Anila Paparisto

Enilda Shkembi

Aftesiini praktik
ne biologji

Universiteti i Tiranes
Fakulteti i Shkencave N atyrore
Departamenti i Biologjise
 PERMBAJTJA

NJOHJA ME PUNEN PRAKTIKE. 1

PERDORIMI I PAJISJEVE PLASTIKE DHE PREJ QELQI. 10

PARIMET E KIMISE SE TRETESIRAVE. 26

SI REALIZOHET NJE PERAFRIM SHKENCOR. 46

MBAJT JA E SHENIMEVE NE PUNEN PRAKTIKE. 65

KOLEKSIONIMI I MATERIALEVE lliOLOGJIKE. 87

EMERTIMI DHE KLASIFIKIMI I ORGANIZMAVE. 111

PERCAKTIMI I MIKROBEVE._ 121

SITE PERDORIM LLOJET PER QELLIME STUDIMORE. 129

NJOHJA ME MIKROSKOPIN. 137

VEZHGIMI I LLOJEVE. 146

ANALIZA DHE PREZANTIMI I TE DHENAVE. 161

ASPEKTE TE PERGJITHSHME TE SHKRIMIT SHKENCOR. 176

NJOHJA ME PUNEN PRAKTIKE.

Hyrje

Te gjitha njohurite dhe teorite ne biologji e kane origjinen tek vrojtimet praktike dhe
eksperimentet. Kjo eshte e vertete per te gjithe studimet biologjike pavaresisht nga fusha ne te
cilen ato layer, duke filluar nga studimet ekologjike e deri ne ato te biologjise molekulare e
gjenetikes.

Puna praktike perben nje pjese shume te rendesishme ne drejtim te fomimit biologjik dhe si e
tille ajo duhet te zere nje perqindje te larte edhe ne vleresimin e nxenesve.

Per ndertimin e mire te nje pune praktike duhet te sigurohet:

a. Puna e drejteperdrejte ne grumbullimin e mostrave per studim

b. Vleresimi i diversitetit dhe kompleksitetit te gjallesave

c. Te kuptuarit e ndertimit te nje eksperimenti

d. Aftesi baze laboratorike ne vezhgimin eksperimental, trajtimin e ~eshtjeve si dhe ne

procesin e matjeve

e. Aftesi teknike te nevojshme per te here matje te rendesishme dhe per te perdorur mjete
dhe materiale standarte

f. Aftesi transformuese te tilla si: analiza e informacionit dhe pergatitja e raporteve

g. Kuptim te thelle, te permbajtjes teorike te lendes.

Ky cikel leksionesh ka si qellim t'iu njohe me nje burim teorik dhe praktik te dhenash mbi
teknikat baze dhe aftesite transformuese, te cilat mund te sherbejne si pikenisje per marrjen e
njohurive praktike nga studentet, qe pergatiten per te gene mesues te ardhshem.

Njohurite, qe do te ndajme se bashku ne kete cikel leksionesh, jane afatgjata. Ato do te

vazhdojne te jene te dobishme jo vetem ne te tashmen, por edhe ne te ardhmen e te gjithe atyre,
te cilet do te perpiqen te perdorin si pjese te mesimdhenies kerkimin shkencor, punen praktike
dhe a~e eksperimentale.

Te jesh i pergatitur

Suksesi ne realizimin e punes praktike ne radhe te pare varet nga pergatitja. Nese pergatitemi
mire, gjithmone ia dalim mbane ne realizimin me sukses te punes praktike dhe eksperimentale.
Rregulli baze, qe duhet te zbatohet per realizimin me sukses te punes praktike eshte: "Mos arrini
ne perfundime praktike pa u njohur me pare mete gjithe informacionin dhe mjetet e nevojshme,
te cilet dote ndihmojne ne realizimin e saj".

1
Per kete eshte e rendesishme te mbahen parasysh keto udhezime praktike:

a. Lexoni c;do material teorik, qe mund t'iu vendoset ne dispozicion per realizimin me
sukses te punes praktike. Sigurohuni qe e kuptoni qellimin e punes praktike dhe
aftesite e vec;anta, te cilat me ane te saj do te ndertohen. Qartesoni: "A lidhet puna
praktike apo zgjerohet me tej nga tema kryesore e materialit teorik? Kerkoni a ka
ndonje permbledhje, qe mund te lexoni per t'iu ndihmuar?"

b. Sigurohuni qe te keni mjetet e duhura dhe kontrollojini nese jane ne gjendje pune.

c. Duhet te dini c;fare rreziqesh mund te paraqiten per sigurine tuaj dhe te percaktoni qe
me pare c;do mase paraprake, te cilen duhet te merrni per te menjanuar rreziqet ose
per t'i kaluar ato.

d. Pajisuni me libra teorike, qe permbajne informacionin e duhur per sqanmm e

veprimtarise praktike, te cilen ju do te kryeni (tekste ose libra, qe shpiegojne ose
zgjerojne c;eshtjet, te cilat do te hasni gjate realizimit te punes praktike).

e. Lexoni-degjoni me kujdes c;do instruksion paraprak dhe shenoni c;do pike te

rendesishme; programoni dhe rregulloni materialet dhe mjetet e nevojshme te punes
sipas rradhes, qe ju nevojiten.

f. Perfundoni punen ne kohe, kujtoni se edhe shpejtesia eshte pjese perberese e

rendesishme ne vleresimin tuaj, (perfundimi jo ne kohe c;on ne humbjen e pikeve ne
vleresim).

g. Kryheni punen praktike ne kohe dhe duke respektuar radhen e vendosjes se tyre ne
kohe n~ perputhje me njohurite teorike

MJETET E PUNES

Puna praktike kerkon nje perzgjedhje te mire te mjeteve te punes. Eshte e rendesishme qe secili
prej aktoreve te kuptoje avantazhet dhe disavantazhet, qe ka perdorimi i mjeteve te caktuara ne
realizimin e nje pune praktike.

Mbani parasysh se asnje nxenes nuk mund te tregoje aftesite dhe njohurite e tij ne kushtet e
perdorimit te mjeteve jo te mira dhe difektoze. Llojet e mjeteve, qe mund te perdoren per
realizimin e nje pune praktike jane te shumta, por ne kete pjese ne do te rendisim vetem mjetet,
qe n<). nevojiten per te mbajtur shenim dhe paraqitur vezhgimet tuaja.

Kerkesat baze ne laborator

Fletorja e laboratorit

Ne pergjithesi ne formimin biologjik dhe vec;anerisht ne realizimin e puneve praktike eshte e

rekomandueshme qe te perdoren fletoret me lidhje, te cilat ofrojne nje fleksibilitet te

2
konsiderushem, duke lejuar shtimin e materialeve laboratorike, rirenditjen e tyre si edhe shtimin
e shenimeve plotesuese te realizuar nga vezhgimi i drejtperdrejte ne punen praktike. Po ashtu
keto fletore lejojne edhe perdorimin e llojeve te ndryshme te letres. Disavantazhi me i madh ne
kete rast eshte mundesia e humbjes se faqeve.

Nje element tjeter me rendesi per realizimin e punes praktike ose laboratorike ne biologji eshte
edhe cilesia e letres, qe do te perdoret per te bere vizatime ose per te skicuar. Letra e shtypit, qe
perdoret zakonisht eshte e lire, por siperfaqja e saj eshte e lemuar dhe lapsi nuk shkruan mire.
Ajo gjithashtu mund te demtohet lehtesisht kur fshihet me gome. Per kete arsye, letra me e mire
eshte ajo e vizatimit. Kjo leter eshte me e ashper dhe me e forte. Letra e zakonshme A4 mund
perdoret per qellime te ve9anta, si ne rastin e mbajtjes se shenimeve, vlerave apo matjeve. Letra
A5, eshte ne pergjithesi shume e vogel per pune laboratorike, por eshte e perdorshme per pune ne
terren pasi mbahet lehtesisht ne xhep.

Per ndertimin e grafikeve dhe te histogramave rekomandohet perdormi i letres te milimetruar,

perve9 rasteve kur ka ndonje arsye te ve9ante ne zgjedhjen e shkallezimit.

Lapsat

Ne punet praktike ne biologji rekomandohet perdorimi i lapsave te plumbit me cilesi te mire.

Lapsat, qe duhet te kerkoni ne kete rast jane vetem 2B, HB dhe 2H. Lapsat me ngjyre jane te
dobishem per dallimin e strukturave ne skicat e ndertimit anatomik apo per skicimin e
strukturave te nderlikuara. Lapsat e plumbit mund te zevendesohen edhe nga portaminat, te cilat
jane me te shtrenjta, por nuk kerkojne mprehje dhe jane te shumellojshme per sa i perket
fortesise, trashesise se majes dhe ngjyrave.

Stilolapsat

Stilolapsat modeme me maje te holle fibre jane te pershtatsht:m per perdorime te pergjithshme si
per vizatim edhe per shkrim. Stilolapsat me sfere, jane gjithashtu te pershtatshem per shkrimin e
etiketave dhe shenimeve te ndryshme ne tekst. Mos harroni se jo te gjithe stilolapsat shkruajne ne
rastet kur jeni te detyruar ta mbeshtesni letren ne siperfaqe vertikale. Ne tilla raste, per te mbajtur
shenimet tuaja, eshte me mire qe te perdomi lapsa plumbi. Kur mbani shenime ne laboratorin e
biologjise prane eksperimentit, qe po zhvilloni perdomi stilolapsa me bojra rezistente ndaj ujit,
per te parandaluar demtimet e shkrimit IJga uji, i cili mund te mbjere mbi to.

Go mat

Gomat prej materiali vinil (plastik) jane mete perdorshmet ne kushtet e punes praktike pasi ato
fshijne ne siperfaqe te ndryshme shumicen e vizave (perve9 atyre te shkruara me boje). Ne te
tilla kushte, kur ne shumicen e rasteve gjate punes praktike ne biologji ne perdorim si lapsin si
dhe stilolapsa me boje, nje gome, qe mund te perdoret per te fshire si lapsin ashtu edhe bojen

3
mund zgjidhte te gjitha problemrt. Por mos harroni se gomat e bojes jane mjaft te ashpra
(abrasive) dhe mund te shkaktoine demtimin e letres. mandai nerdorini ato me kuides dhe n·alle.
' / ...J .J ..L ..J J. ..J

Mjete shoqeruese per vizatimet

Disa mjete te tjera, qe mund te sigurojne pune me cilesi me te mire gjate skicimit dhe vizatimit
ne punen praktike ne biologji jane:

Shabllonet, jane te vlefshme ne nje larmi te gjere formash dhe masash dhe mund te perdoren
lehtesisht si ne rastet kur shkruajme me lapsi ashtu edhe kur shkruajme me stilolapsa me boje.
Ka shabllone per forma gjeometrike, per shkronja, simbole kimike, grupe simbolesh te
specializuara per tema te ves;anta, etj. Shabllonet, qe perdoren per vizatime/shkrime duhet te jene
te pajisura me buze te pjerrta per te parandaluar perhapjen e bojes. Per te vizatuar vija te lakuara
perdoren vizore me shabllone ose buze specifike.

Vizoret mete perdorshme ne punen pr::tktike ne biologji jane ato plastike te perkulshme. Vizoret
eshte mire qe te kene buze me ane te pjerta, sidomos ne rastet kur gjate skicimit do te perdoren
stilolapsa me boje. Gjate zhvillimit te punes praktike ne biologji, vizoret ne pergjithesi jane te
dobishme per te realizuar me nje cilesi sa me te larte vizatime, skica dhe diagrama te ve~anta.

Mprehesit: mprehtesia e majes se lapsit ne shume raste gjate punes praktike ne biologji merr
rendesi te ves;ante, pasi prej saj varet cilesia e skices apo figures, qe ju duhet te vizatoni. Ne te
tilla rrethana nje nga mjetet mete rendesishme, qe mbahet prane gjate skicimit duhet te jete edhe
mprehesi i majave. Per te kryer nje funksion te tille ju mund te perdomi bis;ake te vogjel e jo te
rrezikshem, bisturi ose dhe nje mprehtes te zakonshem lapsash. Te gjitha keto mjete mund t'iu
ndihmojne ne rritjen e cilesise te skicave tuaja duke iu siguruar maja te pershtatshme.

Gjate punes praktike ne biologji, sidomos per kalimin transferimin nga matjet reale ne mostra ne
flete, shpesh jane te nevojshme edhe mjete te tilla si kompasti, metri, etj .. Kompasti mund t'iu
vije ne pune edhe per te vizatuar vija, konture rrethore, etj.

Makinat llogaritese

Makinat llogaritese variojne nga makinat baze, qe nuk kane funksione programuese deri tek
mikrokompiuterat e sofistikuar te prograrnuar, me shume memorje. Disa keshilla, qe mund t'iu
vijne ne ndihme kur te zgjidhni makinen tuaj llogaritese:

Burimet e energjise: Zgjidhni nje makine me bateri te fuqishme. Mbani parasysh se makinat
llogaritese, qe punojne me bateri diellore ne pergjithesi nuk punojne mire ne drite te zbehte. Ne
rastet kur perpunimet, qe do te kryeni, kerkojne perdorimin e funksioneve baze si logaritmi,
funksionet e fuqise, te rrenjes dhe funksionet baze te statistikes, si p.sh. llogaritja e deviacionit
standart, etj., kujdesuni qe makina juaj llogaritese t'i kete te perfshira keto opsione. Kujdes!!!
Kontrollo manualin e makines llogaritese per karakteristikat dhe funksionet, qe ajo kryen perpara
blerjes se saj.

4
Menyra e veprimit: Makinat llogaritese jane te ndara ne dy grupe, ato te sistemit te vjeter te
perdorur si p.sh., nga makinat llogaritese te tipit Hewlett-packard dhe makinat llogaritese te
sistemit te sinjalit Polish. Per te llogaritur shumen e dy numrave, ne makinat llogaritese te tipit
Hewlett-packard renditja e kryerjes se veprimeve eshte 2[enter]4 +; pergjigja del 6. Ne makinat e
sistemit te sinjalit Polish, menyra per llogaritjen e ketij barazim eshte 2+4=. Kjo llogjike perdoret
sot nga shume tipe te makinave llogaritese.

Nivelet e kllapave: Numri i kllapave percakton kompleksitetin e ekuacioneve, qe makina juaj

llogaritese mund te perllogarisi. Kllapat perdoren per te ndare nje ekuacion ne pjese, te cilat do te
llogariten ne renditje te rregullt. Kujdes, pozicioni i kllapave percakton rezultatin p.sh. (4+ 3) x 1
ndryshon nga 4 x (3+ 1). Per llogaritje statistikore komplekse jane te nevojshme gjashte ose me
shume nivele te kllapave, prandaj zbertheni ekuacionin si fillim ne Jeter qe te shmangni
veshtiresite gjate punes praktike.

Si perfundim nje keshille: Per shumicen e biologeve eshte me mire qe te shmangen makinat
llogaritese te nderlikuara me shume funksione, mes tyre ato statistike do te ishin me te
perdorshmit.

Mjetet e duhura per pune praktike me te perparuara

Ne biologji puna praktike zhvillohet edhe ne kuader te projekteve, te cilat kerkojne paraqitje me
te sofistikuara dhe me nje cilesi me te larte. Per kete arsye duhet qe shpeshhere te perdomi nje
Ianni shume me te gjere mjetesh, disa prej te cileve jane pershkruar shkurtimisht me poshte:

Letra me cilesi te larte eshte e rendesishme per te arritur riprodhime fotografike me nje kontrast
te larte origjinal. Per pergatitjen e tabelave paraqitese te punes praktike si edhe per raste te tjera
gjate punes praktike ne biologji mund t'iu nevojiten mjete te tilla si ngjites, i cili mund te jete ne
formen e ngjitesit me sperkatje, ne rastin kur duhet te ngjitet ne siperfaqe te medha, nderkohe qe
per te ngjitur siperfaqe te vogla ngjitesit e perkryer jane ata ne forme shk:opi. Ngjitesat e lenget
ne tubeta jane te mire per te ngjitur copa gazetash ose dhe materiale te lehta, por jo per te ngjitur
fotografi ose per te montuar materiale te ndryshme ne tabela.

Tashme, shume pjese te punes praktike te shkruar ne biologji, perfshire ketu edhe ndertimin e
grafikeve dhe histogramave, realizohen jo me mjetet, qe permendem me siper, por duke u bazuar
ne perdorimin e programeve kompiuterike te pershtatshme, te cilat i transformojne te dhenat
tuaja ne paraqitje grafike. Shume materiale te punes praktike tanime kompozohen duke perdorur
paketa te ndryshme programesh kompiuterike. Keto materiale mund te variojne nga tekstet e
thjeshta deri tek paraqitjet grafike te sofistikuara dhe komplekse. Te gjitha keto mund te
realizohen duke perdorur paketen "Windows" ose edhe paketa te tjera. Paraqitjet ne programin
"Power point" pjese e paketes "Windows", perdoren pergjithesisht per prezantimin e qellimeve
ose per raportime, te arritjeve rezultateve apo objektivave per te arrdhmen. Per pergatitjen e
rapmieve dhe postera shk:encore sygjerohet te perzgjidhen lloje te thjeshte shkrimi si p.sh.
shkrimi Aria!, Time New Romans, Helvetica, etj.

5
RREGULLORJA E PUNES

Per te siguruar bazat per nje pune praktike te sigurt ne laborator dhe ne fushe, duhet te behen
rregullore, te cilat mbeshteten ne legjislacionin vendas. Bazuar ne keto rregullore rregullohen
edhe veprimtarite e punes praktike dhe asaj eksperimentale e kerkimore. Keto rregullore marrin
persiper disa elemente:

Slzendeti dhe siguria ne pune

Shendeti dhe siguria ne pune perbejne nje nga elementet me te rendesishem te rregulloreve ne te
gjitha institucionet edukuese. Institucionet edukuese duhet te sigurojne nje mjedis pune te sigurt
dhe pa rrezik per shendetin e njerzve, qe punojne ne to. Ky mjedis duhet te bashkeshoqerohet
edhe me informacionin e duhur dhe trajnime, nese eshte e nevojshme, mbi praktikat e sigurise ne
pune, Secili prej jush, ne pozicionin e studenit mesues dhe me pas ne pozicionin e mesuesit,
duhet te tregoje kujdes jo vetem per shendetin dhe sigurine e vet, por edhe te te tjereve, duke u
siguruar qe te mos iu mungoje ne mjedisin e punes asnje nga mjetet e nevojshme te sigurimit.

Kontrolli i substancave te demshme per shendetin

Rregulloret e institucioneve ose laboratoreve biologjike duhet te imponojne kerkesa per

perdorimin e kimikateve dhe mikroorganizmave potencialisht te demshme, te cilet duhet te
fiksohen perpara perdorimit te tyre. Mes ketyre rregullave te mundshem permendim:

1. Paraqitjen e listes se rreziqeve te brendshme bashke me kufirin maksimal te ekspozimit

ndaj tyre, kur kjo eshte e nevojshme te qartesohet. Paraqitjen e te dhenave te prodhuesve
ku paraqiten rreziqet bashke me listen e kimikateve te vec;anta, si p.sh., substancat
toksike, substancat gerryese, substancat e demshme dhe substancat irrituese. Ne mjediset
e punes rregullorja duhet te siguroje paraqitjen e listes se mikroorganizmave patogjene
(ata, qe shkaktojne semundje) sipas klasifikimeve te tyre nderkombetare te kategorizuar
ne kategori sipas guides ACDP-KOMITETI I KESHILLIMIT PER PATOGJENET E
DEMSHEM.

2. Rreziqet, qe perfshihen, duke llogaritur dhe sasine e substances, menyren si do te

perdoret dhe rruget e mundshme te hyrjes ne trupin e njeriut.

3. Personat ne rrezik dhe menyrat si ata mund te ekspozohen ndaj substancave, duke
perfshire dhe mundesine e ekspozimit aksidental p.sh. sperkatje, etj.

4. Masat, qe kerkohen te merren per te parandaluar ose kontrolluar ekspozimin ndaj

agjenteve te rrezikshem. Ne rastin me te mire duhet te perdoret nje alternative jo e
demshme ose me pak e demshme. Nese kjo nuk eshte praktikisht e mundshme duhen
marre masa te pershtatshme kontrolli si p.sh. kapa gazi, bokse ose lehtesi te tjera per
kontrollin e substancave apo agjenteve biologjike te demshem.

6
 5. Mjetet personale mbrojtese (psh perpareset, syzet e sigurise, etj.) jane te nevojshme ne
shtim te masave te tjera te kontrollit.

6. Sisteme te sigurta per derdhjen e substancave te demshme dhe mbetjeve biologjike te

rrezikshme.

Informacioni per shkallen e rrezikut duhet te kaloje ne nje procedure te ve~ante per personat e
interesuar. Ne pergjithesi personi, qe eshte i ngarkuar me vleresimin e rrezikut ne mjediset e
punes praktike prane departamenteve te biologjise ose prane laboratoreve te biologjise ne
shkolla duhet te jete personi, i cili eshte i ngarkuar per menaxhimin e klases-laboratorit te
biologjise. Ky person duhet te jete nje njeri i pergjegjshem dhe t'i njohi mire rregullat e punes ne
laborator.

Informacioni i nevojshem per te parandaluar ose kontrolluar ekspozimin nga agjenteve kimike
ose biologjike duhet te jete i vlefshem per te gjithe studentet dhe personat, qe punojne ne
laborator. Sigurohuni para fillimit te punes praktike, se e dini si funksionon sistemi dhe se e keni
lexuar rregulloren perpara se te filloni punen praktike me substanca te demshme. Ju gjithashtu
duhet t'i kushtoni vemendje ~do informacion shtese, qe lidhet me sigurine tuaj, si p.sh. te
dhenave, te cilat jepen nga personi i ngarkuar me sigurine ne fillimin e punes praktike. Ne
transmetimin e informacionit duhet te vihet theksi tek rreziqet me te medha.

Ne rastin e realizimit te projekteve, mund t'iu duhet te perfshiheni ne procesin e vleresimit te

rrezikut, bashke me supervizorin tuaj, duke pergatitur nje liste te rreziqeve te mundshme
shoqeruar dhe me procedurat e ve~anta, qe duhen ndjekur per shmangien e tyre. Te gjitha keto
duhet te merren ne parasysh perpara se te filloje realizimi konkret i punes praktike.

Shumica e institucioneve, ku zhvillohet pune praktike eksperimentale ose kerkim ne biologji,

duhet te kene nje liber te sigurise, ku duhet te perfshihen emrat dhe numrat e telefonave te
personelit te sigurise, te personave te ndihmes se pare, te spitaleve etj., si dhe duhet te kete ne
detaje proceduren e regjistrimit te aksidenteve. Lexojeni keto te dhena perpara se te filloni punen
praktike. c;do njeri duhet t'u bindet, rregullave, qe kerkohen per realizimin e veprimtarive
praktike ne kushte laboratorike ose ne terren.

Mbani mend, eshte pergjegjesia juaj te kuptoni rregullat, te cilat zbatohen ne te gjitha punet
praktike, per kete duhet te ndiqni me perpikmeri te gjitha instruksionet e sigurise.

Rregullat baze per punen ne laborator

Sigurohuni se dini ~fare te beni ne rastin kur bie zjarr, duke perfshire ketu njohjen e
vendvendosjes se alarmit, rruget e daljes nga laboratori si dhe ku te bashkoheni me te tjeret
ndersa largoheni nga ndertesa. Ne te gjitha laboratoret tregohen me detaje vendi i kutise se
ndihmes se shpejte dhe kontaktet e duhura. Mbani mend qe me e rendesishme eshte siguria e
njerezve: mos u perpiqni t'i beni balle zjarrit!!! Kjo behet vetem nese jeni te sigurte per jeten.

7
Rapotioni 9do aksident, edhe nga ato incidente, qe mund te duken te parendesishme, mund te
nxiren perfundime te rendesishme per sigurine. Ne laborator duhet te vishni rrobat e mbrojtjes
aty ku eshte e nevojshme. Asnjehere mos pini duhan ose bani ne nje laborator biologjie, sepse
gjithmone egziston rreziku zjarrit ose kontaminimit.

Mos thithni me goje asnje lloj substance me pipete. Perdomi pipetat elektrike ose mekanike ose
pompe metre valvola. Beni kujdes te ve9ante me pajisjet e qelqit. Sigurohuni qe jeni ne dijeni te
praktikave te sigurise te detajuara ne kapitullin ne vijim. Duhet te dini dhe njihni shenjat
nderkombetare per rreziqet kimike specifike. Perdomi nje kape gazi sa here qe duhet te punoni
me kimikate te rrezikshme dhe sigurohuni perpara fillimit te punes se kapa juaj eshte
funksionale.

Perdorini ne sasi minimale materialet e rrezikshme. Punoni me llogjike, ne menyre te paster duke
zvogeluar rreziqet nga te punuarit pa vemendje. Gjithmone pastroni vendin e punes ne mbarimin
e saj. Kjo eshte shume e rendesishme per sigurine ne pune, pasi nxit nje sjellje te pergjegjshme
kundrejt punes ne Iaborator.

Rregullat haze per punen ne terren

Objektivat per punen ne terren duhen kuptuar duke mos lene menjane percaktimin dhe
diskutimin e te gjithe rreziqeve te mundshme per sigurine tuaj si dhe identifikimin e te gjitha
pergjegjesive te nevojshme. Puna ne terren duhet te planifikohet me kujdes duke pasur parasysh
nivelin e eksperiences dhe trajnimit te pjesmarresve ne te si dhe natyren e terrenit. Mos e
mbivleresoni asnjehere ate 9'ka mund te arrihet.

Puna ne terren mund te bashkeshoqerohet shpesh here me probleme fizike, te cilat duhet te
mbahen parasysh nga organizatori, qe duhet te marre masat e duhura per zgjidhjen e tyre.

<;::do grup ekspertesh ose edhe nxenesish, qe zgjedh te punoje ne terren per mbledhjen e te
dhenave, duhet te mbaje me vete nje kuti te plote te ndihmes se shpejte dhe te pakten dy
pjesmarres te ekipit duhet te jene trajnuar per dhenien e ndihmes se shpejte.

Kushtet atmosferike, te cilat mund te ndeshen gjate punes ne terren, jane nga me te ndryshmet,
per kete arsye nje nga kerkesat baze per zhvillimin me sukses te punes ne terren eshte edhe
sigurimi i veshjes se pershtatshme. Zakonisht preferohen kepucet me qafa te puthitura mire ose
edhe <;izme gome ne rastet e terrenit te laget. Kepucet duhet te kene gome te dhembezuar ne
menyre qe te menjanohet rreshqitja. Pantallonat duhet te jene te pambukta, te gjata dhe te lehta,
me shume xhepa, kurse mbi bluzen e pambukut shpesh preferohet nje jelek me shume xhepa e
vende per kapjen e mjeteve te punes. <;::anta, qe perdoret ne terren, gjithmone eshte 9ante shpine,
ne menyre qe duart te jene te lira per te punuar.

Asnjehere mos punoni i vetem ne terren pa nje leje te ve<;ante nga udheheqesi ose punedhenesi
juaj. Mbani parasysh se ka zona ne te cilat nuk mund te punohet pa nje leje te pershtatshme te

8
siguruar me pare. Ne kushtet e punes me nxenes eshte e domosdoshme qe ekspedita juaj ne
terren te jete lejuar e njohur qe me pare edhe nga drejtoria e shkolles, Drejtoria Arsimore e
Rrethit (DAR), si edhe nga prinderit e nxenesve, qe do te marrin pjese ne te.

Sigurohuni perpara fillimit te punes ne terren se jeni te afte qe te lexoni nje harte, te orjentoheni
ne horrizont, te perdomi nje kompast, busull, apo te njihni shenja te tjera te rendesishme te
orjentimit ne terren ne kushtet e mungeses se mjeteve te pershtatshme. (Gjate dites dielli mund te
jete nje orjentues shume i mire, dielli lind ne lindje dhe perendon ne perendim, ne pyll myshqet
tregojne veriun, naten ylli polar tregon veriun).

Perpara fillimit te punes ne terren kontrolloni kushtet e motit. Perpara nisjes ju duhet te jeni ne
dijeni per ndryshimet e motit ne <;do kohe. Mos hezitoni te ktheheni mbrapsht nese eshte e
nevojshme. Lini detaje per vendet ku do te punoni, rruget, qe do te ndiqni dhe kohen. Mos i
nderroni planet pa informuar institucionin perkates. Mesoni dhe aftesohuni te perdomi sinjale
nderkombetare per raste rreziku.

9
PERDORIMI I PAJISJEVE PLASTIKE DHE PREJ QELQI

Matja dhe pergatitja e vellimeve te caktuara te tretesirave

Ne punen praktike ne lenden e biologjise nje rendesi te vec;ante merr edhe pergatitja e tretesirave
te ndryshme. Per kete, do te ndalemi ne disa aftesi praktike dhe keshilla, qe nevojiten per matjen
dhe pergatitjen e vellimeve te caktuara te tretesirave.

Per pergatitjen e tretesirave ne vellime te caktuara kerkohet perdorimi i mjeteve, te cilet duhet t'i
pergjigjen: vellimit te tretesires, qe kerkoni te pergatisni, sa here do t'a perdomi tretesiren dhe
cila eshte shkalla e saktesise, e cila kerkohet ne pergatitjen e saj.

Perpara se te analizojme mjetet, qe nevojiten per pergatitjen e tretesirave le te kujtojme:

• Lengjet me viskozitet te larte rrjedhin me veshtiresi. Prisni derisa i gjithe lengu te

transferohet nga njera ene ne tjetren.

• Tretesit organike mund te avullojne shpejt, kjo mund te ndikoje ne rritjen e shkalles se
gabimit ne matje. Kur perdomi tretesa organike punoni dhe mbylleni enen shpejt.

• Tretesirat, qe priren te shkumezojne (p.sh., proteinat dhe tretesirat e laresve) jane te

veshtira per t'u matur dhe per t'u derdhur. Perpiquni, qe tretesira te formoje sa me pak
flluska; keto lengje mos i transferoni me shpejtesi.

• Suspensionet (p.sh. kulturat qelizore) mund te funderojne: perzjejini ato perpara se t'i
derdhni ose t'i perdomi.

Disa nga mjetet, qe perdoren per pergatitjen e vellimeve te caktuara te tretesirave jane:

Pipetat

Pipetat jane te formave te ndryshme dhe llojeve te ndryshem. Nje pjese e pipetave sherbejne per
te marre nje volum c;faredo tretesire pa u interesuar per sasine. Zakonisht keto pipeta jane
plastike ose pipeta qelqi Pasteur.

Pipeta Pasteur Pipeta plastike

Disa pipeta te tjera jane ne gjendje te matin nje volum te caktuar tretesire dhe jane te taruara per
kete volum p.sh., 10 ml dhe nuk matin dot asnje volum tjeter. Nje lloj tjeter pipetash jane ne
gjendje te masin volume te ndryshem dhe me saktesi te percaktuar. Keto pipeta jane te

10
shkallezuara. Perpara perdorimit te tyre kujdesuni te shikoni shkallezimin, pasi disa pipeta nisin
numerimin nga vellimi i plate tek ai zero, ndersa disa te tjera nga vellimi zero tek vellimi i plote.
Ne disa lloje pipetash shkallezimi perfshin edhe majen e pipetes, ne raste te tjera jo. Ne pipetat e
shkallezuara eshte i shenuar si volumi me i madh, qe ato matin, ashtu edhe volumi me i vogel.
Shenimi behet ne kete menyre p.sh., 5/0,05, qe do te thote se volumi me i madh i matshem eshte
5 ml, ndersa ai me i vogel eshte 0,05 ml.

lrlera me e vogel 0 ,0 l ml

' A

1 ~~
't
lrlera me e :madJt.e l ml

r-~-------------~~~-----------------
\, ~!~;,~~~. )
.
.--
. t
B

kufiri i sipenn i Iengut kufiri i poshtem i lengut

Figura XXXX. A. Pipite e shkallezuar. B. Pipete e tamar

Per te perdorur keto pipeta duhet nje pompe me tre valvola, qe mundeson mbushjen, matjen dhe
boshatisjen e pipetes, te pataqitura ne figuren, qe vijon.

Figura XXXX. A. Pompa me tre valvola. B. Perdorimi i pompes

Nje lloj tjeter pipetesh, te perdorura kryesisht ne biologji, jane pipetat automatike. Ato
regjistrohen sipas volumit te tretesires, qe ne deshirojme te marrim, duke siguruar nje saktesi te
madhe. Keto pipeta kane nje pjese te perhershme dhe nje maje nje perdorishme. Ne kete menyre
nuk ka asnje rrezik per te ndotur tretesirat.

Figura XXX. Pipite automatike

11
Kur mbushni pipeten hiqeni majen e pipetes nga tretesira perpara se te derdhet ne fundin e saj.
Ajri i ngjitur lart ndihmon te parandalohet sperkatja. Shtypeni pipeten lehte ne fundin e saj per te
derdhur lengun. Per te parandaluar ndotjen e tretesirave, kini kujdes te mos lini tretesiren ne
majen e pipetes dhe mos e mbeshtetni pipeten mbi tavolinen e punes.

Cilindrat e shkallezuar

Per te kryer matje te sakta me cilindrat e shkallezuar, keta duhet te vendosen ne siperfaqe
horizon tale. Ne fillim duhet te mbushni nje beker (gote kimike) me tretesire pak me poshte se
niveli i deshirua, pastaj mbusheni me ngadale cilindrin e shkallezuar (p.sh. duke perdorur nje
pipet) derisa disku i poshtem i meniskut te jete ne nivel me vleren e shkallezimit, qe deshironi te
matni.

Per matje te sakta, duhet qe disku i posh tern i meniskut te jete ne te njejtin nivel me syrin tuaj.
Ne rastet e tretesirave viskoze matja nuk realizohet menjehere pasi tretesires i duhet lene pak
kohe per te zbritur poshte mureve te enes.

Cilndra te madhesive te ndryshme Menyra e matjes me cilinder

Buretat

Buretat duhet te montohen vertikalisht ne nje mbajtese fikse (stativ). Ne fillim duhet te
siguroheni qe rubineti eshte i mbyllur, me pas mbusheni bureten me tretesire duke perdorur nje
hinke kimike. Mbusheni bureten plotesisht perpara perdorimit. Per te lexuar nivelin e mbushjes
se buretes duhet te shikoni nivelin e diskut te poshtem te meniskut. Pasi keni derdhur ne nje gote
kimike permbajtjen, qe ju nevojitet, sasine e saj mund ta matni si diference mes dy leximeve te
nivelit te diskut te poshtem te meniskut.

Bureta

12
Shiringat

Shiringat perdoren duke zhytur gjilperen ne tretesire dhe duke terhequr ngadale trupin e shiringes
drejt sasise se kerkuar. Perpara perdorimit te saj, kontrolloni qe ne trupin e shiringes te mos kete
ajer. Kujdes, shiringa nxirret me ngadale nga tretesira dhe ne fundin e gjilperes nuk duhet te kete
asnje pike tretesire. Shiringat, qe riperdoren ne kushte laboratorike per matjen e tretesirave te
ndryshme, duhet te pastrohen para dhe pas perdorimit. Shiringat, qe perdoren per marjen e
mostrave te gjakut duhet te jene nje perdorimshe. Mbani parasysh se pjesa "e vdekur" e shiringes
ne te cilen fiksohet gjelpera ne disa raste ze deri ne 4% te vellimit te shiringes.

Shiringa te madhesive te ndryshme

Peshoret

Peshoret mund te perdoren per te peshuar saktesisht sasi te ndryshme substancash dhe materiale
biologjike te ngurta ose te lengeta ne rastin kur nuk kemi ene te shkallezuara. Ne rastin e
tretesirave te lengeta ktheni njesine mase ne vellim duke perdorur kete barazim: mase/dendesi =
vellim p.sh., 0,009 kg te nje lengu me dendesi 1000 kg/m 3 = 9 x 10 -6 m 3 (9,0 ml). Dendesia e
tretesve te zakonshem mund te gjendet ne tabela te parapergatitura. Kujtese: meqenese dendesia
varet nga temperatura, duhet te dini edhe temperaturen e lengut.

Peshore te llojeve te ndryshem

MBAJTJA DHE RUAJTJA E LENGJEVE

Provi!zat

Provezat perdoren per testime ku duhet te vezhgohet ndryshimi i ngjyres se tretesires, ne rastin e
zhvillimit te reaksioneve, qe zhvillohen ne vellime te vogla tretesirash, per mbajtje kulturash
qelizore, etj. Provezat sterilizohen ne sterilizator ose ne mungesen e tij mund te sterilizohen duke

13
nxehur pjesen e brendshme te tyre dhe me pas duke i mbuluar me nje kapak ose tape prej
pambuku steril.

Stativ me proveza Proveza

Bekerat (Gotat kimike)

Bekerat perdoren per qellime te ndryshme laboratorike, p.sh. per nxehjen e nje tretesi kur
nevojitet nxehtesia per tretjen e nje substance. Bekerat mund te jene te pajisur edhe me
shkallezimin e vellimit: keto shkallezime nuk jane te sakta dhe mund te perdoren si mase
referimi vetem ne ato raste kur mund te lejohet perafersia.

Gote kim ike (Becker)

Enet konike (EIIermeyer)

Enet konike perdoren per mbajtjen e tretesirave. Gryka e tyre e ngushte zvogelon avullimin dhe i
ben ato me te lehta per t'u mbyllur; Enet konike mund te jene te pajisur edhe me shkallezimin e
vellimit. Keto shkallezime nukjane te sakta dhe nuk perdoren si mase referimi.

Enet konike (EIIermeyer)

14
Shishet

Shishet perdoren kur tretesirei ka nevoje te mbyllet mire per te patur siguri, sterilitet ose per te
ndaluar avullimin apo oksidimin. Ato zakonisht kane nje tape me vidhosje ose zmerile per te
eleminuar avullimin ose kontaminimin.

Te gjitha tretesirat e ruajtura ne shishe duhet te jene te etiketuara. Mbyllni enen ne menyren e
duhur, duke perdorur krahas tapes edhe elemente si Jeter, qese, te cilat sigurojne nje mbyllje
hermetike per te ndaluar avullimin.

Perzgjedhja midis qelqit dhe plastikes

Per te bere zgjedhjen midis eneve prej qelqi dhe eneve prej plastike mbani parasysh ve<;orite e
meposhtme:

Reaktiviteti

Enet plastike shpesh shtremberohen ne temperatura relativisht te uleta. Ato mund te marrin flake,
mund te shperbehen kur ne to shtojme disa tretes organike dhe mund te preken nga ekspozimi i
zgjatur ndaj drites ultraviolet (UV). Disa lloje komponimesh plastike kane treguar se kane
aktivitet biologjik dhe mund te ndikojne mbi cilesine e tretesires.

Edhe enet prej qelqimund te thithin jone dhe molekula te tjera duke ndikuar ne ndryshimin e
cilesise se tretesires, ve<;anerisht ne rastin e tretesirave bazike. Enet prej qelqi Pyrex jane me te
forta se enet prej qelqi te zakonshem. Enet prej qelqi Pyrex mund te durojne temperatura deri ne
500°C.

Ngurti!sia dhe pi!rkulshmi!ria

Enet plastike nuk rekomandohen kur matja e vellimit kerkon saktesi sepse mund te
shtremberohen me kalimin e kohes. Nga ana tjeter enet e qelqit jane lehtesisht te thyeshme,
ndryshe nga enet plastike. Kjo duhet patur parasysh sidomos gjate procesit te centrifugimit.

Tejdukshmi!ria

Te dyja keto lloje enesh, si qelqi dhe plastika absorbojne driten ultraviolet te spektrit. Ne kete
rast duhen perdorur enet prej kuarci, te cilat nuk absorbojne ne kete zone te spektrit si p.sh. ne
kyvetat per spektrofotometrin UV.

Eni!t nji!pi!rdorimshme

Enet plastike jane mjaft te lira prandaj mund te jene nje perdorimshme, nje perparesi kjo per
rastet kur ekziston rreziku i kontaminimit kimik dhe mikrobial.

15
Pastrimi i eneve te qelqit dhe eneve plastike

Kini kujdes nga kontaminimi i mundshem, qe vjen nga perdorimi i meparshem i kimikateve ose
nga larja dhe shplarja e pamjaftueshme e eneve, te cilat keni perdorur. Nje shplarje e plote me
uje te distiluar ose te dejonizuar menjehere perpara perdorimit Jargon pluhurin dhe papastertite e
tjera. Laresit e forte bazike jane te pershtatshem per te larguar papastertite acide. Nese ekziston
rreziku i mbetjeve bazike perdomi nje lares acid. Nese eshte rreziku i kontaminimit nga mbetje
organike rekomandohet nje shplarje me etanol. Enet prej qelqi sterilizohen duke i lare me
hipoklorit natriumi ose me metabisulfit natriumi. Per t'u perdorur per sterilizim keto tretesira
duhet te hollohen sipas rekomandimit. Perpara perdorimit dhe pas perdorimit shplajeni enet me
uje te sterilizuar. Nje menyre tjeter sterilizimi eshte trajtimi i en eve te qelqit ne autoklave· te
pakten ne temperaturen 121 oc per 15 min ose 160°C per 3 ore ne tharje. Enet e qelqit, qe duhet
te jene ve<;anerisht te pastra (p.sh. per studime mikronutrientesh etj.), duhet te lahen ne banja me
acid kromik, por keto banja perfshijne kimikate toksike dhe gerryese dhe per kete arsye duhet te
perdoren ne pranine e nje specialisti.

Siguria ne punen me ene qelqi

Ne laborator ndodhin shume aksidente te vogla me enet e qelqit nga mungesa e vemendjes. Per
te shmangur keto aksidente dhe pasojat e tyre ju duhet te ndiqni keshillat e meposhtme:

1. Vendosni syze te sigurta kur eshte rreziku i thyerjes se qelqeve p.sh., kur perdoret trysni e
larte ose nxehje tretesirash.

2. Nese nxehni ene qelqi, perdomi nje flake "te ulet", kjo shmang nxehjen ne nje pike ku
mund te filloje krisja. Gjithmone perdomi masha ose doreza rezistente ndaj nxehtesise
kur mbani ne duar qelqe te nxehta.

3. Mos mbani qelqe te <;ara ose te krisura, ato mund t'iu thyhen edhe gjate realizimit te
puneve te vogla.

4. Mos i mbani shishet e medha te qafa e tyre, mbajini duke vendosur njeren dore poshte.

5. Kini kujdes kur prekni trupin e provezes dhe kur vendosni tapat ne proveza, nese beni
veprime te tilla, vishni nje pale doreza te pershtatshme.

6. Mos i shtrengoni shume tapat e shisheve, ato mund te jene shume te veshtira per t'u
hequr. Nese ju duhet nje mbyllje me e shtrenguar, perdomi tapat prej gome ose plastike.

7. Kujdesuni t'i mblidhni qelqet e thyera dhe t'i vendosini gjithmone ne koshin e duhur.

16
PROCEDURA T LAB ORA TORIKE BAZE

Perdorimi i kimikateve

Aspektet e sigurise

Ne laborator, personi ne ngarkim ka pergjegjesine t'iu infonnoje per <;do rrezik lidhur me
perdorimin e kimikateve. Gjate punes laboratorike, detyra juaj kryesore, kur perdomi nje kimikat
te panjohur, eshte te mesoni per vetite e tij, ve<;anerisht ato te lidhura me sigurine. Perpara
perdorimit te kimikateve ju duhet te dini masat paraprake te sigurise, qe duhet te merren dhe te
plotesoni formularet e duhur, duke konfirmuar qe ju i njihni rreziqet, te cilet mund te shfaqen.

Pikat kryesore te sigurise kur keni te beni me kimikate jane:

• Trajtojini te gjitha kimikatet si potencialisht te rrezikshme.

• Vishni perparese laboratori me kopsa, qe zberthehen lehte.

• Lokalizoni pajisjet perkatese te sigurise si p.sh., tretesire per syte, zjarrfikesi, kutia e
ndihmes se shpejte e te tjere.

• Vishni doreza dhe syze per sigurine ndaj lendeve toksike, irrituesve ose kimikateve
gerryese dhe zhvilloni procedurat ne nje kape gazi.

• Perdomi mjete ndihmese si jane pompat me tre valvola per pipetat per te zvogeluar
rrezikun e kontaktit me substancat kimike te demshme.

• Largoni <;do zjarrvenes kur punoni me substanca, qe marrin lehte zjarr.

• Asnjehere mos pini duhan, hani ose pini, kur jeni duke punuar me kimikate.

• Etiketoni tretesirat ne menyren e duhur.

• Raportoni <;do sperkatje dhe pastrojini atone menyren e duhur.

• Derdhini kimikatet ne menyren e duhur.

Perzgjedhja

Kimikatet gjenden ne shkalle te ndryshme te pastertise dhe kjo eshte gjithmone e shenuar ne enet
ose kutite e prodhuesit. Kimikatet shume te pastra kushtojne me teper dhe duhet te perdoren
vetem kur e kerkon situata. Ne qofte se duhet te porositni nje kimikat, institucioni juaj duhet te
kete nje proc;edure te percaktuar per ta bere kete.

17
Pergatitja e nje tretesire me perqe'ndrim te caktuar

Perqendrimi, qe ju kerkoni sigurohet duke ndjekur nje sere hapash. Suksesi i punes varet nga
perdorimi i te njejtit burim dhe cilesi p.sh., me punen e enzimes. Per te shmangur humbjet
shikoni me kujdes vellimin e tretesires, qe do t'iu duhet (edhe pse te keni me teper eshte mire
sepse mund t'iu derdhet ose mund te beni gabim kur e pergatitni ate). Perpiquni te zgjidhni nje
nga vellimet standarte per enet matese sepse kjo do ta bente matjen mete lehte.

Perdomi uje te distiluar ose te dejonizuar per te pergatitur tretesira ujore dhe perzjejini ato qe te
siguroheni qe kimikati eshte tretur plotesisht. Perzjeresat magnetike jane me te pershtatshem per
ta bere kete. Kur punoni me perzjeres magnetike, vendosni me kujdes shufren e paster· te
perzjeresit magnetik ne gote kimike, per te shmangur sperkatjen. Vendoseni bekerin ne qendren
e pjates se perzjeresit, ndizeni perzjeresin dhe gradualisht rritni shpejtesine e perzjeresit.

Kur kristalet ose pluhuri jane tretur teresisht, fikeni dhe terhiqeni shufren me nje magnet ose me
nje shufer tjeter. Kujdesuni per te mos ndotur tretesiren kur beni kete veprim dhe shplani shufren
me uje te distiluar. Tretesirat ne te cilat tretesi tretet me veshtiresi mund te kerkojne nxehtesi per
ta tretur ate, por bejeni kete vetem nese jeni te sigurt qe kimikati nuk do te demtohet ne
temperaturen e perdorur. Perdomi nje nxehes-perzjeres, qe te mbani tretesiren ne perzjerje,
nderkohe qe e nxehni ate. Lereni tretesiren te ftohet perpara se te matni vellimin ose pH sepse
keto parametra ndikohen nga temperatura.

Si te pergatisni tretesira ujore me nje perqendrim te caktuar

Ne fillim caktoni perqendrimin e tretesires se kerkuar dhe shkallen e nevojshme te pastertise.

Percaktoni vellimin, qe ju nevojitet. Gjeni masen molekulare te kimikatit, qe duhet perdorur per
prodhimin e tretesires se kerkuar. Gjeni masen e kimikatit per te marre perqendrimin e deshiruar
ne vellimin e kerkuar (per kete eshte me e thjeshte te perdomi sistemin SI). Peshoni sasine e
kerkuar te kimikatit ne saktesine e duhur. Nese sasia eshte shume e vogel per ta peshuar ne
saktesine e deshiruar mermi parasysh mundesite e meposhtme: 1. mermi nje vellim me te madh
te tretesireit, 2. mermi nje tretesire te parapergatitur, qe mund te hollohet me tej, 3. peshoni ne
fillim sasine dhe llogarisni 9fare vellimi duhet per te bere me pas tretesiren.

Hidhni kimikatin ne nje gote kimike ose ene konike dhe me pas shtoni uje, me pak se vellimi, qe
kerkohet. Perzjejeni (ose nese eshte e nevojshme nxeheni tretesiren), per t'u siguruar qe i gjithe
kimikati te tretet Gu mund te shikoni edhe me sy zhdukjen e kristaleve ose te pluhurit). Nese
eshte e nevojshme kontrolloni dhe rregulloni pH e tretesires kur te jete ftohur. Me pas shtoni
tretes deri ne vellimin e deshiruar. Nese ka nevoje te saktesohet vellimi, perdomi nje ene te
shkallezuar. Nese nuk kerkohet nje shkalle e larte saktesie, perdomi nje ene qelqi ose gote
kimike. Kaloni tretesiren nga gota kimike ne enen matese, duke perdorur nje hinke per te
shmangur sperkatjen, shikoni vellimin (disku i poshtem i meniskut te jete te vija e duhur e
matjes). Transferoni tretesiren ne nje shishe reagentesh ose ne nje ene konike dhe etiketoni enen.

18
Tretesirat e perqendruara

Tretesirat e perqendruara jane te vlefshme kur pergatitim nje sere tretesirash te nje reagenti me
perqendrime te ndryshme ose nese tretesirat kane disa perberes te perbashket. Ato gjithashtu
kursejne punen nese e njejta tretesire perdoret ne nje periudhe te gjate kohore (p.sh., tretesire
nutrientesh). Kjo tretesire eshte me e perqendruar se ajo, qe kerkohet dhe hollohet kur pergatiten
tretesirat me perqendrimin e kerkuar.

Hollimet e njepasnjeshme

Hollimet e njepasnjeshme perdoren kur ne te njejtin mjedis kerkohen nje sere perqendrimesh te
nje perberje ose te nje suspensioni mikrobial. Dy metoda, qe perdoren zakonisht jane hollimi i
dyfishte dhe hollimi ne fuqi te 10-s.

• Hollimet dyfishe: ne fillim pergatisni tretesiren me te perqendruar ne dyfishin e vellimit

te kerkuar. Matni gjysmen dhe shtoni nje vellim te njejte tretesi, perzjejeni tretesiren e
perftuar. Kjo procedure mund te perseritet ne vazhdimesi. Perqendrimet e fituara do te
jene sa 112, 1/4, 118, etj. here te tretesires origjinale.

• Hollimet ne fuqi te 10-s: ne fillim pergatisni tretesirein me te perqendruar ne teprice.

Matni 1/10 dhe shtoni 9 here me teper tretes, perzjejeni ate dhe perseriteni veprimin per
hollime te metejshme. Perqendrimi i fituar do te jete 1/10, 11100, 111000, etj. here sa
origjinali.

Tretesirat duhet te perzihen mire perpara matjes se vellimit per hollimet e rradhes. Perdomi nje
ene matese te paster per <;do hollim per te shmangur ndotjen ose lajeni mire enen e perdorur me
perpara. Emertoni <;do ene sipas hollimit, qe ka qe ne momentin e pergatitjes. Eshte e lehte te
ngaterrohesh ne qofte se nuk etiketon menjehere. Pasi pergatitni tretesirat ne vellimin e kerkuar
tepricat perdorini per pergatitjen e perberesit tjeter te serise.

Ruajtja e kimikateve dhe tretesirave

Kimikatet e paqendrueshme mund te ruhen ne frigorifer ose ne ngrires. Tregoni kujdes te ve<;ante
kur perdomi kimikate, qe jane ruajtur ne temperature te ulet, ena dhe permbajtja e saj duhet te
ngrohen deri ne temperaturen e dhomes perpara perdorimit pemdryshe avujt e ujit do te
kondensojne mbi kimikatin. Kjo do ta hollonte ose do ta shkaterronte kimikatin.

Disa kimikate mund te kene nevoje te mbahen ne ene tharese (desikator), ve<;anerisht nese ato
lengezohen lehte nga thithja e ujit. Etiketat per te gjitha kimikatet e ruajtura duhet te kene
informacionin e meposhtem: emrin kimik (nese eshte tretesire te jepet gjendja e substances se
tretur, perqendrimi dhe pH), daten e pergatitjes dhe emrin tuaj.

Ruajini tretesirat ne frigorifer per te shmangur degradimin e tyre, por pasi t'i nxirrni nga
frigoriferi. Nese nje tretesire nuk eshte e sterilizuar ose nuk eshte toksike, ekziston mundesia e
zhvillimit te mikrobeve. Per kete arsye, tretesirat e vjetra duhet te kontrollohen per ndotje te
mundshme (me sy kontrollohet qartesia, veshtullia dhe ngjyra e tretesires).

19
Perdorimi i peshoreve

Peshoret elektronike me lexim dixhital tani jant; mi:5 te preferuara perkundrejt llojeve te
peshoreve mekanike. Keto peshore lexohen lehte dhe ve9oria e tyre vetetaruese nenkupton qe
masen e enes ato e zbresin automatikisht perpara peshimit te nje objekti. Lloji me i zakonshem
ofron saktesine afersisht deri ne 1 mg per 160 g peshe. Kjo eshte e pershtatshme per te gjitha
zbatimet biologjike.

Per te punuar me nje peshore standarte vetetaruese duhet te mbani parasysh:

1. Te kontrolloni nese peshorja eshte ne nivel, (ne disa peshore kjo mund te realizohet duke
perdorur krahun e levizshem per te vendosur ne mes fllusken e ajrit te niveluesit). Per
peshim me te sakte, sigurohuni qe perpara se te realizoni peshimin dhe tarimin e peshores
pjatat peshuese te jene ne vendin e tyre.

2. Te vendosni nje leter ose ene boshe ne pjaten e peshores kudo te vendoset materiali, qe
dote peshohet dhe prisni qe leximi te stabilizohet. Nese objekti eshte me i madh se pjata,
kujdesuni qe asnje pjese mos te mbeshtetet ne trupin e pesores, pasi kjo do ta bente
leximin te pavlefshem. Shtypni butonin tarues, qe te sillni lexuesin ne zero.

3. Vendoseni kimikatin ose objektin me kujdes ne ene (kimikatet ne gjendje pluhuri duhet te
hidhen me ndihmen e nje shpatulle te paster, me madhesi te pershtatshme ).

4. Prisni qe lexuesi te stabilizohet dhe shenoni vleren.

5. Nese keni hedhur me shume kimikat, kini kujdes te madh kur te hiqni tepricen.

6. Nese duhet te pastroni ndonje papasterti te mbetur aksidentalisht ne peshore ose perreth
saj, me pare duhet te fikni peshoren.

Sasite e medha duhen peshuar ne nje peshore me pjata peshimi, qe pershtaten me sasine e
materialit, i cili do te peshohet. Kujdesuni qe te shikoni kufijte e peshores, qe do te perdomi dhe
t'i krahasoni ato me sasine, te cilen mendoni te peshoni. Ne raste mbipeshe mund te demtoni
mekanizmin e peshores. Per matjet, qe realizohen drejtperdrejt ne terren preferohen te perdoren
peshore me bateri. Per te realizuar nje matje te sakte perpiquni qe te gjeni nje vend, i cili eshte i
mbrojtur nga era.

Ne disa situata praktike ne biologji duhet te peshohen edhe materiale ne sasi shume te vogla. Per
te realizuar kete peshim zakonisht perdoren peshore elektrike ose elektronike, te cilat peshojne
sasi poshte 1 mikrogrami. Keto lloj peshoresh jane zakonisht shume delicate.

Matja e gjatesise dhe sipi!Tfaqes

Kur matni siperfaqe te sheshta, mjeti, qe ju nevojitet varet nga permasat e objektit, te cilin jeni
duke matur dhe nga saktesia, qe kerkohet ne matje. Per kete qellim mund te perdoren vizore,
meter, skuader, kaliber, e te tjera.

20
Per shume objekte me forme te rregullt, siperfaqja mund te vleresohet duke njohur permasat.
Siperfaqet e formave te c;rregullta mund te maten me planimeter. Perdorimi i tij eshte i shpejte
dhe i lehte. Udhezimetjane specifike sipas llojit te planimetrit, qe judo te perdomi.

Nje metode e thjeshte e nje "teknologjie te ulet" eshte te lesh gjurme te objekteve ne nje Jeter me
cilesi te mire ose t'i fotokopjosh ato. Nese konturet priten ne forme rrethi apo te harkuara,
hapesira mund te vleresohet duke matur prerjet dhe duke e krahasuar me masen e pjeses te se
njejtes leter me siperfaqe te njohur.

Menyra te ndrushme te matjes se siperfaqeve

Matja dhe kontrolli i temperatures

Nxehja e mostrave

Gjate punes praktike ne biologji shpesh duhet te perdorim nxehjen e mostrave per te arritur nje
temperature te caktuar. Ne kete rast, duhet te tregojme kujdes kur nxehim mostrat drejtperdrejt
ne flake, pasi ne keto raste pa dashje mund te krijohen kushtet qe tretesira, e cila ngrohet te vije
ne kontakt me flaken duke shkaktuar demtime. Nese eshte e mundur perdomi ne keto raste nje
nxehes elektrik, qe menjanon kontaktin me flaken dhe ku mund te kontrolloni me lehte
temperaturen. Nese perdomi nje ngrohes me flake (Bunsen), mbajeni flaken larg vetes dhe
rrobave tuaja (floket e gjata lidhini prapa). Vendosni poshte ngrohesit me flake nje shtroje, qe
nuk merr zjarr per te mbrojtur materialin e tavolines se punes. Kur nuk e perdomi ngrohesin per
nje kohe te gjate, fikeni ate.

Ngrohes me flake (Bunsen)

21
Per te thare mostrat ose enet prej qelqi mund te perdoren furrat dhe dhomat e tharjes. Ne keto
dhoma normalisht kontrollohet edhe temperatura, duke percaktuar temperaturen e deshiruar.
Nese thani lende organike per matjen e peshes se thate, bejeni ate ne 80°C per te shmangur
karamelizimin e mostrave. Gjithmone mbani temperature te pandryshueshme gjate perdorimit
sepse kjo ndikon te rezultatet e punes. Per nje rezultat sa me te sakte, beni peshime te
njepasnjeshme derisa te arrihet nje mase konstante, duke kontrolluar keshtu qe i gjithe uji eshte
larguar.

Ftohja e mostrave

Frigoriferet dhe ngriresat perdoren per te mbajtur tretesira dhe kimikate ne ruajtje, qe mund te
demtohen, shperbehen ose ndoten ne temperaturen e dhomes. Temperatura ne frigoriferet dhe
ngriresit normale eshte afersisht 4 oc deri -l8°C, respektivisht. Nese kerkohet te arrihet per arsye
studimi nje temperature me e ulet gjate punes ne mjedis te hapur mund te perdoren banjot e
akullit, ku reagentet mbahen ne ooc ose afer kesaj temperature. Shumica e laboratoreve te
biologjise duhet te kene nje aparat, qe prodhon akull per ta perdorur ne keto banjo. Nje metode
tjeter, qe rekomandohet, eshte edhe perdorimi i kripes se zakonshme. Nese kripa e zakonshme
perzihet me akullin, mund te arrihet temperatura nen 0°C. Nese kerkohet te realizohet nje
temperature me e ulet, nje perzjerje midis etanolit dhe C0 2 te ngurte, mund te siguroje nje
temperature, qe shkon deri ne -72°C.

Per te ngrire sa me shpejt nje master, zhyteni ate ne azot te lengshem (-196°C).

Kujdes: perdomi kapese, doreza te trasha dhe perparese, sepse sperkatjet mund te demtojne
lekuren. Gjithmone punoni ne nje dhome te ajrosur mire.

Mbajtja e kulturave ose mostrave ne temperature konstante

Dhomat, qe bejne kontrollin e temperatures si dhe inkubatoret mund te perdoren per te mbajtur
temperaturen ne nje nivel te deshiruar. Gjithmone kontrolloni me nje termometer ose me nje
termograf nese termostati eshte ne gjendje te mire pune dhe kryen matje te sakta per studimet
tuaja. Per te arritur nje temperature te kontrolluar, me luhatje te vogla, perdomi banja uji. Keto
banja zakonisht perfshijne nje element nxehes, nje mekanizem qarkullues te ujit dhe nje
termostat. Banjat, per nje temperature nen temperaturen e dhomes. jane te pajisura edhe me
elemente ftohes.

Banjo uji termostatike

22
Kontrolli i kushteve atmosferike

Perberjet e gazta

Ajri mund te "pastrohet" nga disa gaze te caktuara, duke e kaluar permes nje tubi ne forme U-je
ose ne nje shishe Dreschel, qe permban nje kimikat ose tretesire te caktuar.

gnZi per t'u

rf'~grut i n:.ngshfhn

Shishe Dreschel

TtJ!Snia

Gjate punes ne laborator per te analizuar materialin biologjik shpesh nevojitet te perdoret ajer i
ngjeshur ose vakum. Per kete qellim perdoren pampa te ndryshme si per te ngjeshur edhe per te
prodhuar vakum te pjesshem, per te detyruar levizjen e nje gazi ose Iengu. Secila pompe ka
udhezime specifike perdorimi. Shume laboratore jane pajisur me pajisje per fryres ajri dhe
pampa vakumi, te cilat jane te dobishme per procedura si p.sh. filtrimi ne pranine e vakumit.
Sigurohuni qe te fikni rubinetat e ketyre pajisjeve pas perdorimit.

Pompe vakumi te pjesshem me uje (rotavapor) per largimin e lengjeve ne temperature te ulet.

Matja e kohes

Shume eksperimente dhe vezhgime e kane te nevojshme te matet me kujdes koha. Kronometrat
me ekran te madh ju lejojne te vendosni dhe te ndiqni "kohen e eksperimentit" dhe te zvogeloni
veshtiresite e mundshme ne llogaritjen e kesaj kohe (si<; ndodh me nje ore dore). Shume
kohemates kane te programuar nje alarm, te cilin ju mund ta vendosni per t'iu lajmeruar kur kane
mbaruar koha e eksperimentit. Kohematesit 24-oresh jane te pershtatshem per te kontrolluar
regjimin e drites dhe te temperatures.

23
 Metodat e ndryshme per trajtimin e mostrave (kampioneve)

H omogjenizimi

Homogjenizimi perfshin copetimin dhe perzjerjen e mostrave per te dhene nje preparat te
njetrajtshem. Perzjeresit perdoren per te homogjenizuar materiale shtazore dhe bimore. Ata
punojne me mire kur ka leng te mjaftueshem. Per kete qellim mostrave mund t'u shtohen
tretesira tampone. Perdomi sasi te pakta qe te menjanoni mbinxehjen e motorit te
homogjenizuesit dhe te mostres.

Per grimcimin e mostrave biologjike perdoret havan (shiko figuren AAA) . Per te shperbere me
lehte indet mund t'iu ndihmoje perdorimi i nje laresi acid me grimca rere.

Figura AAA. Havan laboratori

Kur punohet me mostra lehtesisht te thyeshme, duhet te tregohet kujdes qe te mos humbisni
material biologjik ne rast demtimi.

Ndarja e perberesve te perzjerjeve dhe tretesirave

Disa lende te ngurta (p.sh., dherat) mund te ndahen ne baze te permasave duke perdorur shoshat
(sitat). Ne kushte laboratorike perdoren shosha te fiksuara ne tundesa automatike. Shoshat
· vendosen njera siper tjetres sipas permasave te poreve. Shoshat me pore te medha jane te
vendosura ne maje. Lenda e ngurte ne studim tundet per nje kohe te caktuar derisa mostra te
ndahet sipas interesit.

