THOMAS NAGEL

C.::'KUPTIM KA E G)ITHE K)O?

Hyrje ne· disa probleme filozofike

Perktheu: Arben Haxhiymeri

 Autori
TIJomasNagel

Titulli ne origjinal
What Does It All Mean?
Oxford University Press, 1987
Tryeza e lendes
Perktheu
Arhen Haxbiymeri

Pergatiti per botim Hyrje fq. 5

dvrohr ef?.icht 1. Perftimi i njohjes fq. 13

Redaktor gjuhesor 2. Mendjet e tjera fq. 33

Aurora Bego 3. Problemi mendje-trup fq. 45
4. Kuptimi i fjaleve fq. 63
Copyright © per botimin anglisht
5. Vullneti i lire fq. 77
Thomas Nagel
6. E drejta dhe e padrejta fq. 95
Copyright © per botimin shqip 7. Drejtesia fq 121
Arlmt Haxhiymeri @ Mehr Licht 8. Vdekja fq. 137
9. Kuptimi i jetes fq. 149
Botirn i revistes
dvrohr ef?.icht Filosofodicea - Nji:' f>c·rsintjc sboqe·mese e f>crkt!Jyesil fq. 159

Adresa e redc1ksise·:
VEVE Busines Centre,
Blv. "Zogu i Pare", Tirana, ALBANIA
Tel:0035548 301912
Fax: 00355 4 2271 738
E-mail: mehr_licht@alsat.tv

Tirane, 201 0
 Hyrje

Ky liber eshte konceptuar si nje tekst hyres rreth di-

sa problemeve filozofikc, dhe i drejtohet me se te-
penni nje bashkesie te caktuar lexuesish; me konkre-
tisht ketu, asaj kategorie lexuesish qe nuk zoterojne
qofte edhe njohurite me fillestare ne lidhje me pro-
blemet kryesore qe trajtohen ne domenin e filozo-
fise. Ne te shumten e hereve, njerezve u qellon qe
te studiojne filozofi vetem kur nisin studimet univer-
sitare; keshtu qe, personalisht shprehem i mendimit
se pjesa derrmuese e lexuesve, mund te jete me fort
gjase ne moshen kur pergatiten te nisin studimet uni-
versitare, a ndoshta sapo mund t'i kene nisur. Sido-
qofte, kjo nuk ka te beje fare me natyren e vete do-
menit, arsye per te cilen, personalisht dote ndihesha
me se i lumtur nese nje dite do te mesoja se ky liber
ka arritur qe te grishe edhe interesin e nxenesve me
mendjemprehte te shkollave te mesme, nese do te
kishte syresh qe do te shtyheshin ta lexonin duke u
nisur nga deshira per te provuar shijen qe te dhuron
persiatja dhe puna me idete abstrakte dhe argumen-
timet e sferes teoretike.

5
 <:;'kuptim ka e gjithe kjo?
\INc te shumten e hereve, aftcsite tona analitike shper-
faqen mjaft te mprehta dhe tejet te zhvilluara shume
me pare se te kemi mesuar gjesend ne lidhje me bo-
ten, aq sa, rreth moshes katermbedhjete vjec_;:, pjesa
derrmuese e gjindes fillon qe te mendoje ne menyre
thuajse te p~eth jo pak problemeve apo c;e-
shtjeve filozofike, te tilla si: nese dic_;:ka ekziston me
te vertete apo jo, nese vertet jemi ne gjendje fe njo-
him gjesend, nese dic_;:ka eshte vertet e drejte apo e
padrejte, nese jeta ka apo jo ndonje kuptim, nese
vdekja eshte apo jo fundi i gjithc;kaje etj. Rreth ketyre
........ -
problemeve eshte shkruar vazhdimisht prej mijera
vitesh; sidoqofte, ne te shumten e hereve, Ienda e
pare e persiatjeve filozofike nuk na mberrin nga shkri-
rnet e te shkuares, par drejtpersedrejti nga vete bota
ne te cilen jetojme, si dhe nga marredheniet qe kemi
arritur te ngerthejme me te. Kjo eshte arsyeja perse
te tilla <;;eshtje vijojne te buthtojne vazhdimisht edhc
ne mendjen e atyre njerezve qe kurre s'kane lexuar
gjesend rreth tyre.
Ky liber eshte shkruar ne formen e nje teksti byres
dhe lidhet drejtpersedrejti me nente probleme filo-
zofike, te cilet mund t'i veshtrojme si c;eshtje me ve-
te, te pavarura, pa gene te shtrenguar qe t'i trajtojme
nen driten e historise se mendimit filozofik. Nder-
kaq, ne kete hapesire nuk do te prirem te trajtoj apo
te kapem pas veprave te njohura te bibliotekes se
Hyrje ne· disa probleme filozofike
mendimit filozofik te periudhave te shkuara, as do
te perpiqem qe te parashtroj sfondin kulturor brenda
te cilit u shkruan syresh. Berthama e filozofise eshte
fryt i disa <;;eshtjeve qe ~ kane grishur dhe trazuar ne
m~nyre krejt te natyrshme mendjen dhe prirjen per-
siatese te njerivt; per rrjedhoje, menyra me e mire
per te nisur studimin e filozofise eshte padyshim me-
ditin'lldhe trajtimi drejtpersedrejti i c;eshtjeve ne fjale. l
Nese bejme nje gje te tille, atehere, krejt a ermen s , .~
do te jemi ne gjendje te <;;mojme drejt punen e atyre
njerezve qe metuan here pas here qe te ofrojne disa
zgjidhje rreth problemeve ne fjale.
Filozofia eshte e ndryshme qofte nga shkenca, qofte
nga m-;tematika. Krejt ndryshe nga shkenca,"·1ii~~ofia
:: ----- -------,--~~~·--·--·~--.'----~··-·"
nuk mbeshtetet tek ekspe_:_im~~~
por"vetem tek mendimi. Po ashtu, krejt nd1yshe nga
... __
matematika, filozofia nuk ka nje metode -
formale
--- ver-
~imi. E vetq1ja forme vertetimi eshte P..ermes ngri-
tjes se pyetjeve, parashtrimit te probJemeve, tej]_[gU-
menteve te
-
mentuarit, levrimit te ideve dhe phsiatjes rretb argu-
...__..
mundshm~e nmnd t'i kundervihen ke-
t~e, duke metuar te shtrojnenjepergjigje rretb
~ ___
menyres se si funksionojne ne te vertete konceptet,
.........
mendimet dhe idete tona. ~
---. --~·----
Synimi kryesor i filozofise eshte hulumtimi dhe me-
timi per te kuptuar nje mori idesh krejtesisht te za-
konshme, nje pjese te te cilave i shfrytezojme <;;do
\;'kuptim ka e gjithe kjo?
elite pa u persiatur fort gjate. Nje historian mund te
ngreje pyetjen se c;:fare ka ndodhur ne kete apo ate
kohe te se shkuares, nderkohe qe nje filozof do te
ngrinte pyetjen "c;:fare eshte koha?". Nje matemati-
kan mund te qemtoje nga afer marredheniet mes nu-
mrave, nderkohe qe nje filozof do te ngrinte pyetjen
"c;:fare eshte numri?". Nje fizikant do te prirej qe te
qemtonte nga afer se nga se perbehen atomet, apo
se si mund te shpjegohet dukuria e forces se rende-
ses, nderkohe qe nje filozof do te ngrinte pyetjen se
si mund te jemi te vetedijshem dhe te sigurt se jashte
mendjeve tona ekziston vertet dic;:ka. Nje psikolog
mund te qemtoje nga afer formen se si arrijne femijet
te mesojne nje gjuhe te caktuar, nderkohe qe nje filo-
zof do te ngrinte pyetjen "c;:fare eben valle fjalen qe
te kete kuptim dhe te shenjoje dic;:ka?". Gjithkush
mund te pyese veten nese eshte apo jo e padrejte te
hysh pa bilete ne nje kinema, nderkohe qe nje filozof
do te ngrinte pyetjen "c;:fare e ben nje veprim qe te
shfaqet i drejte apo i padrejte?".
Krahas gjithe sa me sipet~ lipset thene se c;do njeri e
ka te pamundur te beje perpara ne jetcn e pcrclit-
shme, ne rast se nuk i veshtron si te mireqena, ne te
shumten e hereve, idete dhe konceptet e kohes, nu-
mrit, njohjes, gjuhes, te drejtes dhe te padrejtes; ne
domenin e filozofise, pikerisht keto c;eshtje jane gji-
8 9
Hyrje 11e· disa probleme filozofike
the sa formesojne me se tepermi objektin e saj te
hulumtimit. Ne trajtimin e ketyre problematikave,
synimi kryesor eshte hulumtimi dhe metimi per te
thelluar dhe zgjeruar sa me teper njohurite tona rreth
botes dhe vetvetes. Natyrisht, sic;: ndodh rendom ne
c;do fushe hulumtimi, edhe ne domenin e filozofise
nuk eshte se gjerat shfaqen fushe me lule, site thuash.
Veshtiresite shfaqen nga me te ndryshmet. Me se
pari, sa me themelore qe te jene idete qe priremi te
hulumtojme, aq me te pakta jane mjetet qe kemi ne
dispozicion. Perpos kesaj, ajo c;ka mund te perftojme
site mireqene, apo te hamendesojme me nje fare si-
gurie, lipset thene se eshte vertet pakogje. Per rrje-
dhoje, filozofia vijon qe te mbetet pothuajse gjithnje
nje veprimtari paksa marramendese, nderkohe qe,
nga perfundimet apo zgjidhjet qe ajo perpiqet qe te
nxjerre ne pah, te pakta jane syresh qe vijojne te
mbeten te parrezueshme, te pakundershtueshme, a
te pranohen si te mireqena.per nje kohe te gjate.
Duke qene se personalisht shprehem i bindjes se
menyra me e mire per t'u rishtuar ne domenin dhe
c;:eshtjet e filozofise eshte perqendrimi rreth trajtimit
dhe analizimit te nje morie problematikash te vec;:an-
ta, ne kete hapesire do te perpiqern qe ta anashkaloj
parashtrimin e natyres se vec;:ante qe shperfaq ne vet-
vete domeni apo hulumtimi filozofik. Keshtu qe, pa
 (:'kuptim ka e gjithe kjo?
u zgjatur shume, ne keto faqe do te perpiqem qe te
rrok dhe te trajtoj nente probleme kryesore; me
konkretisht ketu:
Njohja e botes pC"rtej mendjes sone·;
Njohja e mendjwe tC" ndrys!Jme n_ga e jona;
Marredhi:"nia mes mendjes dlJe /rurii;
Si pe·tjtohet 1nrmdesia e gju!Jes;
A kemi apo jo njf" vullnet tc· lire;
Bazat c morcdit;
Cilat pabarazi jane· te· fJadrcjta;
Natyra e vdekjes;
Kuptimi i jetc"s.
Natyrisht, tematikat e parashtruara ketu nukjane per-
pos se nje perzgjedhje e kufizuar dhe vetjake, nder-
kohe qe, afermendsh, problemet e filozofise jane
shume e shume me te gjera ne numer dhe natyre.
Nderkaq, lipset te ve ne pah se gjithe sa do te kem
rast qe te pohoj ne keto faqe pasqyron vizionin tim
vetjak rreth problemeve te shtruara dhe nuk eshte e
thene qe te paraqcse apo t'i pergjigjet me patjeter
vizionit dhe gjithe sa pohon pjesa me e madhe e fi-
lozofeve ne lidhje me syresh. Madje, per te qene
disi me te sakte, lipset thene se, me fort te ngjare, ne
lidhje me keto probleme nuk ekziston nje mendim i
l0
1-fy1jc ni:" disa probleme filozofike
qendrueshem i shprehur nga pjesa derrmuese e filo-
zofeve: filozofet shpalosen thuajse gjithnje ne mos-
pajtim me njeri-tjetrin, nderkohe qe ekzistojne gjith-
nje dy ane te se njejtes medalje, te te njejtes <;eshtje
apo problem filozofik, dua te them. Personalisht, rna-
dje, shprehem i mendimit se shume nga keto proble-
me nuk kane gjetur asnji~here nje zgjidhje perfundim-
tare, dhe me fort te ngjare disa syresh nuk dote arrij-
ne kurre nje here te kene nje te tille. Porse, qi:%mi
nga i cili jam udhehequr hap pas hapi ne kete liber,
nuk cshte metimi per te ofruar njc pergjigje apo nje
zgjidhje ndaj ketyre problemeve - perfshire ketu
edhe ato pergjigje qe personalisht mund t'i gjykoj
dhe veshtroj si te drejta dhe te qendrueshme; per-
kundrazi, gjithe sa do te perpiqem qe te ndermarr
ne kete hapesire, perqendrohet kryesisht ne perpje-
kjen per ta rishtuar ne menyren sa me te thjeshte te
mundshme Icxuesin e pavaditur ne domenin e filozo-
fise tek nje game e caktuar dhe e kufizuar proble-
mesh filozofike, me qellim qe ky te vijoje te persiatet
rreth syresh ne menyre te pavarur dhe, ndoshta, ne
nje kohe dhe kontekst krejt tjeter nga i yni. Perpara
se te mesoje nje duzine teorish filozofike, eshte mire
qe Iexuesi te shijoje paraprakisht trazimin qe lind
nga ato pikepyetje dhe probleme filozofike ndaj te
cilave teorite ne fjale perpiqen te ofrojne nje per-
11
gjigje apo nje zgjidhje te mundshme. Dhe menyra
me e mire per t'ia dale mbane nje sipermarrjeje te
tille, eshte qemtimi nga afer i disa prej zgjidhjeve te
mundshme, per te pare nese ka ndonje gje qe nuk
shkon ne lidhje me syresh. Ne pergjithesi, ne kete
hapesire do te perpiqem qe c;eshtjet e ngritura t'i le
te hapura; nderkaq, nese qellon qe ne lidhje me kete
apo ate problem te shpreh mendimin apo zgjidhjen
time, lexuesi nuk ka kurrfare arsyeje qe ta marre si
te mireqene, ne rast se ky mendim apo zgjidhje nuk
arrin qe ta binde.
Nderkaq, ekzistojne jo pak tekste hyrese te shkel-
qyera rreth disa filozofevc te medhenj te se shkuares,
apo rreth filozofeve te koheve tona. Ky liber nuk ka
asgje te perbashket me te tilla tekste, apo me nje
qasje te tille, per aq sa, gjithe sa do te perpiqcm ne
keto faqe, eshte metimi per t'i ofruar lexuesit nje
mbrese te pare ne lidhje me domenin e filozofise
dhe nje pervijim sa me te qarte dhe te drejtperdrejte
te c;eshtjeve dhe te objektit te ketij domeni. Nese
mbas leximit te pare, Iexuesi do te grishet qe t'i he-
dhe nje sy te dyte, atehere jam i sigurt se ky do te
vereje me mjaft lehtesi se ne lidhje me problemet e
parashtruara ne keto faqe mbetet ende shume per
te thene nga sa kam arritur te shpreh une vete.
12
Perftimi njohjes
Nese persiatemi sadopak, do te arrijme ne perfundi-
min se brcndia e mendjes eshte e vetmja gje per te
cilen jemi te sigurt.
C::faredo qe te mendojme - ne lidhje me diellin, he-
nen dhe yjet, apo rreth shtepise dhe lagjes ne te cilen
banojme, rreth historise, shkences, njerezve te tjere,
madje, edhe vete rreth ekzistences se trupit tone -
mbeshtetet ne pervojat dhe mendimet tona, ne ndje-
site dhe mbresat qe na percjellin shqisat. Keshtu qe,
qofte per rastin kur e shohim librin ne duart tona,
qofte kur jemi te vetedijshem se dyshemeja gjendet
ne kembet tona, qofte kur sjellim ne kujtese se Geor-
ge Washington-i ishte presidenti i pare i Shteteve te
Bashkuara te Amerikes, apo se perberja e ujit eshte
H:O, neve nuk na mbetet tjeter gje perpos se te
mbeshtetemi drejtpersedrejti pikerisht tek keto
ndjesi dhe mbresa qe percjellin shqisat. Gjithc;ka tje-
ter eshte shume me larg nesh sesa pervojat brend-
shme dhe mendimet tona; madje, te parat nuk na
mberrijne perpos se permes te dytave. Ne pergjithe-
si, nuk ekziston nje njeri qe te vere ne dyshim ekzi-
13
 (:'kuptim ka e gjithe kjo?
stencen e dyshemese qe i shtrihet nen kembe, apo
pemen qe sheh nga dritarja, apo dhembet qe ka ne
goje. Nderkaq, ne te shumten e hereve, veshtire se
mendojme gjate rreth gjendjeve mendore qe na
bejne te vetedijshem ne liclhjc me gjithe sa me siper:
ndihemi clrejtpersedrejti te vetedijshem rreth sy-
resh. Porse, nga i perftojme sigurine clhe njohurite
se te tilla gjera ekzistojne vertet?
Nese priremi qe t'i shkojmc pas argumentimit se me
siguri duhet te ekzistoje nje bote e jashtme, nje bote
fizike, pasi ne te kundert nuk do te ishim ne gjendje
qe te shihnim ngrehinat, njerezit, apo yjet - me per-
jashtim te rastit nese do te ekzistonin gjera qe feksin
apo delirin drite ne syte tane, duke mundesuar kesisoj
pervojat tona pamesore - atehere, si kunderpergjigje
do te kishim krejt natyrshem pyetjen: po nga e dime
dhe si i perftojme njohurite valle rreth kesaj? Ne ra-
stin e kesaj kunderpergjigjeje, fjala eshte thjesht per
nje teze tjeter ne lidhje me boten e jashtme dhe me
marredheniet qe kemi arritur te ngerthejme me te,
te cilat, gjithsesi, duhet te rnbeshteten tek te dhenat
qe na percjellin shqisat. Sakoq, lidiJUr me me·nyri:"n se si
pi:"tftohe11 pe·ruojat tona tJcmtc·sare, 11e nHntd te· mbc·s!Jtetemi tek
kjo prove· e ve~ante· vetihn ni' rast se mbes!Jtctnni paraprakisht
tek pe·nnbajtjet e mendjes sane·, si dlJe tek gjit!Je· sa vete· mendja
11c1 thotif ne· lidhje me botif11 c jasl:~tmc. DIJe fll.ke·risht ky poiJim i
14
Hyrje 11i:' disa tnobleme filozofil~c
fundit eshti:" gjithe- sa e·s!Jte• vi:"ne· ne· diski~tim nga pjcsa me· c ma-
dhe cfilozoje~ve. Ni:" rqst se piirpiqemi te· provojme· ve"rtetesine· d!Je
qe·t~drueshme·rine· c mbresave tona duke u m/Je·s!Jtetur pete·m tek
vete• rnbresat, ati:"here·, forma jone· e te argumwtuarit do te• na
shpjeri:" krejt natyrsl1i:"m brenda n)C" rretl1i vicioz, pa nxjerri' asgje·
11e· driti:".
Mos ndoshta gjerat do te na shperfaqeshin krejt te
ndryshme, ne rast se e gjithe kjo do te ekzistonte ue-
te·m ne mendjen tone - po sikur gjithe sa mendojme
se eshte bota e jashtme dhe e njemendte te ishte
thjesht dhe vetem nje enderr apo nje jermi e ster-
madhe, prej te ciles nuk mund te zgjohemi kurre?
Nese kjo do te ishte e vertete, atehere, krejt natyr-
shem, nuk do te·mund te zgjoheshim, mend si te behej
fjale per nje end err, per aq sa mendojme se nuk ekzi-
ston kurrfare bote tjeter e jashtme dhe e "njemendte"
ne te cilen gjykojme se mund dhe duhet te zgjohemi.
(:ka do te thote shprehimisht se, te jene si te jene
gjerat, serishmi nuk do te ishte dic;;ka e ngjashme apo
e njejte si ne rastin e nje endrre apo nje jermi, ne do-
methenien e rendomte te fjales. Arsyeja eshte me se
e thjeshte, gjykoj: nc; lidhje me gjithe sa mendojme
zakonisht rreth endrrave, disa syresh zene vend ne
mendjet e njcrezve qe gjenden kryesisht te shtrire
mbi nje shtrat te njemendte dhe brenda nje shtepie
po aq te njemendte, pavaresisht se ne enderr syresh
15

C,::'kuptim ka e gjithe kjo?
e shohin vet en me kembet ne. krah neper udhet e
Kansas City-t, duke metuar t'i shpetojne koses se nje
vrasesi. Po ashtu, shpeshhere shprehemi te mendimit
se permbajtja e endrrave te zakonshme varet me se
tepermi nga gjithe sa po ndodh nga brenda trurit te
vete njeriut qe po sheh endrra ndersa gjendet ne gju-
me te thelle. Nderkaq, tere pervojat tona, a thua jane
thjesht nje enderr e stermadhe qe nuk ka askurrfare
bote te jashtme pertej vetvetes? Si mund ta dime se
ne te vertete s'po ndodh nje gje e kesaj natyre? Ne
qofte se pervojat ton a jane nje enderr qe nuk ka asgje
pertej vetvetes, atehere, afermendsh, te tere provat
dhe argumentimet permes te cilave perpiqemi qe te
vertetojme ekzistencen e bates se jashtme nuk mund
te jene tjeter perpos se pjese e kesaj endrre. Ne qofte
se do te perplasnim doren mbi tryeze apo nese do
te pickonim veten, me siguri qe do te ndjenim zhur-
men qe krijon perplasja e dares tone mbi tryeze apo
dhembjen qe na shkakton pickimi, parse, pavaresisht
nga kjo, ne serishmi do te prireshim ta trajtonim nje
gje si te gjithe te tjerat qe po ndodhin brenda trurit
tone. Keshtu qe, ngado qe ta vertisim argumentimin
tone, eshte me se te qarte se, per t'i dhene nje pergji-
gje te kenaqshme pyetjes nese ajo c;;ka kemi brenda
mendjes mund te na sherbeje ne nje menyre apo tje-
tren si nje lloj ndennjetesuesi ne lidhje me gjithe sa
16
..
Hytjc ni! disa prohleme filozofikc
gjendet pertej mendjes, kushti i pare eshte qe te mos
mbeshtetemi edhe aq fort mbas pamjes dhe menyres
se si duken gjerat nga brenda mendjes sane.
Nese gjerat na shfaqen kesisoj, atehere, ku duhet te
mbeshtetemi? Me se pari, e tere pervoja jane ne li-
dhje me gjithc;;ka duhet qe te perftohet me patjeter
pennes mendjes - qofte ne formen e perceptimit, e
deshmive qe na percjellin librat dhe njerezit e tjere,
apo kujtesa - c;;ka perputhet perpikmer!sht me vete-
dijen tone rreth gjases se nuk ekziston asbrrfare gjeje
tjetf't· perpos brendise se mendjes sone.
Nese shkojme pas ketij argumentimi, atehere, eshte
krejt e mundshme qe te mos kemi as edhe nje trup,
madje, as edhe nje tru, per aq sa perftesat tona njohe-
se rreth tyre varen drejtpersedrejti vetem nga provat
qe na ofrojne shqisat. Shume nga ne mund te mos
kene pare kurre nje tru, e megjithate, hamendesojme
se c;;do njeri duhet te kete nje te tille; nderkaq, edhe
ne qofte se kemi patur rast te shohim nje tru, apo ne
qofte se mendojme se kemi patur rast te shohim nje
te tille, serishmi kjo nuk do te ishte tjeter perpos se
thjesht dhe vetem nje pervoje pamesore si te gjithe
te tjerat. Mbase, kushedi, m, subjekti i pervojes, jemi
e vetmja gje qe ekziston, dhe mbase nuk ka absolu-
tisht asnje bote tjeter fizike, nuk ekziston kurrfare
yjesie, kurrfare toke, kurrfare trupi njerezor. Po ash-
tu, mbase nuk ekziston as edhe nje hapesire.
17
 ('kuptim ka e gjithe kjo?
Ne rast se i shkojme pas kesaj menyre tete argumen-
tuarit, atehere, ne menyre krejtte naty.J;,.~hme, perfun-
dimi rrenjesor dhe me i skajshem qe mund te arrijme
eshte ideja sipas te ciles nuk ekziston asgje tjeter per-
pas mendjes tone. Ne terminologjine filozofike, nje
pikepamje e tille botekuptimore njihet me emertimin
solipsize'tn. Fjala eshte per nje vizion vertet te trishtue-
shem, dhe te paket jane filozofet qe e kane mbeshte-
tur. Sikunderse del qartazi edhe nga ky vrojtim, per-
sonalisht nukjam per nje pikepamje te tille. Ne qofte
se do te isha nje solipsist, ka pak te ngjare qe t'i hyja
hartimit dhe shkrimit te ketij libri, pasi nuk do te be-
soja aspak ne ekzistencen e nje lexuesi qe do te mund
ta kalonte neper duar. Nga ana tjeter, ne rast se do ta
shkruaja, do ta kisha bere me synimin per ta bere je-
ten time te brendshme disi me interesante, duke per-
fshire ketu edhe gjasat qe lidhen me hijeshine ne
pergatitjen e botimit te tij, apo me gjasat se te tjeret
do ta lexonin dhe do te vinin te me shprehnin reagi-
met dhe pershtypjet e tyre, e keshtu me radhe. Po
ashtu, me fort te ngjare mund te sipermenja edhe te
drejtat e autorit te njemendte te pohimeve te per-
fshira ne kete liber, ne rast se dote ish a paksa si teper
fat! urn.
Ne rast se nder lexuesit e mundshem ka syresh qe
priren te jene apo te tregohen solipsiste·, ate here, kesaj
l8
Hyrje ne· disa problcme filozofike
kategorie Iexuesish shtrengohem t'i ve ne pah se clu-
het ta veshtrojne kete liber si produkt te mendjes se
tyre, per aq sa ky liber do te niste te perftonte nje
ekzistence te njemendte ne <;astin qe kjo kategori
lexuesish filion dora-dares qe ta lexoje. Afermendsh,
nga gjithe sa keta lexues do te arrinin te peshkonin
ne kete liber, asgje nuk do t'u jepte sigurine apo pro-
vat e mjaftueshme te ekzistences sime, apo te ekzis-
tences s~ vete librit si nje objekt fizik.
Nga ana tjeter, lipset thene se, perfundimi se jemi e
vetmja gje qe ekziston, ne permbajtje perkon me
shume me teper sesa na lejon vete prova nga e cila
pikenisemi. Nese marrim si pikenisje te gjithe sa gjen-
det brenda mendjes sane, ne nuk jemi aspak ne gjen-
clje qe te dime apo qe te poiJojme me siguri nese ekziston
apo jo nje bote jashte mendjes sane. Keshtu qe, me
fort gjasa, perfundimi me i drejte clhe me i thjeshte
do te ishte pohimi sipas te cilit gjithe sa dime dhe
gjithe sa njohim dhe pranojme si te tille nuk jane tje-
ter perpos se ajo <_;ka na shperfaqet pjese e qenesish-
me e mbresave dhe pervojave shqisore. Prej kendej-
mi, ekzistenca e nje bote te jashtme mund te jete e
vertete apo e pavertete; nderkaq, edhe ne rast se
eshte e vertete, eshte krejt e mundshme qe nje bote
e tille mund te jete e ndryshme apo e njejte me gjithe
sa kjo bote duket se eshte ne syte tane. Parse, si per
1.9
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
njeren, ashtu edhe per alternativen tjeter, e kemi te
pamundur qe te shprehimnje pohim te qendrueshem
dhe te sigurt. Ne terminologjine filozofike, kjo pike-
pamje njihet me emertimin skepticizi:"m ne lidhje me
boten e jashtme.
Nderkaq, lipset thene se ekziston jo pak mundesia
p~r te levruar nje forme skepticizmi shume me te
forte, me radikal, dua te them. Argumente te kesaj
natyre duket se synojne te tregojne qartazi ~·e ne nuk
jemi ne gjendje qe te perftojme nje lloj njohjeje apo
njohurie as edhe ne lidhje me ekzistencen dhe me
pervojat tona te se shkuares, arsye per te cilen nuk
mund te mbeshtetemi perpos se ne gjithe sa mendja
jane permban ne te tashmen, ne gjithe sa gjendet e
pranishme tani, perfshire edhe mbresat e vete kuj-
timeve. Ne qofte se nuk jemi te sigurt se bota jashte
mendjes ekziston tani, si mund te jemi te sigurt sene
vete ekzistonim pe·rpara se tashmes? Si mund ta dime
valle se nuk arritem te perftonim ekzistence vetem
perpara pak <;;asteve, pershire edhe tere kujtimet tona
te tanishme? E vetmja prove qe kemi ne lidhje me
faktin se nuk filluam te ekzistonim vetem pak <;;aste
me pare mbeshtetet tek bindjet ne lidhje me me-
nyren se si jane krijuar njerezit dhe kujtimet e tyre,
dhe keto bindje mbeshteten nga ana e tyre tek bindjet
ne lidhje me gjithe sa ka ndodhur ne te shkuaren. Si-
20
Hy1je 11i:" dis a problemc filozofike
kunderse verehet me lehtesi, edhe ne kete rast, si
ne rastin e solipsizmit, nese per te vertetuar ekzisten-
cen tone ne te shkuaren kapemi mbas bindjeve te ti-
lla, ne te vertete nuk po bejme gje tjeter perpos se
po i shkojme nga pas nje forme te te argumentuarit
qe nuk na shpie perpos se brenda nje rrethi vicioz,
pa nxjerre asgje ne drite, per aq sa do te ishim te
shtrenguar qe te pikeniseshim nga pranimi si te mire-
qene ekzistencen e realitetit te se shkuares per te
vertetuar ekzisteKen e realitetit te se shkuares.
Keshtu qe, besoj se del mjaft qartazi ne pah se, nese
i shkojme nga pas kesaj forme te te argumentuarit,
beret a vane do te arrijme krejt natyrshem drejt per-
fundimit se nuk mund te mbeshtetemi tek asgje tjeter
e sigurt perpos se tek gjithe sa permban dhe na shpa-
los mendja ne nje te tashme te caktuar. Nderkaq, be-
soj se del po aq qartazi ne pah se <;;faredo qe te nder-
marrim per te gjetur nje rrugedalje fatlume nga kjo
dileme eshte e destinuar qe te deshtoje, per aq kohe
sa argumentimi yne eshte i shtrenguar qe te hamen-
desoje dhe te pranoje si te tille gjithe sa do te meto-
nim qe te vertetonimi me konkretisht, ekzistencen e
bates se jashtme, e nje bote qe gjendet pertej men-
djes sane.
Keshtu, per shembull, le te perpiqemi qe te perfyty-
rojme per nje <_;ast se shprehemi te mendimit se me
21
(:'kuptim ka e gjithe kjo?
siguri ekziston nje bote e jashtme, dhe kjo per arsyen
e thjeshte se do te ishte e pabesueshme dhe krejte-
sisht e pamundur qe te kishim nje mori pervojash pa
patur ttje'lloj shpjegimi nen driten e ligjesive dhe mun-
desive te asaj qe ne terminologjine filozofike emerto-
het si shkakesi e jashtme. Ne kete rast, nje skepticist
do te mund te na kundervihej me dy kunderpergjigje
te mundshme. Me se pari, edhe ne rast se do te ekzi-
stonin vertet disa shkakesi te jashtme, nese pikenise-
mi nga gjithe sa pennban dhe na shpalos mendja, ku
mbeshtetemi valle qc ngarendim te pohojme se per
<;fare shkakesish behet fjale? Ne te vertete, do te vi-
jonte, ne s'kemi arritur kurre qe te vezhgojme nga
afer dhe drejtpersedrejti nje te till e. Se dyti, mbi <;'ha-
ze e mbeshtesim valle idene sipas te ciles gjith<;ka
duhet me patjeter te jete e shpjegueshme dhe te kete
nje lloj shpjegimi?
Afermendsh, ne konceptimin e zakonshem dhe bote-
kuptimin qe tregojme ne jeten e perditshme, jo ne
ate qe levrojrne permes persiatjes dhe analizes filo-
zofike, procese si syresh qe zene vend brenda men-
djes sone shkaktohen, te pakten pjeserisht dhe ne
parirn, nga nje mori gjerash te tjera, te cilat gjenden
jashte saj. Porse, pavaresisht kesaj, serishmi e kemi
te pamundur te hamendesojme se nje gje e tille eshte
e vertete, nese gjithe sa synojme qe te kuptojme per-
22
Hyrje ue disa probleme filozofike
qendrohet treth gjases se si arrijme te perftojme nyc·
lloj njohjeje, apo disa njohuri, ne lidhje me boten qe
gjendet jashte mendjes sane. Nderkaq, lipset thene
se, per te vertetuar qendrueshmerine e ketij parimi,
nje vezhgim thjesht dhe vetem ne· brendlsi te mendjes
sone eshte krejtesisht i pamjaftueshem. Pavaresisht
se tingellon me se i qendrueshem, serishmi nuk kemi
asnje arsye ku mund ta mbeshtesim bindjen dhe gjy-
kimin se parimi qe sapo permendem pak rreshta me
!art mund te vihet ne zbatim edhe ne domenin e bates
qe gjendet jashte mendjes sone.
Nderkaq, lipset te veme ne pah se ne lidhje me pro-
blemin qe parashtruam me siper, edhe vete shkenca
nuk eshte ne gjendje qe te na ofroje ndonje zgjidhje
te kenaqshme, ndonese atyperaty mund te na krijoje
nje pershtypje per gjasen e kundert. E veshtruar ne
vija te trasha, ne domenin e persiatjes dhe te hulumti-
mit shkencor metojme me se shpeshti qe te kapemi
pas nje morie parimesh te pergjithshme, permes te
cilave kalojme nga menyra se si na shperfaqet bota
ne pamje te pare drejt nje konceptimi te ndryshem
te saj, duke metuar qe te kuptojme se si eshte ne te
vertete. Keshtu qe, volens od nolms, gjithe sa perpiqemi
te bejme perqendrohet ne prirjen per te shpjeguar
pamjet e jashtme te bates nen driten e nje teorie qe
pershkruan realitetin qe gjallon mbas ketyre pam-
23
 C::'kuptim ka e gjithe kjo?
jeve; ne fund te fundit, fjala eshte per nje realitet qe
nuk mund ta vezhgojme as nga afer, as drejtperse-
drejti. Dhe pikerisht kjo eshte edhe menyra permes
te ciles fizika dhe kimia arrijne ne perfundimin se te
gjitha gjesendet qe na rrethojne perbehen nga atome
skajshmerisht dhe padukshmerisht te vegjel. Ne qof-
te se marrim parasysh kete, pyetja qe shtrohet krejt
natyrshem, eshte: a mund te pohojme valle se bindja
dhe idete tona te pergjithshmc ne lidhje me boten c
jashtme kane te njejten lloj baze shkencore qe ka
fizika dhc kimia ne lidhje me atomet?
Kunderpergjigja e skepticistit ne kete rast do te sy-
nonte te perqendrohej rreth pohimit se procesi i ar-
syetimit shkencor i le shteg te lire te njejtit problem
skepticist qe trajtuam deri me tani: shkenca shperfaq
pike per pike po te njejten cenueshmeri nga e cila
vuan edhe vete perceptimi yne. Si eshte e mundur
valle, do te vijonte, qe bota jashte mcndjeve tona te
perkoje me idete tona rreth asaj qe nuk do te ishte
tjeter gje ne thelb perpos se nje shpjegim i qendrue-
shem teoretik rreth vezhgimeve tona? Ne qofte se
nuk jemi ne gjendje qe te perftojme nje besueshm~ri
rreth pervojave tona shqisore ne lidhje me boten e
jashtme, atehere, krcjt natyrshem, nuk kemi kurrfare
arsyeje qe te hamendesojme se mund t'i besojme
plotesisht dhe t 'i veshtrojme si te mireqena te tere
teorite tona shkencore.
24
Hyrje 11e· disa !nobleme filozofike
Nderkaq, ne lidhje me kete problem, lipset thene
se ekziston edhe nje kunderpergjigje tjeter, e cila na
shfaqet mjaft e ndryshme nga e para. Ndokush mund
te shprehej i mendimit se nje skepticizem radikal si
ky qe po trajtoj ne kete hapesire eshte krejt i pakup-
timte, per aq sa ideja e nje realiteti te jashtem qe <15-
krLsh nuk mund ta zbuloje dhe ta njohe tingellon vet-
vetishem e zhveshur nga c;do lloj kuptimesie reale.
Thelbi i ketij lloj argumentimi perqendrohet ne idene
sipas te ciles nje enden·, per shembull, eshte di<;ka
nga e cila mrmd te dalim (te zgjohemi), dhe prej ken-
dejmi mund te arrijme te zbulojme dhe te kuptojme
se ishim ne gjume; nje jermi duhet te jete dic;ka mos-
ekzistenc;;~ reale e te ciles mund te zbulohet dhe kup-
tohet fill sapo arrijme te dalim jashte sferes se saj.
Ajo <;ka vijon prej kendejmi, besoj se eshte me se e
qarte dhe lehtesisht e rrokshme: mbresat dhe pamjet
e jashtme qe nuk perkojne me realitetin e njemendte
duhet te vendosen ne kundertf me mbresa dhe pamje
te tjera te jashtme, me syresh qe perkojne me ti' uc·rteti:'
me realitetin e njemendte, ne te kundert, vete kun-
dertia mes realitetit te njemendte dhe pamjeve te tij
te jashtme do te shfaqej vetvetishem e papeshe dhe
e zhveshur nga <;:do lloj kuptimesie e njemendte.
Ne rast se i shkojme pas kesaj forme te te argumen-
tuarit, atehere, lipset thene se, ne lidhje me vizionin
25
<::'kuptim ka e gjithe kjo?
e mesiperm, ideja e nje endrre nga e cila nuk mund
te zgjohemi kurre nuk perkon assesi me vete idene
e nje endrre: eshte thjesht dhe vetem ideja e realitetit,
e bates se jashtme brenda te ciles jetojme. Idete tona
ne lidhje me gjesendet qe ekzistojne nuk jane tjeter
perpos se idete rreth gjesendeve qe muud dhe arrijmf'
qe te vezhgojme. (Kjo qasje ne disa raste njihet me
emrin teoria e kriterit te vertetueshmerise - tJerificalio·
uism). Ne jo pak raste, vezhgimet tona mund te qe-
llojne qe te jene te pasakta, madje, mashtruese, parse
nje gjase e tille nenkupton vetvetishem se mund te
ndreqen dhe saktesohen me ndihmen e disa vezhgi-
meve te tjera, e disa vezhgimeve te metejshme apo
me te thelia, si te thuash, njelloj sic:; ngjet, per shem-
buli, ne rastin kur zgjohemi nga nje enderr apo kur
zbulojme se ajo c:;ka po besonim se ishte nje gjarper
i stermadh, s'ishte tjeter gje perpos se nje hije mbi
lendine. Parse, ne rast se nuk kemi kurrfare mundesie
per te njohur nje pamje te vertete (ton en apo te dikujt
tjeter) te menyres sipas te ciles sillen apo jane ne te
vertete gjesendet, atehere, persiatjet dhe mendimi
se mbresat qe kemi ne lidhje me boten jane te paver-
teta shnderrohet krejt vetvetishem ne nje pohim pa
kurrfare kuptimesie te njemendte.
Ne qofte se gjerat sillen dhe jane kesisoj, atehere,
besoj se del qartazi ne pah se skepticisti nuk ben gje
26
Hyrje ut' disa problcme filozofike
tjeter perpos se po mashtron apo po genjen vetveten
kur mendon apo na pohon se eshte ne gjendje qe te
perfytyroje se e vetmja gje qe ekziston me te vertete ·
eshte thjesht dhe vetem mendja e tij. Genjen vetve-
ten per shkak se nuk mund te jete aspak e vertete se
bota fizike nuk ekziston me te vertete perpos se ne
rastin kur dikush arrin te tJe'zhgoje' se vertet nuk ekzi-
ston. Nderkaq, gjithe sa perpiqet te perfytyroje nje
skepticist nuk eshte tjeter perpos se gjasa sipas te ci-
tes nuk ekziston asnje njeri qe te jete ne gjendje te
vezhgoj kete apo ate realitet, me pcrjashtim, naty-
risht, te vete skepticistit, i cili nuk mund te vezhgoje
gje tjeter perpos se brendine e mendjes se vet.
Duke mbajtur parasysh gjithe sa vume ne pah me si-
per, mund te themi me plot goje se solipsizmi eshte
pa kurrfare peshe apo kuptimesie te njemendte. Gji-
the sa meton nje solipsist nuk eshte tjeter perpos se
perpjekja per ta perfytyruar dhe pervijuar boten sipas
teresise se mbresave te veta; parse kjo perpjekje esh-
te e destinuar te deshtoje qysh ne zanafille, per shkak
se, ne rast se arrijme te perfytyrojme dhe pervijojme
nje bote duke u pikenisur thjesht dhe vetem nga
mbresat ton a, ate here, krejt vetvetishem, fjala s' eshte
me per mbresa ne domethenien e rendomte te fjales,
por per disa perceptime te mirefillta ne lidhje me
realitetin e jashtem.
27

