Sto­

godišnji
rat
Sarajevski atentat i tumačenja
Stogodišnji rat
Sarajevski atentat i tumačenja

Uredili
Muharem Bazdulj
i Nebojša Grujičić

Beograd, jun 2014.

STOGODIŠNJI RAT
Sarajevski atentat i tumačenja

Uredili: Muharem Bazdulj i Nebojša Grujičić

Izdavač: NP Vreme d.o.o, Beograd
Štampa: Rotografika, Subotica
Tiraž: 12.000

CIP zapis je dostupan u elektronskom katalogu Narodne biblioteke Srbije

ISBN 978-86-88491-05-1
COBISS.SR-ID 208260876
Sadržaj
Branimir Štulić
Krivo srastanje. . . . . . . . . . . 6
Miloš Crnjanski
Spomen Principu . . . . . . . . . . . 7
Stanko Cerović
Stogodišnji rat. . . . . . . . . . . . 9
Muharem Bazdulj
Hitlerova osveta Mladoj Bosni . . . . . . 27
Nebojša Grujičić
Da je srklet kao što je kuvet bio bi ibret. . . . 49
Đorđe Matić
In Tyrannos . . . . . . . . . . . . 81
Stanko Cerović
Koliba u istoriji . . . . . . . . . . . 89
Muharem Bazdulj
Jugoslavija ili ništa? Ništa.. . . . . . . . 101
Slavko Mićanović
Smisao Sarajevskog atentata. . . . . . . 120
Ivo Andrić
Odlomak iz romana Na Drini ćuprija. . . . . 131
Intervju: Ivo Andrić
Ponekad se pitam da li je to neka vrsta mistične
kazne za nas koji smo preživeli? . . . . . . 136
Ivo Andrić:
U ulici Danila Ilića . . . . . . . . . . 143
Ivo Andrić
Crveni listovi. . . . . . . . . . . . 146
Ivo Andrić
Noćni razgovor 1941.. . . . . . . . . 148
Ivo Andrić
Iz Svezaka . . . . . . . . . . . . 149
Petar Skok, Milan Budimir
Balkanska sudbina. . . . . . . . . . 153
 Branimir Štulić

Krivo srastanje

budnosti nikad dosta gospođice od tri pedlja

na krivinama zadnji vagoni luđački tresu
i mnogi prazne crijeva zaboravljajući stid
a oholost
nekad suđena da bude vrlinom
splašnjava na očigled i smrdi nadaleko
i niko nema snage da odagna propadanje
i niko i ne pokušava da bude više od hladne želatine
koja laprda među krajnostima kao rijetko govno,
dok svi tvoji besprizorni usrećitelji
i samozvani štovaoci onog što ne razumiju
i svi tvoji plaćeni nitkovi doušnici i sjecikese
i svi tvoji mutavi urlatori zvučnih titula
hrabro spletkare
zaštićeni lopovskim kodeksom
6
koji štiti vjernike od zaraženih
a svaku duhovitost
uvijek i na vrijeme
efikasno liječe u samom začetku
pa kakvo ime da ti damo gospođice od tri pedlja
krivo srastanje gospodine
krivo srastanje
kao kad bogate prose za miraz
a talon nose ružni i opaki
s nečuvenom moći da tjeraju što zažele
mnogo ih je i strašno galame
obično razbiju sva ogledala na koja naiđu
obično razbiju sva ogledala na koja naiđu
da ne ostane ni pomen na ljepotu

Stogodišnji rat
Miloš Crnjanski

Spomen Principu

O Balši, i Dušanu Silnom, da umukne krik.

Vlastela, vojvode, despoti, behu sram.
Hajdučkoj krvi nek se ori cik.
Ubici dište Vidovdanski hram!

Slavi, i oklopnicima, nek umukne poj.

Despotica svetih nek nestane draž.
Gladan i krvav je narod moj.
A sjajna prošlost je laž.

A ko nas voli, nek voli kamen goli.

Nek poljubi mržnju i mrtve.
Iskopane oči, vino što se toči,
u slavu ubistva i žrtve.

O pravdi i pobedi svetoj nek umukne krik.

7
Ocevi i braća i sestre behu sram.
Osveti, majci našoj, nek se ori cik.
Raji, riti, dište kosovski hram.

A suncu i manastirima ugušite poj.

Kadife i svile nek nestane draž.
Jauk i groblje je narod moj.
A sjajna prošlost je laž.

Moj narod nije steg carski što se vije,

nego majka obeščašćena.
Znoj i sirotinja i mržnja što tinja
u stidu zgarišta i stena.

Stogodišnji rat
8

Stogodišnji rat
Stanko Cerović

Stogodišnji rat

Najpoznatija knjiga napisana o Prvom svjetskom

ratu je Na Zapadu ništa novo Eriha Marije Re­
marka. On je bio u rovovima, vidio na djelu i paco­
ve i generale, i otkrio je u sopstvenoj krvi da je naj­
važnija uloga ljudi u društvu u kome živi da budu
topovsko meso. Knjiga koju je napisao desetak go­
dina posle rata bila je svetski bestseler nekoliko de­
cenija. Moglo bi se reći, s malo uprošćavanja, da je
to popularna verzija remek-djela Luja Ferdinana
Selina Putovanje do kraja noći.
Pratim šta se ovih mjeseci govori o Prvom svjet­
skom ratu. Bezbroj članaka, knjiga, konferencija. To
što se ne govori o Selinu, donekle je razumljivo, jer
je u pitanju velika umjetnost koju je teško približiti
širokoj publici. Ali niko ne pominje Remarka. Ko će
znati zašto? Možda je suviše insistirao na tome da 9
ljudima ogadi rat, a takav stav nije dobar za poslove,
naročito ako vam je posao osvajanje drugih država,
ili „djelova tržišta” kako se to danas kaže. Možda je
previše kritikovao gospodare svijeta koji iz pozadi­
ne vuku konce rata. Možda zbog naslova. Naslov se
odnosio na zapadni front, gdje su ponekad deseti­
ne hiljada ljudi umirali u jednom danu a da se lini­
ja fronta ne pomjeri ni par metara, što je u centrima
moći i propagande značilo: ništa novo. Ali naslov je,
da tako kažemo, prihvatila istorija: ako čovjek po­
gleda gdje se danas, sto godina kasnije, vode ratovi,
ko ih vodi, kako ih vodi, i kojom ih moralnom reto­

Stogodišnji rat
 rikom pravda, možda ne može kraće i bolje rezimi­
rati ono što se dešava ljudskim masama nego poru­
kom: „Na Zapadu ništa novo”.
I tu ima sličnosti s naslovom Selinove knjige.
Oba su naslova proročka. Mogli bi se spojiti: na za­
padu ništa novo, nastavlja se putovanje do kraja noći.

Selin je o Prvom svjetskom ratu govorio kao o

„međunarodnoj klanici ludila”. Nešto se tada pred
njegovim očima razvalilo, iskočilo iz okvira prirode
i duha, i vidio je čovječanstvo kako se ukrcava u blin­
dirani voz koji ludačkom brzinom ide ka kraju noći
gdje će se ta gomila smeća istovariti. Selinu se činilo
da se posle Prvog svjetskog rata istina o Civilizaciji,
možda i o ljudskom rodu, više ne može skrivati. I
važnije: nema više razloga da se skriva, pošto je priča
završena. Kraj je napisan. Nema mjesta za sumnju,
nadu, čak ni diskusiju. Ostala su samo dva puta: reći
istinu, što znači iznijeti na sunce preostalu trulež
Civilizacije, ili prihvatiti dogovorenu laž vladajuće
elite, zadovoljiti se brojanjem para, pa dok traje traje.

10 Između očigledne istine, sa koje je rat skinuo

sve iluzije, i cinizma elita koje i u truleži traže nove
načine da opljačkaju leševe i skinu im zlatne zube,
tvrdeći da to rade upravo iz beskrajne ljubavi za
ljude, nije bilo trećeg puta. Ni nade, ni vjere, ni lju­
bavi, ni mašte, ni Boga, ni prirode – nema više načina
da se zavaravamo. Ali, upravo zato što više nema ilu­
zija o ništavilu – „ne valjamo ništa i nikad nećemo
biti bolji” – osvojili smo bezgraničnu slobodu u zlu i
u laži. Taj poslednji krug istorije, iz ugla cinika, može
da bude i prilika za najveću pljačku i vrhunski pro­
vod. Ako je poslednja noć, onda neka bude najluđa.
Zašto ne ići do kraja, kad svakako ništa više nema

Stogodišnji rat
važnosti? Jer i u ništavilu je bolje biti bogat nego siro­
mašan: svjetski poredak se ipak može zasnovati oko
računa u banci. Makar za jednu noć.
To je dekadencija. Duševno stanje mrtve duše.

Ovo je, možda, razlog što je Selinovo Putovanje

poslednji zaista veliki roman zapadne literature, jer
se tim putem u noć i ludilo nije moglo dalje, a kon­
vencionalne laži na žalost ne spadaju u djela duha,
ma kako da su plaćene.
Upravo zato, u epohi cinizma koju je na Zapadu
otvorio Prvi svjetski rat, mogla je da se razvije prava
industrija laži, ili morala, što je isto, jer se bez te in­
dustrije, koja obuhvata bukvalno cio javni život, ni­
jedan dan ne bi održala šarena laža iznad selinovske
„međunarodne klanice ludila”.

Klanica Prvog svjetskog rata je bila nakratko

otvorila jedan prozorčić na istinu o eliti koja vlada
svijetom i mehanizme njene vlasti. Prizor je bio
jeziv. Ta jeziva sloboda gledanja na pejzaž istine tra­
jala je desetak godina, do velike ekonomske krize,
prijeteći da izazove širom Evrope požare gore od 11

onoga koji je zahvatio Rusiju. U tom periodu je i

Remark uspio da progura svoju knjigu. I Selin da
ispljune krv. A onda je veliki napor propagande
ponovo zatvorio ljudsku svijest. Hermetički i zau­
vijek? Ko zna. Naučnici se svađaju da li je ostalo
dvadeset ili trideset godina do ekoloških kata­
strofa kakve istorija ne pamti. „Arsenali ludila”, kako
poznavaoci zovu vojnu industriju, rastu vrtoglavom
brzinom, život na Zemlji može biti uništen nekoliko
stotina puta. I to je, kažu, najbolji od svih mogućih
svjetova. Samo fanatici i ekstremisti bi htjeli nešto
da promijene.

Stogodišnji rat
 Koliko ima do kraja noći?

Po nekom monotonom zakonu nemoći, koji

zavlada u duši kad se prekinu emocionalne veze
između nje i svijeta, kad nikakva vjera ni nada ne
mogu premostiti rijeku truleži, posle tog jezivog
iskustva s Prvim svjetskim ratom, napor propa­
gande koji ima za cilj da spriječi ljude da shvate šta
im se dešava samo će se pojačavati sve do današnjeg
dana. Najveći dio onoga što se govori o Prvom svjet­
skom ratu i danas spada u tu propagandu. Kao i ono
što se ne govori. U ovo što treba prećutati spada i
knjiga nepristojnog naslova Na Zapadu ništa novo.
Ova „selidba” modernog društva u izmišlje­
ni svijet propagande i njenog laskavog morala ra­
zlog je što se toliko govori o „virtuelnoj” realnosti.
Nije ni lako ni prijatno živjeti u virtuelnom svije­
tu. Biti izvan stvarnog svijeta, to je isto kao da ka­
žete da je čovjek živ, ali u grobu, u luksuznom gro­
bu možda, hiljadu kvadrata pored mora, s velikim
izborom raznih zabava, ali ipak – van života. To ne
ide bez danonoćnih intervencija farmaceutske in­
12 dustrije i industrije zabave, koje moraju stalno da
pronalaze nove oblike utjehe i nove puteve za bje­
žanje iz depresije i odlaganje samoubistva. Ali, šta
je da je, tako ide logika, ako je stvarna realnost „po­
ludjela klanica”, onda je droga koja vam omogućava
da prespavate život u grobu ipak nekakvo rešenje.
Posle Prvog svjetskog rata, ostao je otvoren je­
dino put u virtuelnu realnost.
Sve do danas živimo na osnovama koje su po­
stavljene – ili porušene – u Prvom svjetskom ratu.

Dakle, možda je Remark odstranjen iz svijesti no­

vih generacija zato što je izražavao jedno duševno

Stogodišnji rat
raspoloženje. To raspoloženje je bilo skoro postalo
dominantno pri kraju rata i održalo se otprilike do
polovine tridesetih godina. Mase ljudi, ono što se
zove „narod”, sporo dolaze do svijesti o tome šta im
se dešava. Ponekad, u toj mučnoj borbi za opstanak
i smisao opstanka, rodi se u narodu neka pjesma ili
neka „umotvorima”, bez autora i obično predodre­
đeni dugo da traju, lako se prihvataju i ponavljaju od
naroda do naroda. Iz Prvog svjetskog rata je tako sa­
čuvan jedan komadić nekog velikog stiha, velikog
djela, zlatno zrno sveopšteg iskustva, intuicija nekog
genija koji je, prije nego je raskomadan u klanici, na
uvo najbližeg druga šapnuo dvije riječi koje su natkri­
lile istoriju ne samo toga rata nego cijelog dvadesetog
vijeka, kao da su došle direktno iz božijih usta: „to­
povsko meso”. Neko je to u rovu pomislio, pa rekao, i
svaki je vojnik čuo i smjesta razumio, pa je javio kući
o čemu se radi i širom svijeta je puklo, jače od sva­
koga topa, veliko otkriće: ljudi su topovsko meso.
Evropom je zavladalo duševno stanje ljudi koji
ponavljaju „mi smo za Njih samo topovsko meso”.
Otkrivena je velika tajna. Civilizacija koja je počela
„radosnom viješću” vaskrsenja, dvije hiljade godina 13

kasnije našla se pred istinom o sebi, nepobitnijom

nego da je na božijem sudu: topovsko meso.

Uz ovu veliku istinu Prvog svjetskog rata išlo je

još jedno otkriće, praktične prirode i mnogo opa­
snije, ne za opstanak ljudi nego za nešto važnije:
za vlast i pare vladajuće elite. A to je da nijesu svi
ljudi topovsko meso, nego ima jedna mala grupa,
dobro prikrivena, obezbijeđena, svemoćna i pre­
bogata, koja zapravo posjeduje ovaj svijet i radi od
njega šta hoće, uvijek sa distance i bez rizika, i koja
skoro i nema druge zabave nego da smišlja koliko i

Stogodišnji rat
 koje će ljude pretvoriti u topovsko meso da bi saču­
vala svoje interese. Počeo se u masama širiti pogu­
ban stav da „nećemo da ginemo za njih”. Pa čak i da
„nećemo da radimo za njih”.
To je duševno raspoloženje koje su izrazili Re­
mark i njemački slikari ekspresionisti.
Na njihove oči se urušavala cijela fasada već
odavno mrtve civilizacije: oni su gledali i usuđivali
se da kažu šta su vidjeli.

Pred istim spektaklom, zvanična kultura i pro­

paganda reaguju tačno obratno: prva je briga kako
zakrpiti fasadu i ponovo utuviti ljudima u glavu
bajke o našoj veličini i plemenitosti.
Tada je psihologija ponudila otkriće koje voli
da citira Henri Kisindžer: nije važno šta se dešava,
nego šta ljudi misle da se dešava.

Zato je prvi zaključak oko koga su se složili isto­

ričari odmah posle rata bio da je taj rat „samoubi­
stvo” evropske civilizacije. I zato se do današnjeg
dana, iz ugla vladajuće elite i zvanične interpreta­
14 cije istorije, na taj rat gleda kao na „grešku”, nešto
nepromišljeno u čemu smo svi izgubili i vlast i pare.
Prije toga smo bili dobri, bogati i srećni. Ta ideja,
da je rat bio „greška”, uporno se ponavlja do današ­
njeg dana i, sudeći po konferencijama i člancima,
pobijedila je. Zato se za ovaj rat stalno traže krivci.
Čak je izgledalo u jednom trenutku da su se mudre
glave složile da krivac bude mali, bolešljivi, ostra­
šćeni Gavrilo Princip. Srpski terorista srušio Civi­
lizaciju! Iako nije istina, kako kažu u Italiji, dobro
zvuči. To rešenje je bilo zgodno, jer je moglo da
očuva mit o velikoj Civilizaciji i višoj rasi koji su,
eto, nastradali jer su bili suviše popustljivi prema

Stogodišnji rat
nezahvalnim robovima i neposlušnoj djeci, a sa
druge strane pravdalo je rat protiv terorista – koji
je upravo najavljen kao glavna „novost sa Zapada”
početkom dvadeset i prvog vijeka – rat protiv Srbije
s kraja dvadesetog vijeka, i uopšte vječni rat civili­
zacije protiv divljaštva. Drugim riječima, omogu­
ćavalo je da se vode kolonijalni ratovi širom svijeta
bacajući krivicu uvijek na nekog dežurnog Gavrila
Principa. Tako uvijek biva: kad god predstavnici
elite traže krivce za sopstvene zločine, slože se oko
optužbe nevinih i slabih. Na Zapadu ništa novo.
Ali su neki viđeniji istoričari upozorili da je plan
suviše providan: ni najmanji rat ne izazivaju pobu­
njeni pojedinci, nego interesi moćnih grupa, a da ne
govorimo o svetskim lomovima.

Pobunjeni pojedinci nemaju skoro nikakvog

značaja u velikim istorijskim zbivanjima, ali su kao
simboli nezaobilazni. Njihova sudbina je tako nabi­
jena smislom, da se istorija uopšte ne može ni razu­
mjeti osim kroz njih: materijalne promjene svijeta,
izgleda, više vole moć i masu, njihov Bog ima nešto
grandiozno, nešto drečavo, nešto „previše” i kič, a 15

smisao voli čovjeka, obično malog, golog, beznačaj­

nog, ali izuzetnog u moralnom i osjećajnom smi­
slu. Ovo božanstvo istoriju doživljava intimno, dje­
luje iz polutame i tišine. Dok se u sudbini bar jed­
nog čovjeka ne pokaže smisao, cijela istorija liči na
haos. Gavrilo Princip najavljuje veliki pokret oslo­
bađanja kolonizovanog čovječanstva, unaprijed
ukazuje na njegove uspjehe i poraze koji se smje­
njuju do današnjeg dana. U njemu se već nazire sve:
snaga i odlučnost poniženih i uvrijeđenih da izađu
na svjetlost istorije, ali i njihova naivnost i glupost,
nesposobnost za organizaciju i racionalne procjene,

Stogodišnji rat
 patološka želja da imitiraju svoje gospodare i da im
se dodvore. Po njegovoj slici je i uloga Srbije i srp­
skog naroda već u tome ratu i, uglavnom, u toku
cijelog dvadesetog vijeka. Srbija je, prije svega geo­
grafski, u prvom krugu kolonizovanih naroda, na
samoj granici vladajućih carstava. Zato najčešće na
Balkanu počinju eksperimenti koji će se onda pri­
mijeniti u svjetskim razmjerama. Tako joj je pripala
i ova avangardna uloga, koja će je skupo koštati, da
pokrene – naravno nesvjesno – veliki talas antiko­
lonijalizma koji se diže posle Prvog svjetskog rata.
I kasnije, skoro svi neuspjesi oslobođenih država
na raznim kontinentima, i povratak starih vladara
u novim oblicima, može se uočiti u istoriji Jugo­
slavije i posebno srpskog naroda. Tu, na teritoriji
Srbije, u Prvom svjetskom ratu će započeti i prvo
masovno istrebljenje civila naizgled bez razloga, što
će kasnije u toku dvadesetog vijeka postati takoreći
moda, nešto kao svjetski trend.
Možda je to neka mutna pravda u istoriji: ne­
majući realne težine u odnosima snaga između sila,
mali narodi i mali ljudi često imaju pretjeranu važ­
16 nost u domenu simbola i smisla. Njih teroriše isto­
rija, ali voli sudbina.

Još prije početka rata njegovi uzroci su bili jasni

i neumitni za one koji su pratili promjene u odno­
sima velikih sila. Pisci, umjetnici i filozofi su vidjeli
dublje uzroke sloma civilizacije, u vazduhu je bilo
veliko nasilje, osjećao se miris krvi, ali pošto odluke
o ratovima donose velike sile, uzroci za njih su pro­
cjene vladajućih elita o ugroženosti njihovih inte­
resa. Ovaj rat, kao i svi drugi, mali i veliki, koji će
uslijediti do današnjeg dana, vezan je za najvažniji
proces modernih vremena: osvajanje i kolonizacija

Stogodišnji rat
svijeta od strane nekoliko zapadnih sila. Svaki rat i
kriza, u Ukrajini, ili Libiji, ili Siriji itd., samo je varija­
cija na istu temu. Kao što su svi „krivci” za te imperi­
jalne ratove samo varijacije na Gavrila Principa, bilo
da su teroristi, ili fanatici, ili Crnci, ili Indijanci…

Ravnoteža u ovoj podjeli svjetskog kolača neka­

ko je održavana uglavnom između Engleske i Fran­
cuske sve do pojave Njemačke na svjetskoj sceni.
Već krajem devetnaestog vijeka je Njemačka bila
moćnija od vladajućih sila, a nije imala kolonija. Ve­
lika nepravda. Engleska ne da ono što nije njeno, a
Njemačka traži ono što nije njeno. Njemačka je sti­
gla suviše kasno, drugi su sve već bili podijelili. Su­
ština sukoba je u promjeni same strukture vladanja
svijetom. Prosto rečeno, Njemačka je trebalo da za­
mijeni Englesku kao vodeću svjetsku silu. Slična na­
petost, sa sličnim opasnostima, danas vlada između
Amerike i Kine.

Oni koji danas smatraju da je Prvi svjetski rat

bio greška, hoće da kažu: trebalo je zapadna elita
da se dogovori, da podijeli svijet da budu svi zado­ 17

voljni i mogla je da živi na leđima čovječanstva još

vjekovima. Ali nikome nije bilo dosta, pa je svak
bacio na front svoje topovsko meso, uz uobičajena
moralna i patriotska pravdanja. I svak je mislio da
će onaj drugi stati za mjesec dana. Tako su napravili
klanicu, što je bilo uračunato u rashode. Ali nije bilo
uračunato da će se preživjeli iz klanice vratiti ogor­
čeni i zgađeni sobom, svojim društvom i naročito
vladajućom elitom. Lijepili su im ordenje na grudi
i tapšali ih po leđima, ali to više nije bilo duho­
vito. U vazduhu je lebdjela revolucija. Izgledalo je
da su cijelu Evropu naselila djeca Gavrila Principa.

Stogodišnji rat
 Pojava nacizma i podrška fašizmu u Španskom gra­
đanskom ratu od strane velikih zapadnih sila dio su
odgovora uplašene evropske elite na ovu opasnost.

Sve je ovo danas banalno, ali uprkos banalno­

sti ovog vidljivog dijela istorije teško je prihvatiti za­
ključke koji se iz nje nameću ako ti zaključci govore
o nama nešto loše, ili nam prijete novim nevoljama.
Istorija govori dovoljno jasno i glasno, ali ljudi neće da
čuju ono što im se ne sviđa. Ni ono što ih suviše plaši.

Čini mi se da istorija uporno ukazuje na dvije

teme koje zagovornici zvanične interpretacije isto­
rije i propagande ne žele da čuju i, naročito, ne žele
da takve teme prodru u svijest neodgovornih masa.

Prva se odnosi na moralnu izuzetnost događaja

koje obuhvata Prvi svjetski rat.
Taj rat jeste prekretnica u modernoj istoriji. U
njemu se otkriva istovremeno i sudbina evropske
civilizacije i istina o njoj. Sve do tada, u toku dva vi­
jeka, raste vjera u progres, vjera da je u Evropi ot­
18 kriven magični recept za vječni napredak, smatra se
da nauka definitivno otkriva sve tajne života, skoro
je opšte uvjerenje o superiornosti bijele rase i druš­
tva koje je ona zasnovala u nekoliko evropskih dr­
žava. Samo najveći mislioci i umjetnici vide užas
ispod vela laži. Taj skup kolektivnih iluzija razbija
se definitivno u Prvom svjetskom ratu. I otkriva se
istina o „klanici ludila” dok Evropa silazi sa svetske
scene. Ono što se dešava od tada do danas je iščita­
vanje presude, član po član. To što i danas ovo čita­
nje ima istu monotoniju zločina, pljačke, bombar­
dovanja bez rizika naroda bez odbrane, samo po­
tvrđuje ispravnost presude.

Stogodišnji rat
 Je li sve pravedno i zasluženo?
Gledano iz moralnog ugla, riječ je vjerovatno o
jednom od najljepših trenutaka u modernoj istori­
ji. Slom civilizacije, ali kakav slom! I kakve civiliza­
cije! Evo o čemu se radi. Tada je, dakle, bio na vr­
huncu sistem globalnog ropstva, kada su praktič­
no sva ljudska društva bila pokorena i brutalno ek­
sploatisana od strane male elite malog dijela svije­
ta koji zovemo Zapadna Evropa. Cio svjetski kolo­
nijalni sistem je bio opravdan rasističkom ideolo­
gijom o superiornoj rasi koja je pozvana da vlada
nad divljacima. Kako je govorio Vinston Čerčil po­
vodom istrebljenja Aboridžina u Australiji: „Ne vi­
dim u čemu je problem ako niža rasa mora da ne­
stane pred nastupom više.” Unutar samih kolonijal­
nih sila sistem se zasnivao na divljačkoj eksploataci­
ji ljudskih masa, nejednakost između bogatih i siro­
mašnih je pred Prvi svjetski rat dosezala fantastične
razmjere – otprilike kao danas. To se tada zvalo –
danas zabranjenim rečnikom – klasna borba. Jedan
procenat bogatih protiv devedeset devet procenata
siromašnih, kako to danas kažu u Americi. Ili, kako
to rezimira najbogatiji čovjek na svijetu, Voren Ba­ 19

fet: „Klasna borba postoji. Bogati su je dobili.”

I sve je uvijek imalo ono isto bljutavo, tako sit­
no i podmuklo moralno opravdanje, i za spoljnju i
za unutrašnju upotrebu: spolja, osvajamo svijet da bi
spasili i civilizovali divljake; unutra, bogati moraju da
brinu o državi i o siromašnim masama, oni znaju šta
je briga i odgovornost, uostalom svi smo braća, nije
važno ko je milijarder, a ko je gladan, bla, bla, bla.

U tu morbidnu konstrukciju je nasumice na

sarajevskoj ulici pucao Gavrilo Princip, a ko je dalje
upravljao putanjom njegovog metka, to niko ne zna,

Stogodišnji rat
 ali meni se čini, ako smo još sposobni i za kakvo
saosjećanje sa ljudskom nesrećom, ovdje treba reći:
ruka mu se pozlatila.

U takvom sistemu, dakle, koji je akumulirao iz

svih krajeva svijeta džinovske količine zlata i zla, i
ulagao sve napore u traženje tehnoloških rešenja za
svoje usavršavanje, trajanje, i kontrolu nad ljudima,
sve do tehnologije koja omogućava prisluškivanje
svih razgovora koje vode ljudi na zemlji, u takvom
sistemu je, kažu iz nepoznatih razloga, vladajuća
elita jurnula na samu sebe, uhvatili su se za grla
samozvani gospodari svijeta i nijesu mogli da stanu
dok se cijela ta morbidna građevina nije počela ras­
padati. Ako to nije neki oblik božje pravde, ako to
nije utjeha za rijeke suza potčinjenih miliona širom
svijeta, onda ne znam šta su pravda i milost. To je
Prvi svjetski rat, pjesma nad pjesmama među bez­
brojnim kolonijalnim ratovima. Ako nema objaš­
njenja za ovu „grešku u računu”, moglo bi se ponu­
diti ovo: pukla je velika krasta na duši čovječanstva.
Koliko je mrtvih i koliko je patnje bilo u tome pro­
20 cesu niko ne zna, ali se više nije moglo ovako. Dosa­
dili i Bogu i ljudima. Rat između kolonijalnih sila je
veliki moralni trijumf čovječanstva.
Pa ipak, milioni nevinih su stradali… Narav­
no da su stradali. Stradali su zato što je cio sistem
bio napravljen kao zločinačka konstrukcija. Upra­
vo spremnost vladajuće elite da tako žrtvuje milio­
ne kila topovskog mesa, nepobitan je dokaz koliko
je bilo nužno i pravedno udariti na taj sistem.

Zato ne bi trebalo tražiti krivce za ovaj rat, nego

velikane koji su za njega zaslužni. Možda je zbog ovo­
ga do današnjeg dana vladajuća elita zbunjena ovim

Stogodišnji rat
ratom: ona je vodila rat, ali to nije bio osvajački rat
kao svi drugi ratovi koje je vodila širom svijeta, nego
je ovaj rat bio kazna za sve te ratove koje je vodila.
Kako? Mi smo sami sebe kaznili? Mi, najracionalni­
ji vladari u istoriji, najbolji račundžije koji se nikad ne
varaju u procjeni svojih interesa, mi smo pucali sebi u
ovu pametnu glavu? Ne može biti. Pa ipak.

Ko je, u tom kontekstu, Gavrilo Princip? U real­

nosti, rekosmo, beznačajan, ali kao simbol neupo­
rediv; njegov pucanj je glas porobljenog čovječan­
stva. Tako mistici vide istoriju: poslednji će biti prvi,
najmanji će biti najveći. Utjeha poslednjih i najma­
njih, ali kakva utjeha. Na trenutak, u tome simbolu,
u ovako strašnom kontekstu, ponovo se pojavljuje
sva ljepota ljudskog bića.

Kriv Gavrilo Princip! Pitajte ove istoričare i

novinare: a ko je kriv za uništavanje života miliona
ljudi u Iraku? U Libiji? U Siriji? Ko je kriv za atom­
ske bombe? Za ovu ekonomsku krizu koja je bacila
milione porodica u glad, i koju su osmislile bankar­
ske, medijske i političke elite? Opet Gavrilo Prin­ 21

cip? Možda i jeste. Bilo bi divno kad bi bilo istinito.

Jer bi to značilo da je ljudsko biće – istinsko ljudsko
biće, od krvi i mesa, a ne surogat proizveden u labo­
ratorijama i projektovan da bude „topovsko meso”
– još živo, da čak nije izgubilo nadu, da nije potu­
čeno, još se mrda na dnu klanice, još plazi jezik,
udara glavom u zid, baca bombe i žrtvuje se… O,
kad bi to samo bilo tačno, kad bi Gavrilo bio „kriv”
i za najmanji pokret trupa na zemlji, ili kapitala na
Berzama, gdje bi nam kraj bio! Selin bi vidio malu
svjetlost u noći. Mogli bi da javimo  na sve četiri
strane svijeta: Na Zapadu nešto novo.

Stogodišnji rat
 I tek to bi bio znak da se zatvara krug istorije
otvoren Prvim svjetskim ratom: promijenili smo se.

Tu stižemo do druge stvari koja se slabo nazire

u zvaničnim tumačenjima rata. Ona nije skrivena
iz kukavičluka, tj. zato što govori o našem društvu,
našem vremenu, nešto odvratno, ili što nam govori
da smo ovim ratom dobili ono što smo zaslužili,
nego zato što zvuči zastrašujuće, baca u depresiju i
pesimizam. Ta druga poruka glasi: Prvi svjetski rat
nije završen, nećete se izvući.

Negdje krajem dvadesetog vijeka istoričari su

uočili da zapravo nema prekida između dva svjet­
ska rata, nego je u pitanju jedan rat s pauzom od
nekoliko godina u otvorenim oružanim sukobima.
Veliki slom koji je postao vidljiv 1914. godine samo
se širio i dobijao nove oblike.
Ulazak Amerike u rat i revolucija u Rusiji dokraj­
čili su dominaciju evropskih sila u svijetu. I hladni rat
je nastavak istog procesa, borbe za vojnu, ekonom­
sku i ideološku dominaciju nad svjetskim masama.
22 Izgledalo je da je taj proces dovršen sa krajem hlad­
nog rata i da je Amerika nametnula pax americana
svijetu. Čak se govorilo o kraju istorije i uspostavlja­
nju konačne svjetske imperije. Iluzija je trajala ma­
nje od desetak godina. Opet su zaređali ratovi i kri­
ze, niko više i ne zna gdje se tačno ratuje, niko se ne
usuđuje ni da nagađa kako će svijet izgledati godinu
dana kasnije, svi su samo sigurni da će kroz pet go­
dina biti toliko drukčiji da se neće moći prepoznati.

Zašto se istorija pretvorila u svjetski rat? Zašto

je nasilje postalo ovako bjesomučno? Zašto sve
što je dobro, nježno, tiho, nasmejano, izgleda tako
glupo, dosadno, djetinjasto i zastarelo?

Stogodišnji rat
 A sve što je nasilno, bestidno, pohlepno, lažlji­
vo, što vrišti, kezi se i cereka se – tako moderno?
Gavrilo Princip nikad nije izgledao moderno.
Ko god ga je upotrijebio kao simbol – Bog, slu­
čaj, ili istorija – ni taj ne želi da bude moderan.
Taj ne želi da potčini, iskrivi, slomi, ponizi sve
oblike života na zemlji, jer bi to davno uradio da je
htio, nego možda želi da spasi ljude od njih samih.
Možda poziv ljudi na zemlji nije da je unište nego
da je spasavaju. Prije svega od samih sebe.
Da nije tu razrešenje Principove zagonetke? Vo­
ljeti svijet više nego sebe. Možda je to put do radosti
i optimizma koji izgledaju nedostižni svim genera­
cijama od Prvog svjetskog rata naovamo.
Ima li išta manje moderno od ove ideje?

Možda ne razumijemo istoriju zato što gledamo

u nju iz pogrešnog ugla: zamišljamo da istorija
pokazuje trag ljudske akcije u svijetu i to nam daje
iluziju da mi, tako moćni, možemo uvijek odlučiti
šta ćemo uraditi sa svijetom. A možda ona, istorija,
ne pokazuje šta mi radimo u svijetu, nego šta svijet
radi ljudima pokušavajući da ih promijeni i izvede 23

na put života.
Jer ako smo mi akteri u ovakvoj istoriji, onda
zbilja: zašto smo ovakvi ludaci i samoubice?
Ali ako to svijet pokušava ljude da promijeni,
ako hoće da ih spasi, onda je sve jasno: kako drukči­
je nego ovakvim sredstvima i u ovakvoj istoriji na­
tjerati ludake i samoubice da dođu sebi?

Stogodišnji rat
 “Politika”, 1930

24

“Novi list”, 1941

Stogodišnji rat
 Sarajevo, 17. april 1941 25

Stogodišnji rat
26

Menihkirhen, 20. april 1941

Stogodišnji rat
Muharem Bazdulj

Hitlerova osveta
Mladoj Bosni

Fotografija je, kako je i red, crno-bijela. Snimljena

je 20. aprila 1941. godine u vagonu specijalnog voza
Amerika koji je u to vrijeme stajao na slijepom kolo­
sjeku pruge Beč-Grac, uz sami ulaz u tunel u blizini
mjesta Menihkirhen. U prvom planu na fotografi­
ji vidimo profil uredno očešljanog muškarca i ploču
oslonjenu na ručke i naslon fotelje. Muškarac stoji,
prekrstio je ruke na grudima i zadovoljno posmatra
ploču. Muškarcu je ime Adolf Hitler. Tog dana mu
je rođendan, pedeset drugi. Ploča je rođendanski
poklon. Na ploči je natpis na srpskohrvatskom je­
ziku, ispisan ćirilicom, ijekavskim narječjem. Hitler
niti zna srpskohrvatski niti čita ćirilicu. Ipak, sluti
da dvije riječi ispisane najvećim slovima predstav­
27
ljaju ime i prezime mladića koji je mrtav već sko­
ro četvrt vijeka. Shvata i da broj 28 označava da­
tum u mjesecu junu. Posljednja četiri znaka na ta­
bli su četiri brojke: jedan, devet, jedan, četiri. Dobro
pamti tu godinu. Razmišlja: ako samo pretposljed­
nja i posljednja cifra zamijene mjesta, ako bi stajalo
jedan, devet, četiri, jedan, to bi označavalo tekuću
godinu, godinu njegovog pedeset drugog rođenda­
na, godinu njegovog trijumfa i osvete nad mrtvim
mladićem. Vratio je stvari na svoje mjesto, uništio
je zemlju koju je mladić sanjao, koju su od njegovih
snova napravili. Dvojica čestitara, dva uniformisa­

Stogodišnji rat
 na oficira iz drugog plana gledaju u Hitlera, gleda­
ju da li se Firer, čovjek koji ima sve, kome su svijet i
Evropa pod nogama, raduje poklonu. Za razliku od
Hitlera oni stoje s rukama uz tijelo, u stavu mirno,
kao na mrtvoj straži. Na sva tri lica naslućuje se za­
četak blagog osmijeha. Hitler se smiješi jer je sretan
zbog poklona, oficiri su zadovoljni jer je vođa sre­
tan. U kadru je još jedna fotelja, rub radnog stola s
gomilom papira i jedna upaljena lampa. Fotografija
je znalački kadrirana. Vidi se ruka majstora.