Per ndarjen e suspensioneve te lendeve te ngurta ne lengje perdoret centrifugimi ose filtrimi.
Flitrimi behet me ndihmen e hinkes dhe te filtrit. Ne rastin e filtrimit perdoren lloje te ndryshme
te letrave te filtrave, qe kane porozitet ne shkalle te ndryshme ne varesi te pezullise, qe duhet
filtruar. Gjate filtrimit tretesira qe te mos sperkasi hidhet me ndihmen e nje shufre qelqi si ne
figuren ZZ. A Perdorimi i vakumit ne filtrim e shpejton kete proces. Nje lloj filtrimi me vakum
perdor pompen e ujit dhe hinken Buchner, si ne figuren ZZ.B. Hinka ne kete rast eshte porcalani
me vrima t vogla nga te cilat kalon lengu. Levizja e lengut permes filtrit lehtesohet nga vakumi,
qe formohet nga pompa e ujit, i cila thith lengun.

24
 Jeter filtri

mhajrese ----!! ;"'-;:--------gore kimike,qepihwhan

sltkop
qelqi
1-----~--
perzjerien

filter letre ku mhetet

:masa e ngurre
'
pince -1'
f--.~-~~- gore kilflike, qe permhan
Iengun e filtruar
pwupe uji
pirl-'akl!ltt

A B
Figura ZZ. Procesi i filtrimit: A. Filtrimi i thjeshte. B. Filtrimi me pompe vakumi

Filtrimi permes membranave, te sterilizuara me perpara, me pore shume te vogla (p.sh., lloji
milipore) eshte nje metode e shkelqyer e filtrimit per vellime te vogla tretesire.

Tretesi mund te largohet nga substanca e tretur nepermjet nxehjes, nga avullimi nen nje trysni te
ulet dhe per largimin e ujit, me tharje ne temperature te ulet. Dy menyrat e fundit jane te
dobishme ve9anerisht per tretesira te paqendrueshme ndaj nxehtesise. Per keto tretesira duhet t'i
referohemi udhezimeve specifike te prodhuesit per perdorimin e tyre.

25
PARIMET E KIMISE SE TRETESIRAVE

Nje tretesire eshte nje leng homogjen e formuar nga substanca e tretur dhe tretesi (zakonisht ne
sistemet biologjike tretes eshte uji). Sjellja e tretesirave percaktohet nga lloji i substances se
tretur, nga raportet e substances se tretur me tretesin dhe afersia mes tyre. Shume ushtrime
laboratorike kerkojne llogaritjet e perqendrimeve te tretesirave p.sh. kur pergatisim nje tretesire
me nje perqendrim te caktuar ose kur i shprehim te dhenat sipas perqendrimit te tretesirave.

Substanca e tretur mund te ndikoje ne vetite e tretesires ne menyra te ndryshme midis te cilave
permendim:

Sjelljen elektrolitike

Sjellja elektrolitike shfaqet kur molekulat individuale te nje elektroliti shperbashkohen ne

tretesira ujore per te dhene dy ose me shume grimca me ngarkese elektrike Gone). Nese
shperbashkimi ne jone eshte i plote atehere ai cilesohet elektrolit i forte p.sh. NaCl, ndersa nese
elektroliti shperbashkohet pjeserisht ai quhet elektrolit i dobet p.sh., acidi acetik. Shperbashkimi i
nje elektroliti varet nga pH dhe nga temperatura e tretesires.

Efektet osmotike

Efektet osmotike jane rezultat i grimcave te substances se tretu, qe sjellin uljen e perqendrimit
faktik te nje tretesi '(si p.sh., uji). Keto efekte kane rendesi ve9anerisht per biologet, pasi
membranat qelizore jane te pershkueshme nga uji shume me teper se shumica e tretesve te tjere.
Uji leviz permes membranave biologjike nga tretesirat me perqendrim me te larte te ujit tek ato
me perqendrim mete vogel te ujit (osmoza).

Sjelljet ideale dhe joideale

Sjelljet ideale dhe joideale te tretesirave shfaqen pasi tretesirat e substancave reale jo
domodosmerisht perputhen me marredheniet teorike te parashikuara per tretesirat e holluara ose
te ashtuquajturat tretesira ideale. Sjelljen joideale te tretesirave reale eshte e nevojshme ta
marrim ne konsiderate, ve9anerisht per tretesirat me perqendrime te larta te substances se tretur.

Perqendrimet e tretesirave
Ne sistemin nderkombetar te njesive SI, perqendrimi i nje substance ne tretesire shprehet ne
mol*m-3 . Kjo njesi eshte e pershtatshme per shume qellime biologjike. Perqendrimi molar i nje
tretesire zakonisht jepet me kllapat katrore, psh. [NaCl]. Per te shprehur sasite relative te tretesit
dhe te substances se tretur, pra perqendrimin e nje tretesire, ka disa menyra dhe ju mund t'i
ndeshni keto ne punen tuaj praktike ose ne literatura te ndryshme. Me poshte po japim disa
menyra te shprehjes se perqendrimit te tretesirave:

26
Molariteti

Molariteti eshte termi i perdorur per te treguar perqendrimin e nje tretesire C, i shprehur ky si
mol te substances se tretur per V (litra) te tretesires (mol.r 1 ="molar"). Ky term nuk ben pjese ne
sistemin SI, por ai vazhdon te gjeje perdorim te gjere sepse eshte shume familjar per
shkencetaret. Gjithashtu, pajisjet laboratorike jane te shkallezuara ne mililiter dhe liter. Kjo ben
qe pergatitjet e tretesirave molare dhe milimolare te jene relativisht te lehta per t'u realizuar.
Megjithese simbolet molar (M) dhe milimolar (mM) ne perdorimin e zakonshem per tretesirat
nuk jane me te perdorshme ne sistemin SI, shumica e njerezve, per te shmangur keqkuptimet,
preferojne te perdorin njesite mol.r 1 dhe mmol.r 1 respektivisht.Gjate punes ne laborator mbani
parasysh:

1. Per te pergatitur nje tretesire me molaritet te caktuar perdoret formula:

C = (mol te substances se tretw)/vellim (!) i tretesires

2. Per te realizuar hollime te nje tretesire perdoret formula:

c1 v1 = c2 v2
ku CJ dhe VI jane perqendrimi dhe vellimi fillestar ndersa c2 dhe v2 jane perqendrimi dhe
vellimi pelfundimtari tretesires.

Molaliteti

Molaliteti perdoret per te shprehur perqendrimin e substances se tretur kundrejt mases se tretesit,
p.sh. mol.kg- 1• Molaliteti nuk varet nga temperature. Ai perdoret rralle, me perjashtim te rasteve
kur jane me interes vetite osmotike te nje tretesire.

Perberja ne perqindje ne mase (% mlm)

Perberja ne perqindje (% m/m) jepet me masen e substances se tretur (ne gram) per 100 gr
tretesire. Perparesia e perdorimit te kesaj formule eshte lehtesia me te cilen mund te pergatitet nje
tretesire. Pergatitja e kesaj tretesire kerkon qe ne fillim te peshohet secili perberes i saj dhe me
paste bashkohen dy perberesit. Mund te perdoren edhe njesi te tjera si: pjese per mije (mg·g- 1)
dhe pjese per milion (~-t-g·g- 1 ).

Perqendrimi ne perqindje sipas mases dhe vellimit (% mlv dhe % vlv)

Kur substanca e tretur eshte e ngurte, perqendrimi jepet me formulen: masa ne gram e substances
se tretur per 100 ml tretesire. Kjo gjen me teper perdorim se perbe1ja ne perqindje, pasi tretesirat
mund te pergatiten saktesisht duke peshuar sasine e kerkuar te substances se tretur dhe me pas,
duke perdorur nje ene te shkallezuar shtojme uje deri ne vellimin e kerkuar. Shprehja e
barasvlefshme me% mlv, kur substanca e tretur eshte ne gjendje te lenget eshte % vlv.

27
Shprehjet mase/mase dhe mase/vellim gjejne me teper perdorim kur nuk njihet masa molekulare
per nje substance te tretur (p~sh,, proteinat e qelizes) ose kur ka perzjerje te disa substancave
(p.sh., sasia totale e kripes ne ujin e detit).

Ju nuk duhet kurre te perdomi termin perqindje pa e specifikuar se si eshte pergatitur tretesira,
pra duhet te perdomi saktesimin m/m, m/v ose v/v.

Aktiviteti (a) ose perqendrimi aktiv i joneve

Aktiviteti (a) ose perqendrimi aktiv i joneve eshte nje term, qe perdoret per te pershkruar
perqendrimin faktik te substances se tretur. Ne tretesirat e holluara, substanca e tretur supozohet
te sillet si nje tretesire ideale. Tretesire ideale quhet ajo, qe nuk e ndryshon volumin e saj ne
varesi te sasise se te treturit, pra ajo kate njejten sjellje pavarsisht nga perqendrimi. Nje tretesire
e tille ka nje perqendrim aktiv te barasvlefshem me perqendrimin faktik. Megjithate, ne tretesira
te perqendruara (afersisht ose me e madhe se 500 mol·m- 3), sjellja e tretesirave nuk eshte ideale
dhe perqendrimi i tyre aktiv (aktiviteti) eshte me i vogel se perqendrimi faktik (C). Raporti midis
perqendrimit aktiv dhe perqendrimit real quhet koefic;ienti i aktivitetit y (gama) ku: y =a/C.

Ky barazim mund te zbatohet duke perdorur njesite ne sistemin SI (mol *m- 3), molaritet (mol.r 1)
ose molalitet (mol·kg-\ Ne te gjitha rastet koefic;ienti gama eshte nje term pa njesi meqe a dhe C
jane shprehur me te njejten njesi. Koefic;ienti i aktivitetit te substances se tretur ne tretesirat e
holluara eshte praktikisht 1. Ai vjen duke u ulur nderkohe qe perqendrimi i substances se tretur
rritet.

Ne praktike, mund te perdoret perqendrimi aktual i substances se tretur me shume se aktiviteti,

meqenese ndryshimi midis dy termave mund te mos perfillen per tretesira te holluara.

Masa e gramnjevleresit (pesha e gramnjevleresit)

Gramnjevleresi dhe normaliteti jane terma, qe perdoren ne te gjitha ato raste kur reaksioni kimik
shoqerohet me shkembim ngarkesa Gone ose elektrone), si ne ne kimine analitike, ne reksione
asnjeanesimi acido-baze dhe reaksione oksido-reduktimi, domethene ne ato tretesira ku
perfshihet levizja e grimcave te ngarkuara p.sh., ne tretesira te acideve dhe bazave (te cilat
perfshijne levizjen e jonit hidrogjen ose jonit hidroksid) dhe tek elektrolitet (te cilet formojne
katione dhe anione, qe mund te marrin pjese ne reaksionet e metejshme). Keto dy terma marrin
ne konsiderate valencen e grimcave te ngarkuara. Masa e gramnjevleresit te nje joni llogaritet si:
masa molekulare e tij e pjesetuar me valencen (shenja eshte e paperfillshme), e shprehur ne gram
per njevleres (g/eq) sipas barazimit:

Masa e gramnjevleresit = masa molekulare/valencen (ngarkesen)

Gramnjevleresi eshte sasia e sasia e substances, qe e ka masen te barabarte me masen e

gramnjevleresit. Sasia e gramnjevleresve eshte e barabarte me molet e substances pjestuar me
ngarkesen, qe ajo shkemben per c;do molekule.

28
Per acide dhe baza masa e gramnjevleresit eshte sasia e acidit apo bazes, qe jep 1 mol jone H+
ose 1 mol OR respektivisht, pra:

Masa e gramnjevleresit (acid)= masa molekulare (acidit)/nH+

ku (n) eshte numri i joneve H+, qe jep nje mol acid. Kjo formule perdoret edhe per bazat. Per
reaksionet e oksido-reduktimit masa molekulare pjestohet me numrin e elektroneve, qe
shkemben <;do molekule apo jon.

Normaliteti

Normaliteti eshte termi i perdorur per te treguar perqendrimin e nje tretesire C, i shprehur ky si
ngramnjevleres te substances se tretur ne nje liter (V) te tretesires (mol.r 1 = "molar"). Nje
tretesire 1 normale (IN) cilesohet ajo tretesire, qe permban nje gramnjevleres te substances se
tretur per nje liter tretesire. Per shembull, tretesira 0,5N acid sulfurik permban 0,5 gramnjevleres
ne 1 liter tretesire.

Osmolariteti

Kjo shprehje, e cila nuk eshte ne sistemin SI, perdoret per te pershkruar numrin e moleve te
grimcave te substances se tretur, qe jane osmotikisht aktive per 1 liter te tretesires (osmoJ.r 1).
Domosdoshmeria e ketij termi ka ardhur pasi disa molekula kur shperbashkohen ne tretesira
ujore japin me shume se nje grimce osmotikisht aktive. P.sh. ne kushte ideale, 1 mol NaCl e
tretur ne uje do tejepte 1 mol Na+ dhe 1 mol cr, pra osmolariteti teorik do tejete 2 osmol.r 1.

Osmolaliteti

Osmolaliteti pershkruan numrin e moleve te grimcave te substances se tretur, osmotikisht aktive

per njesi mase te tretesit (osmol*kg- 1). Per nje tretesire ideale, osmolaliteti mund te llogaritet
duke shumezuar molalitetin me n, numrin e grimcave te substances se tretur te gjendura ne nje
tretesire (p.sh. per NaCl, n = 2). Gjithsesi, per tretesira reale, perdoret nje faktor korrigjimi
(koeficienti osmotik <p ):

Osmolaliteti = molalitet • n • <p

Per shembuul, tretesira e NaCl 1,0 mol•kg- 1, me koeficient osmotik 0,936 ne 25°C ka
osmolalitetin = 1,0•2 * 0,936 = 1,872 osmol.kg- 1•

Zakonisht, koeficienti osmotik i nje substance te tretur merret nga tabelat perkatese. Por nese
eshte e mundur, osmolaliteti i nje tretesire mund te matet duke perdorur nje osmometer.

Osmometri eshte nje mjet, qe mat osmolalitetin e nje tretesire, zakonisht duke percaktuar uljen e
pikes se ngrirjes te nje tretesire ne lidhje me ujin e paster, teknike kjo e njohur si osmometria
krioskopike. Nje sasi e vogel e mostres ftohet me shpejtesi dhe pastaj <;ohet ne piken e ngrirjes, e

29
cila matet nga nje thermistor (ekzaminues) i ndjeshem ndaj temperatures dhe i kalibruar ne
osmol•kg- 1 .

Osmometer

Karakteristikat osmotike te tretesirave

Per te pershkruar gjendjen osmotike te nje tretesire, krahas osmolalitetit mund te perdoren disa
terma te tjere si:

T!ysnia osmotike

Kjo bazohet ne konceptin e membranes se pershkueshme nga uji, por jo nga molekulat e
substances se tretur. Per shembull, nese nje tretesire sakaroze eshte vendosur ne njeren ane dhe
ne anen tjeter gjendet uje i paster, nje force drejtuese e vetvetijshme do te krijohet dhe uji dote
perhapet permes membranes ne tretesiren e sakarozes, perderisa perqendrimi i ujit ne tretesiren e
sakarozes eshte me i ulet. Pra kemi nje levizje te vetvetishme te ujit, por edhe te substancave te
tjera, nga tretesira me perqendrim me te larte tek ajo me perqendrim me te ulet. Keshtu edhe
sakaroza leviz vetvetiu, ne drejtim te kundert te levizjes se ujit, nga tretesira me perqendrim me
te larte tek ajo me perqendrim mete ulet ose sipas gradientit te perqendrimit. Tendenca e ujit per
t'u perhapur ne tretesiren e sakarozes mund te kundershtohet duke ushtruar presion hidrostatik te
barasvlefshem me forcen levizese. Trysnia osmotike e nje tretesire eshte trysnia hidrostatike
shtese e kerkuar per te ndaluar rrjedhjen e plote te ujit permes nje membrane te pershkueshme ne
menyre te perzgjedhur nga nje ene, qe permban uje te paster ne nje ene, qe permban nje tretesire
ujore te nje substance <;faredo. Njesia ne sistemin SI per trysnine osmotike eshte paskal, (Pa =kg
m- 1 s-2). Botimet e vjetra mund te perdorin atmosfere, ose mmHg. Trysnia osmotike dhe
osmolaliteti mund te lidhen ne shprehjen: -

1 osmol•kg- 1 = 2,479 MPa ne 25°C.

Kujdes: Nje tretesire shfaq nje "trysni osmotike" vetem nese eshte vendosur ne njeren ane te nje
membrane te pershkueshme ne menyre te perzgjedhur dhe ne anen tjeter gjendet uje i paster.

30
Aktiviteti i ujit (au)

Ky eshte nje term i perdorur shpesh per te pershkruar sjelljen osmotike te qelizave mikrobiale.
Kjo eshte nje madhesi e sasise relative te ujit ne nje tretesire, e shprehur ne termat e raportit
molar p.sh., raporti i numrit te moleve te ujit (nu) me numrin total te moleve te te gjitha
substancave (p.sh., uje dhe substanca e tretur) ne tretesire (nt), duke marre ne konsiderate
koeficientin e aktivitetit molar te tretesit (p.sh., Yu nese tretes eshte uji) kemi:

au= Yu•nulnt

Aktiviteti i ujit per ujin e paster eshte 1, por ulet nderkohe qe shtohet substanca e tretur.
Osmolaliteti, presioni osmotik dhe aktiviteti i ujit jane madhesi te bazuara vetem ne
karakteristikat osmotike te nje tretesire pa marre parasysh forca te tjera levizese, p.sh. forcat
hidrostatike dhe gravitacionale. Ne kushtet kur keto forca jane te rendesishme, ju duhet te
perdomi nje ndryshore, qe merr ne konsiderate keto aspekte te gjendjes se ujit.

Potenciali i ujit (potenciali hidraulik) dhe zbatimet e tij

Potenciali i ujit 'I'u, eshte madhesia me e pershtatshme per gjendjen osmotike ne shume fusha te
biologjise. Kjo madhesi shpreh ndryshimin midis potencialit kimik te ujit ne sistemin prove dhe
ne uje te paster. Potenciali i ujit shprehet me njesine e presionit (p.sh., Pa). Ky eshte nje term
me i pershtatshem se presioni osmotik sepse mund te perdoret per te parashikuar drejtimin e
levizjes pasive (te vetvetishme) te ujit, qe do te thote se uji do te rrjedhe sipas nje gradienti te
potencialit kimik (p.sh., osmoza ndodh nga nje tretesire me nje potencial me te larte ujor tek nje
tretesire me nje potencial ujor mete ulet).

Uji i paster ne 20°C ne nje trysni 0,1 MPa (p.sh., shtypja atmosferike) ka nje potencial ujor zero.
Shtimi i substancave te tretura do ta ule potencialin ujor (p.sh., potenciali do te marre vlere
negative), nderkohe shtypja e zbatuar p.sh., nga forcat hidrostatike ose gravitacionale, do ta rrite
potencialin ujor (p.sh., potenciali dote marre vlere pozitive).

Shpesh, dy perberesit kryesore te potencialit ujor jane percaktuar si: potenciali i substances se
tretur, ose potenciali osmotik ('l's) dhe potenciali i shtypjes hidrostatike ('¥ p). Per nje tretesire
ne trysni atmosferike, potenciali ujor i detyrohet vetem pranise se molekulave osmotikisht aktive
te substances se tretur (potenciali osmotik) dhe mund te llogaritet nga osmolaliteti i matur (osmol
kg- 1) ne 25°C, duke perdorur formulen: '¥ u= '¥ s = -2.4 79 x osmolaliteti

Per qeliza mikrobiale ujore p.sh. alga, kerpudha dhe bakterie, te ekuilibruar ne mjedisin e tyre
rrites, potenciali ujor i mjedisit te jashtem do te jete i barabarte me potencialin ujor te qelizes, i
cili mund te llogaritet duke matur osmolalitetin e mjedisit. Potenciali ujor i ketyre qelizave mund
te ndahet ne dy pjese kryesore, potenciali osmotik i qelizes ('I's) dhe presioni i brendshem i
qelizes ndaj murit qelizor te saj ('I'p), i quajtur edhe turgor si me poshte:

'I'u='I's+'I'p

31
Ky ekuacion shperfill efektet e forcave gravitazionale. Per sisteme ku efektet gravitazionale jane
te rendesishme p.sh., levizja e ujit ne pemet e gjata, duhet te kerkohet nje term shtese. Per te
llogaritur 'Ps mund te perdoret ekuacioni i Van't Hoff:

'Ps= -RTn cp C Ekuacioni Van't Hoff

Ku R eshte konstantja universale e gazeve, T temperatura, n dhe cp jane te percaktuar me lart dhe
C eshte shprehur ne njesi te sistemit SI si mol·m- 3.

pH DHE TRETESIRAT TAMPONE

pH eshte nje madhesi, qe lidhet me sasine e joneve hidron ne nje tretesire. Ai ndikon ne
tretshmerine e shume substancave dhe ne aktivitetin e shume sistemeve biologjike, nga
molekulat individuale deri tek organizmi i tere. Tretesirat ujore permbajne jone H+ (protone), te
cilat ne fakt ekzistojne ne formen e tyre te hidratuar, si jon H 30+. Perqendrimi i joneve hidron
H30+ ndikohet nga shume faktore:

• shperbashkimi i ujit, i cili jep jonet hidron H30+ dhe jonet hidroksid OR ne sasi te
barabarta, sipas reaksionit te kthyeshem:

H20 + H20 = H30+ +OR

• shperbashkimi i acideve sipas ekuacionit:

HA+ H20 = H30+ +A-

ku HA perfaqeson acidin dhe A- eshte bazen e konjuguar. Shperbashkimi i nje acidi ne

uje do te rrite numrin e joneve hidron, duke zvogeluar numrin e joneve hidroksid, pasi
formohen joneve hidron dhe molekula te tjera te ujit. Shtimi i nje baze (ose kriprave te
saj) ne uje dote ule sasine e H30+, qe i detyrohet formimit te acidit te konjuguar.

• shperbashkimi i bazave sipas ekuacionit:

XOH=X++OH-

ku XOH perfaqeson bazen e pashperbashkuar.

Meqe shperbashkimi i ujit eshte i kthyeshem, ne nje tretesire ujore shtimi i joneve hidroksid do
te 9oje praktikisht ne kapjen e protoneve, duke ulur perqendrimin e tyre. Acidet dhe bazat, qe
shperbashkohen pothuajse plotesisht ne tretesire ujore quhen acide ose baza te forta, nderkohe qe
acidet dhe bazat e dobeta jane pak te shperbashkuara ne tretesira ujore. Ne nje tretesire ujore,
shumica e molekulave te ujit nukjane te shperbashkuara. Ne fakt vlera e shperbashkimit te ujit te
paster eshte konstante ne 9do temperature te dhene dhe zakonisht shprehet si produkti jonik i ujit
Kw(ose konstantjajonike e ujit):

Kw = [H30+] • [OH-]

32
ku [H 3 0+] dhe [OR] perfaqesojne perqendrimin e joneve hidroksid dhe hidron ne tretesire, e
shprehur si kmol·m- 3 ( ose mol I 1 kur nuk perdorim sistemin SI). Ne 25°C, produkti jonik i ujit te
paster eshte 10-8 mol 2 .m-6 ose si jemi mesuar ta shohim zakonisht 10" 14 moe .r2, meqe volumi i
perqendrimeve i referohet litrit. Kjo do te thote se perqendrimi i joneve hidron dhe i joneve
hidroksid ne tretesire do te jete 10"7mol.r 1. Meqe keto vlera jane shume te ulta dhe perfshijne
fuqi negative te numrit 10, eshte me e lehte te perdoret shkalla pH-it ku me perkufizim pH-ijepet
nga formula: pH = -log 10 [H3 0+]. Ne kete Jormule [H30+] eshte aktiviteti i joneve hidron. Eshte
me e lehte te perdomi perqendrimin e joneve H 30+ ne vend te aktivitetit, meqe ato jane
praktikisht te njejta. Tretesira, qe ka sasi te njejte te joneve H 30+ dhe OH- quhet tretesire
neutrale. Ne temperaturen 25°C pH-i i nje tretesire neutrale eshte 7. Ne kete temperature vlerat e
pH-it me te vogla se 7 tregojne mjedise acide dhe ato me shume se 7 tregojne mjedise bazike.
Megjithate pH-i i nje tretesire neutrale ndryshon me temperaturen, kjo i detyrohet rritjes se
shperbashkimit te ujit me rritjen e temperatures. Kjo duhet te merret ne konsiderate:

- kur matni pH-in e nje tretesire

- kur interpretoni rezultatet tuaja.

Mbani mend qe shkalla e pH-it eshte logaritmike, pra nuk eshte nje varesi proporcionale. Si
pasoje nje tretesire me pH = 3,0 nuk eshte dyfish me acide se nje tretesire me pH= 6,0, por nje
mije here me acide (permban 1000 here me shume sasi te joneve H 30+). Per kete ju duhet te
ktheni vlerat e pH-it ne perqendrime [H 3 0+] perpara se te beni veprime matematikore. Per arsye
te njejta eshte e rendesishme qe ndryshimi i pH-it te shprehet ne terma te vleres se pH-it fillestar
dhe pefundimtar, ne vend te llogaritjeve te thjeshta te diferences midis vlerave. Nje ndryshim i
pH-it me 0,1 ka domethenie te vogel nese nuk njihet pH-i i fillimit dhe i fundit.

Matja e pH-it

Treguesit e pH-it

Treguesit e pH-it jane perberje (zakonisht acide te dobeta), qe ndryshojne ngjyren ne varesi te
pH-it. Ata mund te shtohen ne sasi te vogla ne nje tretesire, ose ato mund te perdoren ne formen
e shiritave te letrave. <:;do tregues ndryshon ngjyre zakonisht ne nje zone te kufizuar pH-it, vetem
1-2 njesi te pH-it, ndersa treguesit universale shfrytezojne nje kombinim individual te ngjyrave
per te matur nje shkalle mete gjere pH-it. Treguesit ne gjendje te lenget nukjane te pershtatshem
per matje te sakta te pH-it, sepse ndikohen nga perberes te tjere te tretesires. Megjithate keta
tregues jane te pershtatshem per:

• te vleresuar me afersi pH-in e nje tretesire, kur vlera e sakte nuk eshte kritike

• te percaktuar nje ndryshim te pH-it p.sh., ne piken e fundit te titullimit ose ne prodhimin
e acideve gjate metabolizmit bakterial

33
 • llogaritjen e perafert te pH-it te mjedisit brendaqelizor.

Elektrodat per matjen e pH-it

Matjet e sakta te pH-it mund te behen duke perdorur nje elektrode pH-i te lidhur me nJe
pHmeter. Elektroda e pH-it zakonisht eshte nje kombinim elektrodash, qe perfshijne dy sisteme
te ndara: nje elektrode qelqi e ndjeshme ndaj [H30+] dhe nje elektrode referuese, qe nuk ndikohet
nga perqendrimi i joneve [H30+] (figura QQQ). Kur te dyja elektrodat jane te zhytura ne nje.
tretesire, nje potenciometer mund te mase voltazhin (qe varet nga pH-i), qe shfaqet midis dy
elektrodave. Ne shume raste, grupe elektrodash te pH-it (qe permbajne elektrode qelqi dhe
elektrode referuese) lidhen me nje pHmeter me ane te nje kablli. Disa instrumente (hetues te pH-
it), qe mbahen ne dore, kane elektrodat dhe pHmetrin bashke. Keta shpesh perdorin ne vend te
elektrodes prej qelqi nje transistor, qe ka efekt ne nje fushe te ndjeshme ndaj H30+, per te
permiresuar qendrueshmerine dhe lehtesine ne transport.

Figura QQQ. Elektroda per matjen e pH

pHmetra

34
Tretesirat tampone

Shpesh, me teper se te beni matje te thjeshta te pH te nje tretesire, mund t'iu duhet te kontrolloni
pH-in e saj, p.sh. ne eksperimente metaholike, ose ne nje mjedis ushqyes per kultura qelizore. Ne
fakt, nese keni nevoje te kontrolloni pH-in ne nje eksperiment, qe perfshin nje sistem hiologjik,
ju duhet te keni parasysh nese do te kontrolloni pH-in ne te gjithe organizmin, ne qeliza te
vec;uara, ne tretesira perheresish qelizore apo tretesira hiomolekulash. Nje nga rruget me efektive
per te kontrolluar pH-in eshte te perdomi nje tretesire tampone.

Nje tretesire tampone eshte zakonisht nje perzjerje e nje acidi te dohet dhe hazes se tij te
konjuguar. Shtimi nga jashte i joneve hidron (i nje acidi) ne kete tretesire do te neutralizohet nga
haza anionike, nderkohe qe nje reduktim i joneve hidron, p.sh. shtimi i joneve hidroksid, do te
shoqerohet me shperhashkimin e acidit; keshtu c;ifti i konjuguar vepron si "tampon" ndaj
ndryshimit te pH-it. Rezistenca e lindur ne shume lengje hiologjike ndaj ndryshimeve te pH-it i
detyrohet pranise se perheresve te qelizes, qe veprojne si tampon p.sh., proteinat.

Kapaciteti tamponues dhe efektet e pH-it

Rezistenca ndaj ndryshimeve te pH-it quhet kapaciteti tamponues i nje tretesire. Kapaciteti
tamponues matet eksperimentalisht ne nje pH te caktuar me ane te titullimit kundrejt nje acidi te
forte ose haze. Kurha rezultante do te jete sigmoidale, me nje pjese horizontale atje ku kapaciteti
tamponues dote jete me i madh. Pika e mesit ne pjesen horizontale perfaqeson pH-in kujane te
pranishme sasi te haraharta te acidit dhe te hazes se konjuguar dhe jepet me simholin pKa, qe
eshte vlera negative e logaritmit me haze 10 te konstantes se shperhashkimit te acidit Ka, ku:

Ka = [H30+]*[A-] I [HA]

pH

1&C 75 50 2:5

% buffer in the form of H.C03 and C0 2

Kurha e asnjeanesimit te H 2C03

35
Nga llogaritja e vleres negative te logaritmitne kete barazim perftojme:

pH= pKa+ log10 [A-] /[Hiq ekuacioni Henderson-Hasselbalch

Kjo fonnule tregon qe pH-i do te jete i barabarte me pKa kur raporti i bazes se konjuguar me
acidin eshte 1 dhe termi i fundit ne ekuacionin me siper do te jete zero. Si pasoje, pKa e nje
tretesire tanpone eshte nje faktor i rendesishem ne percaktimin e kapacitetit tamponues ne nje pH
te caktuar.

Tamponet biologjike

Nje tampon ideal per qellime biologjike duhet te kete disa karakteristika shtese si:

• Papershkueshmerine ne membranat biologjike

• Te mos jete toksik ne proceset biokimike dhe metabolike

• Mungesen e formimit te komplekseve te patretshme me katione

• Efekt minimal ne perberjetjonike ose perqendrimin e kriprave

• Ndryshime te kufizuara te pH ne pergjigje te temperatures.

Jo te gjithe tamponet i kane te gjitha kerkesat e siperpermendura p.sh., tamponet e acidit citrik
dhe fosfatet formojne lehtesisht komplekse te patretshme me katione dyvalente, nderkohe qe
grupi fosfat mund te veproje gjithashtu si substrat, si aktivizues ose inhibues i disa enzimave. Te
dy keto tam pone permbajne sasi te kationeve, biologjikisht te rendesishme p.sh., Na+ ose K+.
Tamponi TRJS [tre(hidroksimetil)aminometan] eshte zakonisht toksik per sistemet biologjike.
N_je numer acidesh zwiterionike (acide, qe permbajne grup pozitiv dhe negativ p.sh.,
aminoacidet) jane te afte te eleminojne disa nga mangesite e tamponeve mete zakonshem. Keto
perberje shpesh jane quajtur "tampone Good", ne njohje te punes se Dr. N. E. Good dhe te
bashkepunetoreve te tij: p.sh., HEPES eshte nje nga tamponet mete perdorshem zwiterionike,
me nje pKa = 7,5 ne 25°C.

Tamponet zwiterionike zakonisht shtohen ne uje si acid i lire. Tretesira me pas duhet te
rregullohet ne pH-in e duhur me nje baze te forte p.sh., NaOH ose KOH. Mund te perdoren edhe
kripra te natriumit ose kaliumit dhe te rregullohet pH-i me nje acid te forte si p.sh., HCl. Si
pasoje, ju duhet te mermi ne konsiderate s;fare efektesh mund te sjellin keto ndryshime ne
perqendrimet e joneve ne tretesirat ku zwiterionet jane perdorur si tampone. Gjithashtu, tamponet
zwiterionike mund te nderhyjne me veprimin e proteinave.

Pergatitja e tretesirave tampone

Duke zgjedhur nje tampon te pershtatshem, ju duhet te merrni ne konsiderate dy faktore:

36
 • raportin e acidit dhe bazes se konjuguar te kerkuar per te dhene pH-in e duhur.

• sasine e tamponit te kerkuar; kapaciteti tamponues varet nga sasite absolute te acidit dhe
bazes, si dhe nga raportet e tyre relative.

Ne pjesen me te madhe, tretesirat tam pone pergatiten per te patur sasine midis 10 mmol.r 1 dhe
200 mmol.r 1 te q,ifteve te konjuguar acido-baze. Duke perdorur ekuacionin e Henderson-
Hasselbalch mund te llogaritni sasite e kerkuara. Gjithashtu, per nje shkalle te gjere tamponesh te
zakonshem, ka edhe tabela, qe paraqesin sasine e substances se kerkuar per te dhene nje vellim te
caktuar te tretesires me nje vlere specifike te pH-it. Per tamponet tradicionale, perzihen tretesira
acide dhe baza ne raportet e duhur per te dhene pH e kerkuar (tabela 8.4). Per acidet
zwiterionike, procedura normale eshte te shtosh substaneen ne uje, pastaj ta sjellesh tretesiren ne
pH-in e kerkuar duke shtuar nje sasi speeifike bazete forte ose aeidi (sipas tabeles). Perndryshe
pH-i i kerkuar mund te merret nga shtimi me pika i nje baze ose aeidi, duke perdorur nje
pHmeter per te kontrolluar pH-in derisa te arrihet vlera e duhur.

Mbani mend qe nje tretesire tampone do te punoje ne menyre te efektshme vetem nese ka
kapaeitet tamponues te mjaftueshem per t'i rezistuar ndryshimeve te pritshme te pH-it gjate
zhvillimit te eksperimentit. Keshtu, nje tretesire e holluar e HEPES (p.sh., 10 mmol.r 1, e
rregulluar ne pH-in 7,0 me NaOH) nuk do te jete ne gjendje te tamponoje me shume se pak
minuta mjedisin rrites te suspensionit te dendur te qelizave. Si perfundim, nese jeni duke
pergatitur nje tretesire tampone duke u bazuar ne informaeionin e tabelave, ju duhet gjithmone te
konfirmoni pH-in me nje pHmeter perpara perdorimit.

PARIMET E MATJES

Termi "te dhena" i referohet llojit te informaeionit, qe grumbulloni gjate punes. Ju pergjate punes
suaj praktike do te perdomi lloje te ndryshem te dhenash nga nje shkalle e gjere burimesh. Si
pasoje, eshte e rendesishme te vleresoni dhe te nenvizoni veq,orite e te dhenave, te mbledhjeve
dhe matjeve qe beni. Mbledhja e te dhenave shpesh perfshin shenimin e termave pershkrues ose
numra te nje karakteristike te veq,ante.

Ndryshoret

Ndryshoret ne biologji mund te klasifikohen si me poshte:

Ndryshore sasiore

Ndryshoret sasiore jane karakteristika, qe merren kur gjendje te ndryshme te q,do vrojtimi
individual mund te pershkruhen me ane te nje numri. Ato paraqiten ne dy tipe baze:

1. Ndryshore te vazhduara jane ato, qe kane nje pafundesi vlerash midis dy vlerave te
dhena. Per shembull, midis dy matjeve te gjatesise se nje tipari 1,0 em dhe 1,1 em ka nje
numer te pafundem vlerash te gjatesise. Keto vlera jane zakonisht te matura sipas nje

37
 shkalle numerike. Teorikisht ato mund te marrin <;do vlere ne shkallen matese. Ne
praktike rezultati i nje matje eshte i lidhur drejperdrejt me saktesine e sistemit tuaj te
matjes. Per shembull, dimensionet e matura me mates diametri kaliber japin lexime te
saktesive me te medha se nje vizore e milimetruar.

Kaliber Vizore

2. Ndryshore jo te vazhduar jane ata, qe kane vetem nje vlere numerike, si eshte p.sh., numri
i vezeve ne nje kosh. Keto ndryshore gjithmone merren nga procesi i numerimit dhe
rrjedhimisht vlerat e te dhenave duhet te jene te gjitha ne numra te plote. Nuk ka vlera te
ndermjetme~ p.sh. ju nuk dote gjeni kurre 1,25 veze ne nje kosh.

Ndryshoret e shkallezuar-rendites

Ndryshoret e shkallezuara sjellin te dhena, te cilat renditen sipas madhesise. Nje shembull i
zakonshem eshte perhapja e nje organizmi ne nje moster. Kjo shpesh here shprehet si nje seri
shkallezimesh, p.sh. rralle = 1, rastesisht = 2, shpesh = 3, i zakonshem = 4, dhe bollshem = 5.
Kur te dhenave te tilla, ne vend te termave pershkrues u jane dhene shkallezime numerike, ato
quhen "te dhena gjysem sasiore". Kujdes, ndryshimet ne madhesi ndermjet shkallezimeve nuk
kane nevoje te perputhen. Per shembull, nuk ka rendesi nese do te jete nje ndarje 1-vje<;are ose
5-vje<;are ndermjet pasardhesve ne nje familje; rradhitja e tyre sipas rradhes se lindjes dote jete e
njejte, ose paraqitja e ndryshores si rresht 1,2,3,4,5,6,7,8,9, etj., nuk nenkupton qe diferenca mes
numrave eshte e njejte.

Ndryshoret cilesore (atributet)

Ndryshoret cilesore jane ndryshore, qe nuk mund te maten, por mund te shprehen nga ana
cilesore. Ata nuk jane ndryshore numerike dhe as pershkrues; ata nuk kane rregull preferencash
dhe si pasoje nuk maten me nje shkalle numerike dhe as nuk jane rradhitur sipas madhesise, por
pershkruhen sipas kategorive. Shembujt perfshijne gjendjen (i vdekur ose i gjalle) dhe formen
(rrumbullake, e stergjatur, e shtrire etj).

38
Ndryshoret mund te jene te varur ose te pavarur. Zakonisht, ndryshorja nen kontrollin e
eksperimentit (p.sh. koha) eshte nje ndryshore e pavarur, nderkohe ndryshoret e matshme jane
ndryshore te varura. Ka raste qe ndryshoret nuk mund te pershkruhen si te varura apo te
pavarura. Ne kete rast ato cilesohen si ndryshore te ndervarura (p.sh., gjatesia dhe gjeresia e nje
organizmi). Nje lexim, nje vezhgim ose nje arritje e vetme e nje ndryshoreje te dhene quhet
variete. Pjesa me e madhe e varieteve merren si matje te drejtperdrejta, te lexuara ose te
numeruara, por eshte nje grup i rendesishem, i quajtur varietet i derivuar (i llogaritur), i cili
bazohet ne dy ose me teper vlera te dhenash, p.sh. raportet e perqindjes, treguesit dhe normat.

Shkallet e matjes

Variablat mund te maten me shkalle te tipeve te ndryshme:

Shkallet nominale: keto i klasifikojne objektet ne kategori te bazuara ne karakteristika

pershkruese. Eshte shkalla e vetme e pershtatshme per te dhena cilesore. Nje shkalle nominale
per temperaturen nuk eshte e mundur, meqe termat pershkrues domethenes mund te rradhiten
sipas madhesise.

Shkalla rendore: kjo i klasifikon elementet sipas rradhes. Ka nje renditje llogjike ne s;do numer
shkalle te perdorur. Kjo shkalle p.sh., per matjen e temperatures, mund te perdore terma
pershkrues te rradhitur sipas rradhes rritese p.sh., ftohte = 1, fresket = 2, ngrohte = 3, nxehte = 4.

Shkalla intervale: kjo perdoret per ndryshore sasiore. Numrat ne nje njesi shkalle te njejte lidhen
me nje pike zero arbitrare. Shkalla Celcius eshte nje shkalle interval per matjen e temperatures,
meqe zero arbitrare korrespondon me piken e ngrirjes se ujit (0°C).

Shkalla raport: kjo eshte e njejte me shkallen intervale, me perjashtim te pikes zero, qe tani
perfaqeson nje mungese te ketij karakteri (kjo eshte nje zero absolute). Shkalla Kelvin eshte
shkalle raport per matjen e temperatures meqe OK (zero Kelvin) perfaqeson temperaturen 0
absolute.

Shkalla e matjes eshte e rendesishme ne percaktimin e metodave statistikore te perdorura per te

analizuar te dhenat tuaja. Duhet theksuar qe ju mund te matni nje karakteristike ne me shume se
nje menyre, ose mund t'iu duhet te ktheni te dhenat e mbledhura nga nje forme ne nje tjeter. Ne
nje rast ju mund te gjeni datat e lindjes se individeve (shkalla intervale), por e perdomi kete
informacion per t'i rradhitur sipas ditelindjes (shkalla rendore). Kur nuk jeni te detyruar te
perdomi nje shkalle te caktuar, ju duhet te zgjidhni nje shkalle per te matur nje ndryshore sasiore
te tille qe t'iu lejoje te perdomi nje shkalle te gjere te pros;edurave matematikore dhe statistikore.

Aspektet e matjes

Kerkesat baze per nje matje te mire jane:

• Ato duhet te lidhen me nje problem te percaktuar me kujdes.

39
 • Matjet duhet te jene te krahasueshme dhe te standartizuara: te gjitha ma~jet duhet te
mblidhen ne nje menyre llogjike, duke perdorur nje protokoll te percaktuar me kujdes.

• Perseritja eshte e nevojshme te behet. Nje gabim, qe behet zakonisht eshte mbledhja e nje
numri te pamjaftueshem te te dhenave, duke dhene nje rezultat te paperfunduar.

• Gabimet duhet te percaktohen dhe te cilesohen. Ju duhet te merrni ne konsiderate

mundesine e gabimeve gjate punes dhe burimeve te tjera te gabimeve kur beni matje,
duhet te jepni pershkrime te burimeve te mundshme te gabimeve dhe te vleresoni
rendesine e tyre ne raportin, qe do te jepni. Burime te nje gabimi mund te jene: gabime
njerezore, kufizim ne mjete, efektet e matjes/vezhgimit, faktore te tjere (pa lidhje) si p.sh.
nje ndryshim temperature, gabime ne mostra p.sh. mostra joperfaqesuese, gabime
matematikore dhe statistikore.

Gjithsesi, mos perdorni "ndryshueshmerine biologjike" si nje justifikim per teknika te keqia.

Saktesia dhe prec;izioni

Saktesia nenkupton vlerat e matura ose te rrjedhura mete aferta me vleren e vertete, nderkohe qe
pre<;izioni nenkupton vlerat e matura, qe jane shume afer njera-tjetres.

Nje peshore me nje difekt mund te jape rezultate precize, por te pasakta. Ju mund te hetoni
pre<;izionin e sistemit te matjes, duke here matje te perseritura te mostrave te ve<;anta.

Saktesia absolute dhe pre<;izioni jane te pamundura te arrihen, per shkak te kufizimeve te
sistemeve te matjeve per te dhena te vazhdueshme sasiore dhe per shkak te faktit se ju zakonisht
punoni me te dhena jo te plota. Eshte ve<;anerisht e rendesishrne te shmangni te dhena false ne
paraqitjen e rezultateve. Nje gabim i zakonshem behet ne veprimet, qe perfshijne ndryshimin e
njesive (p.sh., in<; ne meter), dhe ne te dhena te derivueshme, ve<;anerisht kur makina llogaritese
jep rezultate me shume numra pas presjes dhjetore.

Paragjykimi (gabim sistematik) dhe qendrueshmeria

Paragjykimi eshte nje shtremberim sistematik dhe jo i rastesishem dhe eshte nje nga veshtiresite
me problematike ne perdorimin e te dhenave numerike. Paragjykimet mund te shoqerohen me
instrumenta te kalibruar jo mire p.sh., me pipeta te gabueshme ose me manipulime
eksperimentale p.sh., shkurtimin e kohes gjate konservimit te nje mostre. Paragjykimet ne matje
mund te jete gjithashtu subjektive ose personale, p.sh. nje bindje e eksperimentuesit per nje
rezultat te pritshem, nje bindje e fiksuar me perpara. Paragjykimet mund te minimizohen duke
perdorur me kujdes pro<;edura te standartizuara, me instrumenta te kalibruar plotesisht. Ju mund
te hetoni per paragjykimet duke matur nje ndryshore te vetme ne disa menyra te ndryshme, per te
pare nese merret i njejti rezultat.

40
Gabimet ne matje

Te gjitha matjet jane subjekte gabimesh, por rreziku i keqinterpretimit reduktohet duke njohur
dhe kuptuar burimet e gabimeve dhe duke miratuar protokolle dhe pros;edura te pershtatshme
llogaritese. Ju duhet te siguroheni qe metoda juaj e marrjes se te dhenave mund te perseritet nga
te tjeret. Nje burim i zakonshem gabimi ne matje eshte pakujdesia p.sh., leximi i nje shkalle ne
drejtimin e gabuar. Kjo mund te reduktohet shume nga matje te kujdesshme dhe mund te
vertetohet nga perseritja e matjes. Gabime te tjera vijne nga gabimet ose pasaktesia e mjeteve,
pasi edhe nje makine me funksione perfekte ka limite te dallueshme te saktesise dhe te
pre<;izionit te matjeve te saj. Keto limite jepen zakonisht ne specifikimet e prodhuesit dhe jane te
aplikueshme kur nje instrument eshte i ri; gjithsesi ju duhet te pranoni edhe demtim/prishje te
instrumentit me kalimin e viteve. Gabime te tjera shfaqen kur objekti i studiuar eshte i hapur ndaj
faktoreve te tjere, jashte kontrollit tuaj p.sh., vellimi mund te luhatet me ndryshimin e
temperatures ose struktura e popullates mund te ndikoje shume ndryshore per te cilat ti mund te
jesh i interesuar. Per te zgjidhur keto probleme kerkohen skica eksperimentale dhe procedura te
pershtatshme te marrjes se mostrave.

Nje ndikim te madh, praktikisht i pamundur te eliminohet, ka efekti i vete kerkimit. Edhe
vendosja e nje termometri ne nje leng mund te ndryshoje temperaturen e Iengut.

NJESITE SI DHE PERDORIMI I TYRE

Perdorimi i nje sistemi te vetem per njesite, i nje sistemi te unifikuar, eshte i rendesishem per nje
komunikim efikas per te dhenat numerike. Njesite e perbashketa thjeshtojne llogaritjet qe
perfshijne disa madhesi. Sistemi internacional i njesive (SI) eshte nje forme internacionale e
ratifikuar e metrit-kilogramit-sekondit dhe perfaqeson marreveshjen shkencore te pranuar per
matjet e sasive fizike. Shume madhesi perbehen nga nje numer dhe nga nje njesi. Numri shpreh
raportin e sasise se matur me nje vlere standarte, te fiksuar dhe njesia jepet me emrin per matjen
standarte ose madhesine. Disa madhesi mund te shprehen si raporte pa njesi ose si logaritme
(p.sh., pH-i) dhe keto nuk kerkojne nje njesi cilesuese. Jane shtate njesi baze dhe dy njesi
suplementare ne sistemin SI (tabela AA); secila nga keto ka nje simbol specifik ose nje shkurtim,
te dyja perdoren per lehtesi ne perdorim dhe per te shmangur keqkuptimet. Njesite baze dhe
njesite suplementare mund te kombinohen per te dhene njesi te perbera ose te derivuara te cilat
gjithashtu mund te jepen me simbole te caktuara (tabela AAA). Prefikset paraqesin faktore te
shumezimit te 10 3 te perdorura per te arritur te nje shprehje e thjeshte e shumefisheve te numra
te medhenj ose per fraksione te vogla njesish (tabela AAAA).

Rekomandime per pershkrimin e madhesive ne njesite SI

Formati baze

• Ky format shpreh <;do madhesi si nje numer te ndare me nje hapesire nga njesite e tij.
Nese kerkohet nje prefiks, asnje hapesire nuk lihet midis prefiksit dhe njesise, qe i

41
 i"F

referohet. Simbolet per njesite jane te shkruara vetem ne numrin njejes dhe nuk kerkojne
pika per te treguar qe jane shkurtime ose qe jane shumezuar bashke. Shembull: 10 J.lg
eshte e sakte, ndersa l.lli!g, lQ!!& dhe llli!....g nuk jane te sakta. 2,6 mol eshte e sakte
ndersa 2,6 mol~ eshte gabim.

• Simbolet dhe prefikset jepen me shkronja te medha ose te vogla sipas rastit ne menyre qe
te japin sakte kuptimin e tyre. Simbolet e dhena me shkronja te medha jane vendosur
sipas personave te caktuar por kur shkruhet me fjale te plota dhe jo me simbole nuk
shkruhen me shkronje te madhe.
Shembull: n perdoret per njesine nano dhe N per njuton.

Sltprehjet e perbera per njesite e prejardhura.

• Ne shprehjet e perbera, gjithmone ndani simbolet me nje hapesire per te shmangur

ngaterrimin e mundshem me prefikset p.sh., 200 m*s (meter*sekond) eshte ndryshe nga
200 ms (milisekond).

• Shprehni njesite e perbera duke perdorur fuqi negative ne vend te vijes horizontale ose te
pjerret (/) p.sh., mol*m-3 perdoret me shume se mol/m3 . Vija e pjerret duhet te perdoret
per te ndare nje etikete pershkruese nga njesite e saj p.sh., ne nje grafik shenojme: ne
njerin bosht (antibiotik/g)*m-3 dhe ne boshtin tjeter prodhim/perthithje ne 550 nm. Gjate
ngritjes ne fuqi te nje shprehje perdomi kllapat nese ky shenim e ben me te qarte
shprehjen, p.sh.shpejtesia e fotosintezes mund te jepet ne mol C02 (kg klorofiir 1*s- 1.

• Zgjidhni kombinime te pershtatshme te njesive baze dhe njesive te derivuara p.sh., per
shtypjen hidrostatike mund te zgjidhni njesine Pa ne vend te kg*m- 1*s-2 edhe pse
madhesite jane ne vlere numerike te njejte dhe njesite jane te barasvlefshme.

Perdorimi i prefikseve

• Perdomi prefikse per te shprehur nje shumefish · te 103 (tabela AAAA) keshtu qe numrat
jane midis 0,1 dhe 1000 p.sh., 10 11m preferohet me shume se 0,00001 m ose nga 0,010
mm.

• Trajtoni nje kombinim te prefiksit dhe te nje simboli si nje simbol te vetem. Keshtu, kur
nje njesi e modifikuar ngrihet ne nje fuqi, kjo do t'i referohet te gjithe njesise duke
perfshire dhe prefiksin p.sh. 1 mm 2 = 10·6 m2 (dhe jo nje e mijeta e metrit katror).

• Shmangni prefiksin deci (d) per 10- 1 dhe centi (c) per 10-2 meqe nukjane njesi te sistemit
SI p.sh., 1 dm 3 (I liter) eshte me e zakonshme te shprehet si 1 X 10"6 m3 .

42
 • Shprehni numrat shume te medhenj ose shume te vegjel si nje numer midis 1 dhe 10 te
shumezuara me fuqi te 10 nese ato jane jashte rangut te prefiksit te treguar ne tabelen
10,3 p.sh., konstantja e Avogadro-s eshte 6.02217 4 X 1023 mor 1.

• Mos perdorni prefikse ne mes te njesive te derivuara: ata duhet te lidhen vetem me nje
njesi ne numerues (ka nje perjashtim ne njesine per masen, kg). Shembull: MW*m-2
perdoret me shume se Wmm-2 .

Disa zbatime te sistemit SI ne biologji

Vellimi

Njesia SI e vellimit eshte "meter kub", m 3 , e cila perdoret gjeresisht per qellime praktike. Litri
(l) dhe mililitri (ml) jane teknikisht te vjeteruara, por jane gjeresisht te perdorshme dhe enet e
qelqit jane ende te shkallezuara sipas ketyre njesive. Gjithsesi, perdorimi i ketyre njesive te
vellimit nuk inkurajohet ne shkrimin formal shkencor dhe duhet te perdoren shenime si 1 X 10-6
m 3 (= 1ml) dhe lmm 3 (= 1 1-1l).

Mas a

Njesia SI per masen eshte (kg) me teper se (g). Kjo eshte e pazakonte sepse njesia baze paraqitet
me nje prefiks.

Sasia e substances

Per te treguar sasine e substances ju duhet te perdorni molin (mol, konstantja e Avogadros,) ne
vend qe te perdorni numra shume te medhenj. Moli tregon numrin e atomeve ne masen atomike,
nje konstante kjo e leverdisshme perkundrejt numrave te medhenj. Ne situata te ndryshme,
gjithmone specifikoni njesine baze, qe i referohet (psh., mol fotone m- 2*s- 1).

Perqendrimi

Njesia e perqendrimit te lendes ne sistemin SI, mol*m-3 , eshte me leverdi per sistemet biologjike.
Ajo eshte e barasvlefshme me termat e sistemit jo-SI "milimolar" (mM), nderkohe qe termi
"molar" (M) behet kmol*m- 3 . Vini re qe simboli M ne SI eshte e rezervuar per njesine mega dhe
per kete arsye nuk duhet te perdoret per te shprehur perqendrime te tretesirave.

Aktiviteti enzimatik

Per te shprehur aktivitetin enzimatik ne sistemin SI ka nje njesi te derivueshme, qe eshte katal
(kat), e cila eshte sasia e enzimes, qe dote transformoje 1 mol te nje substance ne 1 sekonde.

43
Koha

Kur duhet te raportoni sasi fizike, qe kane nje element kohor, perdomi sekondin (s) p.sh., duhet
te jepni shpejtesine e fotosintezes ne mol C0 2*m-2 *s- 1. Oret (h), ditet (d) dhe vitet duhet te
perdoren nese sekondat jane qartesisht absurde (p.sh., kur merret nje periudhe mbi 5 vjec;are).
Kujdes duhet te tregoni, nese ju duhet t'i ktheni keto njesi ne sekonda, kur te beni llogaritje.

Temperatura

Ne sistemin Sl, njesia per te shprehur temperaturen eshte kelvin, K. Shkalla e grades celcius ka
njesi te se njejtes madhesi, °C, por filion ne 273,15 K. Kjo temperature eshte edhe pika e
shkrirjes se akullit ne kushte standart, STP (Standard Temperature and Pressure). Temperatura e
shprehur ne shkallen Celcius ka perdorim te gjere, por edhe kthime ne K mund te kerkohen per
llogaritje te ndryshme. Ju nuk duhet te perdomi shenjen grade (0 ) me K. Ky simbol duhet te
perdoret ne ato raste kur duhet te shmanget konfuzioni me k per kilo. Nderkohe, ju duhet te
vendosni shenjen e grades oc per te shmangur konfuzionin me kulon, C.

Drita

Nderkohe qe gjashte njesite e para baze ne tabelen AA kane standarte me prec;izion te larte,
njesite baze te sistemit SI per intesitetin e drites, kandela (cd) dhe njesite, qe rrjedhin prej saj, Im
(lumen) dhe Ix (luks), jane pershtatur ne tema "njerezore". Eshte me mire te perdomi shprehje te
bazuara ne permbajtjen e energjise ose te fotonit p.sh., Wm- 2 ose fotone m- 2*s- 1.

Radioaktiviteti

Ne sistemin SI njesia, qe perdoret per radioaktivitetin eshte becquerel (Bq) e pershkruar si sasia e
substances radioaktive ne te cilen shperbehet nje atom per sekonde. Kjo njesi zevendeson njesine
kyri (Ci), qe eshte e barabarte me 37 GBq .

Tabela AA. Njesite baze dhe suplementare te sistemit SI

Sasia e matur Emertimi i njesise Simboli

ne SI
Njesite haze
Gjatesia metri m
Mas a kilogrami kg
Sasia e substances moli mol
Koha sekond s
Electric current am per A
Temperatura kelvin K
Intesiteti i drites kandela cd
Njesite suplementare
Kendi plan radian rad
Solid angle I steradian I sr

44
 Tabela AAA. Prefikset qe perdoren ne sistemin SI

Shumezuar Prefiksi Simboli Shumezuar Prefiksi Simboli

10-.) mili m 10 5 kilo k
10-6 mikro )l 10 6 mega M
10-\1 nano n 10" g1ga G
10-12 1OIL
prco p tera T
10-l.'l
fern to f 10 1) peta p
I o-~~~ atto a 10 1 ~ ex a E

Tabela AAAA. Disa derivate te rendesishme te njesive ne sistemin SI

Sasia e matur Emertimi i njesise Simboli Percaktimi ne Alternativa ne

njesi baze njesi te derivuara
Energjia joule J m 3 kg s- 1 Nm
Fore a newton N m kg s- 2 J m-1
Shtypja _IJascal Pa kg m· 1 s- 2 Nm- 2
Fuqia watt w m 2 kg s·3 J s-z
Ngarkesa couloumb c As J v -1
elektrike
Diferenca e volt v m 2 kg k 1 s- 3 JCl
potencialit
elektrik
Rezistenca ohm Q mL kg A-L s-j v A"l
I
elektrike i

Pwrcjellshmeria siemens s s3 A 2 kg- 1 m·2 A v- 1 ose .n-1

elektrike I

Kapaciteti farad F s4 A2 kg- 1 m· 2 cv- 1 :

elektrik I

Fluksi i drites lumen lm cd sr

Ndril;imi lux lx cd sr m·2 lmm· 2
Frekuenca hertz Hz s -1
-I
Radioaktiviteti becquerel Bq s
Aktiviteti katal kat mol substrate s- 1
enzimatik

45
 :n "'i-fu ooJ·
i~
I

~I REALIZOHET NJE PERAFRIM SHKENCOR

LZ)vEZHGIMI

Vezhgimi perbeiLJlj_e. _p.roces

- - - -shume
- - - -te- -rendesishem
- · · - - - · .ne__rea_!iz:imi!l
.
..e ~rimtarive
... .. ......... ..
. . . ... ... .

shken~o~_.. <:l_h~rkuese. Vezhgimi siguron informaci_9.llin baze,_ qe te yon drejt

formulimit te hipoteza.Y§ (hapi i pare ne realizimin e punes shkencore ). Vezhgimi mund
tejete i @E~@~ur bazohet ne te dhenat, qe grumbullohen nga shgi~t ose i
ferth6rt~epermJet perdorimit te instrumentave te ndryshem, te cilet plotesojne te
'a~ shqisave dhe qe mund te jene:
:z~/'r-. '7/tJ..u ;'ff"lf:r,.,.ft'l..-1 ;'a/~} e' :
• Cilesore: Keta instrumenta na mundesojne vezhgimin e terthol}:e siJ~.~~_?,j_e e te
cilit yfar~ vezhgohet pershkruhet me teper mes tjaleve. ose term~ve se. sa !Ties
perdorimi,l=~ numraye~.....E.ei.d_odmL_i __k~tyre mjeteve · vezhgu~~--J?]rfsh_iiJ.
fpersiik:t:imin--Subjekii~erma~.!lchls~~~~j si9 jane ngj):mt, format, erer~~tj.
Keto te dhena shpesh realizohen permes perdorimit te fotografive ose skicave.

• Sasiore: Keta instrumentash sigurojne vlera numerike, qe rrjedhin nga numerimi

ose :fnatja
' - .........
e nj§ ndryshor§je, e cila nuk mund te matet ne menyra te tjera.
_,...,..,~ --~

Ne praktiken e zbatimit te metodes shkencore te dy llojet e vezhgimit jane te perdorshme

dhe te nevojshme, megjithate perpiquni te perdorni ate lloj vezhgimi, i cili te jep te dhena
sasiore kurdo q~ te jetee dobishmei(.r

~ FAKTORET, QE NDIKOJNE CILESINE E VEZHGIMIT

Perceptimi
~
Vezhgimi eshte nje proces i varur thellesisht ne aftesine \perceptuese te Ye_~
Perceptimi perfshin si procesin e. perceptimit pam or dhe atij intuitiv ashtu si dhe
interpretimin e asaj vfare ju shihni. Ky interpretim eshte i varur ne menyre te
drejtperdrejte nga ajo, qe ju dini apo keni pare me pare. Dy persona, te cilet vezhgojne te
njejte~ ta "shohin" ate ne menyra te ndryshme si ngaana e detaJeve, qe munCfte
dallojne ashtu e lie nga perceptimi, qe mund te krijojne. ------·-------~

Shembulli me i mire, qe mund te merret ne biologji per te argumentuar sa me siper

thame, mund te bazohet ne pervojen e gjithsecilit prej nesh gjate kryerjes se vezhgimit ne
Il.likroskop.. Gjate vezhgimit ne mikroskop p.ervoj,a eshte nje faktor~me 1 rendesishem i
interpretimit te rezultatit te vezhgimit.
~.---.
.---

Mesuesi i biologjise duhet ta kete parasysh kete hollesi ne vezhgimet, qe nxenesit e tij
kryejne ne mikroskop gjate realizimit te puneve laboratorike, pasi kur nxenesit bien ne
kontakt me njohurite biologjike dhe mjetet, te cilet perdoren per realizimin e koncepteve
te saj, njohurite baze, qe ai zoteron jane te kufizuara dhe pervoja eshte e vogel. Per
kapercimin e kesaj pengese duhet qe si vete mesuesit ashtu edhe nxenesit te kalojne mes
trajnimeve praktike ne vezhgime, te cilat perbejne mundesine e vetme per te zhvilluar te

46
 dy aspektet e aftesise suaj perceptuese si ate intuitive dhe ate pamore. Sa me teper ju
shihni e dini si rezultat i praktikes, aq me i mire e profesional dote behet vezhgimi juaj.

"""""Saktesia dhe gabimi

Saktesia dhe gabimi jane dy komponente te tjere shume te rendesishme, qe percaktojne

cilesine e vezhgimit ne biologji. Si saktesia edhe gabimi kane lidhje jo vetem me
komponentin njerezor, si faktor aktiv ne kryerjen e vezhgimit, por edhe me komponentin
instrumental, cilesine dhe saktesine e tij. Sigurisht qe keto komponente jane shume te
rendesishem per interpretimin e vezhgimit dhe per kete vjen ne ndihme si pervoja edhe
kujdesi per kontrollin e mirefunksionimit te instrumentave, qe perdoren per kryerjen e
vezhgimit.

,....... Artefaktet ose Faktet artificiale

Artefaktet, perfaqesojne karakteristika artificiale, qe vezhgohen realisht por ne fakt

perfaqesojne elemente artificiale te krijuar nga faktore te ndryshem, qe iu shtohen
preparateve biologjike pergjate disa trajtimeve kimike perpara vrojtimit te tyre
mikroskopik. Ndikimi i tyre shpesh mund te pasqyrohet ne procesin e interpretimit te
vezhgimit ne rastet kur vezhguesi nuk njeh pranine e tyre ose kur e nenvlefteson ate si
faktor. Edhe ne kete rast pervoja dhe dija jane faktore te rendesishem ne eleminimin e
artefakteve dhe ndikimin e tyre ne cilesine e perfundimit, i cili nxiret nga vezhgimi.

