Professional Documents
Culture Documents
Mantık, akla dayanan, akıl yürütme ile ilgili olan anlamlarına gelir. Günlük yaşantımızda
doğru düşünme biçimi anlamında kullanılan mantık sözcüğü, doğru düşünmenin ilke ve
kurallarını araştıran disiplin olarak tanımlanabilir.
Mantık Arapça ‘da; söz, hitabet, söyleme kabiliyeti, konuşmak anlamlarına gelen “ ” نطق
(nutk) sözcüğünden türetilmiştir. Batı dillerindeki karşılığı ise; akıl, düşünme, yasa, söz, ilke
gibi anlamları içeren logic sözcüğünden gelir. Kaynağı ise Grekçe logos sözcüğüdür. Mantık,
doğru düşünmeyi konu edinen normatif (kuralcı) bir disiplindir.
Mantık:
Akıl yürütme :Zihnin birbiriyle ilişkili önermelerden yeni bir önerme çıkarması işlemidir.
Geçerlilik: Öncül adı verilen önermelerin doğru olması durumunda sonucun da zorunlu ve
kesin olarak doğru olmasına denir.
Tutarlılık: Akıl yürütmenin, akıl ilkelerine ve mantık kurallarına uygun olarak yapılmasına
denir.
ÖRNEK: Bütün öğretmenler, öğretendir.
Zeynep de öğretmendir.
O halde Zeynep de öğretendir.
Bilgi Doğrusu (Deney Doğrusu): Bir önermenin gerçeğe uygun olmasını dile getirir. Bir
önermenin dile getirdiği yargının gerçeğe uygunluğu deney ve gözlem yoluyla belirlenir.
Bilginin içeriği önemlidir. Dolayısıyla bilgi doğrusu deney ve gözleme dayalıdır.
Bu örnekte, yargılar bilgi doğrusuna örnek gösterilemez. Çünkü, bütün insanların çalışkan olduğunu kanıtlamamız olanaklı
değildir. Ancak mantık doğrusuna uygundur. Çünkü, insanların hepsi çalışkansa, Ayşe de insansa, Ayşe’nin de çalışkan olması
kaçınılmazdır. Bu durumda, “Ayşe çalışkandır” sonucu verilen öncüllerden zorunlu olarak çıkmaktadır.
Yukarıdaki örnekte ortaya çıkan sonuç, verilen öncüllerle çelişmektedir. Bu nedenle de varılan sonuç geçersizdir. MANTIK
DOĞRUSU DEĞİLDİR.
Örnek:
Gelişmiş toplumlarda eğitim düzeyi yüksektir.
İngiltere de gelişmiş bir toplumdur.
O hâlde İngiltere’de eğitim düzeyi yüksektir.
Örnek:
Çınar fotosentez yapar, kavak fotosentez yapar, gül fotosentez yapar.
O hâlde bütün bitkiler fotosentez yapar.
Tümevarım, tam tümevarım ve eksik tümevarım olmak üzere iki çeşittir.
Mehmet Adanalıdır.
Adanalı insanlar kavgayı sever.
O halde Mehmet kavgayı sever.
Tam tümevarım: Bir bütünü oluşturan parçaların tek tek incelenmesi ile genel bir sonuca
ulaşılması.
Örnek: Pazartesi 24 saattir. 0,2,4,6,8 çift sayılardır.
Salı 24 saattir. Bu sayılar doğal sayılardır.
Çarşamba 24 saattir. O halde, 10'a kadar olan çift sayıların hepsi doğal sayıdır.
Perşembe 24 saattir.
Cuma 24 saattir.
Cumartesi 24 saattir.
Pazar 24 saattir.
O halde bütün günler 24 saattir.
Eksik tümevarım: Bir bütünü oluşturan parçaların bir kısmına dayanılarak o bütün
hakkında yargıya varılması.
Örnek:
Kuram: Ele alınan bir konuyu tasvir eden ve açıklayan önermeler bütünü.
Aksiyom: Doğruluğu ispatsız kabul edilen önermeler.
Teorem: Aksiyomlardan türetilmiş ispatlanması gereken önermeler.
Tanım: Bir şeyin ne olduğunu ortaya koymak, bir terimin ana nitelik ve karakterini belirtmek.
Kalem kalemdir.
Ali Ali'dir. Bir başkası olamaz.
Atatürk, Gazi Mustafa Kemal’dir.
Çelişmezlik İlkesi
• Bir önermenin hem doğru hem de yanlış olamayacağını belirten akıl ilkelerinden
biridir.
• Bir şeyin aynı zamanda ve aynı şartlarda hem kendisi hem de başka bir şey
olamayacağını söyler.
• Sembolik gösterimi “A, A olmayan değildir.” şeklindedir.
• Çelişmezlik ilkesi, özdeşlik ilkesinin olumsuz biçimde dile getirilmesidir.
• Çelişen iki yargıdan birinin zorunlu olarak yanlış olduğunu ifade eder.
• Her canlı, insan veya insan olmayandır.
• Kedi, kedi olmayan değildir.
• çelişmezlik ilkesi için; “hem hem” , “ve” , “değil” bağlaçları aranmalı.
“Ebru, hem çalışkandır hem de tembeldir.” şeklindeki akıl yürütme çelişmezlik ilkesine
aykırıdır. Ebru, bazen çalışkan, bazen tembel olabilir, ancak hem çalışkan hem tembel olması aklın
ilkelerine aykırı bir durum oluşturur.
İnsan hem ölüdür hem canlıdır.
Su hem sıvıdır hem katıdır.
Taş hem vardır hem yoktur.
Erik hem sebze hem de meyvedir.
Önermeleri çelişmezlik ilkesine ters düşer.
• Bir şeyin ya olduğunu, ya da olmadığını, üçüncü bir durumun söz konusu olmadığını
söyler.
• Sembolik gösterimi “Her şey ya A’dır, ya A olmayandır. Üçüncü bir hâl imkânsızdır.”
şeklindedir.
• İki çelişik ifadeden birinin doğru olması durumunda ötekinin zorunlu olarak yanlış
olduğunu, ikisi arasında üçüncü bir hâlin bulunmadığını ifade eder.
• Üçüncü halin imkansızlığı ilkesi için;“ya da” , “veya” , “değil” bağlaçlarını aramalı.
Örnek: “Bu çiçek ya canlıdır ya da ölüdür.” şeklindeki akıl yürütme üçünü hâlin imkânsızlığı ilkesine
uygundur.
Ya bu deveyi güdersin ya bu diyardan gidersin.
Bu sayı ya tek sayıdır ya çift sayıdır.
Kapı ya açıktır ya da kapalıdır.
Şu insan ya ölüdür ya sağdır.
Ahmet’in bilgisayarı ya vardır ya da yoktur.
Üniversite sınavını ya kazanırsın ya da kaybedersin.
ÖRNEK: "Bırakılan cisim yere düşer." yargısının doğruluğunun sebebi yerçekimi yasasıdır.
Herhangi bir durumun gerçekleşmesi için belli bir durumun yeterli olması ilkesidir.
“Yağmur yağarsa sokaklar ıslanır.” şeklindeki akıl yürütme yeter – sebep ilkesine uygundur.
“Çalışırsan başarırsın” ifadesinin doğruluğu için “Bütün çalışanlar başardılar” ifadesi yeterlidir.
“Makinelerin çalışması için enerjiye ihtiyaç vardır.”
“Ateşe girersen yanarsın”.