You are on page 1of 688

Krista leh Setana

INDONA ROPUI
CHATUAN KRISTIAN THURINA INHNIALNA

Ellen G. White

"Thlahtubulte leh Zâwlneite," "Zâwlneite leh Lalte,"


"Chatuan Nghahfâk," "Tirhkohte Thiltih,"
"Krista Panna Kailâwn," "Tlanna Thu,"
"Malsawmna Tlang," "|halaite Hnena Thuchah,"
leh a dang dang ziaktu.
INDONA ROPUI
The Great Controversy (Mizo)
Third Edition 2012 - 5000 copies

Copyright, 1888, 1907, 1911 by Mrs E.G. White


Copyright renewes, 1939,
Text copyright, 1950, by
THE ELLEN G. WHITE PUBLICATIONS
Illustrations copyright, 1950, by
Pacific Press® Publishing Association

Printed at
OFFSET ART PRINTER
73, ELLIOT ROAD, CALCUTTA-16

Published by
Mizo Conference of Seventh-day Adventists
Seventh-day Tlâng, Vaivakâwn.
P.O. Box 097, Aizâwl 796 001, Mizoram
THUHMATHEH

K hawvêlah hian sualna


te, lungngaihna te,
mangannate a tam tih thu hril
an sawi angin kan khawvêl hi a
lo boral dâwn em tih te, a nih loh
leh kan hmabâkah chuan thil \ha
nâna he lehkhabu hi chhuah a ni zâwk a awm thei dâwn em tihte
lo. Chûngte chu kan hre \heuh hi kan ngaihtuah \hîn.
hlawm a. Kan ngaihtuah ngun lehzual
Thim leh êng te, sualna leh chuanin, kan tâna thil pawimawh
felna te, dikna leh dik lohna te, lehzual, keimâ rilru ngeia inhnialna
thihna leh nunnate inkârah hian awm fo \hîn, mahni hmasialna leh
siam rem rual loh inhnialna a awm \henawm khawvêngte ka
tih min hrilh tûra chhuah lah a ni hmangaih dân tûr thute hi, ka tâna
hek lo. Kan rilru tak takin, chûng kumkhuaa \ha tûr ang kawng-
indonaahte chuan kan tel ve ngei zâwng zâwkin engtin nge ka siam
tih kan hriat bawk avângin. theih ang tihte kan ngaihtuah \hîn
Nimahsela, mi tinin chû indona a. Chûng thuah chuan Pathian
chanchin chu a châng chângin ngeiin engtin nge Bible-ah min
chiang zâwk leh fiah zâwka hriat zirtîr tihte kan ngaihtuah bawk
kan châkin, a lo in\an dân te, \hîn.
awm reng \hîn a nih leh nih loh Hetianga zawhna hi nî tin kan
te, eng eng thilte nge indo tih te, tâwk a, a chhânna \ha ber tûr
kan tel ve dânte leh kan chanvo kan hre ngai si lo. Mahse
vête hriat kan châk hlê \hîn. He chhânna tûr kan neih chu a \ûl
khawvêlah hian ka duhthlan ni tih kan hre si.
hauh lovin ka lo piang a, chu chu Pathian, thil \ha duh nachâng
ka tân thil \ha a ni nge ni lo tihte te mi neihtîrtu chuan kan thil hriat
pawh hriat ka duh \hîn. châk rêng rêng chu kan hriat loh
Zawhna tam tak, he indona a phal lo va, “LALPA Pathian
awm chhan te, eng chen nge a chuan a rawngbâwltu, a
nih dâwn tih te, engtin nge a tâwp zâwlneite hnênah a thurûk hrilh
dâwn tih te, science mi \henkhatin lovin engmah a ti lovang,”

(iii)
(iv) INDONA ROPUI

(Amosa 3:7). hawi \an leh a, Bible-ah


He lehkhabu hi thlarau thlamuanna thu an zawn a,
riangvaiten kawng dik an hmuh harhna a lo luh a, khawvêl tâwp
theih nâna ziak a ni. Mi pakhat, a hnai tawh a, a lo kal lehna a lo
Pathian \hatna lo tem tawha, thlen huna amah tâwk tûra kan
amah nêna inpâwla, a thute chu lo inpeih theihna tûr kawng min
ngun taka lo zira, LALPA \ihtute entîr a.
hnênah chuan LALPA chuan a thu Tûn lai khawvêl pumpui
thianghlim chu a zêp ngai lo tih lo buaina, inhnialna ropui tak,
hre chhuak tawh miin a ziak a ni. sakhaw lam rinna thûa mi tin kan
Chu inhnialna ropui tak buai êm êmnate hi chiang takin a
khawvêl pumpuia khat, mi tinin chhan a rawn tilang a ni.
kan buaipui êm êm chu kan hriat A tâwp berah chuan, kum
thiam theihna tûrin a ziaktu hian khua atâna \hatnain sualna a hneh
chiang takin tûn hmâ kum sâng a, diknain dik lohna, êngin thim,
hnih chhûnga thil lo awm tawhte lâwmnain manganna, beiseinain
hmangin min kawhhmuh a. beidawnna, ropuinain zahna,
He lehkhabu hi Jerusalem, nunnain thihna, hmangaihna dai
Pathian thlan khawpuiin, chhan thei lovin inhmêlmâkna a ngam
chhuak tûra lo kal, Kalvari Mi a hun tûr ropuizia leh makzia chu
lo hnar avânga a chanchin khârna min kawhhmuh a.
lungchhiatthlâk tak a\angin a Tûn hmâ pawhin he lehkhabu
in\an a. Tin, a chhui zêl a, kum hian mi lungngai, riangvai tam
zabi khatnaa Kristianten takte chu thlamuanna pein,
tihduhdahna an tuar thu te; Berâmpu dik tak hnênah a thlen
kohhranho zînga rinna hrang a lo tawh \hîn a: He Mizo \awnga a
chhuah thu te; siam\hatna thu te: bu kan han tihchhuah pawh hian
thu dik ngaihtuah loh vânga, rah \ha lehzual a chhuah kan
France rama helna lo awm thu te: beisei a ni.S
a tâwpah mi’n Pathian lam an Chhuahtute
A CHHÛNG THÛ

Bung Thupui Phêk


THUHMATHEH ................................................................iii
THUHMAHRUAI ..............................................................vii
1. JERUSALEM TIHCHHIATNA ............................................17
2. KRISTIAN HMASATE TIHDUHDAHNA ...............................39
3. THLARAU LAM THIMNA HUN (Tlûksanna) ....................49
4. WALDENSES ................................................................61
5. JOHN WYCLIFF-A ....................................................... 79
6. JOHN H USS-A LEH J EROME-A ........................................97
7. LUTHER-A’N ROM A HRANSAN ....................................120
8. LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH ......................................145
9. SWISS SIAM|HATU .....................................................171
10. GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN...............185
11. LALHO HNIALNA .......................................................197
12. FRANCE RAMA S IAM|HATNA ......................................211
13. NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA ...............................237
14. SÂP RAMA SIAM|HATU H NUHNÛNGTE ..........................245
15. BIBLE LEH FRANCE RAM INLÛMLEHNA .........................265
16. PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE .................289
17. ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE..........................299
18. AMERICA-A SIAM|HATU ..............................................317
19. THIM KÂRA ÊNG .......................................................343
20. SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI .................................... 355
21. ZILHNA CHU HNAR A NI ............................................. 375
22. HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM ............................ 391

(v)
(vi) INDONA ROPUI

23. ENGNGE BIAK BÛK CHU? ............................................ 409


24. HMUN THIANGHLIM BERAH ........................................... 423
25. PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU ......................... 433
26. SIAM|HATNA HNATHAWH .......................................... 451
27. TÛN LAI HARHTHARNATE ........................................... 461
28. RORÊL LÂWKNA ........................................................ 479
29. SUALNA |OBUL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................ 492
30. MIHRING LEH SETANA INHMÊLMÂKNA ...........................505
31. DIABOLA HMANRUA ................................................... 511
32. SETANA THANGTE ...................................................... 518
33. BUMNA LIAN THAM HMASA BER . . . . . . . ................. 531
34. MITTHIIN MI NUNG AN BE THEI EM? ........................ 551
35. CHHIA-|HA H RIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN . . ....... 563
36. INDONA AWM |ÊP .................................................... 582
37. PATHIAN LEHKHATHU K AN HIMNA .............................. 593
38. ZILH LÂWKNA HNUHNÛNG BER ................................... 603
39. BUAINA H UN CHU ..................................................... 613
40. PATHIAN MITE C HHAN CHHUAH AN NI ..................... 635
41. LEI A |IAU H UN TÛR ................................................ 653
42. INDONA A T ÂWP TA ................................................. 662
THUHMAHRUAI

K
hawvêla sualna a lo luh Thianghlim thâwk khuma inpuan
hmâ chuan, Adama chhuahnate chu thâwk khum
khân a Siamtu nên in- lehkhabuah chuan ziak luh an ni
hmatawna inbiak pawh theihna a ta a ni. Mosia, thil siam leh dân
nei a; mahse bawhchhiatna thu ziaktu a\anga Johana,
avânga Pathian a\anga amah ngei Chanchin |ha thu dik khûn tak
a intihhran hnu erawh chuan, he mai ziaktu hun thleng- kum sâng
ham\hatna sâng tak mai hi mihring khat leh zaruk chhûng zet chu he
hnênah phalsak a ni ta lo a ni. Pathian thu ziakna hna hi
Mahse tlanna remruat avângin, chhunzawm zêl a ni a.
leia mi chêngten vân an zawm leh Bible chuan Pathian chu
theihna kawng chu, hawn a ni leh Bible siamtu a ni tih min
ta a. Pathian chuan A Thlarauvin kawhhmuh a; mahse mihring kuta
mihringte chu a pâwlin, vân ênna ziak an ni a; a bu hrang hranga
chu, a rawngbâwltu tûra Pathianin \awng hmandân hrang hrangte
a thlante hnêna puang chhuakin hian ziaktu hrang hrangte
khawvêl hnênah a pe a ni. khawsakzia an târlang a. Thutak
“Thlarau Thianghlim tirhin, puan chhuaha awm zawng zawng
Pathian hnên ata an sawi hi “Pathian thâwk khuma pêk”
zâwk \ hîn a ni,” (2 Petera an ni a (2 Timothea 3:16);
1:21). Khawvêl siam a\anga mahse mihring \awnga puan
kum sânghnih zangâ chhûng chhuah an ni. Finnaa khat chuan
chuan, Pathian inpuan chhuahna A Thlarau Thianghlim hmangin a
chu ziakin a a awm rih lo. Pathian rawngbâwltute rilru leh
hnên a\anga zirtîrna dawngtute ngaihtuahna a han tihvârsak a.
chuan, an thil dawn chu midangte Mumangte leh inlârnate, entîrnate
hnênah an hrilh chhâwng a, leh chhin-chhiahnate a pe a,
chhuan lo awm chho zêlah, pâten chutianga thutak an hnêna puan
an fâte, an fâten fa lehte an hrilh chhuah lo dawngtute chuan, an
chhâwng zêl mai a ni. Mosia hun rilrua puan chhuaha lo awm tate
a\ang khân Pathian thute chu ziak chu mihring \awnga ziakin
a ni \an chauh va. Thlarau lehkhabuah an siam ta a ni.
(vii)
(viii) INDONA ROPUI

Thu sâwm pêk hi Pathianin dinhmun hnuaia thupui an târlan


amâ âw ngeia a sawi chhuah a ni chu, chhiar thuaktu leh ngaihkawi
a, Amâ kut ngeia a ziak a ni bawk \âlh tumtute tân chuan, Bible
a. Pathian a\anga chhuak an ni thute hi inkhuangrual lo leh inkalh
a, mihring phuah chhuah an ni lo. angin lang mah se, tih tak zet leh
Mahse Bible hi, Pathianin thutak zah tak leh rilru fîm tak pua
a pêkte mihring \awnga sawi zirtute tân erawh chuan, an inrem
chhuahna a ni a, mihring leh thlap a ni.
Pathian inkawpna a târlang a ni. Mi hran hranin an ziak a nih
Chutianga inpumkhatna chu angin, thutak hi an lan dân hrang
Pathian Fapa leh Mihring Fapa hranga rawn târ chhuah a ni a.
ni bawk, Krista nihphungah Ziaktu pakhat ngaihtuahna chu
pawh a awm a ni. Krista thutak lan dân pakhat khân a rilru
chungchâng thuah, “Thu chu a khawih riau thei a; chu thu chu
tisaah a lo chang a, kan zîngah ama thil tawh nên emaw, amahin
a lo awm ta,” (Johana 1:14), a hriat thiam dân leh a pawmpui
tih a dik angin, Bible pawh dân angin a lo hmu ve thung a;
chutiang bawk chu a ni. tichuan ziaktu tinte chuan Thlarau
Hun hrang hranga chêng mi Thianghlim kaihhruainain,
hrang hrang, nihna leh hna- anmahni rilru \heuhva a lo
thawhnate leh rilru leh thlarau landâna chiang ber angin an
lama hrang daihten an ziak Bible târlang a - thutak tinte chu
chu, ziak dân kalhmang inang lo chutianga an lan dân chi hrang
deuha ziaka târlan a ni a, thupui hranga târlan niin, mahse
an târlan pawh chutiang bawkin inkhuangrual vek sia awm an ni.
a hran hran an ni. Ziaktu hrang Khawsakna dinhmun hrang
hrangin \awng bungraw hrang hranga khawsa leh nunnaa thil
hrang an hmang a; thutak tawh hrang hrang tâwk mi zawng
pângngai vêk pawh ziaktu dang zawng mamawh phuhrûk thei
aia ziaktu pakhatin chiang zâwka tûra inhmeh tûrin, chutianga
a târlan tâk pawh a awm a. thutak kawng hrang hrang
Chutia ziaktu hrang hrangin an târlannate chu thutak pumpui
hmuh dân leh an khawsakna siam tûrin an infinkhâwm a ni.
THUHMAHRUAI (ix)
Pathian chuan a thutak chu kawngah te, felna zirtîr
mihringte hmanrua hmanga kawngah te a sâwt bawk a ni:
mihringte hriattîr a duh a. Amah Pathian mi chu, hna \ha
ngeiin Thlarau Thianghlim tinrêng thawk tûra kim taka
hmangin, chu hna thawk tûr inthuamin, a famkim theih
chuan mihringte a rawn titling a. nân,” (2 Timothea 3:16,17).
Engnge an sawi ang a, engnge an
Pathian chuan A duh dân chu
ziak ang tih \awngkam thlanna
A thuah a rawn puan chhuah
thuah an rilru a kaihhruaisak a.
tawh avânga, Thlarau Thianghlim
Chu ro hlû chu hlum bêlah a rawn
awmpuina leh kaihhruai zêlna
thun a, mahse vân a\anga lo kal
mamawh tawh lovah mi a siam
a ni tho a ni. Hriattîrna thu chu
lo va. Chutih ahnêkin, a
mihring \awng famkim lova puan
zirtîrnatea ênna rawn pe a, a
chhuah ni mah se, Pathian
hriattîrna thu a ni tho va, amah ringa belna tûr hmunte hriat theihna
a thu awihtute chuan chutah chuan tûrin, A rawngbâwltute hmâa
Pathian thiltihtheihna ropui, thute chu keusak tûrin,
khawngaihna leh thutaka khat chu Chhandamtu chuan Thlarau chu
an hmu a ni. a tiam a ni. Pathian Thlarauvin

A Thuah hian, Pathian chuan Pathian thute hi a han thâwk


chhandamna tûr atâna \ûl hriatna khum a, Thlarau zirtîrna leh Bible
mihring hnênah a hlân a. Pathian thute hi inkalh thei ziazâng an ni
Lehkhabu thianghlimte hi lo.
thuneihna tling, tihsual awm miah Bible luahlân tûrin, Thlarau
lova Pathian duh dân puan chu pêk a ni lo - leihin a awm
chhuahnaa pawm tûr a ni. bawk hek lo vang; Pathian
Nungchang tehfung, thurinte Lehkha thu chuan Pathian thute
puan chhuahna, kan thil dawnte hi zirtîrna zawng zawng leh
fiahna an ni a. “Pathian lehkha thlarau chan zawng zawngte
thu tinrêng, Pathian thâwk fiahna tûr a ni tih chiang takin a
khuma pêk tawh phawt chu, sawi a. Tirhkoh Johana chuan,
zirtîr kawngah te, thiam loh “Thlarau nazawng ring suh u.
chantîr kawngah te, zilh Pathian laka mi an ni nge ni
(x) INDONA ROPUI

lo fiah rawh u; thu hriltu der mîte awmtîr hi, Setana remruatna
tam tak khawvêlah an lo pakhat a ni.
chhuah tâk avângin,” (1
Pathian thu nên inmilin
Johana 4:1) a ti a. Isaia chuan,
Chanchin \ha puan a nih hun
“Dân thu leh Hriattîrna Thu
chhûng zawng chu Pathian
chu râwn tûr a ni. Chu mi thu
Thlarau chuan a hna chu a thawk
ang zêla an sawi loh chuan an
mahniah êng a awm lo a ni,” dâwn a ni. Thuthlung Hlui leh
(Isaia 8:20) tiin a puang a. Thuthlung Thara Pathian lehkha
thute hi pêk a nih hun lai zawng
Thlarau tihvâra awma
khân, Pathian thua ziak tûr
inchhâlin, Pathian thua kaih-
Pathian inpuan chhuahna bâkah,
hruaina tam zâwk kan mamawh
Thlarau Thianghlim chuan mimal
tawh lo a ni tiin kal sual pâwlte
thinlung tiêng tûra hna thawh leh,
chuan Thlarau Thianghlim
a pâwlna chu a titâwp chuang lo.
hnathawh chungah hian
Pathian Lehkha Thuah chuang
tihmualphona an thlen a. An
vek lo mah se mîten Thlarau
ngaihdân chu, Pathian awa
Thianghlim hruaia vaulâwkna te,
pawmin an inkaihhruaitîr a.
zilhna te, thurâwn te, zirtîrnate an
Mahse anmahni kaihruaitu thlarau
dawn thu Bible ngei pawh hian a
chu Pathian Thlarau a ni lo.
Pathian thu ngaihsak lova sawi chhuak a. Hun hrang hranga
hetianga ngaihdân zuina hian, zâwlneite leh an thusawi
buaina, bumna leh chhiatnaah a chhinchhiaha awm miah si lo
hruai thei a ni. Ramhuai thil chungchângte pawh sawi lan a ni
ruahman tihhmasawnna tûra a. Chutiang ang bawk chuan,
rawngbâwlna lek a ni. Thlarau Pathian Lehkhabute ziak zawh a
Thianghlim rawngbâwlna hi nih hnuah pawh Thlarau
Pathian kohhran tân hian a Thianghlim chuan, Pathian fâte
mamawh tlat mai a, firfiak leh hnênah ênna te, vaukhânna te,
âtchilhna dik lo, Thlarau thlamuannate pein a hna chu a
Thianghlim hnathawh sâwta, thawk zui zêl a ni.
Amah LALPA ngeiin mi a pêk Isua chuan A zirtîrte hnênah
chakna bul ngaihthah tûra Pathian hetiang hian a tiam a:
THUHMAHRUAI (xi)
“Thlamuantu,Thlarau Thiang- Efesi khuaa ringtu tân, tirhkoh
hlim, Pain ka hminga a rawn chuan, “Kan LALPA Isua Krista
tirh tûr khân, chu mi chuan Pathian, ropuina Pa chuan,
engkim a zirtîr ang che u a, in amah hriatna kawngah finna
hnêna ka sawi zawng zawng leh hriat chiantîrna thlarau a
apiang a hriat chhuahtîr leh pêk theihna tûr che uin... in
ang che u,” (Johana 14:26). thinlung mitte tihvâra lo
“Amah, Thlarau dik tak chu, awmin, amâ kohna beiseina te,
a lo thlen hun chuan, thutak mi thianghlimhovah chuan a ro
zawng zawngah chuan a hruai luah tûr ropui ngahzia te,”
lût ang che u... thil lo thleng (Efesi 1:17-19) an chan theihna
tûrte pawh a hriattîr ang che tûrin a \awng\aisak a. Pathian
u,” (Johana 16:13). Pathian Thlarau Thianghlim rawngbâwlna
Lehkha thu chuan, hêng chu, Pathian thu thianghlim thu
thutiamte hi zirtîrte hun lai mai thûk leh thu rilte an hriatthiamna
atân ni lovin, Krista kohhran eng tûrin leh an rilrute a hawnsak
hun lai atân pawh a ni tih thu theihna tûrin a ni, chu malsâwmna
chiang takin min zirtîr a. chu Paula hian Efesi kohhran tân
Chhandamtu chuan, “Kei a dîlsak ni.
kumkhuain, khawvêl tâwp Pentikost nia Pathian Thlarau
thleng pawhin, in hnênah ka Thianghlim mak tak maia a rawn
awm zêl ang,” tiin a tiam a lan hnuah, Petera chuan mipuite
(Matthaia 28:20). Paula ngeiin chu, an sualte ngaihdam nân, Krista
Thlarau thilpêkte leh inlârnate hi, hminga baptisma chang \heuh tûrin
“Rinna leh Pathian Fapa a fuih a: “Tichuan, Thlarau
hriatna kawngah chuan Thianghlim pêk hi in hmu ang.
thukhat vuaa, puitlinga, Krista A tiam kha nangni tân pawh, in
famkimna lenzia tluka kan zaa fâte tân pawh, hla taka mi zawng
kan lo awm hmâ loh zawng, zawng tân leh, L ALPA kan
rawngbâwl hna thawk tûra mi Pathianin a hnêna a koh
thianghlimte tihfamkim nân apiangte tân a ni e,” tiin a sawi a
Krista taksa siam \ha tûrin,” (Tirhkohte 2:38, 39).
kohhran chu pe zêl tûrin a sawi a LALPA ni ropui taka thil lo
(Efesi 4:12, 13). thleng tûr nêna inzawm chiahin,
(xii) INDONA ROPUI

L ALPA chuan zâwlnei Joela avângin,” (Thupuan 12:12) tih


hmangin A Thlarau puan a ni a. “Thiltihtheihna tin-rêng
chhuahna lo thleng tûr a lo tiam te, chhinchhiahna tinrêng te,
a (Joela 2:28). Chu hrilhlâwkna dâwt thilmak tinrêng te nên,”
chu Pentikost nî khân a\hen azâr (2 Thesalonika 2:9) hna a thawk
a lo thleng a, Chanchin |ha dâwn a ni. Kum sângruk lai chu,
hnathawh khâr a nih thlenga pêk Pathian vântirhkohte zînga sâng
ni zêlin, chutih hunah chuan a ber lo ni \hîn ngaihtuahna sâng
famkima puan chhuah a nihna tak mai nei chuan, bumna leh
chu a thleng dâwn a ni. chhiatna hna ringawt mai thawkin
Khawvêl tâwp dâwn hunah, a lo inhmang tawh a. Chutianga
sual leh \ha indona hi a sosângin a lo beiha a thiam thil leh a fin
a nasa telh telh dâwn a ni. Englai vervêkna zawng zawngte leh
pawhin Setana chuan a thinurna râwng taka a lo tih tawhnate
chu Krista kohhran chungah a zawng zawng chu, he hun
tilang reng a; Pathian chuan A hnuhnunga inbeihnaah hian
khawngaihna leh A Thlarau chu Pathian mîte chunga tla tûrin a
sual thiltihtheihna laka A mîte an bei ang. Hetianga mangan buaina
din ngheh theih nân leh tihchak hunah hian Krista zuitute chuan
nân a pe reng a ni. Krista L ALPA lo kal lehna tûr atân
tirhkohten khawvêl ram tina khawvêl vaulâwk tûr an ni a;
Chanchin |ha an vah chhuahpui “bawlhhlawh kai lo leh
lai khân, hun lo kal zêl tûr atân sawisêlbo,” (2 Petera 3:14) nun
pawha chhinchhiah a nihna tûrin, nên Ama hmaa ding tûrin mîte
Thlarauva tihvârnaa a bîk taka chu an buatsaih tûr a ni. Hetih
thuam an nih thu kan hmu. hunah hian, zirtîrte hun lai ai khân
Mahse kohhran hian chhan Pathian khawngaihna leh
chhuahna hun a dai dâwn hian, thitihtheihna kohhranin a
Setana chuan thiltihtheihna nasa mamawhna hi a nêp chuang lo
lehzualin hna a thawk dâwn a ni. vang.
“Hun tlêm tê chauh a nei tih a He lehkhabu ziaktu hi,
inhriat avânga thinur êm êma Thlarauva tihvârna dawngin, \ha
in hnêna a lo chhuk tâk leh sual indona rei tak lo awm
THUHMAHRUAI (xiii)
dâwn a, hun lo kal tawh zawng
tawh hi thlîrtîr a ni a. Hun lo inher
chhoh zêlnaa Krista, nunna Lal, zawnga a rilru put dân târlangin,
kan chhandamna Siamtu leh tum thuhmun reng a nei dâwn a
Setana, sual tichhuaktu, Pathianni. Chu chu a tih dân a lo ni rêng
dân bawhchhe hmasa bertu nên tawha, a tih dân a ni chho zêl ang;
an inkâra indona ropui tak maia mahse hun lo kal tûra a beih dân
thil tih dân hmuhtîrin a awm a. danglamna tûr chu, khawvêlin a
Setana chuan Krista a dona chu la tawh ngai loh nun râwnna so
sâng tûr hi a ni ang. A bumna chu
Krista zuitute chungah a thlentîr
a. Pathian dâna thupêkte a huat a thuahthîp zâwk ang a, a beihna
chu a ruh zâwk ang. Theih ang ni
dân pângngai leh thil dik lo dika
lantîrna, Pathian dân mihring se, thlante meuh pawh a hruai bo
thupêka thlâkthlenga, Siamtu ang (Marka 13:22).
biak aia a thil siamte biakna nei Pathian Thlarauvin A Thua
zâwk tûra mihringte a bumna thu dik ropui takte hmu tûra ka
pângngai a hman \hîn dân chu hunrilru mit min han hawnsak hian,
kal ta zawng zawnga chanchin hun kal tawh leh hun lo la awm
ziaknaah chhui theihin an awm a.tûra thil awm dânte, chutianga
Setana chuan Pathian nihphung tihlana awmte chu mi dangte
dik lo taka târlangin, mîte chu pawh hriattîr ve tûrin min tîr a.
Pathian dânin a phûtna lak Chu chu zâwmin, hun hrang
a\anga zalên ni ta anga inngaihtîr
hranga thutak fiaha a lo awmna
a tum a; a tihduhdahna do rawn inpuang chhuak zêlte chhui
ngamtute chu, englai pawh khân, theiha a awm theihna tûr dân
man tuma vai reng an ni. zawngin, kohhran chanchina thil
Thlahtubul te, zâwlnei te, leh lo thlengte chu thlang chhuakin,
tirhkohte hunah, mârtarte leh chûngte chu ka dah khâwm a.
siam\hatute hunah, a chunga “Thi khawp hiala an nun
târlan tâk anga Pathian mîte a ngainêptuten” hriatpuina hna an
beih dân chu chhût theih reng a.lo thawh zui zêlna thutak fiahna
Indona ropui tak khâr a nih chuan Setana thinurna chawk
dâwn hunah, Setana chuan a tih thovin, khawvêl hmangaihtu
dân pangngai bawk khân a ti leh kohhranten an hmêlmâkna a siam
a.
(xiv) INDONA ROPUI

Hêng chanchin ziakna keimahni huna siam \hatna hna


a\angte hian kan hmâa indona lo thawk zêltute thil tawh leh
awm tûr hlimthlâ chu kan hmu thei ngaihdânte sawi a nihnaah pawh
a ni. Pathian thutak êng a\anga an thu chhuah hman a nihnaah,
thlîrin leh A Thlarauva tihvârna chutiang a ngai ang bawk chu
dawngin, kan hailang thei a; hêng hman a ni.
thil hlauhawmte hi kan Hmân laia an lo inbeihna
hnuchhawn a nih chuan, A lo kal a\anga thutak thar târlan hi he
hunah a hmâah chuan, “hmêl hem lehkhabu ziak chhan ber a ni lo
lovin” hmuhin kan awm thei ang. a, hun lo la kal tûr atâna
Hun kal tawha siam\hatnain pawimawh thutak leh kalphung
hmâ a sâwnna chhinchhiaha lo târ chhuah hi he lehkhabu ziak
awm ta hnuaia hun ropui tak mai chhan ber chu a ni a. Eng leh thim
kha, hun kal tawh thu a ni a, indona inkâra inbeihna thil lo
Protestant-ho chuan khawvêl thleng kan thlîr chuan, hun kal
pumah hian kan hre hneh hlê a; tawha chanchinte khân
hêngte hi thu dik an ni a, hnial pawimawhna thar an nei a ni tih
theih an ni lo. Chûng thil lo hmuh a ni a. Chûng chuan hma
thlengte chu he lehkhabu ziah lam min chhun ênsak a.
chhan a nih angin tawi tê têin ka Siam\hatute ang bawk khân,
han târlang a, hman an nihna tûra khawvêla thil zawng zawng pawh
hriatthiamna neih a nih theih nân chân huamin, “Pathian thu leh
hmun zau takte hmang lovin ka Isua hriattîrna thu atân chuan”
han sâwr zîm a ni. A \henah hriatpuitu ni tûra koh kan ni.
chuan chanchin ziaktuten thil lo Thutak leh dâwt inhnialna
thleng chanchinte an han dah ropui tak chu pharh chhuak tûrin,
khâwm a, thupui hriat thiamna Setana sualna leh chûng sualna
nêna thlîrna tûr emaw, a rem dân hlawhtling taka dona hmanrua
anga kaih tawinate chu ziaktu tilang tûrin, A thilsiam zawng
hming nên ka han ziak chhuak a; zawng chunga Pathian dikna leh
mahse a \henah chuan a ziaktu khawngnaihna chiang taka
tum chu chiang tâwka a lan tawh târlangin sual lo in\anna leh
reng avângin, chungte chu târ tâwpna tûr thua tiêng tûrin, sual
chhuah kher an ni lo. Tûna harsatna lian tak mai lungawithlâk
THUHMAHRUAI (xv)
taka sutkianna târlang tûrin, leh ro chanpuitu” an lo nih a, anmahni
Pathian dân thianghlim leh thlâk hmangaihtu chu an lo hmangaih
theih ngai loh entîr tûrin he ve theih a, Amâ tân an lo inpêk
lehkhabu hi ziak a ni. He theihna tûr hi ziaktuin
lehkhabu mi’n an chhiarna azârah \hahnemngai taka a \awng\aina
thim thiltihtheihna a\anga an chu a ni.S
chhuah a, “ênga mi thianghlimte E.G.W.
(xvi) INDONA ROPUI

Pathian hnam thlanten Isua chu an duh lohva, an khenbeh avângin, an sual
man an tawrh chu Pathianin a phal a ni.
BUNG 1
JERUSALEM TIHCHHIATNA
TIHCHHIATNA
(THE DESTRUCTION OF JERUSALEM)

A
w, nang lul hian tûn chhûng hian thlamuanna tûr thu hi lo hre
teh hrâm la! nimahsela tûnah zawng i hmuh loh nân a inthup
tawh si a. I râlten i vêlin lei kulh an siam ang a, an hual ang
chia, i vêlin chhuah theih lohvin an awm hnan ang chia, i chhûnga i
fanaute, nangmah nên leiah an paih vak ang che, i chhûnga lung intiang
rêng rêng an zuah lo vang; an fan lai che i hriat loh avângin chutiang
nîte chu i chungah a lo la thleng ang,” (Luka 19:42-44).
Oliv Tlâng chhîp a\angin Isuan Jerusalem khua a zuk thlîr a; a
mawiin a râlmuang hlê a. Kalhlên Kût lai a ni a, ram tin a\angin an
Kût ropui hmang tûrin Jakoba thlahte an lo kal khâwm a. Huan leh
grêp huan, leh Kûtnaa lo kalten awihpang hring dupa puan in an zâr
thliahna chunglamah tlâng te, in ropui tak takte leh Israel khawpui
Kulh ropuite chu an lang lurh maia. Hmâkhawsâng lal zai thiamin
“A sânzia mawi tak, khawvêl zawng zawng hlimna chu Zion tlâng
chu a ni .... Lal ropui tak khawpui chu,” (Sâm 48:2) tia hla a sak
laia Pathian duhsakna azâra thlamuanga a awm lai ang renga
thlamuang leh, hmêl\haa inhriain, Zion fanu chuan chapo takin,
“Lalnuah ka \hu, lungngaihnain min khawih phâk lo,” a ti a ni ta ve
ang. Temple ropui tak chu chiang takin a zuk hmuh theih a. Ni tla
tûrin a sailungvâr bang vûr anga vâr chu a han chhun a, rangkachak
kawngkâ a\angin in sângte leh in chhîp zumte chu a tle sûr mai bawk
a. “Sawisêl bova mawi” Judate chhuan tawlawl a ni. He in ropui
thlîrin Israel fa tuin nge hlimpui lo vang, tuin nge chhuang lo vang?
Mahse Isua rilruah chuan thil dang daih a awm. “A thlen dâwn
ruaiin khua chu a hmu a, a \ah chhan a,” (Luka 19:41). Isua lâwmin
mipuite chu an hlim êm êm a, tûm kau chawiin Israel lalber hnênah
“Hossana” tia mipuite hlim au thâwm chuan a vêl tlângte a khâwk
rum rum a; mahse, khawvêl Tlantu chu tûmâ hriatpui phâk loh
17
18 INDONA ROPUI

lungngaihnain a khat a. Pathian Fapa, Israelte chhandam tûra ruat,


a thiltihtheihnain thihna hneha, thihnain a man tawhte pawh thlân ata
ko chhuak lehtu chu, a mittui a tla a, lungngaihna namên a ni lo, sawi
hleih theih loh, dan rual lohva lungngaihna a ni.
A kawng zawh tûr chu hre chiang hlê mah se a mittui chu ama
tân a ni lo. A lungngaihna hmun tûr Gethsemani kulha Berâm
Kawngkâ, tûn hmâ kum za tam tak chhûnga mi sual hrem dâwna an
chhuahpuina \hîn kawngkâ pawh a lang thei reng a. Ani pawh
“Berâm no talh tûra an hruai a” (Isaia 53:7) anga, an hruai hunah
chuan he kawngkâ hi a tân a la inhawng ve ang. A piah lawkah
inkhenbehna hmun Kalvari a awm a. Sual thawi nâna a nunna a
hlan huna Krista kalna kawng tûrah chuan thimna râpthlâk tak chhûm
a zîng ang. He hlimna dârkârah hian hêng thilte hi a ngaihtuah avânga
lungngai a ni lo. A lungngaihna, sawi phâk loh a hriat lâwkna hian
mi dangte a tuarpui theihna rilru a tidang chuang lo. Jerusalem khuaa
mi sâng tam tak, an mitdelna leh an sim duh lohna avânga a
malsâwmna leh a chhandamna pawm duh lote hrehawm tuar tûr a
ngaihtuah avânga \ap a ni zâwk.
Kum sâng aia tam Pathian duhsakna leh enkawl bîkna, a mi thlante
chunga lo lang kha, Isuan a hmu thei reng a. Hetah hian Moria
Tlâng a awm a, hetah hian thutiam anga fapa pêk chu, tihâwih taka
maichâmah phuar behin a awm a, hei hi Pathian Fapa inhlanna entîrna
a ni. Chu hmun ngeiah chuan malsâwmna thuthlung, Chhandamtu
Messia pêkna thutiam ropui tak chu ringtu zawng zawngte pa hnênah
chuan nemnghehin a lo awm tawh a (Genesis 22:9,16-18). Chumi
hmun Ornana hruiha inthawina meialh vân lama chho khân tihboralna
khandaih vântirhkohvin a lek chu a lamlêttîr a (1 Chronicles 21).
Chhandamtu inhlanna leh keini mi sual min ngensak entîrna chiang
tak a ni. Lei hmun dang zawng zawng aiin Pathianin Jerusalem hi a
chawisâng bîk a, “LALPA chuan Zion chu a thlang si a,” (Sâm
132:13). Chutah chuan kum tam tak chhûngin zâwlnei thianghlimte
chuan zilhhauna thu an tlângaupui a. Chutah chuan puithiamten an
thil rimtui hâlna bêlte an lên vêl a. Thil rimtui hâl khu leh Pathian
JERUSALEM TIHCHHIATNA 19

betute \awng\aina chu vânah a chho va. Chutah chuan berâm no


talh thisen chu nî tin hlan a ni a; hei hian Pathian Berâm no chu a
kâwk a. Chutah chuan zahngaihna \hutphah chungah Pathian Jehova
chu ropui takin chhûmin a rawn inlâr \hîn a. Chutah chuan lei a\anga
vân thlenga entîrna leihlâwn indawh chu a innghat a (Genesis 28:12,
Johana 1:51). Chu leihlâwnah chuan Pathian vântirhkohte an
chhukin an chho va. Chu chuan Hmun thianghlim ber kalkawng chu
khawvêl tân a hawng a ni. Israel hian vân hi zawm reng ni se, Pathian
thlan Jerusalem khua chu kumkhuain a ding reng tûr a ni a (Jeremia
17:21-24). Mahsela he duhsak bîk hnamte chanchin hi
hnungtawlhna leh helna hlîrin a khat. Vân \hatna chu an dodâl a, an
zalênnate an hmang khawlo va, an hun \hate an hnâwl a.
Israelte chuan Pathian tirhkohte diriam a, A thute hmusitin, a
zâwlneite tinawmnah mah se (2 Chronicles 36:16), Pathian chu
lainatnaa khat, mi khawngaih thei tak, thinnel tak, ngilneihna leh
thutak ngah angin a inlantîr fo va (Exodus 34:6). Vawi tam tak
hawisan mah se zahngaia a sâwmna chu a bâng chuang lo. A chênna
hmun leh A mîte a lainat avângin pain a fa duh tak a hmangaih ai
maha hmangaihin an hnênah mite a tîr a, zînga thovin a tîr a (2
Chronicles 36:15). Hauhna te, a thlêma thlêmna te leh zilhhauna te
a lo sâwt tâk loh pawhin vân thilpêk hlu ber chu a la pe ta cheu va.
He thilpêk pakhatah hian vân thil zawng zawng chu a han bun chhuak
a ni.
Pathian Fapa ngei chu he khawpui sim tum lo thlêm tûrin a lo
kal a. Krista hi a ni grêp hrui duah hluah anga Israelte Aigupta ram
a\anga hruai chhuaktu kha (Sâm 80:8). Pathian kut ngeiin ramhuai
beho chu a ûm chhuak a, tlâng ram lei \ha takah chuan a phun ta a,
a enkawltu chuan palin a hung vêl a. A chhiahhlawhte chu châwm
tûrin a tîr a, “Ka grep huanah hian ka tih tawh ang loa liam kha
chuan a chungah engnge tih leh chuan tûr lo la awm ta ni le?” tiin a
au va (Isaia 5:1-4). Grêpte a lo rah emaw tiin a han en a, grêp
suak a lo rah a; chuti chung pawhin rah \haa rahin, tihrêm lohvin a
awm thei hlauh mahnâ tih beiseiin a grêp huanah chuan amah ngei a
lo kal a, grêp bul vêlte a lai phut a, a zâr chhiate a tan a, a enkawl
20 INDONA ROPUI

hliau hliau a. Grêp hrui amah ngeiin a phun chhandam tûr chuan a
chau ngai lo.
Kum thum lai ênna leh ropuina LALPA chu a mite zîngah a awm
a, thil \ha tiin a vâk vêl a, ramhuai mante tidamin, sal tângte
chhuahtîrin, mitdel mit tivârin, kebaite kea kaltîrin, bengngawngte
tidamin, phârte tithianghlimin, mitthite kaithovin, leh pachhiate hnênah
chanchin \hate a hrilh \hîn a (Matthaia 11:5; Luka 4:18; Tirhkohte
10:38). Mi lian leh mi chhia thlei bîk a nei lo a, a thu lâwmawm
chu, “Nangni thawk rim leh phurrit phur zawng zawngte u, ka hnênah
lo kal ula, keiman ka chawlhtîr ang che u,” tih a ni (Matthaia 11:28).
A \hatna chu sualin an thungrûl a, a hmangaihna chu huatnain
an thungrûl a, (Sâm 109:5) mahsela a rawn kal chhan zahngaihna
thiltih chu a vuan tlat a. A \hatna zawngtute chu an hlawhchham
ngai lo. In leh lo a nei lo a, mi vâkvai, mite hmuhsit leh rethei a ni a;
mahse mi lungngaite a hnêm a, an mamawh engkim a tihsak a, nunna
thilpêk chang ve tûrin mite a sâwm \hîn. A zahngaihna fâwn vêl, mi
thinlung sakten an hnâwl kîr chu, khawngaihna lian zâwk leh
hmangaihna sawi sên lohin a ûm kîr leh \hîn. Mahsela Israel chuan
a \anpuitu neih chhun leh a \hian \ha ber chu a duh lo va. Hmangaihna
nêna a thathawhnate an hmusit a, a remruatte an dodâl a, an him
theihna thu a sawite an nuihzat a.
Beiseina leh ngaihdamna dâr chu a lo inher liam tual tual a.
Pathian thinurna no, rei tak lo ruak tawh kha a lo khat telh telh a.
Helna leh tlûksanna chhûng zawng zawnga chhûm zîng kha tûnah
chuan chungpikna khawdur a lo ni ta a, he mite chungah hian a lo
sûr \êp a ni. An boralna lo thleng tûr a\anga chhandam theitu lah
kha an hnuchhawn a, an deu a, an hnawt chhuak a, reilo têa khenbeh
tûr a ni ta si a. Krista chu Kalvari krawsa khai kâna a awm ve leh
Israelte chu Pathian malsâwm leh duhsak bîk hnam an nihna kha a
tâwp ve dâwn a ni. Mihring pakhat nun chân pawh hi chhiat tawhna
khawvêl ro zawng zawng pawhin a hen loh a ni a, Kristan Jerusalem
a han en chuan, khawpui pum boralna, hnam pum boralna chu a
hmu tlang vek a, chu khawpui leh hnam chu Pathian thlan leh a ro
hlû a nih nghe nghe \hin kha.
JERUSALEM TIHCHHIATNA 21

Israelte tlûksanna leh a sual avânga chhiatna lo thlengte avângin


zâwlneite an \ap \hîn a, Jeremia chuan, “Ka lu hi tui ni se, ka mit hi
mittui hnâr ni teh se aw! Ka mi, ka fanu thahte tân chhûn zânin ka
\ap tûr; LALPA berâm rual chu sala kaih an nih avângin,” a ti a
(Jeremia 9:1; 13:17). A nih leh Isua, kum rei tak hmu tlang nghal
theitu lungngaihna chu eng ang chauh nge ni ang? Rei tak chhûng
Jehova chênna khawpui lo ni tawh tichhe tûra vântirhkohvin khandaih
a lek laite a hmu thei a. Oliv Tlâng kâwn (Titus-a leh a sipaiten
nakin hnua an han luah tâk ngei kha) a\angin a han en phei a, kawr
ruam en khûmin Hmun Thianghlim leh a hulhliapte a va hmu thei a;
mittui nên chiang takin hmelmahoin kulh an hual laite a hmu tlang thei
vek a ni. Indo puahchah sipaiho insingsa vêl ri rum rumte a hre thei a.
Khaw hual hnan tawh hnua nute leh naupangte ril\âma \ap rite pawh
a hre thei a. A in mawi leh thianghlim, in ropuite leh in sâng te meiin a
kan dur dur a, in chim vûm mai a nih thlengin a hmu thei a.
A han thlîr zêl chuan thuthlunna hnamte chu ram tina darha, ram
palailênga lawng keh sawm ang maiin a hmu a. Tisa tuarna hrehawm,
Jerusalem fate chunga lo tla \êp hi thinurna no in\anna chauh a la ni
tih a hmu a, rorêlna hnuhnûng berah chuan a in kang vek tûr a ni.
Pathian hmangaihna leh lainatna chu he thu lungchhiatthlâkah hian a
lo lang. “Aw Jerusalem, Jerusalem! zâwlneiho thattu, i hnêna an
rawn tirhte lunga lo dêng hlumtu, arpuiin a notê a thla hnuaia a awp
khâwm angin i fate vawi engzât nge awp khâwm ka tum kha!
Nimahsela in duh si lo,” (Matthaia 23:37). Aw! nang hnam zawng
zawng aia duhsak bîk! An fan lai che leh i thlamuanna tûr hi hre teh
hrâm la. Phuba la tûr vântirhkoh pawh ka chelh a, sim tûrin ka
sâwm che a, i duh si lo. Rawngbâwltute, palaite leh zâwlneite chauh
i lungten a ni lo va; Israelte Mithianghlim, i tlantu ngei pawh i malmâk
a ni. Tihborala i awm chuan, nangmah chauhvin a mawh i phur ang.
“Nunna nei tûrin ka hnênah in lo kal duh si lo,” (Johana 5:40).
Helna leh rin lohna lama thinlung tisak khawvêl mihring, Pathian
phuba lâk rorêlna la tâwk tûrte hi, Jerusalem chungchâng thu hian a
lo entîr lâwk a ni tih Isuan a hria. Hnam tluchhiate chungpikna, a
22 INDONA ROPUI

thinlung rawn delh rittu khân chu lungchhiatna aw khawngaihthlâk


tak chu a rawn au chhuahtîr a ni. Sualna avânga manganna te, mittui
te leh thisen chhuahna lo awmte chu a hmu a. Hêng hrehawm tuarte
hi khawngaih namêm lohvin a khawngaih a, an tuarnate chhâwk a
duh êm êm a. Mihringte lungngaihna fâwn vêl chu Amâ kut meuh
pawhin a dang kîr lo vang, mi tlêm tê chauhin a \anpuina an zawng
âwm si a. Chhandam an nih theih nân, a nunna pawh thi khawp
hiala bun chhuah a duh a, mahse nun nei tûrin mi tlêm tê chauh a
hnênah an kal awm si a.
Vân Mi ropui chu a mittui a tla e! Chhui phâk loh Pathian Fapa
chu a rilru a mangang a, lungngaihnain a kaikûn a. Hei hi vân miten
mak an ti. Hei hian sual hi a lo sual nasatzia kan tân a rawn tilang;
hei hian Engkimtithei Pathian meuh tân pawh, Pathian Dân
bawhchhiatna tawpêng a\anga thiam loh changte chhandam a lo
harsatzia a tilang. Isuan chhuan hnuhnûng berte a han thlîr chuan,
Jerusalem chhiatna thlentîrtu bumna bawk kha an rawn zawh ve tih
a hmu a. Judate thil tihsual ropui ber chu Isua Krista an duh loh kha
a ni, Kristiante sualna lian ber tûr pawh lei leh vâna a rorêlna
innghahchhan Pathian Dân an pawm duh loh chu a ni ang. Jehova
Dân siam chu an hmusit ang a, engmah lovah an chantîr ang. Fana
an awm nîah chuan mi chhiar sên loh sual bawiha tâng, Setana bawih,
JERUSALEM TIHCHHIATNA 23

thih hnihna tuar tûrte chuan thu dik thu chu an ngaithla duh lo vang.
Mitdelna râpthlâk leh hleihluak duhna mak a va ni ta em!
Kalhlên Kût hmâ ni hnihah Isuan Temple a chhuahsan a, hei hi
Temple a chhuahsanna hnuhnûng ber a ni ta. Juda hotute an vervêkna
avângin a hau a; Oliv Tlângah a zirtîrte hruaiin a va kal leh a, khawpui
lan theihna tlâng pang hlobet zîngah an \hu a, kulh te, in ropui te leh
in sângte an han thlîr leh a. Temple ropui, mawina lallukhum, tlâng
thianghlima ding vâr vû chu an han thlîr leh a.
A hmâ kum sâng khat laiah khân, Fakna Hla satu chuan
Pathianin Israelte a duat bîk a, A In thianghlim, Amâ chênna ngeia
a lo hman thu chu a lo chawimawi tawh a. “Salem-ah chuan a
bâwktê chu a awm a, tin, amâ awmna chu Zion-ah a awm a.” “Juda
hnam chu a thlang ta zâwk a, A hmangaih Zion Tlâng chu,” (Sâm
76:2; 78:68, 69). Temple hmasa an sak lai kha Israel hnam hausak
lai tak a ni a. Lal Davida khân hmanraw tam tak a lo chhêk khâwl
a, a sak dân tûr pawh Pathian ruat a ni (1 Chronicles 28:12, 19).
Israel lalte zînga fing ber Solomonan a puitlin ta a. He Temple hi
chutih laia khawvêl in ropui ber a ni. Mahse Pathianin zâwlnei Hagaia
kâah, “He in ropuina hnuhnûng zâwk hi a hmasa ai khân a nasa
zâwk ang.” “Hnam tinrêng ka tinghîng ang a, hnam tinrêng thil
duhzâwngte chu a lo thleng ang a, he in hi ropuinain ka tikhat ang,
Sipaihote LALPA chuan a ti,” a lo ti tawh a (Haggaia 2:9,7).
Nebukadnezzara’n Temple a tihchhiat kha Isua pian hmâ kum
500 vêlah Babulon sal tâng lo kîr lehte khân an han sa \ha leh a.
Chutih lai chuan pitar putar Solomona Temple ropuizia hmute an la
dam a, a lungphûm an han phûm chuan, a hmâa mi anga a ropui tâk
loh avângin an \ap a. Mite rilru chu zâwlnei hian a sawi chiang hle.
“He in hi a hmâa a ropui lai hmu in zîngah tunge la awm? Tûnah
hian eng angin nge in hmuh le? In mithmuhah eng tham mah a ni lo
lâwm ni?” (Hagaia 2:3; Ezra 3:12). Chutichung chuan a hmasa
ropuina aiin a hnuhnûng ropuina chu a nasa dâwn tia tiam a ni.
Ropui lamah chuan Temple hnuhnûng hian a hmasa chu a tluk
24 INDONA ROPUI

lo hlê; Temple hmasaa Pathian chênna entîrna mite hmuh theih


engmah a awm ve tawh lo va. An hlan nî chuan Pathian thiltihtheihna
lanna engmah a awm hek lo. Ropuina Chhûmin Biak In thar chu a
rawn tikhat lova, maichâma an thil hlan kâng tûrin vân a\angin mei a
lo tla hek lo. Hmun Thianghlim ber cherubim inkâra Shekinah pawh
a awm tawh lo va; Pathian bâwm, zahngaihna \hutphah, leh thu
hriattîrna pawh a awm tawh hek lo. Puithiamin Pathian a râwn lahin
vân a\angin âw a lo chhuak tawh bawk lo a ni.
Kum za tam tak chhûng Judate chuan Zâwlnei Hagaia kâa
Pathianin a thutiam a rawn hlen loh entîrna thil engmah an nei lo;
mahsela chapona leh rin lohnain an rilru mit a tihdel avângin zâwlnei
thu awmzia tak pawh an hre thei lo a ni. Temple hnuhnûng chu
Jehova ropuina chhûma tihropuiina a wm lo va; Pathian mihringa lo
chang, Pathiana mi pathumte zînga pakhat Pathian ngeia khân, amâ
tisa ngeia chên nân a rawn hmangin a tiropui ta zâwk a. Nazareth
Isuan Temple chhûng ngeia mite a zirtîra a tihdam khân, “Hnam
tinte Duh” chu a Temple chhûngah chuan a lût ta ngei a ni. Krista
ngeiin chên nân a han hmannaah hian, he miah chauh hian, Temple
hnuhnûng chuan a hmasa chu ropuinaah a khûm a ni. Mahse Israel
chuan vân thilpêk chu a hnâwl a, Zirtîrtu inngaitlâwmin a rangkachak
kawngkâ a\anga a chhuahsan nî a\ang khân, ropuinain Temple chu,
kumkhua atân a chhuahsan ve ta a ni. Chhandamtu thusawi, “En
teh u, in in chu a ruaka hnutchhiah che uin a awm ta,” (Matthaia
23:38) tih chu a lo thleng dâwn ta.
Isuan Temple chhiat tûr thu a sawi lâwk hi zirtîrte chuan mak an
ti a, an thlabâr hlê bawk a, thu awmzia chu hriat chian leh zual an
duh ta a. He in, tihropui nân hian, sum leh pai te, tha leh zung te,
remhriatna leh kut thimthiamna te chu, kum sawmli aia tam ren hauh
lova hman ral a ni a. Heroda Ropuia khân Rom-ho sum leh pai leh
Judate sum leh paiin a vûr bawk a; chutih laia khawvêl lalber pawhin
thilpêk a pe nasa. Rom a\anga sailungvâr \ha chi, lian pui pui a
rawn lâkte kha, he in atân hian hman a ni a, hei hi a ni zirtîrten,
“Zirtîrtu, en teh, a lung leh a inte hi a ropui teh a nia!” an tih chu ni
JERUSALEM TIHCHHIATNA 25

(Marka 13:1).
Hemi thu Isuan a chhân dân chuan thin a \hâwng hlê, “Tih tak
meuhvin ka hrilh a che u, tihchim lohva lung intiang rêng rêng hetah
a awm lo vang,” (Matthia 24:2).
Zirtîrte hian Jerusalem chhiatna leh Isua lo kal lehna, tisa hmuh
theiha ropui taka khawvêl ro a rêl a, Juda sim duh lote a hrem a,
Romho nghâwngkawl a\anga a chhuahtîr tûrte nên zaikhatah an ngai
fo va. LALPA chuan, ka lo kal leh ang, tiin a hrilh rêng a. Chuvângin
Jerusalem chungchâng thu ngaihtuahna a sawiin, an rilru chuan a lo
kal lehna a ngaihtuah nghal a; tichuan Oliv Tlânga an \hut ho lai
chuan an zâwt ta a, “Chûng chu engtikah nge a lo awm ang? I lo
kal lehna leh khawvêl tâwpna chhinchhiahna chu engnge ni ang? min
hrilh rawh,” an ti a (Matthaia 24:3).
Thil lo awm thuai tûr chu zirtîrte hriat loh tûra thuhrûk a ni hlauh
va. Hetih lai hian pahnih chiang takin hre teh sela: Chhandamtu
tuarna leh a thihna, leh an khawpui leh Temple tihchhiatna; an va
thlabâr dâwn êm! Isuan hun tâwp hmâa thil lo awm tûrte chu a
tlângpui chauh a hrilh a. A thu awmzia chu an la dawngsawng thiam
mang lo va; mahse a miten an mamawh hunah a zirtîrna thu awmzia
chu hriattîr an la ni ang. A hrilhhâwkna hian awmze thuah hnih a nei
a. Jerusalem chhiatna a sawi hi khawvêl tâwpa thil râpthlâk lo thleng
tûr entîr lâwkna pawh a ni.
Juda tihmawhho chungchâng thua ngaihtuahna lo thleng tûr thu
chu Isuan a zirtîrte hnênah a puang a; an Messia an duh lohva an
khenbeh leh nghâl avânga phuba lâkna lo thleng tûrte hi chu a hrilh
ngun lehzual a. Boralna tak tak lo thlen hmâa hai rual lohva
chhinchhiahna lo awm tûr leh chumi dâr hlauhawm chu chawp leh
chilha a lo thlen tûr pawh a hrilh a. Chuvângin Isuan a hnung zuitute
hnênah, “Ti\iautu tenawm, zâwlnei Daniela sawia kha, hmun
thianghlima dinga in hmuh hunah chuan, (a chhiar apiangin a awmzia
hre rawh se), Judai rama awmte chu tlângah tlan bo rawh se,” a ti a
(Matthaia 24:15,16; Luka 21:20,21). Rom sorkâr chhinchhiahna
puan zâr Hmun thianghlima phun a nih hun chuan, chu hmun thianghlim
26 INDONA ROPUI

chu khawpui kulh a\anga thui fê va lawr a ni a, Isua zirtîrte chu him
nân an tlân bo vat tûr a ni. He chhinchhiahna an hmuh veleh himna
duhte chu an muangchâng tûr a ni lo. Jerusalem leh Judai ram pumah
te tlânchhiatna chhinchhiahna hi awih nghâl tûr a ni. In chunga awmte
chu, an ro \ha ber chuh tûr pawh ni se in chhûngah an lût nghâl tûr
a ni lo va. Lo leh grep huana hnathawkte chuan, a lum avânga an
kawr \henkhat an hliha an dah \hatte chuh tûr pawhin an kal tûr a ni
hek lo. Mitkhap kâr khat pawh an muangchâng tûr a ni lo. Chuti lo
chu chhiatna chuan a rawn nang hman hlauh dah ang e.
Heroda lal lai khân Jerusalem chu nasa taka cheimawi a nih
bâkah, kulhte leh kulhbîngte leh râlvên bûkte tam tak sak belha
tihrinawm a ni a, tihchhiat rual lohva ngaih a ni. Hetih lai taka chhiatna
sawitu chu, Nova ang deuhva mi âa ngaih a ni ngei ang. Mahse
Krista chuan, “Lei leh vân a ral ang a, ka thu erawh chu a ral lo
vang,” a ti a (Matthaia 24:35). A sualna avângin Jerusalem chungah
thinurna ruat a ni a, a rin duh lohna leh a luhlulna chuan a chhiatna
chu ni chhuak anga khêl lovin a thlen dâwn a ni.
LALPA chuan zâwlnei Mika kâ-ah, “Nangni Jakobho chhûngkaw
hotute leh Israel chhûngkaw rorêltu, rorêlna dik tena, dikna tinrêng
tiletlingtute u, hei hi ngaithla ula, ka ngên a che u. Zion chu thisenin
an sa a, Jerusalem chu khawlohnain. Chumia hotute chuan thamna
beiseiin ro an rêl a, chumia puithiamte chuan hlawh beiseiin an zirtîr
a, chumia zâwlneite chuan tangka beiseiin ai an en a ni: chuti chung
pawhin, LALPA chu kan zîngah a awm lo em ni? Thil \ha lo kan
chungah a lo thleng lo vang, tiin LALPA chungah an innghat a ni,”
(Mika 3:9-11).
Hêng thute hian Jerusalem khuaa chêngten fel an intihzia leh an
khawloh sizia chiang takin a tilang. Pathian Dân thute akip akawia
zâwmah an inchhâl a; a Dân pawimawh bulpui chu an bawhchhe si.
Krista thianghlimna leh a rilru faina chuan an khawlohnate a han
tihlan avângin amah chu an hua a; anmahni sualna avânga an chunga
buaina lo thleng zawng zawng chu Krista avâng hi a ni an ti a. Mi
thianghlim sualna nei lo a nih chu an hre êm êm a; mahsela an hnam
JERUSALEM TIHCHHIATNA 27

pum him nân amah tihhlum chu a \ûl an ti a. Juda hotute chuan,
“Hetianga kan thlahthlam chuan mi zawng zawngin amah an ring
ang a, tin, Roma mite an lo kal ang a, kan hmun leh kan chite hi min
lâksak ang,” an ti a (Johana 11:48). Krista an tihhlum chuan hnam
chak leh inthurual an ni leh thei ang tiin an ngai a, an puithiam lalin
hnam pum boral ai chuan mi pakhat thih a \ha a tih kha an rem tihpui
a.
Chutiang chuan Judate chuan Zion chu thisenin an sa a, Jerusa-
lem chu khawlohnain (Mika 3:10). An sualnate a zilh \hin avângin
Chhandamtu chu an that a; mahse fel an intih êm avângin Pathian
duhsak hnamah an la inngai ta cheu va, LALPA chuan an hmêlmate
lakah a chhanhim mai an ring a ni. Zâwlnei chuan, “Chuvângin Zion
chu, nangmahni avâng chuan, lo anga leh a ni ang a, Jerusalem chu
thil chhe awm khâwm a ni ang a, biak in awmna tlâng chu ramhnuai
hmun sâng ang a ni ang,” (Mika 3:12) a lo ti a ni.
Isuan Jerusalem chhiat thu a sawi a\anga kum sawmli lai chu
Pathianin Jerusalem leh Juda hnam chunga a rorêlna chu a han
thlen lo va. A fapa thattu leh A chanchin \ha duh lotute chunga
Pathian dawh theihzia chu a mak a ni. Theipui rah ve duh lo kha
Pathianin Judate a sawisak dân tûr entîrna a ni. Thupêk chu pêk
a ni ta a, “Kit rawh; engati nge hmun pawh awha a awm reng ni?”
(Luka 13:7). Mahse Pathian zahngai thei chuan a la han zuah leh
rih a. Juda mi tam takin Isua nungchang leh a hnathawhte an la
hre lo va. An fate pawhin ngaihthlâkna hun \ha an la nei ve hek lo;
an nu leh pate êng duh loh kha an la hmu ve lo a. Zirtîrte leh an
\huihruaite thusawi a\angin Pathianin an chungah êng a la rawn
thlen ve ang. Hrilhlâwkna lo thlen dikzia, Isua lo pian leh a nun
chhûng thu mai ni lovin, a thihna leh a thawh lehnate an tân hriat
phal a ni ve ang. An nu leh pate sualna avângin, an fate chu thiam
loh chantîr an ni lo va; mahse an nu leh pate thil hmuh leh hriat
zawng zawng leh an thil hmuh belhchhah leh hriat belhchhah an
faten an la hnar tâk zêl chuan, an nu leh pate sualna an \âwmpui a,
an bawhchhiatna no chu an tân tihkhahin a awm ve a ni.
28 INDONA ROPUI

Jerusalem chunga Pathian in dawhtheihna a lantîr hian Judate


luhlulna leh sim duh lohna a tichiang zâwk a. Isua zirtîrte chunga an
nun chhiatna leh an huatna avângin, zahngaihna thilpêk hnuhnûng
ber chu an hnâwl a. Tichuan Pathianin anmahni a hliahkhuhna chu a
hlîp a, Setana leh a hote a chelhna pawh a phelh a, Juda hnamin,
anmahni ngeiin hruaitu atân an thlan chuan a ho ta a ni. Pathian fate
chuan Krista \hatna, an sual tihchâkna rilru hneh theitu kha an duh
lo va, an sual tihchâkna chuan anmahni a hneh ta zâwk a ni. Setana
chuan an rilru châkna tenawm ber leh râwng ber chu a han chawk
tho va. Miten thil \ha leh \ha lo an thlei thei tawh lo, thlei thei pawh
an ni tawh hek lo, an tîsa châkna leh thinurna thuhnuaiah an awm sî
a. An nunrâwn dân chu Setana hote tihâwm rêng a ni. Chhûngkaw
zîngah, mi tin zîngah te, mi ropui ber leh rethei ber zîngah, mi tin
zîngah inrinhlelhna, inîtsîkna, inhuatna, inphiarna, helna leh inthahna
a awm a. Khawilaiah mah himna a awm ta lo. |hiante leh
chhûngkuate an inmantîr a. Nu leh paten an fate an that a, faten an
nu leh pa an that bawk a. Thuneituten anmahni an inthunun thei
lova, an châkna an thunun theih loh avângin an nun a râwng êm êm
a. Pathian Fapa tihhlum nân Judaten hretu derte an hmang a. Tûnah
chuan hretu derte avângin an nunna hlauhthâwn awmin a awm ve ta
a. An thiltih dân enin, “Israel-ho Mi Thianghlim chu kan hmâ ata hi
tibo rawh u,” tiin rei tak chhûng an lo au tawh a ni (Isaia 30:11).
Tûnah chuan an duh ang ngei chuan an ti a. Pathian hlauhna an nei
tawh lova, setana chu an hnam hruaitu a ni ta. Sakhaw lama hotute
leh Sorkâr lama hotute chu a thuhnuaiah a dah vek a.
A châng chuan pâwl inhal êm êm \hînte kha, mi dangte rawk
tûr leh sawisa tûrin an inthurual a, a châng leh anmahni leh anmahni
an inbei a, zahngaihna awm lo lêkin an insâm a, Temple thianghlim
meuh pawhin an nun chhiatna a dang zo ta lo. Pathian betute chu
maichâm hmâah an vaw hlum a; Hmun thianghlimte pawh miruanga
tihbawlhhlawhin a awm a. Hêng thil râpthlâk tihnaa hruaitute chuan:
“Jerusalem a chhiat hi hlauh tûr a ni lo, Pathian khawpui a ni,” tiin
JERUSALEM TIHCHHIATNA 29

an tlângau va. An thaneihna tinghet tûrin Zâwlnei derte an tham a,


Pathian chhan chhuahna nghah mai tûr a ni tiin an tlângautîr a ni.
Chutih lai pawh chuan Rom sipaiten Temple kha an hual reng tawh
a ni a. Rom sipaiin an khawpui an luah zawh vek hnuah pawh
\henkhat chuan hmêlmate titlâwm tûrin Pathianin thil engemaw a la
rawn ti maiin an ring tlat a. Mahse Israel chuan Pathian humhimna a
duh tawh lo va, tûnah chuan himna kawng rêng a awm ta lo. Jeru-
salem khawngaihthlâk! A chhûnga awmte kârah intualvuakna a awm
a, anmahni kut ngeia Jerusalem fate an thahte thisen chu kawtlaiah a
luang a. Chutih laite pawh chuan, an hmêlmate chuan an kulhte
chhu chimin an râldo mite an thahsak \euh tawh a ni a.
Jerusalem chhiatna chu Isua sawi lâwk ang takin a lo thleng a.
Isuan a vau lâwkna, “In tehna ngai bawkin an tehsak leh ang che
u,” (Matthaia 7:2) a tih kha Judate chungah a lo thleng ta a ni.
An boral tûr hriattîr lâwkna thilmak leh chhinchhiahna mak pui
pui a lo awm a. Zan laiahte êng engemaw tak Temple leh maichâm
chungah a lo êng a. Ni tlâk sâr chhûmahte indona tawlailir leh indo
mite indo puahchah laite an hmu a. Zânlaia Hmun Thianghlima
rawngbâwltu Puithiamte chuan ri engemaw tak an hria a, lei a lo
nghîng a, mi tam tak awm niawm tak hian “Hawh u, heta ta hi i
chhuak ang u,” an ti a. Khawchhak lam pang kawngkhâr chu thîr
tlawna siam rit tak a ni a, lung sakhat ker kuakah a innghat a, patling
sawmhnih vêlin, harsa takin an hawngin an khâr thei chauh va, he
kawngkhâr hi tuma khawih hauh lohvin a lo inhawng reng mai a.–
Milman, The History of the Jews, Book 13.
Kum sarih chhûng zet chu, Jerusalem kawt laiah mi pakhat hi a
vak a vak mai a; khawpui chungpikna lo thleng tûr a tlângaupui a,
chhûn zân zawmin, “Khawchhak lam a\anga aw, khawthlang lam
a\anga aw, kâwl killî a\anga aw, Jerusalem leh a Temple chhiatna
aw, mo leh moneitu aw, hnam pum boralna aw,”-Ibid. tiin a au a au
mai a. He pa hi a chângin tân inahte an han khung a, a châng leh an
vaw nek a, mahse chu-ê-kha-ê a ti ngai lo rêng rêng a, a au ngaiin a
30 INDONA ROPUI

au reng a. Miten ânchhia lawh mah se, “Jerusalem chungpikna, a


chhûnga mite chungpikna” ti chauhvin a chhâng zêl a. Hmêlmain
khua an hual a, hmêlma kuta a thih thlengin a au ngaiin a au a.
Jerusalem chhiatnaah hian Kristian pakhat mahin an tuar ve
lo. Isuan a zirtîrte a hrilh lâwk vek a; a thu ringtute chuan
chhinchhiahna chu an enthla rân a, “Nimahsela sipaihoten Jerusa-
lem khua an hual in hmuh hunah, a boral dâwn tih hria ang che u.
Chutih hunah chuan Judai rama awmte chu tlângahte tlân bo rawh
se; a chhûnga awmte chuan chhuahsan rawh se,” (Luka 21:20,21).
Cestius-a hovin Rom sipaiten Jerusalem an han hual a, lâk theih
mai âwma a lan lai takin, an kalsan leh ta mai a. An hual hnante
khân hneh inring lovin, inpêk mai an rawt lai takin, chhan awm
hlek lovin Cestius-a chuan a sipaite a hruai kîr leh ta vek mai a.
Zahngai thei Pathian chuan a mite him nân kawng a rawn hawng ta
a ni. Kristian, lo nghâk rengte hnênah chhinchhiahna a han pe ta a
ni, Chhandamtu thuawih duh tân tûn hi hun lâwmawm a ni a.
Kristiante tlân chhuahna hun hi Pathianin a han ruat fel kher mai.
Cestius-a leh a sipai kîr leh te kha Judaten an zuk ûm a, an inbeih
buai lai takin Kristiante kha an tlân chhuak a. Hetih lai hian
Kristiante lo tibuai tûrin ram dangah Rome Sipai khawiah mah an
awm lo va. An rawn hual lai hian Judate chu Bâwkte kût hmang
tûrin Jerusalemah an awm khâwm vek a. Chutiangin Kristiante
chu buaina tâwk hauh lovin an chhuak thei a ni. Hmanhmawh
takin Jordan râla Perea rama Pella khuaah tlânin an him ta a.
Cestius-a leh a sipai kîr lehte kha Juda-hvin an zuk ûm a, an
hnung lam a\angin an bei ta thut a, tihlum vek thei thawthâng an ni a,
mahse harsa takin Rom sipaite chu an tâl chhuak thei hrâm. Judate
chuan an tuar ve mang lo, an râllâkte nên hlim takin Jerusalem lamah
an haw leh ta a. He an hlawhtlin lailâwkna hi an tuarna tûr a ni
zâwk. Hei hian Rom sipai do tûrin a tithatho va, tichuan khuaa
awmte chungah manganna râpthlâk a tla ta a ni.
Titus-an Jerusalem hual a \an khân chhiatna râpthlâk chu a lo
thleng \an ta a ni. Khua an hual \an lai kha Kalhlen Kût lai a ni a, mi
JERUSALEM TIHCHHIATNA 31

tam tak an lo kal khâwm a. Ei tûr thil an chhêkkhâwlte kha dah \ha
chu ni se, khaw chhûnga mite chuan kum tam an ring thei tûr a ni a.
Mahse pâwl hrang inîtsîkna leh phuba lâk châkna avângin an tichhe
vek a, tûnah chuan \âm namên lo a tla ta. Chhangphut tehkhâwng
khat talent khatin an hralh a. Ril\am chu nâ an ti êm êm mai a; miten
an kawnghren savun te, an pheikhawkte, an phaw khuhna savunte
an \hei châwt châwt mai a. Mi tam tak chu kulh pâwn lama hnim
hnah zawng tûrin zânah an vâk chhuak a, tam tak chu sipaiten an lo
man a, an sawisa hlum a. Thih huama vâk chhuak him taka lokîr
lehte thil rawn hawn kha an lo chhuhsak vek a. Tin, anmahni zînga
hotute ngeiin, ei tûrte an thukru bo emaw tiin, chhuhsakna ngaihtuahin
mi ril\am ve bawkte kha an nghaisa a. Nghaisatute hi ei tûr la nei,
inei thau, an ei tûr neih belhchhah nâna ti mai mai an ni fo.
Mi sâng tam tak \âmna leh hri avângin an thi a. Inhmangaihna
rêng rêng a awm tawh lo; pasalin a nupuia thil a rûksak a, nupuiin a
pasala thil a rûksak a, naupangten pitar putar chaw hmuam lai an kâ
a\angin an phawrh chhuahsak a. Zâwlneiin, “Hmeichhiain.... a nau
hnute hne lai chu a theihnghilh thei em ni?” tia a zawhna khawpui
chhûnga mite chhânna chu, “Lainattu hmeichhiate kut chuan mahni
fate an chhûm a; Ka mipui fanu tihchhiatnaah chuan an chawah an
chang ta e,” (Isaia 49:15; |ah Hla 4:10). Chu lo chu, a hmâ kum
zabi 14 kal ta hrilhlâwkna chu a lo thleng ta a; “In zînga hmeichhe
awm no leh chhia\hate, an chhiat\hat leh awm no avânga lei pawh
rap duh lote chuan an pasal duh tak te, an fanu te, an fapa te, an
pawm lai fa sên leh an fa lo piang tûr te pawh an hmu mawh ang a;
engkim an tlâkchham tawh avângin a rûkin an ei ang; an hualna che
u leh an dan chêpna che u, in hmêlmaten in kulh kawngkâa an dan
chêpna che u avângin,” (Deuteronomi 28:56, 57).
Judate an inpêk thuai theih nân, Rom Sipai hotute chuan an han
tih\haih ta a. Mi inpe duh lo an mante chu an vua a, an sawisa a,
khawpui a\anga hmuh theihah an khêngbet zêl a. Ni tin mi tam tak
hetianga an khenbeh avângin, Jehoshaphat phaizâwl leh Kalvari hmun
32 INDONA ROPUI

chu krawsin a khat tlat a, kal pawh kal hleih theih a ni lo. Pilata
hmâa, “A thisen chu keimahni chungah leh kan fate chungah awm
rawh se,” tia anmahni leh anmahni ânchhia an inlawh kha, râpthlâk
takin an chungah a lo thleng ta a ni (Matthaia 27:25).
Titus-a chuan hêng thil râpthlâk hi tihtâwp a duh a, Jerusalem
pawh a hrehawm râpthlâk tuarna a\anga chhanhim a duh a. Kawr
ruama miruang vûm thûr a hmuhte chu râpthlâk a ti êm êm a. Tem-
ple hi a âtchilh ta emaw tih tûrin Titus-a chuan Temple ropui tak chu
a zuk thlîr vung vung a, “lung pakhat pawh kha khawih suh u,” tiin
thu a zuk pe a. He in, la tûra an beih hmain Juda hotute chu a thlêm
a. “He in thianghlim hi thisenin min tihbawlhhlawh luihtîr lul suh u,”
tiin. Lo kal chhuakin khawi lai hmun dangah pawh rawn do chu ni
se, Rom Sipaite hian Temple tihbawrhbân an tum lo rêng rêng.
Josephusa pawh khân a thiam theih tâwpin a han thlêm ve a,
“Nangmahni leh in khawpui leh Temple him nân rawn inpe mai rawh
u,” a ti a. Mahse ânchhia an lawh a, mihring zînga ngensaktu
hnuhnûng ber, an himna tûr thu sawia a din lai chuan thalin an kâp a.
Judate chuan Pathian fapain a ngenna pawh an lo hnial tawh a, tûna
a thlêma an han thlêm hian a tingawltâwt zual a, a tâwp thlenga \an
an tum ta a ni. Titus-a khân Temple chhanhim tum teh mah se a
hlawhtling lo, a aia mi ropui zâwkin, “lung chunga lung intiang rêng a
awm lo vang,” a lo ti tawh si a.
Juda hruaitute ngawltâwtna leh khawpui chhûnga suahsualna
tinrêng an tihte chuan Rom Sipaite a tithinurin \ihbai awm an ti bawk
a; tichuan Titus-a chuan a siruklaa Temple chu lâk a tum ta ngê ngê
a ni. Mahsela a theih hrâm chuan tihchhiat loh tûr chu a la ti hrâm a;
mahse a thupêk chu a awih hleih theih loh. Zânah a bûk lama a haw
hlânin, Temple-a Judaho awmte khân pâwn lama sipai awmte chu
an han bei thut mai a. Chutia an buai nuai nuai lai chuan sipai pakhatin
hulhliap âwngah meichher a theh lût a, pindan chhûng lam kha sidar
thinga rem vek a ni si a. Hmun Thianghlim vêla pindan kha a alh ta
dur dur mai a. Titus-a leh a General-te an lo tlân chhuak a, mei chu
\helhtîr an tum a, mahse tûman an ngaithla lo. An thinur a
JERUSALEM TIHCHHIATNA 33

tawngkhawng tawh a, sipaite chuan Temple kiang vêl pindanahte


khân meichher an theh lût ta zung zung mai a, an khandaih an phâwi
a, chûng pindana tlân khâwmte chu an sâm ta chiam mai a. Temple
kailâwnahte chuan thisen a luang zêih zuih a. Indo thâwm vêl a\ang
chuan “Ikabod” ('Ropuina' chu a liam ta), tiin âu thâwm a lo chhuak
ta chuah chuah mai a ni (1 Samuela 4:21).
Titus-a chuan Sipaite thinur chu dan rual ni dâwnin a hre ta lo
va, a officer-te nên Hmun Thianghlim chu an rawn en a, ropui an ti
ngei mai. Meiin Hmun Thianghlim kha a la thlen loh avângin chhanhim
a tum leh a, meialh lo dang tûrin sipaite chu thu a pe a, a laltiang
hmanga thuneihna lantîr a tum chiam pawhin, sipaiten Judate an huat
avâng leh inbeihnaa an zauthau nên, thil \ha tak tak rawk tûr an hmu
nên, lalber pawh an zah hlei thei tawh lo. Sipaite chuan meialh ênga
an han en vêl chuan rangkachak hlîrin a tle sur mai si a. Hmun
Thianghlimah chuan ro hlu sawi sên loh an dahin an ring bawk a.
Sipai pakhat hian mi hmuh loh hlânin khawngkhâr âwng a\angin
meichher a theh lut a, thâwk leh khatah a pum alh ta mai a. Titus-a
leh a hote pawh meialh khu avângin an kal kiang ta hial a. Temple
chu a kâng ta duai duai mai a ni.
Rom sipaite pawhin râpthlâk an ti ngiang mai. Judate chuan
eng ang takin râpthlâk ti ang maw! Temple awmna tlâng chu khawpui
khawilai a\ang pawhin a lang thei a. Tûnah chuan tlâng kâng ang
maiin a tlâng pumin a alh ta a. Inte chu a kâng zêl a, an chim dur dur
zêl bawk a. Sidar thing, in chunga an hmante chu meialh angin an
êng a, in chhîp zum rangkachaka luante lah thil kahna êng sen ang
maiin an lang; kawngkâ chunga in sângte kha an alh zuai zuai a, an
khu ngut ngut bawk a. A vêl tlângte a ên uar bawk a; hmun tinah
lungngai takin miten an Temple chhe zêl chu an thlîr a, kulh kotlângte
leh khawpui chunga hmun sâng deuhte chu mihring hmêl, \henkhat
beidawnna leh lungngaihna avânga dâng êm êm leh \henkhat phuba
lâk duh vânga hachang \hial tein a khat a. Sipaite tlân vêl au thâwm
leh meialha thi tûr au thawmte chu thing tla ri dur dur leh meialh ri
huau huau nên zâi khatah an luang a. Hmun sânga awmte au thâwm,
34 INDONA ROPUI

Judate luhlulna avângin Rome sipaiten Jerusalem Tempul ropui tak chu an tichhe ta.
JERUSALEM TIHCHHIATNA 35

tlâng a\anga aw thangkhâwk lokîr leh nên a ri nuai nuai mai a. Kulh
tlâng tluana mite rûm leh au thâwm chu a ri vung vung bawk a.
Ril\ama thi \êp tawhte kha an han intiharh a, an inbengkâng a, an
han rûm ve hrâm hrâm \hîn a.
“Temple chhûnga insâmna chu pâwn lama han en mai ai pawhin
a nasa. Hmeichhia leh mipa, a tar a zûrin, a helhote leh puithiamte,
lo do mêk leh zahngaihna lo ngên mêkte pawh - tumah thlei lovin an
sâm duak duak mai a, thattue aiin an thahte an tam. Sipaite chuan
mi ruang chunga tlân vêlin an tihchimih hmâ chu an thawk a.”–
Milman, The History of the Jews, Book 16.
Temple tihchhiat hnu rei lo têah khua chu a pumin sipaite chuan
an la ta a. Juda hotuten an lo \anna kulh tihchhiat rual loh kha an
tlânsan a, Titus-a khân ruakin a han hmu a, a han en chuan mak a ti
hlê mai. An kulh rinawmzia chu, an indona thuamhnaw neih engmah
han tichhe thei tûr a awm loh avângin, “Pathian ngeiin ka kutah min
pe a nih hi,” a ti hial a. Khawpui leh Temple chu an hawlh chim vek
a. Temple dinna hmu kha lo lettuin a lo a let angin an hai let vek a
(Jeremia 26:18). Mi maktaduai aia tam an boral; a dam chhun chu
salah an hruai a, bâwihahte an hralh a, a \hen chu Titus-a Rome
khaw lût tihropui nân salah an hruai a; ennawm siamna hmunah
sakawlhte an sehtîr a, in leh lo nei lovin khawvêl pumah an darhsarh
ta a ni.
Judate hian an phuarna hruizên chu anmahni ngeiin an hrual a ni,
anmahni ngeiin anmahni tân thinurna no chu an tikhat ta. An hnam
pum boralnaah leh ram tina hruai darha an awma an chunga
hrehawmna lo thlengah hian, anmahni kut ngeia chi an tuh chu an
seng ta a ni. Zâwlnei chuan, “Aw Israel, nangmah puitu mi do hi i
chhiatna a ni e. I khawlohna avâng ngeiin i tlûk tâk hi,” (Hosea
13:9; 14:1). (An tuarnate hi Pathian hremna an chunga lo thleng ni
anga lantîr tum a ni fo va). Hei ang hian a ni, Bumtu ropui chuan a
hnathawhte a thup \hîn ni. Pathian zahngaihna leh hmangaihna an
duh loh luih tlat avângin, Pathian humhimna chu an hnên a\angin an
lâk bo luihtîr a ni; tichuan Setanan anawm amâka a sawisak phal an
36 INDONA ROPUI

ni ta. Jerusalem chhiatna chungchânga thil râpthlâk kan hmuhte hi,


Setanan a thunun theihte a nghaisak dân lanna chiang tak a ni.
Muanna leh vênhimna kan chen avâng hian Krista chungah eng
zât nge kan bat kan hre phâk lo. Chu chu Setana kut hnuaia a puma
kan tlûk luh loh nâna min vêngtu Pathian thiltihtheihna a ni. Pathian
zahngaihna leh dawhtheihnain misual pa nunrâwnna leh tihchhiat
duhna a dan tlat avângin thu awih lo leh lâwm nachâng hre lo tân
pawh lungawina tûr chhan a la awm a. Miin Pathian tiam chin a
pelh erawh chuan chu humhimna chu lâk kian a lo ni \hîn.
Bawhchhiatna avânga hremna rawn thlen nghâl tûrin Pathian chu mi
sualte hmâah a ding lo; an chi theh ang zêla an seng nân, zahngaihna
chu amah duh lotute hnênah a la kawltîr ta zâwk a. Thu dik duh
lohna tinrêng, zilhna hmuhsîtna leh pawisak lohna tinrêng, Pathian
Dân bawhchhiatna tinrêng, tisa châk zâwnga inhmanna tinrêng - hêng
hi a rah la seng ngei tûra chi thehna chu a ni. Mi sualin Pathian
Thlarau a dodâl luih tlat chuan, a tâwpah a kal bo ve a, tichuan sual
châkna rilru hneh tûrin chakna rêng rêng a nei ta \hîn lo va. Setana
a\anga chhuak - îtsîkna leh inhuatna a\anga humhimna pawh a awm
tawh hek lo. Pathian \hatna thlâwn pêk engmah lova ngaitute leh
Pathianin dawh thei taka a sâwmna hnialtute tân, Jerusalem chhiatna
hi zilhna hlauhawm leh nghet a ni. Pathianin sual a huatzia leh thiam
loh changte chu hrem ngei an nih tûr hei aia a lan chianna englai
mahin a awm ngai lo.
Isuan Jerusalem chunga rorêlna lo thleng tûr thu a sawi hian thil
dang lo la thleng ve tûr pawh a hmer khâwm nghâl a; chu thil lo la
awm tûr ngaihtuah chuan hei hi chu engmah a ni lo. Jerusalem chung
thuah hian Pathian Dân bawhchhia a, A zahngaihnate duh lo khawvêl
chunga chhiatna lo thleng tûr chu kan hmu thei. Kum tam tak chhûnga
bawhchhiatna tinrêng avânga mite rilru manganna chu a nasa a. Han
ngaihtuah mai pawhin thin a \hâwng a, rilru a tibuai a. Vân thuneihna
dodâlna nghawng chu a râpthlâk ngei mai! Mahse tûn hnu lama thil
awm tûr puannaah chuan hei aia \ihbaiawm zâwk kan hmu a. Tûn
JERUSALEM TIHCHHIATNA 37

hmâa thil awm tawh - rei tak chhûnga buaina nasa tak tak te, inngeih
lohna te, hnam pum insingsak buaina te, “Indona hmuna mi râlthuama
an inthuamna zawng zawngte leh an silhfên thisen kai hniang hnuangte
chu hâla tuah ral a la ni ang,” (Isaia 9:5). Hêngte hi chu Pathianin
mi suaksualte hnên a\anga a humhimna kut a lâk kian a, mihringte
thinrimna leh Setana duhzâwng thinurna puak kehtûr dan beh a nih
tawh loh huna thil râpthlâk lo awm tûr nên chuan tehkhin tham a ni
lo. Chutih hunah chuan khawvêlin Setana rorêna hnûhmâ chu tûn
hmâ zawng zawng aia chiangin an hmu ang.
Mahsela chutih hunah pawh chuan, Jerusalem tihchhiat lai ang
bawk khân, a la damte zînga hming ziak zawng zawng (Isaia 4:3)
Pathian mite chu chhandam an ni ang. Isua Krista chuan, “ka lo kal
leh ang a, ka mi, rinawm taka lo awmte chu ka hnênah ka hruai
ang,” a ti rêng a. “Chu mi hunah chuan leia chi tinin an âwmte an
inchûm ang a. Mihring Fapa hi thiltihtheihna leh ropuina nasa tak
nên vân chhûm chunga lo kal an hmu ang. Tin, a vântirhkohte chu,
tawtawrâwt ri nasa tak nên a tîr chhuak ang. Anni chuan a thlante
chu kâwl kil lî atâ - vân tâwp a\anga a tâwp lehlam thlengin - an
lâwr khâwm ang,” (Matthaia 24:30, 31). Chanchin |ha thu awih
duh lote chu LALPA Isuan a kâa thâwin a tihlum ang; a lo kala inlârnain
a tiboral ang (2 Thesalonika 2:8). Hmân laia Israelte ang bawkin,
mi sualte chu anmahni leh anmahni an intiboral ang; an bawhchhiatna
avâng ngeiin an tlu ang. Nun suala an nun avângin Pathian nên an
inpersan ta a, an nungchangte a tenawm a, ropui taka Lalpa lo lanna
chu an tân kan ralna mei a ni ta.
Mi tin fimkhur takin awm rawh se; chuti lo chu Isua thusawi an
hriat tûr pawimawh lo langte hi an ngaihsak lo palh ang e. Isuan a
zirtîrte Jerusalem chhiat tûr a hrilh khân, a lo thlen dâwn hnaia
chhinchhiahna lo awm tûrte a hrilh vek a, chûng chu him taka an
chhuah theih nân a ni. Chutiangin tûn lai khawvêl mite hi chhiatna nî
lo thleng tûr laka fîmkhur tûrin min zirtîr a; thinur lo thleng tûr a\anga
kan tlân bo ve theih nân, a lo hnaiha chhinchhiahna awm tûrte chiang
takin a sawi a: “Nîah te, thlâah te, arsîah te chhinchhiahna a awm
38 INDONA ROPUI

ang a; tuifinriat rûm leh a fâwn avângin leiah pawh hnam tin
hrehawmna leh manganna a thleng ang,” (Luka 21:25; Matthaia
24:29; Marka 13:24-26; Thupuan 6:12-17). Hêng a lo kal lehna
hnaihzia chhinchhiahna hmutute chuan, “A lo hnai tawh a, kawngka
bul ngeiah a awm tih hria ang che u,” tih an hre tûr a ni, (Matthaia
24:33). “Chutichuan inring rengin awm rawh u,” tih thu min chah
uar ber a ni (Marka 13:35). He thuchah pawisatute chu thimin a
nang lo vang a, chumi nî chuan a inrin loh hlânah a han nang hek lo
vang. Inring duh lote tân erawh chuan, “LALPÂ Nî chu zânah rûkru
angin a lo thleng dâwn,” (1 Thesalonika 5:2-5).
Jerusalem boralna tûr chungchânga Isua thuchah Judaten an
ûksâk lo ang chauhvin, tûn lai khawvêl hian, tûn lai hun atâna thuchah
chu an ngaihsak lo a. Eng hunah pawh lo kal se, Pathian hre loho
chu an rin loh hlânah “LALPÂ Nî” chuan a han nang ang. Mihring
khawsak dân hi a ngaiin a la kal reng a, \henkhat lah hausakna
ûmin. Sakhaw hruaitute chuan khawvêl phuisui sâwtzia leh changkân
sâwtzia an uar a, mipuite chu himna der chuan a awi mu a, tichuan
zan laia rûkruin mi in a rin loh hlâna a han rûksak angin, Pathian
ngaihsak lote leh ring lote chu chhiatna chuan a han nang ang a, an
pumpelh tawp lo vang. (Châng 3).S
BUNG 2

KRISTIAN HMASATE
HMASATE
TIHDUHDAHNA
(PERSECUTION IN THE FIRST CENTURIES)

I
suan Jerusalem chhiat tûr leh a lo kal leha thil awm tûr riruang a
zirtîrte a hrilh khân, vâna a lâwn hnu leh ropui taka a lo kal le na
inkâra A mite chunga thil lo awm tûrte a hrilh nghâl a. Oliv
Tlânga a \hut lai khân, zirtîrte la dam laia kohhran tichhe tûra thlipui
lo tleh tûr chu a hmu thei vek a; hla leh deuh a han thlîr chuan,
thimna hun leh tihduhdahna huna thlipui \ihbaiawm takin amah zuitute
a han nuai hun tûrte a hmu a. Thu t1êm têin, rip tak siin khawvê1
rorêltuten Pathian kohhran an sawisak dân tûrte a sawi a (Matthaia
24:9, 21, 22). Krista zuitute chuan an LALPÂ kawng - tuarna kawng,
hmuhsitna kawng leh mualphona kawng - an zawh ve ngei tûr a ni a.
Khawvêl Chhandamtu chunga huatna lo thleng kha Amah ringtute
chungah a thleng ve ngei dâwn a ni.
Kohhran hmasa chanchinah hian Isua thusawi lo thlen famkimzia
a lang. Lei thiltihtheihna leh hremhmun thiltihtheihna \angruala Krista
an erna chu a zuitute chungah a tla ta a. Chanchin |ha a lo chak
chuan ramhuai biakna temple leh a maichâmte chu engmah lo a ni
mai dâwn tih ramhuai behovin an hriat avângin, a thiltihtheihna neih
zawng zawng nên Kristian sakhua tichimit tûrin an bei ta a,
tihduhdahna mei a de \an ta. Kristiante chu an thil neih zawng zawng
an chhuhsak a, an in leh lo a\angin an hnawt chhuak a. “Tuarna,
buaina nasa tak” chu an tuar \an ta (Hebrai 10:32). Tihnawmnahna
leh vuak te, kawlbun leh tân ina khung te an tuar \an ta (Hebrai
11:36). Mi tam tak chuan an rin nghehzia chu thisen chhuahnate
tuarin an lantîr a. Mi lian leh bâwih te, hausa leh rethei te, lehkha
thiam leh thiam lote tûmah zahpah nei lovin, zahngaihna chhetê pawh
nei lovin an that a.
Hêng tihduhdahnate hi Nero-a lal lai, Tirhkoh Paula mârtar chan
vêl laia \anin kum za engemaw chhûng chu a kal zêl a, a châng
chuan a han zual hlê a, a châng chuan a han nêp deuh va. |âm te a
39
40 INDONA ROPUI
KRISTIAN HMASATE TIHDUHDAHNA 41

lo tla a, hrî te a lêng a, lîr te a lo nghîng a, hêng thilte hi Kristiante


avânga lo awmah an puh zêl a; hetiang hian dâwtin sual râpthlâk tak
tak ti-ah an puh a. Chutia vântlâng huat leh rinhlelh an lo nih tâk
chuan, hlawh hmuh beiseia dâwta hêk duhte an tam a, mi, sualna
engmah nei lote pawh dâwta hêka mantîr tûrin an inpeih reng a.
Rom chunga hel, sakhaw hmêlma leh vântlâng nun dân tikhawlotu
tia puhin thiam loh an chantîr a. Mi tam tak chu ran sakawlh an eitîr
a, \henkhat chu ennawm siamna hmunah a nung chungin meiin an
hâl a, a \hen chu an khêngbet a, \henkhat chu savunin an tuam a,
ennawm siamna hmunah uite an eitîr a. An hrehawm tuarna chu
mite’n ennawmah an neih a. Hêng ennawm thlîr tûr hian mipui tam
tak an pung khâwm a, an thi tûr na tuar rûm vêlte chu an lâwm a, an
nuih a, kutte an ben khum a.
Khawilaiah pawh himna zawngin biru mah se, Isua zuitute chu
ramsa anga zawn chhuahin an awm a. Hmun fianrial, tûmâ tlawh loh
leiahte bihrûknate zawng lo thei an ni ta lo. “Rethei takin, hrehawm
takin, tihduhdahin an awm a; chûngho tân chuan khawvêl hi awmna
tlâk a ni lo, thlalêrah te, tlângah te, pûkah te, khuarkhurumah te an
vâk an vâk \hîn a,” (Hebrai 11:37, 38). Mi tam tak chu lei hnuai
pûk an siam chawpah him takin an awm a. Rom khawpui pâwna
tlâng pakhat hnuaiah, lei leh lung zîngah an verh a, khawpui kulh
a\anga mêl tam fê an verh thleng a. Hêng an lei hnuai verhahte hian
Kristian hmasate chuan an mitthite an phûm thîn. Rinhlelh an kaia
hrem tûr an nih chuan he lei verhah hian an biru \hîn. Nunna Petuin
indona \ha dotute a kaihthawh hunah chuan Krista tâna mârtar chang
tam tak he pûk thim a\ang hian an lo chhuak ngei ang.
Eng anga nasa pawhin tihduhdahna awm mah se, Isua zuitute
chuan an rinna an tihmelhem ngai lo. Nawmsakna thil engmah an
nei lo va, ni êng pawh an hmu phâk hêk lo, lei hnuai pûk thimah
awmhmun an khuar a, chuti chung pawhin phunnawina ri rêng rêng
a awm ngai to. An hrehawmna leh an khawharnate tuar hrâm hrâm
tûrin, rinna, dawhtheihna leh beiseina thutein an infuih tawn a.
Khawvêl thil \ha zawng zawng chân mah se, Krista an rinna an
thlah chuang lo. Harsatna leh tihduhdahnate chu an chawlhna leh
42 INDONA ROPUI

lâwmman hmuh hun tihnaitû chauh a ni.