(f) ZHVILLIMI I AFTESIVE VEZHGUESE

Per te perfituar sa me shume dhe me cilesi nga realizimi i punes praktike ne biologji
duhet qe te punohet per zhvillimin e njohurive dhe aftesive vezhguese. Menyra e vetme
per te arritur kete eshte nepermjet te ushtruarit praktik. Per kete duhet te siguroheni qe
vezhgimet tuaja te jene:

• Domethenese: te drejtuara drejt realizimit te nje objektivi te percaktuar mire

• Te kujdeseshme: te mbeshtetura nga njesi matjeje, kur eshte e mundur

• Te sakta: me sa me pak gabime qe te jete e mundur

Shume kerkime shkencore ne fushen e biologjise tentojne qe te japin informacione dhe

fakte qe te mbeshtesin lidhjen midis strukturen dhe funksionit. Kjo realizohet shpesh
nepermjet analizave te kujdesshme te struktures ne nivele te ndryshme.

Nje nga menyrat me te n1ira, qe mund te perdoret per te zhvilluar aftesine vezhguese ne
kete drejtim eshte edhe vizatimi ose skicimi i strukturave te vezhguara. Ky proces te
ndihmon qe te shikosh me me kujdes dhe vemendje se zakonisht, duke ndikuar keshtu ne
cilesine e vezhgimit.

47
Sasia e ndryshoreve, qe vezhgohen ndihmon per te percaktuar me me saktesi rezultatet e
nje vezhgimi shkencor. Kjo eshte ve9anerisht e rendesishme po te kemi parasysh
ndryshueshmerine e madhe brenda vetes te shumices se materialeve biologjike, qe
perdoren per studim (p.sh., gjethe te nje lloji). Per te arritur ne nje rezultat me te sakte ne
te tilla raste ne ndihme vijne studimet statistikore, te cilat mbeshtesin, ose jo, vertetesine
e rezultatit.

Nje shprehi tjeter e rendesishme, qe duhet zhvilluar gjate vezhgimit eshte edhe
interpretimi i pamjeve dydimensionale, si ne rastin e prerjeve te materialeve bimore apo
edhe atyre shtazore, ashtu edhe ne rastin e interpretimit te fotografive, duke u perpjekur
qe te kuptohen e te nxirren perfundime per pamjen e tyre tredimensionale nga e cila ato
rrjedhin. Per te zhvilluar me sukses kete shprehi te rendesishme duhet te fitohet aftesia
per te kuptuar qarte natyren e pamjes se perfituar ne dy drejtime te rendesishme, raportin
me shkallen e zmadhimit si dhe raportin me orientimin midis pamjes dhe pozicionit te saj
ne materialin biologjik ku eshte marre.

Numerimi

Numerimi eshte nje aftesi vezhguese, qe kerkon te praktikohet per t'u bere i shpejte dhe
efi9ient. Kur punohet me mostra ose ekzemplare, qe perfshijne nje numur te madh
elementesh eshte shume e thjeshte te besh gabime ose te humbasesh ne perllogaritjen e
numrit te ketyre elementeve. Per te zhvilluar me sukses kete aftesi mund te mbeshtetemi
ne praktikimin e saj, sikunder theksuam edhe me lart, por edhe ne perdorimin e mjeteve
ndihmese, te cilat kane per qellim qe te perforcojne saktesine e procesit tone te
numerimit, sidomos ne ato raste kur mundesia e gabimit njerezor ne numerim dihet qe
mund te jete shume e larte.

Ka shume lloje mjetesh, qe mund te sherbejne si struktura ndihmese ne numerim si p.sh.,

numratoret e zakonshme ose ne raste te ve9anta edhe numratore te specializuara si p .sh.,
numratoret manuale, tabelat tali (figura EEE), lamat numeruese, dhomat numeruese,
numuruesit e kolonive etj.

Per te siguruar sukses ne kete proces eshte e rendesishme te shmanget llogaritja e te

njejtit element dy here. Per shembull, kur numeroni kolonite bakteriale ne pjatat e Petrit,
9do koloni mund te shenohet ne bazen e pjates sapo te numerohet, duke perdorur nje
stilolaps shenues.

48
 A. B. C.
Dboma e numetimlt
I

l;r~~&-
Porta pfr daljen e ajrit Porta per fntjen e kampionit

D. E.

Figura EEE. A. Numratori manual; B. Tabela tali; C. Numerues kolonish; D. Numurues

qelizash; E. Numurues planktoni

Nje menyre tjeter ndihmese per numerim e thjeshte dhe shume efikase eshte edhe
perdorimi i letrave te tejdukshme te acetatit, te cilat mund te mbeshteten mbi foto,
vizatime dhe projeksione. Ne keto letra mund te shenohet me nje shenues ydo objekt,
qelize, bime, zog, apo objekte te tjera te sapo numeruara, pa demtuar burimin nga i cili
eshte realizuar numerimi. Per te marre nje numerim sa me te sakte, ne te tilla raste,
shenoni ydo kend me kujdes mbi letren e acetatit, per te eleminuar rastet, qe letra mund te
reshqase gjate punes.

Figura. EEEE

Nje tjeter teknike e vlefshme eshte perdorimi i nje sistemi rrjetor (ndarjesh me kuadrate),
per te organizuar sa me mire procesin e numerimit. Kjo lloj teknike eshte shnderruar
tashme ne nje teknike rutine dhe eshte formalizuar ne instrumentin, hemocitometer, qe
perdoret per numerimin e qelizave te gjakut. Mbani parasysh se per realizimin e ydo lloj
numerimi ne biologji ju duhet te mbeshteteni mbi nje protokoll, i cili duhet te percaktoje
ne menyre te veyante drejtimin e numerimit ne sistemin rrjetor si edhe duhet te percaktoje
qarte proceduren, qe duhet te ndiqni qe te menjanoni llogaritjet e dyfishta ne kendet e
katrorit.

49
Vezhgimi dhe puna ne terren

Realizimi i vezhgimeve efikase e cilesore gjate zhvillimit te kerkimit ne terren shpesh

shoqerohet me veshtiresi, ve<;anerisht kur kerkohen vezhgime cilesore p.sh. kur duhet te
klasifikohet nje lloj, duke dhene arsyet pse. Per te marre nje pergjigje te qarte per keto
pyetje kerkohen jo vetem dije biologjike, por gjithashtu edhe nje strategji e
mireperpunuar per realizimin e vezhgimit te drejtperdrejte. Ne rastin e shembullit te
mesiperm <;do tipar i vezhguar, qe mund te jape informacion mbi percaktimin e pozicionit
sistematik te objektit ne studim, duhet te regjistrohet dhe perpara raportimit vezhgimet
tuaja duhet te renditen ne nje radhe logjike, qe tregon se si keni arritur ne perfundimin e
paraqitur.

Nje strategji e perafert ndiqet edhe kur duhet te beni vezhgime, te cilet do t'iu ndihmonin
te grumbullonit informacion mbi strukturen ose funksionin p.sh. ne rastin kur nevojiten
komentet tuaja mbi menyrat e ndryshme te levizjes, qe perdorin organizmat. Keshilla e
pare per te realizuar vezhgime te sakta dhe cilesore ne terren eshte qe te mos zgjidhni per
studim shembuj jodomethenes dhe e dyta eshte qe komentet tuaja te jene te shkurtra dhe
domethenese.

METODA SHKENCORE DHE SKICIMI I EKSPERIMENTEVE

Biologjia eshte nje shkence e ngritur mbi dijet, qe rrjedhin nga vezhgimet dhe
eksperimentet. (:do biolog gjate jetes se tij aktive ne biologji kryen vezhgime dhe
perpiqet t'i shpjegoje ato, duke dhene shpjegime te ndermjetme ose tentativa shpjeguese,
qe njihen me emertimin hipoteza. Vlefshmeria e hipotezave testohet me ane te ngritjes
dhe hedhjes poshte ose pranimit te shpjegimeve alternative.

Disa drejtime ne shkencen e biologjise mbeshteten ne arritjen e perfundimeve shkencore,

duke u bazuar ne shkencen e vezhgimit. Per kete organizmat zakonisht studiohen ne
kushte sa me natyrore qe te jete e mundur. Kjo perfaqeson nje forme te dijes, qe ka nje
vlere shume te madhe ne shkencen e biologjise, por qe rralle mund te perdoret per te
realizuar nje shpjegim te plote te mekanizmave te dukurise te vezhguar.

Ne rastet kur duhet vertetuar nje hipoteze ne nivelin e mekanizmave, vezhgimi duhet te
permbushe edhe shume kushte te tjera dhe ne pergjithesi duhet te zgjase ne kohe. Shpesh
keto kushte, qe duhen permbushur, jane te lidhura me mjedise shume mire te percaktuara.
Ne keto raste ne shkencen eksperimentale per te plotesuar kuadrin e kushteve, qe duhen
permbushur brenda nje kohe me te shkurter studiuesit i duhet qe t'i krijoje keto kushte
dhe t'i kontrolloje ato me mjete artificiale, te cilat perafrojne ne maksimumin e
mundshem situaten reale.

Per te realizuar kete ne biologji perdoren eksperimentet, te cilat jane situata te skicuara
dhe kontrolluara, qe perdoren per te testuar nje ose me shume hipoteza (Figura BB). Nje
hipoteze, qe nuk mund te kundershtohet nga rezultatet e nje esperimenti eshte
provizorisht e pranueshme. Kjo situate e pajis biologun me nje sere shpjegimesh per
vrojtimin e kryer, te cilat nuk jane perfundimtare dhe mund te bien pas vrojtimeve te tjera

50
te kryera ne rradhe ne te ardhmen. Nje hipoteze, qe ka kaluar nepermjet shume testeve
dhe ka treguar qe bazuar mbi te mund te behen parashikime te sakta njihet si teori.
Teorite, te cilat prodhojne rezultate te sakta nepermjet aftesive te tyre parashikuese
shnderrohen ne ligje.

'-------,---1 '""·-----·----~
I

+ BB Skema e rruges, qe ndjek kerkimi sbkencor

Vezhgimet jane nje parathenie e eksperimenteve, por qe vezhgimi te jete i ndertuar mire
ai duhet te mbeshtetet ne nje komize llogjike njohurish, te cilat do te ndihmojne ne
skicimin e mevonshem te eksperimeteve. Ne shkencen e biologjise shpesh ka nje element
te lidhur me fatin qe te ndihmosh te jesh ne kohen e duhur ne vendin e duhur, per te kryer
nje vezhgim te rendesishem e te sukseshem, ashtu sikunder Pasteur thote: "fati favorizon
vetem mendjet e pergatitura". Nje nga gabimet, qe ndodh gjate zbatimit te metodes
shkencore, eshte se skicimi i nje eksperimenti dhe zgjedhja e metodes, qe dote perdoret
mund te ndikojne rezultatin. Vendimet e marra mund te mos jene aq objektive sa kane
menduar studiuesit, qe i kane marre ato.

Nje difekt tjeter lidhet me faktin se disa here gjate zbatimit te metodes shkencore
studiuesit i kushtojne me shume vemendje punes me hipotezat radikale se sa modifikimit
te hipotezes origjinale. Kjo lloj strategjie shpesh ka penguar ecjen perpara, por ne shume
raste ka qene baza e shume arritjeve te medha ne fushen e zhvillimit shkencor.

Asnje hipoteze nuk mund te kundershtohet me sigurine maksimale. Perpunimet

statistikore na lejojne qe te percaktojme me perafersi se cila eshte hipoteza, qe duhet
mbeshtetur dhe se cilat jane hipotezat, qe duhen rrezuar, por kjo ngjarje asnjehere nuk
eshte 100% e sigurt. Ne asnjehere nuk jemi 100% te sigurt se vendimi yne per te hedhur
poshte disa hipoteza alternative ka qene i sakte. Por pavaresisht nga kjo shkenca
eksperimentale ka nxjerre e do vazhdoje te nxjerre perfundime te rendesishme.

51
Hipotezat sasiore, qe perfshijne pershkrime matematikore te sistemeve biologjike, jane
shnderruar gjithnje e me teper ne elemente shume te rendesishme te zhvillimit te
shkences eksperimentale ne biologji. Formulimi i modeleve matematikore shpesh eshte i
dobishem pasi na shtyn drejt nje te menduari me te thelle rreth mekanizmave veprues ne
sistemet biologjike si dhe nxit te kuptuarin sa me te thjeshtezuar te ketyre sistemeve. Me
model matematikor do te kuptojme nje permbledhje algjebrike te lidhjeve midis
ndryshoreve ne nje sistem biologjik.

Nje model matematikor:

• Testohet lehtesisht nepermjet eksperimenteve

• Identifikon hapesirat ku infonnacioni eshte i manget ose i paqarte

• Perrnbledh shume vezhgime

• Lejon te parashikohet sjellja e sistemit.

Gjithsesi, mos harroni se supozimet dhe thjeshtimet, qe kryhen per te ndertuar nje model
matematikor mund ta shnderrojne kete te fundit ne nje model joreal. Si perfundim mund
te themi se cilesia e rezultateve te perfituara nga perdorimi i <;do modeli eshte ne raport te
drejte me informacionin, qe ju keni perdorur per ta ndertuar ate.

Terminologjia e eksperimentimit

Qellimi i shume eksperimenteve eshte qe te siguroje evidenca te mjaftueshme per

rastesine. Le te marrim nje shembull, n.q.se kemi dy ndryshore te varura nga njera-tjetra
x dhe y ne presim qe <;do ndryshim i ndryshores x, shkakton ndryshimin e ndryshores y,
pra pasqyrohet ne kete te fundit. Per kete duhet te ngrihet nje eksperiment ne te cilin me
ndryshimin e ndryshores x, qe eshte ndryshorja e pavarur te kemi ndryshim te ndryshores
y, qe eshte ndryshorja e varur, gje qe dote tregonte e vertetonte lidhjen midis tyre.

Eksperimentet ne kete menyre perfshijne krahasimin e rezultateve mes trajtimeve te

ndryshme, qe nuk jane gje tjeter ve<;se ndryshime te ndryshoreve te pavarura te zbatuara
ne subjektin eksperimental. Keto ndryshime drejtohen dhe kontrollohen nga personi, qe
drejton eksperimentin ne kushte te percaktuara qe me pare.

Subjektet, qe trajtohen ne te njejten menyre gjate zhvillimit te nje eksperimenti quhen

replikante, plote ose kampione testimi. Replikantet grupohen ne blloqe. Nje bllok
perfaqeson nje grup replikatesh ose plotesh. Blloqet pozicionohen ne zonen, e cila
perfaqeson shtrirjen hapsinore ose kohore ne te cilin do te kryet eksperimenti.

52
PSE NEVOJITET TE KONTROLLOJME NDRYSHORE NE NJE KSPERIMENT

Interpretimi i eksperimenteve nuk eshte gjithmone i lehte dhe kjo pasi gjithmone ka
ndryshore te pakontrollueshme, qe ndryshojne pas dhenies se trajtimeve.

Ndryshore konfonduese ("ngateruese")

Keto lloj ndryshoresh ndryshojne vazhdimisht (rriten dhe zvogelohen) sa here qe

ndryshorja e pavarur rritet ose zvogelohet. Efektet e tyre njihen si variacioni sistematik.
Kjo forme variacioni mund te ndahet nga ajo, qe shkakton ndryshimi i ndryshores se
pavarur nepermjet kryerjes se kontrolleve te duhura gjate zhvillimit te eksperimentit.
Kontrolli nuk eshte gje tjeter vec,:se nje tjeter trajtim gjate se cilit nje ndryshore
potencialisht e konfondueshme rregullohet keshtu qe efektet e saj menjanohen ose merren
ne konsiderate.

Rezultatet e nje kontrolli mund te ndihmojne ose ndikojne qe nje hipoteze alternative te
kundershtohet ose rrezohet.

Per c,:do eksperiment ka shume variante mes te cilave mund te realizohen kontrolle te
mundshme.

Pasojat qe mund te shkaktoje moskontrollimi i te gjithe variablave ben qe ne te mos jemi

asnjehere te sigurte se rezultatet e eksperimentimit jane varur vetem nga protokolli
trajtimit e vetem prej tij.

Nepermjet nje skicimi te kujdesshem te protokolleve laboratorike ne gjithsesi, mund te

zvogelojme paqartesite, te cilat perfshihen ne nxjerrjen e perfundimeve te punes
eksperimentale. Metodat, qe mund te perdoren per arritjen e ketij qellimi jane:

• Sigurohuni, gjate skicimit eksperimental, se ndryshorja e pavarur eshte faktori i

vetem kryesor, qe ndryshon ne c,:do trajtim.

• Perfshini kontrollet e duhura qe te tregoni se ndryshoret, qe ngaterohen kane pak

ose nuk kane fare efekt mbi rezultatet e perftuara.
• Zgjidhni objektet eksperimentale ne menyre te rastesishme per te eleminuar
ndryshimet sistematike te rritura nga seleksionimi me predispozite.

• (:iftezoni provat gjate trajtimit eksperimental ne menyre qe ndryshimet gjate

pergjigjes, te cilat varen nga kushtet fillestare per c,:do prove, te mund te
zvogelohen.

• Perzgjidhni subjektet eksperimentale ne menyre te rastesishme, qe pergjigja e tyre

kundrejt ndryshimeve sistematike te kushteve nga njera prove ne tjetren, te mund
te mos ndikoje ne rezultatet e marra.

53
 • Sigurohuni qe kushtet ne te. cilat zhvillohen provat eksperimentale te jene
uniforme ne menyre qe pergjigjet ndaj ndryshimeve sistematike te kushteve te
zvogelohen.

• Perpiquni te mbani parasysh "efektet e kendeve" ne te cilat elementet biologjike

ne trajtim mund te jene subjekt i kushteve te ndryshme nga ato ne gender te
proves.

Ndryshoret "ngjyruese"

Keto lloj ndryshoresh njihen edhe si ndryshore te pakontrollueshme. Ato shkaktojne

ndryshime ne vleren e ndryshores y pavaresisht nga vlera e ndryshores x. Biologjia
eksperimentale karakterizohet nga nje numer i madh ndryshoresh te ketij lloji, te cilat
njihen dhe jane percaktuar qe kane nje ndikim relativisht te madh ne rezultatet
eksperimentale. Per ta ulur ndikimin e ketyre ndryshoreve ne rezultatet e punes shkencore
ne biologji ju duhet te:

• Perdomi numrin e nevojshem te kampioneve te testimit (replikante), qe te

mund te lejoni perllogaritjen e ndryshimit te rastesishem.

• Zgjidhni si subjekte eksperimentale elemente biologjike, te cilet jane sa me

shume identike qe te jete e mundur.

• Kontrolloni fluktuacionet e rastesishme ne kushtet e mjedisit.

DETYRAT GJATE SKICIMIT TE NJE EKSPERIMENTI

Per skicimin e nje eksperimenti eshte e rendesishme qe ne fazen fillestare te percaktoni

burimet, te cilat nevojiten per realizimin e detyres, pasi mund te ndikojne ne planifikimin
e pergjithshem eksperimental. Per shembull, kufizime mund te vendosen nga mundesia
per te patur materialet, te cilet nevojiten per t'u perfshire ne eksperiment, sasia e
reagenteve, qe mund te keni ne dispozicion, shpenzimet, te cilat mund te beni per
sigurimin e kiteve eksperimentale, si edhe nga hapesira, qe keni ne dispozicion per te
planifikuar eksperimentin tuaj.

Mjetet dhe lehtesirat, qe keni ne dispozicion ne pergjithesi ndikojne ne planifikimin e

pergjithshem eksperimental, pasi me gjithe deshiren e mire jo gjithmone mund te
sigurohen mjete shtese. Per shembull, ne qofte se keni mjetet e nevojshme, ju mund te
rregullonit dhe kontrollonit temperaturen dhe ndri<;imin ne kushtet e nje sere, por kur kjo
nuk eshte e mundur ju mund t'i siguroni mostrat eksperimentale edhe ne kushtet e nje
sere, ku ky kontroll nuk eshte i mundur, ose ne kushtet e nje fushe te hapur. Sikunder
parashtrohet me lart, planifikimi eksperimental duhet te marre varasysh kushtet ne te cilat
ai do te ngrihet dhe ndikimin e tyre ne rezultatet perfundimtare.

Le te shikojme shkurt se cilat jane etapat e skicimit te nje eksperimenti ose planifikimi i
nje eksperimeti.

54
Hapi i pare: Parapergatitja

1. Grumbulloni e lexoni sa me shume informacion per te vendosur per subjektin dhe

fushen e studimit.

2. Formuloni nje hipoteze te thjeshte per ta provuar. Mbani parasysh se eshte me

mire qe te keni nje pergjigje te qarte per nje pyejtje se sa te jeni te paqarte per
shume pyetje.

3. Vendosni se cilat jane ndryshoret e varura, qe ju do te do nit t' i matnit dhe si do ta

kryenit matjen e tyre. Per kete duhet te keni te qarte pergjigjen e ketyre dy
pyejtjeve: A eshte e rendesishme matja e ketyre ndryshoreve per arritjen ne
perfundimet e kerkuara? A mund te maten ata me saktesi, pa veshtiresi dhe pa
pikepyetje mbi saktesine e rezultatit?

4. Mendoni per planin e punes suaj si edhe per analizen e pershtatshme statistikore,
qe do te perdorni per te mbeshtetur vertetesine e rezultateve tuaja.

Hapi i dyte: Skicimi

1. Percaktoni kufizimet, qe keni ne burime.

2. Zgjidhni ato trajtime, te cilat kane sa me pak ndryshore te ngaterueshme.

3. Perfshini sa me shume kontrolle efektive qe te jete e mundur.

4. Perdorni sa me shume kampione testimi (replikante) qe te jete e mundur.

5. Sigurohuni qe ne <;do prove te keni te njejtin numer te kampioneve te testimit

(replikanteve ).

6. Perdorni shperndarjen e rastesishme ne menyre efektive.

Hapi i trete: Planifikimi

1. Rendisni te gjithe materialet, qe ju nevojiten. Porositni te gjitha substancat

kimike, te cilat ju nevojiten dhe pergatitni tretesirat e nevojshme; rrisni,
koleksiononi ose kryqezoni materialin biologjik, qe ju nevojitet per realizimin e
eksperimentit. Kontrolloni qe te gjithe mjetet e nevojshme te jene ne gjendje
pune.

2. Organizoni hapsiren dhe kohen kur do te zhvilloni eksperimentin.

3. Perllogarisni kohen, qe do t'iu nevojitet per te kryer trajtimet e ndryshme gjate

zhvillimit te eksperimentit si edhe kohen, e cila nevojitet per arritjen e rezultateve.
Pergatitni nje plan te shkruar pune.

55
Hapi i katert: Zhvillimi i eksperimentit

1. Shenoni rezultatet dhe mbani shenim mbi c;do gje tjeter, qe vini re ose zbuloni
gjate zhvillimit te eksperimentit. Beni vezhgime shtese te paplanifikuara me pare
ne qofte se vereni dukuri interesante, qe nuk i keni menduar me pare.

2. Perseriteni eksperimentin ne qofte se koha dhe burimet materiale jua lejojne kete.

Hapi i peste: Analiza

1. Perpunojini te dhenat ne forme grafike sa me shpejt qe te jete e mundur. Kjo do

t' iu ndihmonte qe te vereni ate, qe ndodh sa me shpejt qe te jete e mundur, pasi
vetem ne kete menyre ju mund te memi masa per te bere ndryshimet dhe
rregullimet e duhura ne skicen tuaj fillestare te eksperimentit p.sh., kohen e
realizimit te matjeve etj.

2. Zhvilloni analizen statistikore, qe keni menduar.

3. Perpiloni perfundimet dhe ngrini hipoteza te reja, duke u bazuar ne rezultatet e

marra.

Perdorimi i kampioneve te testimit (perseritesve ose replikanteve)

Rezultatet e marra gjate zhvillimit te nje eksperimenti ku perdoren disa kampione testimi
(replikante), tregojne shkallen e ndryshueshmerise te pergjigjes gjate te njejtit trajtim.
Ato lejojne te krahasoni ndryshimet midis trajtimeve ne kontekstin e ndryshueshmerise
brenda c;do trajtimi, kjo mund te realizohet me ane te testeve statistikore si p.sh. analiza e
variances. Mostra me permasa te medha tentojne te rrisin saktesine e vleres se
parametrave statistikore, duke rritur keshtu mundesine e paraqitjes se ndryshimeve
ndermjet trajtimeve, nese ekzistojne. Per shkak te perpunimeve statistikore, eshte e
keshillueshme qe numri i kampioneve te testimit (replikanteve) te mbahet i njejte. Mbani
mend qe shkalla e pavaresise se replikanteve eshte e rendesishme. Nen-shembujt (prova,
qe kryhen mbi te njejtin kampion testimi) nuk mund te veprojne si kampione testimi
(replikante). Ata individe ose mostra tregojne per ndryshueshmerine ne nje matje, por jo
per sasine, qe matet. Nese numri i pergjithshem i kampioneve te testimit (replikanteve) te
vlefshem per nje eksperiment eshte i kufizuar nga burimet, mund t'iu nevojitet te beni nje
kompromis midis numrit te trajtimeve dhe numrit te kampioneve te testimit
(replikanteve) per trajtim.

Statistika mund te ndihmoje, duke here te mundur te punoni me numrin minimal te

kampioneve te testimit (replikanteve), por per kete ju keni nevoje te tregoni nje diference
te caktuar ndermjet grupeve (te themi 10%) ne nje nivel specifik te sinjifikances (te themi
P = 0,05). Per kete, duhet te beni nje hetim paraprak ku te vleresohet shkalla e
ndryshueshmerise brenda trajtimit.

56
Trajtimet rastesore

Dy aspektet k:ryesore te trajtimeve rastesore, qe duhen marre ne konsiderate jane:

• Pozicionimi i trajtimeve ne blloqet eksperimentale

• Shenimi i trajtimeve ne subjektet eksperimentale.

Per eksperimente relativisht te thjeshta trajtimet rastesore kane perparesine e thjeshtesise,

por nuk mund te tregoje sa variablat konfonduese ndryshojne ne hapesire ose kohe. Ky
informacion mund te perftohet nese perdoret nje bllok skicash per ngritjen e
eksperimentit ne te cilat grada e trajtimeve rastesore eshte e kufizuar. Ketu hapesira ose
koha eksperimentale eshte e ndare neper blloqe, ku secili prej tyre perfshin te gjithe
kompletin e trajtimit (shiko figuren). Kur analizohet ne menyre te duhur, rezultati per
blloqet mund te krahasohet me testin per diferencat ne ndryshoret, qe ngaterohen dhe
keto ndikime mund te ndahen nga efektet e trajtimeve. Ne kete lloj procedure permasa
dhe forma e bllokut, qe zgjidhni eshte shume e rendesishme.

A c B
B A c
c B A

Kutia Latine eshte. nje metode me ane te se ciles mund te realizohet trajtimet rastesore
eksperimentale. Ajo ndihmon ne vendosjen e trajtimeve qe ato te shfaqen ne nje forme te
balancuar ne nje bllok katror, ose fushe. Trajtimet per secilin subjekt shfaqen ne 9do
kolone ose rresht.

Trajtimi rastesor bazuar ne skicen e katrorit Latin eshte i dobishem ne disa eksperimente
ku trajtime te ndryshme jane dhene ne te njejtin subjekt (p.sh. fig). Nje mangesi ne
katrorin Latin eshte fakti se numri i markimeve eshte i njejte me numrin e replikanteve.

[-I<~f'~h~t ]
( ~--------~----------'\
1 2 3 4 5
1 A c D B E
2 D B E A c
3 E D B c A
4 c E A D B
5 B A c E D
----- - · - · - - - - - - -

Perseritja e eksperimentit

Edhe pse ne kujdesemi per t'u siguruar se esperimenti yne eshte skicuar mire dhe
analizuar statistikisht, ne perseri jemi te kufizuar ne perfundimet, qe mund te nxjerrim. Se
pari, 9fare ne mund te themi eshte e vlefshme vetem per nje vend dhe kohe te caktuar, per

57
subjekte te ver;ante dhe per nje metode eksperimentale ne aplikimin e trajtimit perseri te
percaktuar. Se dyti, nese rezultatet tuaja kane nje nivel domethenie 5% te probabilitetit,
ka mundesi nje ne njezet qe rezuitati te arrihet nga shansi. Per t'u ruajtur kundrejt ketyre
mundesive, eshte e rendesishme qe eksperimentet te perseriten. Idealisht, kjo mund te
behet nga nje studiues i pavarur me mjete te pavarura. Shume studiues rekomandojne qe
te gjitha eksperimentet te zhvillohen tre here ne total.

Mos harroni se per te ngritur e ndertuar hipoteza te mira nuk mjafton te lexoni e kerkoni,
vendosni mbi strategjine qe do te ndiqni, pozicionohuni, skiconi e kryeni eksperimentin,
pasi nuk ka rruge mete mire per te nxitur idete se sa "te ndotni duart tuaja".

KAMPIONIMET DHE TEKNIKAT PER PERZGJEDHJEN E GRUMBULLIMIN

ETYRE

Gjate studimeve eksperimentale nuk eshte praktike te kryesh matje duke perdorur r;do
individ te popullates si subjekt apo kampion ne kushte laboratorike apo ne terren. Gjate
studimeve eksperimentale perdoren kampione eksperimentale, te cilet perbejne hazen nga
sigurohen te dhenat per te arritur ne perfundime, p.sh. per nje popullate te caktuar. Po
keshtu, ne qofte se duam te matim gjatesine e molusqeve te klases Lamillibranchia te
gjinise Solen ne bregdetin e detit Adriatik, atehere duhet te perpunojme nje strategji ne
grumbullimin e kampioneve, e cila duhet te sqaroje se sa ka qene madhesia e kampionit
te studiuar, numri i individeve, qe e kane perbere ate, sa here jane koleksionuar
kampionet gjate nje periudhe te caktuar kohore dhe cila ka qene shtrirja e popullates ne
hetim ne zoneri e studimit. Ky lloj skematizimi duhet te behet per r;do lloj vezhgimi
shkencor, qe ne marrim persiper te kryejme.

Gjate studimeve eksperimentale duhet patur parasysh se ekziston nje ndryshim ndermjet
popullates ne termin "statistikor" dhe ate "biologjik". Ky ndryshim mund te jete shume i
rendesishem, ver;anerisht kur vendoset raporti midis kampioneve te grumbulluara dhe
hapesires ne studim nga te cilat jane marre keto kampione. Madhesia e kampionit dhe
elementet e tij duhet te jene ne raport me permasat e popullates dhe shtrirjen e saj ne
menyre qe te mund te perfitojme informacion te mjaftueshem rreth popullates se ver;ante
ne te cilen jemi te interesuar.

Per studime statistikore permasa e kampionit eshte shume e rendesishme. Sa me i madh

eshte kampioni aq me i sakte eshte perpunimi statistikor. Ajo, e cila duhet mbajtur
parasysh ne percaktimin e madhesise se kampionit eshte qe permasa optimale e tij
pasqyron balancen ndermjet konsideratave statistikore dhe atyre praktike.

Karakteristikat e nje kampioni te mire

Per te krijuar nje strategji funksionale ne percaktimin e rruges dhe menyres se

grumbullimit te kampioneve per zhvillimin e nje kerkimi shkencor ose eksperimenti
duhen pasur parasysh keto hapa kryesore:

1. Njihni mire objektivat, qe i keni vendosur vetes.

58
 2. Percaktoni me kujdes popullaten, qe do te merrni ne studim, perpara fillimit te
punes.

3. Ndermemi kampionime prove perpara fillimit te punes.

4. Identifikoni dhe menjanoni c;do lloj dyshimi ne procedurat e kampionimit.

5. Vendosni se si do t'i analizoni te dhenat perpara grumbullimit te tyre.

6. Perdomi nje strategji te arritshme dhe kuptimplote per realizimin e kampionimit.

Strategjia e kampionimit ka dy perberes kryesore:

• Zgjedhjen e kampionit, proces i cili duhet te perfshije: formulimin e rregullave te

kampionimit, proceduren dhe veprimet (protokolli i kampionimeve) mes te cilave
percaktohet se si disa nga anetaret e nje popullate do te perfshihen ne nje
kampionim.

• Perpunimi i te dhenave, i cili konsiston ne rregullat dhe veprimet, qe duhet te

ndiqni per llogaritjet statistikore.

Per te realizuar nje kampionim te mire duhet te merren ne konsiderate te dy parimet e

mesiperme, por pervec; tyre duhen pasur parasysh qe kampionimi:

• te lidhet ngushte me objektivat e kerkimit

• te jete praktik dhe i arritshem

• te jete me kosto efektive si ne termat e mjeteve edhe te punes

• te kete mare parasysh parametra me te vertete perfaqesues dhe jo kontradiktore te

popullates ne studim.

Idealisht, kampionimet perfaqesuese duhet te jene:

• te marra rastesisht, keshtu qe c;do anetar i popullates ka nje mundesi te barabarte

te perzgjedhjes

• te jene mjaftueshmerisht te medha per te siguruar saktesi te mjaftueshme

• te jene te mbrojtura nga dyshimet si nga procedura e ndjekur per grumbullimin e

tyre edhe nga mjetet, qe perdoren per kete proces.

Per nje kampionim te mire ju duhet te jepni nje pershkrim te plate te popullates, qe keni
marre ne studim duke specifikuar te dhenat e sakta te saj si lokalizimin, kohen, moshen,

59
 T

seksin, kushtet fiziologjike dhe gjendjen shendetesore. Nje specifikim i varfer mund t'i
beje rezultatet e perfituara te veshtira per t'u interpretuar.

Kur gjate studimit shkencor merren ne shqyrtim dhe krahasohen dy popullata, duhet
pasur parasysh se vetem ndryshorja nen kontroll duhet te ndryshoje midis tyre per te
perfituar rezultate me nje domethenie maksimale. Mbani parasysh qe te mos perfshini ne
punen tuaj te dhena, te cilat nuk jane te shoqeruara nga specifikime te qarta dhe te
kuptimshme.

Kur kampionimi eshte kontradiktor parametrat mund te mos interferojne realisht mes tyre
duke bere qe perfundimet e arritura te jene te paverteta. Per te shmangur kontradiktat dhe
dyshimet, beni kujdes ne specifikimin e popullates si dhe ne perzgjedhjen e teknikave te
kampionimit dhe te mjeteve, qe do te perdomi per kete qellim.

Perzgjedhja e strategjive per kampionimin ne terren

Kampionimi ne terren eshte i bazuar ne nje strategji, e cila bazohet zakonisht ne nje nga
versionet e meposhtme te kampionimit: kampionimi ne pika te caktuara, kampionimi ne
transekte, ose kampionimi kuadrat.

I Kampionimi me transek;-J
• • •
•
• • ••
~-Kmn-;io~~e pika I
L

I I
~ [K~ITI~io~i~i k~~d~--j

Shpemdarja e kampioneve pikesore ose kuadrate eshte e bazuar zakonisht ne nje nga tre
metodologjite e meposhtme:

• kampionim te rastesishem

• kampionim sistematik te arealit

• kampionim i shtresezuar, i rastesishem.

60
 kampionim i rastesishem
kampionim sistematik i arealit

kampionim i shtresezuar, i rastesishem

Protokolli i marrjes se kampioneve duhet te percaktohet perpara fillimit te punes ne

terren. Kriteri kryesor, qe duhet pasur parasysh ne kampionimet ne terren duhet te
perfshije:

• Dimensionin dhe formen e njesive te kampionimit

• Numrin e njesive te kampionimit ne c;:do kampion

• Lokalizimin e njesive te kampionimit ne hapesiren e kampionimit.

Nje nga faktoret kryesore, qe ndikon keto vendime eshte shpemdarja hapesinore e
objekteve individuale, te cilet do te kampionohen. Shperndarja e tyre mund te jete e
rastesishme, e rralle (perhapje natyrore e rralle), e grupuar, ose ne baze te nje gradienti .

.. •: I • ......·...:..... ..... ..
.............. ·:·!t'·: :.·. ... . . .
".. .: . . . .
.. . . . . .
. ·:·.. ...
• •I • • . •, .•
.. .........•::... . ·...... .
••
• ·.·. .. ..
•• t •• • •

I rastesishem I grupuar Me gradient

Figura: Llojet e perhapjes

61
Permasa e nje njesie kampionimi

Mbani parasysh qe numri i pergjithshem i njesive te vlefshme te kampionimit

(kuadrateve) eshte hapesira e zene nga popullata ne studim (hapesira teorike e
pergjithshme e kampionimit) e ndare nga hapesira e njesive te kampionimit (hapesira
kuadrate).

Ne konsiderate duhet te merret edhe shperndarja dhe permasat e organizmit, qe do te

studiohet. Eshte e qarte qe duhet te perdorim nje njesi kampionimi me permasa te
ndryshme p.sh. per te studiuar pemet ne nje pyll koniferesh, krahasuar me permasat e
njesise se kampionimit, i cili merret per te studiuar perhapjen e luledeleve ne nje·
kopesht.

Kur shperndarja eshte e rastesishme, te gjitha permasat e nje kampioni ne forme kuadrate
jane njesoj efektive per vleresimin e parametrave te popullates ne studim. Nese
shperndarja eshte e grupuar, nje njesi baze me permasa te vogla kampionimi eshte
zakonisht shume me efektive se nje njesi baze me permasa te madha. Nje njesi
kampionimi shume e madhe mund te fshehe natyren e vertete te nje shperndarje te
grupuar. Si alternative, ju mund te deshironi te perjashtoni nje shperndarje te grupuar nga
kerkimijuaj dhe keshtu mund te zgjidhni nje njesi kampionimi relativisht mete madhe.

Nese shperndarja eshte me gradient, atehere permasa e kampionit eshte me pak e

rendesishme, ne kete rast na vijne ne ndihme metodat jo te rastesishme nder te cilat te
pershtatshme mund te jene, kampionimin sistematik ose perdorimi i transekteve.

Kampionet e vogla njesi shpesh jane me te mira sepse sa me teper njesi te vogla
kampionimi mund te merren per te njejten sasi pune, aq me e larte do te ishte saktesia.
Shume njesi te vogla kampionimi mbulojne nje numer me te gjere habitatesh sa se
mbulojne pak njesi te medha kampionimi. Kjo sjell qe rezultatet e arritura ne rastin e pare
te mund te jene me perfaqesuese.

Megjithate gabimi i kampionimit ne kendin e kuadratit eshte proporcionalisht me i madh

me zvogelimin e permases se kampionit. Per kete eshte e rendesishme qe te percaktohet
nje protokoll per njesite, qe e tejkalojne kendin e njesise se kampionimit, p.sh. perfshini
ato elemente, te cilet jane te pozicionuar ne maje dhe kendet e djathte dhe perjashtoni ato
elemente, qe jane vendosur ne fund dhe kendet e majte. Si perfundim mund te themi se
zgjedhja perfundimtare e permases kuadrate eshte gjithmone nje kompromis ndermjet
kerkesave te perpunimit statistikor dhe kushteve te punes dhe kampionimit ne praktike.

Numri i njesive te kampionimit ne «;do kampion

Ne rastet e perdorimit te njesive te vogla te kampionimit shkalla e gabimit ne vleresimin

e parametrave te nje popullate mund te rritet. Gjithsesi, perzgjedhja e kampioneve me nje
numer te madh replikantesh p.sh., mete madh se 50 njesi, nuk eshte praktike. Nje metode
e rendesishme per percaktimin e nje numri te pershtatshem per njesite e kampionimit,
bazuar ne nje kerkim pilot, paraqitet me poshte:

62
 1. Merr 5 njesi kampionesh te rastesishme. Llogarit vleren e ndryshores se matur
p.sh., sasine ose dimensionin e nje organizmi te veyante.

2. Merr 5 njesi perseri te rastesishme. Llogarit tashme madhesine per te 10 njesite e

kampionuara.

3. Vazhdo kampionimin ne hapa me 5 njesi secili. Paraqit grafikisht vleren e

parametrit te matur perkundrejt numrit te njesive te kampionimit. Kur parametri
leviz brenda kufijve te lejuar (+/-5%), atehere mund te themi se ju keni percaktuar
numrin mete pershtatshem te njesive te kampionimit.

Pozicionimi i njesive te kampionimit

Gjate kampionimeve te rastesishme, te thjeshta, hapesira e pergjithshme, qe do te

studiohet ndahet ne njesi kampionimi te nje permase te pershtatshme, bazuar ne
perdorimin e nje mjeti pune ne formen e nje komize, ne te cilen shtrihet nje rrjete
imagjinare me permasa te sytheve (ndarjeve ), te percaktuara ne varesi te qellimit te
studimit (figura SS). Perdorimi i ketyre rrjetave ben qe 9do njesi kampionimi potencial te
kete mundesi te barabarta per seleksionim.

blloqet ne te ci!et eshte

ndare hapsira ne studim
b

/
i
'

!l
I
I I
I

\
'
1
j
I
I
I
I IL
kampionet e testimit (replikantet) br·enda
I
I
!1
i

seci!it bllok = p!ote

Figura SS. Percaltimi i kufijve te kampionimit, blloqeve kampionues dhe kampioneve te

testimit brenda secilit bllok

Kampionimet e rastesishme te shtresezuar shpesh shihen si te preferuar ne rastet kur

kampionimet rastesore mund te ndikojne ne humbjen e nje zone te caktuar, por edhe ne
rastet kur kemi te bejme me habitate, qe kane nje ndarje te dukshme ne mikrohabitate.

Ne keto raste popullata ndahet ne nenpopullata ose "shtresa", me permasa te percaktuara.

Pas kesaj kampionet merren ne menyre te rastesishme brenda 9do "shtrese". "Shtresat"
zakonisht jane te kampionuara ne raport me siperfaqen e tyre.

63
Kampionimi sistematik mund te jete i nevojshem kur kerkohet te percaktohet pozicioni i
organizmave brenda nje habitati (hartezimi). Pozicionimi i njesise se pare te kampionimit
zgjidhet ne menyre te rastesishme dhe me pas njesite e tjera perzgjidhen ne nje largesi te
percaktuar nga njesia e pare.

Kampionimi ne kohe

Kampionimi ne kohe eshte shpesh nje problem si per studimet laboratorike edhe per ato
ne terren.

Nese kampionet, qe do te grumbullohen sherbejne per te ekzaminuar nje proces, i cili

karakterizohet nga periodicitet p.sh. perseritet diten ose naten, atehere edhe frekuenca e
marrjes se kampioneve duhet te percaktohet bazuar ne kete periodicitet.

Per realizimin me sukses te grumbullimit te kampioneve ne kohe duhet qe te studiohet me

ane te studimeve pilot ekzistenca e dukurive periodike edhe atehere kur ato nuk jane te
qarta dhe me pas te realizohen pershtatshmerite ne proceduren e shpejtesise se marrjes se
kampioneve.

Nen-kampionet

Shpesh here njesite e kampioneve mund te jene shume te medha per te lejuar analizen e
plate te kampionit. Per kete arsye rekomandohet zvogelimi i permases se njesise se
kampionit, duke e ndare ate ne nen-kampione ne te gjitha ato raste kur zvogelimi i
madhesise se kampionit eshte i pamundur. Ne kete rast njesia e kampionimit fillestar
njihet si njesia paresore e kampionimit dhe njesia e nenkampionimit njihet si njesia
dytesore e kampionimit. Ne qofte se organizmat kane shperndarje te rastesishme ne
njesine e kampionimit paresor, ne njesine e kampionimit dytesor shperndarja duhet te jete
e mbeshtetur ne shperndarjen e Poisson.

64
 )<', '.i,l)J.'
. -·
f' . ~:.~~~
. \ C!

~~7 JVIBAJTJA E SHENIMEVE NE PUNEN PRAKTIKE

Kur ndennermi pune laboratorike ose projekte kerkimi, nevojitet te keni aftesine e
rendesishme te perdorimit te te dhenave dhe vezhgimeve, qe do te kryeni, si dhe te
mesoni menyren si te mbani shenime mbi punen, te cilen keni kryer, ne fletoren tuaj te
shenimeve.

Asnjehere, mos mbani te dhenat mete rendesishme te nje kerkimi ne copa letrash, te cilat
mund te humbin ose ngaterohen shume lehte. Procedura e shenimit te te dhenave merr
rendesi te vec;ante edhe per arsyet e meposhtme:

• Nje regjistrim i rregullt dhe i kujdesur i te dhenave te ndihmon gjate perdorimit te

ketij infonnacioni me vone, ndoshta per qellime testimesh ose kur shkruani nje
raport.

• Lejon te praktikoni aftesi te rendesishme si kunder eshte shkrimi shkencor,

vizatimi i diagramave, pergatitja e grafiqeve, tabelave dhe interpretimi i
rezultateve.

• Analizimi dhe shenimi i te dhenave, gjate periudhes se studimit, ndihmon ne

krijimin e nje eksperience shumuese, qe sherben ne perfundimin e studimit.

• Krijon nje burim infonnacioni, qe mund te perdoret ne te ardhmen per zhvillimin

e metejshem te nje hipoteze ose edhe per krahasimin e te dhenave mete dhena te
tjera.

Qe te realizojme shenime te mira gjate zhvillimit te nje kerkimi ose gjate nje seance
laboratorike duhet:

• Te vini ne dukje qellimin e eksperimentit ose vezhgimit tuaj

• Te percaktoni qarte te gjithe infonnacionin e nevojshem, qe duhet per t:e

pershkruar materialet dhe metodat

• Te shenoni te gjithe informacionin e nevojshem rreth rezultateve ose vezhgimeve,

duke siguruar nje paraqitje te qarte pamore tete dhenave

• Te shenoni te gjitha perfundimet e ndennjetme dhe sygjerimet per eksperimentet

e ardhshme.

Mbledhja dhe ruajtja e te dhenave primare

Vezhgimet individuale (p.sh., temperatura e laboratorit) mund te ruhen ne fonnen e

shenimeve ne fletoren tuaj te laboratorit, por menyra me e mire per te grumbulluar nje
sasi te madhe te dhenash jane tabelat. Kur pergatisni nje tabele duhet:

65
1. T'i vendosni ydo tabele nje titull te shkurter. Vendosja krahas titullit edhe i nje
kodi numerik do ta lehtesonte punen ne lidhje me referimet mbi tabela te
caktuara ne stadet e mevonshme.

2. Vendosni per numrin e ndryshoret, qe do te matni dhe lidhjen e tyre me njera-

tjetren dhe shtroni tabelen ne menyren e duhur:

• kalona e pare e tabeles duhet te tregoje vlera te ndryshoreve te pavarura (te

kontrolluara), kolonat e tjera ne radhe paraqesin vlerat individuale te matjeve
per ydo njesi kampionimi ose kampion testimi.

• Nese jane matur disa ndryshore per te njejtin organizem ose njesi
kampionimi, secila prej tyre duhet te shenohet ne nje rresht.

• Ne studimet e shtrira ne kohe, vendosni kampionet e testimit ne kalona te

grupuara sipas trajnimit dhe ne rreshta vendosni te dhenat mbi kohen e
ndryshme te realizimit te matjeve (trajtimeve).

3. Sigurohuni qe rradhitja e te dhenave te pasqyroje radhen ne te cilen jane

grumbulluar vlerat eksperimentale. Tabela e te dhenave duhet te skicohet ne
menyre te tille qe ta beje procesin e ruajtjes tete dhenave sa mete sakte qe te jete
e mundur, duke ndikuar keshtu ne zvogelimin e mundesine per te gabuar. Per
paraqitje perfundimtare te rezultateve te punes eksperimentale ne pergjithesi
perdoret nje menyre tjeter skicimi i te dhenave, qe do te prezantohet me vone.

4. Sigurohuni qe ydo kolone ka nje hapesire te mjaftueshme per vlerat, qe do te

shenohen ne te.

5. Merrni parasysh kur nevojiten kalona permbledhese per llogaritje te metejshme.

Krijoni nje kolone te ndare per ydo llogaritje matematikore, ne menyre qe
llogaritjet hap pas hapi te jene qartesisht te dukshme.

6. Per te ruajtur shenimet e te dhenave te punes eksperimentale ose kerkimore,

zakonisht sygjerohet te perdorni laps ne menyre qe gabimet ne shenime te
korrigjohen lehtesisht.
7. Merrni kohen e nevojshme per te ruajtur te dhenat sasiore ne menyre sa me te
qarte dhe te pangaterueshme (sidomos kur duhet te mbani shenime vlera shume
te medha), shkruani numrat qarte duke perdorur shifra te medha, te
paperdredhura ose te mbivendosura me njera-tjeter. Sigurohuni qe numrat e
vlerave individuale nuk dote ngaterohen me njeri-tjetrin.

8. Ruani te dhenat numerike ne forme te pershtatshme ose duke perdorur numra te

pershtatshem ose figura domethenese, te cilat pasqyrojne saktesine e matjeve
tuaja. Mos i rrumbullakosni te dhenat numerike, pasi kjo demton rezultatin
perfundimtar.

66
 9. Ruani te dhenat e ve<;anta ose te grupuara, ne tabela ku ne <;do rresht te trego hen
vlerat ose klasat e nje ndryshoreje. (fig X)

10. Pergatisni tabela te dyfishuara nese eksperimentet ose vezhgimet dote perseriten.

11. Shpjegoni <;do vlere te pazakonte tete dhenave ose vezhgimeve tuaja ne forrnen e
nje shenim te vogel ne fund te tabeles. Mos u perpiqni t'i mbani keto hollesi
thjesht ne kujtesen tuaj.

l ll 1\1 1111 11 r
Fig. X Grafiku tali

Metoda te sugjeruara per ruajtjen e hollesive te punes me projekte

Per ruajtjen e hollesive te punes me projekte sistemi i rekomanduar eshte ai i ruajtjes se

dyfishte me dy rregjistrime.

Rregjistrimi paresor

Rregjistrimi paresor i te dhenave realizohet ne terren ose ne mjedisin e punes. Ne kete

rregjistrim ju duhet te perqendroheni ne hollesite e materialit, qe studiohet, metodes dhe
rezultatit. Perfshini ne keto shenime edhe informacion, qe nuk mund te perdoret kudo,
por qe mund te jete i dobishem ne gjetjen e gabimit; p.sh. nese ju beni nje shenim sesi
eshte pergatitur ekzaktesisht nje tretesire (shenoni edhe volumin dhe peshen e sakte te
perdorur ne vend qe te shenoni vetem perqendrimin e saj), kjo mund te ndihmoje qe te
nxjere ne pah se ku ndoshta nje llogaritje e gabuar mund te kete qene shkaku i nje
rezultati te pasakte.

Shenoni origjinen, llojin dhe gjendjen e kimikatit dhe te organizmave te perdorur.

Vizatoni diagrama ku te tregohen rregullat e sakta ne pozicionimin e mjeteve ose te
kampioneve te testimit, etj. Nese jeni te detyruar te perdomi letra te shkeputura per te
mbledhur te dhenat e punes suaj sigurohuni qe <;do flete te ngjitet ose te lidhet ne fletoren
tuaj te shenimeve.

Rregulli haze, qe perdoret per rregjistrimin e te dhenave paresore te nje kerkimi duhet te
pasqyroje rradhen, e cila do te ndiqet edhe ne raportin kerkimor, qe do te pergatitet ku
perfshihet: titulli, data e zhvillimit te eksperimentit, nje permbledhje e shkurter,
materialet dhe metodat e perdorura, te dhenat e grumbulluara dhe perfundimet shkurt.

Rregjistrimi dytesor

Pas rregjistrimit paresor duhet te beni nje rregjistrim dytesor menjehere ose me vone ne
nje tjeter fletore zyrtare te qarte dhe te rregullt si ne organizim dhe ne prezantim. Keto
shenime dote perdoren kur te diskutohen rezultatet me pergjegjesin ose drejtuesin si dhe

67
kur shkruam nje raport apo tezen tuaj te studimit ose mund te perdoren si pjese e
vleresimit te punes suaj te kursit. Keto shenime duhet te permbajne te dhenat thelbesore
te rregjistrimit primar, ato duhet te jene shume me te permbledhura dhe te vene theksin
drejt analizes se eksperimentit. Ne rregjistrimin dytesor duhet te nenvizoni me kujdes qe
ne fillim qellimin e kerkimit dhe t'i lidhni eksperimentet e zhvilluara ne seri.

Te dhenat duhet te paraqiten ne nje forme te permbledhur dhe te thjeshte, p.sh., ne

formen e tabelave ose te grafikeve permbledhes Fig. XX & XXX. Perdomi teste
statistikore te pershtatshme per te mbeshtetur analizen e rezultateve.

Stacioni I Stacioni II Stacioni Ill Stacioni IV Stacioni V Stacioni VI

Nr. i individeve 799 306 271 616 1745 215
Perqindja (%) 20.22 7.74 6.86 15.59 44.15 5.44
- --- ---- --
,____ ------- -------- - --------------- ---------

Figura XX Paraqitja e te dhenave ne forme tabelare

30

26
25

20

t: 15

10

~'l>(' ~'* 1,fP~ ~#(Co -4'~'1)<:-- wW ~ ,c~*

x/' <:/fl''O :~ fij iJ: 1f
•f""'"' -§'~

"'~"' "'o"' "'.f' ~·· "'~"'

rajoni

Figura XXX Paraqitja e te dhenave ne forme grafiku

Pikat per t'u mbajtur parasysh

Te dyja metodat e ruajtjes se informacionit bazohen ne shenimet e papastra te

paevitueshme te marra ne terren ose ne mjedisin e punes. Keto shpesh duhet te behen
shpejt dhe jo ne pak raste ne nje pozicion te pafavorshem e ne nje mjedis kompleks.
Shkrimi i nje versioni te dyte, te paster ju shtyn te konsideroni edhe njehere hollesite, te
cilat mund t'i keni anashkaluar ne rregjistrimin e pare. Duke patur dy versione te punes
tuaj do te thote qe pjesa me jetesore e informacionit ne nje pune kerkimore eshte
dyfishuar automatikisht dhe kjo eshte shume e rendesishme ne rast humbje ose
shkaterrimi.

Nese e keni te veshtire qe te vendosni per sasine e hollesive, qe nevojiten ne pergatitjen

e Materialeve dhe Metodave, rregulli baze, i cili duhet te zbatoni eshte qe te mbani
shenim sa me shume hollesi qe te mundeni, ne menyre qe njerez me me pervoje dhe
eksperte te fushes te mund t'iu thone se cilat jane pikat me te rendesishme dhe delikate
per t'u patur parasysh. Shume arritje te rendesishme ne shkence jane bere nga vezhgimi i
kujdesshem i te dhenave te rregjistruara, sidomos nga rregjistrimi i te dhenave te
rastesishme, te cilat ne momentet e para duket se nuk kane nje vlere te menjehershme.

68
Gjate rregjistrimit paresor te te dhenave duhet patur kujdes qe te mos humbisni asnje te
dhene ose informacion te lidhur me to, p.sh., nese ju rregjistroni vetem vlerat mesatare
dhe jo vlerat individuale, kjo mund te ndikoje ne cilesine e analizes statistikore, qe
zhvillohet me pas.

Ka shume menyra per te reduktuar punen, qe nevojitet per mbajtjen e te dhenave. P.sh.
mos perseritni pjesen Materiale dhe Metoda per nje seri eksperimentesh te njejta, por
mund te perdomi rrjedhime si "materiale dhe metoda njesoj si per Eksperimentin m. 4".
Nese nje metode, qe dote perdoret, eshte kopjuar nga nje tekst ose artikull nje fotokopje
e saj mund te jete e mjaftueshme.

Gjithmone analizoni dhe mendoni per te dhenat menjehere pas grumbullimit te tyre, pasi
kjo mund te ndikoje ne hapat, qe dote ndermermi ne vazhdim. Ve<;anerisht e vlefshme si
pjese e analizes se ndermjetme eshte paraqitja grafike e te dhenave te grumbulluara, e cila
ndihmon per te percaktuar tendencen e asaj, qe ka ndodhur.

Shkruani <;do perfundim, qe keni arritur nderkohe qe analizoni te dhenat tuaja.

Ndonjehere perfundime, te cilat duken te qarta ne momentin e kryerjes se punes
harrohen kur vjen koha e shkruajtjes se nje raporti ose teze. Edhe nese eksperimenti juaj
deshton, sugjerimet per shkaqet e mundshme mund te jene te dobishme.

Puna ne terren dhe kerkesat per zhvillimin e saj

Problemet kryesore, qe hasen gjate kryerjes se punes ne terren jane ndikimet e klimes dhe
largesia midis pikave te kampionimit. Kushtet e pafavorshme te klimes mund te jene nje
bashkeudhetar i zakonshem gjate realizimit te punes ne terren, per kete duhet te jeni
gjithmone te pergatitur.

Sigurohuni qe veshjet t'iu lejojne te ndiheni rehat gjate punes ne terren. Nje moment i
rendesishem per te cilin duhet te kujdeseni eshte mbrojtja e fletores suaj te shenimeve nga
kushtet e keqija te motit. Per kete keshillohet qe ajo te mbahet brenda nje qeseje plastike,
transparente, volumi i te ciles te lejoje hapjen e fletores brenda s<U si edhe futjen e dores
per te shenuar te dhenat ne brendesi te qeses pa e nxjerre fletoren jashte. Fletorja e
shenimeve per pun en ne terren (Figura XXXX) nuk duhet te jete me e madhe se permasat
e nje xhepi te jashtem te zakonshem.

Figura XXXX, Mbajtja e shenimeve ne terren

69
Nese duhet te rregjistroni rezultate dhe vezhgime ne terren:

Perdomi nje laps plumbi pasi stilolapsat me boje mund te shkaktojne njolla ne kushte
lageshtire, jane te paqendrueshem ne te ftohte dhe mund te mos funksionojne ne te gjitha
kendet. Mos harroni te merrni nje mprehes lapsash.

Pergatituni per te mare ne nje kohe sa me te shkurter dhe me nje cilesi sa me te larte
shenimet ne terren. Shkruani perpara se te shkoni ne terren te dhena te rendesishme, te
cilat jane te qarta pa arritur ne piken e kampionimit, si data, lloji i vezhgimit, metodika
etj. Pergatisni qe me pare tabelat, te cilat duhet te jene te gatshme per rregjistrimin e te
dhenave ne terren.

Kaloni shenimet tuaja ne nje bllok te dhenash sa here qe ktheheni ne vendqendrim pasi
fletorja e terrenit ka mundesi te madhe qe te mund te humbe, keshtu qe te dhenat tuaja do
te jene te sigurta ne kete kopje te dokumentit tete dhenave (dublikat).

Shkruani hollesira plotesuese sa i keni te kthjellta ne kujtesen tuaj. Merrni ne konsiderate

edhe perdorimin e nje rregjistruesi zeri (Figura XXXY), qe mund te perdoret ne vend te
nje fletoreje shenimesh, por edhe ne kete rast hedhja e te dhenave duhet te realizohet
menjehere me kthimin ne vendqendrim, duke perfituar nga freskija e kujteses, e cila te
ndihmon edhe per te kaluar veshtiresite, qe mund te hasen kur zeri nuk eshte i kthjellet.

Perdorni, kur eshte e pershtatshme, fotografi per te mbeshtetur te dhenat e grumbulluara.

Mbani parasysh se foto qe keni kryer duhet te kontrollohen pe vlefshmerine e tyre sa me
shpejt qe te jete e mundur, element ky qe tashme mund te mund te kapercehet me
perdorimin e aparateve fotografike dixhitale.

Figura XXXY, Rregjistrimi i shenimeve ne terren

Te dhenat e grumbulluara ne terren mund te hidhen edhe ne pajisje elektronike si

kompjuter dore, por edhe ne kete rast me t'u kthyer ne hazen e qendrimit informacioni
duhet te hidhet ne bllokun e te dhenave ne forme te shkruar, pasi kjo do te mbronte te
dhenat tuaja nga nje problem i mundshem i mjetit elektronik te punes.

70
Perdorimi i rregjistrave te perbashket

Nese jeni pjese e nje grupi kerkimor, duhet te perdomi rregjistrin e perbashket ku
rregjistrohen te gjithe te dhenat sipas drejtimit te kerkimit te <_;:do pjestari te skuadres, qe
merr pjese ne kerkim. Kjo procedure eshte e domosdoshme pasi shmang mbivendosjen e
te dhenave dhe siguron njetrajtshmeri ne tekniken e paraqitjes se tyre.

Mbajtja e te dhenave ne grup shpesh mund te shnderrohet ne nje kerkese te rendesishme

per te rritur sigurine ne punen ne laborator. Gjithesecili prej pjestareve te skuadres
kerkimore duhet ta perdori me kujdes rregjistrin e perbashket te te dhenave dhe te
kontriboje ne menyre te dobishme ne te.

SKICAT DHE DIAGRAMA T

Studimet shkencore ne bilogji ne pergjithesi shoqerohen me shpenzim te madh kohe per

te vezhguar struktura dhe zbuluar lidhjet e brendeshme dhe funksionale te tyre. Per te
shprehur dhe argumentuar vezhgimet e kryera, biologet duhet t'i pasqyrojne ato ne
formen e vizatimeve dhe skicave (Figura XXXYY). Vizatimi i objekteve biologjike eshte
nje aftesi dhe komponent i rendesishem i komunikimit biologjik.

Figura XXXYY. Paraqitja e nje vizatimi dhe nje skice ne punime biologjike

Ndonese vizatimi tashme eshte zevendesuar nga perdorimi i teknikave me bashkekohore

si fotografia etj, perseri ai mbetet nje aftesi shume e rendesishme sidomos ne
mesimdhenie, per vete rolin e tij te rendesishem ne pasqyrimin e vezhgimeve. Nje
vizatim i varfer eshte zakonisht nje produkt i drejteperdrejte i nje vezhgimi te varfer
(Figura XXXYY A).

Ilustrimi i nje lloji, ideje apo koncepti kerkon ne te njejten kohe jo vetem pergatitje, por
edhe praktike. Per te prodhuar ilustrime te mira (Figura XXXYYI) jane te nevojshme si
planifikimi i kujdesshem dhe realizimi me perkushtim i paraqitjes. Cilesia dhe lloji i
vizatimit\skicave te kerkuara ne realizimin e praktikave mesimore ose kerkimore
ndryshon ne raport me stadin e kerkimit apo te punes suaj.

71
Pergjate viteve te para, shumica e kerkesave praktike perfshihen ne realizimin e vizatime
te thjeshta me vija dhe diagrama bazuar ne vezhgimin e drejteperdrejte, nderkohe qe me
thellimin e njohurive dhe rritjen e nivelit te punes kerkimore mund te kerkohet prodhimi i
vizatimeve dhe ilustrimeve te nje cilesie me te larte si dhe perdorimi i mjeteve me te
profesionale per vizatim.

X
-·-
n
(_)
i
\\

\~
f
- - - : lidhura i '"' .. ,. f-
, I
f- \vijat
j ndi'rpn>scin

1""'.."'"' f-
I
/'
/

I
I
i
~ tijC Uit' dibi
l dmtuil ri?-

/
/ l<lohl'!
I!
l\.lr.

I
dt't*'jctC
"·it.~attmr:•
rast.Csi-..ht

Figura XXXYYA .Shembuj te gabimeve te zakonshme ne vizatimet biologjike

~--~.·-·1

.r.--;r ~;;)
/ _;~"_;-:I
ff ..
,_...r
/
/
~-:-.:..,.--.·- ~""F''k
i.Zati.mJn -nrre-kt

Figura :XXXYYI. Skeme e thjeshtuar e nje gjethe ne variantin e duhur dhe te gabuar

Llojet e ndryshme te figurave:

Nje vizatim, mund te jete nje paraqitje e hollesishme dhe e kohes i nje lloji, qe nuk
kerkon njohuri biologjike qe te skicohet. Ky skicim mund te realizohet shume mire nga
nje njeri jo ekspert.

Nje diagrame, ne pergjithesi, ka nevoje te jete e sakte ne propocionet e saj te

pergjithshme, por eshte shume e stilizuar dhe tregon vetem pjeset mete rendesishme. Per
kete arsye realizimi i saj kerkon njohuri biologjike ne menyre qe te perzgjedhe elementet

72
e nevojshem dhe te vendose se c;:fare hollesish mund te lihen menjane. Ju duhet te jeni te
afte te pergatisni nje larmi diagramash (te cilat do te referohen si vizatime derisa
ndryshimi te shperfillet) pergjate punes suaj.

