EXORTAO APOSTLICA EVANGELII GAUDIUM

DO SANTO PADRE FRANCISCO

AO EPISCOPADO, AO CLERO, S PESSOAS CONSAGRADAS
E AOS FIIS LEIGOS
SOBRE O ANNCIO DO EVANGELIO NO MUNDO ACTUAL


1. Evajellu nia ksolok hakonu fuan no moris tomak iha ema hotu neeb hasoru malu ho
Jezs. Sira-neeb husik Nia soi sira, hetan liberdade husi sala, laran triste, fuan mamuk,
no moris mesak. Ho Jezs Kristu ksolok nafatin moris fila fali. Iha surat ida-nee hau
hakarak konvida sarani hotu atu hah tempu foun ho marka ksolok nian iha tinan hirak
tuir mai nee.
2. Ohin iha sarani barak neeb moris iha sosiedade konsumista ho tristeza individualista,
ho fuan neeb buka deit kontente arbiru deit mes-mesak. Bainhira ema taka nia fuan ho
deit nia interese rasik, la iha ona fatin ba ema seluk, kiak sira la konta, la rona tan
Maromak nia lian, la hetan ona ksolok iha nia domin, la iha tan ksolok hodi hodi halo
diak ba ema seluk. Moras nee bele kona ita hotu. Sira-neeb hetan duni moras nee sai
fali murn keixadr, kbiit-laek. Nee laos ona moris nakonu ho ksolok, nee la tuir
Maromak nia planu ba ita, nee laos moris iha Espritu neeb suli husi Kristu moris-hias
nia futar-fuan.
3. Hau konvida sarani ida-idak, iha fatin eh kondisaun neeb deit nia hela, atu hafoun
ohin kedas nia enkontru pesol ho Jezs Kristu, ka pelomenus husik Jezs hasoru nia,
hodi la kole buka Nia loro-loron. La iha razaun atu ema ida bele dehan katak konvite
nlaos ba nia, tanba Nai la halo nia moe (Paulo VI). No bainhira ema ida halo hakat
kiik ida ba Jezs, deskobre katak Nai hein hela nia ho liman nakloke atu hakoak nia.
Nee momentu atu dehan ba Jezs Kristu: Nai, hau husik tiha sira lohi hau, ho
maneira oi-oin hau halai husi ita domin, maib hau mai fali iha nee atu hafoun hau-nia
aliansa hi Ita. Hau presiza Ita. Liberta fali hau, Nai; simu fali hau iha ita-nia liman
salvadr sira Fila fali ba Nai bainhira ita lakon dalan, nee halo ita sente diak! Dala
ida tan hau dehan: ita bele kole husu nia lara-luak, maib Maromak nunka kole perdua
ita. Ida be hanorin atu perdua dala hitunulu dala hitu (Mt.18,22), f ezemplu mai ita:
Nia peerdua duni dala hitunulu dala hitu. Nia tula ita fila fila iha nia kabaas. Ema ida sei
labele hadau dignidade neeb domin rohan-laek nee haraik mai ita. Ho Nia ita bele foti
fali ita ulun, hodi hah lao fali, ho laran maus neeb halo ita laran-metin no bele f fali
ksolok nafatin mai ita. Ita keta halai husi Jezs nia moris hias, keta deklara an mate,
maski mosu saida deit. Tanba la iha buat ida-neeb bele dudu ita ba oin hanesan nia
moris!
4. Antigu Testamentu nia livru sira f sai tiha ona salvasaun nia ksolok, neeb sei suli boot
iha tempu mesiniku sira. Profeta Isaias hatoo ba Mesias neeb povu hein lia-fuan
ksolok hirak nee: Ita aumenta tiha hau-nia alegria, haboot tiha hau-nia ksolok (9.2).
Hafoin nia anima Siaun nia emar sira atu simu Nia ho knananuk sira : Haklalak ho
ksolok! (12,6) Profeta konvida sira-neeb haree ona Nia mai, atu sai manu-ain ba sira
seluk: Sae ba foho aas ho ksolok, Siaun nia manu-ain, haklaken ho lian makaas o-nia
lia-menon ba Jeruzaln (40,9). Alegria nee salvasaun nian hadaet ba kriasaun tomak:
Hahii, lalehan; hawelok, rai tomak! Foho sira, halalak ho knananuk ksolok nian! Bas
Nai konsola tiha nia povu no sadia nia kiak sira! (49,13).
Haree tiha Nai nia loron, Zacarias konvida povu atu haklalak ba liurai neeb too mai
kiak, sai fali kuda-burru oan ida. Hawelok la para, Siaun, hakilar ho ksolok, Jeruzaln,
bas -nia Liurai mai daudaun justu no vitoriozu! (Za.9,9)
Maib kala konvite forte liu mak Profet Sofonias nian, nebe aprezenta Maromak rasik
hanesan sentru nabilan festa no ksolok nian, no hakarak hatoo ba nia povu alegria
salvasaun nian. Hau-nia fuan nakdedar bainhira hau lee testu nee: -nia Maromak iha
-nia klaran hela, nuudar Maksoin kbiit-uain. Nia haksolok tebe-tebes tanba , hafoun
ho nia domin, no dansa hodi haklalak tanba (So.3,17). Ksolok nee ita koko iha buat
kiik moris loro-loron nian, nuudar resposta ba ita-nia Aman doben nia konvite: Hau
oan, too bele haree diak an. Moris kontente loron tomak nee (Si.14,11) Lia-fuan
hirak nee haksumik laran-diak boot tebes duni!
5. Evanjellu, Kristu nia krus lakan ho roman nabilan, konvida fila-fila ba ksolok. Ezemplu
balun deit: Ave, haksolok ba!, mak anju nia kumprimentu ba Maria (Lc.1,28). Maria
nia vizita ba Isabel halo Joo haksoit ho ksolok iha nia inan nia knotak (Lc.1,41). Iha nia
knananuk Maria haklaken: Hau klamar nakdedar ho ksolok iha Maromak hau
Maksoin (Lc.1,47). Bainhira Jezs hah nia knaar, Joo f sai: Hau haksolok loos
tanba Nia too mai ona (Jo.3,29). Jezs rasik haksolok tebe-tebes iha Espritu
Santo(Lc.10,21). Ninia mensajen sai alegria nia hun: Hau dehan ba imi buat hirak nee
atu imi haksolok, nakonu duni ho ksolok (Jo.15,11). Ita-nia alegria sarani hemu husi nia
futar fuan hanesan husi bee-matan ida nakonu resin. Nia promete ba nia eskolante sira:
Imi sei sente triste, maib imi nia laran triste sei muda fali ba ksolok (Jo.16,20).
Hafoin: Hau sei mai fali atu haree imi no imi-nia fuan sei haksolok, no ema ida sei bele
hadau imi-nia ksolok (Jo.16,22). Ikusmai, haree tiha Nia moris hias fali, haksolok loos
(Jo.20,20). Livru Apstolu sira-nia Hahahalok sira nian haktuir katak iha komunidade
dahuluk sira han hamutuk ho ksolok (2,46), Iha fatin sira-neeb Apstolu sira liu ba,
ema hotu kontente loos(8,8) Jentiu ida, foin simu Baptismu, lao ba oin tuir nia dalan
ho ksolok(8,39), no guarda prizaun ho nia famlia tomak haksolok hodi fiar
Maromak(16,34). Tans ita ms la tama iha mota nee alegria nian?
6. Iha sarani balun neeb hanesan hili atu moris nafatin iha Kuaresma , la simu
Pskua.Hau rekoese katak alegria la buras hanesan iha tempu hotu moris nian, dala
ruma susar. Hsolok adapta an no muda, maib hela nafatin pelomenus hanesan ahi-oan
neeb lakan hela iha ema nia neon bainhira nia hatene loos katak Maromak hadomi nia
nafatin, maski iha susar laran. Hau komprende ema sira-neeb triste tanba difikuldade
boot ruma, maib tenke husik alegria hah mosu neineik, hanesan konfiansa loos, maski
iha laran terus aat liu: Hau iha hela ona dok husi irafidelidade nunka hotu! Diak liu
hau hein nonook deit Nai nia salvasaun (Lm.3,17-26)
7. Tentasaun mosu beibeik bainhira sarani buka eh esije kondisaun oi-oin atu bele
haksolok. Nee akontese tanba sosiedade teknoljika oferese okasiaun barak atu haksolok
, maib hetan susar liu atu hamosu alegria loos. Hau bele dehan katak hau hetan
esperinsia furak liu iha hau-nia moris husi ema kiak loos neeb la iha buat ida atu
gaba an. Hsu ms hanoin hetan alegria moos iha ema sira-neeb, iha sira-nia
kompromisu profisionl boot sira, hatene rai fuan ida simples, fiar metin no laran-luak .
Ho maneira oi-oin alegria sira nee hemu nafatin husi Maromak nia bee-matan domin
boot liu neeb Nia hatudu mai ita iha Jesus Kristu. Hau la kole repete Papa Bento XVI
nia lia-fuan sira-neeb lori ita too Evanjllu nia sentru: Ema la hah sa sarani ho
desisaun tika ida, ka ho ideia boot ida, maib ho enkontru pesol ho Pesoa ida-neeb
loke dalan ba moris foun.
8. Tanba enkontru ida-nee deit ho Maromak nia domin, neeb halo ita belun malu ho Nia,
mak ita sees an husi moris mesak no hanoin ita an mesak, Ita sai fali ema loos bainhira ita
sai liu fali ema, bainhira ita husik Maromak lori ita dook liu fali ita an rasik too hetan ita
an loloos.Iha neeb mak ita heta bee-matan evanjelizasaun nian. Tanba bainhira sarani
ida simu domin neeb f sentidu loos ba nia moris, oins nia bele lakon deseju atu fahe
domin nee ho ema seluk?

II. Alegria midar no makaas hodi evanjeliza
9. Buat neeb diak buka nafatin atu fahe nia an ba ema seluk. Esperinsia tomak lia-
loos no furak nian buka rasik dalan atu hatutan an , no ema neeb moris hetan liberdade
loos sensivel liu maluk sira nia nesesidade sira. Bainhira ita komunika buat diak, diak
nee tau abut no buras. Tan nee, ba ema neeb hakarak moris ho dignidade loos, dalan
ida mesak atu lao tuir mak rekoese maluk sira seluk no buka sira-nia diak. Nunee ita
labele hakfodak ho So Paulo nia lia-fuan hirak nee: Kristu nia domin kaer tomak hau
(2Cor.5,14). Hau la vale buat ida bainhira bainhira hau la evajeliza (1Cor.9,16)

10. Hau-nia proposta mak nee: vida sarani ho nivel aas, maib ho intensidade hanesan:
Bainhira ita f an, ita-nia moris sai makaas liu tan; oinseluk fali, sai fraku bainhira ita
baruk no mes-mesak.Loloos, sira-neeb haksolok liu mak sira-neeb husik siguransa,
maib saran an tomak ba misaun hodi fahe sira-nia moris ho maluk sira seluk
(AparecidaI) Bainhira Kreda hatoo apelu ba kompromisu evanjelizadr, nia hatudu deit
ba sarani sira dalan loos atu realize an. Iha nee ita deskobre lei ida seluk realidade nian:
Moris sai Madura loos bainhira ita entrega atu f moris ba ema seluk. Ida-nee mak
misaun loloos (id.)
Tanba nee mak evanjelizadr ida loloos labele hatudu beibeik oin funeral nian. Ita tenke
rekupera no aumenta fervor espiritual, neeb hadaet ksolok hodi evajeiza, ms
bainhira ita teke kuda ho matan-been!... Ita-nia mundu ohin loron, neeb dala ruma buka
ho laran taridu dala ruma ho esperansa, tenke simu Lia-foun Diak husi ita-nia ibun, laos
nuudar evanjelizadr triste, impasiente ka ansiosu sira, maib nuudar Evajellu nia
ministru sira neeb hadaet fervor, tanba uluk simu Kristu nia ksolok (EN)

Novidade rohan-laek ida

11. Annsiu foun haraik ba fiar-nain sira, ms ba sira be fraku ka la pratika relijiaun, alegria
foun iha fiar no fekundidade evajelizadora. Loloos, ninia senru hanesan naftin: Maromak neeb
hatudu nia domin boot iha Kristu mate no moris-hias. Nia hafoun nafatin nia oan sira, ms sira o
ba oin nafatin (Is.40,31). Kristu mak Lia-foun Diak ho folin rohan-laek (Ap.14,6), tanNia
rasik horiseik, ohin no ba nafatin (Heb.13,8) ; maib ninia riku no furak rohan-laek. Nia nafatin
joven, nafatin novidade nia hun. Kreda hakfodak ba beibeik ho klean husi Maromak nia riku no
matenek (Rom.11,33). Tuir So Joo da Cruz,Maromak nia matenek no sinsia boot no klean
duni: biar ema ida hatene oins, nia bele tama borus klean liu tan (Cntico spiritual) Santo
Ireneo fali dehan: Bainhira Nia mai, Kristu lori mai novidade tomak (Adversus haereses)
Ho ninia novidade, Ni abele hafoun nafatin ita-nia moris no ita-nia komunidade, no mensajen
sarani la sai tuan,maski liu husi tempu nakukun sira no Kreda nssssia frakeza sira.Jezs Kristu
bele ms sobu ita-nia sistema bosan sira no halo ita hakfodak ho ninia kriatividade divina.
Bainhira ita koko atu fila fali ba bee-matan Evajellu nian, dalan foun sira mosu, mtodu kriativu
sira, lia-foun no sinl foun sira, ho signifikadu foun neeb mundu ohin bele simu. Loloos,
atividade evajelizadora loos hotu nafatin foun.

12. Biar misaun ida-nee esije entrega jenerosa, nee laos knar individual ida, ranba
evajelizasaun mak obra uluknanain Kristu nian, maske ita too komprende. Jezs mak
evajelizadr uluk liu no boot liu (EN). Maromak mak importante liu hotu iha evanjeizasaun
tomak, tan Nia mak bolu ita atu kolabora ho Nia, hodi haraik nafatin mai ita ninia Espritu nia
kbiit. Novidade loos mak ida-neeb Maromak rasi hakarak hamosu, inspira, provoka, orienta no
akompaa ho maneira oi-oin. Iha Kreda nia moris tomak tenke haree momoos katak inisiativa
hah husi Maromak, neeb hadomi ita uluk liu (1Jo.4,19) Hatene loos nee tulun ita atu
mantein alegria, maski iha knaar todan no dezafiu sira-neeb ita hasoru iha ita-nia moris tomak.
Nia husu buat hotu husi ita, maib ms oferese buat hotu.
13. Komprende loos novidade nee ms la ezije haketak an ka haluha ita-nia istria, neeb
dudu ita ba oin. Memria mak dimensaun ida husi ita-nia fiar, neeb ita bele bolu
deuteronmika, hanesan Israel nia memria. Jezs husik hela mai ita Eukaristia nuudar Kreda
nia memria loro-loron nian, neeb hatama ita ba beibeik ia Pskua (Lc.22,19). Alegria
evanjelizadora nabilan nafatin iha memria agradesida, nuudar grasa neeb ita presiza husu.
Apstolu sira nunka haluha momentu iha neeb Jezs kona sira-nia fuan: Nee akontese
maizumenus tuku haat lokraik(Jo.1,39). Hamutuk ho Jezs iha ms kalohan loos ida sasin sira
nian (Heb.12,1) Iha sira leet, ema balun neeb kontribui makaas atu provoka ita-nia ksolok
nuudar fiar-nain sira: Hanoin hikas lider sir neeb haklaken ba imi Maromak nia Lia-fuan
(Heb.13,7). Dala ruma sira nee mak ema simples no besik ita neeb hanorin ita atu hah lao
iha dalan fiar nian: Hau hanoin hetan -nia fiar metin, hanesan -nia av-feto Loide no -nia
inan Eunice nia fiar (2Tim.1,5) Ema fiar-nain loloos memoriozu
III. Egajelizasaun foun atu hadaet fiar
14. Hodi rona Espritu, neeb tulun ita atu rekoese hamutuk tempu nia sinl sira, husi loron 7
too 28 fulan Outubru tinan 2012 nian halao tiha Asambleia XIII Snodu Bispo sira nian kona-
ba tema Evanjelizasaun foun atu hadaet fiar sarani. Iha neeb ami hanoin hikas katak
evanjelizasaun bolu ema hotu atu serbisu liu-liu iha rea tolu (Proposta 7). Uluknananin iha
pastorl baibain, neeb Espritu nia ahi halakan iha fuan husi sarani sira-neeb ativu iha
komunidade no iha Nai nia loron halibur atu han hamutuk paun Lia-fuan nian no Paun moris
rohan-laek nian (Bento XVI). Grupu nee inklui ms sarani sira mantein fiar katlika loos no
makaas, hodi espresa nia ho maneira oi-oin, maski la partisipa beibeik iha liturjia. Pastorl nee
buka sarani nia kreximentu, atu sira hatn diak liu ba beibeik no ho sira-nia moris tomak ba
Maromak nia domin.
Daruak, sarani sira-neeb la moris tuir ezijnsia sira Baptismu neeb sira simu(id.), la
kontente pertense ba Kreda no la esperimenta ona konsolasaun fiar nian. Nuudar inan neeb tau
matan nafatin, Kredahakaas an atu sira halao konversaun neeb f fali ba sira alegria fiar nian
no hakotu atu moris tuir Evanjellu.
Kristu ka hebai nafatin Nia. Sira barak buka Maromak sub-subar, tan hakarak haree nia oin, ms
iha nasaun sira tradisaun sarani antiga nian. Sira hotu iha direitu atu simu Evamjellu. Sarani sira
iha devr atu haklaken nia ba me a hotu, la exklui ema ida, laos hanesan impoin obrigasaun foun
ida, maib hanesa ema neeb fahe nia ksolok, hatudu rai furak, ka konvida ba festa ho ai-han
diak loos. Kreda la krexe ho proselitismu maib ho atrasaun (Bento XVI).
15. Joo Paulo II hanorin tiha ita katak presiza mantein nafatin moris zelu atu haklaken
Evanjellu ba sira-neeb dook husi Kristu, tanba ida-nee mak Kreda nia knaar importante liu
(RM), no knaar misionriu tenkesr serbisu uluk liu hotu (id.) Sei akontese saida bainhira ita
fiar loos lia-fuan hirak-nee? Ita sei hatene deit katak sada misionria mak paradigma obra
tomak Kreda nian. Bispu Latinoamerikanu sira hateten sai tiha katak ita la bele ona hein
hakmatek deit iha ita-nia igreja sira (Aparecida). Knaar ida-nee nafatin mak hanesan bee-
konverte an, boot liu fali tanba ema loos sianulu resin sia neeb la presiza konversaun
(Lc.15,7).
PROPOSTA NO LIMITE SIRA SURAT NEE NIAN
16. Hau simu tiha kontente Bisou sira nia pedidu iha Snodu atu hakerek surat nee. Ohin hau
halibur sira-nia serbisu nia rezultadu riku loos iha nee. Hau ms konsulta ema balun, nunee
ms hau buka atu f sai hau-nia preokupasaun sira iha momentu nee iha Kreda nia knaar
evanjelizasaun nian. Tema sira kona-ba evanjelizasaun iha mundu ohin loron barak loos
duni.Maib hakotu tiha atu la trata neineik iha nee asustu barak neeb sei estuda atensaun
klean iha fatin seluk. Hau hanoin ms katak ema sira la espera husi Amu Papa lia hanorin
kompletu kona-ba buat hotu iha relasaun ho Kreda no mundu. Ladn diak Papa hadau Bispu
lokl sira nia knaar atu estuda didiak problema hotu iha sira-nia rai sira. Kona-ba nee hau
komprende ita presiza ba oin iha desentralizasaun neeb diak.
17. Iha nee hau hakarak propoin ideia balun neeb bele anima no orienta iha Kreda tomak
faze foun evanjelizasaun nian, nakonu ho fervr no entuziasmu. Baseia ba doutrina Consliu
Vat.II nian (Lumen gentium), hau hili tiha tema hirak tuir mai nee
a) Reforma Kreda nian iha sada misionria.
b) Ajente pastorl sira nia tentasaun sira.
c) Kreda nuudar Maromak nia Povu tomak neeb evanjeliza.
d) Homila ho ninia preparasaun.
e) Inkluzaun sosil kiak sira nian.
f) Ps no dilogu sosil.
g) Motivasaun espiritul sira ba knaar misionriu.
18. Kala hau hakerek naruk resin iha tema sira-nee, maib laos ho intensaun atu halo tratadu
ida: hau buka deit hatudu asuntu sira-nee nia importncia iha Kreda nia knaar ohin loron. Sira
hotu tulun atu hola estilu evanjelizadr ida neeb hau konvida atu uza iha kualkr atividade.
Nunee, iha ita-nia kompromisu loro-loron nian, ita sei tuir lia-menon husi Maromak nia futar
Lia: Haksolok nafatin iha Nai. Hau hateten teni ba imi, haksolok ba! (Fil.4,4)

KAPTULU DAHULUK
TRANSFORMASAUN MISIONRIA KREDA NIAN

19. Evanjelizasaun tuir Jezs nia mandatu misionriu: Imi b, halo povu hotu hau-nia
eskolante sira, no sarani sira hodi Aman, Oan no Espritu Santo nia naran (Mt.28,19-20). Ho lia-
fuan hirak-nee Jezs moris-hias haruka ona apstolu sira atu haklaken Evanjellu iha tempu no
fatin hotu, atu fiar iha Nia halekar iha rai tomak.

Kreda ida neeb sai ba liu
20. Iha Maromak nia lia-fuan mosu beibeik dinamismu nee saida nian, neeb hakarak
provoka iha fiar-nain sira. Abrao simu Maromak nia bolu atu sai ba rai seluk (Ge,.12,1-3)
Moiss rona Maromak nia bolu: B, Hau haruka (Ex.3,10), no halo povu sai ba rai promesa
nian (Ex.3,17) Ba Jeremias Nai dehan: sei b iha fatin neeb deit Hau sei haruka
(Jer.1,7) Ohin, Jezs nia lia-fuan Ba! nee inklui fatin no dezafiu foun sira neeb Kreda nia
misaun hasoru, no ita hotu simu vokasaun ba sada misionria foun nee. Sarani no komunidade
ida-idak sei haree didiak dalan neeb Nai Jezs hatudu. Nia konvida ita hotu atu simu konvite
nee: sai husi ita-nia moris hakmatek, barani atu b too periferia sira neeb presiza Evanjellu
nia roman.
21. Evanjellu nia ksolok neeb hakonu eskolante sira-nia moris alegria misionria ida.
Eskolante hitunulu resin rua fila fali husi misaun nakonu ho ksolok (Lc.10,17). Jezs
nakdedar hoksolok iha Espritu Santo no hahii nia aman tanba revela nia An ba kiak no kiik sira
(Lc.10,21). Haksolok hodi hakfodak sira-neeb uluk rona Apstolu sira koalia iha ida-idak nia
lian rasik (Hah.2,6) iha loron Pentekostes nian. Alegria nee sinl ida neeb hatudu katak
Evanjellu too ona ema nia fuan no f daudaun ona fuan. Maib nafatin ho dinmika xodu no
grasa nian, sada nian, lao no kuda fila-fila, nafatin dook liu tan. Nai dehan: Ita b fatin seluk,
atu hanorin iha alseia vizia sira, bas tanba nee mak Hau sai tiha(Mc.1,38) Bainhira fini kuda
tiha ona iha fatin ida, Nia la para ona atu esplika tan ka halo tan milagre sira iha neeb, tanba
Espritu book nia atu sai ba fatin sira seluk.
22. Maromak nia Lia-fuan iha kapasidade ida neeb ita la bele siik. Evanjellu koalia kona-ba
fini musan ida neeb, kuda tiha, krexe rasik bainhira toos-nain toba (Mc.4,26-29). Kreda
tenke simu Lia-fuan nia liberdade , bas nia iha kbiit rasik atu f fuan ho maneira oi-oin neeb
bele halo ita hakfodak.
23. Kreda iha intimidade itinerante ho Jezs, intimidade tuir dalan, no komuaun misionria
ho Nia (JPII, CL). Tuir loloos Mestre nia ezemplu, Kreda ohin tenke sai atu haklaken Evanjellu
ba ema tomak, iha fatin hotu, iha okasiaun neeb deit, la dada an, la tauk. Evanjellu nia ksolok
tenke oferese ba povu tomak, labele esklui ema ida. Nee mak anju nia lia-menon ba bibi-atan
sira iha Beln: Keta tauk, bas hau lori ba imi Lia-foun diak ida, alegria boot ida ba povu
tomak (Lc.2,10) Apokalipse bolu nia Notsia Diak, rohan-laek, neeb Nia sei haklaken ba
ema hotu-hotu iha rai, ba nasaun, famlia, lingua no povu tomak (Apoc.14,6).

KREDA HOLA INISIATIVA ULUK, AKOMPAA, F FUAN NO SELEBRA FESTA
24. Kreda mak dixpulu sira nia komunidade neeb sai uluk ho kompromisu atu akompaa, f
fuan no selebra; komunidade evanjelizadora neeb esperimenta oins Nai Jezs hadomi nia
uluk liu(1Jo.4,10). Tan nee Kreda ms sai uluk, la tauk hola inisiativa, b hasoru sira neeb
dook, too kruzamentu sira, atu konvida eskluidu sira. Nia kaan atu oferse laran-luak, tanba koko
ona Aman nia laran-luak rohan-laek ho kbiit atu hadaet an. Ita tenke barani hola inisiativa! Nee
sei dudu ita atu tun ba serbisu ho liman rasik. Jezs fase apstolu sira- nia ain sira, hodi hakneak
iha sira oin; hafoin Nia dehan ba sira: Imi sei haksolok hodi halo tuir nunee(Jo.13,17). Ho lia-
fuan no jestu sira, komunidade misionria tama iha povu nia moris, habadak distnsia sira,
hakruuk -presiza karik- too haraik-an, no hola ema nia moris hodi kona Kristu nia futar-isin
iha ema neeb terus. Evanjelizadr sira hetan iis bibi sira nian, no bibi sira rona nia lian.
Tuirmai komunidade sai disponivel atu akompaa povu iha ninia prosesu sira hotu , maski
todan no naruk. Hatene hein kleur ho konstnsia iha apostoladu. Knaar evanjelizasaun nian ezije
pasinsia boot no evita para atu hanoin limitasau sira. Fiel ba Nai nia grasa, hatene ms f fuan.
Komunidade evanjelizadora tau matan ba fuan sira, basa Nai hakarak nia sai fekunda. Haree
didiak terigu, no la lakon dame hodi haree duut aat. Bainhira haree duut aat iha terigu nia leet,
agrikultr la reasaun makaas, maib buka halo Lia-fuan enkarna an iha sitasaun konkreta sira,
hodi f fuan sira moris foun nian, maski ho defeitu ruma. Dixpulu hatene saran nia moris
tomak, hodi taru nia too martriu nuudar sasin Jezs Kristu nian; ninia mehi laos hetan funu-
maluk barak, maib buka atu tulun ema simu Lia-fuan ho nia kbiit libertasaun no renovasaun
nian. Ikusmai, komunidade evanjelizadora hatene selebra nafatin ho ksolok kada vitria kiik, .sai
fali furak iha liturjia. Kreda evanjeliza an no evanjeliza ho liturjia nia furak, neeb sai ms
selebrasaun no bee-matan evanjelizasaun nian nian no estmulu foun atu f an.