Hman laia Pathian rawngbâwltute ang bawkin, “sawisakin an
awm a, thawhlehna \ha lehzual an chan theihna tûrin chhan chhuah
an duh lo va,” (Hebrai 11:35). Hêng hian an Lalpa thusawi: “Ka
hming avânga an tihduhdah che u chuan lâwm ula, nasa takin hlim
rawh u, Vânah in tân lâwmman a awm hnem si a. Chutiangin in
hmâa zâwlneite an tiduhdah si,” a tihte kha a han hriat chhuahtîr a.
Thu dik avânga tuar tlâka ruat an nih avângin an lâwm a, meialh zîng
a\angin hnehna hla a lo chhuak a. Rinnain vân lam an hawi a, Krista
leh vâna vântirhkohten vân kulh kotlâng a\anga lungni taka rawn
thlîra, an rinawm avânga an chunga lâwm êm êmin an han hmu thei
a. Pathian lalthutthlêng a\anga aw lo chhuak chuan, “Thih thlengin
rinawmin lo awm rawh, tichuan nunna Lallukhum ka pe ang che,” a
rawn ti a (Thupuan 2: 10).
Setanan tihduhdahna hmanga Krista kohhran tihchhiat a tum
chu a hlawhchham ta dêr mai. He inhnialna ropui, Isua zirtîrten an
nun an chân phahna kha a la tâwp ta lo. An taksaah hnehin an awm
a, mahse hnehtute an lo ni ta zâwk. Pathian hnathawktute chu thahin
an awm a, mahse an hnathawh chu a kal zêl a. Chanchin |ha chu a
darh zau zê1 a, a pawmtu pawh an pung zê1 bawk a. Rom khawih
phâk loh hmun kilkhâwrte a thleng ta. Pathian hre lo rorêltu,
tihduhdahna tihzualkai tumte chu Kristian pakhatin a hêknaah tihian
a sawi a, “Min that ula, min sawisa ula, in duh ang angin min ti rawh
u. In rorê1 dik lohna hian kan dikna a han tilang a. In nun chhiatna
hian hlâwkna engmah a thlen lo che u.” An tih anga ti ve tûra urhsûn
taka mi dangte sâwmna a lo ni ta hlauh zâwk a ni. “Min thah zin
poh leh kan \hang chak ting mai; Kristiante thisen chu chî a ni.”–
Tertullian, Apology, paragraph 50.
Mi sâng tam tak lung inah an khung a, an that a; mahse an hmun
luahtu tûr mi dang an lo chhuak zêl a. An rinna avânga mârtarna
changte chu Krista mi tak tak an ni a, “Hnehtute” tiin a ko va. Indona
\ha chu an do va, Krista lo kal hunah nunna lallukhum chu an chang
ang. An tuarna avângin Kristiante an inpumkhat lehzual a, an
Chhandamtu an belhbul phah bawk a. An dam laia an nungchang
KRISTIAN HMASATE TIHDUHDAHNA 43

leh an thih dâwna an rinawmzia an tihlan \hinte chu thu dik


tlângaupuina \ha tak a ni mai a; rin loh tak takin, Setana khua leh
tuiten Setana rawngbâwlna kalsanin, Krista hnehna puan zâr hnuaia
do tûrin an han inpe ve \hîn.
Setana chuan Pathian kohhran, hlâwk taka do dân a ngaihtuah
ta a, Kristian kohhranah a hnehna puan zâr chu a phun ta ngut mai
a. Krista zuitute bum theih an nih a, Pathian dodâl tûra hruai theih
an nih chuan, an chakna te, an chhelna te, leh an din nghehna te a lo
chau ang a, awlsam taka hneh theih an ni mai ang.
Tunah chuan Pathian hmêlma chuan talhtum hmanga a tih theih
loh chu vervêk thila tih theih a tum ta a. Tihduhdahna a lo reh ta a,
mahsela thil hlauhawm tak, mi hîp nâna \ha êm êm, khawvêl thila
ropuina leh hausaa awm theihna thilin a han thlâk ta hlauh mai a.
Milem behote khân Kristian rin dân a\hen azârte an han pawm ve a,
thu pawimawh bulte hnâwl siin. Isua chu Pathian Fapa a nih pawm
angin an lang a, a thihna leh thawhlehna pawh pawm angin an lang
a; mahse sual inhriatna an nei lo va, sim a \ulna leh thinlung thlâk
danglam a \ulna an hre hek lo. Keini pawhin kan tih dân \henkhat
kan paih ang a, nangni pawhin in tih dân \henkhat paih ula. Krista
rinnaah hian pumkhatin i awm ang u, tih an rawt ta a.
Hei hi kohhran tân thil hlauhawm tak a ni. Hêng thil ngaihtuah
chuan lung in tân te, insawisakna te, meia hâlnate leh khandaiha
thihna te kha malsâwmna a lo ni ta zâwk. Kristian thenkhat chu
nghet takin an ding a, kan rin dân engmah kan tawlh hniam thei lo an
ti tlat a. |henkhat erawh chuan an thu rawt dân pawm mai emaw,
an rin dân t1êma tihdanglam deuhva Kristian rin dân t1êmtê chauh
pawm duhte nêna inzawm khâwm chu an remti a. Kristian rin dân a
puma kan la pawmtîr theihna a ni zâwk thei a ni an ti a ni. Chutih lai
chu Krista zuitu dik takte tân thin nat a hun rêng mai. Setana chu
Kristianna kawr hain, mite rinna hruai khawlo tûr leh an rilrute thu
dik hawisan \hîn tûrin kohhranah a han inzep lût ve ta a ni si a.
A tâwpah chuan Kristian tam berte chuan an Pathian biak dân
famkim paih \hen chu an remti a, tichuan Kristian sakhua leh ramhuai
biakna sakhua inzawm khâwmna an siam ta a. Milem beho chu
44 INDONA ROPUI

Kristiana inchhâlin kohhranah lo lût mah se, an milem biak kha an


bân thei tak tak lo a; mahse an milem biak erawh chu a dang ta
deuh a: Isua lem te, Mari lemte leh mi thianghhm lemte an be ta
thung a. Milem biakna dawidim kohhrana lo lût chuan kohhran a
chiah chhe deuh deuh a. Thurin dik lo te, Ramhuai beho tih dânte
leh milem beho tih dânte chu kohhran tih dâna hman ngheh a lo ni ta
a. Krista zuitute leh milem beho an inzawm khâwm tâk chuan
Kristian sakhua chu a \awphnawk ta hlê a. Kohhran chuan a
thianghlimna leh a chakna a hloh ta. Mahsela hruai bo theih loh mi
\henkhat an la awm; hêng hian Thu dik Petu chunga an rinawmna
chu an la vawng \hain, Pathian chauh an la be ta cheu a ni.
Isua zuitua inchhâlte zîngah pawh hian pâwl hnih an awm fo va,
pâwl khat chuan Isua nungchang an zir a, chumi nungchang a\ang
chuan an awm dân dik lote siam dik an tum a; \henkhat erawh chuan
an dik lohna tilangtu thu dik chu an hawisan a. A \hat lai ber pawhin
kohhran chu mi dik leh thianghlim, rilru dik tak pu an ni vek lo. Kan
Chhandamtu chuan, anmahni duhthu ngeia suala inhnim phûmte chu
kohhranah an tel tûr a ni lo, tiin a zirtîr a; mahsela mi dukdak lote a
la khâwm a, a awm dân an zir leh a thu zirtîrte an dawn ve a phal a,
an dik lohnate an hmuha an nungchangte an siam \hat nân. Zirtîr
sâwm leh pahnihte zînga pakhat chu a mantîrtu a ni a. Juda-a chu a
nungchang dik lo chung pawhin pawm a ni a.
Zirtîrte zînga awm ve a, Isua nungchang leh a thu zirtîrte a dawn
ve a, Kristian nun dânte a lo hriat ve a, amâ dik lohnate a lo hriat
chhuah a, a sim a, thu dik a awih a, Pathian \anpuina azâra a nunnate
a lo silfai ve theih nân a ni. A kalkawng chu êngin rawn chhun mah
se, Juda Iskariota chuan chu êng chu a zawh duh lo. Sual lam hlîr a
âwn khân, “Setan, min thlêm rawh,” a tihna tluk a ni a. Sual thiltih
a châkna chu a rilruah a lian ber a. Thim thiltihtheihna hneh theih
zawngin a rilru a pe a; a sualna avânga zilhhauva a awmin a thinur a,
chu chuan a Chhandamtu mantîrna hial pawh a thlen a ni. Chutianga
a langa Pathian ngaihsaka inchhâl a, rilrua sual tihchâkna nei site
chuan an sual avânga zilhhauna an haw chawk a ni. Juda ang bawkin,
an \hat nâna zilhautute kha hun remchângah chuan an mantîr ve ngei
KRISTIAN HMASATE TIHDUHDAHNA 45

ang.
Kohhran chhûnga Pathian ngaihsaka inchhâl, a rûka sual tih châk
si hi zirtîrte pawh khân an tâwk ve zeuh zeuh a. Annania leh Saphirite
khân bumtute tih dânin an ti a, Pathian tân an thil neih zawng pe
angin an insawi a, mahse a \hen an zêp ru si. Hêng tihdertute
nungchang dik tak hi thutak Thlarauvin zirtîrte a han hrilh a, Pathian
rorêlna chuan kohhran thianghlimna chunga hetiang hmêlhemna
tenawm lo awm ta hi kohhran a\angin a nuai bo ta a ni. Kohhran
tibawlhhlawhtute chu Pathianin a han paih a. Krista Thlarau engkim
hre thei, kohhrana lo lang hi mi vervêk leh thilsual titute tân a
\ihbaiawm a ni. An nungchang leh an khawsak dâna englai pawha
Krista nun neitute nên rei an inzawm thei lo; a hnung zuitute chunga
harsatna leh tihduhdahna a lo thlenin, thu dik vuana thil engkim kalsan
huamte chauh khân A zirtîrte nih an ngam \hîn. Chutianga
tihduhdahna a awm chhûng chuan kohhran a thianghlim a. Mahse
tihduhdahna a lo rehin Kristianna rilru engmah pu lote an lo tel ve a,
tichuan Setana tân rahbi nghet tak tuk theihna kawng a inhawng ta a
ni.
Englai mahin ênna Lal Fapa leh thimna lal fapa inkungkaihna a
awm thei lo, an zuitute pawh an inpumkhat thei hek lo. Kristianten
ramhuai biakna a\anga a chanve chauhva Kristiana han inlette nên
inzawmkhâwm an remtih a\angin, thu dik kal pênsanna kawng an
zawh \an a, an kal thui deuh deuh zê1 a. Setana’n Krista zuitu chuti
zozai a tihder theih avângin a lâwm a. A mi bumte chungah a thuneihna
nasa lehzual a han lantîr a, Pathian chunga la rinawm fote tihduhdahna
rilru a han puttîr ta a. Kristian sakhaw dik do tûr chuan tûn hmâa a
puipaa lo \ang tawh \hînte aia do dân \ha zâwk hria an awm lo ang.
Hêng Kristian kal sual tâte leh a chanve Kristian, a chanve ramhuai
biate an inthurual a, Krista zirtîrna chu a pawimawh lai berah an
kalh ta a ni.
Bumna leh tenawmna puithiam kawr haa kohhrana lo lûtte laka
rinawm taka ding nghet tûr chuan theihtâwp chhuah a ngai ta. Rinna
nghahchhan atân Bible chu pawm a ni ta lo. Sakhaw zalênna zirtîrna
chu Pathian sawichhiatna tia vuah a ni a, chutiang kengkawhtute lah
chuan huat leh khap an hlawh bawk a.
46 INDONA ROPUI

Rei tak chhûng inthurual theih lohna a awm tâk chuan, Kristian
rinawm tlêm tê chuan, “He Kohhran kalsualin dik lohna leh milem
biakna laka tâl chhuah a tûm loh chuan, anni nêna kan inkungkaihna
zawng zawng hi kan pawtchat vek tûr a ni,” tiin thu an titlu ve ta a.
Pathian thu an awih dâwn chuan inhran loh theih a ni dâwn lo tih an
hria a ni. An thlarau thih theihna khawp thilsual an ti ngam lo, an tih
chuan an tû leh fâte rinna tikhawlo tûra entawn tûr an ni mai dâwn
a. Inremna leh inpumkhatna siam tûr chuan, leh Pathian chunga an
rinawmna nêna inrem a nih phawt chuan engpawh an huam a; mahsela
thu dik nia an hriat rapbeta inremna siam tûr a nih chuan, inremna
chu a theih loh a ni tiin an ngai a. Felna leh thu dikte thlauhthlâk
chauhva inremna siam tûr a nih ai chuan inhranna awm se, indona
pawh awm rawh se an ti ta a.
Hêng mi huaisente rilru puttîrtu bulpui: a dik ber leh a \ha ber
chauh duhna leh \an tlat ngamna hi, tûn laia Pathian thu awiha
inchhâlte rilruah lo thar leh se kohhran leh khawvêl tân a va \ha
dâwn êm! Kristian sakhaw innghahchhan thurinte pawisak lohna a
nasa ta h1ê a. Ngaihdân tlângpui chu: hêngte hi a lo pawimawh 1êm
lo ve, tih a ni a. Hemi tlâkhniamna hian Setana rawngbâwltute kut a
han tichak a. Tichuan ngaihdân dik lo leh mahni inbumna, hman lai
a\anga mi rinawmten an nunna hial pawh chân huama an lo do \hin
kha, Krista zuitua inchhâl mi sâng tam takin an pawm ta a ni.
Kristian hmasate hi mi mak tak an ni. An khawsak dân sawisêl
bo leh an rinna khawih her theih loh chuan mi sualte rilru a tibuai a,
rilru inthiam lohnate a neihtîr a. Mi t1êm tê an ni a, hausakna te,
ropuina te, leh hming ropuina te engmah an nei lo va; mahsela an
nungchang leh an thurinte hriatna apiangah thil sual tituten an hlau a.
Mi sual Kaina chuan Abela a hua angin, anni pawh mîten an hua a.
Mi fel Abela thiltih \hat avânga Kaina’n a that angin, Thlarau
Thianghlim humna hnawh kiah tumtute chuan Pathian mîte an that a.
Hemi avâng bawk hian Judate’n Chhandamtu chu, a nungchang
thianghlimna leh fainain an suahsualna leh mahni hma an sialna a han
tihlan \hin avângin an khêngbet a. Isua dam lai a\anga tûn thlengin
Isua zuitu rinawmte chuan, sual ngainatute leh sualna kawng zawhtute
huatna leh kalhna an la tâwk fo.
KRISTIAN HMASATE TIHDUHDAHNA 47

Chuti a nih chuan, Chanchin |ha hi Inremna Thuchah, engtin nge a


nih theih ang le? Zâwlnei Isaian Isua pian tûr a sawi lâwk khân a hmingah,
“Remna Lal Fapa,” a vuah a. Bethlehem phûl chungah vâna
vântirhkohhoin berâmpute hnêna Isua pian thu an han puan khân,
“Chungnung berah Pathian ropui takin awm rawh se, Lei chunga a
lawm êm êm mihringte hnênah rem thu lêng rawh se, tiin an zai a,”
(Luka 2:14). Mahse Isua’n, “Khawvêlah hian rem lêntîr tûra lo kal
emaw mi ti suh u; rem 1êntîr tûra lo kal ka ni lo a, khandaih 1êntîr tûra
lo kal ka ni zâwk,” (Matthaia 10:34) a ti a. A nih leh an thute hi a
inkalh em ni? A awmze dik tak kan hriat chuan hêng thute hi an inmil
chiah a ni. Chanchin |ha hi remna thuchah a ni.
Kristian sakhaw zirtîrnate kan pawma kan awih chuan, khawvêl
pumah inremna, inlungrualna leh hlimna a lo darh zau vang. Krista
sakhua hian a zirtîrna pawmtute zawng zawng chu a suih khâwm ang a,
Isua lo kal chhan chu mihring leh Pathian inzawmtîr leh mihring leh
mihringte inpumkhattîr leh hi a ni a. Mahse khawvê1 hi Krista hmêlma
lian ber Setana thununna hnuaiah a awm a. Nun dân tûra Chanchin
|hain a kawhhmuh chu, anni duhdân leh an khawsak duhdân nên a
inhrang hlauh a, a lakah an hel ta \hîn a ni. Thianghlimna chuan an
sualte a tilang a, thiam loh a chantîr \hin avângin, thianghlimna chu an
hua a. Thianghlimna kawng zawh tûra sâwmtute chu an tiduhdah a, an
tiboral a. Thianghlimnain thu dik a rawn thlen chuan huatna leh buaina a
lo chhuak \hîn a; hemi thu-ah hian a ni Chanchin |ha chu khandaih a lo
nihna chu.
Hetianga mi sualten mi felte an tihduhdah Pathianin a phal hi rinnaa
chak lo mi tam tak tân hriat thiam a harsa a. Mi sual ber berte hlawhtling
takin an awm a, mi \ha leh thianghlimte hrehawm leh tihduhdah tuara
Pathianin an awm a phal a\angin mi \henkhat chuan Pathian an rinnate
phatsan hial an duh a. Engati nge Pathian zahngai thei, fel famkim,
thiltihtheihna tâwp lo nei chuan hnehchhiahna leh dik lo taka sawisaknate
an awm A phal an ti a. Hei hi keini lo buaipui a \ûl lo. Pathianin min
hmangaihzia a lang chiang a. A thiltih dân kan hriat thiam loh mai avângin
a \hatna chu kan ringhlel tûr a ni lo. Harsatna nîte a lo la thleng ang a,
rinhlelhna leh beidawnna mîte thinlungah a lo la awm dâwn tih Isuan a
hria a, a zirtîrte hnênah : “‘Bâwihh a pu aiin a ropui lo,’ tih thu ka
48 INDONA ROPUI

hrilh tawh che u kha hre reng rawh u. Annin kei mi tihduhdah tawh
chuan nangni pawh an tiduhdah ang che u,” (Johana 15:20). Isuan
kan tân mi sualte kut a tuarna aia nasa, a zuitute tumah tuar an awm lo.
Sawisakna tuarte leh mârtara thite khân Pathian Fapa duh tak hnung an
zui chauh a la ni.
“LALPA chu a thutiam kawngah chuan a muang lo ve,” (2 Petera
3:9). A fâte hi a theihnghilh lo va, a thlahthlam hek lo. A duhzâwng tih
tumtute chu tûmah buma an awm loh nân, mi sualte chuan an awm dân
sual chiang taka an tihlan a phal a . Mi felte chu manganna meipuia theh
luhin an awm a - an lo thianghlim theih nân; an Pathian hmangaihna chu
a lem mai a ni lo tih mi dangten an hriat nân leh kawng zawh tûra an
thlan ngil taka an zawhna chuan ring lo leh Pathian duh lotute thiam loh
a chantîr theih nân.
Pathian chuan mi sualte hlawhtling taka an awm a phal a; Amah an
huatna an tihlan pawh a phal bawk a. An bawhchhiatna no-te an tihkhah
huna, boral dêra an awm huna mi tinin Pathian zahngaihna leh a rorê1
dikzia an hmuh theih nân. Phuba lakna nî chu a hnai zê1 a, A dân
bawhchhetute leh A mîte hnehchhiahtute chuan an thiltih ang zê1a
thungrulhna an hmu ang. Chutih hunah chuan Pathian mîte chunga
nunrâwnna tinrêng, dik lo taka tihna tinrêngte chu, Krista chung ngeia
tih angin hrem an ni tawh ang.
Thil pawimawh tak, tûn lai kohhrante’n an ngaihtuah ngei tûr a la
awm. Tirhkoh Paula, chuan, “Tupawh Krista Isuaa Pathian ngaihsaka
awm tum apiang chuan tihduhdahnate an tuar bawk ang” (2 Timothea
3:12). Engati nge tihduhdahna hi a muhîl ta riha a lan? A chhan chu
kohhran hi khawvêl mîte awm ang chauhvin a awm a, tihduhdahna a
chawk chhuak zo lo a ni. Tûn laia kan sakhua hi Isua leh a zirtîrte dam
laia an rinna anga thianghlim leh duhtui a ni ta lo va. Sual pawmzam tûra
kan kal hniam tâk avângte, Pathian thu dik ropuite kan bengkhawn loh
avângte, kohhran hian Pathian anna a neih chhiat tâk êm avângtein,
Kristian sakhua chu khawvêlah hian a lo 1âr ta a ni. Kohhran hmasate
rinna leh chakna chawk tho leh ila, tihduhdahna a lo chhuak ngei ang a,
tihduhdahna mei a lo alh kai leh ngei ang.S
BUNG 3

TLÛKSANNA
(THE APOSTASY)

T
HESALONIKA mite hnêna lehkhathawn pahnihnaah khân
Tirhkoh Paulan, tlûksanna nasa, pope thuneihna rawn hring
tûr a lo awm dâwn tih a sawi lâwk a: “Tlûksanna chu a lo thlen
hmasak zeta Dân Bawhchhepa, boral fapa chu a lo lan loh chuan
chu mi Nî chu a thleng dâwn si lo va. Ani chuan Pathiana an vuah
apiang leh, sakhua zawng zawng dovin, an chunga awm tumin a
inchawimawi ang: chutichuan Pathian biak ina \huin Pathian ang hialin
a intâr chhuak ang,” a ti a. Chu lo pawh chu Tirhkoh Paulan, “Dân
bawhchhiatna thurûk chuan tûnah pawh a thawk mêk a ni si a;
nimahsela lâk bova a awm hmâ loh chuan tûnah hian a khaptu a
awm,” tiin unaute chu a hrilh a (2 Thesalonika 2:3,4,7). Chutih lai
pawh chuan kohhranah dik lohna a lo la lût ang a, pope nihna kawng
a la rawn Siam ang tih a hmu lâwk a ni.
A tîrah hriat tham lohvin, a rûk leh ngawi rengin a \an a, nakinah
a lo chak a, mi rilru a thunun theih chinah tlâng hriatin, bawhchhiatna
thurûk chuan a bumna hna leh Pathian sawichhiatna hna chu a thawk
zêl a, hriat tham mang lohvin ramhuai beho tih dân chu Kristian
kohhranah a lo 1ût ta a ni. Ramhuai beho kuta Kristianten
tihduhdahna an tuar nasat avângin Kristian kal sual leh ramhuai beho
nêna inpumkhatna chu engemaw chhûng chu a tâwp rih a. Mahse
tihduhdahna a lo tâwp a, Kristian sakhua chuan rorêlna inte leh lalber
inte a thleng ta a. Isua leh a zirtîrte inngaihtlâwmna rilru paihin,
Kohhran chuan, ramhuai beho puithiamte leh rorêltute chapona leh
ropui châkna rilru a lo pu ta a. Pathian dân aiah mihringte ngaihdân
leh pipute thurochhiah a hmang ta zâwk a ni. Kum A.D. 300 vêla
Lalber Constantine-an Kristian sakhua a han zawm ve khân mite a
tilâwm nasa a, khawvêl thil chu felna puana inkhuhin kohhranah a
lût ta a ni. Tûnah chuan khawlohna hna chu chak takin a kal ta.
Ramhuai biakna chu hneha awm ni-âwmin a lang a, mahse hnehtu a
49
50 INDONA ROPUI

lo ni ta zâwk. A thlarau chuan kohhran a thunun a. A thurin te, a tih


dân te leh a puithûna te chu Krista zuitu hming putute rin dân leh
biak dânah telh a lo ni ta hial a.
Kristian sakhua leh ramhuai biakna sakhua inchawhpawlhna hi,
hrilhlâwknain a lo sawi lâwk, Dân bawhchhepa, Pathian dova, Pathian
aia sânga indah tumtu rawn tipuitling tûra buatsaihna a ni a. Chu
sakhaw dik lo, ropui taka rawn inrêl chhuak ta chu, Setana hnathawh
ropui, khawvêl zawng zawng, a duh ang anga a rê1 theihna tûra
lal\hutthlenga in\huttîr tuma a beihna lang chhuak chu a ni.
Vawi khat chu Setanan Krista nêna thuthlung siam a tum a,
khawvêl zawng zawng leh a ropuinate a han entîr a, “Hêng zawng
zawnga thuneitu chungnung ber ka ni tih hi pawm la, a vaiin ka pe
vek ang che,” a ti a. Isuan thlêmtu huangtâu tak chu a hau a, a
hnawt bo lui ta a. Chu thlêmtu bawk chuan mihringte a han thlêm
thlu ta. Khawvêl thila hlâwkna leh ropuinate a hmuh theih nân,
kohhran chuan lei mi liante \anpuina leh duhsakna a zawng a; Krista
hawisanin Setana aiawh Rom khaw Bishop nêna inzawmkhâwm tûra
thlêm thlûk a lo ni ta.
Roman kohhran thurin bulpui pakhat chu: pope hi khawvê1 puma
Krista kohhran 1û ber hmuh theih chu a ni a; khawvê1 ram tina
pastor-te leh bishop-te chunga thuneihna sâng ber pêk a ni tih a ni
a. Hêng aia ropui zâwk chu pope hian Pathian hming ngei a pu -
“LALPA Pathian Pope chu” tih a ni a, thil sual tithei lova ngaih a ni
bawk. Mi zawng zawng a hnêna zahna lantîr tûrin a phût a. Setanan
thlalêra Isua a thlêma a thu sawite kha Rom kohhran hmangin a la
sawi ta reng a, mi tam tak chu a hnêna chawimâwina hlân tûrin an
inpeih reng a ni.
Pathian hlaua zahtute chuan hêng nih theih rual loh nia inchhâlte
an chhânna chu, Isuan thlêmtu vervêk a chhânna: “LALPA i Pathian
chibai bûk la, amâ rawng chauh bâwl rawh,” tih bawk kha a ni
(Luka 4:8). Pathian chuan, A lehkhabu khawi laiah mah hian, a lei
kohhran 1û ber atân mihring a ruat tih thu rêng a sawi lo. Pope chu
a chungnung lawr a ni tia zirtîrna hi Pathian Lehkhabu thu zirtîr nên
a inkalh a ni. Pope-in kohhran chhûnga Krista thuneihna a chhuhsakte
TLÛKSANNA 51

a nih si loh chuan, Pope-in kohhran chungah thuneih theihna rêng a


nei lo.
Rom kohhranin Protestant kohhran hi kohhran dik zirtîna a\anga
kal sual leh kohhran dik a\anga kal pêng luiah an puh \hîn a. Hêng
an puhnate hi anmahni awm dân a ni zâwk. Krista puan zâr paihin
“mi thianghlimte hnêna rinna vawi khat kawltîr” a\angin an tlân bo a
ni (Juda 3).
Setana chuan Pathian lehkhabu hi a thiltihtheihna do nân, leh a
bumnate hriat theih nân a \angkai dâwn êm êm a ni tih a hria. Isua
pawhin Setana thlêmnate kha Pathian Lehkhabu thuin a dodâl a, a
thlêmna apiangah, “Chutiangin ziak a ni,” tiin a hnial zê1 a. Thlêmtu
thu chhâk chhuah apiang chu Pathian thu ngei hmangin a hnial thla
zêl a ni. Setanan mihringte chunga a thuneihna vawn reng a,
chhuhsaktu pope thuneihna siam ngheh a duh chuan, mîten Pathian
Lehkha thu an hriatna a dâlsak a ngai a ni. Pathian Lehkhabuin
Pathian chawimawi a, mihringte chu an awmna tûr hmun takah a
dah dâwn avângin Bible thu thianghlim thup a, a khuahkhirh a \ûl a
ni. Hetiang hian Roman kohhran chuan an ti ta rêng a. Kum za tam
tak chhûng chu Bible sem darh an khap tlat a. Tûmâ chhiar an phal
lo va, an ina kawl pawh phal a ni lo; puithiam leh bishop, thu dik
pawisakna nei 1êm loten an thiltih dân rem zâwngin an hrilhfiah a.
Tichuan khawvêl ram tina mîten pope chu lei chunga Pathian aiawh,
kohhran leh sorkâr chunga thunei theia ngaih a lo ni ta a ni.
Mîte thil dik lo tih hmuh chhuahna tûr awm ta hek lo, Setana
chuan anawm amâkin hna a han thawk ta a. Hrilhlâwknain, pope
thuneihna chuan, “Hunte leh dânte tihdanglam a tum ang,” tiin a
sawi a (Daniela 7:25). Hei hi rei a rial lo. Milem be mi Kristian
sakhuaa lo pakaitên an milem biak thlâkthleng nân, a hminga Kristian
an lo nih ve der der theih nân, milemte leh mi thianghhm limte
ngaihsânna Kristian biak dânah a lo lût deuh deuh va. Inkhâwmpui
chuan he milem biakna chi bawk hi dân nghetah an siam ta. Sakhaw
tihbawrhbânna tifamkim tûrin Rom chuan Pathian Thu sâwm pêk
zînga a pahnihna milem biak khapna kha a thai chhia a, a nambar a
la kim theih nân thupêk sâwmna kha \hen darh a tum tihna a ni.
52 INDONA ROPUI

Ramhuai beho tih dân \âwmpuina hian vân thuneihna pawisak


lohna kawng dang a han hawng leh a. Setana chuan kohhran hruaitu
inpumpêk lote hmangin Thu sâwm pêk palîna a han khawih khawlo
leh a, Pathianin, a tihthianghlim tawh leh mal a lo sâwm tawh Sabbath
nî chu tihboral a tum ta a (Genesis 2:2,3), a aiah ramhuai beho “Nî
biakna ni zahawm,” an kût nî chu dah a tum ta a. A tîr chuan hei hi
alang apauva tih a ni lo va. Kum zabi khatna laiah khân Sabbath hi
Kristian zawng zawngin an serh a. Pathian chawimawi nân an khermei
h1ê a, Pathian thupêkte chu tihdanglam theih ngaiah an ruat lo va, a
dân thupêkte chu \hahnemngai takin an zâwm a ni. Mahse Setana
chuan mîte hmangin, a duh ang taka thil lo awm tûrin, ang takin hna
a han thawk ta a. Mîten Sunday hi an uar theih nân Isua thawhlehna
hriat rengna kûtah an hmang ta a. Hemi nî hian biak ina inkhâwmnate
a awm a; mahsela intihhlimna nî ang chauhva ngaih a la ni a, Sabbath
nî erawh chu thupui takin an la serh ta tho va.
A thil tumte a tihpuitlin theih nân, Isua pian hmâa Judate chuan
Setana hruaiin Sabbath an pâwng serh hlur a, Sabbath serh chu
phur rit namên lo a lo ni ta zâwk a. Chutianga a dik lo lama ngai tûra
a hruai kawi theih denchhenin, Sabbath chu Judate tân chauh a ni
tiin a hmusit leh nghâl a. Chutiang Sunday chu hlimhlawp nî atân
Kristianten an hman lai chuan, Sabbath nî chu chawnghei nî,
lungngaihna leh buaina nîa hmang tûrin Setanan a hruai a, Juda
sakhua an huatzia tilang tûrin.
Lalber Constantine-a’n kum zabi palîna vêlah thupêk a siam a,
Rom ram chhûng zawng zawnga Sunday hi vântlâng kût nîa hman
tûr tiin. Ni biakna nî chu a khua leh tuia ramhuai beho chuan an serh
a, Kristiante pawhin an chawimawi ta a ni. Lalber rorê1 dân
kalhmang chu Kristian sakhua leh ramhuai biakna sakhuaa inkalhna
lai apiang tihrema chawh rual a ni a. Kohhran mi lian bishop-ho
khân an thuneihna a zau theihna ngaihtuahin, Kristian leh Kristian
lovin sakhaw ni thuhmun kan serh chuan, Kristian lo tân pawh a
hminga Kristian lo nih ve mai chu a harsa lo vang a, tichuan kohhran
a lo ropuiin a thiltihtheihna a lo zau ang tih ngaihtuahin lalber kha an
nawr ta a ni. Kristian dik tam tak chuan Sunday hian thupuina t1êm-
TLÛKSANNA 53

a-zâwng chu a nei ve e tih lo ring mah se, Sabbath erawh chu Lalpa
ni thianghlim a ni tiin Thu sâwm pêk palîna awihin an la serh ta reng
a.
Bum thiama chuan a hnathawh a la tifamkim lo. Kristian zawng
zawng chu a puan zâr hnuaia khalh khâwma, a khâwnbâwl min ber,
pope, Krista aiawha inchhâl kha hmanga a thuneihna lantîr a duh ta
a. Ramhuai be mi Kristiana inpe, ramhuai biakna rilru la thlah chuang
lo te, bishop duhâm tak takte leh kohhrana mi lian khawvêl hmangaih
tak takte hmangin a thiltum chu a puitlin ta a. Inkhâwmpui lian pui
pui an nei fo a; chutah chuan kohhran mi lian \ha zawng zawng chu
khawvê1 pum a\angin an lo kal a ni. Inkhâwmpui apiangah Pathian
ngeiin a ruat Sabbath chu an dah hniam deuh deuh va, ni biakna nî
chu an dah sâng deuh deuh va, atâwp atâwpah chuan ramhuai beho
kût nî chu Pathian ngeiin a han ruat ni-âwm taka serh a ni ta, Bible
Sabbath erawh chu Judate dân la châmbâng ve mai maiah an dah
lek fang a, a serhtute pawh ânchhe dawng an ni e an ti ta hial a.
Tlûksanna awmtîrtu chu a hlawhtling ta ngei mai, Pathian leh
pathian anga biakte aia sângah a inchawimawi ta a (2 Thesalonika
2:4). Pathian dân, hai rual lohva mihringte Pathian nung lam min

Lalber Constantine-a'n Sunday serhna thupek a chhuah


54 INDONA ROPUI

kawhhmuhtu hial pawh a tidanglam ngam ta a. Thupêk palînaah


chuan Pathian chu lei leh vân Siamtu tiin a lo lang a, hei hi pathian
lemte nêna a danglamna chu a ni. Pathian nung chu thil zawng zawng
hnâr, zah tûr leh biak tûr a ni tih englai pawha mihringte thinlunga A
awm reng theih nân, he ‘Nisarih Nî’ hi ruat a ni. Mihringten Pathian
an kawpna leh A dânte an zawmna a\angin Setanan hruai kawi a
tum a; chuvângin he thupêk, Pathian chu thil zawng zawng Siamtu a
ni tih kâwktu hi a han mal thlûr ta a ni.
Protestant kohhran pawhin Krista chu ni biak nîa a thawh leh
avângin Kristiante Sabbath-ah a rawn siam ta a ni tiin an \ang a.
Mahse Pathian lehkhabu khawi laiah mah chutiang a awm lo. Krista
leh a zirtîrte pawhin chumi nî chu an chawisâng hek lo. Kristianten
he nî biakna nî hi Pathian biakna nî atân serh tûr a ni tia an \anna bul
chu “Dân bawhchhiatna thurûk” (2 Thesalonika 2:7) a\anga lo
chhuak lek a ni a. Chu dân bawhchhiatna thurûk chu Paula dam lai
a\anga in\an tawh a ni. He thil Pope thuneihnain a hrin hi, khawi
laiah leh englai khân nge LALPA Pathian chuan a lo châwm ve?
Pathian lehkhabu thuin a remtih pawh ni lo, lo tihdanglam ngawt mai
chu engnge a chhan \ha taka kan puh tâk ang le?
Kum zabi parukna chhûngah khân Pope nihna hmun chu nghet
takin a lo ding ta a. Rorêlna chu Rom khuaah, Rom khaw bishop
chu khawvêl pum kohhran lû ber atân an siam a, ramhuai biakna
pawh pope biaknain a lân ta. Dragon chuan Sakawlh hnênah a
thiltihtheihna leh a lal\hutphah leh thuneihna nasa tak a pe ta hial a ni
(Thupuan 13:2). Zâwlnei Daniela leh Thupuanin a sawi lâwk, pope
leh a \huihruaiten kum 1260 chhûnga tihduhdahna an lek tûr kha a
lo awm \an ta a (Daniela 7:25; Thupuan 13:5-7). Kristiante tân
thil pahnih chauh thlan tûr a awm: Thu dik chunga rinawmna kalsana
pope thupêk engkim zawm ve mai nge, meialha hâl hlum leh sawisak
hlum. Isuan, “In nu leh in pa te, in unau te, in laichîn te, in \hiante
pawhin an mantîr ang che u; a \hen an tihhlumtîr ang che u. Keima
hming avângin mi zawng zawng huat in ni ang,” a lo ti a (Luka
21:16,17). Rinawm taka la awmte chungah tihduhdahna rip zâwk a
lo thleng a, khawvêl hi insawisakna hmun zau tak a ni ta mai a. Kum
TLÛKSANNA 55

zabi tam tak chhûng chu Krista kohhrante chuan hmun biru leh
fianrialahte kalin himna an hmu a. Zâwlnei chuan, “Hmeichhia chu
thlalêra Pathian buatsaih hmun a neihnaah chuan a tlân bo va, chutah
chuan ni 1,260 an châwm theihna tûrin,” a lo ti tawh a (Thupuan
12:6).
Rom kohhranin thuneihna a lo neih a\angin “Hun Thim” chu a
in\an a ni. A thuneihna a lo pun zêlin thimna pawh a chhah zêl a.
Rinnate chu lungphum dik tak Krista chhuhsaka pope hnêna pêk a
lo ni ta a. Chatuan chhandamna leh sual ngaihdam nân Pathian Fapa
rin aiin pope leh a \huihruai, pope thupêk dawngtute chungah rinna
an nghat ta zâwk a. Lei chungah hian pope hi Pathian leh mihring
kâra palai a ni a, pope-a kal lo chuan tuman Pathian hnên an thleng
lo vang tih leh pope hi mihringte tân Pathian aia ding a ni a, a thu chu
awih mai tûr a ni tiin an zirtîr a. Thupêk awih lote chu an taksa leh
an thlarau chungah hremna nasa theih tâwp a lo thleng ang an ti a ni.
Hei ang hian mihringte rilru chuan Pathian hawisanin, mihring ve mai
bawk, mi nun râwng, mihringte chak lohna ang zawng zawnga fihlîm
chuang lo, thim lalin a duhzâwng tih nâna a hman lamah an hawi ta
zâwk a. Sual chuan thianghlimna kawr hain a inchei danglam a.
Pathian lehkhabute rahbeh a nih a, mihringin pope chu chungnung
bera a ngaih chuan, bumna leh hlemhlêtna leh sualna tenawm lo chu
engmah beisei tûr a awm lo. Mihringte dân siam chawp chungnung
ber a lo nih khân khawlohna a lo lang a, chu khawlohna chuan
Pathian dânte a hnâwl bo ta a ni.
Chûng hun lai chu Krista kohhrante tân hun hlauhawm a ni.
Pathian puanzâr lektu rinawmte an tlêm si a. Thu dik chu \antu nei
lovin a awm ngai lo nâ a; a châng chuan dik lohna leh Pathian biakna
lem chuan hnehna changin, sakhaw dik hi lei pum a\anga tihbo a ni
dâwn emaw tih khawpin a awm \hîn. Chanchin |ha chu hmuh phâk
lohvin a awm a, biak dân eng eng emaw a pung a, mîte tân phur rit
nasa tak a han siam a.
An thu zirtîrte chu: Pope chu Pathian leh mihring kâra palaiah
chauh en tûr a ni lo, an sual tlanna chu mi tinin an thawk chhuak tûr
a ni tih a ni a. Tichuan hmun thianghlim tlawha rei tak tak thang te,
56 INDONA ROPUI

sual sim entîr nâna taksa tihhrehawm te, mi thianghlim lim chibai
bûk te, biak in te, thlân leh maichâm sak te, kohhran tâna tangka
tam tak pêkte leh thil dang tam tak Pathian duhsaka awm nân tih a
lo ngai ta a - mihringte ang ziazânga thil chhetêa thinura, thilpêk
emaw taksa tihhrehawm emawa tlawn lungawi leh mai theih Pathian
em ni dâwn ni le?
Chutichung pawhin sualna chu a pung zêl a, Rom kohhran
hruaitute zîngah pawh a lawr deuh deuh zêl a. Kum zabi pariatna
tâwp lamah khân pope \huihruaite chuan, “Kohhran awm tirh a\angin
Rom khaw bishop chuan tûn laia a thuneihna ang hi a nei tawh rêng
a ni,” tiin an \ang a. Hemi tihngheh nân thil engemaw entîr theih a
awm tûr a ni a. Dâwt pa chuan dâwt tûr a hmai lo. Puithiam \henkhatin
tûn hmâa thil ziak hlui ni awm takin an ziak a, “Inkhâwmpui thurêl”
tûn hmâa tukhaw hriat ngai lohte an “hmu chhuak” thar a. Hei hian
a tîr a\angin pope chuan khawvêla thuneihna sâng ber a nei a ni tih
tihngheh nân an hmang a. Hêng bumna thute hi thu dik angin kohhranin
a pawm.
Rinna dik lo awm khâwmin an hnathawhte a rawn tihbuai tâk
chuan, lungphûm dik chunga innghat mi rinawmte pawh an chi-ai
h1ê a. Nehemia hova Jerusalem kulh sa \hatute ang deuhvin, a \hen
chuan, “Thawktute tha a chau zo tawh a, bawlhhlawh lah a nasa si
a; kulh chu kan siam thei dâwn ta lo a nih hi.” tih ve mai an duh a
(Nehemia 4:10). Englai pawhin tihduhdahna, bumna, bawhchhiatna
leh an hnathawh kal \ha lai tihkhawlohna leh Setana thil phiar tinrêng
tuar rêng rêngin an awm a, an chau hle a; chuvângin in satu rinawm
\henkhat chu an lo zâm \an ta a. Thlamuang taka awm theih nân leh
an sum leh paite a him theih nân, lungphûm dik chu an kalsan ve ta
hlawm a. |henkhat erawh chu an hmêlmâte dodâl chungin zâm lo
leh hlau lovin, “Anmahniho chu hlau hauh suh ula, LALPA ropui tak
leh hlauhawm tak mai chu hre rengin,” an ti ta zâwk a ni (Nehemia
4:14). An hna chu an thawk zêl a, an thlarau ngûnhnâmte an vawng
reng a (Efesi 6:17).
Englai pawhin thu dik huatna leh dodâlna thlarau chuan Pathian
hmêlmâte a han fuih huai châwk a; chuvângin Pathian zuitute chu
TLÛKSANNA 57

inring renga awmin an rinawmna an thlahthlam tûr a ni lo. Isuan a


zirtîr hmasate hnêna a sawi kha, khawvêl tâwp thlenga hman a \ûl
ang: “In hnêna ka sawi hi mi zawng zawng hnêna sawi ka ni. Inring
rengin awm rawh u,” (Marka 13:37).
Thim a lo chhah tulh tulh a, milem biakna pawh tihâwm rênga
ngaih a lo ni ta a. Milem hmâahte sathau khâwnvâr an hâla
\awngtainate milim hmâah an hlân a. Thil tihâwm loh tak tak leh
puithûna dik lo tak tak a lo chhuak a. A dik lozâwnga puithunain mi
rilru a hneh nasat avângin, ngaihtuahna tluangtlamte pawh a bo zo ta
niawm tak a ni. Puithiamte leh Bishopten hlimhlawpna leh hurna leh
rilru bawlhhlawhna lam an thlahlel si a, anmahni entawntu mipuite
chu chinchâng hriat lohna leh sualna lama pil âwm rêng an ni.
Pope thiltih dâna kal thui lutukna pakhat chu: kum zabi sâwm
leh pakhatna vêlah Pope Gregory VII chuan Rom kohhran chu ‘dik
lo thei lo’ a nih thu a puang a. A thu chhuah \henkhat chu: “Pathian
lehkha thu angin he kohhran hian dik lohna engmah a nei ngai lo va,
a nei bawk hek lo vang,” tih a ni a. Mahse he thu hi Pathian lehkhabu
khawi laiah nge a hmuh tih engmah a sawi lo. A dang chu: “Pope-in
lal berte bân theihna thuneihna a nei, hremna thu a phuhchhuah chu
tûmân an tidanglam thei lo; Pope erawh chuan tû thu pawh tihdanglam
theihna a nei,” tih a ni leh a.
Thil tisual thei lova inchhâl nungchang chhiatzia chu German
Lalber Henry IV-na a nghaisak dânah a lang chiang. Pope thuneihna
a pawisa lo tih thuah he lal hi kohhran a\angin a hnawt chhuak a, a
lalna a bân bawk a, a laichîn unauten an hnuchhawn ta a, Pope
thupêk anga a chunga helte an tum a. Ani mangang chu Rom nêna
inremna siam loh theih niin a hre ta lo va. A nupui leh chhiahhlawh
pakhat hruaiin, thlasik vânglai takah Alp Tlâng vûr zînga kal tlangin,
pope hmâah chhiahhlawh anga va inlan a tum ta a. Pope awmna in
a va thlen chuan, a vêngtu sipai tel lovin, hung chhûngah an hruai lût
a. Chutah chuan lukhum khum lovin, pheikhawk bun hek lovin, vûr
zîngah pope biak phalna nghâkin a ding ta reng mai a. Chutianga
chaw ngheia nilênga ni thum a din hnu chuan pope-in a ngaidam ta
a. Chutichung pawhin pope-in thu a pêk hmâ chu lalber anga
58 INDONA ROPUI

thuneihna a nei lo vang a, lal inthuamin a inthuam thei hek lo vang.


Pope Gregory chuan chapo takin, “Lal chapote hnuh thlâk hi ka
hna a ni” a ti leh nghâl.
He pope induhzia leh chapozia hi Krista nunnêmzia leh
inngaihtlawmzia nên chuan a dang teh >! Krista chu mi thinlung
kawngka pâwnah luh dîlin A ding a, A luh phaltute hnênah
thlamuanna leh ngaihdamna A rawn pe. A zirtîrte hnênah, “Tupawh
in zînga hmasa ber nih duh apiang chu in chhiahhlawhah a awm
bawk tûr a ni,” a ti leh nghâl a (Matthaia 20:27).
Hun a kal zêl a, Rom pawhin rindân dik lo a siam belh zêl a.
Pope nihna hmun siam hmâ pawhin ramhuai beho mi fingte zirtîrna
chuan kohhran a thunun thei hlê. Kristiana inlet \henkhatin an sakhaw
rin dân \henkhat an la vuan ta reng a. An la zirtîr ta zêl chauh pawh
ni lovin, ramhuai behote hruai theih nân tiin mi dangte pawh zir ve
tûrin an phût \hîn. Hetiang hian Kristian sakhuaah thil dik lo pawi
nasa tak a lo lût a ni. Hêng rinna dik lo zînga lâr berte chu, mihring
thi thei lova rinna leh thih hnu pawha chinchâng la hre thei renga
awma rinna hi a ni. Hei anga rinna hian Rom kohhran thurin-mi
thianghlimte hnêna \awng\aina hlante leh nula thianghhm Mari
chawimawina tûra thurinte innghahchhanah a han siam a. Heta \ang
bawk hian mi sual sim duh lote kumkhuaa hremna thurin a lo chhuak
a. Hêng thurin hi Rom kohhran rin dân bulpuia hmâsânga telh tawh
a ni.
Ramhuai beho rin dân kohhrana lâklûh tûr a la awm: Purgatory
an tih chu. Hei hi mipui chinchâng hre lo, awl taka hruai kâwi theihte
tih\haih nân an hmang \hîn. He rin dâna thu ang hi chuan, hremhmun
pakhat a awm a, chutah chuan chatuana hremna khawpa thil tisual
lote khân an sual hrem nân an tuar ang a, an bawlhhlawhnate tihfai
an nih hnuah vânah hruai an ni ang an ti a.
Hei lo pawh hi an hote thil tihsual leh an hlauhna a\anga hlâwkna
an hmuh theihna tûr thil pakhat phuahchawp tûr a la awm—
Indulgences (chhandamna ticket) hi. Tûn hmâa sual te, tûn laia sual
te leh nakin lama sualte ngaihdam hlauhna, natna tinrêng a\ang leh
TLÛKSANNA 59

thil sual tih vânga hremna a\anga fihlîmna—hêng zawng zawng hi,
tupawh, pope ram tihzau nân leh a hmêlmâte hrem nân leh a
thuneihna kalhtute hrem nâna Pope indonaa do tûra rawn inpe apiang
hnênah tiam a ni. Chu lo chu tupawh kohhrana pawisa han pete
chu-sual lakah an fihlîm ang a, an \hiante meidîla awm, chatuan
hrem tûrte pawh an chhuahtîr thei tiin mîte an zirtîr a. Chutiang chuan
Rom kohhran chuan an tangka bâwmte an tikhat a. Lu nghahchhan
pawh nei lo aiawhtua inchhâl chu, chutianga ropui, nuam tâwl leh
khawlo tak chuan a khawsa a ni.
Pathian thupêk LALPA Zanriah hi milem biakna lam hawi zâwng
mass-ah an la kawi bawk. Pope hnuaia puithiamte chuan engemaw
tia chhamphualin tui mâwl mai leh chhang mâwl mai chu tisa leh
thisen tak taka chantîr theiah an insawi a.–Cardinal Wiseman, The
Real Presence of the Body and Blood of Our Lord Jesus Christ
in the Blessed Eucharist, Proved From Scripture, Lecture 8, sec.
3, par. 26. Thil zawng zawng siamtu Pathian chu siam theiah an
inngai tihna a ni. Kristian zawng zawngin an ring tûr a ni a, an rin loh
chuan tihlum tûr a ni a, ring duh lo tam tak chu hâl hlumin an awm
rêng a ni.
Kum zabi sâwmpathumna vê1ah khân pope thiltih râpthlâk ber
chu siam a ni—thim lal leh pope \huihruaite an inthurual a, an rorê1
rûkna zîngah Setana leh a hote chuan mi sualte rilru an duh ang
zâwng zâwngin an kuai her a; mahse an hmuh theih lohvin vântirhkoh
an ding ve a, an dân siam bawlhhlawh leh an thiltih mihringte hmuh
atâna râpthlâk lutuk chanchinte an lo ziak zê1 a. Babulon khaw
ropui chu mi thianghlimte thisenin a rui ta. Mi tam tak mârtara thite
thisen chu thil sual titute chunga phuba la tûrin Pathian hnênah an au
a ni.
Pope chu khawvêl pumah a lal ta hlur mai a. Lal tumah a thu
hnial ngam an awm ta lo a. Dam chhûng leh chatuana mihringte chan
tâwka khawrêlte pawh chu anawm amâka a rêlbâwl theih ni âwm
tak a lo ni ta a. Rom thurin chu kum zabi tam tak chhûng hnial lova
zawm a ni a, thil tih dân a ruatte pawh zah taka tih an ni a, kût nî, a
ruatte pawh serh an ni. A puithiamte pawhin zah an kaiin, hnianghnara
60 INDONA ROPUI

châwm leh hrai an ni a. Rom kohhran chu chutih laia a ropuizia te, a
zahawmzia te leh a thiltihtheihziate ang chuan engtik lai mahin a awm
leh ta lo.
“Mahsela Pope nihna chhûn lai chu khawvêl tân zan lai a ni,”–
J.A. Wylie, The History of Protestantism, bk. 1, ch. 4. Pathian
lehkhathu hi, mipuite chu sawi loh, puithiamte pawhin an hre lo tih
theih a ni. Hmân laia Farisaite ang bawkin, pope \huihruaite chuan
an sual tilangtu êng chu an hua a; Pathian dân, dikna tehna chu lâk
bo a lo nih tâkah chuan, an duh tâwk tâwkin thu an nei a, insûmkârna
nei lo hrimin suahsual an bâwl a. Hlemhlêtna te, duhâmnate leh hurnate
a pung a. Hausaknate leh thuneihnate a nih dâwn phawt chuan tuman
sual engmah tih an tîm lo. Pope leh a mi lianho in chu ran ang maia
chêt bawlhhlawhna hmun a ni a. Pope thenkhat thil sual tihte phei
chu a âwm lo lutuk a, hetiang êm hi chu mihring han tihâwm pawh a
ni lo ve tiin rorêltu \henkhat chuan hnawh chhuah an tum hial a.
Kum rei tak chhûng chu Europe ramah thil zirna lamah te, kut
themthiamna lamahte leh hnam changkânna lamahte hmasawnna rêng
rêng a awm lo; Kristian ram chu a zeng a, nunmawina leh inzir finna
lamah hmasâwnna a tâwp hlauh a ni.
Rom kohhran vâng laia khawvêl awm dân chu zâwlnei Hosea
thusawi hian a kâwk chiang hlê: “Ka mîte chu hriatna tlâkchham
avângin tihboral an ni a, hriatna i hnar avângin kei pawhin ka puithiam
i nihna ata ka hnar tawh ang che. I Pathian dân i theihnghilh ve a, kei
pawhin i fâte ka theihnghilh ve ang. He ramah hian thutak leh
khawngaihna leh Pathian hriatna a awm loh avângin LALPA chuan
ram luahtute beihna tûr a nei. Chhechham te, inbum te, inthah te,
S te a punlun a, thisen a inphaman reng a ni.”
rûkrûk te, uire chîn
(Hosea 4:6,1, 2).
BUNG 4

WALDENS ES -HOTE
ALDENSES
(THE WALDENSES)

K
ei tak pope a lal êm êm chhûng zawng khawvêl chu thimin
tuam mah se, thu dik meichher chu tihmih vek a ni thei ngai
lo va. Eng hun lai pawhin Pathian tâna \ang ngam an awm
reng a ni. Hêng mite hian Krista chauh chu Pathian leh mihring kâra
palai a ni tih an rinna chu an ngaihlû a, Bible chauh hian nunna dân a
kawhhmuh a ni tih an ring a, Sabbath dik tak chu an vawng thianghlim
a. Khawvêl mite hian hêng mite chungah hian engzât chauh nge kan
bat tih hi \hangtharte’n kan hre phâk lo vang. Kal sual luiah an puh
a, an thiltihte an ngaisual lui a, an nungchangte an sawi chhia a, an
lehkha ziakte an khap a, thil khawlo ziakah an puh a, an pawh chhiat
sak a. Mahsela nghet takin an ding a, an pipute a\anga thangtharte
thlengin an rin dân chu thianghlim takin, a nih dân ang tûr takin,
\hangthar zawng zawngte rochun ve atân an vawng zêl a ni.
Rom lal zual laia hun thim zînga Pathian mîte chanchin chu vânah
kim taka ziak a ni a, leiah erawh chuan ziaktîr tham a awm lo. A
hêktuten an hêkna an ziak tih loh phei chu ziak hmuh tûr a tam lo.
Rom mîte tih dân chu, an thupêk leh rin dân rinpui lohna hnuhma
rêng rêng chu thai bo vek a ni a. Rin dân leh ngaihdân hran nei rêng
rêng chu mihring pawh ni se, lehkha ziak pawh ni se, tihboral ngei
an tum zêl a ni. Pope-in thurin a siam rinhlelhna tihlan mai pawh mi
lian leh mi tê, mi hausa leh retheite tân nun chânna a ni a. Hetianga
mi an sawisakna ziaka awm rêng rêng chu tihboral an tum tlat a.
Pope-in rorêltu council a ruatte khân, lehkhabu emaw, lehkha ziak
emaw, hetiang thil chuanna tawh phawt chu hâl zêl tûr tiin thu an pe
a. Khâwlchhutna hmuh chhuah hmâ chuan lehkhabu tlêm tê chauh a
awm a, hnawksak tham tak an nih avângin thuhrûk bo a remchâng
lo va, tihchhiat tuma zawngtu Rom mi tirhte tân hmuh chhuah a harsa
lo.

61
62 INDONA ROPUI

Romho khawih phâka kohhran awmte chuan buaina an han tâwk


thuai a. Mahni chhia leh \ha hriatna anga sakhaw biak zalênna an
han tibuai ta a. Pope-in thuneihna a duh tâwk a han nei tê tê a, a thu
awih duh loho chu a han hrual ta maia leh. Kohhrante chu Pope
hnuaiah an kun ta thliah thliah mai a ni.
Sâp ramah chuan Kristian sakhua chuan zung a lo kai daih tawh
a. Sâp-hovin Kristian sakhua awm tirh vêl laia Chanchin |ha an
dawn chu pope kal sualna chuan a la tibawlhhlawh hman lo va.
Pathian hre lo lalten Kristian an tihduhdahna chuan hêng ram hla tak
takte pawh hi a rawn thleng phâk a; hei chauh hi a ni, sâp ram
kohhran hmasaten Rom a\anga thilpêk an dawn ve chu. England-a
tihduhdahna tlânsanin Kristian tam tak chu Scotland-ah an tlân a;
chuta \angin Chanchin |ha chuan Ireland a thleng a. Hêng ram zawng
zawngah hian Chanchin |ha chu lâwm êm êmin mipuiin an lo dawng
zêl a.
Saxon-hovin Britain an va rûn a, tichuan ramhuai biakna bawk
chu a chungnung leh ta a. Rom hnehtute chuan an bawihte zirtîr nih
chu tlâwmah an neih avângin Kristiante tân chuan ramhnuai lam leh
tlâng lamte pana tlân chhuah a ngai ta hial a. Mahse êng chu rei lote
chhûng thuhrûk ni mah se, a la alh ta reng a. Kum za lai hnua
Scotland ram a\anga êng nasa tak chhuak chuan ram hla tak tak a
ên a. Ireland ram a\angin mi thianghlim Columba-a leh a hnungzuite
an lo chhuak a. Kristian tlân darhte chu Iona thliarkârah an khâwm
a, chutah chuan awm hmun an khuar a, misonari hnathawhna
hmunpuiah an siam ta a ni. Hêng tirhkohho zîngah hian Bible Sabbath
serh \hîn mi pakhat a awm a, chu chuan mi dangte pawh a serhtîr a.
Iona-ah chuan sikul an siam a, chuta \ang chuan Scotland-ah te,
England-ah te, Germany-ah te, Switzerland-ah te leh Italy-ahte
thlengin misonari an tîr chhuak a.
Rom chuan Britain ram lamah a mit a han lên a, a lalna hnuaia
dah a tum ta a. Kum zabi ruknaah khân a misonari-te chuan Saxon-
ho Kristiana siam tûrin an bei \an a. Hêng mi mâwlho hian thu chu
lâwm takin an lo dawng a, mi sâng tam tak Rom sakhuaah an hruai
thei a. Nakinah pope misonari-te leh Saxon-ho Kristiana an siamte
WALDENS-HOTE 63

khân Kristian dikte kha an tawng ta a. An inang lo hlê mai. Anni


chu an inngaitlâwm a, an nungchang leh an chêt dânte leh an hawiher
dân rêng rêng chu Pathian thu nên a inrem a; mi dang thung erawh
chu pope hnungzui niâwm rêngin, a langa intisakhaw mi siin, an induh
a, an indah ropui a. Hêng Rom mi tirhte tum ber chu, hêng Kristian
hmasate pawh hian pope chu thuneitu sâng berah pawm ve se tih an
phût a ni. Anni erawh chuan, mi zawng zawng hmangaih kan duh,
mahse kohhranah pope chu thuneitu sâng ber a nih theihna a awm
lo. Krista zuitu dangte kan en ang chauh lo chuan kan en thei lo an
ti a. Rom nêna inzawm tûrin vawi tam tak an bei a; mahse hêng
Kristian inngaitlâwmte hian pope \huihruaite chapozia chu mak an ti
a. Krista lo chu hotu dang tumah kan hre lo an ti tlat a. Tûnah chuan
pope chuan a zia tak tak chu a han chhuah ta a; an hotu ber chuan:
“Remna kenga hêng unaute hi in lo lawm loh chuan, indona keng
hmêlmâ in hmu tawh ang a. Saxon-ho nunna kawng kawhhmuh tûra
min \anpui loh chuan an hnên a\angin thihna in hmu ang,” a ti a.–J.
H. Merle D’Aubigné, History of Reformation of the Sixteenth
Century, b. 17, ch. 2. Hei hi vauna satliah mai a ni lo. Pope thuhnuaia
an intukluh vek hmâ emaw, Britain rama kohhran a chhiat vek
thlengin, rinna dik neite chungah chuan indona, inphiar rûkna leh
bumna an han lên ta a ni.
Rom khawih phâk loh ram \henkhatah kum za tam tak chhûng
Kristian an awm a, hêng Kristiante hi pope khawlohnain a khawih
phâk meuh lo va. Ramhuai beho kârah an awm a, nî-khua a lo rei a,
an tih dân \henkhatte an la ve hlawm a; mahsela Bible chauh hi
sakhaw rêlbâwl dân bulpui a ni tih an ring a, a chhûnga thute tam
tak an zâwm a. Hêng Kristiante hian Pathian dânte chu kumkhua
atân a ni tih an ring a, Thupêk palîna Sabbath pawh an serh a.
Hetiang ring Kohhrante hi Africa ramah leh Armenia ramah an awm.
Pope han inrawlh vêna dodâltute zînga lâr ber chu Waldens-ho
hi an ni. Pope-in a lal\hutthlêng a hûnna ram ngeiah chuan a dik
lohna leh a khawlohna an kalh tlat a. Kum zabi tam tak chhûng chu
Piedmont kohhrante chu a hranga awm an ni a, mahse a tâwpah
chuan Rom-in a thuhnuaia lût tûrin a phût ta a. Rei fê chhûng chu an
64 INDONA ROPUI

dodâl a, mahse an tlin ta ngang lo va, hreh chungin pope thuhnuaiah


an lût ta a, tûnah chuan khawvêlin an tlawn a ni tawh mai si a.
Mahsela pope leh a mi liante thuneihna pawm duh lo an la tam a,
Pathian chunga an rinawmna chu thlah an tum chuang lo. An sakhua
chu thianghlim tak leh mâwl taka kalpui zêl an tum tlat a ni. Tichuan
in\henna a awm ta. An awmna ram Alp kalsanin an tlân chhuak a,
mi ramah thu dik puan zâr chu an va zâr ta a. A \hen chu tlângah te,
lungpuite leh khâm kârahte an tlân bo va, chutah chuan thlamuang
takin an duh ang takin an Pathian chu an be \hîn.
Waldens Kristianten rei tak an lo chelh tawh an sakhaw rin dâna
an zirtîr \hin chu, Rom thurin nên a dang hlê. An sakhaw rin dân chu
Pathian thu a\anga an hmuh a ni a, hei hi Kristian sakhaw tih dân dik
tak a ni. Kohhran kal sualte rin dân leh tih dân ang lo tak, hêng lo
nei mi inngaitlâwm, khawvêl mi dangte tlawh phâk loh ram pilrila
awm, kâwla ni chhuak chhiara an ran leh an grêp huante enkawl
\hînte rin dân dik chu anmahni ruat chhuah mai a ni lo, an hmuh thar
pawh a ni hek lo, an pipute hnên a\anga an rochun a ni. “Mi
thianghlimte hnêna rinna vawi khat kawltîr,” (Juda 3) zirtîrte dam
laia rinna ngei kha neih an tum tlat a. Khaw ropuia lal\hutthlênga \hu
kohhran ni lovin, “Thlalêra Kohhran” chu Krista kohhran dik tak,
thu dik robâwm, mi dangte hnêna sem ve tûra Pathianin a mîte hnêna
a kawltîr, vêngtu dik tak an ni.
Rom kohhran a\anga he kohhran dik an inhranna chhan bulpui
ber chu - Rom kohhranin Bible Sabbath a huat vâng a ni ber. Zâwlnei
hrilh lâwk angin pope-in thu dik chu leiah a paih ta a. Pathian dân
chu chirhdiakah rahbehin a awm a, dân leh tih dân siam chawp chu
chawimawiin a awm ta zâwk a. Pope hnuaia kohhran awm rêng
rêng chu Sunday nî hi ni thianghlima hmang tûra tihluih an ni daih
tawh a. Chutiang teh nuaia thil a awm avâng chuan Pathian hnung
zuitu dikte pawh chuan a ngaihna an hre ta lo va, Sabbath chu an
serh a, Sunday-ah pawh hnathawh an châwl a. Hei hian pope leh a
hote a tilungni tâwk lo va, Sunday nî serh mai chu tâwk an ti lo va,
Sabbath nî chu tibawlhhlawh tûrin thu an pe a, a lak a\anga tlân bo
theite chauhvin thlamuang takin Pathian dân an zâwm thei a ni.
WALDENS-HOTE 65

Waldens-ho(Dutch) hi Europe rama Pathian lehkhabu letling


hmasa berte zînga mi an ni a. Kohhran Siam\hat hmâ kum zabi
engemaw zâtah Bible hi anmahni \awnga kuta ziakin an nei tawh a.
Pathian thu dik chu tihhmêlhem lohva dik taka an neih avângin mîte
huat an kai a, tihduhdahnate an tuar phah bawk a. Rom kohhran
chu Thupuanin Babulon khawpui suaksual a tih kha a ni an ti a, an
nunna chân huamin an khawlohnate chu an dodâl \hîn. Tihduhdaha
an awm tâk rengah chuan a\hen azâr chu an lo hmin ta a, an rin dân
dik tak chu zawi zawiin an thlah a. A \hen erawh chu an ding nghet
tlat thung a. Thimna hun chhûng zawng zawng khân Waldens mi
tam tak chuan pope lal bîkna chu an pawm lo va, mi thianghlimte
lem biak chu milem biakna chauh a ni tiin an pawmpui lo va, Sabbath
dik tak an serh a. Dodâlna khirhkhân ber hnuaiah pawh an rinna
chu an vuan tlat a. Feia chhunin an awm a, meia rawhin an awm a,
mahse Pathian thu dik chu an tlânsan ngai lo.
Hnehchhiah leh tihduhdaha awmte tân hêng tlâng sâng pui puite
hi englai pawha an inhumhimna a ni a, chumi phênah chuan
Waldenses-hote chuan bihrûkna an hmu a. Thimin hual vêl mah se,
hetah hian thu dik mei chu an chhawm nung reng a; hetah hian
Chanchin |ha hriltute chuan kum sângkhat zet an pipute rin dân chu
an hril chhâwng zêl \hîn a ni.
Pathianin a mîte inhumhim nâna a siamsak tlâng lian pui puite
chu an mawiin an ropui êm êm a, thu ropui a kawltîr nên pawh
inhmeh tak a ni. Thu dik avânga in leh lo kalsantute tân hêng tlângte
hi Jehova felna danglam ngai lo entîrna a ni a. Hêng tlângte hi zirtîr
nâna hmangin, danglam tawh ngai lo, hawisan ngai lo, leh tlâng ang
maia a thu chatuan daih chanchinte chu an fâte an hrilh \hîn a. Pathianin
tlângte a dah nghet a, chaknain a \âwn a, Pathian thiltihtheihna tâwp
nei lo chauh lo chuan, tuman an awmna hmun a\anga suanin an dah
sawn thei lo. Chu ang chuan a dânte a siam a, chu dân ang chuan lei
leh vân ro a rêl a. Mihring bân hian a mihringpuite a ban phâkin an
nunnate a tihboralsak thei; mahse chu bân bawk chuan Jehova dân
thupêk pakhat, tihdanglam theih loh chu a tidanglam a. A duhzâwng
titute tâna a thutiam pakhat a thai bo thei angin tlângte, an awmna
66 INDONA ROPUI

ata chawi sawnin, tuipuia paih hial a duh thei. Pathian dân chunga
rinawmnaah hian Pathian rawngbâwltute chu tlâng sawn theih loh
ang chu an ni tûr a ni.
Tlâng sâng pui pui phaizâwl hual vêltute khân Pathian thiltih
theihzia an tilang a, Pathianin a mîte a hum peihzia tilangtu thlâwn
ngai lo an ni. Hêng vâkvaihote hian, Jehova’n a mîte a awmpuina
chhinchhiahna tilangtu ngawi renga dingte hi an ngaina êm êm a.
Vâkvai an ni a, an khawsakte a harsat avângin an phunnawi ngai lo
va, tlâng kâr hmun fianrialahte awm mah se an khawhar ngai hek lo;
mihringte thinurna leh tihduhdahna laka himna A han siamsak avângin
Pathian chungah an lâwm êm êm zâwk a ni. An duh ang takin Pathian
biak theihna zalênna an neih chungah an lâwm êm êm bawk a. An
hmêlmaten an um châng pawhin tlângte chu humhimtu \ha an lo ni a.
Khâm sâng pui pui chhîp a\angtein Pathian fakna an sawi rual a,
fakna hlâ an sakte chu Rom sipaite pawhin an ngawihtîr thei lo.
Hêng Krista zuitute sakhaw nun dân chu a thianghlim a, a mâwl
a, tihtakna rilru an pu a. Thu dik chu an ram te, an in te, an \hian te,
an laichîn unaute leh an nunnate hial ai pawhin an ngaihlu a. Hêng
thute hi naupangte thinlungah pawh dah ngheh ve tlat an tum a.
|halaite chu têt tê a\angin Pathian thu an zirtîr a, Pathian dânte
pawisa tûrin an zirtîr a. Pathian lehkhabute la vâng êm êm mah se, a
thute chu en lova sawi theih an zirtîr a; mi tam tak chuan Thuthlung
Hlui leh a Thar thute sei tak tak en lovin an sawi thei. An vêla thil
mawi tinrêng leh nî tina malsâwmna an dawn \hînte hian Pathian a
ngaihtuahtîr a. Pathian chu nawmsakna leh duhsakna petu a nih
avângin a chunga lâwm fo tûrin naupangte an zirtîr \hîn a ni.
Nû leh pâte chuan an fâte duat êm êm \hin mah se, fâte hmangaih
dân an thiam a, an duh ang anga an tlat an phal lo. Harsatna leh
buaina tam tak, martara thihna hial pawh, an hmâah a la awm a. An
naupan têt a\angin tuar chhel dân te, thununna hnuaia kûn thiam dân
te an zirtîr a, mahni inngaihtuaha inrêlbâwl dân an zirtîr bawk a. An
naupan lai a\angin mawhphurhna lâk dân te, \awng thlahdah loh dân
te, ngawih leh zaidawh a \angkaiziate an zirtîr a. An hmêlmate hriata
\awng thlahdah \awngkam khat mai pawhin a sawitu chauh lo, a
WALDENS-HOTE 67

unau za tam takten nun chan phah nân an hmang thei. Chinghniain
saseh tûr a zawng angin, thu dik hmêlmate chuan sakhaw zalênna
sawi ngamte chu an ûm \hîn.
Waldens-ho hian thu dik an duh avângin, khawvêl thila an
hlawhtlinna an tlânsan a, an nî tin ei khawp chauh pawh thawk chhuak
tûrin thawsa phûlkaiin nî tin vânvuaia thawh hrâm hrâm a lo ngai ta
a. Tlâng rama leileh theih chhun chu ngun takin an enkawl a, kawr
ruam leh tlâng pang ram \ha mang lovahte pawh rah seng tûr chu an
nei thei zêl. Naupangten zir thiam tûra an rochun \henkhat chu: inren
dân leh insûmna a ni. Inthununna hi nun dân tûra Pathian ruat a ni a,
kut kea hna thawha, ngaihtuaha, enkawla, rinnate neih chauhvin kan
mamawhte kan phuhru thei a ni tih an zirtîr a. An rimtawngin a
hahthlâk nâ a, mahse hrisêlna a ni, mihring a lo tlâk china a thil
mamawh ber a ni a, a zir nân leh hmasâwn nâna Pathianin sikul a
han siamsak a ni. Tleirâwlte chu an thawhrim leh thil harsa tuar chu
ngaiah an neih a, mahse finna ngaituahna lam an thlahthlam lo. An
chakna leh theihna zawng zawng chu Pathian ta a ni a, a rawngbâwl
nân tih\hanlen zêl tûr a ni tih an zirtîr.
Vaudois kohhrante chu an nun thianghlim leh tluangtlam dânah
zirtîrte dam laia kohhran ang tak kha an ni. Pope leh a mi liante lal
lawr dân hi an pawm lo va. Bible hi chungnung ber leh dik berah
anpawm a. An pastor-te chuan Rom puithiam, indah chungnungte
68 INDONA ROPUI

tih dân zir lovin, an LALPA, rawngbâwlsak tûr ni lova, rawngbâwl


tûra lo kal tih dân an zui a. An berâmte an châwm a, hlobet hmun
hring hmunah an hruai a. Chapona khawih phâk lohvah leh huau
huau lam thil tawh phâk lovah mipuite chu an inkhâwm a. Biak in
ropuiahte an inkhâwm lo va, tlâng sâng hlimah te, kawr ruamah te, a
râl\it lai chuan lungpui kârah te, an inkhâwm a, chutah chuan Krista
rawngbâwltu rinawmten Pathian thu dik an sawi chu mipuiten an
ngaithla \hîn. Pastor-te chuan Chanchin |ha thu sawi chauh chu an
hna a ni lo va, dam lote an kan a, naupangte Pathian thu an zirtîr a,
thil tisualte an zilh a, thu buai an \helh a, inlungrualna leh inhmangaihna
an chawisâng a. Râlmuan lai chuan mipuite thilpêk an ring a. Mahsela
puan in siamtu Paula angin kut themthiam hna thil engemaw an zir
vek a, a lo \ûl tâka mahni intodelh nân.
|halaite chuan pastor-te hnên a\angin zirtîrna an dawng a. Thil
chi hrang hrang zir mah se; an zir bulpui ber chu Bible a ni. Matthaia
ziak te, Johana ziak te, lehkhathawn \henkhatte en lovin an sawi
thei vek. Pathian lehkhabute an ziak chhâwng bawk a. Chûng an
ziak chhâwn \henkhatte chu Bible pum a ni a, a dangte chu thu
pawimawh lai lai thlan khâwm an ni, hrilhfiah thiamin a hrilhfiahna
mâwl tê tê an ziah belh bawk a. Chutiang chuan Pathian aia
chungnunga inchawimawi tumtuten ro \ha an thuhrûk chu an phawrh
chhuak a.
Hah lovin, ning lo leh chau lovin, a châng chuan lei khuarkhurum
thûk takah meichher nên, Pathian thu thianghlim chu, a châng tê tê
leh a bung tê têin an ziak chhâwng a. An thawh rimna avâng chuan,
mihringte hnêna Pathianin a duhzâwng thil a puan chu, rangkachak
thianghlim angin a lo êng chhuak thei a ni. Harsatna hnuaia an
hnathawh rah a ênzia te, a fiahzia te, leh a chakzia te chu a thawktute
chauh hian an hre thei. Vâna vântirhkohte chuan hêng thawktu
rinawmte hi an din hual tlat a.
Setanan Pathian thu dik chu, dik lohna te, thurin kal sualte leh
puithunate hnuaia phûm tûrin pope puithiam te leh a mi lian te chu a
fuih a; mahse thimna hun chhûng zawngah mak takin tihbawlhhlawh
WALDENS-HOTE 69

lohva vawn \hat a ni a. Mihring chhinchhiahna pu lovin Pathian


chhinchhiahna a pu. Pathian thu mâwl leh hriatthiam awl tithim tûrin
mihringten hah an hre lo va, an thusawite nêna inkalhtîr an tum bawk
a; mahse tuipui thûk fâwn vêl chunga lawng a lâng angin, Pathian
thu chu tihboral tumna tuifâwnin a tipil thei lo. Lei hnuaiah rangkachak
leh tangkarua, pâwn lam a\anga hmuh theih lohvah a inthukru angin,
Pathian lehkhabu thianghlim hian thu dik robâwmte a pai a, ngun
tak leh inngaitlâwm taka \awng\aia zawngtute chauh hmuh theihin a
awm. Pathianin Bible hi mihringte zir tûr bu atân a ruat a, naupan lai
te, tleirâwl lai te, leh puitlin hnuah te, englai pawha zir ngun tûr a ni.
A thute chu mihringte hnênah Pathianin amah hriafiah theih nân a
pêk a ni a. Thu dik hriat chhuah thar apiang chu Pathian lehkhabu
awmtîrtu nungchang tihlanna thar a ni. Pathian thu ngaihtuaha zir hi
mihringten an siamtu an kawm bulfûkna kawng atâna Pathian ruat a
ni, a duhzâwng an hriat chian lehzualna a ni bawk. Pathian leh mihring
inbiak tawntîrna lehkhabu a ni bawk a.
Waldens-ho chuan LALPA \ih chu finna bulah an ngai nachungin,
an rilru zâu nân leh chinchâng hriat nân, an awmna ram pâwn lama
mîte zînga khawsak leh mi dangte awm dân leh khawsak dân hriat
a pawimawhzia an hria. An tlâng ram sikul a\angin Italy leh France
rama zirna hmuna kal tûrin, an \halai \henkhat an tîr a, an awmna
hmun Alps vêla an zir bâk, zir tûrte, ngaihtuah tûrte zau zâwk a
awm avângin. Hetianga \halai tirh chhuahte hian thlêmna an va tâwk
\hîn a, mî nungchang sualte an va hmu a, Setana tirhkoh fing vervêk
tak te, rin dân dik lo dik thlap anga sawi thei te, leh tihderna
hlauhawm tak takte an va tâwk a. Mahsela an naupan têt a\anga an
thil zirte chu hetiang hun atâna buatsaih lâwkna a lo ni.
An va kalna sikulah thurûk tumah an hrilh tûr a ni lo. An silhfênte
chu an rohlu ber Pathian thu bu zeb bo theihna rêmchânga \hui a ni
a. Hêng bute hi kum engemaw zât rim taka an thawh chhuah a ni a,
an kalna apiangah an keng zêl a, thu dik pawm ve duh âwma an
hriatte hmuh theih ngei tûrin an lehkhabu phêk \henkhat an dah a,
hei pawh hi hun remchângah, tûmâ rinhlelh kai lo tûra fîmkhur taka
tih a ngai a. An nute mal chunga an la awm lai a\angin, Waldenses
70 INDONA ROPUI

tleirâwlte chu hetiang ti tûra zirtîr an ni, an tih tûr chu an hria a,
rinawm takin an ti bawk a. Hetiangin an zirna hmunah mi tam tak
kawng dikah an hruai thei a; a châng phei chuan an zirtîrna hian an
sikul pum a fan chhuak \hîn. Pope hote chuan a lo chhuahna zawng
chiam \hin mah se an hmu chhuak thei ngai lo.
Kristâ rilru chu misonari rilru a ni. Thinlung siam tharte chuan a
hmasa berin Chhandamtu hnêna mi dangte hruai ve an châk châwk
a. Vaudois Kristiante rilru pawh hei ang hi a ni. Anmahni kohhran
chhûngah rinnate thianghlim taka an vawn bâkah, Pathianin thil
dangte pawh ti tûrin min phût a ni tihna rilru an nei a; thima awmte
êntu ni tûra bul tumtu an nih an inhria, Pathian thiltihtheihna ringin,
Rom-in mîte a phuarna khaidiat chu tichat tûrin an \ang a. Vaudois
(Waldenses) zînga rawngbâwltute chu a hmasain misonari an nihtîr
phawt a, tupawh rawngbâwlna hnaa luh tumte chu tirhkoh hna
thawkin, chinchâng hriatna an han neihtîr phawt a. An rama kohhran
an enkawl theih hmâin field-ah a tlêm berah kum thum hna an thawk
phawt tûr a ni. He rawngbâwlnaah hian a tîr a\angin mahni
nawmsakna hnuchhâwna inpumpêk a ngai phawt a. Hei hi chûng
hun harsat laia pastor nun zir \an nâna thil tih âwm rêng a ni. Pathian
hna thawk tura tlangvâl nemnghehte chuan, khawvêl thila hausakna
leh ropuina ni lovin, thawhrimna, hlauhthâwnawma awmna, leh
martarna hial pawh an hmabak a ni tih an hre chiang êm êm a. Isuan
a zirtîrte a tirh angin misonari-te chu pahnih zêlin an kal a, pakhat
zâwk chu chinchâng lo hre sil tawh a ni zêl a, chu chuan râwlthar
chu a kaihruaiin, a zirtîr ang a, a naupang zâwk pawh chuan a upa
zâwk thu chu a ngai tûr a ni. He mi pahnihte hi englai pawhin an
awm dûn a ni lo va, \awng\ai tûr leh inbiakrâwnna nei tûr chuan an
awm dûn a, tichuan rinna lamahte an intichak tawn \hîn a.
A tîr a\anga an tih tûr an puan nghal chuan an hlawhchham a ni
mai, chuvângin an thil tum tak chu an ngawihpui tlat a. Rawngbâwltu
tinin thil thiam engemaw an nei vek a, misonarite chuan hna dang
thawkin an thil tih tum tak chu an hliahkhuh \hîn. Dân naranin
dâwrkaiah emaw, sumdâwnga in tin tlawh lâwr miah emaw te an
\ang a. “Maimaw puan te, lungman tama cheimawi thil te leh tlereuh
WALDENS-HOTE 71

ilo te leh thil dang chumi hmuna awm lo, hla taka kala lei chî te an
zuar a. Misonarite anga an khâwk \alhna tûrah khân sumdâwng ang
chuan mîten an lo lawm hlê si a.”–Wylie, b. 1, ch. 7. Englai pawhin
an thinlung chuan Pathian lam a hawi a, khawvêl thil hlû aia hlû, ro
\ha mîte an sem theih nân finna an dîl a. An zain, a rûkin, Bible an
keng \heuh va, a \hen chuan Bible pum an keng a, a \hen erawh
chuan Bible-a bu hrang tlêm chauh. Hun remchâng a awm ve leh,
an thil leitute chu Bible an kawhhmuh a, a duh apiangte hnênah
Bible thute an hnutchhiah \hîn.
Hêng misonarite hian anmahni awmna tlâng bul phaizâwl vêlah
hna an han thawk \an phawt a, an kal zau deuh deuh va. Pheikhawk
lovin silhfen phawkphawhraw pui pui nên, an LALPA anga khualzin
tih hriat takin, khawpuite kal tlangin, ram hla tak tak an thleng a. An
kalna apiangah chi hlû chu an tuh zêl a, an hnuhmâah kohhran a ding
zêl a, martarte thisen chuan thu dik chu a tlângaupui a. LALPA nî
chuan, hêng mi rinawmte thawhrimna azâra thlarau rah hlu takte hi a
la tilang dâwn a ni. A langa tlângaupui lovin, Pathian thu chuan a
fang chhuak a, mi tam takin lâwm êm êmin an lo dawngsawng a.
Waldens-ho hian Bible hi hmân lai mîte Pathianin a kîlkawi dân
ziahna bu mai leh tûn lai mîte khawsa dân tûr leh thil tih tûr bithliahna
lehkhabu maiah an ngai lo va, nakin huna boralna leh ropuina lo la
awm tûr tihlanna a ni bawkin an ring. Thil zawng zawng tâwpna chu
a hla lovin an ring a, mittui nêna \awng\ainate chuan an thinlung a
khawih êm êm a. Chhandamna thu mi dangte hriattîr ve chu an puala
lum a ni tih an hre bawk a. Pathian lehkhabu chhûngah hian
chhandamna buatsaihna thil chu chiang taka puanin a awm tih an
hria. Isua rinnaah nunnawmna te, beiseina te, leh lungmuannate an
hmu a. Êngin an hriat thiamnate a han chhun ên a, an thinlungte a
han tihlâwm chuan, pope dik lohna thim hnuaia \hute pawh, êng
chhuntîr ve an châk êm êm a ni.
Pope leh a puithiamte zirtîrna hnuaiah chuan, mi tam tak an sual
ngaihdamna hmuh nân, an taksate an sawisa \hîn tih an hria a. An
thiltih \hata chhandam nih theihna zirtîr an ni a, anmahni an inen a,
an rilruin sual an nih chu an inhre si, Pathian thinurna hnuaiah an
72 INDONA ROPUI

awm tih pawh an hai lo, an nunna leh an taksate an tirethei a, mahse
muanna engmah an hmu si lo. Chutianga ngaihtuahna hmang mîte
pawh chu Rom thurin chuan a phuar bet a. Mi tam takin \hiante leh
chhûngte kalsanin, an dam chhûng nun chu convent pindanahte an
hmang zo va. Mi tam takin rilru thlamuanna chu chawnghei rêng
rêngin, taksate sawisain, zânlaia \awng\aiin, rei tak tak lung hnawng
vawt tak chunga bawkkhupin, rei tak tak hmun thianghlim tlawha
thangin, sim entîr nâna chawnghei leh taksa tihrehawmin an zawng
a, mahse rilru muanna engmah an hmu thei lo. Sual inhriatna avânga
mangangin, Pathian thinur phuba lâkna hlau siin, mi tam takin an
tuar a, an taksain a tlin tâk ngang loh chuan, beiseina leh êng chhetê
pawh nei lovin thlânah an liam leh \hîn.
Waldens-ho chuan hêng thlarau ril\amte tân nunna chhang pêk
an châk êm êm a, Pathian thutiam thlamuanna thuchah chu hrilh an
duh a, Krista-ah chauh thlamuanna an hmu thei tih hrilh an duh a.
Hnathawh \hatin Pathian dân bawhchhiatna lakah min chhandam
thei tih thurin chu, rinchhan dik lo a\anga lo chhuak a ni tih an hria.
Chhandam nâna mihringte thiltih \hata innghahna chuan Krista
hmangaihna sawi sên loh thlîrna chu a dang chat a. Mihringte hian
Pathian hnênah chhuan tûr engmah kan neih loh avângin, Isua chu
mihring sual thawi nân a thi ta a ni. Khenbeha tho leh ta Chhandamtu
thil \ha tihah, Kristiante sakhua hi a innghat a ni. Kan nunnain Krista
a rinchhan dân leh Krista a zawm dân chu kan fukein kan taksa a
zawm ang leh thingzârin a kungpui a zawm ang tlat hi a ni tûr a ni.
Pope-te leh puithiamte zirtîrna hian Pathian leh Isua awm dân
chu thûr \iau \uau, thinchhe tak, nêlawm lo tak ni âwmin mîte a
rintîr \hîn a. Chhandamtu chu mihring suala tlûte lainatna chhetê
pawh nei lo vangin an lantîr a, chuvângin mi sual chuan puithiamte
leh mithianghlimte ngenpui chiam a mamawh ta \hîn a. Pathian thuin
thinlung a chhun ênte kha chuan, hêng mîte hnênah hian, Isua chu
khawngaih thei, hmangaihnaa khat Chhandamtu, kut phara dinga mi
zawng zawng an sual phur rît leh an manganna zawng zawng leh, an
hahna nên, a hnêna lo kal tûra sâwmtu chu kawhhmuh an châk \hîn.
Pathian thutiam an hmuhna dal tûra Setanan hnâwmhnawk a dah
WALDENS-HOTE 73

Waldens-hote chuan sumdâwng angahte insiamin, an rinna chu hmun tinah an


theh darh \hîn a.
74 INDONA ROPUI

khâwm chu thenfai an châk a–Pathian hnêna an lo kal a, an sual


thuphâte an chawi a, thlamuanna leh ngaihdamna an hmuh theih nân.
A hre duh apiangte hnênah Vaudois misonari-te chuan Chanchin
|ha thu chu an puang a. Pathian lehkhabu châng \henkhat ngun
taka an ziah chu an han phawrh a, sual nih inhriate hnêna beiseina
thu an han thlen thei chu an hlimna ber a ni; anni kha chuan Pathian
chu phuba lâk hmang, phuba la tûra inpeih reng niin an ngai si a.
|hing\hiin, mittui nên, mi sualte tâna beisei theih thutiam chu an unaute
chuan an hrilh a. Chutiang chuan thutak êng chuan, thimna chhûm
dum chu a kiantîr a, felna ni chhuak chuan thinlung a chhun êng a,
chu êng chuan damna a thlen \hîn. Pathian lehkhabu châng \henkhat
chu chhiar nawn sek a ngai a, a ngaithlatuin hriat nawn a châk vâng
a ni a, ka hre dik ngei emaw tih hriat a duh a ni ang chu. “A Fapa
Isua thisenin kan sual zawng zawng min tlenfaisak \hîn,” (1 Johana
1:7) tih leh “Mosian thlalêrah rûl a khaikân ang khân, Mihring Fapa
hi khaikânin a awm bawk tûr a ni; tupawh a ring apiangin amah
avânga chatuana nunna an neihna tûrin,” (Johana 3:14, 15) tihte hi
chhiar nawn zin pâwl an ni.
Rom-ho thu nazawng chu mi tam takin an ring lo. Mi sual aia
mihring emaw vântirhkoh emawin a ngensak hi engmah lo mai a ni
tih an hria. Êng dik takin an thinlung a chhun ên chuan, “Isua Krista
chu ka Puithiam, A thisen chu ka inthawina, A maichâm chu ka sual
thupha chawina a ni,” tiin an lo au chhuak \hîn. Isua thiltihtheihnaa
innghatin, “Rinna lovin ama lâwmzawng mi nih rual a ni lo,” (Hebrai
11:6), “Vân hnuaia mihring sak zîngan, min chhandam tûr hming
dang rêng a awm lo,” an ti \hîn a ni (Tirhkohte 4:12).
Chhandamtu hmangaihna thlâwn ngai lo chu, hêng mîte, thlêmna
thlipui nuai vêlte tân, hriatfiah sên a harsa hlê a. Mahsela Chhandamtu
hmangaihna an hrefiah a, muanna an neih chu a nasa a, êng nasa
takin a han chhun a, vâna awm ta daih angin an inhria a. An kutin
Krista kut a chelh nghet a, an ke chu Chatuan Lungpuiah a innghat
a. Thih hlauhna zawng zawng a bova. An Tlantu hming an tihropui
theihna a nih dâwn phawt chuan, lung in tân leh meipuia rawhte an
thlang a ni.
WALDENS-HOTE 75

Hmun fianrialah an Bible-te an han phawrh a, êng leh thu dik


hre duhte hnênah an chhiar a, a châng chuan mi pakhat chauh hnênah,
a châng chuan mi tam zâwk hnênah. A châng chuan zânkhua khuain
an chhiar a. Ngaithlatute chuan mak an tiin, \ha an tih êm \hîn avângin,
chhandamna chanchin chu chiang taka an hriatfiah hmâ chu,
zahngaihna tirhkoh chuan châwl lova a chhiar nawn sek a ngaih châng
a tam. Hetiang zawhnate hi a awm fo va: Ka thil pêk hi Pathianin a
pawm ve duh ang em? Ka sualte hi min ngaidam ve duh ang em?
Hêng chhânna atâna an chhiar \hin chu: “Nangni thawk rim leh phurrit
phur zawng zawngte u, ka hnênah lo kal ula, keiman ka chawlhtîr
ang che u,” tih hi a ni (Matthaia 11:28).
An rinnain Pathian thutiamte a man ngheh hnu chuan lâwmna au
ri a lo chhuak a, “Sakhaw hmun tlawha rei tak tak thang a ngai ta
lo, thlân thianghlim tlawha hrehawm taka zin a \ûl ta hek lo. Isua
hnênah ka sual nên ka kal ang a, mi sual sim \awng\aina a hnar lo
vang. ‘I sual ngaihdam a ni ta,’ ka sualna, keima sualna ngei pawh
ngaihdam a ni ang,” tiin.
Lâwmnain an thinlung a khat a, lâwm thu sawi leh fakin Isua
hming an chawimawi a. Hêng mi hlim leh lawmte hi, nunna kawng
dik tak an hmuh thu leh an thil hriat tharte an theih anga sawi leh
chhawnga, êng chu tidarh tûrin mahni in lamah an kîr leh \hîn. Pathian
lehkhabu thuah chuan thiltihtheihna mak tak a awm a, chu thu thiltithei
chuan thutak ngainatute thinlungah thu a han sawi a. Pathian âw ngei
a ni a, a hretute thinlung chu a khawih lo thei lo.
Thutak tirhkoh chu a kal tumna lamah a kal zêl a; mahse rei tak
chhûng chu a inngaihtlâwm dân te, an takzia te, a \hahnem ngaihzia
te chu mîte ti ti ber a ni a. Ngaithlatute chuan khawi lam a\anga lo
kal nge a nih a, khawi lamah nge a kal dâwn tih an zâwt ngai hek lo.
A thusawi chu a tîrah mak an ti a, nakinah hlimna leh lâwmnaa an
khah \hîn avângin, chutiang thil zawh nachâng tûman an hre lo a ni.
Kan in lamahte pawh lo lêng ve la tia an sâwmin, “Berâm hote ka
zawng dâwn,” tiin a chhâng a. Vâna vântirhkoh emaw ni dâwn chu
le aw? titein an ngaihtuah \hîn a.
76 INDONA ROPUI