Figurat jane vec;:anerisht te pershtatshme, per t'u perdorur si:

• Mjete, teknika ose procedura te paraqitura shpesh ne formen e skemave ose

diadramave figura UU.

ajcr
oksi~!_jen

njcsia perpunuese e te
dhenaw

Figura UU. Skema e nje bioreaktori

• Rruge dhe hipoteza, figura UUU, te cilat mund te paraqiten ne formen e skemave
ose diagramave skematike.

Cikel jetesor tipik i nje paraziti qe ndjek rrugen e

---
infektimit fekalo-oral

* transm.etohet
m.es fe~;eve
CYST * reristent
* infektues

Figura UUU. Paraqitje diagramatike e ciklit jetesor te pergjithesuar te nje paraziti

protozoar qe ndjek rrugen e infektimit fekalo-oral te bujtarit

• Diagrama anatomike dhe histologjike apo vizatime, figura UUUU.

73
 c
D

A. B.

C.
Figura UUUU. Diagrame A. hapsinore B. planare ku tregohet seksioni i nje kercelli; C.
Diagrame e diseksionit te krimit te shiut

• Forme e paraqitjes te te dhenave eksprimentale te rregjistruara, te cilat Japm

verifikimin e te dhenave.
• Te dhena, te paraqitura ne pergjithesi ne formen e grafikeve, histogramave,
figura UUUUU etj.
Pr:.rqintl.jll e iadirldhe

0 2 3 4
PCrgjigjja sit=- kffegDrisi:- te tr=.jti.mir
1t:mperuun.{'C)

A. B.

Figura UUUUU. Paraqitja e te dhenave mes grafikeve A. dhe histogramave B.

Realizimi i Skicave dhe diagramave

Skicat dhe diagramat zakonisht realizohen me laps ne shenirnet praktike. Per te krijuar
skica per postera, raporte projektesh, e1j rekomandohet te perdorni stilolaps dhe boje.
Keto lloj diagramash duhet te paraqiten ne pergjithesi vetem mete bardhe dhe te zeze dhe
duhet te jene te stilizuara. Nuancat gri ne diagramat dhe skicat mund te perfitohen nga
vizatimi i vijave te holla, te mbyllura ose jo, por asnjehere nga perdorimi i drite-hijes. Nje
diagram indi ose nje prerje (figura UUUUU A. B. C.) eshte nje forme e ves:ante ku

74
markohen vetem kufijte midis indeve dhe nuk perfshihen hollesi te brendesise se
qelizave.

B. C.

Figura UUUUU. A. Diagrame e prerjes transversale te thjeshtezuar te nje embrioni; B.

Skice e thjeshtezuar e nje stomatidi neprerje terthore; C. Skice e aparatit te gojes tek
insektet

Vazhdimi i skicimit mes perdorimit te nuancave

Perdorimi i nuancave gjate skicimit zakonisht realizohet me laps, me qellim qe t'i japi
figures se skicuar sa me shume detaje dhe realizem (p.sh., figura KK). Keto lloj
vizatimesh ose skicash perdoren vetem per te paraqitur punen e realizuar dhe nuk behen
normalisht nga nxenesit.

Figura KK. Struktura te vezeve te insekteve te vizatuara duke perdorur vizatimin me drite
hije

Tabelat

Tabelat mund te permbajne foto, fjale, numra, nenvizime ose harta per te treguar
renditjen dhe rrugen e punes. Nje tabele e mire, duhet te pershkruaje dhe te organizoje
informacion. Per te qene efektiv, tabela duhet te jete e qarte dhe e organizuar thjeshte.
Perdomi kuti ose rrathe, vizatime te thjeshta, shigjeta dhe permasas e stile te ndryshme te
etiketave, per t'a bere ate sa me interesant dhe te qarte. Mbani parasysh se vijat, te cilat te
drejtojne drejt etiketave te ndryshme, nuk duhet te kryqezohen asnjehere me njera tjetren.

75
 Gjendrrat e
\ peshtymes

Trakti

Nxjerrja e gjendrrave te peshtymes ne larven e

Drozofi/es.

Permiresimi i vizatimit dhe diagramave tuaja

Zhvillimi i kesaj aftesie, si ydo aftesi tjeter qe njeriu mund te zhvilloje, kerkon shume
praktike dhe perqendrim. Mbani parasysh se kerkesat e nje vizatimi biologjik, nuk jane te
njejta me ato te nje prezantimi artistik dhe gjithashtu niveli i aftesise se kerkuar eshte me
i lehte per t'u arrire. Ne rastin e vizatimeve dhe diagramave biologjike kerkohet vetem
qartesia dhe saktesia. Problemet kryesore qe mund te hasenjane:

• Realizimi i permases\shkalles se duhur te vizatimit

• Vendosja e duhur ne hapsiren e vlefshme
• Marrja e permasave ne menyren e duhur
• Arritja e s~ktesise dhe e njetrajtshmerise ne vizat e vizatuara
• Realizimi i etiketave te pastra dhe te sakta;

Hapi i pere ne vizatim, kerkon qe vizatuesi te vendose saktesisht se ((fare deshiron qe te

vizatoje (Figura XXXYYY). Kjo shpesh duket e nenkuptuar dhe e thjeshte, por ne
praktike, derisa te percaktoni ate, qe doni te skiconi ose vizatoni do te keni vetem nje ide
te vaket ne mendjen tuaj.

. glomeruat

Kapsula e Bowman

Figura XXXYYY, Korteksi i veshkes se nje miu e pare ne mikroskop me zmadhimin

400 here dhe pasqyrimi i pamjes mikroskopike ne nje skice te thjeshte

Per te realizuar nje perqendrim sa mete mire ne ate, qe duhet te vizatoni ose skiconi nga
ajo, e cila vrojtoni, duhet qe t'i pergjigjeni ketyre pyejtjeve:

76
 • Pse poe beni kete vizatim?
• <::fare duhet te permbaje ai?
• Cila eshte shkalla e zmadhimit ose zvogelimit, qe duhet te perdorni?
• Si duhet organizuar ai ne hapsiren, qe keni ne dispozicion?

Per te realizuar me sukses kete proces kerkohet perdorimin i njohurive biologjike si p.sh.
njohja e orientimit bark dhe shpine (dorsa dhe ventral) ose drejtimit te perparem dhe te
pasem (anterior dhe posterior), (Figura XXXYYYI).

Figura XXXYYYI, Drejtimi dorsa - ventral dhe anterior - posterior, gjate vizatimit te
nje veze insekti te fekonduar

Figura XXXYYYII

Nje here qe i keni marre keto vendime jeni ne gjendje qe te vendosni vendin dhe
permasen e vizatimit tuaj ne flete. Mbani mend qe te llogarisni edhe nje hapsire te
nevojshme per legjenden dhe etiketen.

Emri
D2n
Klu:o.

0t":J.i:u s:htazOTe

()--~---------- B~rlliam~

.;~l@:_mb-ra:n:~
oeliz.o-rfl:

rrutim i :ZIJ".i2.dhnar lllfl: ::ax"%

Figura XXXYYYII, Paraqitje e nje vizatimi te thjeshte te qelizes shtazore, shoqeruar me

legjenden, titullin dhe zmadhimin

77
Ne rradhe duhet te vizatoni fillimisht nje katerkendesh brenda te cilit do te vendosni
figuren, qe do te vizatoni, percaktoni boshtet e vizatimit, vizatoni linjat kryesore te
vizatimit, plotesoni vizatimin me ctiketat dhe legjenden e nevojshme, shtoni shkallen ne
te cilen keni punuar dhe vendosni titullin e vizatimit (Figura XXXYYYII).

Vizatimi nga mikroskopi

Kur vizatoni nje vrojtim nga mikroskopi, vendosni letren nga e njejta ane e mikroskopit
me doren, qe dote vizatoni dhe perdomi syrin "e kundert" per ekzaminimuar preparatin.
Per shembuul, per nje njeri, qe perdor doren e djathte, letra duhet te vendoset ne te
djathte te mikroskopit (Figura XXXXYYY) dhe ne kete rast per vrojtuar perdomi syrin e ,
majte. Nese ju i mbani te dy syte hapur, eshte e mundur qe me praktike te mesoni te
vizatoni dhe te shikoni faqen e vizatimit me nje sy, nderkohe qe vazhdoni te vezhgoni
preparatin me syrin tjeter. Kur perdomi nje mikroskop binokular, perdomi vetem nje nga
binokulat vrojtuese. Per te realizuar pune me te perparuara skicimi per preparate
mikroskopike ku saktesia duhet te jete e larte, mund te perdoren mjete skicimi me te
specializuara si p.sh. tubi projektues ose kamerat me drite.

Figura XXXXYYY. Vizatimi nga mikroskopi

Rregulla te thjeshta per vizatimin ne biologji

1. Vizatoni ate, qe shikoni dhe jo ate, qe mendoni se duhet te shikoni.

2. Perdomi laps plumbi 2H ose HB, te mprehur mire per te vizatuar figurat, etiketat
dhe titujt (figura XXXXXXYY).

Figura XXXXXXYYYY. Perdomi laps 2H ose HB per realizimin e vizatimeve

biologjike

78
 3. Sigurohuni qe gomajuaj te jete e paster.

4. Vizatimet ose skemat tuaja duhet te jene sa mete thjeshta qe te jete e mundur, me
vija te pastra dhe te qarta, te cilat tregojne se c;:fare ju keni vezhguar. Vizatimi
duhet te behet gjithmone ne flete te bardhe dhe gjithmone pjeset e vizatuara duhet
te emerohen.

5. Vizatimi duhet te kete permasa, qe lejojne peraqitjen e te gjithe pjeseve perberese

te tij, pa demtuar raportin ne permasa mes pjeseve. Sa me i madh te jete numri i
pjeseve, qe dote perfshihen ne nje vizatim aq mete medha duhet te jene permasat
e tij. Nje vizatim i thjeshte ne biologji duhet te jete ne pergjithesi sa gjysma e
faqes se nje fletore vizatimi normale.

6. Vendoseni vizatimin tuaj ne te majte te qendres se faqes, anen e djathte te faqes

ruheni per shkrimin e etiketave dhe legjendes.

7. Te gjithe etiketat dhe emertimet duhet te vendosen ne kolone ne te djathte te

vizatimit. Shigjetat, qe te drejtohen drejt emertimeve te vizatimit duhet te jene te
drejta dhe per kete arsye vizatohen me vizore, parallel me njera-tjetren. Emertimet
duhet te jene horizontale.

8. Mos e nxini vizatimin tuaj me hije, ne qofte se dote deshironi te tregoni nje zone
te caktuar, atehere shenojeni ate duke perdorur pika ose vija te holla (figura
XXXXXXYYYY).

Figura XXXXXXYYYY Skeme botanike, ku per te dalluar pjese te vec;:anta te figures

perdoren vijat dhe pikat.

9. Qe te tregoni pamjen e nje indi p.sh. nuk eshte e nevojshme qe te vizatoni c;:do
qelize, qe shikoni.

10. Te gjithe vizatimet duhet qe te etiketohen dhe te emertohen me nje titull. Titulli i
vizatimit vendoset mbi te, afer buzes se majte te fletes se vizatimit. Per c;:do
vizatim vendosni shkallen e zmadhimit ne fundin e fletes.

11. Vendosni emrin dhe daten ne anen e djathte siper te faqes se vizatimit.

79
GJETJA DHE PERDORIMI I REFERENCAVE TE LITERATUR:ES

Njesia baze e komunikimit shkencor eshte shkrimi shkencor i publikuar ne revista

shkencore. Keto revista periodike, jane zakonisht te nje subjekti dhe hapesire te ngushte
dhe kolektivisht ato nenkuptojne literaturen paresore shkencore, ku duhet e mund te
zhvillohen kerkimet per literature. Disa revista prestigjoze (p.sh., Natyra) permbajne te
reja bashkekohore te rendesishme nga nje fushe e shkences me hapesire te gjere (figura
KK). Zbulimet e reja shkencore zakonisht raportohen ne librate specializuara (te njohura
si monografi, ne ato raste kur ato mbulojne nje c;eshtje a fushe shume te ngushte), por ne
disa raste kerkimet shkencore mund te mos jene subjekt i referimit ne literaturen
shkencore paresore.

Figura KK. Kopertina te revistave nderkombetare Nature dhe Science

Ne pergjithesi per te filluar nje kerkim shkencor ne literature ne nje fushe jofamiljare,
duhet filluar me hulumtimin e botimeve ne "reviws'' ose sikunder mund te shqiperohet
botimet e rishikimeve shkencore, te cilat ne pergjithesi permbledhin punen kerkimore e
shkencore te realizuar ne nje fushe te caktuar dhe perfaqesojne nje rruge te mire per t'u
orientuar me literaturen. Shpesh punet kerkimore, qe jane ne vazhdim mund te paraqiten
ne formen e rezultateve paraprake ne konferenca dhe takime shkencore. Ato mund te
publikohen ne formen e abstrakteve, por ne pergjithesi kjo forme botimi permban pak
hollesi, te cilat mund te shfaqen me vone ne literature si shkrime te plota shkencore.

SI TE GJENI LITERA TUR:EN DHE INFORMACIONIN E DUHUR

Essete dhe permbledhjet

Ne rastet kur kerkohet qe te shkruani nje esse ose nje permbledhje mund te mos jete e
nevojshme qe te kerkoni ne literaturen paresore pasi per kete qellim librat dhe rishikimet
shkencore mund te jene mete lehta per t'u shfrytezuar. Ka raste kur lektoret specifikojne
nje liber te ve<;ante. Ne kete rast gjetja e literatures nuk eshte e veshtire ajo mund te
gjendet ne bibloteke ose librari apo edhe ne internet.

80
Kerkimi ne bibloteke

Per te realizuar nje kerkim te sukseshem sine bibloteke po ashtu edhe ne internet per nje
teme te vecante, duhet te aftesoheni ne perdorimin e indeksit te sistemit, indeksit bazuar
ne autoret ose te bazuar ne perdorimin e fjaleve ky<;e.

Ka dy sisteme kryesore, qe perdoren sot ne bibloteka ne te gjithe boten per te klasifikuar

librat e tyre jane: sistemi dhjetor "Dewey" dhe sistemi "Bibloteka e kongresit".
Biblotekat ndryshojne ne nje menyre thelbesore ne menyren e organizimit te literatures,
qe zoterojne nga njera-tjetra, bazuar ne zgjedhjen midis sistemeve te mesiperme, qe ato
perdorin. Per kete arsye perpara fillimit te kerkimit ne bibloteke kerkoni per nje shpjegim
me te plote per sistemin, qe eshte perzgjedhur per klasifikimin e literatures ne te.

Per te treguar sesi punojne keto sisteme le te marrim nje shembull te thjeshte, supozojme
se po kerkojme per librin "The genes and behaivoir" nga Dick Cansis, Universiteti i
Bradfford. Per keke liber jepet ky shpjegim i shkurter per keto dy menyra organizimi te
sistemit biblotekar:

Sistemi dhjetor Dewey: 591.51

Ku:
591 i referohet zoologjise
591.5 i referohet ekologjise se kafsheve
591.51 i referohet sjelljeve dhe zakoneve te caktuara

Sistemi i librarise se kongresit: QL 751

Ku:
Q i referohet shkences
QL i referohet zologjise
QL 75 i referohet sjelljes se kafsheve
QL 751 i referohet te dhenave dhe trajtimeve te pergjithshme

Nisur nga bibloteka konkrete ku judo te punoni, keto etiketa shoqeruese duhet te ndiqen
nga germa dhe\ose numri, te cilet tregojne vendin e raftit te librave dhe numrin e
vellimeve te caktuara.

Persa i perket kerkimit elektronik ne motoret e kerkimit, shume e rendesishme eshte

percaktimi i fjaleve ky<;e, qe dote perdoren per realizimin e kerkimit elektronik. Sa me e
fokusuar dhe e percaktuar mire te jete fjala e kerkimit aq me e lehte dote jete shfrytezimi
i burimit te litertures, qe ajo do te ofroje. Ne pergjithesi mund te perdoren edhe grupe
fjalesh kerkuese te lidhura me njera-tjetren si shkenca-biologjia-zoologjia-ekologjia-
sjellja-gjetja e partnerit-shpendet-emeri i shpendit, qe ju deshironi.

Kur jeni te interesuar te kerkoni nisur nga autori, perdomi si fjale ky<;e emrin e tij
shoqeruar me vitin e botimit dhe titullin e punimit, ose emrin e autorit dhe fushen ku jeni
te interesuar te kerkoni ne veprimtarine e tij.

81
Kerkimi ne literature dhe pergatitja e projekteve

Per pergatitjen e projekteve ose kur shkruani nje raport, nje nga kerkesat, qe qendron ne
hazen e punes, eshte kerkimi dhe konsultimi me literaturen paresore. Nese ju po filloni
nje projekt kerkimi te ri, mund te ndertoni pjesen me te rendesishme te dokumentacionit
te nevojshem duke perdorur metodat e meposhtme:

• Pyesni drejtuesit tuaj shkencore ose studentet e diplomuar me pare dhe ata mund
t'iu ofrojne ndihmen e tyre duke ju prezantuar me nje ose dy referenca mete cilat
mund te nisni punen.

• Percaktoni nje motor kerkimi elektronik, qe mbulon nje hapesire te gjere

informacioni, i cili, mund te jete i dobishem per te gjetur artikujt e publikuar ne
fushen tuaj te interesit.

• Konsultoni bibliografine e revistave dhe botimeve, qe keni ne bibloteken tuaj.

Kjo eshte nje menyre e rendesishme sesi mund te gjenden shkrime ky<;e ne
fushen tuaj te interesit. Me gjetjen e nje artikulli domethenes ne fushen e
interesit, brenda literatures se tij ju do te gjeni edhe shume botime te tjera, te cilat
mund t'iu orjentojne ne punen tuaj te metejshme. Ne kete menyre, ju merrni
perparesite e faktit (perfitoni), se nje kerkues tjeter para jush ka realizuar te gjithe
punen e veshtire per te arritur ne perfundimet e paraqitura ne punimin e tij.

• Referimi ne literature ne botimet me te dhenat me te fundit sherben per t'iu

mbajtur ju ne korrent me kerkimet me te reja ne fushen e interesit. Ne to ju
mund te shfrytezoni listen me hollesite e artikujve (titulli, autoret, burimet,
adresa e autoreve) e programuar nga subjekti dhe referencat e kryqezuara nga
subjekti dhe autori. Keto botime te fundit kursejne kohen e kerkimit midis
permbajtjes se faqeve dhe mbulojne nje fushe mete gjere te literatures paresore.
Ato jane zakonisht te programuara ne haze mujore ose vjetore. Burime
interesante, qe mund te vendosen ne sherbimin tuaj mund te perfshijne:

1. Serite e permbledhjeve te fundit te publikuara nga Instituti i Informacionit

Shkencor, Filadelfia, USA, te cilat riprodhojne permbajtjen e faqeve te
revistave shkencore te ve<;anta, duke i lene nje hapesire te ve<;ante analize te
realizuar nga autori dhe subjekti.

2. Serite e fundit te publikuara nga Pergamon Press, Oxford, Mbreteria e

Bashkuar, te cilat ndajne botimet ne kategori sipas fushes se kerkimit dhe
percaktojne referencat e kryqezuara nga subjekti dhe autori.

3. Revistat, qe pembajne abstrakte te specializuara, si p.sh. "Abstrakte

Biologjike", ne te cilat, eshte gjithashtu i riprodhuar abstrakti i <;do shkrimi
shkencor te perfshire ne te. Keto botime ju Jejojne qe te gjeni se <;fare pune
eshte here mbi nje organizem te ve<;ante, nga autore e studiues te ndryshem.

82
 • Perdorimi i indeksit te citimit shkencor (SCI). Ky eshte nje burim shume i
vlefshem i referencave te reja, sepse lejon te shikoni se kush e ka cituar nje
shkrim te dhene. Ne fakt, SCI lejon te ecni perpara ne literature, duke perdorur
si fillese nje reference ekzistuese. Indeksi publikohet rregullisht gjate vitit dhe
botimet e reja mblidhen hap pas hapi.

Informacionin, qe iu nevojitet per realizimin e kerkimit tuaj duhet qe pasi te gjendet te

perfitohet ne formen e kopjes se printuar (hard copy) ose ne forme digitale-elektronike.
Per kete arsye metoda me e mire dhe e shpejte eshte fotokopja, qe te ndihmon ne
perfitimin e nje kopje te shkrimit, qe te intereson, brenda nje kohe te shkurter. Ka raste
kur ju mund t'i drejtoheni drejteperdrejt autorit te botimit te intresit per t'iu vene ne
dispozicion nje riprintim te materialit te botuar. Mbani shenim te gjithe kerkesat per
shkrime shkencore, qe keni derguar pasi jo te gjitha kerkesat mund te kene nje pergjigje
pozitive.

Nje moment shume i rendesishme ne perpunimin e litaratures eshte ruajtja dhe indeksimi
i rishtypjeve dhe fotokopjeve apo boceteve origjinale.

Gjate realizimit te nje pune shkencore ose ne kuader te nje projekti kerkimor, apo teme
kerkimore predispozicioni kryesor i ~do kerkuesi eshte qe te mbledhe nje numer sa me te
gjere referencash dhe botimesh mbi temen. Gjithkush duhet te mbaje parasysh se eshte
shume e rendesishme kujdesja per organizimin e informacionit te grumbulluar ne menyre
qe me vane kur te vije koha informacioni te gjendet me shpejtesi bazuar ne detajet dhe
shenimet, qe ju keni mbajtur mbi ~do artikull a botim per thelbin e tij apo per pjeset e
interesit, qe mund te mbeshtetin punimin tuaj. Disa here mund te perdoren edhe
nenvizimet ne pjeset e interesit brenda materialit te shtypur, te cilat do te sherbejne ne nje
kohe te dyte per te terhequr vemendjen tuaj mbi thelbin e asaj, qe ju nevojitet.

Klasifikimi fizik i materialeve te perzgjedhura nga literatura

Kopjet e materialeve te perzgjedhura nga literatura, mund te vendosen thjesht ne nje

rend alfabetik. Rregulli paresor eshte ky: vendosni klasifikimin se pari duke u nisur nga
emri i autorit, e me pas emrat e autoreve te tjere. Shkrime te nje autori klasifikojini sipas
viteve te botimit, ne rendin rrites. Materialet e perzgjedhura nga literatura mund te
vendosen ne kuti ose ne dosje te pershtatshme. Me kete menyre materialet e perzgjedhura
jane mete lehte per t'u gjetur. Mbani parasysh se kur koleksioni rritet sistemi rendohet,
per kete arsye materialet duhet te riorganizohen dhe te rifreskohen. Nje alternative e listes
alfabetike eshte sistemi i indeksit. Ne kete rast, materialet e grumbulluara arkivohen
sipas nje "numri hapjeje", te cilin ia shenoni ~do materili kur e siguroni dhe kete e
pasqyroni ne sistemin tuaj te indeksit ku shkruani numrin e materialit dhe pak nga titulli,
autori, ose permbajtja e tij.

Per te gjetur nje nga materialet e grumbulluara, ju mund t'i drejtoheni sistemit e indeksit,
ku gjeni numrin e materialit te kerkuar dhe dosjen ne te cilin eshte i vendosur (kjo ne
rastin kur kame shume se nje dosje). Ne kete rast kur koleksioni zgjerohet, hapesira ere
kerkohet vetem ne anen fundore te koleksionit dhe jo ne vende te ndryshme ne mes a

83
fillim te tij. Nje perparesi tjeter i ketij sistemi eshte se "numri i hapjes" mund te perdoret
per te ndertuar nje sistem te thjeshte, te kryqezuar referencash. Sistemi i indeksit mund te
organizohet ne nje bllok ose ne formen e fishave, fishat mund te perdoren per te
ndihmuar kur organizoni nje rishikim te literatures te grumbulluar dhe ajo qe eshte me e
rendesishme eshte se pjesa e pasme e <;do karte mund te perdoret per te ruajtur pika ky<;e
dhe komente mbi shkrimet e grumbulluara. Rregulli paresor i ruajtjes te fishave te
indeksit eshte qe ato vendosen ne nje kuti letre sipas rregullit te mesiperm: emri i autorit,
emrat e autoreve te tjere, te dhenat, etj ..

Kompjuterizimi i sistemi te indeksit

Nese lehtesirat jane te vlefshme, informazioni i shkruar ne formen e fishave ose ne

bllokun tuaj mund te futet ne nje sistem te kompjuterizuar te dhenash. Keto sisteme
Jejojne gjetjen e nje materiali "te humbur", nisur nga <;do fjale, qe mund te gjendet ne te,
si emri i autorit, fjale ky<;e ose dhe fjale abstrakte te pranishme ne te. Programet
komputerike iu ofrojne mundesi qe gjithashtu te mund te printoni detajet e te dhenave
tuaja ne <;do moment, duke pasur keshtu mundesine e krijimit edhe te nje kopjeje te
printuar te materialit me te cilat mund te krijohet nje dosje e nje formati te caktuar, e cila
eshte e gatshme per t'u perdorur per pergatitjen e nje raporti projekti apo teze.

Kryerja e citimeve ne tekst

Ka dy rruge kryesore te citimit te artikujve dhe krijimi i bibliografise (e cila gjithashtu

mund te gjendet edhe me emertimin "referenca"ose "literatura").

Sistemi i Harvardit

Bazuar ne Sistemin e Harvardit, per citimin e literatures ne nje punim shkencor ndiqet ky
parim, ne tekst (ne pika kryesore) citohet, emri i autorit dhe data e publikimit, te dhena te
cilat detyrimisht duhet te jene te pasqyruara ne fund te punimit nen ndarjen

Bibliografia ose Literatura.

Bibliografia ose Literatura eshte e organizuar alfabetikisht dhe me pas shoqerohet nga
data e publikimit te shkrimit per te njejtin autor. Formatet e adoptuara normalisht jane,
p.sh. "Spars & Janne (2011) perkufizojne ... ", ose " ... eshte treguar se ... Spars & Janne
(2011)". Listat e referencave brenda kllapes ndahen me pikepresje bazuar ne daten e
publikimit te tyre p.sh. "Spars & Janne (2011); Janne & Spars (2012)".

Per te shmangur perseritjen ne te njejtin paragraf nje formule si p.sh. "kerkimi i Spars &
Jannes ka treguar qe", mund te perdoret duke ndjekur nje citim fillestar, te meparshem te
ketij botimi.

Kur duhet te citohen me teper se dy autore zakonisht shkruhet " ... et al". Nese citohet me
teper se nje shkrim mete njejtet autore, vendosni p.sh. "Spars & Janne (2010; 2012)" dhe

84
nese shkrime nga nje grup autoresh shfaqen ne te njejtin vit, germezoi ato (p.sh. Spars &
Janne, 200lla; 2001lb).

Sistemi numerik ose sistemi Vancouver

Ne kete rast burimet e literatures te permbledhura ne nendarjen Biblografia ose Literatura

citohen ne tekst nepermjet nje shenimit ose numrave te references te perfshira ne nje pike
te pershtatshme te shkrimit. Formati normal do te ishte, p.sh. "Janne [55, 82] ka thene
qe ... ". Citimet e perseritura perdorin numrin nga citimi i pare. Ne metod en e vertete
numerike (p.sh., Natyra), numrat jane te vendosur sipas rregullit te citimit ne tekst, por
ne metoden alfa-numerike (p.sh. ne serite e Rishikimeve Vjetore (Annual Reviews)),
referencat jane se pari te renditur alfabetikisht ne bibliografi, pastaj numeruar. Eshte
pikerisht ky numer, qe perdoret per te treguar referencen e cituar ne tekst.

Site listoni citimet tuaja ne nje bibliografi

<;faredo lloj metode citimi, qe te keni perdorur ne tekstin e punimit tuaj, per pergati~en e
bibliografise ose literatures jane te nevojshme te perfshihen disa hollesi, te cilat do te
ndihmonin qe lexuesi te kete informacion e mjaftueshem per te gjetur referencat
lehtesisht. Citimet duhet te renditen sipas rendit alfabetik me perparesi, se pari autorin,
autoret e tjere, te dhenat. Fatkeqesisht, ne praktike ka shume menyra citimi te shkrimeve
sa ka edhe gazeta, per kete arsye c;do institucion shkencor duhet te specifikoje nje format
te sakte per punen shkencore dhe formatin e saj, por nese kjo nuk ndodh, lista e
meposhtme jep rre'gullat me tip ike te llojeve me te zakonshme te menyres se paraqitjes se
referencave ose literatures ne nje tekst shkencor.

Beni kujdes ne detajet e meposhtme te citimit:

• Autoret dhe botuesit: jep detaje per te gjithe autoret dhe botuesit, megjithese
emrat e tyre jane dhene si " ... et al", pergjate tekstit.

• Shkurtimet per shkrimet: ka disa shkurtime standarte per titujt e shkrimeve, por
eshte nje idee mire per te dhene te gjithe titullin nese eshte e mundur.

• Librat: botuesit duhet te specifikohen se permbajtja mund te ndryshoje midis

botuesish. Shto, per shembull, (botimi i 5) pas titullit te librit. Ju mund t'iu
kerkohet te jepni numrin standart nderkombetar te librit (ISBN), nje numer unik
reference per c;do liber te publikuar.

• Artikuj te pashenuar, p.sh., artikuj gazetash pa nje nenvizim te emrit te autorit ose
pjese nga manuale instruksionesh te paatriubuara i referohet autorit ne tekst dhe
bibliografi si "anonim".

• Artikuj te palexuar: ju mund te detyroheni qe t'i referoheni nje shkrimi nepermjet

nje tjetri pa e pare ate me pare. Nese eshte e mundur, referohuni te nje tjeter autor
qe ka cituar shkrimin, p.sh., " ... Janne (1990), cituar ne Spars (2011), thote qe ... ".

85
 Nje alternative tjeter eshte qe ju mund te tregoni keto referenca ne bibliografi
nepermjet yjeve (*) dhe te shtoni nje shenim te vogel ku te jepni shpjegimet e
duhura ne fillim te listes se references.

• Komunikimi personal: informacioni i marre ne nje, seminar ose bisede mund te

referohet ne tekst si, p.sh.," ... (Spars, pers. com.)". Keto citime zakonisht nukjane
listuar ne bibliografine e publikimive, por ne nje teze ju mund te jepni nje liste te
komunikimeve personale dhe adresat e tyre per te mbeshtetur punimin e
realizuar.

Shembuj Citimesh te literatures sipas kategorive:

Artikull ne nje reviste:

Spars, C.E., Janne, A.K., (2011) Titulli i artikullit. Journal of Entomology, 234; 147-3.
Liber:
Spars, C.E., (2012) Ecological assessments. Marvic Publishing Corp., Paris. ISBN 0-234-
76543-8.
Kapitull ne nje liber:
Janne, A.K., and Spars, C.E., (2009) Drosophila, news on the physiology schemes. In:
Research & Science 2008, pp.145-345. Arbitts Press, Amsterdam.
Teze:
Spars, C.E., (2008) Impact of pollution in insecta fauna of rivers. PhD thesis, University
of Earth, Barch ester.

86
KOLEKSIONIMI I MA TERIALEVE BIOLOGJIKE

Koleksionimi i bimeve dhe kafsheve

Nje nga detyrat e zakonshme ne biologji eshte koleksionimi i bimeve dhe kafsheve. Nese
gjate realizimit te punes tuaj kerkimore, nevojitet koleksionimi i bimeve dhe kafsheve ose
kerkohet qe te grumbulloni material biologjik, mund te perdomi per realizimin e kesaj
veprimtarie nje procedure formale koleksionimi ose koleksionim te thjeshte te bazuar ne
disa kritere cilesore dhe te mbeshtetur nga mjete koleksionimi te perzgjedhura ne varesi
te objektivave, qe keni vendosur.

Disa nga arsyet kryesore per te grumbulluar materiale biologjike jane:

• Koleksionimi per realizimin e vrojtimeve ose eksperimenteve laboratorike te

rradhes. Kjo procedure kerkon koleksionimin e materialeve te gjalla duke i
shkaktuar sa me pak stres dhe demtim llojeve te koleksionuara.

• Kryerja e vleresimeve te parametrave te popullatave dhe komuniteteve. Ky lloj

koleksionimi mund te jete "shkaterrues" (qe kerkon vrasjen e llojeve) ose "jo-
shkaterrues", kjo varet nga objektivat e studimit si dhe nga ndonje kerkese tjeter
per zhvilllimin e puneve te tjera laboratorike ne vazhdim si perzgjedhja dhe
identifikimi.

• Koleksionimi per pergatitjen e koleksioneve muzeale te llojeve bimore ose

shtazore. Ne kete rast objektivi kryesor eshte te perfitosh lloje te pademtuara dhe
sa me perfaqesuese.

• Koleksionimi per analiza biokimike ose kimike. Ky lloj koleksionimi mund te

kerkoje perdorimin e procedurave formale (te percaktuara qarte). Per nje
percaktim te sakte duhet here kujdes jo vetem gjate koleksionimit, por edhe per
rregullat e ruajtjes te llojeve te koleksionuara, per te shmangur ndryshimet
kimike, qe mund te ndikojne si artefakte (fakte artificiale) ne procedurat e
perpunimit dhe analizes. Ngrirja e thelle eshte zakonisht metoda me e preferuar e
konservimit ne rastet kur duhet te realizohen analiza kimike.

Per kryerjen me sukses te koleksionimit te materialeve biologjike eshte e rendesishme qe

te njihen dhe te zbatohen disa rregulla kryesore te koleksionimit:

• Njihni qe me pare kuadrin ligjor, qe mund te preke llojin ose habitatin ku ju

planifikoni te koleksiononi. Pajisuni qe me pare me "lejen zyrtare", e cila
kerkohet dhe binduni ndaj r;do rregulloreje zyrtare, qe pasqyron kete kuader
ligjor.

• Koleksiononi mjaftueshem vetem brenda qellimit tuaj.

87
 • Trajtojini kafshet me respekt, mos u shkaktoni shqetesime te panevojshme ose
vuajtje. Ka rregulla te percaktuara qarte per mbajtjen e llojeve vertebrore, por e
njejta sjellje duhet te ndiqet edhe kundrejt c;do organizmi tjeter te gjalle.

• Zvogeloni demtimin dhe stresin gjate koleksionimit dhe transportit. Organizmat e

stresuar perdoren pak gjate eksperimentimit real.

• Jini te ndergjegjshem mbi kufijte, qe kane mjetet, te cilet do te perdomi gjate

koleksionimit. Kjo eshte vec;anerisht e rendesishme gjate zbatimit te procedurave
te thjeshta te percaktuara ku mjetet e koleksionimit pothuajse gjithmone kane disa
probleme. Per kete arsye mund te nevojiten prova parprake per vlefshmerine e ·
perdorimit te ketyre mjeteve nga anajuaj.

• Rregjistroni mire hollesite e koleksionimit.

Mjetet, qe nevojiten per koleksionimin e materialit biologjik

Ne praktiken e perditshme ka nje larmi shume te madhe te mjeteve, qe perdoren per

koleksionimin e materialit biologjik. Ne pergjithesi, koleksionimi i llojeve te ndryshem te
kafsheve paraqet problem me te madh. Koleksionimi i kafsheve mund te veshtiresohet
nga disa faktore si: levizja, sjelljet agresive, mjedisi ku ato jetojne etj.

Koleksionimi i llojeve

Ne kete lloj koleksionimi, objektivi kryesor eshte te perfitohen lloje, te cilet perfaqesojne
si nga ana sasiore dhe cilesore nje habitat te percaktuar mire. Disa nga konsideratat
praktike mete dukshme jane:

• A ka efekte anesore (c;do lloj dukurie anesore, qe lidhet me proceduren e

koleksionimit ose perdorimin e mjeteve te koleksionimit), te lidhura me metoden
e percaktuar per koleksionimin e llojit apo llojeve? Duke u ndergjegjesuar per
pranine e ketyre efekteve anesore, mund t' iu duhet te pershtasni nje protokoll
special per shembull, te percaktoni se kur nje lloj eshte i perfshire ose i
perjashtuar nga kampioni.

• A eshte kampioni i marre i njetrajtshem? Per shembull, mbledhja e kampioneve

nga sedimentet detare me perberje te ndryshme, duke perdorur ganxha, shpesh
rezulton ne perfitimin e kampioneve te perbere nga "copeza", qe u perkasin
thellesive te ndryshme.

• A siguron metoda e perzgjedhur e koleksionimit trajtim ne menyre te barabarte te

te gjithe komponenteve te biotes ne studim?

• Sa shpesh mund te percaktohet lokalizimi i kampionit, kjo eshte vec;anerisht e

rendesishme ne rastet, qe na nevojiten kampione me shume kampione testimi
(replikante).

88
 • A eshte permasa e njesise se kampionit e pershtatshme per permasen dhe
shperndarjen e objektit, llojit ose komunitetit ne studim? Ky moment eshte
vec;:anerisht i rendesishem ne karakteristikat, qe duhet te kete kampioni juaj.

• A mund te ndikojne nderveprimet mes llojeve brenda kampionit ne integritetin e

tij pas koleksionimit dhe perpara fillimit te punes pe perpunimin e tyre? Faktore si
per shembull, prania e grabitqareve (predatoreve) mund te parandalohen duke
perdorur nje kimikat fiksues te pershtatshem pas koleksionimit te kampionit.
Ngrirja ne temperatura te ulta eshte nje tjeter menyre jo shume e mire pasi gjate
shkrirjes, shume inde te bimeve dhe kafsheve tentojne te shperbehen duke
ndikuar keshtu ne cilesine e kampionit per perdorime te metejshme.

Strategjite e pergjithshme te koleksionimit

Per koleksionim me cilesi ne rastet kur kampioni i perfituar nga habitati ose popullata X
nuk eshte objektivi paresor i studimit, efektet negative qe mund te vijne nga perdorimi i
mjeteve te koleksionimit nuk jane shume te rendesishme. Ne kete rast pershtatshmeria
per te kapur lloje te gjalla dhe te pademtuara eshte kriteri kryesor ne zgjedhjen e mjeteve
te koleksionimit. Per koleksionimin e kafsheve te levizshme mund te perdoren rrjeta dhe
c;:arqe te llojeve te ndryshme, te kombinuara me perdorimin e substancave te ndryshme
narkotike si per shembull, tymi i duhanit per insektet, etj .. Ne qofte se mund te lejohet qe
llojet te vriten perpara se te kapen, atehere nje sperkatje me insekticid mund te jete e
dobishme.

Disa momente te rendesishme qe duhet te mbahen parasysh gjate koleksionimit jane:

• Planifikoni mire dhe jini te pergatitur. Mjetet, qe do te perdorni duhet te jene te

pershtatshme per kryerjen me sukses te detyres.

• Rregjistroni me kujdes c;:do hollesi gjate koleksionimit. Kjo eshte vec;:anerisht e

rendesishme nese koleksioni eshte per muze ose per qellime herbarizimi.

• Ruani bimet e koleksionuara ne mjedise te pershtatshme, ne pergjithesi ne keto

raste perdoren qese polietileni.

• Mbani te gjitha kafshet e gjalla ne kushte te mira, sa mete ngjashme qe te jete e

mundur me mjedisin ku jane mbledhur. Llojet e ujit (bime dhe kafshe) jane
zakonisht te ndjeshme ndaj temperatures dhe duhet te mbahen ne termuse per te
parandaluar ndryshimet e shpejta te saj.

• Shishet plastike ne pergjithesi jane shume me te mira se qeset plastike pasi

ndihmojne per te parandaluar demtimin e llojeve. Enet plastike duhet te
perzgjidhen si me te pershtatshme per shume qellime edhe perkundrejt atyre te
qelqit. Sigurohuni qe ena te mbyllet mire per te shmangur humbjen e llojeve dhe
per te parandaluar humbjen e lengut, ne te cilin i keni futur.

89
Fiksimi dhe ruajtja e kafsheve dhe bimeve

Fiksimi eshte nje proccs kimik, qe ndalon autoiizen dhe stabilizon komponentet
proteinike te indit ne menyre te tille qe gjate proceseve te metejshme indite ruaje sa me
mire qe te jete e mundur form en, qe ka ne natyre. Ruajtja i lejon materialit biologjik qe te
mbrohet nga shkaterrimi, i cili mund te shkaktohet nga bakteret, kerpudhat etj ., qe me
veprimtarise te tyre mund ta demtojne ate. Ruajtja dhe fiksimi jane sinonime ne shumicen
e procedurave te zakonshme me veprim fiksues. Kjo ka ndryshuar me perdorimin e
"fenoksetoleve" si ruajtes te mire, por per sa kohe qe ata nuk e pengojne autolizen,
perdorimi i tyre duhet te paraprihet nga nje trajtim me nje fiksues te vertete. Per kete
arsye, ata njihen si konservuesa mbas fiksimit.

Zgjedhja juaj per llojin e fiksuesit, qe do te perdorni do te varet shume nga materiali, qe
do te fiksohet si dhe nga qellimi per te cilin do e fiksoni. Disa nga fiksuesit me te
zakonshem (tabela XX) mund te perdoren te vetem megjithese nga pervoja ato shpesh
preferohet te perdoren te perziera.

Fiksimi eshte nje proces kritik kur perdoret per pergatitjen e preparateve histologjike ose
citologjike dhe per kete eshte i nevojshem konsultimi i teksteve te specializuar. Fiksuesit
mete zakonshem paraqiten ne tabelen me poshte:

Tabela XX. Disa nga fiksuesit dhe konservuesit me te zakonshem, qe perdoren sot ne
kushte laboratorike

Substanca Fiksim Perdorimi Shenime !

Formaldehid + 4%v/v Tregetohet si '

tretesire 40% v/v

(= formaline),
hollimi normal
1+9. Perzjeheni
me uje deti per
llojet detare dhe
tampon per llojet
me perberje
karbonat kal<;iumi.
Perdoreni vetem ne
kushtet e nje kape,
pasi ka perberje
helmuese me efekt
negativ ne shendet.
Etanol + 70% v/v ujor Shkalla e avullimit
shuine e larte; merr
flake menjehere;
shishet ku ruhet
duhet te
perzgjidhen me

90
 kujdes qe te
perjashtojne
avullimin;
shkakton tkurje te
indeve dhe
yngjyrosje te tyre;
ndikon ne humbjen
e lipideve.
Acid acetik + Ne perzjerje Avuj djeges
Acid pikrik + Ne perzjerje Ka rrezik te larte
shperthimi.
Shperthen ne
kontakt me disa
metal e.
Nuk rekomandohet
ne kushte
laboratorike ku
punojne studente.
Klorur zhive + Ne perzjerje J ashtezakonisht
helmues. Ka veti
gerryese mbi
siperfaqet
metalike. Indet e
trajtuara paraqesin
depozitime te
kriprave te zhive.
Tetraoksid + 1% v/v ne bufer ose Sine gjendje te
osmiumi avull lenget edhe ne
formen e avullit ka
veti shume te forta
helmuese.
Perdoreni vetem ne
kushtet e nje kape
kim ike.
Eshte i
shkelqyeshem per
te fituar detaje
citologjike, por
eshte shume i
shtrenjte dhe mund
te perdoret vetem
per lloje me
permasa shume te
vogla, kjo per
shkak te
shpejtesise shume

91
 te vogel te
depertimit. A vujt
jane shume te mire
per perpunimin e
I
protozoareve.
Propilen fenoksetol - 1-2 % v/v ujor Relativisht i
shtrenjte por
konservues shume
i mire; per
perdorim te
suksesshem
nevojitet para
fiksim.
G lutaraldehid + 2-4% v/v ne bufer Duhet te perdoret i
-- - --------------··-
ftohte -- -

Narkotizimi
l

Narkotizimi (relaksimi) eshte zakonisht i keshillueshem per kafshet meqe shumica prej
tyre jane shume te kontraktueshem dhe marrin pozicione te <;rregullta, nese vendosen
!
drejtperdrejt ne tretesire fiksues. Gjithashtu, eshte me njerezore t'i narkotizosh kafshet
perpara se t'i vrasesh. Perdorimi i narkozes varion me llojin e organizmit dhe objektivin e
studimit. Disa nga agjentet narkotizues me te perdorshem jepen ne tabelen e meposhtme:

Tabela XXX Agjentet narkotizues dhe karakteristikat e tyre

Agjentet narkotizues Perdorimi Shenime i

Ftohja (ngrirja) Kafshet me gjak te ftohte Nje forme efektive per I
eleminimin e tendosjes te I
shume kafsheve, sidomos t
te llojeve invertebrore.
Ngrohja Ngrohje e ngadalshme Kjo eshte e perdorshme
per dis a lloje kafshesh.
Filloni ngrohjen qe nga
mjedisi, por aplikoni
periudha te shkurtra
trajtimi. ~

I
Sulfat magnezi 7% m/v ne uje Jane efektive per shume
invertebrore, por mbani
parasysh problemet
Klorur magnezi 20% m/v ne uje osmotike, qe mund te
shkaktohen ne uje te
kripur. Koha e ekspozimit
nuk duhet te jete me e
gjate se 1-2 ore. I

Kristale mentholi - -----

Notojne mbi uje --
I ngadalshem, po~ efektiv 1

92
 per shume kafshe ujore. !
Kloral hidrat 1% m/v ne uje deti Nje agjent i zakonshem i

narkotizimi.
Etanol 10% v/v, me pika I ngadalshem, 1
pershtatshem per lloje me
permasa te vogla.
Kloretone 0,1-0,5% m/v tretesire ujore Nje agjent i zakonshem
narkotizimi.
MS-222 (Tricaine) Perdoreni ne trajten e I mire per peshqit e ujit te
tretesire ujore 0,05% m/v embel dhe te kripur. Ka
efekt shume te shpejte, nga
0,5s -lmin.
Acetat etili Avull Efektiv per shumicen e
insekteve. Substance
avulluese, ka veti vrasese
per insektet.
Eter Avull Efektive per vertebroret

Kloroform Avull Efektive per vertebroret

Perzgjedhja e fiksuesit apo konservuesit tuaj

Faktoret kryesore, qe duhet te merrni parasysh ne perzgjedhjen e fiksuesit apo

konservuesit te pershtatshem per materialet tuaja jane:

• Shpejtesia e depertimit: percakton permasen e objektit, qe mund te fiksohet.

Disa fiksues depertojne shume ngadale (p.sh., kriprat e osmiumit) dhe vetem nje
pjese e formacioneve indore mund te fiksohen. Disa te tjere, si formaldehidi,
depertojne shume shpejt dhe lejojne fiksim relativisht te madh te te gjithe
individeve ne perpunim. Ne rastet kur lloji ne perpunim ka permasa te medha, per
te siguruar nje fiksim te pershtatshem, mund te jete i nevojshem edhe injektimi i
fiksuesit ne kavitetin trupor.

• Tkurrja: fiksues si etanoli dhe kloruri i zhives shkaktojne tkurrjen e indeve duke
shkaktuar shformimin e tyre ne menyre domethenese. Per te reduktuar kete
problem perdoret shtimi i acidit acetik te ftohte.

• Fortesia: njihet se etanoli shkakton ngurtesim te indeve gjate ekspozimeve te

gjata ne perqendrime mbi 70% ne volum. Per disa lloje shtimi i 3% glicerol ne
tretesiren e alkolit 70% do te sherbente per reduktimin e ketij efekti, duke e
shnderruar tretesiren e formuar ne nje mjedis te pershtatshem per ruajtjen e llojeve
(nuk mund te perdoret per studime histologjike). Koha e qendrimit te materialit
biologjik ne tretesirat me efekt forcues duhet te kontrollohet me kujdes ne rastet e
pergatitjes se preparateve histologjike.

93
 • <;.:ngjyrosja: per disa lloje, humbja e ngjyres mund te jete me pasoja te demshme
per studimin, qe duhet te kryhet mbi ta. Ne keto raste tretes si etanoli duhet te
perdoren me kujdes meqenese ata ndikojne mbi shume pigmente.

• Dekal~ifikimi: fiksuesit acide sikunder eshte formalina, si dhe ato, qe permbajne

acid pikrik dhe acid acetik, ndikojne mbi materialet biologjike duke vepruar si
tretes te menjehershem te strukturave prej karbonat kals;iumi. Per pergatitjen e
disa preparateve histologjike ky lloj efekti mund te jete i deshirueshem, por ne
raste te tjera, pasoja e perfituar eshte e padeshirueshme. Vetite acide te
formaldehidit mund te menjanohen me ane te neutralizimit, qe mund te realizohet
me perdorimin e kriperave te kals;iumit.

• Problemet osmotike: shformimi i indeve nga levizjet osmotike te ujit mund te

jene te shpeshta dhe serioze. Disa fiksues mund te funksionojne me mire kur
perzihen me ujin e detit, kur behet fjale per trajtimin e llojeve detare ne menyre qe
te shmanget shformimi osmotik i indit. Agjente te tjere si kriperat e osmiumit dhe
gluteraldehidi (substance baktericide) zakonisht kane nevoje te perdoren ne nje
tretesire tampone izotonike me indet biologjike, qe perpunohen.

• Reaksione te tjera kimike: fiksuesit, te cilet zakonisht permbajne klorur zhive,

shkaktojne depozitime te precipitatit te zhives ne inde. Per te pergatitur preparate
histologjike, keto precipitate mund te zhvendosen nga indi permes larjeve dhe
nese eshte e nevojshme edhe me trajtime te mevonshme me alkool te jodizuar.
Perdorimi i fiksuesve me klorur zhive mund te justifikohet vetem ne rastin e
pergatitjes se preparateve histologjike, por edhe ne keto raste duhet bere nje
analize ku perfitimet te krahasohen me rreziqet dhe veshtiresite.

Mbani parasysh se disa fiksues kane veti gerryese dhe per kete arsye keto nuk duhet te
perdoren me mjete metalike, por vetem me mjete druri dhe qelqi.

Konservimi apo ruajtja

Konservimi ne te lagesht

Konservimi ne te lagesht perdoret kryesisht per konservimin e kafsheve, te cilat me pare

jane narkotizuar. Perpara se te filloje procesi i fiksimit, kafshes i duhet rregulluar forma e
trupit duke perdorur ngjitesa, lidhese plastike, etj. Kjo ndihmon qe fiksimi te jete me i
thjeshte. Tretesirat, qe perdoren zakonisht per konservim ne te lagesht jane:

• Tretesire ujore 5-10% e formalines nga tretesire ujore formaldehidi 40% ne

volum, e neutralizuar me karbonat kals;iumi ose agjente te tjere, qe ndihmojne per
te parandaluar aciditetin ne tretesire, duke ndihmuar ne uljen e shkalles se
shperberjes se strukturave indore te perbera nga karbonat kals;iumi;

• Etanol 50-70% ne volum.

94
 • Formaldehidi eshte nje substance e lire, qe nuk merr flake, por qe mund te
tendose dhe te ngurtesoje indet gjate ekspozimeve te tejzgjatura. Sot rregullat e
forta te sigurise ne laborator e kane bere ate vec;;anerisht problematik per t'u
perdorur per shkak te avujve helmues, qe prodhon.

• Etanoli eshte lende, qe merr zjarr, ndryshon lehtesisht gjendjen fizike dhe tenton
te shkaktoje tkurrje dhe c;;ngjyrim te indeve ne kafshet me trup te bute. Per te
zvogeluar efektet e tkurjes dhe c;;ngjyrimit preparatet biologjike duhet te kalohen
me ngadale nepermjet serive te ndryshme te perqendrimit, qe vijne duke u rritur.

• Per konservimin e vertebroreve dhe invertebroreve eshte perdorur gjeresisht

tretesira ujore 1-2 % e propilen fenoksetol. Zakonisht procesi i konservimit
paraprihet nga perdorimi i fiksuesve. Ky konservant e ruan shume mire ngjyren
natyrore dhe lejon qe materiali te jete i perkulshem. Ky material eshte i shtrenjte,
por nuk merr flake dhe nuk avullon (nuk ndryshon lehtesisht gjendjen fizike).

Konservimi ne te lagesht i materialeve bimore eshte relativisht i thjeshte. Ky lloj

konservimi nese kryhet me kujdes, ka avantazhin e ruajtjes se formes te llojit. Bimet e
herbarit duhet te konservohen ne nje tretesire me baze alkoli, nderkohe qe per bimet
sukulente rekomandohet perdorimi i tretesirave me baze formaldehidi.

Algat, kerpudhat, likenet dhe bimet me sythe mund te ruhen ne tretesiren e acidit
formalin acetik (FAA). Kjo tretesire perbehet nga formalina, acidi acetik dhe etanoli ne
raportin 85:10:5. Per te ruajtur ngjyren e gjelber te bimeve me lule dhe me sythe i shtoni
tretesires se mesiperme nje kristal sulfati bakri, vendoseni bimen ne te per 3-10 dite dhe
pastaj transferoni ate sip as rregullit ne tretesiren normale te FAA.

Mbani parasysh se ngjyrat e luleve nuk mund te konservohen lehtesisht duke perdorur
konservimin ne te lagesht.

Konservimi ne te thate

Konservimi ne te thate eshte perdorur gjeresisht per ruajtjen e lekures se vertebroreve,

artropodeve dhe bimeve. Zhvillimi i teknikes se ftohjes-tharjes e ka bere kete procedure
te zbatueshme tashme ne shumicen e llojeve me permasa te vogla dhe te mesme te trupit.

95
 T
1
f

Artropodet, fale ekzoskeletit te tyre te forte dhe bimet me ene perc;uese fale indeve me
ene pen;uese, jane lehtesisht te thjeshta per t'u perpunuar persa kohe qe skeletoni i tyre
parandalon kolapsin dhe humbjen e formes pas tharjes. Ne menyre te ngjashme mund te
J
kGnservohen edhe trupat frutore te disa kerpudhave si p.sh., kerpudhat ,braket", te llojit
Basidiomycota.

Kerpudhat ,braket", te tipit Basidiomycota.

Bimet me lule ose pjeset e nje bime duhet te thahen midis faqeve te letrave te
pershtatshme. Vendoseni bimen ne leter dyshe, midis bimes dhe letres vendosni nje leter
,thithese", ,leter parafine" ose ,leter guzhine", ne menyre qe te parandaloni ngjitjen e
bimes pas letres dyshe, qe keni perdorur. Ndryshoni faqet e letres thithese c;do dite derisa
bima te thahet plotesisht. Tharja duke nxehur letren eshte vec;anerisht e mire per ruajtjen
e ngjyres .

. Ruajtja ne te thate eshte nje procedure shume e rendesishme per formimin e

herbariumeve ne botanike. Nje herbarium eshte nje koleksion i llojeve bimore te ruajtura
per qellime studimore ose mesimi. Bimet e ruajtura ne herbariume mund te jene te plota
ose mund te ruhen vetem pjese te vec;anta sipas interesit. Bimet e thara vendosen ne nje
flete dhe emertohen sipas rregullave te emertimit te llojeve biologjike.

Llojet bimore te vendosura ne herbariume zakonisht perdoren si materiale reference per

te pershkruar dhe krahasuar kategorite sistematike.

Bime te konservuara ne te thate si pjese e herbariumeve

96
Ruajtja e llojeve bimore ne herbariume

Per te siguruar ruajtjen e formes dhe ngjyres, te bimeve te koleksionuara, ne mjedis bimet
vendosen te shtrira ne flete te thata gazete, dhe me pas vendosen ne nje prese midis fijeve
te letres thithese.

Presa bimore

Llojet, te cilat jane thare vendosen perfundimisht ne nje flete te bardhe dhe etiketohen me
te dhenat kryesore, si data, vendi ku jane gjetur, pershkrimi i bimes, !artesia dhe kushtet
specifike te mjedisit ku eshte grumbulluar.

Me pas fletet e herbarit vendosen ne nje kuti rnbrojtese. Per t'i mbrojtur ato nga insektet,
bima e ruajtur ngrihet ose sperkatet me substanca helmuese dhe se fundi kutia
disinfektohet.

Disa grupe bimesh jane te buta ose edhe voluminoze dhe ne kete rast eshte e pamundur
qe ato te ruhen te ngjitura ne nje flete Jetre. Ne keto raste mund te perdoren kuti te vogla
kartoni (si ne rastin e koneve te bimeve konifere). Ne rastet e frutave mund te perdoret
tretesire e formaldehidit, i cili siguron ruajtjen e struktures tredimensionale te tyre. Llojet
me permasa te vogla si likenet dhe myshqet zakonisht ruben ne zarfe te vegjel prej letre.

Panvaresisht nga metoda e ruajtjes, detajet se ku dhe kur eshte koleksionuar bima,
habitati, ngjyra (pasi me kohen ajo edhe mund te ndryshoje) si dhe emri i kolektorit duhet
te perfshihen ne te gjithe marerialet e koleksionuara dhe ruajtura.

Organizimi i koleksioneve bimore

Per organizimin e koleksioneve bimore ne pergjithesi perdoren procedura standarte.

97
Fletet, ne te cilat jane vendosur llojet e herbarizuara, bashkohen ne grupe sipas llojit dhe
vendosen ne dosje me te medha, te cilat emertohen ne bazen e tyre.

Dosjet sipas llojeve grupohen ne dosje me te medha, te cilat klasifikohen sipas gjinise,
me pas vendosja behet sipas kategorive sistematike me te medha, familjes dhe keshtu me
rradhe. Te gjitha keto dosje vendosen ne rafte te pershtatshem.

Hertbariumet bashkekohore shpesh jane te shoqeruar me baza elektronike te dhenash mbi

kataloget, qe ata permbajne, te cilet mund te shihen edhe ne Internet.

Leter ,thithese" Alge e konservuar ne te thate

Edhe algat thahen zakonisht ne nje prese, pasi jane vendosur mes faqeve te nje letre, e
cila me pare eshte zhytur ne ujin e detit. Kjo lejon nje perpunim te kujdesshem te algave,
te cilat shpesh jane shume delikate. Pasi keni perfunduar kete procedure, me tej procesi
ne thelb eshte i njejte si ai i pershkruar per bimet me lule, pra ndryshimi i letres thithese
eshte i nevojshem s;do dite, nderkohe qe procedura e tharjes zakonisht zgjat disa dite.
Persa u perket kerpudhave ato konservohen me mire ne te thate pa i presuar. Me poshte
po paraqesim skematikisht si formohet nje prese e thjeshte.

,. V-endosni nga :2
SI IT 1\"DERTOJ:\IE NJI f!:''-"' Eozhde ne secilin ke.nd
PRISE IT mJISHIT Ll.TLE.SH ~~~~~~~~~~- - I I
2 gozhde
ne /
Mjetetqena seeilin
nen:rjite vend
fihimi
ristela drwi te te rrinit
f<:>rti:i lxl
gmz:hde p:rej
rrip•a prej pambuh.-u vend.asni uns.za
'll3.DihuJ...-u _.•--Trethare Ol>E togza
••• /*" te thieshta ne
seci.lin :rrip.

Pozidononi
letrat e ,g.azetave·
dhec midis tyr><
bimet 11e dote
thahen m.es d~­ te
p•re.save

Figura TT. Site pergatisni nje prese te thjeshte

98
Ruajtja

Ruajtja me kujdes e llojeve pas procesit te fiksimit dhe konservimit eshte shume e
rendesishme. Llojet mund te ruhen per periudha te gjata por duke i mbrojtur nga insektet
e demshme. Ky proces mund te kerkoje perdorimin e kimikateve, si p.sh. naftalenit, ne
ene te izoluara nga ajri. Farat ne pergjithesi ruhen pasi kane kaluar ne nje proces tharje ne
ajer, por duhet patur parasysh se kjo menyre u kufizon kohen per te ruajtur aftesine e tyre
mbirese.

Kushtet e ruajtjes per te gjitha materialet e thara jane kritike. Keto kushte perfshijne
moderimin e temperatures se ulet te ajrit dhe nje vlere shume te ulet te lageshtise. Ruajtja
e materialeve te lageshta duhet te behet ne ene te izoluara nga avullimi, por pavaresisht
nga kjo keto ene kane nevoje te kontrollohen here pas here, sidomos ne rastet kur
perdoren konservues, qe avullojne lehtesisht. Te gjitha materialet biologjike, qe ruhen
duhet qe te etiketoheri me etiketa te qarta ku duhet te perfshihet edhe informacioni per
procesin e fiksimit dhe konservimit ashtu sikunder duhet te perfshihen edhe detaje
ekologjike dhe taksonomike.

RUAJTJA E INSEKTEVE DHE ARTHROPODitVE Tit TJERit Tit AFitRT ME

TA

Te gjithe llojet, qe i perkasin invertebroreve kerkojne menyra dhe rruge te ndryshme per
t'u ruajtur, kjo edhe ne raport me stadin e tyre jetesor dhe strukturen trupore. Disa lloje
duhet te koleksionohen ose "fixohen"ne disa menyra perpara rruajtjes per nje kohe te
gjate. Me POSHTe po japim disa nga substancat dhe menyrat qe perdoren per ruajtjen e
ketyre kafsheve.

Alkooli. Insektet mund te vendosen ne alkool, ata mund te qendrojne ne kete gjendje per
vite me radhe perpara perpunimit te metejshem. Megjithate eshte vene re se shume
insekte, sidomos ato me permasa te vogla, mund te shkaterohen ne alkool kur ruaj~a
ndodh ne k:ushtet e temperatures normale te dhomes. Per kete arsye ne te tilla raste
perdoret ruaj~a ne tretesire alkoolike brenda ndrices se nje frigoriferi te zakonshem.

Alkool etilik: alkool i distiluar i prodhuar nga gruri, qe ne pergjithesi perdoret ne mjeksi,
ne industrine e parfumeve, te pergatitjes se tretesirave pastruese si dhe ne rolin e
karburantit.

Alkool isopropilik: eshte nje leng i qarte, pa ngjyre, me shije te hidhur dhe mban ere
a<;eton. Ne pergjithesi perdoret ne produktet per pastrimin e shtepise ose kunder ngrirjes.

Hoyers: eshte nje perzjerje e ujit me gomen arabike, kloral hidrat, uje dhe glicerine, qe
perdoret per pergatitjen e preparative mikroskopike.

Heinz (PVA) perzjerje per pergatitjen e preparative mikroskopike: kjo perzjerje

perbehet nga alkooli polivinilik, uje i distiluar, glycerol, tretesire ujore e fenolit, kloral
hidrat dhe acid laktik. Ajo perdoret per pergatitjen e preparateve mikroskopike provizore.

99
 ~r
t

Kjo perzjerje tenton te shperbehet me kalimin e kohes, por mund te perdoret me rezultat
ne pergatitjen e preparative mikroskopike, te cilat nuk duhen ruajtur per nje kohe te gjate.
Llojet e ruajtura ne kete menyre mund te rimerren nga preparati mukroskopik duke e
tretur perzjerjen.

Gliceroli: shurup, i embel, pangjyre ose me ngjyre te verdhe, leng, qe perftohet nga
yndymat ose vajrat dhe ne pergjithesi perdoret ne kozmetike per pergatitjen e sapuneve te
Iengshem, bojrave dhe lubrifikanteve te ndryshem ose si embelsues apo kunder ngrirjes.

Euparal: nje substance me haze recini, qe perdoret per pergatitjen e preparateve

mikroskopike te pershtatshem per studime mikroskopike.

Canada balsam: nje substance me baze recini, qe perdoret per pergatitjen e preparateve
mikroskopike te pershtatshem per studime mikroskopike.