1. FOTOGRAF

Fotografiju je snimio Hajnrih Hofman, Hitlerov

lični prijatelj i službeni fotograf. Ričard Murhaus1,
engleski istoričar mlađe generacije (rođen 1968. go­
dine), kaže da je Hofman “jedan od najvažnijih fo­
tografa dvadesetog vijeka”. Hajnrih Hofman je ro­
đen drugog septembra 1885. godine, u Firtu na­
domak Nirnberga. Kao dvanaestogodišnjak posta­
je šegrt u fotografskoj radnji svog oca u Regensbur­
gu. Hofmanov otac bio je službeni dvorski foto­
28
graf nekoliko onovremenih aristokratskih evrop­

1 Još kao student Murhaus je radio kao istraživač za Nor-

mana Dejvisa, jednog od najslavnijih istoričara našeg
vremena. Prva njegova samostalna knjiga Ubiti Hitlera (s
podnaslovom Treći rajh i urote protiv Firera) bavi se svim
poznatim pokušajima atentata na Hitlera, od najpozna-
tijih (kakvi su Kanarisov i fon Štraufenbergov) do nekih
mnogo marginalnijih. Zaključak njegove knjige, među-
tim, predstavlja razmatranje pitanja o smislu tiranoubi-
stva. Kad su u septembru 2011. godine, snimatelji CNN-
a ušli u kancelariju Sadija Gadafija, trećeg Pukovnikovog
sina, na radnom stolu su, između ostalog, snimili i pome-
nutu Murhausovu knjigu. Pretpostavlja se da ju je čitao
neposredno prije bijega.

Stogodišnji rat
skih vladarskih kuća, od porodice kralja Bavarske
do familije vojvode od Đenove. Nakon šegrtova­
nja je neko vrijeme živio u Londonu, a po povratku
u Njemačku, 1910. godine, u Minhenu otvara vla­
stiti fotografski studio. Godinu dana kasnije ože­
nio je Terezu Bauman s kojom će imati dvoje djece.
Drugog augusta 1914. godine, Hofman je u Minhe­
nu snimio glasovitu fotografiju na kojoj se vidi go­
mila koja proslavlja početak Prvog svjetskog rata.
Godinama kasnije na fotografiji je prepoznat i Hi­
tlerov lik. Hofman i Hitler tada se nisu poznavali.
Upoznaće se tek poslije rata, obojica kao veterani.
U Nacionalsocijalističku partiju Hofman se upisu­
je već 1920. godine. Uskoro ga Hitler imenuje svo­
jim službenim fotografom. U idućih četvrt vijeka
Hofman je snimio više od dva miliona Hitlerovih
fotografija. Nije, međutim, njihov odnos bio samo
služben. Bili su bliski, prijatelji – u pravom smislu
riječi. Mada je lično bio asketski nastrojen, Hitle­
ru nije smetala Hofmanova sklonost duhanu, alko­
holu i drugim porocima. Hofman i njegova druga
žena Erna (Tereza je umrla nakon Prvog svjetskog
rata) upoznali su Hitlera sa Evom Braunom, njego­ 29

vom ljubavnicom i kasnijom suprugom. Hitler ju je

upoznao kao sedamnaestogodišnjakinju, dok je ra­
dila kao asistentica u Hofmanovom studiju. Prema
nekim izvorima, Hitler je preko Hofmana upoznao
i Teodora Morela, svog ličnog liječnika, koji će ima­
ti veliki uticaj na tijelo i duh svog najčuvenijeg pa­
cijenta. Morel je, kažu, Hofmana liječio od gono­
reje. Tokom rata Hofman putuje s Hitlerom i neu­
morno fotografiše. U slikama koje je snimio ogle­
da se Drugi svjetski rat iz Hitlerove vizure. Ame­
rikanci su uhapsili Hofmana 10. maja 1945. godi­
ne, dan nakon što je Njemačka bezuslovno kapitu­

Stogodišnji rat
 lirala. Osuđen je na četiri godine robije. Izišao je iz
zatvora 1950. Ostatak života je proživio mirno, na
selu. 1955. godine, objavio je memoarsku knjigu Hi-
tler je bio moj prijatelj. Umro je jedanaestog decem­
bra 1957. Danas ga pojedini istoričari smatraju pio­
nirom foto-žurnalizma. U novije vrijeme, Hofman
je pažnju masovnih medija privukao krajem 2011.
godine, nakon što su objavljene dotad nepozna­
te fotografije Hitlerove snimljene tokom njegovog
uvježbavanja javnih nastupa. Dva miliona puta je
Hajnrih Hofman okinuo okidač svog foto-aparata
sa Adolfom Hitlerom u kadru. Ne prepuštajmo se,
međutim, magiji velikih brojeva. Kao igla u plastu
sijena, kao drvo u gustoj šumi, jedna od dva miliona
fotografija sažima u sebi duh vremena, zeitgeist ta­
koreći, a usput i još mnogo više.

2. SLAVLJENIK

Od 1933. godine, od dolaska nacionalsocijalista

na vlast, uvriježio se običaj svečane proslave Hitle­
rovog rođendana. Dvadesetog aprila te godine obi­
30
lježen je četrdeset četvrti rođendan “Firera njemač­
kog naroda i kancelara Njemačkog Rajha”. Od 1933.
do 1939. godine, međutim, te su proslave, mada
svečane i javne, sa zakonske tačke gledišta bile po­
nešto neformalne. Ipak, sedamnaestog aprila 1939,
samo tri dana uoči jubilarnog, pedesetog Hitlero­
vovog rođendana, 20. april, dan Firerovog rođenja,
proglašen je nacionalnim praznikom. Od 17. do 20.
aprila, njemačke novine opširno pišu o priprema­
ma za proslavu novog praznika. Ovo je spisak ze­
malja koje su uputile delegaciju na proslavu Hitle­
rovog pedesetog rođendana: SAD, SSSR, Francu­
ska, Poljska, Italija, Japan, Španija, Mađarska, Belgi­

Stogodišnji rat
ja, Bolivija, Brazil, Bugarska, Estonija, Finska, Grč­
ka, Velika Britanija, Jugoslavija2, Letonija, Litvanija,
Holandija, Norveška, Portugal, Rumunija, Švedska,
Sijam, Slovačka i Turska. U noći devetnaestog apri­
la, Hitler i Albert Šper su otvorili Osovinu istok-za­
pad, bulevar sedam kilometara dugačak na kojem
je Brandenburška kapija. Sutradan, između jedana­
est sati prije podne i pola četiri poslijepodne, na po­
menutom bulevaru je održana svečana rođendan­
ska vojna parada. Učestvovalo je šest divizija u mar­
ševskoj dužini od 45 kilometara. Paradiralo je 1500
oficira, 40.000 posada, skoro 10.000 vojnih vozila.
Oko stotinu i trideset dana dijelilo je svijet od po­
četka Drugog svjetskog rata. Ima istoričara koji pe­
deseti Hitlerov rođendan smatraju vrhuncem nje­
govog života. Navedimo ovdje sugestivnu ocjenu
jednog hroničara: “Da je Hitler umro toga dana,
ušao bi u istoriju kao najveći Nemac. Sudbina mu
nije bila naklonjena i imao je da poživi još šest pu­
nih godina, a za to vrijeme će voditi najveći rat u
istoriji čovečanstva.” Taj rat je počeo 1. septembra
1939. godine, a prije svog pedeset i prvog rođenda­
na, 20. aprila iduće godine, Hitler je osvojio Poljsku 31

te pokorio Dansku i Norvešku; kratko poslije ro­

đendana osvaja i Francusku, Belgiju te Holandiju.
Kad se u julu mjesecu 1940. godine vrati iz okupira­
nog Pariza, njegova popularnost u njemačkom na­
2 Jugoslaviju je predstavljao novi kraljevski jugoslovenski
poslanik u Berlinu doktor Ivo Andrić. Zanimljivo je da je
akreditivno pismo doktor Andrić predao Hitleru u zgradi
Novog kancelarstva samo dan ranije, tj. 19. aprila 1939.
Procedura je bila brža od uobičajene upravo zbog potre-
be da i jugoslovenski poslanik prisustvuje svečanoj pro-
slavi Firerovog rođendana. Istog dana, Kancelaru Rajha
akreditivno pismo je predao i slovački poslanik Matus
Černak.

Stogodišnji rat
 rodu je na vrhuncu. Cijela Evropa je praktično nje­
gova. I oni djelići koji formalno nisu, de facto mu
pripadaju. 25. marta 1941. godine, u bečkom dvor­
cu Belvedere, odvija se formalizacija jednog takvog
pripadanja; Jugoslavija službeno pristupa Trojnom
paktu. U prethodna četiri mjeseca, prije Jugoslavi­
je, Trojnom paktu su pristupile Mađarska, Rumu­
nija, Slovačka i Bugarska. Protokol su s jedne strane
potpisali predstavnici Italije, Japana i Njemačke (Ri­
bentrop), a s druge predstavnik Jugoslavije (Cvet­
ković). U članstvu jugoslovenske delegacije bio je i
Ivo Andrić. Dva dana kasnije, kad u Beogradu izbi­
ju demonstracije (gdje masa izvikuje asonantno ri­
movane slogane “Bolje rat nego pakt” i “Bolje grob
nego rob”) i puč, Hitler isprva neće vjerovati da se
to zaista desilo. Kad povjeruje biće bijesan kao ri­
jetko kad u životu. Mahao je telegramom iz Beogra­
da vičući kako je izdan na ponižavajući način i kako
će da uništi Jugoslaviju, bez obzira na to šta će mu
eventualno obećati nova jugoslovenska vlada. Dana
27. marta, Hitler je imao zakazan sastanak sa japan­
skim ministrom vanjskih poslova Josuke Matsuo­
32 kom. Sastanak je odgođen za nekoliko sati, a čak je
i Ribentrop morao prekinuti već započete razgovo­
re sa svojim japanskim kolegom. U jedan sat posli­
jepodne, pred skupinom oficira iz vojske i vazduho­
plovstva te pred svojim najbližim saradnicima, Hi­
tler naređuje da se Jugoslavija vojno napadne te da
se uništi kao država, da se izbriše sa mape svijeta, i
to hitno, što je prije moguće. Očekuje podršku Hr­
vata, a zauzvrat će im dati autonomiju. Očekuje ta­
kođe podršku Talijana, Mađara i Bugara, pa će i njih
teritorijalno da nagradi. Zbog napada na Jugoslavi­
ju, odgodiće se napad na SSSR, ali ne duže od četi­
ri sedmice. Vojska i vazduhoplovstvo trebaju Fire­

Stogodišnji rat
ru dostaviti taktičke planove za napad još iste ve­
čeri. Diskusije nije bilo. Za početak napada odre­
đen je šesti april, u pet sati i dvadeset minuta ujutro.
Atmosfera u ministarstvu propagande je bila užare­
na. Gebels je predložio, a Hitler prihvatio, da zva­
nične radijske fanfare koje će pratiti napad na Ju­
goslaviju budu tonovi s početka Štrausovog mar­
ša Princ Eugen. U jedan sat poslije ponoći, u noći
između petog i šestog aprila, Hitler i Gebels su ra­
spravljali koliko će im vremena trebati da osvoje Ju­
goslaviju. Hitler je mislio dva mjeseca, Gebels pak
da neće ni toliko. Hitler je naredio da u bombar­
dovanju Beograda i napadu na Jugoslaviju ne treba
imati nimalo milosti. Čekajući pet i dvadeset ujutro
i početak napada, Hitler i Gebels su pili čaj. Nisu se
bavili samo vojnim temama. Hitler je imao opsesiju
da od svog zavičajnog Linca napravi kulturnu me­
tropolu važniju od Beča. Gebels je predložio da u
Lincu za početak bude smještena filmska industri­
ja Rajha, da tamo, takoreći, bude njemački Holivud.
U pet i dvadeset, kad je napad počeo, Hitler odlazi
na spavanje, a Gebels na radio da pročita proklama­
ciju koju mu je izdiktirao lično Firer. Bombardova­ 33

nje Beograda i napad na Jugoslaviju u toj se prokla­

maciji proglašavaju odmazdom protiv “srpske zlo­
činačke klike” koja je, kao i 1914. godine, opet iza­
zvala rat na Balkanu. Desetog aprila uveče, Hitler
odlazi u svoje istureno komandno mjesto, u speci­
jalni voz Amerika, stacioniran uz ulaz u tunel blizu
Menihkirhena. Noć prije, Britanci su bombardovali
Berlin, najtemeljitije dotad, uspjevši čak i da pogo­
de zgrade Državne opere, Univerziteta i Nacional­
ne biblioteke u ulici Unter den Linden. Hitler je bio
gnjevan na Geringa jer ih njemačko vazduhoplov­
stvo nije uspjelo zaustaviti. U vozu Amerika Hitler

Stogodišnji rat
 je proslavio svoj pedeset drugi rođendan. Jugosla­
vija je kapitulirala tri dana ranije3. Među čestitari­
ma u Menihkirhenu bili su bugarski kralj Boris, ma­
đarski regent, admiral Horti, te grof Ćano – “kao le­
šinari okupljeni oko trupla Jugoslavije”, kako bilje­
ži čuveni Hitlerov biograf čiju hronologiju pratimo.
Ispred voza je odsviran koncert, a Gering je održao
govor u kojem se divio Hitlerovom vojničkom ge­
niju. Teritorija Jugoslavije Hitlera nije interesova­
la. U mislima on se već odavno bavio samo napa­

3 Kapitulacijom Jugoslavije, Nijemci su pod kontrolom

imali 344 000 jugoslovenskih vojnih zarobljenika. Ukupni
njemački gubici tokom invazije na Jugoslaviju bili su: 151
mrtav, 392 ranjena i 15 nestalih vojnika i oficira. Zanimlji-
vo je usporediti istovremene njemačke napade na Jugosla-
viju i Grčku. Cilj napada na Jugoslaviju bio je odmazda,
dok je napad na Grčku imao za cilj stratešku pomoć Ta-
lijanima. Hitler je izričito naredio da se Beograd sravni sa
zemljom i da prema Srbima ne bude milosti, dok je jed-
nako izričito naredio da se Atina uopšte ne bombarduje,
žaleći, kako je priznao Gebelsu, što uopšte mora da ra-
tuje protiv Grčke. Kad se osam dana poslije svog 52. ro-
đendana vratio u Berlin, bio je to posljednji pravi pobjed-
34
nički povratak u glavni grad Rajha. Kad je riječ o tezi da
je odgoda napada na SSSR zbog neplaniranog napada na
Jugoslaviju odigrala ključnu ulogu u njemačkom neuspje-
hu da pokore Ruse prije zime, mišljenja o njenoj uteme-
ljenosti se razlikuju. S jedne strane, sam Hitler je vjero-
vao u to. S druge pak, meteorološki izvještaji pokazuju da
je zbog vlažnog, zlog i hladnog proljeća 1941. invazija na
SSSR teško mogla početi mnogo prije 22. juna, čak i da
nije bilo napada na Jugoslaviju. Postoji, međutim, još je-
dan detalj koji se tiče uticaja „balkanske invazije” na Ope-
raciju Barbarosa, a koji se ne tiče tajminga. Naime, tokom
napada na SSSR, njemački tenkovi imali su neuobičajeno
česte mehaničke kvarove. Po jednom od uvjerljivijih tu-
mačenja, razlog za to bila je “istrošenost” zbog skorašnjih
dugih vožnji po lošim balkanskim drumovima.

Stogodišnji rat
dom na Ruse. I bio je sretan što mu je njegova voj­
ska iz tog dijela svijeta koji nije vrijedan niti kosti­
ju jednog jedinog pomeranijskog grenadira uspjela
donijeti poklon koji ga je razveselio, valjda i jedinu
stvar iz te ubijene zemlje koja mu nešto znači: plo­
ču kojom su u Sarajevu odali počast Gavrilu Princi­
pu. Mrtvace treba pokopati, misli Hitler, a ova plo­
ča koju su podigli da slave svoju slobodu i njemačko
poniženje sada je nadgrobna ploča njihovoj zemlji i
njihovim snovima.

3. POKLON

Suprotno rasprostranjenom uvjerenju, spo­

men-ploča Gavrilu Principu na mjestu Sarajevskog
atentata nije otkrivena ni 1924. ni 1934. godine, od­
nosno ni na desetu ni na dvadesetu godišnjicu ovog
slavnog čina. Nije to jedini podatak u vezi otkriva­
nja ovog spomenika koji se suprotstavlja uvriježe­
nim predrasudama. Ploča, naime, nije uopšte otkri­
vena na Vidovdan. Datum je bio 2. februar 1930.
godine, a povod sutrašnja petnaesta godišnjica po­
35
gubljenja Danila Ilića, Miška Jovanovića i Veljka
Čubrilovića. Po riječima komentatora sarajevskog
lista Večernja pošta datum je dosta proizvoljno
određen. Isti komentator je 31. januara, dva dana
uoči otkrivanja, najavio da će događaj “biti skroman
i bez posebne svečanosti”. Tako je i bilo; ne samo da
otkrivanju nije prisustvovao nijedan, čak ni najniži,
funkcioner vlasti niti izaslanik Nj. V. Kralja, nego je
i svečana akademija koja je bila planirana u Narod­
nom univerzitetu poslije otkrivanja spomen-ploče
naprasno otkazana. Prema dopisniku londonskog
“Tajmsa”, jugoslovenske vlasti su u internoj diplo­
matskoj komunikaciji sa zapadnim silama insistira­

Stogodišnji rat
 le na informaciji da ploču ne podiže ni država, pa
čak ni Narodna odbrana, nego isključivo pojedinci:
prijatelji atentatora i članovi njihovih porodica. Ra­
zlog za to po svoj prilici je ekonomska depresija i
sve veća ovisnost zemlje od novca iz inostranstva.
“Deutsche Algemeine Zeitung” istog tog februara,
međutim, piše da je postavljanje ploče “monstruo­
zna provokacija koja se ne smije tolerisati”, a nepri­
sustvovanje predstavnika vlasti svečanosti otpisuje
kao puku trivijalnost. Na naslovnoj stranici “Politi­
ke” od 3. februara 1930. godine, pod naslovom Ot-
krivanje spomen-ploče Gavrilu Principu, sarajevski
dopisnik ovog lista ovako opisuje sam čin otkriva­
nja: “Na tribini koja je bila okićena zelenilom i pal­
mama, kao simbolom mira, uzela je mesto majka
pokojnog atentatora Ilića. Do nje je bila Jovanka
Čubrilović, supruga pokojnog atentatora Čubrilovi­
ća. Potom sestra Trifka, Milena Grabež, sestra Miš­
ka Jovanovića Mara. U jedanaest časova na tribinu
se popeo gg. Vasilj Grđić, Milan Božić, Savo Ljubi­
bratić, Hamdija Nikšić i Borivoje Leontić. Čim se
na tribinu popeo Vasilj Grđić okrenuo se sakuplje­
36 nom narodu i neobično čvrstim glasom uputio na
sakupljeni narod sledeće reči: ‘Na­rode, sastali smo
se da odamo poštu najvećem od nas. Danas, danas
najdostojnije se odaje pošta ćutanjem.’ Sam g. Vasilj
Grđić pognuo je glavu i ostao tako dva minuta, a za­
tim je ponovo visoko podigao glavu i burno povi­
kao: ‘Slava heroju Gavrilu Principu!’ Narod je pri­
hvatio i na ovom istorijskom mestu zaorilo se bur­
no trokratno: ‘Slava, slava, slava!’ U isto vreme mla­
di nacionalista Hamdija Nikšić koji je za vreme rata
bio zatvoren kao veleizdajnik digao je belo platno sa
spomen-ploče. Zatim je na g. Vasilja Grđića g. Bori­
voje Leontić, izaslanik dalmatinske omladine upu­

Stogodišnji rat
tio sledeće reči: ‘Prilažem ovaj venac na spomenik
heroju kao skroman znak priznanja mlade Dalma­
cije velikom heroju.’ Posle njegovih reči zaorilo se
opet trokratno: ‘Slava mu!’ Primajući srebreni lovo­
rov venac rekao je g. Vasilj Grđić: ‘Neka je hvala
uvek patriotskoj Dalmaciji.’ Time je ova svečanost
završena. Na ploči koja je narađena u crnom mer­
meru uklesane su zlatnim slovima sledeće reči: Na
ovom istorijskom mestu Gavrilo Princip navijesti
slobodu na Vidovdan 15/28 1914. godine. Pre nego
se narod razišao potrgao je zelenilo sa tribina da ga
zadrži kao uspomenu na današnji dan, a zatim su se
svi u miru razišli.”4 (Usput, dok u Sarajevu traje sve­
čano otkrivanje spomen-ploče Gavrilu Principu,
Kralj Aleksandar se priprema za svečani ručak sa
studentima koje je Univerzitetski Savet nagradio
nagradom Nj. V. Kralja. Ručak je počeo tačno u
podne tog drugog februara, a prisutni su bili rektor,
prorektor i sekretar Univerziteta u Beogradu, mini­
star prosvete, svi dekani fakulteta te nagrađeni stu­
denti.) Ne zaboravljajući, naravno, Ilićevu majku,
Čubrilovićevu udovicu, sestru Grabežovu i sestru
37

4 Istini za volju, u Politikinom članku natpis na ploči nije

sasvim korektno prenesen; najprije ispušteno je ime mje-
seca juna, datumi po starom i novom kalendaru odvojeni
su kosom crtom, dok na ploči postoji zagrada, dodata je
riječ “godine” na kraju koje na ploči nema, riječ Vidovdan
na ploči je ispisana kao polusloženica (Vidov-dan), dok
u tekstu stoji Vidovdan, a takođe fraza “Na ovom istorij-
skom mjestu” koja je na ploči ispisana ijekavski, u tekstu
je citirana ekavski. (Savremeni komentator sklon nepo-
trebnoj ironiji u tom smislu bi mogao pronaći kontinui-
tet u jezičkoj politici ovog lista, ali ovdje tome nije mje-
sto.) Navedimo ovdje doslovno natpis sa spomen-ploče:
Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navijesti slobo-
du na Vidov-dan 15. (28.) juna 1914.

Stogodišnji rat
 Jovanovićevu, kao ni Milana Božića i Savu Ljubi­
bratića, fokusirajmo se ovdje na glavne protagoniste
svečanog otkrivanja spomen-ploče: Vasilja Grđića,
Hamdiju Nikšića i Borivoja Leontića, kao i na ono­
ga koji nam je ovaj događaj opisao, “Politikinog” sa­
rajevskog dopisnika potpisanog inicijalima A. K.
Prvi je održao govor, drugi otkrio ploču, treći ju je
prvi okitio vijencem, a potonji nam je cijelu priču
ispričao. Sama spomen-ploča uzidana je još 1928,
no svečano je otkrivena tek dvije godine kasnije.
Vasilj Grđić, koji je na otkrivanju govorio, zapravo
je i autor teksta ugraviranog na ploču. Rođen je u
Gacku 1875. godine, osnovnu školu završio u rod­
nom gradu i Mostaru, gimnaziju u Sarajevu, Filo­
zofski fakultet u Gracu i Beču. Godine 1910. biran
je za poslanika Bosanskog Sabora. Bio je prvooptu­
ženi na Banjalučkom veleizdajničkom procesu
(1915–1916) na kojem se sudilo stotinu pedeset še­
storici ljudi. Bio je jedan od njih 16 koji su osuđeni
na smrt. Međutim, zalaganjem španskog kralja Al­
fonsa XIII, ovi osuđenici su pomilovani. (Iz zahval­
nosti ovom španskom kralju, jedna ulica u centru
38 Banjaluke i danas se zove po njemu.) Poslije Prvog
svjetskog rata, biran je u parlament Kraljevine SHS.
Umro je tri i po godine nakon svečanosti otkrivanja
spomen-ploče Gavrilu Principu; 26. oktobra 1934.
u Beogradu. I Hamdija Nikšić je bio tužen i osuđen
od strane Austro-Ugarske za vrijeme Prvog svjet­
skog rata. On je bio jedan od optuženih na Travnič­
kom procesu protiv pripadnika “srpsko-hrvatske
omladine”. Optužnica ih je teretila zbog zalaganja
za kulturno i političko ujedinjenje Južnih Slovena u
jednu državu. Hamdija Nikšić je osuđen na dvije
godine robije. Ime Hamdije Nikšića pronalazimo
takođe u knjizi Sarajevo u revoluciji (s podnaslo­

Stogodišnji rat
vom Komunistička partija Jugoslavije u priprema-
ma i organizaciji ustanka) gdje se u uvodnom dijelu
pravi razlika između dijela muslimanskog stanov­
ništva koje je bilo lojalno nacistima i NDH i onih
koji se “nošeni iskrenim patriotskim težnjama” vežu
za partizanski pokret i Narodni front. Među poto­
njima, neki od najistaknutijih su bili “dr. Zaim Ša­
rac, profesor Husein Brkić, Sulejman Filipović, Ha­
san Ljubunčić, Hamdija Nikšić, porodica Karahasa­
nović i drugi.” Ime Borivoja Leontića pak pronalazi­
mo na spisku jugoslovenskih boraca u Španskom
građanskom ratu. (Nismo sigurni da li je stanoviti
Boro Leontić, pukovnik jugoslovenske tajne službe
u drugoj polovini četrdesetih godina i kratkotrajni
načelnik beogradskog Vojnog muzeja ista ta osoba,
ali je zavodljivo misliti da jeste. Naime, nakon što su
u Jugoslaviji još 1947. godine postali svjesni da je vi­
soki i tihi saradnik austrijskog ministra vanjskih po­
slova Grubera, koji je učestvovao u diplomatskim
razgovorima s jugoslovenskim delegacijama u Lon­
donu i Moskvi, u stvari Kurt Valdhajm koji je osno­
vano osumnjičen za ratne zločine u Jugoslaviji,
predstavnici tajnih službi SSSR-a kazali su Leonti­ 39

ću, početkom 1948. godine, da su regrutovali

Valdhajma da radi za njih te da Jugosloveni ne tre­
baju da se miješaju u taj slučaj. Sredinom iste godi­
ne dolazi do glasovitog raskida između Tita i Stalji­
na. Od početka 1972. godine, pa sve do kraja 1981.
Valdhajm je generalni sekretar Ujedinjenih nacija.
1986. godine izabran je za predsjednika Austrije.
Tek u to vrijeme, njegova nacistička prošlost posta­
je opštepoznata. Alan Levi, autor koji se bavio ovom
problematikom, izvještava da pokušaj lociranja Le­
ontića 1986. godine nije uspio. Poznato je da je
španski borac Leontić umro u Beogradu 1980. go­

Stogodišnji rat
 dine. Ako je riječ o istoj osobi, jasno je zašto nije
mogao biti pronađen šest godina kasnije.) Kao u ne­
koj stereotipnoj priči o Sarajevu, Bosni i Jugoslaviji,
imamo tri osobe koje su istog roda, a porijeklom
pripadaju trima različitim vjerozakonima. Nedosta­
je još samo neki Jevrej, kazao bi vjerovatno kakav
cinik. Tu je, međutim, i Jevrejin. Iza inicijala A. K.
sarajevskog dopisnika Politike krije se ime Abraha­
ma Koena zvanog Abo. Ne usuđujemo se ovdje da
dublje ulazimo u porodično-kohanitske veze ovog
Abrahama Koena sa drugim Koenima, ali ćemo
ispričati sažetak njegove sudbine. Nakon što je Hi­
tlerova vojska ušla u Sarajevo i nakon što su sa zida
skinuli ploču o čijem je otkrivanju pisao u Politici,
Abo Koen i njegova porodica uspjeli su izbjeći smrt
ili deportaciju u neki od koncentracionih logora za­
hvaljujući Koenovom kolegi-novinaru po imenu
Rudi Roter. Roter je rodom bio iz sela Potomje na
poluostrvu Pelješac. Odlazeći iz Sarajeva u zavičaj,
Roter ubjeđuje Koena da zajedno s porodicom pođe
s njim dolje, na jug. Neko vrijeme, Koeni se kriju u
Potomju kod Rotera, a kasnije prelaze u Trpanj te se
40 napokon, poslije talijanske kapitulacije, pridružuju
partizanima. U skladu sa svojom novinarskom pro­
fesijom, Abo Koen počinje da radi za sektor za in­
formisanje ZAVNOH-a (Zemaljsko antifašističko
vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske), i to na mje­
stu tehničkog urednika “Vjesnika”. Po sjećanjima
kolege, “poznatog partizanskog novinara” Mahmu­
da Konjhodžića, Koen je u to vrijeme “već stariji čo­
vjek i slabo pokretan”. U maju mjesecu 1944. godi­
ne, kad se četnici napali partizansku bolnicu u selu
Krečani u Lici, zaklali su i Abrahama Abu Koena,
koji je, eto, izbjegao smrt od nacističke i ustaške
ruke da bi skončao od četničke. Godine 2004, Rudi

Stogodišnji rat
Roter je od strane Memorijalnog centra Jad Vašem
u Jerusalimu proglašen “Pravednikom među
narodima”.
Nacistička vojska ušla je u Sarajevo 17. apri­
la 1941. godine. Trenutak skidanja spomen-plo­
če Gavrilu Principu sa zida zabilježen je kame­
rom i uključen u jedan filmski žurnal (dostupan
na internetskoj adresi http://www.youtube.com/
watch?v=QhLeaqhPXVU). Snimke ulaska nacistič­
kih tenkova u Sarajevo, mase koja ih veselo pozd-
ravlja i podizanja njemačke zastave očito su ma­
nje važne, jer najduži dio ovog žurnala prati sku­
pinu muškaraca koji uz pomoć merdevina pažljivo
skidaju ploču i predaju je vojnicima Vermahta koji
uz nju teatralno poziraju. Sve ovo prati glas spike­
ra koji na njemačkom izgovara nekoliko rečenica. U
prevodu one glase ovako: “Invazija u bosanski grad.
Podiže se njemačka ratna zastava. U Sarajevu; ov­
dje je 28. juna 1914. austrijski prestolonasljednik
postao žrtvom kukavičkog atentata srpskog studen­
ta. Ti pucnjevi su dali signal za svjetski rat. Njemci
skidaju mramornu tablu i predaju je Vermahtu. Na
tabli stoji: Na ovom istorijskom mjestu se Gavrilo 41

Princip izborio za slobodu Srbije. Firer je tablu pre­

dao Berlinskom Zeughausu5.”

5 Zeughaus (stari Arsenal) je najstarija građevina u berlinskoj

ulici Unter den Linden. Izgrađena je početkom osamnae-
stog vijeka, a od 1875. godine u njoj je vojni muzej. U ovoj
zgradi je 1943. godine Rudolf fon Gersdorf neuspješno po-
kušao ubiti Hitlera. Krajem Drugog svjetskog rata, zgra-
da je u bombardovanjima veoma oštećena. Kasnija sudbi-
na konkretnog eksponata, spomen-ploče Gavrilu Principu,
rođendanskog poklona Adolfu Hitleru, nam je nepozna-
ta. Podjelom Berlina, Zeughaus se našao u DDR-u. Godi-
ne 1952. u ovu zgradu je smješten Muzej njemačke istorije,
koji je svojom postavkom interpretirao modernu njemač-

Stogodišnji rat
 Autor citiranog teksta očito je imao pouzda­
nog prevodioca sa srpskohrvatskog. Natpis na ta­
bli zbilja počinje frazom Na ovom istorijskom mje-
stu koja je u filmskom žurnalu na njemački doslov­
no prevedena (An dieser historischen Stätte). Nigdje
se, međutim, na tabli ne pominju ni srpstvo ni Sr­
bija. Iz ove lapidarne interpretacije anonimnog nje­
mačkog filmskog radnika, razviće se, i u naše vri­
jeme, brojne publicističke i scenske vizije Principo­
vog čina. Na dan 21. aprila, agencija Asošijeted pres
javlja iz Berlina kako je iz nacističkog štaba na Bal­
kanu stigla informacija da je spomen-ploča kojom
se komemorira Sarajevski atentat juče predana Hi­
tleru i to od strane jednog od prvih njemačkih voj­
nika koji su ušli u taj jugoslovenski grad. Objavljeno
je i da će ploča biti javno izložena u muzeju kao “do­
kaz srpske zločinačke krvave krivice za Svjetski rat”.
Prvog jula iste godine, a povodom poklanjanja spo­
men-ploče Adolfu Hitleru, komentator NDH-ov­
skog “Sarajskog novog lista” trijumfalno piše: “Sa­
rajvo je opralo sa sebe vidovdansku ljagu”. (Oblik
Sarajvo ovdje nije štamparska greška. Prvih mjese­
42 ci okupacije ustaše su ime grada formalno promije­
nili u Sarajvo, no uskoro je vraćen naziv Sarajevo.)
Nepune četiri godine kasnije, šestog aprila 1945.
godine, partizani oslobađaju Sarajevo. Već sedmog
maja, još prije kapitulacije Velikonjemačkog rajha,
otkriva se nova spomen-ploča Gavrilu Principu.

ku istoriju iz komunističke perspektive. Institucija koja je

tamo smještena danas, poslije ujedinjenja dvije Njemačke,
nosi drukčije, ali slično ime: Njemački istorijski muzej.

Stogodišnji rat
Svečanost prati “veliki manifestacioni miting” ko­
jem prisustvuju “pretsjednik Narodne skupštine
Bosne i Hercegovine dr Vojislav Kecmanović, čla­
novi Narodne vlade Bosne i Hercegovine na čelu sa
svojim pretsjednikom drugom Rodoljubom Čola­
kovićem, članovi Narodne skupštine, pretstavnici
Zemaljskog i mjesnog USAOBiH-a, omladinski de­
legati pokrajina,i delegati omladine Grčke i bratske
Bugarske”. Izvještač Oslobođenja dalje piše: “Miting
je otvorio drug Braco Kosovac i predao riječ dru­
gu Dragoslavu Ljubibratiću, jednom od Principovih
saradnika i članu revolucionarne organizacije Mla-
da Bosna i podvukao važnu ulogu bosansko-herce­
govačke omladine – Principove omladine, nadah­
nute idejama bratstva i jedinstva svih naroda Bosne
i Hercegovine, svih naroda Jugoslavije i istakao nji­
hovu borbu protiv tadašnjih reakcionarnih politi­
čara, koji su zagovarali kompromis sa Bečom. Svoj
govor završio je riječima: ‘Po svojim idejama Gavri­
lo Princip pripada današnjoj mladoj generaciji, koja
je ostvarila konačno i potpuno one težnje, koje je
Gavrilo Princip započeo u ono doba.’ Poslije druga
Ljubibratića govorio je drug Cvijetin Mijatović, za­ 43

tim omladinac Hrvat Mile Čačić i omladinka musli­

manka Nađa Biser.” Samu spomen-ploču otkrio je
Borko Vukobrat “omladinac iz Bosanskog Graho­
va”. Na ploči je zlatnim slovima stajalo: U znak vječi-
te zahvalnosti Gavrilu Principu i njegovim drugovi-
ma borcima protiv germanskih osvajača, posvećuje
ovu ploču omladina Bosne i Hercegovine – Saraje-
vo 7. maja 1945. godine. Nije na ovoj ploči, što je na
zidu stajala, po svoj prilici, desetak godina, bilo rije­
či sloboda. Kad je onaj koji bilježi ovu priču, osam­
desetih godina prošlog vijeka, prvi put bio na mje­
stu Sarajevskog atentata, na novoj spomen-ploči

Stogodišnji rat
 ponovo je prizivana sloboda6. No ni te ploče, kao ni
one stare od crnog mermera, kao ni slobode, danas
više nema.