Hêng thutak tirhkoh hi an hmu leh zen zen tawh ngai lo. Ram
dangah a kal ta daih a ni ang e, a nih loh leh khawi lai hriat ngai loh
lung inah a thâm ral ta a ni ang, a nih loh leh thu dik a hriatpuina
hmun ngeiah khân martarna changin a ruh rote chauh a awm tawh a
ni mai thei. Mahse a thu hnutchiahte chu tihboral theih an ni lo va,
mîte thinlungah hna a thawk a, eng ang chauhva nasain nge hna a
thawh, tih chu rorêlna nîah hriat a la ni chauh dâwn a ni.
Waldens misonari-te hian Setana lalna ram an rûn a, thim
thiltihtheihna pawh a lo inring ve a. Thutak tihhmasâwnna tûra an
thawhna engkim chu sualna lalpa chuan a lo enthla ve reng a, a
hnungzuitute pawh a chawktho a. Pope mi liante pawhin
hlauhthawnna an nei ta a. Hêng mi hnuaihnung, mi vâkvaiho hnathawh
hian an hnathawhte a han tikhaw lo mai dâwnin an hria a. Thu dik
êng chu tihmih lohva a ên reng chuan, dik lohna chhûm, mipuite zîn
hnantu kha tihkianin a awm mai ang a, mîte rilru chuan Pathian lam
chauh a hawi ang a, a tâwpah chuan Rom lalna hi a tichhe ngei ang.
Mi hetiang, hmân lai kohhrante rinna ang tak vuante an lo la
awm hlauh hian, Rom kal sualna a lantîr a ni, chuvângin huatna leh
tihduhdahna a rawn thlen a. Pathian lehkhathu an thlah duh lohnate
hi, Rom ngaiha thil sual, an ngaih theih loh chi a ni a. Lei chung
a\anga nuai bo vek an tum ta a. Tichuan Pathian mîte chu an awmna
tlâng rama an inahte an rawn luhkhung a. An thu ngaihtuaha thiam
loh chantîr nghâl tûrin rorêltuin an hnu a rawn chhui a, sualna nei lo
Abela, Kainan a thaha thisen luang ang kha a lo thleng leh ta a ni.
An ram \halaite an tihchhiatsak \hîn a, an in leh biak inte an
\hiatsak a. Lo \ha tak takte leh mi taima leh nuntluangte awmna
hmun te chu ram ro mai an chang zo ta. Ramsa kohamin thisen a
tem a a kawlh zual ta ang hian, Pope hotuten mîte tuar an hmuh
chuan an thinur zual sauh va. Hêng rinna dik \antute hi tlângahte ûm
bo niin, an bihrûkna ruam chenin luhchilh an ni a, ngaw pik leh lungpui
tohlâwt hmunte chu an inhumhimna a lo ni ta a.
Hêng mi thiam loh changa an puhte nungchang hi an hmêlmate
pawhin sawisel tûr an hre lo, mi pawikhawih lo, awm hlê hlê, sakhaw
WALDENS-HOTE 77

mi tak an ti ve tho va. An sualna lian ber chu pope duh ang zâwngin
Pathian an be lo. He “thiltihsualna” avâng hian mualphona tinrêng,
indeuna tinrêng leh insawisakna, ramhuai leh mihring hmuh chhuaha
hrehawm thei ber chu, an chungah a lo tla ta a ni.
Thâwk khat lai, Romin hêng a hnam huatzâwng tihchimih a tum
lai khân, Pope-in thupêk a chhuah a. Hêng mîte hi kohhran kal sual,
kohhran chawk buaitua puhin, râwt vek mai tûrin thu a pe a. Hemi
thupêkah hian thatchhia, rinawm lo leh buaina siam hmangah an puh
lo va, sakhaw mi leh mi thianghlim anga an lanna hian, “berâm huang
dika awmte” a thlêm thlu \hîn an ti a. Chuvângin pope thupêk chuan,
“Chûng suahsual bâwl hnam bawlhhlawh leh mi deu hmangte chu
an inlamlêt loh chuan rûl tûr nei anga chhut sawmin an awm tûr a
ni,” tiin thu a pe a.–Wylie, b. 16, ch. l. He lal chapo hian hêng thute
hi la hmachhawn leh a inring em? Vân lehkhabuah inziak vekin,
rorêlna nîah a la hmachhawn leh dâwn tih a hria em? “Hêng ka
unau tê berte zînga mi pakhat chunga in tih chu ka chunga ti in ni,”
Isuan a ti (Matthaia 25:40).
He thupêk hian kohhran member-te zawng zawng chu \ang hova
hêng kal sualte do tûrin a ko va. He hnathawh râpthlâk hi mîten
thawh an châk theih nân, he thupêk hian, “Kohhranin a hremna zawng
zawng a\angin a ngaidam a; he indonaa tel apiang chu chhechhama
thu an tiamna zawng zawng a\angin a ngaidam a; dân lo vanga sum
leh pai, in leh lo an neihte chu dân anga neiah a chantîr a; hêng kal
sual thattu apiang chu an sual zawng zawng ngaihdam a tiam a;
Vaudois-ho nêna thuthlunna rêng rêng chu a phelh vek a, an
chhiahhlawhte pawh chhuah vek tûrin thu a pe a. Tûman \anpuina
an pêk a phal lo va; an rote chu tupawhin an chhuhsak a phal a.”–
Wylie, b. 16, ch 1. He thupêk hmuh theih loh thuneihna a\anga aw
lo chhuak hi Krista aw a ni lo va, dragon rûm ri a ni zâwk.
Pope \huihruaite hian Pathian dân remin an nungchang an siam
lo vang, an rilrem zâwngin nungchang awm dân tûr an siam chawp
zâwk a. Rom thupêk a nih avângin mi zawng zawng zawm luihtîr an
tum a. Chhiatna râpthlâk tak a lo awm ta. Puithiamte leh pope rilru
dik loho chuan Setanan an tih tûra a duh ngei kha an han puitlin ta a.
78 INDONA ROPUI

An nungchangah zahngaihnain hmun a chang lo. Isua khenbeh duhna


nungchang, zirtîrte thah duhna nungchang, a hun laia mi rinawmte
thisena tuihal - Nero-a nungchang ang bawk kha a lo che leh a,
Pathian duhsakhote chu khawvêl ata tihboral vek a tum ta a ni.
Pathian mîten, kum zabi tam tak chhûng an chunga tihduhdahna
lo thleng chhel tak leh rilru nghet taka an tuarna hian, an Chhandamtu
an chawimawi a ni. Indopui chu an chungah lo thlengin, mihring kut
chhuak ni lova mawi–intan bun rem rumna tuar mah se, Chanchin
|ha theh darh tûrin misonari an tirh chhuah an \hulh chuang lo. An
hmêlmaten thah tumin an ûm a, mahse an thisen chu an chi tuh
chawmtu ruahtui a lo ni a, rah a han chhuahpui ngei \hîn.
Hetiang hian Waldens-ho hian Luther-a pian hmâ daihin Pathian
tân an lo \ang tawh a. Ram tam takah an kal darh a, Wycliffe-a hun
lai a\anga in\an tawh Siam\hatna chi chu an phun a, Luther-a dam
laiin a lo buk ta luai a ni. “Pathian thu leh Isua Krista hriattîrna,”
(Thupuan 1:9) atân eng pawh huama tuar ngamte chuan, hun tâwp
thlengin thutak hi an kalpui zêl tûr a ni.S
BUNG 5
JOHN WYCLIF F-A
WYCLIFF-A
(J OHN W YCLIFFE)

K
ohhran siam\hat hmâ eng hun lai emaw khân Bible hian vân
hlê lai a nei a, mahse A thute chu Pathianin tihboral vek a
phal lo. Thutakte chu kumkhuaa thuhrûk a ni dâwn hek lo. A
rawngbâwltute chhuahtîr tûra thîr kawngkhârte leh lung in
kawngkhârte awlsam taka a hawng \hîn angin, nunna thu pawh chu
a phawrh chhuak thei a. Europe ram hrang hrangah chuan, ro phum
rûk anga Pathian thutakte zawng tûrin, Pathian Thlarauvin mite rilru
a hruai a, Pathian Thlarau ngeiin Pathian Lehkhabuah a hruai lût a, a
phêk tina thute ngun takin an zir a, an rilru a khawih êm êm a. An
thil hmuh chhuahte zâwm tûrin eng pawh an huam ta a. Thu tinrêng
chu a awmzia an hrefiah nghal mai lo ve; mahse thu dik la puan ngai
loh tam tak an hre chhuak a. Pathian tirh ngei nia inhriain an vâk
chhuak a, dik lohna khaidiatte an tichat zêl a; rei tak dik lohna bawiha
tângte chu, an zalênna hum ve tûrin an fuih a.
Waldens-ho khân anmahni \awngin Bible an nei tih loh chu, Bible
hi \awng hriat loh, lehkha thiamte chauhvin an hriata inziak a ni a;
tûnah erawh chuan Pathian Lehkhabu lehlina, mahni \awng \awnga
ram tina mîte pêk hun a lo thleng a. Khawvêlin a zanlai a pel ta.
Khawvâr êng a lo hnai deuh deuh va, ram tam takah khawvâr âr a
lo khuang ta.
Kum zabi sâwm leh palina (AD 1320- 84) ah khân England-ah
“Kohhran. Siam\hatna vârparh arsî,” a lo chhuak a. John Wycliffe-
a chu Kohhran siam\hatna tlângau a ni a, England atân chauh ni
lovin, Kristian ram pum atân a ni. Rom tih dân kalhna ropui a chhâk
chhuak a, a ngawihpui leh mai dâwn lo. Hei hian \an khawhna a han
\an a. Chu chu mimal, kohhran, leh hnam pum zalênna rawn thlentu
kha a ni dâwn a ni.
Wycliffe-a chu lehkha thiam tak a ni a. A tân chuan LALPA \ih
chu finna bul a ni. College-a a awm lai a\angin a sakhaw mi avâng
79
80 INDONA ROPUI

te, a fin avâng te, leh a thiam theih avâng tein a hmingthang hle a.
Thil hriat zau a duh a, mi thil zir theih ang chu a thiam ve vek. Khawvêl
thila finna te, Kohhran dânte leh an ram sorkâr dân te a zir zo vek a,
hêng hi a tân nakinah a la \angkai êm êm ang. Chutih laia mi rilru kal
dânte a hriatfiah avângin an dik lohna te a tilang thei a. An ram dân
leh kohhran dân a zir hi, nakina vantlâng nun dân leh sakhaw zalênna
a la sual tûr atâna inbuatsaih lâwkna a ni. Pathian thu chu a hriamhrei
a ni a, Sikul lam mîte rilru kal dân a hriat avângin, an laka invên dân
pawh a hria a. A fin leh a hriatna a zau avângin a \hianten an zah a,
a hmêlmaten an zah bawk a. A hnung zuitute chuan mi lian zîngah
pawh a la lawr avângin an chhuang a. A hmêlmateho chak lohna leh
hriat lohzia a tihlan \hîn avângin, Kohhran siam\hat thute pawh hi an
nuihzat ngam lo.
Wycliffe-a chuan College-a a awm lai a\angin Pathian thu a zir
\an a. Chutih lai chuan Bible hi hman lai \awng chauhva a la awm
avângin, lehkha thiamte chauhvin thu dik tuikhur chu an thleng phâk
a, mi dangte tân chuan khâr a ni. Chuta \ang chuan Kohhran
siam\hatna hnaah a lo inbuatsaih tawh rêng a ni. Lehkha thiamte
chuan Pathian thu hi an chhiarin an zir thei a, chutah chuan zahngaihna
thil thlawn pêk inziak chu an hmu chuak \hin a. An zirtîr pahin hêng
thu dik hi an theh darh a, mi dangte pawhin Pathian thu lam an
bengkhawn ve \hîn.
Wycliffe-a’n Pathian Lehkhabu thu a lo ngaihven hian, a lehkha
zirlai a beih nasat ang bawk khân a bei nasa a. Tûnah rih chuan kim
lohna engemaw nei tlatin a inhria, chu chu lehkha thiamna leh
Kohhran zirtirna-in tiphuisui theiin a hre lo va. Pathian Lehkhabuah,
tun hmâa a zawn a hmuh theih ngai loh kha a hmu ta a. Hetah hian
Pathian chhandamna leh Krista chauh chu mihringte tâna ngensaktu
a ni tih chiang takin a intarlangin a hmu a. Krista rawngbâwl tûrin a
inpe ta a, thu dik a hmuh chhuah chu puan darh a tum ta bawk a ni.
A hnua siam\hatute ang bawkin, a tirah chuan khawi lam
kawngah nge a thiltih hian a hruai dâwn tih Wycliffe-a hian a hre lo
va. Rom kalh hi a tum pawh a ni hek lo. Mahsela thu dik kawng
zawhna hian dik lohna nên mi a chaltauhtîr ngei \hîn. Pope dik
JOHN WYCLIFFE-A 81

lohna a hmu chiang deuh deuh va, Bible thu zirtîrte a sawi uar ve
sauh sauh va. Rom kohhran chu Pathian thu kalsanin mihring dân
siam chawpah an pakai hlauh tih a hmu a. Huai takin puithiam-hote
chu Pathian Lehkhabu hnâwl bovah a puh a, mipuite hnênah Bible
pêka, a thu Zirtîrte chu kohhranah thuneihna sâng bera hman tûr tiin
a phût a. Zirtîrtu thiam leh zirtîr peih mi a ni a, thusawi thiam a ni
bawk a, a thusawi leh a nungchang chu a inrem zêl a. Pathian
Lehkhabu thu a hriatzia, ngaihdân a sawi awih-awm theihzia, a nun
dân thianghlimzia, a huaizia leh a rinawmzia chu mîten an ngaisang
a, an mi rinzâwng a ni bawk a. Rom Kohhranah sualna thiltihte a
awm \hin avângin mi tam tak chu an sakhuaah an lungni tawh lo va,
Wycliffe-a thu zirtîrte chu lâwm êm êmin, a lang a pauvin an pawm
nghal a; mîten an thu aiin a thu an pawm zâwk avângin Pope
\huihruaite chu a chungah an thinur êm êm thung a.
Wycliffe-a hi thiltih dik lo hmu chhuak thei tak a ni a, Pope
thupêka thil dik lo tihte a dodâl tlat a. Lalber puithiam a nih lai khân,
Pope-in lalber hnêna chhiah a phût chu a dodal tlat bawk a; Pope-
in lalberte chunga thuneihna neia a inngai hi a dik theihna a awm lo
tiin a \ang bawk a ni. Pope thil phût hian mi tam tak a tilungni lo va,
Wycliffe-a zirtîr dân hi mi liante pawm zâwng a ni bawk a. Lalber
leh a khâwnbâwl upate an \angrual a, sakhaw thu bâka pope
thuneihna chu an dodal a, a thil ngente pawh an pe duh lo va. Tichuan
England-ah chuan Pope lal lawrna chuan chhiat a tâwk ta a ni.
Wycliffe-an thil \ha lo pakhat rei tak a dodal chu, puithiam chi
khat Mendicant Friar an tihho kha a ni. Hêngho hi England-ah an
lokal chiam mai a, ram hmasâwnnate an rawn tikhawlo va. Thil
siamna hmun te, lehkha zirna hmun leh vântlâng nunin a tuar nasa.
Hna thawk lova kut dawh an ni a, hêng hian mîte a tihek chauh ni
lovin kut hnathawhte hmuhsit a lo ni ta a. Tlangvâlte an thatchhiain
nun khawlo an ching a. Hêng puithiam hian mi tam tak chu an awm
anga Monastery-a an dam chhûnga awm ve tûrin an thlêm thlu a;
hêng hi an nû leh pâ remtihna pawh a ni lo va, hriat pawh an hre hek
lo. Hmân lai deuhva Roman Father pakhatin, nû leh pâ te \anpui aia
puithiamho awmna Monastery-a dam chhûnga awm a pawimawh
82 INDONA ROPUI

zâwkzia a sawi chu: “I pa chu i kawngkâah \apin leh lusûnin mu


mah.se, I nuin i pianna hlîm khum chein, a chawm lenna che hnutê te
pawh entîr che mah se, i kein i chil ang a, Krista hnênah i kalsan
daih tûr a ni,” tiin. Lutheran, “Mihring tih âwm lohva thil râpthlâk,
Kristian leh mihring ni lovin chinghne rimnam an ni,” a tih ang hmangin
tlangvâlte chuan an nû leh pâ te chungah an rilru an tisak \hîn.–
Barnas Sears, The Life of Luther, pp. 70, 69.
Hetiang hian puithiamhote chuan, hman laia Farisaite angin, pi
pu dân zâwmin Pathian thu chu engmah lovah an chantîr a ni. Hetiang
hian chhûngkua an in\hen darh a, nû leh pâ ten an fanu an fapate an
chân \hîn a ni.
University zirlaite hial pawh puithiamho chuan an bum thei a,
puithiama \ang tûrin an thlêm thlu thei hlawm a. Mi tam tak chu an
inchhir leh a, mahsela anmahni nun a tichhiain an nû leh pâ te an
tilungngai zo tawh si a; chu lovah vawi khat an thanga awh tawh
chuan chhuah leh rual a ni tawh lo. Nû leh pâ tam tak chuan
puithiamhovin an hruai khawlo vang tih hlauvin an fâte university-ah
an tîr duh lo hial a. Zirna hmun lian pui puite a ruak hiai huai a,
Sikulte an chul zovin, lehkha thiam pawh an vâng tulh tulh a.
Pope-in hêng puithiamho hi mîte sual thuphachawi ngaihthlâka
ngaihdamna pêk theihna thu a pe a. Hei hi sualna hnar lianpui a lo ni
ta. Puithiamte hian an pawisa hmuh tamna lamah \hahnem ngaiin, mi
sual eng ang pawh an lo ngaidam zêl a, chu chuan sualna chi tinrêng
a tipung a. Damlote leh retheite chuan mahni tuar tuarin an tuar ngawt
ngawt mai a, an chhawr theih tûr thilpêkte lah puithiamte hnênah a
kal vek zêl si a; anni lah hian vauna nên mipuite thilpêk an phût a, a
pe duh lote chu an hnehchhiah a. Mi rethei kan ni an ti a, an hausa
tulh tulh a; in ropui tak tak an sakte leh an chaw-ei dawhkâna thil
tuihnai zozaite hian vântlâng retheih tulh tulhna a tilang zual a ni. An,
hunte nawmchen nâna an khawhral laiin, kut dawh tûra mi an tirhte
chu mimâwl tak tak, thawnthu mak tak tak sawi thei, pi pute thawnthu
hria leh fiamthua mipuite tinui dur dur thei hlir an ni a, chutiangin
mipuite chu puithiamin an duh tâwkin an bum thei a ni. Puithiamho
hian hêng mipui, sakhaw lam thil serh takho hi an duh ang angin an
JOHN WYCLIFFE-A 83

la chawk zân thei a; an sakhaw biaknaa an thiltih tûr chu, pope hi a


chungnung ber tia ngaihna, mi thianghlimte chawimawina, puithiamte
hnêna thilpêk, hêngte hi vânram kai nân a tâwk êm êm a ni tih an
rintîr thei tlat reng a.
Mi lehkha thiam leh rilru dik puten puithiamte awm dân siam \ha
tûrin an bei \hin a, an hlawhling ngai lo. Wycliffe-a erawh chuan a
cheng tak a han dek fuh a, hêng puithiamho lo awm vêna ngawt hi a
bilh a tho lo rêng rêng a, dâwt mu hlûm a ni, bân vek tûr an ni a ti a.
Chuta \angin mîten chinchâng an hre deuh deuh va. Hêng puithiam-
hovin pope ngaihdamna zuara ram tin ram tanga an vah laiin, mi tam
takin sual ngaihdamna tangka suma lei a sawtsawhlawt lova rinna
an nei \an a. Mi tam takin, Pathian ngaihdamna dîl lovin, Rom khaw
Bishop ngaihdamna kan dil chu engtizia nge tih ngaihtuah nachângte
an hre ta a. Hêng puithiamte huamhauh dânah mi tam tak an lungni
lo \an a; an duhâmna chu phuhrûksak rual a ni lo. “Rawngbâwltute
leh Rom puithiamho hian cancer angin min ei zo dâwn, Pathianin
min chhan chhuak tûr a ni, chuti a nih si loh chuan kan boral vek
ang,” an ti a.– D’Aubigné, b. 17, ch. 7.
“An duhâmzia khuh bo nân, hêng puithiamho hian, Isua leh a
zirtîrte pawh kha mi thilpêka khawsa an ni,” an ti a. Hei hi an insawi
84 INDONA ROPUI

chhia a ni, hlauh mai; mi tam takin Bible hian eng ang chauhvin nge
a sawi tih hriat châkna an neih phah a, chu chu Rom duh lohzâwng
a ni si a. Mîte rilruin thu dik hnâr a rawn pan a, chu tak chu thuhrûk
an duh chu a ni si a.
Wycliffe-a chuan puithiamte demin lehkha a ziak \an ta, inhnialna
chawh chhuah a duh vang a ni lo va, mîten Bible zirtîrna leh Bible
petu chanchinah an beng rawn chhi ve se a tih vâng a ni a. Thu
ziakin a puang ta a. “Sual ngaihdamna leh Kohhran a\anga hnawh
chhuah theihna thuneihna hi puithiam naran aiin pope-in a nei lian
chuang lo; Pathian dân bawhchhiain, Pathianin thiam loh a chantîr si
loh chuan, tumahin hnawh chhuah theihna thu an nei lo,” a ti a. Mîte
thlarau lam leh an taksa thilte rahbeh nâna pope-in rip a siam, chumia
mi tam tak a khung tawh \hiat nân hei aia hriamhrei \ha hi a awm
chuang lo.
Rom-in Sâpram lal thuneihna chhuhsak a tum thu-ah Wycliffe-a
chêt a ngai leh ta a; Lalberin palai atân a ruat a, Netherlands-ah
kum hnih zet a va awm a, chumi chhûng chuan Pope aiawhte nên
inbiak hona an nei fo va. Chu lo chu, France, Italy leh Spain a\anga
kohhran hruaitu lian pui pui nên tî-tî hona an nei fo bawk a. Hêngho
hnên a\ang hian kohhran chhûng lam thil, pâwnlânga hmuh theih loh
leh England-ah la awm ni se a hriat phâk loh tûr thil tam tak a hriat
phah a. Nakin lama a la kher tûr thil tam tak a hmu chhuak a ni.
Hêng pope mi tirhte \awngka a\ang hian he pâwl rilru leh a tum dân
tak a hmu chhuak a. England-a a kîr leh chuan a thu zirtîr bawk kha
a \an leh a, tûnah erawh chuan a lang a pauvin a ni ta, Rom mîte
pathian chu, bumna, chapona, leh awhna a ni tiin a tlângau ta a ni.
A lehkha ziak pakhatah, pope leh a chhiahkhawntute thu a
sawinaah chuan: “Sacrament leh thlarau lam thil atân tiin, kan ram
a\angin mi retheite ei leh bar tûr leh lalber tangka sâng tam tak kum
tinin an thiar bo va; hei hi mahni intihhausakna thil ten-awm a ni.
Kristian ram pumin an remtihpuiin he kawng dik lo hi an zawhpui a.
Kan ram hian rangkachak tlang lian pui nei sela, tuman khawih lovin,
he puithiam khawvêl mi, mi chapo chhiahkhawntu chauh hian la \hin
JOHN WYCLIFFE-A 85

sela, chuti pawhin rei lo teah a la zo mai ang. Kan ram pawisa zawng
zawng a thiar fai a, a duhâm avânga Pathian ânchhia chauh lo chu
engmah a han pe kîr lo.”–John Lewis, History of the Life and
Suffering of John Wycliffe, p. 37.
England-a a lokir hnu rei lo têah Lalberin Lutterworth-ah
puithiam (Rector) hna a pe a. Hei hian hlau lova thu dik sawi tlang a
chîn thu-ah Lalber a thinur lo tih a entîr. Wycliffe-a hian lal rorêlna
kal dân leh an ram pum sakhaw rin dân a khawih her thei hlê.
Pope khawpui chuan a han rîk khum ta a. Thupêk pathum a han
thawn a - pakhat chu lalber hnênah, pakhat University-ah, pakhat
chu puithiamho hnênah. He dik lohna zirtîrtu tihngawihna thil hi
rang taka ngaihtuah tûr tiin thu a pe \heuh va.–Augustus Neander,
General History of Christian Religion and Church, period 6,
sec. 2, pt. 1, par. 8.
Hêmi thupêk lo thlen hmâ hian, Bishopho hian, an nghakhlel
lutukin, a thu ngaihtuah tûrin Wycliffe-a chu an ko va; mahsela lal
laichîn pahnih thu nei thei tak takin an kalpui a; mipuiin an awmna in
chu an hual a, an lo tlan lut ta zung zung mai a. Bishopho chuan an
hlau va, \ha takin an kaltîr leh ta a. Nakin lawkah lalber Edward III
a thi a. He lal hi Bishopho khân Wycliffe-a hrem tûrin an nawr fo
va; Wycliffe-a hum \hintu chu lal aiawhah a lo awm ta a ni.
Pope thupêk chu a lo thleng ta ngei a. England chu sawi set set
lova Wycliffe-a chu mana lung ina khung tûrin thu a han pe ngat mai
a, hei hi thinga phuar beha hâl hlum tûr tihna a ni mai. Rom phuba
lâkna chu a tuar dâwn ta ngeiin a lang. Mahsela, “Hlau suh, kei hi i
phâw ... ka ni asîn,” (Genesis 15:1) titu khân a rawngbâwltu humhim
nân a kut a han phar a, thihna a lo awm ta. Wycliffe-a a ni lo ve,
tiboral tûra thu petu Gregory XI-na kha a ni thi chu, Wycliffe-a thu
nghaisak tûra inkhâwmte pawh an darh sarh zo ta a ni.
Kohhran siam\hatna a kal tluan zêl theih nân Pathianin kawng
dang a han ruat a. Pope Gregory a thih khân a thlâktu Pope pahnih
an inchaltauh nghal a. Mi pahnih inhal tak, thil dik lo tithei lova inchhâl
ve ve, chuan lal an inchuh ta a. Pope dang do tûrin Kristiante an
86 INDONA ROPUI

sâwm ve ve a, theih tâwpin ânchhia an inlawh a, an hote ve ve chu


vânah lâwmman tam tak pêk an tiam a. Hei hian pope chakna a
tikiam hlê. Anni pahnih lah chu ânchhia an inlawh tawn a. He buaina
avâng hian Wycliffe-a pawhin rei lote chhûng chu hahdamna a lo
hmuh ve phah a. Pakhatin, kei hi pope ka ni a ti a, pakhatin a lo ti ve
bawk a, tichuan thisen chhuahna hial a lo thleng ta a, thisen tam tak
a luang. Kohhran sualna leh insawichhiatna a pung a. Chutih chhûng
chuan Siam\hatu chuan Lutterworth a\angin, mipuite chu Pope insual
lam hawi lova Isua, Remna lal lam hawi zâwk tûrin a sâwm ve bawk
a.
Chutia kohhran a lo in\hen tâk chuan buaina leh hlemhlêtnain a
rawn zui a. Hei hi, mîten pope hi eng ang chauh nge an nih tih an
hmuh fiah tâk avângin, kohhran siam\hat nân kawng remchâng tak a
ni. Wycliffe-a chuan “Pope in\henna thu” tih lehkhabu tê tak tê a
ziak a, chutah chuan, he puithiam pahnihte hian, Krista dodal i ni tiin
an inpuh ve ve a. Thu dik an sawi nge sawi lo ngaihtuah teh u.
“Pathianin ramhuai chu mi pakhat mai chunga rorêl a phal lo va, mi
pahnih a siamsak a, mi tupawhin Krista hminga awl taka an pahniha
an hneh theih nân,” tiin.–R. Vaughan, Life and Opinions of John
de Wycliffe, vol. 2, p. 6.
A LALPA ang bawkin Wycliffe-a chuan Chanchin Tha chu mi
retheite hnênah a sawi \hîn a. Amâ bial chhûng mîte hnên chauhva
Chanchin |ha puan chu a duh tâwk lo va, England ram chhûng zawng
zawnga theh darh a tum ta a. Thuhriltute a ruat a. Hêng mîte hi
mimâwl, inpezo tak, Chanchin |ha puan darh loh chu rilru dang
engmah nei lo an ni a. He mîte hian ram tin an fang a, dawr hmunah
te, kawtthlêrah leh kawm kârah te an zirtîr a. Pitar putar, damlo te
leh mi rethei te an zawng chhuak a, Pathian \hatna thu lâwmawm
chu an hrilh \hîn.
Wycliffe-a chu Oxford-ah Pathian ‘Thu zirtîrtu a ni a. Chutah
chuan Pathian thu a sawi \hin a. Zirlaite hnênah Pathian thu dik
ngun taka a zirtîr \hin avângin “Chanchin |ha Doctor” tiin a hming
an vuah hial a. A hnathawh ropui ber la ni tûr chu Sâp\awnga Pathian
lehkhabu lehlin a ni. A lehkha ziak pakhatah chuan, “Bible, Pathian
JOHN WYCLIFFE-A 87

hnathawh ropui hi ka let ang a, Sâprama mi tinin anmahni pianpui


\awng ngeiin an chhiar ang,” tiin a ziak a.
Mahsela a hnathawhte chu a lo tâwp ta thut a. Kum 60 pawh a
la tlin hmain, a thawhrim lutuk avâng leh a hmêlmaten an tihbuai
rengna chu a taksain a tuar ta lo va, a hun lovah a lo tar ta viau mai
a, natna hlauhawm tak a vei ta a. Chû thu an hriat chuan puithiamho
kha an lâwm êm êm a, tûnah chuan kohhran a tihbuai \hin kha a va
inchhir dâwn êm tiin, a inchhirna thu ngaithla tûrin a pindanah an va
kal a. Kohhran aiawh pali leh mi lian dang paliin an va din hual a, “I
thi dâwn ta a ni a, i thil tihsual hi inchhir la, min sawichhiatna zawng
zawng kha kan hmâ ngeiah la kir leh vek rawh,” an ti a. Ani chuan
ngawi rengin a ngaithla a, a bawihsâwmtu hnênah chuan, “Min han
tung teh,” a ti a, puithiam, a inchhirna thu nghâka dingte chu a en a,
aw rawl \ha tak maiin, “Ka thi lo vang. Ka dam leh ang, puithiamte
khawlohna chu ka la puang leh ang,” a ti a.–D’Aubigné, b. 17, ch.
7. Anni chuan makti tak leh zak takin an chhuahsan ta thuai a.
A sawi ang takin Wycliffe-a chu a lo dam leh a. Rom tukdaihna
hriamhrei \ihbaiawm bera Bible, Pathianin thlarau lung in tângte
chhuah nân, rilru thimte tihên nân, mi tinin Chanchin |hâte an pawm
nâna a pêk chu, a chipuite zawng zawngin an neih vek thlengin a
dam. Pathian Lehkhabu a lehlinnaah hian buaina lianpui pui leh
harsatna khirh tak tak sut tlang tûr a tam mai. Wycliffe-a chuan
chak lohna a vei ta a, kum rei lo tê chauh a thawk thei dâwn tih a
hria; dodâltu an tam si, mahse Pathiam thutiamin a tirorum a, engmah
hlau lovin a bei zêl a. A rilru leh a ngaihtuahna a chak.vanglai takin,
kawng tam taka hriatnate neiin, he a hnathawh ropui ber thawk tûr
hian Pathianin a buatsaihin a hum tlat a. Kristian ram tin mai a buai
luai luai tain, he siam\hatu hian Lutterworth-a a hnathawhna hmunah,
pâwn lama buaina pawisa lovin, a hnathawh chu a thawk tlat tlat a.
Tûnah chuan a peih ta - Sâp\awnga Bible awm hmasa ber! Sâp
ram tân Bible a inhawng ta. Tûnah chuan meialh leh lung in pawh a
hlau ta lo. Tihmih leh tawh loh tûra êng chu a chipuite kutah a dah
tawh si a. A chipuite tâna Bible a siam hian, indona hmuna hnehna
ropui tak tak pawhin a tihtheih loh, a ram chawisâna leh zalênna a
88 INDONA ROPUI

Kum tam tak chhûng chu, Bible nei tûr chuan lung in tân leh nunna chân
huam a \ul a ni.
JOHN WYCLIFFE-A 89

thlen a, sualna leh hriat lohna kawlpui an bun chu a khen tlâksak ta
a ni.
Chutih laiin khâwlchhut an la thiam si lo va, harsa tak leh muang
taka Bible chu ziak chhawn a ngai a. Mîten Bible neih an nghakhlel
êm êm a, mi tam tak ziak chhawng tûrin an inpe a, chutianga harsa
taka an tih chuan a lei duhtute mamawh zat an ziak thei hrâm a. Mi
hausa deuh chuan Bible pum an duh a, \henkhat chuan a bu \hen
chauh, chhûng tam tak inthurualin an lei bawk a. Hetiang hian
Wycliffe-a Bible chu in tinah a lût a ni.
Tun hmâ chuan Pope-in rin dân tûr a siam apiang kha an zawm
mai a, tunah chuan mahni chhia leh \ha hriatna hmanga mahnia thil
ngaihtuah nachângte an lo hre ta a. Tunah chuan Wycliffe-an
Protestant zirtirna tak tak, Rom rin dân nêna danglam tak chu a
zirtîr ta - “Krista-ah rinna azâra chhandamna leh, mihring ni lovin,
Bible chauh hi dik lo thei lo a ni.” Thu hril tûra tirhte khân Bible chu
an theh darh zêl a, a lehkha ziak dangte pawh an sem darh bawk a,
a hlawhtling êm êm a, tunah chuan England ram mi zatve laiin rin dân
thar chu an ring ta.
Bible sem darhna chuan kohhran hotute a tithlaphâng a. Tunah
chuan Wycliffe-a aia thiltithei zâwk do tûr an nei ta, hemi do nân an
hriamhrei neihte a tlâktlai mang lo vang. Tunah tak chuan England
ramah Bible khapna dân engmah a la awm lo va, tûn hmâin anmahni
\awngin Bible a la awm ngai si lo va. Nakin hnuah hetiang dân hi
siam a ni a, khermei taka zawm a ni bawk. Chumi hmâ chuan
puithiamhovin khap tum mah se, Pathian lehkhabu chu sem darh a
la ni ta zêl a.
Pope hote chuan Wycliffe-a ka hup theihna an han zawng leh a.
Rorêlna hmâah vawi thum a ding a, mahse engtin mah an ti thei lo.
A hmasa berah chuan a lehkha ziakte chu thiang lovah bishop awm
khâwm chuan an ngai a, lalber Richard II khân a \anpui bawk a,
alber thupêkin, rin dân thar ring apiang chu lung ina khung tûrin
thupêk a chhuah a.
90 INDONA ROPUI

Wycliffe-an Parliamentah a thlen ta a. Huai takin puithiamho


chu a khing a, kohhranin thil khawlo tih a phal zawng zawng hi
siam\hat tûr tiin a ngên a. Pope leh a \huihruaite khawloh dân chiang
takin a târlang a, a hmêlmâteho an buai a. A hmain Wycliffe-a \antute
kha an lo thunun zo tawh a. Tunah chuan \hian nei lovin, a mala
dingin, lalber leh puithiamho \angrual hi a do zo tawh lo ngei ang tia
rin \heuh a ni a. Mahse, puithiamho chuan an hneh ta lo. Parliament-
in an hêkna thu kha an paih a; tichuan a him leh ta a ni.
A vawi thumna chu lal ram chhûnga kohhran rorêlna sang ber
hmâah a ni a. Hetah hi chuan an dim tawh dâwn lo va, tunah chuan
Rom a che dâwn alâwm, Wycliffe-a chu a tâwp chaih mai ang,
puithiamho chuan an ti rilru a. An duh anga thil a awm theih chuan,
Wycliffe-a chu a rin dân bân luihtîr a ni ang a, a bân duh loh chuan
meipuiah paih nghâl a ni ang an ti a.
Mahse Wycliffe-a chu a lamlêt duh awzâwng lo mai a, a pha
der duh hek lo. Huai takin a thu zirtîrte a \an a, a hektute a hnial
thla zêl a. A thiam thu a han sawi ve ta a, tunge ka nih a, khawiah
nge ka awm tih pawh a hre tawh lo va, a thu ngaithlatute chu Pathian
rorêlna hmâah a dintîr a, an sualna leh vervêkna te chu chatuan thu
dik bûknaah an han bûksak a. Rorêlna pindan chu Thlarau
Thianghlim thiltihtheihnain a khat a, thu ngaithlatute chu Pathian
phuarin an awm a, an \hutna a\anga tho tûr pawhin chakna neiin an
inhre lo. Wycliffe-a thusawite chuan Pathian thal kah angin an thinlung
a chhun a. Rin dân dik lova an puhna chu, hnial rual lohvin an
chungah a han theh lêt a. An dik lohnate hi engtia puang darh ngam
nge an nih? Hausak nân a ni lâwm ni? Pathian \hatna chu sumdawn
nân an hmang a ni lâwm ni? a ti a.
“In do hi tunge nia in rin? Putar thi mai tûr maw? Ni lo! Thu dik
in do a ni. Thu dik, in aia chak zâwk in do va, thu dikin a hneh ang
che u,” a ti a.–Wylie, b. 2, ch. 13. Hemi a sawi zawh hian rorêlna
hmun ata a chhuak a, tumahin an khawih ngam lo.
Wycliffe-a hnathawh chu a lo tâwp dâwn ta; thu dik puanzar
hna rei tak a put tawh chu a thlah dâwn ta, nimahsela Chanchin |ha
JOHN WYCLIFFE-A 91

\anin vawi khat chu a la ding leh ang. Tunah chuan Thu dik chu dik
lohna hmun bulpui ber a\anga puan a ni dâwn. Tunah chuan a thu
ngaihtuah tûrin Rom khuaa koh a ni ta a. Tun hmain mi thianghlimte
thisen tam tak an luantîr tawh a, Wycliffe-a pawhin a tân a
hlauhthawnawmzia a hai lo. Mahsela kal ngei a tum a, mahsela a
zeng ta tlat mai a, a kal thei ta lo va. Rom khuaa mîten a awrawl an
hre dâwn ta lo chu a ni a, mahse lehkha a la ziak thei a, lehkha
ziakin a aw a la hriattîr thei a, hei hi tih a tum ta tlat a. A awmna
hmun a\ang chuan pope hnênah lehkha a thawn ta a. A lehkha thu
chu Kristian \awngkam dik tak pope zahderna pawh tilang tak ni
mah se, pope chapona leh a ropuina zilhna na fê a ni. Heti hian a
ziak a:
“Ka rin dânte mi tin hnêna ka hriattîr theih avângin ka lâwm a.
Rom Bishop hnêna ka hriattîr theih avângin ka lâwm lehzual a; ka
rin dân hi a dikin ka hria a, ani pawhin a dik a tiin ka ring, dik lo a
nih erawh chuan tidik sela.
“A hmasa berin Krista Chanchin |ha hi Pathian Dân famkimah
ka ngai a ni. Mi dang zawng zawng aiin Rom Bishop, he leia Krista
aiawh chu, hêng Chanchin |ha dân zâwm tûra phuar ngheh bîkah
ka ngai a. Krista zirtîrte zinga lian ber a nih theihna chu khawvêl
ropuina leh zahawmnaah a awm lo va, Krista nun dân leh a chet dân
ang dik taka zui hi a ni zâwk. Isua leia a lo awm lai khân mi rethei
tak a ni a, khawvêl ropuina a ngaisâng lo va, a hnuchhawn zâwk a
nih kha.
“Kristian dik tumahin, Krista an anna kawngah chauh lo chuan,
pope emaw, mi thianghlim dangte emaw pawh, tumah an zui tûr a ni
lo va. Petera leh Jebedaia fapâteho khân Krista zirtîrna ang lo,
khawvêl ropuina an duh a, Krista an tilungni lo va; chuvângin hetianga
an dik lohnaah hian, zirtîrte pawh ni se kan zui tûr a ni lo.
“Pope-in khawvêl lalte rorêlna leh thuneihna a khawih buai tûr
a ni lo, a puithiam dang zawng zawngte pawh chutianga ti tûrin a
fuih zâwk tûr a ni, hetiang hian Isua leh zirtîrten an ti si. Hêng
kawngahte hian dik lohna ka nei a nih chuan, inngaitlawm takin
92 INDONA ROPUI

tihdiknaah ka inhlan e, a \ûl chuan thihna thleng pawhin, ka duh


angin awm thei ila Rom Bishop hmâa keimah ngei din chu ka
duhthusâm a ni a, mahse LALPA chuan a remti lo, mihring thu aia
Pathian thu zâwm zâwk lo thei lovin min siam ta.”
A lehkha ziak tâwpah chuan ti hian a sawi a, “Pope Urban VI,
pope a nih tirh a\anga Pathianin a rilru a han chawh harh a, amah leh
a \huihruaite zawng zawngin LALPA Isua Krista chu a nun dân leh a
chet dân ang taka an han zui theih nân, leh chutianga an awma
awihawm taka mipuite an zirtîr theih a, mipuite pawhin an awm dânte
an zir ve zêl theih nân, Pathian hnênah i \awng\ai ang,” tiin.–John
Foxes, Acts and Monuments, vol. 3, pp. 49, 50.
Wycliffe-an pope leh a mi lianho Krista zaidawh dân leh a
inngaihtlâwm dân a sawi hian, khawvêl puma Kristiante hnênah
Krista nungchang leh Krista rawngbâwltua inchhâlte nungchang
danglamzia a entîr a ni.
Thu dik \ana a din nghehnaah hian a nun a la chân dâwn tih
Wycliffe-an a hre reng a. Lal leh pope leh bishop-hovin a chhiatna
an phiar a, rei lo têah hâl hlumin a awm ngei ang tih rin theih a ni a.
Mahsela a zâm chuang lo. “Martar channa zawnga hla tak tak kal a
ngai lo. Krista Chanchin |ha chu hêng bishop chapoho hi va hrilh
ula, martar-a channain a hmaih lo vang che u. Dam renga awmin ka
ngawi mai mai ang maw? Teuh lo mai! Ka tuar tûr chu lo thleng ang
hmiang, ka inpeih reng e,” a ti tiin.–D’Aubigné, b. 17, ch. 8.
Pathianin a rawngbâwltu chu a hum tlat a. Thu dik \anin huai
takin a dam chhûngin a ding a, a nunna chu englai pawha chân mai
thei ni mah se, a hmêlmate kutah a nunna chu a chân dâwn lo.
Wycliffe-an englai mahin a nun humhim a tum ngai lo himna zawngin
a tlanchhiain a biru ngai hek lo, a LALPA Pathian chu hualhimtu a ni.
A hmêlmaten an duh ang taka sawisa thei dâwna an inrin lai takin
Pathianin an kutthlâk phâk lohvin a dah a. Lutherrworth Biak ina
LALPA Zanriah a sem dâwn lai takin a tlu a, a zeng ta a, rei lo têah a
thi ta a ni.
JOHN WYCLIFFE-A 93

Wycliffe-a hnathawh hi Pathian ruat a ni. Thu dik chu a kâah a


dah a, he thu dik hi mi dangte hnêna a hrilh chhâwn theih nân Pathianin
a vêng tlat a. Kohhran siam \hatna hna ropui lungphum nghet tak a
phûm hmâ chu a nunna leh a hnathawhte chu humhimin a awm reng
a.
Wycliffe-a hi Hun Thimna laia tuma puih lohva lo chhuak a ni a.
A hmain hetiang lo ti tawh tumah an la awm hek lo. Chuvângin
entawn tûr leh innghahchhan engmah a nei lo a ni. Baptistu Johana
anga hnathawh bîk thawk tûra koh a ni a - hun thar lo thleng tûr
atâna au-râwl a ni. A thu suangtuahte hi a thûkin a famkim a, a hnua
Kohhran siam\hatute pawhin hemi bâk chu engmah an ti lo, a hnu
kum zalî-ah pawh khân an la thleng phâk lo zâwk a ni. A lungphûm
chu a zauva, a thûkin a nghet a, a hnua Kohhran Siam\hatute tân
pawh sak \hat ngai engmah a awm lo.
He hnathawh ropui Wycliffe-an a \an, mîte chhia leh \ha hriatna
leh ngaihtuahna zalênna thlentîrtu leh, Rom tawlailîra phuarbeh
chhuahtîrtu hi Bible a\anga lo chhuak a ni. Hei hi, AD 1300 vêl
a\anga nunna tui anga lo luang, malsâwmna lui hnâr a ni a. Wycliffe-
a chuan Bible hi Pathian thawk khuma pêk, thiltih leh rinna dân
famkim tiin a pawm a. Rom Kohhran chu Pathian ruat, thil tisual thei
lo tia lo zir tawh \hin a ni a, an tih dân kalhmang rêng rêng chu î-hê
94 INDONA ROPUI

lova pawm mai tûra zirtîr a ni a; mahse Pathian thu ngaithla tûrin
hêng zawng zawng hi a hawisan a, hei hi a ni mipuite hnêna awm
dân tûr an kawhhmuh chu. Kohhranin Pope hmanga thu sawi ni
lovin, Pathianin a lehkhabu hmanga thu a sawi chauh hi rin ngam a ni
tiin a puang a. Bible hi Pathian duhzâwng puanna famkim a ni tih
chauh hi a zirtîr a ni lo va, Thlarau Thianghlim chauhvin a hrilhfiah
thei a, mi tinin a thu zirtîrte zira ngaihtuahin mahni tih tûrte kan zawng
chhuak tûr a ni tihte a zirtîr a. Heti hian mîte rilru chu Rom Kohhran
leh pope a\anga lamlêtin Pathian thu lamah a hawitîr a.
Wycliffe-a hi Kohhran Siam\hatute zînga ropui ber pakhat a ni
a. A finna zauziaah te, a ngaihtuahna fîmziaah te, thu dika a din
nghehziaah leh thu dik hum tûra a huaiziaah te hian, a hnua mîte
zîngah amah ang chu tlêm tê an ni. Nun thianghlima nung, hnathawh
leh zirnaa chau ngai lo, nungchang tihbawlhhlawh theih loh nei,
rawngbâwlnaa Krista hmangaihna leh rinawmna ang nei - hei hi
Kohhran Siam\hatu hmasa ber nungchang chu a ni. Hei pawh hi
thimna hun leh suahsual hun laia lo chhuak a ni lehnghâl.
Pathian lehkha thuin mîte rilru leh awm dân a tihdanglam theihzia
chu Wycliffe-a nungchang a\angin a lo lang. Hetiang mi a nih theihna
hi Bible vâng a ni. Thudik man chiang tûra a beihna hian, a ngaihtuah
theihna zawng zawngah thathona a han siam a, tha thar a han pe
bawk a. Rilru a tizau va, hriat thiamnate a tichak a, a dik leh dik lo
hriat thiamna te a tipuitling bawk. Bible zir leh ngaihtuahna hian, thil
dang engmahin a tih theih loh, rilru hriatna leh duhna te a tisâng a.
Thil tum bîk neihna te, ngaihtuahna te, rilru huaina te leh tuar theihna
te a tinghet a, nungchang a tifîm a, rilru a tithianghlim a ni. Bible hi
ngun tak leh thatho taka zira, a zirtu rilru leh Tâwpneilo rilru a lo
inzawm chuan, khawvêlah hian, mihring finnain a zirtîr theihna sâng
berin a zirtîr pawha a siam theih loh, mi fing leh ngaihtuahna chak,
leh thil engkima a \ha ber leh sâng ber chauh duh mi an lo chhuak
ang. ‘I thu hrilhfiah hian mîte a tiêng a; mi mâwlte chu a hriat thiamtîr
\hîn’ (Sâm 119:130).
JOHN WYCLIFFE-A 95

Thurin Wycliffe-an a zirtîr kha a la darh zêl rih a, a hnungzui


Lollard-ho khân England ram chauhva theh darh chu an duh tâwk lo
va, ram dangahte kalin Chanchin |ha hi an puang zêl a. An hotu a
thi ta si a, ngawrh lehzualin Chanchin |ha hnathawh chu an bei a, mi
tam takin an thu zirtîrte an ngaithla a, mi ropui tak tak, lalber nupui
hial pawhin, an thu zirtîrte an pawm a. Hmun tam takah mipuite
nungchangin a danglam phah êm êm a; Rom Kohhran thil, milem
biakna lam kawk rêng rêng chu an biak in a\angin an paih bo vek a.
Mahsela rei lo têah an hruaitu atâna Bible hmang ngamtute chu,
zahngaihna tel hauh lo, tihduhdahna thlipuiin a han nuai ta a. Sâp
ram lalberten an thuneihna a len lehzual theih nân Rom \anpuina an
sâwm a, Kohhran siam\hatute chu chawp leh chilha hrem an ni ta a.
Chanchin |ha ringtute chu tupawh hal hlum tûra thupêk an ni ta, hei
hi England-ah a hmasa ber a la ni, tichuan martara thi an indawt ta
zut mai a. Thu dik humtute chuan, hnawh chhuah leh sawisakna tuar
chungin Sipaite LALPA hnênah chauh an manganna an thlen thei a.
Kohhran hmêlma leh ram chhiatna thlentuah an puh a, an zawng
chhuak a; mahse hmun fianrialah Chanchin |ha chu an la puang zêl
tho. Mi rethei inahte him nân an biru a, a chang chuan ramhnuai
pûkahte an biru a.
Tihduhdahna chu lo zual deuh deuh mah se, kum tam tak chhûng
chu kohhran kal dik lohna leh a tenawmna dodâlna chu a kal zêl a.
Chutih lai phei chuan Kristiante pawhin Pathian thu hi an la hre tlêm
hlê a, mahse a thute an ngaina a, a thu avânga tuar tûrin an inpeih
reng a. Zirtîrte dam laia Kristiante angin, mi tam takin Krista hnung
zui tûrin an khawvêl hausaknate an chan a. Mahni ina la awm tûra
an phalsakte chuan unau in leh lo nei lote chu an thleng a, anni pawh
hnawh chhuah an nih ve tâk chuan lawm takin vahvaihna chan chu
an pawm ve \hin a. Tihduhdahna a râpthlâk êm avângin mi tam tak
chuan an rinna chu an phat a, lung in a\angin an lo chhuak a, an
rinna an phatsan entîrna silhfên an inbel a. Mahse thu dik \ana lung
ina tângte an tlêm lo, an zîngah mi langsâr \ha tam tak an awm, mi
rethei lah an tam. Sawisakna leh meipuia hal hlumna zîngah pawh
96 INDONA ROPUI

an LALPA tuar ang tuar tlâka ruat an nih avângin an hlimin an lâwm
a.
Pope-hoten a dam laiin Wycliffe-a kha an duh angin an siam
thei lo, a ruang thlana a awm chhûng chuan a chunga an thinur a reh
dâwn bawk hek lo. A thih hnu kum sawmliah a ruang chu thlân ata
laih chhuaha, hâl rala, a vâpte a kiang luia paih tûrin Council of
Constance-in a rêl a. Ziaktu pakhat chuan, “He lui hian a vâp chu
Avon-ah a lên lût a, Avon chuan Savern-ah, Savern-in tuipuiah,
tuipuiin tuifinriatah a lên lût a. Tichuan Wycliffe-a tîsa vâpte chu a
thurin khawvêl khuha darhte entîrna a lo ni ta zâwk,” tiin.–T. Fuller,
Church History of Britain” b. 4, sec. 2, par. 54. A hmêlmate hian
an îtsîkna thiltih awmzia hi an va hre lo tak êm!
Bohemia rama John Huss-a chuan Wycliffe-a lehkha ziakte a
chhiar a, Rom Kohhran dik lohna kalsanin Kohhran siam\hatna a
\an ta a. Tichuan he ram pahnih, inkâr hlat tak takah hian thu dik
chi chu theh a ni a, Bohemia ram a\angin ram dangah a darh zêl a.
Pathian thu, rei tak theihnghilh tawh lamah mîte thinlung a lamlêt leh
a. Kohhran Siam\hatna ropui tak chu Pathian kutin a han buatsaih
ta a ni.S
BUNG 6

JOHN HUSS-A LEH JEROME-A


(HUSS AND JEROME)

B
OHEMIA ramah hian AD 800 vêl lai a\anga Kristian sakhua
hi lo lût tawh a ni a, Bible pawh anmahni \awngin a awm
tawh a, inkhâwmnaahte pawh anmahni \awng hman a ni a.
Mahse pope thuneihna a sâng zêl a, Pathian thu erawh a hniam zêl
at. Gregory VII, Lalberte mualpho taka siamtu khân mipuite pawh
hnehsawh a tum a, thupêk (Bull) a chhuah ta a, Biak ina inkhâwmnaa
Bohemia \awng hman a khap a, “|awng hriat loh hman a nih loh
avângin sualna chi tam tak leh rinna lama kal sualna a lo chhuak \hîn
a, chuvângin Pathian biaknaa \awng hriat loh hman hi Engkimtitheia
duhzâwng a ni e,” tiin.-Wylie, b. 3, ch. 1. Hetianga thu a pêk hian
Rom chuan Pathian thu êng chu tihmiha, mipuite chu thim zînga khâr
khum tûr a ni a tihna tluk a ni. Mahse kohhran him nân Pathianin
kawng dang a siam a. Italy leh France a\angin Waldens-ho leh
Albigens-ho tihduhdah tuar tam tak Bohemia-ah an tlanchhia a. A
lang a pauvin an zirtîr ngam lo nâa, a rûkin \hahnemngai takin an
thawk a. Hetiang hian rinna dik chu a kal zêl a ni.
Huss-a awm hmâ pawhin Bohemia ramah hian, mi \henkhatin
vântlâng hriatin kohhran bawlhlawhna leh mipuite khawlohna hi tlang
takin an lo zilhhâu tawh \hîn a. An thusawite chu mi tam takin an
ngai pawimawh a. Puithiamhovin an hlau ta a, Chanchin |ha
tirhkohte chungah tihduhdahna an thlâk ta a ni. Ramhnuai leh tlâng
lama Pathian be tûra an kalna lamah sipaiten an ûm zui a, mi tam tak
chu an that a. Nakin deuhvah phei chuan Rom biak dân zâwm lo
chu meia hâl hlum tûr tih thupêk a awm ta hial a. Kristiante chuan an
nunna pêk huam mah se, Chanchin |hain a la hneh hun tûr an thlîr
reng a. Mi pakhat, “Chhandamtu Khenbeh rinna avâng chauhva
chhandamna hmuh theih,” tia zirtîr \hîn pakhat chuan a thih dâwn
chuan, “Thu dik hmêlmate thinurna chuan min la hneh rih a, mahsela
97
98 INDONA ROPUI

Wycliffe-a zirtîrte chuan mipui hmuh theih tûrin lem ziakin Prague khuaah an
rinna an târlang a.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 99

kumkhuain a ni lo vang; hnamchawm zîng a\angin mi pakhat a lo la


chhuak ang a, khandaih a keng lo vang a, thuneihna a nei hek lo
vang; hei hi chu an la hneh lo vang,” tiin.–Ibid., b. 3, ch. 1. Luther-
a kha tûnah chuan a la hla hle a, mahse tunah mi pakhat chu a ding
reng tawh, Rom kohhran a vauna chuan hnam tin a chawk tho vang.
John Huss-a chu daikilkâr mi a ni a, a naupan têt laiin a pain a
thihsan a. A nu Pathian mi tak mai chuan lehkha thiam leh Pathian
hlauh hi thil \ha ber niin a hria a, hei hi a fapa neihtîr a tum tlat a.
Huss-a chu sikulah a lût ve ta a, chumi a zawh chuan mî châwmin,
Prague khuaah College-ah a lut ve ta a. Prague-ah chuan a nû nên
an kal dûn a, hmeithai rethei a ni a, a fapa vûrna tûr khawvêl thil
engmah a nei lo va; mahse khawpui an lo hnaih chuan, \hing\hiin an
Pa vâna mi malsâwmna a dîlsak a. He nu hian eng anga nasain nge
a \awng\aina hi Pathianin a la chhân dâwn a hre phâk lo.
College-ah Huss-a chuan a ti\ha thei hlê a, a fel si a, a zaidam si
a, \hian pâwl a thiam si a, a lâr hlê a ni. Rom kohhran mi nghet tak
a ni a, kohhranin pe theia a insawi thlarau malsâwmna zawng ngun
mi a ni a. Jubilee vawi khat chu thuphachawinaah a kal ve a, a
pawisa tiam neih chu a pe vek a, sual ngaihdamna a chan theih nân
mipui kawng zawh zîngah a tel ve a. College a zawh chuan puithiam
hnaah a lût a, puithiam lâr tak a ni thuai a, lalber rorêlnaah puithiam
hna thawkin a awm ta a. Professor-ah a kai a, nakin lawkah a lehkha
zirna hmun University ngeiah Rector hna a thawk ta a. Kum rei lo
têah mi chawmhlâwm mai maia lehkha zir kha, an rama mîte chhuan
tlâkin a lo awm ta a, Europe ram zawng zawngah a hming a thang ta
a.
Huss-an Kohhran Siam\hatna hna a \an dân chu kawng dangin
a ni. Puithiam hna a thawh hnu kum rei fêah Bethlehem Biak ina thu
hriltua ruat a ni a. He Biak in satu hian mipuite hriat theihzâwng
\awnga thusawi leh Biak in rawngbâwl hi a ngaih pawimawhzâwng
a ni a. Hei hi Rom duh lohzâwng ni mah se, Bohemia ramah ban
thuai a ni mai lo. Pathian Lehkha thu an hre lo êm êm a, a mi lianten
suahsualna chi tinrêng an chîng a. Hêng hi dimdawih miah lovin Huss-
a chuan a zilh phiar phiar mai a, nun thianghlim leh dika nun dân
100 INDONA ROPUI

Pathian Lehkhabu thua mîte kawhhmuhin, chutianga nuntîr chu a


tum a.
Prague khaw mi pakhat Jerome-a’n England ram a\angin
Wycliffe-a lehkha ziakte a rawn hawn a, he Jerome-a hi nakinah
phei chuan Huss-a kawppui a ni ta a. Chutih laia England ram lalnu,
Wycliffe-a zirtîrna pawm ve kha Bohemia lal fanu a ni a, a \anpuinain
Wycliffe-a lehkha ziakte hi Bohemia-ah sem darh chiam a ni nghê
nghê a. Hêng hi Huss-an a chhiar chuan a benglût ta hle a, a ziaktu
hi Kristian dik tak a ni ngei ang a ti a, thil siam danglam tûra a
ruahmante pawh a remtihpui viau va. Huss-a chuan Rom a\anga
hla taka kal bona kawng a zawh \an ta, a zawh tih erawh chu a la
hre lo va.
Hetih lai hian England ram a\angin Prague khuaah mikhual pahnih
an lo thleng a, mi lehkha thiam tak, Chanchin |ha êng hmu tawh an
ni a, he ram hla takah hian chu êng chu theh darh tûrin an lo kal a ni.
Pope chungnunna an han kalh phawt a, mahse thuneituten an khap
thuai a. An rawn kal chhan ber chu an bânsan mai duh lo va, kawng
dang an ngaihtuah ta a. Thu hril ang tlukin milem ziak thiam tak an ni
a, an thil thiam hmangin thu an sawi leh dâwn ta a. Hmun pakhat, mi
tin kal phalna hmunah milem pahnih lian pui pui an ziak a. Pakhat
chu Isua, inngaitlawm taka sabengtung chunga chuanga, Jerusalema
a lût lai lem a ni a, (Matthaia 21:5). A zirtîrten hah hmêlpûin,
kawr \et hriphrep hain, pheikhawk pawh bun lovin, an zui a. Pakhat
chu mipuiin Pope an zui lai a ni. Pope chu silhfên ropui taka inbelin,
lallukhum khumin, sakawr cheimawi chunga chuangin a awm a, a
hma lamah tawtawrâwt puin hmâ an hruai a, a hnungah Cardinal te
leh Bishop-ten, silfên ropui tak tak inbelin an zui bawk a.
He “sermon” hian mipuite thin a \hâwng êm êm a. En tûrin an lo
kal huai huai mai a. Mi tinin a awmzia an hria a, Krista chhiahhlawha
inchhâl pope induhna leh chapona, leh Krista inngaihtlawmna leh a
thuhnuairawlhna a danglamzia chuan mîte ngeng a chhun a. Prague
khawpui chu a buai ta mum mum mai a. Mikhualte khân kal bo \ha
zâwkin an hria a, an kal bo ta a. An thil zirtîr erawh tuman an
theihnghilh lo. Huss-a pawhin he milem hi a hmu ve a, a rilru a khawih
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 101

hle mai a. Pathian Lehkhabu leh Wycliffe-a lehkha ziakte zir ngun a
tum ta a. Wycliffe-a thil rawt zawng zawngte a la remtihpui lo nâa,
Pope hote awm dân tak chu chiang takin a hre ta. An chapona te,
an duhâmna te, leh an khawlohna te chu uar lehzualin a sawi chhe
\an ta a ni.
Chanchin |ha êng chuan Bohemia a\angin German ram a thleng
thuai a. Prague khuaa zirna hmunpuia dâlna a lo awm khân, German
ram a\anga zirlai tam tak lo kalte kha an ram lamah an kir leh a. Mi
tam tak chu Huss-an Bible a lo zirtîr hman tawh a, chung chuan an
ramah Chanchin |ha thu chu an va theh darh ve a.
Prague khuaa thil awm dân chuan Rom a thleng ta a, Huss-a
chu pope hmâa ding turin an ko va. A kal chuan a thi a ni mai.
Bohemia lal leh lalnute, zirna hmunpuia mîte leh lalber mualkîl mi
\hate leh sorkâr mi liante \angrualin, pope hnêna kal lova, a aiawh
kal phalna an dilpui a. Pope lah chuan an dîlna chu engahmah a lo
ngai lo va, Huss-a thu ngaihtuah leh thiam loh chantîrna chu a tithlu
nghâl a, Prague khaw pumah chuan siam\hatna thuhril khapna thu a
puang ta a ni.
Chutih lai chuan hetiang thupêk hi an hlau êm êm a. An han
chhamphual dânte lah chu mipuite tithlabar zâwngin an ti a, anni lah
chuan pope hi Pathian aiawh, vân leh hremhmun chabi vawngtu, a
duha taksa leh thlarau chunga rorêlna phuh chhuak theiah an ngai
tlat si a. Hetiang hremna hnuaia awmte tân chuan vân kawngkhâr
chu khâr tlat a ni a, he hremna hi pope-in a hnuh kir leh hmâ chu
nawmsakna hmun a\angin mitthîte pawh hnawh chhuah vek an ni
tiin an ring tlat bawk a. Hemi hremna sûn nân sakhaw thil rêng rêng
tih loh tûr a ni a. Biak inte khâr a ni a. Inneihnate pawh biak in
pâwnah an nei a. Mitthîte chu thlânmualah bâwlhlo kim nêna phum
theih an ni lo va, khuarkhurumah an paih hnawk hnawk mai a.
Chutiang chuan mipuite rilru chu a thunun a ni.
Prague khawpui chu a buai ta nuai nuai mai le. Mi tam takin
Huss-a chu an thiam lo va, hêng manganna hi amah avâng vek a ni,
phuba lâk tûra Rom kuta pêk mai tûr a ni tiin an ngen a. Buaina a
reh theih nân Huss-a chu a awmna khaw lamah a haw ta a. Prague
102 INDONA ROPUI

khuaa a \hian a kalsante


hnênah heti hian lehkha a
thawn a: “In hnên a\anga ka
kal bo hian Isua Krista thu
leh a tih dân anga ti ka ni,
hêng rilru dik loho hian
chatuan hremna chu
anmahni thiltih avânga an
chunga a lo thlen loh nân, leh
mi \hate tâna tihduhdahna
thlentu ka nih loh nân a ni.
A chhan pakhat chu,
puithiamho hian in zînga
Pathian thu dik sawi hi rei
tak an khap phah dâwnin ka
hriat vang a ni bawk;
Pathian thu dik a\anga ka
iliamlêtna avânga kalsan che u ka ni awzâwng lo va, chu thu dik
atân chuan, Pathian \anpuiin, thih pawh ka huam asin.”–Bonnechose,
The Reformers Before the Reformation, vol. 1, p. 87. Huss-a
chuan châwl chuang lovin, a vêl ramte a fang a, mipui tam tak hnênah
thu a sawi a. Pope-in khap a tumna chu Chanchin |ha darh zauna
a ni ta zâwk. “Thutak \an tûr lo chuan thutak do tûrin engmah kan
ti thei lo,” (2 Korin 13:8).
“Hetih lai hian Huss-a rilru chu a buai hlê mai. Kohhranin tihboral
tum mah se, kohhran thuneihna chu a la pawm tlat a. A tân Rom
kohhran chu ‘Krista Mo’ a la ni reng a, pope pawh Pathian aiawhah
a la ngai reng a ni. Huss-an a do ber chu, kohhran inrêlbâwl dân ni
lovin, thuneihna kawng dik lova hmanna hi a ni a. Hemi thuah hian
ama rilru leh a chhia leh \ha hriatna a inkalh \hûm mai. Thuneihna
chu, a rin anga fel leh dik lo thei lo a nih si chuan engati nge awih loh
a tum? Awih chu sual a ni tih a hre si. Kohhran thil tisual thei lo thu
âwih chu engah nge sual a nih? He thil buaithlâk hi a ching fel thei
lo; a rilru tihrehawmtu ber a ni. A ngaihtuaha dik bera a hriat chu:
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 103

Chhandamtu leia a awm laia thil awm ang kha a awm leh ta a ni,
kohhran puithiamte hi an khawlo zo ta a, thuneihna an neih \hin kha
dân ang lo zâwngin an hmang \hin a ni. Hetianga ngaihtuahna hi a
rilru kalkawng, amah chauh inhruai nân a neihtîr a, mi dangte tân
erawh anmahnia an hriat thiamna dân hi an chhia leh \ha hriatna
kaihhruaina tûr a ni a ti a; chumi awmzia chu, kohhranin puithiam
hmanga thu a sawi ni lovin, Pathianin Bible hmanga thu a sawite hi
hruaitu kal sual thei to a ni.”–Wylie, b. 3, ch. 2.
Prague khawpui buaina a lo reh deuh va, Huss-a pawh a Biak
in Bethlehem Chapel-ah a lo kir leh a, tun hmâ aia uar zâwk leh
\hahnemngai zâwka Pathian thu sawi a tum a. A hmêlmate an chakin
an ropui a, mahse lalnu leh a khawnbâwl mi \ha tam tak a \hiante an
ni a, mipui tam takin an \an bawk a. A thu zirtîr thianghlim leh rilru
tithar thei, leh amâ nun thianghlimziate chu Rom mîte thu zirtîr
hnuaihnunzia leh an duhâmzia leh an nun bawlhhlawhzia nên
khaikhinin Huss-a lama \an chu mi tam takin thlâkhlelh tlâkah an
ngai.
Tunah rih chuan Huss-a hian thlâwptu tumah a la nei to va; mahse
Jerome-a, Sâp rama a awm laia Wycliffe-a zirtîrna pawm ve khân a
han pui ta a. He mîte pahnih hi an thih pawha in\hen lo tûr khawpin
an nun a inzawm tlat a. Jerome-a chu fing tak mai, thusawi thiam
tak, zir zau mi, mi hîp thei tak a ni a, mahsela rilru chhelna leh mi
hneh theihna lamah chuan Huss-a chu a tluk lo. Huss-a chu phâwklêk
leh chi-ai lova rilru lian tak pua thil ngaihtuah mi a ni a, Jerome-a
erawh hi chu ti ruak ruak, ti thut mai mi a ni a. Huss-a awm dân a
\hatzia a hriat avângin a thu a hnial ngai lo. An pahniha an \anrual
avângin Kohhran Siam\atna pawh a kal chak ngiang reng a.
Pathian êng nasa takin he mi thlan pahnihte thinlung a han chhun
êng a. Rom dik lohna pawh fiah takin an hmu thei a; mahsela Pathianin
khawvêl hnêna a pêk tûr êng zawng zawng chu an la dawng vek rih
lo va. Hêng a rawngbâwltu pahnihte hmang hian Pathianin mipuite
chu Rom zirtîrna thim hnuai ata a hruai chhuak mêk a; mahsela
harsatna tam tak sut tlang tûr an la nei, pen khat tê têin, an phurh
theih tâwk ang zêlin a hruai a, êng zawng zawng chu vawi khata
104 INDONA ROPUI

hmu vek tûra buatsaih an ni lo. Chutianga pêk an nih chian, rei tak
thimthama awmte chhûn ni ên vanglaia an lo chhuak thut a an buai
angin, anni pawh an hawikîr ang. Chuvângin hruaitute hnênah tlêm
tlêmin, mipuite dawnsawn theih tâwkin A han tilang a. Thawktu
rinawm dangte an lo la chhuak zêl ang a, mipuite chu insiam\hatna
kawng lamah an kalpui thui deuh deuh zêl ang.
Kohhranah in\henna a la awm ta reng a. Tunah phei chuan Pope
pathumin lal an inchuh a, an innghirnghona chuan Kristian ramte a
tikhawlo nasa. Âchhe inlawh mai an tawngkhawp lo va, hriamhreite
an ruai ta hial a. Râlthuam leh sipai neih tam an tum ta \heuh va.
Sum leh pai an mamawh ta a, hemi hmuh nân hian thilpêk te,
hnathawhna hmun liante leh kohhran malsâwmnate an zuar ta dur
dur mai a. Puithiamte pawhin an chunga mîte tih dân an zir a, an
thuneihna tihchak nân, leh an khingpuite dova tihmualpho nân biak
in bungruate an zuar ru a. Kohhran tân tia thil tenawm an tih avângin
Huss-a pawhin dim lo baksakin a \im ve vek bawk a; mipuite lahin,
hêng kan manganna zawng zawng hi nangmahni avâng vek a ni tiin
Rom kohhran hruaitute an mawhchhiat a.
Prague khawpuiah chuan intualvuakna a awm leh dâwn ta mai
a. Hman laia an tih angin Pathian rawngbâwltu chu “Israel Tibuaitu”
ah an puh a (l Lalte 18:17). Khawpui chu khapna hnuaiah bawk a
awm leh ta a. Huss-a pawh an khaw lamah a haw leh a. Bethlehem
Chapel a\anga \hahnemngai taka a thusawite kha a tâwp ta rih a.
Thu dik tâna a nunna a thlah hmâin, Kristian ram zawng zawngah
zau zâwkin thu a sawi dâwn a ni.
Europe ram buaina chin fel nân, Constance khuaa intâwk tûrin
rorêlna lian [general council] koh a lo ngai ta a. He rorêlna hi Lalber
Sigismund thupêkin Pope John XXIII, pope nihna chuhtu pathum
zînga pakhatin a koh a ni a. Pope John chuan he rorêlna hi a duh lo
hlê a, a nungchang leh a thiltihin endik nih a dâwl dâwn hauh lo va;
chutih laia kohhran mîte leh kohhran mi lian dang, bishophote
nungchang lahin a dâwl dâwn bawk hek lo. Mahse, lalber Sigismund
thu a hnial ngam bawk si lo.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 104

He council tum ber chu kohhran in\henna chin fel leh kal dik
lohna thenfai a ni a. He council hmâa ding tûrin pope pahnihte aiawh
koh an ni. Rin dân thar siamtu John Huss-a pawh koh a ni a. Pope
pahnihte chuan an taksa him zo dâwnin an hre lo va, anmahni lo kal
lovin, an aiawhtute an lo kal a. Pope John kha Council hotu ni mah
se hreh chungin a lo kal a, lalber Sigismund khân a bânna thu phiarin
a ring tlat a, pope lallukhum a tihhmingchhiat leh .pope-a thlan a nih
theih nâna a thil tihsual zozai kha a chunga a lo lêt a hlau bawk a. A
\huihruai mi lian zawng zawngin an han zui a. Khawpuia kohhran mi
lian zawng zawng leh mipui tam tak amah hmuak tûrin an lo chhuak
a. Roreltu lian paliten a lu chunga puan zâr zawnin an hliah khuh a.
A \huihruaite silhfên ropuizia chuan mipui a hneh hlê.
Chutih lai chuan khual zin pakhatin Constance khaw kawtchhuah
a lo thleng a. Huss-a chuan a hmâa thil hlauhawm chu a hai lo. Heta
\ang hian a \hianten an zui ve zêl a remti lo va, kan inhmu leh dâwn
tawh love tihna rilru a pu a ni ang e, amah chauhvin a kal ta a, hâl
hlumna meipui pan angah a inngai a. Bohemia lal leh lalber Sigismund
hnên a\angin a kal chhûnga humhimna thutiam a hmu a, mahsela thi
tûrin a inpuahchah reng tho va.
Prague khuaa a \hianteho hnêna lehkha a thawn chu: “Unaute u,
lalber hnên a\anga humhimna thu hmuin, ka hmêlmate tâwk tûrin ka
kal dâwn a. Engkimtithei Pathian, min Chhandamtu kutah ka innghat
e; in \awng\aina a ngaithlain ka ring a, ka hmêlmate ka hnial dan
theih nân ka kâah finnate a dah ka ring a; A thu dika ka din ngheh
theih nân A Thlarau Thianghlim min pein, thlêmna te, lung in te leh a
\ûl chuan thihna pawh huai taka ka hmatawn theih nân. Krista chuan
a hmangaihte tân a tuar a, keini pawh chhandama kan awm theih
nân, dawhthei taka kan tuar theih nân entawn tûr min hnutchhiahah
hian mak kan ti dâwn em ni? Ani chu Pathian a ni a, keini chu A
thilsiamte kan ni a; Ani chu LALPA a ni a, keini chu A chhiahhlawhte
kan ni a; Ani chu khawvêl Hotupa a ni a, keini chu tlâktlai lo mihring
kan ni a, chutichung pawhin kan tan a tuar! Tuarna hi tihthianghlimna
a nih dâwn phei chuan, engah nge kan tuar loh vang? Chuvângin
unaute u, ka thihna hi a ropuina a nih dâwn chuan ka thih thuai nân
106 INDONA ROPUI

\awng\ai rawh u, ka tuarnate zâm lova tuar tûra min \anpui theih
nân \awng\ai bawk ula. Mahsela in hnêna lo kir leh \ha zâwk tûr a
nih chuan, bawlhhlawh kai lova ka lo kir leh theih nân, ka unaute
hnêna entawn tûr \ha ka hnutchhiah theih nân, Chanchin |ha thu
dik chhun han tê tak tê pawh hmaih lova ka puan theih nân, Pathian
hnênah i \awng\ai ang u. Prague khuaah ka hmêl in hmu leh tawh
kher lo a ni thei a; mabse Engkimtithei Pathianin in hnêna lo kal a
phal a nih chuan, A dân hmangaihna leh hriatnaah chuan thinlung
nghet takin hma lam i pan ang u.”–Bonnechose, vol. 1, pp. 147,
148.
A lehkhathawn pakhat chu puithiam, Chanchin |ha thurin lama
inlet hnênah a ni a, chutah chuan a dik lohna chanchin thuhnuairawlh
takin a ziak a, “silhfên \ha ngainâ, thil lêlo lâwma hun rei tak tak
khawhral,” tiin a insawi chhia a. Hetiang hian a zilhna a ziah belh zêl
a: “Pathian ropuina leh thlarau chhandamna chuan i thinlung chu lo
khat rawh se, khawvêl thil neih lamah ni lovin. I rilru ni lova i in
chhûng chei mawina lamah fîmkhur rawh; chûng zawng zawng ai
pawh chuan thlarau lama \hanlenna lamah i rilru pe rawh. Sakhaw
mi takin awm la, mi retheite lakah inngaitlawm rawh, pum puarna
lamah intlakral lutuk suh. I nun dânte i siam \hat loh va, thil lelo laka
i insûm loh chuan, keimah ang bawkin zilhna nasa tak i tâwk ve ang.
Ka thurinte i hria, i naupan têt a\angin ka zirtîrna i dawng si a,
chuvângin thu tam ziah a ngai lo ve. LALPA zahngaihna chhâlin ka
ngen a che, thil lawilo ka chîn, min titlutu, nang pawhin i hriat kha,
han chîng ve lul suh ang che.” A lehkha pâwnah chuan, “Ka thi tih
chiang taka i hriat hmâ chu he lehkha hi hawng lo tûrin ka ngen a
che,” tiin a ziak.–Ibid., vol. 1, pp. 148, 149.
A kalna khua apiangah Huss-a chuan a zirtîrna thu chuan a thleng
thui hman hle tih a hmu a, mîten a chung thua amah an \anzia pawh
a hmu a. Mipui tam tak amah hmu tûrin an lo pung \hîn a; khawpui
\henkhatah phei chuan rorêltuten kawtthlêr tluanin an vêng \hîn.
Constance khua chu a han thleng a, a duh ang anga a awm an
phal a. Lalber humhimna bakah pope humhimna pawh a hmu a.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 107

Mahsela hetianga himna thutiam bawhchhiain, pope leh cardinalho


thupêkin an man a, lung inah an khung ta a. Nakinah Rhine lui piah
lama lung inah an sawn a, chutah chuan lung in tang a ni ta. Pope
pawhin an vervêkna a hlâwkpui lo. Huss-a tânna lung inah an tântîr
ve ta a.–Ibid., vol. 1, p 247.
Tualthah leh uirêna ‘sual sawi tlâk loh’ te lo pawh sual
bawlhhlawh tak tak phat rual lohvin a lo lang ta a. Council chuan a
lallukhum an chhuhsak a, lung inah an khung ta a. Pope dang
pahnihte pawh an bân a, pope thar an thlang ta a ni.
Huss-an puithiamho a puh ai maha nasain pope meuh pawh a lo
sual a. Chuvângin siam\hat a rawt rêng a ni a; mahse chumi council,
pope timualphotu bawk khân Huss-a pawh tihchhiat a tum ta a.
Huss-a lung ina an tântîr thuah a ram mîte an lungni lo êm êm a. Mi
ropui tam takin Council-ah lehkha thawnin an duh loh dân an tilang
a. Lalber kha a thu an bawhchhiat thuah a lungni lo bawk a, Huss-
a thu an ngaihtuah pawh a dodâl a. Hussa hmêlmate kha an ngawltâwt
si a. Lalber kha tih\haih leh fak fâwmin an bei ta a. Lal hnên a\angin
humhimna thu hmu mah se, hetiang mi kal sual emaw, kal sual nia rin
emaw chunga thutiam hlen a mamawh lo ve ti zâwngin an bei a.–
Jacques Lenfant, History of the Council of Costance, vol. 1, p.
516. An hlawhtling ta a ni.
A lung in tânna leh a damlohna avangin a chak lo êm êm a, lung
in hnâwng leh boruak rimchhia avângin khawsik a vei a, a thi \helh
a. A tâwpah Huss-a chu council hmâah an rawn hruai ta a. Khaidiat
bun chungin, lalber humhimna tiamtu hmâ ngeiah a va ding a. A thu
an ngaihtuah chhûng zawng chuan thu dik chu a vuan nghet tlat a.
Sorkâr leh kohhran mi liante hmâah pawh puithiamte khawlohna
chu a la do ta fo va. A thurinte lamlêt nge a duh thih tia an zawh
chuan thih a thlang a.
Pathian \hatna a hnênah a awm a, a thu an rê1 chhûng zawng
khân vân thlamuannain a khat a. A \hian pakhat lehkha a thawnnaah
chuan, “He lehkha hi lung in a\angin ka ziak a ni a, ka kutte khaidiata
108 INDONA ROPUI

hlin a ni a, naktûk hian tihhlum tûra hremna chu a lo kal ka ring.


