Professional Documents
Culture Documents
INDONA ROPUI
CHATUAN KRISTIAN THURINA INHNIALNA
Ellen G. White
Printed at
OFFSET ART PRINTER
73, ELLIOT ROAD, CALCUTTA-16
Published by
Mizo Conference of Seventh-day Adventists
Seventh-day Tlâng, Vaivakâwn.
P.O. Box 097, Aizâwl 796 001, Mizoram
THUHMATHEH
(iii)
(iv) INDONA ROPUI
(v)
(vi) INDONA ROPUI
K
hawvêla sualna a lo luh Thianghlim thâwk khuma inpuan
hmâ chuan, Adama chhuahnate chu thâwk khum
khân a Siamtu nên in- lehkhabuah chuan ziak luh an ni
hmatawna inbiak pawh theihna a ta a ni. Mosia, thil siam leh dân
nei a; mahse bawhchhiatna thu ziaktu a\anga Johana,
avânga Pathian a\anga amah ngei Chanchin |ha thu dik khûn tak
a intihhran hnu erawh chuan, he mai ziaktu hun thleng- kum sâng
ham\hatna sâng tak mai hi mihring khat leh zaruk chhûng zet chu he
hnênah phalsak a ni ta lo a ni. Pathian thu ziakna hna hi
Mahse tlanna remruat avângin, chhunzawm zêl a ni a.
leia mi chêngten vân an zawm leh Bible chuan Pathian chu
theihna kawng chu, hawn a ni leh Bible siamtu a ni tih min
ta a. Pathian chuan A Thlarauvin kawhhmuh a; mahse mihring kuta
mihringte chu a pâwlin, vân ênna ziak an ni a; a bu hrang hranga
chu, a rawngbâwltu tûra Pathianin \awng hmandân hrang hrangte
a thlante hnêna puang chhuakin hian ziaktu hrang hrangte
khawvêl hnênah a pe a ni. khawsakzia an târlang a. Thutak
“Thlarau Thianghlim tirhin, puan chhuaha awm zawng zawng
Pathian hnên ata an sawi hi “Pathian thâwk khuma pêk”
zâwk \ hîn a ni,” (2 Petera an ni a (2 Timothea 3:16);
1:21). Khawvêl siam a\anga mahse mihring \awnga puan
kum sânghnih zangâ chhûng chhuah an ni. Finnaa khat chuan
chuan, Pathian inpuan chhuahna A Thlarau Thianghlim hmangin a
chu ziakin a a awm rih lo. Pathian rawngbâwltute rilru leh
hnên a\anga zirtîrna dawngtute ngaihtuahna a han tihvârsak a.
chuan, an thil dawn chu midangte Mumangte leh inlârnate, entîrnate
hnênah an hrilh chhâwng a, leh chhin-chhiahnate a pe a,
chhuan lo awm chho zêlah, pâten chutianga thutak an hnêna puan
an fâte, an fâten fa lehte an hrilh chhuah lo dawngtute chuan, an
chhâwng zêl mai a ni. Mosia hun rilrua puan chhuaha lo awm tate
a\ang khân Pathian thute chu ziak chu mihring \awnga ziakin
a ni \an chauh va. Thlarau lehkhabuah an siam ta a ni.
(vii)
(viii) INDONA ROPUI
lo fiah rawh u; thu hriltu der mîte awmtîr hi, Setana remruatna
tam tak khawvêlah an lo pakhat a ni.
chhuah tâk avângin,” (1
Pathian thu nên inmilin
Johana 4:1) a ti a. Isaia chuan,
Chanchin \ha puan a nih hun
“Dân thu leh Hriattîrna Thu
chhûng zawng chu Pathian
chu râwn tûr a ni. Chu mi thu
Thlarau chuan a hna chu a thawk
ang zêla an sawi loh chuan an
mahniah êng a awm lo a ni,” dâwn a ni. Thuthlung Hlui leh
(Isaia 8:20) tiin a puang a. Thuthlung Thara Pathian lehkha
thute hi pêk a nih hun lai zawng
Thlarau tihvâra awma
khân, Pathian thua ziak tûr
inchhâlin, Pathian thua kaih-
Pathian inpuan chhuahna bâkah,
hruaina tam zâwk kan mamawh
Thlarau Thianghlim chuan mimal
tawh lo a ni tiin kal sual pâwlte
thinlung tiêng tûra hna thawh leh,
chuan Thlarau Thianghlim
a pâwlna chu a titâwp chuang lo.
hnathawh chungah hian
Pathian Lehkha Thuah chuang
tihmualphona an thlen a. An
vek lo mah se mîten Thlarau
ngaihdân chu, Pathian awa
Thianghlim hruaia vaulâwkna te,
pawmin an inkaihhruaitîr a.
zilhna te, thurâwn te, zirtîrnate an
Mahse anmahni kaihruaitu thlarau
dawn thu Bible ngei pawh hian a
chu Pathian Thlarau a ni lo.
Pathian thu ngaihsak lova sawi chhuak a. Hun hrang hranga
hetianga ngaihdân zuina hian, zâwlneite leh an thusawi
buaina, bumna leh chhiatnaah a chhinchhiaha awm miah si lo
hruai thei a ni. Ramhuai thil chungchângte pawh sawi lan a ni
ruahman tihhmasawnna tûra a. Chutiang ang bawk chuan,
rawngbâwlna lek a ni. Thlarau Pathian Lehkhabute ziak zawh a
Thianghlim rawngbâwlna hi nih hnuah pawh Thlarau
Pathian kohhran tân hian a Thianghlim chuan, Pathian fâte
mamawh tlat mai a, firfiak leh hnênah ênna te, vaukhânna te,
âtchilhna dik lo, Thlarau thlamuannate pein a hna chu a
Thianghlim hnathawh sâwta, thawk zui zêl a ni.
Amah LALPA ngeiin mi a pêk Isua chuan A zirtîrte hnênah
chakna bul ngaihthah tûra Pathian hetiang hian a tiam a:
THUHMAHRUAI (xi)
“Thlamuantu,Thlarau Thiang- Efesi khuaa ringtu tân, tirhkoh
hlim, Pain ka hminga a rawn chuan, “Kan LALPA Isua Krista
tirh tûr khân, chu mi chuan Pathian, ropuina Pa chuan,
engkim a zirtîr ang che u a, in amah hriatna kawngah finna
hnêna ka sawi zawng zawng leh hriat chiantîrna thlarau a
apiang a hriat chhuahtîr leh pêk theihna tûr che uin... in
ang che u,” (Johana 14:26). thinlung mitte tihvâra lo
“Amah, Thlarau dik tak chu, awmin, amâ kohna beiseina te,
a lo thlen hun chuan, thutak mi thianghlimhovah chuan a ro
zawng zawngah chuan a hruai luah tûr ropui ngahzia te,”
lût ang che u... thil lo thleng (Efesi 1:17-19) an chan theihna
tûrte pawh a hriattîr ang che tûrin a \awng\aisak a. Pathian
u,” (Johana 16:13). Pathian Thlarau Thianghlim rawngbâwlna
Lehkha thu chuan, hêng chu, Pathian thu thianghlim thu
thutiamte hi zirtîrte hun lai mai thûk leh thu rilte an hriatthiamna
atân ni lovin, Krista kohhran eng tûrin leh an rilrute a hawnsak
hun lai atân pawh a ni tih thu theihna tûrin a ni, chu malsâwmna
chiang takin min zirtîr a. chu Paula hian Efesi kohhran tân
Chhandamtu chuan, “Kei a dîlsak ni.
kumkhuain, khawvêl tâwp Pentikost nia Pathian Thlarau
thleng pawhin, in hnênah ka Thianghlim mak tak maia a rawn
awm zêl ang,” tiin a tiam a lan hnuah, Petera chuan mipuite
(Matthaia 28:20). Paula ngeiin chu, an sualte ngaihdam nân, Krista
Thlarau thilpêkte leh inlârnate hi, hminga baptisma chang \heuh tûrin
“Rinna leh Pathian Fapa a fuih a: “Tichuan, Thlarau
hriatna kawngah chuan Thianghlim pêk hi in hmu ang.
thukhat vuaa, puitlinga, Krista A tiam kha nangni tân pawh, in
famkimna lenzia tluka kan zaa fâte tân pawh, hla taka mi zawng
kan lo awm hmâ loh zawng, zawng tân leh, L ALPA kan
rawngbâwl hna thawk tûra mi Pathianin a hnêna a koh
thianghlimte tihfamkim nân apiangte tân a ni e,” tiin a sawi a
Krista taksa siam \ha tûrin,” (Tirhkohte 2:38, 39).
kohhran chu pe zêl tûrin a sawi a LALPA ni ropui taka thil lo
(Efesi 4:12, 13). thleng tûr nêna inzawm chiahin,
(xii) INDONA ROPUI
Pathian hnam thlanten Isua chu an duh lohva, an khenbeh avângin, an sual
man an tawrh chu Pathianin a phal a ni.
BUNG 1
JERUSALEM TIHCHHIATNA
TIHCHHIATNA
(THE DESTRUCTION OF JERUSALEM)
A
w, nang lul hian tûn chhûng hian thlamuanna tûr thu hi lo hre
teh hrâm la! nimahsela tûnah zawng i hmuh loh nân a inthup
tawh si a. I râlten i vêlin lei kulh an siam ang a, an hual ang
chia, i vêlin chhuah theih lohvin an awm hnan ang chia, i chhûnga i
fanaute, nangmah nên leiah an paih vak ang che, i chhûnga lung intiang
rêng rêng an zuah lo vang; an fan lai che i hriat loh avângin chutiang
nîte chu i chungah a lo la thleng ang,” (Luka 19:42-44).
Oliv Tlâng chhîp a\angin Isuan Jerusalem khua a zuk thlîr a; a
mawiin a râlmuang hlê a. Kalhlên Kût lai a ni a, ram tin a\angin an
Kût ropui hmang tûrin Jakoba thlahte an lo kal khâwm a. Huan leh
grêp huan, leh Kûtnaa lo kalten awihpang hring dupa puan in an zâr
thliahna chunglamah tlâng te, in ropui tak takte leh Israel khawpui
Kulh ropuite chu an lang lurh maia. Hmâkhawsâng lal zai thiamin
“A sânzia mawi tak, khawvêl zawng zawng hlimna chu Zion tlâng
chu a ni .... Lal ropui tak khawpui chu,” (Sâm 48:2) tia hla a sak
laia Pathian duhsakna azâra thlamuanga a awm lai ang renga
thlamuang leh, hmêl\haa inhriain, Zion fanu chuan chapo takin,
“Lalnuah ka \hu, lungngaihnain min khawih phâk lo,” a ti a ni ta ve
ang. Temple ropui tak chu chiang takin a zuk hmuh theih a. Ni tla
tûrin a sailungvâr bang vûr anga vâr chu a han chhun a, rangkachak
kawngkâ a\angin in sângte leh in chhîp zumte chu a tle sûr mai bawk
a. “Sawisêl bova mawi” Judate chhuan tawlawl a ni. He in ropui
thlîrin Israel fa tuin nge hlimpui lo vang, tuin nge chhuang lo vang?
Mahse Isua rilruah chuan thil dang daih a awm. “A thlen dâwn
ruaiin khua chu a hmu a, a \ah chhan a,” (Luka 19:41). Isua lâwmin
mipuite chu an hlim êm êm a, tûm kau chawiin Israel lalber hnênah
“Hossana” tia mipuite hlim au thâwm chuan a vêl tlângte a khâwk
rum rum a; mahse, khawvêl Tlantu chu tûmâ hriatpui phâk loh
17
18 INDONA ROPUI
hliau hliau a. Grêp hrui amah ngeiin a phun chhandam tûr chuan a
chau ngai lo.
Kum thum lai ênna leh ropuina LALPA chu a mite zîngah a awm
a, thil \ha tiin a vâk vêl a, ramhuai mante tidamin, sal tângte
chhuahtîrin, mitdel mit tivârin, kebaite kea kaltîrin, bengngawngte
tidamin, phârte tithianghlimin, mitthite kaithovin, leh pachhiate hnênah
chanchin \hate a hrilh \hîn a (Matthaia 11:5; Luka 4:18; Tirhkohte
10:38). Mi lian leh mi chhia thlei bîk a nei lo a, a thu lâwmawm
chu, “Nangni thawk rim leh phurrit phur zawng zawngte u, ka hnênah
lo kal ula, keiman ka chawlhtîr ang che u,” tih a ni (Matthaia 11:28).
A \hatna chu sualin an thungrûl a, a hmangaihna chu huatnain
an thungrûl a, (Sâm 109:5) mahsela a rawn kal chhan zahngaihna
thiltih chu a vuan tlat a. A \hatna zawngtute chu an hlawhchham
ngai lo. In leh lo a nei lo a, mi vâkvai, mite hmuhsit leh rethei a ni a;
mahse mi lungngaite a hnêm a, an mamawh engkim a tihsak a, nunna
thilpêk chang ve tûrin mite a sâwm \hîn. A zahngaihna fâwn vêl, mi
thinlung sakten an hnâwl kîr chu, khawngaihna lian zâwk leh
hmangaihna sawi sên lohin a ûm kîr leh \hîn. Mahsela Israel chuan
a \anpuitu neih chhun leh a \hian \ha ber chu a duh lo va. Hmangaihna
nêna a thathawhnate an hmusit a, a remruatte an dodâl a, an him
theihna thu a sawite an nuihzat a.
Beiseina leh ngaihdamna dâr chu a lo inher liam tual tual a.
Pathian thinurna no, rei tak lo ruak tawh kha a lo khat telh telh a.
Helna leh tlûksanna chhûng zawng zawnga chhûm zîng kha tûnah
chuan chungpikna khawdur a lo ni ta a, he mite chungah hian a lo
sûr \êp a ni. An boralna lo thleng tûr a\anga chhandam theitu lah
kha an hnuchhawn a, an deu a, an hnawt chhuak a, reilo têa khenbeh
tûr a ni ta si a. Krista chu Kalvari krawsa khai kâna a awm ve leh
Israelte chu Pathian malsâwm leh duhsak bîk hnam an nihna kha a
tâwp ve dâwn a ni. Mihring pakhat nun chân pawh hi chhiat tawhna
khawvêl ro zawng zawng pawhin a hen loh a ni a, Kristan Jerusalem
a han en chuan, khawpui pum boralna, hnam pum boralna chu a
hmu tlang vek a, chu khawpui leh hnam chu Pathian thlan leh a ro
hlû a nih nghe nghe \hin kha.
JERUSALEM TIHCHHIATNA 21
thih hnihna tuar tûrte chuan thu dik thu chu an ngaithla duh lo vang.
Mitdelna râpthlâk leh hleihluak duhna mak a va ni ta em!
Kalhlên Kût hmâ ni hnihah Isuan Temple a chhuahsan a, hei hi
Temple a chhuahsanna hnuhnûng ber a ni ta. Juda hotute an vervêkna
avângin a hau a; Oliv Tlângah a zirtîrte hruaiin a va kal leh a, khawpui
lan theihna tlâng pang hlobet zîngah an \hu a, kulh te, in ropui te leh
in sângte an han thlîr leh a. Temple ropui, mawina lallukhum, tlâng
thianghlima ding vâr vû chu an han thlîr leh a.
A hmâ kum sâng khat laiah khân, Fakna Hla satu chuan
Pathianin Israelte a duat bîk a, A In thianghlim, Amâ chênna ngeia
a lo hman thu chu a lo chawimawi tawh a. “Salem-ah chuan a
bâwktê chu a awm a, tin, amâ awmna chu Zion-ah a awm a.” “Juda
hnam chu a thlang ta zâwk a, A hmangaih Zion Tlâng chu,” (Sâm
76:2; 78:68, 69). Temple hmasa an sak lai kha Israel hnam hausak
lai tak a ni a. Lal Davida khân hmanraw tam tak a lo chhêk khâwl
a, a sak dân tûr pawh Pathian ruat a ni (1 Chronicles 28:12, 19).
Israel lalte zînga fing ber Solomonan a puitlin ta a. He Temple hi
chutih laia khawvêl in ropui ber a ni. Mahse Pathianin zâwlnei Hagaia
kâah, “He in ropuina hnuhnûng zâwk hi a hmasa ai khân a nasa
zâwk ang.” “Hnam tinrêng ka tinghîng ang a, hnam tinrêng thil
duhzâwngte chu a lo thleng ang a, he in hi ropuinain ka tikhat ang,
Sipaihote LALPA chuan a ti,” a lo ti tawh a (Haggaia 2:9,7).
Nebukadnezzara’n Temple a tihchhiat kha Isua pian hmâ kum
500 vêlah Babulon sal tâng lo kîr lehte khân an han sa \ha leh a.
Chutih lai chuan pitar putar Solomona Temple ropuizia hmute an la
dam a, a lungphûm an han phûm chuan, a hmâa mi anga a ropui tâk
loh avângin an \ap a. Mite rilru chu zâwlnei hian a sawi chiang hle.
“He in hi a hmâa a ropui lai hmu in zîngah tunge la awm? Tûnah
hian eng angin nge in hmuh le? In mithmuhah eng tham mah a ni lo
lâwm ni?” (Hagaia 2:3; Ezra 3:12). Chutichung chuan a hmasa
ropuina aiin a hnuhnûng ropuina chu a nasa dâwn tia tiam a ni.
Ropui lamah chuan Temple hnuhnûng hian a hmasa chu a tluk
24 INDONA ROPUI
(Marka 13:1).
Hemi thu Isuan a chhân dân chuan thin a \hâwng hlê, “Tih tak
meuhvin ka hrilh a che u, tihchim lohva lung intiang rêng rêng hetah
a awm lo vang,” (Matthia 24:2).
Zirtîrte hian Jerusalem chhiatna leh Isua lo kal lehna, tisa hmuh
theiha ropui taka khawvêl ro a rêl a, Juda sim duh lote a hrem a,
Romho nghâwngkawl a\anga a chhuahtîr tûrte nên zaikhatah an ngai
fo va. LALPA chuan, ka lo kal leh ang, tiin a hrilh rêng a. Chuvângin
Jerusalem chungchâng thu ngaihtuahna a sawiin, an rilru chuan a lo
kal lehna a ngaihtuah nghal a; tichuan Oliv Tlânga an \hut ho lai
chuan an zâwt ta a, “Chûng chu engtikah nge a lo awm ang? I lo
kal lehna leh khawvêl tâwpna chhinchhiahna chu engnge ni ang? min
hrilh rawh,” an ti a (Matthaia 24:3).
Thil lo awm thuai tûr chu zirtîrte hriat loh tûra thuhrûk a ni hlauh
va. Hetih lai hian pahnih chiang takin hre teh sela: Chhandamtu
tuarna leh a thihna, leh an khawpui leh Temple tihchhiatna; an va
thlabâr dâwn êm! Isuan hun tâwp hmâa thil lo awm tûrte chu a
tlângpui chauh a hrilh a. A thu awmzia chu an la dawngsawng thiam
mang lo va; mahse a miten an mamawh hunah a zirtîrna thu awmzia
chu hriattîr an la ni ang. A hrilhhâwkna hian awmze thuah hnih a nei
a. Jerusalem chhiatna a sawi hi khawvêl tâwpa thil râpthlâk lo thleng
tûr entîr lâwkna pawh a ni.
Juda tihmawhho chungchâng thua ngaihtuahna lo thleng tûr thu
chu Isuan a zirtîrte hnênah a puang a; an Messia an duh lohva an
khenbeh leh nghâl avânga phuba lâkna lo thleng tûrte hi chu a hrilh
ngun lehzual a. Boralna tak tak lo thlen hmâa hai rual lohva
chhinchhiahna lo awm tûr leh chumi dâr hlauhawm chu chawp leh
chilha a lo thlen tûr pawh a hrilh a. Chuvângin Isuan a hnung zuitute
hnênah, “Ti\iautu tenawm, zâwlnei Daniela sawia kha, hmun
thianghlima dinga in hmuh hunah chuan, (a chhiar apiangin a awmzia
hre rawh se), Judai rama awmte chu tlângah tlan bo rawh se,” a ti a
(Matthaia 24:15,16; Luka 21:20,21). Rom sorkâr chhinchhiahna
puan zâr Hmun thianghlima phun a nih hun chuan, chu hmun thianghlim
26 INDONA ROPUI
chu khawpui kulh a\anga thui fê va lawr a ni a, Isua zirtîrte chu him
nân an tlân bo vat tûr a ni. He chhinchhiahna an hmuh veleh himna
duhte chu an muangchâng tûr a ni lo. Jerusalem leh Judai ram pumah
te tlânchhiatna chhinchhiahna hi awih nghâl tûr a ni. In chunga awmte
chu, an ro \ha ber chuh tûr pawh ni se in chhûngah an lût nghâl tûr
a ni lo va. Lo leh grep huana hnathawkte chuan, a lum avânga an
kawr \henkhat an hliha an dah \hatte chuh tûr pawhin an kal tûr a ni
hek lo. Mitkhap kâr khat pawh an muangchâng tûr a ni lo. Chuti lo
chu chhiatna chuan a rawn nang hman hlauh dah ang e.
Heroda lal lai khân Jerusalem chu nasa taka cheimawi a nih
bâkah, kulhte leh kulhbîngte leh râlvên bûkte tam tak sak belha
tihrinawm a ni a, tihchhiat rual lohva ngaih a ni. Hetih lai taka chhiatna
sawitu chu, Nova ang deuhva mi âa ngaih a ni ngei ang. Mahse
Krista chuan, “Lei leh vân a ral ang a, ka thu erawh chu a ral lo
vang,” a ti a (Matthaia 24:35). A sualna avângin Jerusalem chungah
thinurna ruat a ni a, a rin duh lohna leh a luhlulna chuan a chhiatna
chu ni chhuak anga khêl lovin a thlen dâwn a ni.
LALPA chuan zâwlnei Mika kâ-ah, “Nangni Jakobho chhûngkaw
hotute leh Israel chhûngkaw rorêltu, rorêlna dik tena, dikna tinrêng
tiletlingtute u, hei hi ngaithla ula, ka ngên a che u. Zion chu thisenin
an sa a, Jerusalem chu khawlohnain. Chumia hotute chuan thamna
beiseiin ro an rêl a, chumia puithiamte chuan hlawh beiseiin an zirtîr
a, chumia zâwlneite chuan tangka beiseiin ai an en a ni: chuti chung
pawhin, LALPA chu kan zîngah a awm lo em ni? Thil \ha lo kan
chungah a lo thleng lo vang, tiin LALPA chungah an innghat a ni,”
(Mika 3:9-11).
Hêng thute hian Jerusalem khuaa chêngten fel an intihzia leh an
khawloh sizia chiang takin a tilang. Pathian Dân thute akip akawia
zâwmah an inchhâl a; a Dân pawimawh bulpui chu an bawhchhe si.
Krista thianghlimna leh a rilru faina chuan an khawlohnate a han
tihlan avângin amah chu an hua a; anmahni sualna avânga an chunga
buaina lo thleng zawng zawng chu Krista avâng hi a ni an ti a. Mi
thianghlim sualna nei lo a nih chu an hre êm êm a; mahsela an hnam
JERUSALEM TIHCHHIATNA 27
pum him nân amah tihhlum chu a \ûl an ti a. Juda hotute chuan,
“Hetianga kan thlahthlam chuan mi zawng zawngin amah an ring
ang a, tin, Roma mite an lo kal ang a, kan hmun leh kan chite hi min
lâksak ang,” an ti a (Johana 11:48). Krista an tihhlum chuan hnam
chak leh inthurual an ni leh thei ang tiin an ngai a, an puithiam lalin
hnam pum boral ai chuan mi pakhat thih a \ha a tih kha an rem tihpui
a.
Chutiang chuan Judate chuan Zion chu thisenin an sa a, Jerusa-
lem chu khawlohnain (Mika 3:10). An sualnate a zilh \hin avângin
Chhandamtu chu an that a; mahse fel an intih êm avângin Pathian
duhsak hnamah an la inngai ta cheu va, LALPA chuan an hmêlmate
lakah a chhanhim mai an ring a ni. Zâwlnei chuan, “Chuvângin Zion
chu, nangmahni avâng chuan, lo anga leh a ni ang a, Jerusalem chu
thil chhe awm khâwm a ni ang a, biak in awmna tlâng chu ramhnuai
hmun sâng ang a ni ang,” (Mika 3:12) a lo ti a ni.
Isuan Jerusalem chhiat thu a sawi a\anga kum sawmli lai chu
Pathianin Jerusalem leh Juda hnam chunga a rorêlna chu a han
thlen lo va. A fapa thattu leh A chanchin \ha duh lotute chunga
Pathian dawh theihzia chu a mak a ni. Theipui rah ve duh lo kha
Pathianin Judate a sawisak dân tûr entîrna a ni. Thupêk chu pêk
a ni ta a, “Kit rawh; engati nge hmun pawh awha a awm reng ni?”
(Luka 13:7). Mahse Pathian zahngai thei chuan a la han zuah leh
rih a. Juda mi tam takin Isua nungchang leh a hnathawhte an la
hre lo va. An fate pawhin ngaihthlâkna hun \ha an la nei ve hek lo;
an nu leh pate êng duh loh kha an la hmu ve lo a. Zirtîrte leh an
\huihruaite thusawi a\angin Pathianin an chungah êng a la rawn
thlen ve ang. Hrilhlâwkna lo thlen dikzia, Isua lo pian leh a nun
chhûng thu mai ni lovin, a thihna leh a thawh lehnate an tân hriat
phal a ni ve ang. An nu leh pate sualna avângin, an fate chu thiam
loh chantîr an ni lo va; mahse an nu leh pate thil hmuh leh hriat
zawng zawng leh an thil hmuh belhchhah leh hriat belhchhah an
faten an la hnar tâk zêl chuan, an nu leh pate sualna an \âwmpui a,
an bawhchhiatna no chu an tân tihkhahin a awm ve a ni.
28 INDONA ROPUI
tam tak an lo kal khâwm a. Ei tûr thil an chhêkkhâwlte kha dah \ha
chu ni se, khaw chhûnga mite chuan kum tam an ring thei tûr a ni a.
Mahse pâwl hrang inîtsîkna leh phuba lâk châkna avângin an tichhe
vek a, tûnah chuan \âm namên lo a tla ta. Chhangphut tehkhâwng
khat talent khatin an hralh a. Ril\am chu nâ an ti êm êm mai a; miten
an kawnghren savun te, an pheikhawkte, an phaw khuhna savunte
an \hei châwt châwt mai a. Mi tam tak chu kulh pâwn lama hnim
hnah zawng tûrin zânah an vâk chhuak a, tam tak chu sipaiten an lo
man a, an sawisa hlum a. Thih huama vâk chhuak him taka lokîr
lehte thil rawn hawn kha an lo chhuhsak vek a. Tin, anmahni zînga
hotute ngeiin, ei tûrte an thukru bo emaw tiin, chhuhsakna ngaihtuahin
mi ril\am ve bawkte kha an nghaisa a. Nghaisatute hi ei tûr la nei,
inei thau, an ei tûr neih belhchhah nâna ti mai mai an ni fo.
Mi sâng tam tak \âmna leh hri avângin an thi a. Inhmangaihna
rêng rêng a awm tawh lo; pasalin a nupuia thil a rûksak a, nupuiin a
pasala thil a rûksak a, naupangten pitar putar chaw hmuam lai an kâ
a\angin an phawrh chhuahsak a. Zâwlneiin, “Hmeichhiain.... a nau
hnute hne lai chu a theihnghilh thei em ni?” tia a zawhna khawpui
chhûnga mite chhânna chu, “Lainattu hmeichhiate kut chuan mahni
fate an chhûm a; Ka mipui fanu tihchhiatnaah chuan an chawah an
chang ta e,” (Isaia 49:15; |ah Hla 4:10). Chu lo chu, a hmâ kum
zabi 14 kal ta hrilhlâwkna chu a lo thleng ta a; “In zînga hmeichhe
awm no leh chhia\hate, an chhiat\hat leh awm no avânga lei pawh
rap duh lote chuan an pasal duh tak te, an fanu te, an fapa te, an
pawm lai fa sên leh an fa lo piang tûr te pawh an hmu mawh ang a;
engkim an tlâkchham tawh avângin a rûkin an ei ang; an hualna che
u leh an dan chêpna che u, in hmêlmaten in kulh kawngkâa an dan
chêpna che u avângin,” (Deuteronomi 28:56, 57).
Judate an inpêk thuai theih nân, Rom Sipai hotute chuan an han
tih\haih ta a. Mi inpe duh lo an mante chu an vua a, an sawisa a,
khawpui a\anga hmuh theihah an khêngbet zêl a. Ni tin mi tam tak
hetianga an khenbeh avângin, Jehoshaphat phaizâwl leh Kalvari hmun
32 INDONA ROPUI
chu krawsin a khat tlat a, kal pawh kal hleih theih a ni lo. Pilata
hmâa, “A thisen chu keimahni chungah leh kan fate chungah awm
rawh se,” tia anmahni leh anmahni ânchhia an inlawh kha, râpthlâk
takin an chungah a lo thleng ta a ni (Matthaia 27:25).
Titus-a chuan hêng thil râpthlâk hi tihtâwp a duh a, Jerusalem
pawh a hrehawm râpthlâk tuarna a\anga chhanhim a duh a. Kawr
ruama miruang vûm thûr a hmuhte chu râpthlâk a ti êm êm a. Tem-
ple hi a âtchilh ta emaw tih tûrin Titus-a chuan Temple ropui tak chu
a zuk thlîr vung vung a, “lung pakhat pawh kha khawih suh u,” tiin
thu a zuk pe a. He in, la tûra an beih hmain Juda hotute chu a thlêm
a. “He in thianghlim hi thisenin min tihbawlhhlawh luihtîr lul suh u,”
tiin. Lo kal chhuakin khawi lai hmun dangah pawh rawn do chu ni
se, Rom Sipaite hian Temple tihbawrhbân an tum lo rêng rêng.
Josephusa pawh khân a thiam theih tâwpin a han thlêm ve a,
“Nangmahni leh in khawpui leh Temple him nân rawn inpe mai rawh
u,” a ti a. Mahse ânchhia an lawh a, mihring zînga ngensaktu
hnuhnûng ber, an himna tûr thu sawia a din lai chuan thalin an kâp a.
Judate chuan Pathian fapain a ngenna pawh an lo hnial tawh a, tûna
a thlêma an han thlêm hian a tingawltâwt zual a, a tâwp thlenga \an
an tum ta a ni. Titus-a khân Temple chhanhim tum teh mah se a
hlawhtling lo, a aia mi ropui zâwkin, “lung chunga lung intiang rêng a
awm lo vang,” a lo ti tawh si a.
Juda hruaitute ngawltâwtna leh khawpui chhûnga suahsualna
tinrêng an tihte chuan Rom Sipaite a tithinurin \ihbai awm an ti bawk
a; tichuan Titus-a chuan a siruklaa Temple chu lâk a tum ta ngê ngê
a ni. Mahsela a theih hrâm chuan tihchhiat loh tûr chu a la ti hrâm a;
mahse a thupêk chu a awih hleih theih loh. Zânah a bûk lama a haw
hlânin, Temple-a Judaho awmte khân pâwn lama sipai awmte chu
an han bei thut mai a. Chutia an buai nuai nuai lai chuan sipai pakhatin
hulhliap âwngah meichher a theh lût a, pindan chhûng lam kha sidar
thinga rem vek a ni si a. Hmun Thianghlim vêla pindan kha a alh ta
dur dur mai a. Titus-a leh a General-te an lo tlân chhuak a, mei chu
\helhtîr an tum a, mahse tûman an ngaithla lo. An thinur a
JERUSALEM TIHCHHIATNA 33
Judate luhlulna avângin Rome sipaiten Jerusalem Tempul ropui tak chu an tichhe ta.
JERUSALEM TIHCHHIATNA 35
tlâng a\anga aw thangkhâwk lokîr leh nên a ri nuai nuai mai a. Kulh
tlâng tluana mite rûm leh au thâwm chu a ri vung vung bawk a.
Ril\ama thi \êp tawhte kha an han intiharh a, an inbengkâng a, an
han rûm ve hrâm hrâm \hîn a.
“Temple chhûnga insâmna chu pâwn lama han en mai ai pawhin
a nasa. Hmeichhia leh mipa, a tar a zûrin, a helhote leh puithiamte,
lo do mêk leh zahngaihna lo ngên mêkte pawh - tumah thlei lovin an
sâm duak duak mai a, thattue aiin an thahte an tam. Sipaite chuan
mi ruang chunga tlân vêlin an tihchimih hmâ chu an thawk a.”–
Milman, The History of the Jews, Book 16.
Temple tihchhiat hnu rei lo têah khua chu a pumin sipaite chuan
an la ta a. Juda hotuten an lo \anna kulh tihchhiat rual loh kha an
tlânsan a, Titus-a khân ruakin a han hmu a, a han en chuan mak a ti
hlê mai. An kulh rinawmzia chu, an indona thuamhnaw neih engmah
han tichhe thei tûr a awm loh avângin, “Pathian ngeiin ka kutah min
pe a nih hi,” a ti hial a. Khawpui leh Temple chu an hawlh chim vek
a. Temple dinna hmu kha lo lettuin a lo a let angin an hai let vek a
(Jeremia 26:18). Mi maktaduai aia tam an boral; a dam chhun chu
salah an hruai a, bâwihahte an hralh a, a \hen chu Titus-a Rome
khaw lût tihropui nân salah an hruai a; ennawm siamna hmunah
sakawlhte an sehtîr a, in leh lo nei lovin khawvêl pumah an darhsarh
ta a ni.
Judate hian an phuarna hruizên chu anmahni ngeiin an hrual a ni,
anmahni ngeiin anmahni tân thinurna no chu an tikhat ta. An hnam
pum boralnaah leh ram tina hruai darha an awma an chunga
hrehawmna lo thlengah hian, anmahni kut ngeia chi an tuh chu an
seng ta a ni. Zâwlnei chuan, “Aw Israel, nangmah puitu mi do hi i
chhiatna a ni e. I khawlohna avâng ngeiin i tlûk tâk hi,” (Hosea
13:9; 14:1). (An tuarnate hi Pathian hremna an chunga lo thleng ni
anga lantîr tum a ni fo va). Hei ang hian a ni, Bumtu ropui chuan a
hnathawhte a thup \hîn ni. Pathian zahngaihna leh hmangaihna an
duh loh luih tlat avângin, Pathian humhimna chu an hnên a\angin an
lâk bo luihtîr a ni; tichuan Setanan anawm amâka a sawisak phal an
36 INDONA ROPUI
hmâa thil awm tawh - rei tak chhûnga buaina nasa tak tak te, inngeih
lohna te, hnam pum insingsak buaina te, “Indona hmuna mi râlthuama
an inthuamna zawng zawngte leh an silhfên thisen kai hniang hnuangte
chu hâla tuah ral a la ni ang,” (Isaia 9:5). Hêngte hi chu Pathianin
mi suaksualte hnên a\anga a humhimna kut a lâk kian a, mihringte
thinrimna leh Setana duhzâwng thinurna puak kehtûr dan beh a nih
tawh loh huna thil râpthlâk lo awm tûr nên chuan tehkhin tham a ni
lo. Chutih hunah chuan khawvêlin Setana rorêna hnûhmâ chu tûn
hmâ zawng zawng aia chiangin an hmu ang.
Mahsela chutih hunah pawh chuan, Jerusalem tihchhiat lai ang
bawk khân, a la damte zînga hming ziak zawng zawng (Isaia 4:3)
Pathian mite chu chhandam an ni ang. Isua Krista chuan, “ka lo kal
leh ang a, ka mi, rinawm taka lo awmte chu ka hnênah ka hruai
ang,” a ti rêng a. “Chu mi hunah chuan leia chi tinin an âwmte an
inchûm ang a. Mihring Fapa hi thiltihtheihna leh ropuina nasa tak
nên vân chhûm chunga lo kal an hmu ang. Tin, a vântirhkohte chu,
tawtawrâwt ri nasa tak nên a tîr chhuak ang. Anni chuan a thlante
chu kâwl kil lî atâ - vân tâwp a\anga a tâwp lehlam thlengin - an
lâwr khâwm ang,” (Matthaia 24:30, 31). Chanchin |ha thu awih
duh lote chu LALPA Isuan a kâa thâwin a tihlum ang; a lo kala inlârnain
a tiboral ang (2 Thesalonika 2:8). Hmân laia Israelte ang bawkin,
mi sualte chu anmahni leh anmahni an intiboral ang; an bawhchhiatna
avâng ngeiin an tlu ang. Nun suala an nun avângin Pathian nên an
inpersan ta a, an nungchangte a tenawm a, ropui taka Lalpa lo lanna
chu an tân kan ralna mei a ni ta.
Mi tin fimkhur takin awm rawh se; chuti lo chu Isua thusawi an
hriat tûr pawimawh lo langte hi an ngaihsak lo palh ang e. Isuan a
zirtîrte Jerusalem chhiat tûr a hrilh khân, a lo thlen dâwn hnaia
chhinchhiahna lo awm tûrte a hrilh vek a, chûng chu him taka an
chhuah theih nân a ni. Chutiangin tûn lai khawvêl mite hi chhiatna nî
lo thleng tûr laka fîmkhur tûrin min zirtîr a; thinur lo thleng tûr a\anga
kan tlân bo ve theih nân, a lo hnaiha chhinchhiahna awm tûrte chiang
takin a sawi a: “Nîah te, thlâah te, arsîah te chhinchhiahna a awm
38 INDONA ROPUI
ang a; tuifinriat rûm leh a fâwn avângin leiah pawh hnam tin
hrehawmna leh manganna a thleng ang,” (Luka 21:25; Matthaia
24:29; Marka 13:24-26; Thupuan 6:12-17). Hêng a lo kal lehna
hnaihzia chhinchhiahna hmutute chuan, “A lo hnai tawh a, kawngka
bul ngeiah a awm tih hria ang che u,” tih an hre tûr a ni, (Matthaia
24:33). “Chutichuan inring rengin awm rawh u,” tih thu min chah
uar ber a ni (Marka 13:35). He thuchah pawisatute chu thimin a
nang lo vang a, chumi nî chuan a inrin loh hlânah a han nang hek lo
vang. Inring duh lote tân erawh chuan, “LALPÂ Nî chu zânah rûkru
angin a lo thleng dâwn,” (1 Thesalonika 5:2-5).
Jerusalem boralna tûr chungchânga Isua thuchah Judaten an
ûksâk lo ang chauhvin, tûn lai khawvêl hian, tûn lai hun atâna thuchah
chu an ngaihsak lo a. Eng hunah pawh lo kal se, Pathian hre loho
chu an rin loh hlânah “LALPÂ Nî” chuan a han nang ang. Mihring
khawsak dân hi a ngaiin a la kal reng a, \henkhat lah hausakna
ûmin. Sakhaw hruaitute chuan khawvêl phuisui sâwtzia leh changkân
sâwtzia an uar a, mipuite chu himna der chuan a awi mu a, tichuan
zan laia rûkruin mi in a rin loh hlâna a han rûksak angin, Pathian
ngaihsak lote leh ring lote chu chhiatna chuan a han nang ang a, an
pumpelh tawp lo vang. (Châng 3).S
BUNG 2
KRISTIAN HMASATE
HMASATE
TIHDUHDAHNA
(PERSECUTION IN THE FIRST CENTURIES)
I
suan Jerusalem chhiat tûr leh a lo kal leha thil awm tûr riruang a
zirtîrte a hrilh khân, vâna a lâwn hnu leh ropui taka a lo kal le na
inkâra A mite chunga thil lo awm tûrte a hrilh nghâl a. Oliv
Tlânga a \hut lai khân, zirtîrte la dam laia kohhran tichhe tûra thlipui
lo tleh tûr chu a hmu thei vek a; hla leh deuh a han thlîr chuan,
thimna hun leh tihduhdahna huna thlipui \ihbaiawm takin amah zuitute
a han nuai hun tûrte a hmu a. Thu t1êm têin, rip tak siin khawvê1
rorêltuten Pathian kohhran an sawisak dân tûrte a sawi a (Matthaia
24:9, 21, 22). Krista zuitute chuan an LALPÂ kawng - tuarna kawng,
hmuhsitna kawng leh mualphona kawng - an zawh ve ngei tûr a ni a.
Khawvêl Chhandamtu chunga huatna lo thleng kha Amah ringtute
chungah a thleng ve ngei dâwn a ni.
Kohhran hmasa chanchinah hian Isua thusawi lo thlen famkimzia
a lang. Lei thiltihtheihna leh hremhmun thiltihtheihna \angruala Krista
an erna chu a zuitute chungah a tla ta a. Chanchin |ha a lo chak
chuan ramhuai biakna temple leh a maichâmte chu engmah lo a ni
mai dâwn tih ramhuai behovin an hriat avângin, a thiltihtheihna neih
zawng zawng nên Kristian sakhua tichimit tûrin an bei ta a,
tihduhdahna mei a de \an ta. Kristiante chu an thil neih zawng zawng
an chhuhsak a, an in leh lo a\angin an hnawt chhuak a. “Tuarna,
buaina nasa tak” chu an tuar \an ta (Hebrai 10:32). Tihnawmnahna
leh vuak te, kawlbun leh tân ina khung te an tuar \an ta (Hebrai
11:36). Mi tam tak chuan an rin nghehzia chu thisen chhuahnate
tuarin an lantîr a. Mi lian leh bâwih te, hausa leh rethei te, lehkha
thiam leh thiam lote tûmah zahpah nei lovin, zahngaihna chhetê pawh
nei lovin an that a.
Hêng tihduhdahnate hi Nero-a lal lai, Tirhkoh Paula mârtar chan
vêl laia \anin kum za engemaw chhûng chu a kal zêl a, a châng
chuan a han zual hlê a, a châng chuan a han nêp deuh va. |âm te a
39
40 INDONA ROPUI
KRISTIAN HMASATE TIHDUHDAHNA 41
ang.
Kohhran chhûnga Pathian ngaihsaka inchhâl, a rûka sual tih châk
si hi zirtîrte pawh khân an tâwk ve zeuh zeuh a. Annania leh Saphirite
khân bumtute tih dânin an ti a, Pathian tân an thil neih zawng pe
angin an insawi a, mahse a \hen an zêp ru si. Hêng tihdertute
nungchang dik tak hi thutak Thlarauvin zirtîrte a han hrilh a, Pathian
rorêlna chuan kohhran thianghlimna chunga hetiang hmêlhemna
tenawm lo awm ta hi kohhran a\angin a nuai bo ta a ni. Kohhran
tibawlhhlawhtute chu Pathianin a han paih a. Krista Thlarau engkim
hre thei, kohhrana lo lang hi mi vervêk leh thilsual titute tân a
\ihbaiawm a ni. An nungchang leh an khawsak dâna englai pawha
Krista nun neitute nên rei an inzawm thei lo; a hnung zuitute chunga
harsatna leh tihduhdahna a lo thlenin, thu dik vuana thil engkim kalsan
huamte chauh khân A zirtîrte nih an ngam \hîn. Chutianga
tihduhdahna a awm chhûng chuan kohhran a thianghlim a. Mahse
tihduhdahna a lo rehin Kristianna rilru engmah pu lote an lo tel ve a,
tichuan Setana tân rahbi nghet tak tuk theihna kawng a inhawng ta a
ni.
Englai mahin ênna Lal Fapa leh thimna lal fapa inkungkaihna a
awm thei lo, an zuitute pawh an inpumkhat thei hek lo. Kristianten
ramhuai biakna a\anga a chanve chauhva Kristiana han inlette nên
inzawmkhâwm an remtih a\angin, thu dik kal pênsanna kawng an
zawh \an a, an kal thui deuh deuh zê1 a. Setana’n Krista zuitu chuti
zozai a tihder theih avângin a lâwm a. A mi bumte chungah a thuneihna
nasa lehzual a han lantîr a, Pathian chunga la rinawm fote tihduhdahna
rilru a han puttîr ta a. Kristian sakhaw dik do tûr chuan tûn hmâa a
puipaa lo \ang tawh \hînte aia do dân \ha zâwk hria an awm lo ang.
Hêng Kristian kal sual tâte leh a chanve Kristian, a chanve ramhuai
biate an inthurual a, Krista zirtîrna chu a pawimawh lai berah an
kalh ta a ni.
Bumna leh tenawmna puithiam kawr haa kohhrana lo lûtte laka
rinawm taka ding nghet tûr chuan theihtâwp chhuah a ngai ta. Rinna
nghahchhan atân Bible chu pawm a ni ta lo. Sakhaw zalênna zirtîrna
chu Pathian sawichhiatna tia vuah a ni a, chutiang kengkawhtute lah
chuan huat leh khap an hlawh bawk a.
46 INDONA ROPUI
Rei tak chhûng inthurual theih lohna a awm tâk chuan, Kristian
rinawm tlêm tê chuan, “He Kohhran kalsualin dik lohna leh milem
biakna laka tâl chhuah a tûm loh chuan, anni nêna kan inkungkaihna
zawng zawng hi kan pawtchat vek tûr a ni,” tiin thu an titlu ve ta a.
Pathian thu an awih dâwn chuan inhran loh theih a ni dâwn lo tih an
hria a ni. An thlarau thih theihna khawp thilsual an ti ngam lo, an tih
chuan an tû leh fâte rinna tikhawlo tûra entawn tûr an ni mai dâwn
a. Inremna leh inpumkhatna siam tûr chuan, leh Pathian chunga an
rinawmna nêna inrem a nih phawt chuan engpawh an huam a; mahsela
thu dik nia an hriat rapbeta inremna siam tûr a nih chuan, inremna
chu a theih loh a ni tiin an ngai a. Felna leh thu dikte thlauhthlâk
chauhva inremna siam tûr a nih ai chuan inhranna awm se, indona
pawh awm rawh se an ti ta a.
Hêng mi huaisente rilru puttîrtu bulpui: a dik ber leh a \ha ber
chauh duhna leh \an tlat ngamna hi, tûn laia Pathian thu awiha
inchhâlte rilruah lo thar leh se kohhran leh khawvêl tân a va \ha
dâwn êm! Kristian sakhaw innghahchhan thurinte pawisak lohna a
nasa ta h1ê a. Ngaihdân tlângpui chu: hêngte hi a lo pawimawh 1êm
lo ve, tih a ni a. Hemi tlâkhniamna hian Setana rawngbâwltute kut a
han tichak a. Tichuan ngaihdân dik lo leh mahni inbumna, hman lai
a\anga mi rinawmten an nunna hial pawh chân huama an lo do \hin
kha, Krista zuitua inchhâl mi sâng tam takin an pawm ta a ni.
Kristian hmasate hi mi mak tak an ni. An khawsak dân sawisêl
bo leh an rinna khawih her theih loh chuan mi sualte rilru a tibuai a,
rilru inthiam lohnate a neihtîr a. Mi t1êm tê an ni a, hausakna te,
ropuina te, leh hming ropuina te engmah an nei lo va; mahsela an
nungchang leh an thurinte hriatna apiangah thil sual tituten an hlau a.
Mi sual Kaina chuan Abela a hua angin, anni pawh mîten an hua a.
Mi fel Abela thiltih \hat avânga Kaina’n a that angin, Thlarau
Thianghlim humna hnawh kiah tumtute chuan Pathian mîte an that a.
Hemi avâng bawk hian Judate’n Chhandamtu chu, a nungchang
thianghlimna leh fainain an suahsualna leh mahni hma an sialna a han
tihlan \hin avângin an khêngbet a. Isua dam lai a\anga tûn thlengin
Isua zuitu rinawmte chuan, sual ngainatute leh sualna kawng zawhtute
huatna leh kalhna an la tâwk fo.
KRISTIAN HMASATE TIHDUHDAHNA 47
hrilh tawh che u kha hre reng rawh u. Annin kei mi tihduhdah tawh
chuan nangni pawh an tiduhdah ang che u,” (Johana 15:20). Isuan
kan tân mi sualte kut a tuarna aia nasa, a zuitute tumah tuar an awm lo.
Sawisakna tuarte leh mârtara thite khân Pathian Fapa duh tak hnung an
zui chauh a la ni.
“LALPA chu a thutiam kawngah chuan a muang lo ve,” (2 Petera
3:9). A fâte hi a theihnghilh lo va, a thlahthlam hek lo. A duhzâwng tih
tumtute chu tûmah buma an awm loh nân, mi sualte chuan an awm dân
sual chiang taka an tihlan a phal a . Mi felte chu manganna meipuia theh
luhin an awm a - an lo thianghlim theih nân; an Pathian hmangaihna chu
a lem mai a ni lo tih mi dangten an hriat nân leh kawng zawh tûra an
thlan ngil taka an zawhna chuan ring lo leh Pathian duh lotute thiam loh
a chantîr theih nân.
Pathian chuan mi sualte hlawhtling taka an awm a phal a; Amah an
huatna an tihlan pawh a phal bawk a. An bawhchhiatna no-te an tihkhah
huna, boral dêra an awm huna mi tinin Pathian zahngaihna leh a rorê1
dikzia an hmuh theih nân. Phuba lakna nî chu a hnai zê1 a, A dân
bawhchhetute leh A mîte hnehchhiahtute chuan an thiltih ang zê1a
thungrulhna an hmu ang. Chutih hunah chuan Pathian mîte chunga
nunrâwnna tinrêng, dik lo taka tihna tinrêngte chu, Krista chung ngeia
tih angin hrem an ni tawh ang.
Thil pawimawh tak, tûn lai kohhrante’n an ngaihtuah ngei tûr a la
awm. Tirhkoh Paula, chuan, “Tupawh Krista Isuaa Pathian ngaihsaka
awm tum apiang chuan tihduhdahnate an tuar bawk ang” (2 Timothea
3:12). Engati nge tihduhdahna hi a muhîl ta riha a lan? A chhan chu
kohhran hi khawvêl mîte awm ang chauhvin a awm a, tihduhdahna a
chawk chhuak zo lo a ni. Tûn laia kan sakhua hi Isua leh a zirtîrte dam
laia an rinna anga thianghlim leh duhtui a ni ta lo va. Sual pawmzam tûra
kan kal hniam tâk avângte, Pathian thu dik ropuite kan bengkhawn loh
avângte, kohhran hian Pathian anna a neih chhiat tâk êm avângtein,
Kristian sakhua chu khawvêlah hian a lo 1âr ta a ni. Kohhran hmasate
rinna leh chakna chawk tho leh ila, tihduhdahna a lo chhuak ngei ang a,
tihduhdahna mei a lo alh kai leh ngei ang.S
BUNG 3
TLÛKSANNA
(THE APOSTASY)
T
HESALONIKA mite hnêna lehkhathawn pahnihnaah khân
Tirhkoh Paulan, tlûksanna nasa, pope thuneihna rawn hring
tûr a lo awm dâwn tih a sawi lâwk a: “Tlûksanna chu a lo thlen
hmasak zeta Dân Bawhchhepa, boral fapa chu a lo lan loh chuan
chu mi Nî chu a thleng dâwn si lo va. Ani chuan Pathiana an vuah
apiang leh, sakhua zawng zawng dovin, an chunga awm tumin a
inchawimawi ang: chutichuan Pathian biak ina \huin Pathian ang hialin
a intâr chhuak ang,” a ti a. Chu lo pawh chu Tirhkoh Paulan, “Dân
bawhchhiatna thurûk chuan tûnah pawh a thawk mêk a ni si a;
nimahsela lâk bova a awm hmâ loh chuan tûnah hian a khaptu a
awm,” tiin unaute chu a hrilh a (2 Thesalonika 2:3,4,7). Chutih lai
pawh chuan kohhranah dik lohna a lo la lût ang a, pope nihna kawng
a la rawn Siam ang tih a hmu lâwk a ni.
A tîrah hriat tham lohvin, a rûk leh ngawi rengin a \an a, nakinah
a lo chak a, mi rilru a thunun theih chinah tlâng hriatin, bawhchhiatna
thurûk chuan a bumna hna leh Pathian sawichhiatna hna chu a thawk
zêl a, hriat tham mang lohvin ramhuai beho tih dân chu Kristian
kohhranah a lo 1ût ta a ni. Ramhuai beho kuta Kristianten
tihduhdahna an tuar nasat avângin Kristian kal sual leh ramhuai beho
nêna inpumkhatna chu engemaw chhûng chu a tâwp rih a. Mahse
tihduhdahna a lo tâwp a, Kristian sakhua chuan rorêlna inte leh lalber
inte a thleng ta a. Isua leh a zirtîrte inngaihtlâwmna rilru paihin,
Kohhran chuan, ramhuai beho puithiamte leh rorêltute chapona leh
ropui châkna rilru a lo pu ta a. Pathian dân aiah mihringte ngaihdân
leh pipute thurochhiah a hmang ta zâwk a ni. Kum A.D. 300 vêla
Lalber Constantine-an Kristian sakhua a han zawm ve khân mite a
tilâwm nasa a, khawvêl thil chu felna puana inkhuhin kohhranah a
lût ta a ni. Tûnah chuan khawlohna hna chu chak takin a kal ta.
Ramhuai biakna chu hneha awm ni-âwmin a lang a, mahse hnehtu a
49
50 INDONA ROPUI
a-zâwng chu a nei ve e tih lo ring mah se, Sabbath erawh chu Lalpa
ni thianghlim a ni tiin Thu sâwm pêk palîna awihin an la serh ta reng
a.
Bum thiama chuan a hnathawh a la tifamkim lo. Kristian zawng
zawng chu a puan zâr hnuaia khalh khâwma, a khâwnbâwl min ber,
pope, Krista aiawha inchhâl kha hmanga a thuneihna lantîr a duh ta
a. Ramhuai be mi Kristiana inpe, ramhuai biakna rilru la thlah chuang
lo te, bishop duhâm tak takte leh kohhrana mi lian khawvêl hmangaih
tak takte hmangin a thiltum chu a puitlin ta a. Inkhâwmpui lian pui
pui an nei fo a; chutah chuan kohhran mi lian \ha zawng zawng chu
khawvê1 pum a\angin an lo kal a ni. Inkhâwmpui apiangah Pathian
ngeiin a ruat Sabbath chu an dah hniam deuh deuh va, ni biakna nî
chu an dah sâng deuh deuh va, atâwp atâwpah chuan ramhuai beho
kût nî chu Pathian ngeiin a han ruat ni-âwm taka serh a ni ta, Bible
Sabbath erawh chu Judate dân la châmbâng ve mai maiah an dah
lek fang a, a serhtute pawh ânchhe dawng an ni e an ti ta hial a.
Tlûksanna awmtîrtu chu a hlawhtling ta ngei mai, Pathian leh
pathian anga biakte aia sângah a inchawimawi ta a (2 Thesalonika
2:4). Pathian dân, hai rual lohva mihringte Pathian nung lam min
zabi tam tak chhûng chu Krista kohhrante chuan hmun biru leh
fianrialahte kalin himna an hmu a. Zâwlnei chuan, “Hmeichhia chu
thlalêra Pathian buatsaih hmun a neihnaah chuan a tlân bo va, chutah
chuan ni 1,260 an châwm theihna tûrin,” a lo ti tawh a (Thupuan
12:6).
Rom kohhranin thuneihna a lo neih a\angin “Hun Thim” chu a
in\an a ni. A thuneihna a lo pun zêlin thimna pawh a chhah zêl a.
Rinnate chu lungphum dik tak Krista chhuhsaka pope hnêna pêk a
lo ni ta a. Chatuan chhandamna leh sual ngaihdam nân Pathian Fapa
rin aiin pope leh a \huihruai, pope thupêk dawngtute chungah rinna
an nghat ta zâwk a. Lei chungah hian pope hi Pathian leh mihring
kâra palai a ni a, pope-a kal lo chuan tuman Pathian hnên an thleng
lo vang tih leh pope hi mihringte tân Pathian aia ding a ni a, a thu chu
awih mai tûr a ni tiin an zirtîr a. Thupêk awih lote chu an taksa leh
an thlarau chungah hremna nasa theih tâwp a lo thleng ang an ti a ni.
Hei ang hian mihringte rilru chuan Pathian hawisanin, mihring ve mai
bawk, mi nun râwng, mihringte chak lohna ang zawng zawnga fihlîm
chuang lo, thim lalin a duhzâwng tih nâna a hman lamah an hawi ta
zâwk a. Sual chuan thianghlimna kawr hain a inchei danglam a.
Pathian lehkhabute rahbeh a nih a, mihringin pope chu chungnung
bera a ngaih chuan, bumna leh hlemhlêtna leh sualna tenawm lo chu
engmah beisei tûr a awm lo. Mihringte dân siam chawp chungnung
ber a lo nih khân khawlohna a lo lang a, chu khawlohna chuan
Pathian dânte a hnâwl bo ta a ni.
Chûng hun lai chu Krista kohhrante tân hun hlauhawm a ni.
Pathian puanzâr lektu rinawmte an tlêm si a. Thu dik chu \antu nei
lovin a awm ngai lo nâ a; a châng chuan dik lohna leh Pathian biakna
lem chuan hnehna changin, sakhaw dik hi lei pum a\anga tihbo a ni
dâwn emaw tih khawpin a awm \hîn. Chanchin |ha chu hmuh phâk
lohvin a awm a, biak dân eng eng emaw a pung a, mîte tân phur rit
nasa tak a han siam a.
An thu zirtîrte chu: Pope chu Pathian leh mihring kâra palaiah
chauh en tûr a ni lo, an sual tlanna chu mi tinin an thawk chhuak tûr
a ni tih a ni a. Tichuan hmun thianghlim tlawha rei tak tak thang te,
56 INDONA ROPUI
sual sim entîr nâna taksa tihhrehawm te, mi thianghlim lim chibai
bûk te, biak in te, thlân leh maichâm sak te, kohhran tâna tangka
tam tak pêkte leh thil dang tam tak Pathian duhsaka awm nân tih a
lo ngai ta a - mihringte ang ziazânga thil chhetêa thinura, thilpêk
emaw taksa tihhrehawm emawa tlawn lungawi leh mai theih Pathian
em ni dâwn ni le?
Chutichung pawhin sualna chu a pung zêl a, Rom kohhran
hruaitute zîngah pawh a lawr deuh deuh zêl a. Kum zabi pariatna
tâwp lamah khân pope \huihruaite chuan, “Kohhran awm tirh a\angin
Rom khaw bishop chuan tûn laia a thuneihna ang hi a nei tawh rêng
a ni,” tiin an \ang a. Hemi tihngheh nân thil engemaw entîr theih a
awm tûr a ni a. Dâwt pa chuan dâwt tûr a hmai lo. Puithiam \henkhatin
tûn hmâa thil ziak hlui ni awm takin an ziak a, “Inkhâwmpui thurêl”
tûn hmâa tukhaw hriat ngai lohte an “hmu chhuak” thar a. Hei hian
a tîr a\angin pope chuan khawvêla thuneihna sâng ber a nei a ni tih
tihngheh nân an hmang a. Hêng bumna thute hi thu dik angin kohhranin
a pawm.
Rinna dik lo awm khâwmin an hnathawhte a rawn tihbuai tâk
chuan, lungphûm dik chunga innghat mi rinawmte pawh an chi-ai
h1ê a. Nehemia hova Jerusalem kulh sa \hatute ang deuhvin, a \hen
chuan, “Thawktute tha a chau zo tawh a, bawlhhlawh lah a nasa si
a; kulh chu kan siam thei dâwn ta lo a nih hi.” tih ve mai an duh a
(Nehemia 4:10). Englai pawhin tihduhdahna, bumna, bawhchhiatna
leh an hnathawh kal \ha lai tihkhawlohna leh Setana thil phiar tinrêng
tuar rêng rêngin an awm a, an chau hle a; chuvângin in satu rinawm
\henkhat chu an lo zâm \an ta a. Thlamuang taka awm theih nân leh
an sum leh paite a him theih nân, lungphûm dik chu an kalsan ve ta
hlawm a. |henkhat erawh chu an hmêlmâte dodâl chungin zâm lo
leh hlau lovin, “Anmahniho chu hlau hauh suh ula, LALPA ropui tak
leh hlauhawm tak mai chu hre rengin,” an ti ta zâwk a ni (Nehemia
4:14). An hna chu an thawk zêl a, an thlarau ngûnhnâmte an vawng
reng a (Efesi 6:17).
Englai pawhin thu dik huatna leh dodâlna thlarau chuan Pathian
hmêlmâte a han fuih huai châwk a; chuvângin Pathian zuitute chu
TLÛKSANNA 57
thil sual tih vânga hremna a\anga fihlîmna—hêng zawng zawng hi,
tupawh, pope ram tihzau nân leh a hmêlmâte hrem nân leh a
thuneihna kalhtute hrem nâna Pope indonaa do tûra rawn inpe apiang
hnênah tiam a ni. Chu lo chu tupawh kohhrana pawisa han pete
chu-sual lakah an fihlîm ang a, an \hiante meidîla awm, chatuan
hrem tûrte pawh an chhuahtîr thei tiin mîte an zirtîr a. Chutiang chuan
Rom kohhran chuan an tangka bâwmte an tikhat a. Lu nghahchhan
pawh nei lo aiawhtua inchhâl chu, chutianga ropui, nuam tâwl leh
khawlo tak chuan a khawsa a ni.
Pathian thupêk LALPA Zanriah hi milem biakna lam hawi zâwng
mass-ah an la kawi bawk. Pope hnuaia puithiamte chuan engemaw
tia chhamphualin tui mâwl mai leh chhang mâwl mai chu tisa leh
thisen tak taka chantîr theiah an insawi a.–Cardinal Wiseman, The
Real Presence of the Body and Blood of Our Lord Jesus Christ
in the Blessed Eucharist, Proved From Scripture, Lecture 8, sec.
3, par. 26. Thil zawng zawng siamtu Pathian chu siam theiah an
inngai tihna a ni. Kristian zawng zawngin an ring tûr a ni a, an rin loh
chuan tihlum tûr a ni a, ring duh lo tam tak chu hâl hlumin an awm
rêng a ni.
Kum zabi sâwmpathumna vê1ah khân pope thiltih râpthlâk ber
chu siam a ni—thim lal leh pope \huihruaite an inthurual a, an rorê1
rûkna zîngah Setana leh a hote chuan mi sualte rilru an duh ang
zâwng zâwngin an kuai her a; mahse an hmuh theih lohvin vântirhkoh
an ding ve a, an dân siam bawlhhlawh leh an thiltih mihringte hmuh
atâna râpthlâk lutuk chanchinte an lo ziak zê1 a. Babulon khaw
ropui chu mi thianghlimte thisenin a rui ta. Mi tam tak mârtara thite
thisen chu thil sual titute chunga phuba la tûrin Pathian hnênah an au
a ni.
Pope chu khawvêl pumah a lal ta hlur mai a. Lal tumah a thu
hnial ngam an awm ta lo a. Dam chhûng leh chatuana mihringte chan
tâwka khawrêlte pawh chu anawm amâka a rêlbâwl theih ni âwm
tak a lo ni ta a. Rom thurin chu kum zabi tam tak chhûng hnial lova
zawm a ni a, thil tih dân a ruatte pawh zah taka tih an ni a, kût nî, a
ruatte pawh serh an ni. A puithiamte pawhin zah an kaiin, hnianghnara
60 INDONA ROPUI
châwm leh hrai an ni a. Rom kohhran chu chutih laia a ropuizia te, a
zahawmzia te leh a thiltihtheihziate ang chuan engtik lai mahin a awm
leh ta lo.
“Mahsela Pope nihna chhûn lai chu khawvêl tân zan lai a ni,”–
J.A. Wylie, The History of Protestantism, bk. 1, ch. 4. Pathian
lehkhathu hi, mipuite chu sawi loh, puithiamte pawhin an hre lo tih
theih a ni. Hmân laia Farisaite ang bawkin, pope \huihruaite chuan
an sual tilangtu êng chu an hua a; Pathian dân, dikna tehna chu lâk
bo a lo nih tâkah chuan, an duh tâwk tâwkin thu an nei a, insûmkârna
nei lo hrimin suahsual an bâwl a. Hlemhlêtna te, duhâmnate leh hurnate
a pung a. Hausaknate leh thuneihnate a nih dâwn phawt chuan tuman
sual engmah tih an tîm lo. Pope leh a mi lianho in chu ran ang maia
chêt bawlhhlawhna hmun a ni a. Pope thenkhat thil sual tihte phei
chu a âwm lo lutuk a, hetiang êm hi chu mihring han tihâwm pawh a
ni lo ve tiin rorêltu \henkhat chuan hnawh chhuah an tum hial a.
Kum rei tak chhûng chu Europe ramah thil zirna lamah te, kut
themthiamna lamahte leh hnam changkânna lamahte hmasawnna rêng
rêng a awm lo; Kristian ram chu a zeng a, nunmawina leh inzir finna
lamah hmasâwnna a tâwp hlauh a ni.
Rom kohhran vâng laia khawvêl awm dân chu zâwlnei Hosea
thusawi hian a kâwk chiang hlê: “Ka mîte chu hriatna tlâkchham
avângin tihboral an ni a, hriatna i hnar avângin kei pawhin ka puithiam
i nihna ata ka hnar tawh ang che. I Pathian dân i theihnghilh ve a, kei
pawhin i fâte ka theihnghilh ve ang. He ramah hian thutak leh
khawngaihna leh Pathian hriatna a awm loh avângin LALPA chuan
ram luahtute beihna tûr a nei. Chhechham te, inbum te, inthah te,
S te a punlun a, thisen a inphaman reng a ni.”
rûkrûk te, uire chîn
(Hosea 4:6,1, 2).
BUNG 4
WALDENS ES -HOTE
ALDENSES
(THE WALDENSES)
K
ei tak pope a lal êm êm chhûng zawng khawvêl chu thimin
tuam mah se, thu dik meichher chu tihmih vek a ni thei ngai
lo va. Eng hun lai pawhin Pathian tâna \ang ngam an awm
reng a ni. Hêng mite hian Krista chauh chu Pathian leh mihring kâra
palai a ni tih an rinna chu an ngaihlû a, Bible chauh hian nunna dân a
kawhhmuh a ni tih an ring a, Sabbath dik tak chu an vawng thianghlim
a. Khawvêl mite hian hêng mite chungah hian engzât chauh nge kan
bat tih hi \hangtharte’n kan hre phâk lo vang. Kal sual luiah an puh
a, an thiltihte an ngaisual lui a, an nungchangte an sawi chhia a, an
lehkha ziakte an khap a, thil khawlo ziakah an puh a, an pawh chhiat
sak a. Mahsela nghet takin an ding a, an pipute a\anga thangtharte
thlengin an rin dân chu thianghlim takin, a nih dân ang tûr takin,
\hangthar zawng zawngte rochun ve atân an vawng zêl a ni.
Rom lal zual laia hun thim zînga Pathian mîte chanchin chu vânah
kim taka ziak a ni a, leiah erawh chuan ziaktîr tham a awm lo. A
hêktuten an hêkna an ziak tih loh phei chu ziak hmuh tûr a tam lo.
Rom mîte tih dân chu, an thupêk leh rin dân rinpui lohna hnuhma
rêng rêng chu thai bo vek a ni a. Rin dân leh ngaihdân hran nei rêng
rêng chu mihring pawh ni se, lehkha ziak pawh ni se, tihboral ngei
an tum zêl a ni. Pope-in thurin a siam rinhlelhna tihlan mai pawh mi
lian leh mi tê, mi hausa leh retheite tân nun chânna a ni a. Hetianga
mi an sawisakna ziaka awm rêng rêng chu tihboral an tum tlat a.
Pope-in rorêltu council a ruatte khân, lehkhabu emaw, lehkha ziak
emaw, hetiang thil chuanna tawh phawt chu hâl zêl tûr tiin thu an pe
a. Khâwlchhutna hmuh chhuah hmâ chuan lehkhabu tlêm tê chauh a
awm a, hnawksak tham tak an nih avângin thuhrûk bo a remchâng
lo va, tihchhiat tuma zawngtu Rom mi tirhte tân hmuh chhuah a harsa
lo.
61
62 INDONA ROPUI
ata chawi sawnin, tuipuia paih hial a duh thei. Pathian dân chunga
rinawmnaah hian Pathian rawngbâwltute chu tlâng sawn theih loh
ang chu an ni tûr a ni.
Tlâng sâng pui pui phaizâwl hual vêltute khân Pathian thiltih
theihzia an tilang a, Pathianin a mîte a hum peihzia tilangtu thlâwn
ngai lo an ni. Hêng vâkvaihote hian, Jehova’n a mîte a awmpuina
chhinchhiahna tilangtu ngawi renga dingte hi an ngaina êm êm a.
Vâkvai an ni a, an khawsakte a harsat avângin an phunnawi ngai lo
va, tlâng kâr hmun fianrialahte awm mah se an khawhar ngai hek lo;
mihringte thinurna leh tihduhdahna laka himna A han siamsak avângin
Pathian chungah an lâwm êm êm zâwk a ni. An duh ang takin Pathian
biak theihna zalênna an neih chungah an lâwm êm êm bawk a. An
hmêlmaten an um châng pawhin tlângte chu humhimtu \ha an lo ni a.
Khâm sâng pui pui chhîp a\angtein Pathian fakna an sawi rual a,
fakna hlâ an sakte chu Rom sipaite pawhin an ngawihtîr thei lo.
Hêng Krista zuitute sakhaw nun dân chu a thianghlim a, a mâwl
a, tihtakna rilru an pu a. Thu dik chu an ram te, an in te, an \hian te,
an laichîn unaute leh an nunnate hial ai pawhin an ngaihlu a. Hêng
thute hi naupangte thinlungah pawh dah ngheh ve tlat an tum a.
|halaite chu têt tê a\angin Pathian thu an zirtîr a, Pathian dânte
pawisa tûrin an zirtîr a. Pathian lehkhabute la vâng êm êm mah se, a
thute chu en lova sawi theih an zirtîr a; mi tam tak chuan Thuthlung
Hlui leh a Thar thute sei tak tak en lovin an sawi thei. An vêla thil
mawi tinrêng leh nî tina malsâwmna an dawn \hînte hian Pathian a
ngaihtuahtîr a. Pathian chu nawmsakna leh duhsakna petu a nih
avângin a chunga lâwm fo tûrin naupangte an zirtîr \hîn a ni.
Nû leh pâte chuan an fâte duat êm êm \hin mah se, fâte hmangaih
dân an thiam a, an duh ang anga an tlat an phal lo. Harsatna leh
buaina tam tak, martara thihna hial pawh, an hmâah a la awm a. An
naupan têt a\angin tuar chhel dân te, thununna hnuaia kûn thiam dân
te an zirtîr a, mahni inngaihtuaha inrêlbâwl dân an zirtîr bawk a. An
naupan lai a\angin mawhphurhna lâk dân te, \awng thlahdah loh dân
te, ngawih leh zaidawh a \angkaiziate an zirtîr a. An hmêlmate hriata
\awng thlahdah \awngkam khat mai pawhin a sawitu chauh lo, a
WALDENS-HOTE 67
unau za tam takten nun chan phah nân an hmang thei. Chinghniain
saseh tûr a zawng angin, thu dik hmêlmate chuan sakhaw zalênna
sawi ngamte chu an ûm \hîn.
Waldens-ho hian thu dik an duh avângin, khawvêl thila an
hlawhtlinna an tlânsan a, an nî tin ei khawp chauh pawh thawk chhuak
tûrin thawsa phûlkaiin nî tin vânvuaia thawh hrâm hrâm a lo ngai ta
a. Tlâng rama leileh theih chhun chu ngun takin an enkawl a, kawr
ruam leh tlâng pang ram \ha mang lovahte pawh rah seng tûr chu an
nei thei zêl. Naupangten zir thiam tûra an rochun \henkhat chu: inren
dân leh insûmna a ni. Inthununna hi nun dân tûra Pathian ruat a ni a,
kut kea hna thawha, ngaihtuaha, enkawla, rinnate neih chauhvin kan
mamawhte kan phuhru thei a ni tih an zirtîr a. An rimtawngin a
hahthlâk nâ a, mahse hrisêlna a ni, mihring a lo tlâk china a thil
mamawh ber a ni a, a zir nân leh hmasâwn nâna Pathianin sikul a
han siamsak a ni. Tleirâwlte chu an thawhrim leh thil harsa tuar chu
ngaiah an neih a, mahse finna ngaituahna lam an thlahthlam lo. An
chakna leh theihna zawng zawng chu Pathian ta a ni a, a rawngbâwl
nân tih\hanlen zêl tûr a ni tih an zirtîr.
Vaudois kohhrante chu an nun thianghlim leh tluangtlam dânah
zirtîrte dam laia kohhran ang tak kha an ni. Pope leh a mi liante lal
lawr dân hi an pawm lo va. Bible hi chungnung ber leh dik berah
anpawm a. An pastor-te chuan Rom puithiam, indah chungnungte
68 INDONA ROPUI
tleirâwlte chu hetiang ti tûra zirtîr an ni, an tih tûr chu an hria a,
rinawm takin an ti bawk a. Hetiangin an zirna hmunah mi tam tak
kawng dikah an hruai thei a; a châng phei chuan an zirtîrna hian an
sikul pum a fan chhuak \hîn. Pope hote chuan a lo chhuahna zawng
chiam \hin mah se an hmu chhuak thei ngai lo.
Kristâ rilru chu misonari rilru a ni. Thinlung siam tharte chuan a
hmasa berin Chhandamtu hnêna mi dangte hruai ve an châk châwk
a. Vaudois Kristiante rilru pawh hei ang hi a ni. Anmahni kohhran
chhûngah rinnate thianghlim taka an vawn bâkah, Pathianin thil
dangte pawh ti tûrin min phût a ni tihna rilru an nei a; thima awmte
êntu ni tûra bul tumtu an nih an inhria, Pathian thiltihtheihna ringin,
Rom-in mîte a phuarna khaidiat chu tichat tûrin an \ang a. Vaudois
(Waldenses) zînga rawngbâwltute chu a hmasain misonari an nihtîr
phawt a, tupawh rawngbâwlna hnaa luh tumte chu tirhkoh hna
thawkin, chinchâng hriatna an han neihtîr phawt a. An rama kohhran
an enkawl theih hmâin field-ah a tlêm berah kum thum hna an thawk
phawt tûr a ni. He rawngbâwlnaah hian a tîr a\angin mahni
nawmsakna hnuchhâwna inpumpêk a ngai phawt a. Hei hi chûng
hun harsat laia pastor nun zir \an nâna thil tih âwm rêng a ni. Pathian
hna thawk tura tlangvâl nemnghehte chuan, khawvêl thila hausakna
leh ropuina ni lovin, thawhrimna, hlauhthâwnawma awmna, leh
martarna hial pawh an hmabak a ni tih an hre chiang êm êm a. Isuan
a zirtîrte a tirh angin misonari-te chu pahnih zêlin an kal a, pakhat
zâwk chu chinchâng lo hre sil tawh a ni zêl a, chu chuan râwlthar
chu a kaihruaiin, a zirtîr ang a, a naupang zâwk pawh chuan a upa
zâwk thu chu a ngai tûr a ni. He mi pahnihte hi englai pawhin an
awm dûn a ni lo va, \awng\ai tûr leh inbiakrâwnna nei tûr chuan an
awm dûn a, tichuan rinna lamahte an intichak tawn \hîn a.
A tîr a\anga an tih tûr an puan nghal chuan an hlawhchham a ni
mai, chuvângin an thil tum tak chu an ngawihpui tlat a. Rawngbâwltu
tinin thil thiam engemaw an nei vek a, misonarite chuan hna dang
thawkin an thil tih tum tak chu an hliahkhuh \hîn. Dân naranin
dâwrkaiah emaw, sumdâwnga in tin tlawh lâwr miah emaw te an
\ang a. “Maimaw puan te, lungman tama cheimawi thil te leh tlereuh
WALDENS-HOTE 71
ilo te leh thil dang chumi hmuna awm lo, hla taka kala lei chî te an
zuar a. Misonarite anga an khâwk \alhna tûrah khân sumdâwng ang
chuan mîten an lo lawm hlê si a.”–Wylie, b. 1, ch. 7. Englai pawhin
an thinlung chuan Pathian lam a hawi a, khawvêl thil hlû aia hlû, ro
\ha mîte an sem theih nân finna an dîl a. An zain, a rûkin, Bible an
keng \heuh va, a \hen chuan Bible pum an keng a, a \hen erawh
chuan Bible-a bu hrang tlêm chauh. Hun remchâng a awm ve leh,
an thil leitute chu Bible an kawhhmuh a, a duh apiangte hnênah
Bible thute an hnutchhiah \hîn.
Hêng misonarite hian anmahni awmna tlâng bul phaizâwl vêlah
hna an han thawk \an phawt a, an kal zau deuh deuh va. Pheikhawk
lovin silhfen phawkphawhraw pui pui nên, an LALPA anga khualzin
tih hriat takin, khawpuite kal tlangin, ram hla tak tak an thleng a. An
kalna apiangah chi hlû chu an tuh zêl a, an hnuhmâah kohhran a ding
zêl a, martarte thisen chuan thu dik chu a tlângaupui a. LALPA nî
chuan, hêng mi rinawmte thawhrimna azâra thlarau rah hlu takte hi a
la tilang dâwn a ni. A langa tlângaupui lovin, Pathian thu chuan a
fang chhuak a, mi tam takin lâwm êm êmin an lo dawngsawng a.
Waldens-ho hian Bible hi hmân lai mîte Pathianin a kîlkawi dân
ziahna bu mai leh tûn lai mîte khawsa dân tûr leh thil tih tûr bithliahna
lehkhabu maiah an ngai lo va, nakin huna boralna leh ropuina lo la
awm tûr tihlanna a ni bawkin an ring. Thil zawng zawng tâwpna chu
a hla lovin an ring a, mittui nêna \awng\ainate chuan an thinlung a
khawih êm êm a. Chhandamna thu mi dangte hriattîr ve chu an puala
lum a ni tih an hre bawk a. Pathian lehkhabu chhûngah hian
chhandamna buatsaihna thil chu chiang taka puanin a awm tih an
hria. Isua rinnaah nunnawmna te, beiseina te, leh lungmuannate an
hmu a. Êngin an hriat thiamnate a han chhun ên a, an thinlungte a
han tihlâwm chuan, pope dik lohna thim hnuaia \hute pawh, êng
chhuntîr ve an châk êm êm a ni.
Pope leh a puithiamte zirtîrna hnuaiah chuan, mi tam tak an sual
ngaihdamna hmuh nân, an taksate an sawisa \hîn tih an hria a. An
thiltih \hata chhandam nih theihna zirtîr an ni a, anmahni an inen a,
an rilruin sual an nih chu an inhre si, Pathian thinurna hnuaiah an
72 INDONA ROPUI
awm tih pawh an hai lo, an nunna leh an taksate an tirethei a, mahse
muanna engmah an hmu si lo. Chutianga ngaihtuahna hmang mîte
pawh chu Rom thurin chuan a phuar bet a. Mi tam takin \hiante leh
chhûngte kalsanin, an dam chhûng nun chu convent pindanahte an
hmang zo va. Mi tam takin rilru thlamuanna chu chawnghei rêng
rêngin, taksate sawisain, zânlaia \awng\aiin, rei tak tak lung hnawng
vawt tak chunga bawkkhupin, rei tak tak hmun thianghlim tlawha
thangin, sim entîr nâna chawnghei leh taksa tihrehawmin an zawng
a, mahse rilru muanna engmah an hmu thei lo. Sual inhriatna avânga
mangangin, Pathian thinur phuba lâkna hlau siin, mi tam takin an
tuar a, an taksain a tlin tâk ngang loh chuan, beiseina leh êng chhetê
pawh nei lovin thlânah an liam leh \hîn.
Waldens-ho chuan hêng thlarau ril\amte tân nunna chhang pêk
an châk êm êm a, Pathian thutiam thlamuanna thuchah chu hrilh an
duh a, Krista-ah chauh thlamuanna an hmu thei tih hrilh an duh a.
Hnathawh \hatin Pathian dân bawhchhiatna lakah min chhandam
thei tih thurin chu, rinchhan dik lo a\anga lo chhuak a ni tih an hria.
Chhandam nâna mihringte thiltih \hata innghahna chuan Krista
hmangaihna sawi sên loh thlîrna chu a dang chat a. Mihringte hian
Pathian hnênah chhuan tûr engmah kan neih loh avângin, Isua chu
mihring sual thawi nân a thi ta a ni. Khenbeha tho leh ta Chhandamtu
thil \ha tihah, Kristiante sakhua hi a innghat a ni. Kan nunnain Krista
a rinchhan dân leh Krista a zawm dân chu kan fukein kan taksa a
zawm ang leh thingzârin a kungpui a zawm ang tlat hi a ni tûr a ni.
Pope-te leh puithiamte zirtîrna hian Pathian leh Isua awm dân
chu thûr \iau \uau, thinchhe tak, nêlawm lo tak ni âwmin mîte a
rintîr \hîn a. Chhandamtu chu mihring suala tlûte lainatna chhetê
pawh nei lo vangin an lantîr a, chuvângin mi sual chuan puithiamte
leh mithianghlimte ngenpui chiam a mamawh ta \hîn a. Pathian thuin
thinlung a chhun ênte kha chuan, hêng mîte hnênah hian, Isua chu
khawngaih thei, hmangaihnaa khat Chhandamtu, kut phara dinga mi
zawng zawng an sual phur rît leh an manganna zawng zawng leh, an
hahna nên, a hnêna lo kal tûra sâwmtu chu kawhhmuh an châk \hîn.
Pathian thutiam an hmuhna dal tûra Setanan hnâwmhnawk a dah
WALDENS-HOTE 73
Hêng thutak tirhkoh hi an hmu leh zen zen tawh ngai lo. Ram
dangah a kal ta daih a ni ang e, a nih loh leh khawi lai hriat ngai loh
lung inah a thâm ral ta a ni ang, a nih loh leh thu dik a hriatpuina
hmun ngeiah khân martarna changin a ruh rote chauh a awm tawh a
ni mai thei. Mahse a thu hnutchiahte chu tihboral theih an ni lo va,
mîte thinlungah hna a thawk a, eng ang chauhva nasain nge hna a
thawh, tih chu rorêlna nîah hriat a la ni chauh dâwn a ni.
Waldens misonari-te hian Setana lalna ram an rûn a, thim
thiltihtheihna pawh a lo inring ve a. Thutak tihhmasâwnna tûra an
thawhna engkim chu sualna lalpa chuan a lo enthla ve reng a, a
hnungzuitute pawh a chawktho a. Pope mi liante pawhin
hlauhthawnna an nei ta a. Hêng mi hnuaihnung, mi vâkvaiho hnathawh
hian an hnathawhte a han tikhaw lo mai dâwnin an hria a. Thu dik
êng chu tihmih lohva a ên reng chuan, dik lohna chhûm, mipuite zîn
hnantu kha tihkianin a awm mai ang a, mîte rilru chuan Pathian lam
chauh a hawi ang a, a tâwpah chuan Rom lalna hi a tichhe ngei ang.
Mi hetiang, hmân lai kohhrante rinna ang tak vuante an lo la
awm hlauh hian, Rom kal sualna a lantîr a ni, chuvângin huatna leh
tihduhdahna a rawn thlen a. Pathian lehkhathu an thlah duh lohnate
hi, Rom ngaiha thil sual, an ngaih theih loh chi a ni a. Lei chung
a\anga nuai bo vek an tum ta a. Tichuan Pathian mîte chu an awmna
tlâng rama an inahte an rawn luhkhung a. An thu ngaihtuaha thiam
loh chantîr nghâl tûrin rorêltuin an hnu a rawn chhui a, sualna nei lo
Abela, Kainan a thaha thisen luang ang kha a lo thleng leh ta a ni.
An ram \halaite an tihchhiatsak \hîn a, an in leh biak inte an
\hiatsak a. Lo \ha tak takte leh mi taima leh nuntluangte awmna
hmun te chu ram ro mai an chang zo ta. Ramsa kohamin thisen a
tem a a kawlh zual ta ang hian, Pope hotuten mîte tuar an hmuh
chuan an thinur zual sauh va. Hêng rinna dik \antute hi tlângahte ûm
bo niin, an bihrûkna ruam chenin luhchilh an ni a, ngaw pik leh lungpui
tohlâwt hmunte chu an inhumhimna a lo ni ta a.
Hêng mi thiam loh changa an puhte nungchang hi an hmêlmate
pawhin sawisel tûr an hre lo, mi pawikhawih lo, awm hlê hlê, sakhaw
WALDENS-HOTE 77
mi tak an ti ve tho va. An sualna lian ber chu pope duh ang zâwngin
Pathian an be lo. He “thiltihsualna” avâng hian mualphona tinrêng,
indeuna tinrêng leh insawisakna, ramhuai leh mihring hmuh chhuaha
hrehawm thei ber chu, an chungah a lo tla ta a ni.
Thâwk khat lai, Romin hêng a hnam huatzâwng tihchimih a tum
lai khân, Pope-in thupêk a chhuah a. Hêng mîte hi kohhran kal sual,
kohhran chawk buaitua puhin, râwt vek mai tûrin thu a pe a. Hemi
thupêkah hian thatchhia, rinawm lo leh buaina siam hmangah an puh
lo va, sakhaw mi leh mi thianghlim anga an lanna hian, “berâm huang
dika awmte” a thlêm thlu \hîn an ti a. Chuvângin pope thupêk chuan,
“Chûng suahsual bâwl hnam bawlhhlawh leh mi deu hmangte chu
an inlamlêt loh chuan rûl tûr nei anga chhut sawmin an awm tûr a
ni,” tiin thu a pe a.–Wylie, b. 16, ch. l. He lal chapo hian hêng thute
hi la hmachhawn leh a inring em? Vân lehkhabuah inziak vekin,
rorêlna nîah a la hmachhawn leh dâwn tih a hria em? “Hêng ka
unau tê berte zînga mi pakhat chunga in tih chu ka chunga ti in ni,”
Isuan a ti (Matthaia 25:40).
He thupêk hian kohhran member-te zawng zawng chu \ang hova
hêng kal sualte do tûrin a ko va. He hnathawh râpthlâk hi mîten
thawh an châk theih nân, he thupêk hian, “Kohhranin a hremna zawng
zawng a\angin a ngaidam a; he indonaa tel apiang chu chhechhama
thu an tiamna zawng zawng a\angin a ngaidam a; dân lo vanga sum
leh pai, in leh lo an neihte chu dân anga neiah a chantîr a; hêng kal
sual thattu apiang chu an sual zawng zawng ngaihdam a tiam a;
Vaudois-ho nêna thuthlunna rêng rêng chu a phelh vek a, an
chhiahhlawhte pawh chhuah vek tûrin thu a pe a. Tûman \anpuina
an pêk a phal lo va; an rote chu tupawhin an chhuhsak a phal a.”–
Wylie, b. 16, ch 1. He thupêk hmuh theih loh thuneihna a\anga aw
lo chhuak hi Krista aw a ni lo va, dragon rûm ri a ni zâwk.
Pope \huihruaite hian Pathian dân remin an nungchang an siam
lo vang, an rilrem zâwngin nungchang awm dân tûr an siam chawp
zâwk a. Rom thupêk a nih avângin mi zawng zawng zawm luihtîr an
tum a. Chhiatna râpthlâk tak a lo awm ta. Puithiamte leh pope rilru
dik loho chuan Setanan an tih tûra a duh ngei kha an han puitlin ta a.
78 INDONA ROPUI
K
ohhran siam\hat hmâ eng hun lai emaw khân Bible hian vân
hlê lai a nei a, mahse A thute chu Pathianin tihboral vek a
phal lo. Thutakte chu kumkhuaa thuhrûk a ni dâwn hek lo. A
rawngbâwltute chhuahtîr tûra thîr kawngkhârte leh lung in
kawngkhârte awlsam taka a hawng \hîn angin, nunna thu pawh chu
a phawrh chhuak thei a. Europe ram hrang hrangah chuan, ro phum
rûk anga Pathian thutakte zawng tûrin, Pathian Thlarauvin mite rilru
a hruai a, Pathian Thlarau ngeiin Pathian Lehkhabuah a hruai lût a, a
phêk tina thute ngun takin an zir a, an rilru a khawih êm êm a. An
thil hmuh chhuahte zâwm tûrin eng pawh an huam ta a. Thu tinrêng
chu a awmzia an hrefiah nghal mai lo ve; mahse thu dik la puan ngai
loh tam tak an hre chhuak a. Pathian tirh ngei nia inhriain an vâk
chhuak a, dik lohna khaidiatte an tichat zêl a; rei tak dik lohna bawiha
tângte chu, an zalênna hum ve tûrin an fuih a.
Waldens-ho khân anmahni \awngin Bible an nei tih loh chu, Bible
hi \awng hriat loh, lehkha thiamte chauhvin an hriata inziak a ni a;
tûnah erawh chuan Pathian Lehkhabu lehlina, mahni \awng \awnga
ram tina mîte pêk hun a lo thleng a. Khawvêlin a zanlai a pel ta.
Khawvâr êng a lo hnai deuh deuh va, ram tam takah khawvâr âr a
lo khuang ta.
Kum zabi sâwm leh palina (AD 1320- 84) ah khân England-ah
“Kohhran. Siam\hatna vârparh arsî,” a lo chhuak a. John Wycliffe-
a chu Kohhran siam\hatna tlângau a ni a, England atân chauh ni
lovin, Kristian ram pum atân a ni. Rom tih dân kalhna ropui a chhâk
chhuak a, a ngawihpui leh mai dâwn lo. Hei hian \an khawhna a han
\an a. Chu chu mimal, kohhran, leh hnam pum zalênna rawn thlentu
kha a ni dâwn a ni.
Wycliffe-a chu lehkha thiam tak a ni a. A tân chuan LALPA \ih
chu finna bul a ni. College-a a awm lai a\angin a sakhaw mi avâng
79
80 INDONA ROPUI
te, a fin avâng te, leh a thiam theih avâng tein a hmingthang hle a.
Thil hriat zau a duh a, mi thil zir theih ang chu a thiam ve vek. Khawvêl
thila finna te, Kohhran dânte leh an ram sorkâr dân te a zir zo vek a,
hêng hi a tân nakinah a la \angkai êm êm ang. Chutih laia mi rilru kal
dânte a hriatfiah avângin an dik lohna te a tilang thei a. An ram dân
leh kohhran dân a zir hi, nakina vantlâng nun dân leh sakhaw zalênna
a la sual tûr atâna inbuatsaih lâwkna a ni. Pathian thu chu a hriamhrei
a ni a, Sikul lam mîte rilru kal dân a hriat avângin, an laka invên dân
pawh a hria a. A fin leh a hriatna a zau avângin a \hianten an zah a,
a hmêlmaten an zah bawk a. A hnung zuitute chuan mi lian zîngah
pawh a la lawr avângin an chhuang a. A hmêlmateho chak lohna leh
hriat lohzia a tihlan \hîn avângin, Kohhran siam\hat thute pawh hi an
nuihzat ngam lo.
Wycliffe-a chuan College-a a awm lai a\angin Pathian thu a zir
\an a. Chutih lai chuan Bible hi hman lai \awng chauhva a la awm
avângin, lehkha thiamte chauhvin thu dik tuikhur chu an thleng phâk
a, mi dangte tân chuan khâr a ni. Chuta \ang chuan Kohhran
siam\hatna hnaah a lo inbuatsaih tawh rêng a ni. Lehkha thiamte
chuan Pathian thu hi an chhiarin an zir thei a, chutah chuan zahngaihna
thil thlawn pêk inziak chu an hmu chuak \hin a. An zirtîr pahin hêng
thu dik hi an theh darh a, mi dangte pawhin Pathian thu lam an
bengkhawn ve \hîn.
Wycliffe-a’n Pathian Lehkhabu thu a lo ngaihven hian, a lehkha
zirlai a beih nasat ang bawk khân a bei nasa a. Tûnah rih chuan kim
lohna engemaw nei tlatin a inhria, chu chu lehkha thiamna leh
Kohhran zirtirna-in tiphuisui theiin a hre lo va. Pathian Lehkhabuah,
tun hmâa a zawn a hmuh theih ngai loh kha a hmu ta a. Hetah hian
Pathian chhandamna leh Krista chauh chu mihringte tâna ngensaktu
a ni tih chiang takin a intarlangin a hmu a. Krista rawngbâwl tûrin a
inpe ta a, thu dik a hmuh chhuah chu puan darh a tum ta bawk a ni.
A hnua siam\hatute ang bawkin, a tirah chuan khawi lam
kawngah nge a thiltih hian a hruai dâwn tih Wycliffe-a hian a hre lo
va. Rom kalh hi a tum pawh a ni hek lo. Mahsela thu dik kawng
zawhna hian dik lohna nên mi a chaltauhtîr ngei \hîn. Pope dik
JOHN WYCLIFFE-A 81
lohna a hmu chiang deuh deuh va, Bible thu zirtîrte a sawi uar ve
sauh sauh va. Rom kohhran chu Pathian thu kalsanin mihring dân
siam chawpah an pakai hlauh tih a hmu a. Huai takin puithiam-hote
chu Pathian Lehkhabu hnâwl bovah a puh a, mipuite hnênah Bible
pêka, a thu Zirtîrte chu kohhranah thuneihna sâng bera hman tûr tiin
a phût a. Zirtîrtu thiam leh zirtîr peih mi a ni a, thusawi thiam a ni
bawk a, a thusawi leh a nungchang chu a inrem zêl a. Pathian
Lehkhabu thu a hriatzia, ngaihdân a sawi awih-awm theihzia, a nun
dân thianghlimzia, a huaizia leh a rinawmzia chu mîten an ngaisang
a, an mi rinzâwng a ni bawk a. Rom Kohhranah sualna thiltihte a
awm \hin avângin mi tam tak chu an sakhuaah an lungni tawh lo va,
Wycliffe-a thu zirtîrte chu lâwm êm êmin, a lang a pauvin an pawm
nghal a; mîten an thu aiin a thu an pawm zâwk avângin Pope
\huihruaite chu a chungah an thinur êm êm thung a.
Wycliffe-a hi thiltih dik lo hmu chhuak thei tak a ni a, Pope
thupêka thil dik lo tihte a dodâl tlat a. Lalber puithiam a nih lai khân,
Pope-in lalber hnêna chhiah a phût chu a dodal tlat bawk a; Pope-
in lalberte chunga thuneihna neia a inngai hi a dik theihna a awm lo
tiin a \ang bawk a ni. Pope thil phût hian mi tam tak a tilungni lo va,
Wycliffe-a zirtîr dân hi mi liante pawm zâwng a ni bawk a. Lalber
leh a khâwnbâwl upate an \angrual a, sakhaw thu bâka pope
thuneihna chu an dodal a, a thil ngente pawh an pe duh lo va. Tichuan
England-ah chuan Pope lal lawrna chuan chhiat a tâwk ta a ni.
Wycliffe-an thil \ha lo pakhat rei tak a dodal chu, puithiam chi
khat Mendicant Friar an tihho kha a ni. Hêngho hi England-ah an
lokal chiam mai a, ram hmasâwnnate an rawn tikhawlo va. Thil
siamna hmun te, lehkha zirna hmun leh vântlâng nunin a tuar nasa.
Hna thawk lova kut dawh an ni a, hêng hian mîte a tihek chauh ni
lovin kut hnathawhte hmuhsit a lo ni ta a. Tlangvâlte an thatchhiain
nun khawlo an ching a. Hêng puithiam hian mi tam tak chu an awm
anga Monastery-a an dam chhûnga awm ve tûrin an thlêm thlu a;
hêng hi an nû leh pâ remtihna pawh a ni lo va, hriat pawh an hre hek
lo. Hmân lai deuhva Roman Father pakhatin, nû leh pâ te \anpui aia
puithiamho awmna Monastery-a dam chhûnga awm a pawimawh
82 INDONA ROPUI
chhia a ni, hlauh mai; mi tam takin Bible hian eng ang chauhvin nge
a sawi tih hriat châkna an neih phah a, chu chu Rom duh lohzâwng
a ni si a. Mîte rilruin thu dik hnâr a rawn pan a, chu tak chu thuhrûk
an duh chu a ni si a.
Wycliffe-a chuan puithiamte demin lehkha a ziak \an ta, inhnialna
chawh chhuah a duh vang a ni lo va, mîten Bible zirtîrna leh Bible
petu chanchinah an beng rawn chhi ve se a tih vâng a ni a. Thu
ziakin a puang ta a. “Sual ngaihdamna leh Kohhran a\anga hnawh
chhuah theihna thuneihna hi puithiam naran aiin pope-in a nei lian
chuang lo; Pathian dân bawhchhiain, Pathianin thiam loh a chantîr si
loh chuan, tumahin hnawh chhuah theihna thu an nei lo,” a ti a. Mîte
thlarau lam leh an taksa thilte rahbeh nâna pope-in rip a siam, chumia
mi tam tak a khung tawh \hiat nân hei aia hriamhrei \ha hi a awm
chuang lo.
Rom-in Sâpram lal thuneihna chhuhsak a tum thu-ah Wycliffe-a
chêt a ngai leh ta a; Lalberin palai atân a ruat a, Netherlands-ah
kum hnih zet a va awm a, chumi chhûng chuan Pope aiawhte nên
inbiak hona an nei fo va. Chu lo chu, France, Italy leh Spain a\anga
kohhran hruaitu lian pui pui nên tî-tî hona an nei fo bawk a. Hêngho
hnên a\ang hian kohhran chhûng lam thil, pâwnlânga hmuh theih loh
leh England-ah la awm ni se a hriat phâk loh tûr thil tam tak a hriat
phah a. Nakin lama a la kher tûr thil tam tak a hmu chhuak a ni.
Hêng pope mi tirhte \awngka a\ang hian he pâwl rilru leh a tum dân
tak a hmu chhuak a. England-a a kîr leh chuan a thu zirtîr bawk kha
a \an leh a, tûnah erawh chuan a lang a pauvin a ni ta, Rom mîte
pathian chu, bumna, chapona, leh awhna a ni tiin a tlângau ta a ni.
A lehkha ziak pakhatah, pope leh a chhiahkhawntute thu a
sawinaah chuan: “Sacrament leh thlarau lam thil atân tiin, kan ram
a\angin mi retheite ei leh bar tûr leh lalber tangka sâng tam tak kum
tinin an thiar bo va; hei hi mahni intihhausakna thil ten-awm a ni.
Kristian ram pumin an remtihpuiin he kawng dik lo hi an zawhpui a.
Kan ram hian rangkachak tlang lian pui nei sela, tuman khawih lovin,
he puithiam khawvêl mi, mi chapo chhiahkhawntu chauh hian la \hin
JOHN WYCLIFFE-A 85
sela, chuti pawhin rei lo teah a la zo mai ang. Kan ram pawisa zawng
zawng a thiar fai a, a duhâm avânga Pathian ânchhia chauh lo chu
engmah a han pe kîr lo.”–John Lewis, History of the Life and
Suffering of John Wycliffe, p. 37.
England-a a lokir hnu rei lo têah Lalberin Lutterworth-ah
puithiam (Rector) hna a pe a. Hei hian hlau lova thu dik sawi tlang a
chîn thu-ah Lalber a thinur lo tih a entîr. Wycliffe-a hian lal rorêlna
kal dân leh an ram pum sakhaw rin dân a khawih her thei hlê.
Pope khawpui chuan a han rîk khum ta a. Thupêk pathum a han
thawn a - pakhat chu lalber hnênah, pakhat University-ah, pakhat
chu puithiamho hnênah. He dik lohna zirtîrtu tihngawihna thil hi
rang taka ngaihtuah tûr tiin thu a pe \heuh va.–Augustus Neander,
General History of Christian Religion and Church, period 6,
sec. 2, pt. 1, par. 8.
Hêmi thupêk lo thlen hmâ hian, Bishopho hian, an nghakhlel
lutukin, a thu ngaihtuah tûrin Wycliffe-a chu an ko va; mahsela lal
laichîn pahnih thu nei thei tak takin an kalpui a; mipuiin an awmna in
chu an hual a, an lo tlan lut ta zung zung mai a. Bishopho chuan an
hlau va, \ha takin an kaltîr leh ta a. Nakin lawkah lalber Edward III
a thi a. He lal hi Bishopho khân Wycliffe-a hrem tûrin an nawr fo
va; Wycliffe-a hum \hintu chu lal aiawhah a lo awm ta a ni.
Pope thupêk chu a lo thleng ta ngei a. England chu sawi set set
lova Wycliffe-a chu mana lung ina khung tûrin thu a han pe ngat mai
a, hei hi thinga phuar beha hâl hlum tûr tihna a ni mai. Rom phuba
lâkna chu a tuar dâwn ta ngeiin a lang. Mahsela, “Hlau suh, kei hi i
phâw ... ka ni asîn,” (Genesis 15:1) titu khân a rawngbâwltu humhim
nân a kut a han phar a, thihna a lo awm ta. Wycliffe-a a ni lo ve,
tiboral tûra thu petu Gregory XI-na kha a ni thi chu, Wycliffe-a thu
nghaisak tûra inkhâwmte pawh an darh sarh zo ta a ni.
Kohhran siam\hatna a kal tluan zêl theih nân Pathianin kawng
dang a han ruat a. Pope Gregory a thih khân a thlâktu Pope pahnih
an inchaltauh nghal a. Mi pahnih inhal tak, thil dik lo tithei lova inchhâl
ve ve, chuan lal an inchuh ta a. Pope dang do tûrin Kristiante an
86 INDONA ROPUI
Kum tam tak chhûng chu, Bible nei tûr chuan lung in tân leh nunna chân
huam a \ul a ni.
JOHN WYCLIFFE-A 89
thlen a, sualna leh hriat lohna kawlpui an bun chu a khen tlâksak ta
a ni.
Chutih laiin khâwlchhut an la thiam si lo va, harsa tak leh muang
taka Bible chu ziak chhawn a ngai a. Mîten Bible neih an nghakhlel
êm êm a, mi tam tak ziak chhawng tûrin an inpe a, chutianga harsa
taka an tih chuan a lei duhtute mamawh zat an ziak thei hrâm a. Mi
hausa deuh chuan Bible pum an duh a, \henkhat chuan a bu \hen
chauh, chhûng tam tak inthurualin an lei bawk a. Hetiang hian
Wycliffe-a Bible chu in tinah a lût a ni.
Tun hmâ chuan Pope-in rin dân tûr a siam apiang kha an zawm
mai a, tunah chuan mahni chhia leh \ha hriatna hmanga mahnia thil
ngaihtuah nachângte an lo hre ta a. Tunah chuan Wycliffe-an
Protestant zirtirna tak tak, Rom rin dân nêna danglam tak chu a
zirtîr ta - “Krista-ah rinna azâra chhandamna leh, mihring ni lovin,
Bible chauh hi dik lo thei lo a ni.” Thu hril tûra tirhte khân Bible chu
an theh darh zêl a, a lehkha ziak dangte pawh an sem darh bawk a,
a hlawhtling êm êm a, tunah chuan England ram mi zatve laiin rin dân
thar chu an ring ta.
Bible sem darhna chuan kohhran hotute a tithlaphâng a. Tunah
chuan Wycliffe-a aia thiltithei zâwk do tûr an nei ta, hemi do nân an
hriamhrei neihte a tlâktlai mang lo vang. Tunah tak chuan England
ramah Bible khapna dân engmah a la awm lo va, tûn hmâin anmahni
\awngin Bible a la awm ngai si lo va. Nakin hnuah hetiang dân hi
siam a ni a, khermei taka zawm a ni bawk. Chumi hmâ chuan
puithiamhovin khap tum mah se, Pathian lehkhabu chu sem darh a
la ni ta zêl a.
Pope hote chuan Wycliffe-a ka hup theihna an han zawng leh a.
Rorêlna hmâah vawi thum a ding a, mahse engtin mah an ti thei lo.
A hmasa berah chuan a lehkha ziakte chu thiang lovah bishop awm
khâwm chuan an ngai a, lalber Richard II khân a \anpui bawk a,
alber thupêkin, rin dân thar ring apiang chu lung ina khung tûrin
thupêk a chhuah a.
90 INDONA ROPUI
\anin vawi khat chu a la ding leh ang. Tunah chuan Thu dik chu dik
lohna hmun bulpui ber a\anga puan a ni dâwn. Tunah chuan a thu
ngaihtuah tûrin Rom khuaa koh a ni ta a. Tun hmain mi thianghlimte
thisen tam tak an luantîr tawh a, Wycliffe-a pawhin a tân a
hlauhthawnawmzia a hai lo. Mahsela kal ngei a tum a, mahsela a
zeng ta tlat mai a, a kal thei ta lo va. Rom khuaa mîten a awrawl an
hre dâwn ta lo chu a ni a, mahse lehkha a la ziak thei a, lehkha
ziakin a aw a la hriattîr thei a, hei hi tih a tum ta tlat a. A awmna
hmun a\ang chuan pope hnênah lehkha a thawn ta a. A lehkha thu
chu Kristian \awngkam dik tak pope zahderna pawh tilang tak ni
mah se, pope chapona leh a ropuina zilhna na fê a ni. Heti hian a
ziak a:
“Ka rin dânte mi tin hnêna ka hriattîr theih avângin ka lâwm a.
Rom Bishop hnêna ka hriattîr theih avângin ka lâwm lehzual a; ka
rin dân hi a dikin ka hria a, ani pawhin a dik a tiin ka ring, dik lo a
nih erawh chuan tidik sela.
“A hmasa berin Krista Chanchin |ha hi Pathian Dân famkimah
ka ngai a ni. Mi dang zawng zawng aiin Rom Bishop, he leia Krista
aiawh chu, hêng Chanchin |ha dân zâwm tûra phuar ngheh bîkah
ka ngai a. Krista zirtîrte zinga lian ber a nih theihna chu khawvêl
ropuina leh zahawmnaah a awm lo va, Krista nun dân leh a chet dân
ang dik taka zui hi a ni zâwk. Isua leia a lo awm lai khân mi rethei
tak a ni a, khawvêl ropuina a ngaisâng lo va, a hnuchhawn zâwk a
nih kha.
“Kristian dik tumahin, Krista an anna kawngah chauh lo chuan,
pope emaw, mi thianghlim dangte emaw pawh, tumah an zui tûr a ni
lo va. Petera leh Jebedaia fapâteho khân Krista zirtîrna ang lo,
khawvêl ropuina an duh a, Krista an tilungni lo va; chuvângin hetianga
an dik lohnaah hian, zirtîrte pawh ni se kan zui tûr a ni lo.
“Pope-in khawvêl lalte rorêlna leh thuneihna a khawih buai tûr
a ni lo, a puithiam dang zawng zawngte pawh chutianga ti tûrin a
fuih zâwk tûr a ni, hetiang hian Isua leh zirtîrten an ti si. Hêng
kawngahte hian dik lohna ka nei a nih chuan, inngaitlawm takin
92 INDONA ROPUI
lova pawm mai tûra zirtîr a ni a; mahse Pathian thu ngaithla tûrin
hêng zawng zawng hi a hawisan a, hei hi a ni mipuite hnêna awm
dân tûr an kawhhmuh chu. Kohhranin Pope hmanga thu sawi ni
lovin, Pathianin a lehkhabu hmanga thu a sawi chauh hi rin ngam a ni
tiin a puang a. Bible hi Pathian duhzâwng puanna famkim a ni tih
chauh hi a zirtîr a ni lo va, Thlarau Thianghlim chauhvin a hrilhfiah
thei a, mi tinin a thu zirtîrte zira ngaihtuahin mahni tih tûrte kan zawng
chhuak tûr a ni tihte a zirtîr a. Heti hian mîte rilru chu Rom Kohhran
leh pope a\anga lamlêtin Pathian thu lamah a hawitîr a.