KAA: eshte nje substance e perbere nga acid acetik glacial, alkool etilik 95% dhe
parafine. Kjo perzjerje perdoret per fiksimin e larvave me permasa te medha te moleve,
fluturave, koleoptereve, bleteve dhe grerezave. Ai ruan ngjyren, shenjat ne trup si dhe
parandalon deformimin. Larvat duhet te futen te gjalla ne kete fiksues (Upton (1991)).

Ruajtja ne te thate

Ruajtja ne te thate eshte nje procedure standarte per shurnicen e llojeve te insekteve, qe
koleksionohen per qellime studimore. Insektet mund te vendosen ne kuti letre, zarfa te
thjeshte ose zarfa entomologjike prej letre (figura FF) dhe te ruhen ne kushte te tilla per
nje kohe te pacaktuar. Insektet me trup te bute nuk rekomandohet qe te ruhen ne kushte
te tilla sepse deformohen dhe te coptohen. Dipteret nuk duhet te ruhen asnjehere ne kete
menyre pasi koka, kembet dhe antenat e tyre shkeputen shurne lehte.

Figura FF. Zarfat entomologjike

Per ruaj~en ne te thate te insekteve dhe kafsheve arthropode te aferta me to, mund te perdoret
9do lloj ene, megjithate duhet pasur parasysh se enet, qe mbyllen shume mire, enet metalike,
ato prej qelgi ose plastike hermetike duhet te peljashtohen nga perdorim pasi mund te
favorizojne edhe ne kushtet e ~e sasie shurne te vogellageshtie ni~en e mygeve, te cilet do e
demtonin shume dhe ne menyre te pakthyesbme cilesine e materialit.

100
Gjithmone etiketoni materialin e koleksionuar dhe ruajtur me te gjithe te dhenat e
nevojshme pavaresisht nga menyra, ena ose mjeti mete cilin e keni ruajtur. Organizimi i
mire eshte nje <;eles ne sukses! Etiketimi duhet te permbaje si kunder eshte theksuar edhe
ne kapitullin, qe flet per kete qellim informacionin e meposhtem:

• Vendin e grumbullimit,
• daten,
• koleksionuesin,
• te dhena te tjera te nevojshme.

Metoda e ruajtjes ne "leter".

Megjithese ruajija ne te thate pas vendosjes se gjelperes entomologjike eshte me e lehte te

kryhet ne momentin kur llojet jane te fresket, per shume grupe si Lepidoptera,
Trichoptera, Neuroptera, Odonata dhe disa grupe te ijere medoda e ruaj~es ne
"Jeter" eshte shpesh e rekomandueshme dhe pervoja ka treguar se funksionon
gjithmone duke dhene rezultate te mira.

Ne kete metode indekset e grupeve te lertpermendura vendosen me flatrat e

palosura nga ana kurrizore (ana e siperme e te dy c;ifteve te flatrave vendosen
perballe njera-tjetres), ne zarfa te vegjel trekendore prej letre galsin (glassine)
(figura QQ), te cilat ngjajne me zarfat, qe perdorin koleksionuesit e pullave.

Figura QQ. Zarfa prej letre glasini

Kjo medote funksionon me raste edhe per molat, par jo gjithmone pasi duke e pasur
trupin me te bute dhe delikat demtohen shpejt. Per te kursyer hapsire ne koleksionet
tuaja, perfaqesuesit e Odonatave mund te ruhen ne qese plastike te tejdukshme te
mbyllura.

Ruajtja per studime molekulare

Sot gjithmone edhe me shume studiuesit dhe shkencetaret ne fushem e sistematikes

po perdorin te dhenat e biologjise molekulare per te ngritur ne menyre te bindshme
perfundimet e tyre taksonomike. Kjo metode eshte bere tashme pjese organike edhe e
studimit te insekteve. Studime te tilla, te cilat jane te lidhura me studirnin e
hidrokarbureve kutikulare mund te realizohen edhe ne lloje te thata bile edhe ne lloje,
te cilat jane ruajtur per nje kohe te gjate ne koleksionet muzeore. Por per studime ne
nivele molekulare te AND-se apo molekulave te ~era ka kerkesa shume specifike per
ruaj~en e llojit, te cilat mundesojne vazhdimin e kerkimit ne nivel molekular.

101
Keto metoda kane si qellim ruaj~en e molekulave te interesit per studim. Ne
pergjithesi llojet, qe duhet te perpunohen per studime molekulare duhet te ruhen ne
etanol te paster 95% ose absolut (100%). Eshte shume e rendesishme qe llojet te
jene teresisht te thate. Kjo realizohet me ane te ndrimit te here pas hershem te
alkoolit te pakten deri ne 2-3 here perpara ruaj1jes perfundimtare te tyre. Eshte
gjithashtu e keshillueshme qe llojet, te cilet dote perpunohen per analiza molekulare
te mbahen ne te ftohte dhe nese eshte e mundur ne ngriJje. Po per keto qellime
perpunimi rekomandohet te perdoret edhe acetone i paster, i cili eshte vertetuar se
nuk e demton strukturen e molekulave. Per me shume informacion mund te
drejtohenoi edhe ne adresat:
http://v.,rww.ento.csiro.au/education/preserving.html
http://wv..rw.lib.ncsu.edu/agnic/sysentomology/preserve.html
http://Vv\Vw.ars.usda.gov/Main/sitemain.htm?docid= I 0 14l&page=13

Disa rekomandime te thjeshta per ruajtjen e insekteve dhe llojeve te afert me ta jane
klasifikuar me poshte.

Araneae (merimangat) ruhen ne alkool etilik 80% ose ne mungese ne alkool isopropilik.
Scorpionida (akrepat): ruhen ne alkool etilik 80% ose ne mungese ne alkool isopropilik.
Pseudoscorpionida (akrepat e "rreme"): ruhen ne alkool etilik 70% ose ne mungese ne
alkool isopropilik. Keto qenie me permasa shpesh sbume te vogla mund te ruhen edhe te
montuara ne preparate mikroskopike, duke perdorur Euparal ose fiksuese te ngjashem me
baze rezine.
Opiliones (rend i klases Arachnida): ruhen ne alkool etilik 80% ose ne mungese ne
alkool isopropilik.
Acari (akarinat): ruhen ne alkool etilik 70% ose ne alkool isopropilik. Keto qenie me
permasa shpesh shume te vogla mund te ruben edbe te montuara ne preparate
mikroskopike (kur nuk kerkohet pergatitja e preparateve te perhereshme), duke perdorur
lende fiksuese te tilla si Hoyer's ose Heinz (PVA).
Chilopoda (qindkembeshit): ruben ne alkool etilik 75% ose ne mungese ne alkool
isopropilik. Diplopoda (mijekembeshit): ruhen ne alkool etilik 75% ose ne mungese ne
alkool isopropilik. Annelida (krimbat e shiut): ruhen ne alkool etilik 85% ose ne
mungese ne alkool isopropilik.
Isopoda (izopodet): ruhen ne alkool etilik 85% ose ne mungese ne alkool isopropilik.
Gastropoda (kermijte dhe gollashet): vendosini kermijte dhe gollashet e gjalle ne uje
ku keni shtuar pak kristale mentoli dhe i lini ne kete tretesire per nje nate. Me pas
zhvendosini ne nje tretesire alkooli etilik 90% ose ne mungese ne alkool izopropilik.
Collembola (kolembolat): ruhen ne alkool etilik 95% ose ne mungese ne alkool
isopropilik. Ka raste, kur nuk nevojitet ruajtje e perhereshme dhe keto lloje mund te
vendosen ne lamela duke u fiksuar me preparate si Hoyer ose me Heinz (PV A).
Diplura: ruhen ne alkool etilik 75% ose ne mungese ne alkool isopropilik. Ka raste, kur
nuk nevojitet ruajtje e perhereshme dhe keto lloje mund te vendosen ne lamela duke u
fiksuar me preparate si Hoyer ose me Heinz (PV A).

102
Protura: ruhen ne alkool etilik 80% ose ne mungese ne alkool isopropilik. Ka raste, kur
nuk nevojitet ruajtje e perhereshrne dhe keto lloje mund te vendosen ne lamela duke u
fiksuar me preparate si Hoyer.
Archaeognatha: ruhen ne alkool etilik 80% ose ne alkool isopropilik.
Thysanura: ruhen ne alkool etilik 80% ose ne alkool isopropilik.
Ephemeroptera: ninfat ruhen ne alkool etilik 80% ose ne alkool isopropilik te perzjere
me 5% glicerol. Individet ne faze te rritur ruhen duke u thare, pasi u jane vene gjelperat
entomologjike ne qendren e toraksit dhe flatrat u jane shtrire ne pozicionin e fluturimit.
Odonata (pilivesat): ninfat ruhen ne alkool etilik 80% ose ne alkool isopropilik.
Individet ne faze te rritur ruhen duke i thare, pasi u jane vene gjelperat entomologjike ne
qendren e toraksit dhe flatrat u jane shtrire ne pozicionin e fluturmit. Flatrat e perparme
duhet te formojne nje kend 90° me hoshtin e trupit.
Plecoptera: ninfat ruhen ne alkool etilik 80% ose ne alkool isopropilik. Individet ne faze
te rritur ruhen duke u thare, pasi u jane vene gjelperat entomologjike ne qendren e
toraksit dhe flatrat u jane shtrire ne pozicionin e fluturmit.
Blattodea (furtaret): individet ne faze te rritur ruhen duke u thare, pasi u jane vene
gjelperat entomologjike ne qendren e toraksit. Flatrat e anes se majte te trupit mund te
shtrihen ne qofe se shihet e nevojshrne. Ne rastet e llojeve me permasa te medha mund te
nevojitet qe te hiqet aparati tretes.
Isoptera (termitet): ninfat ruhen ne alkool etilik 80% ose ne alkool isopropilik.
Sigurohuni qe keni koleksionuar individe nga te gjithe kastat perfshire ketu edhe ushtaret
dhe te rriturit me flatra pasi identifikimi i llojeve ne kete grup hazohet te keta in divide.
Mantodea (murgeshat): individet e rritur te ketij grupi ruhen pasi u eshte vendosur
gjelpera entomolorhgjike ne mes te hazes se flatrave. Hapini hijet dhe femuret e kemheve
te perparme ne kend te drejte, si dhe shtrini fletrat e anes se majte. Per koleksione
preferohen nimfat, te cilat jane ne fazen e fundit te maturimit.
Dermaptera (gersherezat): ruhen ne alkool etilik 75% ose alkool izopropilik.
Orthoptera (karkalecat, bulkthat dhe dosezat): individet e rritur te ketij grupi ruhen
pasi u eshte vendosur gjelpera entomolomgjike ne te djathte te toraksit dhe ana e majte e
te dy yifteve te flatrave eshte shtrire. Individeve me permasa te medha perpara ruajtjes u
hiqet aparati tretes. Faza ninfe perfaqesohet nga individe me trup shume te bute dhe per
kete arsye ruhet ne alkool etilik 75% ose ne alkool izopropilik.
Phasmatodea (insektet shkop): individet e ketij grupi me permasa te medha ruhen duke
u vendosur gjelpera entomologjike ne mezotoraks midis hazes te yiftit te kembeve te
mezotoraksit. Ana e majte e te dy yifteve te flatrave shtrihet, ndersa antena shtrihet
paralelisht me trupin ne drejtimin e pasem. Per ruajtjen e fazes ninfe eshte mire qe ajo te
jete ne fundin e maturimit te saj.
Embioptera (eeb-spinners): ruhen ne alkool etilik 75% ose ne mungese ne alkool
isopropilik. Keto qenie me . permasa shpesh shume te vogla mund te ruhen edhe te
montuara ne preparate mikroskopike duke perdorur Euparal ose fiksuese te ngjashem me
haze rezine. Individet me flatra mund te fiksohen me ane te gjelperave entomologjike ne
qendren e toraksit me krahet e hapur anash.
Psocoptera (booklice): ruhen ne alkool etilik 80% ose alkool izopropilik. Ka raste kur
mund te montohen ne preparate mikroskopike me fiksues me haze recine.
Phthiraptera (lice): ruhen ne alkool etilik 80% ose alkool izopropilik. Ka raste kur mund
te montohen ne preparate mikroskopike me fiksues me haze recine.

103
 r-·.·I
Hemiptera (bugs, aphids, scale): per shkak te larmise te madhe te llojeve te rendit
hemiptera, teknikat e ruajtjes ndryshojne ne varesi te llojit apo grupit, te cilit i perket ai.
Shumica e Hemiptereve ruhen ne alkool etilik 75-80% ose alkool izopropilik. Individet e
rritur me permasa te medha ruhen duke u vendosur ne te djathte te toraksit nje gjelpere
entomologjike te pershtatshme, nderkohe qe llojet me permasa te vogla mund te ngjiten
me etiketa letre te posayme. Ne rastin e aphideve individet e grumbulluar ruhen ne
preparate mikroskopike me fiksues me baze recine.
Thysanoptera (thrips): ruhen ne preparate mikroskopike rna baze recine. Behet kujdes
qe per te patur nje preparat te mire duhen shtrire kembet dhe krahet si dhe te drejtohen
antenat.
Megaloptera (alderflies, dobsonflies): ruhen ne alkool etilik 80% ose alkool izopropilik.
Ka raste kur mund te ruhen edhe ne gjendje te thare pasi u eshte vendosur gjelpera
entomologjike ne qendren e toraksit dhe ijane hapur krahet.
Neuroptera (antlions, laceeings): llojet me permasa te vogla ruhen ne alkool etilik 80%
ose alkool izopropilik. Nderkohe qe llojet me permasa me te medha thahen pasi u eshte
vendosur gjelpera entomogjike ne anen e djathte te toraksit me krahe te hapur anash duke
u siguruar qe tharja do te realizohet vetem kur trupi eshte mire i mbeshtetur mbi tavolinen
e tharjes ose bukepeshkun.
Coleoptera (beetles, weevils): larvat e koleoptereve fiksohen ne uje te nxehte dhe me
pas ruhen ne alkool etilik 80% ose alkool izopropilik. lndividet ne faze te rritur, thahen
pasi u eshte vendosur gjelpera entomologjike ne anen e djathte te elitrave afer pjeses
ballore te tyre. Ne rastin e llojeve me permasa te vogla ato ngjiten mbi etiketa letre te
posac;me ose kur numri i ndivideve eshte shume i madh mund te ruhen te thare edhe ne
dysheke entomologjike.
Strepsiptera (stylopids): ruhen ne alkool etilik 80%, ne alkool izopropilik ose fiksohen
ne preparate mikroskopike me fiksues me haze recine. Meshkujt me flatra mund te
fiksohen dhe thahen pasi u eshte vendosur gjelpera entomologjike ose vendosen (ngjiten)
ne etiketa letre te posac;me.
Mecoptera (mizat akrep): individet ne faze te rritur thahen pasi u eshte vendosur
gjelpera entomologjike ne te djathte te toraksit me krahet e hapur. Per individet e ketij
grupi duhet treguar kujdes qe kembet te mblidhen ne menyre qe te mos thyhen. lndividet
ne fazen larve dhe pupe fiksohen ne KAA ose ruhen ne alkool etilik 80% apo alkool
izopropilik.
Siphonaptera (pleshtat): ruhen ne alkool etilik 80%, alkool izopropilik ose fiksohen ne
preparate mikroskopike me fiksues me baze recine.
Diptera (mickonjat, mizat): individet e rritur me permasa te medha mund te ruhen duke
u thare pasi u eshte vendosur gjelpera entomologjike ne anen e djathte te toraksit,
nderkohe qe llojet me permasa te vogla mund te fiksohen ne preparate mikroskopike.
Larvat dhe llojet me permasa te vogla ruhen ruhen ne alkool etilik 70% ose alkool
izopropilik, nderkohe qe disa lloje mund te fiksohen ne preparate mikroskopike.
Trichoptera (caddisflies): ruhen ne alkool etilik 80%, alkool izopropilik ose thahen pasi
u eshte vendopsur gjelpera entomologjike e pershtatshme ne anen e djathte te toraksit dhe
u jane shtrire krahet.
Lepidoptera (molat, fluturat): larvat me permasa te medha fiksohen ne KAA dhe me
pas ruhen ne alkool etilik 95% ose alkool izopropilik. Larvat me permasa te vogla mund
te fiksohen ne uje te nxehte dhe pastaj te kalohen ne alkool etilik 95% ose alkool

104
izopropilik. Individet ne fazen e rritur ruben pasi u esbte vendosur gjelpera entomologjike
ne toraks dbe krabet u jane sbtrire ne pozicion horizontal. Mos i ruani asnjehere individet
ne fazen te rritur ne alkool.

Hymenoptera (milingonat, bletet, grenzat): te rriturit e ketij grupi ruben ne alkool

etilik 80%, alkool izopropilik ose ruben te thate pasi u eshte vendosur gjelpera
entomologjike ne anen e djathte te toraksit. Llojet me permasa te vogla mund te ngjiten
ne etiketa te posa<;:me letre me maje ose ruben te thate pasi u eshte vendosur gjelpera
entomologjike ne anen e djathte te toraksit. Llojet me permasa te vogla mund te ngjiten
ne etiketa letre me maje te posa<;:me. Milingonat gjithmone ngjiten ne etiketa te posa<;:me
letre me maje. Asnjehere nuk ruben ne gjelpera entomologjike. Ruajini individet ne fazen
larvare dhe pupe ne alkool etilik 80% ose alkool izopropilik.
Hymenopteret parazite ruhen me mire ne alkool etilik 95%. Perqendrimi i larte i ruan
flatrat cipore nga perdredbja dhe palosja, parandalon ngjitjen e qimeve dhe shkrirjen e
pjeseve te buta te trupit.
Insektet, qe e kane te mbuluar trupin e tyre me qime dbe luspa nuk ruben ne alkool
etilik pavaresisht nga perqendrimi i tij.
Larvat e shumices se insekteve zjehen ne uje per t'u fiksuar proteinat e tyre dhe per te
parandaluar nxiljen e tyre. Ato lihen ne uje te nxehte per 1-5 min, ne varesi te permasave te
tyre dhe llojit, me pas transferohen ne alkool 70-80%.

KOLEKSIONIMI DHE IZOLIMI I MIKROBEVE

Mikrobet mund te studiohen duke marre kampione per analize, zakonisbt ne nje nga
menyrat e meposhtme:

• Nga ekzaminimi drejtperdrejte i qelizave individuale te mikrobeve te ve<;:anta

p.sh., duke perdorur mikroskop fluoreshent.

• Nga izolim apo pastrimi i llojeve te ve<;:anta ose individeve te nje grup1
taksonomik p.sb., indikatori fekal bakterial i E. coli ne ujin e detit.

• Nga studimi i proceseve mikrobike, ne vend te mikrobeve individuale, ne

habitatin e tyre ose ne laborator.

105
 T

Procesi i kampionimit

Faktoret kryesore, qe duhet te merren ne konsiderate kur vendoset mbi nje procedure te
pershtatshme kampionirni jane diskutuar dhe analizuar ne kapitujt e meparshem.
Teknikat e kampionimit te llojeve bakteriale per kampionirne mbi siperfaqe duhet te
perfshijne perdorimin e dorezave, fishave ngjitese dhe metodes se kontaktit me agar. Per
kampionimin e llojeve ne habitatet ujore perdoren shishe sterile te mbyllura mire me tape
me filetim ose me tape me ngjeshje me presion, nderkohe qe per kampionimet ne
sedimente dhe toka perdoren qese plastike dhe sonda per marrjen e karnpioneve.

Per koleksionimin e rnikroorganizmave ne thellesi, ne uje dhe toke sot jane ne

dispozicion nje numer shume i madh aparaturash komplekse. Nje nga kerkesat paresore,
qe duhet patur parasysh pavaresisht nga mjeti apo aparatura, qe perdoret per
kampionimin mikrobial, eshte qe te gjitha mjetet, te cilat perdoren duhet te jene sterile
dhe te ruhen nga ndotja e mundshme.

Metodat e perzgjedhura te karnpionimit duhet te zvogelojne mundesine per ndotje me

mikrobe nga burirne te tjera, ve9anerisht ndotjet, qe mund te ndodhin ne pjesen e jashtme
te aparaturave apo mjeteve te kampionimit.

Per shembull, nese do te karnpiononi ne nje habitat ujor, vendosuni ne piken e

kampionimit ne drejtim te kundert me drejtirnin e derdhjes. Per te realizuar me sukses
kampionimin gjate ketij procesi duhet te perdoren teknika sterile te percaktuara saktesisht
p.sh., duke perdorur nje djeges te levizshem "Bunsen".

Procedoni me kampionin sa me shpejt qe te jete e mundur, per te minimizuar ndonje

ndryshim te mundshem te statusit mikrobiologjik te kampionit. Ne pergjithesi, ne shume
procedura karnpionimi mikrobiologjik, kerkohet qe karnpionet te analizohen brenda 6
oresh nga koleksionimi. Ndryshimet, qe mund te ndodhin ne ajrim, pH dhe permbajtjen e
ujit te kampionit, mund te ndodhin lehtesisht edhe ne kampionin e koleksionuar. Per kete
arsye perpunimi i shpejte i tij e ul probabilitetin e ketyre ndryshimeve me pasoje mbi
rezultatin, qe do te perfitohet. Disa mikroorganizma jane shume me teper te ndjeshem
ndaj ketyre ndryshimeve si p.sh., ne rastin e baktereve anaerobike, te cilat mund te mos
mbijetojne nese karnpioni ekspozohet ne prani te oksigjenit te ajrit.

Organizmat mikrobiologjike te ujit dhe te tokes mbahen zakonisht ne temperaturen 0°-

soc gjate transportimit per ne laborator, ne te kundert organizmat mikrobiologjike te
pershtatur per te jetuar ne kafshet me gjak te ngrohte do te demtoheshin ne qofte se do te
transportoheshin ne temperatura te ulta. Nje menyre alternative eshte qe te transportosh
kampionin ne nje temperature te barabarte me ate te mjedisit ku eshte koleksionuar duke
perdorur nje termus (ene termostatike).

Teknikat e izolimit

Per te perfituar kultura te pastra mikrobiale mund te perdoren perqasje te ndryshme.

Zgjedhja e metodes se pershtatshrne do te varet nga lloji i mikroorganizmit, qe duhet te

106
izolohet. Disa organizma jane relativisht te lehte per t'u izoluar, nderkohe qe te tjere
kerkojne procedura shume me perfshirese.

Metodat e ndarjes

Shumica e procedurave te izolimit per te perfituar qeliza mikrobiale individuale,

perfshijne disa forma ndarjeje. Rruga me e zakonshme permes se ciles realizohet izolim
paresor bazohet ne perdorimin e metodave, te cilat sigurojne formimin e kolonive te
ve<;uara (perdoret terren izolues me agar dhe me hollime shume te medha).

Zakonisht eshte e nevojshme qe kampionet te hollohen perpara procedures se izolimit,

keshtu qe nje numer i vogel qelizash mikrobiale do te transferohen ne terrenin izolues.
Per kete qellim perdoren hollimet e njepasnjeshme decimale ose hollimet e dyfishta.

Nese qellimi juaj eshte qe te izoloni nje mikrob te ve<;ante, per studime te metejshme, ju
duhet te krijoni subkultura te kolonive individuale nga pjata e izolimit paresor per te
perfituar nje kulture te paster. Kulturat e pastra mikrobiale mund te ruhen pafundesisht,
duke perdorur teknika sterile dhe metoda te kulturave mikrobiale.

Teknika te tjera ndarjeje perfshijne:

• Hollimet deri ne "zhdukje". Kjo teknike bazohet ne hollimet e njepasnjeshme te

kampionit derisa ne te te mbeten nje ose dy mikroorganizma per mililiter. Me pas
vellime te vogla te ketij hollimi transferohen ne tuba sterile ne nje terren te lenget.
Pas inkubimit, shumica e tubave nuk do te tregojne asnje shenje rritje te kolonive,
por midis tyre do te kete edhe tuba ku do te dallohen kolonite bakteriale, te cilat e
kane origjinen nga nje qelize e vetme bakteriale. Ne kete menyre perftojme nje
kulture te paster bakteriale. Gjithsesi, kjo metode pavaresisht perfitimit te
kolonive te pastra, persa i perket kohes dhe burimeve, qe nevojiten eshte me
humbje.

• Mikromanipulimi. Per te ndare mikrobet nga ndotesit mund te perdoret

mikropipete dhe mikroskop. Mikrobet e identifikuara mund te transferohen ne nje
terren te pershtatshem ku prodhohet nje kulture e paster. Vlen te theksohet se
pavaresisht se ne dukje eshte nje metode e lehte, ne fakt ajo eshte e veshtire per
t'u perdorur me sukses nga fillestaret.

• Homogjenizimi. Kjo metode eshte e dobishme te perdoret perpara izolimit per te

realizuar ndarjen e qelizave mikrobiale nga njera-tjetra si dhe per ndarjen e tyre
nga pjesezat e ndryshme te inerteve, qe mund te jene ne kampion. Per te
minimizuar demtimet, qe vijne nga perdorimi i kesaj metode duhen perdorur
trajtime me kohe te shkurter dhe te kryhet ftohja e mostres pas <;do trajtimi.

• Filtrimi. Kjo metode mund te jete e dobishme kur numri i mikrobeve eshte i uli~t.
Llojet mund te kalohen ndermjet nje filtri prej celuloze sterile (permasa e pores

107
 mund te jete 0,2 mikrometer), i cili me pas inkubohet ne siperfaqen e nje terreni te
pershtatshem te ngurte.

• Levizja. Mikrobet fototaksike (perfshire ketu flagjelatet fotosintetike dhe

cianobakteret e levizshrne) levizin ne nje tretesire ushqyesish drejt burimit te
drites, nderkohe qe bakteret flagjelate heterotrofike levizin drejt nje filtri me pore
me permasa te pershtatshme larg nga kushtet e pafavorshrne.

Metodat perzgjedhese dhe pasuruese

Metodat perzgjedhese dhe pasuruese bazohen ne perdorimin e kushteve, qe lejojne rritjen

e nje grupi te ve9ante mikrobesh, nderkohe qe ndalojne rritjen e disa llojeve te tjera.
Inkubimi ne kushte laboratorike perzgjedhese lejon izolimin ne kulture te paster te
kolonive te vec;:anta mikrobiale. Teknikat pasuruese bazohen ne shtimin ne terren te
substancave ushqyese, qe favorizojne rritjen e disa lloje bakteresh. Ndryshimi midis
teknikave perzgjedhese dhe atyre pasuruese eshte se te parat perdoren ne kushte
rritjeje konkuruese te papershtatshrne, nderkohe qe ne metodat e grupit te dyte sigurohet
permiresimi i kushteve te rritjes per mikroorganizma te perzgjedhur.

Teknikat perzgjedhese dhe pasuruese mund te merren ne konsiderate se bashku, per sa

kohe qe te dyja ndikojne ne favorizimin e rritjes se mikroorganizmave te ve9anta ne
krahasim me konkurentet e tyre ne terren. Metodat e bazuara ne kushte fizike specifike, te
percaktuara perfshijne:

• Temperatura. Bakteret psikrofilike dhe psikrotropike mund te izolohen duke i

inkubuar ne terren ne temperaturen 4 °C. Trajtimet e shkurtra term ike te mostrave
eksperimentale mund te perdoren per te perzgjedhur mikroorganizma bakteriale,
qe formojne endospore p.sh,. trajtimi behet ne 70-80°C per 5-10 min, perpara
izolimit.

• Atmosfera. Shumica e organizmave eukariote mikrobiale jane aerobe te

detyruar. Ata kerkojne nje sasi te pershtatshme oksigjeni per t'u rritur. Bakteret
variojne ne pergjigjen e tyre ndaj oksigjenit, keshtu llojet anaerobe te detyruar
kerkojne oksigjen per t'u rritur. Kerkesa e baktereve per oksigjen mund te
percaktohet si pjese e procedurave te izolimit, duke perdorur tubat e agarit me
tundje. Disa baktere patogjene rriten me mire ne nje atmosfere me oksigjen te
reduktuar dhe perqendrim te rritur te dioksidit te karbonit. Keto lloj bakteresh
karboksifilike (capnophiles) izo lohen dhe rriten ne inkubator special ku
permbajtja e gazrave mund te rregullohet.

• Centrifugimi. Centrifugimi perdoret per te ndare bakteriet nga tretesira ku

gjenden. Centrifugimi mund te kombinohet me larje te perseritura per te ndare
mikrobet nga ndotesit e tyre.

108
 • Rrezatimi ultraviolet. Disa Jloje mikroorganizmash jane tolerante ndaj trajtimit
me UV dhe mund te perzgjidhen permes ekspozimit te kampioneve ne driten UV.
Gjithsesi, te mbijetuarit mund te shfaqin nje perqindje te larte te mutacioneve, qe
u detyrohen efekteve mutagjenike te rezatimit UV.

• Ndri~imi. Kampionet eksperimentale mund te pasurohen me cianobaktere dhe

mikroalga permes inkubimit nen nje regjim te pershtatshem drite. Ne kampionet
e holluar ku numri i baktereve fotosintetike eshte shume i ulet per t'i dhene
kultures ngjyre jeshile te dukshme, nese rezatimi i perdorur eshte shume i larte,
duhet pasur parasysh se ekziston rreziku per fotoinhibim dhe humbjen e vitalitetit
te kampionit. Keto lloj kampionesh duhet te vendosen ne hije gjate hapave
fillestare te rritjes.

Perdorimi i substancave kimike perben thelbin e metodave te izolimit bakteriologjik.

Bazuar ne keto substanca jane perpunuar terrene te ndryshme, te cilat ndihmojne ne
izolimin e grupeve specifike te baktereve. Kimikatet, qe perdoren ne keto raste mund te
ndahen ne grupet e meposhtme:

• Substanca toksike pezgjedhese: p.sh., bakteret tolerante ndaj kripes, koket gram
pozitive mund te rriten ne nje terren, i cili permban 7,5% m/v NaCl, qe
parandalon rritjen e shumices se baktereve te zakonshme heterotrofike. Ne shume
raste terrenet perfshijne ne perberjen e tyre edhe ngjyrues, qe perdoren si agjente
perzgjedhes, ve<;:anerisht ndaj baktereve gram pozitive.

• Antibiotiket: p.sh., shtimi i antibiotikeve me veti antibakteriale (penicilina,

streptomicina, kloramfenikoli, etj.) ne terrenet e pergatitura per izolimin e
kerpudhave ose ne te kundert perdorimi i agjenteve antikerpudhore (cikloheximid,
nistatine) ne terrenet, qe pergatiten per rritjen e kulturave bakteriale. Disa
antibiotike antibakteriale kane nje spekter shume te ngushte toksiciteti. Kjo veti
mund te perdoret per prodhimin e terreneve te izolimit pezgjedhes, te pergatitura
per bakteret tolerante ndaj ketyre agjenteve.

• Ushqyesit, te cilet mxisin rritjen e disa llojeve mikrobiale: keta perfshijne

shtimin ne terren te nje burimi te ve<;:ante te karbonit ose shtimin e nje ushqyesi
inorganik specifik.

• Substancat, qe ndikojne ne pH e terrenit: p.sh., per izolimin e llojit Vibrio ssp.,

per ndryshimin e pH te terrenit mund te perdoret uje me perberje alkaline
peptonike ne pH 8,6.

Mbani parasysh se nenkulturat e izoluara nga izolimi paresor duhet te rriten ne nje terren
jo perzgjedhes per te konfirmuar pastertine e kultures se izoluar.

Shume nga terrenet perzgjedhes dhe te pasurimit, qe perdoren ne bakteriologji, jane te

afte te "dallojne", llojet e ndryshme te baktereve. Keto terrene quhen terrene

109
diagnostikuese dhe ne pergjith<si perdoren ne bapat paraprake te nje procedure

identifikuese e

110
 ofti. ti""". ~-aJ.t'R ti mblu&Ut. mbfJm.i na rl'CJW&. Jle/ht

EMERTIMI DHE KLASIFIKIMI I ORGANIZMAVE

Ne shkencat biologjike, perdorimi i emertimeve shkencore eshte thelbesor ne te gjitha

aspektet. Ai ka si qellim te prodhoje nje sistem percaktimi te sakte, te
pandryshueshem dhe me zbatim universal. Pa kete sistem, studimet krahasuese dote
ishin te pamundura.

Por, perpara se te shikojme se si jane ndertuar sistemet e klasifikimit, le te shohim disa

nga perkufizimet me te rendesishme, qe perdoren ne te:

Sistematika: shkenca, qe studion ndryshueshmerine e organizmave te gjalle dhe lidhjet

evolutive midis tyre.

Klasifikimi (Taksonomia): studimi i teorise dhe metodave te organizimit te kategorive

sistematike, eshte pjese e sistematikes.

Taksonet (Kategorite sistematike): nje grupim organizmash, qe ndajne mes tyre disa
karakteristika baze te perbashketa.

Percaktimi: percaktimi i vendit, qe nje organizem ze brenda nje kategorie sistematike.

Sistemet e klasifikimit biologjik mund te mbeshteten ne dy baza:

• Taksonomia fenotike, bazohet ne grupimin e organizmave ne baze te

ngjashmerive te tyre fenotipike. Per kete ajo bazohet ne perdorimin e teknikave
statistikore komplekse, te cilat ndihmojne ne percaktimin e mases objektive te
ngjashmerive midis grupeve. Ne kete lloj klasifikimi karakteristikat e perdorura
kane qene gjeresisht morfologjike dhe anatomike, por me zhvillimin e shkences se
biologjise gjithnje e me teper ne sistemet e klasifikimit te ketij lloji po ze vend
edhe perdorimi i karakteristikave biokimike, citologjike si dhe karakteristikave te
tjera te nivelit molekular te ndertimit te organizmave.

• Taksonomia filetike, bazohet ne grupimin e organizmave nisur nga lidhjet e

supozuara evolutive mes tyre, ose e thene ndryshe, bazohet ne ngjashmerite
gjenetike mes tyre.

Keto dy sisteme te klasifikimit biologjik, bazuar ne perfundimet, qe ofrojne ne pjesen me

te madhe te rasteve ngjasojne mes tyre. Kjo ndodh sepse organizmat e afert me njeri-
tjetrin per nga prejardhja jane afersisht te ngjashem mes tyre edhe nga tiparet fenotipike
qe paraqesin; nderkohe qe edhe po te nisemi nga pikepamja e studimit dhe interpretimit te
lidhjeve evolutive perseri gjykimi do te bazohet mbi ngjashmerite.

Por gjykimet e pakushtezuara mbi lidhjet evolutive dhe sistemet e klasifikimit

taksonomik vijne dhe behen me komplekse nga prania e dukurive reale natyrore si

111
 -,-

evolucioni konvergjent dhe divergjent, duke bere qe shpesh skemat e klasifikimit te mos
jene reale dhe te vertete.

Sistemet hierarkike

Klasifikimi i organizmave te gjalle behet duke i ndare ne grupe te medhenj te quajtura

domene. Sot bota e gjalle perfshin tre domene archet, bakteriet dhe organizmat eukaryote.
Historikisht deri me tani jane njohur dy domene te botes se gjalle organizmat prokariote
dhe ata eukariote, por bazuar ne vleresimet e reja mbi mekanizmat biokimike, qe archet
dhe bakteriet perdorin, duke filluar nga viti 2006 eshte propozuar ndarja e prokarioteve
ne dy domene: Archea dhe Bakteriet. Domenet ndahen ne mbreteri. Klasifikimi sipas
mbreterive ka ndryshuar ne kohe. Dikur, por ne disa raste edhe sot perdoret ndarja ne
pese mbreteri: Moneret, Protistet, Kerpudhat, Bimet dhe Kafshet. Me ndarjen e Monereve
ne Arche dhe Bakterie shurne studiuese e klasifikojne boten e gjalle ne gjashte mbreteri:
Archet, Bakteriet, Protistet, Kerpudhat, Bimet dhe Kafshet. Por edhe kjo menyre
klasifikimi ka gjetur kundershtite e saj pasi Archet klasifikohen here si domen biologjik i
botes se gjalle dhe here si mbreteri. Midis studiuesve ka nga ata, qe mbeshtesin idene
edhe te nje mbreterie tjeter ne te cilen fusin viruset.

Nga sa me siper duket se klasifikimi i botes se gjalle eshte i nderlikuar dhe pak a shume
arbitrar. Mund te themi se asnje skeme klasifikimi deri me sot nuk ka gjetur pershtatje
universale. Me poshte po paraqesim klasifikimin e botes se gjalle sipas mbreterive duke
perfshire edhe viruset:

• Viralet. Viruset, kane ndertim strukturor shume te thjeshte. Ata jane parazite te
detyruar (obligative) te qelizave prokariote dhe eukariote.

• Archea: Archet jane organizma njeqelizore prokariote, te cilet karakterizohen nga

mekanizma biokimike te ve9ante.

• Bakteret: Bakteret jane organizma njeqelizore prokariote. Ketyre organizmave u

mungojne bertharna, mitokondrite, plastidet, rrjeti endoplazmatik dhe aparati i
Golxhit.

• Protistet: Perfshijne algat, protozoaret dhe protistet e ngjashem me kerpudhat.

Keta jane organizma eukariote, kryesisht njeqelizore, por edhe shumeqelizore.
Ata jane heterotrofe dhe autotrofe. Protistet perfaqesojne nje grup shume
heterogjen.

• Kerpudhat: Organizma eukariote, shpesh me mur qelizor sincit dhe saprofite.

• Bimet: Organizma eukariote, me mur qelizor, shumeqelizore dhe fotosintetike

(autotrofe).

• Kafshet: Organizma eukariote, shumeqelizore dhe heterotrofe.

112
Gjashte nivelet e tjera te kategorive sistematike mbas Mbreterise, tashme mund te thuhet
se jane pranuar pergjithesisht nga studiuesit e kesaj shkence. A to jane: tipi, klasa, rendi,
familja, gjinia dhe lloji.

Ne botanike dhe mikrobiologji ne vend te tipit perdoret termi i "Ndarjes". Nivelet e

kategorive taksonomike mbi nivelin e gjinise jane me teper subjektive dhe mund te
ndryshojne bazuar tek studiuesit dhe autoritetet e fushes se studimit, nderkohe qe
perdorimi i konceptit te gjinive dhe llojeve tashme jane rregulluar nga konventa
nderkombetare te percaktuara mire te quajtura Kodi i Emerteses.

Sot ka tre kode te tilla: Kodi i Botanikes, Kodi i Zoologjise dhe Kodi Bakteriologjik, i
cili vepron bazuar ne parime te ngjashme, por jo te njejta mete paret.

Bazat e klasifikimit

Njesia baze e klasifikimit eshte lloji, i cili perfaqeson nje grup individesh te ngjashem,
qe dallohen qartesisht nga grupe te tjere. Asnje perkufizim i thjeshte i llojit nuk eshte i
mundur. Megjithate ka dy perkufizime, te cilat perdoren zakonisht:

1. Lloj jane nje grup organizmash te afte te nderveprojne dhe te prodhojne pasardhes
pjellore. Kjo perjashton te gjithe format aseksuale, patogjenike dhe format
apomiktike.

2. Lloj jane 'nje grup organizmash, qe tregojne ngjashmeri ne karakteristikat

fenotipike, keto mund te perfshijne karakteristikat morfologjike, anatomike,
biokimike, ekologjike dhe historine e jetes.

Ne pergjithesi sot perdoret nje bashkim midis ketyre perkufizimeve, ku theksohet se lloji
perfaqeson nje grup organizmash qe:

- rrjedhin nga nje paraardhes i perbashket

- jetojne ne te njejtin areal
- kane karakteristika fenotipike dhe gjenotipike te perbashketa
- mund te kryqezohen lehtesisht midis tyre, duke lene pasardhes pjellore.

Kur krahasohen llojet mes tyre ose grupe llojesh te ndryshme ata shpesh mund te
paraqesin nje numer karakteristikash te perbashketa, ne te cilat bazohet formimi i
kategorise sistematike pasardhese gjinise, qe perfaqeson nje grup me te madh ku
perfshihen lloje te aferta mes tyre.

Ky proces mund te perseritet ne <;;do hap taksonomik per te formuar nje sistem hierarkik
klasifikimi ku nivelet e ndryshme njihen si kategori taksonomike ose kategorite e
klasifikimit. Numri i niveleve ne sistemet taksonomike te klasifikimit eshte arbitrar dhe i
bazuar ne pervojen praktike. Klasifikimi bazuar ne perdorimin e tete niveleve ose
kategorive sistematike eshte paraqitur historikisht i mjaftueshem, per te klasifikuar

113
shumicen e llojeve te vezhguara ne natyre. Megjithate diskutimet dhe propozimet per
ndryshime jane te vazhdueshme.

Kur nje emertim taksonomik sapo eshte nderruar, emertimi i vjeter jepet brenda kllapave
me qellim qe te mundesohet nje sistem me i 1ehte reference si pasoje e perdorimit te
gjere qe ka patur emertimi i vjeter deri ne kete ndryshim. Kur nje emertim i pergjithshem
ose specifik nderrohet si rezultat i nje studimi, ky emertim shnderrohet ne nje sinonim.
Vlen te theksohet se ne studime shkencore duhet te perdoret emertimi perfundimtar i
llojit. Per shembull, lamelibranku-bivalvori i zakonshem i bregdetit tone Cardium edule,
eshte riemertuar Cerastoderma edule. Pas ketij riemertimi, ne libra apo punime, kur i
referohen ketij lloji shkruhet Cerastoderma (Cardium) edule. Kjo procedure nuk eshte
teresisht ajo e duhur, par eshte nje ndihme e madhe per te interesuarit e fushes, qe nuk
jane specialiste te saj.

Sot ka nje numer te madh punimesh taksonomike ne 9do disipline e nendisipline si p.sh.,
Bimesia e Europes (Flora Europea), ne te cilat mund te gjenden versionet me te reja te
emertimeve shkencore dhe sinonimet e tyre.

Zbatimi praktik i emertimit taksonomik

Emertimi shkencor i nje organizmi eshte nje simbol efektiv, i cili perjashton pershkrimin
e perseritur sa here qe duhet t'i referohemi po ketij lloji. Emertimi shkencor i llojeve
normalisht perbehet nga dy fjale dhe per kete arsye quhet edhe emertimi binominal (i
dyfishte). Ne prakt1ke emertimi i 9do lloji perbehet nga emri i gjinise, i ndjekur nga nje
term i dyte, i cili perdoret per te dalluar llojin p.sh., Quercus robur, Apis mellifera ose
Pseudomonas aeruginosa.

Llojet perve9 emertimit shkencor kane edhe emertimet e zakonshme, te cilet jane shpesh
interesante, par plotesisht te paperdorshem ne fushen e emerteses biologjike. Per te
parandaluar keqkuptimet nga emertimet e ndryshme, qe mund te kete lloji, eshte ndertuar
Kodi i Emerteses, i cili ka ndihmuar per te shmangur keqkuptimet.

Kodi i Emerteses kerkon qe te gjithe emrat shkencore te jene te shkruar ne latinisht ose te
trajtohen si emertime latine (te shkruara ne alfabetin latin duke respektuar te gjitha
rregullat e gramatikes). Ne disa raste, Kodi i Emerteses vendos nje fund standart per
emertimet e te gjitha kategorive sistematike p.sh., emrat e te gjithe familjeve te kafsheve
duhet te mbarojne me prapashtesen idea, nderkohe qe emertimet e familjeve te bimeve,
kerpudhave dhe baktereve mbarojne me prapashtesen aceae. Kur emertimet e kategorive
shkencore perdoren ne nje punim shkencor, emertimi specifik ndiqet nga emri i
autoritetit, qe e ka pershkruar llojin si dhe nga data e pershkrimit.

Disa rregulla baze per shkrimin e emertimeve taksonomike jane:

• Emrat e tete niveleve te kategorive teksonomike fillojne me shkronje te vogel

p.sh., klasa Mollusca ose mbreteria e Kerpudhave.

114
• Emertimet latinisht per te gjitha grupet taksonomike (perjashtuar ketu emrin e
llojit) fillojne me shkronje te madhe p.sh., Arthropoda. Nderkohe qe versioni ne
gjuhen angleze i emrit filion me shkronje te vogel p.sh., " ... the arthropods".

• Emrat e taksave te larta shkruhen te gjitha ne numrin shumes p.sh., "perfaqesuesit

e tip it Mollusca jane ... ".

• Sistemi binominal i jep '(do lloji dy terma, i pari eshte emri i pergjithshem i
gjinise, ndersa i dyti emri specific i llojit, i cili nuk duhet asnjehere te perdoret i
vetem. Emertimi i pergjithshem dhe ai specifik dallohen nga pjesa tjeter e tekstit
zakonisht ne dy menyra:

o nepermjet nenvizimit p.sh., Patella vulgata

o nepermjet perdorimit te shkrimit italik p.sh., Patella vulgata

• Emri i pergjithshem shkruhet ne njejes dhe filion me shkronje te madhe. Kur

emertimi i nje lloji perdoret per here te pare ne nje tekst, emri i pergjithshem
shkruhet i plote p.sh., Patella vulgata, ndersa gjate riperdorimit te tij ne tekstin ne
vazhdim mund te perdoret shkurtimi i emrit te pergjithshem vetem ne germen e
pare p.sh., P. vulgata.

• Shkurtimi "sp." perdoret ne vend te nje emri specifik, nese duhet te pershkruajme
nje lloj, te cilit i njohim gjinine ku ben pjese, por akoma nuk e kemi percaktuar se
cili lloj eshte. Ne kete rast shkruhet: Patella sp .. Emertimi "sp." ne kete rast nuk
nenvizohet ose shkruhet me shkronja italike. Nese kemi me shume se nje lloj te
paspecifikuar, forma e duhur e shkrimit do te jete "spp" p.sh., Patella spp ..

• Emertimet gjuhesore te llojeve biologjike normalisht nuk shkruhen me shkronja te

medha p.sh., " ... shushunjat".

• <;do emer i nje lloji duhet te ndiqet nga autoriteti, emri ose emrat e personave, te
cilet kane here emertimin si dhe nga data e pershkrimit. Keto emra ndonjehere
mund te shkurtohen p.sh., L. per Linnaeus. Nese specia eshte pershkruar qe ne
fillim nen emrin e saj te plote, pas tij shtohet emri i auroritetit perkates, qe ka
kryer pershkrimin, zakonisht ne formen e shkurtuar p.sh., Quercus robur L. Nese
llojet jane pershkruar se pari nen nje gjini te ndryshme nga ajo perfundimtare,
emri i autorit te pershkrimit origjinal vendoset ne kllapa p.sh., Quercus petraea
(Mattuschkal) Liebl.. Mbani parasysh se ne zoologji, perve<; sa u tha me siper,
perfshihet dhe data e publikimit te pershkrimit te llojit p.sh., lschnochiton
kermadecensis Iredale, 1914. Perdorimi i variantit te plote te shkrimit te emertimit
te llojit ne zoologji zakonisht perdoret ne shkrimet zyrtare, ne raportet e
projekteve te fund vitit, teza, etj. Ai nuk perdoret normalisht ne raportet praktike,
shenimet e shkurtuara ose ekzaminimet e ndermjetme.

115
Kategorite e tjera sistematike nen "llojin"

Perve<; kategorive sistematike mbi llojin, shpesh ka edhe kategori sistematike nen te. Ne
zoologji p.sh., perdoret termi nenlloj. Emertimet e nenllojeve kane tre perberes p.sh., Mus
musculus domesticus. Koncepti i nenllojit ka gjetur perdorim edhe ne fushen e
bakteriologjise, por ne kete rast emertimi shkruhet p.sh., Bacillus subtilis subsp. Niger,
pra duke e emertuar nenndarjen taksonimike.

Kodi Bakteriologjik e filion renditjen taksonomike nga niveli i nenllojit deri ne nivelin e
klases. Perdorimi i termit "varietet", si sinonim i termit "nenlloj", nuk eshte shume i
perdorshem. Gjithsesi, nga pervoja e perditshme, sidomos ne fushen e mikrobiologjise
mjeksore dhe patologjise te bimeve, verehet edhe perdorimi i termave te tjere ve9anerisht
ne rastet, kur percaktohet nje lloj i ve<;ante bakteri.

Emertime te tjera, qe perdoren ne keto fusha sot per nenllojetjane:

• Biovar ose biotip: te specifikuar sipas karakteristikave biokimike

• Serovar ose serotip: te specifikuar sipas karakteristikave serologjike
• Pathovar: te specifikuar sipas karakteristikave patogjenike
• Fagovar ose fagotip: te specifikuara sipas shkalles se pranueshmerise per viruse te
ve<;ante.

Termi me i perhapur sot eshte shtam. Ky term perdoret ve<;anerisht ne praktiken e

perditshme per te lidhur ose percaktuar shtamin e perfituar me kulturen prej te ciles eshte
fituar. Ne kete rast emertimi specifik i nje organizmi ndiqet nga nje numer reference, qe i
perket kultures nga e cila ka rrjedhur p.sh., Bacillus subtilis NCTS 10400, ku NCTS eshte
emertimi i koleksionit te kulturave dhe 10400 eshte numri i references se
mikroorganizmit ne koleksion.

Ne botanike ka disa kategori nen kategorine taksonomike te llojit. Emertimet e nenllojeve

ne botanike shkruhen keshtu: p.sh., Salix repens var. fusca. Termi var. eshte shkurtim per
fjalen latine varietet dhe eshte i njevlefshmi i termit nenlloj, qe perdoret nga Kodi
Botanik. Termi kultivar (cv) eshte nje term bashkekohor i rendesishem, qe perdoret sot
shpesh ne punen eksperimentale dhe i referohet varieteteve te kultivuara te bimeve.

Rasti i vec;ante i viruseve

Klasifikimi dhe emertesa e viruseve eshte me pak e perparuar krahasuar me organizmat e

tjere qelizore. Kohet e fundit, Komiteti Nderkombetar per Taksonomine e Viruseve
propozoi nje sistem klasifikimi te njesuar, duke i ndare viruset ne pese familje ne haze
te:

• Preferencave te bujtesit
• Tipit te acidit berthamor (ADN ose ARN)
• Nese acidi berthamor eshte njevargor ose dyvargor
• Pranise ose mungeses se nje mbeshtjellje rrethuese.

116
Emertimet e familjeve te viruseve mbarojne me viridae. Emertimet e gjinive mbarojne
me virus. (Vini re se keto emra nuk jane latinizuar dhe emertimi binominal nuk eshte
aprovuar ende). Gjithsesi, ky sistem emertimi nuk eshte pershtatur ende universalisht dhe
shume viruse akoma sot i referohen emertimeve te tyre triviale ose emrave te koduar
p.sh., virusi bakterial cpX174, T4, etj. Shumica e emrave te perdorur paqyrojne semundjet
e shkaktuara nga virusi. Shpesh perdoret nje shkurtim me tre shkronja p.sh., HN (per
virusin e imunodefi9ences humane), TMV (per virusin e mozaikut te duhanit).
PERCAKTIMI I BIMEVE DHE KAFSHEVE

Menyra normale e percaktimit te bimeve dhe kafsheve eshte perdorimi i udhezuesve

percaktues. Ketajane ne dy forma:

1. Pershkrimi i shkruar dhe i vizatuar i organizmit, te cilin mund ta krahasoni me

llojet tuaja te panjohura per te arritur ne percaktimin e tyre. Pershkrimi i mire
ndihmon ne percaktimin e sakte. Ai te drejton drejt tipareve ky9e, te cilat
perdoren per te perkufizuar nje kategori te dhene sistematike.

2. c;elsi i percaktimit eshte nje forme tjeter e organizimit te udhezuesit se

percaktimit te llojeve. c;elsat e percaktimit jane ndertuar duke u bazuar ne nje sere
zgjedhjesh dikotomike, me dy mundesi. c;do 9ift zgjedhjesh perifrazohet ne
menyre te tille qe hipoteza e dyte te kundershtoje te paren. Pas perzgjedhjes se
alternatives se pershtatshme, 9elsi i percaktimit te drejton drejt tipareve te tjera, te
cilat te gjitha se bashku japin nje pamje te pergjithshme te karakteristikave, qe
percaktojne nje kategori sistematike te caktuar.

Autoret e udhezuesve percaktues kane parasysh se perpara fillimit te punes per

percaktimin e gjalleses, 9do i interesuar zoteron nje gjallese ose lloj te ruajtur, te cilin
mund ta vezhgoje nga afer ose mbi te cilin mund te kryeje matje te caktuara.

Terminologjia e perdorur ne udhezuesit e percaktimit pergatitet qe te mund te kombinoje

saktesine me fjali te shkurtra dhe te qarta. Per te perdorur me sukses nje udhezues
percaktimi ne rradhe te pare nevojitet te njihet mjaftueshem fjalori i perdorur ne te, per te
kuptuar drejt zgjedhjet, qe paraqiten. Te gjithe udhezuesit e percaktimit permbajne
zakonisht ne fillim ose ne fund te tyre nje liste shkurtimesh dhe nje permbledhje, qe
ndihmon per t'u orientuar dhe per te perdorur materialin e shkruar me lehtesi.

Udhezuesit mete mire te percaktimit jane ata, qe te drejtojne ne menyre te thjeshte drejt
nje percaktimi te sakte. Nese nevojitet qe te zgjidhni nje udhezues per realizimin e punes
suaj, mendo'!i mbi pyetjet e meposhtrne:

• Cili duhet te jete niveli i njohurive, qe duhet te zoteroni per perdorimin e

udhezuesit te percaktimit? Disa udhezues jane shkruar per njerezit e rinj pa
pervoje, nderkohe qe udhezues te tjere jane shume me te specializuara ne
terminologjine, qe perdorin dhe jane te ndertuara per eksperte.

117
 • Cili eshte qellimi i udhezuesit? Udhezuesit mund te jene te kufizuar ne
kategorite taksonomike, qe marrin ne konsiderate ose ne rajonin gjeografik, qe
mbulojne. Kjo mund t'iu vleje vetem nese interesat tuaja perputhen me
permbajtjen dhe gjeresine e udhezuesit.

• Cili eshte niveli i ilustrimeve? Nje udhezues me ilustrim te mire ndihmon ne

perdorimin e lehte te tij. Te dhenat mund te trego hen jo vetem permes pershkrimit
por edhe permes perdorimit te ilustrimeve, permes skemave dhe figurave.
Ilustrimet me ngjyra mund te jene te dobishme, por duhet patur parasysh se ngjyra
eshte nje karakteristike e ndryshueshme. Gjate procesit te zgjedhjes duhet te
perqendroheni ne kerkimin e nje udhezues me diagrama te mira, qe vene ne dukje
tipare ky<;e ne percaktim.

• A eshte i ndare udhezuesi ne pjese? Udhezuesit e mire te percaktimit ne

pergjithesi jane te organizuar ne pjese te shkurtra, te cilat pasqyrojne nivelet e
ndryshme te hierarkise taksonomike. Ky organizim pershpejton percaktimin, duke
lejuar qe shpesh te kalohen nivele taksonomike per te cilet ju jeni te sigurt.

• Sa i vjeter eshte udhezuesi? Taksonomistet ndryshojne ne menyre te

vazhdueshme emrat e taksave dhe rimodelojne klasifikimin e tyre. Nje percaktim
bashkekohor kerkon nje udhezues bashkekohor.

• A ju duket interesant stili i organizimit dhe paraqitjes te udhezuesit? Sot ka

shume menyra se si mund te ndertohet nje udhezues. Per kete arsye gjithsecili
mund te zgjedhe udhezuesin, qe i pershtatet me shume. Kur nuk keni pervoje
eshte mire te pyesni nje njeri, qe ka punuar me pare dhe qe e njeh procesin e
percaktimit te llojeve.

Si ndertohet nje ~eles percaktimi

Nje <;eles percaktimi mund te ndertohet ne menyra te ndryshme. Ne dote shikojme <;elsin
e percaktimit, qe ndertohet ne baze te tezave dhe antitezave. <;do teze ka antitezen e vet.
<;do teze ka numrin e saj dhe ne pergjithesi antiteza e tezes perkatese numerohet me te
njejtin numer te vendosur ne kllapa ose me thonjza, keshtu per shembull.:

1. Guacka e paspiralizuar. ............................ 3

(1) Guacka e spiralizuar. ............................... .4

Numri ne fundin e rreshtit te <;do teze dhe antiteze tregon tezen pasuese ku ju duhet te
shkoni. Kjo procedure vazhdon deri sane nje nga tezat e udhetimit tuaj ne fund te rreshtit
jepet emri i familjes, gjinise apo llojit, qe ju kerkoni te percaktoni. Menyra e shkrimit te
tezave e antitezave mund te jete e ndryshme. Ato mund te shkruhen fizikisht ne
vazhdimin e njera-tjetres, por ka raste kur mund te jene larg njera-tjetres ne renditjen e
rreshtave. Kjo eshte ne varesi te llojit te <;elsit, qe dote perdomi.

118
Keshilla per perdorimin e ~elsave te percaktimit

Per nje perdorim sa me te sakte te Cfelsave te percaktimit duhet te mbani parasysh

keshillat e meposhtme:

• Mbani shenim rrugen e ndjekur, kjo e ben me te lehte qe te ktheheni pas ne rrugen
tuaj ne yeles.

• Ne ydo hap, lexoni pershkrimin e plate per te dy zgjedhjet perpara se te arrini ne

nje vendim se cilen rruge do te zgjidhni.

• Asnjehere mos e zgjidhni nje mundesi, nese nuk njihni kuptimin e sakte te
terrnave te perdorur (konsultohuni me pjesen teknike te Cfelsit dhe listen e
shkurtimeve). Kur kerkohen matje, perdomi nje vizore.

• Nese tiparet, qe duhen vezhguar jane shume te vogla, perdomi lente te

pershtatshme per t'i vezhguar ato me mire.

• Nese Cfelsi eshte me shume pjese, shikoni me kujdes pershkrimin per nivelet e
larta te taksave perpara se te kaloni ne pjesen e yelsit, qe meret me percaktimin e
llojeve. Kjo do t'iu ndihmonte ne forrnimin e nje gjuhe terrninologjike, qe do te
lehtesonte procesin e percaktimit.

• Nese te dyja altemativat e nje teze duken te arsyeshme, provoni ((do njeren prej
tyre. Vertetesia e tyre do te duket ne altemativat, qe pasojne pasi pa dyshim njera
nga altemativat dote jete e pasakte ne hapat, qe vijojne.

• Kini kujdes nga probleme, qe mund te ngaterrojne perpjekjet tuaja per te

percaktuar specien si p.sh., ekzistenca e diforrnizmit seksual ose poliforrnizmit,
faza juvenile ose adulte, format lokale, taksat joautoktone, etj. Nje yeles i mire pa
dyshim do t'i nxjerre ne pah keto probleme nese ato jane te pranishme.

Krahasimi i llojeve me pershkrimin

Kur arrini ne fundin e rruges se percaktimit ne Cfelsin tuaj, mos e pranoni ate thjesht si nje
percaktim te besueshem. Krahasoni llojin tuaj me pershkrimin e plate te tij. Nese lloji nuk
i pershtatet saktesisht ketij pershkrimi, ndiqni keto hapa:

• Krahasoni llojin me pershkrimin e llojeve te afert mete: ne nje Cfeles te mire, llojet
e aferta zakonishtjane te pershkruar edhe fizikisht afer njeri-tjetrit.

• Kthehuni pas pergjate rruges, qe keni ndjekur per realizimin e percaktimit dhe
rivleresoni ((do vendim, qe keni marre. Perpiquni t'i futeni thelle rruges se
altemativave per te sqaruar ato, te cilat mund te jene me pikepyetje.

119
 • Kontrolloni se ndoshta pa dashur keni ecur ne nje rruge te gabuar, e cila ju ka ~fUar
ne nje percaktim te gabuar.

• Mbani parasysh se individi juaj mund te mos jete nje individ tipik. Nje yeles i
mire perdor karakteristika, qe jane te pandryshueshme, por ndryshimet biologjike
shpesh mund t'ju ngaterrojne. Perpiquni te merrni ne analize nje individ tjeter nga
koleksioni juaj.

• Konsideroni mundesine qe individi juaj mund te jete jashte rajonit zoogjeografik

te shpemdarjes te tij ose mund te jete edhe nje lloj i ri per shkencen.

Kontrolli i fundit ne nje percaktim eshte krahasimi i llojit te marre ne analize me nje lloj
autentik te percaktuar dhe emertuar ne nje institucion te shkences (muze ose herbar).

120
PERCAKTIMI I MIKROBEVE

Shumica e metodave te pershkruara ne kete kapitull jane hartuar ne formen e procedurave te

thjeshta per percaktimin e baktereve duke u shoqeruar edhe me shembuj per te ilustruar
parimet e metodave te perdorura. Ndersa teknikat baze jane njesoj te aplikueshme per te
gjithe mikroorganizmat, sistemet e percaktimit per disa protozoare, kerpudha dhe alga
bazohen kryesisht ne pamjet mikroskopike, nderkohe qe percaktimi i viruseve kerkon
perdorimin e mikroskopit elektronik ose teknikave imunologjike.

Veshtrimi i drejteperdrejte ne mikroskop

Pamja e kolonive te ve<;anta ne siperfaqen e nje terreni te ngurte mund te jape nje
informacion te vlefshem per percaktimin e tyre. Kerpudhat filamentoze zakonisht rriten ne
koloni te medha e te shpemdara dhe percaktohen ne mikroskop duke perdorur karakteristikat
morfologjike te strukturave riprodhuese. Majate prodhojne koloni me te vogla e te
shkelqyeshme. Zakonisht percaktimi per keto grupe perfshin perdorimin e mikroskopit, te
kombinuar me teste fiziologjike dhe biokimike te ngjashme me ato, qe perdoren per
percaktimin e bakterieve. Ne pergjithesi bakteret formojne koloni te lemuara dhe me
shkelqim, qe variojne ne diameter nga <1 mm deri ne > lcm. Kolonite e Aktinomiceteve jane
shpesh mete vogla se 1 em, me nje siperfaqe te rrudhosur dhe site pudrosur.
Identifikimi i bakterieve zakonisht bazohet ne kombinimin e:

• Karakteristikave te rritjes
• Ekzaminimin mikroskopik
• Karakteristikat biokimike dhe fizioligjike
• Kur eshte e nevojshme; teste imunologjike

Karakteristikat e kolonive

Karakteristikat e nje kolonie bakteriale ne nje terren te ve<;ante jane:

• Madhesia: disa baktere formojne koloni si pika, me nje diameter me te vogel se 1

mm, nderkohe qe bakteret e levizshme mund te perhapen ne te gjithe pjaten. Gjate
matjeve eshte e keshillueshme te matni diametrin e nje kolonie tipike, te ve<;uar mire
nga te tjerat, meqenese madhesia e kolonise ndikohet nga konkurenca per lendet
ushqyese.

• Forma: kolonite mund te jene rrethore, te parregullta, ne forme boshti ose fijezore.

• Profili: sot perdoren disa terma per te pershkruar profilin e kolonise si e sheshte, e
ngritur, konvekse, ne forme jasteku, ose me gunge. (Figura RR. A.)

• Buzet e kolonise: keto mund te kene fonna te ndryshme si te plota, te valezuara, te

onduluara (valezime te rregullta dhe te barabarta si gjysme flluska), me dhembezime,
rizoide, fijezore. (Figura RR.B.)

121
 T

• Dendesia: kolonite mund te jene viskoze (ose mukoide), si gjalpe ose kokrrizore.

• Ngjyra: disa baktere prodhojne pigmente. Pak prej tyre jane fluoreshente ne drite
UV.

• Vetite pamore: kolonite mund te jene te tejdukshme ose opake.

D ~plot&

---...1•••••••••••••---- e sheshte
b •r.dkuar

e ngrlm:r

D e~ahsar,
\.~DJt.te
rnpUta,ti
lr.orabari2

~
konvekse e> lobuar

•
pulvinate
D ·6-
kerthirore
·~ ·~-
A. B.

