CÜMLENİN ÖGELERİ Sıfat grubu (Belirtili nesne)

Cümle: Herhangi bir duygu, düşünce, istek ya da olayı
karşımızdakine aktarmaya yarayan; anlam (bağdaşıklık),
yapı ve görev(bağlaşıklık) ilgisiyle bütünleşen söz
öbeklerine cümle denir. Her cümle bir yargı bildirir.
Örneğin “Bekleyin” aynı zamanda bir cümledir. Çünkü bu
ifade bir yargı bildirir ve cümlenin iki temel ögesi olan
özne ve yüklemi barındırır.
Sözcüklerin ya da söz öbeklerinin cümlede anlamsal
işlevi bir de görevi vardır. Sözcüklerin ya da söz
öbeklerinin cümledeki görev adlarına cümlenin ögeleri
denir. Cümleyi oluşturan ögeler, temel ve yardımcı
ögeler olmak üzere ikiye ayrılır.
Fabrikaya geç gidince patronunu kızdırdı.
Zarf-fiil grubu (Zarf tümleci)
UYARI: Bir cümlede söz dizimi bakımından en önemli ve
en vurgulanan öge yükleme en yakın olan ögedir.
Örnek:
Yusuf, bütün kitapları tek tek inceledi.
Durum zarfı (Zarf tümleci)
Yusuf, tek tek bütün kitapları inceledi.
Sıfat grubu (Belirtili nesne)

A) Temel Ögeler: Bir cümlenin oluşabilmesi için gerekli Bütün kitapları tek tek Yusuf inceledi.
olan yargı (yüklem) ve o yargıdan sorumlu olan varlığı İsim (Özne)
gösteren(Özne) ögelerdir. Cümlenin iki temel ögesi
vardır: UYARI: Cümlede özne, tümleç, dolaylı tümleç, nesne
tümleci açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir. Açıklayıcı olan
1- Yüklem
ara sözlerin başına ve sonuna virgül (,) ya da kısa çizgi (-)
2- Özne
konur.

B) Yardımcı Ögeler: Yüklemde bildirilen yargıyı çeşitli

Örnek:
yönlerden tamamlayan, açıklayan, destekleyen ve
Yıllardır hayalini kurduğu fakülteye, tıp fakültesine, girdi.
geliştiren ögelerdir. Yardımcı ögeler cümlenin
Sıfat-fiil grubu (Dolaylı T.) Açıklayıcısı
kurulabilmesi için mutlaka gerekli olan ögeler değildir.
1- Nesne (Düz Tümleç)
Ünlü yazarın son romanı, Masumiyet Müzesi, çıktı.
2- Dolaylı Tümleç
Karma tamlama grubu (Özne) Açıklayıcısı
3-Zarf Tümleci

İsviçre’den döndüğünde- Mayıs 2015- henüz evli değildi.

Örnek:
Zarf-fiil grubu (Zarf T.) Açıklayıcısı
Çerkez kızıdır.
Dilber bir Çerkez kızıdır.
Cümle ögeleri hakkında genel bilgiler verdikten sonra
Dilber Kafkasya’dan kaçırılmış bir Çerkez kızıdır.
artık cümlenin temel ve yardımcı ögelerini inceleyebiliriz.
Dilber zengin konaklara satılmak üzere Kafkasya’dan
kaçırılmış bir Çerkez kızıdır.
A) Temel Ögeler
Yukarıda verilen örneklerin hepsi birer cümledir. Bu
1.Yüklem: Cümlede her türlü iş, oluş, kılış; istek, düşünce
örneklerde görüldüğü gibi bir ya da birkaç sözcükten
ya da yargıyı zamana, kipe ve kişiye bağlı olarak anlatan
oluşan cümleler yargı bildirmekte fakat durumu ayrıntılı
ögedir. Yüklem çekimli bir fiilden oluşabildiği gibi ad
bir şekilde anlatmaya yetmemektedir. Daha sonraki
soylu bir sözcük ya söz öbeğinden oluşabilir.
cümlelerde ise yardımcı ögelerin katkısıyla yargı daha
belirgin bir nitelik kazanmaktadır.
Örnek:
Müyesser Teyze, mahallenin en yaşlı kadınıydı.
UYARI: Bir cümleyi oluşturan temel ve yardımcı ögeler,
söz gruplarından oluşabilir. Bu söz grupları, cümle
Onu bu kadar sevdiğini bilmiyordum.
ögelere ayrılırken ayrılmaz; aralarına herhangi bir
noktalama işareti konmaz.
Sıcaktan bunalan koyunları çoban ağıla kapattı.
Örnek:
Yarışmayı kazanan öğrenci ödülünü aldı.
Sorulara itiraz eden, sınıf başkanıydı.
Sıfat-fiil grubu (Özne)

Sinema, güzel sanatların en önemlilerindendir.