“Vreme” 1191, 31. oktobar 2013

6 Na ploči koja je stajala na mjestu Atentata do 1992. go-

dine pisalo je (ćirilicom): Sa ovoga mjesta 28. juna 1914.
godine Gavrilo Princip svojim pucnjem izrazi narodni pro-
test protiv tiranije i vjekovnu težnju naših naroda za slobo-
dom. Razložno je pretpostaviti da je ona postavljena 28.
juna 1953. godine, kad je ondašnji gradonačelnik Sara-
jevo Dane Olbina na istom mjestu otvorio Muzej Mlade
Bosne. Zapadni novinari koji su za vrijeme socijalističke
Jugoslavije dolazili u Sarajevu obično su bivali neprijatno
iznenađeni ovakvim odavanjem počasti Gavrilu Princi-
pu. Analiza tih napisa zavređuje posebno ozbiljnije istra-
živanje. Zanimljivo je da u broju od 28. juna 1964. godi-
ne, o pedesetogodišnjici atentata, New York Times objav-
ljuje čak tri teksta tim povodom. Jedan od tih tekstova je
reportaža sa lica mjesta iz pera Džozefa Berija. U podna-
slovu njegovog teksta ističe se kako će putnik namjernik
u Sarajevu otkriti da se “mladi ludak iz 1914. pamti kao
nacionalistički heroj”. Vrijedi ovdje barem kratko notirati
44
signifikantan detalj iz njegovog teksta. Jedan od Berijevih
sarajevskih sagovornika, čovjek koji mu je govorio o vezi
koja postoji između sarajevskih atentatora i partizanskih
revolucionara iz Drugog svjetskog rata, bio je “komuni-
stički sekretar za informacije, prijateljski nastrojen tri-
desetsedmogodišnjak, bivši kapetan partizanske vojske”
po imenu Murat Kusturica. Od 1992. godine, kad je plo-
ča koja je šokirala novinara New York Timesa uklonje-
na, pa sve do 2004. godine, na mjestu Sarajevskog aten-
tata nije bilo nikakvog spomena na taj istorijski događaj;
2004. sarajevske gradske vlasti postavile su tamo ploču s
(latiničnim) natpisom: Sa ovog mjesta 28. juna 1914. Ga-
vrilo Princip je izvršio atentat na austrougarskog prestolo-
nasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju.
Ispod je prevod na engleski.

Stogodišnji rat
 45

Iz časopisa „Illustrierter Beobachter”

broj 18, od 1. maja 1941

Stogodišnji rat
 Čestitke Adolfu HItleru za njegov
52. rođendan, „Illustrierter
Beobachter“, 1. maj 1941.

46

Stogodišnji rat
 „oko 1950“?

47

Spomen tabla u vojnom muzeju u Berlinu, 28. april 1941.

Na sledećoj strani: Majka Gavrila Principa, Marija-Nana

Stogodišnji rat
48

Stogodišnji rat
Nebojša Grujičić

Da je srklet
kao što je kuvet
bio bi ibret

1.

Kao što reče jedan pesnik: činjenica je nalik vre­

ći – neće da stoji dogod se u nju nešto ne stavi. Fo­
tografija snimljena 20. aprila 1941, na kojoj Hitler
trijumfalno stoji nad spomen-pločom Gavrilu Prin­
cipu, koju su mu oficiri Vermahta upravo doneli iz
okupiranog Sarajeva i uručili mu je kao rođendan­
ski poklon – jedna je takva činjenica. Ovu fotografi­
ju, pronađenu u arhivi Bavarske državne biblioteke
u Minhenu (na tragu informacije iz knjige Dušana
Glišovića Ivo Andrić, Kraljevina Jugoslavija i Tre- 49

ći rajh 1939–1941), objavio je beogradski nedeljnik

„Vreme” 31. oktobra 2013, u broju 1191. Kako je sli­
ka nastala i šta je zapravo ovekovečila ispričao je u
5.000 reči u istom broju „Vremena” Muharem Baz­
dulj. Hofmanovu sliku, dotad nepoznatu široj jav­
nosti, istoričar Kristofer Klark, aktuelna istoričar­
ska pop-zvezda i autor bestselera Mesečari, iznena­
đen njenim pojavljivanjem, nazvao ju je „najboljom
slikom oba rata”.
Ali šta u tu vreću staviti?

Stogodišnji rat
 2.

Fotografija je načinjena tri dana po kapitula­

ciji Jugoslavije, 20. aprila 1941, u vagonu specijal­
nog voza stacioniranog na slepom koloseku pruge
Beč-Grac, na izlazu iz železničkog tunela kod mesta
Menihkirhen u Štajerskoj, u kome se nalazio „Fi­
rerov glavni štab Jugoistok”, iz koga je Hitler pratio
napad na Jugoslaviju i Grčku. Hitler je tog dana sla­
vio 52. rođendan i tada mu je, kao prigodan rođen­
danski poklon i jedini ratni trofej donet iz netom
raskomadane Jugoslavije uručena – spomen-plo­
ča Gavrilu Principu, koja je prethodnih jedanaest
godina stajala na mestu Sarajevskog atentata. Sce­
na skidanja ove ploče u Sarajevu tri dana ranije za­
beležena je u nacističkom propagandnom filmskom
žurnalu, koji je iskoristio Fadil Hadžić u filmu Sara-
jevski atentat iz 1968. Fotografiju uručenja poklona
načinio je Hajnrih Hofman, Hitlerov službeni foto­
graf od 1920. do 1945. godine.
Hofmanova fotografija, uz prigodan tekst, objav-
ljena je u nacističkom časopisu „Illustrierter Beo­
50 bachter” broj 18, od 1. maja 1941, zajedno s foto-
reportažom proslave Hitlerovog 52. rođendana, i
uz potpis: „Kraj veličanja jednog nedela: 28. juna
1914. u Sarajevu je ubijen prestolonaslednički par,
od strane bosanskog Srbina Principa. Tim nedelom
srpskih zaverenika zapaljen je Prvi svetski rat. ’Po­
časnu tablu’ koju su na mestu ubistva Srbi postavi­
li u spomen ovom nedelu skinuli su folksdojčeri, a
Vermaht ju je predao Fireru u glavnom štabu. Adolf
Hitler je naredio njeno premeštanje u Vojni muzej”.
Vest o uručenju poklona objavile su tada ne­
mačke novine, kao i novine u Nezavisnoj Državi Hr-
vatskoj. Ustaški „Novi list”, u tekstu naslovljenom

Stogodišnji rat
„Sramotnu Principovu ploču iz Sarajeva Führer je
osobno preuzeo”, navodi:
„Kako je poznato, sramotna ploča, koju su srp­
ski vlastodršci postavili u Sarajevu u počast ubojice
Gavrila Principa na mjestu gdje je nastradao austro-
ugarski prijestolonasljedni par nadvojvoda Franjo
Ferdinand i njegova supruga, izručena je Vođi Veli­
kog Njemačkog Reicha Adolfu Hitleru u njegovom
glavnom stanu.
Ploču su donijeli u Führerov glavni stan nje­
mački ratni dopisnici posebnim aeroplanom. List
’Tagespost’ donosi ovaj zanimljivi prikaz tog puta:
’Strahovitom brzinom letimo iznad planinskih
krajeva bivše Jugoslavije. – Čim smo došli u Vo­
đin glavni stan, prijavili smo se kod vojnog ađutan­
ta pukovnika Schumndta, kojim nam kratko nakon
toga saopćuje vijest, koja je sva naša srca ispunila
velikom radošću. Führer nas obavješćuje, da on želi
osobno preuzeti ploču iz naših ruku.
’Došao je veliki čas, kad smo se našli oči u oči s
našim ljubljenim Führerom. Najpre smo vođi pre­
veli točan tekst natpisa na ploči. Zatim se je Vođa
podrobno interesirao za borbe u Srbiji. Mi mu opi­ 51

sujemo svoje utiske. Konačno je Führer naredio, da

se mramorna ploča iz Sarajeva izruči ratnom mu­
zeju u Berlinu. Nakon što smo se rukovali s Führe­
rom i uhvatili njegov pogled, koji će nam ostati ne­
zaboravan, audijencija je bila dovršena. Ali u našim
srcima zaplamsao je, nakon ovog presretnog časa,
zavjet da ćemo biti na sve spremni, kuda god nas
Führer poslao.’”
Principovu ploču Hitler je poslao u Berlin i 28.
aprila ona je izložena kao ratni trofej u tadašnjem
Vojnom muzeju (zgrada bivšeg Arsenala, sadašnji
Nemački istorijski muzej), o čemu su nemački li­

Stogodišnji rat
 stovi takođe izvestili. Zgrada Vojnog muzeja je teš­
ko oštećena u savezničkom bombardovanju 1945, i
otada se Principovoj ploči gubi trag. U arhivi Au­
strijske nacionalne biblioteke postoji fotografija Al­
berta Hilšera na kojoj se vide ljudi pred izloženom
spomen-pločom Gavrilu Principu, datirana „oko
1950. godine”, ali ne piše gde je snimljena. Istoričar
Milivoje Buha tvrdi da je posle rata ploča vraćena iz
Berlina, razbijena u četiri komada, i ostavljena u ta­
dašnjem Muzeju Mlade Bosne u Sarajevu.

3.

Kakve su bile reakcije na objavljivanje Hofma­

nove slike u beogradskom „Vremenu”? Reakcije su
bile dvojake i na fonu su aktuelnih polemika o uzro­
cima izbijanja Prvog svetskog rata i tumačenja ka­
raktera Sarajevskog atentata. S jedne strane, reak­
cije u Srbiji su, s mešavinom trijumfalizma i obave­
zne nacionalne patetike, takve da je smatraju važ­
nim doprinosom u suprotstavljanju pokušaju isto­
rijske revizije uzroka početaka Prvog svetskog rata,
52
kakvu danas promovišu, pored ostalih, istoričari
Kristofer Klark, Margaret Makmilan, Šon Makmi­
kin i Ričard Evans. „Otkud sad ovo”, rekla je ljuti­
to Margaret Makmilan neposredno uoči njujorške
promocije svoje knjige The War That Ended Pea-
ce: The Road to 1914 (recenzenti Medlin Olbrajt i
Strob Talbot), sutradan po objavljivanju broja „Vre­
mena” s Hofmanovom slikom (svet je manji nego
što mislimo). „To ništa ne znači, niti dokazuje da su
Gavrilo Princip i Srbi dobri momci. To je isto kao
kada bi osudili vegetarijanstvo zato što je Hitler bio
vegetarijanac!?” Jedna od teza koju ova oksfordska
istoričarka u svojoj knjizi promoviše jeste da je Sr­

Stogodišnji rat
bija početkom XX veka bila „izvoznik terorizma”,
ono što je Iran po njoj danas, a da je Mlada Bosna
bila Al Kaida tog vremena, te da je, posledično, au­
strijski napad na Srbiju bio logičan i nužan odgovor
na rastuću opasnost srpskog nacionalizma.
Vest o otkriću Hofmanove fotografije za evrop­
ske medije prvi je napisao dopisnik nemačke agen­
cije DPA iz Beograda Tomas Braj. O ovoj slici, u
kontekstu obeležavanja stogodišnjice početka Prvog
svetskog rata, govori njegov tekst objavljen na sajtu
Europe Online Magazin. Tekst je naslovljen austro­
ugarskim pokličem iz 1914: „Serbien muss sterbi­
en” (istina, pod navodnicima), a umesto Hofma­
novom fotografijom o kojoj je reč, ilustrovan je
fotografijom iskopavanja masovne grobnice u Sre­
brenici (http://www.europeonline-magazine.eu/ser-
bien-muss-sterbien_305149.html). Ovom svinjari­
jom je službenik nemačke agencije hteo da poruči
da je objavljivanje ove fotografije provokacija srp­
skog nacionalizma i izraz srpskog neprijateljstva
prema evropskim partnerima.
Nakon toga, o otkriću ove fotografije pisali su
mnogi svetski listovi, od „El Paisa” do „Fajnenšel 53

tajmsa”, ona je postala istorijska činjenica na koju

se referiše jedan broj istoričara i publicista kada go­
vore o Sarajevskom atentatu, Tim Bačer ju je uvr­
stio u svoju zapaženu knjigu The Trigger – Hunting
the Assasin who Brought the World to War, ali vest o
slici nisu objavile nijedne novine iz Bosne i Herce­
govine, Crne Gore ni Hrvatske, što je žalosni simp­
tom tamošnje vladujuće ideološke paradigme gle­
danja na jugoslovensku prošlost, kao i stanja na me­
dijskoj sceni koja iz nje proizilazi. Međutim, najbi­
zarnija stvar u vezi s objavljivanjem ove fotografi­
je, pored telefonskih poziva pomenutog dopisnika

Stogodišnji rat
 DPA redakciji „Vremena”, uredniku kulture i autoru
teksta o slici, jeste angažman botova koji su na in­
ternet portalima u Srbiji na vest o njoj tvrdili da je
slika očigledna podmetačina i falsifikat, jer se jasno
vidi da je Principova spomen-ploča u sliku naknad­
no umontirana, o čemu, navodno, svedoči odraz ja­
blanova iz parka Atmejdan koji se vide na njoj!?

4.

Virdžinija Vulf je, s nešto preterivanja, smatrala

da se tokom decembra 1910. ljudska priroda nepo­
vratno izmenila. Gledano unazad, bar u ovim gudu­
rama, to se desilo nešto ranije, 15. juna 1910. godi­
ne. Tada je u Sarajevu zagrebački student iz Neve­
sinja Bogdan Žerajić ispalio pet metaka ka austrij­
skom vojnom namesniku Bosne i Hercegovine ge­
neralu Marijanu Varešaninu i šesti sebi u glavu. Dok
je Žerajić ležao u hropcu na Carevoj ćupriji, nepo­
vređeni Varešanin je izašao iz kola kojim se vozio,
šutnuo Žerajićevo telo, pljunuo ga i proderao se:
„Đubre!”
54
Nakon toga, nešto se ozbiljno uskomešalo u ge­
neraciji koja je upravo stupala na istorijsku scenu.
„Onima koji dolaze” naslov je teksta koji je potonji
ideolog Mlade Bosne Vladimir Gaćinović tada na­
pisao povodom Žerajićevog atentata.
Zašto je Žerajić pucao?
Vreme uoči Prvog svetskog rata često se opi­
suje kao belle époque. Ali ta epoha nije svima bila
belle. To jest, možda jeste u Beču, Berlinu, Lon­
donu ili Parizu, ali ne i u njihovim kolonijama, i –
ne na Balkanu. Bosna i Hercegovina se usred belle
époquea gušila pod austrougarskom upravom. Po­
što ju je 1878. nakon Berlinskog kongresa okupira­

Stogodišnji rat
la, i kasnije 1908. po zakonu jačeg anektirala, Au­
stro-Ugarska se prema Bosni ponašala kao prema
klasičnoj koloniji: napravila je neophodnu infra­
strukturu da bi eksploatisala tamošnje resurse i be­
skrupulozno izrabljivala stanovništvo, naročito se­
ljaštvo, koje je bilo najbrojnije. Ona ne samo da nije
ukinula dotadašnji turski feudalni poredak u Bosni
već ga je učvrstila, birokratizovala i pooštrila, što je
za većinu stanovništva bilo nepodnošljivo. Uz to, da
bi kolonijom lakše vladala, po starom principu di-
vide et impera, činila je sve da raspiri međuetnič­
ku mržnju, naročito između pravoslavnog i musli­
manskog stanovništva, koje je pružilo najveći otpor
austrougarskoj okupaciji. Nakon sloma serije usta­
naka protiv okupacije, od Hadži Lojinog do Uloš­
kog, usledio je talas iseljavanja bosanskih muslima­
na u Tursku, i njima je Aleksa Šantić napisao pesmu
„Ostajte ovdje” – Ovdje vam svako bratsku ruku ste-
že – / U tuđem svijetu za vas pelen cvjeta; / Za ove
krše sve vas, sve vas veže: / Ime i jezik, bratstvo, i krv
sveta.
A onda, od početka veka situacija se „intenzivi­
rala”: Majski prevrat, kojim Srbija prestaje da bude 55

austrougarski satelit, Carinski rat, Srpsko-hrvatska

koalicija, Aneksiona kriza (povodom aneksije BiH
Branislav Nušić, osnivač Narodne odbrane, piše
svog Hadži Loja), Veleizdajnički proces i – Žeraji­
ćev atentat…
Zahvaćeni političkom groznicom kojoj je Že­
rajić bio okidač, sarajevski gimnazijalci formira­
li su 1911. dve političke grupacije: srpsku i hrvat­
sku naprednu nacionalističku omladinu. Predsed­
nik Hrvatske napredne omladine bio je đak VII ra­
zreda Sarajevske gimnazije Ivo Andrić. Na njego­
vu inicijativu doći će do zbližavanja srpske i hrvat­

Stogodišnji rat
 ske organizacije i formiranja zajedničke, Srpsko-hr­
vatske napredne omladine. Andrić je bio njen prvi
predsednik. „Ovaj korak je ozbiljno remetio ustalje­
ne adete zagriženih čaršijskih verskih ratova, vođe­
nih preko nekoliko lokalnih listova, koji su i živeli
od negovanja ovih netrpeljivosti”, napisao je Miro­
slav Karaulac, pouzdan hroničar ovog vremena.
Svoj prvi pravi ispit Srpsko-hrvatska napredna
omladina, nazivana i Jugoslovenskom, imala je fe­
bruara 1912. U znak podrške zagrebačkim studen­
tima pobunjenim zbog Cuvajevog nasilnog raspu­
štanja hrvatskog Sabora, u Sarajevu su 18. februa­
ra izbile đačke demonstracije protiv austrougarskih
vlasti. U povorci demonstranata su, pored ostalih,
bili Mirko Perin, Lazar Đukić, Ivo Kranjčević, Đu­
laga Bukovac, Oskar Tartalja i Luka Jukić. Okupaci­
ona vojska je demonstracije pokušala silom da ugu­
ši. Jedan od demonstranata, Gavrilo Princip, uda­
ren je sabljom i pocepano mu je odelo. Drugi, Salih
Šahinagić, smrtno je ranjen, što je izazvalo novi ta­
las demonstracija i štrajkova gimnazijalaca i stude­
nata u Sušaku, Zagrebu, Splitu, Dubrovniku, Gra­
56 cu, Beču, Beogradu i drugde. Devetnaestog febru­
ara objavljen je generalni štrajk u svim sarajevskim
školama. Članovi štrajkačkog odbora fotografisali
su se za istoriju. Na toj fotografiji prvi put je zabele­
ženo lice Ive Andrića.
Februarske đačke demonstracije u Sarajevu
predstavljale su tačku političke kristalizacije ge­
neracije koja je u politički život donela nešto do­
tad neviđeno – prvi put u istoriji, u istom stroju,
po svojoj volji i ne kao pripadnici etnije, koračali su
Srbi, Hrvati i muslimani.
Imena? Mladen Stojanović, Milan Budimir,
August Cesarec, Luka Jukić, Vladimir Gaćinović,

Stogodišnji rat
Oskar Tartalja, Vladimir Čerina, Danilo Ilić, Augu­
stin Ujević, Đulaga Bukovac, Gavrilo Princip, Ivo
Andrić, Ibrahim Fazlinović, Dragutin Mraz, Rudolf
Gržeta, Lavoslav Kofač, Ahmet Sadiković, Ivan Al­
firović, Antonije Filipić, Hamid Kukić, Dragan Ka­
lember, Ivo Kranjčević, Miloš Pjanić, Dragoslav Lju­
bibratić, Sadulah Nikšić, Ferdo Kozak, Branko Za­
gorac, Mihajlo Pušara, Ferdinand Behr, Eugen Bür­
ger, Jakov Pajić, Marko Perin, Ljubomir Nikšić, La­
zar Đukić, Ivan Endliher, Jozo Lukšić, Džemil Dr­
ljević, Franjo Zekić, Ervin Miklolji, Vladeta Bilbija,
Hasan Miljković, Branko Kebeljić, Mehmed Zvono,
Todor Ilić, Hamdija Nikšić, Radoslav Semiz, Zvo­
nimir Dojčanski, Kosta Hakman, Safvetbeg Mira­
lem, Anto Mohorović, Rešid Kurtagić, Viktor Rup­
čić, Ahmet Babaić, Budimir Alojz, Borivoje Jevtić i
stotine drugih.
Šta ih je povezalo? Njihove političke ideje bile
su mutne ali radikalne, kulturno-emancipatorske
i slobodarske. Bili su ogorčeni socijalnom neprav­
dom koja ih je okruživala, a put oslobođenja su vi­
deli u ostvarenju načela „Balkan balkanskim narodi­
ma”; zajednički ideal bila je južnoslovenska politič­ 57

ka, kulturna i socijalna zajednica nezavisna od Tur­

ske, Austrije, Nemačke, Italije, Rusije. Srbija je za
njih bila slobodna teritorija, Pijemont ujedinjenja u
buduću Jugoslaviju, i dalje u Balkansku otadžbinu, a
posle Balkanskih ratova i dokaz da može slabiji sil-
nome da užene dim u nos. Onako kao što je Koči­
ćev Jablan nadbo carskog baka Rudonju. Naravno,
oni su i u Srbiji tražili i nalazili svoje istomišljeni­
ke i saborce, ali njihov bunt je bio autentičan, kul­
turno, socijalno i politički motivisan, a sredstva, po­
red ostalog, na evropskom talasu, i revolucionarna.

Stogodišnji rat
 U ovom „mladojugoslovenskom” pokretu uče­
stvovali su Srbi, Hrvati i muslimani, ali ne svi, ne
ni većina – samo oni koji su verovali da pripada­
ju istom, troimenom, narodu koji može da izađe iz
stanja kulturne i političke „samoskrivljene nezrelo­
sti”, nakon kojeg će uslediti jugoslovenski, a onda i
veliki balkanski rizorđimento. Evo šta je jedan od
njih napisao: „Jačanje nacionalne svijesti, preko ko­
jih će se onda lako oduprijeti valovima germanskih,
mađarskih i italijanskih nasrtaja – a onda penetra­
cija ovih ideja u široke pučke mase. Mome je nacio­
nalističkom uvjerenju najjači motiv taj, što Srbi bez
Hrvata i obratno ne znače ništa kraj ovakvog brzog
razvoja svijetova i konkurencije među velikim naro­
dima pred kojim manji kao slabiji uzmiču. Tek Srbi
i Hrvati zajedno kadri su da se održe na površini.”
U nacionalnom smislu oni su baštinili svaku
južnoslovensku i balkansku pobunu protiv stranih
zavojevača i svaki svetski antikolonijalni pokret. U
svojoj akciji pozivaju se na političku baštinu Vjeko­
slava Baha, Eugena Kvaternika, Hadži Loja, Miloša
Obilića, Karađorđa, Njegoša, Rigu od Fere, Garibal­
58 dija, Macinija, Simona Bolivara, Kropotkina i traže
– slobodu.
Žerajić puca u Sarajevu. Jukić, Dojčić, Planinš­
čak pucaju u Zagrebu. Tin Ujević i Vladimir Čerina
u Drnišu 1913. neuspešno pokušavaju da organizu­
ju atentat na Franca Ferdinanda. „Sarajevski aten­
tat bio je na hrvatskom i bosanskom terenu po redu
šesti, a sve da svjetski požar i nije prividno buknuo
zbog sarajevskog krvoprolića, omladina bi bila ’ne­
junačkom vremenu uprkos’ demonstrirala s oruž­
jem u ruci i dalje, jer se nije pucalo iz obijesti, nego
iz očaja nad zaista kolonijalnim stanjem u kojem su
živjeli jugoslavenski narodi”, pisao je Krleža. Osmog

Stogodišnji rat
juna 1912, Ivo Andrić beleži u svoj dnevnik: „Danas
je Jukić počinio atentat na Cuvaja. Kako je lepo da
se zatežu tajni konci dela i bune. Kako radosno slu­
tim dane velikih dela. I diže se i gori hajdučka krv.
Neka žive oni koji umiru po trotoarima onesvešće­
ni od srdžbe i baruta, bolni od sramote zajednič­
ke. Neka žive oni koji povučeni, ćutljivi, u mračnim
sobama spremaju bunu.” „Kad će doći kraljeve voj-
ske?/ Oblaci nebom plove kao vojska; ja slutim dane
velikih djela”, objavljuje Andrić u Zagrebu 1914.
I još: „Sva Hrvatska nelijepo hrče. Budni su samo
pjesnici i atentatori.”
Kada je austrougarski prestolonaslednik Franc
Ferdinand juna 1914. došao u Bosnu i Hercegovi­
nu, došao je u funkciji generalnog inspektora oru­
žanih snaga Austro-Ugarske, da zajedno s Konra­
dom fon Hecendorfom, šefom austrougarskog ge­
neralštaba, nadgleda preteće vojne manevre svoje
vojske na granici sa Srbijom. Nakon manevara od­
lučio je da poseti Sarajevo 28. juna, na srpski nacio­
nalni praznik Vidovdan. Provokacija je bila očigled­
na. Pripadnici Mlade Bosne organizovali su atentat
na predstavnika okupacione vojske. Gavrilo Princip 59

ga je ubio.
Istog dana frankovci u Zagrebu organizuju an­
tisrpske demonstracije, uveče je Sarajevo izleplje­
no proglasom sarajevskom građanstvu s potpisom
gradskog podnačelnika Josipa Vancaša, u kome je
pisalo: „I ako je poticaj za ovaj đavolski zločin po­
tekao iz inozemstva – po iskazu atentatora nedvou­
mno je, da je bomba iz Beograda – ipak postoji te­
meljita sumnja, da i u ovoj zemlji ima prevratnih
elemenata. Mi osuđujemo zločin i duboko smo ne­
sretni, da je atentat izveden u Sarajevu, čije se sta­
novništvo uvijek pokazivalo vjerno kralju i dinasti­

Stogodišnji rat
 ji, pa ja pozivam pučanstvo, da takove elemente koji
se daju na ovakove zločine, iz svoje sredine istrijebi.
Bit će sveta dužnost pučanstva, da tu sramotu ope­
re”. Bio je to poziv šuckorima i fukari na linč sara­
jevskih Srba.

5.

U vreme nastanka, fotografija Hajnriha Hofma­

na ima očiglednu simboliku: Adolf Hitler, veliki
vođa, osvajač sveta koji čisti Evropu od nečisti i tvo­
rac novog svetskog poretka, dobija ratni trofej koji
simbolizuje zemlju koja se usudila da mu se suprot­
stavi i koju je upravo pregazio.
Međutim, danas je simbolički sadržaj ove sli­
ke promenjen. Adolf Hitler je danas apsolutni sim­
bol Zla (iako je De Ružmon upozoravao da je reč
tek o „demonu drugog reda”). Ali kakva je simbo­
lika spomen-ploče na kojoj ćiriličnim slovima piše:
„Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navi­
jesti slobodu na Vidovdan 15. (28.) juna 1914”? Hi­
tler se oko toga nije dvoumio: Gavrilo Princip je bio
60
i ostao simbol antiimperijalističke i antikolonijalne
borbe malih naroda za svoju slobodu, njihove te­
žnje da izađu iz stanja „samoskrivljene nezrelosti”.
Istorijski je slučaj Mlade Bosne u principu jasan
i u istoriografiji odavno raščišćen. Nema ničeg ne­
poznatog u vezi s njim, kao ni oko uzroka i karak­
tera Prvog svetskog rata. Međutim, austrougarska,
kao i nacistička propaganda koja se na nju nastavi­
la, na Sarajevski atentat i Gavrila Principa drugači­
je je gledala. Za nju Gavrilo Princip nije bio jugoslo­
venski revolucionar-idealista, već srpski ubica-tero­
rista, pion u velikosrpskoj zaveri protiv zapadne ci­
vilizacije. Svrha ovakve propagande bila je najpre da

Stogodišnji rat
se opravda ranije planiran austrougarski napad na
Srbiju kojim je počeo Prvi svetski rat. U ovom ratu
u Srbiji je nastradalo više od milion ljudi; po zvanič­
nim podacima, Srbija je imala 1.250.000 žrtava, od
čega 850.000 civilnih, to jest izgubila je više od če­
tvrtine ukupnog stanovništva. Mada istorijska pa­
ralela nije sasvim precizna, slična stvar bi bila kada
bi neko danas pokušao da atentat Heršela Grinspa­
na osudi kao teroristički čin da bi se njime opravda­
lo ono što je za njim usledilo – Kristallnacht.7
Ali druga, dalekosežnija svrha ovakve propa­
gande jeste da se pokaže da je svaka ideja borbe
malih zemalja za nezavisnost i politički subjektivi­
tet unapred osuđena na propast. A to su bila vra­
ta koja je Gavrilo Princip simbolično otvorio i kroz
koja su tokom čitavog „kratkog XX veka” pokuša­
vali da prođu svi svetski antikolonijalni pokreti. Ju­
goslavija je predstavljala simbol upravo ovakve bor­
be. Ona je imala još dva slavna trenutka – bila je to
zemlja koja je 27. marta 1941. odbila Trojni pakt i
rekla „NE” Hitleru, a nakon Drugog svetskog rata,
7 Prva knjiga kod nas napisana kao odgovor na nemač-
61
ke pokušaje revizije Prvog svetskog rata bila je prilježno
i dokumentovano napisana knjiga Vladimira Ćorovića,
Odnosi Srbije i Austro-Ugarske u XX veku, koja je treba-
lo da se pojavi 1935, i kasnije u prevodu na engleski jezik.
Ali na pritisak Austrije, a naročito Nemačke, tada najvaž-
nijeg spoljnotrgovinskog partnera Kraljevine Jugoslavi-
je, Vlada Milana Stojadinovića, da ne bi ljutila vođu ne-
mačkog Rajha, zabranila je objavljivanje Ćorovićeve knji-
ge; veći deo njenog već odštampanog tiraža je 1938. uni-
šten. Objavljena je tek 1992, u malom tiražu. Isto se de-
silo 1940. i sa bedekerom Beograd, u izdanju Balkanskog
instituta u Beogradu. Nakon demarša nemačkog poslani-
ka u Beogradu zbog načina na koji je u ovoj knjizi pisa-
no o zločinima austrougarske vojske u Srbiji 1914–1918,
knjiga je zabranjena, a njen slog uništen.

Stogodišnji rat
 u kome je imala snažan antifašistički pokret, go­
dine 1948. izašla je iz Istočnog bloka i rekla „NE”
Staljinu. Upravo zato je sada već decenijama una­
zad upadljiv uporan pokušaj relativizovanja znača­
ja i smisla nastanka ove države kako bi se opravdao
njen potonji raspad, pokušaj koji danas iz sve sna­
ge podržavaju lokalne nacionalističke elite, koje su
uz podršku Zapada na vlasti u svim postjugosloven­
skim državicama. Mlada Bosna je u srcu nezavisne
Jugoslavije, nezavisne, a ne Štrosmajerove, ne Ferdi­
nandove Jugoslavije, nego Jugoslavije koju su i Fer­
dinand i Hitler mrzeli i hteli da je zatru. Danas vi­
dimo: velika glava i slabe noge krivo su srasli, Jugo­
slavija je likvidirana, sada členovi u mučenju izdišu.
Pa opet, iako se politička Jugoslavija urušila, ona
je za vreme svog trajanja u kulturnom smislu po­
molila glavu iz „samoskrivljene nezrelosti”. Iz oseća­
ja neprovincijalnosti koji je jugoslovenska ideja in­
dukovala, iz „osećaja samosvrhovitosti” lišene stra­
ha od istorijske beznačajnosti, nastalo je ono najbo­
lje što je jugoslovenska kultura dala, i u književno­
sti, i u pozorištu, i u slikarstvu, i u filmu, i u muzici.
62 Slutnja skore izvesne političke katastrofe ovoj kul­
turi je davala dodatni sjaj.

6.

Kako je rečeno, Hofmanova fotografija je najbo­

lja slika oba svetska rata. Postoji li, osim ove slike,
još nešto što povezuje Hitlera i Principa? Postoji. Je­
dini čovek na svetu koji je lično poznavao i jednog i
drugog, koji je u oči gledao i Hitlera i Principa – Ivo
Andrić. Mladobosanac, robijaš, ambasador Kralje­
vine Jugoslavije u Nemačkoj, pisac.

Stogodišnji rat
 Na globalnoj ravni, Gavrilo Princip je, izvan
simbolike, u suštini istorijski beznačajna figura. Ta­
kav bi, i pored svega, bio i u lokalnoj ravni da sve
ono što je on predstavljao nije prevedeno u kultu­
ru. A to je učinio u prvom redu Ivo Andrić. Čita­
va njegova literatura izvedena je iz njegovog mla­
dobosanskog nasleđa. Ono je u temeljima romana
Na Drini ćuprija i Travničke hronike, priča Ruđan-
ski begovi, Priča o kmetu Simanu, Zanos i strada-
nje Tome Galusa, Trenutak u Toploj, Štrajk u tka-
onici ćilima, iz eseja U ulici Danila Ilića, Njegoš
kao tragični junak kosovske misli, Razgovor sa Go-
jom… Andrić je taj koji je svojim delom Mladu Bo­
snu izveo iz prostora političkog, u kome je, isposta­
vilo se, bila osuđena na smrt, i kao ideju kulturnog
subjektiviteta preveo je u prostor kulture. Zato ide­
ja Mlade Bosne, ako i jeste ukinuta mladobosanska
politička baština jugoslovenstva, a ubistvom Zora­
na Đinđića i najmanje zrnce političkog subjektivite­
ta bilo koje od postjugoslovenskih banana-država,
makar teorijski i uprkos svim upornim atentatima
na nju i sleva i sdesna – nije mrtva. Andrićev opus
bio je i ostao nulta tačka jugoslovenskog kulturnog 63

subjektiviteta, i kao takav se zato stalno iznova do­

vodi u pitanje. Čak i pored svoje čudesne književ­
ne građevine, da nije delimično zaštićen autorite­
tom Nobelove nagrade, i od njega bi odavno nači­
nili provincijalnog pisca, „interkulturnog” autora,
nacionalistu, šovena, fašistu, kao što to pokušava­
ju da učine od Andrićevog mlađeg i divljijeg literar­
nog brata Crnjanskog, ili od Njegoša iz koga Andrić
izvire i na koga se nastavlja. (Primer: rečenica pis­
ca Igora Marojevića: „Hladne činjenice su sledeće:
jeste Njegoš bio – pre svega, jezički, koliko god ga
teško danas bilo razumeti – talentovan, ali njegova

Stogodišnji rat
 poetika je u doba kada je živeo bila zastarela”, jed­
na je od najglupljih rečenica ikad napisanih na srp­
skom jeziku.) Pokušaji da se od Andrića načini in­
spirator genocida, „podvorničko kopile”, fašista i ve­
likosrbin padaju u prazno, ali se i ne odustaje. Visi
u vazduhu rečenica: „Hladne činjenice su sledeće:
jeste Andrić bio – pre svega, jezički, koliko god ga
teško danas bilo razumeti – talentovan, ali njegova
poetika je u doba kada je živeo bila zastarela”, a nije
isključeno da neki revni istraživač u budućnosti na­
čini i neko senzacionalno otkriće koje će ga zauvek
detronizovati, i koje će, na primer, od njega, pored
mrzitelja Albanaca i muslimana, načiniti još i sarad­
nika Gestapoa.

7.