Wycliffe-a hi Kohhran Siam\hatute zînga ropui ber pakhat a ni
a. A finna zauziaah te, a ngaihtuahna fîmziaah te, thu dika a din
nghehziaah leh thu dik hum tûra a huaiziaah te hian, a hnua mîte
zîngah amah ang chu tlêm tê an ni. Nun thianghlima nung, hnathawh
leh zirnaa chau ngai lo, nungchang tihbawlhhlawh theih loh nei,
rawngbâwlnaa Krista hmangaihna leh rinawmna ang nei - hei hi
Kohhran Siam\hatu hmasa ber nungchang chu a ni. Hei pawh hi
thimna hun leh suahsual hun laia lo chhuak a ni lehnghâl.
Pathian lehkha thuin mîte rilru leh awm dân a tihdanglam theihzia
chu Wycliffe-a nungchang a\angin a lo lang. Hetiang mi a nih theihna
hi Bible vâng a ni. Thudik man chiang tûra a beihna hian, a ngaihtuah
theihna zawng zawngah thathona a han siam a, tha thar a han pe
bawk a. Rilru a tizau va, hriat thiamnate a tichak a, a dik leh dik lo
hriat thiamna te a tipuitling bawk. Bible zir leh ngaihtuahna hian, thil
dang engmahin a tih theih loh, rilru hriatna leh duhna te a tisâng a.
Thil tum bîk neihna te, ngaihtuahna te, rilru huaina te leh tuar theihna
te a tinghet a, nungchang a tifîm a, rilru a tithianghlim a ni. Bible hi
ngun tak leh thatho taka zira, a zirtu rilru leh Tâwpneilo rilru a lo
inzawm chuan, khawvêlah hian, mihring finnain a zirtîr theihna sâng
berin a zirtîr pawha a siam theih loh, mi fing leh ngaihtuahna chak,
leh thil engkima a \ha ber leh sâng ber chauh duh mi an lo chhuak
ang. ‘I thu hrilhfiah hian mîte a tiêng a; mi mâwlte chu a hriat thiamtîr
\hîn’ (Sâm 119:130).
JOHN WYCLIFFE-A 95
an LALPA tuar ang tuar tlâka ruat an nih avângin an hlimin an lâwm
a.
Pope-hoten a dam laiin Wycliffe-a kha an duh angin an siam
thei lo, a ruang thlana a awm chhûng chuan a chunga an thinur a reh
dâwn bawk hek lo. A thih hnu kum sawmliah a ruang chu thlân ata
laih chhuaha, hâl rala, a vâpte a kiang luia paih tûrin Council of
Constance-in a rêl a. Ziaktu pakhat chuan, “He lui hian a vâp chu
Avon-ah a lên lût a, Avon chuan Savern-ah, Savern-in tuipuiah,
tuipuiin tuifinriatah a lên lût a. Tichuan Wycliffe-a tîsa vâpte chu a
thurin khawvêl khuha darhte entîrna a lo ni ta zâwk,” tiin.–T. Fuller,
Church History of Britain” b. 4, sec. 2, par. 54. A hmêlmate hian
an îtsîkna thiltih awmzia hi an va hre lo tak êm!
Bohemia rama John Huss-a chuan Wycliffe-a lehkha ziakte a
chhiar a, Rom Kohhran dik lohna kalsanin Kohhran siam\hatna a
\an ta a. Tichuan he ram pahnih, inkâr hlat tak takah hian thu dik
chi chu theh a ni a, Bohemia ram a\angin ram dangah a darh zêl a.
Pathian thu, rei tak theihnghilh tawh lamah mîte thinlung a lamlêt leh
a. Kohhran Siam\hatna ropui tak chu Pathian kutin a han buatsaih
ta a ni.S
BUNG 6
B
OHEMIA ramah hian AD 800 vêl lai a\anga Kristian sakhua
hi lo lût tawh a ni a, Bible pawh anmahni \awngin a awm
tawh a, inkhâwmnaahte pawh anmahni \awng hman a ni a.
Mahse pope thuneihna a sâng zêl a, Pathian thu erawh a hniam zêl
at. Gregory VII, Lalberte mualpho taka siamtu khân mipuite pawh
hnehsawh a tum a, thupêk (Bull) a chhuah ta a, Biak ina inkhâwmnaa
Bohemia \awng hman a khap a, “|awng hriat loh hman a nih loh
avângin sualna chi tam tak leh rinna lama kal sualna a lo chhuak \hîn
a, chuvângin Pathian biaknaa \awng hriat loh hman hi Engkimtitheia
duhzâwng a ni e,” tiin.-Wylie, b. 3, ch. 1. Hetianga thu a pêk hian
Rom chuan Pathian thu êng chu tihmiha, mipuite chu thim zînga khâr
khum tûr a ni a tihna tluk a ni. Mahse kohhran him nân Pathianin
kawng dang a siam a. Italy leh France a\angin Waldens-ho leh
Albigens-ho tihduhdah tuar tam tak Bohemia-ah an tlanchhia a. A
lang a pauvin an zirtîr ngam lo nâa, a rûkin \hahnemngai takin an
thawk a. Hetiang hian rinna dik chu a kal zêl a ni.
Huss-a awm hmâ pawhin Bohemia ramah hian, mi \henkhatin
vântlâng hriatin kohhran bawlhlawhna leh mipuite khawlohna hi tlang
takin an lo zilhhâu tawh \hîn a. An thusawite chu mi tam takin an
ngai pawimawh a. Puithiamhovin an hlau ta a, Chanchin |ha
tirhkohte chungah tihduhdahna an thlâk ta a ni. Ramhnuai leh tlâng
lama Pathian be tûra an kalna lamah sipaiten an ûm zui a, mi tam tak
chu an that a. Nakin deuhvah phei chuan Rom biak dân zâwm lo
chu meia hâl hlum tûr tih thupêk a awm ta hial a. Kristiante chuan an
nunna pêk huam mah se, Chanchin |hain a la hneh hun tûr an thlîr
reng a. Mi pakhat, “Chhandamtu Khenbeh rinna avâng chauhva
chhandamna hmuh theih,” tia zirtîr \hîn pakhat chuan a thih dâwn
chuan, “Thu dik hmêlmate thinurna chuan min la hneh rih a, mahsela
97
98 INDONA ROPUI
Wycliffe-a zirtîrte chuan mipui hmuh theih tûrin lem ziakin Prague khuaah an
rinna an târlang a.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 99
hle mai a. Pathian Lehkhabu leh Wycliffe-a lehkha ziakte zir ngun a
tum ta a. Wycliffe-a thil rawt zawng zawngte a la remtihpui lo nâa,
Pope hote awm dân tak chu chiang takin a hre ta. An chapona te,
an duhâmna te, leh an khawlohna te chu uar lehzualin a sawi chhe
\an ta a ni.
Chanchin |ha êng chuan Bohemia a\angin German ram a thleng
thuai a. Prague khuaa zirna hmunpuia dâlna a lo awm khân, German
ram a\anga zirlai tam tak lo kalte kha an ram lamah an kir leh a. Mi
tam tak chu Huss-an Bible a lo zirtîr hman tawh a, chung chuan an
ramah Chanchin |ha thu chu an va theh darh ve a.
Prague khuaa thil awm dân chuan Rom a thleng ta a, Huss-a
chu pope hmâa ding turin an ko va. A kal chuan a thi a ni mai.
Bohemia lal leh lalnute, zirna hmunpuia mîte leh lalber mualkîl mi
\hate leh sorkâr mi liante \angrualin, pope hnêna kal lova, a aiawh
kal phalna an dilpui a. Pope lah chuan an dîlna chu engahmah a lo
ngai lo va, Huss-a thu ngaihtuah leh thiam loh chantîrna chu a tithlu
nghâl a, Prague khaw pumah chuan siam\hatna thuhril khapna thu a
puang ta a ni.
Chutih lai chuan hetiang thupêk hi an hlau êm êm a. An han
chhamphual dânte lah chu mipuite tithlabar zâwngin an ti a, anni lah
chuan pope hi Pathian aiawh, vân leh hremhmun chabi vawngtu, a
duha taksa leh thlarau chunga rorêlna phuh chhuak theiah an ngai
tlat si a. Hetiang hremna hnuaia awmte tân chuan vân kawngkhâr
chu khâr tlat a ni a, he hremna hi pope-in a hnuh kir leh hmâ chu
nawmsakna hmun a\angin mitthîte pawh hnawh chhuah vek an ni
tiin an ring tlat bawk a. Hemi hremna sûn nân sakhaw thil rêng rêng
tih loh tûr a ni a. Biak inte khâr a ni a. Inneihnate pawh biak in
pâwnah an nei a. Mitthîte chu thlânmualah bâwlhlo kim nêna phum
theih an ni lo va, khuarkhurumah an paih hnawk hnawk mai a.
Chutiang chuan mipuite rilru chu a thunun a ni.
Prague khawpui chu a buai ta nuai nuai mai le. Mi tam takin
Huss-a chu an thiam lo va, hêng manganna hi amah avâng vek a ni,
phuba lâk tûra Rom kuta pêk mai tûr a ni tiin an ngen a. Buaina a
reh theih nân Huss-a chu a awmna khaw lamah a haw ta a. Prague
102 INDONA ROPUI
Chhandamtu leia a awm laia thil awm ang kha a awm leh ta a ni,
kohhran puithiamte hi an khawlo zo ta a, thuneihna an neih \hin kha
dân ang lo zâwngin an hmang \hin a ni. Hetianga ngaihtuahna hi a
rilru kalkawng, amah chauh inhruai nân a neihtîr a, mi dangte tân
erawh anmahnia an hriat thiamna dân hi an chhia leh \ha hriatna
kaihhruaina tûr a ni a ti a; chumi awmzia chu, kohhranin puithiam
hmanga thu a sawi ni lovin, Pathianin Bible hmanga thu a sawite hi
hruaitu kal sual thei to a ni.”–Wylie, b. 3, ch. 2.
Prague khawpui buaina a lo reh deuh va, Huss-a pawh a Biak
in Bethlehem Chapel-ah a lo kir leh a, tun hmâ aia uar zâwk leh
\hahnemngai zâwka Pathian thu sawi a tum a. A hmêlmate an chakin
an ropui a, mahse lalnu leh a khawnbâwl mi \ha tam tak a \hiante an
ni a, mipui tam takin an \an bawk a. A thu zirtîr thianghlim leh rilru
tithar thei, leh amâ nun thianghlimziate chu Rom mîte thu zirtîr
hnuaihnunzia leh an duhâmzia leh an nun bawlhhlawhzia nên
khaikhinin Huss-a lama \an chu mi tam takin thlâkhlelh tlâkah an
ngai.
Tunah rih chuan Huss-a hian thlâwptu tumah a la nei to va; mahse
Jerome-a, Sâp rama a awm laia Wycliffe-a zirtîrna pawm ve khân a
han pui ta a. He mîte pahnih hi an thih pawha in\hen lo tûr khawpin
an nun a inzawm tlat a. Jerome-a chu fing tak mai, thusawi thiam
tak, zir zau mi, mi hîp thei tak a ni a, mahsela rilru chhelna leh mi
hneh theihna lamah chuan Huss-a chu a tluk lo. Huss-a chu phâwklêk
leh chi-ai lova rilru lian tak pua thil ngaihtuah mi a ni a, Jerome-a
erawh hi chu ti ruak ruak, ti thut mai mi a ni a. Huss-a awm dân a
\hatzia a hriat avângin a thu a hnial ngai lo. An pahniha an \anrual
avângin Kohhran Siam\atna pawh a kal chak ngiang reng a.
Pathian êng nasa takin he mi thlan pahnihte thinlung a han chhun
êng a. Rom dik lohna pawh fiah takin an hmu thei a; mahsela Pathianin
khawvêl hnêna a pêk tûr êng zawng zawng chu an la dawng vek rih
lo va. Hêng a rawngbâwltu pahnihte hmang hian Pathianin mipuite
chu Rom zirtîrna thim hnuai ata a hruai chhuak mêk a; mahsela
harsatna tam tak sut tlang tûr an la nei, pen khat tê têin, an phurh
theih tâwk ang zêlin a hruai a, êng zawng zawng chu vawi khata
104 INDONA ROPUI
hmu vek tûra buatsaih an ni lo. Chutianga pêk an nih chian, rei tak
thimthama awmte chhûn ni ên vanglaia an lo chhuak thut a an buai
angin, anni pawh an hawikîr ang. Chuvângin hruaitute hnênah tlêm
tlêmin, mipuite dawnsawn theih tâwkin A han tilang a. Thawktu
rinawm dangte an lo la chhuak zêl ang a, mipuite chu insiam\hatna
kawng lamah an kalpui thui deuh deuh zêl ang.
Kohhranah in\henna a la awm ta reng a. Tunah phei chuan Pope
pathumin lal an inchuh a, an innghirnghona chuan Kristian ramte a
tikhawlo nasa. Âchhe inlawh mai an tawngkhawp lo va, hriamhreite
an ruai ta hial a. Râlthuam leh sipai neih tam an tum ta \heuh va.
Sum leh pai an mamawh ta a, hemi hmuh nân hian thilpêk te,
hnathawhna hmun liante leh kohhran malsâwmnate an zuar ta dur
dur mai a. Puithiamte pawhin an chunga mîte tih dân an zir a, an
thuneihna tihchak nân, leh an khingpuite dova tihmualpho nân biak
in bungruate an zuar ru a. Kohhran tân tia thil tenawm an tih avângin
Huss-a pawhin dim lo baksakin a \im ve vek bawk a; mipuite lahin,
hêng kan manganna zawng zawng hi nangmahni avâng vek a ni tiin
Rom kohhran hruaitute an mawhchhiat a.
Prague khawpuiah chuan intualvuakna a awm leh dâwn ta mai
a. Hman laia an tih angin Pathian rawngbâwltu chu “Israel Tibuaitu”
ah an puh a (l Lalte 18:17). Khawpui chu khapna hnuaiah bawk a
awm leh ta a. Huss-a pawh an khaw lamah a haw leh a. Bethlehem
Chapel a\anga \hahnemngai taka a thusawite kha a tâwp ta rih a.
Thu dik tâna a nunna a thlah hmâin, Kristian ram zawng zawngah
zau zâwkin thu a sawi dâwn a ni.
Europe ram buaina chin fel nân, Constance khuaa intâwk tûrin
rorêlna lian [general council] koh a lo ngai ta a. He rorêlna hi Lalber
Sigismund thupêkin Pope John XXIII, pope nihna chuhtu pathum
zînga pakhatin a koh a ni a. Pope John chuan he rorêlna hi a duh lo
hlê a, a nungchang leh a thiltihin endik nih a dâwl dâwn hauh lo va;
chutih laia kohhran mîte leh kohhran mi lian dang, bishophote
nungchang lahin a dâwl dâwn bawk hek lo. Mahse, lalber Sigismund
thu a hnial ngam bawk si lo.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 104
He council tum ber chu kohhran in\henna chin fel leh kal dik
lohna thenfai a ni a. He council hmâa ding tûrin pope pahnihte aiawh
koh an ni. Rin dân thar siamtu John Huss-a pawh koh a ni a. Pope
pahnihte chuan an taksa him zo dâwnin an hre lo va, anmahni lo kal
lovin, an aiawhtute an lo kal a. Pope John kha Council hotu ni mah
se hreh chungin a lo kal a, lalber Sigismund khân a bânna thu phiarin
a ring tlat a, pope lallukhum a tihhmingchhiat leh .pope-a thlan a nih
theih nâna a thil tihsual zozai kha a chunga a lo lêt a hlau bawk a. A
\huihruai mi lian zawng zawngin an han zui a. Khawpuia kohhran mi
lian zawng zawng leh mipui tam tak amah hmuak tûrin an lo chhuak
a. Roreltu lian paliten a lu chunga puan zâr zawnin an hliah khuh a.
A \huihruaite silhfên ropuizia chuan mipui a hneh hlê.
Chutih lai chuan khual zin pakhatin Constance khaw kawtchhuah
a lo thleng a. Huss-a chuan a hmâa thil hlauhawm chu a hai lo. Heta
\ang hian a \hianten an zui ve zêl a remti lo va, kan inhmu leh dâwn
tawh love tihna rilru a pu a ni ang e, amah chauhvin a kal ta a, hâl
hlumna meipui pan angah a inngai a. Bohemia lal leh lalber Sigismund
hnên a\angin a kal chhûnga humhimna thutiam a hmu a, mahsela thi
tûrin a inpuahchah reng tho va.
Prague khuaa a \hianteho hnêna lehkha a thawn chu: “Unaute u,
lalber hnên a\anga humhimna thu hmuin, ka hmêlmate tâwk tûrin ka
kal dâwn a. Engkimtithei Pathian, min Chhandamtu kutah ka innghat
e; in \awng\aina a ngaithlain ka ring a, ka hmêlmate ka hnial dan
theih nân ka kâah finnate a dah ka ring a; A thu dika ka din ngheh
theih nân A Thlarau Thianghlim min pein, thlêmna te, lung in te leh a
\ûl chuan thihna pawh huai taka ka hmatawn theih nân. Krista chuan
a hmangaihte tân a tuar a, keini pawh chhandama kan awm theih
nân, dawhthei taka kan tuar theih nân entawn tûr min hnutchhiahah
hian mak kan ti dâwn em ni? Ani chu Pathian a ni a, keini chu A
thilsiamte kan ni a; Ani chu LALPA a ni a, keini chu A chhiahhlawhte
kan ni a; Ani chu khawvêl Hotupa a ni a, keini chu tlâktlai lo mihring
kan ni a, chutichung pawhin kan tan a tuar! Tuarna hi tihthianghlimna
a nih dâwn phei chuan, engah nge kan tuar loh vang? Chuvângin
unaute u, ka thihna hi a ropuina a nih dâwn chuan ka thih thuai nân
106 INDONA ROPUI
\awng\ai rawh u, ka tuarnate zâm lova tuar tûra min \anpui theih
nân \awng\ai bawk ula. Mahsela in hnêna lo kir leh \ha zâwk tûr a
nih chuan, bawlhhlawh kai lova ka lo kir leh theih nân, ka unaute
hnêna entawn tûr \ha ka hnutchhiah theih nân, Chanchin |ha thu
dik chhun han tê tak tê pawh hmaih lova ka puan theih nân, Pathian
hnênah i \awng\ai ang u. Prague khuaah ka hmêl in hmu leh tawh
kher lo a ni thei a; mabse Engkimtithei Pathianin in hnêna lo kal a
phal a nih chuan, A dân hmangaihna leh hriatnaah chuan thinlung
nghet takin hma lam i pan ang u.”–Bonnechose, vol. 1, pp. 147,
148.
A lehkhathawn pakhat chu puithiam, Chanchin |ha thurin lama
inlet hnênah a ni a, chutah chuan a dik lohna chanchin thuhnuairawlh
takin a ziak a, “silhfên \ha ngainâ, thil lêlo lâwma hun rei tak tak
khawhral,” tiin a insawi chhia a. Hetiang hian a zilhna a ziah belh zêl
a: “Pathian ropuina leh thlarau chhandamna chuan i thinlung chu lo
khat rawh se, khawvêl thil neih lamah ni lovin. I rilru ni lova i in
chhûng chei mawina lamah fîmkhur rawh; chûng zawng zawng ai
pawh chuan thlarau lama \hanlenna lamah i rilru pe rawh. Sakhaw
mi takin awm la, mi retheite lakah inngaitlawm rawh, pum puarna
lamah intlakral lutuk suh. I nun dânte i siam \hat loh va, thil lelo laka
i insûm loh chuan, keimah ang bawkin zilhna nasa tak i tâwk ve ang.
Ka thurinte i hria, i naupan têt a\angin ka zirtîrna i dawng si a,
chuvângin thu tam ziah a ngai lo ve. LALPA zahngaihna chhâlin ka
ngen a che, thil lawilo ka chîn, min titlutu, nang pawhin i hriat kha,
han chîng ve lul suh ang che.” A lehkha pâwnah chuan, “Ka thi tih
chiang taka i hriat hmâ chu he lehkha hi hawng lo tûrin ka ngen a
che,” tiin a ziak.–Ibid., vol. 1, pp. 148, 149.
A kalna khua apiangah Huss-a chuan a zirtîrna thu chuan a thleng
thui hman hle tih a hmu a, mîten a chung thua amah an \anzia pawh
a hmu a. Mipui tam tak amah hmu tûrin an lo pung \hîn a; khawpui
\henkhatah phei chuan rorêltuten kawtthlêr tluanin an vêng \hîn.
Constance khua chu a han thleng a, a duh ang anga a awm an
phal a. Lalber humhimna bakah pope humhimna pawh a hmu a.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 107
zawng, mi tam tak an ni. Thingah an phuar bet a, mei an hal alh hmâ
chuan, ‘I dik lohna hi lamlêt la, inchhanhim rawh,’ an la ti ta fo va.
Huss-a chuan, “Eng dik lohna nge ka lamlêt tûr chu? Thil sual
engmah ka ti lo tih ka inhria a ni. Ka thusawi leh ka thil ziakte chu
sual ata thlarau chhandam nân a ni, chu chu hriatpui tûrin Pathian ka
ko ve, chuvângin ka thusawi leh thu ziak thu dik chu lâwm takin ka
thisenin ka nemnghet e,” a ti a.–Ibid., b. 3, ch. 7. Meialhin a han
tuam vêl chuan, “Isu, Davida Fapa, ka chungah zah ngai la,” tih hla
a sa a, a aw neih ral raih thlengin a sa zêl a ni.
Ahmêlmate pawhin a huaizia chu mak an ti a. Mi pakhat, pope
mi dik tak maiin, Huss-a martarna chang leh Jerome-a, a hnu rei lo
têa thi chanchin a sawi chu: “An hun tâwp a lo thlen pawhin an zâm
lo rêng rêng. Inneihna ruai \hehnaa kal tûr ang maiin meia hâl an
inpeih a. A nâ tih thu an sawi hek lo. Meialhin a hliau \an a, hla sak
an tan a, meipui sa elkhên pawhin an zai a titâwp thei lo,” a ti hial
a.–Ibid., b. 3, ch. 7.
Huss-a taksa chu hâll ral a ni ta a, a vâp leh a vâp awmna lei chu
an rût a, Rhine luiah an paih a, tichuan tuifinriat lamah a lên thla ta a.
A tiduhdahtute khân Chanchin |ha thu a sawite kha an hâl ral ta
emaw an ti ang e. A vâp tuifinriata an len darhtîrte chu, khawvêl
ram tina Chanchin |ha chi theh darh ang a ni tih nachang an hre lo;
ram la hriat ngai lohvahte pawh hriatpuitu tam tak an la chhuak dâwn
tih an hre hek lo. Constance khaw rorêlna pindana aw thangkhawk
chu \hang thar zêlin an hria ang. Huss-a chu a awm ta lo, thu dik a
thih chilh erawh chu a boral lo vang. Rinna leh tuar feina entawn tûr
min pêk hian, sawisakna leh thihna thleng pawhin, thu dik tâna ding
nghet tûrin mipui chhiar sên lohte a fuih huai ang. An hâl hlumna
hian Romho nunrâwnzia chu khawvêl a hriattîr a ni. Thu dik hmêlmate
chuan, an hriat lohvin, thu dik tihboral an tum \hin theh darhna an
\anpui hlauh zâwk a ni.
Constance khuaah hâl hlumna thing chu phun leh tûr a lo ni leh
ta. Hriatpuitu dang thisen chuan thu dik chu a la han puang leh dâwn.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 111
bawk an tiam a.
Indonaa kalte tân
sual eng ang pawh
ngaihdamna, indona
hmuna thite chu vânah
lâwmman ropui tak,
dam taka lo hawte tân
hausakna leh zah-
awmna an tiam a.
Sipai tam tak chuan
Bohemia ram an lo
lût ta a. Huss-a mîte
kha an hnung tawlh a,
an rawn bei ta thut
mai a. Pope hote
khân an thiltih dik
lohzia an hriat chuan a tlai lutuk tawh si a, an rawn beih nghakin an
bûkah an lo awm ringawt mai a. Procopius-a sipaite lo kal thâwm
chu an hriatin, an hmêl pawh an la hmuh hmâ hauhvin, an hlau leh ta
a, lalho te, general te leh sipai te chu râlthuam paihin an tlân darh leh
ta chiam mai a. An hotu ber pope aiawha lo kal khân a sipaite \an
khawhtîr a han tumleh \hin a; mahse sipai tlan darh khân an nêk a,
an phur bo ve ta daih mai a. An hneh ngei mai, râllâk tam tak an la
leh a.
Chutiang chuan vawi hnihna, Europe ram sorkâr lian zawng
zawngin sipai rual tam tak, mi huaisen, indo tûra zirtîr thiam, ral
thuam \ha \ha nei an khâwm chu, sorkâr tê tak tê hmâah, indo pawh
nghâk ngam lovin, an tlânchhia a nih chu! Hetah hian Pathian
thiltihtheihna a lo lang. A rawn rûntute chu mihring thiltihtheihna aia
ropui zâwkin a tithlabâr a. Tuipui Sena Faroa sipaite hnehtu, Gideona
leh a sipai zathumte hmâa Midian mîte tlanchhiattîrtu, zan khat thil
thua Assuria Sipaite tiboraltu bawk khân, a dotute chakna tichau
tûrin a kut a han phar leh a ni. “Hlauhna rêng rêng awm lohnaah
118 INDONA ROPUI
chuan hlau êm êmin an awm a: Pathianin bei tuma eptu che ruhte
chu a tidarh ta si a; Pathianin anni chu a paih thlâk avângin i timualpho
ta a,” (Sâm 53:5).
Pope hnungzuihote chuan tihluiha hneh mi niin an hre ta lo va,
\awngkam thiam lam an ruai ta a. Thuthlung an siam pui ta a, chutah
chuan Bohemia mîten duh anga sakhaw biak tûr zalênna nei ang
chu an ni nâa, Rom huangah an intukluhna a ni mai. Rom nêna
inrem nân Bohemiaho chuan thil pali an ngiat a: Duh duha Bible
sawi theih, LALPA Zanriaha chhang leh uaina kohhran pum tel theih,
Pathian biaknaah mahni \awng hman theih, sorkâr thuneihnaa
puithiamhote inrawlh loh tûr, thil tihsual hremnaah sorkâra thuneituten
vântlâng leh puithiam inang renga en tûr tihte hi. Pope upate chuan,
“He thil pali hi an remti a, mahsela hemiin a huap chin rêl felna chu
council kutah a awm tûr a ni - chu chu Lalber leh pope an ni mai,”–
Wylie, bk. 3, ch. 18. Hemiah hian inremna an siam ta a, Rom chuan
tihdernain, râl beiha a hmuh theih loh kha a hmu ta a ni. An thil ngen
hrilhfiahna leh Bible hrilhfiahna Rom kuta a awm chuan a duh ang
angin a awmzia a la kawi thei ang.
Bohemia rama mi tam tak chuan an zalênna khawih pawia an
hriat avângin, an remti thei lo va, in\henna a lo chhuak ta a, buaina
leh thisen chhuahna hialin a han zui a. He buainaah hian Procopius-
a pawh a thi a, Bohemia zalênna pawh a boral ta.
Sigismund-a, Huss-a leh Jerome-a chunga vervêk taka titu kha,
Bohemia lalberah a \ang ta a. Bohemia mîte zalênna thu tiam mah
se pope thuneihna din thar a tum a. Mahsela Pope tlawn a tumna hi
a hlâwkpui lo. Kum sawmhnih zet chhûng chu buai tak leh
hlauhthâwnawm takin a awm a. A sipaite an riral zo va, indonain a
sum zawng zawng a ei zo va, kum khat a lal hman a, a thi ta a, a ram
chhûngah tualchhûng indona a inpuahchah mêk a, hming hliauna
chauh lo chu \hangthar tân hnutchhiah engmah a nei lo.
Buaina leh thisen chhuahna a awm reng a, hnam dangin an han
rûn bawk a. Chanchin |ha rinawm taka vuantute khân tihduhdahna
an tuar a.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 119
P
OPE thuneihna thim zîng a\anga Kohhrante rinna thianghlim
ênga hruai chhuaktute zîngah Martin Luther-a hi a lâr ber a.
|hahnemngai, thatho, inpe zo, Pathian lo chu hlauh engmah nei
lo, Sakhaw innghahchhan nâna Bible chauh lo chu innghahchhan
dang engmah duh lo, Luther-a hi a hun dik takah a lo lang a. Luther-
a hmangin Pathianin Kohhran siam\hatna ropui tak leh khawvêl
tihênna chu a han thlen a ni.
Chanchin |ha tlângâupuitu hmasate ang bawkin, Luther-a chu
rethei taka lo piang a ni a. German rama loneitu pakhat fapa a ni a.
A pa chuan lungalhthei laih chhuahna hmuna hna thawkin a lehkha
zirna senso tûr a hlawh chhuak thei hrâm a. Dân hre mia awmtîr a
duh a, mahse kum za tam tak chhûnga Temple zawi zawia lo ding,
sa puitling tûrin Pathiana a thil zirtîrte chu: harsatna, khawharna, leh
mahni inthunun theihna a ni.
Luther-a pa chu rilru khauh tak, mi chaldelh thei tak, rinawm
tak, a thil tum tawh chu ti tlat mi, dik a tih chu tlang taka sawi mi a ni
a. Tih tûr nia a hriat chu, hnu leh tûr pawisa lova ti mai mi a ni.
Hetiang rilru fel tak pu mi a nih avângin, puithiamho awm khâwmna
Monastery-a inkharkhum tlatte hi a rilremzâwng a ni lo. A phalna
lova Luther-a Monastery-a a lo luh ve mai khân, a lungni lo êm êm
a, a fapa nên chuan kum hnih zet an inbe lo, an inbiak hnuah pawh a
ngaihdân a dang chuang lo.
Luther-a nû leh pâten an fâte enkawl thu leh an lehkha zir thu hi
an fîmkhur êm êm a. Kristian nun mawi leh Pathian hriatna neihtîr
an tum tlat a. A pa \awng\aina chu a fapaa beng hriat ngeiah Pathian
hnênah a chhovin, a fapain LALPA hming hre renga, engtikah emaw
chuan A thu hril darhtua a \an theih nân \anpui tûra a \awng\ainate
pawh a hre fo va. An rilru \hatna leh an ngaihtuahnate a zau theih
nâna an thiltih theih tâwk chu an nû leh pâ te hian an ti hrâm a. An
120
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 121
fâte sakhaw nun dik leh hman tlâka an awm theihna tûra an zirtîrna
chu an thlahthlam ngai lo, a châng phei chuan an ti lutuk mah a;
mahsela Luther-a pawh hian, a châng chuan a nû leh pâ chuan dik
lohna nei mah se, an thununna kawngah demna tûr ai chuan fakna
tûr a hre tam zâwk.
Sikul a kal tirh chuan naupang tê a la ni a. Sikulah chuan an
tiduhdah viau mai a. A nu leh a pa te chu an rethei êm êm a, khaw
danga sikul a va kal chuan, in tina zai lawrin ei tûr a hlawh chhuak
\hîn a, a ril a \âm thei hlê \hin. Chutih laia an sakhaw ngaihdân
duhawm lo tak chuan a rilru a tihlau thei êm êm mai a. Zâna a
mutnaahte a ngaihtuahin, nakin hnu lama a la hrehawm tûr avângtein
a lungngai thei êm êm \hîn. Pathian thinchhe tak, zahngai lova mîte
hrem hmang, mi tihduhdah hmang nia ngaihtuahin a hlau thei êm êm
a, vâna Pathian chu zahngai thei a ni tih reng a hre lo.
Heti chung pawhin Luther-a chuan rilru leh ngaihtuahna
thianghlim leh sâng tak nei tûrin a bei chiam a, chu chu a rilru
duhzâwng a ni tlat si a. Hriatna zau neih a duh a, mahse hriatna
pawnlâng leh hman theih loh a duh lo va, hriatna tak-nei leh hman
tlâk chauh a duh a ni.
Kum sâwm leh kum riat a nihin University of Erfurt-ah a lût a. Tûnah
chuan tun hma aiin a chan a \ha ta zâwk a, beiseinate pawh a lo sâng ta
zâwk. A nû leh pâ khân thawk rim leh insûmin an lo khawsa thei ta
deuh va, \anpui a ngaihna zawng zawngah an \anpui thei ta a. |hian
bengvâr tak takte kawmin tunah chuan a hlim ve ta hle mai. Lehkhabu
\ha berte chauh a zir a, an ngaihdânte ngun takin a ngaihtuah a, chûng
mi fingte finna chu ama finna atân a nei ve a. Tun hmâa zirtîrtu khirh
takte hnuaia a awm lai pawh khân, mi hman tlâk tak la ni thei âwma
lanna a nei a, tuna zirna hmun remchânga a awm chin phei chu a rilru a
zau sawt viau va. Thil hre reng thei mi a ni a, thil ngaihtuah chak tak a
ni bawk a, thil dik leh dik lo, thil âwm leh âwm lo hre chak mi a ni bawk
a, hêng avâng leh a zir peih avângin, a \hiante zîngah mi lâr ber pâwl a
lo ni ta a. Finna a zirna hian a ngaihtuahna a tizau va, thu harsa hriat
thiam theihna a siam bawk a, hei hi nakina thil buaithlâk a la tawh tûr
atâna inbuatsaihna \ha tak a ni.
122 INDONA ROPUI
Pathian tâna mi inpumpêk tak leh inhlân zo tak Luther-a chuan Rom ropuina
leh nuamtâwlna chu râpthlâk a ti hial a.
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 123
thiam hlê mai bawk nên, ngaithlatu pawh a hmu hnem thei hlê \hin; a
thusawi chiang tak leh nung tak chuan mîte a hnehin, a tihtakna
chuan an thinlung a khawih a.
Luther-a chu Pope Kohhran fapa dik tak a la ni a, kawng danga
kal tumna rêng a nei lo. Pathian hruaiin Rom khua a zuk tlawh a,
kein a kal a, kalkawngah Monastery-ah a thleng zêl a. Italy ram
Convent pakhat hausakzia, ropuizia leh an nawmsakzia a hmuh chu
mak a ti hlê mai a. Pawisate an hmuh tam avângin puithiamho chu
pindan ropui tak takah an chêng a, silhfên ropui leh man tam tak tak
an inbel a, chaw tuihnai tinrêng an ei a. Ama nun harsatzia leh
tlâkranzia nên a tehkhin chuan a ngaithiam to hlê a. A rilru a buai
\an ta a ni.
A tâwpah chuan tlâng pasarih chunga awm khawpui chu râlkhat
a\angin a hmu a. Urhsûn takin leiah a bawkkhup a, “Rom khaw
thianghlim, chibai ka bûk a che,” a ti a.–Ibid., b. 2, ch. 6. Khawpui
a lut a, Biak in hrang hrang a tlawh a, puithiam leh rawngbâwltuten
thu mak tak tak an sawite a ngaithla a, Chhamphual thiltih tûr zawng
zawng pawh a ti a. A kalna apiangah a rin loh ang tak tak thil a hmu
ta fo mai a. Puithiamho zîngah suahsualna a awm tih a hmu phawt a.
Mi lianhoten fiamthu bawlhhlawh tak tak sawi an chîng a, Mass lai
meuh pawhin \awng tlahawlh leh bawlhhlawh tih an chîng a hmuh
chuan râpthlâk a ti a. Puithiamte leh vântlâng mipui a kawmna
apiangah bawlhhlawhna bawk a hmu a. A hawina lam apiangah,
hmun thianghhmah pawh, \awng bawlhhlawh bawk a hria a. Hetiang
hian a ziak hial a: “Rom khuaa thil sual leh thil zahthlâk tih hi tuman
an ngaihtuah phâk lo vang. Mahni mit ngeia hmuh loh phei chuan
awihawm lo khawp a ni. ‘Hremhmun a awm ngai a nih phei chuan,
Rom khaw hnuaiah a awm ang, chumi khuarkhurum a\ang chuan
sualna chi tinrêng a lo chhuak,’ tihte hi an \awng chînzâwng a ni a,”
tiin.– Ibid., b. 2, ch. 6.
Rom khuaah chuan kailâwn pakhat a awm a, “Pilata Kailâwn”
an ti a. Kan Lal Isua chuan Pilata rorêlna pindan a\anga a chhuah
khân he kailawnah hian a kal a ni, Pathian thiltihtheihnaa Jerusalem
a\anga Rom khuaa sawn a ni an ti a. Pope-in thupêk thar a siam a,
126 INDONA ROPUI
a châng chângin ni serh nia mipuite en phal a ni a, chumi nia biak ina
kala an sualte thupha chawi chu sual ngaihdamna pêk an ni a, mipui
tam tak an lo kal \hîn a. Ni pawimawh tak “Mi Thianghlim Zawng
Zawngte Kût Ni,” a lo hnai ta a. Chumi ni hmain Luther-a chu Biak
in lam pana kal mipuite zîngah a kal ve a, biak in kawngkhârah
chuan, sual ngaihdamna thurin dodalna “thu sâwm kua leh pangâ” a
târ ta a. Tupawh hnial duh an awm chuan, “Naktukah University-ah
inhnialna a awm ang a, kei pawh ka \ang ve ang,” a ti a.
A thu theh chhuah chu a darh zau chak hle. Hmun tinah an
chhiar a, an chhiar nawn a, an chhiar leh \hîn a. Khawpui pumah
leh, University-ah mi rilru a chawk tho nasa mai. He thu hian hêngte
hi a ti-lang chiang: Sual ngaihdamna leh sual avânga hremna paih
bo tûra thuneihna tû hnênah mah, pope hnênah pawh kawltîr a ni
ngai lo. Chutianga zirtîrna chu dawt mai, tangka hmuh nâna mipuite
bumna, he dawt thu ringtu zawng zawngte thlarau tihboral nâna
Setana ruat chhuah a ni. Chû bakah Krista Chanchin |ha hi kohhran
thil neih hlu ber a ni a, Pathian khawngaihna, chumi bua lo lang chu,
rinna leh simna nêna zawngtute hnêna thil thlâwn pêk a ni tih hi.
Luther-a thupui theh chhuah chuan hnial a cho hlê a ni. Zawhna
thu a siamte khân German ram a fang chhuak thuai a, chawlhkâr
hnih khat hnuah Kristian rama mi zawng zawngin an hre chhuak vek
a. Rom Kohhran chhûnga mi \ha tak takten kohhran a khawloh
deuh deuh avângin pawi an ti a, tihreh ngaihna an hre si lo va; hêng
mi \hate hian he thu hi an chhiarin an lawm êm êm a, Pathian aw a
tel niin an hria. Rom a\anga suahsualna lo chhuak pung tulh tulh
tireh tûrin Pathianin a kut a thawh ta ngei niin an hria. Lal mi lian leh
rorêltuten, pope mi chapote thuneihna dan chêpa awm tûr chu an
lâwm rilru hle a, a thuneihna phelh thei tumah an awm si lo va.
Mahsela mipui tam tak, thil sual ngainaho chuan, tihderna, an
inhnemna ber a lo chhe dâwna an hriat chuan an hlauthawng a.
Puithiam fing vervêkho kha, thil sual tih an phalna tihbuaia a awm-
leh a, an hlâwkna hlauhthawnawma a awm tâkah chuan an thinur
êm êm a, bumna thu tibahlah lo tûrin an bei nasa a. Luther-a chuan
dotu tam tak a nei ta. |henkhat chuan ngaihtuah famkim lovin a
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 131
Luther-an a hun laia sakhaw dik lohna cho nân, Wittenberg Biak In
kawngkhârah Thu sâwmkua leh pangâ a târ a.
132 INDONA ROPUI
pawng tih mai a ni an ti a. |henkhat chuan, rin thilthu mai mai a ni,
Pathian kut hnûhmâ awm lo, a chapo leh induh vang mai a ni an ti
bawk a. Luther-a chuan “Thil thar ngaihtuah chhuaktu chuan chapo
anga lanna a nei fo, tih leh, inhnialna chawh chhuah nân a ti mai mai
a ni, tia puh an ni fo tih hre lo tunge awm? Krista leh martar zawng
zawngte kha engah nge thah an nih? An hun lai finna ngainêptu nia
an lan vâng a ni lâwm ni? Hman lai mîte ngaihdân inngaitlâwm taka
rawn lova, thil thar an puak chhuah \hin vâng a ni lâwm ni?
“Ka thiltih apiang chu mihringte remhriatna ni lovin, Pathian remtih
ang zêla tih a ni ang. Thiltihte chu Pathian ta a nih chuan tunge dang
thei ang? Pathian ta a nih loh chuan tunge tihlawhtling thei ang?
Kan pa, vâna Mi Thianghlim, ka duh ang ni lovin, an duhzâwng
pawh ni lovin, kan duhzâwng pawh ni hek lovin, I duhzâwng chu tih
ni rawh se,” a ti a.–Ibid., b. 3, ch. 6.
Pathian hruaiin Luther-a chuan a hnathawh chu a han \an na a,
buaina leh manganna a tâwk lo thei dâwn lo. A hmêlmate hmuhsitna,
a thiltumte a ni lozâwnga lâk kawisakna, a nungchang leh a thiltihte
sawichhiatna leh tihbawrhbân an tumna te, hêng hian tuilian angin an
han vûr a, a rilru a timangang thei \hin hlê. Kohhran leh Sikul lama
hruaituten he Siam\hatna hnathawhah hian an puih loh a ring lo va.
Mi liante \awngkam \ha a hmuhte chuan a tilâwm thei êm êm a.
Kohhran tân ni chhuak mawi a lo chhuak ngei dâwnin a hria.
Mahsela, fuihna thute kha hmuhsitna thu leh thiam loh chantîrna thuah
a lo chang ta a. Kohhran hruaitu mi lian leh sorkâr mi lianten a thu
chu a dik a ni tih an hria; mahse a thu an pawm chuan insingsakna
nasa tak a awm dâwn tih an hre si a. Mipuite tihfina an rin dân
tihdanglam chu, pope thuneihna tih\huanawpna a ni dâwn a, tangka
bâwma tangka lût zozai kha a tâwp ang a, pope mi liante nawmsak
chênna a tâwp hlauh dâwn a. Chu lo pawh chu, mipuite chu puitlinna
rilru zirtîra, an chhandam nâna Isua lam chauh an en chuan, pope
lalna a lo hniam ang a, anniho thuneihna thlengin a han khawih pawi
dâwn a. Hêng avâng hian Pathianin finna a rawn pêk chu hnialin, an
rilru ti-êng tûra a tirh an lo hnial avângin, thu dik leh Krista do tûrin
an \ang rual ta a ni.
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 133
mi lian pawh ni se, sorkâr mi lian pawh ni se, hnawt chhuak vek
tûrin a aiawh chu thu a pe a ni.
Pope zia dik tak chu hetah hian a lang. A thupêk pumah hian
Kristian han tihâwm leh thil dik leh dik lo han dawnna rêng rêng a
awm lo. Luther-a lah chu Rom khua a\anga hla takah a awm a, a
thiam thu sawina hun engmah pawh a la awm lo va, a thu an
ngaihthlâk hmâ hauhvin kal sualah an puh nghal mai a, ni khat thil
thu-ah an zilh a, an puh a, a thu an titlu a, thiam loh an chantîr a; chu
chu pa thianghlim, thuneitu sâng ber, kohhran leh sorkâra thuneitu,
thil tisual thei lo tia inchhâlin a tih a ni.
Hetih lai, \hian \hate khawngaihna leh fuihna a mamawh lai tak
hian, Pathianin Wittenberg-ah mi pakhat Melanchthon-a chu a han
tîr hlauh mai a. A la naupang hle a, inngaitlâwm tak, tlângnêl lo tak
a ni a, mahsela a finzia, a hriatna zauzia, thusawi leh \awnghmang a
thiamzia, a felzia leh a rinawmzia avângin, mîte zah leh ngainat a ni
a. A zaidamzia hi a finzia ai mahin a langsâr. Chanchin |ha
hnungzuiah a \ang thuai a, Luther-a \anpuitu leh \hian rintlâk a ni. A
zaidamna leh a fîmkhurna, leh thil ni chiah lo chu a duh loh dân, leh
Luther-a rorumna leh hmatihmawhna an infin hian thil tih dân \ha tak
a lo awm thei a ni. Hnathawh thua an inpumkhatna hian Kohhran
Siam\hatna a tisâwt a, Luther-a pawh a tithatho zual a.
A thu ngaihtuahna hmun atân Augsburg khua ruat a ni a, Luther-a
pawh chu khaw lam pan chuan a chhuak ta a, kein a kal a. Mi tam
takin an hlauhpui a. Kalkawngah mi \henkhatin an lambun ang a, an lo
that dâwn tih thuthangte a awm si a, a \hiante chuan kal lo tûrin an thlêm
a. Wittenberg khua pawh chhuahsan riha, a taksa him nân, amah hum
duhtute hnêna awm rih tûrin an ngen bawk a. Mahsela Pathianin kawng
a ruatsak chu kal pênsan a tum lo. Thlipuiin rawn nuai vêl mah se, thu
dik chu rinawm taka vawn tlat a tum a. A thu chhak chhuah duhzâwngte
chu: Jeremia anga harsatna tâwk rêng rêngin ka awm a; mahsela min
vauna a nasat zawh poh leh ka hlimna a pung ting mai. Ka hming
zawng an tichhe ta ngei mai. Thil pakhat chauh a la awm - ka taksa
chaklo tak hi; an duh leh la sela, ka nunna chu dârkâr tlêmtê zawngin an
titawi deuh vang chu. Ka thlarau erawh chu an khawih thei lo. Isua
136 INDONA ROPUI
Krista Chanchin |ha khawvêla puan darh tumte chuan englai pawhin
thih inbeisei rawh se.”–Ibid., b. 4, ch. 4.
Augsburg khuaah Luthera a lo thleng tih a hriat chuan pope
aiawhtupa chu a lâwm hlê a. Mi kal sual huatthlala, khawvêl zawng
zawngin an thlîr chu, Rom thiltihtheihna kârah a lut ta ngei mai le,
pope aiawh lah chuan chhuah a tum si lo va. Luthera lahin lalber
humhimna thupêk a la bawk si lo. Lal hnên a\anga humhimna thu
hmu lo chuan pope aiawh hmâa ding lo tûrin a \hianten an ngên a, lal
humhimna thu chu anmahni chuan an hmuhsak ta a. Pope aiawh
thiltum chu: Luther-a chu ka lamlêttîr phawt ang a, a theih loh chuan
Rom khuaah ka hruai lui ang a, chutah chuan Huss-a leh Jerome-a
chan ang kha a chang ang tih a ni a. Tichuan mi a tîr a, Luther-a chu
lalber humhimna lehkha tel lova, pope aiawh zahngaihna ringa a
hmâa ding tûrin an thlêm a. Mahse Luther-an a duh lo. Lal humna a
hmuh hmâ chu a hmâah a ding lo.
Rom-hovin, Luther-a hneh dân tûra an suangtuah dân chu,
thinurna tilang lovin, nêlawm taka hîp an tum a. Pope aiawh nêna
an inbiak chhinnaah pawh \hian \ha tak hmêl a lo pu a; mahsela
Luther-a chu kohhran thuneihna hnuaiah a intulût pumhlûm tûr a ni
a, a rin hrannate pawh phunnawi lovin a lamlêt vek tûr a ni tiin a
phût tlat a. A khingpuipa nungchang a hre lo hlê mai. A chhânnaah
chuan Luther-an kohhran a ngaihsânzia te, thu dik a ngaihhlut thu
te, leh a thu zirtîr an remtih lohzâwngte hrilhfiah a duhzia te a sawi a;
tin, a thurinte pawh Pathian Thu zirna hmuna mîten ngaihtuah sela a
ti a. Mahsela ka dik leh dik loh hriat hmâa lamlêt tûra mi tur ringawt
hi zawng ka remti thei lo a ti ve tlat a.
Ani chhânna ve thung chu, “Lamlêt rawh, lamlêt rawh,” tih ngawt
a ni a. Luther-a chuan a dinhmun a dik a ni tih Pathian thu a\angin a
entîr a, chuvângin Thu dik ka tlânsan thei lo a ti tlat a. Pope aiawh
chuan Luther-a hnialna chu leh thlâk dân a hre si lo va, sawichhiatna
nên, hmuhsitna nên, a châng leh fak derna nên a âng ta chiam mai a,
a châng leh tun hmâ pipute thusawi te leh an tih dân te a han sawi a.
Luther-a chu \awng hun rêng rêng a pe ve la lo va. Inbiakna chu
hetiang hi a nih dâwn chuan a \ha dâwn lo tawp mai tiin Luther-an a
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 137
Lal chuan rin dân thar thu hi engmah hriat chianna a la nei lo va,
mahse Luther-a thusawi chianzia leh awihawmzia khân a thin a
khawih hlê a, Luther-a thiam lohna hriat chhuah a nih hmâ chu Lal
chuan hum a tum a, pope aiawh chu heti hian a chhâng a: “Dr. Martin
chu Augsburg khuaah i hmâ ngeiah a ding a, chu chu i duh tâwk tûr
a ni. A dik lohnate kawhhmuh tûr hre si loyin, lamlêttîr tumin i bei
ang tih kan beisei lo. Kan rama mi thiam tumahin, Luther-a thurinte
hi a dik lo va, Krista dodâlna a ni a, kal sualna a ni bawk tih min
hrilh lo,’ a ti a. Chu lovah chuan Lal chuan Luther-a hnawh chhuah
emaw Roma tirh emaw a tum lo.”–Ibid., b. 4, ch. 10.
Lal chuan vântlâng nun dân khawloh zêlzia leh insiam \hatna
nasa tak a mamawh ta tih a hria a. Mîten Pathian dân an zawm a, mi
\hate hruaina an zui chuan, mîte khawlohna dan chah nân leh sualte
hrem nâna buaithlâk tak leh tangka tam tak senga buatsaih a ngai
dâwn lo tih a hre bawk a. Luther-a hian chu tak chu a tum a ni tih a
hria a, kohhran thli \ha a lo tleh chu a lâwm rilru viau nghê nghê a.
Luther-a chuan University-a Professor hna a thawh chu a
hlawhtling hlê tih pawh a hria. A thupui Biak in kawngkhâra a târna
kha kum khat chê chê chauh a la ni a, mahse “Mi Thianghlim Zawng
Zawngte Kût Ni” laia mi lo kal khâwm an tlêm phah hlê tih pawh a
hria. Romho chuan thawhlawm leh Pathian betute tam tak an chân
ta a, mahse pâwl dangin an ai an han awh thung a, Wittenberg-a lo
kalte chu mi thianghlim lim be tûra lo kal an ni ta lo va, zirtu, zirna
pindante luah khat tûra lo kalte an ni zâwk. Luther-a lehkha ziakte
avângin ram tina mîten Pathian thu hriat châkna an nei thar a, hêngho
hi German rama mi chauh an ni lo va, ram dang tam tak a\anga lo
kal an ni. Tlangvâlte chuan Wittenberg khaw dai an lo thlenin, an
hmuh hmasakna ber a la nih chuan, vân lam hawiin an kut an phar a,
hmân laia Zion a\anga êng lo chhuakin khawvêl pum a ên angin, he
khua a\anga thu dik êng chhuahtîrtu Pathian chu an fak \hîn a ni.–
Ibid., b. 4. ch. 10.
Tûnah rih chuan Luther-an Rom dik lohna tlêmtê chauh a la
hransan a. Mahsela pope thupêkte leh a inrêlbâwlna dânte leh Pathian
\awngka chhuakte a khaikhin chuan mak a ti hlê \hîn. Heti hian a
140 INDONA ROPUI
heti hian a ziak a: “Krista hmuna \hû inti si, lalberte ai pawha intiropui
hi chu, a râpthlâk a ni. Hei hi mi rethei Isua anna em ni? Mi
inngaitlawm Petera anna em ni? Khawvêl lalpa alawm an ti a.
Mahsela Krista, a aiawh chu ka ni tia a chapopui, chuan, ‘Ka ram
he khawvêla mi a ni lo,’ a ti si. A aiawhtu chuan Isua aiin ram a nei
zau zâwk a ni maw?”–D’Aubigné, b. 6, ch. 3.
Lehkha zirna hmunpui University-te chungchang chu heti hian a
ziak bawk a: “|halaite hnêna Pathian thûte taima taka an zirtira, an
thinlungah nemkai a nih loh chuan, University-te hi hremhmun
kawngka zâu mai an ni ang tih ka hlâuthâwng hlê a ni. Pathian thûte
thupui ber a nih lohna hmunah tumah an fâte dah tûrin ka fuih lo.
Pathian thu, bahlah lo leh urhsûn taka bei mîte awm lohna zirna
hmun chu a kal khawlo ngei ang.”–Ibid., b. 6, ch. 3.
Luther-an lalber leh mi liante a sâwmna khan German ram pum
a fang chhuak thuai a, mîte rilru a hneh êm êm a. Tûnah chuan ram
pum a chawk tho ta, mi tam tak Kohhran Siam\hatna thu-ah an
phûr a. A hmêlmate lah kha phuba lâk châkin an zâ an zâ a, thu
khauh tak chhuah tûrin pope an ngên a. Ani chuan Luther-a thurinte
chu chawp leh chilha thu dik lova ngaih tûr tiin thu a pe a. Ni sâwmruk
chhûng Luther-a leh a hote an lamlêt vek loh chuan, hnawh chhuah
vek tûr a ti bawk a.
Chu chu kohhran siam\hat nân thil buaithlâk tak a ni. Tun hmâ
kum za tam tak chhûng khân lal ropui tak takte pawhin hnawh chhuah
nih hi an lo hlau nasa a, Sorkâr ropui tak takten an hlau va, an chhiat
phah rem rum a. An hnawh chhuahate lah kha mîten an \ih êm êm a,
tumah kawm ngam leh be ngam pawh an awm lo va, ran anga zawna
tihboral mai tûr an ni a. Luther-a pawhin a chunga buaina lo thleng
tûr hlauhawmzia chu a hai lo, mahse a ding nghet tlat a. Isua chu a
\anpuitu leh a phaw atân a hmang a. Hetianga a thuziakah hian a
huaizia a lang: “Thil engnge lo awm dâwn ka hre lo, ka hre châk
bawk hek lo. Hremna chu lo kal ang hmiang, ka hlau lo. Thinghnah
pakhat tê pawh kan Pa Pathian hriat lohvin a tla lo va. Mi ngaihtuah
nasa zâwk dâwn lâwm ni? Thu dik \ana thih chu thil awl-ai a ni,
Thu, tisaa lo chang meuh pawh a thi si a. A hnêna kan thih chuan, A
142 INDONA ROPUI
hnênah kan nung leh ang. Kan hmâa a lo tuar tawh zawng zawng
kan tuar ve chuan, A awmnaah kan awm ang a, A chênnaah
kumkhuain kan chêng ve ang.”–Ibid., 3rd London ed., Walther,
1840, b. 6, ch. 9.
Pope thupêk “Bull”-in Luther-a hnên a lo thlen chuan, Luther-
a chuan, “Dâwt thu leh thu bawlhhlawh a nih avângin ka hmusitin ka
do ve. Heta thiam loh an chantîr chu Krista a ni zâwk. |anna \haa
ka \an avânga huat ka hlawh avângin ka hlim a ni. Zalênna ropui
zâwk ka nei ta tih ka thinlungin a hria. Pope chu Krista Dodâltu a ni
tih ka hriat tâk chu! A lal\hutthlêng pawh Setana ta a ni tih ka hre
ta,” a ti a.–D’Aubigné, b. 6, ch. 9.
Pope thupêk hi thil nêp a ni lo. Lung in, sawisakna leh khandaihte
an han hman chuan an awih leh nge nge \hîn. Pope-in thu a pêk meuh
chuan, mi chaklo leh sakhaw nghet nei lote chu an khur zawih zawih zêl
a ni. Mi tinin Luther-a chu an lainat a; mi tam tak chuan, kohhran
siam\hat nâna nun han chân êm chu a na lutuk alâwm maw, an ti a.
Luther-a hnathawh chu a lo tâwp dâwn ta a ang hlê.
Mahse Luther-a chuan a lo hlau awzawng lo mai a. Rom chuan
ânchhia a lawh a, khawvêlin an thlîr \huap a, lamêt luihtîr a nih loh
chuan a boral dâwn ngei tih chu hai rual a ni lo. Mahsela Luther-a
chuan hlauhna rêng rêng nei lovin, thiam loh an chantîrna chu an chungah
a theh lêt a, vântlâng hriatin he kohhran a\ang hian ka hrang kumkhua
tawh ang, a ti a. Zirlai te, zirtîrtu te leh khuaa mi lian leh mi tê, mipui tam
tak hmâah Pope thupêk “Bull” leh Kohhran Dân leh pope thupêk dangte
a hâl a: “Ka hmêlmate chuan ka lehkhabute an hâl avângin mipuite
rilrua thu dik intuhte an tiboralin an thlaraute an tiboral a; kei pawhin an
lehkhabute ka tiboral e. Buaina nasa chu a in\an ta. Tun thlengin pope
nên chauh kan la inchai a. Tunah he hna hi Pathian hmingin ka thawk
\an e, ka tel lovin a tâwp ang, mahse Pathian chaknain a bei zêl ang,” a
ti a.–Ibid., b. 6, ch. 10.
“I \anna hian mumal a nei lo ve,” tia hmêlmate tih-elna leh
sawichhiatna Luther-an a chhânna chu: “Pathianin min thlang a, min
ko a ni lo tih tunge hria; kei mi hmusit hian, Pathian an hmusit tih
hlauhna an nei lo a ni maw? Aigupta an chhuahsan lai khân Mosia
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 143
chu amahin a awm a, lal Ahaba lal laiin Elija chu amahin a \ang a,
Isaia chu Jerusalemah amahin a awm a, Ezekiela pawh Babulonah
amahin a awm bawk a. Pathianin A zâwlnei atân puithiam lal emaw,
mi lian dang emaw a thlang ngai lo; mi mai mai, mîten engahmaha an
ngaih lohte a ni a thlan \hîn. Vawi khat phei chu berâmpu Amosa a
thlang, mi thianghlimte hian an nun chân huamin lalber te, lal te,
puithiam te leh mi fing te an zilh fo va. Kei hi zâwlnei ka ni ka inti lo.
Anni an tam a, kei, keimah chauh ka nih avâng tak pawhin an hlau
tûr a ni. Hei hi ka hre chiang: Pathian thu chu ka hnênah a awm a,
an hnênah a awm lo.”–Ibid., b. 6, ch. 10.
Luther-an kohhran a hransan dâwn meuh chuan a inngaihtuah
nasa mai. Hetih laia a lehkha ziak chu: Naupan lai a\anga kan lo tih
\han tawh han bânsan chu harsa ka ti ngei mai. Pathian thu dik angin
ka ti a ni tih inhriatna nei mah ila, mahni inthiam chawpa, mahni
chauhva dinga Pope ka han do ngam tûr leh Pope chu Krista dodâltu
a ni tih han tihlan chu na ka ti ngei mai. Ka thinlungin a tuar nasatzia
chu! Pope \antuten zawhna an zawh fo \hîn chu vawi tam ka inzawt
a: “Nang chauh hi em ni fing? Mi dang zawng zawng hi an dik lo a ni
ang maw? A dik lo chu nangmah hi lo ni ta la, thlarau tam tak i hruai
sual, chatuana boral tûrte hi engtin nge ni ta ang? Chutiang chuan
keimah leh keimah ka indo va, Setana ka do bawk a, a tâwpah
Kristan a thu dik lo thei lo hmangin ka rinhlelhna lak ata ka thinlung
a han tichak ta a.”–Martyn, pp. 372, 373.
Pope-in Luther-a kha, ‘I thû i lamlêt loh chuan hnawh chhuah i
ni ang,’ tiin a vau tawh rêng a, chu chu tûnah a lo thleng ta. Pope-in
thupêk “Bull” dang a han siam leh a, Luther-a chu vân ânchhe dawng,
Rom Kohhrana tel tawh lo tûra thupêk a ni a, a thu zirtîr dawng
zawng zawng pawh chu a anga hrem tûr tiin. Tûnah chuan inkalhna
namen loa in\an ta.
An hun laia thu dik \angkai leh pawimawh bîk sawi tûra Pathianin
a tirhte chuan, kalhna leh dona an tâwk chawk a. Luther-a hun lai
chuan thu dik, chutih lai atâna pawimawh bîk a awm a; tun lai
kohhrante tân thu dik pawimawh bîk a awm bawk a. A duh ang
taka thil engkim Titu-a khân, an hun laia mihring nun dân boruaka
144 INDONA ROPUI
thû leh, an hun laia thiltih tûr pawimawh bîk, leh thil harsat leh harsat
loh ang zela thawk tûrin mîte a ruat a. An hnêna êng pêk an ngaihhlut
chuan thu dik hriat thiamna zau zâwk pawh pêk a ni ang. Luther-a
dotu pope-hovin thu dik an ngaisâng lo vang chauhvin, tun laia mi
tam zâwkin thu dik an ngaisâng lo. Hmân laia mîten mihringte thu
ruat chhuah mai leh pipute tih dân, chu Pathian thu aia an ngaisâng
angin, tun lai pawhin chutiang rilru chu a awm. Tun lai atâna
pawimawh bîk thu dik theh darhtuten hmân laia Kohhran Siam\hatute
aia duhsakna an beisei tûr a ni lo. Thu dik leh dik lo inkârah leh
Krista leh Setana inkâra inkalhna nasa chu khawvêl tâwp thlengin a
zual zêl ang.
Isuan a zirtîrte hnênah: “Nangni khawvêla mi ni ula, khawvêlin
amaha mi a hmangaih tûr; khawvêl mi in ni si lo va, khawvêla mi ka
thlan chhuah zâwk che u avâng hian khawvêlin a hua che u a ni a.
‘Bâwihh a pu aiin a ropui lo,’ tih thu ka hrilh tawh che u kha hre
reng rawh u. Annin kei mi tihduhdah tawh chuan nangni pawh an
tiduhdah ang che u; ka thu an zawm tawh chuan nangni thu pawh an
zâwm ang,” (Johana 15:19, 20). Hetiang hian a sawi leh thung:
“Mi zawng zawngin an fak hunah che u in chung a la pik ang, chutiang
bawkin an thlahtuten zâwlnei derte chunga an tih kha,” (Luka 6:26).
Tun lai rilru hi hman lai mîte rilru aiin Krista nên a inrem chuang lo.
Tun laia Krista thu dik, dik taka puangtute chu, hmân laia mîten an
lawm aiin an lawm chuang lo vang. Thu dik dodâl dân a dang a ni
thei. Huatna chu fing taka tih a nih dâwn avângin hmuh theiha tih-lan
a ni lo thei. Mahse hêng ang dodâlna hi a la awm ta reng a, hun tâwp
thlengin a awm ang. S
BUNG 8
C
HARLES V chu German ram lalberah a \ang ta a. Lâwmpuina
thu sawi tûrin Rom-in palai a tîr vat a, Kohhran Siam\hatna
pawh hi a thuneihna hmanga dodâl tûrin an fuih bawk a. Lalber
Charles hi Saxony lal Frederick-a avânga lalber ni thei a ni a.
“Luther-a hi nangmah ngeiin a thute i ngaihthlâk hmâ chu engmah tih
suh,” a lo ti ve bawk a. Lalber tân chuan a khawlhkham hlê mai.
Pope \huihruaite lah kha, Luther-a chu tihhlum aia tênâu zâwka hrem
a nih chuan an lungni lo hlê dâwn si a. Saxony lal chuan nghet takin:
“Luther-a thuziakte hi tuman, lalber pawhin a dik lohna an hre lo.
Chuvângin lal humhimna thu pêka, mi thiam, rilru dik leh \an lam nei
lo rorêlna hmâah a thu ngaihtuah tûr a ni,” a ti a.- D’Aubigné, b. 6,
ch. 11.
Charles V lalbera a \an hnu lawkah Worms khawpuiah ram
chhûng thupui ngaihtuahna Inkhâwmpui lian a awm a. German ram
bung hrang a\angin palai tam tak an lo kal a. He inkhâwmpuiah hian
thu pawimawh ngaihtuah tûr a tam mai. Lal tam tak chuan, an lal
thar chu rorêlnaa an telpui vawi khatna a la ni ang, naupang tak a la
ni. Ram bung hrang zawng zawng a\angin kohhran mi lian leh sorkâr
mi lian an lo kal khâwm a. Lal lian tak tak, thiltithei tak tak leh an
nihna inhre tak tak; sakhaw hruaitu lian, ‘kei lo liam hi tunge awm’ ti
niâwm tak taka chapo, leh mi lian dang leh an \huihruaite nên, ram
hla tak tak a\angin sorkâr dang palaite nên Worms khuaah an lo kal
khâwm a. Hêng mi zawng zawngte ti-ti ber chu Saxon Reformer
Luther-a kha a ni.
A hmain lalberin Saxony lal hnênah, “Rorêlnaah Luther-a rawn
hruai la, humhimin a awm ang, mi chinchâng hriate nên a thu kan lo
sawi ho dâwn nia,” a ti a. Luther-a chuan lalber hmâa din a châk hlê
a, mahse hetih lai hian a hrisêl loh avângin, Saxony lal hnênah lehkha
a thawn a;“Hrisêl taka Worms khuaa ka kal theih loh chuan, damlo
145
146 INDONA ROPUI
Worms khuaa Diet Rorêlna hmâah thu dik \anin huai takin Luther-a a ding a.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 147
chunga zâwn talin ka kal ang. Lalberin min ko va, Pathian ngei kohna
a nih ka ringhlel lo. Ka chunga kut an thlâk duh chuan an thlâk ngei
pawh ka ring, (anmahni zirtîr tûrin min ko si lo), engkim LALPA
kutah ka dah e. Meialh zînga tlangvâl pathum humtu kha a la dam a,
ro a la rêl a, inhumhim lo pawh ni se ka nunna chu thil lêlo mai a ni.
Mi sualte diriam theihzâwngin Chanchin |ha hi i dah suh ang, kan
thisente pawh sêng zâwk ila; kan hmêlmate hi hnehtu an ni hlauh
dah ang e. Ka nun hian nge mîte chhandam nân ka \angkai anga ka
thihin, hei hi ka sawi theih thu a awm lo va. Thil engpawh ti tûrin min
ring thei ang -tlânchhiat leh lamlêt tih loh chu. Tlânchhiat ka thei lo,
lamlêt ka thei lo lehzual,” tiin.–Ibid., b. 7, ch. 1.
Worms khuaah Luther-a Diet hmâah a ding dâwn tih thu a han
than vêl chuan, mipuite chu an zâuthau va. Pope aiawh, Cardinal
Alexander-a, a thusa ber tûra pope-in a ruat khân a hlauthâwngin a
thinur hlê a. Pope \anhmun chhiatna a ni mai dâwnin a hria a. Pope-
in thiam loh a chantîr tawh hnu, a thu han ngaihtuah thar leh chu,
pope thuneihna hmuhsitna a ni mai a. Chu lo pawh chu, he pa hian
thiam tak leh âwih-awm takin thu a han sawi ang a, lal tam tak hi
pope a hawisantîr thei ngei dâwnin a hria a. Hmanhmawh takin lalber
hnênah a kal a, Luther-a Worms khuaa luhtîr lo tûrin a han vau va.
Hetih lai hian Luther-a hnawh chhuah a nih thu puan a ni tawh a.
Hêng avângte hian Alexandera chuan lalber chu a hmin ta a. Lalber
chuan Saxony lal lehkha a thawn a, “Luther-a a inlamlêt duh loh
chuan Wittenberg-ah awm reng rawh se,” a ti a.
Hei mai hi a duh tâwk lo va, Alexander-a chuan finrawl chhuahin,
a theih tawpin Luther-a chu thiam loh chantîr tûrin a bei a, tâwpin
tai awm lovin a \ang a - thil \ha zâwk tih nân a \ha teh e, lal te,
sakhaw hotu te leh member dang te kârah a vir vêl a, Luther-a chu
sorkâr mîte tihmingchhia, helna chawk chhuaktu, sakhaw tihchhiat
tum leh Pathian sawi chhiaah a puh a. Mahse a \hahnemngaihna
chuan a rilru tak chu a han tilang mai a. “A thinlung chu huatna leh
phuba lâk châkna-in a khat a, rilru \ha leh \hahnemngaihna \ha a nei
lo,” tih hi rorêltute ngaihdân tlângpui chu a ni a.–Ibid., b. 7, ch. 1.
Diet member tam zâwk chuan Luther-a \anna chu an pawm ta zâwk
mah a.
148 INDONA ROPUI
eh hêng avânga mîte tuarzia chu, fel tak tak leh dik tak takin a han
sawi ta phiar phiar mai a.
A thusawi tâwpah chuan heti hian a ti a: “Hei hi Rom thiltih
khawlo \henkhat chauh, Rom âu diriamtu an ni. Zah bosalin an duh
ber chu, ... tangka! tangka! tangka! thu dik zirtîrtu tûrte khân, dâwt
chauh lo chu sawi tûr an hre lo, hêng hi mîten an ngaithei chauh ni
lovin, lâwmmante an la pe leh ta nghal, an dawt nasat poh leh an
hlawk ting mai si a. He sih tui uih a\ang hian tui bawlhhlawh a lo
luang chhuak a. Nun bawlhlawhna-in a bân a phar a, duhâmna a
ban phâk a. A va pawi êm! Puithiamte khawlohna chuan thlarau
khawngaihthlâkte chatuan thiam lohnaah a paih \hin siam\hatna hi a
awm ngei tûr a ni,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 4.
Luther-a pawh ni sela, pope leh a hote khawlohzia demna hei
aia ropui chuan a chham bîk lo vang. Thusawitu hi Luther-a hmêlma
a ni fo va, chuvângin a thusawi hian mîte rilru a khawih zual a ni.
Rorêltute chuan hmu thei ni se, an zînga vântirhkoh ding an hmu
ang a, dik lohna thim zîngah ênga a ên vêl lai an hmu ang a, thu dik
dawngsawng thei tûra mîte rilru leh ngaihtuahna a buatsaih lai pawh
an hmu ang. Thu dik leh finna Pathian chuan a chaknate hmangin,
kohhran siam\hatna dodaltute pawh a hruai a, hnathawh ropui thawh
zawh thuaina kawng a han buatsaih a ni. Martin Luther-a chu
inkhâwmnaah a tel lo va; mahsela Luther-a aia ropui zâwk awrâwl
chu inkhâwmnaah chuan hriat a ni.
Rorêltute chuan komiti an siam ta a. He komiti hi, pope hoten
German mipuite an hnehchhiahna na deuh deuh chu ziak chhuak
vek tûra tirh an ni a. Kawng za leh pakhat laia an hnehchhiahna an
ziah chhuah chu lalber hnênah an pe a; hêng hnehchhiahnate tibo
thuai tûr hian dân siam thuai ang che tiin an dil a. Lal ber hnêna dilna
theh lûttute hian “Kristian sakhaw lû ber nun lêlova a inhual vêl
avângin, Kristian thlarau boralna, inramna, inchhuhsakna te a awm
a. Kan mîte chhiatna leh tihmualphona khap hi kan tih tûr a ni;
chuvângin insiam\hatna thupêk siam thuai tûrin kan ngen a che, chu
thupêk anga tih a nih leh nih loh nangmah ngeiin bengvâr tûrin kan
ngên a che,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 4.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 151
Luther-an Worms khua a rawn hnaih tih thu a than chuan mipui
chu an za ta mum mum mai a; a \hianten an hlauhthâwnpui êm êm a,
a hmêlmaten an \anna a rawn phêt mai an hlau bawk a. Khawpui lo
lût lo tûrin an thlêm chiam a. Pope hote fuihin thu an rawt ta a: “I
lama \ang mi ropui pakhat kulhbîngah lo chawl rih la, duh ang taka
inremsiamna a awm thei ang,” an ti a. A \hiante lah chuan a tân a
hlauhawmzia sawi uarin tihthlabâr \âlh an tum a. Mahse tumah an
hlawhtling lo. “Worms khuaah ramhuai engzat pawh awm se ka kal
ang,” a ti tlat mai si a.–Ibid., b. 7, ch. 7.
Worms khua a va thlen chuan mipui tam namên lovin
kawtchhuahah an lo hmuak a, chutianga tamin lalber pawh an la
hmuak ngai lo. Mipui chu an helhhawlh nasa; mipui zîng a\ang chuan
aw pakhat chuan invuina hla a han sa a, hei hi Luther-a chan tûr chu
a ni a tihna a ni a. Mahse Luther-an a tawlailîr a\anga a lo chhuk
pah chuan “Pathian chu min humtu a ni,” a ti a.
Pope hote khân, Luther-a Worms khuaah a lo kal ngam tak tak
ang tih rêng an ring lo va, a lo kal ta mai si a, an hlauthawng ta êm
êm mai a. Lalberin a mualkîl upate a kokhâwm a, “Engtia tih tûr
nge ni ta ngai, i ngaihtuah tlang teh ang u,” a ti chûl a. Bishop pakhat
pope miruh chuan, “He thuah hian kan inrâwn rei lutuk tawh. Lalber
chuan he pa hi chawp leh chilhin tiboral rawh se. Lalber Sigismund-
an John Huss-a a hâl hlumtîr a ni lawm ni? He kal sual tân hian,
humhimna kan pe thei lo va, pe mah ila kan zawm thei hek lo,” a ti
tûn tûn mai a. Lalber erawh chuan, “Ni lo vang, kan thutiam chu
kan hlen tûr a ni,” a ti thung a.–Ibid., b. 7, ch. 8. Luther-a thu
ngaihthlâk chu an titlu ta a ni.
Khawpuia mi zawng zawngin he mi mak tak hi hmuh an duh
\heuh va. A thlen in chu in lêngin an khat hung reng a. Luther-a kha
tun hnaia a natna a\angin a la dam fel meuh lo va, hapta hnih lai kein
a lo kal bawk nên a chau hlê mai a. A tûka a hmachhawn tûr khirh
tak atân inbuatsaih a \ûl avângin chawlh hlê hlê a mamawh a. Hmuh
an châk hlawm si a, rei lo tê chu a han châwl hman a, mi lianho leh
puithiam te leh vântlâng mipuiin an han bawr ta luai luai mai si a.
Hêng mi lian zînga tam tak hi chu, lal hnêna dilna theh lût a,
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 155
‘puithiamho chêttlat dân hi siam \ha rawh,’ titute kha an ni, Luther-
an, “Ka Chanchin |hain bâwihh nihna a\anga a chhuahtîrte kha an
ni vek,” a tihte kha an ni.–Martyn, p. 393. He puithiam huaisen hmu
tûr hian \hiante leh hmêlmate an lo kal a, nêlawm takin a lo awm zêl
a, an zawhna engkim fing tak leh khûn takin a lo chhâng \hîn. A
hawiher dânah engmah hlauhthâwnna a nei lo tih a lang a. A hmêl
chêr tak leh dang tak en-in, mi thawkrim leh na tuar a ni tih a lang a,
mahse hlim hmêl leh zaidam hmêl a pu reng a. A thu khûn tak leh
urhsûn tak chu a hmêlmate pawhin dodal harsa an ti a ni. A \hiante
leh a hmêlmaten mak an ti a. Mi tam tak chuan ‘Pathian Thlarau a
chungah a awm a ni ngei mai’ an ti a. |henkhat erawh chuan,
‘Farisaiten Isua an tih angin, ramhuai a zâwl a ni’ an lo ti ve bawk a.
Atûkah Luther-a chu Rorêlna hmâa ding tûra koh a ni a. Lal
Sipai hotu pakhat Rorêlna hmuna rawn hruai tûrin an tîr a. Pope
meuh do ngam puithiam chu mi tinin hmuh an châk si a, thlîrtu mipui
an tam êm avângin kawng keu a harsa hlê mai a, harsa takin rorêlna
hmun chu an lo thleng thei hrâm a.
Rorêlna hmun a rawn hnaih chuan Gerenal putar pakhat, indona
hmun tam taka raldo tawh \hîntu chuan a khawngaih ta hlê a,
“Puithiam khawngaihthlâk! Puithiam khangaihthlâk! Indona râpthlâk
tam takah kei leh hotu dangten kan lo do tawh a; chûng zawng
zawng aia ropui zâwk hum tûrin i \ang dâwn a. I \anna hi a dik
chuan, Pathian hmingin bei zêl rawh, hlau suh, Pathianin a kalsan lo
vang che,” a lo ti a.–D’Aubigné, b. 7, ch. 8.
Luther-a chu rorêltu hmâah a va ding ta ngei a. Lalber chu a
lal\hutthlengah a \hu a, a ram chhûnga mi ropui zawng zawngin an
hual tuau mai a. Hemi \uma Luther-a a zirtîr dân chung thua a
thiamna thusawi ngaithla tûra rorêl pâwl inkhâwmna anga ropui hi
tun hmain a la awm ngai lo. Hei ringawt pawh hi pope thuneihna
hnehna a ni tawh pang mai. Pope chuan thiam loh a chantîr reng
tawh a, mahse Luther-a chu rorêlna hmâah a ding a; rorêltute chu
pope chungah an indah tih hei hian chiang takin a entîr. Pope chuan
Luther-a khapna thu a puang reng tawh a, vântlâng kawmserha dah
ni tawh mah se \awng \ha takin an bia a, khawvêl zawng zawnga
156 INDONA ROPUI
tinrêngte chu fel takin, chiang tak leh fing takin a chhan theih phah a,
a hmêlmaten mak an ti a, pawi an ti a, an chapona leh an chaltlaina
a zilhna a ni bawk a. Hetiang rilru hi mi huaisen leh \anna thlah duh
lovin a nei ang tih tuman an hre lo.
A tûk chu a chhânna hnuhnung ber a chhân nî a ni dâwn a. Thu
dik dodâltute zozai kha a ngaihtuah chuan a huphurh hlê mai a, a
rinna te a lo zuai deuh va, hlauhawmnain a thâuah a han man a,
hlauvin a khur a, a hmâah thil hlauhawmte an pung tual tual a. A
hmêlmaten an hneh mai dâwnin, thim thiltihtheihna chu a chak dâwn
ta ngeiin a hria a. Chhûmin a han bawh a, Pathian a\anga hrang ta
daihin a inhria a. Sipaite LALPAin a la awmpui zêl a ni tih hriat chian
a châk êm êm a. Rilru mangangin leiah a bawkkhup a, thinlung inchhir
ngawih ngawih au aw, Pathian chauhvin a hriat thiam chu, Pathian
hmâah a phawrh ta a.
“Aw! Engkimtithei leh chatuan Pathian! Khawvêl hi a va râpthlâk
êm! Ngaiteh, min lem tûrin a kâ a âng a, ka rinna che a tlêm si.
Khawvêl chakna maia innghat ni ila, engkim a tâwp a ni mai tûr. Ka
hun hnuhnung chu a lo thleng ta, thiam loh ka channa chu puan a ni
ta. Aw Pathian! Khawvêl finna zawng zawng hneh tûrin min \anpui
la. Nangmah ngeiin han ti ang che. He hna hi ka tâ a ni lo va. I tâ a
ni zâwk. Khawvêl mi liante beih theihna thil engmah ka nei lo va.
Mahse he hna hi i tâ a ni a, hna dik leh chatuan hna a ni. Aw LALPA!
min \anpui rawh! Rinawm leh danglam ngai lo Pathian! Tumah dang
chungah ka rinna ka nghat lo. Mihring thil rêng rêng chu a rin ngam
loh va; mihring a\anga chhuak chu a hlawhtling thei hek lo. He hna
thawk tûr hian min thlang ta si a, ka kiangah dingin, min \anpui la, I
hmangaih Isua Krista, ka himna leh ka phâw leh ka kulhpui nghet
hmingin ka dîl e.”–Ibid., b.7, ch. 8.
Amâ chakna ringa hlauhawma a pawng tlan luh mai loh nân, fing
famkim Pathian chuan Luther-a chu a dinhmun hlauhawmzia, a han
hriattîr a ni. Mahsela hetianga thlabâra a awm hi, a taksa tawrhna a
hlauh vâng a ni lo, sawisak leh thih a hlauh vang lah a ni hek lo, chu
chu a hnai hlê chuan a lang. Hun tâwp, hun buaithlâk chu a thleng ta
a, chumi atân a tlâk lo hlêin a inhria a. A chak lohna avângin thu dik
158 INDONA ROPUI
chuan a tuar mai a hlau va. Ama taksa him nân Pathian a buan lo,
Chanchin |hain a hneh theih nân a ni zâwk. Kha mi zâna Israela ang
khân, ani pawh a rilru a mangangin, a buai ve a. Israela angin Pathian
a hneh a, hman tlâk loh tâwpa a inhriat laiin, Chhandamtu chak
Krista chu a vuan a. Rorêlna hmâah amah maiin a ding dâwn ta lo
tih hriatfiahna a neih tâk chuan a tichak a. Thlamuanna a rilruah a lo
lût leh a. Ram tam tak rorêltute hmâa Chanchin |ha puang tûra
phal a nih avângin a lâwm ta êm êm a ni.
A rilrua Pathian vuan tlatin, a hmâa thil hlauhawm tâwk tûrin a
inbuatsaih ta a. A chhân dân tûrte a ngaihtuah a, a lehkha ziakte a
ennawn a, a dinhmun thlâwp tûr Bible chângte a thlang chhuak a.
Tichuan Pathian Lehkhabu, a hmâa inkeu sa chungah a kut vei lam
a nghat a, a kut ding lam vân lamah a phar a, Chanchin |ha chunga
ding nghet tûrin leh thisen chhuah pawh huamin, a rin dân puang
darh tûrin chhia a chham ta a.–Ibid., b. 7, ch. 8.
Rorêlna hmâa an han hruai leh chuan a hmêlah hlauhna leh
thlaphânna rêng rêng a awm tawh lo va. Thlamuang tak leh huai
takin, khawvêl mi liante zîngah Pathian hriatpuitu ni tûrin a ding a.
A thurinte a lamlêt duh leh duh loh hotu lian chuan a han zawt leh a,
Luther-a chuan thuhnuairawlh takin, thinurna awm hlek lovin a chhâng
a. A hnuaihnunzia inhre tak ni-âwmin a lang a, mahsela rorêltute
maktih khawpa inrin tâwkna leh hlimna a hmêlah a lang a.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 159
“Lalber, lalte leh hotute u, nimina thu mi pêk angin vawiin hian
in hmâah ka ding a. Ka thu bulpui, thu dik ni ngeia hriattîra ka awm
chu, chumi thu ka sawi chu, khawngaih takin, Pathian zahngaihna
chhâlin, min ngaithla hrâm tûrin ka ngên a che u. Chinchâng hriat loh
avânga he rorêlnaa awm dân tûr ang lova ka awm chuan min ngaidam
ula. Lalber ina seilian ka ni lo va, Convent kilkhawra selian ka ni a.–
Ibid., b. 7, ch. 8.
Zawhna kha ka han chhang ang a. Ka lehkha ziakte chu a
thuhmun vek lo va. |henkhatah chuan rinna leh hnathawh thu ka
ziak a. Chûng chu ka hmêlmate ngei pawhin pawi a khawih lo chauh
ni lovin, a \angkai a ni an ti a. Mi tinin thu dik a ni an tih a\anga
lamlêt chu thu dik hmuhsitna a ni dâwn a. Pahnihna chu pope kal
sualna leh khawlohna puanna a ni. Hemi a\anga ka lamlêt chuan,
Pope tawrawtna a zual ang a, Pathian zah lohna kawng zau zâwkin
a inhawng ang. Pathumna chu, mimal, hêng suahsualna \anpuitute
dodâlna a ni a. Hêngahte hian ka lo \awng na ta deuh va. Thil dik lo
tihna a\angin ka fihlim bîk lo va, mahse hêng thuahte pawh hian ka
lamlêt lo. Chutianga ka tih chuan, thu dik hmêlmate an ngawltâwt
zual ang a, Pathian mîte nasa lehzuala sawisak nân an hmang ang.
“Pathian ka ni lo va, mihring mai ka ni a. Isua \an angin kei
pawh ka \ang ang: ‘Thil sual ka sawi a nih chuan, sual chu chhinchhiah
ta che u,” a tih kha. “Lalber leh hotute u, Pathian zahngaihna chhalin
ka ngên a che u. Zâwlneite leh Apostol-te lehkha a\angin ka lehkha
ziakte a dik loh leh fiah ula, chutianga ka dik lohna ka hriat fiah
veleh ka lehkha ziakte hi ka khawn khâwm ang a, a hâl hmasa berah
ka \ang ang a, ka inlamlêt vek bawk ang.
“Tuna ka thusawi tâkte hian hlauhthâwnawma ka awm thu ngun
takin ka ngaihtuah zo tawh tih chiang taka a tihlan ka ring. Mahse
hlauh ahnêkin, Chanchin |hain hmân lai ang bawkin, buaina leh
in\henna a rawn thlen avângin ka lâwm a ni. Hei hi Pathian thu awm
dân a ni si a, hei hi a nihna tûr chu a ni. Isua Krista chuan, “Khawvêlah
rem lêntîr tûra lo kal ka ni lo, khandaih lêntîr tûra lo kal ka ni zâwk,”
a ti a. Pathian thu sawi chhuahte chu a ropuiin a hlauhawm a; fîmkhur
rawh u, inrem lohna tihreh tumin Pathian Thu thianghlim in rapbet
160 INDONA ROPUI
hlauh ang e, hlauhawm tuar rual loh, tun laia chhiatna leh chatuana
chhiatnain a tlâkbuak ang che u. Pathian Lehkhabu a\angin entîrna
tam tak ka siam thei -Faroa te, Babulon lal te leh Israel te, an ram
tichak tûra anmahni hnathawh chuan, fing taka lang inrawnna nei
mah se, anmahni chhiatna a thlen tho. ‘Pathianin tlângte a sawn a,
an hre si lo.’”–Ibid., b. 7, ch. 8.
Luther-an German \awngin a sawi a, a thusawi chu Latin \awnga
sawi nawn leh tûrin an tîr a, a hah tawh hlê nâ a, a remti a. A hmâ
ang bawka fiah leh thatho tak bawkin a han sawi leh a. He thuah
hian Pathian thiltihtheihna a tel a ni. Lalho tam tak rilru chu dik lohna
leh Pathian hriat sualnain a hruai sual rei tawh a, a hmasa khân Luther-
a thusawi awmzia tak an man fel thei lo va, a han sawi nawn leh
chuan a thusawi awmzia tak chu an man fel thei ta a.
Êng maimitchhîn san lui hrâm leh thu dik pawm duh lo lui tlatte
chuan Luther-a thusawi ropuiziaah an thinur a. A thusawi tâwpah
rorêltu pakhat chuan, thinur takin, “Kan zawhna i la chhâng lo.
Chiang tak leh fiah takin i chhâng tûr a ni. I lamlêt ang nge lêt lo
vang?” a ti a.
Luther-a chuan, “Lalber leh mi lianhovin chiang tak leh fiah taka
ka chhânna in hriat duh avângin, ka han chhâng ang e. Ka rin dân
chu Pope hnênah emaw, rorêlnaah emaw ka hlân thei lo, an dik lo
ve fovin an inkalh ve fo tih chu chhûn lai angin a chiang a ni. Chuvângin
Pathian Lehkha thu hriattîrnain emaw, ngaihtuahna chiang takin
emaw ka dik lohna mi hriatfiahtîr theih si loh chuan, Pathian thu
châng ka sawi tâkten lamlêt tûra min thlêm thlûk theih si loh chuan;
ka chhia leh \ha hriatnain chutiang, tih chu Pathian thu nên a inrem
tih mi hriattîr si loh chuan, ka lamlêt thei lo va, ka lamlêt hek lo
vang. Kristiante tân mahni chhia leh \ha hriatna kalha thusawi hi thil
hlauhawm a ni. Hei hi ka dinhmun chu a ni. Engmah dang ka ti thei
lo. Pathianin min \anpui rawh se. Amen.”–Ibid., b. 7, ch. 8.
Chutiang chuan mi fel chu Pathian thu lungpui nghetah a ding a.
Vân êngin a hmêlte a han chhun êng a. A nungchang ropuizia leh
thianghlimzia, leh a rilru lawmzia leh thlamuanzia chu, dik lohna bulpui
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 161
a dodâl a, khawvêl hneh thei rinna a ropui zâwkzia a tihlan lai khân,
mi tin hnênah a lo lang.
Rorêltu zawng zawngte chu, mak tiin engemawti chhûng chu
\awng zai pawh an rêl lo. A tîrah Luther-a chu aw rawl hniam takin
a \awng a, a \ang rei dâwn na nge maw tihkhawpin a vêla mîte a
zahna a tilang a. Romho lah chuan, ‘tûnah chuan a zâm ta le,’ an lo
ti a. Inngaihtuahna hun a dîl belhte kha, inlamlêtna a buatsaihna
chauhvah an ngai a. Lalberin Luther-a chêrzia leh a thawmhnaw
mâwlzia a hmuh khân, hmusit deuh takin, “He puithiam hian kal
sualah mi siam lo vang,” a ti a. Tûnah erawh chuan a huaizia leh a
nghehzia, leh a thusawi âwihawmzia leh fiahzia a hmuhin mak an ti
êm êm a. Lalber pawh chuan a ngaisâng ta hlê a. “He puithiam hian
thinlunga hlauhna awm hlek lova thu a sawi chu le,” a ti ve hial a.
German ram mi liante chuan an chipui chu an chhuang hlê a ni.
Rom lama \angte chu an tlawm ta hlê mai, an \anna pawh a phêt
zo ta a. Mahsela an thuneihna entîr an la tum ta cheu, Pathian thu
\an chhan an tum lo va, Rom tih dân pângngai vauna bawk hman an
tum a. Rorêltute aiawh thusawitu chuan, “I lamlêt loh chuan lalber
leh sorkâr an inrawn ang a, nang mi sual tihdan theih loh chung thu
hi an ngaihtuah ang,” a ti a.
Luther-a \hianteho kha a thusawiah an lâwm hlê laiin an thlaphâng
êm êm mai bawk si a, mahse Luther-a chuan muangchângin, “Pathian
chu min \anpuitu ni rawh se, engmah ka lamlêt thei lo,” a tihsan a.–
Ibid., b. 7, ch. 8.
Luther-a chu, “Lo va kal bo ta rih la, kan han inrâwn ang e,”
lalho chuan an ti a. Thil buaithlâk tak a awm ta tih an hria. Luther-a
inlamlêt duh lohna hian kum rei tak chhûng kohhran a khawih pawi
dâwn tih an hria a. “Lamlêt tûrin i nawr leh teh phawt ang,” an ti a
ni. An han hruai lêt leh a, hei hi a hnuhnung ber a ni ta, an zawh ngai
bawk kha an han zawt leh a, “Ka sawi tawh loh kha chu chhânna
dang engmah ka nei lo,” a ti a. Rom thuhnuaia luhtîr tûrin vauna
emaw, vohna emaw, engmah a sâwt dâwn lo tih an hre ta a.
Pope hotu liante meuh an \awng chuan lalber te leh mi ropui te
pawh an khûr zawih zawih mai a ni ngai a, puithiam narân maiin
162 INDONA ROPUI
engahmah a ngai lo chu pope mîte thin a na hlê mai, rehhlum tak an
nâp a. Mahse Luther-a chuan a hlauhthâwnawmzia a hria. Kristian
awm dân dik tak puin mîte a bia a. A \awngkâah chuan chapona
emaw, thinurna emaw, mi dangte dêusawnna emaw engmah a chhuak
lo va. Amah intheihnghilhin, leh a vêla mi ropui chu zozai hre chang
lovin, pope leh Bishopte leh lalber te aia ropui zâwk hmâah a ding a
ni tih chauh a hria a. Luther-a hmangin Krista ngeiin thu a han sawi
chu a ropui a, a \hianten mak an ti a, a hmêlmaten mak tiin râpthlâk
an ti bawk a. Pathian Thlarau ngei chu rorêlnaah a awm a, lal te leh
hotu te thinlung a khawih a, lal tam tak chuan Luther-a \anna a
dikzia chu huai takin an pawm ve ta a. Mi tam tak chuan thu dik an
lo hre ta, \henkhat hre vete erawh chuan an daih rei lo. Mi dang
lehte chuan, a tîrah a dik an tih leh tih loh engmah an sawi lo va,
Pathian Lehkhabute an chhiar hnuah erawh chuan Kohhran
siam\hatna chu huai takin an \an ve ta a ni.
Saxony lal Frederick khân Rorêlna hmâa Luther-a a din hlân a
nghakhlel hlê a, a thusawite chu ngun takin a lo ngaithla a; Luther-a
huaizia leh nghehzia leh a inthunun theihzia a hmuh chuan a chhuang
hlê a, \anpui lehzual a tum ta a. A han khaikhin vêl a, pope-ho te, lal
te leh kohhran hotu lian te finna pawh thu dik chakna chuan engmah
lovah a chantîr thei tih a hmu a. Pope hneha a awmna hi hnam tinin,
kumkhuain an chhawr tawh dâwn a ni.
Luther-a thusawiin mîte rilru a khawihzia pope aiawhin a hmuh
chuan, Rom thuneihna a chuai ang tih a hlau lehzual a, theihtâwp
chhuaha Luther-a tihboral dân ngaihtuah a tum ta a. Thusawi thiam
leh mi biangbiak thiam hmingthang a ni si a, hemi hmang hian lalber
chu a tih\haih a, he puithiam, tukhaw hriat ngai hleih loh avânga
Rom thiltithei leh ropui \hian nihna han chân chu a âtthlâkin a
hlauhawm a ni a ti a.
A thusawi chu a hlawhtling: Luther-a thusawi tâk khân lalber
Charles V chuan rorêlnaah thu a chah a, “Catholic Sakhua hum tûr
leh \hanlentîr zêl tûrin ka pipute tih dân ka zui ang. Luther-a hian a
dik lohnate a lamlêt duh loh avângin, amah leh a thu dik lo zirtîrte
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 163
chunga hremna nasa tak buatsaih tûr a ni. Puithiam pakhat, ama
âtnain a hruai bo lehnghâl chuan Kristian ram pum a cho va, hetiang
biak dân dik lo tichat tûrin ka ram te, ka ro zawng zawng te, ka
\hian te, ka taksa, ka thlarau leh ka nunna te chân ka huam e. Luther-
a hi ka kaltîr dâwn a, mipuite zîngah buaina chhetê pawh siam lo
tûrin thu ka pe ang. Amah leh a thu zâwmtu zawng zawng te hi kal
sual luhlul an ni a, ka hnawt chhuak ang a, khapna thu leh anmahni
tihchhiat theihna tûr thil rêng rêng chu ka ti zêl ang. Chuvângin
Rorêltute zawng zawng chu Kristian rinawm ni tûrin ka sâwm e,” a
ti a.–Ibid., b. 7, ch. 9.
Mahse lalber chuan Luther-a humhimna thu kha a paih lo va,
him taka a in a thlen hmâ chu engmah tih loh tûr a ti tlat a. Ngaihdân
inkalh tak a awm ta - Pope aiawhte khân Luthera humhimna thu
kha paih an ngên a, John Huss-a ang bawkin a vâp chu Rhine luiin
lên ang hmiang an ti a.–Ibid., b. 7, ch. 9.
Lalhote erawh chuan, Luther-a hmêlmate ni hlawm mah se,
thutiam bawhchhiat chu hnam pum hming chhiatna a ni an ti a, an
remti lo va. Huss-a thiha chhiatna nasa tak lo thleng kha an la hre
reng a, “khatiang thil kha German ram pum chungah leh lalber chunga
thlentîr lehtu nih kan duh lo ve,” an ti a.
Lalber Charles-an an thil rawt khawlo tak a lo hriat chuan,
“Khawvêl zawng zawngah rintlâkna leh thutiam hlenna hi hnawng
mah se, lalte thinlungah thlen in a hmu tûr a ni,” a ti a.–Ibid., bk. 7,
ch. 9.
Luther-a hmêlmaten lalber kha an la nawr ta zêl a, lalber
Sigismund-an Huss-a a tih ang khân ti ve mai la, kohhran kutah ani
pawh hi pe ve mai rawh an ti a. Mahse rorêl inkhâwmnaa Huss-a
khaidiat bun chunga lalber hmâa a din a, “Humhimna min pêk hi en
teh,” a tiha, lal ber a sen ta awp awp kha a han hre chhuak a, lalber
chuan, “Sigismund-a angin ka sen ve awp awp lo vang,” a ti a.–
Lenfant, vol. 1, p. 422.
Luther-an lalber Charles-a chu thutak a kawhhmuh a, mahse
ama duhthu ngeiin a hnial a, ka pipute tih dân zui ka tum tlat a ti.–
D’Aubigné, b. 7, ch. 9.
164 INDONA ROPUI
Felna leh thu dik kawng zawh tûr pawhin a pipute kawng kalsan
a tum lo. A pâten an tih angin ani pawhin pope thuneihna hi a
suahsualna leh a ngilneih lohna zawng zawng nêna \anpui a duh a. A
dinhmun chu a tinghet a, a pâten êng an hmuh ve ngai loh kha a duh
lo va, an tih ngai loh ang thil tih a tum bawk hek lo.
Tun lai pawh hian an pipute tih dân la vuan tlat an tam mai.
Pathianin êng rawn pêk belh mah se, an piputen an lo tih loh avângin
anni pawhin an ti duh bîk lo va. Kan pipute hunah kan awm lo va,
kan tih tûr leh mawhphurhna pawh a inthuhmun hek lo. Pathian thu
dikte keimahnia zawng chhuak lova, kan pipute tih dân kan pawng
zui mai chuan Pathianin dik a ti lo vang. Kan pipute mawhphurhna
aiin kan mawhphurhna a lian zâwk a. Kan rochun zêl tûra êng an
hmuhte lakah mawhphurhna kan nei a, Pathian thu a\anga êng lo
lang belh lakah pawh mawhphurhna kan la nei ta zêl a ni.
Isuan ring lo Judate hnênah, “Kei lo kalin an hnênah thu sawi
suh ila, sual an nei lo tûr tûnah erawh zawng an sual chhuanlam tûr
an nei ta lo a ni,” (Johana 15:22) a ti a. He Pathian bawk hian
Luther-a hmangin German lalber leh lal dangte hnênah thu a han
sawi a, Pathian thu êng a ên laiin Pathian Thlarauvin inkhâwmnaa
mîte chu a sâwm a, chu chu a sâwmna hnuhnung ber a ni ta. Hmân
laiin Pilatan chapona leh challan duh vângin khawvêl Tlantu lakah a
thinlung a khar a; Felix-a chuan thu dik TIângaupuitu hnênah, “Kal
leh ta rih tawh, hun remchâng ka neih hunah ka ko vang che,”
a ti a. Agrippa pawhin, “Rei lo tê chauh thlêma Kristiana mi siam
i tum a nih hi!” a ti bawk a (Tirhkohte 24:25; 26:28). Mahse vân
a\anga thuchah lo chhuak chu an hnial \heuh va. Lalber Charles
pawhin thu dik êng chu hnial a tum ta a, chapona leh a rilrem zâwnga
rorêl a tumna chuan a thinlung a hneh tâk zâwk avângin.
Luther-a an phiar dân thuthang chuan ram tin a dêng chhuak
thuai a, khuaa mi zawng zawng an phâwklêk a. Luther-an \hian tam
tak a nei a; hêng a \hiante hian Rom khawhlohna phawrh ngamte
chunga Rom bengtlâklohzia leh vervêkzia an hre vek a, Rom kuta
awmtîr loh an tum tlat a. Mi lian tam takin, hum tûrin thu an tiam a.
Mi tam takin lalber thupêk kha an sawisêl a, hnial ngam lova, Rom
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 165
thute awih mai loh chu tih theih engmah a nei lo. Ka chhia leh \ha
hriatna dodal tûrin engmah-min tihtîr tum suh u, Pathian Thu nêna
phuar belhbawm tlat a ni,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 10.
An thlêm lehna dang chu heti hian a chhâng a: “Lalberin humhimna
min pêk chu, hmang lova paih ka hnial lo. Ka taksa leh ka nunna
chu lalber kutah ka dah e, Pathian Thu erawh chu lalber kutah ka
dah ngai lo vang,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 10.
Rorêltute thu rem ang pawm a hnial lo; mahse an thu rem chu
Pathian thu nên a inrem tûr a ni. Pathian thu leh rinna thuah chuan,
Kristian tin hi amah \antu rorêl pâwl maktaduai lai pawhina an thlâwp
pope ang thova rorêltu \ha an ni \heuh, a ti bawk a.–Martyn, vol. 1,
p. 410. Tunah chuan a \hiante leh a hmêlmaten Rom nêna inzawm
leh tûra thlêm mi a ni lo tih an hre chiang ta.
Luther-a chuan thil chhetê pakhat mai pawh tawlh ni se, Setana
leh a hoten an hneh a ni ang. A tawlh duh tlat loh avângin, kohhranin
thawvenna a hmu a, hun thar leh hun \ha zâwk \anna a lo ni ta.
Luther-a chuan sakhaw thu a dik leh dik lo ngaihtuah nachâng a hria
a, a dik a tih anga awm a,hlau lo va, he mi pakhat mai hû hian
kohhran leh khawvêl a fan chhuak a, a dam chhûng chauh ni lovin,
\hangthar awm chhûng zawng zawng a ni ang. A din nghehna leh rin
ngama a awmna hian, hun tâwp thlengin, a tuar ang la tuar tûrte a
tichak ve ang. Pathian chakna leh ropuina chuan mihringte finzia a
khûm a, Setana thiltihtheihna zawng zawng pawh a khûm.
Lalber thupêkin Luther-a chu a in lama haw leh tûr a lo ni ta a,
thiam loh chantîrna pawhin a zui thuai dâwn tih a hria. Chhûmin a
kawngte a khuh a; mahse Worms khua a chhuahsan chuan, a thinlung
chu lâwmna leh faknain a khat a. “Pope kulh chu ramhuaiin a vêng
a, mahse Kristan kulh chu a tikaw huau va, Setana pawhin LALPA
chu kei ai pawhin a lo chak zâwk a nih hi ti lo thei a ni lo.”–
D’Aubigné, b. 7, ch. 11.
Worms khua a chhuahsan veleh Luther-an lalber lehkha a thawn
a, a din nghehna kha lalber pawisak lohna lamah an kai ang tih a
hlau va; “Hming \hatnaah emaw hming chhiatnaah emaw, nunnaah
168 INDONA ROPUI
a let a. “Patmos” a\angin kum khat dâwn lai Chanchin |ha a theh
darh a, mi sualte leh chutih laia dik lohna awiihte a zilh bawk a.
Pathianin a rawngbâwltu vântlâng zînga a rawngbâwlna ata a
lâk bo hi, a hmêllmate thinurna lak ata chhanhim nân chauh a ni lo; a
thawh rimna ata chawlh hahdamtîr a duh vâng chauh pawh a ni hek
lo. Hêng aia rah hlu zâwk seng tûr a awm. A awmna hmun tlâng
fianrialah, amah chauhva tûmâ hriat loh hmunah mîte \anpui phâkin
a awm lo va, tûma fakna ri a hre pha hek lo. Hlawhtlinna hian
chapona leh thiltithei intihna a rawn hring châwk a, chumi laka vên
himna tûr a ni bawk. Tûnah a dinhmun a lo sâng ta thut si a, chumi
hmuna him taka a awm reng theih nân, tuarna leh hnuaihnung taka a
awm hi inbuatsaihna \ha a ni rêng a ni.
Thu dikin thawvenna a rawn thlen chungah mîte an lâwmin, dik
lohna leh sakhaw dik lo biakna khaidiat tichat tûra Pathianin mihring
a rawn hmante kha fak zâwk an tum \hin a. Setanan mîten Pathian
an ngaihtuahna leh an hmangaihna lâk bova mihringte chunga bel a
tum ber a; hmanrua mai kha chawi sânga, thil engkim chingfeltu kut
chu hnuchhâwn tûrin mîte a hruai \hî a. Hei ang hian sakhaw hruaitute
pawh fak leh zah an hlawhin Pathian tel lova thil an tih theih lohzia
an theihnghilh a, mahni inrin tâwkna rilru an pu \hîn. A rah chu mipuite
rilru leh ngaihtuahna thunun an tum a, annin Pathian Thu rinpuia neih
aiin anmahni chu hruaituah an neih ta \hîn a. Kohhran siam\hatna
pawh hi a \anpuituten hetianga an tih avângin sawt lohna a awm fo.
Hetiang hlauhawmna a\ang hian kohhran siam\hatna chu Pathianin
a vêng ang. Hna \ha tâwk nia mihringten an ngaih mai hi Pathianin a
duh tâwk lo fo. Amâ mittlung ngei a duh a ni. Luther-a chu thu dik
theh darhtu a nih avângin mîte mit chu a chungah a fu a. Thu dik
Siamtu chunga mîte mit a fûk theih nân Luther-a chu dah bo a ni rih
a ni.S
BUNG 9
SWISS SIAM|HATU
SIAM|HATU
(THE SWISSS REFORMER)
K
OHHRAN din tîrh laia hmanrua Pathianin a han hman ang bawk
kha kohhran siam\hat lehna atân a han hmang tih kan hmu
a. Vâna Pathian chuan, lei mi liante leh hausate, mipuite hruaitu
an nih avânga fakna leh chawimawina dawng \hangte a thlang lo va.
Mipui chunga lêng an nihna chhuangin an chapopuia, mi dangte lainat
tûra siam theih an ni lo va, chuvângin Nazareth mi inngaitlâwm
\anpuitu an ni ve thei lo. Galili rama sangha mantute, mi thawk rim
leh mi mâwl hnênah kohna a lo kal a! “Mi zui rawh u, tichuan mihring
mantuah ka siam ang che u,” (Matthaia 4:19). Hêng zirtîrte hi an
inngaitlâwm a, zirtîrna dawngsawng peih mi an ni. Chutih hun laia
zirtîrna dik lo an âtchilh loh chuan, a hnâ thawk tûrin Isuan hlawhtling
takin a zirtîr thei ang. He kohhran siam\hatna hna ropuiah pawh
hian chu ang chauh chu a ni. Kohhran siam\hatna hruaitute hi mi
hnuaihnung an ni vek a, an hun laia khawvêl ropuina engmah chhuan
tûr nei lo, leh puithiam, an puithiamna sumdawn nâna hmangte leh
sakhaw thil a dik a dawk thlu lova a ni lozâwnga puithu hlurten an
thunun phâk loh an ni a. Thil ropui tak puitlin tûra mi hnuaihnung
hman hi Pathian ruat dân a ni. Tichuan, chawimawina chu mihringte
chung nghat lovin, Pathian, a duhzâwng ang taka tihtîrtu leh tihduhna
neihtîrtu kha an fak zâwk ang.
Saxony rama lungalhthei lai chhuaktû in tê tak têa Luther-a a
pian hnu lawk khân, Alps tlâng kâra ran vêngtû in tê tak têah nausên
a lo piang ve a, a hming chu Ulric Zwingli a ni (1484-1531). Zwingli-
a naupan laia an khaw dai vêl thilte leh a lo seilen deuhva zirtîrna a
dawnte chu, nakina a hnathawh tûr atâna inbuatsaihna \ha tak a lo
ni reng a. Tlâng lian pui pui, ropui tak tak leh mawi tak tak kâra
seilian a ni a, a naupan lai a\angin Pathian zahawmzia, a thiltihtheih
nasatzia leh a ropuiziain a thinlung a khawih hlê \hin a. Chûng lai
tlânga mîten huaina thil an tihte chu tih ve a châk \hîn a. A pi mi
171
172 INDONA ROPUI
thianghlim tak chuan biak ina Bible thawnthu tlêm tlêm an sawi a
hriatte a hrilh ve \hîn a. Zâwlneite leh mi dangte thiltih ropui tak tak
te, leh Palestina tlânga berâm puten an beram an vên laia vântirhkoh
lo kal thu te, Bethlehem khuaa nausên piang Kalvaria thi tâ
chanchinte ngaihnawm ti takin a ngaithla \hîn a.