Karma tamlama grubu (Yüklem)

Çocuk bahçedeki çiçekleri yoldu.

2.Özne: Bir cümlede yüklemde bildirilen işi yapan ya da
yargıya konu olan varlık öznedir. Özneler, cümlede
bulundukları duruma göre üçe grupta incelenir:
a) Gerçek Özne: Yüklemde bildirilen işi yapan, cümlede
yargının oluşmasını sağlayan ögedir. Gerçek özneler bir
kelime ya da kelime grubu olarak cümlede doğrudan yer
alırsa bunlara açık özne; doğrudan bulunmayıp
yüklemdeki kişi ekinden çıkarılırsa gizli özne denir.
Örnek:
Atlar, ulu bir sel gibi dağlardan boşanmış.
Ovanın yüzü köpürmüş bir denizi andırıyordu.
Piyanodan yükselen ses, hepimizi büyülemişti.
Arabamız, bozuk yolda ağır ağır ilerliyordu.
b) Sözde Özne: Yüklemi edilgen çatılı fiillerden oluşan
cümlelerin öznesi sözde (gerçek olmayan) öznedir. Bu tür
cümlelerde işi yapan ya bilinmiyor ya da söylenmek
istenmiyordur. Edilgen çatılı cümlelerde cümlenin
nesnesi öznenin yerine kullanılır.
“Bütün dosyalar incelendi.” cümlesinde “incelendi”
sözcüğü yüklemdir. İnceleme işini yapan kim ya da
kimlerdir? Bu belli değil. Yani işin faili (yapıcısı)
bilinmiyor. İnceleme işinden etkilenen kim? Bütün
dosyalar. Cümlede “bütün dosyalar” eylemden etkilenen
konumunda olduğu için” nesnedir” fakat öznenin yerine
kullanıldığı için sözde öznedir.
Örnek:
Sınav sonuçları okulun duyuru panosuna asılmış.
Tamlama grubu (Sözde özne)
Bu güzelim tablo depoya atılmıştı.
Sıfat grubu (sözde özne)
Kasadaki paraların tamamı çalınmış.
Karma tamlama grubu (Özne)
c) Örtülü Özne: Yüklemi edilgen çatılı fiillerden oluşan
bazı cümlelerde sözde öznenin yanında gerçek özne de
kullanılır. Fakat bu özneler “tarafından, etkisiyle,
nedeniyle, yüzünden” gibi ifadelerle kullanıldığından
gerçek özne özelliği göstermez. Bu tür öznelere örtülü
özne denir.
Örnek:
Okulumuz üç gün Bakanlık Müfettişleri tarafından
denetlendi. Tamlama grubu (Örtülü özne)
Hava muhalefeti nedeniyle uçak seferlerimiz iptal edildi.
Edat grubu (Örtülü özne)
UYARI: Bazı cümlelerde birden fazla yüklem aynı özneye
bağlanabilir. Bu tür öznelere ortak özne denir. Bu tür
cümleler, öznesi ortak sıralı ya da bağlı cümle olur.
Örnek:
Buğdaylar önceleri yeşildir, bir süre sonra sararır, nihayet
yaza doğru biçilir.
Geminin kaptanı yorgundu, kamarasına girdi ve derin bir
uykuya daldı.
B.Yardımcı Ögeler
1.Nesne (Düz Tümleç): Cümlede yüklemde bildirilen
işten etkilenen varlığa nesne denir. Nesne yüklemi kılış
fiillerinden oluşan cümlelerde bulunur. Nesne alabilen
cümleler çatısı bakımından geçişlidir. Nesneler belirtisiz
ve belirtili olmak üzere ikiye ayrılır.
a) Belirtisiz nesne: Herhangi bir hal eki almamış (yalın)
olan nesnedir. Cümlede belirtisiz nesneyi bulmak için
özneyi bulunduktan sonra “ne?” sorusu sorulur.
Örnek:
Bizlere sıcak, demli bir çay ikram etti.
Sıfat grubu (Belirtisiz nesne)
İlk maaşıyla kendisine güzel bir elbise almış.
Sıfat grubu (Belirtisiz nesne)
b) Belirtili nesne: Belirtme(Yükleme) hal eki almış kelime
ya da kelime gruplarından oluşan nesnedir. Cümlede
belirtili nesneyi bulmak için “neyi, kimi, nereyi, hangisini”
soruları sorulur.
Örnek:
Yeni aldığı duvar süslerini odaya yerleştirdi.
Sıfat-fiil grubu (Belirtili nesne)
Hayri Bey, Doktor Cevdet Bey’i nazik bir şekilde
selamladı.
Unvan grubu (Belirtili nesne)
c)Dolaylı Tümleç: Yüklemin anlamını yönelme, bulunma
ve ayrılma bakımından tamamlayan kelime ya da kelime
gruplarıdır. Dolaylı tümleç görevinde kullanılan kelime ya