Figura RR. A. Formate kolonise bakteriale ne seksionin terthor; B. Tipet e buzeve te

kolonive bakteriale

• Era: disa aktinomicete dhe cianobaktere leshojne ere toke, ndersa disa baktere te tjera
dhe majate leshojne ere frutash ose erera te vec;anta Megjithate era nuk eshte
karakteristike e besueshme ne percaktimin e baktereve. Asnjehere mos nuhasni
kulturat e gojes per shkak te rrezikut te thithjes se nje numri te madh sporesh.

• Reaksionet hemolitike ne agar gjaku: shume baktere patogjene formojne zona

karakteristike te hemolizes. Alfa hemoliza eshte nje zberthim i pjesshem i
hemoglobines se eritrociteve, duke formuar nje zone te gjelber rreth kolonise, ndersa
beta hemoliza eshte zberthimi i plote i hemoglobines, duke formuar nje zone te
kthjellet.

Ekzaminimi mikroskopik

Zakonisht bakteret vezhgohen duke perdorur nje objektiv me nje zmadhim te pergjithshem
1000 here dhe vaj cedri (objektiv me zhytje ).

122
Levizshmeria

Preparatet bakteriale te njoma (jo te thata) mund te pergatiten duke vendosur nje pike te
vogel suspensioni bakterial ne nje lame te paster, duke e mbuluar me nje lamele dhe duke e
vezhguar menjehere ne mikroskop. Per bakteret aerobe, rezultatet mete mira merren ne zonat
prane flluskave te ajrit ose prane skajeve te lameles, kurse bakteret anaerobe shfaqin
levizshmeri me te madhe ne qender te preparatit, por e humbasin shpejt kete veti per shkak te
pranise se oksigjenit.

Per pergatitjen e preparateve bakteriale te njoma rekomandohet te perdoren kultura ne terren

te lenget, ne shumim eksponencial. Me e mira eshte te punohet me kultura te rritura ne 20°
ose 25°C, meqenese bakteriet e rritura ne kultura bakteriale ne temperaturen 37°C mund te
mos jene shume te levizshme ne temperaturen e dhomes.

Nder formate levizshmerise bakteriale eshte e rendesishme qe te bejme dallimin midis:

• Levizshmerise se vertete per shkak te flagjelit: bakteret vertiten ne fushen e

mikroskopit, duke ndryshuar vazhdimisht drejtimin e levizjes.

• Levizjes Browniane: bakteret e palevizshme shfaqin nje levizje te lokalizuar, tundese

dhe te rastesishme, per shkak te goditjes se qelizave te baktereve nga molekulat e
tretesires.

• Levizjes pasive per shkak te rrymave ne tretesire: te gjitha qelizat bakteriale

shkojne ne te njejtin drejtim dhe mete njejtin ritem levizjeje.

• Levizjes rreshqitese: bakteriet levizin me nje levizje me e ngadalte, paralele me

aksin gjatesor te qelizes, qe kerkon kontaktin me nje siperfaqe te forte.

Forma e qelizes

Duke u nisur nga forma e qelizes bakteriale, bakteriet ndahen ne keto grupe:

• Koke: qeliza sferike ose pothuajse sferike, qe ndonjehere rriten ne 9ifte (diplokoke),
vargJe ose grupe.

• Bacile: qeliza cilindrike te drejta me funde te sheshte ose te rrumbullakosur. Bacilet e

shkurter shpesh quhen edhe koko-bacile.

• Bacile te harkuar: perkulja ndryshon ne varesi te organizmit, nga bacile te harkuar te

shkurter deri ne ata me forma spirale.

• Fijezore te degezuar: karakteristike per bakteret aktinomicete.

Shume baktere jane pleomorfe, ato ndryshojne formen ne varesi te kushteve te rritjes, apo
mashes se kultures; prandaj per percaktimin ne kete rast kerkohen karakteristika te tjera.

123
 T

Ngjyrimi i Gramit

Kjo eshte teknika me e rendesishme e ngjyrimit diferencial ne bakteriologji. Ne haze te saj

bakteret ndahen ne dy grupe Gram-pozitive dhe Gram-negative. Baza e reaksionit te
ngjyrimit eshte struktura e ndryshme e murit gelizor ne bakteret Gram-pozitive dhe Gram-
negative. Fiksimi me nxehtesi i baktereve te thara ne ajer shkakton nje lloj rrudhosje te tyre,
megjithate bakteret e ruajne formen. Per te matur permasat e qelizave perdoren fiksues
kimik.

Ngjyrimi sipas Gramit duhet te behet duke perdorur preparate te kulturave te reja dhe
vepruese, sepse kulturat e vjetra mund te japin rezultate te ndryshme. Ne veyanti, baktere te
caktuara Gram-pozitive mund te ngjyrosen si Gram-negative, nese perdoren kultura te vjetra.
Ky ndryshim ne ngjyrim vjen per shkak te ndryshimeve autolitike ne murin qelizor te
baktereve Gram-pozitive. Ne gofte se nje kulture e paster e nje bakteri te panjohur jep edhe
geliza Gram-pozitive edhe geliza Gram-negative, te njejta ne madhesi dhe ne forme, mund te
konsiderohet si nje organizem Gram-pozitiv. Sporet shpesh shihen si zona te pangjyrosura
brenda gelizave vegjetative te Bacillus dhe Clostridium. Ngjyrime te tjera mund te perdoren
per te vene ne dukje sporet, kapsulat ose flagjelet.

Procedura e ngjyrimit te Gramit

Pergatitja e nje preparati bakteriologjik te fiksuar me nxehtesi

Procedura e meposhtme ka per gellim t'iu mesoje se si te pergatni nje preparat te thjeshte
bakterial ne formen e nje shtrese shume te holle mbi nje lame.

1. Memi nje lame dhe kalojeni dy here, ne flaken e nje llambe Bursen. Kjo behet ge te
siguroheni per pastertine e saj. Me pas hereni lam en ge te ftohet.

2. Hidhni ne gender te lames nje pike uji me nje anse sterile, me pas perzjeni me kujdes
ne te nje pike nga kolonia ge do te memi ne shgyrtim (kini parasysh ge te mesni
material nga nje koloni e vetme). Perzjeheni derisa suspensioni i formuar te
turbullohet lehtesisht. Perhapni suspensionin ne gender te lames ge te perfitoni nje
shtrese te holle te kultures ne analize. Per kulturat ne trajte te lenget, perdomi vetem
nje pike nga kultura ne analize dhe me pas pro9edoni sikunder e theksuam me siper.

3. Thajeni preparatin ne temperaturen e dhomes ose duke e vendosur ne largesi ne

flaken e Hamper Bunsen. Tharja ne ajer duhet te jete e ngadalte ne menyre ge te mos
ndikoje mbi qelizat bakteriale ne form en e tyre.

4. Fiksoheni preparatin tuaj tashme te thare duke e kaluar ne flaken e nje llampe
Bunsenduke perdorur nje kapse te pershtatshme, kalojeni preparatin tuja shpejt ne
pjesen me te nxehte te flakes me shtresen e filmit te kolonise bakteriale ne studim te
pozicionuar nga siper. Duhet te kujdeseni ge temperatura e lames te mos jete me e

124
 larte se sa ajo qe mund te duroje dora juaj nga ana e siperme e saj. Po qe se e nxehni
shume preparatin mund ta demtoni ate.

5. Ftohni preparatin qe keni pergatitur, tashme ai eshte gati per t'u ngjyrosur.

Procedura e ngjyrimit te Gramit

Versioni i ngjyrimit te Gramit qe dote prezantojme me poshte eshte nje version i modifikuar
i metodes Hucker. Duke qene se disa nga tretesirat e perdorura per ngjyrim marin flake
lehtesisht duhet qe gjate ngjyrimit llampa Bunsen te jete e shuar. Procedura duhet t kryhet ne
nje ene te pershtatshme per ngjyrim prane nje lavamani.

1. Zhyteni preparatin e thate ne nje tretesire 2% te kristal violet ne 20% etanol-uje dhe
lereni aty per 1 min.

2. Shplaheni me uje te rrjedhshem preparatin pasi e keni nxjere nga tretesira e

mesiperme zhyteni preparatin ne 2 g KI dhe 1 g 12 te tretura ne 300 ml uje per 1 min.

3. Laheni preparatin me uje te rrjedhshem me kujdes.

4. C:::ngjyroseni preparatin ne ac;eton per 2-3 s; aeetoni duhet te hidhet ne formen e

pikave mbi lame derisa te mos duket me prania e ngjyrimit. Ky eshte nje hap shume
kritik pasi ac;etoni eshte nje c;ngjyrues shume i fuqishem dhe per kete arsye nuk duhet
te lihet ne kontakt me preparatin per nje kohe shume te gjate.

5. Zhyteni pas ketij procesi preparatin menjehere ne nje curile uji te rrjedhshem qe te
largoni ac;etonin.

6. thaheni preparatin me shume kujdes duke perdorur leter thithese; largoni te gjitha
pikat e ujit me shume kujdes.

7. vendosni me kujdes nje pike vaj cedri mbi lame dhe mos e mbuloni preparatin e
formuar me lamele; tani jeni gati per ta vrojtuar preparatin ne mikroskop

Bakteriet Gram pozitive duken me nje ngjyrim violet nderkohe qe bakteret Gram
negative jane te c;ngjyrosura nga ac;etoni, dhe ngjyrosen me safran keshtu qe duken me
ngjyre roze ose te kuqe.

Per ngjyrimin e preparateve bakterologjke mund te perdoren edhe c;ngjyrues te tjere, si

etanoli me uje, etil-eter me ac;eton ose ac;eton me perzjerje alkoli. Koha e c;ngjyrosjes ne
te tilla raste eshte e ndryshme p.sh., ne qofte se perdoret etanol me uje koha e c;ngjyrimit
duhet te rritet deri ne 30 s.

Testet laboratorike haze

Zakonisht kryhen te pakten dy teste laboratorike baze:

125
Testi i oksidazes

Me ane te ketij testi vihet ne dukje prania e oksidazes c, nje enzime, qe gjendet ne bakteret
aerobe obligate. Zhysni nje cope te vogel leter filtri ne nje tretesire te fresket 1% te
dihidroklorurit te N-N-N' -N' -tetrametil-p-fenilenediamines ne nje lame mikroskopi.
Transferoni ne letren e filtrit me nje thuper qelqi ose me nje gjelpere mikrobiologjike (anse)
plastike nje sasi te vogel nga siperfaqja e nje kolonie te re dhe vepruese. Shfaqja e ngjyres
vjollce ne blu brenda 10 sekondave eshte nje reaksion pozitiv.

Testi i katalazes

Ky test percakton katalazen, nje enzime, qe gjendet ne aerobet obligate dhe ne shumicen e
anaerobeve fakultative. Katalaza katalizon zberthimin e peroksidit te hidrogjenit ne uje dhe
oksigjen. Transferoni nje sasi te vogel nga bakteri i panjohur ne nje lamele, duke perdorur nje
anse plastike ose nje thuper qelqi. Permbyseni mbi nje pike peroksidi hidrogjeni: shfaqja e
bulezave brenda 30 sekondave eshte nje reaksion pozitiv. Kjo metode zvogelon rrezikun e
sperkatjes prej pikezave te lengut kur formohen bulezat.

Testi i oksidazes dhe i katalazes na lejon ndarjen e baktereve ne haze te kerkesave te tyre per
oksigjen, pa perdorur teknika me te zgjatura kultivimi, perderisa ne shumicen e rasteve:

• aero bet obligate jane oksidaze dhe katalaze pozitive

• anaerobet fakultative jane oksidaze negative dhe katalaze pozitive
• bakteret mikroaerofile, anaerobet aerotolerante (tolerante ndaj ajrit) dhe anaerobet
obligate (rriten vetem ne kushte anaerobike) jane oksidaze dhe katalaze negative.

Pasi ju keni arritur ne kete stad (keni percaktuar karakteristikat e kolonise si: levizshmeria,
forma, ngjyrimi i Gramit, gjendja e oksidazes dhe katalazes) keni here nje perpjekje per
percaktimin, te pakten per disa baktere Gram-pozitive, ne nivelin e gjinise. Per percaktimin e
baktereve Gram-negative, ve<;anerisht bacileve oksidaze-negative, katalaze pozitive kerkohen
teste te metejshme.

Tabelat e percaktimit: teste te metejshme laboratorike

Bakteret jane organizma joseksuale dhe shtamet e te njejtes specie mund te japin rezultate te
ndryshme per teste te ve<;anta biokimike dhe fiziologjike. Ky ndryshim perdoret ne tabelat e
percaktimit, bazuar ne rezultatet e nje numri te madh testesh. Tabelat e percaktimit shpesh
perdoren per te percaktuar nengrupe te ve<;anta bakteresh, pas ngjyrimit te Gramit dhe testeve
laboratorike haze. Nje shembull eshte paraqitur ne Tabelen SS.

Testet biokimike
Bakteri 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Escherichia coli v + - + - v v +
Proteus mirabilis - - v - + - + - +
Morganella morganii - - - - + - + +

126
 Vibrio + v + + +
parahaemolyticus
Salmonella spp. + v + + +

Tabela SS. Tabela e percaktimit bazuar ne testet biokimike

<;elsi i perdorur per testet biokimike:

1. perdorimi i sakarozes; 2. perdorimi i manitolit; 3. perdorim i citratit; 4. o-nitrophenol-

~-D galaktoside hidrolize; 5; aktiviteti i ureazes; 6. aktiviteti i lizin dekarboksilazes; 7.
aktiviteti i omitin dekarboksilazes; 8. prodhim i indolit; 9. prodhim i H2 S.

<;elsi i simboleve te perdorura:

+, > 90% e shtamit testohet pozitiv,

-, < 10% e shtamit testohet pozitiv,
v, 10-90% e shtamit testohet pozitiv.

Per percaktimin e baktereve perdoren nje numer i madh testesh biokimike dhe fiziologjike:

• Testet e perdorimit te karbohidrateve. Disa baktere mund te perdorin nje

karbohidrat te ve9ante si burim karboni dhe energjie. Produktet perfundimtare acide
mund te percaktohen duke perdorur nje ngjyrues indikator te pH ndersa C0 2
zbulohet ne nje kulture te lenget duke perdorur nje tub Durham te permbysur.
Zberthimi aerob quhet oksidim, kurse zberthimi anaerob njihet si fermentim.
Tabelat e percaktimit zakonisht perfshijne teste per karbohidrate te ndryshme
(tabela SS).

• Testet e enzimave. Shumica e ketyre testeve perfshijne nje substance, e cila

ndryshon ngjyre nese nje enzyme e caktuar eshte e pranishme (p.sh., nje indikator
pHose nje substrat kromogjen).

• Testet per produkte perfundimtare specifike te metabolizmit. Per shembull,

prodhimi i indolit nga triptofani ose i H 2 S nga aminoacidet, qe permbajne squfur.

Kitet e identifikimit

Disa teste biokimike sot jane ne forme kitesh, p.sh. ne sistemin API®20E perfshihen 20 teste
ne nje shirit steril plastik. Pas · vendosjes se sasise se nevojshme te kultures ne testim
(inokulimit) dhe inkubimit per nje nate, rezultatet e testit shnderrohen ne nje kod me 7 shifra
per t'i krahasuar me baktere te njohura ose duke perdorur nje liber reference apo nje program
kompjuteri. Sistemet e percaktimit me kite kursejne kohe dhe pune, por ata jane me te
shtrenjte dhe me pak fleksibel sesa testet biokimike tradicionale.

Testet imunologjike

127
 ~

I
l

Testet e perfshira ne mikrobiologjine diagnostike perfshijne:

Testet e aglutinimit: te bazuar ne reaksionet midis antitrupave specifike dhe

nje bakteri te vec;ante. Keto teste jane vec;anerisht te perdorshem per te ndare
bakteret, qe jane te ngjashme nga pikepamja biokimike.

Testet me antitrupa fluoreshente: reaksioni midis nje antitrupi te shenuar

dhe nje bakteri te vec;ante mund te vihen ne dukje duke perdorur mikroskope
me UV. Testet e drejteperdrejte me antitrupa fluoreshente perdorin fluoreshin
izotiocianat si shenje.

Testet imunologjike: me enzima te lidhura, qe perdorin antitrupa te shenuar

me nje enzime te vec;ante p.sh., testi ELISA.

Keto teste japin rezultate specifike dhe te sakta per percaktimin e nje bakteri ne kushte
laboratorike, por ata jane shume te shtrenjte dhe kerkojne kohe per pecaktimin rutine.

Metodat e tipizimit

Percaktimi i baktereve ne nivel subspecie (nenlloji) njihet si tipizim. Zakonisht ky behet ne

laboratore te specializuar. Per kete perdoren metoda te ndryshme:

Tipizimi i antigjenit ose serotipizimi bazohet ne testet imunologjike.

Tipizimi i fageve bazohet ne ndjeshmerine e shtameve te ndryshme te
baktereve ndaj fageve te caktuar.
Biotipizimi bazohet ne ndryshimet biokimike midis shtameve te ndryshem.
Tipizimi i bakteriocines: bakteriocinat jane proteina te leshuara nga bakteret,
qe inhibojne rritjen e anetareve te tjere te te njejtes specie.

128
SITE PERDORIM LLOJET PER QELLIME STUDIMORE

Qellimi i diseksionit dhe menyra e zhvillimit te tij

Shpesh perftimi i rezultateve mbi ndertimin anatomik dhe funksionimin e organizmave duhet
te mbeshtetet edhe nga te dhenat, qe vijne nga vezhgimi i drejteperdrejte i struktures trupore te
kafsheve dhe ndertimit te tyre. Per kete qellim ne zhvillimin e shkences se Zoologjise nje
procedure e rendesishme ka qene dhe vazhdon te jete edhe diseksioni.

Me termin diseksion ne zoologji do te kuptojme heqjen ose levizjen e pjeseve trupore te nje
kafshe te ngordhur; ndersa termi viviseksion nenkuptohen kryerjen e nje procesi operimi ne nj~
kafshe te gjalle. Objektivat paresore te diseksionit jane; eksplorimi individual i kafsheve,
struktures dhe funksionit te tyre si dhe pergatitja e raporteve te te dhenave mbi ndertimin dhe
funksionimin e tyre.

Gjate procesit te zhvillimit te mesimdhenies te lendes se biologjise procedura e diseksionit ne

pergjithesi shoqeron procesin e te mesuarit te struktures se kafshes, por ne jeten shkencore
kryerja e ketij procesi ka qellime dhe synime edhe mete gjera midis te cilave permendim:

• Kerkimin mbi ndertimin anatomik dhe morfologjik

• Pergatitjen e preparateve fiziologjike te nervave, muskujve dhe organeve te tjera

• Kerkimin mb'i organet ku parazitojne parazite te ndryshem

• Heqjen e organeve apo indeve specifike te trupit per analiza kimike

• Percaktimin e gjinise

• Heqjen e organeve apo indeve per studime histologjike dhe histokimike

• Perdorimin e materialeve te gjalla si p.sh., ne procesin e transplantit.

Sot ka nje debat te gjere mbi perdorimin e kafsheve si objekt te studimeve biologjike e me
thelle, por ajo, e cila duhet mbajtur parasysh eshte dallimi, qe kane mes tyre diseksioni dhe
viviseksioni. Pavaresisht se ky debat eshte pjese e nje teme komplekse dhe emotive, nga
kendveshtrimi shkencor diseksioni perdoret per te mbeshtetur te mesuarin efektiv te zoologjise.

Te gjithe studentet apo nxehesit, qe kane marre pjese ne nje proces te tille jane te
ndergjegjshem se pervoja e diseksionit ne nje faze te pershtatshme te kurrikules eshte dyfish
ndri~uese si per formimin teorik ashtu edhe ate praktik, pasi permes saj mesohen aftesi teknike
dhe njohuri praktike thelbesore, qe nuk mund te perfitohen ne menyra te tjera.

Gjithsesi, nese diseksioni perfundimisht nuk eshte per ju, per karrieren tuaj, eshte me mire ta
zbuloni sa me shpejt qe te jete e mundur.

129
Rregullat haze te diseksionit

Nese mendoni se diseksioni eshte nje pro9edure e pranueshme per procesin e te mesuarit ne
zoologji, atehere duhet te mbani parasysh disa rregulla te rendesishme.

Trajtimet njerezore

Perdorimi per eksperimentim ose diseksion i 9do kafshe, te 9do niveli organizimi, duhet te
trajtohet me kujdesin e duhur. Kujtoni qe ka rregulla shume specifike per perdorimin e llojeve
vertebrore dhe te disa invertebroreve te larte per eksperimentim ose disektim. Kontrolloni keto
rregulla me udheheqesit tuaj perpara fillimit te kerkimit. Ju keni nje pergjegjesi te ve9ante per
te here kujdes dhe per te siguruar perdorim maksimal te te dhenave dhe te materialit, qe keni
perftuar nga diseksioni i nje lloji. <;do kafshe e disektuar duhet te shfrytezohet ne sa me teper
hetime, qe te jete e mundur, pra te perdoret per studime sa me te plota nga kedveshtrime te
ndryshme. Nw rastin qe mund te keni disektuar p.sh., nje bretkose pe te pare ndertimin e
pergjithshem mund ta perdorni ate edhe per te pare qarkullimin e gjakut, harkun reflektor, apo
te shfrytezoni materialin e zorres se prapme pe te pergatitur preparate te protozoareve qe mund
te gjenden ne te.

Pergatitja per diseksion

<;do kush qe merr persiper te kryeje nje diseksion duhet te jete i ndergjegjshem per rendesine
qe ka pergatitja perpara fillimit te punes. Perpara fillimit te diseksionit duhet te konsultohen te
gjitha burimet teorike ne tekstet perkatese si dhe skedat praktike te procedures te diseksionit.
Sa me mire te njihet nga ana teorike ndertimi i nje kafshe para fillimit te diseksionit aq me
sakte dote realizohet ai. Nese ne nje moment te caktuar nuk krijohet mundesia per zhvillimin e
diseksionit eshte mire qe te ndalohet pergatitja e kafshes per kete proces.

Llojet e diseksionit

Diseksionet mund te behen ne tri nivele nderlikimi dhe veshtiresie, qe lidhen drejpedrejt me
permasat e organizmit ose strukturen, qe do te hetohet. Diseksionet e plota te organizmave te
medha kerkojne mjete shume te ndryshme nga ato te perdorura per diseksione normale.
Diseksionet e shkalles normale perfshijne krijesa, qe nga qeni deri te krimbi i shiut (figura A).
Per realizimin e tyre kerkohet perdorimi i kutive dhe mjeteve tipike te diseksionit. Diseksionet
e "bolla", qe realizohen per heqjen e organeve nga kafshe te vogla, zakonisht kerkojne vetem
gjilpera fiksuese, bisturi dhe nje mikroskop diseksioni ose nje lupe zmadhuese.

Figura A. Diseksioni i krimbit te shiut

130
Per t'i kryer me sukses keto lloj diseksionesh kerkohet nje praktike e gjere si gjate procesit
edhe pergjate pergatitjes te materialeve per proceduren e ytendosjes dhe fiksimit (kjo procedure
eshte me kritike ne rastin e llojeve me permasa te medha). ·

Mjetet

Disa nga mjetet haze per diseksionin normal jane dhene me poshte (figura AA).

Figura AA. Mjetet e diseksionit

Thikat e vogla

Ka dy lloje thikash te vogla, me teh te fiksuar dhe me teh te zevendesueshem (figura AAA).
Sigurohuni qe ne kutine tuaj te diseksionit te keni nje thike me nje teh 45 mm te gjere e perbere
nga hekur, qe nuk ndryshket. Kete thike perdoreni per procedura prerjeje sepse mund te
rimprehet duke perdorur gur zmeril. Thikat Swann-Morton perbejne nje tip tjeter thikash, qe
perbehen nga nje doreze mbajtese dhe nje teh i pershtatshem. Ato mund te paraqiten ne nje
larmi te formave dhe permasave. Nga thikat e ketij lloji mete perdorshmet jane ato me kend te
kthyer. Sigurohuni qe tehu dhe doreza te puthiten me njera- tjetren, pasi keto lloj thikash jane
me permasa specifike.

Figura AAA. Thikat e diseksionit

Pinceta

Sigurohuni qe ne kutine tuaj te diseksionit te kete te pakten nga nje pincete hekuri, qe nuk
ndryshket (figura AAAA). Pincetat, te cilat perbehen nga materiale te tjera ne pergjithesi jane
shume delikate. Qe pinceta juaj te jete funksionale duhet te kontrolloni nese majat e dy kraheve
te saj takohen saktesisht me njera-tjetren. Kujdesuni per majat e pincetave, pasi ato mund te

131
demtohen lehtesisht. Per pastrimin e pincetave pas larjes te tyre me uje te bollshem, perdomi
per pastrim vetem copa te buta. Pincetat me permasa te medha dhe mesatare mund te perdoren
per qellime te pergjithsf..me, nderkohe qe ne kutine tuaj duhet te kete edhe nje pincete te vogei,
e cila duhet te perdoret vetem per pune delikate.

Figura AAAA. Pincetat e diseksionit

Gersheret e diseksionit

Ne kutine tuaj te diseksionit duhet te kete te pakten dy pale gershere me maje prej yeliku, qe
nuk ndryshken. Nje pale gershere mesatare zakonisht jane te perdorshme per kryerjen e pun eve
laboratorike si dhe per te prere kocka te vogla. Gersheret e dyta duhet te jene te vogla (figura
AA2). Ato perdoren per kryerjen e puneve delikate. Gjate perdorimit te gershereve duhet pasur
parasysh sesi majat dhe kendet e tyre jane lehtesisht te demtueshme. Nese demtohen eshte e
veshtire t'i riparosh pasi kane nevoje per riparim profesional, keshtu qe gjate punes duhet
treguar kujdes ne perdorimin e tyre. Ne kutine tuaj te diseksionit pervey gershereve duhet te
kete edhe nje preres kockash, pasi nuk rekomandohet perdorimi i gershereve per te prere kocka
te medha.

8 [ Q
Figura AA2. Gersheret e diseksionit

Gjilperat e preparimit (diseksionit)

Ne kutine tuaj te diseksionit duhet te kete te pakten dy gjilpera preparimi me mbajtese metalike
dhe maja me mbulesa mbrojtese (figura AA3). Gjilperat e preparimit mund te perdoren per te
kryer diseksionin e membranave ne hapesirat ku demtimet e mundeshme nga perdorimi i
thikave ose gershereve jane te pranishme. Gjilperat e preparimit mund te perdoren edhe ne
shume teknika te tjera te perpuhimit laboratorik, te cilat nuk kane lidhje me diseksionin.

Figura AA3. Gjelperat e preparimit

132
Spatulat e diseksionit

Ne kutine tuaj duhet te kete edhe nje spatul diseksioni (figura AA4), zakonisht me doreze prej
metali dhe maje jo te mprehte. Ky mjet zakonisht perdoret per te ndare organet nga membranat

-
delikate, qe i mbajne ato, por mund te perdoren edhe per qe!lime te tjera.

.~

Figura AA4. Spatulate diseksionit

Mjete te tjera te kutise te diseksionit

Ne listen e mjeteve te tjera, qe duhet te permbaje nje kuti diseksioni mund te permendim
pipeten shplarese (figura AA5 A.), e cila perdoret per shplarjen e organeve ose indeve delikate.
Nje furt;e me qime, qe sherben per largimin e materialeve nga struktura delikate. Gjilpera me
koke, qe sherbejne per fiksimin e pjeseve te ndryshme te kafshes te vendosur ne taven e
diseksionit. Per realizimin e matjeve nevojitet qe ne kutine tuaj te diseksionit te jete edhe nje
vizore metalike (figura AA5 B.).

Se fundi permendim lupen zmadhuese dhe nje kompas te zakonshem, i cili mund te jete nje
ndihme e rendesishme sidomos per te lehtesuar procesin e skicimit.

A. B.
Figura AA5. Mjete te tjera te kutise te diseksionit

Tava e diseksionit

Tava e diseksionit mund te jete metalike (figura AA6) ose prej plastike, ajo zgjidhet me
permasa qe korespondojne me kafshen qe do te disektohet. Siperfaqja e brendshme taves se
diseksionit eshte e mbushur me she shtrese dylli, e cila sherben si mbeshtetje per kafshen qe do
disektohet si edhe si baze per vendosjen e gjelperave me koke per fiksimin e materialit te
disektuar.

Figura AA6. Tava e diseksionit

Duket pasur parasysh qe tava e diseksionit te patrohet pas t;do perdorimi si dhe here pas here
dylli i saj te shkrihet per te rikompozuar pjeset e demtuara. Per kete qellim tava vendoset mbi
nje burim nxehtesie dhe pritet derisa te shkrihet i gjithe dylli, pasi largohen papastertite me nje
pincete, vendoset ne nje siperfaqe te sheshte dhe lihet ne qetesi derisa dylli te ngrije perseri.
133
Keshilla per diseksion me te mire

Per t'iu ndihrnuar qe te perfeksiononi tek.11iken tuaj te diseksionit duhet te mbani parasysh keshillat e
meposhtme:

• Perdomi spatulen e diseksionit per te zhvendosur indet lidhese, qe lidhin indet dhe organet se
bashku. Ne kete rast mund te perdomi edhe thikat e diseksionit, por shmangini nese
perdorimi i tyre mund te shmanget.

• Poziciononi gjilperat e diseksionit me kend (figura AA 7). Ky pozicion siguron qe ato te mos
ndikojne me vazhdimin e diseksionit. Ne rastin e kafsheve te segmentuara (si p.sh, Annelida
Krimbi i shiut), gjilperat me koke me ngjyre te caktuar mund te perdoren per te shenuar
pozicionin e segmenteve specifike.

Figura AA 7. Pozicionimi i gjilperave te diseksionit me kend

• Keshillohet qe per shumicen e invertebroreve diseksioni te behet nen uje, pasi uji rrethon dhe
plluskon organet duke u shnderruar keshtu ne nje mjedis ndihmes per vete procesin e
diseksionit. Gjate zhvillimit te diseksionit nen uje duhet patur parasysh qe uji te ndryshohet
vazhdimisht per te mos lejuar qe te behet i turbullt. Kur shtoni ujin ne taven e diseksionit mos
e derdhni ate drejtperdrejt mbi individin, qe disektoni pasi mund te demtoni strukturat
delikate.

• Diseksioni i vertebroreve dhe i invertebroreve te medhenj kryhet ne ajer, mbi nje siperfaqe
diseksioni ose mbi nje tave diseksioni. Pergatisni dhe mbani te gatshem tampone pambuku
per te eleminuar njollat e gjakut dhe lengje te tjera te trupit.

• Gjate diseksionit mbani indet nen tension (te terhequra), por eleminoni demtimin e
mundshem te tyre me pinceta ose gishta.

• Prisni me kujdes dhe jo ngjitur me organin. Kur perdomi gersheret i mbani mbani ato ne nje
pozicion te tille qe te mos drejtohen drejtperdrejt ndaj strukturave, qe ju tentoni t'i lini
menjane. Kjo procedure eshte thelbesore, sidomos kur hapni kavitetin e trupit te kafsheve
me permasa te vogla.

• Perdomi mjete me permasa te pershtatshme ne raport me permasat e trupit te kafshes qe dote

disektoni; p.sh., mos tentoni te perdomi gershere te medha per te hapur nje krimb shiu. Gjate
realizimit te puneve laboratorike mos perdorni instrumenta shume delikate.

• Mos hiqni asgje, derisa te dini se c;fare po hiqni.

134
 • Disektoni pergjate strukturave dhe jo mespermes tyre, veyanerisht kjo keshille duhet patur
parasysh ne rastin e strukturave rrethore si nervat dhe enet e gjakut.

• Nese eshte e mundur perdomi materiale te fresketa. Fiksimi i ben indet mete brishte dhe jo
elastike, ndersa ruajtja ne alkool tenton te forcoje lekuren, muskujt dhe indet lidhese.

• Mbajini instrumentet tuaja te pastra dhe te mprehta. Ju nuk mund te beni diseksion me mjete
te papastra. Lani dhe thani instrumentet tuaja pas perdorimit. Me thikat dhe gersheret e
diseksionit mos pritni asgje tjeter vey indeve. Mos mprehni asnjehere lapsin me thiken e
diseksionit dhe mbi taven e diseksionit.

• Ruani kushtet e higjenes. Vishni gjithmone doraza nese keni vendosur te kryeni nje
diseksion. Lani duart dhe mjetet menjehere kur mbaroni proceduren e diseksionit

Strategjia e diseksionit

Hapat qw ndiqen gjatw diseksionit tw njw kafshe janw pwrmbledhur shkurtazi mw poshtw; ndiqini
ato gjatw punws suaj pwr tv,r pasur sukses gjatw kwtij procesi:

1. Kafsha qe do te pesoje diseksionin duhet te vritet ne menyre "njerezore" dhe sa me afer

kohes se diseksionit. Per ydo lloj kafshe ka nje metodike te percaktuar per kryerjen e kesaj
procedure e cila siguron qe kafsha te jete e qete. Ne qofte se do te beni diseksion te kafsheve
te konservuara, duhet qe t'i shplani teresisht nga fiksuesi perpara fillimit te diseksionit.

2. Orientoni me kujdes kafshen perpara fillimit te diseksionit. Per kete ju duhet te njihni mire
dhe te percaktoni anen kurrizore dhe ate barkore, anen e perparme dhe te pasme, skajin gojor
dhe ate anal. Invertebroreve zakonisht iu behet diseksioni nga ana kurrizore, pasi kane
korden nervore ne anen barkore. Vertebroreve iu behet diseksioni nga ana barkore, per shkak
se kordoni i tyre nervor eshte i pozicionuar ne anen kurrizore, por ne rastin e objektivave
specifike mund te kerkohet qe pozicionimi te jete i ndryshem nga sa thame me siper.

3. Hapni kavitetin trupor me shume kujdes. Kjo zakonisht kryhet duke perdorur gersheret e
diseksionit, te cilat ndihmojne ne largimin e lekures nga organet, nderkohe qe per te filluar
diseksionin perdoren zakonisht nje pale gershere diseksioni shume fine, qe do te bejne hapjen
fillestare. Me pas gersheret perdoren per te zgjeruar hapjen, duke kaluar perkatesisht ne
drejtimin para mbrapa dhe ne drejtimet anesore, derisa lekura te hapet ne formen e faqeve te
nje libri dhe te mund te fiksohet me ane te gjilperave me koke ne taven e diseksionit. Per te
shkeputur plotesisht lekuren nga indi lidhes ose pjeset e tjera perdomi spatulen e diseksionit.

4. Hapat e tjera ne diseksion varen nga objektivat, qe ju keni percaktuar ne punen tuaj.

Kini parasysh se per te perfituar nje organizem te disektuar ne menyre funksionale dhe te
perdorshme duhet qe:

• Te dini te njihni organet, enet e gjakut dhe nervat, qe jane fillimisht te dukshem.

135
• Ndani keto struktura nga membranat, qe i mbajne ato. Kjo realizohet me mire perrnes
perdorimit te instrumentave jo te mprehte si p.sh. spatula e diseksionit.

• Levizni ose zhvendosni organet, te cilet pengojne qe te duken qarte pjeset e sistemit, aparatit
apo organit pe te cilin keni interes. Kjo levizje mund te realizohet duke perdorur kapese,
gjilpera preparimi dhe gjilpera me koke, te cilat do te sherbejne per fiksimin e organit, qe do
te levizni ne nje pozicion te deshiruar.

• Ne qofte se objektivi juaj eshte qe te zhvendosni sistemin e qarkullimit te gjakut ose sistemin
nervor, atehere duhet te ndiqni me kujdes c;do ene apo nerv nga pika e origjines deri ne
organin e percaktuar. Edhe ne kete rast mund te perdomi spatulen e diseksionit per te
zhvendosur membranat mbuluese, duke punuar me shume kujdes pergjate strukturave. Mos
tentoni te punoni duke terhequr shume anash pasi kjo mund te shkaktoje keputje. Mbani
parasysh se keto lloj indesh jane shume me te forte ne drejtim te gjatesise te tyre sesa kur
terhiqen ne gjeresi.

• Lidhini pjeset e keputura dhe lani gjakun e tepert. Perdomi gjilperat per te here fiksimin e
materialit te disektuar dhe po te jete e nevojshme skiconi me kujdes ate, qe vereni.

136
NJOHJA ME MIKROSKOPIN

Shume materiale me interes per biologjine jane teper te vegjel qe te shihen me sy te lire.
Mjeti i vetem me ane te te cilit mund te vezhgohen materiale te tilla eshte mikroskopi.
Mikroskopetjane te ndertuar nga nje sistem i koordinuar lentesh me ane tete cilave sigurohet
nje pamje e sakte i preparatit mikroskopik.

Mikroskopet dallohen mes tyre bazuar ne gjatesine e valeve te rrezatimit elektromagnetik, qe

perdoret per te prodhuar pamjen, ne natyren dhe menyren e organizimit te sistemit te lenteve
si dhe ne metodat e perdorura per te pare pamjen mikroskopike.

Mikroskopet lejojne qe objektet mikroskopike te shihen me nje qartesi dhe kontrast ne rritje.
Qartesia eshte aftesia per te dalluar dy pika ne nje moster. Sa me e larte qartesia, aq me e
mire eshte pamja. Qartesia varet nga llojet e lenteve te perdorura dhe qendron ne perpjestim
te zhdrejte me gjatesine e vales se rrezatimit te perdorur.

Kontrasti eshte diferenca ne intensitet e marre midis pjeseve te ndryshme te pamjes.

Kontrasti mund te theksohet: a) nga perdorimi i ngjyruesve; b) nga rregullimi, qe i behet
pjeseve te mikroskopit, por zakonisht ne dem te qartesise.

Tre llojet kryesore te mikroskopeve te perdorur ne biologji jane: mikroskopi me drite (LM),
mikroskopi me trasmetim elektronesh (TEM) dhe mikroskopi me skanim elektronik (SEM).
Karakteristikat kryesore te tyre jane dhene ne tabelen me poshte:

[ Llojet e mikroskopeve I
Karateristikat LM TEM SEM
Qartesia 0,2 IJm 10 nm 1nm
Thellesia e E ulet Elarte Mesatare
fokusimit
Fusha e pamjes E mire E mire E kufizuar
Shkalla e E lehte E lehte Kerkon aftesi
veshtiresise ne
pergatitjen e
preparateve
Shpejtesia e E shpejte Pothuajse e E ngadalte
pergatitjes se shpejte
preparateve
Kostoja relative e E ulet E larte E larte
mikroskopit

Mikroskopi me drite

Ne studimet biologjike, ne punet e laboratorit dhe punet e kursit perdoren dy forma te

mikroskopit me drite: mikroskopi binokular dhe mikroskopi i diseksionit. Per pune me

137
projektesh me te perparuara perdoren edhe variante te tjera me te sofistikuara, qe sigurojne
nje cilesi pamje me te mire. Disa nga keto lloje te mikroskopeve me drite paraqiten me
poshte:

• Mikroskopi me ndriq,im (te fushes se erret), perfshin nje kondensator special, i cili
ben qe drita e pasqyruar dhe e zberthyer nga mostra te shikohet perkundrejt nje sfondi
te erret. Kjo metode eshte veq,anerisht e dobishme per vezhgimin mikroskopik te
llojeve afersisht te tejdukshem si dhe per vezhgimin e strukturave delikate si p.sh.,
flagjeli. Ne kete rast duhet te tregohet nje kujdes i veq,ante per perzgjedhjen e
trashesise se lamave, qe do te perdoren si edhe ne eleminimin e flluskave te ajrit dhe
pluhurit gjate pergatitjes se preparateve. Gjithashtu duhet patur parasysh se vaji
zhytes, qe perdoret per te vezhguar preparatet, duhet te vendoset mes kondensatorit
me fushe te erret dhe pjeses se poshtme te lameles.

• Mikroskopi me rrezatim ultraviolet, bazohet ne perdorimin e drites UV me gjatesi te

shkurter vale per te rritur qartesine. Mikroskopet me fluoreshence perdorin rrezatimin
ne gjatesine e valeve UV e dukshme per te bere, qe disa substanca me veti
fluoreshente natyrore (si p.sh., klorofili) te rezatoje drite ne nje gjatesi vale te
dukshme, proces, i cili ben te mundur identifikimin ose lokalizimin. Metoda eshte
veq,anerisht e dobishme kur llojet ngjyrosen me substanca fluoreshente, te cilat lidhen
me perberes specifike qelizore. Per vezhgimin me keto lloj mikroskopesh nevojiten
burime drite te veq,ante, lente te veq,anta si edhe nje sere filtrash, qe perdoren per te
eleminuar mundesine e demtimit te syve te perdoruesit.

• Mikroskopet me kontrast faze, jane te dobishem per te rritur kontrastin kur vezhgohen
lloje te tejdukshem. Keto lloj mikroskopesh jane me te mire se mikroskopet me
ndriq,im, sepse permes tyre fitohet nje pamje me i mire i pjeses se brendshme te
mostres ne vezhgim. Vrojtimet me mikroskopin me kontrast faze bazohen ne efektet
interferuese ndertuese dhe shkaterruese, qe shkaktohen mbi pamjen. Keto efekte jane
te dukslune me rritjen e kontrastit. Per te patur nje vezhgim me te mire duhet te behen
rregullimet e nevojshme per secilen Iente objektivi. Gjithashtu edhe levizjet e
mikroskopit duhet te behen me kujdes per te marre rezultatet me te mira.

• Nomarski ose mikroskopi me kontrast interference diferenciale (DIC) jep nje pamje
ire-dimensional. Pamja, qe merret eshte me teper optike se morfologjike. Duhet te
tregohet kujdes ne interpretimin e rezultateve te ketij lloj vezhgimi. Nje nga
perparesite e kesaj teknike eshte thellesia shume e kufizuar e fokusit, qe lejon "
seksionimet optike".

• Mikroskopet me drite te polarizuar mund te perdoren per te zbuluar pranine dhe

orientimin e perberesve me aktivitet optik ne llojet biologjike (p.sh., kokrrat e
niseshtese, fibrat e celulozes, etj). Parimi i funksionimit eshte ndriq,imi i preparatit
perkundrejt nje fushe te erret.

138
Mikroskopi elektronik

Mikroskopet elektronike ofrojne nje qartesi te pamjes rreth 200 here me te mlre se
mikroskopet me drite, kjo sepse ata perdorin fasho elekronike. Elektronet e prodhuara nga
nje filament tungsteni, qe vepron ne vakum fokusohen nga elektro-magnetet. TEM dhe SEM
ndryshojne ne menyren me te cilen fashot elektronike bashkeveprojne me preparatin ne
studim. Ne rastin e TEM, rrezet kalojne nepermjet preparatit (figura X), nderkohe qe ne
rastin e SEM rrezet skanohen permes preparatit dhe pasqyrohen nga siperfaqja e tij (figura
X). Ne te dyja rastet, rrezet duhet te bien ne nje ekran fluoreshent perpara se pamja te mund
te shihet. Pamjet e qendrueshme (mikrografet) jane prodhuar pas fokusimit te rrezeve ne nje
film fotografik. Ne rastet kur duhet te punohet me nje aparature te tille nevojitet nje trajnim .
paraprak perpara perdorimit me korrektesi te aparatit.

Burimii Fashoja paresore

Fashojae
elektmn...,
lentet kondensuese
D ..
elektroneve e elektroneve

Lentet
elektromanjetike elektomanjetike
lentet
Pamja
elektromanjetike 1 a
neoknlar
te objektivit
lentet
elektromanjetike 1 -. Elektronet :-. .
te pmjektorit dytesore
I
Ekrani flumeshent Kampioni
ose ne stu.dim
Iastra fotografike Shn:mefisllllesi

l\fikroskop elektro:nik me transmetim l\fikroskop elektroDik me skanim

(TEI\f) (SEl\f)

Figura X.

Gjithsesi, mikroskopet elektronike jane shume te rendesishem ne biologji, sidomos ne rastet e

meposhtme:

• Per te treguar ultrastrukturen qelizore (TEM)

• Per te treguar karakteristikat e siperfaqes te organizmit (SEM)

• Per te percaktuar ndryshimet ne numer, permase, forme dhe gjendje te qelizave dhe
organeleve (TEM)

• Per te kryer studime sasiore te qelizave dhe natyres se organeleve (TEM).

139
 -----::y-
i

PERGATITJA E PREPARATEVE MIKROSKOPIKE PER MIKROSKOPIN ME

DRITE

Teknikat e pergatitjes se preparateve mikroskopike jane vendimtare ne sigurimin e suksesit te

kerkimeve biologjike ne nivelin mikroskopik. Kjo pasi perpunimet kimike dhe fizike, qe
nevojiten per kete proces mund te ndikojne lehtesisht ne prodhimin e fakteve artificiale, te
cilet mund te keqinterpretohen ne pamjen e perftuar. Hapat baze, qe ndiqen per pergatitjen e
preparateve ne pergjithesi jane te ngjashme, por hollesite e sakta (p.sh., koha, kimikatet e
nevojshme dhe perqendrimet e tyre) ndryshojne sipas materialit, qe studiohet dhe qellimit per
te cilin studiohet.

Fiksimi kimik

Qellimi kryesor i procesit te fiksimit eshte te ruaje materialin biologjik ne nje menyre sa me
te afert me pamjen e tij ne gjendjen e gjalle. Procesi i fiksimit, ne rastin e pergatitjes se
preparateve mikroskopike, eshte shume me i rendesishem dhe delikat se procesi i fiksimit te
nje lloji per studim te pergjithshem, per te cilin folem me pare. Ne kete rast flitet per fiksim
te pjeseve mete vogla te nivelit te indeve ose qelizave, te cilat duhet te fiksohen per studim.

Tretesirat fiksuese te perdorura per pergatitjen e preparateve mikroskopike kane per qellim:

• te depertojne me shpejtesi per te ndaluar ndryshimet pas vdekjes ne qelize

• te mpiksin permbajtjen e qelizes duke e transformuar ate ne substanca te patretshme

• te mbrojne indet nga tkurrja dhe shnderrimi gjate perpunimit te mevonshem te tyre

• te krijojne kushtet e nevojshme qe organelet qelizore te jene lehtesisht te

perzgjedhshme dhe qartesisht te dallueshme kur te ngjyrosen.

Tretesirat fiksuese jane zakonisht perzjerje te kimikateve te perzgjedhura ne baze te

karakteristikave te tyre. Perzgjedhja, qe dote beni ju per tretesiren fiksuese, midis nje numri
te madh recetash, qe mund te keni ne dispozicion, varet nga dy karakteristika: lloji i kerkimit
dhe natyra e materialit biologjik ne studim. Fiksimet "e pakujdesshme" mund te prodhojne
fakte artificiale, veyanerisht kur perdoren fiksues mpikes. Kur vendosni per perdorimin e nje
fiksuesi per pergatitjen e preparateve mikroskopike duhen pasur parasysh pikat e meposhtme:

• Perdomi tretesira te fresketa: disa nga tretesirat e fiksuesve te lenget jane te

paqendrueshme dhe nuk e kryejne mire funksionin e tyre ne qofte se ruhen per nje
kohe te gjate. Mos i riperdorni fiksuesit.

• Zakonisht perdomi mjaftueshem leng fiksues ne raport me vellimin e materialit, qe do

te fiksohet Go me pak se 10 njesi fiksuese: I njesi te vellimit te mostres).

• Shmangni fiksimet nen kohen e duhur dhe fiksimet pertej kohes se nevojshme. Koha
optimale per te realizuar fiksimin, do te jete ne funksion te disa faktoreve midis te
cileve permendim:
140
 o Kapacitetin depertues te fiksuesit.

o Permasave te copes se indit ne studim. Permasat e indit zakonisht duhet te

jene te vogla dhe raporti siperfaqe/vellim te jete sa me i madh qe te jete e
mundur.

o Llojin e indit, qe do te fiksohet. Indet e njetrajtshem fiksohen me shpejt se

indet komplekse, pasi nje perberes round te krijoje nje barriere per te tjeret.
Prania e kitines zakonisht nenkupton nje shpejtesi mete vogel depertimi. Indet
e mbushura me ajer round te kufizojne depertimin, duke e here te veshtire ,
zhytjen e llojit ne studim. Ky fakt round te kapercehet nese fiksimi realizohet
ne vakum te pjesshem.

o Temperaturen: rritja e temperatures ndikon ne rritjen e shpejtesise se

depertimit, por gjithashtu tenton qe indet te behen mete brishte.

• Pas fiksimit lloji i perpunuar duhet te lahet teresisht: mbetjet nga fiksimi round te
interferojne me proceset pasuese. Larja round te kryhet me uje ose me nje tretesire
tjeter te pershtatshem.

Tharja dhe pastrimi

Permbajtja e larte' e ujit ne ind zakonisht pengon proceset pasuese, prandaj lind
domosdoshmeria e tharjes. Kjo realizohet permes perdorimit te nje tretesi organik. Me kete
tretes formohen nje seri tretesirash me perqendrime te caktuara duke filluar nga uji i paster
deri tek tretesi i paster. Ne histologji jane me te zakonshme perzjerjet etanolluje. Largimi i
ujit duhet te behet me kujdes, duke perdorur skeda qe pershkruajne kohen per te shmangur
demtimet dhe veshtiresite. Asnjehere mos u nxitoni sepse tharjajo e plote ndikon me teper se
<;do gje tjeter ne demtimin e nje preparati. Kujdes, ne rastin e mostrave delikate perzjeija e
tretesirave ne ene round t'i demtoje ato me shume sesa transporti i tyre. Tretesirat duhet te
perzihen me kujdes perpara perdorimit te tyre (perpara se lloji te zhytet ne to).

Kimikatet e perdorura per tharje zakonisht nuk jane te tretshme ne mjedis zhytes, ne
tretesiren fiksuese, keshtu qe indet duhet te futen fillimisht ne nje mjedis (leng) te
ndermjetem, te perzjere zakonisht me dylle ose rreshire.

Keto lengje e bejne indin te tejdukshem dhe njihen edhe si agjente pastrues. Me gjeresisht
perdoren hidrokarburet si per shembull ksileni. Por shume prej tyre jane substanca me veti
avulluese, qe paraqesin rrezik per shendetin e njeriut dhe tentojne te ngurtesojne shume
shpejt indet.

Vajrat pastrues si p.sh., vaji i karafilit dhe vaji i cedrit jane mete sigurte, por mete ngadalte
ne veprimin e tyre. Terpinoli eshte i dobishem meqe nuk kerkon largim te plote te ujit dhe
round te perdoret drejtperdrejt nga etanol 90% v/v. Tregoni kujdes qe <;do gjurme vaji te
largohet gjate fazave te zhytjes, ndryshe lloji nuk do te fiksohet mire.

141
Fiksimi dhe seksionimi (prerja)

Fiksimi perfshin zhytjen e llojit ne nje mjedis tc ngurte, i cili do te perdoret si mbeshtetje
gjate prerjes. Per kete lloji kalohet nepermjet nje seri tretesirash, te cilave u rritet gradualisht
perqendrimi i materialit fiksues (p.sh., dyll ose rreshire) te tretur ne agjente thares ose
pastrues, ose zhytet drejtperdrejte ne agjentet e paster fiksues.

Realizohen disa ndryshime te materialeve fiksuese per te siguruar largimin edhe te gjurmeve
me te fundit te tretesit. Pas ketij momenti kalohet ne procesin e ngurtesimit te fiksuesit
permes ftohjes ose polimerizimit. Ne libra te specializuar mund te gjenden procedura teper te
sakta, sipas llojit te materialit, qe do te perpunohet. Lloji duhet te orientohet me shume
kujdes gjate procesit te ngurtesimit per te lehtesuar prerjen e mevonshme te tij sipas planeve
te caktuara.

Qellimi i prerjes eshte te krijoje nje fete sa mete holle te indit, te pershtatshme per te verejtur
detaje qelizore me nje qartesi maksimale. Pasi ta keni rregulluar materialin mund te filloje
prerja duke perdorur nje mikrotom. Teknikat e prerjes te seksioneve te indeve te caktuara
jane komplekse dhe kerkojne kohe per t'u familjarizuar dhe perfeksionuar.

Pas pergatitjes se seksioneve, prerjet ngjiten mbi lama pasi sheshohen drejtperdrejt mbi lame
ose ne nje banjo uji. Prerjet ngjiten mbi lame pasi lama eshte lyer me nje shtrese te holle
albumine dhe pas kesaj preparati thahet.

Per disa procedura te caktuara llojet ngrijne ne izopentan, freon ose akull te thate/perzjerje
etanoli dhe me pas ruhen ne -20°C derisa te priten. Prerja kryhet ne nje dhome te ftohte
(kriostat) ku ndodhet edhe mikrotomi. Prerjet e perfituara vendosen drejtperdrejt mbi lamen
prej qelqi. Nese preparatet e pergatitura duhet te ruhen, lamat vendosen ne nje thares ne
frigorifer, por kjo eshte e mundur vetem per periudha te shkurtra.

Ne disa raste prerjet mund te behen edhe me dore kryesisht ne rastet kur kemi te bejme me
materiale biologjike relativisht te ngjeshura si p.sh., rrenjet, kercejte ose ne rastin e bimeve te
herbarit. Per kete:

1. Kapni me kujdes objektin ndermjet gishtit tregues dhe gishtit te madh te dores

2. V endosni berry lin tuaj perkundrejt brinjes tuaj per te patur sa me teper qendrueshmeri

3. Ne njeren dore mbani nje brisk te mprehte (me tehun te drejtuar nga vetja), ndersa ne
tjetren materialin biologjik

4. Terhiqeni briskun drejt vetes suaj ne menyre qe te prisni nje fete sa me te holle nga
materiali qe keni ne studim

5. Perseriteni kete veprim me shpejtesi duke e shtyre objektin me ngadale lart me gishtin
emadh

6. Hidhini prerjet ne nje gote me uje.

142
Kjo eshte .nje procedure e nderlikuar qe kerkon praktike. Per kete mund te nevojitet qe te
lubrifikoni tehun e briskut ose materialin biologjik qe perdorni duke i lagur ato perpara
prerjes. Materiale te imta si p.sh., ne rastin e gjetheve, priten me mire kur mbeshteten ne
menyre gjatesore ne dy gjysma cilindrike te palces te shtogut ose te nje karrote te fresket.
Gjithmone beni shume prerje, pasi mes tyre shpesh vetem nje porcion mund te jete
mjaftueshmerisht i holle per t'u perdorur. Prerjet me te mira zakonisht jane ato ne forme
pyke, ose ne forme koni, me skaje te holle.

Ngjyrosja

Preparatet mikroskopike pas pergatitjes se tyre ngjyrosen. Qellimi i ngjyrosjes ne mikroskopi .

eshte:

• Te rrite kontrastin e imazhit te perfituar

• Te identifikoje komponentet kimike me interes

• Te lokalizoje indet e ve9ante, qelizat ose organelet.

Kjo arrihet ne menyra te ndryshme per lloje te ndryshem te mikroskopeve. Ne mikroskopin

standart me drite, kontrasti arrihet duke ngjyrosur strukturen per te cilen ka interes me nje
ngjyre te caktuar. Ne mikroskopin UV, kontrasti perftohet duke perdorur ngjyrime
fluoreshente. Mbani parasysh se karakteristikat fiziko-kimike te ngjyruesit ndikojne ne
ngjitjen e tij ne struktura te caktuara, nderkohe qe ne disa raste te tjera ai mund te depertoje
lirshem permes membranave qelizore.

Ngjyruesit, qe perdoren ne mikroskopin me drite, kategorizohen sipas ngarkeses se

molekules se ngjyruesit. Ngjyrues si hematoksilina, ne te cilen pjesa ngjyrosese eshte kation
me ngarkese pozitive quhen acidofilike, ndersa ngjyrues si eozina, ne te cilen pjesa
ngjyrosese eshte anion me ngarkese negative quhen bazofilike.

Ngjyruesit acide tentojne te ngjyrosin te gjithe perberesit e indit, sidomos ne mjedis me pH te

ulet, dhe perdoren me teper si ngjyrues dytesore (ngjyrosin pjeset e pangjyrosura nga
ngjyruesi fillestar). Ngjyrimi eshte progresiv nese strukturat, qe ngjyrosen e marrin
ngjyruesin ne menyre te diferencuar.

Ngjyrimi eshte regresiv nese fillimisht kemi mbingjyrosje, e cila ndiqet nga proces1 1
9ngjyrimit te atyre strukturave, qe nuk e mbajne fort ngjyruesin p.sh., ngjyrimi Gram. Disa
ngjyrues, qe veprojne mbi qelizat e gjalla (p.sh., e kuqja neutrale) perdoren per te percaktuar
"sa aktive" jane qelizat ose pH-in e organeleve te ndryshme qelizore si p.sh., te vakuolave te
bimeve. Ndersa ngjyruesit qe veprojne mbi qelizat e vdekura (p.sh., blu Evans) nuk veprojne
mbi qelizat e gjalla, Keta ngjyrues perdoren per te shqyrtuar vdekshmerine e qelizave.

Ngjyrimi dhe procedurat e ngjyrimit

Sot njihen nje numer i madh ngjyruesish, qe perdoren per mikroskopin me drite. Per
percaktimin e sakte te ngjyruesit, qe mund t'iu ndihmoje ne kryerjen me sukses te punes suaj,
143
duhet te konsultoni tekste te pershtatshme, te cilet japin detaje te plota dhe sqarojne menyren
se si pergatiten ngjyruesit dhe proceduren e perdorimit te tyre.

Ngjyruesit per mikroskopin me drite normalisht perdoren ne nje nga kater metodat e
meposhtrne:

• Zhytja e prerjeve ne ngjyrues.

• Aplikimi i ngjyruesit ne materialin e fiksuar mbi lame p.sh., kur ngjyrosen bakteret
dhe gjaku.
• Hedhja e ngjyruesit nen lamelen e vendosur mbi prerje.
• Zhytja e preparateve mikroskopike te pergatitura ne enen me ngjyrues. Kjo metode
eshte e mire per ngjyrimet ne siperfaqe te medha.

Montimi i prerjeve

Montimi ni! ti! lagi!sht

Ky lloj montimi perdoret per vezhgimin e llojeve te fresketa dhe realizohet sipas ketyre
hapave:

1. Izoloni mostren;
2. Vendoseni mostren ne nje pike te lenget (uje i fresket, uje deti etj.) mbi nje lame
mikroskopi;
3. Me kujdes, duke perdorur pinceta ose dy gjilpera preparimi, vendosni nje lamele mbi
piken e lengut (shmangni me kujdes flluskat ajrit).
4. Largoni ujin e tepert anash lameles me ane te nje leter thithese.

Pi!rgatitja e preparative mikroskopike ti! pi!rkohshi!m

Montimi i perkohshem ne thelb perfshin pergatitjen e preparative mikroskopike te lageshta,

me nje kohe te shkurter perdorimi, te cilat ne pergjithesi perdoren per qellime identifikimi.
Mund te jete e nevojshme qe materiali biologjik, i cili do te perdoret per formimin e
preparateve te perkohshem, te pastrohet. Ne kete rast substanca, qe rekomandohet te perdoret
eshte laktofenoli.

Pi!rgatitja e preparateve mikroskopiki! ti! pi!rherslzi!m

Pergatitja e preparateve mikroskopike te perhershem nenkupton pergatitjen e preparateve

mikroskopike, te cilet mund te perdoren per nje kohe shume te gjate. Keto lloj preparatesh
pergatiten ne menyre te tille qe te mund te mbrojne per nje kohe te gjate pergatesen e tyre
biologjike nga demtimet dhe shkaterimet e mundshme me natyre kimike dhe biologjike.

Preparatet mikroskopike te perhershme pergatiten duke mbuluar pergatesen biologjike ne nje

lame me nje lamele. Substancat, qe perdoren per te pergatitur keto pergatesa mikroskopike
jane rezina te pastra te tretura ne nje tretes, qe avullon me ngadale. Nje preparat i perhershem
i mire ka keto karakteristika: qendron i qarte edhe me kalimin e kohes, eshte kimikisht inert
dhe ngurtesohet shpejt.
144
Rreshirat natyrale, si balsami i Kanadase, kerkojne nje kohe te gjate per t'u thare. Ato
tentojne te ngjyrosen me teper dhe te plasariten me kalimin e kohes. Rreshirat e reja sintetike
dhe plastike si DPX® jane mete mira. Ato thahen shpejt, nuk plasariten dhe nuk zverdhen
me kalimin e kohes. Per indet me perberes te tretshem ne tretesat organike rekomandohet
pergatitja dhe montimi i preparateve mikroskopike ne nje mjedis ujor te tipit te xhelatines ose
glicerolit. Ne punen praktike ne biologji, per pergatitjen e c;do preparati mikroskopik te
vec;ante, perpara fillimit te punes te percaktohet me hollesi dhe saktesi se c;'lloj montimi eshte
i rekomandueshem per c;do prerje te vec;ante.

Procedura e rekomanduar per ngritjen e nje preparati biologjik ne lame eshte:

1. Vendosni nje sasi te vogel te mostres mbi siperfaqen e lames.

2. Vendosni lamelen me njeren nga buzet e saj mbi lame ne nje kend rreth 60°, duke e
kapur ne skajin tjeter me nje pincete laboratorike.

3. Uleni lamelen me kujdes dhe ngadale mbi mostren, qe keni vendosur ne lame, duke u
kujdesur qe te zhvendosni ajrin, i cili mund te ndodhet ndermjet lames dhe lameles.

4. Shtypni me kujdes nga qendra - jashte per te shpemdare ne menyre te njetrajtshme

substancen, qe keni perdorur per montimin e preparatit.

5. Lereni tretesin e perdorur qe te avulloje. Menyra me e mire per t'a realizuar kete eshte
qe preparati te vendoset ne nje mjedis ku mund te behet tharja e ngadalte e tij. Nese
koha per pergatitjen e preparatit eshte e shkurter, si substanca per montim mund te
perdoren lende sintetike, te cilat tolerojne tharjen ne nje kohe te shkurter.

Pi!rgatitja e preparateve mikroskopike me ngjesltje

Pergatitja e preparateve mikroskopike me ngjeshje, nevojitet per c;do tip pergatese biologjike.
Llojet me permasa te vogla mund te ngjishen pas montimit te tyre ne preparatet mikroskopike
duke ushtruar me ane te gershereve shtrenguese nje trysni te lehte mbi lamelen. Llojet me
permasa me medha mund te ngjishen ndermjet dy lamave perpara se te fiksohen dhe te
montohen ne preparat te perhershem ose te perkohshem. Kjo dote siguronte pergatitjen e nje
preparati me cilesi mete larte per t'u vezhguar dhe per t'u studiuar.

145
 .. ,T

VEZHGIMI I LLOJEVE

Ndertimi dhe perdorimi i mikroskopit me drite

l\lfilrrockoni
1\.i...l..i'\...i
l... ·u _tJj_ me rlritP. P.shtii
..i.i.~ V
__ .._.._ J....ij'-" ng~ .i
niP
_. ....... mietPt
.__~.
"-..} .1..1.-UJ..L.L 'J.i.V me·· te··
_.._ ffiP<Cimr.rP
..l..l _-...._ .1. ji- rP.nrliicishme
l . V ..._ _ _ _ U.l. ..Lli. ne·· -pe""rrlnret
'1._ ~
J..U-V.i. DP
..~.__.

praktikat e biologjise. Perdorimi i sakte i tij perben nje nga aftesite thelbesore ne
biologji. Nje mikroskop standart binokular ndertohet nga njesi optike te ndryshme si
okulari, objektivi dhe kondensatori. Keto vendosen ne nje stativ ne te cilin eshte e
kapur nje tavoline pune, qe sherben per mbajtjen e preparatit. Nje mikroskop
monokular ndertohet ne te njejten menyre, por ka vetem nje lente okulari ne vend te dy
te tillave.