II. Pastorl iha konversaun
25. Hau hatene katak dokumentu sira la hamosu ohin inters hanesan tempu uluk no ema
haluha lalais sira. Maib buat neeb hau sei hakerek iha nee iha sentidu program nian ho
konsekunsia importante sira. Hau hein katak komunidade hotu sei uza meiu nesesriu sira atu
avansa iha dalan konversaun pastorl no mision ria nian, sei la husik buat hotu hanesan deit.
Simples administrasaun la vale ona mai ita. (Aparecida) Iha rejiaun hotu rai nian ita tenke ita
tenke tama ba stado permanente misaun nian (id.)
26. Paulo VI haluan apelu ba renovasaun atu f sai ho kbiit katat nee la kona deit sarani ida-
idak maib Kreda tomak: Kreda tenke haklean konsinsia kona-ba nia an rasik, ten medita ninia
misteriu rasik Husi konsinsia klara no ativa suli mai deseju espontneu atu kompara ilas idel
Kreda nian -hanesan Kristu haree, hakarak no hadomi nia nuudar nia Esposa santa no sala-laek
(Ef.5,27)- ho oin loos neeb Kreda aprezenta ohin Nee duni mosu deseju jenerosu ba
renovasaun neeb la bele hein, katak deseju atu hadia defeitu sira neeb nia denunsia no
deskobre iha nia an, hanesan ezame interir, hodi haree iha lalenok modelu neeb Kristu husik
hela mai ita husi nia An (E.S.)
Konsliu Vat.II esplika konversaun Kreda nian nuudar reforma rasik an ba beibeik tanba
fidelidade ba Jezs Kristu: Kreda nia renovasaun tomak buka haboot nia fidelidade ba nia
vokasaun Kristu bolu Kreda peregrina ba reforma permanente neeb nia presiza nafatin
nuudar instituisaun humana (U.R.)
Kreda nia estrutura balun bele prejudika dinamismu evanjelizadr; nunee ms estrutura sira
neeb diak vale bainhira iha moris neeb anima, tahan no julga sira. Lah moris foun ho
espritu evanjliku loos, lah Kreda nia fidelidade ba nia vokasaun rasik, kualkr estrutura
foun sai dodok lalais.
KREDA NIA RENOVASAUN LABELE HEIN
27. Hau mehi ho desizaun misionria ho kapasidade atu transforma buat hotu, atu kostume,
estilu, horriu sira, linguajen no estrutura eklesil tomak sai fali dalan loos ba mundu atul nia
evanjelizasaun, liu fali Kreda nia preservasaun rasik. Estrutura sira nia reforma, neeb ezije
konversaun pastorl, bele deit komprende ho sentidu nee: hodi buka atu halo sira hotu sai
misionria liu, atu pastorl baibain iha instnsia tomak sai espansiva no nakloke liu, atu treinu
ajente pastorl sira ho aititude sada nian, nunee fasilita resposta positiva iha sira hotu neeb
Jezs oferese ninia amizade. Hanesa Joo Paulo II dehan ba Bispu sira husi Oseania,
renovasaun tomak iha Kreda tenke buka misaun nuudar objetivu, atu la monu fali ba
introversaun eklesil (E. in O.)
28. Parkia laos estrutura bosan ida, tanba bele hola forma oi-oin neeb ezije dosilidade no
kriatividade misionria husi Bibi-atan no husi komunidade. Maski nia laos instituisaun ida
nafatin Kreda rasik neeb hela iha nia oan sira nia uma sira leet (CL). Tan nee nia tenke liga
nafatin ho uma-kaiin sira no ho povu nia moris, labele sai estrutura deit ketak husi sarani sira, ka
iha deit grupu kiik sira neeb hateke deit ba sira-nia an. Parkia mak Kreda nia presenza iha
territriu, mbitu Lia-fuan, vida sarani ni kreximentu,dilogu, annsiu, karidade generosa,
adorasaun no selebrasaun nian. (Prop.26). Liu husi ninia atividade tomak, Kreda anima no treinu
nia emar sira ba evanjelizasaun. (Prop.44). Nia mak komunidade sira-nia komunidade, bee-
matan neeb f hemu ba sira hotu neeb hamrook atu bele lao ba oin, ho sentru neeb haruka
nafatin misionriu sira. Maib loloos ita tenke rekoese katak prarkia sira-nia renovasaun
seidauk f fuan natoon hodi halo sira besik liu povu, atu sai fatin komuaun no partisipasaun
loos nian, hodi orienta an tomak ba misaun.
29. Instituisaun sira seluk Kreda nian, komunidade base sira no komunidade kiik sira,
movimentu sira no asosiasaun sira seluk mak Kreda nia rikusoin neeb Espritu hamosu atu
evanjeliza iha fatin hotu. Dala barak sira kontribui ahi evanjelizadr foun no kapasidade dilogu
nian ho mundu neeb hafoun Kreda rasik. Maib sira sei hetan proveitu bainhira sira la lakon
kontaktu ho relidade parkia lokl nian ni integra an ho ksolok iha pastorl orgnika Kreda
partikulr nian (Prop.26). Integrasaun nee sei evita katak sira sei hela Evanjellu no Kreda nia
sorin ida deit, ka sai fali nmada abut-laek.
30. Kreda partikulr ida-idak, nuudar Kreda katlika nia parte ida neeb Bispu gia, Kristu
bolu ba konversaun misionria. Nia mak sujeitu uluk liu evanjelizasaun nian (Prop.41), bas nia
mak representa Kreda ida mesak iha mundu, no iha nia loloos hela no serbisu iha fatin iha mundu
Kristu nia Kreda, neeb Ida, Santa, Katlika no Apostlika (C.D.) Nia mak Igreja enkarnada iha
fatin ida, neeb uza meius tomak neeb Kristu f ba nia salvasaun, maib ho oin lokl. Nia
hatudu ninia alegria hodi komunika Kristu iha ninia preokupasaun atu haklaken Nia iha fatin sira
ba mbitu sosio-kulturl foun sira (BebtoXVI). Kreda serbisu nafatin iha ambiente sira neeb
presiza liu roman no moris Jezs moris-hias nian (Prop.42). Atu esforsu misionriu nee sai
forte, jeneroso no fekundo liu ba beibeik hau husu atu Kreda partikulr ida-idak tuir ho neon no
31. Bispu sei favorese nafatin komuaun misionria iha nia Kreda diosesana tuir ezemplu
komunidade sarani dahuluk sira, iha neeb fiar-nain sira iha fuan no klamar ida deit
(Hah.4,32). Tan nee, dala ruma nia sei lao iha oin atu hatudu dalanibi sira no haburas
esperansa povu nian; dala seluk nia sei lao iha sira hotu nia klaran, hakbesik ba sira ho simples
no laran-luak; no dala seluk fali nia sei lao iha povu nia kotuk atulun sira neeb lao ketak ,
ms tanba bibi sira hatene horun dalan foun sira. Iha ninia misaun hodi haburas komuaun
dinmika, nakloke no misionria, Bispu sei favorese mekanismu sira partisipasaun nian neeb
Cdigo de Direito Cannico propoin, ho tan forma sira seluk dilogu pastorl nian, hodi buka
rona ema hotu, laos deit sira-neeb nia gosta sira lian. Maib prosesu psrtisipativu sira-nee nia
objetivu laos liu-liu organizasaun eklsil maib mehi misionriu atu soi ema hotu.
32. Tanba hau tenke moris tuir buat neeb hau husu ema seluk, hau sei hanoin ms kona-ba
Papadu nia konversaun. Nuudar Bispu Roma nian, Hau tenke nakloke ba sujestaun sira neeb
buka halo hau-nia ministriu sai fiel liu ba sentidu neeb Jezs Kristu f ba nia evanjelizasaun
nia nesesidade sira ohin loron.Amu Papa Joo Paulo II husu ona tulun atu hetan forma ida
ezerssiu primadu nian neeb, maski la nega ninia misaun esensil, loke an ba situasaun foun
(Ut unum sint).Iha dalan ida-nee ita progresa tiha uitoan deit. Papadu ho estrutura sentrl sira
Kreda universl nian presiza ms konversaun pastorl ida, Konsliu Vatikanu II f sai tiha katak,
hanesan Kreda Patriarkl antiga sira, Konfernsia Episkopl sira bele halao knaar variadu no
fekundu atu Bispu sira-nia afetu kolejil hetan aplicasaun konkreta (L.G.) Maib deseju nee
seidauk realiza hotu, tanba seidauk estebelese Konfernsia Episkopl sira-nia estatutu neeb
konsidera sira nuudar sujeitu sira knaar konkretu sira nian, hodi inlui ms autoridade doutrinl
loos ruma (JPII). Liu fali tulun nia, sentralizasaun boot demais komplika Kreda nia moris no nia
dinmika misionria.
33. Pastorl misionria tenta husik kritriu pastorl neeb dehan : Nee halo tiha nafatin
nunee. Hau konvida ita hotu atu sai barani no kriativu hodi planifika objetivu, estrutura no
mtodu evanjelizadr sira iha ida-idak nia komunidade rasik. Buka objetivu sira la hodi buka
hamutuk meius atu atinje sira sei sai fantazia deit. Hau sarani hotu atu aplika dokumentu nee
nia orientasaun sira ho jenerosidade no aten-barani, lah lia-bandu no laran-tauk. Importante liu
mak la lao mesak, maib nafatin ho maun-alin sira, liu-liu ho bispu sira nuudar mata-dalan, ho
dixernimentu pastorl matenek no realista.
III. Husi Evajellu nia fuan
34. Ita halao buat hotu ho estilu misiojriu karik, nunee ms maneira hodi komunika
mensajen. Iha mundu ohin loron, ho meius lalais neeb hili konteudu sira tuir sira-nia interese,
povu bele simu mensajen be ita haklaken sorin ida deit, sekundriu tan. Tan nee kestaun balun
husi Kreda nia hanorin morl hela ona iha kontestu seluk, lah ninia sentidu. Problema boot liu
mosu bainhira mensajen neeb ita hatoo identifika ona ho aspetu sekundariu sira neeb, maski
importante ms, mesak la hatudu mensajen nia fuan tuir Jezs. Nee duni ita tenke realista ho la
fiar kedas katak sira-neeb rona hatene kontestu tomak husi buat neeb ita hatoo, ka sira bele
liga ita-nia lia-fuan ho nkleu esensil husi Evanjellu neeb f ninia sentidu, furak no interese.
36. Lia-loos revelada tomak suli mai husi bee-matan ida deit no sarani sira simu ho fiar ida
deit, maib sira balun importante liu fali sira seluk tanba f sai Evajellu nia fuan. Iha nkleu
fundamentl nee lakan ho roman nabilan Maromak nia domin salvadr nia furak iha Jezs
Kristu mate no moris-hias.Konsliu Vat.II hanorin katak iha orden ierrkiku ida iha lia-loos sira
doutrina katlika nian, tanba sira-nia ligasaun la hanesan ho fundamentu fiar sarani nian (U.R.)
37. Saun Toms de Aquino hanorin katak iha Kreda nia mensajen morl iha ms ierarkia ida,
iha virtude sira no iha sira-nia hahalok sira (S.T.). Iha neeb mak uluknanain fiar neeb
halao ho karidade (Ga.5,6). Hahalok sira domin nian ba maluk sira hatudu momoos Espritu
nia grasa interir: Ukun-fuan foun importante liu tanba Espritu nia grasa, neeb hatudeu an iha
fiar neeb book an ho domin (S.T.). Tan nee nia esplika katak, kona-ba hahalok esterir sira,
virtude boot liu mak laran-luak, bas nia f an ba ema sira seluk hodi fornese buat neeb sira
kuran. Nee mak prpriu husi superir, tan nee mak Maromak hatudu iha laran-luak ninia kbiit
rohan laek (S.T.)
38. Importan ba ita dada kosekunsia pastorl sira husi Konsliu nia hanorin, nebeeb f sai
konviksaun antiga iha Kreda. Uluknanain hodi haklaken Evanjellu tenke iha adekuada
proporsaun. Nee bele hatene hodi haree tema balun temi beibeik, ka f importnsia boot iha
pregasaun. Porezemplu, bainhira proku ida koalia dala sanulu iha tinan ida kona-ba temperansa
no dala rua tolu deit kona-ba karidade ka justisa, nee hamosu desproporsaun neeb halo la
moos ona virtude importante sira iha homila no katekese sira. Nunnee ms bainhira ita koalia
kona-ba lei liu fali grasa, kona-ba Kreda liu fali Jezs Kristu, kona-ba Amu Papa liu fali
Maromak nia Lia-fuan.
39. Virtude sira hotu liga malu, ita labele esklui ida husi idel sarani; nunee ms ita labele nega
lia-loos ida. Sarani tenke simu Evanjellu tomak, labele sorin deit. Lolos ita komprende diak liu
lia-loos ida-idak bainhira relasiona sira ho mensajen sarani tomak: iha kontestu nee la-loos hotu
iha folin no haroma malu. Bainhira pregasaun sai fiel ba Evanjellu, lia-loos balun nia
sentralidade mosu momoos no haree kedas katak morl sarani laos tika estika, laos axetizmu
deit, laos filosofia prtika ka katlogu sala sira nian. Evanjellu konvida uluknanain ema atu
hatan ba Maromak doben neeb soi ita, hodi rekoese Nia iha maluk sira no sai husi ita an atu
buka ema hotu nia diak. Konvite nee labele halo nonook! Virtude hotu buka f resposta domin
nian. Ema la simu karik ho kbiit no furak konvite nee, edifsiu morl Kreda nian bele sobu
lalais, no ida nee mak ita-nia perigu aat liu; entaun ita sei la haklaken ona Evanjellu, maib
doutrina ka morl nia aspetu balun tuir ideolojia neeb deit. Mensajen sei lakon ona Evanjellu
nia morin.
IV. Misaun enkarna an iha limitasaun humana sira.
40. Nuudar dixlula misionria, Kreda tenke krexe Lia-fuan revelada nia interpretasaun no iha
lia-loos nia komprensaun. Ezejeta no telogu sira nia knaar tulun atu hamatak Kreda nia
hanoin (D.V.) Sinsia sira seluk halo ms knaar nee, maib oinseluk. Refere ba sinsia sosil
indikasaun konkreta sira neeb bele tulun nia atu halao nia misaun Majistriu nian (JPII).
Iha Kreda laran iha asuntu barak neeb ema estuda no reflete ho liberdade boot. Hanoin oi-oin,
filosfiku, teoljiku no pastorl, Espritu bele armoniza iha respeitu no domin, atu haburas Kreda
hodi tulun atu esplisita diak liu tan tezouru Lia-fuan nian. Sira-neeb mehi ho doutrina ida
deit neeb hanorin no defende ho lian ida no oin ida deit ba ema hotu, kala sei hanoin katak
buat hotu nee hanesan la klaru, imperfeito; maib loloos variedade nee tulun atu manifesta no
dezenvolve diak liu aspetu oi-oin husi Evanjellu nia rikusoin boot la mohu (S.Toms)).
41. Nunee ms mudansa kulturl boot sira neeb akontese lalais ezije katak ita matan moris
nafatin hodi koko f sai lia-loos tradisionl sira ho linguajen ida neeb tulun ema atu rekoese
ninia novidade permanente; tanba iha doutrina sarani nia depzitu, buat ida mak substnsia, no
buat seluk mak ninia formulasaun (Joo XXIII) Dala ruma, mezmu hodi rona linguajen loos
liu, buat neeb sarani sira simu, tanba linguajen neeb sira rasik uza no komprende, la tuir ona
Jezs Kristu nia Evajellu loos. Ho intensaun diak atu komunika ba sira lia-loos kona-ba
Maromak ka ema, dala ruma ita f ba sira maromak falsu ida, ka idel humanu neeb laos idel
sarani loos.Nunee ita fiel ba formulasaun ida, la komunika substnsia. Nee perigu boot liu. Ita
labele haluha katak lia-loos ida bele espresa ho lia-fuan oi-oin. Ita presiza renova meneira sira
espresaun nian atu bele komunika ba ema sira ohin loron Evanjellu nia mensajen ho ninia
signifikadu metin la muda (JPII Ut unum sint).
42. Buat nee importante hodi haklaken Evajellu, bainhira ita hakarak tebes kompreende ninia
furak no halo ema hotu simu nia. Maski nunee ita sei la bele ema hotu komprende lalais no
apresia Kreda nia hanorin sira; fiar sarani iha nafatin aspetu ida krus nian, ho nakukun ruma,
maski iha fiar metin. Iha buat balun neeb ema komrende no apresia deit ho domin, diak liu
fali roman nabilan husi razaun no argumentu sira. Ten nee ita presiza hanoin hetan katak
Kreda tenke hatoo doutrina hotu ho atitude evanjelizadora neeb bele fanu adesaun fuan nian
hodi hakbesik, hadomi no f sasin.
43. Hodi halao beibeik dixernimentu, Kreda bele ms too rekoese lisan balun neeb la liga
loos ho Evanjellu nia nkleu, balun ho abut metin iha istria, neeb ohin ema interpreta
oinseluk, ho mensajen neeb ohin ema sira baibain komprende la loos. Sira bele furak, maib
ohin la serve ona atu komunika Evanjellu. Ita keta tauk hadia sira. Iha ms, Kreda nia norma
seluk neeb uluk tulun srani sira, maib ohin la iha ona forsa edukativa nuudar dalan ba moris
diak. S. Toms de Aquino dehan katak ukun-fuan sira neeb Kristu ho Apstolu sira f ba
Maromak nia povu uitoan deit (S.T.). Hafoin, temi tiha S. Agostinho, nia dehan tan katak
ukun-fuan sira neeb Kreda aumenta tiha tenke ezije ho moderasaun, atu evita hatodan sarani
sirs nia moris, evita ms muda ita-nia relijiaun ba eskravidaun, maski loloos Maromak nia
laran-luak hakarak ita sai livre (id.). Lia-fuan hirak-nee hakarerek skulu hirak liu ba, maib
importante tebe-tebes ohin loron.Nee kritriu ida atu tetu didiak, bainhira ita hanoin reforma
ida Kreda ka pregasaun nian neeb kona ita hotu.
44. Loloos, Bibi-atan sira ka sarani sira neeb akompaa sira-nia maun-alin sira iha fiar ka iha
dalan ba Maromak labele haluha buat neeb Catecismo da Igreja Catlica hanorin momoos:
Nivel responsabilidade hahalok ida nian bele kuran ka lakon tanba la hatene, la hanoin,
violnsia, tauk, toman ona, afeisaun sabraut sira, ka fatr sikoljiku eh sosil sira seluk
(n.1735). Nee duni, maski ita la hamenus idel evanjliku nia valr, ita tenke akompaa ho
laran-luak no pasinsia, ema sira nia kreximentu tuir etapa oi-oin loron ba loron.(JPII F.C.) Ba
amu-lulik sira hau f hanoin karak konfesa fatin labele sai fali tortura fatin, maib fatin iha
neeb Nai nia laran-luak anima ita atu moris diak liu.Hakat kiik ida, iha desafiu boot sira leet,
bele f ksolok ba Maromak liu fali vida esterir loos husi ema neeb la hetan susar ida. Ema
hotu iha direitu atu hetan konsolasaun no estmulu husi Maromak nia domin salvadr, neeb
book nonook deit iha ema ida-idak, maski ho nia defitu no sala sira.
45. Nunee ita haree katak kompromisu evanjelizadr halao iha limitasaun sira linguajen no
sirkunstnsia sira-nia leet, no buka atu komunika diak liu ba beibeik Evanjellu nia lia-loos iha
kontestu partikulr, la hodi renunsia ba lia-loos, diak no roman neeb bele f bainhira
perfeisaun laos posivel.Fuan misionriu ida hatene limitasaun sira-nee, no halo an fraku ho
fraku sira buat hotu ba ema hotu (1Cor,9,22); nunka taka an, nunka subar iha nia rasik
siguransa, nunka hili autodefeza metin; hatene katak nia rasik tenke krexe iha Evanjellu nia
Komprensaun no iha Espritu nia dalan sira nia dixernimentu, nunee nia la renunsia ba diak
posivel, maski simu risku atu hafoer an ho lurn nia tahu.
IV. Inan ida ho fuan nakloke
46. Kreda neeb sai ba liur mak Kreda ho odamatan sira nakloke hela. Sai hodi buka ema
seluk too iha periferia humana sira la signifika halai arbiru iha mundu lah diresaun. Dala barak
diak liu hamenus ritmu, tau ketak ansi, hodi hateke loos ba ema sira-nia matan no rona, eh
renuncia ba urjnsia sira atu akompaa ema neeb monu iha dalan ninin. Dala ruma ita tenke sai
hanesan hanesan oan sabraut nia aman, neeb hein hela ho odamatan nakloke atu, bainhira oan
fila, bele tama la susar.
47. Kreda tenke sai nafatin Aman nia uma nakloke hela. Abertura nee nia sinl konkretu ida
mak loke iha fatin hotu uma-kreda sira nia odamatan sira. Nunee, bainhira ema ida hakarak tuir
Espritu nia book hodi buka Maromak, nia sei la xoke ho odamatan taka hela.
Maib iha tan odamatan sira seluk neeb labele taka: sarani hotu bele partisipa ho maneira ruma
iha vida eklesil, tama iha komunidade, mezmu sakramentu sira-nia odamatan sira labele taka
tanba kualkr razaun. Nee vale liu-liu ho sakramentu neeb rasik odamatan: Batizmu.
Eukaristia, maski vidsa sakramentl nia plenitude, laos prmiu ida ba perfeitu sira, maib ai-
moruk no ai-han diak loos ba fraku sira. (S. Ambrsio).
Konviksaun sira nee iha ms konsekunsia pastorl sira, neeb ita tenke konsidera ho prudnsia
no aten-barani. Dala barak ita book hanesan grasa nia kontroladr sira, laos fasilitadr sira.
Loloos Kreda laos alfndega ida, maib Aman nia uma, iha neeb iha fatin ba oan sira hotu ho
ida-idak nia moris susar.
48. Bainhira Kreda tomak book ho dinamizmu misionriu, nia sei hakoak ema hotu, sei la
esklui ema ida. Maib nia sei f prioridade ba s? Hodi lee Evanjellu, ita hetan orientasaun ida
klaru liu: laos ba belun no viziu riku sira, maib ba kiak no moras sira, ba siraneeb dala barak
ema hebai no haluha, sira neeb la iha osan atu selu fali (Lc,14,14) Labele iha dvida ka
esplikasaun sira neeb debilita mensajen nee klaru liu. Ohin no nafatin, kiak sira mak
Evanjellu nia destinatriu privilijiadu sira (Bento XVI), no evanjeizasaun dirijida gratuita ba
sira mak sinl be hatudu Reinu neeb Jezs lori tiha mai. Ita take koalia momoos, hodi dehan
katak ita-nia fiar ho kiak sira liga malu ho tali la kotu. Itan nunka bele husik sira mesak!
49. Mai, ita sai ba liur atu oferese ba ema hotu Jezs Kristu nia moris! Hau dehan teni iha nee,
ba Kreda tomak, buat neeb hau dehan ba amu-lulik no ligu sira iha Buenos Aires: ba hau
Kreda ida asidentada, kanek no foer ho tahu tanba sai ba lurn sira, diak liu fali Kreda moras
tanba taka an no baruk tanba kaer metin ninia rasik siguransa sira. Hau lakohi Kreda ida be
buka sai sentru no afinl preokupa deit ho obsesaun no prosedimentu sira. Buat neeb halo deit
ita preokupa no tuur la metin mak hatene katak ita-nia maun-alin barak loos moris kbiit laek, la
iha konsolasaun husi amizade ho Jezus Kristu, la hetan komunidade ida neeb simu sira, la iha
sentidu no diresaun iha sira-nia vida.Liu fali tauk sala, hau espera katak tauk seluk mak dudu
ita atu serbisu: tauk atu taka an iha estrutura sira neeb f mai ita protesaun falsa, iha norma
sira neeb halo ita sai juis sira ho fuan toos, iha toman sira neeb halo ita sente hakmatek,
bainhira iha liur ema lubun boot hamlaha no Jezs repete la kole: Imi rasik mak f
han(Mc.6,37).