Isua \anpuinaa nun thara thlamuanna hmuna kan intawh hun chuan,
ka chunga Pathian zahngaihna nasatzia i la hmu ang, manganna leh
thlêmna kâra min \anpui nasatzia nên,” tiin a ziak a.–Bonnechose,
vol. 2, p. 67.
A lung in pindan thim a\angin sakhaw dikin a hneh hun tûr a thlîr
\hîn a. A mumangah Prague khaw biak in, Chanchin |ha thu a
sawina \hîna a lo kir leh chuan, biak in banga Isua lem a ziak chu
pope leh a bishop ten an lo thai bo va. He mumang hian a tilungngai
hlê a. Mahse a tûka a mumangah chuan, milem ziak mi tam takin
Isua lem chu rawng mawi tak takin an lo ziak \ha leh a, mipui tam
takin an din hual a. An ziak zawh chuan milem ziaktuho chuan,
“Tûnah chuan pope leh bishop-te lo kal mah se an thai bo tawh lo
vang,” tiin an au va. A mumang a sawi hian, “Krista lem chu thai bo
a ni tawh ngai lo vang ka ti a ni. Tihboral an duh a, mahse ka aia
thuhriltu \ha zâwkten mîte thinlungah an han ziak \ha fo dâwn a ni,”
a ti \hîn.–D’Aubigné, b. l, ch. 6.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 109

Huss-a chu rorêlnaah an han hruai leh a, hei hi rorêlna hmâa a


din hnuhnun ber a ni ta. Awm khâwmho chu an ropui ngei mai -
lalber nên, lal laichîn unaute nên, lal aiawhte nên, Cardinal, bishop,
puithiam leh thlîrtu mipui tam takte an ni. Kristian ram zawng zawng
a\angin, he inhlanna ropui leh hmasa ber thlîr tûrin mipui tam tak an
lo kal khâwm a. Hei hi mi tinin mahni chhia leh \ha hriatna anga
mahni sakhaw biak zalênna neih theih nâna inhlanna hmasa ber a ni.
Inlamlêt tûra an tih chuan ani chuan a lamlêt duh lo va. Lalber
humhimna thutiamtu kha a han melh a. “Vântlâng humhimna leh lalber
kuta awm rinawmna ringin, he council hmâa ding tûrin keima duh
thu ngeia lo kal ka ni,” a ti a.–Bonnechose, vol. 2, p. 84. Mipui
chuan lalber chu an en \huap a, lalber chu a sen awp awp mai a. Thi
tûra a thu rêl a ni ta a, tichuan tihmualphona an \an nghal a.
Bishophovin puithiam kawr an hâktîr a, puithiam kawr a hâk chuan,
“Kan Lal Isua pawh Herodan Pilata hnêna a thawn kir khân, hmuhsit
entîr nân kawr vâr an hâktîr kha,” a ti a.–Ibid., vol. 2, p. 86. Lamlêt
tûrin an la nawr ta fo va, mipui lam hawiin, “Eng hmêl puin nge van
ram ka en ang? Chanchin |ha thu ka sawi ngaithlatu mipui zozai
hmêl engtin nge ka en ang? Ka lamlêt lo vang. He tisa rethei, tihhlum
tûra ruat ai chuan an chhandamna chu ka ngaisâng zâwk,” a ti a. A
kawr hâk chu pakhat tê têin an hlip a, ânchhia an lawh zêl bawk a.
A tâwp berah chuan lehkhaa siam lukhum an khumtîr a, chu
lukhumah chuan ramhuai lem râpthlâk tak an ziak a. “Hruai sualte
Lalpa” tiin an ziak bawk a. Huss-a chuan, “LALPA Isu, ka tan hling
lukhum i khum a, he lukhum zahthlâk hi i hming avângin lâwm takin
ka khum ang,” a ti a.
Chutianga an chei zawh chuan Bishopho chuan, “Tunah chuan i
thlarau chu Setana kan kawltîr ta e,” an ti a. Huss-a erawh chuan
vân lam enin, “LALPA Isu, i kutah ka thlarau ka kawltîr e, min
chhandamtu i ni,” a ti a.–Wylie, b. 3, ch. 7.
Tichuan hrem tûrin khaw hotute hnênah an pe a, tihhlumna hmun
lamah an hruai a. A zuitute chu râlthuam keng za tam tak, puithiam,
bishop, an silhfên ropuia inthuamin leh Constance khuaa mi zawng
110 INDONA ROPUI

zawng, mi tam tak an ni. Thingah an phuar bet a, mei an hal alh hmâ
chuan, ‘I dik lohna hi lamlêt la, inchhanhim rawh,’ an la ti ta fo va.
Huss-a chuan, “Eng dik lohna nge ka lamlêt tûr chu? Thil sual
engmah ka ti lo tih ka inhria a ni. Ka thusawi leh ka thil ziakte chu
sual ata thlarau chhandam nân a ni, chu chu hriatpui tûrin Pathian ka
ko ve, chuvângin ka thusawi leh thu ziak thu dik chu lâwm takin ka
thisenin ka nemnghet e,” a ti a.–Ibid., b. 3, ch. 7. Meialhin a han
tuam vêl chuan, “Isu, Davida Fapa, ka chungah zah ngai la,” tih hla
a sa a, a aw neih ral raih thlengin a sa zêl a ni.
Ahmêlmate pawhin a huaizia chu mak an ti a. Mi pakhat, pope
mi dik tak maiin, Huss-a martarna chang leh Jerome-a, a hnu rei lo
têa thi chanchin a sawi chu: “An hun tâwp a lo thlen pawhin an zâm
lo rêng rêng. Inneihna ruai \hehnaa kal tûr ang maiin meia hâl an
inpeih a. A nâ tih thu an sawi hek lo. Meialhin a hliau \an a, hla sak
an tan a, meipui sa elkhên pawhin an zai a titâwp thei lo,” a ti hial
a.–Ibid., b. 3, ch. 7.
Huss-a taksa chu hâll ral a ni ta a, a vâp leh a vâp awmna lei chu
an rût a, Rhine luiah an paih a, tichuan tuifinriat lamah a lên thla ta a.
A tiduhdahtute khân Chanchin |ha thu a sawite kha an hâl ral ta
emaw an ti ang e. A vâp tuifinriata an len darhtîrte chu, khawvêl
ram tina Chanchin |ha chi theh darh ang a ni tih nachang an hre lo;
ram la hriat ngai lohvahte pawh hriatpuitu tam tak an la chhuak dâwn
tih an hre hek lo. Constance khaw rorêlna pindana aw thangkhawk
chu \hang thar zêlin an hria ang. Huss-a chu a awm ta lo, thu dik a
thih chilh erawh chu a boral lo vang. Rinna leh tuar feina entawn tûr
min pêk hian, sawisakna leh thihna thleng pawhin, thu dik tâna ding
nghet tûrin mipui chhiar sên lohte a fuih huai ang. An hâl hlumna
hian Romho nunrâwnzia chu khawvêl a hriattîr a ni. Thu dik hmêlmate
chuan, an hriat lohvin, thu dik tihboral an tum \hin theh darhna an
\anpui hlauh zâwk a ni.
Constance khuaah hâl hlumna thing chu phun leh tûr a lo ni leh
ta. Hriatpuitu dang thisen chuan thu dik chu a la han puang leh dâwn.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 111

Jerome-a’n Huss-a rorêlnaa a kal dâwna a va thlah a, an in\hen


dâwn khân, huai tak leh nghet taka awm tûrin Huss-an a fuih a,
hlauhthâwnawma ka awm chuan min han \anpui var ang che a ti a.
Huss-a lung inah a tang tih a hriat ve leh a thutiam hlen a tum ta a,
\hian pakhat hruaiin, humhimna thutiam engmah nei lovin, Constance
khaw lam panin a chhuak ta a. Khua a va thlen chuan Huss-a chu
chhan chhuah rual a ni lo va, amah pawh boralna tâwk tûra intawktarh
lek niin a inhria a. Khawpui ata chu a tlân chhuak ta a; mahse kawng
lakah sipaiin an man a, kawl buna sipai vênin an hruai kîr leh ta a.
Rorêlnaa a va tan hmasak ber \um chuan, an hêkna chhân a tum ve
leh, “Meipuia hal tûr,” tiin an au khum dur dur zêl a.–Bonnechose,
vol. 1, p. 234. Lung inah an khung a, khaidiat inrem lo deuhvin an
phuarbet a, a taksa pawhin a tuar hlê a, tui leh chhang chauh an pe
a. Rei fê a tân hnu chuan, a hrehawm êm avâng chuan Jerome-a
chu thih hlauhawm khawpin a dam lo ta a. A hmêlmate chuan hrem
lohvin a thi mai ang tih an hlau va, tlêmin an tinuamsa deuh va; mahse
kum khat lai chu lung inah a la tang tho.
Huss-a a thî a, mahse Romho duh angin thil engmah a awm ta lo
va. Humna thu an bawhchhiat avângin mipuite lungnih lohna a nasa
êm êm a, Jerome-a pawh chu hal hlum lova a thu lamlêttîr Council-
in an tum ta zâwk a. Rorêlna hmâah an rawn hruai a, a thurinte
lamlêta chhuah nge a duh, meia hal tih an thlantîr a. Lung ina atân
tirh laia a tuar hrehawmzia ngaihtuah chuan, chutih lai chuan thih chu
thlan zâwk awm tak a ni a. Tunah chuan (damlohna avângin a chak
loh êm êm nên, a tânna in hrehawmzia nên, lungngaihna sawisaka
awm nên, \hiante tumah hmuh tûr an awm lo nên, Huss-a thih avânga
a lungngaihna nên, Jerome-a chhelna chuan a daih ta lo va, Council
thu anga awm chu a remti ta a. Catholic rin dân anga awm tûrin thu
a tiam a. Wycliffe-a leh Huss-a thurin, Rorêlnain anga awm tûrin
thu a tiam a. Wycliffe-a leh Huss-a thurin, Rorêlnain a paih thlâk
pawh a remtihpui a, amaherawhchu an thu zirtir “thu dik thianghlim”
chu a awm reng tûr a ni.–Ibid., vol. 2, p. 141.
112 INDONA ROPUI

Hetiang hun remchângah hian Jerome-a chuan a chhia leh \ha


hriatna aw chu hup beha, a thil tuar tûr pumpelh a tum a. Mahsela
lung ina a awma a han ngaihtuah leh chuan a thiltih chu chiang takin
a hmu ta a. Huss-a huaizia leh a rinawmzia te a ngaihtuah a, anin thu
dik a phatsan maizia te nên. A LALPA rawng bâwl tûra a thutiamte
a ngaihtuah a, ani chuan a tâna kraws thihna a tuar si a. A phatsan
hmâ kha chuan a tuarnate avânga Pathian duhsaka awm nih a
inhriatnaten a tithlamuang êm êm a, tunah erawh chuan inchhirna leh
rinhlelhnain a rilru a tihrehawm a. Rom nêna inrema awm tûr chuan
phatsan tûr thil dangte pawh a la awm tih a hria. Tuna a kalna kawng
a zui zêl chuan hnungtawlh let dêrin a awm ang. Tûnah chuan tum
nghet tak a nei ta a: “rei lote tuarna pumpelh tûrin a LALPA a phat
lo vang,” tiin.
Rorêlna hmâah a ding leh thuai a. Rorêltute kuta a inpêkna kha,
rorêltuten an duh tâwk lo va. Huss-a thisen chhuahna khân thisen
chhuah leh a châktîr et et a. Thu dik zawng zawng paih thlâk dêr
chauhvin Jerome-a chuan a nun a chhanhim thei ang. Mahse a rinna
vuan tlata, a martar unaupa kha meipui thlenga zui a tum ta a.
A lamlêtna kha pawi tiin a sût leh a, thi mai thei a nih avângin a
thiamna thu sawi theihna hun a ngen chiam a. A thusawi chuan mi
rilru khawih ngei dâwnin an hria a, bishopho chuan, “I chhânna tûr
chu, kan hêkna thute hi a dik emaw, a dik lo tih emaw chauh a ni tûr
a ni,” an ti a. Jerome-a chuan chuti lutuka inelsênna chu a ngaithei ta
lo va: “Ni 340 chhûng lung in râpthlâk takah mi khâr hnan a,
hnawmhnawk thil tenawm zîngah, bengchheng nên, a rimchhia nên,
châkkhai thil chhetê pawh nei lovin, tûnah in hmâa ding tûrin min
hruai chhuak a, ka hmêlmate zawng zawng in ngaithla a, kei min
ngaithla lo vang maw? Mi fing in nih meuh chuan, leh khawvêl êng
in nih chuan, rorêlna dik lo tiin sualah lût suh u. Kei zawng mi
nungdama vuah tlâk pawh ka ni tawh lo ve, ka nunna chu eng hûah
mah ka ngai lo; dik lo takin rorêl suh u tia ka ngen che u hian,
keimah ka inngaihtuah vang ni lovin, nangmahni ka ngaihtuah che u
vâng a ni zâwk,” a ti a.–Ibid., vol. 2, pp. 146, 147.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 113

A dîlna chu an phalsak hrâm a. A thu ngaihtuahtute hmâah


\hing\hiin a \awng\ai a; Thlarau Thianghlimin a thusawi te leh a
ngaihtuahna te hruai tûrin, leh a LALPA tizak tûra thu dik dodâlna
lam rêng rêng sawi lo tûrin Pathian a dil a. Isuan a zirtîr hmasate
hnêna a thutiam: “Keimah avângin hotute leh lalte hmâah anmahni
leh Jentailte hriattîrna tûrin an la hruai ang che u. Nimahsela an
mantîr hunah che u chuan, ‘Engtin nge, eng thu nge ka sawi ang?’
tiin, lungkham suh ang che u; in sawi tûr chu a hun takah chuan a
hriattîr dâwn si che u a. A sawitu chu nangni in ni dâwn si lo va, in
Pa Thlarauvin nangmahniah a sawi zâwk dâwn a ni,” tia a sawi lâwk
kha a chungah a lo thleng ta a ni (Matthaia 10:18-20).
Jerome-a thusawi chu a hmêlmate hial pawhin ropui an tiin mak
an ti a. Kum khat zet lung in thimah an khung bo va, lehkha chhiarte
chu sawi loh, khua pawh a hmu thei lo va, na tuar rêng rêng leh rilru
retheiin a awm a. Mahsela a thiam thu a sawi chu a fiahin mi a hneh
khawp a; kum rei tak lo inbuatsaih tawh ang mai a ni. A thu
ngaithlatute hnênah chuan, mi thianghlim tam tak rorêltu sualin thiam
loh an chantîrhote kha a han kawhhmuh a. |hangthar chhuan tinah
hian, mipuiten chawi sân an tum, mîten an hmuhsit a an hnawh chhuah
tâk, tlai khawhnua chawi sân tlâk ni leh site an tam a. Krista ngei
pawh khân mi sual angin, rorêltu fel lote hremna a tuar a nih kha.
A thute a lamlêt lai khân Jerome-a chuan Huss-a thiam loh an
chantîrna thute kha, a dik a ni tiin a pawm a; tûnah erawh chuan a
thianghlimzia leh thiam lohna engmah a neih loh thu a puang ta thung
a: “Mi duhawm tak, fel leh thianghlim a ni; thiam lohna eng mah nei
lo chungin thiam loh changin a awm. ... Kei pawh thih ka inpeih; ka
hmêlmate leh hretu derten an buatsaih intihhrehawmna a\ang hian
ka inzûk lo vang; hêngho hian tuman an bum theih loh Pathian ropui
hmâah chuan an bumna chanchin hi an la dinpui ang,” a ti a.–
Bonnechose, vol. 2, p. 151.
Thu dik a phat avânga mahni inhmusit chungin heti hian a ti zêl a:
“Ka tleirâwl a\anga ka thil tihsual zawng zawngah, martar thianghlim
John Huss-a, ka zirtîrtu leh ka \hian, leh Wycliffe-a bawlhhlawh
114 INDONA ROPUI

taka hremna, he thihna hmuna ka pawm ve ta mai aia ka rilru ti-nâ


leh tihrehawm a la awm lo. Rilru tih tak meuh leh râpthlâk ti takin
ka puang e, thih hlauh avânga ka thlabâr vâng leh dawihzep ka nih
avâng chauhvin an thurinte kha ka sawisêl ve a ni. Chuvângin ka
sualte ngaidam tûrin, hemi ka sual râpthlâk ber mawlh mai hi ngaidam
tûrin Engkimtithei Pathian chu ka dil e,” a ti a. Rorêltute chu kâwkin,
hlau lo takin, “Wycliffe-a leh John Huss-a chu thiam loh in chantîr
a, kohhran thurin an chawh buai vang a nih loh kha, puithiamho
intihropuizia, an chapozia leh nun bawlhhlawh leh tenawma an nun
dân an kher vâng chauh a nih kha. Chung an thil puan chhuah hnial
rual loh chu, anmahni ang bawkin, kei pawhin ka puang e,” a ti a.
A thusawi chuan bishopho a tithinur êm êm a, thinura khur hlawk
hlawk chungin, “Eng fiahna nge kan la ngaih? Kan mit ngeiin kal
sual luhlul tak a ni tih kan hmu alâwm,” an ti a.
Jerome-a erawh chuan pawisa lovin, “E! thih ka hlau emaw in ti
elo? Lung in \ihbaiawm takah kum khat zet min hrêng a, thih ai
pawha râpthlâkin min siam a. Turk-hote, Juda te, milem be mîte aia
rawngin min sawisa a, ka ruh a\angin ka tisa zawng zawng pawh a
tawih thla tawh a, chuti chung pawhin ka phunnawi lo va, phunnawi
hi mi rilru huaite tih chi a ni lo ve; mahse heti taka Kristian in sawisa
hi chu mak ka ti a ni,” a ti a.–Ibid., vol. 2, pp. 151 -153.
Buaina bawk a lo chhuak leh ta. Jerome-a chu lung in lamah an
hruai thuai a. Rorêltute zinga mi \henkhat a thusawia benglût tak an
awm a, chung chuan a nun chhanhim an duh a. Hêngho hi kohhran
hruaitu mi lian an ni a. A awmnaah an va kal a, council kuta inpe
mai tûrin an thlêm a, lâwmman ropui tak tak pawh an tiam a; mahsela
a LALPA, khawvêl ropuina ngaisâng lotu ang khân a ding nghet tlat
a.
“Lehkhabu thianghlim a\anga ka dik lohna min kawhhmuh theih
chuan ka inlamlêt leh vek ang,” a ti a. A thlêmtu pakhat chuan,
“Lehkhabu thianghlim maw? Thil engkim hi lehkhabu thianghlim
a\anga ngaihtuah tûr em ni ang? Kohhrannin a hrilhfiah hmâ phei
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 115

chuan tunge a ngaihna hre thei ang?” a ti a. Ani chuan, “Mihringte


dân siam chawp hi kan LALPA Chanchin |ha aiin a rintlâk zâwk a ni
maw? Paula pawhin lehkha a thawnnate hnênah mihringte dân siam
chawp thu ngai tûrin a fuih lo. ‘Pathian thu chu zawng rawh u,’ a ti
zâwk a ni,” a ti a. “Kal sual i nih ngei tak hi, heti chen ka thlêm che
hi ka inchhir. Ramhuaiin a thunun che a nih hi,” a ti a.–Wylie, b. 3,
ch. 10.
A thihna thu chu rei lo têah an titlu ta a. Huss-a an hâl hlumna
hmun bawkah an hruai a. A kal pah chuan a zai zêl a. A hmel chu
a hlimin a thlamuang êm êm a. Krista lam a hawi a, thih hlauhna rêng
rêng a nei tawh lo. Mei \ankaitu chuan mei a hal dâwn chuan Jerome-
a hnung lamah a kal a. Jerome-a chuan, “Ka hma lamah hlau lovin
lo kal rawh, ka hmai hma ngeiah han hal ta che. Hlau ila chuan hemi
hmunah ka awm hauh lo vang,” a ti a.
Mei alh chuan a hliau \an a, a thusawi hnuhnung ber chu
\awng\aina a ni a, “LALPA, ka Pa Engkimtithei, min khawngaih la,
ka sualte ngaidam ang che. I thu dik chu ka ngaina fo \hin tih i hria
e,” a ti a.–Bonnechose, vol. 2, p. 168. A âw chu a hriat theih ta lo
va, \awng\aia a hmui phun erawh chu a la hmuh theih a. A taksate a
lo kan ral chuan, a vâp leh a awmna lei chu an rût a, Huss-a vâp ang
bawkin Rhine luiah an paih a.
Chutiang chuan Pathian tâna meichher chhitute chu an boral a
ni. Thu dik êng an theh darh leh an huaisenna entawn tur êng chu a
mit leh tawh lo vang. Chutih laia khawvêla khaw lo vâr \an khap
tum chu, ni lo chhuak kirtir leh tum ang a ni ang.
Huss-a hâl hlum thuah Bohemia rama awmte an thinurin an
thlabâr êm êm mai a. Ram pumin, lalber vervêkna leh puithiamten
an huat avâng chauhva thi-ah an ngai a. Thu dik zirtîrtu dik tak a lo
A thu zirtîrte chu mîten hriat an lo châk lehzual ta a. Pope thupêkin
Wycliffe-a lehkha ziak kha hâl vek tûr a ni a. An hâl bangte chu an
han phawrh chhuak a, Bible nêna entawnin mîten an zir ta sup sup
mai a, mi tam takin an pawm phah ta a.
116 INDONA ROPUI

Huss-a thu zirtîr a lo lâr ta viau chu a thattute khân an pâwng


thlîr mai lo. Pope leh lalber \angrualin tihchimih an tum ta a, lalber
Sigismund-a sipai rualten Bohemia chu an han rûn ta a.
Chhan chhuaktu tûr a lo chhuak ve a. Bohemia mîte hruaitu
General Ziska kha indo tirh vêlin a mit a del ta tlat mai a. Chutih laia
General thiam ber a ni a. Mahsela Pathiana innghatin, leh thu dik
hum tûrin an \ang a ni tih hriain, sipai rual a hlauhawm thei ang bera
pung khâwm chu mipuiten an dodâl tlat mai a. Lalber chuan sipai
thar a lâk belh a, a va rûn \hin a, an lo um bo thei zêl a. Huss-a pâwl
hian thih an hreh loh avângin, do an khirh viau mai a. An indo a\anga
kum rei lo têah Ziska kha a thi ta a. Procopius-an a thlâk a, amah
ang bawka thiam, kawng \henkhatah.phei chuan fing zâwk mah a ni
a.
An hruaitu a thih tâk chuan an hmêlmate chuan an zuam rawk
mai a. Tûnah chuan pope-in Huss-a lam \angte do thu a puang a.
Sipai rual tam tak an lo thawk a. Bohemia an han rûn a; mahse an lo
titlâwm dêr a. Indona dang a han puang leh a. Europe rama pope
lalna hmun zawng zawng a\angin sum leh pai leh râlthuam a lo lût
zung zung mai a, indo tûra mipui chhiar sên loh nên. Tûnah chuan
Huss-a mîte kha an tlâwm tawh ngei an ring a. Hneh inring êm êmin,
sipai tam tak mai chu Bohemia ramah an lo lût a, anni an lo inring ve
bawk a. An inhnaih hret hret zêl a, nakinah chuan lui chauhvin a kâr
dan tawh a. “An hmêlmate chu an tam na ngiang mai. Hei leh chen
hi Huss-a mîte do tûrin an lo kal a, lui kâna an hmêlmate va bei
lovin Huss-a mîte chu ngawi rengin an thlîr a.”–Wylie, b. 3, ch. 17.
Thâwk leh khatah eng tehlulin emaw tithlabar ni, sipai chu zozai chu
an tlan darh ta chiam mai a, hmuh theih loh thil eng emawin a ûm
darh ni-âwm takin. Bohemiahote chuan an ûm a, an that chiam mai
a, râllâk an la \euh va, indonain an ram a tihchhiat ai chuan an hausak
phah ta zâwk mah a. Kum rei lote hnuah pope thar chuan indona
bawk a \an leh ta a. A hmâ ang bawkin Europe rama pope lalna
hmun a\angin râlthuam leh indo mi an khâwm a. An thutiam pangngai
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 117

bawk an tiam a.
Indonaa kalte tân
sual eng ang pawh
ngaihdamna, indona
hmuna thite chu vânah
lâwmman ropui tak,
dam taka lo hawte tân
hausakna leh zah-
awmna an tiam a.
Sipai tam tak chuan
Bohemia ram an lo
lût ta a. Huss-a mîte
kha an hnung tawlh a,
an rawn bei ta thut
mai a. Pope hote
khân an thiltih dik
lohzia an hriat chuan a tlai lutuk tawh si a, an rawn beih nghakin an
bûkah an lo awm ringawt mai a. Procopius-a sipaite lo kal thâwm
chu an hriatin, an hmêl pawh an la hmuh hmâ hauhvin, an hlau leh ta
a, lalho te, general te leh sipai te chu râlthuam paihin an tlân darh leh
ta chiam mai a. An hotu ber pope aiawha lo kal khân a sipaite \an
khawhtîr a han tumleh \hin a; mahse sipai tlan darh khân an nêk a,
an phur bo ve ta daih mai a. An hneh ngei mai, râllâk tam tak an la
leh a.
Chutiang chuan vawi hnihna, Europe ram sorkâr lian zawng
zawngin sipai rual tam tak, mi huaisen, indo tûra zirtîr thiam, ral
thuam \ha \ha nei an khâwm chu, sorkâr tê tak tê hmâah, indo pawh
nghâk ngam lovin, an tlânchhia a nih chu! Hetah hian Pathian
thiltihtheihna a lo lang. A rawn rûntute chu mihring thiltihtheihna aia
ropui zâwkin a tithlabâr a. Tuipui Sena Faroa sipaite hnehtu, Gideona
leh a sipai zathumte hmâa Midian mîte tlanchhiattîrtu, zan khat thil
thua Assuria Sipaite tiboraltu bawk khân, a dotute chakna tichau
tûrin a kut a han phar leh a ni. “Hlauhna rêng rêng awm lohnaah
118 INDONA ROPUI

chuan hlau êm êmin an awm a: Pathianin bei tuma eptu che ruhte
chu a tidarh ta si a; Pathianin anni chu a paih thlâk avângin i timualpho
ta a,” (Sâm 53:5).
Pope hnungzuihote chuan tihluiha hneh mi niin an hre ta lo va,
\awngkam thiam lam an ruai ta a. Thuthlung an siam pui ta a, chutah
chuan Bohemia mîten duh anga sakhaw biak tûr zalênna nei ang
chu an ni nâa, Rom huangah an intukluhna a ni mai. Rom nêna
inrem nân Bohemiaho chuan thil pali an ngiat a: Duh duha Bible
sawi theih, LALPA Zanriaha chhang leh uaina kohhran pum tel theih,
Pathian biaknaah mahni \awng hman theih, sorkâr thuneihnaa
puithiamhote inrawlh loh tûr, thil tihsual hremnaah sorkâra thuneituten
vântlâng leh puithiam inang renga en tûr tihte hi. Pope upate chuan,
“He thil pali hi an remti a, mahsela hemiin a huap chin rêl felna chu
council kutah a awm tûr a ni - chu chu Lalber leh pope an ni mai,”–
Wylie, bk. 3, ch. 18. Hemiah hian inremna an siam ta a, Rom chuan
tihdernain, râl beiha a hmuh theih loh kha a hmu ta a ni. An thil ngen
hrilhfiahna leh Bible hrilhfiahna Rom kuta a awm chuan a duh ang
angin a awmzia a la kawi thei ang.
Bohemia rama mi tam tak chuan an zalênna khawih pawia an
hriat avângin, an remti thei lo va, in\henna a lo chhuak ta a, buaina
leh thisen chhuahna hialin a han zui a. He buainaah hian Procopius-
a pawh a thi a, Bohemia zalênna pawh a boral ta.
Sigismund-a, Huss-a leh Jerome-a chunga vervêk taka titu kha,
Bohemia lalberah a \ang ta a. Bohemia mîte zalênna thu tiam mah
se pope thuneihna din thar a tum a. Mahsela Pope tlawn a tumna hi
a hlâwkpui lo. Kum sawmhnih zet chhûng chu buai tak leh
hlauhthâwnawm takin a awm a. A sipaite an riral zo va, indonain a
sum zawng zawng a ei zo va, kum khat a lal hman a, a thi ta a, a ram
chhûngah tualchhûng indona a inpuahchah mêk a, hming hliauna
chauh lo chu \hangthar tân hnutchhiah engmah a nei lo.
Buaina leh thisen chhuahna a awm reng a, hnam dangin an han
rûn bawk a. Chanchin |ha rinawm taka vuantute khân tihduhdahna
an tuar a.
JOHN HUSS-A LEH JEROME-A 119

An unaute, Rom nêna inremna siamte khân Rom dik lohna an


\awm ve ta si a, rinna dik la vuante zawng chu inzawm khâwmin
kohhran dang an din a. “United Brethren” an ti a. Hei hi mîten an
haw viau va. Mahse an ding nghet tlat. Ramhnuaiah leh pûkahte
himna zawng lo thei an ni ta lo va; mahse Pathian be tûra inkhâwm
leh a thu chhiar an \hulh chuang lo.
A rûkin ram tam takah mi an tîr chhuak a, chu mîte a\ang chuan,
khawi lai laiah emaw chuan thu dik zâwmtute an la awm tih an hria,
khaw pakhatah tlêm, a dangah tlêm, anmahni ang bawka tihduhdah
an ni ve hlawm a; Alp Tlângah chuan kohhran a ding a. Chu kohhran
chu Pathian thu dika innghat a ni a, Rom kohhran khawlohna chu an
zâwm ve duh lo va.–Ibid., b. 3, ch. 19.
Hêng chanchin an hriat hian an lâwm êm êm a, Waldenses
Kristianhote nên lehkha inthawn pawhna an nei \an ta a.
Chanchin |ha zirtîrnaa ding nghet tlatin, Bohemia mîte chuan
tihduhdahna kârah, hun thim bera an awm lai pawhin, miin zanlaia
khaw êng a nghak angin, anni pawhin zîng khaw êng tûr an thlîr \hîn
a. “Hun harsa ber laiah an awm a, mahse Huss-a thusawi, Jerome-
a pawhin a sawi nawn, ‘Ni chhuah hmain kum za vêl a ral ang,’ a tih
kha an hre reng a. Hêng thute hi Huss-a hote tân chuan, Israelte
Aigupta a\anga Josepha’n, ‘Ka thi ang a, Pathianin a han kan ngei
ang che u a, a la hruai chhuak ang che u,’ a tih ang deuh a ni a.”–
Ibid., bk. 3, ch. 19.
“Kum zabi sâwm leh pangana tâwp lamah chuan, United
Brethren Kohhran chu zawi zawiin a lo pung zêl a. Tihduhdahna
a\angin an la fihlim lo nâa, an thlamuang thawkhat hlê tawh a. Kum
zabi sâwm leh parukna tîr lamah chuan Bohemia leh Moravia ramah
biak in zahnih lai an nei ta.” - Ezra Hall Gillett, Life and Times of
John Huss, vol. 2, p. 570. “Mipui leh khandaih boralna pumpelhte
chuan, Huss-a sawi lâwk ni chhuak chu an hmu a a ni.”–Wylie, b.
3, ch. 19. S
BUNG 7

LUTHER-A'N ROM A HRANSAN


(LUTHER'S SEPARATION FROM RONE)

P
OPE thuneihna thim zîng a\anga Kohhrante rinna thianghlim
ênga hruai chhuaktute zîngah Martin Luther-a hi a lâr ber a.
|hahnemngai, thatho, inpe zo, Pathian lo chu hlauh engmah nei
lo, Sakhaw innghahchhan nâna Bible chauh lo chu innghahchhan
dang engmah duh lo, Luther-a hi a hun dik takah a lo lang a. Luther-
a hmangin Pathianin Kohhran siam\hatna ropui tak leh khawvêl
tihênna chu a han thlen a ni.
Chanchin |ha tlângâupuitu hmasate ang bawkin, Luther-a chu
rethei taka lo piang a ni a. German rama loneitu pakhat fapa a ni a.
A pa chuan lungalhthei laih chhuahna hmuna hna thawkin a lehkha
zirna senso tûr a hlawh chhuak thei hrâm a. Dân hre mia awmtîr a
duh a, mahse kum za tam tak chhûnga Temple zawi zawia lo ding,
sa puitling tûrin Pathiana a thil zirtîrte chu: harsatna, khawharna, leh
mahni inthunun theihna a ni.
Luther-a pa chu rilru khauh tak, mi chaldelh thei tak, rinawm
tak, a thil tum tawh chu ti tlat mi, dik a tih chu tlang taka sawi mi a ni
a. Tih tûr nia a hriat chu, hnu leh tûr pawisa lova ti mai mi a ni.
Hetiang rilru fel tak pu mi a nih avângin, puithiamho awm khâwmna
Monastery-a inkharkhum tlatte hi a rilremzâwng a ni lo. A phalna
lova Luther-a Monastery-a a lo luh ve mai khân, a lungni lo êm êm
a, a fapa nên chuan kum hnih zet an inbe lo, an inbiak hnuah pawh a
ngaihdân a dang chuang lo.
Luther-a nû leh pâten an fâte enkawl thu leh an lehkha zir thu hi
an fîmkhur êm êm a. Kristian nun mawi leh Pathian hriatna neihtîr
an tum tlat a. A pa \awng\aina chu a fapaa beng hriat ngeiah Pathian
hnênah a chhovin, a fapain LALPA hming hre renga, engtikah emaw
chuan A thu hril darhtua a \an theih nân \anpui tûra a \awng\ainate
pawh a hre fo va. An rilru \hatna leh an ngaihtuahnate a zau theih
nâna an thiltih theih tâwk chu an nû leh pâ te hian an ti hrâm a. An
120
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 121

fâte sakhaw nun dik leh hman tlâka an awm theihna tûra an zirtîrna
chu an thlahthlam ngai lo, a châng phei chuan an ti lutuk mah a;
mahsela Luther-a pawh hian, a châng chuan a nû leh pâ chuan dik
lohna nei mah se, an thununna kawngah demna tûr ai chuan fakna
tûr a hre tam zâwk.
Sikul a kal tirh chuan naupang tê a la ni a. Sikulah chuan an
tiduhdah viau mai a. A nu leh a pa te chu an rethei êm êm a, khaw
danga sikul a va kal chuan, in tina zai lawrin ei tûr a hlawh chhuak
\hîn a, a ril a \âm thei hlê \hin. Chutih laia an sakhaw ngaihdân
duhawm lo tak chuan a rilru a tihlau thei êm êm mai a. Zâna a
mutnaahte a ngaihtuahin, nakin hnu lama a la hrehawm tûr avângtein
a lungngai thei êm êm \hîn. Pathian thinchhe tak, zahngai lova mîte
hrem hmang, mi tihduhdah hmang nia ngaihtuahin a hlau thei êm êm
a, vâna Pathian chu zahngai thei a ni tih reng a hre lo.
Heti chung pawhin Luther-a chuan rilru leh ngaihtuahna
thianghlim leh sâng tak nei tûrin a bei chiam a, chu chu a rilru
duhzâwng a ni tlat si a. Hriatna zau neih a duh a, mahse hriatna
pawnlâng leh hman theih loh a duh lo va, hriatna tak-nei leh hman
tlâk chauh a duh a ni.
Kum sâwm leh kum riat a nihin University of Erfurt-ah a lût a. Tûnah
chuan tun hma aiin a chan a \ha ta zâwk a, beiseinate pawh a lo sâng ta
zâwk. A nû leh pâ khân thawk rim leh insûmin an lo khawsa thei ta
deuh va, \anpui a ngaihna zawng zawngah an \anpui thei ta a. |hian
bengvâr tak takte kawmin tunah chuan a hlim ve ta hle mai. Lehkhabu
\ha berte chauh a zir a, an ngaihdânte ngun takin a ngaihtuah a, chûng
mi fingte finna chu ama finna atân a nei ve a. Tun hmâa zirtîrtu khirh
takte hnuaia a awm lai pawh khân, mi hman tlâk tak la ni thei âwma
lanna a nei a, tuna zirna hmun remchânga a awm chin phei chu a rilru a
zau sawt viau va. Thil hre reng thei mi a ni a, thil ngaihtuah chak tak a
ni bawk a, thil dik leh dik lo, thil âwm leh âwm lo hre chak mi a ni bawk
a, hêng avâng leh a zir peih avângin, a \hiante zîngah mi lâr ber pâwl a
lo ni ta a. Finna a zirna hian a ngaihtuahna a tizau va, thu harsa hriat
thiam theihna a siam bawk a, hei hi nakina thil buaithlâk a la tawh tûr
atâna inbuatsaihna \ha tak a ni.
122 INDONA ROPUI

Pathian tâna mi inpumpêk tak leh inhlân zo tak Luther-a chuan Rom ropuina
leh nuamtâwlna chu râpthlâk a ti hial a.
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 123

Pathian hlauhna Luther-a thinlungah a awm reng a, hei avâng


hian a tum tawh chu a tum nghet tlat thei a, Pathian mithmuhah
inngaitlâwm takin a awm thei bawk a. Pathian \anpuina lovin thil
engmah a ti thei lo tih a inhria, Pathian \anpuina leh hruaina dila a
\awng\ai phawt loh chuan engmah a ti \an ngai lo. “Theihtâwpa
\awng\ai hian kan thil zir tûr chanve chu kan zir zo tawh a ni,” a ti
\hîn.–D’Aubigné, b. 2, ch. 2.
Vawi khat chu lehkhabu dah khâwmnaah lehkhabute an en vel
lai chuan Latin Bible a hmu fuh ta a. Chutiang lehkhabu rêng rêng a
la hmu ngai lo va, a awm tih pawh a hre hek lo. Vântlâng inkhâwmnaa
Chanchin |ha leh Thuthawna mi tlêmtê an chhiar chhuah chauh a
hria a, hei zawng hi Bible a nih dâwn hi a ti mai \hîn a. Tûnah erawh
chuan Bible pum a han hmu ta a. |ih tak leh mak ti chungin, a han
keu va, a thinte chu a phu zawih zawih mai a, a thute chu a han
chhiar lâwr a, a chhiar pah chuan, “Aw! Pathianin hei ang lehkhabu
hi min han pe ve se ka va ti em!” a ti \hîn.–Ibid., b. 2, ch. 2.
Vântirhkohten an din hual a, Pathian lal\hutthleng a\anga êng lo
chhuak chuan thu dik chu a han hriat thiamtîr a ni. Pathian tihvui hi a
hlauhzâwng a ni fo va, tûnah zet chuan mi sual a nihzia a inhre lehzual
ta.
Sual kalsana Pathian nêna inrema awm a thlahlel ta êm êm a,
chu thlâkhlelhna chuan puithiam niha, puithiamho awmna Monastery-
ah awm ve tûr chuan a hruai lut ve ta a. Chutah chuan chhiahhlawh
hnathawh hnuaihnung tak tak leh, kutdawha in tin fan lawrte a lo
ngai ta a. Tlangvâl, mîte zah leh ngaihsâna awm châk lai tak a ni si a,
tlawm thlâk a ti êm êm \hîn, mahse a sual atân thil \ûl nia a rin
avângin hêng mualphonate hi a tuar hrâm hrâm a.
A hun âwl hlekah chuan thil zir a \an vat zêl a, mut hun pawh ni
se a mu lo mai a, a chaw ei chhûng takngial pawh \hulh rei lutuk a
inti a. Pathian Lehkhabu chhiar hi a duhzâwng ber a ni a. Bible awm
chhun chu bangah khaidiata hlin beh tlat a ni a, he lamah hian a kal
tlut tlut a. Sual nih a inhriatna a thûk deuh deuh va, amâ kut chhuakin,
sual ngaihdamna leh thlamuanna zawn a tum ta a. Chaw te a nghei
a, zanlaiah \awng\ai tûrin a tho va, sual châkna rilru tihbo nân a
124 INDONA ROPUI

taksate a sawisa a; mahse a sâwt chuang lo. Pathian duhsakna hmuh


nâna thinlung thianghlim neih theihna nia a rin lakah a tîm ngai lo.
Nakin hnuah heti hian a sawi, “Puithiam thianghlim tak ka ni, puithiam
dân zâwmna lama ka khermeizia chu ka sawi thiam lo. Puithiam hna
thawka vân ram kai theih a nih chuan, ka kai ve ngei ang. La awm
rei deuh phei ila ka thih phah ngei ang.”–Ibid., b. 2, ch. 3.
Hetiang lutuka a insûmna leh a intihretheihna avângin a lo chak
lo ta êm êm a, chauh thut changte a nei ta a, he natna a\ang hian a
dam fihlim ta lo. Hetiang meuhva a beih chung pawhin muanna reng
a nei lo va, a tâwpah phei chuan a beidawng ta hlê a ni.
Luther-a a beidawn der hnuin, Pathianin \hian leh \npuitu a han
siamsak a. Mi thianghlim tak mai Staupitz-a chuan Luthera thinlungah
Pathian thu a han tuh a, Isua chauh ena, mahni inhnuchhawna, Pathian
dân bawhchhiat avânga hremna tûr ringawt ngaihtuah lo tûrin a fuih
a. “I sualna avânga mahni insawisa lovin, Chhandamtu chu vuan la.
Amah chu ring la, A felna leh A thihna azâra tlanna chu ring bawk
la. Pathian Fapa chu ngaichâng la. Pathian duhsakna hriatfiahna pe
tûr chein mihringah a lo chang a. A hmangaih hmasak che avângin
Ani pawh hmangaih rawh,” tiin a fuih a.–Ibid., b. 2, ch. 4.
He zahngaihna thu hriltu hian hetiang hian a hrilh a. A thusawi
chuan Luther-a rilru a khawih hlê. A sualna nêna rei fê an inbeih hnu
chuan thu dik chu a man fuh thei ta a, a rilru mangangah chuan
thlamuanna a lo thleng ta a.
Luther-a chu puithiama nemngheh a ni a, an awmna hmun
Monastery a\angin Wittenberg University-a professor ni tûrin an
ko chhuak a. Hetah hian Pathian lehkhabu zir kha a bei ngun lehzual
a - a tîra ziakna \awng bulin a zir a. Bible thu a zirtîr \hin a. Sâm bu
te, Chanchin |ha bu te, leh Tirhkohte lehkhathawn te mîten an hriat
fiah chuan an lawm êm êm mai a. A \hianpa leh a zirtîrtu Staupitz-a
khân pulpit a\anga Pathian thu sawi tûrin an nawr ta a. Luther-a
chuan Krista ai awha mipuite hnêna thusawi tlâk meuh niin a la inhriat
loh avângin a han tawi deuh va. Rei fê a inngaihtuah hnu chuan a
\hiante fuihna ang chuan a ti ta a. Pathian thu chu a hre êm êm tawh
mai a, Pathian thiltihtheihna pawh a chungah a awm a. Thusawi a
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 125

thiam hlê mai bawk nên, ngaithlatu pawh a hmu hnem thei hlê \hin; a
thusawi chiang tak leh nung tak chuan mîte a hnehin, a tihtakna
chuan an thinlung a khawih a.
Luther-a chu Pope Kohhran fapa dik tak a la ni a, kawng danga
kal tumna rêng a nei lo. Pathian hruaiin Rom khua a zuk tlawh a,
kein a kal a, kalkawngah Monastery-ah a thleng zêl a. Italy ram
Convent pakhat hausakzia, ropuizia leh an nawmsakzia a hmuh chu
mak a ti hlê mai a. Pawisate an hmuh tam avângin puithiamho chu
pindan ropui tak takah an chêng a, silhfên ropui leh man tam tak tak
an inbel a, chaw tuihnai tinrêng an ei a. Ama nun harsatzia leh
tlâkranzia nên a tehkhin chuan a ngaithiam to hlê a. A rilru a buai
\an ta a ni.
A tâwpah chuan tlâng pasarih chunga awm khawpui chu râlkhat
a\angin a hmu a. Urhsûn takin leiah a bawkkhup a, “Rom khaw
thianghlim, chibai ka bûk a che,” a ti a.–Ibid., b. 2, ch. 6. Khawpui
a lut a, Biak in hrang hrang a tlawh a, puithiam leh rawngbâwltuten
thu mak tak tak an sawite a ngaithla a, Chhamphual thiltih tûr zawng
zawng pawh a ti a. A kalna apiangah a rin loh ang tak tak thil a hmu
ta fo mai a. Puithiamho zîngah suahsualna a awm tih a hmu phawt a.
Mi lianhoten fiamthu bawlhhlawh tak tak sawi an chîng a, Mass lai
meuh pawhin \awng tlahawlh leh bawlhhlawh tih an chîng a hmuh
chuan râpthlâk a ti a. Puithiamte leh vântlâng mipui a kawmna
apiangah bawlhhlawhna bawk a hmu a. A hawina lam apiangah,
hmun thianghhmah pawh, \awng bawlhhlawh bawk a hria a. Hetiang
hian a ziak hial a: “Rom khuaa thil sual leh thil zahthlâk tih hi tuman
an ngaihtuah phâk lo vang. Mahni mit ngeia hmuh loh phei chuan
awihawm lo khawp a ni. ‘Hremhmun a awm ngai a nih phei chuan,
Rom khaw hnuaiah a awm ang, chumi khuarkhurum a\ang chuan
sualna chi tinrêng a lo chhuak,’ tihte hi an \awng chînzâwng a ni a,”
tiin.– Ibid., b. 2, ch. 6.
Rom khuaah chuan kailâwn pakhat a awm a, “Pilata Kailâwn”
an ti a. Kan Lal Isua chuan Pilata rorêlna pindan a\anga a chhuah
khân he kailawnah hian a kal a ni, Pathian thiltihtheihnaa Jerusalem
a\anga Rom khuaa sawn a ni an ti a. Pope-in thupêk thar a siam a,
126 INDONA ROPUI

tupawh \hing\hia he kailawn kai chhuak chu an sual ngaihdam a ni


ang tiin. Ni khat chu Luther-an urhsûn taka \hing\hi chungin he
kailawn hi a zawh lai takin, awin, khawpui ri ang mai hian, “Mi fel
chu rinnain a nung ang,” (Rom 1:17) tia rawn sawiin a hria a. A
zuang tho lawk a, hlau leh zak tak chungin chumi hmun ata chu a kal
bo ta daih a. He châng thu hi a dam chhûngin a theihnghilh leh ngai
tawh lo. Chumi dâr a\ang chuan chhandamna hmuh nân mihringte
kut hnathawh rin a dik lohzia leh Krista \hatna vawn tlat a \ulzia a
hre chhuak a. Pope tihderna thuah a mit a lo vâr ta a, a maimitchhinsan
leh tawh ngai lo vang. Rom khua a hnuchhawn chuan, a thinlung
pawhin a hnuchhawn nghal a, chumi dâr a\ang chuan Rom Kohhran
nêna an inhranna chu a zau zêl a, a tâwpah a hrang fihlim ta a ni.
Rom khua a\anga a lokîr leh chuan Luther-a chu University of
Wittenberg-in Doctor of Divinity degree an pe a. Tûnah chuan a
duh tâwka Pathian thu ngaihtuahna hun a nei ta. Pathian thu ngun
lehzuala zira, pope-ho thu phuah chawp mai mai sawi lova, a dam
chhûnga Pathian thu dik chauh sawi tûrin chhia a chham a. Tûnah
chuan puithiam namai leh professor naran mai a ni tawh lo va, Bible
tlângaupui tûra thuneihna pêk a ni ta. Pathian berâm rual, thu dik
châk huam huamte enkawl tûra koh a ni ta. Kristianten Pathian
Lehkhabua thurin chauh lo chu, thurin dang rêng rêng an pawm tûr
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 127

a ni lo a ti tlat a. Hei hian pope thuneitu lian ber a nihna chu a


lungphum a\angin a han nawr chim dâwn a ni. Siam\hatna
innghahchhan pawh a ni bawk.
Luther-a chuan Pathian thu aia mihringte ngaihdân chawisân zâwk
a hlauhawmzia a hria. Pathian thu hria intihote rinna neih loh thuah a
hau va, an Pathian thu ngaihdân, rei tak chhûng mipuite rilru phuar
bettu kha a kalh bawk a. Hetiang zirtîrnate hi a tlâktlai lo chauh ni
lovin thil tikhawlotu a ni a ti a, chuvângin Pathian thu zir mîte leh thu
ngaihtuah chîk mîte thu suangtuahna lama beng chhi lova, zâwlneite
leh zirtîrten an sawi \hîn Pathian chatuan thu dik lam hawi tûrin mipuite
a fuih a.
A thusawi ngaithlatu mipuite chuan a thusawite chu hlû an ti êm
êm a, tun hmâin chutiang thu rêng rêng an la hre ngai lo. Chhandamtu
hmangaihna Chanchin |ha leh a tlanna thisen zâra thlamuanna leh
ngaihdamna thlawn pêk thute chuan an thinlung a tilâwm êm êm mai
a, beiseina thi thei lovin an thinlung a khat liam a. Wittenberg-a êng
lo chhuak chuan khawvê1 kil tin a ên chhuak ang a, hun tâwp thlengin
a êng zual zêl ang.
Mahsela thim leh êng hi an inkâwmngeih lo, thu dik leh thu dik
lo inkârah inkalhna a tâwp thei lo. A eng zâwk zâwka pawh hi kan
tâna kan hum chuan, a dangte hi kan dovin kan tiboral a ni zêl a.
Isua ngeiin, “Rem lêntîr tûra lo kal ka ni lo va, khandaih lêntîr tûra
lo kal ka ni zâwk,” a ti a (Matthaia 10:34). Siam\hatna a \an hmâ
lawk khân Luther-a chuan tihian a sawi a: “Pathianin min hruai a ni
lo, min nem chhuak zâwk a ni. Min hnûk chhuak a. Ka duh thuin
ka awm thei lo. Hahdam taka awm hle hle ka duh a, buaina leh
helna zîngah min theh lût a.”–D’Aubigné, b. 5, ch. 2. Tûnah chuan
intihsiaknaah a lût ve dâwn ta ngei mai le.
Roman Kohhran chuan Pathian khawngaihna chu sumdawn nân
a hmang a. Tangka thlengtute dawhkân chu (Matthaia 21:12)
maichâm bulah an hûng a, a hralhtute leh a leitute aw chu a ri nuai
nuai a. Rom khuaa Petera Biak In sak nâna chhuanlamin, pope
thupêkin sual ngaihdamna chu vântlâng zîngah an zuar ta dur dur
mai a. Sual manin Pathian biakna temple chu sak tûr a ni a,
bawhchhiatna hlawhin a lungphûmte phûm tûr a nih chu. Rom
128 INDONA ROPUI

Kohhran ropuina tûra thiltih ngei chu, a ropuina leh a chakna su


nghingtu a lo ni ta zâwk. Hei hian pope thiltih, namên lova dodâlna
a han siam a, pope lal\hutthleng leh lallukhum tihchhiat hlauhawm
khawpa buaina a lo chhuak ta a ni.
German rama sual ngaihdamna zuartu Tetzel-a chu Pathian Dân
bawhchhiat leh vântlâng chunga a thil tihsual nasat avânga hrem tûr
a ni a; mahsela a thil tihsual vânga hremna chu a pumpelh a, pope
pawisa lâkluhna hna bawk a thawk leh a. Zah nachâng hre hauh
lovin, mipui chinchâng hre lo, mimâwlho bum nân dawt muhlum,
mak pui pui a sawi a. Pathian Lehkhabu chu nei se, tumah bumin an
awm lo tûr. Pope thu hnuaia an awm theih nân, leh a hnungzuite
hausakna leh thuneihna a pun nân, Bible chu an hmuh phâk lohvah
dah bo a ni si a.–John C. L. Gieseler, A Compendium of
Ecclesiastical History, per. 4, sec. 1, par. 5.
Khawpui a luh dâwn apiangin Tetzel-a chuan a hmâah palai a
tîr hmasa a, chu chuan, “Pathian \hatna leh pa thianghlim \hatna chu
in kawngkâ bulah a awm e,” tiin a au va.–D’Aubigne, b. 3, ch. 1.
Mipuite lah chuan vân a\anga Pathian ngei lo chhuk ang maiin
an lo lâwm a. An sumdawnna chu biak in chhûngah an ti a, Tetzel-
a chu pulpitah a han lawn a, sual ngaihdamna lei a \hatzia leh Pathian
thilpêk hlu ber a nihzia a han sawimawi ta a. Sual ngaihdamna
Certificate neite chu, tun hnu lama an sual thlenga ngaihdam a nih
bâkah sim pawh a ngai lo vang,” a ti a.–Ibid., bk. 3, ch. 1.
“Hei lo pawh hi,” an ti leh a, “he sual ngaihdamna hian nung
damte chauh a chhandam a ni lo va, mitthite pawh a chhandam a ni,
in pawisain thingrem mawng a den rik kauh veleh, in pêksak thlarau
kha hremhmun (purgatory) kalsanin vân lam a pan vang vang ang,”
a ti a.–K. R. Hagenbach, “History of the Reformation,” vol. 1, p.
96.
Simonan zirtîrte hnên a\anga thilmak tihtheihna tangkaa lei a tum
khân, Peteran, “I tangka hi i boral rualin boral ve rawh se, Pathian
thilpêk tangka suma lei i tum avângin,” a ti a (Tirhkohte 8:20).
Mahsela Tetzel-a thil zawrh chu an inchuh huai huai mai a, tangka
leh rangkachak chu a thingremah an chhûng lût ruih ruih mai a. Sima,
rinna neiha, englai pawha sual dova chhandamna neih ai chuan
pawisaa han lei mai chu a lo awlsam si a.
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 129

He sual ngaihdamna a leia lei chi hi, Rom Kohhran chhûnga mi


chinchâng hria tam takin an kalh a; Pathian thu leh mahni pianpui
finnaa ngaihtuah pawha thil dik lo pui a ni tiin mi tam takin engah
mah an ngai lo va. Kohhran mi lian tumahin kalhna aw an chhuah
ngam si lo va, mahse mîte rilru a buai \an a, Pathian hian hmanraw
dang hmangin A kohhran hi a tithianghlim \ha dâwn lâwm ni aw!
titein an ngaihtuah a.
Chutih lai chuan Luther-a chu Pope mi ruh a la ni a, mahsela he
sual ngaihdamna buaipuitute tih dân hi a haw hle mai a. A kohhran
mi tam takin an lo lei ve leh nghal a, an pastor hnênah an lo kal a, an
sualte thai bo a nih theih nân an sualte an han hrilh a, sima nungchang
thar put an duh vâng a ni lo va, sual ngaihdamna lehkha an neih vâng
chauh a ni a. Luther-a chuan an sual mawhphurhna a\anga fihlimna
a lo pe duh lo va, in sualte in sim a, nun thianghlima in nun loh chuan,
sual nei rengin in boral ang a lo tihsan \hîn a. Anni kha mangangin
Tetzel-a hnênah an kal a, ‘kan pastorin certificate min pawmsak
duh lo’ an va ti a, a \hen phei chuan an pawisa lâk kîr leh an tum a.
Tetzel-a thung chuan ânchhe tinrêng a lawh a, khawlaiah awmtual a
chhêm a, “He sual ngaihdamna thianghlim dodâltute zawng zawng
hâl hlum thu pope hnên a\angin ka hmu a ni,’ a ti a.–D’Aubigne, b.
3, ch. 4.
Tûnah chuan Luther-a chu thu dik chhanna hna thawk \an tûrin
huai takin a chhuak ta. Thu dik tlângaupuina chu pulpit-ah a \an a,
mipuite chu sual awm dân \hat lohziate hrilhin, mihring tumahin kut
hnathawhin, a thiam lohna a tizângkhai thei lo va, a sual hremna a
pumpelh thei hek lo tiin a zirtîr a. Sual sima Krista rinna chauh lo
chu, sual ata chhandam thei engmah a awm lo. Krista \hatna chu
suma lei chî a ni lo, thilthlâwn pêk a ni, tiin a zirtîr a. Sual ngaihdamna
lei lovin khenbeh Chhandamtu lam hawi tûrin mipuite a sâwm a.
Amah ngeiin a lo hriat hnu, chhandamna zawnga thil zahthlâk tam
tak a tih a a sâwt lohzia, mahni inen lova, Krista lam hawia, ringa,
muanna leh lâwmna a hmuh dânte a hrilh a.
Tetzel-a khân a sumdawnna kha a la tih zêl avângin, Lutheran
tihrehna kawng a ngaihtuah ta a. Hun remchâng a awm ta hlauh
mai. Wittenberg Biak Inah khân mi thianghlim lim tam tak a awm a,
130 INDONA ROPUI

a châng chângin ni serh nia mipuite en phal a ni a, chumi nia biak ina
kala an sualte thupha chawi chu sual ngaihdamna pêk an ni a, mipui
tam tak an lo kal \hîn a. Ni pawimawh tak “Mi Thianghlim Zawng
Zawngte Kût Ni,” a lo hnai ta a. Chumi ni hmain Luther-a chu Biak
in lam pana kal mipuite zîngah a kal ve a, biak in kawngkhârah
chuan, sual ngaihdamna thurin dodalna “thu sâwm kua leh pangâ” a
târ ta a. Tupawh hnial duh an awm chuan, “Naktukah University-ah
inhnialna a awm ang a, kei pawh ka \ang ve ang,” a ti a.
A thu theh chhuah chu a darh zau chak hle. Hmun tinah an
chhiar a, an chhiar nawn a, an chhiar leh \hîn a. Khawpui pumah
leh, University-ah mi rilru a chawk tho nasa mai. He thu hian hêngte
hi a ti-lang chiang: Sual ngaihdamna leh sual avânga hremna paih
bo tûra thuneihna tû hnênah mah, pope hnênah pawh kawltîr a ni
ngai lo. Chutianga zirtîrna chu dawt mai, tangka hmuh nâna mipuite
bumna, he dawt thu ringtu zawng zawngte thlarau tihboral nâna
Setana ruat chhuah a ni. Chû bakah Krista Chanchin |ha hi kohhran
thil neih hlu ber a ni a, Pathian khawngaihna, chumi bua lo lang chu,
rinna leh simna nêna zawngtute hnêna thil thlâwn pêk a ni tih hi.
Luther-a thupui theh chhuah chuan hnial a cho hlê a ni. Zawhna
thu a siamte khân German ram a fang chhuak thuai a, chawlhkâr
hnih khat hnuah Kristian rama mi zawng zawngin an hre chhuak vek
a. Rom Kohhran chhûnga mi \ha tak takten kohhran a khawloh
deuh deuh avângin pawi an ti a, tihreh ngaihna an hre si lo va; hêng
mi \hate hian he thu hi an chhiarin an lawm êm êm a, Pathian aw a
tel niin an hria. Rom a\anga suahsualna lo chhuak pung tulh tulh
tireh tûrin Pathianin a kut a thawh ta ngei niin an hria. Lal mi lian leh
rorêltuten, pope mi chapote thuneihna dan chêpa awm tûr chu an
lâwm rilru hle a, a thuneihna phelh thei tumah an awm si lo va.
Mahsela mipui tam tak, thil sual ngainaho chuan, tihderna, an
inhnemna ber a lo chhe dâwna an hriat chuan an hlauthawng a.
Puithiam fing vervêkho kha, thil sual tih an phalna tihbuaia a awm-
leh a, an hlâwkna hlauhthawnawma a awm tâkah chuan an thinur
êm êm a, bumna thu tibahlah lo tûrin an bei nasa a. Luther-a chuan
dotu tam tak a nei ta. |henkhat chuan ngaihtuah famkim lovin a
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 131

Luther-an a hun laia sakhaw dik lohna cho nân, Wittenberg Biak In
kawngkhârah Thu sâwmkua leh pangâ a târ a.
132 INDONA ROPUI

pawng tih mai a ni an ti a. |henkhat chuan, rin thilthu mai mai a ni,
Pathian kut hnûhmâ awm lo, a chapo leh induh vang mai a ni an ti
bawk a. Luther-a chuan “Thil thar ngaihtuah chhuaktu chuan chapo
anga lanna a nei fo, tih leh, inhnialna chawh chhuah nân a ti mai mai
a ni, tia puh an ni fo tih hre lo tunge awm? Krista leh martar zawng
zawngte kha engah nge thah an nih? An hun lai finna ngainêptu nia
an lan vâng a ni lâwm ni? Hman lai mîte ngaihdân inngaitlâwm taka
rawn lova, thil thar an puak chhuah \hin vâng a ni lâwm ni?
“Ka thiltih apiang chu mihringte remhriatna ni lovin, Pathian remtih
ang zêla tih a ni ang. Thiltihte chu Pathian ta a nih chuan tunge dang
thei ang? Pathian ta a nih loh chuan tunge tihlawhtling thei ang?
Kan pa, vâna Mi Thianghlim, ka duh ang ni lovin, an duhzâwng
pawh ni lovin, kan duhzâwng pawh ni hek lovin, I duhzâwng chu tih
ni rawh se,” a ti a.–Ibid., b. 3, ch. 6.
Pathian hruaiin Luther-a chuan a hnathawh chu a han \an na a,
buaina leh manganna a tâwk lo thei dâwn lo. A hmêlmate hmuhsitna,
a thiltumte a ni lozâwnga lâk kawisakna, a nungchang leh a thiltihte
sawichhiatna leh tihbawrhbân an tumna te, hêng hian tuilian angin an
han vûr a, a rilru a timangang thei \hin hlê. Kohhran leh Sikul lama
hruaituten he Siam\hatna hnathawhah hian an puih loh a ring lo va.
Mi liante \awngkam \ha a hmuhte chuan a tilâwm thei êm êm a.
Kohhran tân ni chhuak mawi a lo chhuak ngei dâwnin a hria.
Mahsela, fuihna thute kha hmuhsitna thu leh thiam loh chantîrna thuah
a lo chang ta a. Kohhran hruaitu mi lian leh sorkâr mi lianten a thu
chu a dik a ni tih an hria; mahse a thu an pawm chuan insingsakna
nasa tak a awm dâwn tih an hre si a. Mipuite tihfina an rin dân
tihdanglam chu, pope thuneihna tih\huanawpna a ni dâwn a, tangka
bâwma tangka lût zozai kha a tâwp ang a, pope mi liante nawmsak
chênna a tâwp hlauh dâwn a. Chu lo pawh chu, mipuite chu puitlinna
rilru zirtîra, an chhandam nâna Isua lam chauh an en chuan, pope
lalna a lo hniam ang a, anniho thuneihna thlengin a han khawih pawi
dâwn a. Hêng avâng hian Pathianin finna a rawn pêk chu hnialin, an
rilru ti-êng tûra a tirh an lo hnial avângin, thu dik leh Krista do tûrin
an \ang rual ta a ni.
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 133

Khawvêl pum thiltithei ber berte mi pakhat maiina han do chu,


Luther-an a inngaihtuah chuan a thauvah a man a, a khûr \hîn.
Kohhran ka do hi Pathian hruai ka ni tak ang em aw! tia rinhlelhnate
a nei thut thut \hin a. A lehkha ziak pakhatah phei chuan, “Tunge
maw nia ka inhriata pope mi ropui ka han do chu aw! A hmâah lei
chunga lal zawng zawng leh mi zawng zawng an khûr si a. ... A
hmasa kum hnih chhûnga ka rilru retheihzia leh ka beidawnzia tuman
an hre phâk lo vang,” a ti hial a.–Ibid., b. 3, ch. 6.
Mahsela chau let derin a awm lo. Mihring \anpuinain a tlin tâk
loh chuan Pathianah a innghat a, Pathian engkimtithei kutah zet chuan
himna a lo awm tih a hre \hîn.
Luther-an a \hian pakhat, siam\hatna duh mi hnêna lehkha a
thawn chu: “Pathian lehkhabu hi zir ngawta a ngaihna hriat mi a ni lo
va, ngaihtuah theihna nên pawha hriat thiam mi a ni hek lo. I tih tûr
hmasa ber chu \awng\aiin i \an phawt tûr a ni. LALPA hnênah A thu
hriat thiam theihna chu A zahngaihna nasa tak pe tûr chein dil la.
Pathian thu hrilhfiah tûrin a Petu chauh lo chu tumah an awm lo,
amah ngeiin ‘Pathian zirtîrin an awm ang,’ a tih kha. Nangma hriat
thiam theihna leh hnathawhah beiseina engmah nghat suh, Pathian
leh Thlarau Thianghlim hruaina chauh chu ring la. Hei hi hriatna lo
nei tawhtu thu a ni a, ring mai rawh,” tiin.–Ibid., b. 3, ch. 7. Tun lai
hun atân thu dik ropui mi dangte hrilh ve tûra Pathianin a kohte tân
hei hi zirtîr \ha a ni. He thu dik hian Setana leh a dâwt thu phuah
chawp ngainahote thinurna a chawk chhuak ang a. Sual thiltihtheihna
do tûrin mihringte finna leh ngaihtuah theihna aia lian zâwk a mamawh
a ni.
Hmêlmain pipute dân emaw, pope thupêkte leh a thuneihnate
emaw a han târlan chuan, Luther-a chuan Bible thu chauhvin a chhâng
a. Hêng a hnialnate hi an chhâng thei lo, chuvângin rûn dâl chauhva
rilrua pawisakna chhete pawh nei loho chuan, Judaten Isua thisen
an ngên angin, Luther-a thisen an ngên ve a ni. Rom mi tawrawtho
chuan, “Kal sual a ni. Hei ang kal sual bawlhhlawh, dârkâr khat
chauh pawh a nunna zuah hi kohhran dodâlna a ni,” an ti a.-Ibid., b.
3, ch. 9.
134 INDONA ROPUI

Mahse Luther-a zawng an thangah a âwk dâwn lo. Pathianin a


hnatawh tûr tam tak a la neih avângin, vâna vântirhkohte amah
humhim tûrin an lo kal a. Luther-a zirtîna a\anga thu dik chhar fuh
tam tak erawh chuan Setana thinurna an tuar a, thu dik avânga
sawisak leh tihhlumin an awm a.
German rama thil ngaihtuah chîk mîte chu Luther-a thu zirtîrah
an be,nglût êm êm a. A sermon leh a lehkha ziak dang a\angin mi
tam tak tân harhna ênna a lo chhuak a. Tûnah chuan rinna nungin,
biak dân thi, rei tak mipuite lo chelhbettu kha, a han lân ta a. Romho
puithu dân chu mipuiten dikin an hre thei ta lo va. Thinhrikna bang
chu a lo chim ta a. Luther-an Pathian thu hmanga thurin dangte leh
tih dân dangte dik lohna a tihlan khân, khandaih hriam tawn angin
mîte thinlung a chhun a. Hmun tinah thlarau lama hmasawn duhna a
lo chhuak a. Tun hmâ zawng zawng pawha awm ngai lo, felna châka
a hâla hâl huam huam leh a \âma \âm huam huamna, a.lo awm ta a
ni. Mipuite chuan mihring ve mai bawk ngensakna leh hnathawhte
hawisanin, sim leh ringin Isua lam an lo hawi ta zâwk a.
Thu dik lama mîte an lo harh chhuah tâk huai huaiah chuan pope
thuneituhote kha an mangang ta a. Luther-a chu Rom khuaah, kal
dik lova puhna thu chhâng tûrin an ko va. Hei hian.a \hiante a
timangang hlê mai. He khawpui hi Isua vânga martar changte thisenin
an rui tih an hre si a, Luther-a tân a hlauhawmzia pawh an hre êm
êm a. Roma a kal chu an hnial ta a, German ramah a thu ngaihtuah
ni rawh se an ti a.
Chutiang chuan an buatsaih ta a, Pope aiawhin a thu a ngaithla
ang. A aiawh hnêna pope-in thu a pêkah chuan Luther-a chu thiam
loh chantîr a ni reng tawh a. A aiawh chuan “a ngaihtuah ang a,
chawp leh chilhin a tilui ang.” A thute a lamlet duh lohva, a aiawhin
Luther-a a kuta a dah theih loh chuan, German ram puma awm thei
lo tûrin a puang ang a, a hote pawh a hnawt chhuak ang a, ânchhia
an lawh ang a, kohhran a\angin a hnawt chhuak vek ang.–Ibid., b.
4, ch. 2.
Chu lo pawh chu pope thupêk a la awm: Romin phuba a lâk
theih nân, Luther-a leh a hote mana, Rom kuta pe duh lo chu, kohhran
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 135

mi lian pawh ni se, sorkâr mi lian pawh ni se, hnawt chhuak vek
tûrin a aiawh chu thu a pe a ni.
Pope zia dik tak chu hetah hian a lang. A thupêk pumah hian
Kristian han tihâwm leh thil dik leh dik lo han dawnna rêng rêng a
awm lo. Luther-a lah chu Rom khua a\anga hla takah a awm a, a
thiam thu sawina hun engmah pawh a la awm lo va, a thu an
ngaihthlâk hmâ hauhvin kal sualah an puh nghal mai a, ni khat thil
thu-ah an zilh a, an puh a, a thu an titlu a, thiam loh an chantîr a; chu
chu pa thianghlim, thuneitu sâng ber, kohhran leh sorkâra thuneitu,
thil tisual thei lo tia inchhâlin a tih a ni.
Hetih lai, \hian \hate khawngaihna leh fuihna a mamawh lai tak
hian, Pathianin Wittenberg-ah mi pakhat Melanchthon-a chu a han
tîr hlauh mai a. A la naupang hle a, inngaitlâwm tak, tlângnêl lo tak
a ni a, mahsela a finzia, a hriatna zauzia, thusawi leh \awnghmang a
thiamzia, a felzia leh a rinawmzia avângin, mîte zah leh ngainat a ni
a. A zaidamzia hi a finzia ai mahin a langsâr. Chanchin |ha
hnungzuiah a \ang thuai a, Luther-a \anpuitu leh \hian rintlâk a ni. A
zaidamna leh a fîmkhurna, leh thil ni chiah lo chu a duh loh dân, leh
Luther-a rorumna leh hmatihmawhna an infin hian thil tih dân \ha tak
a lo awm thei a ni. Hnathawh thua an inpumkhatna hian Kohhran
Siam\hatna a tisâwt a, Luther-a pawh a tithatho zual a.
A thu ngaihtuahna hmun atân Augsburg khua ruat a ni a, Luther-a
pawh chu khaw lam pan chuan a chhuak ta a, kein a kal a. Mi tam
takin an hlauhpui a. Kalkawngah mi \henkhatin an lambun ang a, an lo
that dâwn tih thuthangte a awm si a, a \hiante chuan kal lo tûrin an thlêm
a. Wittenberg khua pawh chhuahsan riha, a taksa him nân, amah hum
duhtute hnêna awm rih tûrin an ngen bawk a. Mahsela Pathianin kawng
a ruatsak chu kal pênsan a tum lo. Thlipuiin rawn nuai vêl mah se, thu
dik chu rinawm taka vawn tlat a tum a. A thu chhak chhuah duhzâwngte
chu: Jeremia anga harsatna tâwk rêng rêngin ka awm a; mahsela min
vauna a nasat zawh poh leh ka hlimna a pung ting mai. Ka hming
zawng an tichhe ta ngei mai. Thil pakhat chauh a la awm - ka taksa
chaklo tak hi; an duh leh la sela, ka nunna chu dârkâr tlêmtê zawngin an
titawi deuh vang chu. Ka thlarau erawh chu an khawih thei lo. Isua
136 INDONA ROPUI

Krista Chanchin |ha khawvêla puan darh tumte chuan englai pawhin
thih inbeisei rawh se.”–Ibid., b. 4, ch. 4.
Augsburg khuaah Luthera a lo thleng tih a hriat chuan pope
aiawhtupa chu a lâwm hlê a. Mi kal sual huatthlala, khawvêl zawng
zawngin an thlîr chu, Rom thiltihtheihna kârah a lut ta ngei mai le,
pope aiawh lah chuan chhuah a tum si lo va. Luthera lahin lalber
humhimna thupêk a la bawk si lo. Lal hnên a\anga humhimna thu
hmu lo chuan pope aiawh hmâa ding lo tûrin a \hianten an ngên a, lal
humhimna thu chu anmahni chuan an hmuhsak ta a. Pope aiawh
thiltum chu: Luther-a chu ka lamlêttîr phawt ang a, a theih loh chuan
Rom khuaah ka hruai lui ang a, chutah chuan Huss-a leh Jerome-a
chan ang kha a chang ang tih a ni a. Tichuan mi a tîr a, Luther-a chu
lalber humhimna lehkha tel lova, pope aiawh zahngaihna ringa a
hmâa ding tûrin an thlêm a. Mahse Luther-an a duh lo. Lal humna a
hmuh hmâ chu a hmâah a ding lo.
Rom-hovin, Luther-a hneh dân tûra an suangtuah dân chu,
thinurna tilang lovin, nêlawm taka hîp an tum a. Pope aiawh nêna
an inbiak chhinnaah pawh \hian \ha tak hmêl a lo pu a; mahsela
Luther-a chu kohhran thuneihna hnuaiah a intulût pumhlûm tûr a ni
a, a rin hrannate pawh phunnawi lovin a lamlêt vek tûr a ni tiin a
phût tlat a. A khingpuipa nungchang a hre lo hlê mai. A chhânnaah
chuan Luther-an kohhran a ngaihsânzia te, thu dik a ngaihhlut thu
te, leh a thu zirtîr an remtih lohzâwngte hrilhfiah a duhzia te a sawi a;
tin, a thurinte pawh Pathian Thu zirna hmuna mîten ngaihtuah sela a
ti a. Mahsela ka dik leh dik loh hriat hmâa lamlêt tûra mi tur ringawt
hi zawng ka remti thei lo a ti ve tlat a.
Ani chhânna ve thung chu, “Lamlêt rawh, lamlêt rawh,” tih ngawt
a ni a. Luther-a chuan a dinhmun a dik a ni tih Pathian thu a\angin a
entîr a, chuvângin Thu dik ka tlânsan thei lo a ti tlat a. Pope aiawh
chuan Luther-a hnialna chu leh thlâk dân a hre si lo va, sawichhiatna
nên, hmuhsitna nên, a châng leh fak derna nên a âng ta chiam mai a,
a châng leh tun hmâ pipute thusawi te leh an tih dân te a han sawi a.
Luther-a chu \awng hun rêng rêng a pe ve la lo va. Inbiakna chu
hetiang hi a nih dâwn chuan a \ha dâwn lo tawp mai tiin Luther-an a
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 137

ngaihtuah ta a, ka chhânna zawng zawng chu ziakin ka han pe ang


e, a ti ta a, ani pawh chuan duh lo zet chungin a phal ta hrâm a.
Luther-an a \hian pakhat lehkha a thawnnaah chuan, “Hetianga
ziaka ka pêk hian tihduhdah tuara chuan hlâwkna pahnih a nei,
pakhatnaah chuan ka thu ziakte chu, mi dangten a dik leh dik loh an
chhui thei ang a; pahnihnaah chuan, he mi chapo, a dik a dawk thlu
lova pâwng pâwt mai mai tihthlabârna thil remchang tak a ni a. a
tawng chapo hi aman a awih leh roh si a,” tiin.–Martyn, Life and
Times of Luther, pp. 271-272.
An inbiak lehnaah chuan, Luther-an a thurin a ziak, chiang tak,
famkim tak leh a tawi thei ang ber, hnial rual loh, Pathian thu nêna
inrem vek chu chiang tak leh ring taka a chhiar hnu chuan pope
aiawh Cardinal kutah a pe a; ani chuan hmusit takin a theh kiang a,
“Thu lawilo awm khâwm, Pathian thu hman loh loh tûra hmanna
mai mai,” a ti a. Luther-a chu a za ve ta zak mai a, Cardinal chu
ama tanna ngei pipu dân leh kohhran zirtîrnaah a chhâng dang leh ta
êm êm mai a.
Cardinal chuan Luther-a hnialna chu chhân rual a ni lo tih a hriat
chuan, a thinur a insûm zo ta lo va, thinur takin, “In lamlêt rawh, a
nih loh chuan Romah ka kaltîr ang che, chutah chuan i thu ngaihtuah
bîk tûra ruat rorêltu hmâah i ding ang. Ka hnawl chhuak ang che a,
i thu ringtute zawng zawng nên, i lama la \ang tûr zawng zawngte
nên, kohhran a\angin ka theh chhuak ang che u,” a tih khum a. A
tâwpah chuan, “Lamlêt rawh, i lamlêt duh loh chuan lokîr leh tawh
suh,” a ti a.–D’Aubigné, London ed., b. 4, ch. 8.
Luther-a leh a \hianteho chu an chhuak ta thuai a, lamlêtna chu
beisei tûr a ni lo tih fiahna a ni mai a. Hei hi Cardinal thil tum dân a
ni ta hauh lo mai le. Luther-a chu tih\haihin ka tithlabârin ka thu
hnuaiah ka dah thei tiin a uang vêl a. Tunah chuan a hote nên chauh
an awm ta a, a hlawhchham chianzia an hmuh chuan lungni lo deuhvin
an inmelh ta hruk hruk hlawm a.
Hemi \uma Luther-a hnathawh hi a hlawhchham lem lo ve. Thlîrtu
mipui tam tak an awin a. Hêng mîte hian mi pahnihte nungchang leh
an dinhmun ngheh leh dik dân ve ve kha an han tehin an khaikhin a.
138 INDONA ROPUI

An va inang lo êm! Luther-a chu mâwl tak, thuhnuairawlh tak leh


nghet tak, Pathian chaknaa dinga, thu dik vuan nghet a ni a; pope
aiawh chu induh tak, chapo tak, mi zawng zawng chunga lêng ka ni
tihna rilru pu a nih hriat tak, hnial khân hre lo tak, Pathian thu
\anchhan tûr pakhat mah hre lo, “Lamlêt rawh, chuti lo chu Rom
khuaah hrem tûrin ka tîr ang che tih chauh hria a ni thung.
Luther-an lalber humhimna thu hmu mah se Romhoten mana
lung ina tantîr thu an phiar a. A \hianteho khân Luther-a chu, heta i
awm reng hi sâwtna a awm lo. Wittenberg-ah kir leh thuai la a \ha
e tiin an nawr a. Chu chu tuma hriat lohva a rûk têa tih tûr a ni a. A
tûk zîngah ni chhuah hmain Augsburg khua a chhuahsan a, sakawr
chunga chuangin rorêltu pakhatin hnung zuitu a pêk nên an chhuak
ta a. Ngaih\ha lo chungin, khawpui kawtthler chu thimthamah an
kal chhuak a. A hmêlmate khân tihboral tumin an chang ve rân bawk
si a. An thangah âwk tak ang maw! Hetih lai hi mangan hun a ni a,
\awng\ai hun a ni bawk. Khawpui kulh kawngkâ an va thleng a, an
lo hawnsak a, a hnungzui nên buaina awm lovin an chhuak ta a.
Pâwn an thlen ve leh hmanhmawh takin an tlân a. Pope aiawhin a
hriat chuan man phâk rual an ni tawh lo va. Setana hote an che sual
ta, bêl chhûnga sa anga an ngaih tawh, savain thangkamtu thang a
thlawhsan angin ani pawh a tlang ta daih si a.
Luther-a a tlan bo ta daih tih pope aiawhin an hriat chuan, a thin
a \hâwngin a thinur ngiang mai. Luther-a ka han khuahkhirh ang a,
ka han ching chau vang a, zahawmna leh lawmman ka hmu nasa ang
chu tih a inbeisei nâk alaia, a hlawhchham tak der mai chu. A thinur
chu lal pakhat, Saxony lal Frederick-a chungah a hrithlâ a. Luther-
a thlavâng a hauh va, Rom khuaah i han tîr tûr a ni, a nih loh leh
Saxony a\angin i hnawt chhuak tûr a ni tiin a vau va.
Luther-a thung chuan, pope-in emaw, pope aiawhin emaw,
Pathian lehkhabu a\angin ka dik lohna mi han kawhhmuh phawt
sela, Pathian thu ka kalhna mi entîr theih phawt chuan, ka rin dân
zawng zawng hi ka hnûk lêt vek ang tiin a tiam a. Pathian thu avânga
tuar tlâka ruat a nih avângin Pathian chungah lawmthu a sawi a.
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 139

Lal chuan rin dân thar thu hi engmah hriat chianna a la nei lo va,
mahse Luther-a thusawi chianzia leh awihawmzia khân a thin a
khawih hlê a, Luther-a thiam lohna hriat chhuah a nih hmâ chu Lal
chuan hum a tum a, pope aiawh chu heti hian a chhâng a: “Dr. Martin
chu Augsburg khuaah i hmâ ngeiah a ding a, chu chu i duh tâwk tûr
a ni. A dik lohnate kawhhmuh tûr hre si loyin, lamlêttîr tumin i bei
ang tih kan beisei lo. Kan rama mi thiam tumahin, Luther-a thurinte
hi a dik lo va, Krista dodâlna a ni a, kal sualna a ni bawk tih min
hrilh lo,’ a ti a. Chu lovah chuan Lal chuan Luther-a hnawh chhuah
emaw Roma tirh emaw a tum lo.”–Ibid., b. 4, ch. 10.
Lal chuan vântlâng nun dân khawloh zêlzia leh insiam \hatna
nasa tak a mamawh ta tih a hria a. Mîten Pathian dân an zawm a, mi
\hate hruaina an zui chuan, mîte khawlohna dan chah nân leh sualte
hrem nâna buaithlâk tak leh tangka tam tak senga buatsaih a ngai
dâwn lo tih a hre bawk a. Luther-a hian chu tak chu a tum a ni tih a
hria a, kohhran thli \ha a lo tleh chu a lâwm rilru viau nghê nghê a.
Luther-a chuan University-a Professor hna a thawh chu a
hlawhtling hlê tih pawh a hria. A thupui Biak in kawngkhâra a târna
kha kum khat chê chê chauh a la ni a, mahse “Mi Thianghlim Zawng
Zawngte Kût Ni” laia mi lo kal khâwm an tlêm phah hlê tih pawh a
hria. Romho chuan thawhlawm leh Pathian betute tam tak an chân
ta a, mahse pâwl dangin an ai an han awh thung a, Wittenberg-a lo
kalte chu mi thianghlim lim be tûra lo kal an ni ta lo va, zirtu, zirna
pindante luah khat tûra lo kalte an ni zâwk. Luther-a lehkha ziakte
avângin ram tina mîten Pathian thu hriat châkna an nei thar a, hêngho
hi German rama mi chauh an ni lo va, ram dang tam tak a\anga lo
kal an ni. Tlangvâlte chuan Wittenberg khaw dai an lo thlenin, an
hmuh hmasakna ber a la nih chuan, vân lam hawiin an kut an phar a,
hmân laia Zion a\anga êng lo chhuakin khawvêl pum a ên angin, he
khua a\anga thu dik êng chhuahtîrtu Pathian chu an fak \hîn a ni.–
Ibid., b. 4. ch. 10.
Tûnah rih chuan Luther-an Rom dik lohna tlêmtê chauh a la
hransan a. Mahsela pope thupêkte leh a inrêlbâwlna dânte leh Pathian
\awngka chhuakte a khaikhin chuan mak a ti hlê \hîn. Heti hian a
140 INDONA ROPUI

ziak a: “Pope thupêkte ka han chhiar a, pope hian Krista nge a


dodal a, a zirtîrte ka hre thei lo. Hêng thupêkahte hian Krista chu
dik lo taka lantîra awmin khenbeh nawnin a awm,” a ti a.–Ibid., b.
5, ch. 1. Mahsela Luther-a chu Rom Kohhran nghet tak a la ni reng
a, ka la hransan dâwn tih ngaihtuahna rêng a la nei lo.
Luther-a thu ziakte leh a thurinte chuan Kristian ram zawng zawng
a fang chhuak ta a. Switzerland leh Holland ramah a lût a; a lehkha
ziakten France ram leh Spain ram a thleng bawk a; England-ah phei
chuan a thu zirtîrte chu nunna thu angin an pawm thlap a ni. Belgium
leh Italy a thleng bawk a, thim zînga \hû mi sâng tam takin nunna
dânte an chhar chhuak a, an lâwm êm êm a.
Luther-an a dodâlna thuah Rom a mangang deuh deuh va; a
hmêlma ruh zual deuh deuh leh zirna hmun liana zirtîrtu liante pawhin,
he puithiam ninawm thah hi thiltihsualna a ni lo ve an ti hial a. Ni
khat phei chu pa pakhatin Luther-a a va hnaih a, a puan hnuaiah
puakruk a thukru a, engvânga mahni maia awm nge a nih a va zawt
a. Ani chuan, “Pathian kuta awm ka ni a, Amah chu ka chakna leh
ka phâw a ni, mihringin engnge min tih theih ang?” a lo ti a.–Ibid.,
bk. 6, ch. 2.
Chu thu a hriat chuan, chu pa chu a dâng sâwp sâwp a, vâna
vântirhkohte hlauva tlân bo niâwm takin a tlan bo ta a. Rom-in
Luther-a tihboral a tum tlat a, Pathian lahin a vêng tlat bawk a, “A
thu zirtîrin ram tin hmun tin a fan chhuak a, ... chhûngkua te, Convent
te, mi lian in te, zirna hmun lian te leh lalber in te.” Mi lian tam takin
humhima \anpui an peih bawk a.–Ibid., b. 6, ch. 2.
Hetih lai tak hian Luther-an Huss-a lehkha ziakte a chhiarah
chuan, rinnaa thiamchan thu a ziak chu a hmu a, hei hi ani pawhin
hawlhlawr leh zirtîr a tum tak chu a ni a. “Paula, Augustine leh kei hi
kan hriat lohvin Huss-a hnungzuite kan lo ni reng mai.” “Tun hmâ
kum za laiah khân thu dik chu puan a ni tawh a, hal boral a ni bawk
tih thu-ah Pathianin khawvêl a la chachhuah ngei ang,” tiin a ziak a.-
Wylie, b. 6, ch. 1.
Kristian kohhran siam\hat thu-a Luther-an lalber leh lal
khawnbâwl mi \hate lehkha thawna a sâwmnaah chuan pope thu
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 141

heti hian a ziak a: “Krista hmuna \hû inti si, lalberte ai pawha intiropui
hi chu, a râpthlâk a ni. Hei hi mi rethei Isua anna em ni? Mi
inngaitlawm Petera anna em ni? Khawvêl lalpa alawm an ti a.
Mahsela Krista, a aiawh chu ka ni tia a chapopui, chuan, ‘Ka ram
he khawvêla mi a ni lo,’ a ti si. A aiawhtu chuan Isua aiin ram a nei
zau zâwk a ni maw?”–D’Aubigné, b. 6, ch. 3.
Lehkha zirna hmunpui University-te chungchang chu heti hian a
ziak bawk a: “|halaite hnêna Pathian thûte taima taka an zirtira, an
thinlungah nemkai a nih loh chuan, University-te hi hremhmun
kawngka zâu mai an ni ang tih ka hlâuthâwng hlê a ni. Pathian thûte
thupui ber a nih lohna hmunah tumah an fâte dah tûrin ka fuih lo.
Pathian thu, bahlah lo leh urhsûn taka bei mîte awm lohna zirna
hmun chu a kal khawlo ngei ang.”–Ibid., b. 6, ch. 3.
Luther-an lalber leh mi liante a sâwmna khan German ram pum
a fang chhuak thuai a, mîte rilru a hneh êm êm a. Tûnah chuan ram
pum a chawk tho ta, mi tam tak Kohhran Siam\hatna thu-ah an
phûr a. A hmêlmate lah kha phuba lâk châkin an zâ an zâ a, thu
khauh tak chhuah tûrin pope an ngên a. Ani chuan Luther-a thurinte
chu chawp leh chilha thu dik lova ngaih tûr tiin thu a pe a. Ni sâwmruk
chhûng Luther-a leh a hote an lamlêt vek loh chuan, hnawh chhuah
vek tûr a ti bawk a.
Chu chu kohhran siam\hat nân thil buaithlâk tak a ni. Tun hmâ
kum za tam tak chhûng khân lal ropui tak takte pawhin hnawh chhuah
nih hi an lo hlau nasa a, Sorkâr ropui tak takten an hlau va, an chhiat
phah rem rum a. An hnawh chhuahate lah kha mîten an \ih êm êm a,
tumah kawm ngam leh be ngam pawh an awm lo va, ran anga zawna
tihboral mai tûr an ni a. Luther-a pawhin a chunga buaina lo thleng
tûr hlauhawmzia chu a hai lo, mahse a ding nghet tlat a. Isua chu a
\anpuitu leh a phaw atân a hmang a. Hetianga a thuziakah hian a
huaizia a lang: “Thil engnge lo awm dâwn ka hre lo, ka hre châk
bawk hek lo. Hremna chu lo kal ang hmiang, ka hlau lo. Thinghnah
pakhat tê pawh kan Pa Pathian hriat lohvin a tla lo va. Mi ngaihtuah
nasa zâwk dâwn lâwm ni? Thu dik \ana thih chu thil awl-ai a ni,
Thu, tisaa lo chang meuh pawh a thi si a. A hnêna kan thih chuan, A
142 INDONA ROPUI

hnênah kan nung leh ang. Kan hmâa a lo tuar tawh zawng zawng
kan tuar ve chuan, A awmnaah kan awm ang a, A chênnaah
kumkhuain kan chêng ve ang.”–Ibid., 3rd London ed., Walther,
1840, b. 6, ch. 9.
Pope thupêk “Bull”-in Luther-a hnên a lo thlen chuan, Luther-
a chuan, “Dâwt thu leh thu bawlhhlawh a nih avângin ka hmusitin ka
do ve. Heta thiam loh an chantîr chu Krista a ni zâwk. |anna \haa
ka \an avânga huat ka hlawh avângin ka hlim a ni. Zalênna ropui
zâwk ka nei ta tih ka thinlungin a hria. Pope chu Krista Dodâltu a ni
tih ka hriat tâk chu! A lal\hutthlêng pawh Setana ta a ni tih ka hre
ta,” a ti a.–D’Aubigné, b. 6, ch. 9.
Pope thupêk hi thil nêp a ni lo. Lung in, sawisakna leh khandaihte
an han hman chuan an awih leh nge nge \hîn. Pope-in thu a pêk meuh
chuan, mi chaklo leh sakhaw nghet nei lote chu an khur zawih zawih zêl
a ni. Mi tinin Luther-a chu an lainat a; mi tam tak chuan, kohhran
siam\hat nâna nun han chân êm chu a na lutuk alâwm maw, an ti a.
Luther-a hnathawh chu a lo tâwp dâwn ta a ang hlê.
Mahse Luther-a chuan a lo hlau awzawng lo mai a. Rom chuan
ânchhia a lawh a, khawvêlin an thlîr \huap a, lamêt luihtîr a nih loh
chuan a boral dâwn ngei tih chu hai rual a ni lo. Mahsela Luther-a
chuan hlauhna rêng rêng nei lovin, thiam loh an chantîrna chu an chungah
a theh lêt a, vântlâng hriatin he kohhran a\ang hian ka hrang kumkhua
tawh ang, a ti a. Zirlai te, zirtîrtu te leh khuaa mi lian leh mi tê, mipui tam
tak hmâah Pope thupêk “Bull” leh Kohhran Dân leh pope thupêk dangte
a hâl a: “Ka hmêlmate chuan ka lehkhabute an hâl avângin mipuite
rilrua thu dik intuhte an tiboralin an thlaraute an tiboral a; kei pawhin an
lehkhabute ka tiboral e. Buaina nasa chu a in\an ta. Tun thlengin pope
nên chauh kan la inchai a. Tunah he hna hi Pathian hmingin ka thawk
\an e, ka tel lovin a tâwp ang, mahse Pathian chaknain a bei zêl ang,” a
ti a.–Ibid., b. 6, ch. 10.
“I \anna hian mumal a nei lo ve,” tia hmêlmate tih-elna leh
sawichhiatna Luther-an a chhânna chu: “Pathianin min thlang a, min
ko a ni lo tih tunge hria; kei mi hmusit hian, Pathian an hmusit tih
hlauhna an nei lo a ni maw? Aigupta an chhuahsan lai khân Mosia
LUTHER-AN ROM A HRANSAN 143

chu amahin a awm a, lal Ahaba lal laiin Elija chu amahin a \ang a,
Isaia chu Jerusalemah amahin a awm a, Ezekiela pawh Babulonah
amahin a awm bawk a. Pathianin A zâwlnei atân puithiam lal emaw,
mi lian dang emaw a thlang ngai lo; mi mai mai, mîten engahmaha an
ngaih lohte a ni a thlan \hîn. Vawi khat phei chu berâmpu Amosa a
thlang, mi thianghlimte hian an nun chân huamin lalber te, lal te,
puithiam te leh mi fing te an zilh fo va. Kei hi zâwlnei ka ni ka inti lo.
Anni an tam a, kei, keimah chauh ka nih avâng tak pawhin an hlau
tûr a ni. Hei hi ka hre chiang: Pathian thu chu ka hnênah a awm a,
an hnênah a awm lo.”–Ibid., b. 6, ch. 10.
Luther-an kohhran a hransan dâwn meuh chuan a inngaihtuah
nasa mai. Hetih laia a lehkha ziak chu: Naupan lai a\anga kan lo tih
\han tawh han bânsan chu harsa ka ti ngei mai. Pathian thu dik angin
ka ti a ni tih inhriatna nei mah ila, mahni inthiam chawpa, mahni
chauhva dinga Pope ka han do ngam tûr leh Pope chu Krista dodâltu
a ni tih han tihlan chu na ka ti ngei mai. Ka thinlungin a tuar nasatzia
chu! Pope \antuten zawhna an zawh fo \hîn chu vawi tam ka inzawt
a: “Nang chauh hi em ni fing? Mi dang zawng zawng hi an dik lo a ni
ang maw? A dik lo chu nangmah hi lo ni ta la, thlarau tam tak i hruai
sual, chatuana boral tûrte hi engtin nge ni ta ang? Chutiang chuan
keimah leh keimah ka indo va, Setana ka do bawk a, a tâwpah
Kristan a thu dik lo thei lo hmangin ka rinhlelhna lak ata ka thinlung
a han tichak ta a.”–Martyn, pp. 372, 373.
Pope-in Luther-a kha, ‘I thû i lamlêt loh chuan hnawh chhuah i
ni ang,’ tiin a vau tawh rêng a, chu chu tûnah a lo thleng ta. Pope-in
thupêk “Bull” dang a han siam leh a, Luther-a chu vân ânchhe dawng,
Rom Kohhrana tel tawh lo tûra thupêk a ni a, a thu zirtîr dawng
zawng zawng pawh chu a anga hrem tûr tiin. Tûnah chuan inkalhna
namen loa in\an ta.
An hun laia thu dik \angkai leh pawimawh bîk sawi tûra Pathianin
a tirhte chuan, kalhna leh dona an tâwk chawk a. Luther-a hun lai
chuan thu dik, chutih lai atâna pawimawh bîk a awm a; tun lai
kohhrante tân thu dik pawimawh bîk a awm bawk a. A duh ang
taka thil engkim Titu-a khân, an hun laia mihring nun dân boruaka
144 INDONA ROPUI

thû leh, an hun laia thiltih tûr pawimawh bîk, leh thil harsat leh harsat
loh ang zela thawk tûrin mîte a ruat a. An hnêna êng pêk an ngaihhlut
chuan thu dik hriat thiamna zau zâwk pawh pêk a ni ang. Luther-a
dotu pope-hovin thu dik an ngaisâng lo vang chauhvin, tun laia mi
tam zâwkin thu dik an ngaisâng lo. Hmân laia mîten mihringte thu
ruat chhuah mai leh pipute tih dân, chu Pathian thu aia an ngaisâng
angin, tun lai pawhin chutiang rilru chu a awm. Tun lai atâna
pawimawh bîk thu dik theh darhtuten hmân laia Kohhran Siam\hatute
aia duhsakna an beisei tûr a ni lo. Thu dik leh dik lo inkârah leh
Krista leh Setana inkâra inkalhna nasa chu khawvêl tâwp thlengin a
zual zêl ang.
Isuan a zirtîrte hnênah: “Nangni khawvêla mi ni ula, khawvêlin
amaha mi a hmangaih tûr; khawvêl mi in ni si lo va, khawvêla mi ka
thlan chhuah zâwk che u avâng hian khawvêlin a hua che u a ni a.
‘Bâwihh a pu aiin a ropui lo,’ tih thu ka hrilh tawh che u kha hre
reng rawh u. Annin kei mi tihduhdah tawh chuan nangni pawh an
tiduhdah ang che u; ka thu an zawm tawh chuan nangni thu pawh an
zâwm ang,” (Johana 15:19, 20). Hetiang hian a sawi leh thung:
“Mi zawng zawngin an fak hunah che u in chung a la pik ang, chutiang
bawkin an thlahtuten zâwlnei derte chunga an tih kha,” (Luka 6:26).
Tun lai rilru hi hman lai mîte rilru aiin Krista nên a inrem chuang lo.
Tun laia Krista thu dik, dik taka puangtute chu, hmân laia mîten an
lawm aiin an lawm chuang lo vang. Thu dik dodâl dân a dang a ni
thei. Huatna chu fing taka tih a nih dâwn avângin hmuh theiha tih-lan
a ni lo thei. Mahse hêng ang dodâlna hi a la awm ta reng a, hun tâwp
thlengin a awm ang. S
BUNG 8

LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH


(LUTHER BEFORE THE DIET)

C
HARLES V chu German ram lalberah a \ang ta a. Lâwmpuina
thu sawi tûrin Rom-in palai a tîr vat a, Kohhran Siam\hatna
pawh hi a thuneihna hmanga dodâl tûrin an fuih bawk a. Lalber
Charles hi Saxony lal Frederick-a avânga lalber ni thei a ni a.
“Luther-a hi nangmah ngeiin a thute i ngaihthlâk hmâ chu engmah tih
suh,” a lo ti ve bawk a. Lalber tân chuan a khawlhkham hlê mai.
Pope \huihruaite lah kha, Luther-a chu tihhlum aia tênâu zâwka hrem
a nih chuan an lungni lo hlê dâwn si a. Saxony lal chuan nghet takin:
“Luther-a thuziakte hi tuman, lalber pawhin a dik lohna an hre lo.
Chuvângin lal humhimna thu pêka, mi thiam, rilru dik leh \an lam nei
lo rorêlna hmâah a thu ngaihtuah tûr a ni,” a ti a.- D’Aubigné, b. 6,
ch. 11.
Charles V lalbera a \an hnu lawkah Worms khawpuiah ram
chhûng thupui ngaihtuahna Inkhâwmpui lian a awm a. German ram
bung hrang a\angin palai tam tak an lo kal a. He inkhâwmpuiah hian
thu pawimawh ngaihtuah tûr a tam mai. Lal tam tak chuan, an lal
thar chu rorêlnaa an telpui vawi khatna a la ni ang, naupang tak a la
ni. Ram bung hrang zawng zawng a\angin kohhran mi lian leh sorkâr
mi lian an lo kal khâwm a. Lal lian tak tak, thiltithei tak tak leh an
nihna inhre tak tak; sakhaw hruaitu lian, ‘kei lo liam hi tunge awm’ ti
niâwm tak taka chapo, leh mi lian dang leh an \huihruaite nên, ram
hla tak tak a\angin sorkâr dang palaite nên Worms khuaah an lo kal
khâwm a. Hêng mi zawng zawngte ti-ti ber chu Saxon Reformer
Luther-a kha a ni.
A hmain lalberin Saxony lal hnênah, “Rorêlnaah Luther-a rawn
hruai la, humhimin a awm ang, mi chinchâng hriate nên a thu kan lo
sawi ho dâwn nia,” a ti a. Luther-a chuan lalber hmâa din a châk hlê
a, mahse hetih lai hian a hrisêl loh avângin, Saxony lal hnênah lehkha
a thawn a;“Hrisêl taka Worms khuaa ka kal theih loh chuan, damlo
145
146 INDONA ROPUI

Worms khuaa Diet Rorêlna hmâah thu dik \anin huai takin Luther-a a ding a.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 147

chunga zâwn talin ka kal ang. Lalberin min ko va, Pathian ngei kohna
a nih ka ringhlel lo. Ka chunga kut an thlâk duh chuan an thlâk ngei
pawh ka ring, (anmahni zirtîr tûrin min ko si lo), engkim LALPA
kutah ka dah e. Meialh zînga tlangvâl pathum humtu kha a la dam a,
ro a la rêl a, inhumhim lo pawh ni se ka nunna chu thil lêlo mai a ni.
Mi sualte diriam theihzâwngin Chanchin |ha hi i dah suh ang, kan
thisente pawh sêng zâwk ila; kan hmêlmate hi hnehtu an ni hlauh
dah ang e. Ka nun hian nge mîte chhandam nân ka \angkai anga ka
thihin, hei hi ka sawi theih thu a awm lo va. Thil engpawh ti tûrin min
ring thei ang -tlânchhiat leh lamlêt tih loh chu. Tlânchhiat ka thei lo,
lamlêt ka thei lo lehzual,” tiin.–Ibid., b. 7, ch. 1.
Worms khuaah Luther-a Diet hmâah a ding dâwn tih thu a han
than vêl chuan, mipuite chu an zâuthau va. Pope aiawh, Cardinal
Alexander-a, a thusa ber tûra pope-in a ruat khân a hlauthâwngin a
thinur hlê a. Pope \anhmun chhiatna a ni mai dâwnin a hria a. Pope-
in thiam loh a chantîr tawh hnu, a thu han ngaihtuah thar leh chu,
pope thuneihna hmuhsitna a ni mai a. Chu lo pawh chu, he pa hian
thiam tak leh âwih-awm takin thu a han sawi ang a, lal tam tak hi
pope a hawisantîr thei ngei dâwnin a hria a. Hmanhmawh takin lalber
hnênah a kal a, Luther-a Worms khuaa luhtîr lo tûrin a han vau va.
Hetih lai hian Luther-a hnawh chhuah a nih thu puan a ni tawh a.
Hêng avângte hian Alexandera chuan lalber chu a hmin ta a. Lalber
chuan Saxony lal lehkha a thawn a, “Luther-a a inlamlêt duh loh
chuan Wittenberg-ah awm reng rawh se,” a ti a.
Hei mai hi a duh tâwk lo va, Alexander-a chuan finrawl chhuahin,
a theih tawpin Luther-a chu thiam loh chantîr tûrin a bei a, tâwpin
tai awm lovin a \ang a - thil \ha zâwk tih nân a \ha teh e, lal te,
sakhaw hotu te leh member dang te kârah a vir vêl a, Luther-a chu
sorkâr mîte tihmingchhia, helna chawk chhuaktu, sakhaw tihchhiat
tum leh Pathian sawi chhiaah a puh a. Mahse a \hahnemngaihna
chuan a rilru tak chu a han tilang mai a. “A thinlung chu huatna leh
phuba lâk châkna-in a khat a, rilru \ha leh \hahnemngaihna \ha a nei
lo,” tih hi rorêltute ngaihdân tlângpui chu a ni a.–Ibid., b. 7, ch. 1.
Diet member tam zâwk chuan Luther-a \anna chu an pawm ta zâwk
mah a.
148 INDONA ROPUI

