Kabanata 27: Dapitan at ang mga Heswita
Dapitan Zamboanga, Mindanao
Ang Pagkatapon ni Rizal sa Dapitan; 1892-1896
● Ang apat na taon ni Rizal sa Dapitan ay
kasabay ng apat na taon ng pagunland ng
Katipunan.
Ang Katipunan at si Rizal:
● Magkapitbahay si Narcisa Rizal-Lopez at
Andres Bonifacio sa Maynila
○ Madalas naglalaro ang mga anak
ng pamilya Lopez at Bonifacio
○ Dahl dito nakakapagpasa ng
impormasyon si Bonifacio sa mga
Rizal
● Planong makontakt at tulungang tumakas si
Rizal:
○ Banka galing Borneo
○ Inarkilang sasakyan patungong
Hongkong
○ Sapilitang pagkuha kay Rizal
● Si Rizal ay naging pangulong pandangal ng
Katipunan
○ Naniwala si Bonifacio na kailangan
nila lang kooperasyon ni Rizal
upang maipanalo lang rebolusyon.
Mi Retiro
● Pangalawang importanteng tula ni Rizal
○ Sinimulan noong 1893 at natapos
noong 1895
○ Isunulat niya para sa kaarawan ng
kanyang ina
"Sa ganitoy lumilipas ang maraming mga araw, ang
gaya kong itinapon sa hindi ko sadyang bayan, gayon
pa may hanga ako sa ganitong kapalaran munting
batong binayaang lumot lang ang hinihintay, upang
ilihim sa madla ang bariling katangian. Nabubuhay ako
ngayon sa gunita ng inibig at ang ngalan nita'y aking
minsan-minsang naririnig may patay na at mayroong
lumimot sa aking tikis ngunit hindi kailangan, buhay
akong umiibig sa nagdaa't ang nagdaa'y di Ba akin
mapapaknit.
Siya'y aking kaibigang kailanma'y naging tapat,
siya ang sa kaluluwa ko'y nagbibigay-sigla't ningas kung
makitang nalulungkot kasama kong nagpupuyat,sa
ganitong pagkatapon, sa kubo ko ay kaya kapag
pinapanalis ako kung alinlangan ang lahat.
At ako'y may pananalig, kaya hintay ko ang araw na ang
Diwa'y mananalo sa bangis ng kalakasan na paskaraan
ng digma't ng hingalong dahan-dahan, ay may tinig na
higit pa sa tinig kong tinataglay, na siya na ring aawit ng
awitin ng tagumpay!"
● Inilalarawan billing ‘pinakaKristyanong
bayan sa buong Pilipinas'
● Ang mga namamahagi dito ay relohiyoso at
tapat sa autoridad
● Si Rizal ay naging idolo ng mga taga bayan
Pagpili ni Rizal ng kanyang titrahan:
● Kumbento
○ Kung dito siya manirahan,
kakailanganin ni Rizal na bawiin
lang kanyang mga kamaliang
relihiyoso, magpahayag laban sa
filibusterismo, at gumawa ng
kabuuang pangungumpisal.
● Tirahan ng komadante politiko-militar na si
Kapitan Ricardo Carnicero
Pagpadala kay Padre Sanchez sa Dapitan:
● Agosto 1892
● Si Padre Sanchez ay naging guro ni Rizal
sa Ateneo at and tumulak kay Rizal na
ipagpatuloy ang pagsusulat ng mga tula
● Sa paalam ni Pastells sa Probinsyal ng
Heswita sa Espanya;
“Napadala ko na lang mga atas na ito, subalit umaasa
pa akong makapagdadala ng isang buhay na atas, si
Padre Sanchez, na mataas ang pagtingin ni Rizal, para
makita kung maaakay pa sa tama ang naliligaw na
tupang ito."
● Si Padre Sanchez ay lang nagiisang prayle
na naiintindihan si Rizal at idinepensa lang
kanyang sultan na Noli Me Tangere laban
sa tuligsang Klerik at Espanyol.
● Sinubukan ni Padre Sanchez na itabalik si
Rizal sa Katolisismo ng pagsunod.
Ang Pananampalataya ni Rizal:
● Ang kanyang matatag na pananampalataya
ay nabuo sa pamamagitan ng
pangangatuwiran at kritikal na pagsusuri ng
mga paniniwala.
● Naniwala si Rizal ni siya ay sang Katoliko
○ Siva ay laying nagpupuntang
simbahan
Mga sulat ni Rizal kay Pastells:
● Inihayag ang pagkakaiba sa pag-iisip ng
isang Espanyol pari at isang sulong na
 karaniwang Katolikong palaisip ng Europa
(Rizal).