Kaptulu II
IHA KRIZE KOMPROMISU KOMUNITRIU NIAN
50. Molok atu koalia kona-ba kestaun fundamentl ruma relativa ba knaar evanjelizasaun nian,
ita temi lalais deit kontestu iha neeb ita moris no book an. Ohin loron ema koalia baibain
kona-ba exsesu diagnstiku nian, neeb dala barak la inklui proposta aplikavel loos sira. Odi
estuda realidade tomak, hodi haree nia neutra no asptika.Hau sei hakerek fali iha nee buat
ruma hanesa dixernumentu evanjliku, ho dixpulu misionriu nia matan neeb han-hemu husi
Espritu nia kbiit (JPII,Pastores dabo vobis).
51. Laos Amu Papa nia knaar oferese anlize kompletu ida husi realidade ohin loron nian,
maib hau anima komnidade hotu atu haburas nafatin kapasidade matan-moris hodi estuda
sinl sira tempu sira nian( Paulo VI, E.S.). Nee responsabilidade boot ida, bas realidade balun
ohin loron, la hetan karik solusaun diak sira, bele hamosu prosesu sira desumanizasaun nian,
neeb aban-bainrua sei susar atu hakiduk fali. Ita presiza esklarese saida mak Reinu nia fuan, no
saida mak kontra Maromak nia projetu. Nee ezije rekoese no interpreta mosaun sira husi
espritu diak no husi espritu aat, no ms ida nee mak impotante liu- tuir espritu diak nia lian
no hebai espritu aat nian. Hau presupoin anlize oi-oin neeb dokumentu sira seluk husi
Majistriu universl oferese tiha ona, hanesan ms episkopadu rejionl no nasionl sira nia
proposta sira. Iha Ezortasaun nee hau buka deit, ho lia badak no intensaun pastorl, aprezenta
realidade nia aspetu balun neeb bele trava ka halo fraku Kreda nia dinamizmu sira renovasaun
misionria nian, tanba kona Maromak nia povu nia vida no dignidade, ka tanba kona sira neeb
ativu liu iha instituisaun eklesil sira no iha evanjelizasaun nia knaar sira.




1. Dezafiu balun mundu ohin nian
52. Mundu iha momentu nee moris tuir mudansa histrika boot, neeb ita bele verifika iha
rea balun.Susesu diak sira kontribui ba ema sira-nia moris diak, porezemplu iha sade,
edukasaun no komunikasaun. Maib ita labele haluha katak ohin loron ema barak liu moris
susar, ho konsekunsia aat sira. Moras balun aumenta. Tauk no dezesperu belit iha ema barak
nia fuan, mezmu iha nasaun riku sira. Alegria moris nian lakon beibeik; aumenta fali kuran
respeitu no violsia; dezigualdade sosil sai boot ba beibeik. Atu moris deit ema tenke luta, no
afinl moris ho dignidade kiik liu. Mudansa nee poka nian hetan tiha kauza iha mudansa boot
sira kuantidade no kualidade nian, lalais no hamutuk, neeb akontese iha progresu sientfiku, iha
teknologia foun sira ho sira-nia aplikasaun lalais sira iha mbitu oi-oin natureza no moris nian. iit
Ita lao daudaun iha era koesimentu no informasaun nian, neeb hamosu forma foun sira kbiit
nian dala barak annimu.

Laeba ekonomia eskluzaun nian
53. Hanesan ukun-fuan keta oho ema tau limite klaru atu asegura vida humana nia valr,
nunee ms ohin ita tenke dehan Lae ba ekonomia ida eskluzaun no dezigualdade sosil nian.
Ekonomia nee oho. Ita labele simu informasaun neeb la hetan notsia bainhira katuas ida
mate mesak iha lurn ninin, maib hetan notisia boot bainhira Bolsa tun pontu rua. Nee naran
eskluzaun. Ita labele tolera tan haree ema soe ai-han ba lixu, bainhira iha ema sira neeb
hamlaha. Nee naran dezigualdade sosil. Ohin buat hotu tama iha jogu kompetitividade nian no
iha lei ema makaas liu nian, iha neeb ema boot liu tolan deit ema kiik liu. Nuudar
konsekunsia husi situasaun ida nee, masa boot sira populasaun nian sai eskluida no
marjinalizada,: la hetan serbisu, futuru, sada. Sosiedade konsidera ema rasik nuudar sasn
konsumu nian, neeb bele uza, hafoin soe tiha ba liur. Nunee hah kultura deskartavel nian,
neeb sosiedade loloos promove. Agora laos deit ona fenmenu esplorasaun no opresaun
nian, maib buat foun mosu: eskluzaun hakanek iha nia abut rasik ema nia pertensa ba nia
sosiedade, bas ema neeb horik iha favela, iha periferia no kbiit laek, la hela ona iha nia laran ,
maib iha nia liur. Eskludu sira laos ona sploradu sira, maib resin sira.
54. Iha kontestu ida nee ema balun sei defende hela teoria recada favoravel nian. Teoria nee
presupoin katak kreximentu ekonniku, ho merkadu livre nia tulun, konsege rasik igualdade boot
liu no ms inkluzaun sosil iha mundu. Faktu sira nunka konfirma opiniaun nee, esprime
konfiansa simples la klaru iha kapitalista sira no iha sistema ekonmiku nia mekanizmu
sakalizadu sira ohin loron.Entretantu eskluidu sira hein hela. Atu aproveita nafatin estilu moris
nian neeb esklui maluk sira seluk, ka mezmu haksolok ho idel egosta nee, sira dezenvolve
globalizasaun indeferensa nian. Kuaze la hanoin kona, ita sai inkaps atu sadia bainhira ita rona
ema nia halerik, ita la tanis ona hodi haree ema seluk nia drama, ms la hanoin atu tau matan ba
sira, hanesan nee ema seluk nia responsabilidade, neeb la kona ita. Moris-diak nia kultura
aneztesia ita, too buat foun iha merkadu neeb ita seidauk sosa halo ita tuur la-metin, bainhira
vida sira-nee hotu neeb sobu tiha tanba oportunidade sira la iha sai hanesan espetkulu neeb
la inkomoda ita.

Lae ba idolatria osan nian
55. Situasaun nee nia kausa ida mak relasaun neeb ema estabelese ho osan, tanba ita simu
nonook deit nia nuudar ita rasik no ita-nia sosiedade sira nia ukun-nain. Krize finanseira
neeb ita enfrenta halo ita haluha katak, iha ninia orijen, eziste krize antropoljika klean ida:
ema nia primazia nia negasaun. Ita kria dolu foun sira. Adorasaun ba karau osan-mean nian
(Ex. 32,1-35) hetan versaun foun no aat liu iha fetixizmu osan nian no iha ditadura ekonmia nian,
neeb oin no objetivu humanu loos la iha. Krize mundil neeb ataka finansa sira no
ekonomia hatudu momoos sira rasik nia dezekilbriu sira, liu-liu kuran orientasaun antropoljika
tanba reds ema ba nia nesesidade ida: konsumu.
56. Bainhira minoria nia lukru aumenta demais, maioria mann la too atu moris kontente
uitoan. Dezekilbriu nee mai husi ideolojia sira neeb defende merkadu no espekulasaun
finanseira nia autonomia absoluta. Tan nee sira nega Estadu nia direitu ba kontrolu, tan sira
sentw tenke defende bem comum. Mosu nunee ditadura invizivel ida, dala ruma virtul,
neeb impoin mesak no teke tuir ninia lei no regra sira. Hafoin, dvida ho nia juru sira hadook
nasaun sira husi posibilidade viavel sira iha sira-nia ekonomia, no sidadaun sira husi sira-nia
kapasidade loos atu sosa. Nee hotu kahur malu ho korrupsaun jerl no ho evasaun fiskl egosta
iha mundu tomak. Ambisaun atu ukun no atu mann osan la hatene ona limite sira. Iha sisteme
nee, neebe buka sakrifika hotu atu aumenta benefsiu sira, buat frajil hanesan meu ambiente la
hetan protesaun kontra mekadu divinizadu nia iterese sira, neeb sai fali regra absoluta.
Lae ba osan neeb ukun, laos serb
57. Iha atitude nee nia kotuk naksukik tika nia negasaun tan la simu Maromak. Baibain ema
despreza tika hodi hamnasa, bas relativiza osan no podr; sente nia hanesan ameasa, tanba
kondena ema nia manilulasaun no degradasaun.
Loloos tika lori ema ba maromak, neeb hein resposta komprometida ida dook fali husi
interese sira merkadu nian. Bainhira sira nee sai absolutu, sira labele ona kontrola eh manipula
Maromak, neeb sai perigozu, tanba bolu ema ba nia rezlizasaun loos no ba independnsia husi
kualkr eskravidaun. tika loos ida laos ideolojizada- bele kria ekilbriu no orden sosil sira,
atu konsidera lia-fuan sira husi ema matenek antigu ida: La halo kiak sira partisipa iha sira
rasik nia rikusoin sira, nee hanesan naok sira no hadau sira-nia moris. Sasn sira neeb ita
hadau laos ita nian, maib sira nian (S. Joo Crisstomo)
58. Reforma finanseira ida neeb konsidera tika ezije ba lider poltiku sira muda atitude sira.
Hau konvida sira atu hasoru dezafiu nee hodi hakarak loos, ho neon moos, biar la haluha
kontestu ida-idak nia espesifisidade. Osan tenke serb, laos ukun! Amu Papa hadomi ema hotu,
ema riku no kiak sira; maib nia iha obrigasaun, hodi Kristu nia naran, atu f haoin ba riku sira
katak sira tenke tulun kiak sira, respeita no promove sira. Hau konvida imi atu pratika
solidaridade dezinteresada no atu muda husi ekonomia finansa sira nian ba tika ida propsia ba
ema.
Lae ba dezigualdade sosil neeb hakiak violnsia
59. Ohin iha fatin barak ema ezije siguransa boot liu. Maib, bainhira la halakon esklusaun no
dezigualdade iha sosiedade laran no entre povu sira, sei la bele halakon violnsia.Sira duun
violnsia ba kiak sira no ba populasaun kiak sira, maib bainhira igualdade oportunidade sira
nian la iha, agresaun oi-oin no funu sei buras, no sedu eh kleur sei provoka esplozaun. Bainhira
sosiedade lokl, nasionl ka mundil- husik iha periferia nia rasik sorin ida, la iha programa
poltiku sira, ka forsa sira orden nian, ka servisu segredu sira neeb bele gantante ps ba nafatin.
Nee laos deit tanba dezigualdade sosil provoka reasaun violenta iha sira-neeb sistema
esklui, maib tanba sistema sosil no ekonmiku ihjustu iha nia abut rasik. Hanesan buat
diak iha tendnsia atu halekar, nunee ms injustisa buka hadaet an no sobu nonook deit base
husi kualkr sistema poltiku no sosil, maski hatudu an hanesan forte. Kada asaun iha
konsekunsia sira. Nunee buat aat integradu iha sosiedade nia estrutura sira sai fini ba diso-
lusaun no mate. Aat integradu iha estrutura sosil injusta sira mak halo ita la bele hein futuru
diak liu.Ita sei dook hela husi Histria nia rohan, bas kondizaun sira ba dezenvolvimentu
sustentavel no pasfiku seidauk harii metin.
60. Ekonomia atul nia mekanizmu sira aumenta makaas konsumu, maib ita hatene katak
konsumizmu arbiru deit, hamutuk ho dezigualdade sosil, hakanek sosiedade dala rua. La kleur
deziguladade socil hakiak violnsia ida neeb korrida armamentu nian sira sel la bele rezolve.
Sira nee bele deit lohi sira neeb ezije siguransa boot liu; maib ohin ema hotu hatene katak
represaun violenta, liu fali soluzaun, kria konflitu foun sira no aat liu. Sira balun f sala kona-ba
sira rasik nia problema sira ba kiak sira no ba nasaun kiak sira, ho lia-fuan jerl sira la loos, no
buka solusaun iha edukasaun ida neeb halo sira hakmatek, maus, la halo aat. Nee sai fali aat
liu bainhira eskludu sira haree aumenta ba beibeik kanser korrupsaun nian, ho abut metin iha
pas barak, iha sir-nia Governu, emprezriu no instituisaun sira husi ideolojia neeb deit.

Dezafiu kulturl balun
61. Ita evanjeliza ms hodi hasoru dezafiu oi-oin beeb bele mosu (Prop.13) , hanesan atake
sira ba liberdade relijioza, persegisaun foun sira ba sarani sira, neeb iha nasaun balun atinje
nivel aas sira diu no violsia nian. Iha fatin barak ohin iha indiferensa relativista jerl, ho nia
abut iha dezilusaun no ideolojia sira nia krize, nuudar reasaun ba buat hotu neeb aparese
hanesan totalitriu. Nee prejudika laos deit ba Igreja, maib ms ba vida sosil jerl. Ita
rekoese katak, iha kultura iha neeb ema ida-idak lori nia lia-loos subjetiva rasik, difisil ba
sidadaun sira atu tama iha projetu komn dook liu fali benefsiu no deseju pesol sira.
62. Iha kultura dominante ohin inters dahuluk hetan buat neeb esterir, imediatu, visivel,
lalais, superfisil, provisriu. Buat neeb loos f fatin ba aparnsia.Iha nasaun barak
globalizasaun estraga tiha abut kultural sira ho tendnsia lubuk ida husi kultura sira seluk ho
ekonomia dezenvolvida, maib ho tika fraka. Bispu sira husi kontinente oi-oin koali tiha
hanesan nee iha Snodu sira. Porezemplu, Bispu sira husi frica tinan hira liu ba, hodi lee hikas
Ensklika Sollicitudo rei socialis, f sai katak dala barak nasaun rika sira hakarak muda pas
afrikanu sira ba pesa sira husi mkina boot ida. Ida nee ms akontese ho meius komunikasaun
sosil nian neeb barak liu nasaun sira husi mundu nia norte mak jera no dala barak la konsidera
prioridade sira no problema sira husi pas sira nee, no ms la respeita sira-nia kultura (JPII,
Ecclesia in Africa)
63. F katlika husi povu barak ohin hetan dezafiu boot iha movimentu relijiozu barak loos,
balun ho tendnsia ba fundamentalizmu no sira seluk ho espiritualidade lah Maromak. Iha sorin
ida, nee reasaun kontra sosiedade materialista, konsumista no individualista; iha sorin seluk, sira
aproveita populasaun nia pobreza iha periferia kiak sira, neeb moris ho preokupasaun boot sira
no buka solusaun imediata sira ba sira nia nesesidade sira. Movimentu relijiozu sira nee, ho sira-
nia penetrasaun finjida buka ho estilu individualista atu taka fatin mamuk neeb rasionalizmu
sekularista husik tiha. Presiza ms rekoese katak sarani batizadu barak la sente ona sira-nia
pertensa ba Igreja tanba estrutura malirin sira iha ita-nia parrokia no komunidade balun, ka
tanba atitude burokrtika hodi hatn ba sira-nia problema sira, boot eh kiik. Iha fatin barak
aspetu administrativu importante liu fali aspetu pastorl, no ita halao sakramentalizasaun lah
evanjelizasaun.
64. Prosesu sekularizasaun tende atu reds fiar no Kreda ba mbitu privadu no ntimu. Nega
tiha transendnsia tomak, mosu deformasaun tika boot ba beibeik, sentidu sala pesol no sosil
nian sai fraku no relativizmu sai boot ba beibeik; no buat nee hotu provoka dezorientsaun jerl
ida, liu-liu iha faze vulneravel tebetebes ba mudansa sira hanesan adolesnsia no juventude.
Hanesan Estados Unidos de Amrica nia Bispo sira hakerek loos, enkuantu Igreja litik norma
katak kontra direitu humanu sira. Lia duun sira nee suli mai husi relativismu morl ida,
hamutuk nafatin ho konfiansa ba indivduu sira-nia direitu absolutu sira.Nunee sira sente
hanesan Igreja promove konvensiolnalizmu partikulr kontra liberdade individul(2006).Ohin
ita moris iha sosiedade informasaun ida neeb hakonu ita-nia kakutak ho dadus bara-barak ho
nivel hanesan, hodi dada ia ba superfisialidade boot iha kestaun morl sira. Nee ita presiza
edukasaun ida neeb hanorin pensamentu krtiku no oferese dalan atu sai maduru kon-ba valr
sira.
65. Maski movimentu sekularista hakonu daudaun sociedade, iha nasaun barak ms sira ho
minoria sarani Kreda Katlika mak instituisaun kredivel iha opiniaun pblika, tan ema fiar nia
lia-fuan kona-ba solidaridade no preokupasaun ba sira be kiak liu. Nia kaer fila-fila knaar
nuudar manu-ain hodi buka solusaun ba problema sira neeb kona ps, dame malu, meu
ambiente, defesa moris nian, direitu humanu no sivl sira, etc. No eskola no universidade katlika
sira nia kontribuisaun iha mundu boot tebes! Nee diak loos. Maib bainhira ita foti kestsun sira
seluk neeb opiniaun pblika simu ladn diak, susar atu hatudu katak ita halo nee ho
fidelidade hanesan ba ema nia dignidade no ba ema hotu nia diak.
66. Famlia lao tuir krize kulturl klean loos, nunee ms komunidade sira no vnkulu sosil
sira hotu. Vnkulu familir nia frajilidade grave oisnseluk , bas nia mak slula bzika sosiedade
nian, iha neeb ema aprende atu moris hamutuk iha diferensa, pertense ba ema seluk, no iha
neeb inan-aman sira tranzmite fiar ba oan sira. Ema barak haree ona matrimniu nuudar
gratifikasaun afetiva deit, neeb bele harii narananran-deit no muda tuir ida-idak nia gostu.
Maib matrimniu nia konribuisaun fundamentl ba sosiedade b dook liu fali afetividade no
nesesidade okasionl sira kazl nian. Tuir Bispu Franss sira nia hanorin, matrimniu la mai
husi sentimentu domin nian, neeb bele namlaik, maib husi esposu sira nia kompromisu klenan
hodi simu atu tama ba unidade totl moris nian. (2012)
67. Individualizmu pos-modernu no globl favorese estilu moris nian neeb halo fraku vnkulu
sira entre ema sira no halakon vnkulu familir sira. Pastorl familir tenke hatudu diak liu
katak relasaun ho ita-nia Aman ezije no insentiva komuaun neeb kura, promove no hakbiit
relasaun entre pesoa sira. Enkuantu iha mndu , liu-liu iha nasaun balun, esplode funu no konflitu
oi-oin, ita sarani sira propoin fila-fila rekoese ema seluk, kura kanek sira, konstrui ponte sira,
hametin fraternidade no tulun malu atu hasn ita ida-idak nia todan (Gal.6,2). Ohin ita haree
mosu grupu oi-oin atu defende direitu sira no atu atinje objetivu diak sira. Nunee sidadaun
barak partisipa atu sai kontrutr sira iha dezenvolvimentu sosil no kulturl.

Dezfiu sira iha inkulturasaun fiar nian
68. Abut sarani husi nasaun balun, liu-liu povu osidentl sira, mak realidade moris ida. Iha nee
ita hetan, liu-liu iha ema sira be kuran liu, rezerva morl neeb rai humanizmu kristaun loos nia
valr sira. Haree ba realidade ho matanfiar nian sei halo ita rekoese buat neeb Espritu kuda.
Ita iha karik konfiansa iha nia asaun livre no jeneroza, ita sei hanoin katak la iha valr sarani loos
sira iha rai sira neeb ema barak simu tiha Batizmu no exprime ho maneira oi-oin sira-nia fiar
no solidariedade fraterna. Iha nee ita tenke rekoese liu fali sementes do Verbo, tanba iha
duni f katlika ho maneira prpia sira espresaun no pertensa ba Igreja nian. Ita tenke valoriza
importnsia boot husi impaktu fiar nian iha kvalr sira fiar no solidaridade nian, bas embora ho
ninia limitasaun sira, kultura evanjelizada nee iha rekursu sira kontra atake sira sekularizmu
valr fiar no solidaridade nian, neeb bele provoka dezenvolvimentu sosiedade ida nian justu liu
no fiar nain, no matenek pekulir neeb ita tenke apresia ho matan agradesidu.
69. Presiza tebe-tebes evajeliza kultura sira atu inkultura Evanjellu. Iha nasaun sira ho tradisaun
katlika presiza akompaa, tau matan no hametin liu tan rikusoin neeb iha no, iha nasaun sira
ho tradisaun relijioza sira seluk ka sekularizadu loos, ita tenke buka prosesu foun sira atu
evanjeliza kultura, maski ho projetu naruk sira. Entretantu ita labele haluha katak buat hotu tenke
krexe: kultura no grupu sosil sira hotu tenke sai moos no tasak liu. Iha povu katliku sira nia
kultura populr ita bele haree frakeza ruma neeb Evanjellu tenke kura: machizmu, akoolizmu,
violnsia domstika, partisipasaun kiik iha Eukaristia, fiar fatalizta ka superstisioza sira neeb
lori ba fetixizmu, etc. Maib pontu atu hah kura no liberta ema husi frakeza sira nee loloos
mak piedade populr.
70. Loos duni, dala ruma forma esterir sira husi grupu konkretu sira nia tradisaun sira hetan
atensaun boot liu, ka suposta revelasaun privada sira neeb sai importante demais, liu fali
piedade sarani loos. Iha kristianizmu ida nakonu deit ho devosaun sira, husi vivnsia individul
no sentimentl fiar nian, neeb loloos la tuir piedade populr loos. Balun promove espresaun
sira nee no la preokupa ho promosaun sosil no sarani sira nia formasaun, dala ruma hodi buka
benefsiu ekonmiku ka kbiit ruma iha ema seluk. Ita ms labele nega katak, iha dkada balun liu
ba transmisaun jerasionl fiar nian kotu iha povu katliku. Sarani barak sente dezilusaun no la
identifika an ona ho tradisaun katlika; inan-aman sira neeb la sarani ona oan sira ms la
hanorin sira atu reza aumenta ba beibeik; iha xodu ida ba komunidade sira seluk fiar nian. Buat
hirak-nee akontese tanba kuran dilogu familir, meius komunikasaun sira nia influnsia,
subjetivizmu relativista, konsumizmu arbiru neeb merkadu insentiva, kuidadu pastorl ba kiak
sira menus, kuran akollimentu afetivu iha ita-nia instituisaun sira, ita-nia difikuldade atu hakiak
fali adesaun mtika ba fiar iha kontestu relijiozu pluralista.

Dezafiu sira iha kultura urbana sira
71. Jeruzaln foun, sidade santa (Apoc.21,2-4) mak meta neeb humanidade pergrina lao b.
Interesante katak revelasaun dehan mai ita katak humanidade no histria nia plenitude sei
realiza iha sidade ida. Ita sei identifika sidade nee ho matan kontemplativu, matan fiar nian
neeb deskobre oins Maromak hela iha sidade nee nia uma sira, lurn no praza sira. Maromak
nia presenza akompaa individuu no grupu sira neeb buka ho neon no laran apiu no sentidu
ba sira-nia moris. Nia horik iha sira leet, hodi promove solidaridade, fraternidade, dezeju ba buat
diak, ba lia-loos, ba justisa. Ema lalika buka prezensa nee, maib kria no deskobre nia.
Maromak la haksmik An husi sira be buka Nia ho neon moos, maski koko deit ho susar, la
hatene oins.
72. Iha sidade, elementu relijiozu espresa an iha estilu moris nian oi-oin, kostume sira tuir
tempu, territriu no relasaun sira-neeb la hanesan ho estilu populasaun rurl sira nian. Dala
barak sidadaun sira luta loro-loron atu b oin deit, ho sentidu existnsia nian hamutuk baibain
ho sentidu relijiozu klean. Ita presiza kontempla nee hodi buka dilogu hanesan Jezs nian ho
feto Samaritana, besik pozu iha neeb nia kuru bee atu halakon nia hamrook (Jo.4,7-26).
73. Kultura fooun sira mosu beibeik iha lubun boot sira nee, iha neeb sarani laos ona jeradr
ka promotr sentidu nian, maib simu iha neeb linguajen, smbolu, mensajen no paradigma sira
seluk, neeb oeferese ba nia orientasaun foun sira moris nian, dala barak dook husi Jezs nia
Evanjellu. Kultura foun dezemvolve daudaun iha sidade. Sinodu foin lalais deskobre katak
mudansa sira nee no kultura neeb sira esprime ohin loron mak fatin diak loos ba
evajelizasaun foun. (Prop.25) Nee ezije imajina espasu sira orasaun no komuaun nian ho
maneira foun sira ho interese no signifikadu diak liu ba populasaun urbana sira. Ambiente rurl
sira, tanba influnsia husi mass-media, simu ms influnsia husi mudansa kulturl sira nee,
neeb halao ms influnsia boot iha sira-nia vida.
74. Presiza duni evajelizasaun neeb haroman relasaun foun sira ho Maromak, ho maluk sira
no ho ambiente, hodi estimula valr fundamentl sira.Ita tenke atinje histria no paradigma foun
sira ho Jezs nia lia-fuan, too nkleu klean liu sidade sira nian. Labele haluha katak sidade mak
mbitu multikulturl. Iha sidade boot sira, ita bele deskobre grupu sira ho mehi no iluzaun sira
hanesan, neeb sai setr umanu foun sira, iha territriu kulturl sira, iha sidade invisivel sira.
Iha realidade,forma kulturl oi-oin hela hamutuk , maib dala barak halao segregasaun no
violnsia. Nai bolu Igreja atu sai servidora ba dilogu difisil ida. Iha sidadaun sira neeb hetan
meius sufisiente sira atu dezemvolve sira-nia moris individul no familir, maib iha ms barak
neebe laos-sidadaun, meiu-sidadaun, restu urbanu sira. Sidade hamosu hanesan
ambivalsia permanente ida, tanba oferese ba nia populasaun posibilidade oi-oin, maib foti ms
terus boot barak. Iha sidade barak iha mndu, masa sira halo protestu sira iha neeb sidadaun
rihun ba rihun ezije liberdade, partisipasaun no justisa, neeb la hetan karik interpretsaun loos,
forsa ms sei la halo nonook.
75. Iha sidade sira, ema balun organiza lalais trfiku droga no pesoa sira nian, abuzu bo
esplorasaun minr sira nian, famlia sira husik edozu no moris sira mesak, korrupsaun no krime
oi-oin. Espasu sira enkontru no solidaridade nian dala barak sai fali oportunidade atu deskonfia
ba malu. Uma no bairru sira sai fatin atu haketak no proteje, liu fali atu integra hodi kria unidade.
Proklamasaun Evajellu nian sei sei tulun atu restabelese dignidade ema hotu nian iha kontestu
sira nee, nas Jezs hakarak habelar iha sidade sira moris nakonu ho ksolok. (Jo.10,10). Moris
ho sentidu unitriu no kompletu neeb Evajellu propoin mak ai-moruk diak liu ba moras urbana
sira, embora ita tenke komprende katak estilu uniforme evanjelizasaun nian laos adekuadu ba
realidade nee. Maib moris loloos iha realidade umana, hodi hasoru dezafiu sira nuudar
fermentu sasin nian, iha kultura neebe deit, iha kualkr sidade, nee halo sarani sai diak liu
no fekunda sidade.