Alexander-a chuan \an a khawh lehzual a, pope thupêk anga ti


tûrin lalber a nawr a. Mahse German ram dânin lalhovin an remtih
ve hmâ chuan tih theih a ni lo va. A tih sek avângin lalber chuan, “I
thu chu Rorêlnaah sawi ang che,” a ti a. Pope aiawh tân ni ropui a
ni. Inkhâwmpui lian a ni a, a thusawi tûr lah a ropui. Kohhran zawng
zawngte nu, Rom aiawhin Alexander-a chu a \ang dâwn a ni a.
Kristian ram puma lalhote hmâah Petera lalna a fiah dâwn a ni.
“Thusawi a thiam nasa mai si a, chutiang hun leh hmuna ding tlâk a
ni. Rom chu thiam loh chantîr a nih hmâin, a thusawi thiam berin chu
rorêlnaah chuan a thiamthu sawi tûrin Pathian \hatna chuan a ruat a
ni.”–Wylie, b. 6, ch. 4.
Luther-a \antute khân hlauthawng takin Alexander-a thusawi
chu an ngaithla dâwn a ni. Saxony lal kha hemi \um chuan a tel lo
va, mahse a upa \henkhat Alexander-a thusawite chhinchhiah tûrin
an awm ve a.
Thusawi thiam leh a zir tamna hmangin Alexander-a chuan thu
dik \hiat a tum ta a. Luther-a chu sualna tinrêng tiah a puh a -
Kohhran hmêlma, sorkâr hmêlma, dam lai leh mitthi te hmêlma,
kohhran hruaitu leh a member narân te hmêlma, rorêlna leh Kristian
te hmêlmaah a puh a. Luther-a dik lohna avângin kohhran kal sual
mi sâng emaw zat hâl hlum tlâk an awm a ni a ti a.
A tâwpah chuan Luther-a thu zirtîr ringho a han deusâwn leh a,
“Hêng Luther-ahote hi engnge an nih? Zirtîrtu kawhmawh bâwlho,
puithiam suaksual leh rilru mumal nei lo, dân hremi engmah hre lo,
mi lian nun tlâktlai lo zir leh mipui hruai sual mai an ni lawm ni?
Catholic Party ropuizia - tam lamah te, thiamna leh thiltihtheih lamah
te, kan ropui hlei êm mai. Rorêltuten thupêk in siam ang a, chu
thupêk chuan mimâwlte a tifing ang a, mi fîmkhur lote a tifîmkhur
ang a, tuilairapa awmte kalna kawng a hriattîr ang a, chaklote a
tichak ang,” a ti a.–D’Aubigné, b. 7, ch. 3.
Thu dik puangtute chu hetiang hriamhrei hmanga dodal an ni fo
va. Pathian Thu dik zirtîra, kalkawng dik lova kal \hînte dodal
ngamte chuan, hetiang hnialna hi an la tâwk fo \hîn: “Hêng thurin
thar sawitute hi tute nge ni? Mi rethei tê tê, mi tlêm tê, engmah
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 149

thiamna nei lo an ni lâwm ni? Thu dik kan hria an ti a, Pathian mi


thlan kan ni te an la inti leh nghâl a. Engmah hre lo an ni a, tihderin an
awm a nih hi. Kan kohhran chu kan tamin kan ropui si. Mi lian leh
lehkha thiam kan ngah si. Thiltihtheihna kan neih hleihzia hi.” Hetiang
zâwnga \anna hian khawvêI a hneh thei hlê, mahsela Luther-a dam
lai pawhin \anna dik a ni lo va, tûnah pawh a dik chuang hek lo.
Mi \henkhatin kohhran siam\hatna hi Luther-a china tâwp mai
tûra an ngai hi a dik lo; khawvêl tâwp hmâ loh chuan a kal zêl ang.
Luther-a hian hnathawh tûr ropui tak a nei, Pathianin êng a han pêk
chu, mi dangte hnênah a sem darh ve tûr a ni; mahse chutih laiin
Pathianin khawvêla êng a pêk tûr zawng zawng erawh a la hmu vek
rih lo. Chutih lai a\angin tun thlengin, Pathian thute chhun êng tûrin
êng thar a lo la chhuak zêl a, thu dik tharte pawh a lo la lang zêl a ni.
Pope aiawh thusawi chuan roreltute chu a hneh hlê mai. Pathian
thu dik hmanga pope aiawh hneh theitu ber Luther-a a awm si lo va.
Luther-a chu tuman \anpui an tum lo va. Ngaihdân tlângpui chu,
Luther-a hi a thiam lo a ni, kal sualna a zirtîr pawh hi a zung a\anga
phih chhuah vek tûr a ni tih a ni a. Rom-in a thiamthu sawina hun
remchâng \ha tak a nei a, thiamchanna tûra sawi tûr a neih chu a
sawi ta bawk a, a hneh ta ngei pawhin a lang a, mahse hneha a
awmna a la nih phah zâwk ang. Vântlâng zîngah mahni thiamthu an
la han sawi ve ve ang a, tun chinah chuan thu dik leh thu dik lo chu
a la lang chiang deuh deuh dâwn a ni. Chumi nî a\ang chuan, tun
hmâa Rom nghing thei lova a ding ang khân a ding tawh dâwn lo.
Member tam zâwk chuan Luther-a chu Rom kuta pêk mai an
hnial lo vang a, mahse mi tam takin kohhran lêlohzia an hmu a, an
duh lo êm êm a, puithiamho duhâm leh hlêmhlêt avânga German
mipuiin an tuar nasat avângin, thuneihna hman khawlohna hi tihreh
an duh a. Pope aiawhtu chuan pope rorêlna chu duhawm takin a
han târlang ta a. Tûnah erawh chuan LALPA Pathian chuan, Rorêlna
member pakhat, pope tawrawtna-in thil a khawih pawi dân dik taka
sawi tûrin a han hmang ve ta thung a. Lalho awm khâwm zîngah
Duke George of Saxony a han ding ta a, pope tenawmna leh bumna
150 INDONA ROPUI

eh hêng avânga mîte tuarzia chu, fel tak tak leh dik tak takin a han
sawi ta phiar phiar mai a.
A thusawi tâwpah chuan heti hian a ti a: “Hei hi Rom thiltih
khawlo \henkhat chauh, Rom âu diriamtu an ni. Zah bosalin an duh
ber chu, ... tangka! tangka! tangka! thu dik zirtîrtu tûrte khân, dâwt
chauh lo chu sawi tûr an hre lo, hêng hi mîten an ngaithei chauh ni
lovin, lâwmmante an la pe leh ta nghal, an dawt nasat poh leh an
hlawk ting mai si a. He sih tui uih a\ang hian tui bawlhhlawh a lo
luang chhuak a. Nun bawlhlawhna-in a bân a phar a, duhâmna a
ban phâk a. A va pawi êm! Puithiamte khawlohna chuan thlarau
khawngaihthlâkte chatuan thiam lohnaah a paih \hin siam\hatna hi a
awm ngei tûr a ni,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 4.
Luther-a pawh ni sela, pope leh a hote khawlohzia demna hei
aia ropui chuan a chham bîk lo vang. Thusawitu hi Luther-a hmêlma
a ni fo va, chuvângin a thusawi hian mîte rilru a khawih zual a ni.
Rorêltute chuan hmu thei ni se, an zînga vântirhkoh ding an hmu
ang a, dik lohna thim zîngah ênga a ên vêl lai an hmu ang a, thu dik
dawngsawng thei tûra mîte rilru leh ngaihtuahna a buatsaih lai pawh
an hmu ang. Thu dik leh finna Pathian chuan a chaknate hmangin,
kohhran siam\hatna dodaltute pawh a hruai a, hnathawh ropui thawh
zawh thuaina kawng a han buatsaih a ni. Martin Luther-a chu
inkhâwmnaah a tel lo va; mahsela Luther-a aia ropui zâwk awrâwl
chu inkhâwmnaah chuan hriat a ni.
Rorêltute chuan komiti an siam ta a. He komiti hi, pope hoten
German mipuite an hnehchhiahna na deuh deuh chu ziak chhuak
vek tûra tirh an ni a. Kawng za leh pakhat laia an hnehchhiahna an
ziah chhuah chu lalber hnênah an pe a; hêng hnehchhiahnate tibo
thuai tûr hian dân siam thuai ang che tiin an dil a. Lal ber hnêna dilna
theh lûttute hian “Kristian sakhaw lû ber nun lêlova a inhual vêl
avângin, Kristian thlarau boralna, inramna, inchhuhsakna te a awm
a. Kan mîte chhiatna leh tihmualphona khap hi kan tih tûr a ni;
chuvângin insiam\hatna thupêk siam thuai tûrin kan ngen a che, chu
thupêk anga tih a nih leh nih loh nangmah ngeiin bengvâr tûrin kan
ngên a che,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 4.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 151

Rorêl pâwl chuan Luther-a chu Rorêlnaa an hmâa ding tûrin an


ngen leh ta a. Alexander-a khân ngen leh vau fawmin bei chiam mah
se lalber chuan a remti ta hrâm a, Luther-a chu an hmâa ding tûrin
an ko va, lal humhimna lehkha an pe bawk a, a him theihna hmun a
thlen hmâ chu tuman an tawk thei lo vang. Hêng thu keng hian
Luther-a chu Worms khuaa rawn hruai tûrin Tlangau chu a chhuak
ta a.
Luther-a \hiante chu an mangang ta hlê mai. An huatzia leh an
duh lohzia an hre vek si a, lalber humhimna pawh an pawisa lo mai
ang tih an hlau va, a nun tiboral mai lo tûrin an ngên a. Luther-a
erawh chuan, “Pope hote chuan Worms khuaa kal tûrin min duh lo
va, thiamloh ka channa leh ka thih erawh an duh a. A pawi lo ve.
Ka tâna \awng\ai lovin, Pathian thu atân \awng\ai rawh u. Hêng dik
lohna rawngbâwltute hneh nân Kristan a Thlarau min pe ang. Ka
nun chhûngin ka hmusit e, ka thih erawh chuan hêngho hi ka hneh
ang. Worms khuaah ka lamlêt theihna thu phiarin an buai a. Ka
lamlêtna tûr chu hei hi a ni: hmânah khân pope chu Krista aiawh ka
ti a, tûnah erawh chuan pope chu LALPA hmêlma, Setana tirhkoh
ka ti a ni.”–Ibid., b. 7, ch. 6.
A kalkawng hlauhawm takah Luther-a chu amah maiin a kal
dâwn lo. Lalber mi tirh bâkah a \hian bulpui pathumin zui an tum tlat
a. Melanchthon-a pawhin kal ve a duh a, Luther-a nên an inpumkhat
si a, Luther-a chu tân in leh thihna thleng pawha zui a peih a. Mahsela
152 INDONA ROPUI

Luthe-r-an a phal lo va. Luther-a hi boralin lo awm ta se, kohhran


siam\hat thuah ani hi a kâlpuia \ang tûr a ni mai dâwn si a. An
in\hen dâwn chuan Luther-an, “Ka hmêlmaten min tihboral a ka lo
kir leh loh pawhin zirtîr bang suh la, thu dikah ding nghet tlat la, ka
thawh ai thawk la, nang i dam chuan kei chu thi ta mah ila a pawi lo
ve,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 7. Zirlaite leh mipui Luther-a thlah tûra
lo kalte chu an lungchhe hlê a. Mipui tam tak Chanchin |hain a
hneh tawhte khân \apin an thlah a. Hei ang dinhmunah hian Luther-
a leh a \hian te chuan Wittenberg khua an chhuansan a ni.
An kal zê1 chuan mîte rilru a hlim lovin a \i hlê tih an hmu a;
khaw \henkhatah phei chuan tuman an lâwm lo. An zân riahna vawi
khat chu puithiam Luther-a khawngaihtu chuan a hlauhthawnpuizia
entîr nân, Italy rama kohhran siam\hatu pakhat martar chang tawh
thlalak a hmai bulah a lek a. A tûkah chuan Luther-a thil ziak rêng
rêng chu Worms khuaah thiam loh chantîr a nih thu an han hre leh
nghal a. Lalber mi tirhte chuan lalber thupêk chu an tlângaupui a,
tupawh Luther-a thil ziak kawl apiangin Dân rorêltu hnêna pêk vek
tûr tiin an tlângau va. Luther-a hruaitu Tlângau khân rorêlnaah Luther-
a him zo dâwnin a hre lo va, Luther-a pawhin hlauhthâwnna a neiin
a hria a “kal zêl i duh em?” tiin a zawt a. Luther-a chuan, “Khaw
tinah ka tân khapna awm mah se, ka kal zêl ang,” a ti a.–Ibid., b. 7,
ch. 7.
Erfurt khuaah chuan Luther-a chu an lo lawm nasa hlê a. A
kalna apiangah mipui tam takin an zui a. Kutdawhna ip kenga
kutdawh tûra a vahna kawtthlêrte a fang a. Convent-a a awmna
\hin pindante a tlawh a, a rilru buai lai leh a thinlunga êng lo luh laite
a ngaihtuah a. Tûnah chuan, chu êng chuan German ram zawng
zawng a han chhun êng ta a. Thusawiah an sâwm ta a, hei hi a tân
phal loh a ni a; mahse a hruaitu Tlângau khân phalna a pe a. Tun
hmâa hnathawh bawlhhlawh zawng zawng thing thla zotu chu,
pulpitah a lâwn ta a ni.
A thu ngaithla tûrin mipui tam tak an lo kal a. Isua thusawi ngei
hmangin thu a han sawi a, “In chungah thlamuanna awm rawh se.
Mi fing te, lehkha thiam te leh ziaktu ten chatuan nunna hmuh dân
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 153

kawng mîte zirtîr tûrin an bei a, mahse an hlawhthng lo. Keiman


kan hrilh ang che u. Pathianin mi pakhat thihna ata a kaitho va,
LALPA Isua Krista chu, thihna leh sual a tihborala hremhmun
kawngkhâr a khâr theih nân a ni. Hei hi chhandamna hnathawh chu
a ni. ... Krista chuan a hneh ta! Hei hi chanchin lawmawm chu a ni.
Keimahni hnathawh ni lovin, Ama hnathawh avângin chhandamin
kan awm a ni. Kan LALPA Isua Krista chuan, ‘In hnenah thlamuanna
awm rawh se; ka kutte hi en teh u,’ a ti a. Chumi awmzia chu,
‘Ngaiteh mihring! Keimah chauh hi a ni i sualte la bova tlan chhuaktu
che chu, tûnah chuan thlamuanna i nei ta,’ LALPA chuan a ti e,” a ti
a.
Rinna dik chu nun dân thianghlim ziaah a lo lang tih thu a hrilhfiah
leh a. “Pathianin min chhandam ta si a, kan hnathawhte hi a lawm
tlâk ang zâwngin i ti ang u. Mi hausa i ni em? I thil neihte chu mi
rethei chhawmdâwl nân hmang rawh. Rethei i ni em? I hnathawh
chu mi hausate mittlung ni rawh se. I hnathawhte chu nangma hlâwkna
tûr chauh a nih chuan, ‘Pathian rawng ka bâwl e,’ i tih kha dâwt mai
a ni.”–Ibid., b. 7, ch. 7.
Mipuite chuan aikaih ang maiin an ngaithla a. Thlarau ril\âmte
hnênah nunna chhang chu a phel a. An hmâah Krista chu pope te,
pope aiawh te leh lalber aia chawisânin a awm a. Luther-an ama
nun hlauhthâwnawmzia engti kawng mahin a tilang lo. Mîte
inkhawngaihtîr leh engtotîr a tum hek lo. Krista thu a ngaihtuahna
lamah amah a inhre chang lo va, Kalvari Tlânga thi kha a inhliahtîr
tlat a ni. Isua chu mi sual Tlantu a ni tih hriattîr chauh a tum.
Luther-a chu a kal zêl chuan a kalna a piangah mîten an ngaihsak
êm êm a. mipui tam takin an zui dum dum reng a. A châng chuan
\hian \henkhatin Rom mîte laka fîmkhur tûrin an ngen a. |henkhat
chuan, “John Huss-a angin an hâl hlum ang che, i taksate hi meivâpah
an siam mai ang,” an ti a. Luther-a erawh chuan, “Worms khua
a\anga Wittenberg khaw thlengin meipui chhêm sela, a alhin vân
tawng sela, chuti chung pawhin LALPA hmingin ka kal zêl ang, an
hmâah ka ding ngei tûr a ni. Isua Krista hming chhalin he tuisamak
kâah hian ka zuang lût ang a, a hâ te ka titliak ang, LALPA Isua tâna
dingin,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 7.
154 INDONA ROPUI

Luther-an Worms khua a rawn hnaih tih thu a than chuan mipui
chu an za ta mum mum mai a; a \hianten an hlauhthâwnpui êm êm a,
a hmêlmaten an \anna a rawn phêt mai an hlau bawk a. Khawpui lo
lût lo tûrin an thlêm chiam a. Pope hote fuihin thu an rawt ta a: “I
lama \ang mi ropui pakhat kulhbîngah lo chawl rih la, duh ang taka
inremsiamna a awm thei ang,” an ti a. A \hiante lah chuan a tân a
hlauhawmzia sawi uarin tihthlabâr \âlh an tum a. Mahse tumah an
hlawhtling lo. “Worms khuaah ramhuai engzat pawh awm se ka kal
ang,” a ti tlat mai si a.–Ibid., b. 7, ch. 7.
Worms khua a va thlen chuan mipui tam namên lovin
kawtchhuahah an lo hmuak a, chutianga tamin lalber pawh an la
hmuak ngai lo. Mipui chu an helhhawlh nasa; mipui zîng a\ang chuan
aw pakhat chuan invuina hla a han sa a, hei hi Luther-a chan tûr chu
a ni a tihna a ni a. Mahse Luther-an a tawlailîr a\anga a lo chhuk
pah chuan “Pathian chu min humtu a ni,” a ti a.
Pope hote khân, Luther-a Worms khuaah a lo kal ngam tak tak
ang tih rêng an ring lo va, a lo kal ta mai si a, an hlauthawng ta êm
êm mai a. Lalberin a mualkîl upate a kokhâwm a, “Engtia tih tûr
nge ni ta ngai, i ngaihtuah tlang teh ang u,” a ti chûl a. Bishop pakhat
pope miruh chuan, “He thuah hian kan inrâwn rei lutuk tawh. Lalber
chuan he pa hi chawp leh chilhin tiboral rawh se. Lalber Sigismund-
an John Huss-a a hâl hlumtîr a ni lawm ni? He kal sual tân hian,
humhimna kan pe thei lo va, pe mah ila kan zawm thei hek lo,” a ti
tûn tûn mai a. Lalber erawh chuan, “Ni lo vang, kan thutiam chu
kan hlen tûr a ni,” a ti thung a.–Ibid., b. 7, ch. 8. Luther-a thu
ngaihthlâk chu an titlu ta a ni.
Khawpuia mi zawng zawngin he mi mak tak hi hmuh an duh
\heuh va. A thlen in chu in lêngin an khat hung reng a. Luther-a kha
tun hnaia a natna a\angin a la dam fel meuh lo va, hapta hnih lai kein
a lo kal bawk nên a chau hlê mai a. A tûka a hmachhawn tûr khirh
tak atân inbuatsaih a \ûl avângin chawlh hlê hlê a mamawh a. Hmuh
an châk hlawm si a, rei lo tê chu a han châwl hman a, mi lianho leh
puithiam te leh vântlâng mipuiin an han bawr ta luai luai mai si a.
Hêng mi lian zînga tam tak hi chu, lal hnêna dilna theh lût a,
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 155

‘puithiamho chêttlat dân hi siam \ha rawh,’ titute kha an ni, Luther-
an, “Ka Chanchin |hain bâwihh nihna a\anga a chhuahtîrte kha an
ni vek,” a tihte kha an ni.–Martyn, p. 393. He puithiam huaisen hmu
tûr hian \hiante leh hmêlmate an lo kal a, nêlawm takin a lo awm zêl
a, an zawhna engkim fing tak leh khûn takin a lo chhâng \hîn. A
hawiher dânah engmah hlauhthâwnna a nei lo tih a lang a. A hmêl
chêr tak leh dang tak en-in, mi thawkrim leh na tuar a ni tih a lang a,
mahse hlim hmêl leh zaidam hmêl a pu reng a. A thu khûn tak leh
urhsûn tak chu a hmêlmate pawhin dodal harsa an ti a ni. A \hiante
leh a hmêlmaten mak an ti a. Mi tam tak chuan ‘Pathian Thlarau a
chungah a awm a ni ngei mai’ an ti a. |henkhat erawh chuan,
‘Farisaiten Isua an tih angin, ramhuai a zâwl a ni’ an lo ti ve bawk a.
Atûkah Luther-a chu Rorêlna hmâa ding tûra koh a ni a. Lal
Sipai hotu pakhat Rorêlna hmuna rawn hruai tûrin an tîr a. Pope
meuh do ngam puithiam chu mi tinin hmuh an châk si a, thlîrtu mipui
an tam êm avângin kawng keu a harsa hlê mai a, harsa takin rorêlna
hmun chu an lo thleng thei hrâm a.
Rorêlna hmun a rawn hnaih chuan Gerenal putar pakhat, indona
hmun tam taka raldo tawh \hîntu chuan a khawngaih ta hlê a,
“Puithiam khawngaihthlâk! Puithiam khangaihthlâk! Indona râpthlâk
tam takah kei leh hotu dangten kan lo do tawh a; chûng zawng
zawng aia ropui zâwk hum tûrin i \ang dâwn a. I \anna hi a dik
chuan, Pathian hmingin bei zêl rawh, hlau suh, Pathianin a kalsan lo
vang che,” a lo ti a.–D’Aubigné, b. 7, ch. 8.
Luther-a chu rorêltu hmâah a va ding ta ngei a. Lalber chu a
lal\hutthlengah a \hu a, a ram chhûnga mi ropui zawng zawngin an
hual tuau mai a. Hemi \uma Luther-a a zirtîr dân chung thua a
thiamna thusawi ngaithla tûra rorêl pâwl inkhâwmna anga ropui hi
tun hmain a la awm ngai lo. Hei ringawt pawh hi pope thuneihna
hnehna a ni tawh pang mai. Pope chuan thiam loh a chantîr reng
tawh a, mahse Luther-a chu rorêlna hmâah a ding a; rorêltute chu
pope chungah an indah tih hei hian chiang takin a entîr. Pope chuan
Luther-a khapna thu a puang reng tawh a, vântlâng kawmserha dah
ni tawh mah se \awng \ha takin an bia a, khawvêl zawng zawnga
156 INDONA ROPUI

rorêl inkhâwm ropui ber chuan an hmâah an dintîr ta a. Pope chuan


ngawi chipcham reng tûrin thu a pe a, mahsela Kristian ram, ram tin
a\anga lo kal mi sâng engemaw zat hnênah thu a sawi dâwn si. Luther-
a hriamhrei hman chuan thil a tidanglam thei hlê mai. Rom chu a
lal\hutthleng a\angin a lo chhuk hniam ta a. He mualphona hi puithiam
pakhat aw avâng mai a ni.
Chutiang mi ropui awm khâwm hmâah chuan Luther-a, daikilkâr
mi chhia chu zâm hlê dâwn leh hamhaih mai dâwnin a lang. Lal
\henkhatin an hmuh chuan, an rawn hnaih a, pakhat chuan, “Taksa
tihlum a, thlarau tiboral thei lo chu hlau suh,” a han ti a. Pakhat dang
chuan, “Ka hming avânga lalte leh hotute hmâa an hruai hunah che
u, in sawi tûr chu Thlarau Thianghlimin a hrilh ang che u,” a han ti ve
a. Hei ang hian lei lal liante chuan Pathian rawngbâwltuin buaina a
tawh laiin, amah tichak tûrin Isua thute an rawn hriat nawntîr leh a
ni.
Luther-a chu Lalber hmâah an dintîr a, mipui chu an ngawi \huap
mai a. Sipai hotu a lo ding a, Luther-a lehkha ziak an dah khawm
chu a kâwk a, Luther-a chu thu pahnih chhâng tûrin thu a pe nghâl
a, chu chu hêng lehkha ziakte hi a ziak an ni ngei tiin a \ang em?
Hêng a lehkha ziaka ngaihdân a ziah a\angte hian a lamlêt dâwn
em? tih a ni a. Luther-a chuan, “Zawhna pakhatna kha ka han chhâng
ang a, ka ziak an ni ka ti e,” pahnihna kha erawh chu, thlarau
chhandamna leh sakhaw thu, lei leh vâna thil hlu ber Pathian thu a
khawih avângin, ngaihtuah chiang lova ka chhân mai chuan a fel lo
hlê ang. A pawimawh ang aia nêpin ka sawi a ni thei a, thu dik chu
ka sawi uar lutuk pawh a ni thei a, chuti a nih chuan Isua thu:
“Tupawh mîte hmâa mi phat apiang, ka Pa vâna mî hmâah ka phat
ve ang,” (Matthaia 10:31) a tih kha ka bawhchhia a ni ang.
Chuvângin Lalber ka Pu, thuhnuairawlh takin ka ngen a che, ka
chhânnain Pathian thu pawi a khawih loh nân, hun min pe tûrin ka
ngên a che,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 8.
Hetianga Luther-an a ti hi a fing hlê a ni. A rilru lungpuamin a
pawng sawi mai mai a ni lo tih rorêltuten an hriat phah a. Mangang
lova rilru nêm tak a put theih rengna hian a chakna a tipung a, zawhna
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 157

tinrêngte chu fel takin, chiang tak leh fing takin a chhan theih phah a,
a hmêlmaten mak an ti a, pawi an ti a, an chapona leh an chaltlaina
a zilhna a ni bawk a. Hetiang rilru hi mi huaisen leh \anna thlah duh
lovin a nei ang tih tuman an hre lo.
A tûk chu a chhânna hnuhnung ber a chhân nî a ni dâwn a. Thu
dik dodâltute zozai kha a ngaihtuah chuan a huphurh hlê mai a, a
rinna te a lo zuai deuh va, hlauhawmnain a thâuah a han man a,
hlauvin a khur a, a hmâah thil hlauhawmte an pung tual tual a. A
hmêlmaten an hneh mai dâwnin, thim thiltihtheihna chu a chak dâwn
ta ngeiin a hria a. Chhûmin a han bawh a, Pathian a\anga hrang ta
daihin a inhria a. Sipaite LALPAin a la awmpui zêl a ni tih hriat chian
a châk êm êm a. Rilru mangangin leiah a bawkkhup a, thinlung inchhir
ngawih ngawih au aw, Pathian chauhvin a hriat thiam chu, Pathian
hmâah a phawrh ta a.
“Aw! Engkimtithei leh chatuan Pathian! Khawvêl hi a va râpthlâk
êm! Ngaiteh, min lem tûrin a kâ a âng a, ka rinna che a tlêm si.
Khawvêl chakna maia innghat ni ila, engkim a tâwp a ni mai tûr. Ka
hun hnuhnung chu a lo thleng ta, thiam loh ka channa chu puan a ni
ta. Aw Pathian! Khawvêl finna zawng zawng hneh tûrin min \anpui
la. Nangmah ngeiin han ti ang che. He hna hi ka tâ a ni lo va. I tâ a
ni zâwk. Khawvêl mi liante beih theihna thil engmah ka nei lo va.
Mahse he hna hi i tâ a ni a, hna dik leh chatuan hna a ni. Aw LALPA!
min \anpui rawh! Rinawm leh danglam ngai lo Pathian! Tumah dang
chungah ka rinna ka nghat lo. Mihring thil rêng rêng chu a rin ngam
loh va; mihring a\anga chhuak chu a hlawhtling thei hek lo. He hna
thawk tûr hian min thlang ta si a, ka kiangah dingin, min \anpui la, I
hmangaih Isua Krista, ka himna leh ka phâw leh ka kulhpui nghet
hmingin ka dîl e.”–Ibid., b.7, ch. 8.
Amâ chakna ringa hlauhawma a pawng tlan luh mai loh nân, fing
famkim Pathian chuan Luther-a chu a dinhmun hlauhawmzia, a han
hriattîr a ni. Mahsela hetianga thlabâra a awm hi, a taksa tawrhna a
hlauh vâng a ni lo, sawisak leh thih a hlauh vang lah a ni hek lo, chu
chu a hnai hlê chuan a lang. Hun tâwp, hun buaithlâk chu a thleng ta
a, chumi atân a tlâk lo hlêin a inhria a. A chak lohna avângin thu dik
158 INDONA ROPUI

chuan a tuar mai a hlau va. Ama taksa him nân Pathian a buan lo,
Chanchin |hain a hneh theih nân a ni zâwk. Kha mi zâna Israela ang
khân, ani pawh a rilru a mangangin, a buai ve a. Israela angin Pathian
a hneh a, hman tlâk loh tâwpa a inhriat laiin, Chhandamtu chak
Krista chu a vuan a. Rorêlna hmâah amah maiin a ding dâwn ta lo
tih hriatfiahna a neih tâk chuan a tichak a. Thlamuanna a rilruah a lo
lût leh a. Ram tam tak rorêltute hmâa Chanchin |ha puang tûra
phal a nih avângin a lâwm ta êm êm a ni.
A rilrua Pathian vuan tlatin, a hmâa thil hlauhawm tâwk tûrin a
inbuatsaih ta a. A chhân dân tûrte a ngaihtuah a, a lehkha ziakte a
ennawn a, a dinhmun thlâwp tûr Bible chângte a thlang chhuak a.
Tichuan Pathian Lehkhabu, a hmâa inkeu sa chungah a kut vei lam
a nghat a, a kut ding lam vân lamah a phar a, Chanchin |ha chunga
ding nghet tûrin leh thisen chhuah pawh huamin, a rin dân puang
darh tûrin chhia a chham ta a.–Ibid., b. 7, ch. 8.
Rorêlna hmâa an han hruai leh chuan a hmêlah hlauhna leh
thlaphânna rêng rêng a awm tawh lo va. Thlamuang tak leh huai
takin, khawvêl mi liante zîngah Pathian hriatpuitu ni tûrin a ding a.
A thurinte a lamlêt duh leh duh loh hotu lian chuan a han zawt leh a,
Luther-a chuan thuhnuairawlh takin, thinurna awm hlek lovin a chhâng
a. A hnuaihnunzia inhre tak ni-âwmin a lang a, mahsela rorêltute
maktih khawpa inrin tâwkna leh hlimna a hmêlah a lang a.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 159

“Lalber, lalte leh hotute u, nimina thu mi pêk angin vawiin hian
in hmâah ka ding a. Ka thu bulpui, thu dik ni ngeia hriattîra ka awm
chu, chumi thu ka sawi chu, khawngaih takin, Pathian zahngaihna
chhâlin, min ngaithla hrâm tûrin ka ngên a che u. Chinchâng hriat loh
avânga he rorêlnaa awm dân tûr ang lova ka awm chuan min ngaidam
ula. Lalber ina seilian ka ni lo va, Convent kilkhawra selian ka ni a.–
Ibid., b. 7, ch. 8.
Zawhna kha ka han chhang ang a. Ka lehkha ziakte chu a
thuhmun vek lo va. |henkhatah chuan rinna leh hnathawh thu ka
ziak a. Chûng chu ka hmêlmate ngei pawhin pawi a khawih lo chauh
ni lovin, a \angkai a ni an ti a. Mi tinin thu dik a ni an tih a\anga
lamlêt chu thu dik hmuhsitna a ni dâwn a. Pahnihna chu pope kal
sualna leh khawlohna puanna a ni. Hemi a\anga ka lamlêt chuan,
Pope tawrawtna a zual ang a, Pathian zah lohna kawng zau zâwkin
a inhawng ang. Pathumna chu, mimal, hêng suahsualna \anpuitute
dodâlna a ni a. Hêngahte hian ka lo \awng na ta deuh va. Thil dik lo
tihna a\angin ka fihlim bîk lo va, mahse hêng thuahte pawh hian ka
lamlêt lo. Chutianga ka tih chuan, thu dik hmêlmate an ngawltâwt
zual ang a, Pathian mîte nasa lehzuala sawisak nân an hmang ang.
“Pathian ka ni lo va, mihring mai ka ni a. Isua \an angin kei
pawh ka \ang ang: ‘Thil sual ka sawi a nih chuan, sual chu chhinchhiah
ta che u,” a tih kha. “Lalber leh hotute u, Pathian zahngaihna chhalin
ka ngên a che u. Zâwlneite leh Apostol-te lehkha a\angin ka lehkha
ziakte a dik loh leh fiah ula, chutianga ka dik lohna ka hriat fiah
veleh ka lehkha ziakte hi ka khawn khâwm ang a, a hâl hmasa berah
ka \ang ang a, ka inlamlêt vek bawk ang.
“Tuna ka thusawi tâkte hian hlauhthâwnawma ka awm thu ngun
takin ka ngaihtuah zo tawh tih chiang taka a tihlan ka ring. Mahse
hlauh ahnêkin, Chanchin |hain hmân lai ang bawkin, buaina leh
in\henna a rawn thlen avângin ka lâwm a ni. Hei hi Pathian thu awm
dân a ni si a, hei hi a nihna tûr chu a ni. Isua Krista chuan, “Khawvêlah
rem lêntîr tûra lo kal ka ni lo, khandaih lêntîr tûra lo kal ka ni zâwk,”
a ti a. Pathian thu sawi chhuahte chu a ropuiin a hlauhawm a; fîmkhur
rawh u, inrem lohna tihreh tumin Pathian Thu thianghlim in rapbet
160 INDONA ROPUI

hlauh ang e, hlauhawm tuar rual loh, tun laia chhiatna leh chatuana
chhiatnain a tlâkbuak ang che u. Pathian Lehkhabu a\angin entîrna
tam tak ka siam thei -Faroa te, Babulon lal te leh Israel te, an ram
tichak tûra anmahni hnathawh chuan, fing taka lang inrawnna nei
mah se, anmahni chhiatna a thlen tho. ‘Pathianin tlângte a sawn a,
an hre si lo.’”–Ibid., b. 7, ch. 8.
Luther-an German \awngin a sawi a, a thusawi chu Latin \awnga
sawi nawn leh tûrin an tîr a, a hah tawh hlê nâ a, a remti a. A hmâ
ang bawka fiah leh thatho tak bawkin a han sawi leh a. He thuah
hian Pathian thiltihtheihna a tel a ni. Lalho tam tak rilru chu dik lohna
leh Pathian hriat sualnain a hruai sual rei tawh a, a hmasa khân Luther-
a thusawi awmzia tak an man fel thei lo va, a han sawi nawn leh
chuan a thusawi awmzia tak chu an man fel thei ta a.
Êng maimitchhîn san lui hrâm leh thu dik pawm duh lo lui tlatte
chuan Luther-a thusawi ropuiziaah an thinur a. A thusawi tâwpah
rorêltu pakhat chuan, thinur takin, “Kan zawhna i la chhâng lo.
Chiang tak leh fiah takin i chhâng tûr a ni. I lamlêt ang nge lêt lo
vang?” a ti a.
Luther-a chuan, “Lalber leh mi lianhovin chiang tak leh fiah taka
ka chhânna in hriat duh avângin, ka han chhâng ang e. Ka rin dân
chu Pope hnênah emaw, rorêlnaah emaw ka hlân thei lo, an dik lo
ve fovin an inkalh ve fo tih chu chhûn lai angin a chiang a ni. Chuvângin
Pathian Lehkha thu hriattîrnain emaw, ngaihtuahna chiang takin
emaw ka dik lohna mi hriatfiahtîr theih si loh chuan, Pathian thu
châng ka sawi tâkten lamlêt tûra min thlêm thlûk theih si loh chuan;
ka chhia leh \ha hriatnain chutiang, tih chu Pathian thu nên a inrem
tih mi hriattîr si loh chuan, ka lamlêt thei lo va, ka lamlêt hek lo
vang. Kristiante tân mahni chhia leh \ha hriatna kalha thusawi hi thil
hlauhawm a ni. Hei hi ka dinhmun chu a ni. Engmah dang ka ti thei
lo. Pathianin min \anpui rawh se. Amen.”–Ibid., b. 7, ch. 8.
Chutiang chuan mi fel chu Pathian thu lungpui nghetah a ding a.
Vân êngin a hmêlte a han chhun êng a. A nungchang ropuizia leh
thianghlimzia, leh a rilru lawmzia leh thlamuanzia chu, dik lohna bulpui
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 161

a dodâl a, khawvêl hneh thei rinna a ropui zâwkzia a tihlan lai khân,
mi tin hnênah a lo lang.
Rorêltu zawng zawngte chu, mak tiin engemawti chhûng chu
\awng zai pawh an rêl lo. A tîrah Luther-a chu aw rawl hniam takin
a \awng a, a \ang rei dâwn na nge maw tihkhawpin a vêla mîte a
zahna a tilang a. Romho lah chuan, ‘tûnah chuan a zâm ta le,’ an lo
ti a. Inngaihtuahna hun a dîl belhte kha, inlamlêtna a buatsaihna
chauhvah an ngai a. Lalberin Luther-a chêrzia leh a thawmhnaw
mâwlzia a hmuh khân, hmusit deuh takin, “He puithiam hian kal
sualah mi siam lo vang,” a ti a. Tûnah erawh chuan a huaizia leh a
nghehzia, leh a thusawi âwihawmzia leh fiahzia a hmuhin mak an ti
êm êm a. Lalber pawh chuan a ngaisâng ta hlê a. “He puithiam hian
thinlunga hlauhna awm hlek lova thu a sawi chu le,” a ti ve hial a.
German ram mi liante chuan an chipui chu an chhuang hlê a ni.
Rom lama \angte chu an tlawm ta hlê mai, an \anna pawh a phêt
zo ta a. Mahsela an thuneihna entîr an la tum ta cheu, Pathian thu
\an chhan an tum lo va, Rom tih dân pângngai vauna bawk hman an
tum a. Rorêltute aiawh thusawitu chuan, “I lamlêt loh chuan lalber
leh sorkâr an inrawn ang a, nang mi sual tihdan theih loh chung thu
hi an ngaihtuah ang,” a ti a.
Luther-a \hianteho kha a thusawiah an lâwm hlê laiin an thlaphâng
êm êm mai bawk si a, mahse Luther-a chuan muangchângin, “Pathian
chu min \anpuitu ni rawh se, engmah ka lamlêt thei lo,” a tihsan a.–
Ibid., b. 7, ch. 8.
Luther-a chu, “Lo va kal bo ta rih la, kan han inrâwn ang e,”
lalho chuan an ti a. Thil buaithlâk tak a awm ta tih an hria. Luther-a
inlamlêt duh lohna hian kum rei tak chhûng kohhran a khawih pawi
dâwn tih an hria a. “Lamlêt tûrin i nawr leh teh phawt ang,” an ti a
ni. An han hruai lêt leh a, hei hi a hnuhnung ber a ni ta, an zawh ngai
bawk kha an han zawt leh a, “Ka sawi tawh loh kha chu chhânna
dang engmah ka nei lo,” a ti a. Rom thuhnuaia luhtîr tûrin vauna
emaw, vohna emaw, engmah a sâwt dâwn lo tih an hre ta a.
Pope hotu liante meuh an \awng chuan lalber te leh mi ropui te
pawh an khûr zawih zawih mai a ni ngai a, puithiam narân maiin
162 INDONA ROPUI

engahmah a ngai lo chu pope mîte thin a na hlê mai, rehhlum tak an
nâp a. Mahse Luther-a chuan a hlauhthâwnawmzia a hria. Kristian
awm dân dik tak puin mîte a bia a. A \awngkâah chuan chapona
emaw, thinurna emaw, mi dangte dêusawnna emaw engmah a chhuak
lo va. Amah intheihnghilhin, leh a vêla mi ropui chu zozai hre chang
lovin, pope leh Bishopte leh lalber te aia ropui zâwk hmâah a ding a
ni tih chauh a hria a. Luther-a hmangin Krista ngeiin thu a han sawi
chu a ropui a, a \hianten mak an ti a, a hmêlmaten mak tiin râpthlâk
an ti bawk a. Pathian Thlarau ngei chu rorêlnaah a awm a, lal te leh
hotu te thinlung a khawih a, lal tam tak chuan Luther-a \anna a
dikzia chu huai takin an pawm ve ta a. Mi tam tak chuan thu dik an
lo hre ta, \henkhat hre vete erawh chuan an daih rei lo. Mi dang
lehte chuan, a tîrah a dik an tih leh tih loh engmah an sawi lo va,
Pathian Lehkhabute an chhiar hnuah erawh chuan Kohhran
siam\hatna chu huai takin an \an ve ta a ni.
Saxony lal Frederick khân Rorêlna hmâa Luther-a a din hlân a
nghakhlel hlê a, a thusawite chu ngun takin a lo ngaithla a; Luther-a
huaizia leh nghehzia leh a inthunun theihzia a hmuh chuan a chhuang
hlê a, \anpui lehzual a tum ta a. A han khaikhin vêl a, pope-ho te, lal
te leh kohhran hotu lian te finna pawh thu dik chakna chuan engmah
lovah a chantîr thei tih a hmu a. Pope hneha a awmna hi hnam tinin,
kumkhuain an chhawr tawh dâwn a ni.
Luther-a thusawiin mîte rilru a khawihzia pope aiawhin a hmuh
chuan, Rom thuneihna a chuai ang tih a hlau lehzual a, theihtâwp
chhuaha Luther-a tihboral dân ngaihtuah a tum ta a. Thusawi thiam
leh mi biangbiak thiam hmingthang a ni si a, hemi hmang hian lalber
chu a tih\haih a, he puithiam, tukhaw hriat ngai hleih loh avânga
Rom thiltithei leh ropui \hian nihna han chân chu a âtthlâkin a
hlauhawm a ni a ti a.
A thusawi chu a hlawhtling: Luther-a thusawi tâk khân lalber
Charles V chuan rorêlnaah thu a chah a, “Catholic Sakhua hum tûr
leh \hanlentîr zêl tûrin ka pipute tih dân ka zui ang. Luther-a hian a
dik lohnate a lamlêt duh loh avângin, amah leh a thu dik lo zirtîrte
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 163

chunga hremna nasa tak buatsaih tûr a ni. Puithiam pakhat, ama
âtnain a hruai bo lehnghâl chuan Kristian ram pum a cho va, hetiang
biak dân dik lo tichat tûrin ka ram te, ka ro zawng zawng te, ka
\hian te, ka taksa, ka thlarau leh ka nunna te chân ka huam e. Luther-
a hi ka kaltîr dâwn a, mipuite zîngah buaina chhetê pawh siam lo
tûrin thu ka pe ang. Amah leh a thu zâwmtu zawng zawng te hi kal
sual luhlul an ni a, ka hnawt chhuak ang a, khapna thu leh anmahni
tihchhiat theihna tûr thil rêng rêng chu ka ti zêl ang. Chuvângin
Rorêltute zawng zawng chu Kristian rinawm ni tûrin ka sâwm e,” a
ti a.–Ibid., b. 7, ch. 9.
Mahse lalber chuan Luther-a humhimna thu kha a paih lo va,
him taka a in a thlen hmâ chu engmah tih loh tûr a ti tlat a. Ngaihdân
inkalh tak a awm ta - Pope aiawhte khân Luthera humhimna thu
kha paih an ngên a, John Huss-a ang bawkin a vâp chu Rhine luiin
lên ang hmiang an ti a.–Ibid., b. 7, ch. 9.
Lalhote erawh chuan, Luther-a hmêlmate ni hlawm mah se,
thutiam bawhchhiat chu hnam pum hming chhiatna a ni an ti a, an
remti lo va. Huss-a thiha chhiatna nasa tak lo thleng kha an la hre
reng a, “khatiang thil kha German ram pum chungah leh lalber chunga
thlentîr lehtu nih kan duh lo ve,” an ti a.
Lalber Charles-an an thil rawt khawlo tak a lo hriat chuan,
“Khawvêl zawng zawngah rintlâkna leh thutiam hlenna hi hnawng
mah se, lalte thinlungah thlen in a hmu tûr a ni,” a ti a.–Ibid., bk. 7,
ch. 9.
Luther-a hmêlmaten lalber kha an la nawr ta zêl a, lalber
Sigismund-an Huss-a a tih ang khân ti ve mai la, kohhran kutah ani
pawh hi pe ve mai rawh an ti a. Mahse rorêl inkhâwmnaa Huss-a
khaidiat bun chunga lalber hmâa a din a, “Humhimna min pêk hi en
teh,” a tiha, lal ber a sen ta awp awp kha a han hre chhuak a, lalber
chuan, “Sigismund-a angin ka sen ve awp awp lo vang,” a ti a.–
Lenfant, vol. 1, p. 422.
Luther-an lalber Charles-a chu thutak a kawhhmuh a, mahse
ama duhthu ngeiin a hnial a, ka pipute tih dân zui ka tum tlat a ti.–
D’Aubigné, b. 7, ch. 9.
164 INDONA ROPUI

Felna leh thu dik kawng zawh tûr pawhin a pipute kawng kalsan
a tum lo. A pâten an tih angin ani pawhin pope thuneihna hi a
suahsualna leh a ngilneih lohna zawng zawng nêna \anpui a duh a. A
dinhmun chu a tinghet a, a pâten êng an hmuh ve ngai loh kha a duh
lo va, an tih ngai loh ang thil tih a tum bawk hek lo.
Tun lai pawh hian an pipute tih dân la vuan tlat an tam mai.
Pathianin êng rawn pêk belh mah se, an piputen an lo tih loh avângin
anni pawhin an ti duh bîk lo va. Kan pipute hunah kan awm lo va,
kan tih tûr leh mawhphurhna pawh a inthuhmun hek lo. Pathian thu
dikte keimahnia zawng chhuak lova, kan pipute tih dân kan pawng
zui mai chuan Pathianin dik a ti lo vang. Kan pipute mawhphurhna
aiin kan mawhphurhna a lian zâwk a. Kan rochun zêl tûra êng an
hmuhte lakah mawhphurhna kan nei a, Pathian thu a\anga êng lo
lang belh lakah pawh mawhphurhna kan la nei ta zêl a ni.
Isuan ring lo Judate hnênah, “Kei lo kalin an hnênah thu sawi
suh ila, sual an nei lo tûr tûnah erawh zawng an sual chhuanlam tûr
an nei ta lo a ni,” (Johana 15:22) a ti a. He Pathian bawk hian
Luther-a hmangin German lalber leh lal dangte hnênah thu a han
sawi a, Pathian thu êng a ên laiin Pathian Thlarauvin inkhâwmnaa
mîte chu a sâwm a, chu chu a sâwmna hnuhnung ber a ni ta. Hmân
laiin Pilatan chapona leh challan duh vângin khawvêl Tlantu lakah a
thinlung a khar a; Felix-a chuan thu dik TIângaupuitu hnênah, “Kal
leh ta rih tawh, hun remchâng ka neih hunah ka ko vang che,”
a ti a. Agrippa pawhin, “Rei lo tê chauh thlêma Kristiana mi siam
i tum a nih hi!” a ti bawk a (Tirhkohte 24:25; 26:28). Mahse vân
a\anga thuchah lo chhuak chu an hnial \heuh va. Lalber Charles
pawhin thu dik êng chu hnial a tum ta a, chapona leh a rilrem zâwnga
rorêl a tumna chuan a thinlung a hneh tâk zâwk avângin.
Luther-a an phiar dân thuthang chuan ram tin a dêng chhuak
thuai a, khuaa mi zawng zawng an phâwklêk a. Luther-an \hian tam
tak a nei a; hêng a \hiante hian Rom khawhlohna phawrh ngamte
chunga Rom bengtlâklohzia leh vervêkzia an hre vek a, Rom kuta
awmtîr loh an tum tlat a. Mi lian tam takin, hum tûrin thu an tiam a.
Mi tam takin lalber thupêk kha an sawisêl a, hnial ngam lova, Rom
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 165

thu hnuaia intukluhna chauh a ni an ti a. Ram tinah lehkhate an tar


chiai chuai mai a, \henkhatin Luthera an dem a, \henkhatin an \an a;
chûng lehkha târ zînga pakhatah chuan, “I chung a pik e, nang ram,
lal naupang leh Hotute zînga ruai\heh thin neitu!” tiin an ziak a
(Thuhriltu 10:16). German ram pumah Luther-a lama \ang an tam
êm êm tih an hriatin, lalber leh rorêltute khân, Luther-a hi dik lo
taka an tih chuan, ram pumah buaina a awm dâwn ngei mai, lalber
tân thleng pawhin a hlauhawm ang an ti hial a.
Saxony lal Frederick chu a ngawi tlat a, Luther-a chunga a rilru
awm dân tak a la tilang duh lo va, mahse ngun takin a vêng ru a, a
kal vêlna zawng zawng leh a hmêlmate chêttlat dân te a enthla reng
a. Mi tam tak chuan Luther-a an \anzia an thup duh lo va. lal lian pui
pui leh mi lian dang te, kohhran hruaitu lian te chu, a inah an khat
khup reng a. Spalatin-a phei chuan, “Luther-a pindan tê tak têah a
in lêngte an leng lo,” a ti hial a ni.–Martyn, vol. 1, p. 404. |henkhat
chuan mihring pawh a ni lo hial ang e, ti ni-âwm takin, an en tlawk
tlawk a. A rin ang rinpui lote pawhin a rinawmzia leh a chhia leh \ha
hriatna tihbawrhbân aia thih pawh a hnial lohziate chu an ngaisâng
lo thei lo.
Rom nêna inremna siam tûrin Luther-a chu an thlêm nasâ. Lalte
leh mi lian dangte an lo kal a. “Rorêlna leh kohhran dodâla rin hran
i neih chuan, he ram a\anga hnawh chhuah i ni ang a, \anchhan rêng
i nei,lo vang,” an ti a. Luther-a erawh chuan: “Kalhna awm lovin
Krista Chanchin |ha a sawi theih loh. Chuvângin hlauhawmnain
emaw, hlauhthâwnawmnain emaw LALPA leh a thu a\angin engah
nge min \hen ang, chu chauh chu thu dik a ni si a. Ni lo ve, ka taksa,
ka thisen leh ka nunna te ka pe e,” a lo ti \hin a.–D’Aubigné, b. 7,
ch. 10.
Anih leh lalber thu hi âwih mai la, engmah hlauh tûr i nei lo vang,
an ti leh a. “Lalberin emaw, lal dangten emaw, Kristian hnuaihnung
berin emaw, ka hnathawhte hi an endik leh an rêl, ka thinlung zawng
zawngin, ka remti, mahse thil pakhat an tih ngei tûr chu, a dik leh
dik loh teh nân Pathian Thu hi an hmang tûr a ni. Mihringin Pathian
166 INDONA ROPUI

Luther-a dinhmun chu thih hlauhthâwnawmah a awm avângin, a \hiante chuan


hmun himah an hruai bo ta daih a.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 167

thute awih mai loh chu tih theih engmah a nei lo. Ka chhia leh \ha
hriatna dodal tûrin engmah-min tihtîr tum suh u, Pathian Thu nêna
phuar belhbawm tlat a ni,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 10.
An thlêm lehna dang chu heti hian a chhâng a: “Lalberin humhimna
min pêk chu, hmang lova paih ka hnial lo. Ka taksa leh ka nunna
chu lalber kutah ka dah e, Pathian Thu erawh chu lalber kutah ka
dah ngai lo vang,” a ti a.–Ibid., b. 7, ch. 10.
Rorêltute thu rem ang pawm a hnial lo; mahse an thu rem chu
Pathian thu nên a inrem tûr a ni. Pathian thu leh rinna thuah chuan,
Kristian tin hi amah \antu rorêl pâwl maktaduai lai pawhina an thlâwp
pope ang thova rorêltu \ha an ni \heuh, a ti bawk a.–Martyn, vol. 1,
p. 410. Tunah chuan a \hiante leh a hmêlmaten Rom nêna inzawm
leh tûra thlêm mi a ni lo tih an hre chiang ta.
Luther-a chuan thil chhetê pakhat mai pawh tawlh ni se, Setana
leh a hoten an hneh a ni ang. A tawlh duh tlat loh avângin, kohhranin
thawvenna a hmu a, hun thar leh hun \ha zâwk \anna a lo ni ta.
Luther-a chuan sakhaw thu a dik leh dik lo ngaihtuah nachâng a hria
a, a dik a tih anga awm a,hlau lo va, he mi pakhat mai hû hian
kohhran leh khawvêl a fan chhuak a, a dam chhûng chauh ni lovin,
\hangthar awm chhûng zawng zawng a ni ang. A din nghehna leh rin
ngama a awmna hian, hun tâwp thlengin, a tuar ang la tuar tûrte a
tichak ve ang. Pathian chakna leh ropuina chuan mihringte finzia a
khûm a, Setana thiltihtheihna zawng zawng pawh a khûm.
Lalber thupêkin Luther-a chu a in lama haw leh tûr a lo ni ta a,
thiam loh chantîrna pawhin a zui thuai dâwn tih a hria. Chhûmin a
kawngte a khuh a; mahse Worms khua a chhuahsan chuan, a thinlung
chu lâwmna leh faknain a khat a. “Pope kulh chu ramhuaiin a vêng
a, mahse Kristan kulh chu a tikaw huau va, Setana pawhin LALPA
chu kei ai pawhin a lo chak zâwk a nih hi ti lo thei a ni lo.”–
D’Aubigné, b. 7, ch. 11.
Worms khua a chhuahsan veleh Luther-an lalber lehkha a thawn
a, a din nghehna kha lalber pawisak lohna lamah an kai ang tih a
hlau va; “Hming \hatnaah emaw hming chhiatnaah emaw, nunnaah
168 INDONA ROPUI

emaw thihnaah emaw, engkimah, mihringte nun chhan Pathian thu


chauh tih loh chu, i thu-awih tûrin ka inpeih reng a ni, thinlung hretu
Pathian chuan min hriatpui. Tun dam chhûng thil zawng zawngah rin
tlâka ka awmna chu a nghing lo vang, he leia hlâwkna emaw hekna
emaw hi chhandamna thuah engmah a ni lo. Chatuan nunna thuah
erawh chuan, mihringin mihring bawk hnêna inpumpêk chu Pathian
duhzâwng a ni lo. Chutiang inpumpêkna chu Pathian anga biak tluk
a ni a; thil zawng zawng Siamtu hnênah chauh inpumpêk tûr a ni,”
tiin.–Ibid., b. 7, ch. 11.
Worms a\anga a kîr leh chu a kal lam ai mahin mîten an lo lâwm
a. Puithiam hnawh chhuah tawh chu kohhran mi lian pui puiin an lo
lâwm a; lalberin a hnawh chhuah tawh chu sorkâr mi lianten an lo
lâwm bawk a. Thusawi tûrin an sâwm leh a, lalberin khap mah se
pulpitah a lawn leh ta a. “Pathian thu phuarbet tûrin chhia ka chham
lo, ka chham ngai bawk hek lo vang,” a ti a.–Martyn, vol. 1, p.
420.
Worms khua a chhuahsan hnu lawk khân pope-hoten lalber kha
anhmin leh a, thupêk an siamtîr a. He thupêkah hian Luthera chu
“Setana, mihring taksa pua puithiam kawr ha” an ti a.–D’Aubigné,
bk. 7, ch. 11. Humhimna thu a tâwp vêleh, a hnathawhte tihtâwp
vek tûr tuman an thleng tûr a ni lo, ei tûr leh in tûr an pe tûr a ni hek
lo, thuin emaw, thiltihin emaw, tlâng hriatin emaw, a rûkin emaw
tuman \anpuina an pe tûr a ni lo. Khawiah pawh awm se, man tûr,
rorêltu hnêna pêk tûr, a thu awihtuhote pawh lung ina khung tûr, an
in leh lote chhuhsak tûr. A lehkha ziak zawng zawng tihboral tûr;
tupawh he thupêk anga ti lo apiang, hêng hremna anga hrem ve
tûr,” tiin. Luther-a \antu Saxony lal leh lal dangten Luther-a hnu
lawkah Worms an kalsan ve a. Lalber thupêk hi Rorêlnain a
remtihpui a. Tûnah zet chuan Romho an lâwm ta, Kohhran
siam\hatna chu a tâwp taah an ngai a.
Pathianin a rawngbâwltu him nân he hun hlauhawmah hian kawng
a rawn hawng a. Kalkawnga a kal lai ngun taka enthlatu a awm a,
mi rilru ropui tak nei chuan humhim a tum tlat a. Rom lah chu a
thihna ngawt lo chuan, thil dang engmahin a tilungawi dâwn lo.
LUTHER-A RORÊLNA HMÂAH 169

Sakeibaknei kâ a\anga him theihna kawng khat chauh a awm, chu


chu thuhrûk bo daih a ni mai. Saxony lal Frederick chu Luther-a
humhimna ngaihtuah chhuak tûrin Pathianin finna a han pe a. |hian
\hate \anpuiin Saxony lal hmêlmate hmuh phâk lohva thuhrûk daihin
a awm ta. Kawnga a kal laia a hnungzuite nêna an inhlat lai takin,
Luther-a chu an “man” a, ngaw hnuaiah an kalpui a, tlâng chunga
lung in ropui, a fâla awm Castle of Wartburg-ah an kalpui ta daih
mai a. An man dân leh an thuhrûk dân te an tithurûk khawp a, rei
tak chhûng chu lal Frederick pawh khân a awmna chin a hre lo, hei
hi tihpalh a ni lo va, an tum rêng a ni; Luther-a awmna a hriat miau
loh chuan tuma hnênah a puang lo vang. Luther-a a him tih a hriat
chu a duh tâwk êm êm a.
Nipui, fûr leh favâng a lo ral a, thlasik a lo thleng a, Luther-a
chu “lung in tâng” a la ni ta reng a. Chanchin |ha êng chu a lo chuai
dâwn a a lan avângin Alexander-a leh a hote chu an hlim hlê a. A
chuai dâwn lo ve, Luther-a chuan thu dik bulpui a\angin a
khâwnvârte a tui a thun khat mêk a ni, tun hmâ zawng zawng aia
êngin a lo la êng chhuak ang.
Luther-a chu Wartburg kulhah him takin a awm a. Buaina leh
harsatna a han kalsan thei chu a lawm hlê rih a, mahse chawlh hlê
hlê chu rei nuam a ti lo va. Hnathawh leh thil harsa lo tâwk \hang
tawh chuan engmah ti lova awm chu hrehawm a tizâwk mah a.
Khawhar taka a awm lai chuan kohhran awm dânte a mitthlain a
hmu a, beidawng takin: “A va pawi êm! A thinurna ni hnuhnungah
hian LALPA hmâah kulh anga dinga Israelte chhan chhuak tûr tumah
an awm lo,” a ti a.–Ibid., b. 9, ch. 2.
Amah a inngaihtuah thung a, buaina ka han kalsan mai chu
dawizep min ti ang âw,” a ti a. A chan chhiatna leh amâ taksa himna
ngawt a ngaihtuah thuah a indem a. Mahsela chutih lai pawh chuan
mi pakhat tih zawh âwm loh thil nî tin a ti a, a kawlawm chu a
dâwngdah ngai lo. A hmêlmaten. kan ngawihtîr ta hlauh, tiin an uang
a; mahse a la ngawi lo tih fiahna an hmuh chuan mak an ti a. Lehkha
tam tak a ziak a, German ram pumah an sem darh ur ur mai a. A
mîte tâna thil pawimawh ber a ti a–Thuthlung Thar German \awngin
170 INDONA ROPUI

a let a. “Patmos” a\angin kum khat dâwn lai Chanchin |ha a theh
darh a, mi sualte leh chutih laia dik lohna awiihte a zilh bawk a.
Pathianin a rawngbâwltu vântlâng zînga a rawngbâwlna ata a
lâk bo hi, a hmêllmate thinurna lak ata chhanhim nân chauh a ni lo; a
thawh rimna ata chawlh hahdamtîr a duh vâng chauh pawh a ni hek
lo. Hêng aia rah hlu zâwk seng tûr a awm. A awmna hmun tlâng
fianrialah, amah chauhva tûmâ hriat loh hmunah mîte \anpui phâkin
a awm lo va, tûma fakna ri a hre pha hek lo. Hlawhtlinna hian
chapona leh thiltithei intihna a rawn hring châwk a, chumi laka vên
himna tûr a ni bawk. Tûnah a dinhmun a lo sâng ta thut si a, chumi
hmuna him taka a awm reng theih nân, tuarna leh hnuaihnung taka a
awm hi inbuatsaihna \ha a ni rêng a ni.
Thu dikin thawvenna a rawn thlen chungah mîte an lâwmin, dik
lohna leh sakhaw dik lo biakna khaidiat tichat tûra Pathianin mihring
a rawn hmante kha fak zâwk an tum \hin a. Setanan mîten Pathian
an ngaihtuahna leh an hmangaihna lâk bova mihringte chunga bel a
tum ber a; hmanrua mai kha chawi sânga, thil engkim chingfeltu kut
chu hnuchhâwn tûrin mîte a hruai \hî a. Hei ang hian sakhaw hruaitute
pawh fak leh zah an hlawhin Pathian tel lova thil an tih theih lohzia
an theihnghilh a, mahni inrin tâwkna rilru an pu \hîn. A rah chu mipuite
rilru leh ngaihtuahna thunun an tum a, annin Pathian Thu rinpuia neih
aiin anmahni chu hruaituah an neih ta \hîn a. Kohhran siam\hatna
pawh hi a \anpuituten hetianga an tih avângin sawt lohna a awm fo.
Hetiang hlauhawmna a\ang hian kohhran siam\hatna chu Pathianin
a vêng ang. Hna \ha tâwk nia mihringten an ngaih mai hi Pathianin a
duh tâwk lo fo. Amâ mittlung ngei a duh a ni. Luther-a chu thu dik
theh darhtu a nih avângin mîte mit chu a chungah a fu a. Thu dik
Siamtu chunga mîte mit a fûk theih nân Luther-a chu dah bo a ni rih
a ni.S
BUNG 9
SWISS SIAM|HATU
SIAM|HATU
(THE SWISSS REFORMER)

K
OHHRAN din tîrh laia hmanrua Pathianin a han hman ang bawk
kha kohhran siam\hat lehna atân a han hmang tih kan hmu
a. Vâna Pathian chuan, lei mi liante leh hausate, mipuite hruaitu
an nih avânga fakna leh chawimawina dawng \hangte a thlang lo va.
Mipui chunga lêng an nihna chhuangin an chapopuia, mi dangte lainat
tûra siam theih an ni lo va, chuvângin Nazareth mi inngaitlâwm
\anpuitu an ni ve thei lo. Galili rama sangha mantute, mi thawk rim
leh mi mâwl hnênah kohna a lo kal a! “Mi zui rawh u, tichuan mihring
mantuah ka siam ang che u,” (Matthaia 4:19). Hêng zirtîrte hi an
inngaitlâwm a, zirtîrna dawngsawng peih mi an ni. Chutih hun laia
zirtîrna dik lo an âtchilh loh chuan, a hnâ thawk tûrin Isuan hlawhtling
takin a zirtîr thei ang. He kohhran siam\hatna hna ropuiah pawh
hian chu ang chauh chu a ni. Kohhran siam\hatna hruaitute hi mi
hnuaihnung an ni vek a, an hun laia khawvêl ropuina engmah chhuan
tûr nei lo, leh puithiam, an puithiamna sumdawn nâna hmangte leh
sakhaw thil a dik a dawk thlu lova a ni lozâwnga puithu hlurten an
thunun phâk loh an ni a. Thil ropui tak puitlin tûra mi hnuaihnung
hman hi Pathian ruat dân a ni. Tichuan, chawimawina chu mihringte
chung nghat lovin, Pathian, a duhzâwng ang taka tihtîrtu leh tihduhna
neihtîrtu kha an fak zâwk ang.
Saxony rama lungalhthei lai chhuaktû in tê tak têa Luther-a a
pian hnu lawk khân, Alps tlâng kâra ran vêngtû in tê tak têah nausên
a lo piang ve a, a hming chu Ulric Zwingli a ni (1484-1531). Zwingli-
a naupan laia an khaw dai vêl thilte leh a lo seilen deuhva zirtîrna a
dawnte chu, nakina a hnathawh tûr atâna inbuatsaihna \ha tak a lo
ni reng a. Tlâng lian pui pui, ropui tak tak leh mawi tak tak kâra
seilian a ni a, a naupan lai a\angin Pathian zahawmzia, a thiltihtheih
nasatzia leh a ropuiziain a thinlung a khawih hlê \hin a. Chûng lai
tlânga mîten huaina thil an tihte chu tih ve a châk \hîn a. A pi mi
171
172 INDONA ROPUI

Zwingli-a rawngbâwlna chuan Pathian Thua thutak a chawisân avângin,


puithiamte dodâlna a chawk chhuak ta a ni.
SWISS SIAM|HATU 173

thianghlim tak chuan biak ina Bible thawnthu tlêm tlêm an sawi a
hriatte a hrilh ve \hîn a. Zâwlneite leh mi dangte thiltih ropui tak tak
te, leh Palestina tlânga berâm puten an beram an vên laia vântirhkoh
lo kal thu te, Bethlehem khuaa nausên piang Kalvaria thi tâ
chanchinte ngaihnawm ti takin a ngaithla \hîn a.
Martin Luther-a pa John Luther-a angin Zwingli-a pa pawhin a
fapa lehkha thiamtîr a duh a, naupangtê a nih laiin khaw dangah
lehkha zir tûrin a tîr a. A rilru a chak hlê a, rei lo têah zirtîr thei
khawp zirtîrtu hmuh a lo harsa ta a. Kum sâwm leh kum thum a
nihin Bern khuaah a kal a, chutah chuan Switzerland rama sikul
hmingthang ber a awm a. Mahsela hetah hian thil hlauhawm tak,
nakin hnua a rawngbâwlna tikhawlo thei tûr a lo awm ta a. Chuta
puithiam Friar-ho chuan Monastery-a luhtîr ve an tum ta tlat mai a.
Dominican Friar leh Franciscan Friar-ho hi mipui hîp tumna lamah
an inel nasa mai a. An biak inte an chei mawi a, an inkhâwmna
thiltih rêng rêng a ropui thei ang berin an ti a. Mi thianghlim limte,
milim dang thil mak titheite an zawng khâwm a, an dah khawm a.
Bern khuaa Dominican Friar-ho chuan, he tlangvâl fing tak hi
kan hip theih chuan kan hlâwk phahin kan zahawm phah dâwn an ti
a; a la naupang hlê nâa, thusawi a thiam êm êm mai a, lehkha ziak mi
a ni bawk a, music leh hla lam te a thiam si, kan pawisa hmuh tam
theih nâna mipui hîp nâna kan sên zawng zawng ai chuan, he naupang
hian mi a hîp nasa dâwn a ni an ti a. Tichuan, bumna nên, fak derna
nên, Zwingli-a chu Convent-a lût tûrin an thlêm ta chiam mai a.
Luther-a chu zirlai a la nih laiin Convent-ah a inphûm bo daih mai a.
Pathian thiltihtheihnain thur chhuak lo phei se, khawvêlin a chan daih
tûr a ni a. Zwingli-a erawh chu chutiang hlauhawma a luh phal a ni
dâwn lo. Puithiamho thil tum dân chu a pain a hre hlauh mai a.
Puithiam dawngdahho leh tlâktlai lova khawsaho awm dân zâwm
tûrin a fapa a phal dâwn lo. A nun a tihkhawloh hmâin a theih anga
ranga lo haw tûrin a pan a chah ta a.
A pa thu chu a awih a, mahse tleirâwl chu an vêngah rei a ngam
thei lo va, a lehkha zir bawk a \an leh ta a, Basel khuaah a kal ta
thung a. He khuaah hian a ni Pathian \hatna thil thlawn pêk Chanchin
174 INDONA ROPUI

|ha thu a hriat hmasak ber ni. Zirtirtu pakhat Wittembach-a chu
hman lai \awng zirtîrtu a ni a. Greek \awng leh Hebrai \awng a zir
lai chuan Bible-ah hruai luhin a awm ta a, hetiang hian a naupang
zirtîrte thinlungah Pathian êng chu a lo lût a ni. Zirtîrtute leh mi fingte
ngaihdân mai aia thu dik thûk zâwk leh ropui zâwk a awm a ni a ti a.
Chu thu dik chu Krista thihna chauh hi mi sualte tlan chhuahna a ni
tih hi a ni. Zwingli-a tân chuan hêng thute hi nî lo chhuah hmâa
khawfîng chat ang hi a ni.
Zwingli-a chu a dam chhûng hna thawk \an tûrin Basel a\anga
koh chhuah a ni a. A awmna khua a\anga hnaitê, Alpine bialah a
han thawk \an phawt a. Puithiam atâna nemngheh a nih hnuah,
Pathian thu dikte zawng chhuak tûra a thinlung zawng zawng hman
a tum ta a. A \hian pakhat chuan, “Krista berâm enkawltuin eng
ang chauhva zau nge hriat a mamawh tih a hre si a,” a ti a.–Wylie, b.
8, ch. 5. Pathian Thu a bih thûk zêl a, Pathian thu dik leh Rom kal
dân inpersanzia a hmu chiang zêl a. Bible hi Pathian \awngka chhuak,
Dân kal sual thei lo leh huap zau tâwk a ni tih a ring tlat a, amah leh
amah a inhrilhfiah chawp a ni tih pawh a hria a. Thurin siam chawp
leh ngaihdân ruat sa tinghet zâwngin Pathian thute a hrilhfiah ngam
lo va, mahse a thu zirtîr langsârte hmuh chhuah chu a tih tûrah a ngai
a. A awmziate dik tak leh kim taka a hriat theihna tûra \anpui thei
tûrte chu hmuh a tum zêl a. Thlarau Thianghlim \anpuina a dil bawk
a, \awng\ai leh rilru taka diltute hnênah a awmzia a han puang dâwn
a ni, a ti a.
Zwingli-a chuan, “Pathian lehkhabu thûte hi Pathian a\anga lo
kal an ni a, mihring a\anga chhuak an ni lo, tiêngtu Pathian chuan a
\awngka chhuakte hi Pathian a\anga lo kal a ni tih a hriatfiahtîr thei
ang che. Pathian thu chu a hlawhchham thei lo; a êng a, a inhrilfiah
a, a inpuang a, hmangaihna leh chhandamna hmuh nân thinlung a
tiêng a. Pathianah a thlamuang a, a inngaitlâwm a, tichuan a inhloh
va, mahnî inphatin, Pathian bawk kha a lo lang ta \hîn,” a ti a. He
thu dikzia hi Zwingli-a chungah ngei a lo lang. Nakin hnua chutih
laia a rilru a ziah lan chu: “Pathian lehkhabu thu zir tûra ka inpumpêk
tirh chuan, khawvêl finna zirtîrna leh Pathian thu lam zirna hian
SWISS SIAM|HATU 175

keimahah inhnialna a chawk chhuak dâwn mai \hîn a. Heti hian ka ti


ta a, ‘hêng hi chu awmtîr hlê hlê la, Pathian awm dân chu A thu
mâwl leh fiah tak a\ang hian zir zâwk rawh,’ ka ti a. Ka rilru tiêng
tûrin Pathian ka dil ta a, tichuan Pathian lehkha thute hi hriat awlsam
ka ti ta hlê mai a ni.”–Ibid., b. 8, ch. 6.
Zwingli-a thu Zirtîrte hi Luther-a hnên a\anga a hriat a ni lo.
Krista Thurin a ni. Zwingli-a chuan, “Luther-an Krista chanchin a
puan chuan ka tih ang a ti a ni. Ani chuan Krista hnêna thlarau ka
hruai aia tam daih a hruai a. A pawi lo ve. Krista hming lo chu
hming dang ka chhal lo vang. A sipai ka ni si a, Amah chauh chu ka
hotu a ni. Luther-a hnênah lehkha kawi khat mah ka ziak lo va, anin
a ziak hek lo. Eng vângin? Pathian Thlarau chu pumkhat a ni tih
entîr nân a ni, inhre tawn hauh lovin Krista zirtîrna thuhmun kan
zirtîr ve ve si a.”–D’Aubigné, b. 8, ch. 9.
Kum 1516-ah Zwingli-a chu Einsiedeln khua Convent-ah
thuhriltu atân an sâwm leh a. Hetah hian Rom khawlohna chiang
lehzualin a hmu dâwn ta a ni, Kohhran siam\hatu hna a thawh \anna
a ni bawk ang a, a hû chuan an khua Alps piah daih a thleng ang.
Einsiedeln khuaa thil pawimawh tak pakhat chu Mari lim a ni a, thil
mak a ti thei a ni an ti a. Convent hungna kawngka lu chungah chuan,
“Hetah hian sual ngaihdamna hmuh theih a ni,” tiin an târ a.–Ibid.,
b. 8, ch. 5. A fûr a \hâlin Nula Thianghlim thlânah chuan mipui an lo
kal dum dum reng a, kum tina a Hlanna Kûtah phei chuan
Switzerland, France leh German ram a\angin mipui tam tak an lo
kal khâwm \hin a. Zwingli-an chûngho a hmuh chuan a thin a khei
hlê a, hêng zirtîrna dik lo bâwihha awmte hnênah hian, hun remchâng
denchhenin Chanchin |ha zâra zalênna thu a sawi ta a.
“Pathian chu A hmun siam danga awm lovin, he Biak Inah hian
a awm bîkin ring suh u. Khawi ram a\anga lo kal pawh ni ula, in
kiangah Pathian a awm, a ngaithla che u. Hnathawh tlâktlailo te, rei
tak thanga zinna te, thilpêk te, milim te, Mari leh mi thianghlim dang
te hnêna \awng\aina emaw hian, Pathian khawngaihna a hmuhsak
thei dâwn che u em ni? Kan \awng\aia thu tam tak kan sawite hi
engnge sâwt? Puithiam lukhum mawi tak tak, lu kâwng taka ziah ai,
176 INDONA ROPUI

kawr fual tak tak hâk leh pheikhawk rangkachaka chei mawi bunte
hian sâwtna engnge a neih? Pathianin thinlung a en a, kan thinlung hi
Pathian a\angin a hla si. Krista chu vawi khat Krawsah a inhlân a,
Amah chu kumkhuâa ringtute sual tihdam nana inthawina a ni.” –
Ibid., b. 8, ch. 5.
Ngaithlatu tam tak tân he zirtîrna hi thil lâwmawm a ni lo. Ram
hla tak a\anga hah tak leh buaithlâk taka an lo kalna chuan engmah
a su thlu lo tih an hriat chuan an lungni lo êm êm a. Kristan
ngaihdamna a thlâwna a pêk chu an hre thiam lo va. Rom-in
vânkalkawng a siamah an lungâwi tâwk a, a aia \ha han zawn buai
chu an ngam lo va ni. Thinlung thianghlim zawn ai chuan, Pope leh
puithiamte kuta an chhandamna nghah mai chu awlsam an ti zâwk a.
Krista zâra tlanna thu chu mi dangte erawh chuan lâwm takin an
pawm a. Rom-in serh leh sâng a chawhte kha rilru thlamuan nân an
hmanpui si lo va. Krista thisen chu an sual thawina a ni tih ringin an
pawm ta a. Hêng mîte hi an ram lamah an haw a, an thil hriat tharte
chu mi dangte an hrilh chhawng a; thu dik chuan khaw lian leh khaw
tê a fang chhuak a, nula thianghlim thlâna lo kal an tlêm ta hlê a.
Thawhlawmte a tlêm a, Zwingli-a hlawh pawhin a tlêm phah a. Mahse
hei hian a tilâwm zâwk a; biak dân kal sual leh kawng dik lova
\hahnem ngaihna a lo chuai zêl chuan a tilâwm a.
Kohhran hotute chuan Zwingli-a tih dân chu an hre êm êm a,
mahse kan lamah kan la pakaitîr thei mahnâ tih beiseiin an la
ngawihsan mai rih a, fak derna te-in an thlêm a. Thu dik erawh
chuan, chumi chhûng pawh chuan mi thinlungah hna a thawk reng a.
Einsiedeln-a Zwingli-a thawh rimna hi hmun zau zâwka thawhna
tûra inbuatsaih lâwkna a ni, chuta \ang chuan koh a ni thuai ang.
Heta kum thum hna a thawh hnuin Zurich khua Cathedral-a thusawina
hna thawk tûa koh a ni ta a. Chutih lai chuan he khua hi Switzerland-
a khaw pawimawh ber a ni a. He khuaa thiltih hian hmun zau tak a
khawih thei dâwn a. A rawn kotu Kohhran hotute khân thil thar
engmah lâkluh an duh lo va, a hnathawh tûr chu heti hian an tuk ta a.
“Biak In tâna pawisa lalût tam tûrin theihtawp chhuahin i \ang
tûr a ni, thil chhetê pawh i hmaih tûr a ni lo. Ringtute chu pulpit
SWISS SIAM|HATU 177

a\ang leh sual thupha chawina a\angin, sâwma pakhat leh thil pêktûr
rêng rêng pea Kohhran an hmangaihzia tilang tûrin i fuih tûr a ni.
Damlo te, Mass te, leh Kohhran thupêk rêng rêng a\anga tangka lo
lût tipung tûrin i taima tûr a ni a. Sacrament sem leh thusawi leh
berâmte, enkawl hi Chaplain tih tûr a ni a. Hêng ti tûrin aiawh i ruai
thei ang, thusawiah phei chuan aiawhtu i mamawh ang. Mi liante
hnênah chauh lo chuan Sacrament i pe thei lo vang, chu pawh chu ti
tûra tirh i nih chauhvin; tumah thlei lova i tih hi khap a ni,” an ti a.–
Ibid., b. 8, ch. 6.
An thupêk chu ngawi rengin a ngaithla a. He hmun pawimawha
thawk tûra sâwm a nih chunga a lâwm thute a han sawi tê tê a, a tih
dân tûr chu a han sawi ta a. “Isua Krista chanchin hi mipuite tân
thuhrûk a ni rei lutuk. Ka thusawi nân Matthaia ziak bu pum hi ka
hmang ang a, ka thusawite chu Pathian Lehkhabua mi chauh a ni
ang; a thûkzia te ka han teh ang a, thu \henkhat chu a dangte nên ka
han khaikhin ang a. |awng\aiin a awmziate hriat ka tum ang a.
Pathian ropui nân leh a Fapa fak nân, leh thlaraute chhandama an
awm a, thu dika an din ngheh reng theih nân ka rawngbawlna chu
ka hlân e,” a ti a.–Ibid., b. 8, ch. 6. Kohhran hruaitu \henkhat chuan
an duhzâwng a ni lo va, ti lo tûrin an thlêm a, Zwingli-a erawh chuan
a tum tlat a. “Thil thar lakluh ka tum lo, thil hlui, hman laia hun
thianghlim lai Kohhrante tih dân kha ka zui ve mai dâwn a ni,” a ti a.
A thu dik zirtîr hi mîten an lo ngaihven tawh rêng a, a thusawi
ngaithla tûrin mipui tam tak an lo kal a. Biak Ina kal tawh ngai lote
pawh an lo kal thar leh a. A thusawi \an nân Chanchin |a a han keu
phawt a, a chhiar a, tichuan a thu ngaithlatute hriat thiam theih nân,
Isua dam lai, a thu zirtîr, leh a thihnate a hrilhfiah a. Einsiedeln-a a
tih ang bawkin, Pathian thu chauh hi a rin ngam a, Isua thihna chu
kan sual thawina famkim a ni tih a hrilhfiah a. “Chhandamna hnar
Krista hnênah ka hruai duh che u a ni,” a ti zêl bawk a.–Ibid.,b. 8,
ch. 6.
Mi chi tinrêng, rorêltu te, lehkha thiam te, kut themthiam te leh
lo nei mîten an rawn pan a. A thusawi chu ngun takin an ngaithla a.
Chhandamna chu mi tin tân a thlâwna pêk tih thu chauh a sawi lo va,
178 INDONA ROPUI

chutih laia sualna thil \ha lo awm chu a zilh bawk a. Biak in a\ang
chuan mi tam tak Pathian fakin an haw leh a, “He mi hi thu dik
sawitu a ni. Kan tan Mosia a ni, Aigupta thim zîng ata min hruai
chhuak ang,” an ti a.–Ibid., b. 8, ch. 6.
A tîrah chuan a rawngbâwlna chu an thlahlel êm êm a; mahsela
rei lo têah kalhna a lo awm ta a. Puithiamho khân a zirtîrnate an
sawisêl a, a hnathawhte tihbahlah an tum a, \henkhatin an nuih zat a,
an chhiat khum a, \henkhatin an vau va. Hêng zawng zawng hi
Zwingli-an a tuar hrâm hrâm a. “Mi sualte Isua Krista hnêna hruai
kan duh chuan, hetiang thil lakah kan maimitchhîng tûr a ni,” a ti ve
tlat a.–Ibid., b. 8, ch. 6.
Hetih lai hian Kohhran Siam\hatna \anpui thei thil a lo awm a.
Mi pakhat Lucian-a an tih chu Luther-a lehkha ziakte nên Basel
a\angin Reformation duh mi pakhatin a han tîr a; hêng lehkhabute hi
zuar ila thu dik theh darhna hlâwk tak a ni thei dâwn e a ti a. Zwingli-
a hnênah, “He pa hi pa tlâktlai a ni emaw enfiah la, a nih chuan,
Luther-a lehkhabute, Lal |awng\aina vântlâng tâna ziak te hi,
khawpuiah leh khaw têah, in tinahte kaipui sela, mîten an lo hriat
tam chuan leitu pawh an tam ang,” tiin.–Ibid., b. 8, ch. 6. Chutiang
chuan êngin luhna kawngkâ a hmu zêl a.
Pathianin sakhaw kal sualna leh benghawnlohna kawl bun tihtliah
a tum lai takin, Setana chuan a theihtawp chhuahin mihringte chu
SWISS SIAM|HATU 179

thima tuam a, an kawl bunte nghet lehzuala buntîr theih nân a lo


\ang ve a. Isua thisen zâra thiamchanna leh ngaihdamna hrilh darh tûra
ram tam taka mi an din lai chuan Rom chuan Kristian ram zawng
zawngah pawisaa sual ngaihdamna zawrh kha a han tharthawh leh a.
Sual chi tinin man an nei \heuh va, kohhran tangka bâwm a khah
phawt chuan, sual duh duha tihtheihna mîte hnênah an pe a. Beihpui
pahnih a inthlûr ta–pakhat chuan sual ngaihdamna tangkaa lei tûrin
an zuar a; pakhatin Krista zâra sual ngaihdamna thlâwn pêk. Rom
chuan sual tih phalna lehkha an pe a, an sum deh chhuah nân an
hmang a; Siam\hatute erawh chuan sual an duh lo va, sual thawina
leh Chhandamtu Krista chu an kawhhmuh a.
German ramah chuan sual ngaihdamna zawrh chu Dominican
Friar-ho kutah an dah a, Tetzela khân a zuar a. Switzerlandah chuan
Franciscan Friar kutah an dah a, Samson-a, Italy mi puithiam chuan
a zuar a. Samson-a hian Kohhran tân thil \ha tak, pope tangka in
tihkhah nân a lo hmu tawh \hîn a. German a\angin Switzerland a
han fang a, mipuiin an bawr luai luai mai a, lo neitu rethei tak takte
neih chhun a lâksak a, mi hausate hnên a\angin a la \awk \awk
bawk a. Mahse siam\hatna hna hian mi rilrute a lo tidanglam hlê
tawh a, an thil zawrh chu a khap thei lo nâa, an hmuh tlêm phah ta
hlê a ni. Samsona chu Switzerland a lo lût a, a bungraw zawrh tûr
kengin Einsiedeln kiang khuaah a lo thleng a, Zwingli-a pawh
Einsiedeln khuaah a la awm a. Zwingli-an chu chu a hriatin, hnial
kalh tumin a chhuak a, mahse an inhmu lo. Samson-a chu Zwingli-
an a mualpho nasat avângin ram dangah a kal ta thuai a.
Zurich khuaah chuan Zwingli-an ngaihdamna siam thiamho kha,
a thusawi pahin a \im nek \hîn a. Samsonan chû mi khua a rawn
hnaih chuan, Council-in mi pakhat a tir a, chu mi chuan Samsona
chu kal zêl ttirin a va hrilh a; vervêk chhuahin khua chu a Iût hrâm a,
mahse ngaihdamna pakhat mah a hralh lo. Rei lo têah Switzerland
ram chu a kalsan leh ta a ni.
Kum 1519-ah Switzerland ramah hri nasa tak a lo lêng a. Hei
hian kohhran siam\hatna a \anpui hlê. Tiboraltu nêna an inhmatawn
180 INDONA ROPUI

meuh chuan, mîten ngaihdamna an lei kha engah mah a lo \angkai lo


tih an hre chhuak a, an rinna atân lungphûm nghet zâwk duh nachang
an lo hre ta a. Zurich khuaah Zwingli-a pawh a na ve a, a na hlê mai
a, dam chhuah leh rinawm lo khawpin a nâ a. A thi ta tite pawhin a
thang nual a. Chutiang hunah pawh a rilru huaina leh a beiseina a
nghing ngai lo. Rinin Kalvari Kraws a thlîr a, sual ngaihdamna famkim
chu a ring a. Thihna kawngkâ a\anga a lo kîr leh chuan, Chanchin
|ha chu a hmâ aia uar zâwk leh thatho zâwkin a sawi a, a thusawi
chuan thiltihtheihna mak tak a nei. Mipuite chuan thihna kawngkâ
a\anga lo kîr leh, an Pastor chu an lâwm êm êm a. Anni pawh chu
dam lote leh thichhâwgte enkawlna a\anga lo kal an ni. Chanchin
|ha hlutzia chu tun hmâ zawng zawng aiin an hriat phah ta zâwk a.
Zwingli-a pawhin thu dikte hriat chian lehzualna a neih belh zêl
a. Bible thu-in i siam thar thei a ni tih chu amah ngeiin hriatna a nei ta
a. Mihring tlûkna leh tlan chhuah lehna thu a sawi uar ta ber a.
“Adamaah hian kan thi vek a, suala pilin thiamloh kan chang.–Wylie,
b. 8, ch. 9. “Kristan tlan chhuah lehna tâwp nei lo min leisak a. A
tuarna chu chatuan inthawina a ni a, chatuan daih damna hlô a ni a,
rinna nghîng thei lo
nei a, a thihna chunga
innghat zawng
zawngte tân Pathian
rorêlna chu kumkhua
atân a tilâwm a.” Hei
pawh hi chiang takin
a zirtîr: Krista \hatna
avângin mihringte hi
sualah kan awm reng
thei lo. “Pathian rinna
a awmna hmun
apiangah Pathian
pawh a awm a;
Pathian awmna
apiangah \hahnem-
SWISS SIAM|HATU 181

ngaihna a zual a, he \hahnemngaihna hian mîte thil \ha ti tûrin a fuihin


a nawr \hîn.”–D’Aubigné, b. 8, ch. 9.
Zwingli-a thusawi chuan mîte a hîp nasâ a, a thusawi ngaithla
tûr mipui chuan Biak In an khat tlat reng a. Tlêm tlêmin an hriat
thiam theih tâwkin, thu dik chu a ngaithlatute a hrilh a. An ngaih
thiam loh thu sawia tiphâwklêk lo tûrin a fîmkhur êm êm a. A
hnathawh pui ber chu Krista zirtîrna lama an thinlungte hruai a ni, A
hmangaihna thu lama an rilrute tinêm a, Isua nungchangte an hmâa
tarlan te a ni. Chanchin |ha thu zirtîrna tlângpuite an lo hriat chuan,
an rin dân leh an tih dân, ramhuai biak dân ngaihsaktute chu
tihdanglam an ni ngei ang.
Zurich khuaah Kohhran Siam\hatna chu zawi zawiin a \hang a,
hmêlmaten an engto ta hlê a, an dodâl \an ta a. A hmâ kum khat vêl
laiah khân, Wittenberg khua puithiam khân Worms khuaah pope
leh lalber hmâah “ni lo vang” a lo ti tawh a. Zurich khuaah pawh
hian pope dodâlna a awm ve ngei dâwnin a lang. Zwingli-a kha an
sawisêl ta chhên a. Pope lalna hmunah chuan Chanchin |ha
puangtute chu hâl hlum an ni zeuh zeuh va; mahse hei hi tâwk an ti lo
va, kalsualna zirtîrtu chu kumkhuaa ngawihtîr an duh a. Tichuan
Constance Bishopin Zurich rorêlna Councilah palai pathum a tîr a,
‘Zwingli-an Kohhran Dân bawhchhe tûrin mîte a zirtîr a, hei hian
vântlâng zîngah buaina a thlen a hlauhawm. Kohhran thuneihna hnâwl
a nih chuan ram pumah buaina a awm a hlauhawm,’ tiin an hêk a.
Zwingli-a erawh chuan, “Zurich-ah hian Chanchin |ha thu kum li ka
lo zirtîr ta a, ram pumah he khua anga thlamuang leh inngeih khawiah
mah an awm lo. Chuti a nih chuan Kristian Sakhua hi vântlâng himna
tûra invênna \ha ber a ni lo vang maw,” tiin a chhâng a.–Wylie, b.
8, ch. 11.
Palaiho chuan rorêltute chu an hau va, “Chhandamna awm lohna
kohhran awm reng in phal tûr a ni lo,” an ti a. Zwingli-a chuan, “He
hnialna hi awih suh u. Peteran dik taka a chhân avânga a hming thar
Petera vuahtu lungpui Krista bawk kha Kohhran innghahchhan chu
a ni. Hnam tin zîngah thinlung taka LALPA Isua ringtute chu Pathianin
a pawm vek a ni. Heta hi Kohhran pakhat chu a awm, chumi pâwnah
182 INDONA ROPUI

chuan tumah chhandamin an awm lo vang,” tiin a chhâng a.–


D’Aubigné, London ed., b. 8, ch. 11. He inbiakna avâng hian palai
pakhat chuan thu dik a pawm ve ta nghâl a.
Rorêlna Council chuan Zwingli-a an hrem duh lo va, mahse Rom-
in thil danga beih leh a tum ta a. A hmêlmaten an phiarna thu Zwingli-
an a hriat chuan, “Lo kal rawh se, Khâm kova lung filawrin a hnuaia
tuifâwn a hlauh ang chauhvin ka hlau ve,” a ti a.–Wylie, b. 8, ch.
11. Kohhran hotuten tihchhiat tuma an beihna chuan, tihchhiat an
tuma chu a \anpui ta hlauh va. Thu dik chu a darh zau zêl a. Luther-
a a bo tâk daih avânga German rama mi tam tak lunghnualte khân,
Switzerland rama Chanchin |ha darh zauzia an hriat chuan an lo
huai thar leh a.
Kohhran siam\hatnain Zurich khuaa zung a han kaih ngheh chuan,
suahsualnate a bo va, inngeihna leh inlungrualna te a lo awm a.
Zwingli-a chuan, “Kan khuaah chuan inremna-in awm hmun a khuar
a, inhau a awm hek lo, vervêkna a pil bo va, inîtsîkna lah a bo zo ta,
innghirnghona engmah a awm lo. Hetiang inpumkhatna hi Lalpa hnên
a\ang leh kan thurin a\ang tea lo kal a ni. Hêng thil hian inremna
rahin min han titlai a ni,” a ti a.–Ibid., b. 8, ch. 15.
Kohhran siam\hatuhovin an hneh zêl avângin, Rom-in tihchhiat
a tum lehzual a. German rama Luther-a hnathawhte tihchhiat nân
tihduhdahna a sâwt lohzia an hre tawh a; tûnah chuan siam\hatuten
hriamhrei an hman ang bawk hman ve an tum ta a. Zwingli-a nên
inhnialna ropui an nei ang a, a buatsaihna chu an kutah a awm ang,
hnehna an chan loh theih loh nân, inhnialna hmun an thlang a, Council
Memberte pawh an thlang vek ang. Zwingli-a an kuta vawi khat a
awm tawh chuan an chhuah leh tawh lo vang. A hruaitu ber \awng
thei lova an siam chuan, a pâwl siam pawh awl taka tihrêm theih a ni
ang. An thil tum taka erawh hi chu an zêp tlat a.
Inhnialna hmun atân Baden khua an ruat ta a. Zwingli-a erawh
chu a kal ve lo. Zurich khua rorêltute chuan Pope-ho tih dân
rinhlelhna an nei a, chu lovah Pope lalna hmuna Chanchin |ha
pawmtute tâna meipui an chhêm an hre si a, intiboral mai tûra an
SWISS SIAM|HATU 183

pastor va kal chu an phal ta lo va. Zurich khuaah chuan pope mîte
chu engzat pawh lo kal se hnialpui a peih a. Baden khua erawh chu,
tun hnai lawka martar thisen chhuahna a ni a, chuta va kal chu thih
ngei ngeina a ni mai. Zwingli-a aiawh tûrin mi pahnih Oecolampadius
leh Haller te an thlang ta a. Rom mîte hruai tûr chuan mi hmingthang
Dr. Eck a ni ang a, lehkha thiam tak tak dang tam tak leh sakhaw
hruaitu hovin an \awi-âwm ang.
Inhnial Inkhâwmah Zwingli-a a tel lo nâa, hû a nei hlê. Ziaktute
chu pope hote khân an thlang vek a, mi dangin an ziah ve chuan
tihhlum tûr a ni. Mahse Zwingli-a chuan an inkhâwmna thiltihte chu
famkim takin nî tin a hre thei zêl a. Zirlai pakhat inhnialnaa awm ve
chuan, chhûna an inhnialna thu zawng zawng chu tlai lamah a ziak
chhuak vek a. Hêngte leh Oecolampadiusan Zwingli-a lehkha a
thawnte nên, zirlai pahnih dangin an tlanpui leh ta vat a, Zwingli-a an
va pe \hîn a. Zwingli-an a chhânna leh tih dân tûrte leh chhândan
tûrtea a thurâwn chu zânah a ziak leh vek a, zîngah zirlai pahnihte
khân Baden-ah an tlanpui leh a. Khawpui kawngkâ vêngtuten an
rinhlelh loh nân Arbâwmin Ar an han chhipchhuan \euh va, harsatna
awm lovin an lût thei zêl a.
Hetiang hian Zwingli-a chuan a khingpuite chu a chai hah ve a
ni. Myconius-a chuan, “Inngaihtuah a, mutmu pawh tuah lova, tih
dân tûrte Baden khuaa thlen zêl hi, amah ngei va kala, a hmêlmate
va hnial aiin a \angkai zâwk a ni,” a ti hial a.–D’Aubigné, b. 11, ch.
13.
Rom-ho kha hneh tawh saa inngaiin Baden-ah an lo kal a ni a,
an silhfên ropui berte an han inbel a, lunghlû-in a tle chuai mai a. An
khawsa nuam ngei mai. An chaw-ei dawhkân chu ei tûr tuihnâi
tinrêng leh uain \ha thlan chhuah tinrêngin a kûr lûk a. An kohhran
hnathawh rit tak tihzân nân hlimhlawpna lam thilte an ti a. Lehlam
thung chu, “kutdawh zawng an nih loh hi,” mipuite chuan an ti a; ei
tûr an ngah lo bawk a, an chaw ei pawhin a awh rei lo hlê mai.
Oecolampadius-a thlen-in pa chuan a mikhual chu a’n enthla ru a,
lehkha chhiara a hmuh loh leh \awng\aiin a hmu a, mak a ti hlê mai
a, he pa hi sakhaw mi, mi \ha tak a nih hi a ti hial a. Inkhâwmnaah
184 INDONA ROPUI

chuan Dr. Eck-a chu, intivei takin pulpitah a han lawn a;