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
Nga gjithe sa patem rastin qe te verenim deri ketu, a
thua valle mund te peshkojme gjekafshe qe te mund
t'i kundervihet ne nje menyre apo tjetren solipsizmit?
]o, me perjashtim te rastit kur realitetin nuke perfyty-
rojme tjeter perpos se si teresia e gjithe sa jemi ne
gjendje dhe arrijme te vezhgojme. Nderkaq, a thua
jemi vertet te paafte qe ta kuptojme idene e nje bote
te njemendte, apo te nje gjase apo te dhene ne lidhje
me realitetin, e atille qe nuk mund te vezhgohet nga
nje qenie, njerezore apo e nje tjeter natyre?
Skepticisti nderkaq do te prirej te mbronte idene si-
pas te ciles, ne rast se ekziston nje bote e jashtme,
gjesendet brenda saj jane te hapura ndaj vezhgimit
per shkak se ekzistojne, dhe jo e anasjellta, qe do te
thote shprehimisht se ekzistenca e botes nuk eshte
assesi e njejte me vezhgueshmerine qe shfaqin gje-
sendet brenda saj. Nderkaq, edhe ne qofte se arrijme
te perftojme idene e endrrave dhe jermive nga rastet
ne te cilat mendojme se jemi ne·gjmdje qe te vezhgojme
kundertine mes pervojave tona dhe realitetit te jash-
tem, serishmi do te ishte njelloj sikur e njejta ide te
shtrihej metejshern drejt atyre rasteve kur realiteti i
jashtem nuk eshte i hapur ndaj vezhgirnit tone.
Nese kjo teze eshte e vertete, atehere gjerat duket
se ndryshojne jo pak, aq sa na krijon pershtypjen se
nuk eshte aspak e pakuptimte qe te priremi te men-
28
..
Hytje ne· disa prohlemc filozo[ike
dojme se bota nuk perbehet nga asgje tjeter perpos
se nga brendia e mendjes sone, pavaresisht se as ne,
as nje tjeter qenie nuk eshte ne gjendje qe te zbuloje
dhe te tregoje nese kjo eshte e vertete apo jo. Nder-
kaq, nese nuk eshte e zhveshur nga nje kuptimesi e
njemendte, perkundrazi, shfaqet nje mundesi qe lip-
set ta marrim parasysh, atehere, lipset thene se do
te jemi te shtrenguar qe t'i hyjme nje forme te argu-
mentuarit qe shfaqet nje udhe pa krye, apo nje rreth
vicioz, dhe kjo per arsyen e thjeshte se nuk ekziston
asnje menyre tjeter permes te ciles te mund te verte-
tojme se kjo teze eshte e pavertete. Prej kendejmi,
besoj se del mjaft qartazi ne pah se ne kete rast ka
fort te ngjare te mos gjendet nje rrugedalje fatlume
qe mund te na <;lironte nga kafazi i ngushte i mendjes
sone. Ne terminologjine filozofike, nje situate e tille
njihet permes emertimit 'dilema egocentrike'.
E megjithate, pavaresisht nga gjithe sa pata rastin te
parashtroja me siper, personalisht ndihem i shtren-
guar te pranoj se ne jeten e perditshme eshte me te
vertete tejet e veshtire, madje, krejt e pamundur qe
te besoj seriozisht se te gjitha gjesendet e botes rreth
nesh ka gjasa te mos kene kurrfare ekzistence te nje-
mendte. Perkundrazi, pranimi i ekzistences se nje bo-
te te jashtme na shfaqet me se shpeshti ne nje forme
gati instinktive dhe te fuqishme: eshte e veshtire qe
29
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
mundesine e ekzistences se saj ta Hakim tej permes
nje morie argumentimesh dhe qasjesh filozofike. Sa-
kaq, ne vijojme te veprojme pe·rn)C"mend sikur te ekzi-
stonin gjesende dhe njerez te tjere; dhe perpos kesaj,
vijojme te mendojme dhe te besojmc· se serishmi vazh-
don qe te jete kesisoj, maclje, edhe mbasi kemi kaluar
neper labirinthet e atyre argumentimeve filozofike
qe duket se perpiqen qe te na tregojne haptazi dhe
ne forme sficle se ne te vertete nuk kemi asnje arsye
te qenclrueshme per t'u mbeshtetur tek nje bindje e
tille. (Ne brendesi te sistemit gjitheperfshires te bin-
djeve qe kemi levruar ne lidhje me boten e jashtme
mund te kemi shtysa clhe arsye qe na grishin te prire-
mi drejt elisa bindjeve te ve<;anta ne lidhje me ekzis-
tencen e gjerave te ve<;anta, njelloj si<; ndoclh me nje
mi brenda nje depoje ushqimesh, per shembull. Por-
se kjo eshte di<;ka krejt nclryshe dhe, per me teper,
e pranon si te mireqene mundesine e ekzistences se
nje bote te jashtme.).
Duke qene se bindja rreth ekzistences se njem.enclte
te botes jashte mencljeve tona na vjen ne nje rnenyre
fuqimisht te natyrshme, atehere, me fort gjasa, nuk
kemi nevoje te gjejme arsyet ne lidhje me mundesine
e ekzistences se saj. Ndoshta do te ishte me e drejt(~
ta linim te ekzistonte ashtu si~ eshte, duke shpresuar
30
Hyrje nf' disa probleme filozofike
se ekziston me te vertete dhe se eshte nje bote e
drejti~. Dhe, e veshtruar holle-holle, kjo eshte gjithe
sa ben pjesa derrmuese e njerezve fill mbasi hedhin
pas kraheve perpjekjet per te provuar mundesite e
ekzistences apo te mosekzistences se saj te nje-
menclte; pavaresisht se nuk nclihen te afte, apo nuk
jane ne gjendje t'i kundervihen skepticizmit permes
kesaj apo asaj forme argumentimi, serishrni shprehen
qarte, sakte dhe shkurt se e kane krejt te pamunclur
te jetojne apo te bashkejetojne mete. Porse nje qen-
drirn i tille nenkupton se vijojme te mbajme te paprc-
kura pjesen derrmuese te bincljeve tona te perditsh-
me ne lidhje me boten e jashtme pavaresisht nga gja-
sa se (a) syresh mund te jene teresisht te paverteta,
dhe (b) se nuk kemi asnje baze te qendrueshme per
te shmangur nje munclesi te tille. Prej kendejmi, na
shtrohen tre pyetje qe kerkojne nje pergjigje:
t. !deja sipas te ciles brenclia e mencljes sone eshte e
vetmja gje qc ekziston me te vertete, a thua eshte e
pakuptimte, apo, edhe ne rast se ekziston nje bote e
jashtme, nje bote pertej mendjes sone, ajo eshte terc-
sisht e ndryshme nga ajo <;ka bcsojme se eshte?
2. Ne rast se ekziston nje mundesi e tille, a kemi valle
ndonje forme apo menyre permes te ciles te jemi ne
gjendje qe te vertetojme se fjala eshte per nje pike-
pamje te pavertete?
3I
 (o

3. Ne qofte se nuk jemi ne gjendje qe te vertetojme

ekzistencen e nje bote jashte mendjes sane, a do te
ishte e drejte qe, pavaresisht kesaj, te vijonim te be-
sonim ne ekzistencen e njemendte te nje bote jashte Mendjet e tjera
mendjes sone?

Ekziston nje Iloj tejet i vec;ante skepticizmi, i cili vijon

te mbetet nje problem edhe ne rast se mendojme se
mendja jone nuk eshte e vetmja gje qe ekziston me
te vertete, c;ka ketu do te thote shprehimisht, pra,
edhe ne rast se e pranojme se bota fizike qe hamen-
desojme se po veshtrojme dhe ndjejme perreth nesh,
perfshire edhe vete trupin tone, ekziston me te ver-
tete. Fjala eshte per skepticizmin ne lidhje me naty-
ren apo edhe me vete ekzistencen e mendjeve apo
pervojave te ndryshme nga ato tonat.
Sa te sigurt ndihemi dhe sa njohuri te sakta kemi ne
lidhje me gjithe sa ndodh brenda mendjes se nje kri-
jese tjeter. Natyrisht, gjithe sa arrijme te vezhgojme
nuk eshte tjeter perpos se trupi i krijesave te tjera,
perfshire ketu edhe vete njerezit. Verejme ate ~ka
bejne, degjojme ate c;ka na thone, apo tingujt e tjere
qe prodhojne, dhe vezhgojme nderkaq edhe meny-
ren se si u pergjigjen ambientit dhe bates ne te cilen
jetojne: cilat jane gjerat qe i terheqin, dhe cilat jane

33
32
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
syresh qe nuk pelqejne, cilat jane gjerat qe hane, dhe
keshtu me radhe. Nderkaq, mund cdhe te nderma-
tTim nje prerje te trupit te krijesave te tjera, per te
pare brendesine e tyre fizike, a ndoshta per te bere
nje rnori krahasirnesh mes anatomise se tyre dhe asaj
te trupit tone. Porse asnje nga keto njohuri nuk eshte
ne gjendje te na nderfuse drejtpersedrejti tek pervo-
jat e tyre perkatesc, apo tek mendimet apo ndjenjat
qe gjallojne brenda mendjeve te tjera. C::ka do te tho-
te shprehimisht se gjithe sa mund te besojme se dime
ne lidhje me jet en mendore te te tjereve s 'eshte tjeter
gje perpos se fryt i vezhgimit te ndertimit te tyre fi-
ziko-anatomik dhe i menyres sipas te ciles sillen.
Sa per te sjelle nje shembull te thjeshte: gjate kohes
kur se bashku me nje mik jemi duke ngrene nje aku-
llore me kakao, nga mund ta dime valle nese pih· te·
akullmja ka te njejten shije qe ka edhe per ne? Naty-
risht, mund te perpiqerni ta provojme akulloren e
tij, por gjasa se akullorja e tij ka te njejten shije me
tonen nuk nenkupton tjeter perpos se ka te njejten
shije pi:·r 11e: nuk e kemi provuar ende shijen qe kjo
akullore ka pi:·r ti:·. Me fort te ngjare, nuk ekziston asnje
forme e mundshme per te krahasuar drejtpersedrejti
pervojat tona ne lidhje me shijet.
Natyrisht, ne rastin e shembullit te mesipern\ dikush
nga ne mund te metonte te argumentonte se, duke u
34
Hy1jc ui:' dis(] f!robleme filozo[ike
nisur nga fakti se jemi qe te dy qenie njerezore dhe,
po ashtu, duke qene se jemi ne gjendje qe te dallojme
akulloret me shije te ndryshme, si<; mund te shfaqej
rasti, per shcmbult per te dalluar shijen e kakaos nga
ajo e vaniljes, atehere, ka fort te ngjare qe pervojat
tona ne lidhje me shijet te jene te ngjashme, ne mos
te njejta. Po nga mund ta perftojme nje njohuri te ti-
lle, ku mund ta mbcshtesim valle perftesen e perfun-
dirnit tone? E vetmja lidhjc mes nje \loji akulloreje
dhe nje shijeje eshte ajo qe kemi vezhguar vetem
ne rastin tone; per njedhoje, nga nisemi dhe si e per-
ltojme te drejten dhe arsyen per te mencluar se te
tilla perkime te ngjashme vlejne edhe per qeniet e
tjera njerezore? A jemi valle ne gjendje qe te verte-
tojme ne menyre te kenaqshme dhe te qendrueshme
se kakao ka per tjetrin te njejten shije qe ka vanilja
per ne, apo e anasjellta?
E njejta problcmatike mund te shfaqet ne nje forme
apo tjetren edhe ne lidhje me lloje te tjera pervojash.
Nga e dime valle se ato gjesende qe ne na duken te
kuqe mikut tone nuk i duken si te verdha? Natyrisht,
ne rast see pyesim se <;'ngjyre ka makina e zjarrfikes-
ve, ka fort te ngjare qe te na pergjigjet se eshte e ku-
qe si gjaku, dhe joe verdhe si nje dhemb luani; porse,
ne kete rast nuk petjashtohet aspak mundesia qc tje-
tri ta perdore fjalen e "kuqe" vetem per ate ngjyre
35
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
qe i duket se ka gjaku apo makina e zjarrfikesve, dhe
jo per vete ngjyri:"l1 si e tille. Qe do· te thote shprehi-
misht se nuk perjashtohen aspak gjasat qe e kuqja si
e tille pi:'r te· mund te perkoje me ate qe ne e emertojme
e verdhe, apo ate qe e emertojme blu, apo ndoshta
eshte nje pervoje e ngjyrave qe s'e kemi patur kurre
me pare, arsye per te cilen e kemi fort te veshtire,
madje, te pamundur qe ta perfytyrojme.
Per te hedhur poshte nje gjase te tille, eshte e nevoj-
shme qe te kapemi fort pas hamendesimit sipas te
cilit shija dhe pervojat e ngjyrave jane te nderlidhura
ne menyre te njetrajtshme me disa lloje ngacmimesh
fizike qe krijohet brenda organeve tona shqisore,
~ka vlen per te tere njerezit. Porse nje skepticist do
te ngarendte te na kunderpergjigjej se ne nuk kemi
asnje lloj prove ku mund ta mbeshtesim nje hamen-
desim te tille; ne te vertete, ngado qe ta veshtrojme,
kunderpergjigja e skepticistit ne ketc rast eshte me
se e vertete: nisur nga vetc natyra e hamendesimit
ne fjale, ne s'kemi asnje prove mbeshtetese dhe asnje
l\oj mundesie per te perftuar nje te till e. Gjithe sa je-
mi ne gjendje qe te vezhgojme s'eshte tjeter perpos
se perkimi qe verejme ne rastin e pervojes sone.
Te gjendur perballe kesaj forme argumentimi, me
se pari lipset te pranojme se ne kete rast ekziston
nje \loj luhatjeje. Nderlidhja dhe perkimi mes ngac-
36
Hy1je 11i:' dis a problcmc filozofikc
mimit dhe pervojes ne jo pak raste ka mundesi te
mos jete e njejte tek dy njerez te ndryshem; mund
te ekzistojne nje mori dritehijesh dallimi dhe ndry-
shueshmerie mes pervojes se ngjyres dhe shijes qe
dy njerez perjetojne perballe te njejtit lloj akulloreje.
Ne te vertete, nese mbajme parasysh faktin se njere-
zit jane fizikisht te ndryshem nga njeri-tjetri, prania
e ketyre dritehijeve nuk duhet te na krijoje kurrfare
habie. E megjithate, ne shume raste lipset thene se
dallimi dhe ·ndryshueshmeria e pervojes ne fjale nuk
eshte edhe aq radikale, ne te kundert s' do te arrinim
te shprehnim asgje rreth saj. Keshtu, per shembull,
akullorja me shijen e kakaos s'mund te kete per mikun
tone shijen qe ka per ne nje akullore me !eng limoni,
ne te kundert do te mblidhte buzet kur ta hante.
Nderkaq, ajo ~ka meriton vemendje ketu, eshte fakti
se teza e mesiperme pranon si te mireqene nderlidh-
jen dhe perkimin mes dy njerezve te ndryshem, dhe
nje nderlidhje dhe perkim mes pervojes se brendsh-
me dhe disa lloje reagimesh, ~ka qendron krejt e ha-
pur ndaj vezhgueshmerise sone. Porse, edhe ne kete
rast, lipset thene se problematika vijon te shfaqet e
njejt(:5. Nderlidhjen dhe perkimin mes mbledhjes se
buzeve dhe shijes qe e cilesojme si te athet nuk e
kemi vezhguar perpos se ne rastin tone; nga ta dime
se e njejta gje vlen edhe per njerezit e tjere? Kushedi,
37

~'kuptim ka e gjithe kjo?
ajo c;;ka e ben mikun tone te mbledhe buzet mund te
jete nje pervoje e ngjashme me ate qe mund te kemi
ne nese na qellon te hame bollgur apo tagji.
Ne qofte se vijojme me kembengulje qe te ngreme
pyetje te kesaj natyre, dalengadale do te nisim qe te
zhvendosemi nga nje skepticizem paqesor dhe i pa-
rrezikshem - te pasigurt nese akullorja c kakaos ka
te njejten shije per ne dhe per mikun tone - drejt nje
skepticizmi shumc here me radikal - te pasigurt nese
ekziston ndonje ngjashmeri mes pervojave tona dhe
atyre te mikut tone. Madje, nese i shkojme nga pas
kesaj forme te dyte, nje nga pyetjet qe mund te dilte
qysh ne fillim dhe krejt natyrshem do te ishte: nga e
dime valle se ne c;;astin kur miku yne fut dic;ka ne goje,
ka nje pervoje te atij Iloji qe ne do ta cilesonim si nje
shije? Nisur nga gjithe sa dime, mund te behej fare
mire fjale per dic;;ka qe ne do ta kishim cilesuar si nje
tingull, per shembull, nderkohe qe nuk perjashtohet
aspak gjasa qe te jete edhe krejt e ndryshme nga shi-·
jet qe mund te kemi provuar ndonjehere, a qe mund
te perfytyrojme ndonjehere.
Ne rast se ndjekim kete fill argumentimi, ne fund do
te perfundojme ne suazat e skepticizmit me radikal
ne lidhje me gjithe sa ka te beje me mendjet e tjera.
Nga e dime, per shembull, se miku yne eshte qenie
ndergjegjshme dhe me vetedije? Nga e dime se ekzi-
38
•
Hyrje 11i:" disa prol1leme filozofike
stojne mendje te tjera pervec;; mendjes sone? I vetmi
shembull qe kemi arritur te vezhgojme ne lidhje me
nderlidhjen apo marredhenien mes mendjes, trupit,
anatomise.dhe rrethanave fizike, eshte veti:~m ai qe i
perket rastit tone. Nderkaq, edhe ne rast se njerezit
e tjere dhe kafshet nuk do te kishin asnje Jloj pervoje,
asnje lloj jete mendore te brendshme, por do te ishin
thjesht disa makina biologjike te sofistikuara, serish-
mi syresh dote na dukeshin te njejta, identike. Nese
mbajme parasysh kete, pyetja qe shtrohet krejt natyr-
shem, eshte: po nga e dime valle se s'eshte pikerisht
kesisoj? Nga e dime se qeniet perreth nesh nuk jane
thjesht disa robote pa kurrfare mendjeje? Ne s'kemi
arritur kurre te vezhgojme brenda mendjes se tyre -
e kemi thjesht te pamundur - keshtu, kushedi, ndosh-
ta sjellja e tyre fizike mund te jete teresisht fryt i disa
shkakesive pastertisht fizike. Ndoshta prinderit apo
te afermit tane, apo fqinjet, macja apo qeni qe kemi
ne shtepi, ka te ngjare te mas kene kurrfare petvoje
te hrendshme. Nese s'e kane vertet, ne serishmi nuk
kemi kurrfare mcnyre permes te ciles te jemi ne gjen-
clj_e te zhulojme se e gjithe kjo eshte e vertete. Po
ashtu, e kemi te pamundur qe te kapemi pas provave
qe mund te vjelim nisur nga sjellja e tyre e jashtme,
apo nga ajo c;ka shprehin me goje, per aq kohe sq.
nje gje e tille do te perkonte me pranimin parapra-
39

<;'kuptim ka e gjithe kjo?
kisht si nje gjase te mireqene faktin se tek keta qenie
sjellja e jashtme qendron ne nje Iloj lidhjeje me per-
vojen e brendshme, njelloj sic; ndodh ne rastin tone,
nderkohe qe eshte pikerisht kjo ajo qe i shpeton sua-
zave apo rrjetes se njohurive dhe dijeve tona.
Ideja sipas te ciles asnje nga njerezit qe na rrethojne
s'eshte qenie e ndergjegjshme dhe me vetedije krijon
vetvetishem nje ndjesi fort te <;;uditshme. Ne te ver-
tete, nje gjase e tille na shperfaqet krejt e hapur ndaj
nje konceptueshmerie te mundshme, nderkohe qe,
nga ana tjeter, e kemi krejt te pamundur qe te kemi
prova te kenaqshme dhe te mjaftueshme per ta per-
jashtuar ne menyre energjike dhe perfundimisht nje
gjase te tille. Nga ana tjeter, nje gjase e tille veshtire
qe ta veshtrojme dhe ta besojme si di<;;ka te mundsh-
me: bindja jone se brenda atyre trupave ekziston nje
mendje, apo se mbas atyre syve ekziston nje shikim,
apo mbas atyre vesheve ekziston nje degjim, e keshtu
me radhe, eshte pothuajse instinktive. Porse, pyetja
qe shtrohet natyrshem ne kete rast, do te ishte: nese
munclesia e perfteses se gjithe sa me siper buron nga
instinkti, a muncl te veshtrohet valle si njohje apo si
nje njohuri? Ne rast se e pranojme si te mundshme
gjasen sipas te ciles binclja ne ekzistencen e mendjeve
te tjera, e mencljeve te nclryshme nga e jona, eshte e
gabuar, a thua do te ncljejme nevojen per te peshkuar
40
..
Hyrje ne· disa prob!eme filozofike
di<;;ka me te besueshme, me te qendrueshme dhe
me siguridhenese per te perligjur bashkendarjen dhe
bashkepranimin e saj me te tjeret?
Ne .lidhje me c;eshtjen qe parashtruam me siper, lip-
set thene se ekziston nje pikepamje tjeter, e cila shkon
ne drejtim krejtesisht te perkundert.
E veshtruar ne vija te pergjithshme, te gjithe shpre-
hemi te mendimit dhe besojme me te vertete se qe-
niet e tjera njerezore jane te ndergjegjshme, madje,
pjesa derrmuese beson se deri edhe gjitaret e tjere
dhe shpendet jane qenie te ndergjegjshme. Nderkaq,
njerezit shprehin ide dhe qendrime te ndryshme ne
lidhje me gjasen nese jane apo jo te ndergjegjshem
peshqit, apo insektet, krimbat, apo kandilat e detit.
Nderkaq, ekzistojne ende edhe shume dyshime ne
lidhje me gjasen nese kafshet njeqelizore si amabea
apo parazitet kane apo jo pervoja te ndergjegjshme,
pavaresisht se keto krijesa u kunderpergjigjen per-
sosmerisht ngacmimeve te llojeve te ndryshme. Pjesa
derrmuese e gjindes be son se bimet nuk jane te nder-
gjegjshme; po ashtu, pothuajse askush prej nesh nuk
beson se shkembinjte, guret, apo letrat higjienike,
automoqilet, liqenet mal ore dhe cigaret jane te nder-
gjegjshme. Nderkaq, per te sjelle ne vemendje nje
tjeter shembull biologjik, pjesa derrmuese e njerezve
do te ngarendte qe te pohonte se, nese i veshtrojme
41
('kuptim ka e gjithe kjo?
holle-holle dhe ne mevetesine e tyre, as molekulat
apo qelizat nga te cilat perbehen trupat tanc nuk kane
mirefilli nje pervoje te ndergjegjshme.
Nga mund t'i perftojme njohurite ne lidhje me gjithe
sa me siper? Nga mund ta dime, per shembull, se s'i
shkaktojme dhembje nje peme ne c;astin kur i presim
nje dege; mos ndoshta pcma ndjen dhembje, parse
eshte c paaftc qe ta shprche per shkak sc e ka te pa-
mundur qe te levize? (Apo mos ndoshta i pelqcn qe
t'ia presin deget?). NgJ mund ta dime se qclizat mus-
kulore te zcmres nuk provojnc dhembje gjate kohes
kur ngjisim me shpejtesi nj(; mori te gjate shkallesh?
Nga ta dime valle se shamia e hundeve nuk ndjen as-
gje gjate kohes kur shfryjme sekrecionet mbi te?
Po kompjuterat? Shpeshhere shprehemi se kompju-
terat jane zhvilluar deri ne ate pike sa mund te perdo-
ren per te programuar elisa robote qe per se jashtmi
ngjasojne me langonj, i pergjigjen ambicntit ne me-
nyre fort te komplikuar dhe te vi:;shtruar nga shume
pamje, sillen pike per pike njelloj si langonjte, pavare-
sisht sene brendesi nuk jane tjeter perpos se nje mase
qarqesh dhe copa silikoni. A thua kemi ndonjc me-
nyre permes te ciles te kuptojme nese te tilla makineri
jane apo jo tc ndergjegjshme?
Natyrisht, tc pare ne mevetesine e tyre, rastet e sjelle
ne vemendje ketu me siper jane te ndryshem nga
42
Hyrjc ui:" dtsa r!l·oblcme ftlozofikc
njeri-tjetri. Ne rast se nje gjesend nuk eshte nc gjendje
te levize, e ka te pamundur qc te jape ndonje prove
ne lidhje me sjelljen apo qendrimin emocional apo
ndjesimor, apo nc lidhje me nje perceptim te caktuar.
Nderkaq, per sa i perket ndertimit te brendshem,
ne rast se nuk eshte nje organizem natyror, eshte rre-
njcsisht i ndryshem nga organizmi yne. Porse, ku
mund ta mbeshtesim valle arsyen per t'iu dhene men-
dimit se gjesendct qe sillcn ne menyrc deri diku te
ngjashme me tonen dhe qe kane nje strukture fizike
te vezhgueshme afersisht si ajo e jona, jane te afte te
perjetojne pervoja te nje natyre apo tjetren? Me fort
gjasa pemet i ndjejne gjerat ne nje menyre krejtesisht
te ndryshme nga ajo e jona, porse ne s'jemi ne gjendje
te mesojme gjesend rreth gjithe kesaj, per shkak se
ne rastin e tyre s'kemi asnje lloj mundesie per te nxje-
rre ne pah dhe analizuar nderlidhjet dhe marredhe-
niet mes pervojes dhe shperfaqjeve te vezhgueshme
apo rrethanave fizike. Do te ishim ni:~ gjendje qe te
nxirrnim ne pah nderlidhjet dhc marredheniet ne fja-
le vetem ne rast se dote kishim munclesine t'i vezh-
gonim dhe analizonim bashke pervojat dhe shperfa-
qjet e jashtme; parse, sikunderse vura ne dukje me
se nje here edhe me !art, me perjashtim te rastit tone,
nuk ekziston nje forme apo menyre e atille permes
te ciles te kishim mundesine qe t'i vezhgonim drejt-
43
persedrejti pervojat e te tjereve. Po ashtu, po per te
njejten arsye, s'kemi asnje forme apo menyre te atille
qe te na krijonte mundesine qe te vezhgonim munge-
sen e pervojes tek te tjeret; per rrjedhoje, nuk kemi
Problemi mendje-trup
asnje lloj mundesie as per te njohur mungesen e c;do
nderlidhjeje apo marredhenieje mes rastit tone dhe
rastit te te tjereve. E kemi te pamundur qe te shpre- Dhe tani le ta hedhim per nje <;ast pas kraheve skepti-
hemi me siguri se nje peme s'perjeton asnje lloj per- cizmin, dhe le te hamendesojme se bota jashte men-
voje, ne rast se metojme qe te hedhim nje veshtrim djes sone, bota fizike ekziston, perfshire ketu edhe
brenda saj njelloj si~ veprojme ne rastin e nje ~imke, trupin dhe trurin tone; po ashtu, le ta anashkalojme
per te cilen shprehemi se, duke vezhguar ne brendesi
per nje <;ast edhe skepticizmin tone ne lidhje me ekzi-
te saj, mund te themi se ka nje pervoje te caktuar.
stencen e mendjeve te tjera. Per nje c;ast le te hamen-
Duke u perpjekur qe ta permbledhim me pak fjale
desojme se njeriu qe po me lexon eshte nje qenie e
gjithe sa patem rastin te trajtonim deri ketu, mund te
ndergjegjshme, dhe se kjo qenie e ndergjegjshme
themi se e tere problematika perqendrohet rreth ke-
hamendeson se edhe une jam nje qenie e ndergjegj-
saj pyetjeje: pertej faktit se kemi nje mendje te nder-
shme. Mbas ketij hamendesimi, le te perpiqemi te
gjegjshme, ~fare jemi ne gjendje te njohim me siguri
ngreme pyetjen: cila mund te jete valle marredhenia
ne lidhje me jeten e ndergjegjshme te botes tjeter,
mes ndergjegjes dhe trurit'?
te botes qe gjallon pertej mendjes sane? A thua se
Te gjithe, ne nje forme apo tjetren, e dime se gjithe
ekziston shume me pak jete e ndergjegjshme nga sa
sa ze vend ne nderg_jegje varet ne thelb nga gjithe sa
arrijme te hamendesojme n~ ~ete ..(asnje, .~adj~, P_1 ze vend brenda trupit tone. Keshtu, per shembull,
pos jetes sone), apo kjo jete eshte shume here me e
nese e perplasim gishtin e kembes mbas nje siperfa-
gjere nga sa e hamendesojme ne vete (perfshire, ma-
qeje te forte, do te ndjejme dhembje; nese i mbyllim
dje, edhe jeten e atyre gjesendeve per te cilat shpre-
fort syte, s' do te jemi ne gjendje te verejme se ~fare
him hamendesimin se jane te pandergjegjshme)'?
gjendet perpara nesh; nese kafshojme nje Droste, do

44 45
c;'kuptim ka c gjithe kjo?
te ndjejme shijen e kakaos; ncse dikush do te na go-
diste me nje mjet te forte ne koke, dote shembeshim
ne toke pa ndjcnja.
Te dhenat shkencore na tregojne se c;do gjeje qe ze
vend ne mendjen apo ne ndergjegjen tone, i pt~rgji­
gjet cli\ka qe ze vend nga brenda trurit. (Keshtu, per
shembull, ne nuk do te ndjenim asnje lloj dhembjeje
ne gishtin c kembes qe perplaset mbi nje siperfaqe
te forte nc rast se fijezat ncrvore te kbnbes dhe te
shtylles kurrizore nuk dote percillnin ngacmimct nga
gishti ne tru.). Nderkaq, lipset thene sc deri me sot
ende nuk kemi njohuri te sigurta rreth gjithe sa ze
vend ne brendesi te trurit ne \astin kur mendojme
"Pyes veten nese dote kem valle kohe per te shkuar
tek bcrberi te shkurloj Aoket sot mbas drekes." Sido-
qofte, pavaresisht kesat ne serishmi shprehemi te
sigurt se gjate kohes qe kalojme ncper mendje nje
mendim tc tille, ne brendesi te trurit po ndodh dic_;ka,
clic;ka qe shkakton nje mori reaksionesh kimike dhe
clcktrike brenda hiliona qelizave nervore nga te cilat
perbchet truri yne.
Nderkaq, nc !whet tona kemi arritur qe tc perftojme
elisa njohuri ne lidhje me menyren se si truri ndikon
ne elisa raste tek menclja, apo menyren se si mendja
ndikon tek truri. Keshtu, per shembull, ne kohet tona
cshtc bere e njohur se ngacrnimi i elisa qelizave tru-
46
Hy1je 11i:. disa /Jrohleme filozofikc
nore ne afersi te pjeses se prapme te kokes prodhon
pervojat tona pamesorc. Po ashtu, eshte bere i njohur
fakti se ne t;,:astin kur vendosirn te marrim edhe nje
cope tjeter torte, elisa qeliza te tjera trunore i percje-
IIin ngacmime rnuskujve te krahut tone. Natyrisht,
pjesa derrmuese e te dhenave dhe cletajeve vijon te
mbetet ende e panjohur per ne; sidoqofte, te gjithe
e kemi te qarte se mes gjithe sa ze vend brenda rnen-
djes sone dhc proceseve fizike qe nclodhin brenda
trw·it tone ekziston nje marredhenie tejet e nderli-
kuar. Gjithsesi, teresa parashtruam kctu lidhet drejt-
perseclrejti me shkencet\ jo me filozofine.
E megjithate, ne lidhje me marredhenien mes men-
djes dhe trurit ekziston nje c;eshtje e natyres filozofi-
ke, dhe eshte kjo: mendja jone eshte dit;,:ka e ndrysh-
me nga truri yne, pavaresisht se eshte e nderlidhur
me te, apo eshte vete truri? Menclimet dhe ndjenjat
tona, perceptimet dhe ndjcsite qe perftojme apo de-
shirat qe kemi, a thua jane gjera qe ndodhin si nje-
dhoje e teresise se proceseve fizike qe zene vend
ne brcndcsi te trurit, apo jane pjesc e qenesishme e
ketyre proceseve?
c;fare ndodh, per shembult ne c;astin kur kafshojme
nje cope t;,:okollate? c;okollata shkrihet mbi pjesen e
siperme te gjuhes sone dhe shkakton elisa reaksione
kimike tek gjendrat tona te shijes; gjendrat e shijes
47