Martin Luther-a pa John Luther-a angin Zwingli-a pa pawhin a
fapa lehkha thiamtîr a duh a, naupangtê a nih laiin khaw dangah
lehkha zir tûrin a tîr a. A rilru a chak hlê a, rei lo têah zirtîr thei
khawp zirtîrtu hmuh a lo harsa ta a. Kum sâwm leh kum thum a
nihin Bern khuaah a kal a, chutah chuan Switzerland rama sikul
hmingthang ber a awm a. Mahsela hetah hian thil hlauhawm tak,
nakin hnua a rawngbâwlna tikhawlo thei tûr a lo awm ta a. Chuta
puithiam Friar-ho chuan Monastery-a luhtîr ve an tum ta tlat mai a.
Dominican Friar leh Franciscan Friar-ho hi mipui hîp tumna lamah
an inel nasa mai a. An biak inte an chei mawi a, an inkhâwmna
thiltih rêng rêng a ropui thei ang berin an ti a. Mi thianghlim limte,
milim dang thil mak titheite an zawng khâwm a, an dah khawm a.
Bern khuaa Dominican Friar-ho chuan, he tlangvâl fing tak hi
kan hip theih chuan kan hlâwk phahin kan zahawm phah dâwn an ti
a; a la naupang hlê nâa, thusawi a thiam êm êm mai a, lehkha ziak mi
a ni bawk a, music leh hla lam te a thiam si, kan pawisa hmuh tam
theih nâna mipui hîp nâna kan sên zawng zawng ai chuan, he naupang
hian mi a hîp nasa dâwn a ni an ti a. Tichuan, bumna nên, fak derna
nên, Zwingli-a chu Convent-a lût tûrin an thlêm ta chiam mai a.
Luther-a chu zirlai a la nih laiin Convent-ah a inphûm bo daih mai a.
Pathian thiltihtheihnain thur chhuak lo phei se, khawvêlin a chan daih
tûr a ni a. Zwingli-a erawh chu chutiang hlauhawma a luh phal a ni
dâwn lo. Puithiamho thil tum dân chu a pain a hre hlauh mai a.
Puithiam dawngdahho leh tlâktlai lova khawsaho awm dân zâwm
tûrin a fapa a phal dâwn lo. A nun a tihkhawloh hmâin a theih anga
ranga lo haw tûrin a pan a chah ta a.
A pa thu chu a awih a, mahse tleirâwl chu an vêngah rei a ngam
thei lo va, a lehkha zir bawk a \an leh ta a, Basel khuaah a kal ta
thung a. He khuaah hian a ni Pathian \hatna thil thlawn pêk Chanchin
174 INDONA ROPUI
|ha thu a hriat hmasak ber ni. Zirtirtu pakhat Wittembach-a chu
hman lai \awng zirtîrtu a ni a. Greek \awng leh Hebrai \awng a zir
lai chuan Bible-ah hruai luhin a awm ta a, hetiang hian a naupang
zirtîrte thinlungah Pathian êng chu a lo lût a ni. Zirtîrtute leh mi fingte
ngaihdân mai aia thu dik thûk zâwk leh ropui zâwk a awm a ni a ti a.
Chu thu dik chu Krista thihna chauh hi mi sualte tlan chhuahna a ni
tih hi a ni. Zwingli-a tân chuan hêng thute hi nî lo chhuah hmâa
khawfîng chat ang hi a ni.
Zwingli-a chu a dam chhûng hna thawk \an tûrin Basel a\anga
koh chhuah a ni a. A awmna khua a\anga hnaitê, Alpine bialah a
han thawk \an phawt a. Puithiam atâna nemngheh a nih hnuah,
Pathian thu dikte zawng chhuak tûra a thinlung zawng zawng hman
a tum ta a. A \hian pakhat chuan, “Krista berâm enkawltuin eng
ang chauhva zau nge hriat a mamawh tih a hre si a,” a ti a.–Wylie, b.
8, ch. 5. Pathian Thu a bih thûk zêl a, Pathian thu dik leh Rom kal
dân inpersanzia a hmu chiang zêl a. Bible hi Pathian \awngka chhuak,
Dân kal sual thei lo leh huap zau tâwk a ni tih a ring tlat a, amah leh
amah a inhrilhfiah chawp a ni tih pawh a hria a. Thurin siam chawp
leh ngaihdân ruat sa tinghet zâwngin Pathian thute a hrilhfiah ngam
lo va, mahse a thu zirtîr langsârte hmuh chhuah chu a tih tûrah a ngai
a. A awmziate dik tak leh kim taka a hriat theihna tûra \anpui thei
tûrte chu hmuh a tum zêl a. Thlarau Thianghlim \anpuina a dil bawk
a, \awng\ai leh rilru taka diltute hnênah a awmzia a han puang dâwn
a ni, a ti a.
Zwingli-a chuan, “Pathian lehkhabu thûte hi Pathian a\anga lo
kal an ni a, mihring a\anga chhuak an ni lo, tiêngtu Pathian chuan a
\awngka chhuakte hi Pathian a\anga lo kal a ni tih a hriatfiahtîr thei
ang che. Pathian thu chu a hlawhchham thei lo; a êng a, a inhrilfiah
a, a inpuang a, hmangaihna leh chhandamna hmuh nân thinlung a
tiêng a. Pathianah a thlamuang a, a inngaitlâwm a, tichuan a inhloh
va, mahnî inphatin, Pathian bawk kha a lo lang ta \hîn,” a ti a. He
thu dikzia hi Zwingli-a chungah ngei a lo lang. Nakin hnua chutih
laia a rilru a ziah lan chu: “Pathian lehkhabu thu zir tûra ka inpumpêk
tirh chuan, khawvêl finna zirtîrna leh Pathian thu lam zirna hian
SWISS SIAM|HATU 175
kawr fual tak tak hâk leh pheikhawk rangkachaka chei mawi bunte
hian sâwtna engnge a neih? Pathianin thinlung a en a, kan thinlung hi
Pathian a\angin a hla si. Krista chu vawi khat Krawsah a inhlân a,
Amah chu kumkhuâa ringtute sual tihdam nana inthawina a ni.” –
Ibid., b. 8, ch. 5.
Ngaithlatu tam tak tân he zirtîrna hi thil lâwmawm a ni lo. Ram
hla tak a\anga hah tak leh buaithlâk taka an lo kalna chuan engmah
a su thlu lo tih an hriat chuan an lungni lo êm êm a. Kristan
ngaihdamna a thlâwna a pêk chu an hre thiam lo va. Rom-in
vânkalkawng a siamah an lungâwi tâwk a, a aia \ha han zawn buai
chu an ngam lo va ni. Thinlung thianghlim zawn ai chuan, Pope leh
puithiamte kuta an chhandamna nghah mai chu awlsam an ti zâwk a.
Krista zâra tlanna thu chu mi dangte erawh chuan lâwm takin an
pawm a. Rom-in serh leh sâng a chawhte kha rilru thlamuan nân an
hmanpui si lo va. Krista thisen chu an sual thawina a ni tih ringin an
pawm ta a. Hêng mîte hi an ram lamah an haw a, an thil hriat tharte
chu mi dangte an hrilh chhawng a; thu dik chuan khaw lian leh khaw
tê a fang chhuak a, nula thianghlim thlâna lo kal an tlêm ta hlê a.
Thawhlawmte a tlêm a, Zwingli-a hlawh pawhin a tlêm phah a. Mahse
hei hian a tilâwm zâwk a; biak dân kal sual leh kawng dik lova
\hahnem ngaihna a lo chuai zêl chuan a tilâwm a.
Kohhran hotute chuan Zwingli-a tih dân chu an hre êm êm a,
mahse kan lamah kan la pakaitîr thei mahnâ tih beiseiin an la
ngawihsan mai rih a, fak derna te-in an thlêm a. Thu dik erawh
chuan, chumi chhûng pawh chuan mi thinlungah hna a thawk reng a.
Einsiedeln-a Zwingli-a thawh rimna hi hmun zau zâwka thawhna
tûra inbuatsaih lâwkna a ni, chuta \ang chuan koh a ni thuai ang.
Heta kum thum hna a thawh hnuin Zurich khua Cathedral-a thusawina
hna thawk tûa koh a ni ta a. Chutih lai chuan he khua hi Switzerland-
a khaw pawimawh ber a ni a. He khuaa thiltih hian hmun zau tak a
khawih thei dâwn a. A rawn kotu Kohhran hotute khân thil thar
engmah lâkluh an duh lo va, a hnathawh tûr chu heti hian an tuk ta a.
“Biak In tâna pawisa lalût tam tûrin theihtawp chhuahin i \ang
tûr a ni, thil chhetê pawh i hmaih tûr a ni lo. Ringtute chu pulpit
SWISS SIAM|HATU 177
a\ang leh sual thupha chawina a\angin, sâwma pakhat leh thil pêktûr
rêng rêng pea Kohhran an hmangaihzia tilang tûrin i fuih tûr a ni.
Damlo te, Mass te, leh Kohhran thupêk rêng rêng a\anga tangka lo
lût tipung tûrin i taima tûr a ni a. Sacrament sem leh thusawi leh
berâmte, enkawl hi Chaplain tih tûr a ni a. Hêng ti tûrin aiawh i ruai
thei ang, thusawiah phei chuan aiawhtu i mamawh ang. Mi liante
hnênah chauh lo chuan Sacrament i pe thei lo vang, chu pawh chu ti
tûra tirh i nih chauhvin; tumah thlei lova i tih hi khap a ni,” an ti a.–
Ibid., b. 8, ch. 6.
An thupêk chu ngawi rengin a ngaithla a. He hmun pawimawha
thawk tûra sâwm a nih chunga a lâwm thute a han sawi tê tê a, a tih
dân tûr chu a han sawi ta a. “Isua Krista chanchin hi mipuite tân
thuhrûk a ni rei lutuk. Ka thusawi nân Matthaia ziak bu pum hi ka
hmang ang a, ka thusawite chu Pathian Lehkhabua mi chauh a ni
ang; a thûkzia te ka han teh ang a, thu \henkhat chu a dangte nên ka
han khaikhin ang a. |awng\aiin a awmziate hriat ka tum ang a.
Pathian ropui nân leh a Fapa fak nân, leh thlaraute chhandama an
awm a, thu dika an din ngheh reng theih nân ka rawngbawlna chu
ka hlân e,” a ti a.–Ibid., b. 8, ch. 6. Kohhran hruaitu \henkhat chuan
an duhzâwng a ni lo va, ti lo tûrin an thlêm a, Zwingli-a erawh chuan
a tum tlat a. “Thil thar lakluh ka tum lo, thil hlui, hman laia hun
thianghlim lai Kohhrante tih dân kha ka zui ve mai dâwn a ni,” a ti a.
A thu dik zirtîr hi mîten an lo ngaihven tawh rêng a, a thusawi
ngaithla tûrin mipui tam tak an lo kal a. Biak Ina kal tawh ngai lote
pawh an lo kal thar leh a. A thusawi \an nân Chanchin |a a han keu
phawt a, a chhiar a, tichuan a thu ngaithlatute hriat thiam theih nân,
Isua dam lai, a thu zirtîr, leh a thihnate a hrilhfiah a. Einsiedeln-a a
tih ang bawkin, Pathian thu chauh hi a rin ngam a, Isua thihna chu
kan sual thawina famkim a ni tih a hrilhfiah a. “Chhandamna hnar
Krista hnênah ka hruai duh che u a ni,” a ti zêl bawk a.–Ibid.,b. 8,
ch. 6.
Mi chi tinrêng, rorêltu te, lehkha thiam te, kut themthiam te leh
lo nei mîten an rawn pan a. A thusawi chu ngun takin an ngaithla a.
Chhandamna chu mi tin tân a thlâwna pêk tih thu chauh a sawi lo va,
178 INDONA ROPUI
chutih laia sualna thil \ha lo awm chu a zilh bawk a. Biak in a\ang
chuan mi tam tak Pathian fakin an haw leh a, “He mi hi thu dik
sawitu a ni. Kan tan Mosia a ni, Aigupta thim zîng ata min hruai
chhuak ang,” an ti a.–Ibid., b. 8, ch. 6.
A tîrah chuan a rawngbâwlna chu an thlahlel êm êm a; mahsela
rei lo têah kalhna a lo awm ta a. Puithiamho khân a zirtîrnate an
sawisêl a, a hnathawhte tihbahlah an tum a, \henkhatin an nuih zat a,
an chhiat khum a, \henkhatin an vau va. Hêng zawng zawng hi
Zwingli-an a tuar hrâm hrâm a. “Mi sualte Isua Krista hnêna hruai
kan duh chuan, hetiang thil lakah kan maimitchhîng tûr a ni,” a ti ve
tlat a.–Ibid., b. 8, ch. 6.
Hetih lai hian Kohhran Siam\hatna \anpui thei thil a lo awm a.
Mi pakhat Lucian-a an tih chu Luther-a lehkha ziakte nên Basel
a\angin Reformation duh mi pakhatin a han tîr a; hêng lehkhabute hi
zuar ila thu dik theh darhna hlâwk tak a ni thei dâwn e a ti a. Zwingli-
a hnênah, “He pa hi pa tlâktlai a ni emaw enfiah la, a nih chuan,
Luther-a lehkhabute, Lal |awng\aina vântlâng tâna ziak te hi,
khawpuiah leh khaw têah, in tinahte kaipui sela, mîten an lo hriat
tam chuan leitu pawh an tam ang,” tiin.–Ibid., b. 8, ch. 6. Chutiang
chuan êngin luhna kawngkâ a hmu zêl a.
Pathianin sakhaw kal sualna leh benghawnlohna kawl bun tihtliah
a tum lai takin, Setana chuan a theihtawp chhuahin mihringte chu
SWISS SIAM|HATU 179
pastor va kal chu an phal ta lo va. Zurich khuaah chuan pope mîte
chu engzat pawh lo kal se hnialpui a peih a. Baden khua erawh chu,
tun hnai lawka martar thisen chhuahna a ni a, chuta va kal chu thih
ngei ngeina a ni mai. Zwingli-a aiawh tûrin mi pahnih Oecolampadius
leh Haller te an thlang ta a. Rom mîte hruai tûr chuan mi hmingthang
Dr. Eck a ni ang a, lehkha thiam tak tak dang tam tak leh sakhaw
hruaitu hovin an \awi-âwm ang.
Inhnial Inkhâwmah Zwingli-a a tel lo nâa, hû a nei hlê. Ziaktute
chu pope hote khân an thlang vek a, mi dangin an ziah ve chuan
tihhlum tûr a ni. Mahse Zwingli-a chuan an inkhâwmna thiltihte chu
famkim takin nî tin a hre thei zêl a. Zirlai pakhat inhnialnaa awm ve
chuan, chhûna an inhnialna thu zawng zawng chu tlai lamah a ziak
chhuak vek a. Hêngte leh Oecolampadiusan Zwingli-a lehkha a
thawnte nên, zirlai pahnih dangin an tlanpui leh ta vat a, Zwingli-a an
va pe \hîn a. Zwingli-an a chhânna leh tih dân tûrte leh chhândan
tûrtea a thurâwn chu zânah a ziak leh vek a, zîngah zirlai pahnihte
khân Baden-ah an tlanpui leh a. Khawpui kawngkâ vêngtuten an
rinhlelh loh nân Arbâwmin Ar an han chhipchhuan \euh va, harsatna
awm lovin an lût thei zêl a.
Hetiang hian Zwingli-a chuan a khingpuite chu a chai hah ve a
ni. Myconius-a chuan, “Inngaihtuah a, mutmu pawh tuah lova, tih
dân tûrte Baden khuaa thlen zêl hi, amah ngei va kala, a hmêlmate
va hnial aiin a \angkai zâwk a ni,” a ti hial a.–D’Aubigné, b. 11, ch.
13.
Rom-ho kha hneh tawh saa inngaiin Baden-ah an lo kal a ni a,
an silhfên ropui berte an han inbel a, lunghlû-in a tle chuai mai a. An
khawsa nuam ngei mai. An chaw-ei dawhkân chu ei tûr tuihnâi
tinrêng leh uain \ha thlan chhuah tinrêngin a kûr lûk a. An kohhran
hnathawh rit tak tihzân nân hlimhlawpna lam thilte an ti a. Lehlam
thung chu, “kutdawh zawng an nih loh hi,” mipuite chuan an ti a; ei
tûr an ngah lo bawk a, an chaw ei pawhin a awh rei lo hlê mai.
Oecolampadius-a thlen-in pa chuan a mikhual chu a’n enthla ru a,
lehkha chhiara a hmuh loh leh \awng\aiin a hmu a, mak a ti hlê mai
a, he pa hi sakhaw mi, mi \ha tak a nih hi a ti hial a. Inkhâwmnaah
184 INDONA ROPUI
L
UTHER- A a bo ta daih mai si a, German ram puma mi an
mangang a. Engtin nge ni ta tiin mi tin an inzâwt a; thuthang
ni lo pui puite a tam bawk a, mi tam tak chuan an that ta a nih
dâwn hi an ti a. Sûnna nasa tak a awm a; a \hianteho chauhvin an
sûn lo va, kohhran Siam\hat a\anga \anpui ve ngai lo mi sâng tam
takin an sûn a. Mi tam tak chuan thihna phuba la tûrin chhia an
chham mêk bawk a.
Chuti taka mipuite an chungah an thinur tih Rom-hovin an hriat
chuan hlauhawm an ti hlê a. A thi tih a than tirh vêl lai chuan an
lâwm hlê a; tûnah erawh chuan mipuite thinur bihrûk bosan tak an
nâp a. An zînga a awm laia huai tak taka a thiltih aiin a bo tâkna
hian Rom-ho chu a tibuai nasa ta mai a. Thinura Luther-a tihboral
tumtute kha, tûna lung in tâng, chechang thei lova a awm tâk avângin,
an hlau leh ta êm êm mai a. Pakhat chuan, “Inhumhim kan duh chuan,
meichher chhi ila, Luther-a zawngin khawvêl pum dap chhuak ila,
mipuite hnênah pe leh ila, hei chauh hi kan himna kawng a ni,” a ti
hial a ni.–D’Aubigné, b. 9, ch. 1. Lalber thupêk lah kha tuman an
pawisa hlei thei tawh lo. Luther-a ringawt mai chu mîte engto a ni ta
si a, Pope aiawhho kha an lungni lo êm êm mai a.
A la dam a, mahse lung in tâng a ni tih an hriat chuan mipuite
chu an thlamuang deuh va, mahse Luther-a lama \an châk phah nân
mipuiten an hmang a. A lehkha ziakte chhiar an châk lehzual a. A
hmêlmate ropuizia pawisa lova, a mala Pathian Thu chhantu mi
huaisen \anpui tûrin mi tam tak an lo chhuak a, kohhran siam\hatna
chu a chak deuh deuh va. Luther-a chi tuh chu hmun tinah a lo \iak
a. Thuhrûk bova a awmna hian, thuhrûk bova awm lova a tih theih
185
186 INDONA ROPUI
German rama dodâltute chuan siam\hatna dodâl nân hmanraw râwvâ tak tak an
ruai a.
GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN 187
loh tûr thil tam tak a han tipuitling. An hruaitu a awm ta si lo va, mi
dangten an chêt ve a hun ta tih an hria. Rinna thar leh thathona thar
nên, hnathawh ropui tak a \an tawh sa chu a bahlah mai loh nân
theihtâwp chhuahin an \ang ve ta a ni.
Setana pawh a dâwngdah bîk lo. Siam\hat tumna apianga a thiltih
\hîn chu tih a han tum leh ta a, hnathawh dik, a lema thlâkthleng a,
mipui buma tihboral a ni. Kristian kohhran awm tirh laia Krista der
an lo chhuak angin, he kum zabi sâwm leh paruknaah hian zâwlnei
der an lo chhuak a.
Sakhaw insingsa vêla mîte rilru a phâwklêk lai chuan mi tlêmtê
rilru pawh a tidanglam a; hêng mîte hian vân a\anga inlârna engemaw
bîk hmuah an inngai a, kohhran siam\hatna Luther-an chhetêa a \an
kha tipuitling tûra Pathian thupêk kengtute kan ni an ti a. Dik tak
chuan Luther-a sak sa kha an rawn \hiat a ni. Kohhran Siam\hatna
innghah chhan bulpui, Pathian Thu, hi engkima engkim a ni tih hi an
duh lo va, anmahni hruai dân leh ngaihdân danglam fo thei chu an
ring zâwk a. Hetianga dâwt thu leh dik lohna hriat chhuahna hnâr an
hnawl tâk chuan, Setanan mîte rilru a duh ang anga a hruai kawi
theihna kawng a inhawng ta a ni.
Chû zâwlnei der zînga pakhat chuan vântirhkoh Gabriel-a zirtîr
ka ni a ti a. Zirlai pakhat a hnungzuitu chuan a zirlaite kalsanin,
‘Pathianin A thute hrilhfiah nân finna min pe’ a ti a, amah ang bawka
uar lutuk ching mîten an zui a. Hêng mîte thiltih dân hian hna a thawk
thei hlê. Luther thusawite khân, mîte thinlungah siam\hatna a \ûlzia
a rawn thlen a; hêng mîte thusawi hian mi rinawm tak takte pawh a
hruai sual ta hlawm a.
He pâwl hruaitute hi Wittenberg-ah an kal a, Melanchthona leh
a hnathawhpuite an va bia a. “Mipuite zirtîr tûrin Pathianin mi tîr a.
LALPA Pathian nên kan inbe \hîn a; thil lo la thleng tûrte kan hria,
apostolte leh zâwlneite kan ni. Dr. Luther-a hmuh kan duh,” an ti
a.–Ibid., b. 9, ch. 7.
Anni chuan a ngaihna an hre lo hlê a, an thil tawh ngai hauh loh
a la ni a, khawi lam kawng nge zawh tûr tih lah an hre hek lo.
Melanchthon-a chuan, “Hêngho hian thlarau mak tak zawng an nei
188 INDONA ROPUI
maw le, mahse eng thlarau nge ni ang? Kawng khat ngaihtuahin
Pathian Thlarau dodâl a hlauhawm si a; kawng dangah chuan Setana
thlarauvin min hruai bo a hlauh awm si,” a ti hial a.–Ibid., b. 9, ch 7.
Zirtîrna thar rah chu a lo lang ta thuai a. Mîten Bible an thlahdah
\an emaw, an thlahdah thuai emaw a lo ni ta a. Sikulte chuan mumal
a nei ta lo va, zirlaite chuan thununna ngaithla lovin an zirlai an
thlahthlam a, University-te an chhuahsan a. Kohhran Siam\hatna
chawk thar leh enkawl tûra fing tâwka inngaihna khân chhiatna
kotlâng an rawn thlen ta mai a. Rom-ho lah kha an thatho thar a,
“Vawi khat kan han bei leh ang a, engkim kan ta a ni mai,” an ti a.–
Ibid., b. 9, ch. 7.
Wartburg a\angin Luther-an a hriat chuan a lungngai hlê mai,
“Setanan hei ang hripui hi a la rawn tîr ang tih ka ring rêng a,” a ti
hial a ni.–D’Aubigné, b. 9, ch. 7.
Hêng zâwlnei hming invuahte awm dân tak chu a hria, thu dik a
tihchhiat theihzia pawh a hria. Pope leh lalber dodâlna pawhin heti
êm chuan a tibuaiin a tilungngai lo. Kohhran Siam\hatna \hian intite
chu a hmêlma lian ber an lo ni a. Thu dik a inhnemna ber leh a
lâwmna ber kha, kohhran chawh buaina leh innghirnghona chawh
chhuah nân hman a ni ta si a.
Kohhran Siam\hatna hnathawhah hian Luther-a chu Pathian tirh
a ni a, a tum aia thui a kal a. Tûna a dinhmunte hi a tîr a\anga a tum
chiah pawh a ni lo; thil nasa taka tihdanglam a tum chiah hek lo,
Pathian kuta hmanrua chauh a ni a. A hnathawhin a khawih zauzia a
ngaihtuah chang chuan a khûr \hîn. Vawi khat phei chu heti hian a ti
a, “Ka thurinte hian mi pakhat chauh pawh a tina dâwn tih hria ila
chu, chu mi chu eng anga hniam leh rethei pawh ni se, (Ka thurin
chu Gospel hi a ni a, tumah a tina thei lo va) lamlêt leh loh ai chuan
vawi sâwm pawh ka thi nawn duh,” a ti hial a.–Ibid., b. 9, ch. 7.
Kohhran Siam\hatna khawpui Wittenburg khua chu tûnah chuan
thlarau sual changho thu thuin a awm ta mai a, dân lêm a awm thei
tawh hek lo. He buaina hi Luther-a zirtîrna a\anga lo chhuak a ni lo;
mahse German ram puma a hmêlmate chuan Luther-a an puh a.
“Hei ang mai mai hian a ni maw Kohhran Siam\hatna a tâwp dâwn?”
GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN 189
kahpathîr nghâwng-
kawl a bahtîr a,
zahthlâk tak leh
engmah hriatna nei lova
chelh behin an awm a.
Thil serh tûr an siam
chawpte chu khermei
takin an zâwm a,
mahse an rawng-
bâwlna zawng zawng-
ah hian thinlung leh
ngaihtuah theihnain
hmun a chang lo.
Luther-a chuan Pathian
Thu dik chu mâwl tak
leh fiah takin a zirtîr a;
Pathian Thu ngei
mipuite kutah a han
dah khân, mipuite châkna lo muhîl tawh chu a han kai harh a, an
thlarau lam nungchangte a tithianghlimin a timawi a, thutak
ngaihtuahnaah chakna thar leh thathona thar a han pe leh a.
Mi tinrêngin, mi hausa leh rethei, a lian a têin, Bible an keng
\heuh va, Kohhran Siam\hatna thurin an hum vek a. Pope hote
chuan Pathian thu zir chu puithiamte kutah an dah a, zirtîrna thar
hnial tûrin an ko chhuak ve ta a. Pathian thu leh Pathian thiltihtheihzia
engmah an hre si lo va, mi kal sual leh tlawktlâw tia an nuihzat \hinte
khân puithiam leh rawngbâwltûte chu an chhâng dang ta zêl mai a.
Catholic ziaktu pakhat chuan, “Luther-an a hnungzuitute hi Pathian
Lehkhabu chauh lo chu, thu dang rêng rêng engmah ring lo tûra a
thunun vek hi chu a pawi a nih hi,” a ti hial a.–Ibid., b. 9, ch, 11.
Lehkha thiam mang lote pawhin thu an sawi a, an thusawi ngaithla
tûrin mipui tam tak tak an lo kal a; Pathian thu hria inti mi lian pui
puite an hnialpui a. Hêng mi ropuite hnialna atân Bible zirtîr thu
mâwl tak an han chhân chuan, an hriat tlêmzia chu zahthlâk takin a
lo lang ta \hîn. Lehkha thiam ropui tak takte leh puithiamte ai pawhin
196 INDONA ROPUI
LALHOTE HNIALNA
(PROTEST OF THE PRINCES)
K
OHHRAN siam\hatna \anpuina tûra aw chhuak ropui ber chu,
lalberin kum 1529-a Spires khuaa Rorêlna, Diet of Spires
a koh \uma German rama Kristian lalho aw kha a ni. Hêng
Pathian lama \ang lalho huaina te, an rinawmna te leh an din nghehna
te avângin, an hnua mi zawng zawngin mahni rilrua \ha tihzâwng
anga awm theihna zalênna kan hmu a ni. Kohhran siam\hata awmte
chu, tûn thlengin an hnialkalhna avângin “Protestant” tih an la ni ta
reng a; an \anchhan thu bulpui chu, “Protestant thurin bulpui bawk
kha a ni.” – D’Aubigné, b. 13, ch. 6.
Kohhran Siam\hatnain hun harsa a thleng ta. Lalber thupêk, Edict
of Worms-ah khân Luther-a chu hnawhchhuah a ni a, thu a zirtîr
khap a ni a, a thurinte pawh khap a ni a, chutichung pawhin sakhaw
thua inhmuhmawhna khawiah mah a la awm lo va. Pathian
thiltihtheihnain thu dik dodâltute a dang tlat zêl a. Lalber Charles V
chuan Kohhran Siam\hatna hi tihchhiat a tum tlat a, tichhe tûra a kut
a lek apiangin, a talhtum lo la kawi tûr thil eng emaw a awm ziah
\hîn. Vawi tam tak chu, Rom dodâltute chu tihboral an ni dâwn ta
ngei an ti \hîn a; mahse a hun takah khawchhak lam a\angin Turkey
sipaite an lo thawk a, a châng leh France lal, a châng chuan pope
ngei pawh, German lal a lo ropui zêl avângin a îtsîk a, a do ta a nih
kha; hetianga ram buaina kârah Kohhran Siam\hatna chu tawh buai
lohvin a awm a, a lo chak deuh deuh va, a darh zau zêl bawk a.
A tâwpah chuan pope leh a hnuaia lalho an inhmuhmawhna
bengdaiin Kohhran Siam\hatna bei tûra inthurual an tum ta a. Kum
1526-a Spires khuaa rorêl inkhâwm Diet inkhâwmna lian zâwk awm
leh hmâ chu, ram bung hranga mîte sakhaw zalênna an pe \heuh va.
Mahse engmah hlauhthawn thilte a awm tâk loh chuan, lalberin kum
1529-ah Spires khuaah bawk Rorêlna Diet a ko nawn leh a, a tum
197
198 INDONA ROPUI
amah thlâktu Duke John kha lâwm takin Kohhran Siam\hatna lamah
a \ang a; inremna ngaina mi a ni nâa, Kohhran Siam\hatna
chungchâng thuah a huaiin a \angkai hlê a ni.
Puithiamhovin, rin dân thar zawmna ram zawng zawngte hi pope
hnênah an intulût tûr a ni an ti a. Kohhran siam\hatute erawh chuan
zalênna an neih \hin kha an chuh ve tlat a. Pathian thu lâwm taka
hmu tawh ramte Rom hnuaiah kan lo lût thei lo an ti tlat a.
Hetiang hian thu an rawt ta a ni: Kohhran Siam\hatna awm lohna
hmunah chuan Worms Thupêk hi hman tûr; Kohhran Siam\hatna
awmna ramah pawh, helna chawh chhuah hlauhawm lova an tih theih
dâwn loh chuan, mi dangte âwihtîr an tum tûr a ni lo va, inhnial buai
theihna thil an sawi tûr a ni lo va, Mass-te an dodâl tûr a ni lo va,
Roman Catholic mîten Luther-a rin dân an zawm an phal tûr a ni
hek lo.–D’Aubigné, b. 13, ch. 5. He thu hi Diet-in a remti a, pope
puithiamho leh kohhran hruaitute chu an hlim êm êm a.
He thupêk hi hman tûr lo ni ta sela, Kohhran Siam\hatna thu
chu a la hre ngai lote hnênah a darh zau thei lo vang a, a thlen tawhna
hmunah pawh ... hmun a khuar nghet thei lo vang.–D’Aubigné, b.
13, ch. 5. Zalên taka thusawite khap a ni ang a. Pâwl dang zawm
khap a ni ang a. Hetiang khapna leh innêk chêpna pawm tûrin kohhran
siam\hatute chu an phût a. Khawvêlin a thil thlâkhlelh kha a boral
dâwn ta a ang hle. “Rom thuneihna siam ngheh leh a nih chuan an
dân bawhchhiatna bawk kha a lo kîr leh ngei ang a; hnathawh,
in\henna leh kal sualnain a tihbahlah hlê tawh, tihchhiat vekna tûr
chhuanlam engemaw an hmu ngei bawk ang.–Ibid., b. 13, ch. 5.
Kristian-ho inrâwn tûra an han \hu khâwm chu an thlaphâng hlê
mai. “Engtia tih tûr nge ni ta ngai le?” tiin an inen vêl a. Eng ang
zâwng pawhin thu titlu sê, khawvêl pum a nghawr dâwn a ni.
“Kohhran Siam\hatna hruaitute chuan intulûtin, Thupêk chu an pawm
mai em ni ang? He hun, namên lova buaithlâkah hian, Kohhran
siam\hatute tân kawng zawh sual a awl êm êm a. Thupêk pawm chu
lo titlu ta pawh ni se, chhan \ha tak tak leh chhuanlam tûr âwihawm
tak tak an hre \euh vang. Luther-a pâwl lalhote kha, sakhua an duh
ang ang pawm phal an ni a. He thupêk awm hmâ chuan, an khua leh
200 INDONA ROPUI
“He thu rawt hi i hnial ang u. Mihring chhia leh \ha hriatna
chungchângah a tam zâwkin thuneihna an neih theihna thu a awm
lo,” an ti ta a. Lalho chuan, “Kan rama muanna leh inremna awm hi
kum 1526 Thupêk avâng a ni; \hiat leh a nih chuan German ram hi
buainain a khat ang. Council lian zâwk awm hmâ chu Diet Rorêlna
hian sakhaw zalênna hum loh chu engmah tih theih a nei lo,” an ti
a.–Ibid., bk.13, ch. 5. Chhia leh \ha hriatna lam thua zalênna hi
sorkârin a hum tûr a ni a, sakhaw lam thuah chuan hei hi a thuneih
theihna chin a ni. Khawvêl sorkârin sakhaw biak dân rêl luihsak a
tum chuan, Chanchin |ha puan darh duh Kristianten thi leh thau
pawlha an lo \ana kha, engmah lova siam an tum a ni.
Pope hote chuan “luhlulna” te hi tihchimih an tum tlat a. Kohhran
Siam\hatna \anpuitute zîngah inngeih lohna siam an han tum phawt
a; a langa la \an ve lote kha an tih\haih a. Khawpui aiawhtute chu
Rorêlna Diet-ah an ko khâwm a, thu rawt an pawm dâwn leh dâwn
loh titlu nghâl tûrin an nawr a. Hun tihsei deuh an dilna chu an phalsak
lo va; vote an han lâk meuh chuan an zînga a chanve dâwn laiin
Kohhran Siam\hatna kha an thlang ta a. Sakhaw zalênna tihboral
hnialtute chuan sawichhiatna, thiam loh chantîrna leh tihduhdahna
chauh an hmabâk a ni tih an hre êm êm a. Pakhat chuan, “Pathian
thu kan phat chuan kan him ang a, kan phat loh chuan hâl hlum kan
ni mai,” a ti a.–Ibid., b. 13, ch. 5.
Rorêlna Diet-a lalber aiawh King Ferdinand chuan thupêk hman
a nih chuan in\hen darhna nasa tak a awm dâwn tih a hria a.
Chuvângin lalho chu thlêm tûr an ni tiin a ngaihtuah a. Tihluihna hman
a nih chuan lalho kha an chan lehzual dâwn tih a hria a. |awngkam
thiama thlêmna lam a hmang ta a ni, “Thupêk hi pawm mai ula,
lalber pawh in chungah a lâwm êm êm ang,” a ti a. Mahse lalho
chuan lei lalberte aia chungnung zâwk thu pawm an duh zâwk a.
“Lalberin inremna leh Pathian chawimawina tûra thil a tih rêng rêng
chu kan âwih zêl ang,” an lo ti a.
Lalber aiawh King Ferdinand khân, Rorêlna member zawng
zawngte hriatah Saxony lal leh a \hiante hnênah, “thu rawt chu lalber
thupêk ngheta siam a ni mêk, chuvângin mi tam zâwk thu pawm mai
202 INDONA ROPUI
loh chu in tân kawng dang a awm ta lo,” tiin a hrilh a, rorêlna hmun
chu a chhuahsan ta a. Kohhran Siam\hatute tân inngaihtuahna hman
a awm lo va, chhân hman pawh a ni hek lo. Ko kîr leh tûrin palai an
tîr a, mahse ani chuan, “Thu chu tihtluk a ni zo ta, pawm mai ula a ni
mai,” a lo tihsan a.–Ibid., b. 13, ch 5.
Lalber lama \anghote khân, Kristian lalhovin mihring
phuahchawp thurinte leh thupêkte aiin Pathian Thu an dah chungnung
ngei dâwnin an hria a. Hetiang thu pawm a nih chuan pope thuneihna
a la chuai ngei dâwn tih pawh an hria. Mahsela an hnua mi sâng tam
takte angin, thil hmuh theih chauh an en a, lalber leh pope chan a la
\hain, siam\hatuho chan a chhe hlê tiin anmahni an infak a.
Siam\hatuho hian mihring \anpuina mai ring ni se, pope-ho rin ang
ngeiin an awm ang. Tlemtê an nia, Romin ngeih lo teh mah se, chakna
an nei a ni. Rorêlna Diet thu rawt pawm lovin, Pathian thu an pawm
a, lalber Charles-a en lovin, lalberte Lalber Isua Krista chu an en
zâwk a.–Ibid., b. 13. ch. 6.
Lalhovin an rilru thûk bera an ngaihtuah dik an tih Lal Ferdinand-
an a pawm duh loh
avângin, lalho chuan a
awm loh pawisa lova,
National Council-a
thlen thuai an rem ti
tlâng ta a. An hnialna
thu chu ngun takin an
phuah a, Rorêlna Diet-
ah an theh lût ta a.
“Heta awm zawng-
te hian, Pathian, min
Siamtu, Vawng-himtu,
Tlantu leh Chhandam-
tu, kan zaa ro min la
rêlsaktu tûr hmâah leh
mi zawng zawng leh
thilsiam zawng zawng
LALHOTE HNIALNA 203
hmâah kan hnialna kan hriattîr e. Keini, keimahni tân leh kan mîte
zawng zawng aiawhin, thupêk siam tûr chu, thupêkin Pathian a kalhna
apiangah, A thu thianghlim a kalhna apiangah, kan chhia leh \ha
hriatna zalênna kan neih a kalhna apiangah, thlarau chhandamna a
kalhna apiangah kan rem tihpui lo va, engti kawng mahin kan zâwm
dâwn hek lo.
“He thupêk hi kan pawm tehlul ang maw? Engkimtithei Pathianin
Amah hriatna lamah mi a ko va, mahsela hemi hian Amah hriatna
chu a dawngsawng thei lo kan ti a ni. Pathian thu nêna inrem chauh
lo chu thurin dik a awm thei lo. ... Thurin dang rêng rêng zirtîr chu
LALPAN a khap tlat a ni. Pathian thu thianghlim thute chu, châng
dang chiang zâwk leh fiah zâwkten an hrilhfiah a. He Lehkhabu
thianghlim hi Kristiante tân thil engkimah a mamawh a, hriat thiam a
awl a, thim tihkianna a ni bawk a. Pathian \hatna azârah A thu
thianghlim, Thuthlung Hlui leh Thuthlung Thara thu chuangte hi, a
kalhzâwnga thu belhchhah awm lovin, hei chauh hi thianghlim taka
puan darh kan tum a ni. He thu chauh hi thutak a ni; thurin zawng
zawng leh nunna dân zawng zawng atân dân nghet a ni, a hlawhchham
ngai lo vang a, min bum ngai hek lo vang. He lungphûm chunga
dingte chu hremhmun thiltihtheihnain a ngam lo vang a, hemi dodâla
mihring chapona leh intihveina awmte hi Pathian hmâah an la tlâwm
ang.
“Hemi avâng hian nghâwngkawl min bah luihtîr hi kan paih e.
Mahsela lalber, thil dang zawng zawng aia Pathian hmangaihtu chuan,
kan chunga Kristian rilru pu lal anga ro min rêlsak kan beisei; tin,
lalber hnênah leh nangni lalho hnênah, ngainatna leh thuawihna, kan
tih tûr dik chin chu pêk kan tiam e.”–Ibid., b. 13, ch. 6.
An thu hian Rorêlnaa \hu khâwmhote chu a hneh hlê mai. A
lehlam pawh, a tam zâwkte khân, hnialtute huaizia chu mak an ti a,
an hlauthâwng bawk a. Buaina a lo la awm ngei dâwnin a lang.
Intihhranna, innghirnghona leh thisen chhuahna chu pumpelh theih a
ni dâwn ta lo. Mahsela siam\hatuho chuan, an \anna a dikzia an
hriat avâng leh Engkimtitheia kut an chelh avângin huai tak leh nghet
takin an ding a.
204 INDONA ROPUI
hmâah thu sawina hun an nei leh dâwn ta. Ram chhûngah buaina a
awm ta fê a, chumi tihreh nân, lalber Charles V chuan Augsburg
khuaah Rorêlna Diet a ko va, chu inkhâwmna chu amah ngeiin a ho
vang. Hei hi Spires khuaa an hnialna chin kum khat hnuah a ni.
Protestant hruaitute pawh an ko vek a.
Kohhran Siam\hatna atân hlauhawm tam tak a awm, mahse a
kilkawituten Pathian kutah an nghat a, Chanchin |ha erawh chu
vawn ngheh tlat an tum a. Saxony lal kha a upâten kal lo tûrin an
thlêm a, Lalberin lalho awm khâwm a duhna chhan chu tihkawlawk
a tum chauh a ni. “Khawpui kulh chhûnga hmêlma thiltithei tak tak
nêna inkhûr-khung chu a muanawm lo lutuk e,” an ti a. Mi dangte
erawh chuan “Lalho chu huai takin awm phawt mai se, Pathian hna
chu a him ang,” an ti a. Luther-a chuan, “Pathian chu rin ngam a ni.
Min thlahthlam lo vang,” a ti a.–Ibid., b. 14, ch. 2. Saxony lal chu a
\huihruaite nên Augsburg lam panin an chhuak ta a. A tân a
hlauhthâwnawmzia an hre \heuh si a, an lungngai hlawm êm êm mai
a. Luther-an Coburg khaw thlengin a va thlah a. An kalkawng atân
hla a phuah a, “Kan Pathian, Kulhpui Nghet A Ni” tih hi. Chumi hlâ
chu kawng tluanin a sa a, chu hla chuan lungngai leh thlaphângte a
timuang êm êm a.
Kristian lalhovin, Rorêlna Diet-a thlen tûra an thu phuah chu,
Bible thute nêna nemngheha, zia-râng nei deuhva, indawt fel taka
ziah an tum a. Chumi buatsaih tûrin Luther-a leh Melanchthon-a leh
an \hiante an tîr a. He chhechhama thu tiamna hi Protestant Kohhran
chuan an rin dân tarlânnaah an pawm vek a; chuta an hming ziak
tûrin an awm khâwm ta a. Thil awl-ai a ni lo. Siam\hatute chuan an
thil tum chu sorkâr thil politic nêna inchawhpawlh lo tûrin an fîmkhur
êm êm a; Pathian thu chhuak chauh lo chu thil dang engmah a khawih
tûr a ni lo an ti a. He thutiama hming ziak tûra lalho an han inkhâwm
chuan, Melanchthon-an, “Hêng hi Pathian rawngbâwltute leh Pathian
Thu zir mîte rawt zâwk tûr a ni a; mi lianho thuneihna hi thil dang
atân i khêk zâwk teh ang,” a lo ti a. Saxony lal John-a chuan, “E!
chu, mi hmaih i tum e lo? Thil dik ti tûrin ka rilru ka siam zo tawh, ka
lallukhum thu ka ngaihtuah lo. LALPA tân ka \ang duh a ni. Ka
LALHOTE HNIALNA 207
chu an hmu ngei ang. Elisha leh a chhiahhlawh chu sipaiin an hual a,
an tlân chhuahnate an dang chat vek a, a chhiahhlawh chuan a hlau
ta a. Zâwlnei chuan a chhiahhlawh mit hawng tûrin Pathian a ngen a
(2 Lalte 6:17). Anmahni hum tûra mei tawlailîr leh sakawr leh vân
sipai rual tlâng khata ding an lo awm a. Kohhran Siam\hatna
hnathawhah pawh hian vântirhkohten hnathawktute chu an vêng a
ni.
Luther-a khermeina pakhat chu, Siam\hatna \anpui nân sorkâr
thuneihna kan hmang tûr a ni lo, hriamhrei hmanga hum kan tum tûr
a ni hek lo, tih a ni. Lal tam takin Chanchin |ha an puan avângin a
hlim êm êm a, mahse Chanchin |ha hum tûra \anrual thu an rawt
chu, “Chanchin |ha chu Pathian chauhvin a hum tûr a ni. Mihring a
inrawlh loh poh leh, Pathianin a humna chu mak takin a tilang sauh.
Politic lam hmanga hum tumna hi, rinhlelhna leh hlauhna tlâktlai lo
a\anga lo chhuak a ni,” a ti a.–D’Aubigné, b. 10, ch. 14.
Kohhran Siam\hatna tihchhiat tuma, hmêlma chak tak tak an
inzawm khâwm a, khandaih sâng tam tak, a pâi a\anga phawi peih
renga a awm lai chuan, Luther-a’n, “Setanan a thinur a chhuah leh
ta. Pathian hre lo pope \huihruaiten kohhran dik an phiar a, indo
hlauhthâwnawmin kan awm ta. Mipuite chu rinna nên LALPÂ hmâa
\awng\aia vir chhên tûrin fuih ula, tichuan Pathian Thlarau chuan a
hneh ang a, remna siam lo thei lo tûrin a siam ang. Kan mamawh
ber leh kan thawhrimna ber tûr chu \awng\ai a ni. Mi tinin hre rawh
se, Setana thinurna leh khandaih chu kan chungah a tla \êp a ni,
chuvângin \awng\ai rawh se.”–D’Aubigné, b.10 ch. 14.
Chumi hnu fêah, lalho inzawm khâwmna thu-ah bawk, Luther-
a’n he indonaa kan hriamhrei hman tûr chu, “Thlarau ngûnhnâm
chauh a ni ang,” a ti a. Saxony lal hnênah lehkha a thawn a: “Chik
taka ngaihtuahin, he inzawmna hi kan rem ti thei lo. Kan Chanchin
|hain thisen far khat pawh a fartîr ai chuan vawi sâwm pawh kan
thi nawn duh zâwk. Keini chu berâmno talh tawha ang kha kan ni
tûr a ni. Krista kraws chu put tûr a ni a. Hlauvin awm suh, kan
hmêlmate uanthuanna aiin kan \awng\ainain thil a tiropui thei zâwk.
210 INDONA ROPUI
I unaute thisen chu i kutah kai lul suh se. Lalberin a rorêlnaa min
koh chuan kan inpeih e. Kan rinna hi i hum thei lo, mi tinin mahni
\heuhva tuar tûrin kan inpeih tûr a ni,” tiin.–Ibid., b. 14, ch 1.
Arûka an \awng\aina hmun a\angin chakna a lo chhuak a,
Kohhran Siam\hatnaah hian khawvêl a nghing a ni. Hêng
hnathawhnaah hian LALPA rawngbâwltute chu, thlamuang takin, a
thutiamna lungpui nghetah an ding a. Augsburg khuaa buaina awm
vanglai tak tak chuan, Luther-a chuan a tlêm berah dârkâr thum tal
\awng\ai nâna hmang lovin ni a hmang ral ngai lo. Chung dârkârte
chu a thu zirna hun duhawm ber a thlante an ni. A pindanah chuan a
thinlungte Pathian hmâah a phawrh a. Pathian a fak a, a hlau va, a
beisei a, \hian kianga thusawi angin, “Kan Pa leh kan Pathian i ni tih
ka hria, i fâte tiduhdahtute hi i tidarh ang tih pawh ka hria; kan
zîngah nangmah ngei pawh tihhlauhthawnawmin i awm a. Hêng thil
hi i ta a ni, i \anpuina avângin kan tel ve chauh a ni. Aw kan Pa, min
hum ang che,” a ti \hîn.–Ibid., b.14, ch. 6.
Melanchthon-a kha lungngai leh manganga a chauh laiin, Luther-
an lehkha a thawn a, “Khawvêlah ni lovin Kristaah chuan malsâwmna
leh thlamuanna i hnênah awm rawh se. Amen. I lungkham luatnain a
tikaikûn che hian min tithinur nasa a ni. Kan \anna hi a dik lo a nih
chuan tlansan la; a dik a nih chuan hlau lova awm tûra thutiam chu
engah nge dâwta kan chantîr ang. Krista chu thu dik leh felna
hnathawhah a duai lo vang. A nung a, ro a rêl a, chuti a nih si chuan
engah nge kan hlauh?–Ibid., b. 14, ch 6.
Pathian chuan a rawngbâwltute thâwm a ngaithla a. Lalho leh a
rawngbâwltute hnênah thim lal thiltihtheihna laka huaina leh tuar
theihna a pe a. LALPA chuan, “Ngai teh u, Zionah chuan a kila lung
pawimawh ber, thlan, hlu tak ka rem a ni; Amah ringtu chu a mualpho
lo vang,” (1 Petera 2:6). Protestant siam\hatute chuan Isua chungah
an sa a, hremhmun kawngkâin a ngam lo vang.S
BUNG 12
S
PIRES khuaa hnialna leh Augsburg khuaa a chhechhama
thutiamna kha German rama Protestant Kohhran tân hnehna
ropui tak a ni a. Mahsela a hnu lawkah buaina leh titohnain a
han zui a. Kohhran Siam\hatna \anpuitute zîngah inthurual theih
lohna a lo chhuak a, chu chuan a tichak lo ta êm êm a; hmêlmaten
nasa takin an er bawk si nên, Protestant Kohhran chu a chhe der
dâwn ta a ang hlê. Mi tam takin an nun an chân phah tawh a.
Tualchhûng buainate a lo chhuak a. Kohhran Siam\hatna hruaitu
lian ber pakhat chu a lo rinawm ta lo va, a \hian dangte a mantîr ta
hlawm a. Amah avângin rin dân dik zâwmtu leh zahawm ber ber te
chu an man a, khaw tin khaw tangah an hnûk vêl a. Mahsela lalber
chan a \ha dâwna a lan lai takin, hnehin a awm ta; a salmante chu a
kut ata laksakin an awm a. Lalber khân, thurin dik tiboral tûrin, a
ramte, a sum leh paite leh a nunna hial pawh chân a huam a nih kha;
mahsela sakhaw zalênna thurin tihboral a tum chu, zalênna pe tûra
tihluihin a awm ta zâwk a. A sipaite indonaah an riral zo va, a sum
leh pai a khawhral zo va, a ram chhûnga miten hel an tum a. Chutih
chhûng zawng chuan, rinna dik tihboral a tum kha a kal zau zêl a,
lalber Charles-a chuan Engkimtitheia a do a ni. Pathian chuan, “Êng
awm rawh se,” a ti a; lalber Charles-a erawh chuan thim chu chhum
lo chat lova a awm reng theih nân a bei a, mahse a hlawhchham ta. A
hun hmâin a tar a, buaina tâwk rêng rêngin a awm a, a chau zo ta a, lal
nih a bâng a, khawi lai Monastery-ah emaw a inphûm bo ta a ni.
German ram ang bawkin Switzerland-ah pawh Kohhran
Siam\hatna thuah harsatna a awm. Hmun tam takah kohhran dik an
vuan a; mahse mi tam tak chuan a dik a dawk thlu lovin Rom rinna
an la vuan lui tlat a. Kohhran dik zâwmtute an tihduhdah \hin avângin,
ram buaina a chhuak ta a. Zwingli-a leh a thawhpuite chu Cappel
211
212 INDONA ROPUI
Paris khawpuiah chuan thiam loh chantîrte chu râwng taka nghaisak chunga
tihhlum an ni a; rei tak an tawrhna tûrin, mei chu nasa vak lovin an tuah a.
214 INDONA ROPUI
i khat a ni. Mihringte hian hetiang nih theihna hi han hrethiam teh se
aw! Nun thianghlim leh mawiin an nung ngei ang. An chhûnga
ropuina awm, mita an hmuh theih loh lakah chuan, khawvêl ropuina
chu thil hmuhsitawm mai a ni,” a ti.–Ibid., b. 12, ch. 2.
Lefevre-a zirtîrte zîngah chuan mi pakhat a thusawite lo ngaithla
ngun bîk a awm a, a aw te a reh daih hnuah hei hian a la han
chhunzawm zêl dâwn a ni a, chu chu William Farel-a a ni. Nû leh pâ
sakhaw mi tak nei a ni a, kohhran thu zirtîr chu i-hê lova pawm mai
tûra zirtîr \hîn a ni. Tirhkoh Paula ang deuhva “Sakhaw pâwl khermei
ber dân pangngaia Farisaia ka awm kha,” ti pâwl a ni a. Rom
kohhran mi dik tak a ni a, kohhran dodâltute chu tihboral mai duh a
ni \hîn a. Nakin hnua hetih lai chanchin a sawi chu, “Pope sawi
chhia ka hriat chuan, chinghne thinrim angin ka hachang ka \hial
khum a,” a ti a.–Wylie, b. 13, ch. 2. Mi thianghlimte chawimawi a
ning ngai lo; Lefevre nên Paris khua kohhran an fang a, maichâmah
Pathian an bia a, thilpêkin thlân thianghlimte an chei mawi a. Hêng
thiltih engmah hian rilru thlamuanna a pe chuang si lo. Sual inhriatna
a nei reng a, simna dang kawng zawng zawng zawh mah se a sâwt
chuang lo. Vân a\anga aw lo chhuak ang maiin a zirtîrtu thu chu a
ngaithla a. “Chhandamna chu Pathian \hatna azârah chauh a ni,”
“Sual nei lo chuan thiam loh a chang a, mi sual chu chhuahin a awm,”
“Isua Krista Kraws chauhvin vân kawngkâ a hawng a, hremhmun
kawngkâ a khâr,” tia a hrilh \hinte kha.–Wylie, b. 13, ch. 2.
Farel-a chuan lâwm takin thu dik chu a pawm a, Paula ang
bawkin pipu dân bâwih a\anga chhuakin Pathian fâte zalênnaah a
lut a ni. “Chinghne koham anga tualthahna rilru pu lovin, berâmno
nunnêm angin ka lo kîr a, ka thinlung chuan pope ka chhuahsan a,
Isua Krista ka pe ta a ni,” a ti.–D’Aubigné, b. 12, ch. 3.
Lefevre chuan a zirtîrte zîngah thu \ha chu a theh darh a; Farel-
a kha, tun hmâa pope tâna \hahnem a ngaih ang khân Krista tân
\hahnem a ngai ta thung a; vântlâng zîngah thu a sawi \hîn a. Kohhran
mi ropui tak mai Meaux khaw bishop chuan a han zâwm ve a, mi
chhe in a\anga lalber in ropuiah hial Chanchin |ha chu a lût a, ringtu
tam tak an awm a. Chutih laia lalber Francis I farnu pawhin a ring
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 215
pawh, engkim, Luther-a zirtîrna avângin a chhe vek dâwn a nih hi,”
an ti a.–Ibid., b. 13, ch. 9.
Berquin-a kha an man leh ta a. Lalber lah khân Paris khua a
chhuahsan ta si a, puithiamhovin an duh ang anga an tih tûra kalsan
an ni ta. Thiam loh an chantîr a, tihhlum tûrin an ti a. Lalberin a rawn
chhan leh an hlau va, chumi nî chuan an that nghal a. Berquin-a an
thahna hmuna an han hruai chuan mipui nasa tak an lo kal khâwm a.
France rama chhûngkaw \ha leh huai ber, leh zahawm ber zînga mi
tihhlum tûra an han thlang chhuak chu mipui an lungni lo êm êm mai
a. Chûng mipui hmêl chu lungnih lohna, diriamna leh huatnain a
khat a; mahse mi pakhat hmêlah erawh chutiang hmel dur rêng a
awm ve lo. Martar rilru chu mipuite chung daihah a awm a; a LALPA
a kianga a awm chauh a hria a ni.
Bawlhhlawh paihna tawlailîr a chuanna te, a tiduhdahtute hmêl
thûr, thihna râpthlâk pana a kalna te; hêng hi eng hu-ah mah a ngai
lo; Nung-a, thi-a, chatuana nung leh ta, hremhmun leh thihna chabi
neitu kha a kiangah a kal zêl a, a hmêl chu vân thlamuanna leh êngin
a chhun êng a. Thuamhnaw \ha berin a inchei a, velvet puan kawrfual,
maimaw puan kawrchhîng leh rangkachak kekawr nên.”–
D’Aubigné, History of the Reformation in Europe in the Time of
Calvin, b. 2, ch. 16. Lalberte Lalber leh lei leh vâna hriatpuitute
hmâah a rin nghehzia chu a tilang dâwn a ni, sûnna engmahin a hlimna
chu a ni lozâwngin lantîr suh se.
Zawitêin an lo kal a, an kalna kawtthlêr chu mipuiin an khat tlat
zêl a, a hmêl hlimzia leh thlamuanzia chu mi tinin mak an ti a. “Biak
ina \hûa, thil thianghlim ngaihtuah ang mai a ni,” an ti hial a.–Wylie,
b. 13, ch. 9.
A thihna hmunah Berquin-a chuan thu tlêm sawi a tum a, mahse
puithiamhovin an hlauthâwng a, an au vêl a, a thusawi chu tuman an hre
thei ta lo va. Tichuan kum l529-ah Paris khuaa lehkha thiam berte leh
Kohhran thuneitu lian berte chuan, “Kum 1793-a mipuite tih hmuh tûr
\ha lo tak chu an lo ti ta a ni.”–Ibid., b. 13, ch. 9.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 219
Paris khuaa Luther-a thu ring zawng zawng man tûra buatsaih a
ni ta a. Rin dân thar zâwmtu pakhat, mi rethei tak, inkhawm tûra
mîte sâwm khâwm tûra an hman \hin chu an han man phawt a,
khawpuia Protestant in zawng zawngah pope aiawh chu hruai tûrin
an tîr a, thah mai tûra an vau avângin a hnial ngam ta lo va, a unaute
mantîrtuah a \ang ta a. Mipuiin hmâ an hruai a, puithiamhovin an
hual a, rimtui hâlna kengtute, rawngbâwltu te, sipai te leh lalber tûna
enthlatu Morin te leh a mantîrtu nên, ngawi rengin, zawitêin kawtthlêr
an fang a. An kal rual chu, hnialtuhovin Mass an tihbawlhhlawh
tihthianghlim nâna “Sacrament thianghlim” chawimawina a ni an ti
a, mahse thil \ihbaiawm tak a inthup a ni. Luther-a pâwlho in zawn
an thlen chuan, a mantîrtu khân a rûkin a zaizir a, engmah sawi
lovin. Kawng zawhho chu an ding a, inah an lût a, ina mîte chu an
hnûk chhuak a, khaidiatin an phuar a, tichuan sawisak tûr dang
zawngin an kal zêl a. In engmah an hmaih lo, mi rethei in a ni emaw,
mi hausa in a ni emaw. Paris khua University-a zirna hmunte pawh
an hmaih lo. Morin-a chuan khawpui chu a tinghing a. Râpthlâknain
ro a rêl.”–Ibid., b. 4, ch. 10.
An mi mante chu hrehawm taka sawisain an tihlum a, an hâlna
mei pawh chu a alh nasa tûr a ni lo, nâ an hriat rei nân. Mahsela
hnehna changin an thi. An rinna a chuai chuang lo va, an thlamuanna
a reh chuang hek lo. An din nghehna an tihchêt theih loh avângin,
tiduhdahtute chuan hneha awm ni zâwkin an inhre fo. “Lu tanna
khâwl chu khawpui hmun tam takah an bun a, nî tin mi an hâl hlum
bawk a. Hmun tam taka mi hremna an dahna chhan chu mîte hlauh
nân an ti a ni. A tâwpa hlawkpuitu chu Chanchin |ha a ni tho. Rin
dân thar chuan eng ang chauhvin nge mîte a siam thar theih Paris
khuaa mi zawng zawngin an hmu ta a. Martarte ruang theh vûm aia
pulpit \ha zâwk engmah a awm lo. Hêng mîte hian thihna hmun pana
an kal laiin an hlimna leh thlamuanna chu an hmêlah a lo êng chhuak
a, meialh zînga an din laia an huaizia, an tuarna nate an ngaihdamzia;
hêngte hian thinurnate chu khawngaihnaah, huatnate pawh
hmangaihnaah, an chantîr a, hnial lovin, ropui takin Chanchin |ha
tân an \ang a ni.”–Wylie, b. 13, ch. 20.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 227
a ni bawk a.” Wylie, b. 13, ch. 21. Krista hriatpui nâna tuartute
sawisakna hi a kimchanga sawi atân a râpthlâk lutuk a; mahse thah
tûrte kha tumah hnungtawlh an awm lo. Phatsan tûra an thlêmin,
pakhat chuan, “Hmân lai zâwlneite leh zirtîrte thusawi chauh kha ka
ring a, mi thianghlimte zawng zawngin an rin kha ka ring. Ka rinna
chu Pathian chungah a innghat a, chu chu hremhmun thiltihtheihna
zawng zawng pawhin a ngam lo vang,” a ti a.–D’Aubigné, History
of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 4, ch. 12.
Sawisakna khawl awmna apiangah mipui chu an ding a. An
chhuah \anna lal in an han thlen lêt leh chuan, mipuite chu an \in a,
lal leh puithiamte pawh an \in a, chu mi nia hna an thawh chhoh
dânah chuan lungawiin rinna kal sual nia an ngaihte tihboral an nih
vek thlengin chu hna chu chhunzawm zêl an ni ang tiin chibaite an
inbûk hlawm a.
Remna Chanchin |ha, France ramin a duh loh chu pawh chhuah
vek lo ni ta sela, a hnu leh chu a tawrhhlelhawm hlê ang. France
mîten Siam\hatûte nuai chimit tûra an inpêk pumhlûm nî tak a\anga
chhiar a, kum zahnih leh sawmngâ leh pariatna kum tak, January
21, 1793 khân kawng zawhin, Paris khawlai an han fang leh a, an
thil tum erawh chu a dang. “Lalber chu mi langsâr ber a ni leh a,
buaina leh âu thâwm pawh a awm; tih hlum tûr dang zawnga âu
thâwm a ni; tihhlumna khâwl pawh a awm, mîte thah nân nî pawh an
hmang ral; Louis XVI chu a mantute kut a\angin tal chhuah a tum a,
thahna khâwl lamah an han hnûk phei a, an chelh bet a, hreipui
hriam chu a nghâwngah a tla a, a lû chu a lum hrang ta daih a.”–
Wylie, b. 13, ch. 21.
Lalber chauh hian a tuar lo va, a bul lawkah mi 2800, tihhlumna
khawlin, he “Rorêl Râpthlâk” chhûng hian an that a ni. Kohhran
Siam\hatna hian khawvêl tân Bible a han keusak a, Pathian Dânte a
han lantîr a, thinlung taka zawng tûrin mîte a ngên a. Hmangaihna
sawi sên loh chuan vânlam dân tlângpui a han kêu lang a. Pathian
chuan: “Pawm ula, zâwm rawh u; chu tak chu, hêng dân zawng
zawngte hi hriaa, ‘He hnam ropui tak hi mi fing tak leh thil hre mi tak
an ni ngei mai,’ titu hnamte mithmuhah chuan in finna leh thil hre mi
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 231
Froment-a chuan zirtîrtu hna thawkin a hna chu a han \an phawt
a. Sikula naupangte a zirtîr chu an nû leh pâte an hrilh leh chhawng
a. Nû leh pâho chu Bible thu ngaithla tûrin an lo kal khâwm a, rei lo
têah sikul chu an khat ta tlat a. Thuthlung Thar leh ziak dangte a
thlâwnin an sem darh chiam a, hetiang hian ngaithla tûra lo kal ngam
lote hnên pawh a thleng thei a. Nakinah chuan ani pawh hi han
tlânchhiat ve zak zakte a ngai \hîn a, mahse a thu dik zirtîr chuan mi
rilru a man nghet zo tawh. Kohhran Siam\hatna thurin chu phun a ni
ta a, a chak zual zêl a, a darh zau zêl a. Thuhriltute an lo kal leh a,
Protestant biak dân chu Geneva-ah din ngheh tlat a ni ta.
Calvin-a kha, a vahvaih kual hrep hnua Geneva kawngkâa a lo
din khân Protestant rin dân an lo pawm tawh rêng a. A pianna khua
a tlawh hnuhnun ber \uma a lo kîr leh khân Basel khaw lam pan a
tum a; mahse kawng chu Charles-a sipaiin a khat tih a hria a, a kual
zawngin Geneva kawng a han zawh ta a ni.
Hei hi Farel-a chuan Pathian kut chhuak niin a hria a. Geneva
chuan rin dân thar pawm mah se thil tih tûr tam tak a la awm. A
pâwl pâwl ni lovin, a mal tê têin mîten Pathian an zawng hmu a ni a;
siam thar lehna chu an thinlung leh chhia leh \ha hriatnaah Thlarau
Thianghlim thiltihtheihnain, Council thurêl ni lovin, a siam tûr a ni a.
Geneva khuaa mîte chuan Rom thuneihna chu hnawl tawh mah se a
hnuaia an awm laia thil dik lo \henkhat an tih \hînte paih an hreh êm
êm mai a. He khuaa Chanchin |ha thu dik tak din nghehtîr, leh he
mîte Pathianin an dinhmuna ding tûra a koh anga tlin taka dintîr chu
thil awl-ai a ni lo.
Farel-a chuan Calvin-a chu he hna tipuitling tûra a kawp theih
mi ni ngeiin a hria a. Pathian hmingin heta awma hnathawk tûrin a
ngen ta a. Calvin-a tih lohzâwng tak a lo ni mai a. Mi zakzum leh
inremna ngaina mi a ni a, Geneva khuaa mi, mi rorum tak tak, mi
tlângnêl tak tak leh mahni thu duh tak tak zînga awm chu a duhzâwng
a ni lo hlê a. A hrisêl lohna avâng leh thil zirna lam tui mi a nih
avângin fianrial hi a zawng \hîn a. A kawlawm hmangin siam\hatna
chu a \anpui \ha thei berin a ring a, chuvângin zirna hmun remchang
fianrial a duh a, chuta \angin khâwlchhutna nêna \angin kohhran a
234 INDONA ROPUI
N
ETHERLAND ramah chuan, hmâ fê a\ang tawh khân pope
tawrawtna chuan kalhna a lo tâwk tawh a; Luther-a hmâ
kum 700 lai-ah bishop pahnihin pope chu hlau hauh lovin an
khing a. He bishop pahnihte hi Rom khuaa palaia kal an ni a. Pope
thuneih dân awmze dik tak an hre chhuak ta a: Pathian chuan, “a
lalnu leh a kawppui, kohhran a siam a, a chhûngkua atân chatuan
daih puarna thil a siamsak bawk a, thuam chuai ngai lo leh chhe thei lo
a chhawmtîr a, chatuan daih lallukhum leh lal tiang a pe a, hêng zawng
zawng hi rûkru man chhuah angin i hlâwkpui a. Pathian Temple-ah
chuan awm hmun i khuar a; berâmpu ni lovin, berâmte tân chinghnia i
ni zâwk. Hruaitu lû ber i ni tih min rintîr a; mahse mi tawrawt ang mai
i ni si. Chhiahhlawhte chhiahhlawh i inti a, chutiang chu i ni tûr a ni a,
chutih ahnêkin lalberte lalber nih i tum a. Pathian thupêkte chu hmuhsit
awmah i chantîr a. Lei pum huapah hian Thlarau Thianghlim chu
biak in zawng zawng satu a ni. Khua leh tui kan nihna, kan Pathian
khawpui chuan, vân hmun zawng zawng hi a huap a; zâwlnei
thianghlimten Babulon khua an tih aiin a lian a; chu Babulon khua
chuan Pathian khuaah a inngai a, vân khua ni taah a inngai bawk a,
a finna chu tâwp nei lo a ni tiin a uang a, a tâwp berah chuan, ‘thil
dik lo ka la ti lo va, englai mahin ka ti ngai bawk hek lo vang,’ a la
ti zui a,” tiin an khing a.–Gerard Brandt, History of the Reformation
in and About the Low Countries, b. 1, ch. 6.
He hnialna chhunzawm tûr hian mi tam fê an lo chhuak a. Chûng
zirtîrtute chu ram dang danga awm, hming dang dang pu ni mah
sela, Vaudois Misonari (Waldenses) te nungchang an han pû a, ram
tinah Chanchin |ha thu an puang a. Netherlands (Holland) pawh a
lo thleng ve ta a. An thurin chu a darh rang hlê. Waldens-ho Bible
kha an \awngin (Dutch) a \hen a zâr an letling a. Hlâwkna lianpui a
237
238 INDONA ROPUI
Rawngbâwltute
thisen sêngin, Piedmont
tlâng ramah te, French
phaizawlah te leh Holland
tuipui kamah te Chanchin
|ha chu a darhzau zêl a.
Hmâr lam ramah erawh
chuan thisen chhuah ngai
lovin Chanchin |ha a lût
a. Wittenberg khuaa
zirlaite an ram lama an lo
hâwnin rin dân thar chu
Scandinavia ramah an
han hâwn a. Luther-a
lehkha ziakte avâng a ni
kawng khat bawk a. Hmâr lam ram mi, hnathawh hrât leh mi nun
ngilte chuan, Rom dik lohna chapona kalsanin, Bible thu dik, nunna
petu, thianghlim leh tluangtlam chu an pawm ta zâwk a ni.
“Denmark rama Kohhran Siam\hatu” Tausen-a chu lo nei mî
fapa a ni a. A naupan lai a\angin mi rilru chak tak a ni tih a lang a,
lehkha zir a châk êm êm mai a; mahse a nû leh pâ neihin a tlin si lo
va, puithiamho awmna Monastery-ah a lût ta ngawt a. Hetah hian,
a nungchang felna leh a rinawmna leh taihmâkna avângin hotuten an
duh viau va. Exam-naah chuan, nakina kohhran rawngbâwltu \angkai
nih theihna finna a lang fo va. German ram emaw Netherlands ram
emawa zirna hmun \haa zirtîr an tum ta a. Naupang hnênah chuan,
“I zirna sikul i duh duh i thlang thei, Wittenberg tih loh chu,” an ti a.
Zirlai kohhran mi tak chu kal sualna thurinin a tikhawlo tûr a ni lo
ve, an ti a ni.
Tausen-a chu Cologne-ah a kal ta a, chu khua chu chutih lai
chuan, tûn thleng pawhin, Catholic hmunpui a ni a. Mahse zirtîrtute
Pathian ngaihdân thuah a lungni ta lo va. Hetih lai hian Luther-a
lehkha ziakte a nei a, a chhiar a, a benglût ta hlê mai a; Luther-a
zirtîr ngeia awm a duh ta a. Chutianga a awm chuan a hotute an
242 INDONA ROPUI
hre tak, leh thutak tâna huai tak an ni. Pope-ho bawkin an han do
leh a, mipui chinchang engmah hre lo an fuihpawrh a. Olaf Petri chu
mipuiin an hual fo va, a châng phei chuan a him zo lo \helh \hîn a.
Mahse lalberin a hum tlat a.
Rom kohhran hnuaia awm mîte chu an rethei êm êm a,
hnehchhiahnain a hrual nasa a; an sakhua lah chu zaizir mai mai leh
serh leh sang ilo mai mai a nih avângin rilru lam tih-ên nân \angkaina
engmah a nei lo va; an pipute ramhuai biakna sakhaw lamah an kîr
leh a, ram chu pâwl hnih inngeih lo takah a in\hen ta a. An inngeih
theih loh avângin an retheihna a zual tulh tulh a, Lalber chuan kohhran
leh vântlang mipui siam \hat a tum ta a. Romho do tûra \ânpui thei
mi a duh a.
Lalber leh Sweden rama mi lian zawng zawng hmâah, Olaf Petri
chuan, Rom aiawhtute kalhin, rin dân thar dikzia a han \an ta a.
Puithiamho zirtîrnate chu, Pathian Lehkhabu thu nêna inremte chauh
kha pawm tûr a ni a; thurin pawimawh zawng zawng chu Bible-ah a
chuang a, a mâwlin a chiang êm êm a, mi tinin awl taka hriat thiam
theih a ni. Isua chuan, “Ka thu zirtîr hi ka ta a ni lo va, mi tirtu ta a
ni zâwk,” a ti a (Johana 7:16). Paula chuan, “Keimahniin emaw,
vân a\ânga lo chhuk vântirhkoh pawhin emaw, Chanchin |ha kan
hrilh che u lo kha chu Chanchin |ha dang rêng lo hrilh che u sela,
ânchhe dawngin awm rawh se,” a ti a (Galatia 1:8). “Chuti ni si,
engah nge mi dangin an duh ang zâwng zâwngin rin dân an siam
chawp a, chhandam nâna mamawh, tia mi dangte an tihluihtîr?” a ti
a.–Wylie, b. 10, ch. 4. Pathian thupêk kalha kohhran dân siam chu
engmah a ni lo; Protestant thurin bulpui, Bible chauh hi rinna dik leh
awm dân hriatna bulpui a ni tih hi a dik a ni, an ti a.
He inhnialna hi a hmingthang tehchiam lo nâ a, kohhran
siam\hatute hi “eng ang mi leh eng ang rilru pu nge an nih mi a entîr
a. Lehkha thiam lo an ni lo, tawngpâwng \an mai pawh an ni lo va,
inhnial bengchheng mi an ni hek lo; Pathian Thu ngun taka zir mi an
ni a, Bible-in hriamhrei a pêk hman dân thiam mi an ni. Lehkhabu
thu hriat lamah chuan an hun laia mi ni âwm pawh an ni lo. Wittenberg
leh Zurich khua te kan han ngaihtuah hian, leh hming ropui Luther-a
244 INDONA ROPUI
B
IBLE inphuar bet tlat chu Luther-an German mite hnêna a
hawnsak lai chuan, Pathian hruaiin Sâp ram lamah Tyndale-
a chuan a lo bei ve bawk a. Wycliffe-a Bible kha Latin Bible
a\anga lehlin a ni a, dik lo tam tak a awm, khâwla chhut pawh a ni lo
va, a man a tam em avângin mi hausa tlêmtê chauhvin an lei thei a;
kohhranin a khap bawk a, chuvângin a darh zau lo hlê. Kum 1516-
ah Luther-a thu 95 a lo lan hmâin, Erasmus-a chuan Latin leh Greek
\awngin Thuthlung Thar a siam a. Hei hi a \awng bula Pathian thu
khâwl chhut hmasa ber a ni. Hetah hian tûn hmâa dik lo tam tak
kha tih dik a ni a, a thute pawh hriat thiam a awl deuh va. Mi lehkha
thiam tam takin thu dik chu an hriat thiam phah a, siam\hatna pawh
a châk thartîr leh a ni. Mahse mi narân tân Pathian Thu chu hmuh
phâk a la ni lo va. Tyndale-an Wycliffe-a hnathawhte tipuitlingin, a
chite hnênah Bible a pe a.
Zir taima tak leh thu dik zawng mi a ni a, Chanchin |ha thu chu
Erasmus-an Greek Testament a siam a\anga a hriat a ni a. Dik a tih
chu hlau lovin a sawi a, thurin rêng rêng hi a dik leh dik loh Bible
a\anga fiah tûr a ni a ti a. Pope hovin Bible chu kan kohhran pêk a
ni a, kohhran chauhvin a hrilhfiah thei a ni an tih chu heti hian a
chhâng a: “Mipuite hi an chaw hmu thei tûrin tu’n nge zirtîr? E! Chû
Pathian bawk chuan a fâte ril\âm chu A Thuahte an Pa hmu tûrin a
zirtîr a ni; Bible thu zirtîrtu hâl hlumtute chu nangmahni bawk in ni;
thei ula Bible pawh in hâl ta ve ang,” a ti a.–D’Aubigné, History of
the Reformation of the Sixteenth Century, b. 18, ch. 4.
Tyndale-a thusawi chuan mîte a chawk harh hle a, mi tam takin
thu dik an pawm phah bawk a. Mahsela puithiamho an lo harh ve
leh a; a kalsan hnu apiang kha an rawn fang ve a, vauna leh
245
246 INDONA ROPUI
England rama Protestantte chu hmun fianrial leh ngaw hnuaia, an zânlai
inkhâwm chenin man an ni a.
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 247
chuan ram tin a deng chhuak a, mîte rilru a khawih a, Rom kawl an
bun, kumkhua atân khêng thla tûra rilru putna an nei ta a ni.
Hamilton-a leh Wishart-a, mi ropui chhûngkuaa lo piang ve ve,
nungchang ropui nei, pi pû chena Chanchin |ha ringtute pahnih chu
hâl hlumin an awm a. Wishart-a vâp a\angin mi pakhat, meialh hliau
chhiat theih loh, Pathian \anpuinaa Scotland ram a\anga pope thilte
thihna dâr vawtu tûr a lo chhuak a.
John Knox-a chuan kohhran tlânsana Pathian thu dika inchâwm
a tum ta a. Wishart-a zirtîrna chuan, kohhran chhuahsana tihduhdah
tuara Kohhran Siam\hatute zînga tel tûrin, a rilru a han siam nghet
ta a.
A \hianten thuhrilhna hna thawk tûrin an thlêm a, rei fê a
inngaihtuah hnu chuan a remti ta a. A remtih tawh hnu si chuan
engmah hlauhna leh tîmna nei hlek lovin a bei nasa hlê thung a.
Kohhran Siam\hatu rilru dik tak a pu a, tûmâ hmêl hmai lah a zah
hek lo. Martar hâlna mei chu a vêlah a alh hluah hluah a, hei hian
\hahnem a ngaih zualtîr zâwk a. Pope hreipui chu cheh mai peihin a
lu chungah a inlek a, mahse a hlau chuang lo, milem biakna chu a
ding lam leh vei lamin a vai thlu duak duak a.
Vawi khat chu Scotland lalnu hmâah an han hruai a. He lalnu
hmâah hian Protestant hruaitu huaisen tak tak pawh an tawm-im
mai \hîn a. John Knox-a erawh chuan thu a hrilh nghek a. Duat leh
thlêma hneh mi a ni lo va, vauna a hlau hek lo. Lalnu chuan kal
sualah a lo puh a. Sorkârin a khap sakhaw pawm tûrin mîte i zirtîr
a, chuvângin Pathian thupêk: lalberte thuâwih tûr tih kha i bawhchhia
a ni, a lo ti a. John Knox-a chuan:-
“Sakhaw dik thuneihna leh chakna chu khawvêl lalte hnên a\anga
a hmuh a ni lo, chatuan Pathian hnên a\anga a hmuh a ni, chuvângin
an khua leh tuiten an sakhua chu an lalte rilremzâwngin an siam tûr
a ni lo. Pathian sakhuaah hian lal hi engmah hre lo ber an ni fo. ...
Abrahama thlahte kha Faroa khua leh tui an ni lawm ni? Faroa
sakhuaah lo awm ve ta se, khawvêlah eng sakhua nge awm ang?
Apostolte dam laia mi zawng zawng khân Rom lal sakhua lo zawm
se, khawvêlah hian eng sakhua nge awm ang? Ngai rawh. An khua
252 INDONA ROPUI
leh tuiten an lalte sakhua an zawm ngai kher tûr a ni lo tih i hmu,
mahse tih-nuam tûra thupêk zawng an ni ngei alawm,” a ti a.
Lalnu Mary chuan, “Pathian thu chu nangin kawng khatin i
hrilhfiah a, annin (Roman Catholic zirtîrtute) thil dangin an hrilhfiah
a, tu zâwk nge ka rin ang a, tunge thu titlu ang?” a ti a.
John Knox-a chuan tihian a chhâng a, “Pathian i ring ang, A
Thuahte hian fiah takin thu a sawi a, hemi thu bâka thu sawitu chu,
tu ve ve mah ring suh. Pathian thu hi amahin a chiang tâwk a, hmun
pakhatah chiang tâwk lo vangin lo lang mah se, Amah leh Amaha
inkalh ngai lo. Thlarau Thianghlim chuan hmun dangah chiang zâwkin
a hrilhfiah leh a; tichuan rinhlelhna rêng rêng a awm reng thei lo va,
mahse luhlul taka awm rengte chuan chu hriatna chu an dawng lo
vang,” tiin.–David Laing, The Collected Works of John Knox, vol.
2, p. 281, 284.
Chutiang thu dik chu a ni Siam\hatu huaisenin, a nunna chân
huama lal hmâa thu a sawi dân chu. Hei anga huai hian a thawk zêl
a. Scotland-ah pope thuneihna chu tih-bo a nih thlengin \awng\aiin
LALPA indona chu a do va.
England-ah chuan Protestant sakhua chu ram pum sakhua atân
hman a nih hnu khân tihduhdahna chu a nêp deuh va, mahse a tâwp
fihlim lo. Rom thurin chu bân a ni a, mahse a tih dân tam tak chu la
hman a ni a. Pope chu thuneitu chungnung bera hman a ni lo va,
mahse lalber chu kohhran lû ber a ni ta. Kohhran rawngbâwl dân
chu Chanchin |ha tih dân thiang leh mâwl nên a la inpersan hlê.
Sakhaw bulpui ber, zalênna hi hriat thiam a la ni lo va. Kal hrangte
chunga Rom-ho hremna râpthlâk ang kha Protestant rorêltuten an
la hmang a, mahse a châng châng chauhvin a ni a; mahse mahni
chhia leh \ha hriatna \ha tih anga Pathian biak theih a la ni lo.
Kohhranin rin dân leh tih dân a bithliah chu mi tinin pawm mai tûr a
ni a. Kum za tam tak chhûng chu remtihpui lohte chuan tihduhdah
an tuar, a châng chuan na fê fêin, a châng chuan nêp deuhvin.
Kum zabi sâwm leh pasarihnaah khân Pastor sâng tam tak chu
an hnathawhna a\anga bân an ni a. Kohhran phal loh inkhâwmnaa
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 253
kal mipuite chu, chawitîr emaw, tân ina khung emaw, ram a\anga
hnawh chhuah emaw an ni a. Pathian biak châka insûm zo lote chu,
kâwmkârah te, in chungah te, khaw thian lai chuan ramhnuaiah te
zânlaiah an inkhâwm \hin a. Pathian fâte tihduhdaha awm leh ûm
darhsarhte chu, Lalpa faka \awng\ai tûrin ramhnuai ram pilril Pathian
Temple sakahte an inkhâwm \hîn a. Fîmkhur teh mah se mi tam tak
chu an rinna avângin an tuar tho. Tân inte a khat a. Chhûngkhua an
darhsarh a. Mi tam tak chu mahni ram a\angin hnawh chhuahin an
awm a. Mahse Pathian chu a mîte hnênah a awm a, tihduhdahnain
an hriatpuina a tireh zo lo. Mi tam tak chu tuifinriat râl lama hnawh
chhuah an ni a. America an lo kal a, hetah hian vântlâng leh sakhaw
zalênna an han din a, chu chu he ram himna leh ropuina a lo ni ta a
ni.
Zirtîrte dam lai ang bawkin tihduhdahnate chu Chanchin |ha
darh zauna a lo ni ta zâwk a. Tân in tenawmah, mi sual bawlhhlawh
chi tinrêng zîngah John Bunyan-a chuan vânram boruak a tem a;
hetah hian boralna hmun a\anga chatuan khawpuia kal entîrna
lehkhabu a ziak a. Bedford Jail a\anga a thusawi chuan mîte
thinlungah ropui takin kum zahnih chuang zet thu a sawi a. Kristiana
Vânram Kawng Zawh thu leh Grace Abounding to the Chief of
Sinners lehkhabu chuan mi tam tak kawng dikah a hruai a.
Baxter-a te, Flavel-a te, Alleine-a te leh mi fing leh mi thiam
dang tam tak Kristian rilru thûk tak pute chu, sakhaw chhan tûrin
huai takin an lo ding chhuak a. Hêng mîte hnathawh hi, khawvêl
rorêltuten tihboral thu pe mah se, a boral ngai lo vang. Flavel-a
lehkhabu Fountain of Life leh Method of Grace-te chuan mi sâng
tam tak Krista hnêna an nunna kawltîr dân a zirtîr a. Baxter-a
lehkhabu Reformed Pastor tih chuan Pathian hnathawh tihdarh lehna
duhtute tân malsâwmna a thlen a; Saint’s Everlasting Rest pawhin
Pathian mîte tâna chawlhna la awm tûrah mi tam tak a hruai a ni.
Kum za lai hnuah, thlarau lam khawvêl thim lai takin Whitefield-
a leh Wesley-a, Pathian meichher chhi tûrin an lo chhuak a. England
rama kohhran rorêlna hnuaia awmte chu an dul ta hlê mai a, ramhuai
beho nên pawh an dang chuang ta mang lo va. Kohhran hruaitute
254 INDONA ROPUI
tireh tûrin an han bei chiam \hîn a, a sâwt thei lo. Erfurt khuaa a
pindana Luther-a amah leh amah a insual ang bawk kha a ni zawhna,
“Engtin nge Pathian hmâah mi a fel theih ang?” (Joba 9:2) tih
chu a rilru rawn sawisatu chu a ni..
Pathian thu dik mei, Protestant-ho khawsa dân avânga mit lek
lek tawh kha, Bohemia rama Kristianten meichher an hlan chhawn
zêl khan a la hliau alh leh dâwn a ni. Kohhran siam\hat hnu khân
Bohemia rama Protestant kohhran chu Rom-hovin an rap sil vek a.
Rinna bânsan duh lote an hnawt chhuak a. Hêng zînga mi \henkhat
Saxony-a tlânte khân an rin dân dik chu an la kalpui zêl a. Hêng
Kristian tuchhuante hnên a\ang hian a ni Wesley-a leh a \hianten
êng an lo hmuh ni.
Wesley-a te unau, John-a leh Charles-a, kohhrana nemngheh
an nih hnuin, America ramah misonari hna thawk tûrin an kal
a.Lawngah chuan Moravia ram a\anga Kristiante an awm ve a.
Thlipui nasa tak a lo tleh ta a, John Wesley-a chuan thihna chu an
hmachhawn ta mai a, chutah zet zawng, Pathian nêna inzawmna
avânga thlamuanna lo awm hriat chianna a tlachham dêr mai tih a
inhre ta a. Moravia-ho lah kha an thlamuang êm êm mai si a.
Heti hian a ziak a: “Hêngho nungchang thutak dân hi ka lo enthla
tawh rêng a. An inngaihtlawm dân chu hmuh theihin an tilang fo va;
lawnga chuang dangte \anpuina Sâp rama mîten tih ena an en lohte
kha an ti zêl mai a, pawisa lah chu an la duh tlat lo va; hetianga tih hi
ropuinaah an ngai a. An Chhandamtu pawhin an tân hêng aia nasâ a
tihsak a ni, an ti a. An nunnêmzia, eng anga sawisak pawha an
dawhtheihzia nî tin an tilang a, mîten bêng sela, nam per daihin, nam
thlu mah se, an tho leh a, an kal leh mai a, phunnawina leh thinurna
rêng rêng an kâah a chhuak ngai lo. Tûnah chuan phuba lâk duhna
te, thinurna te, chapona te leh hlauhna te a\angin an fihlîm nge fihlîm
lo fiahna a awm ta. An inkhâwmna chu Sâma hla te sain an \an \hîn
a; vawi khat chu an hlasak lai takin lawngah tui a lo lût a, lawng
puan zâr ngulpui ber chu a han tichhe ta vek mai a; tui chuan lawng
chhuat chu lipui ang maiin a han khuh ta a. Sâp-ho chu an \e ta chêl
chûl mai a, anni chuan an hlasak pawh an bang duh chuang lo.
256 INDONA ROPUI
Chuti lam kawng a ni lo, chu lamah chuan sawisêl tûr an awm lo;
mahse mi dangte an rêlsak dânah lainatna an nei lo a ni; an kawng
zawhpuite chauh lo chu, tumah dang chhandama an awm an ring
lo,’ kawng zîma kal peih lote chuan an ti a.”–Ibid., vol. 3, p. 152,
153.
Wesley-a te lo chhuah hmâ khân Sâp ramah chuan thlarau lam
nun a hniam hlê a, a chhan bulpui deuh chu Antinomian-ho2 zirtîrna
avâng a ni. Mi tam tak chuan, ‘Isua hian dân a ti-tâwp tawh,
Kristiante tân dân zawm a mamawh lo; chhandama awm nân
hnathawh \ha tih tûr tia inzirtîrna a\angin an fihlim tawh a ni,’ an ti a.
|henkhat chuan dân chu chatuan atân a ni tih pawm siin, ‘Pathian
rawngbâwltute hian dân thu zâwm tûra mîte an fuih a ngai lo, Pathianin
chhandama awm tûra a thlante chu, a thiltihtheihnain, hnial zawh
rual lohvin thil dik a han tihtîr mai ang; chatuana boral tûrte erawh
chuan Pathian dân zawm theihna chakna rêng an nei lo vang,’ an ti
a.
Mi dang lehte chuan, ‘thlante chuan Pathian khawngaihna an
tlûksan thei lo va, a duhsakna an chân thei hek lo tih ring chungin rin
dân râpthlâk tak an la neih belh a, mi thlanten thil dik lo an tihte chu
sual a ni chiah lo, Pathian dân an bawhchhiatna anga ngaih tûr a ni
hek lo, sual thupha chawina leh simna hun an la nei rih lo mai a ni,’
an ti a.–McClintock and Strong, Cyclopedia, art. “Antinomians.”
Chuvângin, sual râpthlâk ber pakhat, khawvêl pumin Pathian dân
bawhchhiatna nasaa an ngaihte pawh hi, Pathian ngaihin sual a ni lo,
Pathian thlanin a tih a nih chuan, dânin a khap thil leh Pathian duh
lohzâwng thil engmah an tih theih lohna hi thlante awm dân danglamna
bîk chu a ni, an ti a.
Hêng rin dân hlauhawm tak hi, an hnua Pathian thu zirtîrtute
zirtîrna nên angkhata ngaih theih a ni, chûngho chuan heti hian an
zirtîr a; Pathian dânin a khuahkhirh ngheh tlat dân engmah a awm
lo, khawtlâng nunphungin a phâk ang zêla tihdul a ni a, chuvângin a
danglam fo tûr a ni an ti a. Hêng rin dânte hi Diabola thâwk khuma
pêk an ni; ani chuan vân mi thianghlim zîngah pawh Pathian dânin a
khapte phal-rai a tum a.
262 INDONA ROPUI
Pathian thupekin mihringte nun dân nghet takin a bithliah tih rin
dân hian mi tam tak chu Pathian dân zawm duh lohna lamah a hruai
a. Wesley-a chuan Antinomian-ho zirtîrna dik lo chu a do tlat a,
Pathian lehkhabu zirtîr tlângpui a kalh a ni a ti a.
“Mi zawng zawng chhandama an awm theih nân Pathian
khawngaihna chu tihlana lo ni ta a,” (Tita2:11). “Chu chu min
chhandamtu Pathian hmuhin a \ha a, a lawmzâwng a ni. Ani chuan
mi zawng zawng chhandama awmah leh thutak hria atân a duh si a.
Pathian pakhat chauh a awm a, Pathian leh mihring inkârah palai
pakhat chauh a awm bawk, mihring Krista Isua chu. Mi zawng zawng
tlan nân ani chu a inpe a, chhandamna thu chu hun a tih takah a rawn
puang ta,” (1 Timothea 2:3-6). Chhandamna vawnbân an vawn
theih nân, mi tin hnênah Pathian Thlarau pêk a ni a. Tichuan “êng
tak mi tin tiêng \hîn kha a awm a, khawvêlah a lo kal mêk a ni,”
(Johana 1:9). Nunna thilpêk an duh loh avângin mîten chhandam
nih an tling zo lo mai a ni.
Isua Krista thihnain thupêk sâwm a tibo tih thu Wesley-an a
chhânna chu: “Dân Thu sâwm pêka chuangte zâwlneiten an hrilh
chhâwn chu, a la bo lo. A lo kal chhan chu a khawii mah rawn tibo
tûrin a ni lo. He Dân, bawhchhiat thiang lo hi, hriatpuitu rinawm
atân vânah nghet takin a ding a ni. Hei hi khawvêl awm tirh ata
‘Lungphêka ziak ni lova,’ mihring fâte zawng zawng thinlungah, an
Siamtu kut zung\ang ngeiin lehkhaa a ziak kha, tûnah chuan sualnain
a ti-hmêlhem ta hlê a, mahse thil \ha leh sual hriatna kan neih chhûng
chuan thai chhiat vekin a awm lo vang. He dân englai pawh hi
mihring fâte tân dân a ni reng ang, englai pawhin, hun leh hmun
danglam theiah emaw, thil dang danglam theiah emawa innghat a ni
lo va, Pathian nungchang leh mihringte nungchang leh an inpumkhatna
danglam thei lova innghat a ni zâwk.
“‘Tichhe tûra lo kal ka ni lo, tifamkim tûra lo kal ka ni zâwk,’
tih hi zawh ngai lovin, heta sawi a tum tak chu, mihringten eng ang
pawhin ngai se, kimchang taka rawn siam ngheh ka tum a ni; a chiang
lo lai apiang kha rawn tihchian ka tum a ni, a puma a pawimawhzia
hrilhfiah tûrin ka lo kal a ni. Thupêk sâwm zînga thupêk engkim, a
seizia te, a zauzia te a pumin, a sânzia te, a thûkzia te, a pêng tin
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 263
K
UM zabi sâwm leh paruknaah khân Kohhran Siam\hatna
chuan mi tin tân Bible an siam a, Europe ram zawng zawnga
theh darh an tum a. Ram \henkhat chuan vân thilpêk anga
ngaiin an lo lâwm êm êm a. Ram \henkhatah erawh chuan pope-ho
khân harsatna an lo siam hlawhtling thei hlê a, chuvângin Bible
\angkaizia hriatna engmah an nei ve lo. Ram pakhatah chuan Bible
êng chu la lût thei mah se, thimin amah a hre lo. Kum za tam tak
chhûng chu thu dik leh thu dik lo an insual a. A tâwpah thu dik lo
zâwk chuan a hneh ta a, vân êng chu hnawh bovin a awm ta a.
“Hei hi thiam lohna a ni, êng khawvêlah a lo kal a, nimahsela
mîten êng aiin thim an duh zâwk, an thiltihte a sual avângin,” (Johana
3:19). Chûng hmunte chu an thiltih rah seng tûra hnutchhiahin an
awm ta a; Pathian \hatna an hmuhsit avângin Pathianin a humna pawh
a la bo ve ta a; sual chu a lo \hang puitling a; luhlul taka êng hnâwl
pawizia chu khawvêlin an hmu ta a ni.
France ramah chuan rei tak chhûng Bible an do va, chu chuan
ram pum buaina a han thlen ta a. He rama buaina râpthlâk a lo
chhuahna chhan chu, Rom-in Bible sem darh a dodâlna avâng a ni.
Pope hnathawh kal dânin thil a tihpawi theihzia, mi tin hmuh theiha
entîrna fiah tak a ni a, chu chu kum sângkhat chhûnga an zirtîrna rah
lo lang chu a ni.
Pope chungnun chhûng zawng zawng Pathian Lehkhabu rahbeha
a awm tûr chu zâwlneiten an hrilhlâwk a; Thupuan pawhin France
rama Dân Bawhchhepa boral fapa hnuaia a awm avânga hrehawmna
lo awm tûr pawh a lo kawhhmuh vek tawh a.
LALPA vântirhkoh chuan hetiang hian a sawi a: “Anni chuan
Khaw Thianghlim chu thia sawmli leh thla hnih an rapbet ang: tin, ka
thu hretu pahnihte hnênah chuan thu ka pe ang a, tichuan saiip puan
265
266 INDONA ROPUI
France ram chuan a ram chhûng sakhua atân `Ngaihtuahna Pathiannu' chu
chawi sângin thutak chu a rapbet a.
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 267
sinin ni 1260 chhûng zawng thu an hril ang.... An hriattîrna thu chu
an hril zawh huna leilâwt a\anga sakawlh lo chhuak chho tûr chuan
anmahni a do vang a, a hneh ang a, a tihlum ang. An ruang chu
khaw ropui kawtthlêrah chuan a awm reng ang a; chu khaw ropui
chu thlarau lam thu-ah chuan Sodom leh Aigupta an ti a ni, chutah
bawk chuan an LALPA chu khenbehin a awm kha.... A thih avângin
leia awmte chu an lâwm ang a, hlimna an siam ang a, lâwmnate an
inthawn bawk ang; zâwlnei pahnihte chuan leia awmte chu an
tihhrehawm \hîn avângin. Ni thum leh a chanve hnuah chuan Pathian
hnên ata nunna thâw chu an chhûngah a lo lût a, an kein an ding ta
a; tichuan a hmutute chuan an hlau ta êm êm a,” (Thupuan 1 1: 2-
11).
Heta thla 42 leh ni 1260 hi thuhmun a ni a, Rom hnuaia Krista
kohhrante tuarna hun a ni. Pope chungnun berna hun kum 1260 chu
AD 538-a \ana, kum 1798-a tâwp tûr a ni. Hemi kum (1798) hian
France sipaite Rom khuaah an lût a, pope an man a, a tang hlum ta
a. A hnu lawkah pope thar an thlang a, mahse tun hmâ angin thu a
nei thei tawh lo.
Kum 1260 chhûng zawng zawng hian tihduhdahna chu chatlak
lovin a awm a ni lo ve; Pathian chuan a mîte a khawngaih a, an
tuarna a han tihtawisak a. Isuan kohhran chunga buaina nasa tak lo
thleng tûr a sawi lâwk khân: “Chûng nite chu tihtawi ni suh sela,
mihring rêng rêng damin an chhuak lo vang; nimahsela, thlante avâng
chuan chûng nite chu tihtawi a ni ang,” a ti a (Matthaia 24:22).
Kohhran Siam\hatna a lo chak ve ta a, tihduhdahna chu 1798 hmâin
a lo tâwp ta a ni.
Thu hretu pahnihte thu kha zâwlnei chuan heti hian a sawi a.
“Chûng chu Olive thing pahnih leh khâwnvâr dahna pahnih khawvêl
Lal hmâa dingte chu an ni,” a ti a. Hla phuahtu chuan, “I thu hi ka
ke atânte hian khâwnvâr a ni a, Ka kawng atân êng a ni,” a ti a
(Thupuan 11:4; Sâm 119:105). Hêng thu hretu pahnihte hi
Thuthlung Hlui leh Thar an ni a, Pathian dân hriatpuina pawimawh
leh A dân târ chhuahna leh kumkhua atân a ni tih hriatpuina an ni.
Thuthlung Hluia entîrna te, inthawina te leh hrilhlâwkna te hi
Chhandamtu lo kal tûr entîr lâwkna an ni a, chhandamna buatsaihna
268 INDONA ROPUI
hetianga thu dik dodâlna râpthlâk a awm hek lo. France-in Chanchin
|ha ringtute a tihduhdah hian Krista chu a zirtîrteah an khêngbet leh
tihna a ni. Rei tak chhûng chu mi thianghlimte thisen chhuah a ni a,
Waldens-ho khân Piedmont Tlângah “Krista hriatpuina thûte leh
Pathian Thu atân” an nunna an hlân a, chu ang bawk chuan France
rama an unaute Albigenses-ho khân thu dik hriatpuina chu an tuar
a. Siam\hat hun lai khân ringtute chu râpthlâk taka sawisak leh thah
an ni a. Lalber leh a khawnbâwl upa te leh mi lianho te, nu te leh
nula ten Isua tâna martar changte hrehawm tuar lai chu ennawm
atân an hmang a. Huguenots-ho khân, mihringte ngaihsân ber zalênna
chuhin indona hmunah tam takin thisen an sêng a. Protestant-ho chu
mi sual, mi dang zînga awm thiang lo an ti a, a mantute chuan
lâwmmante an hmu a, ramsa anga ûmin an awm a.
“Thlalêra Kohhran” hmân lai Kristiante thlahho kha, kum zabi
sâwm leh pariat vêlah France ramah an la awm a, chhim lam pang
tlâng ramah an biru a, an pipute sakhua an la chelh reng a. Ramhnuai
tlâng pangah zâna inkhâwm tûra an kalte chu mi sualhovin an lo
man a, dam chhûnga bâwiha tanga lawng kar tûrin an man a. Mi \ha
leh thianghlim leh mi fingte chu tualthat leh rûk hmangte nên an hling
khâwm a, an sawisa a.–Wylie, b. 22, ch. 6.
Zahngai deuh zâwka an nghaisakte chu, an awm hlê hlê lai kah
hluma awmte an ni, hriam nei lo leh engmah tithei lo an ni a, \hing\hia
an \awng\ai laite tihhlum an ni a, putar, engmah tithei lo te, hmeichhia
te, pawisawi lo naupang te pawh an inkhâwmna chhuat laiah thia
hnutchhiahin an awm a. Inkhâwmna an neihna \hin tlângahte leh
ngawahte han kal chuan, “pen li dan vêl zêlah hian, mitthi ruang
hmuh tûr a awm a, \henkhatte phei chu thingahte khai an ni a.” An
ram chu khandaih, incheh hlumna leh inhalna tein, “lungngaihna thlalêr
ram zau takah chantîr a ni ta.” “Hêng thil râpthlâk hi hman lai mihring
ât leh mâwl laia tih a ni lo, Louis XIV dam lai khawvêl fin hnua mi a
ni. Science-te pawh hriat a ni tawh a, lehkha thiamte an tam a. Lal
in leh khawpuia Pathian rawngbâwltute chu lehkha thiam, thusawi
thiam leh ngilneihna nei leh \anpui peih mi an ni lawi si a.”–Ibid.,
vol. 22, ch. 7.
272 INDONA ROPUI
chûngah chuan breviary3 te, missal4 te leh Thuthlung Hlui leh Thar
te a awm a. An president chuan “Thil âtthlâk min tihtîr zawng zawngte
tâna inthawina a nih hi,” a ti a, meipuiah a thehlût ta a.–Journal of
Paris, 1793, No. 318; Buchez-Roux, Collection of Parliamentary
History, vol. 30, pp. 200, 201.
Hêngte hi pope hnathawhin a \an chhuak a, Pathian ring loten
an chhunzawm ve chauh a ni. Rom zirtîrna dân khân, vântlâng nun
dânah te, politic lamah te leh sakhaw thil lamahte kawng a han kêu
tawh a; chumi kawng zawhin France hian chhiat phah nân a hmang
ta a ni. France ram inlûmlehna (Revolution) chanchin ziaktute chuan,
hetiang thil râpthlâk lutuk mipuiten an tih thuah hian lalber leh kohhran
chauh dem tûr an ni a ti a. Ngun taka ngaihtuahin kohhran a demawm
a ni. Kohhran Siam\hatna dodâl tûrin Rom-hovin lalber an
fuihpawrh a; hêngho hi lalber hmêlma an ni, ram thlamuanna leh
vântlâng lungrualna an tichhe vek dâwn an ti a. Hetianga an fuihpawrh
avângin, lalber thupêkin tihduhdahna râpthlâk zawng zawng kha a
lo chhuak a ni a.
Bible a bo ta a, zalênna pawh a bo zo ta. Chanchin |ha pawmna
hmun apiangah mîte thinlung a vâr a, rin dân dik lo leh sualna
khaidiatin a phuarte a tichat a, rilru ngaihtuahna dikte an lo nei a;
lalberte pawhin an hmuhin an nunrâwnnate avângin an hlau va.
Rom-hovin an hlauhthâwnna leh an îtsîkna rilru an han tilang
thuai a. Kum 1525-ah khân pope-in France ram lalber aiawha
rorêltu hnênah: “He âtna (Protestant) hian sakhua chauh a tichhe
dâwn lo va, ram te, lalber te, mi lian te leh dân te leh vântlâng nun
rêng rêng a la chawk buai vek dâwn a ni,” a ti a.–G. de Félice,
History of the Protestants of France, bk. 1, ch. 2, par. 8.
Hemi hnu lawk hian pope aiawh chuan lalber hnênah, “Ka pu,
bumin awm suh, Protestant-ho hian vântlâng leh sakhua an la tikhawlo
dâwn a ni. Maichâm tân a hlauhthâwnawm ang bawkin lal\hutthlêng
tân pawh a hlauhthâwnawm a ni. Sakhaw thar lakluhna hian sorkâr
thar a siam ang,” a ti a.–D’Aubigné, History of Reformation in
Europe in the Time of Calvin, bk. 2, ch. 36.
Pathian thu zir mîte chuan mipuite rilru an hruai kawi a:
“Protestant thurin hian mîte thil thar âtthlâkah a hruai bo mai mai
278 INDONA ROPUI
indonaa an huaizia leh hleih nei lova dân an siamte leh Bible sakhua,
mîte chhia leh \ha hriatna leh thu dik hriatna leh finna tipungtu theh
darh tûrin \anpui chu ni se, France ram chu ava ropui dâwn êm! Eng
ang taka nuam leh tlaipuarna ram ni ang maw!- Ram tin entawn an
ni ngei ang.
An âtna sakhua avângin, nun mawi zirtîrtute zawng zawng,
vântlâng lungrual taka awm tûra hruai theitute zawng zawng leh lalber
hmâkhawngai tak taktute zawng zawng chu an ram a\anga hnawh
chhuahin an awm ta si a. Khawvêl puma an ram ropui ber leh
hmingthang bera siam theitute hnênah: “Hnawh chhuah nge in duh
hâl hlum, thlang rawh u,” an ti a. An ram chhiatna chu a inpuitlin tak
tak ta,- rilru dik khap tûr a awm tawh lo va, hâl hlum tûr sakhua a
awm tawh hek lo, ram hmangaihtute hnawh chhuah tûr lah hmuh tûr
an awm tawh lo.”–Wylie, b. 13, ch. 20.
Tichuan an ram buaina râpthlâk, Revolution an tih kha a awm ta
a ni. “Huguenot-ho tlân chhuah a\angin France ram tlâkranna a in\an
ta a ni a. Thilsiamna hmun khaw hausa tak takte chu a lo ruak zo ta
a; lo neih tûr ram \hate kha phûl mai an lo chang zo ta; nasa taka
hmâ a sâwnna kha, nun tlaktlai lova nunnain a thlâk a; Paris khua
chu kutdawh in lian pui a ni ta mai. Buai \antirh laia lalber hnêna
kutdawh chu mi nuai hnih zet an ni an tih chu! Ram retheiah chuan
Jesuit-ho kha an dingchang thung a. Kohhran te, sikulah te, lung
inah te leh lawng lamah te an nunchhiatzia chu sawiin a siak lo.
An ram siam felna tûra lalber leh a rorêltute leh kohhranin an
hriat phâk loh kha, Chanchin |ha chuan a tlin êm êm tûr a ni a,
mahse an ram chu mîten mahni duh ang anga pâwng tâlnain a rawn
nang ta a. Mipuite chu Rom thununna hnuaiah an awmin,
chhandamtun hawihhâwmna leh hmangaihna a zirtîrte kha an hlauh
zo ta si a. Mi dangte ngaihsakna leh \anpui châkna rilru a\anga
hruai bo an ni zo ta. Mi hausaten retheite an hnehchhiah thuah tuman
an kamkhat lo va, retheite tân retheihna a\anga tlân chhuahna kawng
rêng rêng a awm lo va. Mi hausate duhâmna a zual tulh tulh a, an
tawrhhlelhawm tulh tulh bawk a. Kum rei tak chhûng mi liante
duhâmna leh an nawmsak chênna chuan lo neitute a titlaran vek a.
280 INDONA ROPUI
Rom-hovin Pathian
nungchangte a ni lo
zâwngin an lantîr a, A
dânte an tih lehlin avângin
mipuiten Pathian leh Bible
chu an duh ta lo a ni. Rom
chuan a thurinte chu
Pathian Thua mi ni anga
tihderin, sawisêl lova âwih
mai tûr an ti a nih kha.
Chumiin pawi a khawih
chu, Voltaire-a leh a hnung
zuiten Pathian Thu chu an
paih ri tawp a, ram tinah
rin lohna thu an theh darh
ta a ni. Rom chuan a ke
hnuaiah mipuite a rapbet \hîn a, tûnah chuan mipui rahbeha awmte
chu an lo tho va, khuahkhirhna zawng zawng kha an paih bo va.
