Mai Ita Estuda Konab Estrutura

Alfabetu Dalen Tetun

 ESTRUTURA ALFABETU DALEN TETUN

Signifikasaun Estrutura Alfabetu Dalen Tetun

Estrutura Alfabetu katak Sinl ou simbolu alfabetu sira neeb

organiza lolos ona hahu kedas husi dahuluk too ba dahikus neeb

eziste iha dalen ida nia laran. Ho nunee alfabetu mak letra ka sinl

hakerek sira neeb ema uza hodi hakerek dalen ida.

Dalen Tetun katak dalen ida neeb ita konsidera hanesan dalen

ofisal ba nasaun Timor- Lorosae nian, neeb konsagra tiha ona liu husi

konstituisan RDTL artigu 13 bersiklu dahuluk neeb hateten Tetun no

Portugs nuudar dalen legl ka ofisil ba nasaun RDTL.

Snal/Smbolu alfabetu iha dalen Tetun
Alfabetu latinu dalen Tetun emprega sinl ruanulu-resin-neen.
No tuir nia modelu hafahe ba parte rua ho Sinl hirak-nee hanesan ms
dalen portugs nian ho nunee alfabetu tetun ms emprega letra boot
(maiskula) no ms letra kiik ( minskula) hanesan hak tuir mai nee:
1). Alfabetu dalen Tetun nian emprega letra boot (maiskula), mak
hanesan; A B D E F G H I J K L LL M N O P R RR
S T U V X Z
2). Alfabetu dalen Tetun nian emprega letra kiik ( minskula), mak
hanesan; a b d e f g h i j k l ll m n o p r rr
s t u v x z
 Alfabetu latinu dalen tetun tuir nia estrutura hafahe ba parte haat, mak
hanesan tuirmai nee:
1. Letra Konsoante sira neeb eziste iha dalen Tetun hamutuk sanulu resin-sia, mak
hanesan: B D F G H J K L LL M N P R RR S T V X Z.
Konsoante sira-nee hafahe ba grupu rua tuir ninia orijinalidade/proveniente
mak hanesan tuir mai nee ;
a. Konsoante kahorik, mak letra sira neeb uza hodi forma ka konstrui liafuan sira
neeb konsidera hanesan liafuan orijinl Tetun nian rasik. Konsoante kahorik sira
nee mak hanesan: B D F H K L M N R S T.
b. Konsoante luzizmu mak letra sira neeb uza hodi forma ka konstrui liafuan sira
neeb konsidera hanesan liafuan inprestadu husi lian Portugs. Konsoante luzizmu
sira nee mak hanesan: G J LL P RR V X Z.
2. Letra Vogl, sira iha dalen Tetun eziste sinl lima mak hanesan : A E I O U.
 Konsoante kahorik; B D F H K L M N R S T, uza hodi forma ka konstrui liafuan
sira neeb konsidera hanesan liafuan orijinl Tetun nian rasik mak hanesan;
B = ba, baliu, bani, banin, bele, , nst.
D = daan, dame, delek, dikur, duir, nst.
F = fali, faru, feto, fini, furak, nst.
H = han, hau, hemu, hira, hitu, nst.
K = kadunan, kalan, kesi, klean, karuk, nst.
L = lanu, laran, lemo, leba, lia, liman, nst.
M = mama, malus, masin, mear, metan, nst.
N = naan, naan, naruk, naran, nata, nst.
R = rai, rasa, rahun, reta, resin, nst.
S = sai, selu, seluk, sena, simu, sinu, nst.
T = taa, taha, tesi, tesik, tetak, tiha, nst.
Atividade Estudante Nian: Buka no hakerek liafuan Tetun sira neeb bele konstrui ho
lestra konsoante kahorik kada idaidak masimu liafuan 20
(ruanulu), i labele kopia fila-fali ezemplu sira neeb eziste
tiha ona iha matria laran.
 Konsoante Luzizmu; G J LL P RR V X Z, uza hodi forma ka konstrui liafuan sira
neeb konsidera hanesan liafuan luzizmu ka inprestadu husi lian Portugs , mak hanesan;

G = gaba, gruta, garfu, governu, nst.

J = janela, jardn, jornl, jurista, nst.
LL = illa, toalla, jullu, kartilla, nst.
P = paun, padraun, patraun, posu, nst.
RR = korreiu, derrota, karreta, nst.
V = vaga, vidru, viziu, vota, nst.
X = x, xave, xinelus, xefe, xiput,nst.
Z = x, xave, xinelus, xefe, xiput, xikra, nst.