● Sulat ni Pastell:
"Ang kurang Katoliko mula sa mga pampang ng Rhein,
na nagdulot sa iyo ng halimbawa ng kapatirang
Kristyano, itinuturing ang sarili kasama ang Protestante
bilang dalawang tagasunod ng iisang Diyos — kung
ganoon, e di magiging isa siyang mangmang,
luko-lukong nawala sa kanyang Katolikong sariling bait,
dahil pagturing ito kung gayon sa Protestante bilang
tagasunod ng Diyos ng mga Katoliko.”
Naniniwala ako sa pagkakabunyag, subalit
doon sa buhay na pagkakabunyag ng kalikasang
sumasalikop sa atin sa lahat ng panig, doon sa tinis na
yaong makapangyarihan, habambuhay, hindi tumutugot,
hindi matitiwali, malinaw, tukoy na tukoy, universal tulad
ng kairalang pinagmumulan nito, sa paskakabunyag na
kumakausap at sumasanib sa atin mula sa ating
kapanganakan hanggang sa tayo ay mamatay. Ano na
ngang mga aklat ang higit na nakakahayag ng
kabutihan ng Diyos, ng kanyang pag-ibis, pagkukupkop,
kawalang-hanggan, luwalhati, katalinuhan? Inihahayag
ng kalangitan ang luwalhati ng Diyos, at ipinapakita ng
sansinukob ang kanyang kalikhaan."

● Sagot ni Rizal:
Rizal vs. Relihiyon
● Kung siya ay may matatag na
"Ang kurang Katoliko mula sa mga pampang ng Rhein,
na nagdulot sa iyo ng halimbawa ng kapatirang
pananampalataya, bakit niya inatake ang
Kristyano, itinuturing ang sarili kasama ang Protestante relihiyon?
bilang dalawang tagasunod ng iisang Diyos — kung ○ Hindi niya inatake ang Relihiyon,
ganoon, e di magiging isa siyang mangmang, inatake niya ang mga pang-aabuso
luko-lukong nawala sa kanyang Katolikong sariling bait, ng Simbahan at mga pamahiin nito.
dahil pagturing ito kung gayon sa Protestante bilang ● Sa isang liham kay Blumentritt, kanyang
tagasunod ng Diyos ng mga Katoliko. ipinaliwanag…
Ganap tayong nagkakaisa sa pagamin sa
kairalan ng Diyos. paano ko pagdududahan ang sa
"Nais kong tudlain ang mga prayle, sublit dahil parating
kanya kung kumbinsido ako sa akin? Sinumang
ginagamit ng mga prayle ang relihiyon hindi lang bilang
kumikilala sa epekto ay kumikilala sa sanhi.
pananggalang, kundi moog din, proteksyon, kuta,
Pagdudahan ang Diyos at pinagdududahan mo ang
himpilan, kalasag, atbp., napilitan akong sipatin ang
sariling konsyensya, samakatwid lahat na ay
kanilang huwad at mapamahiing relihiyon para
pagdududahan e para kung saan pa ang buhay?
kabakahin ang kaaway na nagkakanlong sa likod nito…
Kung gayon, ang pananampalataya ko sa
Kahila-hilakbot ang nangyayari sa Pilipinas; inaabuso
Diyos, kung matatawag na pananampalataya itong
nila ang ngalan ng relihiyon para lang sa ilang piso;
resulta ng isang proseso ng pangangatwiran, ay bulag,
ibinubulalas ang relihiyon para ikubli ang kanilang mga
bulag sa puntong walang nalalaman. Hindi ko
asyenda; relihiyon para akitin ang mga inosenteng
pinaniniwalaan o itinatanggi ang mga katangiang
dalagita relihiyon; para sansalain ang kanilang mga
ikinakabit sa kanya napapangiti ako sa harap ng mga
kaaway; relihiyon para bulabugin ang katahimikan ng
pagpapakahulugan at pagdidili-dili ng mga teologo at
kasal at ng pamilya, kung di man ang karangalan ng
pilosoper sa kairalang itong di-malirip at di-matarok. Sa
asawang babae. Bakit hindi ko lalabanan ang relihiyon
kasiguruhang kakaharap din sa pinakamataas na
ng aking buong lakas kung hindi ito ang pangunahing
Suliranin, na sinisikap ipaliwanag sa akin ng mga
sanhi ng ating dusa at luha? Sino ba ang dapat
tulirong tinig, ganito lang ang maisasagot ko :'Iyon na
managot dito kundi silang nagkukunwari sa ngalan ng
nga marahil subalit ang Diyos na napag-alaman ko ay
relihiyon? Gayon din ang ginawa ni Kristo sa relihiyon
higit na mas maringal, higit na mas mabuti : Plus Supra!
ng kanyang bayan nang labis-labis itong inabuso ng
Hindi ko sinasabing imposible ang
mga Pariseo.”