Ram buai tirh lai khân lalberin rorêlnaa mipuite aiawh tûr member
te, kohhran hruaitu te leh lalho te infinkhâwm aia tam an awm a phal
a, tûnah chuan rorêlna chu an kuta awm a ni ta mai. Mahsela fing
tak leh tâwk chin nei deuhva hman dân an thiam lo va, tûn hmâa
tihretheiha an awmna phuba lâk chauh an ngaihtuah a, vântlâng nun
dân chawh danglam vek an tum ta a. Mipui thinthawk, rei tak chhûng
tihduhdaha an awm theihnghilh ngai lote khân, an rama tuar zawh
rual loh inhnehchhiahna awm kha tihdanglam veka, anmahni tiretheitu
nia an rin rêng rêng chunga phuba lâk an tum ta a. Tihduhdah tuarte
chuan, tihduhdah dân, tiduhdahtute hnên a\anga an zir hmangin,
tiduhdahtute chungah phubâ an la ve ta a ni.
France-in a chi theh chu thisen nên a seng ta a. Rom thuneihna
hnuaia inpumpêkna hnu leh chu a râpthlâk kher mai. Rom thuneihna
hnuaia kohhran siam\hatute tâna hâl hlumna a siamna hmun ngeiah
khân ram buaina siamtuten lu tanna khawl hmasa ber an han bun a.
Kum zabi sâwm leh parukna laia Protestant martar hmasate an hâl
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 283
hlum tâknaah khân, kum zabi sâwm leh pariatnaah lu tanna hmasa
ber chu a awm bawk a. France-in Chanchin |ha pawm ni se, a
damna a hmu tûr a ni a, mahse chhiatna kawng a zawh ta zâwk a.
Pathian dânin mi a khuahkhirhnate paih a lo nih chuan, mihring dân
engmahin mipuite thisen chhuah châkna a dang zo ta lo tih an hre ta
a, mi tin mahni duh ang angin an awm ta a ni. Khawvêl chanchina
thil râpthlâk ber pakhat, “|ihbaiawm Rorêlna” chu Bible dodâlna
avângin France ramah a lo awm ta a ni a. Thlamuanna leh hlimna
chu a awmna chin pawh hriat a ni ta lo. Tumah thlamuang an awm lo
va, vawiina thuneitute kha a tûkah thiamloh chantîr an ni a. Nêk
chêpna leh tisa châknate chu an vawkpui lal lên ta a ni.
Mipui thinur chuan lalber leh mi liante leh kohhran hotute an han
sawisa phawt a. Lalber lû an tan khân phuba lâk châkna a tizual a;
mahse a tihlumtute pawh kha lalber thihna angin an thi ve thuai a.
Ram siam danglamna dodâltu nia an rin chu phêk sâm mai an tum ta
a. Lung in chu thah tûra an mante chuan a khat vek a, thâwkkhat
phei chu thah tûra an mi mante chu 200,00 ai tam an awm.
Party hrang hrang an awm a, an inhâl hlum mai a; khawpui lian
apiangah insawisakna a râpthlâk zual. France ram pum chu mahni
thinur hrithla tûra inbeihna hmun a ni ta mai a. “Paris khuaah chuan
buaina a han awm a, a reh deuh va, a lo chhuak leh a, chuti rêng
rêng mai chu a ni a. Pâwl tam takah an in\hen a, intihchimih an intum
\heuh va.” An hrehawmna belhchhah tûrin France ram chuan Europe
rama hnam chak takte a la han do leh ta nghal a. “Ram chu pawisa
lam thuah a kawnkaw vek a ni mai. Sipaiten an hlawh lâk bang lâk
an ngên a. Paris khuaa mîte an \âm a, khaw pâwn lam ramte chu
suamhmanghovin an tichhe vek si a. Mi tin mahni thua an lum avângin
hnam finna a bo hman \helh a ni.
Tûnah chuan thungrulhna nî a thlêng ta. Rom kohhranin
insawisakna leh nun chhiat dân mipuite an zirtîr fel lutuk a. Lei hnuai
pindan thimah mîte an khung a, hâl hlumna lamah mîte an hnûk lût a
- mahse Isua zirtîrte an ni ta lo. Anni kha chu an boral zo daih tawh
a, a boral lote chu ram dangah an tlan bo daih tawh si a. Thisen
chhuah châk tûra a zirtîrate kut ngei chu Rom kohhran chuan a tuar
284 INDONA ROPUI
deuh va. Pope pawhin Kohhran pâwn lama thu a neihnate a hlauh
va, hei hian Pathian Thu darh zauna a tiawlsam zual a. Kum rei tak
chhûng chu Rom khawpui kawtlaiah tûmâ tihbuai lohvin Bible an
hralh thei a; tûnah chuan khawvêl mihring awmna zawng zawngah a
darh ta.
Pathian ring lo Voltaire-a khân vawi khat chu chapo takin:
“Kristian sakhua hi mi 12 siam chhuah a ni tih hriat fo hi ka ning.
Tichhe tûrin mi pakhat a tâwk a ni tih ka fiah ang,” a ti a. A thih
hnuin chhuan tam tak an ral tawh a, mi maktaduai tam takin Bible
tihchhiat an tum tawh a. Tihchhiat ahnehin, Voltaire-a dam laia Bible
za awmnaah khân tûnah chuan sing pawh ni lo, nuaih a awm tawh a.
Kristian kohhran thua siam\hatu hmasa pakhat chuan: “Bible hi
dolung, tuboh tam tak den ralna a ni,” a ti a. LALPA chuan: “Nangmah
beihna tûra hriam chher rêng rêng a sâwt lo vang; lei tinrêng thupawia
nangmah rawn khingtute chu thiam loh i chantîr ang,” (Isaia 54:17).
“Kan Pathian Thu erawh chu chatuanin a awm reng ang,” (Isaia
40:8). “A kut thiltihte chu thutak leh rorêlna fel a ni a; A thununna
thu zawng zawngte chu a rinawm a ni. Chûng chu kumkhaw tlaitluan
atân tihnghehin a awm a, thutak leh dik taka tih a ni hlawm a,” (Sâm
111: 7, 8). Mihringte thu chunga sak chu a chhia ang a, Pathian Thu
nghing thei lova sak erawh chu kumkhuain a ding ang.S
1
Pathian, Kan Fak a Che.
2
Incheimawina Pope malsâwm tawh.
3
Catholic tûk tin Mass rawngbâwl \awng\ai bu (J.F).
4
Inkhâwm rawngbâwl kalhmang chuanna lehkhabu (J.F)
BUNG 16
S
ÂPRAMA siam\hatute chuan Rom thurinte chu an bânsan tak
nâ a, a tihdân tam takte chu an la chelh reng a. Chutiang
chuan Rom thuneihna leh biak dânte chu hnawl ni mah se, an
chîn dân leh an serh leh sângte chu Church of England-ah chuan
tam tak seng luh a ni a. Hêngte hi chhia leh \ha hriatna chungchâng
thu a ni lo va, Bible-a thupêk pawh an ni lo va, tih ngei ngei tûr thilte
lah an ni hek lo. Chuvângin anmahni ngau ngauvah hian thil sual a
awm lo a ni. Hetianga lo tih vêna hian siam\hatna pawm kohhrante
leh Rom inkâra inrem lohna a tizîm ang a, chu chuan Rom-in Prot-
estant rinna a han pawmna tûr a tisâwt ang, tiin chutianga Rom serh
leh sâng an seng luhte chu an tuaihnûm a.
Hetiang ngaih dân hi thil awm ngaia awmtîr reng duhtute leh
inchalrem duhtute tân chuan thu tâwp a ni mai a. Mahse chutiang
ngaihdân \awm lêm loho dang an awm a. “Rom leh siam\hatna inkâra
kak lo awm ta dawh zawmna”–Martyn, vol. 5, p. 22, tih thu chu
khang chîn dân kha an chhawm luh lohna tûr atâna hnialfung \ha
tâwkah an ngai a. Kîr leh pawh an tum tawh lohna, chhan chhuah an
nih tawhna hmuna sal tânna bâwihh nih chhinchhiahnaah an ngai a.
Amah kan biakna tûr atân Pathian chuan tih dân tûr a zam vek a,
chu mi thuah chuan belh leh la kiang tûrin emaw mihring hian
thuneihna a nei lo a ni tiin chûngho chu an \ang a. ‘Kal sualna a lo
in\anna pawh hi Pathian thuneihna kohhranin tihphuisui a tumnaah a
ni,’ an ti a. Rom kohhran chuan Pathianin a khap loh thil ti tûrin mi
a han zirtîr a, chumi hnuah chuan ti tûra a zirtîrnate chu thap takin, ti
tûrin thu a pe leh \hîn a ni.
Mi tam takin kohhran awm tirh laia a thianghlim leh a tluangtlam
anga awm leh an duh a. Church of England-in tih dân tûr a ruat tam
289
290 INDONA ROPUI
tak chu milim biakna ang chauhvah an ngai a, rilru takin an Pathian
biak an \âwmpui thei lo. Mahse kohhran leh sorkâr an inzawm si a,
tih dân tûra a ruat chu tih ngei tûr a ni si a. Dân thupêkin biak in
inkhâwm chu tihluih a ni a, hmun danga Pathian be tûra inkhâwm
chu dân bawhchhiatna a ni, lung in tân emaw, ram a\anga hnawh
chhuah emaw, tihhlum tûr emaw an ni mai a.
Kum zabi sâwm leh pasarih tir lai vêlah England-ah lal thar a lo
awm a, chu chuan, “Puritan-ho chu ka ti-lui ang a, ka timangang
ang a, an duh leh ram dangah tlân bo rawh se, hei aia nasa pawh
hian,” a ti a.–Gerard Brandt, History of the United States of
America, pt. 1, ch. 12, par. 6.
An khalh khâwm a, an tiduhdah a, tân inah an khung a. Tichuan,
an vâi a, an tân thawvenna hun rêng a awm dâwn lo tih an hria.
Mahni chhia leh \ha hriatna anga Pathian rawngbâwl duh tân England
hi awmna mi a ni dâwn lo kumkhua ta a nih hi an ti a.–J. G. Palfrey,
History of the New England, ch. 3, p. 43. Mi tlêm tê chu an
himna zawnga Holland rama pêm an tum ta a. Harsatna, manganna
leh lung in tânte an tuar a. An thil tum chu dan niin mi \henkhatin an
sawi puang a, hmêlmate kutah an la han awm leh rih a. Mahse an
din nghehna chuan kawng a rawn hawng a, Dutch Republic ram chu
an thleng ta a1.
An tlânchhiatna lamah an thil neih zawng zawng, an in leh lote
an chân vek a. Ram hriat ngai lovah, khawsak dân leh \awng hriat
ngai loh ramah mikhual an va ni ta a. An intunnun nân hnathawhte a
ngai a, lei leta ei hmu \hîn khân khâwl lam hnate thawh a lo ngai ta a,
mahse hnathawh tûr an hmuh apiang lawm takin an thawk a, an
dâwngdah ngai lo va, mangang leh lungngaia inngaihtuahin an hun
an hmang ral ngai hek lo. An rethei êm êm \hîn a; mahse tûma tihbuai
lohva an duh ang tâwka Pathian an biak theih avângin Pathian
chungah an lâwm êm êm tho va. “Vakvai an ni tih an inhria a.
Khawvêl thilah an rilru an nghat lo va, an ram thlakhlelh ber vân ram
lam an hawi a, tichuan an rilru a thlamuang \hîn.”–Bancroft, pt. 1,
ch. 12, par. 15.
PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE 291
“Kei zawng kohhran siam\hat tawhte awm dân hi sûn chin tâwk
ka nei dâwn lo, an thlen chin chu an thleng ta a, kohhran siam\hat
laia zirtîrna bâk engmah hriat belh an tum lo. Luther-a hnungzuite hi
Luther-a sawi bâka kal tûra thlêm theih an ni lo. Calvin-a hnung
zuite lah Calvin-a zirtîr chin chiahah an ding a; ani khân thil zawng
zawng a la hmu phâk vek bîk si lo va. Hei hi a pawi a ni. An hun lai
chuan êng ropui an ni e; mahse Pathian thuruatte an la chhar chhuak
kim lo va. Tûn thlenga la dam chu ni se, Thu dik an hriatte pawm an
châk angin, thu dik an hriat belhchhahte pawh pawm an châk ngei
ang.”–D. Neal, History of the Puritans, vol. 1, p. 264.
“Kohhran thuthlung kha hre reng ula, LALPA kawng kan hriat
sa leh hriat zêl tûra kal in intiam a nih kha. Pathian leh nangmahni
inkâra in thutiam leh thuthlung kha hre reng ula, A Thu a\anga thu
dik thar hmuh chhuahte pawm tûrin in intiam a nih kha. Mahsela
fîmkhur tûrin ka ngen a che u. Thu dik nia in hriat thar chu in pawm
hmain Pathian Lehkha thu châng dangte nên fîmkhur takin khaikhin
rawh u. Kristian dodâlna thimtham a\angin Kristian ram a lo chhuak
thut thei lo vang, hriatna famkim thawk leh khatah a lo lang nghal
hek lo vang.”–Martyn, vol. 5, p. 70, 71.
Dik bera an hriatin a hruai anga awm an duh avângin Vâkvaite
(Pilgrims) chuan tuipui chunga boralnate an huam a, thlalêr hlauhawm
PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE 293
tuar an hlau hek lo; mahse Pathian malsâwmna azâra America rama
hnam ropui awm theih nâna lungphûm phum theih an inbeisei a. Mi
rinawm leh Pathian hlau mi an ni nâ a, sakhaw zalênna thu hi an la
man chiang lo va. Thil harsa tam tak huama zalênna an neih kha, mi
dangte an pe ve phal lo va. “Kum zabi sâwm leh pasarihna vêl laia
mi tlêm tê, mi ngaihtuah thûk mi leh ngaihtuah chîk mîte pawhin he
zalênna thu hi an la hre chiang lo hlê a. He zalênna hi Thuthlung
Thar a\anga lo chhuak a ni a, mihringte rin dân tûr rêlsaktu chu
Pathian chauh a ni tih a zirtîr.–Ibid., vol. 5, p. 297.
Pathianin kohhran hnênah mîte chhia leh \ha hriatna rêlsak theihna
thuneihna a kawltîr a, kal sualte chu tute nge an nih tih hrilhfiahna
leh kal sualte hrem theihna a kawltîr tih hi Roman Kohhran rin dân
nghet leh rin dân dik lo pakhat chu a ni. Kohhran siam\hatuten
Roman kohhran rin dân chu an paih a, mahse Rom kohhranin mi
dangte a ngaihtheih lohna rilru kha an la paih fihlîm lo va, rei tak
chhûng pope rorêl laia Kristian ram zawng zawng bawhtu thim chhah
kha an la tikiang lo va. Massachusetts khuaa tirhkoh pakhat chuan,
“Indawh tawnna hian khawvêl hi Kristian dodâltuah a siam a; kal
sualho hrem hi kohhranin thil pawiah a ruat lo,” a tih chu!–Ibid.,
vol. 5, p. 335.
Hetiang hian thu an siam a, “Kohhran memberte chauhvin
vântlâng (sorkâr) thuneihna hmun an chang ang,” tiin. Sorkâr kohhran
an siam chu a ni ta mai a. Tirhkohte châwm nân mi tin thawhlâwm
thawh luihtîr an ni ta a, rin dân hrang neite hrem theihna thu rorêltute
hnênah an pe a. Hei hian tihduhdahna a han thlen thuai a ni.
Ram thar dinpuitu hmasa ber Roger William-a chu kum sâwm
leh pakhat hmâah ram tharah a lo kal ve a. Ani pawh hi kal hmasate
ang bawka sakhaw zalênna denchhena lo kal a ni; mahse anniho ai
chuan a hmu thui deuh va, a hun laiin a ni anga hmu thui an tam lo,
“Tupawh eng ang sakhua leh rin dân hrang nei pawh ni se, hetiang
zalênna hi thuneihna an pianpui, chhuhsak theih loh a ni,” a ti a. Thu
dik zawng mi a ni a, Robinson-a ang bawka, Pathian thu dik hi
kimchang taka hmuh vek a la ni lo tih ring mi a ni. “Williams-a hi dânin
mi a thlei bîk tûr a ni lo va, mi lian leh mi chhia angkhatina en tûr a ni a,
294 INDONA ROPUI
sakhaw thuah mi tin an chhia leh \ha hriatnain a hruai anga awm theihna
zalênna an nei tûr a ni tih rinchhana sorkâr siam hmasa ber a ni.”–
Bancroft, pt. 1, ch. 15, par 16.
Dân anga rorêltuten thil sual tihna an khap tûr a ni a, mahse mîte
chhia leh \ha hriatna an khap tûr a ni lo. Vântlângin emaw, rorêltuin
emaw, miin a mihringpuite chunga a awm dân tûr an bithliah thei a;
mahse mihringin Pathian chunga a tih tûr bithliah an la tum zêl chuan an
tih tûr bâk an ti a ni a, muanna a awm thei lo vang. Chutiang thuneihna
chu rorêltuin lo nei ta se, vawiinah rin dân engemaw a siam ang a,
naktûkah a hran; tichuan Sâp rama lalberte leh Roman Kohhran pope
leh Councilho tih dân ang mai khân tih a ni ang a, sakhua chu mumal
awm lova buaina chhêk khâwmna mai a ni ang, a ti bawk a.–Martyn,
vol. 5, p. 340.
Church of England-ah chuan biak ina kal lo chu chawitîr emaw,
lung in tântîr emaw a ni a. “Williams-a chuan Dân a dodâl a, Sâp ram
dân \ha lo tak chu biak ina mi kal luihtîr a ni. Rin dân inkalh tak takte
inzawm luihtîr tum chu inkhuahkhirhna nasa a ni. Duh lo chunga sakhaw
mi lo pui biak ina hnuh luh chu vervêkna kan siam chauh a ni. Duh lo na
nâ nâ chu biak luihtîr tum tûr a ni lo a ti a. A hnialtute chuan,
“Hnathawktu chu hlawh hmu tlâk a ni lo vang maw?” an ti a. Ani
chuan, “Ni e, a ruaitu hnên a\angin,” a ti a.–Bancroft, pt. 1, ch. 15,
par. 2.
Roger Williams-a chu mîten an ngainâin an zah a, mi rinawm, mi
fing leh mi dangte tâna inphal tak a ni; mahse sorkâr mîten kohhran
chunga thu an neih a duh loh leh mi tin tâna sakhaw zalênna a duh chu
mi dangten an ngaithei lo. “A rin dân kan zawm chuan kan ram ro inrêl
dân bulpui hi a buai zo vek ang,” an ti a.–Ibid., pt. 1, ch. 15, par 10.
An khua a\angin an hnawt chhuak a. Thlasik laiin vûr leh thlipui hnuaiah
a tlan bo va, rampa lailêngah a biru a.
“Chawlhkâr sâwm leh pali chhûng chu thlipui leh ruahpuiin min
nuai a, chaw leh khum awmzia pawh ka hre lo. Mahse thlalêrah
‘choâk châwm’ ang deuh ka ni a,” a ti.–Martyn, vol. 5, p. 349,
350.
PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE 295
B
IBLE-A thil lo langte zînga ropui ber leh khân ber pakhat chu,
tlanna tifamkim tûra Isua lo kal lehna hi a ni. Pathian
Thu avânga mi chavai, thihna hlim hnuaia rei tak lo vâkvaite,
thawhlehna leh nunna petuin a hnêna hruai tûra a lo lan hun chu, a
thlâkhlelhawmin a hlimawm a. Isua lo kal leh rinna thu hi Pathian
Lehkhabu thu innghahchhan a ni. Evi leh Adaman Eden huan an
kalsan a\angin ringtute chuan, Miruata lo kala, tichhetu thiltihtheihna
a tihchhiat a, Paradis thara a hruai leh hun tûr an thlîr a. Hmân laia
mi thianghlimte chuan ropui taka Messia lo kala an thil nghah ber a
han puitlin hun tûr an nghâkhlel êm êm a.
Enoka, Adama a\anga pasarihna, kum zathum lai Pathian nêna
lêng dûn \hîn chuan, “Ngai teh u, mi zawng zawng chunga rorêl tûr
leh Pathian ngaihsak lote zawng zawng, Pathian ngaihsak lohna hna
Pathian ngaihsak lo chunga an thawh zawng zawng kawngah leh
Pathian ngaihsak lo mi sualten a chungah thu khauh tak an sawi
zawng zawng kawnga thiam loh chantîr tûrin LALPA chu a mi
thianghlim sîngkhatte nên a lo kal a ni,” a ti a (Juda 14, 15). Joba
chuan, hrehawm a tuar vânglai takin, “Ka tlantu chu a nung tih ka
hre si a, nakinah chuan leiah hian a lo la ding ang. Ka vun hi tihchhiata
a awm hnuin, ka tisain Pathian ka la hmu ang. Keima tân ngei ka la
hmu ang a, ka mitin a la thlîr ang, mi dang ni lovin,” a ti bawk a
(Joba 19:25-27).
Isua a lo kala fel taka ro a rêl hun tûr hi Thlarau hruaia ziaktute
chuan mawi tak takin an ziak a. Hla phuahtute leh zâwlneiten duhawm
tak takin an ziak bawk a. Israelte Lalber ropuizia chu, Sâm ziaktuin
heti hian a ziak a: “Mawi famkimna, Zion a\ang chuan, Pathian chu
a êng chhuak ta a. Kan Pathian chu a lo kal ang a, a ngawi reng lo
vang: . . . A mîte ro a rêl theihna tûrin chung lam vânte leh lei hi a ko
299
300 INDONA ROPUI
vang,” (Sâm 50:24). “LALPA hmâah chuan: ani chu a lo kal dâwn a
ni; lei rorêl tûrin a lo kal dâwn si a: khawvêl hi fel takin ro a rêlsak
ang a, mi tinte chu a thutakin ro a rêlsak bawk ang,” (Sâm 96:11-
13).
Zâwlnei Isaia chuan: “I mitthite chu an nung leh ang a; ka mi
ruangte chu an tho leh ang. Vaivuta awmte u, harh ula, hlim takin zai
rawh u: i daifîm chu thlaite daifîm ang a ni a, lei hian mitthite chu a
paih chhuak dâwn si a,” (Isaia 26:19). “Thihna chu a lem hlen ta;
LALPA Pathian chuan mi zawng zawng hmai ata chu mittuite a hru fai
ang a; a mîte hmingchhiatna chu leilung luah zawng zawng ata a la
bo vang: Lalpan chu chu a sawi tawh si a. Tin, chû mi nîah chuan,
‘Ngai teh u, hei hi kan Pathian a nih hi; ani hi kan nghâk reng a, a
chhandamnaah chuan kan lâwmin kan hlim ang,’ an ti ang,” (Isaia
25:8, 9).
Habakkuka chuan inlârnain a lo kal lehna a hmu a: “Teman ram
a\angin Pathian a lo kal a, mi thianghlima chu Paran tlâng a\angin. A
ropuinain vânte khi a tuam a, A faknain lei a khat a. A tlêtzia chu
êng ang mai a ni a; A kut a\angin êng zâm a lo chhuak a, chutah
chuan a thiltihtheihna inthupin a awm. A ding a, lei chu a tinghing
dur dur a, a hawi vêl a, hnamte chu a tithlabâr a; Tlâng hlunte chu a
tidarh a, kumkhaw mualte pawh an kimkî a; A kawng chu chatuan
ata a ni. LALPA chungah chuan i thinrimin, tuipui chungah i thinur a ni
maw, i sakawr, i chhandamna tawlailîr chungah i chuan tâk? Tlâng
lianten an hmu chia, an hlau, tuifâwnte pawh mual an liam ta: Tui
thûk takin awrâwl a chhuah, sâng takah a ban a phar ta. Tûrni,
chhawrthlapui an ding reng, mahni hmunah, I thal lêng chhuak êngah
te leh, I fei tle zawr zawr êngah chuan. I mîte chhandam nân i
chhuak, I hriak thiha chhandam nân chuan; Nghahchhan lang râwtin
i suasam,” (Habakuka 3:3, 4, 6, 8, 10, 11, 13).
Isuan a zirtîrte a \hen dâwn khân, a lo kal lehna thuin a thlamuan
a, “In thinlung mangang suh se.... Ka Pa inah awmna tam tak a awm
... In tân hmun siamin ka kal dâwn hi ... Ka lo kîr leh ang a, ka
hnênah ka la ang che u,” (Johana 14:1-3). “Mihring Fapa hi chu,
a vântirhkohte zawng zawng nên, a ropuinaa inthuama a lo kal hunah
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 301
Kum 1755-a Lisbon lirnghîng chu Isua lo kal lehna chhinchhiahna tifamkimtu
pakhat a lo ni a.
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 305
nî chu sahmul saiip puan angin a lo dum a, thlâ pawh chu a pumin
thisen angin a lo awm ta a,” (Thupuan 6:12).
Hêng chhinchhiahnate hi kum za-bi sâwm leh pakua tîr vêlin a
lo awm tawh a. He hrilhlâwkna hi tifamkimin kum 1755-ah hriat
phâka lîrnghîng nasa ber chu a awm. Lisbon Lîrnghîng tih a ni a,
Europe ram pum deuhthaw leh Africa leh America a thleng hial a.
Greenland ramah te, West Indies-ah te, Madeira-ah te leh Norway
leh Sweden-ah te, Great Britain leh Ireland ram te a nghîng phâk a.
Mêl killi maktaduai li chhûngah a nghîng a ni. Africa rama nghîng
chu Europe rama nghîng tluk dâwn laia nasa a ni. Algiers ram tam
zâwk a tichhia a, Morocco ram bula khaw pakhat, mi sîng lai awmna
khua chu a pil vek a. Tuifinriat fâwnin Spain ram leh Africa ram
tuipui kama awmte chu a khuh a, chhiatna nasa tak a awm.
A nghîn nasatna lai ber chu Spain leh Portugal ramah a ni a.
Cadiz khuaa tuipui fâwn lo lût chu fit sawmruk laia sâng a ni an
ti. “Portugal rama tlâng liante chu a thlawn dâwn emaw tih khawpin
an nghîng a, tlâng chhîp \henkhat chu nasa takin a kak a, lei luang
thlate chuan a vêl kawrte a hnawh khat a, hêng a\angte hian meialhte
an lo chhuak a.”–Sir Charles Lyell, “Principles of Geology,” p.
495.
Lisbon khuaah chuan lei hnuai lam a\angin khawpui a lo ri a, rei
lo te chhûngin khawpui zatvê a chim a. Minit ruk chhûngin mi sîngruk
an boral hman. Tuifinriat chu a kiang duak a, lawng innghahnate a
kiansan a, a lo thawk leh erawh chuan, tûn hmâa tui chîm chin aia fit
sawmruk aia sângin a han chîm hlup a. Hetih laia Lisbon khuaa thil
mak tak pakhat chu lawngkâi pil thu hi a ni. Hemi chungah hian mi
tam tak an ding a, in chimin a delh phâk lohva inthiarfihlîm nân.
Thâwk leh khatah a pil ta daih mai a, ruang pakhat mah a lâng chhuak
lo.–Ibid., p. 495.
“Lîrnghîn \an tirhah biak in zawng zawng leh convent-te leh
sorkâr in liante leh khua hmun lîa \hena hmun khat chu a chim a.
Lîrnghîn hnû dârkâr hnihah mei a lo chhuak a, ni thum dâwn lai
khua chu a kâng a, khua chu a ram chiang hlê. Ni serh nî taka
306 INDONA ROPUI
Jerusalem ka zawng chhuak ang a; uain mawng nawi anga awm mai
maia, an rilrua, LALPA chuan a chhia a \ha tih a nei ngai nêm, titute
chu ka hrem ang,” (Zefania 1:12). “Khawvêl hi an sualna avângin
ka hrem ang a, mi suaksualte chu an khawlohna avângin ka hrem
bawk ang; tin, mi chapo \awng chaltlai chu ka tireh ang a, mi
hlauhawm chapona chu ka tihniam bawk ang,” (Isaia 13:1 1). “An
rangkachak emaw, an tangkarua emaw pawhin anmahni a chhan
chhuak thei lo vang.” “An sumte chu râllâkah a lo chang ang a, an
inte chu a ram ang,” (Zefania 1: 18, 13).
Zâwlnei Jeremian he hun hlauhawm a thlîr chuan: “Ka thinlung
ngeiah a nâ.... Ka awm hle hle thei lo, Aw ka nunna, tawtawrâwt ri,
indona hawhaw i hriat avângin. Chhiatna chungah chhiatna a thleng
ta,” (Jeremia 4:19, 20).
“Chumi nî chu thinurna nî a ni a, mangan leh hrehawm nî, chhiatna
leh \iauna nî, thimna leh khawdur nî, chhûm leh thim chhah mup nî,
. . . tawtawrâwt leh râl bei thâwm rîkna nî a ni a,” (Zefania 1:15,
16). “Ngai teh, ram ti\iau tûr leh chuta mi sualte chu a chhûng ata
tiboral tûrin LALPA nî chu nasa takin thinrimna leh thinurna nasa tak
nên, a lo thleng dâwn e,” (Isaia 13:9).
Chûmi nî hlauhawmzia ngaihtuahin Pathian chuan urhsûn tak
leh a \awngkam thiamna hmangin, a mîte chu an rilru muthilhna a\anga
harha, inngaitlâwm leh sima a hmêl rawn zawng tûrin a sâwm a.
“Zion-ah chuan tawtawrâwt ham ula, ka tlâng thianghlimah chuan
inrâlrinna puang rawh u; he ram chhûnga mi zawng zawngte chu
khûr rawh se: LALPA nî chu a lo thleng mêk a, a hnai tawh si a,”
(Joela 2:1). “Chaw nghei hun serh thianghlim ula, inkhâwmpui
urhsûn tak siam rawh u: mipui khâwm ula, inkhâwmho chu
tithianghlim ula, putar te, naupang te, hnute hne lai te khâwm ula:
mo neitu chu a pindan a\angin lo chhuak sela, mo pawh a pindan
chhûngril ata lo chhuak rawh se. Puithiam, LALPÂ rawngbâwltute
chu, hulhliap leh maichâm inkârah chuan \ap sela.” “Chuti chung
pawhin tûnah in thinlung zawng zawngin, chaw ngheiin, \apin,
lungngaiin ka lam lo hawi ula: in puan ni lovin in thinlung thlêr ula,
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 311
LALPA in Pathian lam chu hawi rawh u, ani chu khawngaih thei tak
leh lainatnaa khat, thin nel leh ngilneihna ngah, thil \ha lo laka lamlêt
\hîn a ni,” (Joela 2:1, 1517, 12, 13).
Pathian nî ropuia him nâna inbuatsaih nân insiam\hatna nasa tak
a awm tûr a ni. Pathianin, a mîa inchhâl nazawng hian chatuan an
thleng zo dâwn lo tih a hria, chuvângin an muthilhna a\anga tihharha
an awm nân leh LALPA lo kal huna inpeiha an awm theih nân, a
zahngaihna avângin inrinna tûra thuchah a han puang dâwn a ni.
He inrinna tûr thuchah hi Thupuan 14-ah a lo lang. He thuchah
hi chi hrang pathum vântirhkohte han puan a ni a. Mihring Fapa
khawvêl buh seng tûra a lo kalin a zui nghal a. Thuchah hmasa ber
chuan rorêlna a hnaih thu a sawi a. Zirtîr Johana chuan vânlaizâwla
vântirhkoh thlâwk lai, chatuan Chanchin |ha, leia awm zawng zawng,
hnam tin, chi tin, \awng tin leh mi tin hnêna puan tûr nei a hmu a, aw
ring takin “A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau
ula, chawimawi rawh u; vân te, lei te, tuifinriat te, tuihna te, siamtu
chu chibai bûk rawh u,” a ti a (Thupuan 14:6, 7).
He thuchah hi “Chatuan Chanchin |ha”-a chhiar tel a ni a.
Chanchin |ha puan darh thu hi vântirhkohte kuta kawltîr a ni lo,
mihringte hnêna kawltîr a ni zâwk. Vântirhkohte chuan he hnathawh
312 INDONA ROPUI
hnêna an puan theih lohna thuah chhuanlam tûr rêng an nei lo. An
beng hawn a nih lohna chu an ngaihsak loh vâng chauh a ni. Pathian
zâwlnei thaha awmte tân Judaten hriat rengnate an siam a, lei mi
liante an ngaihsânna chu Setana rawngbâwltute ngaihsânna chauh a
ni. Mihringte zînga thuneih theihna hmun chuhin an rilru an hmang zo
va, Pathianin ropuina an hmâa a theh chu an hmu thei lo.
Khawvêl thil lo thleng zawng zawnga la ropui ber mihringte tlan
chhuahna tifamkim tûra a lo kalna - a hmun te, a hun te leh a pian
dân tûr te chenin, Israel upate chuan khûn tak leh zah taka ngaihtuah
ngun tûr an ni a. Mi dang zawng zawngte pawhin ngaihtuah nguna,
khawvêl tlantu lawmtu hmasa berah ka’n \ang teh ang tia lo nghak
reng tûr hi an ni nâa le! Mahsela ngai teh u! Nazareth tlâng ram
a\angin khualzin pahnih chau tak tak Bethlehem an lo thleng a, riah
hmun zawngin kawtthlêr tin an han fang a, mahse an hmu zo lo,
tuman kawng an hawn duh lo va, in tlaran tak, ran in atâna an siam
chu an bêng bel ta ringawt a, chutah chuan khawvêl Chhandamtu
chu a lo piang ta a ni.
Vâna vântirhkoh chuan Pathian fapain khawvêl awm hmâa A
Pa ropuina a \awmpuizia an hmu a; leia a lan hun, mi tin tâna lâwmna
sawi phâk loh a lo thlen hun tûr chu an thlîr a. Mi tupawh ngaihsak
leh dawngsawng duha mi dangte pawh hrilh chhâwng duh apiangte
hnêna Chanchin lawmawm puang tûrin vântirhkohte ruat an ni a.
Krista chuan a ropuina dahin mihring zia a han pu a; sual thawi nân
an thlarau a hlan hunah lungngaihna sawi sên lohvin a la han delh
ang a; mahse vântirhkohte chuan Pathian Fapa chu a mualpho lai
ber pawhin a nihna nêna inphûa mihringte mithmuha a lan an duh a.
Khawvêl mi liante chu Israelte khawpuiah rawn inkhâwmin chibai
an rawn bûk ang em? Vântirhkoh chhiar sên lohvin a beiseitute
hnênah an puang ang em?
Vântirhkohvin lei a rawn fang a, Isua lo piang tûr lâwmtute hmuh
chhuah a tum a. A lo pian beiseina thâwm riva reng reng a hmu lo
va. Messia pian a hnai ta tia lâwmna leh fakna âw engmah a hre hek
lo. Kum tam tak chhûnga Pathian chênna \hîn, Temple leh khawpui
chungah a lo kal a, hetah pawh hian ram dang ang chauhva ngaihsak
314 INDONA ROPUI
AMERICA-A SIAM|HATU
SIAM|HATU
(AN AMERICAN REFORMER)
I
SUA lo kal lehna thu puan darhna hruai tûra Pathian mi thlan
chhuah chu lo nei mi, mi rinawm, Pathian Lehkha thu hi Pathian
a\anga chhuak a ni tih ring lo, thu dik hriat châk hlê lawi si a ni a.
Kohhran Siam\hatu dangte ang bawkin, William Miller-a hi a naupan
lai chuan rethei tak a ni a, thathona leh insûm a pawimawhzia leh
\angkaizia hre tak a ni. An chhûngkua hi zalênna ngaisâng mi leh
intodelh tak an ni a, thil harsa tuar thei mi leh ram hmangaih
chhûngkua an ni a, hêngte hi ama nungchangah a lo lang. A pa chu
America tualchhûng indo laia sipai Captain a ni a, Miller-a naupan
laia an retheihna chhan pawh buai lai leh harsat vâng lai hun a nih
vâng a ni.
Amah hi taksa hrisêl tak a ni a, a naupan lai a\angin rilru namai
lo tak nei a ni tih chu a tilang fo va, a lo \hanlen deuhvin hei hi a hriat
lehzual. A rilru a chak êm êm a, thil hriat tam a châk bawk a. College
thlengin a kal lo nâ a, thil zir a hrâtna leh ngaihtuah chîk a chîn
avângin thil suangtuah dân leh zau taka thlîr dân thiam tak a ni.
Nungchang sawisêlbo a pu a, a rinawmna te, a inren thiamna te leh
mi dangte \anpui a peih avângin mîten an ngaisâng hlê a. A beih
peihna avâng leh a zir taihmâk avângin mi hmantlâk tak a lo ni ta a.
Sorkâr hna leh sipai lama a hnathawh apiangah a tlin êm êm zêl a, a
tân zahawmna leh hausakna kawng zau taka inhawng a ang hlê.
A nû chu sakhaw mi nu fel tak a ni a, a naupan lai chuan sakhaw
nunin a hneh hlê a. Mahsela a tleirâwl tirh lai a\angin sakhaw ngaihsak
lo, mi nun \ha satliahte zîngah a che tla ta a, hêngho hi mi \ha tak
tak, mi khawngaih thei leh mi dangte tâna inphal tak tak an ni hlawm
a, chuvâng tak pawh chuan an rin dân hian a hneh êm êm mai a.
Hêngho hi Kristian dangte zîngah an awm a, an nungchangte hi an
vêla mîte tih dân an lâk a ni a, mahse an thil \ha tihte hi eng emaw
317
318 INDONA ROPUI
zâwngin an kai kâwi a, mi tam takin Pathian thu an rin loh phah a.
He mîte zînga a chêttlat avângin Miller-a pawhin an ngaihdânte a
\âwmpui a. Mîte Pathian Lehkha thu hrilhfiah dân chu a tân hriat
thiam rual lohva harsa a ni a. A rin dân thar chuan Bible a hnâwl a,
mahse a thlâktu thil dang engmah \ha a awm si lo va, rilru famkim
lohna a nei reng a, hetiang hian kum sâwm leh kum hnih lai a awm.
Mahse kum sawmthum leh kum lî a tlinin, Thlarau Thianghlimin mi
sual a nih a han hriattîr ta a. A rin dân khân thlân piah lama hlimna
awm hriat fiahtîrna rêng a pe lo va, a hma lam chu a thim nasa mai.
Hetih laia a rilru, a hnua a ziah lan chu:
“Boralna thu han ngaihtuah chu a \ihbaiawm hlê, mahni thiltih
ang zêla tuarna chu chhiatna famkim a ni, vânte chu ka lu chungah
ngên angin a awm a, ka ke hnuaiah lei chu kahpathîr angin a awm a.
Chatuan chu engnge ni? Thihna chu engvang nge ni? Ka ngaihtuah
nasat poh leh ka buai mai a. Ngaihtuah, loh ka tum leh ka ngaihtuahna
ka thunun thei si lo va. Ka buai ngei mai, a chhan ka hre si lo. Ka
phunnawi a, tû laka phunnawi nge ka nih ka inhre si lo va. Eng
emaw dik lo a awm tih chu ka hria, mahse a dik chu khawnge a
awm a, engtia hmuh tûr nge ka hre bawk si lo va, beidawng dêrin
ka awm,” a ti a.
Hetiang hian thla tam tak chhûng a awm a, mahse heti hian a ti:
“Thâwk leh khatah Chhandamtu nungchang chu ka thinlungah a lo
chiang ta uar mai a. Kan sual hlawh hremna ata min chhandamtu leh
kan bawhchhiatna min tuarsaktu mi \ha tak leh mi khawngaih theitu
emaw a awm zawng a nih hi tih ka lo hre ta a. Chutiang mi chu a
duhawm tûrzia ka ngaihtuah nghal a, a bân vuana a zahngaihna rin
ka duh a. Mahse thil pakhat a awm. Chutiang mi chu a awm ngei tih
engtin nge fiahna a awm theih ang? Bible-ah chauh lo chuan chutiang
Chhandamtu a awm tih fiahna a awm si lo va, chatuan thil pawh
khawi dangah mah sawina a awm lo.
“Ka mamawh ang tak Chhandamtu chu Bible-ah a awm tih ka
hmu a, lehkhabu mai maiah, khawvêl sualin a chhawr \hat theih ber
tûr thil a chuang thei chu mak ka ti viau va. Pathian Lehkhabu thute
hi Pathian a\anga lo chhuak a ni ngei ang tih ring lo thei ka ni ta lo.
AMERICA-A SIAM|HATU 319
hming zahtute hnêna lâwmman pêkna hun leh lei tichhetute tihboralna
hun chu a lang ang,” a ti a.–Ibid., p. 76.
Miller-a chuan urhsûn lehzualin hrilhlawkna thute a bei zui a,
nilêng zânkhuain, tûn lai atâna thil pawimawh tak anga lang leh mîte
ngaih pawimawh êm êm \hin chu a zir nasa ta mai a. Daniela bung
riatna-ah hian ni 2300 in\anna hun tûr rêng rêng a hmu thei lo va;
Gabriel-a lah khân, Daniela hriat thiamtîr tûra tirh ni mah se, a
hrilhfiah nial nual chauh va. Danielan Kohhrante tihduhdahna inlârnaa
a hmuh chuan, chakna rêng a nei ta lo va, a tuar thei ta lo va,
vântirhkoh pawhin a kalsan rih a. Daniela chu a chau va, ni engemaw
zât a damlo va, “Inlârna chu mak ka ti êm êm mai a, mahse tuman
an hre thiam lo,” a ti a (Daniela 8:27).
Pathianin a vântirhkoh hnênah, “lnlârna chu he mi hi hriat thiamtîr
rawh,” tiin thu a pe a (Daniela 8:16). He thupêk hi âwih ngei tûr a
ni. He thupêk hi âwihin, nakin deuhvah vântirhkoh chu Daniela hnênah
a lo kîr leh a, “Hriat thiamna fing tak neihtîr tûr chein ka lo chhuak
a nih hi,” “thil chu ngaihtuah la, inlârna chu hre thiam rawh,” a han ti
a (Daniela 9:22, 23, 25-27). Bung 8na-ah inlârna thu pakhat
pawimawh tak hrilhfiah lohva hnutchhiah tâk mai a awm a, chu chu
ni 2300 hun hi a ni; vântirhkohvin a hrilhfiahna a rawn \an lehin hun
thu lam hlîr a sawi:
“I mîte leh i khawpui thianghlim tân hapta sawmsarih ruat a ni.
... Chuvângin hria la, a ngaihna pawh hre thiam rawh, Jerusalem
tungding leh sa \ha tûra thupêk chhuah a\angin Messia lal lo awm
thlengin hapta sarih leh hapta sawmruk leh pahnih a ni ang, kawtthlêr
te leh kulh te pawh siam \hat a ni ang, hun buaithlakahte pawh.
Hapta sawmruk leh pahnih hnûah Messia chu tihbo a ni ang, a tân
engmah a nei lo vang. ... Hapta khat atân mi tam tak hnênah thuthlung
nghet tak a siam ang; hapta chanveah inthawinate leh thil hlante a
tibâng ang.”1
Bung 8-na inlârna thu pakhat, “Ni sânghnih leh zathum thlengin
hmun thianghlim chu thenfai a ni ang,” tih thu Danielan a hriat thiam
theih loh hrilhfiah tûrin vântirhkoh hi Daniela hnêna tirh a ni a. Daniela
chu thilte ngaihtuaha inlârna chu hre thiam tûrin a han ti phawt a,
326 INDONA ROPUI
chu kum 1844-ah a tâwp a ni. He hun tâwpah hian Hmun Thianghlim
chu thenfai a ni ang, Pathian vantirhkoh chuan a ti a. Hmun Thianghlim
thenfai thu hi Isua lo kal lehnaa awm tûra ngaih a ni \hîn a, tûnah
chuan a hun dik tak a lo lang ta.
Miller-a leh a \hiante chuan ni 2300 hi 1844 nipui laia tâwp
tûrah an ngai a, mahse hrilhlâwkna chuan chumi kum favânga tâwp
tûrin a kâwk si a. He thu ngaih dik lohna hian, Isua lo kal lehna hei
aia hmâa lo bithliahtute a tibuaiin a tilungni lo hlê a. Mahsela hei
hian ni 2300 chu 1844-ah a tâwp ang a, hemi kumah hian Hmun
Thianghlim thenfaina pawh a awm tûr a ni tia \anna chu engti kawng
mahin a tinghîng chuang lo.
Pathian thûte chu Pathian a\anga thupuan an ni tih fiah tuma a
zir dân pangngaia Pathian thute a zirin, Miller-a chuan hetiang thute
hi a chhar chhuak ang tih beiseina chhetê pawh a tîrah a nei lo va. A
thil hmuh chhuahte chu amâ tihah a ngai lo va, Pathian thu fiah leh
chiangte hi ngaih kawih theih rual lohvah a dah zâwk a ni.
Bible hi kum hnih zet a zir hnuah, kum 1818-ah khân, tûn achin
kum sawmhnih leh panga vêlah Isua chu a mîte chhan chhuak tûrin
a lo kal dâwn tia rinna a a nei ta a. “Tlan sate hlimnaa tel ve ka
nghahhlelhzia leh chumi hun lawmawm avânga ka thinlung lâwmnaa
a khah thu hi sawi a ngai lo ve. Bible chu ka tân lehkhabu thar a ni
a. A thu ngaihtuahte a tlaithlâk a, a thu zirtîr fiah lo leh chiang lo leh
hriat thiam theih lohte kha, hriat thiam theihna êngin ka thinlung ata
a chhêm kiang vek a, thu dikte chu a êngin a va ropui êm! Thu
inkalh leh inrem lo ka hmuh zawng zawngte kha a bo zo ta a.
Khawimaw laiah chuan ka duh anga ka hriat thiam loh chu la awm
mah se ka thinlung thim ên tûrin êng nasa tak a lo chhuak a, Pathian
thu zirah lâwmna a awm tih ka hriat ngai lohte kha ka lo hre ta a.”–
Bliss, pp. 76, 77.
“Hun pawimawh, Pathian lehkhain a hrilh lâwk, lo thleng famkim
thuai tûr rinna nghet ka neih chuan, ka thil hriatte mi dangte hnêna
hrilh ve tûr ka nih thu inhriatna ka nei ta tlat a.”–Ibid., p. 81. A thil
hriat chu mi dangte hnêna sawi lo thei lo niin a inhria a. Pathian ring
lohovin an kalh ngei a ring a; mahse Kristianten an Chhandamtu an
330 INDONA ROPUI
chu zawi zawiin hrilhlâwkna thuah a hruai tlâng a. Isua lo kal lehna a
thlenpui a. A thusawia mîte bengluhzia a hmuhin a huai deuh deuhvin
chaknate a nei lian deuh deuh va.
A unauten an ngen avang leh a ngenna azâra Pathian kohna a
hriat avângin Miller-a chuan a thurin chu vântlâng hmâa puan a remti
ta a. Tûnah chuan kum sawmngâ lai a ni tawh a, vântlâng zînga
thusawi ngai pawh a ni lo va, chutiang thusawi tlâk pawh niin a inhre
hek lo. Mahse a \an tirh a\angin a hlawhtling hlê a, mi tam takin
chhandamna an hmuh phah a. A thusawi hmasa ber chu harhnain a
zui a. Chhûngkaw sawm leh pathum, an zînga mi pahnih tih loh chu,
an piang thar vek a. Hmun danga sawi tûrin an sâwm a, a sawina
apiangah harhnain a zui zêl a. Mi sualte an piangthar a, Kristianten
inpumpêk lehzual an châk a. Pathian ring ngai lote pawhin Bible leh
Kristian sakhaw thu dik an hre chhuakin an pawm a. A
rawngbâwlnaa mîte chuan, “Ani chuan finna thinlung ril tak a neia,
midangten tih danglam mai theih a ni lo,” an ti a.–Ibid., p. 138.
A thusawite chu, sakhaw thil ropui zâwk lama mîte rilru chawh
harh leh khawvêl lam uarna lo \hang zêl laka mîte hruai lêt nâna tih
a ni. A khaw tlawhna apiangah mîte a za têl têlin an piangthar zawih
zawih zêl a. Hmun tam takah Protestant kohhran hrang tam takin a
tân an biak in an hawng a, kohhran rawngbâwltu tam takin thusawiah
an sâwm a. Sâwmna a hmuhna hmunah chauh lo chuan thusawi a
tum lo va, mahse sâwmna hmun chanvea thusawi tûr pawhin a indaih
lo. Miller-an Isua lo lan hun tûra a bithliah tak rinpui lote pawhin
Isua lo kal a hnai a, inbuatsaih a \ûl tih chu an ring vek a. Khawpui
lian \henkhatah chuan a thusawi chu an ngai thutak hlê. Zu zuartuten
an zu zawrh bânsain an inte inkhâwm nân an hmang a; pawisa
inkhelhna hmunte a ram a; Pathian ring lote leh mi suaksual tinrêng
an piangthar a, a \hen phei chu kum engemaw zât biak ina lâwi tawh
lo an ni a.
Pâwl tinin \awng\ai inkhâwmna an siam a, hmun tam takah
sumdawng leh dawrkaiten chhûn laiah fakna leh \awng\ai inkhâwmna
an nei a. Huau huau leh nawmsak chenna rêng rêng a awm lo va,
mîte rilru chu a thutak vek a. A thusawi hian, siam\hatu dangte
332 INDONA ROPUI
thusawi angin mîte rilru tithlabar mai lovin, hriat thiamna a pe zâwk
a ni.
Miller-a hi Baptist kohhran member a ni a, hemi kohhranah hian
thusawi theihna phalna kum 1833-ah a hmu a. An pâwla minister
tam takin a hnathawh hi an remtihpui a. An remtihpuina avângin a
hnathawh hi a chhunzawm zêl a. Chhum lo chat lovin thuhrilin a zin
vêl a, mahse New England leh Middle States vêlah chauh a chetlâ
a. Rei tak chhûng chu a zin vêlna sênso chu amân a tum a, chuvângin
an sâwmna hmun apianga kal tûrin pawisa a nei tâwk \hîn lo va. A
hnathawha pawisa lama hlawk ai chuan a tikawnkaw nasa a, nakinah
phei chuan a hek phah hlê a. Fa tam tak a nei a, mahse inren tak leh
taima taka hna an thawh avângin, a lo-ah chuan amah leh a fâte
chawmna khawp a thar thei hrâm a.
Kum 1833-ah, Miller-an Isua lo kal hnaihzia vântlâng zînga a
puan a\anga kum hnihah, Isuan a lo kal lehna chhinchhiahna a sawi
kha a lo awm a. Isuan, “vân a\angin arsi an tla ang,” a ti a (Matthaia
24:29). Johana pawhin Thupuanah khân Pathian ni lo thleng tûr
inlârna a hmuh thu a ziak a: “vâna arsite chu theipui kûng thlipuiin a
nuaia a helte a \îl ang maiin leiah a tla ta,” (Thupuan 6:13). He
hrilhlâwkna thu hi November 13, 1833-a arsi tla chiam maiah khân
a famkim a ni. “Hriat theih chinah chuan hei hi arsi tlâkna nasa ber
a la ni, rei tak chhûng chu United States chung vân chu meilingin a
khat nuai mai a. America rama awmhmun khuar achinah vân lam
thil hetiang rêng rêng hi a la awm ngai lo va; \henkhat chuan mawi
tiin an thlîr a, \henkhatte erawh chu an thlabâr a.” “A mawi ropuizia
chu mi tam takin an la hria. Ruahsûr pawh hei ang chuan a tla tam
lo, chhim leh hmâr, chhak leh thlang a dâp nuai vek mai a ni.
Kan chung vân khi a insawi ta dul dul emaw chu tih mai tûr a ni.
Professor Silliman’s Journal-a ziah dân chu: “He thil hi America
khawi laiah pawh a hmuh theih a. ... Dâr hnih a\anga ni chhuah hnu
daih thlengin vân a thiang êm êm a, thil êng tle tak mai chu a sûr zut
zut reng a,’ a ti.”–R. M. Devens, American Progress; or, The
Great Events of the Greatest Century, ch. 28, pars. 1-5.
AMERICA-A SIAM|HATU 333
“Chu thil mawi ropuizia chu sawiin a siak lo, a hmu ve lo tân
chuan a ropuizia suangtuah phâk pawh a ni hek lo. Vân arsi zawng
zawng khi vânlaizâwl kiangah an awm khâwm vek a, kil tinah \êk
tla anga rangin an vâk darh ta chum chum mai ni awm a ni a, mahse
a tâwp thei si lo. Sâng tam tak kha sâng tam takin an zui a, hemi
atâna siam ve rêng an ni ang e tih tûr an ni.”–F. Reed, Christian
Advocate & Journal, December 13, 1833.
“Thlipui na takin theipui rah a chhêm \ilh chiam aia nasa zâwkin
a sûr a, en theih pawh a ni lo.”–”The Old Countryman,” in Portland
Evening Advertiser, November 26, 1833.
New York khuaa chanchin bu pakhat Journal of Commerce
an tih November 14, 1833-ah chuan, he thil chanchin hi sei takin an
ziak a, a \hen chu: “Nimin zînga thil awm ang kha philosopher leh
lehkhathiam tumahin an sawiin an ziak lo va. Kum 1800 lai a ni ta,
zâwlnei pakhatin hei chiah hi a lo sawi lâwk tawh a; arsi tla awmzia
chu arsi tla a ni tih hriat tuma kan buaipui peih chuan, hemi awmzia
ang hi chuan a dik chiah a ni.”
Isuan a zirtîrte hnêna a lo kal lehna chhinchhiahna a sawi ngei
kha hetiang hian a lo lang ta a ni. “Chûng zawng zawng chu in hmuh
hun chuan amah chu a lo hnai tawh a, kawngkâ bul ngeiah a awm tih
hria ang che u,” (Matthaia 24:33). Hemi chhinchhiahna hnuah
Johana chuan thil lo awm leh tûr a hmu a: vânte chu an inhlîp bo ta
vek a, lei a insâwi a, tlângte leh thliarkârte a nghawr sawn a, mi
sualte chu thlabârin Mihring Fapa hmuh phâk lohva tlan bo an tum a
(Thupuan 6:12-17).
He arsi tla mita hmutute chuan, Rorêlna Nî \hâwng lâwktu,
“chumi ni ropui leh râpthlâk lo thlen tûr chhinchhiahna vaulâwkna
leh zahngaihna chhinchhiahnaah an ngai.”–”The Old Countryman,”
in Portland Evening Advertiser, November 26, 1833. Mi tinin
hrilhlâwkna lo thlen thu lamah an beng an chhî a, A lo kal vawi
hnihna thu an ngaihsak a.
Kum 1840-ah khân hrilhlâwkna lo famkim leh chuan mi a nghawr
nasa hlê. Hemi hmâ kum hnihah Josiah Litch chuan Thupuan 9
hrilhfiahna a siam a, Ottoman Empire2 chhiat tûr thu a sawi lâwk a.
334 INDONA ROPUI
Amah hi Isua lo kal lehna thusawitu tirhkoh lâr ber pâwl a ni nghê
nghê a. A chhût dân chuan he ram hi August thla 1840-ah tihtlawm
a ni ang a ti a; tin a lo thlen hmâ lawkin heti hian a ziak a; “Hun
hmasa kum 150 hi, Turkey mîte remtiha Deacozes lala a \an hmâin
a lo kim taah ngai ila, kum 391 leh ni 15 hi hun hmasa tâwpnaah
in\anin, August 11, 1840-ah a tâwp dâwn a, chu vêleh
Constantinople khuaa Ottoman lalna hi a tâwp rin theih a ni ang.
Hei hi a dikin ka ring a ni,” a ti a.–Josiah Litch, Signs of the Times,
August 1, 1840.
A hun sawi lâwk ang chiahin Turkey sorkâr chuan a ram aiawh
palaite tîrin Europe rama sorkâr inzawm khâwmte humna hnuaiah a
indah ta a, tichuan Kristian ram thuhnuaiah a indah ta a ni. Hetah
hian hrilhlâwkna chu a lo famkim chiah a ni. He thu hi hriat darh a lo
nih chuan mîten Miller-a leh a hote hrilhlâwkna chhui dân hi a dik a
ni tih an ring ta a, Isua lo kal lehna thu hi mîten an ngaihsak lehzual
a. Mi fing leh mi lian pui puiin Miller-a chu an han \anpui a, a
thusawite an \anpui a, a rin dânte an theh darh a. Kum 1840 a\anga
1844 chhûngin hnathawh chu a kal chak hlê a ni.
William Miller-a hi mi rilru chak tak a ni a, zir leh ngaihtuah
thûka mahni inthunun mi a ni a; finna hnâr nên an inzawm avângin
vân finna a neih belhchhah a. Pa namai a ni lo va, rilru puitling leh
rinawm ngaina mîte chuan an zah êm êm a. Ngilneihna,
inngaihtlawmna leh inthununna a fâwmkêm a, mi tin a ngaihsak a, mi
dangte ngaihdân a ngaithla peih a, an ngaihdante a bûk a. Mî
ngaihdân leh rin dâna intilungpuam mai lovin, ngun takin Pathian thu
nên a khaikhin a, a ngaihtuah dikna leh Pathian lehkha thu a kip a
kawia a hriatna chuan rin dân dik lo a hmuh chhuahtîr thei a, thu dik
lote a tilang thei bawk a.
Mahse kalhna awm lovin hna a thawk bîk lo ve. Siam\hatute
ang bawkin, a thu zirtîrte chu sakhaw hruaituten lawm takin an dawng
bîk lo. Chûng mîte kalhna chu Pathian thua nghahchhan nei lo a nih
avângin, mihringte thurin leh thusawite leh pipu tih dânte an \anchhan
a. Thu dik sawitute erawh chuan Pathian lehkhabu thu chauh an
pawm a. “Bible chauh hi” tih chu an thupui a ni. A hnialtuten Pathian
AMERICA-A SIAM|HATU 335
November 13, 1833-a arsi tla chiam mai chuan A lo kal lehna chhinchhiahna
zînga pakhat a tifamkim a.
336 INDONA ROPUI
hrilh tûrin a tîr a. Zirtîrten vân lam hawia amah an hmuh theih chhûng
zawng an thlîr lai chuan, “Galili rama mîte u, engati nge vân lam ena
in din reng? He Isua in hnên ata vâna hruai chhohva a awm hi, vana
a chho in hmu ang bawk hian amah ngei hi a lo kal leh ang,” tiin aw
an hre ta a (Tirhkohte 1:11). Vântirhkoh thusawi chuan a tiharh leh
ta a. Zirtîrte chu lâwm takin Jerusalem lamah an haw leh ta a. Temple-
ah Pathian fakin an awm reng a (Luka 25:52, 53). Isua an zîng ata
lâk bova a awm leh, tûn chinah chuan anmahni chauhvin khawvêl
harsatna leh thlêmnate an tawh dâwn avânga hlim an ni lo va,
vântirhkohvin a lo kal leh dâwn a tih avâng a ni zâwk.
Isua lo kal lehna puan darh thu chu tûnah chuan, vântirhkohvin
Bethlehema berâm vêngtute hnêna a puan laia “Chanchin |ha
Lawmawm,” ang kha a ni zâwk tûr a ni a. Isua hmangaihtu tak takte
tân chuan, A lo kal lehna, Pathian Thu ngeiin a sawi leh, an chatuan
nunna rawn keng tûra a lo kal chu lawm loh rual a ni lo vang; tûnah
chuan a lo kal hmasak anga tihduhdah leh hnehchhiahin a awm tawh
lo vang a, ropui leh thiltihtheihna nasa tak nên, A mîte tlan chhuak
tûrin a lo kal tawh ang a. Amah hmangaih ve lote chuan a lo kal an
duh lo va, awm bo daih se an duh a; Pathian thuchah ngeiin a tihthinur
leh a tihlungnih lohna hian kohhran chuan Pathian a hransan ta tih a
tilang a ni.
A lo kal lehna thurin pawmtute chuan simna leh Pathian ngaiha
inngaihtlawmna a mamawhzia an hria a. Rei tak chhûng mi tam tak
chu Krista leh khawvêl kârah tuilairapin an awm a; mahse tûnah
chuan \an lam neih a hun ta tih an hria. “Chatuan thil chu hai rual
lohva chiangin an hre chhuak ta; vânin a rawn hnaih a; Pathian
mithmuha an thiam loh nasatzia an hre bawk a.”–Bliss, p. 146.
Kristiante chu thlarau nun thara thuamin an awm a. Hun a tawi
tawhzia hriatfiahtîr an ni a, an mihringpuite hnêna thiltih tûr an bat
chu tih thuai tûr a ni tih an hria. Lei hun a ral zêl a, an hmâah chatuan
a lo lang a, thlarau chatuana nuamsa tûr emaw, kumkhuaa boral tûr
emaw an ngaihtuahna chuan he dam lai thilte hi engmah lovah a
chantîr a. Pathian Thlarau an chungah a awm a, an unaute leh mi
sualte Pathian ni ropui atân inbuatsaih tûra an sâwmnate chu pakhat,
340 INDONA ROPUI
H
MÂN lai ata tûn thlengin Kohhran Siam\hatna ropui zawng
zawngah leh sakhaw hmasâwn nâna beih hona apiangah lei
chunga Pathian hnathawh hian inanna a nei zêl. Pathianin
mihring a duh dân hi a thuhmun fo va. Tûn laia hmasâwnna tûra
\anrualna ang tak hi hman laiah pawh a awm a; chuvângin tûn lai
mite hian hman lai kohhrante chanchinah zir tûr pawimawh kan nei.
Pathianin a Thlarau Thianghlim hmangin leia a rawngbâwltu,
chhandamna hnathawh puang darh tûra inzawm khâwmte a hruai
\hîn tih aia zirtîrna chiang zâwk Bible-ah a awm lo. Mihringte hi
Pathian kuta hriamhrei, a \hatna leh zahngaihna puitlin nâna rawih
an ni a. Mi tinin tih tûr pual an nei vek a, êng pawh a tâwk a fang
chu pêk an ni vek a, chu êng chu a mamawh dân ang zêla siam rem
theih a ni. Pathianin hnathawh tûra a pêk tih theih nân a tâwk bawk
a. Mihring zîngah eng ang pawhin Pathian duhsak ni mah se; tlanna
ropui buatsaihna kimchang taka hre phâk an la awm lo va, ama hun
lai bîk atâna Pathian thiltum kalhmang ngaihtuah dikna famkim nei
phâk an awm hek lo. Pathianin an tih tûra a pêk hmangin thil engnge
a rawn tihpuitlin dâwn tih lah an hre famkim hek lo; Ama hminga an
chanchin puan chhuah pawh a kip a kawi chuan an hre thiam vek lo
a ni.
“Pathian chu i zawng chhuak zo vem ni? Engkimtitheia chu i
hmu kim thei em ni?” (Joba 11:7). “Ka ngaihtuahte hi i ngaihtuahte
a ni si lo va, i awm dânte chu ka awm dân a ni hek lo, LALPAN a ti.
Vân khi lei aia a sâng zâwk angin, ka awm dânte hi in awm dânte
aiin a sâng zâwk si a, ka ngaihtuahte pawh hi in ngaihtuahte aiin a
sâng zâwk bawk a ni,” (Isaia 55:8, 9). “Tûn hmâa hmâsâng thilte
chu hre reng rawh u: kei hi Pathian ka ni a, a dang rêng rêng an awm
si lo; kei hi Pathian ka ni, keimah ang rêng rêng an awm lo; keiin a
343
344 INDONA ROPUI
tâwp tûr chu atîr a\ang rêngin ka sawi \hîn; ‘Ka remruat chu a ding
chhuak ang a, ka duhzâwng zawng zawng chu ka ti vek ang,’ ka ti
a,” (Isaia 46:9, 10).
Zâwlnei, thlarau ênnaa a bîka thuam pawhin, thupuan an hnêna
kawltîr awmzia tak kha an hre \hîn lo. Chûng zirtîrna thu awmzia
chu, Pathian mîten an mamawh hun huna la puan chhuah tûr an ni.
Peteran Chanchin |ha zâra chhandamna lo lang thu chu heti
hian a ziak a: “He chhandamna chanchin hi a ni zâwlneiten an
ngaihtuaha an zawn kha; Pathian khawngaihna in hnêna pêk tûr an
sawi lâwk bawk a. Eng hunah nge a lo thlen ang a, engtiangin nge a
lo thlen ang tih hriat an tum a, chumi thu chu Krista Thlarau anmahnia
awm chuan a kawhhmuh a, Krista tuar tûr leh a hnua ropuina awm
tûr a hrilh lâwk bawk a. An thil zawn leh ngaihtuah chu an hun lai
atân ni lovin, kan hun lai atân a ni zâwk,” (1 Petera 1:10-12 lehlin
thar).
Zâwlneite hnênah pawh a thu hriattîr hre thiam vek tûra hriatna
pêk an ni lo va, hriat thiamna Pathianin a lantîr phal zawng zawng
chu taima takin hmuh an tum a. “An ngaihtuah a, taima takin an
zawng a.” “Krista Thlarau anmahnia awmin a kawhhmuh chu eng
hunah nge, eng angin nge a lo thlen ang tih an zawng a.” Hêng
hrilhlâwknaa rawngbâwltute hnêna a pêk hi Kristian hun lai atâna
pêk a ni a, Pathian mîte tân zir tûr \ha tak a ni. “A puanna mîte tân
ni lovin, kan hun lai atân a ni.” Chhuan tam tak la piang lote tâna
hrilhlâwkna an hnêna pêk chu an ngaihtuah a, an zawng a, hêng
Pathian mi thianghlimte hi ngaihtuah teh u! An \hahnem ngaihzia leh
an hnua Pathian duhsak hnamten vân thilpêk an sawisak dân hi a va
dang em! Hrilhlâwknate hi hriat thiam theih a ni lo titu, nawmsak
ngainatute leh khawvêl hmangaihtute tân zilhna a va ni tak êm!
Mihring rilru tâwi tê hi Pathian finna tâwp nei lo thu chhuak hre
fiah tûrin a tâwk lo va, a thil tum a tihpuitlin dân hre fiah tûr pawhin
a tâwk hek lo; mahsela Pathian thuchahte an hriat fiah lohna chhan
chu dik lohna emaw, inthlahdah avâng emaw a ni fo. Mihring rilru
hi, Pathian rawngbâwltute rilru ngei pawh, mihringte ngaihdân leh
mihring zirtîrna dik lo hruai bovin a awm fo va, chuvângin Pathian
THIM KÂRA ÊNG 345
Thua thil ropui tak tak a han puante hi an hre riai ruai chauh \hîn.
Isua an zînga a awm lai ngei pawh khân, zirtîrte pawh hei ang chauh
hi an ni. Messia chu khawvêl lal anga a awm a, khawvêl lal anga
khawvêl puma rorêla Israelte tiropuitu tûra mîte rin angin an ring
tlat a, a tuar tûr leh a thih tûr thu a sawite chu a ngaihna rêng an hre
lo va.
Isua ngeiin a tîr chhuak a, “Hun chu a lo thleng ta a, Pathian
ram pawh a lo hnai ta; sim ula, Chanchin |ha hi ring rawh u,” tih thu
puang tûrin thu a pe a (Marka 1:15). He thuchah hi Daniela 9 thu
chhunzawmna a ni a. Chawlhkâr sawmruk leh pakua chu Lal Messia
huap tûr a ni, tih vântirhkohvin a sawi a; beiseina lian tak leh nghakhlel
êm êmin Messian Jerusalem a\anga khawvêl pum ro a rêl hun tûr an
thlîr a.
Isuan, “Sawi rawh u,” a tih chu an sawi mai a, a awmzia erawh
an hre lo va. Daniela 9:25 thu hman ni mah se, a châng dawt leh
thu Messia tihboral thu kha an hre lo va. An pian tirh a\ang rêngin
an ram chu khawvêl ram ropui a la nih tûr hlîr an suangtuah a, hei
hian an hriat thiamna mit a tidel a, Isua thusawi leh hrilhlâwkna thu
an hre thiam lo va.
Zahngaihna chang tûra Juda hnamte sâwm a, an tih tûr an tih lai
chuan, leh an LALPA chu Davida lal\hutthlêng luah mai tûra an rinlai
chuan, ‘mi sual a ni’ tiin an mansak ta mai a, an vua a, an nuihzat a,
thiam loh an chantîr a, Kalvari krawsah an khêngbet ta a. An LALPA
thlâna a mut laite khân zirtîrte thinlung chu a nâin a va beidawng
âwm êm!
Isua chu hrilhlâwkna hrilh ang tak hunah leh an sawi dân ang
chiahin a lo kal a. Pathian Lehkhabu sawi ang takin A rawngbâwl
hna tihfamkimin a awm a. Chhandamna thu a tlângâupui a. A thûte
chu thiltihtheihna nên a ni. A thu ngaithlatute thinlung chuan vân lam
thil a ni tih an hria. Pathian thu leh Pathian Thlarauvin A Fapa
rawngbâwlna chu Pathian thu a ni tih an lantîr.
Zirtîrte khân an LALPA chu an la hmangaih êm êm reng a; mahse
an rilru chu a buai hlê a. An rilru mangan avângin Isuan a tuar tûr leh
a thih tûr thu a sawi kha an hre chhuak thei lo va. Nazareth Isua hi
Messia a nih tak zet chuan hetianga mangang leh beidawngin an
346 INDONA ROPUI
awm dâwn em ni? A thih leh a thawh leh inkâr Sabbath khawhar
thlâk taka thlâna a mut laia zirtîrte rilru tina bertu chu hei hi a ni.
Zân lungngaih thlâk thim chuan zirtîrte han tuam mah se, tlan
bosanin an awm lo. Zâwlnei chuan: “Thima ka \hut pawhin LALPA
chu ka tân êng a ni ang.... êngah mi hruai chhuak ang a, tin, a felna
chu ka hmu ang,” (Mika 7:8, 9). “Thim pawhin i lakah chuan engmah
a hliah lo va, zân hi chhûn angin a êng zâwk a ni; I tân chuan thim leh
êng hi thuhmun reng a ni,” (Sâm 139:12). “Mi dik tân chuan thimah
chuan êng a lo chhuak \hîn a.” (Sâm 112:4). “Mitdelte chu an hriat
ngai loh kawngah ka rawn hruai ang a; an hriat ngai lohna
kalkawngahte chuan ka hruai ang: an hmâah chuan thim chu êngah
ka siam ang a, kawng kawi laite chu ka tingil bawk ang. Chûng thil
chu ka ti ang a, anni pawh ka thlahthlam lo vang,” (Isaia 42:16).
LALPA hminga zirtîrte thusawi chu a dik famkim hlê a; thil lo
thleng tûr an sawite pawh a lo thleng a. “Hun chu a thleng ta, Pathian
ram a hnai ta,” tih chu an thu tlângâupui chu a ni a. Hun tâwp, Daniela
9-a chawlhkâr sawmruk leh pakua tâwp, hriakthiha awm thlenga
huap kha, a lo thlen chuan, Johanan Jordan Luia a baptis zawhah
Thlarau hriakthihna a chang a. “Pathian ram” a hnai ta tia an
tlângâupui chu Isua thihnaah tihngheh a ni ta a. He ram hi an rin dân
anga khawvêl ram a ni lo. Ram leh rorêlna vân pumpui hnuaia ramte
THIM KÂRA ÊNG 347
ngai lote rin nghehtîr leh an hriat thiamnate tihfiah lehzual hi a ni. Thu
dik chuan an rilruah thûk takin zung kai sela a duh a, Amân a sawi
avâng mai ni lovin, Thuthlung Hlui hrilhlâwkna te leh chhinchhiahna
te leh dânin a entîr lâwk hnial rual lohva lo langte avâng tak pawhin
hrilh a la duh cheu va. Isua hnung zuitute tân rinna fel tak neih a
mamawh a ni, hei hi anmahni tân chauh ni lovin, Isua Krista hriatna
khawvêla puang darh tûrin a mamawh a ni. He hriatna bul \an nân
hian Isuan a zirtîrte chu Mosia leh zâwlneite zawng zawng a
kawhhmuh a. Thuthlung Hlui pawimawhzia entîr nân mitthi zîng ata
tho leh Kristan a sawi chu hei hi a ni.
An LALPA hmêl duhawm tak zirtîrten an han en leh chuan an
rilru a dang ta êm êm a (Luka 24:32). Tûnah chuan Mosia leh
zâwlneiten an ziaka kha an hmufiah ta tak tak a. An rinhlelhna te, an
lungngaihna te, leh an beidawnna te chu hriatfiahna chiang tak leh
rinna nghet takin a han thlâk ta a. A vân lâwn hnua Temple-a awm
renga Pathian an fak reng chu mak a ti a. Mipuite chuan Isua zahthlâk
taka a thihzia kha an hria a, zirtîrte hmêlah lungngaihna te, buaina te
leh tlawmna te hmuh an tum a, mahse lâwmna leh hnehna hmêl an
hmu zâwk a. Zirtîrte chuan an hmâa hnathawh tûr awm an thawhna
tûra inbuatsaihna thu an hmu a ni. An tuar theih ang tâwk harsatna
tâwp an tuar a, mihringte hmuha thil zawng zawng a boral vek emaw
tih hnu pawha Pathian thu chu hlena a awm lehziate pawh an hmu a.
Tun chinah chuan engin nge an rinna tithlabâr thei tawh ang a, an
hmangaihna chu engin nge tikiam thei ang? An lungngaih zual lai ber
pawhin fuihna nasa tak leh nunna thîrchakai rinawm leh nghet chu
an nei a (Hebrai 6:18, 19).
Pathian finzia leh chakzia hriatpuitute an ni a. Krista hmangaihna
ata chu thihnain emaw, nunnain emaw, vântirhkohte emaw, lalna
emaw, thiltihtheihna emaw, thil awm sa emaw, thil lo la awm tûr
emaw, sânna emaw, thûkna emaw, thil siam dang rêng rêng pawhin,
kan LALPA Isuaa awm Pathian hmangaihna ata chu a \hen lo vang
tih dik takin an hria a. Chûng zawng zawngah chuan anmahni
hmangaihtu avângin ropui taka hnehtute an ni a (Rom 8:37, 38, 39).
“LALPA thu erawh chu chatuanin a awm reng a ni,” (1 Petera 1:25).
350 INDONA ROPUI
“Tuin nge thiam loh chantîr ang? Thia kha Krista Isua chu a ni si a;
ani, tho leh ta zâwk a, Pathian ding lama awma min sawisaktu bawka
kha a ni.” (Rom 8:34).
LALPA chuan, “Ka mîte chu an mualpho rêng rêng lo vang,” a ti
a (Joela 2:26). “|ahna hi riak tûrin tlai lamah a lo lût thei a, zîngah
erawh chuan hlimna a lo thleng \hîn,” (Sâm 30:5). Isua thawhleh
nîa zirtîrten an hmuh khân a thusawite chuan an thinlung a chhun a.
A lû, a kut leh a kê hliamte an en khân; vâna a lâwn hmâa Bethani
thlenga a hruai a, a kut phara mal a sâwm a, “Khawvêl ram tinah
kal ula, Chanchin |ha chu hril rawh u, ngai teh u, in hnênah kumkhuain
ka awm ang,” tia a tirh khân; (Marka 16:15; Matthaia 28:20),
Pentikos Nîa thlamuantu tiam an chunga a lo thlen a, chung lam
a\anga thiltihtheihna pêk an nih a, ringtute thinlungah an LALPA vâna
lâwn ta awmpuina ngei an hriat a, an kawngte chu an LALPA kawng
anga inpumpêkna kawng leh martar channa kawng a ni ve ta tih an
hriat khân–A khawngaihna Chanchin |ha rawngbâwlna leh felna
lallukhum, a lo kal leh huna an hmuh tûr chu, tun hmâa an beisei \hîn
lei lal\hutthlêngin an thleng duh ang em? Kan dîl leh kan ngaihtuah
aia nasa zâwka pe theia chuan, a tuarna anga tuar vein, A hlimna–
ropuina lama mi tam tak hruaia hlimna, lâwmna sawi hleih theih loh,
leh chatuan ropuina–neih ve a phal a, chu chu a ni Paulan, “Tûn laia
kan tuarnate hi nakina ropuina kan chunga tihlan tûr nên chuan
tehkhin thamah ka ruat lo,” a tih chu.
Isua lo kal hmasak khân zirtîrte chuan Pathian ram Chanchin
|ha chu an puang a; chumi anpui chu a lo kal lehna thu sawitute hi
an ni. Zirtîrte chu thusawiin an vâk vêl a, “A hun a thleng ta, Pathian
ram a hnai e,” tia an tlângaupui angin Miller-a leh a \hiante chuan,
Pathian lehkhabua lo lang hrilhlâwkna hun sei ber leh hnuhniûng ber
tâwpna a hnai e, Rorêlna nî pawh a hnai, chatuan ram chu a lo
thleng dawn e, tiin an puang darh a. Zirtîrten hun thu an sawi chu
Daniela bung kuaa mi hapta 70 rinchhanin a ni a. Miller-a leh a
\hiante thusawi chu Daniela 8:14-a ni 2300 tâwp thu a ni a, hei
hian hapta sawmsarih pawh a huap a. An thusawi ve ve chu
THIM KÂRA ÊNG 351
thuchah dang Isua lo kal leh hmâa puan tûr a awm tih an hmaih \helh
a. Hapta sawmsarih hnua ram lo awm tûr zirtîrten an ngai sual angin,
Adventist-ho pawhin ni 2300 tâwp huna thil awm tûr an ngai sual
bawk a. Thu dik laka mit tideltu rin dân dik lo an vawn ve ve vang
a ni. An pahnih hian Pathianin thuchah puang tûra a duh an puan
avângin Pathian duhzâwng an ti a. An pahnihin thuchah an ngaih dik
loh avângin beidawnna an tâwk ve ve bawk a ni.
Rorêlna chu a nih ang anga puan phalin Pathian chuan a thiltih
tum chu a han puitlin a. Chumi ni ropui chu a hnai ta a, chuvângin
Pathianin mihring rilru suangtuahte tilang tûrin, hun bîk atân a mîte a
han fiah a ni. Thuchah chu kohhran fiah nân leh tihthianghlim nâna
tih a ni a. Khawvêl nge an hmangaih a, Krista leh vân, hemi tihlan
nân a ruat a ni. ‘Chhandamtu chu kan hmangaih e’ an ti a, tûnah an
hmangaih leh hmangaih loh chu fiah a ni ang. Khawvêl thil hmangaihna
leh duhâmna kalsanin Isua lo kal chu an lâwm thei dâwn em? Thuchah
chu an thlarau lam dinhmun an hriatfiah theih nân tih a ni; zahngaihna
avangin sim a, inngaitlawma LALPA an zawn theih nân tih a ni.
An beidawnna chu, anmahni thuchah sawi awmzia an hriat thiam
loh avang ni mah se, kumkhua atâna tihbo a ni tawh ang. Pathian
thuchah hmua inngaite rilru fiahna a ni ang. An beidawnna avângin
THIM KÂRA ÊNG 353
1
Hei hi Mizo\awng Biblea chuang nên a dang hlê tih in hmu ang a, hei ang hian King
James Version leh version dang tam takah a chuang.
2
Ottoman Empire hi Turkey lalna ram a ni a. Osman I-in AD 1300-a a din a ni.
3
Miller-a hun laia Isua lo kal nghâkhlel taka beiseitute kha ‘Adventists’ tia koh an
ni.
354 INDONA ROPUI
BUNG 20
K
RISTA lo kal leh thuaina tûr thu puanna hnuaia sakhaw lama
harhna ropui tak lo thleng tûr chu Thupuan 14-a vân
tirhkoh pakhatna thuchahah hril lâwk a ni a. Vântirhkoh pa-
khat chu “hnam tinrêng te, chi tinrêng te, \awng tinrêng te, mi tinrêng
te hnêna tlângaupui tûra chatuana Chanchin |ha nei vântirhkoh dang
vânlaizâwla thlâwk” angin hmuh a ni a, “Ani chuan aw ring takin,
‘A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau ula,
chawimawi rawh u; vân te, lei te, tuifinriat te, tuihnâ te siamtu chu
chibai bûk rawh u,”’ tih thuchah chu a puang a (Thupuan 14:6, 7).
Vântirhkoh pakhat chu he vaukhânna thu au chhuahpuitu anga
sawi a ni a. Thuchah te, thiltihtheihna te, ropuina tea tihfamkim tûr
hna chu, vân palai thianghlimna, thiltihtheihna leh ropuina avângin
Pathian lawmzâwng tak a ni. Vânlaizâwla vântirhkoh thlâwk leh,
aw ring taka a vaulâwkna thu a sawi chhuah leh, leia awm zawng
zawngte–hnam tin, chi tin, \awng tin leh mi tinrêng hnêna puan chhuah
chuan a hmanhmawhzia leh khawvêl nghawng khawpa chû hma
lâkna chu a tilang chiang a ni.
He hma lâkna hi a lo thlen dâwnin thuchah chuan amahin êng a
chhuah a. “Chatuan Chanchin |ha,” pêng khat anga sawi a ni a.
Rorêlna lo in\anna chu a rawn puang a; chhandamna thu chu hun
tinrêngah puan a ni tawh a; mahse he thuchah hi chu Chanchin |ha
zawmpui pêng, ni hnuhnungah chauh puan tûr a ni a, chuta \ang
chuan rorêlna hun chu a lo thleng ta tih hriatna a ni. Rorêlna lo in\anna
tûr lama hruaitu thil lo thlengte chu hrilhlâwknate chuan an târlang a.
Hei hi a bîk takin Daniela lehkhabuah a dik a ni. Mahse chumi a
hrilhlâwkna pêng, ni hnuhnunga mi tûr chu, “Tâwpna hun thlenga,”
thup leh châr tlat tûrin Daniela chu hrilh a ni a. Hemi hun thlen hmâ
355
356 INDONA ROPUI
thu chû a sawi ri nawn leh ngam ta lo va. Hei hian Kristian sakhaw
chanchin tam zâwk hriat a châk zualtîr sauh va.
Hriatna a lo hmuh tâk chu anmahni Juda in chhûngah chuan hriat
châk tak chunga up bo a ni a; mahse kum 11 mi lek a nihin, a pa in
chhuahsanin, lehkha a zir a, a sakhaw duhzâwng leh, a dam chhûng
hnathawh tûr chu a thlang ta a. Hun engemaw chhûng chu an laina
lamhnai hnênah a khawsa a, mahse chû mi hnên a\ang chuan sakhaw
phatsantu angin hnawh chhuah a ni leh thuai a, tichuan amah chauhvin,
sum nei si lovin, mi khual ang maiin a lo awm ta a. Hmun tinrêngah
vâk vêlin, ngun taka zirin, Hebrai \awng zirtîrin a intungnung a.
Catholic zirtîrtu pakhat hûhâng a\angin Romanho rinna pawm tûra
hruai a lo ni a, amâ chîte zîngah misonari a lo ni ta a.
He thil tihlawhtling tûr hian, a hnu kum rei lo têah, Rom khuaa
Propaganda College (Thu Theh Darh Zirna)-ah zir chhunzawm tûrin
a kal ta a. Hetah hian a chîn \han, a ngaihtuahna zalên tak leh a
thusawi tlang tak chuan ama chungah sakhaw rinna lam pênsana
puhna a rawn thlen ta a. Dik lo zâwnga kohhranin thil a hmannate
chu a langin a bei a, siam\hat mamawhzia chu sawiin a nawr a. Rom
kohhran hruaitute chuan a tîrin duhsakna bîk nên en mah sela, hun
engemaw hnuah Rome a\angin sawn bo a ni leh ta a ni. Kohhranin
fîmkhur taka a enthlâk chungin, Romho zirtîrnaah a intulût leh dâwn
tawh lo tih an chian hmâ chuan, hmun tinrêngah a kal a. Amah chu
siam \hat theih loh mi ang maiin sawi a ni a, tin, a duhna lam hawia a
kal phalsak a ni a. Tûnah chuan England-ah a kal ta a, Protestant-
ho rinna thu chu puangin England Kohhran a zawm ta a. Kum hnih
a zir hnuah kum 1821-ah, amâ hna lamah a feh chhuak ta a ni.
Krista chu A lo kal vawi khatnaa, “Mi Lungngai, natnate hre
mi” A nihna thutak ropui tak hrilhlâwkna chu a hriat thiam tlukin,
thiltihtheihna leh ropuina nêna A lo kal lehna tûr chu Wolff-a chuan
a hre chiang a. Nazareth Isua chu Messia Tiama ngei kha A nihzia
leh, mihringte sual thawi nâna A inngaihtlâwmna thu a kawhhmuh
pah chuan, Lalber leh chhan chhuaktu anga a lo kal lehna tûr thu a
zirtîr nghal bawk a.
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 359
“Nazareth Isua, Messia dik tak, A kut leh kête chhun tlang tawh,
berâm anga talh tûra hruai, Mi Lungngai leh lungngaihna hre mi,
Juda laka laltiang lo chhuak leh, a ke kâra rorêltu thuneihna hmâna
lo awm tawh kha, a vawi khatna atân a lo kal tawh a; a vawi hnihnaah
vân chhûm chunga, vântirhkoh chungnungber tawtawrâwt ri nên a
lo kal leh dâwn a ni.”–Joseph Wolff, Researches and Misonari
Labours, p. 62.
“Olive Tlângah chuan A kê A rawn nghat dâwn a ni. Hmâna,
thil siam a nih laia, Adama hnêna ram pêk tawh, a lo hloh tâk,
(Genesis 1:26; 3:17) chu Isua hnênah pêk leh a ni ang. Lei chung
zawng zawngah Lalber A ni ang. Thilsiamte rûm leh au thâwm chu
a reh tawh ang a, fakna hlate leh lâwmthu sawinate chu hriat a ni
tawh zâwk ang. Isua chu A Pa ropuina leh A vântirhkohte nêna A
lo kal hunah chuan, ringtu thi tawhte chu an tho hmasa ang (1
Thesalonika 4:16; 1 Korin 15:32). Hei hi thawhlehna hmasa ber
tia Kristianten kan sawi chu a ni. Tichuan, ramsa nihphung chu a lo
danglam tawh ang a (Isaia 11:6-9), Isua hnênah pêk an ni tawh ang
a. (Sâm 8). Khawvê1 pumpui muanna a lo awm tawh ang.”-Journal
of the Rev. Joseph Wolff, p. 378, 379. “Tichuan LALPAN lei hi A
han en ang a, ‘Ngai teh, a \ha êm êm a,’ A ti dâwn a ni.”–Ibid., p.
294.
LALPA lo kal lehna chu a hnai hlêin Wolff-a chuan a ring a,
hrilhlâwkna hun thua a hrilhfiahna chuan tûn hnai têa thawh zawhna
tûr ropui tak, Miller-an a sawite chu a telh a. Pathian lehkhabua,
“chumi nî leh dâr thu chu tuman an hre lo,” tih chângchawia, A lo
kal lehna hnaihzia chu tûmâ hriat loh tûr ni anga sawitute chu Wolff-
a chuan hetiangin a chhâng a: “A lo kal lehna tûr ni leh dâr chu hriat
ngai rêng rêng loh ni tûrin kan LALPAN A sawi em ni? A lo kal lehna
lo thleng mai tûr chu kan hriat theih nân, nipui a lo thlen dâwna
theipui thing a rawn chawrno \hîn ang hian, hun chhinchhiahnate chu
min pe lo vem ni? (Matthaia 24:32).
Zâwlnei Daniela lehkhabu chhiar tûr chauh pawh ni lo, hre thiam
tûra Amah ngeiin min fuih lai hian, chumi hun hre ngai lo tûr em kan
nih le? Chûng thute chu tâwpna hun thlengin thup tlat a ni tih sawina
Daniela hnên ngeiah chuan, mi tam tak chu an tlân tawn vêl ruai ang
360 INDONA ROPUI
a, hriatna a pung ang, tih sawi a ni (Daniela 12:4). Chu bâkah, kan
LALPA chuan, he thilah hian A lo kal lehna tûr chu hriat a nih loh tûr
thu ni lovin, a nî leh dâr chiah chu tuma’n hriat a nih loh tûr thu A
sawi mai zâwk a ni. A lo kal lehna atâna inbuatsaih tûrin, Novan
lawng a tuk ang khân, hun chhinchhiahna hmangin a tâwk lek hriat a
nih tûr thu A sawi a.”–Wolff, Researches and Misonari Labours,
pp. 404, 405.
Pathian thu hrilhfiah dân tlânglâwn emaw, hrilhfiah dân dik lo
emaw chungchângah Wolff-an heti hian a ziak a: “Kristian kohhrana
pêng lian zâwk chu Pathian thu hriatna a\angin an kal pêng a, Buddha
zuitute, nakina mihringte hlimna tûr chu boruaka lên vêlna hi a ni ang
titute nun inher dân phung lam an hawi a; entîr nân Judate tih an han
chhiar chuan, Jentailte tih an hre thiam tûr a ni a; tin, Jerusalem tih
an chhiar chuan, kohhran tih an hre thiam tûr a ni bawk a; lei tih
sawi a nih chuan, vân tihna a ni a; LALPA lo kal lehna lam a nih
chuan, misonari pâwlte hmasâwnna an hre thiam tûr a ni a; tin, LALPA
in tlânga lâwn chhoh chuan, Methodistho pâwl lian tak intâwk khâwm
a entîr a.”–Journal of the Rev. Joseph Wolff, (p. 96.
1821 a\anga 1845 inkâr kum 24 chhûngin, Wolff-a chu nasa
takin a zin vâk a; Africa-ah te, Aigupta te leh Abyssinia te a tlawh
a; Asia-ah te, Palestine te, Suria te, Persia te, Bokhara te leh India
te a tlawh zêl a. U.S.A. pawh a tlawh a, chuta a zin kawngah chuan
St. Helena thliarkârah thu a hril a. 1837 kum, August thlaah New
York a thleng a; tin, New York-a thu a sawi zawhin Philadelphia-
ah leh Baltimore-ah thu a hril a, a tâwpah Washington a pan a.
Hetah hian, “President hlui, John Quincy Adam-an Rorêlna in zînga
pakhata inkhâwmnaa rawtna a rawn siamah chuan, huatna tel hauh
lovin rorêl pawl chuan thusawi nân rorêlna in chu hman min phalsak
a, Inrinniin ka hmang \an a, rorêl pâwlho zawng zawng leh Virginia-
a bishop leh Washington khawpuia kohhran hruaitute leh khawpuia
chêngte hmâa chawimawiin ka awm a. Chutianga chawimawina
bawk chu, New Jersey leh Pennsylvania-a sorkâr mîte, Asia-a ka
thil hmuh chhuah leh Isua Kristan a taka ro a rêlna thu an hmâa ka
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 361
châk siin, “Rabbi Ben-Ezra” tih hming invuahin a thlîr dân chu a
puangzâr a, amah chu Juda piangthar angin a intilang a. Lacunza
chu kum zabi 18-na laia mi a ni a, mahse 1825 kum vêlah, a
lehkhabuin London a thlen chuan Sâp \awngin lehlin a ni a. Chumi
thu chhuah chuan, a lo kal lehna thupui England-a lo zi chhuak mêk
chu a bengkhawntîr lehzual a.
German ramah chuan he thurin hi kum zabi 18-naah, Luthera
kohhran rawngbâwltu pakhat, Bible thiam leh, a \hat leh \hat loh
endik thiam, Bengel-an a zirtîr a. A thil zir a zir zawhin, Pathian thu
zirna lamah Bengel-a chu a inpe a, “tûn hmâa a rilru mûk tak leh fîr
taka a zir tawh leh thununnaa tihchak niin, khawvêl nunphung chu a
âwn a. Chumi hma leh hnu lama ngaihtuahna nunze nei tleirâwl dangte
ang bawkin sakhaw awmphung rinhlelhna leh harsatna do tûr tam
tak a nei a, a thinlung rethei tak chhuntu fei tam tak leh a tleirâwlna
tuar tihartu chu hreh takin a sawi a. Wittenberg rorêltu pakhat niin
sakhaw zalênna atân a bei nasa hlê a.
“Kohhran dikna leh mawhphurhna te hum chungin, kohhran
ngêlnghet a\anga inhnuhdawh tuma, phuar nia inhre site chu, chhia
leh \ha hriatna avângin, a âwm tâwk fang sakhaw zalênna chu pêk
an nih nân a sawisak hlawm a.”–Encyclopaedia Britannica, 9th
ed., art. “Bengel”. He thil tihdân rah chhuah \ha takte hi ama pianna
ram bialah hriat zui an la ni ta zêl a ni.
Thupuan 21 a\anga thusawi tûr “Advent Sunday,” tih thu a
buaisaih laiin Krista lo kal lehna tûr thua êng chu Bengel-a thinlungah
a lo lût a. Thupuan hrilhlâwknate chu tûn hmâ zawng aiin a thinlungah
a chiang zâwk a. Thil ropui tak pawimawhna leh chumi hmun ropuina
khûm hial, zâwlneiin a tihlan hriatna chuan a rilru chu chîmbuakin,
vawi engemawti lai, chumi thupui ngaihtuahna a\ang chuan kîr tûra
nawr luih a ni a. Pulpit-ah chuan, a chianna leh thiltihtheihna zawng
zawng nên, chu thil chu ama hnênah a lo lang leh a. Chumi hun a\ang
chuan, hrilhlâwkna thu zirnaah, a bîk takin Thu puan chhuah leh,
Krista lo kalna tûr chu a hnai tawh a ni tih rinna an sawi chu a hmu
a. Krista lo kal lehna tûr anga ni a ruat chu Miller-an a hril hnu kum
rei lo tê chhûngin a ni a.
364 INDONA ROPUI
Bengel-a thu ziakte chu Kristian ram zawng zawngah theh darh
a ni a. Hrilhlâwkna a thlîr dân chu a tlângpuiin ama chênna ram bial,
Wittenberg-ah chuan an dawngsawng a, engemaw chenah chuan
German ramah pawh an dawng a. Chû hna chu a thih hnuah pawh
an chhunzawm a, tichuan German ramah chuan Krista lo kal lehna
tûr thuchah puan chu hriat a ni a, chumi lai vêk chuan khawvêl ram
dangahte pawh an ngaihven hlê a. Ringtu \henkhate chu chumi hmâ
daihin Russia-ah an kal a. Chutah chuan ram tharte an luah a, chu
rama German kohhranhote chuan Krista lo kal leh thuai rinna thu
chu an la hril zêl a.
Chu êng chu France leh Switzerland-ah pawh a lo êng a. Farel-
a leh Calvin-an siam\hatna thutak an puan darhna hmun Geneva-ah
chuan, Gaussen-a chuan a lo kal lehna thuchah a puang thung a.
Gaussen-a chuan, sikul naupang a nih lai, kum zabi 18-na tâwp lam
leh kum zabi 19-na bul lama Europe ram luah khattu, chhia leh \ha
hriatna thlarau nun chu a do va; chutia rawng an han bâwl tâk chuan,
rinna dik chu a hre lo mai pawh ni lovin, Pathian awm rin lohna lam
a âwn hial a. A tleirâwl laiin, hrilhlâwkna zirna lamah a tui hlê \hîn a.
Rollin-an hmân lai chanchin a ziak (Ancient History) a chhiar hnu
chuan, Daniela 2 thu chhiar châkna a lo nei a, Rollin-an a ziak ang
ngeiin chu hrilhlâwkna chu a lo thleng famkim a han hmuh chuan
mak a ti a. He Pathian thâwk khum hriattîrna thu hi tûn hnua
hlauhawmna kârah pawh thirchakai anga amah humtu a ni a. Finna
zirtîrnaahte chuan chawlh mai a tâwngkhawp lo va, êng fiah zâwk
zawnga Bible chu zirin, engemawti hnuah chuan rinna dikah hruai a
lo ni ta a.
Hrilhlâwknate a han chhût zui zêl chuan, LALPA lo kal lehna chu
a hnai tih a hria a. He thutak khûnna leh pawimawhna hian a hneh
khawp a, chu thil chu mipuite hmâah puan darh a châk a; mahse
Daniela hrilhlâwknate chu thurûk hriatfiah theih loh anga rinna lâr
tak chu a kawng daltu lian tak a ni a. Tûn hma lama Farel-an Geneva-
ah thu a hril dân ang maiin–a tâwpah chuan naupangho zînga \ana,
anmahni azârah an nû leh pâte ngaihsaktîr a beisei a.
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 365
tak chu thlen a ni zêl a. Lam hlâ leh lam hnaiah pawh, chatuan
Chanchin |ha thuchah, “A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian
chu hlau ula, chawimawi rawh u,” tih chu a darh vêl a.
1844 \hâl laia Krista chu lo kal tûr anga sawitu hrilhlâwkna
hriattîrna thu chuan mipui thinlungah thûk takin hmun a khuar a.
Thuchah chu ram pakhat a\anga ram dang danga a kal zêl chuan,
hmun tinrêngah an lo bengkhawn nasa hlê a. Hrilhlâwkna hun thu
an khel \hin chu a dik a ni tih mi tam takin an ring a, tichuan an
ngaihdân an lo chapopui \hin chu paihin lâwm takin thutak chu an
pawm ta a. Rawngbâwltu \henkhate chuan an sakhaw thlîr dânte
chu dah \hain, an hlawhte leh an kohhrante chu kalsanin, Isua lo kal
lehna tûr thu an puang a. Mahsela rawngbâwltute zîngah he thuchah
pawm tûr âwm chu tlêmtê an ni a, chuvângin vântlâng zînga
inngaitlâwmte hnênah nasa taka puan a ni a.
Lo nei mîten an lote kalsanin, khawl lam thiam mîten an
hmanruate, sumdâwng mîten an sumdâwnnate; hnathawka ei zawng
mîten an dinhmunte an kalsan a; chuti chung pawhin hnathawh tûrte
nêna khaikhin chuan thawktute chu an la tlêm hlê a ni. Pathian
ngaihsak lo tak kohhran dinhmun leh suahsualnaa \ang reng khawvêl
chuan vêngtu dik takte nun chu an tihrehawm a, tichuan chhandamna
lama simnaah mîte an hruai theih nân lungawi takin thawh rimna te,
tlâkchhamna te, leh hrehawmna te an tuar chhuak a. Setanan a dodâl
chung pawhin hna chu tluang takin a kal zêl a, a lo kal lehna thutak
chu mi sâng tam takin an pawm a.
Hriattîrna khûn tak chu hmun tinrêngah hriat a ni zêl a, mi sualte,
khawvêl hmangaihho leh kohhran mipuite chu thinurna lo thleng tûr
tlansan tûra vaulâwkna an ni a. Krista hmâa tirh baptistu Johana
ang maiin thuhriltute chuan thingbulah hreipui an riah a, sual simna
rah chhuahpui tûrin mi zawng zawng an nawr a. An ngenna mi
chawk phûr thei tak chu, muanna leh himna hriatchianna, pulpit lâr
takte a\anga sawite lakah chuan danglam tak a ni a; thuchah chu
puan a nihna apiangah mîte a chawk tho zêl a. Pathian thu hriattîrna
tam takin simna leh inngaihtlâwmna te nên LALPA chu an zawng a.
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 369
Rei tak lei lam thil ngainatna an lo neih tlat tawh chu vân lamah an
hawitîr a. Pathian Thlarau chu an chungah A awm reng a, an thinlung
chu tihnêm leh hneha awmin, “A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin
Pathian chu hlau ula, chawimawi rawh u,” tia aute chu an zâwm ve
a.
Mi sualte chuan \ap chungin, “Chhandama awm tûrin engnge
ka tih tûr?” tiin an zâwt a. Rinawm lo \hînte chu an lo rinawm leh a.
Kristaa muanna changtute chuan mi dangten an chang ve chu hmuh
an châk a. Nû leh pâten an fâte an vei a, fâten an nû leh pâte an vei
bawk a. Chapona avânga dâlna leh thil khêk reng chu paih bo a ni
a. Thinlung taka inpuanna an nei a, chhûngkaw member-te chuan
an hnaih berte leh duh berte chhandamna atân an thawk a.
|hahnemngai taka dîlsakna thâwm chu hriat a ni fo va. Hmun tinah
thinlung lungchhe takin Pathian an au va. Mi tam tak chuan an sualnate
ngaihdam a nih hriatchianna emaw an lainâte leh \henrualte pianthar
nân zankhuaa \awng\aiin Pathian an buan bawk a.
Adventist-ho intawh khâwmnaahte chuan mi chi tinrêng an fuan
khâwm a. Hausa leh rethei te, mi chungnung leh hnuaihnung te chuan
a chhan hrang hrang avângin, a lo kal lehna thupui chu anmahni tân
ngaihthlâk an nghâkhlel a. An rinna chhante chu A bâwihhten an
sawifiah lai chuan, dodâlna thlarau chu LALPAN A chelh ding a. A
châng chuan hmanrua chu a chak lo va, mahse Pathian Thlarauvin
A thutak chu thiltihtheihna A pe a.
Chûng intawh khâwmnate chu vântirhkoh thianghlimten an
chênchilh avângin, ringtute chu mi tam takin an belhchhah nî tin a.
Krista lo kal thuaina tûr hriatpuina chu tihrik nawn a nih chuan, thu
khûn takte chu mi tam takin, mak ti takin an ngaithla a. Vân leh lei
chu inpan tawnin a lang a. Pathian thiltihtheihna chu upa leh naupangte
leh \halaiten an chang a. Mîte chuan an hmuia fakna hlate sa chungin
an inahte an hâw a, zân reh takah chuan hlim thâwm a thangkhâwk
a. Chûng intawhkhâwmna chhimtu tumahin chûng huna tuina thûk
ber chu an theihnghilh thei ngai lo.
Krista lo kal lehna hunbi chiah puanna chuan pâwl hrang hrang
zînga mi tam takte, pulpit-a rawngbâwltute a\anga mi pawisak nei
370 INDONA ROPUI
lo berte leh mi sual vân chhâl ngamte thlenga dodâlna nasa tak a
chawk chhuak a. Hrilhlâwkna thuin, “Ni hnuhnungahte chuan
nuihsantute chu anmahni châkna anga awmin, nuihsan chungin an lo
kal ang a, ‘A lo kal lehna thutiam chu khawiah nge? Siam tirh a\angin
engkim a awm pangngai angin chi thlahtute muthilh nî ata tawh kha
a la awm zêl alâwm,’ an la ti ang,” tih hrilhlâwkna thu kha a lo thleng
famkim a (2 Petera 3:3, 4).
Mi tam takin, thurin chu an dodâl lo va, hunbi thliah chungchâng
chu an kalh satliah mai niin an sawi a. Mahse engkim hmutu Pathian
mit chuan an thinlungte chu a chhiar vek a. Felnaa khawvêl rorêlsak
tûra Krista lo kalna tûr thu hriat chu an duh lo. Bâwihh rinawm lote
an ni a, an thiltih chuan thinlung Entu Pathian fiahna chu a dâwl zo
dâwn si lo va, chuvângin an LALPA chu an tâwk ngam lo va. Krista
lo kal hmasak laia Judate ang khân, Isua chu lo lâwm tûrin an
inbuatsaih lo a ni. Bible-a thu chiang tâwk tak ngaihthlâk chu an
hnial chauh pawh ni lovin, LALPA lo thlîrtute chu an hmusit bawk a.
Setana leh a tirhkohte chu an hlim a, Krista leh vântirhkoh
thianghlimte hmaichhanah nuihzatbûrna \awngkam an vawrh darh
a, Ama mi intite chuan Amah chu an hmangaih tlêmin, A lo kal
pawh an lâwm lo an ti a.
“A nî leh dâr thu chu tuman an hre lo,” tih chu a lo kal leh rinna
hnartuten hnialna an lâk chhuah fo chu a ni a. Pathian thu chu, “Chu
mi nî leh a hun thu chu Pa chauh lo chuan tuman, vâna vântirhkohte
pawhin, Fapa pawhin an hre lo,” tih a ni (Matthaia 24:36). He thu
châng sawifiahna chiang tak leh inrem tak hi LALPA lo kalna nghâktute
chuan an puang a, anmahni dodâltuten chumi hmanna dik lo an chher
chhuah chu chiang takin tihlan a ni bawk a. Kristan biak bûk A
chhuahsan hnuhnun ber \umin, chumi hnuah A zirtîrte nên Olive
Tlângah inbiakna urhsûn tak an neihnaah chûng thute chu A sawi a.
Zirtîrte chuan, “I lo kal lehna leh khawvêl tâwpna chhinchhiahna
chu engnge ni ang?” tiin an zâwt a. Chhinchhiahnate chu an hnênah
hrilhin, “Nangni pawhin chûng zawng zawng chu in hmuh hun chuan
amah chu a lo hnai tawh a, kawngka bul ngeiah a awm tih hria ang
che u,” tiin A hriattîr a (Matthaia 24:3, 33).
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 371
“Muanna, muanna,” tiin an au va. Krista hun laia Farisaite ang mai
khân, mi tam tak chuan, vân rama luh an duh lo va, a lût duhte pawh
an dang tlat a. Chûng mîte thisen chu an lakah phût a la ni dâwn a
ni.
Kohhrana inngaitlâwm berte leh inpe berte chu dân tlângpuiin
thutak pawm hmasa bertute an ni châwk. Mahni tâna Pathian thu zir
mîte chuan vântlângin hrilhlâwkna an thlîr dân lâr takte hi Bible-ah
a innghat lo tih an hmu thei a. Sakhaw rawngbâwltute hûhângin mipui
a thunun lohnaah leh mahni tâna Pathian thu zirna apiangah Isua lo
kal lehna thu hi Pathian thuneihna a nihzia tihngheh nân Bible nên an
khaikhin \hîn.
Mi tam tak chu an \hian, ring ve loten an tiduhdah a. Kohhrana
an dinhmun chan \hat nân, \henkhatte chuan an beisei chungchângah
ngawih an chuh a; mahse Pathiana an rinawmna chuan thutak an
hnêna kawltîr chu a hliah mai niin an hria a. A chhan leh vâng dang
ai mahin Krista lo kal lehna an rin avângin, tam tak chu kohhran
inpâwl hona a\anga tihhranin an awm a. An rinna avânga chûng
harsatna tuartute tân chuan zâwlnei thu, “In unau, nangmahni hawtu
leh ka hming avânga nangmahni hnawt chhuaktute chuan, ‘In lâwmna
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 373
kan hmuh theih nân LALPA chu tihropuiin awm rawh se,’ an ti a;
nimahsela an zak tawh zâwk ang,” tih chu an tân a hlu êm êm ang
(Isaia 66:5).
Vaukhânna rah chhuah chu ngaihven êm êmin Pathian
vântirhkohten an thlîr reng a. Kohhranten a nâwlpuia thuchah an
hnar chuan, vântirhkohte chu lungngaiin an kal bo \hîn a ni. Lo kal
lehna thutak chungchânga fiah la ni rih lo tam tak an awm a. Mi tam
tak chu an pasal te, an nupui te, an nû leh pâ te, leh an fâten-
Adventist-ten chutiang kal sualna thu an zirtîrte chu a ngaihthlâk
ngawt pawh sual a ni tih rintîrin an hruai kawi a. Hêng mi rinawmte
vêng tûr hian Pathian vântirhkohte chu tirh an ni a; Pathian
Lal\hutthlêng a\angin ênna dang chu an chungah la entîr leh rih tûr a
ni si a.
Thuchah dawngtute chuan châk sawi hleih theih lohvin
Chhandamtu lo kal lehna chu an nghakhlel a. Amah tawh an beisei
hun chu a hnai ta. Chumi dâr lo thlen hun tûr chu urhsûn takin an
pan a. Pathian nêna inpâwlna duhawm tak, nakin hnu, êng taka
muanna an la chan tûr zakhamnaah chuan an innghat a. Hê beiseina
leh rinna tem tawhte hi chuan chûng hun hlu tak chu an theihnghilh
thei lo. A hun thlen hmâ chawlhkâr engemawtiah chuan, kawng tam
takah khawvêl hna chu an dah \ha a.