II. Ajente pastorl sira-nia tentasaun sira
76. Hau sente gratidaun boot ba serbisu husi sira-neeb serbisu iha Kreda. Agora hau lakohi
para atu esplika atividade sira husi ajente pastorl sira, hah husi Bispu sira-nia knaar too
servisu eklesil simples liu. Hau sei reflete deit kona-ba dezafiu sira-neeb sira hotu hasoru iha
kultura globalizada atul. Maib uluknanain, no nuudar dvr justisa nian, hau tenke hateten
katak Kreda nia kontribuisaun ba mundu ohin boot tebe-tebes. Ita-nia laran triste no moe tanba
membru balun Kreda nian, no ms ita nian rasik, la bele halo ita haluha sarani barak liu neeb
saran sira-nia moris tanba domin: tulun maluk barak loos atu kura ka atu mate ho dame iha
hospitl kiak sira, akompaa sira seluk neeb monu visiu balun nia atan iha fatin kiak liu rai
nian, gasta sira-nia moris hodi eduka labarik ni foin-sae sira, tau matan ba idozusira neeb ema
hotu hebai, buka komunika valr sira iha ambiente kontrriu sira, saran an ho maneira oi-oin
neeb hatudu sira-nia domin boot ba humanidade neeb Maromak halo An ba ema inspira ba
sira. Hau agradese ezemplu furak neeb sarani barak f mai hau, hodi oferese sira-nia moris
ho sira-nia tempu ho ksolok . Sasin diak nee halo diak mai hau no f apoiu mai ha;u iha hau-
nia deseju pesol atu supera egoizmu ba dedikasaun ida be forte liu.
77. Maski nunee, ita hotu hetan influxu husi kultura globalizada atul, neeb aprezenta valr
no posibilidade foun balun, maibe bele ms limita ita, kondisiona ita no ms ataka ita. Hau
rekoese katak ita presiza kria espasu adekuadu sira atu motiva no kura ajente pastorl sira,
fatin sira atu hametin sira-nia fiar iha Jezs mate no moris hias, atu partilla ita-nia kestaun klean
sira no ita-nia preokupasaun sira loro-loron nian, atu reflete ho klean no ho kritriu evanjliku
sira kona-ba ita-nia moris no esperinsia, atu orienta ba diak no ba furak ita-nia opsaun
individul no sosil sira. (62) Iha nee hau hakarak bolu atensaun ba tentasaun balun neeb
bele afeta ajente pastorl sira iha tempu nee.

Loos ba dezafiu espiritualidade misionria nian
78. Ohin ita haree iha ajente pastorl sira, mezmu pesoa konsagrada sira, peokupasaun boot
demais ba autonomia no relaxamentu, neeb lori sira atu moris tuir sira-nia knaar sira hanesan
apndice moris nian, hanesan sira la tama iha sira rasik nia identidade. Sira konfunde sira-nia
vida espiritul ho momentu relijiozu balun neeb f kmaan ruma, maib la lori sira atu hasoru
malu ho maluk sira, ba kompromisu iha mundu, ba paixaun atu evajeliza mundu. Nunee
evanjelizadr barak bele reza, maib hatudu individualizmu makaas, krize identidadenian no
fervr fraku. Sira nee mak moras tolu neeb hadaet ba malu.
79. Dala ruma kultura meditika no ambiente inteletul balun komunika dezkonfiansa makaas
ba Kreda nia mensajen, hanesan deziluzaun ida. Tan nee, ajente pastorl barak, maski sira reza,
dezenvolve anesan komplexu inferioridade ida,neeb halo sira relativiza ka subar sira-nia
identidade sarani ka sira-nia konviksaun sira. Entaun mosu srkulu visiozu, tanba sira la kontente
ho sira nia an no ho buat neeb sira halo, sira identifika an ho misaun evanjelizadora, no sira nia
dedikasaun sai fraku fali.Afinl sira hamate aleo gria iha misaun, hodi buka deit sai hanesan sira
seluk no hetan buat neeb sira seluk iha. Nunee knaar evanjelizasaun nian sai forsada no hetan
dedikasaun no tempu uitoan deit.
80. Maski ho estilu espiritual ka hanoin oi-oin, ajente pastorl lubuk ida dezenvolve relativizmu
ida perigozu liu fali doutrinl nian, neeb kona opsaun klean no sinsera sira no determina vida
konkreta. Relativizmu prtiku nee halo ema barak moris hanesan Maromak la iha, deside katak
kiak sira la iha, mehi hanesan ema seluk la iha, serbisu hanesan sira neeb seidauk simu lia-foun
diak la iha. Halo ita hakfodak haree oins sira be iha konviksaun doutrinl no espirutul barak
dalabrak monu iha estilu moris nian neeb lori sira atu kaer metin siguransa ekonmika sira ka
espasu sira podr eh glria nian tuir kualkr dalan, liu fali saran nia moris ba ema ema seluk iha
misaun. Keta husik ema ida naok ita-nia entuziazmu misionriu!.

Lae ba indiferensa egosta
81. Bainhira ita presiza liu dinamizmu misionriu neeb lorimasin no roman ba mundu, leigu
barak tauk ema konvida sira atu halao knaar apostliku ruma no buka atu halai husi kualkr
kompromisu nebeb bele nauk sira-nia tempu livre. Ohin porezemplu difisil liu iha parrkia
sira atu hetan katekista preparadu sira neeb persevera iha sira-nia knaar durante tinan balun.
Maib nunee ho saserdote sira-neeb preokupa demais ho sira-nia tempu pesol. Nee akontese
dala barak tanba sira sente nesesidade defende sira-nia autonomia, hanesan haree evanjelizasaun
nuudar venenuperigozu, laos nuudar resposta kontente ba Maromak nia domin neebe
konvoka ita ba misaun no halo ita sai kompletu no fekundu. Sira balun resiste too rohan gostu
ba misaun no akaba iha indiferensa paralizadora.
82. Nunee mosu ameasa boot liu, pragmatizmu lah kor moris loro-loron nian iha kreda, iha
neebe buat hotu lao diak iha liur, maib iha realidade fiar sarani sai dodok ba beibeik (J.
Razinger, Mxico 1996). Neineik sikolojia kaixaun nian dezenvolve an, hodi transforma sarani
sira iha mmia ( isin maten) sira muzeu nian. Deziludidu ho realidade, ho Kreda ka ho sira an,
sira tuir nafatin tentasaun ba moris triste lah esperansa, neeb belit ba sira-nia fuan hanesan
mina-morin riku liu diavu nian (G. Bernanos) Ho vokasaun atu haroman no komunika vida,
afinl sira hateke deit biln ba sasn sira neeb kria deit nakukun no kole interir no hamohu
dinamizmu apostliku. Tan nee, husik hau insiste: Ita keta husik ema ida hadau alegria
evanjelizasaun!

Lae ba pesimizmu esteril
84. La iha buat ida ka ema ida neeb bele hadau husi ita alegria Evajellu nian (Jo.16,22)
Mundu no Kreda nia problema sira la bele sai razaun atu reds ita-nia dedikasaun no laran-
manas: sira nee mak dezafiu sira atu halo ita krexe. Bainhira ita haree ho fiar, ita bele rekoese
katak Espritu Santo nia naroman nabilan iha nakukun laran, la haluha katak bainhira sala sai
barak, grasa barak liu tan(Rom.5,20). Ho fiar ita bele haree tua iha bee neeb bele troka,
dekobre terigu neeb krexe iha duut aat nia leet. Liu tiha tinan limanulu husi kosiliu Vatikanu
II, maski buat aat oi-oin halo ita neon-sala no dook husi optimizmu simple demais, realizmu boot
liu la signifika konfiansa iha Espritu ka jenerosidade kiik liu . Ohin ita bele rona hikas fali Beatu
Joo XXIII nia lia-fuan sira iha loron 11 fulan Outubru tinan 1962: Too tiha ami-nia tilun keixa
sira husi sarani balun neeb, mezmu ho laran-manas no zelu, maib ladn uza diskrisaun no
moderasaun. Iha tempu atul sira haree deit buat hotu aat no sobu rahun Maib ami sente la
bele konkorda ho profeta desgrasa nian sira-nee, neeb siik nafatin buat aat sei akontese,
hanesan mundu nia rohan besik ona. Ohin loron Maromak nia laran luak lori ita ba relasaun
inter-pesol sira neeb , dala barak liu fali ema sira espera, buka halao planu superir sira
neeb sira la espera, no buat hotu, mezmu kontradisaun sira, kontribui ba Kreda nia diak (Joo
XXIII, 11 Out.1962).
85. Tentasaun boot ida neebe hamate fervr no aten-barani mak sensasaun derrota nian, neeb
tansforma ita ba pesimista deziludidu sira ho oin tua-siin nian. Ema ida la bele hah luta ida,
bainhira uluknanain nia konfia loloos katak nia sei mann. Nia hanoin rua-rua karik, nia lakon
tiha ona, metade funu nian, nia hakoi tiha ona nia kbiit. Embora ho triste konsinsia kona-ba ita
rasik nia frakeza, ita tenke lao ba oin, la simu derrota, hodi hanoin hikas Nai nia lia-fuan ba S.
Paulo: Too ona ba hau-nia grasa, bas kbiit hatudu an iha frakeza (2Cor,12,9). Sarani nia
vitria nafatin krus ida, neeb nia kaer ho kuidadu hodi luta kontra atake sira aat nian. Espritu
aat derrota nian liga ho tentasaun atu haketak lalais trigu husi duut aat, tanba dezkonfiansa
ansiosa no egosta.
86. Loos duni, iha fatin balun mosu desertifikasaun espiritul ida, rezultadu husi sosiedade
sira neeb hakarak harii lah Maromak , ka sobu rahun nia abut sarani sira. Iha neeb mundu
sarani sai fali daudaun esteril no maran hanesan rai neeb uza demais, ikusmai muda ba poeira
(J.H. Newman,1833). Iha nasaun sira seluk, resistnsia violenta ba kristianizmu obriga sarani
sira atu moris tuir sira-nia fiar hodi subar iha rai neeb sira hadomi. Nee dezertu seluk triste
liu. Famlia rasik ka serbisu fatin bele ms sai ambiente maran, iha neeb sarani tenke rai
didiak nia fiar hodi buka atu hadaet nia. Maib husi esperinsia nee dezertu nian, husi mamuk
nee, mak bele deskobre fali alegria fiar nian, ninia importnsia vitl ba ita. Iha rai-fuik maran
ema bele re-deskobre valr husi buat neeb esensil ba moris; nunee iha mundu ohin bele
hareee sinl oi-oin neeb hatudu hamrook ba Maromak, ba moris nia sentidu ikus, neeb
espresa an dala barak ho maneira implsita eh negativa. No rai-fuik maran nee presiza liu-liu
fiar-nain sira neeb, ho sira-nia moris, hatudu dalan ba Rai Prometida, hodi nunee mantein
moris esperansa (Bento XVI, 2012). Iha neeb mak ita tenke sai ema-garrafaun atu f hemu ba
ema seluk. Dala ruma garrafaun muda fali ba krs todan, maib iha Krs mak Nai saran an mai
ita nuudar bee-matan moris nian. Ita keta husik ema naok ita-nia esperansa!

Loos ba relasaun foun sira neeb Jezs Kristu kria
87. Iha tempu nee, iha neeb meius komunikasaun sosil nian atinje progresu boot teb-tebes,
ita sente dezafiu atu deskobre no transmite mstika moris hamutuk nian, hasoru malu, f liman
ba malu, tulun malu atu hakur tasi boot, neeb bele muda ba esperinsia fraternidade,
peregrinasaun solidria sagrada. Nunee komunikasaun nia posibilidade barak sei troka ba
oportunidade foun sira ba enkontru no solidariedade entre ita hotu. Lao hamutuk tuir dalan nee
sei sai buat diak, furak, libertadr, esperansadr! Taka an sei lori atu koko venenu moruk
imannsia nian, no humanidade sei lakon iha kada opsaun egosta neeb ita hola.
88. Idel kridtsun sei konvida nafatin ema atu ultrapasa suspeit, dezkonfiansa permenente, tauk
ema seluk mete ho ita, atitude defensiva sira neeb mundu atul impoin mai ita. Ema barak koko
halai husi ema sira seluk hodi taka an iha privasidade konfortavel ka iha skulu reduzidu ho
ntimu sira, no renunsia ba realizmu iha dimensaun sosil Evanjellu nian. Hanesan sira balun
hakarak simu Kristu ida espiritul deit, lah isin no krs, nunee ms ema buka relasaun
interpesol sira ho aparellu sofistikadu sira neebe halakan no apaga konforme hakarak.
Evanjellu konvida nafatin ita atu hakoak risku enkontru nian ho ema seluk nia oin, ho ninia
presenza fzika neeb interpela, ho ninia terus no reivindikasaun sira, ho ninia alegria kontajioza
hodi hela besik malu. Fiar loos iha Maromak Oan halo an ba ema inklui f an, pertensa ba
komunidade, servisu, rekonsiliasaun ho maluk sira. Iha nia enkarnasaun, Maromak nia Oan
konvida ita ba revolusaun laran-maus nian.
89. Izolamentu, neeb imanentizmu nia konkertizasaun ida,bele esprime an iha autonomia falsa
ida neeb esklui Maromak, maib bele ms hetan iha relijiaun konsumizmu espiritul prpriu
husi moras individualizmu nian. Buka fali buat sagradu no espiritul, neeb karakteriza ita-nia
poka, nee fenmenu ambguu ida. Liu fali ateizmu, dezfiu ohin mak hatn loos ba ema barak
nia hamrook ba Maromak, atu sira lalika b hemu iha proposta alienante sira, ka ho Jezs kristu
ida lah isin no lah kompromisu ho maluk sira. Sira la hetan karik espiritualidade neeb kura
sira, liberta sira, hakonu sira ho moris no ho ps, bolu sira dal ida ba komuaun solidria no ba
fekundidade misionria, sira sei sente ema lohi sira ho proposta sira neeb la humaniza ms la
f glria ba Maromak.
90. Religiosidade populr loloos enkarnada, bas suli mai husi fiar sarani loos iha kultura
populr ida. Tan nee inklui relasaun pesoal, laos ho enerjia armonizadora sira, maib ho
Maromak, jezs Kristu, Maria, Santu ida. Relijiosidade populr iha isin, iha oin sira; bele
alimenta kapasidade sira relasaun nian, laos fuga individualista sira. Iha ita-nia sosiedade nia
setr sira seluk, ema barak apresia forma oi-oin espiritualidade do bem-estar lah komunidade,
teolojia prosperidade nian lah kompromisu fraternu, ka esperinsia subjetiva lah oin sira,
neeb afinl reds deit ba imanentizmu interir.
91. Dezafiu importante ida mak hatudu katak solusaun nunka hetan hodi halai husi relasaun
pesol no komprometida ho Maromak, neeb kompromete ms ita ho maluk sira.Ida nee mak
akontese ohin bainhira fiar-nain sira buka subar no liberta an husi ema seluk, halai subar husi
fatin ida ba fatin seluk, husi knaar ida ba ida seluk, hodi evita vnkulu klean no estavel sira:
Imajinasaun no mudansa ba fatin seluk lohi ema barak (T. Kempis) Atitude nee hanesan ai-
moruk falsu neeb halo fuan moras, no dala ruma ms isin. Ita tenke tulun ema sira-nee atu
rekoese katak dalan ida mesak mak aprende atu hasoru malu ho ema seluk ho atitude adekuada,
valoriza no simu sira maluk peregrinu sira, lah resistnsia interir sira. Diak liu tan, aprende
atu deskobre Jezs iha ema seluk nia oin, iha sira-nia lian, iha sira-nia reivindikasaun sira; no
aprende ms atu terus, hodi hakoak Jezs iha krs bainhira ita laran kanek tanba atake injustu ka
ingratidaun sira, nunka kole hodi haburas fraternidade .
92. Ida nee mak ai-moruk loos atu kura moras nee: loloos, relasaun fraterna ho ema seluk la
halo ita moras, maib kura ita; fraternidade mstika, komtemplativa, neeb hatene haree ema
seluk nia dignidade sagrada, deskobre Maromak iha ema ida-idak, hatene tolera susar iha
konvivnsia ho domin ba Maromak, hatene loke nia fuan ba domin divinu atu fasilita ema seluk
nia felisidade hodi lori sira ba sira-nia Aman diak. Loos duni, iha tempu nee, maski bainhira
sira bibi-luhan kiik (Lc.12,32), Nai nia dixpulu sira simu vokasaun atu moris nuudar
komunidade neeb sai masin rai nian no roman mundu nian (Mt.5,13-16). Jezs bolu sira atu f
sasin, ho maneira foun nafatin, liu husi pertensa evajelizadora (Prop.8). Keta husik ema naok
ita-nia komunidade!.

Lae ba mundanizmu espiritul
93. Mundanizmu espiritul, neeb subar iha aparnsia relijioza ka domin ba Igreja nia kotuk,
mak buka glria humana no moris individul diak deit, liu fali Nai nia glria. Iha nia tempu
Jezs kritika fariseu sira: Oins imi bele fiar, bainhira imi buka f glria ba malu, la buka glria
neeb mai husi Maromak mesak? (Jo.5,44) Nee jeitu sumik hodi buka sira rasik nia interese,
laos Jezs Kristu nia interese sira (Fl.2,21). Atitude nee hola forma oi-oin, tuir ema no fatin
sira neeb kona. Tanba kultiva ho kuidadu aparnsia, dala barak la hamosu sala iha pbliku,
nunee buat hotu aparese loos deit; maib tama karik iha Igreja laran, sei sai aat liu fali kualkr
mundanizmu morl (H. de Lubac)
94. Mundanizmu nee bele tama liu husi dalan rua, neeb liga malu makaas. Ida mak
agnostizismu nia faxniu, fiar subjetiva deit, neeb iha deit interese iha esperinsia
determinada ida ka iha srie ida rasiosniu no koesimentu sira nian neeb hanesan leno neon no
halo ema sente kmaan, maib ikusmai nia taka an hela iha imannsia ninia razaun no sentimentu
sira nian. Oinseluk fali mak neo-pelajianizmu auto-referensil no prometeuku, neeb lori ema
atu konfia deit iha nia kbiit rasik, no halo nia sente an boot liu ema seluk tanba kumpre tuir
norma balun ka moris tuir estilu catliku tempu uluk nian. Nee halo ema sente seguru iha
doutrina no dixiplina no hamosu elitizmu narsizista no autoritriu, neebe liu fali evanjeliza
loloos anoliza no klasifika maluk sira; liu fali hakbesik ba grasa, gasta enerjia sira hodi kontrola.
Iha kazu rua, loloos la iha interese iha Jezs Kristu no iha ema seluk, maib hatudu sinl
imanentizmu antrposntriku. Ita la bele imajina katak, husi kristianizmu sabraut nee, bele suli
mai dinamizmu evanjelizadr loos.
95. Ita bele haree mundanizmu nakukun nee iha atitude oi-oin, neeb hanesan la han malu,
maib ho pretensaun ida mesak atu domina espasu Igreja nian. Sira balun buka dada sarani
sira atensaun ba liturjia, doutrina ka prestjiu Kreda nian, maib la preokupa atu Evanjellu tau
abut metin iha Maromak nia povu no hatn ba nesesidade konkreta sira histria nian. Nunee
Kreda nia moris sai fali pesa museu nian ka ema uitoan deit nia propriedade.
Sira seluk haksumik sira-nia mundanizmu espiritul iha faxniu atu bele hatudu konkista sosil
no poltika sira, ka hodi foti an iha ausntu prtiku sira nia jestaun, ka iha dinnika sira autu-
estima no realizasaun autoreferensil sira nian. Sira nee bele ms aprezenta an iha atividade
sosil oi-oin, hanesan viajen, reuniaun, jantr no reseisaun sira; ka iha funsionalizmu
emprezaril, nakonu ho estadstika, planifikasaun sira no avaliasaun sira, iha neeb prinsipl
benefisiriu laos Maromak nia povu maib Kreda nuudar organizasaun. Iha kazu sira-nee. Iha
kazu sira-nee Kreda la lori marka Kristu enkarnadu, krusifikadu no resusitadu nian, maib taka
an iha grupu lite sira nian, la sai ona atu buka sira-neeb lao lakon dalan ka ema lubun boot
sira-neeb hamrook ba Kristu. Ahi Evanjellu nian la lakan ona, maib ksolok falsu deit gostu
egosta nian.
96. Iha kontestu nee buras vanglria iha sira-neeb kaer podr ruma no prefere sai jenerl husi
ezrsitu lakon ona funu, liu fali soldadu simples sira husi batallaun ida neeb kontinua luta. Dala
barak ita mehi planu apostliku espansionista sira, hakerek ho jeitu, hanesan jenerl derrotado
sira nia planu! Nunee ita nega ita-nia istria Kreda nian, neeb loloos istria glorioza tanba
istria sakrifsiu sira nian, istria esperansa nian, luta husi luta diria gasta iha servisu todan,
tanba servisu tomak kosarbeen husi ita-nia reen-toos. Maib ita vaidozu sira soe tempu hodi
koalia kona-ba hodi koalia kona-ba buat neeb loloos ita tenke hako sala tenkeizmu
nian- hanesan mestre espiritul sira no peritu pastorl sira neebe haruka halo hodi hela iha liur.
Ita kultiva ita-nia imajinasaun roha laek, hodi lakon kontaktu ho doloroza kondisaun ita-nia
povu nian.
97. Ema neeb monu tiha iha mundanizmu nee hebai maun-alin sira nia profesia, hakribi ema
neeb kestiona nia, foti beibeik ema seluk nia erru no moris taka matan hodi fiar deit aparnsia.
Nia tuir deit fuan nia sentimentu hodi refere mesak ba nia rasik interese sira, nunee la aprende
husi nia sala sira, la nakloke ba perdaun. Nee korrupsaun boot, ho aparnsia diak sira. Ita tenke
evita buat nee hodi halo Kreda sai husi nia an, ba misaun tuir Jezs Kristu hodi serb kiak sira.
Ita husu Maromak atu soi husi Kreda mundana ho aparnsia espiritul eh pastorl sira! Ita bele
evita mundanizmu nee hodi dada iis ho anin moos Espritu Santo nian, neeb liberta husi ita-nia
ana bainhira ita subar iha aparnsia relijioza mamuk husi Maromak. Ita keta husik ema ida naok
Evanjellu husi ita!

Lae ba funu entre ita
98. Iha Maromak nia povu laran no iha komunidade sira, funu barak loos! Iha bairru no serbisu
fatin sira iha fnnu barak tanba laran-moras, mezmu entre sarani sira! Mundanizmu espiritul lori
sirani balun atu halo hasoru funu hasoru sarani sira seluk neeb teri sira-nia buka kbiit, prestjiu,
prazr no siguransa ekonmika. Sira balun husik moris ho fuan iha Kreda tanba haree malu la
diak. Liu fali pertense ba Kreda tomak, ho nia diversidade rika, sira hili atu pertense ba grupu
ida neeb sente oinseluk.
99. Mundu nee rahun ona tanba funu no violnsia, kanek tanba individualizmu jerl neeb
haketak ema sira no tau sira balun kontra sira seluk hodi buka prazr mesak. Iha nasaun balun
mosu fali konflitu no divisaun antiga sira neeb hanoin liu tiha ona. Ba sarani sira iha mundu
tomak hau hakarak husu liu-liu sasin komuaun fraterna nian neeb sai nabilan no faxinante
atu ema hotu bele admira oins imi preokupa ba malu, enkoraja malu, anima no tulun malu:
Husi nee mak ema hotu sei hatene katak imi hau-nia eskolante sira, bainhira imi hadomi
malu (Jo.13,35). Nee mak Jezs husu namanas ba Aman: Atu sira hotu sai ida deitiha ita,
atu mundu fiar (Jo.17, 21) Matan moris ba tentasaun laran-moras nian! Ita lao iha r ida deit
ba portu ida deit! Ita husu grasa atu haksolok ho fuan ema seluk nian, neeb loloos ita hotu
nian.
100. Difisil ba sira neeb laran kanek tanba divisaun antiga sira simu konvite ba perdaun no
rekonsiliasaun, tanba hanoin katak ita la hatene sira-nia terus, ka ita buka atu halo sira lakon
memria no idel sira. Maib i balun, haree testemuu husi komunidade fraterna no rekonsiliada
loos sira, nee nafatin roman neeb dada fuan. Tan nee hau laran triste tebe-tebes hodi haree
iha komunidade sarani balun, mezmu iha pesoa konsagrada sira-nia leet, diu, divisaun, kalnia,
difamasaun, vingansa, laran-moras, deseju atu impoin ideia prpia sira hakarak ka lakohi, too
persegisaun sira hanesan kasa ho fuan toos ba buan sira. Ita hakarak evanjeliza s loos ho
komportamentu sira-nee?
101. Ita husu Nai Maromak atu halo ita komprende lei domin nian. Ita sorte loos tanba hetan
lei nee. Hadomi malu halo diak duni mai ita, maski dala ruma nee susar. Ba ita ida-idak S.
Paulo hatoo lia-menon nee: Imi keta husi aat mann hasoru imi, maib mann hasoru aat hodi
halo diak (Gal.6,9). Ita hotu sente simpatia no antipatia sira, no dala ruma ita sente la diak ho
ema ruma. Pelomenus ita dehan ba Nai: Nai, hau la gosta liu ema nee. Hau reza ba nia.
Reza ba ema neeb halo ita hirus mak hakat furak ida ba domin, ms hahalok ida evanjelizasaun
nian. Ita halo nee ohin kedas. Keta husik ema ida naok ita nia idel domin fraternu nian!