Pagkakabunyaj naniniwala nga ako rito pero hindi sa
pagkakabunyag o mg pagkakabunyag na inaangking
kupkop ng bawat isa o lahat ng relihiyon. Sa ● Sa kahinatnan, ibinalita ng Simbahan na
walang-kinikilingang pagsusuri, paghahambing at binawi ni Rizallang kanyang mga
pagbusisi sa mga ito, hindi maiiwasang maaninag sa ‘pagkakamali laban sa Relihiyon'
lahat ng mga ito ang kamay ng tao at marka ng
panahon kuns kailan sila sinulat. Huwag, huwag natin
gawin ang Diyos na kamukha natin, hamak na
mamamayan tayo ng isang maliit na planetang inilaho
Kabanata 28: Gawang Makaagham at Paaralan
sa walang hanggang kalawakan. Gaano man
kahanga-hanga o karingal ang ating katalinuhan, ni
sa Talisay
hindi man ito hihigit sa isang munting kislap na sa isang
kisap ay pugnaw na, at hindi man tayo mabibigyan ng Komandante Ricardo Carcinero
ideya kung ano ang gayung silab, gayung sunos, ● Naatasang magbantay kay Rizal sa
gayung dapat ng liwanag. Dapitan.
 ● Nasa kanyang kabataan at wala pang
asawa, inilarawan si Carcinero bilang isang
taong malayang-isip, matalisik at may
malawak na pananaw.
Loteri Tiket
● Nahilig si Rizal sa loteri kung kaya’t
iminungkahi ni Carcinero na magsosiyo sila
sa isang loteri tiket kasama ang isa pang
Espanyol.
● Ginamit ni Rizal ang bahagi ng kaniyang
napanalunan upang bumili ng lupa sa
Talisay
Lupa sa Talisay
● Isang tagong erya na malapit sa Dapitan.
Matatagpuan dito ang isang kubkubang
may matatandang puno, nakaharap ito sa
dagat at may magubat na burol sa
magkabilang panig. Mayroon ding munting
batis na pinanggagalingan ng tubig tabang.
● Bukod dito, may mga dating taniman ng
kape, kokoa at prutas. Dito sa Talisay
napagpasyahan ni Rizal na maging
magsasaka muna.
Ferdinand Blumentritt
● Dahil sa pangungulit ni Blumentritt,
tinrabaho ni Rizal ang Tagalog gramar, ang
kasunod na hakbang sa prosesong
nasimulan niya sa kanyang naunang
ortograpi at pinag aralan din niya ang
Bisaya.
● May mga orientalista mula sa Europa na
sumulat kay Blumentritt upang magusisa
tungkol kay Rizal.
Kontribusyon sa Agham
● Habang nakapiit sa Dapitan ay kakontak ni
Rizal ang mga nangungunang ethnologist,
botanist at zoologist sa Europa. Dahil dito
ay nakapangolekta din siya ng mga
di-kilalang halaman at kabibe, gumawa din
siya ng mga isketch ng mga kakaibang
isda.
● Nakapagbigay si Rizal ng kanyang
pangalan sa Latin sa mga bihirang flora at
fauna, nakredit sa kanya ang isang palaka,
isang uwang at isang butiking himpapawid,
taglay ang pangalang Linnaean na rizali.
Reinhold Rost
● 74 na taong gulang na kaibigan ni Rizal na
nagretiro mula sa India Office Library.
Nilagdaan niya ang kanyang mga liham ng
‘sumasaiyo nang buong katapatan at
pagmamahal’.
Juan Ricart
● Bagong superyor ng mga Heswita na
gumawa ng mga hakbangin upang malipat
si Carcinero.
Juan Sitges
● Ang komandanteng pumalit kay Carcinero,
isa siyang medikong opisyal na may asawa
at noong una ay hindi mapapasabay na
kumain sa isang filibustero.
● Nang lumaon ay lumapit din ang loob niya
kay Rizal at naging matatag na
tagapaniwala sa pagbibigay ng kalayaan
nais ng bilangg upang mamuhay sa Talisay.
Pagbisita ni Teodora Alonso
● Noong Agosto 1893 ay bumisita si Teodora
Alonso kasama sina Narcisa at Trinidad.
● Isiniwalat nila na namatay na si Leonor.
‘Pablo Mercado’
● Isang kahina-hinalang lalaki ang nagpunta
sa bahay ni Rizal at nagpakilala bilang
isang kamag-anak na interesado sa mga
layuning pampulitika ni Rizal.
● Nadiskubre na ang tunay niyang pangalan
ay Florencio Namanan na ipinadala ng mga
Rekoleto upang paslangin si Rizal.