U tumačenju Mlade Bosne i danas su prisutni

odjeci austrougarske i nacističke antijugoslovenske
propagande, koju na jugoslovenskom prostoru pri­
hvataju i dalje distribuiraju kako lokalne naciona­
lističke elite, koje vrlo prilježno oponašaju sve ika­
64
da stvorene negativne stereotipe o sebi, tako i nji­
hovi nominalno antinacionalistički kulturni prives­
ci, na svim stranama. Za trajanja Jugoslavije, o Sara­
jevskom atentatu i Gavrilu Principu pisali su njego­
vi savremenici – Miroslav Krleža („Sarajevski aten­
tat trebao je da posluži austrijskoj diplomaciji za za­
uzimanje ’sretne moralne pozicije’, sa koje se moglo
pouzdano računati na konačnu likvidaciju srbijan­
skoga suvereniteta… kako bi se Srbija pretvorila po­
novo u pokorenu zemlju, kao što je to i bila do godi­
ne 1903.”) i Miloš Crnjanski („… čak i kod nas, neki
su od Principa bili načinili Srbina – provincijalca,
fanatika, šovena, koji je, tobože, bio samo igračka u

Stogodišnji rat
rukama šefa Obaveštajnog odseka srbijanskog ge­
neralštaba, pukovnika Dragutina Dimitrijevića Api­
sa. Međutim, atentator nam je govorio, jasno, i sa
one strane groba.”); o Principu su pevali Safet Iso­
vić i riječki Paraf.
Danas se o Principu drugačije govori i piše. S
jedne strane kao o uzornom srpskom nacionalisti,
a s druge kao o velikosrpskom crnorukaškom te­
roristi. Danas je nepoželjno izvoditi idejne konse­
kvence i nedvosmisleno artikulisati kulturno-po­
litičku baštinu jugoslovenskog pokreta uoči Prvog
svetskog rata. I opet se u tome ističu pisci. Za novi
„diskurs” opštepoznate istorijske činjenice izgle­
da da nisu bile dovoljne, tako da je odnekud iskrsla
propagandna laž da je četrdesetšestogodišnja Sofi­
ja Hotek, koju je Princip nehotice ubio ciljajući na
generala Poćoreka, u trenutku ubistva bila – trud­
na. Tako Aleksandar Hemon, da bi potcrtao jadno­
ću i monstruoznost sarajevskog atentatora u svojoj
knjizi Pitanje Bruna (The Question of Bruno) opi­
suje upišanog Srbina Principa kako ispaljuje „histo­
rijske metke u mozak fetusa”. O tome da je Princip
ubio austrijskog princa i njegovu „trudnu ženu” pi­ 65

sali su i pričali Miljenko Jergović, Andrej Nikolaidis,

Bora Ćosić, Biljana Srbljanović, Vuk Drašković, Mi­
lan Vlajčić, čak i Dušan Kovačević. Pa da li je mo­
guće da svi ovi tumači nacionalne istorije nisu uze­
li u ruke ni jednu jedinu knjigu o Sarajevskom aten­
tatu pre nego što su se osetili dužnim da o njemu
bilo šta kažu, a nekmoli da izreknu ikakav sud!? Je­
dan slučaj je u tom smislu naročito karakterističan.
Reagujući na esej Stanka Cerovića „Koliba u
istoriji”, preuzet iz njegove knjige Drvo života, plo-
dovi smrti i objavljen 2007. u „Vremenu” crnogorski
pisac Andrej Nikolaidis napisao je tekst „Heroj bez

Stogodišnji rat
 svojstava”, koji je zbog svog značaja i političke težine
objavljen u čak tri države – Crnoj Gori, Bosni i Her­
cegovini i Hrvatskoj. Reč je o programskom tekstu
koji je ilustrativan za čitav jedan sloj nacionalnih
radnika na jugoslovenskom prostoru i koji je zadao
okvir u kome će se u svim bivšim jugoslovenskim
republikama izuzev Srbije do danas pretežno inter­
pretirati Sarajevski atentat.
Dakle, šta kaže Nikolaidis u svom članku? Naj­
pre „istorijske činjenice”: „Istorija (…) ima i dugo
pamćenje, Principa pamti kao srpskog i slovenskog
nacionalistu. Koji je čovjeka, i još gore: njegovu
ženu, i još gore: njegovu trudnu ženu, ubio zato što
je, on i njegovi nalogodavci, Bosnu želio u sklopu
Srbije, pod krunom Karađorđevića.” Zatim o Au­
stro-Ugarskoj: „Borba Južnih Slovena za slobodu od
takozvane tamnice naroda, bila je zapravo borba za
slobodu od zakona, civilizacije i kulture.” Kao pre­
misa u zaključivanju da je Mlada Bosna isto što i Al
Kaida: „Princip je, kaže Cerović, jurišao na ’prijesto
Zla’. Na i kraj tog prijestolja, u trenutku kada je ma­
nje-više nepismeni i u Beogradu retorici pucnjave
66 obučeni Princip jurišnuo na njega, sjedjeli su Frojd,
Muzil, Kraus, Trakl, Kokoška, Vitgenštajn... Bio je
to, tada, glavni grad svijeta. I što je bosansko i srp­
sko seljače, što je naš čovjek imao da kaže pred tim
vrhuncima ljudskoga uma, koje je doživljavao kao
prijetnju i tlačitelja – šta osim nasilja? Između Froj­
da, Vitgenštajna i Muzila sa jedne, i Principa sa dru­
ge strane, Cerović glatko bira Principa.”8

8 Andrej Nikolaidis inače pripada naročitoj vrsti ovdašnjih

nacional-kulturpolitičkih literarnih uštvi: samozvani le-
vičar i crnogorski (tačnije: antisrpski) nacionalista, kolu-
mnista i pisac „s međunarodnom reputacijom”, samozva-
ni antifašista od one vrste zbog koje je rečeno da je anti-

Stogodišnji rat
 Nije smešno.
Uoči stogodišnjice Sarajevskog atentata, glasi­
lo SAD „Radio Slobodna Evropa” objavilo je seriju
intervjua i tekstova na temu Sarajevskog atentata s
namerom da razradi i produbi Nikolaidisove stavo­
ve, čiji osnovni ton daju više nego ilustrativni na­
slovi ovih tekstova: „Sarajevo je u vrijeme Austro-
Ugarske bilo metropola”, „Rat se mogao izbeći da
nije bilo Sarajevskog atentata”, „Ferdinand bio pre­
preka širenju Srbije”, „Sarajevski atentat Bosni do­
nio neviđene patnje”, „Srbija 1914. kao Iran danas”, i
nešto čega se niko ranije nije setio: „Nacionalistički
natpis na grobu Gavrila Principa”.
Kad smo kod medija, uoči stogodišnjice Aten­
tata, aktuelni novinski hit bilo je lažno pitanje: „Da
li je Gavrilo Princip heroj ili terorista?” („On je je­
dan nesrećnik”, odgovara na ovo novinarsko pita­
nje istoričarka Dubravka Stojanović, citirajući svoj
omiljeni istorijski izvor, kolumnu Svetislava Basa­
re). Odgovor, međutim, traže mnogo aktuelnija ali
nepostavljena pitanja: šta je to kolonija, šta impe­

67
fašizam poslednje utočište fašista, savetnik predsednika
crnogorske skupštine Ranka Krivokapića, lidera crnogor-
ske nacionalističke partije SDP; ličnost koja najbolje ilu-
struje ponor u kome se našla Crna Gora, ona Crna Gora
za koju je Njegoš genocidni pesnik, koja bi namesto Nje-
goševe kapele na Lovćenu pre gledala spomenik Franji
Josifu, za koju „dok ne bude vojnik NATO‑a u Brodarevu
neće biti punih reformi u Crnoj Gori jer neće biti tog am-
bijenta”, u čijoj se državnoj himni nalaze stihovi ratnog
zločinca i saradnika Anta Pavelića Sekule Drljevića, i koja
je, da bi na antisrpskom sentimentu inženjerski izgradila
novokomponovani nacionalni identitet, na vrhuncu naci-
onalističkog ludila i kao poslednju bizarnost raspadanja
Jugoslavije – u azbuku crnogorskog jezika uvela dva nova
slova.

Stogodišnji rat
 rijalizam, a šta okupacija, koje su njihove današnje
forme, da li ovi koji osuđuju Principa brane austro­
ugarski model upravljanja, da li je Princip uzorni
anti-Evropljanin, a Ferdinand uzorni Evropljanin, u
kakvom su odnosu Austro-Ugarska i Evropska uni­
ja (sličnosti i razlike); i večito i najpatetičnije od svih
pitanja: šta je to sloboda.

8.

„Vreme” je 2004. godine objavilo temat povo­

dom devedesete godišnjice Sarajevskog atentata.
Pored ostalih, tada je objavljen i tekst Svetislava Ba­
sare s rečenicom: „Metak koji je Gavrilo Princip is­
palio pre devedeset godina još uvek kruži ovim pro­
storima. Nedavno je pogodio Zorana Đinđića.” Ovu
Basarinu tezu deceniju kasnije Biljana Srbljano­
vić će scenski uobličiti u drami Princip (Mali mi je
ovaj grob), napisanoj po narudžbini bečkog pozori­
šta Šaušpilhauz. Ta teza zapravo znači da je Princip,
kakvi god bili njegovi motivi, bio samo slepo oruđe
velikosrpske ideje koju personalizuje crnorukaški
68
spletkaroš Dragutin Dimitrijević Apis. Drugim re­
čima: iza svake ideje političkog jugoslovenstva sto­
ji tajni projekat Velike Srbije, koji je Jugoslaviju zlo­
upotrebio i uništio da se više nikada ne povampiri.9

9 Ogranizacioni odbor manifestacije „Dani Sarajeva u Beo-

gradu” dodelio je 2014. nagradu Biljanu Srbljanović, kako
stoji u saopštenju, „za celokupni angažman, ali posebno
za dramu Mali mi je ovaj grob, koja ima izuzetan značaj.
Preispitujući ulogu pripadnika Mlade Bosne iz današnjeg
vremena, Biljana Srbljanović imenuje crnorukaše kao tu
mračnu i nevidljivu silu koja onemogućava napredak i ra-
zvoj kvalitetnijih odnosa u regionu.”

Stogodišnji rat
 Dakle, ista sila koja je ubila Ferdinanda ubi­
la je i Đinđića. Ista ta sila je načinila Memoran­
dum SANU, razbila Jugoslaviju i počinila genocid
u Srebrenici. Naročito je Srebrenica postala okvir u
kome se danas gleda na celokupnu srpsku istoriju i
kulturu, pa i na Mladu Bosnu, koja se smatra, naro­
čito zapadno od Drine, njenim sastavnim i ključnim
delom. O Srebrenici, kao krunskom cilju srpske po­
litike i kulture, odnosno o srpskom nacionalizmu
kao ključnom dvovekovnom remetilačkom faktoru
na Balkanu, govori i Makmilanova i Klark, ali ista
teza se nalazi i u mnogim drugim knjigama napisa­
nim posle devedesetih koje se bave temama iz lo­
kalne istorije, čak i u biografiji Flore Sends, Britan­
ke u srpskoj vojsci u Prvom svetskom ratu, autor­
ke Luiz Miler. Neverovatne su razmere koje to po­
nekad poprima: sviranje „Marša na Drinu” i „Tamo
daleko” evociranje su Genocida, Andrić i Njegoš su
inspiratori Genocida. Srpska Volja za Genocidom
povezuje se čak i s prelaskom srpske vojske pre­
ko Albanije 1915! Dan pre Vidovdana 2014, naime,
istoričarka Dubravka Stojanović dala je opširan in­
tervju u emisiji „Peščanik”. U njemu je opet ponovi­ 69

la Basarinu rečenicu o Principovom metku koji je

ubio Đinđića i koji i dalje kruži naokolo, a kritikuju­
ći način na koji školski udžbenici istorije danas pišu
o Prvom svetskom ratu, Stojanovićeva je doslovno,
stenografski preneseno, rekla: „U udžbenicima se
piše da je taj prelazak preko Albanije fenomen bez
presedana u istoriji ratovanja i međunarodnih od­
nosa. Dakle, udžbenik, kao i književnost, proizvodi
tu svest o apsolutnoj jedinstvenosti. Naravno, tu je­
dinstvenost postižemo tako što je svaka komparaci­
ja kod nas nemoguća. Dakle, uopšte postaviti jedan
od osnovnih naučnih postulata i reći hajde da vidi­

Stogodišnji rat
 mo da li je neko na taj način ratovao, da li ima ta­
kvih presedana, to naravno je nedopustivo, i time
rušite mit, a ono što je tu presudno je to da vi veru­
jete u tu jedinstvenost, jer je, naravno, ta ekskluziv­
nost prvi korak do te superiornosti, koji vam onda
daje veća prava nego što drugi imaju, i samim tim vi
počinjete da rangirate narode, i čim vi rangirate na­
rode vi ste na korak od genocida.”
Kakva naučna akribija, kakva jasnoća misli, ka­
kav ex cathedra stil, kako jasno postavljene premi­
se, konsekventno izvedeni zaključci! Rečenica „Pre­
lazak preko Albanije je presedan u istoriji ratova­
nja” zapravo je poziv na genocid! I ova osoba se iz­
daje za istoričara, predaje nešto na univerzitetu,
piše udžbenike, abonent je prestižnih međunarod­
nih stipendija, ima ugled medijskog eksperta za ra­
zumevanje istorijskih procesa i treba nekoga neče­
mu da nauči!
Od ovakvih „eksperata” nadrljao je i Kristofer
Klark, autor Mesečara, koji je za potrebe svoje knji­
ge kao eksperta za lokalni kontekst, istoriju i geo­
grafiju konsultovao, verovatno po preporuci u klju­
70 ču „političke korektnosti”, izvesnog Srđana Jova­
novića, pa je Klark, mimo sopstvene političke in­
terpretacije srpske istorije, u svojoj knjizi napravio
i poveći broj glupih materijalnih grešaka („Zlatna
moruna”, na primer, postala je „Zlatna ribica”).
Naravno da banalnost Dubravke Stojanović i
inih ne znači da srpski nacionalizam ne postoji, da
nije opasan. Naravno da postoji i još uvek pruža
svoje otrovne pipke, ali on je danas, nakon svoje im­
plozije, kao što je lucidni Srđa Popović upozoravao,
nedovoljan da objasni procese koji se danas odvi­
jaju. Čak se i zloćudna eksplozija srpskog naciona­
lizma osamdesetih u pripremi ratova devedesetih

Stogodišnji rat
mora pogledati u drugom svetlu nakon uspostavlja­
nja režima Aleksandra Vučića, dojučerašnjeg Šeše­
ljevog sledbenika, uz podršku Brisela, Vašingtona,
Podgorice, Sarajeva, Zagreba i „belih listića”, kao i
nakon oslobađajućih presuda Haškog tribunala Jo­
vici Stanišiću, Frenkiju Simatoviću i Momčilu Peri­
šiću, Miloševićevim „inženjerima rata”.
Pa opet, srpski nacionalizam devedesetih se i
danas, u potpuno promenjenom kontekstu, i da­
lje medijski podržava kao roba koja se traži, dobro
prodaje i obezbeđuje kako koheziju interesnih gru­
pa tako i pojedinačne regionalne karijere. Odatle
nemali broj „javnih delatnika” koji na takvom tren­
du, a u ključu propisane političke korektnosti, godi­
nama unazad parazitiraju – i kojih se pristojan svet
gadi, a nacionalisti njima hrane. Najlakše se prepo­
znaju po tome što se redovno oglašavaju u hrvat­
skim, bosanskim, crnogorskim i zapadnim držav­
nim i paradržavnim medijima, najčešće o trošku ta­
mošnjih poreskih obveznika, opominju na budnost
i upozoravaju na večitu opasnost od velikosrpskog
projekta. Stradanje Bošnjaka u poslednjem ratu, s
akcentom na pokolj u Srebrenici, koji je Haški tri­ 71

bunal označio genocidom, i koji niko ozbiljan ne

dovodi u sumnju, zloupotrebljava se na najsramnije
načine, pa i na taj da se njime objašnjavaju događa­
ji od pre sto godina.
Najgore u govoru o Genocidu danas, na svim
stranama, bilo da je reč o Srebrenici ili Jadovnu, je­
ste trgovina mrtvima, uživanje u autoviktimizaci­
ji, što je i inače omiljena postjugoslovenska disci­
plina. Nema to nikakve veze ni sa kakvim „suoča­
vanjem s prošlošću”, „dekonstrukcijom nacionalnih
mitova” ni korisnim dijalogom o istorijskim lekcija­
ma, već ima veze s okretanjem glave od „suočavanja

Stogodišnji rat
 sa sadašnjošću”, sa upornim održavanjem međuna­
cionalnih napetosti, stalne krize, poluratnog stanja,
naročito između srpskog i bošnjačkog korpusa, koji
drže ključ političke stabilnosti u ovom delu sveta.
A na tome rade uvek spremni dežurni kritičari srp­
skog nacionalizma zajednički sa srpskim nacionali­
stima s dna kace. Jedni dokažu da je Njegoš geno­
cidni pesnik, a onda ovi drugi nastoje da te doka­
ze retroaktivno potvrde. Onaj ko kaže da je Gavri­
lo Princip ubio Đinđića i ko kaže da je dao život za
Republiku Srpsku na istoj su strani i imaju isti cilj,
kao u onom starom vicu kojim se objašnjava kako
sa strankinjama rade „galebovi” na Jadranu: „Idi ti
do nje i smetaj joj, a ja ću doći pa ću te izmarisati”.
Tako su nacionalna kultura i istorija predate u šake
ljudima kao što su Nikola Samardžić i Radoš Lju­
šić, Stanlio i Olio domaće istoriografije, koji su, eto,
u svim ključnim trenucima, i 1991. i 2014, na istoj
strani.
A mrtvi? „Svi mrtvi su u stvari zaboravljeni”,
strašna je Andrićeva rečenica. I tačna. Koliko je tih
zaboravljenih?
72 Ratovi, od Slovenije do Makedonije, trajali su
od 1991. do 2001. i doneli velika stradanja, razara­
nja, etnička čišćenja i hiljade smrti. Iako broj mrtvih
nikada nije tačno utvrđen, brojka poginulih u svim
ovim ratovima sigurno ne prelazi 150.000. (Od toga
100.000 u Bosni, od čega je dve trećine bošnjačkih
žrtava.) Strašna jeste, ali ne i neka impozantna broj­
ka, rekli bi cinici, pa toliko je ljudi najmanje pobije­
no u Jasenovcu („svaka komparacija je moguća”); u
Drugom svetskom ratu je u Jugoslaviji ubijeno mili­
on i po ljudi, a u Prvom, samo u Srbiji, preko milion.

Stogodišnji rat
 Ali svaka brojka je korisna za javno krokodil­
sko kmeženje, (inter)nacionalne karijere i poziv na
osvetu. I to traje i traje.

9.

Novi nacionalni identiteti u svim postjugoslo­

venskim zemljama svoje istorijsko utemeljenje tra­
že i pronalaze najpre u raznim antijugoslovenskim
pokretima. Naročito su, bar za oficijelnu upotre­
bu, pogodni oni između dva rata, bilo da je reč o
Prosinačkim žrtvama, Božićnoj pobuni, Kačačkom
ustanku ili Atentatu u Marseju, jer su njihove inkar­
nacije tokom Drugog svetskog rata bile listom fa­
šističkog ili kolaboracionističkog karaktera. U Srbi­
ji se u istom ključu Jugoslavija posmatra kao istorij­
ska greška („svaku Jugoslaviju niz mutnu Maricu”),
27. mart 1941. kao delo komunističko-engleske za­
vere, Milan Nedić se proglašava „narodnom maj­
kom”, a za četnički pokret je važnije što je bio neza­
prljan jugoslovenstvom nego što je kompromitovan
zločinima i kolaboracijom s okupatorom, pa se kao
73
takav proglašava autentičnim srpskim nacionalnim
antifašističkim pokretom. I naravno, pošto je jedi­
ni pravi antifašistički pokret u Jugoslaviji neraski­
divo povezan s njegovim jugoslovenskim karakte­
rom, upravo zbog toga je u novim nacionalnim dr­
žavama on nepodoban, iako se kao razlog njegove
proskripcije najčešće navodi njegova komunistička
komponenta. Otud se novi nacionalni junaci, lako
i logično, traže i nalaze među ustašama, četnicima,
balistima, handžarevcima, sa sve pripadajućim im
estetikama. Ovaj talas reinterpretacije južnosloven­
ske istorije i kulture ima jedan cilj: treba zatrti sva­
ku političku ideju jugoslovenstva, zatrovati je veli­

Stogodišnji rat
 kosrpstvom, ili je u najboljem slučaju banalizovati
rasprodajom konfekcijske nostalgije. Mlada Bosna i
Gavrilo Princip su u korenu jugoslovenske ideje, i
zato su „predmet obrade”.
Govoreći u ovom kontekstu o Mladoj Bosni, so­
ciolog Todor Kuljić je napisao neveliki tekst koji za­
služuje da se ovde ponovi:
„U ’građanskom ratu sećanja’ ovih dana je na
nov način oživljen Sarajevski atentat. Okvir je ostao
tanato-politički, ali se više ne eksploatiše samožr­
tvovanje Principa nego smrt Ferdinanda. Ko je od­
govoran za to što su mladobosanci od tiranoubica
postali teroristi? Svi oni u regionu koji strepe od ju­
goslovenstva i svi oni iz okruženja koji žele da raste­
rete vlastite nacije od imperijalističke odgovornosti
za klanicu Prvog svetskog rata.
Da li će oni uveriti javnost da su atentatori bili
teroristi? Verovatno hoće zato što Princip danas
nema valjanog advokata. Srušene su one struktu­
re koje su Principa iznedrile i koje su ga docnije
opravdano heroizovale. Država Jugoslavija je Prin­
cipu s razlogom dizala spomenike i po njemu ime­
74 novala ulice. Danas nikakva kohorta blistavih istori­
čara ne može odbraniti Principa zato što nema juž­
noslovenske države kao ostvarenja mutnog ideala
koji je vodio mladobosance. A što se rečena drža­
va danas više shvata kao iluzija ili kao tamnica, to su
veće šanse da Princip o neslavnom jubileju bude sti­
gmatizovan kao terorista.
Doduše, neki Principa i brane. To danas čine
pretežno srpski istoričari. Zašto? Utisak je da to
ne čine zbog solidarnosti sa težnjama sunarodni­
ka (uostalom Gavrilo se izjašnjavao kao Jugosloven
i to jeste bio njegov istinski identitet), nego više sto­
ga što se time opiru demonizovanju vlastite nacije.

Stogodišnji rat
Braneći Principa, ne brane njegov čin nego Srbiju.
Teško da ovako usmerena odbrana ima šanse. Vla­
dimir Dedijer je 1966. mnogo bolje u svetu branio
Principa svojom knjigom Sarajevo 1914. Ne zbog
uverljivosti materijala niti zbog virtuoznosti sinteze.
Nego zato što je njegova knjiga imala kao zaleđinu
Jugoslaviju kao uglednu svetsku državu. Književnik
Muharem Bazdulj je to bolje uočio od mnogih isto­
ričara koji danas brane Principa.
Princip nema danas uverljivog advokata i otu­
da što je nestalo načelo ’Balkan balkanskim naro­
dima’, koje je sam ekstatično branio. Globalizaci­
ja je pojela ovo načelo jer region stremi EU. Dža­
ba svi naučni skupovi o Principu od Gacka do Beo­
grada. Upravo je nestankom Jugoslavije kao poželj­
ne države Princip lišen izabranog advokata. Legiti­
mnost Jugoslavije je bila njegova najautentičnija od­
brana. Ne može njemu danas pomoći ni nesporna
pravna činjenica da je tadašnja Bosna bila nelegalni
deo Austro-Ugarske, pa shodno tome Princip nije
ubio nadvojvodu na svom tlu nego je ovaj stradao
u tuđoj državi. Koliko god bili legalistički uverljivi,
ovi argumenti ne mogu da nadomeste izgubljeni le­ 75

gitimistički stub Principove odbrane – jugosloven­

sku državu.
Ne može se Princip braniti ni isticanjem njego­
vog druženja sa svetski čuvenim Ivom Andrićem
kao autentičnim Jugoslovenom. Još je naivniji opti­
mizam da će kad-tad pobediti ona istorijska istina
da su atentatori bili patriote, a ne teroristi. Istina ne
može postati hegemona sve dok je ne osigura snaž­
na struktura. Sarajevski atentat je odveć markantan
događaj, pa je već samim tim ostao u tanato-politič­
kom smislu veliki potencijal. Smrt u Sarajevu, koja

Stogodišnji rat
 je neizbrisivo ušla u sve udžbenike istorije, i stotinu
godina kasnije je još politički upotrebljiva.
Država Jugoslavija, koju su moćne strukture u
svetu uvažavale, bila je najbolja odbrana sarajev­
skih atentatora, koju bi verovatno i oni sami izabra­
li. Danas pak Principa brane advokati postavljeni po
službenoj dužnosti. To su srpski istoričari koji šti­
teći Principa ne brane njegovu viziju društva nego
nastoje da obore stereotipe u svetu o Srbima. Proti­
veći se tužiocima raznih boja koji se trude da poka­
žu kontinuitet srpskog terorizma, ovi službeni ad­
vokati i sami instrumentalizuju Principa.
Šta onda činiti? Treba jasno podvući da atenta­
tori nisu pucali iz nacionalnog, nego iz multietnič­
kog žara za oslobađanjem skupine malih naroda od
podjarmljivanja velikih. Jesu pucali iz zasede, ali to
nije bio mučki neviteški čin, nego je nepodnošlji­
vi pritisak trpljenja vlastite vojne inferiornosti go­
nio atentatore na samožrtvovanje u neravnopravnoj
borbi s moćnom imperijalnom silom. Iz ovog za­
ključka nikako ne proističe moralistička uteha da će
istina kad-tad pobediti laž. Treba realno i istorično
76 procenjivati šanse odbrane Principa. Ubistvo nad­
vojvode u Sarajevu jeste bio antiimperijalistički čin i
nasilje protiv nasilja, ali je ovaj odbrambeni akt svet
daleko ozbiljnije procenjivao dok je opstajala drža­
va zarad čijeg ostvarenja su pucnji odjeknuli. Zato
onaj ko spori Jugoslaviju treba da ćuti o Principu.”

10.

Vekovi na Balkanu se ne smenjuju, nijedan se

nikad ne završi već svi oni nastavljaju da egzistiraju
jedan kraj drugog, paralelno – kaže Milčo Mančev­
ski u Prašini. I korak dalje: kako stvari stoje, izgleda

Stogodišnji rat
da se nijedan rat na Balkanu nikada zaista nije za­
vršio, uključujući i oba svetska, samo su im danas
drugačiji intenziteti i forme. Zato bi u onu vreću s
početka teksta svakako trebalo staviti i sledeće reči:
„Ne žaleći se i primajući hod događaja i red
stvari u ljudskoj sudbini, ne tražeći od novog nara­
štaja više razumevanja nego što on može da ga ima,
mi, iz 1914. godine, upiremo danas jedan drugom
pogled u oči i sa žarom, ali i sa tom dubokom me­
lanholijom, tražimo ono naše iz 1914. godine, što je
izgledalo strašno, divno i veliko, kao međa vekova
i razdoblja, a što polako nestaje i bledi kao pesma
koja se više ne peva ili jezik koji se sve manje govo­
ri”, kazao je Ivo Andrić. „Ali, između sebe, gledaju­
ći jedan drugom u zenice koje su videle čuda, pra­
va čuda, i ostale i dalje žive da gledaju ovo svakod­
nevno sunce, mi podležemo uvek neodoljivom, za
nas večnom čaru tih godina. Tada mi opet dobiva­
mo krila i okrilje patnje i žrtve savladanog straha i
prežaljene mladosti. I dok nas traje, mi ćemo u sebi
deliti svet po tome na kojoj je ko strani bio i čime se
zaklinjao 1914. godine. Jer to leto, leto 1914, žarko
i mirno leto, sa ukusom vatre i ledenim dahom tra­ 77

gedije na svakom koraku, to je naša prava sudbina.”

11.

Na Vidovdan 1797. francuske trupe genera­

la Žantijia osvojile su Krf. Na obalu je izašlo mnoš­
tvo naroda da pozdravi Bonapartinu vojsku, u ko­
joj je videlo oslobodioca od mrskih Turaka. Na­
rod je predvodio lokalni poglavar, pravoslavni sve­
štenik. On je prišao Žantijeu i rekao mu: „Francu­
zi, na ovom ostrvu ćete zateći očajan i zapušten na­
rod, nevičan umetnosti i nauci koji proslavljaju dru­

Stogodišnji rat
 ge narode. Ali nemojte ga zbog toga prezirati. Uz­
mite ovu knjigu na dar. U njoj ćete videti šta je ovaj
narod nekada davno bio, i šta jednoga dana opet,
možda, može da bude.” General je otvorio knjigu
koju mu je pop dao i iznenadio se kad je video da je
to bila Homerova Odiseja.
Pesme o slavnoj prošlosti, uteha poraženih.
Mada je jedan davno tvrdio da su bogovi i zame­
sili Trojanski rat samo da bi od njega neko načinio
Pesmu.
Ima jedno pomalo naivno i nimalo utešno me­
sto u Znakovima pored puta, koje kao da je sećanje
na razgovor od pre sto godina:
– Vi ćete sagoreti brzo i beskorisno. Iza vas će
ostati samo pepeo.
– Ako! Znaće se bar da smo bili vatra. A iza vas
će ostati samo balav trag, kao iza puža.

78

Stogodišnji rat
 Sarajlije čitaju proglas
Franje Josifa o aneksiji BiH 1908.

Spomenik Francu Ferdinandu

i Sofiji Hotek, Sarajevo, 1917.

Spomen-ploča Gavrilu Principu

tridesetih godina dvadesetog veka

79

Stogodišnji rat
 Spomen-ploča Gavrilu Principu iz vremena SFRJ

80

Spomen-ploča na mestu Atentata danas, 2014.

Stogodišnji rat
Đorđe Matić

In Tyrannos

Gavrilu
28. 6. 1914 – 2014.
 „A topla noć, zvezdana noć,
raspaljena od jednog lepog ubistva”
Miloš Crnjanski, Dnevnik o Čarnojeviću

Animus, a bez Animae, prije Junga

i nakon Friedjunga.
Jugendstil, zlato i tamjan,
za kojim i danas plaču skorojevići,
razne non-governmental duše i
sirotinjski borojevići.
Centrum civilizacije, dakle – a on ostaje
ipak jednako životinjske krvi gladan:
lačni za živinsko kri Franz, Erzherzog Ferdinand 81
in Die Abenteuer der Schwarzen Hand.
Stoji u čêki, po hiljaditi put, i gleda, hladan:
dok ispred njega digao je divne rogove
jedan jelen, i majestuozan i jadan –
ne dvoji Nasljednik ni trena, pa da,
makar jednom!, poput De Nira ispali metak 
umjesto u plemenito stvorenje – u zrak.

Dvije stotine hiljada životinja

postrijeljao je, u komadu
poslao ih maloumni rastrojenik, u ništa, u mrak:
Njegovo Visočanstvo puca Manlihericom
dvocjevnom – i ubija životinjsku armadu,

Stogodišnji rat
 kažu, to mu je jedini plaisir, Genuß i merak.
U lovu što mu je bratski priredio Wilhelm
– Kaiser-krvnik od Verduna,
od Somme, Ypresa do Korduna
pao je taj dan pedesetdeveti vepar,
a šezdeseti šepao je na krvavoj šapi
(čujem ga, i čujem tragače, za njim,
vidim im čeljusti, napeta leđa i sapi).
U češkom dvoru, u jednom danu
dvije hiljade i sto pedeset komada
sitne lovine, a malo prije Sudbine i Grada,
izrazio je zadovoljstvo nad trofejem überlovac –
pao je, švapski precizno izbrojen,
trihiljaditi jelen-petogodac.

Možda...možda su životinje, te preživjele,

krenule, kao u dogovoru
kao u slavenskoj nenapisanoj bajci,
ka Jugu, dolje, niže
da se zavijanjem tužnim potuže, nekome svom
jednom garavom anđelu, a čistom
kao bijelom, mileševskom.
82
On, kao bogumil, kao sveti Franjo čuje,
sluša ih i razumije
i odlučuje onda: i njemu je oz’go
dopalo da ubije zvijer –
da ubije zmaja
i spremao se dalje do te točke kad počinje Sve –
pa do samog kraja
i poslije – do našeg obećanog pa
olako Izgubljenog raja.
Navjestivši se, anđeo Gabriel bosanski
sreće, miltonovski, šepavog Satana
tuberkuloznog Šejtana
da oglednu se kao nekad, blagi kos i vražja vrana.

Stogodišnji rat
Sreli su se iznad vremena
tamo gdje gorjela je vijekovima, râna naša rana.
I odjeknuo je pucanj, i začuo se odmah svugdje,
čak i dovdje, tu gdje
grobnica nagog je Pana

U crnu mjestu od tuđina obavijenom u žuto i crno

pošao je da objavi blagovijest:
mjesto glasa – sindžirli-zrno,
kao melek Džebrail
kao Kranjčevićev, baš sarajevski, Mojsije –
nogom da stupi i stane, kao zalog
za naš budući Izrail

Dok Carevinu ždere buđ, i trulež zapahne

u suton Carstva
što će izjesti, zatvorski i tuđ, i Gavrila,
zaustavivši ga
da i sam začuje glas, da doživi zemlju za nas,
zemlju za sve naše ljude,
što je nova i čista,
i kad je nema
kao i Ideja onoga kome nije trebao
83
ni spomenik
ni bista.
A evo, na današnji dan – ni ploču da mu ostave,
ni nje nema
pa da skromna i crna i mala, kao i on 
na tešku mjestu u teško vrijeme svima
pod zlom zajedno, zajednički, kao alem zablista

Umjesto ljudi opet

šumske životinje su ga čuvale
dobre zvijeri i ptice iz gnijezda
na sigurnom svijenih
s dušama onih ubijenih –

Stogodišnji rat
 od iste trule, beskrvne ruke,
što kolje narode, mirno
klinički, bez bijesa i buke.

Jazavci i srne i međedi

što su dugo poslije slobodno disali
(i onda kad su odumirali),
nakon svega, preko novih granica
izluđene životinje bježe, započela nova je klanica

A Gavrilo, Gavro, kao Gavroche,

makar ilirski garav, sve to vrijeme ostaje,
vječna, čista i bijela stranica.
I tu je još:
u peru, u riječi i kistu
u slavjanskoj šumi
i grani, drvu, pavetini i listu.

Nije ni Arsen u pravu: samo onâ je bila mladost

kao nijedna,
kao pjesma, Kada moja mladost prođe,
kao sevdalinka i sevdah i
posljednji udah
84 do vječnoga, nezaprljanoga sjaja
i trajni moto Vučitela: “jer se nije pucalo iz obijesti,
nego iz očaja...”

Evo tê mladosti
Kao freska, lijepa, grubom, zografovskom rukom
slikani likovi
I imena, kao sonet, kao najljepši stihovi:

Danilo Ilić
Nedjeljko Čabrinović
Bogdan Žerajić
Ibro Fazlinović

Stogodišnji rat
Vasa Čubrilović
Mehmed Mehmedbašić
Vladimir Gaćinović
Đulaga Bukovac

Cvetko Popović
Ivo Kranjčević
Trifko Grabež

Dobroslav Jevđević
Ivo Andrić
Gavrilo Princip

***

Od parafa na sarajevskoj presudi

do riječkih Parafa
koji su, o kako tajnovito
za jednog četrnaestogodišnjaka, i čudno i mutno,
snovito
ženskim glasom, od kvarnerske soli i studi
pjevali: „pamtit će te narod ko Gavrila, Željko” –
i kako silno neobično, neobjašnjivo je to bilo!
i kako od stiha, od nevinog i neznanog znanja, 85
svaki put, svaki put bìlő je i moje mladalačko bìlo

E, onda da ne laže, i ne skriva se više:

nego kaže, kao i On tada na strašnom sudu –
Jugoslaven – Srbo-Hrvat
što nema snage danas biti kao
Ljuba Vrapče, i lik i brat
pa da se uzda
još jedino u rat

Danas, kad kolac i konopac, i Gog i Magog

i svaki današnji glavati demagog

Stogodišnji rat
 što godinama dizao se na Uspomenu oholo i gnjilo
(sasma naški: “kakve veze što se
prije samo par godina govorilo!”)
sad suprotno govori, sad kad je lako,
kad se vrijeme promijenilo.
Dvadeset godina zvali su ga teroristom
djecoubojicom, i naravno nacionalistom
– svi!, i lijevo i desno
kad, vidi – ni par mjeseci, a već
drugom pjevaju pjesmom
i dok polako ipak dolazi na našu,
i oni evo drugu sada i poju i popevaju mašu.

Njih je falanga, a ovamo šačica, pa svejedno

opet ne priječi –
jer nikad nismo promijenili ni bandijeru ni boju –
i ponavljamo i dalje očajno i gordo Savine riječi:

“Nijesam ja došao u njihovu zemlju da se bijem,

nego oni u moju”.