Oecolampadius-a erawh chu kawr chhe tak hain a khingpui hmâah
thingtumah an \hut luihtîr a.–Ibid., b. 11, ch. 13. Dr. Eck-a chuan
a aw tlâng \ha tak leh amah a inrin tâwkna chu a \angkaipui hle.
Hmingthanna leh sum leh paia vur tûr a nihzia a ngaihtuahin \hahnem
a ngai lehzual a, thurin hlawhtling taka humtute chuan lâwmman tam
tak an hmu \hîn a. A \an a \hat loh deuh chang chuan hmuhsitna leh
\awng chaltlai te a han hmang \hîn a.
Oecolampadius-a thung chu thuhnuai rawlh leh mahni inring tâwk
lo a ni a, a huphurh hlê a, a thusawi \an tirh berah chuan, khûn takin,
“Pathian thu chauh lo chu rorêl dik tehna dang ka pawm lo,” a ti a.–
Ibid., b. 1 1, ch. 13. A hmêl han lan danah chuan, a nun a nêm hlê
a, a \awngkam pawh a \ha; mahse a thei hlêin a hneh hlê a. Rom-ho
khân an din pangngaiin kohhran tih dân an \anchhan a; siam\hatuho
kha chuan Bible chauh an \anchhan a. Oecolampadius-a chuan “‘Tih
dân’ hian kan Switzerland ramah thuneihna a nei lo, kan ram inawp
dân tlângpui nên a inrem chauh loh chuan; tûnah zawng rinna lam
huah chuan Bible hi kan ram dân tlângpui chu a ni ta,” a ti a.–Ibid.,
b. 11, ch 13.
He inhnialtute pahnih inan lohna hian thiltih a nei. Kohhran
siam\hatuin a thiam thu nêm tak leh inngaitlâwm takin a sawi a, chu
chuan mi rilru a khawih a; Eck-a chapo leh uangthuang leh
bengchheng kha an hawisan a.
Inhnialna chuan ni sâwm leh ni riat a awh a, a tâwpah pope hote
chuan hnehna an chang ta a. Rorêltu tam zâwk chuan Rom an \an a.
“Kohhran siam\hatute chu, hneh in ni e, nangni leh in hruaitu Zwingli-
a pawh kohhran a\anga hnawh chhuah in ni e,” an ti ta a. Mahsela
an inhnialna rah chu tunge seng, chiang takin a lang. An inhnialna
chuan kohhran siam\hat \anpuina rilru a han tipung chiam a, a hnû
rei lo têah khaw pawimawh Bern leh Basel chu a khaw pumin
Kohhran siam\hatna lama \ang an lo ni ta a.S
BUNG 10

GERMAN RAMA SIAM|HATNA


SIAM|HATNA
HMASÂ WN DÂN
HMASÂWN
(PROGRESS OF REFORM IN GERMANY)

L
UTHER- A a bo ta daih mai si a, German ram puma mi an
mangang a. Engtin nge ni ta tiin mi tin an inzâwt a; thuthang
ni lo pui puite a tam bawk a, mi tam tak chuan an that ta a nih
dâwn hi an ti a. Sûnna nasa tak a awm a; a \hianteho chauhvin an
sûn lo va, kohhran Siam\hat a\anga \anpui ve ngai lo mi sâng tam
takin an sûn a. Mi tam tak chuan thihna phuba la tûrin chhia an
chham mêk bawk a.
Chuti taka mipuite an chungah an thinur tih Rom-hovin an hriat
chuan hlauhawm an ti hlê a. A thi tih a than tirh vêl lai chuan an
lâwm hlê a; tûnah erawh chuan mipuite thinur bihrûk bosan tak an
nâp a. An zînga a awm laia huai tak taka a thiltih aiin a bo tâkna
hian Rom-ho chu a tibuai nasa ta mai a. Thinura Luther-a tihboral
tumtute kha, tûna lung in tâng, chechang thei lova a awm tâk avângin,
an hlau leh ta êm êm mai a. Pakhat chuan, “Inhumhim kan duh chuan,
meichher chhi ila, Luther-a zawngin khawvêl pum dap chhuak ila,
mipuite hnênah pe leh ila, hei chauh hi kan himna kawng a ni,” a ti
hial a ni.–D’Aubigné, b. 9, ch. 1. Lalber thupêk lah kha tuman an
pawisa hlei thei tawh lo. Luther-a ringawt mai chu mîte engto a ni ta
si a, Pope aiawhho kha an lungni lo êm êm mai a.
A la dam a, mahse lung in tâng a ni tih an hriat chuan mipuite
chu an thlamuang deuh va, mahse Luther-a lama \an châk phah nân
mipuiten an hmang a. A lehkha ziakte chhiar an châk lehzual a. A
hmêlmate ropuizia pawisa lova, a mala Pathian Thu chhantu mi
huaisen \anpui tûrin mi tam tak an lo chhuak a, kohhran siam\hatna
chu a chak deuh deuh va. Luther-a chi tuh chu hmun tinah a lo \iak
a. Thuhrûk bova a awmna hian, thuhrûk bova awm lova a tih theih

185
186 INDONA ROPUI

German rama dodâltute chuan siam\hatna dodâl nân hmanraw râwvâ tak tak an
ruai a.
GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN 187

loh tûr thil tam tak a han tipuitling. An hruaitu a awm ta si lo va, mi
dangten an chêt ve a hun ta tih an hria. Rinna thar leh thathona thar
nên, hnathawh ropui tak a \an tawh sa chu a bahlah mai loh nân
theihtâwp chhuahin an \ang ve ta a ni.
Setana pawh a dâwngdah bîk lo. Siam\hat tumna apianga a thiltih
\hîn chu tih a han tum leh ta a, hnathawh dik, a lema thlâkthleng a,
mipui buma tihboral a ni. Kristian kohhran awm tirh laia Krista der
an lo chhuak angin, he kum zabi sâwm leh paruknaah hian zâwlnei
der an lo chhuak a.
Sakhaw insingsa vêla mîte rilru a phâwklêk lai chuan mi tlêmtê
rilru pawh a tidanglam a; hêng mîte hian vân a\anga inlârna engemaw
bîk hmuah an inngai a, kohhran siam\hatna Luther-an chhetêa a \an
kha tipuitling tûra Pathian thupêk kengtute kan ni an ti a. Dik tak
chuan Luther-a sak sa kha an rawn \hiat a ni. Kohhran Siam\hatna
innghah chhan bulpui, Pathian Thu, hi engkima engkim a ni tih hi an
duh lo va, anmahni hruai dân leh ngaihdân danglam fo thei chu an
ring zâwk a. Hetianga dâwt thu leh dik lohna hriat chhuahna hnâr an
hnawl tâk chuan, Setanan mîte rilru a duh ang anga a hruai kawi
theihna kawng a inhawng ta a ni.
Chû zâwlnei der zînga pakhat chuan vântirhkoh Gabriel-a zirtîr
ka ni a ti a. Zirlai pakhat a hnungzuitu chuan a zirlaite kalsanin,
‘Pathianin A thute hrilhfiah nân finna min pe’ a ti a, amah ang bawka
uar lutuk ching mîten an zui a. Hêng mîte thiltih dân hian hna a thawk
thei hlê. Luther thusawite khân, mîte thinlungah siam\hatna a \ûlzia
a rawn thlen a; hêng mîte thusawi hian mi rinawm tak takte pawh a
hruai sual ta hlawm a.
He pâwl hruaitute hi Wittenberg-ah an kal a, Melanchthona leh
a hnathawhpuite an va bia a. “Mipuite zirtîr tûrin Pathianin mi tîr a.
LALPA Pathian nên kan inbe \hîn a; thil lo la thleng tûrte kan hria,
apostolte leh zâwlneite kan ni. Dr. Luther-a hmuh kan duh,” an ti
a.–Ibid., b. 9, ch. 7.
Anni chuan a ngaihna an hre lo hlê a, an thil tawh ngai hauh loh
a la ni a, khawi lam kawng nge zawh tûr tih lah an hre hek lo.
Melanchthon-a chuan, “Hêngho hian thlarau mak tak zawng an nei
188 INDONA ROPUI

maw le, mahse eng thlarau nge ni ang? Kawng khat ngaihtuahin
Pathian Thlarau dodâl a hlauhawm si a; kawng dangah chuan Setana
thlarauvin min hruai bo a hlauh awm si,” a ti hial a.–Ibid., b. 9, ch 7.
Zirtîrna thar rah chu a lo lang ta thuai a. Mîten Bible an thlahdah
\an emaw, an thlahdah thuai emaw a lo ni ta a. Sikulte chuan mumal
a nei ta lo va, zirlaite chuan thununna ngaithla lovin an zirlai an
thlahthlam a, University-te an chhuahsan a. Kohhran Siam\hatna
chawk thar leh enkawl tûra fing tâwka inngaihna khân chhiatna
kotlâng an rawn thlen ta mai a. Rom-ho lah kha an thatho thar a,
“Vawi khat kan han bei leh ang a, engkim kan ta a ni mai,” an ti a.–
Ibid., b. 9, ch. 7.
Wartburg a\angin Luther-an a hriat chuan a lungngai hlê mai,
“Setanan hei ang hripui hi a la rawn tîr ang tih ka ring rêng a,” a ti
hial a ni.–D’Aubigné, b. 9, ch. 7.
Hêng zâwlnei hming invuahte awm dân tak chu a hria, thu dik a
tihchhiat theihzia pawh a hria. Pope leh lalber dodâlna pawhin heti
êm chuan a tibuaiin a tilungngai lo. Kohhran Siam\hatna \hian intite
chu a hmêlma lian ber an lo ni a. Thu dik a inhnemna ber leh a
lâwmna ber kha, kohhran chawh buaina leh innghirnghona chawh
chhuah nân hman a ni ta si a.
Kohhran Siam\hatna hnathawhah hian Luther-a chu Pathian tirh
a ni a, a tum aia thui a kal a. Tûna a dinhmunte hi a tîr a\anga a tum
chiah pawh a ni lo; thil nasa taka tihdanglam a tum chiah hek lo,
Pathian kuta hmanrua chauh a ni a. A hnathawhin a khawih zauzia a
ngaihtuah chang chuan a khûr \hîn. Vawi khat phei chu heti hian a ti
a, “Ka thurinte hian mi pakhat chauh pawh a tina dâwn tih hria ila
chu, chu mi chu eng anga hniam leh rethei pawh ni se, (Ka thurin
chu Gospel hi a ni a, tumah a tina thei lo va) lamlêt leh loh ai chuan
vawi sâwm pawh ka thi nawn duh,” a ti hial a.–Ibid., b. 9, ch. 7.
Kohhran Siam\hatna khawpui Wittenburg khua chu tûnah chuan
thlarau sual changho thu thuin a awm ta mai a, dân lêm a awm thei
tawh hek lo. He buaina hi Luther-a zirtîrna a\anga lo chhuak a ni lo;
mahse German ram puma a hmêlmate chuan Luther-a an puh a.
“Hei ang mai mai hian a ni maw Kohhran Siam\hatna a tâwp dâwn?”
GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN 189

a ti \hîn.–Ibid., b. 9, ch. 7. Pathian hnêna a han \awng\ai vak


zawngin, a thinlungah thlamuanna a lo lût leh \hîn a. “He hna hi ka ta
a ni lo va. I ta a ni a, \âwmkailo thil mai mai hian tihbawlhhlawh phal
suh ang che,” tiin a \awng\ai a. Chutih hun lai taka awm bo daih mai
chu a tuar ta ngang lo va, Wittenberg-a kal a tum ta a.
Hmanhmawh takin a kal kawng hlauhawm tak chu a zawh \an
leh ta. Ram puma hnawh chhuah a ni si a, a hmêlmate chuan an duh
hun huna an thah a thiang a, a \hianten kawng engmaha an \anpui a
thiang si lo va, an thleng thei bawk hek lo. Sorkârin a thu zirtîr
ringtute chungah thupêk khauh tak an siam si a. Mahse Chanchin
|ha a boral dâwnin a hria a, LALPA hmingin, thu dik hum tûrin hlau
lovin a chhuak ta a ni.
Saxony lal hnênah lehkha a thawn a, Wartburg chhuahsan a
tumna chhante a sawi hnu chuan heti hian a ti a. “Lalte leh Elector-
te aia chungnung zâwk humhimin Wittenberg khuaah ka kal dâwn
tih lo hria ang che. I \anpuina dîl ka tum lo va, i mi humna dîl ahnehin
keiman ka hum zâwk ang che. Min hum duh tih chu hria ila
Wittenberg khuaah ka kal kher lo vang. He hnathawh tidarh zau
thei khandaih engmah a awm lo. Mihringte remtihpui leh \anpui lohvin
Pathian chauhvin engkim a ti tûr a ni. Rinna nei lian bertu chu mahni
inhum thei bertu a ni,” tiin.–Ibid., b. 9, ch. 6.
Kalkawnga a kal laiin lehkha a thawn leh a, “Nang leh khawvêl
thinurna chu ka chungah hri thla rawh u, ka inpeih reng e. Wittenberg
khuaa mîte chu ka berâmte an ni lâwm ni? Pathianin min kawltîr a ni
lâwm ni? A \ûl chuan an tâna thi tûrin ka intâwk tarh mai tûr a ni
lâwm ni? Chu lo chu Pathianin kan ram a hremna tûr thil râpthlâk
kan rama a lo thleng hmuh ka hlau êm a ni,” a ti a.–Ibid., b. 9, ch.
7.
Luther-an a hnathawh chu fîmkhur tak leh inngaitlawm takin,
mahse rilru nghet tak siin a han \an a. “Talhtum nêna thilsiam chu
thuin kan \hiat tûr a ni. Ring lo te leh ring dik lo te chungah tihluihna
ka hmang lo vang. Tumah tihluih tûr an ni lo. Zalênna hi rinna laimu
a nisi a,” a ti a.–Ibid., b. 9, ch. 8.
190 INDONA ROPUI

Luther-a a lo thleng ta a, thu a sawi dâwn tih chu Wittenberg


khuaah a thang chhuak rang hlê mai. Ram tin a\angin mipui an lo kal
a, biak in an khat tlat a. Pulpitah a han lawn a, fing tak leh nunnêm
takin mipuite chu a zirtîr a, a fuih a, a hlu bawk a. Mass tihbo thua
kut tum lo lekte thu chu heti hian a ti a.
“Mass hi a \ha lo. Pathian duhzâwng a ni lo, bân tûr rêng a ni.
Khawvêl pumah hian Chanchin |ha zânriahin thlâk se ka duh a ni a;
mahsela tihluihna hmangin, Mass a\angin tumah kai chhuak suh u.
He thu hi Pathian kutah kan dah tûr a ni. Keini ni lovin, A thu chuan
hna thawk rawh se. Engvângin in ti maw? Belvawtuin a kuta hlumte
a keng angin mîte thinlung ka kutin ka keng lo. |awng theihna thu
kan nei, tih theihna thu kan nei lo. Thu i sawi ang, a bâk chu Pathian
ta a ni. Tihluihna lo hmang ta ila ka tân engnge sâwt? Chhiatkhumna,
a hming maia tih ve mai maina, nuihzat nâna mi tih dân zirna, mihring
dân siam leh vervêkna chauh ka hmu ang. Mahsela thinlunga tihtakna,
rinna leh hmangaihna rêng a awm lo vang. Hêng thil pathum
tlâkchham hi thil zawng zawng tlâkchhamna a ni, chutianga awmtîr
nân engmah, ka sêng lo vang. Nang leh kei leh khawvêl zawng zawng
chakna \angrual aiin Pathian thu maiin thil a tiropui thei zâwk. Pathianin
thinlung a han vawn a, thinlung a lâk tawh chuan engkim hnehin a
awm \hîn.
“Thu ka sawi ang a, ka ziak bawk ang, mahse tumah ka tilui lo
vang, rinna hi tihluiha neih thil a ni lo. Ka tih dân hi en ula, pope ka
dodâl a, sual ngaihdamna zawrh ka dodâl bawk a, pope \huihruaite
pawh ka dodâl a ni, mahsela kut thlâk leh buaina chawk chhuakin a
ni lo. Pathian thu chu ka târlang a; thu ka sawi a, ka ziak bawk a,
hei mai hi a ni ka tih. Mahsela ka muthilh hlânin ka thusawite chuan
pope thilte chu a hneh a, lal leh lalberin chutiangin an ti thei lo. Ka
tih a ni lo va, Thuin a tih a ni. Tihluihna hmang ta ila, German ramah
thisen a luang a ni ang. Engnge a rah? Taksa leh thlarau boralna.
Chuvângin ka ngawihsan a, thu chu amaha khawvêla tlan vêl tûrin
ka hnutchhiah,” a ti a.–Ibid., b. 9, ch. 8.
GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN 191

Luther-a chuan nî tin hapta pumhlûm thu a sawi a, Pathian thu


chuan hlimna dik lovin a phuarte a tichat a. Chanchin |ha chakna
chuan kal sualte chu dikna kawng a han zawhtîr leh a.
Luther-an hêng hlim sualte nêna inhmatawn hi a duh lo, an tih
dân hi sual tihpunna chauh a ni. Mi ngaihtuahna tâwi leh mahni
inthunun thei lo an ni tih a hria. Vân a\anga hriattîra awm kan ni ti
mah se kalhna chhetê emaw, zaidam taka zilhna leh hrilhna emaw
an ngaithei dâwnin a hre lo va. Thuneihna sâng ber neiin an insawi a,
mi tinin chu chu phun lo va awih mai tûrin an phût a. Inbiak an ngen
tâk tlat chuan a remti ta a. An dik lohna a han tih dân zet chuan,
hêng zâwlnei derte hi rang takin Wittenberg a\angin an kal bo ta a.
He hlim sualna hi tûnah chuan dan chah a ni a, mahse kum tam
tak hnuah a lo lang lêh a, chutah phei chuan thil a khawih pawi nasa.
An hruaitute chanchin hi Luther-an tihian min hrilh a; “Pathian
Lehkhabu hi an tân chuan lehkhabu thi a ni a. ‘Thlarau! Thlarau!’
tiin an au va. An thlarauvin a hruaina lamah ka kal lo vang. Zahngai
thei Pathian chuan chutiang kohhran, mi thianghlimte chauh awm
theihna lakah min humhim rawh se. Kei zawng mi hnuaihnung, mi
chak lo, damlo, sual nei tih inhria, Pathian \anpuina leh thlamuanna
ngêna an rilru thûk ber a\anga au \hînte kianga awm hi a ni ka duh
\hin,” a ti a.–Ibid., b. 10, ch. 1 0.
Hêng hlim sualho zînga an chelek ber chu Thomas Munzer-a a
ni a, thiltithei tak a ni, kawng dikah kal phei se \angkai tak tûr a ni,
mahse sakhaw dik awm dân hi chhetê pawh a hre lo. Khawvêl
siam\hat duhnain a khat a, mahsela mi dang hlim thar thutte ang
bawkin, Kohhran Siam\hatna chu mahniah a in\an hmasa phawt tûr
a ni tih a theihnghilh a.–Ibid., bk. 9, ch, 8.
Thuneih theihna hmuna awm a châk a, khawiah mah pahnihna
nih a duh lo, Luther-a lakah pawh. Rom thuneihna chu Bible
thuneihnaa an thlâk hian pope nihna dang an siam lek a ni a ti a.
Siam\hatna dik tak \an chhuak tûra Pathian tirh ka ni a ti a. “Tupawh
he thlarau nei chuan Pathian lehkhabu chu hmuh pawh hmu ngai lo
mah se rinna dik a nei a ni,” a ti a ni.–Ibid., b. 10, ch, 10.
192 INDONA ROPUI

Hêng kal sualho zirtîrtute hian pawimawh nia an hriatte chu an


zui mai a, an rilru ngaihtuahna lo chhuak apiang kha Pathian aw-ah
an ngai a, chuvângin an kal thui lutuk vak \hîn. A \hen phei chuan
Bible an hâl a, “Lehkhain a that a, Thlarauvin nunna a pe,” tiin an au
va. Munzer-a zirtîrna hi thil mak danglam deuh deuh, mîte duhzâwng
a ni a; mihringte ngaihdân leh riruat dân Pathian Thu aia dah chungnun
chu an chapona remzâwng a ni. A thurin hi mi tam takin an pawm.
Vântlâng Pathian biaka tih dân hi a han sawisêl phawt a; lalho thuawih
pawh hi Pathian leh Beliala âwih kawp tum ang a ni a ti bawk.
Mîte rilru chuan pope nghawngkawl chu an hlîp \an ta a, sorkârin
khapna thupêk an siamte pawh an ngaithei ta lo va. Munzer-a thu
zirtîr danglam, Pathian remtih a ni a tih khân, mipuite a hruai kawi a,
thunun hleih theih lohvin an awm a, an duh ang angin an awm ta a.
Hei hian intualvuakna a han thlen a, German ramah thisen a luang ta
nghê nghê a ni.
Kal sualte thiltih avânga chhiatna lo awmah Kohhran Siam\hatna
an hman tel avângin, Luther-a chu Erfurt-a a awm laia a rilru
lungngaihna ang khan nasa lehzualin a han delh a. Pope lama \ang
lalho khân, he helna hi Luther-a thurin avânga lo awm a ni an ti a.
Hei hi chhan awm hauh lova puh ni mah se, Luther-a a tilungngai êm
êm a. Thu dik leh âtna thiltih angkhata an ngai chu tuar har a ti êm
êm mai a. Kal sualhote thurin a dodâlin Pathian hruai kan ni an tihte
chauh kha dodâl lovin, sorkâr chunga hel in ni a tih avângin, helho
khân Luther-a an haw êm êm mai bawk si a. Lalho leh vântlang huat
thu a sawi a ang ta hlê.
Kohhran Siam\hatna a chhiat thuai beiseiin Rom-ho an lawm
êm êm a; thiltih dik loh Luther-an tihdik a tum hrâm hrâmte kha
Luther-a tihah an puh a. A helho khân, dik lo taka hremin kan awm
a ni an ti bawk a, mi tam takin an vuipui a. A dik lo lama \angte
chunga lo awm fo tawh \hin angin, martar changah te an ngai a.
Siam\hatna theihtâwpa dotute chu, nunrâwnna leh hnehsawhna avâng
chauhva tuar tiin khawngaih an hlawh a. Hei hi Setana hnathawh a
ni. Helna rilru hi hmânah vânah a lang tawh a, chu rilru bawk chuan
he hel lehna hi a chawk chhuak a ni.
GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN 193

Setanan sual hi felna, felna hi sualna ti tûrin mîte hruai bo a tum


reng a, a hlawhtling hlê. Thu dik hum tûra hlau lova an \an \hîn
avângin, Pathian rawngbâwltu rinawmte chuan mîte ânchhia leh
hmuhsitna an dawng fo va. Setana thawhpuite chuan fak an hlawh
a, martar te an ti a; Pathian chunga rinawm, zaha \anpui zâwk tûrte
kha, rinhlelh kaiin, a malin an ding fo \hîn a ni.
Thianghlimna lem leh tihthianghlimna derin tun thlengin bumna
hna a la thawk fo va. Luther-a dam laia mi bawk kha, hmêl dang
dang puin a lo la lang \hîn a, Pathian thu a\anga mîte a hruai bovin,
Pathian Dân awihna lama inpe lovin, mahni ngaihdân leh hriat dân
zui tûrin a la hruai fo va. Thianghlimna leh thu dik deusâwna a awm
theih nân, hei hi Setana hriamhrei \ha ber a la ni fo.
Chanchin |ha dodâlna kil tin a\anga lo kal chu Luther-an huai
takin a lo do va. Inbeihna hmun apiangah Pathian Thu thiltihtheihzia
a lo lang a. He thu hmang hian Pathian thuneihna pope-in a chhuhsak
chu a do va, lehkha thiamte thil suangtuahte a do va; kal sualho,
Kohhran Siam\hatna \anpui tumte lakah lungpui angin a ding nghet
a.
Hêng dodâltute zawng zawng hian Pathian lehkhabu hi, hnâwl
khat chuan an hnâwl vek a, ‘mihring finna hi hriatna leh sakhaw dik
hriatna bulpui a ni’ tiin an chawi sâng a. Khawvêl awm dân pêlin
thilmak a awm lo va, thlarau hruaina a awm hek lo tih ringtute chuan
ngaihtuah chhuah theihna an chawi sâng a, sakhaw dik leh dik lo
chhui nân an hmang bawk \hîn. Rom-ho chuan, ‘pope hian Pathian
thâwk khumna a chang a, chu chu zirtîrte a\anga chhum lo chat lova
a rochun, englai maha danglam ngai lo a ni’ an ti a; hei hian khawlohna
chi tinrêng leh tih lutukna chi tinrêng, zirtîrte hnêna thupêk thianghlim
lam sia tihrûk theihna hun remchâng \ha tak a siam a ni. Munzer-a
leh a \hianten Pathian thâwkkhumna kan chang an tih pawh hi, an
rilru kal vêl mai mai a\anga lo chhuak a ni a; a rah chu Pathian leh
mihring thuneihna dodâlna a ni. Kristian dikte chuan Pathian
Lehkhabu hi Pathian thâwk khum, thu dik robâwm atân leh Pathian
thâwk khum nia inchhâl mi dangte fiahna atân an pawm tlat thung a.
194 INDONA ROPUI

Wartburg a\anga a lo kîr hnu rei lo têah Luther-an Thuthlung


Thar a lehlin kha a zo ta a. Chanchin |ha chu German mîte hnênah,
anmahni \awng ngeia pêk a lo ni ta. Thu dik ngainatute chuan lâwm
êm êmin an pawm a; mihringte thupêk leh pipute tih dân zâwmtute
erawh chuan an hmusitin an duh ve lo va.
Vântlâng mi naranin Pathian Dân thupêkte an hnialpui thei dâwn
tih puithiamten an ngaihtuah chuan an thlamuang lo hlê a, an hriat
lohzia a lang mualpho mai dâwn a. Mihringte ngaihtuahna ralthuam
chu thlarau khandaih lakah a him zo dâwn lo. Rom chuan Pathian
Lehkhabu darh zauna dang tûrin a mîte zawng zawng chu thu a pe
ta a, mahsela thupêk te, ânchhia te, sawisakna tein a dang zo lo.
Bible chu a sawisêla a khap nasat poh leh mîten a thu zirtîr hriat
châkna an nei zual a, a chhiar theite chuan chhiara zir hlân an nghakhlel
a; an kalna apiangah an keng a, an chhiar an chhiar a, bung leh
châng thu tam tak en lova an sawi theih hmâ chu an duh tâwk lo va.
Thuthlung Thar mîten an ngaihhlutzia Luther-an a hriat chuan
Thuthlung Hlui lehlin pawh a \an nghal a, a rang thei ang berin, a bu
hrang tê têin a chhuah ta a ni.
Luther-a thil ziakte chu khaw lianah leh khaw têah an lawm êm
êm a. “Luther-a leh a \hianten an phuah khâwm a, mi dangin an sem
darh a. Puithiamhote pawhin, Monastery-a an luh dawna an thutiamte
kha a dik lo a ni tih hriain, engmah ti lova hman tlâk lohva awm mai
mai aiin, thawh rim an thlang ta zâwk a, mahse Pathian thu sawi
tûrin engmah an hre si lo. Luther-a leh a \hiante lehkhabu hralhin
ram tin an fang a, in tin an tlawh a. Geman ram chu hetiang lehkhabu
zuar mi huaisenin a lo khat ta a.”–Ibid., b. 9, ch, 11.
Hêng lehkhabute hi, lehkha thiamte leh thiam lo te, mi hausa leh
rethei, mi tinrcngin ngun takin an zir a. Zânah zirtîrtuten meilum ai
khâwmte hnênah an chhiar \hîn a. Thu dik mantute chuan Pathian
Thu chu lawm takin an pawm a, mi dangte an hrilh chhâwng ve zêl
a.
Pathian Thu chu Pathian thâwk khuma pêk a ni tihte an enfiah a.
“I thu hrilhfiah hian mîte a tiêng a; Mi mâwlte chu a hriat thiamtîr
\hîn,” (Sâm 119:130). Pathian Thu zirna hian mîte rilru leh thinlung
a tidanglam nasa êm êm a. Pope rorêlna khân a khua leh tui te chu
GERMAN RAMA SIAM|HATNA HMASÂWN DÂN 195

kahpathîr nghâwng-
kawl a bahtîr a,
zahthlâk tak leh
engmah hriatna nei lova
chelh behin an awm a.
Thil serh tûr an siam
chawpte chu khermei
takin an zâwm a,
mahse an rawng-
bâwlna zawng zawng-
ah hian thinlung leh
ngaihtuah theihnain
hmun a chang lo.
Luther-a chuan Pathian
Thu dik chu mâwl tak
leh fiah takin a zirtîr a;
Pathian Thu ngei
mipuite kutah a han
dah khân, mipuite châkna lo muhîl tawh chu a han kai harh a, an
thlarau lam nungchangte a tithianghlimin a timawi a, thutak
ngaihtuahnaah chakna thar leh thathona thar a han pe leh a.
Mi tinrêngin, mi hausa leh rethei, a lian a têin, Bible an keng
\heuh va, Kohhran Siam\hatna thurin an hum vek a. Pope hote
chuan Pathian thu zir chu puithiamte kutah an dah a, zirtîrna thar
hnial tûrin an ko chhuak ve ta a. Pathian thu leh Pathian thiltihtheihzia
engmah an hre si lo va, mi kal sual leh tlawktlâw tia an nuihzat \hinte
khân puithiam leh rawngbâwltûte chu an chhâng dang ta zêl mai a.
Catholic ziaktu pakhat chuan, “Luther-an a hnungzuitute hi Pathian
Lehkhabu chauh lo chu, thu dang rêng rêng engmah ring lo tûra a
thunun vek hi chu a pawi a nih hi,” a ti hial a.–Ibid., b. 9, ch, 11.
Lehkha thiam mang lote pawhin thu an sawi a, an thusawi ngaithla
tûrin mipui tam tak tak an lo kal a; Pathian thu hria inti mi lian pui
puite an hnialpui a. Hêng mi ropuite hnialna atân Bible zirtîr thu
mâwl tak an han chhân chuan, an hriat tlêmzia chu zahthlâk takin a
lo lang ta \hîn. Lehkha thiam ropui tak takte leh puithiamte ai pawhin
196 INDONA ROPUI

inhlawhfa mi te, sipai te leh hmeichhia leh naupang te pawhin Bible


thu zirtîr chu an hre zâwk.
Chanchin |ha ringtute leh pope zirtîrho danglamzia chu, mipui
vantlâng zing ai mahin zir sângho zîngah a lang. “Puithiamho zirna
lam ngaihsak lo leh \awng zirna thlahthlamho dodâltu tlangvâl
\henkhat an awm a. Hêng tlangvâlte hi rilru zau tak, zir peih tak,
Pathian Lehkhabu thu chhui peih tak leh hmânlai thil \hate hria an ni
a. Rilru taima, nungchang sâng leh thinlung huaisen an nei a. Hêng
tlangvâlte hian hriatna zau tak an nei a, rei tak chhûng chu tuman an
chelh lo. Hêng tlangvâl siam\hatna \antute hian Rom kohhran lehkha
thiamte inkhâwmnaa hnial an tawh chângin awl taka an hnial thlak
theih \hin avângin, hriatna nei tlêmhote chu an buai ta \hîn a, mîte
nuihzatin an awm ta \hîn.
Inkhâwm tûr an lo tlêm ta deuh deuh va, puithiamte chuan
rorêltute \anpui an ngên ta a, an theihtâwpin an thu ngaithla \hintute
chu hruai kîr leh an tum a. Mahse mipuite chuan zirtîrna tharah an
thlarau ril\âm châwmna chaw \ha an hmu a, mihring dân siam
chawpna buhsî ei tlâk lohva rei tak lo châwmtute chu an kalsan ta a.
Tihduhdahna a lo thlenin thu dik zirtîrtute chuan Isua thu, “He
khuaah hian an tihduhdah hunah che u, khaw dangah tlansan ang
che u,” (Matthaia 10:23) a tih kha an ngaithla a. Êng chuan hmun
tin a chhun êng tawh a. Tlânchhiate khân an tâna kawng lo hawng
châk tak tak an tam tih an hria a, chutah chuan an riak a, Krista
chanchin an sawi a, a châng chuan biak inah te, biak in an hmuh
zawh loh leh mî inah te, khawlaiah te, khawiah pawh ngaithlatute
awmna hmun chu an tân hmun thianghlim a ni. Thu dik thatho taka
an tlângâupui chu dan rual lohvin a lo darh zau ta a ni.
Thu dik chu kohhranin an tichhe thei lo va, sorkârin an tichhe
thei hek lo. Lung in te, sawisakna te, khandaih te leh meipui te
thawh mah se a chhe thei chuang lo. Mi tam takin an rin nghehna
chu thisen chhuahin nemnghet mah se thu dik chu a kal zêl.
Tihduhdahna chu thu dik tihdarh zauna chauh a ni zâwk. Setanan
tihboral a tumna hmanruate khân, Pathian hnathawh leh Setana
hnathawh a danglamzia a tilang chauh a ni.S
BUNG 11

LALHOTE HNIALNA
(PROTEST OF THE PRINCES)

K
OHHRAN siam\hatna \anpuina tûra aw chhuak ropui ber chu,
lalberin kum 1529-a Spires khuaa Rorêlna, Diet of Spires
a koh \uma German rama Kristian lalho aw kha a ni. Hêng
Pathian lama \ang lalho huaina te, an rinawmna te leh an din nghehna
te avângin, an hnua mi zawng zawngin mahni rilrua \ha tihzâwng
anga awm theihna zalênna kan hmu a ni. Kohhran siam\hata awmte
chu, tûn thlengin an hnialkalhna avângin “Protestant” tih an la ni ta
reng a; an \anchhan thu bulpui chu, “Protestant thurin bulpui bawk
kha a ni.” – D’Aubigné, b. 13, ch. 6.
Kohhran Siam\hatnain hun harsa a thleng ta. Lalber thupêk, Edict
of Worms-ah khân Luther-a chu hnawhchhuah a ni a, thu a zirtîr
khap a ni a, a thurinte pawh khap a ni a, chutichung pawhin sakhaw
thua inhmuhmawhna khawiah mah a la awm lo va. Pathian
thiltihtheihnain thu dik dodâltute a dang tlat zêl a. Lalber Charles V
chuan Kohhran Siam\hatna hi tihchhiat a tum tlat a, tichhe tûra a kut
a lek apiangin, a talhtum lo la kawi tûr thil eng emaw a awm ziah
\hîn. Vawi tam tak chu, Rom dodâltute chu tihboral an ni dâwn ta
ngei an ti \hîn a; mahse a hun takah khawchhak lam a\angin Turkey
sipaite an lo thawk a, a châng leh France lal, a châng chuan pope
ngei pawh, German lal a lo ropui zêl avângin a îtsîk a, a do ta a nih
kha; hetianga ram buaina kârah Kohhran Siam\hatna chu tawh buai
lohvin a awm a, a lo chak deuh deuh va, a darh zau zêl bawk a.
A tâwpah chuan pope leh a hnuaia lalho an inhmuhmawhna
bengdaiin Kohhran Siam\hatna bei tûra inthurual an tum ta a. Kum
1526-a Spires khuaa rorêl inkhâwm Diet inkhâwmna lian zâwk awm
leh hmâ chu, ram bung hranga mîte sakhaw zalênna an pe \heuh va.
Mahse engmah hlauhthawn thilte a awm tâk loh chuan, lalberin kum
1529-ah Spires khuaah bawk Rorêlna Diet a ko nawn leh a, a tum
197
198 INDONA ROPUI

ber chu Kohhran Siam\hatna tihchhiat a ni a. Lalhote chu Kohhran


Siam\hatna dodâl tûrin, a theih chuan tihluihna hmang lova thlêm
thlûk tum tûr a ni a, a theih loh erawh chuan lalber chuan chemsen
lek mai tûrin a inbuatsaih a.
Pope-hote chu an hlim hlê a. Spires khuaah an lo kal \euh va.
Kohhran siam\hatute leh anmahni lâwmtute an huatzia an tilang nasa
hlê a ni. Melanchthon-a chuan, “Keini chu le, mî kamchhe tleuhna
mai leh khawvêl bawlhhlawh phiah khâwm mai kan ni a; mahse Krista
chuan a mi khawngaihthlâkte hi a han thlîr ngei ang a, a hualhim
ang,” a ti a.–Ibid., b. 13, ch. 5. Kristian Lal, Rorêlna Diet-a lo
kalte kha an thlen ina Chanchin |ha thu sawi khap tlat an ni a.
Mahsela Spires khaw mipuiten Pathian thu hriat an châk ve si a,
khap ni mah sela, Saxony lal chapelah Pathian thu ngaithla tûrin mi
sâng tam tak an lo kal thuai a.
Hei hian thu tâwp a han thlen thuai a. Rorêltute hnênah lalber
thuchah a lo thleng a, ‘mahni duh anga sakhaw biak phalna hian
buaina chauh a rawn thlen avângin \hiat leh tûr,’ tiin thu a han pe a.
Thu dik ngaihtuah lova thupêk hian Kristian lalte kha a tilungni lo
êm êm a. Pakhat chuan: “Krista chu Kaiapha leh Pilata kutah a
awm leh ta,” a ti hial rêng a. Rom-ho kha an pawngpawrh zual a.
Pope mi pakhat chuan, “Luther-a hote ai chuan Turkey-ho pawh
an \ha zâwk; Turkey-ho chuan chawnghei nîte pawh an nei a, Luther-
a hote erawh chuan an bawhchhia a. Pathian lehkhabu thianghlim
leh kohhran dik lohna hluite hi, a engemaw zâwk thlan tûr lo ni ta
se, a hmasa zâwk hi kan hnâwl tûr a ni,” a ti a. Melanchthon-a
chuan, “Nî tinin, rorêl inkhâwm kim lai takin, Faber-a chuan, keini
Chanchin |ha mîte min vawmna tûr lungtum thar a nei reng,” a ti
a.–D’Aubigné, b. 1 3, ch. 5.
Sakhaw inngaihtheih tawnna kha dân rema siam a ni a. Kristian
ram bung hranga Chanchin |ha ringtute chuan an zalênna
tihkhâwbawna chu do tlat an tum a. Worms thupêk angin Luthera
kha hnawhchhuah a ni a, Spires khuaa a kal phal a ni ta lo va,
mahse a hnathawhpui \henkhat leh lal \henkhat Kohhran Siam\hatna
\anpui tûra Pathianin a kohte khân a ai an awh a. Luther-a hum
\hintu, Saxony lal ropui Frederick kha a thi ta si a, mahse a unaupa,
LALHOTE HNIALNA 199

amah thlâktu Duke John kha lâwm takin Kohhran Siam\hatna lamah
a \ang a; inremna ngaina mi a ni nâa, Kohhran Siam\hatna
chungchâng thuah a huaiin a \angkai hlê a ni.
Puithiamhovin, rin dân thar zawmna ram zawng zawngte hi pope
hnênah an intulût tûr a ni an ti a. Kohhran siam\hatute erawh chuan
zalênna an neih \hin kha an chuh ve tlat a. Pathian thu lâwm taka
hmu tawh ramte Rom hnuaiah kan lo lût thei lo an ti tlat a.
Hetiang hian thu an rawt ta a ni: Kohhran Siam\hatna awm lohna
hmunah chuan Worms Thupêk hi hman tûr; Kohhran Siam\hatna
awmna ramah pawh, helna chawh chhuah hlauhawm lova an tih theih
dâwn loh chuan, mi dangte âwihtîr an tum tûr a ni lo va, inhnial buai
theihna thil an sawi tûr a ni lo va, Mass-te an dodâl tûr a ni lo va,
Roman Catholic mîten Luther-a rin dân an zawm an phal tûr a ni
hek lo.–D’Aubigné, b. 13, ch. 5. He thu hi Diet-in a remti a, pope
puithiamho leh kohhran hruaitute chu an hlim êm êm a.
He thupêk hi hman tûr lo ni ta sela, Kohhran Siam\hatna thu
chu a la hre ngai lote hnênah a darh zau thei lo vang a, a thlen tawhna
hmunah pawh ... hmun a khuar nghet thei lo vang.–D’Aubigné, b.
13, ch. 5. Zalên taka thusawite khap a ni ang a. Pâwl dang zawm
khap a ni ang a. Hetiang khapna leh innêk chêpna pawm tûrin kohhran
siam\hatute chu an phût a. Khawvêlin a thil thlâkhlelh kha a boral
dâwn ta a ang hle. “Rom thuneihna siam ngheh leh a nih chuan an
dân bawhchhiatna bawk kha a lo kîr leh ngei ang a; hnathawh,
in\henna leh kal sualnain a tihbahlah hlê tawh, tihchhiat vekna tûr
chhuanlam engemaw an hmu ngei bawk ang.–Ibid., b. 13, ch. 5.
Kristian-ho inrâwn tûra an han \hu khâwm chu an thlaphâng hlê
mai. “Engtia tih tûr nge ni ta ngai le?” tiin an inen vêl a. Eng ang
zâwng pawhin thu titlu sê, khawvêl pum a nghawr dâwn a ni.
“Kohhran Siam\hatna hruaitute chuan intulûtin, Thupêk chu an pawm
mai em ni ang? He hun, namên lova buaithlâkah hian, Kohhran
siam\hatute tân kawng zawh sual a awl êm êm a. Thupêk pawm chu
lo titlu ta pawh ni se, chhan \ha tak tak leh chhuanlam tûr âwihawm
tak tak an hre \euh vang. Luther-a pâwl lalhote kha, sakhua an duh
ang ang pawm phal an ni a. He thupêk awm hmâ chuan, an khua leh
200 INDONA ROPUI

tuite pawhin hetiang zalênna hi an nei ve a, chuvângin rin dân dik an


zâwm ve a ni. Hei hi a tâwk hle lo maw? He thupêk an pawm chuan
boralna leh chungpikna eng zat nge an pumpelh theih dâwn? Hnialna
chuan eng ang buaina leh hlauhawmnaah nge a hruai luh ang? Nakin
lamah hun remchâng zâwk a la awm thei asin. Inremna thu i zawng
ang. Romin inremna thu a tawktarh hi i pawm mai ang khai, German
ram hliam hi i tuam teh ang. Hetianga ngaihtuah hian siam\hatute tân
kawng pakhat zawh a sam hle a, mahse an kawng zawh chuan an
thiltum ber tân chhiatna a thlen dâwn si a ni.
“Mahsela thupêkin a khawih pawi thui tûrzia an hmu tlang thei
hlauh va, hlau lovin \an an khawh ve ta a. Thupêk tum tak chu engnge
ni? Rom chuan, tumah mahni duhzâwng angin in awm thei lo vang, a
hranpaa ngaihtuah theihna in nei thei bawk hek lo vang ti thei tûra
thuneihna neih an tum a ni. A nih leh thupêk chuan anmahni lalho leh
an khua leh tuite tân sakhaw zalênna a phal a ni lâwm ni? Phal e.
Mahse zalênna leh thuneihna an neih ve reng ni lova, chin tâwk neia
an phalsak ve chauh a ni. Hemi thupêkin a phal bâk chu engmah tih
theih a ni lo va, mahni ngaihtuah theihnate a hman theih loh va, Rom
chu thil tisual thei lo rorêltu a ni a, âwih mai tûr a ni. An thu rawt chu
lo pawm ta se, Saxony-ah chauh sakhaw zalênna a awm thei ang a,
pawn lam Kristian ram dangah chuan rin dân dik pawm leh mahni
chhia leh \ha hriatna hmanga awm chu dân bawhchhiatna a ni a,
lung in tan emaw meia hâl hluma hrem tûr emaw an ni mai. Sakhaw
biak zalênna khuahkhirh chu an rem ti thei dâwn em? Rin dân dik a
thara pawm khâr a ni ta tiin an puang thei ang em? Hmun tam taka
Rom kohhran tamna hmuna awmte chuan rin dân dik kalsana zawm
ve mai tûr tih chu an rem ti thei ang em? Rom kohhran tamna hmuna
he thurawt zâwm duh lote thisen chhuah zawng zawng thuah kohhran
siam\hatute hian mawh an phur lo an ti thei ang em? Hetianga an tih
chuan, a hun pawimawh lai taka Chanchin |ha leh Kristian ram
zalênna phatsan an ni ang.”–Wylie, b. 9, ch. 15.
“Mahsela an ram te, an lal lukhum te leh thil engkim, an nunna
thleng pawha chan an huam ta zâwk a.” D’Aubigné, b. 13, ch. 5.
LALHOTE HNIALNA 201

“He thu rawt hi i hnial ang u. Mihring chhia leh \ha hriatna
chungchângah a tam zâwkin thuneihna an neih theihna thu a awm
lo,” an ti ta a. Lalho chuan, “Kan rama muanna leh inremna awm hi
kum 1526 Thupêk avâng a ni; \hiat leh a nih chuan German ram hi
buainain a khat ang. Council lian zâwk awm hmâ chu Diet Rorêlna
hian sakhaw zalênna hum loh chu engmah tih theih a nei lo,” an ti
a.–Ibid., bk.13, ch. 5. Chhia leh \ha hriatna lam thua zalênna hi
sorkârin a hum tûr a ni a, sakhaw lam thuah chuan hei hi a thuneih
theihna chin a ni. Khawvêl sorkârin sakhaw biak dân rêl luihsak a
tum chuan, Chanchin |ha puan darh duh Kristianten thi leh thau
pawlha an lo \ana kha, engmah lova siam an tum a ni.
Pope hote chuan “luhlulna” te hi tihchimih an tum tlat a. Kohhran
Siam\hatna \anpuitute zîngah inngeih lohna siam an han tum phawt
a; a langa la \an ve lote kha an tih\haih a. Khawpui aiawhtute chu
Rorêlna Diet-ah an ko khâwm a, thu rawt an pawm dâwn leh dâwn
loh titlu nghâl tûrin an nawr a. Hun tihsei deuh an dilna chu an phalsak
lo va; vote an han lâk meuh chuan an zînga a chanve dâwn laiin
Kohhran Siam\hatna kha an thlang ta a. Sakhaw zalênna tihboral
hnialtute chuan sawichhiatna, thiam loh chantîrna leh tihduhdahna
chauh an hmabâk a ni tih an hre êm êm a. Pakhat chuan, “Pathian
thu kan phat chuan kan him ang a, kan phat loh chuan hâl hlum kan
ni mai,” a ti a.–Ibid., b. 13, ch. 5.
Rorêlna Diet-a lalber aiawh King Ferdinand chuan thupêk hman
a nih chuan in\hen darhna nasa tak a awm dâwn tih a hria a.
Chuvângin lalho chu thlêm tûr an ni tiin a ngaihtuah a. Tihluihna hman
a nih chuan lalho kha an chan lehzual dâwn tih a hria a. |awngkam
thiama thlêmna lam a hmang ta a ni, “Thupêk hi pawm mai ula,
lalber pawh in chungah a lâwm êm êm ang,” a ti a. Mahse lalho
chuan lei lalberte aia chungnung zâwk thu pawm an duh zâwk a.
“Lalberin inremna leh Pathian chawimawina tûra thil a tih rêng rêng
chu kan âwih zêl ang,” an lo ti a.
Lalber aiawh King Ferdinand khân, Rorêlna member zawng
zawngte hriatah Saxony lal leh a \hiante hnênah, “thu rawt chu lalber
thupêk ngheta siam a ni mêk, chuvângin mi tam zâwk thu pawm mai
202 INDONA ROPUI

loh chu in tân kawng dang a awm ta lo,” tiin a hrilh a, rorêlna hmun
chu a chhuahsan ta a. Kohhran Siam\hatute tân inngaihtuahna hman
a awm lo va, chhân hman pawh a ni hek lo. Ko kîr leh tûrin palai an
tîr a, mahse ani chuan, “Thu chu tihtluk a ni zo ta, pawm mai ula a ni
mai,” a lo tihsan a.–Ibid., b. 13, ch 5.
Lalber lama \anghote khân, Kristian lalhovin mihring
phuahchawp thurinte leh thupêkte aiin Pathian Thu an dah chungnung
ngei dâwnin an hria a. Hetiang thu pawm a nih chuan pope thuneihna
a la chuai ngei dâwn tih pawh an hria. Mahsela an hnua mi sâng tam
takte angin, thil hmuh theih chauh an en a, lalber leh pope chan a la
\hain, siam\hatuho chan a chhe hlê tiin anmahni an infak a.
Siam\hatuho hian mihring \anpuina mai ring ni se, pope-ho rin ang
ngeiin an awm ang. Tlemtê an nia, Romin ngeih lo teh mah se, chakna
an nei a ni. Rorêlna Diet thu rawt pawm lovin, Pathian thu an pawm
a, lalber Charles-a en lovin, lalberte Lalber Isua Krista chu an en
zâwk a.–Ibid., b. 13. ch. 6.
Lalhovin an rilru thûk bera an ngaihtuah dik an tih Lal Ferdinand-
an a pawm duh loh
avângin, lalho chuan a
awm loh pawisa lova,
National Council-a
thlen thuai an rem ti
tlâng ta a. An hnialna
thu chu ngun takin an
phuah a, Rorêlna Diet-
ah an theh lût ta a.
“Heta awm zawng-
te hian, Pathian, min
Siamtu, Vawng-himtu,
Tlantu leh Chhandam-
tu, kan zaa ro min la
rêlsaktu tûr hmâah leh
mi zawng zawng leh
thilsiam zawng zawng
LALHOTE HNIALNA 203

hmâah kan hnialna kan hriattîr e. Keini, keimahni tân leh kan mîte
zawng zawng aiawhin, thupêk siam tûr chu, thupêkin Pathian a kalhna
apiangah, A thu thianghlim a kalhna apiangah, kan chhia leh \ha
hriatna zalênna kan neih a kalhna apiangah, thlarau chhandamna a
kalhna apiangah kan rem tihpui lo va, engti kawng mahin kan zâwm
dâwn hek lo.
“He thupêk hi kan pawm tehlul ang maw? Engkimtithei Pathianin
Amah hriatna lamah mi a ko va, mahsela hemi hian Amah hriatna
chu a dawngsawng thei lo kan ti a ni. Pathian thu nêna inrem chauh
lo chu thurin dik a awm thei lo. ... Thurin dang rêng rêng zirtîr chu
LALPAN a khap tlat a ni. Pathian thu thianghlim thute chu, châng
dang chiang zâwk leh fiah zâwkten an hrilhfiah a. He Lehkhabu
thianghlim hi Kristiante tân thil engkimah a mamawh a, hriat thiam a
awl a, thim tihkianna a ni bawk a. Pathian \hatna azârah A thu
thianghlim, Thuthlung Hlui leh Thuthlung Thara thu chuangte hi, a
kalhzâwnga thu belhchhah awm lovin, hei chauh hi thianghlim taka
puan darh kan tum a ni. He thu chauh hi thutak a ni; thurin zawng
zawng leh nunna dân zawng zawng atân dân nghet a ni, a hlawhchham
ngai lo vang a, min bum ngai hek lo vang. He lungphûm chunga
dingte chu hremhmun thiltihtheihnain a ngam lo vang a, hemi dodâla
mihring chapona leh intihveina awmte hi Pathian hmâah an la tlâwm
ang.
“Hemi avâng hian nghâwngkawl min bah luihtîr hi kan paih e.
Mahsela lalber, thil dang zawng zawng aia Pathian hmangaihtu chuan,
kan chunga Kristian rilru pu lal anga ro min rêlsak kan beisei; tin,
lalber hnênah leh nangni lalho hnênah, ngainatna leh thuawihna, kan
tih tûr dik chin chu pêk kan tiam e.”–Ibid., b. 13, ch. 6.
An thu hian Rorêlnaa \hu khâwmhote chu a hneh hlê mai. A
lehlam pawh, a tam zâwkte khân, hnialtute huaizia chu mak an ti a,
an hlauthâwng bawk a. Buaina a lo la awm ngei dâwnin a lang.
Intihhranna, innghirnghona leh thisen chhuahna chu pumpelh theih a
ni dâwn ta lo. Mahsela siam\hatuho chuan, an \anna a dikzia an
hriat avâng leh Engkimtitheia kut an chelh avângin huai tak leh nghet
takin an ding a.
204 INDONA ROPUI

“Hemi hnialnaa an thu theh chhuahah hian Protestant Kohhran


thurin bulpui a chuang. Rin dân thua mihring thiltih dik loh \hin pahnih
a kalh bawk a: pakhatna chu sakhaw thua pawn lam rorêltute lo
inrawlh ve fona hi; pahnihna chu kohhranin thuneihna a pum-hmawm
hi. Hêng thil dik lo aiah Protestant Kohhran chuan thil dang pahnih
a târ lang a: sakhaw thuah mahni duh ang leh \ha tihzâwng zawm
chu, sorkâr rorêltute thuneihsak phâk lohvah a dah a; Pathian
Lehkhabu thu hi lei kohhran hmuh theih chungah a dah bawk a. A
hmasa berin Pathian thilah sorkâr thuneitute lo inrawlh ve a duh lo
va, zâwlneite leh zirtîrte tih angin, “Mihring thu awih aiin Pathian thu
kan awih tûr a ni,” a ti a. Charles V lallukhum aiin Isua Krista
lallukhum a dah sâng zâwk bawk a; a la kal thui leh deuh va,
“Pathian \awngka chhuak hi, mihringte zirtîrna chungah a awm
tûr a ni,” a ti bawk a.–Ibid., b. l3, ch. 6. Hnialtute chuan, thu dik
nia kan hriat puan darh theihna thuneihna kan nei tûr a ni a; Pathian
thu chu kan rin a, kan âwih bâkah, mi dangte kan hrilh ve tûr a ni.
Hemi thuah puithiamin emaw, sorkâr thuneituin emaw tihbuai theihna
thuneihna a neih kan rem ti lo, an ti bawk a. Spires khuaa an hnialna
hi sakhaw thua hleih neihna dodâlna a ni a. Mahni \ha tihzâwng ang
anga Pathian biak theih nân, mi tin tâna thuneihna phûtna pawh a ni.
An hnialna thu chu an puang ta a. Mi tam tak rilruah a inziak a,
vân lehkhabuah tûmâ thai chhiat theih lohvin a inziak bawk a. German
rama Chanchin |ha puan darh duh Kristianten an Thurin bulpuiah
an hmang a. Hmun tina mîten, he hnialna avâng hian, hun thar leh
hun \ha zâwk neih beiseina an nei a. Lal pakhat chuan Spires khuaa
Protestant Kohhrante hnênah, “Pathian Engkimtithei, hlau lo leh zalên
taka A thûte puantîr theitu che u khân, chatuan thlengin in Kristian
rinnaah chuan din nghehtîr che u rawh se,” a ti a.–Ibid., b. 13, ch.
6.
Kohhran Siam\hatuten, Kohhran Siam\hatna hlawhtling taka a
awm hnuah, mîte tihlâwm nân, rinna lam thuahte lo dul ta deuh sela,
Pathian chunga rinawm lo an ni ang a, anmahni chungah ngei pawh
rinawm lo an ni ang a, an chhiatna an insiam chawpna a ni ang.
Hêng siam\hatute rinawm dân hi an hnua mi zawng zawngte entawn
LALHOTE HNIALNA 205

tlâk a ni. Pathian leh A thute dodâlzâwnga Setana hnathawh dân a


la dang chuang lo va, hmân lai ang bawkin tun laite pawhin Pathian
thu nun dân nghahchhan nâna neih hi Setana huatzâwng a la ni ta
reng a. Tun lai hian kohhran siam\hatute thurin leh an dânte kan kal
pensan nasa ta hlê a. Protestant thu bulpui lama hawi kîr leh a hun
ta, chu chu–Bible chauh hi rinna leh kaihhruaina dân atâna hruaitua
hmanna hi a ni. Setanan, tun thlengin sakhaw zalênna tihchhiat theih
nân a thil hman theih chu a la hmang reng a. Spires khuaa Hnialtuten
Kristian sakhaw kalha an paih thlâk tawh kha, thuneihna ropuina
hlauh tawh hmu kîr leh tûrin Setanan a bei nasa. Chutih laia Pathian
Thu chauh an rin anga tun laia kan rin ve chauhvin kohhran hi
siam\hatin a awm reng thei ang.
Protestantho tân a hlauhthâwnawmzia chhinchhiahna tam tak a
lo lang; Pathianin A mîte a hum \hin tih chhinchhiahna pawh a lang
bawk a. Hetih lai hian Melanchthon-a chuan a \hianpa Simon
Grynaeus chu Rhine lui lamah a nem thla ta hlawk hlawk mai a, ani
lah chuan a ngaihna hre hek lo, mak a ti hlê mai a. Melanchthon-a
chuan, “Putar zawhawm tak mai, ka hriat ngai hauh loh, ka hmâah a
lo ding a, ‘Lal Ferdinand-an Grynaeus man tûra a mi tirh an lo
thleng \êp a ni,’ tiin min hrilh a ni,” a ti.
Ahmâin pope hote zînga lehkha thiam Faber-an a sermonah
Grynaeus-a a sawi hming chhe viau mai a. A thusawi bân chuan thu
dik lo tih hriat reng a sawi avângin a han kamkhat hlek a. Faber-a
chu a thinur hlê mai a, mahse a thinur a thup thei hrâm a. Lal hnênah
a kal nghal a, Grynaeus manna thu a va la lek hi a lo ni a.
Melanchthon-a chuan a \hianpa hum tûrin Pathianin vântirhkoh a
han tîr a nih a ringhlel lo. Rhine lui kamah che lo chang lovin a ding
a, a \hianpain râl leh lam a kai hmâ chu a thlîr a. Ral lehiam a thlen
chuan, “Mi felte thisen lâk châka tuihalho kâ a\angin a him ta \âwk
e,” a ti a. A ina a va haw chuan, Grynaeus zawngtuho chuan a in
chu an lo thâi let rem rum mai tih an lo hrilh a.–Ibid., b. 13, ch. 6.
Kohhran Siam\hatna chu a hmâ aiin a lâr ta zâwk a. Lal Ferdinand
khân Chanchin |ha puan darh duh lalho thu a ngaithla duh lo vei a,
tûnah chuan lalber leh sorkâr mi lian leh kohhran mi lian zawng zawng
206 INDONA ROPUI

hmâah thu sawina hun an nei leh dâwn ta. Ram chhûngah buaina a
awm ta fê a, chumi tihreh nân, lalber Charles V chuan Augsburg
khuaah Rorêlna Diet a ko va, chu inkhâwmna chu amah ngeiin a ho
vang. Hei hi Spires khuaa an hnialna chin kum khat hnuah a ni.
Protestant hruaitute pawh an ko vek a.
Kohhran Siam\hatna atân hlauhawm tam tak a awm, mahse a
kilkawituten Pathian kutah an nghat a, Chanchin |ha erawh chu
vawn ngheh tlat an tum a. Saxony lal kha a upâten kal lo tûrin an
thlêm a, Lalberin lalho awm khâwm a duhna chhan chu tihkawlawk
a tum chauh a ni. “Khawpui kulh chhûnga hmêlma thiltithei tak tak
nêna inkhûr-khung chu a muanawm lo lutuk e,” an ti a. Mi dangte
erawh chuan “Lalho chu huai takin awm phawt mai se, Pathian hna
chu a him ang,” an ti a. Luther-a chuan, “Pathian chu rin ngam a ni.
Min thlahthlam lo vang,” a ti a.–Ibid., b. 14, ch. 2. Saxony lal chu a
\huihruaite nên Augsburg lam panin an chhuak ta a. A tân a
hlauhthâwnawmzia an hre \heuh si a, an lungngai hlawm êm êm mai
a. Luther-an Coburg khaw thlengin a va thlah a. An kalkawng atân
hla a phuah a, “Kan Pathian, Kulhpui Nghet A Ni” tih hi. Chumi hlâ
chu kawng tluanin a sa a, chu hla chuan lungngai leh thlaphângte a
timuang êm êm a.
Kristian lalhovin, Rorêlna Diet-a thlen tûra an thu phuah chu,
Bible thute nêna nemngheha, zia-râng nei deuhva, indawt fel taka
ziah an tum a. Chumi buatsaih tûrin Luther-a leh Melanchthon-a leh
an \hiante an tîr a. He chhechhama thu tiamna hi Protestant Kohhran
chuan an rin dân tarlânnaah an pawm vek a; chuta an hming ziak
tûrin an awm khâwm ta a. Thil awl-ai a ni lo. Siam\hatute chuan an
thil tum chu sorkâr thil politic nêna inchawhpawlh lo tûrin an fîmkhur
êm êm a; Pathian thu chhuak chauh lo chu thil dang engmah a khawih
tûr a ni lo an ti a. He thutiama hming ziak tûra lalho an han inkhâwm
chuan, Melanchthon-an, “Hêng hi Pathian rawngbâwltute leh Pathian
Thu zir mîte rawt zâwk tûr a ni a; mi lianho thuneihna hi thil dang
atân i khêk zâwk teh ang,” a lo ti a. Saxony lal John-a chuan, “E!
chu, mi hmaih i tum e lo? Thil dik ti tûrin ka rilru ka siam zo tawh, ka
lallukhum thu ka ngaihtuah lo. LALPA tân ka \ang duh a ni. Ka
LALHOTE HNIALNA 207

lallukhum leh lal puan te hi Isua kraws tlukin a hlu lo ve,” a ti a, a


hming a han ziak ta a. Lal dang a lo kal leh a, ziakna kawlawm a han
ken chuan, “Ka LALPAIN a mamawh chuan, ka ro zawng zawng leh
ka nunna te pawh chân ka huam e. He thutiama Thurin kan ziah loh
ai chuan, ka khua leh tuite leh ka pianna ram chhuahsana, tiang
hawla vahvaih pawh ka thlang zâwk,” a ti a.–Ibid., b. 14, ch. 6.
Hêng Pathian mîte rinna leh huaina ropuizia hi!
Lalber hmâa an din hun chu a lo thleng ta ngei a. Lalber chu a
lal\hutthlengah a thu a, lalho dangten an hual khup mai a, siam\hatute
chu thusawina hun a pe a. Chutah chuan an thu chu an han chhiar
chhuak ta a. Chanchin |ha thute chu mâwl tak leh fiah takin an han
sawi chhuak a; pope kaihhruai kohhran dik lohnate fiah takin an
târlang bawk a. Chumi ni chu, “Kohhran Siam\hatna ni ropui ber
leh mihring leh Kristian sakhaw chanchina ni ropui ber pakhat,” tia
an vuah hi a dik zet mai.–Ibid., b. 14, ch. 7.
Worms khaw rorêlna hmâa Wittenberg khaw puithiam pakhat
amah maia a dinna kha a la rei vak lo ve. Tûnah erawh chuan
German ram chhûnga lal ropui ber berte leh thiltithei ber berte a
dinna hmunah an ding ta. Luther-a erawh chu Augsburg khuaa a kal
khap a ni a, mahse \awng\ai leh thusawiin an zîngah a tel ve reng a.
208 INDONA ROPUI

“Hetiang inkhâwmna ropui hmâa mi ropui leh chhuanawm ber berten


Krista an puang hmu thei tûra ka la dam ka lâwmzia hi ka sawi thei
lo ve,” a ti hial a.–Ibid., b. 14, ch. 7. Pathian Lehkha Thu: “I
thuhriattîr thute chu lalho hmâah ka sawi ang a,” tih thu kha a lo
thleng a ni (Sâm 119:46).
Paula hun lai khân, Chanchin |ha, a lung in tân phahna ngei
kha, lalber khawpuia lalho leh mi lianho hmâah puan a ni a. Hemi
\um pawh hian, lalberin pulpit a\anga sawi a khap chu, lal in chhûng
ngeia puan a ni ta a, mi tam takin an chhiahhlawhte tân pawh
ngaihthlâk tlâk lohva an ruat chu, lal leh mi lianten an ngaithla ta,
ropui pawh an ti a. Thusawitute chu lalho, lal lukhum khum thei hlir
an ni a, a ngaithlatute chu lalber leh mi lian \ha zawng zawng an ni a,
an sermon chu Pathian thu dik a ni. Ziaktu pakhat phei chuan,
“Apostolte awm loh a chinah hei aia hnathawh ropui leh thurin ropui
zâwk hi a la awm lo,” a ti.–D’Aubigné, b. 14, ch. 7.
Pope Bishop pakhatin, “Luther-a ho thusawi chu a dik vek,
sawisêl tûr pakhat mah a awm lo,” a han tih chuan. Dr. Eck-a hote
zînga pakhat chuan, “Ngun taka ngaihtuahin sawisêl tûr pakhat tal i
hre lo maw?” a ti lo var a. Ani chuan, “Zâwlneite leh zirtîrte thu
ziak a\ang chuan, hre lo; mahse council thu ziak leh keimahniho
zînga mîte thu ziak a\ang chuan, hria,” tiin a chhâng a. Ani chuan,
“Nangma \awngka chhuak ngei a\angin, Luther-a hote chu Pathian
Thu chhûngah an awm a, keini chu pâwnah kan awm i tihna a ni
maw?” a ti a.–Ibid., b. 14, ch. 8.
German ram lal dangte pawhin Siam\hatute rinna dik an rawn
pawm belh hlawm a. Lalber pawh chuan, “Protestant thu hi a dik a
ni,” a ti ve a. He thurin hi \awng chi hrang tam takin an letling a,
Europe ram khaw tinah an thawn darh a, \hangthar thlengin thurin
bulpuia hman a ni ta a.
Pathian rawngbâwltu rinawmte chu amala thlahthlamin an awm
ngai lo. Khawvêl mi lian leh vân hmuna thlarau sual \angrualin
anmahni an beih lai chuan Pathianin a mîte a hawisan lo. Hmu thei
chu ni se, hman laia zâwlnei te a awmpui angin, Pathian awmpuina
LALHOTE HNIALNA 209

chu an hmu ngei ang. Elisha leh a chhiahhlawh chu sipaiin an hual a,
an tlân chhuahnate an dang chat vek a, a chhiahhlawh chuan a hlau
ta a. Zâwlnei chuan a chhiahhlawh mit hawng tûrin Pathian a ngen a
(2 Lalte 6:17). Anmahni hum tûra mei tawlailîr leh sakawr leh vân
sipai rual tlâng khata ding an lo awm a. Kohhran Siam\hatna
hnathawhah pawh hian vântirhkohten hnathawktute chu an vêng a
ni.
Luther-a khermeina pakhat chu, Siam\hatna \anpui nân sorkâr
thuneihna kan hmang tûr a ni lo, hriamhrei hmanga hum kan tum tûr
a ni hek lo, tih a ni. Lal tam takin Chanchin |ha an puan avângin a
hlim êm êm a, mahse Chanchin |ha hum tûra \anrual thu an rawt
chu, “Chanchin |ha chu Pathian chauhvin a hum tûr a ni. Mihring a
inrawlh loh poh leh, Pathianin a humna chu mak takin a tilang sauh.
Politic lam hmanga hum tumna hi, rinhlelhna leh hlauhna tlâktlai lo
a\anga lo chhuak a ni,” a ti a.–D’Aubigné, b. 10, ch. 14.
Kohhran Siam\hatna tihchhiat tuma, hmêlma chak tak tak an
inzawm khâwm a, khandaih sâng tam tak, a pâi a\anga phawi peih
renga a awm lai chuan, Luther-a’n, “Setanan a thinur a chhuah leh
ta. Pathian hre lo pope \huihruaiten kohhran dik an phiar a, indo
hlauhthâwnawmin kan awm ta. Mipuite chu rinna nên LALPÂ hmâa
\awng\aia vir chhên tûrin fuih ula, tichuan Pathian Thlarau chuan a
hneh ang a, remna siam lo thei lo tûrin a siam ang. Kan mamawh
ber leh kan thawhrimna ber tûr chu \awng\ai a ni. Mi tinin hre rawh
se, Setana thinurna leh khandaih chu kan chungah a tla \êp a ni,
chuvângin \awng\ai rawh se.”–D’Aubigné, b.10 ch. 14.
Chumi hnu fêah, lalho inzawm khâwmna thu-ah bawk, Luther-
a’n he indonaa kan hriamhrei hman tûr chu, “Thlarau ngûnhnâm
chauh a ni ang,” a ti a. Saxony lal hnênah lehkha a thawn a: “Chik
taka ngaihtuahin, he inzawmna hi kan rem ti thei lo. Kan Chanchin
|hain thisen far khat pawh a fartîr ai chuan vawi sâwm pawh kan
thi nawn duh zâwk. Keini chu berâmno talh tawha ang kha kan ni
tûr a ni. Krista kraws chu put tûr a ni a. Hlauvin awm suh, kan
hmêlmate uanthuanna aiin kan \awng\ainain thil a tiropui thei zâwk.
210 INDONA ROPUI

I unaute thisen chu i kutah kai lul suh se. Lalberin a rorêlnaa min
koh chuan kan inpeih e. Kan rinna hi i hum thei lo, mi tinin mahni
\heuhva tuar tûrin kan inpeih tûr a ni,” tiin.–Ibid., b. 14, ch 1.
Arûka an \awng\aina hmun a\angin chakna a lo chhuak a,
Kohhran Siam\hatnaah hian khawvêl a nghing a ni. Hêng
hnathawhnaah hian LALPA rawngbâwltute chu, thlamuang takin, a
thutiamna lungpui nghetah an ding a. Augsburg khuaa buaina awm
vanglai tak tak chuan, Luther-a chuan a tlêm berah dârkâr thum tal
\awng\ai nâna hmang lovin ni a hmang ral ngai lo. Chung dârkârte
chu a thu zirna hun duhawm ber a thlante an ni. A pindanah chuan a
thinlungte Pathian hmâah a phawrh a. Pathian a fak a, a hlau va, a
beisei a, \hian kianga thusawi angin, “Kan Pa leh kan Pathian i ni tih
ka hria, i fâte tiduhdahtute hi i tidarh ang tih pawh ka hria; kan
zîngah nangmah ngei pawh tihhlauhthawnawmin i awm a. Hêng thil
hi i ta a ni, i \anpuina avângin kan tel ve chauh a ni. Aw kan Pa, min
hum ang che,” a ti \hîn.–Ibid., b.14, ch. 6.
Melanchthon-a kha lungngai leh manganga a chauh laiin, Luther-
an lehkha a thawn a, “Khawvêlah ni lovin Kristaah chuan malsâwmna
leh thlamuanna i hnênah awm rawh se. Amen. I lungkham luatnain a
tikaikûn che hian min tithinur nasa a ni. Kan \anna hi a dik lo a nih
chuan tlansan la; a dik a nih chuan hlau lova awm tûra thutiam chu
engah nge dâwta kan chantîr ang. Krista chu thu dik leh felna
hnathawhah a duai lo vang. A nung a, ro a rêl a, chuti a nih si chuan
engah nge kan hlauh?–Ibid., b. 14, ch 6.
Pathian chuan a rawngbâwltute thâwm a ngaithla a. Lalho leh a
rawngbâwltute hnênah thim lal thiltihtheihna laka huaina leh tuar
theihna a pe a. LALPA chuan, “Ngai teh u, Zionah chuan a kila lung
pawimawh ber, thlan, hlu tak ka rem a ni; Amah ringtu chu a mualpho
lo vang,” (1 Petera 2:6). Protestant siam\hatute chuan Isua chungah
an sa a, hremhmun kawngkâin a ngam lo vang.S
BUNG 12

FRANCE RAMA SIAM|HATNA


SIAM|HATNA
(THE FRENCH REFORMATION )

S
PIRES khuaa hnialna leh Augsburg khuaa a chhechhama
thutiamna kha German rama Protestant Kohhran tân hnehna
ropui tak a ni a. Mahsela a hnu lawkah buaina leh titohnain a
han zui a. Kohhran Siam\hatna \anpuitute zîngah inthurual theih
lohna a lo chhuak a, chu chuan a tichak lo ta êm êm a; hmêlmaten
nasa takin an er bawk si nên, Protestant Kohhran chu a chhe der
dâwn ta a ang hlê. Mi tam takin an nun an chân phah tawh a.
Tualchhûng buainate a lo chhuak a. Kohhran Siam\hatna hruaitu
lian ber pakhat chu a lo rinawm ta lo va, a \hian dangte a mantîr ta
hlawm a. Amah avângin rin dân dik zâwmtu leh zahawm ber ber te
chu an man a, khaw tin khaw tangah an hnûk vêl a. Mahsela lalber
chan a \ha dâwna a lan lai takin, hnehin a awm ta; a salmante chu a
kut ata laksakin an awm a. Lalber khân, thurin dik tiboral tûrin, a
ramte, a sum leh paite leh a nunna hial pawh chân a huam a nih kha;
mahsela sakhaw zalênna thurin tihboral a tum chu, zalênna pe tûra
tihluihin a awm ta zâwk a. A sipaite indonaah an riral zo va, a sum
leh pai a khawhral zo va, a ram chhûnga miten hel an tum a. Chutih
chhûng zawng chuan, rinna dik tihboral a tum kha a kal zau zêl a,
lalber Charles-a chuan Engkimtitheia a do a ni. Pathian chuan, “Êng
awm rawh se,” a ti a; lalber Charles-a erawh chuan thim chu chhum
lo chat lova a awm reng theih nân a bei a, mahse a hlawhchham ta. A
hun hmâin a tar a, buaina tâwk rêng rêngin a awm a, a chau zo ta a, lal
nih a bâng a, khawi lai Monastery-ah emaw a inphûm bo ta a ni.
German ram ang bawkin Switzerland-ah pawh Kohhran
Siam\hatna thuah harsatna a awm. Hmun tam takah kohhran dik an
vuan a; mahse mi tam tak chuan a dik a dawk thlu lovin Rom rinna
an la vuan lui tlat a. Kohhran dik zâwmtute an tihduhdah \hin avângin,
ram buaina a chhuak ta a. Zwingli-a leh a thawhpuite chu Cappel

211
212 INDONA ROPUI

hmunah thahin an awm a. Oecalampadius-a khân Zwingli-a te thi


chu a tuar êm êm a, rei lo têah a thi ve ta a. Rom chu a chak leh ta,
ram a chân zawng zawngte pawh kha a hmu kîr leh vek dâwnin a
lang hial a. Mahse Chatuan Rorêltua chuan A hnathawh leh A mîte
A kalsan lo. A bân chakin a la han chhan chhuak leh mai ang.
Siam\hatna hruaitu tûrin ram dangahte pawh hnathawktute a ruat a.
France ramah chuan, Luther-a hmain Kohhran Siam\hatna a lo
chhuak \an tawh a. Chu nî chhuak hmu hmasa bertu chu Lefevre-a
ni, upa tak a ni tawh, lehkha thiam tak, hriatna zau tak nei a ni a,
Paris University-a zirtîrtu lian a ni, pope mi ruh a ni bawk a. Hmân
lai \awng hluite a ngaihtuahna lamah Bible hi a chhar chhuak a, a
zirtîrte pawh a zirtîr ve \hîn a.
Lefevre hi mi thianghlimte ngaina mi a ni a. Kohhran thu ziaknaa
chuang mi thianghlim leh martarte chanchin ziah a tum a. He hna
atân hian lehkhabu tam tak chhiar a ngai. A ziak tam hlê tawh tih
chuan, Bible hian min \anpuina a nei dah law maw tiin a han chhiar
a. Mi thianghlimte chu a hmu ngei mai, mahse Rom lehkhabua inziak
kha an ni hlawm lo. A thinlung a fiah ta uar mai a, a thil tih tûr
kalsanin Bible chhiar a ngawrh ta a. Thu dik a hmuh chhuahte chu
mi dangte a zirtîr ve \hîn a.
Kum 1512-ah, Luther-a leh Zwingli-an Kohhran Siam\hat an
\an hmâ daihin, Lefevre chuan heti hian a lo ziak tawh a: “Rinna
azâra felna, Amâ \hatna avâng chauhva chatuan nunna kan neihna
hi, Pathian min pêk a ni.”–Wylie, b. 13, ch. 1. Tlan chhuahna thurûk
a ngaihtuah chuan, “Aw! Chû aiawhna ropui, sawi sên loh chu!
Sual kai lo chuan thiam loh a chang a, thiam loh chang chuan thiam
a chang a; malsâwmna chuan ânchhia a dawng a, ânchhe dawng
chuan malsâwmna a dawng thung a; Nunna chu a thi a, thia chu a
nung leh a; Ropuina chu thimin a tuam a, engmah hre lo, buaina
chauh hriaa chu Ropuinaa thuamin a awm.”–D’Aubigné, b. 12, ch.
2.
Chhandamna ropui chu Pathian a ni tih a zirtîr a, mahse thuawihna
chu mihring ta a ni tiin a zirtîr a. “Krista kohhran member i nih
chuan, a taksa pêng i ni a; a taksa i lo nih chuan, Pathian nungchangin
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 213

Paris khawpuiah chuan thiam loh chantîrte chu râwng taka nghaisak chunga
tihhlum an ni a; rei tak an tawrhna tûrin, mei chu nasa vak lovin an tuah a.
214 INDONA ROPUI

i khat a ni. Mihringte hian hetiang nih theihna hi han hrethiam teh se
aw! Nun thianghlim leh mawiin an nung ngei ang. An chhûnga
ropuina awm, mita an hmuh theih loh lakah chuan, khawvêl ropuina
chu thil hmuhsitawm mai a ni,” a ti.–Ibid., b. 12, ch. 2.
Lefevre-a zirtîrte zîngah chuan mi pakhat a thusawite lo ngaithla
ngun bîk a awm a, a aw te a reh daih hnuah hei hian a la han
chhunzawm zêl dâwn a ni a, chu chu William Farel-a a ni. Nû leh pâ
sakhaw mi tak nei a ni a, kohhran thu zirtîr chu i-hê lova pawm mai
tûra zirtîr \hîn a ni. Tirhkoh Paula ang deuhva “Sakhaw pâwl khermei
ber dân pangngaia Farisaia ka awm kha,” ti pâwl a ni a. Rom
kohhran mi dik tak a ni a, kohhran dodâltute chu tihboral mai duh a
ni \hîn a. Nakin hnua hetih lai chanchin a sawi chu, “Pope sawi
chhia ka hriat chuan, chinghne thinrim angin ka hachang ka \hial
khum a,” a ti a.–Wylie, b. 13, ch. 2. Mi thianghlimte chawimawi a
ning ngai lo; Lefevre nên Paris khua kohhran an fang a, maichâmah
Pathian an bia a, thilpêkin thlân thianghlimte an chei mawi a. Hêng
thiltih engmah hian rilru thlamuanna a pe chuang si lo. Sual inhriatna
a nei reng a, simna dang kawng zawng zawng zawh mah se a sâwt
chuang lo. Vân a\anga aw lo chhuak ang maiin a zirtîrtu thu chu a
ngaithla a. “Chhandamna chu Pathian \hatna azârah chauh a ni,”
“Sual nei lo chuan thiam loh a chang a, mi sual chu chhuahin a awm,”
“Isua Krista Kraws chauhvin vân kawngkâ a hawng a, hremhmun
kawngkâ a khâr,” tia a hrilh \hinte kha.–Wylie, b. 13, ch. 2.
Farel-a chuan lâwm takin thu dik chu a pawm a, Paula ang
bawkin pipu dân bâwih a\anga chhuakin Pathian fâte zalênnaah a
lut a ni. “Chinghne koham anga tualthahna rilru pu lovin, berâmno
nunnêm angin ka lo kîr a, ka thinlung chuan pope ka chhuahsan a,
Isua Krista ka pe ta a ni,” a ti.–D’Aubigné, b. 12, ch. 3.
Lefevre chuan a zirtîrte zîngah thu \ha chu a theh darh a; Farel-
a kha, tun hmâa pope tâna \hahnem a ngaih ang khân Krista tân
\hahnem a ngai ta thung a; vântlâng zîngah thu a sawi \hîn a. Kohhran
mi ropui tak mai Meaux khaw bishop chuan a han zâwm ve a, mi
chhe in a\anga lalber in ropuiah hial Chanchin |ha chu a lût a, ringtu
tam tak an awm a. Chutih laia lalber Francis I farnu pawhin a ring
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 215

ve a, Lalber leh a nu pawhin thâwkkhat chu an ngaihven ve hlê a,


France ram puma rin dân dik mîten an pawm hlân an nghakhlel êm
êm a.
Mahse an rin angin thil a awm dâwn lo. Krista zuitute chuan
tihduhdahna an hmabâk a, mahse an mithmuh a\angin a la inthup rih
mai a ni. Buaina tâwk tûra chakna an neih theih nân muanna a la
awm rih a. Kohhran Siam\hatna chu a kal vung hlê mai. Meaux
Bishop khân mipui leh a hnuaia puithiamho zirtîrin nasa takin a \ang
a. Puithiam suaksualte a sawn bo va, mi dikin a thlâk a. He bishop
hian a mîten Bible anmahni tân an neih ve a duh êm êm mai a, an nei
ta thuai rêng a. Lefevre-an Thuthlung Thar a letling a. Wittenberg
khawl chhutnaa Luther-an German Bible a chhut lai khân, Meaux
khuaah French Thuthlung Thar pawh a chhuak. Bishop chuan amâ
pawisa sêngin a bialah a sem darh a. Meaux khuaa mîte chuan
anmahni \awngin Pathian Lehkhabu chu an lo nei ve ta a ni.
Khualzin, tuihala boral tûrin tui a hmuha a lâwm êm êm angin,
hêng mîte hian Chinchin |ha an hmuh chuan an lâwm êm êm a.
Lova hnathawktute leh hnathawhna hmuna mistiri ten anmahni
hnathawhna hmunah Bible thu an sawi a, an hlimpui thei êm êm a.
Tlai a lo ni a, zu inna hmun lam pan lovin Bible nei inah an inhmu
khâwm a, a thute chhiara \awng\aiin Pathian an fak \hîn a. Hêng-ho
nun dânah hian danglamna nasa tak a lo lang ta a. Daikil kâra mi
rethei, ziak leh chhiar pawh thiam lo, lo nei mi, ni lênga thawk rim
\hinte an ni a, mahse Pathian thiltihtheihna chuan a han tidanglam
nasa êm êm a. An inngaitlâwm a, hmangaihna an ngah a, an nun dân
a thianghlim a, thinlung taka Chanchin |ha pawmtute nun Chanchin
|hain a tihdanglam theihzia entîrna \ha tak an ni.
Meaux khuaa êng lo chhuak chuan ram zau tak a ên a. Nî tin
ringtute an pung zêl a. Puithiamho thinurna chu lalberin a la chelh
thei hrâm a, puithiamho rilru zîmzia leh an puithu dân khawlohziate
hi a hmuhsitzâwng tak mai a ni a; mahse pope hote chan chu a \ha ta
tho. Hâl hlumna tûr thing an han phun ta a, Meaux khaw Bishop
kha a \anna lam thu titlu tûrin an nawr a, kawng phei lam a thlang ta
a. A hruaitu berin tlansan mahse a berâmte chu an ding nghet tlat a.
216 INDONA ROPUI

Mi tam takin meialh kârah thutak an âu chhuahpui a. Hêng Kristian


inngaitlâwm takte hian, muanna huna an awm laia an thu la hre ve
ngai lo mi sâng tam takte hnênah, inhâl hlumna hmuna an huaisenna
leh rinawmna hmangin thu an sawi ta zâwk a.
Hmuhsitna leh tihduhdahna hnuaia rinawm taka Krista \antute
chu mi rethei leh mi hnuaihnung chauh an ni lo. Lal leh mi ropui tak
tak in chhûngahte pawh Chinchin |ha chu an lalna te, an sum leh
pai te leh an nunna hial ai pawha ngaihlu zâwk an awm. Inrâlthuamna
thîr kawr hnuaiah rilru ropui tak, tihnghîn zawh loh, Bishop puan
leh lukham ropui hnuaia rilru aia ropui a awm a. Louis de Berquin
chu mi ropui, lal chi a ni a. Inzir fin a ngaina a, nungchang engkima
sawisêl bo a ni. Lehkha ziaktu pakhat chuan, “Pope inrêlbâwl dân
ngaina mi a ni a, sermon leh Mass-te a ngainâ a, a nungchang \ha
dang zawng zawng ai pawha ropui chu, Luther-a hote hi a ten a,”
tiin a ziak a. Mi dang tam takte ang bawkin Bible-a hruai luhin a
awm hlauh mai a, a han chhiar chuan, “Rom thurin aw-zâwng a hmu
ta lo va. Luther-a thurin hlîr a lo ni ta mai a.”–Wylie, b. 13, ch. 9.
Chuta chinah chuan Chanchin |haah a inpumpêk ve ta a ni.
France ram mi ropui zawng zawng zînga lehkha thiam ber a ni
a, a fing êm êm a, thusawi a thiam si, a huai êm êm mai bawk a, thil
\ha lamah \hahnem a ngai bawk a, lalber mi duhzâwng a ni a, lal
rorêlnaah a challang si. Mi tam tak chuan, hei hi kan ram Kohhran
Siam\hatu tûr a nih hi an ti a. Beza chuan, “Lalber Francis I hi
Saxony lal ang kha ni se Berquin-a hi kan Luther-a a ni ve tûr,” a ti
a. Pope hote chuan, “Berquin-a lak chuan Luthera chu eng a ni hlei
nêm,” an ti ve thung a.–Wylie, b. 13, ch. 9. France rama Rom
kohhran chuan an hlau hlê rêng a. Kal sual tiin pope hoten lung inah
an khung a, mahse lalberin a chhuah a. Rei tak an inbei a. Lalber
Francis lah khân a châng leh Rom a \an a, a châng leh Siam\hatna,
a châng leh puithiamho kha a han dang chêp a, a châng leh a han
zalêntîr a. Pope hovin Berquin-a kha vawi thum lung inah an khung
a, lalberin a chhuah zêl a. A finna leh a nungchang ropui avângin
puithiamho thinur hrîkthlâk nân a phal lo a ni.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 217

Berquin-a tân France ram a thlamuan thlâk ta lo hlê, a \hiante


pawhin an hrilh fo va, khawi lam ramah emaw inthiar fihlîm rih mai
tûrin an ti a. Erasmus-a, mi zakzum, lehkha thiam ropui si, nunna leh
ropuina aia thu dik ngaisâng zâwk, rilru ropui nei ve lo khân, Berquin-
a chu lehkha a han thawn a: “Ram dangah sorkâr palaia tirh bo dîl
mai rawh. German ramte va fang la. Beda chu i hria a, lu sângkhat
nei a ni a, a tûr chu ram tinah a chik chhuahtîr a. I hmêlmate chu
‘nuaia’ an ti a ni. I thu \anchhante hi Isua Krista thu aia \ha pawh lo
ni se, zahthlâk taka an tihboral hmâ che chuan an chhuah lo vang
che. Lalber humhimna hi ring lutuk suh. Eng le khaw le, Pathian rin
dânah mi hertîr suh ang che,” a ti a.–Wylie, b. 13. ch. 9.
Hlauhawm a lian tulh tulh a, Berquin-a \hahnem ngaihna a zual
tulh tulh a, a taksa him nâna Erasmus-a thurâwn ngaithla lovin, thûk
lehzuala beih a tum ta a. Tûn chinah chuan thu dik hum chauh ka
tum dâwn lo, dik lohna chu ka kalh dâwn a ni, a ti ta a. Romhovin
kal dik lova an puhna kha an chunga bel a tum ta a. A hmêlma
khirh berte chu Paris University-a Theological Department-a
puithiam leh lehkha thiamho kha an ni a, hêngho hi ram puma kohhran
chanchin leh dâna thuneitu sâng ber an ni nghê nghê. Hêngho lehkha
ziak a\angin thu sâwm leh pahnih a thlang chhuak a, hêng hian Pathian
lehkhabu a kalh a ni tiin vântlâng hmâah a puang a, lalber chu thu
rem tûrin a sâwm a.
Lalberin a hnialtute hnial dân hriat a duh a, puithiam chapoho
han tih-mangan ve rêng a duh bawk a, a rem ti ta a, Romho chu
Bible thu bawka hnial tûrin thu a pe a. Hetiang chuan an che thei
dâwn lo tih an hre \heuh va; lung in tântîr te, sawisak te, leh meia hâl
hlum te chu an thiam êm êm a. Thil a inletling zo ta, Berquin-a paih
nâna khuarkhurum an laiah anmahni an tla dâwn ngei mai, pumpelhna
zawngin an hawi vêl ruai ta mai.
“Chutih lai tak chuan kawtthlêr kila Mari lim chu tuten emaw an
tihmêlhem hlauh mai a.” Khuaa mîte chu an phu nuai nuai mai a,
mipui an lo kal khâwm a, an han sûn a. Lalber pawh chuan pawi a
ti hlê a. Chutah zet chuan puithiamho \an-fung a \ha ta. “Hei hi
Berquin-a thurin rah chu a nih hi. Sakhua te, dân te leh lalna ngei
218 INDONA ROPUI

pawh, engkim, Luther-a zirtîrna avângin a chhe vek dâwn a nih hi,”
an ti a.–Ibid., b. 13, ch. 9.
Berquin-a kha an man leh ta a. Lalber lah khân Paris khua a
chhuahsan ta si a, puithiamhovin an duh ang anga an tih tûra kalsan
an ni ta. Thiam loh an chantîr a, tihhlum tûrin an ti a. Lalberin a rawn
chhan leh an hlau va, chumi nî chuan an that nghal a. Berquin-a an
thahna hmuna an han hruai chuan mipui nasa tak an lo kal khâwm a.
France rama chhûngkaw \ha leh huai ber, leh zahawm ber zînga mi
tihhlum tûra an han thlang chhuak chu mipui an lungni lo êm êm mai
a. Chûng mipui hmêl chu lungnih lohna, diriamna leh huatnain a
khat a; mahse mi pakhat hmêlah erawh chutiang hmel dur rêng a
awm ve lo. Martar rilru chu mipuite chung daihah a awm a; a LALPA
a kianga a awm chauh a hria a ni.
Bawlhhlawh paihna tawlailîr a chuanna te, a tiduhdahtute hmêl
thûr, thihna râpthlâk pana a kalna te; hêng hi eng hu-ah mah a ngai
lo; Nung-a, thi-a, chatuana nung leh ta, hremhmun leh thihna chabi
neitu kha a kiangah a kal zêl a, a hmêl chu vân thlamuanna leh êngin
a chhun êng a. Thuamhnaw \ha berin a inchei a, velvet puan kawrfual,
maimaw puan kawrchhîng leh rangkachak kekawr nên.”–
D’Aubigné, History of the Reformation in Europe in the Time of
Calvin, b. 2, ch. 16. Lalberte Lalber leh lei leh vâna hriatpuitute
hmâah a rin nghehzia chu a tilang dâwn a ni, sûnna engmahin a hlimna
chu a ni lozâwngin lantîr suh se.
Zawitêin an lo kal a, an kalna kawtthlêr chu mipuiin an khat tlat
zêl a, a hmêl hlimzia leh thlamuanzia chu mi tinin mak an ti a. “Biak
ina \hûa, thil thianghlim ngaihtuah ang mai a ni,” an ti hial a.–Wylie,
b. 13, ch. 9.
A thihna hmunah Berquin-a chuan thu tlêm sawi a tum a, mahse
puithiamhovin an hlauthâwng a, an au vêl a, a thusawi chu tuman an hre
thei ta lo va. Tichuan kum l529-ah Paris khuaa lehkha thiam berte leh
Kohhran thuneitu lian berte chuan, “Kum 1793-a mipuite tih hmuh tûr
\ha lo tak chu an lo ti ta a ni.”–Ibid., b. 13, ch. 9.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 219