Dezafiu eklesil sira seluk
102. Iha Maromak nia povu, ema barak liu mak leigu sira. Ministru ordenadu sira mak minoria
ida neebe serb sira. Leigu sira-nia konsinsia identidade no misaun nian iha Kreda sai boot ba
beibeik. Maski la too, iha leigu barak neeb hetan tiha ona sentidu makaas komunidade nian
no fidelidade boot ba kompromisu karidade nian, katekese no selebrasaun fiar nian. Maib
responsabilidade laikl nia konsinsia neeb moris mai husi Batizmu no Krisma la espresa ho
maneira hanesan iha fatin hotu; iha kazu balun, tanba sia la hetan formasaun atu hola
responsabilidade importante sira, iha kazu seluk tanba sira la hetan espasu iha sira Igreja
partikulr sira atu bele esprime an tanba klerikalizmu boot demais neeb mantein sira dook husi
desisaun sira.Embora sira barak liu partisipa ona iha inistriu laikl sira, kompromisu nee
seidauk reflete iha valr kristaun sira-nia penetrasaun iha mundu sosil, poltiku no ekonmiku;
hela deit iha knaar sira Kreda nian, la hatutan loos too aplikasaun Evanjellu nian ba
transformasaun sosiedade nian. Leigu sira-nia formasaun no estrutura profisionl no intelektul
sira sai dezafiu pastorl importante ida.
103. Kreda rekoese feto nia kontribuisaun importante tebe-tebes ba sosiedade, ho
sensibilidade, intuisaun no kapasidade balun, neeb baibain diak lu fali mane sira nian.
Porezemplu, atensaun feminina espesil ba ema seluk, neeb espresa liu-liu maski laos mesak-
iha maternidade. Hau haree ho ksolok oins feto lubuk ida hola parte iha responsablidade
pastorl sira hamutuk ho am-lulik sira, kontribui ba inidividuu, famlia eh grupu sira nia
akompaamentu, no oferese kontribuisaun foun sira ba reflesaun teoljika. Presiza ms haluan
tan espasu sira ba presenza feminina insisiva liu iha Kreda.Tanba sosiedade presiza jniu
femininu iha vida sosil tomak; tan nee tenke garante feto nia presenza ms iha mbitu serbisu
nian (Doutrina Social da Igreja-Compndio), no iha lugar oi-oin iha neeb Kreda no estrutura
sosil sira hola disisaun sira.
104. Reivindikasaun sira kona-ba feto nia direitu lejtimu sira, bazeia ba konviksaun metin
neeb la bele finje la hatene. Sacerdsiu reservadu ba mane sira nuudar sinl Kristu Esposu
neeb saran An iha Eukaristia, mak kestaun neeb la tau iha diskusaun, , maib bele sai fali
kontrovrsia baihira ema identifika demais knaar sakramentl ho podr. Keta haluha katak,
bainhira ita koalia kona-ba knaar saserdotl, ita kona funsaun, laos dignidade eh santidade
(JPII, C.L.) Saserdsiu ministeril mak meius ida neeb Jezs uza atu serb nia povu, maib
sarani nia dignidade boot suli mai husi Batizmu, neeb oferese ab ema hotu. Saserdotr nia
konfigurasaun ho Kristu Ulun katak, ho grasa nia hun rasik- la inklui foti nia iha maluk sira
seluk nia leten. Iha Igreja, funsaun sira la justifika halo sarani balun superir ba sira
seluk(C.L.) Loloos feto ida, Maria, importante liu fali Bispu sira. Mezmu bainhira ita konsidera
sasedsiu ministeril nuudar funsaun ierrkika, labele haluha katak nee buka tomak
santidade husi Kristu nia Korpu Mstiku nia membru sira (JPII, M.D.) Funsaun nee nia valr
labele komprende hanesan domniu, maib nuudar kapasidade atu administra sakramentu
Eukaristia nian; husi nee mak nia hetan autoridade, neeb nafatin serbisu ida ba povu. Ida
neemak dezafiu boot ba Pastr no telogu sira, neeb bele ajuda atu rekoese diak liu fatin
posivel ba feto sira iha Kreda hodi hola parte iha desisaun importante sira.
105. Pastorl juvenl, hanesan ita halao baibain , hetan tiha impaktu boot husi mudansa sosil
nesesidade, problema no kanek sira. Ita adultu sira susar atu rona sira ho pasinsia, komprende
sira nia preokupasaun no reivindikasaun sira, no aprende atu koalia ho sira iha linguajen neeb
sira hatene. Tanba nee proposta edukativa sira la f fuan sira be ita espera. Ita bele interpreta
asosiasaun no movimentu juvenl sira barak ba beibeik hanesan asaun Espritu nian, neeb loke
dalan foun sira neeb sira hein, hodi buka espiritualidade klean no sentidu konkretu liu pertensa
nian. Maib ita tenke halo estavel liu grupu sira nee nia partisipasaun iha Kreda nia pastorl
jerl. (Prop.51)
106. Maski dala ruma susar halo dilogu ho joven sira, ita konsege tiha kreximentu iha aspetu
rua: konxinsia katak komunidade tomak mak evanjeliza no eduka sira, no urjnsia katak sira
tenke iha protagonizmu boot liu. Iha kontestu atul krize nian iha kompromisu no relasaun
komunitriu sira, iha joven barak neeb solidariza kontra mundu nia aat sira, hodi tuir forma oi-
oin militnsia no voluntariadu. Sira balun partisipa iha Kreda nia vida, tama iha grupu sira
serbisu nian no iha inisiativa misionria oi-oin iha sira-nia dioseze rasik ka iha fatin sira seluk.
Furak oins haree jovensira lao nuudar peregrinu sira fiar nian, kontente hodi lori Jezs
Kristu ba kada lurn, kada praza, kada kantu rai nian!
107. Iha fatin barak vokasaun sira ba saserdsiu no ba vida konsagrada kuran liu. Dala barak
nee akontese tanba ahi apostliku be hadaet mak kuran iha komunidade sira, tan nee sira la
hatudu entuziazmu ni faxniu. Bainhira iha vida, fervr, paixaun atu lori Kristu ba ema seluk,
vokasaun diak sira mosu. Mezmu iha parkia sira iha neeb am-lulik sira ladn disponivel no
kontente, vida fraterna no fervoroza komunidade nian mak provoka deseju atu konsagra an
tomak ba Maromak no ba evanjelizasaun, liu-liu bainhira komunidade nee reza makaas ba
vokasaun sira no barani atu propoin ba sira-nia joven sira dala espesil konsagrasaun nian.
Mezmu nunee, maski vokasaun sira uitoan deit, ohin itga komprende loloos katak presiza hili
diak liu kandidatu sira ba saserdsiu. Ita la bele hakonu seminriu sira ho motivasaun sira
neeb deit, sa tan ho inseguransa afetiva, ka hodi buka podr,naran boot ka posisaun
108. Hanesan hau dehan ona, hau la buka atu halo diagntiku kompletu ida, maib hau
konvida komunidade sira atu kompleta no hariku perspetiva sira nee hodi konsidera dezafiu sira
husi sira rasik ka komunidade vizia sira . Ho nee, hau hein katak, hodi lee sinl sira tempu
sira nian iha realidade sosil atul, ita sei rona hotu idozu no joven sira. Grupu rua mak povu
sira-nia esperansa. Idozu sira oferese memria no matenek husi sira-nia esperinsia, neeb
konvida atu la repete erru sira tempu uluk nian. Joven sira fanu ita no haboot ita-nia esperinsia,
tanba sira oferese tendnsia foun sira iha sosiedade no loke ita ba futuru, atu ita la para tiha tanba
nostaljia ba estrutura no lisan sira neeb laos ona bee-matan moris nian iha mundu atul.
109. Dezafiu sira iha atu ita ultrapasa sira. Ita tenke sai realista, maib la hodi lakon esperansa,
aten-barani no dedikasaun nkonu ho esperansa. Keta husik ema ida hadau ita-nia forsa
misionria!

Captulu III
EVANJELLU NIA ANNSIU
110. Konsidera tiha realidade atul nia dezafiu balun, agora hau hakarak hanoin fali Kreda nia
devr iha fatin no tempu hotu, tanba evanjelizasaun loos inklui annsiu esplsitu Jezs nian
nuudar Nai, no ms prioridade ba annsiu kona-ba Jezs Kristu iha serbisu neeb deit
evanjelizasaun nian. (J.P.II, Ev. in Asia). Hodi halibur Bispu sira iha sia nia prekupasaun sira,
Joo Paulo II deha katak atu realiza ninia destinu providensil, evanjelizasaun nuudar annsiu
ho ksolok , pasinsia no progresivu kona-ba Jezs Kristu nia Mate salvfika no Moris-hias
tenkesr imi-nia prioridade absoluta (id). Nee vale ba ita hotu.

I. Maromak nia povu tomak anunsia Evanjellu
111. Evanjelizasaun mak Kreda nia devr. Agora evanjelizasaun nia sujeitu nee liu fali
instituisaun ida orgnika no ierkika, maib uluknanain povu ida neeb lao pregrinu ba
Maromak. Nee mistriu ida ho abut iha rasik Trindade, ho konkretizasaun histrika iha povu
peregrinu no evajelizadr, liu fali forma instituisionl tomak. Ita sei para atu reflete uitoan iha
komrensaun nee Kreda nian, neeb ninia fundamentu ikus mak Maromak nia inisiativa livre no
gratuita.

Povu ida ba ema hotu.
112. Salvasaun neeb Maromak oferese mai ita suli mai husi ninia laran-luak. Ho asaun
humana neeb deit, maski diak liu, ita la bele merese prezente boot ida hanesan nee. Tanba
grasa deit Maromak dada ita atu sai ida deit ho Nia. (Pro.4) Nia haruka nia Espritu ba ita-nia
fuan, atu halo ita nia oan sira, atu muda ida hodi f mai ita kapasidade atu hatn ho ita-nia moris
ba nia domin. Jezs Kristu haruka nia Igreja nuudar sakramentu salvasaun nian neeb
Maromak oferese. (L.G.) Ho nia knaar evanjelidr, Kreda kolabora hanesan grasa divina nia
instrumentu , neeb serbisu ba beibeik dook liu fali supervisaun neeb deit. Bento XVI
koalia loos hodi hah reflesaun sira Snodu nian: Importante nafatin hetene katak lia-fuan
dahuluk, inisiativa no atividade loos mai husi Maromak, no ita bele ms sai evanjelizadr sira -
ho Nia no iha Nia- hodi deit partisipa iha inisiativa divina nee, hah kedas ho ita-nia orasaun.
Prinspiu primadu grasa nian tenke sai ahi-knulu neeb leno nafatin ita-nia reflesaun sira kona-
ba evajelizasaun.
113. Salvasaun nee, neeb Maromak realiza no Igreja anunsia ho ksolok, pertense ba ema
hotu (Prop.6, - G.S.), no Maromak halo daalan ida atu ema sira iha fatin no tempu hotu bele sai
ida deit ho Nia. Nia hili atu halibur sira nuudar povu, laos ida-idak ketaketak. (Vat.II, L.G.)
Ema ida la hetan salvasaun nia mesak, nuudar individuu izoladu, ka ho nia kbiit rasik. Maromak
dada ita, iha relasaun interpesol sira-nia rede iha komunidade humana ida-idak. Povu nee,
neeb Maromak fihir ba nNia An no halibur lite nian. Jezs dehan: Imi b, halo dixpulu sira
husi nasaun hotu (Mt.28,19) S. Paulo dehan katak iha Maromak nia povu, iha Kreda, la iha
judeu eh gregu, tanba imi hotu loloos ida deit iha Kristu Jezs (Gal.3,28) Hau hakarak
hateten ba sira neeb sente an dook husi Maromak no husi Kreda, ba sira neeb tauk, ka ba
indiferente sira: Nai bolu ms atu hola parte iha nia povu, no Nia konvida ho respeitu boot
no ho domin!
114. Sai Kreda signifika sai Maromak nia povu, tuir Aman nia projetu boot domin nian.
Nee implika sai fermentu Maromak nian iha mundu nia leet; ho lia seluk, anunsia no lori
Maromak nia salvasaun ba ita-nia mundu nee. Kreda tenke sai fatin laran-luak gratuita nian,
neeb simu, hadomi, perdua no anima ema hotu atu moris tuir moris diak Evanjellu nian.

Povu ho oin barak
115. Maromak nia Povu nee enkarna an iha povu hotu rai nee nian. Sira ida-idak iha nia
kultura rasik. Ideia kultura nian jeitu loos atu komprende vida sarani nia espresaun oi-oin iha
Maromak nia povu. Sira nee hatudu estilu moris nian iha dosiedade determinada ida, nia
membru sira nia relasaun ba malu, ho kriatura sira seluk no ho Maromak. Nunee kultura abranje
povu nia moris iha totalidade (Doc. Puebla). Povu ida-idak , iha nia evolusaun istrika,
dezenvolve ninia kultura prpria ho autonomia legtima (Vat.II, G.S.), tanba ema ida-idak tuir
ninia natureza, presiza vida sosil nuudar nesesidade absoluta (id.), no mantein refernsia
kontnua ba sosiedade, iha neeb nia halao relasaun konkreta ho realidade. Ema moris nafatin
iha situasaun kulturl deerminada: natureza no kultura liga malu makaas (id.) Grasa supoin
kultura, no Maromak nia prezente enkarna iha kultura husi ema neeb simu nia.
116. Iha milniu rua nee kristianizmu nian, povu barak simu grasa fiar sarani nian, haburas nia
iha nia moris loro-loron nian no trnzmite nia tuir nia maneira kulturl prpria sira. Bainhira simu
annsiu salvasaun nian, Espritu Santo fekunda ninia kultura ho forsa transformadora Evanjellu
nian. Nunee, hanesan ita bele haree iha Kreda nia Istria, cristianizmu la iha modelu kultural ida
deit, maib hodi mantein ninia identidade, iha fidelidade totl ba anunsiu evanjliku no ba
Kreda nia tradisaun, kristianizmu hla oin husi kultura sira no husi povu sira neeb simu nia no
tau abut iha nia (JPII, N. M. I.) Iha povi oi-oin neeb koko Maromak nia kmanek tuir ninia
kultura prpria, Kreda espresa ninia katolisidade loos, no hatudu oin pluriforme nee nia furak
(id.). Liu husi espresaun krist sira husi povu evanjelizadu ida, Espritu Santo hafutar Kreda,
hodi hatudu ba nia aspetu foun sira Revelasaun nian, no hodi aprezenta nia ho oin foun. Liu husi
inkulturasaun, Igreja hatama povu sira ho sira-nia kultura sira iha nia komunidade rasik (J.P.II,
R.M.), tanba kada kultura oferese forma no valr positivu neeb bele hariku Evanjellu nia
pregasaun, konprensaun no vivnsia iha komunidade ida (J.P.II, Ec. In Oceania) Nunee, hodi
hola valr sira husi kultura oi-oin, Kreda sai sponsa ornata monilibus suis, noiva neeb hafutar
aqn ho nia murak sira (J.P.II, Ec. In Africa).
117. Komprende los karik, diversidade kultural la measa Kreda nia unidade. Espritu Santo
neeb Aman haruka mak transforma ita-nia fuan sira no f mai ita kapasidade atu tama iha
komuaun perfeita ho Santsima Trindade, iha neeb bua hotu hetan ninia unidade. Nia rasik
mak armonia no vnkulu domin nian entre Aman no Oan (S. Toms, S.T.) Nia mak haraik
kmanek oi-oin no harii unidade, neeb laos uniformidade, maib multiforme armonia neeb
dada. Evanjelizasaun rekoese ho ksolok rikusoin sira neeb Espritu jera iha kreda. La tuir
ljika enkarnasaun nian hanoin kristianizmu monokulturl no monokrdiku ida. Loos duni
kultura balun uluk liga makaas ho Evanjellu nia pregasaun no ho pensamentu kristaun nia . Ita
otutranskulturl. Tan nee , iha evanjelizasaun ba kultura foun sira, ka ba sira neeb seidauk
simu pregasaun krist, la presiza impoin forma kultural ida deit, biar furak no antiga, hamutuk
ho Evanjllu nia proposta. Mensajen neeb ita anunsia, aprezenta nafatin hatais kultural ruma,
maib iha Kreda dala ruma ita monu ba kultura prpria nia sakralizasaun vaidoza, neeb bele
hatudu fanatizmu liu fali zelu evanjelizadr.
118. Bispu sira husi oseania husu ba Kreda iha sira nia rai atu dezenvolve Kristu nia lia-loos
nia komprensaun no espresaun tuir tradisaun no kultura lokl sira, hodi husu ba misionriu sira
atu serbisu iha armonia ho sarani lokl sira, atu garante katak Kreda nia doutrina no moris
esprime ho forma lejtima no apropriada sira iha kada kultura (J.P.II, Ec. in Oceania) Ita la bele
ezije katak povu hotu, iha kontinente oi-oin, hodi esprime fiar sarani, banati tuir modalidade sira
neeb povu europeu sira adota iha momentu determinadu ida iha istria, tanba fiar sarani nia
komprensaun la bele limita ba kultura ida mesak nia komprensaun no espresaun (J.P.II, Ec. in
Asia) Kultura ida loloos la esgota Kristu nia mistriu redensaun nian.



Ita hotu dixpulu misionriu sira
Iha batizadu sira hotu, kiik eh boot, atua Espritu nia forsa santifikadora neeb dudu atu
evanjeliza. Maromak nia povu santu tanba unsaun nee, neeb halo nia sai infalivel in
credendo, katak, hodi fiar, la bele lohi an, mezmu bainhira la hetan lia-fuan sira atu esplika nia
fiar. Espritu gia nia iha lia-loos no lori nia ba salvasaun.(L.G.) Tuir nia mistriu domin nian ba
umanidade, Maromak haraik ba sarani hotu instintu fiar nia sensus fidei- neeb ajuda sira atu
Hatene loos buat neeb mai husi Maromak. Espritu Santo nia preseza f ba sarani sira
konaturalidade ida ho realidade divina sira, no matenek ida neeb halo sira rekoese sira ho
intuisaun, maski la iha meius adekuadu sira atu esplika momoos.
120. Iha Batizmu sarani ida-idak sai dixpulu misionriu (Mt.28,19). Kada batizadu , ho
funsaun prpira iha Igreja ho nivel instrusaun fiar nian neeb deit, sai sujeitu ativu
evanjelizasaun nian, no la loos hanoin evanjelizasaun nia programa ida neeb ajente kualifikadu
sira realiza, enkuantu sarani sira seluk simu deit sira-nia nia asaun sira. Evanjelizasaun foun
tenke f dalan ba sarani ida-idak nia protagonizmu foun. Konviksaun nee sai apelu ba kada
kristaun atu labele renunsia ba nia kompromisu evanjelizasaun nian, tanba bainhira ema ida koko
ona Maromak nia domin neeb salva nia, la presiza tempu naruk preparasaun nian atu sai ba liur
haklaken domin nee, lalika hein ema f ba nia lisaun barak. Kada kristaun sai misionriu tuir
sasukat husi nia enkontru ho Maromak nia domin iha Kristu Jezs; ita keta dehan tan katak ita
dixpulu sira no misionriu sira, maib hateten nafatin nafatin katak ita dixpulu misionriu
sira. Ita seidauk simu buat nee karik, ita hateke took ba dixpulu dahuluk sira, neeb koese
tiha Jezs hodi hateke ba nia matan, sira sai ho ksolok boot hodi haklaken: Ami hetan Mesias!
(Jo.1,41) Feto Samaritana, koalia tiha ho Jezs, sai fali misionria, no ema barak iha nia aldeia
fiar tiha iha Jezs tanba feto nia lia-fuan sira (Jo.4,39). S. Paulo ms, liu tiha nia enkontru ho
Jezs Kristu, hah kedas atu haklaken katak Jezs mak Maromak Oan(Hah.9,20). Tanba s
ita hein?
121. Loloos Nai bolu ita hotu atu sai evanjelizadr sira diak liu ba beibeik. Ita tenke buka
formasaun diak liu, no ms haklean ita-nia domin no halo klaru liu tan ita-nia testemuu kona-
ba Evanjellu. Ita ms tenke husik ema seluk evanjeliza ita beibeik; nee la signifika katak ita sei
renunsia ba misaun evanjelizadora, maib aprende atu komunika ho Jezs tuir ita ida-idak nia
situasaun. Nia bolu ita hotu atu f ba maluk sira sasin esplsitu kona-ba Nai nia domin
salvfiku, neeb, maski la konsidera ita-nia frakeza, oferese mai ita ninia amizade, ninia Lia-
fuan, ninia kbiit, no f sentidu ba ita-nia moris. -nia fuan hatene katak moris lah Nia, la
hanesan ona; entaun, buat neeb deskobre tiha, buat neeb tulun atu moris no f esperansa
ba , nee mak tenke komunika ba ema seluk. Ita-nia limitasaun labele sai deskulpa; oinseluk
fali, misaun sai estmulu konstante atu labele satisfeitu ho mediokridade, maib ita krese nafatin.
Testemuu fiar nian, neeb sarani hotu tenke oferese, implika hateten hanesan S. Paulo: Laos
katk hau atinje tiha ona, ka hau perfeitu ona, maib hau halai hodi koko atinje, hodi b oin
natatin (Fl.3,12-13).

Piedade populr nia forsa evanjelizadora
122. Nunee, ita bele hanoin katak povu sira neeb inkultura tiha Evajellu, sai sujeitu koletivu
ativu sira evanjelizasaun nian, tanba kada povu kria ninia kultura no sai protagonista iha nia
istria. Kultura mak buat dinmiku ida, neeb kria fila-fila ba beibeik, no kada jerasaun
transmite ba ida be tuir nia atitude sira ba situasaun oi-oin, neeb jerasaun foun nee tenke kria
fali tuir ninia dezafiu prpriu sira. Ema nafatin sai oan no aman dala ida ba ninia kultura rasik
(J.P.II Fides et ratio) Bainhira Evanjellu inkulturatiha an iha povu ida, iha nia prosesu
transmisaun kulturl niantransmite ms fiar ho maneira foun nafatin; husi nee mai importnsia
husi evanjelizasaun nuudar inkulturasaun. Kada rea iha maromak nia povu, hodi trads iha
moris Maromak nia kmanek tuir nia kultura prpria, f sasin ba fiar neeb nia simu no hariku
nia ho espresaun foun sira neeb koalia rasik. Bele dehan katak povu evanjeliza an ba beibeik
(Documento Puebla). Iha nee piedade populr sai importante liu, espresaun loos husi Maromka
nia Povu nia atividade misionria espontnea. Nee realidade ho dezenvolvimento permanente,
neeb ninia protagonista mak Espritu Santo. (J.P.II, Ec. in Asia) Iha ita-nia tempu Bento XVI
iha Amrika Latina temi nee nuudar Igreja Katlika nia tezouru ho folin boot, hodi hatutan
katak iha nia aparese povu latino-amerikanu sira nia klamar (13 Maio, 2007).
124. Documento de Aparecida esplika rikusoin sira neeb Espritu Santo kuda iha piedade
populr hodi nia inisiativa rasik. Iha kontinente doben neeb, iha neeb sarani barak teb-tebes
espresa sira-nia fiar iha piedade populr, Bispu sira bolu ms nee espiritualidade populr, eh
mstika popular. (Aparecida, 262) Ida nee mak espiritualidade loos enkarnada iha ema sira-
nee ho maneira simblika liu fali hodi uza razaun, no iha acto de f espresa credere in Deum
liu fali credere Deum (S. Toms, S.T.). Ida nee maneira lejtima hodi moris tuir fiar, sente an
pertense ba Igreja no sai misionriu sira (Aparecida, 264); inklui grasa misionariedade nian,
sai husi nia an hodi lao peregrinu: lao hamutuk ba santuriu sira no partisipa iha espresaun sira
seluk piedade populr nian, hodi lori ms oan sira ka konvida ema seluk, nee jestu
evanjelizadr ona (id.) Ita keta teri netik ka koko atu kontrola forsa misionria nee!
126. Piedade populr, nuudar fuan husi Evanjellu inkulturadu, inklui forsa ativa evanjelizadora
neeb la bele ignora, tanba Espritu Santo nia knaar, maib tenke enkoraja no hametin nia, atu
haklean prosesu inkulturasaun nian, realidade neeb lao nafatin ba oin.Piedade populr iha buat
barak atu hanorin ita, no ba sira neeb hatene leesira, sai fatin teoljiku neeb ita tenke
konsidera liu-liu hodi hanoin evanjelizasaun foun.

Husi ema ba ema
127. Ohin Kreda hakarak halao renovasaun misionria klean ida. Iha forma ida pregasaun nia
neeb kompete ita hotu nuudar knaar loro-loron nian: lori Evanjellu ba ema sira neeb ita
hasoru, belun sira ka deskoesidu sira. Nee mak pregasaun informl neeb ita bele realiza iha
konversa ida, ms misionriu ida nia dialogu hodi visita famlia ida. Sai dixpulu signifika
hakarak lori nafatin Jezs nia domin ba ema seluk; no ida nee akontese iha fatin neeb deit:
iha lurn, iha praza, iha serbisu, tuir dalan.
128. Iha pregasaun nee, nafatin ho respeitu no domin, momentu dahuluk mak dilogu pesol ,
iha neeb ita esprime an no partilla iha ema seluk nia alegria, esperansa ka preokupasaun sira ho
ema sira neeb sira hadomi, buat neeb haonu sira-nia fuan. Liu tiha konversa nee mak ita bele
aprezenta Lia-fuan ba nia, liu husi leitura Eskritura nian ka hodi hatuir istria ruma, maibe
nafatin hodi f sai annsiu fundamentl: domin pesol Maromak nian, neeb halo an ba ema,
saran An ba ita, moris hela oferese nia salvasaun ho nia amizade. Annsiu nee ita partilla ho
haraik an, nuudar ema neeb hatene aprende, no hatene ms katak mensajen nee riku, klean no
nafatin ultrapasa ita. Dala ruma ita espresa nia ho lia-fuan simples, dala seluk liu husi testemuu
pesol, istria ida, jestu ida, ka ho maneira neeb Espritu Santo sujere iha sirkunstnsia
konkreta ida. Ita hanoin katak prudente no bele karik, diak liu enkontru fraternu no misionriu
nee sei remata ho orasaun badak neeb relasiona ho preokupasaun neebe ema f sai. Nunee
nia sei sente klaru liu katak ita rona nia, katak ita tau tiha ninia situasaun iha Maromak nia
liman, no sei fiar katak Maromak nia lia-fuan koalia duni ba nia vida rasik.
129. Maib la presiza hanoin katak ita tenke transmite nafatin annsiu evanjliku ho frmula
ka lia-fuan sira hanesan nafatin. Ita sei transmite annsiu ho maneira oi-oin deit tuir nesesidade,
no ninia sujeitu koletivo mak Maromak nia povu ho ninia jestu no sinl sira ms oi-oin deit.
Nee duni, Evanjeliu inkarna tiha karik iha kultura ida, agora ita la haklaken ona liu deit annsiu
husi ema ida ba ema ida. Iha fatin sira iha neeb sarani sira minoria deit, ita sei konvida uluk
kada batizadu atu anunsia Evanjliu, maib Igreja partikulr sira sei badinas promove forma
ativa sira, maski simples deit, inkulturasaun nian. Ikusmai ita sei buka atu halao Evanjellu nia
pregasaun ho linguajen kultura rai nian, neebe sei provoka sinteze foun ho kultura nee. Maski
prosesu sira nee lao neineik, dala ruma tauk mak paraliza ita demais. Ita husik karik dvida no
tauk sira trava ita, ita sei la sai tan kriativu, sei hela deit hakmatek, sei prods kualkr progresu,
prosesu istriku sira sei lao ba oin lah ita-nia kooperasaun, tan ita sei sai deit espetadr sira
iha Igreja esteril ida neeb la f fuan ida.