Na dan Svetog Vida,

86
u dane ostataka ponosa, i mnogo stida

28. 6. 2014.

Stogodišnji rat
 87

Nekoliko sekundi pre atentata

Stogodišnji rat
88

Pogled iz rodne kuće Gavrila Principa, Obljaj

Stogodišnji rat
Stanko Cerović

Koliba u istoriji

Za divno čudo, s obzirom na vrijeme i društvo, sa­

čuvano je dosta fotografija Gavrila Principa i sredi­
ne u kojoj je živio. Kao što se u sunčevom zraku koji
je našao pukotinu u daskama i prostrijelio mračnu
prostoriju vidi izrezak života – sa zrncima prašine
što se otimaju da ostanu što duže u svjetlosti, stva­
rima i ljudima koji se gube u sve tamnijim kontura­
ma što su dalje od zraka, dok u uglovima sve ne ne­
stane u mraku – tako se na ovim fotografijama na­
zire trag ogromne misterije koja obavija Maloljet­
nika u čijem je znaku protekao dvadeseti vijek. On
je u istoriji ono što je Artur Rembo u poeziji: mete­
or koji se pojavio mimo poznatih zakona o kretanju
nebeskih tijela.
Kako god se to dešavalo, lijepo je: u truloj civili­
zaciji koja je pohlepu pretvorila u cilj života, a bor­ 89
bu za opstanak u jedinu istinu o ljudima, i koja se
rušila sa visina svoga bogatstva i svojih iluzija, pri­
jeteći da zaguši život na zemlji, usred te buke i bi­
jesa pojavila se figura neukrotivog Maloljetnika što
pljucka u požar čačkajući zube i mirno ulazi u nje­
ga kao da jedini zna tajni smisao zbivanja, kao da je­
dini zna da je riječ o nečemu drugom i nekome dru­
gom a ne o tome što ljudi misle da vide, misle da
rade, misle da znaju, a ponajmanje o tome čemu se
nadaju.
Ovo i nije heroj, jedva ako se otkačio od majči­
ne suknje, ali opet teško da je bilo heroja koji se toli­

Stogodišnji rat
 ko rugao strahu, bio tako siguran na svom putu, kao
da ga vodi lično Atina za ruku, koji je s toliko lakoće
odustajao od života, a čije je golobrado lice tako si­
lovito obasjalo istoriju.
Kad je ubio austrougarskog princa 1914, na Vi­
dovdan, najveći paganski praznik južnih Slovena,
bilo mu je dvadeset godina. Kao maloljetnik nije
mogao biti osuđen na smrt, tako da je bačen u ta­
mnicu, gdje je umro na kraju rata, kao najomrznuti­
ji dječak Evrope, bukvalno pod ruševinama Austro­
ugarske carevine.
Bolešljiv, mršav i ispijen, blijedoga lica, s nekim
neobičnim pogledom koji bi djelovao kao pospan
da nema u njemu nečeg zanesenog, kao usnulog, i
zato nepokolebivog. Stiče se utisak da se život ovo­
ga dječaka već desio; odavno je sve obavljeno, samo
boginja pronosi njegovu opranu glavu kroz neprija­
teljske redove.
To isto se nazire i na grupnim fotografijama, ali
na još čudniji način. Postoje fotografije sa drugim
zavjerenicima i mladobosancima. Gavrilo među
njima nije bio ništa posebno. Pa ipak, na tim foto­
90 grafijama Gavrilo Princip privlači pogled kao neko
izdvojen, odabran, sjenovit. Svi drugi djeluju kao
ljudi u kojima i oko kojih se nešto dešava, oni su
u okolnostima i u toku zbivanja, psihološki i soci­
jalno, samo Gavrilo izgleda kao zalutalo biće, ne­
što konačno, dovršeno i zatvoreno, izvan okolno­
sti i samoga sebe. Može biti da je ovo posljedica tu­
berkuloze – plućni bolesnici, naročito ako su mla­
di, vuku preko lica i u ponašanju nešto kao sudbin­
sku sjenku.
Zna se da je taj atentat pun nevjerovatnih slu­
čajnosti. Amaterski organizovan, skoro neizvodiv,
sve je ispalo drukčije i više puta potpuno propalo,

Stogodišnji rat
dok prinčevska povorka nije nabasala na Gavrila
kao da ga je tražila kroz cijelo Sarajevo. I ako je od
sudbine, mnogo je.

Postoje i fotografije njegovog sela, roditelja i

rodne kuće.
To je najsiromašnija koliba u Evropi. Sve je na
ivici ničega. Koliba je sklepana od najbjednijeg ma­
terijala, samo koliko da se drži, sve je golo, unutra
i oko nje, na hercegovačkom kamenu, ljutom od
samoće; nije se ni stiglo do ideje o ukrasima. Jezi­
vi pritisak elemenata, za one koji su u njima odra­
stali ništa nije tako nezaboravno, blještava svjetlost
i oštra sjenka, opojni mirisi, ljuti ukusi, čisti pokre­
ti i glasovi, jedva poneka domaća životinja u carstvu
zmija što igraju po kamenju. Život je nešto kratko,
čisto i neshvatljivo. Ostalo su naslage đubriva.
U toj kolibi je Gavrila Principa istorija poljubila
u usta. Rijetki su takvi ljudi, u njima nema ništa lič­
no, a mnogo je neljudskog, kao mjesečare neka sila
ih vodi tajnom cilju. Teško je o njima misliti, a isto­
vremeno su nezaobilazni i privlačni, kao da nešto
zove iz njih, ali nemušto. Tama, tama, dubina i taj­ 91

na. Ništa Gavrilo nije uradio u životu, čak su ga iz

gimnazije izbacili, a u vojsku ga nijesu primili. Kao
da su sva vrata društva zatvorena za njega. Onda se
odjednom, pred njim i samo za njega, širom otvo­
ri kapija koja se ni za koga ne otvara. Sukne u istori­
ju, dva hica i gotovo, kao ispod kamena zmija s ko­
jom je rastao. U dvadesetoj godini u najdublju tamu
tamnice, u dvadeset i četvrtoj smrt. Pa čovjek po­
misli da tu nema ništa, samo slučaj i nesreća, ali ko,
ili šta, tako smišljeno, tako precizno i, iznad svega,
tako prekrasno kroz njega stvara svoje djelo? Slu­
čaj, ali u okviru istorijske nužnosti. Trebalo bi ima­

Stogodišnji rat
 ti veću dušu i širu svijest da bi se razumjeli ljudi koji
razbijaju okvire svijesti i istorije.
Eh, kad bih ja mogao reći o bilo kom djeliću
ovoga svijeta, najmanjoj mrvici realnosti, tako hra­
bro i tako jasno, to što je Gavrilo Princip rekao jed­
nim metkom o evropskoj civilizaciji! Reći najdublju
istinu o dvadesetom vijeku, reći je i odmah je gla­
vom platiti, jer je dosegnut maksimum života, eto,
kad bih takvo nešto mogao, drukčije bi se i pisalo i
čitalo, pa i živjelo.

Dječak iz kolibe je 1914. godine bio jedini čo­

vjek u Evropi, nešto mlado i čisto, sakriveno i hra­
bro, potpuna negacija civilizacije što je izdala čovje­
ka i ušla sa njim u rat do istrebljenja. Indijanac, cr­
nac, proleter, žena i dijete, rudar i logoraš, tuberku­
lozni anđeo vođen nježnom boginjom što je htje­
la tako da ga utješi: evo, sine moj posljednji, gurni
ovu građevinu prstom, to će ti se dopasti, a otac će
ti uračunati u pravednost.
Erik Hobzbaum napisao je “skraćenu istoriju
dvadesetog vijeka”, od Prvog svjetskog rata do kraja
92 Hladnog rata, dobro uočivši da je to cjelina. Cjelina
u znaku Gavrila Principa. Kroz cio vijek će se po­
navljati u bezbroj varijanata njegov juriš na prijesto
Zla. U svakom pokušaju da se probije čovjek kroz
zidine zatvora, da poniženi i uvrijeđeni dignu glavu,
da misao i osjećanje zbrišu okove računa i pohle­
pe, izdaje i podvale sa srca i istorije, u svakom po­
kušaju ponovo dječak Gavrilo, gladan, jektičav, go
i bos, izlazi iz mračne kolibe i žmirka na suncu. On
je heroj procesa koji će se u dvadesetom vijeku zva­
ti “dekolonizacija”.
Tako bi izgledala istorija “nemogućeg dvadese­
tog vijeka”, onoga koji je prošao ispod površine i nije

Stogodišnji rat
se desio. Vijeka bez svjetlosti i bez izlaza, u kojem
su možda, kao nikad ranije u istoriji, tolike mase ne­
vinih i hrabrih tražile zrak svjetlosti i ostale u mra­
ku, prevarene, udavljene, izbrisane. Vijek liči na je­
dan san u kojem sam vidio prostoriju u kojoj je sve
zapušeno i zamračeno, i prozori i vrata, i ključaoni­
ce i sastavci između vrata i dovratka. San se, dodu­
še, odnosio na moj život, a ne na vijek, ali ako se ni
moj život, po ugledu na druge, nije pojavio na svje­
tlosti božjega dana, osim kao sramotna varka, neka
bar ova noćna vizija o meni posluži kao metafora za
nešto, ili nekoga, što jeste. Čovjek služi životu kako
može.

Ove kolibe na granici između pećine i stam­

benog prostora nikad nijesu zaslužile dovoljno pa­
žnje, ni kod sociologa ni kod arhitekata. Nije jedi­
ni razlog što u njima odrastaju opasna djeca vo­
đena rukom divljih majki, ni što su gluva i nijema,
pa ne daju dovoljno materijala stručnjacima. Nego
sva fina i složena sredstva koja svijest izrađuje da bi
svoja djela razumjela i sebi se divila, u zamkovima,
palatama, u umjetnosti i filozofskim sistemima, sva 93

ona postaju smetnja pred kolibom na kamenu koja

se jedva razlikuje od kamena, više kao da je na nje­
mu izrasla nego kao da ju je ljudska ruka napravi­
la. Slijepo vjerna Ničemu, čuva svetu tajnu Ničega.
Kolika se ljubav i vjera začinju u tim kolibama zna­
ju samo žene koje su kao u nekom dosluhu sa nji­
ma i njihovim tajnama. Nedaleko odatle, u Crnoj
Gori, gdje podivlja priroda u bijesnim rijekama i
polomljenim planinama, gdje nešto stalno glogoće,
šumi, pršti i urla a nema nigdje nikoga, ova privrže­
nost golome i čistome Ničemu postaje opojna, ljudi

Stogodišnji rat
 padaju u zanose od nevidljivih zagrljaja i poljubaca;
zanose koji se često čuju kao hropac.
U ovoj kolibi čovjek živi bez posrednika, go
pred Bogom. Zbog te golotinje ništa se o njoj ne
može razumjeti, još manje joj se mogu dodati ideje
nego ukrasi, ništa osim vatre, lonca na vatri i ono­
ga što se začinje u očima oko vatre. To je svijet pri­
je laži i jači od laži.
Ipak, zašto je ovaj zadimljeni vazduh u kolibi,
ispunjen smradom stoke što tu živi zajedno sa ljudi­
ma, toliko nabijen osjećanjima i sjećanjima?
Neko je veliko blago, iz tajnih riznica, Gavri­
lo Princip prosuo u svoj vijek ne bi li spasao ljude,
pa i ako mu nije pošlo za rukom, nečemu je služilo.
Ako ništa drugo, Maloljetnikova čistota je obasjala
nesreću miliona, kao što je koliba, ulazeći u istori­
ju, svojim tankim pramenom dima dala nešto ljud­
sko njenom lažnom sjaju i ruševinama. Ko je u kr­
vavoj priči sa sarajevske kaldrme princ, a ko aten­
tator? Šta je palata, a šta koliba, kad se sa očiju ski­
ne koprena?

94 Ako se sudi po umnožavanju sile i para, dvade­

seti vijek je bio američki, ali ako se gleda po nada­
ma i zanosima ljudskih masa, po uloženom napo­
ru i žrtvama, onda je bio jugoslovenski. Jugosloven­
ski je najviše po snazi iluzija i uzaludnosti vjere, jer
dvadeseti vijek je, više nego ijedan što se pamti, vi­
jek beznađa. Na njegovom izlazu piše: “Sve je bilo
uzaludno”, a na ulazu je izgleda pisalo, sudeći bar
po srcima revolucionara koji su ga obilježili: “Sve je
moguće”. Između ovakvih rečenica mogu da stanu
strašne drame, a ako su zbijene u životu jedne ili ne­
koliko generacija, onda scena liči na poprište kakvo
istorija rijetko pravi.

Stogodišnji rat
 Više nego u drugim vjekovima, u ovome se vi­
djela iluzija sile i bogatstva. U tu iluziju je pucao
Gavrilo Princip. Srušila su se tri velika carstva i ne­
koliko manjih, austrougarsko, francusko i englesko,
a dva su se nova otimala za vlast u svijetu, sovjet­
sko i američko. Na izlasku iz vijeka, na ruševinama
logora i atomskih bombi, ostao je nepobjedivi kau­
boj. Ni ta slika nije bez tajne: u zagrljaju s papom.
I Bog kad umre u istoriji, iza njega ostanu taština i
pohlepa.
Sovjetsko carstvo je bilo najefemernije u istori­
ji, američko je izašlo iz te borbe kao najveća sila u
istoriji; svjetsko carstvo kome se kraj nije nazirao.
Pa se i ovo čudo snage i volje, sa bombardovanjem
Jugoslavije u posljednjoj godini vijeka, pretvorilo u
iluziju, trajalo je koliko i bestseleri koji su bili po­
svećeni njegovoj nepobjedivosti u vječnosti.

Ovo će ostati misterija: kako se Jugoslavija ro­

dila iz pucnja Gavrila Principa, zašto je morala da
bude u sukobu sa svakom imperijom koja je teži­
la osvajanju svijeta i zašto je baš i samo ova država
zbrisana na kraju Hladnog rata, kao jedini uspjeh, 95

ali i grobnica, evroatlantskog carstva? Ko se osve­

tio kostima Gavrila Principa, baš kad je počela nova
kolonizacija svijeta?
Treći rajh se obrušio na Jugoslaviju kao ni na
jednu drugu državu u Evropi, sa izuzetkom Sovjet­
skog Saveza, i kao nigdje drugdje tu mu je pružan
otpor od prvog do posljednjeg dana rata.
Razbijanje sovjetske imperije počelo je suko­
bom s Jugoslavijom 1948. godine; samo su se jugo­
slovenski revolucionari suprotstavili Staljinu s još
čistijom vjerom od njegove.

Stogodišnji rat
 Samo je Jugoslavija ostala nezavisna u Evropi u
toku Hladnog rata, ukliještena između dvije svjet­
ske imperije.
Čim se Njemačka ujedinila, krenula je iz sve
snage u rasparčavanje Jugoslavije i osvetu Srbima za
dva svjetska rata.
I samo su ovdje, devedesetih godina, na vrhun­
cu moći, Amerikanci morali da izazovu prave rato­
ve, višegodišnje, da bi razbili državu i prinudili nje­
ne narode na pokornost, na kraju i otvoreno ratuju­
ći, uz mobilizaciju cijelog NATO-a.
Često su me pitali o uzrocima raspada Jugosla­
vije. Samo je jedan nužan i dovoljan. Između dva
carstva, Jugoslavija je bila nezavisna pedeset godi­
na. Kad se jedno carstvo raspalo, drugo je konfisko­
valo njegove posjede. Ostala je u sredini anomali­
ja, nezavisna Jugoslavija, još uvijek u inerciji puc­
nja Gavrila Principa iz kojeg je rođena: borba pro­
tiv moćnih sila. Uzaludni bljesak poniženih i uvrije­
đenih u istoriji. Nekako se morala ispeglati geograf­
ska karta Evrope da pokaže granice američkog car­
stva. Nije moglo bez rata. Sve ostalo, lokalne vođe i
96 nacionalizmi, laži i intrige, ubijanja i pljačke, sve su
to samo detalji kojima se popunjava gotova priča.
Često se govorilo da je Jugoslavija bila krhka dr­
žava. Možda nije, nego neobjašnjivo žilava. Samo se
Jugoslavija, doduše svedena na jezgro srpskog na­
roda, na kraju vijeka našla izolovana u Evropskoj
uniji, opkoljena sa svake strane, blokirana, kao za­
tvor i karantin, kao neka divlja životinja koja se ne
može dresirati, čak je ne možete lako ni ubiti, nego
tako mora ostati izolovana i biti polako umorena,
raznim sredstvima i načinima. Okolo, cijela Unija,
pokorna i poslušna, bez riječi protesta dok se nad
njom širila gvozdena mreža NATO-a. Možda zbog

Stogodišnji rat
suviše racionalnog prilaza svemu, pa i istoriji, po­
stoji u zapadnim imperijama neka nezgodna sklo­
nost ka “konačnim rješenjima”. Dalekovido planira­
ju: ne vole da trava raste na mjestu zločina. Dok ovo
pišem, trebalo bi biti vidovit pa znati da li će ovo­
ga puta ići do kraja, “konačnog rješenja” za srpski
narod.
Jednom sam vidio evroatlantskog Kiklopa izbli­
za i od tada se zaklanjam iza kamenja i drveća da
me ne napipa i šiju mi ne zavrne kao piletu. Ima
jedno oko a dvije glave, jednim ustima krca lobanje,
drugim pjeva uspavanke, a na guzicu se smije. Pro­
baj da prođeš pored njega neprimijećen.

Zašto Jugoslavija?
Trajala je tačno koliko veliki zanosi i sukobi dva­
desetog vijeka. Samo je Beograd bombardovan če­
tiri puta u vijeku, od svake velike sile dostojne toga
imena. U Prvom ratu od Austrijanaca, na početku
Drugog od nacista, na kraju istog rata od Amerika­
naca i Engleza, a na kraju vijeka od cijelog NATO-
a. Bilo je mišljenja da nema svrhe obnavljati zgrade.
Šta su ta bombardovanja htjela da unište, da do­ 97

krajče, ili da spriječe da se pojavi?

Ispada da su Srbi najnepokorniji narod u Evropi,
ali zašto, kad to ne odgovara nikakvim idejama, po­
litičkim pokretima, čak ni željama? To je nešto kao
sudbina. Ili, pak, imaju smisla one teorije o tajna­
ma geografije: tu se, kao, spajaju kontinenti, tekton­
ski poremećaji, tokovi istorije, zapad–istok, hrišćan­
stvo–islam, itd. Zemlja se pod Srbima i oko njih lomi
i buni, privlači sile, i oni dobijaju po glavi. I baš kad
bi htjeli da se poklone, zemlja se opet zatrese. Mogu
bez hljeba i vode, ali ne mogu da se pokore. Teško se
baviti još nečim, kad ste osuđeni na pobunu.

Stogodišnji rat
 Nešto je bilo, nekad i negdje, tu iza brda, nešto
suviše opasno za one koji hoće da vladaju ljudima i
suviše dragocjeno za ljude koji hoće da ostanu vjer­
ni sebi, ali šta – svi su zaboravili. Nasljeđuje se ge­
neracijama moranje, moranje da se otme, moranje
da se sačuva, moranje da se bude i, najljepše od svih
moranja – moranje da se strada, do samouništenja,
da bi ljudi ostali vjerni. Ova srpska misterija istori­
je i strategije, ili balkanske geografije, u kojoj se od­
vijao nemogući dvadeseti vijek, ima svoje skriveno
ljudsko srce. Jugoslavija je koliba Gavrila Principa.
Kao on u istoriji, i ona je među državama maloljet­
nica. Iz pobune rođena, nestašna i neukrotiva, utu­
čena, na kraju poraza dvadesetog vijeka, u ime im­
perijalnog reda i zakona.
Kad su nacisti došli u Sarajevo 1941. godine,
uklonili su spomen-ploču Gavrilu Principu na mo­
stu koji je nosio njegovo ime. Austrijski kaplar, na
vrhuncu moći, nije zaboravio izazov jektičavog Ma­
loljetnika. Poslije rata, ploča je ponovo postavljena.
Kad je devedesetih godina bjesnio rat u Bosni,
koja je bila srce Jugoslavije, nove vlasti u novom
98 evroatlantskom protektoratu opet su razbile ploču
i izbrisale tragove Gavrila Principa. Maloljetniku je
bio podignut spomenik sasvim dostojan njega: u as­
faltu su bile urezane njegove stope, mjesto na kome
je stajao kad je pucao u Istoriju. Kao da nije bio čo­
vjek, samo trag besmrtnog duha. Više nema otiska
njegovih stopala, kao ni njegovoga imena u zvanič­
nom životu naroda. Sišao je u gusti mrak balkanske
istorije, gdje neka mršava lica dubokih bora jedu ra­
štan i sjećaju se izgubljenih bitaka, gdje ne smiju da
zađu trupe nijedne imperije, gdje zuji i miriše ne­
što opojno, prekrasno i nepodnošljivo, čemu se ne
može biti vjeran osim po cijenu glave, baš kao Ga­

Stogodišnji rat
vrilo Princip, ali u čemu se nikad ne umire. Tamo se
bježi od svake vlasti ovoga svijeta, otud se udara na
svaku vlast. Tamo vas niko ne može naći. Osim na­
rodnih guslara, zaista često slijepih, čija se tradicija,
nikad neprekinuta, vuče od Homerovih vremena.
Slijepci prolaze bespućima i pjevaju o tajnom izla­
zu iz bezizlaza.
Čuo sam ovih dana jednog evropskog političa­
ra gdje kaže da će dvije hiljade i četrnaeste godine,
na stogodišnjicu sarajevskog atentata, biti organizo­
vane evropske proslave, zajedno sa balkanskim na­
rodima, u prvom redu Srbima, da se pokaže da više
nikad nećemo počiniti slične greške. Maloljetnik
više ne smije ući u Istoriju.

“Vreme” 873, 27. septembar 2007.

99

Stogodišnji rat
100

Štrajkački odbor đačkih demostracija u Sarajevu, februar 1912.

Sleva nadesno: Borivoje Jevtić, Vlado Marek, Srećko Džamonja,
Ivica Kovačević, Pavle Tvrtković. Đulaga Bukovac,
Ivo Andrić, Hasan Miljković.
U donjem redu: Hamzalija Đonović,
Miloš Pjanić, Džemil Drljević, Ivo Durbešić

Stogodišnji rat
Muharem Bazdulj

Jugoslavija ili ništa? Ništa.

Ima tako tih novina što su u nekim gradovima izla­

zile pa su se u jednom trenutku ugasile; onda dece­
nijama kasnije neko u tom istom gradu osnuje nove
novine koje se, eto, zovu isto kao te neke stare davno
ugašene, a da se iz novih novina i ne pozivaju na bilo
kakav kontinuitet. Ako kontinuitet i ne postoji ni u
ideološkom ni u imovinsko-pravnom, pa ni u sim­
boličkom smislu, uvijek postoji barem u nekom po­
etskom. U nekim gradovima, hoću reći, valjda mo­
raju da postoje novine koje se zovu baš tako. Eto,
u Beogradu je, recimo, nekad davno, između dva
svjetska rata, postojalo “Vreme”. Neko drugo “Vre­
me” postoji i sada. U isto to međuratno vrijeme, u
Zagrebu postoji “Jutarnji list”. Novina tog imena u
Zagrebu nije bilo duže od pedeset godina, a zatim
su se pojavile. U tom istom Zagrebu danas posto­ 101
je “Novosti” (“tjednik srpske manjine”), no one nisu
prve zagrebačke “Novosti”. Postojale su “Novosti” u
Zagrebu još 1918. godine. U tadašnjim zagrebačkim
“Novostima”, u broju od osmog novembra 1918. go­
dine, oglasio se kratkim tekstom u to doba relativno
nepoznat mladi autor po imenu Ivo Andrić.

NEZVANI NEKA ŠUTE

Tekst je nosio naslov Nezvani neka šute. Prije

nego, međutim, uz neznatna skraćenja citiramo taj
članak, prisjetimo se konteksta. Dakle, osmi je no­

Stogodišnji rat
 vembar 1918. godine, što će reći da Prvi svjetski rat
još nije ni završio. Tri nas dana dijele od mira. Isto
tako, Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca još nije
osnovano, od toga nas dijele još dvadeset i tri dana.
Poslušajmo sada Andrića: “Čuvši, tu i tamo, debate
o republici ili monarhiji, mi smo mogli stvarati više
ili manje oštre zaključke o političkoj nevaspitano­
sti mase i o plitkosti buržoaske psihe i – preći pre­
ko toga. Ali žurnalistička vodenica koja mnogo me­
lje a malo brašna daje, dokopala je i raspru doko­
nih purgara i napuhala od nje uvodničarski balon,
prvi zlokoban i otrovan simbol nesloge. To je bio
početak. I sad dok se s mukom polažu temelji hra­
mu naše slobode, oni su stali da se prepiru: kakav će
oblik imati zlatna jabuka na vrh kupole. Dok udo­
vice onih koji su poginuli za naše ujedinjenje još ni
crninu nisu skinule, oni obesvećuje žrtve i ugroža­
vaju njihov plod. – Zar su srpski vojnici koji su još
jučer na Savi i Dunavu umirali, mislili da li umiru
za monarhiju ili republiku? Zar sirotinja po Bosni,
Istri i Dalmaciji, koja izdišući čeka da joj se što prije
donese hljeba i slobode, misli da li će joj to donije­
102 ti republika ili monarhija? Zar kapitalističko-impe­
rijalistička Italija koja poseže za našim teritorijem,
brine da li će okrnjiti republiku ili monarhiju? (...)
Ne, TO pitanje su u najnezgodniji čas nabacili siti
i obesni besposlenjaci, bivši ekskluzivisti i skoroje­
vići unitarske misli. (...) Njima nije dosta da su ne­
korisni, htjeli bi da budu i škodljivi. Oni su pošli da
– u ovaj čas! – ispituju čvrstoću veza naših pleme­
na ili da traže garancije (!!) da Hrvati u Jugoslavi­
ji ne budu ‘zapostavljeni’. (...) Oni su stavili u sum-
nju pitanje našega jedinstva. To je činjenica od koje
se više ne može glava okrenuti i preko koje jugoslo­
venski intelektualac ne može mirno preći. To nije

Stogodišnji rat
više novinska polemika, koja se sa gnušanjem baca
iz ruku. To je alarm za sve borce narodnog jedin­
stva. To je znak da našu mladu slobodu treba zašti­
titi ne samo prema unutra. Red je da se ovim delat­
nostima, u ime svih nas reče ova mirna i muška ri­
ječ, za kojom stoji dovoljno snage i odlučnosti: Mi­
sao narodnog jedinstva baština je najboljih naših
naraštaja i plod teških žrtava. To jedinstvo, san na­
šeg života i smisao svih naših borba i patnja, mi ne
smijemo danas, kad je uglavnom ostvareno, prepu­
stiti u ruke nezvanih, da na njemu ostave tragove
svojih nečistih prsta i da ga tretiraju svojim krezu­
bim sofizmima. Ko god, pa ma pod kojom izlikom,
potresa tim jedinstvom, koje radom i žrtvama mno­
gih pokoljenja danas postaje: Ujedinjenje, neprija­
telj je slobode i izdajica naše tek oslobođene otadž­
bine. A svi mi koji smo tu misao ujedinjenja proni­
jeli neokaljanu kroz bratoubilačke bojeve i nismo je
zatajili pred krivokletničkim austrijskim sudovima,
znat ćemo je obraniti i od besavjesnih žurnalista i
prgavih, samozvanih politikanata.”

103
POSLE STOTINJAK GODINA

Nemoguće je, naravno, prenebregnuti posve či­

njenicu da je ovaj tekst pisao Ivo Andrić. Svejedno,
tekst je moćan. Ne zaboravimo, početak je novem­
bra 1918. godine; prije manje od mjesec dana An­
drić je napunio dvadeset šest godina. Nije još obja­
vio skoro ništa, samo pregršt poezije; od proze ap­
solutno ništa. A ipak, ovaj tekst nam je danas ma­
nje zanimljiv književnoistorijski, kao jedan od ranih
radova iz bibliografije nobelovca, nego kao trenut­
no aktuelan politički stav. Zar su zaista debate od
prije stotinjak godina, debate o (prvoj) Jugoslavi­

Stogodišnji rat
 ji kao republici ili monarhiji aktuelne i danas? Da;
jedna ih je godišnjica aktuelizovala, godišnjica Sa­
rajevskog atentata. Prisjetimo se doskorašnje domi­
nantne atmosfere spram Mlade Bosne i Sarajevskog
atentata u javnosti (ili javnostima) na jugosloven­
skom prostoru. Do prije koju godinu ta je atmosfe­
ra bila gotovo identična austrougarskoj propagan­
di iz vremena neposredno poslije atentata. Simplifi­
kovana do kraja, suština je izgledala otprilike ovako:
Princip i ostali pripadnici Mlade Bosne su bili gru­
pica velikosrpskih nacionalista, krvožednih i pri­
mitivnih, koji su uz pomoć zločinačke klike iz Sr­
bije smakli prestolonasljednika najnaprednije i naj­
multikulturalnije ondašnje države i njegovu trud­
nu ženu, a taj se prestolonasljednik baš u to vrijeme
spremao da tu zemlju na skali napretka i multikul­
ture podigne još više. Kako i zašto, tema je za istra­
živanje i eventualni duži i drukčiji tekst, no klatno
javnosti se pomjerilo. Počelo je s jedva dva ili tri dis­
onantna glasa koji su o Mladoj Bosni govorili dru­
gačije, no vremenom su ti stavovi počeli da odjeku­
ju i atmosfera se promijenila. To se najbolje može
104 vidjeli kroz evoluciju mišljenja nekoliko istaknutih
javnih ličnosti. Mada ona nipošto nije jedini takav
slučaj, paradigmatičan je primjer Biljane Srbljano­
vić. Gostujući u radio-emisiji Peščanik 7. decem­
bra 2012. godine, a govoreći o drami koju se spre­
ma da napiše jer ima “neku porudžbinu austrijskog
pozorišta”, Biljana Srbljanović doslovce kaže: “Šta
bi meni drugo bilo zanimljivo nego atentat, i zani­
ma me to učešće srpske tajne policije pod Apisom.
Našla sam transkripte sa suđenja Gavrilu Principu
itd. Te 1913. godine u celoj Bosni ti imaš 30, slovi­
ma tri-nula, 30 stanovnika Bosne koji su fakultet­
ski obrazovani. Oni su svi muslimani, oni su deca

Stogodišnji rat
bogatih trgovaca iz gradova, znači nema nijednog
iz sela, a Srbi su po selima. Ti kad vidiš, taj Gavrilo
Princip i ti mladobosanci, oni su zapravo potkuplje­
ni i finansirani od Apisa koji je njih iskoristio time
što im je davao pare, a oni kupe knjige. Taj Gavrilo
Princip, on dobije neku lovu, ne znam kako mu sti­
gne ta lova, onda ode, šta ste radili sa tim, to ima na
suđenju, šta si radio s tim novcem, kupio sam Emi­
la Zolu, gre’ote. A onda je poslao kofer majci, a maj­
ka spalila, knjiga ušla u kolibu, jer su oni živeli ona­
ko kako su živeli Srbi, većinsko stanovništvo izvan
Beograda, izvan Novog Sada su živeli na tucanom
podu, ognjište, nema krevet. Znači, oni se svi zovu
Princip, oni su se zvali Čeka, jer su se izdržavali,
celo to pleme, od toga što su pravili sačekuše i pljač­
kali Turke, a bili su ta neka grupa tih ljudi koji su
raštrkani po nekim selima i onda su željni bilo kog
znanja. Daj mi bilo koju knjigu, daj mi bilo šta, hoću
ja da dođem na univerzitet. I onda kad imaš tu glad
za nekim saznanjem, a onda te neka podlost ljud­
ska, organizovana i uniformisana, kao što je kod nas
od 19. veka tajna policija koja se jedna ista nastavlja
do dan danas, tako lako uzme i iskoristi, načini od 105

tebe ubicu trudne žene, što u krajnjem slučaju i po­

krene jedan novi svetski rat.”

MARIONETA

Samo malo više od pola godine kasnije, 21. juna

2013. godine, u istoj radijskoj emisiji, Biljana Sr­
bljanović govori potpuno drukčije; recimo, ovako:
“A oni koji optužuju Gavrila Principa kao teroristu,
moraju da shvate istorijski kontekst; da je u istorij­
skom kontekstu tog doba tiranoubistvo bilo sred­
stvo borbe za oslobođenje. Oni zaista jesu bili oku­

Stogodišnji rat
 pirana teritorija i on ima pravo da izrazi svoj bunt
i radikalnom metodom, bacanjem bombe, odno­
sno metkom u onoga koji za njega predstavlja tira­
nina, odnosno okupatora.” Nema više “trudne žene”,
nema pokretanja svjetskog rata, sada se govori o ti­
ranoubistvu. Takođe, cijeli ton je drukčiji. Nije pre­
zriv, više je suosjećajan. Da i ne govorim da se ba­
rata faktografski tačnim informacijama. Kad Bilja­
na Srbljanović u decembru 2012. godine govori o
samo 30 fakultetski obrazovanih stanovnika Bosne
i Hercegovine i isključivo muslimana, to nema veze
s mozgom. Kad pola godine kasnije govori o šest gi­
mnazija u BiH, to je tačno. Ipak, jedna stvar osta­
je ista; Biljana Srbljanović i dalje u mladobosanci­
ma vidi marionete Apisove. (“I sad ti tu imaš mla­
dobosance koji su Jugosloveni i imaš Crnu ruku
koji su velikosrbi i to je kleš, istorijski sukob koji
je meni užasno zanimljiv, na koji način su ti mla­
dobosanci zapravo iskorišćeni od jedne vrlo retro­
gradne ideje.”) To je, naravno, nova varijacija na sta­
ru lokalnu verziju austrougarske propagande o ko­
joj je najbolje pisao Miloš Crnjanski. (“Sem toga,
106 čak i kod nas, neki su od Principa bili načinili Srbi­
na – provincijalca, fanatika, šovena, koji je, tobože,
bio samo igračka u rukama šefa Obaveštajnog od­
seka srbijanskog generalštaba, pukovnika Dragu­
tina Dimitrijevića Apisa.”) Ključno je, naime, pita­
nje je li Princip bio marioneta odnosno igračka Api­
sova ili nije. Ako jest, onda je realno svejedno što
je on volio poeziju i ložio se na bratstvo i jedinstvo.
Ako nije (kao što nije!), kojeg je vraga onda bitno
kakav je Apis bio kao čovjek. S jedne strane, vrije­
dilo bi napisati tekst pod naslovom “Pravda za Api­
sa”. Biljana Srbljanović je od njega načinila arhetip­
skog negativca, skoro pa nekog profesora Morijar­

Stogodišnji rat
tija (ne zaboravimo da su mladobosanci čitali Šer­
loka Holmsa!), koji je ne samo zao, nego je i kukavi­
ca. I mada dramatičarka za svoj komad veli da iako
je “zasnovan na istinitim događajima, arhivu, za­
pisima sa suđenja i brojnoj istorijskoj građi; ipak je
predmet čiste fikcije”, treba imati na umu da ona u
intervjuima i o stvarnom (istorijskom) Apisu govo­
ri kao o kukavici (“Apis je pre svega bio velika ku­
kavica.”) Međutim, kako rekosmo, Apisov karakter
je nebitan, ako ne mislimo da je Princip tek mari­
oneta. O tom problemu u komadu Biljane Srblja­
nović već je odlično pisao Zlatko Paković. (“Iako je
Princip Jugosloven, atentat je počinio, nezavisno od
svoje oslobodilačke mladobosanske želje, kao ma­
rioneta Crne ruke, tajne vojne organizacije iz Kra­
ljevine Srbije, čiji je glavešina Dragutin Dimitrijević
Apis (...). Dakle, jugoslovenstvo Mlade Bosne kom­
promitovano je velikosrpskom taktikom, a izvršioci
atentata toga, naprosto, nisu svesni. Ovakva inter­
pretacija, Biljani Srbljanović služi da pokaže kako
se velikosrpska politika proteže tokom čitavog tra­
janja Jugoslavije, i kako rovari kroz samu ideju ju­
goslovenstva, da bi, na kraju, razorila i samu jugo­ 107

slovensku državu, a zatim izvršila atentat i na pre­

mijera Zorana Đinđića, koji zemlju pokušava da in­
tegriše u jugoslovenski region koji se sada zove dru­
gim imenom. Apis, stoga, izgovara rečenice Vojisla­
va Koštunice, Aca Tomića i ostalih koji su u javnosti
označeni kao tvorci ideološkog konteksta za aten­
tat na premijera Đinđića. Ovde se, međutim, nago­
milavaju dve interpretativne nejasnoće. Prvo, ako
Princip ubija austrougarskog zavojevača kao ekspo­
nent velikosrpske ideje, iste one koja će inspirisati
genocid u Srebrenici, a ne, kako sam misli, kao ju­
goslovenski borac za slobodu, onda je taj atentat de

Stogodišnji rat
 facto, a ne samo de iure, zločin protiv čovečnosti.
Drugo, ako je inspirator ubistva Franca Ferdinanda
isti onaj duh nacionalizma i tajne policije koji do­
vodi i do atentata na premijera Đinđića, onda se
stvara i analogija između Ferdinandove i Đinđiće­
ve smrti. Kako Biljana Srbljanović pokušava da ra­
zreši ovu semantičko-ideološku konfuziju? Tako
što nam članove Mlade Bosne predstavlja kao tinej­
džere, kao nedovoljno zrele ljude koji iz ljubavi pre­
ma velikoj ideji, u strahovitom samopožrtvovanju,
čine gnusan zločin. Dakle,subjektivno, to su hero­
ji. Objektivno – teroristi. Ta interpretacija se, dakle,
ne izjašnjava. Ona samo produbljuje dilemu.”)