Ringtu dik takte chuan thi mai tûr leh rei lo têa an khawvêl
thlîrnate maimitchhînsan mai tûr ang hrimin, an rilru leh thinlunga
ngaihtuahte chu ngun takin an inenfiah a. Mahse “Vân lâwn
thawmhnâwte,” erawh chu siam a ni êm lo va; mahse an zain
Chhandamtu tâwk tûrin chhûng lam felna an neih a \ûl tih an hria a;
an puan vârte chu thinlunga thianghlimna- Krista tlanna thisena sual
laka an nungchang tlenfai chu a ni. Chutianga abîk taka thinlung
enfiahna, \hahnemngai tak leh tumruh taka rinna ngai bawk chu
Pathian mîte zîngah la awm ta zêl sela aw! LALPA hmâah inngaitlâwm
zui zêl sela, an dilnate chu zahngaihna \hutphahah hlân sela, tuna an
daihriat aia nasa ngial hi an nei thei ang. |awng\aina te, sual huatna
te a tlêm lutuk a, rinna nung tlâkchhamna chuan mi tam tak chu,
374 INDONA ROPUI
I
SUA lo kal lehna thurin bul hrilin William Miller-a leh a kawppuite
chu, rorêlna nî atâna inbuatsaih tûra mite kaiharh tûrin an thawk
a. Sakhaw zirtîrtute chu kohhran beiseina dik tak leh, Kristian
daihriat thûk zâwk an neih theih nâna tihharh tumin an bei a; tin, mi
piangthar lote chu sim thuai tûr leh Pathiana pianthartîr tumin an bei
a. “Sakhaw pêng hrangah emaw, pâwlah emaw mi pianthartîr tumin
an bei lo. An pâwlah emaw an inthununna lamah emaw inrawlh
lovin, pâwl tinrêng leh pêng tinrêng zîngah an thawk zâwk a.”
William Miller-a chuan, “Hna ka thawh zawng zawngah, sakhaw
pâwl awm sa a\anga pêng hrang dina ham\hatna hmuh emaw, pakhat
la bîk a, a dang duhsak châkna emaw ngaihtuahna ka la nei ngai lo,
duhsak tlân vek ka tum zâwk a ni. Kristian zawng zawngte chu
Krista lo kal beiseinaa lâwm vekah dah ta ila, tin, ka hmuh anga
hmu ve thei lote chuan he thurin pawm ve lo tûrte chu an hmangaih
lo vang a, chuvângin intawh khâwmna hran a awm \ûlna ka hre lo.
Ka tum bul ber chu mîte Pathiana pianthartîra rorêlna lo thleng tûr
khawvêl hnêna hriattîr te, ka mihringpuite thlamuang taka an Pathian
tâwk tûra thinlunga inbuatsaihna neihtîrte hi a ni. Ka hnathawh
avângin piangthar nâwlpui chuan kohhran awm sate an zawm a ni,”
a ti.–Bliss, page 328.
A hnathawh chuan kohhran siam\hat a tum avângin hun engemaw
chen chu duhsak taka ngaihsak a ni a. Mahse rawngbâwltute leh
sakhaw hruaituten Adventist thurin kalhin thu an tihtlûk a, chu thila
phûrna zawng zawngte chu khuahkhirh an châk a, pulpit a\ang
chauhvin an ep lo va, an mîten a lo kal lehna thuhril an chhim vete
leh, kohhran inkhâwmnaa an beisei thu an sawi ve takngial pawh an
remti lo va. Chutiang chuan ringtute chuan harsatna leh buaina nasa
tak dinhmunah an awm tih an inhmu a. An kohhran chu an hmangaih
a, chumi a\anga tihhrana awm chu an hreh a; mahse Pathian thua
375
376 INDONA ROPUI
dang kan neih leh chu, khawvêl pumpuiah hian hartharna a awm lo
a ni deuh ber mai tih hi. Thinlunga thlarau lam ngaihsak lohna chuan
thil tinrêng deuhthaw a fan chhuak a, tin a hlauhawm dân a thûk êm
êm a, chuvângin ram puma sakhaw lam chanchin bute chuan an
târlang a. Kohhran mi mirte chu tih dân thar ngaina mi-ah an lo
chang a, nawmsipbâwlnaa pun khâwmnaah te, lâmnaah te, huau
huau thila intihhlimnaah te leh thil dangah te Pathian ngaihsak lote
nên kut an insuih a. Mahse hetiang thil \ha lo hi kan zir zau a \ûl lo.
Kohhrante chuan lungngaihthlak takin hniam lam an pan a ni tih entir
nân, kan chungah rit takin a lo awm a ni tih a lang chiang tâwk a ni.
LALPA hnên ata hla takah an kal a, tin, an hnên a\angin A inthiar
fihlîm ve a ni,” tiin a sawi a.
Religious Telescope tih chanchin bu-ah ziaktu pakhatin a ziak
bawk a: “Chutiang tlâk hniamna tlângpui chu tûn ang hian kan la hre
ngai lo. Dik tak chuan Kohhran chu a harh tûr a ni a, he hrehawmna
lo awm chhan hi an zawng tûr a ni a; hrehawmna avângin Zion
hmangaihtute chuan an thlîr tûr a ni. Piantharna dik kâr thute hi a
tlêmin a hlâ tih kan hriat chhuah hian, tlukpui awm lo sual sim lohna
leh mi sualte tawhkhirhnaah chuan, ‘Pathianin khawngaih a theihnghilh
ta nge? Zahngaihna kawng chu khâr a ni ta mai em ni?’ tiin hreh
takin kan au chhuak \helh a ni,” tiin.
Chutiang dinhmun chu chhan nei lovin kohhranah a lo awm mai
lo. Hnam te, kohhran te leh mimal chunga thlarau lam thimna lo
thleng hi, mûmal lo taka Pathianin a puihna a hnuh kîr vang ni lovin,
mihringte lama Pathian êng lo kal thlahthlam vâng emaw, hnar vang
emaw a ni zâwk. He thutaka entîrna chiang tak mai hi Krista hun
laia Judate chanchinah khân tihlan a ni tawh a. Khawvêla an inpêkna
leh, Pathian leh a thu an theihnghilh avângin, an hriatna chu tihthim a
ni a, an thinlungte chu a khawvêlin a hur a. Chutiang chuan Messia
lo kal chu an hai a, an chapo leh rin lohna avângin Chhandamtu chu
an hnar si a. Chuti chung pawhin, Juda hnam chu Pathian an hriatna
ata sah thlâk an ni mai lo va, chhandamna an chan lehna malsâwmna
chu tihbosak an ni hek lo. Mahse thutak hnartute chuan vân thilpêk
an châkna chu an hloh a ni. “Ênna aiah thimna an dah a, êng chu
378 INDONA ROPUI
dik takin inbuatsaih tum sela chuan, Pathian thlarau leh thiltihtheihna
chu an zîngah tihlan a ni ang. Kohhran chuan inpumkhatna duhawm
tak, zirtîrte hun laia mi ang kha nei lehin, rinnaah te, hmangaihnaah
te, ringtute chu rilru leh ngaihtuah hmunkhata awma, huai taka
Pathian thu hrilin, a chhandam mêk apiangte chu LALPAN nî tin an
hnênah A teltîr zêl ang khân, a la awm leh dâwn a ni (Tirhkohte
4:31, 32; 2:47).
Pathian mia inchhâlten, A thu a\anga ênna chu an neih chuan,
Kristan inpumkhatna atâna a ngen, Remna phuarnaah chuan
Thlarauva inpumkhatna chu vawng tûra tirhkohvin a sawi chu an
thleng ngei ang. “Taksa pakhat leh Thlarau pakhat chauh a awm a,
LALPA pakhat, rinna hmunkhat, baptisma hmunkhat,” a ti a ni (Efesi
4:3-5).
Chûng chu a rah chhuah duhawm tak, A lo kal lehna thuchah
pawmtuten an chan chu a ni. Kohhran pâwl hrang a\angin an lo
chhuak a, pâwl daidanna chu an paih bo va; sakhaw thurin buarchuar
tak chu tihkeh a ni a, Pathian thu ang lova tisa thila kum sâng rorêl
beiseina chu bânsan a ni a, A lo kal lehna rin dân dik lo chu siam\hat
a ni bawk a, chapona leh khawvêl tihdân zuina chu an paih bo va;
thil dik lote chu siam dik a ni a; thinlung chu inpâwl hona hlimawm
ber nên zawm a ni a, hmangaihna leh hlimna chu lei rorêltu ber a ni
a. He thurin hmutu tlêmtê tân hei hi a lo tih tawh chuan, chu vêk chu
a lo dawngtu, mi zawng zawng tân tih a ni daih tawh ang.
Mahse kohhranten a tlângpuiin zilhna chu an pawm lo. An
rawngbâwltute, “Israel chhûngkaw râlvêngtute,” Isua lo kalna
chhinchhiahna hmu chhuak hmasatu tûrte chuan, zâwlneite hriattîrna
thu emaw, hun chhinchhiahna a\anga thutak emaw zir chu an
hlawhchham a. Khawvêl beiseina leh duhâmnain thinlung a luah
khah hian, Pathian hmangaihna leh A thua rinna chu a lo dai a, lo kal
lehna thurin chu puan a nih pawhin, an huatna leh rin lohna chu a
chawk tho lekfang \hîn a ni. Thuchah chu engemaw chenah, ei
zawn nâna hmang ve loten an puanna chu, hnial nân an hmang a.
Hmân lai angin, Pathian thu hriattîrna chiang tak chuan, “Farisai
zînga rorêltute rêng rêngin an ring em ni?” tia zawh a tâwk fo va.
380 INDONA ROPUI
3:14). Paulan chu thu bawk chu Thuthlung tharah hmangin, “Krista
hnênah chuan nula thianghlim angin ka pêk theihna tûr che uin, pasal
pakhat ka hualsak si che u a,” a lo ti a (2 Korin 11:2).
Krista laka kohhran rinawm lohna, a hnên ata an rinna leh
hmangaihna tihsawn an phalna leh, an thinlungte chu khawvêl thil
hmangaihnaa luah an phalna chu, inneihna thutiam bawhchhiatna nên
tehkhin a ni a. LALPA hransana Israelte sualna hetiangin târlan a ni
a; Pathian hmangaihna mak tak, an ngaihnêp fo chu runthlâk takin
tihlan a ni a. “I hnênah chhia ka chham a, thuthlungah ka luhpui ta
chia, ka ta i ni ta e, LALPAN a ti.” “I mawi êm êm a, lalnu pawh i tling
ta, i mawina avângin i hming thanna hnamte zîngah a thang chhuak
a, ka ropuinaa thuamin i famkim ta.... Mahse i mawina chu i ring
lutuk a, i hming thanna chu i hur phah a,” “Nupui uirê, pasalte aia
mi hrante duh zâwktu nu!” “Nupui bum hmangin a pasal a uiresan
angin, aw, Israel chhûngte u, mi bum ta a nih hi, LALPAN a ti,”
(Ezekiela 16:8, 13-15, 32; Jeremia 3:20).
Thuthlung tharah pawh, Pathian \hian nih aia khawvêl \hian nih
thlang zâwktu, Kristiana inchhâl site chu hetiang \awngkam hian koh
an ni. Tirhkoh Jakoban, “Nangni uirenute u, khawvêl \hian nihna hi
Pathian hmêlma nihna a ni tih in hre lo vem ni? Chutichua.n tupawh
khawvêl \hian nih duh apiang chuan Pathian hmêlmaah a insiam \hîn
a ni,” a ti (Jakoba 4:4). Hmeichhia, Thupuan l7-a mi, Babulon
382 INDONA ROPUI
chu “puan sen duk leh sen lâr a sin a, rangkachak leh lung man tam
leh tuikeplungin a inchei a, rangkachak no, thil tenawm, a mi ngaih
chînna thil bawlhhlawha khat a keng a, a chalah chuan thurûk,
‘Babulon Khaw Ropui, Leia Nawhchizuarte leh Thil Tenawmte Nu,’”
tia sawi a ni a (Thupuan 17:4-6). Zâwlnei chuan, “Chû hmeichhia
chu mi thianghlimte thisen leh Isua martarho thisena rui ka hmu a,” a
ti (Thupuan 17:6). Babulon chu, “Khaw ropui, leia lalte chunga
rorêltu” anga sawi a ni bawk a (Thupuan 17:18).
Kum zabi tam tak chhûng, râwng leh kha taka Kristian rama
lalte chunga ro lo rêl tawh chu Rom hi a ni. Rawng sen duk leh sen
lâr te, rangkachak leh lung man tam leh tuikeplung chuan Rom-a
bishop rorêlna chapo tak, lalte ropuina ai pawha ropui zâwk chu
chiang takin a entîr a. “Mi thianghlimte thisena rui” tih hian kohhran,
Krista zuitute râwng taka tiduhdahtu bâk chu han sawi tûr dik tak
an awm lo. Babulon chu “leia lalte” nêna dik lo taka inzawmna neia
puh a ni bawk a. LALPA nên in\hena, ring lo mîte nêna a inzawm
vângin Juda kohhran chu nawhchizuar a lo ni a; tin, Rom pawh,
amaha intichhiain, chutiang bawka khawvêl thiltihtheihna puih a dil
vângin, chutiang bawka thiam loh chantîr a ni ve ang.
Babulon chu “nawhchizuarte nu” tih a ni a. A fanuten an entîr
chu a thurinte leh a chîn \han dâna lût ve kohhrante chu a ni a,
thutak leh Pathian remtihpuina chu khawvêl hnênah hlânin, phal loh
thilah khawvêl nêna inzawmna siam tûrin a tih dân an zui a. Thupuan
14-a Babulon tlâwm thu puangtu thuchah chuan, sakhaw pâwl, vawi
khat lo thianghlim tawha, lo khawlo leh ta chu a entîr a. He thuchah
hian Rorêlna thua vaukhânna a chhawm avângin ni hnuhnunga tihlan
tûr a ni a, chuvângin Rom kohhran chungthu chauh a sawi thei lo,
chû kohhran chu kum zabi tam tak chhûngin kohhran tlu a lo ni
tawh si a. Chu lovah pawh, Thupuan bung l8-na thuchah nakina mi
tûrah chuan, Pathian mîte chu Babulon ata lo chhuak tûra koh an
ni. He Bible thu ang hian, Pathian mi, mi tam tak chu Babulon-ah an
la awm dâwn ta fo a ni. Tûnah hian eng sakhaw pâwlahte hian nge
Krista zuitu tam zâwkte chu hmuh an la nih ang? Rinhlelh rual lohvin,
Protestant rinna zawm inti kohhrante hi an ni. An thawh harh hunah
ZILHNA CHU HNAR A NI 383
chuan, hêng kohhrante hian Pathian leh thutak tin dinhmun \ha an
luah ang a, a malsâwmnate chu an zîngah a awm ang.
Ring lo khawvêl meuh pawh, chu Chanchin |ha thupui pawmna
zuitu thil \ha tih rah chu pawm tûrin phût luih a la ni ang. Israelte
hnêna tirh zâwlnei thuah chuan, “I mawina hnamte zîngah a thang
chhuak a, ka ropuinaa thuamin i famkim ta . . . .” LALPAN A ti.
Mahse Israelte ânchhe dawn leh chhiatna ngai bawkah, Pathian
ngaihsak lote \hianna leh remna thiltih tih ve châknaah an tlu a. “I
mawina chu i ring lutuk a, i hming thanna chu i hur phah a,” tih a ni
(Ezekiela l6:14,15).
Protestant kohhran zînga tam takin, Rom tih dân \ha lo deuh,
“leia lalte” nêna inzawmna, sorkâr kohhran, sorkâr nêna inlaichînna
leh kohhran pâwl dangtea khawvêl duhsakna zawngin Rom hnung
an zui a. Hêng pawlho an thurinte chu Bible a\anga la chhuaka
inchhâl, pâwl hrang chhiar sên lohva in\hen si, sakhaw rin dân leh
ngaihruat dân inkalh nuk site chungah hian, Babulon buaina chu bel
theih a ni.
Dik lo taka khawvêl nên an inzawm mai bâkah Rom a\anga
kohhran pêng hrangte chuan a dangah pawh Rom chuan a nun zia a
tikai a.
Rom hnathawh chu “Rom kohhran chuan milem biaknaa mi
thianghlimte nêna an inkâr thuah an tisual a nih ngai chuan, a fanu,
Church of England, Mari hnêna kohhran hlan thianghlim sâwm neitu,
Krista tâna pakhat hlân thianghlimtu chu thuhmun rengin a dik lo va
ni,” tiin sawisêl a ni a.–Richard Challoner, The Catholic Christian
Instructed, pp. 21, 22.
Dr. Hopkins-a chuan kum sâng rorêl thu a thlûr bingnaah heti
hian a ti a: “Kristian dodâltu thlarau leh thiltih dân chu tûna Rom
Kohhran tia vuah tâk huang chauhva dah ngawtna chhan tûr a awm
lo. Protestant kohhrante hian Krista dodâltu nihna tam tak zînga mi
chu anmahniah an nei a, khawlohna suahsualna laka insiam \hat vek
chu an hlat hlê a ni,” tiin.–Samuel Hopkins, Works. vol. 2, p. 328.
Rom a\anga Presbyterian kohhran intihhran chungchângah, Dr.
Guthrie-a chuan a ziak a: “Kum zathum kal taah kha chuan kan
pianzâr, ‘Pathian lehkha thû zawng ngun rawh u,’ tih Bible keu sa
384 INDONA ROPUI
\anpuina nasa zâwk chu an la ngên ta cheu va. Biak in ropui takte
chu awm dân hlei hluaka thuam belhchhahin, kawtthlêr lûnahte chuan
din a ni a. Chuta betute chu thawmhnaw man tam tak, mi nun sâng
takhoten an hâk chi angin an inchei a. Rawngbâwltu \ha bîkte chu,
mi an hui khâwm a an hîp theih nân hlawh sâng tâwk tak pêk an ni
a. An thusawite chuan sual langsârte a tilang tûr a ni lo, mîte benga
hriat nuam tûrin an siam rem zêl tûr a ni. Chutiang chuan sual chîng
chhuak thartute chu kohhran hming buahte ziak luh a lo ni a, mi tam
zâwkte chîn \han sualnate chu a dera Pathian ngaihsakna hnuaiah
chuan thupin a awm a.
Tûn laia Kristian intite khawvêl lama an awm dân sawi fiahin,
khawvêl lam chanchin bu lâr tak pakhat chuan heti hian a sawi a:
“Hriatna nei lo tawpin, a hun laia tih dânah kohhran chu a intulût
rawk a, tûn lai duh dân remin a sakhaw biakna thilte chu a siam a.
Thil engkim tak meuh hi sakhaw ti-îtawm tûra pui tûra siam chu,
kohhran chuan a hmanruate angin a ruai hlawm a ni,” tiin. New
Yorks Independent chanchin ziaktu chuan Methodist-ho dinhmun
chu a nih dânin a sawi a: “Pathian ngaihsakte leh sakhaw mi lote
kâra daidanna rîn chu, ni âwklem huala a hâng kual ang chi hian a lo
chuai a, a leh lam leh lama mi \hahnemngaite chuan an thiltih dân leh
hlimhlawpnate kâra danglamna chu nuai reh vek tumin an bei a.”
“Sakhaw lârnain a tum ber chu, a thiltih tûrte ti si lo va, a hlâwkna
têl tum memberte tihpun hi a ni.”
Howard Crosby pawhin tihian a lo sawi a: “Krista kohhranin
LALPA duhdân a tipuitlin tlêm lutuk hi ngaihtuah tham a tling a ni.
Hmân lai Juda mîten milem be hnamte nêna an inpâwl nêlna avângin
Pathian hnên a\angin an thinlung rûk bo a ni ang khân, ... tûn lai Isua
kohhran pawh hian, ringlo khawvêl mîte nên in\hianin, a nunna hnâr
Pathian lam tih dân thlauthlain, boral hlauhawmah a intulût a. Chu
chu rin tlâk tak angin lang \hîn mah se, Krista tel lo nungchang an
nei a. Hnialkalhna leh Pathian thu nêna inmil lo zirtîrna keng siin,
khawngaihnaa \hanlenna dodâl zawngin mi a hruai \hîn.”
ZILHNA CHU HNAR A NI 387
chu ... dâwt thu an âwihna tûrin Pathianin sual hnathawhna an hnênah
a thlentîr ang,” (2 Thesalonika 2:9-11). Hetiang dinhmun hi thlen a
nih a, Kristian ram zawng zawnga kohhrante leh khawvêl chu an
inzawm fel hmâ loh chuan Babulon tlâwmna chu a la famkim rih lo
vang. Thil chu a inthlâkthleng chak hlê a, mahse Thupuan 14:6 thu
lo famkimna erawh chu nakin hun a la ni rih a.
Hêngho zinga tam takte hi tûn lai bîk atâna thutak la hre ngai
lote an ni a. An zînga tam takte chuan an tûn dinhmunah lungawi
tâwk lovin, êng fiah zâwk neih châkin an thlîr a. Sâwtna awm si
lovin an kohhran zawmte biak ina Krista lim chu an thlîr a. Hêng
pâwlhote hi thutak a\anga an hlat tial tial a, khawvêl nêna an lo intêl
khâwm hnaih lehzual chuan, chûng pâwl hnihte kâr chu a lo zau
deuh deuh vang a, a tâwpah in\hen darhna a lo thleng ang. Thil dang
zawng aia Pathian hmangaih bertute chu, “Pathian hmangaih aia
mahni lawmna mai hmangaihtute, Pathian ngaihsak anna neia, A
thiltihtheihna pawm si lote,” zînga an khawsak reng theih loh hun a
la thleng ang.
Thupuan 18 chuan vaulâwkna thuah thum, Thupuan 14:6-12-
a mi chu hnar a nih tûr te, vântirhkoh pahnihnain a sawi lâwk dinhmun
chu kohhranin a la tawng vek hun tûr te, Pathian mîte, Babulona la
awm rengte chu, an inpâwl khâwmna a\anga inla hrang tûra koh an
la nih tûrte a kâwk a ni. Hei hi thuchah hnuhnung ber, khawvêla
puan tûr chu a ni a; a hnathawh tûr chu a hlen ang. “Thutak âwih
lova fel lohnaa lawm zâwkte,” (2 Thesalonika 2:12), chu bumna
chak taka bum tûra hnutchhiah an nih a, dâwt thu chu an pawm hun
chuan, thutak ênna chu, a dawng tûra thinlung hawng apiangte
chungah chuan a lo êng ang a, Babulona la chêng LALPA mi zawng
zawngte chuan, “Ka mîte u, ... achhûng ata chhuak rawh u,” tia
kohna aw chu an bengkhawn dâwn a ni (Thupuan 18:4).S
BUNG 22
HRILHLÂ WKNA
HRILHLÂWKNA TE A THLENGF
WKNATE AMKIM
THLENGFAMKIM
(PROPHECIES FULFILLED)
K
UM 1844 \hâl laiin, LALPA lo kalna beisei hun hmasa ber
a lo liam chuan - rinnaa A lo kalna thlîrtute chu hun
rei lote chhûng, rinhlelhna leh mumal lohnain a tuam a. Anni
chu hneh dêr tawh nia khawvêlin a ngaih lai leh, bumna kawng zawh
tlat ni ngeia a hriat lai chuan, an thlamuanna bul ber chu Pathian Thu
a la ni fan a. Mi tam takin Pathian lehkahbu zawng zêlin, an rinna
bul chu endik thar zêlin, êng nasa zâwk chang tûrin hrilhlâwkna chu
fîmkhur takin an zir zawm zêl a. An dinhmun thlâwptu Bible hriattîrna
thu chu chiang leh fiah hlêin a lang a. Chhinchhiahna hai rual lohte
chuan Krista lo kalna tûr chu hnai hlêin an tilang bawk a. Mi sualte
piantharna leh Kristiante zînga thlarau lam nuna harhtharna LALPA
malsâwmna bîk chuan, thuchah chu vâna mi ngei a nihzia a tilang a.
Ringtute chuan an beidawnna chu an sawifiah thei lo nâin, an thil pal
tlang tawhah chuan Pathianin a hruai tih an hre chiang a ni.
A lo kal lehna lam kâwk nia an ngaih hrilhlâwkna nêna an ngaihdân
chu, an chian lohna leh hmuh fiah lohna milin zirtîrna chu a bîk taka
dah rem a ni a, tûna rinna lama an la hriat rih loh chu tihlan chian a
nih hun tûr chu dawhthei taka nghâk tûra fuih an ni.
Chûng hrilhlâwkna zînga mi chu Habakuka 2:1-4 thu hi a ni:
“Ka vênnaah chuan ka ding ang a, kulh chungah ka chuang ang a,
ka vui thu-ah khân ka hnênah engnge a sawi dâwn a, keiin engtin
nge ka chhân dâwn tih hmu tûrin ka thlîr ang. LALPA chuan heti hian
mi chhâng a: ‘Inlârna chu ziak la, a chhiartuin tlân paha a chhiar
theih khawpa chiangin lung phêk chungah ziak rawh. Inlârna chu
hun ruat chhûng atân mai a ni nghê nghê a, a kin nîah chuan thu a
sawi ang a, a thlâwn lo vang; rei deuh mah se, nghâk rawh; a lo
391
392 INDONA ROPUI
lohnaah awm siin, thutak neiah a inngai in ti mai thei e. Engtin nge ni
ang le? Thu leh Thlarau chu an inrem, tiin kan chhâng a ni. Mi chu
Pathian Thu hmanga amah a inenfiah a, thu tinrêng nêna an inrem
thlap chuan, chumi hnuah chuan thutak neiah a inngai chauh tûr a ni;
mahse amah hruaitu thlarau leh Pathian dân leh lehkhabu chu an
inrem loh chuan, fîmkhur takin kal sela, chuti lo chuan ramhuai
thangah a âwk hlauh dah ang e.”–The Advent Herald and Signs of
the Times Reporter, vol. 8, No. 23, Jan. 15, 1845.
“Kristian rama rî-vâ zawng zawng ai mahin, mittui parawl \euh
leh, biang huh hnêp chung leh hnukulh \euh chunga thu sawite a\angin,
chhûng lam nungchang \hatna chiang zâwk hi ka hmu fo a ni,” a ti
a.–Bliss, p. 282.
Siam\hatna hun laite chuan thutak hmêlmaten, kal sualnaa thil
dik lo zawng zawngte chu, chumi do a \hahnemngai tâwpa thawktute
thiltihah an puh tlat a.. Chutiang chiah chuan A lo kal lehna thuchah
puanna hnathawh dodâltute chuan an ti tawh bawk a. Mi hleihluak
te leh kal sual te aiawh dik lo an nihna leh an tih dik loh te sawi uar
si lovin, thutak anna chhetê pawh nei lo chanchinte chu an theh darh
a. Chûng mîte chu pâwng duh lohna leh huatnain a tur tlat a. Krista
chu kawngkhâr bulah A awm tawh tih thuchah chuan an thlamuanna
398 INDONA ROPUI
a chawk buai a. A dik mai hlau siin, a nih rih loh an ring bawk si, hei
hi Adventistte leh an rinna do nâna an thurûk chu a ni.
Paula leh Luther-a te hunah pawh kal sualte leh bumtute an lo
awm tawh \hîn a, mahse an hnathawh sawisêl leh demna tling a ni lo
vangin, Adventist-ho zînga mahni duhdân kal tlangtîr tum kal sualte
an awm ve avâng maiin a lo kal lehna puanna hnathawh chu Pathian
hna a ni lo kan tihna tûr chhan a awm lo. Pathian mîte muhil chu lo
harhin, sual simna leh siam\hatna hna chu \hahnemngai takin thawk
sela, Pathian Thutak chu Isua hnêna mi a ni tih chhui sela, an pumin
Pathianah inhlân thianghlim sela, Setana chu a la harh vangin a \uan
a la \ha reng tih an hai lo vang. Bum theihna dân chi tinrêngin a
thiltihtheihna chu lantîrin, a hnuaia vântirhkoh tlute \anpuina a zawng
zêl dâwn a ni.
Isua lo kal lehna tûr chanchin puan chhuahna kha kal sualna leh
in\hen darhna siamtu a ni lo. Adventist-hote chu an awm dân dik
tak chungchânga rinhlelhna leh chî-âina dinhmuna an din lai, 1844
nipui laiin hêngte hi a lo lang a. Vântirhkoh pakhatna thuchah leh
“zânlai âu thâwm” puanna chuan kal sualna leh ngaihdân inan lohna
chu dâl nghâl mai a âwn a. Hêng thiltih khûn taka tel vête hi an
inrem a; inhmangaih tawnna leh hmuh thuai an inbeisei Isua
hmangaihnain an thinlung a luah khat a. Rinna hmun khat, beiseina
lâwmawm hmun khat chuan mihring hûhângin a khuahkhirh phâk
lovah a hlâng kai hlawm a; tin, Setana beihna atân phâw a nih an
lantîr a.
“Moneitu chu a lo kal har avângin an zain an muthlu a, an lo
muhîl ta a. Zân lai takah chuan, ‘Ngai teh u, mo neitu chu a lo kal e!
A hmuak tûrin lo chhuak r’u khai!’ tiin au thâwm a lo awm ta a.
Chûng nula thianghlimhote chu an zain an tho vek a, an khâwnvârte
chu an buatsaih a,” (Matthaia 25:5-7). Ni 2300 tâwp hun tûr nia
an rin hmasak hun 1844 nipui lai leh, an hun ruat nawn, chumi kum
vêk favâng inkârah chuan, Pathian Lehkha thu ang ngeiin, “Ngai teh
u, mo neitu chu a lo kal e!” tiin thuchah chu an puang zêl a.
He pâwl hnathawhnaa hruaitu chu, Jerusalem sa \ha leh tûra
Artaxerxes thupêk an hmuh chhuahna, ni 2300 in\anna BC 457
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 399
kum tîr lam ni lovin, favâng lam an lo rin hmasak chu a ni. BC 457
favâng a\anga chhûtin, ni 2300 chu AD 1844 favângah a tâwp a ni.
“Biak bûk thenfaina” lo awm tûrin a entîr Thuthlung Hlui huna
inthawinate chungchâng sawinate chuan favâng hun chu a kâwk
bawk a ni. Hlimthla rawngbâwlnain Krista lo kal hmasakna awm
dân a lo entîr chu chhût a nih chuan, a lo thleng famkim tawh a ni tih
chiang taka lantîr a ni a.
Kalhlên Kûta berâm no an talh chuan Krista thihna a entîr a.
Paulan, “Kan Kalhlên Kûtna tûr chu an talh tawh si a, Krista ngei
chu” a ti (1 Korin 5:7). Buh thar hmasa phal, Kalhlên Kûta LALPA
hmâa thên chuan, Krista thawhlehna a entîr bawk a ni. Paula chuan
LALPA thawhlehna thu leh A mi zawng zawngte thu sawiin, “Krista
chu thawh hmahruaitu a ni a; chumi hnua a lo kal lehnaah Krista tate
chu,” a ti (1 Korin 15:23). Buh seng tak tak hmâa buh hmin hmasa
ber phal thên a nih angin, Krista chu, nakin hnu thawhlehnaa thi thei
lova Pathian buh zêma la seng khâwm tûr tlan sate hmahruaitu A ni
a.
Hêng entîrnate hi thil lo thleng satliah ang mai ni lovin, a hunah
ngei an lo famkim a. Judate thla khatna ni 14 niah, kum zabi 15
chhûng zet an lo neih \hin, chumi nî takah chuan Kalhlên Kût beram
no an talh a, Krista pawhin, Amah chu, “Pathian Berâm No, Khawvêl
sual kalpuitu,” anga A thihna hriat chhuahtîr tûra ruahman, ruai chu
A zirtîrte rualin A ei ve a. Chumi zân vêkah chuan khêngbeta tihhlum
tûrin mi sualten an hruai a. Buhphal thênin a entîr kan LALPA chu ni
thum nîin kaihthawhin A awm a, “muhîlte thawh hmahruaitu,” A lo
ni a (1 Korin 15:20). Mi fel kaihthawh zawng zawngte entîr nân,
“tlâwm lai taksa hi, ama taksa ropui anga awm tûrin a siam \ha leh
ang,” (Filipi 3:21).
Chutiang bawkin, Krista lo kal lehna lam kâwktu entîrnate chu,
hlimthla rawngbâwlnaa hun ruatah chuan hlen tûr an ni a. Mosia tih
dânah chuan biak bûk thenfaina emaw, tlanna nî ropui chu, Judate
thla 7-na ni sâwm nîin a lo awm a (Leviticus 16:29-34), puithiam
lalber chu Israel zawng zawngte tân tlanna siam zovin, an sualte chu
biak bûk a\anga tibovin a lo chhuak leh a, mipuite chu mal a sâwm
400 INDONA ROPUI
a. Tichuan kan Puithiam Lalber ropui tak chu sualna leh mi sualte
tihboralnaa lei tithianghlim tûr leh, Amah lo nghâktute chu thih theih
lohna malsâwmna pe tûra lo lang leh tûrin beisei a ni. Thla sarihna ni
sâwmna, tlanna ni ropui tak, biak bûk thenfaina ni, 1844 October
ni 22 chu LALPA lo kalna tûrah ngaih a ni a. Ni 2300 chu favânga
tâwp tûr a ni tih fiahna tihlan tawh nên hei hi a inrem a, a tâwpna chu
hnial rual niin a lang lo.
Matthaia 25-a tehkhin thuah chuan Mo neitu nghah hun leh
mutthlûkna hun chu A lo kalnain a rawn zui a. Hei hi hrilhlâwkna
a\ang leh entîrnate a\anga sawi lan tâkte nêna inrem an ni ve ve a.
An thutaknaa rinna chak tak chu an chhawm zêl a; “zanlai au thâwm”
chu ringtu sâng tam takin an puang ta a.
Tuipui fâwn ang maiin, chu hnathawh chuan ram hi a tuam a.
Khawpui a\angin khawpui dangah, thingtlâng khua a\angin thingtlâng
khuaah, nghâktu Pathian mîte chu an zaa kaih harh an nih vek
thlengin, ram hmun hla takahte chuan a kal zêl a. Zîng ni chhuakin
vûr khal a tituiral ang maiin, he thutak puanna hian kal sualna chu a
chim ral a. An rinhlelhna leh chî-âina chu tihkian a ni tih, ringtute
chuan an hmu a, beiseina leh huaisenna chuan an thinlung a tinung
thar leh a. Pathian Thu leh Thlarauvin mi a thunun theihna hnathawh
tel lova mihring hleihluakhote zauthauna tihlan \hin a\angin hna chu
a fihlîm daih a ni.
Chûng thuhnuairawlhna leh LALPA hnêna kîr leh huna hman lai
Israelte zînga LALPA bâwihhte hnên ata zilhhauna thuchah pawmtute
nungchang nên a inang a ni. Hun tinrênga Pathian hnathawhzia leh nihna
bîk lantîrna a pu a. Hlim ruih bûng bûngna ni vak lovin, chîk taka
thinlung endikna te, sual puanna leh khawvêl kalsanna a awm a.
LALPA tâwk tûra inbuatsaihna chu thlarau tihhrehawmna a ni. Chutah
chuan beidawng lova \awng\aina leh khêk nei lova Pathiana inhlan
thianghlimna a awm a.
Chûng hna chungchâng sawiin Miller-a chuan, “Vân zawng zawng
leh lei chu lâwmna sawi hleih theih loh leh ropuinaa khata an hlim za hun
atâna khêkin an hlimna chu nasa taka lantîr a la ni lo va. Vâna au atân
an khêk avângin au pawh an au hek lo. Zai mîte lah an reh \huap a,
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 401
vântirhkohte zai, vân ata zai pâwl zawm hun atân an inkhêk a ni. ...
Ngaihdân han inkhak vêl lah a awm hek lo; mi zawng zawng chu
Pathian hmâah thinlung leh rilru hmun khatin an awm vek si a.”–
Bliss, pp. 270, 271.
Chû thiltih chhimtu dang pakhat chuan hetiangin a sawi a. “Chu
chuan thinlung enfiahna thûk ber leh rilru inngaihtlâwmna chu hmun
tinah a awmtîr a. He khawvêl thil hmangaihna a bântîr a, inhnial
buaina leh huatna a tireh a, thil dik lo tihte an puang a, Pathian hmâa
inchhîrin leh simin, lungchhe taka A hnêna ngaihdamna leh pawmpui
tûra dilna a thlentîr a. Mahni inphah hniamna leh rilrua inngaihtlâwmna
tûn hmâa la neih ngai rêng rêng loh chu a neihtîr a. LALPA thupêkin
zâwlnei Joelan, Pathian ni ropui tak a lo hnaih hun chuan, puan ni
lovin, thinlung thlêrin, chaw ngheia, \apa, lungchhiaa LALPA hnên
lam hawi leh hun thlentîr a nih tûr a sawi a (Joela 2:12). Pathianin
zâwlnei Zakaria hmanga A lo sawi tawh angin, khawngaihna leh
dilna thlarau chu A mîte chungah leih a ni ang a; an chhuna chu an la
en ang a, ramah hian sûnna nasa tak a awm ang a.... LALPA nghâktute
chuan A hmâah an nunna an tihrehawm ang (Zakaria 12:1 0).–
Bliss in Advent Shield and Review, vol. 1, p. 271, January 1845.
Zirtîrte hun hnu lama sakhaw lama hmalâkna ropui zawng zawng
zîngah, mihringte famkim lohna leh Setana bumnate lakah 1844
favâng lai aiin tumah hi an la zalên ngai lo. Kum tam tak a ral hnu,
tûnah pawh hian (he thu a ziah hun lai) chû hmalâknaa tel vete leh
thutak dinna hmuna ding nghet zawng zawngte chuan, chû hna ropui
hnûhma thianghlim chu an la chang reng a, Pathian a\anga chhuak a
ni tih an la hriatpui reng a ni.
“Moneitu chu a lo kal e! A hmuak tûrin lo chhuak r’u khai!”
tia au thâwmah chuan nghâktute chu “an tho va, an khâwnvârte chu
an ti-alh a,” tûn hmâ zawnga an la hriat ngai loh, Pathian Thu chu tui
takin an zir ta a. Beidawngte chu tiharh a, thuchah pawm tûra buatsaih
hlawm tûrin, vân a\angin vântirhkohte chu tirh an ni a. Hna chu
mihringte finna leh thiamnaa innghat lovin, Pathian thiltihtheihnaah a
innghat zâwk a. Kohna chhâng hmasa bertute chu mi thiltitheite ni
lovin, mi inngaitlâwmte leh inpe zote an ni. Lo nei mîten an buhbâl
402 INDONA ROPUI
an dîlna awte chu lo leh ram pilril a\angte chuan vân lamah a chho
va. Chhandamtu pawmpuina hriat chianna chu, an nî tin ei tûr aiin a
pawimawh zâwk a; tin chhûmin an rilru a tihthim chuan, tihkian a nih
hmâ loh chuan an châwl lo va. Zahngaihnain ngaihdamna an chang
tih an hriat chuan, an nunnain a hmangaiha chu hmuh an châk a.
Mahse beidawnna tuar leh tûra ruat an ni a. An beisei hun a
liam a, an Chhandamtu chu A lo la lang si lo. Rinna nghet takin A lo
kal lehna an lo thlîr reng a, tûnah erawh chuan Chhandamtu thlâna
Mari a lo kal a, thlân ruak a rawn hmuh a, \ap chungin, “Ka LALPA
an kal bopui a, amah an dahna ka hre si lo,” a tih lai ang mai kha niin
an inhre ta a (Johana 20:13).
Hun engemawti chhûng chu thuchah chu a dik mai palh ang tih
an hlauhthâwnna chuan, ringhleltute chu a khap bet a. Chumi hun a
liam hnû pawhin hei hi a lo lang nghâl mai lo; a tîrah chuan
beidawnghote chu an hnehchhiah ngam rih mai lo va; mahse Pathian
thinur lantîrna an hmuh tâk loh avângin, an hlauhna a lo reh a, an
demin an hmusit zui leh ta a. LALPA lo kal lehna ring inti pâwl lianpui
chuan an rinna chu an phatsan a. Inring tâwk tak \henkhat chu,
khawvêl tlânsan ni anga inhriaa, an chaponaah chuan nasa taka hliam
an ni a. Jona ang khân Pathian lakah an phunnawi a, nun aiin thih an
thlang hial a. Pathian Thu a\ang ni lo, mi dangte ngaihdân a\anga an
rinna nghattute chu, tûnah an thlîrna dân thlâkthleng tûrin an inpeih
reng a. Nuihsantute chuan mi chak lote leh dawihzepte chu an lamah
an la a, hêngte hi thukhat vuain hlauhna emaw beisei tûr emaw awm
thei lo vangin an sawi a. Hun chu a liam a, LALPA chu A lo la kal si
lo va, khawvêl lah chu a pângngai rengin kum sâng tam a la awm
mai thei si a.
Ringtu \hahnemngai leh rinawmte chuan Krista avânga engkim
chânin, tûn hmâ aia nasain A awmpuina an chang a. An rin ang
bawkin zilhna hnuhnung ber chu khawvêl hnênah an puang a, an
Zirtîrtu thianghlim leh Vâna vântirhkohte hnêna lâk chhoh thuai an
inbeisei avângin, thuchah dawng ve lote lakah an inthiar fihlîm a.
“LALPA Isu, lo kal thuai rawh,” tiin nghâkhlel êm êmin an \awng\ai
a. Mahse A lo kal rih si lo. Tûnah hian, dam chhûng khawsak
404 INDONA ROPUI
ngaihtuahna leh buaina phur rit tak phurh leh, nuihsan ching khawvêl
nuihzat bûrna leh demna tuar chhuah chu, rinna leh dawhtheihna
kawnga harsatna râpthlâk tak chu a ni.
He beidawnna hi chu Krista lo kal vawi khatnaa zirtîrten an tem
tâk ang êm chuan a nasa lo. Isua chu ropui taka Jerusalema A luh
lai khân, Amah zuitute chuan Davida \hutphaha \hua, anmahni
hnehchhiahtute laka Israelte chu chhan chhuak mai tûrin an beisei a.
Beiseina nasa tak leh hlim taka thlîr lâwkna nên, an Lalber
chawimawina kawngah chuan an inel hlawm a. Mi tam takin an puante
chu A kalna tûrah phahin, tûm kau buk takte an phah bawk a. An
hlim thatho chuan, “Davida Fapa hnênah Hosanna!” tiin an au va.
He hlim au thawm hian Farisaite a ti-thinur a, anni chuan Isua chu A
zirtîrte zilhhau tûra an tih khân, Ani chuan, “Hênghote hi an ngawih
reng chuan lungtê hi an lo au chhuak mai ang,” tiin A chhâng a
(Luka 19:40).
Hrilhlâwkna chu thleng famkim ngei tûr a ni a. Pathian thil tum
chu zirtîrten an hlen mêk a; mahse beidawnna nasa tak chu hmabâktîr
an ni a. Mahse ni rei lo têah lungngai taka Chhandamtu thihna leh,
thlâna an zalhte chu an hriatpui a. An lo beiseina pawh chu an hre
chang tawh lo va, Isua thih rualin an beiseina chu a bo zo ta. An
LALPA chu ropui taka thlân a\anga A thawh leh hmâ loh chuan,
“Krista chuan chûng chu tuarin, mitthi zîng ata tho leh tûr a ni reng
a ni,” tih hrilhlâwkna chu an hre thei mai lo a ni (Tirhkohte 17:3).
Kum zanga liam tâah khân, LALPAN zâwlnei Zakaria hmangin
A lo puang tawh a, “Aw Zion fanu, nasa takin hlim rawh; Aw
Jerusalem fanu, au chhuak rawh; ngai teh, i lal chu i hnênah a lo kal
e; Mi fel a ni a, Hnehtu a ni; Inngaitlâwm takin sabengtung chungah
a chuang a, sabengtung no chung ngeiah,” tiin (Zakaria 9:9).
Rorêlnaah leh thihnaah Krista chu A kal dâwn tih zirtîrten hre ngat
sela chuan, he hrilhlâwkna hi an tifamkim thei hauh lo vang le.
Chutiang bawkin Miller-a leh a \huihruaite chuan hrilhlâwkna
chu tifamkimin, khawvêl hnêna puan tûr thuchah, Pathian thuin, a lo
hril lâwk chu an puang a, mahse an beidawnna thlentu tûr hrilhlâwkna
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 405
chu hmu chiang thei ni sela, an puan theih tâk loh, LALPA lo kal
hmâa hnam zawng zawngte hnêna puan tûr thuchah dang chu pêk
an ni ang. Vântirhkoh pakhatna leh pahnihna thuchahte chu a hun
takah puan a ni a, an hlen chhuah tûra Pathian ruat chu an hlen a.
Hun a lo ral a, Krista chu A lo lan tâk loh chuan, Adventist
kalphung chu a zaa bânsan a nih ringin khawvêlin a thlîr reng a.
Mahse thlêmna nasa tak kârah mi tam takin an rinna an phatsan
laiin, a \hente chu ding nghet tlat an awm a. A lo kal beiseina hma
lâkna rah chhuah, inngaihtlâwmna leh thinlung enflahna, khawvêl
bânsanna leh nun siam thar lehna, chû hna rawn thlâwptu chuan,
chu chu Pathian a\anga chhhuak a nih a hriattîr a.
Isua lo kal lehna thu puan darhnaah chuan Thlarau Thianghlimin
A hriatpui tih an hnial ngam lo va, tin, hrilhlâwkna hun thu an chhûtnaa
thil dik lo chu an hmu chhuak thei lo va. Anmahni dodâltute zînga
tlângtla berte pawhin hrilhlâwkna hrilhfiah dân kawng hmang chu an
hnial thla thei lo. |hahnemngaia \awng\aina leh Bible zirna a\anga
hnathawh dinhmun an lo thlen tawh chin leh, Pathian Thlarauva
thinlung tih-ên tawhte leh, chumi thiltihtheihna nunga thinlung an lo
chhêm alh tawh chu, Bible a\anga fiahna tel lo chuan an hnâwl mai
ngam si lo va; sawisêlna nasa ber leh, sakhaw zirtîrtu langsârte leh
khawvêl thila fingten an dodâlna nasa ber dinhmun te, zirna leh
thusawi thiamna inkawpa ding nghette leh, mi zahawmte leh mi
hnuaihnungten angkhat renga an nuihsawhna leh dêuna chu an
remtihpui lo.
Thil lo thleng tûr an beisei chu a thlâwn a ni tih chu a dik e,
mahse hei meuh pawh hian Pathian Thua an rinna chu a sawi nghing
zo lo. Ninevi khawpui chu ni 40 chhûnga tihboral tûr a nih thu Ninevi
tuallaiah Jonan a puan khân, Ninevi mipuihote inngaihtlâwmna chu
LALPAN pawmin, an tâna khawngaihna hun chu A tisei a; chubâkah
Jona thuchah chu LALPA hnêna mi a ni a, Ninevi khawpui chu A duh
dân ngeia enfiah a ni a. Rorêlna chungchânga zilhna thu chu, chutiang
bawka puang tûrin LALPAN A hruai hlawm a ni tih chu Adventist-
ten an ring a. “Hei hian a hria apiangte thinlung a fiahin, LALPA lo
lang se tia an duhna rilru a chawk tho va; a nih loh vêk leh huatna
406 INDONA ROPUI
pawimawh tak, tih ngei tûr chu a ni tih ka hria. Ka tihdik loh pawhin,
ka mihringpuite hmangaihna vang a ni a, Pathiana tih tûr ka neih
vâng a ni.”
“Thil pakhat ka hria, ka rinna chauh lo chu thu engmah ka hril
lo; Pathianin min awmpui a, A thiltihtheihnain A thawk a, rah \ha
tak a chhuah a ni.” “Mi zawng zawnga a lan dânah, hun thu zirna
hmangin mi sîng tam takte chu Pathian Thu zir tûra buatsaih an ni a;
chumi hmang chuan rinna leh Krista thisen theh zârah, Pathian nên
inremin an awm leh a.”–Bliss, pp. 256, 255, 277, 280, 281.
“Mi chapo nui ka ngaihsak ngai lo va, khawvêlin hmai a thuarin
ka tîm ngai hek lo. Tûnah hian an duhsakna ka hlawh lo vang a, an
huatna chawk tho tûrin tih tûr bâk tiin ka kal hek lo vang. An kutah
ka nunna ka vawntîr lo vang a, A enkawlna duhawm taka Pathianin
thu A pêk chuan, ka nunna hloh palh mai hlauh thuah ka tîm lo vang
tih ka beisei.”–J. White, Life of Wm. Miller, p. 315.
Pathianin A mîte chu A theihnghilh lo; an êng dawnte thlauthla
\hawt \hawt lote leh A lo kal lehna atâna hnathawh bânsan mai lote
chu A Thlarauvin A la awmpui reng a ni. Hebrai mîte hnêna lehkha
thawnah chuan, hemi hun harsa taka fiaha awmte leh nghâktute fuihna
thu a chuang a: “Chutichuan in rinna lâwmman nasa tak nei chu paih
bo suh u. Pathian duhzâwng in tih hnuin thutiam chu in hmuh theih
nân chhelna in ngai asin. Rei lo tê achinah lo kal tûra chu a lo kal
dâwn si a, rei a rial tawh lo vang. Nimahsela ka mi fel chu rinnain a
nung ang; a hnungtawlh erawh chuan, ka rilruin amahah chuan lâwmna
rêng a nei lo vang. Nimahsela keini zawng boral tûra hnungtawlh
pâwla mi kan ni lo va; nunna humhim tûra rinna nei pâwla mi kan ni
zâwk,” tiin (Hebrai 10:35-39).
Hê zilhna hi ni hnuhnunga kohhrante hnêna pêk a ni tih, LALPA
lo kal lehna hnaihzia tilangtu thu, “Rei lo tê achinah lo kal tûra chu
A lo kal ang a, rei A rial tawh lo vang,” tihah hian a lang chiang a ni.
LALPA chu muang anga langa khawtlai tûr angin chiang taka sawi a
ni a. Heta zirtîrna tihlan hi, hetih hun laia Adventist-te thil tawhah
dah rem bîk a ni a. Heta sawi lan mipuite hi rinna lawng keh siam
hlauhthâwnawm dinhmunah an awm a. Pathian Thlarau leh A Thûa
408 INDONA ROPUI
T
HU dang zawng zawng aia A lo kal lehna rinna nghahchhan
leh a ban laili ber chu Pathian thu châng, “Nî 2,300 thlengin;
chutah chuan biak bûk chu thenfai a ni ang,” tih thu hi a ni
(Daniela 8:14). LALPA lo kal leh thuai ringtute chuan hêng thute hi
an hriat fo a ni a. An rinna thunawn ang maiin he thu hi mi tam takin
an sawi fo va. Heta thil lo awm tûr sawi lannaah hian mi zawng
zawngin an beiseina ropui ber leh an nghahfâk ngaihhlut berte chu a
innghatin an hria a. Hêng hrilhlawkna hunte hi kum 1844 favânga
tâwp tûra entîr a ni a. Khawvêla Kristian ram dangte ang bawkin,
chutih laia Adventist-te chuan lei hi a pumpui a nih loh pawhin a
\hen tal chu biak bûkah an ngai mai a. Biak bûk then faina chu, ni
hnuhnung leh ropui taka meia lei tihthianghlimna, chu chu Isua lo kal
lehnaa lo awm tûr niin an hre bawk a. Chuvângin Krista chu 1844-
ah leia lo kîr leh tûrah an ngai a.
Nimahsela hun ruat a ral hnuah pawh LALPA chu A lo lang ta si
lo va. Ringtute chuan Pathian Thu chu a thlâwn thei lo vang tih an
ring a; hrilhlâwkna an hrilhfiah dân chu a dik lo a ni ang tih an hria;
mahse khawi laiah nge dik lohna chu a awm? Mi tam takin chu
harsatna chu ngaihtuah chîk mang hlei lovin, ni 2300 chu 1844-ah a
tâwp tih chu an pawm duh lo va. An beisei hunah Krista A lo kal lo
tih mai loh chu hemi thuah hian a chhan an hre lo. An sawi dân
chuan hrilhlâwkna hun chu 1844-ah tâwp ni ta se, meia lei
tithianghlimin, biak bûk chu tithianghlim tûrin A lo kal tawh tûr a ni
a; A lo kal si loh avângin a nî chu a la tâwp lovah an ngai a.
He thu tlûkna pawm chu hrilhlâwkna hun chhûtna hmasa
bânsanna a ni a. Jerusalem tung ding leh sa \ha tûra Artaxerxes-an
BC 457 favânga thupêk a chhuah a\ang khân ni 2300 chu a lo in\an
a. Hei hi a in\anna bula hmangin, Daniela 9:25-27-a hun thua thil lo
409
410 INDONA ROPUI
thleng tûr sawi lâwkte hrilhfiah nâna hmante nên a inrem famkim
thlap a ni. Ni 2300 zînga ni hmasa 483 (chawlhkâr 69) chuan Messia,
Hriakthiha hun a thleng tûr a ni a; AD 27-a Kristâ baptisma chan
leh Thlarau Thianghlima hriak thihna chuan, hrilhlawkna chu a rawn
tifamkim chiah a ni. Chawlhkâr 70-na lai takah Messia chu tihhlum
a ni a. A baptisma chan hnu kum 3½-ah chuan, AD 31 \hâl lâiin
Krista chu khenbeh a ni a. Kâr 70 emaw, kum 490 emaw chu Judaho
tân bîk a ni a. Hemi hun lo tâwpnaah hian Judaten Isua an hnarna
chu nemnghetin, zirtîrte an tiduhdah a, AD 34 kumah chuan Zirtîrten
Jentailte lam an hawi ta a ni. Kum 2300-a kum 490 chu AD 34-ah
a lo ral a, kum 1810 chu a la bâng tûr a ni. Kum 1810 chuan AD
34 a\angin 1844 AD a thleng a. Vântirhkoh chuan, “Chutah chuan
biak bûk chu thenfai a ni ang,” a ti. A hmâ lama hrilhlâwkna duan sa
chu rinhlelh ruâl lohvin a lo famkim ta a ni.
Hemi chhûtna ang hian thil engkim a fiahin a inmil thlap a; mahse
1844-a biak bûk then fai erawh mita hmuh theih a ni lo va ni. Chûng
nîte chu chumi kumah chuan a lo tâwp tawh a ni tih hnialna chuan,
zawhna pumpui chu a tibuai vek a, hrilhlâwkna thlen famkimna dik
lo thei lovin a tihngheh tawh dinhmunte chu a hnial kalh a ni.
Mahse Isua lo kal lehna thua hnathawh ropui takah chuan
Pathianin A mîte chu A hruai a; A thiltihtheihna leh ropuina chuan
hmâ a hruai a, thimna leh beidawnna a tâwptîr a, zauthauna leh
rinna dik lo vanga dem leh sawisêla an awm chu A phal lo vang.
Rinhlelhnaah leh mumal lohnaah A thu chu inhnamhnawihtîr a phal
lo vang. Mi tam takin hrilhlawkna hun an chhûtna hmasa chu
hnuchhawnin, chumi hna bul\hut dikzia chu ring lo mah se, mi dangten
an rinna thupui leh daihriatte, Pathian thuin a lo vawn reng leh Pathian
Thlarau hriatpuina chu an bânsan duh chuang lo.
Pathian thu hrilhlâwkna an zirnaah hrilhfiah dân kawng \ha tak
an hmang niin an inhria a, thutak an hriat tawh sate chu nghet taka
vawn chu an tih tûrah an ngai a; Bible chu chutianga zir zui zêl tûr
niin an ngai a. Ngun taka \awng\aiin an dinhmun an thlîr nawn a, an
dik lohna hmu chhuak tûrin Pathian lehkhathu an zir a. Hrilhlâwkna
ENGNGE BIAK BÛK CHU 411
khâwnvâr dahna, a khâwnvâr pêng pasarih, chhûn leh zâna alh êng
reng chu a awm a; a hmâr lamah chuan chhang dahna dawhkân a
awm a, Hmun Thianghlim leh Hmun Thianghlim ber daidangtu puan
zâr hmâah chuan rimtui hâlna rangkachak maichâm a awm a, chuta
\ang chuan rimtui khu leh Israelte \awng\ainate chu Pathian hmâah
nî tin a chho reng a.
Hmun Thianghlim berah chuan thu thlunna bâwm, thing hlu taka
siam bâwm, rangkachaka luan, Pathianin lungphêka A thupêk sâwm
A ziak dah \hatna chu a awm a. Thu thlunna bâwm chung lam, bâwm
thianghlim chhîn chungah chuan zahngaihna thutphah, themthiam taka
siam, cherub pahnih, rangkachak hlîr hlaka siam, a kil leh lamah
pakhat, a kil leh lamah pakhat chuanna chu a awm a. He pindanah
hian cherubte inkârah, ropuina chhûmah Pathian chu A inlâr \hîn a
ni.
Hebraihote chu Kanaan rama an chên hnuin, biak bûk chu
Solomona temple-in a thlâk ta a, chu chu ren \ha leh tlo leh lian
zâwka sak a ni nâin, a chhûnga thil awmte chu inang vek a ni.
Chutiang chuan biak bûk chu a awm a,–Daniela huna a sawprawp
tih chauh lohvah chuan,–Rom sipaiten AD 70-a an tihchhiat hmâ
loh chuan a awm reng a.
Hei chauh hi leia biak bûk awm, Bible-in min hrilh chu a ni. Hei
hi thuthlung hmasaa biak bûk, Paulan a sawi kha a ni a. Mahse
Thuthlung Thar chuan biak bûk a nei ve lo em ni?
Hebrai bu han keu leh ta ila, a pahnihna emaw, Thuthlung Thar
biak bûk emaw, chu Paula thusawi a\angin thutak zawngtute chuan
an hmu a: “Tin, Thuthlung hmasa pawh khân Pathian rawngbâwl
dânte leh a Hmun Thianghlim he khawvêla Hmun Thianghlim chu a
nei a,” (Hebrai 9:1). “Pawh” tih thu hmanna hian, he biak bûk thu
hi a hmâ lamin Paulan a lo sawi tawh tih a tilang a ni. Chû bung
hmasa bul lamah chuan kîr lehin, hetiangin kan chhiar: “Kan
thusawite zîngah hian a pawimawh ber chu hei hi a ni: Chutiang
Puithiam Lalber, vânahte khian Ropuibera lal\hutphah ding lama han
\hua, Hmun Thianghlim leh biak bûk tak tak mihring sak ni lo, LALPA
sak zâwka rawngbâwltu chu kan nei tih hi,” (Hebrai 8:1, 2).
ENGNGE BIAK BÛK CHU 413
Krista chhandamna hnathawh chu Biak bûk hmun thianghlim bera puithiam lalber
rawngbâwlna khân a lo entîr a.
416 INDONA ROPUI
târlan chu Thuthlung Thar biak bûk chu a ni. 1844-a ni 2300
tâwpnaah khân, kum zabi tam tak chhûng chu leiah hian biak bûk a
lo awm tawh lo va. Chuvângin hrilhlâwknaa, “Ni 2300 thlengin,
chutah chuan biak bûk (Hmun Thianghlim) chu thenfai a ni ang,” tih
chuan chiang takin vân biak bûk chu a kâwk a ni.
Mahse zawhna pawimawh ber chhân tûr la awm chu: Biak bûk
thenfai chu engnge ni? tih hi a ni. Chutiang rawngbâwlna, lei biak
bûk chungchâng chu Thuthlung hlui lamah sawi a ni a. Mahse vânah
chutiang thil thenfai tûr chu a awm em ni? Hebrai 9-ah chuan leia
mi leh vâna mi tlenfaina chu chiang takin a sawi ve ve a. “Dân thu
zawngin engkim thâw mai hi thisena tihthianghlimin a awm \hîn a,
thisen chhuah lovin ngaihdamna rêng a awm lo. Chutichuan vâna thil
awm angte chu chûng chuan (ran thisenin) tihthianghlimin a awm tûr
rêng a ni; vân thil tak takte erawh chu, chûng aia inthawina \ha
zâwktein, (Krista thisen hlûin) tihthianghlimin a awm tûr a ni,”
(Hebrai 9:22, 23).
Hlimthlâ leh a tak tak thenfaina rawngbâwlnate chu thisen
hmanga hlen ve ve tûr a ni a; a hmasa chu ran thisenin; a hnuhnung
chu Krista thisenin. Thenfaina chu thisen hmanga tih tûr a nih chhan
chu, “thisen chhuah lovin ngaihdamna a awm lo. Ngaihdamna emaw,
sual tihbona emaw chu hna hlen chhuah ngei tûr chu a ni. Mahse
engtin nge sual leh biak bûk, vâna mi leh leia mi a inkungkaih theih
ang? Hei hi hlimthla rawngbâwlna enin a zir theih a ni; leia puithiamte
chuan leiah hian, “vân thilte entîrna leh a hlim rawng chu an bâwl
\hîn a ni,” (Hebrai 8:5).
Lei biak bûk rawngbâwlna chuan pêng pahnih a huam a;
puithiamho nî tina Hmun Thianghlima rawngbâwlte leh, puithiam
lalberin Hmun Thianghlim berah, biak bûk thenfai nâna tlanna hna
bîk a thawhte chu a ni. Mi sual sim chuan nî tinin biak bûk kawngkâah
a thilhlan tûr chu rawn lain, a sual thawina tûr ran lu chungah a kut
nghatin, a sualte a puang a, ama hnên ngei a\angin, chu inthawina
tûr ran engmah tisual lo chungah chuan a sualnate chu a nghat a.
Ran chu talh a lo ni ta. “Thisen chhuah lovin” sual ngaihdamna a
awm loh thu tirhkoh chuan a sawi a. “Tîsa nunna chu thisenah a
ENGNGE BIAK BÛK CHU 419
chu a takin vâna biak bûkah chuan tih a ni a. Vâna A chhoh hnuin
kan Chhandamtu chuan Puithiam Lalber hna chu A thawk \an a.
Paula chuan, “Krista chu kuta sak Hmun Thianghlim, a tak anpuiah
chuan, A lût si lo va; tûnah Pathian hmâah kan aia ding tûrin Vânah
ngei A lût ta zâwk a,” tiin a sawi a (Hebrai 9:24).
Kâwla ni chhuak chhiara puithiamte rawngbâwlna, biak bûk
pindan hmasa zâwk “puan zâr chhûng lam,” hmun thianghlim leh
hung chhûng pâwn ta zâwk daidanna kawngkhâr lo awm chuan,
Kristan vâna A chhoh tirha rawngbâwl tûra A luhna a entîr a. Nî tin
rawngbâwlnaa Pathian hmâa sual thawina thisen leh, Israelte
\awng\ainate nêna chho zêl rimtui hlan chu puithiam hna a ni.
Chutiangin Pa hmâah Kristan A thisenin mi sualte tân A ngensak a,
tin, Ama hmâah pawh, A felna rimtui hlu tak nên, ringtu sual sim
\awng\ainate nên A hlân bawk a. Vân biak bûk pindan tawntirha
rawngbâwl dân chu chutiang chu a ni.
An hmuh reng laia A chhoh khân, Krista zuitute chuan Ani chu
rinnain chutah chuan an zui zêl a. Hemi lam hi an rinna chuan a pan
a. “Chû beiseina chu nunna thîrchakaiah kan nei a, rinawm leh
nghet tak a ni a, puan zâr chhûnga mi-ah pawh chuan A lût a; chutah
chuan Isua, Melkisedeka awm dân anga chatuana Puithiam Lalber
lo ni tawhin, kan tân hmahruaituah a lo lût ta a.” “Kan tân chatuana
tlanna hmu tawhin kêlte leh bawng note thisen vâng ni lovin, ama
thisen vâng zâwkin Hmun Thianghlimah chuan vawi khatah a lo lût
tlingtla ta nghâl a,” tiin Paulan a sawi (Hebrai 6:19, 20; 9:12).
Kum zabi 18 chhûng zet chu he rawngbâwl hna hi biak bûk
pindan tawntirhah chuan chhunzawm zêl a lo ni tawh a. Mi sual
simte tâna ngensakna Krista thisen avâng chuan Pa ngaihdamna leh
pawmpuina chu an chang a, an sual erawh chu chhinchhiahna buahte
chuan a la awm reng a. Hlimthla rawngbâwlnaah khân kum tâwpah
tlanna hna thawh a ni ang khân, mihringte tlanna atâna Krista
hnathawh chu zawh a nih hmâin, biak bûk a\anga sual tihbo nân
inremna hna thawh tûr a awm a. Hei hi ni 2300 tâwpa hna lo in\an
ta chu a ni. Chutih lai chuan, zâwlnei Danielan a sawi angin, kan
422 INDONA ROPUI
Puithiam Lalber chu A hna hnuhnung ber, urhsûn tak thawk tûrin, –
biak bûk thian fai tûrin Hmun Thianghlim berah A lût ta a.
Hmân lai chuan mipuite sualna chu rinnain sual thawina thil hlan
chungah chuan nghatin, a thisen kal tlangin, lei biak bûkah dah sawn
a ni a, chutiangin thuthlung tharah chuan sual simte sualnate chu rinnain
Krista chungah nghatin, a takin, vân biak bûkah chuan dah sawn a
ni a. Sualin a tihbawlhhlawh tâk tihbona chu lei biak bûka tlenfaina
lamah chuan hlen chhuah a ni ang khân, vân biak bûk thenfai tak
takna chu, chuta sualna chhinchhiah tâkte dah bona emaw, thai bona
emawin hlen chhuah a ni ang. Mahse hei hi hlen chhuah a nih theih
hmâin, tute nge sual simna leh Krista rinna azâra A tlanna hlâwkpui
tûrte tih chu, chhinchhiahna lehkhabu a\angtea enfiahna a awm rih
phawt ang. Chuvângin biak bûk thenfaina hna chuan enfiahna hna
leh rorêlna chu a huam a ni. A mîte tlan tûra Krista lo kal leh hmâin
he hnâ hi tih zawh tûr a ni a, A lo kal hun chuan an thiltih ang zêla
pêk tûrin A lâwmman chu A hnênah a awm si a (Thupuan 22:12).
Chutichuan hrilhlawkna thu êng zuitute chuan ni 2300 tâwpna
1844-ah leia lo kal mai lovin, Krista chu vân biak bûk Hmun
Thianghlim berah, tlanna hna khârna hna thawk tûr leh, A lo kal
lehna atâna inpuahchah lâwk tûrin A lût tih an hmu a.
Sual thawina thilhlan chuan Krista chu inthawina anga a entîra,
puithiam lalber chuan Krista chu palai anga a entîr lai chuan, Azazela
pual kêl chuan sualna tichhuaktu, a tâwpah amâ chunga sual simte
sualna zawng zawng nghahna tûr, Setana chu a entîr a. Puithiam
lalberin sual thawina thilhlan thisen hmanga maichâm ata sualnate
chu a lâk sawn khân, Setana pual kêl chungah chuan a nghat ta a.
Krista pawhin rawng A bâwl zawhah Ama thisen hmanga A mîte
sualnate chu vân biak bûk a\anga A tihsawn hunah chuan, rorêl thu
tlûkna angin hremna vâwrtâwp chu Setana chungah A nghat ve ang.
Azazela kêl chu chên loh leiah, Israel mipuiho hnêna lo kîr tawh lo
tûra thawn bo a ni a. Chutiang bawkin Setana chu Pathian leh A
mîte hmâ ata chatuana tihbo a ni ang a, sualna leh mi sualte tihboral
hlennaah chuan, awm leh tawh ngai rêng rêng lo tûrin tihbo a la ni
ang.S
BUNG 24
B
IAKBÛK chanchin thu chu 1844-a beidawnna nasa tak thurûk
hai hawnna chabi a ni. Rem taka inzawmin, thutak hlâwm
famkim chu hmuh theihin a tilang a, Pathian kutin Isua lo kal
leh ringtute ke pên chu hruaiin, chutih lai huna tih tûr chu târ chhuakin,
A mite awm dân leh thiltih tûr chu êngah A rawn la chhuak a. Isua
zirtîrte chu an lungngaih leh beidawn zân a ral hnua, “LALPA an
hmuha an lâwm,” ang khân, tûnah pawh rinnaa an LALPA lo kal
lehna thlîrtute chu an lâwm a. A bâwihte hnêna lâwmman pe tûrin
ropuina nên A lo kal an beisei a. An beiseinaah an lo beidawn
chuan, Isua chu an hmu thei lo va, thlân bula Mari ang mai khân,
“Ka LALPA an kal bopui a, Amah an dahna ka hre si lo,” tiin an au
va. An Puithiam Lalber, mi lainat thei, an Lalber leh Chhanchhuaktu
ni tûra lo kal tûra chu, hmun thianghlim berah chuan an hmu leh ta a.
Biak bûk a\anga êng chuan hun kal tawh leh tûn hun leh hun lo la
awm tûr a ên vek a. A kaihhruaina dik lo ngai lo chuan Pathianin
anmahni a lo hruai tawh \hîn tih an hria.
Zirtîr hmasa berte ang mai khân, an thutak ken chu hre thiam lo
rih mah se, kawng tinrêngah a dik si a. Chu thu chu puangin Pathian
thil ruahman chu an tifamkim a, LALPAa an hnathawh chu a thlâwn
lo va. “Beisena nung rengah hrin leha awmin,” hlimna “sawi sên
lohva hlimin leh ropuinain an khat a.”
Daniela 8:l4-a hrilhlâwkna: “Ni 2300 thlengin, chutah chuan
biak bûk chu tlenfai a ni ang,” tih leh, vântirhkoh pakhatna thuchah,
“A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau ula
chawimawi rawh u,” tih chuan A mîte chhan chhuak tûr leh mi sualte
tiboral tûra A lo kal lehna ni lovin, hmun thianghlim bera rorêl
lâwknaa Krista rawngbâwlna chu an kâwk ve ve. Hrilhlâwkna hun
chhût dân dik lo ni lovin, ni 2300 tâwpa thil lo thleng tûr chhûtnaah
tihsual palh a ni zâwk a. He chhût sual palhna avâng hian
423
424 INDONA ROPUI
Krista chuan Vân Biak Bûkah sawipuitu hna A thawk a, Amah chu mi sual leh
Pathian inkâra remna Palai a ni.
HMUN THIANGHLIM BERAH 425
lam biak bûka Krista sawipuina a tâwp hnua lei chunga la awmte
chu, Pathian thianghlim hmâah sawipuitu nei lovin an ding ang. An
puante chu a fai tûr a ni a, an nungchangte chu thisena thehin sual
ata tihthianghlimin a awm tûr a ni. Pathian zahngaihna leh
\hahnemngaia an beihna azârah sual nêna indonaah chuan hnehtu an
ni tûr a ni. Vânah rorêlna a awm mêk lai, ringtu sual simte sualnate
chu biak bûk a\anga tihfai a nih mêk lai hian, intihthianghlimna hna
bîk leia Pathian mîte zîng ata sual dah bona a awm tûr a ni a. He
hnathawh hi chiang zâwkin Thupuan 14-a thuchahah târlan a ni.
He hnâ hi zawh a lo nih hun chuan, Krista zuitute chu A lo kal
lehna atân an inpeih bawk ang. “Chuti chuan hmâsâng nite leh tûn
hma kumte angin Judai ram leh Jerusalem thilhlan chu LALPA tân
duhawm tak a ni leh ang,” (Malakia 3:4). Chutichuan kan LALPA
lo kala A rawn lâk tûr kohhran chu, “Kohhran ropui, bawlhhlawh
kai lo leh zûr lo leh chutiang thil rêng pu lo,” an ni ang (Efesi 5:27).
Zîng angin, thla êng mawi angin, nî anga êngin leh, sipai rual puan
zâr keng ang maia râpthlâkin a lo la lang dâwn a ni, (Hla
Thlankhâwm 6:10).
LALPA chu A biak ina A lo kalna bâkah, rorêl thu hlen tûra A lo
kal lehna tûr thu chu hêng thute hian Malakia chuan a lo hrilhlâwk a:
“Rorêl tûrin ka rawn hnaih dâwn a che u; dawithiam te, uirê te,
dâwta chhechhamtu te chungah leh hmeithai fahrah leh inhlawhfa
hlawh tikhawlo va, hnehchhiahtute leh hnam dang lo sât thlatute leh
mi \ih lotute chungah chuan thu hretu \uan\ha tak ka ni ang, sipaihote
LALPA chuan A ti,” (Malakia 3:5). Juda pawhin chumi hun thu vêk
chu sawiin, “Ngai teh u, mi zawng zawng chunga rorêl tûr leh, Pathian
ngaihsak lote ... thiam loh chantîr tûrin LALPA chu A mi thianghlim
sîngkhatte nên A lo kal a ni,” a ti (Juda 14, 15). Heta LALPA lo
kalna leh A biak ina A lo kal lehna hi chu thil lo thleng hran leh dang
daih a ni.
Hmun Thianghlim berah kan Puithiam Lalber anga Krista lo kalna,
biak bûk thenfaina atâna A lo kalna Daniela 8:14-a târlan te,
Hmâkhawsânga hnêna Mihring Fapa lo kalna Daniela 7:13-a sawi
te leh A biak ina LALPA lo kalna, Malakia sawi te chu, thil thleng
HMUN THIANGHLIM BERAH 427
1844 nipui laia, “Mo neitu chu a lo kal e,” tih tlângau chuan,
LALPA lo kal leh thuaina beisei tûrin mi sâng tam tak a hruai a. Mo
neitu chu hun ruatah chuan A lo kal a, mahse mîten an beisei angin,
leiah ni lovin, vânah, Hmâkhawsânga hnênah zâwk, inneihnaah, A
lalram la tûrin A lo kal a. “A peihte chu Amah nên inneihnaah chuan
an lût a, kawng chu an khâr ta a.” Leia awm lai an nih avângin,
inneihnaah chuan an taksain tel tûr an ni lo; inneihna chu vâna awm
a ni si a. Krista zuitute chuan, “inneihna a\anga an LALPA lo kîr leh
chu an nghâk tûr a ni,” (Luka 12:36). Mahse A hnathawh chu an
hre thiam tûr a ni a, tin, Pathian hmâa A lût chu rinnain an zui lût ve
tûr a ni. Inneihnaa kal tûra sawi an nih dân chu chutiang chu a ni.
Tehkhin thuah chuan, inneihnaa lûtte chu an ûmte leh khâwnvâra
a tui neite chu an ni. Pathian lehkha thu a\anga thutak hriatna neia,
Thlarau leh Pathian zahngaihna nei bawkte leh, an hrehawmna nasa
tak zânah pawh dawhthei taka nghâka, êng fiah zâwk hmuh nâna
Bible thutak zawngtuten–vân biak bûk chungchânga thutak leh,
Chhandamtu rawngbâwlna insawn danglam chu an hre thiam ta a,
chung lam biak bûka hna A thawhnaah rinnain Amah chu an zui lût
a. Pathian lehkha hriattîrna thu a\anga chû thutak pawmtu zawng
zawng te, palai hna hnuhnung ber thawk tûra Pathian hmâa Krista
lût chu rinnaa zuitu te, a tâwpna lalram chang tûr te,–hêng zawng
zawngte hi ruai\hehnaa lût angin entîr an ni.
Matthaia 22-a tehkhin thuah hian inneihna ruai thu vêk chu sawi
a ni a, tin rorêl lâwkna chu inneihna ruai \heh hmâa lo awm tih chiang
taka entîr a ni. Inneihna ruai\heh hmâin Lalber chu mi sâwmte en
tûrin A lo lût a,–mi zawng zawng chuan inneihna puan, nungchang
puan, bawlhhlawh kai lo, Berâm No thisena sûkfai leh tihvâr chu–
an sin leh sin loh en tûrin A lo lût a (Matthaia 22:11; Thupuan
7:14). Tupawh puan sin lo apiang an theh chhuak a, mahse an
endik laia inneihna puan sinte chu Pathianin A pawm a, A lalramah
chanvo neiin, a lal\hutthlêngah hmun an nei a. He nungchang endikna
hnâ, Pathian ram atâna inbuatsaihte zawn chhuahna chu, Rorêl
lâwkna hnathawh, chung lam biak bûka hnathawh zawhna tûr chu a
ni.
HMUN THIANGHLIM BERAH 429
theih loh i hmâah kawngkâ ka hawng e,’” tih chu tûnah a vuah remna
hmuh a ni a (Thupuan 3:7, 8).
Tlanna hnathawh ropui taka rinnaa Isua zuituten A palai hna an
hlawkpui laiin, he rawngbâwlna tilangtu êng hnartute chuan chu chu
an hlâwkpui ve lo. Krista lo kal vawi khatnaa an hnêna êng pêk
hnartu Judate, khawvêl Chhandamtu atâna Amah pawm duh lotute
chuan Ama zâra ngaihdamna chu an chang thei lo. Isua chu vâna A
chhohva, A zirtîrte tâna A palai hnaa malsâwmna vûr tûra Ama
thisen kenga vân biak bûka A luh lai chuan, Judate chu an inthawinate
leh thilhlan tlaktlai tawh lote hlan chhunzawm zêl tûrin, thimna nasa
takah hnutchhiah an ni a. Entîrna leh hlimthla rawngbâwlna te chu a
lo tâwp ta.
Hmân laia mîten Pathian an panna \hin kawngkâ chu hawn a ni
reng tawh lo. Amah hmuh theihna kawng awm chhun, vân biak
bûka rawngbâwlnaa Amah zawn chu Judaten an duh lo va.
Chuvângin Pathian nên inpâwlna an nei lo. Kawng chu an tân khâr a
ni a. Inthawina dik leh Pathian hmâa Palai awm chhun chu Krista A
ni tih hriatna an nei lo va; chuvângin A Palai hna chu an hlawkpui
thei lo va ni.
Ring lo Judate awm dân khân tûn lai Kristiana inchhal, pawlawh
tak leh ring lote, kan Puithiam Lalber zahngai thei tak hnathawh
haider lui tlatte a entîr a ni. Hlimthla rawngbawlnaah chuan, puithiam
lalber chu hmun thianghlim bera a luhin, Israelho zawng zawngte
chu biak bûk vêlah awm khâwm tûra tih an ni a, mipui pung khawmho
zîng ata tuithlâr an nih lohna tûra an sual ngaihdamna an hmuh theih
nân khûn êm êmin Pathian hmâah an inngaitlâwm \hîn a. He tlanna
tak tak nîa kan Puithiam Lalber hnathawh kan hriat thiam leh, eng
thil nge tih kan mamawh kan hriat hi a \ûl hlê a ni.
Hremna pumpelh theih nân, an hnêna Pathianin zahngaihnaa
vaukhânna A pêkte chu, mîten an hnawl thei lo. Nova hun laiin
thuchah chu vân a\angin khawvêlah hian rawn thlen a ni a, tichuan
an chhandamna chu, chumi thuchah an lo dawnsawn dânah a innghat
a. Vaulâwkna chu an hnar avângin Pathian Thlarau chu hnam sual
tak hnên a\ang chuan seng a ni a, tichuan tui lêtah chuan an thi zo ta
432 INDONA ROPUI
V
ÂNA P ATHIAN biak in chu an hawng a, a biak inah chuan A
thuthlunna bâwm chu a lo lang a,” (Thupuan 11:19). Pa-
thian thuthlunna bâwm chu, hmun thianghlim ber, biak bûk
pindan pahnihna chhûngah a awm a. “Vân lam thilte entîrna leh
hlimthla entîrna,” lei biak bûkah chuan, tlanna ni ropui, biak bûk
thenfaina nîah chauh chuan chû pindan chu hawn a ni a. Chuvângin
vâna Pathian biak in hawn leh, a chhûnga thuthlunna bâwm lo lang
chuan vân biak bûk hmun thianghlim ber hawn a nih hun, 1844-a
tlanna hna hnuhnûng ber thawk zo tûra Krista A luh hun chu a kâwk
a ni. An Puithiam Lalber hmun thianghlim bera rawngbâwl tûra lût
hnênah rinnaa zuitute chuan A thuthlunna bâwm chu an hmu a. Biak
bûk chanchin an zir chuan Chhandamtun rawngbâwlna A sawn tâk
chu an hria a, tin, Pathian bâwm hmâah, mi sualte tâna a thisen
chhâla A ngensak chu an hria a.
Lei biak bûka thuthlunna bâwm chhûngah chuan lung phêk
pahnih, Pathian thupêk, dân ziakna chu a awm a. Thuthlunna bâwm
chu dân ziakna lungphêk dahna mai a ni a, tin, hêng zirtîrna dân
thianghlim ziakte hian bâwm chu hlutna leh thianghlimna a neihtîr a
ni. Vâna Pathian biak in chu hawn a nih chuan, A thuthlunna bâwm
chu a lo lang a. Vân biak bûka hmun thianghlim ber chhûngah chuan
Pathian dân chu thianghlim leh zahawm taka dah a ni a,-Sinai tlânga
khawpui rite nên Pathianin A rawn puan chhuah, lung phêka Ama
kut ngeia ziak dân chu a ni.
Vân biak bûka Pathian dân a tîra mi chu la chhâwngin,
Lungphêkah te leh Mosia lehkhabu pangâah te ziah chhâwn leh a ni
a, thu ziak chhâwn dik lo thei lo va ni. Chûng thu pawimawh hre
thiamte chu, Pathian dân thianghlimna leh, danglam thei lo a nihnate
chu hmuhtîr an ni a. “Lei leh vân a boral hmâ loh zawng dân thua mi
433
434 INDONA ROPUI
chhun han tê tak tê emaw, thai han tê tak tê emaw a boral tawp lo
vang, a zâa a thlen kim hmâ loh zawng,” tia Chhandamtu thusawite
chu a dikzia tûn hmâ zawng aiin an hmu a (Matthaia 5:18). Pathian
dân, A duhzâwng puan chhuahna, A nungchang târlanna chu, “Vâna
hriatpuitu rinawm tak” atân chatuanin a awm reng ang. Thupêk
pakhat pawh sût leh a ni lo va; chhun han emaw, thai han pakhat
emaw pawh tihdanglam a ni lo. Fakna hla siamtu chuan, “Aw LALPA,
kumkhua atân I thu chu vânah nghet takin a awm a,” “A thununna
thu zawng zawngte chu a rinawm a ni, ... Chûng chu kumkhaw
tlaitluan atân tihnghehin a awm a,” a ti (Sâm 119:89; 111:7, 8).
Pathian thupêk sâwm lairil berah chuan, thupêk palina chu a
awm a, puan chhuah a nih hmasak ber lai ang khân a la awm a;
“Chawlhni chu thianghlim taka serh tûr a ni tih hre reng rawh. Ni
ruk chhûngin i hna i thawk tûr a ni a; i hnâ zawng zawng i thawk tûr
a ni; a ni sarih nî erawh chu LALPA i Pathian tân Chawlhni a ni a;
chumi nî chuan hna rêng rêng i thawk tûr a ni lo, nang pawhin, i fapa
pawhin, i fanu pawhin, i chhiahhlawhpa leh i chhiahhlawhnu pawhin,
i ran pawhin, i ina mikhual pawhin, ni ruk chhûngin LALPAN vân leh
lei leh tuifinriatte leh an chhûnga awm zawng zawngte nên A siam
zo va, a ni sarih nî chuan A châwl ta a; chuvângin LAIPAN Chawlhni
chu mal A sâwm a, A tithianghlim ta a,” tiin (Exodus 20:8-11).
Pathian Thlarau chuan A thu zirtute thinlung chu A hneh a. Siamtû
Chawlhnî chu hre lova, an ngaihthah a, an bawhchhiatnate chu pawiti
takin an inhmu chhuak a. Pathianin A tihthianghlim nî chu serh lova
chawlhkâra ni hmasa ber an lo serh chhante chu an enfiah \an a.
Thupêk palina tihbo a nihna leh, Chawlhni thlâk a nihna chu Pathian
lehkhabuah an hmu zo lo va; ni sarihna Tithianghlimtu malsâwmna
pawh chu tihbo a ni ngai hek lo. Pathian duhzâwng chu rinawm taka
zawngin tih an tum a, tûna A dân bawhchhetu nia an han inhmuhin,
lungngaihnain an thinlung a tikhat a, tichuan A Chawlhnî chu vawng
thianghlimin, Pathian hnênah an rinawmna an lantîr a.
An rinna paih thlâk tumin vawi tam tak, \hahnemngai taka beih
an ni tawh a. Leia biak bûk chu vâna mi anpui a nih si chuan, leia
Pathian bâwm chhûnga dân dah tâka chu vâna bâwm chhûnga mi
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 435
ziak chhawn chiah chu a ni a; tichuan vân biak bûk thutak pawm
chungchângah, Pathian dânin a ngiat chu pawmin thupêk palina
Sabbath hi zâwm tel tûra pawmna a ni tih tuman an hai thei lo.
Hetah hian Pathian thu târlanna inrem tak, vân biak bûka Krista
rawngbâwlna lantîrtu dodâlna thurûk, kha tak leh tumruh tak chu a
awm. Pathianin kawng A hawn tawh chu khâr tumin, leh kawng A
khâr tawh chu hawn tumin mihringin an bei a. Mahsela “tûma khâr
loh tûra hawngtu leh, tûma hawn loh tûra khârtu chuan, Ngai teh, i
hmâah kawngkhâr hawn sa, tûma khar theih loh ka awmtîr e,” A ti.
(Thupuan 3:7, 8).
Kristan kawngkhâr chu A hawng tawh a, emaw, hmun thianghlim
bera rawngbâwlna chu A hawng tawh a, chû vân biak bûk
kawngkhâr inhawng sa a\ang chuan ênna chu lo êng chhuakin, thupêk
palina chu dânah chuan a tel a, Pathian dah ngheh tlat chu tuma’n an
paih thla thei lo.
Krista palaina leh Pathian din nghehzia êng hriaa pawmtute chuan,
chûngte chu Thupuan 14-a sawite chu an ni tih an hmu a. Hemi
bunga thuchahte hian leia chêngte chu LALPA lo kal vawi hnihna
atâna buatsaih tûrin zilhhauna chhâwng thum an keng a. “A rorêl
hun chu a lo thleng e,” tih thupuan chuan, mihringte chhandam nâna
Krista rawngbâwlna hna tlângkawmna chu a kâwk a. He thuchah hi
chhandamtu sawipuina hnâ a tâwp hun thlengin puan chhuah tûr a ni
a, tichuan a mîte lam tûrin leiah a lo kîr leh ang. 1844-a lo in\an
tawh rorêlna chu, mitthite leh mi nungte chanchin rêl fel zawh vek
thlengin, mihringte tâna zahngaihna hun khâr thlengin a awh ang.
Mîte chu rorêlna hmâa ding tûra inbuatsaih tûr an nih avângin, “Vân
te, lei te, tuifinriat te, tuihna te Siamtu Pathian chu hlau leh chawimawi
tûra thupêk an ni.” Hêng thuchahte pawmna rah chu hetiangin sawi
a ni: “Hetah hian Pathian Thupêkte zâwm a, Isua hriattîrna thu
pawmtute an awm,” tiin.
Rorêlna atâna inpeih tûrin mîten Pathian dân an zawm a ngai a
ni. Chû dân chu Rorêlnaah chuan nungchang tehna a ni ang. Tirhkoh
Paula chuan, “Tupawh dân nei lova thil tisual chu, dân lo bawkin a
boral ang; tin, tupawh dân neia thil tisual chu dâna rorêlsakin a awm
436 INDONA ROPUI
ang. Dân hretu maite chu Pathian mit hmuhin mi fel an ni lo va;
Pathianin ka Chanchin |ha sawi anga mihringte thurûk Isua Krista
hmanga A ngaihtuah nîah chuan dân anga titute chu mi fela chhiarin
an awm zâwk ang,” a ti (Rom 2:12-16). Rinna hi Pathian dân
zâwmna atân a \ûl a ni: “rinna lovin Ama lâwmzâwng mi nih theih a
ni lo.” Tin, “rinna lova thiltih chu sual a ni,” (Hebrai 11:6; Rom
14:23).
Vântirhkoh pakhatna hmangin, mîte chu “Pathian hlau tûr leh
chawimawi tûrin” koh an ni a, Amah chu vân te, lei te siamtu anga
chawimawi tûrin koh an ni. Chumi ti tûrin Pathian dân an zâwm tûr
a ni a. Mi fing chuan, “Pathian chu \ih la, A thupêkte chu vawng
rawh; hei hi mi zawng zawng tih tûr chu a ni mai,” a ti (Thuhriltu
12:13). A thupêkte zawmna tel lo chuan eng ang chibai bûkna
mahin Pathian a ti-lâwm thei lo. “Pathian kan hmangaihna chu hei hi
a ni, A thupêkte kan zawm hi.” “Dân ngaithla duh lova hnuchhawntu
chu a \awng\aina pawh tenawm a ni,” (1 Johana 5:3; Thufingte
28:9).
Pathian chibai bûk tûra batna hi siamtu a nihnaah a innghat a,
thil nung tinrêngten an nun nân Ama lakah bat an nei a ni. Ring loho
pathiante aia Amah zah tûr leh chawimawi tûra A phûtna Biblein a
sawina hmun apiangah thil engkim Siamtu A nihzia târlanna a awm
vek a ni. “Hnamte pathian zawng zawngte chu milemte an ni si a,
LALPA erawh chuan vânte khi A siam a ni,” (Sâm 96:5). “Tu nên
nge mi tehkhin a, tu tluk lekah nge mi ruat dâwn? Mi Thianghlima
chuan A ti. Chung lamahte khian in mitte lên chho ula, khingte khi
tû siam nge ni en rawh u; Ani chuan sipaihote khi indawt zêlin A
hruai chhuak \hîn a, an hmingin A ko \heuh \hîn a; A chakna nasatna
avâng leh thiltihtheihna lama A chak avângin pakhat mah kim lo an
awm ngai lo,” (Isaia 40:25, 26).
“LALPA, vânte Siamtu chuan (Ani chu leilung hi dina, Siamtu
Pathian chu A ni a; Ani chuan leilung hi A tinghet a, engmah lovah
A siam lo va, mihring awm nân A din zâwk a ni.) heti hian A ti; Kei
hi LALPA chu ka ni a, a dang rêng rêng an awm lo,...” (Isaia 45:18).
Fakna hla siamtu chuan, “LALPA Jehova chu Pathian A ni tih hre
rawh u; min Siamtu chu Amah chu a ni a, Ama ta kan ni.” “Aw, lo
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 437
kal ula, chibai bûkin i kûn ang u khai, LALPA min Siamtu hmâah i
\hing\hi ang u,” (Sâm 100:3; 95:6). Vân mi thianghlim, vâna Amah
chawimawitute chuan Amah an zah chhan chu sawiin, “Aw, nang,
kan LALPA leh kan Pathian, ropuina te, chawimawina te, thiltihtheihna
te chu hmu tlâk i ni e; Nangin thil engkim i siam a,” an ti a (Thupuan
4:11).
Thupuan 14-ah chuan, Siamtu chu chibai bûk tûrin mîte chu
koh an ni a; thuchah \huang thum rah chhuah, Pathian thupêkte
zâwmtu, pâwl khat chu tihlan a ni a. Chûng thupêkte zînga thupêk
pakhat chuan Pathian chu Siamtu angin a lantîr a ni. Thupêk palina
chuan, “A ni sarih nî erawh chu LALPA i Pathian tân Chawlhni a ni
e.... ni ruk chhûngin LALPAN vân leh lei leh tuifinriat te leh a chhûnga
awm zawng zawngte nên A siam a, a ni sarih nî chuan A châwl ta a;
chuvângin, Chawlhni chu LALPAN mal A sâwm a, A tithianghlim ta
a,” tiin a sawi a (Exodus 20:10, 11). Chawlhni chungchângah
LALPAN heti hian A la sawi ta zêl a; “Kei hi LALPA, i Pathian chu ka
ni tih in hriat theih nân ... chhinchhiahna a ni,” (Ezekiela 20:20). A
chhan a sawi chu, “Ni ruk chhûngin LALPAN lei leh vân ... A siam a,
a ni sarih nî chuan A châwl a, A intihahdam ta a,” tiin (Exodus
31:17).
“Thilsiam hriat reng nâna Chawlhni pawimawhna chuan, Pathian
chu chibai bûk tlâk a nihzia leh” Siamtu A nihzia leh A thilsiamte
kan nihzia a lantîr reng a. “Chuvângin Chawlhni chu Pathian biakna
nghahchhanah chiah a awm a; he thutak ropui tak hian, mi
lungkuaizawng tak thu zirtîrna danga awm lo chu a zirtîr a. Pathian
chibai bûk dân dik, nisarih nîa chawlhna satliah mai ni lo, chibai
bûkna tinrêng chu Siamtu leh a thilsiamte inkâra danglamnaah hmuh
a ni ang. He thil kalhmang dik ropui tak hi hluihlâwn mai theih a ni lo
vang a, theihnghilh a ni hek lo vang.” He thutak hi mihring rilruah an
vawn reng tûrin Pathianin Eden-ah Chawlhni chu a lo din a ni. Siamtu
a nihna hi amah chibai kan bûkna tûr chhan a nih chhûng chu Sabbath
ni hi chhinchhiahna leh hriat rengna a ni reng ang. Sabbath ni chu
khawvêl zawng zawngah serh ni ta sela chuan, mihringte rilru leh
thinlung chu siamtu zahna leh chibai bûkna lamah a hruai ang a,
438 INDONA ROPUI
ngai lo. Ram pakhat, chû ram pakhat chauhvin he hrilhlâwkna thu
sawite hi a tifamkim thei a; chû ram chu United States of America
chiah hi a ni. Pathian Lehkhabu thianghlim ziaktu rilru leh a thu ziak
ang chiah chiah deuhthaw hmangin, thu sawitu leh khawvêl chanchin
ziaktu pakhat chuan hre hauh lovin, he ram lo din chhuah dân tûr leh
a \han zêl dân tûr hi a lo ziak a. Sakawlh chu “lei a\anga lo chhuak,”-
in hmuh a ni a, thu letlingtute sawi angin, “lo chhuak” tih thu heta
hman hian, “thlai anga lo \ova \hang chho,” tih a kâwk a ni. Kan
hriat tawh angin he ram hi tûn hmâa ram la luah ngai loh hmunah a lo
chhuak tûr a ni a. United States of America lo din dân ziaktu lâr tak
pakhat chuan, “hmun ruak a\anga a lo chhuah dân thurûk,” tiin a
sawi a. Tichuan, “ngawi renga thlai chi a \hang ang mai hian lalram
zau takah kan lo \hang chho ta a ni,” tiin a ziak bawk a.–G. A.
Townsend, The New World Compared With the Old, p. 462.
Europe rama chanchin bu mi pakhat chuan 1850-ah United
States of America chanchin chu, ram mak tak “lo chhuak chho” leh
“lei reh tak ata nî tina a thiltihtheihna leh hlawhtlinna belhchhah zêl,”
tiin a ziak a.–The Dublin Nation. Edward Everett-a chuan, he ram
hmu chhuaktu khualzinte chanchin a sawinnaah: “Chawlhna hmun
him, tumâ tihbuai phâk lohna hmun, mahni thu chauh duh rorêltute
ûmphâk lohna hmun hlâ, Leyden kohhran tê tak têin chhia leh \ha
hriatna zalênna a hman theihna tûr chu an thlîr a ni lo vem ni? Ngai
teh u, hmun zau leh ropui, chumi hmun ngeiah râlmuang taka hnehna
nên ... kraws puan zâr an târ a ni,” tiin a sawi a.
“Berâm no kî ang ki pahnih a nei a.” Berâm no kî ang chuan,
naupanna te, zaidamna te, nunnêmna te a entîr a, 1798-a “lo chhuak
chho” anga zâwlnei hnêna hmuhtîr a nihna chuan United States of
America awm dân a entîr thlap a ni. Kristian hnawh chhuahho,
America thleng hmasa berte chuan hnehchhiahna leh tihduhdahna
nasa tak leh khawpui \hiante kuta tawrhlelhawm lak ata inhumhimna
zawngin, sakhua leh sorkâr zalênna zau tak lungphûm phûm an tum
ta a. Mahnia ro inrêl theihna zalênna an puan laiin, “mi zawng zawng
intluka siam an ni,” tih thutak ropui chu a rawn tichhuak ta a, “nunna,
zalênna leh hlimna bawhzuina,” chanvo thlâkthleng theih loh chu a
442 INDONA ROPUI
rawn neihtîr a. Dân chuan, mipuite chu mahnia ro inrêl theihna chanvo
a phalsak a, mipui aiawh thlante chuan dân siam tûrin leh hmang
nghâl tûrin a phalsak bawk a ni. Sakhaw lam rinna zalênna pawh
chu phalsak an ni a, mi tinrêngte chu an chhia leh \ha hriatna ang
zêla Pathian biak chu phalsak an ni. Mipui thlan sorkârna leh Roman
Catholic awpbehna duh lo sakhaw zalêna chu ram dân bulpui ber a
lo ni ta a. Hêng kaihhruaina dân bulpuite hi a thiltihtheihna leh
hmuingîlna thurûk chu an ni. Kristian ram zawng zawnga hnehchhiah
tuarte leh rahbehte chuan ngaihven leh beisei takin he ram hi an pan
a. Mi maktaduai tam takin a vaukam an rap a, tichuan United States
of America chu khawvêla ram ropui berte zînga mi a lo ni ta a ni.
Mahse berâm no kî ang nei sakawlh chu “dragon \awngin a
\awng a. Sakawlh hmasa zâwk thuneihna zawng zawng kha a mit
hmuhah a hmang a, lei leh a chhûnga chêngte chu sakawlh hmasa
zâwk thihpui khawp hial tûra hliam dam leha chu chibai a bûktîr
a.... Leia awmte hnênah, sakawlh, khandaiha hliam hnu la dama
chawimawi nân amah lem an siam tûr a ni tih a sawi a,” (Thupuan
13:11-14).
Entîrnaa Berâm no kî ang kîte leh dragon \awng chuan, a entîr
ram hnathawh leh thiltih nên chuan inkalhna nasa tak a nei a. Chu
ram \awng chu a dân siam leh a thuneihna rorêl thiltih chu a ni.
Chutiang thiltih chuan chûng dân bulpui huap zau tak leh muanawm
tak, a rorêl dân lungphûma a lo neih \hin chu dâwtah a chantîr ang.
Hrilhlâwknaa dragon \awngin a \awng ang tih leh sakawlh hmasa
zâwk thuneihna zawng zawng a hmang ang tih hian tawrhlelhawmna
leh tihduhdahna thlarau, dragon leh keitê ang sakawlhin an lo hman
tawh, chu a mahah a \hang zêl tih sawi lâwkna a ni a. Sakawlh ki
pahnih neiin lei leh a chhûnga awmte chu sakawlh hmasa zâwk chibai
a bûktîr tih thu hian, he ram hian pope zahna pe tûra thil \henkhat
serh luihtîrna atân a thuneihna a hman tûr chu a lo entîr a ni.
Chutiang thiltih chuan he ram sorkâr dânte, mahnia ro inrêlna
thupuan urhsûn tak leh ram inkaihhruaina dân chu a kalh nghâl hmiah
a ni. He hnam din chhuaktute hian fing takin, sakhaw thila sorkâr
thuneihna rawih mai leh a rah chhuah pumpelh theih loh,
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 443
hmasa zâwk, keitê ang–pope lalna chu a ni. “Sakawlh lem,” chuan
Protestant kal sual an thurinte zawm luihtîr tûra, sorkâr thuneihna
puihna a zawn huna lo \hang zêl chu a entîr a ni. “Sakawlh
chhinchhiahna chu hrilhfiah a la \ûl ta fo va.”
Sakawlh leh a lem chibai bûk lo tûra vaukhân hnuah hrilhlawknain
tihian a puang a. “Hetah hian Pathian thupêkte zâwmtute leh Isua
rinna thu pawmte an awm,” tiin. Pathian thupêk zâwmtute leh,
sakawlh leh a lem chibai bûka, a chhinchhiahna neite khaikhin an
nih avângin Pathian dân zawmna leh, Pathian dân bawhchhiatna
chuan, Pathian chibai bûktute leh sakawlh chibai bûktute thliar hranna
a siam dâwn a ni.
Sakawlh nungchang bîk leh a lem chibai bûk chu Pathian
thupêkte bawhchhiatna a ni. Chû ki tê tak tê - pope chung thu chu
Danielan a lo sawi a, “Hunte leh dân tihdanglam a tum ang,” (Daniela
7:25) tiin. Chû thuneihna vêk, Pathian chung lama inchawi sâng tûr
chu Paulan hming vuahin, “dân bawhchhepa,” a lo ti a. Hrilhlâwkna
pakhat chu hrilhlâwkna dang tifamkim zêltu a ni. Pathian dân a
tihdanglamna chauhvin pope chu, Pathian chungah a inchawi santîr
thei a; tupawh dân chu tihdanglam a nih hre reng si a, zâwmtu chuan,
dân tidanglamtu chu chawimawina famkim a pe a ni. Chutianga pope
dân siam zawmna chu, Pathian aia pope laka rinawm zâwkna
chhinchhiahna a ni.
Pope chuan Pathian dân chu tihdanglam a lo tum tawh a. Thupêk
pahnihna, milem biak khaptu chu dân zîng ata paih bo a ni a, tin,
thupêk palina, ni sarihna Sabbath serhna chu tidanglamin, a aiah ni
khatna chu a serhtîr a. Pope sakhua vuantute chuan thupêk pahnihna
an paih bona chhan sawiin, thupêk pakhatna huam chhûngah a tel
tawh tho avângin Pathianin hre thiam tûra a duan angin dân chu kan
pe an ti a. Hei hi tihdanglamna, zâwlneiin a sawi lâwk chu a ni lo
thei lo. Tum sa rênga fîmkhur taka tihdanglamna chu sawi a ni a.
“Hunte leh dân chu tihdanglam a tum ang,” tiin. Thupêk palina
tihdanglamnaah hian hrilhlâwkna chu a lo famkim ta chiah a ni. Hemi
atâna thuneihna chuhtu awm chhun chu kohhran thuneihna hi a ni.
Hetah hian pope chu Pathian chungah a indah lang chiang hlê.
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 447
tûra tihna leh, kâr khata ni hmasa ber, Sunday Chawlhni serhtîr tûra
thupêk chiang tak, zirtîrten an nei lo,” tiin mi dangin a sawi bawk.–
A. E. Waffle, The Lord’s Day, p. 186-188.
Roman Catholic-ho chuan Chawlhni thlâkthlengna chu an
kohhranin a siam a ni tih an pawm a, tin, Protestant-ho Sunday serh
vete chuan a thuneihna an pawmpui a ni tih an puang bawk a. The
Catholic Catechism of Christian Religion, buah chuan thupêk
palina zawmna, ni serh tûr chungchânga zawhna chhânnaah, he thu
hi a chuang a: “Dân hlui zawm hun chhûng khân, Sabbath chu ni
thianghlim a ni a; amaherawhchu kohhran chuan, Krista zirtîrna
dungzui leh, Pathian Thlarau kaihhruaina zuiin, Sunday chu Sabbath
aiah a hmang ta a; tichuan tûnah, ni sarihna nî ni tawh lovin, ni khatna
nî chu kan tithianghlim ta a ni. Sunday awmzia chu tûnah chuan
LALPA nî a lo ni ta,” tiin.
Catholic kohhran thuneihna chhinchhiahna angin, pope lam \ang
ziaktute chuan “Protestant-hoten an remtihpui anga Sabbath chu
Sunday-a thlâkthlengna thiltih ngei chu ... Sunday an serh hian,
kohhranin kût a nemngheh theihna leh, sual hnuaia dah theihna
thuneihna chu an pawm tihna a ni,” tiin an ziak a.–Henry Tuberville,
An Abridgement of the Christian Doctrine, p. 58. Sabbath
thlâkthlengna chu engnge ni ta ang? Rom kohhran thuneihna
chhinchhiahna–”Sakawlh chhinchhiahna lek a ni lo maw?”
Chungnun a tumna chu Rom kohhran chuan a thlah rêng rêng lo;
khawvêl leh Protestant kohhranten a chawlhni siam an pawm a,
Bible Chawlhnî an hnar hian - Rom kohhran chungnun tumna chu
an pawm a ni. Chawlhni thlâk thuah hian hmân ata thurochhiah an lo
hman \hin leh hruaitute thuneihna chu an changchawi mai thei a;
mahse chutianga tiin, Rom laka anmahni tihrangtu dikna–”Bible, Bible
chauh chu Protestantte sakhua a ni,” tih chu an hlamchhiah ta a ni.
Pope lam \angte chuan anmahni an inbum a ni tih an hre thei a,
chûng thil kalhmang leh awm dânah chuan an mit an chhing lui a ni
tih an hmu.
Sunday serh luihtîrnain lawm a hlawh chuan, a tâwpah Prostestant
khawvêl pumpui chu Rom puan zâr hnuaiah a la lût dâwn a ni tih a
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 449
chu a ni. He thil pawimawh tak chungchângah hian mîte chu thima
hnutchhiah an ni lo vang, he sualna laka vaukhânna hi Pathian rorêlna
lo thlen hmâa khawvêl hnêna pêk tûr a ni a, mi zawng zawngten eng
vânga tuar tûr nge an nih an hriat nân leh, an pumpelhna tûra hun
remchâng an neih nân a ni. Vântirhkoh pakhatna chuan a thupuan
chu, “hnam tinrêng te, chi tinrêng te, \awng tinrêng te, mi tinrêng
te,” hnênah a pe ang tih hrilhlâwknain a puang a. Vântirhkoh
pathumna vaukhânna, thuchah thuah thum pêng pakhat hi nasa taka
darh tûr a ni bawk a. Vânlaizâwla vântirhkoh thlâwkin aw ring taka
a puan angin hrilhlâwknaah chuan entîr a ni a; khawvêl ngaihven a
hlawh êm êm dâwn a ni.
He thu inbeihnaah hian, Kristian ram zawng zawngte chu pâwl
hnih lian takah an in\hen ang a,–Pathian thupêk zâwma Isua hriattîrna
thu pawmte leh, - sakawlh leh a lem chibai bûka, a chhinchhiahna
neite chu. “Mi zawng zawng, a lian a tê, hausa leh rethei te, bâwihh
leh bâwihh lo te chu sakawlh chhinchhiahna neihtîr tûrin, kohhran
leh sorkâr chu thuneihnaah an inzawm ang a, amaherawhchu Pathian
mîte chuan chu chhinchhiahna chu an nei ve lo vang,” (Thupuan
13:16). Patmos Thliarkâra zâwlnei chuan, “Sakawlh leh a lem leh a
chhinchhiahna leh a hming number hneha, dârthlalang tuifinriat kama
ding, Pathian \ing\ang kenga, Mosia leh Berâm No hla sate,” chu a
hmu a (Thupuan 15:2, 3).S
BUNG 26
SIAM|HATNA HNA
SIAM|HATNA THA
HNATHA WH
THAWH
(A WORK OF REFORM )
C
HAWLHNÎ chungchânga siam\hatna hnathawh, ni hnuhnûnga
hlen tûr chu Isaia hrilhlâwknaah sawi lâwkin a awm a. “LALPA
chuan heti hian A ti, ‘Dik takin rorêl ula, fel takin ti rawh u: Ka
chhandamna chu a lo thleng dâwn dâwnin, ka felna chu a lo lang
dâwn dâwn ta si a. Chutiang ti mi leh chumi pawm tlattu mihring
fapa chu a eng a thâwl e; Chawlhnî bawhchhe lova serh \hîntu leh,
thil \ha lo rêng rêng ti lo tûra a kut vêng \ha \hîntu chu.” “Ram dang
mite pawh, chawlhnî bawhchhe lova serh \hîn leh, ka thuthlung pawm
tlat apiang, LALPA rawng bâwl tûr leh, LALPA hming ngaina tûr leh,
A chhiahhlawhahte awm tûra LALPA zâwm apiangte chu; anni ngei
chu ka tlâng thianghlimah chuan ka hruai ang a, ka \awng\aina inah
ka tihlim ang,” (Isaia 56:1, 2, 6, 7).