Karizma sira ba komuaun evanjelizadora nia serbisu.
130. Espritu Santo hariku ms Kreda evanjelizadora tomak ho karizma sira, kmanek sira atu
hafoun no harii Igreja (Vat.II, L.G. 12). Nee laos patrimniu ida neeb f ba grupu ida atu rai
nia, maib Espritu nia prezente sira ba Kreda, iha Kristu nuudar sentru, neeb kanaliza sira ba
serbisu evanjelizasaun nian. Sinl klaru katak karizma ida autntiku mak ninia eklesialidade,
katak ninia kapasidade atu integra an ho armonia iha Maromak nia povu santu nia vida ba ema
hotu nia diak.Novidade ida neeb Espritu hamosu la presiza taka espiritualidade ka kmanek
sira seluk atu revela an. Karizma ida hateke metin liu ba Evanjellu nia fuan, ninia ezerssiu sei
sai eklesil liu. Iha komuaun, embora susar, mak karizma ida revela an fekundu loos. Kreda ; Ni
131. Diferensa sira entre pesoa no komunidade sira dala ruma halo relasaun sira ladn diak,
maib Espritu Santo, neeb kria diversidade nee, husi buat hotu bele foti buat dika ruma no
halo nia sai dinamizmu evanjelizadr neeb dada ema. Diversidade tenke uza nafatin tuir
Espritu nia tulun. Nia mesak mak bele hamosu diversidade, pluralidade, multiplisidade, no ms
realiza unidade.Oinseluk fali, bainhira ita mak buka diversidade no taka an iha ita-nia
partikularizmu no esklusivizmu sira, ita provoka divizaun.; no bainhira ita hakarak konstroi
unidade ho ita rasik nia planu sira, afinl impoin deit uniformidade. Ida nee la ajuda Kreda nia
misaun.

Kultura, pensamentu, edukasaun
132. Annsiu ba kultura siraimplika ms annsiu ba kultura profisionl, sientfika no
akadmika sira. Enkontru entre f, razaun, no sinsia buka dezenvolve kredibilidade no
apolojtika foun sira (Pprop.17), neeb tulun atu kria kondisaun sira atu ema hotu bele rona
Evanjellu. Bainhira ema simu mensajen nia annsiu iha elementu ruma razaun no sinsia nian,
elementu sira nee sai fali instrumentu sira evanjelizasaun nian; nee mak bee nakfilak ba tua,
buat neebe, simu tiha, laos deit redime, maib sai Espritu nia instrumentu atu leno no hafoun
mundu.
133. La too evanjelizadr nia preokupasaun atu atinje kada pesoa, maib Kreda sei anunsia
Evanjellu ba kultura sira tomak. Ten nee teolojia, ms teolojia pastorl, liu husi dilogu ho
sisia no esperinsia sira seluk, iha importnsia boot atu buka meius hodi hatoo Evanjellu nia
proposta iha destinatriu sira-nia kontestu kulturl oi-oin. (Prop.30) Ho nia kompromisu iha
evajelizasaun, Igreja apresia no enkoraja telogu sira nia karizma no sira-nia esfosu iha
investigasau teoljika, neeb promove dilogu ho mundu kultura no sinsia nian. Maib sira
presiza hadomi lolos Kreda no teolojia rasik nia finalidade evanjelizadora, la kontente deit ho
teoloja gabinete nian.
134. Universidade sira mak mbitu privilejiadu atu hanoin no dezenvolve kompromisu nee
evanjelizasaun nian, ho modalidade interdixiplinr no inkluzivu. Eskola katlika sira neeb
Buka nafatin atu integra knaar edukasionl ho annsiu esplsitu Evanjellu nian, f kontribuisaun
boot ba kultura nia evanjelizasaun, mezmu iha pas no sidade sira iha neeb situasaun adversa
motiva ita atu uza ita-nia kriatividade atu hetan dalan adkuada sira (Prop.27).

II. Homilia
135. Ita konsidrea tuirmai pregasaun iha Liturjia nia laran, neeb ezije avaliasaun sria husi
Bibi-atan sira. Hau sei uza didiak tempu ruma atu reflete kona-ba homilia no ninia preparasaun,
tanba iha reklamasaun barak kona-ba ministriu importante nee, no ita la bele taka ita-nia tilun.
Hodi rona homilia, ita bele avalia Pastr ida nia prosimidade no kapasidade ba enkontru ho nia
.hodi rona homilia, no ministru ordenadu sira hodi hatoo nia. Nee buat triste deuni. Tanba
loloos homilia bele sai esperinsia furak Espritu nian, enkontru konsoladr ho Lia-fuan, bee-
matan permanente renovasaun no kreximentu nian.
136.Ita sei hafoun ita-nia konfiansa iha pregasaun, neeb bazeia ba konviksaun katak
Maromak mak hakarak atinje sarani ema sira liu husi pregadr, hodi hatudu nia kbiit liu husi ema
nia lia-fuan. S.Paulo koalia makaas kona-ba pregasaun nia nesesidade, tanba Nai hakarak too
ema seluk ms liu husi ita-nia lia-fuan (Ro.10,14-17) . Ho ninia lia-fuan Nai Jezs mann povu
nia fuan. Sira mai husi fatin hotu stu rona Nia (Mc.1,45) Sira hakfodak hodi rona ninia hanorin
(Mc.6,2). No Apstolu sira, neeb Jezs halibur atu hela ho Nia no haruka sira atu hanorin
(Mc.3,14), dada povu hotu ba Igreja ho lia-fuan (Mc.16,15-20)

Kontestu litrjiku
137. Agora ita sei hanoin hikas katak Maromak nia Lia-fuan iha pregasaun litrjika, liu-liu iha
asambleia eukarstika nia kontestu, liu fali momentu meditasaun no katekese nian, loloos
Maromak nia dilogu ho nia povu, iha neeb ita haklaken salvasaun nia kmanek no propoin
ba beibeik Aliansa nia ezijnsia sira. (J.P.II, Dies Domini) Homilia nia valr suli mai husi nia
kontestu eukarstiku, neeb ultrapasa katekese nuudar momentu dilogu nian aas liu entre
Maromak ho nia povu, molok komuaun sakramentl. Homilia hafoun fali Nai nia dilogu nee
ho nia povu.Pregador tenke koese nia komunidade nia fuan atu identifika Maromak nia deseju
moris no manas hela iha neeb , no ms dilogu nee domin nian apga tiha iha neeb no la bele
f fuan.
138. Homilia la bele sai espetkulu divertimentu nian, nee la tuir ljika rekursu meditiku sira
nian, maib tenke fervr no signifikadu ba selebrasaun. Hmilia mak pregasaun iha mbitu
selebrasaun litrjika nian. Nee duni tenkesr badak, la hanesan konfernsia ka lisaun ida.
Pregadr bele iha kapasidade atu mantein povu nia atensaun iha oras ida nia laran, maib nunee
ninia lia-fuan sai importante liu fali selebrasaun fiar nian. Bainhira naruk demais, estraga
selebrasaun litrjika nia karakterstika rua: armonia entre parte rua no ninia ritmu. Bainhira
ministru realiza pregasaun iha Liturjia nia kontestu, tama nuudar oferenda ba Aman no ms
mediasaun grasa nian, neeb Kristu fui iha selebrasaun. Kontestu nee rasik ezije katak
pregasaun orienta asambleia, no ms pregadr, ba komuaun ho Kristu iha Eukaristia neeb
transforma sira-nia moris. Nee ezije katak pregardr nia lia-fuan ladun naruk,atu Nai nabilan
liu fali ministru.

Inan nia konversa
139. Ita dehan ona katak Maromak nia povu evanjeliza an ba beibeik ho Espritu Santo nia
asaun konstante iha nia. Konviksaun nee iha implikasaun saida ba pregadr? Ita hanoin hetan
katak Kreda loloos inan neeb prega ba povu hanesan inan ida koalia ba nia oan, hodi hatene
katak oan fiar katak buat hotu neeb inan haorin nia mesak ba ba nia diak, tan hadomi nia.
Inan diak ms hatene rekoese buat hotu neeb Maromak kuda iha nia oan, rona ninia
preokupasaun sira no aprende ho nia. Espritu domin nian neeb buras iha famlia gia ina ho oan
iha sira-nia dilogu sira, iha neeb sira rua hanorin no aprende, korije no valoriza buat neeb
diak; nunee ms loloos tenke akontese iha homilia. Espritu neeb inspira tiha Evanjellu sira
no atua iha Maromak nia povu, inspira ms maneira atu ita rona oins povu nia fiar no oins ita
sei prega iha kada Eukaristia. Nee duni pregasaun krist hetan, iha kultura populr nia fuan, bee-
matan bee moris nian atu hatene buat neeb ita tenke hateten, no ms maneira apropriada liu
atu koalia.Hanesan ita hotu gosta ema koalia ba ita iha ita-nia lngua materna, nunee ms , iha
fiar, ita gosta ema koalia ba ita ho kultura materna (2Mc.7, 21.27), no ita-nia fuan buka atu
rona diak liu. Linguajen nee transmite aten-barani, inspirasaun, forsa, impulsu.
140. Ita tenke kultiva mbitu maternu-eklesil, iha neeb halao dilogu Nai ho nia povu
nian, liu husi pregadr nia proximidade afetiva, ho nia lia nia ton, laran-maus iha nia fraze sira,
alegria iha nia jestu sira. Maske dala ruma homilia forte uitoan, bainhira uza estilu maternu-
eklesil, sei sai efetiva, hanesan inan nia lia-menon sira f fuan, ho tempu, iha oan nia fuan sira.
141. Ita hakfodak ho rekursu sira neeb Nai uza atu dialoga ho nia povu, revela ninia mistriu
ba ema hotu, dada povu simples ho ensinu aas no ezijente liu. Ba hau, Jezs nia segredu
naksubar iha ninia haree ba povu dook liu fali sira-nia frrakeza no sidi-monu: Keta tauk, bibi-
luhan kii-oan, tanba imi-nia Aman haksolok hodi f Reinu ba imi (Lc,12,32); Jezs prega ho
espritu ida nee. Nakonu ho ksolok iha Espritu, Nia hauelok Aman tanba dada kiik-oan sira ba
Nia: Hau hahii Ita, Aman, bas Ita naksubar buat hirak-nee ba matenek sira no f sai ba kiik-
oan sira (Lc.10,21) Nai haksolok loos hodi dialoga ho nia povu, no pregadr nia knaar mak
halo povu sente Nai nia gostu ba nia.
Lia-fuan sira neeb sunu iha fuan sira
142. Dilogu mak liu fali komunikasaun deit lia-loos nian. Ema sira realiza dialogu tanba sira
gosta koalia ba malu no tanba diak konkretu neeb sira be hadomi malu komunika ba malu
liu husi lia-fuan sira.Pregasaun moralista deit no adoutrinadora, no ms ida be sai lisaun ezejese
nian reds komunikasaun ba malu iha homilia, neeb loloos tenke iha kualidade kuaze
sakramentl: Fiar suli mai husi pregasaun, no pregasaun husi Kristu nia Lia-fuan (Rm.10,17)
Iha homilia lia-loos lao hamutuk ho buat furak no diak. Ita la f sai lia-loos abstrata sira ka
silojizmu malirin sira, tanba hatoo ms imajen furak sira neeb Nai uza tiha nuudar insentivu
atu halo diak. Povu sarani nia memria, hanesan Maria nian, tenke sai nakonu resin ho
Maromak nia kmanek sira. Ninia fuan, nakonu ho ksolok hodi pratika domin neeb haklaken
tiha ba nia, sente katak liafuan tomak Eskritura nian sai don, uluk liu fali ezijnsia.
143. Pregasaun inkulturada ida dezafia ita atu transmite mensajen evajlika nia snteze, laos
ideia ka valr sira ketaketak. O-nia snteze iha neeb, -nia fuan ms iha neeb. Diferensa netre
leno ho snteze sira no leno ideia ketak sira, mak hanesan entre hadomi ho fuan manas no ho
fuan malirin. Pregadr nia misaun furak no difisil mak haburas unidade entre fuan sira neeb
hadomi malu: Nai nia fuan ho ninia povu nian. Maromak nia dilogu ho nia povu reforsa liu tan
aliansa entre sira rua,no hametin vnkulu karidade nian. Durante homilia sarani sira-nia fuan
nonook, hodi husik Nia koalia. Nai ho nia povu koali ba ba malu ho maneira oi-oin, fuan ba
fuan lah intermediriu sira; maib iha homilia sira buka ema ruma atu espresa sentimentu sira,
hafoin ida-idak hili atu kontinua konversa oins. Lia-fuan loloos mediadora, no presiza laos
nain rua atu koalia ba malu, maib ms pregadr neeb representa nia, hodi hatene katak ita la
prega ita an, maib Kristu Jezs, Nai, no ita haree an nuudar imi-nia atan sira, tanba Jezs nia
domin (2 Cor. 4,5)
144. Koalia ho fuan implika mantein laos nia manas, maib mos nia naroman ho Revelasaun
nia integridade, no liu husi dala neeb Lia-fuan nee lao tuir iha Kreda no ita povu nia fuan iha
nia Istria tomak. Identidade krist, katak Aman nia hakoak bainhira ita sei kiik-oan hela,halo
ita kaan, nuudar oan nakar no doben iha Maria- ba hakoak seluk, Aman laran-luak nian neeb
hein ita iha glria.Tulun atu ita-nia povu sente an iha hakoak rua nee nia klaran, mak pregadr
nia knnar difisil maib furak.

III. Preparasaun ba pregasaun
145. Pregasaun nia preparasaun mak knaar importante tebe-tebes. Tan nee ita tenki dedika
tempu naruk ba estudu, orasaun, reflesaun no kriatividade pastorl. Ho amizade boot, hau
hakarak propoin dalan ida ba homilia nia preparasaun, ka indikasaun sira neeb, ba ema balun
hanesan simples deit, maib hau sente diak atu hanoin hetan katak presiza duni dedika tempu
espesil ba ministriu importante nee. Proku balun dala barak hanoin katak nee la bele, tanba
serbisu barak atu halao; maib hau barani husu katak semana-semana ita dedika ba knaar nee
tempu pesol no komunitriu naruk natoon, maski knaar sira seluk ms importante simu tempu
ladn naruk. Konfiansa ba Espritu Santo, neeb atua iha pregasaun laos pasiva deit, maib
ativa no kriativa. Implika oferse an nuudar instrumentu (Rm.12,1), ho ita-nia kapasidade tomak,
atu Maromak bele uza. Pregadr ida neeb no prepara laos espiritul: nia dezonestu no
irresponsavel kona-ba don sira neeb nia simu tiha.

Kultu ba lia-loos
146. Liu tiha invokasaun ba Espritu Santu, hakat dahulu mak f atensaun tomak ba testu
bbliku, neeb loloos baze ba pregasaun. Bainhira ema ida para atu buka komprende testu ida
nia mensajen, nia halao culto ds verdade (Paulo VI, E.N.). Ho fuan haraik-an tia rekoese
katak Lia-fuan nafatin ultrapasa ita, katak ita sai laos rbitruka nain sira, maib depozitriu,
manu-ain no atan sira (id).Ita esprime atitude nee haraik-an no venerasaun nian ba Lia-fuan,
hodi para atu estuda nia ko kuidadu msimu, no hodi tauk atu manipula nia. Atu bele interpreta
testu bbliku ida presiza pasinsia, husik ansi tomak, no f ba nia tempu, interese no dedikasaun
gratuita. Husik kualkr preokupasaun atu tam ba mbitu seluk ho serena atensaun.La vale lee
testu bbliku ida, bainhira ita buka deit rezultadu rpidu, fasil no imediatu sira. Nee duni,
preparasaun ba pregasaun ezije domin. Ema ida dedika deit tempu gratuitu no ho kalma ba sasn
ka ema sira-neeb nia hadomi; no iha nee signifika hadomi Maromak, neeb hakarak koalia.
Ho domin nee, ema ida bele hola tempu tomak neeb presiza, ho atitude dixpulu nian:
Koalia ba, Nai; ita atan rona (1, Sam.3,9)
147. Uluknanain, ita teke komprende loos lia-fuan sira nia signifikadu. Hau hakarak litik iha
buat neebe parese evidente, maib dala ruma la tau matan: testu bbliku neeb ita estuda iha
ona tina rihun rua ka tolu, ninia linguajen dook liu fali ita nian ohin nee. Maski ita sente hanesan
ita komprende lia-fuan sira neebe trads tiha ona ba ita-nia lian, nee la signfika katak ita
komprende loloos buat hotu neeb hakerek-nain uluk hakarak heteten. Ita hatene rekursu oi-oin
neeb anlize literria oferese: tau matan ba lia-fuan sira neeb repete fila-fila, rekoese testu
nia estrutura no dinamizmu, konsidera personajen sira-nia fatin, etc. Maib objetivu laos
komprende detelle hotu iha testu ida; importante liu mak deskobre mensajen prinsipl neeb f
estrutura no unidade ba testu. Pregadr la halo esforsu nee karik,ninia pregasaun bele ms la iha
unidade no ordem; nia sei hatoo deit ideia balun lah ligasaun ida, neeb sei la biban atu
mobiliza ema seluk. Mensajen sentrl mak ida neeb autr hakarak uluk transmite. Nee implika
identika laos deit ideia ida, maib ms efeitu neeb autr hakarak prods. Testu ida hakerek
tiha karik atu konsola, labele uza atu korrije erru sira; hakerek tiha karik atu anima, labele uza
atu hanorin; hakerek tiha karik atu hanorin buat ruma kona-ba Maromak, labele uza atu esplika
opiniaun teolljika oi-oin; hakerek tiha karik atu haburas hahii ka serbisu misionriu, keta uza
atu f informasaun kona-ba novidade sira ikus.
148. Loos duni, atu komprende didiak mensajen nia sentidu iha testu ida, presiza liga nia ho
Bblia tomak nia ensinu, nuudar Kreda hatoo nia. Nee prnspiu importante interpretasaun
bblika nian, bas Espritu Santo la inspira tiha sorin ida deit, maib Bblia tomak no, iha
kestaun balun, no povu haklean tiha ninia komprensaun kona-ba Maromak nia hakarak liu husi
nia rasik esperinsia moris nian. Nunee bele evita interpretasaun errada ka parsil sira, neeb
kontrds ensinu sira seluk Eskritura ida deit nian. Maib nee la signifika halo fraku sentidu husi
testu atu prega ba povu. Defeitu ida husi pregasaun inefiks mak la konsege transmite forsa
prpria husi testu neeb proklama tiha ona.