Lugar ng Surgery
● Maraming itinayo si Rizal sa Talisay
kabilang na isang magarang oktagonal na
bahay na ginagamit bilang lugar ng surgery
o eskwela.
● Marami ang pumunta kay Rizal para
magpagamot.Marami siyang nakukuhang
salapi mula sa mayayamang pasyente.
Hindi niya sinisingil ang mahihirap na
nagbibigay ng ibang mga baboy, bigas,
manok o itlog sa halip na pera.
Paaralan
● Nagturo rin siya ng mga batang lalaki.
Bukod sa pagbubungkal ng taniman at
pag-aaral ng agrikultura, sila ay nagkaroon
ng pormal na pag-aaral. Sinanay din sila sa
 fencing, boxing, paglangoy, paglalayag at
iba pa.
● Para makapasok sa eskwela, may
pinagdadaanang pagsubok ang mga
gustong matuto.
● Ang mga naging regular na estudyante ni
Rizal ay nagkaroon ng magagandang
reputasyon sa paglaki nila.
Liham kay Heneral Blanco
● Sumulat si Rizal kay Heneral Blanco upang
hilingin ang kalayaan niya at sinabi niya na
kung wala nang ibang paraan sa man
lamang ay bigyan siya ng pagkakataon na
ipagtanggol ang kanyang sarili at humarap
sa maayos na paglilitis. Ngunit walang
natanggap na sagot si Rizal.
● Nang magkita sila ay muling hiniling ni
Rizal na palayain na siya, sa halip ibinalita
ni Blanco na maaaring ilipat si Rizal sa
Ilocos o La Union. Ipinahiwatig niya na mas
makabubuti kung pupunta na lamang si
Rizal sa Espanya.
Kabanata 29: Josephine Bracken
George Taufer
● Amerikanong aanimpuing taong gulang na
nagampon kay Josephin Bracken
● Naninirahan at nagtatrabaho sa Hongkong
partikular sa Hongkong Fire Insurance
Company
● Nagpakasal sa isang portuguese na
taga-Macao
● Nagkaroon ng anak sa labas na
nagngangalang Sarah
● Lumipat sa Talisay at ganap ng nabulag
noong 1893
● Tutol sa relasyon nina Rizal at Josephine.
Nagtangkang papatayin ang sarili kapag
hindi nakipaghiwalay si Josephine kay Rizal
● Matapos ang sular kay Blanco, mag-isang
bumalik ng Hongkong, nasimot na ang
kamatayan, naghihintay na lamang ng
kamtayan
Josephine Bracken
● Anak sa labas ng isang sundalong British
sa Hongkong garrison at ng di-kilalang
babaeng Tsina.
● Europeong europeo ang itsura nito
● Nagpapanggap siya na isa siyang purong
europeo
● Hindi marunong magsalit ng espanyol
● Mistulang hulog ng langit para sa kanya
noong nagtapat si Rizal ng pagibig sa
kanya.
● Walang alam sa wika ng Pilipinas, at wala
ring alam sa bagay na pinagkakaabalahan
ni Rizal
● Nagpasyaing ilihim ang kanilang relasyon
sa kanyang ama
● Inilarawan siya ni Rizal bilang ‘isang taong
lubha kong pinapahalagahan, at hindi
ninanais makitang hantad at napag-iwanan.
● Hindi tanggap ng mga kapatid ni Rizal na
sina Maria, Narcisa at Trinidad
● Nagkaanak kay Rizal ngunit namatay rin
sapagkat kulang pa ang buwan ng bata
● Tinangkang pakasalan ni Rizal ngunit
walang pumayag na mga pari
Manuela Orlac
● Kalaguyo at katapatang-loob ng mga
prayleng Espanyol ng Katedral ng Maynila
Sarah
● Anak sa labas ni Taufer at kinakapatid ni
Josephine
● Nakapangasaw ng isang Ingles na uring
mahirap, bodegero
● Iniwan niya sina Josephine at kanyang ama
Maria
● Kaptid ni Rizal na ayaw kay Josephine
Bracken
● Malakas ang kutob na nagpapanggap
lamang si Josephine Bracken at maaaring
maging tangka sa buhay ni Rizal
Dr. Pio Valenzuela
● Kasapi ng katipunan, sugo ni Andres
Bonifacio na nagpadala ng sulat kay Rizal
upang ipaalam ang napipintong rebolusyon
Hulyo 30
● Ipinatawag si Rizal Sa Dapitan upang
maibigay saknya ni Carniceri ang liham
mula kay Heneral Blanco na sumasang
ayon ang gobyerno ng españa sa kanyang
pagsisilbi bilang medikol opisyal sa Cuba