\;'kuptim ka e gjithe kjo?
percjellin disa ngacmime elektrjke pergjate nervave
qe shtrihen nga gjuha ne trurin tone; ne <_;astin kur
keto ngacmime arrijne trurin, krijojne nje mori reak-
sionesh fizike te metejshme; fill mbas kesaj ne ndjej-
me shijen e <_;okollates. <;;fare eshte ne vetvete tere
kjo panorame? A mos ndoshta eshte thjesht dhe ve-
tem nje ngjarje .fizike qe ze vend ne brendesi te disa
qelizave te trurit tone, apo mos ndoshta behet fjale
per di<_;ka krejtesisht te ndryshme?
Ne rast se nje shkencetar do te kishte mundesine te
na hiqte kapakun e kafkes dhe te veshtronte ne bren-
desi te trurit tone gjate kohes qe jemi duke ngrene
nje cope <_;okollate, gjithe sa dote arrinte qe te pikaste
nuk do te ishte tjeter perpos se nje mase neuronesh.
Ne qofte se do te perdorte nje seri mjetesh labora-
torike per te veshtruar se <;fare po ndodh aty brenda,
do te zbulonte nje mori procesesh te koklavitura fizi-
ke te Ilojeve nga mete ndryshmet. Por, a do te arrinte
valle te peshkonte shijen e <_;okollates? Eshte njelloj
si mos ta gjente brenda trurit tone, per shkak se per-
voja qe kemi ne lidhje me shijen e c;okollates qen-
dron e mbyllur ne brendesi te mendjes sane ne nje
menyre te atille, qe e ben krejt te padukshme per
syte e kujtdo tjeter, qofte edhe atij qe ngarend te na
hape kapakun e kafkes dhe filion qe te vrojtoje ne
48
..
Hyrje ue disa probleme filozofike
brendesi te saj. Pervojat tona qendrojne ne brendesi
te mendjes sane sipas nje lloj forme perbrendesie
qe eshte e ndryshme nga menyra sipas te ciles truri
yne qendron ne brendesi te kafkes. Oikush mund te
na hape kapakun e kafkes dhe te vrojtoje se <_;fare
gjendet ne brendesi te saj, por nuk mund te na hape
assesi mendjen dhe te vrojtoje se <;fare gjendet ne
brendesi te saj - te pakten, jo sipas te njejten menyre
permes te ciles vrojton brendesine e trurit tone.
Gjithe sa me siper, nuk eshte se shfaqet e pamundur
thjesht dhe vetem per shkak se ne rastin e <_;okollates
kemi te bejme me nje shije, e cila eshte e padukshme.
Keshtu, per shembull, Ie te perpiqemi te perfytyroj-
me per nje <_;ast se nje shkencetar do te ishte aq men-
djeshkrehur, sa te shtyhej deri aty sa te metonte te
vezhgonte pervojen qe kemi ne lidhje me shijen e
<;okollateS-duke lepire trurin tone gjate kohes qe jemi
duke ngrene nje cope <_;okollate. Me se pari, truri yne
ka fort te ngjare qe te mos kete per te te njejten shije
qe ka nje <_;okollate. Parse, edhe ne rast se do ta kish-
te, ai serishmi nuk do te ishte ne gjendje qe te deper-
tonte ne mendjen tone per te vezhguar kesisoj per-
vojen qe perjetojme gjate kohes qe jemi duke shijuar
nje <;okollate. Nderkaq, afermendsh, dote arrinte te
pikaste se gjate kohes kur shijojme nje <_;okollate, truri
yne kalon neper disa shnderrime qe u lene te tjereve
49
c_;='kuptim ka e gjithe kjo?
te hamendesojme se gjendemi ne rastin e shijes se
c;okollates. Parse, te tjeret do te kishin shijen e tyre
te c;:okollates, ndersa ne do te kishim tonen.
Ne rast se gjithe sa ndodh ne pervojen tone gjendet
ne brendesi te trurit sipas nje menyre qe nuk shfaqet
e njejte me menyren ne te cilen gjendet gjithe sa po
ndodh ne hrendesi te trurit tone, atehere, kjo do te
thote shprehimisht se pervoja qe kemi dhe gjendjet
e tjera mendesore qe perjetojme s'mund tc jene asse-
si thjesht dhe vetem disa gjendje fizike te trurit. Prej
kendejmi, ajo c;ka besoj se meriton vemendje ne rastin
tone eshtc gjasa sipas te ciles ne brendesi te qenies
njerezore me siguri duhet te ekzistoje dic;ka me teper
sesa thjesht dhe vetem masa trupore me sistemin e
vet te koklavitur dhe tejet te impenjuar ncrvor.
Nje nga perfundimet e mundshme qe arrijme nga
gjithe sa pohuam me siper lidhet me ekzistencen e
nje fryme apo shpirti, i cili qendron i lidhur pas trupit
ne nje menyre te atille qe i le shteg te lire mundesise
per nje bashkeveprim mes ketyre dy njesivc, trupit
dhc shpirtit. Ne qofte se kjo eshte e vertete, atehere
i bie qe perberja jane te jete fryt i bashkimit te dy
gjerave krejtesisht te ndryshme: nje organizem fizik
tejet ikoklavitur dhe nje shpirt, j cili eshte pastertisht
rnendesor. (Ne domenin e filozofise, nje pikepamjc
e tille njihet ndryshe edhe si dualizem, per arsye te
vetekuptueshmc.).
50
Hytje 11i:' disll problcmc filozofikc
Nderkaq, pjesa derrmuese e gjindes shprehet e men-
dimit se kjo bindje ne kohet tona tingellon e dalemo-
de dhe e zhveshur nga nje baze e mirefillte shken-
core. Nga ana tjeter, gjithc;ka tjeter qe ekziston bren-
da bates ne te cilen jetojme shfaqct e perbere thjesht
dhc vetem nga lenda fizike, eshte fryt i nje serie kom-
binimesh te ndryshme tete njejtave clemente kimike.
Nese kjo eshte e vertete, atehere, perse nuk jcmi te
tille cdhe ne, qenict njerezore? Jl·upat tane zhvillo-
hen permes nje procesi fizik tejct kompleks nga nje
qelize e vetme e krijuar nga bashkimi i spermes dhe
vezorcs ne s;astin e ngjizjes. Pjesa tjeter e lendes i
bashkengjitet qelizes ne menyre te pershkalluat~ dhe
ne kete forme qeliza shnderrohet dora-dares ne nje
femije me krahe, kembe, sy, veshe dhe nje tru, dhe
eshte i afte qe te levize, te ndjeje dhe te shohe, dhe
se fundmi te flase dhe te mendoje. Disa shprehen te
mendimit se---Ky sistem fizik i koklavitur shfaqet ne
vetvete me se i mjaftueshem per t'i dhene zanafille
nje jete mendesore. E perse te mos jete vertct kesh-
tu? Sidoqofte, pyetja qe shtrojme ne rastin tone, esh-
te kjo: a ekziston immdesia qe nje forme argumenti-
mi filozofik te vertetoje se nuk eshte kesisoj? Filozo-
fia s'mund te na thote se nga se perbehen yjesite apo
diamantet, arsye per te cilen, si ka mundesi qe te na
thote dic;ka ne lidhje me faktin se nga se perbehen
apo nga se nuk perbehen qeniet njerezore?
51
<::'kuptim ka e gjithe kjo?
Pikepamja sipas te ciles njerezit nuk perbehen tjeter
perpos se nga Ienda fizike 1 dhe se gjendjet e tyre
mendesore jane thjesht dhe vetem gjendje fizike te
trurit te tyre, ne domenin e filozofise njihet me emer-
timin fizikalizi:'m (madje, ndonjehere, edhe materiali-
zern). Fizikalistet, gjithsesi, lipset thene se nuk kane
nje teori te vec;:ante dhe te mirefillte ne lidhje me
faktin se nga tere proceset tejet te koklavitura qe zene
vend ne brendesi te trurit tone, cili eshte ai qe mund
ta identifikojme si procesi qe i pergjigjet pervojes
qe kemi, fjala bije, gjate kohes kur shijojme nje cope
c;:okollate. E megjithate, ata shprehen te bindjes se
gjendjet mendesore s'jane tjeter gje perpos se gjendje
trunore (cerebral e), dhe se, po sipas tyre, nuk ekzis-
ton asnje Iloj arsyeje filozofike qe te na shtyje te
shprehemi te mendimit se nuk ekziston kurrfare
mundesie qe te mos jete kesisoj. Nderkaq, po sipas
tyre, te dhenat ne lidhje me kete pikepamje i takon
shkences qe t'i trajtoje, t'i analizoje dhe te na i beje
te njohura.
Thelbi i kesaj pikepamjeje qendron ne bindjen se
ekzistojne te tera mundesite per te nxjerre ne drite
dhe per te treguar qartazi se pervojat tona jane me
te vertete procese cerebrale; ne fund te fundit, do te
kishim te njejtin zbulim si ne rastin e gjerave te tjera,
52
Hytje ni:" disa probleme filozofilce
per te cilat, fale perfundimeve dhe njohurive te per-
ftuara nga shkenca, tashme jemi te sigurt se kane nje
natyre te mirefillte dhe te njemendte, nderkohe qe
kohe me pare jo vetem qe nuke njihnim, por as ishim
ne gjendje qofte edhe per ta hamendesuar. Per shem-
bull, nga hulumtimet dhe perfundimet shkencore,
mesojme se diamantet perbehen nga karboni, e njejta
lende nga e cila perbehet edhe qymyri; ndryshimi
mes tyre eshte c;:eshtje e vendosjes sipas nje strukture
te ndryshme te atomeve. Po ashtu, uji, sic;: e dime te
gjithe tashme, perbehet nga hidrogjeni dhe oksigjeni,
pavaresisht se keta dy elemente nuk jane aspak uje,
ne rast se i veshtrojme vec;:mas, ne mevetesine e tyre.
Nisur nga sa me siper, pavaresisht se mund te na tin-
gelloje paksa e c;:uditshme se pervoja qe kemi gjate
kohes kur sh~e nje c;:okollate nuk mund te jete
tjeter perpos se nje ngjarje fizike tejet e koklavitur
qe ze vend ne brendesi te trurit tone, serishmi lipset
thene se habia e nje gjase te tille nuk dote ishte assesi
me e madhe sesa sasia e gjerave qe kemi zbuluar ne
lidhje me natyren e njemendte te jo pak gjesendeve
dhe proceseve qe kohe me pare besonin se i njihnim
mire. Keshtu, per shembull, shkencetaret kane arritur
te zbulojne se c;:fare eshte drita, se si rriten bimet, se
si levizin muskujt; c;:ka ketu do te thote shprehimisht
53

(.'kuptim ka e gjithe kjo?
se edhe ne rastin tone, zbulimi i natyres biologjike
te mendjes tone eshte thjesht nje ~eshtje e rendomte
kohe. Kjo eshte gjithe sa metojme te shprehin fizika-
listet ne lidhje me pikepamjen e tyre te palekundur
rreth natyres se mcndjes dhe te proceseve qe zene
vend ne brendesi te saj.
Nderkaq, nje dualist do te na kunderpergjigjej duke
u shprehur se ·gjerat ne lidhje me pjesen e fundit te
pohimit mete cilin mbyllej paragrafi i mesiperm shfa-
qen krejtesisht te ndryshme. Keshtu, per shembull,
kur zbulojme perberjen kimike te ujit, ne te vertete
kemi te bejme me di~ka qe eshte qartesisht aty, ne
boten fizike, qe ketu do te thote shprehimisht se
fjala eshte per di~ka qe te gjithe kane mundcsine qe
ta shohin dhe ta prekin. Ne <;astin kur zbulojme se
uji eshte i perbere nga atome te hidrogjenit dhe oksi-
gjenit, ne nuk bejme gje tjeter perpos se zberthejme
nje substance fizike te jashtme ne pjeseza fizike me
te vogla. Nderkaq, kjo lloj analizc, per nga vete naty-
ra prej te ciles karakterizohet ne thelb, na e ben
pamundur te paraqesim dhe shtjellojme nje zberthim
kimik te menyres sipas te ciles na duket uji, apo sipas
te ciles e ndjejme·, apo sipas shijcs qe ka per ne. Arsyeja
eshte me se e thjeshte: keto gjera ndodhin ne suazat
e pervojes tone te brendshme, jo tek uji qe zber-
54
•
H_y1je ni:' disa probleme filozofike
thyem sipas perberjes se vet kimike. Te tilla gjera
lipset thene se analizat fizike apo kimike te ujit i
anashkalon kater~iperisht.
Prej gjithe sa me siper, besoj se del mjaft qartazi ne
pah fakti se, per te treguar se shijimi i nje ~okollate
eshte thjesht dhe vetem nje proces cerebral, ne te
vertete do te ishte e nevojshme qe te analizonim
nen driten e pjeseve fizike di~ka mendesore, qe ketu
do te thote shprehimisht nje ndjesi shijueshmerie te
brendshme, dhe jo nje substance fizike qe shfaqet
fizikisht e hapur ndaj vezhgueshmerise sone. Nder-
kaq, lipset vene ne pah se nje mori i gjere ngjarjesh /
fizike qe zene vend ne tru, pavaresisht se sa te kokla-
vitur shfaqen, eshte e pamundur qe te jene pjese e
gjithe sa perben ne vetvete nje ndjesi shijueshmerie.
Nje teresi lende fizike mund te qemtohet dhe anali-
zohet ne pjese me te vogla fizike, nderkohe qe kjo
nuk vlen assesi per rastin e nje procesi mendesor.
Perkundrazi, pjeset fizike e kane shprehimisht te pa-
te mundur qe te krijojne apo te nxjerrin ne pah nje teresi
mendesore.
Krahas gjithe sa shtruam me sipet~ Tipset thene se,
ne lidhje me ~eshtjen qe po trajtojme, ekziston edhe
nje pikepamje tjeter, e cila shfaqet e ndryshme qofte
nga dualizmi, qofte nga fizikalizmi. Dualizmi i me-
I 55
I
_l

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
shon fort pikepamjes sipas te ciles qeniet njerezore
perbehen nga nje trup dhe nje shpirt, dhe se jeta jo-
ne men des ore ze vend ne brendesi te shpirtit. Fizika-
lizmi, sikunderse pame edhe me !art, i meshon fort
pikepamjes sipas te ciles jeta jone mendesore eshte
fryt i nje marie procesesh fizike qe zene vend ne
brendesi te trurit. Nderkaq, krahas ketyre dy pike-
pamjeve, ekziston edhe nje tjeter, e cila shfaqet me
se e mundshme; me konkretisht, fjala eshte per pike-
pamjen sipas te ciles jeta jone mendesore ze vend
ne brendesi te trurit, porse, pavaresisht kesaj, te tere
pervojat, ndjenjat, ndjesite, mendimet dhe deshirat
qe kemi nuk eshte e thene qe te jene me patjeter
fryt i nje marie procesesh fizike qe zene vend ne
brendesi te trurit tone. Cka ketu dote thote shprehi-
misht se ajo Iende e hirte e perbere nga biliona qeliza
nervore qe verejme brenda kafazlt te kafkes nuk esh-
te thjesht dhe vetem nje objekt fizik. Afermendsh,
kjo lende e hirte mbart nje sasi tiparesh fizike, ne
brendesi te saj zene vend nje mori dukurish kimike
dhe elektrike; e megjithate/ krahas kesaj, ne brendesi
te kesaj lende zene vend edhe nje mori procesesh
mendesore.
Pikepamja sipas te ciles truri eshte vatra e ndergje-
gjes, porse gjendjet e kesaj ndergjegjeje nuk jane as-
sesi thjesht dhe vetem gjendje fiziker ne domenin e
56
.
Hy1je ue· dis a probleme filozofike
filozofise njihet ndryshe edhe si pikepamja e aspektit
te dyfishte. Kjo pikepamje emertohet kesisoj per
shkak se mbeshtet idene sipas te ciles kur kafshojme
nje cope <;:okollate, ky veprim krijon ne brendesi te
trm·it tone nje gjendje apo proces qe shperfaq nje
aspekt te dyfishte: nje aspekt fizik, i cili perfshin nje
mori levizjesh dhe shnderrimesh kimike dhe elektri-
ke, dhe nje aspekt mendesor, me konkretisht, pervo-
jen e shijes se <;;okollates. Gjate kohes kur ze vend
nje proces i tille, nje shkencetar qe filion te vezhgoje
ne brendesi te trurit tone nuk do te arrije te pikasc
tjeter perpos se aspektin fizik, nderkohe qe aspektin
mendesor arrijme ta perjetojme persebrendshmi ve-
tem ne qe kafshojme <;;okollaten. Qe ketu dote thote
shprehimisht se vetem ne do te kemi ndjesine e te
shijuarit te <;;okollates. Ne qofte se kjo pikepamje
eshte e vertete, atehere, krejt natyrshem arrijme ne
perfundimin se vete truri yne i bie te kete nje brendesi
qe eshte e pamundur qe te perceptohet nga nje ve-
zhgues i jashtem, qofte edhe ne rast se ky vezhgues
dote ngarendte ta ndante me dysh. Fakti qe ky proces
ndodh ne brendesi te trurit tone na dhuron padyshim
nje lloj ndjesie apo shije tejet te ve<;;ante.
E paraqitur ne menyre te permbledhur, pikepamja e
me siperme na thote se ne nuk jemi te perbere nga
57

c;,='kuptim ka e gjithc kjo?
nje trup dhe nje shpirt, por vetem nga nje trup; porse
ky trup, apo te pakten truri yne, s'eshte thjesht dhe
vetern nje sistem fizik. Eshte nje objekt me aspekte
sa fizike, po aq edhe mendesore: mund te pritet me
dysh, apo ne p_jese me te vogla, porse, krahas kesaj,
truri yne mbart nje lloj perbrendesie qe nuk mund
tc vezhgohet dhe te nxirrct ne pah permes mcnyres
se prirjes apo ndarjcs ne pjese te metejshme.
Sakaq, fizikalistct shprehen ti:: mendimit sc nuk ekzi-
ston asgje: tjeter perpos botes fizike, e cila qcndron
krejt e hapur ndaj vezhgimit clhe hulumtimit shken-
cor; me konkretisht, fjala eshtc per ate qe ne domc-
nin e filozofisc e cilesojme si bota e realitetit objektiv.
Prcj kendcjmi, fizikalisteve i shtrohct si detyre qe
brenda nje bote te tille te gjejne nc nje fare menyrc
nje vend per ndjenjat, ndjesite, deshirat, mendirnet
apo pervojat qe kemi - te pakten tme· dhc oi qe po le-
xon kete liber.
Nje teori e levruar ni:~ mbrojtje tc pikcpamjes fizikali-
stc perqcndrohet ne idene sipas te ciles natyra men-
desore c gjendjeve tona mendesore qendron ne ma-
rrcdhenict qe syresh shpalosin me gjescndet prej te
cilave shkaktohcn apo me syrcsh qc shkaktojne. Kc-
shtu, per shembull, kur vriterni te gishti, fillojrne te
ndjejme dhembje, dhembja eshte dis;ka qi~ ze vend
58
..
Hy1jc 11i:. dis a tnohlcnrc filozofike
ne brenclesi te trw·it tone. Porse dhembshmeria, vete
ncljesia dhe shkalla e dhembjes, s'eshte thjesht clhe
vetem shuma e tiparcve te saj fizikc, sikunderse nuk
eshte as edhe ndonje tipar mistcrioz jo fizik. Perkun-
drazi, gjithe sa e ben dhcmbjen te shperfaqet sr nji:'
dhcmbje eshte nje lloj gjendjcje e ves;ante ne te cilen
gjendet truri yne, ku fjala eshte per nje gjendje tc
shkaktuar zakonisht nga prania e nje traumc apo e
nje s;arjcje trupore, e cila na shtyn zakonisht qe t'ia
japim ulerimes, apo te c;alojme, si dhe te shmangim
te gjithe sa shkaktoi kete traume apo s;arje. Dhe, ne
te vertete, gjithe sa paraqitem ketu mund te jete njc
gjendje pastertisht fizike qe ze vend ne brendesi te
trurit tone.
E megjithate, lipset te vcme ne pah se kjo nuk shfaqet
e mjaftueshmc per ta shnderruar dis;ka ne nji' dhem-
bje. Eshte e vertete se dhembjet shkaktohcn nga nji:'
traurne apo c;arje, dhe se ka syresh qe na shtyjne qe
t'ia japim ulerimes dhe te c;alojme. Porsc, ka dhembje
qc ndihen edhe ne forma tC tjera, dhe kjo na shpalos
nje gje krejt tjeter dhe fort te ndryshmc nga tere
moria e marredhenieve dhe e analizave nen driten e
shkaqcve dhe pasojave; ka syresh, madje, te cilat qen-
drojne tejet larg edhe nga tiparet e jashtme fizike qe
mund te kene ne pamje te pare; me konkrctisht, fjab
59
 Hy1je ne· disa prohlcme filozofike
C.::'kuptim ka e gjithe kjo?

eshte per ato dhembje qe s'jane tjeter ne thelb per- qe te krijojme nje konceptim te pergjithshem dhe

passe nje mori n_qjmjesh qe zene vend vetem ne bren- gjitheperfshires rreth bates se jashtme, rreth bates

desi te trurit tone. Ne lidhje me kete, personalisht fizike, ne rast se nuk arrijme qe te shpjegojme para-

shprehem i mendimit se ky aspekt i brendshem i prakisht se si ka mun.desi dhe ne c_;:'menyre nje sasi

dhembjes dhe i pervojave te tjera te ndergjegjshme elementesh fizike, gjate kohes kur bashkelidhen me

nuk mund te analizohet ne thellesi dhe sic;: duhet nen njeri-tjetrin, atTijne qe te formojne dhe formesojne

driten e ndonje lloj sistemi marredheniesh shkakeso- jo thjesht dhe vetem nje organizem biologjik, por

re mes ngacmimeve fizike dhe sjclljes, pavaresisht edhe nje qenie '.:e ndergjegjshme. Ne rast se vete

se sa i koklavitur dhe i sofistikuar mund te jete ne te ndergjegjja do te arrihej qe te identifikohej me nje

vertete nje sistem i tille. lloj te caktuar gjendjeje fizike, atehere, krejt natyr-

Me fort te ngjare, brenda bates ne te cilen jetojme shcm, do te na krijohej jo pak mundesia per te per-

ekzistojne dy lloje gjerash qe zene vend ne forma vijuar nje teori fizike pernjesuese mes mendjes dhe

krejtesisht te ndryshme: gjerat qe i perkasin realitetit trupit; madje, me fort te ngjare, do te na krijohej nje

fizik, qe shume njerez, sado te ndryshem qofshin mundesi jo e vogel per te pervijuar deri edhe nje

nga njeri-tjetri, jane ne gjendje qe t'i vezhgojne per- lloj teori fizike pernjesuese edhe per mbare gjithe·

sejashtmi, dhe ato gjera te tjera qe i perkasin realitetit sine. Parse, arsyet qe na shtyjne ta shohim jo thjesht

mendesor, tc cilat c_;:dokush nga ne i petjeton perse- me mosbesim, por edhe t'i kundervihemi ne menyre

brendshmi dhe sipas rastit. Nderkaq, lipset te veme energjike nje teorie pastertisht fizike ne lidhje me

ne dukje se kjo nuk vlen thjesht dhe vetem per qeniet ndergjegjen jane mjaft te forta, aq sa na shtyjne qe te

njerezore: qente, macet, kuajt dhe zogjte duket se shprehemi te mendimit se nje teori fizike ne lidhje

jane te ndergjegjshem, madje, ka fort gjasa qe te jene me mbare realitetin jo thjesht eshte e manget, por

edhe peshqit, milingonat dhe parazitet. Kush mund edhe e pamundur. Shkenca e fizikes ka njohur perpa-

ta dije se ku do te shkeputej valle nje zinxhir i ti!le? rime te dukshme, parse, nga ana tjeter, lipset thene

Nderkaq, duke u nisur nga gjithe sa me siper, lipset se ajo eshte perpjekur gjithnje qe te anashkaloje ne
te veme ne dukje se ne do te jemi gjithnje te paafte metimet e veta shpjeguese tere problematikat qe

61
60

_l

lidhen me mendjen; e megjithate, pavaresisht gjithe
kesaj, nje gje eshte me se e sigurt dhe lipset qe ta
ngulisim fort mire ne mendje: ne brendesi te bates
ne te cilen jetojme ekzistojne shume me teper gjera
sesa ato qe mund te rroken kuptimesisht dhe te zber-
thehen permes ligjesive dhe teorive te ndryshme te
shkencave te fizikes.
62
•
Kuptimi fjaleve
5i ka mundesi dhe ne ~'menyre arrin nje fjale - nje
tingull apo nje mori shenjash mbi Jeter - qe te shpre-
he di~ka, te shenjoje dic;ka, apo te kete nje kuptim?
Ne fjalorin tone ekzistojne disa fjale si "bubullime"
apo "fershellime" qe tingellojne pak a shume si duku-
ria qe pershkruajne, c;ka ne gjuhesi njihen me emerti-
min onomalope; sidoqofte, lipset thene se, zakonisht,
mes emrit dhe gjesendit qe ai pershkruan s' ekziston
kurrfare ngjashmerie. Marredhenia mes tyre, ne per-
gjithesi, duhet te jete me siguri dic;ka krejtesisht tjeter.
Ekzistojne elisa lloje te ndryshme fjalesh; disa syresh
shprehin emrin e njerezve dhe gjesendeve, elisa te
tjera shprehin cilesi apo veprimtari, elisa te tjera per-
shkruajne marredheniet mes gjesendeve dhe ngjar-
jeve, elisa te tjera shprehin emertimin e numrit, ven-
deve, apo koherave te nd1yshme, nderkohe qe elisa
te tjera, te tilla si "dhe" dhe "prej" apo "nga" nder-
vishen me nje kuptimesi te caktuar thjesht dhe vetem
per shkak se ndikojne ne kuptimin e pohimeve apo
pyetjeve me te gjera ndaj te cilave shfaqen si pjese
63
 .
<::'kuptim ka e gjithe kjo? Hyrje ni:' disa problemc filozofikc
perberese. Ne te vertete, te gjitha fjalet e perm bush in gjithe diten i panjohur per pjesen derrmuese te gjin-
funksionin e tyre te njemendte pikerisht sipas kesaj des; sakaq, gjethet e kesaj bime pcrdoren per te pro-
forme; kuptimi i tyre eshte di<;ka qe ndikon ne kupti- dhuar cigare dhe puro.
min e frazave apo pohimeve. Keshtu qe, ne te shum-
Te gjlthe kemi patur rastin te shohim apo te ndjejme
ten e hereve, perdorimi i fjaleve ne gjuhen e folur
aromen e duhanit, porse vete fjala, ashtu si<; e per-
dhe ne ate te shkruar s'eshte assesi i njejte me per-
dorim, nuk shenjon thjesht dhe vetem ato Iloje len-
dorimin e elisa etiketave.
desh qe kemi pare, apo qe ndodhen perreth nesh
Sidoqofte, duke e veshtruar si te mireqene te gjithe
ne <;astin kur e perdorim kete fjale; perkundrazi, fjala
sa me siper, le te ngreme pyetjen se si arrin valle fja-
"duhan" shenjon edhe tere shfaqjet apo produktet
la qe te perftoje nje kuptim te caktuar. Oisa fjale mund
e tjera te prodhuara prej kesaj lende, pavaresisht se
te perkufizohen nen driten e elisa fjaleve te tjera. Fjala
jemi apo jo ne dijeni te ekzistences se tyre. Me fort
"katror", per shembu!C dote thote "figure e sheshte
te ngjare, fjalen "Juhan" e kemi mesuar per shkak se
me kater brinje dhe kater kende te barabarte". Nder-
na kane treguar elisa lloj produktesh prej tij, porse,
kaq, edhe pjesa me e madhe e fjaleve te perfshira
afermendsh, ne rast se mendojme se "Juhan" eshte
ne kete perkufizim mund te paraqiten te perkufizuara
ernri qe perdoret ucte·m per keto produkte qe na kane
sine rastin e fjales "katror". Por perkufizimet s'mund
treguar, atehere, s'do te jemi kurre ne gjendje te rro-
te jene assesi them eli i kuptimesise dhe i kuptimperf-
kim si<; duhet kuptimin e vertete te fiales "Juhan".
timit per <;do fjale, ne te kundert, do te mbyllemi ne
Keshtu, per shembulC ne rast se shprehemi "Po pyes
suazat e nje argumentimi qe nuk shfaqet tjeter perpos
veten ncse vitin qe shkoi, ne Kine eshte tymosur me
se nje rreth vicioz. <::ka do te thote shprehimisht se,
teper duhan se ne mbarc hemisferen percndimore",
ne fund do te duhet te mberrijme tek elisa fjale qe
pyetja jone ka nje kuptin\ madje, edhe nje pergjigje,
kane nje kuptim te mevetesishem.
ndonese s 'e dime se cila eshtc. Por kuptimi i pyetjes
Duke u ndalur paksa tek ky kuader, le te marrim ketu
sone, dhe pergjigja e saj, varen nga fakti se kur perdo-
fjalen "duhan", e cila mund te tingelloje si nje shem-
rim fjalen "duhan", ne te vertete kjo fjale shenjon
bull lehtesisht i kapshem. Kjo fjale shenjon nje lloj
<;do lloj produkti qe prodhohet prej kesaj U~nde ne
bime, emri latin i te ciles vijon te mbetet ende sot e
mbare boten - madje, edhe ne mbare koherat, ne te

64
65
~'kuptim ka e gjithe kjo?
shkuaren, ne te tashmen dhe ne te ardhmen - dhe
s;do lloj cigareje te konsurnuar vitin e kaluar ne Kine,
si dhe s;do l!oj cigareje te konsumuar nc Kube, dhe
keshtu me radhe. Fjalet e tjera ne fjaline e mesiperme
qarkesojne, nese mund te shprehemi kesisoj, nje ko-
he dhe ne vend te vcs;ante, parse vete f:iala "duhan"
mund te perdoret per te ngritur nje pyetje te tille
vetem sepse ka kete shtrirje tejet te gjere, por edhe
tejet te ves;ante, te rrezes se veprimit, e cila i kaper-
cen pervojat qe mund te kemi patur me kete apo ate
lloj produkti te prodhuar nga kjo lende.
Po ne s;'menyre c kryen fjala nje gje te tille? Si ka
mundesi qe nje tingull i thjeshte apo nje shkarravine
mund te arrije te kryeje nje gje kaq te rendesishme?
Natyrisht, fjala nuk e kryen assesi nje gje te tille per
vete menyren se si shfaqet, tingellon apo duket. Po
ashtu, nuke kryen as per shkak te numrit tejet te vo-
gel tc produkteve te duhanit me te cilet jemi hasu1~
te cilat mund te jene gjendur ne te njejten dhome
gjate kohes kur shqiptuam, degjuam apo lexuam fja-
lt;n "duhan". ]o, ne kete rast ndodh eli<;;ka krcjt tjeter,
e cila t;shte dis;ka e pergjithshme, e cila lidhet ne thelb
me perdorimin e fjales nga s;donjeri prej nesh. Une
elhe ai qe po lexon ketc liber, pavaresisht se nuk jemi
takuar kurre me parei pavaresisht, po ashtu, se kemi
hasur lloje te nelryshrne eluhani, serishmi e perelorim
66
Hy1je 11i:' dis11 probleme filozofike
kete fjale me te njejtin kuptim. Ne rast se te ely e
perelorim fjalen "eluhan" per te ngritur nje pyetje ne
lielhje me Kinen elhe hemisferen perendimore, pyetja
vijon te shfaqet e njejte per te ely; elhe kjo vlen eelhe
per vete pergjigjen nelaj saj. Po ashtu, nje njeri qe
flet gjuhen kineze munel te ngreje te njejten pyetje
duke e perclorur fjalen kineze me te njejtin kuptim
qe fjala "club an" ka per ne. Nderkaq, lip set thene se
lielhja qe fjala "duhan" ka me vete lenclen vlen edhe
per rastin e fjaleve te tjera.
Kuaclri i mesiperm tregon mjaft qartazi clhe ne meny-
re krejt te natyrshme se lidhja e fjales "duhan" me
tere ato bime, cigare dhe puro ne te tashmen, ne te
shkuaren dhe ne te ardhmen, eshte e terthorte. Fjala,
nisur nga vete menyra se si e perdorim, mbart clis;ka
tjeter mhas vetes - nje koncept, nje ide apo nje men-
dim - dis;ka qe ne nje menyre apo tjetren arrin qe te
perfshijt~ clhe perfaqesoje tere cluhanin e bates. Porse
kjo, gjithsesi, i hap udhe elisa problemeve te tjera.
Me se pari, <;;fare lloj gjeje eshte ky element nclermje-
tesues? Gjenclet brenda mencljes sone, apo eshte cli-
s;ka qe gjenclet jashte mendjes sone, par qe ne e ma-
rrim ne nje menyre a tjetren dhe e ndryjme ne men-
clje? Me fort te ngjare, fjala eshte per dis;ka qe te gji-
the ne, une, ai qe po lexon kete liber dhe folesi i gju-
hes kineze, mund ta perfshijme ne ligjerimin tone
67

('kuptim ka e gjithe kjo?
me qellim qe te metojme te shprehim te njejten gje
permes fjaleve qe perdorim gjate kohes kur duam
te themi "duhan". Por si arrijme valle qe ta krycjme
nje gje te tille, ne nje kohe kur pervojat tona perka-
tese jane me se te ndryshme qofte ne lidhje me fjalen,
qofte ne lidhje me bimen? Aftesia jane per te per-
shkruar permes perdorimeve te ndryshme te fjales,
apo te fjaleve, te njejten sasi lende tejet te gjere dhe
te shtrire, a nuk rezulton te jete mjaft e veshtire per
t'u shpjeguar! A nuk hasim ketu te njejtin problem
me ate te menyres se si arrin fjala te nenkuptoje idenc
apo konceptin (cilado apo cilido qoftc), si ne rastin
qe pame me !art, kur fjala shenjonte bimen apo sub-
stancen?
Pa pike dyshimi, porse ka edhe di~ka tjeter; me kon-
kretisht, fjala eshte per problemin qe lidhet me mc-
nyren sipas te ci!Cs kjo ide apo konccpt shperfaqet i
nderlidhur me tere produktct e prodhuara nga duhani
i njernendte, shprchimisht ketu nga bima. c;fare esh-
te valle ajo gje qe ka mundesine qe te shfaqet e perja-
shtimisht e nderlidhur vetem me duhanin dhe me
asgje tjcter perpos kesaj bimc7 Ne kcte rast te krijo-
het pershtypja se nuk po bejme tjeter gje pcrpos se
thjesht dhe vetem po zgjerojme gamen e vete pro-
blemit qe po trajtojme nc keto rreshta. Ne perpjckje
per te shpjeguar marredhi:;nien mes f;ales "duhan"
68
.
Hytje ui:'£hsa problemc filozofikc
dhe vete duhanit si bime, duke u rrekur te nderfusim
mes tyre idene apo konceptin e duhanit, ne s'beme
gje tjeter perpos se nxorem ne drite nevojen e metej-
shme per te shpjeguar marredheniet mes fjales dhe
idese, dhe mes idese dhe lendes. Me apo pa koncep-
tin apo idene, problemi duket se shfaqet kesisoj: tin-
gujt, shenjat dhe shperfaqjct tejet te vec;;anta shpalo-
sen fale perdorimit te [jales nga ~dokush prej nesh,
porse, nga ana tjeter, fjala shenjon apo mbart brenda
vetes edhe dic;;ka tjeter, dic;;ka universalel te cilen foles
te ve~ante dhe te ndryshem mund ta rrokin permes
kesaj fjale apo disa fjaleve te tjera ne gjuhe te tjera.
Si ka mundesi valle qe dic;;ka kaq e vec;;ante si tingulli
qe nxjerrim nga goja gjate kohes kur themi "duhan"
te arrije te shenjoje dic;;ka kaq te pergjithshme dhe
gjitheperfshirese, aq sa mund ta perdorim lirisht ne
shprehjen "Ve bast se mbas dyqind vjetesh njerezit
do te tymosin cigare edhe ne Mars".
Dikush nga ne mund te mendoje se dementi universal
perqendrohet tek di~ka qe e kemi ne mendje qe te
gjithe gjatc kohes kur e perdorim fjalen si te tille.
Par c;;fare kemi qe te gjithe ne mcndje, valle? Ne rastin
kur shprehemi 'lnga viti ne vit duhani sa vjen dhe po
behet gjithnje dhe me i shtrenjte", nuk kemi tjeter
gje ne mendje perpos se thjesht dhe vetem fjalen
"Juhan"; te pakten kjo eshte gjithe sana thote nder-
69
<::'kuptim ka e gjithe kjo?
gjegjja. E megjithate, gjate kohes kur perdorim fjalen
"duhan", padyshim qe nuk perjashtohet assesi mun-
desia qe te kemi nje lloj imazhi; ndoshta mund te
kemi imazhin e nje bime, apo te nje gjetheje te thare,
apo te pjeses se brenclshme te nje cigareje. Porse,
pavaresisht kesaj, lipset thene se nje gjase e tillc nuk
na nclihmon aspak per te shpjeguar pergjithesine clhe
gjitheperfshirshmerine e kuptimit te fjales, dhe kjo
per arsyen e thjeshte se c;:do imazh i llojit n(~ fjali:'
nuk shperfaqet tjeter perpos se nje imazh i vec;:ante.
Me konkretisht, mund te jete imazhi i pamjes apo i
aromcs se nje produkti te vec;:ante duhani; nese gjcrat
na shfaqen kesisoj, ku e mbeshtesim valle hamende-
simin sipas te cilit ky imazh perfshin dhe perfaqeson
ne vetvete tere produktet e mundshme apo te nje-
mendshme te duhanit? Per me teper, pavaresisht se,
gjate kohes kur degjojme apo perclorim fjalen "du-
han", ne mund te kemi ne mendje nje fare imazhi,
serishmi lipset thene se dikush tjeter Immel tc kete
fare mire nje imazh te ndryshem nga ai i yni; e me-
gjithate, kjo gjase nuk na pengon aspak qe ta perdorim
fjalen "duhan" sipas te njejtit kuptim qe e perdorin
edhe te tjeret.
Misteri i kuptimit qendron ne faktin sene te shumten
e gjasave cluket se nuk eshte i venclesuar asgjekundi
- as brenda fjales, as brenda mendjes, as brenda nje
70
Hytje uif disa twobleme filozofike
koncepti te vec;:uar apo brenda nje ideje qe luhatet
mes fjales, mendjes dhe gjerave qe po trajtojme nc
kete hapesire. E megjithate, nee perdorim mjaft den-
dur gjuhen, gjate gjithe kohes, dhe kjo gjuhe na mun··
deson qe te persiatemi rreth mendimeve clhe ideve
te koklavitura qe perqafin largesi gjeresisht te shtrira
ne kohe dhe hapesire. Keshtu, per shembull, mund
te diskutojme se sa njerez qe banojne ne Okinaua
jane mbi nje meter e gjysme te gjate, apo te ngreme
pyetjen nese ekzistojne apo jo shenja jete ne galakti·
kat e tjera; ne kete rast, tingujt e shkurter qe nxjerrirn
tc artikuluar nga goja do te jene fjali te verteta apo te
paverteta sipas gjasave te koklavitura qe lidhen me
gjera te largeta, me syresh, madje, qe ncloshta kurre
nuk do te kemi rast t'i vrojtojme drejtpersedrejti.
Nderkaq, nuk perjashtohen gjasat qe ai qe po lexon
kete liber te mendoje se i kam dhene nje peshe me
te madhe nga c;:'cluhet aspektit dhe veprimit universal
te gjuhes. Ne jeten e perditshme, pjesa derrmuese e
pohimeve dhe mendimeve qe shprehim permes
perdorimit te gjuhes shfaqen shume here me te kufi-
zuara, te vec;:anta dhe te vec;:uara. Ne qofte se themi
"Me kalo pak kripen", dhe njeriu te cilit i drejtohemi
na e kalon, kjo nuk nenkupton aspak pranine e kupti-
mit universal te fjales "kripe", nderkohe qe prania e
ketij kuptimi universal dote rrokej lehtesisht ne rastin
71