da kelime grupları “-e, -de, -den” hâl eklerinden mutlaka
birini almalıdır.
Yönelme Bildiren Dolaylı Tümleçler: İsmin –e halinde
bulunurlar ve eylemin yöneldiği yeri gösterirler. “Kime,
nereye, hangisine” sorularına cevap verir.
Örnek:
Bugün oynanacak maça İtalyan hakem atanmış.
Sıfat-fiil grubu (Dolaylı tümleç)
Bütün servetini hayır kurumlarına bağışlamış.
Tamlama Grubu (Dolaylı tümleç)
Bulunma Bildiren Dolaylı Tümleçler: Eylemin yapıldığı
yeri, mekânı ya da ortamı belirten tümleçlerdir. İsmin –
de halinde bulunurlar. “Kimde, hangisinde, nerede?”
sorularına cevap verir.
Örnek:
Kazı alanında birçok tarihi kalıntıya ulaşıldı.
Tamlama grubu (Dolaylı Tümleç)
Evin bodrum katında küçük bir atölyesi vardı.
Tamlama grubu (Dolaylı tümleç)
İstanbul’da sonbahar bir başka olur.
İsim (Dolaylı tümleç)
Ayrılma (Çıkma) Bildiren Tümleçler: Eylemin çıktığı,
ayrıldığı yeri gösteren tümleçlerdir. İsmin-den halinde
bulunur. “Kimden, nereden, hangisinden?” sorularına
cevap verir.
Örnek:
Çalıştığı işyerinden ayrılmak zorunda kaldı.
Sıfat-fiil grubu (Dolaylı tümleç)
Bütün sorular, son konulardan çıkacakmış.
Sıfat-grubu (Dolaylı tümleç)
Fizik ve kimyadan daha çok zevk alıyorum.
Bağlama grubu (Dolaylı tümleç)
UYARI: “-e, -de, -den” hâl eklerini alan kelime ya da
kelime grupları “zaman, durum vb.” anlamlar
kattıklarında zarf tümleci olur.
Örnek:
Eşyalarını akşamdan hazırlamalısın.
Zaman zarfı (zarf tümleci)
Yarıyıl tatilinde bol bol dinlenmek istiyorum.
Tamlama grubu/Zaman zarfı (Zarf tümleci)
Seyirciler usta oyuncuyu ayakta alkışladı.
Durum zarfı (Zarf tümleci)
Zarf Tümleci: Cümlede yüklemde bildirilen yargıyı
zaman, durum, yer-yön miktar ve soru yönünden
belirten kelime ya da kelime gruplarıdır. “Neden, niçin,
niye, ne diye, nasıl, ne zaman, ne kadar, nere?”
sorularının cevabı bize zarf tümlecini verir.
Örnek:
Mazereti olduğundan toplantıya katılamayacak.
Sıfat-fiil grubu/Durum zarfı (Zarf tümleci)
Saat on ikiyi vurduğu zaman beni hatırla.
Sıfat-fiil grubu/Zaman zarfı (Zarf tümleci)
Bir ilkbahar sabahı güneşle uyandın mı hiç?
Edat grubu/Durum zarfı (Zarf
tümleci)
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
Tekrar Grubu/Durum zarfı (Zarf tümleci)
Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak.
Zarf-fiil/Durum zarfı (Zarf tümleci)
Örnek Soru (2018-TYT)
Sırf kendi için okuyan, gezen, eğlenen bir aydın kendini
yaşarken öldürmüyor mu?
Bu cümledeki ögelerin doğru sıralanışı aşağıdakilerden
hangisinde verilmiştir?
A) Belirtisiz nesne - özne - zarf tümleci - yüklem
B) Zarf tümleci - belirtili nesne - yüklem
C)Özne- belirtili nesne - zarf tümleci - yüklem
D)Özne- zarf tümleci - yüklem
E) Belirtisiz nesne - zarf tümleci – yüklem
Çözüm: Bu cümlede “sırf kendi için okuyan, gezen,
eğlenen aydın” sözü sıfat-fiil grubudur ve özne
görevindedir. “Kendini” sözcüğü belirtme hal eki almış
bir dönüşlülük zamiridir ve belirtili nesne görevindedir.
“Yaşarken” kelimesi zarf-fiildir ve zarf tümleci
görevindedir. “Öldürmüyor mu?” çekimli fiille soru
edatının birleşmesinden oluşmuştur ve yüklem
görevindedir. Bu cümledeki ögelerin doğru sıralanışı
“özne, belirtili nesne, zarf tümleci ve yüklemdir.
Sorunun doğru cevabı C şıkkıdır.
Örnek soru (2017-LYS)
Türkiye'nin ulu dağlarını, ıssız koylarını, göç dışında
kimsenin ayak basmadığı sarp geçitlerini anlatan renkler;
en az kendileri kadar etkileyici motif ve desenlerde yer