REPUBLIKANCI

Na tragu Pakovićeve dijagnoze, valja nam se

vratiti još jednom detalju na kojem insistira Bilja­
na Srbljanović i u drami i u intervjuima povodom
svoje drame Mali mi je ovaj grob, kao i Dino Mu­
stafić, režiser njene beogradsko-sarajevske postav­
ke. U intervjuu za Peščanik iz juna 2013. godine, Bi­
108
ljana Srbljanović govoreći o mladobosancima kaže:
“Njihova ideja je bila republika.” U NIN-u od 27. fe­
bruara ove godine, Dino Mustafić kaže da su mla­
dobosanci bili mladići nošeni idejom “ujedinjenja
Južnih Slovena u državotvornu zajednicu, odnosno
republiku Jugoslaviju”. 12. marta, u intervjuu za Ra­
dio Slobodna Evropa, Mustafić veli: “ Gavrilo Prin­
cip na sudu je rekao da je po nacionalnosti Jugoslo­
ven, da se zalaže ne za bilo kakvu državnu tvorevi­
nu nego Republiku Jugoslaviju.” Ovdje već imamo
problem; Mustafić po svoj prilici aludira na sljede­
ću Principovu izjavu sa suđenja: “Ja sam naciona­
lista Jugosloven i težim za ujedinjenjem svih Jugo­

Stogodišnji rat
slovena u bilo koju državnu formu, i da se oslobo­
de Austrije.” Pročitajmo pažljivo ovu rečenicu. Prin­
cip insistira na dvije stvari: na ujedinjenju Jugoslo­
vena u bilo kojoj državnoj formi te na oslobođenju
od Austrije. Insistiranja na republici nema. To se još
bolje vidi iz sljedećeg isječka iz transkripta suđenja;
Principa ispituje Čabrinovićev branilac Premužić,
a dijalog ide ovako – “Pitanje: Kako je bilo mišlje­
nje što se tiče Srbije, da li bi za Bosnu bilo korisno
da se pripoji Srbiji? Odgovor: Bilo je mišljenje da se
ujedine Jugosloveni. Razumije se, Srbija kao slobod­
ni dio Jugoslovena imala bi moralnu dužnost da po­
mogne tom ujedinjenju, da bude kao što je bio Pi­
jemont u Italiji, Pitanje: Kakvog je mišljenja bio Ilić
u političkom pogledu? Odgovor: Bio je nacionali­
sta kao i ja, Jugosloven. Pitanje: Dakle, istog mišlje­
nja kao i vi? Odgovor: Jest, da se imadu ujediniti Ju­
gosloveni. Pitanje: Pod Austrijom? Odgovor: Bože
sačuvaj. Ja nisam bio za dinastije. Tako daleko ni­
smo išli, nego smo mislili: ujedinjenje, pa kako budu
prilike.”

109
BOŽE SAČUVAJ

Pročitajmo pažljivo ovaj dijalog. Istini za volju,

Princip kaže da je protiv dinastija, što bi značilo i
protiv monarhija, ali odmah potom dodaje: “Tako
daleko nismo išli, nego smo mislili: ujedinjenje, pa
kako budu prilike.” Opet su dvije stvari važne: Uje­
dinjenje Jugoslavije oko Srbije kao Pijemonta i od­
lučno odbijanje svakog austrijskog pokroviteljstva.
(“Bože sačuvaj!” – tako na pitanje o ujedinjenju Ju­
goslovena pod Austrijom odgovara čovjek koji se
pred tim istim Premužićem malo poslije izjasni kao
ateista). Princip, dakle, kaže istu stvar koju će četi­

Stogodišnji rat
 ri godine kasnije ponoviti Ivo Andrić: cilj je oslobo­
đenje i ujedinjenje, a pitanje monarhija ili republi­
ka u tom je kontekstu trivijalno. Sjetimo se kako i
dan-danas oni koji Principa proglašavaju terori­
stom najčešće obesmišljavaju njegov čin. Rade to,
naime, tako što insistiraju na Ferdinandovom anti­
mađarskom sentimentu i ističu u svakoj prilici da je
on navodno planirao da dvojnu monarhiju pretvori
u trojnu tako što bi, tobože, i slovenskim narodima
dao njihov vlastiti entitet. To je vjerovatno kontekst
zbog kojeg i Premužić sugeriše mogućnost ujedi­
njenja (Južnih) Slovena pod Austrijom. Mladobo­
sance to, međutim, ne zanima. Zato na ovom mje­
stu valja biti vrlo precizan. Onodobna austrougar­
ska propaganda mnogo je više antisrbijanska nego
antisrpska. (Ne ulazim ovdje u savremene kontro­
verze oko upotreba pridjeva srbijanski i srpski, že­
lim samo reći da je Austro-Ugarskoj mnogo više
smetala slobodna država Srbija nego srpski narod
kao takav.) Uostalom, u Austro-Ugarskoj su (u Voj­
vodini, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Slavoniji i
Dalmaciji) Srbi ionako bili najbrojniji južnosloven­
110 ski narod; bilo ih je, dakle, u samoj Austro-Ugar­
skoj, ne računajući Srbiju, više nego Hrvata i Slo­
venaca. Austro-Ugarska je na te Srbe računala kao
na svoje lojalne građane. Smetala joj je Srbija kao
potencijalni Pijemont za sve Jugoslovene. Kad po­
slije Majskog prevrata, a naročito poslije Balkan­
skih ratova, u Beograd pohrle Tin Ujević, Luka Ju­
kić, Ibro Fazlinović, Đulaga Bukovac i ini, oni to ne
čine zbog Srba, Srbi su ionako svuda oko njih, sa Sr­
bima se svakako druže, oni to rade zbog slobodne
Srbije. Kao u onoj mnogo kasnijoj pjesmi, oni kad
iz Austro-Ugarske pređu u Srbiju, osjećaju da su iza
sebe ostavili maglu, strah i zlo, osjećaju da su stigli

Stogodišnji rat
na slobodno tlo. U tom smislu, potenciranje Crne
ruke i Apisa kao stvarnih organizatora Sarajevskog
atentata, dok se samim mladobosancima, eto, pri­
znaje idealizam, ali se proglašavaju pukim marione­
tama, predstavlja tek rezervni položaj austrougar­
ske propagande.

MECI ŠTO KRUŽE

Prije deset godina, u tekstu pod naslovom Aten-

tat koji traje, objavljenom u Vremenu povodom de­
vedesetogodišnjice Sarajevskog atentata, Svetislav
Basara je napisao: “Metak koji je Gavrilo Princip is­
palio pre devedeset godina još uvek kruži ovim pro­
storima. Nedavno je pogodio Zorana Đinđića.” Je­
dan važan aspekt drame Mali mi je ovaj grob bazi­
ra se na ovoj analogiji. Analogija je, međutim, laž­
na. Iz svake moguće perspektive je lažna: Ferdinand
je bio okupator, Đinđić je bio demokratski izabran
premijer; Ferdidand je ubijen na okupiranoj terito­
riji, Đinđić u glavnom gradu sopstvene zemlje itd.
Nešto je tu, međutim, još važnije. Ako bi treba­
111
lo tražiti analogiju za Đinđićevo ubistvo, puno bo­
lje bi bilo razmišljati o atentatu na kralja Aleksan­
dra u Marseju. U oba slučaja je država obezglavlje­
na ubistvom vladara, u oba slučaja su ti vladari po­
kušavali da vode inokosnu politiku, nedirigovanu
od strane velikih sila. Jako je indikativna Pakoviće­
va sugestija da je Đinđić pokušao da Srbiju “integri­
še u jugoslovenski region koji se sada zove drugim
imenom.” Gotovo da bi se moglo reći da je Đinđiće­
va Srbija na nešto drugačiji način ponovo mogla da
bude Pijemont. (Uostalom, tek kao digresija i tema
za razmišljanje, da je Đinđić ostao živ ko zna da li
bi se raspala zajednica Srbije i Crne Gore, a ona je

Stogodišnji rat
 kao takva bila makar i najmanji mogući jugosloven­
ski ujediniteljski projekat.) Metak koji je ubio Ferdi­
nanda i metak koji je ubio Đinđića nikako nisu je­
dan isti metak; to su dva metka, dva simbola dvi­
je ovdašnje politike, a oba još uvijek kruže. Tvrde­
ći da je to isti metak, uspostavlja se analogija i izme­
đu onih koji su te metke ispalili, a tu odvratnost ci­
jele analogije naprosto bode oči. Gavrilo Princip u
Hrvatima i muslimanima vidi svoju braću, Zvezdan
Jovanović, između ostalog i u Đinđićevom rodnom
Bosanskom Šamcu, bije Hrvate i muslimane samo
zato što su Hrvati i muslimani. Ne, to su dva met­
ka. Metak koji je ubio Ferdinanda simbol je težnje
Jugoslovena za ujedinjenjem, slobodom i političkim
subjektivitetom. Metak koji je ubio Đinđića poslao
je, in ultima linea, i nekadašnji jugoslovenski Pije­
mont u suštinski kolonijalan položaj.

SLOBODA

S dobrim razlogom ili ne, mladobosanci su u

Srbiji vidjeli simbol slobode. Grabež na suđenju
112
izjavljuje: “Kad sam došao u Srbiju, vidio sam ogro­
mnu razliku između režima u Srbiji i u Bosni. Uočio
sam težak položaj naših ljudi i naših seljaka u po­
ređenju sa slobodom koju u Srbiji uživa svaki gra­
đanin.” A 13. maja 1912. godine, mladobosanac Mi­
loš Pjanić piše svoj prijatelju Džemilu Drljeviću u
Senj: “Zdravo! Dođoh iz slobodne Srbije. Bio sam
sa studentima iz Zagreba cijelo vrijeme. Odušev­
ljenje veliko i s jedne i s druge strane. Primio Tvo­
ju kartu. Ti si još dobro, bar znaš – premda saža­
ljevam da nemaš oca, a ja imam, ali niko neće da
mari za mene. Svako me se odriče. Ali neka! Ideja će
sve pobijediti. U nama teče krv koja teži za slobo­

Stogodišnji rat
dom i koju ništa ne može spriječiti. Mi ćemo ginu­
ti za ideju i narod. Mi ćemo sve...sve za narod, ništa
za sebe. Jugoslovenski revolucionarni pozdrav! Tvoj
Miloš.” Među ovim studentima iz Zagreba koje po­
minje Pjanić bio je i Luka Jukić. Dobar pisac bi iz
ove razglednice mogao da sastavi cijeli roman. Ot­
kud uopšte Džemil Drljević u Senju (nije baš da je
u Senju u ono vrijeme bilo muslimana)? Izbačen je
iz gimnazije u Sarajevu zbog učešća u đačkim pro­
tivmađarskim demonstracijama. Šta mu piše njegov
prijatelj: Da je bio u slobodnoj Srbiji, sa studentima
iz Zagreba, da je oduševljenje veliko i obostrano.
I dalje: o ideji, o spremnosti da se gine, da se ništa
ne uzme za sebe. To je maj mjesec 1912, dvije godi­
ne prije atentata. Kakav Apis, kakva zloupotreba?!
Sve se već zna; mladobosanci su spremni, kao ze­
mlja za proljeće. Ako je neko nekog iskoristio, isko­
ristila je Mlada Bosna Crnu ruku, a ne obrnuto. I
da se razumijemo, nije da mladobosanci nisu raz­
mišljali o republici. Istom tom Džemilu Drljeviću,
u aprilu 1912. godine, tri njegova prijatelja (Vladeta
Bilbija, Ibrahim Fazlinović i Matej Kordić) šalju ra­
zglednicu na kojoj piše: “Pozdrav od sakupljenih Ju­ 113

goslovena. Puši lulu! Živjela republika!” (Iz današ­

nje perspektive Vladeta, Ibrahim i Matej su Srbin,
Bošnjak i Hrvat, iz svoje vlastite bili su sakupljeni
Jugosloveni.)

BAŠTINA NAJBOLJIH NARAŠTAJA

Nije, naravno, problem republika. Stvar je u pri­

oritetima. Politička deviza Mlade Bosne nije: repu­
blika ili ništa; politička deviza Mlade Bosne jest Ju­
goslavija ili ništa. U tom smislu, ovo današnje fal­
sifikovanje istorije i falsifikovanje ideja Mlade Bo­

Stogodišnji rat
 sne ima dublji cilj. Ideja je, a na tragu austrougarske
propagande, obesmisliti svaki jugoslovenski pro­
jekat izjednačavajući ga sa velikosrpstvom. Prista­
ju svjesni ili nesvjesni austrougarski propagandisti
na razne lične i intimne Jugoslavije, snovite i uto­
pističke, trivijalno-nostalgične i fiktivne, ali nipo­
što na političku Jugoslaviju. Ona bi, tobože, uvijek
bila tek Velika Srbija pod drugim imenom. A, eto,
mladobosanci su, kao, htjeli republiku, jer su znali
da bi Jugoslavija kao kraljevina bila još velikosrpski­
ja nego kao republika. Sve je to slatko, samo što nije
istina. Da ne ispadne da se pozivamo na nekog Sr­
bina koji usprkos svojim anarhističkim i ateističkim
uvjerenjima još uvijek osjeća mističnu vezu sa Ka­
rađorđevićima, citirajmo Ivana Kranjčevića, naji­
staknutnijeg Hrvata optuženog na procesu za Sara­
jevski atentat. Citat je iz transkripta suđenja; Kranj­
čevića ispituje državni odvjetnik: “Pitanje: Ali što
ste kazali da bi se imala osnovati velika jedinstve­
na država. Kako bi se imala zvati? Razgovarali ste
o tom kako bi se imala zvati? Odgovor: Velika Ju­
goslavija. Pitanje: Koja bi imala biti dinastija u njoj?
114 Odgovor: Ona koja je u Srbiji. Pitanje: Dakle srbi­
janska, a koja je tamo? Odgovor: Kralj Petar Kara­
đorđević.” I Ivan Kranjčević na optuženičkoj klu­
pi “krivokletničkog austrijskog suda” 1914. godine
i Ivan (Ivo) Andrić, najprije u zagrebačkom Viho-
ru u proljeće iste te četrnaeste kad priziva kraljeve
vojske, a zatim i u Novostima četiri godine kasnije
poručuju istu stvar: Jugoslavija ili ništa. I ima nečeg
jako licemjernog u tome da se njihove ideje i ideali
danas falsifikuju, naročito od strane one generacije
koju se u vrijeme kad se Jugoslavija raspadala, kad
je propadala “misao narodnog jednistva kao bašti­
na najboljih naših naraštaja i plod teških žrtava”, to

Stogodišnji rat
nije ticalo ama baš ništa. A oni su, kao u nekoj isto­
rijskoj farsi, bili upravo u godinama u kojim su bili
mladobosanci kad je Jugoslavija stvarana. Svi ti gor-
čini mustafići (kao metafore) smijali su se Goranu
Bregoviću kad je pjevao Pljuni i zapjevaj, moja Ju-
goslavijo, kad je lijepio Lijepu našu na Tamo daleko,
kad je, u krajnjoj liniji, pokušao i politički nešto da
radi sa Antom Markovićem na spasavanju Jugosla­
vije, makar bitka i unaprijed bila izgubljena. To nji­
ma, jebiga, nije bilo kul. Bilo je pametnijeg posla, da
se čita Alan Ford i sluša Sisters of Mercy. U redu je
to, i apolitičnost je pogled na svijet. Samo što izgle­
da nije bilo nikog mlađeg od Miljenka Smoje da se­
damdeset godina poslije Andrića kaže da su raspra­
ve da li Jugoslavija treba da bude federacija ili kon­
federacija besmislene ako je u sumnju dovedeno pi­
tanje jedinstva. A pitanje jedinstva je dovedeno u
sumnju insistiranjem na tezi da jedinstvena Jugo­
slavija jest jednako Velika Srbija. I sada, kad Jugo­
slavije više nema, kad je propala “baština najboljih
naših naraštaja i plod teških žrtava”, oni koji su, u
najboljem slučaju, tom propadanju sekundirali svo­
jim nečinjenjem, post festum opravdavaju svoj iz­ 115

bor fatalističkim falsifikovanjem istorije. Jugoslavi­

ja kao politički projekat po njima ni u kojoj varijanti
nema niti je imala šanse, jer će uvijek da je zloupo­
trijebe zli velikosrpski crnorukaši. Njima je, uosta­
lom, i bolje da Jugoslavije nema. Ovako se lakše pa­
razitira na sentimentima tipa jest nam nekad bilo li-
jepo, al nema veze, mi se i dalje družimo. I da, pri­
ča o Mladoj Bosni nije njihova priča. Svodeći je na
Principa, na tri-četiri, kao sa švedskog stola, izabra­
na citata, na lažne analogije, oni je lišavaju suštine.
Jer Princip nije bio sam. Iza njega je stajala sva sila
onih koji su “misao ujedinjenja pronijeli neokaljanu

Stogodišnji rat
 kroz bratoubilačke bojeve i nisu je zatajili pred kri­
vokletničkim austrijskim sudovima.” Jedan od njih
zvao se Marko Perin. Njega je Premužić na suđenju
pitao kojeg je političkog mišljenja, a on je odgovorio
da je nacionalista Jugosloven. Na pitanje šta to zna­
či, odgovara: Znači ponajprije kulturno ujedinjenje
svih Jugoslovena, a onda političko. Taj Marko Perin
koji je decembra 1914. umro u zatvoru zapravo je
napisao one stihove, slične poznatijim Principovim
stihovima, stihove koji se u posljednje vrijeme tako­
đe pripisuju Principu. Ispravimo ovdje tu zabludu;
ovo je napisao Marko Perin:

I grobovi naši Bečom će se borit

Po dvorovima šetat i plašit gospodu.
A grobovi naši Evropi će zborit
Jugosloven mora dobiti slobodu.

Mora da su još i prije atentata Perin i Princip

pričali o tome da će se i mrtvi boriti protiv Beča, pa
im se poslije, u zatvoru, ta slika obojici, na ponešto
drugačiji način ukazala u stihovima. A ideja da Ju­
116 gosloven mora dobiti slobodu poslije sto godina op­
staje samo u grobu i stihu.

“Vreme” 1216–1217, 24. april 2014.

Stogodišnji rat
 117

Bogdan Žerajić, Veljko Čubrilović, Miško

Jovanović sa drugovima i 6. razred Velike sarajevske
gimnazije na izletu (Ivo Andrić prvi sleva sedi)

Stogodišnji rat
 Čabrinović i Princip vezani lancima, pred suđenje

118

Atentatori u sudnici

Stogodišnji rat
Lektira
 Slavko Mićanović

Smisao
Sarajevskog
atentata

Prošlo je punih pedeset godina od onih junskih

dana kada su u Sarajevu planuli pucnji koji su po­
tresli svijet. Pedeset godina dijeli nas od vremena
kada je čovječanstvo krenulo putem svoje četvoro­
godišnje kalvarije plaćajući krvavi tribut politici za­
vađenih imperijalističkih država Evrope koje su se
već decenijama prije sudbonosnog Vidovdana glo­
žile oko prevlasti u svijetu i grozničavo se sprema­
le za oružani obračun kad dođe njegov čas. Davno
su zarasli u travu grobovi koje je taj rat ostavio za
sobom, davno su istrunule kosti nebrojenih ratni­
ka koji padoše na bojnim poljima, davno su istru­
120 nule kosti sarajevskih atentatora i njihovih žrtava, a
vrijeme nikako ne uspijeva da baci veo zaborava na
te dramatične događaje od prije pet decenija. Oni
kao da su još uvijek prisutni u ljudskom životu, jer
je živo i neprestano se ponavlja pitanje: šta se zapra­
vo desilo u Sarajevu i zašto se desilo?
Mir koji su potpisale sile učesnice u ratu morao
je biti diktat koji pobjednici nameću pobijeđenima.
A pobijeđeni su, od samog početka novog života,
počeli misliti na revanš. Ne samo da nisu izvojevali
ono za što su u rat stupili nego su izgubili i ono što
su imali. Među pobijeđenima se javila i neprekidno
jačala težnja za revanšom.

Stogodišnji rat
 Ta misao revanšizma izazvala je i misao o revi­
ziji svih onih ocjena o karakteru rata koji se zavr­
šio, a i misao o reviziji kriterija za utvrđivanje od­
govornosti za njegovo izbijanje. Iz sredine pobije­
đenih i iz onih krugova u ostalom svijetu koji su iz
ovog ili onog razloga smatrali potrebnim da se s po­
bijeđenima solidarišu nastala je opsežna literatu­
ra koja hoće da sarajevski atentat bude tretiran kao
uzrok za izbijanje rata, a Srbija kao inspirator, ini­
cijator i organizator atentata. Mnogo je mastila i
hartije utrošeno da bi se dokazalo da je srpska vla­
da znala za atentat, da ga je odobravala i aktivno se
angažovala da do atentata dođe pa je, prema tome,
kao logičan rezultat takvog dokazivanja, utvrđiva­
na i njena odgovornost za sve posljedice koje je taj
atentat sobom donio. Išlo se za tim da se promije­
ni položaj Njemačke i Austrije prema pobjednici­
ma, da se ostvare preduslovi za pokretanje pitanja
revizije mirovnih ugovora u korist pobijeđenih. Da­
kle, revanšizam glavnih izazivača prvog svjetskog
rata, boreći se za reviziju mirovnih ugovora, uzeo je
u pomoć nauku i publicistiku koje treba da smanje
teret odgovornosti za rat centralnih sila. 121

Bilo je pisaca za koje se ne bi moglo reći da su

im simpatije na strani Njemačke i Austrije, a koji
su na atentat u Sarajevu gledali na način koji je išao
na ruku revizionizmu u ratu pobijeđenih sila. To je
svakako i zbog toga što je nauka građanske Evrope
često griješila kad je vjerovala da se takav događaj
kao što je prvi svjetski rat dade objasniti jednim je­
dinim događajem, da rat kao posljedica može ima­
ti samo jedan uzrok koji, da je izostao, izostao bi i
sam rat. Gubilo se iz vida da je sarajevski atentat
samo jedan u nizu događaja, da je samo jedan de­
talj mnogo složenije i zamršenije slike koju pred­

Stogodišnji rat
 stavlja evropska stvarnost onoga vremena. Gubi­
lo se iz vida da je sarajevski atentat eksplozija revo­
lucionarnog kretanja u državi koja je bila odživjela
svoj vijek, odigrala svoju ulogu i još se održavala na
vještački, potpuno nasilan i tako reći protuprirodan
način postavši već odavno anahronizam čija je pro­
past već nestrpljivo kucala na vrata istorijske pozor­
nice. Svoju propast Austro-Ugarska je nosiia u sa­
moj sebi, a sarajevski atentat, kao i oni drugi prije
njega, bio je samo vidljivi znak neizlječive smrtne
bolesti koja je razjedala iznemogli organizam ostar­
jelog carstva.
Bilo je, međutim, i pisaca kojima je bilo jasno da
se pitanje odgovornosti za svjetski rat ne može po­
stavljati na taj način, tako da je danas već jasno da
sarajevski atentat za izbijanje rata nema onaj značaj
koji su mu pridavali i još mu pridaju razni revanšisti
i njihovi zagovarači.
Sasvim je, dakle, irelevantno pitati se je li Srbi­
ja kao utvrđeni i prirodni protivnik Austro-Ugarske
imala udjela u sarajevskom atentatu, koliki je i ka­
kav bio taj udio, je li srpska vlada u Beogradu zna­
122 la da se atentat sprema ili nije znala. Srpska vla­
da doznala je da se atentat sprema i, budući da je
bila svjesna da taj atentat predstavlja ozbiljnu opa­
snost za nju u tom času, preduzela je niz mjera da
bi ga nekako spriječila. Mobilisala je svoju polici­
ju, mobilisala je ostale faktore u tom smislu. Utvr­
đeno je da je poseban emisar uspostavio direktnu
vezu sa organizatorom atentata tražeći od njega u
ime Srbije da se od atentata odustane. Utvrđeno je
da je srpska vlada učinila i tako neobičan korak kad
je svoga zvaničnog predstavnika u Beču uputila da
na mjerodavnom mjestu skrene pažnju na moguć­
nost nemilog incidenta u vezi sa planiranim mane­

Stogodišnji rat
vrima i predviđenom posjetom prestolonasljednika
Sarajevu.
Pa ipak, sve to nije nimalo važno i o smislu sa­
mog događaja ne govori upravo ništa. Intervenci­
ja Ciganovića, Tankosića, Dragutina Dimitrijevi­
ća-Apisa i niza drugih ličnosti samo je tehnički de­
talj, sporedna epizoda. Atentat je moguće zamisli­
ti i bez Ciganovića, i bez Tankosića, i bez svih osta­
lih iz kruga “Narodne odbrane” ili “Crne ruke”, ali
ga nije moguće zamisliti bez Vladimira Gaćinovi­
ća, bez Danila Uića, bez Gavrila Principa i drugo­
va, nije ga moguće zamisliti bez onih seljaka koji su
bili spremni da stave glavu u torbu i koji su je stav­
ljali, samo ako se radilo protiv Austrije i činili su to
sa jednim fatalističkim mirom i uvjerenjem da će
svojim učešćem i svojom žrtvom doprinijeti pro­
pasti omrznute države. Atentata ne bi bilo i ne bi
ga moglo biti bez mržnje širokih narodnih slojeva
koja je bila upravljena na sve što je dolazilo od dr­
žave. Ta mržnja i to masovno nezadovoljstvo nisu
mogli ostati nepoznati vladajućim austrougarskim
krugovima u Bosni i Hercegovini. Sam državni od­
vjetnik Franjo Svara, kad je upućivao svoje jetke re­ 123

plike na pledoaje dra Rudolfa Cistlera, uzviknuo je

u jednom trenutku sa puno indignacije: “Ovi selja­
ci koji nijesu znali ništa o politici, o Srbiji, što se na
granici radi, odmah su, čim su se pojavili Srbi, pri­
stali uz njih, tako da smo ih morali vješati.” Mislio je
na seljake koji su dočekivali one odrede srpske voj­
ske, koji su u prvim nedjeljama rata uspjeli da pređu
Drinu, da stupe na tlo Bosne i Hercegovine, gdje je
narod u njima vidio oslobodioce.
Kad se borio da dokaže da je Princip na dan
atentata bio punoljetan, Franjo Svara je pobijajući
vjerodostojnost dokumenta koji je o datumu Prin­

Stogodišnji rat
 cipovog rođenja izdao nadležni sveštenik, izjavio:
“ .. .mogu kazati da su se uopće sveštenici srpsko-
pravoslavne vjere pokazali kao veleizdajnici, da ih je
mnogo bilo postreljano”.
Dakle, Svara je, kud god se okrene, vidio sve
same “veleizdajnike”, to jest neprijatelje države koji
samo čekaju priliku pa da izvedu otrgnuće Bosne i
Hercegovine iz okvira austrougarske države i pripo­
je je Srbiji.
Franji Svari kao ni ostalima nije padalo na pa­
met da postojeće stanje u zemlji objašnjavaju ma
čim drugim nego isključivo postojanjem i djelova­
njem velikosrpske propagande i intrigama srpske
vlade koja je nastojala da stvori uslove za ostvare­
nje svojih zavojevačkih planova. Kada je onako te­
meljito i sa pedantnim udubljivanjem vršio pripre­
me za manevre i aranžirao posjetu Franje Ferdinan­
da Sarajevu, poglavar zemlje general Potiorek svje­
sno je išao za tim da atakira na ponos srpskog naro­
da koji je upravo te godine trebalo naročito svečano
da proslavi svoj nacionalni praznik. U svojoj soldač­
koj zaslijepljenosti i birokratskoj naduvenosti Poti­
124 orek nije sebi davao računa o tome da je ta njegova
aktivnost samo dosipanje ulja na vatru, da je ona još
jedan dokaz više i inače nezadovoljnom narodu da
od države čiji. je on predstavnik i u ime koje on tu
vlada ne treba da se nada nikakvom dobru.
Ne bi bilo lako pobrojati sve one postupke i sve
one akte austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovi­
ni koji su gotovo cijele četiri decenije sve više i više
oturali narod od sebe, izazivali njegovu srdžbu i
mobilisali njegove snage na otpor i na borbu.
Atentat u Sarajevu bio je, dakle, rezultat i po­
sljedica revolucionarnog kretanja u Austro-Ugar­
skoj i ima svoje veze i sa ostalim revolucionarnim

Stogodišnji rat
pokretima u Evropi toga vremena, posebno sa re­
volucionarnim kretanjima u Rusiji. Podsjetimo se
da je Vladimir Gaćinović, čovjek koji je nesumnjivo
odlučno uticao na stanje duhova u krugovima re­
volucionarne omladine u Bosni i Hercegovini, imao
neposrednu vezu i lični dodir sa ljudima ruske re­
volucije. Lijevi eser Natanson bio je njegov lični pri­
jatelj, a Natanson nije bio suviše udaljen od Lenji­
na, mada se s njim razilazio u nekim pitanjima. Ne
znači to, naravno, da treba zaključiti da je misao o
atentatu na Ferdinanda Gaićinoviću došla s te stra­
ne, ali je sigurno da je to njegovo druženje s ruskim
revolucionarima moglo uticati na pravac i tok nje­
govog razmišljanja o sredstvima borbe i o načinu
njenog vođenja. Gaćinović se upoznao sa vrlo viju­
gavim i zamršenim putovima kojima se kretala ru­
ska revolucija, sa njenim fazama koje su se burno
smjenjivale, a ljudi koji su išli tim putovima i koji su
predstavljali te pojedine faze nalazili su se oko nje­
ga, on je s njima razgovarao i izmjenjivao misli. Zar
bi bilo čudno ako se u njegovoj svijesti javilo pita­
nje: ako je ruska revolucija prešla jednu fazu indivi­
dualne akcije koja joj je omogućila da prede na dru­ 125

ge, više i efikasnije metode borbe, zašto tu fazu, kao

pripremnu, ne bi mogla imati i revolucija u Bosni i
Hercegovini?
U Gaćinovićevoj glavi javila se misao o atentatu
kao sredstvu borbe protiv monarhije u Bosni i Her­
cegovini i u njoj je ona dobila tako reći svoju teoret­
sku razradu. Ta misao pala je na već pripremljeno
tlo: zemlja je stenjala u ropstvu, a u njoj se već javi­
la generacija mladih revolucionara koji su bili željni
djelovanja i htjeli su da odmah vide i dožive i rezul­
tate toga djelovanja.

Stogodišnji rat
 Tu više nije imao da se miješa niko sa strane,
jer niko nije bio ni potreban. U jednoj jedinoj tač­
ki koncentrisalo se sve nezadovoljstvo masa koje se
gomilalo decenijama, ono se’ tu zgusnulo do krajnje
mjere i pretvorilo se u masu eksploziva kojoj nije
trebalo mnogo da plane.
Atentatore su na suđenju predstavljali kao fa­
natike, kao zavedene nedorasle i nezrele ličnosti
koje su, nesposobne da razmišljaju i daju sebi raču­
na o svojim postupcima, služile drugima za njiho­
ve mračne ciiljeve. Tu tezu sastupala je optužba da
bi na taj način dokazala odgovornost Srbije, a nju je
zastupala i odbrana da bi smanjila teret odgovorno­
sti svojih branjenika.
Ali su atentatori pobijali i pobili i optužbu i
odbranu. Oni su se i u istrazi i na glavnoj raspra­
vi predstavljali kao ljudi koji su znali šta hoće. Is­
crpno su izložili svoje stavove, svoja politička shva­
tanja, svoju filozofiju. Ništa ne mari što je kod ne­
kih među njima bilo mnogo nedosljednosti, što je
bilo konfuzno i ponekad u sebi protivrječno. Važ­
no je jedino to da je bilo iskreno, da je bilo, doživ­
126 ljeno. Čabrinović je na mnogo mjesta davao lucid­
ne primjedbe i zapanjujuće komentare. “Kako to” –
pitao je – “da se atentati neprestano dešavaju upra­
vo u Austriji? Zašto ne u Engleskoj, u Francuskoj...?
Čabrinović je izlažući na suđu svoj život, u neko­
liko mahova pokazao kako su prilike pod kojima
su živjeli on i njegovi drugovi stvarale od njih zre­
le mislioce, bez obzira na to što nisu imali vreme­
na potrebnog za sabiranje životnog iskustva i stica­
nje znanja. U svojoj sedamnaestoj godini on je već
bio sposoban da uočava razliku između riječi i dje­
la, da kritički sudi i zaključuje o suštini socijalistič­
kog pokreta, u onom trenutku. Njegov anarhizam

Stogodišnji rat
koji je on toliko volio da ističe postaje nam jasan:
on je bio reakcija poštenog revolucionara koji nije
mogao da ne vidi ljudsko licemjerje, ma koliko se
ono krilo ispod plašta bučnih i patetičnih fraza. Kad
opisuje materijalnu bijedu u kojoj je živio, Čabrino­
viić ističe da nije imao za što da kupi knjige d nije
mogao da čita ono što je želio. Taj vrhunac bijede,
kad nije imao šta da čita, pogodio je Čabrinovića u
njegovoj sedamnaestoj godini!
Nasmiješen, zamišljen, živahan i turoban, pone­
kad veseo i bučan, ponekad ćutljiv d zabrinut, tako
prolazi Čabrinović kroz glavnu raspravu, uvijek ras­
položen da govori, da objašnjava sudu, da daje re­
plike i pravi upadice. Na kraju, sentimentalan kakav
je bio, on u svojoj završnoj riječi kaže: “Prije nego
se rastanemo želim, da nas shvatite, da nas ne sma­
trate zločincima. Mi smo voljeli naš narod. Devet
desetina našega naroda je težak. On pišti, jaduje,
nema škola, nema kulture. Nas je to boljelo. Mi smo
osjećali bol našega naroda, a nijesmo mrzili Habz­
buršku kuću. Premda su u meni anarhističke ideje,
premda sam mrzio sve, nikada ni jednom mišlju ni­
jesam bio proti Njegovom Veličanstvu Franji Josi­ 127

pu. Jedino mi je bilo krivo što ima 60.000 kruna na

dan…”
Je li uopšte moguće poslije ovoga postaviti pita­
nje o motivima Nedjeljka Čabrinovića?
Gavrilo Princip govorio je manje i u istrazi i na
glavnoj raspravi, ali ono što je rekao sasvim je do­
voljno da bismo u potpunosti doživjeli njegov lik,
lik beskompromisnog borca i samopregaoca. Ne­
prestano je išao pravom linijom, nikad ne misleći na
sebe i uvijek na stvar kojoj je posvetio cio svoj život.
Zakleo se da će osvetiti Bogdana Žerajića. Osve­
ta i kazna – to je njegov motiv. Ogorčen zbog poli­

Stogodišnji rat
 tičkog oportunizma i konformizma u koji su tonu­
li politički aktivni građanski krugovi u njegovoj ze­
mlji, razočaran rezultatima koje je dala nekad mno­
go hvaljena i praktikovana akcija “tihog rada” u na­
rodu, u njegovoj svijesti nastaje i razvija se misao o
potrebi i neminovnosti drugog oblika borbe u koju
on ulazi bez rezerve, bez kolebanja, bez misli na po­
vlačenje. Prama stvarnosti trenutka on je nepomir­
ljiv i s njome on ne želi da stupa ni u kakve kom­
promise. Ta stvarnost njemu se ukazuje kao mrač­
na negacija života koja je gora i od same smrti. Za
vrijeme sudske istrage dao je izraza svome osnov­
nom raspoloženju u nekoliko stihova pisanih ekse­
rom na dnu zatvorske porcije koji su ostali iza njega
kao rječito svjedočanstvo, kao objašnjenje i poruka:
“Tromo se vreme vuče,
I ničeg novog nema,
Danas sve kao juče,
Sutra se isto sprema.
Al’ glavno je rekao pre
Žerajić, soko sivi:
128 Ko hoće da živi nek mre,
Ko hoće da mre, nek živi.”
Mada nacionalisti po vlastitim izjavama, aten­
tatori nisu bili nosioci nikakve isključive nacionali­
stičke ideje, nego su bili borci za slobodu, za ukida­
nje vladavine nasilja i tlačenja političkog, ekonom­
skog i socijalnog. U onom istorijskom trenutku i na
onom mjestu na kojem su se oni našli, u onom di­
jeilu Evrope u kojem je njima istorijski bilo dano da
djeluju, boriti se za ciljeve koje su oni imali pred so­
bom bilo je moguće samo i jedino borbom protiv
Austrije. Kakvim sredstvima? Svim sredstvima koja
su dotle u borbi potlačenih bila poznata i primjenji­

Stogodišnji rat
vana, prema tome i sredstvima nasilja, sredstvima
individualne akcije.
Da li su predstavnici ove revolucionarne gene­
racije koja je spremila i izvršila atentat na Franju
Ferdinanda mogli misliti i raditi drukčije nego što
su mislili i radili?
Istorijski trenutak u kojem su živjeli nije im da­
vao niti mogao dati mnogo ohrabrenja. Međuna­
rodna konstelacija bila je takva da su nade, vezane
za Srbiju, vodile u neku daleku i neizvjesnu buduć­
nost koja se gubila u magli, dok je stanje u samoj
njihovoj otadžbini, u porobljenoj Bosni i Hercego­
vini, za njih moglo biti samo izvor beskrajnih patnji.
Nisu vidjeli izlaza, nisu našli nikoga ko bi im ođgo­
vorio na sudbonosno pitanje: šta da se radi?
I potražili su odgovor u sebi samima. Tamo su
ga i našli. Oni će dokazati da je njihov narod dosto­
jan slobode, dokazat će da je njihov narod sazreo
i stekao pravo da sam sobom vlada. Ništa to što je
Evropa ogluvjela, oni će je probuditi. Kad nije htje­
la da čuje i vidi posljednju bunu protiv Turske, kad
je zatvorila oči pred ustankom od 1882, kad je pres­
pavala aneksiju, moraće da čuje njih kad budu kazi­ 129

vali svoju riječ.