C,:'kuptim ka e gjithe kjo?
kur ngreme pyetjen "Sa kohe ka kaluar ne historine
e galaktikes sone qe nga ~asti kur kripa u formua per
here te pare nga bashkimi i natriumit me klorin?".
Nderkaq, fjaiet perdoren dendurazi si mjet dhe nder-
mjetesues ne marredheniet mes njerezve. Mbi nje
tabelez te ngallmuar mbi nje dere prane stacionit te
autobuseve verejme nje figure te vogel me nje fund
dhe nje shigjete dhe e kuptojme se tabeleza ne fjale
na tregon tualetin per grate. Po pjesa me e madhe e
gjuhes, valle a nuk eshte pikerisht nje sistem sinjalesh
dhe. pergjigjesh te ketij lloji?
Me fort te ngjare, nje pjese e gjuhes eshte e tille,
dhe n~oshta pikerisht kjo perben edhe menyren se
~i fillojme qe te mesojme perdorimin e fjaleve: "ba-
bai", "mamaja", "jo "iku" etj. Porse nuk mbaron me
11
,
kaq dhe, per me teper, nuk eshte e qarte se ne ~·me­
nyre disa shkembime te thjeshta kuptimore qe mun-
desohen nga perdorimi i nje apo me shume fjaleve
mund te na ndihmojnc ne te njejten kohe qe te kup-
tojm~ ·edhe vete perdorimin e gjuhes per te per-
shkruar qartesisht apo ne menyre te turbullt boten,
madje, edhe ate pjese te botes qe gjendet tejet larg
nga pjesa brenda te ciles jetojme. Ne te vertete, ka
fort te hgjare qe perdorimi i gjuhes per qellime shu-
me me te gjera na nxjerr ne dukje di~ka me gjithe sa
ndodh me te kur e perdorim ne shkalle jo edhe aq
te gjere dhe gjitheperfshirese.
72
..
Hyrjc nif Jisa fwohleme filozofikc
Keshtu, per shembull, shprehja "A eshte krip01ja mbi
tryeze?" mbart te njejtin kuptim, qofte kur e themi
per qellime te thjeshta gjate nje dreke, qofte kur e
perdorim si pjese e pershkrimit te nje episodi qe
shtrihet ne kohe dhe hapesire, qofte kur e themi
thjesht si pershkrim hipotetik ne lidhje me nje mun-
desi imagjinare. Kjo shprehje percjell te njejtin kup-
tim, qofte kur eshte e vertete, qofte kur eshte e pa-
vertete, madje, qofte edhe ne rastin kur folesi dhe
degjuesi nuk e dine nese eshte e vertete apo e paver-
tete. <;;faredo qe te ndodh ne situata te zakonshme,
rasti praktik duhet te jete me siguri mjaft i pergjith-
shem dhe gjitheperfshires, me qellim qe te jete ne
gjendje qe te shpjegoje edhe rastet e tjera krejtesisht
te ndryshem prej tij, ne te ci1at shprehja ne fjale per-
cjell po te njejtin kuptim.
Afermendsh, eshte me se e rendesishme qe gjuha te
jete nje dukuri shoqerore. <;;do njeri s'e krijon gjuhen
thjesht dhe vetem per veten. Gjate kohes se femijeri-
se, ne ~astin qe fillojme qe te mesojme nje gjuhe, ne
te vertete fillojme te hyjme ne nje sistem qe ka ekzi-
stuar edhe perpara nesh, ne nje sistem brenda te cilit
miliona njerez kane perdorur pergjate shekujve te
njejtat fjale per te komunikuar me njeri-tjetrin. Kesh-
tu qe, perdorimi nga ana jone e fjales "duhan" s'ka
nje kuptim te mevetesishem; perkundrazi, eshte pje-
73
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
se e nje perdorimi shume me te gjere tc kesaj fjale
ne gjuhen shqipe. (Edhe ne rast se do te kishim per-
vetesuar nje kod vetjak brenda te cilit per te shprehur
cluhanin perdorim fjalen "blabla", ne te vertete s' do
tc benim as me shumc as me pak, por thjesht do ta
perkufizonim fjalcn "blabla" ne driten e fjales se za-
konshme dhe shoqerisht te njohur "duhan".). Nder-
kaq, mbetet ende te shpjegojme sc ne c;'menyre per-
dorimi nga ana jonc i nic fiale <nTin qe tc perftoje nje
permbajtje fale te tere perclorimeve tc tjera, pjesen
clerrmucsc te te cilave muncl te ndodhe qe te mos e
njohim fare; ne lidhje me kete, lipset thene se nder-
futja e fjaleve torn brenda ketij konteksti me te gjere
mund te na ndihmoje qe te shpjegojrne edhe c;eshtjet
qe lidhen me kuptimin e tyre universal.
Porse, sidoqofte, nje sipermarrje e tille s'do te sillte
kurrfare zgjidhjeje per problemin qe shtruam ne kete
hapesire. Kur perclorim nje fjale, kjo mundte perftoje
nje kuptim te caktuar si pjese perberese e gjuhes shqi-
pe, por si ka mundesi valle qe perdorirni i {)ales nga
ana e tere folc~sve te tjere te shqipes t'i jape vete fja-
les nje shtrirje universale, madje, pertej tere situatave
brenda te cilave perdoret? Problemi i rnarredhenies
se gjuhes me boten nuk eshtc edhe aq i ndryshbn
nese flasim per nje fjali apo per biliona te tilla. Kuptimi
i nje fjale permban tere perdorimet e saj te rmmd-
74
__ [I
Hyrje ne· disd /Jroblt'lncfilozofikc
shme, te verteta apo te paverteta, dhe jo thjesht dhe
vetem pcrdorimet e saj te perditshrne apo te zakon-
shme; ne te vertete, lipset thcne se perdorimet e
perditshme dhe te zakonshme jane thjesht njc pjese
e vogel e perdorimeve te mundshme qe mund te
kete nje fjale e caktuar.
Jemi krijesa te brishta dhe te fundme, porse, me ndih-
men e tingujve apo shenjave mbi nje flete, kuptimi
na mundeson t( rrokim mbare boten dhc shume gje-
ra qe gjenden apo gjallojne brenda saj, madjc, edhe
per te shpikur gjera qe s'ekzistojne dhe ndoshta nuk
dote ekzistojne kurre. Problemi qe na shtrohet ketu,
eshte te shpjegojme se si eshte e mundur nje gje e
tillt~; si ka mundcsi qe dic;ka qe shprehim me tinguj
apo qe shkruajme mbi Jeter eshte ne gjendje te per-
ftoje dhe te percjelle nje kuptim, apo te shenjoje dic;-
ka, c;ka vlen gjithaq edhe per fjalet e perfshira ne fa-
qet e kctij libri?
75
 Vullneti i lire

Le te perfytyrojme per nje c;ast se po drekojme ne

njc restaurant, dhe kur vjen radha e ernbelsircs, luha-
tcmi mes nje pjeshke dhc nje fete te rnadhe embel-
sire me c;okollatc e mbuluar krem akulloreje. Embel-
sira duket e shijshme, porse c dime se na shendosh.
Sidoqofte, e marrim dhe e hame me kcnaqesi. Te
nesermen shihemi ne pasqyre dhe ngarendim te ngji-
\
temi ne peshore, duke menduar: Do te doja te mos
e kisha ngrene ate embelsire me c;okollate. Ne vend
te saj mund te kisha ngrene nje pjeshkC!''. <;,:fare do
te thote e gjithe kjo, a eshte e vertete?
Gjate kohes qe po drekonim, pjeshkat ishin pjese c
mundcsivc te zgjedhjes: i kishim te tera mundesite
qc te mcrrnim nje pjeshke. Porse kjo nuk eshte gjithe
sa po metojme te shprehim. Cjithe sa po shprchim
ne kete rast, eshte gjasa se mund te kishim marre nje
pjeshke ne vend te embelsires. Qe dote thote shpre-
himisht se mund te kishim bere tjeter gje nga ajo qe
beme ne te vertete. Perpara se tevendosnim, po ndi-
heshim te luhatur nese do te merrnim fruta apo t;m-

77

I
.I
C::'kuptim ka e gjithc kjo?
belsirc, dhe ishtc thjcsht dhe vctem z_qjedhja jonc ajo
qe pcrcaktoi se cilen nga tc dyja do te konsumonirn.
A nuk eshte kesisoi, valle? Kur shprehemi "Ne vend
te saj mund te kisha ngrene nje pjeshkc", ajo c,;ka po
rnetojme te themi, mos eshte valle fakti sc kjo varej
vetem nga zgjedhja jone? Zgjodhem embelsiren me
c,;okollate, dhe pikerisht kete na sollen; ne rast se do
te kishim zgjedhur pjeshken, ate dote na kishin sjelle.
Porse edhe kjo nuk tingellon fort shteruese. Pcrmes
shprehjes se mesipenne, ne nuk po metojme te themi
thjesht dhe vetem se, ne qofte se do te kishim zgje-
dhur pjeshken, ate do te na kishin sjelle. Kur shpre-
hemi "Ne vend te saj mund te kisha ngrene nje pje-
shke", ne te njejten kohe ne po metojme te themi se
mund ta kishim zgjedhur - pa patur neper kembe
elisa "ne qofte se'/ Por c,;fare dote thote valli:~ c gjithe
kjo?
Per t'i dhene pergjigje kesaj pyctjeje, lipset thcne se
kapja mbas atyre rasteve ne te cilat kemi zgjedhur
frutat cshte e pamjaftueshme per te dhi:;nc nje shpje-
gim te kenaqshem dhe gjithepcrfshires. Po ashtu, nuk
mund te shpjegohet as permes gjases sipas te ciles
ne rast se do te kishim menduar me thelle dhe me
ne detaje, apo, ne rast se do te kishim patur prane
nje mik qe ha si zogjte, ne me siguri qe do te kishim
zgjedhur frutat.
78
Hy1je 11r· disa prol?/eme filozofikc
Cjithe sa po rrekemi te shprehemi ne kete rast eshte
fakti se aso c,;astesh, nisur per nga vete alternativat e
ofruara, ne kishim mundesine e paster qe te zgjidhnim
nje pjeshke ne vend te embelsires me c,;okollate. Ma-
dje, mendojme se do te kishim zgjedhur nje pjeshke
edhe ne rast se do te ofrohej ~do gje tjeter qe shfaq
te njejtat karakteristika qe na shtyne te zgjidhnim em-
belsiren me c,;okollatc. I vetmi ndryshim ne kete rast
do te ishte qe, ne vend qe te mcndonim "Eh, e c,;fare
pastaj", dhe te zgjasnim doren drejt embelsires, duhej
te mendonim "Me mire jo", dhe te zgjasnim doren
drcjt pjeshkes.
Cjithe sa shtruam ketu me siper nderlidhet qartazi
me idene e "mund" apo "do te kishte mundur", te
cilen e perdorim vetem ne lidhje me qeniet njerezo-
re (dhe ndoshta edhe ne lidhje me elisa kafshe).
Kur shprehemi "Makina do te kishte mundur qe te
ngjitej deri ne maje te kodres", te gjithe sapo rrahim
qi:; te themi eshte fakti se makina ishte ni::; gjendje te
ngjitej deri ne maje te kodres, nese dikush do ta
shpintc ne ate drejtim, dhe asscsi jo gjasen sipas te
ciles, e parkuar diku ne rreze te kodrines, makina
ishte ne gjendje qe te bente nje kercim dhe te ngjitej
ne maje te kodres, ne vend qe te qendronte e pale-
vizur aty ku gjendej. Ne lidhje me gjasen e dyte, me
se pari duhej te ndodhte dic,;ka e ndryshme, sic,; mund
79
(K:uptim ka e gjithe kjo?
te shfaqej gjasa qe dikush te ngjitej dhe te ndizte
motorin e saj. Nderkaq, ku.r fjala eshte per qcniet
njerezore, ne te shumten e hereve mcndojme se sy-
resh mund te bejne gjera te ndryshme qe ne te ver-
tete nuk i bejne, ne rast se nuk ndodh pikerisht nje
gje tjerer, si ne rastin e makines. (fare do te thote e
gjithe kjo?
Ne gjithe sa mund te perthithim kuptimesisht ne tere
kete kuader, nje pjese mund te jete kjo: perpara <_;;astit
kur zgjedhim, asgje tjeter nuk mund te percaktoje
njehere e mire e ne forme perfundimtare se cila do
te jete zgjedhja jon e. <:;ka ne rastin tone do te thote
shprehimisht se mundesia se do te zgjedhim nje pje-
shke mbetet e luhatshme deri ne <_;;astin kur ne te ver-
tete zgjedhim embelsiren me c_;okollate. Zgjedhja jo-
ne nuk shfaqet e vendosur paraprakisht, si te thuash.
Nderkaq, disa gjera ndodhin sipas nje rrjedhe te para-
prakisht te vendosur, apo te parashikuar. Kcshtu, per
shembull, fakti qe dielli do te Iinde neser ne njc ore
te caktuar duket se eshte nje ngjarje e parashikuar.
(ka do te thote shprehimisht se ne kete rast nuk
gjendemi perpara asnje lloj mundesie te luhatshme
ne lidhje me gjasen se neser dielli nuk do te Iinde
dhe do te vijoje te endet serishmi erresira e nates.
Nje gjase e tille nuk eshte e mundshme per shkak se
do te mund te zinte vend vetem ne rast se taka do te
80
I
_I
Hyrje ni:" disa problcme filozofike
ndalonte se rrotulluari apo ne rast se dielli do te pu-
shonte se ekzistuari, c_;ka ne galaktiken tone nuk ekzi-
ston asgje qe te arrinte te mundesonte njeren apo
tjetren gjase. Taka dote vijoje te rrotullohet, me per-
jashtim te rastin kur te pushoje levizjen e saj dhe te
nesermen ne mengjes rrotullimi i saj do te na shpjere
drejt brendesise se sistemit diellor, drejt diellit, dhe
jo jashte ketij sistemi, apo larg diellit. Ne rast sc s'ka
asnje mundesi qe toka te pushoje !evizjen e saj apo
qe dielli te mos jete aty, s'ka asnje r:nundesi qe dielli
te mas Iinde te nesermen ne mengjes.
Keshtu qe, per t'u kthyer tek rasti yne, kur shprehemi
se kishim te tera mundesite qe te merrnim nje pjesh-
ke ne vend te embelsires me <_;;okollate, nje pjese e
gjithe sa metojme te themi mund te jete fare mire
edhe gjasa sipas te ciles asgje nuk ishte e vendosur
paraprakisht ne lidhje me c;:fare do te merrnim 1 qe
dote thote se s'ishte paraprakisht e percaktuar sine
rastin e lindjes se diellit neser ne mengjes. Perpara
se te benim zgjedhjen tone, nuk ishin ne levizje pro-
cese apo forca qe do ta benin te pashrnangshme gja-
sen se ne fund do te kishirn zgjedhur embelsiren me
c;:okollate.
Ndoshta gjithe sa me siper mund te mos perkoje
plotesisht me te tere <Sa donim te thoshim, por pjese-
risht, te pakten, lipset thene se tere gjasat jane qe te
81

(:'kuptim ka e gjithe kjo?
perkoje. Ne te vertete, ne rast se do te ishte vendosur
vertet paraprakisht se dote kishim zgjedhur embelsi-
ren, atehere, si mund te ishte e vertete edhe gjasa
sipas te ciles ne i kishim te tera mundesite qe te zgji-
dhnim frutat?
Nderkaq, eshte e vertete se asgje nuk do te na pen-
gonte qe te merrnim nje pjeshke edhe ne rast se do
te kishim zgjedhur ne vend te embelsires me ~oko­
llate. Porse, keto "ne rast se", "nese" apo "ne qofte
se" s'jane kuptimesisht njelloj me shprehjen "kishim
mundesi te zgjidhnim nje pjeshke dhc pike". Ne te
vertete, ne nuk do ta kishim zgjedhlll~ me perjashtim
thjesht dhe vetem te gjases kur mundesia e zgjedhjes
ishte ende e luhatshme, qe ketu do te thote shprehi-
misht e hapur, <;ka perfundoi si e tille vetem mbasi e
zeruam permes zgjedhjes sone perfundimtare, zgje-
dhjes se embelsires.
Disa mendimtare jane shprehur te pikepamjes se
eshte gjithnje.- madje, absolutisiJt - e pamundur qe te
bejme di~ka te ndryshme nga ajo ~ka ne bejme ne te
vertete. Mendimtaret ne fjale e pranojne plotesisht
gjasen se gjithe sa bejme varct nga zgjedhjet, vendi-
met apo deshirat tona, dhe se ne te shumten e here-
ve, ne rrethana te ndryshme bejme zgjedhje te ndry-
shme. Arsyeja eshte me se e thjeshte: nuk jemi si to-
ka qe rrotullohet rreth boshtit te saj me nje ritem te
82
•
Hytje ui:" disn pro/Jleme filozofike
rregullt, te pandryshueshem dhe monoton. Sidoqof-
te, ne kete rast pikepamje thelbesore e mendimtare-
ve ne fjalc perqendrohet ne idene sipas te ciles rre-
thanat qe ekzistojne perpara ~astit tone te veprimit
percaktojne ne menyre te qenesishme tere veprimet
tona, aq sa i bejne deri edhe te pashmangshme. Tere-
sia e pervojave, e deshirave dhe e njohurive te nje
njeriu, bashkengjitur ketu edhe perberjen dhe prejar-
dhjen e tij familjare, rrethanat shoqerore dhe naty-
ren e zgjedhjeve me te cilat perballet, gjithe sa me
siper, se bashku me disa faktore te tjere qe ndoshta
nuk i njohim mire, te gjitha keto gershetohen ne me-
nyre te atille sa e bejne krejt te pashmangshem nje
veprim te caktuar ne disa rrethana te caktuara.
Kjo pikepamje, ne domenin e filozofise njihet me
emertimin determinizlm. Thelbi i saj perqendrohet tek
ideja sipas te ciles e kemi te pamundur te njohim te
tera ligjet e gjithesise dhe t'i perdorim per te parathe-
ne apo parashikuar te gjithe sa do te ndodhe. Me se
pari, e kemi te pamundur qe te njohim te tere rretha-
,. nat e koklavitura qe ndikojne ne nje menyre apo tje-
tren tek zgjedhjet e nje qenieje njerezore. Se dyti,
edhe ne rast se arrijme qe te njohim di~ka ne lidhje
me rrethanat ne fjale dhe perpiqemi te bejme ndonje ·
parashikim te rastit, i veshtruar ne vetvete, ky eshte
nje ndryshim ne rrethana qe mund te ndryshoje jo
83
e,='kuptim ka e gjithe kjo?
pak cdhe vete perfundimin e parashikuar. Porse, ne
ketc rast, problemi kryesor nuk lidhet aspak me para-
shikueshmerine. Thelbi i pikepamjes deterministike
qendron ne idene sipas te ciles ekzistojne disa ligje
te natyres, te tilla si ato qe rregullojne levizjen e pla-
neteve, te cilat rregullojne edhe gjithe sa ndodh nt;
brendesi te botes ne te cilen jetojme; nderkaq, ne
perputhje me ligjct ne fjale, rrethanat qc i paraprijne
nje veprimi te caktuar percaktojne ne vetvcte gjithe
sa do te ndodhe dhe perjashtojne <;do lloj mundesie
tjeter qe nuk pcrkon me kete percaktim.
Ne rast se kjo eshte e vertete, atehere, edhe ne <;astin
kur persiatemi qe te zgjedhim, ne te vertete zgjedhja
jone eshte paraprakisht e percaktuar nga disa faktore
qe veprojne tek ne dhe brenda nesh, duke na shtyre
qe te zgjedhim embelsiren me c;okollate. C,ka kctu
do te thote shprehimisht se ne s' do te mund te zgji-
dhnim pjeshken, pavaresisht se aty per aty mcndo-
nim se i kishim qe te gjitha mundesite per nje gje te
tille: procesi i vendimmarrjes nuk shfaqet ne kete
rast perpos se levrim i nje perfundimi te percaktuar
paraprakisht ne brendesi te mendjes sone.
Ne qofte se determinizmi vlen per gjithc;ka, atehere,
krejt natyrshem, mund te themi se ish brendashkruar
qysh perpara se te lindnim se dote zgjidbnim embel-
siren me c.;okollate. Zgjedhja jone ishte percaktuar
84
Hyi)C ni:" dis a /Jrohlcmc flloz:ofike
nga situata qe i paraprinte ne menyre te atyperaty-
shme situates ne te cilen zuri vend zgjedhja jone,
dhe kjo situate ishte e percaktuar nga situata para-
rendese, e keshtu me radhe, dhe ky zinxhir mund te
shtrihej deri atje ku duam ne.
Pavaresisht se detenninizmi nuk vlen per gjith<;ka qe
ndodh; pavaresisht se disa gjera ndodhin thjesht, pa
qene te percaktuara nga shkakesi qe ekzistonin para-
prakisht1 serishmi pikepamja sipas te ciles gjithc.;ka
qe bejmc eshte e percaktuar ne gjasen e vet perpara
se ne ta bejme, personalisht besoj se tingellon mjaft
domethenese. Sado te lire qe te ndihemi ne c.;astin e
zgjedhjes mes frutave dhe embelsires, apo mes dy
kandidateve gjate zgjedhjeve vendore, ne te vertete,
ne te tilla rrethana jemi te shtrenguar qe te bejme
vetem nje zgjedhje, pavaresisht se ne rrethana apo
per shkak te deshiravc, te qellimeve apo interesave
te ndryshme, zgjedhja jone 1mmcl te ishte me fort
gjasa e ndryshme.
Ne qofte se dote ishim te bindur se gjendemi ne nje
situate te tille. dhe sc kjo vlen si per ne, ashtu edhe
per te tjerct, ka fort te ngjare qe menyra jone e tc
ndjerit dhe e ti::; jetuarit mes gjerave dote ndryshonte
ne shumi:\;ka. Per shembull, ne qofte se marrim para-
sysh te gjithe sa me siper, a thua do te qortonim ve-
ten se perse ramc pre e tundimit dhe ne fund morem
85
C:'kuptim ka e gjithc kjo?
embelsiren ne vend te nje pjeshke? A thua do tc ki-
shte serish kuptim qe te pohonim liNe tc vertete du-
lxj te kisha man·e nje pjeshke?'', ne rast se nuk m1md
te zgjidhnim nje pjeshke? Natyrisht, ne qoftc se nuk
do te kishte patur fruta, nje pohirn i tille do tc kishte
qene vetvetishern i pakuptimte. Porse, si mund te
kete valle kuptim te pohonim sc frutat ishin aty, par
ne vete s'mund t'i zgjidhnim, per shkak se ishte pcr-
caktuar paraprakisht se do te zgjidhnim cmbelsiren?
Kjo duket se na sjell elisa pasoja vertet serioze. Perve~
faktit se, per arsyet qe patern rastin te vinim ne dukje
rne !art, nuk jemi ne gjendje qe te qortojme vetveten
perse morem embelsiren, tashme me fort gjasa, po
per te njejtat arsye, nukjerni ne gjendje as te qortojme
dike tjeter per nje veprirn te pahijshem, apo ta lev-
donim per nje veprim te hijshem. Ne qofte se gjithe
sa do te bente paskcsh qene e percaktuar parapra-
kisht, kjo do te thotc krejt natyrshem se nje vcprim
i tille, apo nje menyrc e tille e te vepruarit, ishte krej-
tesisht e pashmangshmc: nisur per nga vete rrcthanat
brenda te cilave vepron, tjetri s 'do te kishtc mundur
te bente asgje te ndryshme nga gjithe sa beri. Ne
qofte se gjerat jane vertet kesisoj, a mund t'i vesh-
trojme valle qofte vetveten, qofte te rjeret si pergje-
gjes per te gjithc sa veprojme dhe bejme nc jetc;n c
perditshme?
86
Hyrje 111:· disa probleme filozofike
Keshtu, per shernbull, ne qofte se ne besojme se ve-
primet e te tjereve jane te percaktuara paraprakisht
nga natyra qe shfaqin dhe nga rrethanat brenda te
cilave veprojne, a mund te zemeroherni vertet me
dike qe vjen ne nje mbremje qe po organizojme ne
shtepi dhe na vjedh tere disqet e Glenn Gould-it?
Le te perfytyrojme per nje ~ast se besojme se gjith-
~ka qe beri, perfshire edhe veprimet pararendese
qe kane ndikuar ne formimin e karakterit te tij, ishte
percaktuar paraprakisht nga rrethanat pararendese.
Ne kete rast, a mund ta veshtronim si pergjegjes per
kete sjellje dhe veprim kaq te ulet? Apo mos ndoshta
do te ishte me e arsyeshme qe ta veshtronim si nje
lloj fatkeqesie nat_vrore, mend sikur disqet tona te
ishin kaperdire nga termitet?
Ne lidhje me nje pikepamje te tille, pjesa derrmuese
e gjindes shprehet mospajtuese. Oisa shprehen te
mendimit se determinizmi eshte i vertete, dhe se
nuk ka asnje arsye qe dikush te mund te mbulohet
nga levdatat apo nga qortimet per nje veprim te hij-
shem apo tc pahijshem, tek e fundit, njelloj sic; nuk
mund te levdohet apo te qortohet shiu thjesht dhe
vetem per faktin se po bie. Disa te tjere shprehen te
mendimit se ende ka kuptim qe te levdojme veprimet
e hijshme dhe te qortojme veprimet e pahijshme,
pavaresisht se syresh mund te jene te pashmangsh-
87

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
me. Ne fund te fundit, fakti qe dikush ishte percaktuar
paraprakisht se do te sillej ne menyre te pahijshme
nuk do te thote aspak se nuk u sol! ne menyre te pa-
hijshme. Ne qofte sc dikush na vjedh disqet, tregon
mungese respekti dhe ndershmerie, pavaresisht se
vete veprimi eshte apo jo paraprakisht i pcrcaktuar.
Per me teper, ne rast se nuk e qortojme, apo, nese
duhet, nuk e ndeshkojmc, atehere, ka fort te ngjare
qe ai te kthehet clhe ta beje shish nje veprim te tille.
Nderkaq, ne rast se vertet mendojme se gjithe sa
tjetri beri ishte e percaktuar paraprakisht qe te ndo-
dhte kesisoj, atehere, ndeshkimi i tij per veprimin e
bere do te ishte i njejte me ndeshkimin qe mund t'i
benim nje qeni sepse ka shqyer sixhadene. C::ka do
te thote shprehimisht se nuk e veshtrojme si te per-
gjegjshem per ate c;:ka ka bere; ne kete rast, gjithe sa
perpiqemi te arrijme pcrmes ndeshkimit eshte me-
timi per te ndikuar sadopak ne sjelljen e tij ne te ardh-
men. Nese duhet te shpreh mendimin tim ne lidhje
me kete, personalisht gjykoi se nuk ka kuptim qe te
qortojme dike sepse ka bere njc veprim qe ne rastin
e tij ishte e pamundur te mos e bente. (Pavaresisht
se, krejt afermendsh, determinizmi nenkupton edhe
gjasen sipas te ciles ishte percaktuar paraprakisht se
une do te shprehesha i njc menclimi tc tillc.).
88
..
Hyrje 11C' disa l)ro!Jiemc filozofike
E pra, ne qofte se cleterminizmi eshte i vertete ne
tere pikepamjet qe shpreh dhe mbeshtet me force,
keto jane elisa nga c;:eshtjet me te cilat lipset te perba-
1lemi. Porse, ndoshta cleterminizmi dhe pikepamjet
e tij nuk jane te verteta.
Ne kohet tona, te shumte jane shkencetaret qe
shprehen te mendimit se ne lidhje me pjeset thelbe-
sore te lendes, nuk eshte aspak e vertete qe ne nje
situate te caktuar njc; elektron mund te kryeje me te-
per sesa nje funksion. Keshtu qe, me fort te ngjare,
ne qofte se deterrninizmi nuk vlen as per rastin e ve-
primeve njerezore, kjo i le shteg te lire vullnetit te
lire dhe pergjegjesise. <::fare ndodh, ne fakt, ne rast
se veprimet njerezore, apo te pakten disa prej tyre,
nuk jane paraprakisht te percaktuar? <:;fare ndodh
valle, ne rast se deri pak perpara zgjedhjes perfun-
dimtare, vete mundesia per te zgjeclhur nje pjeshke
apo embelsiren me c;:okollate shperfaqet krejt e ha-
pur? Ne kete rast, pavaresisht se t;fare zgjodhem ne
fund, ne te vertete ne kishim te tera mundesite qe t'i
zgjidhnim t(; dyja_ Pavaresisht se ne fund ne zgjo-
dhem ne tC vertete embelsiren, i kishim gjithsesi te
tera mundesite qe te zg_iidhnim pjeshken.
Porse, ky kuade1~ a shfaqet valle i mjaftueshcm per
te pershkruar vullnctin e lire! Mos ndoshta kjo eshte
gjithe sa kemi ne mcndje, ne ~astin kur shprehemi
89
('kuptim ka e gjithe kjo?
''A mund te kisha man·e nje pjeshke ne vend te em-
belsires me ~okollate?", me konkrctisht se zgjedhja
jane perfundimtare nuk ishte paraprakisht e percak-
tuar? Jo, me keto fjale besoj se kerkojme te shprehim
di~ka me teper. Permes ketyre fjaleve, ne ne te ver-
tete shprehim bindjen se ishim 11e qe percaktuam se
<;fare do te benim, dhe kete e treguarn permes vepri-
mit. Zgjedhja jane, apo veprimi yne, nuk ishtc para-
prakisht i percaktuar, parse, nga ana tjcter, as nuk
zuri vend ne mcnyre te thjeshte, pa e vrare mendjen.
Ne e beme kete veprim, kete zgjedhje, nderkohe qe
mund te kishim zgjedhur edhe te kunderten. Po ~fare
do te thote valle e gjithe kjo panorame?
Kjo eshte nje pyetje vertete e <;uditshme; qe te gjithe
e dime se ~fare do te thote te besh di~ka. Parse, ne
h~te rast problerni qe shtrohet, eshte si vijon: ne qof-
te se nuk ishte paraprakisht i percaktuar nga deshirat,
bindjet dhe personaliteti yne, atehcre, krahas te tje-
rash, veprimi i bie qe te jete rne fort gjase di~ka qe
thjesht ndodh, pa asnje lloj logjike apo shpjegimi.
Ne qofte se kjo eshte e vertete, atehere, ne <:;'kuptim
.I
nje veprim lipset veshtruar dhe emertuar si nje ve-
prim i yni'?
Nje nga kunderpergjigjet e mundshme do te ishte
ideja sipas te ciles ne lidhje me kete pyetje nuk ekzi-
ston asnje lloj pergjigjeje. Veprimi i lire eshte thjesht
90
Hy1je nc· disa fJrohlcmc filozofike
nje karakteristike themelore e botes brenda te ciles
jetojme, dhe nuk mund te analizohet. Nderkaq, lipset
te veme ne pah se ekziston nje ndryshim jo i vogel
mes faktit se di~ka mund te ndodh thjesht, pa patur
nje shkakcsi te caktuar, dhe faktit se njc veprim mund
te kryhet thjesht, pa patur nje shkakesi te caktuar.
Fjala eshte per nje ndryshim qc te gjithe jemi ne gjen-
dje ta kuptojme, ndonese nuk jcmi ne gjendje qe ta
shpjegojme. Disa do ta mbyllnin diskutimin me kaq,
nderkohe qe disa te tjere dote metonin qe te shkonin
akoma edhe me tcj, duke ngritur nje mori dyshimesh
ne lidhje me gjasen nese duhet te kaperni apo jo pas
nje ideje te pashpjegueshme per te shpjeguar se ne
~'kuptim mund te kishim zgjcdhur frytin ne vend te
embelsires me <;okollate.
Deri pak me pare kishim pershtypjen se determiniz-
mi perbente kanosjen mete madhc ndaj pergjegjesi-
se, ndersa tani vercjme se, edhe nc rast se zgjedhjet
tona nuk dote ishin te percaktuara paraprakisht, seri-
shmi mbetet e veshtire per t'u kuptuar sene c;:'menyre
mund te bejme ate <;ka nuk bejme. Qe te dy zgjedhjet
I
mund te jenc paraprakisht te mundshme, por ne rast
I
se nuk jemi ne uele· qe e percaktojrne se cila prej tyre
eshte ajo perfundimtarja, atehert~ ne s 'mund te kemi
kurrfare pergjegjesie nese percaktohet nga shkakesi
qe e kapercejne kontrollin tone. E si mund ta percak-
tojme valle, nese as!JF:" nuk mund ta percaktoje?
91
C::'kuptim ka c gjithc kjo? Hy1jc 1tii diso problcmc filozofi!~c

Panorama c mesiperme i le shteg tc lire nje muncli~sie qoftc, dote kishim nje shpjegim te pakten; ne te kun-

alarmuese, me konkretisht, nmndesise se ne nuk jemi dert, veprimi s'do te ishte i yni. Nje shpjegim i tille

pergjegjes per veprirnet tona, pavaresisht nese deter- duket se i meshon fort idese se, ne fund te fundit,

minizmi eshte i vertete apo i pavertete. Nese deter- gjithe sa beme, s'ishte perpos se nje veprim parapra-

minizmi eshte i vertete, atehere, pergjegjes jane rre- kisht i percaktuar. Ne rast se s 'do te shpjegohej nga

rhanat pararendeSC; nesc deteriTiinizmi eshte i paver- asgje, me teper sc sa me dic;;ka qe e bemc vetc, do te

tete, atehere, as!}}i:" dhe askus/1 s' eshte pergjegjt's. Nje kishim te benim thjesht me nje ngjarje te pashpjegue-
gjase e tille do tc ishte nje qorrsokak i verteti:.;. shme, me dic,:ka oe ndodhi krejt pa pritur e pa kujtuar,

Nderkaq, ckziston nJe tjeter pikepamje, tert;sisht c si tc thuash.

pcrkundert me pjesen mt.; tc madhc te gjithe sa pata Nese i shkojme pas ketij qendrirni, percaktueshmcria

rastin tc shpreh deri me tani. Disa mendojne se per- shkakesore duket se nuk e kanos aspak konceptin e

gjegjesia pt5r veprimet tona kerkon qe veprimet tona lirise, per aq kohe sa kemi te bejme vetem me nje

te jene me se shumti te percaktuara sesa te paper- lloj shkakesie. Ne rast se do te merrnim cmbelsircn

caktuara. Pjesa qendrore e kesaj pikepamjeje per- sepse dikush tjeter na shtyu, atehere, afermendsh,

qendrohet ne idene sipas te ci!Cs, qe nje veprim te nuk do te kishim te benim me nje zgjedhje te lire.

jete dic;ka e here nga ne, duhet me patjeter qe t(~ je- Por veprimi i lire s'kerkon me patjeter te mos ekzi-

te fryt i elisa shkakesive qc burojne a gjallojne brenda stoje aspak ndonje shkakesi percaktuese; perkundra-

nesh. Per shembull, kur zgjedhim embelsiren me c;o· zi, gjithe sa vendos si kusht ne kete rast, cshte fakti

kollate, !]ala nuk eshte per dic;;ka qe thjesht ndodhi, qe shkakesia lipset te jete e natyres psikologjike.