Hêng thûte hian Kristian hun hi a kâwk a, “Israel hnawh
chhuahhote hruai khâwmtu LALPA Pathian chuan, ‘Hruai khâwm
salte bâkah mi dangte pawh ka la hruai ang,’ A ti a,” (Isaia 56:8).
Hetah hian Chanchin |hain Jentailte a\angin a hruai khâwmna tûr
chu entîr lâwk a ni a. Chawlhnî chawimawitute chungah malsâwmna
chu puanin a awm a. Thupêk palînain tih tûra a tiamna chuan
khenbehna te, thawhlehna te, Krista vân lâwnna te leh, A
chhiahhlawhten hnam zawng zawng hnêna Chanchin |ha lâwmawm
thuchah an puan hun thleng rawkin a huap a.
Chû zâwlnei vêk hmang chuan LALPAN thu A lo pe tawh a,
“Hriattîrna thu zial hi phuar la, dân thu hi ka zirtîrte zîngah nemin
chhinchhiah rawh,” tiin (Isaia 8:16). Pathian dân chhinchhiahna
chu thupêk palinaah hian hmuh a ni a. Thupêk sâwm zîngah, hei
chauh hian dân Petu hming leh a nihna a tilang a. Lei leh vân siamtu
A nihzia a puang a, thil dang zawng zawngte zah leh chawimawi a
phût a. Hemi zirtîrna dân bâk hi chu, a dang rêng rêngah,
451
452 INDONA ROPUI
tuthuneihnain nge dân chu pêk a nih lanna a awm lo. Chawlhnî chu
pope thuneihnain a thlâk khân, a chhinchhiahna chu dân a\ang chuan
lâk a ni a. Siamtu hriat rengna leh A thuneihna chhinchhiahna a nih
anga thupêk palina Chawlhnî chu chawi sâng a, a hmun dik taka
dah a, siam \ha leh tûrin Isua zirtîrte chu koh an ni.
“Dân Thu leh Hriattirna Thu chu râwn tûr a ni,” Thurin leh zirtîrna
buai takte an lo hluar hlê lai hian, ngaihdân te, thurin te leh ngaihruatna
thubul te chu tehfung sual ngai lo, Pathian dânin fiah zêl tûr a ni.
Zâwlnei chuan, “Chumi thu ang zêla an sawi loh chuan anmahniah
ênna a awm loh vâng a ni,” a ti (Isaia 8:20).
“Ring takin au rawh, inren suh, tawtawrâwt angin i aw chhuah
tuar tuar la, ka mîte hnênah an bawhchhiatna chu hril la, Jakoba
chhûngte hnênah an sualnate hril bawk rawh,” tiin thu chu pêk a ni
leh a. Khawvêl suaksual tak hi ni lovin, LALPAN, “Ka mîte,” tia
hming a vuahte hi an ni an bawhchhiatna avânga zilhhau tûrte chu.
Chu lovah pawh, “Anni chuan nî tin zawn zawng mi zawng \hin a,
ka kawng thute hriat zawng an châk \hîn; fel taka tih leh an Pathian
rorêlna bânsan ngai lo hnam angin ka hnênah rorêlna fel tak mi dil
\hîn a, Pathian rawn hnaih pawh an châk \hîn a ni,” tiin a sawi bawk
a (Isaia 58:1, 2). Hetah hian pâwl khat, fel tak nia inngaite, Pathian
rawngbâwlnaa tui êm êma langte chu hmuh an ni a; mahse thinlungte
Entû zilhhauna khauh tak leh khûn tak chuan thupêk thianghlimte
chil hreptuteah a ruat si a.
Zâwlnei chuan, chutiang thupêk bânsan tawh chu a rawn kawk
chhuak a: “I laka lo la chhuak tûrte chuan hmun hlui chhe tawhte
chu an rem leh ang a, chhuan tam tak lungphûmahte chuan i rem leh
ang; tichuan nang chu ‘A chhe laite siam\hatu, mî awmna tûra
kawngte siam\hatu,’ an ti ang che. Chawlhnî bawhchhe lo tûra, ka
ni thianghlima i duhzâwng ti lo tûra i kephah chu i hawi kîrtîr a,
Chawlhnî chu lâwmawm i tih a, LALPA ni thianghlim chu zahawm i
tih a, mahni thu sawi lova mahni nawmsak bâwl lova i chawimawi
chuan, LALPA chungah chuan i lâwm ang a, leilung hmun sângahte
chuan ka chuantîr ang chia; i pu Jakoba rochun thilin ka châwm ang
che: LALPA kâ chuan chu chu a sawi tawh a ni,” tiin (Isaia 58:12-
SIAM|HATNA HNATHAWH 453
14). He hrilhlâwkna hian tûn hun pawh a huap tho. Rom thuneihnain
Chawlhnî a thlâkthleng khân, Pathian dân chu bawhchhiat a lo ni ta.
Mahse chû Pathian din tawh sa chu siam\hat hun a lo thleng leh ta.
A chhe lai chu siam\hat leha, chhuan tam tak lungphûm chu rem
chhoh leh tûr a ni.
Siamtu chawlhna leh malsâwmnaa tihthianghlim tawh Chawlhnî
chu Eden huan thianghlimah Adaman, a thianghlim laiin a vawng a; a
tlâk hnu chuan inchhîr mah se a in nuam tak a\ang chuan Adama
chu hnawh chhuah a ni ta a. Abela a\angin mi fel Nova te, Abrahama
a\anga Jakoba thlengin thlahtu zawng zawngten an vawng a. Hnam
thlante chu Aigupta sala an tân lai khân, milem biakna punlun zêl
kârah, mi tam takin Pathian dân an theihnghilh tawh a; mahse LALPAN
Israelte A hruai chhuah khân, mipui pung khâwmhoten A duh dânte
an hriat a, Amah chu \iha A thu an âwih theih nân, an hnênah ropui
takin A dân chu A rawn puang chhuak ta a ni.
Chumi nî a\ang chuan tûn thlengin, Pathian dân hriatna chu leiah
hian vawn him a ni a, thupêk palinaa Chawlhnî chu serh a la ni ta
reng a. “Dân bawhchhepa,” chu Pathian ni thianghlim rap betin
hlawhtling mah sela, a thuneih lai hunah pawh mi rinawm, Chawlhnî
serh thianghlimtute chu hmun birûahte thuhrûkin an awm zêl tho a
ni. Siam\hatna hun hnu lamah phei chuan, chhuan tinah, mi \henkhat,
Chawlhnî vawng thianghlim tlattute an awm zêl a. Sawichhiatna leh
tihduhdahna kârah meuh pawh, Pathian dân nghehzia hriattîrna thu
leh, thilsiam hriat rengna Chawlhnî thua mawhphurhna thianghlim
chu hril a ni reng a.
Hêng thutak, Thupuan 14-a tihlan, “Chatuan Chanchin |ha,”
nêna inzawm tlat hian Krista Kohhran chu, A lo kal hunah a thliar
hrang dâwn a ni. Chanchin |ha chhâwng thum rah chhuah ang takin,
“Hetah hian Pathian thupêkte zâwma Isua hriattîrna thu pawmte an
awm,” tih chu puan a ni a. Hei hi LALPA lo kal leh hmâa puan tûr
thuchah hnuhnung ber chu a ni. He thuchah puan rual hian, lei buhte
seng tûra mihring Fapa lo kal chu zawlnei hian a hmu a.
Biak bûk thu leh Pathian dân danglam theih lohzia chung thua
êng hmutute chuan, thutak mawina leh a kal dân phung inrem dân,
454 INDONA ROPUI
an hmâa tihlana awm chu an hmuhin hlimna leh mak tihnain an khat
a. An hnêna êng, an tâna hlu taka lang chu Kristian tinten nei ve se an
duh a; lâwm taka an pawm loh an ring bîk lo a ni. Mahse thutak,
anmahni leh khawvêl inrem lohtîrtu chu, Krista zuitu inti tam takte tân
chuan a lawm tlâk lo va. Thupêk palina zawm kawngah chuan
inpumpêkna a \ûl avângin, mi tam zâwk an hnungtawlh a ni.
Chawlhnîin a phûtte tihlan a nih chuan, mi tam takin khawvêl
lama an dinhmun an ngaihtuah a. “Sunday chu kan serh reng a, kan
thlahtuten an lo serh tawh a, mi \hate leh sakhaw mîten hlim taka
serh reng chungin an thi tawh bawk a. Anniho kha an dik phawt
chuan, keini pawh kan dik a ni mai. Chawlhnî thar kan serh hian
khawvêl nên inrem lovin min siam a, tin, anni lah kan ûksâk hek lo.
Ni sarihna serhtu tlêm tête hian, Sunday serhtute huam khawvêl
zawng zawngah engnge hlen an beisei?” an ti a. Chutiang hnialna
ngai bawk chuan a ni Judate khân Krista an hnarnaah thiam inchantîr
an tum ni. An thlahtute kha an inthawina thil hlânah LALPAN A pawm
tawh a, chuvângin an thlahten chutiang thil tizui zêlin engtin nge
chhandamna an chan loh vang ni an ti a. Chutiang bawkin Luther-a
hunah pawh, pope chuan, Kristian dik tam takte pawh Catholic
thurin pawmin an lo thi tawh a, chuvângin chu sakhua chu chhandam
nân tling tâwkah an ngai a. Chutiang ngaihtuahna chuan sakhaw rinna
leh thiltihte a dâl tlat a ni.
Sunday serhna hi thurin nghet, kum zabi tam tak a\anga lo darh
zau tawh niin an sawi a. Hemi kalh chiahin, Chawlhnî (Sabbath) leh
a serhna chu a upa daihin a darh zau zâwk daih bawk a, he khawvêl
tluka upa hi a ni a, vântirhkohte leh Pathian remtihpuina an nei ve ve
a. Leilung nghahchhante phûm a nih a, vârparh arsite an zai khâwm
lai leh lâwma Pathian fâte an au lai khân Chawlhni lungphûm chu
phûm a ni tawh (Joba 38:6, 7; Genesis 2:1-3). He dân zam hi kan
zah a ngai a; mihring thuneihnaa nemngheh a ni lo va, mihring tih
dâna innghat lah a ni hek lo; Hmâkhawsânga’n A din a, A chatuan
thuin a kaihruai a ni zâwk.
Mipuite chu Chawlhni thua siam\hatna lam ngaihven tûra koh
an nih chuan, rawngbâwltu lâr takte chuan Pathian Thu chu an la
SIAM|HATNA HNATHAWH 455
leh endawngna a
thlen a, 1843 leh
1844-a Krista lo
kal leh ringa
hmalâkna ropui tak
demna a thlen a.
He dik lohnaa awm
lui tlatte chuan a
tâwpah Krista lo
kallehna chu an
dah hla leh lutuk si
a. Chutiang chuan
muanna dik lovah
chawlhtîr an ni ang
a, mi tam tak chu,
a tlai lutuk thlengin
bumin an awm reng
ang.
Hmân lai Israelte chanchin kha, Adventist pâwlte thil tawh entîrna
mak tak chu a ni. Krista lo kal lehna ringa hmalakna chu Pathianin
Aigupta ram a\anga Israelte A hruai ang khân, A hruai a. Tuipui
Sen kamah Hebraite fiah an ni ang khân, beidawnna nasa takah
chuan an rinna chu fiah a ni a. Hun kal tawha Pathian hruaina kutin
a awmpuiziate kha ring ni sela chuan, Pathian hnêna chhandamna
chu an hmu ang. 1844-a insuih khâwma hna thawkte chuan
vântirhkoh pathumna thuchah lo dawngin, Thlarau Thianghlim
thiltihtheihnain lo puang ta sela chuan an hnathawhah chuan LALPAN
thil ropui tak A ti ang a, khawvêlah êng nasa tak êntîr a ni tawh ngei
ang. Kum tam tak kal taah khân lei mihringte hi zilh an lo ni tawh
ang a, hna hnuhnung ber chu thawh zawh ni tawhin, A mîte tlan
tûrin Krista chu a lo kal daih tawh ang.
Kum 40 chhûng zawng Israelte chu thlalêra an vahvaih kha
Pathian duhzâwng a ni lo; Kanan rama hruai luh nghâla, thianghlim
tak leh mi hlim thei tak ni tûrin chuta chêntîr nghâl A duh a. Mahse
458 INDONA ROPUI
ngei tûr a ni,’ ka tihin, mi suaksual chu a awm dân kalsân tûra i hrilh
loh chuan, a khawlohnaah a thi ang a, a thisen phubâ erawh chu i
lakah ka la ang. Amaherawhchu mi sual chu a awm dân kaisan tûra
i hrilh a, a awm dân a kalsan si loh chuan, a khawlohnaah a thi ang
a, nang erawh chuan i nun i humhim ang,” (Ezekiela 33:7-9).
Thutak pawmna leh puan chhuahna dâltu lian tak chu, remchân
lohna leh demna a inrawlh hi a ni a. Hei hi thutak \antuten a dotute
an hnial thlâk theih ngai loh awm chhun chu a ni. Mahse hei hian
Krista zuitu dik takte chu a dil chuang lo ve. Hêngte hian thutak chu
a lâr hun an nghâk lo. An tih tûr an hriat avângin, fîmkhur takin
Kraws chu an pawm a, tirhkoh Paula angin, “Kan hrehawmna nêptê,
tân mitkhap kâr chhûng leka awm tûr hian ropuina nasa tak chatuan
atân min siamsak nasa tulh tulh a ni,” a ti (2 Korin 4:17); hmâsâng
mi pakhat pawhin, “Krista an hmuhsitna chu Aigupta ro ai chuan
sum ropui zâwkah a ngai a,” (Hebrai 11:26).
An ei zawnna chu eng pawh a ni thei e, Sakhaw lam thila thil
awm leh awm lo aia ‘dân zam tawh ang’ ti tlurtute hi, eng hnathawk
mi pawh ni se, thinlung taka khawvêl rawngbâwltute an ni \hîn a ni.
Thil dik chu a dik vângin kan thlang mai tûr a ni a, a hnu leh chu
Pathianah kan nghat ang a. Chumi siam\hatna ropui tak avâng chuan
chêt dân dik mi te, rinna nei mi te leh mi huaisen te lakah hian
khawvêlin bat a nei a ni. Hêng mîte hmang hian tûn huna siam\hatna
hna hi thawh a ni ang.
LALPA chuan heti hian A ti: “Felna hretu, ka dân thu thinlunga
pai mîte u, ka thu ngaithla rawh u; mihringte sawichhiatna chu hlau
suh ula, an hauna che u avângin mangang hek suh u. Thimin silhfên a
ei chhe vek angin, anni chu a ei dâwn a ni; ka felna erawh chu
kumkhuain a awm reng ang a, ka chhandamna chu chhuan zawng
zawng thlengin a awm ang,” (Isaia 51:7, 8).S
BUNG 27
TÛNLAI HARHTHARNATE
HARHTHARNATE
(MODERN REVIVALS)
R
INAWM taka Pathian Thu hrilna apiangah, Pathian a\anga
chhuak a nihzia hriatpuina rahin a zui zêl \hîn. Pathian Thlarau
chuan A mîte thuchah chu A zui zêl a, tichuan thu chuan
thiltihtheihna a lo nei a. Mi sualten an chhia leh \ha hriatna tihharhna
an chang a. “Êng tak, khawvêla lo kala mi tin êntu,” chuan an
thinlung chhûngril a chhun êng a, thima thil thuhrûkte chu tihlan a lo
ni a. Rinna ril tak chuan an rilru leh thinlung chu a luah tlat a. Sual
thuah te, felna thuah te, rorêlna lo thleng tûr thuah te chuan hriattîrna
pêk an ni vek a. Jehova felzia hriatna an nei a, thinlungte Hmuvektu
hmâah chuan an sualna te leh an bawlhhlawhna te nêna lan chu an
ngam lo va.
“He thihna taksa lak ata hi tunge min chhan chhuak ang?” tiin
lungchhe takin an âu chhuak a. Kalvari Kraws chu, mihringte sual
tlan nâna inthâwina famkim nên, tihlan a han nih chuan, an
bawhchhiatna lakah Krista felna chauh lo chuan, thil dang engmahin
a tlan zo lo tih an hmû a. Chu chauh chuan mihring leh Pathian chu a
inremtîr leh thei a ni. Rinna leh inngaihtlâwmnain, Pathian Berâm
No, khawvêl sual kalpuitu chu an pawm a. Krista thisen avângin
“an tûn hma sual ngaihdamna,” an chang a.
Hêng mîte hian simna tlingin rah an chhuah a. An ring a, baptisma
an chang a, nun thara lêng tûrin an tho va,–Krista Isuaa thilsiam thar
an lo ni a. Tîsa châkna hlui anga mahni inthuam chawp lovin, Pathian
Fapa rinnaa A hniakhnung zuia, anmahniah A nungchang tilang tûr
leh, Amah a thianghlim anga intithianghlim tûr an ni a. Thil an huat
\hinte chu an lo hmangaih a; thil an hmangaih \hinte pawh an lo haw
ta a. Mi chapote leh mahni thu duhte chu mi inngaitlâwm leh
thuhnuairawlh an lo ni ta. Mi ho tak leh intiveite pawh an lo thutakin
mi zaidawh tak an lo ni a. Pawisak nei lote pawhin sakhaw thil an
ngai pawimawh a, zu ruite an lo harh fîmin, an lo mi tak a, mi
bawlhhlawhte chu an lo thianghlim a. Khawvêl chîn dân engmah
461
462 INDONA ROPUI
Kohhran pâwl hrang hrangah hian mi, an \hat avânga langsâr te,
hêng thil nihna pawm te leh pawiti chi te an awm a. Professor Edward
Park-a’n, tûn lai sakhaw lama hlauhawmnate chu tilangin hetiang
hian a sawi a: “Hlauhawmna bul pakhat chu pulpit a\anga Pathian
dân chelek thlahthlam vâng a ni. Tûn hmâ chuan chhia leh \ha hriatna
aw thangkh^wkna chu pulpit a ni a, ... Kan thu hriltu lâr berte chu
an Hotupa tihdân zuiin thu ropui tak takte chu an sawi a. Dân
pawimawhna te, a kaihhruaina te, a vaukhânna te chu an hril a. A
kaihhruaina thupui ropui pahnih: - dân chu Pathian nungchang ze
famkim târlangtu a nihna leh, tupawh dân duh lo chu Chanchin |ha
duh lo an ni a; Chanchin |ha ang bawkin dân chu Pathian nungchang
lantîrtu dârthlalang a nih thu an sawi fo va. Sual sualna ngaihnêpna
chuan chhiatna a\anga chhiatna dangah a hruai a. Thupêk dikna chu
thu zawm lohna sualna nên a inhen reng a ni. ...
“Târlan tâk hlauhawmte zînga tel tlat chu Pathian rêl dikna
ngaihnêpna hi a ni. Tûn lai Pathian thu hril dân chu Pathian rorêl
dikna kha vân lam malsâwmnaa ngaiin an sawi a. Pathian nungchang
ze ropui tak anga sawi si lovin, lunglênna thilah an tham raltîr ta
zâwk a. Pathianin fel taka a lo rem khâwm sa chu tûn lai Pathian thu
zirna tharte hian an khawih chingpen zo va. Pathian dân chu \hatna
nge sualna? |hatna a ni. Tichuan felna chu a \ha a ni; dân hlen chhuak
tûra remruatna dân chu a ni. Pathian dân leh A rêl dikna ngaihnêp
\hinna leh mihringte thu âwih lohna leh sualna te avângin, mîte chu
sual thawi nâna hlan zahngaihna ngaihnêpnaah awlsam têin an tawlh
lût \hîn a,” tiin. Chutiangin Chanchin |ha chuan a hlutna leh
pawimawhna chu a lo hloh va, tichuan Bible ngei pawh chu sira
hnawl mai an lo inpeih thuai \hîn a ni.
Kristan A thihnain dân chu tibo tawh angin leh, dânin a phûtte
lakah mihringte chu an fihlîm ta niâwmin sakhaw zirtîrtu tam takte
chuan an puang a. Dân chu nghâwngkawl rit tak anga lantîr leh, dân
hnuaia sal tânna nêna teha, zalênna chu chanchin |ha hnuaia chen
tûr anga sawi mi tam tak an awm bawk a.
Mahse zâwlneite leh tirhkohten Pathian dân thianghlim chu
chutiangin an ngai lo. Davida chuan, “Dîpdâl lohvin ka lêng ang; i
466 INDONA ROPUI
Pathian hnênah chuan lâwm thu awm rawh se,” tiin rinna chu a au
chhuahpui ta a ni (1 Korin 15:57).
Tihthianghlimna chuan hmâ a sâwn zêl a ni tih Bible-in chiang
takin a sawi a. Piantharnaah hian mi sualin tlanna thisen zârah Pathian
nêna inremna a lo hmu a, mahse Kristian nun a lo in\an chauh a ni.
Tûnah hian, “famkimna lam pan zêl tûr;” “Krista famkimnaa puitlin
thlenga” \hang chho tûr a ni. Tirhkoh Paulan, “He thil pakhat hi ka
ti \hîn - hnung lama thil awmte chu theihnghilh a, hma lama thil awmte
chu banin, Krista Isuaa Pathian chung lam koh chhan lâwmman hmu
tûrin, tiam chin lam chu ka pan \âlh \âlh a ni,” a ti (Filipi 3:13, 14).
Bible-a tihthianghlimna neih tûr \ûl, rahbîte chu kan hmâah Peteran
a lo zam a; “taihmâk rêng rêng chhuahin, in rinnaah chuan \hatna
telh ula; in \hatnaah chuan hriatna telh ula, in hriatnaah chuan insûmna
telh ula; in insûmnaah chuan chhelna telh ula, in chhelnaah chuan
Pathian ngaihsakna telh ula; in Pathian ngaihsaknaah chuan unaute
hmangaihna telh ula, in unaute hmangaihnaah chuan hmangaihna telh
ula, ... chûng chu in tih chuan engtikah mah in tlu ngai lo vang,” tiin
(2 Petera 1:5-10).
Tupawh Bible-in a sawi tihthianghlimna changtu chuan
inngaihtlawmna thinlung a pu tûr a ni. Mosia angin thianghlimna
ropuizia mak tak mai an hmu a, tichuan chatuan Mî thianghlimna leh
famkimna ropui nêna khaikhinin, an tlâktlâi lohzia an inhmu a.
Zâwlnei Daniela hi thianghlimna dik tak atâna entawn tûr \ha a
ni. A dam chhûng hun rei tak chu a Hotupa rawngbâwl nân a hmang
zo va. Vânin “duhawm tak,” a tih chu a ni (Daniela 10:11). Mahse
fîm leh thianghlim intih ahnêkin, he zâwlnei zahawm tak hian, Israelho
suaksual tak zînga mi a ni tih inhriain, a mîte aiawha Pathian hmâa a
ngen lai khân, “Kan fel vângin kan dîlnate hi I hmâah kan hlân a ni si
lo va, I zahngaihna ropui tak avângin a ni zâwk e.” “Kan sual ta a,
suaksual takin kan lo ti ta a.” “Thu ka sawi a, ka \awng\ai a, ka sual
leh ka mi Israelte sual thuphâ ka châwi laiin,” a ti a. Chumi hnuah
chuan Pathian Fapa chu a hnênah zirtîrna thu pe tûrin A lo kal thu a
sawi a, “Ka hmêl mawina pawh a chuai zo va, thahrui rêng ka nei ta
lo va,” tiin (Daniela 9:18, 15, 20; 10:8).
TÛN LAI HARHTHARNATE 471
chhandam thei em ni? ... Aw, mi lawilo pa, thiltih tel lovin rinna mai
chu thi a ni tih i hre duh em? Abrahama chuan a fapa Isaka kha a
hlan lai khân, thiltih avângin thiam a chang a ni lo’m ni kha? Rinna
chuan a thiltih nên thawk dûnin, a thiltih avângin thiam a chang a ni
tih i hria e. ... Rinna avâng ngawt ni lovin, thiltih avâng zâwkin miin
thiam a chang tih in hria e,” a ti (Jakoba 2:14-24).
Pathian Thua hriattîrna chuan thiltih tel lo rinna zirtîrna bul
hlauhawm tak chu a kalh tlat a. Zahngaihna phalsak tûra tiamkamna
pawm lova, vân lam duhsakna hauh tlat hi rinna a ni lo. Uanna mai a
ni a; rinna dik tak chu Pathian lehkahbu thutiamah leh A thil pêkah
a innghat zâwk a ni.
Pathian thupêkte zînga pakhat lek pawh duhthua bawhchhe
chungin la thianghlim reng nia inrinnaah hian tumah mahni inbum suh
se. Sual a ni tih hriat reng tih tlatna hian Thlarau hriatpuina aw chu a
tireh a, thlarau chu Pathian hnên ata a tihrang a ni. “Sual hi dân
bawhchhiatna a ni si a.” “Tupawh thil tisual (dân bawhchhia) apiangin
Amah chu an hmu lo va, an hre hek lo,” (1 Johana 3:6). Johana
chuan a lehkha thawnahte hmangaihna a lantîr nasa hlê nâin, Pathian
dân bawhchhe reng chunga tihthianghlim nih hauh tlat pâwlte nunze
dik tak tihlan chu a hreh lo. “Tupawh A thupêkte pawm si lovin,
'Amah ka hria,' titu chu mi dawthei a ni a, thutak amahah a awm lo.
Tupawh A thu pawm erawh chu, amahah chuan Pathian a
hmangaihna a famkim tak zet tawh a ni. ...” (1 Johana 2:4, 5).
Mi tinrêng thiltih fiahna chu hetah hian a awm. Lei leh vâna
Pathian thianghlimna tehnaah amah chu rawn hruai a nih si loh chuan,
tu hnênah mah thianghlimna kan pe thei lo. Mîten thlarau lam dân
pawimawhna an hriat loh va, Pathian thupêkte an hmuhsit a, an
ngaihnêp a, hêng thupêk zînga tê ber pawh an bawhchhiat a, chutiang
ti ve tûra mîte zirtîr apiang chuan, vân lam mithmuhin ngaihsan a
hlawh lo vang, tichuan dika an inchhâlna chu innghahna nei lo a ni tih
kan hre mai thei ang.
Sual nei lova inchhâl chuan, chû a inchhâlna ngei chuan
thianghlimna a hlatzia a tilang chiang a ni. Pathian thianghlimna tâwp
TÛN LAI HARHTHARNATE 473
hian chhia leh \ha hriatnate chu tichawlawlin, rilru leh thlarau lam mit
a tidel a, tin, Thu leh Pathian Thlarauvina thinlunga a nem kai tûr chu
a lo tichau \hîn a ni. Korin khuaa mîte hnênah Paulan a lo ziak a,
“Tîsa leh thlarau bawlhhlawhna zawng zawng lakah i intifai ang u,
Pathian \ih dêk chunga thianghlimna tifamkimin,” tiin. (2 Korin 7:1).
Thlarau rahah chuan, “hmangaihna te, hlimna te, remna te,
dawhtheihna te, ngilneihna te, \hatna te, rinawmna te,
thuhnuairawlhna te leh insûm theihna te chu,” a telh a (Galatia 5:22,
23).
Hêng thâwk khum thute hi puan a ni chung pawhin Kristiana
inchhâl tam takin an thiltihtheihnate chu, hlâwkna leh thil chin thar
ûmzui vângin an intichau va; mi tam takin nawmchenna khap tlat, ei
puar lutukna leh zu inna te avângin an Pathian anna chu an tichhia a.
Kohhran lahin, chûng thil \ha lote chu zilhhau leh khap ahnêkin, a
sum bâwm tihkhah leh nân, kâ châkna te, hlawk duhna te,
nawmsipbâwl hmangaihna te chu a lo sawimawiin, Krista an
hmangaihna chu an tinêp lutuk si a. Isua chu tûn lai biak inahte hian
lo lût ve ta mai sela, hênga sakhaw hminga ruai\heh leh sumdawnna
thianghlim lo an buatsaihte hi rawn hmu ta sela, hêng tibawlhhlawhtute
hi, hmana temple-a tangka thlengtute A hnawt chhuak ang khân A
hnawt chhuak ve mai lo vang em ni?
Chung lam a\anga finna chu “a tîrin a thianghlim phawt” a ni tih
Jakoban a sawi a. Kâ maia Isua hming hlu tak lama, vaihlo rimchhe
zeta anmahni leh an thaw tirimchhetu, vân boruak tibawlhhlawh a, a
chhûnga chêngte tûr hîptîrtu, Chanchin |ha kalhzâwnga nung tlattute
zîngah hian tirhkoh Jakoba hi lo awm ta sela, - “Khawvêl mi, tîsa
châkna ngah mi, ramhuai a\anga chhuak,” a rawn ti mai lo vang
maw? Vaihlo bâwihhten, tihthianghlimna kim malsâwmna chan tumin,
vân ram an beisei thu an sawi a; mahse Pathian Thu chuan chiang
takin, “thil bawlhhlawh rêng rêng chutah chuan a lût lo vang,” tiin a
lo sawi tawh a ni (Thupuan 21:27).
“A nih leh, in taksa chu, in chhûnga awm, Pathian hnên a\anga
in hmuh Thlarau Thianghlim in a ni tih in hre lo vem ni le? Mahni ta
pawh in ni lo va, mana lei in ni tawh asin, chuvângin in taksaah
TÛN LAI HARHTHARNATE 475
rêng khawih suh u, LALPAN A ti,” tih hi. Sual kawng zawhna leh
khawvêl lama duh tâwk ngahna thiltih hnualsuat zâwnga thawk lo
tihthianghlimna chu a dik lo tih puang ila Pathian Thu êngah chuan,
thiam chantîr kan ni.
“An zîng ata chhuak ula, a hrangin awm rawh u, ... thil
bawlhhlawh rêng rêng pawh dek suh u,” tih thu zâwmtute hnêna
Pathian thutiam chu, “Ka lâwm ang che u a, in tân Pa Ka ni ang a,
nangni pawh ka tân fanu, fapa in ni ang, LALPA Engkimtitheia chuan
A ti,” tih hi a ni (2 Korin 6:17, 18). Pathian lam thiltea daihriat nasa
tak leh tam tak neih hi Kristian tinte tih tûr leh chanvo chu a ni.
Isuan, “Kei khawvêl Êntu ka ni. Tupawh mi zui chu thimah a lêng
tawp lo vang a, nunna êng a nei zâwk ang,” A ti (Johana 8:12).
“Mi felte kawng erawh chu chhûn ên lai tak pawha êng zual deuh
deuh, êng fîm tak ang a ni,” (Thufingte 4:18).
Rinna leh thuawihnaa rahbi tinrêng chuan thlarau chu khawvêl
êng nêna inkungkaihna hnai zâwkah a hruai a, Amahah chuan “thimna
rêng a awm lo.” Felna Nî zung êng tak chu, Pathian bâwihhte
chungah a êng a, chu êng chu an ên chhuahtîr ve leh tur a ni a.
Arsite khian, vâna êng ropui tak zâra tihên an nih an lantîr angin,
Kristiante chuan, vân boruak zau tak lal\hutthlêngah khian Pathian,
A nungchang fak tlâk leh entawn tlâk chu A awm tih an lantîr ve tûr
a ni. A Thlarau zahngaihna te, A nungchang fîmna leh thianghlimna
chu amah hriatpuitu atân tihlan tûr a ni.
Kolosa khuaa mîte hnêna a lehkha thawnah,Paulan Pathian fâte
tâna malsâwmna ropui tak pêk chu a tilang a. “Thlarau lam finna
leh hriat theihna zawng zawng kawngah Ama duhzâwng hriat
famkimnaah chuan in lo khah theih nân, kan hriat nî achin chu keini
pawhin \awng\ai leh dîlsak che u kan bang lo; chutichuan hnathawh
tinrênga lo rahin, Pathian hriat famkimnaa lo sâwt deuh deuhvin,
hlim taka chhelna leh dawhtheihna tinrêng nei tûra A thiltihtheihna
ropui ang zêla chakna tinrênga lo chakin,” a ti a (Kolosa 1:9-11).
Efesi khuaa unauten Kristiante chanvo sânzia an rawn hriat ve a
duhzia a ziak leh a. Chungnungbera fanu leh fapa te an nih hriatna
an neih theih nân \awng hriat awlsam berin an tân a ziak a. “A
TÛN LAI HARHTHARNATE 477
\hîn; hei hi khawvêl hnehna chu a ni, kan rinna hi,” (1 Johana 5:4).
Pathian bâwihh Nehemia chuan, LALPAA lâwmna chu in chakna a
ni,” (Nehemia 8:10) tih dik takin a sawi a. Paula chuan, “LALPAAh
chuan lâwm fo rawh u, ka ti leh pek \hîn ang, lâwm rawh u.” “Lâwm
fo ula, bâng lovin \awng\ai rawh u, engkimah lâwm thu hril ula, chu
chu nangmahni lam thuah Krista Isuaah chuan Pathian duhzâwng a
ni si a,” (Filipi 4:4; 1 Thesalonika 5:16-18).
Chûng chu Bible-a piantharna leh tihthianghlimna rah chu a ni,
felna thupui, Pathian dâna tihlante chu Kristian khawvêl hian a
ngaihsak loh tlat avângin a ni, hêng rah \hate hi hmuh an nih \hin loh
ni. Hei hi, hmân lai huna harhtharna nemnghettu Pathian Thlarau
Thianghlim awmpuina hnathawh thûk tak tihlan tlêm vâng a ni.
Kan hmuh avângin kan lo danglam a. Pathianin chûng thupêk
thianghlim, A nungchang famkimna leh thianghlimna, mihringte hnêna
A tihlante chu ngaihthah an nih avângin, mipuite thinlung chu mihringte
zirtîrna leh rin dân lamah hîp a lo ni a; mak takin kohhran nungchang
tlâk hniamnain a lo zui a. LALPA chuan, “Kei, nunna tuikhur hi min
kalsan a, tuikhuah khi, tui tlin theih lohna chu in ker a,” (Jeremia
2:13) A ti a ni..
“Mi suaksualte remruat anga awm ngai lo ... chu, a lâwmna chu
LALPA dânah a ni zâwk a; A dân thu chu a chhûn a zânin a ngaihtuah
\hîn. Ani chu tui luang kianga thing phun ang a ni ang, a hun taka rah
chhuah \hîn; a hnah pawh uai ngai lo vang leh, a thiltih apianga hmuingil
zêl,” ang hi a ni (Sâm 1:1-3). Pathian dân chu a dinhmun tûr dik
taka awmtîr a nih chauhvin, hman laia Pathian mîte zînga rinna leh
Pathian lama harhna kha a lo thleng thei dâwn a ni. “LALPA chuan
heti hian A ti: ‘Kalkawngahte ding ula, en rawh u; ... Tahchuan kal
ula, in thlarau tân chawlhna in hmû ang; ...” (Jeremia 6:16).S
BUNG 28
RORÊL LÂ WKNA
LÂWKNA
(THE INVESTIGATIVE JUDGEMENT)
Z
ÂWLNEI DANIELA chuan, “Lal\hutthlêngte an hûn chhuah a, mi
pakhat, Hmâkhawsânga A \hut thlengin ka en reng a, A
silhfênte chu vûr anga vâr a ni a; A sam chu sahmul thianghlim
tak ang a ni, A lal\huthlêng chu meialh a ni a, chu mi tawlailîr chu
mei kang mêk ang a ni a. A hmâ a\ang chuan mei lui a lo chhuakin
a luang a, a sâng a sângin rawng an bâwlsak a, A hmâah chuan sîng
hmun sîng an ding a; rorêlna a lo awm ta a, lehkhabute chu keu a ni
a,” (Daniela 7:9, 10).
Chû ni ropui leh urhsûn taka lei leh vân zawng zawnga Rorêltu
hmâa mi tin nunphung thlîr nawn a nih tûr leh, mi tinrêng hnênah,
“an thiltih ang zêla rulh,” a nih tûr chu, zâwlnei inlârnaah chuan tihlan
a ni a. Fakna hla siamtu chuan, “Tlângte an lo din chhuah hmâ leh
leilungte hi i din hmâ rêng pawhin, chatuan ata chatuan thleng pawhin
Pathian i ni,” a lo ti a (Sâm 90:2). Thil engkim bul leh dân zawng
zawng hnâr chu A ni a; Rorêltu tûr chu Amah chu a ni. Vântirhkoh
thianghlim tam tak, sîng hmun sîng tam tak leh sâng hmun sâng tam
takte chu rawngbâwltute leh hriatpuitute an ni a, chu rorêlna ropui
tak chu an \awiâwm a.
“Ngai teh, vân chhûmte nêna lo kal, mi pakhat, mihring Fapa
ang hi ka hmu a, Hmâkhawsânga hnênah chuan A lo kal a, A hmâah
chuan Ani chu an rawn hruai hnai a. Rorêlna te, ropuina te, ram te
chu A hnêna pêk a ni a, mi tin te, hnam tin te zawng zawng chuan A
rawng an bâwl nân; A rorêlna chu rorêlna hlun, ral ngai lo tûr a ni a,
A ram chu tihchhiat rual a ni lo vang,” (Daniela 7:13, 14). Heta
Krista lo kalna a sawi hi chu leia A lo kal vawi hnihna a ni lo va.
Rorêlna te, ropuina te leh ram te chu la tûrin, Hmâkhawsânga
hnênah, vânah A lo kal a ni a, chûng chu Palai hnâ A thawh zawh
hunah A hnêna pêk tûr chu a ni. Hê A lo kalna hi leia A lo kal vawi
hnihna ni lovin, ni 2300 tâwp, 1844-a lo awm tûr hrilhlâwkna a lo
479
480 INDONA ROPUI
sawi lâwk kha a ni. Kan Puithiam Lalber chu, vântirhkoh hianghlimten
zuiin, hmun thianghlim berah A lût a, tin, chutah chuan mihring aia A
hna hnuhnung ber thawk tûrin leh, chû rawngbâwlna hlâwkpui tlâk
zawng zawngte tâna tlanna siam tûrin Pathian hmâah A inlan a.
Hlimthla rawngbâwlnaah khân, sual puanga, sima, Pathian hmâa
lo kal zawng zawngte leh, sual thawina thisen avânga maichâma an
sualnate dah sawnte chauh chuan tlanna nîa rawngbâwlnaah chuan
chanvo an nei a. Chutiang bawk chuan tlanna hnathawh tâwpna leh
Rorêl lâwkna nîah chuan, Pathian mia inchhâlte chung thû chauh
ngaihtuah a ni a. Mi sualte rorêl sakna chu hna danglam leh hrang
daih a ni a, a hnuhnung zâwka mi a ni: “Rorêlna chu Pathian
chhûngteah \an tûr a ni si a; tin, keimahni maha a \an hmasak chuan
Pathian Chanchin |ha thu zâwm lote tâwpna chu engtin tak ni ang
maw?” (1 Petera 4:17).
Mîte hming leh thiltihte chuanna vâna lehkhabute chu Rorêlna
thu tihtlûkna rêltu tûr a ni. Zâwlnei Daniela chuan, “Rorêlna a lo
awm a, tin, lehkhabute chu keu a ni a,” a ti. Thupuan ziaktu chuan
chumi chu sawiin “Lehkhabu dang, nunna bu chu an keu va; tin,
mitthi chu chûng lehkhabutea ziak, an thiltih ang zêlin rêlsakin an
awm ta a,” tiin a belh a (Thupuan 20:12).
Nunna buah chuan Pathian hnaa inpe zawng zawng hming chu
ziak a ni a. Isuan A zirtîrte hnênah, “Vânah in hming ziak a nih
vângin lâwm rawh u,” A ti a (Luka 10:20). Paulan a hnathawhpui
rinawm, “nunna bua hming chuangte,” thu a sawi a (Filipi 4:3).
Danielan “hun buaithlâk, a ang rêng awm lo,” chu thlîrin, Pathian
mîte, “lehkhabua hming chuang apiangte chu “chhan chhuahin an
awm ang,” a ti (Daniela 12:1). Thupuan ziaktu chuan, “Berâm No
Nunna Bûa hming chuangte,” chauh Pathian khawpuiah an lût ang
a ti (Thupuan 21:27).
A chhûnga “LALPA \ihtute leh A hming lamtute” hming ziakna
“Hriat rengna bu,” chu Pathian hmâah ziak a ni a (Malakia 3:16).
An rinna thu te, hmangaihnaa an thiltih te chu vânah chhinchhiah vek
a ni a. Nehemia chuan, “Aw ka Pathian, min hrereng la, ... ka Pathian
in atâna ka thiltihte kha thaibo suh ang che,”a tih khân hei hi a sawi
RORÊL LÂWKNA 481
tihtîr zawng zawng chu entîrin, chûng thilte avâng chuan a khua leh
tui angin anni chu a hauh tlat a.
An sualnate chu Isuan A ngaidam mai lo; mahse an sual simna
leh rinna chu entîrin, an tâna ngaihdamna dilin, A kut hliam hnu chu
Pa leh vântirhkohte hmâah chuan pharin, “An hming pawh ka hria
a. Ka kutphahahte hian ka ziak hlawm a. Pathian duhzâwng
inthawinate chu thlarau lungchhia hi a ni a; thinlung lungchhia leh
inchhîr ngawih ngawih hi, aw Pathian, I hmusit lo vang,” A ti a (Sâm
51:17). A mîte hêktu hnênah chuan, “Aw Setan, LALPAN hâu zâwk
che rawh se; a ni, LALPA, Jerusalem Thlangtu chuan hâu che rawh
se. He mi hi thingthu mei ata phih chhuah chu a ni lo vem ni?” A ti
bawk a (Zakaria 3:2). Krista chuan A mi felte chu, “Kohhran
ropui tak, bawlhhlawh kai lo leh zûr lo leh chutiang thil rêng pu lova,
thianghlim leh hmêlhem lova,” A Pa hnêna A hlan theih nân, Ama
felnain A thuam ang (Efesi 5:27). An hmingte chu Nunna Bûah
ziakin a awm a, an chungchâng thuah chuan, “Anni chu puan vâr
sinin, ka hnênah an lêng ve \hîn ang; chutiang ti tlâk an ni si a,” tiin
ziak a ni (Thupuan 3:4).
Tichuan Thuthlung Thar thutiam famkimna, “An bawhchhiatna
chu ka ngaidam ang a, an sualna pawh ka hre reng dâwn tawh si
RORÊL LÂWKNA 485
lo.” “Chûng nîahte leh chutih hunah chuan, Israel khawlohnate chu
an zawng ang a, hmuh tûr a awm lo vang; Juda thiltih sualte pawh
hmuh tûr a awm hek lo vang, LALPAN A ti,” tih chu hriat a ni ang
(Jeremia 31:34; 50:20). “Chumi nîah chuan LALPA pêng chu mawi
tak leh ropui takin a awm ang a, Israelho la damte tân chuan leia
rahte chu \ha tak leh mawi takin a awm ang. Heti hi a ni ang a, . . .
Ziona la awm leh Jerusalema la awmte chu thianghlim an ti ang,
Jerusalema la damte zînga hming ziak zawng zawngte chu,” (Isaia
4:2, 3).
Rorêl lâwkna leh sual tlenfaina hna chu LALPA lo kal leh hmâin
zawh vek tûr a ni a. Mitthite chu, lehkhabua an chanchin ziak anga
rorêlsak tûr an nih avângin, mihringte chungchâng chu, rorêlnaah
chuan enfiah a nih hnuah chauh lo chuan, mihringte sualna chu thai
bo theih a ni lo. Mahse tirhkoh Peteran, “LALPA hnên ata harh tharna
a lo thlen a, Isua Krista chu A rawn tirh” hunah chuan ringtute sualnate
chu tlenfai a nih tûr chiang takin a sawi a (Tirhkohte 3:19, 20).
Rorêl lâwkna chu zawh a nih hun chuan, mi tinrêng an thiltih ang
zêla rûl tûrin Krista chu A lo kal dâwn a ni.
Hlimthla rawngbâwlnaah khân, puithiam lalberin lsraelte tân
tlanna siamin, biak bûk a\angin a lo chhuak a, mipuite mal a sâwmsak
a. Chutiang chuan Krista pawh, A palai hna a thawh zawhin,
“Chhandamna hmu tûra Amah lo nghâktute hnênah sual tel lovin,”
A lo lang leh ang a, Amah lo nghâktute chu chatuan nunna pein mal
A sâwmsak ang (Hebrai 9:28). Puithiamin, maichâm ata sualnate
chu la sawnin, sual phurtu kêl lu chungah chuan a nghat ang khân,
Krista pawhin hêng sualna zawng zawngte hi, sualna tichhuaktu leh
tipunluntu, Setana chungah A la nghat dâwn a ni. Sualna phurtu kêl
chuan Israelte sualnate chu phurin, “chên loh leiah” hruai bo a ni a
(Leviticus 16:22). Chutiangin Setana pawh, Pathian mîte thil a
tihsualtîr sual thiam lohna leh, sualna zawng zawng chu phurin, lei
khawhar, tûmah awm lohna lei ruakah kum sângkhat tântîr a ni ang
a, a tâwpah sual hremna chu tuarin, mi sual zawng zawngte tiboraltu
mei chuan a la kâng ral dâwn a ni (Malakia 4:1-3; Ezekiel 28:19).
Chutichuan sual tihbo hlennaah leh, sualna lungten duhtute zawng
486 INDONA ROPUI
Kan theihnghilh tawh a ni thei e, thiam min chantîr tûr emaw, thiam
loh min chantîr tûr emawin, min hriattîrtu an la ni dâwn a ni.
Lem ziaktu thîr phêk rawng hnawihah chuan hmêl lan dân dik
tak tihlan a ni angin, vân lehkhabuahte chuan nungchang tinrêng chu
chiang takin ziak lan vek a ni. Mahsela, chumi chhinchhiahna, vân
mîten an thlîr tûr chungchâng thu chu kan lo ngainêp hlê si a. Hmuh
theih khawvêl leh hmuh theih loh khawvêl daidangtu puan zâr hi
hlîm han ni sela chuan, vântirhkohvin thu leh thiltih tinrêng a
chhinchhiahte, Rorêlna nîa an khin tûr chu, mihring fâten han hmu
sela chuan, nî tina an thu chhak chhuah tam tak hi an sawi lo vang a;
an thiltih tam tak hi an ti hek lo vang.
Rorêlnaah chuan thilpêk dang, sum leh pâi kan hman dân tinrêng
chu enfiah vek a ni ang. Peipun tûra sum leh pâi, vânin min pêk chu
engtin nge kan hman le? LALPA chuan A lo kal leh hunah A ta chu
a pung nên A dawng ang em? Kan hnêna thiltihtheihna min kawltîr
hi, theihtâwpin, LALPA ropui nân leh, khawvêl tân malsâwmna ni
tûrin kan tuai \ha em le? Kan hun te, kan ziakna te, kan aw te, kan
\awngkâ te leh mi kan hneh theihna te hi engtin nge kan hman le? Mi
rethei te, hnehchhiah te, hnuchham te, hmeithai te tân Krista hmingin
engnge kan tihsak \hîn le? A Thu thianghlim vawng \ha tûrin
Pathianin min duh a; chhandamna hmu khawpa min tifing thei tûrin,
kan hnêna êng pêkte hi engtin nge kan tih le? Krista rinna chu ei
zawn nâna hman satliah mai hian hlâwkna a nei lo va; thiltihin a lantîr
hmangaihna chauh chu ngaihhlut a ni. Hmangaihna chauh chuan vân
lam mit hmuhah thil hlû a ti thei a. Hmangaihna thiltih rêng rêng chu
mihring ngaihin lang tê hlê mah se, Pathianin A pawmin, mal A
sâwmsak \hîn a ni.
Mihringte mahni hmasial rûkna chu vân lehkhabuahte chuan tihlan
vek a ni a. Chhandamtun A phûtte theihnghilha, mahni mihringpuite
chunga tih tûr tihtlingtlâk lohte chhinchhiahna a awm a. Krista ta ni
si, hun \ha te, ngaihtuahna te, chakna te chu, Setana hnêna pêk a
nih \hinzia chutah chuan an la hmu ang. Vântirhkohten vâna an kalpui
\hîn chanchin ziak chu a lungngaihthlâk a ni. Mihring finna nei, Krista
zuitua inchhâlte chu, khawvêl hausakna thil neih châknaah emaw,
488 INDONA ROPUI
lei lâwmna chenna lamah emaw hîp an ni a. Pawisa te, hun te, chakna
te chu mahnia nawm chen nân hman a ni a; mahse \awng\aina te,
Pathian thu zawnna te, nun inngaihtlâwmna leh sual simna atân tea
hun hman chu a tlêm leh hlê lawi si a.
Kan tih tûr dik tak kan hriat lohna tûrin leh kan rilru luah khat
tûrin, Setanan ruahmanna kawng chhiar sên loh a hmu chhuak a.
Thutak ropui, tlanna atâna inthawina leh, Sawipuitu Engkimtithei lam
min thlîrtîrtu chu, bumtu hotupa chuan a hua a. Isua leh A thutak
a\anga rilru hruai pên nân, amahah chuan thil engkim a innghat tih a
hria a.
Chhandamtu palai hnaa hlâwkna chan ve duh apiangte chuan,
Pathian \ihna neia, thianghlimna tifamkim tûrin engmahin tihbuai an
phal lo vang. Nuam tâwlnaah te, intihlâr tumnaah te, hlâwkna
zawnnaah te a hun hlu tak khawhral ai chuan, \hahnemngai tak leh
\awng\ai chunga thutak thu zirna atân hman zâwk tûr a ni. Biak
bûk leh rorêl lâwkna thupui hi Pathian mîten an hre chiang êm êm
tûr a ni. An Puithiam Lalber dinhmun leh hnathawh chu mi tinrêng
tân hriat chian a \ûl a ni. Chuti lo chuan tûn huna mamawh tak,
rinna sawizawi tûr emaw, an dinhmun luah tûra Pathianin A tih chu
an luah thei lo mai ang. Mi tinin thlarau chhandam tûr emaw, hloh
tûr emaw an nei. Mi tinrêngin Pathian hmâa thubuai chinfel tûr an la
nei a. Mi zawng zawngin Rorêltu Ropuia chu hmaichhanah an la be
dâwn a ni. Khawvêl tâwp hunah chuan mi tinrêng hi, Daniela tiamin,
mahni chung thuah mahniin an la din \heuh dâwn avângin, rorelna a
lo thlen huna lehkhabute an keu hun tûr chu ngun taka an ngaihtuah
a va \ûl tak êm!
Hêng thua ênna lo dawng tawh zawng zawngte chuan, Pathianin
thutak ropui tak A kawltîr a\anga hriattîrna thu chu an keng zêl tûr
a ni. Vân biak bûk chu, mihringte aiawha Krista hnathawhna hmunpui
chu a ni. Leia mihring tungchhova kal zawng zawngte a huap vek a.
Chhandamna ruahman a thlîrtîr a, tâwpna hunah ngei min hruai thleng
a, tin, felna leh sual indonaa hnehna thu a puang a. Mi tinrêngin hêng
thupuite hi an hre chiang tûr a ni a. Hemi thua an rin chhan zâwttu
apiangte chhâng thei tûrin an hre chiang tûr a ni.
RORÊL LÂWKNA 489
SUALNA |OBUL
(THE ORIGIN OF EVIL)
M
I tam tak rilru chu sual awm \anna leh a lo awm chhan thu
hian a tibuai nasa hlê a. Sual hnathawh leh a rah râpthlâk
tak chungpikna leh chhiatna te hi an hmu a, finna, thiltihtheihna
leh hmangaihna tâwp nei lo Neitu lalna hnuaiah hetiang zozai hi engtin
nge a lo awm theih, tiin an zawt \hîn. Hei hi thurûk, a bul a bâl taka
a awmzia an hriat si loh chu a ni. Hêng thilte hi an hriatfiah theih
tâwk loh avângin rinhlelhna an lo nei a, tichuan chhandamna atâna
\ûl êm êm, Pathian thua chiang taka târlan, thutakte chu an hmuhfiah
theih loh phah \hîn a ni. Mi \henkhat, Pathianin a târlan piah lama
an zawhna, sual lo awm chungchânga an zawhna chhânna hmuh tum
an awm bawk, mahse chûng mite chuan an zawhna chhânna chu an
hmu ngai lo. Chu bâkah, rinhlelhna dinhmuna an lo indintîr tawh
avângin, an harsatna tikiangtu an hmuh theih lohna chu chhuanlamin,
Pathian thu thianghlim hnâwl phah nân an hmang ta \hîn a ni. Mi
\henkhatina sual chungchâng, an lungawipui khawpa an hriatfiah
lohna chhan ber pakhat chu, Pathian nungchang Biblein a zirtîrte, A
rorêl dân leh sual a thlîr dân te a ni lozâwnga zirtîrna leh pi-pu thu
rochhiahin a hliahkhuh vâng a ni.
Sual a lo awmna chhan sawi tûr chuan sual bul hi hrilhfiah theih
pawh a ni lo. Sual thlîr dân chungchânga Pathian \hatna leh rêldikna
tilang fiah thei tûrin, sual awm \anna leh tâwp hlenna tûr chu eng
emaw chen chu hriat thiam theih a ni. Sual lo luh thuah hian Pathianin
mawhphurhna a nei mawlh lo tih aia chiang zâwk Pathian Lehkha
Thuah hian a awm lo; helna lo chhuah theihna hi Pathian khawngaihna
a lâk kianna emaw, A sorkârna a fel tâwk loh vâng emaw a ni hek
lo. Sual hi thil awm \ha lai tibuaitu, a lo awm chhan sawi fiah hleih
theih sî loh a ni a, thil mak tak a ni. Ngaih hnathiam tum rawk ila,
kan hum hlauh a ni sî ang. Ngaih hnathiamna tûr chhan \ha hmu ila
492
SUALNA |OBUL 493
zâwk a ni. A chungthû dik lo taka Pathianin rêla a sawi \hin chu a
hum tlat theih nân, Siamtu thiltihte leh thûte chu an nihna tak ang lo
deuh hlekin a sawi chhâwng a. Pathian thil tum leh ruahman
chungchângah vântirhkohte rilru chawk buai tûrin fing takin a thiam
thu a sawi \hîn a. Thil mâwl tê tê hi hriat thiam harsa taka chantîr
dân a thiam a, Jehova thu sawi chiang tak leh fiah takte chu
chiangkuang lo tak ni-âwma lantîr dân a thiam bawk a. Pathian
rorêlnate hre phâk ve khawpa dinhmun sâng chelh a nih avângin vân
thuneihna dova a helnaah lam\ang tam tak a nei thei a ni.
Setana vuina rilru chu helna a tlin thlenga a kal zêl chu Pathianin
a phal a. A thil tumte an lo puitlin a, an awm dân dik tak mi zawng
zawngin an hmuh theih nân sual hna Setanan a thawh zêl rih chu a
\ûl a ni. Lucifera, vêngtu cherub a nih chhûnga hmun sâng tak luah,
vân mipuitena an ngainat êm êm chu hûhâng ngah tak a ni a. Pathian
sorkâr chuan vân mîte chauh a huap lo va, A khawvêl siam dang
zawng zawngte pawh a huap vek a; chuvângin, Setana chuan vâna
vântirhkohte pawh a helpui theih chuan khawvêl dangte pawh a helpui
theih a inring a. Tichuan, a thiam thû chu, bumna thûa thu dik khuh
bovin, mi dangte hnênah a puang darh a. Mîte bum a thiam êm êm
a, a ze dik tak thup a thiam êm êm bawk; hei vâng hian a hnaah a
hlawhtling thawkhat viau reng a ni. Vântirhkoh rinawmte pawhin a
nungchang dik tak an hre hlei thei lo va, a hnathawhin a kalpui zêl
dân tûr lah an hmu thei hek lo.
Chutianga a thiltihte awmze dik tak thup bo thiam, hmun sâng
tak chang bawk si a nih avâng chuan vântirhkohte hnêna Setana
hnathawh kalhmang dik tak târlan chu thil awlai a ni lo. Sual hi a
puitlin hmâ chuan, sual angin a lang kher lo a ni. Tûn hma lam chuan
Pathian ramah sualnain hmun a nei lo rêng rêng a, mi thianghlimten a
awmzia leh huatthlalâkzia an hre ngai lo. Pathian dân hnâwl avânga
thil râpthlâk tak lo thleng tûrte pawh chu suangtuah ngaihna an hre
hek lo. A tîrah chuan Pathian hnêna rinawm tak ni-âwmin a khawsa
a, Pathian ropuina tûr leh A sorkâr nghehna tûr leh vân mi zawng
zawngte \hatna tûr zawngah a inchhâl tlat a. A hnuaia vântirhkoh
awmte rilrua vuina chi a tuh reng lai chuan, vuina tihreh tuma phe
498 INDONA ROPUI
zâwkin Pathian rawng an bâwl mai ang; bumtu hnathawh rah leh
helna thlarau pawh tihchimih vek a ni bawk hek lo vang. Sual hi a lo
puitling hmasa zet tûr a ni. Kumkhaw tlaitluana Pathian ram zawng
zawng \hatna tûrin, Setana ze dik tak tihlan chianna a awm tûr a ni
a, Pathian sorkâr a hêkna chu fiah taka an hmuh theih nân leh,
Pathian felna leh zahngaihna leh A lan dân danglam theih lohzia chu,
rinhlelh rual lohva a lan fiah nân sual a lo puitlin zet chu a \ûl a ni.
Sual awm dân leh sual rah râpthlâkzia hriattîrna hlun atân, Setana
helna chu chatuan thleng pawhin, vân leh khawvêl tân zirtîrna a ni
tawh ang. Setana duh dân anga awmnain rah a rawn chhuah-
mihringte leh vântirhkohte chungahte pawh lo lang hi- Pathian
sorkârna hnâwlna rah chu engnge ni tih lantîrtu an ni. Pathian sorkârna
leh A dânah hian A thilsiam zawng zawngte tâna \hatna tûr chu a
inhlâwm khâwm a ni tih lantîrtu pawh an ni bawk. Chutichuan he
helna râpthlâk tak mai lo chhuak ta hi, mi thianghlim zawng zawngte
tân, bawhchhiatna thuah buma an awm lohna tûr leh, thil sual tihna
lakah leh hremna laka an him theihna tûra anmahni vênghim rengtu
tûr a ni.
Helna chawk chhuaktu ropui tak chuan vâna inhnialnaah chuan a
tâwp thlengin thiam a inchantîr zêl a. Amah leh a lama \ang zawng
zawngte chu vân hmun nuam a\anga hnawh chhuah tûr an ni tih thu
puan a nih a\angin hel hotupa ber chuan Siamtu dân do hi a tum nghet
lehzual ta a ni. Tûn hmâ lama a lo sawi fo tawh \hin angin, ‘vântirhkohte
hian khuahkhirhna an mamawh lo va, an duh ang anga an awm hi phalsak
an ni tûr a ni, chu chuan dikna lamah a hruai zêl ang,’ tiin a \ang tlat a.
Pathian dân chu an zalênna dâltuah a puh a, dân tihbo chu a tum a ni tih
a puang a; chutichuan, ‘khuahkhirhna a\anga tihzalên an nih hunah chauh
vân mipuite chu dinhmun sâng leh khawsak dân duhawm zâwka nunnaah
chuan an lût thei ang,’ tih a puang a.
Lungrual takin Setana leh a lam\angte chuan an helna chhan chu
Krista chungah an bel a, ‘zilhhau ni lo ila kan hel tawp nang,’ an ti
thên a. Chutianga luhlul chhuah chuan rinawm lo an nihna chu an
hum tlat a, an tih theih ngai loh tûr Pathian sorkâr lehthal an tum a.
500 INDONA ROPUI
Lal râwng takin pawi khawih nei lo a nêk chêp anga insawiin Pathian
sawi chhe zawng ngatin an \awng zêl a, chuvângin hel hotupa leh a
lama \angte chu an vaiin vân ata hnawh chhuah an lo ni ta a ni.
Vâna helna \an chhuaktu vêk chuan leiah pawh helna a rawn
chawk chhuak leh ta a. Vân mîte zînga a thawh dân ang bawkin a
ni, mihringte zîngah pawh Setana chuan a la thawh zui zêl ni. He
thlarau hian âwih lo fâte chungah tûnah hian ro a rêl mêk a, chûng
âwih lo fâte chuan Setana ang bawkin Pathian dân khuahkhirhna
chu \hiat an tum a, chu dân bawhchhiatna chuan zalênna rawn pe
tûr angin an zirtîr a. Sual zilhna hian huatna leh dodâlna rilru a la
chawk chhuak ta zêl a ni. Pathian hnên a\anga inrâlrinna thuchahin
chhia leh \ha hriatna a rawn khawih hian, mahni thiam inchantîr tûr
leh an sualnaa lainatpui tûrin Setana chuan mîte a hruai zêl a. An dik
lohnate siam \hat aiin Zilhtu epzâwngin thinurna an chawk chhuak a.
Mi fel Abela hun a\anga kan hun thleng hian, sual huaa dem ngamtute
chungah chuan huatna thlarau chu lantîr a la ni ta zêl a ni.
Vâna a tih dân \hin ang bawkin Setana chuan Pathian chu
nunrâwng tak, a lalna pawh lalna khâ anga mîte ngaihtîrin, lei
mihringte chu Setanan sualnaah a hruai lût zêl a. A sual hnathawhah
chuan a hlawhtling hlê zêl a, ‘mihring tlûkna chhan pawh, Pathianin
dik lo taka khuahkhirhna dân a siam vâng a ni e,’ tiin a sawi a, chu
chu amah ngei pawh heltîrtu niin a sawi.
Nimahsela Chatuan Mi chuan a nungchang chu hetiangin a puang:
“LALPA chu, LALPA chu, Pathian lainatnaa khat, mi khawngaih thei
tak, thinnel tak, ngilneihna leh thutak ngah, mi sâng tam tak chunga
khawngaihna lantîr \hîn, khawlohna te, bawhchhiatna te, suahsualna
te ngaidam \hîn; thiam lova ruatte chhuah mai ngai lo,” tiin (Exodus
34:6, 7).
Vân a\anga Setana hnawh chhuah a nih khân Pathian chuan A
dikna chu a puang a, A lal\hutthlêng ropuina pawh a vawng zui zêl
a. Nimahsela he vântirhkoh kal sual bumna avânga mihringte an lo
tlûk khân, suala tlûte chhandamna tûra A Fapa mal neih chhun rawn
pein, A hmangaihna chu A rawn târlang ta a, chu tlannaah chuan
SUALNA |OBUL 501
hmangaihna leh thiltihtheihna sawi sên rual loh nên chhânna chu Pâ
lal\hutphah a\ang chuan a lo chhuak a: “Pathian vântirhkohte zawng
zawng pawhin Amah chibai bûk rawh se,” tiin (Hebrai 1:6). Isuan
sual kaidum chhetê pawh a nei lo. A tlâwm nîte a kin ta a, A inhlanna
a kim ta bawk a, hming dang zawng aia hming chungnung ber A
hnênah pêk a ni ta a ni.
Tûnah zet chuan Setana sualna chu, chhuanlam siam tûr awm
miah lovin, a lang fiah ta. A nungchang dik tak, tualthattu leh mi
dawthei a nihna pawh, amah ngeiin a rawn tilang fiah ta. A thuhnuaia
a dah lei mîte chunga ro a rêlna thlarau vêk hi, phalsak ni selang
chuan, vân mîte rahbeh nân pawh hman a duh a ni. Pathian dân
bawhchhiatnain zalênna leh dinhmun duhawm tak a rawn thlen ang
tih hi a \an tlatna a ni fo va, mahse bâwihh nihna hniam tak leh suala
tlûkna chauh a thlen zâwkzia chu a lo lang ta.
Pathian nungchang leh sorkâr kalha Setanan dâwt thua a hêknate
chu an nih ang takin thai lan a ni ta a. ‘Pathianin A thil siamten A thu
awi tûr leh A hnêna intulût tûra A duhna hi a inchawimawi duh vâng
mai a ni, tiin Setanan a lo sawi tawh \hîn a. Mi dang zawng zawng
mahni inphatna nei tûrin A phût lui a, mahse Amah ngeiin mahni
inphat leh inhlan a peih si lo,’ tiin Siamtu chu a puh bawk a.
Nimahsela, engkim chunga Rorêltu chuan, suala tlute chhandam nân,
hmangaihna avânga inhlanna ropui ber chu a rawn tilang ta a.
“Pathianin Kristaah chuan khawvêl hi amah nên inremin a siam ta,”
(2 Korin 5:19). Chawimawina leh chungnunna a duh avanga sual lo
luhna tûra Setanan kawng a hawn lai chuan, Krista chu sualna tibo
tûrin, thih thlenga rinawmin a inngaitlâwm a.
Tichuan, Pathianin helna a tenzia chu tihlan a ni ta a. Mihringte
tlan nân leh Setana thiam loh chantîrna chungchânga Pathian rêldikzia
pawh vân mi zawng zawngten an hmu ta. Vârparha chuan ‘Pathian
dân hi danglam thei lo a nih a, chu dân bawhchhiat vânga hremna
pawh chu hnâwl bo theih loh a nih bawk sî chuan, dân bawhchhetu
zawng zawngte chu Pathian duhsakna dawng tawh ngai lo tûra
chatuana thiam loh chantîr an ni tûr a ni,’ tiin \an a khawh leh ta a.
SUALNA |OBUL 503
‘Suala tlu mihringte chu tlan chhuah leh rual lohvin amâ saseh liau
liau an ni vek tawh,’ tiin a \ang bawk a. Nimahsela Krista thihna hi
suala tlute tlan nân a ni a. Lucifera \anfung pheh thlâksak hlauhtu a
ni. Bawhchhiatna avânga hremna chu Pathian tluka awm chungah
chuan a tla tawh a, Krista felna pawm tûrin mihring chu a lo zalên ta
a, Pathian Fapain A hneh tû ang bawkin, Setana thiltihtheihna chu
sual simna leh thuhnuairawlhnain a hneh thei ta a ni. Chutichuan
Pathian chu A dikin a fel a, Isua ringtu zawng zawngte thiam chantîrtu
pawh a ni.
Mihringte tlan tûra tuar tûr leh thih ringawt hi Krista lo kal chhan
a ni lo va, dân tiliana tizahawm tûra lo kal a ni bawk a ni. He leia mi
chêngten dân hi an zah tûr anga an zah nân mai ni lovin, khawvêl
dang zawng zawngte hnênah pawha Pathian dân chu danglam thei
lo a nihzia kawhhmuh tûr pawhin a ni bawk. Dânin a ngiatte hi suan
sawn mai theih ni selang chuan dân bawhchhiatna lak ata tlanna
siam tûrin Pathian Fapain A nun a pêk a \ûl lo vang. Krista thihna
hian dân a danglam theih lohzia chu a rawn lanfiahtîr a ni. Suala tlute
tlan tûra Pa leh Fapa inhlanna neihtîrtu, hmangaihna tâwp nei lo
hian Pathian ram zawng zawng hnênah, felna leh zahngaihna hi
Pathian dân leh sorkâr innghahna lungphûm an ni tih a lantîr- chu
chu tlanna chauh lo chuan a lantîr thei lo.
Rorêlna chu hlen a nih hunah, sual hian lo awm chhan \ha a neih
lohzia a lang tawh ang. Khawvêl zawng zawnga Rorêltu chuan Setana
hnênah, “Eng vangin nge ka laka i hel a, ka khua leh tuite min
rawksak?” tia A chhâl hunah chuan, sual \an chhuaktu chuan
chhuanlam han siam tûr rêng a nei lo vang. Kâ tinrêng tihchîpin a
awm ang a, helho zawng zawngte chu an dang hiau vang.
Kalvari kraws hian, dân danglam theih lohzia a puan bâkah,
sual man thihna a nihzia khawvêl zawng zawng hnênah a puang bawk
a ni. Kraws lêra Chhandamtu hnuk chah dâwna, “A kin ta,” a tih
khân Setana thihna dâr chu a ri ve nghâl a ni. Chumi rual chuan
inhnialna ropui lo kal zêl tâwpna tûr pawh rêl fel a ni nghâl a, sual
tihbo hlenna tûr pawh tihfel chian a ni ta bawk. Pathian Fapa chuan
504 INDONA ROPUI
thihna kawngkhâr chu a pal tlang ta, “Thihnain thihna thuneitu (chu
chu Diabola a ni) a tihboral theihna tûrin,” (Hebrai 2:14).
Inchawimawi a duhna lian tak chuan Lucifera chu hêng thûte hi a
sawi chhuahtîr ta a nih kha: “Vânah ka chho vang a, Pathian arsîte
chung lamah khian ka lal\hutphah ka chawi sâng ang. . . .
Chungnungbera ang maiin ka awm ang,” tiin Pathian chuan, “Mei
ka chhuah, i chung ata, a kâng ral che, leiah vaivutah ka chantîr
che.... I awm ngai rêng rêng tawh lo vang le,” tiin a puang ve thung
a ni (Isaia 14:13, 14; Ezekiela 28:18, 19). “ ‘Ngai teh u, nî chu a
lo thleng e, rawhtuina mei angin a kâng a ni; mi chapo zawng zawngte
leh sual titu zawng zawngte chu buhpâwl an ni ang: chu nî lo thleng
chuan anmahni a kang ang; zung leh zâr chenin a zuah lo vang,’
sipaihote LALPA chuan a ti,” (Malakia 4: 1).
Pathian ram zawng zawngte chu sual leh a rahte an nih anga
hmutute an ni tawh ang. Sual tihchimihna, a tîrah tihnghâl ni sela
vântirhkohte tûna \ihbaiawm leh Pathian dân tizahawm lotu ni thei
mai tûr chuan, Pathian hmangaihna a lan fiahtîr tawh ang a, an
thinlunga A dân vawnga, A duhzâwng tih duhtu, vân leh khawvêla
mi zawng zawngte hmâah A ropuina chu tihngheh a ni tawh ang a,
sualna a awm tawh ngai lo vang. Pathian thûin, “Hrehawm vawi
hnihna a thleng lo vang,” a ti (Nahuma 1:9). Pathian dân, Setanan
bâwihh nghâwngkawla a lo puh chu, zalênna dân angin chawisân a
ni tawh ang. Pathian finna leh hmangaihna chuan tâwp a nei lo va,
teh sên rual lah a ni hek lo tih chiang taka lo hmu tawh, Pathian
thilsiamte chu, Pathian hnêna an rinawmna lak a\angin kaihher an ni
tawh ngai lo vang.S
BUNG 30
N
ANG leh hmeichhia hi ka indotîr ang che u a, i thlahte leh a
thlahte pawh ka la indotîr bawk ang; chû mi chuan i lû A la
tithitling ang a, nangin A keartui i la tithitling ang,” (Genesis
3:15). Mihring tlûk hnua Setana chunga Pathian thupuan chhuah
chu hrilhlâwkna a ni bawk a, a tîr a\anga hun tâwp thleng a huap a,
leia mihring chi lo piang chhuak zawng zawngte chu, indona ropui
taka an tel ve tûrte a lo entîr lâwk a ni.
Pathian chuan, “Ka indotîr ang,” A ti a. He indona hi a
hringhrânin beih a ni lo. Mihringin Pathian dân a lo bawhchhiat
khân, a nunphung a lo sual ta a. Setana duh dân remin a lo nung ta
a. Chutah chuan a hringhrânin mi sual leh sualna tichhuaktu inkârah
indona a awm lo. Kal sualna avângin an pahnihin sual an ni ve ve
mai a ni. A tih dân zâwm zui tûra mi dangte lainatna leh puihna a
hmuh chauh loh chuan, kal sualna chu a châwl ngai lo. Hetih avâng
hian vantirhkoh tlute leh mi sualte chu an inzawm nghet tlat a. Pathian
chu inrawlh hlauh lo phei sela chuan, Setana leh mihringte chu vân
do tûrin an infâwk khâwm ang a, Setana huat a hnêkin, mihring
thlah pumpui chuan Pathian an do vang.
Vântirhkohte chu a heltîr ta angin, vân sorkâr a donaa puibâwm
tûrin mîte chu Setanan a thlêm a. Krista an huatna lam thuah chuan,
Setana leh vântirhkoh tlûte chu an inlungrual a; thil dang zawng
zawngah inrem lohna nei mah se, vân leh khawvêl Rorêltu dodâlin,
an inkungkaih \hêm a. Mahse Setanan amah leh hmeichhe inkârah
leh, a thlahte leh hmeichhe thlahte inkârah indona awm tûr thu sawi
a hriat chuan, mihring nihphung tichhe tûra beihna chu tihbuai a nih
tûr leh engemaw hmangin mihring chu a thuneihna dâl tûrin tihchak
a ni dâwn tih a hria a.
505
506 INDONA ROPUI
tâwp rih lo. “Tupawh, Krista Isuaa Pathian ngaihsaka awm tum
apiangin tihduhdahnate an tuar bawk ang,” (2 Timothea 3:12).
Setana thawhpuitute chuan a kaihhruaina hnuaiah a thiltihtheihna
tinghet tûr leh, Pathian sorkârna kalhzâwnga a ram din tûrin an la
thawk mêk zêl a ni. Hetiang thila Krista zuitute bum tûr leh, an
thuâwihna laka hîp bo dân kawng an zawng reng a. An hruaitupa
ang bawkin, Pathian thu an ngaisualin an tichingchivêt a. Setanan
Pathian a mawhchhiat angin, amâ tâna thawktute pawhin Pathian
mîte chu sawichhiatna an zawng a. Krista tihlumtu thlarau khân Amah
zuitute tiboral tûrin mi sualte a chawk tho va. Hêng zawng zawng hi
hrilhlâwkna hmasa berah tihlan vek a ni a, “Nang leh hmeichhia hi
ka indotîr ang che u a, i thlahte leh a thlahte pawh ka la indotîr
ang,” tiin. Hei hi hun tâwp thlengin chhunzawm a ni ang.
Setanan a mîte zawng zawng a pun a, a thiltihtheihna zawng
zawng chu indo nân a hmang a. Engati nge nasa zâwka dodâl a
hlawh loh? Engati nge Krista sipaite chu an mutthlûk a, thil an
ngaihven loh?–Krista nêna inzawmna tak tak an neih loh vâng leh A
Thlarau an chan loh vâng mai a ni. An Hotupain sual a huat leh a
hnâwl angin, an huain an hnâwl ve lo. Kristan a tih angin sual do
tumna an nei lo va. Sual sualzia leh huatthlalâkzia lah an hre hek lo.
Thimna lalpa nungchang leh thiltihtheihna hre lovin an mit chu tihdel
a ni a. A thiltihtheihna leh mi tihchhiat a duhna te, Krista leh A
kohhrante a dona nasatzia te chu an hriat tlêm êm avângin, Setana
leh a hnathawhte chu huat nachâng an hre vak lo a ni. He thilah hian
mipui chu bumin an awm a. An hmêlma chu mi thiltithei tak mai,
tirhkoh sualte rilru pawh thunun thei, ruahman lâwkna fel tak leh
remhre taka chein mîte chu chhandama an awm loh nâna dangchat
tûrin Krista chu a do a ni tih an hre lo. Kristian intite leh Chanchin
|ha rawngbâwltute zîngah meuh pawh, pulpitah tihpalh thila lam rîk
mai bâk chu, Setana chung thu sawi a khât hlê a ni. A thothang
\hatna leh a hlawhtlinna chiang êm êm te hi an hmuh kân a; a vervêkna
hmuh thiam harsa deuh laka zilhna chu an ngaihthah bawk a; a awm
ngei a ni tih hre lo vang maiin an lang a.
508 INDONA ROPUI
A thu hnuaia awm inring ngai rêng rêng lote lakah thlêmtu chu a
thawk hlawhtling ber \hîn a ni. Talen nei \hate lehlehkha thiamte hi,
Pathian \ihna tel lo pawha chhandamna pe thei leh, mîte chu Pathian
duhsakna dawntîr thei ang hrimin ngaihsân leh chawimawi an ni a.
Anmahni ngaih chuan talen leh hnam nunphung te hi Pathian thilpêk
a ni an ti a; mahse hêngte hi sakhaw hmun pawimawha dah an nih
chuan, Pathian hnêna thlarau hruai hnaih a hnêkin, an hruai bo zâwk
a, tichuan ânchhia leh thang an lo ni mai \hîn a ni. Engemaw chenah
chuan, hawihhâwmna leh awm dân mawi zawng zawng hi Kristaa
chhuak vek a ni tih ngaihdân hian mi tam tak a hneh a. Tihsual nasa
zâwk a awm ngai lo. Hetiang \hatna hian Kristian tinrêng nun a
cheimawi ang a, sakhaw dik tak tân hû thiltithei tak an hmang thei
dâwn si a, mahse anmahni chu Pathianah hlan thianghlim tûr an ni, a
nih loh chuan sual thiltihtheihna an ni mai ang. Mi hriatna nei \hate
leh mi hîp thei tam takte, chêt dân khawlo ni anga lang thei lam âwn
duh miah lo tûrte hi, Setana hmanraw cheimawi lek an ni \hîn. A
tihkhawlohna leh, bum hmang nungchang huhâng nei tak leh a
nungchang entawn tûr hnutchhiah chuan, Krista hnaah la hre lo leh
fing lote aia hmêlma hlauhawm zâwk an nihtîr ta \hîn a ni.
|hahnemngaia \awng\aina leh Pathiana innghatin, Solomona chuan,
khawvêl maktih leh ngaihsân khawp hial finna a nei a. Mahse a chakna
510 INDONA ROPUI
hnâr a\anga a pên a, amaha a innghah tâk khân, thlêmtu saseh mai a lo
ni a. Lalte zînga fing ber hnêna thiltihtheihna mak tak pêk a lo nihna
pawh khân, thlaraute hmêlma \angkai zâwk a nihtîr lekfang a ni.
Chutiang thil Setanan an rilru tihdel tuma a phî ruai lai chuan,
Kristiante hian, “Tîsa leh thisen an buan lo va, lalna te leh thuneihna
te, he khawvêl thim chunga rorêltu te, vân hmunahtea thlarau sualho
awm chu an buan zâwk” a ni tih theihnghilh suh se. Thâwk khum
thua zilhna chu kum zabi tam tak liam ta a\anga kan hun thlengin
tihrîk a ni a: “Ngaihven ula, fîmkhur rawh u; in khingpui Diabola
chu sakeibaknei rûm \hîn angin a ei theih tûr zawngin a phî ruai
\hîn,” (1 Petera 5:8). “Diabola ngamthlêmnate chu in do zawh nân
Pathian râlthuam famkimin inthuam rawh u,” (Efesi 6:11).
Adama hun a\anga kan hun thlengin, kan hmêlma ropui chuan
mihringte hnehchhiah tûr leh tiboral tûrin a thiltihtheihnate chu a hmang
reng a. Kohhran a beihna hnuhnung ber atân tûnah hian a inbuatsaih
mêk a ni. He hmêlma nunrâwng, châwl ngai lo do tûr hian Krista zui
tum zawng zawngte chu hruai an ni vek ang. Kristiante chuan Pathian
\ih dân entawn tûr an zir tam poh leh, anmahni chu Setana beih tûrin an
intârlang chiang ting a ni mai. Pathian hnâa phûr taka thawk zawng
zawng, Diabola bumna hailan tuma, mîte hmâa Krista târ chhuah tumtute
chu, Paulan rilru inngaitlâwm tak leh, mittui tam tak leh thlêmna kâra,
LALPA rawngbâwltute tia a sawite zîngah an tel ve thei ang.
Setanan a thlêmna hrâng ber leh fing vervêk berin Krista chu a
rawn bei a; mahse inbeihna zawng zawngah amah chu dan kîr a ni
vek a. Chûng indonate chu Kristan kan aiawhin A bei a; chûng
hnehnate hmang chuan hnehtuah min siam ve thei a ni. Amah zawngtu
zawng zawngte hnênah Kristan chakna A pe ang. Mi tumah hi mahni
remtihna lo chuan Setanan a hneh thei lo. Thlêmtu chuan rilru a thunun
thei lo va, mi tumah sual tûrin a tilui thei hek lo. A tihrehawm thei a,
mahse a tibawlhhlawh thei lo. Lungngaihna a tuartîr thei a, mahse a
tikhawlo thei lo. Krista hnehna hian sual leh Setana chu huai taka
do tûrin Amah zuitute chu huaisenna A pe dâwn a ni. “Râlthuam
famkimin inthuam rawh u,” (Efesi 6:11).S
BUNG 31
DIABOLA HMANRUA
(AGENCIES OF EVIL SPIRITS)
H
muh theih leh hmuh theih loh khawvêl inzawmna, Pathian
vântirhkoh rawngbâwlna leh, thlarau sualte thawhna chu,
chiang takin Bible-ah târlan a ni a. |hen hran theih hlek lohvin
mihring chanchin nên tah pawlh chiat a ni. Vântirhkoh thianghlimte
chu, “Chhandamna roluahtute rawngbâwlsaktu,” (Hebrai 1:14) tia
sawi an nih laiin, ramhuaiho (thlarau sualho) an awm rin lohna a lo
lian zêl a, mi tam takin mitthi tawhte thlarauvah an ngai a. Vântirhkoh
\hate leh sualte an awm ve ve thu Pathian Thuin a sawi chauh pawh
ni lovin, hênghote hi mihring taksa a\anga kal chhuak, mitthite thlarau
an ni lo tih fiahna chiang tak a awm zâwk a ni.
Mihring chu siam a nih hmain, vântirhkohte chu an awm daih
tawh a, leilung nghahchhante phum a nih lai khân, “Vârparh arsîte
chu an zai khawm a, Pathian fâte zawng zawng pawh hlimin an auva,”
(Joba 38:7). Mihring tluk hnuin, vântirhkohte chu nunna thing veng
turin tirh an ni a, hei hi mihring thih hmâin a ni. Vântirhkohte chu
pianphungah mihringte âia chungnung an ni a. Fakna hla phuahtu
chuan, mihring chu “vântirhkohte âia hnuai deuh chauha” siam a ni a
ti (Sam 8:5).
Vân mîte tamzia te, an thiltihtheihna leh ropuina te, Pathian sorkâr
nêna an inzawmna te, leh chhandamna hnathawh nêna an
inkungkaihna te chu Pathian Thuin min hrilh a. “LALPA chuan A
lal\hutphah chu vânahte khian A tinghet a; A ram chuan engkim
chungah ro a rêl a,” (Sâm 103:19). Zâwlnei chuan, “Lal\hutphah
vêlah chuan vântirhkoh tam tak âw ka hria a,” a ti (Thupuan 5:11).
“Vântirhkoh chaknaa ropuite” “A rawngbâwltu A duhzâwng ti
\hîntute.” “A thu ngaithlaa zâwm \hînte,” chuan lalberte Lalber
awmna hmâah chuan an nghâk \huap a (Sâm 103:19-21). A sînga
sîng hmun sîng tam tak leh a sânga sâng hmun sâng tam tak, vân lam
thuchah puangtute chu zâwlnei Danielan a hmu a (Daniela 7:10).
511
512 INDONA ROPUI
tâwp thuai dâwn tih pawh an hria. Setana chu sakeibaknei thlun ang
maia thinurin, mihringte taksa leh thlarau chungah a thiltihtheihna
chu hnehsawh takin a lantîr vêl a.
Ramhuaite mihring kawchhûnga an luh dân chanchin chu
Thuthlung Tharah chiang taka ziak a ni a. Chutianga tihhrehawm
mihringte chuan tlâng hrilêng natna satliah an tuar a ni mai lo. An tân
A thawhsakte awm dân chu Kristan A hre chiang êm êm a,
ramhuaihoten an chênchilhte pawh chu A hre vek a ni.
An tam dân te, an thiltihtheihna te leh mi tihchhiat an duhna te,
Krista zahngaihna leh thiltihtheihna chanchin te chu, Pathian thu
Gadarin mi ramhuai zâwl tihdam thuah tihlan a ni a. Chûng mi â
khawngaihthlâk tak, khuahkhirh theih tawh loh, kaikûn a, chilphuan
thlauhva thinur vêl thâwm leh, mahni innghaisâ a, an vêla kalte pawh
tirâl\îa, an vak vak thâwm chuan boruak a tikhat a. An thisen chhuak
leh an taksa hmêlhem leh an rilru buai chu, thimna lalpa tân hmuhnawm
leh lâwmna a ni tih a lang a. A thununtu ramhuai pakhat chuan, “Ka
hming chu Sângruka a ni; tam tak kan ni si a,” tiin a puang a (Marka
5:9). Rom sipaiah chuan Legion chuan 3000 a\anga 5000 a huap a.
Setana sipaite chu a pâwl pâwlin an inrem fel a, chumi pâwl khat
chu legion aia tlêm lo an ni.
Isua thupêkin, an mi mante chu ramhuaiten an chhuahsan a, mi
pângngai rilru pûin, thil hriatna neiin, zaidamin Isua ke bulah thlamuang
takin an \hû a. Mahse ramhuaite chu vawk rual tuia zuan luhtîr tûra
an chêt phalsak an ni a; Gadarin mîte chuan Isua malsâwmna ai
chuan chûng an thil hlohte chu an ngaisâng zâwk a, Tidamtu Pathian
chu kal bo tûrin an ngen ta mai a. Hei hi Setana thil tih tum dân lo
lang chu a ni rêng a ni. An thil hloh avângin Isua an dem a, an hlauhna
a rawn chawk tho va, Isua thu a ngaihthlâk lohtîr hlawm a. Hlohna
te, vânduaina te, tuarna te hi amah leh a hnathawktute vânga lo
thlengah bel lovin, Kristiante chungah belin Setana chuan a puh tlat
zêl a ni.
Mahse Krista thil tumte chu tihbahlah a ni chuang lo. Hlâwkna
ûma sa thiang lo vulhtu chûng Judahote zilhhau nân chuan, ramhuaiten
vawk rual an tihboral chu A phalsak a. Ramhuaite chu Kristan khap
DIABOLA HMANRUA 515
hmiah dâwn avângin, Pathian Thu chuan entawn tûr tam tak min pe
a ni.
Kan Chhandamtu humhimna leh chhan chhuahna leh thiltihtheihna
nasa zâwkah kan innghah loh chuan Setana leh a sipaite thiltihtheihna
leh elrelna chuan tûnah min tithlabâr mai thei a ni. Kan inte chu
fîmkhur taka kalhin, kan ro sum leh kan nunnate chu mi sual lakah
kan vênghim thei a; mahse min bei rengtu tirhkoh sualho, an mi beihna
laka kan chaknaa himna kan hmuh theih hauh lohte hi kan ngaihtuah
zen zen lo va. Phalsak an nih vaih chuan, kan rilrute hruai pêng a,
tibuai a, kan taksate nghaisâin, kan thil neihte leh kan nunnate hi an
tiboral thei a ni. An lâwmna ber chu hrehawmna leh chhiatna thlentîr
hi a ni a. Pathian thil ngiatte hnialna leh, Pathianin thlarau sualho thu
hnuaia A hnutchhiah thlenga Setana thlêmnaa tlûk luh hi a hlauhawm
a ni. Mahse Krista zuitute chu A vênhimna hnuaiah an him reng a.
Anmahni vênghim tûrin vântirhkoh, chaknaa ropuite chu vân a\angin
tirh an ni a. Pathianin A mîte A humhalhna chu Setanan a tâwn tlang
thei lo a ni.S
BUNG 32
SETANA THANGTE
SETANA
(SNARES OF SATAN)
K
RISTA leh Setana inkâra inhnialna ropui, kum sângruk dâwn
lo awm tawh chu a lo tâwp dâwn hnai ta a, Setana pawhin
mihringte a thang kama awhtîr tûrin leh Krista rawngbâwlna
chu a thlâwn mai a lo nih theih nân tûn hma lama a thawh \hin ang
lêtin \an a khawh mêk a ni. Chhandamtu dilpuina a tâwp hun - sual
thawina a awm tawh loh hun thlenga thimna leh sim lohnaa mihringte
chelh tlat hi a tum ber a ni.
A thiltihtheihna do tûra beihna a awm hranpa lohva, khawvêlah
leh kohhranah hian chawlawlna a awm rih chhûng chuan, Setana
hian \an lâk tehchiam a tum lo, a duh anga sala a siamte a hloh
hlauhawmna a awm sî lo. Mahse chatuan thilte ngaihsakna a awm
a, mîten, “Chhandama awm tûrin engnge ka tih tûr?” tia an rawn
zawn hian, Krista thiltihtheihna er tûrin leh Thlarau Thianghlimin mîte
rilru a hnehna dâl tûrin \an a khawh zual sauh sauh \hîn a ni.
‘LALPA hmâa vântirhkohte an inlan nî a lo awmin, Setana pawh
an zîngah a tel ve,’ (Joba 1:6) tih Pathian Thuin min hrilh a. Chatuan
Lalber hmâa kûn tûr erawh chu ni lovin, mi felte dova a sual hnathawh
chhunzawm zêl tûr zâwkin a ni. Tûnlai huna Pathian chibaibûk tûra
mîte an kal khâwmnaa a tel ve zêlna chhan pawh hi chu bawk chu a
ni. Mita hmuh theih lohvin inthup mah se, Pathian betute rilru thunun
tumin theihtâwpin a bei reng a, sipai hotu fing tak angin, rem a ruat
lâwk diam \hîn. Pathian thuhriltuin ngun taka Pathian thu a zir a
hmuh apiang hian, a thu hril tûr chu a lo chhinchhiahpui a. Thu chu
hril a lo nihin, mîten an man fuh lohna tûrin, a finna leh remhriatna
zawng zawng hmangin, an rilru lâk pênna tûr ngawt a zawng \hîn a.
Tichuan, inrâlrinna leh zilhna mamawh zualtute chu, sum leh pai
ngaihtuahna lama kal botîr dân a thiam a, a nih loh leh, an tâna
nunna thu ni ngei tûr ngaithla lo tûrin a hruai bo \hîn a ni.
518
SETANA THANGTE 519
diama khalh lût tûrin lam\ang tam tak a nei a. Pathian hna hmasâwnna
hmu duh leh chumi ruala anmahni, tûna hmasâwnna neih duhtute
tibahlah tûrin, piangthar lo leh rinhlelhna rilru chawk chhuak duh mi
kohhrana rawn zeh luh hi Setana tum pakhat a ni. Chutiang mi,
Pathianah emaw, A thû-ah emaw, rinna tak tak nei lo, thutak
\henkhatte pâwnlang taka pawm ve, Kristianah pawh chhiar tel ve
tam tak an awm a, chûng chuan an rin dân dik lote chu Pathian
Lehkhathu zirtîrna ang maiin an rawn pu lût \hîn a ni.
‘Mîten engnge an rin tih hian kori a tu lo ve,’ tih hi Setana bumna
hlawhtling tak pakhat a ni a. Thutak hian, hmangaihna avânga pawm
a nih chuan, a pawmtu chu a tithianghlim \hîn a ni tih a hria a,
chuvângin thutak luahlântu atân zirtîrna dik lo te, phuahchawp
thawnthu te leh Chanchin |ha dang a zawng reng mai a ni. Pathian
fâte chuan zirtîrtu derte hi, mi sual anga en satliah mai lovin, nunna
tiboral thei dâwt thûte rawn pu lûttute angin an enin, an lo do tlat
tawh \hîn a. Elija te, Jeremia te leh Paula te pawh khân, Pathian thu
a\anga mi hruai pêngtute chu khauh takin, zâm miah lovin an do tlat
tih kan hria. Hêng thutak humtu mi thianghlimte hian, ‘sakhaw thurin
dik neih a pawimawh lo ve,’ tia lâp taka zirtîrna rêng rêng chu an
bengkhâwn duh ngai lo a ni.
Pathian Lehkhathu hrilhfiahna ngaihthlâk nuam tak, chiangkuang
lo tak site leh rinna thua zirtîrna inpersan tak tak, Kristiante zînga
kan hmuhte hi, thutak hriat kawnga mî rilru tibuai tûra hmêlmapa
hnathawh vek a ni a. Kristian kohhran zînga in\henna leh inrem lohna
tam takte hi, ngaih dân \henkhat hum tuma Pathian thu hman sualna
tlânglâwn tak a\anga lo awm an ni deuh ber. Mi tam takin, thinlunga
inngaitlâwm a, Pathian duhzâwng hriatna nei tûra A thu zir ngun
aiin, engemaw mai mai, danglam deuh zar hmuh tumin an zawng
zâwk \hîn.
An zirtîrna dik lo leh Kristian nun dân lo taka an nunna leh
thiltihte an chhunzawm zêl theih nân, mi \henkhat chuan Pathian
Lehkhathu châng tlêm emaw, châng chanve lek emaw, an thusawi
tum nêna inmil lai an thur chhuak a, han chhiar zawm zêl chuan
Pathian thu châng an hmante sawi tum chu thil dang daih a lo ni si a.
SETANA THANGTE 521
Rûl anga fingin, an tîsa châkzâwng mil thei âwm chi, thu chhum
remrumin an inhum a, chu chu mi tam takina Pathian thu an hruai
kawih luih dân chu a ni. Mi \henkhat dang, zêldin thiam riau an awm
a, chûngte chuan Pathian Lehkhabua entîr nei chhinchhiahna leh
number-te hi an la chhuak a, Pathian Lehkha Thianghlim hi amah
vêk hrilhfiahtu a nihna hre chiang si lovin, anmahni lâwmzâwng rem
tûrziain an hrilhfiah a, an zirtîrna mumal lo tak chu Pathian Lehkhabu
zirtîrna angin an tlângaupui \hîn.
Pathian Lehkahthu hi \awng\aina te, inngaihtlâwmna te leh
zirtîrna dawng duh rilru putna te awm lova zir a nih chuan, thu mâwl
ber berte leh a khirh ber berte chu an tum tak a\anga kaih her daih
an ni ang. Pope lalna kohhrana hruaituten, an tum dân rem thei ber
bung leh châng \henkhatte Pathian Lehkhathu a\angin an la chhuak
a, anmahni remziain an hrilhfiah a, chu chu kohhran mimirte hnênah
an zirtîr lehchhâwng a, mipuiten Pathian Lehkhabu leh thutak hre
thiam tûra anmahnia Pathian Lehkhabu nêna zir erawh chu an
khapsak lawi si a. Pathian Lehkhabu hi, a pumin, a nih ang ang hian
mîte hnênah pêk a ni tûr a ni. Pathian Lehkhathu, dik lo taka zirtîrna
dawn ai chuan, an tân Bible zirtîrna dawn loh law law a \ha zâwk
ang.
Anmahni Siamtu duhzâwng hre duhte kaihruai tûrin Bible hi ruat
a ni a. Hrilhlâwkna thu nghet tak chu mihringte hnênah Pathianin a
pe a; vântirhkohte leh Krista meuh pawh Daniela leh Johana hnênah,
thil lo thleng thuai tûrte hrilh tûrin an lo kal a nih kha. Chûng thil,
kan chhandamna atâna \ûlte chu thup an ni lo ve. Rinawm taka
thutak zawngtute kal sualtîr tûr chî leh an rilru tibuai tûr chia puan
chhuah an ni hek lo. Zâwlnei Habakuka hmanga LALPAN a sawi ang
khân, “Inlârna chu ziak la, a chhiartuin tlan paha a chhiar theih
khawpa chiangin ... ziak rawh,” tih a ni (Habakuka 2:2). Pathian
Thu chu, thinlung taka \awng\aina nêna zirtu tân chuan a chiangin a
fiah a, mi rinawm takzette chu thutak êngah an lo kal ang. “Mi fel
tân chuan êng chi thehsak a ni \hîn,” (Sâm 97:11). An member-
tena ro phûm rûk anga \hahnemngai taka thutak an zawn loh chuan,
thianghlimnaah chuan eng kohhran mah hian, hmâ an sâwn lo vang.
522 INDONA ROPUI
Serh leh sâng nei lo khawpa thiangzau zirtîrna zawmna hian hmêlma
bumna hmu fuh lo tûrin mîte mit a tidel a, chutih lai chuan bumtu
chuan a thil tum tihlawhtling tûrin a thawk mial mial si a. Bible
zirtîrnate mihring phuahchawp thila a luahlantîr theih veleh hian,
Pathian dân chu hnâwlin a lo awm a, tichuan zalên inti reng chung
siin kohhrante chu sual bâwihah a tântîr \hîn a ni.
Mi tam tak tân chuan, mi fingte thil hmuh chhuahte hi ânchhia
mai a ni a. Finna chi hrang hrang leh themthiamna lama hmuh chhuahte
hi khawvêla ênna nasa tak Pathianin a rawn thlentîrna an ni a, mahse
mi fing berte pawh, thil thar hmu chhuak tûra an beihnaah Pathian
thua kaihhruai an nih loh chuan, thu puante leh khawvêl finna
inlaichînna hre tûra an zirnaah chuan an buai \hîn.
Tîsa lam leh thlarau lam thila mihringte hriatna neih hian phâk
chin a nei a, chuvângin mi tam takin Pathian lehkhathute leh khawvêl
finnate hi inremtîr dân an hre pha lo. Mi tam tak chuan zêldin thil leh
suangtuahna te hi thil finfiah tawh angin an pawm a, Pathian thu teh
nân, chûng finna an vuah, finna tling si lo chu hman tûr niin an ngai
(1 Timothea 6:20). Siamtu leh a kut chhuakte chu an hriat chhuah
rual loh a ni a, leilung dân hmangin an hrilhfiah thei hek lo. An hrilhfiah
theih loh avâng chuan Bible hi rin tlâk loh leh pawm tlâk lohvah an
ngai ta \hîn a ni. Thuthlung Hlui leh Tharte hi rin tlâk lohva ngaite
chu Pathian a awm rin lohnaah an kal zêl duh viau va, thiltihtheihna
tâwp nei lo chu leilung thila awmah an sawi a. An thîrchakai chu an
kalsan tawh avângin rin lohna lungpuia intauh sawk tûrin hnutchhiah
an ni.
Chutiang chuan mi tam tak chu rinna a\anga kal sualin, Setana
bumin an awm mêk a ni. Mihringte hian Siamtu aia fin zâwk an tum
fo \hîn a; mihringte finna vêk chu chatuan pawha puan chhuah ngai
loh tûr thurûk hrilhfiah tum nân an hmang \hîn. Pathian chanchin leh
A thil tumte puan chhuaha awmte chauh hi hriat thiam tum selang
chuan, Jehova ropuizia, lalzia leh thiltihtheihzia te an hmu ang a, chu
mi rual chuan eng tham mah an nih lohzia an hmu thiam nghâl ang a,
an tân leh an fâte tâna puan chhuahahte chuan an lungawi tâwk thei
ang.
SETANA THANGTE 523
Pathianin a puan chhuah loh thilte, kan hriat atâna a tih hauh
lohte chhui chhuah tuma mihring rilru kaltîr vak vak hi Setana bumnate
zînga a hlawhtling ber pakhat a ni. Vâna a hmun a chân tâkna chhan
pawh kha hei hi a ni a. Pathian thil tum zawng zawngte a hnêna hrilh
vek a nih loh avângin Lucifera chu a lo vui ta a, a dinhmun sâng tak
chelha a tâna thawh tûr ruatte chu a ngaihthah ta a. A vuina chuan a
hnuaia vântirhkohte thinlung chawk thovin, a tlûktîr ve ta a ni. Tûnah
hian mihringte rilrua vuivaina dah luh dân leh Pathian thupêk chiang
takte ngaihthahtîr dân kawng a zawng reng a ni.
Bible zirtîrna chiang tak hi, a nih ang taka pawm duh lotuten
phuahchawp thawnthu, ngaihthlâk nuam tak, an chhia leh \ha hriatna
pawh tireh thei chu an zawng reng a. Inngaihtlâwmna te, inphatna te
leh thlarau lam thiltea inzirtîrna te a tlêm zawh poh leh, mi lawm an
hlawh ting mai a ni. Hêng mîte hian an tîsa châkzâwng rawng an
bâwl theih nân an finna leh theihnate chu an hnûk hniam a. Anmahni
inteh dâna fing lutuk an nih avângin, thinlung inchhîr ngawih ngawih
chunga Pathian Lehkhathu zirna leh Pathian kaihhruaina dîla
\hahnemngai taka \awng\aina an nei thei lo va, bumna laka humtu
pawh nei lo an lo ni \hîn a ni.
Thinlung châkzâwngte pe zêl tûrin Setana chu a inpeih sa reng
a, thutak hmunah a bumnate a dah hlauh zâwk \hîn a. Hetiang hian
a ni mihringte rilru chunga pope lalnain thuneihna a chan ni; chutiang
kawng vêk chu, kraws put peih loh avânga thutak chu hnarin,
Protestant-te chuan an lo zawh ve ta a. Mahni remchânna leh pâwl
dân lam zawm duh vânga Pathian thu thlahthlam a, khawvêl nêna
inrema awm duhte chuan, thutak aia zirtîrna dem awm pawm an
hmabâk tihna a ni. Thutak hnar lui tlattute chuan dik lohna chi tinrêng
an pawm ang a; bumna \henkhatte chu haw ve hlur mah se, bumna
chi dang chu i-hê lovin an pawm nghâl vat si ang. Tirhkoh Paula
chuan chhandama an awm theihna tûra thutak hmangaihna pawm
duh lote chung thu a sawinaah chuan, “Chuvâng chuan dâwt thu chu
an âwihna tûrin Pathianin sual hnathawhna an hnênah a thlentîr ang,
thutak âwih lova fel lohnaa lâwm zâwkte chuan thiam loh an chan
vek theih nân,” tiin a puang (2 Thesalonika 2:10-12). Hetiang
524 INDONA ROPUI
anga inrâlrinna thute kan dawn avâng hian eng ang thurin nge kan
pawm ang tih thuah kan fîmkhur êm êm tûr a ni.
Bumtu ropuian a bumna hna a hlawhtlinpui berte zînga \henkhatte
chu, mitthi thlarau biakna dâwt thu mak tak, leh mi dawi â thei chi
zirtîrna te hi an ni. Êng vântirhkoh anga inthuamin, a lênte chu mi rin
lohna lai takah a zâr \hîn a. Mîten Pathian Lehkhabu hi hre thiam
tûrin \hahnemngai taka \awng\aina nên zir \hîn selang chuan, thurin
dik lo pawm tûra thima hnutchhiah an ni ngai lo vang. Thutak hnartute
erawh chu bumnaa tlûk hmabâk mai an ni.
Dik lohna hlauhawm tak dang pakhat chu Krista Pathianna pawm
lovin, ‘he khawvêla a lo kal hmâin A la awm ngai lo,’ tiin a zirtîr. He
zirtîrna hi Bible ringtu inti tam takin lâwm takin an pawm a, mahse
kan Chhandamtun chiang êm êma a zirtîr, Pa nêna an inlaichînna te,
A nungchang te, leilung pian hmâ pawha lo awm sa reng tawh a nih
thute nêna inkalh tlat a ni. Pathian Lehkhathute hi âwm lo lutuka
kaih-lek zet a nih loh chuan, hetiang zirtîrna dik lo hi lungawi taka
pawm theih a ni lo. Tlanna hnathawh chu mihringte a ngaihnêptîr a,
Bible hi Pathian thu, puan chhuah anga an rinna chu, a bul lam a\angin
a ei chhiatsak bawk a. Zirtîrna hlauhawm tak a ni a, do zawh pawh
harsa tak a ni. Pathian Lehkhathuin Krista Pathian a nihzia thu a
sawite hi mîten an hnar tawh chuan chu mi thua inhnialna neihpui
chu a sâwt tehchiam tawh ngai lo, inhnialna rêng rêng hian, hnial
khân \ha tak pawh nei mah ila, mîte a hneh tak tak ngai lo a ni.
“Khawvêl mi chuan Pathian Thlarau lam thilte chu a lâwm \hîn lo,
ani ngaih chuan âtthlâk a ni si a; Thlarauva hriat fiah a nih avângin a
hre thei lo rêng rêng bawk a ni,” (1 Korin 2:14). He dik lohna vuan
tlattute hi chuan Krista hnathawh emaw, a nungchang emaw,
mihringte tlan nân Pathian remruat ropui tak thute emaw hriatna dik
tak an nei thei lo.
Kal sualna darh zau tak dang chu ‘Setanan taksa a nei lo va,
Pathian Lehkahthuin a hming a sawite pawh hi mihringte ngaihtuahna
leh duhna bawlhhlawh sawi nâna hman mai a ni,’ tia zirtîrna hi a ni.
Pulpit tam ber a\anga zirtîrna puan darh zau tak pakhat, ‘Krista
lo kal lehna chu mimal tê tê kan thih hun apiang hi a ni mai a lawm,’
SETANA THANGTE 525
tih hi, vân chhûm zînga a taksa hmuh theiha Krista lo kal lehna zirtîrna
a\anga mîte rilru kaipêng tûra buatsaih a ni. Kum tam tak a\ang
tawh khân, Setana chuan, “Ngai teh u, pindan chhûngrilahte a awm
e,” tiin a puang vêl tawh a (Matthaia 24:23-26); he bumna pawm
avânga boral ta hi tam pawh an tam ta nangiang mai.
‘|awng\aina neih hi thil \ûl a ni lo ve,’ tiin khawvêl finna chuan
a la zirtîr leh zêl a. ‘|awng\ai chhânna hi awm tak tak thei a ni lo, lo
awm teh rêng pawh ni se, dân bawhchhiatna a ni ang, a nih loh leh
thilmak a ni ang a, mahse thilmak chu awm ngai pawh a ni si lo va,’
tiin mi fingte chuan an sawi. ‘Khawvêl leh vân te hi dân nghet takina
a rêl vek an ni a, chu dân kalh chuan Pathianin engmah a ti ngai lo’
tiin an zirtîr bawk. Tichuan, Pathian chu ama dân ngeiin a phuar
angin an sawi a- A dân hmannain Pathianin zalênna a tibo ta dêr ni
ang hrimin. Chutianga zirtîrna chu Pathian Lehkhathu zirtîrna nêna
inkalh tlat a ni a. Krista leh apostol te khân thilmakte an ti lo em ni?
Chhandamtu, lainatnaa khata chuan vawiinah pawh hian, hmuh theiha
mihringte zînga a chên lai ang bawk khân, rinna nêna \awng\aina
chu chhân A la duh reng a ni. Leilung dân chuan thlarau lam dân chu
a thurualpui a. Kan dîl loh avanga kan hmuh loh tûrte chu, rinnaa
kan dîl chuan Pathianin min pe dâwn a ni- chu chu Pathianin min
enkawl dân kawng khat a ni.
Kristian kohhran tam takah hian thurin dik lo leh ngaihthlâk nuam
lam ringawta inzirtîrna a lût nasa ta hlê mai. Pathian thuin rî a khamte
zînga pakhat chauh pawh sawnnain pawi a khawih nasatzia hi sawi
sên a ni ta lo. Hetianga Pathian thuin rî a khamte \hiat ngamho zîngah
chuan, pakhat lek \hiat hnua lungawi ta chu tlêm tê chauh an ni. A
tam zâwkte chuan, thutak pakhat chauh hnâwla lungawi tâwk lovin,
a dang an hnâwl belh zêl a, a tâwpah phei chuan ring lo mi an lo ni ta
hial \hîn a ni.
Mi tam tak chu Pathian thu zirtîrna tlânglâwn tak, dik si lo hian
rin lohnaah a khalh lût a, chuti ni suh sela chuan Pathian Lehkhathu
ringtu ni mai tûr an ni. Chûng mîte chuan anmahni ngaih dân ve mai
-felna te, zahngaihna te leh khawngaihna te kalha zirtîrna pawm chu
tih chî-ah an ngai lo va, chûng zirtîrnate chu Bible zirtîrna anga an
526 INDONA ROPUI
hnêna sawi \hin a nih avâng maiin, Pathian thu angin an pawm duh lo
a ni.