Ndertimi i mikroskopit binokular me drite

Perpara se te perdomi <;faredo lloj mikroskopi, duhet te njihni pjeset perberese te tij.
Asnjehere mos mendoni se personi, qe ka perdorur me pare mikroskopin tuaj e ka lene
ate ne rregull. Perve<; ndryshimeve, qe gjenden tek syte e perdoruesve, mikroskopi ka
nevoje qe te rregullohet per <;do kombinim lentesh te perdorur me pare.

Pro<;edurat e renditura me poshte jane thjeshtuar ne menyre qe ju te mund te vini ne

pune mikroskope te thjeshte ne nje minimum kohe. Kur te punoni me mikroskop
binokular kini parasysh qe te:

1. Vendosni mikroskopin ne nje pozicion te pershtatshem mbi tavoline. Rregulloni

stalin tuaj ne menyre qe te mund te punoni lirshem me fokusin dhe komandat e
mikroskopit. Shperdridhni kabllin elektrik, futeni ne prize dhe ndizeni
mikroskopin pasi te siguroheni me pare qe intensiteti i drites eshte vendosur ne
minimum (rregulloni intensitetin e drites ne rreth 2/3 e maksimumit).

2. Zgjidhni objektivin me fuqi mete vogel (p.sh. ate x4). Sigurohuni qe objektivi
te jete vendosur saktesisht ne folene e vet (ne kete rast degjohet nje kercitje e
lehte).

3. Rregulloni lentet e okulareve sipas largesise interpupilare, qe keni. Pas ketij

rregullimi duhet te shikoni nje fushe-pamje ne forme rrethi. Nese jo, rrisni, ose
zvogeloni largesine ndermjet okulareve.

4. Ne tavolinen e punes te mikroskopit vendosni nje preparat te gatshem. Ne fillim

ekzaminojeni ate kundrejt nje burimi drite dhe vereni me kujdes pozicionin,
ngjyren dhe formen e jashtme te materialit. Vendosni preparatin ne mikroskop,
fiksojeni (me fiksuesit anash tavolines se punes se mikroskopit) dhe duke u
nisur nga anet, vendoseni ate me ndihmen e levave, qe spostojne majtas,
djathtas, para dhe mbrapa, ne menyre qe materiali te jete mbi burimin e drites.

5. Fokusoni pamjen e materialit duke perdorur ne fillim makroviden dhe me pas

mikroviden. Kjo pamje do te jete e kthyer koke poshte ne krahasim me pamjen e
fituar, kur vrojtoni drejtperdrejte preparatin.

• Nese te dy lentet e okulareve mund te rregullohen, vendosni te dy syte

ne mikroskop. Mbyllni syrin e majte, shikoni ne okularin e djathte me
syrin tuaj te djathte dhe fokusoni pamjen ne qender te fushe-pamjes me
146
 ndihmen e levave te pozicionit. Tani, mbyllni syrin e djathte, shikoni
permes okularit te majte me syrin tuaj te majte dhe fokusoni pamjen
duke rrotulluar okularin. Mbani shenim pozicionet per perdorimet e
mevonshme.

• Ne rastin kur mund te rregullohet vetem okulari i majte, mbyllni syrin e

majte, vrojtoni me syrin tuaj te djathte permes okularit te djathte te
palevizshem dhe fokusoni pamjen me ane te lev ave te pozicionit. Me pas
mbyllni syrin tuaj te djathte, vrojtoni me syrin tuaj te majte permes
okularit te majte dhe fokusoni pamjen duke rrotulluar okularin. Mbani
shenim vendosjen per perdorimet e mevonshme.

6. Mbyllni diafragmen e kondesatorit dhe pastaj hapeni ate deri ne nje pozicion ku
hapja e metejshme nuk ka efekt ne rrezatimin e pamjes. Buzet e diafragmes nuk
duhet te dalin ne fushe-pamje. Nese ka shume drite, ulni intesitetin e drites.

7. Fokusoni kondensatorin. Vendosni nje objekt opak me maje (nje laps me maje
te mprehte) ne qender te burimit te drites. Rregulloni kondensatorin derisa maja
e lapsit te jete ne fokus. Kontrolloni qe diafragma e kondensatorit te jete jashte
fushe-pamjes.

8. Per zmadhim me te madh, kaloni tek objektivi pasues (p.sh. x 10), duke
kontrolluar me pare qe ka vend mjaftueshem per te. Rregulloni fokusin duke
perdorur vetem mikroviden. Nese objekti, qe ju deshironi te shikoni, eshte ne
qender te fushe-pamjes me objektivin x 4, atehere ai duhet te jete ne fushe-
pamje edhe 'me objektivin x 10. Kontrolloni diafragmen e kondensatorit dhe
kondensatorin si me pare.

9. Kur te keni perfunduar se perdoruri mikroskopin, hiqni preparatin e fundit dhe

pastroni tavolinen e punes. Ulni intesitetin e drites ne minimum dhe me pas
fikeni llampen. Pastroni okularet me nje cope te pershtatshme. Beni kujdes qe
objektivet te jene te paster. Hiqeni mikroskopin nga drita dhe mbeshtillni
kabllin elektrik rreth stativit. Vendosni mbulesen e mikroskopit.

Problemet qe hasen gjate vrojtimit me mikroskopin me drite dhe zgjidhjet e

mundshme

Gjate vrojtimit me mikroskopin me drite ne disa raste nuk merret pamje, por perfitohet
nje pamje shume e erresuar ose nje pamje e erresuar dhe e ndri<;uar ne menyre te
<;rregullt, disa nga arsyet e ketij fakti mund te jene nder arsyet e mer arsyet e
meposhtme:

• Mikroskopi nuk eshte i ndezur (kontrollo prizen).

• Llampa eshte me intensitet minimal apo e fikur.

• Objektivi nuk eshte ne folene e tij.

• Diafragma eshte e mbyllur shume ose nuk eshte ne qender.

• Llampa eshte djegur.

147
Ne rastet kur perfitohet nje pamje e mire dhe e fokusuar, por e zbehte dhe e paqarte,
disa nga arsyet e mundshme mund te jene:

• Difragma ka nevoje te mbyllet me shume.

• Kondensatori ka nevoje te rregullohet.

Ne rastet kur perfitohet nje pamje me hije dhe qe nuk mund te fokusohet disa nga arsyet
e mundshme mund te jene:

• Objektivi eshte i piset.

• Preparati eshte i piset.

• Preparati eshte· vendosur mbrapsht.

• Preparati nuk mbeshtetet plotesisht ne tavolinen e punes.

• Okularet nukjane vendosur ne menyre te pershtatshme per syte e vrojtuesit.

• Fokusim i perkryer ne fund te punes.

Ne rastet kur verehet pluhur dhe papasterti ne fushe-pamje disa nga arsyet e mundshme
mund te jene:

• Okularet jane te papaster.

• Preparati eshte i piset.

• Papasterti ne xhamin e llampes apo ne lentet e kondensatorit.

Procedura per vrojtimin e preparateve transparente

Gjate vrojtimit ne mikroskopin me drite disa preparate te ngjyrosur dhe te gjitha

objektet pa ngjyre jane te veshtira per t'u pare, por keto veshtiresi menjanohen nese
mikroskopi rregullohet sipas procedurave te mesiperme; si p.sh., kontrasti mund te
rregullohet duke mbyllur diafragmen e kondensatorit. Mbyllja e diagrames ben qe buzet
e saj te shfaqen rreth kufijve te objektit. Kjo e erreson pamjen e struktures se vertete te
materialit dhe ne disa raste mund te 9oje dhe ne humbje te rezolucionit te pamjes se
perfituar. Megjithate, eshte fakt se nje pamje me kontrast te rritur mund te interpretohet
me Iehte.

Per te kuptuar me mire se si funksionon nje mikroskop i zakonshem me drite le te

shikojme se pari pjeset perberese te tij si dhe disa nga menyrat qe mund te perdoren per
mire perdorimin e tyre. Ne figuren ZZ, jepet nje diagrame e mikroskopit binokular
Olympus modeli CH. Sikundetr mund te verehet edhe nga figura e mesiperme
mikroskopi me drite perbehet nga pjeset e pershkryara me meposhte.

Llampa (1) e vendosur ne hazen e stativit (2) siguron burimin e drites. Intensiteti i
drites kontrollohet nga nje 9eles ndezes-fikes dhe roleja e intensitetit (3). Asnjehere

148
mos perdomi intensitetin maksimal sepse ne kete rast jetegjatesia e llampes zvogelohet.
Pozicioni i 2/3 apo 3/4 i maksimumit eshte i pershtatshem per vwzhgimin e shumices
sw materialeve mikroskopike. Nje diafragme mund te vendoset afer llampes per te
kontrolluar zonen e ndri9imit (nuk eshte i pranishem ne kete model).

Figura ZZ. Diagrame e mikroskopit binokular Olympus modeli CH.

Rregulluesi i kondesatorit (4) fokuson driten nga sistemi i lenteve te kondensatorit (5)
tek materiali dhe projekton pamjen e materialit tek lentet e objektivit. Nese perdoret ne
menyren e duhur, ai siguron rezolucionin mete mire te mundshem.

Diafragma e kondensatorit (6) kontrollon sasine e drites, qe hyn dhe del nga
kondensatori. Hapja e saj mund te rregullohet duke perdorur leven e diafragmes se
kondensatorit (7). Perdoreni kete per te zvogeluar rrezatimin dhe per te theksuar
kontrastin e pamjes duke zvogeluar sasine e drites, qe arrin tek lentet e objektivit.

Materiali (zakonisht i vendosur mbi nje lame) futet ne nje kllape mekanike ose nje
mbajtes lame (8). Dy leva ju lejojne ta levizni lam en sipas planeve x dhe y. Makro dhe
mikrovida (9) rregullojne largesine e tavolines se punes nga sistemi i lenteve. Beni
kujdes qe gjate spostimit te tavolines se punes te mos godisni lentet e objektiveve.

Lentet e objektiveve (1 0) paraqesin pamjen e pare te zmadhuar. Ata jane perberesit me

te rendesishem te 9do mikroskopi pasi cilesia e tyre percakton rezolucionin, thellesine e
fushe-pamjes dhe devijimet gjate fokusimit optik. Objektivet jane te vendosur tek
mulliri (11 ). Beni kujdes qe te mos goditni tavolinen e punes me objektivin me fuqi
zmadhimi me te madh, gjate rrotullimit te mullirit. Kur lentet vendosen ne pozicionin e
sakte degjohet nje kercitje e vogel. Aftesia zmadhuese e 9do objektivi shkruhet ne ane
te tij. Nje set normal perbehet nga objektivet x4, xlO, x40 dhe xlOO (perdoret si
objektiv me imersion).

Lentet e okulareve (12) perdoren per te zmadhuar me teper pamjen dhe per ta vendosur
ate ne nje forme dhe pozicion te pershtatshem per vrojtim. Aftesia zmadhuese e
okulareve eshte e shkruar tek mbajtesi i tyre (zakonisht x 10). Duke rrotulluar nje apo te
149
dy okularet, ju mund te rregulloni ndryshimet optike ndermjet dy syve tuaj. Shkalla e
largesise midis pupilave (interpupilare) (13) mund te rregullohet ne rastet kur perdorues
1e ndryshem te mikroskopit kane largesi interpupiiare te ndryshme.
Vida ne ane (14) mundeson rrotullimin e bazes ku jane te vendosur okularet (15) ne
menyre qe nje vrojtues mund te shikoje materialin pa kembyer pozicionin me ju dhe ill!
levizur mikroskopin. Nese lirohet shume, baza mund te shkeputet nga objektivi, prandaj
beni kujdes ta shtrengoni perseri Ieven pas perdorimit te mikroskopit.

Procedura per perdorimin e objektiveve me zhytje ne vaj cedri (vezhgimi me

imersion)

Procedura per perdorimin e objektiveve me zhytje ne vaj cedri (vezhgirni me imersion)

siguron rezolucionin maksimal, qe mund te jape nje mikroskop me drite. Vaji i cedrit,
vendoset ndermjet lentes se objektivit dhe Iameles. Vaji ka te njejtin indeks te
perthyerjes me xhamat e lenteve, ne kete menyre zvogelohet humbja e drites si pasoje e
pasqyrimit dhe perthyerjes nga siperfaqja e xhamit. Kjo procedure rrit rezolucionin,
ndri<;imin dhe qartesine e pamjes dhe zvogelon shfokusimet. Perdomi objektivet me vaj
cedri si me poshte:

1. Sigurohuni qe materiali, i cili ju intereson eshte ne fushe-pamje kur perdomi

objektivin x40.

2. Vendosni nje pike te vogel te vajit per zhytje ne zonen e ndri<;uar mbi lamele,
pasi te keni larguar me pare objektivin x40. Kurre mos perdomi shume vaj, ai
mund te rrjedhe nga lama dhe te beje pis mikroskopin.

3. Vendosni objektivin me fuqi zmadhuese te madhe ne folene e vet pasi te jeni

siguruar qe ka vend mjaftueshem midis tavolines se punes dhe objektiveve.
Fokusoni materialin duke perdorur vetem mikroviden. Ju mund te keni nevoje
per nje intensitet mete madh drite.

4. Rregulloni diafragmen e kondensatorit njesoj si per lentet e tjera.

5. Pasi te mbaroni, pastroni me kujdes vajin e perdorur, si nga objektivi, ashtu dhe
nga preparati, me ndihmen e nje cope te pershtatshme.

Kujdesi dhe mirembatja e mikroskopit

Mikroskopet jane mjete pre<;izioni shume delikate. Veproni me to me kujdes dhe

asnjehere mos ushtroni force tek levat. Kurre mos prekni siperfaqet prej qelqi me
ndonje gje ~eter perve<; copes se paster dhe te thate, te pershtatshme per lentet. Fiksoni
ne mendje se nje riparim mund te kushtoje shume.

Nese i nderroni vendin nje mikroskopi, mbani stativin me nje dore dhe doren tjeter
vendoseni ne bazen e mikroskopit. Gjithmone mbajeni mikroskopin ne pozicionin
vertikal (ndryshe okularet mund te bien). Uleni mikroskopin ne vend me kujdes.
Pastroni Ientet me ndihmen e nje cope te paster dhe te thate. Mos i prekni lentet me
gishta, pasi gjurmet me yndyre jane te veshtira per t'u pastruar. Mos lejoni asnje tretes
(duke perfshire ketu dhe ujin) te bjere ne kontakt me lentet. Uji i detit mund t'i demtoje
shume ato.
150
Mikroskopi i diseksionit (stereomikroskopi)

Mikroskopi i diseksionit (figura AAA) eshte nje stereomikroskop, i cili perdoret per
zmadhime nga x4 deri ne x50. Ne kete rast kerkohet nje largesi e caktuar ndermjet
objektivave dhe tavolines se punes, pasi materiali, qe vrojtohet nuk eshte i sheshte dhe
duhet te perdoren mjete diseksioni.

Figura AAA. Mikroskopi i diseksionit (steriomikroskop)

Nje stereomikroskop perbehet nga dy sisteme lentesh te ndara, nje per secilin sy. Disa
mikroskope i kane te perfshire brenda tyre lentet e zmadhimit. Okularet jane te perkulur
me 15 grade kundrejte njeri-tjetrit dhe truri e perpunon pamjen e marre ne tre permasa,
njesoj si nje pamje normale.

INTERPRETIMI I PAMJEVE TE MARRA NE MIKROSKOP

Pamjet e marra ne mikroskop, qofte ato te drejtperdrejta, qofte ato te tipit te

fotomikrografise, kane nevoje te interpretohen me kujdes te madh. Kjo jo vetem sepse
ka mundesi qe te demtohet preparati gjate procedurave per pergatitjen e tij, por edhe
sepse orientimi i planit te prerjes dhe procedurat e ngjyrimit mund te kombinohen per te
krijuar imazhe, qe mund te keq interpretohen nga mendja njerezore.

Vendosja e shkalles dhe matja e objekteve

Percaktimi i gjatesise se objekteve, duke u nisur nga fotomikrografite

Nje mikrograf ose fotomikrograf (figura DD), eshte nje fotografi ose pamje dixhitale e
marre nga nje mikroskop me drite ose nje mjet i ngjashem me te, e cila tregon nje
pamje te zmadhuar te nje pamje mikroskopike. Kjo lloj pamjeje eshte e kunderta e
pamjes makrografike e cila mund te shihet me sy te lire. Ne parim nje fotomikrograf
mund te perfitohet nga nje mikroskop i zakonshem, te cilit i eshte shtuar nje kamera, e
cila na mundeson marje e fotografife te preparative mikroskopike ne nje zmadhim te
caktuar.

Figura DD. Fotomikrograf e nje perfaqesuesi te gjinise Colpidium

151
Ne nje mikrografi shkalla percakohet ose si nje faktor zmadhues (p.sh., x500), ose ne
formen e shtyllave me gjatesi te percaktuar (p.sh., 100 nm). Nese duhet te matni
permasat e nje objekti ne njC mikrografi, vepro11i si 111e poshte:

1. Matni objektin nga mikrografia me anen e nje vizoreje, apo me matesin Vernier
(kaliber) (figura DDD). Mund te hasni veshtiresi ne percaktimin e sakte te
kufijve te struktures. Me shume se me nje kufi te qarte, mund te keni te beni me
nuanca te ngjyres gri. Eshte e rendesishme qe te tregoni kujdes gjate matjeve.

Figura DDD. Matesin Vernier (kaliber)

2. Nese shkalla jepet ne formen e shtyllave, matni gjatesine e shtylles dhe

llogaritni madhesine e objektit me perpjestim. Per shembull, nese objekti eshte
32 mm dhe shtylla krahasuese qe perfaqeson vleren 100 nm eshte 20 mm e
gjate, atehere madhesia e objektit eshte 32/20 x 100 nm = 160 nm.

3. Ne qofte se shkalla jepet si nje faktor zmadhues, pjestoni vleren e matjes tuaj
me kete faktor zmadhues per te fituar madhesine e objektit. Kini kujdes te
perdomi njesite e sakta ne llogaritje. Per shembull, nese nga matja objekti
rezulton 32 mm dhe faktori zmadhues shenohet x200000, atehere permasa eshte
32x10- 3 m/200000 = 1,6 x 10-7 m= 160 nm.

Pajisja e vizatimeve me shkalle lineare

Zmadhimi i pamjes te marre nga nje mikroskop me drite llogaritet si prodhim i fuqise
zmadhuese te objektivit te perdorur me fuqine zmadhuese te okularit. Sidoqofte,
zmadhimi i pamjes nuk eshte se ka lidhje me zmadhimin e vizatimit te saj. Ju mund te
zgjidhni te vizatoni te njejten pamje me gjatesi 10 mm apo 10 em. Per kete arsye, eshte
shume e rendesishrne te pajisni diagramat tuaja me shkallen perkatese te zmadhimit qe
keni perdorur. Per kete mund t'i shtoni fotografise madhesine baze mete cilen e keni
krahasuar p.sh., si ne nje harte gjeografike, ku jepet gjatesia e njesise se matjes (p.sh.,
100 flm).

Figura RR. Mikrototagrafi e zones se mekanoreceptoreve dhe madhesia e gjatesise te

shkalles se zmadhimit te perdorur ne formen e nje vije ndihmese me gjatesi te barabarte
500 flm (paraqitur ne figure me *).
152
Metoda me e thjeshte per vleresimin e permasave lineare eshte krahasimi i madhesise
se objektit me diametrin e fushe-pamjes. Pwr kwtw mund te matni diametrin e fushes
duke u fokusuar tek shkallezimi milimetrik i nje vizoreje transparente me objektivin me
fuqi me te vogeL Vleresoni ne kete menyre diametrin e fushe-pamjes dhe me pas
perdoreni kete informacion per te llogaritur diametrat ne objektivat me fuqi me te
madhe. Per shembull, nese ne nje zmadhim total x40 fusha eshte 4 mm, ne nje
zmadhim total xlOO dote jete: 40/100 x 4 mm = 1,6 mm (1600 f.Lm).

Nese perdomi mikrometrin e okularit (figura FF) mund te fitoni nje vlere me te sakte.
Ky ka nje shkalle te himet dhe eshte i vendosur brenda lentes se okularit. Mikrometri i
okularit kalibrohet duke perdorur nje lame te pajisur me nje shkalle te himet gjithashtu.
Le te themi qe ne nje zmadhim total x400, ju gjeni qe nje njesi ndarese e mikrometrit
prej O,lmm eshte sa 39 njesi te mikrometrit te okularit.

Figura FF. Pamje e objektit ne fushen e mikroskopit dhe vijezimi mates i mikrometrit te
okularit

<;do njesi mikrometri eshte 0,1/39 mm = 2,56 f.Lm. Tashme shkalla e okularit mund te
perdoret per matjen e objekteve. Ne shembullin e mesiperm shkalla e leximit
shumezohet me 2,56 per te dhene nje vlere ne mikrometra, perndryshe ju mund te
vendosni ne diagrame nje shtylle prej 100 flm, qe i korespondon tek mostra gjatesise
prej 39 njesi te mikrometrit okular.

Vleresimi i siperfaqes dhe i dendesise te siperfaqes se objektit

Per vleresimin e siperfaqes dhe e dendesise te siperfaqes se objektit mund te llogaritni

siperfaqen e fushes per 9do zmadhim, duke perdorur diametin e fushe-pamjes te
vleresuar si me siper (siperfaqja eshte 11i, por mos harroni qe r eshte sa gjysma e
diametrit te vleresuar). Njesite e perdorura per matjen e diametrit ngrihen ne katror,
keshtu fusha me diameter 0,45 mm ka nje siperfaqe prej 0,159 mm 2 • Perdomi
siperfaqen e fushe-pamjes per vleresimin e siperfaqes se prerjes se materialit me ane te
pjestimit (p.sh., nje objekt, qe ze nje te treten e fushes se mesiperme do te kete nje
siperfaqe te prerjes prej 0,159/3 = 0,053 mm 2).

Nese ne fushe-pamje shfaqen disa objekte, ju mund te shprehni shpeshtine e tyre ne

baze te siperfaqes qe ato zene, duke pjestuar numrin e objekteve me siperfaqen e fushes
(p.sh., shtate objekte ne fushen e mesiperme paraqesin nje dendesi prej 7/0,159 = 44
objekte.mm- 2). Shpesh eshte me mire te merret nje mesatare nga fushe-pamje te
ndryshme perpara se te filloni llogaritjet.

153
Vleresimi vellim-dendesi

Dendesia e pjesezave ne njc suspension mund te llogaritet ne kete menyre: me ndihmen

e nje pipete Pasteur vendosni mbi lame nje pike nga suspensioni i perzjere mire me
pare. Ju mund te vleresoni vellimin e pikes duke peshuar pikat e ujit dhe duke ditur qe 1
mg uje ka nje volum 1mm3 ose mund te perdorni nje pipete te graduar. Me shpejtesi
mbuloni piken me nje lamele, duke patur kujdes qe te mos formoni buleza uji. Kini
parasysh qe nje lamele me permasat 22x22 mm lejon perhapjen e plote te nje pike me
vellim prej 30 mm3. Numeroni objektet brenda fushe-pamjeve te ndryshme dhe
llogaritni nje vlere mesatare te tyre.

Vellimi i seciles fushe do te jete:

(vellimi i pikes x siperfaqen e fushe-pamjes)/(siperfaqen e lameles)

Dendesia do te jete:

(numri mesatar i objekteve ne fushe)/(vellimin e fushes)

Nese siperfaqja e fushe-pamjes eshte 0,159 mm 2 , vellimi i nje pike eshte 30 mm 3 dhe
lamela ka siperfaqen 484 mm 2 atehere vellimi i fushes do te jete 30x(0,159/484) =
0,01mm3 . Keshtu nese ju shikoni 25 objekte ne fushe, dendesia e tyre dote jete 25/0,01
= 2500 mm- 3 .

Percaktimi i pozicionit dhe orientimit te prerjes brenda materialit

Teksa interpretoni pamjet e marra nga mikroskopi do t'iu Iinde nevoja e percaktimit se
ne c;fare pozicioni dhe orientimi eshte bere prerja te cilen po e studioni. Per te kuptuar
me mire terminologjine e perdorur per prerjet e marra nga plane te ndryshme tregohet
ne figurat LL dhe CC, tregohen emertimet per seksionet e ndryshme te prerjeve qe
perdoren ne biologji.

kurrizilpjesa e siperme, dorsale

plani i prerjes terthore

ana e perparme
anaeprapme

plani i preijes gj~te"Sore .__ H 1 i.....:O

I

barku/pjesa e poshtme, abdominale

Figura LL. Termat e perdorur per planet e prerjes dhe te pjeseve te ndryshme te trupit te
kafshes.

154
 {~)

© prerje ll:'a!m·ersale!terihore

-- ~ pretjeepjerret

- - I :t'>t~!l pwje roM&Ol~

!b)
p1~je gjat~sore tangenciale

pretje gjatesore qendrore

pretje sipfrfaqoore
·,;,

Figura CC. Planet kryesore te prerjes: (a) prerje permes nje objekti cilindrik; (b) lloje te
ndryshme te prerjeve gjatesore te para ne orientim transversal.

Gjithmone mbani parasysh qe prerja eshte nje shtrese dy dimensionale e marre nga nje
strukture tre dimensionale. Ne kete menyre ju mund te fitoni nje profil rrethor dy
dimensional duke prere formate ndryshme tre dimensionale. Ju nuk mund te percaktoni
se nga secila forme eshte kryer prerja pa informacione te metejshme rreth saj (p.sh.,
prerje seri apo prerje te marra nga nje plan tjeter). Dihet qe permasa e nje profili tregon
pak rreth permases se struktures nga e cila eshte marre. Gjithashtu mbani mend qe
prerje shume te holla (le te themi 75 nm te holla) nuk mund te paraqesin pjese tete
gjitha organeleve te pranishme ne qelize (gjeresa e qelizes varian nga 1000 ne 100000
nm).

Gjithmone beni lidhjen midis asaj, qe shikoni dhe asaj yfare dini. Minimumi qe duhet te
beni eshte qe te analizoni njohurite tuaja p.sh., mbi strukturen e qelizes shtazore, asaj
bimore apo te mikroorganizmave ne studim. Mbani mend qe ju nuk mund te jeni te
sigurt per natyren e materialit apo mostres pa karakteristika te caktuara, sepse thjesht
rastesisht plani i prerjes, _qe jeni duke studiuar mund te mos perfshije tiparet
karakteristike, qe organizmit ne studim (figura DD).

Figura DD. E njejta siperfaqe prerje dy dimensionale mund te perfaqesoje struktura te

ndryshme tre dimensionale.

155
 T

Pergjedhja e metodologjise
('"k' .. h .. L
ulS!<...utuar
~L_llrse es~~te
_j"
e rlh
. . . . _. _e me.. pare,
.. ..
perpara t . I"+ ..
se maLer1a11 1-. •t.. +
le s11l11et "1 1 •
me n1l.t(rOSKOpln me
drite ose me ate elektronik, kerkohet nje pune e madhe pergatitore. Ne kushte normale,
shpresohet qe ngjyrimi, qe keni kryer te kete nje efekt maksimal pozitiv (sqarues) ne
pamjen, qe do te perfitohet. Ngjyrat e qelizave dhe strukturave te ndryshme te fituara
nga ngjyruesit kryesore te perdorur ne mikroskopin me drite jane pershkruar ne tabelat
e meposhtme (tabela Q, R dhe S):

Tipi i ngjyruesit <;::fare n_gjyroset Koment

Klorazol i zi Muret qelizore: te zmJ
berthamat: e zeza, te
verdha ose te gjelberta
Suberina (substance
dyllere e bimeve te
larta): amber
E kuqja neutrale Qelizat e gj all a: roze e
theksuar (pH<7)
Floroglucinol/HCl Muret e qelizave
drunjezuara: te kuqe
Rutenium i kuq Pektinat: te kuqe
Safran+ Ngjyrusi ushqimor i Berthama, kromozomet;
gjelber 3 kutikula dhe linjina: te
kuqe
Perberes te tjere: te
gjelbert
Toluidine blu Muret e qelizave te
drunjezuara: blu
Celuloza e mureve
qelizore: c;iklamin
Tretesi i perdorur (70%
etanol ne uje ose vetem
uje) zhvillon efektet
ngJyruese
Perdoret per te percaktuar
nese qelizat jane te gjalla
ose per te vene ne dukje
protoplastet e bimeve ne
eksperimentet e
plazmolizes.
Perdoret me mire ne nje
pH te jashtem neutral
te I Duhet treguar kujdes
sepse acidi mund te
demtoje lentet e
mikroskopit
Ve ne dukje lamelen qe
qendron midis mureve
qelizore te qelizave
bimore
Ngjyroset fillimisht me
safran dhe me pas shtohet
ngjyrusi ushqimor i
I gjelber 3 (e gjelberta e
c;elur do te zevendesohet).
Hapat e ngjyrimit duhet te
mos behen njekohesisht
Me mire per t'u perdorur
ne gjendje te holluar sepse
keshtu mundeson
ngjyrimin gradual

Tabela Q. Perzgjedhja e ngjyruesve per pergatitjen e preparateve te prerjeve te indeve

bimore per mikroskopine me drite

156
 Tipi i ngjvruesit <;fare ng_jyroset Koment
Giemsa Kromozomet bakteriale: Perdoret gjithashtu ne I
<;iklamin pergatitjen e preparateve ,
Citoplazma bakteriale: pa te protozoareve
ngjyre
Gram Bakteriet Gram +: Per komente shiko I

violet/<;iklamin ngJYnmm e Gram it ne

Bakteriet Gram-: kete liber
te kuqe/roze e theksuar
Majate: violet/<;iklamin
Gray Flagjeli bakterial: i kuq Perfshin perdorimin e
kimikateve toksike: klorur
zhive dhe formaldehid.
Altemativa qe mund te
perdoret ne vend te tij
eshte ngjyruesi Leifson
Lektofenol pambuku blu Citoplazma e kerpudhave: Mund te ndodhe
blu {muri l hifeve nuk zvogelimi i permasave te
ngjyroset) qelizes
Nigrozine ose boje Indie Sfondi: gri-i zi Duke u ngjyrosur sfondi
vihen ne dukje kapsulat:
kerkohet nje preparat
mikroskopik ne formen e
nje filmi shume te holle
Proca-Kayser Bakteriet e gjalla: <;iklamin Metodat e reja perfshijne
Bakteriet e vdekura: roze e perdorimin e Akridine-
theksuar/e kuqe orange dhe mikroskopise
Endosporet e gjalla: roze e uv
theksuar
Endosporet e vdekura: blu
Sheaffer dhe Fulton Endosporet bakteriale: te Ngjyrosesi i pare eshte
gjelberta Malakit l gjelbert, qe
Qelizat vegjetative: roze e ngrohet per 5 min. Me pas
theksuar/e kuqe shtohet safran
Ziehl-Nielsen Aktinomicitet: te kuqe Kerkohet trajtim termik,
Endosporet bakteriale: te per te fiksuar ngjyruesin
kuqe paresor, <;ngjyrosja behet
Mikrobet e tjera: blu me etanol-HCl dhe me pas
ngjyrosen me blu metilen
(strukturat ne te cilat acidi
vepron shpejt mbeten te
kuqe)

Tabela R. Perzgjedhja e ngjyruesve per pergatitjen e preparateve te prerjeve te

mikroorganizmave (bakterie dhe kerpudha) per mikroskopine me drite

157
 T~ i ngjyruesit <;fare n~oset Koment
Azure AJEosin B Berthamat, ARN: blu Perdoret ne patologji,
Qelizat bazofilike: blu- bakteriet qe kane infektuar
violet qelizat ngjyrosen ne blu.
Shume qeliza te tiera: blu e Duhet te perdoret i
' zbardhu; ~ fresket, duhet patur kujdes
Qeliza muskulore: roze e me pH. Blu metilen-eosin
theksuar e Mann, j ep rezultate te
Matriksi kartilagjenor: 1 ngjashme
kuq-violet
Kockat: roze e theksuar
Mukozat: e gjelbert-blu/
blu-violet
Klorazol i zi Kitina: e gjelbert e thelle-e Tretes (70% etanol ne uje
zeze ose vetem uje) ndikon ne
Berthama: e zeze, e verdhe formimin e ngjyres
ose e gjelbert
Glikogjeni: roze e theksuar
ose e ku_ge
Hekur-Hematoksiline Berthamat, kromozomet E mire per te vene ne
dhe qelizat e kuqe te dukje detaje. Aluminatet e
gjakut: te zeza hekurit perdoren si
Strukturat e tjera: gri ose formues kompleksesh
blu-te zeza perpara perdorimit te
hematoksilines per te
realizuar ng_)ynmm e
diferencuar
Mallory Berthamat: te kuqe Ngjyrim i thjeshte me nje
Nukleolat: te verdha hap; c;gjyroset brenda nje
Kolagjeni, mokozat: blu viti; nuk duhet te perdoret
Qelizat e kuqe te gjakut: te me fiksues qe permbajne
verdha osmium. Ngjyruesi
Citoplazma: roze e 1 Heidenhain azan jep
theksuar ose e verdhe rezultate te njejta, por nuk
c;gjyroset me kalimin e
kohes.
Metoda Cason e ngjyrimit
me ngjyruesin Mallory
eshte nje metode e shpejte
ngjyrimi, e cila eshte
vec;anerisht e mire per
indet lidhore
Trikromi Masson Kolagjeni, mukozat: te I Perdoret s1 ng_)yrues pas
gjelberta ngjyrimit me nje ngjyrues
Citoplazma: portokalli ose 1 tjeter p.sh., pas ngjyrimit

roze e theksuar me Hekur-Hematoksiline,

e cila duhet te kete
ngjyrosur berthamat ne te
zeze. Nuk duhet te
perdoret pas fiksimit me
osmmm
158
 Mayer (haemalum dhe Berthamat: blu/<;iklamin Alumini perdoret Sl
eosin; "H&E") Citoplazma: roze e kompleksues per
theksuar hemotoksilinen. Eosina
eshte ngjyrosesi qe vijon.
Per te treguar kolagjenin
perdoret ngjyrosesi i Van
I Gieson si ngjyroses i dyte

Tabela S. Perzgjedhja e ngjyruesve per pergatitjen e preparateve te prerjeve te qelizave

shtazore per mikroskopine me drite

Duhet te mbani parasysh qe ngjyrat jane te fituara nga veprimi me ngjyruesin dhe se i
njejti ngjyrues jep ngjyra te ndryshme ne mjedise kimike te ndryshme (p.sh., ne vlera te
ndryshme te pH-it). Ngjyruesit per mikroskopine elektronike me trasmision (TEM) jane
zakonisht perberje ose jone, qe permbajne elemente me numer atomik te madh, si
metalet e renda, sepse kjo ndihmon ne perhapjen e elektroneve.

Ne nje mikrografi pozitive te nje materiali te ngjyrosur pozitivisht, zonat e erresuara

tregojne se ku jane perhapur elektronet p.sh., aty ku eshte ngjitur ngjyruesi. Zonat e
zbehta tregojne se ku kane kaluar elektonet, relativisht te pandikuar, tek materiali p.sh.,
aty ku nuk eshte ngjyrosur. Tabela PP paraqet ngjyruesit kryesore, qe perdoren ne TEM
dhe jep te dhena per perberesit specifike qelizore rek te cilet veprojne ata ngjyrues.

Ngjyrosesi <;:fare ngjyroset

Citrat plumbi Lipoproteina
Ribonukleoproteina
Glikogjen
Tetraoksid osmiumi Lipide
Proteina
Acid fosfotunsgenik Proteina (pH > 3)
Polisakar'ide
Glikoproteina (pH<3)
Uranil Acetat Acide berthamore (pH=3.5)

Tabela PP. Ngjyruesit kryesore, qe perdoren ne TEM dhe te dhena mbi perberesit
specifike qelizore ku veprojne keta ngjyrues.

Artifaktet

Asnje procedure pergatitore nuk jep pamje "te perkryer". Artifaktet mund te krijohen
gjate fazave te meposhtme:

• Fiksimi: shpesh perdorimi i tretesirave fiksuese hipotonike apo hipertonike,

mund te shkaktoje bymimin apo tkurrjen e materialit. Ka shume te ngjare qe
indi i fiksuar me glutaraldehid te tkurret, nese ky fiksues perdoret me
perqendrime te medha.

• Dehidratimi: largimi i ujit nga indi mund te shkaktoje tkurrje. Lipidet mund te
shperbashkohen ne tretesin e perdorur dhe te largohen nga indi.

159
 • Fiksimi i materialit si nje trup: rezinat e perdorura per ngurtesimin e materialit
mund te shkaktojne veshtiresi ne prerje.

• Prerja: nese materiali eshte prere ne nje shtrese te trashe, pamja nuk mund te
fokusohet dhe merret e turbullt. Nga thika jo e mprehte mund te formohen
shqyerje dhe shtypje te materialit.

• Vendosja ne lame: mund te kete palosje te materialit, qe do te vezhgohet. Kjo .

vihet re nga prania e tipareve, qe nuk vijne ne vazhdimesi te njera-tjetres. Kur
perdoret TEM, rrjeta metalike mund te erresoje pamjen, e cila ne kete rast
paraqitet si nje zone e zeze e forte.

• Ngjyruesit e perdorur tek prerja: nese ngjyrimi nuk behet sakte, ne pamjen e
perftuar mund te dalin dhe kristale te bojes, qe ka precipituar.

Fotografimi dhe fotografite

Fotografimi eshte nje teknike e vlefshme, qe perdoret kryesisht per:

• dokumentimin dhe vlefshmerine e vrojtimeve gjate nje projekti apo nje

publikimi

• pergatitjen e materialit per qellime ilustrimi

• pergatitjen e posterave

• ruajtjen e vrojtimeve mikroskopike, te cilat kane nevoje per ekzamimin e

detajeve dhe interpretim te metejshem p.sh., per matjet e siperfaqes.

• Kjo pune mund te kerkoje asistence teknike te nje specialisti, por jeni ju ai, qe
duhet te dini me saktesi se ~fare te kerkoni. Per kete qellim ju duhet te keni
njohuri baze te faktoreve baze, qe ndikojne ne rezultatin perfundimtar.

Zakonishtju mund te beni fotografi ne:

• laborator ose studio, ku kushtet jane nen kontrollin tuaj dhe problemet mund te
zgjidhen lehtesisht

• ne fushe ku mund te jete i veshtire kontrolli i disa faktoreve

• me ane te pajisjeve specifike si fotomikroskope ose mikroskope elektronike, ku

kontrollimi i procesit te fotografimit behet kryesisht nga aparatura dhe ju nuk
keni shume mundesi qe te nderhyni.

Suksesi i fotografimit varet nga zgjedhja e sakte e pajisjeve dhe materialeve, qe duhen
per kerkesat tuaja specifike.

160
Al~ALIZA DHE PREZANTIMI I TE DHENAVE

Perpunimi dhe transformimi i te dhenave

Analiza e te dhenave eshte dhe ne te njejten kohe edhe argetuese, pasi mes saj provohet
kenaqesia e madhe e zbulimit dhe e kuptimit te te dhenave te mbledhura shpesh me
shume mund dhe perkushtim. Ka dy procedura baze qe mund te ndiqen ne hetimin e te
dhenave:

• Procedura eksploruese - e perdorur per te nxjerre kuptimin dhe rendesine qe

kane te dhenat.
• Procedura aprovuese - e dizenjuar per te testuar hipotezat dhe cilesine e te
dhenave.

Objektivi i pro<;:edures eksploruese eshte qe te gjeneroje hipoteza per hetime te

metejshme mete thelluara ne nje drejtim te caktuar. Mjetet qe perdoren per realizimin e
procedurave eksploruese ne perpunimin e te dhenave duhet te jene te thjeshta (te
perdoren lehtesisht) dhe te shpejta (te ndihmojne ne nxjerjen e shpejte te rezultateve).
Keto mjete duhet te perdoren ne fillim te studimit, por mund te perdoren edhe gjate tij;
ato jane ve<;:anerisht te perdorshme per shqyrtimin e te dhenave "pilate".

Qellimi i ketyre procedurave eshte qe te gjejne rruge te reja dhe te ndryshme per te
ekzaminuar te dhenat tuaja dhe per t'i shnderuar ato zakonisht ne nje forme vizuale.
Prandaj, perpunimi i te dhenave ne programin excel ose programe te ngjashme mete si
dhe hedhja e tyre ne forma grafike eshte jashtezakonisht e perdorshme dhe e
rendesishme.

Organizimi i numrave

Me qellim qe te organizoni, te perpunoni dhe te permblidhni te dhenat e perfituara nga

studimet rekomandohet te ndiqen hapat e meposhtme:

• Perzgjidhni grupin e te dhenave per shqyrtim: hapi i pare ne kete pro<;:es shpesh
eshte qe te renditesh te dhenat duke ndertuar tabela frekuencash.
• Thjeshtoni numrat, p.sh., duke i rrumbullakosur. Kjo shmang faktin qe te dhenat
te behen te lodhshme.
• Riorganizoni te dhenat ne menyra te ndryshme per te here krahasime mes tyre.
• Paraqitini te dhenat ne forme grafiku. Kjo gje siguron nje permbledhje pamore
te menjehershme te te dhenave, e cila me pas eshte relativisht e lehte per t'u
interpretuar.
• Shikoni per nje lidhje te pergjithshme te te dhenave. Ne kete faze shmangni
humbjen e kohes me hollesira.
• Shikoni keto lidhje per <;do perjashtim te mundshem. Perjashtimet zakonisht
drejtohen ne raste specifike te nje interesi te ve<;:ante ose ndaj gabimeve ne te
dhena, gabime te marra gjate pervetesimit, shenimit ose kopjimit tete dhenave.

161
 • Kaloni nga interpretime grafike ne permbledhje numerike te zgjedhura me
kujdes dhe/ose pershkrime me fjale, duke perfshire atje ku mundeni hipoteza
shpjeguese"
• Permblidhni rezultatet tuaja dhe te dhenat origjinale te papermbledhura, te cilat
gjenden ne shenimet tuaja te para, ne librat e laboratorit ose ne te dhenat
kompjuterike. Ju duhet te ndertoni tabela permbledhese per te sistemuar dhe
permbledhur te dhenat origjinale.

Tabelat e shpeshtesise

Pas mbledhjes te te dhenave, ne mjaft raste hapi i pare eshte te numerosh sa shpesh
paraqitet secila vlere dhe te ndertosh tabelen e shpeshtesise. Shpeshtesia eshte numri i
hereve qe nje e dhene shfaqet ne grupin e te dhenave. Te dhenat e paperpunuara mund
te permblidhen duke perdorur nje system perpunimi taly mes te cilit mund te pergatisni
nje tabele shpeshtesie. Per te ndertuar nje tabele tali mbani parasysh keto sygjerime te
rendesishme:

• <;do vlere tete dhenave numuroheni vetem nje here.

• Nese punoni me nje liste te dhenash, spontoheni te dhenen nga lista, pasi e keni
kaluar ate ne grafik, kjo per te mos patur dublikim te dhenash.
• Kontrolloni qe te gjitha te dhenat e hedhura jane hequr ne fund dhe totali i
vlerave perputhet midis listes dhe te dhenave te perdorura per ndertimin e
grafikut eshte i njejte.

Kur te perfundoni kete process vendosini te dhenat ne nje tabele. Meqenese raportet
apo perqindjet jane shpesh me te perdorshme se totali, tabela e formuar mund te
permbaje nje kolone ku te shprehet shpeshtesia relative e vdo grupi te dhenash.
Shpeshtesia relative zakonisht shprehet ne formen dhjetore ose si perqindje.

Shprehja e te dhenave me ane te grafikeve

Grafiket jane nje menyre efektive per te vezhguar tendencen qe ndjekin te dhenat e nje
studimi dhe mund te na ndihmojne ne nxjerrjen e tipare te caktuara te tyre, te cilat jane
te veshtira te diktohen nga tabelat. Kur perpunoni te dhena, pikat kryesore, qe duhet te
keni parasysh jane:

• Shprehini qarte te dhenat tuaja. Kujdes duhet te tregohet ne pasqyrimin e te

dhenave prim are, jo per shenimin e shkalles se perdorur etj. Elemente te cilat
marin njee rendesi te vevante gjate ndertimit te grafikeve per paraqitje e te
dhenave.
• Evitoni rremujen ne grafik; lini jashte vijat dhe shkallezimet ndarese brenda
grafikut. Shikoni nese grafiku eshte me i nderlikuar sesa nevojitet per qellimin e
punes tuaj.
• Nese eshte e nevojshme perdomi programin excel per ndertimin e grafikut te
interesit. Shpejtesia dhe fleksibiliteti i ketyre mjeteve elektronike te fuqishme

162
 nenkupton qe <;do aspekt i te dhenave tuaja mund te zbulohet shpejt dhe me pak
perpjekje.

Paraqitja e shperndarjeve

Nje paraqitje pamore e shpemdarjes se vlerave eshte e perdorshme per ndryshore te

matura ne intervale ose si raport vlerash. Shpemdarja e nje ndryshoreje mund te
paraqitet mes nje tabele frekuencash per secilen vlere, ose nese vlerat qe duhet te ·
paraqiten jane te shumta ato mund te grupohen sipas klassave te cilave u perkasin.
Grafikisht, ka dy menyra per te paraqitur keto lloj te dhenash:

• Histogramet, jane paraqitje grafike qe zakonisht perdoren per te prezantuar

grafikisht mostra me nje numur te madh te dhenash numerike.

Keto paraqitje iu japin mundesine te shikoni formen e shpemdarjes ne total dhe te

vezhgoni <;do shmangie te rendesishme nga teoria. Atje ku eshte e nevojshme mund te
perdomi transformiminlkthimin e te dhenave per te hetuar ndonje degezim nga modeli
standart i shpemdarjes, si shpemdarja normale ose shpemdarja Poisson.

PERDORIMI I GRAFIKEVE

Grafiket mund te perdoren per te treguar rezultate te hollesishme ne nje forme te

shkurtuar, duke paraqitur ne nje hapesire minimale te gjithe informacionin e
nevojshem. Grafiket dhe tabelat i paraqitin rezultatet ne menyra te ndryshme. Nje
grafik jep nje pershtypje pamore te permbajtjes dhe te kuptimit te rezultateve, ndersa
nje tabele jep nje relacion numerik te sakte te vlerave te te dhenave. Ju duhet te
vendosni nese eshte me e pershtatshme te perdomi nje grafik apo nje tabele, p.sh., gjate
ilustrimit te nje tendence ose per paraqitjen e nje marredhenie te ndryshueshme.

Nje grafik i ndertuar mire duhet te kete thjeshtesi, saktesi dhe qartesi. Planifikimi i
grafikeve eshte i nevojshem qe ne hapat e para te <;do shkrimi shkjencor, ku teksti
perkates duhet te strukturohet ne menyre qe grafiku qe e bashkeshoqeroj ate te
transmetoje informacionine duhur shkencor. Eshte e keshillueshme qe te vendosni per
form en grafike qe do te perdomi per paraqitjen e te dhenave tuaja perpara se te shkruani
tekstin qe do e bashkeshoqeroje ate.

Teksti, diagramat, grafiket dhe tabelat ne nje shkrim laboratorik apo ne nje raportim
shkencor duhet te jene komplementare te njeri-tjetrit, secili duhet te kontriboje ne
mesazhin, qe duhet transmetuar dhe kuptuar. Ne nje komunikim shkencor eshte
ndonjehere e nevojshme te perseritni te dhenat ne me shume sene nje vend (p.sh., ne
nje tabele dhe ne nje grafik). Paraqitja i te dhenave te mbledhura ne forme grafike
mund te zbatohet ne raportime laboratorike dhe ajo ndjek paraqitjen e te dhenave te
grumbulluara gjate punes suaj te sistemuara zakonisht ne formen tabelare.

Aspekte praktike te vizatimit te grafikeve

163
Duke gene se ne punen tone te perditshme grafiket jane pjese thuaj se e zakonshme e
pergatitjes se raporteve laboratorike apo edhe e prezantimeve shkencore e divulgative,
me poshte po paraqesim nje liste me komente te nevojshme qe duhet te zbatohen per
pergatitjen e paraqitjeve grafike tete dhenave tuaja.

• Grafiku duhet te permbaje te gjithe materialin e nevojshem per te percjelle

mesazhin e duhur edhe pa iu referuar tekstit bashkeshoqerues.
• (:do grafik duhet te kete nje titull te shkurter dhe shpjegues qe te lidhet me
permbajtjen e tij. Nese perdoren disa grafike, ata duhet te bashkeshoqerohen me
numrin ose kodin perkates ne menyre qe te lehtesohet referimi i tyre ne tekst.
• Per c;do grafik qe ndertoni merrni ne konsiderate paraqitjen dhe shkallen e
boshteve. Shume grafike perdoren per te ilustruar marredhenien midis dy
ndryshoreve (x dhe y) dhe kane dy boshte te vendosur me kend te drejte mes
tyre.
• Boshti, qe do te percaktoje secilen ndryshore, duhet te zgjidhet me kujdes.
Zakonisht boshti x perdoret per ndryshoren e pavarur (p.sh., pergjigja
biologjike), ndersa ndryshorja e varur vendoset ne boshtin y. Nese asnje nga
ndryshoret nuk eshte e varur nga tjetri, ose nese jane te ndervarura, boshtet
mund te ndertohen sipas deshires.
• (:do bosht duhet te kete shenimin se c;fare paraqet, bashke me njesite matese te
ndara mes tyre me shenjen I ose te vendosura ne kllapa.
• Secili bosht duhet te kete shkallen e tij bashke me vlerat referuese te treguara
qarte ne te.
• Per c;do grafik duhet te jepet nje legjende per shpjegimet e nevojshme.

Perdorimi i numrave shume te medhenj ose shume te vegjel

Per te thjeshtesuar paraqitjen kur te dhenat eksperimentale, qe keni jane te shprehura ne

numra shume te vegjel ose ne numra shume te medhenj, vlerat ne grafik mund te jepen
si nje shumefish i fuqise se dhjetes. Fuqia duhet te shkruhet perpara tabeles pershkruese
ne boshtin e duhur. Sidoqofte shpesh perdoren edhe prefikset per te shmangur
konfuzion me perdorimin e fuqive negative.

Madhesia

Mbani mend qe qellimi i grafikut eshte te jape nje informacion. Ai nuk duhet te jete i
vogel, por mund te jete te pakten sa gjysma e nje flete A4. Ndertoni boshtet dhe
vendosni shenimet e duhura ·pa e ngaterruar me pjesen e tekstit sqarues. Forma e
grafikut varet nga shkalla, qe keni zgjedhur per boshtet x dhe y, te cilet ne fakt varen
nga te dhenat tuaja eksperimentale. ne Disa here nisur nga te dhenat qe kemi mund te
jete e papershtatshme qe numerimi ne boshtet numerike te filloje tek zero. Ne keto raste
eshte vec;anerisht e rendesishme te tregohet qarte shkalla, qe ju keni perdorur p.sh., me
ndarje nese eshte e nevojshme duke u siguruar keshtu qe grafiku nuk do te jape nje
pershtypje te gabuar.

164
Lloje grafikesh

Ne biologji per prezantimin e te dhenave te grumbulluara per qellime te ndryshme

studimi perdoren grafike ne formate ndryshme ku mund te perfshijme:

• Kurbat, te cilat perdoren ne rastet kur marredhenia midis dy ndryshoreve mund

te paraqitet si nje vazhdimesi.

Sasia e 0:~

Densireti i fiuksi! fiti:oik

• Diagrama e shperndarjes, e cila perdoret per te treguar marredhenien mes

vlerave tete dhenave individuale per dy ndryshore te ndervarura.

p<Sha

• Grafiku tredimensional, i cili tregon marredhenien mes tre ndryshoreve,

zakonisht njera e varur dhe dy te tjerat te pavarura.
l

'fritja

pH

• Histogramet, te cilat paraqesin shperndarje shpeshtie te ndryshoreve te

vazhduara. Nje forme alternative eshte tabela tali.

165
 ..... ~-~

l:lasa

• Shumekendeshat e shpeshtive (frequency polygons), te cilet theksojne nje forme

te shpemdarjes se madhesise duke bashkuar koordinatat me vija te drejta, ne
kontrast me histogramat. Ky lloj grafiku eshte i perdorshem ve9anerisht kur
vendosim ne te njejtin grafik dy ose me shume shpemdarje shpeshtish.

lWosa

• Grafiket shtylle, paraqesin shpemdarje shpeshtish te nje ndryshoreje, qe nuk

eshte e vazhduar. Nje forme alternative eshte edhe paraqitja lineare.

nr.iiule'Vf'

• Grafiku tambura, i cili perdoret per te ilustruara raportin midis pjeseve te se

teres.

166
 • Piktografet, jane formate paraqitjes grafike, te cilat japin nje pamje figurative te
te dhenave.

,, ,,""
--.._,~
"--""
Shpemdarja e- birneve nf nje.
lxegdet """'"''

' ' }>',,"' • lloji A

,~ ,~"--, A~ojiB
tr ~tr '"'
~ 1F-- ~'~,~,~ AnopC
~ '~~~lr'
•
Kurbat

Kjo eshte forma me e zakonshme e paraqitjes grafike e perdorur ne biologji. <:;do pike
ne te duhet te jepet me saktesi, keshtu 9do lexues mund te percaktoje vlerat e sakta te
madhesive x dhe y. Gjithashtu rezultatet e 9do analize (trajtimi) duhet te identifikohen
lehtesisht. Nje teknike e vlefshme eshte te perdoret nje pike per c;:do te dhene, qarkuar
me nje simbol per c;:do trajtim. Nje alternative eshte te perdoren vetem simbole,
megjithese koordinatat e c;:do pike jane te percaktuar me me pak saktesi. Perdomi te
njejtin simbol per te njejten te dhene dhe nje c;:eles per te kuptuar te gjithe simbolet e
perdorura.

Nese ju do te perdomi vlera mesatare per disa replikante dhe nese keni njohurite e
nevojshme statistikore, ju mund te llogaritni gabimin standart ose 95% te kufijve te
besueshmerise per c;:do vlere dhe t'i tregoni keto ne grafikun tuaj si nje seri shtyllash
vertikale. Sqaroni mire tek legjenda qe shtyllat i referohen gabimeve standarte ose 95%
te kufijve te besueshmerise dhe percaktoni vleren e n (numrin e replikateve per 9do
pike te dhenash).

Interpolimet

Pasi keni hedhur ne grafik 9do vlere, duhet te lidhni pikat me vija te drejta apo me vija
te lakuara. Secila nga keto teknika jep nje mesazh te ndryshem tek lexuesi. Duke
bashkuar pikat me vija te drejta mund te duket nje opsion i thjeshte, por mund te jape
pershtypjen qe gabimet jane te pakta ose te zhdukura dhe qe marredhenia mes

167
ndryshoreve eshte komplekse. Bashkimi i pikave me vija te drejta eshte i pershtatshem
ne ato grafike ku perfshihen renditja kohore (p.sh., numri i kafsheve ne nje vend te
caktuar c;do vit) ose per matje ku gabimi i matjes mund te llogaritet minimal (p.sh.,
shenimi i temperatures se nje pacienti ne spital, per te theksuar <;do ndryshim nga nje
pike ne tjetren). Megjithate, ne shume kurba vija e drejte ose e lakuar duhet te vizatohet
(sipas modelit matematikor ose statistikor, ose me sy), per te theksuar marredhenien
midis ndryshoreve ne fund te fundit. Zgjedhja juaj per kurben tregon qe kjo
marredhenie ekziston.

Mos u shqetesoni nese disa nga pikat tuaja nuk qendrojne ne vije, kjo ka ardhur per
shkak te gabimeve ne matje dhe nga ndryshueshmeria biologjike. Shume kurba te
vizatuara me sy duhet te kene numer te barabarte te pikave, qe shtrihen ne te dyja anet e
vijes. Ju mund te udhehiqeni nga 95% e kufijve te besueshmerise. Ne kete rast kurba
juaj duhet te kaloje brenda ketyre kufijve patjeter.
Vijat e lakuara mund te vizatohen duke perdorur vizore te lakuara ose me dore te lire.

Ekstrapolimet

Duhet te jeni te kujdesshem ne nxjerrjen e perfundimeve pertej kufirit te siperm ose te

poshtem te vlerave te matura. Kjo rralle justifikohet dhe mund te <;oje ne gabime
serioze. Kudo ku perdoret ekstrapolimet, nje vije e pikezuar siguron qe lexuesi eshte ne
dijeni te pasigurise, qe perfshihet ne te. <;do supozim prapa nje kurbe ekstrapolimi
duhet te shprehet qarte ne tekstin sqarues te bashkangjitur.

Histograma

Ndersa nje kurbe supozon nje marredhenie te vazhdueshme midis ndryshoreve permes
interpolimit te pikave te te dhenave individuale, nje histogram nuk perfshin supozime te
tilla. Ajo eshte paraqitja me e pershtatshme nese numri i pikave te te dhenave eshte
shume i vogel per te lejuar vizatimin e nje vije tendence.

Histogramat pedoren gjithashtu per te paraqitur shperndarje shpeshtish, boshti y tregon

numrin e hereve, qe merret nje vlere e caktuar e x-it. Ashtu si ne nje kurbe, boshti x
perfaqeson nje ndryshore te vazhduar, qe mund te marre <;do lloj vlere brenda nje
shkalle (p.sh., gjatesia e bimes), keshtu shkalla mund te ndahet ne klasa te ves:uara dhe
shenimi i shkalles ne boshtin x duhet te tregoje ose piken e mesit (vleren e mesit) te <;do
klase ose kufijte midis klasave.

Ne nje histograme kolonat jane prane njera-tjetres, ne ndryshim nga diagramat, ku te

dhenatjane te ndare pasi boshti x perfaqeson madhesi me vlera te ve<;uara (diskrete).

Paraqitja e te dhenave ne grafike

Nje tabele eshte shpesh menyra me e pershtatshme per te paraqitur te dhena ne menyre
te permbledhur, te sakte dhe ne forme te strukturuar. Tabelat jane pjese perberese e
zakonshme e raportimeve laboratorike dhe shkencore. Ato ndertohen per te

168
permbledhur dhe paraqitur rezultatet ne nje menyre te kuptueshme dhe per te ndihmuar
ne krahasime numerike te te dhenave nga burime te ndryshme.

Vendosni nese ju duhet nje tabele ose nese nje grafik eshte me i pershtatshem per
paraqitjen e te dhenave tuaja. Histogramat dhe kurbat mund te perdoren per te dhene
nje pershtypje pamore te ketyre te dhenave. Nga ana tjeter nje tabele ju jep mundesine
qe te beni krahasime numerike te hollesishme. Gjithmone mbani mend qe qellimi
paresor i tabelave eshte te komunikojne nje informacion dhe te sigurojne nje krahasim
te pershtatshem, pra jo vetem te hedhin rezultatet ne leter.

PERGATITJA E TABELAVE

Titulli

<;do tabele duhet te kete nje titull te shkurter pershkrues. Nese perdoren disa tabela,
vendosni nga nje numer ne vazhdimesi ne menyre qe te lehtesohet lidhja e
informacionit te tabeles me ate te tekstit. Titujt e tabelave duhet te jene logjike dhe ne
perputhje me permbajtjen e saj. Ata duhet te pershkruajne saktesisht te dhenat
numerike, qe tabelat permbajne.

Struktura

Paraqitni perberesit e tabeles ne menyre te tille qe lexuesi te kuptoje te dhenat dhe te

nxjerre rendesine 'e rezultateve tuaja. Organizoni kolonat ne menyre te tille qe <;do
kategori e numrave te njejte te vendosen vertikalisht, ndersa <;do rresht horizontal te
tregoje secilin prej trajtimeve eksperimentale, te organizmave, te vendeve per marrjen e
mostrave etj. Atje ku eshte e pershtatshme vendosni ne fillim te tabeles vlera
krahasuese. Kolonat, qe kane nevoje te krahasohen duhet te vendosen perkrah njera-
tjetres.

Titujt dhe nentitujt

Titujt dhe nentitujt duhet te identifikojne <;do grup te dhenash dhe te tregojne nese eshte
e nevojshme njesite e matjes. Sigurohuni qe <;do kolone te jete mjaftueshmerisht e gjere
per te perfshire titujt dhe vlerat mete gjata tete dhenave.

Te dhenat numerike

Beni kujdes ne zgjedhjen e njesive te pershtatshme per <;do kolone. Te dhenat numerike
duhet te paraqiten brenda nje shkalle nga 0 deri ne 1000. Ashtu sine rastin e grafikeve,
ne titujt e kolonave dhe rreshtave eshte me mire te perdomi njesi te derivuara te sistemit
SI me nje prefiks te pershtatshem ne vend qe te perdomi faktore shumefish si fuqi te
dhjetes.

Shenime te tjera

169
 ------,--

Ne tahelat numerike shmangni perdorimin e vizave pasi kuptimi i tyre eshte i paqarte.
Nese nuk jane marre vlera te dhenash shenoni zero "0" dhe perdomi simholiken "JT"
per vlerat ''jo e testuar" ose "JDH" per vlerat "jo te dhena", hashke me shenimin
perkates per shkurtimet e hera. Shenime te tjera te hera ne tahele te identifikuara me:
yje, me indeks poshte ose lart dhe simhole te tjera mund te perdoren per te dhene detaje
eksperimentale domethenese nese keto te fundit nuk jepen ne tekst. Gjithashtu atje ku
eshte e nevojshrne duhet te jepet nje shpjegim per kokat e kolonave dhe per rezultatet
individuale. Shenimet duhet te jene sa me te shkurtra qe te jete e mundur.

Statistikat

Ne tahela, ku shpemdarja e 9do grupi te dhenash tregohet me nje parameter statistikor

te pershtatshem, duhet te tregoni nese prova eksperimentale ka nje shrnangie standarte,
nje gahim standart ose eshte ne 95% te kufijve te hesueshmerise si dhe duhet te jepni
vleren e n (numrin e perseritjeve te proves). Hollesite e 9do testimi duhet te jepen tek
legjenda ose ne nje shenim te ve9ante.

Kur te keni mharuar hartimin e te dhenave tuaja, kontrolloni dy here me kujdes ydo
hedhje te dhenash ne tahele perkundrejt informacionit origjinal, per t'u siguruar qe ne
tahelen perfundimtare nuk do te kete gahime kopimi.

Lista e plote per pegatitjen e nje tabele

<;do tahele duhet te kete perheresit e meposhtem:

1. Nje titull, nje nurner dhe nje date referirni, nese eshte e nevojshme.
2. Tituj per vdo kolone dhe rresht, me njesite e pershtatshrne te maDes.
3. Vlerat e te dhenave te cituara me pararnetrat statistikore sipas kerkesave
tuaja.
4. Shenime per te shpjeguar shkurtirnet, modifikimet dhe hollesite.
5. Rregullat per te theksuar grupimet dhe per te dalluar veshtjet nga njera-
tjetra.

KESHILLA PER ZGJIDHJEN E PROBLEMEVE NUMERIKE NE BIOLOGJI

Ne hiologji shpesh kerkohet qe te zgjidhen prohleme, te cilat kerkojne nje perafrim

numerik ose statistikor. Ketu nuk hehet fjale vetem per ndihrnen, qe jep matematika,
pasi shpesh llogaritjet nevojiten per te kthyer te dhenat e mhledhura ne nje informacion,
i cili ka kuptim per studimet hiologjike ose per te krahasuar te dhenat hiologjike me
njera-tjetren.