por per dic,:ka qe e bemc ne, pasi parapelqyern me Sa ph vete, shprehem i mendimit se nje zgjidhje e
tcper cmbelsiren me c.;okotlate scsa pjeshken. Duke tille me tingellon me se e pranueshme. Ne rast se do

qcne sc aso c,:astesh dt;shirajoni:; per cmbelsiren ishte tc mendoja se gjithe sa kam bere ishte e percaktuar

me e forte sesa deshira per tc shmangur nje shtim nga rrethanat brenda te cilave veprova dhe nga gjen-

nc peshe, perfundimi nuk ishte pcrpos se zgjedhja e dja ime psikologjike, atehere, krejt vetvetiu, do te

embelsires. Ne raste te tjera veprimesh, shpjegimi ndihesha si i zene ne c;ark. Nderkaq, ne rast se do te

psikologjik do te ishte shume me i koklavitur; sido- mendoja te njejten gje edhe per te tjeret, atehere

92 93

_j

do te kisha ndjesine se te gjithe s'jemi as me shume
as me pak por thjesht dhe vetem disa kukulla, pasi
ne kete rast nuk dote kishte kuptim qe ta veshtronim
njeri-tjetrin pergjegjes per veprimet tona me teper
nga sa veshtrojme nje qen, nje mace, a nje ashensor.
Nga ana tjeter, nuk ndihem forti sigurt per te kuptuar
sic; duhet sene c;'menyre mund te perftoje nje kuptim
te mirefillte pergjegjesia qe kemi per zgjedhjet tona
ne rast se syresh nuk _jane te percaktuara. Nuk eshte
e qarte se c;;fare nenkupton nc te vertete ideja sipas
te ciles jam une vete qe percaktoj zgjedhjen time,
pavaresisht se asgje qe me perket mua personalisht
nuk eshte ne gjendje qe ta percaktoje kete zgjedhje
si te tille. Keshtu qe, ndjesia se mund te kisha zgje-
dhur fare mire nje pjeshke ne vend te nje embelsire
eshte thjesht dhe vetem nje ndezulli filozofike, e cila,
sidoqofte, nuk mund te ishte assesi e drejte dhe e
qendrueshme. Per te shmangur nje perfundim te ti-
lle, dote lipsej qe te dinim tc shpjegonim (a) se c;;farc
metojme te themi kur shprehemi se mund te kishim
bere dic;:ka te ndryshme nga ajo qe beme dhe (b) si
duhet te ishim ne dhe bota brenda te ciles jetojme
qe nje gje e tille te ishte e vertete.
94
I
..
E drejta dhe e padrejta
Le te perfytyrojme per nje c;:ast se puno_jme ne nje
biblioteke per te kontrolluar librat e njerezve qe
hyne e dalin neper sallat e leximit, kur ja te na vije
nje mik dhe te na kerkoje qe t'i leme te marre
fsl1ehurazi me vete nje liber te terhequr vetem per
konsultim te brendshemi tek e fundit, nje nga ata libra
qe eshte tejet e veshtire te gjenden neper librari,
por qe miku yne duket se kerkon ta kete me patjeter
ne biblioteken e vet personale. Te gjendur perpara
nje situate te tille, te shumta do te ishin arsyet qe do
te na shtynin te luhateshimjo pak. Ndoshta frigohemi
nga mendimi se mund te na zbulojne dhe si ne, ashtu
edhe miku yne do te perballeshim jo pak telashe.
Ndoshta grishemi nga deshira qe libri te vijoje te
mbetet ne biblioteke, keshtu qe nje dite muncl ti~
kishim mundesine ta konsultonim edhc ne vete.
Nderkaq, nuk pcrjashtohet aspak mundesia qe aso
<;astesh te mendojme se gjithe sa po na kerkon miku
yne eshte e padrejte, nje veprim qe ai nuk duhet ta
bente, dhe ne nuk duhet ta ndihmojme. Ne qofte se
95
c;:'kuptim ka e gjithe kjo?
gjendemi perpara kesaj gjase, cili eshte kuptimi i saj,
dhe s;fare eshte ajo qe e ben qe te tingelloje si di<_,;ka
e vertete?
Porse, pohimi se nje veprim eshte i padrejte, nuk Jo
te thote me patjeter se bie ndesh me disa norma te
caktuara. Ne gjirin e nje shoqerie mund tc ekzistojne,
ndoshta, disa norma te keqija, syresh qe c ndalojne
apo e perjashtojne teresisht gjithe sa nuk eshte e pa-
drejt(~, si<_,; mund te ishte, per shembull, rasti i nje li-
gji qe ndalon <_,;do lloj kritike ne adrese te qeverise.
Nderkaq, nje norme mund te jete e keqe per shkak
se kerkon te arrije di<_,;ka te padrejte, si<_,; mund te ish-
te, per shembull, rasti i nje ligji qe parashikon nda1jen
ne baze te races neper hotele dhe restaurante. Prej
kendejmi, besoj se del mjaft qartazi ne pah se idete
e te drejtes dhe te padrejtes jane te ndryshme nga
idete e gjithe sa eshte ne perputhje apo ne mospi:~r­
puthje me normat e nje shoqerie te caktuar. Ne te
kundert, krejt afcrmendsh, nuk do te mund te per-
doreshin ne vleresimin e normave te nje shoqerie,
apo te veprimeve qe kryejrne.
Ne qofte se mendojme se do te ishte e padrejte qe
te ndihmonirn mikun tone qe te vidhte librin, atchere
do te ndiheshim te trazuar ne shpirt ne rast sc do ta
benim; ne nje menyre apo tjetren nuk duam ta ndih-
mojme, ndonese ndihemi te lekundur perpara faktit
96
____ ]
Hyrje ui:· disa prob/eme filozofikc
se s' po pranojme t'i vijme ne ndihme nje miku. Si-
doqofte, ne kete rast, pyetja qe shtrohet krejt natyr-
shem, eshte: nga buron valle deshira per te mos e
kryer nje veprim te til!e? Cili eshte shkaku, arsyeja
qe qendron ne thelb te ketij mospranimi? Nje veprim
shperfaqet i padrejte sipas formave dhe menyrave
nga me te ndryshmet, porse, ne kete rast, ne qofte
se do te duhej qe ta shpjegonim, me fort gjase do te
shpreheshim se nje veprim i tille do te ishte nje pa-
drejtesi ndaj tere lcxuesve te tjere te bibliotekes, te
cilet mund te shfaqin interes ndaj ketij libri njelloj si
ne rastin e mikut tone, por qe ndryshe nga ai, e kon-
sultojne ne sallen e leximit, atje ku mund ta gjeje kush-
do qe ka interes qe ta lexoje. Po ashtu, ne rast se do
ta linim qe ta merrte me vete, mund te ndiheshim te
pandershem ndaj punedhenesit tone, i cili na paguan
pikerisht per kete detyre, per t'i bere syte kater qe
te mos ndodhe nje gje e tille. Te tilla persiatje dhe
mendime lidhen kryesisht me pasojat qe nje veprim
i tille do te sillte per te tjeret; nderkaq, keto pasoja
nuk lidhen medoemos me ndjenjat e tyre, per aq sa
ekziston mundesia qe nje gje e tille te mos u bjere
fare ne sy, por me nje lloj demi (mungesa e librit ne
sallen e leximit), i cili heret apo vone do te ndihet
nga lexuesit e mundshem qe do te shfaqnin interes
ndaj librit ne fjale. 1 veshtruar nga nje pamje e per-
97
<:;:'kuptim ka c gjithe kjo?
gjithshme, mendimi se nje veprim i caktuar eshte i
padrejte varet jo thjesht dhe vetem nga pershtypja
qe krijon tek njeriu qe e kryen, por edhe nga per-
shtypja qe krijon tek te tjeret. Ketyre te fundit nuk
do t'u pelqente aspak nje veprim i tille, dhe nuk do
te pertonin te na qortonin apo te ndermerrnin masat
e duhura ne rast se do ta zbulonin.
Le te perfytyrojme per nje <;ast se po perpiqemi qe
t'ia shpjegojme mikut tone te gjithe sa me siper; nder-
sa mban vesh shpjegimin tone, miku yne mund te
shprehej: "E di se drejtori i bibliotekes s'do te ndihej
aspak i qete ne rast se do ta zbulonte dhe, perpos
kesaj, ka fort te ngjare qe lexuesit e tjere do te ndihe-
shin ligsht kur te merrnin vesh se libri eshte zhdukur
nga salla e leximit, po <;'rendesi ka kjo? Mua me in-
tereson te kem librin; e perse duhet te vras mendjen
per ta, xhanem?"
Sidoqofte, permes shpjegimit se eshte i padrejte,
mendojme se mikut tone i parashtruam nje arsye qe
te mos e kryeje nje veprim i tille. Porse, nese dikush
nuk e vret fare mendjen per te tjeret, <;fare arsyeje
ka te mos e kryeje nje veprirn qe zakonisht gjykohet
se eshte i padrejte, nderkohe qe atij i duket se i ka te
tera mundesite ta kryeje, rnadje, lirisht dhe pa koke-
<;arje? <:,::fare arsyeje ka te mos vrase, te mos vjedhe,
te mos genjeje, apo te mos lendoje apo demtoje te
tjeret? Nese permes veprirneve te tilla mund te rna-
98
Hytje 11e disa probleme filozofikc
rre gjithe sa do, atehere, perse nuk duhet t'i beje sy-
resh? Ne rast se nuk ka asnje arsye qe ta binde se
nuk duhet t'i beje te tilla veprime, atehere, ne <;'kup-
tirn keto veprime do te ishin te padrejta?
Natyrisht, pjesa derrmuese e qenieve njerezore e
marrin parasysh deri diku dhe ne nje fare mase faktin
se jetojne brenda nje bote ku ekzistojne edhe qenie
te tjera njerezore. E megjithate, ne rast se dikush
nuk e vret mendjen per te tjeret, shume prej nesh
nuk do te arrinin kurrsesi ne perfundimin se nje njeri
i tille nuk mund t'i nenshtrohet gjykimit moral. N_ie
njeri qe vret nje tjeter vetem per t'i grabitur portofo-
lin, duke mos e vrare mendjen per viktimen, nuk shfa-
jesohet automatikisht. Fakti se nje njeri i tille nuk e
vret mendjen per tjetrin, nuke perligj aspak veprimin
e tij; ne te vertete, nje njeri i tille duhet, apo, per t'u
shprehur paksa me prerazi, es!Jti:" i detyruar qe ta vrase
mendjen per veprimin qe po kryen ndaj tjetrit dhe
per pasojat qe njedhin nga nje veprim i tille. Parse,
ne kete rast, pyetja qe shtrohet krejt natyrshem, esh-
te: e pih-se eshte i detyruar per nje gje. te tille?
Perpjekjet per t'i dhene nje pergjigje kesaj pyetjeje
kane qene te shumta. Nje nga pergjigjet e dhena
rreket qe te nxjerre ne pah di<;ka tjeter per te cilen
tregon kujdes nje njeri, duke synuar kesisoj qe ta
nderlidhe kete me aspektin moral.
99

~'kuptim ka e gjithe kjo?
.~~--------------------------
Per slu~mbull, disa bcsojnc se, edhe ne rast se dikmh
kryen krime nga me te tmerrshmet pa e vrare aspak:
mendjen, apo pa u ndeshkuar nga ligji apo nga nje-
rezit, te tilla veprime jane te ndaluara nga PerendiJ. i
~iii do ta ndeshkoje per keto pas vdekjes. (apo.do ta
shperbleje, ne rast se s'ka bt~re nje veprim_te padrejte
· . gjate kohes lmr tuntiohej per ta krycr). Keshtu qe,
edhe ne ato raste kur duket se eshte ne interesin tone
t(~. kryejme vepi"ime te tilla, ne te vertete nuk
aspak kesisoj. Mctdj·~. elisa jane shprehur te mendirnit .
se, ne rast se nuk ekziston nje Perendi per te mbrojtur
kerkesat dhe nonnat morale permes paralajmerimit
tc ndeshkimit apo p~rmes premtimit te shperblimit,
atehere, c tere ptrmasa e moralit s'eshtetjeter perpos
se nje ndezulli: "Ne qoftc se Perendia nuk ekziston,
<.ttehcre p-jithc,ka eshte e lejueshme" shprehet Dos-
I
tojevski tek Ve'llezhil Kar{mwzou.
Porse ky eshte njt:~ version paksa i rendomte i themelit
fetar mhi te cilin ngrihet rnorali. Nje version me th-
heqes do te 'ishte, per shembul!, ideja ·sipas te
motivi qe na shtyn per t'iu hindur urclheresave
Perend:se nuk eshte frika, por dashuri<l. Perendia na
do, dhe ne nga ana jane duhet ta duam, dhe duhet
levrojme per se brendshmi deshiren per t'iu bindur
urdheresave te tij per te mos e lenduar apo fyer.
E megjithate, pavaresisht se si e interpretojme moti-
vimin fetar, lipset thene se ndaj pergjigjes ne [jale
100
•
Hy1je ui:" disa probleme filozofikc
ekzistojne· tre QbjeksJOne te mundshmc. Me se pari.
ekzistoJn(~ jn pak njerez qe nuk besojne n.e <~kzi!>ten­
cen e Perendise, e megjithatc, pavaresisht att:izmit
te tj;re te. -~hprehur, te tille njerez japin gjykime ne
lidhJe me gjtthe sa eshte e drejre apo e padrejte, ma-
dje, shprehen- haptazi, qartazi dhe preraz1 se askush .
nnk duhet te vrase njc njeri per t'l grabitur portofolin,
ndonese mw~J te jeni:; t{: :::igurt se tje1ri e kryen nje
eshte
veprim t{~ tille me gjakftohtcsi dhe pa e vrare shume
mendjen. Se dyti, ne qofte se Perendia ekzistoll dhe
· e nJalon gjithe sa eshtC:; e padrejtf, gjithsesi, lipset
thene se nuk eshte kjo ajo c;ka e ben nje veprim tc
jete i padrejte. Vrasja_ per shembull, eshte vetvetiu
e padrejte, dhe kjo eshte arsyeja perse e ndalon (nese
vertet e ndalon) Perendia. Perendia nuk mund te beje
ti~ jete e drejte asgje qe me pare ishte e padrejte. Fa~
kti qe Perendia na ndeshkon nese ktyejme rije veprim
te tille nuk eshte se e ben vete veprimin te padrejU~;
nles nje fakt i tille nenkupton thjesht se eshte e keshillue-
te shrne te mos e kryejme nje veprim te. tille. Se treti,
te veshtruar ne vetvete, frigimi ndaj ndeshkimit dhe
te shpresa per shperblimin, s(; bashku me vete dashuri--
ne ndaj Perendise, nuk shperfaqen si motivet kryeso-
re rc moralit. Ne rast se mendojme se esha: e padrej-
te ~e vrasim dike, apo ta mashtrojme apo ta grabisim,
atehere, duhet te perpiqemi qe t'i shmangim te tilla
1{) 1

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
veprime sepse jane te pahijshme, te pakendshme dhe
lcnduese 'per pesuesit e ketyre veprimeve, dhe jo
sepse kemi frike nga pasojat qe munJ te kemi; apo .
seps:e nuk duam te lendojme apo te fyeime krijuesin
tone.
Ky ·objehion i fund it mund te vleje edhe per shpje-
gimet e tjera ne lidhje me ford~n e moralit, nje pjese
e te cilave veshtrohen nen driten e interesave te nje-
riut qe kryen veprimin. Per shembull, mund te thuhet
se duhet t'i trajtojme te tjeret me respekt, me qellim
qe edhe keta te na trajtojne me respekt. Nje keshille
e tille mund te jete me se e vlefshme, porse, nga ana
tjeter, lipset te themi se nje k<~shille e tille eshte e
vlefshme vetem ne rast se besojme se sjellja jone
eshte ne gjendje qe te ndikoje jo pak ne menyren se
. si na trajtojne te tjeret. <;ka dote thote shprehimisht
se nuk kemi arsye te kryejme me patjeter nje veprim
te drejte, ne rast se te tjeret nuk jahe ne gjendje qe ta
pikasin, apo nje veprim te padrejte, ne nje vend ku
te tjeret nuk jane te pranishem (sic_; mund te ishte nje
grabites i maskuar ne rruge).
Nisur nga sa me siper, besoj se del mjaft qartazi ne
pah se gjithe sa sherben si haze e moralit nuk eshte
rjeter perpos se interesi i drejtperdrejte qe shfaqim
per te tjeret. Nderkaq, pjesa derrmuese e njerezve
shprehet e mendimit se kjo permase e moralit vlen
t02
•
Hyrje ne· disa prubleme filozojike
per kedoi por, a .iemi valle ne gjendje qe te vertetoj-
me se ~do njei·i tregon nje interes te tille per te tjeret?
Natyrisht qe jo; elisa njerez jane tmerresisht egorste:
nderkaq, edhe ata qe nuk 1ane te tille, serishmi mund
te themi S<~, ne te ~humtfin e hercve, syresh trcgojne
kujdes jo pet kedo, por thjesht dhe vetem per njere·
,zit qe njohin. Keshtu qC, prej kendejml. pyetja qe na
shtrohet natyrshem, eshte: ku e mbeshtesim valle
idf'ne sipas te ciles !.;do njeri duhet te mos i lendoje
te tjeret, madje, edhe ata qe nuk njeh?
Ne lidhje mekete ekziston nje pikepamje tejet e pt;r-
hapur dhe me se e trajtuari fjala eshte per nje pike·
pamje qe mund t'ia paraqesim kujtdo qe kupton shqi-
pen (apo <;do gjuhe·tjeter), e cila perqendrohet krye-
sisht tek perpjekja per t'i treguar nje njeriu se ka jo
pak arsye per t'u kujdesur per te tjeret, pavaresisht
se, ne fund te fundit, priljet e tij egoiste mund te je··
ne aq te fuqishme, sa ta shtyjne gjithsesi qe te vijoJe
t'i keqtrajroje te tjeret. Personalisht jam i sigurt se
edhe ai qe po Iexon kete liber e ka degjuar nje pike-
pamje te tille, e cila permblidhet tek keto fjale: "Si
do te ndiheshe nese do te ta ben in ty? 11 •
Nuk eshte c lehte per te shpjeguar se ku e mbeshl:e.
. sim valle binc\jen ·se nje pikepamje e tille mund te vi-
het nc zbatim. Le te perpiqemi te perfytyrojme per
nj:e <;ast se gjate kohes kur dalim nga restauranti neper
103
C::'kuptim ka c gjithe kjo? Hyrjc 11i:' disa t>whlcmc filozofike

shi, pet'piqemi t'i vjedhim ~adren dikujt; nJe tjeter, fort te ngjare, do te mendonirn: "Kush ishte ai tnas-
kur na :;heh te bejme nje veprim te tille, na thote "Si kara qe vodhi <;ildren time, te cilen e kam blere me
do te_ ndiheshe ti valle, ni-? rast se dikush tjeter do ta para te nxjerra me djersen e ballit dhe qe pata kuj-
bente t)/1 '·. Persc harnendesojme valle se keto fjale desin ta matT rne vetc mbasi lexova parashikimin e
do te na shtyjnt; te kkunJemi, apo te ndihemi fajtoi'e motit ne faqct e gazetes? Pcrse nuk mori xhanem
per veprlmin tone) c,;adren e vet?", e keshtu me radhe.
Afermendsh. pergjigjirt e jone aty per ctty do te ishtt · Kur sjellja e pandcrshme e te lJC:reve cenon interesar
"Nuk do me pelqente aspak"'. Por cila eshte !evizJil tonal ne tc: shun:ten e hereve i shprehim mjaft iehti;
vijuese? Le t1¥ perfyty:-o1mt sakaq se pergjigjp jone arsyet ,;e perse te LJeret duhet tl: tregohen te kujles-
eshte "Nuk dote me pdqente qe dikush te ma bente shem dhe te kene respekt ndaj ncsh. Kur lendohemi
rnua. Por, pi:'i fat te mire, askush nuk po maben. Jam apo demtohemi ne interesat tona, ni': te shumten e
une qe po e bt.t dhe po ia bej d~kujt tjeter, dhe s'rne hereve. ndjejme se edhe te tjeret duhet qc te shqeti~­
vjen keq aspak!''. sohen; ne kete rast nuk mendojme se nuk eshte pune
Kjo pergjigje i shmanget pjeses qendrore te pyetjes. e tyre dhe se nuk kane asnje arsye qe te na mbrojne
Kur na pyesin se si do te ndiheshim, ne rast se dikush nga lendimet apo demtimet e mundshme. Kjo eshte_.
do te na e bente neve nje gje te tille, ideja eshte qe ne vij?. te trasha, ndjesia mbi ~e cilen mbeshteter ide_ja
te perpiqemi ti~ p<~rfytyrojme te tere ndjesite qc do qendrore e shprehjes "Si do te ndiheshe nese ... ".
te kishim provuar ne rast se dikush do te na kishte Ne te vertete, ne rast se pranojme se do te ndjenim
vjedhur s;adren. Dhe kjo pe1-fshin ne vetvete shume. kc(1ardhJe nese dikush do te na bente ate qe po i bi;!jrni::
•ne teper sesa thjed1t dhe vetem nje "nuk do te n1e ne tani, pr?.noime vetvetishem se mendojmi.; se ai
pelqcnte''; mend si te shprehechim se ''nuk do te na do tc k.ishtc nJe arsye per t{: rnos e bere nje veprim ·
pelqentc" ta lendonim gishtin. tTtbas nje guri. Nese h~ tille kund.~r ;·,csll. Ndcrkaq, ne qofte se e pranojm;~
dikush do tl:' na vidhte <;adren. ne do te deshperohe- si te mireqene nje gia~,~ tc tille, atfhere, afennendsb.
shim jo pale Per m(; teph·, nuk do te qanim thjesht . do te na duhet te qemt:ojme se cila mund te iete kjo ·
dhe vetem humbjen e <;adres, por do te na mblidhej arsye. Nuk mund te mendojme thjesht dhe veti':m
ne fyt edhe nje mllefkunder hajdutit te <;;adres. Me gjasen se nga tere njerczit e kesaj bote, ai na zgjodhi

104 105
<:;'kuptim ka e gjithe kjo? H)'ric
• J
11if dis,J prohlcme filozojlh

pikerisht m per tr na lenduar apo derntuar. Per haj- Dhe kjo do te thoU~ shprehimisht se ijala eshte pe1
dutin e <;adres, nuk ka asnje ill)j arsyeje te ve~ante qe nje arsye nen driten e k ciles duhet tc stepemi ng;;
ta ketc shtyre qe te vjedhe pikensht <;:adren t(me, dhe vjcdhja e ~adres se dikujt tjcter .
.jo ti:: dikuit t_icter. Krahasuar me tc tjeret, ne nuk kemi Cjithe sa shtmam me sipi;r eshte <;:eshtje e n_k kohe
asgje te vec:anrc. P:1va.; csisht :;e c iia mund t(~ kete qC:~­ renee te thjeshte logjike. Ne qofte se pranoJmc se
ne arsycja, lipset thene :;e, e veshtruar ne vetvete,: nje njeri tjeter ka arsye per le mos na lenduar apo
kjo ars).'C do ti; vlente jo verem per rastin e <;:adres demtuar ne te tilla rrethana te ng_iashme dhe, ne tr:
sane, por cdhe per raslin e c;adres se kujtdo tjeter. nje.Jten kohc; pra:1ojrne <;c kio arsye eshte gjtthepi.'r-
Po ashtu, eshtc nje a1-s:ye qe do re vlente jo vetem fshirese, oe dot(~ thote shprehimisht se v!e;·, jove: t:·;r:
per rasi in e hajdutit tone, por edhe per kedo tjett~r per ne apo. vet•2m pi~r kcqbcd:!sin nc: tjale, atchcr:',
qe gjendct ne rrethana te tilla, pavaresisht nese jemt krejt nat-yrshem, per te qt·ne koheremei ndihemi 1 e
ne apo dikush tjeter qe lendohet apo demtohet nga shtrenguar te pranojme se e njejta arsye vlen eJhe
vcprirni i tjetrit. per rastin tone: nuk duhet te vjedhim <;:adren e tjetrit,
Pavaresisht se cila mund tc kete qene arsyeja, lipset nese e kryejme nje gje te tille, atehere, me se paku
J he;1e se, e veshtruar ne vetvete, fjala eshte per nje duhet te ndihemi fajtor.
arsye qe do ta pengonte keqbih·esin ne Oale te len- Nderkaq, dikus!l mund te perpiqej ta shmangtc nji~
dante apo demtonie kedo tjecer, dhe io thjesht dhe ilrsyetim te til!e; nc ra~t se do ta pyesnim "Si du te
vetem ·ne. Per me tepcr, fjala cshte, po ashtu, per te ndiheshe ne qoftt se do te ta benin ty?fl, ai mund re
niejten arsye qe do te kishte ne te tilla rrethana, edhe
1 na pt;rgjigjcj "As do t<t Yr:sja mend_kn fare /\fcr-
t;do nieri tjeter qe do t:e kerkonte te na lendonte apo mendsh, nuk do te me pelqente qe dikush te mt: vi··
te na demtonte nc apo dih: tjeter. dhte c;adren tH.lersa jashte po bie shi me gjyma, por:oc,
Porse, nese kjo ih;hte nje arsye qe ka <;do njeri per te pavaresisht kesaj, nuk do te shtyhesha te mendoja
mos e lenduar apo demtuar dike tjeter. atehere, krejt se tjetti ka arsye qe te mJrre parasysh ndjmjai· dhc
natyrshern, po kjo arsye vlen edhe per ne per te mos mllefin tim perpara nje situate le tille.fl. Po sa nJer(;z
kryer nje veprim qc po cenon nje tjeter (ne kete rast, valfe mund te shpreheshin vertet kesisoj, nesc do tc
fjala tjeter ncnkupton keiio, s;do njeri, cilido qofte ai). tlisnin me zemcr ne dore, si te thuash? Personalisht

106 107
 •
c;'kuptim ka c gjithe kjo? Hytje nC" disa /Jroblemc filozofike

rnendoj se; d11ke perjashtuar ketu, afermendsh, ve- te shprehur per t'u dhene me teper pcshe disa ·nje-
tem mendjeshkrehurit, pjesa derrmuese e njerb:Ye · rezvc, ·apo edhe vetvetes. Pnrse, pavares.isht kesai,
do te shprehej c mendimit se qofte int-eresat, qofte til!e ka jo pak arsye qe te marre parasysh
nje njeri i

demet, kane rendesi, c;ka vlen jo vetem per ta, por. pasojate te gjithe sa kryen, duke peshuar perparesite
. n{~ 'nje fare mhwre edhe per te tjeret, duke u dhene apo d~met qe veprimet e tij mllnd te sjellin ndaj in·
· ketyre te tundit nje shkak apo nje arsye qe te trego- teresav.e te <;do njeriu tjeter. Ne qofte se nje njeri i

hen te kujdesshem. Qc te gjithe shprehemi tc men-··

tille eshte si pjesa dernnuese e gjindes, atehere kjo
.cshte ajo <;ka ky njeri do te mendonte se te tjeret
· dim it ~;c gjate kohes km kngojme nga ndonje dhciTl''
duhej te bcnin ndaj tij, pavaresisht se keta tt.; tjert;
bje, ~iala nuk i~shte thjeshte dhe verem per dhembjen
mund te mos jene miqte apo te njohurit c tij.
tone, por per dhembjen e veshtruar si e tillc.
Pavaresisht se gjithe sa parashtruam me siper i~shtc
Themeli mhi te ciiin ngrihet i tere morali nuk perqen ·.
me se e vcrtete, lipset te verne ne dukje se fjala eshte
dt ohet tjeter pl':l·pos se ne bindjen sipas te ciles per-
thjesht dhe vetem per nje paraqitje te perkore te
kujdesja.apo>demtimi i disa njerezve te ve<;ante (apo
burimit te moralit. Paraqitja ne fjale nuk na thote asgje
i disa ka6,heve), eshte nje e mire apo nje e keqe jo·
ne lidhje mt: gjasen se si duhet t'i veshtrojme dhe t'i
vetem nga kendveshtrimi i tyre, por nga nje kend- .
vleresojme intcresat e te tjereve, apo se si duhet t'i
veshtrim me i pergjithshem dhe me gjitheperf5hires,
halancojme syresh me interesin e ngushte qc kemi
te dlin mund ra kuptoje mjaft lehte c;do i1Jeri qe eshte
ne vete apo njerezit e ve~ante qe na rrethojne. Po
i afte tc mendoje. Prcj kendejmi, besoj se del mjaft ashtu, kjo paraqitje nuk na thote asgie ne tidhje ine
qartazi ne pah ~e c;do njeri, perpara se. te vendose g3asen se sa duhct te kujdesemi ne lidhje me nJerezit
pecl.reprirr.et~egatitet tc kryeje, ka arsye qeten1arrt;. e vendeve te tjera, ne rast sc i krahasojme me bash-
parasysh ju vetem interesat e tij, por edhe interesat keqytctaret tane. Nderkaq, lipset te veme ne dukjc
e te tjereve. Ndhkaq, nuk mjafton qe nje njeri i tille se, ndi~r njeri.~zit qc shprehen pro ekzistend~s se nje
t<:~ marri' par<1sysh thjesht dhe vetem interesat e disa morali te per.gjithshern dhe gjitheperfshires, ka sy
r.tjerezve, te fanliljes, per shembull, apo te disa miqve resh qe shprehin rnendime te ndryshmt ne lidhje
apo disa· njerezve qt.; kane rcndesi te ve<;ante per te. me gjasen se c;fare eshte ve-;anerisht e drejte dhe
Natyrisht, eshte e vertete £e do te kete nje prirje me s;fare eshte e padrejte.

108 109

!
______!_

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
Per shembull, il thua duhet te kujdesemi per s;do njeri
njelloj sis; kujdesemi per vetveten? E shprebur me
fjale te tjera, a mos duhet valle duhet ta duam te afer-·
min, njeriun qe ndodhet pcrballe nesh, njelloj sit;;
duam v~tvetcn (pavart_'sisht se tjetri mund te mos
.. te jemi te
jete. i afermi yne)? (;do here qe shkojme ne kinema,
· a rnos duhet ta pycsim vetcn nese nJe bilete mund te
jape kenaqesi nese ia dhurojme nje tjetri, apo nese
te hollat e <,;Jnimit Le biietes ia dhuro_jme nje fonda-
doni qi:; ka ndcrmarre rl]C fushate sensibilizuesc kun-
der urisc?
Te paket jane ata njerez q(~ tregohen kaq buiar. Nder-
kaq, nc qofte se dikush do te ishte pastertisht i paan-
shem mes vete~; dhe te tjereve, ka fort te ngjare qe
te ndjente se duhej te ishte i paanshem edhe ne lidhje
me njerczit e tjere. Kjo do ta petjashtonte vetveti
shem gjasen sc nje njeri i tille do te kujdesej me tcper
per rniqLe dhe te afermit nga sa kujdeset per te huajt
dhe lc; panjohurit. Natyrisht, nie njeri i tille mund te
ushqejc ndjenja tc vcc;anta ndaj disa njerezve qe e
nethojnc, porse p::~ansltmi~ria e qashter dhe e kulluar
nenkupton qartazi sc nuk mund te mbaj assesi ane e
tyre, si~ mund J(; shfaqej rasti, p~r shembull, kur du-.
hct ti; zgjedhc nese duhet te ndihmoje nje mik apo
nie tc huaj per t'i larguar vua_1tjet, apo nese duhet te
c;oje tc birin ne kinema apo t'ia dhuroje te hollat e
~mimit Le bile1 es nje fondacioni qe ka ndermarre nje
fushate sensibilizuese kunder urise.
1l0
.
Hytje 11i:' dis a probleme filozofike
Te pretendosh nga pjesa derrmuese e gjindes nje
shkalle te tiile paanshmerie, tingellon si nje kerkese
paksa e tepert; nese ndokush do te ishte i afte per te
levruar brenda vetes nje paanshrneri te tille, atehere
sigun se nJC njeri ! tille do te ishte vhtet
nje shenjtor i pashoq. Sidoqofte,. shkalla e paanshmi-~­
rise qe lipset te tregojme, perben nji.~ nga <;;eshtjet
me terendes;ishmet dhe mi; re rrahurar e ti::-re pt'rsiat-
jeve qe jani.; levruar n(~ lidhje me mor:1lin. Ai qe pc:
lexon kete liber eshte nje individ i vec;ante, pors<:,
nga ana tjeter, ky lexues eshte ne gjendje qe te njohe
dhe te pranoji; se eshte thjesht nje njeri mes shume
te tjerevc, dhe, nga kendveshtrimi i jashtem, nuk esh-
te aspak me i rendesishem sesa te tjeret. Sa mund te
ndikoje nje pikepamje e tille tek ai qe po lexon kete
liber? I veshtruar nga pamja e jashtme, padyshirn qe
ka nje vi ere re caktuar, ne te kundert nuk do te men-
dante se te tjeret kc:me arsye qe te kujdesen per gjithe
sa hejne ndaj tii. Parse, pamja qe shpalos nga jashte
nuk eshte e njejte nc vlerc me ate qc mendon se ka
nt.; te vertete gjatc kohes qe ky lexues persiatet pi~rse­
brendshmi, pt~r aq sa persejashtmi s'eshte aspak me
i ri~ndesishem se te tjeret.
Nderkaq, !ipset te veme ne dukje se nuk eshte aspilk
e qarte se deri ne ~fare shkalle duhet te jemi te paan-
shem; po ashtu, nuk eshte aspak e qarte se <;;fare do
1l 1
 C::'kuptim ka e gjithe kjo?
te bente pergjigjja e sakte me pergjigjen qe japim ne
vete ndaj kesaj pyetjeje. A thua v<~lle ekzistDn nje
rnenyre e vetme e sakte per kedo qe priret te inkua-
droie gjithe sa i intt:reson pcrsonalisht nga gjithe sa !
. intercson paanshmi~risht? 1V1os ndoshta pergji.gj_1a
ndryshon nga njc njeri te tjetn, ne pcrputhic me den·
.· desine qe. shtaqin qellimet e tyre ti~ ndryshme?
Kjo na shperhap tek nJe ;.:cshtje tjeter, e cila shfaqet
e nje rendesie te vc<;ant(~· e dreita dhe e padrefta, a
thua jane te njejta per kedo?
Aspekti morali veshtrahet shpeshtazi si gjitheperf-
shires dhe universal. Nese nje veprim eshte ! padrej-
tc, hamt:ndesahet se eshte i padrejte per sdo njeri;
per shembull, nese eshte e padrejte qe te vrasim dike
sepse duam t'i grabisim partofalin, atehere, nje vep-
rim i tille eshte i padrejte qufte ne rastin kur ne kujde-
semi per tjetrin, qofte ne rastin kur nuk duam t'ia di-
me fan: per te.
Parse, ne rast se hamendcsojme sc te qenit e nje vep-
rimi i padrejte perben nje nga arsyet per te mos e
kryer ate, dhe nese arsyet qc kemi per te kryer kete
apo ate veprim varen nga gellimet tana, dhc se qelli-
met e njerezve mund te ndryshoJne ne shumec;ka,
atehere, krejt natyrshem kancepti i te drejtes dhe i
te padrejtes nuk eshte i njejte per te gjithe njerezit.
Ne kete rast nuk mund tc kemi nje perceptim te njejte
112
Hy;jr uc· disa problcmc filozofik~
te te drejtes dhe te padrejtes per arsyen e thjeshk
se, ne qofte se qellimct themelorc te n_ierczve jane
te ndryshme, atehere nuk dciston as edhe nje kriter
themelm sjdljcJ~, qe Le g}ithc te kene kesisaj nje ar·
sye per tc> nd.kkur.
Ekzistojne trc menyra sipas te cilave mund t'i qaserni
ketij probleml, purse asnjera prej tyrc nuk na shfaqtt
p1oti~sisht e kenaqshme
Se pari, mund te pohojme se te njejtat veprirne j<me
te drejta apo te padrejta per kcdo, por JO te f::!J.ititc
kane arsye per te kryer nji..; veprim re drejte dhc tc
shmangin nj(> veprim te padrejte: vetem njerezit qe
kane qcllime te drejta "moraie'' - ne menyre te ve
<;ante, syresh qe kane njc vleresim per te tjeret, duke
marre parasysh, dhe duke njohur nc te njejten kahe,
te drejten e te tjereve per te ekzistuar si te tille - ja-
ne ata qe kane nje arsyc te forte per tc bere ate <;;ka
eshte e drejte, ne interes te se drejtes. Kjo e ben
maralin qe te shfaqet gjitht~perfshires dhe universaL
parse ne kurriz te forces se tii te brendshmc. Nuk
eshte e qarte se r;fare do te thote ne te vertete se do
te ishte nje veprim i padrejte qe dikush te kryente
nje vrasje, pavaresisht se nji.; njeri i tille nuk ka asnje
arsye ge ta shtyje te mos e kryeje.
Se dyti, mund te pohojme se s:do njeri ka nje arsye
per te kryer gjithe sa eshte e drejte dhe te shmange
l I3