Tako su mislili ovi mladići koji su riješili da se
žrtvuju. Smatrali su da ne pripadaju sebi, nego na­
rodu i istoriji. I učinili su sve što su mogli, gordo
usamljeni i dali su od sebe sve što je moguće da lju­
di daju. Bili su hrabri čijem “bezumlju pjevamo pje­
smu slave”, bili su vjesnici novih borbi i pokretači na
nove oslobodilačke akcije. Pucajući na nasljednika
austrougarskog prijestolja, oni su pucali u zlo čiji je
nosilac i predstavnik za njih bio on. I u tome je smi­
sao njihovog djela.
Sarajevski atentat, Stvarnost, Zagreb, 1965

Stogodišnji rat
130

Stogodišnji rat
Ivo Andrić

Odlomak iz romana
Na Drini ćuprija

Bilo je i biće zvezdanih noći nad kasabom, i raskoš­

nih sazvežđa i mesečina, ali nije bilo i bogzna da li
će još biti takvih mladića koji u takvim razgovori­
ma sa takvim mislima i osećanjima bdiju na kapiji.
To je naraštaj pobunjenih anđela, u onom kratkom
trenutku dok još imaju i svu moć i sva prava anđe­
la i plamenu gordost pobunjenika. Ovi sinovi selja­
ka, trgovaca ili zanatlija iz zabačene bosanske kasa­
be dobili su od sudbine, bez svoga naročitog napora,
otvoren izlaz u svet i veliku iluziju slobode. Sa svo­
jim urođenim kasabalijskim osobinama oni su od­
lazili u taj svet, birali manje-više sami, prema svo­
jim sklonostima, trenutnim raspoloženjima ili ćudi­
ma slučaja, predmet svojih studija, vrstu svojih za­
131
bava i krug svojih poznanstava i prijatelja. U većini
oni nisu mogli ni umeli da obuhvate i zagrabe mno­
go od onoga što su uspevali da vide, ali nije bilo ni­
jednoga koji nije imao osećanje da može da zahva­
ti gde god hoće i da je sve što prigrli njegovo. Život
(ta reč je dolazila vrlo često u njihovim razgovori­
ma, kao i u književnosti i politici toga vremena, gde
se pisala sa velikim početnim slovom), život je stajao
pred njima kao objekt, kao poprište za njihova oslo­
bođena čula, za njihova umna ljubopitstva i osećaj­
ne podvige, koji nisu poznavali granica. Svi su pu­
tevi pred njima, otvoreni, pukli do u beskraj; na ve­

Stogodišnji rat
 ćinu od tih puteva neće oni nikad ni nogom stupiti,
pa ipak opojna slast života bila je u tome što su mo­
gli (bar u teoriji) slobodno da biraju koji hoće i smeli
da posrću od jednog do drugog. Sve ono što su dru­
gi ljudi, druge rase, u drugim zemljama i vremeni­
ma, postigli i stekli u nizu naraštaja, u toku vekov­
nih napora, po cenu života, ili odricanja i žrtava, ve­
ćih i skupljih od života, sve je to ležalo pred njima
kao slučajno nasledstvo i opasan dar sudbine. Izgle­
dalo je fantastično i neverovatno, pa ipak je bilo isti­
nito: oni su mogli da čine sa svojom mladošću šta
hoće, u jednom svetu gde su zakoni društvenog i lič­
nog morala, sve tamo do daleke granice kriminala,
bili upravo tih godina u punoj krizi, slobodno tuma­
čeni, primani ili odbacivani od svake skupine ljudi i
svakog pojedinca; oni su mogli da misle kako hoće,
da sude o svemu, slobodno i neograničeno; oni su
smeli da govore šta hoće, i za mnoge od njih te reči
su bile isto što i dela, one su zadovoljavale njihove
atavističke potrebe za junaštvom i slavom, silovito­
šću i razaranjem, a nisu povlačile za sobom obavezu
na delanje ni neku vidljivu odgovornost zbog izreče­
132 nog. Najdarovitiji među njima prezirali su ono što je
trebalo da uče i potcenjivali ono što mogu da urade,
a ponosili se onim što ne znaju i zanosili onim što je
izvan njihove moći. Teško je zamisliti opasniji način
da se uđe u život i sigurniji put ka izuzetnim delima
i ka potpunom slomu. Samo najbolji i najjači među
njima bacali su se zaista sa fanatizmom fakira u ak­
ciju i tu sagarali kao mušice, da bi od svojih vršnja­
ka odmah bili slavljeni kao mučenici i svetitelji (jer
nema naraštaja koji nema svoje svetitelje) i podizani
na pjedestal nedostižnih uzora.
Svaki ljudski naraštaj ima svoju iluziju u odnosu
prema civilizaciji; jedni veruju da učestvuju u nje­

Stogodišnji rat
nom raspaljivanju, a drugi da su svedoci njenog ga­
šenja. U stvari, ona uvek i plamsa i tinja i gasne, već
prema tome sa koga mesta i pod kojim uglom je po­
smatramo. Ovaj naraštaj, koji sada pretresa filozof­
ska, društvena i politička pitanja na kapiji, pod zve­
zdama, iznad vode, samo je bogatiji iluzijama; inače
u svemu sličan drugima. I on ima osećanje i da pali
prve vatre jedne nove civilizacije i da gasi poslednje
plamenove druge, koja dogoreva. Ono što bi se za
njih naročito moglo kazati, to je: da nije bilo odav­
no pokoljenja koje je više i smelije maštalo i govori­
lo o životu, uživanju, i slobodi, a koje je manje imalo
od života, gore stradalo, teže robovalo i više ginulo
nego što će stradati, robovati i ginuti ovo. Ali za tih
letnjih dana 1913. godine sve je to bilo još u sme­
lim ali neodređenim nagoveštajima. Sve je izgledalo
kao uzbudljiva i nova igra na ovom drevnom mostu
koji se na mesečini julskih noći belasao čist, mlad i
nepromenljiv, a savršeno lep i jak, jači od svega što
vreme može da donese i ljudi da smisle i učine.

(…)
Najposle došla je i godina 1914, poslednja go­ 133

dina hronike o mostu na Drini. Ona je došla kao i

sve ranije godine mirnim hodom zemnog vreme­
na, ali uz potmulu huku sve novih i sve neobičnijih
događaja koji su se kao talasi propinjali jedan iznad
drugog.
Toliko je božjih godina prešlo preko kasabe po­
red mosta i toliko će ih još preći. Bilo ih je i biće ih
svakojakih, ali će godina 1914. uvek ostati izdvoje­
na. Tako bar izgleda onima koji su je preživeli. Nji­
ma izgleda da se nikad, ma koliko se pričalo i pisa­
lo o tome, neće moći ili neće smeti kazati sve ono
što se tada sagledalo tamo u dnu ljudske sudbine,

Stogodišnji rat
 iza vremena i ispod događaja. Ko da izrazi i prene­
se (tako misle oni!) one kolektivne drhtaje koji su
odjednom zatresli masama i koji su sa živih bića
stali da se prenose na mrtve stvari, na predele i gra­
đevine? Kako da se opiše ono talasanje u ljudima,
koje je išlo od nemog životinjskog straha do samou­
bilačkog oduševljenja, od najnižih nagona krvološ­
tva i podmukle pljačke do najviših podviga svetač­
kog žrtvovanja u kome čovek prevazilazi sebe i do­
diruje za trenutak sfere viših svetova sa drugim za­
konima? Nikad to neće moći biti kazano, jer onaj
ko to sagleda i preživi, taj zanemi, a mrtvi ionako
ne mogu da govore. To su stvari koje se ne kazuju,
nego zaboravljaju. Jer da se ne zaboravljaju, kako bi
se mogle ponavljati?
Toga leta 1914. godine, kad su gospodari ljud­
skih sudbina poveli evropsko čovečanstvo sa igra­
lišta opšteg prava glasa u već ranije spremljenu are­
nu opšte vojne obaveze, kasaba je pružala malen ali
rečit obrazac prvih simptoma jednog oboljenja koje
će s vremenom postati evropsko, pa svetsko i opšte.
To je bilo vreme na granici dveju epoha ljudske po­
134 vesnice, a otud se mnogo jasnije video kraj one epo­
he koja je tu završavala nego što se nazirao poče­
tak nove koja se otvarala. Tada se još za nasilja tra­
žilo opravdanje i za zverstva nalazilo neko ime, po­
zajmljeno iz duhovne riznice prošlog veka. Sve što
se dešavalo imalo je izgled prividnog dostojanstva i
draž prvine, onu strahovitu, kratkotrajnu i neizreci­
vu draž koja je docnije tako iščilela da je ni oni koji
su je tada tako živo osetili ne mogu više u sećanju
da izazovu.
Ali sve su to stvari koje samo uzgred napomi­
njemo i koje će pesnici i naučnici idućih epoha ispi­
tivati, tumačiti, i vaskrsavati sredstvima i načinima

Stogodišnji rat
koje mi ne slutimo, a sa vedrinom, slobodom i sme­
lošću duha koji će biti daleko iznad našega. Njima
će verovatno poći za rukom da i za ovu čudnu go­
dinu nađu objašnjenje i da joj odrede pravo mesto u
istoriji sveta i razvoju čovečanstva. Ovde, ona je za
nas jedino i pre svega godina koja je bila sudbono­
sna po most na Drini.
Leto 1914. godine ostaće u sećanju onih koji su
ga ovde preživeli kao najsvetlije i najlepše leto koje
se pamti, jer u njihovoj svesti ono sja i plamti na či­
tavom jednom džinovskom i mračnom horizontu
stradanja i nesreće, koji se proteže do u nedogled.

135

Stogodišnji rat
 Intervju: Ivo Andrić, književnik

Ponekad se pitam da li je to
neka vrsta mistične kazne
za nas koji smo preživeli?

Treba da govorite g. Andriću za čitaoce „Ide-

ja”. Primetili ste već svakako dosadašnje razgo-
vore koje smo objavili. Naš je smer da upozna-
mo širu publiku kroz te razgovore neposredno
sa našim književnicima, a doći će na red i na-
učnici, socijalni borci, umetnici itd.
Da, čitao sam sa interesom dosadašnje književ­
ne intervjue Ideja. Iskreno da vam kažem, ja ne ve­
rujem da ovaj rod književnih ispovesti može i kod
nas da se razvije do onog stepena do koga se razvio
kod Francuza i zapadnih naroda uopšte. Na ovom
136 našem Balkanu postoji jedan urođen stid od svega
što nosi ličan pečat i jedan gotovo sujeveran, instin­
ktivan strah od fiksiranja svojih namera, pa ma i za
dogledno vreme i za posve izvesne stvari. Videćete,
sa tim faktorom ćete morati računati.
Osetivši da naša pitanja neće moći lako da ga
učine govorljivijim, mi spominjemo prvo proš-
lost, njegove drugove, njegov život na Bistriku
u lepom Sarajevu, gde se školovao, i omladinu
po austrijskim gimnazijama.

Stogodišnji rat
 Pognute glave i tiho g. Ivo Andrić tada počinje
da odgovara:
Postavljajući mi ta pitanja vi budite u meni se­
ćanja. A to je posao za koji najmanje i najređe na­
lazim vremena. Možda će naši potomci reći za nas,
kao jednu od osnovnih karakteristika. „To su bili
ljudi koji se nisu gubili u sećanjima.” Zaista, život
nam nije dopuštao da se mnogo obziremo unatrag.
Kad nismo gledali napred, mi smo gledali u sebe.
Moje učešće u akciji predratne nacionalističke
omladine bilo je u isto vreme vrlo značajno i vrlo
skromno. Značajno i važno po moju individualnu
sudbinu i duhovni razvitak, a skromno i maleno po
stvarnoj aktivnosti i po težini lične žrtve.
O toj bosanskoj nacionalističkoj omladini mno­
go se pisalo posle rata. Moji drugovi Pero Slijepče­
vić i B. Jevtić dali su nekoliko odličnih prikaza ta­
dašnjih ljudi i prilika. U mom sećanju ta su vreme­
na svetla i daleka. Kao neka velika strast, kao najbo­
lji deo života. Ja ne sumnjam da će nekad neko sku­
piti i u jednom umetničkom delu opisati tu omladi­
nu koja je bila zaista veličanstvena svojom kristal­ 137
nom čistoćom karaktera, svojom strašnom željom i
neutoljivom žeđi. Žedni smo bili i željni svega. Želj­
ni dostojnijeg, šireg, boljeg života koga smo naslu­
ćivali iza granica države u kojoj smo živeli, željni
prave otadžbine, prave škole i prave nauke. Ta že­
lja razapinjala nas je i nosila u našem često naivnom
i neuravnoteženom radu i obrazovanju. Ležala je u
nama stalno, kao eksploziv, smrtonosan za druge
i za nas same. Od naših želja do njinog ostvarenja
bila je neprelazna i neprolazna daljina. Delila nas je
cela jedna stvarnost. Utoliko gore po stvarnost! Mi
smo je prezirali i nipodaštavali sa fakirskom preda­

Stogodišnji rat
 nošću, bezumnom verom i vidovitošću. „Želim da
odbacim ovaj život kao tešku kabanicu” – pisao je
tada jedan mlad pesnik; iz te generacije i ne slute­
ći kako će brzo doći ratovi, prvo balkanski pa onda
svetski, i pomoći mnogome od nas da odbaci svoju
kabanicu, i to zauvek.
U sećanju, Andrić sa bolnim osmehom poči-
nje da priča sasvim intimne anegdote o svojim
drugovima, da bi ih još više uzdigao u našim
očima. Razgovor zatim prelazi opet na pitanja
nacionalnog rada u bosanskim gimnazijama.
Primer tadašnjih austro-ugarskih vlasti pokazu­
je najbolje kako ne treba postupati sa omladinom.
Ali Austro-Ugarska je bila već tada osuđena ze­
mlja, jer su njeni upravljači bili odavno izgubili sva­
ku vezu sa duhovnim životom naroda. Izmeću nas
i većine naših profesora bio je jaz bez mosta i pre­
laza. Umesto svega onoga za čim smo žudili i ginu­
li u duhovnoj pustinji gimnazije, oni su nam pruža­
li školski sunđer, kredu i neprobavljivu hartiju. A na
univerzitet smo dolazili kao izmučeni ljudi, prerano
138 sazreli na vatri svoje žudnje.
Sećate li se tadašnjeg Beograda?
Tadašnja Srbija vršila je na nas velik i presudan
duhovni uticaj. Naročito preko književnosti. Posle
balkanskih ratova taj se uticaj proširio i produbio.
Osećajući događaje i tumačeći ih instinktivno i pra­
vilno, u nama se dizao ponos i rasla vera u buduć­
nost, a sa njom i naša aktivnost. I danas, ako preli­
state skromne omladinske listove iz tih vremena, vi
ćete sa čuđenjem zastati pred ponekim člankom ili
pesmom, toliko je u njima bilo vere, zanosa i, često,
vidovitosti.

Stogodišnji rat
 Da, ali je došla kobna godina 1914 – dodaje-
mo, kad pesnik ućuti, zagledan u vrhove viso-
kog drveća vrtova Dvora.
Godina 1914. nas je pokosila i raspršila tako i
toliko da se nikad više nismo mogli sabrati ni pridi­
ći. Ponajbolji su izginuli, pomrli, po tamnicama ili u
rovovima. Niko nije izdao ni izneverio. Ja zaista ne
znam šta bi trebali mi koji smo preživeli da učini­
mo, pa da im odamo dostojnu počast. Kad ih izazo­
vem ovako u sećanju, vidim ih onakve kakvi su otiš­
li ispred mojih očiju i sa ovoga sveta. To nisu bili zli
fanatici ni mračni borci, nego veseli mladići koji su
voleli život, umetnost, nauku.
Dodirujete pitanje o utisku koji je u svima
nama ostavio rat. O tome smo, g. Andriću, baš
hteli da povedemo razgovor. Pesnik se primet-
no trza.
Ah, te godine 1912, 1914, prvi i najteži koraci
našeg oslobođenja. Vreme prolazi. Naraštaji dora­
staju i smenjuju se. Sa svakim danom, sa svakim sa­
tom i svakim novorođenim detetom veliki doživ­ 139
ljaj naše mladosti biva sve svetliji i legendarniji ali i
sve dalji i nerazumljiviji. Time i mi bivamo sve više
usamljeni i nerazumljivi. Ono što je za nas bilo ne­
očekivano čudo, postalo je posve prirodna osnovi­
ca kolektivnog i ličnog života novih naraštaja. To je
prirodan tok istorije, ali niko od nas ne može da se
otme jednoj naročitoj melanholiji: da žalimo svoje
stradanje više od svoga života i svoje godine gluve
borbe i patnje više od godina radosti i odmora. To
je fiera melanconia o kojoj peva Torkvato Taso. To
je melanholija naraštaja kome je bilo dato da zakre­

Stogodišnji rat
 ne kormilo istorije. Ponekad se pitam, da li to nije
neka vrsta mistične kazne za nas koji smo preživeli?
Ne žaleći se i primajući hod događaja i red stva­
ri u ljudskoj sudbini, ne tražeći od novog naraštaja
više razumevanja nego što on može da ga ima, mi,
iz 1914. godine, upiremo danas jedan drugom po­
gled u oči i sa žarom, ali i sa tom dubokom melan­
holijom, tražimo ono naše iz 1914. godine, što je
izgledalo strašno, divno i veliko, kao međa vekova
i razdoblja, a što polako nestaje i bledi kao pesma
koja se više ne peva ili jezik koji se sve manje govori.
Ali, između sebe, gledajući jedan drugom u zenice
koje su videle čuda, prava čuda, i ostale i dalje žive
da gledaju ovo svakodnevno sunce, mi podležemo
uvek neodoljivom, za nas večnom čaru tih godina.
Tada mi opet dobivamo krila i okrilje patnje i žrtve
savladanog straha i prežaljene mladosti. I dok nas
traje mi ćemo u sebi deliti svet po tome na kojoj je
ko strani bio i čime se je zaklinjao 1914. godine. Jer
to leto, leto 1914, žarko i mirno leto, sa ukusom va­
tre i ledenim dahom tragedije na svakom koraku, to
je naša prava sudbina.
140
Bili smo uspeli. Andrić je govorio brzo, što nije
njegov običaj, plahovito i skoro glasno. Iznena-
da, kao uplašen od svoga glasa, prekide, pri-
metivši kako sa zadovoljstvom beležimo. Hteo
je uopšte da prekine ispitivanje. Sasvim dru-
gim tonom počinje da se brani od daljih pita-
nja. Onima koji prate vaš rad poznato je da
su eseji i beleške o književnosti, koji s vreme-
na na vreme izlaze u Srp. knjiž. glasniku pod
šifrom R. R. vaši. Da li imate gotovo štogod u
tom žanru?

Stogodišnji rat
 Tačno je da se već odavno pored pripovetke ba­
vim i esejom. Do sada sam ih objavio nekoliko, o Sv.
Francisku, Goji, Petrarki, Bolivaru itd. Ovih dana
sam završio jedan, manji, o Njegošu. To je predava­
nje u korist podizanja Njegoševog spomenika. Vidi­
te, ako ima spomenika koji smo dužni da podigne­
mo, to je taj.
Strindberg je negde rekao: život je tako težak da
bi samom čoveku koji ga časno proživi i prirodno
završi, trebalo podići spomenik. Ako to važi za sva­
kog čoveka, koliko više mora da važi za ovu neobič­
nu ličnost naše istorije, koja je na ovoj tvrdoj i kr­
vavoj balkanskoj zemlji bila sve ono što je najlepše i
najteže biti: pesnik, vladalac i sveštenik.
Njegoš je tragičan junak kosovske misli. Kao što
se priča za neke svetitelje da su na svome telu no­
sili Hristove rane, Njegoš je na svome duhu nosio
stigmata kosovske borbe i patnje: teskobnu minutu
Lazarevog izbora, svu strahotu Miloševe smrtono­
sne odluke, svu težinu kosovske kletve koju su na­
raštaji morali iskupljivati. Ali Njegoš je oličenje ne
samo naše nego i opšte balkanske tragike. Tragič­
na je svaka balkanska egzistencija XIX veka koja 141

je probuđena na bolji, duhovni život, jer je uspela

samo da sagleda oko sebe sav jad i užas teških na­
sleđa. Ta tragika je neuporedivo većom težinom
pritiskivala ovu genijalnu glavu i ovaj duh od po­
stanka željan neba. Nema nijednog problema koji
je mučio našeg prosvećenog čoveka XIX veka a koji
Njegoš nije promučio ili bar naslutio u svom životu
ili u svojim delima. Velika šteta što niko nije objavio
npr. Njegoševu prepisku. U najburnijim i najmrač­
nijim godinama naše istorije, on je sa svoga kame­
nitog Cetinja pisao opskurnim kotorskim lekarima
ili konsularnim agentima ili skadarskim pašama pi­

Stogodišnji rat
 sma koja po originalnosti i dubini misli kao i po le­
poti izraza spadaju u najlepše što je kod nas mišlje­
no i kazano.
(Dok to govori g. Andrić mi pokazuje čitav
snop svojih ispisa i zabeležaka o Njegošu.)
Ja vidim da vreme prolazi, vaše zabeleške rastu,
a još nismo razgovarali o književnosti kako ste hteli.
Ali, najposle, „i ovo je neko znamenije”. I šta da go­
vorimo publici o književnosti? Mi joj dajemo knji­
ževnost samu, koliko možemo i kako umemo. Vi
znate Geteovu reč: Bilde Künstler, rede nicht!
Recite nam svoje mišljenje o našim književnim
prilikama?
Mogu vam reći, jer vidim da Vas to interesuje,
da moja strast za književni posao još raste. Živeći,
po dužnosti godinama u inostranstvu, ja sam na­
bavljao sve što su kod nas objavljivali. Žudio sam da
ne izgubim dodir sa svojom zemljom i narodom i
duhovnim strujanjem u njemu.
(...)
142 M. M-lić

„Ideje”, 17. XI 1934.

Stogodišnji rat
Ivo Andrić:

U ulici Danila Ilića

Tamo gde prestaju baščaršijski dućani i kazandžij­

ske radionice i gde počinje gusto srpsko naselje sa
starinskim kućercima, ima jedna ulica, zabačena i
krivudava, koja se nekad zvala Oprkanj-sokak, a da­
nas nosi ime Danila Ilića.
Sem po kojeg ljupobitljivog turista koji, razgle­
dajući pitoresknu čaršiju, zaluta i brzo prođe kroz
ovu ulicu čije mu ime ne kazuje ništa, malo ko da
zalazi bez potrebe u nju. A i kad prođete kroz tu kri­
vu ulicu sa nagnutim, uvučenim ili isturenim ćoš­
kovima i divananama, vi ne biste nikad pomislili na
ma šta veliko, teško, zamršeno ili jezivo. Baščaršij­
ski golubovi i živolazni vrapci padaju po toj kao i po
svakoj drugoj kaldrmi. U dnu ulice su velike magaze
sa brašnom i pred njima se, ma u koje doba dana da
dođete, uvek natovaruju ili istovaruju kola sa dža­ 143
kovima brašna. I jutros, evo, hamali, brašnjavi kao
vodeničari, unose džakove toga belog božjeg dara,
„nimeta”, kojeg Bosna uvozi otkako je postala, i ko­
jeg nikad nije dosta ovoj zemlji, oskudnoj svačim.
Kažem, u ovako mirno dopodne, vi ne biste ni­
kad pomislili da je još pre desetak godina u ovoj uli­
ci živeo jedan mlad učitelj čiju je dušu toliko ispuni­
la i zanela želja za pravdom i slobodom da je odlu­
čio da uzme na se najteži od svih krstova: da bude u
isto vreme ubica i žrtva, sudija i mučenik.
Dok prolazim tom ulicom i gledam ugao kuće u
kojoj mu i danas živi majka, ja nastojim da u seća­

Stogodišnji rat
 nju oživim toga starijeg školskog druga, i vreme kad
smo, u grupama, sedeli na onom zidu pored Miljac­
ke i vodili đačke razgovore ili igrali bilijar u maloj
turskoj kavanici „Kairo”. S naporom mogu da oži­
vim u sebi sliku i da ga vidim kako pognut nad bili­
jarom govori, u šali, narečjem sarajevskih muslima­
na. Ali i to samo na čas, pa mi se odmah gubi nje­
gov lik u vrtlogu i magli događaja i predstava koje
su se docnije vezale uz njih: strahota žrtve i veličina
dela je tolika da ga je podigla i beskrajno udaljila od
nas, naših misli, našega vremena, i učinila svetlim i
tuđim, daljim od svake zvezde.
Možda sva tragika herojstva i jest u tome: ne u
kratkom bolu i oslobodilačkoj smrti koliko u tom
što heroj, prešavši svojim delom onu kobnu liniju
koja ga deli od običnih ljudi i svagdanjeg reda stvari,
ostaje sam, nema roda ni prijatelja, gubi svaku ličnu
oznaku i postaje ono što naraštaji žele i onakav ka­
kvim ga vremena čine.
Dok sam to mislio, zazvoniše zvona sa druge
strane Miljacke; prvo jedno malo, pa za njim dru­
go, veće, tamna i raspevana glasa. U isto vreme se
144 javi mujezin sa džamije, s jedne, s druge, s treće. Pa
još neka zvona iz daljine. Bilo je podne. Zatitra let­
nji vazduh i sve se ispuni kao nekim strujanjem od
zemlje put nebesa. Za tom strujom podigoh i ja oči
put neba, i sa molitvenim zvukom pođe i moja mi­
sao, teška od zemaljskog jada. Otrže se sama, do­
tle nepoznata i rečima neizreciva molitva put neba:
– Gospode, koji si nad svetovima i vladaš i znaš,
pogledaj, molimo te, i na ovu brdovitu zemlju Bo­
snu, i na nas koji smo iz njena tla nikli i njen hleb je­
demo. Daj nam ono za što te dan i noć, svak na svoj
način, molimo: usadi nam mir u srce i slogu u gra­
dove. Ne daj da nas tuđin više zlim zadužuje. Do­

Stogodišnji rat
sta nam je krvi i ratničke vatre. Mirnog hleba smo
željni.
Pogledaj nas, Gospode, i uslišaj ne radi nas zlih i
nesložnih, nego radi ovog velikog pravednika i mu­
čenika, sarajevskog učitelja, Danila Ilića.

145

Danilo Ilić

Stogodišnji rat
 Ivo Andrić

Crveni listovi

Ma koliko da sam svijetom hodio i gdje god sam

došao, udario je moj štap o kamenu cestu i pogled
moj o bogatašku kuću i misao moja o tvrdo srce.
Na pogled vašeg oholog, okrutnog bogatstva is­
punjala mi je dušu isprva gorčina i strah, a kasni­
je bijes i mržnja, jer ja sam osjetio koliko je sramota
biti čovjek i video da je lice zemlje ruglo u svemiru.
Tada sam ostavio ljude, braću po liku a krvni­
ke po svemu drugom i otišao sam u samoću stabli­
ma koja rastu u veličanstvenoj ljepoti, bez rugobe
ljudskog lica i ljudske misli. I tu je u moju dušu ušao
mir i velika potreba da vam kažem svoju ljubav, svo­
je ogorčenje, svoj prezir i – svoju nadu.
Lijepo ste podijelili svijet:
Sve je za vas, za vašu djecu, za djecu vaše djece
146 i za vaše sluge.
Dobro ste podijelili svijet:
Sve što je svjetla i ljepote uzeli ste sebi, a sve što
je mraka i tegobe ostavili ste nama, pa sad se svi ra­
đamo sa jasno i neumoljivo predodređenim sud­
binama, vi sa svijetlim a mi sa tamnim. Priroda sa
suncem, morem, glečerima i ružama služi kao ša­
ren ćilim za vas i vašu djecu. Religije, umjetnosti,
znanosti, izumi i otkrića zato su tu da vaš život čine
bogatijim, ljepšim i lakšim, i sama ljubav i dobro­
ta samo su nakit u vašoj velikoj riznici koja se zove
svijet. A nama, nama je dan sav teret života, sve što
je teško, oskudno i tamno. Ni sunce, ni mjesec nisu

Stogodišnji rat
jednako naši kao vaši, jer naši prozori ne gledaju
ni na istok ni na zapad nego u prazninu susjedskih
prozora, beznadnih kao što su i naši.
Dok se prelijeva zemlja mjesečinom, mi spava­
mo tvrdim snom umornih ljudi i dok se rumene ju­
tra, mi gledamo samo svoje ruke, koje, još od sinoć
umorne, započinju rad.
Koja je to umjetnost za nas siromahe? Šta su
nama donijele znanosti? Nama je suđena po boga­
taškom srcu neukost, sirotinja i jad. Mi nemamo di­
jela u svem bogatstvu i ljepoti svijetla, jer ste vi po­
ložili ruku na sve i zatvorili nam vrata i ostavili nas
u mraku.
Dobro ste podijelili svijet! – Ali vaša podjela je
samo grozna, ali ne i vječna. Saznaće gnjev naš i
biće vrelo ljeto i trpko voće; djeca vaša će se stidje­
ti svoga imena i odricati bogatstva jer će im ono biti
na teret i propast.
Već se primiče dan kada ćemo posve obori­
ti pregrade između ljudi i s prezirom odbaciti sve
,,ideje” i ,,principe” što su ih bogati i njihove slu­
ge bacili među nas siromahe, kao što se iz saona,
koje progone vukovi, baca slamom ispunjena lut­ 147

ka. Već se primiče dan kada se svijet neće dijeliti

na vjere i uvjerenja, nego kad će sva zemlja biti po­
dijeljena u dva tabora: u siromahe i bogate, a to će
biti i posljednja ura ove velike sramote koja se zove
bogatstvo, jer nas siromaha ima toliko da bismo,
kada bi svaki od nas digao desnu ruku, zasjenili ne
samo sjaj vašeg bogatstva nego i samo sunce. A do­
tle, siromasi, trpite i snosite, jer što je veće poniže­
nje naše, to je izbavljenje bliže, brže će se prepuniti
mjera i nabujaće bol naš kao bujica kojoj niko neće
moći odoljeti.

Stogodišnji rat
 Ivo Andrić

Noćni razgovor 1941.

Zašto se oko naših planina viju pojasevi magle, koja

zastire vidik ljudima i truje ranim strahom duše
djece?
– Jer nema ljubavi ni drugarstva među istokrv­
nom i istojezičnom braćom.
Zašto nad našim varošima i selima lebdi stalno,
kao oreol prokletstva, atmosfera straha i nepovjere­
nja, zla tišina, koja plaši?
– Jer među raznovjernim sugrađanima ne vla­
da bratstvo ni iskrena saradnja, nego izdaja i otrov­
na omraza.
Zašto naši sumraci padaju tako brzo i bolno,
da ranjavaju dušu, zašto su naše noći neprirod­
no duge i liče na mrak posljednjeg dana, zašto su
dani puni stida i gnjeva i krvavih mrlja po zidovima
148 i pločnicima?
– Jer služimo i zlom tuđinu i svojim ranje­
nim zlim nagonima i zabludama, i svemu i svako­
me, samo ne velikim načelima Slobode, Bratstva i
Jedinstva.
Zašto stranci obaraju oči i skreću razgovor kada
govore o nama, zašto se naša zemlja pominje prva
kada je govor o bratoubilačkom bezumlju i teškim
nerazumljivim katastrofama?
– Jer se nismo na vrijeme oduprli zlu, jer nismo
poslušali najbolje među nama i ujedinili se svi bez
razlike u otporu protiv tuđinskog zavojevača i do­
maćeg nečovjeka.

Stogodišnji rat
 Zašto pored svega toga, i protiv svega, sija ne­
što kao nada iza svake, i najcrnije planine naše, i svi
ljudi koji nose još živu dušu u sebi osjećaju da mora
doći oslobođenje od sramote, a spremaju se da mu
pomognu kako najbolje mogu i umiju?
– Jer zlo, nasilje i prevara ne mogu trajno vla­
dati svijetom, jer se u najzabačenijim šumama ze­
mlje spremaju najbolji njeni sinovi da zapale oganj
otpora i da, ne štedeći sebe, spasu narod od rop­
stva i sramote; njima će se s vremenom sav narod
pridružiti i s njima će, poslije pobjede, sav pod jed­
nom zastavom, krenuti novim putem sloge, rada i
obnove.

Ivo Andrić

Iz Svezaka:

*** 149

Zapadu. Vi, kad kažete za nas da smo kulturni

ljudi, mislite da poznajemo vašu umetnost i da smo
prodrli u sve njene finese i tančine. A šta to kon­
kretno znači za nas? Znači: da živimo vašim sno­
vima, jer vi druge ne znate i ne priznajete, a svo­
jim životom, jer mi drugog nemamo; bolje i jasni­
je rečeno: da u tuđim snovima tražimo pribežište
od svog ubogog, oporog i često neljudskog života,
umesto da se sa njim borimo i da ga borbom i ra­
dom menjamo.