Per me teper, llogaritjet ne hiologji jane pjese e proyedurave lahoratorike, si p.sh.,

pergatitja e tretesirave me perqendrim te caktuar ose kalihrimi i nje mikroskopi. Gjate
punes kerkimore dhe ne mesimdhenie ne fushen e hiologjise nje vend te rendesishem

170
zene edhe llogaritjet "prove". Ato mund te na ndihmojne qe te verne ne dukje, se cilat
te dhena kerkohen dhe nese gabimet ne matjen e tyre mund te shumefishohen gjate
rruges duke ndikuar ne rezultatin perfundimtar.

Praktikimi ne zgjidhjen e problemeve eshte i rendesishem sepse:

• Ju njeh me prO<;edurat e ndjekura, te cilat jane veprime matematikore

elementare te mbledhjes, zbritjes, shumezimit dhe pjestimit.

• Ju jep mundesine te fitoni besim ne menyre qe te mos iu kape paniku kur te

perballeni me nje problem te pazakonshem ose ne pamje nje problem teveshtire,
kompleks.

• Ju ndihmon te njihni fonnat e ndryshme qe nje problem mund te marre, p.sh.,

eksperimentet e kryqezimit ne gjenetiken klasike.

Hapat ne trajtimin e nje problemi numerik

Ndjekja hap pas hapi, qe jepet me poshte, mund te mos jete metoda me e shpejte per
marrjen e nje pergjigje gjate zgjidhjes se nje problemi numerik ne biologji, por shume
gabime behen kur keto hapat nuk ndiqen, kur hapat mbivendosen ose kur nuk jane te
qarta. Rruga me e mire ne zgjidhjen e nje problemi numerik ne biologji eshte ndjekja
llogjike e tij. Gjetja e gabimeve eshte me e lehte kur ndiqen te gjitha hapat ne llogaritje.

Pergatitja e mjeteve te nevojshme

Perdorimi i mjeteve teknologjike e thjeshton shume pjesen numerike te zgjidhjes se

problemave ne biologji. Por kujdes, nese mendoni se keto mjete jane te pagabueshme
mund te pranoni edhe nje rezultat absurd, i cili mund te vije nga nje shtypje gabim e nje
tasti apo butoni ose nga nje logjike e gabuar. Sigurohuni paraprakisht qe njihni
perdorimin e mjetit teknologjik qe do te perdomi per llogaritjet tuaja numerike,
ve~anerisht:

• Si punon memorja

• Site marresh fuqine e nje numri

• Si te shkruash nje shumefish ose pjesetues te nje konstante.

Trajtimi i nje problemi ne menyre te kujdesshme

Gjate zgjidhjes se problemave numerike ne biologji pjesa me e rendesishme dhe

ndonjehere edhe me e veshtire eshte gjetja e nje strategjie te pershtatshme per
zgjidhjen e tyre, nese nuk eshte e qarte cilat ligjshmeri ose rregulla nevojiten te
zbatohen. Per te zgjidhur me sukses problemat mbani parasysh:

171
 • Lexoni problemin me kujdes pasi teksti round te permbaje keshillat e duhura
mbi rrugen ose menyren se si duhet te trajtohet ai. Percaktoni se ne <;fare
per:fundimi duhet te arrini perpara se te filloni punen.

• Analizoni llojin e problemit, cila eshte problematika, qe trajton, <;fare ndihme

jep perdorimi i formulave ne zgjidhjen e tij. Nese kjo nuk eshte e qarte, merrni
ne konsiderate raportet dhe njesite matese te te dhenave, qe keni dhe mendoni si
round te pershtaten ato me nje formula funksionale.

• Kontrolloni qe te keni te gjithe te dhenat, qe ju nevojiten per te pedorur formulat

e perzgjedhura. Eshte e pazakonte, por jo e panjohur qe ne te dhenat per
zgjidhjen e nje probleme te kete informacion te tepert. Por, nese vendosni te
mos perdorni nje pjese te informacionit, duhet te jeni te sigurt se perse nuk ju
navojitet ai.

• Vendosni per formatin dhe njesite, qe duhet te kene vlerat perfundimtare ne

zgjidhjen tuaj. Kjo ndonjehere percaktohet ngaju. Nese problemi kerkon shume
kthime nga njesi ne prefikse, atehere eshte me mire qe te ktheni qe ne fillim te
gjitha te dhenat ne njesi te sistemit SI.

• Nese problemi paraqitet kompleks, ndajeni ate ne disa pjese.

Paraqitni qarte zgjidhjen tuaj

Menyra se si paraqitni zgjidhjen e nje probleme duhet patjeter te lidhet me te. Me

poshte po japim nje udhezues te thjeshte per paraqitjen e zgjidhjes se problemave ne
biologji:

1. Jepini qarte supozimet tuaja. Shume modele matematikore te dukurive

biologjike kerkojne qe kritere te caktuara t'i njihni perpara se t'i perdorni,
ndersa disa perafrime perfshijne perafrime, qe duhet patjeter te jepen qarte
(p.sh., per te vleresuar siperfaqen trupore te miut, trupi i tij perafrohet me nje
cilinder me rreze x dhe lartesi y ... ) .

2. Shpjegoni strategjine tuaj per zgjidhjen, duke dhene formulat, te cilat keni
zbatuar ose perkufizimet, qe pershtaten me perafrimin, te cilin keni here. Jepni
hollesi per simbolet dhe njesite e tyre te perdorura.

3. Rregulloni formulen e perdorur ne formen e kerkuar, qe ndryshoret e panjohura

te jene ne anen e majte.

4. Zevendesoni vlerat e dhena ne anen e djathte te formules, duke perdorur njesite

dhe prefikset. Ktheni prefikset ne fuqi te dhjetes.

5. Sigurohuni qe rezultati te jepet me njesite e duhura.

172
 6. Rrumbullakimi i numrave te vlerave te rezultateve te ndermjetme nuk mund te
behet deri ne rezultatin perfundimtar.

Kontrolloni zgjidhjen

Nese keni dhene zgjidhjen perfundimtare, kontrollojeni ate nga ana metodike, duke iu
pergjigjur pyetjeve te meposhtme:

• A eshte zgjidhja nje madhesi reale? Duhet te jeni te kujdesshem per ndonje
gabim, nese zgjidhja eshte nje vlere e papranueshme.

• A kane kuptim njesite e vlerave te perfituara dhe a lidhen ato me zgjidhjen e

kerkuar? P.sh., mos paraqitni vellimin ne njesine m2 .

• A keni marre te njejten pergjigje edhe pasi keni perdorur nje rruge te dyte per
llogaritjet? Nese keni kohe rillogarisni zgjidhjen edhe ne nje rruge tjeter, p.sh.,
duke futur te dhenat ne nje forme tjeter.

Nje strategji e thjeshte per zgjidhjen e problemave gjenetike

Problemat gjenetike shpesh mund te shkaktojne veshtiresi per shume studente. <;elesi i
kalimit te veshtiresive eshte praktikimi dhe perdorimi i nje zgjidhjeje logjike.

Keshilla per zgjidhjen e problemeve gjenetike

• Mesoni termat dhe simbolet. Ju duhet te dini kuptimin e:

1. Kromozome, autozome, kromozomet e seksit

2. Gjene, allele
3. Dominant, rer;.esiv, letal
4. Homozigote, heterozigote
5. Gjenotip, fenotip
6. P, F1, F2

• Lexoni me kujdes problemin:

1. Percaktoni cilet allele jane dominante dhe cilet recesive. Gjenet e lidhur
me seksin jane shpesh te qarte nga diferenca ne shpeshtesine e fenotipeve
femerore dhe mashkullore.
2. Shenoni alelet me simbole (shkronja e madhe per gjenin dominant dhe
shkronja e vogel per gjenin recesiv) nese keto nukjane te dhena.

• Nese problemi perfshin nje kryqezim, percaktoni si do ta zgjidhni ate:

173
 1. Katrori Punnett jep nje mundesi te mire per te treguar kombinimin e
mundshem te gameteve ne nje kryqezim. Gruponi gjenotipet e njejte per te
nxjerre raportin gjenotipik dhe me pas raportin fenotipik. Ndertoni
katrorin Punnett:

AA Aa

Aa aa

2. Kur merren ne konsiderate me shume se dy gjene llogaritjet probabilitare

round ta bejne edhe me te thjeshte dhe me te shpejte marjen e rezultatit se
sa perdorimi i katrorit Punnett. Ne kete rast duhet te mbani mend qe
mundesia, e cila nje numer ngjarjesh te pavarura te ndodhin se bashku
eshte e barabarte me probabilitetin e ~do ngjarjeje te shumezuar me njeri-
tjetrin. P.sh., cili eshte probabiliteti qe nje nene homozigote per sy blu dhe
nje baba heterozigote per sy kafe te kenedy djem me sy blu?

P (djale) = 0,5; P( femije me sy blu) = 0,5

P (djale me sy blu) = 0,5 x 0,5 = 0,25
P (dy djem me sy blu) = 0,25 x 0,25 = 0,0625

• ldentifikoni problemin

1. Kryqezimi monohibrid: tipi me i thjeshte i kryqezimit perfshin dy alele te

nje gjeni, p.sh., AA x Aa.
2. Kryqezimi dihibrid: nje kryqezim, qe perfshin dy gjene, secili me dy alele,
p.sh., AaBB x AAbb.
3. Kryqezimi prove: kryqezimi i nje gjenotipi te panjohur me nje individ
homozigote recesiv, p.sh., AaBB x aabb. Gjenotipi del nga raporti
fenotipik ne breznine e pare.
4. Kryqezimi i lidhur me seksin: perfshin nje gjen, qe ndodhet ne
kromozomin X. Ai mund te shenohet xA (dominant) ose xa (recesiv) xay
x XAXa. Vetem nje kopje e gjenit do te jete i pranishem ne meshkujt e
gjitareve norrnale (XY).
5. Kryqezimet me gjenet e lidhura: gjenet jane te lidhur nese ndodhen ne te
njejtin kromozom. Ata mund te ndahen kur ndodh kryqkembimi mes
kromozomeve homologe gjate mejozes. Lidhja mund te provohet me ane
te nje kryqezimi prove, p.sh., AaBb x aabb. Nese gjenet A dhe B jane ne
kromozome te ndryshem, presim qe te marrim AaBb, aabb, Aabb, aaBb ne
raportin 1: 1: 1: 1 dhe nese jane te lidhur ne nje kromozom, dy gjenotipet e
fundit do te jene te rralle.

174
6. Harta e kromozomeve: duke perdorur frekuencen e kryqkembimit te
gjeneve te lidhur si me lart, vleresojme largesine mes tyre permes
formules:

numri i pasardhesve nga kryqkembimi x 100 = % e kryqkembimit

numri total i pasardhesve

1% kryqkembim = 1 njesi ne harte

175
ASPEKTE TE PERGJITHSHME TE SHKRIMIT SHKENCOR

Komunikimi permes te shkruarit eshte nje element shume i rendesishem per te gjitha slJ.kencat.
Shume kurse perfshijne ushtrime te shkrimit ku ju mesoni te pershkruani idete dhe rezultatet
tuaja sakte, shkurt dhe ne nje stil dhe format te pershtatshem. Me poshte jepen tiparet e
zakonshme per te gjitha formate shkrimit shkencor.

Organizimi i kohes

Ndajeni detyren ne hapa.

1. Vendosni per kohen, qe kerkon secila faze.

2. Vendosni afate reale per plotesimin e s:do faze duke lene kohe edhe per te papritura.

3. Referojuni orarit gjate gjithe kohes, qe punoni. Nese ne ndonje rast nuk arrini afatin e
vendosur, beni nje perpjekje serioze per te kapur kohen sa me shpejt te mundeni.

Organizimi i informacionit dhe ideve

Perpara se te shkruani ju duhet te mblidhni ose te mendoni per materialin tuaj. Me pas duhet te
vendosni:

• <;fare duhet te perfshini dhe s:fare jo

• Rradhen ne te cilen duhet ta paraqitni.

Filloni duke shenuar titujt per s:do lidhje te mundshme me s:eshtjen (kjo shpesh quhet "rrahje
mendimesh"). Nje diagrame spider do t'iu ndihmoje te organizoni idete tuaja. Perdoreni ate si
baze per skicimin dhe organizimin e tekstit tuaj. Kjo do t'iu:

• Shtyje te mendoni dhe te planifikoni strukturen

• Siguroje nje liste te plote, qe asgje te mos ju hum base

• Siguroje qe materiali eshte i baraspeshuar si ne permbajtje dhe ne vellim

• Ndihmoje te organizoni figura dhe tabela, duke treguar ku duhet te perdoren.

Nisni punen me nje skicim paraprak, qe mund te behet thjesht duke treguar rradhen e pjeseve ne
nje diagrame spider.

Ne nje ese ose res:ension, struktura e shkrimit tuaj do te ndihmoje lexuesin te asimiloje dhe te
kuptoje s:eshtjet kryesore. Nenndarjet e temes mund te lidhen me natyren fizike te lendes (p.sh.,
zonate nje ekosistemi) dhe duhet te ecin sipas nje vije llogjike.

176
Nje perafrim kronologjik eshte mire per te vleresuar punen ne te shkuaren (p.sh., zhvillimi i
konceptit te evolucionit), ndersa nje krahasim hap pas hapi mund te jete i mire per pyetje provimi
(p.sh., "diskutoni ndryshimet midis prokarioteve dhe eukarioteve"). Ne pune praktike dhe
projekte zgjedhjet rreth struktures se punimit jane te pakta.

Shkrimi

Pershtatja me nje stil shkencor

Qellimi kryesor ne zhvillimin e nje stili shkencor duhet te jete dhenia e mesazhit drejtperdrejt
dhe jo me dy kuptime. Ndersa ju perpigeni ta arrini kete permes nje grupi "rregullash", ju mund
te gjeni kerkesa te tjera, ge ju c;ojne ne nje drejtim tjeter. Per shembull, nevoja per te gene i sakte
dhe i plote mund t'iu c;oje ne nje tekst te mbushur me terma teknike dhe rrjedha e mendimit
mund te nderpritet vazhdimisht nga referimet ne literature. Nevoja per te gene i permbledhur
gjithashtu ndikon tek stili dhe aftesia per ta lexuar, p.sh., perdorimi i emer-mbiemer (p.sh.,
shkurtim fragment gjatesi polimorfizem) dhe shkurtimet. Se fundi, stili eshte me shume c;eshtje e
shijeve te c;do autori, pedagogu, mbikgyresi ose botuesi. Ata kane preferencat e tyre me te cilat ju
duhet te mesoheni.

(Zhvillimi) Permiresimi i teknikes se shkrimit

Shkrimi eshte nje aftesi, ge mund te permiresohet, por jo menjehere. Ai kerkon nje angazhim per
nje kohe te gjate, duke perfshire ndryshime ne rutinen e punes suaj dhe lexime shtese. Nje
element i rendesishem eshte ngritja dhe perdorimi i plote i nje librarie personale, te ciles t'i
referoheni.

Pergatitja per te jilluar

Nje problem i zakonshem eshte "bllokimi i shkruesit", pasiviteti ose zvarritja, ge vijne nga nje
sere arsyesh. Nese bllokoheni, bejini vetes keto pyetje:

• A ndiheni te gete me gjerat, ge ju rrethojne? Sigurohuni qe jeni ulur ne nje tavoline te

paster dhe keni zvogeluar nderprerjet e mundshme dhe argetimet.

• Mos po shkruani shume shpejt? A i keni te qarta mendimet rreth temes? A keni here
leximet e nevojshme paraprake? Bisedat me nje shok per temen, mund t'iu ndihmojne ne
mendime ose per te vene ne dukje mangesite ne njohurite, qe keni.

• A jeni te kenaqur me strukturen haze te punes suaj? Nese nuk keni here ende nje skice,
duhet ta beni. Nese nukjeni te kenagur per shkak te ndonje detaji ne punen tuaj, filloni te
shkruani pasi idete mund t'iu vijne duke punuar.

• Mos po perpigeni te tregoheni mete zgjuar? Fjalia e pare nuk duhet te "trondite boten" ne
permbajtje ose te jete mjaft e zgjedhur ne stil. Nje pohim i shkurter i nje fakti apo nje

177
 percaktim eshte i mjaftueshem. Hidhni idete tuaja ne Jeter dhe nese dote keni kohe per ta
ripare, rishikoni gramatiken, permbajtjen dhe beni rregullimet e nevojshme.

• Doni vertet te nisni te shkruani qe ne fillim? Perpiquni te shkruani hyrjen pas nje pjese,
qe ka lidhje me te drejtperdrejte me temen p.sh., pjesa "Materialet dhe Metodat'' bashke
me raportimin e punes eksperimentale mund te jene pjeset me te lehta me te cilat mund te
filloni.

• A ndiheni mjaft te lodhur nga puna? Mos u perpiqni te "djersini" duke shkruar per nje
kohe te gjate pa ndalim. Ndaloni here pas here per nje pushim.

Rishikimi i tekstit

Nje rishikim i plote i punes tuaj te pare, i shkrimit paraprak eshte shume e keshillueshme
(pervec;se ne rastin e pro vim eve). Puna juaj mund te lehtesohet nese do te gjeni nje perpunues
teksti. Nese keni mundesi skedoni punen tuaj, keshtu ju mund ta lini per pak dite ate. Kur t'i
riktheheni punes dote shikoni qe rregullimet dhe korrigjimet mund te behen me lehte. <;do hap i
punes suaj kerkon nje kontroll dhe keqyrje te vec;ante. Per procesin e rishikimit ndiqni pikat e
meposhtme:

1. Kontrolloni permbajtjen. A keni perfshire c;do gje, qe doni ne te? A eshte i pershtatshem i
tere materiali?

2. Kontrolloni gramatiken. A dalloni ndonje "gafe"?

3. Perqendrohuni ne qartesine e tekstit, pra eshte teksti i qarte dhe i kuptueshem? A shpreh
c;do fjali ate, qe ju doni te shprehni?

4. Perpiquni te shpreheni shkurt. A mund te perfytyroni qe botuesi ju ka thene te reduktoni

tekstin ne 15% te tij?.

5. Permiresoni stilin. A mund te lexohet me mire? Shikoni strukturen e fjalive dhe te

paragrafeve dhe menyren se si materiali shkon drejt perfundimit.

Site kemi nje stil te qarte e te kuptueshem

Paragrafet

• Paragrafet duhet te jene te shkurter dhe brenda temes.

• Perdomi ne menyre te vazhduar fjalet kyc;e (te njejten kryefjale ose folje) ose shprehje
lidhese te pershtatshme (p.sh., ne anen tjeter ... ) per te lidhur fjalite dhe per te theksuar
rrjedhen e mendimit.

178
 • Fjalia e pare duhet te beje paraqitjen e yeshtjes se paragrafit dhe fjalite me pas duhet te
bejne shpjegimin, ilustrimin ose te japin shembujt.

Fjalite

• Mos i beni fjalite shume te gjata ose te ngaterruara.

• Fjalite duhet te kene larmi ne strukture dhe ne gjatesi.

• Sigurohuni qe dini si dhe kur perdoren shenjat e pikesimit.

• Nese jeni te pakenaqur me strukturen e nje fjalie, perpiquni ta ndani ate ne fjali me te
shkurtra.

Fjalet dhe shprehjet

• Zgjidlmi fjale dhe shprehje te qarta dhe te shkurtra p.sh., "tani" ne vend te "ne kete
moment". Ne momente te caktuara mund te perdoren terma teknike per te qene te sakte,
por mos perdomi fjalor te perditshem.

• Mos u shqetesoni shume per perseritjen e disa fjaleve, sidomos kur paraqisni nje
alternative.

• Atje ku eshtee nevojshme perdomi veten e pare per te pershkruar veprimet, qe keni bere
("ne vendosem qe ... "; "une anita ne perfundimin qe ... "), por jo nese kjo nuk pranohet
nga mbikqyresi juaj.

• Perdomi formen aktive ne fjali ("tretesira u vendos ne nje gote kimike") ne vend te
formes pasi\ie ("gota kimike u mbush me tretesire").

• Perdomi vazhdimisht kohet e ndryshme te foljeve. Koha e shkuar perdoret gjithmone per
materialet dhe metodat ("mostrat u morren ... ") dhe per te ripare pune te kaluara
["Smith(l990) arriti ne perfundimin qe .... "]. Koha e tashme perdoret kur japim te dhena,
kur bejme pergjithesime ("Shume autoritete pranojne qe ... ") dhe kur arrijme ne
perfundime ("une arrij ne perfundimin qe ... ")

• Menjanoni pohimet ne thonjeza. Ata shkeputin vemendjen e lexuesit nga tema qendrore.

• Menjanoni klishete dhe ligjerimet. Ata jane te papershtatshme ne nje tekst shkencor.

SHKRIMI I ESEVE

Funksioni i nje eseje eshte te tregoje sa e keni kuptuar nje teme dhe sa mire ju mund te
organizoni dhe te shprehni njohurite tuaja.

179
Organizimi i kohes

Shume ese kane nje strukture te hapur dhe eshte mire te ndani kohen tuaj ne tre pjese k:ryesore:

1. Lexoni pyetjen dhe planifikoni pergjigjen (1 0% e kohes per te zhvilluar nje ese)

2. Shkruani pergjigjen (85% e kohes)

3. Lexoni pergjigjen dhe beni korrigjimet (5% e kohes);

Hartimi i nje plani per esene

Analizoni kuptimin e pyetjes ose titullit te esese

Lexoni me shume vemendje titullin dhe mendoni rreth temes perpara se filloni te shkruani.
Mermi ne konsiderate kuptimin e c;do emri te rendesishem (kjo mund te ndihmoje ne hartimin e
pjeses hyrese). Gjithashtu mendoni per kuptimin e foljes/ve te perdorura dhe perpiquni te ndiqni
saktesisht c;do udhezim. Mos u ndalni ne nje kuptim te vetem. Mermi ne konsiderate te gjithe
titullin dhe te gjitha degezimet apo shtrirjet. Nese ka dy ose me shume pjese tek pyetja,
sigurohuni qe c;do pjese t'i kushtoni vemendjen e nevojshme.

Merrni ne konsiderate permbajtjen dhe shembujt e mundshem

Teknika e diagramvs m~rimange eshte nje rruge e shpejte per te arritur kete. Nese keni mundesi
te lexoni literature shtese/ burime te ndryshme mermi ne konsiderate permbajtjen e tyre ne lidhje
me titullin e esese. A mund te jepni perqasje te ndryshme per te njejten teme? Cilen do te
preferoni per trajtimin e temes ne lidhje me esene tuaj? Cilet shembuj jane me te lidhur me rastin
tuaj dhe pse?

Ndertimi i nje skice dhe plani per esene

<;do ese duhet te kete nje strukture, qe lidhet me titullin. Ne nje ese ulen shume pike nese
materiali nuk eshte organizuar mire ose nuk eshte i lidhur me temen. Nje plan ese, sipas
perkufizimit, siguron rregull dhe nese punohet me kujdes siguron lidhje me temen. Skica duhet te
shkruhet. Permbajtjen e esese mendojeni ne tre pjese:

1. Pjesa hyrese, ne te cilen ju duhet te perfshini perkufizime dhe informacione ne lidhje me

temen e esese.

2. Pjesa e qendrore, ku ju zhvilloni pergjigjen tuaj dhe jepni shembuj, qe lidhen me temen.
Vendosni nese duhet nje perafrim i gjere analitik ose nese eseja duhet te permbaje me
shume detaje fakte.

3. Mbyllja duhet te jete mjaft te shkurter. Ne kete pjese ju duhet te permblidhni dhe te
bashkoni tre perberesit e esese, pa perseritur shprehje te meparshme. Ju duhet te keni
parasysh rendesine e madhe te temes, te ardhmen e saj dhe lidhjen e saj me fusha te tjera

180
 te biologjise. Gjithmone perpiquni te trajtoni te dyja anet e ((do debati, qe keni prekur, por
kini kujdes te qendroni asnjanes dhe te mos anoni ne njeren ane.

Perdomi paragrafet per ta here te qarte strukturen e esese. Theksoni paragrafet me tituj dhe
nentituj. Kjo mund te mos behet, vetem nese materiali, qe perfshihet nentitujt eshte mjaft i
shkurter ose i parendesishem.

Gjate shkrimit te nje eseje shume rralle mund te jepni vetem

fakte per lexuesin. Ju duhet t'i analizoni keto fakte dhe te beni
komentin tuaj mbi rendesine e tyre.

Tani filloni ti! shkruani!

• Asnjehere mos lini te humbase rendesia e permbajtjes dhe lidhjet brenda saj. Vazhdimisht
pyesni veten: "a jam gati t'i pergjigjem kesaj pyetje"?. Asnjehere mos shtoni gjera te
parendesishme vetem per te zgjatur esene. Cilesia eshte me e rendesishme se sa sasia.

• Ilustroni pergjigjen tuaj me shembuj te pershtatshem. Perdomi shembujt per te sqaruar

pikat e rendesishme, por kujtohuni qe shume shembuj te ngjashem mund te mbytin
rrjedhen e esese. Perdomi diagramat atje ku nje pershkrim me fjale mund te jete i veshtire
ose mund te marre kohe. Perdomi tabelat nese materiali eshte i shumte ne menyre qe ta
permblidhni ate.

Nese perdomi vizatime dhe diagrama vendosni

titullin dhe legjenden per ((do vizatim, keshtu ai
do te kete kuptim kudo qe te jete vendosur ne
materialin tuaj.

Kujdes me shkrimin e dores. Vleresimi qe do t'iu behet nuk do te jete i mire nese shkrimi
juaj eshte i pakuptueshem.

Rishikoni pergjigjen tuaj

Mos ndaloni akoma!

• Rilexoni pyetjen ne menyre qe te kontrolloni nese u jeni pergjigjur te gjitha pikave.

• Rilexoni esene per te kontrolluar per gabimet ne drejtshkrim dhe ne permbajtje. Beni
korrigjime te qarta. Mos lini veten t'iu kape paniku nese shikoni papritur qe keni hequr
nje pjese te konsiderueshme ose qe lexuesi ju kerkon nje paragraf shtese site nevojshem.

181
 • Mesoni nga komentet, qe ju bejne drejtuesit dhe lektoret. Pyesni per shpjegime te
metejshme nese nuk e kuptoni nje koment ose perse nje ese ishte me e dobet se sa
mendonit ju.

Paraqitja e punes praktike

Relacionet praktike, projekt-raportet, tezat dhe punet shkencore ndryshojne mjaft ne thellesine e
mendimit, ne qellimin dhe madhesine, porte gjitha kane te njejten strukture haze.

Raportet e puneve praktike dhe projekteve

Keto punime iu japin mundesine qe te mendoni me thelle rreth eksperimenteve, qe keni here.
Gjithashtu iu ndihmojne per te praktikuar apo kontrolluar aftesite e nevojshme per te shkruar
punen kerkimore, qe keni here. Disa ve<;ori specifike per hartimin e ketyre raporteve jane:

• Materiali byres eshte ne pergjithesi i shkurter dhe duhet te skicoje qellimet e

eksperimenteve permes nje materiali te shkurter.

• Materialet dhe metodat per raportet praktike mund te jepen nga drejtuesi. Ne nje projekt-
raport, lihri i shenimeve te laboratorit duhet te perbeje hazen per shkrimin e kesaj pjese.

• Vemendje e madhe duhet t'i kushtohet paraqitjes dhe analizes se te dhenave. Tregoni
vemendje te ve<;ante per grafiket. Sigurohuni qe perfundimet tuaja justifikohen nga
rezultatet dhe evidencat.

Tezat

Tezat dorezohen si pjese e provimit per nje grade shkencore e ndjekur nga nje periudhe e gjate
pune kerkimore. Ato kane per qellim te vendosin ne kujtese te gjitha detajet rreth punes
eksperimentale dhe normalisht do te lexohen vetem nga personat, qe kane interes te
drejtperdrejte per te. Ata, qe do t'iu marrin ne provim ose koleget tuaj. Kini parasysh:

• Juve ju lejohen fusha per t'u zgjeruar ne rezultatet tuaja dhe te perfshini detaje, qe mund
te jene harruar ne shkrime te tjera shkencore.

• Ju mund te keni problem me volumin e informacionit, qe duhet te organizoni. Nje menyre

per ta perballuar kete eshte te ndani tezen tuaj ne kapituj, ku secili ka nje format standart.
Nje Hyrje e pergjithshme mund te jepet ne fillim dhe nje Diskutim i pergjithshem ne
fund. Diskutoni per kete ndarje me drejtuesin tuaj pasi nuk eshte e detyrueshme.

• Mund te jete nje provim gojor i shoqeruar me paraqitjen e tezes. Qellimi kryesor i
vleresuesve eshte te sigurohen qe ju e kuptoni ate, qe po paraqitni dhe perse po e
paraqitni.

182
Hapat ne realizimin e nje raporti praktik ose te nje teze

Zgjidhni eksperimentet, qe ju doni te pershkruani dhe vendosni si do t'i paraqitni sa me mire

Kete proces duhet ta filloni perpara mbarimit te punes laboratorike sepse ne fazen e rishikimit te
eksperimenteve mund te shfaqet nje boshllek (p.sh., nje mungese kontrolli), keshtu ju do te keni
kohe per te rregulluar mungesen. Materialet e parendesishme duhet te hiqen patjeter dhe duhet
patur parasysh qe rezultatet negative jane te rendesishme. Perdomi forma te ndryshme te
paraqitjes se te dhenave, sa te jete e nevojshme, por shmangni paraqitjen e nje te dhene ne me
shume se nje forme. Grafiket jane me te thjeshte per lexuesin per te marre mesazhin, ndersa
tabelat mund te perdoren per te mbledhur shume te dhena ne pak vend. Vendosini tabelat e
medha te te dhenave ne nje shtojce dhe permblidhni pikat e rendesishme te punes. Sigurohuni qe
eksperimentet, qe pershkruani jane te paraqitshme. Jepni gjithmone numrin e hereve, qe keni
perseritur eksperimentet dhe sate qendrueshme jane rezultatet, qe keni marre.

Perseritni eksperimentet. Mbani mend nese ju e zhvilloni dy here nje

eksperiment, ju e keni perseritur ate vetem nje here!

Tabela

Paraqitja e rezultateve. Mbani mend qe rradha e paraqitjes se

rezultateve ne raport nuk ka pse te korrespondoje me rradhen e
zhvillimit te eksperimenteve. Ju mund t'i riorganizoni ato per te
siguruar nje rrjedhe llogjike te arritjes se perfundimeve.

Beni plane ose skica per pjeset perberese

Shkruani!

Pjesa Materiale dhe Metoda eshte ndoshta me e lehta per t'u shkruar ne nje raport. Kujtoni te
perdomi kohen e shkuar dhe mos i zvarritni rezultatet ose diskutimet. Pjesa e Rezultateve eshte
me e lehta pas dy te parave pasi ajo permban vetem pershkrime. Ne kete pjese ju mund te
perfitoni nga shenimet e hedhura per Diskutimin. Kjo mund te jete pjesa me e veshtire per t'u
hartuar pasi ju duhet te permblidhni punen tuaj dhe ate te literaturave perkatese. Gjithashtu ne
kete pjese duhet te shprehni dhe oratorine tuaj, pra perpiquni fort te jeni te permbledhur. Hyrja
nuk duhet te jete shume e veshtire nese ju i keni kuptuar plotesisht qellimet e eksperimenteve.
Shkruani pjesen Permbledhje dhe plotesoni listen e referencave ne fund. Per t'iu ndihmuar ne
kete pjese te fundit, eshte mire qe nderkohe qe ju punoni te hidhni edhe referencat ose t'i
shkruani ne letra.

183
Rishikoni tekstin

Pasi te keni mbaruar draftin, perpiquni t'u pergjigjeni te gjitha pyetjeve me poshte:

A keni renditur te gjithe personat, qe ju kane ndihmuar ne punen tuaj?

A i keni paraqitur te gjitha referencat?

A perputhen autoret me vitin e botimit?

A i keni plotesuar detajet e shenimeve dhe i keni paraqitur ne formatin e duhur?

A i keni paraqitur sipas rendit alfabetik ose sipas rendit numerik?

A i keni paraqitur te dhenat ne forme te permbledhur?

Tregojani punen tuaj mbikqyresve dhe mesoni nga komentet e tyre. Jepjani punen tuaj ta lexoje
nje shok apo nje koleg, qe nuk ka lidhje me temen tuaj. Ata mund te gjejne nje formulim te
shprehur jo qarte dhe mund te tregojne ku mungon nje informacion ose nje shpjegim. Nese jeni
duke shkruar nje teze, kontrolloni dyfish qe te siguroheni qe jeni ne perputhje me rregullat e
institucionit mbi paraqitjen e nje teze.

Pergatitja e variantit perfundimtar

Vleresuesit e punes sigurisht qe e vleresojne nje pune te punuar me kujdes, por nje dokument i
paraqitur mire nuk mund te fshehe varferine shkencore. Perdomi nje printer te mire per versionin
perfundimtar. Sigurohuni qe figurat te jene te qarta dhe ne madhesine dhe formatin e duhur.

Paraqitja e punes

Departamenti juaj do te caktoje kur do te paraqitni tezen ose raportimin e projektit, prandaj
planifikoni me kujdes punen per te qene ne afat, perndryshe do t'iu ulen pike. Paraqitni qe heret
tek supervizori arsyet e ndonje vonese te mundshme.

Punimi i nje artikulli shkencor

Artikulli shkencor do te thote kerkime, qe komunikohen mes kolegeve. Ato botohen ne revista ne
nje rreth te gjere akademikesh dhe jane shqyrtuar dhe miratuar nga nje ose me shume "gjyqtare"
perpara se te pranohen. <:;::do reviste mbulon nje fushe te specifikuar mire dhe publikon detaje te
formatit qe ata presin. Dote ishte e pazakonte per nje student te paraqiste nje artikull te tij ose te
saj. Kjo normalisht do te ndodhte ne bashkepunim me projektin e nje mbykqyresi dhe vetem
atehere kur kerkimet tuaja te kenaqin disa kritere specifike. Megjithate eshte e rendesishme te
kuptoni procesin permes te cilit realizohet nje artikull, pasi kjo do t'ju ndihmoje kur te
interpretoni literaturen paresore.

184
Komentet dhe kritikat e leteratures

Komentet dhe kritikat e leteratures jane nje forme specifike e esese, e cila permbledh dhe
komenton fakte dhe konceptet, qe lidhen me nje fushe te caktuar kerkimore. Ajo ofron shtrirje
dhe mundesi te plate per ushtrimin e aftesive vendimtare. Komentet me te mira jane ato, qe
analizojne informacionin ne vend qe thjesht ta paraqitin apo rishkruajne ate.

Ndertimi i nje orari

Ne diagrame ka shume nenndarje per shkak te madhesise se punes. Ne pergjithesi, per pune te
gjata, eshte me mire qe te ndani punen ne pjese per te lehtesuar ate. Ne diagrame vihet re qe me
pak kohe (ne raport proporcional me pjesen tjeter) i lihet shkrimit krahasuar me esene. Ne keto
lloj punimesh i lihet me shume kohe kerkimeve dhe rishikimit te punes.

Zgjedhja e temes

Nese ju keni mundesi te zgjidhni temen atehere shikojeni kete proces te ndare ne tre hap a:

1. Zgjidhni nje fushe te gjere, qe ju intereson.

2. Gjeni dhe lexoni literature, qe lidhet me ate fushe. Perpiquni te merrni nje pershtypje sa
me te plate e te qarte per fushen nga libra dhe artikuj te ndryshem. Diskutoni idete tuaja
me mbykqyresin dhe drejtuesin.

3. Zgjidhni nje titull te shkurter dhe te sakte. Formulimi duhet te behet me shume kujdes
pasi do te percaktoje permbajtjen, qe pret lexuesi te degjoje. Nje teme ne nje fushe te
ngushte do te permbante nje sasi literature te vogel, por gjithashtu do te kufizonte
perfundimet, qe mund te arrini (e njejta gje vlen edhe per nje teme me nje shtrirje te
gjere).

Kerkimi i literatures dhe organizimi i referencave

Perpara se te filloni te shkruani do t'iu duhet te beni nje kerkim te plate per literaturen.
Problemet baze jane:

• Gjetja e nje pike mbeshtetese ne literature. Kerkoni ndihme nga drejtuesi, i cili mund t'iu
ndihmoje me disa material~ sa per te filluar punen.

• Vleresoni rendesine dhe vleren e 9do artikulli. Kjo perben thelbin e shkrimit te nje
recensioni, por eshte e veshtire nese nuk keni njohuri te mira ne fushen, qe keni zgjedhur.
Perpiquni te lexoni recensione te shkruara me perpara ne te njejten fushe.

• Qartesoni idete. Ndani temen kryesore ne pjese me te vogla dhe per secilen caktoni
referencat, kjo mund t'iu ndihmoje te keni nje shikim te mire tete gjithe literatures.

185
Bazohuni tek struktura dhe permbajtja.

Hyrja

Hyrja duhet te jape sfondin e pergjithshem te fushes se kerkimit tuaj, duke u perqendruar ne
rendesine dhe zhvillimin e saj. Ju gjithashtu duhet te beni nje paraqitje te qellimit te studimit tuaj
dhe ndersa tregoni 9eshtjet tuaja per diskutim, mund te shkurtoni kohen e paraqitjes.

Rishikimi

Rishikimi duhet te perfshije pune te publikuara ne te njejten fushe. Brenda 9do pjese te
rishikimit, perafrimi zakonisht eshte kronologjik, mete njejtat fraza lidhese (p.sh., "duke ndjekur
kete ... "; "nderkohe, Bloggs (1980) e ka trajtuar problemin ne nje kendveshtrim tjeter. .. ").
Megjithate, nje rishikim i mire eshte me shume se nje liste kronologjike e punes se bere. Ai
duhet te:

• Lejoje lexuesin te marre nje pamje te pergjithshme te gjendjes konkrete ne fushen e

kerkimeve, duke specifikuar fushat ky9e ku njohurite jane ne perparim

• Tregoje per zhvillimin e teknikave dhe diskutoje per perfitimet dhe mangesite e
perdorimit te organizmave te ve9ante ose sistemeve eksperimentale

• Pranoje perfitimet .relative te llojeve te ndryshme te provave. Ky eshte dhe aspekti me i

rendesishem. Mos u frikesoni nga marrja e nje mendimi apo gjykimi kritik nese
perfundimet, qe ju merrni ne literaturen baze nukjane gjithmone te sakta

• Percaktoje ku ka kundershti ne gjetjet ose teorite dhe sugjeroje nese eshte e mundur dhe
cila nga idete eshte me e forte

• Tregoje boshlleqet ne njohurite e kohes.

Perfundimet

Perfundimet duhet te lidhin pjeset e paraqitura me pare dhe te tregojne rrugen perpara, ndoshta te
tregojne fushat e panjohura ose atje ku perdorimi i teknikave te reja mund ta 90je punen perpara.

Referencat, etj

Pjesa e cituar Referenca ose Literatlira duhet te jape detaje te plota te te gjitha materialeve te
referuara ne tekst. Rregullat e departamentit tuaj mund te kerkojne nje format specifik per
numerimin e faqeve, listen e permbajtjes, njohurite, etj.

Stili i komenteve dhe kritikave te literatures

Seria e Rishikimive Vjetore (gjenden ne shumicen e librarive te universiteteve) jane nje shembull
i mire i stilit, qe duhet ne perdorur ne komentet dhe kritikat e leteratures (literature surveys)

186
biologjike. Rishikimi i nje materiali paraqet problem stilistik per shkak te nevojes per te cituar
nje numer te madh shkrimesh. Ne Rishikimet vjetore kjo gje eshte kaluar duke perdorur
referenca te numeruara.

Organizimi i paraqitjes se nje posteri

Nje poster shkencor eshte nje paraqitje pamore e rezultateve te nje hetimi, zakonisht e ndertuar
ne nje tabele drejtkendore. Posterat perdoren ne mbledhje shkencore, per te komunikuar rezultate
kerkimore dhe ne kurse studentesh per te shfaqur rezultate projektesh ose rezultate te nje pune te
caktuar.

Ne nje raport te shkruar ju mund te perfshini nje sasi te konsiderueshme te detajeve specifike dhe
lexuesi mund te kthehet mbrapa dhe te rilexoje paragrafet ku ka patur veshtiresi. Ndersa nese nje
poster ka shume detaje, lexuesi ka mundesi te humbase interesin per te. Nje poster eshte si nje
konkurim. Ju po luftoni per te fituar vemendjen e njerezve ne nje dhome. Bejeni posterin tuaj sa
me interesant te mundeni nese doni qe te terhiqni dhe te mbani vemendjen e degjuesve.
Mendojeni punen tuaj si nje reklame dhe nuk do te gaboni.

Puna paraprake

Perpara se te merreni me permbajtjen e posterit, duhet te vendosni:

• Permasat e posterit (zakonisht jane 1,5 m gjeresi dhe 1,0 m lartesi)

• Hartimin e tabeles se posterit dhe menyren, qe do te perdomi per ngjitje

• Vendin kudo ta vendosni posterin. Per <;do rast duhet te siguroni nje kembalec tuajin

• Kohen kur duhet ta filloni dhe kur duhet ta paraqitni

• Mjedisin ku do te paraqitet posteri.

Modelimi dhe organizimi

Planifikoni posterin duke patur ne mendje ata qe do t'iu degjojne, pasi kjo do t'iu diktoje nivelin
e duhur te paraqitjes. Perpiquni qe posteri juaj te jete i pranueshem per nje grup sa me te gjere
shikuesish. Meqenese nje poster eshte nje paraqitje pamore, ju duhet t'i kushtoni nje vemendje te
ve<;ante paraqitjes se informacionit. Nje pune, qe mund te kete marre ore te tera per t'u pergatitur
mund te prishet ne pak minuta nga lidhja e dobet e <;eshtjeve. Filloni duke hartuar nje plan per
elementet kryesore ne posterin tuaj. Eshte mire qe ta diskutoni me pare modelin e posterit me
dike tjeter, pasi nje keshille konstruktive ne fazen pergatitore do t'iu kurseje shume kohe dhe
mund kur te pergatiteni per versionin perfundimtar.

187
Planifikimi dhe Ekspozimi

Nisja me e mire e punes eshte te ndani posterin ne disa zona, ndoshta 6-8 zona, dhe ta pergatitni
secilen prej tyre per nje 9eshtje me vete, ne kartona me vete. Disa njerez preferojne te pergatisin
nje poster te madh te vetem ne nje cope leter te vendosur brenda nje tubi. Megjithate, nje poster i
vetem dhe i madh dote perkulet dhe dote rrudhoset, duke e bere te veshtire me pas shtrirjen e tij.
Gjithashtu, fotot dhe tekste te ngjitura ne pjesen e prapme te letres shpesh e prishin punen.

Nenndarja e posterit nenkupton qe 9do zone e vogel mund te pergatitet ne nje cope leter te
ve9ante ne format A4 ose edhe me e madhe, duke e bere transportin dhe ruajtjen e posterit me te
lehte. Kjo, gjithashtu e ben me te lehte dhe me terheqese per lexuesin per ta ndjekur mendimin.
Duke perdorur letra me ngjyra te ndryshme ju mund te vini theksin ne 9eshtjet kryesore ose
mund t'i perdomi per te lidhur tekstin me fotografite dhe figurat.

Ju duhet ta drejtoni lexuesin ne poster. Shpesh eshte me e pershtatshme te perdomi sistemin

numerik, me numra te medhenj, te qarte, te vendosur ne fillim te 9do letre ose sistemin me
shigjeta (ose letra ngjitese) per te treguar lidhjen e 9do seksioni me posterin. Sigurohuni qe lidhja
eshte e qarte dhe qe shigjetat ose letrat ngjitese nuk kryqezohen.
It
i
Titulli ~

Titulli, qe keni zgjedhur duhet te jete i permbledhur (jo me shume se tete fjale), specifik dhe
interesant per te terhequr njerezit, qe do te lexojne posterin. Shkruajeni titullin me shkronja te
medha dhe te theksuara. Ai duhet te jete ne krye te posterit tuaj, me shkronja me gjatesi te pakten
4 em, ne menyre qe te lexohet edhe ne anen tjeter te dhomes. Per te theksuar me shume titullin
mund te perdoren ngjyrat, shkronjat e medha dhe shkrimi duhet te jete i qarte. Gjithashtu
hollesite per autoret bashke me adresat e tyre jepen ne fillim te anes se djathte (ne skaj) me
shkronja mete vogla se titulli. Ne konferenca, per identifikimin e autorit eshte e nevojshme nje
foto ne permasat e fotos se pasaportes.

Teksti

Mos e tejmbushni posterin tuaj me tekst. Mundohuni te perdomi me shume fotografi dhe t'i
vendosni ato mes hapesirave te tekstit. Teksti, qe do te paraqisni duhet te kete dyfish hapesire I
dhe te jete shkruar me shkronja te medha, me lartesi te pakten 5 mm, qe te lexohet ne nje I
I-
distance prej 1 m. Per te marre tekstin ne permasat e kerkuara duhet te perdomi nje fotokopje ose t
printer te cilesise se mire. Eshte mire qe te shmangni perdorimin e vazhdueshem te shkronjave te •
medha ne tekst sepse ngadaleson te lexuarit dhe e ben ate me pak interesant per lexuesin.
Gjithashtu shmangni perdorimin e shkrimit "italik".

Titujt dlte nentitujt

!
l
t
}

Keto duhet te jepen me shkronja te medha me lartesi te pakten 10 mm dhe duhet te permbajne 2
ose 3 fjale.

188
Ngjitesit

Ngjitesit leng eshte me mire te mos perdoren. Gjate ngjitjes kujdesuni qe te mos perthyhen anet e
letres dhe te mos kete palosje apo rrudhosje.

Ngjyrat

Ne paraqitjen pamore te posterit duhet te vendosni nje marredhenie mes tekstit, diagramave dhe
tabeles ku do te vendoset posteri. Ngjyrat mund te perdoren per te shenuar 9eshtjet ky9e ne
posterin tuaj. Kujdes, nje zgjedhje e papershtatshme e ngjyrave mund ta prishe posterin.
Perdorimi i sakte i dy ose tre ngjyrave mund te jete me e lehte per syrin dhe mund te shtoje.
vemendjen. Ngjyrat mund te perdoren per te lidhur tekstin me fotot.

Permbajtja

Formati tipik eshte ai i nje shkrimi shkencor mete njejten koke, por me nje tekst me te reduktuar.
Kurre mos u perpiqni te ktheni nje shkrim shkencor ne nje format posteri. Ne mbledhje
shkencore posterat me pak interesant jane ato ku autori paraqet ne nje poster faqe p.sh., nga nje
artikull gazete. Referencat duhet te zene nje vend te vogel ne tekst. Grupet e interesuara mund te
kerkojne informacion shtese me tej.

Paraqitja

Hyrja

Hyrja duhet t'i jape lexuesit informacionin baze per fushen tuaj te studimit dhe qellimet e punes
tuaj. Eshte e rendesishme qe kjo pjese te jete sa me interesante per te arritur interesimin e
degjuesve. Shpesh eshte e vlefshme te rendisni objektivat tuaja.

Materialet dhe metodat

Kjo pjese duhet te jete e shkurter dhe te jepni vetem teknikat baze, qe jane perdorur ose teknika
specifike.

Rezultatet

Mos paraqitni te dhena te paperpunuara. Perdomi figura dhe krahasime te thjeshta statistikore.
Grafiket, diagramat, histogramatjapin nje pamje te qarte te tendencave dhe te marredhenieve dhe
duhet te perdoren ne vend te tabelave. Keto duhet te paraqiten ne menyre te tille qe numrat te
mund te lexohen ne nje largesi prej 1 m. <;donjera prej tyre duhet te kete nje titull te shkurter dhe
legjenden. Nese eshte e nevojshme mund te perdomi nje seri pikash te numeruara per te lidhur
diagramen me tekstin, qe shoqeron. Atje ku perdoren simbolet, jepni 9elesin ne secilin grafik
(madhesia e simbolit duhet te jete te pakten 5 mm). Shmangni perdorimin e grafikeve
drejtperdrejt nga teksti ose raporti i projektit ose nga nje shkrim pa bere fillimisht modifikimet
per te arritur ate, qe kerkoni.

189
Pi!rfundimet

Kjo eshte pjesa ku fillojne te lexojne shume lexues dhe nese puna juaj nuk eshte
mjaftueshmerisht interesante nuk do te shkojne me tej. Kjo pjese ka nevoje te jete pjesa me e
forte ne posterin tuaj. Referojuni figurave qe ta drejtoni lexuesin ne pjesen kryesore te posterit
tuaj. Nese lloji i shkrimit behet pak me i madh ose i theksuar mund ta theksoje punen por lloje te
ndryshme shkrimi mund ta bejne punen mete rremujshme.

Seanca e paraqitjes se posterit

Nese qendroni ne ane te posterit gjate paraqitjes, mund te beni te largohen disa nga degjuesit, te

I
cilet ndoshta nuk duan te perfshihen ne biseda te hollesishme rreth posterit. Qendroni afer. Gjeni
di~ka per te here. Flisni me dike ose kaloni ne postera te tjere, por nderkohe ndiqni njerezit, qe
lexojne posterin tuaj dhe te jeni gati t'iu pergjigjeni pyetjeve te tyre. Mos u merzisni nese nuk ju
bejne shume pyetje. Mbani mend eshte nje pune, qe nuk ka nevoje per shpjegime te metejshme,
eshte nje tregim pamor. Nje paraqitje posteri nuk duhet te shikohet si nje paraqitje gojore ku
r
nervozizmi i pare zevendesohet me kenaqesi dhe lehtesim pas mbarimit te paraqitjes. Megjithate
mund te jete nje menyre e kenaqshme komunikimi sidomos nese ndiqni keto hapa.

Paraqitja gojore

Shume studente ndihen nervoze gjate te folurit. Kjo eshte normale pasi pak njerez jane me
vetbesim te mjaftueshem dhe qe shikojne perpara kur flasin ne publik. Gjithashtu, natyra teknike
e ~eshtjes mund t'ju shtoje shqetesimin, sidomos nese ndjeni qe disa degjues kane njohuri te
mjaftueshme rreth temes. Sidoqofte kjo eshte nje metode themelore e komunikimit shkencor dhe
per kete perben nje element te rendesishem te shume kurseve.
I
Mos prisni qe te gjeni ne kete tekst ose ne tekste te tjera te gjitha pergjigjet, qe ju doni. Provoni
dhe mesoni nga pervojajuaj.

Pergatitja

Jnformacioni paraprak

Filloni duke caktuar te gjitha hollesite, qe ju duhen per te planifikuar paraqitjen, duke perfshire:

• Kohezgjatjen e paraqitjes

• Nese koha per pyetjet eshte e perfshire ne kohen tuaj

• Vendin dhe madhesine e dhomes

• Lehtesite projector dhe ndri~im, nese treguesit ose mjete te tjera ndihmese jane te
disponueshme.

190
Eshte e rendesishme te dini nese dhoma ka mjetet e nevojshme per projektim (projektor dhe
ekran per paraqitje, perde te erreta, ndri9im te pershtatshem). Nese ju perqendroheni vetem tek
pjesa e te folurit do te keni probleme. Perpiquni qe te punoni me pajisjet, qe ju nevojiten perpara
dites se paraqitjes, keshtu ne momentin e paraqitjes judo t'i perdomi me me siguri keto mjete.

Per nje te folur te suksesshem ne publik duhen mbajtur mend tre pika:

1. reflektoni, jepni ide te mjaftueshme per te gjitha 9eshtjet e paraqitjes tuaj

2. beni prova te vazhdueshme per te permiresuar shqiptimin

3. rishkruani dhe modifikoni permbajtjen dhe stilin e materialit ne pergjigje te ideve tuaja
dhe komenteve te personave te tjere.

Mjetet audio-vizuale

Kerkoni te dini nese departamenti juaj ka mundesite per te pergatitur lastra dhe nese keto mjete
mund te jene ne dispozicionin tuaj per t'i perdorur dhe koston e materialeve. Mbani mend keto
hap a:

• Teksti duhet te jete shume i shkurter, ne minimum. Paraqisni vetem pikat k:y9e me deri ne
20 fjale per laster.

• Sigurohuni qe teksti eshte i lexueshem. Lexojeni materialin me perpara.

• Ne vend te nje grafiku te vetem dhe te nderlikuar perdomi nje grup figurash me te
thjeshta.

• Shmangni perdorimin e shume ngjyrave ne lastra. Ngjyrat blu dhe e zeze jane mete lehta
per t'u lexuar se sa e kuqja dhe jeshilja.

• Mos i perzjeni lastrat pasi kjo do t'i hutoje lexuesit.

Degjuesit

Ju duhet te njiheni me degjuesit qe ne fillim pasi kjo do te percaktoje edhe nivelin e pershtatshem
te paraqitjes suaj. Nese judo te flisni perpara shokeve tuaj studente ju duhet te paraqitni nje nivel
te zakonshem te njohurive, qe keni marre. Ne te kundert, nje leksion kerkimor i dhene ne
departamentin tuaj ose nje shkrim ne nje mbledhje me studiues, akademike, do t'i paraqitet
degjuesve me nje shkalle njohurish mjaft te gjere. Nje paraqitje gojore nuk do te thote diskutime
te nderlikuara per nje informacion te specializuar. Ndertojeni biseden duke u nisur nga nje nivel i
ulet. Per sa kohe qe ju nuk do te jeni te merzitshem, mund te jepni informacionin haze pa humbur
vemendjen e shume degjuesve. Kjo ndodh ndonjehere ne paraqitje te studenteve, ku frika nga
prania e "eksperteve" mund t'i trembi folesit dhe t'i 9oje ne shume hollesi, duke i mbingarkuar
degjuesit me fakte.

191
Permbajtja

Shumica e paraqitjeve gojore ndajne disa tipare te perbashketa, te cilat jane:

Verejtjet e hyrjes

Eshte shume e rendesishme te kapni interesin e degjuesve qe ne filllim. Vazhdimisht, ju duhet te

jeni te sigurt qe komentet tuaja jane te forta, ndryshe audienca do te hum be interesin perpara se
te arrini ne mesazhin kryesor. Kujtoni qe mjaftojne nje ose dy fjali per degjuesit qe te vendosin
marredhenien me folesin. Fjalia hapese duhet te jete e formes hyrese dhe nuk duhet te permbaje
ndonje informacion thelbesor. Per nje leksion formal ju mund te filloni me "Z. Kryetar, zonja
dhe zoterinj, leksioni im sot eshte per. .. " me pas jepni titullin dhe beni te ditur ata, qe kane
dhene ndihmen ne materialin, qe po paraqitni. Ju mund te perdomi nje laster ose nje pamje me
titullin te shkruar ne te ose edhe nje fotografi nese eshte e pershtatshme.

Pas ketyre, ju duhet te paraqisni temen. Filloni ligjeraten tuaj me nje theks te forte. Nuk ka vend
per fraza te pasigurta dhe shfajesuese. Ju duhet:

• Te shpjegoni strukturen e punes tuaj

•
Te vendosni qellimet dhe objektivat e punes tuaj

Te shpjegoni thelbin e temen.

I
Verejtjet e hapura nuk duhet te kalojne 10% te punes. Megjithate, per shkak te rendesise se tyre,
mund ta rritni ne 25 % te kohes se pergatitjes se tyre. Sigurohuni qe e keni praktikuar kete pjese,
keshtu qe ju mund ta paraqitni materialin rrjedhshem dhe pa gabime.
I
Mesazhi kryesor

Kjo pjese duhet te perfshije pjesen me te madhe te rezultateve tuaja eksperimentale ose gjetjet
nga literaturat dhe varet nga tipi i materialit qe do te paraqisni. Jepni disa hollesi per metodat e
perdorura, vetem per te shpjeguar te dhenat tuaja. Kjo nuk eshte pjesa per te dhene pershkrime ne
I
r
hollesi per mjetet dhe per protokolllin e eksperimenteve (vetem nese eshte nje leksion mbi
metodologjine). Rezultatet duhet te jepen ne nje format lehtesisht te kuptueshem.

Mos prisni qe degjuesit te perballojne nje sasi te madhe te dhenash. Perdomi maksimumi 6 te
dhena per laster. Paraqisni me mire nje permbledhje statistikore se sa rezultate te vec;anta.
Tregoni rezultatet perfundimtare te c;do analize ne terma llogaritjesh statistikore si dhe rendesine
e tyre, ne vend qe te "mbytni" materialin ne hollesi procedurash, qe keni perdorur. Mbani mend
qe grafiket dhe diagramat jane zakonisht mete mira se tabelat e te dhenave te paperpunuara, pasi
keshtu degjuesit do te jene ne gjendje te kuptojne tendencen dhe marredheniet ne te dhenat, qe
po paraqitni. Megjithate figurat nuk duhet te mbushen me hollesi te panevojshme. <;do diagrame
duhet te kete nje titull te shkurter. Simbolet dhe vijat duhet te jene qartesisht te cilesuara dhe me

192
nje 9eles shpjegues atje ku eshte e nevojshme. Kur paraqisni te dhena ne grafik gjithmone
"paraqiteni" grafikun duke filluar nga njesite per 9do bosht dhe pershkruani marredhenien per
9do tendence vijash ose grup te dhenash. lastra permbledhese mund te perdoren ne intervale te
caktuara per te mbajtur ritmin e paraqitjes dhe per te theksuar pikat ky9e.

Drejtojini degjuesit hap pas hapi me nje ritem te arsyeshem. Perpiquni te mos nxitoni (nga
nervozizmi) per te dhene mesazhin kryesor. Shmangni linjat e nderlikuara dhe komplekse. Nje
nga gjerat me te hutuara, qe mund te beni eshte te ngaterroheni ne lastrat. Nese ju duhet te
perdomi te njejtin diagrame ose grafik me shume se nje here atehere eshte me mire te beni disa
kopje te tij. Ne nje paraqitje ose rezultat eksperimental, ju duhet te diskutoni 9do pike qe ngrihet,
ne ndryshim nga nje tekst i shkruar ku rezultatet dhe diskutimet mund te jene ne pjese te veyanta.
Mesazhi kryesor zakonisht ze 80% te kohes se paraqitjes.

Verejtjet perfundimtare

Pasi keni arritur interesin e degjuesve ne hyrje dhe u keni dhene atyre hollesite e punes tuaj ne
pjesen e qendrore, ju duhet te kaloni ne perfundime. Mos beni nje mbyllje te dobet p.sh., duke
dale nga tema ne lasten e fundit. Rikthejuni pikave ky9e ne paraqitjen tuaj. Shpesh eshte e
pershtatshme te pergatisni nje laster ku te renditni perfundimet tuaja kryesore.

Sinjalizoni fundin duke thene "se fundi ... ", "ne perfundim ... ", dhe pas kesaj :fjalie mbyllni
paraqitjen. Degjuesit do ta humbin interesin nese ju i zgjatni verejtjet perfundimtare pas kesaj
pike. Ju mund te shtoni nje fraze te thjeshte mbyllese (p.sh., "faleminderit"), ndersa vendosni
shenimet ne dosje, por mos thoni "kaq ishte degjues". Mbaroni prere dhe qarte sikurse filluat.

HAP ATE PARAQITJES:

Shenime

Shume foles te sukseshem perdorin shenime te shkurtuara per t'u udhehequr, ne vend qe te
lexojne nje shkrim te pergatitur. Gjate kohes qe shkruan lexoje me vete.

• Pergatitni nje faqe te pare si nje artikull te plate. Shkruani ne gjuhen e folur, duke e
mbajtur tekstin te thjeshte dhe duke perdorur nje stil personal. Qellimi juaj eshte te flisni
me degjuesit dhe jo te lexoni tek ata.

• Perdomi fletushka te vogla me :fjale ky9e. Eshte shume e rendesishme te shmangni nje
artikull te plate te pparaqitjes perfundimtare. Nderkohe qe beni prova dhe penniresoheni
ne te folur, shenimet e mbajtura ne disa flete mund te jene nje format me i pershtatshem.

• Tregoni kujdes per strukturen e te folures tuaj: Ruajeni sa mete thjeshte te jete e mundur
dhe theksoni 9do nendarje, ne menyre qe audienca juaj te jete ne dijeni te struktures.

193
 • Shenoni pozicionin e pikave kyye: <;:do fletushke duhet te permbaje detajet e struktures,
gjithashtu dhe permbajtjen.

• Memorizoni hyrjen dhe mbylljen: Ju mund te preferoni te mbeshteteni ne nje version te

plote te shkruar te ketyre pjeseve, ne rast se i harroni.

• Perdomi shenime: Shkruani vetem ne nje ane te fletushkes!fletes, me shkronja te medha,

mjaftueshem qe te lexoni lehte gjate prezantimit. <;:do fletushke duhet te jete e percaktuar
me numer, ne menyre qe te mos humbisni rradhen.

• Beni prova per prezantimin: Kerkojini nje shoku t'iu degjoje dhe te komentoje ne menyre
strukturore pjeset qe ishin te veshtira per t'u ndjekur.

• Perdomi "pushime te shkurtra" per te 9lodhur veten: Duke ndjekur provat, matni kohen
ne te cilen duhet te arrini pikat ky9e te prezantimit tuaj. Keto. kufizime kohore do t'iu
ndihmojne ta mbaroni prezantimin ne kohen e duhur.

Pam jet:

Sigurohuni qe veshja dhe pamja juaj te jete e pershtatshme per rastin.

• Kujdesuni 9fare do te vishni: Qellimi eshte qe veshja t'iu beje te jeni te respektueshem,
pemdryshe mesazhi juaj mund te keqinterpretohet.

• Paraqitni nje imazh te mire: nese qendroni ne kembe kjo do t'iu ndihmoje me zerin.

• Kontrolloni zerin: drejtojuni fundit te salles.

• Shikojini njerezit ne sy: Shikojini anetaret e salles ne ydo pjese te dhomes. Shmangni
leximin e fletushkave.

• Percillni materialin tuaj me mimike: Levizjet e krahut dhe trupit, do t'iu ndihmojne te
ruani interesin e audiences. Sidoqofte, duhet te shmangni levizjet ekstreme ( keto
rekomandohen per personalitetet televizive, por jo per fillestaret!).

• Menaxhoni kohen tuaj: Shmangni shikimin drejt ores sepse i jep nje sinjal negativ
audiences. Perdomi nje ore muri, nese ju lejohet nje, ose hiqni oren e dores dhe
vendoseni ngjitur me fletushkat, ne kete menyre mund ta veshtroni sa here te doni pa
shqetesuar audiencen.

• Perpiquni te identifikoni dhe kontrolloni 9do terheqje vemendjeje, psh: te perserisni fjale
boshe, te luani me lapsin/stilolapsin, 9elesat etj ., pasi kjo do te shperqendroje audiencen.
Praktikimi i te folures perballe nje pasqyre mund t'iu ndihmoje.

194
Pyetjet

Shume studente jane te shqetesuar per pyetjet qe behen pas prezantimit gojor. Ju duhet te
pergatiteni me pare per disa pyetje qe mendoni se mund t'iu drejtohen.

• Merrni ne konsiderate pyetjet te cilat mund te zhvillohen: pergatitni pergjigje te shpejta.

• Mos kini frike te thoni "Nuke di": audienca juaj do t'a vleresoje sinqeritetin.

• Shmangni zenkat me nje pyetes: me mire sugjeroni nje diskutim sesa te beheni pjese e nje
debati specifik.

• Nqs nuk ju bejne pyetje, formuloni pyetjet tuaja dhe me pas kerkoni opmwnm e
audiences. Nese perdomi kete metode duhet te jeni te pergatitur qe te beni komentin e
pyetjeve kur nga audienca nuk kane sugjerime.

Pas pyetjeve mund te uleni dhe te relaksoheni - e keni merituar!

195