C,:'kuptim ka e gjithe kjo?
gjithe sa eshte e padrejte, parse keto arsye nuk varen
nga qellirnet e njemendta dhe vetjake te njerezve,
Perkl!ndtazi, jane arsye qe na shtyjne qe te ndryshoj-
mc qelln:net :tona, nt~ rast se syresh nuk jane te drtjta.
Kjo pikepamje e lidh rnoralin me arsyet per te vep··
ruar, porse, nga ana tjeter, nuk hedh aspak drite ne
·!idhje me faktirl se cilat Jane ne te vertete keto arsye
gjitheperfsh!rese dhe universale qe nuk varcn nga
qellimct vetjake te nje njeriu. (.fare do te thote ~a!le
se nje vrases ka nje arsye per te mos vran:~, pavare-
sisht se asnje prej qeltimeve apo deshirave te tij vetja-
ke nuk i shpalos nje arsye te tillc?
Se treti, mund te pohojme se m~:;rali nuk eshte gjithe-
petfshires dhe universal, dhe se ajo c;ka kerkohet mo-
ralisht qe te kryeje nje njeri arrin deri ne ate pike ku
veprimi shfaqet dic;ka qe duhet apo nuk duhet kryer,
ku ne kete rast arsyeja varet nga shkalla sipas te ciles
ky njeri kujdeset per njerezit e tjere ne pergjithesi.
Ncse ka qellime tc forta morale, atehere, keto qelli-
me d'1 t<::: sjellin ne drire arsye te forta dhe kerkesa te
forta morale. Nc qofte se qcllimet e tij morale jane
tc do beta apo nuk ekzistojne fare, atehere, ne menyre
anaiogc edhe kerkesat e tij morale do te jene te do-
beta ap.o nuk do te ekzistojne fare. Kjo mtmd te tinge-
lloje psikologjikisht realiste, porse bie ndesh :me ide-
t 14
..
Hy1je ui:' disa Jwo/?leme filozofikr
ne sipas te ciles te njcjtat rregulla morale vlejne per
te gjithe njerezit, e jo thjesht dhe vetem per te miret.
C,:eshtja nese kerkesat morale jane apo jo gjitheperf-
shirese dhe universale shtrohet jo vetem kur vendo-
sim perbalie njeri-tjetrit qellimet e njerezve te ndry-
shem, por edhe kur vendosim perbaHe njeri-tjetrit
kriteret morale te pranuara ne shoqeri te ndryshmc
dhe ne kohera te ndryshme. Ka fort te ngjare qe ato
gjera qe ne sot i veshtrojme si moralisht te padrejta,
mund tc jene pranuar si moralisht te drejta nga bash-
kesi te shtrira njerezish ne kohet e shkuara, si<; mund
te shfaqen, per <>hembu11, skllaveria, shfrytezimi si
sherbetore i shtresave te uleta, flija njerezore, per-
ndjekja per shkak te races, mohimi i te drejtes po-
. litike dhe fetare, sistemi i kastavc etj. Nderkaq, ka
fort te ngjare qe shume nga veprimet qe sot i vesh ·
rrojme si te drejta, ne shoqerite e ardhshme mund
te veshtrohen site padrejta. Parse, pyetja qe shtrohet
ne k<~te rast, tingellon: a kerni valle arsye qi.: te na
shtyJne te besojme se ekziston nje e vertete e vetme
ne tere sa shtruam me siper, pavaresisht se nuk mund
te jemi te sigurt se cila eshte ne vetvete kjo e vertett.;?
Apo mos ndoshta kemi me teph arsye qe te besojmt::
se e drejta dhe c padrejta jane dy koncepte qe Jjdhen
me se tepermi me nje kohe te caktuar, me n_;e vend
dhe me nje kontekst shoqeror te caktuar?
1 15
\='kuptim ka e gjithe kjo?
E veshtruar me kujdes, mund te themi se eshte krejt
e natyrshme qe ne nje menyrc apo tjetren, konceptet
e te drejtes dhe te padrejtes lidhen jo pak me rretha-
nat ne te cilat gjendemi. Ne pergjithesi, eshte e drejte
qe t'ia kthejme thiken qe morem hua, ne qofte se
pronari i saj i ligjshem e kerkon qe t'ia kthejme. Porse,
nc qofte se pronari i thikes eshte <;meJidur dhe po
na kerlwn qe t'ia kthejme thiken sepse kerkon te vra-
se nje njeri, atehere nuk dulwt t'Ia kthejme. Porse ne
kete hapesire nuk po flas per kete lloj relativizmi,
pasi ky nuk nenkupton aspak se morali lidhet me ni-
velin themelor te jetes njerezorc . .Ne te vertete, gji-
the sa meton te nxjerre ne pah nje shembull i tille,
nuk eshte tjeter perpos idese se te njejtat parime the-
melore morale kerkojne veprime te ndryshme ne
rrethana te ndryshrne.
Lloii me i thelle i relativizmit qe mbeshtcsin disa per-
qendrohet rreth idese se kriteri me themelor i te
drejtes dhe te padrejtes - si ne rastin kur eshte mire
apo kur nuk eshte mire te vrasim dike, apo se '.;fare
sakrificash na kcrkojne qe te bejme per te tjeret -
varet teresisht nga kriteret qe shfaqen pergjithesisht
te pranuara ne gjirin e shoqerise ne te cilen jetojme.
Kjo pikepamje me tingellon vertet e veshtire per t'u
besuar, me se pari scpse ekzistojne gjithnje mundesiti2
per tc mbajtur nje qendrim kritik ndaj kritereve te
116
Hytje 11e· disa jJroblcmc filozo(ihe
pranuara nga shoqeria ne te cilen jetojme, duke nxje-
rre ne pah mangesite apo paqendrucshmerine e sy~
resh. Sidoqofte, nt rast se ndermarrim nje gje te tille,
duhet te mbeshtetemi me patjeter tek disa kritere
me ob_rcktive, apo tek nje ide me e qi:~ndrueshme
per sa i perket gjithe sa eshte vertet e drejtc~ apo e
padrejte, duke iu kundervene kesisoj mendimit te
pjeses derrmuese te gjinde'; E.shte c vcshtire te ro-
hojme se c;fare eshte ne tc verteti;, porse, p;lVart;sisht
kesaj, esht(; nje ide qe pjcsa di~rrmuese e njcrezve
eshte nc_; gjend_1e ta kuptoje, pcrjashtu rastin kur ka
syresh qe trcgohen skllcver te bindur ndaj gjithe sa
pohon bashkesia ne te cilen jetojne.
Ekzistojne disa probleme filozofike ne lidhje me
permbajtjen e moralit, si<;: shfaqet per shembull,
1
s;eshtja sc si duhet tc shprchct qcndrimi moral apu
respekti ndaj te tjerevc; n(;se duhct t'i ndihmojme
qe tc arrijne ate <;:~a duan, apo mos duhet me se te-
penni te trcgojme kujdes se mos i lendojme apo 1
df~mtojme; apo, deri ne c;;fari.; shkalle duhet te tJ ego-
hemi te paanshem dhe ne c;;'menyre etj . .Natyrisht,
ketu kam anashkaluar cdhe m;aft probleme te tjera,
.dhc kjo per arsycr1 e thjeshte se ne kete hapi~:ciri:
pc•
metoj te paraqer. thjc:,ht dhe vetern themclin c rnnr;;-
lit ne pergjithesi; me konkrctisht, sa eshte
gjitheperfshires rlhe universal, Jhe ~,a objektJv eslm~
ne vetvete.
117

c;'kuptim ka e gjithe kjo?
Nderkaq, gjykoj se duhet t'i jap pcrgjigje nje objek-
sioni te mundshem ne lidhje me tere idenc e moral it.
Me fort te ngjare, edhe ai qe po lexon kete tiber ka
Jegjuar te thone se e vetmja arsye qe e shtyn nje
njeri qe te kryeje nje veprim te cakmar, eshte fakti
se ·nje veprim i tille eben te ndihet mire, apo ne rast
sc nuke kryen, e ben te ndihct keq. Ne rast se jemi
vi~rtet te motivuar rhjesht dhe vetern nga mireqenia
jone, apo nga te ndJerit tone mire, atehere; morali
nuk ka kurrtare shprese ne metimin e vet per te kri-
juat nje vleresim dhe respekt per te tjeret. Nga ky
kendveshtrim, edhe ne rast se sjellja ne pamje te ja-
shtme e moralshme e nje njeriu qe duket se po sakri-
fikon interesat e veta per hir te interesave te te tjere-.
ve, ne te vertete eshte e motivuar nga vleresimi qe
ky ka per vetvetcni nje njeri i tille po kt-~rkon thjesht
te shmange ndjenjen e fajit qe mund te kete ne qofte
se nuk kryen nje veprim te "drejte", apo mund te jo-
shet nga ndjesia e ngrohte e vetekenaqesise ne qofte
sc e kryen. Porse, ata njerez qe nuk kane ndjenja te
tilla, s'kane arsye per te qene te "moralshem". ·
Nderkaq, fshte e vertete se kur njerezit arrijne te
kryejne gjithc sa menJojne se duhet te kryejne,
shpeshhere ndihen mire qe ia dolen mbane; ne rast
se kryejne gjithe sa mendojnc se eshte e padrejte,
shpeshhere ndihen keq dhe tc trazuar ne shpirt. Por-
118
•
Hyrje ne disa problemc filozofike
se, kjo nuk do te thote aspak se te tilla ndjenja jane
me patjeter qellimi kryesor qe i shtyn te veprojne.
Ne te shumten e hcreve, 1idjenjat burojne nga qelli-
met qe krijojne· edhe vete veprimin. Nuk do te ndi·
heshim mire sepse kryem nje veprim te drejte, lle
rast se nuk mendojme se, pertej faktit se do te ndihe-
shim mire, kishim edhe arsye te tjera qe na shtyne
qe ta kryenim. Nga ana tjeter, nuk do te ndiheshim
fajtore sepse kryem nje veprim te padrejte, ne rast
se nuk mendojme se, pertej faktit qe dote ndiheshim
keq, kishim arsye te tJera qe na shtyne te mos e krye-
nim: di<;ka qe na shtyn me te drejte qe te ndihcmi
fajtore. Te pakten kjo eshte sipas tere gjasave menyra
se si duhet te rridhnin gjerat. Eshte e vertete se ka
nJerez qe provojne nje ndjcnje fajesie te paarsyeshme
per veprime qe nuk ka asnje arsye qe te veshtrohen
si te padreJt.ai porse, morali nuk funksionon sipas ke-
saj menyre. Te pakten kjo cshte gjithe sa hamcndemn
pjesa derrmuese e gjindes.
Ne nje menyre apo tjetren, njerezit bejne ate ~ka
duan te bejne. Parse arsyet dhe motivet qe i grishin
te kryejni2 kete apo ate veprim, lipset thene se ndry-
shojne ne nje shkalle mjaft te gjere. Mund te ' grishe-
1
mi" t'i japim portofolin dikujt vetem sepse na ka drcj-
tuar nje pistolete nc: balle dhc na kercenon se do te
na vrase ne rast se nuk ia japim. Po ashtu, mund te
119

grishemi te hidhemi ne u_ierat akull te ftohte te nje
lumi per te shpetuar nje te panjohur qe po mbytet
jo sepse kjo na ben te ndihemi mire, por sepse jemi
te vetedijshem se jeta e tij eshte e rendesishme, nje-
lloj si e jona, dhe pranojme se kemi nje arsye per t'i
shpetuar jeten njelloj sic; do te kishte nje arsye per te
na shpetuar jeten edhe ai vete, ne rast se pozicionet
tona do te ishin anasjelltas.
Pikepamja morale meton qe te mbeshtetet tek afte-
site per te levruar nje motivim te paanshem, e cila
gjendet tek te tere qeniet njerezore. Porse/ per fat
te keq, nje aftesi ·e tille mund te jete diku ne thellesite
e qenies njerezore, a ndoshta/ ne disa raste, mund te
mos vihet fare ne levizje.
Nderkaq/ sa here qe te perpiqet te siguroje kontrollin
e sjelljes sone, nje pikepamje e tille duhet te ndeshet
jo pak me motivet e fuqishme egoistike te c;do njeriu/
apo me motive te tjera vetjake qe ky mund te kete
por qe mund te mos jene me patjeter egoistike. Vesh-
tiresia per te perligjur moralin nuk qendron tek fakti
se ekziston nje qellim apo nje motiv i vetem njerezor,
por tek shumesia e ketyre qellimeve apo motiveve
ne fjale.
120
•
Drejtesia
A mos ndoshta eshte e padrejte qe disa lindin te ka-
mur dhe disa te tjcre te varfer? Nese eshte e padrej-
te, a mund dhe duhet te bejme dic;ka?
Bota ne te cilen jetojme eshte e mbushur me jo pak
pabarazi/ qofte ne brendesi te nje vendi te caktuar/
qofte nga njeri vend ne tjetrin. Disa femije lindin ne
shtepi te rehatshme dhe te kamura dhe rriten te mire
ushqyer dhe te mire edukuar. Disa te tjere lindin te
varfer, nuk kane ushqim te mjaftueshem/ dhe kurre
nuk u bie rasti qe te shkojne ne shkolle apo te kene
perkujdesjen e duhur mjekesore. Natyrisht/ kjo esh-
te nje <;eshtje fati: nuk jemi pergjegjes per shtresen
shoqerore apo ekonomike/ apo per vendin ne te cilfn
lindim. C::eshtja qe shtrohet ne kete rast, eshte: ne
c;'kuptim jane te padrejta ato pabarazi qe nuk kani:~
ardhur nga veprimet e gabuara te njerezve qe i vuajne
ne kurriz pasojat e tyre? Qeverite, a thua e kane per
detyre qe ta perdorin pushtetin e tyre per ·te zvogc-
luar pikerisht pabarazite e kesaj natyre, viktimat e te
cilave nukjane pergjegjese per ekzistencen e syresh?
121
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
Disa pabarazi jane kristalizuar dora dores dhe me
paramendim. Keshtu, per shembull, diskriminimi per
shkak te races perjashton me paramendim dhe gjak-
ftohtesi JO pak njerez nga e drejta per te punuar, per
te patur nje strehe, nje shkollim, apo gjera te kesaj
natyre, te cilat u njihc:n si tc drejta te ligjshme njerezve
te nje race tjeter. Po ashtu, grave s'u lejohet te kryej-
ne disa pune qe veshtruhen si Jjpune burrash'', apo
s'u njihet disa te dreJta apo privilegje qe gjykohet se
i perkasin vetem burrave. Kjo nuk cshte thjesht dhe
vetem c;eshtje e fatit te keq. Diskriminimi per shkak
te races apo per shkak te gjinise eshte shprehje e
qashtert e nje pabarazie te lige dhe te padrejte; jane
forma pabarazie te shkaktuara nga faktore qe nuk
duhen lejuar qe te ndikojne ne mireqenien dhe lirite
themelore te qenieve njerezore. Barazia kerkon qe
shamet te jene te hapura per kedo qe eshte i afte,
dhe s'ka dyshim qe, sa here qe qeverite perpiqen te
respektoJne shanset e barabarta, kjo lipset pare gjith-
nje si nje levizjc pozitive dhe e drejte.
Nclcrkaq, eshte tejet e veshtire te shprehemi me· si-
guri ne lidhje me pabarazite qe krijohen gjate !Tje·
dhes se zakonshme te ngjarjeve, pa qene te ndikuar
nga diskriminimi per shkak te races apo per shkak te
seksit. Dhe kjo ndodh per arsyen e thjeshte se, edhe
ne rast sc ekzistojne dhe respcktohen shanset e bara-
122
J-lyrje 11i:" dis.1 probleme filozofike
barta, dhe <;do njeri i afte mund te shkoje te ndjeke
universitetin, apo te kete njc pune, apo te bleje nje
shtepi, apo te konkuroje per nje dctyre te caktuar,
pavaresisht nga perkatesia racore, gjinore, fetare apo
kombctare, serishmi do te kete endc nje nurner jo
te vogel pabarazish. Njerezit qe rrjedhin nga familjet
me te kamura do te kene nje shkollim me te mire
dhe shume rne teper mjete ne dispozicion, qe do te
thote se mund te jene shume me teper ne gjendJe
qe ti~ konkurojne per nje vend te mire pune. Edhc
ne njc sistem qe respekton shanset e barabarta, disa
njerez do te gjenden gjithnje ne krye, qysh ne fillim
te konkurrimit, per te gezuar ne fund me teper pri-
vilegje sesa njerezit e tjere, talenti apo dhuntite naty·
rore tete cileve mund te jene te njejte si ato te tjetrit.
Dhe nuk mbaron me kaq; ne nje sistem qe mbeshte-
tet tek konkurrenca e lire, ndryshimet ne talente dhe
dhunti natyrure do tc krijojne vctvetishem ndryshi-
me tc: medha ne pi~rfitimet perfundimtare. Ata njercz
qe kane aft(;:si ne nje drejtim apo fushe per te cilen
ka mj<ll-t ke;kcsa s la dyshim qe dote jene ne gjendjc
qe te pertitoJne shume me tepb- sesa te tjeret, qe
nuk kane ndonje dftesi apo talent ne kete drcjtim apo
fushe. Edhe keto ndryshime, te veshtruar ne vetvete,
pjeserisht mund te themi se jane <;eshtje fati. Pava-
resisht se te tere njerezit duhet te perpiqen te levroj-
123

c;'kuptim ka e gjithe kjo?
ne dhe te zhvillojne gjithnje dhe me teper aftes;ite
apo talentct e tyre, nuk ka arsye te perpiqemi qe ta
detyrojme pjesen me te madhe te njerezve te recitoj-
ne si Metyl Streep-i, apo te pikturoje si Picasso-ja,
apo te prodhoje makina si Henry Ford-i. Nje gje e
tille vlen edhe ne rastin e rezultateve me te uleta.
Fati per te pasur qofte nje talent apo dhunti natytore,
qofte per te patur nje prejardhje familjare apo nje
perkatesi shoqerore te larte, jane faktore te rendesi-
shem ne percaktimin e te ardhurave dhe te pozicionit
shoqeror ne gjirin e nje shoqerie qe mbeshtetet tek
konkurrenca e lire. Shanset e barabarta sjellin kec;isoj
rezultate te pabarabarta.
Keto pabarazi, krejt ndryshe nga rezultatet qe sjell
diskriminimi per shkak te races apo per shkak te gji-
nise, perftohen nga zgjedhje apo veprime qe ne vet-
vete nuk duket se jane te padrejta. Njerezit perptqen
te sigurojnc gjith<;ka per femijet e tyre dhe t'u japin
mundesine e nje shkollimi sa me te mire; pare nga
ky kendveshtrirn, elisa kane me teper para per te in-
vcstuar ne kete drejtim sesa te tjeret. Njerezit pa-
guajne per produktet qe blejne, apo per sherbimet
dhe per plotesimin e kesaj apo asaj nevoje; nderkaq,
elisa artiste (aktore) dhe industrialiste behen shume
me te pasur sesa te tjeret per shkak se ajo c;ka bejne
shfaqet grishese per pjesen derrmuese te gjindes.
124
•
Hyrje 11e disa prohleme jilozofike
Ndermarrjet dhe organizatat e ~do lloji dhe natyrc
perpiqen te punesojne njerez qe dine ta bejne mire
punen e tyre dhe paguajne rroga me te larta per ata
punetore qt' shfaqin aftesi te pazakonshme ne .kete
apo ate drejtim. Nese nje restaurant eshte i mbushur
tumbullazi me njerez, dhe ne njc tjeter ngjitur me te
syri nuk te kap fryme njeriu per shkak se. restauranti
. i pare ka n,ie kryekuzhinier te talentuar, ndersa i d.yti
nuk e ka, ne kete rast, klientet qe kane shkuar te dre-
kojne apo te darkojne ne restaurantin e pare nuk kane
bere asgje te keqe, pavaresisht se kjo zgjedhje c tyre
krijon pasoja jo pak negative per pronarin dhe pune-
toret e restaurantit te dyte, dhe per familjet e tyre
perkatese.
Te tilla pasoja jane me te pakendshme kur ndikojne
ne menyre plotesisht negative tek elisa njerez. Ne
elisa vende, elisa shtresa te caktuara te popullsise je-
tojne ne nje varferi te trasheguar brez pas brezi. Por
edhe ne nje vend te pasur si Shtetet e Bashkuara te
Amerikes, nje pjese e mire e njerezve filion te jetoje
me dy kufizime qe burojne nga mangesite ekono-
mike dhe arsimore. Ka syresh qe kane jo pak mundesi
qe t'i kapercejne te tnla mangesi, porse kjo eshte me
e veshtire sesa ne rastin kur te tilla probleme nuk do
te ekzistonin qysh ne fillim.
Nderkaq, me te pakendshmet nga te gjitha jane pa-
barazite ne pasuri, shendetesi, arsim dhe zhvillim qe
125
(:'kuptim ka e gjitht.~ kjo?
ekzistojne mes vendeve te pasura dhe vendeve te
varfra. Pjesa derrrnuese e njerezvc ne bote nuk ka
asnje mundesi qe te jetoje ne mireqenie ekonomike,
si<; ndodh me shtresat me te varfra ne Evrope, japoni .
apo ne Shtetet e Bashkuara te Amerikes. Keto ndry-
shime te thelia ne fatin e mire apo te keq, s'ka dyshim
qe tingellojne fort te pakendshme dhe te mbrapshta;
por, ne qofte se (iala eshte per nje rastesi, pyetja qe
shtrohet natyrshem, eshti": ~fare duhct te bejme ne
lidhje me kete?
Eshte e nevojshme qe te persiatemi jo pak qofte ne
lidhje me pabarazine, qofte ne lidhje me masat qe
duhen per nje zvogelim apo asgjesim te saj. Ne lidhje
me pabarazine e veshtruar si e tille, ne vetvete, si te
thuash, ~eshtja kryesore qe shtrohet, eshte: cilat jane
ato lloj shkaqesh te pabarazise qe shfaqen te padrej-
ta, apo shprehje e nje padrejtesie? Nderkaq, ne li-
dhje me masat e duhura, <;eshtja kryesore qe shtro-
het, eshte: nder metodat e nderhyrjes ne lidhje me
pabarazine, cilat jane ato te drejtat?
Ne rastin e diskriminimit per shkak te races apo per
shkak te gjinise, pergjigjet gjykoj se jane me se te
thjeshta. Shkaku i pabarazise eshte i padrejte, pasi
kushdo qe diskriminon nje tjeter per shkak te races
apo te gjinise, kryen nje veprim te padrejte. Ne kete
rast, masa e duhur eshte thjesht ndalimi i te tilla ve-
126
Hy1je nif disa prob!eme filozofikc
primeve. Ne qofte s~, per shemhull, nje pronar shte-
. pie nuk pranon qe t'ia leshoje me qira shtepine njere-
zve me ngjyre, atehere, ky duhet te ndiqet penalisht.
Porse ~cshtjet .shfaqen shume here me te veshtir:r
ne raste te tjera. Problem; kryesor eshte se ato paba-
razi qe ne pamje te pare duken si te padrejta mund
te jene rrjedhoje e disa shkaqeve qe nuk perfshijne
me patjeter njerez qc~ kryejne ndonje veprirn te pa-
drejte. Tingellon e padrejtc qe 11jerez qe kane lindur
ne familje me te varfra sesa te tjeret te vuajne ne
kurriz disavantazhe per te cilat nuk kane asnje f:Jj.
Porse te tilla pabarazi ekzistojne per shkak se disa
njcrcz kane arritur te kene me teper sukses se te tie-
ret per sa i perket fitimit te parave, dhe se syresh ja-
ne perpjekur qe t'i mbeshtesin dhe t'i ndihmojne sa
me teper qe te jete e mundur femijet e tyre; duke
qene, nderkaq, se njerezit synojne t'i martojnc pjese-
taret e familjes me njerez te te njejtes klase shoqe-
rore dhe te se njejtes gjendje ekonomike, ateherc,
krejt afermendsh, pasuria dhe pozicioni shoqeror sa
vjen dhc mblidhet rreth nje shtrcse te caktuar, per
t'u percjelle kesisoj si te tille brez pas brezi.
Veprimet qe ndennerren per te formesuar shkaqe
te tilla, syre'ih si vendime ne lidhje me punen, shitjet,
martesat, testamentet dhe perpjekjet per t'u siguruar
femijeve gjith~ka dhe per t'i shkolluar, te veshtruara
127

~'kuptim ka e gjithe kjo?
ne vetvete, nuk duket se jane te padrejta. Ajo <;;ka
shfaqet e padrejte, nese vertet ka di<;;ka te tille, eshte
thjesht dhe vetem rezultati: disa njerez fillojne qe te
jetojne me disavantazhe te pamerituara.
i"-Je qofte sc shprehim objeksionet tona ne lidhje me
kete lluj fati, per aq sa shfaqet i padrejte, keto objek-
sionc duhet te ngrihen duke marre shkas nga fakti se
gjendemi perpara njerezve qe vuajne pasojat e mun-
geses se kesaj apo asaj perparesie pa qene aspak fajto-
re per kete, per aq sa nje pozicion i tille ka ardhur si
rrjedhoje e menyres se si funksianan zakanisht siste-
mi shaqerar dhe ekanomik ne te cilin ka lindur.
Ne lidhje sa me siper, ka njerez qe shprehen te men-
dimtt se i tere fati mbrapsht per te cilin nje njeri nuk
ka asnje faj, si<;; mund te ishte edhe lindja me nje man-
gesi fizike, duhet te kampensohet, nese eshte e mun-
dur. Parse, k fi anashkalojme per nje <;;ast rastet qe i
brendashkruhen nje <;;eshtjeje te tille, per aq sa ne
kcte hapesire synaj te perqendrahem me se tepermi
rreth atyre pabarazive te pamerituara qe krijahen
permes menyres apa formes se funksianimit te sha-
qerise dhc te ekanamise, dhe me konkretisht ketu,
te ekonamise se kankurrences se lire.
Sikunderse pata rastin te shprehem edhe me !art, dy
burimet kryesare te ketyre pabarazive te pameritua-
ra jane ndryshimet ne klasat shoqerare dhe ekanomi-
12.8
.
Hyrje ue dis a ~Jroblcme filozofike
ke ne te cilat lindin njerezit, dhe ndryshimet ne afte-
site apa ne dhuntite natyrare (te lindura) qe njerezit
shfaqin ne nje nga drejtimet qe kerkahen me se teper-
mi ne shaqerine e kahes.
Mund te ndadhe te mendajme se ne rastet e pabara-
zive te krijuara nga shkaqet e kesaj natyre nuk ka as·
gje qe te shfaqet e padrejte. Parse, nga ana tjett\ ne
qafte se mendajme se ne rastin e ketyre pabarazive
ka di<;ka te padrejte dhe, po ashtu, ne rast se mendaj-
me se shaqeria duhet te perpiqct me te gjitha meny-
rat per nje zvogelim sa me te madh te pabarazive ne
fjale, atehere, eshte detyre e jona qe te paraqesim
nje mase te volitshme, e cila duhet ja te nderhyje tek
vete shkaqet, ja te nderhyje drejtpersedrejti tek paso-
jat qe vijne si rrJedhoje e ketyre pabarazive.
Sikunderse patem rastin te vinim ne dukje edhe me
!art, te veshtruar ne vetvete, shkaqet ne fjale perfshij-
ne nje sere zgjedhjesh reiativisht te pafajshme te pje-
ses derrmuese te njerezve ne lidhje me menyren se
si duhet ta shpenzojne kohen dhe parate, si dhe me-
nyres se jeteses qc duhet bejne. Nderkaq, lipset te
veme ne dukje se ndcrhyrja tck zgjedhjet qe nje-
rczit mund te bejne ne lidhje me produktet qt duan
te blejne, apo me mbeshtetjen qe tregojne ndaJ femi-
jeve, apo se sa duhet t'i paguajne te punetaret e tyre,
ndryshon ne shume<;;ka nga nderhyrja qe mund te
129
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
bejme ne lidhje me veprimet qe kryejne gjate kohes
kur duan te grabisin banka, apo te diskriminojne nje-
rez me ngjyre dhe gra. Nje nderhyrje nga mete drejt-
perdrejtat ne jeten ekonomike te njerezve jane tati-
met, ne menyre te ve<;ante tatimet mbi te ardhurat
dhe fitimet, dhe disa tatime te tjera mbi konsumin,
te cilat shpeshhere mendohet se vilen me teper nga
xhepi i nje te kamuri sesa i nje te varfri. Kjo eshte nje
nga menyrat permes te ciles qeveria mund te perpiqet
te zvogeloje thellimin e pabarazive brez pas brezi,
duke mos u lene njerezve qe t'i mbajne per vete te
tera parate e fituara.
Sidoqofte, me e rendesishme do te ishte shfrytezimi
i burimeve publike te vjela permes taksave ne drejtim
te mbulimit te disa mangesive qe kane per t'u shko-
lluar femijet e atyre familjeve qe kane jo pak veshti-
resi. Programet e asistences publike synojne te per-
mbushin pikerisht nje mision te tille, duke i shfryte-
zuar te ardhurat nga taksat ne drejtim te sigurimit te
femijeve qe vijne nga familje te varfra me disa nga
kushtet me themelore per nje jete normale, si<; jane,
per shembull, kurat mjekesore, ushqimi, strehimi etj.
Kjo forme nderhyrjeje eshte nje sulm i drejtperdrejte
kunder pabarazive ne fjale.
Nderkaq, kur fjala eshte per pabarazi qe krijohen
nga ndryshimet ne aftesi, lipset thene se mbetet shu-
130
..
Hyrje 11i:' dis a probleme filozofike
me pak vend per te nderhyre tek shkaqet, perjashto
ketu gjasen nese nxjerrim te paligjshem sistemin eko-
nomik te konkurrences se lire. Per sa kohe qe ekzis-
ton konkurrence ne punesimin e njerezve ne detyra
te ndryshme, konkurrence mes njerezve per te zene
nje vend pune, dhe konkurrence mes ndermarrjeve
per te terhequr sa me teper kliente, disa njerez do
te arrijne, afermendsh, te fitojne me teper para sesa
disa te tjere. E vetmja zgjidhje ne kete rast do te ish-
te pervijimi i nje ekonomie te centralizuar, ku <;do
njeri dote merrte afersisht te njejten rroge dhe njere-
zit do te punesoheshin nga nje lloj autoriteti i centra-
lizuar. Ndonese eshte vene ne zbatim, ky sistem ka
nje fature goxha te larte ne drejtim te lirise dhe efi-
kasitetit; personalisht mendoj se kostot e kesaj fature
jane teper te larta, aq sa shfaqen vetvetishem e papra-
nueshme, pavaresisht se mund te kete njerez qe e
mendojne krejt ndryshe.
Ne rast se do te kerkonim qe te zvogelonim pabara-
zite qe krijohen nga aftesite e ndryshme te njerezve
pa cenuar aspak sistemin ekonomik te konkurrences
se lire, atehere, do te ishte e nevojshme te vinim ne
shenjester vete pabarazite, dhe jo shkaqet nga te cilat
krijohen. Kjo mund te kryhet permes rritjes nga njera
ane te taksave mbi te ardhurat me te majme, dhe of-
rimi falas i sherbimeve publike per kedo, apo, me se
I3 I
<::'kuptim ka e gjithe kjo?
paku, per njerezit me te ardhura me te vogla. Kjo
nderhyrje mund te perfshinte ndihmesen ne te holla
te atyre njerezve qe kane nje fuqi blerese te ulet,
duke ndjekur formen e te ashtuquajtures "pasqyre e
te ardhurave negative". Sidoqofte, duhet te them se
asnje nga keto nderhytje apo programe s' do te arrin-
te te eliminonte teresisht pabarazite e pamerituara,
dhe c;do sistem tatim-taksash ka efekte te tjera mbi
ekonomine, efekte komplekse ne lidhje me vendet
e punes dhc me varferine, te cilat ne kete rast eshte
e veshtire te parashikohen. Prej kendejmi, besoj se
del mjaft qartazi se c;eshtja e nje nderhyrjeje ne kete
drejtim mbetet ende tejet e koklavitur. Sidoqofte,
per t'u perqendruar tek kendveshtrimi filozofik,
masat qe kerkohen per te zvogeluar pabarazite e pa-
merituara rrjedhin nga ndryshimet qe shfaqin njerezit
ne nivelin e perkatesise klasore dhe ne nivelin e
dhuntive natyrore (te lindur2), te cilat kerkojne nje
sere nderhyrjesh tek veprimtaritc ekonomike te indi-
videve, kryesisht ketu permes sistemit te tatim-tak-
save: qeveria mund te vjele p<~ra nga disa njerez, dhe
keto te ardhura mund t'i perdore per t'u ardhur ne
ndihme disa te tjereve. Parse, ky nuk eshte as shfryte-
zimi i vetem, dhe as shfrytezimi kryesor i te ardhu-
rave qe vijne nga vjelja e taksave; nje pjese e mire e
ketyre te ardhurave shfrytezohen per gjera qe shfa-
132
--···---J
Hyrje ne· dis a probleme filozofil~e
qen me se tepermi ne dobi te njerezve qe jane ne
gjendje me te mire. ekonomike, sesa te atyre qe jane
ne gjendje te rende dhe jetojne ne varferi. Sidoqofte,
ajo c;ka shfaqet e rendesishme per c;eshtjen qe po
trajtojme, lidhet me se tepermi me sistemin e tatim-
taksave rishperndarese, si<; njihet ne fushen e ekono-
mise. Nje sistem i tille tatim-taksash nenkupton per-
dorimin e pushtetit qeverises per te nderhyre tek
gjithe sa bejne njerezit, dhe kjo jo sepse ajo <;fare
bejne njerezit eshte e padrejte ne vetvete, sic; do te
ishte rasti i vjedhjes apo i diskriminimit per shkak te
races apo per shkak te gjinise, por sepse mbeshtet
nje efekt qe ne vetvete duket se eshte i padrejte.
Ka njerez qe shprehen te mendimit se sistemi i tatim-
taksave rishperndarese nuk eshte i drejte, dhe kjo
per shkak se qeveria s' duhet te nderhyje tek njerezit
perpos se ne rastin kur keta bejne nje veprim te pa-
drejte, dhe se transaksionet ekonomike qe krijojne
tere keto pabarazi s'jane te padrejta, por pastertisht ·
te pafajshme. 1V1adje, syresh mund te shprehen edhe
te mendimit se tek pabarazite qe rrjedhin prej trans-
aksioneve ne fjale nuk ka asgje te padrejte; sipas tyre,
pavaresisht se fjala eshte per pabarazi te pamerituara,
pavaresisht se nuk eshte per faj te viktimave, serish
shoqeria nuk eshte e detyruar qe t'i riparoje. Keshtu
eshte jeta, do te shpreheshin: disa jane me me fat
133
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
sesa te tjeret. I vetmi ku duhet te nderhyjme eshte
rasti kur fatkeqesia shfaqet pasoje e nje veprimi te
padrejte qe nje njeri mund te kryeje ndaj nje tjetri.
Fjala eshte per nje <;:eshtje politike tejet te diskutue-
shme, dhe te shumta jane mendimet e dhena ne li-
dhje me te. Disa kundershtojne me teper pabarazite
qe vijne si rrjedhoje e shtreses shoqerore dhe eko-
nomike ne te cilin lind nje njeri sesa pabarazite qe
vijne si rrjedhoje e ndryshimeve ne dhunti natyrore
apo ne aftesi profesionale. Njerezit qe shprehen te
ketij mendimi i anashkalojne efektet qe krijon fakti
qe nje njeri ka lindur i pasur ndersa nje tjeter ka lindur
ne nje kasolle; per ta, nje njeri meriton te Ieete te ar-
dhurat qe mund te nxjerre me forcat e veta, me djer-
sen e ba1lit, si te thuash, arsye per te cilen, sipas tyre,
fakti qe nje njeri arrin te Ieete te ardhura shume te
majme dhe nje tjeter te ardhura tejet te perkora, i
veshtruar ne vetvete, nuk eshte aspak i padrejte, per
shkak se i pari ka nje dhunti ne tregti apo nje aftesi te
zhvilluar per te mesuar kompetenca te sofistikuara,
nderkohe qe i dyti mund te beje vetem pune jo te
specializuara.
Sidoqofte, personalisht shprehem i mendimit se pa-
barazite qe vijne si rrjedhoje e njerit apo tjetrit shkak
jane te padrejta, dhe personalisht besoj se eshte ver-
134
Hyrje ue· disa probleme filozofike
tet e padrejte kur nje sistem social-ekonomik krijon,
apo lejon, mundesite qe disa njerez te vuajne mungesa
domethenese materiale dhe shoqerore pa patur asn;e
faj, nderkohe qe nje dukurie e tille mund te ndalohej
permes nje sistemi tatim-taksash rishperndarese dhe
nje sere programesh te asistences publike. Porse, per-
para se te marrim nje vendim ne lidhje me kete, eshte
e nevojshme qe te peshojme mire dhe drejt ne lidhje
si me ato shkaqe qe hamendesojme apo gjykojme
se jane te padrejta, ashtu edhe me nderhyrjet dhe
masat qe hamendesojme apo gjykojme se jane ato
te duhurat dhe, mbi te gjitha, ato te pranueshmet
dhe te ligjshmet.
Ne kete hapesire folem kryesisht rreth problemit te
drejtesise shoqerore brenda gjirit te nje shoqerie te
caktuar. Nderkaq, ky problem shfaqet akoma edhe
me i veshtire dhe tejet kompleks, ne rast se e vesh-
trojme me gjere, ne shkalle boterore. Arsyet shfaqen
lehtesisht rrokshme, gjykoj; nga njera ane, pabarazite
ne nivel boteror jane te shumta, te thelia dhe kom-
plekse, nderkohe qe, nga ana tjeter, eshte mjaft e
veshtire te parashikojme se cilat jane nderhyrjet apo
masat e duhura ne drejtim te zvogelimit apo elimini-
mit te ketyre pabarazive, dhe kjo per shkak se nuk
ekziston ende nje qeveri boterore qe mund te ven-
dose taksa boterore dhe te verifikoje se te ardhurat
135