Lia-fuan nia personalizasaun
149. Pregadr mak uluk liu sei dezenvolve familiaridade pesol boot ho Maromak nia Lia-
fuan: la too koese aspetu linguistiku ka esejtiku, embora nesesriu; presiza tan hakbesik ba
Lia-fuan ho fuan dosil no orante, atu nia tama borus iha ninia hanoin no sentimentu sira nojera
iha nia mentalidade foun. (J.P.II, Pastores dabo vobis). Ita hetan proveitu hodi renova kada dia,
kada domingu, ita-nia zelu iha homilia nia preparasaun, hodi verifika ita progresa ka lae iha
domin ba Lia-fuan neeb ita prega. Ita labele haluha katak ministru nia santidade boot liu ka
kiik liu influi ba Lia-fuan nia annsiu (id.) Nuudar S. Paulo dehan, ita koalia, laos atu halo
ema haksolok, maib f ksolok ba Maromak neeb prova ita-nia fuan sira (1Tes.2,4) Moris
hela karik deseju nee atu, rona uluk lia-fuan neeb ita tenke prega, nee sei transmite ho
maneira oi-oin ba Maromak nia povu: Ibun koalia husi fuan nia abundnsia (Mt. 12,34)
Leitura sira iha loron domingusei lian nabilaniha povu nia fuan, bainhira uluk liu lian nunee iha
Pastr nia fuan.
150. Jezs la gosta liu mestre sira neeb foti-an, ezije barak ba ema seluk, hanorin Maromak
nia Lia-fuan maib la husik nia roman leno sira: kesi fardu sira todan liu hodi tau sira iha ema
seluk nia kabaas, maib la hatn sira ho liman-fuan ida (Mt.23,4). Apstolu S. Tiago dehan:
Maun-alin sira, iha imi leet lalika ema barak hakarak sai mestre, tan ita sei iha julgamentu
severu liu (3,1) Ema neeb hakarak prega, tenke husik uluk Lia-fuan kona nia, hodi halo nia
sai isin iha nia vidaa konkreta. Nunee pregasaun sei sai atividade intensa no fekunda neeb
komunika ba ema seluk buat neeb kontempla tiha ona (S.Toms, S.T.) Tan nee, pregadr
tenke husik Lia-fuan kona uluk nia, molok atu prepara buat neeb nia atu f sai ba ema seluk,
tanba Lia-fuan nee moris no efiks, neeb, hanesan surik ida, tama borus too divizaun klamar
no isin nian, too nia uat sira, hodi hatene momoos fuan nia sentimentu no intensaun
sira(Heb.4,12) Nee iha valr pastorl ida. Iha ita-nia tempu ms ema prefere rona testemua
sira: Sira hamrook ba autentisidade, husu evanjelizadr sira neeb koalia ba sira kona-ba
Maromak neeb sira hatene no sai familir ba sira, hanesan halo sira haree buat neeb la bee
haree (PauloVI, E.N.)
151. Jezs ita atu sai sala laek, maib atu sai diak liu ba beibeik, ho deseju boot atu progresa
iha dalan Evanjellu nian, la kole, la desiste. Pregadr tenke fiar metin katak Maromak hadomi
nia, katak Jezs salva ona nia, katak ninia domin iha nafatin lia-fuan ikus. Hodi haree furak uain,
dala barak nia sei sente katak nia moris la f glria loos ba Nai, no sei hakarak hatn diak liu ba
nia domin boot. Maib, envezde rona deit Lia-fuan nee, husik nia kona nia moris,
apela,hanorin, mobiliza, dedika tempu atu reza ho Lia-fuan: selae, nia sei sai loloos profeta falsu
ida, bosok-teen ida, falabaratu mamuk ida. Agora, nia rekonese karik ninia pobreza no hakarak
kompromete an liu, nia sei bele f Jezs Kristu, hodi dehan hanesan Pedro: Hau osan mean no
osan mutin la iha, maib hau f ba buat neeb hau iha Act.3,6). Nai hakarak uza ita
nuudar ema moris, livre no kriativu sira, neeb husik Lia-fuan tama uluk iha sira molok atu
komunika; ninia mensajen tenke liu uluk husi pregadr, no laos deit husi nia kakutak, hodi kaer
nia an tomak. Espritu Santo neeb inspira tiha Lia-fuan mak ohin ms, hanesan bainhira Kreda
hah, book iha evanjelizadr neebe husi Nia serbisu, hodi tau iha nia ibun lia-fuan sira neeb
nia mesak la bele hetan (id.)
Leitura espiritul
152. Iha maneira konkreta hodi atu rona buat neeb Nai hakarak hateten mai ita ih ninia Lia-
fuan no husi ni Espritu transforma ita: naran lectio divina. Nee mak leitura husi Maromak nia
Lia-fuan iha tempu orasaun nian, hodi husik nia leno no hafoun ita. Bblia nia leitura nee hodi
reza laketak husi pregadr nia estudu atu identifika testu nia mensajen sentrl; maib husi mak
nia sei arranka atu deskobre buat neeb mensajen nee hakarak hatoo ba nia moris rasik.
Leitura espiritul tenke hah ho nia sentidu literl. Selae, ema ida sei halo testu hateten buat
neeb nia gosta, konfirma ninia rasik desisaun sira, neeb tuir ninia mentalidade. Nee ikusmai
hanesan uza buat sagradu ba nia proveitu rasik, hsfoin pasa fali konfusaun nee ba Maromak nia
povu. Ita keta haluha katak dala ruma Satans hafudik hanesa anju roman nian (2Cor.11,14
Rona povu
154. Pregadr tenke rona ms povu, atu deskobre buat neeb sarani sira presiza rona. Pregadr
diak kontempla Lia-fuan, ms kontempla povu. Nunee, niaa deskobre aspirasaun, rikusoin no
limitasaun sira, ninia maneira sira hodi reza, hadomi, hasoru moris no mundu, hodi f atensaun
ba povu konkretu ho ninia sinl no smbolu sira no hatn ba nia problema sira (id.). Nunee nia
relasiona testu , bbliku nia mensajen ho ema sira-nia situasaun, ho sira-nia moris, ho esperinsia
ida neeb presiza Lia-fuan nia roman. Preokupasaun nee la mai husi atitude oportunstika eh
hatene lee Maromak nia mensajen iha akontesimentu sira(id.), ni ida nee importante liu falo
hetan buat ruma atu dehan sai. Pregadr buka atu deskobre buat neeb Nai hakarak hateten
Iha sirkunstnsia hirak nee (id). Entaun pregasaun nia preparasaun sai fali dixernimentu
evanjliku, iha neeb ita buka rekoese, ho Espritu nia naroman, Maromak nia apelu iha ita
rasik nia sitasaun histrika, tanba liu ms husi nia, Maromak bolu fiar-nain (J.P., Pastores
dabo vobis)
155. Ita bele temi esperinsia ruma baibain, banesan alegria husi enkontru ida, dezilusaun sira,
tauk hela mesak, la hatene loos futuru oins, kompaixaun tanmba maluk ida nia terus,
preokupasaun ho familir ida, etc.; maib ita kuran sensibilidade atu rekoese katak buat hirak
nee kona duni ema nia moris. Ita labele hatn ba pergunta sira neeb ema ida la husu, ms la
bele kalo krnika atualidade nian atu fanu rona-nain nia interese; ba nee, iha ona programa
televisivu sira. Maib ita bele arranka husi faktu ruma atu Lia-fuan bele apela makaas ba
konversaun, adorasaun, fraternidade, serbisu, etc., tanba dala ruma ema balun gosta rona
komentriu sira kona-ba realidade iha pregasaun, maib nee ms la kona sira.
Rekursu pedagjiku sira
156. Ema balun fiar katak sira bele sai pregadr diak tanba hatene buat neeb sira tenke
dehan, maib sira hebai maneira oins dezenvolve pregasaun ida. Sira sente la diak bainhira
ema seluk la rona ka la apresia sira, maib sira kala la hakaas an atu hetan maneira adekuada
hodi aprezenta mensajen. Evanjelizasaun nia kontedu importante duni, maib importante ms
ninia mtodu no meius sira. (Paulo VI, E.N.) Preokupasaun ho maneira iha pregasaun ms
atitude espiritul loos: hatn ba Maromak nia domin, hodi saran an ho ita-nia kapasidade no
kriatividade tomak ba nia misaun; no ms esersiziu domin nia ba maluk sira, bas ita lakohi
oferese ba sira buat ruma ho kualidade la diak. Bblia, porezemplu, rekomenda pregasaun nia
preparasaun atu halo naruk natoon: Hodi prega, koalia loos: hateten buat barak ho lia-fuan
uitoan deit (Sir.32,8).
157. Ita temi rekursu balun deit, neeb bele hariku pregasaun ida no halo nia intersante liu.
Esforsu boot presiza atu aprende uza imajen sira iha pregasaun, atu koali ho imajen sira. Dala
ruma ema balun uza ezemplu sira atu halo rona-nain sira komprende diak liu buat neeb sisra
simu mensajen rasik. Imajen furak ida halo ema simu mensajen hanesan buat familir, prsimu,
posivel, relasiona ho nia moris rasik. Imajen adekuada ida bele halo ema koko mensajen, fanu
ema nia deseju, motiva nia vontade atu lao tuir Evanjellu. Homilia diak ida, hanesan hau-nia
profesr ida dehan, tenke inklui ideia ida, sentimentu ida, imajen ida.
158. Paulo VI dehan ona katak sarani sira hein buat barak husi pregasaun nee, no husi sira
dada sai fuan barak, bainhira nia simples, klara, direta, adaptada. (id.) Simplisidade liga ho
linguajen. Tenkesr lingujen neeb rona-nain sira komprende, atu evita koalia ba anin. Dala
barak pregadr sira uza lia-fuan sira neeb sira aprende iha sira-nia estudu sira, maib sira be
rona la uza. Iha lia-fuan balun iha teolojia no iha katekese, neeb sarani barak liu la komprende
sira-nia signifikadu.Pregadr nia risku boot liu mak toman ba linguajen rasik, hodi hanoin katak
ema hotu hatene no uza baibain. Ita hakarak karik adapta an ba ema seluk nia linguajen, atu bele
kona sira ho Lia-fuan, presiza hola parte iha ema sira-nia vida no f atensaun ba sira.
Simplisidade no klareza mak buat rua la hanesan. Linguajen bele simples liu, maib pregasaun
ladn klara. Ema bele la komprende tanba sabraut, kuran ljika, ka tanba buka esplika tema oi-
oin dala ida. Tan nee ita ms tenke halo pregasaun ho unidade temtika, orden klara no ho
ligasaun entre fraze sira, atu nunee ema sira bele tuir pregadr no kapta ljika husi buat neeb
nia dehan.
159. Karakterstika seluk mak linguajen pozitiva. Envezde f sai buat neeb labele halo, nia
propoin buat neeb ita bele halo diak liu. No, temi karik buat ruma negativu, buka nafatin atu
hatudu valr pozitivu neeb dada, atu labele temi deit keixa, lamentasaun, krtika ka laran
kanek. Pregasaun pozitiva oferese ms nafatin esperansa, orienta ba futuru, la husik ita dadur iha
negatividade. Diak loos bainhira am-lulik, dikonu, no leigu sira halibur hamutuk beibeik atu
hetan hamutuk rekursu sira neeb halo pregasaun intersante liu!
IV. Evanjeizasaun ida atu haklean kerigma
160. Nai nia mandatu misionriu inklui apelu ida ba kreximentu iha fiar: hodi hanorin sira
atu kumpre buat hotu neeb Hau haruka imi halo (Mt.28,20). Iha nee ita haree momoos katak
annsiu dahuluk tenke hah ms dalan formasaun no amaduresimentu nian. Evanjelizasaun buka
ms kreximentu,neeb tau matan didiak iha ema ida-idak ba Maromak nia projetu ba nia. Ema
hotu presiza liu Kristu, no evanjelizasaun labele husik ema satizfeitu ho buat kiik, too nia
dehan loloos: Laos ona hau mak moris, maib Kristu mak morisiha hau (Gal.2,20)
161. Apelu nee ba kreximentu labele interpreta nuudar formasaun doutrinl deit, ka uluk liu;
maib kumprimentu ba Nai nia pedidu atu hatn ba nia domin ho virtude neeb diak liu
hotu, ho ukun-fuan dahuluk, boot liu no diak liu, neeb identfika ita nuudar dixpulu sira: Ida
nee mak hau-nia ukun-fuan: katak imi hadomi malu hanesan Hau hadomi tiha imi (Jo.15,12).
Bainhira autr sira Novo Testamento nian hakarak reds mensajen morl krist ba snteze ida,
importante liu hotu, sira temi nafatin domin ba maluk sira: Ida neeb hadomi nia maluk kumpre
loos leiIha domin mak ema kumpre loloos lei (Rom.13,8) Nunee ms, ba S. Paulo, ukun-
fuan domin nian laos deit habadak lei, maib sai nia sentru no eslika nia: Lei tomak kumpre
tuir iha lia-fuan ida nee deit: Hadomi -nia maluk nuudar an rasik. (Gal.5,14) No ba nia
komunidade sira, nia aprezenta vida sarani nuudar dala neeb haboot domin: Husu atu Nai
halo imi-nia domin ba malu no ba ema hotu sai boot liu tan (1Tes.3,12) S. Tiago ms hanorin
sarani sira atu kumpre lei Reinu nian, tuir Eskritura: sei hadomi -nia maluk hanesan an
rasik (2,8), hafoin la temi tan ukun-fuan seluk.
162. Dalan resposta no kreximentu nian b nafatin uluk liu don: sarani sira hodinia
naran(Mt.28,19) Nai halo ita oan hakiak sira ho don gratuitu grasa nian, kondisaun neeb
halo posivel santifikasaun konstante, neeb monu ba nia laran no f glria ba Nia. Ho nee, ita
husik Kristu muda ita ba Nia, hodi moris ba beibeik tuir Espritu (Rom.8,5)
Katekese ida kerigmtika no mistagjika
163. Edukasaun no katekese serb ba kreximentu nee. Ita iha ona Majistriu nia testu no
subsdiu balun kona-ba katekese husi Santa S no Episkopadu balun. Hau hanoin hetan
Catechesi Tradendae (1979), Directrio Geral para a Catechese (1997),ho dokumentu sira seluk
neeb lalika repete iha nee. Hau sei hatoo deit konsiderasaun oportuna balun.
164. Iha katekese kerigma ka annsiu dahuluk mak iha papl fundamentl: nee tenke okupa
sentru atividade evajelizadora nian, no ms renovasaun eklesil tomak nian. Kerigma loloos
trinitriu: ahi Espritu nian, ho nanl sira-nia ilas, halo ita fira iha Jezs Kristu, neeb ho nia
mate no moris hias,revela no komunika mai ita Aman nia laran-luak rohan-laek. Iha katekista nia
ibun rona fali nafatin lia-menon dahuluk: Jezs hadomi , saran nia moris atu soi , no agora
moris hamutuk ho atu leno, hakbiit, leberta . Ita bolu dahuluk lia-menon nee, laos tanba
f sai hodi hah, hafoin haluha kedas ka troka ho lia-fuan seluk importante liu; maib dahuluk ho
sentidu kualitativu, tanba ida nee mak lia-menon prinsipl, neeb ema sira tenke rona fila-fila
ho maneira oi-oin, tenke f sai fila-fila iha katekese nia faze no momentu hotu (Prop.9). Tan nee
am-lulik ms tenke haboot nia konsinsia katak nia presiza Igreja evanjeliza nia. (J.P.II,
Pastores dabo vobis).
165. Ita labele hanoin katak, iha katekese, kerigma tau ketak hodi troka ho formasaun diak liu.
La iha buat ida diak liu, klean liu,seguru liu no matenek liu fali annisiu nee. Formasaun krist
tomak haklean uluknanain kerigma,neeb halo an isin diak liu ba bei-beik, nafatin leno knaar
katekeze nian, no halo sarani sira komprede loos kualkr tema neeb dezenvolve iha katekeze.
Lia-menon nee hatn ba deseju infinitu iha ema hotu nia fuan. Kerigma nia sentralidade ezije
ohin karaktersitka balun iha fatin hotu: esprime Maromak nia domin salvfiku uluk liu
obrigasaun morl no relijioza; la impoin lia-loos, maib aho apelu ba liberdade; hatudu alegria,
estmulu; moris ho integralidade armonioza neeb la reds pregasaun ba doutrina uitoan deit,
dala rua filosfika liu fali evanjlika sira. Nee ezije husi evanjelizadr atitude balun neeb
diak, la kondena.
progresividade, tanba iha nia intervn komunidade tomak, no valorizasaun ba sinl litrjiku sira
inisiasaun krist nian. Manul no planifikasaun barak seidauk hatudu sensibilidade ba
renovasaun mistagjika, neeb bele hola forma oi-oin tuir komunidade edikativa ida-idak nia
dixernimentu. Enkontru katektiku loloos Lia-fuan nia annsiu ida, maib presiza nafatin
ambientasaun adekuada no motivasaun interesante, uza smbolu adekuadu sira, tama iha prosesu
luan kreximentu nian no integra ema nia dimensaun tomak iha dalan komunitriu hodi rona no
hatn.
167. Katekeze diak liu f atensaun espesi ba dalan furak nian (via pulchritudinis)
(Prop.20). Haklaken Kristu signifika hatudu katak fiar iha Nia laos buat ida be loos no justu,
maib ms furak, ho kapasidade atu hakonu moris ho naroman foun no ksolok klean, maski iha
prova sira leet. Iha perspektiva nee, espresaun tomak furak loos nian bele sai dalan ida be lori
ema atu hasoru malu ho Nai Jezs. Nee laos relitivizmu esttiku (Vat.II, Inter mirifica), neeb
halo la klaru ligasaun entre lia-loos, buat diak no furak, maib rekuperasaun estima ba furak
nian aatu too ema nia fuan no halo nabilan iha nia buat loos no furak Jezs moris hias nian.
Hanesan S. Agostinho dehan, ita la hadomi karik selae furak, Oan halo-An ba ema, revelsaun
furak infinita nian, mak Ida be amavel liu hotu no dada ita ba nia An ho tali sira domin nian.Tan
nee presiza tebe-tebes katak formasaun iha via pulchritudinis tama los iha transmisaun fiar
nian. Nee duni, kada Igreja partikulr sei insentiva arte sira nia uzu iha nia knaar evanjelizasaun
nian, iha kontinuidade ho rikusoin iha tempu uluk nian, maib ms ho espresaun atul oi-oin,atu
komunika fiar ho linguajen parablika foun ida (Bento XVI) Presiza aten-barani atu hetan
sinl foun sira, smblu foun sira, isin foun ba Lia-fruan nia transmisaun, furak nia forma oi-oin
neeb iha mbitu kulturl sira, hodi inklui furak nia espresaun sira oinseluk, neeb bele ladn
signifikativa ba evanjelizadr sira, maib sai fali interesante ba ema seluk.
168. Kona-ba katekeze nia proposta morl, neeb konvida atu progresa iha fidelidade ba
Evajellu, ita sei sujere proposta moris, maturidade, realizasaun no fekundidade nian: ho nia
naroman sei bele komprende ita-nia dennsia ba aat sira neeb bele halo nia la klara. Envezde
peritu sira ho diagntiku apokalptiku sira ka juis triste sira neeb satisfeitu deit hodi hatudu
kualkr perigu ka dezviu, diak liu sira haree ita nuudar manu-ain kontente sira ho proposta aas
sira, guarda ba diak no furak nabilan iha moris ida be tuir Evanjellu.
Akompaamentu pesol iha kreximentu nia prosesu sira.
169. Iha sivilizasaun ida kanek hela iha anonimatu, no hateke deit ba detalle sira iha ema seluk
nia moris, ho kuriozidade boot demais, Igreja presiza haree ho matan solidriu hodi kontempla,
sadia no para iha maluk nia oin tuir nesesidade. Iha mundu nee, ministru ordenadu sira no ajente
pastorl sira seluk bele halo morin Jezs nia presenza solidria. Kreda tenke treinu nia membru
sira am-lulik, relijiozu no leigu sira- iha arte do acompanhamento nee, atu sira hotu aprende
kore sandlias iha ema seluk nia rai lulik (Ex.3,5). Ita tenke lao ho ritmu proximidade nian,
hateke ho matan nakonu ho respeitu no kompaixaun, neeb ms kura, liberta no motiva atu halo
tasak vida sarani.
170. Embora parese bviu, akompaamentu espititul tenke hetok lori ema besik liu tan ba
Maromak, tan iha Nia mak ita bele hetan liberdade loos. Ema balun sente an livre bainhira sira
lao dook husi Maromak, la hanoin katak nunee sira hela oan-kiak neb ema hewai, uma la iha
atu bele fila ba. Sira las ona peregrinu, hodi muda fali ba ema lao-rai, neeb haleu ba nafatin
sira an rasik, la too ba fatin ida. Akompaamentu sei f fuan diak ida, bainhira sai fali terpia
be dudu ema atu taka an iha nia imannsia, la lao ona pregrinu ho Kristu ba Aman.
171. Ohin liu fali uluk ita presiza ema sira neeb hatene, liu husi sira-nia esperinsia rasik, lao
prudnsia, iha kapasidade atu komprende ema seluk no dosilidade ba Espritu, no hatene ms
hein, atu iha ema hotu nia leet sata bibi sira husi asu-fuik sira neeb koko sobu rahun bibi-luhan.
Ita presiza treinu an atu see tilun ba ema, neeb liu fali rona deit. See tilun hodi komunika ho
ema signifika kapasidade fuan nian be halo posivel proximidade: lah nia, la iha enkontru
espiritul loos. See tilun ba ema tulun ita atu hetan jestu no lia-fuan oportunu neeb dada sai ita
husi ita-nia kondisaun espektadr sira nian. Hodi deit rona ho respeitu no kompaixaun, mak ema
bele hetan dalan sira ba kreximentu loos, fanu desju ba idel kristaun, hakarak hatn loos ba
Maromak nia domin, no kaan atu dezenvolve buat diak liu neeb Maromak kuda iha ita-nia
moris rasik. Maib nafatin ho pasinsia, nuudar S. Toms de Aquino hanorin: ema ida bele iha
grsa no karidade, maib la pratika didiak virtude ida tanba inklinasaun kontrria balun (S.T.)
neeb metin hela. Ho lia seluk, virtude sira lao nafatin in habitu, embora kondisaun sira bele
hasusar bitu virtuozu sira nia opersaun sira. Tan nee presiza pedagojia ida neeb lori sarani
neineik too apropriasaun loos mistriu nian (J.P.II, Ecclesia in Asia). Atu too maturidade loos,
katak atu ema sira bele hola desisaun sira be livre no responsavel loos, presiza tempu no
pasinsia naruk. Hanesan Beatu Pedro Fabri uluk deha: Tempu mak Maromak nia manu-ain.
172. Ema neeb akompaa ema seluk hatene rekoese katak ema ida-idak nia situasaun iha
Maromak nia oin no nia moris iha Maromak nia grasa, nee mistriu ida neeb ema ida la bele
hatene loos husi liur. Evanjellu propoin ita korije no tulun ema progresa hah hodi rekoese nia
hahalok sira nia aat loos ((Mt.18,15), maib la hodi julga nia responsavel no kulpavel ka lae
(Mt.7,1) Maski nunee, akompanate diak la f dala ba fatalizmu ka tauk resin. Nia konvida
nafatin atu hakarak sai diak, kaer hadak (Mt.9,6), hakoak krs, husik buat hotu no sai nafatin
atu haklaken Evanjellu. Esperinsia pesol hodi husi ema seluk akompaa no kura ita, hanorin ita
atu uza pasinsia no komprensaun ho maluk sira no kapasita ita fanu iha sira konfiansa, abertura
no hakarak lao ba oin.
173. Akompaamentu espiritul loos hah nafatin iha serbisu ba misaun evanjelizadora. Paulo
nia relasaun ho Timteo no ho Tito mak akompaamentu nee nia ezemplu durante knaar
apostliku. Nia f ba sira misaun atu hela iha sidade ida, hodi organiza too hotu buat neeb
seidauk halo (Tt.1,5; 1Tim.1,3-5), no ms f kritriu sira ba sira-nia vida pesol no atividade
pastorl. Nee oinseluk liu akompaamentu intimizta ba auto-realizasaun mesa-ketak. Iha nee,
dixpulu misionriu akonpaa dixpulu misionriu sira.
Haleu Maromak nia Lia-fuan.
174. Laos homilia deit mak tenke simu ai-han husi Maromak nia Lia-fuan. Evanjelizasaun
tomak tenke harii iha Lia-fuan nee nia leten, neeb ita rona, medita, moris tuir, selebra no
haklaken. Sagrada Eskritura mak evanjelizasaun nia bee-matan. Tan nee ita presiza trinu an atu
rona Lia-fuan. Igreja la evanjeliza, la simu karik evanjelizasaun ba beibeik. Presiza teb-tebes
husik Lia-fuan sai hetok atividade eklesil tomak nia fuan (Bento XVI, Verbum Domini).
Maromak nia Lia-fuan neeb ita rona no selebra, liu-liu iha Eukaristia, f han no hametin sarani
sira laran, no kapasita sira ba testemuu evanjliku loos iha vida diria. Ita ultrapasa ona
kontraposisaun entre Lia-fuan no Sakramentu: Lia-fuan be ita proklama, moris no efiks, prepara
atu simu Sakramentu, ni iha Sakramentu, Lia-fuan nee hetan ninia efiksia msima.
175. Sagrada Eskritura nia estudu hanesan odamatan nakloke ba fiar-nain sira hotu. (Prop.11)
Maromak nia lia-fuan tenke fekunda loloos katekeze no esforsu tomak atu tranzmite fiar (Vat.II,
Sei Verbum,21). Evanjelizasaun ezije familiaridade ho Maromak nia Lia-fuan. Dioseze, parkia,
no grupu catliku sira hotu tenke propoin estudu sriu no la kole Bblia nian, no promove ninia
leitura rezada pesol no komunitria (BentoXVI, Verbum Domini). Ita la buka Maromak hodi
koko deit, ms la presiza hein Nia koalia mai ita, bas loloos Maromak koalia tiha ona, Nia
laos deskoesidu boot, Nia hatudu ona nia An rasik (BentoXVI). Mai ita simu tezouru boot
Lia-fuan revelada nian!