Berquin-a chu an han rêk hlum phawt a, a ruang chu meipuiah


an hâl ral ta a. A thih thu hian France rama Kohhran Siam\hatna
pawmtute a tilungngai êm êm mai a. Mahsela engmah lovah a chang
lo. Mi dangte pawhin, “Keini pawh thihna chu hlim taka tâwk tûrin
kan inpeih reng a ni, nun thara nun hun chu kan thlîr reng e,” an ti
hlawm a.–D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the
Time of Calvin, b. 2, ch. 16.
Meaux khuaa tihduhdahna awm lai chuan rinna dik zirtîrtute
thusawi phalna an chhuhsak a, hmun dangah an kalsan ta a. Lefevre-
a pawh khân German ram lam a pan ve a. Farel-a kha France chhak
lam a pianna khuaah a lo kal a, a naupanna khuaah êng theh darhtuah
a \ang a. Meaux khuaa thil awm dân chanchin kha an lo hre tawh a;
thu dik hlau lova a zirtîr chu mîten an bawh hlê a. Rei lo têah thuneitute
chuan a kâ hup an tum ta a, khawpui a\angin an hnawt chhuak a. A
lang a pauvin rawng a bâwl thei ta lo va, phaizâwla mîte leh khawtêa
awm te a fang vêl a, mi inahte leh ramhnuai thingbuk hlimahte a zirtîr
a; ramhnuaiah te leh lungpui pûkah te a chêng \hîn a; hêng hi a
naupan laia a ramvahna a ni a, a hre chiang êm êm a. Pathianin
harsatna lian zâwk tâwk tûrin a buatsaih a ni. “Miin min lo hrilh \hîn
ang ngeiin, kraws put tûr te, tihduhdahna te, leh Setana vir vêl dân
te a vâng lo kher mai, ka tuar theih ai mahin an khirh hlawm a;
mahse Pathian chu ka Pa a ni a, chakna ka mamawh chu min pe a,
min la pe zêl ang,” a ti a.–D’Aubigné, History of the Reformation of
the Sixteenth Century, b. 12, ch. 9.
Apostolte dam lai ang bawkin tihduhdahnate chu Chanchin |ha
tihdarhna tûr a lo ni ta hlauh zâwk a (Filipi 1:12). Paris khua leh
Meaux khua a\anga hnawh chhuaha darhte chu khaw tinah an kal a,
thu chu an hril zêl a (Tirhkohte 8:4). Tichuan Chanchin |ha êng
chu France ram kilkhawr zawng zawngah a lût ta a.
Pathianin A thute theh darh tûrin hnathawktute a la buatsaih ta
cheu va. Paris khuaa sikul pakhatah chuan naupang pakhat,
ngawichawi tak, thil ngaihtuah ngun mi a awm a, rilru lian tak a nei a
ni tih a lang hlê tawh a; a sakhaw mizia leh a rilru chak ai mahin a
220 INDONA ROPUI

nun thianghlimzia a langsâr zâwk mah a. A finzia leh a finna a hman


\hat avângin a zirna hmuna mîten an chhuang hlê. He tlangvâl hi
kohhran kilkawitu ropui leh thiam a la nih ngei dâwn hi an ti a, a
hming chu John Calvin a ni.
Calvin-a thinlung chu zir chakna leh sakhaw dik lo puithûnain
khat mah se Pathian êng tlêm a zâwng chu a lo lût thei hrâm a.
Thurin thar chanchin pawh a lo hre ve a, a duhzâwng a ni lo va,
chûng kal sualte chu meia hâl hlum awm reng niin a hria. Mahse a
rin loh takin rin dân thar chu a hmachhawn reng a lo ni a; Protestant
zirtîr dân leh Romho Pathian thu ngaihdân hi insual ta sela, tu nge
chak zâwk dâwn tih fiah luihtîrin a awm ta a ni.
Calvin-a laichîn unau pakhat Olivetan-a an tih chu rin dân thar
ring mi a ni a, Paris khuaah a awm ve a; an inhmu fo va. Kristian
ram tibuaitu thil thute an sawi dûn \hîn a. Olivetan-a chuan,
“Khawvêlah hian sakhaw hrang pahnih chauh a awm a, pakhat chu
mihring hmuh chhuah a ni a, chu sakhuaah chuan mahni hnathawh
\hat leh bâwlhlo ilovin mîten chhandamna chan an tum a; sakhaw
pakhat erawh chu Bible a\anga lo chhuak a ni a, Pathian \hatna
thilthlâwnpêk a\angin chhandamna zawng tûrin a zirtîr a,” a ti a.
Calvin-a chuan, “I rin dân thar chu ka ûksâkpui lo a che. Tûn
thlengin rin dân dik lova ka awm i ring em ni?” a ti a.–Wylie, b. 13,
ch. 7.
Mahsela a thinlungah ngaihtuahna a lo chhuak a, theihnghilh harsa
a ti hlê a. A pindanah a unaupa thu chu a ngaihtuah ta a. Sual inhriatna
a nei tlat a, Rorêltu thianghlim hmâah chuan sawipuitu nei lova ding
angin a inhmu a. Mi thianghlimte sawipuina te, thil \ha tih te leh
kohhran thil serh te engmahin sual a tibo thei lo va. Chatuana
beidawnna mai lo chu a hmâah engmah awmin a hre lo va. Kohhrana
mi thiamte pawhin a rilru phurrit chu engti kawng mahin an chhâwk
thei ta lo. Puithiam hnêna sual thupha chawina te leh simna entîr
nâna taksa tihretheih te engmah a sâwt lo va, thlarau leh Pathian an
inhmêlhriattîr thei hek lo.
Hetianga thil tlâktlai lova a intihbuai lai hian, ni khat chu, khawlai
a va lêng a, chutah chuan kohhran a\anga kal hrang hâl hlum lai a va
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 221

hmu a. Chu martar hmêla thlamuanna lo lang a hmuh chuan mak a ti


hlê mai a. Sawisakna leh thihna râpthlâk tuar chung pawha rinna leh
rorumna thinlung a la nei ta cheu mai chu, amâ awm dân nên a han
khaikhinin, ani lah chu kohhran thupêk engkim a kip a kawia a
khermei thei ang bera zâwmtu a ni si a. He pa hian Bible a rinchhan
a ni. Ka zir ve phawt ang, an hlimna chhan thurûkte pawh ka chhar
chhuak ve mahna a ti ta a.
Bible-ah chuan Krista chu a hmu ta a, “Aw! Ka Pa Pathian, A
inhlanna chuan I thinurna a tidai ta; A thisen chuan ka bawlhhlawh
zawng zawng a silfai ta; ânchhia ka dawn chu A krawsah a phur a;
A thihna chuan min tlan chhuak ta. Thil âtthlâk tak tak kan insiam
chawp a, mahsela ka hmâah i thu chu meichher angin i han dah a, ka
thinlung i han khawih a, Isua Krista thil chauh lo chu thil dang zawng
zawng chu thil tenawmah ka ngai ta,” a ti a.–Martyn, vol. 3, ch. 13.
Calvin-a hi puithiam nih zir a ni a. Kum sâwm leh kum hnih
chauh a nih laiin, biak in pakhat enkawltu atân an dah a, kohhran
dân angin Bishop-in a lû a meh kawlhsak a. Nemngheh chu a ni lo
va, puithiamte tih tûr zawng zawng chu a la tifamkim lo bawk a;
mahse puithiama ngaih chu a ni tawh a, hlawh pawh a tâwk a fang
chu a nei ve a.
Puithiam a ni thei dâwn ta lo tih a inhriat chuan Dân a zir a,
mahse a bânsan a, Chanchin |ha hnathawhah a inpumpêk ta a.
Vântlâng zirtîrtua awm chu a ti meuh lo va. Mi zakzum deuh a ni a,
chutiang hnathawh phurrit chu a huphurh avângin la zir leh deuh a
duh a. A \hianten an thlêm chiam a, an thlêm thlu thei hrâm a. “Kei
ang mi hnuaihnung hetiang hmun sânga awm chu a ropui mang e,” a
ti a.–Wylie, b. 13, ch. 9.
Calvin-a chuan a hnathawh chu a \an ta a; a thusawite chu lei
tihnâwng tûra dai tla ang mai a ni. Paris khua a kalsan tawh a, khaw
dangah a awm a, Chanchin |ha ngainatu leh Chanchin |ha
hnathawhte humtu Princess Margaret khân ani pawh a hum a. Calvin-
a chu tleirâwl chauh a la ni a, mi nunnêm tak leh inngaitlâwm tak a
ni. A tirah chuan mîte an ina lênkhungin a zirtîr a. Chhûngkuaa mi
zawng zawng an awm khâwm a, anin Bible chhiarin Chhandamna
222 INDONA ROPUI

thute a hrilhfiah a. A thusawi hriaten mi dangte an hrilh chhawng a;


khawpuite kal pelin a vêl khawtêah te a kal zêl a; a kal zêl a, kohhran
lungphum a phûm zêl a, hêng a\angte hian thu dik hriatpuitu rinawm
tam tak an lo la chhuak dâwn a ni.
Rei lo têah Calvin-a chuan Paris a lo thleng leh a. Chutih lai
chuan lehkha thiamho zîngah inhnialna mak tak a awm a. Hmân lai
\awng an zirna lamah Bible an chhar chhuak hlawm a. A thu dik
ring ve lote khân mîte an hnial a, Rom Kohhran lehkha thiamte
inhnialpuiahte an cho va. Calvin-a chu Pathian thu lama inhnial thiam
tak a ni a, mahse thil ropui zâwk tih tûr a neih avângin hêng zirtîrtuho
inhnial buainaah a tel ve duh lo va. Mipuite rilru a phâwk-lêk zo va,
thu dik hrilh hun lai tak a ni. Zirna hmunte inhnial buai tûra a khah lai
chuan, Calvin-a chuan in tin a tlawh lâwr a, an hmâah Bible a keu
va, Krista khenbeha awm chanchin a hrilh a.
Pathian remruatin Paris khua chuan Chanchin |ha pawm tûra
sâwmna a hmu leh dâwn. Lefevre leh Farel-a sâwmna kha an hnial
tawh a, mahse mi tinin Chanchin |ha hriatna hun an nei leh ang.
Ram chhûng thil thu avângin lalber khân kohhran siam\hatna dodâl
tûrin Rom Kohhran a la thlâwp chiah lo va. Princess Margaret khân
Protestant rin dânin France ram a hneh a la beisei reng a. Paris
khuaah rin dân thar sawitîr a tum tlat a. Lalber awm loh hlânin
Protestant rin dân chu biak ina sawitîr a tum a, mahse kohhran
hotuten an phal lo va. Princess Margaret chuan inkhâwm nân a in a
hawng ta a. Pindan pakhat chu inkhâwm nân an hmang a, nî tin, hun
ruat bîkah chuan Pathian thu sawina sermon a awm ang a, mi tinrêng
lo kal tûra sâwm in ni e tiin an puang a. Mipui nasa tak mai an lo kal
a, biak in pindanah leng ta hek lo, pindan zawng zawngah an khat ta
vek mai a. Mi lian te, mi hausa te, dân hre mi te leh kut hnathawk te,
mi tinrêng mai an lo kal a. Lalber pawh chuan khap a hnehin biak in
pahnih dang hawn belh tûrin thu a pe sauh sauh zâwk a. Chutiang
rêng rêngin tûn hmain Paris khuaa mîte Pathian Thuin a la hneh ngai
lo. Vân a\anga nunna thlarau chuan a zuk thâwk khum ni awm tak a
ni. Zuruih buaina te, hurna te, innghirnghona te leh thatchhiatna te a
reh vek a, a aiah insûmna te, thianghlimna te, thuawihna te leh
taimâkna te a awm a.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 223

Puithiamho an dâwngdah lo ve. Lalberin thu sawi a khap duh si


lo va, mipui an fuihpawrh ta a. Mipuite lah chu engmah hre lo, an thil
serh zawng chu serh hlur mai an ni si a, hêngho tih\haihna leh
tihlungnih lohna chawk chhuak tûra thil hman theihte chu an hmang
vek. Zirtîrtu dik lo thu âwihin, Paris khua chuan, hman laia Jerusalem
angin, a fan lai nî a hre lo va, a thlamuanna tûr a hre hek lo. Kum
hnih lai Paris khawpuiah Pathian thu chu sawi a ni a, mi tam takin an
ring a, a tam zâwkin an ring lo va. A tâna \ha a nih avângin Lalber
Francis khân a kut a lek duh rih lo va; tichuan pope hote chuan
chungnun an \an leh ta, biak inte khâr a ni a, hâl hlumna buatsaih a ni
leh ta.
Calvin-a kha Paris-ah a la awm ta rih a. A hnathawh hmabâk
thawk tûra inbuatsaih nân, zirna te, inngaihtuahna te leh \awng\aina
te a nei a. Nakinah chuan rinhlelh a kai ta a. Kohhran hotute chuan
meia hâl hlum ve theihna an zawng a. Amah maia fianriala awm a ni
a, hlauh ngaihna pawh a hre lo. Thâwk leh khatah a \hian pakhat a
lo tlan a, man an tum a che a rawn ti a, chu veleh a kawngkhâr chu
ring takin an han kik ta a. A \hian \henkhatin a mantu tûrte chu
kawngkâah an lo be buai a, mi dangin Calvin-a chu tukverh a\angin
an thlak thla a, kawtchhuah lam panin a kal thuai a. Ringtu pakhat
inah a kal a, chu pa thuamhnaw chu inbelin, bawngtuthlawh a pu a,
a kal ta a. Chhim lam panin a kal a, Princess Margaret hum theihna
hmun a thleng leh ta a.–D’Aubigné, History of Reformation in
Europe in the Time of Calvin, b. 2, ch. 30.
Hetah hian thla hnih khat a châm a, \hian ropui tak tak humnain
him takin a awm a; Pathian thute a han zir leh rih a. A rilruah France
rama Pathian Thu theh darh thei lova awm tlat a, rei tak awm mai
mai chu a ngaithei lo va. Buaina a lo reh deuh chuan hnathawhna
hmun dang a zawng leh a, Poitiers hmunah a awm ta a. He khuaah
hian University a awm a, rin dân thar pawh mîten an lo hre nual
tawh a. Chanchin |ha chu miin an ngaithla duh êm êm a. Vântlâng
hmâa thusawina a awm lo va, rorêltu inah te, a thlen inah te, a châng
chuan huanah te an inkhâwm \hîn a, chûngah chuan a ngaithla duh
apiangte hnênah Calvin-an chatuan nunna thu chu a hrilh \hîn a.
224 INDONA ROPUI

Ngaithlatute an lo pun tâk chuan khawpui pâwn lama inkhâwmna


neih \hain an hria a. Kawr ruam zim tak sira pûk chu inkhâwm nân
an thlang a, chu pûk chu thing bukte leh lung filawrten an hliah bo
daih a. He inkhâwmnaa lo kal tûr hian mîte chu tlêm tê têin, kawng
hrang hrangah an lo kal a, hetah hian an inhmu khâwm \hîn. Hetah
hian France rama Protestantte chuan an LALPA Zanriah hmasa ber
an ei a ni. He biak in tê tak tê a\ang hian, evangelist rinawm tam tak
an tîr chhuak.
Calvin-a chu Paris khuaah bawk a lo kîr leh a, France ram pumin
siam\hatna an pawm a la beisei cheu va. Hemi \um hi chuan tuman
kawngkâ an hawn ngam lo va. Chanchin |ha thu sawi chu hâl hlumna
mei pan vang vangna a ni mai a. German ram lam pan a tum ta a.
France ram a chhuahsan chauh tihin, Protestant-ho chungah
tihduhdahna a puak chhuak ta a, la awm ve ni se ani pawh he buainaah
hian a boral ve ngei ang.
France rama Kohhran Siam\hatuhoten, German ram leh
Switzerland ram angin kohhran siam\hatna a kal sâwt lovin an hria
a, Rom rin dik lohna do nân, ram pum tinghîng thei tûr thil tih an tum
ta a. Zan khat chu Mass dodalna lehkha France ram tinah an tar ta
tuar mai a. Kohhran Siam\hatna \anpui a hnehin, he thil fing lo tak
hian chhiatna a rawn thlen ta zâwk a. Romhovin an thil duh ber fo
\hîn–hêng kal sualho hi lalber tihchhiat tum leh ram thlamuanna
tihchhiat tum an ni, tihchimih vek tûr an ni tih chhuanlam tûr \ha an
nei ta.
Tuin emaw hian, ngaihtuah famkim loh vang nge, hmêlma vervêk
tih hriat a ni ta lo va, lalber pindan kawngkhârah an lo tar ve kuau
mai a. Lalberin a hmuh chuan a duh lo hlê mai a. He lehkha târah
hian tûn hmâ kha leh chen an lo ngaihsân êm êm \hîn chu dimdawih
miah lovin an sawisêl a. Hetiang thu sawi tûra lalber hmâa lo kal
ngam chuan lalber a tithinur ta a. Mak tiin an ding a, khûr leh \awng
pawh \awng thei lovin. Tichuan a lo \awng chhuak ta a, “Luther-a
rin dân pawma ring ve rêng rêng chu tupawh ni se man vek tûr. Ka
tichimit vek ang,” a ti ta mai a.–Ibid., b. 4, ch. 10. Sût leh rual loh
thupêk a chhuak ta. Lalber chuan Rom lamah a intinghet ta.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 225

France rama siam\hatna hmêlmate chuan Protestantte chu an dapchhuak a, an


hmuh apiang chu an tihlum zêl a.
226 INDONA ROPUI

Paris khuaa Luther-a thu ring zawng zawng man tûra buatsaih a
ni ta a. Rin dân thar zâwmtu pakhat, mi rethei tak, inkhawm tûra
mîte sâwm khâwm tûra an hman \hin chu an han man phawt a,
khawpuia Protestant in zawng zawngah pope aiawh chu hruai tûrin
an tîr a, thah mai tûra an vau avângin a hnial ngam ta lo va, a unaute
mantîrtuah a \ang ta a. Mipuiin hmâ an hruai a, puithiamhovin an
hual a, rimtui hâlna kengtute, rawngbâwltu te, sipai te leh lalber tûna
enthlatu Morin te leh a mantîrtu nên, ngawi rengin, zawitêin kawtthlêr
an fang a. An kal rual chu, hnialtuhovin Mass an tihbawlhhlawh
tihthianghlim nâna “Sacrament thianghlim” chawimawina a ni an ti
a, mahse thil \ihbaiawm tak a inthup a ni. Luther-a pâwlho in zawn
an thlen chuan, a mantîrtu khân a rûkin a zaizir a, engmah sawi
lovin. Kawng zawhho chu an ding a, inah an lût a, ina mîte chu an
hnûk chhuak a, khaidiatin an phuar a, tichuan sawisak tûr dang
zawngin an kal zêl a. In engmah an hmaih lo, mi rethei in a ni emaw,
mi hausa in a ni emaw. Paris khua University-a zirna hmunte pawh
an hmaih lo. Morin-a chuan khawpui chu a tinghing a. Râpthlâknain
ro a rêl.”–Ibid., b. 4, ch. 10.
An mi mante chu hrehawm taka sawisain an tihlum a, an hâlna
mei pawh chu a alh nasa tûr a ni lo, nâ an hriat rei nân. Mahsela
hnehna changin an thi. An rinna a chuai chuang lo va, an thlamuanna
a reh chuang hek lo. An din nghehna an tihchêt theih loh avângin,
tiduhdahtute chuan hneha awm ni zâwkin an inhre fo. “Lu tanna
khâwl chu khawpui hmun tam takah an bun a, nî tin mi an hâl hlum
bawk a. Hmun tam taka mi hremna an dahna chhan chu mîte hlauh
nân an ti a ni. A tâwpa hlawkpuitu chu Chanchin |ha a ni tho. Rin
dân thar chuan eng ang chauhvin nge mîte a siam thar theih Paris
khuaa mi zawng zawngin an hmu ta a. Martarte ruang theh vûm aia
pulpit \ha zâwk engmah a awm lo. Hêng mîte hian thihna hmun pana
an kal laiin an hlimna leh thlamuanna chu an hmêlah a lo êng chhuak
a, meialh zînga an din laia an huaizia, an tuarna nate an ngaihdamzia;
hêngte hian thinurnate chu khawngaihnaah, huatnate pawh
hmangaihnaah, an chantîr a, hnial lovin, ropui takin Chanchin |ha
tân an \ang a ni.”–Wylie, b. 13, ch. 20.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 227

Puithiamten mipuite chu thinur taka awmtîr reng an tum a,


Protestant-ho chu thil râpthlâk nasa tak tih tumah an puh a. Catholic
zawng zawngte thah vek an tum a, sorkâr tihchhiata lalber thah an
tum a ni an ti a. Mahse fiahna chhetê pawh an nei lo. Hêng thil
khawlo hrilhlâwkna hi engti kawngzawngin emaw a lo la thleng ang;
mahsela thil dang avâng a ni ang a, a chhan pawh an sawi loh lam
zâwk a ni ang. Protestant-ho engmah pawi khawih hlei lo, Catholic-
hovin an tihduhdah lutuk inhnâwkkhâwm chuan lêt vêna a rawn thlen
a, kum rei fê hnuah, an thusawi : “Protestant-hovin sorkâr tihchhiat
an tum, lalber leh a khua leh tuite thah an tum,” an tih kha nakin
deuhvah a lo thleng ta ngei a, a thlentîrtute chu ring loho leh pope
hote an ni. Protestant kohhran siam ngheh a nih avâng ni lovin, an
tihduhdah nasat avângin kum zathum lai hnuah France-in chhiatna
râpthlâk tak a tâwk a ni.
Mipuite zîngah inrinhlelhna leh hlauhna a awm ta a. Hetianga
ral\itna zîngah Luther-a thurinin mi liante leh mi \hate a hneh zauzia
a lang. Hmun pawimawh leh hmun sângte thawk leh khatah a ruak
zo ta a. Kut themthiam te, khawl chhu mi te, zirna hmun liana zirtu te
leh zirtîrtu te, lehkhabu ziak mi te leh mualkîl mi \hâte an bo zo ta a.
Mi tam takin Paris khua an chhuahsan a, mahni ram chhuahsanin
ram dangah an awm khâwm a, hei hian rin dân thar duh an tamzia a
lantîr. Pope hote chuan an han en vel a, kal sual nia an rin ngai loh
leh an pawisak ngai loh mi chuti zozai an awm chu mak an ti a. An
thinur chuan mi rethei an khawih phâkte chungah phuba an la ta a.
Lung inte an khat a, mîte hâl hlumna khu chu boruakah a zâm vêl
ngiai nguai bawk a, Chanchin |ha pawmtute hâl hlumna a ni.
Lalber Francis I kha kum zabi l6-na tîr lama zirna lam huaihawttu
leh tharthawhtuah an ngai a, an chhuang hlê a, ram tin a\angin lehkha
thiamte a khâwm a. Zirna lam a ngainat avâng leh, puithiamho beng-
hawn loh a hmuhsitna avângin siam\hatute pawh a ngaithei hrâm a.
Rin dân kal pênna tihreh a tumna lamah, he zir thiamna lam
huaihawttu hian, France ram pumah khâwlchhut a khap ta tlat mai
a. Zir zauna hi sakhaw hrang inngeih lohna leh tihduhdahna laka
himna \ha a ni lo tih mi tam takin an entîr angin lalber Francis pawhin
a entîr.
228 INDONA ROPUI

France ram chuan mipui vantlâng kut hmanga Protestant zirtîrna


tihchimih tumin a inpe ta tawp mai a ni. Puithiamte chuan Mass
sawihnawm a nih avanga vân chung sâng lam lungawi lohna chu
thisena tihlungawi a ngai a ni, lal chuan mipui thlavâng hauhvin, he
hna \ihbaiawm tak mai tihphalna hi vântlâng hriatah pe chhuak se
tiin an ngiat a.
Chu thil râpthlâk tih nân chuan January 21, 1535 an ruat a.
Ram puma mipuite rilru chu hlauhthâwnna leh huatna chawk chhuak
zawngin an fuih khawlo vek a. Ram tin a\angin an lo kal khâwm a,
Paris khawlai chu an khat hmur mai a. Chumi ni chu mipui tam takina
kawng zawha hawn tûr a ni a. “An kalna tûr kawtthlêra inahte chuan
sûnna puan an zâr a, a khât tâwkin maichâm a awm zêl a.” Kawngkâ
tin bulah meichher a alh vek a, chu chu “Sacrement thianghlim”
chawimawi nân tih a ni a. Khawfîng chah hmâin kawng zawh tûr
mipui chu lalber inah an kal khâwm a. “A hmasa berin puan zâr leh
biak in hrang hranga krawsin hmâ an hruai a, chu chu mipuiin mi
pahnih zêla tlarin an zui a, meichher an chhi \heuh bawk a.” Puithiam
chi lî-in an zui a, mahni thuamin an inthuam \heuh va. Chumi zawhah
chuan mi thianghlimte sûlhnû vawn \hat thil an lâk khâwmin a zui leh
a. Chumi zawhah chuan kohhran mi lianho, an kawrfual sen duk leh
sen lâr, lunghlûa cheimawi tle tuar mai hian an zui a.
“Chhang thianghlim chu Paris khaw Bishopin a chawi a, a chung
sâng takah puan zârin an khuh a, chu puan zâr ke chu lal paliin an
chawi a, chumi dawtah chuan lalber Francis-a, lal puan sin lo leh, lal
lukhum pawh khum lovin, lei lam a melhin, sathau khâwnvâr alh
kengin a awm a,” France Lalber meuh pawh “simna inthuamin a
inthuam a ni.”–Ibid., bk. 13, ch. 21. Maichâm hmâ apiangah
inngaitlawm takin a kûn a, amâ sualna avâng ni lovin, thil tisual lo
thisen a kuta kai avâng ni hek lovin, a khua leh tui mass
tibawrhbângtute sualna râpthlâk tak tân a ni a. A hnungah lalnu leh
sorkâr mi lianten pahnih zêlin an zui a, sathau khâwnvâr alh an keng
\heuh va.
Lalber chuan Bishop inah a rama mi lianho hnênah thu a sawi a.
Lungngai hmel pûin, rilru khawih takin thu a sawi a. Sualna, Pathian
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 229

sawichhiatna, lungngaihna leh hming chhiatna ni, ram chunga lo thleng


avânga a lungngaih thu a sawi a. France ram tiboral tûra kal sualna
hnawksak tiboral tûra \anpui tûrin a khua leh tuite a fuih a. “In lal
ka ni a, ka fû-kê khawi laia mi emawah hian panchhia lo vei ta ila,
tan mai tûrin ka pe ang che u. Chu lo pawh chu ka fâte tupawh
tihbawlhhlawhin awm sela, ka zuah lo vang, keimah ngeiin ka man
ang a, Pathian hnênah inthawi nân ka hmang ang,” a ti a. A mittuite
a tla a, a \awng hlei thei lo va, mipui zawng zawng pawh an \ap a.
Thukhat vuain, “Catholic Sakhua atân kan nung ang a, kan thih chilh
ang,” tiin an au va.–D’Aubigné, History of Reformation in Europe
in the Time of Calvin, bk. 4, ch 12.
Thu dik êng duh lotute ram thim dân chu a râpthlâk hlê mai.
Pathian \hatna “chhandamna thlentu chu” a lo lang a; mahse France-
in, a thiltihtheihna leh a thianghlimna a hmuh hnuah, a mawinain mi
sâng tam tak a hîp hnuah, khawpui leh khawtê tam tak a êngin a
chhun ên hnuah pawh, a lo hnawl ta a, êng aiin thim a thlang a. Vân
thilpêk chu an hmâa hlui a ni a, mahse an paih bo va. An duh thu
ngeia mahni inbumna avânga an tuar thlengin, thil \ha chu \ha lo an ti
a, thil sual chu a \ha an ti a. Tûna Pathian mîte an sawisak hian thil
\ha ti ni ngeiin an inhria a ni ang e, Pathian mîte an tihduhdah hian
Pathian rawngbâwlah an inngai tlat a ni mai thei a; mahse chutianga
an inngaihna chuan thiam a chantîr chuang lo vang. Thisen chhuahna
sual mawh phurhnain an nun an tibawlhhlawh a, chutiang bumna
a\anga an himna tûra êng lo kal chu an hnawl fithla tlat si a.
Biak in ropui tak maiah chuan, rinnaa kal suala an ngaihte
tihchimihna tûrin chhia an chham a; kum zathum dâwn ral hnuah,
chu biak inah chuan Pathian nung theihnghilh hnam chuan
Ngaihtuahna Pathian Nu chu lal\hutthlêngah an la \huttîr dâwn a ni.
Mipui chuan kawng an han zawh leh ta a, France ram aiawhtute
chuan chhia an lo chham tawh ang ngeia hnathawh chu \an tûrin an
che chhuak \an ta a ni. “Inhnaih tak takin tihhlumna khâwl an bun
a, chutah chuan Protestant Kristiante chu a nung chunga hâl tûr an
ni a; lalber lo lan ve leh mei chhêm \an tûrin an buatsaih a, kawng
zawhho pawh chuan hâl hlum lai an hmuh ve theih nân an ding rih tûr
230 INDONA ROPUI

a ni bawk a.” Wylie, b. 13, ch. 21. Krista hriatpui nâna tuartute
sawisakna hi a kimchanga sawi atân a râpthlâk lutuk a; mahse thah
tûrte kha tumah hnungtawlh an awm lo. Phatsan tûra an thlêmin,
pakhat chuan, “Hmân lai zâwlneite leh zirtîrte thusawi chauh kha ka
ring a, mi thianghlimte zawng zawngin an rin kha ka ring. Ka rinna
chu Pathian chungah a innghat a, chu chu hremhmun thiltihtheihna
zawng zawng pawhin a ngam lo vang,” a ti a.–D’Aubigné, History
of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 4, ch. 12.
Sawisakna khawl awmna apiangah mipui chu an ding a. An
chhuah \anna lal in an han thlen lêt leh chuan, mipuite chu an \in a,
lal leh puithiamte pawh an \in a, chu mi nia hna an thawh chhoh
dânah chuan lungawiin rinna kal sual nia an ngaihte tihboral an nih
vek thlengin chu hna chu chhunzawm zêl an ni ang tiin chibaite an
inbûk hlawm a.
Remna Chanchin |ha, France ramin a duh loh chu pawh chhuah
vek lo ni ta sela, a hnu leh chu a tawrhhlelhawm hlê ang. France
mîten Siam\hatûte nuai chimit tûra an inpêk pumhlûm nî tak a\anga
chhiar a, kum zahnih leh sawmngâ leh pariatna kum tak, January
21, 1793 khân kawng zawhin, Paris khawlai an han fang leh a, an
thil tum erawh chu a dang. “Lalber chu mi langsâr ber a ni leh a,
buaina leh âu thâwm pawh a awm; tih hlum tûr dang zawnga âu
thâwm a ni; tihhlumna khâwl pawh a awm, mîte thah nân nî pawh an
hmang ral; Louis XVI chu a mantute kut a\angin tal chhuah a tum a,
thahna khâwl lamah an han hnûk phei a, an chelh bet a, hreipui
hriam chu a nghâwngah a tla a, a lû chu a lum hrang ta daih a.”–
Wylie, b. 13, ch. 21.
Lalber chauh hian a tuar lo va, a bul lawkah mi 2800, tihhlumna
khawlin, he “Rorêl Râpthlâk” chhûng hian an that a ni. Kohhran
Siam\hatna hian khawvêl tân Bible a han keusak a, Pathian Dânte a
han lantîr a, thinlung taka zawng tûrin mîte a ngên a. Hmangaihna
sawi sên loh chuan vânlam dân tlângpui a han kêu lang a. Pathian
chuan: “Pawm ula, zâwm rawh u; chu tak chu, hêng dân zawng
zawngte hi hriaa, ‘He hnam ropui tak hi mi fing tak leh thil hre mi tak
an ni ngei mai,’ titu hnamte mithmuhah chuan in finna leh thil hre mi
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 231

in nihna a ni ang,” Deuteronomi 4:6. France chuan vânlam thilpêk


a duh lo va, chhiatna leh buaina chi a tuh a ni. An ram pum buaia
inthahna râpthlâk tak lo awm ta kha anmahni ngeiin an chawh chhuah
a ni chiangbâng a ni.
Lehkha târ avânga tihduhdahna awm hmâ daih khân, mi huaisen
leh \hahnemngai Farel-a pawh khân a pianna ram a chhuahsan tawh
a. Switzerland ramah a kal a, chutah chuan Zwingli-a hnathawh
chhunzawmin kohhran siam\hatna rin dân pawm an lo tam ta zâwk
a. A upat deuh hnuin he ramah hian a awm ta a, mahse France rama
rin dân thar siam nghet tûrin a \angkai êm êm a. A pêm chhuah tirh
kum khân, a pianna rama Chanchin |ha theh darh tûrin \an a la a.
A chipui ram hmawra awmte zîngah rawng a bâwl a, an harsatnate
ngun takin a vêng a, a fuih bawk a. Tlân chhuak dangte nêna \ang
hovin, German rama siam\hatute lehkha ziakte France \awngin an
letling a; chungte leh France \awng Bible tam tak khawlin an chhu
chhuak a. Lehkhabu zuartute hnênah man tlâwm takin an hralh a,
chutianga an hlêp a\ang chuan an lehkha sem hna chu an titluang
thei zêl a.
Farel-a chuan Switzerland rama a hnathawh chu zirtîrtu invuahin
a thawk \an a. Hmun fianrial deuh thlangin naupangte a zirtîr a, an
zirlai pangngai bâkah Bible thute fîmkhur takin a zirtîr a, naupangte
a\angin an nû leh pâte a thleng ngeiin a ring tlat a ni. Mi \henkhatin
an ring ta ngei a, mahse puithiamten tihkhawloh an tum a, thingtlâng
mi mâwl tak takte chu do tûrin an fuih a, “Hei hi Krista Chanchin
|ha a ni thei lo vang, he thu sawina hmun apiangah inremna ni lovin
indona chauh a awm a ni,” an ti a.–Wylie, b. l4, ch. 3. Zirtîr hmasate
ang bawkin khaw pakhata an tihduhdah chuan khaw dangah a tlan
a. Khawlian leh khawtê, khaw tinah a vâk lâwr a, kein a kal a, a
rilte a \âm thei êm êm a, khaw vâwt a tuar a, a chau thei êm êm
bawk a, a awmna apiangah a nunna atân hlauhthawnawmna a awm
bawk. Khawlaiahte thu a sawi a, achângin biak inah te, achâng
chuan biak in ropuiah te; achâng chuan thu ngaithla duh an awm lo
va, achâng chuan a thusawi chu an lo au diriam a, achâng chuan
pulpit a\angin an hnûk chhuak a. Vawi tam tak mi rurâ-hovin an
232 INDONA ROPUI

man a, an vaw nek a, thi-chhawngin an kalsan a. Mahse a bei zêl a.


Vawi tam tak hnar mah se, beidawng lovin a bei zêl a; tichuan, zawi
zawiin, Rom kohhran awm nghehna khuaten an kawngkâ chu
Chanchin |ha atân an hawng ta zêl a. A awmna khua khân, khaw
pumin rin dân dik chu an pawm a; Morat khua leh Neuchatel khua
pawhin Rom rin dân an paih a, an biak in a\angin milim zawng zawng
an paih bo ta vek a.
Farel-a khân rin dân thar puan zâr chu Geneva khuaa zâr a duh
fo va. He khua hi hneh theih a nih chuan Kohhran Siam\hatna France,
Switzerland leh Italy atân hmun laili ber a ni dâwn a. Hetianga tih
tumin, a vêl khuate a han hmin phawt a; tichuan, \hian pakhat nên
Geneva khuaah a va lut ta a. Mahse vawi hnih chauh thu a sawi an
phalsak a. Puithiamhoten sorkâr rorêltute chu thiam loh chantir tûrin
an nawr a, mahse an hlawhtling lo. Kohhran rorêlnaah an ko ta a;
puithiamho chuan an puan hnuaiah hriamhreite an paipâwn a, tihboral
ngei an tum a. Pâwnah mipui thinur-hovin talhtum leh ngûnhnâm
kengin an lo chang a, rorêlna a\angin a lo tlan chhuak palh a nih
chuan lo that mai tûrin an inpeih a. Mahse sipai leh rorêltute an
awm avângin, engmah an tih thei lo ta va. A tûk zîngah dil piah
lamah himna hmunah a \hianpa nên an hruai chhuak ta a. Geneva
khuaa Chanchin |ha hril tûra a beih vawi khatna chu hetiang hian a
tâwp ta.
A han bei lehtu chu tlangval uang thuang lo taka lang a ni a, a
hmêl enin kohhran siam\hat \anpuitute pawhin an lo bengkhawn
mang lo va. Farel-a meuh pawh a hlawhchham a ni a, ani hi eng tak
ang ang maw! Mi chak ber leh huai ber pawh a tlanchhiat a \ûl a ni
a, mi huai pawh ni si lo, hriatna tlêm tê chauh nei hian dodâlna khirh
hei ang hi a tuar dâwn em ni? “Chakna ni lovin, thiltihtheihna ni hek
lovin, Ka thlarau zâwkin le, tiin Sipaihote LALPA chuan a ti e.”
(Zakaria 4:6). “Pathianin khawvê thil âte chu a thlang zâwk a, mi
fingte chu a tihmualpho theihna tûrin.” “Pathian âtna chu mihring
aiin a fing zâwk a, Pathian chak lohna pawh chu mihring aiin a chak
zâwk bawk si a,” (1 Korin 1:27, 25).
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 233

Froment-a chuan zirtîrtu hna thawkin a hna chu a han \an phawt
a. Sikula naupangte a zirtîr chu an nû leh pâte an hrilh leh chhawng
a. Nû leh pâho chu Bible thu ngaithla tûrin an lo kal khâwm a, rei lo
têah sikul chu an khat ta tlat a. Thuthlung Thar leh ziak dangte a
thlâwnin an sem darh chiam a, hetiang hian ngaithla tûra lo kal ngam
lote hnên pawh a thleng thei a. Nakinah chuan ani pawh hi han
tlânchhiat ve zak zakte a ngai \hîn a, mahse a thu dik zirtîr chuan mi
rilru a man nghet zo tawh. Kohhran Siam\hatna thurin chu phun a ni
ta a, a chak zual zêl a, a darh zau zêl a. Thuhriltute an lo kal leh a,
Protestant biak dân chu Geneva-ah din ngheh tlat a ni ta.
Calvin-a kha, a vahvaih kual hrep hnua Geneva kawngkâa a lo
din khân Protestant rin dân an lo pawm tawh rêng a. A pianna khua
a tlawh hnuhnun ber \uma a lo kîr leh khân Basel khaw lam pan a
tum a; mahse kawng chu Charles-a sipaiin a khat tih a hria a, a kual
zawngin Geneva kawng a han zawh ta a ni.
Hei hi Farel-a chuan Pathian kut chhuak niin a hria a. Geneva
chuan rin dân thar pawm mah se thil tih tûr tam tak a la awm. A
pâwl pâwl ni lovin, a mal tê têin mîten Pathian an zawng hmu a ni a;
siam thar lehna chu an thinlung leh chhia leh \ha hriatnaah Thlarau
Thianghlim thiltihtheihnain, Council thurêl ni lovin, a siam tûr a ni a.
Geneva khuaa mîte chuan Rom thuneihna chu hnawl tawh mah se a
hnuaia an awm laia thil dik lo \henkhat an tih \hînte paih an hreh êm
êm mai a. He khuaa Chanchin |ha thu dik tak din nghehtîr, leh he
mîte Pathianin an dinhmuna ding tûra a koh anga tlin taka dintîr chu
thil awl-ai a ni lo.
Farel-a chuan Calvin-a chu he hna tipuitling tûra a kawp theih
mi ni ngeiin a hria a. Pathian hmingin heta awma hnathawk tûrin a
ngen ta a. Calvin-a tih lohzâwng tak a lo ni mai a. Mi zakzum leh
inremna ngaina mi a ni a, Geneva khuaa mi, mi rorum tak tak, mi
tlângnêl tak tak leh mahni thu duh tak tak zînga awm chu a duhzâwng
a ni lo hlê a. A hrisêl lohna avâng leh thil zirna lam tui mi a nih
avângin fianrial hi a zawng \hîn a. A kawlawm hmangin siam\hatna
chu a \anpui \ha thei berin a ring a, chuvângin zirna hmun remchang
fianrial a duh a, chuta \angin khâwlchhutna nêna \angin kohhran a
234 INDONA ROPUI

zirtîrin a tungding thei ang a; mahsela Farel-a zilhhauna kha Pathian


kohna tluk laiin a ngai si a, a hnial ngam lo va. “Hetiang hi a niin ka
hria,” a ti ta a. “Pathian chuan vân a\angin a kut a han zen thla a, mi
chelh bet a, chhuahsan ka duh hmunah min dah nghet ta tlat a ni.”–
D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the Time of
Calvin, b. 9, ch. 17.
Hetih lai tak hian Protestant kohhran \anna chu chhiat hlauhawm
takin a awm. Pope-in Geneva khua chu ânchhia a han lawh a,
hnam ropui tak takin tihchhiatah an han vau ta hlawm a. He khaw tê
tak tê hian, lalberte pawh an duh ang anga an hmâa kûn luihtîr thei
Rom thiltithei ropui chu engtin nge a dodâl theih ang? Khawvêl zawng
zawng hnehtu sipaite chu engtin nge a dodâl theih teh lul ang?
Kristian ram pumah Protestant kohhran chu hmêlma lianpuiin a
tibuai a. Kohhran Siam\hatnain hnehna a chan ve hun kha a liam ta
a; Rom chuan dotu thar a han siam leh a, hei hi chuan tihchhiat ngei
a beisei a, chu dotu pâwl thar chu Jesuits-ho (Society of Jesus) hi
an ni. Tawrawt tak mai, serh leh sang pawh nei lo, pope thiltihtheihna
humtu chak ber an ni a. An mihringpuite nêna inkungkaihna nei lo,
pianpui lainatna thihsan, ngaihtuah theihna leh chhia leh \ha hriatna
hmetbet, an pâwl dân chauh lo chu dân engmah nei lo, a chakna
tihzau chauh loh chu tih tûr dang engmah nei lo an ni. Krista Chanchin
|ha chuan, a zuitute chu, sawisakna te, hâl hlumna te, leh lung in
tânna te tuar mah se, thu dik puan zâr lek sâng tûrin, hlau lova tuar
theihna te, khawsik, ril\am, thawhrimna leh retheihnate hlau lova
tuar theihna a pe a. Hetiang dodâl nân Jesuit-ho chuan an hote chu
hengtiang harsatna tuar ve thei zêl tûrin an zirtîr a, thu dik dodal nân
chuan bumna hman thlengin an phal a. Hetianga tih nân an tân sual
lian lutuk engmah a awm lo va, bumna hmusitawm lutuk a awm hek
lo, an nih loh ang ni tûra inchei danglam harsa lutuk engmah a awm
bawk lo a ni. Englai pawha rethei tak leh inngaitlawm taka awm
reng tûrin chhechhamin thu an tiam a, mahsela an tum ber chu
hausakna leh thiltihtheihna fawm khâwm a ni a, Protestant kohhran
tihchhiat a, pope chungnung bera awmtîr hi a ni.
FRANCE RAMA SIAM|HATNA 235

An pâwl hminga hna an thawh lai chuan thianghlimna silhfên an


inbel a, tân inte leh damdawi inte an tlawh a, rethei te leh damlo te
an \anpui a, khawvêl hnuchhawn an inti a, Isua, thil \ha tia vâk vêl
\hin hming thianghlim an pu a. A langa han en chuan mi sawisêlbo ni
âwmin an lang a, mahse an chhûng lamah chuan tihchhiat duhna an
thukru fo si a. An pâwl thu bulpui chu, “a rahin a thil tum a tilang,”
tih a ni. Chumi dân ang chuan, kohhran hmâ ngaia tih a nih phawt
chuan, miin dâwt pawh lo sawi ta se, rûkte pawh lo ru sela, dâwtin
chhiate lo chhamin, tual te pawh lo va that sela, ngaihdam theih
chauh pawh ni lovin, fak tlâk thil an ti a ni. Kawng dang danga
insiamin, sorkâr pisaahte hna an thawk a, lalber mi râwn berte pawh
an ni a, sorkâr kal dânte pawh rem an ruatpui a. Mîte enthlâk nân,
an chhiahhlawhahte an \ang a. Mi lian fâte tân college-te an siam a,
mi naran fâte tan sikulte an din a, hetiang hian Protestant fâte pope
tih dâna hipin an awm a. A langa Rom-ho Pathian biak dân ropui
tak chuan an rilru a tibuai a, an ngaihtuahnate a hip a. Hetiang hian
an pâten thisen chhuah khawpa an beih kha, an fâten engmah lovah
an chantîr a ni. Jesuit-ho chu Europe ram pumah an darh thuai a, an
awmna apiangah pope thiltihtheihna a pung bawk a.
Thuneihna lian zâwk an neih theih nân, pope-in thupêk “Bull” a
han siam leh a, chû thupêkah chuan Inquisition (rorêl khâwl) a han
din leh nghal a. Hei hi mîten an duh lo êm êm a, Catholic tamna
rama mîte ngei pawhin an duh lo va, mahsela pope ho rorêltute
chuan an han din leh ta; sawi ngam lohva hremna râpthlâk chhûn
ênga tihlan chi ni lova hremna tûrin an \an leh ta a ni. Ram tam takah
mi sâng tam tak, nula leh tlangval \halai, nungchang thianghlim leh
zah tlak pu, mi fing leh lehkha thiam te, pastor inpe zo leh sakhaw
mi te, hnathawh hrat leh ram hmangaihtu te, zirlai te, milem ziak
thiam leh kut themthiam te an tihlum a, a nih loh leh ram danga tlan
bo loh theih lohvin an siam ta a ni.
Siam\hatna tihboral nâna Rom-hovin hmanrua an hman chu hei
hi a ni, mîte chhiar theih lohva Bible lâk bona a ni bawk a. Hun
Thim hun laia sakhaw tihbaina leh bengngawnna siam thar lehna a ni
bawk. Mahsela Pathian malsâwmna azârah, Luther-a thlâktute
236 INDONA ROPUI

Pathianin a thlan chhuahte hnathawh avângin Protestant kohhran


chu hneh theih a ni lo. A chakna chu lalho silai leh an duhsakna vang
a ni lo. Ram tê tak tê tê, engmah chakna nei lote kha a kulhpui nghet
an lo ni a. Hmêlma hlauhawm pui pui zînga Geneva khaw tê tak tê
te, Holland ram, hmar lam tuipui kama lei kulh te khân, Spain ram
tihduhdahna an do va, chutih lai chuan Spain hi sorkâr hlauhawm
ber a ni a; mahse Sweden ram tê tak tê khân Protestant kohhran
tân hnehna an chang a ni.
Kum sawmthum dâwn lai Geneva khuaah Calvin-an rawng a
bâwl khân, a hmasa berin Bible thutak zuitu kohhran din phawt a,
chumi zawhah Europe ram pumah Protestant rin dân theh darh tûrin
a \ang leh a. Vâtlâng a hruai dân hi a dik famkim chiah lo ve, a
thurinte pawh famkim lohna a nei zeuh zeuh. Mahsela thu dik, chumi
hun laia pawimawh ber tung ding leh theh darhtu ber chu amah hi a
ni; pope thuneihna chak taka lo darh laka Protestant thu bul humhimtu
a ni bawk a; siam\hat kohhrana nun thianghlim leh nun tluangtlama
nun siam nghettu a ni a; chapona leh khawlohna, Rom zirtîrna a\anga
lo chhuak chu an malmâk bawk a.
Geneva khua a\angin lehkhabute leh zirtîrtute rin dân siam\hat
tidarh tûrin an chhuak a. Ram tina tihduhdaha awmte chuan, fuihna
te, hriatna te leh zirtîrna atân te he hmun lam hi an lo hawi a. Europe
ram thlang lama siam\hatu tihduhdaha awmte tân Calvin-a awmna
khua chu humhimna khawpui a lo ni ta a. Tihduhdahna rei tak awm
tlansanin, tlânchhiate chuan Geveva kawngkâ an lo lût a. |âm te,
hliam te, chhûngte leh in leh lo nei tawh lo te chuan lo lâwmtu leh
hmangaih taka enkawltu an hmu a. Hetah hian in leh lo an din a,
khawpui tân pawh malsâwmna an ni a, mi themthiam leh lehkha
thiam vek an ni si a. He khuaa himna hmu tûra lo tlan tam tak chu,
Rom nun râwnna do tûrin an khaw lamah an kîr leh a. John Knox-
a, Scotland ram siam\hatu huaisen, sâp rama Puritant tam fê, Holland
leh Spain rama Protestant tam fê, France rama Huguenots-ten
Geneva a\angin, an ram thim tiêng tûra meichher chhîin an ram lamah
\heuh an hâw leh hlawm a.S
BUNG 13

NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA


SCANDINAVIA
(THE NETHERLANDS AND SCANDINAVIA)

N
ETHERLAND ramah chuan, hmâ fê a\ang tawh khân pope
tawrawtna chuan kalhna a lo tâwk tawh a; Luther-a hmâ
kum 700 lai-ah bishop pahnihin pope chu hlau hauh lovin an
khing a. He bishop pahnihte hi Rom khuaa palaia kal an ni a. Pope
thuneih dân awmze dik tak an hre chhuak ta a: Pathian chuan, “a
lalnu leh a kawppui, kohhran a siam a, a chhûngkua atân chatuan
daih puarna thil a siamsak bawk a, thuam chuai ngai lo leh chhe thei lo
a chhawmtîr a, chatuan daih lallukhum leh lal tiang a pe a, hêng zawng
zawng hi rûkru man chhuah angin i hlâwkpui a. Pathian Temple-ah
chuan awm hmun i khuar a; berâmpu ni lovin, berâmte tân chinghnia i
ni zâwk. Hruaitu lû ber i ni tih min rintîr a; mahse mi tawrawt ang mai
i ni si. Chhiahhlawhte chhiahhlawh i inti a, chutiang chu i ni tûr a ni a,
chutih ahnêkin lalberte lalber nih i tum a. Pathian thupêkte chu hmuhsit
awmah i chantîr a. Lei pum huapah hian Thlarau Thianghlim chu
biak in zawng zawng satu a ni. Khua leh tui kan nihna, kan Pathian
khawpui chuan, vân hmun zawng zawng hi a huap a; zâwlnei
thianghlimten Babulon khua an tih aiin a lian a; chu Babulon khua
chuan Pathian khuaah a inngai a, vân khua ni taah a inngai bawk a,
a finna chu tâwp nei lo a ni tiin a uang a, a tâwp berah chuan, ‘thil
dik lo ka la ti lo va, englai mahin ka ti ngai bawk hek lo vang,’ a la
ti zui a,” tiin an khing a.–Gerard Brandt, History of the Reformation
in and About the Low Countries, b. 1, ch. 6.
He hnialna chhunzawm tûr hian mi tam fê an lo chhuak a. Chûng
zirtîrtute chu ram dang danga awm, hming dang dang pu ni mah
sela, Vaudois Misonari (Waldenses) te nungchang an han pû a, ram
tinah Chanchin |ha thu an puang a. Netherlands (Holland) pawh a
lo thleng ve ta a. An thurin chu a darh rang hlê. Waldens-ho Bible
kha an \awngin (Dutch) a \hen a zâr an letling a. Hlâwkna lianpui a

237
238 INDONA ROPUI

awm an ti a; fiamthu nuihzâ a awm lo va, thawnthu satliah a awm


bawk lo va, thu lê lo mai mai a awm hek lo va, bumna thu pawh a
awm lo va, thu dik thu hlir a ni; khawi lai laiah emaw thu harsa a
awm ngei tak a, mahse a \ha leh thianghlim, thlîng leh thau chu awlsam
taka hmuh chhuah theih a ni,” an ti a.–Ibid., bk. 1, ch 14. Hetiang
hian kum zabi 12-naah rin dân dik hlui ngainatuten an lo ziak a ni.
Rom tihduhdahna bawk chu \an lo ni teh mah sela, meipui leh
sawisakna kârah pawh ringtute chu an pung zêl a; sakhaw thuah
Bible chauh hi thu dika rin ngam a ni, “Ring tûrin tumah tihluih tûr an
ni lo va, thusawia an rilru hmin tûr a ni,” an ti tlat a.–Martyn, vol. 2,
p. 87.
Netherland ramah hian Luther-a zirtîrnate chu lei \haah an tla a,
mi rinawm tak tak an lo chhuak a, Chanchin |ha an han theh darh
a. Holland ram bung khat a\angin mi pakhat Menno Simons a lo
chhuak a. Roman Catholic zirtîrnaa lehkha zir thiam a ni a, puithiama
nemngheh a ni bawk. Bible thu rêng rêng a hre lo va. LALPA Zanriaha
chhang chu Krista taksa tak takah a chang a, uain chu a thisen tak
takah tih rinnaah rinhlelhna a nei ta tlat a. Setana thlêmnaah a ruat a,
\awng\ai leh thuphachawia intihfihlim a tum a, a sâwt thei si lo. A
chhia leh \ha hriatna aw hi a theihnghilh thei mahnâ tih beiseiin, mi
NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA 239

sual insûm zo lohote hlimhlawpnaahte a han che ve chiam \hîn a,


mahse a sâwt chuang ta lo va. A tâwpah zawng Thuthlung Thar a
han chhiar ta a, hei vâng leh Luther-a lehkha ziakte avângin,
siam\hatna rin dân chu a pawm ta a. Hemi hnu lâwkah an khaw
kiang khaw pakhata mi pakhat baptisma a chan nawn leh avang
chauhva a lu an tan lai a va hmu a. Hemi avâng hian nausên baptis
thuah Bible a chhiar ngun leh ta a; Bible khawi laiah mah
kawhhmuhna a hmu lo va, baptisma chang thei tûr chuan simna leh
rinna a awm tûr a ni tih hmun tam takah a hmu zâwk si a.
Menno-a chu Rom kohhran a\angin a inthiar fihlîm ta a, thu dik
a chhar chhuah chu mi dangte zirtîr tûrin a inpumpêk ta a ni. Hetih
lai hian German ram leh Netherland-ah harhna kal sual pâwl an
awm a, thurin dukdak lo tak tak an zirtîr a, awm loh lohva awm
tûrin mîte an zirtîr a, kut thlâkna leh helna te chawh chhuah an tum
a. Menno-a chuan he mîte thiltih dân pawi thuizia tûr a hria a, an
zirtîrna leh an thil tumte theih tâwpin a do va. Mi tam tak chu hruai
sualin awm mah se, hêngho hian tûn hmâa an rin dân dik lo kha chu
an kalsan a. Hmân laia Kristian Waldens-ho sulhnûte kha tam tak
a la awm a. Hêngho zîngah hian Mennoa chuan rawng a bâwl ta a,
a hlawhtling hlê a ni.
Kum sâwmhnih leh kum ngâ lai a nupui leh a fâte hruaiin a zin
vêl a, harsatna tam tak leh khawharnate an tâwk fo va, a chang phei
chuan thih hlauhawmin an awm a. German hmâr lam leh Netharland
a fang a, mi rethei zîngah a thawk ber a, mahse a thunun thei hlê a.
Thusawi thiam tak a ni a, lehkha thiam tak erawh a ni lo, rinawmna
sakhat a nei a, a inngaitlâwm a, a nun nêm bawk a, sakhaw mi dik
tak a ni a; a thu zirtîrte chu amah ngeiin a zawm \hinte an ni; mîten
an ring êm êm bawk a. Kal sualho nên an ngaih pawlh avângin an
tuar nasa thei hlê. Mahse mi tam takin an ring a.
Netherland ram ang tluk hian khawi lamah mah siam\hatna thurin
lâwmna a awm ngai lo. Tihduhdahna an tuar nasat ang tuar ram tam
an awm hek lo. German ramah Charles V khân Kohhran Siam\hat
a khap tlat a, a ringtu zawng zawng pawh hâl hlum vek a duh a,
mahse lalho khân an dâl tlat a. Netherland ramah phei chuan a
240 INDONA ROPUI

thuneihna a lian zâwk, tihduhdahna thupêk a indawt zut mai. Bible


chhiar emaw, ngaihthlâk emaw, thusawi emaw, Bible chungchâng
sawi mai emaw pawh hâl hlum tûr an ni vek. A rûka Pathian hnêna
\awng\ai emaw, milim hmâa kûn loh emaw, Sâm hla sak emaw chu
tihhlum tûr an ni vek. Mîten phatsan duh mah se thiamloh chantîr an
ni tho, mipa a nih chuan khandaiha sah hlum tûr, hmeichhia a nih
chuan a nunga phum tûr. Hetiang hian Charles leh Phillip II rorêl
laiin mi sâng tam tak an boral a ni.
Vawi khat chu chhûngkua hi Inquisition rorêlna hmâah an han
hruai a, an thil tihsual chu, Mass-ah an tel lo, anmahni inah Pathian
an bia tih a ni a. A rûka an tih dânte an han zawh chuan an fapa
naupang ber chuan, “Kan \hing\hî a, kan \awng\ai a, Pathianin kan
rilrute a tih-ên a kan sualte ngaihdam a nih nân kan dil a; lalber tân
kan \awng\ai a, a rorêl a hlawhtlin nân leh hlim taka a awm theih
nân; kan rorêltute tân kan \awng\ai a, Pathianin a hum theih nân,”
tiin a chhâng a.–Wylie, b. 18, ch 6. Rorêltu \henkhat thin a khawih
hlê a, mahse an pa leh fapa pakhat chu an hâl hlum ta tho va.
Tiduhdahtute thinurna aiin martarte rinna a lian zâwk a. Mipa-
ho chauh an huai a ni lo va, hmeichhia, kut hmâwr pawha hna engmah
khawih ngai lote leh nula tleirâwlten tîmna rêng reng an nei lo va.
Nupuite chuan an pasalte tihhlum tûra an phuarbehnaah an din chilh
a, meialhin a hliau nat laiin an fuih huai a, an thlamuan a, fakna hlate
an sa a. Nula tleirâwl nung chunga phûm tûrte khân, zâna an mut
dân pangngaia mu ni awm takin thlânah an inzalh a; a châng chuan
an inneih nî ni awm takin an thawmhnaw \ha berte inbelin, khai
hlumna leh meialhte huai takin an pan a.–Ibid., bk. 18, ch. 6.
Ramhuai behovin Chanchin |ha tihboral an tum laia awm ang
bawk khân, Kristiante thisen chu chi a ni. Tihduhdahna chuan thu
dik pawmtute a tipung hlauh va. Lalber lah kha, mipuite tumruhna a
tihchhiat theih loh avângin, a kum têlin a thinur a zual a, hnathawh
râpthlâk chu ti nasa tûrin a nawr a, a sâwt chuang lo. Lal William of
Orange lalna hnuaiah ram pum buaina Revolution-in Holland ramah
sakhaw zalênna a rawn thlen ta hlawl a.
NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA 241

Rawngbâwltute
thisen sêngin, Piedmont
tlâng ramah te, French
phaizawlah te leh Holland
tuipui kamah te Chanchin
|ha chu a darhzau zêl a.
Hmâr lam ramah erawh
chuan thisen chhuah ngai
lovin Chanchin |ha a lût
a. Wittenberg khuaa
zirlaite an ram lama an lo
hâwnin rin dân thar chu
Scandinavia ramah an
han hâwn a. Luther-a
lehkha ziakte avâng a ni
kawng khat bawk a. Hmâr lam ram mi, hnathawh hrât leh mi nun
ngilte chuan, Rom dik lohna chapona kalsanin, Bible thu dik, nunna
petu, thianghlim leh tluangtlam chu an pawm ta zâwk a ni.
“Denmark rama Kohhran Siam\hatu” Tausen-a chu lo nei mî
fapa a ni a. A naupan lai a\angin mi rilru chak tak a ni tih a lang a,
lehkha zir a châk êm êm mai a; mahse a nû leh pâ neihin a tlin si lo
va, puithiamho awmna Monastery-ah a lût ta ngawt a. Hetah hian,
a nungchang felna leh a rinawmna leh taihmâkna avângin hotuten an
duh viau va. Exam-naah chuan, nakina kohhran rawngbâwltu \angkai
nih theihna finna a lang fo va. German ram emaw Netherlands ram
emawa zirna hmun \haa zirtîr an tum ta a. Naupang hnênah chuan,
“I zirna sikul i duh duh i thlang thei, Wittenberg tih loh chu,” an ti a.
Zirlai kohhran mi tak chu kal sualna thurinin a tikhawlo tûr a ni lo
ve, an ti a ni.
Tausen-a chu Cologne-ah a kal ta a, chu khua chu chutih lai
chuan, tûn thleng pawhin, Catholic hmunpui a ni a. Mahse zirtîrtute
Pathian ngaihdân thuah a lungni ta lo va. Hetih lai hian Luther-a
lehkha ziakte a nei a, a chhiar a, a benglût ta hlê mai a; Luther-a
zirtîr ngeia awm a duh ta a. Chutianga a awm chuan a hotute an
242 INDONA ROPUI

lungni lo vang a, an châwmna an titâwp mai âwm si a. Mahsela


kawng dik chu a zawh ngam ta a, rei lo têah Wittenberg-ah a lût ve
ta a ni.
Denmark rama a haw chuan Monastery-ah bawk a lut a. Tuman
Luther-a rilru pu a ni tih an hre lo, tumah a hrilh bawk lo. Mahse a
\hiante chu zawi zawia, tumah kalh lova rinna \ha zâwk leh nun
thianghlim zâwka hruai a tum tlat a. Bible a keu va, a awmziate a
hrilhfiah a, a tâwpah chuan Krista chauh hi mi sualte chhandamna a
ni tiin a sawi ta a. An hotu ber chu a thinur ta êm êm mai a, Rom
kohhran hum tûra mi huaisena a ngaih \hîn a ni si a; Monastery
dangah a sawn a, chutah chuan pindana khar khuma, ngun taka
vênin a awm ta a.
A va awmnaah pawh chuan, an hlauhthawn ang ngeiin puithiam
tam fê chuan Protestant rin dân an pawm phah ta a. Tausen-a khân
a pindan tukverh a\ângin a \hianteho kha thu dik a hrilh \hîn a.
Puithiamho chuan kohhranin kal sual a hrem dân hre ve chu ni se,
tuman Tausen-a aw an hre leh tawh lo tûr a ni a; mahsela khawi lai
thlânah emaw, lei hnuai pindanah emawa thukru daih lovin,
Monastery a\angin an hnawt chhuak ta zâwk a. Tûnah chuan an
khawih thei ta lo. Thurin thar zirtîrtute humna thupêk lalberin a hmâ
lawkah a chhuah a. Tausen-a chuan thusawi a \an ta a; a tân biak in
zawng zawng a inhawng a, ngaithla tûrin mipui tam tak an lo kal a.
Mi dangte pawhin Pathian thu an puang ve bawk a. Denmark \awng
Thuthiung Thar lehkha an sem darh nasa. Pope hovin tiboral tûra an
beihna chuan, thu dik chu a tidarh zau ta zâwk a, rei lo têah Denmark
ram pumin siam\hatna rinna an pawm ta a ni.
Sweden ramah pawh, tlangval, Wittenberg tuikhura tui inte khân,
nunna tui chu an ram lamah an châwi hawng a. Unau pahnih Olaf
Petri leh Laurentius Petri, Orebro khuaa thîrdêng fapate chu Luther-
a leh Melancthon-a hnuaia zir an ni a. Thu dik an zirte chu taima
takin mi dangte an zirtîr ve \hîn a. Luther-a ang deuhvin Olaf-a
chuan a \hahnemngaihna leh thusawi thiamin mîte a tiphur êm êm a;
Laurentius erawh chu Melanchthon-a ang deuhva, zir mi, thil chîk
mi leh rilru zawi dap a ni thung. An pahnihin rilru \ha pu, Pathian thu
NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA 243

hre tak, leh thutak tâna huai tak an ni. Pope-ho bawkin an han do
leh a, mipui chinchang engmah hre lo an fuihpawrh a. Olaf Petri chu
mipuiin an hual fo va, a châng phei chuan a him zo lo \helh \hîn a.
Mahse lalberin a hum tlat a.
Rom kohhran hnuaia awm mîte chu an rethei êm êm a,
hnehchhiahnain a hrual nasa a; an sakhua lah chu zaizir mai mai leh
serh leh sang ilo mai mai a nih avângin rilru lam tih-ên nân \angkaina
engmah a nei lo va; an pipute ramhuai biakna sakhaw lamah an kîr
leh a, ram chu pâwl hnih inngeih lo takah a in\hen ta a. An inngeih
theih loh avângin an retheihna a zual tulh tulh a, Lalber chuan kohhran
leh vântlang mipui siam \hat a tum ta a. Romho do tûra \ânpui thei
mi a duh a.
Lalber leh Sweden rama mi lian zawng zawng hmâah, Olaf Petri
chuan, Rom aiawhtute kalhin, rin dân thar dikzia a han \an ta a.
Puithiamho zirtîrnate chu, Pathian Lehkhabu thu nêna inremte chauh
kha pawm tûr a ni a; thurin pawimawh zawng zawng chu Bible-ah a
chuang a, a mâwlin a chiang êm êm a, mi tinin awl taka hriat thiam
theih a ni. Isua chuan, “Ka thu zirtîr hi ka ta a ni lo va, mi tirtu ta a
ni zâwk,” a ti a (Johana 7:16). Paula chuan, “Keimahniin emaw,
vân a\ânga lo chhuk vântirhkoh pawhin emaw, Chanchin |ha kan
hrilh che u lo kha chu Chanchin |ha dang rêng lo hrilh che u sela,
ânchhe dawngin awm rawh se,” a ti a (Galatia 1:8). “Chuti ni si,
engah nge mi dangin an duh ang zâwng zâwngin rin dân an siam
chawp a, chhandam nâna mamawh, tia mi dangte an tihluihtîr?” a ti
a.–Wylie, b. 10, ch. 4. Pathian thupêk kalha kohhran dân siam chu
engmah a ni lo; Protestant thurin bulpui, Bible chauh hi rinna dik leh
awm dân hriatna bulpui a ni tih hi a dik a ni, an ti a.
He inhnialna hi a hmingthang tehchiam lo nâ a, kohhran
siam\hatute hi “eng ang mi leh eng ang rilru pu nge an nih mi a entîr
a. Lehkha thiam lo an ni lo, tawngpâwng \an mai pawh an ni lo va,
inhnial bengchheng mi an ni hek lo; Pathian Thu ngun taka zir mi an
ni a, Bible-in hriamhrei a pêk hman dân thiam mi an ni. Lehkhabu
thu hriat lamah chuan an hun laia mi ni âwm pawh an ni lo. Wittenberg
leh Zurich khua te kan han ngaihtuah hian, leh hming ropui Luther-a
244 INDONA ROPUI

te, Melanchthon-a te, Zwingli-a te leh Oecolampadius te kan han


ngaihtuahin, hêng Kohhran Siam\hatna hruaitute hian thiltihtheihna
namên lo nei leh mi hriat bâk hriaah kan ngaiin mi dangte chu an
\angkai ve tehchiam lo ve tiin kan ngaihtuah thei a. A nih leh Sweden
rama inhnialna hmingthang mang lo tak kha lo en leh ila, zirtîrtu hming
a\anga an zirtîrte hming–Olaf-a leh Laurentius Petri hmingthang mang
lo tak kha lo en ta ila, engnge kan hmuh? Pathian Thu zir tam leh
zirna kawng danga thiam, Chanchin |ha thu dik a kip a kawia hria,
Rom kohhran mi chhuan, hnialhrât, awl taka mîte hnial dang thei
kan hmu.”–Ibid., b. 10, ch. 4.
He inhnialna avâng hian Sweden ram lalber chuan Protestant
rin dân a pawm ta a, rei lotêah ram pum rorêlnain a nemnghet a.
Olaf Petri chuan Sweden \awngin Thuthlung Thar a letling a; lalber
thupêkin an unauvin Bible pum an letling a. Tichuan Sweden rama
mîte chuan anmahni \awngin Bible an nei ta a. Ram pum rorêlna
chuan, ‘ram pumah Pathian rawngbâwltuten Pathian Lehkhabu thû
an hrilhfiah tûr a ni, Sikul naupangte chu Bible chhiar zirtîr tûr,’ tiin
thû an pe a.
Zawi zawiin Chanchin |ha êng chuan hriat lohna leh rin dik lohna
thim chu a han tikiang deuh deuh va. Rom hnehchhiahna kalsanin
Sweden ram chu tûn hmâ zawng zawng aia chak leh ropuiin an awm
ta a. Sweden ram chu Protestant kulhpui a lo ni ta. Kum za lai
hnuah, boral hlauhawm ber hun laiin, he ram tê tak tê, tûn hmâ
zawnga ram chak lo tak ni \hîn khân, “Kum sâwmthum Indona”-ah
khân German ram a chhan chhuak a, Europe ramah amah chauh
hian a \anpui ngam a. Europe hmâr lam ram zawng zawng kha
Pope hnehchhiahna hnuaiah a awm leh mai dâwn a, Sweden sipaiten
German an \anpui a. Pope hlawhtlinna a dang chat a, Protestant tân
zalênna a lo awm leh ta a. Protestant thurin pawm ram zawng
zawngah sakhaw zalênna a awm leh ta a ni.S
BUNG 14

SÂP RAMA SIAM|HATU


SIAM|HATU
HNUHNÛNGTE
(LATER ENGLISH REFORMERS)

B
IBLE inphuar bet tlat chu Luther-an German mite hnêna a
hawnsak lai chuan, Pathian hruaiin Sâp ram lamah Tyndale-
a chuan a lo bei ve bawk a. Wycliffe-a Bible kha Latin Bible
a\anga lehlin a ni a, dik lo tam tak a awm, khâwla chhut pawh a ni lo
va, a man a tam em avângin mi hausa tlêmtê chauhvin an lei thei a;
kohhranin a khap bawk a, chuvângin a darh zau lo hlê. Kum 1516-
ah Luther-a thu 95 a lo lan hmâin, Erasmus-a chuan Latin leh Greek
\awngin Thuthlung Thar a siam a. Hei hi a \awng bula Pathian thu
khâwl chhut hmasa ber a ni. Hetah hian tûn hmâa dik lo tam tak
kha tih dik a ni a, a thute pawh hriat thiam a awl deuh va. Mi lehkha
thiam tam takin thu dik chu an hriat thiam phah a, siam\hatna pawh
a châk thartîr leh a ni. Mahse mi narân tân Pathian Thu chu hmuh
phâk a la ni lo va. Tyndale-an Wycliffe-a hnathawhte tipuitlingin, a
chite hnênah Bible a pe a.
Zir taima tak leh thu dik zawng mi a ni a, Chanchin |ha thu chu
Erasmus-an Greek Testament a siam a\anga a hriat a ni a. Dik a tih
chu hlau lovin a sawi a, thurin rêng rêng hi a dik leh dik loh Bible
a\anga fiah tûr a ni a ti a. Pope hovin Bible chu kan kohhran pêk a
ni a, kohhran chauhvin a hrilhfiah thei a ni an tih chu heti hian a
chhâng a: “Mipuite hi an chaw hmu thei tûrin tu’n nge zirtîr? E! Chû
Pathian bawk chuan a fâte ril\âm chu A Thuahte an Pa hmu tûrin a
zirtîr a ni; Bible thu zirtîrtu hâl hlumtute chu nangmahni bawk in ni;
thei ula Bible pawh in hâl ta ve ang,” a ti a.–D’Aubigné, History of
the Reformation of the Sixteenth Century, b. 18, ch. 4.
Tyndale-a thusawi chuan mîte a chawk harh hle a, mi tam takin
thu dik an pawm phah bawk a. Mahsela puithiamho an lo harh ve
leh a; a kalsan hnu apiang kha an rawn fang ve a, vauna leh

245
246 INDONA ROPUI

England rama Protestantte chu hmun fianrial leh ngaw hnuaia, an zânlai
inkhâwm chenin man an ni a.
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 247

sawichhiatna te nên a hnathawh sa kha tihchhiat an han tum a, an


hlawhtling fo mai lehnghâl a. “Engtin nge maw ka tih dâwn chu aw!
Hmun khatah chi ka han tuh a, ka kal ve leh hmêlmain a rawn tichhe
zêl mai si a. Hmun tinah ka awm thei si lo va. Hêng mîte hian mahni
\awngin Bible an neih chuan, hêng hnialhratho hi anmahni pawhin
an lo dodâl thei ang. Bible tel lo chuan thu dikah vântlâng tihngheh
theih a ni dâwn lo,” a ti a.–Ibid., b. 18, ch. 4.
Tichuan rilru dang a pu ta a. “Israelte khân Jehova Templeah
anmahni \awngin Fakna hla an sa \hîn a ni lawm ni? Kan zîngah
Chanchin |ha hi Sâp ram \awngin a \awng ve lo vang maw?
Kohhranin zîng êng aia êng lo zâwk chhûn laiah a nei dâwn em ni?
Kristianten anmahni \awngin Thuthlung Thar an nei ngei ang,” a ti ta
a. Bible nên chauh thu dik kan hre thei ang. “Mi pakhatin he mi
sawi dân hi a ring a, mi dangin saw mi sawi dân saw a ring a, an thu
a inkalh \hûm mai si a. Tu hi nge dika tu hi nge dik lo tih engti
kawngin nge kan hriat dâwn? - Pathian thu a\angin,” a ti a.–Ibid.,
b. 18, ch. 4.
Hemi hnû lawk hian Catholic lehkha thiam tak nên an inhnial a,
Catholic chuan: “Pope neih loh ai chuan Pathian dân neih loh a \ha
zâwk,” a ti a. Tyndale-a chuan, “Pope leh a dân zawng zawng ka
dodâl e, Pathianin ka nunna a zuah chuan, rei lo têah, leilehna khalhtu
naupang pawh nangniho aia Pathian thu hre zâwk tûrin ka siam ang,”
a ti a.–Anderson, Annals of the English Bible, p. 19.
Mipuite hnêna Thuthlung Thar anmahni \awng ngeia pêk a châk
êm êm \hin kha, tûnah chuan a tum nghet ta, a bei nghâl vat a.
Tihduhdahna avângin a in tlânsan a lo \ûl a, London lam a pan a,
chutah chuan rei lo tê chu a hna a thawk thei a. Tihduhdahna bawkin
a han nang leh a, tlan bo a \ûl leh ta a. Sâp ram chu a tân khâr vek
a ang hlê mai, German rama himna zawnga tlan a tum ta a. Hetah
hian Thuthlung Thar chu khâwlin a chhu thei ta ngei a. Vawi hnih
chu a hnathawh an titâwp a; khaw pakhata chhut khap a nih chuan
khaw dangah a kal a. A tâwpah chuan Worms khaw lam a pan ta a,
hemi hmâ lawkah he hmunah hian, Luther-a chu Chanchin |ha thu
avângin Rorêlna hmâah a ding a nih kha. He khuaah hian \hian tam
248 INDONA ROPUI

tak an awm a, Tyndale-a chuan tluang takin hna a thawk thei ta a.


Thuthlung Thar chu sângthum lai a chhu a, chumi kum bawk chuan
a dang a chhû leh a.
A hna chu rim takin a thawk a. Sâp ramah chuan lawng chawlhna
hmunte an vêng ngun êm êm a; mahse Pathian Thu chuan London a
thleng a, chuta \angin ram tinah an sem darh a. Pope hote chuan thu
dik chu tihboral tum tlat mah sela an thei lo. Vawi khat chu Bishop
of Durham-an Tyndale-a \hian lehkhabu zuar tûr Bible a neih zawng
zawng a leisak vek a, tihchhiat a duh vângin, hetiang hian an
hnathawhte a bahlah theiin a ring a. Mahse chuti awzâwng a ni lo
va, a leina tangka chuan a aia \ha zâwk a chhutna tûr hmanruate an
lei thei ta a; he tangka hi awm suh se, a theih loh tûr a ni a. Nakinah
Tyndale-a kha an man ta a, hêng Bible chhut theih nâna \anpuitu
zawng zawng che hming sawi la, kan chhuah ang che an ti a. Ani
chuan, “Mi dang zawng zawng aiin Bishop of Durham-an min \anpui
nasa ber, lehkhabu hralh loh zawng zawng lei nân man \ha tak a pe
a, hei hian huai takin min tihtîr a ni,” a ti a.
Tyndale-a chu a hmêlmate kuta mantîrin a awm a, \um khat
phei chu thla tam tak lung in a tâng a. A tâwpah chuan a rinna
avângin martarin a thi ta nghê nghê a; mahse hmanrua a buatsaih
chuan dotu dangte tun lai thlengin a \anpui ta a ni.
Latimer-a chuan pulpit a\angin, “Mi tinin anmahni \awngin Bible
an nei tûr a ni, he lehkhabu siamtu hi Pathian ngei a ni. He Pathian
Lehkhabu hian a siamtu chatuan mi nihna leh a thiltihtheihna a nei ve
a ni. Lalber leh rorêltu tumah a thu awih lo tûr an awm lo. Kawng
sira kal lovin, Pathian Thu hi i inhruaitîr ang u. Kan pipute dân i zui
suh ang. An thiltih ang ti lovin, an thiltih zâwk tûr chu i ti ang,” a
rawn ti ve leh a.–Hugh Latimer, First Sermon Preached Before
King Edward VI.
Thu dik theh darh tûrin Tyndale-a \hian \ha pahnih, Barnesa leh
Frith-a an lo chhuak a, an hnuah Ridley-a te unau leh Cranmer-a te
an lo chhuak leh a. Hêng Siam\hatna hruaitute hi lehkha thiam tak
tak an ni a, an \hahnemngaihna leh an rilru \hat avângin Rom
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 249

kohhranah pawh zah kai tak an ni a, mahse pope kalhmang dik lo


an hriat chian êm avânga kalh an ni a. Babulon thurûk chu an hriat
chian êm avângin an kalhnate hi a awihawm lehzual a ni.
Latimer-a chuan tihian a ti a, “Zawhna mak deuh tak ka’n zawt
ang a. England ram zawng zawnga Bishop taima ber tunge ni? ... In
ngaithla a, a hming ka sawi pawh in beisei a, ... ka’n hrilh ang che u
a, Diabola a ni. ... Englai mahin a bial a chhuahsan lo va, eng hun lai
pawhin va kawm ula, inah a awm reng a, ... hna a thawk reng a....
A dawngdah lai in hmu ngai lo vang. Diabola chu a awmna apiangah,
... lehkhabute duh lovin, sathau khâwnvâr a chhi a; Bible dah bovin
rosary a keng a; Chanchin |ha êng a duh lo va, sathau khâwnvâr
êng a duh a, chhûn laiah pawh; .. Krista Kraws a duh lo va, Purgatory
atân mi pawisa ip rûksak a duh a; ... mi rethei leh saruaka awmte
thuam lovin, milem cheimawi leh lung cheimawi a duh zâwk a;
mihringte dân siam chawp zâwm a thlang a, Pathian thu thianghlim
leh a dânte a malmâk a. ... Kan hruaitute hian, Setanan buh lem theh
a hrât ang meuh hian, thu \ha theh hi hrât se ka va ti êm!–Ibid.,
Sermon of the Plough.
Hêng kohhran siam\hatute thu bulpui ber chu, Pathian Lehkhabu
Thianghlim hi rinna leh awm dân rêng rêng atân innghahchhanna sual
thei lo a ni tih hi a ni a, chu tak chu Waldenses-ho te, Wycliffe-a te,
John Huss-a te, Luther-a te, Zwingli-a te leh an \huihruai te zawng
zawng pawhin an rin kha a ni. Sakhaw thil thuah, pope-in emaw,
Council-in emaw, puithiamten emaw, lalberin emaw, mi chhia leh
\ha hriatna rapbet tûrin thuneihna an nei lo, an ti a. Bible hi an
rinchhan a ni a, thurin zawng zawng hi Bible thu zirtîrin a dik leh dik
loh an fiah a. Pathian leh A thu a rinnaa an ngheh avângin hêng mi
thianghlimte hian meia hâl hlumte an tuar ngam a ni. Latimer-a leh a
\hianpa chu meiin an hâl a, an thih dâwn \êp chuan Latimeran a
\hianpa hnênah, “Thlamuang takin awm rawh. Vawiin hian England
ramah, Pathian khawngaihna zârah, tûmâ tih-mih theih loh meichher
kan chhi dâwn a ni,” a ti a.–Works of Hugh Latimer, vol. 1, p. xiii.
Scotland ramah chuan Columba-a leh a \hiante hovin thutak chi
an theh kha, a boral vek lo va. England rama kohhrante pope hnuaia
250 INDONA ROPUI

an intukluh hnu kum za tam tak chhûng chu Scotland hi a hrangin an


la awm a. Mahse kum zabi sâwm leh pahnihnaah pope thuneihna
tihnghehin a awm ve ta a; ram dang zawng zawng aiin hetah hian an
thuneihna a lian ta zâwk a; ram dang zawng zawng aiin thim pawh a
chhah zâwk. Mahse thim zîng a\angin ni lo chhuak tûr beiseina êng
chhetê a lo awm a. England atangin Wycliffe-a zirtîrte Lollard-ho
chu Bible nên, Wycliffe-a zirtirnate nên an lo thawk a, Chanchin
|ha thu an rawn puang a. Hetiang hian hriatpuitute an awm reng a,
martar chang an awm reng bawk a.
Siam\hatna ropui a lo in\an khân Luther-a lehkha ziakte leh
Tyndale-a Thuthlung Tharte an lo chhuak a. Puithiamte hriat hauh
lohvin tirhkohten ngawi rengin an sem darh a, tlângah te leh kawr
ruamah te kalin, Scotland rama meichher mit lek lek tawh kha an
han chhêm alh leh a, kum zali chhûnga Rom-ho hnehchhiahna
hnathawh kha an han \hiat a.
Martarte thisenin Chanchin |ha theh darhna rilru a han chawk
chhuak leh a. Rom hruaitute chuan an kohhran tân a
hlauhthâwnawmzia an hre chhuak a, Scotland mi zahawm leh mi \ha
ber berte an han hâl hlum ta a. Rom hovin hâl hlumna thing an phun
chu pulpit an sa lek a lo ni a. Hêng hmun a\angte hian martarte aw
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 251

chuan ram tin a deng chhuak a, mîte rilru a khawih a, Rom kawl an
bun, kumkhua atân khêng thla tûra rilru putna an nei ta a ni.
Hamilton-a leh Wishart-a, mi ropui chhûngkuaa lo piang ve ve,
nungchang ropui nei, pi pû chena Chanchin |ha ringtute pahnih chu
hâl hlumin an awm a. Wishart-a vâp a\angin mi pakhat, meialh hliau
chhiat theih loh, Pathian \anpuinaa Scotland ram a\anga pope thilte
thihna dâr vawtu tûr a lo chhuak a.
John Knox-a chuan kohhran tlânsana Pathian thu dika inchâwm
a tum ta a. Wishart-a zirtîrna chuan, kohhran chhuahsana tihduhdah
tuara Kohhran Siam\hatute zînga tel tûrin, a rilru a han siam nghet
ta a.
A \hianten thuhrilhna hna thawk tûrin an thlêm a, rei fê a
inngaihtuah hnu chuan a remti ta a. A remtih tawh hnu si chuan
engmah hlauhna leh tîmna nei hlek lovin a bei nasa hlê thung a.
Kohhran Siam\hatu rilru dik tak a pu a, tûmâ hmêl hmai lah a zah
hek lo. Martar hâlna mei chu a vêlah a alh hluah hluah a, hei hian
\hahnem a ngaih zualtîr zâwk a. Pope hreipui chu cheh mai peihin a
lu chungah a inlek a, mahse a hlau chuang lo, milem biakna chu a
ding lam leh vei lamin a vai thlu duak duak a.
Vawi khat chu Scotland lalnu hmâah an han hruai a. He lalnu
hmâah hian Protestant hruaitu huaisen tak tak pawh an tawm-im
mai \hîn a. John Knox-a erawh chuan thu a hrilh nghek a. Duat leh
thlêma hneh mi a ni lo va, vauna a hlau hek lo. Lalnu chuan kal
sualah a lo puh a. Sorkârin a khap sakhaw pawm tûrin mîte i zirtîr
a, chuvângin Pathian thupêk: lalberte thuâwih tûr tih kha i bawhchhia
a ni, a lo ti a. John Knox-a chuan:-
“Sakhaw dik thuneihna leh chakna chu khawvêl lalte hnên a\anga
a hmuh a ni lo, chatuan Pathian hnên a\anga a hmuh a ni, chuvângin
an khua leh tuiten an sakhua chu an lalte rilremzâwngin an siam tûr
a ni lo. Pathian sakhuaah hian lal hi engmah hre lo ber an ni fo. ...
Abrahama thlahte kha Faroa khua leh tui an ni lawm ni? Faroa
sakhuaah lo awm ve ta se, khawvêlah eng sakhua nge awm ang?
Apostolte dam laia mi zawng zawng khân Rom lal sakhua lo zawm
se, khawvêlah hian eng sakhua nge awm ang? Ngai rawh. An khua
252 INDONA ROPUI

leh tuiten an lalte sakhua an zawm ngai kher tûr a ni lo tih i hmu,
mahse tih-nuam tûra thupêk zawng an ni ngei alawm,” a ti a.
Lalnu Mary chuan, “Pathian thu chu nangin kawng khatin i
hrilhfiah a, annin (Roman Catholic zirtîrtute) thil dangin an hrilhfiah
a, tu zâwk nge ka rin ang a, tunge thu titlu ang?” a ti a.
John Knox-a chuan tihian a chhâng a, “Pathian i ring ang, A
Thuahte hian fiah takin thu a sawi a, hemi thu bâka thu sawitu chu,
tu ve ve mah ring suh. Pathian thu hi amahin a chiang tâwk a, hmun
pakhatah chiang tâwk lo vangin lo lang mah se, Amah leh Amaha
inkalh ngai lo. Thlarau Thianghlim chuan hmun dangah chiang zâwkin
a hrilhfiah leh a; tichuan rinhlelhna rêng rêng a awm reng thei lo va,
mahse luhlul taka awm rengte chuan chu hriatna chu an dawng lo
vang,” tiin.–David Laing, The Collected Works of John Knox, vol.
2, p. 281, 284.
Chutiang thu dik chu a ni Siam\hatu huaisenin, a nunna chân
huama lal hmâa thu a sawi dân chu. Hei anga huai hian a thawk zêl
a. Scotland-ah pope thuneihna chu tih-bo a nih thlengin \awng\aiin
LALPA indona chu a do va.
England-ah chuan Protestant sakhua chu ram pum sakhua atân
hman a nih hnu khân tihduhdahna chu a nêp deuh va, mahse a tâwp
fihlim lo. Rom thurin chu bân a ni a, mahse a tih dân tam tak chu la
hman a ni a. Pope chu thuneitu chungnung bera hman a ni lo va,
mahse lalber chu kohhran lû ber a ni ta. Kohhran rawngbâwl dân
chu Chanchin |ha tih dân thiang leh mâwl nên a la inpersan hlê.
Sakhaw bulpui ber, zalênna hi hriat thiam a la ni lo va. Kal hrangte
chunga Rom-ho hremna râpthlâk ang kha Protestant rorêltuten an
la hmang a, mahse a châng châng chauhvin a ni a; mahse mahni
chhia leh \ha hriatna \ha tih anga Pathian biak theih a la ni lo.
Kohhranin rin dân leh tih dân a bithliah chu mi tinin pawm mai tûr a
ni a. Kum za tam tak chhûng chu remtihpui lohte chuan tihduhdah
an tuar, a châng chuan na fê fêin, a châng chuan nêp deuhvin.
Kum zabi sâwm leh pasarihnaah khân Pastor sâng tam tak chu
an hnathawhna a\anga bân an ni a. Kohhran phal loh inkhâwmnaa
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 253

kal mipuite chu, chawitîr emaw, tân ina khung emaw, ram a\anga
hnawh chhuah emaw an ni a. Pathian biak châka insûm zo lote chu,
kâwmkârah te, in chungah te, khaw thian lai chuan ramhnuaiah te
zânlaiah an inkhâwm \hin a. Pathian fâte tihduhdaha awm leh ûm
darhsarhte chu, Lalpa faka \awng\ai tûrin ramhnuai ram pilril Pathian
Temple sakahte an inkhâwm \hîn a. Fîmkhur teh mah se mi tam tak
chu an rinna avângin an tuar tho. Tân inte a khat a. Chhûngkhua an
darhsarh a. Mi tam tak chu mahni ram a\angin hnawh chhuahin an
awm a. Mahse Pathian chu a mîte hnênah a awm a, tihduhdahnain
an hriatpuina a tireh zo lo. Mi tam tak chu tuifinriat râl lama hnawh
chhuah an ni a. America an lo kal a, hetah hian vântlâng leh sakhaw
zalênna an han din a, chu chu he ram himna leh ropuina a lo ni ta a
ni.
Zirtîrte dam lai ang bawkin tihduhdahnate chu Chanchin |ha
darh zauna a lo ni ta zâwk a. Tân in tenawmah, mi sual bawlhhlawh
chi tinrêng zîngah John Bunyan-a chuan vânram boruak a tem a;
hetah hian boralna hmun a\anga chatuan khawpuia kal entîrna
lehkhabu a ziak a. Bedford Jail a\anga a thusawi chuan mîte
thinlungah ropui takin kum zahnih chuang zet thu a sawi a. Kristiana
Vânram Kawng Zawh thu leh Grace Abounding to the Chief of
Sinners lehkhabu chuan mi tam tak kawng dikah a hruai a.
Baxter-a te, Flavel-a te, Alleine-a te leh mi fing leh mi thiam
dang tam tak Kristian rilru thûk tak pute chu, sakhaw chhan tûrin
huai takin an lo ding chhuak a. Hêng mîte hnathawh hi, khawvêl
rorêltuten tihboral thu pe mah se, a boral ngai lo vang. Flavel-a
lehkhabu Fountain of Life leh Method of Grace-te chuan mi sâng
tam tak Krista hnêna an nunna kawltîr dân a zirtîr a. Baxter-a
lehkhabu Reformed Pastor tih chuan Pathian hnathawh tihdarh lehna
duhtute tân malsâwmna a thlen a; Saint’s Everlasting Rest pawhin
Pathian mîte tâna chawlhna la awm tûrah mi tam tak a hruai a ni.
Kum za lai hnuah, thlarau lam khawvêl thim lai takin Whitefield-
a leh Wesley-a, Pathian meichher chhi tûrin an lo chhuak a. England
rama kohhran rorêlna hnuaia awmte chu an dul ta hlê mai a, ramhuai
beho nên pawh an dang chuang ta mang lo va. Kohhran hruaitute
254 INDONA ROPUI

chuan, khawvêl sakhua amaha lo awm chhuakte hi an ngaihsakzâwng


a ni a, an Pathian thu suangtuahnaahte hêng rin dân hi an hmer tel a.
Mi liante chuan sakhaw nun hi a dêusâwnzâwnga, an “âtsona”-a an
tel ve lo chu an chapopui hlê a. Mi chheho lah khân engmah an hre
si lo, thil sual ti tûra zalên an ni mai a; kohhran hruaituten, thu dik tlu
chhe tawh tung ding leh tûrin rinna an nei tawh hek lo, an ngam
bawk hek lo.
Rin vânga thiam changa awmna, Luther-an fiah taka a zirtîr lah
kha an theihnghilh a ni ta mai a. Rom-ho rin dân, mahni hnathawha
chhandama awmna khân a ai a awh ta a. Whitefield-a leh Wesley-
a kha kohhran member an ni a, mahse Pathian duhsakna rilru taka
zawng mi an ni a; chumi hmu tûr chuan nun thianghlima nun leh
sakhaw thupêkte zawm a ni tia zirtîr than an ni si a.
Vawi khat chu Charles Wesley (John Wesley-a nau) a dam lo
va, a thi ngei dâwnin a inhria a, chatuan nun nei tûrin engnge i rinchhan
ber tiin an zâwt a, ani chuan, “Pathian rawngbâwl nân ka theihtâwp
ka chhuah a ni,” a ti a. A chhânna chu a zawttu chuan an duh tâwk
mang lo va, Wesley-a chuan, “Theihtâwp ka chhuah chu a tâwk
viau a ni lawm ni? Ka theihtâwp chhuahna chu a hnâwl dâwn êm
ni? Hei lo hi engmah rinchhan tûr ka nei lo,” a ti a.–John Whitehead,
Life of the Rev. Charles Wesley, p. 102. Chutiang chu a ni kohhran
thimzia chu, tlanna thu chu an hre lo va, Krista ropuina chu an thukru
a, Krista thisen, chhandamna hnâr a\angin mi an hruai kawi a.
Wesley-a leh a \hiante thinlungah chuan sakhaw dik chu a awm
a, Pathian Dânte chuan ngaihtuahna te, thusawi te leh thiltih te a
thunun thei tûr a ni tih an hre chhuak a. Thinlung thianghlimnate leh
pawn lam lan dân nungchang dik a pawimawhzia an hria a, chutiang
nun thara nung tûrin an bei ta a. Thinlunga rilru sual kan pianpui bân
tûrin theihtâwpin, \awng\aiin an bei a. Mahni hmasial lovin, mi dangte
\hatna zawngin, inngaitlâwmin leh thianghlimna te leh thil dang Pathian
duhsakna hlawh theihna nia an rin chu insûm lo leh mahni hrehawm
pawisa lovin an bei vak zêl a; mahse an duh ber chu an hmu thei lo.
Sual khaidiat tichat tûr leh rilrua sual inhriatna, sual thiam loh chantîrna
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 255

tireh tûrin an han bei chiam \hîn a, a sâwt thei lo. Erfurt khuaa a
pindana Luther-a amah leh amah a insual ang bawk kha a ni zawhna,
“Engtin nge Pathian hmâah mi a fel theih ang?” (Joba 9:2) tih
chu a rilru rawn sawisatu chu a ni..
Pathian thu dik mei, Protestant-ho khawsa dân avânga mit lek
lek tawh kha, Bohemia rama Kristianten meichher an hlan chhawn
zêl khan a la hliau alh leh dâwn a ni. Kohhran siam\hat hnu khân
Bohemia rama Protestant kohhran chu Rom-hovin an rap sil vek a.
Rinna bânsan duh lote an hnawt chhuak a. Hêng zînga mi \henkhat
Saxony-a tlânte khân an rin dân dik chu an la kalpui zêl a. Hêng
Kristian tuchhuante hnên a\ang hian a ni Wesley-a leh a \hianten
êng an lo hmuh ni.
Wesley-a te unau, John-a leh Charles-a, kohhrana nemngheh
an nih hnuin, America ramah misonari hna thawk tûrin an kal
a.Lawngah chuan Moravia ram a\anga Kristiante an awm ve a.
Thlipui nasa tak a lo tleh ta a, John Wesley-a chuan thihna chu an
hmachhawn ta mai a, chutah zet zawng, Pathian nêna inzawmna
avânga thlamuanna lo awm hriat chianna a tlachham dêr mai tih a
inhre ta a. Moravia-ho lah kha an thlamuang êm êm mai si a.
Heti hian a ziak a: “Hêngho nungchang thutak dân hi ka lo enthla
tawh rêng a. An inngaihtlawm dân chu hmuh theihin an tilang fo va;
lawnga chuang dangte \anpuina Sâp rama mîten tih ena an en lohte
kha an ti zêl mai a, pawisa lah chu an la duh tlat lo va; hetianga tih hi
ropuinaah an ngai a. An Chhandamtu pawhin an tân hêng aia nasâ a
tihsak a ni, an ti a. An nunnêmzia, eng anga sawisak pawha an
dawhtheihzia nî tin an tilang a, mîten bêng sela, nam per daihin, nam
thlu mah se, an tho leh a, an kal leh mai a, phunnawina leh thinurna
rêng rêng an kâah a chhuak ngai lo. Tûnah chuan phuba lâk duhna
te, thinurna te, chapona te leh hlauhna te a\angin an fihlîm nge fihlîm
lo fiahna a awm ta. An inkhâwmna chu Sâma hla te sain an \an \hîn
a; vawi khat chu an hlasak lai takin lawngah tui a lo lût a, lawng
puan zâr ngulpui ber chu a han tichhe ta vek mai a; tui chuan lawng
chhuat chu lipui ang maiin a han khuh ta a. Sâp-ho chu an \e ta chêl
chûl mai a, anni chuan an hlasak pawh an bang duh chuang lo.
256 INDONA ROPUI