e vjela nga keto taksa kane perfunduar ne destinacio-
nin e duhur dhe jane perdorur me efikasitet. Sidoqof-
te, lipset te ve ne dukje se ende nuk ekziston perspek-
tiva e njeqeverie boterore, <:;ka perben nje te mire,
dhe kjo per shkak se me fort gjasa do te kishte gene
nje qeveri e tmerrshme ne shume aspekte. E megji-
thate, pavaresisht kesaj, ekziston nje problem i te
drejtes globale, ndonese e kemi te veshtire te para-
shikojme se si mund te zgjidhej ne sistemin e shteteve
sovrane dhe te mevetesishme te koheve tona.
t 36
I
.
Vdekja
\;do njeri dote ~-~es~~--dite.;.-te..gj.ith~jemi-t.e-vdek­
sb.el:A, por .j.Q te gjithe~.b.crni.tLn.J-i!-m.endj.ej_e_s.e
<;fare eshte vdekja ne vetve.td Disa besojne se do te
jetojne serishmi edhe pas vdekjes se trupit, do te
shkojne ne Parajse apo ne Ferr apo ne nje vend tjeter,
duke u shnderruar kesisoj ne shpirtra, apo se do te
kthehen serish ne Toke, parse ne nje trup tjeter, i cili
mund te mos jete, ndoshta, nje trup njerezor. Oisa
te tjere mendojne se mbas vdekjes se trupit do te
pushojne se ekzistuari, se vetvetja tretet dhe asgje-
sohet ne <:;astin kur trupi pushon se jetuari. Nderkaq,
mes atyre qe besojne se do te pushojne se ekzistuari,
disa syresh mendojne se kjo eshte nje tmerr me vete,
tmerr mbi tmerre, ndersa te tjeret shprehin krejt te
kunderten.
Shpeshhere, ka patur jo pak njerez qe jane shprehur
te mendimit se nuk jemi aspak ne gjendje qe te kon-
ceptojme mos.ekzistencen tone dhe, per rrjedhoje,
nuk jemi as ne gjendje qe te hamendesojme se ekzis-
tenca jone do te pushoje ne forme perfundimtare ne
137
('kuptim ka e gjithe kjo?
~astin kur te vdesim truperisht. Porse kjo nuk duket
se eshte e vertete.
Natyrisht, e kemi krejtesisht te pamundur qe ta kon-
ceptojme mosekzistencen tone 11ga pe·rbrenda. Po ashtu,
e kemi krejtesisht te pamundur qe te konceptojme
di~ka te ngjashme ne lidhje me gjithe sa mund te je-
mi ne ~astin kur jemi teresisht te asgjesuar, per shkak
se nga perbrenda nuk ka asgje qe te mund t'i per-
ngjante sado pak. Porse, nga ky kendveshtrim, e kemi
krejtesisht te pamundur qe te konceptojme di~ka te
ngjashme ne lidhje me gjithe sa mund te jemi ne ~astin
kur jemi, qofte edhe ne menyre te perkohshme, ne
nje gjendje teresisht te pandergjegjshme. Parse, fakti
qe nje gje te tille nuk mund ta konceptojme dot nga
perbrenda, nuk do te thote aspak se nje gje e tille
nuk mund te konceptohet absolutisht fare: thjesht
duhet ta perfytyrojme dhe mendojme vetveten nga
jashte, sikur kemi rene ne nje gjendje kllapie, apo ne
nje gjume te thelle. E megjithate, ne kete rast, pava-
resisht se eshte e nevojshme qe te kemi ndergjegjen
apo vetedijen se po pe·t]ytyrojme apo po mendojme· nje
gje te tille, serish kjo nuk do te thote aspak se po aso
~astesh po e perfytyrojme apo po e mendojme uet!Je-
ten si te ndergjegjshme, apo te vetedijshme.
E njejta gje vlen edhe ne rastin e vdekjes. Per te per-
fytyruar asgjesimin tone, duhet qe vete perfytyrimi
138
Hy1je 11c· disa prohleme filozofikc
te zere vend nga jashte; eshte e nevojshme te perfy-
tyrojme dhe te mendojme ne lidhje me kete trup qe
kemi si qenie njerezore, me tere jeten dhe pervojat
qe gjallojne ne brendesi te tij. Te perfytyrojme di~ka
nuk nenkupton me patjeter se duhet ta perfytyrojme
se si do te na shfaqej mue ne rast se do ta perjetonim
nje gje te tille. Kur perfytyrojme, per shembull, varri-
min tone, ne nuk po perfytyrojme gjasen e pamundur
e te qenit i pranislJe·m ne varrimin tone; ne thjesht po
perfytyrojme se si do te dukej nje gje e tiiie ne syte e
dikujt tjeter. Natyrisht, gjate kohes qe perfytyrojme
apo mendojme rreth vdekjes sone, ne jemi ende gja-
lle, ~ka shfaqet thuajse e njejte me rastin kur e perfy-
tyrojme vetveten ne gjendje te pandergjegjshme,
pavaresisht se vete jemi ne gjendje te ndergjegjshme.
(eshtja e jetes pas vdekjes lidhet me problemin
mendje-trup, rreth te cilit patem rast te diskutonim
ne nje nga kapitujt e mesiperm. Ne qofte se dualizmi
eshte i vertete, dhe nese ~do njeri perbehet vertet
nga nje shpirt qe qendron i lidhur me, dhe gjaiion
brenda trupit, atehere, besoj se eshte fare e lehte qe
te kuptojme se si eshte e mundur qe te ekzistoje nje
4
jete pas vdekjes. Ne kete rast shpirti me fort gjasa
ka mundesite qe te ekzistoje mevetesisht, ne menyre
te pavarur, si te thuash, dhe te kete nje jete mende-
sore pa patur nevoje per ndihmen e trupit; ne kete
139
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
rast, kur trupi vdes, shpirti nuk shkaterrohet, por
thjesht largohet prej trupit. Natyrisht, shpirti ne kete
rast nuk eshte me ne gjendje qe te kete ate lloj jete
mendesore ne lidhje me ato veprime dhe percepti-
me ndjesimore qe varen nga te qenit i lidhur pas nje
trupi (petjashto ketu rastin kur lidhet pas nje trupi te
ri), por mund te kete nje lloj jete te brendshme te
ndryshme, ndoshta duke u varur nga disa shkakesi
dhe ndikime te tjera, si~ mund te ishte, per shembull,
hyrja ne komunikim me te tjere shpirtra. Gjithsesi,
pak me !art u shpreha se jeta pas vdekjes mwld te jete
e mundshme ne rast se dualizmi eshte i vertete Parse,
nga ana tjeter, ka gjasa edhe te mos jete e mundshme,
dhe kjo per shkak se mbijetesa e shpirtit, dhe nder-
gjegjshmeria e tij e vazhdueshme, mund te varen te-
resisht nga mbeshtetja dhe shtysat qe ka nga trupi
brenda te cilit strehohet.
Nderkaq, ne qofte se dualizmi nuk eshte i vertete,
dhe proceset mendesore lindin dhe zhvillohen
thjesht dhe vetem brenda trurit dhe varen teresisht
nga funksionimi biologjik i trurit dhe i pjeseve te tjera
te organizmit, atehere, jeta pas vdekjes se trupit bie
si mundesi, nuk shfaqet me e mundshme. Apo, per
ta shprehur ne nje menyre disi mete sakte, jeta men-
desore pas vdekjes do te kerkonte me patjeter, si
nje lloj sine qua 11011, perteritjen e jetes biologjike, apo
140
Hyrje 11i:' discJ fJrobleme filozofike
fizike; qe do te thote shprehimisht se do te kerkonte
me patjeter qe trupi te kthehej serish ne jete. Tekni-
kisht, nje gje e tille mbase shfaqet nje dite di~ka e
mundshme. Ndoshta mund te metohet qe t'i ngrijme
trupat e njerezve pas vdekjes, dhe me pas, permcs
disa procedurave te avancuara mjekesore, mund te
metohet qe te ndreqim te gjithe sa shfaqej proble-
matike brenda organeve te tyre (qe solli si njedhoje
te pashmangshme vdekjen, apo "shkakun e vdekjes",
si~
emertohet ne domenin e mjekesisc- shih1. i pc·rktiJ.
A H.), dhe t'i sjellim serish ne jete.
E megjithate, edhe ne rast se nje gje e tille shfaqet e
mundshme nje dite, serishmi do te nxirrte krye nje
tjeter ~eshtje; me konkretisht, fakti nese kthehemi
ne jete disa shekuj me pas, a thua do te jemi po i
njejti njeri, apo do te jemi nje tjeter, nje njeri i ndry-
shem nga ~'ishim me pare. Ne rast se dote kalonim
neper procesin e ngrirjes pas vdel\ies dhe trupi yne
do te rijetesohej, mbase ai qe do te zgjohej nuk do
te ishim 11e, por nje tjeter fort i ngjashem me ne, nje
njeri qe mbart brenda vetes te njejtat kujtime te te
shkuares sane. sidoqofte, edhe ne rast se nje dite
behet i mundur rikthimi ne jete i vetvetes sone bren-
da te njejtit trup, serishmi lipset thene se kjo nuk
perkon plotesisht me te gjithe sa nenkuptohet me
jeten pas vdckjes. ]eta pas vdekjes nenkupton, ne vija
te pergjithshme, jeten pa trupin tone te vjeter.
141
(::'kuptim ka e gjithc kjo?
Eshtc e veshtire te dime me saktesi se ne ~'menyre
dhe ne ~'kuptim lipset qe te pranojme nese brenda
vetes kemi apo jo nje shpirt te ndashem nga trupi. E
vetmja prove qe kemi eshte fakti se pe·rpam vdekjes,
jeta e ndergjegjshme varet teresisht nga gjithe sa ze
vend ne brendesi te sistemit tone nervor. Ne qofte
se mbeshtetemi thjesht dhe vetem tek vezhgimi i
zakonshem, dhe jo tek doktrinat fetare apo pikepam-
jet spiritualiste ne lidhje me komunikimin me shpir-
trat e te vdekurve, nuk kemi arsye te besojme ne ek-
zistencen e nje jete pas vdekjes. Porse, e veshtruar
ne vetvete, a thua kjo eshte nje arsye per te besuar
se nuk ekziston nje pasjete (afterlife)? Personalisht
shprehem i ketij mendimi, pavaresisht se ka te tjere
qe parapelqejne te qendrojne asnjanes.
E megjithate, ka njerez qe, pavaresisht sa gjenden
perpara mungeses se provave, serishmi mund te
besojne ne ekzistencen .e nje pasjete duke u mbeshte-
tur thjesht dhe vetem tek besimi dhe pikepamjet fe-
tar. Ne lidhje me kete, personalisht shprehem se e
kam te veshtire qe ta kuptoj plotesisht se si shfaqet
e mundshme nje bindje e kesaj natyre, nje bindje e
perftuar nga besimi fetat~ dua te them, nderkohe qe
ka njerez qe jo vetcm qe e kuptojne, por e vcshtroj-
ne edhe si di<;ka krejt te natyrshme.
Nderkaq, le te ndalemi pak tek nje ane tjeter e pro-
blemit: si duhet te ndihemi ne lidhje me vdekjen. Eshte
142
Hytje ne· dis a probleme filozofike
nje gje e mire, nje gje e keqe, apo asnjanese? Duke
ngritur kete pyetje, e kam fjalen se si do te ishte me
e arsyeshme te ndiheshim ne lidhje me vdekjen tone,
dhe jd ne lidhje me vdekjen e njerezve te tjere. A
duhet te hedhim veshtrimin perpara per ta paramen-
duar vdekjen me tmerr, me keqardhje, me indiferen-·
ce, apo me nje Iloj ndjesie ~lirimi?
Natyrisht, kjo varet nga gjithc sa vdekja eshte nc vet-
vete. Ne qofte se ekziston jete pas vdekjes, atehere
paramendimi yne do te jete i dhembshem apo i lum-
tur, ne varesi te vendit se kudo te shkoje shpirti yne.
Nderkaq, ~eshtja me e veshtire dhe filozofikisht me
interesante eshte se si duhet te ndihemi ne lidhje
me vdekjen ne rast se eshte vertet fundi i gjith~kaje.
A thua eshte nje gje kaq e tmerrshme te dalesh jashte
sferes se ekzistences?
Ne lidhje me kete njerezit kane shprehur mendime
te ndryshme. Oisa jane shprehur se mosekzistenca,
duke qene asgje ne vetvete, atehere, ne lidhje me
njeriun e vdekur, ajo nuk mund te jete as e mire as e
keqe. Oisa te tjere shprehen se te jesh i asgjesuar te-
resisht, te te.nderpritet ne mes rrjedha e jetes se ar-
dhshme, perben te keqen me te madhe, pavaresisht
se qe te gjithe dote kemi te njejtin fat nje dite. Nder-
kaq, ka disa te tjere qe shprehen se vdekja eshte nje
bekim, natyrisht, jo ne ato raste kur ndodh ne moshe
143

~'kuptim ka e gjithe kjo?
te re, por ne moshe te thyer; argumenti qe leviz pas
kesaj pikepamjeje perqendrohet kryesisht ne mendi-
min sipas te cilit te jetosh pergjithmone perben nje
gjase paperballueshmerisht te merzitshme.
Nderkaq, ne qofte se vdekja qe nuk pasohet nga as-
gje tjeter s'eshte as e mire as e keqe per njeriun qe
vdes, atehere i bie qe te jete nje e mire apo nje e ke-
qe negative. Duke qene ne vetvete nje asgje, vdekja
nuk mund te jete as e kendshme dhe as e pakendsh-
me. Ne rast se eshte e mire, i bie te jete kesisoj per
shkak te mungeses se dic;;kaje te keqe (sic;; mund te
ishte merzitja apo dhembja); ne rast se eshte e keqe,
i bie te jete kesisoj per shkak te mungeses se dic;;kaje
te mire (sic;; mund te ishin pervojat grishese apo te
kendshme).
Nga sa me siper, krijohet pershtypja se vdekja, me
fort gjasa, nuk mbart ne vetvete asnje vlere negative
apo pozitive, per aq sa nje njeri qe nuk ekziston me
nuk mund as te ndjeje kenaqesi as dhembje; ne fund
te fundit, dikujt duhet t'i ndodhe te haset edhe me
nje te mire apo te keqe negative. Sidoqofte, nje gje e
tille nuk shfaqet aspak problem per mendimin. Ne
jo pak raste, ne mund te shprehemi thuajse lirisbt se
nje njeri qe ist1te ne jete shpetoi apo u demtua nga
vdekja. Per shembull, le te perfytyrojme se nje njeri
ngeci brenda nje ndertese ne flake e siper, dhe nje
144
.
Hyrje 11e· dis a probleme filozofikc
tra i shembet mbi krye, duke e lene te vdekur ne
vend. Si rrjedhoje e shembjes se trarit mbi krye, nje
njeri i tille nuk perjetoi agonine e vdekjes nga djegia.
Ne nje rast te tille, pjesa derrmuese e gjindes me
fort gjasa do te shprehej se pati fat qe iu shemb trari
mbi krye duke e lene te vdekur ne vend dhe pa dhem-
bje, duke i shmangur kesisoj nje vuajtje akoma edhe
me te madhe. Ne kete rast vdekja ishte nje e mire
negative, sepse e shpetoi nga nje e keqe pozitive, ne
te kundert, do te kishte vuajtur pese-gjashte minuta
te tjera. Nderkaq, fakti qe nuk arriti t'i gezohet kesaj
te mire negative nuk do te thote aspak se nje gjase e
tille nuk ishte nje e mire per te. Ne kete rast, kundri-
nori "te" nenkupton njeriun qe ishte gjalle, i cili do
te vuante keqazi ne qofte se nuk do te kishte vdekur
ne vend.
E njejta gje do te vlente te thuhej edhe per vdekjen
si nje e keqe negative. Ne c;;astin qe vdesim, te gjithe
..
gjerat e mira qe gezonim ne jete atTijne fun din, ndalen
ne vend, si te thuash; tashme pas vdekjes, nuk ka me
vakte te te ngrenit, filma, udhetime, biseda, dashuri,
pune, libra, muzike, dhe gjera te tjera te ngjashme.
Ne qofte se te tilla gjera do te ishin mes te mirave
qe gezonim ne jete, mungesa e tyre do te ishte pa
dyshim nje e keqe. Natyrisht, kjo s' dote thote aspak
se pas vdekjes do te na mungojne te tilla gjera; vdekja
145
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
nuk eshte si ta shohim veten te vendosur ne nje skaj
te vetmuar te gjithesise. Parse; pavaresisht kesaj, fun-
di i c;do gjeje te mire qe kishim ne jete per shkak te
ndaljes se vete jetes, besoj se shfaqet vetvetishem si
dic;ka negative per nje njeri qe kohe me pare ishte
gjalle, ndersa tani eshte thjesht nje i vdekur. Kur nje
i njohuri yne vdes, ne nuk ndjejme keqardhje vetem
per veten, por edhe per te, pasi i njohuri yne nuk do
te kete me mundesi te shohe me driten e diellit, apo
te shijoje aromen qe c;liron nje fete buke e vendosur
mbi nje thekore.
Nderkaq, kur kalojme neper mend vdekjen tone, ve~
te gjasa se tere gjerat e mira qe gezonim ne jete do
te ndalen ne vend, s'ka dyshim qe perben nje burim
keqardhjeje. Parse historia nuk mbaron me kaq. Pjesa
derrmuese e gjindes grishet nga deshira qe te kene
shume me teper sesa arriten te kishin dhe te gezonin
gjate kohes qe ishin ne kete jete, nderkohe qe per
disa te tjere, vete paramendimi i mosekzistences qe
na pret duket se perben nje krupe me vete, madje,
ne nje menyre qe nuk mund te shpjegohet si~ duhet
nga gjithe sa patem rastin te shtronim ketu me siper.
Mendimi se bota do te vijoje qe te levize dhe te be-
je perpara pa ne, sepse ne do te perfundojme ne nje
asgje, tingellon fort i rende, i frikshem dhe i veshtire
per t'u perballuar.
146
Hy1je ni:' disa probleme filozofike
Ne te vertete, lipset thene se nuk eshte aspak e qarte
se perse duhet te na kaloje neper mend nje mendim
i tille. Qe te gjithe e pranojme ekzistencen e nje kohe
perpara lindjes sone, ne fund te fundit, te nje kohe
kur ne ende nuk ekzistonim; keshtu qe, perse duhet
te trazohemi valle nga mendimi i mosekzistences pas
vdekjes sone? Parse, ne nje menyre apo tjetren, du-
ket se gjerat nuk shfaqen njelloj. Paramendimi i mos-
ekzistences eshte i frikshem, te pakten per nje pjese
te mire te njerezve, dhe eshte i nje shkalle te atille,
qe nuk i perafrohet edhe aq fort ndjesise qe kemi
per mosekzistencen tone te te shkuares.
Frika ndaj vdekjes eshte shume me e erret, shume
me enigmatike sesa keqardhja qe mund te ndjejme
thjesht dhe vetem per mbarimin e jetes. Eshte e ve-
tekuptueshme qe shume nga ne mund te duan me
teper jete, me teper nga gjerat qe perfshihen ne sfe-
ren e saj, dhe kjo i shtyn qe ta veshtrojne vdekjen si
nje e keqe negative. Por, a ekziston valle mundesia
qe parameudimi i mosekzistences sone te shnderrohet
ne nje parashikim pozitiv? Ne qofte se pas vdekjes
ne vertet do te pushojme se ekzistuari, atehere nuk
kemi arsye qe te hedhim kurrfare veshtrimi perpara,
pasi me ardhjen e saj nuk ka asgje qe te mund te vi-
hemi ta kerkojme; per rrjedhoje, per c;fare arsyeje
duhet te frikesohemi? Ne qofte se do ta trajtonim
147
me nje logjike te ftohte, atehere, vdekja shfaqet di-
~ka e frikshme vetem ne rast se ne do te kemi nje jete
tjeter pas saj, duke kaluar, ndoshta, neper elisa shnde-
rrime te frikshme. E megjithate, kjo nuk i ndalon as- Kuptimi i jetes
pak njerezit qe ta veshtrojne asgjesimin si nje nga
gjerat me te keqija qe mund t'u ndodhin nje elite.
Ndoshta ka patur raste kur mund te kemi menduar
se asgje nuk vlcn, per aq sa mbas dyqincl vjetesh qe
te gjithe do te kemi vdekur. Fjala eshte per nje pikc-
pamje fort te erret, per aq sa nuk eshte e qarte se ne
~fare kuptimi fakti qe mbas dyqind vjetesh do te jemi
te vdekur nenkupton se asgje nga ato qe bejme nuk
ka vlere.
!deja kryesore duket se perqendrohet rreth faktit se
nje pjese e mire e njerezve shfaqen te angazhuar ne
. nje lloj g<:n·e per te arritur sukses, si te thuash, duke u
perpjekur gjitb;;mos qe te permbushim qellimet qe
i verne vetes dhe te arrijme te bejme dis;ka te qen-
drueshme me jeten tone, s;ka do te kishte kuptim
vetem ne rast se rezultatet e arritura dote shfaqeshin
te perhershme. Porse kjo shfaqet e pamundur. Edhe
ne rast se krijojme nje veper te madhe lctrare qe do
te vijoje te lexohet me interes edhe pas mijera vje-
tesh, serishmi sistemi diellor do tc ftohet apo gjithe-
sia do te marre fund apo do te perfundoje ne therri-
me, dhe te tere gjurmet e perpjekjeve dhe arritjeve

149
148

<:;:'kuptim ka e gjithe kjo?
tona do te treten nje here e pergjithmone. Veshtruar
sipas kesaj pikepamjeje, ne nuk mund te shpresojme
te arrijme as edhe nje grime te vetme te ketij lloji
pavdekesie. Qe do te thote shprehimisht se, ne rast
se ekziston ndonje kuptim ne gjithe sa bejme, lipset
qe kete kuptim ta kerkojme dhe ta gjejme brenda
jetes sone.
Perse eshte e veshtire nje gje e tille? Mund te japim
nje mori shpjegimesh ne lidhje me kuptimin qe ka
pjesa me e madhe e gjerave dhe veprimeve qe bejme.
Per shembull, shume nga ne punojne per te fituar te
holla te mjaftueshme per te mbajtur veten dhe, me
fort te ngjare, edhe familjen; ushqehemi sepse kemi
uri, fleme sepse na keput gjumi, bejme nje shetitje
apo ftojme ne shtepi nje mik sepse na pelqen, apo
lexojme gazeten sepse duam te dime se <;;fare ndodh
ne bote. Ne rast se s'do te benim asnje nga gjithe sa
me siper, do te ndiheshim vertet fatkeq dhe te man-
get: po ku qendron valle problemi i vertete?
Problemi eshte se, pavaresisht se ekzistojne jo pak
perligjje dhe .shpjegime per pjesen derrmuese te gje-
rave qe bejme ne jete, te medha apo te vogla qofshin,
asnje prej tyre nuk eshte ne gjendje te hedhe drite
rreth thelbit te jetes sone te veshtruar si nje e tere;
ne fund te hmdit, si nje teresi ne te cilen bejne pjese
tere keto veprimtari, te tere deshtimet apo sukseset
150
.
Hyrje nc· dis a probleme filozofike
qe lidhen pas tyre. Ne qofte se i hedhim nje sy ekzi-
stend~s si e tille, duket se nuk mbart ndonje kuptim
kushedi <;;fare. Madje, duke hedhur nje veshtrim per
se jashtmi, duket se pak rendesi do te kishte nese ne
te vertete nuk do te kishim ekzistuar fare. Keshtu
qe, edhe mbasi jemi larguar nga sfera e ekzistences,
pak rendesi ka fakti qe kemi ekzistuar.
Natyrisht, ekzistenca jone ka rendesi per te tjeret,
per prinderit apo per te gjithe sa kujdesen per ne;
porse, te veshtruara ne vetvete dhe si nje e tere, edhe
jetet e tyre s'eshte se kane ndonje kuptim te ve<;;ante
dhe te mevetesishem, arsye per te cilen nuk shfaqet
aspak e rendesishme nese kemi apo jo ndonje peshe
per ta. Per ta ne jemi te rendesishem, arsye per te
cilen perpiqen qe te na ndihmojne dhe te na mbe-
shtesin, dhe kjo mund t'i jape jetes sone nje lloj kup-
timshmerie. Porse, e veshtruar holle-holle, gjithe sa
me siper perfundon thjesht dhe vetem ne nje lloj
larjeje te te brendshmeve te njeri-tjetrit, nese mund
te shprehem kesisoj. Duke qene se <;;do njeri ekzis-
ton, ka nevoja dhe interesa te cilat bejne qe disa gjera
apo njerez te ve<;;ante brenda jetes sone te perftojne
nje fare rendesie. Porse, e veshtruar ne vetvete, e
tere ekzistenca nuk mbart kurrfare peshe.
Porse, a ka valle ndonje rendesi fakti qe nuk ka asnje
rendesi? "E <;;'rendesi ka", mund te themi, "Mjaft qe
151

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
te jete e rendesishme qe te mberrijme ne stacion
perpara nisjes se trenit qe duhet te marrim, dhe qe
te jemi kujtuar qe t'i jepnim ushqimin ma~okut. Nuk
me duhet tjeter gje qe te me shtyje te bej perpara."
Kjo eshte nje kunderpergjigje plotesisht e drejte dhe
me se me vend. Parse, kjo kunderpergjigje shfaqet
efikase vetem ne rast se arrijme qe te shmangim he-
dhjen e veshtrimit me !art dhe me larg, per te ngritur
pyetjen se cili eshte thelbi i tere ekzistences. Nese
arrijme qe te ngreme nje pyetje te tille, ne te vertete
parapergatitemi t'i bejme baile gjases se ndoshta e
tere jeta jane nuk mbart kurrfare kuptimi.
Vete mendimi se mbas dyqind vjetesh do te kemi
vdekur eshte thjesht nje nga menyrat per ta veshtruar
jeten tone te perfshire ne nje kontekst me te gjere,
arsye per te cilen kuptimi i gjerave me te vogla ne
brendesi te saj duket se nuk mjafton; ne te vertete,
duket se le pa kurrfare pergjigjeje nje pyetje shume
me te eperme, me te pergjithshme dhe me gjithe-
perfshirese. Par ~fare do te ndodhte valle ne qofte
se jeta jane e veshtruar si nje e tere do te kishte nje
kuptim nese e veshtronim ne lidhje me dic;:ka me te
gjere? A do te na shpaloste valle gjasen sipas te ciles,
pavaresisht gjithc;:kaje, jeta jane nuk eshte e zhveshur
nga nje kuptim i caktuar, nje kuptim i mevetesishem,
si te thuash?
152
.
Hyrje 111:" dis a probleme filozofike
Ka shume menyra permes te cilave jeta jane mund
te perftoje nje kuptim me te gjere. Per shembull,
mund te behemi pjese e nje levizjeje politike apo
shoqerore qe ka ndermarre nje sere ndryshimesh
per nje bote me te mire per te tashmen dhe per bre-
zat e ardhshme. Apo mund te kemi dhene thjesht
ndihmen dhe mbeshtetjen tone per t'u siguruar femi-
jeve tane dhe pasardhesve te tyre nje jete te rehat-
shme. Apo, nga ana tjeter, mund te mendojme se
jeta jane ka nje kuptim me te gjere brenda nje kon-
teksti apo botekuptimi fetar, sipas te cilit e tere koha
qe kemi kaluar mbi toke nuk ka qene tjeter perpos
se nje parapergatitje per te hyre ne nje perjetesi, ne
marredhenie te drejtperdrejte me Perendine.
Per sa i perket llojeve te ndryshme te kuptimit qe
perfton jeta jane ne varesi me marredheniet qe kemi
me njerez te tjere, qofshin keta edhe te nje te ardh-
meje te Iarget, besoj se arrita te nxjerr ne dukje se
ku qendron problemi i vertete. Ne qofte se jeta e
nje njeriu perfton nje kuptim si pjese e nje realiteti
me te gjere, ne serishmi mund te ngreme pyetjen se
cili eshte kuptimi i ketij realiteti mete gjere. Ne kete
rast, ja dote kemi nje pergjigje nen driten e ekzisten-
ces se nje realiteti me te gjere, ja nuk do te kemi as-
nje pergjigje; ne rast se kemi nje te tille, do te jemi te
shtrenguar thjesht dhe vetem qe te perserisim pyet-
jen tone. Ne rast se nuk kemi nje pergjigje, atehere,
153
C::'kuptim ka e gjithe kjo?
vete hulumtimi yne per te gjetur nje kuptim arrin ne
nje pike ku nuk gjendet tjeter perpos se nje realitet
qe nuk ka kurrfare kuptimi. Porse,ne qofte se munge-
sa e kuptimit shfaqet e pranueshme ne lidhje me rea-
litetin me te gjere ne te cilin ben pjese jeta jane, ate-
here, perse nuk mund te shfaqet e pranueshme edhe
per vete jeten tone te veshtruar si nje e tere? Me
pas, ne qofte se nuk eshte e pranueshme per rastin e
jetes sane te veshtruar si nje e tere, e perse valle du-
het te jete e pranueshme per rastin e realitetit me te
gjere? Perse te mos vijojme te ngreme pyetjen "Po
cili eshte valle thelbi i gjithe kesaj?" (i historise nje-
rezore, i vijueshmerise se brezave, apo edhe i gjith-
<;kaje tjeter.).
Nderkaq, per sa i perket kuptimit fetar te jetes, gjerat
shfaqen disi ndryshe. Ne qofte se besojme se kuptimi
i jetes sone buron nga permbushja e qellimit te Pe-
rendise qe na do te miren, ne kete rast, kuptimi shtra-
tezohet vetvetiu ne perjetesi, arsye per te cilen nuk
dulcet fort e goditur qe te ngreme pyetjen "Po cili
eshte kuptimi i gjithe kesaj? ", per aq sa hamendeso-
het se fjala eshte per dic;:ka qe e mbart kuptirnin e
vet nga brenda vetes dhe, perpos kesaj, nuk rnund
te kete nje qellim te jashtem. Dhe pikerisht per kete
shfaq jo pak probleme.
!deja e Perendise dulcet se eshte ideja e nje realiteti
qe mund te shpjegoje gjith<_;ka pa qene e shtrenguar
154
Hyrje ui! disa /Jrobleme filozofike
te shpjegohet ne vetvete. Parse, ne kete rast eshte
shume e veshtire qe te kuptojme se si mund te ekzis-
toje nje realitet i tille. Ne qofte se shtrojme pyetjen
"Perse eshte keshtu bota?", dhe na jepet nje pergji-
gje fetare, ~ thua se ne Ieete rast mund te na pengoje
ndokush qe te mos ngreme pyetjen "E perse eshte e
vertete? Per me teper, a thua ekziston ndonje lloj
II.
pergjigjejc qe te na shtyje te reshtim nje here e per-
gjithnje te tere "persete" tona? Ne qofte se ekziston
nje pergjigje e tille, e perse nuk eshte dhene kohe
me pare?
Nderkaq, i njejti problem shfaqet edhe ne rast se
Perendia dhe qellimet e tij na shtrohen si shpjegim i
fundme dhe perfundimtar ne lidhje me vleren dhe
kuptimin e jeteve tona. Shume prej nesh hamende-
sojne se ideja sipas te cites jeta jone i pergjigjet nje
qellimi te Perendise i jep vete jetes kuptimin te atille,
i cili nuk ka nevoje nuk per nje kuptim te metejshem,
apo nuk pranon nje te tille. Sakaq, mendja thuajse
nuk na shkon asnjehere tek nje njeri qe mund te vije
e te na pyese "E cili eshte kuptimi i Perendise", sikun-
derse mund edhe te na pyese "E cili eshte shpjegimi
i Perendise?".
Porse problemi im ne kete pike, ne lidhje me rolin e
Perendise si shpjegim i fundme dhe perfundimtar,
qendron ne faktin se nuk ndihem i sigurt nese arrij ta
kuptoj apo jo thelbin e vete idese ne fjale. A thua
155

(:'kuptim ka e gjithe kjo?
ekziston vertet nje realitet qe i jep kuptim tere krijimit
duke e ndryre dhe perfshire ne vetvete, por qe, nga
ana tjeter, ky realitet s'ka nje kuptim ne vetvete, apo
nuk ka nevoje qe te kete nje kuptim ne vetvete, me
vetveten dhe per vetveten? Ne fund te fundit nje
realitet, kuptimi i te cilit s'mund te vendoset nc disku-
tim per se jashtmi per shkak se s'ka nje permase te
jashtme, nje perjashtesi, si te thuash?
Ne qofte se hamendesojme se Perendia u jep jeteve
tona nje kuptim qe nuk mund ta kuptojme, ateherc,
ne nje menyre te vetvetishmc, kjo nuk besoj se tinge-
lion nje ngushellim kushedi c;fare. Perendia si nje per-
ligjje e fundme dhe perfundimtare, Perendia si nje
shpjegim i fundme dhe perfundimtar, mund te jete
nje pergjigje e pakuptueshme ndaj nje pyetjeje nga
e cila e kemi te pamundur qe te c;lirohemi ndonjehere.
Nga ana tjetC!~ ndoshta ketu qendron edhe e tere
c;eshtja, por qe une vete duhet te them se e kam te
veshtire qe t'i kuptoj ne teresine e tyre idete qe levi-
zin pas besimit apo botekuptimit fetar. Ndoshta besi-
mi ne ekzistencen e nje Perendie eshte thjesht dhe
vetem misherimi i bindjes ne lidhje me ckzistencen
e nje gjithesie kuptimisht te rrokshme. Porse kjo nuk
vlen per ne.
Duke lene menjane kete c;eshtje, le te kthehemi tek
permasat e jetes njerezore te veshtruara ne nje shka-
Ile me te ulet, apo me konkrete, per te qene disi me
,
156
•
Hyrje 11i:' disa pmbleme filozofike
te sakte. Nese jeta e veshtruar si nje e tere nuk mbart
kurrfare kuptimi, ndoshta s'ekziston asgje per te ci-
len t'ia vleje vertet qe te shqetesohemi. Mbase mund
ta pranojme se eshte kesisoj dhe te vijojme te bejme
perpara njelloj sic; vepronirn me pare, perpara se te
arrinim ne nje perfundim te tille, dua te them.
Truku i gjithe kesaj eshte t'i mbaje syte te mberthyer
perpara gjithe sa kemi perballe dhe te lejojme qe
perligjjet te mberrijne si brendajetes sone, ashtu edhe
brenda jetes se tere atyre njerezve me te cilet kemi
hyrc tashme ne nje marredhenie te ngushte. Keshtu,
per shembull, ne rast se dikush do te shtronte pyetjen
"Po cili eshte valle kuptimi qe leviz pas faktit se jemi
gjalle?", duke iu referuar shprehimisht jetes se vec;an-
te qe bejme si studente, apo si sherbyes ne nje lokat
apo te c;faredo lloj menyre tjeter jetese, pergjigja jone
mund te ishte fare shkurt dhe thjesht uFakti qe jerni
gjalle nuk mbart kurrfare kuptimi. Per ne nuk ka fort
rendesi se c;fare do te ndodhte ne rast se nuk do te
kishim ekzistuar fare. Porse, fakti eshte qe jemi gjalle,
dhe kjo ka rendesi per ne. Kjo eshte e gjitha."
Oisa njerez e veshtrojne kete qendrirn si persosme-
risht te kenaqshem, disa te tjere e veshtrojnc shtypes,
pavaresisht se te pashmangshem. Nje pjese e proble-
mit lidhet me faktin se disa prej nesh shfaqin prirjen
e pasherueshme ta marrin gjithc;ka shume seriozisht.
Nje pjese e njerezve duan qe te kene nje fare peshe
157
dhe rendesie "prej se jashtmi". Ne qofte se jetet tona
te veshtruara si nje e tere shfaqen te zhveshura nga
nje kuptim i mirefillte, atehere nje pjese e jona ndihet
e pakenaqur, dhe fjala eshte per ate pjese tonen qe
veshtron gjithnje pas kraheve gjithe sa bejme, themi
apo veprojme. Shume perpjekje njerezore, l(Jyesisht
ato qe vihen ne sherbim te disa ambicieve me serioze
sesa thjesht dhe vetem mireqenia dhe mbijetesa, e
perftojne nje pjese te energjise nga kuptimi qe shfaq
ne vetvete rendesia, apo te qenit i rendesishem, si
me thene; fjala eshte per pikepamjen sipas te ciles
ajo <;:fare mendojme apo bejme nuk eshte e rendesi-
shme vetem per ne, por edhe me gjere, si<;: mund te
ishte rendesia qe veprimet tona shfaqin ne nje kohe
dhe vend te caktuar. Ne qofte se do te pranonim te
hiqnim dore nga nje mendim i tille, atehere, me fort
gjasa rrezikojme te shpalosim velat kunder eres. Ne
rast se jeta nuk eshte e njemendte, atehere, nuk eshte
as edhe nje garanci, dhe varri kthehet ne qellimi i saj
i fundme, arsye per te cilen do te tingellonte qesha-
rake qe ta merrnim veten shume seriozisht. Nga ana
tjeter, ne qofte se nukjemi ne gjendje qe ta shmangim
gjasen per ta marre veten seriozisht, ndoshta duhet
te dorezohemi perpara gjases per t'u shfaqur qenie
qesharake. ]eta mund te jete jo thjesht dhe vetem e
pakuptimte, por edhe absurde.
158
Filosofodicea
- Nje persiatje shoqeruese e perkthyesit -
Ne·uje· ucud ku m11do'' uji' forme· qwerislse c mbeshtetur mbi
pari met republikane, qytetarf"t duhet ti' udhe"hiqw uga forca
earsyes dl1c e biuds!JmC"rise; dhe jo ugaforca e an11eoe, pike-
risht per kete" <lrsye, filozofia si art i u· arsyettunit mbart
uje" rc·Hdesi te" dore·s se JwC.
Thomas Jefferson
Sikunderse shprehet qartazi edhe ne nentitull, (:'kuptim ka
c gjithe kjo? eshte nje tekst hyres ne filozofi. Duke ngerthyer
disa prej problemeve dhe yeshtjeve qe hasen me se shpeshti
ne "do men in e filozofise", te tilla si: njohja, mendja, vullneti
i lire, e drejta, kuptimi i jetes etj., ky liber i ngjeshur dhe
pozitivisht impenjues i njerit prej zerave mete spikatur te
pasempirizmit analitik, synon te shpjegoje kuptimin e tere
sa leviz pas asaj shprehie konceptualisht jetegjate (e levruar
ne kohe dhe ne hapesire) dhe semantikisht te koklavitur qe
njohim me emrin "filozofi".
Nderkaq, ky liber i drejtohet, me se pari fare, atyre lexuesve
"qe nuk zoterojne qofte edhe njohurite me fillestare" ne li-
dhje me problemet kryesore qe trajtohen ne "domenin e
filozofise", Pare nga ky drejtim, duke u perqendruar tek eli-
sa shembuj lehtesisht te kapshem, te huazuar me se tepermi
nga jeta e perditshme, permes nje gjuhe te gjalle dhe stili te
drejtperdrejte, i cili shmang ne menyre te arrire, pa cenuar
159