Pathian mîte rinna tihchauh hi Setana tum ber pakhat a ni a.
Pathian-ah leh A thua mîten rinna an neih tihchhiat a duh tluka thil
duh dang a nei chuang âwm lo ve. Ringhlelho sipai rual tam takte
hotu ber a ni a, a lama \ang tûrin, theihtâwp chhuahin mîte hruai sual
tûrin a phe sek reng a ni. Tûnah chuan rinhlelh hi thil zahpuiawm lo
tak a ni ta. Mi tam takin Pathian thu hi, zilhhautu leh sual demtu a nih
avângin, rin enah an en lo va, Pathian meuh pawh rin tlâk niin an hre
ta lo. Pathian thuin a phûtte ti duh lotute chuan, a thuneihna titlâwmin,
Pathian thu emaw, sermon emawa a dik lo lai hmuh chhuah tum
rânin Bible-te an chhiar a, dawhkân thianghlim a\anga zirtîrnate pawh
an ngaithla ve \hîn a. Chutianga tih tûr pawimawh zâwkte ngaihthah
hmang, thiam inchantîr tum lutukna lama ring lo mi lo ni ta hi an tlêm
lo a ni.
|henkhat thatchhiat vâng leh chapo vânga rinhlelhnaa khat an
awm bawk. Chawimawi tlâk thil tipuitling tûr chuan thawhrimna leh
inpêk zawhna a mamawh a, mahse chutiang mi nih ahnêkin tlawng-
âwlna lâwm mi an ni zâwk a; tum sâng tak chu an nei ve a, mahse an
tum an hlenna tûra an kawng zawh chu Bible sawisêl a ni si. Mihring
rilru tâwp chin nei, Pathianina a tihvâr ni lo chuan hriat phâk loh tam
tak a nei a, chu avang chuan sawsêlah an ram\ang ta \hîn a ni. Mi
tam tak, Pathian rin lohna leh rinhlelhnate hi thil chîn âwm tak nia
ngai tlat an awm bawk. Mi dik tak ni âwma lanna chu an nei a,
mahse chumi hnuaiah chuan chapona leh mahni inrinna, an khawsak
dân rawn thununtu tak zâwk chu a awm a. Mi \henkhat dang chuan,
mîte rilru tibuaia tichî-âi thei eng engemaw Pathian thu a\anga hmuh
chhuah hi an hlimpuizâwng tak a ni bawk. Inhnial châk vâng ringawta
a sawisêl zâwnga han \an phawng mai hi an awm mêk bawk a.
Chutiang thil chu tiin, thangkamtu thangah chuan an inpal âwk a ni
tih lah chu an hre si lo. Amaherawhchu, ring lo mi an nihzia tlâng
hriata an puan hnuin, an dinhmun chu kalsan mai lovin an hum ve tlat
a, tichuan Pathian ngaihsak lo mîte nêna \angrualin Paradis kawngkâ
chu an inkhâr pinsak ta \hîn a ni.
SETANA THANGTE 527
C
HITHLAHTU bul ber a\ang khân, mihring chhûngkaw pumpui
bum tûrin Setana chuan a lo bei \an tawh a. Vâna helna
chawk chhuaktu chuan, Pathian sorkâr a dodâlnaah hian, a lama
\ang tûrin leilung luahtute hi lâk vek a duh êm êm a. Evi leh Adama
chuan Pathian dân zâwmin hlimna famkim an nei a, chu hlimna famkim
chuan vâna Setana rahbi lo khuar tawh, ‘Pathian dân hian min rapbet
a, A thilsiamte \hatna a dâl bawk,’ tih hi a titleu nasa hlê a. Sualna nei
lo nupa tâna buatsaih hmun mawi tak mai chu a hmuhin a îtsîk a,
tlâktîr dân kawng a zawng ta a. Tichuan, anni chu Pathian hnên ata
engemawtia tihranga a thuhnuaia khalh luh leh, he lei hi neiha,
Chungnungbera dodâla a lalram din ngheh nân hman a tum ta a ni.
Setana chuan a ze dik tak chhuah sela chuan, a hlawhchham
nghâl mai ang, Evi leh Adama chu he hmêlma hlauhawm tak lakah
hian fîmkhur hlê tûra hrilh lâwk diam an ni sî a. Nimahsela, Setana
chuan thim zîngah hna a thawh a, a tum chu a hlen ngei theih nân, a
nihna dik tak chu a thup tlat a. Chutih laia rannung mawi tak mai, rûl
hmangin Setana chuan Evi hnênah, “Pathianin, ‘Huana thing rah rêng
rêng hi in ei tûr a ni lo,’ a ti elo maw?” tiin a rawn zâwt a. Evi chuan
thlêmtu chu lo hnial khanglâng lo selang chuan a him mawlh ang,
mahse hmêlma chu a biak zui tâk zêl avângin bumin a awm ta a.
Hetiang hian mi tam tak chu bumin an la awm ta zêl a ni. Pathianina
a phût thilte an ringhlelin an hnial kalh a; Pathian thupêkte zawm aiin
mi ngaihdân zirtîrnate an pawm zâwk a, chûngte chu Setana bumna
inthupte an ni si a.
“Hmeichhia chuan rûl hnênah chuan, ‘Ti lo ve, huana thing rahte
hi kan ei thei asin: huan lai taka thing awm rah erawh chu Pathianin,
‘In ei tûr a ni lo, tawh pawh in tawk tûr a ni lo, chutilochuan in thî
ang,’ a ti a ni," a ti a. Rûl chuan hmeichhe hnênah chuan, ‘Thi teh
suh e: in ei ni apang chuan in mit a lo vâr ang a, a chhia leh a \ha
531
532 INDONA ROPUI
hriain Pathian ang in lo ni dâwn tih Pathianin a hre reng a nih chu,’ a
ti a,” (Genesis 3:2-5). ‘Pathian ang mai in lo ni ang a, tûn hmâ ai
hlei hleiin in lo fing zâwk ang a, in dinhmun leh khawsak dân pawh a
lo sâng zâwk dâwn a ni’ tiin Setana chuan a puang ve thung a. Chû
thlêmnaah chuan Evi chu a tlu ta a, Adama pawh sualah a hruai lût
ve ta a. Pathianin an hnênah thu a sawi ve mai mai ni anga Setanan
a sawite chu an pawmpui ta zâwk a; Pathian dânte an bawhchhiat
chuan an lo fing zâwk daihin an dinhmun pawh a sâng sawt dâwn
nia rinna leh, an zalênna chu Siamtu’n a lo nêkchêpsak reng nia
suangtuahnate pawh an lo nei ta hial a, an Siamtu chu an ringhlel ta
a ni.
“I ei chuan i ei nî lâ lâin i thi ngei tûr a ni,” tih awmzia hi Adaman,
a sual hnu khân, engnge nia a hmuh chhuah tâk kha? Setanan âwihtîr
a tum ang dinhmun leh khawsak dân sâng zâwk daih an neihna tûr ni
ngeiin a hre ta em le? Bawhchhiatna lo awm ta a\ang chuan thil \ha
zir theih chu a awm teh meuh va, Setana chu mihringte duhsaktu ni
chiah anga lantîrin a awm bawk. Mahse chutiang chu Pathian rorêlnaa
thurel thlûk dân niin Adaman a hre thei ta awzâwng lo mai. ‘A sual
manah, mihring chu siam chhuah a nihna vaivutah bawk a kîr leh tûr
a ni,’ tiin Pathianin a puang ta a: “Vaivut i ni a, vaivutah i kîr leh tûr
a ni,” tiin (Genesis 3:19). Setanan, “In mit a lo vâr ang,” a tih hi a
thleng dik anga a lan theihna awm chhun chu hei hi a ni: Adama leh
Evin Pathian thu an âwih loh a\ang khân, an sualzia hmu fiah tûrin an
mit a lo vâr ta a, sual chu an hre ta zet mai; an bawhchhiatna rah kha
tak mai chu an tem ta bawk a.
Eden Huan lai takah chuan Nunna Thing, a rahtena nun tihlun
thei a awm a. Adama chuan Pathian thu âwihin zâwm reng sela
chuan, Nunna Thing chu zalên takin a ei reng thei ang a, chatuanin a
nung reng mai tûr. Mahse a lo sual tâk avang khân chu thing rah ei
lo tûr chuan tihhranin a awm ta a, thih a lo hmabâk ta a ni. Pathianin,
“Vaivut i ni a, vaivutah i kîr leh tûr a ni,” a tih hi nun tâwp hlauh tûr
thu sawina a ni.
Thuâwihna avânga mihring hnêna thih theih lohna tiam chu
bawhchhiatna avângin chân a ni ta. Adama chuan a neih loh pui chu
a thlahte hnênah a pe chhâwng thei si lo va, Pathianin A Fapa hlânin,
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 533
an ban phâkah thih theih lohna chu rawn pe leh lo phei selang chuan,
suala tlu tawhte tân chuan beiseina a awm thlâwt lo a ni. “Mi zawng
zawngin thil an lo tihsual avângin thihnain mi zawng zawng a fan
chhuak” ta a, mahse Krista “Chanchin |hain nunna leh boral theih
lohna a tilang” ve ta thung a ni (Rom 5:12; 2 Timothea 1:10).
Krista zârah chauh thih theih lohna chu neih theih a ni a. “Tupawh
Fapa ring apiangin chatuan nunna an nei tawh; nimahsela, tupawh
Fapa thu âwih lo apiangin nunna an nei lo vang,” tiin Isuan min hrilh
(Johana 3:36). He malsâwmna, a hlutzia teh sên rual loh hi, tih tûr
\ûl ti duhtu apiangin dawn theih a ni. “Thil \ha ti fan fan a, ropuina
leh chawimawina leh boral theih lohna zawngtute hnênah chuan,
chatuana nunna a pe ang,” (Rom 2:7).
Adama hnêna thuâwih lohnaa nunna tiamtu chu bumtu ropuia a
ni a. Eden Huana Evi hnêna, “Thi teh suh e,” tia rûlin a sawi kha,
mihringin thi thei lo thlarau a nei anga zirtîrna hmasa ber a lo ni ta.
Chû thu, Setana thuneihna liau liauva innghat chu, Kristian rama
pulpit tam tak a\angin puan chhâwn zêl a lo ni ta a, min thlahtu
bulten an tih ang khân, mi tam zâwk chuan hre lovin an la pawm ta
hmiah hmiah zêl mai zawng a ni a. Pathian thupuan chhuah chiang
tak, “Thil tisualtu chu a thi tûr a ni,” tih chu, “thil tisualtu chu a thi lo
vang a, a nung kumkhua ang,” tihnaah chantîr a lo ni ta. Pathian
thuâwih kawnga mîte an sak êm êm mai leh, Setana thute awlsam
têa mi’n an pâwng rin theih mai si dân hi a mak tih loh rual zawng a
ni lo ve.
Mihring chu a lo tlûk hnu khân a duh duha nunna thing a la
khawih zêl phalsak ni sela chuan, chatuanin a nung reng ang a, sual
pawh thi thei lovah a chang mai ang. Amaherawhchu, cherubte leh
mei khandaih vir tawn zawk zawkte chu “Nunna Thing kawng” vêng
tûrin dah an ni ta a, Adama chhûngte zînga mi tumahin dai chu an
pelh a, nunna pe thei thing rah chu an ei phal a ni ta lo (Genesis
3:24). Chuvângin mi sual, thi thei si lo an awm lo a ni.
Nimahsela, tlûkna lo awm hnu chuan, Setanan a vântirhkohte
chu, mihringten thih theih lohna hi an rawn pianpui ve rêng anga an
rin theih nân, thawk nasa zual sauh tûrin a tîr a. Chu zirtîrna dik lo
534 INDONA ROPUI
sualna avânga Pathian dam chhûng zawng mai nghaisaka awm tûr
anga zirtîrna hi, hmangaihna te, zahngaihna te leh a dik leh fel kan
hriatna te nên hian a va inpersan nasa êm! Mahse he zirtîrna hi a
darh zau nasa hlê a, Kristian pâwl hrang hrangte thurin tam takah
pawh hian a inzam lût nghet hlê a ni.
Pathian thu lama mi thiam tak pakhat pawhin tihian zuk sawi a:
“Hremhmuna innghaisakna an hmuh chuan, mi thianghlimte lâwmna
chu chatuanin a tizual zêl ang. An nihna leh pian leh murna pawha an
anpuiten, chutiang hrehawmnain a bawh lûkte an han hmuh chuan,
an vânneih bîkzia an inhmu a,” tiin. Mi dang pawhin tihian a ti a:
“Chatuan hremna tuar tûra ruatna thupêk chu thinurna nova chatuana
hlen a nih chuan, anmanni nghaisakna meikhû chu zahngaihna entîr
nân chatuanin a chho ve thung ang a, hetiang ang tuar ve lova a awm
avâng chuan, ‘Amen, LALPA chu fakin awm rawh se,’ a ti ang,” tiin.
Pathian lehkhabu khawi lai phêkah nge chutiang thu chu hmuh a
nih? Chhandamte chuan vânramah chuan lainatna leh khawngaihna
an hlohvin, mi nunrâwngte leh mi kawlhsenten mîte tawrhna engah
mah an ngai lo ang lek hian, mi thianghlimte an awm ve dâwn em ni?
Teuh lo mai; chutiang chu Pathian lehkhabu zirtîr dân a ni lo. Hêng
thu, a chunga sawi lante tidarhtute chu lehkha thiam tak te, rilru ngîl
tak te an ni thei e; mahse Setana zirtîrnaa bumte an ni. Khâkna leh
rilru chhiatna mawi taka thluaithlum, Siamtu a\anga chhuak ni lo,
amâ phuahchawp ngei hmangin, Pathian ngai sual tûrin mîte chu a
hruai kawi \hîn. “A nuna ka nun chhûng chu, mi suaksual thihnaah
hian lâwmna ka nei lo; mahse mi suaksualin a sualna kalsana a nun
hi ka lawmzâwng a ni, in kawng \ha lo a\ang chuan kîr r’u, kîr r’u,
engah nge in thih ang? tih hi LALPA thu chhuak a ni,” (Ezekiela
33:11).
Pathian chu nghaisakna tâwp thei lo a hmuh pawha lâwmah ngai
ila engnge hlâwk ang? A thilsiamte hremhmun meia an tuar lai, an
rûm thâwm te, chiâuthâwm leh ânchhe lawh thâwm teah pawh a la
lâwm cheu vang maw? Hêng thâwm râpthlâk takte hi Hmangaihna
tâwp nei lo bengah rimawi a ni thei ang em? Mi sualte chu hrehawmna
tâwp lo tuar tûr an nihna chuan, lei leh vâna muanna leh thuawihna
tichhetu sualna chu Pathianin a huatzia a tilang a ni tiin an la puh
536 INDONA ROPUI
rêng rêng lote chan tûr chu min zâwt fo va. Pathian lehkhathûte hi
kan lâwm tâwk khawp a; chûng chhânna chuan buaina nasa tak chu
a chingfel mai dâwn a ni. Amnona chu a sual êm êm a, a sual a sim
lo va, zu a in rui a, a ruih lai takin tihhlum a ni ta a. Davida chu
Pathian zâwlnei a ni a; khawvêl lo awm leh tûr chu Amnona tân a
\ha dâwn nge, dâwn lo hriattîr a ni ngei ang. A thinlunga a thusawi
chhuah chu engnge ni le?- Lal Davida thlarau chu Amnona hnênah
kal a châk a; Amnona chungchângah chuan a thlamuang ta a, a thi
tawh tih a hre si a,” (châng 39).
“He \awngkam a\ang hian, eng thil nge kan chhuidawn theih le?
A sakhaw rin dân kawi khat tê mah hi, kumkhaw tlaitluana tawrh
chawrh chawrhna hian a siam lo a ni lo maw? Khawvêl pumpui
thianghlimna leh muanna lâwmawm zâwk te, tih-ên zâwkna te, leh
ngaihruatna zau zâwk te \anpui thei inhnialna chhânna hlawhtling tak
chu kan hmu chhuak a ni. A fapa thih thu a hria a, a thlamuang ta a.
Eng vâng kher nge ni? - Hrilhlâwkna mitin nakin hun ropui tak chu a
han thlîr a, chû a fapa, thlêmna tinrêng laka hla taka lâk bo tâka chu
a hmu a, sal tânna ata chhuah niin, sual tenawm lakah tlenfai a ni a,
thianghlim tâwk leh fai tâwka siam a lo nih hnu chuan, thlarau kal
chho tâte leh hlim takte hnênah chuan lâk luh a lo ni a. A thlamuanna
awm chhun chu hei hi a ni, tûnah chuan sualna leh hrehawmna
dinhmun a\anga lâk bo niin, a fapa duh tak chu, a thlarau thim tak
tih-ên nâna Thlarau Thianghlim thâwk khumna sâng ber pêk a nihna
hmunah chuan a kal ta a; chutah chuan a rilru chu vân lam finna leh
hmangaihna thlum ber, chuai ngai lo chuan thuam a ni ang a, dinhmun
thianghlim tak nêna châwl leh vân-ho chênnaa inpâwl khâwmnatea
hlim taka a awm dâwn vâng a ni a.
“Hêng ngaihtuahnaahte hian vân lam chhandamna chu, he dam
chhûnga kan thiltih theih engah mah a innghat lo tih kan hre thiam
tûr a ni a. Tûna kan rilru inthlâkthlengnaah emaw, rinnaah emaw,
kan sakhaw vawnah emaw pawh a innghat hek lo.”
Chutiang chuan Krista rawngbâwltua inchhâl pakhat chuan Eden
huana rûlin dâwt thu a sawi kha a sawi nawn a, “Thi teh suh e, in ei
ni a\ang chuan in mit a lo vâr ang a, Pathian ang in lo ni ang,” tih hi.
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 539
Mi sual tlâktlai lo ber- tual that te, rûkru te, uirê te,- pawh an thih
hnuin lâwmna chuai thei lo hmunah lût tûra buatsaih an ni tiin an
puang a.
Eng thu a\angin nge he Pathian thu la kawitu hian a thu
tlângkawmna hi a lâk le? - Pathian enkawlnaa Davida a inpêkna thu
châng mal a\ang mai khân a ni. A thlarau chu “Absaloma hnênah
kal chhuah a châk a; Amnona chu a thi tih a hriatin a thlamuang ta
a.” A lungngaihna nasa tak chu hunin a rawn tinêm a, a ngaihtuahna
chu a fapa boral ta a\angin a la dam, a thiltih sual chunga rorêlna dik
tak hlauh vânga bi bo ta, lamah a hawitîr a. Hei hi a ni, thisen zawmpui
a mutpui avâng leh zu ruih vânga thi ta Amnona chu, a thih vêleh
hlimna hmunah chhohpui niin, chutah chuan tihthianghlima awma,
vântirhkoh sual ve lote zînga chêng ve ta ni anga an sawina chhan
chu ni. Hlimhlawp thawnthu fing, tîsa thinlung pûte tilawm tûra rem
fel mai a ni! Hei hi Setana zirtîrna thupui chu a ni a, a hnathawhah a
hlawhtling êm êm a ni. Chutiang kaihhruainaah chuan suahsualna a
châm reng tih hi mak an ti dâwn em ni?
Zirtîrtu dik lo pakhatin he hna a bawhzui hian mi dangte sawi
pawh a hrilhfiah vek a ni. Bible châng a\angin thu \henkhat, an
hrilhfiahna nêna inpersan daihte chu an la chhuak a, chûng thu inmil
lo leh inkâwlkalh tak takte chu Pathian Lehkha thua nghahchhan nei
hlei lo thurin sawifiah nân tak an hmang a. Amnona, zu rui chu vânah
a awm tih chian nâna hriattîrna thu lâk chhuah hi chhuidawnna satliah
mai a ni a, Bible thu tluang leh dik hian a hnial filthla hlauh va, zu rui
mîten Pathian ram an luah dâwn si lo va (1 Korin 6:10). Chutiangin
dâwihzep te, ring lo te, ringhlel te chuan thutak chu dâwtah an chantîr
a. Mipuite chu an vervêknaa bumin an awm a, himna dawhâ thên-
bâwmah chuan awih mut an lo ni ta \hîn a ni.
Mihringte thlarau chu thih veleha vâna kal ta nghâl zêl ni selang
chuan, nun aiin thih hi a awhawm zâwk daih ang le. Hetiang rinna
avânga intihlum ta hi tam tak an awm ta. Buaina te, manganna te leh
beidawnna teina a chîm buai lai phei chuan, chatuan ram engthâwlnaa
lût tûra nunna derdêp tak han tihtâwp mai chu thil tihâwm tak niin a
lang thei a ni.
540 INDONA ROPUI
leh Pathian rorêlna fel tak lo lan nî atân chuan i chungah thinurna i
inkhâwlkhâwm chawp a ni. Pathian chuan mi tin an thiltih ang zêlin
A rêlsak ang, ... mahse kawhmawh bâwla, thutak zâwm lova, fel
lohna zâwm zâwktute chungah chuan thinurna leh thinrimna te,
hrehawmna leh lungngaihna nasa tak te a awm ang,” a ti a (Rom
2:5, 6, 9).
“Mi ngaih chîng leh mi bawlhhlawh leh mi duhâmte rêng rêng
chuan (mi duhâm chu milem betu a ni a) Krista leh Pathian ramah
chuan chan rêng an nei lo tih in hre si a,” (Efesi 5:5). “Mi zawng
zawng nêna inremna leh thianghlimna ûm rawh u, chû mi thianghlimna
tel lovin tuman LALPA an hmu lo vang,” (Hebrai 12:14). “Nunna
thing chungah chuan thu an neih theihna tûr leh, kawngkâah chuan
khuaa an luh theihna tûra A thupêk zâwmtute chu an eng a thâwl e.
Pâwnah chuan ui te, dawithiam te, inngaih chîng te, tual that te,
milem bia te, dâwt ngainâ leh dâwt hmang apiangte chu an awm a,”
(Thupuan 22:14, 15).
Mihring hnênah Pathianin A nungchang puan chhuahna leh,
sualna A la tih dân tûr A hrilh a. “LALPA Pathian chu lainatnaa khat,
mi khawngaih thei, thinnel tak, ngilneihna leh thutak ngah, mi sâng
tam tak chunga khawngaihna lantîr \hîn, khawlohna te, bawhchhiatna
te, sualna te ngaidam \hîn; thiam lova ruatte chu chhuah mai ngai lo
... A ni,” (Exodus 34:6, 7). “Mi sual zawng zawngte chu a tiboral
ang.” “Bawhchhetute chu a ruala tihchhiatin an awm hlawm ang a,
mi suaksualte tâwpna chu boralna a ni ang,” (Sâm 145:20; 37:38).
Pathian sorkâr thiltihtheihna leh thuneihna chu helna tudai tûrin rawih
a la ni ang a; mahse rulhna tûr fel tak tihlan zawng zawngte chu,
Pathian nungchang zahngai thei, dawhthei, thil \ha tih duhna nên a
inrem vek ang.
Pathian chuan tuma duh dân emaw ngaihdân emaw A tur lui lo.
Sal thuâwihna ang chî hi A lâwmzawng a ni hek lo. Hmangaih tlâk
A nih vângin A kutchhuak thilsiamten an hmangaih A duh a. A finna
leh rêldikna leh \hat bîknate chu an ngaihhlut theihna tûra hriatna
fing tak an neih avâng zâwka a thu an âwih a duh a. Hêng
suangtuahna dik nei zawng zawngte hi chuan A nihna ngaihsânawm
taka Amâ lama hîp an nih avângin Amah chu an hmangaih ang.
542 INDONA ROPUI
chu an khawsakpui theiin, fakna hlate an sakpui thei ang emaw chu
le? Pathian leh Berâm No ropuina chu an tuar zo vang em? Hnai lo
ve; vân ram nungchang an chher nân khawngaihna hun tam tak pêk
an ni tawh a, mahse thianghlimna ngaina tûrin an rilru an sawizawi
ngai lo va, vân ram \awng an zir ngai hek lo, tûnah chuan an tân a
tlai lutuk ta. Pathian kalha an helna chuan vân rama chêng tlak lovah
a siam ta a ni. Vân ram thianghlimna leh muanna chu an tân chuan
hrehawmna mai a ni zâwk ang a, Pathian ropuina chu kan ral hmang
mei a ni ang. Chu hmun thianghlim a\ang chuan tlan bo hmanhmawh
an nâp ang. Anmahni tlan tûra thia hmêl lakah chuan thupa an awm
hlen theih nân boral an châk hliah hliah ang a. Mi sualte tâwp hlenna
tûr chu anmahni duhthlanna ngeiin rêl a ni a, vân ram an kai lohna
chhan pawh anmahni duhthlanna ngêia innghat a ni, chu chu Pathian
zahngaihna leh rêldikna ang zêla awm a ni bawk.
Tuilêt laia tui ang mai khân, chu ni ropuia mei chuan, mi sualte
chu tihdam theih loh an nihzia Pathian rorêlna chuan a tilang a. Pathian
thuneihnaah an intulût lo va. An duhthlanna chu hel nân an lo hmang
zo tawh a; nunna a lo tâwp hunin an ngaihtuahna kal vêl chu, chumi
ep lama hertîr leh chu a tlai lutuk si a, bawhchhiatna a\anga
thuâwihnaa hawi leh, huatna a\anga hmangaihnaa hawi kîr leh chu a
tlai lutuk tawh a ni.
Tual thattu Kaina nunna zuah a nihna khân, mi sualte chu an nun
zêl phalsak pawh ni sela, a rah lo lang mai tûr, thunun loh sualna an
chîn zui zêl tûr entîrna chu khawvêl hnênah Pathianin A pe a. Kaina
zirtîrna leh a tih dân entawn vângin, “Leiah hian mihring sualzia chu
nasa tak a ni tih leh an rilru suangtuahnate chu sual hlîr a nih fo,”
thlengin a thlah mipui tam takte chu sualah hruai luh an ni a. “Lei hi
Pathian mit hmuhin a chhe zo tawh a, lei hi inpâwngnêknain a khat
zo tawh a,” (Genesis 6: 5, 11).
Zahngaihna avângin, khawvêla chêng mi sualte chu, Nova hun
lai khân Pathianin A tiboral a. Zahngaihnain Sodom khuaa mi chêng
sual takte chu A tiboral bâkah, Setana bumna thiltihtheihna avângin,
thil sual tituten lainat leh ngaihsan an hlawh a, mi dangte pawh
chutiangin helnaah an hruai zêl a. Chutiang chuan Kaina leh Nova
544 INDONA ROPUI
P
ATHIAn Lehkhabua târlan, vântirhkoh thianghlimte rawngbâwlna
hi, Krista zuitu apiangte tân thutak thlamuanpuiawm ber leh
hlu ber chu a ni. Mahse Pathian thu zirtîrna lâr ber ber, dik si
lote hian, vântirhkohte chungchânga Bible zirtîrna hi kailekin an chhilh
bo zo titih ta. Thlarau thi thei lo a awm anga zirtîrna hi, ring lo mite
inzirtîrna a\anga lâk chhâwn a ni a, chutah kal sualna nasa takin
mite a chîm laiin Kristian thurinte zînga zeh luhin a lo awm leh a,
Pathian thuin chiang êm êma a lo sawi, “mitthiten engmah an hre
lo,” tih thu dik hi a rawn luahlan ta a ni. “Rawngbâwlna thlaraute,
chhandamna rochungtu tûrte tâna rawngbâwl tûra tirh chhuah” tih
thu Bible-in a lo sawi hi mipui tam takin mitthi thlarau thu ni ngei
tûrah an ruat tlat a. Mihring zînga thi an la awm hmâ daihin vânah
vântirhkohte an lo awm reng tawh a ni tih Bible vêkin chiang taka a
sawi chung pawhin, vântirhkohte hi mitthi thlarau nia ring tâwk chu
an la awm ta cheu a ni.
Thi tawhten hriatna an la nei ni anga zirtîrna, mi nungte
rawngbâwlsak tûrin mitthi thlaraute an lo kîr leh \hin nia rinna tak
mai hian, tûn laia mitthi thlarau biakna atân hian kawng a lo sial a ni.
Mitthîte chu Pathian leh vântirhkoh thianghlimte awmnaa lâk luh an
nih a, tûn hma lama hriatna an neih aia dinhmun \ha zâwk an nei a
nih si chuan, enge mi nungte zirtîr leh tivâr tûra leilunga an lo kîr loh
vang? Pathian thu inzirtîrna lâr takte sawi anga mitthi thlaraute chu
leia an \hiante chunga lêng delh delh \hîn an nih chuan, eng vângin
nge sual laka vênghim tûr leh an lungngaihna hnêm tûra lo kaltîr an
nih loh? Thih hnua hriat rengna la awma ringtute chuan, engtin nge
thlarau tihropuia awm taten an hnêna an thu rawn thlen chu Pathian
thu anga pawm lova, an hnar theih ang? Hetah tak hian kawng dik
551
552 INDONA ROPUI
anga ngaih theih, Setanan a thil tumte a hlen nâna a hman si chu kan
hmu thei. Vântirhkoh tlute, Setana tirhna lam apianga kal zêl \hînte
chu mitthi khua a\anga rawn tirhte ni-âwm takin an lo lang \hîn a ni.
Mi nungte chu mitthîte nêna inbiaktîr anga insawiin, sualna lalpa
chuan mîte rilru chu a rawn pualâtsak \hîn a ni.
Mihringte mithmuha an \hian thi tawhte ang taka rawn inlârtîr
dân a thiam a. A tak anpui siam kawngah hian a themthiam takzet a
ni; an hmêl te, thu sawi te leh aw rîte pawh hriat hran theih loh
khawpa chiangin a zir thiam a. An mi duh takte chu vân engthawlna
chêna awm anga ngaihtîrin mi tam tak chu a thlamuan a, rinhlelhna
chhetê pawh nei lovin, “hruai bona thlaraute leh ramhuaite zirtîrna
thu ngaihsakin” an awm a.
Mitthîte chu anmahni be tûra lo kîr leh tak tak anga ring khawpa
hruai an nih hnuah, thlân muala inpeih lova liam tate lem changin
Setana chuan a rawn inlârtîr a. Vânah hmun duhawm tak luaha nuam
taka awm angin an insawi a, tichuan mi felte leh mi suaksualte chu
huang khata lawitîr vekin, zirtîrna dik lo chu tihpunlun chiam a lo ni
ta a ni. Mitthi khua a\anga lo kîr anga chang dertute inralrinna thu,
dik ve tak site rawn sawi chângte a awm nual bawk si a. Tichuan mi
rin an kai hnu chuan, Pathian Thua mîte rinna kar phawng tûr chi
thurinte an zirtîr zui ta a. Leia an \hiante \hatna tûr duh takzet anga
langin, kal sualna hlauhawm berte chu zawi zawiin an rawn pu lût a.
Thu dik \henkhatte an sawi ve \hin avâng leh, thil lo thleng tûr an
sawi lâwk dik chângte a awm avângin, an thute chu rintlâk nia lanna
a awm a; mi tam takin an zirtîrna dik lote chu Bible Thu thianghlim
ang chiahin an ringin an pawm nghâl duak duak mai \hîn a ni. Tichuan,
Pathian dân chu hnâwlin a lo awm a, khawngaihna Thlarau pawh
hmuhsitin a awm a, thuthlung thisen meuh pawh thil narana ruat a lo
ni ta hial a. Chûng thlaraute chuan Krista Pathianna an pawm lo va,
Siamtu ngei pawh anmahni tlukpui lekah an dah a. Chutiang chuan
hel hotu ropui tak chuan Pathian a dona chu a kaltîr zêl a, vâna a lo
\an tawh chu, kum sângruk dâwn lai chu he leiah hian a la chhunzawm
ta zêl a ni.
SIAM|HATNA HNATHAWH 553
makti thei tawh ang? Tîsa thinlung duhzâwng zawm theihna zalênna
neihtîr thei zirtîrna chu, mipuiten phûr takin an pawm duak duak a.
Mahni inthunun theihnaa kaihruaitu ber chu tîsa châkna ring rêkah
nghah a ni a, rilru leh thlarau chakna thiltihtheihna chu ramsa rilru
ang maia siam a lo ni a, tichuan Krista zuitu inti sâng tam takte chu
Setanan a lênah a ûm âwk ta \hîn a ni.
Nimahsela, thlarau biakna dâwt thuah hian tumah buma awm a
\ûl lo ve. Setana fal an hmuh theih nân, Pathianin khawvêl hnênah
êng tam tâwk A pe a ni. Târlan tawh angin, thlarau biakna lungphûm
ber leh Pathian Lehkhathu zirtîrna fiah leh mâwl berte chu an inkalh
tlat a. ‘Mitthîte chuan engmah an hre lo va, an ngaihtuahnate a bo
vek a, ni hnuaia thiltihah rêng rêng chanvo an nei ve tawh lo va, leia
an duh berte lâwmna leh lungngaihna te pawh an hriatpui tawh hek
lo,’ tiin Bible-in a puang.
Chumi bâkah, mitthi thlaraute nêna inbia anga inchâlna rêng
rêngte pawh hi Pathianin a khap tlat a ni. Hebrai mîte hun lai pawh
khân, tûn laia thlarau biakna pawmtute ang bawka, mitthîte nêna
inbe \hîna inchhâlte an awm a. Nimahsela “ramhuai aienthiam zâwl”
khawvêl dangte a\anga lo kal anga sawite hi, “ramhuai thlarau,” tiin
Bible chuan a sawi a ni (Number 25:1-3; Sâm 106:28; 1 Korin
10:20; Thupuan 16:14). Ramhuai aienthiam zâwlte hnathawh hi
LALPA tân tenawm a ni a, chumi kawnga thiam loh changte chu
tihhlum theih an ni (Leviticus 19:31; 20:27). Dawithiam han tih hi,
a hming ringawt pawh tûnah hian huatthlalaa ngaih a ni ta a; mîten
ramhuai bawlhhlawhte nên inbe theia an insawite pawh hi Hun Thim
laia thawnthu phuahchawp ang lekfanga ngaih a ni ta bawk. Mahse
thlarau biakna- a ringtute a sâng têl têl leh a maktaduai zâwnga
pung hluai hluai mai hian- mi fing mi thiam te leh kohhran te a rûn a,
rorêltute duhsakna a dawng a, lalte rorêlna hmunah hial pawh a
inzep lût ta. He bumna râpthlâk tak mai hi, hmâsânga dawithiam
hnathawh, khap tlat ni \hîn, lan dân danglama lo lang thar leh ta chu
a ni.
SIAM|HATNA HNATHAWH 557
Thlarau biakna kan tih hi, a ze dik tak tilang fiahtu lo awm lo ta
teh rêng mah se, Kristianten an hai hauh lohna tûr \henkhatte a awm-
hêng thlarauten felna leh sualna an thliar hran lohna te, Krista zuitu
thianghlim leh duhawm berte leh Setana bâwihh bawlhhlawh berte
an thliar hran lohna hi a ni. Mihring zînga sual bawlhhlawh berte
pawh vân rama hmun duhawm tak chang anga sawiin, Setana chuan
khawvêl hnênah hian, “Eng anga sual pawh ni mah ula, Pathian leh
Bible thute hi in ring emaw, ring lo emaw, in duh ang angin khawsa
rawh u, eng le khaw le, vân ram chu in ta a ni e,” tiin a sawi a ni.
Thlarau biakna zirtîrtute lahin, “Thil sual titu apiang LALPA mithmuhah
mi \ha an ni a, an chungah pawh ani chu a lâwm \hîn; a nih loh leh,
rorêl felna Pathian chu khawiah nge?” an lo ti ve lehnghâl a (Malakia
2:17). Pathian thuin, “Thil \ha lo chu thil \ha tia, thil \ha chu thil \ha
lo ti \hîn a, êng chu thima ngaia, thim chu ênga ngai ... \hîntute chu
an chung a pik e!” tiin min hrilh (Isaia 5:20).
Hêng ramhuai dâwt hmangte hi, tirhkoh thianghlimte anga
inlantîrin, he leia an awm laia Thlarau Thianghlim tirh ang zêla an thu
ziakte nêna inmil lovin, mi an rawn bum a. Bible hi Pathian hnên
a\anga kan dawn a nihnate an hnar a, Kristian beiseina lungphûm
chu an sâwi chim a, vân kawng lantîrtu êng chu an timit bawk a.
Tichuan, Bible hi thawnthu phuahchawp ang lekah emaw, khawvêl
hnam naupan lai nêna inhmeh tâwk lek lehkhabu angah emaw,
khawvêl hnênah hian a lantîr a, tûnah phei chuan a hmanna pawh
awm tawh lo, hluihlâwn hlen hlauh tûr angin a lantîr bawk a. Thlarau
inlârna tihte hi Pathian thu thlâk nân a hmang ta hlauh zâwk a ni. Hei
hi Setana hnathawh dân kawnghmang, a duh ang anga a kaltîr vêl
chu a ni a, he bumna kawng hmang hian khawvêl hi a duh duh a
rintîr thei a ni. Amah leh a hote thiam loh la chantîrtu tûr Lehkhabu
chu, a duhna lam lamah, kil khatah a hnâwl daih a; khawvêl
Chhandamtu meuh pawh mi narân ang lekfangah a ni a dah ni. Isua
thawhlehna thup tûra, puithiamte leh upâten an kâa dâwt thu an fah
chu, vêngtu Rom sipaiten an puang darh ta ang mai khân, thlarau
inlârna ringtute hian, kan Chhandamtu nun kawng chhuk chhovah
pawh khân thilmak engmah awm chuang lo vanga lantîr an tum tlat
558 INDONA ROPUI
ve vat a. Hêng mîte hian an rilru chu Setana kaihhruaina lam hawitîr
tûrin han pe vaih selang chuan, salah a man nghâl hmiah mai ang. A
mi hîp theihna leh pual-ât theihna a\anga tâl chhuah chu, anmahni
chakna ringawt chuan tih theih rual a ni lo. Rinnaa \hahnemngai taka
dîlna avânga Pathian thiltihtheihna lo thleng chauhvin, an awhna thang
a\ang chuan a chhuahtîr thei a ni.
Nungchang sual lâwm mi emaw, sual a ni tih an hriat reng ngaina
lui tlatte emaw chuan, Setana thlêmnate an chunga lo thleng tûrin an
sâwm tihna a ni. Pathian lak ata leh A vântirhkohte enkawlna lak
ata an tla hrang tihna a ni a, inhumhimna rêng nei lo an nih avângin,
Diabolan a bumnate a rawn hman vêleh, a sasehte an ni nghâl \hîn.
Setana thiltihtheihna hnuaia indahte chuan, engtin nge an la tâwp
hlen dâwn tih hi an hre phâk lo va. Thlêmtuin anni chu a hneh hnu
chuan, chhiatnaa mi dangte thlêm lût ve tûrin a hmang nghâl \hîn a
ni.
Zâwlnei Isaia’n hetiangin min hrilh: “Miin, ‘Ramhuai aienthiam
zâwl leh dawithiam hrâm chuap chuap leh phun nuah nuahte chu
râwn rawh u,’ an tih hunah che u chuan heti hian chhâng rawh u:
‘Mîten an Pathian chu an râwn zâwk tûr a ni lâwm ni? Mi nungte
tân chuan mitthi an râwn tûr em ni? Dân Thu leh Hriattîrna Thu chu
râwn tûr a ni. Chumi thu ang zêla an sawi loh chuan anmahniah êng
a awm lo a ni,” (Isaia 8:19, 20) tiin. Pathian Lehkhathuin chiang
560 INDONA ROPUI
ang. “Fel lohnaa bumna tinrêng nên” mihring fâte hi a thuhnuaia dah
vek tûrin Setana chu a thawk mêk a, a bumnate chuan punlun lam a
la pan ta deuh deuh zêl a ni. Mahse mîten an duh thua Setana thlêmnaa
an inpêk chauhvin a tum chu a hlen thei. |hahnemngai taka thutak
hriatna zawngtu, thuâwihnaa an hun tihthianghlim tumtute leh, buaina
lo awm tûr do zo tûra lo inbuatsaihte chuan thutaka khat Pathianah
chuan himna an hmû ang. “Ka chhelna thu i pawm avâng khân ...
kei pawhin ka hum ang che,” tih hi Chhandamtu thutiam chu a ni.
Amaha rinna nghattu mi pakhat chauh pawh Setana saseh atâna
hnutchhiah âi chuan, A mîte hualhim tûrin vâna vântirhkoh zawng
zawngte tirh chhuah nghâl chu Chhandamtun a duh zâwk a ni.
Pathian rorêlna laka him dâwna mîte hriattîr thei, bumna râpthlâk
tak lo thleng tûr zâwlnei Isaian hetiangin min hrilh: “Thihna lakah thu
kan thlung ta, Seol nên thu kan intiam ta; vuakna tui lian liam chu a
luan tlang hunah pawh keini thleng chuan a luang lo vang; dâwt thûte
kan inhumhim nân kan hmang, dâwt hnuaiah kan biru ta si a,” tiin
(Isaia 28:15). Hêng thûte hian, ‘mi sualte tân hremna a awm tak
tak hlei lâwng e,’ tia inthlamuan chawp a, sim pawh sim duh lo lui
tlatte leh mi zawng zawng, eng anga sual pawh ni se, vân rama
chawimawi la ni vek tûr leh, vântirhkohte ang mai la ni vek tûra
ngâitute a huam tel vek. Chûng mîte chu, chiang tak maia zâwlneiin
a lo sawiate chu an ni a, thihna nêna thu thlung a, hremhmun nêna
inremna siam a, buaina lo awm tûr laka himna tûr thutak vânin a
pêk dêusâwntute leh dâwt muhlûm, Setanan a rawn \an chhuah
thlarau biaknaa bumna pawmtute hi an ni.
Tûn lai \hangtharho mitdelzia hi sawi hleih theih loh khawpin a
mak a ni. Sang tamtakin Pathian thu hi rin tlâk loh angin an hnâwl a,
Setana bumnate erawh chu î-hê lovin an pawm duak duak thung si.
Ringhleltute leh nuihsantute chuan zâwlneite leh apostol-te rinna
pawmtute chu an dêusâwn a, Krista leh chhandamna thu Pathian
Lehkhathuin namên lova a lo puante leh thutak hnartute chungah a
phuba lâkna lo thleng tûrte nuihzabura siamin an inhruai bo va.
562 INDONA ROPUI
T
ÛNHMÂ lam zawng aiin, tûn lai hian Protestant kohhrante hian
Rom kohhran hi an ngaisâng zual ta. Catholic sakhaw chak
vak lohna ram, Pope thuneihna zâwmtuten mite rilru an hneh
theihna tûra kawng eng engemaw an sialna ramahte chuan, Catholic
kohhran leh Protestant kohhran tihrangtu thurinte ngaihmawh nêpna
a nasa sâwt hlê a. Protestant kohhrana mi tam tak chuan, rin ang
hê-hûin thurin pawimawh laiahte pawh hian kan lo inpersan nasat
loh hi, tlêmin inhnûk hniam deuh ila Rom nên inhriat thiam tawnna
\ha zâwk kan nei thei phawt ang, tihna rilru hi an pu \an ta a. Prot-
estant-hovin chhia leh \ha hriatna zalênna an ngaihhlut êm êm hun,
chu mi man atâna eng pawh pêk an huam hun chu a liam ta. An fate
chu pope zirtîrna lungten tûrin an lo zirtîr tawh \hîn a, Rom nêna
inremna zawn pawh Pathian laka rinawm lohna anga ngai tûrin an lo
zirtîr tawh \hîn a. Mahse chûng hun laia an dinhmun leh tûn laia an
dinhmun chu a va dang nasa ta êm!
Pope thuneihna \antute chuan an kohhran chu dik lo taka
sawichhiat tâwkah an sawi a, chu chu Protestant-ho chuan ni-âwm
hlêin an lo hriatpui thei ta zêl mai bawk a. Thiamna leh hriatna te a
tlêm lai, kum zabi tam tak kal tâa Rom kohhranin thiltih âwm loh pui
pui leh tenawm tak tak a lo tih avang maia chu kohhran, tûnlai huna
la dem tâk fo mai chu dikin an hre thei ta lo. A nunrâwnna râpthlâk
tak chu, chutih hun laia khawsak leh nun dân A tak rahah an puh
mai a, tûnah chuan tûnlai finnain a rilru a tihdanglamsak tawh a ni
tiin an sawi a.
Hêngho hian, kum zariat chhûng zeta, chapo taka he thuneihna
tlu thei lo leh dik lo thei lova a inchhâl tlat \hînna te kha an theihnghilh
563
564 INDONA ROPUI
ta em ni? Dik lo thei lova a inchhâlna chu sût ahnêkin, tûn hma lam
zawng aia khauhvin kum zabi sâwmpakuanaah khân, a la hauh ta
fun zâwk a ni. Rom chuan huai takin, “kohhran chu a dik lo ngai lo
va, Pathian Lehkha thu angin, a dik lo lo khumkhua ang,” tiin a
puang. (John L. von Mosheim, Institutes of Ecclesiastical History,
book 3, century 11, part 2, chapter 2, section 9, note 17). Tûn hmâ
zawnga a thiltihnaa lo kaihruaitu dânte chu engtin nge tûnah a
sawichhiat mai theih ang?
Pope thuneihna hnuaia kohhran chuan dik loh theih lohna a hauh
tlat hi a thlah ngai lo vang. A thurin hnâwltute a tihduhdahna zawng
zawngte pawh kha dikah a la ngai tlat a; hun remchâng lo awm leh
selang chuan, a thiltih ngaitê kha a ti nawn leh phawt ang le. Sorkâr
thuneihnain a dâlna hi lâk sawn ni se, Rom chu a thuneihna pêk leh
ni bawk selang chuan, lal râwng tak anga a chêt \hînna leh a
tihduhdahna chu nasa takin a rawn thar thawh leh thuai mai ang.
Ziaktu hmingthang tak pakhat chuan, chhia leh \ha hriatna zalênna
thua pope lalna a ngaihdân leh, a tumte lo hlawhtling ta sela, United
States tâna thil hlauhawm lo chhuak tûrte a sawinaah hetiang hian a
ziak:
“Mi tam tak chuan America (U.S.A)-a Roman Catholic sakhua
tihna emaw, hlauhna emaw hi naupang chhe tihâwm lekah an ngai a.
Chutiang mîte chuan Roman Catholic sakhaw ze dik tak leh rilru
put dân, kan zirtîrna zalên tak nêna inkalh hi an hmu lo va, a lo
\hanlen huna a awm dân tûr pawh an hmu hek lo. A hmasa berin,
kan sorkâr dân leh Catholic kohhran dânte chu i khaikhin phawt
ang u.
“United States Dân chuan chhia leh \ha hriatna hi zalên taka hman
a phalin a tiam bawk a. Chu aia bulpui zâwk leh hlu zâwk chu engmah
a awm lo. Pope Pius IX chuan August 15, 1854-a a lehkhathawnah
chuan hetiang hian a ziak: ‘Thurin dik lo leh âwm lo tak mai emaw,
chhia leh \ha hriatna zalênna humhalh kawnga phûr sûrhna emawte hi
kal sualna hlauhawm berte an ni a, thil \ha lo dang zawng zawng ai
pawha he ramah hian hlauh ber tûr a ni.’ He pope vêk hian, December
8, 1864-a a lehkhathawnah chuan, ‘chhia leh \ha hriatna leh sakhaw
biakna zalênna \an tlattute’ leh ‘kohhran hian tharum hmanna a nei tûr a
ni lo titute chu’ a demin ânchhia a lawh a ni.
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 565
hian sual sima kalsan aiin, sual ngaihdam nâna thiltih lam hi a âwn
zâwk a; tisa châkna khenbeh aiin, saiip te, kâng\hai te, khaidiat
hruia innawh pilh tea taksa tihhrehawm hi a awl zâwk a ni. Tisa
rilruin Krista nghâwngkawl aia a thlan nghâwngkawl chu rit tak a ni.
Rom kohhran leh Krista lo kal hmasak laia Juda Kohhrante khân
inanna mak tak mai an nei a. Judaten Pathian dân chu a rûk têa an
rahhrual laiin, pâwn lam lan dânah chuan, a thupêkte zawm
chungchângah an fîr hlê lawi si a, phût luihna leh thurochhiah nên a
phût kawp a, chu chuan thuawihna chu a tihahthlâkin, phur ritah a
siam a. Judaten dân ngaisâng an inti ang chiah khân, Rom mîte pawhin
kraws ngaihlû an inti a. Krista tuar lai entîrna an chawi sâng a, a
entîr tum tak (Krista) erawh an duh si lo.
Rom-hote chuan an biak inah te, an maichâm chungah te, an
thawmhnawah te lam kraws an târ a. Khawi kipah pawh kraws
chhinchhiahna hmuh tûr a awm. Khawi hmunah pawh kraws chu
pâwnlâng taka chawimawi leh chawi sân a ni. Mahse Krista zirtîrnate
erawh pipute thurochhiah engkhawlawilo sakhaw serh leh sâng
hnuaiah te, hrilhfiahna dik lo hnuaiah te, fîr taka phûtna hnuaiah te
an phûm bo hlauh si a. Juda sakhaw ruihchilhho chungchâng
Chhandamtu \awngkam aia kha zâwk mah hi Rom sakhaw hruaitute
chungah hian hman âwm a ni a. “Phur rit hrehawm takte an siam a,
mîte an bel \hîn a, anmahni erawh chuan an kut zung\ang pawhin an
tisawn duh lo,” (Matthaia 23:4). Kohhran hruaitu zahawm tam
takten nuamtâwl leh hlimhlawp chêna an khawsak laiin, mi
\hahnemngaite nunna chu Pathian thinurna \ihbaiawm tak hlauhnaah
an kharkhip tlat si a.
Milim biak leh thil hlui rohna te, mi thianghlimte hnêna \awng\aina
te leh pope chawimawina te hi Pathian leh A Fapa lak a\anga mîte
rilru hruai bona tûra Setana siam chhuah vek an ni. A tihchhiat hlen
hlauh theih nân Setana chuan a bei reng a ni. “Nangni thawkrim leh
phur rit phur zawng zawngte u, ka hnênah lo kal ula, keiman ka
chawlhtîr ang che u,” (Matthaia 11:28) titu a\anga hruai bona tûrin
thil dangah an rilrute a kal pêng dâwn a ni .
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 569
Dik lo taka Pathian nungchang târlan leh sual ze dik tak leh
inhnialna ropui tâwp dân tûr chiah thup tûrin Setana chuan englai
pawhin a thawk reng a. A zirtîrna fing vervêk tak chuan Pathian
dân zâwm tûra phûtna chu a tinêp a, sual ti tûrin mîte chu phalna a
pe bawk a. Chu bâkah, an rilruah Pathian hmangaihna neih aia
hlauhna leh huatna an neihna tûrin dik lo takin a thlîrtîr \hîn a ni.
Setana mizia nunrâwnna chu Siamtu miziaah a bel hlauh va, chu chu
sakhaw dânah zeh luhin a lo awm a, biak dânahte tihlanin a awm
bawk a. Tichuan mi mit tidelin, Setana chuan Pathian a donaah chuan
a lama \ang tûrin mîte a man zêl a. Pathian nungchang a dik lo zâwnga
mîte hmâa târlangin, Pathian ring lo hnamte chu Pathian duhsakna
an dawn theih nân, mihringa inthawite \ûlin a hriattîr a, milem biakna
chi hrang hrang hnuaiah hian nunrâwnna râpthlâk takte a lo chhuak
ta a ni.
Roman Catholic kohhran chuan ring lo mîte biak dân leh Kristian
sakhua hi a kai kawp a, ring lo mîten an tih dânin Pathian ze dik tak
chu a ni lozâwngin a lantîr a, râwng taka thiltih chi hrang hrangte a
lo nei ve ta a ni. Rom lal vânglai chuan, rin hrang neite chu a thurin
pawm luihtîr tûrin nghaisakna hmanruate a nei vek a. A ngiat anga
awm duh lote hâl hlumna pawh a nei bawk a. Rorêlnaa thai lan a nih
hmâ chuan, mipui an lo sâm vak vakte zât hi hriat sên pawh a ni ta
lo. Chû kohhrana hruaitu lal tak takte chuan, an hotupa Setana hovin,
an sal mante tihlum si lova a hrehawm thei ang bera nghaisak dânte
an zawng chhuak a. An nghaisakna râpthlâk takte chu mihring han
tuar chhuah rual loh a ni fo va, a râpthlâk nasat êm avângin a tuartute
chuan thih chu lâwm takin an thlang zâwk \hîn.
Chûng thilte chu Rom dodâltuten an tawrh \hinte chu a ni a. A
hnuaia awmte a thunun nâna a hmante chu vuak hrep te, \âmchhâwla
hrên te, a hrehawm thei ang bera taksa tihhrehawm te a ni. Vân
duhsakna an dawn theih nân sual simte chuan, leilung dânte
bawhchhe hmasain Pathian dânte chu an bawhchhe ta a. He leia
mihringte khualzinna tinuam leh tihlimawmtu tûra Pathianin a lo ruat
chu \hiat tûra zirtîr an ni a. Biak in hung chhûng tam takah chuan,
chutiang mi, an pianpui hmangaihna tukdawl tumte, an mihringpuite
570 INDONA ROPUI
Rom kohhran chu tûnah hian khawvêl hmâah a intilang mawi hlê
a, a nunrâwnna râpthlâk takte pawh thupha chawiin a rawn thup
mawi a. Krista anna silhfênin a inthuam a, mahse a danglam tak tak
chuang si lo. Pope thuneihnain kaihhruaina dân a lo neih fo chu, tûn
hmâa mi ang bawkin, tûnah pawh a la awm reng. Hun thim ber laia
an thurin leh zirtîrna siam chhuahte chu tûn thlengin an la chelh reng
bawk. Tûmah hi bumin awm suh se. Protestant-hovin tûna
chawimawi an châk hian, pope thuneihna hi, a dik lohzia târlang
tûra Kohhran Siam\hatna a lo chhuah laia Pathian mîten, an nunna
hial hloh pawh huama an lo do \hîn, chutih laia khawvêl rorêltu pope
thuneihna nên khân a la inang chiah a ni. A chapona leh inlekna
pawh a la pangngai reng a, lalberte leh hotute ai pawha chungnung
zâwka indahna a la nei reng a, Pathian chauhvin thuneihna bîk A
neih chu nei vein a la inchhâl reng bawk. Mihring zalênna a nuai bo
lai leh Chungnungbera mi thianghlimte a râwt chiam lai ai khân a
nunchhiatna leh a intihlalna chu a la nêp chuang lo a ni.
Pope thuneihna chu, hrilhlâwknain a lo puan tawh ang chiahin,
ni hnuhnunga kal sualnaah chuan a lût fuh ta chiah mai le (2
Thesalonika 2:3, 4). A thil tum a hlawhtlin theihna ber tûrzia ang
zêlin, laikingin a awr lehlamah a dum a, lehlamah a tisen \hîn angin,
a lan dân pawh a tidanglam thiam a, chu chu a chêt dân phung pakhat
a ni. Mahse chumi hnuai lamah chuan rûl tûr da ngai lo chu a kawl
ru khiau si a. “Rinna chi hrang neite emaw, rin hrang neia hriat rûk
deuhte emaw kawltîr tûr a ni lo ve,” tiin a puang a ni.–Lenfant, (vol.
1, p. 516). He thuneihna, kum sâng khat chhûnga a chanchin mi
thianghlimte thisena ziaka lo awm tawh hi, Krista kohhran pêng khat
anga pawm a ni dâwn em ni?
Catholic kohhran hian tûn hma lam aiin Protestant kohhran laka
danglamna a nei tlêm ta zâwk tia Protestant lama mîten an sawina hi
chhan nei lo a ni lo ve. Danglamna chu a awm teh meuh mai, mahse
danglam tâ chu pope dinhmun emaw, a thuneihna emaw a ni lo.
Siam\hatute hun leh tûn hun inkâr chhûng hian Protestant kohhran
hi a tlâk hniam sâwt tâk êm avângin, tûnlai Protestant kohhran
nunphung \henkhat hi Catholic sakhua a ang tawh viau rêng a ni.
572 INDONA ROPUI
chuan Protestant kohhrante a fan vêl a, tûn hmâa pope lo tih tawh
\hin ang bawkin, Sunday chawimawinaah anni chu a hruai lût mêk a
ni.
Inbeihna lo awm thuai tûra rawih tûrte chu chhiartuin a hre duh
a nih chuan, tûn hmâ lam hun liam taa he thil atâna Rom-in hmanruaa
a lo hman tawh chanchin hi chhui mai rawh se. Roman Catholic
kohhran leh Protestant kohhran \angrualin an thurin hnâwltute
chungah an thil tih dân tûr a hriat duh chuan, Sabbath leh a humtute
chunga Rom kohhranin a rilru put dân a lantîr tawh hi en mai rawh
se.
Lal thupêk te, inkhâwmpui te leh kohhran thupêk leh dân te-
khawvêl thuneihnain a lo lek kawhpuite hi- Kristian rama ramhuai
beho kûtpui chawimawina awmtîrtu \henkhatte an ni a. Mipui
vântlâng huam tela Sunday serh luihtîrna dân hmasa ber chu
Constantine-a tihchhuah a ni (AD 321). He thupêk hian khawpui
mîte chu “ni nî ropui takah” châwl tûrin phût an ni a; thingtlâng mîte
erawh chu an lo lam hna an thawh phalsak an ni rih a. Hei hi ramhuai
beho dân ni zâwk mah se, lalber chuan a hminga Kristianna a lo
pawm hnuin a rawn lek kawh ta a ni.
Lalber thupêk chuan Pathian thuneihna a luahlan zo tâwk lo a ni
tih hriain, Bishop Eusebius-a, lalte duhsakna dawn tum, Constantine-
a \hian \ha tak leh amah fakdertua chuan, ‘Sabbath hi Sunday-ah
Kristan a sawn tawh e,’ tiin a \ang ta tlat a. Chu thurin thar tinghettu
atân chuan Pathian Lehkhathu châng khat tê mah târlan a ni si lo.
Eusebius-a ngei pawhin he thu hi a dik lo a ni tih chu a hria a, a
thlâktu dik takate chu hetiangin min hrilh: “Engpawh, Sabbath nia
tih tûr apiangte chu, LALPA Nîah kan sawn ta vek,” tiin.–Robert
Cox, Sabbath Laws and Sabbath Duties, p. 538. Nimahsela,
Sunday chawimawina, tlawhchhan \ha nei miah si lo hian, LALPÂ
Sabbath bawhchhiat ngamna mîte a neihtîr si a ni. Khawvêl
chawimawina thlahlelte chuan chu kûtpui lâr tak (Sunday) chu an
pawm ta hlawm a.
Pope thuneihna a lo ngheh hlê hnu chuan Sunday chawimawina
pawh chu uar chhawm zêl a lo ni ta a. Hun engemaw chhûng chu, an
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 575
dang tam tak an awm bawk. Ethiopia leh Abyssinia rama kohhranho
chanchin hi chhinchhiah tlâk tak a ni. Hun Thim chhûnga lungngaihna
chhûm a lo zîn lai khân, Africa ram lailiah Kristian, khawvêlin an lo
theihnghilh tawh, mahse kum zabi tam tak chhûng zalên taka Pathian
be \hînte chu an awm a. Chutiang mi chu an awm a ni tih Rom
chuan a hre chhuak leh ta a, Abyssinia lal chu, Krista aiawhtu anga
pope chu pawm tûrin thlêm thlûk a ni bawk a. Chu mai chu a la
tâwk lo va, Sabbath serhtute chu a na thei ang bera hrem theihna
dân siam chhuakin Sabbath serh chu khap a ni zui ta bawk a ni.–
Michael Geddes, Church History of Ethiopia, p. 311, 312.
Nimahsela tawrawt taka Pope lalna chu nghawngkawl rit takah
a lo chan tâk thuai avângin, Abyssinia mîte chuan an nghawng ata
thin thlâk an tum ta tlat a. Râpthlâk tak maia an inbeih hnuin an ram
ata Rom zirtîna kengkawhtute chu an ûm chhuak ta vek a, thurin an
lo pawm tlat \hin chu an din thar leh ta a ni. An zalênnaah chuan
kohhrante chu an lâwmin an hlim a, Rom lalna kha tak te, sakhaw
âtchilhna te leh bumna a\anga an thil zir chu an theihnghilh ngai lo.
An ram fianrial takah chuan Kristian ram dang rêng rêngin an hriatpui
lohvin, lungawi takin an awm a.
Africa rama kohhrante chuan, pope kaihhruai kohhranin a
tlâkchhiat dêr hmâa a serh ang khân Sabbath chu an serh a. Pathian
thupêk zâwma a ni sarihna a vawn laiin, Kohhran tih dân zâwmin,
Sunday-ah an hna an chawlhsan a. Rom chuan a chawlhni siam
chawp chawi sân nân a thuneihna vâwrtâwp a dawn chu hmangin
Pathian Chawlhni chu a han pal zût a. Mahse Africa rama kohhrante
chuan, kum sângkhat dâwn lai inthupin, he tlûksannaah hian an tel
ve lo va ni. Rom thuhnuaia dah an nih hnu chuan, Chawlhni dik
hnâwl a, a dik lo chawi sâng tûra tihluih an lo ni ta a; mahse zalênna
an hmuh vêleh thupêk palîna zawmnaah an kîr leh ta thuai a ni.
Hêng thil kal tawh hnu chanchin chhinchhiaha awmte hian,
Sabbath dik leh a humtute Rom-in a hmêlmâkzia leh ama siam chawp
chawimawina tûra a chêt vêl dânte chu a tilang chiang êm êm a.
Sunday chawimawi tûra Roman Catholic leh Protestant-te an
insuihfin hunah chuan, hêng thilte hi an lo lang leh ang tih Pathian
thuin a lo sawi rêng a ni.
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 579
tih chu tûn laia thil lo thleng mêkte hian an tilang. Rom kohhran
hruaituten Pathian thupêk thlâk nân thilmakte an phuahchawp vêl
ringawt ang deuh bawk khân, Protestant kohhran hruaitute pawhin
Sunday serhna chu Pathian ruat niin an sawi \âlh a, mahse Pathian
Lehkhabuah a fiahna a awm si lo. Sunday bawhchhiatna avânga
Pathian hremna an chunga lo thleng anga huai taka an lo sawi tawh
\hin kha, an la sawi nawn leh ang a, tûn apang hian a thâwm hriat
\an a ni leh ta. Sunday serh luihtîrna tûra beihna chuan hmâ a sâwn
chak hlê mai.
Rom kohhran finzia leh hmangchâng hriatzia hi a mak tih loh rual
a ni lo. Thil lo thleng tûrte hi a lo hmu lâwk thiam a. Protestant
kohhran chuan Sunday an pawmnaah hian Rom kohhran chu an
chawimawi a ni tih leh tûn hma lama a lo tih tawh angin, Sunday
serh luihtîrna dân chu Protestant kohhrante chuan an buatsaih mêk
a ni tih a hre kiau va, chêtna tûr hun \ha a châng ran a ni. Thutak
hnartute chuan dik lo thei lo vanga inruat chawptu zirtîrna chawimawiin,
a \anpuina an la dîl ang. Protestant kohhrante \anpui nghâl mai a peih
tûrzia chu ngaihruat a harsa mawlh lo. Kohhran thu âwih lote sawisak
dân chu Rom kohhran hruaitute aia thiam zâwk hi tunge awm le?
Roman Catholic kohhran chu, khawvêl ram tina a hnathawh
hrang hrangte nên hian, pope thuneihnain a ruat ang apiang ti zêl tûr
pâwl lian tak a ni a. Khawvêl hmun tina a member maktaduai tam
tak awmte hi, pope thu ang zêla awm tûra intulût nghet tlata inngai
tûrin zirtîr an ni. Eng hnam leh eng sorkâra mi pawh ni sela, kohhran
thuneihna chu chungnung bera ngai tûr an ni bawk. Sorkâr laka
rinawm tûrin chhia pawh lo chham tawh mah se, chu aia thûk zâwkin
Rom thu awih tûrin an intiam a, Rom tâna hêuna lam tûr chi rêng
rênga thutiam lak ata chu an inphelh leh vek tho dâwn a ni.
Hnam hrang hrangte thiltihah hian inzeh tel ve \âlh a tum nasatzia
chu thil kal tawh ziakna bute hian an tilang chiang êm êm a; a lo
inzeh luh tawh hnuah chuan lalte leh mipuite chhiatna tûr pawh ni
dâwn mah se, a tum hlenna tûr a nih phawt chuan, engpawh tih a
tum zêl a ni. Kum 1204-ah khân Pope Innocent III chuan Arragon
lal, Peter II chu hetiang hian chhia a chhamtîr a: “Kei, Peter-a,
Arragon Lalber hian, ka lalpa Pope Innocent-a leh amah thlâktu
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 581
Catholic mîte leh Rom kohhran thu ang zêla rinawm taka awm tûrin
leh, a thu ang zêla ka ram vawnghim tûr leh, Catholic thurin hum a,
rin hrang nei sual takte chu tiduhdah zêl tûrin thu ka tiam e,” tiin.–
John Dowling, The History of Romanism, b. 5. ch. 6. sec. 55. He
chhechhamna hi Rom kohhran lalberin thuneihna neia an sawi dân,
“a tân chuan lalberte pawh bân a thiang a, rorêltu fel lote laka an
khua leh tuite intukluhna pawh a phelhsak thei,” tih nên hian a inrem
thlap a ni.–Mosheim, b. 3, cent. 11, pt. 2, ch. 2, sec. 9, note 17.
A danglam ngai lo a ni tih hi Rom uanna pakhat a ni a, chu chu
hriat reng ni teh se. Gregory VII leh Innocent III-te dân chu Roman
Catholic kohhran dân a la ni reng a. Thiltihtheihna nei sela chuan,
kum zabi tam tak liam taa a tih ang bawk khân, khauh takin a dânte
chu a rawn lekkawh leh ngei ngei ang. Sunday chawimawina hnaa
Rom \anpuina pawm an tumnaah hian Protestant-ho hian engnge an
tih an inhre chiang lo kher mai. An tumte hlen an tum lai hian, Rom
chuan a thuneihna leh thiltihtheihna din thar nawn leha, chungnun
berna a lo hloh tawh hnu chu chan leh ngei a tum rân a ni. United
States-ah hian kohhran chuan sorkâr a rawih theih nân te, sorkâr
thuneihna chuan chhia leh \ha hriatna chunga ro a rêl theih nân te
dân chu vawi khat siam puitlin han ni selang chuan, he ramah (USA)
hian Rom chu a dingchang tih a chiang nghâl mai dâwn a ni.
Hlauhawm lo thleng tûr laka inralrinna chu Pathian thuin a lo
puang lâwk diam tawh a, chu chu pawisak loh a nih vaih chuan,
Protestant-ho zawng zawng chuan Rom thil tum tak chu engnge a
nih tih a tlai lutuk hnuah, thang ata tâl chhuak tûra a tlai lutuk hnuah
chauh an la hrefiah ang. A rûk têin thiltihtheihna leh thuneihna chu a
nei tam tial tial a ni. Tûn hmâ ang bawka tihduhdahna a hman leh
theih nân a intuak lâwk ru reng a. Hun remchâng a awm vêleha a
tum chu a hlen theih nân, a rûk têin, tûma hriat lohvin rahbi a chhep
\ha sauh sauh reng a ni. Han chuankaina tûr hmun remchâng hi a
duh ber a ni a, chu chu a hnênah pêk mêk a ni. Rom thil tum bulpui
tak chu, rei lo têah kan hmûin kan hre mai ang. Tupawh Pathian thu
ringa zâwm apiang chuan hmuhsit leh tihduhdah an tuar ang.S
1
Sâp \awnga mi anga lehlin.
BUNG 36
I
NHNIALNA ropui tak vâna a lo awm \an tirh phat a\ang rêng khân
Pathian dân paih thlâk hi Setana chuan a tum ber a la ni ta zêl a.
Chû a thil tum hlen tûr chuan a ni Siamtu lakah chuan a hel tâk a,
vân ata pawh hnawh chhuah a nih tâk ni. Vân ata paih thlâk a nih
hnu pawhin indona chu he leiah hian a chhunzawm zêl a. Mihringte
buma, Pathian dân bawhchhiattîr hi a thil tum a la bânsan ngai loh
chu a ni. A thil tum hlen tûrin dân pumpui a hnâwl vek a ni thei e;
thupêk pakhat chauh a hnawl a ni thei bawk e, a eng zâwk zâwk
pawh hi lo ti ta sela, a pawi dân chu a thuhmun reng tho vang.
“Kawng khata tisual” chuan dân pumpui chu a pawisak lohzia a
lantîr a, mite entawn theih a neih ve chu dân bawhchhiatna a ni a, “a
zaah chuan thiam loh changin a awm tawh a ni,” (Jakoba 2:10).
Pathian dân deusâwn a tumna lamah Setana chuan Bible thurinte
hi a kailek a, chutichuan Pathian thuâwih intiho mi sâng tam takte
rinnaah hian dik lohna a lo inzep lût ta a ni. Thutak leh dik lohna
inkâra indona ropui hnuhnung ber chu, Pathian dân chungchâng thua
indona lo awm reng tawh \hîn tâwpna a ni ang. Chû indona kan neih
\an mêka chu mihring dânte leh Jehova dânte indona- Bible zirtîrna
leh thawnthu phuah chawp leh thuro chhiah \ang kawp inkâra indona-
chu a ni.
He indonaa tel tûrte, thutak leh felna do tûra \angrual tûrte chuan
tûnah hian \an an la \an mêk a. Pathian thu thianghlim, nasa taka
thisen chhuahna leh tuarna avânga kan hnêna hlan chhâwn lo ni ta
hi, ngaihnêp a ni ta. Mi tin ban phakah Bible hi awm mah se, nunna
kaihruaitu atâna pawm takzet chu mi tlêm tê chauh an ni. Pathian
rin lohna hi, khawvêlah chauh pawh ni lovin, kohhranah meuh pawh
a punlun sâwt ta ngei mai. Mi tam takin thurin, Kristian rinna ban
pawimawh ber berte chu an phatsan ta a. Thlarau Thianghlim thâwk
582
INDONA AWM |EP 583
khuma ziaktuten an lo ziah sa, thutak, lei leh vân siam thû te, mihring
tlûk thu te, tlanna thu te leh Pathian dân danglam theih lohzia te chu
a zavaiin emaw, a \hen a zâr chauh emaw, Kristiana invuah mi tam
takin an hnâwl ta bawk. Mi dang tam tak, mahni kea dinga inhria
leh mahni finna chhuangtute chuan Bible rin hmiah mai hi chak lohna
angah an ngai a; Pathian chu deusâwn leh thutak pawimawh ber
berte thlarau lam thila chantîr zawh vek leh sawi bo thiam hi finna
sâng zâwk neitute chhinchhiahna angah an ngai bawk. Pastor tam
takte leh zirtîrtu tam takte chuan, ‘Pathian dân hi thlâk a ni tawh’
emaw, ‘\hiat a ni tawh’ tiin emaw an hote chu an zirtîr a; la danglam
chuang lo leh la zawm vek tûr anga ngaitute chu hmuhsit phû tâwk
lekah ngaih an ni ta.
Thu dik hnâwltute chuan thu dik Bulpui chu an hnâwl a ni. Pathian
dân an rahbehnaah hian Dân Petu thuneihna pawh chu an hnâwl
tihna a ni a. Thing leh lunga milim siam a awl ang bawkin, thurin leh
zirtîrna dik lo siam hi a awlsam a. Pathian mizia chu dik lo takin
Setanan a târlang a, nungchang dik lo pû angin mîte a rintîr a.
Tichuan, mi tam takin Jehova hmunah chuan an rilrem zâwng milim
chu an \huttîr zâwk a; Pathian nung, A thû leh Krista leh lei leh vân
siamnaa târlan chu, mi tlêm tê chauhvin chibai an bûk a. Mi sâng
tam takin Siamtu Pathian chu hnâwlin, A thil siamte chu pathianah
an chantîr zâwk a ni. Elija huna Israel fâte zînga milem biakna a
awm ang bawk khân, tunlai Kristian ramah hian, ze hrang hrangin
milem biakna chu a la awm ta zêl a. Mi fing an tih te, thu ril chhût
thiam te, hla phuah thiam te, politik khêl thiam te, chanchin ziak
thiam te- mipui vântlâng khawsak dân chung lam daiha khawsa te
leh zirna sâng ber bera mîte pathian chu Foiniki mîte ni pathian (sun
god), Baal an tih aiin a ziaawm hret chauh a ni.
‘Pathian dân zawm hi mihringte tân a \ûl tawh lo ve’ tia zirtîrna,
chak tak maia darh zau tual tual hian, Kristiantena thurin dik lo an
pawm dang zawng aiin, Pathian thuneihna a kalh chiang ber mai a,
mihring ngaihtuahna fîm pawh a dodâl ber a, rah pawh a chhuah
rang ber mai a ni. Hnam tin hian dân an nei \heuh va, chûng dânte
chu zaha zawm ngei tûr an ni a, an tel lovin tu sorkâr mah an awm
584 INDONA ROPUI
thei lo; chuti a nih sî chuan lei leh vân Siamtu chuan, A thil siamte
vawn fel nâna dân nei lo vangin kan ngai thei dâwn em ni? Pastor lâr
zual deuhte hian, an rama chêngte humhimtu dân leh an inawpna
dânte chu zawm a ngai lo ve, vântlâng zalênna nêk chêptu mai a ni
a, zawm a \ûl lo ve, tiin puang darh ta sela, engtia rei nge pulpitah
rawng an bâwl zêl phalsak an nih ang? A nih leh, sorkâr leh ram dân
pawisak loh chu Pathian dân, sorkar zawng zawng innghahchhan,
bawhchhiat aiin a pawi zâwk em ni?
Vân leh khawvêl chunga Rorêltuin thuâwihte thiam chantîrtu leh
mi sualte thiam loh chantîrtu nei lo tûra A dân a tihbo ai chuan,
khawvêl hnamten an dânte an \hiat vek pawh a âwm zâwk a ni.
Pathian dân hi engmah lovah lo siam ta ila, engnge lo thleng ang tih
kan hre duh em? Engmah lova siamtute an awm tawh asin. France
rama Pathian ring lo mîten sorkârna an han chelh meuh kha chuan
an chêt dân kha a râpthlak teh a nia. Khatih lai khân, Pathian siam
khuahkhirhna dân hnâwl bo chu, rorêltu tawrawt berte hnuaia
intukluhna mai a ni zâwk tih khawvêl hnêna lantîr a lo ni ta. Felna
dân hi hnâwl a nih phawt chuan, sualna lalpa tân he lei chunga a
thuneihna a rawn din ngheh nân kawng a inhawng \hîn a ni.
Pathian dân hnâwlna ram apiangah sual hi sualin a lang lo nghâl
a, felna pawh ûm tûr niin a lang lo nghâl mai \hîn. Pathian sorkârna
hnuaia intulût duh lote chu mahni pawh invawng fel tlâk lo tawp an
ni châwk. An zirtîrna khawlo tak avâng chuan naupangte leh
râwltharte, a tlângpui thua khuahkhirhna ngaithei lote thinlungah
chuan, luhlulna rilru tuhin a awm a; khawtlâng nunah pawh serh leh
sâng neih lohna leh bawlhhlawh taka khawsakna a lo awm \hîn.
Pathian phût ang rinhlelhna nei lova zâwm maitute chu mipuiten an
nuihsan a, mahse anmahni ngei pawh chuan Setana bumnate chu an
pawm duak duak lawi si a. Tîsa châkna lamah an inhmang zo va,
ring lo mîte chunga rorêlna thlentîrtu, thil sualte chu an ti fo \hîn a ni.
Pathian thupêkte ngainêp tûra zirtîrtute chuan thu âwih lohna
seng tûrin thu awi lohna an tuh a ni. Pathian dânin mihringte a
khuahkhirhna hi hnâwl ni ta vek mai sela chuan, mihring dânte pawh
INDONA AWM |EP 585
hi pawisak loh a ni ve chilh mai ang. Rinawm lo taka thiltih te- awh
te, dâwt sawi te leh bum te hi Pathianin a khap a. Mîte chuan an
khawvêl hlâwkna dâltu anga an ngaih avângin A dânte chu palzût
mai an inpeih reng a, mahse chûng dân an hnâwlna rah chu an rin
ang mai chu a ni lo vang. Dân hian mi a khuahkhirh loh chuan tunge
bawhchhiat pawh tîm ang? Kan thil neihte pawh chu an him dâwn lo
va, mîte chuan tharum thawhin an \henawmte ta chu an la lui mai
ang a, a âwmkhauh apiang an nihlawhin an neinung ting mai ang.
Nunna ngei pawh hi zah a ni tawh lo vang a, inneihna thutiamte
pawh chhûngkaw humhim nâna hmantlâk a ni lo vang. Pa âwmkhauh
deuh phei chuan, a duh phawt chuan, a \henawmpa nupui chu a
chhuhsak lui mai thei a ni. Thupêk pangana te hi chu a palîna ang
bawkin, kil khata hnâwl kian an ni mai bawk ang. Naupangte pawhin,
an thinlung khawlo zo tawhina a lungkham \hin chu an neih theihna a
nih dâwn phawt chuan, an nû leh pâte nunna meuh pawh lâk mai an
hreh lo vang. Khawvêl hnam fingte emaw, a changkâng deuhte
emawte hi suamhmang leh tualthah hmangte chên khâwmna mai a lo
ni bawk ang a, muanna leh hahdamna leh hlimna chu he lei ata hi ûm
bo daih an ni tawh bawk ang.
Pathian thupêkte zawm a \ûl tawh lo vanga zirtîrna chuan mîte a
tichau va, nun \haa nun châkna a tikiam a, khawvêlah hian khawlohna
tui lian luan luhna tûrin kawng a hawng bawk a ni. Dân pawisa miah
lova tâlna te, thil lawilova intlak ralna te leh nun chhiatna te chuan
tuipui fâwn angin min rawn chîm mêk a ni. Chhûngkua hi Setana
hnathawhna hmun pakhat a ni a, Kristian chhûngkua intîte zîngah
pawh a puan zâr a phe vut vut mai. Îtsîkna te, sual lam suangtuahna
te, vervêkna te, tauhna te, inerna te, innghirnghona te, thutiam
thianghlim bawhchhiatna te, hurna te hi a tam ta ngei mai le. Sakhaw
inkaihhruaina dân te leh thurin te, khawtlâng nun dân innghahna ber
tûr te chu, tlûk sawp rup mai hmabâk niin a lang ta. Mi sual berte,
an pawi khawih avânga tân ina khungte lah chu, dinhmun awhawm
tak luah ta ang hrimin, thilpêkte dawngin ngaihsak an hlawh zaw ber
mai a. An nungchang leh an pawi khawihte chu an puang darh vêl
chiam a. Chanchin ziaktute chuan an sual dân chu kimchang takin
586 INDONA ROPUI
an rawn târlang a, chu chuan, bumna leh tualthahna leh inrawk châkna
mîte a neihtîr a. A hna bawlhhlawh takah hian a hlawhtlin êm avângin
Setana chu a lâwm thei kher mai. Sual ngainatu te, hreh lo taka mî
nun lâkna te, insûm theih lohna te leh khawlohna chi hrang hrang lo
pung tual tual hian, Pathian \ihtute zawng zawng chu, chûng sualna
hmasâwn zêl dang tûr chuan a kai harh tûr a ni.
Thu chhe ngaihtuahtu, rorêltute pawh hi an khawlo zo ta.
Rorêltute chuan hlêpna leh tîsa châkna lam an ûm ta a. Mi tam tak
rilru chu insûm lohnain a tibawlhhlawh a, Setana thu thuin an awm a
ni thâwthâng ta. Thu buai ngaihtuahtute chu tham leh bumin an awm
a, hruai sual an lo ni zo ta. Zu ruihna te, nuam tâwlna te, châkna
bawlhhlawh te, îtsîkna te, rinawm lohna chi tinrêng te hi dân
kengkawhtu atâna ruatte zîngah hmuh theih a ni. Zâwlnei Isaian a lo
sawi angin, “Felna chuan hla takah min dinsan ta: thutak chu
kawtthlêrah a tlu reng si a, dikna chu a lût thei lo a ni,” (Isaia 59:14).
Rom lal vânglaia thlarau lama thimna leh khawlohna zozai te
kha, Pathian Thu a rahbeh avânga lo awm vek an ni a, mahse sakhaw
zalênna kan neih reng lai leh Chanchin |ha êng ropui tak kan neih
laia rin lohna lo pung tual tual te, Pathian dân hnawlna leh chumi
avânga khawlohna lo awm tâte hi khawi a\anga lo awm nge ni?
Setana chuan khawvêl hi a thu thua a khuahkhirh theih tawh loh
avângin, a tum hlen nân kawng dang a zawh ta a nih hi. Bible-a mîte
rinna a tihchhiat chuan, Bible tichhe ta ang thovin a hlawhtling tihna
a ni. Pathian dân hi ding tawh lo vanga ngaihna rawn pulûtin, thupêk
a awm hre lo vang maiin, mit chu dân a bawhchhiattîr zo ta a. Tûnah
hian, tûn hma lam ang bawkin, a tum hlen tûrin kohhran hmangin
hna a thawk leh ta a ni.
Tûn laia sakhaw pâwlte chuan, Pathian Thuin fiah taka a târlan
thutak lâr lêm lo takte chu, ngaihthlâk pawh an ngaithla duh ta lo va,
chûng thutakte an dona lamah chuan hrilhfiahnate an siam chawp a,
rin lohna chî an theh darh ta chiam zâwk a. Pope sakhuain dik lo
taka a zirtîr, mihringin thih theih lohna a nei ve rêng anga zirtîrna leh
thih hnua hriatna la nei zêl anga zirtîrna hi an vuan tlat a, tichuan
INDONA AWM |EP 587
thlarau biakna hmanga bumna laka himna awm chhun chu an hnar ta
a ni.
Chatuana mi sualte nghaisak rengna awm anga zirtîrna hian mi
tam tak chu Bible a rin lohtîr a. Thupêk palîna zâwm tûra thupêk
chu a lo lang chiang a, an thil tih hrehzâwng tak lak ata inthiar fihlîm
tûr chuan, zirtîrtu lâr tak, tam takte chuan, ‘Pathian dân zawm a \ûl
tawh lo ve,’ an ti ta thên a. Tichuan dân leh Sabbath chu an vai
hnawl ta mai a ni. Sabbath din thar lehna hnain hmâ a rawn sâwn zêl
lai hian, thupêk palîna zâwm lo tûra zirtîrna pawhin khawvêl pumpui
deuhthaw a fan ve ang. Sakhaw hruaitute zirtîrna chuan rin lohna
leh thlarau biakna leh Pathian dân thianghlim zah lohna lo luh nân
kawng a hawng a; chuvangin, tûn laia Kristian khawvêla khawlohna
awm chungchânga mawhphurhna, hêng sakhaw hruaitute chunga
awm hi a hlauhawm nasa êm êm a ni.
Chutiang chung chuan hêng mîteho ngei hian, tûn laia khawlohna
lo pung ta chiam hi “Kristian Sabbath” an tih bawhchhiatna avângah
an puh a, vântlâng nun dân lo khawlo ta hi Sunday serhnain nasa
taka tihnêp tûr niin an ngai. He ngaihdân hi, America ram, Sabbath
dik thurin hril zau berna ramah an nawr nasa zual bîk a. Hetah hian,
insûmna hna, nun dân \ha din tharnaa thil pawimawh ber pakhat,
leh Sunday serhna thu hi hmer kawp a ni fo va, Sunday serh rawttute
chuan khawtlâng \hatna ber tûr thil ti angah an inruat a, an ngaihdân
\awmpui lote chu nun siam \hat hna leh insûmna hmêlma angah an
sawi bawrhbang zo vek a. Dik lohna din nghet tûra beihna leh hna
\ha dang kaih kawpna hian, thil dik lo chu dikah a siam chuang lo a
ni. Tûr chu chaw \ha tak nên chawhpawlhin kan thup thei a, mahse
tûr a nihna chu kan tidanglam chuang lo. Chutih ahnêkin, hre lova ei
tel mai theiha kan siam tâk avângin, a hlauhawm zaw hlei hlei ta a ni.
Rintlâk âwm taka a lan theih nâna dâwta thutak zuk pawlh hi Setana
bumna chi khat a ni ve rêng a. Sunday serhna tûra beitute zînga
hruaitute chuan, mipuite changkân zâwkna tûr thil, Bible nên pawha
inhmehte chu an sawi hawt hlê a ni thei e, mahse Pathian dân kalha
thiltih tûr pakhat lek pawh zeh luh tel a nih chhûng chuan, Pathian
588 INDONA ROPUI
mîte chuan an pawm thei lo a ni. Pathian thupêk aia mihringte thupêk
dah sân zâwkna tûr chhan \ha an nei mawlh lo a ni.
Zirtîrna dik lo tak tak pahnih, mihringin thlarau thi thei lo a nei
ve rêng anga rinna leh Sunday hi ni thianghlim anga rinna te hmang
hian Setanan mipuite chu a bum dâwn a ni. A hmasa zâwk hian
thlarau biakna atân lung a phûm a, a pahnihna hian Rom va lainatna
a siam a. United States-a Protestant-ho hi, tuipui râla thlarau biakna
va vuan tûra an bân phar chhuak hmasa ber tûrte an ni a; râl leh
lama awm, Rom thuneihna nêna kut insuih tûrin bân an rawn phar
chhuak bawk ang. Tichuan hêng thil pathum insuihfinte thuneihna
hnuaiah hian, he ram (USA) hian chhia leh \ha hriatna zalênna
rahbehnaah Rom hniakhnung a la zui ang.
Tûn laia a hming maia Kristian sakhua hi thlarau biakna hian a
an zawh poh leh mîte bum tûr leh thanga awhtîr tûrin thiltihtheihna a
nei nasa ting mai dâwn a ni. Setana meuh pawh tûnlai thil nêna
inrem tûrin a intidanglam ta a. Êng tirhkoh nungchang ang pûin a
inlâr ang. Thlarau biakna hmangin thilmakte tih a ni ang a, dam lote
tihdam an ni bawk ang a; hnial thlâk mai theih loh thilmak tam takte
tih a la ni ang. Thlaraute chuan Bible ring anga inchhâlin, kohhrante
an rawn chawimawi ang a, chutih hunah chuan an hnathawh chu
Pathian thiltihtheihna târlanna angin pawm a la ni ang.
‘Kristian’ intîte leh Pathian ngaihsak lote inkâra ri kham chu
hriat harsa khawpa chiang lo a ni ta. Kohhran member-te chuan
khawvêl mîte ngainatzâwng chu an ngaina ve a, an awm dân anga
awm ve mai an inpeih reng a ni. Chutianga kohhran mîte awm dân
chu Setanan a hna tihhmasâwn nân, thlarau biakna nên zaikhata
luantîra, pâwl khata suihkhâwm vek a tum rân a. Pope zuitu,
thilmakte hi kohhran dik chhinchhiahna anga ngaia uanpuitute chu,
hêng thilmak tih theihna hian a bum nghâl duak duak ang a;
Protestant-hote pawh, thutak phâw chu an hnâwl tawh avângin,
bumin an awm bawk ang. Pope zuitute, Protestant-hote leh khawvêl
mîte chuan Pathian ngaihsak anna, a thiltihtheihna tel si lovin, an
pawm ang a, he \an hona hi khawvêl piantharna leh hun rei tak
a\anga lo beisei fo \hin, kum sâng rorêl in\anna niin an hria ang.
INDONA AWM |EP 589
hle hle se an ti hliah hliah ang. Thu dik an hmuh loh nân an mitte
Mihring thu aia Pathian thuaâwih thlangtute dodâl zâwngin thlarau
biakna hmanga thilmak tihna chuan nasa takin a thawk ang a. Sunday
hnâwltute chu an dik lo a ni tih rawn hriattîr tûra Pathian tirh ni âwm
takin thlarau zâwlte chu an insawi ang a, ‘ram dân chu Pathian dân
ang bawka zawm tûr a ni,’ tiin an puang bawk ang. Khawvêla
suahsualna nasa tak awm hi an \ahchhan ang a, chhûngril lama
chhiatna awm hi Sunday tihbawrhbânna avânga lo awm nia kohhran
hruaituten an sawi chu an rawn thlâwp bawk ang. An hriattîrna thu
pawm lo apiangte chunga an thinurna chu râpthlâk tak a ni dâwn a
ni.
Pathian mîte nêna inbeihna hnuhnung bera Setana \an khawh
dân tûr chu, vân inhnialna ropui lo chhuah laia a \an khawh dân nên
khân a la thuhmun reng dâwn a ni. Chhut chhiat vek tum ru tlat siin,
Pathian sorkâr ngêlnghehna tûr zawng angah a inchhâl a. A thiltih
tum tak chu vântirhkoh rinawmte thiltih tumah a puh hlauh va. He
bumna bawk hi Rom kohhranah chuan a lo lang tawh a ni. Pathian
ai awhtu hna thawka inchhâl sîin, Pathian chung lama inchawi sân
leh A dân thlâk a tum ru rân si a. Chanchin |ha an vawn tlat avânga
Rom sorkâr hnuaia thihna tuartute chu thil sual titute anga sawichhiat
an ni a, Setana nêna \angrualah puh an ni. Mipuite mithmuhah chauh
pawh ni lova, anmahni mithmuhah ngei pawha mi sual ber anga an
lan theihna tûr kawng an zawng a. Pathian dân chawimawitute chu
Setanan tihboral a tum a, chuti chung chuan thuâwihte chu dân
bawhchhetute anga hêka an awm theihna kawng a zawng a, Pathian
zah lotute ni angin, khawvêla Pathian rorêlna thlentîrtu angin a lantîr
ang.
Pathianin mi duhthlan theihna leh chhia leh \ha hriatna hi a chhuh
lui ngai lo va, Setana erawh chuan, kawng danga a thlêm thlûk theih
lohte chu a thuhnuaia a dah theih nân, râwng taka lâk luih a hmang
thung a ni. Tih\haihin emaw, tihluihnain emaw mi chhia leh \ha hriatna
awp beh leh a hnêna intukluhtîr a tum tlat a. A hlawhtlin theih nân
sorkâr leh kohhran hruaitute hmangin hna a thawk a, Pathian dân
hmusita mihring dân siam hman luihtîr tûrin a fuihpawrh \hîn a ni.
592 INDONA ROPUI
PATHIAN LEHKHATHU
LEHKHATHU
KAN HIMNA
(THE SCRIPTURES A SAFEGUARD)
D
ÂNTHU leh Hriattîrna Thu chu râwn tûr a ni: chumi thu ang
zêla an sawi loh chuan anmahniah êng a awm lo a ni.” (Isaia
8:20). Zirtîrtu derte leh thimna thlarau bumna laka an him theih nân
Pathian Lehkha thu hmanga zui tûrin Pathian mite chu hrilh an ni a.
Bible chhûnga thu fiah takte hian Setana bumna chu a târlansak vek
avângin, miten Bible thutak an hriatna dâl tûrin Setana chuan thiam
tinrêng a thawh a ni. Pathian hnathawha phûr tharna a awmna
apiangah nasa lehzualin thim lal chuan hna a thawk ve zêl a; Krista
leh A zuitute a dona hnuhnûng ber atân tûnah hian theihtâwpin
\anhmun a Siam mêk a. Bumna hnuhnûng ber chu a lo thleng \êp a
ni. Krista dodaltu chuan kan mithmuhah thilmakte chu a ti dâwn a.
A lem chuan a tak chu a an dâwn êm avângin, Pathian Lehkha
Thianghlim hmang chauh lo phei chuan thliar hran rual a ni dâwn lo.
Thu leh thilmak tih apiangte chu Bible thu hriattîrna hmanga fiah zêl
tûr a ni.
Pathian thupêk zawng zawng zawm tumtute chu dodâl leh
chêksawlhin an awm ang. Pathianah chauh an ding thei a, chuvângin
an hmâa fiahna lo thleng tûrah chuan an din zawh theih nân, Pathian
duhzâwng, A thua târlante hi an hre thiam tûr a ni a; A mizia te,
sorkarna te leh A thil tumte an hriat dik a, chumi nêna inrema thil an
tih chauhvin Amah an chawimawi thei. Bible thutak, kulh bang atâna
hmangte chauh lo chu inbeihna hnuhnung ber râpthlâk takah chuan
tumah an ding zo lo vang. ‘Mihring thu nge kan zawm zâwk dâwn
Pathian thu?’ tih zawhna hian mi tin a la rawn fiah dâwn a, thu
tihtlûkna hun chu tûnah pawh a lo thleng \an ta. Pathian thu danglam
ngai lo lungpui chungah chuan kan ding em? Pathian thupêkte leh
Isua rinna hum tûrin kan inbuatsaih tawh em?
593
594 INDONA ROPUI
zêl a. Tûn lai hun atâna thutak bîkte hre tûrin Pathian Lehkhathu
ngun taka chhui an duh lo va. ‘An tamzia, an neihnunzia leh an lârzia
te an chhuang a, thutak \antute chu mi tlêm tê, rethei leh lâr lo tak,
khawvêl a\anga tihrangtu rinna nei an ni, hmusit takin an en a.
Lehkhaziaktute leh Farisaiten dik lo taka thuneihna an hman hi
Judate darhsarh rualin a tâwp mai dâwn lo tih Kristan a hmu lâwk a.
Mîte chhia leh \ha hriatna awpbet tûra mihring thuneihna chawisânna,
kohhran tâna thil pawi ber pakhat lo ni fo chu A lo hmu lâwk vek a.
Tichuan, lehkhaziaktute leh Farisaite nasa taka hauna te leh hêng
hruaitu mitdelte hi zui lo tûra mipuite A zirtîrnate chu \hangthar lo
awm zêl tûrte tâna zirtîrna tûrin chhinchhiah an ni.
Rom kohhran chuan Pathian thu hi puithiamte chauhvina hrilhfiah
tûr an ti tlat a. Pathian thu chu puithiamte chauh hrilhfiah theih nia
ngaihna avângin mipui vântlâng chuan Pathian thu an chhiar pha lo a
ni rêng a. Kohhran Siam\hatna khân mi zawng zawng hnênah Pathian
thu hlân mah se, Rom tih dân ang zawmna avângin Protestant
kohhrana mi tam takte chu anmahni tâna Bible an zirna dâlsak an la
ni tho va. A zirtîrnate chu kohhranin a hrilhfiah ang zêla pawm tûrin
zirtîr an ni a; tichuan kohhran zirtîrna nghet tawh sa leh thurin atâna
lo chelh ngheh tawh sa kalhzawng a nih phawt chuan, Pathian Lehkha
thu pawhin eng anga chiang pawhin târlang mah se, pawm ngam lo
mi sang tam tak an awm ta a ni.
Zirtîrtu der laka fîmkhur tûra fuihna thuin Bible hi a khat chung
pawhin, mi tam tak chu an kohhran hruaitute kutah an nunnate kawltîr
mai tûrin an inpeih reng a. Tûn lai hian kohhran member inti ve lêm
si, an rinna chhan zawha, kohhran hruaituten chutiang chuan min
zirtîr alâwm tih bâk chhânna pe thei lo mi sâng tam tak an awm.
Chhandamtu zirtîrna chu hre tak tak lovin an kal pêl mai mai a,
pastor-te thu sawi chu an pawng rin tlut mai a. A nih leh pastorte
chu an sual thei lo vem ni? Pathian thutak meichher kengtu chuan,
kan nunnate chu an kutah engtin nge kan kawltîr mai theih ang?
Khawvêl lamlian zawh bel hun pênsan tûra rilru huaisenna an neih
loh avângin lehkha thiamte hnung an zui ta a, anmahni tân an enfiah
hreh avângin, beidawn thlâk takin sualna khaidiat chuan hlinin an
PATHIAN LEHKHATHU KAN HIMNA 597
awm ta \hîn a ni. Tûn lai hun atâna thutak Bible-in fiah taka a târlan
chu an hmû a, chû thutak puanna chu Thlarau Thianghlim
thiltihtheihnain a rawn thlâwp tih pawh an hria a, chutichung chuan
kohhran hruaitute, thutak dotute hruai bova awm chu an hreh chuang
si lo. An rilru leh chhia leh \ha hriatna chuan pawm mah se, hêng
buma awmte hian pastor ngaihdân lo vanga ngaihtuah an ngam chuang
lo va; anmahni mimal rorêlna leh kumkhaw tuinate chu mi dangte
chapona, rin lohna leh hleih neihna te an lem zawhtîr ta vek mai \hîn
a ni.
Kawng tam takin, a mante phuar tûrin, mihringte hmangin
Setanan hna a thawk a. Mipui tam takte chu a bumna hrui mawi tak
chuan Krista kraws hmêlmate nên a phuar khâwm a. A phuarna
hrui chu engpawh ni rawh se- nû leh pâ te, fanau te, khawtlâng nun
te emaw pawh ni rawh se- a pawi dân chu a thuhmun reng a ni.
Thutak dotute chuan mi chhia leh \ha hriatna awp bet tlat tûrin leh,
an thuhnuaia awmte chuan an rilru taka tih tûr nia an hriat an tih
ngam loh nân, leh ti tûra mahni kêa an din loh nân theihtâwpin an
khuahkhirh a.
Thutak leh Pathian ropuina chu \hen hran theih a ni lo; Bible nei
reng chung sia ngaih dân dik lo tak kan neih bawk chuan, kan tân
Pathian chawimawi theih a ni lo vang. ‘Kan nun a dik phawt chuan
engpawh ring ila a pawi lo,’ tiin mi tam tak chuan an sawi \hîn.
Mahse nunna hi rinna chei a ni zâwk e. Êng leh thutak chu kan ban
phâk si a, ngaithla tûr leh hmu tûra kan ham\hatna chu kan hman si
loh chuan, êng leh thutak chu hnarin, thim chu kan thlang zâwk nge
nge \hîn a ni.
“Mihring ngaiha kawng dik ni âwm taka lang, a tâwp chu thihna
kawng ni si a awm,” (Thufingte 16:25). Pathian duhzâwng hriatna
tûr remchâng tinrêng a awm si chuan, hriat tlêmna hi sualna leh dik
lohna atân chhuanlam a tling lo. Khual zin pakhatin kawng pêng
\huam a va thleng a, chutah chuan pêng tin chu khawi lama kalna
nge tih târlan vek a ni a. Hriattîrna chu a en duh loh phawt chuan
emaw, engahmah a ngaih duh loh chuan, a ngaihdâna kawng dik
ber pawh chu zawh tehrêng mah se, chû kawng chu eng anga urhsûn
598 INDONA ROPUI
pawhin zawh mah se, chu chuan kawng dikah a siam chuang lo va,
a kawng zawh chu kawng dik lo a ni thei tho va ni.
Pathianin kan laka A phûtte kan hriat theih nân leh A zirtîrnate
kan hriatfiah theih nân, A thu min pe a. “Chatuan nunna kan neih
theih nân thil \ha engnge ka tih ang?” tih zawt tûra dân hre mi Isua
hnêna a lo kal khân, “Dân lehkhabuah engnge ziak ni? Chutah chuan
engnge i chhiar?” tiin Pathian Lehkha Thu kawhhmuhin a chhâng a.
Hriat lohnain tumah, naupang emaw, puitling emaw pawh an inhum
thei lo vang, an kutah chuan A dân târlanna leh A phûtte hriatna chu
a awm avângin, Pathian dân bawhchhiatna avânga hremna pawh an
pumpelh phah hek lo vang. Tumna \ha neih ringawt pawh hi a tâwk
lo, miin dik nia a hriat anga tih ringawt emawte pawh hi a tâwk lo. A
thlarau chhandamna chu hlauhthâwn awmin a awm a, ama tân Pathian
Lehkha Thute a zawngin a chhiar ngun tûr a ni. Eng anga chiang
pawhin hriain inhre rawh se, pastorin thu dik hre ngeia a rinna pawh
eng anga nghet pawh ni rawh se, chu chu a tân lungphûm nghet a
tling lo. Vânram pana zinnaah hian kawng chhinchhiahna kim chuanna
chu a nei a, engmah rin thilthuin a ti tûr a ni lo.
Mi tin tâna tih tûr hmasa ber leh pawimawh ber chu Pathian
Lehkha Thua thutak zu zir chhuah a, chumi ênga kal leh mi dangte
pawh kal ve tûra fuih a ni. Nî tin taima takin Bible kan zir tûr a ni a,
thu tin hi chîk taka ngaihtuahin, Pathian Lehkha Thu hi Pathian Lehkha
Thû vêk nên khaikhin zêl tûr a ni. Mahni \heuhvin Pathian hmâa kan
din zawh theih nân, tûnah hian Pathian \anpuinain kan rilru kan
buatsaih tûr a ni.
A chiang thei ang bera thutak Bible-in a târlante hi lehkha thiam
\henkhatte chuan rinhlelhna leh thimna nên an chawhpawlh a, chûng
mîte chuan finna ropui tak neia inchhâlin, ‘Pathian Lehkhathu hian
thlarau lam thurûk hriat phâk loh, a \awngkam hmante pawhina an
târlan loh hi a zirtîr a ni,’ tiin an zirtîr a. Hêng mîte hi zirtîrtu dêr an
ni. Hetiang mîte hnênah hian a ni Isuan, “He mi avâng hian a ni lâwm
ni, in ngaihsual \hin, Pathian Lehkha Thu leh Pathian thiltihtheihna in
hriat loh avâng hian?” a tih ni (Marka 12:24). Bible \awng chu,
entîrna emaw, chhinchhiahna emaw hmanga ziak a nih chauh loh
PATHIAN LEHKHATHU KAN HIMNA 599
chuan, a awmze chiang tak ang zêla hrilhfiah tûr a ni. Kan hnêna
Krista thutiam chu: “Tupawh ama duhzâwng tih duh chuan, thu
zirtîrna chu ... a hria ang,” tih hi a ni (Johana 7:17). Bible hi a ziak
anga mîten an pawm a, anmahni sual tûr leh an rilru tibuai tûra zirtîrtu
derte an awm loh chuan, vântirhkohte tilâwm thei tûr, vâk bo mêk
sâng tam takte Krista huang chhûnga rawn hruai lût leh tûrte hna
chu thawh zawhin a awm thei ang.
Kan rilru thiltihtheihna zawng zawng hi Pathian Lehkha Thu zir
nân kan hmang tûr a ni a. Pathian thu ril, mihring hriat phâk chin ang
na nâ nâ chu hre thiam tûrin kan finna hi kan hmang tûr a ni. Chuti
chung chuan naupang tê anga zirtîr theih leh inphah hniamna hi zirtu
dik rilru a ni tih kan theihnghilh tûr a ni lo. Khawvêl finna ûma kan
beih dân kawng zawhin Pathian Lehkha Thua hriat harsate hi hriatfiah
mai theih a ni ngai lo va. Khawvêl finna zirtu mi tam takin mahni
inring tâwk taka an zir ang hian Bible kan zir tûr a ni lo; \awng\aia
Pathian rinchhan tlatin, A duhzâwng hriat châkna takzet nên kan zir
zâwk tûr a ni. “AWMA KA NI,” titu ropui tak hnên a\anga hriatna
chang tûrin rilru inngaitlâwm leh zirtîr theih tak rilru puin kan lo kal
tûr a ni a. Chutilochuan, vântirhkoh sualte chuan kan mit tidelin kan
thinlung an tisak ang a, thu dik chuan kan thinlung a hneh thei lo
vang.
Pathian Lehkha Thu bung leh châng tam tak, lehkha thiamten
thurûk emaw, a nih loh leh, pawimawh lo vanga an sawi a, an kal
kân mai \hinte hi, Krista sikula zirtîra awm tawhte tân chuan
thlamuanna leh zirtîrna hlîrin a khat a ni. Pathian thu zirtu tam takin
Pathian thu an hriatfiah bîk lohna chhan pakhat chu, thutak \henkhat
an pawm peih lohzâwng laka an mit an chhîn tlat \hin vâng a ni
châwk. Bible hriat thiamna hi pianpui finna hmanga zir vaknaa innghah
aiin, felnaa ril\âm tuihâlnaah hian a innghat zâwk a ni.
Bible hi \awng\aina tel lovin zir tûr a ni ngai lo. Thlarau Thianghlim
chauhvin thil hriat thiam awlsamte pawimawhna min hriattîr thei a,
thutak hriatfiah harsate ching buar lo tûrin min vêng thei bawk. Vâna
vântirhkohte hna chu Pathian thu hre thiam tûra thinlung buatsaihsak
te, a mawinaten min hneh theih nân te, inralrinna thuten min zirtîr
600 INDONA ROPUI
reng bawk si nên. Mi mâwlte chu fiamthu leh nuihzain emaw a bei a,
lehkha thiamte chu hnialkalhna khirh tak takte chuan a bei vêl thung
a, a tum erawh chu a thuhmun vek - chu chu Pathian Lehkha Thu
rinhlelhtîr emaw, hmuhsittîr emaw a ni. Râwlthar, hriatna la ngah
lote pawhin Kristianna dân bulpuite chu an ringhlel ta. Râwlthar laia
rinhlelhna emaw, rin loh emaw hi pâwnlâng viauvin a lang a ni thei e,
mahse a nghawng chhe thui thei êm êm a ni. Hetiang hian mi tam tak
chu an nû leh pâte sakhua chu fiamthu nâna hmang tûr leh
khawngaihna Thlarau chu hmusit tûrin hruai bovin an awm \hîn
(Hebrai 10:29). Pathian chawimawi ngei tûr leh khawvêl tâna
malsâwmna ni thei tûr mi tam tak chu Pathian rin lohna boruak
rimchhe tak mai hian a tikhawlo zo ta. Chapo taka mihring finna
ringa thu rêl thlûkte ring a, Pathian rinna \anpuina tel lova Pathian
thutak hrilhfiaha thutak thleng phâk inti apiangte chu Setana thangah
chuan an âwk zêl a ni.
Khawvêl hun pawimawh berah chuan kan chêng mêk a, khawvêl
mipuite chatuana an awm dân tûr pawh rêl fel a ni lek lek ta. Nakin
huna kan awm dân tûr leh mi dangte chhandama an awm theihna tûr
chu tûna kan nundânah hian a innghat a ni. Thutak Thlarau kaihhruaina
kan mamawh a. Krista zuitu apiangte chuan tih takzetin, “LALPA,
eng ti tûrin nge mi duh?” tiin a zâwt tûr a ni. LALPA hmâah chuan
chawngheia \awng\ai meuhva kan inngaihtlâwm a \ûl ta. A thu kan
ngaihtuah fo leh rorêlna hun kan ngaihtuah chîk lehzual a hun
takmeuh ta. Tûnah hian Pathian thílte thûk leh nùng taka chàn dân
kawng kan záwng tûr a ni. Mitkhapkâr pawh inthlahdahna hun a ni ta
lo. Kan vêlah hian thil pawimawh tak tak mai an lo thleng zut zut
reng a, Setana âikaihna hmunah kan awm mêk a. Pathian râlvêngtute
u, muhîl suh u; hmêlma a lo hnai e, inthlahdaha in mutthlûk vaih
chuan, zuan a a saseha siam nghâl tûr che uin a inring khiau reng a
nia.
Pathian hmâa an awm dân dik tak hre lovin mi tam tak chu
bumin an awm a. Thil sual an tih loh avângin mahni lâwmthu an
inhrilh a, thil \ha leh ropui an tih tûra Pathianin an laka a phût, tih
lohva an lo ngaihthahsan tâk chu an sawi theihnghilh hlauh si a. Pathian
602 INDONA ROPUI
C
HÛNG hnuah chuan vântirhkoh dang, thuneihna nasa tak neiin
vân ata lo chhuk ka hmu a; a ropuina chuan lei chu a ên ta
vek a. Ani chuan aw ring takin, 'Babulon khaw ropui chu a
tlâwm ta, a tlâwm ta, ramhuaite awmna leh Thlarau bawlhhlawh
tinrêng kulhbîng a lo ni ta'. ... Vân a\angin aw dangin heti hian a
sawi ka hria: Ka mite u, a sualnaahte in tel ve lohna tûr leh, a
hremnate in hmuh ve lohna tûrin a chhûng ata chhuak rawh u, a tih
ka hria a,” (Thupuan 18:1, 2, 4).