Atividade Estudante Nian: Buka no hakerek liafuan Tetun sira neeb bele
konstrui ho lestra luzizmu kada idaidak masimu
liafuan 10 (sanulu), i labele kopia fila-fali ezemplu
sira neeb eziste tiha ona iha matria laran.
3. Smbolu, sira iha alfabetu dalen Tetun hafahe ba sinl rua mak hanesan;
a. Smbolu // => smbolu nazaltiku.
Smbolu //, nia funsaun iha dalen Tetun uza hodi konstrui lia-fuan sira
neeb luzizmu husi dalen portugs mai dalen Tetun konstroi ho Smbolu /NH/ muda
ba Smbolu //.
b. Smbolu // = kapa-tatolan/smbolu glotl (okluzivu glotl).
Smbolu // = kapa-tatolan/ nia funsaun iha dalen Tetun uza hodi konstrui lia-
fuan sira neeb konsidera hanesan liafuan kahorik.
Ezemplu, hodi konstrui liafuan kahorik sira hanesan; daan, diak, faan,
hadia, kiik, knaar, kua, klean, makaas, nst.
Atividade Estudante Nian:
1. Buka no hakerek liafuan Tetun sira neeb bele konstrui ho lia-fuan sira neeb luzizmu husi dalen
portugs mai dalen Tetun konstroi ho Smbolu /NH/ muda ba Smbolu //. masimu liafuan 20
(ruanulu).

2. Buka no hakerek liafuan Tetun sira neeb bele konstrui ho Smbolu // = kapa-tatolan/ nia funsaun
iha dalen Tetun uza hodi konstrui lia-fuan sira neeb konsidera hanesan liafuan kahorik . masimu
liafuan 40 (ruanulu), i labele kopia fila-fali ezemplu sira neeb eziste tiha ona iha matria laran.
4. Dgrafu, sira iha alfabetu dalen Tetun hafahe ba sinl rua mak hanesan;

a. Dgrafu LL,

Dgrafu LL, nia funsaun iha dalen Tetun uza hodi konstrui lia-fuan sira neeb

luzizmu husi dalen portugs mai dalen Tetun konstroi ho Dgrafu /LH/ muda ba Dgrafu

/LL/.

b. Dgrafu RR

Dgrafu RR, nia funsaun iha dalen Tetun uza hodi konstrui lia-fuan sira neeb

luzizmu husi dalen portugs mai dalen Tetun konstroi ho Dgrafu /RR/ bainhira hamusu

pronunsiasaun dobradu.

Dgrafu rua neeb eziste iha leten nuudar dgrafu luzizmu mai hosi dalen

(portugs).
 Asentuasaun
Hanesan ita hotu hatene katak iha Dalen portugs rekoese sinl
asentuasan haat:
1. ^ (sirkunfleksu),
2. ` ( grave),
3. (agudu).
4. ~ (til),
Asentuasaun hirak neeb eziste iha leten iha dalen Tetun adota
ida deit, mak asentu agudu { }. Iha dalen Tetun adota deit asentu
agudu, ho nunee hamosu lia-husuk ida katak oins kona-ba
asentuasaun sira seluk ?
 Asentuasaun ~ (til) ba dalen tetun la uza hodi tau iha

vogl dadan nia leten, maib uza iha /n/ nia leten hodi hatudu

smbolu nazaltiku. Aleinde (til) kanaba asentu

sirkunfleksu { ^} no asentu grave { `}, muda ba asentu agudu

{ }. Tamba iha dalen portugs asentu grave { `}, nia funsaun

hodi halo kontra asaun entre artigu definidu no prepozisaun

iha tetun lalakon tiha deit, tanba tetun la rekoese artigu

definidu /a/ ho propozisaun /a/. { `},

 Pontuasaun

Parte importante ida ms iha ortografia mak pontuasaun.

Pontuasaun nia prezensa f pauza ba liafuan, fraze no pargrafu atu
hetan sentidu kompletu ida. Bazeia ba importnsia nee ita buka atu
koese pontuasaun nia smbolu no nia naran. Tan nee iha dalen Tetun
eziste pontuasaun sira mak hanesan; pontu (.), vrgula (,), pontu ho
vrgula (;), pontu rua(:), tadak-mahusuk (?), tadak- hakfodak (!),
travesaun ka ifen (_), loke aspas (), taka aspas (), loke parenteze
kurvu ( ( ), taka parenteze kurvu ( ) ), loke parenteze retu ([), taka
parenteze retu (]), retisnsia (...), no ka ou barra (/).
Obrigadu ba Imi Hotu