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
aspak permbajtjen, zhargonin shpesh te koklavitur dhe ab-
stragues te "filozofeve profesioniste" (tek e fundit, atyre qe
shtrengohen te "bejne filozofi" pershkak tete qenit te "pu-
nesuar" nga nje institucion akademik), Th,~1~N~~gel~i sy-
non ta dcmistifilwjc filozofine, duke e nxjerre jashte guaskes
s~r;gl!;T;t~~-""~11<a(.1einlzil1it"·,~a~i1e];~.Imk~1me,
n;e perfshirese, 1~ te pranishme dhe shum~_ll]~_<l_~Ei_y~-~1e
je~·ditshme te u1b::.u:.e shoqerisj'- Ne kete drejtim li-
pset veshtruar edhe kjo sjellje ne shqip; permes saj, persona-
lisht jemi prire, me se pari, nga synimi per te pasuruar sa-
dopak Biblioteken e Mendimit Filozofik ne gjuhen shqipe
dhe, me pas, te plotesojme deri diku disa nga nevojat me
te ngutshme te atyre studenteve qe e kane lenden e filozofise
pjese te programit akademik.
Duke mbajtur parasysh kete horizont qellimesh, si dhe bash-
kesine e lexuesve "te shpresuar", ne keto rreshta shoqeruese
e gjykuam mete udhes te shmangnim trajtimin e atyre c,:e-
shtjeve dhe problemeve te librit qe meritonin te diskutohe-
shin apo te qartesoheshin metejshem, per ta hedhur veshtri-
min tek nje c,:eshtje tjeter, tek nje c,:eshtje "jashte-tekstore",
per t'u shprehur me zhargonin e kritikes letrare. Me konkre-
tisht, tek c,:eshtja e domoscloshmerisc se ekzistenci:;s dhe e levri-
m it te filozofise dhe e te mcnduarit filozofik.
Ne gjykimin tone, ngritja dhe trajtimi i nje c,:eshtjeje te ti-
lle shfaqet shu me here me e rendesishme sesa ndalja ne for-
me kritike te kjo apo ajo c;eshtje brcnda-tckstorc. Arsyeja eshte
me se te thjeshte: trajtimi i nje c;eshtjeje te rille dote perli-
gjte, me se pari, ekzistencen e atij "horizonti qellimesh" qi:;
160
Hyrje ue· disa probleme filozofike
permendem me lart, e cila, nga ana e saj, dote ndric,:onte
domethenien e sjelljes dhe hotimit te ketij libri te Thomas
Nagel-it ne shqip.
Nderkaq, ngritja dhe trajtimi i c;eshtjes se domosdoshmerise
se filozofis~_~bf;~~-~ ;k~~~;~di;;-;~~-~~~utshme kur ve-
rejme sestina ne te cilen ky liber p_oi_v-4en~ne. duarlexuesit
---~-·-------
nuk eshte aspak e mbare perfilozofi_ne. Perkundrazi! Pavare-
sisht se fjala eshte per nje shprehi brenda te ciles gjejme te
pasqyruar permes nje universalizmi kohe-hapesinor, dhe ne
menyre sa emblematike, po aq edhe thelbesore dhe simpto-
matike, shifren dalluese te mbare qyteterimit, botekuptimit,
mendesise (menyres se te mcnduarit), kultures, njohjes, eti-
kes, estetikes dhe ndergjegjes historike te Kontinentit te
Vjeter, te pakten kjo ne keto 25-26 shekujt e fundit; pavare-
sisht se, e udhehequr nga prirja per te rrokur, per te trajtuar,
kuptuar dhe ndric;uar thuajse tere c,:eshtjet dhe problema-
tikat mete nxehta dhe me nevralgjike qe lidhen me ekzisten-
cen ne pergjithesi, dhe ekzistencen njerezore ne vec;:anti, ro-
li i saj ne mbare zhvillimet historike te botes perendimore
ka qene gjithnje ai i nje hapcsi horizontesh dhe pararcndesi
revolucionesh botekuptimore, shoqerore dhe shkencore;
pavaresisht tere potencialiteteve etike, politike dhe intelek-
tuale qe ka vene vazhdimisht ne levizje; pavaresisht se ne
kohet tona sistemi republikan dhe idete politike kapital-li-
berale shfaqen shprehjet me sunduese dhe demokracia du-
ket se eshte parulla e dites, ku fjaler e ish presidentit ameri-
kan te cituara ne hyrje te ketij shkrimi besojme se tingellojne
vertet domethenese; pavaresisht kuadrit te mesiperm, pra,
161
('kuptim ka e gjithe kjo?
filozofia prej kohesh mund te thuhet pa kurrfare droje se
po perjeton jo thjesht disa nga ditet e veta mete veshtira,
por ekzistencialisht edhe me te pasigurtat. Ndersa brenda
"horizon tit modernist" te hapur nga Descartes-i e te rnby-
llur neformen me dramatike nga Nietzsche, filozofia u thirr
shpesh terecitonte sa antropodicea-n, po aq edhe teodicea-n,
ne "l{orizontin pasmodernist" te koheve tona filozofia e
sheh veten si rrallehere te vendoset perballe sfides per te re-
cituarfilosofodicea-n, tc drejten e filozofit (dhe te vetvetes, gjitha-
shtu) per te ekzistuar.
Pare nga kendveshtrimi i mendesise, perballja e filozofise
me nje sfide te tille na kthen mbrapa ne kohe; me konkre-
tisht, tek fillesat e mendesise moderne, e cila lindi dhe u
formesua ne kundervenie te prere jo thjesht dhe vetem ndaj
periudhes se Mesjetes, por edhe ndaj periudhes se La-
shtesise. Gjate periudhes se lashtesise, filozofise iu desh te
perballej me "poiesis"-in, jo me shkencen 1• Krahas kesaj, mes
filozofise dhe shkencave te vec;:anta (matematika, fizika, his-
tori a etj.) s'ekzistonte nje marredhenie "horizontale" dhe,
per rrjedhoje, pozicioni i saj ndaj shkencave te tjera s'ishte
ai i nje inter pares. Marredhenia mes filozofise dhe shkencave
te vec;:anta ishte, me se pari, "vertikale". c;:' dote thote kjo?
- Shkencat e vec;:anta perftojne disa njohuri te pjesshme; nga
ana tjeter, njohurite e perftuara nga njera shkence mund te
bien ndesh me syresh te perftuara nga nje tjeter, arsye per
te cilen kerkojne nderhyrjen e nje "autoriteti njohes" racio-
1Shih: A. Haxhiymeri, Philo-Sophia dhe Sophia, Mehr Licht (36),
Tirane, fq. 51-66.
162
Hyrje nii disa probleme filozofike
nalisht me te larte, per te bere "arbitrin" mes tyre, nese
mund te shprehemi kesisoj. E konceptuar si nje forme eve-
~---.,.w..,., ......-~·' -_. """"<"-"'""~""''"" '''" '"""'
c;:aJ~E~_!}-j~~f:j_~_:_t~J5?hja e realitetit si nje i tere dhe ne teresi- fi-
lozofia lincli, ulevrua dhe u pozicionua pikerisht si autoritet
nJo1li5;5ri1T~·a;·&ice~Ci~~i~r1Cir6nieio mes paleve, por mbi pa-
.:,., -·----~-~--···'"'"'---·-~~ -~________.....,.---~~-------
·-
let. Pikerisht kjo ishte ajo cka rrihte te shprehte Aristoteli,
kur e perkufizon filozofine jo thjesht dhe vetem shkence e
'
parme, si nje njohje racionale dhe gjitheperfshirese e gjesende-
ve nen driten e perberjes (urroK£i11£vov), thelbit (ouuia) dhe
shkakesive te parme (alrfm) qe mundesuan ardhjen e tyre ne
eb-istencen, shfaqjen e gjesendeve si gjesende (TO ov TI ov), por
edhe shkence e {Jare, paresore, shkence mbi shkencat, (Metafizika,
IV, 1003a21-32)2, duke pervijuar kesisoj qarte jo vetem
permasen "vertikale" mete cilen u ngjiz dhe ulevrua filozo-
fia, por edhe marredhenien "vertikale" qe ajo ngerthen me
shkencat e vec;:anta, c;:ka jepet mjaft qarte permes nje prej
kuptimeve te emertimit te saj gjuhesor: Meta-physica, pertej
fizikes/ fizikes. Pare nga ky drejtim, fale pikerisht kesaj prir-
jeje holistike, gjitheperfshirese, shpirti filozofik dhe ai shkencor
bashkejetonin dhe perplotesonin njeri-tjetrin si pjese per-
berese e te njejtes perpjekje, e te njejtit qellim per te njohur
1 Ne greqishtt:n klasike, termi "apx1]", qe zakonisht perkthehet si "pa-
rim" (lat. principium), eshte tjale polisemike; si emer, ky term shenjon
qofte prejardhjen, burimin apo origjinen e gjesendetJe, ne domethenien
gjenctike te fjales, qofte natyren e tyre, qofte realitetin e fund me, eskato-
logjik, drejt te cilit ~cwiret <;do shndenim neper te cilin kalojne gjesendet,
qofte pamjen hyjnore te gjithesise; si mbiemer, perve<; ngjyresave qe
perftohen nga kuptimet e mesiperme, termi "apx~" dote thote eel he
fnlresor, i pari!, qofte edhe ne dometbenien rendore te fjales.
163

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
dhe kuptuar boten dhe vend in qe zeme brenda saj. Porse,
kjo marredhenie "vertikale" dhe "sinergjike" mes filozofise
dhe shken.cave te ve~anta pushoi ne \-astin kur mes tyre u
shfaq haptazi fryma e rivalitetit, ku perpjekja e Descartes-it
per ta vendosur filozofine nen "hyqmin" e shkencave te fi-
zikes besojme se na shperfaqet si shembulli me domethenes
ne kete drejtim.
Ne nje forme a tjetren, rivaliteti mes filozofise dhe shken-
cave te ve\-anta shhqet ndjeshem edhe ne "horizon tin pas-
modernist" te kohes tone te dikmar skajshem sa nga teknolo-
gjizmi, po aq edhe nga shkencerizmi, nga sbkenca e shnderruar
ne qdlim ne vetvete- ne shkence per hir te shkences. Dhe ky
"rivalitet" ze vend me se tepermi ne rrafshin etik, sesa ne ate
botekuptimor, eshte "perplasje" mes dy menyrash sjelljeje dhe
jetese, dy kodesh etike, dy rendesh dhe rregultash qe shpalosen
dhe kushtezohen site tilla pikerisht nga ve\-antia qe shfaqin
filozofia dhe shkencerizmi, ku fetishizmi (rehatlleku) dhe pa-
vramendja qe mundeson shkenca dhe reknologjia ndeshen
egersisht dhe perdhunshem me trazimin, vramendjen dhe
luften e brendshme me enigmat e jetes perballe te cilave na
vendos vazhdimisht jetesa sip as filozofise apo tete menduarit
filozofik, ku fjalet e Nietzsche-s tingellojne mjaft domethe-
nese, ndersa pershkruan ne menyre vertet simptomatike fi-
guren e filozofit: "Nje filozof: filozofi eshte nje njeri qe va-
zhdimishtjeton, vezhgon, perjeton, kupton, shpreson, ende-
rron gjera te jashtezakonshme; nje njeri qe f~hikullohet nga
mendimet e veta mend si t'i vinin prej se jashtmi, nga siper
dhe nga poshte, ne trajte ngjarjesh dhe rrufesh; nje njeri qe
164
.
Hyrje uc· disa problcmc filozofike
me fort te ngjare eshte vete nje furtune, e mbarsur me rrufe
te reja; nje njeri fatal, rreth te cilit ndihen bubullima dhe
shungullima, teksa perpara i hapen humnera, siper te cilave
pluskon nje klime e kobshme." 3 Pikerisht ketu e ka burimin
edhe stina aspak e mbare qe po kalon prej kohesh fi.lozofia
dhe te mcnduarit filozofik. Ketu e ka burimin, po ashtu, edhe
sfida ne te cilen thirret filozofia; prej kendejmi lind edhe
nevoja qe filozofia te recitoje filoso(odicea-n, te drejten c saj
per te ckzistuar si e title, per aq sa prirja ndaj nje menyre jetese
apo sjelljejc percakton thuajse pashmangshem menyren tone
tete perceptuarit te vetvetes dhe te tjetrit. Ne rastin tone, fi-
lozofia ndihet e shtrenguar t'i shkoje perkundrejt ketyre
perceptimeve te fundit, te cilat, duke qene paraprakisht te
kushtezuar Uan.e perceptime qe nisen paraprakisht nga menyra
e jeteses d.he e sjelljes se mendjes perceptuese; me konkretisht,
nga menyra e jeteses dhe e sjelljes ne rrafshin "horizontal", ne
rrafshin e fizikes/fizikes qe dikton shkcncerizmi), kthehet ne
burim jo gjykimesh, por para-gjykimesh.
Duke qei1e se, ndryshe nga shkenca, filozofia nuk mbeshtetet
edhe aq ne permasen fizike te gjesendeve, ne pamjen e tyre
te jashtme, apo lendore, si me thene, por ne permasen e
tyre metafizike, ithtaret dhe idhujtaret e shkencerizmit - e
shkences se kthyer ne kult- e shohin me mosperfillje, duke
e cilesuar nje qorrollitje brenda nje hapesire te zbrazet, qe
nuk ka asnje lidhje me lendcn; ndryshe nga shkencetaret,
filozofet i verejme qe te argumentojne me se shpeshti rreth
Friedrich Nietzsche, Beyond good and evil: prelude to a philosophy of
.l
(Tr. by Helen Zimmern), Forgotten Books, New York
tht: jicture
2008, fq. 142, § 292.
165
(,":'kuptim ka e gjithe kjo?
nje morie ~eshtjesh abstrakte, te tilla si qenia, ekzistenca,
rendi i gjithe sa ekziston, nese Zoti ekziston apo jo, ~fare
kishte perpara se fillimi te ishte nje fillim etj.
Nderkakaq, kjo kundervenie fizike/ metafizike shtratezohet
ne nje rrafsh akoma edhe mete thelle; me konkretisht, ne
rrafshin epistemologjik. Per ithtaret dhe idhujtaret e fizikes/
fizikes, nje nga "mangesite" apo te "metat" mete spikatura
te filozofise qendron ne faktin se ajo nuk arrin asnjehere te
perftoje elisa rezultate apo perkufizime/percaktime perfundim-
tare, te vlefshme dhe te qendrueshme ne kohe dhe ne hape-
sire; cilatdo qofshin ~eshtjet qe rrokin, i degjojme poshte
e lart, qofte edhe nje ~eshtje tejet konkrete dhe te prekshme
si eutanazia, filozofet nuk shprehin asnjehere nje qendrim
apo rezultat perfundimtar; perkundrazi, ata vijojne ende
te debatojne rreth te njejtave ~eshtje mete cilat filozofia zu
fill si nje forme e caktuar njohjeje, nderkohe qe shkenca
nga ana e saj arrin te pakten te na jape disa te tilla.- Porse,
ngreme objeksionin ne, nga njera ane problemet qe rrok fi-
lozofia, per nga vete natyra qe shfaqin, jane te perjetshme,
jane pjese kronike dhe e pashmangshme e qenies njerezore,
andaj edhe nuk mund te perfundojne me nje pergjigje per-
fundimtare, nderkohe qe, nga ana tjeter, te veshtruara holle-
holle, rezultatet apo perkufizimet/percaktimet e shkences jane
te pjesshme dhe, per me teper, te "qendrueshme" jo ne forme
"perfundimtare" (per aq sa jane te pjesshme), por per aq ko-
he sate mos dalin ne drite disa rezultate a perkufizime/per-
caktime te tjera me "te qendrueshme"' apo, per t'u shprehur
me gjuhen e Thomas Khun-it, per aq sate mos "konsumo-
hen" "paradigmat" ekzistuese, bjerrja e te cilave krijon nje
166
Hyrje ue· disa problemc filozofikc
gjendje "krize shkencore", duke nxjerre ne siperfaqe nevojen
e perfteses se nje paradigme te re4, qe do te thote shprehi-
misht se me se pari gjendemi perpara nje problemi filozofik,
jo shkencor. Pare nga ky drejtim, kundervenia fizike/ metafizike
perthyhet ne nje rrafsh akoma edhe mete thelle; me konkre-
tisht, ne rrafshin etik. Me se pari, eshte kundervenie e vertete/
e qendrueshme pjeserisht dhe perkohesisht, e cila perthyhet ne
kundervenie palevizshmeri/levizshmeri. Duke qene e mber-
thyer pas te vertetes, te vertetes se eperme, te vertetes meta-fizike,
te vertetes se pavarur nga ligjesite e fizikes/fizikes, nga koha
dhe hapesira, apo nga mendesia dhe zakonet e kesaj kohe
apo vendi te caktuar, filozofia nuk shfaqet dinamike "per
se jashtmi"' sine rastin e shkences, por "per se brendshmi"'
per aq sa rreh qe te depertoje ne brendesi, ne thelb te botes
brenda te ciles jetojme, e cila shfaqet si "horizonti" i saj i
vetem (qe shprehimisht do te thote, pra, se nuk eshte "tollo-
vitje ne zbrazetire"; perkundrazi, sikunderse veren edhe Na-
gel-i, "lenda e pare filozofike na mberrin drejtpersedrejti
nga bota dhe nga marredhenia qe kemi arritur te ngerthejme
mete"), nderkohe qe shkenca na shfaqet "progresive", ne
"levizje" te vazhdueshme, per aq sa punon brenda ligjesive
4Thomas Khun, The Structure of Scientific Revolutions, Routledge,
1970; sipas Khun-it, dementi thelbesor i <;:do paradigme eshtc
"imazhi" themelor qc ka domeni dhe objekti qe rrok nje shkence e
caktuar; porse ky "imazh" lipset te pranohet nga e tere bashkesia e
shkencetareve te dome nit ne fjale, qe shprehimisht dote thote se
eshte .:;eshtje "kompromizmi" mes "shkencetareve". Ne momentin qe
ky "imazh" "konsumohet" apo filion te haset me dyshime dhe mos-
pranime, atehere filion nje periudhe krize, e cila permbyllet ne .:;astin
kur bashkesia e shkencetareve te nje domeni te caktuar arrin te
pervijoje nje "paradigme" te re, qe shprehimisht do te thote, nje
"kompromizem" te ri.
167
<;;'kuptim ka e gjithe kjo?
te leviz.jes, brenda nje lende ne leviz.je, ndonese kurre nuk
ngre pyetjen r;fare eshte ne vetvete leviz.ja. Kjo pamje e fundit
na shperhap drejt nje tjeter dikotomie, drejt kundervenies
njohje/pasje; filozofia meton qe te depertoje ne qenien e gje-
sendeve site tilla, nderkohe qe shkenca meton te manipu-
loje te qenit e tyre, duke vjele prej marredhenies qe gjesendet
kane me qenien gjithe sa mund te shfaqet e dobishme, ku
c;:dokush besojme se i kujton fjalet e Marx-it: "Deri dje fi-
lozofia thjesht e ka pershkruar boten, sot ka ardhur koha ta
ndryshojme kete bote". Pare nga ky drejtim, krejt ndryshe
nga shkenca, fil2zofia nuk rreh ge ta ndryshoie boten, porta
njohe nen driten e percaktimit te vendit qe zeme brenda
" ----·
syer rrjedhoje, ajo nuk meton qe te na jape asgje materiale,
nuk rreket te na siguroje asnje lloj rehatie, asnje lloj kamjeje,
ku rasti i Sokratit shfaqet mjaft domethenes ne kete drej-
tim. Per ithtaret dhe idhujtaret e fizikes/fizikes, kjo eshte
nje nga shenjat mete prekshme te padobishmerise se filozofise
ne jeten e njeriut; ndryshe nga shkenca, filozofia nuk kushte-
zohet, as i nenshtrohet frymes pragmatike, mendesise empirike
apo prirjes materialiste qe e sundojne egersisht "horizontin
pasmodernist" te koheve tona, ndonese, si per ironi, qofte
pragmatizmi, qofte empirizmi, qofte materializmi, qe te tre ja-
ne qendrime me se pari filozofike. Pare ne kete drejtim, ne
rast se dote perpiqeshim qe ta shfrytezonim per te zgjidhur
problemin e "me ~;fare duhet te jetojme", lipset thene se
filozofia vertet eshte e padobishme, per aq kohe sa e gjithe sa
ajo meton qe te qarte~oje dhe te zgjidhe ne jeten e njeriut
nuk eshte problemi "me c;:fare", por "si" duhet te jetojme
t68
Hyrje ne· disa probleme filozofike
ne jete, ku gojedhena qe Aristoteli na jep ne faqet e PoUtikes
ne lidhje me Taletin, i njohur nga tradita perendimore si
"i pari filozof', besojme se na shfaqet mete vertete mjaft
don1ethenes ne kete drejtim 5•
Ndonese i parashtruar grosso modo dhe larg te qenit shterues,
i tere kuadri i mesiperm besojme se arrin te na ofroje elisa
prej perceptimeve kryesore qe verejme te shprehen me se
shpeshti ne lidhje me filozofine, duke e shtyre te kaloje, si
rrallehere ne historine e saj, nje stine te eger para-gjykimesh,
per te mos thene edhe nje mori qendrimesh perjashtuese
dhe armiqesore. Ethete kesaj stine nuk verehen ndjeshem
vetem ne vendin tone, ku ne programet e shkollave te mes-
me filozofia u kthye ne lende fakultative, por eel he me gjetke,
ku mendja na shkon vetvetiu te formimi i "Shtabit te Pergji-
thshem te filozofise" (Etats Generaux de la Philosophie), me
1979, kur 1200 filozofe dhe mesues te lendes se filozofise
nga e gjithe bota iu pergjigjen pa nje pa ely dhe njezeri thi-
rrjes se Jacques Derrida-se per te protestuar perpara parla-
mentit francez, i cili aso ditesh kishte miratuar nje ligj qe i
'Krh. Aristoteli, Politika A II, 1259a9. Ne kete pjese, Aristoteli na
jep nje gojedhene ne lidhje me Taletin: "Ndersa gjindja e qortonte
dhe e vinte ne loje per shkak te varferise, duke i vene ne dukje se fi-
lozofia nuk kishte kurrfare dobie, thuhet se, mbasi verejti permes
qt'tntimit te levizjes se trupave qiellore sestina e te vjelave te ullirit ate
vit dote ishin te mbara, Taleti mblodhi elisa para gjate dimrit dhe te
gjithe punishtet e ullirit ne ishullin e Hios, prane Miletit, i mori me
nje qim mjaft te ulet, pasi askush s'ia vinte veshin. Sakaq, kur mbe-
rriti koha e te vjelave, pari njc clyndje te njerezve qc kishin nevojc te
ngutshme te perpunonin ullinjte e vjele; atehere, Taleti i leshoi me
qira me nje <;:mim shume mete larte dhe arriti tc nxjerre fitime te
majme, duke i treguar gjindjes se nje filozof s' e ka aspak te veshtire te
pasurohet, por thjesht nuk priret nga interesa te kesaj natyre.".
169

(:'kuptim ka e gjithe kjo?
mohonte filozofise te drejten per te qene pjese e program it
te shkollave te mesme te territorit te Republikes Franceze 6 ,
duke sjelle ne kujtesen e shumekujt dekretin perandorak
me te cilin Justiniani urdheroi ne vitin 529 pas Krishtit
ndalimin e mesimdhenies se filozofise ne shkollat e Athines,
a ndoshta gjyqin dhe fund in tragjik te Sokratit. Te veshtruar
ne thelb e tyre, mes rastit te vend it tone, dhe rastit te Fran-
ces, ndryshimet jane thjesht dhe vetem te natyres "permaso-
re", po "zhunnuese", si~ mund te shprehej me ironi ndo-
kush; shprehimisht ketu, ndersa ne vend in tone nje vendim
i tille u kalua ne heshtje te plote nga ana e mesuesve te len-
des se filozofise (~eshtje oportunizmash politike apo "impe-
rativesh hipotetike", dote ishte shprehur Kant-i), ne rastin
e Frances, vendimi i parlamentit njohu nje jehone te fuqish-
me nderkombetare per shkak te forces se kunderpergjigjes,
shtrirjes dhe shkalles se saj dhe, natyrisht, edhe njerezve qe
u vendosen ne krye te saj, te cilet, pavaresisht se, kush me
shu me e kush me pak, kishin kohe qe gezonin tashme nje
status dhe pozicion te rendesishem ne gjirin e shoqerive
ku jetonin dhe punonin, arriten te gjenin forcen dhe kura-
jen e duhur per te hedhur pas kraheve oportunizmat dhe
qendrimet hipokrite ndaj vendimeve te kesaj apo asaj qeve-
rie apo force politike, dhe u bashkuan ne nje ze te vetem
6 Nje pervoje te rille Jacques Derrida na e ka lene te deshmuar ne fa-
qet e ne nje veper me titull mjaft domethenes: Du droit aIa philosofJhie
- Rreth te drejtes si! filozofise -, pjesa e pare e te ciles mbart nje titull ver-
tet sfidues: Qui a peur de Ia philosophic?- Kush lw /1-ike nga filozofia?-
Ed. Galilee, Paris 1990, fq. 106 et passim.
170
..
Hytjc 11e· disa probleme filozofikc
ne mbrojtje te te drejtes se filozofise per te ekzistuar si e ti-
lle, e cila perkonte ne thelb edhe mete drejten e tyre per te
ekzistuar si filozofe.
Duke mbajtur parasysh teresa parashtruam me siper, pyetja
qe shtrohet krejt natyrshem, eshte: ne qoft:e se gjerat shfaqen
kesisoj; nese stina qe po kalon filozofia nuk eshte aspak e
mbare, atehere, perse iu futem punes per ta sjelle ne shqip
kete liber te Thomas Nagel-it? Dhe ja tek arritem tek ~eshtja
e ngritur diku ne fillim te ketij shkrimi shoqerues; me
konkretisht, tek perligjja e ketij botimi, e cila qendron ne
thelb e nderlidhur mete drejten qe ka filozofia per te ekzis-
tuar si e til/c.
Te shumta jane arsyet qe na shtyjne te shprehemi ___....,,._,,.,
se filozofia
meriton dhe duhet te gezoje te drejten per te ekzistuar si e
tille. Me se pari, sepse ajo eshte pjese e natyres t:;~~-;J;;r~zore,
~~--.
nje nga elementet dallues mes qenieve njerezore dhe pjeses
tjeter te gjallesave, ku fjalet tashme te famshme mete cilat
Aristoteli e nis Metafiziken, besojme se shprehin shume~ka
ne kete drejtim: "<:;do njeri, nisur nga vete natyra qe shfaq,
lind me deshiren per te njohur". <:;dote thote kjo?- Shpre-
himisht kete: te gjithe njerezit, edhe ata qe shprehen kunder
filozofise, jane filozofe; se ndryshimi mes tyre dhe atyre qe
merren me filozofi per shkak tete qenit te "punesuar" ne
nje institucion akademik qendron me se pari ne faktin se
te paret jane te pavetedijshem per kete, pavaresisht se ne
nje menyre apo tjetren jane "aktore" te saj, se u qellon me
se nje here t'i jepen te menduarit filozofik, apo te ndalen
rreth ~eshtjesh a problemesh qe ngerthen ne vetvete kjo
I 71

C::'kuptim ka e gjithe kjo?
forme e vet;ante e te menduarit 7• Pare nekete drejtim, ky
7 Ne kete drejtim, nder qendrimet e shprehura me afer ne kohe, vlen
te permcndim ato te K. R. Popper-it ne How I See Philosophy (per-
fshire ne: Philosophy in Britain Today, ed. S. E. Shanker, Croom
Helm., London 1986), sipas te cilit "te gjithe njerezit, burra dhe gra,
jane filozofe, pavaresisht se kush me shu me dhe kush me pak" (fq.
198), apo se "te gjithe njerezit jane filozofe, per aq sa, ne nje forme
apo tjetren, te gjithe mbajne nje qendrim te caktuar ndaj jetes dhe
vdekjes" (fq. 21l); a tote]. R. Bambrough-it ne Question of Time
(idem), sipas te cilit filozofia lindi nga nje "bashkebisedim gjithepelfshi-
res i njerezimit", tek i cili, madje, "duhette kthehet" (fq. 65), dhe se
"mendimtaret dhe shkrimtaret gjeniale- syresh te lartesise se Platonit
dhe Wittgenstein-it, te Shakespeare-it dhe Tolstoit- nuk bejne tjeter
perpos se ate qe bejme dhe na duhet te bejme ne te gjithe; i vetmi
ndryshim eshte se personalitctet e lartesise ne t)ale e kryejne nje gje te
tille ne nje nivel, cilesi, thellcsi dhe me nje force shu me mete mad he"
(fq. 60); ato te K. Jaspers-it ne Way to Wisdom: An Introduction to
Philosophy (Tr. by Ralph Manheim; Yale University Press, New Ha-
ven & London 1954), sipas te cilit "Natyra jone njerezore, fati yne,
pervoja jone jane me se te mjaftueshme per te shprehur a diskutuar
rreth pikepamjeve filozofike" (fq. 8), se "te menduarit filozofik lipset
te buroje gjithnje nga krijimtaria e lire e njeriur", se "<;do njeri du-
het t'i jepet kesaj forme tete menduarit me se pari pervetveten" (fq.
9), se "njc deftues befasues te prirjes se lindur tc njeriut per t'iu dhe-
ne te menduarit filozofik e vcrejmc me se shpeshti te pyetjet qc ngrene
vazhdimisht femijet" (ibidem), per te arritur me pas ne perfundimin
se "te menduarit filozofik shfaqet vertcte i pashmangshem" se '\:eshtja
qe sbtrohet ne kesi rastesh lidhct me gjasat nesc te menduarit filozofik
levrohet ne nje menyre te ndergjegjshme apo te pandergjegjshme, ne
menyre te arrirc apo te paarrire, ne menyre te qarte apo te paqar-
tc", dhe se "c;:dokush qe perpiqet ta hedhe poshte site panevojshem
te menduarit filozofik, ne ti! vertete nuk ben asgjc tjeter perpos se
levron ate ne menyre te pandergjegjshme." (fq. I 1-12); ato te E.
Craig-ut ne Philosophy: A Very Short Introduction (perkth. shqip nga
Shpetim Doda, Ide~m. Tirane 2007), sipas te cilit "<;:clokusb ... , ne
nje menyre a tjetren eshte tashme fi!ozof. Pothuajse te gjithe jemi
deri diku filozofe, clhc kjo per aq sate gjitbe kcmi elisa vlera permes
cll1.e ne baze tete cilavc e jetojme jeten (apo ndoshta na pe!qen te be-
172
•
Hyrje ui:" disa prob1eme filozofike
liber i Thomas Nagel-it qe poi sjellim sot ne dore lexuesit
shqipfoles mund te ndihmoje jo pak ne vetedijesimin e le-
xuesit per te qenit nje "filozof', nje qenie (apo "substance",
do te shprehej Descartes-i) "qe mendon", duke e ndergjegje-
suar nderka:q rreth faktit se t'i mohosh filozofise te drejten
per te ekzistuar si e tille perkon ne thelb me mohimin e te
drejtes qe ka per te ekzistuar si e tille nje pjese e rendesishme
dhe thelbesore e natyt·es tone njerezore; me konkretisht,
ajo pjese qe njihet si te menduarit, ku fjalet e Blaise Pascal-it
na shfaqen mjaft domethenese ne kete drejtim, kur shpre-
het: "Mendimi perben madheshtine e qenies njerezore ...
Dote mund ta konceptoja fare lehte nje njeri pa duar, ke-
mbe, koke (pasi vetem pervoja na meson se koka eshte me
e nevojshme se kembet). Porse, do ta kisha vertet te pamun-
dur te konceptoja njeriun pa mendim: do te ishte thjesht
nje gur apo perbindesh ... Njeriu nuk eshte tjeter vetyse nje
sojme se eshte kesisoj, apo ndihemi parehatshcm kur verejme sc nuk
eshte kesisoj)", se "dashur pa dasbur, ne nje menyre apo ne njc tjeter,
shu me prej nesh, madje, edhe ata qe s'vramenden asfare per te tilla <;e-
shtje, kane nje varg pergjigjesh ne lidhje me ely nga pyctjet me the-
melore rreth te cilave boshtohct mendimi filozofik dhc, me kon-
kretisht: r,:{are duhct te bejme? dhe, c;fare ekziston?", arsye per te cilen
"eshte skajshmerisht e veshtire ta shmangesh filozofine, madje, kjo
vlcn edhe ne ato raste kur pcrpjekja per ta shmangur eshte e qellimsh-
me dhe me vctedije te plote." (fq. 7-8). Ne kete drejtim shkon edhe ky
liber i Thomas Nagel-it, <;:ka e hasim te shtruar qarte edhe ne Hyrje,
kur shprehet se "lcnda e pare e persiatjeve filozofike nuk na mberrin
nga shkrimet e te shkuares, por drejtpersedrejti nga vete bota ne te
cilen jetojme, si dhc nga marredheniet qe kemi arritur te ngerthejme
mete. Kjo eshte arsyeja perse te tilla <;:eshtje vijojne te buthtojne va-
zhdimisht cdhe ne mendjen e atyrc njerezve qe kurre s'kane lexuar
gjesend rreth tyre." (fq. 6).
173
 C::'kuptim ka e gjithe kjo?

degez, me e brishta e natyres, porse ai eshte nje degez qe

mendon. Nuk eshte e nevojshme qe mbare universi te mble-
dhe ku i ka e ku s'i ka tere fuqite e tisj per ta shkermoqur
a per ta thyer me dysh: mjafton vetem pak avull, vetem nje
pike uje, per ta larguar nga kjo jete. Por edhe ne rast se uni-
versi do ta shkermoqte apo do ta thyente me dysh, serishmi
njeriu dote vijonte te shfaqej shume here me fisnik sesa
ajo force qe do ta largonte nga jeta, dhe kjo per nje arsye
me se te thjeshte: njeriu e di se po largobet nga jeta, nderko-
he qe universi, pavaresisht JJ.erparesive qe ka ndaj njeriut,
ky univers nuk eli asgje prej gjeje. I tete dinjiteti yne qen-
~--~~ ....···---····~·
dron, pra, tek te menduarit. Dhe pikerisht ketu lipset t'i
-···---··--··
perqendrojme te gjitha forcat tona, dhe jo tek hapesira
~'Po1<o11eZfiJa.i:Ta~ ~:·~-CiTaril.l1:r~·ni:ikdo te jerni negjendie qe
t'i ~bl.ishl!r1i1do11jeher~. Le te perpiqemi, pra, t'i jepemi
si(~~1i~ffe=ii:·~l~.cf~t~i~rt: ky eshte ~dlle parimimbi te cilin
Dg}jh~u~r~ .~ti.ka . e is:t~L~.
Ne qofte se ky liber i Thomas Nagel-it dote arrinte te kontri-
buonte sadopak ne kete drejtim, atehere, jo vetem botimi
i tij ne shqip dote shfaqej me se i perligjur, por edhe puna
e perkthyesit dote merrte shperblimin e shpresuar.

Arben Haxhiymeri

8 Blaise Pascal, Pcnsees, cd. Gallimard, Paris 1976, fq.ll56-1157.

174