He Pathian thu hian Babulon tlûk thu puan chhuah Thupuan
14:8-a vântirhkoh pahnihnain a puan, puan nawn leh tûr, Babulon
awmtîrtu, pâwl hrang hranga khawlohna lo lût zêl sawina 1844 \hal
laia thuhchaha thil puan hmasak berna chu a kâwk a. Sakhuana
khawvêl awm dân râpthlâk deuh mai chu hetah hian sawi a ni a.
Thutak hnarna tinrêng vângin mîte rilru a lo thim zual ang a, Pathian
rin lohnaa an thinlung a sak thlengin an rilru a lo khauh zual ang.
Pathianin zilhna A pêkte hmuhsit avângin, thupêk zînga pakhat chu
bawhchhiat chhunzawmin, chumi vawng thianghlimtute tiduhdah tûra
hruai an nih thlengin an palzût ang. A Thu leh A mîte hmuhsit vângin
Krista chu engmah lovah dah a ni a. Thlarau biakna zirtîrna chu
kohhranten an pawm vângin tisa thinlung chunga khapna chu tihkian
a lo ni a, tin, sakhaw ngaihvenna chu khawlohna bul thupna kawrfual
a la ni ang. Thlarau inlârna rinna hian hruai-bona thlarau leh ramhuaite
zirtîrna atân kawng a hawng a, chuvângin tirhkoh sualte thiltih chu
kohhranahte hriat a la ni dâwn a ni.
Babulon chungchâng, he hrilhlâwknaa hmuh chu puan a ni a: “A
sualnate chuan vân pawh a tawng ta hial a, Pathianin a thiltih fel lote
pawh chu A hre reng si a,” tih a ni (Thupuan 18:5). A khawlohna
tehkhawng chu a tikhat tawh a, chuvângin boralna chu a chungah a
603
604 INDONA ROPUI
Hun hnuhnûngah chuan thutak hnarna leh vaulâwkna ngaihtheih lohna chu
mihringte thinlungah a pung tawlh tawlh ang.
ZILH LÂWKNA HNUHNUNG BER 605
C
HÛMI hunah chuan i mipui fâte \an \hîntu, hotu ropui tak
Mikaela chu a ding ang a; tin buaina hun, hnam awm tirh ata
chû mi hun thleng pawha la awm ngai lo chu, a lo awm ang: tin
chû mi hunah chuan i mite chu chhan chhuahin an awm ang, mi tin
lehkhabua hming chuang apiangte chu," (Daniela 12:1).
Vântirhkoh pathumna thuchah tâwp hnû chuan leia chêng mi
sualte tân zahngaihnaa dîlsakna pawh a tâwp a. Pathian mîte chuan
an hna chu an hlen tawh a. Ruah hnuhnung, “LALPA hnên ata harhna”
chu an chang tawh a, an hmâa fiahna hun atân chuan buatsaih an ni
tawh bawk. Vânah chuan vântirhkohte chu an thlâwk tawn vêl ruai
a. Vântirhkoh lei a\anga lo kîr chuan, khawvêlah chuan fiahna
hnuhnung ber chu pêk a ni tawh a, Pathian thupêk âwih kawnga
rinawm takzet apiangte chuan “Pathian nung chhinchhiahna” chu an
dawng tawh a, a hna chu thawh zawh a ni ta, tih a rawn puang a.
Chutah vân biak bûka dîlpuina hna A thawh chu Isuan A bânsan
ta a. A kut a phar a, aw ring takin, “A kin ta” a ti a; hriattîrna khûn
tak mai, “Mi fel lo chu tihfel lohvin awm reng rawh se; mi bawlhhlawh
chu tihbawlhhlawhin awm reng rawh se; mi fel chu tihfelin awm reng
rawh se; mi thianghlim chu tihthianghlimin awm reng rawh se,”
(Thupuan 22:11) tih thu A han puan lai chuan vântirhkoh rual zawng
zawngte chuan an lallukhumte an dah vek a. Mi tinrêng, nung tûrin
emaw, thi tûrin emaw, an chungthû rêl fel a ni ta a. A mîte tân sual
thawina Kristan A siam tawh a, an sualte A thâi bosak ta a ni. A
khua leh tui number a kim ta; “Lalram leh thuneihna, vân hnuai zawng
zawnga lalram ropuinate” chu chhandamna roluahtute hnênah pêk a
ni dâwn ta a, lalberte Lalber leh hotute Hotu niin Isuan ro A rêl
dâwn ta a ni.
613
614 INDONA ROPUI
Vân lam chhinchhiahna peih fel a niha, khawngaihna hun a tâwp chuan,
chhandamna kawng pawh khâr nghâl a ni ang.
BUAINA HUN CHU 615
lovin, \apa dîlin, amah buantu mi mak tak nghâwng vuanin a tlu dêr
a. Jakoba chuan a buan chu thuthlung vântirhkoh a ni tih tûnah chuan
a hre ta a. Ke baiin, na hrehawm ber chu tuar mah se, a tum chu a
thlah duh chuang lo va. Manganna te, tihsual vânga lungngaihna te
leh a sual vânga buainate chu rei tak a lo tuar tawh a; ngaihdam a ni
tawh tih hriatna tûnah hian a nei tûr a ni. Vân lam mikhual chu kal
leh mai dâwnin a lang a, mahse Jakoban a chelh tlat a, malsâwmna
a dîl a. Vântirhkoh chuan, “Mi thlah rawh, khawfîng pawh a chah
tawh hi,” tiin a tur a; mahse ani chuan, “Mal mi sâwm zet loh chuan
ka thlah lo vang che,” a ti tlat a. Mahni inrin tâwkna leh nghehna leh
tum ruhna chu hetah hian a lang a ni! Hei hi chapo leh uan thil ni ta
sela, Jakoba kha thâwkkhatah tihboral a ni mai ang; mahse hei hi a
chak lohna leh tlâktlai lohzia puanna a ni a, thutiam hlentu Pathian
zahngaihna chu a ring a ni.
“A ni, vântirhkoh a bei a, a hneh ta a,” (Hosea 12:4). Inphah
hniamna te, inchhîrna te, mahni inhlanna te avângin he misual, thi
thei, thil tisual hian vân ropuina chu a hneh a ni. Khûr chungin Pathian
thutiamte chu a vuan a, tichuan Hmangaihna Tâwplo thinlung chuan
chû mi sual ngenna chu a hawisan thei lo. A hnehna tihchian nân leh,
a kawng entîr chu zui tûra mi dangte fuih nân, a hming chu, a sual
hriat chhuahtîrtu nihna ata, hnehna hriat chhuahtîrtu nihnaah thlâk a
ni ta a. Jakoban Pathian a hnehna chhan chu, mihring pawh a la
hneh tûr tihlan chianna a ni. LALPA chu a inhumhimna A nih avângin
a unaupa thinurna hmachhawn pawh a hlau tawh lo.
Setanan Pathian vântirhkohte hmâah Jakoba chu a sual vânga
tihboral tumin a hêk a; amah bei tûrin Esauva chu a tur \hîn a;
thlahtubulin rei tak chhûng Vântirhkoh a buan zân chuan, amah
tilunghnual tûrin leh, Pathian a vawn tlat chu thlahtîr tûrin, Setana
chuan a sual hriattîrna neih luihtîr tumin a bei a. Jakoba chu beidawng
deuhthawin awmtîr a ni a; mahsela vân lam \anpuina lo chuan a
boral dâwn tih a inhria a. A sual nasa tak avâng chuan a inchhîr êm
êm a, Pathian zahngaihna a dîl a. A thil tum hawisan mai lovin,
vântirhkoh chu a vuan tlat a, a hlawhtlin hmâ loh chuan \hahnemngai
leh lungngaia \apin a ngên tlat a.
BUAINA HUN CHU 619
Jakoba bei tûra Setanan Esauva a chawk tho ang khân, buaina
hunah Pathian mîte tiboral tûrin mi sualte chu a la chawk tho vang a.
Jakoba a hêk ang khân Pathian mîte chu a la hêk ang. Khawvêl hi a
khua leh tui angin a chhiar a; mahse pâwl tlêm tê, Pathian thupêk
zâwmtute chuan a thuneihna chu an dodâl tlat a. Lei ata a tihbo
theih hlawm chuan a hnehna chu a famkim dâwn a ni. Vântirhkoh
thianghlimten an vêng reng tih a hmu a, an sualte chu ngaihdam a nih
leh nih loh a lo chhui a; mahse chung lam biak bûkah an chung thu
tihfel a nihdân chin a hre lo. Sual ti tûra a thlêmte sualna chu a hre
chiang êm êm a, chûnghote chu Pathian hmâah an nihna aia nasa
fêin a thlen a, amah anga Pathian duhsakna chang tlâk lovah a chhuah
hlawm a. Rêldikna avângin LALPAN an sualte A ngaidam thei lo va,
chuvângin amah leh a tirhkohte pawh A tiboral a ni tih a puang a. A
saseh ang maiin a hauh va, tihboral atân a kuta pêk tûrin a dîl hlawm
a.
Pathian mîte chu an sualna avânga Setanan a hêk chuan, anni
chu a tâwpkhâwk thlenga a fiah chu LALPAN A phalsak a. Pathiana
an rinngamna leh, an rinzia leh nghehzia chu uluk taka fiah tûr a ni a.
Hun liam tâ an thlîr kîrin, an beiseinate a bo va; an nun kawng tluanah
thil \ha an hmu tlêm si a. An chak lohzia leh an tlâktlai lohzia an hre
kim ta. An chung thuah beisei a bo a ni tih leh, an bawlhhlawhna
serte chu tlenfai a ni ngai lo vang tih ngaihtuahnain Setanan anni chu
tihhlauhthâwn a tum hlawm a. A thlêmnate lama an inpêk theih nâna
an rinna tihchhiat leh, Pathian laka an rinawmna chu an thlah a beisei
a ni.
Pathian mîte chu anmahni tihboral tumtu hmêlmaten hual mah
sela, an lungngaihna tuar chu thutak \an avânga tihduhdahna tawrh
an hlauh vâng a ni lo; sualna tinrêng chu sim a nih loh an hlau va,
anmahnia dik lohna engemaw vângin Chhandamtu thutiam, “Fiahna
hun lo thleng tûr lakah chuan kei pawhin ka humhim ang che,”
(Thupuan 3:10) A tih kha an theihnghilh palh ang tih an hlau va.
Ngaihdam an ni tih an inhriat chuan, tihduhdahna leh thihnaah pawh
an tîm lo vang; mahse tling lo an nih inhre ta sela chuan, an
620 INDONA ROPUI
fiah ang maiin A la chhuak ang. Hun harsa berah pawh Pathianin A
mîte A hmangaihna chu, an ham\hat ber lai huna chak leh nêm dam
ang mai a ni; mahse an khawvêl mi nihna chu tiborala, Krista anna
an neih takzet nân, rawhtuina meia fiah an ngai a ni.
Kan hmâa buaina leh lungngaihna hun lo thleng tûr hian rinna—
rimtawngna te, khawtlaina te, ril\âmna te tuar chhuah peihna leh,
nasa taka fiah pawha rinna chuai lo tûr chu a mamawh a. Chumi hun
atâna inbuatsaih tûrin, mi tin hnênah khawngaihna hun pêk a ni a. A
hnehna chu bâng lova \awng\aina thiltihtheihzia lanna a ni. A tum
ruhna leh \hahnemngaihna avângin Jakoban hnehna a chang ang
khân, Pathian thutiamte pawm tlat a, \hahnemngai leh bâng lova
beitu zawng zawngte chu an hlawhtling vek ang. Tupawh mahni inphat
duh lova, Pathian hmâa intihrehawm lote, A malsâwmna ngaia, tih
takzeta \awng\ai lote chuan an chang lo vang. Pathian buan awmze
hre lo hi an va tam êm! Thiltihtheihna tinrêng an chan hmâ loh chu,
rilru leh tih takzeta Pathian hmâa intukluh nachâng hria an va tlêm
tak êm! Diltu chu, eng \awng mahin a sawi fiah theih loh, beidawnna
tuifâwnin a chîm pil hian, rinna chuai lo neia Pathian thutiama ding
thei an va tlêm êm!
Tûna rinna nêp tak neite chu, chhia leh \ha hriatna nawr luitu
thupêk a lo awm hun chuan, Setana bumna hnuaia tlûk
hlauhthâwnpuiawm berte an la ni ang. Fiahna an tuar chhuak a nih
pawhin, Pathiana an innghah reng loh avângin, buaina hunah chuan
manganna leh lungngaihna thûk zâwkah an lût ang. Rinna zirlai chu
an thlahthlam avângin, harsatna nasa tak hnuaiah chûng chu zir luihtîr
an la ni dâwn a ni.
A thutiamte chu fiahin, tûnah hian Pathian chu kan kawmngeih
tûr a ni a. |awng\aina khûn leh rinawm tinrêng chu vântirhkohten
an chhinchhiah vek a. Pathian nêna inpâwlna thlahthlam ai chuan,
mahni hmasial taka kan lâwmzâwng lo ni \hîn pawh kan paih zâwk
tûr a ni. Ama remtihpuina nên chuan pachhiatna nasa ber leh mahni
inphatna nasa ber pawh hi, Pathian hriatpui loh harsatna te,
chawimawina te, nun nawmna te aiin a \ha zâwk daih a ni. |awng\ai
nân hun kan hmang tam tûr a ni a. Khawvêl thila kan rilru hîp kan
BUAINA HUN CHU 623
He lei nunah hian a ni, Krista rinna azârah sual ata kan intihhranna
tûr chu ni. Kan Chhandamtu hlu tak chuan Amah nên inzawma,
kan chak lohna leh A chakna, kan hriat lohna leh A finna, kan tlâktlai
lohna leh A \hatna te zawm tûrin min sâwm a. Pathian enkawlna
chu Isua thuhnuairawlhna leh inngaihtlâwmna kan zirna sikul a ni.
Kan thlan tûr ni lo, kan tâna awlsam zâwk leh nuam zâwka lang
pawh ni lo, kan nunnain a tum dik tak chu kan hmâah LALPAN min
entîr fo va. Pathian duh dâna kan nungchangte buatsaihna hna thawk
tûrin vân lam Pailaite nên kan thawk ho tlat tûr a ni. Mi tumahin, a
thlarau nunna boral hlauhawm lovin he hna hi an ngaihthahin emaw
tikhawtlaiin emaw an awm thei lo.
Tirhkoh Johana chuan inlârnaah vân a\anga aw ring tak lo
chhuak, “Aw vânte leh a chhûnga awmte u, lâwm rawh u! Lei leh
tuifinriat chung a pik e! Diabola chuan hun tlêm tê chauh a nei tih a
inhriat avânga thinur êm êmin in hnêna a lo chhuk tâk avângin,”
(Thupuan 12:12) tih hi a hria a. Vân a\anga he thu an rawn puanna
chhan hi a râpthlâk kher mai. A hun a lo tawi deuh deuh zêl lai hian
Setana thinurna chu a pung ve tial tial a, a bumna leh tihchhiatna hna
chuan buaina hunah a vâwrtâwp a thleng dâwn a ni.
Thilmak ti \hîn ramhuai thiltihtheihna lantîr nân, vânahte chuan
mihring thiltihtheihnain a phak rual loh thilmak râpthlâk pui puite a
lo lang ang a. Ramhuai thlaraute chu, leia lalte hnênah leh khawvêl
pumpuiah, bumnaa anmahni phuar nghet tûr leh vân sorkâr dova
Setana indona hnuhnung bera tel ve tûra fuihpawrh tûrin an kal
chhuak ang. Hêng Setana palaite hmang hian, rorêltute leh mipuite
chu thuhmun renga bum an la ni ang. Mi tam tak, ‘Krista ngei chu
ka ni’ tia inchhâlin, khawvêl Tlantu chauhvina nihna leh chibai bûkna
a chan tûr rawn chuhpuitute an lo chhuak ang a. Tihdamna thilmak
ropui tak tak an ti ang a, Pathian Lehkha hriattîrna thu kalhin Pathian
hnên ata thu puan tûr neiin an insawi bawk ang.
Setana ngei chu Krista ang tak maiin a la inlantîr dâwn a, chu
chu a bumna hnaa a thiltih ropui ber tûr a ni. Kohhran chuan a
beiseina zawng zawng ropui taka a lo thlen famkim theihna tûrin,
BUAINA HUN CHU 625
Chhandamtu lo kal lehna chu thlîr tûrin hun rei tak a lo puang tawh
a. Bumtu ropui chuan Krista chu lo kal ta ngei angin a lantîr ang a.
Khawvêl hmun hrang hrangah, Johanan Thupuana Pathian Fapa lan
dân a sawi ang tak khân, mihring zîngah Setana chu ropuina êng tle
sûra inthuamin a rawn inlâr dâwn a ni (Thupuan 1:13-15). Amah
hual vêltu ropuina chu mihring mitin a hmuh tawh zawng zawng aiin
a ropui zâwk a. Boruakah chuan, “Krista chu A lo kal e! Krista
chu A lo kal e!” tia hnehna âuthâwm chu a lo ri dur dur ang a. A
hmâah chuan amah chawimawia mipui an bawhkhup dual dual lai
chuan, leia A awm laia A zirtîrte Kristan mal A sâwma a tih dân
\hin ang khân, an chungah bân pharin anni chu mal a sâwm ang. A
âw chu ngaihthlâk a nuamin a mawi êm êm a.
Lainatna âw ngaihno bei takin, khawngaihna thu mawi êm êm,
Chhandamtu ngeiin A lo sawi tawh \henkhatte chu, a sawi ve leh
ang a, mî natnate a tidam ang a, chumi hnuah Krista nungchang ang
pua lang siin, Sabbath chu Sunday-ah amah ngeiin thlâkin a insawi
ang a, a malsâwm nî chu zah tûrin mi zawng zawng thu a pe ang. 'Ni
sarihna vawng thianghlim lui tlat zêltute chuan, ênna leh thutak nêna
a tirh, vântirhkohte thu ngaithla duh lovin, a hming an sawichhiatsak
a ni,' tiin a puang ang. Hei hi bumna chak tak, dan rual loh deuhthâw
chu a ni dâwn a ni. Simon Magus-an Samari mîte a bum ang khân,
a tê ber a\anga a lian ber thlengin mipui chuan hêng dawi hnathawhte
hi an ngaihsak ang. “Hei hi Pathian thiltihtheihna ropui tak a nih hi,”
(Tirhkohte 8:10) an ti ang.
Pathian mîte erawh chu hruai bovin an awm ve lo vang a. He
krista der zirtîrnate hi Pathian Lehkhathu nên a inrem lo va. A
malsâwmna pawh Sakawlh leh a lem chibai bûktute, Pathian thinurna
engmah pawlh loh leih buak dawngtu tûrte ngei chungah chauh a
puang dâwn a ni.
Amaherawhchu, Isua lo kal dân tûr ang chiaha Setana a rawn
inlâr chu phalsak a ni lo. He thuah tak hian inbum a awlsam dâwn
avângin A mîte chu Chhandamtu’n fîmkhur tûrin A hrilh a, A lo kal
leh dân tûrte pawh A hrilh lâwk diam a ni. “Krista derte leh zâwlnei
626 INDONA ROPUI
zînga mîte pawh, mi tam tak chu a dik lo thei ang ber leh nun chhe
tâwpkhâwka sawisakin an awm ang. Pathian mi duh takte chuan ni
hrehawm tak te, khaidiata phuar te, lung ina kalh hnan te, thi tûra
ruat ni bawkin an paltlang ang a; \henkhatte chu pûk thim tenawm
takah \âmchhâwla thi ngei tûr angin hnutchhiah an ni bawk ang. An
rûm thâwmah tuman beng an chhi lo vang a; tuman an \anpui bawk
hek lo vang.
He fiahna hunah hian LALPAN A mîte chu A theihnghilh ang em?
Tuilêt hmâa mîte chunga Pathian rorêlna a lo thlen khân mi rinawm
Nova kha a theihnghilh em ni? Phai zâwla khawpuite kâng ral tûra
vân a\anga mei a lo tlâk \um khân Lota kha A theihnghilh em le?
Aigupta milem be mîte zînga a awm lai khân Josefa kha A thèihnghìlh
em? Baala puithiamte chanvo ang chang ve tûra Jezebelin
chhechhama a vau lai khân Elija kha A theihnghilh em? A nih,
sakeibaknei pûkah khân Daniela kha A theihnghilh em le?
“Nimahsela Zion chuan, ‘Jehovan mi kalsan a, LALPAN mi
theihnghilh ta,’ a ti a. Hmeichhiain a fapa, a rîla rah chu, khawngaih
lohna tûrin a nau a hnute hne lai chu a theihnghilh thei em ni? Thei e,
chûngte chuan an theihnghilh a ni thei e, nimahsela kei chuan ka
theihnghilh lo vang che. En teh, ka kutphahahte ka ziak che hi,”
(Isaia 49:14-16). Sipaihote LALPA chuan heti hian a ti si a; “Nangni
khawihtu chuan A mit nautê a khawih a ni mai,” (Zakaria 2:8).
Hmêlmate chuan tân inah pawh khung mah se, tân in bangte
chuan an nunna leh Krista inzawmna chu a tichat thei si lo. An chak
lohna tinrêng hmua, an harsatna tinrêng tuar tawha chu khawvêl
thiltihtheihna zawng zawng chung lamah a awm si a; tân in khawhar
taka an awm lai chuan, vân a\anga ênna leh muanna rawn pein
vântirhkohte chu an lo kal ang. Tân inte chu lal in ropui tak ang an ni
ang a, a chhûngah chuan rinnaa hausate chu an awm si a, bang thim
chhah mupte pawh chu Filipi tân in hrehawm taka Paula leh Sila te
an \awng\ai a, zân laia fakna hlâte an sak lai ang khân, vânram ênna
chuan a chhun êng ang.
Pathian rorêlna chu, A mîte rahbeh leh tihboral tumtute chungah
chuan a lo thleng dâwn a ni. Mi sualte chunga a dawhtheihna chuan
628 INDONA ROPUI
theih nân ka thute chu i kâah ka dah a, ka kutin ka chelh che a ni.”
(Isaia 51: 11-16).
“Chuvângin, nang, tihretheih leh uain rui ni sî lova mi rui, hei hi
hre rawh: Jehova, i Pathian, A mîte sawipui \hîntu chuan heti hian A
ti: ‘Ngai teh, pai paina no, ka thinrimna no berhbu ngei chu i kut ata
ka la chhuak ta; i in leh tawh lo vang; tichuan nangmah tiretheitute
kutah chuan ka dah ang; anni chuan i nunna hnênah, ‘Kan zawh tûr
chein bawkkhup rawh,’ an tih che kha; tichuan nangin zawhtute
hnênah chuan i hnungzâng chu lei ang leh kawtthlêr angin i dawh
kha,” tiin (Isaia 51:21-23).
Anmahni do tûra lei thiltihtheihnate an inpeih ut hun chuan, A
mîten an tawh tûr buaina chu, hmân lai nîte thlîrtu Pathian mit chuan
a thlîr thla a. Anni chuan sal hnawh chhuah ang maiin, ril\âm vâng
emaw, tharum thawh vâng emawa thih an hlau vang. Mahse Israelte
hmâa Tuipui Sen tichattu Mi Thianghlim chuan A thiltihtheihna ropui
tak chu rawn lantîrin, an saltângte chu A chhuah ang.
“ ‘Ro chuâm ka siam nîah chuan ka ta an ni ang,’ Sipaihote
LALPAN A ti; miin a fapa, a rawng bâwlsaktu chu a zuat angin anni
chu ka zuat ang,” (Malakia 3:17). Hemi hunah hian Krista zuitu
rinawmte thisen chu chhuah a nih vaih chuan, martarte thisen ang
khân Pathian tâna rah seng tûr chhuahtu chi tuh ang a ni ve hauh lo
vang le. An Pathian rinna chu thutaka mi dangte hneh tûra hriattîrna
a ni hek lo vang; thinlung luhlul chuan zahngaihna tuifâwn chu kîr leh
ngai tawh lo tûrin a nawr lêt tawh si a. Tûnah, mi felte chu an
hmêlmate sa seh atân hnutchhiah an nih mai chuan, thimna lalpa tân
hnehna a ni ang.
Fakna hla siamtu chuan, “Mangan nî chuan A bûktêah min dah
ru dâwn si a, A humhimna puan inah chuan mi thukrû ang a; Lungpui
chungah mi hlângkai ang,” a ti (Sâm 27:5). Krista chuan, “Hawh
u, Ka mîte u, in pindan chhûngahte lût ula, in kawngte chu inkhâr
khum rawh u; lung nih lohna hi a kian hmâ loh chu mit khap kâr lek
biru rawh u. Ngai teh u, LALPA chu, an sualnate avânga leia awmte
hrem tûrin A awmna ata A lo chhuak dâwn a ni; lei pawh hian a thisen
chu a tilang ang a, mi an thahte chu a khuh tawh lo vang,” (Isaia 26:20,
21) tiin a lo sawi tawh rêng a ni. Chhel taka a lo kal lehna lo nghâktute
leh Nunna Bûa an hming chuangte chhanchhuahna chu ropui tak a ni
ang.S
BUNG 40
PATHIAN MITE
CHHANCHHUAH AN NI
(GOD’S PEOPLE DELIVERED)
P
ATHIAN dân chawimawitute lak ata humhimna dân, mihring
siamte chu lâk kian a nih hunah chuan, ram hrang hrangah
anmahni tiboral tûra beihna a lo awm nghâl vek ang. Anmahni
nghaisakna tûr thupêk puan hun a lo hnaih deuh deuh lai chuan,
mipuite chuan 'pâwl huatthlala takte' chu tihboral vek tumin an phiar
vêl ang a. An rin dân pawmpui duh lo leh anmahni zilhtute chu zan
khat thilthua nuai chimih hlen hlauh an tum dâwn a ni.
Pathian mîte chu–\henkhat chu tân inah te, \henkhat ngâwah te,
\henkhat tlângah te leh hmun fianriala bihrûkna hmunah te–Pathian
humhimna ngêna an \awng\ai reng lai chuan, hmun tin maiah
vântirhkoh sualte fuihpawrhin, râlthuam hmanga thihna hna thawk
tûrin, mîte chu an inbuatsaih a. Chutiang hun, mangan zual lai ber
hunah chuan a ni, A thlante chhan chhuak tûra Israelte Pathian chu
A rawn inrawlh dâwn ni. LALPA chuan heti hian a ti: “Zâna kût
thianghlima an kût laia hla an sa angin hla in sa ang a; LALPA Tlânga
Israelho Lungpui hnên thleng tûra phênglâwng nên an kal laia thinlung
hlimna an nei angin thinlung hlimna pawh in nei ang. ‘LALPA chuan a
aw ropui tak chu a hriattîr tawh ang a, a thinurna nasa tak leh thil
kanral hmang meialhin, thlipui leh ruahpui leh rialin, a kut thlâk dân
chu a entîr tawh ang,” (Isaia 30:29, 30).
Mi sual phu mur murte chuan, diriam tak leh hmusit tak leh âu
dur dur chunga an mi mante chu an bawh rup dâwn lai takin, ngai
teh u, thim chhah mup, zân aia thim chuan lei hi a tuam ta a. Chutah
chhimbâl êng ropui tak, Pathian lal\hutphah a\anga lo chhuak,
vânlaizâwla lo zâm chuan, \awng\aihote chu rawn zâm kual hnan
thliah hian a lang a. Mipui thinrimte chu thawklehkhatah chechâng
thei lova siam an ni ta vek a. An hmuhsitna âuthâwmte zawng zawng
635
636 INDONA ROPUI
a\anga ropuina lo chhuak chu êng tlang puat puat hian a lang bawk
a. Luang thli chhêm ang maiin tlângte chu an nghîng suau suau va,
lungpui lian tak takte chu kil tinah an per darh uai uai a. Thli chhe
tleh tûr ang mai hian a rûm vung vung mai a, tuipuite an lo fâwn ko
bûr bûr bawk nên. Chhiatna thlentîr tûra ramhuai lo kal râwl ni
âwm tak mai hian thlipui lo tleh tûr chu a chiau hian a chiau vawng
vawng mai bawk a. Tuipui fâwn ang maiin lei pumpui chu a fâwn
hlup hlup a, a keh zo ta a. A nghahchhante nên lam a chim zo ta ni
hian a lang. Tlângte chu an pil zo ta bawk a. Lawng chawlhna
khawpui, sualna lama Sodom ang mai lo ni tawhte chu tuifâwn thinrim
chuan a lem zo ta a. “A thinur nasatna uain no chu a hnêna pêk tûrin
Babulon khaw ropui chu Pathian hmâah hriat rengin a lo awm ta a.”
Rial lian pui pui, ‘talent tluk laia rit \heuh’ chuan chhiatna hnâ nasa
tak chu a rawn thawk a (châng 19, 21). Khawvêl khawpui chapo
ber berte pawh an tlâwm ta. Lal in ropui tak tak, khawvêl mi ropuiten
anmahni intihropui nâna sum tam tak sênga an sakte chu anmahni
mithmuhah ngei a chim chhe zo ta a. Tân in bangte chu a chim a,
Pathian mîte, an rinna avânga an tântîrte, chu chhuahin an awm ta a.
Thlânte chu a lo inhawng a, mi tam tak lei vaivuta muhîl tawhte
chu an lo \hangharh a, ‘\henkhat chu chatuan nunnaah, \henkhat
zahna leh chatuan hmuhsitawmnaah’ (Daniela 12:2). Vântirhkoh
pathumte thuchah ringa thi tawh zawng zawngte chu tihropuiin an
thlân a\angte chuan Pathianin A dân zâwmtute hnêna A remna
thuthlun ngaithla tûrin an lo chhuak a. “A chhuntute ngei pawh kha,”
(Thupuan 1:7) lungngaia Krista hnukchat lai hmusita chêksawlhtute
leh A thutak leh A mîte, tawrawt theihtâwpa dodâltute pawh chu,
A ropuinaa Amah hmu tûr leh mi rinawm leh thuâwihte hnêna
chawimawina pêk lai hmu tûrin kaihthawh an ni bawk a.
Chhûm chhah tak chuan vân chu a la tuam reng tak nâ a, a
châng chângin nî chu a lo êng leh uau \hîn a. Jehova phuba lâkna mit
ni âwm takin nî chu a lo lang \hîn. Vân a\anga kâwl phe zawr zawr
chuan lei hi mei alhin a tuamtîr a. Khawpui rûm ri râpthlâk tak chung
lamah chuan, aw mak tak leh hlauhawm zet mai hian mi suaksualte
boralna tûr chu a rawn puang a; chu chu mi zawng zawng chuan an
638 INDONA ROPUI
hre thei lo va, zirtîrtu derte erawh chuan chiang takin an hria. A hmâ
lawka pawlawh êm êm leh chapo êm êma, pawisak pawh nei lova
Pathian thupêk vawngtute chunga nunrâwn nuam ti êm êmte chu,
tûnah zet chuan mahni inhmusitna chuan a rawn nang ta a, hlauvin
an khûr hlawk hlawk a. Khawvêl buai thâwm kârah pawh chuan an
\ap thâwmte chu hriat a ni. Mîten zahngaihna dîla, hlâu leh khûr
chunga an vah phîli ruai lai chuan ramhuaite chuan Krista Pathianna
chu an hria a, A thuneihna hmâah chuan an khûr zo ta a.
Inlârnaa Pathian ni ropui tak lo thleng tûr han thlîr meuh chu a
râpthlâk nangiang a ni ang, hmâsâng zâwlneite pawhin heti hian an
lo sawi lâwk hial a ni: “Chiau vak vak rawh u, LALPA nî chu a hnai
tawh si a; Engkimtitheia a\anga tihchhiatna a lo thleng angin a lo
thleng dâwn e,” tiin (Isaia 13:6). “LALPA hlauhawmna lak a\ang
chuan lungpuiah chuan lût ula, vaivutah biru rawh u. Mihring
induhnate chu tihtlâwmin a awm ang a, mîte chapona chu tihhniamin
a awm ang, chu mi nîah chuan LALPA chauh chu chawi sânin a awm
ang. Sipaihote LALPA nî chu inngaisâng leh chapo zawng zawng
chungah leh chawi sâna awm zawng zawng chungah chuan a la awm
dâwn si a; tichuan, tihtlâwmin a awm ang.” “Chumi nîah chuan
mîten an tangkaraw milemte leh an rangkachak milemte, biak tûra
an siamsakte chu, buikelek hnênahte leh bâk hnênahte chuan an
paih ang a; lei hi nasa tak taka tinghîng tûra a thawh hunah, LALPA
hlauhawmna lak a\ang leh a mawina ropuina lak a\ang chuan, lungpui
pûkahte leh khâm lungpui khî-ahte chuan an lût ang,” (Isaia 2:10-
12, 20, 21).
Chhûm khi chat kârah chuan arsi êng tak mai, a ênna pangngai
aia a lêt lî-a lo êng ta chu, thimna ep chuan a lo lang a. Chu chuan
rinawmte hnênah chuan beiseina leh lâwmna a rawn thlen a, Pathian
dân bawhchhetute hnênah erawh chuan hlauhawmna leh thinurna
thu a lo thlen thung a. LALPA kulha bihrûkna hmun awmah chuan,
Krista tâna engkim hlân vektute chu an him ta. Fiahin an awm tawh
a, khawvêl leh thutak hmusittute hmâah chuan, an tâna Thîa tân an
rinawmzia chu an lo lan fiahtîr tawh a. Thihna ngei hmâah pawh an
rinna thlah duh chuang lote hmêl chu mak tak maiin a lo danglam ta
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 639
a. Thim leh mi sual \ihbaiawm tak, ramhuai chang tate lak a\ang
chuan thâwklehkhatah chhan chhuahin an awm ta a. A hmâ lawk
thlenga an hmêl dâng leh lungngai tak mai chu makna leh rinna leh
hmangaihnain a lo êng chhuak ta a ni. Tichuan, hnehna hla ring takin
an âupui a: “Pathian chu kan inhumhimna leh kan chakna, mangan
laia \anpui vartu hnai reng a ni. Chuvângin leilung hi lo danglamin,
tlângte hi tuifinriat chhûng daihah insawn mah sela kan hlau lo vang;
a tuite chu ri hum humin phûl bulh bulh mah sela, a fâwn nasat avângin
tlângte hi nghîng dur dur mah sela kan hlau chuang hek lo vang,”
(Sâm 46:1-3).
Hetiang rinna thu thianghlim Pathian hnêna a chhoh lai hian
chhûmte chu an tawlh lêt a, sîr leh lama boruak thim thinur dur khup
nêna inang lo deuh maiin, arsi pe chuaiin vân chu a lo lang a, a
ropuizia chu sawi rual a ni lo. Kawngkâ inhawng a\ang chuan vân
khawpui ropuina chu a lo êng chhuak phût mai a. Chutah lungphêk
pahnih inthuah kengin, vânah chuan kut a lo lang a. Zâwlnei chuan
heti hian a ti: “Tichuan vânte khian a felna chu a tlângaupui ang,
amah Pathian ngei chu rortêltu a ni si a,” (Sâm 50:6). Chu dân
thianghlim, Pathian felna, nunnaa hruaitu atâna khawpui rî leh mei
alh zînga Sinai atânga puan tawh ngei kha, tûnah chuan rorêlna dân
a ni tih mihringte hnênah târlan a ni ta. Lungphêk inthuah chu kut
chuan a keu va, Thupêk Sâwm, mei kawlawma ziak chu a lo lang a.
A thute chu a fiah khawp a, mi tin tân chhiar theih a ni. Hriat rengna
a lo harh a, puithûna hnawksak leh biak dân dik lo chu mi tin rilru
a\angin hnâwl bo a ni a; Pathian thu sâwm, tawi kim, thunei tak mai
chu leia chêngte mithmuhah târlan a ni ta a. Pathian dân thianghlim
rapbettute thlabârzia leh beidawnzia chu hrilhfiah rual a ni lo. Simna
tûr leh insiam \hatna tûr hun remchâng a awm chhûng khân, an
famkim lohnate an hmuh a, an nungchangte nêna an khaikhin tûrin
an hnênah A dân chu LALPAN A pe tawh a; nimahsela khawvêl
duhsakna an dawn theih nân dânte chu an hnâwl a, mi dangte pawh
bawhchhe tûrin an lo zirtîr tawh si a. Pathian mîte chu A Sabbath
tihbawrhbân luihtîr an lo tum tawh bawk a. Tûnah dân an lo hmuhsit
\hin ngei khân thiam loh a chantîr ta a ni. Chhuanlam an neih lohzia
640 INDONA ROPUI
chu lungchhiat thlâk tak maiin an lo hmu fiah ta. A rawng an bâwl
tûr leh an biak tûra chu an lo thlang tawh a. “Tichuan, in lamlêt ang
a, mi fel leh mi suaksual, Pathian rawngbâwltu leh bâwl lotu chu in
thliar thei tawh ang,” (Malakia 3:18).
Pathian dân hmêlmate chuan, pastorte a\anga an zînga a tê ber
thlengin, thutak leh an tih tûr hriatna thar an nei ta a. Thupêk palîna
Chawlhnî chu Pathian nung chhinchhiahna a ni tih, a tlai lutuk hnuin
an hre chhuak ve ta a. An Chawlhni lem awmzia dik tak leh \iauvut
chunga in an lo sakzia te chu, a tlai lutuk hnuin an hre chhuak ve ta
a ni. Pathian an lo do \hin a ni tih pawh an inhmu chhuak ta a.
Sakhaw zirtîrtute chuan Paradis kawngkâ lam pan puia inchhâl ve
siin boralnaah mîte chu an lo hruai tawh a. Kohhran rawngbâwltute
mawhphurhna ripzia leh, an rinawm lohna rah râpthlâkzia chu mi tin
thiltih endikna hnuhnung ber a thlen hmâ loh chuan hriat theih a ni lo.
Mi pakhat chauh bo pawh a pawi nasatzia hriat thiamna chu chatuan
chauhvin a rawn lantîr dâwn a ni. “Bâwihh sual, kal bo rawh,” tia
Pathianin a hrilha tâwpna chu râpthlâk tak a ni.
Vân a\anga Pathian âw chuan Isua lo kal nî leh dâr a rawn puang
a, A mîte hnênah chuan chatuan thuthlung a rawn pe a. Khawpui ri
ring ber ang maiin A thu sawite chuan leilung a fan chhuak a. Pathian
mîte chuan chung lam en reng chungin an ngaithla a. An hmêlte chu
A ropuina chuan a chhun êng a, Sinai a\anga Mosia lo chhuk hmêl
ang maiin a lo êng ta a. Mi sualte chuan an en ngam ta lo hial a. A
Chawlhnî vawng thianghlima Pathian chawimawitute chunga
malsâwmna thu puan a nih hnu chuan, hnehna âuthâwm ropui tak a
lo awm ta a.
Rei lote hnuah chuan khaw chhak lamah chhûm dum tê tak tê,
kut tum tia âwm lek hi a lo lang a. Chhandamtu hualtu chhûm a ni a,
mahse hla taka thimin a hliah ni âwm takin a lang. Pathian mîte chuan
hei hi Mihring Fapa chhinchhiahna a ni tih an hria a. Lei a rawn
hnaih deuh deuh lai chuan ngawi \hiapin an lo thlîr reng a, a lo êng
tial tialin a lo ropui zual deuh deuh va, chhûm vâr ropui tak a lo ni ta
a. A hnuai lam ropuina chu mi kanral hmang mei alh ang a ni a, a
chung lamah chuan thuthlunna chhimbâl a zâm thung a. Hnehtu ropui
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 641
tak niin Isua chu A lo chuang chhuak a. Tûnah zet chuan, mualphona
leh chungpikna no khâ in tûra “lungngaihnate nei mi” a ni tawh lo
va, lei leh vân Hnehtu niin, mitthi leh mi nung rorêl tûrin A lo kal
thung a ni. “Rinawma leh Diktaka” a ni a, “fel takin ro a rêl a, mi a
do \hîn.” “Vâna sipaihote chuan” an zui a (Thupuan 19:11, 14).
Vân hla mawi sain, vântirhkoh thianghlim tam tak, chhiar sên rual
loh chuan an rawn zui a. Boruak zau tak mai chu ênnain a luah khat
vek hian a lang- “a sîng hlîra hmun sîng, leh sâng hlîra hmun sâng”
an ni. A ropuizia chu tû tân mah ziah rual a ni lo; tû rilrû mahin a
suangtuah phâk hek lo. “A ropuinain vânte khi a tuam a, a faknain
lei a khat a. A tlêtzia chu êng ang mai a ni a,” (Habakuka 3:3, 4).
Chû chhûm nung chu a lo hnaih deuh deuh chuan, mit tinrêngin Nunna
Lal chu a hmu a. A lu thianghlim chu tûnah zet chuan hling lukhumin
a tihmêlhem tawh lo va, A lu thianghlimah chuan ropuina lallukhum
a innghat tawh zâwk si a. A hmêl chu chhûn lai nî aiin a êng zâwk
a. “A puanah leh malpuiah chuan ‘Lalte Lal leh Hotute Hotu,’ tia
hming ziak a awm a,” (Thupuan 19:16).
A hmâah chuan “hmêl zawng zawngte chu a dâng zo vek a,”
Pathian zahngaihna hnartute chungah chuan chatuan beidawnna
râpthlâk tak mai chu a innghat ta a. “Thinlung chu a tuiral a, khûpte
chu a inkhâwng a, . . . an zavaia hmêl a dâng zo vek a ni,” (Jeremia
642 INDONA ROPUI
“In awm dân \ha lo a\ang chuan kîr r’u, engah nge in thih ang le?”
lo ti lawm lawm \hîntu âw tluka thiam loh chantîrtu leh inhmuhsittîrtu
dang a awm lo (Ezekiela 33:11). Tûna an âw hriat nawn leh tâk hi
an aw la hriat ngai loh tal ni se an va ti tehlul êm! Isuan, “Ka ko che
u a, in duh lo va,” A ti (Thufingte 1:24, 25). Chû âw chuan thai bo
atâna an duh ngawih ngawih - inrâlrinna an lo hmuhsit tawh te,
sâwmna an lo hnar tawh te, ham\hatna an lo pawisak tâk lohte chu
a rawn hriat nawntîr leh ta si a.
A tlâwm laia Krista lo hmusittute pawh an awm vek a. Puithiam
lalberin a vau \um khân khûn takin Isuan hêng thute hi a sawi a:
“Mihring Fapa hi thiltihtheihna ding lama \hûa, vân chhûm chunga
lo kal in la hmu dâwn a ni,” tiin (Matthaia 26:64). Hêng thu,
Hrehawmtuaran a lo sawite hian nasa takin an rilru a rawn khawih
ta a. Tûnah A ropuinaah chuan an hmu ta a, thiltihtheihna ding lama
\hua hmuh an la hmabâk ta cheu nên.
Pathian Fapa a ni ngei tih A sawi \hin hmusittute chu tûnah chuan
an dang hiau ta mai le. A lalna pawisa lotu leh lallukhum khumtîr
tûra hmusittu sipaihote tîrtu, mi chapo tak, Heroda pawh chutah
chuan a awm ve a. Pathian ngaihsak lohna kuta A taksa puan sen
duka tuamtute ngei leh, A lu thianghlima hlîng lukhum nghattute, lal
tiang lem A kuta kentîrtute leh hmusit ngawih ngawih a, chibai bûk
elsêntute ngei pawh chutah chuan an awm vek. Nunna Lal bênga,
chil chhâktute chuan A mit mi entlang thei chu hawisanin A ropuina
en ngam rual loh a\ang chuan tlân bona an zawng ruai a. A kut leh
kêa thîrkilhna hêm lûttute leh A nâka chhuntu sipaite pawhin,
thlaphâng leh inchhîr ngawih ngawihin A serte chu an enin an hmu a.
Puithiamte leh rorêltute chuan chiang êm êmin Kalvaria thil lo
thlengte chu an hre chhuak leh a. Diriam êm êma an lû an thin khum
paha: “Mi dang mah a tidam \hîn a, mahni a intidam thei si lo. Israel
lal a ni a lâwm; tûnah hian kraws ata chu lo chhuk ang hmiang,
tichuan amah chu kan ring ang. Pathian a ring a lâwm, amah hi a duh
chuan tûnah hian chhandam rawh se; ‘Pathian Fapa ka ni,’ a ti si a,”
(Matthaia 27:42,43) an tih piap piap laite kha râpthlâk ti êm êm
chungin an hre chhuak leh ta vek a.
644 INDONA ROPUI
Tlante tân chuan chatuanin Krista kraws chu an zir tûr leh an
hla a ni ang a. Tihropuia awm Kristaah chuan, Krista khehbeha chu
an hmu ang. Vân boruak zau taka khawvêl chhiar sên lohte siâma
enkawl nghâltu, Hmangaih Pathian, vân Lalber, cherub leh seraf
êng ropuiten chawimawi an nin ngai lohva chu - mi sualte chhandam
tûrin mahni A inngaitlâwm a, sual vânga mualphona leh thiam loh
chantîrna chu A phur a, khawvêl bo chungpiknain A thinlung a delh
keh a, Kalvari krawsa A nunna a sâwr chhuahsak thlenga a tuarzia
te, A pain A hmêl A thup takzia te chu engtikah mah theihnghilh a ni
tawh ngai lo vang. Khawvêl zawng zawng Siamtu, engkim tâwpna
tûr Rêltuin, mihringte A hmangaih avânga mahni inhnûk hniamin A
ropuina zawng zawng A han hlîp thla vek mai hi vân leh khawvêl
chuan mak an tiin an chawimawi kumkhua ang. Tlanten an
Chhandamtu an en a, Pâ chatuan ropuina A hmêla lo êng chhuak an
hmuh a, A lal\hutthlêng chu chatuan a\anga chutuana awm zêl tûr a
nihzia an hmuh a, A ramin kin nî a neih loh tûrzia te an hriat chuan,
lâwmna hla: “A hlû e, Berâm No talh tawha hi a hlû e, Amâ thisen
hlu ber ngei chuan Pathian hnênah min tlan tawh si a,” tih hi ropui
takin an sa dâwn a ni.
Kraws thurûk chuan thurûk dang zawng zawng a hrilhfiah zo
va. Kalvari a\anga ênna zung lo chhuakah ropui \ihbaiawm anga
lang chu mawi tak leh mit la takin a lo zâm chhuak a. Zahngaihna te,
zaidamna te leh nû leh pâ hmangaihna te chu, thianghlimna leh dikna
leh thiltihtheihna nên chuan rem taka infâwk khâwmin an lang a. A
lal\hutthlêng ropui, chawi sâna awm chu kan hmu a, tûn hmâ zawng
zawng aia chiang zâwkin, “Kan Pa” kan lo tih \hîn awmzia pawh
chu kan hre ta a.
Finnaa khata chuan, chhandama kan awm theih nân A Fapa
rawn hlan chauh lo chu rem dang A ruat thei lo tih hriat a la ni ang.
He inhlanna avâng hian he lei hi mi thianghlim, thi thei lo, lâwmnaa
khatte chauhvin an la luah dâwn a ni. Thim thiltihtheihna nêna
Chhandamtu inbeihna rah chu tlante lâwmna, chatuan thlenga Pa
ropuina tûra luang liam reng hi a ni. Chu chu Pathian ngaiha mihring
hlutna tilangtu a ni a, tichuan man atâna A pêkah chuan Pa chu a
lungawi tâwk a, Krista ngei pawhin, A inhlanna ropui tak rah A
hmuh chuan, A lungawi tâwk a ni.S
BUNG 41
A
SUALNATE chuan vân pawh a tawng ta hial a, Pathianin a
thiltih fel lote pawh chu A hre reng si a. Anin a pêk ang
ngei khân pe thung ula, a thil tihzia ang zêl chu a leh hnihin
thungrûl ula. A chawhpawlhna novah chuan a tân a leh hnihin
chawhpawlhsak rawh u. A intihropui leh a intihnawmsakzia ang zêl
khân nghaisain tilungngai thung rawh u; a rilru chuan, ‘lalnuah ka \hu
a ni, hmeithai rêng ka ni lo va, lungngaihna ka hmu hauh lo vang,’ a
ti si a. Chuvângin ni khat chauhvah a hremna - thih te, lungngaih te,
\âm te chu a lo thleng vek ang; meia hâlralin a awm bawk ang; a
rorêltu, LALPA Pathian chu A chak si a. Leia lal, a ngai \hîntute leh
a nawmsak bâwlpui \hîntute chuan a kang khû chu an thlîr hunah
chuan, ‘Babulon khaw ropui, khaw nghet tak chu a chung a pik e, a
pik e! Dârkâr khat chauhvah i chungah rorêlna chu a lo thleng ta si
a!’ tiin nghaisakna a tuar chu hlauh vânga hla taka dinga, a chunga
\apin an âwm an inchûm ang,” (Thupuan 18:5-10).
“Leia sumdâwngtute,” a nawmsak bâwlna avânga “lo hausate
chuan, ‘Khaw ropui, puan zai sîn leh puan sen duk leh sen lâr sina,
rangkachak leh tuikeplunga inchei chu a chung a pik e, a pik e!
Dârkâr khat chauhvah sum chuti zozai chu engmah lo a lo nih tâk
hi,” tiin \ap leh lungngai chungin a nghaisakna hlauh vângin hla takah
an ding ang,” (Thupuan 18:11, 15 -17).
Chûngte chu Pathian thinur nîa Babulon chunga hremna tla tûrte
chu an ni. A sual tehkhawngte chu a tikhat tawh a; a hremna hun a
lo thleng ta a; tihboral a hun ta a ni.
Pathian âwin A mîte saltânna a lêttîr hunah chuan dam chhûng
indona ropui taka hnehna chang lotute harhna râpthlâk tak chu a lo
awm a. Khawngaihna hun hawn a nih chhûng khân, Setana bumnain
an mit a tidel a, an thil sual tihah thiam an inchantîr a. Mi hausate
653
654 INDONA ROPUI
ata a lamlêt lohna tûrin mi suaksual kutte chu in tichak a,” (Ezekiela
13:22).
“Ka ran tlatna hmuna berâm tiborala, tidarhtuho berâmpute chu
an chung a pik e!... Ngai rawh u, in thil tihsual avâng hian ka kan
dâwn che u a ni.” “Berâmpute u, chiau vak vak ula, \ap rawh u;
nangni berâm rual zînga a puipate u, tâl tawp tawp rawh u; thaha in
awm nî leh in darhsarh nîte a lo thleng tak zet a nih hi, ... berâm rual
zînga puipate pawhin tlanchhiatna tûr leh pumpelhna kawng an nei
lo vang,” (Jeremia 23:1, 2; 25:34, 35).
Rawngbâwltute leh mipuite chuan Pathian nêna inlaichînna \ha
chu an vawng reng lo tih an hmu a. Dân fel leh dik zawng zawng
Petu lakah an hel tih an inhmu a. Thupêk thianghlim sîra an hnâwlna
chuan thil \ha lo sâng tam tak, inrem lohna te, huatna te, khawlohna
te a rawn thlen a, lei hi inbeihna hmun zau tak, tui bawlhhlawh luan
khâwmna hmunah a siam a. Hei hi thutak hnartute leh sualna vawn
reng thlangtute landân tûna lo lang chu a ni. Thuawih lote leh rinawm
loten an hloh hlen tâk chatuan nunna neih an châkzia chu eng \awng
mahin sawi fiah theih a ni lo. Mi, an thiamna bîk leh thusawi thiam
vânga mi chawimawina dawngtute chuan hêng thilte hi an êng dik
takah an hmu ta. Bawhchhiat vânga an chân takte chu an hria a, an
rinawmna an lo ngaihnêp leh hmuhsit sakate ke bulah tluin, ‘Pathianin
A hmangaih a ni’ tih an puang a.
Mîte chuan bum an nih an inhre ta. Boralnaa hruaituah an inpuh
tawn a; mahse rawngbâwltute chungah thiam lohna nasa ber an bel
khâwm a. Berâmpu rinawm lote chuan thu mâm an sawi a; an thu
ngaithlatute chu Pathian dân engmah lova siam tûr leh, a vawng
thianghlimtute chu tiduhdah tûrin an hruai a. Tûnah an beidawn
avângin, khawvêl hriatah chûng zirtîrtute chuan an bumna hnathawh
chu an puang a. Mipuite chuan thinur êm êmin, “Kan boral ta!
Nangmahni vânga boral kan ni,” tia âuvin berâmpu dik lote chu an
bei a. Hmâna anmahni ngaisângtu berte chuan ânchhe râpthlâk ber
an lawh ta a. Hmâna chawimawina khumtîrtu kutte ngei chu anmahni
tihboral nân an la lek ang. Pathian mîte thah nâna hman an tum
656 INDONA ROPUI
hna chu thlarau lam puipa intiho zîngah \an a ni a. Hruaitudik lote
chu tlu hmasa ber tûr an ni. Tute mah han khawngaih tûr leh zuah
tûr an awm chuang lo. A hmei a pain, chhiahhlawh te leh naupang
tête pawh an boral tlâng a.
“LALPA chu an sualnate avânga leia awmte hrem tûrin A awmna
ata A lo chhuak dâwn a ni; lei pawh hian a thisen chu a tilang ang a,
mi an thahte chu a khuh tawh lo vang,” (Isaia 26:21). Jerusalem
dotu zawng zawng chunga LALPAN hripui A lêntîr tûr chu hei hi a ni:
An kea an ding reng chungin an tîsa chu a ral ang a, an ka chhûnga
an lei pawh a ral ang a, chumi nîah chuan heti hi a ni ang a, LALPA
hnên ata buaina nasa tak an zîngah a awm ang a, mi tinin a \henawm
kut a chelh ang a, a \henawm kut chungah a kut a lek bawk ang,”
(Zakaria 14:12, 13). An thinurna avânga an inbeihna âtthlâkah leh,
Pathian thinurna engmah pawlh loh leih buaknaah chuan leia chêng
mi sualte chu an tlu a, puithiamho te, rorêltu te, mipui te, hausa leh
rethei te, mi chungnung leh hnuaihnung te chu. “Chûmi nîa LALPA
thahte chuan lei tâwp a\angin lei tâwp lehlam thlengin an dâp ang a;
sûn loh leh khâwm loh leh phûm lohvin an awm ang,” (Jeremia
25:33).
Krista lo kal hunah chuan lei pumpui a\angin mi suaksualte chu
tihboral an ni ang a, A kâa thâw chuan a tiboral ang a, a ni, A
ropuina êng chuan a tiboral ang. A mîte chu Pathian khawpuiah
Kristan A hruai ang a, lei chu a chhûngah tumah awm lovin tihruah
a ni ang a. “Ngai teh, LALPA chuan lei hi a tiruakin, a tiram dâwn a,
a khaikhup ang a, a awmate chu a tidarh dâwn.” “Lei hi tihruah fai
kêlh leh tihchhiat fai kêlhin a awm ang, chu thu chu LALPAN a sawi
tawh si a.” “Lei hi a awmate hnuaiah chuan a bawlhhlawh zo ta;
dânte chu an bawhchhiat a, thuruat chu an tihdanglam a, kumkhaw
thuthlung chu an bawhchhiat avângin. Chuvângin ânchhe lawhnain
lei hi a ei zo va, a awmate chu thiam loh chantîrin an awm ta:
chuvângin leia awmate chu an kâng hlum ta,” (Isaia 24:1, 3, 5, 6).
Lei pumpui chu thlalêr ram pilril ang mai a ni a. Khawpui leh
khaw tê lîrnghîngin a sawi chhiat te, thing tlu kar te, tuipui vawrh
chhuah lungpui phel rem rum te leh lei a\anga lo puak darh te chu
658 INDONA ROPUI
ram tinah a tla rem rum mai a, tlâng lian pui pui, a innghah chhan
a\anga lo phel darh tate hmunah chuan khuar zau tak takte a lo
awm bawk a.
Tlanna Nîa rawngbâwlna urhsûn tak hnuhnung berin a entîr, thil
thleng tûrte chu tûnah an lo thleng ta. Hmun Thianghlim bera
rawngbâwlna chu zawh a nih a, sual thawina thisenin maichâm ata
Israelte sualna chu a tihbo va, kêl chu a nung chunga LALPA hmâah
rawn lâk a nih chuan, puithiam lalberin, mipui hmâah Israelho zawng
zawng khawlohna te, an bawhchhiatna zawng zawng te, an sualna
zawng zawng te chenin a chham ang a, kêl lu chungah chuan a nghat
ang a,” (Leviticus 16:21). Chutiang bawkin vân biakbûkah tlanna
hnathawh chu zawh a nih hun chuan, Pathian leh vâna vântirhkohte
hmâah leh chhandam fâte hmâah, Pathian mîte sualna chu Setana
chungah nghah a la ni ang; thil sual a tihtîr zawng zawngah a thiam
lohzia puan chhuah a la ni ang. Kêl chu chên loh leiah dah bo a ni
ang khân, Setana chu lei khawhar chên lohna leh thlalêr ngui takah
chuan dah bo a ni ang.
Setana tântîr a nih dân tûr leh he lei chhiat dân tûr leh \iau dân
tûr hi, inlârna hmutu chuan a lo sawi lâwk a, chutiang chuan kum
sângkhat a awm ang tih pawh a puang bawk a. LALPA lo kal lehna
leh mi suaksualte tihboralna tûr a târlan hnu chuan hrilhlâwkna chu
hetiang hian chhunzawm zêl a ni: “Vântirhkoh leilâwt chabi leh
khaidiat lian pui kengin, vân a\anga lo chhuk ka hmu a. Dragon,
rûlpui tar chu (chu chu Diabola leh Setana a ni) a man a, kum
sângkhat atân a phuar a, leilâwtah chuan a paih lût a, a khar khum
a, kum sângkhat chu a vei hmâ loh chuan hnam tin a bum leh tawh
lohna tûrin a châr hnan ta a; chu mi hnuah chuan rei lo tê atân chhuah
leh rih tûr a ni,” (Thupuan 20:1-3).
Heta “leilâwt” tih hi Pathian Lehkha Thu dang a\angin, he lei,
mumal lo leh thim mupa a awm hun tûr sawina a ni tih a lang chiang
a. “A tîra” he lei awm dân chung thuah Bible chuan hetiangin a
sawi: “A chhia a, a ruak ngawt a ni a, tui thûk tak chung chu a thim
mup a,” (Genesis 1:2). Hetiang hian, a \hen lai tal chu, a la awm leh
ngei dâwn tih hrilhlâwknain min zirtîr a ni. Pathian ni ropui tak chu
thlîrin, zâwlnei Jeremia chuan, “Leilung chu ka han en a, ngai teh,
LEI A CHHIAT HUN TÛR 659
\iau leh ruakin a awm; vânte pawhin êng an nei lo. Tlângte ka en a,
ngai teh, a nghîng a, mual zawng zawng pawh an phe hlawk hlawk
a. Ka han en a, ngai teh, mihring an awm lo va, chunglêng sava
zawng zawng pawh an thlâwk bo zo ta. Ka han en a, ngai teh,
thlawhhma \hate chu thlalêr a chang ta, khawpui zawng zawng pawh
a chim zo ta,” tiin a puang a (Jeremia 4:23-26).
Hei hi kum sângkhat chhûnga Setana leh a tirhkoh sualte in tûr
chu a ni. Kan leilung bâk hi a pelh phal a ni lo va, khawvêl dangtea
suala la tlu ngai lote thlêm tûr leh tibuai tûrin kal theihna a nei hek lo
vang. Hei hi phuara a awm dân tûr chu a ni; an chunga a thiltihtheihna
a han hmanna tûr tumah an awm tawh lo. Kum tam tak chhûnga a
lâwmna ber, bumna leh chhiatna hna a\ang chuan sah thlâk hlauh a
ni tawh ang.
Setana paih thlâk a nih hun thlîrin, zâwlnei Isaia chuan heti hian
a ti a, “Aw, ‘vârparh,’ ‘zîng lam fapa,’ vân ata i tlâk tâk chu le!
Hnam tin titlâwmtu, engtizia nge leia sah thlâka i awm tâk chu le!’ I
rilruah chuan, ‘Vânah ka chho vang a, Pathian arsîte chung lamah
khian ka lal\hutphah ka chawi sâng ang; Chungnungbera ang maiin
ka awm ang,’ i tih vei nên khân. Nimahsela Seol-ah, khuarkhurum
tâwp rêtahte chuan hruai thlâkin i awm dâwn si. A hmu che apiangin
an en ngun ang che a, ‘He mi hi maw lei tikhûr a, ram tin tinghînga,
khawvêl thlalêr anga siam a, a khaw awmte tiboral a, a salte an in
lama kal tûra chhuah ngai lova chu?’ tiin i chanchin an la chhût ang,”
(Isaia 14:12-17).
Kum sângruk chhûng chu, Setana helna hnathawh hian “lei hi a
tikhûr” a. He “khawvêl hi thlalêr anga siamin, a chhûnga khawpuite
a tichhia” a. “A salte an in lama kal tûrin a chhuah ngai lo.” Kum
sângruk chhûng chu a tân inah Pathian mîte a khung a, kumkhaw sal
atân neih a tum a; mahse a phuarnate chu Kristan tichatin, mi tângte
pawh A chhuahtîr a.
Mi suaksualte takngial pawh tûnah chuan Setana khawih phâk
an ni ta lo, amah leh a vântirhkohte nên sual vânga ânchhe hnathawh
chu hre chhuak tûrin an awm ta si a. “Hnam tin lal zawng zawng, an
zain, mahni in \heuhvah ropui takin an muhîl a. Nang erawh chu a
660 INDONA ROPUI
zung puak chhuak tenawm tak leh, râl thah, khandaiha chhun tlang,
khuarkhuruma lungte zînga chhuk-ho silhfên angin i awmna a\anga
hla takah paih chhuahin i awm tâk zâwk hi; ruang rahbeh ang maiin.
I ram i tihchhiat a, i khua leh tuite i thah avângin an zînga phûmin i
awm ve lo vang,” (Isaia 14:18-20).
Kum sângkhat chhûng chuan Setana chu lei \iau leh ram ro
tawhah chuan, Pathian dân laka a helna rah chu hmu tûrin a tei ruk
ruk ang a. Chumi chhûnga a tuar chu namên lo a ni ang. Paih thlâk a
nih a\angin \hahnemngai taka a hna a thawh zui reng avângin hun kal
tawh lamte thlîr kîrna hun pawh a nei ngai lo va; tûnah erawh chuan
a thiltihtheihna chu chhuhsak a ni ta si a, vân sorkâr laka a hel \an
tirh a\anga a thiltih tawh zawng zawng thlîr kîrna leh a thil sual tih
vânga nakina a la tuar zêl tûr râpthlâk tak chu hlau leh khûr chunga
thlîr lâwkna nei tûrin leh, sual a lo tihtîr tawh zawng zawng avânga
hremna tuar tûrin hnutchhiah a ni ta.
Setana sala a tân avâng chuan Pathian mîte chu an hlimin an
lâwm hlê thung ang. Zâwlnei chuan heti hian a ti: “I lungngaihna ata
te, i buaina ata te, hnathawh hautak zet an thawhtîrna che ata te
LALPAN a chawlhtîr che nîah chuan heti hi a ni ang a, he tihelna thu
hi Babulon lal (Setana tihna) âu khumin i la sawi ang, ‘Engtizia nge
hnehchhiahtu chu a va reh ta êm! Engtizia nge rangkachak khawpui
chu a va reh ta êm! LALPA chuan mi suaksual tiang a titliak ta,
rorêltute lal tiang chu, mi tin thinrim chunga vaw zawt zawt zêl \hîn
a, hnam tin thinur chunga tûmâ khap rual loh tihduhdahnaa rorêlsak
\hîna chu,” (Isaia 14:3-6).
Thawhlehna hmasa leh hnuhnung inkâr kum sângkhat chhûng
chuan misualte rorêlsakna a awm a. Tirhkoh Paula chuan he rorêlna
hi, Isua lo kal vawi hnihna rawn zuitu tûr nia sawiin, “A hun hmain
engmah fiah suh u, LALPA lo kal hmâ loh zawng; Ani chuan thima
thil thuhrûkte chu êngah A rawn la chhuak ang a, thinlunga tumte
pawh A tilang bawk a,” a ti a (1 Korin 4:5). Hmâkhawsânga A lo
kalin, “Rorêlna chu Chungnungbera mi thianghlimte hnênah pêk a
ni,” tih Daniela’n a sawi a (Daniela 7:22). Hetih hun hian mi felte
chu lalte leh puithiamte angin Pathian hnênah ro an rêl a.
“Lal\hutthlêngte ka hmu a, a chungah mi an \hû a, rorêlna chu an
LEI A CHHIAT HUN TÛR 661
INDONA A TÂWP T
TÂWP A
TA
(THE CONTROVERSY ENDED)
K
UM SÂNGKHAT tâwpah chuan, Krista chu leiah A lo kîr leh a.
Tlan tawh mipui tam tak chuan an rawn zui a, vântirhkoh
tam takin an rawn zui nguai nguai bawk a. Ropui râpthlâk
taka A lo chhuk lai chuan, mi suaksual thite chu an chhiatna tâwk
tûra kaihthawh an ni a. Tichuan an lo tho chhuak a, sipai rual lian
tak, tuifinriat kama \iau vaivut anga chhiar sen loh an ni. Thawhlehna
hmasa bera thote nên chuan an inang lo ngei mai! Mi felte chu
vânglai leh mawina chuai thei lovin thuam an ni a, mi suaksualte
hmêlah erawh chuan natna leh thihna sulhnû a lang thung a.
Chuta mipui tam tak chuan, an vaiin Pathian Fapa ropuina chu
an thlîr a. Mi suaksualte chuan lungrual takin, “LALPÂ hminga lo
kal chu a eng a thawl e,” tiin an âu rual a. Isua an hmangaih vânga
âu rual erawh chu an ni lo. Au chhuah hreh teh mah sela, dikna
chuan a tur hneh miau si a ni. Mi suaksualte chu thlâna an luh lai ang
bawkin, Krista la hmêlmâk rânin, helna rilru nên an lo tholeh a. Mahse
an tûn hma nuna famkim lohnate siam \hat nân khawngaihna hun
hran pêk an ni dâwn tawh lo, pêk leh pawh ni se, an hlâwkpui tawh
hek lo vang. An dam chhûng zawnga an bawhchhiatna chuan an
thinlungte chu a tinêm zo tawh si lo va. Khawngaihna hun hran pawh
chu pêk nawn lo ni teh rêng mah sela, a hmasa zâwk ang bawkin
Pathian duhzâwng do nân leh Ama laka helna chawh chhuah nân
bawk an hmang leh tho vang.
Krista chu OlivTlângah, A thawh leh hnua vâna A lâwnna hmun,
A lo kîr lehna thutiam vântirhkohten an rawn sawi nawnnaah chuan,
A lo chhuk a. Zâwlnei chuan hetiang hian a sawi: “LALPA ka Pathian
chu a lo kal ang, a mi thianghlim zawng zawngte pawh i hnênah an lo
kal ang.” “Chû mi nîah chuan Oliv Tlâng chhak lama Jerusalem
rawn chhawngah chuan, a ke a nghat ang a, tin, Oliv Tlâng chu
662
INDONA A TÂWP TA 663
chhak leh thlang zâwngin a laiah a phel ang a, ruam nasa tak a awm
ang. “Lei chung zawng zawngah LALPA chu lalber a lo ni ang: chu
mi nîah chuan LALPA chu pakhat a ni ang a, a hming pawh pakhat a
ni ang,” (Zakaria 14:5, 4, 9). Jerusalem Thar, êng ropui tak mai,
Pathian hnên a\anga lo chhuk chu, a awmna tûr buatsaih,
tihthianghlim tawhah chuan a innghat a, Krista chu A mîte leh
vântirhkohte nên chuan Khaw Thianghlimah chuan A lût ta a.
Tûnah Setana chu chungnun ber tuma a beihna hnuhnung ber
atân a inpuahchah sauh sauh mêk a. A thiltihtheihna chhuhsak a nih
a, a bumna hna a\anga sah thlâk a nih chhûng khân, sualna lalpa chu
a mangangin a hrehawm ngawih ngawih mai a; amaherawhchu mi
suaksual thîte kaihthawh an nih a, a lam\ang mipui nasa tak a han
hmuh chuan, a beiseinate chu a lo nung leh a, indona ropuiah chuan
tlâwm awzâwng a tum ta lo va. Chhandam loh sipai rual zawng
zawngte chu a puanzâr hnuaiah a hruai khâwm a, anmahni chakna
ringin a remruatnate chu hlen ngei a tum a. Mi suaksualte chu Setana
salte an ni. Krista an hnar khân hel hotu dân an pawm a lo ni a. A
rawtnate pawm tûr leh a tirh anga ti tûrin an inpeih reng a ni.
Nimahsela, a vertherna pângngai a la thlah chuang lo va, Setana a ni
tih pawh a inhre duh lo. He khawvêl neitu, lal dik takah a inchhâl a,
dik lo takin a bumate hnênah chuan tlantuah a inchantîr a, a
thiltihtheihnaa an thlân ata ko chhuaktuah a insawi bâkah, lal sual
tawrawt ber lak ata anni chu chhan chhuak dâwn \êp angin a insawi
lehzêl a. Krista awmpuina lâk kian a nih hnu chuan, a rahbi tihngheh
nân, Setana chuan thilmakte a ti a. Mi chak lote a tichak a, an zain
a fuihpawrh a. Mi thianghlimte riah hmun leh Pathian Khawpui chu
dova lâk a tum a. Nui vur vur chungin mipui chhiar sên loh, thihna
ata kaihthawha awmte chu a en a, an hnênah chuan, an hruaitu a ni
a, a lal\hutphah leh a ram chu chang leh tûrin Khawpui chu a hneh
thei a ni tih a puang a.
Chuta mipui tam tak zîngah chuan, tuilêt hmâ lama mi, dam reiho,
mi lian leh fing tak tak, vântirhkoh sualho thu hnuaia intulût a, an
themthiamna leh finna zawng zawng anmahni inchawisân nâna
hmangte, an themthiam êm avâng leh an thil siam mawi tak takte
664 INDONA ROPUI
hmâah, hmusit leh chêksawlh leh thi tûra thiam loh chantîr a nih lai
zawng zawngte-a vai mai chuan, chiang êm êmin a lo lang chhuak
leh ta vek a.
Chumi zawhah chuan mipui tlim hmur mai hmâah chuan ennawm
tâwpna chu a lo lang \an ta a. Chhel taka Tuartuin Kalvari lam A
pan lai, vân Lal Fapa krawsa khai kân A nih lai, puithiam chapote
leh hmusittu mipui zi mur murin A lungngaihna an nuihzatbûr lai,
namên lova thimna te, lîrnghîng te, lungpui khi chat te leh thlân
inhawngten khawvêl Tlantuin A nunna a thlah ta a ni tih an lantîr
laite chu fiah takin târlan a ni a.
Ennawm mak tak chu tûn hmâa a nih ang angin a lo lang leh a.
Setana leh a vântirhkohte leh a khua leh tuitena an hmuh loh theih
loh tûrin an hnathawh chu a lo lang a. Mahni \heuh chuan an thil lo
tih tawh chu an hre chhuak leh a. Israel Lal tihboral tuma Bethlehema
nausên pawi sawi hauh lote thattu Heroda te, mi bawlhhlawh Herodi,
Baptistu Johana thisen mawh phurtu te, mi dâwihzep leh mipui
tihlâwm tum Pilata te, hmusittu sipai te, puithiam te leh rorêltu te leh
mipui thinrim, “A thisen chu keimahni chungah leh kan fâte chungah
awm rawh se,” titu te chuan, an zain an sual nasatzia chu an hmu a.
Tlante chuan Chhandamtu ke bula an lallukhumte dah a, “Ka tân A
thî a ni!” tia an au lai chuan, A hmêla Pathian ropuina lo lang, ni aia
êng zâwk lak a\ang chuan, mi sualte chuan bihrûkna an zawng a,
mahse bihrûkna tûr an hmu zo si lo.
Chhandam mipui zîngah chuan Krista zirtîr te, pasal\ha Paula
te, mi \hahnemngai Petera te, hmangaih Johana te leh thinlung dik
pu mi a unau te, leh martar chang zawng zawngte an awm a, kulh
pâwn lamah chuan thil bawlhhlawh leh tenawm tinrêng nên, mi
thianghlimte tiduhdah a, tân inahte khunga thattute chu an awm, Nero-
a, mi nunchhe râpthlâk tâwpkhâwk leh sual tak, hmâna a lo nghaisak
hrep tawh hnute lungngaihna tâwpkhâwk a\anga lâwmna lo hmu
\hîn pawhin, tûna chûng mîten lâwmna leh chawimawina an dawng
ta chu a hmu vê bawk a. A hnathawh rah chu hmu tûrin a nu pawh
a awm ve a; a fapa hnênah nungchang sual a lo pêk dân hmu tûr leh,
a nun dân leh chêt dâna rilru sual châwm liantu, chû rilru sual chuan
668 INDONA ROPUI
khawvêl tithlabâr khawpa pawi nasa tak rawn thlentîrtu chu a awm
ve a ni.
Chûng lo pawh chu, Pope zuitu puithiamte leh kohhran rorêltu
te, Krista palaite nia inchhâl \hîn, mahse A mîte chhia leh \ha hriatna
thunun nâna kawl leh tân in hmang \hînte pawh an awm a. Puithiam
lal, Pathian chung lama inchawisâng a, Chungnungbera dân thlâktu
chapo tak takte an awm bawk a. Chûng mi, kohhran paa invuahte
chuan Pathian laka thu sawi fel tûr an nei a, mahse a theih hrâm
chuan sawi loh châk ngawih ngawihte an ni. Engkimhriaa chu A
dânahte hian A thîkthu a chhe êm êm a, khawlohna neite chu a
chhuah mai mai ngai lo a ni tih an hria, mahse a tlai lutuk ta si. A
mîte hrehawm tuarnate chu Kristan A tuar a ni tih tûnah chuan an
hre takzet ta a. “Hêng ka unau tê berte zînga mi pakhat chunga in
tih chu, ka chunga ti in ni,” (Matthaia 25:40) a tihte khân nasa tak
maiin a rawn khawih ta a.
Khawvêl mi suaksual zawng zawngte chu Pathian rorêlna hmâah
chuan, vân ram sorkâr laka helna avânga pawi khawih an nih avângin,
khin an ni a. Dîlpuitu rêng rêng an nei lo; chhuanlam siam tûr an nei
bawk hek lo; chatuan thihna tuar tûra ruat an ni ta.
Tûnah zet chuan mi zawng zawngin sual man chu, an lo rin dân
\hin ang, mahni kea dinna leh chatuan nunna ni lovin, bâwihh nihna,
chhiatna leh thihna a lo ni zâwk tih an hmu chiang ta. Chatuan ropuina
nasa tak mai chu an hnêna pêk tiam a nih lai khân an lo hmusit tawh
a; tûnah chuan a va han îtawm nasa ta êm! “Hêng zawng zawng hi
nei thei tûr ka ni nâa le; mahse ka hnên a\anga dah bo ka lo thlang
zâwk ta si a. Aw, ka lo va thlang sual tak êm! Muanna te, hlimna te
leh chawimawina te ai chuan retheihna te, hmingchhiatna te leh
beidawnna te ka lo thlang ta si a,” tih hi boral hlen tûra ruat lo ni tate
âuthâwm chu a ni. Vânram kai ve lo tûra an chung thu rêlna chu dik
taka rêl a ni tih an hmu \heuh va. An nunnain, “He mi (Isua) hi kan
lal atân kan duh lo ve,” tiin a lo puang tawh si a.
Pual-ât niâwm takin, mi suaksualte chuan Pathian Fapa lallukhum
chu an thlîr a. A kutah chuan lung phêk pahnih, Pathian dân ziakna,
dân an hmuhsita an lo bawhchhiat tawhte kha an hmu a. Chhandamte
INDONA A TÂWP TA 669
chawimawina leh lâwmna âuthâwm chu an hria a, an mit ngeiin chûng
thilte chu an hmu bawk a. Chûng aw mawi ropui tak maiin khaw
pâwna mîte a fan chhuah meuh chuan, an zain, lungrual takin, “Aw
LALPA Pathian, Engkimtithei, i thiltihte chu a ropuiin a mak a; nang,
hnam tin Lalber, i kawngte chu a felin a dik a ni,” (Thupuan 15:3)
tiin an âu va, bawkkhupin nunna Lal chu chibai an bûk a.
Krista ropuina leh lalna a hmuhin, Setana chu a zeng zo ta vek
emaw tih tûrin a awm a. Vêngtu cherub lo ni tawha chuan a tlâk
\anna chu a hre reng a. Seraf êng, “zîng lam fapa” chu a va danglam
tain, a chan a va han chhe ta êm! Vawi khat chawimawia a lo awm
tawhna, rorêlna hmun a\ang chuan chatuanin hnawh chhuah a ni ta.
Tûnah chuan Pa kiangah, A ropuina khuhsaktu mi dang ding a hmu
ta a. Vântirhkoh sâng tak leh lal hmêl pu tak maiin Krista lua
lallukhum a khumtîr lai chu a hmu a, chû vântirhkoh dinhmun sâng
tak chu, ama dinhmun ni hlen thei tûr a ni tih pawh a hria.
A pawi khawih hmâ leh a thianghlim laia a chênna in chu a hre
chhuak leh a, Pathian laka phunnawi leh Krista îtsîk a chîn dawklak
hmâa a thlamuanzia leh lungawizia te pawh chu a hre chhuak leh
bawk a. Vântirhkohte lainat leh \anpui a hlawh theihna tûra a hêkna
te leh a bumna te, Pathianin ngaihdam a duh lai pawha insiam \hat a
tum lohzia leh luhlul taka a awm tlatzia te chu a hmâah chiang takin
a lo lang vek a. Mihring zînga a hnathawh leh a hnathawh rahte chu
ennawnin - mihringin a mihringpui a huatna te, râpthlâk taka nunna
inlâksakna te, ram a lo ding chhuak a, a lo tlâwm leh \hin te, lalte
tihtlâwma an awm dân te, buaina leh helna chi hrang hrang rawn
inzui zut zut te chu a hmu leh vek a. Krista hnathawh dodâl tûr leh
mihring hruai khawlo deuh deuh tûra bâng lova a beih laite chu a hre
chhuak leh a. Bumna hna a phiar vêl zawng zawng pawhin Isua
rinchhan tlattute a tihchhiat zawh lohziate pawh a hmu a. Setana
chuan a lalna ram, a thawhrimna rah chu a enin, hlawhchhamna leh
chhiatna chauh a hmu a. Pathian khawpui chu awlsam taka lâk mai
theih tûr angin mipuite chu a rintîr a; lâk theih tûr chî a ni lo tih
erawh chu a hre reng a. |ha leh sual indona ropui tak, tûnah pawh
la kal zêlah hian, vawi tam tak hnehin a awm tawh \hîn a.
670 INDONA ROPUI
Thu Zawnawlna
ABELA, Kaina’n a huâ 46 -Wolff-a’n a tlawh 361-2
-Sabbath a serh 453 Armenia, Kristiante 63
Abrahama, angelten an tlawh 512 Artaxerxes, thupêk 326-7, 410
-Mesia tiamsak 18 Asia, Wolff-an a fang 360-2
-Sodom tân a dîlsak 431 Association, hûhang 508-9
-Sabbath a serh 453 Atheism (Pathian ring lo), sawifiahna
Abyssinia, Kristian kohhrante 578 269
-Wolff-a’n a tlawh 360 -France ramah 269-76, 584
Adama, Jerusalem Thar-ah 648 Atkins, Robert 387-88
-Krista nêna ìntâwk 647 Atonement, 489-90, 623
-pianhmang mawi 644 -lei biakbûkah 418-420
-Sabbath serh 453 -vân biakbûkah 399-402, 420-22
-simna 647, 648 Augsburg, protestan hruaitûte 206-
-thlêmna leh tlûkna 531-534 211
-tlanna thutiâm 345 -Diet 206-7
-tlante zîngah 644 -Luthera chungchâng rêl 134-137
Adam, John Quincy 360 Azazel kêl 419,420
Africa, Kristiante 63, 577-578 -Setana entîrna 422, 485, 660
-Wolff-a’n a tlawh 360 BAAL 583
Agrippa 165 Babulon, tlâwmna 383-390
Aigupta Hripui 614, 627-628 -Pathian mîte thuchah 603-604
-Ni hnuhnungah 628-629 -rorêlsakna/hremna 653
Albigenses, Bohemia-ah 97 -sakhaw kalsual entîrna 65, 381-4
-France-ah 271 -sualna namên lo 388
Aleander, pope âiawh 133, 146-150 -sualnate 605-606
Alleine, Sâpram rawngbâwlna 252 -thurin dìk lo 388-390, 536-537
Alps Tlâng 57, 64 -uain awmzia 388, 389, 536
America, Advent thuchah puan 368 Baden, conference 182-4
-Rome dinchanna tûr 573, 579 Balaama 529-530
-sakhaw zalênna 295-6 Baptisma, France-a khap 274
-tihduhdah tuarte inhumna 252 -Krista’n a chang 327
-Whitefield & Weslley rawngbâwlna Barnes, Sâpram siam\hatu 248
253- 254 Basel, Switzerland 173, 178
American Bible Society 278 Baxter 252-3, 303
American Sunday School Union 447 Beda 216, 17
American Tract Society 447 Beecher, Charles 388
Amnon, Universalist minister 537-539 -America-a rawngbâwlna 444-5
Anania & Safiri 44 Beidawnna, Isuâ lo kal ringtûte 353,
Arabs, Isuâ lo kal lehna thurin 362 354, 374, 391, 393, 403-408, 423, 431,
432
680 INDONA ROPUI
-Pathian ruâhman thlenna 353, 354, -Oecolampadius 183
391, 404 -Protestan-hote 448
-Zirtîrte 346, 348 -Tyndale 245
-Zirtîrte leh Isua hmuaktûte -Vaudois 68
khaikhinna 351, 404 -Zwingli 173, 177
Belgium, Luther-a thuziak 139 Bishops, Rome thuneihna 50, 56, 261,
Bengel, 363-4 580-581
Bern, Zwingli zirna 172-3 Bohemia, Huss-a thìh hnû 115
Berquine, 215-218 -Albigensis leh Waldensiante
Bethlehem, 313-315 inhùmhimna 97
Beza, 216 -an \awnga Pathian biak khap 97, 141,
Biakbûk, leia mi kha vâna mi ang 414, 197
415 -chanchin \ha bukhuar 97
Adventist-ten zír ngàwrh 411-415 -crusader-te beihrawn 116-117
-chungchâng sawina 411-415 Bokhara, Wolff-a zin 360-1
-chuta Kristâ rawngbâwlna 421, 422, British and Foreign Bible Society 287
433-435, 480, 482-491 Britons, an zînga Kristianna 62
-Kristâ thìh hnûa chhunzawm 617 Brock, Mourant 362
-manthiam mâkmawh a ni 488-490 Buaina Hun 613-634
-pindan hmasa rawngbâwlna 421-422 Bull, Luther-a laka thuchhuah 141
-rawngbâwlna entîrna 417-420, 428, -Inquisition dínna 235
433, 435 -Luthera’n a hâl 142
-tlenfai 328, 352, 410, 417, 418, 426 -Luthera hnawhchhuah 147
-vâna mi kàwhhmùh an ni 424, 425 -Vaudois suatmangna thupêk 76, 77
Bible, Protestant rínna tehfung 204-5 -Wycliffe-a demna 85-86
-German milianho 205 Bunyan, John 252
-Huss 249
CAIN [Kaina’n] Abela a huatna 46
-Luther 120, 249
-zuah a nihna chhan 543
-Miller 396
Calvary, Setana nungchang târlangtu
-Pilgrim Fathers 296
501-
-Tâwpna huna Pathian mîte 595
502
-Waldenses 63, 249
-sual man puangtu 348, 504, 540
-Wycliffe 249
Calvin, Lo kal lehna ringtu 303
-Zwingli 173, 249
-Geneva-a rawngbâwlna 233-6
Bible thuneihna pawm 203, 249
-piantharna 219-21
-Calvina 221
-puithiam nih tuma zir 221
-German milianhote 204
-tisualthei lo a ni bîk lo 236, 292
-Holland mite 238
Catacombs, Kristiante bìhrûkna 40
-Huss 102
Cestius 30-31
-Luthera 126, 132, 166
Charles V, Augsburg rorêlna 206-207
-Miller 319
-êng hnartu 163-165
THU ZAWNAWLNA 681
-hneh a nìh leh tlâwmna 211 -Worms 167-168, 201-202, 208
-protestant dodâltu 145, 233, 239 Edward III, chaplain Wycliffe 82
-Spires khuaa rorêlna 197-8, 202 Egypt, Pathian dodâltu 269
Chawlhkâr France-in tidanglam 273 -Hripuite 614, 627-628
Chhang leh uain, Kristâ taksa leh -Joseff Wolff 360
thisena changa rinna 238 -Thlarau lam Aigupta 269
Chhìmbâl, buaina húna hmùh 636 Einsiedeln, Zwingli 174-176
Clarke, Dr. Adam 574 Elija, hêk a nihna 458, 520, 590
Columba 62, 249 -Zilhtu 606
Constance Council 95-96, 104-115 -a hun laia milem biakna 583
Constance, Huss leh Jerome-a -Angelin a tlawh 512, 629
martarna 109, 116 Elisha, Miller-a nên tehkhin 331
Constantine, Sunday dân siamtu 574 -Angelin a humhim 208, 512
Constitution of USA 295-296, 441-442 England, advent message puan 362
Cranmer 248 -Protestant dínnghèh 251
Crosby, Howard 387 -Puritan-te pênna 290-291
Crusades, Hussite bèihna 115-117 -Ringtûte tihduhdah 94-5, 252
-Waldensians beihna 76 -Rome-in lâk a tum 62-63
Cyrus thupêk chhuah 326 -Sabbath serh a ni 63
Daniela, tihthianghlim entîrna 470 -Siam\hatna hmasâwnna 245-246
-Angel vênhim 512 -Wycliffe-a hûhâng 82-85
-Isua lo kal hrilhlâwk 312 Enoka 299
-Lehkhabu hawn 365 Erasmus, Latin & Grik Thuthlung Thar
-Miller-an a zir 320 245
-Thupuan nêna inlaichîn 341 -Berquin lehkhathawn 216
Darius-a thupêk chhuah 326 Erfurt, Luthera thuhril 152
Denmark rama siam\hatna 241-242 Esau, a laka Jakoba chhanchhuah 616-
Diet of Augsburg 206-7 618
Diet of Spires 197-8 Ethiopia, Hun Thim Laia Kristiante 577
Diet of Worms 145-168 Eusebius, Sabbath thû 574
Dragon, Thupuan 12-a mi 438-9, 658 Evi, Setana dâwt hrilh 561
-Ki pahnih nei 441-442 -Setana’n a thlêm 531-534
-Tihduhdahnaah a âw 77 Everett, Edward 441
Dr. Eck, Baden-ah 183-184 FAREL, a pianthar 213-214
-Augsburg Inpuanna 208 -France-a hnathawh 219
-Rome champion 183 -Geneva 232-3, 265
EDEN, Adama leh Evi-ten an chân 348, -Switzerland 230-232
531-533, 646 Faraoa 251, 269, 275
-Luahtîr lehna 299, 484, 648 Farisaiten Messia hre lo 314
Edict of, Spires 197 Ferdinand, Lalber 201-202, 205
-Sût lehna 198 Filipi tân in 629
682 INDONA ROPUI
Fitch, Charles hrilhlâwkna chart 392 Gospel, France rama pawm 214, 215
Flavel, England-a hnathawh 252-253 -Huss-a thìh zâra hmsâwnna 119
France, pathian ring lo 270-274, 584 -khawvêl dân kàlh 47
-Advent thuchah puan 364 -mi ìnpêten an puang 312
-Chanchin \ha hnar 230 -zâra zàlênna468
-Luthera thuziak thehdarh 139 -Zìrtîrten an puâng dàrh \an 328
-Milianhote 279, 280 -Zurich khawpuia bún nghèh 179-181
-Revolution lai dinhmun 279-287 Great Britain, Siam\hatna hmasâwnna
-Ringtute tihduhdah 97, 271 79-96
-Sodom ang 270 Gregory VII, pope Catholic dân siamtu
-St Bartholomew inthahna 272-273 57, 97, 583
Francis I, Berquin ngaisâng 216-217 Gregory XI, a thìh 86
-Gospel a ngaihdân 214, 222-223 Gregory XIII, St Bartholomew
-Reformation a dodâl 227-230 Inthàhna 273
Frederick, elector of Saxony 138, 145, Grynaeus, Melanchthona’n a
165 chhanchhuak 205
-Diet of Worms 162 Guillotine, France rama lútànna 282
-Thihna 198-99 Guthrie, Dr. Thomas 384
-Wartburg-ah Luthera a thukrû 188- HALLER, 182-184
189 Hamilton 250
French Revolution 230, 265-288 Hapta Sawmsarih 324, 328, 345-247, 410
-Thil awm dân 273-7, 282-287 Henry IV, ìnphàhhnuaina 57, 58
Friars, Luthera hunah 195 Herod-a 643
-Wycliffe-an a dodâl 82-84, 87-88 Hezekia 546
-Indulgence zuar 127-129 Hindu 361
Frith 248 Hmeichhe hmanga entîrna 55, 381, 382
Froment, Geneva-a hnathawh 232-233 Holland, Luthera thuziak sem dàrh 139
-Puritan-hote 290, 291
GAMBLER, Miller-a thuchahin a hnèh
Hmún Thianghlímber 423-432
332
-Krista a lût 424-427, 480
-Governor Washburn 387
-Kristâ hnathawh 427-430, 433
Gaussen, Geneva-a hnathawh 364-366
Hopkins, Dr. Samuel, Protestant
Geneva, Protestant ìnkhuârna 236
hlemhlêtna 384
-Siam\hatna hmún 232-4
Hremhmùn thurín dìk lo 535-537
Gentail tân tìrhkoh Paula 328
Huguenots, tlânchhiatna rah 279
George, Saxony rorêltu &pope dodâltu
-Tìhdùhdàh 227, 271-273
149, 150
Hun bithliah 457
Germany, rawngbâwl \antûte 62
Huss, John 97-119
-Lo kal lehna thuchah puan 363
-Siam\hatna hmasâwn dân 120-170, INDIA, Wolff zìn 360
185-210 Indulgences 59, 567
Gethsemane 348 -German rama Tetzela’n a zuar 127-129
THU ZAWNAWLNA 683
-Luthera’n a dodâlna 128, 129 -Augsburg ìnpuanna ziah 207
-Switzerland-ah Samson 178-179 -Luthera lehkhathawn 209, 210
Inneihna Puân 428 John XXIII, pope 104, 106
Innocent III, 581 -Council of Constance 104
Inquisition dín 59 Jona 406
-France-ah 235 Josefa, Pathianin a hrereng 626
-Inpianthàr lùihtîrna hmanrua 569 Juda, Kristâ zirtîrna zír lo 43, 44
Iona, rawngbâwlna hmúnpui 62
Krista, pianna 46, 313
Ireland, Kristianna 62
-he lei tâna rawngbâwlna 20, 415-417,
Isaia, lâwmna dìka entawntlâk 471
503
Israelte, lo kal lehna ringtu 457-460
-inhlanna 345, 348
-an chunga Pathian dàwhtheihna 19,
-Israelte a ngaihsakna 19, 20
28
-Israelten an hnar 20, 23
-Grêp hruai \hâ tehkhin 20
-Jerusalem tâna lungngaihna 18-22
-hnamdang tìhdân ît 508, 529-30
-vân biakbûkah 424-427
-kalsualna 21
Kristâ lo kal leh, hrìlhlâwkna 39, 454
-Krista an hnàrna sual 22
-awmdân kalhmang tûr 321
-kùm 40 vàihvàihna 458
-Bible-in a zìrtîr 321-323
-Pathian dân hlàmchhiah 453
-Bokhara, Yemen, Tartary mîten ring
Italy, Luthera thuziak 139
361, 362
-Misonary tìrh lùh 62
-chhínchhiahnate 304-316, 333-334
-Tìhdùhdàhna 97
-hún 324
JAKOBA, Jabbok Lui leh manganna 616- -hún chhût sual 328, 368, 431, 432
622 -hún tak tûmâ hriat lòh 457
-Sabbath a sèrh 453 -Joseff Wolff-an puâng 359, 360
Jeremia, phatsantua pùh 458 -kalh zâwng zirtîrna suak 525
-Jerusalam manganpui 21 -landân hmang 636-644
-Kalsualna dodâltu 520 -lo ìnbuatsaihna (1844) 401-403
Jerome 99-119 -ringtûte beiseina ìnnghàhna 299-
Jerusalem, Cestiusa’n a hual 30, 31 303
-Tàwrhna namên lo tak 31-33 -Setana’n lemchang thei lo 625
-Thar vân a\anga lo chhuk 663 -tlângâupuina 352-354
-Thar, mo ang 426, 427 -vântirhkoh thuchah 381-390
-Tìhchhiat 17-38 -vaulâwkna hnar 338, 339, 366
-Titusa’n a hual 31 -William Millera’n puâng 329-333,
Jesuits, France-ah 279 352-354, 368-374
-Dín, thiltum, hnathawh 234, 235 -zìrtîrna pêk England, South America,
Jezebeli 627 Germany, France, Scandinavia,
Joba, tàwrhna 589 Swizerland 362-367
-Tìhthianghlìm entîrna nun 471 Krista rawngbâwlna 427-432
John, duke, elector of Saxony 199
684 INDONA ROPUI
-1844 Adventist-te thil man loh 429, -hèlna 493-500, 503
431 -Sual bul 493-499
-a thihnain Setana nungchang a Luther, Martin 120-170, 185-210
târlang 501-502
MARGARET, Francis I farnû 214
-inhlanna rah lungâwithlâk 652, 671
Martar-te, Kristian hmasate 40, 47
-Juda hruaitûten an hnar 595-596
-Bohemia-ah 98, 109-115, 254
-Kristian nâwlpuite ngaihthah 431
-England-ah 94, 95, 247, 249
-kum sâng hnûah lo kal lehna 662
-France-ah 217-220, 225-230, 271, 282
-lainatna 570
-Germany-ah 211
-lallukhum khúmtîrna 666
-Inquisition húnah 59
-lan dân tûr 641
-Netherlands-ah 238, 240
-lo kal lehna 299-316, 640-644
-Scotland-ah 180
-min Sawipuina 474, 482-484
Mary, Scots Lalnû 250-251
-pathianna 524
Meaux, Siam\hatna 214, 215
-rorêl lâwkna 482-483
Melanchthon, Augsburg ìnpuanna
-Setana’n a chuh 501
196-206
-thlêmna a hnehna 510
-Luthera \hian 134, 151, 210
-tlante nghahfâk 652
Menno Simons hnathawh 238, 239
-vân biakbûka hna zawh 425, 427-8,
Messiah, Joseph Wolff-a puân 357-
613-614
359
Knox, John lo kal lehna ringtu 303
Methodist bul\anna 257
-Queen Mary hmâah 251
Miller, William 317-342
Kum Sâng chhûnga lei dinhmun 653-
Misualte tâwpna 546, 547, 675
660
-thawhlehna 661, 662
L ACUNZA , South America-a -hlâu leh khûr 37, 635, 644
rawngbâwlna 362-3 Monasteri 82-84
Latimer, martar chànna 249 Monk 82-85
-Bible châwsângtu 248,249 Moravian, kohhran 119
Lafevre, France ram siam\hatna 212 -Wesley-an a chênchilh 255-256
-Zìrtîrna & Bible lehlìn 213-214 Morin 225, 226
Lisbon Lîrnghìng 304, 305 Mosia, Dânbute ziaktu 434
Litch, Josiah & Ottoman Lalram tlûk Munsterites 239
334, 335 Munzer 191-193
Lollards, 94, 95 Myconius 183
Lord’s Supper âiah mass 59
NEHEMIA, 56
Lota, tlânchhuah 431, 512, 626
Nero, nungchang 78
Lotteries 387
-Setana pâwlah 669
Louis XV, hmasialna 280
Netherlands, siam\hatna hmasâwn
Louis XVI, tìhhlúmna 230
237-240
Lucian 178
New England 295,296, 332
Lucifera, a thíl tùm 523
THU ZAWNAWLNA 685
Ngàihtuahna biak, France-ah 275, 276 -lal ìnchùhna 86, 87, 103
Ninevi, Jona thuchah 406 -nungchang bîk 446
Ní thím 305-308 -nungchang leh thíltùmte 562-581
Ni 1,260 bul\anna 54, 266, 439 -nùnrâwnna 571-573
Ní 2,300 tâwpna, vân rorêl \anna 423, -Pathian Dân thlâk tum 52, 446
424, 486 -Protestant-te châwisân 442, 447, 449
Nova, thuchah 337-339, 371, 431, 491 -sualte ngaidam theia ìnchhâl 83, 567
-Sabbath serhtu 453 -thúnèihna chang leh tûr 560-581
-Pathian vênhim 627 -United States-ah 564, 573
Nuâmsip bâwl châk 387 -Waldenses ngaithei lo 76-78
Nuihsantûte, hun hnuhnungah 563, -Wycliffe-a khàp túm 85, 86
637, 644 Paris, ram ìnlumleh lai dìnhmùn 279,
-Miller-a hunah 339, 340, 404, 408, 429 283
-Nova hunah 338 Park, Edwards A., Pathian dân 465, 466
Nula Thianghlim Mari 43, 58, 174, 175, Pastor-te mîten an ring 380, 655
217 Pathian biâkna France-a khap 274
Nula Thianghlim Sawm 393, 394, 400- -âiah Ngaihtuahna pathiannû 275, 276
402 Pathian chhínchhiahna 613, 640
Nunna Thing 534 Pathian ràwk 475
Pathian Thlarau \însan 616
O ECOLAMPADIUS , nungchang leh
Pathian Thû, kan hìmna 561, 595-605
hnathawh 182-184
-Dìklothei lo 89, 249
-thìh 212
-hlamchhiah lòh tûr 521, 523
Olivetan, Calvin-a laichîn 220
-Zir taihmâk tûr 80, 81, 598-600
Ottoman Lalram, tlûk tûr Litch
Paula, hêk a nìhna 458
hrìlhlâwk 334, 335
-a hunlaia kalsualna 396
PAGANISM 58
-Angel-in a humhím 514
-hnuaia tìhdùhdàhna 39-48
-Jerusalam Thar-ah 667
-Kristianna nên ìnzawmna 43, 50, 52
-piantharna leh Jentailte hnêna
-Rome thuneihna pope-in rochung
tìrhchhuah 328
54, 439
-Thesalonika mîte vaulâwk 456
Palestina, Wolff zìn 360
-thil dik lo dodâltu huaisen 522
Papacy, sakhaw mi hîp thei 566
-Tìhthianghlìm entîrna 471
-chàpona 50-60
Penance 56
-chungchuânna 50,51, 60, 82, 126, 251,
Pentecost 351
453, 573, 581
-Ní hnúhnùnga thleng leh tûr 613
-Dìk lo thei lova ìnchhâl 50, 57, 564
Persia, Wolff-a zìn 360
-dínnghèh a nìhna 50, 54
-Persian 361
-fínna suak châwisângtu 573
Petera, angel-in a húm 514
-hlàwhtlìn zúina tûr 568, 572
Petri, Olaf leh Laurentius 242-244
-hnuaia khawvêl dinhmùn 60
Pietmont 63, 628
-Juda kòhhran ang 568
Pilata 164
686 INDONA ROPUI
- Pilata Kailâwn 125 -ìnchhâlna 261, 566, 569, 582, 598
Pilgrim Fathers 293 -Juda kohhran nen tehkhínna 570
‘Pilgrims Progress’ 252 -milembiakna 570
Pius IX, pope 566 -zînga Kristian dik awm 449, 567
Pope, Pathian âiawh 51, 53, 56, 102, Russia, lo kal lehna thuchah puan 364
140
SABBATH, France rama nuaibo 274
-thúnèia ìnchhâlna 50, 57, 261, 580
-hniâl kàlhna 454, 455, 589
-khìn a ni 237
-Krista’n a thlâk lo 447
-tântîrna 439
-kumkhuaa serh reng 52, 61-65, 453
-inhnâwl tawnna 86, 87, 103, 104
-pawimawhna 437, 438
Prague, ìnkhapna hmún 100, 101, 104
-Pathian chunga rinawm fiahna 607
-Siam\hatna 99, 100, 104
-sèrhtûte hnêna thutiâm 451-453
Predestination (ruat lâwk) 261
-siam\hatna 451-456, 589
Present truth, Luthera hunah 143
-thílsiam hriatrengna 54, 455
-kan hunah 143, 144
-thlâkna 447, 448, 452
Protestant kòhhrante, Rome fanu 382
-Waldeses-hovin an serh 579
-a chhûnga Kristian dìk tam 383, 390
Sakawlh kì pahnìhnei, America entîrna
-kalsualna 297, 298, 384-390, 573
439-443
-lo chhuahna 204, 205, 383
Sawmapakhat 475
-Rome hnungzui 383, 384, 443, 523,
Setana, Bible hretak 561
573
-hêktu a ni 395, 484
-thurin ìnpawmpui tlâng 444, 445
-hremna tûr a pawm 671, 672
-tlûkna 383, 389
-Kristâ lemchang tûr 626
Purgatory 58, 59
-nungchang 501, 502
Puritan 289-298
-Pathian biaknaa tel vê \hîn 520
REKAB-hote Wolff-a’n tlàwh 361-2 -phuâr 660-662
Reformation, hmasâwn dân 148, 186, Saxons 62, 63
197 Saxony, Bohemia mîte râltlânna 254
Reign of Terror 273, 283 Scandinavia, naupang thuhriltûte 366,
Republican, Amerika dân pui 441 367
Richard II 89 Science, Setana thang 524
Ridley 248, 303 -sakhaw lungphûm tling lo 597
Rínnaa Felna, Thiamchàntîrna Scotland, Kristiante râltlânna 62
-Huss-a’n pàwm 140 -Knox-a hnathawh 250, 251
-Luthera hnêna hriattîr 125 -tihduhdahna 249, 250
-Wesley-a zìr 253-256 Senakerib-a 514
Robinson, Pastor John 291, 292 Seventh-day Adventists 409-422, 429-
Roman Catholic Kohhran 432
-Babulon anga sawina 382, 383 Sigismund 104-108, 115-118, 163
-Bible pawm dân 51, 81, 89, 97, 195, Simon Magus 128
235, 265, 269, 340, 388 Sodom, thlarau lam 269
THU ZAWNAWLNA 687
-vaulâwkna hnar 431, 514 Thesalonika kohhran thurâwn 456, 457
Solomona 511 Thìhna, muthìlhna 548-552, 558
-Tempul 412 -bàwhchhiat hremna 533, 540-541, 544
Sophie Arnoult 270 -dìnhmùn 544-552
South America, thuchah puan 363 -dìnhmun ngàihsualna 58, 547, 553-
Spain, lîrnghîng hrephâk 304 554
Spalatin-a 165 -France-in chatuana muthilhna a ti 274
Spires, Diet rorêlna 197-210 -hmasâ leh hnuhnung 546
Spurgeon 384 Thlêmna, dodâl dân tûr 508, 600
Staupitz 123 -Adama leh Evi tlûkna 531, 532
St Batholomew Inthahna 272, 273 -Krista thlêmna tuar 50, 51, 510
Stephen 328 Thlî, indona entîrna 440
Sunday serhlo sawisêlna 585-588 Thuhretu pahnìhte chungchâng 266-
-USA-a serhluihtîrna 575 287
-Bible \anchhan nei lo 434, 435 Thupuan Bû, Millera’n zir 320
-Lalpâ Nî a nì lo 447 -Daniela Bû nên inlaichîn 341
-sèrh\anna 54, 446-448 -Zira hriatthiam tûr 342, 342
Sweden, chanchin \ha pawm 243 Thutak, Bible-a zawng 79, 81
-Petri ûnaute 242, 243 -zàwn a ngai 522, 598
-Siam\hatna 243, 244 -Rome-in dodâl 90
Switzerland, thuchah puân 364 Tìhthianghlimna, Bible sawi ang 473,
-Luthera thuziak 139 474
-missionari-te 62 -chan theih dân 469, 470
Syria, Wollf-an tlawh 360 -entîrnate 470, 471
TALENT, hman \hat 487 -Luthera hunlaiah 193
-Setana’n hmansak 511 -ni hnuhnungah a suak 469, 471-473,
Tausen-a, Denmark Siam\hatu 241, 242 475
Tempul mâwina 17, 18, 23 -nìhphung 470
-Titus-a’n tichhiat 31-35, 412 -rahchhuahte 477, 478
-Pathian chênna 414, 415 Titus, Jerusalem hual 21, 31-35
Tetzel, indulgence hralh 127-129, 178 Tûnlai hàrhthàrna 461-478
-Luthera’n dodâl 129, 130 Tyndale, martarna 247
Thàwhlehna, thurin hlamchhiah 549 -hnathawh 245-247
-Krista khêngbettûte thawhlehna 636
UNITED BRETHREN 119
-mifelte thawhlehna 643
United States khawsazia 441
-misualte thawhlehna 659
-Arsi tlâ 333, 334
-mithîte thawhlehna 322
-Dânpui 442
-Rahthar vai, Krista 399
-Dinchhuahna 440-441
-Sabbath serhtûte thawhlehna bîk 635
-Khuahkhìrhna dân siamna 442, 581
-thàwhlehna hmasâ 482, 546
-Ni thím 306-308
-thàwhlehna hnuhnung danglam hlê
-Sunday sèrhtîrna 588
544
688 INDONA ROPUI
University, Erfurt 121, 122 Voltaire 281, 288
-Paris, Lefevre 212, 217
WALDENSES 61-78
-Prague, Huss 98-100
Wartburg, Luthera bîkbona 168-170,
-Wittenburg, Luther & Melanchthon
185-193
124-126, 134
Washburn 387
VAIHLO 474, 475 Wesley, Charles America missionary
Vânram thianghlìmna 542 254
Vântirhkohten Isua lâwmtu an zawng Wesley, John, rinnaa felna pawm 255,
314, 315 256
-beidawn laia ringtûte vêng 374 -angelin an vêng 258
-buai laia Pathian mîte vêng 632-634 -Pathian dân châwisângtu 262-264
-Kristâ lo kal thû puâng 46 Whitefield, America missionary 253,
-Krista lo kalpuitûte 641 256, 257
-Kristâ pian thû puâng 313, 314, William, Roger sakhaw zalênna
-mithi thlarau an ni lo 513 tlângâu 293
-rorêlna hmuna thusawitu 632 Winter, Robert 362
-sualte 398, 513-519 Wishart 250
-thil chhínchhiah 482, 486, 487 Wittembach, Basel khuaa zirtîrtu 173
-thiltihtheihna 614 Wittenberg 241
-thutak hriat theihna pê 600 Wolff, Dr. Joseph 357-362
-tìhdùhdah tuarte chhinchhiah 59, 61 Wycliffe, John 79-96
-vênghimtûte 514, 515 Yemen, Wolff zin 362
-Zanlai âuthâwm huan thawk 402 Ziska, Bohemia humhimtu 116
Vaudois 67 Zurich, Zwingli do duh lo 180, 181
Vaulâwkna pawimawhna 594 Zwingli, Ulric 171-184, 212
cabd