Stogodišnji rat
 ***

NEMCI

Oni su hteli da razdrobe svet na komade i da ga

popiju u krigli piva. Hteli su da iz svega što je hran­
ljivo izvade sve žive čestice i pojedu, a da neorgan­
sku ljusku ostave nama za hranu, kao što se marvi
ostavlja slama pošto se za čoveka odvoji zrnje. Hteli
su, i učinili su koliko god su to mogli.
Vi ste potkradali svoje robove, a da se ne biste
morali pred sobom i pred njima stideti, proglašavali
ste ih nižom rasom i podljudima.
Vi niste silovali žene po putevima nego ste ih
planski i po spisku dovodili u svoje vojne bordele.
Vi ste nas prezirali a mi smo, zatvoreni u svoje
hladne stanove, čitali Getea i napolju, kad bi nas vi
sreli i zapitali za put, na nemačkom, odgovorali „Ne
razumem”!

***
Onima koji nisu sposobni da osete odanost ne­
koj stvari ili nekom licu, zahvalnost, nezaintereso­
150 van zanos, i slično – izgledaju takva osećanja kod
drugih ljudi lažna i neiskrena. Oni iza takvih ose­
ćanja traže uvek lični interes i račun, niže pobude;
a kad im ne pođe za rukom da ih nađu, jer ih nema,
onda su kivni ne na sebe i na svoju grešku, nego na
takve ljude, i skloni su da ih smatraju ili pretvornim
i podmuklim ili, u boljem slučaju, naivnim i glupim.
– I od svog mišljenja ne odstupaju nikad. Jer, tako
su sazdani.

Stogodišnji rat
 ***

N[EMCI]

Nemci i Nemačka! To je najveća muka moga ži­

vota, slom koji može značiti u čovekovoj sudbini ili
prekretnicu ili smrt. To je problem od kojeg će bo­
lovati Evropa još sto i pedeset godina. Pa ni tada mu
ne vidim rešenja.
Juče sam, u prolazu, čuo kako jedan Nemac raz­
govara sa našim vojnikom. Trebalo bi mnogo stra­
nica pa da se opiše taj ton. Ja to i ne pokušavam. Ali
ja taj ton poznajem, znam šta znači i šta se krije iza
njega. I bez mržnje, bez traga svake osvetoljubivo­
sti za ono što sam lično prepatio od Nemaca i zbog
Nemaca, ja se zabrinut pitam, ne zbog sebe ni zbog
Nemaca nego zbog Evrope, zbog čovečanstva: Kako
će ovi Nemci naći svoje mesto među ljudima i „na
ljudskim poslovima”? I kada? Kada će iščeznuti iz
njih to nešto neljudsko i protivno svakoj logici koja
vlada u ljudskim odnosima? – Oni su po rođenju i
vaspitanju u zabludi; oni bi hteli da ih svi ostali lju­
di i vole i poštuju, i u isto vreme i da ih slušaju i da
151
ih se boje. Sve uče i sve bi hteli da znaju, a ne vide
ni to da onaj ko ne postupa sa ljudima kao sa ljudi­
ma prestaje da bude čovek. I ne uviđajući tu prostu
ljudsku istinu, celo ostalo njihovo ogromno znanje i
umenje samo je teret koji ih brže i lakše vuče u pro­
past. I mnogoga od nas sa njima.
3. XI 1946. g.

Stogodišnji rat
 U poslednjem broju sarajevskog lista „Narod”, koji je u
Sarajevu izašao 28. juna 1914, objavljen je i članak o
austrougarskoj upravi studenta klasične filologije u Beču
i vatrenog mladobosanca Milana Budimira, koji se zavr-
šavao asirskim proročkim rečima koje su u „Knjizi proro-
ka Danila” iskrsle pred vavilonskim kraljem Valtasarom,
pre nego što će biti ubijen a njegovo kraljevstvo sruše-
no: „Mene mene tekel ufarsin” („Izbrojani su tvoji dani”).
Dvadeset godina kasnije, 1934 (u godini ubistva jugoslo-
venskog kralja Aleksandra Karađorđevića), Milan Budi-
mir je zajedno sa zagrebačkim profesorom Petrom Sko-
kom pokrenuo časopis Revue internationale des Études
balkaniques, a zatim, na inicijativu još jednog mladobo-
sanca Ratka Parežanina i Svetozara Spanaćevića, osno-
152
vao Balkanski institut utemeljivši tako domaću balkani-
stiku. Balkanski institut je radio do avgusta 1941. godi-
ne, kada je odlukom nemačkog vojnog zapovednika za
Srbiju zabranjen. Jedno od najznačajnijih izdanja Bal-
kanskog instituta jeste dvotomna Knjiga o Balkanu objav-
ljena 1936/37, koja sadrži sedamdesetak studija i člana-
ka poznatih balkanskih i svetskih stručnjaka za različite
domene duhovne i materijalne kulture balkanskih naro-
da. Za prvi tom Knjige o Balkanu Skok i Budimir napisa-
li su pogovor, programski tekst pod naslovom Balkanska
sudbina koji ovom prilikom prenosimo. Ovaj tekst, pisan
u vreme uspona evropskog fašizma, sadrži neke od utopij-
skih mladobosanskih ideja.

Stogodišnji rat
Petar Skok, Milan Budimir

Balkanska sudbina

Iz prethodnih za širi krug napisanih članaka mogu

se jasno ugledati konture balkanske sudbine. Ova
sudbina određena je zemljištem i položajem s jedne
strane i krvlju balkanskih stanovnika s druge stra­
ne. Dok su u epohama koje posmatramo prva dva
faktora konstantna, dotle je onaj treći na prvi po­
gled vrlo promenljiv i šarolik. Ali, ako su kosti po­
uzdani zaštitnici životnih sokova, onda nam se i taj
treći faktor javlja kao manje više konstantna vred­
nost, determinovana zemljištem i položajem Bal­
kanskog Poluostrva kao i svim onim što ta dva fak­
tora sobom donose. Stvarno mi možemo lako utvr­
diti i svaki čas proveriti zapaženu i paradoksnu či­
njenicu, da su se za poslednjih 30 vekova kosti lu­
153
banje butmirskih i glasinačkih stanovnika nevero­
vatno malo izmenile, iako su se kroz ta vremena u
toj oblasti pojavili Kelti, posle Ilira grčki trgovci iz­
među Jadrana i Podunavlja, rimske legije sa svo­
jim raznorodnim vojnicima iz cele ekumene, ger­
manska plemena, Avari i Sloveni, vizantijske po­
granične trupe sa raznorodnim vojnicima vanbal­
kanskog porekla i, najzad, osmanlijski osvajači, a da
i ne govorimo o manjim i kratkotrajnim infiltrati­
ma. Nema sumnje da balkansko zemljište asimilu­
je i uniformiše u znatnoj meri balkanskog stanov­
nika, čiji dinarac veže Alpinca sa anatolcem i sever­
njaka sa južnjakom.

Stogodišnji rat
 Prema tome sudbina je Balkana da veže i spa­
ja tri stara kontinenta, čiju su istorijsku ulogu dva
nova kontinenta samo privremeno oslabila, i da po­
sreduje među njihovim stanovnicima, smanjujući
razlike i pojačavajući sličnosti. Da se ta socijabilna i
istorijski nužna funkcija može uspešno vršiti, potre­
ban je glavni preduslov, snažna individualnost sa­
mog Balkana i samih Balkanaca. Tu snažnu i upor­
nu balkansku individualnost, čiju žilavost i sveži­
nu čuvaju balkanske planine, a čiju oporost ubla­
žuju balkanska mora i balkanske župe, dokumentu­
ju ne samo kosti i lubanje živih i mrtvih Butmiraca
i Glasinčana, nego u prvom redu dosadanja nese­
bična i požrtvovna uloga balkanskog čoveka u kul­
turnoj istoriji čovečanstva. U tom pogledu mora­
mo spomenuti dva najdragocenija dara kulturnom
razvitku celog čovečanstva koja su učinili Balkan­
ci. To je samosvojnost i zadružnost, individualna,
društvena i međunarodna, bez kojih nema pravog
napretka u društvu niti istinskog mira među naro­
dima ovog sveta. Oba ova faktora opšteg napretka
obeležena uzajamnom trpeljivošću i međusobnim
154 poštovanjem među pojedincima i narodima, javlja­
ju se u rudimentarnom obliku već kod pesnika Ilija­
de, u kojoj je vardarskim Pajoncima i sjajnom Hek­
toru ukazana ista pažnja kao i kosmatim Ahajcima
i divnom Ahilu i u kojoj se naziru prvi pokreti bor­
be za duhovnu i političku samosvojnost. Ali tri su
veka bila potrebna dok su se helenski Balkanci na­
učili da cene samosvojnost svoju i tuđu, dok se od
polisa dođe do kozmopolisa, u kome treba da vla­
da homonoia, harmonična zadružnost samosvojnih
jedinki i naroda.
Ovoj ideji svetske države, koja je, možda, istoč­
njačkog teokratskog porekla, dao je sin Filipa Ma­

Stogodišnji rat
kedonskog realan oblik i konkretnu sadržinu. Alek­
sandar Veliki imao je dva učitelja: Homera, koji ne
deli čovečanstvo na Helene i varvare, i Aristotela,
kome su svi varvari po prirodi robovi. Prema sve­
dočanstvu polihistora Eratostena, sačuvanom kod
geografa Strabona, i prema korespondenciji, vođe­
noj između mladog Aleksandra i iskusnog Aristo­
tela, jasno vidimo da je makedonski gospodar svih
triju starih kontinenata prihvatio gledište svog pe­
snika učitelja, a odbacio antibiološki stav Stagirite,
osnivača biologije. Aleksandar Veliki srušio je bari­
jeru između helenskih i makedonskih Balkanaca sa
jedne strane i ostalih naroda sa druge strane. Tako
je razorivši grčki polis sa njenim župskim horizon­
tom udario temelje opštem kozmopolisu, čiji su vi­
dokrug već ranije izgradili helenski pesnici, filozofi
i naučnici, od Homera do Poseidonija. Ovaj make­
donski dečko postao je stvarno onaj „puer divinus”,
koji donosi ucveljenom i zaraćenom čovečanstvu
večni smeh i trajni mir mitskog zlatnog doba, opi­
sanog i opevanog od stočara Hezioda i poslednjeg
stoičara Poseidonija kao i rimskih imitatora Vergi­
lija i Ovidija. Predilekcija makedonskog kraljevskog 155

dvora za stoičku školu stvorila je ne samo moguć­

nost za ostvarenje stoičkog kozmopolisa, nego je
sačuvala i predala rimskom osvajaču, osim pustog
zlata i ogromne biblioteke, i ovu najveću tekovinu
starog balkanskog čoveka: ideju i ideal samosvojno­
sti i zadružnosti, na kojima počiva homonoia-con­
cordia i opšti mir. Posle Aleksandra i Poseidonija
došao je apostol Pavle i Epiktetova škola u epirskom
Nikopolju. Rim i hrišćanstvo su prihvatili Aleksan­
drove tradicije i u nasledstvo predali ih Konstanti­
novom gradu.

Stogodišnji rat
 Ovaj „novi Rim” produžio je da pod mnogo te­
žim uslovima neguje tradicije pesnika Ilijade i Alek­
sandra Velikog, dok je onaj stari Rim sve više na­
ginjao Aristotelovom netrpeljivom shvatanju o dve­
ma vrstama ljudi i naroda. Sa druge strane opet
„pax Romana” bila je uslovljena jednolikim jedin­
stvom, dok je Balkan sa Vizantijom na čelu težio
za zajednicom sa variantama, za raznolikim jedin­
stvom, ako se tako sme kazati. Taj stav Vizantije
omogućio je ne samo stvaranje samostalnih i rav­
nopravnih narodnih crkava, nego je sačuvao kod
negrčkih naroda osećaj samosvojnosti pored ose­
ćaja hrišćanske zajednice. U tom pravcu treba po­
menuti činjenicu, koju je zabeležio L. Han, da su u
grčkim borbama za oslobođenje učestvovali mno­
gi Sloveni iz centra Balkana i mnogi Arbanasi i Ru­
muni. Očevidno da je zajednica efikasnija i vitalni­
ja od jedinstva, organizovana raznolikost je biološ­
ki vrednija od jedinstvene jednolikosti. Turci su se
docnije, sve dotle dok se balkanski Hrišćani nisu
počeli stavljati u službu evropskih država, pridrža­
vali stare balkanske tradicije o trpeljivosti. Hrišćani
156 su dolazili do najviših položaja u muslimanskoj dr­
žavi, koja je u pogledu narodne samosvojnosti bila
potpuno dezinteresovana i koja je nemuslimanima
u mnogim oblastima obezbeđivala stvarnu samou­
pravu. Balkanski narodi su tako sačuvali svoje ver­
ske i narodne osobenosti, i posle primanja oriental­
nog urbanizma. Još početkom 19 veka, pred samo
oslobođenje balkanskih naroda, odnosi između
pravovernih aga i hrišćanske raje, prema Vukovom
opisu, bili su primerno humani.
Indoevropska aristokratija pretrpela je prvi po­
raz već pred Homerovom Trojom, iako se tu još
ahajska vojska deli na kraljeve i sebre. Ali već Alek­

Stogodišnji rat
sandar Veliki naziva svoje makedonske stočare voj­
nike „drugovima” Taj naziv „hetairois”, koji je rani­
je dokumentovan samo u aristokratskim tajnim an­
tidemokratskim udruženjima, prelazi posredstvom
stoičara i kiničara kao i apostola Pavla, – koji se već
sredinom prvog hrišćanskog veka bavi među svo­
jom „braćom u Hristu” propagandom u Makedoni­
ji, – u evropski rečnik i stiže sve do levičara našeg
vremena. Na zapadu se, međutim, održao srednjo­
vekovni izraz aristokratskog porekla i komparativ­
nog oblika (senior – Herr). Balkan je, prema tome,
stvarna kolevka i čojstva i junaštva, tih glavnih oso­
bina balkanskog planinca i realnih ideala istinskog
humanizma, koji su očuvali Balkance kroz sve ve­
kove njihove veličine i njihovog stradanja. Pre­
ma shvatanju balkanskog čoveka čojstvo i junaš­
tvo ostvarljivi su samo u samosvojnoj i zadružnoj
zajednici.

II

Stvaranje novih samosvojnih država na Balka­

157
nu iza povlačenja Turaka nije značilo samo drža­
votvorna dela pojedinih balkanskih naroda nego i
novu orientaciju njihove kulturne istorije. Dok je
Balkan za čitavo vreme turskog vladanja bio u vezi
sa istočanskom civilizacijom islamske boje, dotle
balkanski rizorđimento – nazovimo ovako ceo pe­
riod nove balkanske istorije od doba srpskog i grč­
kog ustanka do svršetka svetskoga rata – znači osim
stvaranja samostalnih država, još i kulturnu preori­
entaciju Balkana.
Istočansku kulturu počinje da zamenjuje za­
padna kultura osnovana na naučnom i tehničkom
progresu. Svi oslobođeni balkanski narodi nasto­

Stogodišnji rat
 je da se razvijaju prema zapadnjačkim, evropskim
pojmovima. Državne institucije, ustavi, škole, pra­
vo, radnička pitanja, donekle i poljoprivreda i zanati
modernizuju se prema uzoru evropskih država. Pri­
vrednog orientalizma, izraženog u turskom feuda­
lizmu, nestaje gotovo posvema. Literatura i nauke
na Balkanu, ukoliko se stvaraju, stoje također pod
uticajem evropskih savremenih pokreta. Balkan­
skom književniku i naučniku najveći je ideal u ovo
vreme približiti se evropskom duhu, „evropeizira­
ti se” ili „pozapadnjačiti se”, imitovati dobro ili rđa­
vo „evropski ukus”.
Koliko su balkanski narodi bili kreativni u drža­
votvornom pogledu, toliko su bili imitativni u kul­
turnom pogledu za celo ovo vreme od Karađorđe­
vog i Riginog ustanka do svršetka svetskoga rata,
kada se završava period oslobađanja balkanskih na­
roda od turske i austrougarske vlasti.
Za čitavo ovo vreme nije se na Balkanu mogao
opaziti onakav antagonizam kakav se je formirao u
Rusiji za vreme slavofilstva, kada su na jednoj strani
bili oni Rusi koji se oduševljavaju za zapadnjaštvo,
158 a na drugoj oni koji su isticali rusku civilizaciju kao
opreku zapada. Niko nije tražio održanje samonikle
balkanske tradicije. Svi intelektualci balkanskoga ri­
zorđimenta bili su više manje zapadnjački orienti­
sani. Kritika zapada retka je pojava u balkanskim li­
teraturama u ovo doba. Ima je nešto u Preradovića,
Njegoša, Mažuranića, Ljubiše, itd.
Istorija balkanskih naroda u ovo sto godina, kad
se detaljno prouči uporednim metodom, nesumnji­
vo će dokazati da je evropska kultura mogla, dodu­
še, da dade balkanskim narodima veći standard ži­
vota, bolje škole, bolje zakone, veću ličnu bezbed­
nost, bolja komunikaciona sredstva itd., sve ono

Stogodišnji rat
što im nije mogla da da istočanska civilizacija kako
su je praktikovali Turci za gotovo pet vekova svoga
vladanja na Balkanu. Ali, evropska civilizacija nije
mogla da da balkanskim narodima unutarnju kohe­
ziju, ličnu i međusobnu smirenost i dobre odnose,
jednom rečju samosvojnost i zadružnost. Zna se i
zašto je tako moralo biti. Surevnjive evropske veli­
ke države našle su u opadanju otomanske imperi­
je plodno tlo za sejanje razdora na Balkanu i za me­
đusobno izigravanje. Kako je Evropa i sama pati­
la i kako pati od nestašice kohezije sve do danas,
nije nikako ni mogla da plodonosno radi na kohezi­
ji balkanskih naroda, nije mogla da da Balkanu ono
čega sama nije imala.
Balkanolog će jednom moći da konstatuje u
istoriji balkanskoga rizorđimenta ovaj nesumnji­
vi paradoks. Dok je helenistička kultura mogla da
stvori stvarnu koheziju na Balkanu, dok je Rim mo­
gao unifikatorno da deluje po svim krajevima Bal­
kana, dok je Vizantija mogla da ujedini Balkan kul­
turno i crkveno, mada nikako nije uspela da ga uje­
dini i politički, dok je tursko-orientalna civilizaci­
ja mogla da stvori zaista neku makar i nesavršenu 159

kulturno-političku homogenost, dotle je moder­

na evropska kultura, za vreme balkanskog rizor­
đimenta, uistinu duhovno i politički razjedinjava­
la balkanske narode, pored svega toga što ih je ni­
velisala svojim kulturnim uticajem. I nastao je ču­
dan prizor. Turska uprava, koja se povlači, zlura­
do gleda kako se uništavaju balkanski narodi među
sobom i u zadnjim svojim trzajima ne može da ve­
ruje da bi se ovi narodi ikada mogli ujediniti pro­
tiv nje. U kulturnoj Evropi nastaje opet kao pandan
ovome turskome mišljenju uverenje o Balkanu kao
„buretu baruta” koje svaki čas izaziva ratove. Svi u

Stogodišnji rat
 Evropi govore za ovo vreme o balkanstvu samo kao
o „nekulturnoj pojavi” koja rađa svađe i protivi se
svakom napretku. Još je čudnija okolnost da jedino
dobro, koje nam priznaje Evropa, potiče iz vremena
pre upada Evropljana na Balkan (narodna pesma,
muzika, slikarstvo i arhitektura).
Prvi balkanski rat pokazao je da se je Turska lju­
to prevarila u svome mišljenju. Poslednji su opet
događaji Evropi dokazali da se „bure baruta” prene­
lo sa Balkana na druge tačke sveta, da Balkan nije
više ono što je prosečni Evropljanin mislio u vreme
balkanskog rizorđimenta. Balkanski pakt, ma koli­
ko za sada bio nesavršen, dosadanje međubalkan­
ske konferencije i privredna balkanska antanta, ako
i nije dosada mogla dati opipljivih rezultata, ipak su
to pojave takve prirode da jasno dokazuju da se na
Balkanu počinje ozbiljno da stvara period sporazu­
mnog i zadružnog rada na novim i samosvojnim te­
meljima, koje balkanski rizorđimento nije mogao
još uočiti u potpunoj meri. Za čitavo vreme od sto
godina što ga zahvata ovaj period balkanske naci­
onalne države bile su tako reći in statu nascendi.
160 Tada je balkanski državnik još mislio da će najbolje
poslužiti opštoj stvari ako pridobije što više teritori­
je svojoj užoj domovini. Da je kod takvog mišljenja
moralo doći i do nemilih pojava, kao što su drugi
balkanski rat, ulazak Bugarske u svetski rat na stra­
ni centralnih vlasti, ili još ranije srpsko-bugarski rat,
pa zahvat Rumunije u drugi balkanski rat, itd., sa­
svim je razumljivo. To su dečje bolesti stvaranja bal­
kanskih država. Međutim, ove su dečje bolesti pre­
boljene. Svakom postaje sve jasnije da se novo sta­
nje na Balkanu, proizašlo iz svetskog rata, konsoli­
duje na svim linijama.

Stogodišnji rat
 Došlo je, dakle, vreme da Balkan odredi svoju
duhovnu orientaciju na novim osnovama samostal­
nih država i da, držeći se svojih starih tradicija sa­
mosvojnosti i zadružnosti, izgradi bolju zajedničku
otadžbinu čojstva i junaštva.
U svim velikim periodima Balkan je imao svo­
ju duhovnu orientaciju koja se manifestovala u ne­
koj osobenoj vrsti homogenosti. Gore smo istakli
da je takva homogena duhovna orientacija Balkana
postojala za vreme Aleksandra Velikog i helenizma,
Rimljana, Vizantije i turskog perioda. Takva duhov­
na homogenost mora da dođe i sada kada je bal-
kanski rizorđimento, svršetkom svetskoga rata, sret-
no završio svoju misiju formiranja balkanskih naro-
da u državotvornom smislu.
Da bi saznali kakva ima da bude ta nova du­
hovna homogenost Balkana, treba da nam balka­
nolog tačno definiše samu suštinu balkanskog rizo­
rđimenta. Kako smo gore videli, balkanolog može
da ustanovi da se balkanski rizorđimento u jednoj
stvari bitno razlikuje od italijanskoga i nemačkoga
rizorđimenta, a u drugoj slaže. Slaže se u tome da
je i balkanski rizorđimento išao kao i nemački i ita­ 161

lijanski za tim da pripadnike istoga jezika grupiše u

jednu državu. U pogledu principa nacionaliteta kao
državotvornog elementa nema razlike između ri­
zorđimenta u Evropi i na Balkanu. I to je sve u čemu
se balkanski i evropski rizorđimenti slažu.
Ali, dok italijanski i nemački rizorđimento ne
pretstavljaju nikakve promene u kulturnom pogle­
du nego ističu kontinuitet nemačke odnosno itali­
janske kulturne tradicije, balkanski rizorđimento,
zbog petvekovne tursko-orientalne civilizacije, koju
nastoji zameniti sa zapadnom, znači pravu kultur­
nu revoluciju. Ova kulturna revolucija vršila se na

Stogodišnji rat
 Balkanu u etapama, prema tome kako su otpadale
pojedine pokrajine otomanske imperije. Danas se
može reći da je i ova kulturna revolucija na Balka­
nu završena. Taj završetak učiniše ne samo balkan­
ske hrišćanske države, nego i sama Kemalova Tur­
ska, koja je također odbacila teokratski princip kao
osnov države. Nema više na Balkanu deljenja na­
roda na tri mileta, na islamski, latinski i hrišćanski.
Vizantijskog i islamsko-turskog principa države za
vazda je nestalo sa Balkana. Vera nije više osnov dr­
žave i državnog života. Vladar nije više ni hristodu­
los, rob Hristov, kao u Vizantiji, ni „pravoverni car”,
kako se zvao Dušan Silni, ni naslednik Muhamedov,
kalif, kakvi su bili sultani.
Između vizantijskoga i istočansko-turskoga shva-
tanja države na Balkanu nema zapravo bitne razli­
ke. Oba shvatanja drže se teokratskog postanja dr­
žave. Između Vizantije i halifata postojala je razlika
samo u veri. Vizantija osniva državu na ortodoksi­
ji hrišćanskoj, Turska na ortodoksiji islamskoj. Kad
to znamo, onda nam je jasno zašto su se fanar i hali­
fat za čitavo vreme turskoga vladanja veoma dobro
162 slagali, dakako na štetu Slovena i Rumuna. Egzarhi­
zam u Bugarskoj značio je pravu i efikasnu opozici­
ju ovom slaganju.
Balkanologu ukazuje se danas balkanski rizor­
đimento u životu balkanskih naroda kao prelazno
doba koje je izvršilo tri funkcije: 1) stvorio je samo­
stalne države; 2) izvršio je kulturnu revoluciju na
Balkanu donevši na Balkan zapadnjačko shvatanje
državnog života i 3) oslobodio je državni život od
vizantijsko-islamskog konfesionalnog principa.
Na ovom rezultatu balkanskoga rizorđimen­
ta osnivaće se zacelo i sva buduća homogena kul­
tura Balkana. Povratak u vizantijsko i tursko-isto­

Stogodišnji rat
čansko shvatanje države nemoguć je isto onako kao
što ni balkanski rizorđimonti nisu mogli da obnove
kulturnoga života pojedinih balkanskih naroda ka­
kav je bio pre dolaska Turaka. Kulturnu orientaciju
nisu mogli uzeti iz predturskog doba, jer ta orien­
tacija ne bi odgovarala duhu vremena, nego su mo­
rali uzeti evropsku kulturnu orientaciju. Drugojači­
je nije moglo biti. Uza sav naivni historizam i pored
sveg oduševljenja za slavno doba narodne prošlo­
sti, koje neminovno prati svaki rizorđimento, niko
nije mogao više pomišljati na to da se hrani, ode­
va ili obrađuje zemlju ili vrši zanat onako kako je
to bilo u doba cara Dušana, ili da manastiri budu
centri kulturnoga života kao u doba Nemanjića, itd.
Prošlu mrtvu formu života ne može više da oživi ni­
kakvo oduševljenje.
Pita se kakvu kulturnu orientaciju, kakav kul­
turni princip traži novo vreme na Balkanu? Ovo se
pitanje postavlja najpre naučniku balkanologu, koji
naučno ispituje pojave života na Balkanu sa višeg
balkanističkog gledišta, onda balkanskom državni­
ku, koji određuje svoj politički rad prema principi­
ma balkanske samosvojnosti i zadružnosti, i, naj­ 163

zad, balkanskom pedagogu, koji upravlja svoje me­

tode vaspitanja u cilju stvaranja zajedničkog bal­
kanskoga duha. Na to se pitanje, prema tome, mora
precizno i jasno da odgovori.
Kako danas stvari stoje na Balkanu kad je ceo
Balkan organizovan u samostalnim državama, prin­
cip balkanske duhovne homogenosti može da gla­
si samo ovako. Balkanska se kultura treba da osniva
na jedinstvu u varijacijama. Varijacije pretstavljaju
kulture pojedinih balkanskih naroda. Novi balkan­
ski duh samo­svojnosti i zadružnosti treba da har­
monički poveže ove varijacije u jednu sintezu. Taj

Stogodišnji rat
 duh treba da sprečava gloženja u razvitku pojedinih
narodnih kultura na Balkanu. Kako će se to u de­
talju provesti, stvar je programa koji ima da utvr­
di prvo naučnik balkanolog studirajući balkansku
stvarnost u sadašnjosti i prošlosti, onda balkan­
ski državnik političar, koji će da utvrdi najefikasni­
je međudržavne mere za međubalkansko upozna­
vanje i međubalkansku saradnju, i, najzad, balkan­
ski pedagog, koji će da pronađe najzgodnije školske
metode za ostvarenje naučno utvrđenih balkanskih
vaspitnih i kulturnih ideala. Na ovaj posao, osim
ova tri faktora, pozvani su i celo balkansko javno
mišljenje, novinari i pisci, kao i svi oni koji se bave
ma kojim produktivnim radom.
Već je dosada Balkan organizovan u svojih šest
samostalnih država bio mala slika Evrope. Kad iz­
gradi svoj kulturni i državni život na podlozi bal­
kanskog čojstva i junaštva, on će moći da dade ne
samo danas rascepkanoj Evropi, nego i celom sve­
tu realan primer na koji način ima da se provodi
tzv. duhovno razoružanje među narodima i čemu
ono ima da služi. Klice za ovo duhovno razoružanje
164 na Balkanu zasadio je već Viteški Kralj Aleksandar
I Ujedinitelj udarivši osnovice Balkanskom paktu.
Antičku ideju bratskog mira, koja se rodila na Bal­
kanu, i makedonsko-helenističku harmoniju samo­
svojnosti i zadružnosti kao ideal pravog napretka
čini se da je upravo Balkan pozvan da ponovo oži­
vi i prikaže Evropi, koja baš iza svetskoga rata teš­
ko strada od rascepkanosti lične, narodne i držav­
ne. Balkan je pozvan da dade svetu ponovo primer
duhovne trezvenosti kakav je dao u klasično doba.
Balkanski primer duhovne trezvenosti danas je
važniji nego je ikada bio, možda važniji nego što je
bio u klasično doba.

Stogodišnji rat
 Preduslov za tu jedinstvenu ulogu i ujedno za
bolju balkansku sudbinu jeste stvaranje balkansko-
ga duha kod svih balkanskih naroda. Taj balkanski
duh ima da stvori ne samo generacija izašla iz svet­
skoga rata, nego i ona koja se vaspitava posle njega.
Taj balkanski duh zahteva pre svega da se čitava ci­
vilizacija, i duhovna i materijalna koliko se ima da
stvori na Balkanu, promatra, kritikuje i formira ne
sa gledišta zapadne Evrope, nego sa gledišta potre-
ba balkanske otadžbine. Ovako ludo trčkaranje za
Evropom, svako nekritičko imitovanje Evrope, kako
se često praktikuje na Balkanu za doba rizorđimen­
ta, isključuje preporod balkanskih naroda i vaskrs
balkanskog duha, jer se i jedno i drugo može ostva­
riti u prvom redu savremenom saradnjom balkan­
skog zemljišta i balkanskog čoveka, balkanskih na­
roda i balkanskih država.

III

Preporod balkanskih naroda i vaskrs balkan­

skog duha, balkanski renesans proriče T. Želinski
165
na prvim stranicama ove knjige. To bi bio, u stva­
ri, četvrti renesans u Evropi, kojem su prethodili ka­
rolinški, romanski i germanski preporodi. Uslove za
taj novi preporod, koji Želinski naziva slovenskim,
vidi ovaj naučnik u tom što balkanski narodi žive
na samom zemljištu antičke kulture. To zemljište
obiluje mnogobrojnim spomenicima, koji kod sva­
kog balkanskog stanovnika, podjednako kod onog
sa planine kao i kod onog iz doline, stalno izaziva­
ju i podržavaju osećaj povezanosti sa prošlim veli­
činama i izumrlim pokolenjima. Onaj osećaj pove­
zanosti i zadružnosti stvorio je na svim krajevima
Balkana tolike zadužbine. Ovde na balkanskom ze­

Stogodišnji rat
 mljištu, kao nigde na svetu, neobično je snažna lju­
bav prema tradiciji i odanost prema drevnoj prošlo­
sti. Ta prošlost zbog svojih tragičnih peripetija budi
istovremeno u Balkancima osećaje čojstva i junaš­
tva i opominje ih na trezvenost i smirenost.
Proročanstvo T. Želinskog o novom prepo­
rodu kulturnoga čovečanstva, koji treba da pođe
sa ognjišta evropske kulture, i da popravi i polep­
ša balkansku i opštečovečansku kulturu, teško da
će danas naći mnogo vernih. Za većinu posmatra­
ča nisu ni sami balkanski Sloveni, koji prema izlaga­
nju T. Želinskog treba da posluže kao glavna poluga
za četvrti preporod, u istom pravcu duhovno zain­
teresovani, a još manje kulturno homogeni. Alpski
Sloveni ili slovenački Jugosloveni, koji vežu Balkan­
ce sa Evropljanima, ne pokazuju onu kulturnu ori­
jentaciju koju nalazimo kod dinarskih i balkansko-
rodopskih Slovena, čiji ogranci preko Dobrudže i
Trakije upućuju na evroazijsku stepu i anatolsku vi­
soravan. Kao još veću zapreku četvrtog ili balkan­
skog preporoda mogli bi pristalice samoubistvene
čistunske izolacije rasa i naroda, dosad nepoznate u
166 istoriji sveta, smatrati tu okolnost što svi balkanski
narodi ne pripadaju ni jednoj rasi ni jednoj jezičkoj
porodici ni jednoj veri. Mi nalazimo na Balkanu za­
ista čudnu mešavinu u sva tri pravca: pored neobre­
zanih obrezane, pored Indoevropljana Turke, pored
dinaraca mediterance i panonce.
Ali treba se setiti da je prvi preporod u Evro­
pi bio čisto verskog karaktera, dok su drugi i treći
bili izrazito nacionalno obeleženi. Balkanskom ide­
alu bratskog mira i međusobne trpeljivosti, balkan­
skom humanizmu čojstva i junaštva ne može odgo­
varati nijedan oblik koji pokazuju tri ranija prepo­
roda. Balkanski preporod, koji treba i može da po­

Stogodišnji rat
stane opštečovečanski, ne može biti obeležen ni
ograničen rasom, verom ili nacijom. On može je­
dino da bude supranacionalan i suprakonfesiona­
lan, ako želi da izgradi nove temelje za kozmopolis
u kome će živeti humanitas renata i u kome će se
razvijati litterae renatae. Tako će se moći u oblasti
duhovnoj izgraditi ono svetsko carstvo koje je hteo
da osnuje Aleksandar Veliki. Tako će se balkanska
sudbina vezana za sudbinu triju starih kontinenata,
uputiti pravcem antičkog humanizma, koji se može
združiti sa savremenim amerikanizmom.
Ovaj oblik četvrtog ili balkanskog preporoda
nužna je posledica potreba i raspoloženja kultur­
nog sveta naših dana. Carstvo amerikanizma i ma­
šine može se održati samo tako ako sklopi trajan sa­
vez sa carstvom humanizma i duha na čiji su pre­
sto sedali toliki sinovi balkanske zemlje, planinskog
izvora kozmičkih i ljudskih snaga. Sudbina Balkana
kao da je i u tom što će njegovi narodi moći da stvo­
re uslove i za harmoniju amerikanizma i humaniz­
ma koju današnje čovečanstvo jasno oseća kao naj­
preču potrebu. Da amerikanizam nije biljka nepo­
desna za balkansko zemljište patrijarhalne kulture, 167

pokazuje ne samo daleki primer sa japanskih ostrva

i bliski primeri iz balkanskih rizorđimenata, nego i
sama tvrda činjenica da je evropska tehnika u svo­
jim osnovima helenističkog, tj. balkanskog porekla.
Balkanska sudbina, koja će odgovarati balkan­
skom zemljištu i balkanskoj samosvojnosti i koja će
biti dostojna toliko ponižavanih i preziranih Balka­
naca, uslovljena je balkanskim preporodom, čiji su
elementi i činioci izloženi u ovom nizu studija i ra­
sprava. One potiču u prvom redu od ljudi čistog po­
gleda i čistog srca, koji nisu rođeni na Balkanu. To
znači da se nova i bolja balkanska sudbina ne oseća

Stogodišnji rat
 kod samih Balkanaca kao nedostižna utopija, nego
kao nužna i svakom uočljiva posledica saradnje svih
onih činilaca koji određuju tok istorije.
Vremena su obremenila. Bliži se preporod bal­
kanskih naroda i vaskrs balkanske otadžbine.

Knjiga o Balkanu I,
Balkanski institut, Beograd 1936.

168
***

Tromo se vreme vuče

I ničeg novog nema,
Danas sve ko juče
Sutra se isto sprema.

I mesto da smo u ratu

Dok bojne trube ječe,
Evo nas u kazamatu,
Na nama lanci zveče.

Svaki dan isti život

Pogažen, zgnječen i strt.
Ja nijesam idiot –
Pa to je za mene smrt.

Al pravo je rekao pre

Žerajić soko sivi:
Ko hoće da živi nek mre,
Ko hoće da mre nek živi!

Gavrilo Princip,
Terezin, 1918.