Kaptulu IV
EVANGELIZASAN NIA DIMENSAUN SOSIL
176. Evanjeliza signifika halo Maromak nia Reinu presente iha mundu. Definisaun parsil ida
sei la bele esplika evanjelizasaun nia relidade rika, komplexa no dinmika, tanba bele halo kiak
liu ka tesi tiha (E.N.,17). Tuir fali mai, hau hau sei fahe hau-nia preokupasaun sira relasiona
ho evanjelizasaun nia funsaun sosil, bas dimensaun nee la esplika karik didiak, bele halo
mosu la loos sentidu integrl evanjelizasaun nian.
I. Kerigma nia impaktu komunitriu no sosil sira
177. Loloos kerigma iha kontedu sosil: iha Evanjellu nia fuan rasik aparese vida komunitria
no kompromisu ho ema seluk. Annsiu dahuluk nia kontedu iha infunsia morl imediata ida,
ho nia sentru iha karidade.
Konfisaun fiar nian no kompromisu sosil
178. Konfesa Aman ida neeb hadomi ho domin rohan laek ema ida-idak implika deskobre
katak nunee f ba nia dignidade rohan laek (J.P.II). Haklaken katak Maromak Oan hola tiha
ita ema nia isin signifika katak Maromak foti sai ema ida-idak too nia Futar-fuan. Konfesa katak
Jezs f tiha nia raan tanba ita hasai tiha dvida tomak kona-ba domin rohan laek neeb
dignifika ema hotu. Ninia redensaun iha sentidu sosil, tanba Maromak iha Kristu la soi deit
indivduu, maib ms relasaun sira entre ema sira. Hodi fiar katak Espritu Santu atua iha ema
hotu, ita rekoeze katak Nia buka influensia situasaun no vnkulu sosil tomak: Espritu Santo
iha inventiva infinita, tuir Maromak nia neon, neeb hatene hamosu no halakon iha ita
situasaun umana oi-oin, dala ruma komplexa no difisil loos (J.P.II). Evanjelizasaun buka
kolabora ms ho Espritu nia asaun libertadora nee. Mistriu Trindade nian f hanoin mai ita
katak Maromak halo ita tuir ilas komuaun nee nian, tan nee ita la bele realiza an no hetan
salvasaun mes-mesak. Husi Evanjellu nia fuan, ita rekoese ligasaun forte entre evanjelizasaun
ho promosaun umana, neeb tenke aparese no dezenvolve iha asaun evanjelizadora tomak. Simu
annsiu dahuluk, neeb konvida ita atu husik Maromak hadomi ita no hadomi Nia ho domin
neebe Nia fahe ho ita, provoka iha ita-nia moris no asaun sira reasaun dahuluk no fundamentl:
deseja, buka no hanoin tebes maluk sira-nia diak.
179. Tali metin nee entre annsiu salvfiku nee no domin fraternu aparese iha Eskritura nia
testu balun, neeb ita sei konsidera no medita didiak atu dada husi sira konsekunsia sira hotu.
Nee mensajen neeb ita toman repete beibeik, maski la hanoin nia influnsia iha ita-nia
komunidade sira nia moris. Toman nee perigozu no la diak duni, tanba lori ita atu lakon faxniu
no entuziazmu hodi moris tuir frateridade no justisa nia Evanjellu. Maromak nia Lia-fuan
hanorin katak ita-nia maun-alin hatutan ba beibeik Enkarnasaun ba ita ida-idak: Bainhira imi
halo tiha nee ba hau-nia alin kiik liu nee, imi halo tiha mai Hau (Mt.25,40). Buat neeb ita
halo ba ema seluk, iha dimensaun transendente ida: Sasukat neeb imi uza, sei uza ba imi
(Mt.7,2); nee tuir Maromak nia laran-luak ho ita: Imi sei sai laran-luak, hanesan imi Aman
laran-luak. Keta julga, no imi sei la simu julgamentu; keta kondena, no imi sei la simu
kondenasaun; perdua, no imi sei simu perdaun; imi f, no imi sei simu(Lc.6,36-38) Testu
hirak nee esprime prioridade absoluta husi sai husi ita an rasik ba ita-nia maluk nuudar ida
husi ukun-fuan prinsipl rua neeb fundaenta norma morl tomak, no sinl klaru liu atu hatene
loos dalan ba progresu espiritul nuudar resposta ba Maromak nia don gratuitu. Tanba nee mak
serbisu karidade nian sai dimensaun konstitutiva husi Kreda nia misaun no espresaun loos husi
nia esnsia prpria (Bento XVI). Tuir Igreja nia natureza misionria, husi natureza nee ms
suli mai karidade efetiva ho maluk sira, kompaixaun neebe komprende, asiste no promove.
180. Bainhira ita lee Eskritura sira, ita haree momos katak Evanjellu nia proposta la too deit
relasaun pesol ho Maromak. No ita-nia resposta domin nian ms laos deit jestu pesol kiik
sira-nia soma atu tulun ema balun neeb presiza: nee bele sai fali caridade por receita,
hahalok sira atu hakalma ita-nia konsinsia. Proposta loos mak Maromak nia Reinu (lc.4,43),
katak hadomi Maromak neeb ukun iha mundu. Ita husik karik Nia ukun iha ita, ita-nia vida
sosil sei sai espasu fraternidade, justisa, ps no dignidade nian ba ema hotu. Nee duni, annsiu
no esperinsia krist buka provoka konsekunsia sosil sira. Ita buka took nia Reinu: Buka
uluknanain Maromak nia Reinu ho nia justisa, no buat seluk hotu sei f tan ba imi (Mt.6,33)
Jezs nia projetu mak harii nia Aman nia Reinu; tan nee Nia husu ba nia eskolante sira: Imi
haklaken katak Maromak nia Reinu besik ona (Mt.10,7)
181. Reinu, neeb antesipa no progresa iha ita, abranje buat tomak, hanesan ita haoin heta iha
prinspiu dixernimentu nian neeb Paulo VI propoin tiha ba dezenvolvimentu loos: Ema sira
hotu, no ema tomak (Populorum Progressio,14). Ita hatene evanjelizasaun laos kompleta
bainhira ita la konsidera relasaun resproka entre Evanjellu ho ema sira-nia vida konkreta, pesol
no sosil (E.N., 29). Nee kritriu universalidade Evanjellu nian, bas Aman hakarak soi ema
hotu; no ninia planu salvasaun nian mak entrega buat hotu ba Kristu, hodi halibur hamutuk iha
ia buat neeb iha lalehan no iha rai (Ef.1,10). Ukun-fuan mak nee: Imi b mundu tomak,
haklaken Evanjellu ba kristura tomak (Mt.16,15), tanba kriasaun tomak hein hela deit
Maromak nia oan sira nia revelasaun (Rom.8,19). Kriasaun tomak signifika ms ema nia moris
nia aspetu hotu, nunee misaun ba Jezs Kristu nia Lia-foun diak iha destinasaun universl.
Ninia ukun-fuan karidade nian abraje moris nia dimensaun hotu, ema hotu, ambiente no povu
hotu-hotu. Asuntu hotu ema nian iha interese ba nia (Aparecida,380) Esperansa krist loos,
neeb buka Maromak nia Reinu, nafatin jera istria.
Kreda nia doutrina kona-ba kestaun sosil sira
182. Kreda nia hanrin kona-ba kestau baibain sira hetan dezenvolvimentu boot sira no ita bele
diskute, maib ita tenke kolia konkretu maski la tama ba detalle sira-, atu prinspiu sosil boot
sira la hela deit hanesan buat jerl neeb la interpela ema ida. Ita tenke dada konsekunsia
prtika sira, atu sira bele kona loos situasaun komplexa sira oin loron nian (Compndio da
Doutrina Social). Bibi-atan sira, simu tiha contribuisaun sira husi sinsia oi-oin, iha direitu atu
esprime opiniaun sira kona-ba buat hotu neeb kona ema sira nia moris, tanba knaar
evanjelizasaun nian implika no ezije ema ida-idak nia promosaun integrl.Ita labele ona dehan
katak relijiaun tenke limita an ba mbitu privadu no serve deit atu prepara klamar sira ba
lalehan. Ita hetene katak Maromak hakarak nia oan sira nia ksolok ms iha rai nee, maski Nia
bolu sira ba moris rohan-laek, bas Nia kria tiha buat hotu ba ita-nia proveitu (1Tim.6,17), atu
ema hotu bele uza sira. Tan nee, konversaun krist ezije haree fali liu-liu buat hotu neeb kona
orden sosil no bem comum (J.P.II, Ecclesia in America).
183. Nee duni, ema ida labele ezije ita atu sulan relijiaun ba ema sira-nia intimidade segreda,
lah kualkr influnsia iha vida sosil no nasionl, atu ita la preokupa kona-ba sosiedade sivil nia
intituisaun sira nia sade, la hateten buat ida kona-ba akontesimentu sira neeb interesa
sidadaun sira. S mak barani taka iha uma-kreda ida no hamate S. Francisco de Assis no Beata
Teresa de Calcut nia lian? Sira sei la simu. Fiar loos neeb nunka baruk no individualista-
inklui nafatin deseju atu muda mundu ba diak, transmite valr sira, husik rai nee diak liu
uitoan bainhira ita liu ona. Ita hadomi planeta furak nee, iha neeb Maromak tau ita, no hadomi
ema hotu be hela iha nee,ho sira-nia drama no kole sira, ho sira-nia mehi no esperansa sira, ho
sira-nia valr no frajilidade sira. Rai nee ita hotu nia uma, ita hotu maun-alin sira. Maski
sosiedade no Estadu nia orden justa mak poltika nia devr prinsipl, Kreda sei la hadook an
husi husi luta ba justisa (Bento XVI, Deus caritas est,28). Sarani sira hotu, inklui ms Pastr
sira, Nai bolu atu preokupa loos ho mundu diak liu nia konstrusaun. Kreda nia doutrina sosil
loloos pozitivu no konstrutivu, orienta ba asaun transformadora, nunee sai sinl esperansa nian
be suli husi Jezs Kristu nia Futar-fuan; no ms f ninia kontribuisaun ba Igreja no Komunidade
eklesil sira seluk nia esforsu iha kampu sosil esforsu, ho nia reflesaun doutrinl no iha prtika
(Compndio)
184. Ida nee laos momentu loos atu estuda kestaun sosil atul sira hotu, sira balun hau trata
tiha ona iha iha kaptulu daruak. Ida nee laos dokumentu sosil ida no, atu ajuda ita reflete
kona-ba tema sira nee, ita iha ona instrumentu apropriadu ida iha Compndio da Doutrina
Social da Igreja, neeb hau rekomenda makaas atu uza no estuda. Aleinde nee, nn Papa nn
Igreja iha monopliu iha realidade sosil nia interpretasaun ka iha solusaun sira husi problema
modernu sira. Hau bele repete iha nee buat neeb esplika tiha momoos: Iha situasaun oi-oin
sira, sai difisil ba ami hateten sai lia-fuan nika ida, ka propoin solusaun ida ho valr universl.
Mab ami la buka buat nee, laos ami-nia misaun. Komunidade krist sira mak teke analiza loos
situasaun prpria iha sira rai (Octogessima adveniens)
istria nian no sei determina futuru humanidade nian. Dahuluk mak kiak sira-nia inklusaun
sosil; daruak mak ps no dilogu sosil.
II. Kiak sira nia inklusaun sosil
186. Nee deriva husi ita-nia fiar iha Kristu, neeb halo tiha An kiak no hakbesik nafatin ba
kiak no marjializadu sira: preokupasaun ba dezenvolvimentu integrl husi sira be sosiedade habai
liu.
Hamutuk ho Maromak, ita rona lia halerik ida
187. Nai bolu sarani no komunidade ida-idak atu sai nia instrumentu iha knaar kiak sira nia
libertasaun no promosaun nian, atu sira bele integra an loos iha sosiedade; nee supoin hela ho
tilun nakloke ba ema kiak nia halerik no tulun nia. Ita repasa deit Eskritura sira atu deskobre
oins Aman diak hakarak rona kiak sira nia halerik: Hau haree moos hau povu nia opresaun
iha Egiptu, no rona sira lia halerik iha mandr sira-nia oin; Hau hatene loloos sra-nia terus. Hau
tun atu liberta siraAgora b, Hau haruka (Ex.3,7-8). Nia haoin tebes sira-nia
nesesidade sira: Israel oan sira hakilar ba Nai, no Nai haruka ba sira maksoin ida (Jz3,15). Ita
hela karik tilun-diuk ba lia haleik nee, bainhira ita Nai nia instrumentu sira atu rona ema kiak,
nee haetak ita husi Aman nia hakarak no projetu, tanba kiak nee sei bolu Nai kontra , no
hahalok nee sei sai pekadu ida iha (Dt.15,9). Kuran solidaridade ba sira-nia nesesidade sira,
estraga ita-nia relasaun ho Maromak: Nia tolok karik iha nia klamar nia laran-kanek, Ida be
hakiak nia sei rona ninia orasaun (Sir.4,6). Nafatin fila fali pergunta uluk: Ema ida iha karik
sasn sira mundu nee nian no taka metin nia fuan, oins Maromak nia domin sei hela iha nia?
(1Jo.3,17) Ita sei hanoin hetan ms Apstolu S. Tiago nia konviksaun kona-ba imajen kiak sira-
nia halik nian: Salriu neeb imi la selu ba traballadr sira be koa imi-nia trigu hakilar
daudaun; no sira-nia halerik too ona mundu nia Nain nia tilun sira(5,4).
188. Kreda rekoese katak ezijnsia atu rona lia halerik nee deriva husi knaar rasik libertadr
grasa nian iha ita ida-idak nia laran; nee laos deit misaun ema balun nian: Igreja, neeb tuir
Evanjellu Laran-luak nian ho domin ba ema, rona klamr ba justisa no hakarak hatn ho nia
kbiit tomak (Libertatis nuntius). Ho nee, ita bele komrpende Jezs nia pedidu ba nia eskolante
sira: Imi rasik mak f han sira (Mc.6,37), neeb inklui kooperasaun atu rezolve kausa
estruturl sira pobreza nian, no ms jestu sira simples liu no solidaridade nian ho pobreza sira
neeb ita hasoru. Embora bosan uitoan no dala ruma ema interpreta sala, lia-fuan solidaridade
signifika liu fali hahalok balun laran-luak nian; supoin mentalidade foun ida, neeb hanoin
komnidade no prioridade ba ema hotu nia moris, liu fali duk ema balun hola povu nia rikusoin.
189. Solidariedade mak reasaun espontnea husi ema neeb rekoese funsaun sosil no
destinu universal rikusoin sira nian nuudar realidade sira uluk liu fali propriedade privada: ida
nee iha justifikasaun atu kuida sasn sira, nunee sira bele aumenta no serb diak liu ba ema
hotu nia diak. Nee dui, ema sei uza solidariedade nuudar desisaun atu f fali ba kiak sira buat
neeb pertense ba sira. Solidariedade nia konviksaun no prtika sira, bainhira ema halo sira nia
isin rasik, loke dalan ba transformasaun estrturl sira seluk no halo sira posivel. Mudansa ida
estrutura sira nian, neeb la jera konviksaun no atitude foun sira, sei halo estrutura sira nee,
sedu liu ka kleur liu, sai korrupta, todan no book saugati.
190. Dala ruma sei rona povu sira tomak nia halerik, povu sira kiak liu iha rai, bas ps baseia
laos deit iha respeitu ba ema nia direitu sira, maib ms iha pov sira-nia direitu
(Compndio).Infelismente ema balun bele uza ms direitu umanu sira nuudar justifikasaun atu
defende too rohan direitu individul sira, ka povu riku liu sira-nia direitu sira. Maski hodi o
umanidade tomak nian no ba umanidade tomak, no ms katak moris iha rai ida ho rekursu sira
uitoan deit ka dezenvolvidu menus liu,la justifika katak ema balun moris ho dignidade menus
liu. Presiza repete iha nee katak sira neeb favoresidu liu iha devr atu renunsia ba sira-nia
direitu balun, atu bele uza ho laran-luak sira-nia riku ba maluk sira-nia servisu (Paulo VI,
Octogessima adveniens). Atu koalia loos kona-ba ita-nia direitu sira, presiza hateke luan liu no
loke ita tilu hodi rona klamr husi povu no rejiaun sira seluk iha ita rai rasik. Ita presiza aumenta
ita-nia solidariedade too f biban ba povu sira hotu atu sai konstrutr ba sira-nia destinu (Paulo
VI, P.P.,65), hanesan ema ida-idak iha vokasaun atu dezenvolve an(id.)
191. Ho sira-nia Bibi-atan sira-bia apiu, sarani sira iha fatin no ke tempu hotu tenke rona kiak
sira-nia halerik, hanesan Bispu sira husi Brazil dehan loos: Ami hakarak simu loro-loron ksolok
no esperansa sira, ansi no tristeza sira povu brazileiru nian, liu-liu husi populasaun sira iha
periferia urbana sira no iha zona rurl sira, neeb moris susar lah rai, uma, aihn no sade, ho
kanek sira iha sira-nia direitu sira. Ami hakarak haree sira nia moris kiak, rona sira-nia klamr
sira no hatene sira-nia terus, deskobre ho eskndalu katak iha aihn natoon ba ema hotu maib
hamlaha mosu mai tanba sasn sira no osan fahe sala. Problema sai aat liu tan rikusoin barak soe
deit. (Abril,2002)
192. Maib ita hakarak tan bua seluk, ita-nia mehi semo aas liu. Ita la koalia deit kona-ba
aihn dignu ba ema hotu, maib prosperidade no sivilizasaun iha sira-nia aspetu oi-oin (Joo
XXIII, Mater et Magistra,3). Nee abranje edukasaun, asesu ba kuidadu sira sade nian, no liu-
liu serbisu, tanba iha serbisu livre, kriativu, partisipativu no solidriu, ema esprime no haboot nia
moris nia dignidade. Salriu justu f biban ba asesu adekuadu ba buat oi-oin neeb ema hotu
iha direitu atu uza.
Fidelidade ba Evanjellu, atu labele halai saugati deit
193. Devr nee atu rona kiak sira nia halerik sai isin iha ita bainhira, iha ita an rasik, ita lara
dodok hodi haree maluk sira-nia terus. Mai ita lee fali Maromak nia Lia-fuan balun kona-ba
laran-luak, atu sira lian makaas iha Kreda nia moris. Rahun-diak ba sira neeb lara-luak, bas
sei hetan laran-luak (Mt.5,7). Apstolu S.Tiago hanorin katak laran-luak ho ema seluk sei halo
ita hetan ksolok iha loron juizu nian: Imi koali no lao hanesan ema sira neeb Nai sei julga
tuir lei liberdade nian. Tanba ida be la pratika laran-luak, sei la hetan laran luak iha juizu. Maib
laran-lua la tauk julgamentu (2,12-13) Iha testu nee S.Tiago f sai buat riku liu husi
espiritualidade judika pos-esliu nian, neeb apresenta laran-luak ho valr salvfiku
espesil:Redime -nia sala ho justisa, no -nia hahalok aat sira ho piedade ba sira be terus; nee
kala sei konsege hatutan -nia prosperidade (Dan.4,24) Literatura sapiensil ms koalia kona-
ba ezmola nuudar hahalok laran-luak nia ho sira be kuran: Ezmola liberta ema husi mate no
hams pekadu tomak (Tb.12,9) No ho maneira sensivel liu Ben-Sir esprime an: Bee hamate
ahi-lakan, ezmola selu sala ((3,30). Snteze nee ms ita hetan iha Novo Testamento: Mantein
entre imi karidade manas, tanba domin taka sala barak (1Ped.4,8) Lia-loos nee hakonu Igreja
nia Padres ira nia mentalidade, hodi halao resitnsia proftika nuudar alternativa kulturl ba
individualizmi hedonizta jentiu sira nian. Ita temi ezemplu ida deit: Hanesan bainhira ahi han
uma ita halai b buka bee atu hamate nia, ita sei halo ms nunee bainhira ita laran-taridu
bainhira, iha ita-ni duut maran, mosu ahi pekadu nian; nunee, bainhira ita biban atu pratika
laran-luak, ita sei haksolok hodi hetan iha nia hanesan bee-matan atu hamate ahi (S. Agostinho).
194. Ida nee mak mensajen ka=lara, direta no simples liu neeb ema ida la iha direitu atu
relativiza. Kreda nia refleisaun kona-ba testu hirak nee labele halakon sira-nia sentidu
ezortativu, maib tulun ita atu lee sira ho ate-barani. Komplika buat neeb simples loos, atu halo
saida? Esplikasaun sira tenke favorese kontaktu ho realidade neeb hakarak esplika, laos
hadook ita husi nia. Nee vale liu-liu ba Bblia nia hanorin sira neeb konvida klaru liu ba domin
ba malu, ba serbisu ho haraik-an no laran-luak, ba justisa no laran-luak ho ema kiak. Jezs
hanorin atu rekoese ema seluk ho ninia lia-fuan no jestu sira. Hatama konfusaun ba buat neeb
klaru, atu halo saida? Ita keta preokupa deit atu labele monu ba erru doutrinl sira, maib ms
atu sai fiel ba dala moris no sabedouria nian. Bas dala barak ema duun defensr sira
ortodxia nia pasividade, komplisidade kulpavel iha saituasau sira injustisa nian iha rejime
poltiku sira neeb mantein situasaun sira nee (Libertatis nuntius, 1984).
195. Bainhira S. Paulo b hasoru Apstolu sira iha Jeruzaln atu hatene loos nia halai tiha
saugati ka lae(Gal.2,2), kritriu-xave autentisidade nian neeb sira impoin ba nia mak labele
haluha kiak sira (Gal.2,10). Kritriu nee, importante atu S. Paulo nia komunidadee sira la tuir
deit jentiu sira nia estilu individualista moris nian, iha atualidade boot iha kontestu atul ho
tendnsia makaas atu dezenvolve paganizmu individualista foun ida. Dala ruma ita la konsege
hatudu momoos Evajellu nia furak, maib iha sinl ida neeb nunka tenke falta: opsaun ba sira
neeb ikus liu hotu, sira be sosiedade hasai tiha no soe ba liur.
196. Dala ruma ita fuan no neon ts, haluha, hateke deit biln ba posibilidade barak loos ba
konsumu no divertimentu neeb sosiedade nee oferese. Nee jera hanesa alienasaun ida neeb
kona ita hotu, bas sosiedade alienada duni bainhira, iha nia oraganizasaun sosil, produsaun no
konsumu halo susar liu don nee nia realizasaun no solidariedade nee inter-umana (J.P.II,
Centessimus annus, 41).
Kiak sira nia fatin privilejiadu iha Maromak nia povu
197. Iha Maromak nia Futar-fuan, kiak sira okupa fatin preferensil, too Nia rasik halo-An
kiak (2Cor.8,9). Kiak sira mak hatudu loos ita-nia redensaun nia dalan tomak. Salvasaun nee
too tiha mai ita liu husi sim(bele) fetoraan simples ida nian, neeb hela iha aldia kiik ida iha
periferia impriu boot nian. Maksoin moris iha prespiu ida, iha balada sira leet, hanesan ema
kiak liu sira-nia oan sira; sira aprezenta Nia iha Templu hodi oferese manu pombu rua, tanba
kiak sira la bele oferese bibi oan ida (Lv.5,7; Lc.2,24); Nia sai boot iha traballadr simples sira-
nia uma, no serbisu ho nia liman atu mann niaaihn. Bainhira Nia hah haklaken Reinu, kiak
sira lubuk ida tuir Nia, hodi nunee prova buat neeb Nia rasik dehan: Nai nia Espritu iha
hau leten, tanba Nia unje tiha hau atu f sai Lia-foun diak ba ema kiak sira (lc.14,18). Ba sira
neeb sente terus nia todan tan pobreza hanehan, Nia f konviksaun katak Maromak lori sira
iha nia fuan laran: Rahun-diak ba imi, kiak sira, bas Maromak nia Reinu imi nian (Lc.6,20);
no ho sira Nia idantifika-An: Hau hamlaha no imi f han Hau, hodi hanorin katak laran-luak
ho sira mak xave ba lalehan (Mt.25,34-40).
198. Ba Igreja, opsaun ba kiak sira sai tiha termu teoljiku liu fali kulturl, sosioljiku, poltiku
ka filosfiku. Maromak revela nia laran-luak uluk liu ba sira (J.P.II). Prefernsia divina nee
iha konsekuensia sira iha sarani hotu nia moris fiar nian, tan Nai bolu sira atu moris ho Jezs
Kristu rasik nia sentimentu sira(Fil.2,5). Hodi tuir prefernsia nee, Kreda halo tiha opsaun ba
kiak sira, nuudar forma espesil primadu nian ba karidade krist, tuir testemunha husi Kreda
nia Tradisaun tomak (J.P.II, Sollicitudo rei socialis, 42) Hanesan Bento XVI hanorin tiha,
opsaun nee inklui iha f kristoljika ba Maromak neeb halo-An kiak tanba ita, atu hariku ita
ho ninia pobreza (iha Santo Domingo, 2007). Tan nee hau deseju Igreja ida kiak ba kiak sira.
Sira nee iha buat barak atu hanorin ita. Aleinde partisipa iha sensus fidei, iha sira rasik nia terus
sira koese Kristu terus-nain. Ita hotu presiza husik kiak sira evanjeza ita. Nova evanjezasaun
mak konvite ida atu rekoese sira-nia moris nia forsa salvfika, no atu tau sira iha kreda nia dalan
nia sentru. Nai bolu ita atu deskobre Kristu iha sira: laos deit atu empresta ba sira ita-nia lian
iha sira nia kauza sira, maib ms atu sai sira-nia belun sira, rona no komprende sira, no atu simu
sabedouria misterioza neeb Maromak hakarak komunika ba ita liu husi sira.
199. Ita-nia kompromisu la too deit hahalok eh program sira promosaun no ajuda nian; buat
neeb Espritu halao laos ativizmu resin ida, maib liu-liu atensaun ba ema seluk, neeb hau
kosidera nuudar ida deit ho hau-an rasik (S. Toms de Aquino, S.T.) Atensaun amiga nee
mak insiu husi preokupasaun loos ba nia diak. Nee implika apresia ema kiak iha nia laran
diak rasik, ho ninia jeitu, ninia kultura, ho nia maneira hodi moris tuir nia fiar. Domin loos
nafatin kontemplativu, halo it serb ema seluk laos tanba nesesidade ka buka naran, maib tanba
nia furak, biar aparese oins: Ema ida monu ba ema seluk nia laran, bainhira f ba nia buat
ruma gratis deit (id.). Bainhira ita hadomi ema kiak ida, ita estima nia nuudar ema ho folin
boot (id.), no ida nee mak diferensia opsaun loos ba kiak sira husi kualkr ideolojia, kualkr
tentativa atu uza kiak sira ba interese propriu eh poltiku sira. Hah deit husi proximidade loos
nee, mai ita bele lao hamutuk ho sira iha sira-nia dalan ba libertasaun. Nee deit mak sei halo
kiak sira sente iha komunidade krist hanesan iha sira-nia uma. Estilu nee kala mak
aprezentasaun efiks liu kona-ba Lia-foun diak Reinu nian (J.P.II, Novo Millenio ineunte,
2001) Lah opsaun preferensil ba kiak sira, Evanjellu nia annsiu, katak karidade dahuluk,
bele deit ema ida la komprende, ka mout iha tasi lia-fuan sira nian neeb sosiedade atul
komunikasaun nian loro-loron aprezenta mai ita (id.).
200. Tanba surat nee hatoo ba membru sira Igreja Katlika nian, hau hakarak afirma, ho
laran triste, katak diskriminasaun aat liu neeb kiak sira sofre mak falta kuidadu espiriul nian.
Kiak sira barak liu iha abertura espesil ba f; sira presiza Maromak no ita tenke oferese ba sira
ninia amizade, ninia bensa no Lia-fuan; selebra Sakramentu sira no propoin ba sira dalan ida atu
halo tasak no madura sira-nia fiar. Opsaun preferensil ba kiak sira signifika liu-liu atensaun
relijioza privilejiada no prioritria.
201. Ema ida loloos labele dehan katak nia dook hela husi kiak sira tanba ninia opsaun sira iha
moris nee ezije f atensaun liu ba buatg seluk. Nee deskulpa frekuente iha ambiente
akadmiku, emprezaril, profisionl, no ms eklesil sira. Embora bele dehan katak, en-jerl,
leigu sira nia vokasaun no misaun prpria sira mak realidade sosil oi-loin nia tranformasaun atu
atividade umana tomak bele muda tuir Evanjellu (Prop.41), ita hotu tenke sente preokupasaun ba
kiak sira no ba justisa sosil: Konversaun espiritual, intensidade iha domin ba Maromak no ba
maluk sira, zelu ba justisa no ba ps, sentidu evanjliku pobreza no kiak sira nian, nee ita hotu
sruma, lahimpaktu prtiku loos. Maski nunee, hau iha konfiansa iha sarani sira-nia abertura no
dispozisaun diak, no husu imi atu buka hamutuk dalan foun sira hodi lao tuir roposta nee.
Ekonomia no entrada sira nia distribuisaun
202. Nesesidade atu rezolve pobreza nia kauza estruturl sira labele hein; nee laos deit tanba
ezijnsia pragmtica atu heta rezultadu sira no hadia sosiedade, maib ms atu kura moras ida
neeb halo nia frajil no indigna hodi bele deit hakat krize foun sira. Planu sira sistnsia nian iha
tepu emerjnsia nian lolos tenke konsidera deit hanesa resposta provisria sira. Enkuantu la
merkadu no espekulasaun finanseira nia no hasoru loos kauza estrturl sira dezigualdade sosial
nian, (BentoXVI), sei la rezolve mundu nia problema sira no ikusmai problema ida.
Dezigualdade mak problema sosil sira-nia abut.
203. Ema ida-idak nia dignidade no bem comum mak kestaun sira neeb loloos tenke
estrutura poltika ekonmika tomak, maib dala ruma sai hanesan apndise neeb aumenta husi
liur atu kompleta diskursu poltiku ida lah programa sira dezenvolvimentu loos nian. Lia-fuan
barak sai fali la loos ba sistema nee! Koalia kona-ba tika inkomoda, nunee ms koalia kona-
ba solidariedade mundil, rikusoin nia distribuisaun, postu serbisu nian sira-nia defesa, ema kbiit
laek nia dignidade, Maromak neeb ezije kompromisu ho justisa. Dala seluk ita estraga lia-fuan
hirak-nee ho manipulasaun oportunista neeb dezonra sira. Indifernsia kmoda kona-ba
kestaun hira-nee hamamuk ita-nia moris no ita-nia lia-fuan sira lakon signifikadu. Emprezriu
ida nia vokasaun mak knaar nobre, bainhira nia serbisu ho sentidu luan moris nian; nee f bian
ba nia atu serb bem comum ho nia esforsu hodi habarak sasn mundu nee nian no halo sira
asesivel ba ema hotu.
204. Ita labele konfia tan iha merkadu nia iha kbiit mata-delek no liman invizivel sira.
Kreximentu ekitativu ezije liu fali kreximentu ekonmiku, maski presupoin nia; ezije desisaun,
programa, mekanizmu no prosesu sira neeb buka loos entrada sira nia distribuisaun diak liu,
kria biban sira ba serbisu, kiak sira-nia promosaun integrl liu dook asistnsia deit. Ho nee hau
la propoin populizmu iresponsavel ida, maib ekonomia la bele ona uza ai-moruk neeb loloos
venenu foun, hanesa bainhira buka aumenta rentabilidade hodi reds merkadu serbisu nian no
ms eskluidu foun sira.
205. Hau husu ba Maromak atu aumenta poltiku sira ho kapasidade atu tama ba dilogu loos,
neeb buka ho maneira efetiva sira atu kura abut klean sira, laos deit aparnsia, husi aat sira
iha mundu. Poltika, neeb dala barak sai foer, mak vokasaun nobre ida, maneira ida diak liu
karidade nian, tanba buka ema hotu nia diak (Pius XI). Ita too konviksaun katak karidade