yer boy gösteriyor.
Bu cümlede aşağıdaki ögelerden hangisi
bulunmamaktadır?
A)Özne B)Dolaylı tümleç C)Belirtili nesne
D)Zarf tümleci E)Yüklem
Çözüm: Türkiye'nin ulu dağlarını, ıssız koylarını, göç
dışında kimsenin ayak basmadığı sarp geçitlerini anlatan
renkler;/ en az kendileri kadar etkileyici motif ve
desenlerde/ yer yer /boy gösteriyor. Cümlesinin ögeleri
sırasıyla özne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem
şeklindedir. Bu cümlede belirtili nesne, özneyi meydana
getiren sıfat-fiil grubunun (yan cümlenin) içinde vardır;
temel cümlenin içinde yoktur.
Sorunun doğru cevabı C şıkkıdır.
Örnek soru (2016-YGS)
Yapılandırıcı dil yaklaşımına göre dinleme, gelişimsel ve
etkileşimsel bir süreçtir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisi, ögelerin dizilişi
bakımından bu cümleyle aynıdır?
A) Dil öğrenme süreci / dinleme yoluyla / anne
karnında / başlar.
B) Dinleme / sadece iletişim kurmak için yapılan bir
etkinlik değildir.
C) Etkili bir dinleme için / dinleyici / ön bilgilerini /
harekete geçirmelidir.
D) Dinleme becerisinin geliştirilmesi için / etkinlik /
önemli bir unsurdur.
E) Dinleme eğitiminin bir diğer amacı / zihinsel
becerilerin geliştirilmesidir.
Çözüm: Yukarıdaki cümle zarf tümleci, özne ve
yüklemden oluşmaktadır. Yukarıda ögelerine ayrılan
cümleler A şıkkında “Özne – zarf tümleci -dolaylı tümleç
ve yüklem” ; B şıkkında “Özne ve yüklem” ; C şıkkında
“Özne – zarf tümleci – belirtili nesne ve yüklem” ; E
şıkkında “özne ve yüklem ”den oluşmaktadır. D şıkkı ise
“Zarf tümleci -özne ve yüklem “den oluşmaktadır.
Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.
ETKİNLİK
İnsan ilişkilerinin pek çoğu akılla kavranamayacak,
kavransa bile açıklanamayacak kadar karmaşıktır.
Hayranlık, nefret, sevgi ve kıskanma gibi duygularla
biçimlenen ilişkileri; sebebi ve sonucuyla
açıklayamıyoruz. Bu konuyla ilgili olarak hemen her dilde
ve kültürde pek çok eser yazıldı, pek çok değerlendirme
yapıldı. Ne var ki okuduklarımızın ve dinlediklerimizin
çoğu, kişisel bir görüş olmaktan öteye gitmiyor. Tüm
kültürlerde bunları tanımlayan ve sınıflayan değer
yargıları oluşmadan söylenenlerin hiçbirini geçerli
sayamayız.
1.Metni oluşturan cümleleri öge sayısı bakımından
büyükten küçüğe doğru sıralayınız.
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2.Metni oluşturan cümlelerden hangisinin öznesi, sözde
özneden oluşmaktadır?
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
3.Metni oluşturan cümlelerde vurgulanan -yükleme en
yakın olan öge- ögeleri sırasıyla yazınız.
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Arkeologlar yeni kalıntılar ortaya çıkarmak ve daha fazla
bilgi elde etmek için teknolojik gelişmelerden
yararlanıyorlar.
Türkiye'nin konut mimarisine yönelik farkındalığı
1970'lerde kurumsallaşmaya başladı
Her iki yanı ağaçlarla kaplı bir ırmağın ve gitgide silinen
gecenin kıyısında sessiz sedasız yürüdük.
Dinlemeyle ilgili bütün incelemeler, dinleyicinin, mesajın
içeriğine odaklanmasının önemine işaret eder.
1.Yukarıdaki cümleleri ögelerine ayırınız.
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2.Yukarıdaki cümlelerden hangisi öge sayısı bakımından
diğerlerinden farklıdır?
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
3.Yukarıdaki cümlelerin hangisinde vurgulanan öge
diğerlerinden farklıdır?
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………