Nakinah pakhat chu ka zawt a, “In hlau na nge?” ka ti a. Ani chuan,


“Pathian zârah hlau suh e,” a ti mai a. “In hmeichhiate leh naupangte
talin an hlau lo maw?” ka ti zêl a. Ani chuan, “Kan hmeichhiate leh
naupangten thih an hlau lo,” a ti a.–Whitehead, Life of the Rev.
John Wesley, p. 10.
Savannah hmun an zuk thlen chuan Wesley chu rei lotê
Moravian-ho zîngah a awm a, an Kristian nungchang chu \ha a ti
êm êm mai a. An inkhâwm dân leh Church of England inkhâwm
dân, tih dân a nih avânga tih mai mai, nunna engmah nei lo nên
danglam a tihzia chu heti hian a ziak a, “An inkhâwm dân
tluangtlamzia leh thutakzia chuan, kum 1700 chhûng zawnga thilte
min theihnghilhtîr a, puan in siamtu Paula hova inkhâwmna emaw,
sangha mantu Petera hova inkhâwmna emawa awm angin ka inhria;
mahse inkhâwmnaah hian thiltihtheihna leh Thlarau a awm a ni tih
chiang takin a lang,” a ti a.–Ibid., p. 11, 12.
Wesley-a Sâp rama a lo kîr leh chuan, Moravian thuhriltu zirtîrna
avângin Bible-in rinna thu a sawi chu a lo hre chiang ta deuh va.
Chhandamna atân, amâ hnathawh ring lo va, Pathian Berâmno,
khawvêl sual kalpuitu rin zâwk tûr a ni tih a hre chiang ta a. London
khuaa Moravian inkhâwmna pakhatah chuan, Luthera thuziak,
Pathian Thlarauvin ringtu thinlung a tihdanglam theihzia thu an chhiar
chhuak a. Wesley-an a ngaihthlâk chuan a thinlungah rinna a lo \o
chhuak ta a, heti hian a ti, “Ka thinlung chu a lum deuh pup hian ka
hria a, ka chhandamna atân Krista chu ka ring ta tih inhriatna ka nei
ta a, ka sualte chu A la bo va, sual leh thihna dân ata min chhan
chhuak ta tih hriatchianna ka lo nei ta a,” a ti a.–Ibid., p. 52.
Kum tam tak chhûngin Wesley-a chuan hmuhsitna leh mualphona
pawisa lova, mahse inphat siin, Pathian hmuh ngei a tum tlat a. Tûnah
chuan a hmu ta; Pathian khawngaihna, \awng\aia, chawngheia, thil
pêkte pea a zawn chiam \hîn kha, man awm lova a thlâwna thil pêk
a lo ni tih pawh a hmu ta a.
Kristaa a lo nun ngheh tak tak hnu chuan, Pathian \hatna thil
thlawn pêk Chanchin |ha hriatfiahna puan darh a châk ta êm êm
mai a, “Khawvêl zawng zawng hi ka bial niin ka ngai a, khawi laiah
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 257

pawh awm ila, chhandamna chanchin lawmawm chu a hre duh


apiangte hnêna sawi awm niin ka hria a, sawi chu a dikin ka hre
bawk a, ka tih tûr rêng a ni tih ka hre bawk a,” a ti a.–Ibid., p. 74.
Mahni hmasial lo va, khermei taka a nun kha a la chhunzawm
zêl a, tûnah erawh chuan a innghahchhan bulpui ni lovin, rinna thar a
hmuh azârah a ni ta zâwk a; a zung ni lovin thianghlimna rah a ni ta
zâwk a. Pathian \hatna Kristaa awm chu Kristiante thil beisei bulpui
a ni a; chu \hatna chu thuâwihnaah a lo lang ang. Wesley-a chu thu
dik a hmuh chhuah thar hril darh tûrin a inpumpêk ta a, chu thu dik
chu Isua Krista thisen rinna azâra thiamchanga awmna leh Isua
nungchang ang tak pu tûra Thlarau Thianghlimin thinlung a siam thar
theihna a ni.
Whitefield-a leh Wesley-a te unau rawngbâwl tûra an inbuatsaih
dân chu, rei tak chhûng borala awm an nih inhriat chiannain a ni;
Krista Sipai \ha anga hrehawm an tuar theih nân, University-a mîte
leh rawngbâwl tûra nemngheh an nih hnuah pawh, mîte hmuhsitna
leh deusâwnna leh tihduhdahna te an tuar a. Anmahni leh mi tlêmtê
an kawppui zirlaite chu Pathian hre loho chuan hmuhsit nân
“Methodists” hming an vuah a; tûnah erawh chuan Sâp ram leh
America-a Kohhran lian ber pakhat hming zahawm tak a lo ni ta.
Church of England member an la ni a, a inrêlbâwl dânte an la
puithupui hlê a, mahse Pathianin A thu chu an hmâah sâng leh zâwkin
a han dah ta a; Thlarau Thianghlim chuan Krista khenbeha awm
puang tûrin a han tîr a. Pathian thiltihtheihna an hnênah a awm zêl a,
mi sang tam tak an piangthar a. Hêng piangtharte hi chinghne koham
lak a\anga vênhim an ngai a. Wesley-an pâwl hran siamna rilru a nei
lo, “Methodist Connection” ti chauhvin a kâwi khâwm a.1
Hêng rawngbâwltute hian kohhran a\angin dodâlna an tâwk nasa
ta hlê mai a; mahse Pathianin, a finna hmangin, kohhran chhûng ngei
a\anga siam\hatna in\an tûrin a buatsaih a ni. Pâwn lam a\anga lo
kal chu ni se, a pawimawhna hmun lai ber a thleng pha lo vang.
Hêng harhna hruaitute hi kohhran mi bawk an ni a, a remchân hun
apianga an thawh chu kohhran dânin a huap a; chuvângin kawng
khârna tûr hmunahte pawh thu dik chu a lut thei a ni. Thuhriltu muhil
258 INDONA ROPUI

dangte a kaitho va, an biala thuhriltu \hahnemngai an lo ni a; kohhran


dang anga namnûl ve mai mai \hînte kha an lo nung chhuak leh a.
Wesley-a hun laiin, leh kohhran chanchin englaiah pawh khân
thilpêk hrang hrang neite khân, mahni thilpêk ang angin hna pual an
thawk a. An thurin kikâwi tinah a inang chiah lo; mahse Pathian
Thlarau hruai an ni a, Krista tâna thlarau bo zawng tûrin an inthurual.
Wesley-a te unau leh Whitefield-a chu thâwkkhat chu an inhmu
pelhsawlh \helh a; mahse Krista sikulah zaidawhna an zir thuai a,
indawh tawnna leh inhriatthiam tawnnain a zawm khâwm leh ta a.
Mi sualte an boral lai leh, dik lohna leh suahsualna a pun laiin inhnial
buaina mai mai atân hun an nei lo.
Pathian rawngbâwltute kawng chu a bumboh hlê mai. Mi thiltithei
tak tak leh lehkha thiam tak takin an thiltihtheihna hmangin an dodâl
a. Rei lo têah kohhran hruaitu tam takin an huat dân an han tilang ta
a; rin dân thianghlim leh a puangtute tân biak in kawngkâ chu khâr a
ni ta a. Rawngbâwltu dangten pulpit a\anga an sawisêl dânah Pathian
duhzâwng an hriat lohzia leh an rilru bengtlâkloh dân a lo lang. John
Wesley-a chuan Pathian zahngaihna avângin thih a pumpelh. Vawi
khat chu mipui an fuihpawrh a, an hual a, tlan chhuahna rêng a awm
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 259

lo va; mahse vântirhkoh mihringa lo changin a han \anpui ta a; mipuite


chu an kiang duak a, Krista chhiahhlawh chu hmun hlauhawm a\angin
him takin a chhuak ta a.
Hetianga mipui thinur laka chhan chhuaha a awmna pakhat a
sawi chu, “Tlâng a\angin khawpui panin kan kal chhuak a, kawng
chu a nâl hlê mai a. Mi tam takin min keuh thlûk an tum a, vawi khat
ka tlâk tawh chuan ka tho leh dâwn lo tih an hria. Ka tlu thei rêng
rêng lo mai a, ka pai chhin bawk hek lo, man phâk lohvin ka awm
thuai a. Min hnûk thlu tûrin \henkhatin ka kawr nghâwngah te leh
ka puante chelh an tum a, an man thei rêng rêng lo mai a. Pakhat
chuan talhtumin vawi tam tak min vua a, ka tukkhumah vawi khat
chauh pawh han vua se, vawi tam vuak ka ngai lo tûr hi a ni a.
Mahse a han vuak apiangin min vaw \helh khut zêl mai a, engvâng
nge ka hre lo, vei lamah emaw ding lamah emaw ka pêng thei lo.
Mi pakhat chuan mipui tâwn tlangin mi vuak a han tum a, a tiang a
lek uaih a, a thlah leh ta mai a, ka sam a chûl a, ‘A va nêm êm?’ a
ti a. Rilru thar rawn pu hmasa berte chu, khawpui mi tawrawt
hmingthangte leh mi tawrawtho hruaitute-an ni, pakhat phei chu
inhnek mi lâr tak a ni.
“Pathianin a duhzâwng ti tûra zawi zawia min buatsaihzia hi!
Kum hnih lai a ni ta, leirawhchan themin ka koki an vawm kak a.
Chumi hnu kum khatah ka hnâr kawnah lungin min vawm a. Thla
hlui khân vawi hnih vuak ka tâwk a, vawiin tlai khân vawi hnih; vawi
khat chu khua kan luh hmain a ni a, a dang chu kan chhuahsan
hnuah; mahse engmah an ni lo ve ve; pakhat chuan ka âwmah a
theih tâwpin mi vua a, pakhat chuan ka hmuiah, a vaw na hlê mai a,
thi a chik chhuak nghâl a; mahse nâ rêng ka hre lo, buhpâwla hawlh
ang chauh a ni.”–John Wesley, Works, vol. 3, pp. 297, 298.
Chutih laia Methodist kohhran chuan, a member leh hruaituten
hmuhsitna leh tihduhdahna an tuar nasa mai; a tiduhdahtute hi kohhran
member leh sakhaw ngaihsakna nei lo an sawichhiatna avânga
lungpuamte an ni. Rorêlna hmâah an han hruai ve bawk a, a hming
chauhvin, chutih laiin rorêlna dik a la awm lo. Tiduhdahtute kut an
tuar fo va. Mipuiin in tina kal lawrin, an bungbêlte an tihchhiatsak a,
260 INDONA ROPUI

rawk theih chu an rawk a, mipa, hmeichhia leh naupangte an nghaisa


a. A châng phei chuan lehkhate an târ a: “Methodist in rawk duh
leh tichhe duh chu, chumi hmunah chumi kha mi dârah inhmuh khâwm
tûr,” tiin. Hêng mihring leh Pathian Dân bawhchhiate hi engtin mah
an ti lo. Tihduhdahna tûr fel taka lo ruat sa angin an chungah an lek
a; chûng mîte sualna nia lang chu, mi sualte ke, boralna lama pên
lova, thianghlimna lama pêntîr tumna hi a ni.
John Wesley-an amah leh a \hianteho mîten an sawisêl dân chu
heti hian a ziak a: “He mîte thurin hi dâwt a ni a, a dik lo; tûn hmâa
la hriat ngai loh tûn laia hriat thar mai a ni; âtthlâk leh pope thil a ni,
an ti a. Hêng sawisêlna zawng zawng hian chhan a nei lo. Hêng
thurina thu tinrêng hi Pathian Lehkhabu thu, kan kohhran ngeiin a
pawm tawh an ni a; chuvângin dâwt a ni thei lo va, Pathian lehkha
thu hi a dik chuan a dik lo thei hek lo.” “Mi dangte chuan, ‘An
thurin a khirhkhân lutuk, vân kalkawng an tizîm lutuk,’ an ti a. Dik
takin hei hi a tîr tê a\anga hnialna kha a ni. Hnialna dang sâng tam
tak hming dang dang leh hmêl dang dang pua lo chhuakte kha,
heta\anga lo chhuak vek hi an ni. A nih leh vân kalkawng chu kan
LALPA leh a zirtîrte siam ai khân an siam zim bîk em ni? An thurinte
chu Bible aiin a khirhkhân zâwk em ni? Thu tlêmtê i ngaihtuah teh
ang. ‘LALPA i Pathian chu i thinlung zawng zawngin, i rilru zawng
zawngin, i chakna zawng zawngin i hmangaih tûr a ni,’ ‘|awng
tlahawlh tinrêng mîten an sawi chu rorêlna nîah chuan a mawh an la
phur ang,’ ‘In ei emaw, in in emaw, thil in tih apiang Pathian ropui
nân ti rawh u.’
“An thurinte chu hêng aia khirhkhân a nih chuan, an demawm e,
mahse a ni lo tih i chhia leh \ha hriatnain a hria. Pathian thute tikhawlo
lovin tu’n nge thu chhetê pawh hnûk hniam thei? Pathian thurûk
enkawltu, a thu thianghlim chhetê pawh tidanglamtu chu rinawm tih
theih a ni dâwn em ni? Theih loh vang. Engmah a tihniam thei lo va,
a tinêm thei hek lo, mi zawng zawng hnênah, ‘I duh angin Pathian
thu ka tihniam thei lo, lo chho la, a nih loh leh kumkhuain boral
rawh,’ a ti tûr a ni. ‘He mîte lainatna neih lohzia hi,’ tih hi mipui
\henkhatte phunnawina chu a ni a. Lainatna an nei lo maw? Eng
kawngin? Ril\âmte an hrai lawm ni? Saruakte an thuam lawm ni?
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 261

Chuti lam kawng a ni lo, chu lamah chuan sawisêl tûr an awm lo;
mahse mi dangte an rêlsak dânah lainatna an nei lo a ni; an kawng
zawhpuite chauh lo chu, tumah dang chhandama an awm an ring
lo,’ kawng zîma kal peih lote chuan an ti a.”–Ibid., vol. 3, p. 152,
153.
Wesley-a te lo chhuah hmâ khân Sâp ramah chuan thlarau lam
nun a hniam hlê a, a chhan bulpui deuh chu Antinomian-ho2 zirtîrna
avâng a ni. Mi tam tak chuan, ‘Isua hian dân a ti-tâwp tawh,
Kristiante tân dân zawm a mamawh lo; chhandama awm nân
hnathawh \ha tih tûr tia inzirtîrna a\angin an fihlim tawh a ni,’ an ti a.
|henkhat chuan dân chu chatuan atân a ni tih pawm siin, ‘Pathian
rawngbâwltute hian dân thu zâwm tûra mîte an fuih a ngai lo, Pathianin
chhandama awm tûra a thlante chu, a thiltihtheihnain, hnial zawh
rual lohvin thil dik a han tihtîr mai ang; chatuana boral tûrte erawh
chuan Pathian dân zawm theihna chakna rêng an nei lo vang,’ an ti
a.
Mi dang lehte chuan, ‘thlante chuan Pathian khawngaihna an
tlûksan thei lo va, a duhsakna an chân thei hek lo tih ring chungin rin
dân râpthlâk tak an la neih belh a, mi thlanten thil dik lo an tihte chu
sual a ni chiah lo, Pathian dân an bawhchhiatna anga ngaih tûr a ni
hek lo, sual thupha chawina leh simna hun an la nei rih lo mai a ni,’
an ti a.–McClintock and Strong, Cyclopedia, art. “Antinomians.”
Chuvângin, sual râpthlâk ber pakhat, khawvêl pumin Pathian dân
bawhchhiatna nasaa an ngaihte pawh hi, Pathian ngaihin sual a ni lo,
Pathian thlanin a tih a nih chuan, dânin a khap thil leh Pathian duh
lohzâwng thil engmah an tih theih lohna hi thlante awm dân danglamna
bîk chu a ni, an ti a.
Hêng rin dân hlauhawm tak hi, an hnua Pathian thu zirtîrtute
zirtîrna nên angkhata ngaih theih a ni, chûngho chuan heti hian an
zirtîr a; Pathian dânin a khuahkhirh ngheh tlat dân engmah a awm
lo, khawtlâng nunphungin a phâk ang zêla tihdul a ni a, chuvângin a
danglam fo tûr a ni an ti a. Hêng rin dânte hi Diabola thâwk khuma
pêk an ni; ani chuan vân mi thianghlim zîngah pawh Pathian dânin a
khapte phal-rai a tum a.
262 INDONA ROPUI

Pathian thupekin mihringte nun dân nghet takin a bithliah tih rin
dân hian mi tam tak chu Pathian dân zawm duh lohna lamah a hruai
a. Wesley-a chuan Antinomian-ho zirtîrna dik lo chu a do tlat a,
Pathian lehkhabu zirtîr tlângpui a kalh a ni a ti a.
“Mi zawng zawng chhandama an awm theih nân Pathian
khawngaihna chu tihlana lo ni ta a,” (Tita2:11). “Chu chu min
chhandamtu Pathian hmuhin a \ha a, a lawmzâwng a ni. Ani chuan
mi zawng zawng chhandama awmah leh thutak hria atân a duh si a.
Pathian pakhat chauh a awm a, Pathian leh mihring inkârah palai
pakhat chauh a awm bawk, mihring Krista Isua chu. Mi zawng zawng
tlan nân ani chu a inpe a, chhandamna thu chu hun a tih takah a rawn
puang ta,” (1 Timothea 2:3-6). Chhandamna vawnbân an vawn
theih nân, mi tin hnênah Pathian Thlarau pêk a ni a. Tichuan “êng
tak mi tin tiêng \hîn kha a awm a, khawvêlah a lo kal mêk a ni,”
(Johana 1:9). Nunna thilpêk an duh loh avângin mîten chhandam
nih an tling zo lo mai a ni.
Isua Krista thihnain thupêk sâwm a tibo tih thu Wesley-an a
chhânna chu: “Dân Thu sâwm pêka chuangte zâwlneiten an hrilh
chhâwn chu, a la bo lo. A lo kal chhan chu a khawii mah rawn tibo
tûrin a ni lo. He Dân, bawhchhiat thiang lo hi, hriatpuitu rinawm
atân vânah nghet takin a ding a ni. Hei hi khawvêl awm tirh ata
‘Lungphêka ziak ni lova,’ mihring fâte zawng zawng thinlungah, an
Siamtu kut zung\ang ngeiin lehkhaa a ziak kha, tûnah chuan sualnain
a ti-hmêlhem ta hlê a, mahse thil \ha leh sual hriatna kan neih chhûng
chuan thai chhiat vekin a awm lo vang. He dân englai pawh hi
mihring fâte tân dân a ni reng ang, englai pawhin, hun leh hmun
danglam theiah emaw, thil dang danglam theiah emawa innghat a ni
lo va, Pathian nungchang leh mihringte nungchang leh an inpumkhatna
danglam thei lova innghat a ni zâwk.
“‘Tichhe tûra lo kal ka ni lo, tifamkim tûra lo kal ka ni zâwk,’
tih hi zawh ngai lovin, heta sawi a tum tak chu, mihringten eng ang
pawhin ngai se, kimchang taka rawn siam ngheh ka tum a ni; a chiang
lo lai apiang kha rawn tihchian ka tum a ni, a puma a pawimawhzia
hrilhfiah tûrin ka lo kal a ni. Thupêk sâwm zînga thupêk engkim, a
seizia te, a zauzia te a pumin, a sânzia te, a thûkzia te, a pêng tin
SÂP RAMA SIAM|HATU HNUHNÛNGTE 263

thianghlimzia leh thutakzia entîr tûra lo kal ka ni.”–Wesley, Sermon,


25.
Wesley-a chuan Chanchin |ha leh dân inpumkhat thu a sawi a.
“Dân leh Chanchin |ha hi a inzawm tlat a. Kawng khatah chuan
dân hian Chanchin |ha tân kawng a siam a. Chanchin |ha min
kawhhmuh a; Chanchin |hain dân a tihfamkimzia min hriattîr a.
Entîrnân, dân chuan Pathian hmangaih tûr leh kan vêngte hmangaih
tûrin, nunnêm tûrin, thuhnuairawlh leh thianghlim tûrin min phût a.
Hetiang ti thei ni lovin kan inhria a, a dik e, hei hi mihring tân theih
loh a ni; mahse Pathianin chû hmangaihna chu min pêk a tiam tih
kan hria a, thuhnuairawlh leh nunnêm leh thianghlimin min awmtîr
thei a; he chanchin lâwmawm Chanchin |ha hi kan puan a, kan
rinzia ang zêlin kan tân tihin a awm a, Isua Kristaa awm rinna azârah
felna dân chu keimahniah tihfamkimin a awm.
“Isua Krista Chanchin |ha hmêlma lian ber \henkhat chu, dân
sawisêltute leh sawi chhetute, thupêk zînga pakhat, a tê ber emaw,
a lian ber emaw mai pawh ni lova, a puma bawhchhe tûra mîte
zirtîrtute hi an ni. He hmuh sualnaa thil mak tak pakhat chu,
bawhchhetute chuan Krista chu, A dânte bawhchhiain an
chawimawiin an inring a; A thupêk tichhiain A hnathawh chu an
tiropuiin an ring a; an chawimawi dân chu Juda Iskariotan, ‘Chibai,
LALPA ,’ a ti a, a fawh tâk ang kha a ni. Isua chuan a tua -te pawh
hi, fâwpin mihring Fapa hi i mantîr dâwn a ni maw ti se a sual lo
vang. Fâwpa mantîr ang chauh a ni; a thisen thu sawia, a lallukhum
chhuhsak si, leh Chanchin |ha puan darh nân tia a dân tihchhiat si
chu mantîrna bawk a ni. Dân thuâwihna eng pawh, engti kawng
zâwng pawha pawisak lohna rinna thusawite leh, engtikawng zâwng
pawha a dân tê ber tiboral emaw tichak lo emaw zâwnga Krista thu
sawitute chuan mantîrtu tia puhna an pumpelh lo vang.”–Wesley,
Sermon, 25.
“Chanchin |ha hi sawi mai ila dân, thutâwp kan sawi a ni mai,”
titute Wesley-an a chhânna chu: “Hei hi kan zawmpui lo. Dânin a
tum hmasa ber pawh a la khawih lo, chu chu mîte an sual hriattîr leh
hremhmun kotlânga muhilte kaihthawhna hi a ni.” Tirhkoh Paula
264 INDONA ROPUI

chuan, “Dânah sual hriatna a awm,” a ti a. “Miin a sual hriatna a


neih loh chuan tlanna thisen a mamawhzia a hre dâwn em ni? ... Kan
LALPA ngei chuan, ‘Mi hrisêlten daktor an ngai lo, damlote lo chuan,’
a ti a. Dam \ha lai emaw, hrisêla inhria emaw chu tihdam tûra daktor
hnêna hruai chu a remchâng lo. An damlo a ni tih i hriat chiantîr
phawt tûr a ni a, chuti lo chu tunge fak ang che. Thinlung thianghlim
leh hmêlhem lo chu, tihdam nân Krista hnêna hruai a ngai lo.”- Ibid.,
Sermon 35.
Wesley-a chuan Pathian hmangaihna chanchin \ha a puan laiin,
a LALPA angin, dân chu a uar a, a chawimawi a. Pathianin hnathawh
tûr a pêk chu rinawm takin a hlen a; a hlawhtlin ropuizia pawh a mit
ngeia a hmuh phal a ni. A dam chhûng kum sawmriat aia tam a lo
tâwp chuan, kum 50 aia tam rawngbâwlin a vâk vêl a, a thu pawmtute
chu mi nuai tam tak an ni hman. A thawh rim azârah sual tihchhiat
nun thara nung leh zât leh a zirtîrna avânga thlarau nun thûk zâwka
nung zât chu, Pathian rama tlante inhmuhkhâwm hunah chauh hriat a
ni ang. A nun dân a\angin Kristian tinin entawn tûr, mana lei phâk
lohva hlû kan hmû. He Krista rawngbâwltû rinna, a inngaihtlâwmzia,
a \hahnemngaihzia, a hawihhawmzia leh a inpumpêkzia hi tûn lai
kohhran
1
hian nei ve teh ila aw!S
2Hei hi chutih laiin pâwl hran hming a la ni lo.
Antinomian-ho hi German ram a\anga lo chhuak an ni a, 'chhandama awm nân dân
zawm a ngai lo, rinna chauh a tâwk a ni' tiin an zirtîr.
BUNG 15

BIBLE LEH FRANCE RAM


INLUMLEHNA
(THE BIBLE AND THE FRENCH REVOLUTION)

K
UM zabi sâwm leh paruknaah khân Kohhran Siam\hatna
chuan mi tin tân Bible an siam a, Europe ram zawng zawnga
theh darh an tum a. Ram \henkhat chuan vân thilpêk anga
ngaiin an lo lâwm êm êm a. Ram \henkhatah erawh chuan pope-ho
khân harsatna an lo siam hlawhtling thei hlê a, chuvângin Bible
\angkaizia hriatna engmah an nei ve lo. Ram pakhatah chuan Bible
êng chu la lût thei mah se, thimin amah a hre lo. Kum za tam tak
chhûng chu thu dik leh thu dik lo an insual a. A tâwpah thu dik lo
zâwk chuan a hneh ta a, vân êng chu hnawh bovin a awm ta a.
“Hei hi thiam lohna a ni, êng khawvêlah a lo kal a, nimahsela
mîten êng aiin thim an duh zâwk, an thiltihte a sual avângin,” (Johana
3:19). Chûng hmunte chu an thiltih rah seng tûra hnutchhiahin an
awm ta a; Pathian \hatna an hmuhsit avângin Pathianin a humna pawh
a la bo ve ta a; sual chu a lo \hang puitling a; luhlul taka êng hnâwl
pawizia chu khawvêlin an hmu ta a ni.
France ramah chuan rei tak chhûng Bible an do va, chu chuan
ram pum buaina a han thlen ta a. He rama buaina râpthlâk a lo
chhuahna chhan chu, Rom-in Bible sem darh a dodâlna avâng a ni.
Pope hnathawh kal dânin thil a tihpawi theihzia, mi tin hmuh theiha
entîrna fiah tak a ni a, chu chu kum sângkhat chhûnga an zirtîrna rah
lo lang chu a ni.
Pope chungnun chhûng zawng zawng Pathian Lehkhabu rahbeha
a awm tûr chu zâwlneiten an hrilhlâwk a; Thupuan pawhin France
rama Dân Bawhchhepa boral fapa hnuaia a awm avânga hrehawmna
lo awm tûr pawh a lo kawhhmuh vek tawh a.
LALPA vântirhkoh chuan hetiang hian a sawi a: “Anni chuan
Khaw Thianghlim chu thia sawmli leh thla hnih an rapbet ang: tin, ka
thu hretu pahnihte hnênah chuan thu ka pe ang a, tichuan saiip puan
265
266 INDONA ROPUI

France ram chuan a ram chhûng sakhua atân `Ngaihtuahna Pathiannu' chu
chawi sângin thutak chu a rapbet a.
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 267

sinin ni 1260 chhûng zawng thu an hril ang.... An hriattîrna thu chu
an hril zawh huna leilâwt a\anga sakawlh lo chhuak chho tûr chuan
anmahni a do vang a, a hneh ang a, a tihlum ang. An ruang chu
khaw ropui kawtthlêrah chuan a awm reng ang a; chu khaw ropui
chu thlarau lam thu-ah chuan Sodom leh Aigupta an ti a ni, chutah
bawk chuan an LALPA chu khenbehin a awm kha.... A thih avângin
leia awmte chu an lâwm ang a, hlimna an siam ang a, lâwmnate an
inthawn bawk ang; zâwlnei pahnihte chuan leia awmte chu an
tihhrehawm \hîn avângin. Ni thum leh a chanve hnuah chuan Pathian
hnên ata nunna thâw chu an chhûngah a lo lût a, an kein an ding ta
a; tichuan a hmutute chuan an hlau ta êm êm a,” (Thupuan 1 1: 2-
11).
Heta thla 42 leh ni 1260 hi thuhmun a ni a, Rom hnuaia Krista
kohhrante tuarna hun a ni. Pope chungnun berna hun kum 1260 chu
AD 538-a \ana, kum 1798-a tâwp tûr a ni. Hemi kum (1798) hian
France sipaite Rom khuaah an lût a, pope an man a, a tang hlum ta
a. A hnu lawkah pope thar an thlang a, mahse tun hmâ angin thu a
nei thei tawh lo.
Kum 1260 chhûng zawng zawng hian tihduhdahna chu chatlak
lovin a awm a ni lo ve; Pathian chuan a mîte a khawngaih a, an
tuarna a han tihtawisak a. Isuan kohhran chunga buaina nasa tak lo
thleng tûr a sawi lâwk khân: “Chûng nite chu tihtawi ni suh sela,
mihring rêng rêng damin an chhuak lo vang; nimahsela, thlante avâng
chuan chûng nite chu tihtawi a ni ang,” a ti a (Matthaia 24:22).
Kohhran Siam\hatna a lo chak ve ta a, tihduhdahna chu 1798 hmâin
a lo tâwp ta a ni.
Thu hretu pahnihte thu kha zâwlnei chuan heti hian a sawi a.
“Chûng chu Olive thing pahnih leh khâwnvâr dahna pahnih khawvêl
Lal hmâa dingte chu an ni,” a ti a. Hla phuahtu chuan, “I thu hi ka
ke atânte hian khâwnvâr a ni a, Ka kawng atân êng a ni,” a ti a
(Thupuan 11:4; Sâm 119:105). Hêng thu hretu pahnihte hi
Thuthlung Hlui leh Thar an ni a, Pathian dân hriatpuina pawimawh
leh A dân târ chhuahna leh kumkhua atân a ni tih hriatpuina an ni.
Thuthlung Hluia entîrna te, inthawina te leh hrilhlâwkna te hi
Chhandamtu lo kal tûr entîr lâwkna an ni a, chhandamna buatsaihna
268 INDONA ROPUI

an entîr bawk a. Thuthlung Thara Chanchin |ha leh Thu thawn te


hi, hrilhlâwkna leh entîrna ang ngeiin a lo kal tih entîrna a ni bawk a.
“Tichuan saiip puan sinin ni 1260 chhûng zawng thu an hril ang.”
Hemi hun tam zâwk chhûng hi chu, Pathian Thuhretute chu che thei
lovin an awm a. Pope thuneihna chuan mipuite hmuh theih lohvin thu
dik chu a thukru a; Pathian thu chhuakte kalh nân thuhretu derte a
tîr chhuak a. Sorkâr leh kohhran hotuten Bible neih thian loh thu an
pe a; A thute chu an sawi khawlo va, mihring leh ramhuaiin mîte
rilru hruai sual tûrin tha thawh theihna zawng zawng hman a ni a; A
thu dik hril ngamtute chu an zawng a, an ûm a, an mantîr a, an
sawisa a, lei hnuai pûkah an phûm bo va, an rinna avângin martar
an chang a, ram palailêngah an ûm bo va, pûkahte an tawm a;
Hriatpuitu rinawmte chuan saiip puan sinin thu an sawi zêl a. Mahsela
kum 1260 chhûng zawngin an hriatpuina hna chu an thawk a ni.
Hun khirh ber laiah pawh mi rinawm, Pathian Thu ngaisângtute an
awm reng a, A ropuina an chawisâng a. Hêng rawngbâwltu rinawmte
hnênah hian finna te, chakna te leh thuneihna te, hemi hun chhûng
zawnga A thu puan nâna mamawh chu pêk an ni.
“Anni chu tihnat tuma an hmêlmaten an beih phawt chuan an kâ
a\anga mei lo chhuak chuan a kâng ral \hîn,” (Thupuan 11:5).
Pathian Thu rapbettute chu hrem lohvin an chhuak lo vang. He thu
hlauhawm tak hi Thupuan tâwp lamah sawifiahin a awm; “He
lehkhabu hrilhlâwkna thu hria apiang ka hriattîr e. Tupawhin hêng
thu hi a belhchhah chuan he lehkhabua hremna ziakte hi Pathianin a
chungah a belhchhah ve ang; tin, tupawhin he hrilhlâwkna lehkhabu
thua mi thu a lâk bo chuan he lehkhabua ziak Nunna Thing leh Khaw
Thianghlima a chan chu Pathianin a la bo ve ang,” (Thupuan 22:18,
19).
Hetiang hian Pathianin a thupuante leh a thupêkte tidanglam lo
tûrin min vau lâwk a ni. He vauna hian tupawh Pathian dân ngai
pawlawh tûra mi dangte hruaitute zawng zawng kha a huap vek a.
Pathian dân âwih leh âwih loh engmah a ni lo titute chu a tihlau tûr a
ni. Pathian Thupuan aia mahni ngaihdân ngaisâng zâwk te, mahni
remchânna tûra Pathian Thu awmzia tidanglamtu te, leh khawvêl
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 269

nêna inzawmna a nih dâwn avânga tidanglamtu te chuan anmahni


chungah mawhphurhna lianpui an nghat a. Pathian dân thu ziak chuan
mi tin awm dân a han bûk ang a, he bûkna sual ngai lova tling lote
chu thiam loh chantîr an ni ang.
“An hriattîrna thu chu an hrilh zawh huna” Hriatpuitu pahnihte,
saiip puan sina an thuhrilh tâwp hun chu 1798 a ni a. Harsa taka an
hnathawh tâwp a lo thlen dâwnah khuarkhurum mawng nei lo a\anga
sakawlh lo chhuak chuan a do vang a. Europe rama ram hrang tam
tak kohhran leh sorkâr rorêltute chu, Setanan pope-hote hmanga
rei tak chhûng a thuhnuaia a dahte kha an ni a. Hetah hian Setana
duhzâwnga thuneihna chu a lo lang.
Rom-ho tih dân chu, Bible hi a zahawm a ni tiin, \awng hriat loh
(hnam dang \awng)-in an awmtîr reng a, mipuite hnên a\angin a
thukrû a. Rom thuneihna hnuaiah thu hriatpuitute chuan saiip puan
sinin thu an hril a ni. Mahsela thuneitu dang khuarkhurum mawng
nei lo a\anga sakawlh lo chhuak chuan, Pathian Thu chu nuai bo
tumin a la han do ngei dâwn a ni.
An ruang awmna khaw ropui kawtthlêr chu, Aigupta anga sawi
a ni a. Bible-a ram hrang chanchin kan hriat zawng zawngah Aigupta
hian Pathian nung a awm tih hi an do nasa ber a, A dânte an kalh
nasa ber bawk a. Aigupta lal anga Pathian thupêk dodâl tlat lal
tûmah an awm lo. Pathian hminga Pathian Thuchah Mosian a rawn
hrilh khân, “Tunge maw ni LALPA, a thu ka han zâwm a, Israel-hote
ka han chhuahtîrna tûr chu ni le? LALPA chu ka hre lo ve, tin, Israel-
hote lah ka chhuahtîr hek lo vang,” a lo ti a (Exodus 5:2). Hei hi
Pathian awm ring lo entîrna a ni. Aigupta-in a entîr hnam chuan,
Pathian awm an ring lo vang a, an rin lohna leh an dodâlna an rawn
tilang ang. “Khaw ropui” chu “Sodom” nêna tehkhin a ni a. Sodom
khua chuan Pathian dân an bawhchhiatna leh an sualzia chu an
hurnaah a lang. He thu hrilhlâwkna rawn tipuitlingtu ram pawh chu
hetianga sual hi an ni ang.
He zâwlnei thu ang hian kum 1798 hmâ lawkah, Setana rilru pu
leh Setana a\anga lo chhuak chuan Bible hi a han dodâl dâwn a ni.
Pathian hriatpuitu pahnih thahna ramah chuan, chutah chuan Faroa
rin lohna ang leh Sodom mîte sualna ang kha a awm ve ve ang.
270 INDONA ROPUI

He hrilhlâwkna hi France ram chanchinah a lo famkim chiah a


ni. Kum 1793-a an ram inlumletah khân “Chhûngkaw ropui tak
tak a\anga lo piang, lehkha thiam tak tak, Europe rama ram duhawm
ber awp theihna tûra thuneihna neia inngaite chuan, rilru hmunkhat
puin, mihringte thil hmuh hlu ber leh Pathian rinna bânsanna leh
Pathian biak bânsanna aw chu an chhuah ta a, hei hi khawvêlin a
hriat hmasak ber a ni.”–Sir Walter Scott, Life of Napoleon, vol. 1,
ch. 17.
“Khawvêl siamtu chunga hela hnam puma kut lektu chiang taka
kan hriat chu France hi a ni. Sâp ramah te, German ramah te,
Spain ramah leh ram dangah Pathian ring lo leh Pathian sawi chhia
chu an tam a, mahse rorêl pâwl (Parliament) meuhvin Pathian a awm
lo ti meuhva rêl a, khawpui puma mi leh ram danga mi tam takin an
hlimpui a, hmeichhia leh mipa lâwma lam ta chiam mai chu France
chauh hi a ni ang.” Blackwood’s Magazine, November 1870.
France hian Sodom suahsualna a rawn phawk ve chiah a ni.
Phaituala khawpuite boralna chhan, hurna leh suahsualna dang ang
chauh kha an ram buai rûnpui lai khân a awm. Chanchin ziaktuten
Pathian an malmâkna leh an hurna chanchin an ziah chu zâwlneite
thu ziak kha a ang hlê: “Hêng dânte nên inzawm tlat mai, sakhaw
thil ni si chu - inneihnaa inpumkhatna tihnêpna hi a ni - mihringin an
siam theih inzawmna thianghlim ber, vawn ngheh tlat a nih chauhva
vântlâng nun tinghettu hi - hei hi sorkâr thuah \hiat mai mai theiha
dah a ni a, chutah chuan mi pahnih lo innei tate khân an duh hun
hunah phelh leh mai theihna a awm a….
Chhûngkaw nuna thil ngaihhlut awm, duhawm leh daih rei tûr
thil rêng rêng tihboral dân tûr hmuh chhuah tumin ramhuai hian thawk
ta se, chutiang tih dân chu hmu chhuak ta se, chu thil \ha lo chu
chhuan lo awm leh zêlte chungah a hmang chho zêl ang. Chutiang
thil chu inneihna tihlolamna aia thil danga hmuhna tûr a awm lo.
Actress hmingthang tak Sophie Arnoult chuan, chutih laia sorkâra
inneihna chu, ‘Uirêna Sakrament’ tiin a vuah.–Scott, vol. 1, ch. 17.
“Chutah bawk chuan an LALPA chu khenbeha a awm kha.” He
hrilhlâwkna pawh hi France rama mîte chuan an tifamkim a, khawi
ramah mah hetianga Krista huatna a awm lo va, khawi ramah mah
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 271

hetianga thu dik dodâlna râpthlâk a awm hek lo. France-in Chanchin
|ha ringtute a tihduhdah hian Krista chu a zirtîrteah an khêngbet leh
tihna a ni. Rei tak chhûng chu mi thianghlimte thisen chhuah a ni a,
Waldens-ho khân Piedmont Tlângah “Krista hriatpuina thûte leh
Pathian Thu atân” an nunna an hlân a, chu ang bawk chuan France
rama an unaute Albigenses-ho khân thu dik hriatpuina chu an tuar
a. Siam\hat hun lai khân ringtute chu râpthlâk taka sawisak leh thah
an ni a. Lalber leh a khawnbâwl upa te leh mi lianho te, nu te leh
nula ten Isua tâna martar changte hrehawm tuar lai chu ennawm
atân an hmang a. Huguenots-ho khân, mihringte ngaihsân ber zalênna
chuhin indona hmunah tam takin thisen an sêng a. Protestant-ho chu
mi sual, mi dang zînga awm thiang lo an ti a, a mantute chuan
lâwmmante an hmu a, ramsa anga ûmin an awm a.
“Thlalêra Kohhran” hmân lai Kristiante thlahho kha, kum zabi
sâwm leh pariat vêlah France ramah an la awm a, chhim lam pang
tlâng ramah an biru a, an pipute sakhua an la chelh reng a. Ramhnuai
tlâng pangah zâna inkhâwm tûra an kalte chu mi sualhovin an lo
man a, dam chhûnga bâwiha tanga lawng kar tûrin an man a. Mi \ha
leh thianghlim leh mi fingte chu tualthat leh rûk hmangte nên an hling
khâwm a, an sawisa a.–Wylie, b. 22, ch. 6.
Zahngai deuh zâwka an nghaisakte chu, an awm hlê hlê lai kah
hluma awmte an ni, hriam nei lo leh engmah tithei lo an ni a, \hing\hia
an \awng\ai laite tihhlum an ni a, putar, engmah tithei lo te, hmeichhia
te, pawisawi lo naupang te pawh an inkhâwmna chhuat laiah thia
hnutchhiahin an awm a. Inkhâwmna an neihna \hin tlângahte leh
ngawahte han kal chuan, “pen li dan vêl zêlah hian, mitthi ruang
hmuh tûr a awm a, \henkhatte phei chu thingahte khai an ni a.” An
ram chu khandaih, incheh hlumna leh inhalna tein, “lungngaihna thlalêr
ram zau takah chantîr a ni ta.” “Hêng thil râpthlâk hi hman lai mihring
ât leh mâwl laia tih a ni lo, Louis XIV dam lai khawvêl fin hnua mi a
ni. Science-te pawh hriat a ni tawh a, lehkha thiamte an tam a. Lal
in leh khawpuia Pathian rawngbâwltute chu lehkha thiam, thusawi
thiam leh ngilneihna nei leh \anpui peih mi an ni lawi si a.”–Ibid.,
vol. 22, ch. 7.
272 INDONA ROPUI

An thiltih râpthlâk berte zînga la râpthlak ber, khawvêl thil


râpthlâk zinga râpthlâk ber chu St. Bartholomew hmuna insâmna
râpthlâk, “St. Bartholomew Massacre” an tih kha a ni a. He in-
thahna hian tûn thlengin mî rilru a la râp a. He inthahna râpthlâk
remti tûr hian puithiamhovin lalber an nawr a, anin a lo remti a. A
rûkin thu an peih vek a, zân laia dâr a rik vê leh Protestant-ho chu
thah tûr an ti a. Anni lah chu an lalberin hum a lo tiam avângin, inah
thlamuang takin an lo mu a. Zanlaiah dâr a lo ri ta a le! thattute chu
an lo thawk thut a, an man a, an in ata an hnûk chhuak a, an sâm ta
chiam mai a.
Israelte Aigupta a\angin Isua Krista chuan mita an hmuh theih
lohvin a hruai chhuak a; heta martar-ho thattu Setana khua leh tuite
hi hmuh theih lohva awm amah Setana hruai an ni thung. Paris khuaa
Protestant-ho sâmna chuan ni sarih lai a awh a. A hmasa ni thum
chhûng phei chuan a nasain a râpthlâk tak tak a. Paris khawpuiah
chauh a ni lo, lalber thupêkin Protestant-ho chu an awmna hmun
apianga thah tûr an ni a. Hmeichhia, mipa, nausên leh tar sawi lovin
an râwt vek a. A rethei a hausa in, a tar a zûr thlu lovin, a pui a pang
a lian a têin an zain an hmatiam hmiah hmiah mai a. France ram
puma inthahna chuan thla khat lai a awh a, nulâ tlangvâl \ha \ha mi
singsarih lai an boral a ni.
“He tualthahna râpthlâk Rom khuaa mîten an han hriat chuan,
puithiamhoten lâwm chin tâwk an hre lo. Lorraine khua cardinal
chuan rawn hrilhtu zualko chu lâwmmanah rangkachak tangka
sângkhat a lo pe hial a. St. Angelo-a laipui chu lâwmna entîr nân an
kâp a. Biak in tin a\angin lâwmna dâr a ri chuah chuah mai a; awmtual
chhêm mei êng chuan zân chu chhûn ang maiin a siam a. Pope
Gregory XIII chuan cardinal leh mi lian dang leh mi dangte a khâwm
a, ropui taka kawng thui tak zawhin, St. Louis biak inah an inkhâwm
a, chutah chuan Lorraine khua Cardinal chuan Te Deum Laudamus1
a sa a. He inthah lâwma hriat reng nân tangkapui te, medal te an
siam a, tûn thlengin Vatican-ah chuan, milem ziak thiam Vasari milem
ziak pathum, he inthahna lem a ziak chu an la awm. Pope Gregory
chuan lalber Charles-a hnênah ‘Golden Rose’2 a thawn a. He
inthahna a\anga thla li hnuah Pope chuan French puithiamin ‘Kha
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 273

mi ni hlimna leh lâwmnaa khat, kan pa thianghlimin (pope) chanchin


a lo hriat, Pathian leh St. Louis hnêna lawm thu sawi tûra puithu
taka a kal ni kha,’ tia a sawi chu lungni takin a ngaithla.”–Henry
White, The Massacre of St. Bartholomew, ch. 14, par. 34.
St. Bartholomew hmuna inthahna rilru puttîrtu bawk khân,
France ram pum inlumlehna kha a han hruai leh a. Isua Krista chu
mi sual an ti a, “Mi sual chu tiboral rawh u,” tiin an au va, chu chu
Isua an tihna a ni. Pathian sawichhiatna leh suahsualna tenawm tak
tak a lo chhuak a; mi sual tenawm berte leh nunchhiatna râwng berte
an chawimawi a, hêng thil zawng zawngah hian Setana an chawimawi
a ni; Krista mi thianghlim leh khawngaihna ngah erawh chu an
khêngbet a.
“Khuarkhurum mawng nei lo a\anga sakawlh lo chhuak chuan
a do vang a, a hneh ang a, a that ang.” France ram inlumleh lai leh
|ihbaiawm Rorêlna hun lai khân Pathian awm ring loho chuan
Pathian leh A thu thianghlim chu, tûn hmâa an do aia nasa zâwkin
an do va. Pathian biak chu an rorêlna Parliament meuhvin a khap a.
Pathian Lehkhabu an khawn khâwm a, hmuhsit entîr nân an hâl a.
Pathian dân chu an rapbet ta a ni. Pathian Lehkhabu a\anga chhuak
thil serh rêng rêng chu an tibo va. Chawlhkâr tin chawlhna an bân
a, ni sâwm dan zêlah intihnawmna leh Pathian dêuna hun an siam a,
Baptisma leh LALPA Zanriah an khap tlat a. Thlânmualahte lehkha
an târ a, “Thihna hi kumkhaw muthilhna a ni,” an ti a.
‘Pathian \ihna chu finna bulah’ an ngai lo khawp a, âtna bulah
an ngai zâwk a. Sakhaw biakna rêng rêng chu an khap vek a, zalênna
leh an ram biakna erawh chu an khap lo va. Paris khua bishop chu
an han hruai chhuak a, vântlang zîngah thil lawilo, patling han tih
âwm pawh ni lo an tihtîr a. Bishop an han hruai chhuah chu mi tam
takin an han zui a, mipui inkhâwm hmâah chuan, “Tûn hmâ kum tam
tak sakhaw thu ka zirtîr \hin kha, puithiamho chawh chhuah mai mai
vek an ni, thu dik innghahchhan rêng rêng a nei lo. Pathian rawngbâwl
tûra nemngheh ka ni a, mahse Pathian a awm lo; tûn chinah chuan
zalênna, insiam rualna, \hatna leh rilru lam \hatna rawng chauh ka
bâwl tawh ang,” tiin a puang a. A puithiam thuamhnâwte a dah a;
274 INDONA ROPUI

inpumkhatna entîr nân inkhâwm hotu nên an inkuangkuah a. Puithiam


dang tam tak pawhin chutiang chuan an ti ve a.–Scott, vol. 1, ch.
17.
“An thih avângin leia awmte chu an lâwm ang a, hlimna an siam
ang a, lâwmna thilpêkte an inpe ang a, zâwlnei pahnihte chuan leia
awmte chu an tihhrehawm \hin avângin.” France rama mîte chuan
Pathian hriatpuitu pahnihte zilhna aw chu an tireh ta a; thu dik thu
chu an kawtlaiah a thi a; Pathian dân khuahkhirhna hawtute chu an
hlim a; vân Lalber chu vântlângin an pawisa ta lo va. Hmân laia mi
sualte angin, “Pathianin engtin nge a hriat ang? Chungnungberan a
hre chhuak ang em ni?” an ti a (Sâm 73:11).
Puithiam pakhat \awng dân phei chu âwihawm loh khawp a ni,
“Pathian, i awm a nih chuan, i hmingchhiat phuba han la ta che. Ka
dodâl a che; i ngawi reng mai, i khawpui rî chu han chhuah ta che,
hetianga ka cho hnu che hian tunge ring duh tawh ang che?” a ti a.–
Lacretelle, History, vol. 11, p. 309; Sir Archobald Alison, History
of Europe, vol. 1, ch. 10. Faroa \awngkâ kha a lo chhuak leh ta a
ni: “Tunge maw ni Lalpa, a thu ka han zawm tûra chu ni le? “LALPA
chu ka hre lo ve,” (Exodus 5:2).
“Mi â chuan, a rilruin, ‘Pathian rêng a awm lo,’ a ti a,” (Sâm
14:1). Thu dik tikhawlotute thu chu LALPAN heti hian a sawi a: “An
âtzia mi zawng zawng hnênah a lo lang dâwn si a,” (2 Timothea
3:9). France rama mîten Chatuana nung Pathian biakna an paih hnu
rei lo têah milem biaknaah an tlu lût ta a. “Ngaihtuahna Pathiannu”
an be ta zâwk a; chu pathiannu atân hmeichhe sual pakhat an hmang
a; he thil an tihna hmun hi, an ram aiawhtute inkhâwmna hmunah a ni
a; an rama mi lian thlan khâwmten an ti a ni. Chanchin ziaktu historian
chuan, “An bâwl vêl dân âtthlâkzia leh hohzia hian tlukpui a nei
kher lo vang.
An inkhâwmna kawngkhâr chu an han hawng a, thil ri thei tum
mi an lo lût a, an hmâah hotu liante chu intipuithu fahranin an kal a,
zalênna fakna hla an sa a, tûn china pathian atâna an biak tûr chu an
han hruai a, hmeichhia a ni a, a hmai a khuh a, a hmai khuh chu an
han hawng a, inkhâwmna hruaitu ding lamah an dah a, ennawm
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 275

Mipui vântlâng mithmuhah Biblete tithangtlâwmin, France chuan Pathian


chibai bûk dân dik chu a hnâwl a.
276 INDONA ROPUI

siamna hmuna lâm mi lek kha a lo ni a - chu chu ‘Ngaihtuahdikna


pathiannu’ an tih chu a ni.
He hmeichhia, ngaihtuahna aiawh tlâk bera an ruat, pathian anga
an biak tûr hi France ram aiawha upa \hu khâwmte chuan an
chawimawi ta a. An thil âtthlâk hi kawngro nei deuh chuan an ti.
An pathiannu chu an tithar fo va; ram tina mi \haho awmna hmunah
chuan an ti ve vek.”–Scott, vol. 1, ch. 17.
Thusawi thiam pakhat a lo ding chhuak a, Ngaihtuahna biakna
thu a han sawi a; “Rorêltute u! Mumal awm lova biak dân chu fing
taka ngaihtuaha biak dânin thlâk a ni ta. A mit hmu chiang thei lo
chuan a êng nasâ chu a tuar lo va. Vawiin hian mipui heti zozai he
inah hian kan inkhâwm a; he inah hian thu dik a thangkhawkna hmasa
ber a ni. Hetah hian France chuan biak dân dik tak chu kan lo serh
ta a; chu biak dân dik chu zalênna leh ngaihtuah dikna hi a ni. Hemiah
hian kan ram hlawhtlinna kan beisei a. Milem nunna nei lo biak
bânsanin ngaihtuah dikna chu kan be ta a ni, chu chu mi nung, khuanu
kut chhuak ngei a ni,” a han ti a.–M. A. Thiers, History of the
French Revolution, vol. 2, pp. 370, 371.
Punkhâwmna ina pathiannu an han hruai luh chuan, thusawitu
khân mipui lam hawiin, pathiannu kut chelhin, “Mihringte u! Tûn
chinah chuan pathian engmah tithei lo, in hlauhna avânga in
phuahchawp mai mai, hmâah khûr tawh suh u! Tûn chinah chuan
ngaihtuahdikna pathian chauh lo chu, pathian dang rêng rêng pawisa
suh u. A aiawh zahawm ber leh thianghlim ber chu in hnênah ka hlân
e. Milim in bia a nih pawhin, hetiang chauh hi be rawh u. He zalênna
inkhâwmpui hmâah hian bawkkhup rawh u,” a han ti a.
Inkhawmna hotuin pathiannu a han kuah zawh chuan, tawlailir
ropui takah an hlâng a; mipui tam tak nên, ropui takin, Notre Dame
Cathedral lamah, Pathian hmun luah tûrin an hruai ta a. Chutah
chuan maichâm sâng berah an hlâng a, mipuite chuan an be ta a.–
Alison, vol. 1, ch. 10.
Hemi hnu rei lo têah vântlâng hmâa Bible hâlna a awm a. Vawi
khat chu “Popular Society of Museum” an tih chu rorêlna pindanah
an lo lut a, tiang lêrah lehkha hâl them tam tak an târ an han pu lût a,
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 277

chûngah chuan breviary3 te, missal4 te leh Thuthlung Hlui leh Thar
te a awm a. An president chuan “Thil âtthlâk min tihtîr zawng zawngte
tâna inthawina a nih hi,” a ti a, meipuiah a thehlût ta a.–Journal of
Paris, 1793, No. 318; Buchez-Roux, Collection of Parliamentary
History, vol. 30, pp. 200, 201.
Hêngte hi pope hnathawhin a \an chhuak a, Pathian ring loten
an chhunzawm ve chauh a ni. Rom zirtîrna dân khân, vântlâng nun
dânah te, politic lamah te leh sakhaw thil lamahte kawng a han kêu
tawh a; chumi kawng zawhin France hian chhiat phah nân a hmang
ta a ni. France ram inlûmlehna (Revolution) chanchin ziaktute chuan,
hetiang thil râpthlâk lutuk mipuiten an tih thuah hian lalber leh kohhran
chauh dem tûr an ni a ti a. Ngun taka ngaihtuahin kohhran a demawm
a ni. Kohhran Siam\hatna dodâl tûrin Rom-hovin lalber an
fuihpawrh a; hêngho hi lalber hmêlma an ni, ram thlamuanna leh
vântlâng lungrualna an tichhe vek dâwn an ti a. Hetianga an fuihpawrh
avângin, lalber thupêkin tihduhdahna râpthlâk zawng zawng kha a
lo chhuak a ni a.
Bible a bo ta a, zalênna pawh a bo zo ta. Chanchin |ha pawmna
hmun apiangah mîte thinlung a vâr a, rin dân dik lo leh sualna
khaidiatin a phuarte a tichat a, rilru ngaihtuahna dikte an lo nei a;
lalberte pawhin an hmuhin an nunrâwnnate avângin an hlau va.
Rom-hovin an hlauhthâwnna leh an îtsîkna rilru an han tilang
thuai a. Kum 1525-ah khân pope-in France ram lalber aiawha
rorêltu hnênah: “He âtna (Protestant) hian sakhua chauh a tichhe
dâwn lo va, ram te, lalber te, mi lian te leh dân te leh vântlâng nun
rêng rêng a la chawk buai vek dâwn a ni,” a ti a.–G. de Félice,
History of the Protestants of France, bk. 1, ch. 2, par. 8.
Hemi hnu lawk hian pope aiawh chuan lalber hnênah, “Ka pu,
bumin awm suh, Protestant-ho hian vântlâng leh sakhua an la tikhawlo
dâwn a ni. Maichâm tân a hlauhthâwnawm ang bawkin lal\hutthlêng
tân pawh a hlauhthâwnawm a ni. Sakhaw thar lakluhna hian sorkâr
thar a siam ang,” a ti a.–D’Aubigné, History of Reformation in
Europe in the Time of Calvin, bk. 2, ch. 36.
Pathian thu zir mîte chuan mipuite rilru an hruai kawi a:
“Protestant thurin hian mîte thil thar âtthlâkah a hruai bo mai mai
278 INDONA ROPUI

siam\hatna chu Romin hlawhtling takin a dodâl thei a ni. “France


rama tihduhdahna khandaih an lek hmasak ber \um kha, a chhan
chu: Laber nihna a awm reng theih nân, a mualkîl upate hum nân leh
ram dânte tluangtlam taka âwih a nih theih nân a ni,” an ti a.–Wylie,
b. 13, ch. 4.
Hetiang thilin a khawih pawi thui theihzia rorêltuten an hmu phâk
lo va. Bible chu pawm ta sela, mîte thinlungah ngaihthiamna,
insûmna, thu dik, hleih neih lohva rorêlna leh mi dangte \hatna tûr
ngaihtuahna a awm ang a, chu chu ram thawvenna hnâr a ni si a.
“Felnain hnam a chawimawi a,” (Thufingte 14:34). “Lal\huthlêng
chu felnaa tihngheh a ni si a,” (Thufingte 16:12). “Felna hnathawh
chu remna a ni ang a, felnaa thil chhuak chu kumkhuaa muang taka
awmna leh ring tlata awmna a ni ang,” (Isaia 32:17).
Pathian thuawihtute chuan mahni ram dân an zahin an âwih ngei
ang a; lalber, dik taka a thuneihna hmangtu thu chu an âwih ngei
ang. Mahse France chuan Bible neih a khap a, a thu âwih a phal lo
va. Chuvângin kum tam tak chhûng, mi dik te leh rinawm te, mi fing
te leh huaisen te, leh rin dân dik hriaa kengkawh ngam te chuan, thu
dik avângin an tuar nasa a; mî bâwihahte an awm a, hâl hlum te
tâwkin, lei hnuai pûkahte an thi bo va; mi sâng tam tak chu himna
zawngin an tlan bo phah a. Hei hian Siam\hatna awm \an a\angin
kum 250 chhûng lai a awh a ni.
Hetih chhûng zawng hian France mi Chanchin |ha ringtute chuan
tiduhdahtute thinurna tlânsanin mi tam tak ram dangah an tlan a;
hêng tlanchhiate hi mahni hnathawh lama thiam tak tak vek an ni a,
an va tlânchhiatna ram atân malsâwmna an va ni a, an tlânna ram an
tihhausakna zawng zawng kha an ramin a chân ve thung a ni. Hnawh
chhuah zawng zawngte kha France rama la awm chu ni se, hêng
kum zathum chhûng hian, kut themthiam tak tak leh lo neih thiam
tak tak tlânchhiate khân an ramah hna thawk ni se; hêng kum zathum
chhûng hian an lem ziak thiam te leh cheimawi dân thiamte khân an
rama thilsiamte \anpui ni ta sela; hêng kum zathum chhûng hian an
lehkha thiamna leh an finna hian an rama lehkha thiamna leh science
lam \anpui chu ni se; an finna te hian an ram rorêlna te \anpuiin,
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 279

indonaa an huaizia leh hleih nei lova dân an siamte leh Bible sakhua,
mîte chhia leh \ha hriatna leh thu dik hriatna leh finna tipungtu theh
darh tûrin \anpui chu ni se, France ram chu ava ropui dâwn êm! Eng
ang taka nuam leh tlaipuarna ram ni ang maw!- Ram tin entawn an
ni ngei ang.
An âtna sakhua avângin, nun mawi zirtîrtute zawng zawng,
vântlâng lungrual taka awm tûra hruai theitute zawng zawng leh lalber
hmâkhawngai tak taktute zawng zawng chu an ram a\anga hnawh
chhuahin an awm ta si a. Khawvêl puma an ram ropui ber leh
hmingthang bera siam theitute hnênah: “Hnawh chhuah nge in duh
hâl hlum, thlang rawh u,” an ti a. An ram chhiatna chu a inpuitlin tak
tak ta,- rilru dik khap tûr a awm tawh lo va, hâl hlum tûr sakhua a
awm tawh hek lo, ram hmangaihtute hnawh chhuah tûr lah hmuh tûr
an awm tawh lo.”–Wylie, b. 13, ch. 20.
Tichuan an ram buaina râpthlâk, Revolution an tih kha a awm ta
a ni. “Huguenot-ho tlân chhuah a\angin France ram tlâkranna a in\an
ta a ni a. Thilsiamna hmun khaw hausa tak takte chu a lo ruak zo ta
a; lo neih tûr ram \hate kha phûl mai an lo chang zo ta; nasa taka
hmâ a sâwnna kha, nun tlaktlai lova nunnain a thlâk a; Paris khua
chu kutdawh in lian pui a ni ta mai. Buai \antirh laia lalber hnêna
kutdawh chu mi nuai hnih zet an ni an tih chu! Ram retheiah chuan
Jesuit-ho kha an dingchang thung a. Kohhran te, sikulah te, lung
inah te leh lawng lamah te an nunchhiatzia chu sawiin a siak lo.
An ram siam felna tûra lalber leh a rorêltute leh kohhranin an
hriat phâk loh kha, Chanchin |ha chuan a tlin êm êm tûr a ni a,
mahse an ram chu mîten mahni duh ang anga pâwng tâlnain a rawn
nang ta a. Mipuite chu Rom thununna hnuaiah an awmin,
chhandamtun hawihhâwmna leh hmangaihna a zirtîrte kha an hlauh
zo ta si a. Mi dangte ngaihsakna leh \anpui châkna rilru a\anga
hruai bo an ni zo ta. Mi hausaten retheite an hnehchhiah thuah tuman
an kamkhat lo va, retheite tân retheihna a\anga tlân chhuahna kawng
rêng rêng a awm lo va. Mi hausate duhâmna a zual tulh tulh a, an
tawrhhlelhawm tulh tulh bawk a. Kum rei tak chhûng mi liante
duhâmna leh an nawmsak chênna chuan lo neitute a titlaran vek a.
280 INDONA ROPUI

Mi hausaten retheite an tihretheih avângin retheiten mi hausate an


hua a.
Ram tam takah chuan ramte chu mi hausate ta vek a ni ta mai a,
lo neitute chuan an hawh chauh a ni a, chuvângin lo neitute chuan
ram neituten an dil zât zât pêk a ngai a. Tichuan sorkâr leh kohhran
châwmtu chu mi retheite chu an ni ta mai a, sorkâr leh kohhranin lei
man an la \awk \awk si a. Ram neitute thupêk chu dân, bawhchhiat
phâk loh a ni a, lo neitute chuan chaw pawh nghei se an pawisa lo.
Engpawh thawk se lo neitute hnathawh chu ram neitute hlâwkna a
ni hmasa phawt a; chhûn zân zawmin hna an thawk a, an rethei êm
êm a, an phunnawinate chu ram neituten an nuihzat mai si a. Rorêltuten
mi hausa thu chauh an ngaithla a, thamna an ngaina si. Hei hi an
khawsak dân a ni a; mi hausate thu chu dân a ni zêl mai. Sorkârin
emaw, kohhran hotuten emaw, lei man an khawnin, tlêmtê chauhvin
lal leh kohhran robâwm emaw a thleng a, a dang chu nawmsak
chen nân a liam zo ta mai mai \hîn. Chuvângin retheite phur tiriptute
chauhvin lei man an âwl si a, hna \ha \ha chu an tâna ruat a ni bawk
a. Hêng zalênho hi mi 150,000 lai an awm a, nuamsa taka an awm
theih nân mi rethei maktaduai tam takte chu hrehawm leh
beidawnthlâk takin an awmtîr a ni.
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 281

Thuchherem rorêlnate (court) chu nawmsak chenna hmun chauh


a ni a. Rorêltute leh mipui kârah inrin tawnna rêng rêng a awm lo
va, an dân siam apiang chu mi retheite tihretheihnaah an ngaihsak
zêl a. An inlûmlehna hmâ kum sawmngâ lai chu lalber Louis XV
khân ro a rêl a. Hetih hun lai-sual a pun lai ber chhûng hian an lalber
chu nawmsak chenna leh tlâktlai lo, mi hurah a thang a ni.
Lalber leh a mualkil upate hetiang hi an nih a, an ram \hatna tûr
pawisak an neih loh va, vântlâng chan hetiang hi a nih si chuan,
buaina a lo la awm ngei ang tih hmu tûrin zâwlnei mit a ngai chuang
lo. A upâten fîmkhur tûra an râwnin, “Ka dam lai chuan buaina
awm lo tûrin bei hrâm ula, ka thih hnu chuan a nih nih ni rawh se,” a
tihsan mai si a. Ram siam fel thuah a benglût lo va. Thil dik lo a
awm tih chu a hria, mahse ching fel tûrin a huai tâwk lo va, chakna
a nei hek lo. “Ka thih hnuah a nih nih,” a tih hian, France ram chuan
chhiat a la tâwk dâwn tih a tilang hlê.
Rom-hovin lalber leh rorêltute îtsîkna rilru neih belhtîr an tum
hian, mipuite chu lal thuhnuaia bâwiha awmtîr reng an tum tihna a ni.
Hetia an tih hian ramin a chak loh phah ang tih pawh an hria; mahse
hetia an tih hian rorêltute leh mipuite chu an thuhnuaiah an chelhbet
kumkhua ang tih an hria a ni. An hmu thui thei hlê. Mipuite an
thuhnuaia awmtîr tak tak tûr chuan, an rilrute pawh kawl buntîr tûr
a ni tih an hria; an bâwih tânna a\anga an chhuah theih loh nân zalênna
rêng rêng pawh an hre tûr a ni lo tih an hria. An taksa hrehawm tuar
ai pawha râpthlâk zâwk tawrh phahna tûr chuan thil \ha tih duhna
pawh an nei ta lo. Bible an nei ta lo va, mi duhâm leh engmah hre
lovin an zirtîr a, mipuiten hriatna engmah an nei lo va, nun sual an
ching \an a, ram awp tûr khawpa tlâktlai tumah an awm ta lo.
Mahse Rom-ho beisei loh ang takin thil a lo awm ta a. An rin
dâna mipuite chelhbeh ahnêkin, sakhaw rin lohna leh helna lamah a
tlâk ta zâwk a. Rom-ho sakhua chu puithiamho bawlhlo vang lekah
an ngai a. Kohhran hruaitute chu anmahni tiduhdahtute zînga miah
an ngai bawk a ni. An pathian hriat chhun chu Rom a ni a, an sakhaw
hriat chhun lah Rom zirtîrna a ni mai. Rom duhâmna leh a tawrawtna
chu Bible zirtîrna rah tûr rêngah an ngai a, chuvângin Bible an hua
a.
282 INDONA ROPUI

Rom-hovin Pathian
nungchangte a ni lo
zâwngin an lantîr a, A
dânte an tih lehlin avângin
mipuiten Pathian leh Bible
chu an duh ta lo a ni. Rom
chuan a thurinte chu
Pathian Thua mi ni anga
tihderin, sawisêl lova âwih
mai tûr an ti a nih kha.
Chumiin pawi a khawih
chu, Voltaire-a leh a hnung
zuiten Pathian Thu chu an
paih ri tawp a, ram tinah
rin lohna thu an theh darh
ta a ni. Rom chuan a ke
hnuaiah mipuite a rapbet \hîn a, tûnah chuan mipui rahbeha awmte
chu an lo tho va, khuahkhirhna zawng zawng kha an paih bo va.
Ram buai tirh lai khân lalberin rorêlnaa mipuite aiawh tûr member
te, kohhran hruaitu te leh lalho te infinkhâwm aia tam an awm a phal
a, tûnah chuan rorêlna chu an kuta awm a ni ta mai. Mahsela fing
tak leh tâwk chin nei deuhva hman dân an thiam lo va, tûn hmâa
tihretheiha an awmna phuba lâk chauh an ngaihtuah a, vântlâng nun
dân chawh danglam vek an tum ta a. Mipui thinthawk, rei tak chhûng
tihduhdaha an awm theihnghilh ngai lote khân, an rama tuar zawh
rual loh inhnehchhiahna awm kha tihdanglam veka, anmahni tiretheitu
nia an rin rêng rêng chunga phuba lâk an tum ta a. Tihduhdah tuarte
chuan, tihduhdah dân, tiduhdahtute hnên a\anga an zir hmangin,
tiduhdahtute chungah phubâ an la ve ta a ni.
France-in a chi theh chu thisen nên a seng ta a. Rom thuneihna
hnuaia inpumpêkna hnu leh chu a râpthlâk kher mai. Rom thuneihna
hnuaia kohhran siam\hatute tâna hâl hlumna a siamna hmun ngeiah
khân ram buaina siamtuten lu tanna khawl hmasa ber an han bun a.
Kum zabi sâwm leh parukna laia Protestant martar hmasate an hâl
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 283

hlum tâknaah khân, kum zabi sâwm leh pariatnaah lu tanna hmasa
ber chu a awm bawk a. France-in Chanchin |ha pawm ni se, a
damna a hmu tûr a ni a, mahse chhiatna kawng a zawh ta zâwk a.
Pathian dânin mi a khuahkhirhnate paih a lo nih chuan, mihring dân
engmahin mipuite thisen chhuah châkna a dang zo ta lo tih an hre ta
a, mi tin mahni duh ang angin an awm ta a ni. Khawvêl chanchina
thil râpthlâk ber pakhat, “|ihbaiawm Rorêlna” chu Bible dodâlna
avângin France ramah a lo awm ta a ni a. Thlamuanna leh hlimna
chu a awmna chin pawh hriat a ni ta lo. Tumah thlamuang an awm lo
va, vawiina thuneitute kha a tûkah thiamloh chantîr an ni a. Nêk
chêpna leh tisa châknate chu an vawkpui lal lên ta a ni.
Mipui thinur chuan lalber leh mi liante leh kohhran hotute an han
sawisa phawt a. Lalber lû an tan khân phuba lâk châkna a tizual a;
mahse a tihlumtute pawh kha lalber thihna angin an thi ve thuai a.
Ram siam danglamna dodâltu nia an rin chu phêk sâm mai an tum ta
a. Lung in chu thah tûra an mante chuan a khat vek a, thâwkkhat
phei chu thah tûra an mi mante chu 200,00 ai tam an awm.
Party hrang hrang an awm a, an inhâl hlum mai a; khawpui lian
apiangah insawisakna a râpthlâk zual. France ram pum chu mahni
thinur hrithla tûra inbeihna hmun a ni ta mai a. “Paris khuaah chuan
buaina a han awm a, a reh deuh va, a lo chhuak leh a, chuti rêng
rêng mai chu a ni a. Pâwl tam takah an in\hen a, intihchimih an intum
\heuh va.” An hrehawmna belhchhah tûrin France ram chuan Europe
rama hnam chak takte a la han do leh ta nghal a. “Ram chu pawisa
lam thuah a kawnkaw vek a ni mai. Sipaiten an hlawh lâk bang lâk
an ngên a. Paris khuaa mîte an \âm a, khaw pâwn lam ramte chu
suamhmanghovin an tichhe vek si a. Mi tin mahni thua an lum avângin
hnam finna a bo hman \helh a ni.
Tûnah chuan thungrulhna nî a thlêng ta. Rom kohhranin
insawisakna leh nun chhiat dân mipuite an zirtîr fel lutuk a. Lei hnuai
pindan thimah mîte an khung a, hâl hlumna lamah mîte an hnûk lût a
- mahse Isua zirtîrte an ni ta lo. Anni kha chu an boral zo daih tawh
a, a boral lote chu ram dangah an tlan bo daih tawh si a. Thisen
chhuah châk tûra a zirtîrate kut ngei chu Rom kohhran chuan a tuar
284 INDONA ROPUI

ta thung a ni. France ram puithiamten innghaisakna rei tak an entîr


kha an chungah a lo tla ta. Lu tanna hmunah chuan puithiamte thisen
a luang a. Bâwihin an kar \hin lawngte leh tân in te, tun hmâa
Huguenot-hova khat \hin kha, tûnah chuan a tiduhdahtute an phuar
beh a, lawng an kar luihtîrna hmun a lo ni ta. Romah Catholic
kohhran puithiamte chuan tûn hmâa Protestant kohhran an
tihhrehawmna zawng zawng kha tuarin an chungah a tla lêt ta thung
a ni.
Tûnah chuan rorêltu nun rawng berten an nun chhiat theih ang
ber an chhuah nî a thlêng ta; tuman an \henawmte pawh chibai an
bûk ngam lo va, an \awng\ai ngam hek lo; chutiang tih chu, tihhlumna
khawpa thiltihsualna a tling thei mai a. Kil tinah enthlatute an awm a,
lu tanna khâwl kha a rak êm êm mai a, tân inah mi a hnawhin an
inhnawh khat a, khawlai tuihawk luannaa thisen luang chuan Seine
luipui a luang thleng. Mi thah tûr chu tawlailîr khat tlatin an han
hruai zung zung a, rorêltute chuan nunchhiat theih tâwp an lo chhuah
a, chutiang nunchhiat chu Paris khua meuh pawhin an la hre ngai lo.
Lu tanna khâwl chu zawi lutuk an ti a, laipuiah musep an thun a, an
phêk kah a. Lawng mawngte an rek a, chutah chuan an mi thahte an
dah a. Lyon khua chu khaw ram mai a chang zo ta.
Arras khuaah phei chuan mîten hrehawm an tuar fê hmâ chu an
tihlum duh lo va. Loire hmun thlengin, leh Saumur a\anga tuipui
thlengin miruang tlânin choâk leh mû an vir nuai nuai a. Nausên leh
hmeichhia an zuah chuang lo. Nula tleirâwl leh tlangvâl tleirâwl an
thahte chu a za têl têlin a ni. Nausên hnute hne laite tiang zumin an
chhun tlangsak a. Kum sâwm chhûnga an mi thah chu chhiar sên
pawh a ni lo.
Hei hi Setana duhthusâm a ni. Hemi atân hian rei tak a lo
inbuatsaih tawh a; a tîr a\anga a tâwp thlenga mi bum hi a hnathawh
dân a ni. A thil tum ruh ber chu, mihringte chunga manganna leh
lungngaihna thlen leh Pathian kutchhuak tihhmêlhem leh
tihbawlhhlawh a ni bawk a; vân mîte lungngaia an awm theih nân
in\anpui tawnna leh inhmangaihna Pathianin mihring rilrua a dah
tihchhiat a ni. Bumna hmangin mihring rilru a tithim a, a hnathawh
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 285

khawlote chu Pathian tihah a ngaihtîr a, hêng manganna zawng


zawngte hi Pathian tum rêng ni âwmin a lantîr a. A thiltihtheihna
avânga tihduhdah tuarten zalênna an neihin, nunchhiatna tinrêng
hmang tûrin a fuih a. Tiduhdahtute chuan, insûm lo tawpa kut lekna
hi zalênna awm theih nân thil awm lo thei lo a ni an ti a.
Chinghne berâm vun sin, mîten an hriat chhuah chuan, Setanan
thuam dangin a thuam leh thuai a, mipuite chuan a hmâa mi angin an
lâwm leh tho. Rom kohhran tih dân chu bumna mai a ni tih mîten an
hriat a, a hote hmanga Pathian dân a bawhchhiattîr theih loh khân,
sakhua rêng rêng hi bumna mai a ni, Bible pawh thawnthu mai a ni
tiin a rintîr a; tichuan Pathian dânte hnâwlin, an duhtâwkin dân
bawhchhiatna chu an puitlin ta tho a ni.
France mîte manganna lo awm chhuahna chhan ber chu thu dik
an pawm duh loh vâng a ni a; chu thu dik chu, zalênna dik tak chu
Pathian dân thupêkah a innghat, tih hi a ni a. “Aw nangni hian ka
thupêkte chu lo ngaithla ta ula chu aw! in chunga remna chu lui ang
maia awmin, in felna chu tuifinriat fâwnte ang maiin a awm tûr.”
“LALPA chuan, ‘Mi suaksualte tân chuan muanna rêng rêng a awm
lo,’ a ti a. Ka thu pawm apiangte erawh chu him takin an awm ang
a, thil \ha lo hlau lovin an awm hle hle ang,” (Isaia 48:18, 22;
Thufingte 1:33).
Ring lo leh kal sualte chuan Pathian dân an malmâk a; mahse an
thiltih rahte enin, Pathian dân zawm hi mihringte \hatna tûr a ni tih
chiang takin a lang. Pathian Thu a\anga nun dân chhar duh lote chuan,
khawvêl chanchin a\angin nun dân chhar rawh se. Rom koh-hran
hmanga Setanan mîte Pathian âwihna a\anga a hruai bo lai khân, a
hruai sualtîrtu tak chu lantîr a ni lo va. A hnathawh chu thiam takin
a chei danglam a, an chunga buaina leh manganna lo thleng zawng
zawng kha an dân bawhchhiat vâng a ni tih hriatna rêng an nei lo. A
hnathawh kha Pathian Thlarauvin a dodâl ve avângin a hnathawh
pawi khawihna runpui a thleng thei lo va.
Mîten an manganna an chhui lo va, chuvângin an manganna lo
chhuahna bul an hre lo. Mahse ram insingsaknaah khân an ram
rorêlna (National Council)-in Pathian dân chu a hnawl ri tawp mai a
Insawisakna Râpthlâkah khân thiltihin rah a chhuah dân a lo lang.
286 INDONA ROPUI

France mipuiin ualau taka Pathian an bâna Bible an hluihlâwn


khân, mi sualte leh thimna thlaraute chuan, kum rei tak chhûnga an
thil duh ber, Pathian dân inrawlh lohna ram an neih tâk avângin an
lâwm êm êm a. “Thiltih sual chungah hremna hlen nghal a nih mai
\hîn loh avângin, mihring fâte thinlung chu thil sual ti tûrin a lo ngampa
tawh \hîn a ni,” (Thuhriltu 8:11).
Dân thianghlim leh fel bawhchhiatna chuan chhiatna leh manganna
a rawn thlen ngei ang. Hremna chu chawp leh chilhin lo thleng lo
mah se, mîte sualna chuan an chhiat nân hna a thawk a ni. Kum za
tam tak chhûnga tlûksanna leh thil sual tih chînna avânga thinurna
chu phuba lâk nî atân a inkhawlkhâwm a; an bawhchhiatna a lo
famkim chuan, Pathian hmusittute chuan Pathian dawhtheihna
pawisak loh a pawizia an hria - mahse a tlai lutuk ta. Setana hnathawh
daltu Pathian Thlarau kha lâk bo a ni \an tawh a; mihringte hrehawm
tuarna chunga lâwm \hîn khân a duh ang angin hna a thawk thei ta a.
Helna rawngbâwlna thlangtute pawh kha, ram puma
innghaisakna sawi ngam loh khawpa a khah thlengin an hnathawh
rah seng tûra phal an ni. Ram tam tak leh khawpui tam tak chu tih-
ram an ni a, chung a\angte chuan lungngaihna au thâwm râpthlâk a
lo chhuak a. France ram chu lirnghing sawi anga sawi nghin a ni a.
Sakhua te, dân te, vântlâng te, nun dân te, chhûngkaw nun dân te,
sorkâr te leh kohhran te- hêng zawng zawng hi Pathian dân tichhetu
kut bawk khân a tichhe vek a. Mi fing chuan, “Mi suaksual erawh
chu ama suahsualnain a titlu ang,” (Thufingte 11:5).
“Mi sual chuan vawi za pawh thil sual tiin, dam rei bawk mah
sela, Pathian \ihtuten, amah ngei an \ih avângin a \ha tho vang tih ka
hria: mahse, mi suaksual tân kha chuan a \ha lo vang a, a ni tihseite
pawh kha hlimthlâ ang lek a ni si a, Pathian \ihna a neih loh avângin,”
(Thuhriltu 8:12,13). “Hriatna chu an huata, LALPA \ihna chu an
thlan loh avângin, anmahni kawng rah chu an ei ang a, anmahni
suangtuahnain an tlai ang,” (Thufingte 1:29, 31).
Khuarkhurum mawng nei lo a\anga lo chhuak thuneituin Pathian
hriatpuitu rinawmte a thah kha an ngawi rei dâwn lo. “Ni thum leh a
chanve hnuah chuan Pathian hnên ata nunna thaw chu an chhûngah
BIBLE LEH FRANCE RAM INLUMLEHNA 287

a lo lût a, an kein an ding ta a; tichuan a hmutute chuan an hlau ta êm


êm a,” (Thupuan 11:11). Kum 1793-ah France ram rorêlna lianin
[Assembly] Kristian sakhua leh Bible a bân a. Kum thum leh a
chanve hnuah he Assembly bawk hian an thurêl hmasa kha an \hiat
a. Pathian Thu thai bo avânga sual tihna a thui theihzia khawvêlin
mak an ti a; nungchang dik neih theih nân Pathian leh a thurin a
pawimawhzia mîten an hre chhuak a.
LALPA Pathian chuan, “Tunge i tihhmingchhiat a i sawichhiat ni?
Tu chungah nge i âw i tihpâwra i mit i tihsân? Israelho Mi Thianghlim
chung ngeiah,” (Isaia 37:23). “Chuvângin, ngai teh u, tûn \um hian
anni chu ka hriattîr teh phawt ang; ka kut leh ka thiltihtheihna ka
hriattîr ang a, ka hming hi LALPA a ni tih an hria ang,” (Jeremia
16:21).
Hretu pahnihte chung thu kha zâwlnei chuan heti hian a sawi leh
a: “Tin, an hnênah, ‘Hetah hian lo chho rawh u,’ tia vân a\anga aw
ring tak an hria a. Tichuan chhûm zîngah chuan vânah an chho ta a;
an hmêlmate chuan an hmu reng a,” (Thupuan 11:12). France
ramin Pathian Thu hretu pahnihte an do achinah tun hmâ zawng zawng
aia ngaihsan a lo ni ta. Kum 1804-ah British and Foreign Bible
Society a lo ding a; hemi hnuah society dang an lo awm leh a, pêng
tam tak neiin Europe ram pumah Bible an sem darh a. American
Bible Society pawh kum 1816-ah a lo ding a. British Society din
tirh lai khân Bible chu \awng hrang sawmngâa lehlin a ni tawh a,
tûnah phei chuan \awng chi hrang tam taka lehlin a ni ta.
Kum 1792 hmâ kum sawmngâ lai chhûng chu ram danga Pathian
Thu hrilh darhna hi an la bengkhawn vak lo va. Kohhran t1êmtê
chuan ramhuai beho zînga Chanchin |ha theh darhnaah hian an
benglût a. Kum zabi sâwm leh pariatna tâwp lamah danglamna nasa
tak a lo awm ta a. Mîten, khawvel awm dân rêng bâk chu thilmak
engmah a awm lo tih rinna an duh tâwk ta lo va, Pathian Thu
pawimawhzia an hre chhuak ta a. Heta \ang hian Pathian Thu hrilh
darhna a pung ta vak a ni.
Khâwlchhutna \ha zâwkte an siam a, hei hian Bible darh zauna
a \anpui nasa êm êm a; ram dangte nêna intlawhpawhnate a lo awlsam
zual a, hei hian hnam intihbîkna leh inendawngna te a tireh deuh
288 INDONA ROPUI

deuh va. Pope pawhin Kohhran pâwn lama thu a neihnate a hlauh
va, hei hian Pathian Thu darh zauna a tiawlsam zual a. Kum rei tak
chhûng chu Rom khawpui kawtlaiah tûmâ tihbuai lohvin Bible an
hralh thei a; tûnah chuan khawvêl mihring awmna zawng zawngah a
darh ta.
Pathian ring lo Voltaire-a khân vawi khat chu chapo takin:
“Kristian sakhua hi mi 12 siam chhuah a ni tih hriat fo hi ka ning.
Tichhe tûrin mi pakhat a tâwk a ni tih ka fiah ang,” a ti a. A thih
hnuin chhuan tam tak an ral tawh a, mi maktaduai tam takin Bible
tihchhiat an tum tawh a. Tihchhiat ahnehin, Voltaire-a dam laia Bible
za awmnaah khân tûnah chuan sing pawh ni lo, nuaih a awm tawh a.
Kristian kohhran thua siam\hatu hmasa pakhat chuan: “Bible hi
dolung, tuboh tam tak den ralna a ni,” a ti a. LALPA chuan: “Nangmah
beihna tûra hriam chher rêng rêng a sâwt lo vang; lei tinrêng thupawia
nangmah rawn khingtute chu thiam loh i chantîr ang,” (Isaia 54:17).
“Kan Pathian Thu erawh chu chatuanin a awm reng ang,” (Isaia
40:8). “A kut thiltihte chu thutak leh rorêlna fel a ni a; A thununna
thu zawng zawngte chu a rinawm a ni. Chûng chu kumkhaw tlaitluan
atân tihnghehin a awm a, thutak leh dik taka tih a ni hlawm a,” (Sâm
111: 7, 8). Mihringte thu chunga sak chu a chhia ang a, Pathian Thu
nghing thei lova sak erawh chu kumkhuain a ding ang.S

1
Pathian, Kan Fak a Che.
2
Incheimawina Pope malsâwm tawh.
3
Catholic tûk tin Mass rawngbâwl \awng\ai bu (J.F).
4
Inkhâwm rawngbâwl kalhmang chuanna lehkhabu (J.F)
BUNG 16

PATHIAN THU AVÂNGA RAM


AVÂNGA
THARA PÊMTE
(THE PILGRIM FATHERS)

S
ÂPRAMA siam\hatute chuan Rom thurinte chu an bânsan tak
nâ a, a tihdân tam takte chu an la chelh reng a. Chutiang
chuan Rom thuneihna leh biak dânte chu hnawl ni mah se, an
chîn dân leh an serh leh sângte chu Church of England-ah chuan
tam tak seng luh a ni a. Hêngte hi chhia leh \ha hriatna chungchâng
thu a ni lo va, Bible-a thupêk pawh an ni lo va, tih ngei ngei tûr thilte
lah an ni hek lo. Chuvângin anmahni ngau ngauvah hian thil sual a
awm lo a ni. Hetianga lo tih vêna hian siam\hatna pawm kohhrante
leh Rom inkâra inrem lohna a tizîm ang a, chu chuan Rom-in Prot-
estant rinna a han pawmna tûr a tisâwt ang, tiin chutianga Rom serh
leh sâng an seng luhte chu an tuaihnûm a.
Hetiang ngaih dân hi thil awm ngaia awmtîr reng duhtute leh
inchalrem duhtute tân chuan thu tâwp a ni mai a. Mahse chutiang
ngaihdân \awm lêm loho dang an awm a. “Rom leh siam\hatna inkâra
kak lo awm ta dawh zawmna”–Martyn, vol. 5, p. 22, tih thu chu
khang chîn dân kha an chhawm luh lohna tûr atâna hnialfung \ha
tâwkah an ngai a. Kîr leh pawh an tum tawh lohna, chhan chhuah an
nih tawhna hmuna sal tânna bâwihh nih chhinchhiahnaah an ngai a.
Amah kan biakna tûr atân Pathian chuan tih dân tûr a zam vek a,
chu mi thuah chuan belh leh la kiang tûrin emaw mihring hian
thuneihna a nei lo a ni tiin chûngho chu an \ang a. ‘Kal sualna a lo
in\anna pawh hi Pathian thuneihna kohhranin tihphuisui a tumnaah a
ni,’ an ti a. Rom kohhran chuan Pathianin a khap loh thil ti tûrin mi
a han zirtîr a, chumi hnuah chuan ti tûra a zirtîrnate chu thap takin, ti
tûrin thu a pe leh \hîn a ni.
Mi tam takin kohhran awm tirh laia a thianghlim leh a tluangtlam
anga awm leh an duh a. Church of England-in tih dân tûr a ruat tam

289
290 INDONA ROPUI

tak chu milim biakna ang chauhvah an ngai a, rilru takin an Pathian
biak an \âwmpui thei lo. Mahse kohhran leh sorkâr an inzawm si a,
tih dân tûra a ruat chu tih ngei tûr a ni si a. Dân thupêkin biak in
inkhâwm chu tihluih a ni a, hmun danga Pathian be tûra inkhâwm
chu dân bawhchhiatna a ni, lung in tân emaw, ram a\anga hnawh
chhuah emaw, tihhlum tûr emaw an ni mai a.
Kum zabi sâwm leh pasarih tir lai vêlah England-ah lal thar a lo
awm a, chu chuan, “Puritan-ho chu ka ti-lui ang a, ka timangang
ang a, an duh leh ram dangah tlân bo rawh se, hei aia nasa pawh
hian,” a ti a.–Gerard Brandt, History of the United States of
America, pt. 1, ch. 12, par. 6.
An khalh khâwm a, an tiduhdah a, tân inah an khung a. Tichuan,
an vâi a, an tân thawvenna hun rêng a awm dâwn lo tih an hria.
Mahni chhia leh \ha hriatna anga Pathian rawngbâwl duh tân England
hi awmna mi a ni dâwn lo kumkhua ta a nih hi an ti a.–J. G. Palfrey,
History of the New England, ch. 3, p. 43. Mi tlêm tê chu an
himna zawnga Holland rama pêm an tum ta a. Harsatna, manganna
leh lung in tânte an tuar a. An thil tum chu dan niin mi \henkhatin an
sawi puang a, hmêlmate kutah an la han awm leh rih a. Mahse an
din nghehna chuan kawng a rawn hawng a, Dutch Republic ram chu
an thleng ta a1.
An tlânchhiatna lamah an thil neih zawng zawng, an in leh lote
an chân vek a. Ram hriat ngai lovah, khawsak dân leh \awng hriat
ngai loh ramah mikhual an va ni ta a. An intunnun nân hnathawhte a
ngai a, lei leta ei hmu \hîn khân khâwl lam hnate thawh a lo ngai ta a,
mahse hnathawh tûr an hmuh apiang lawm takin an thawk a, an
dâwngdah ngai lo va, mangang leh lungngaia inngaihtuahin an hun
an hmang ral ngai hek lo. An rethei êm êm \hîn a; mahse tûma tihbuai
lohva an duh ang tâwka Pathian an biak theih avângin Pathian
chungah an lâwm êm êm tho va. “Vakvai an ni tih an inhria a.
Khawvêl thilah an rilru an nghat lo va, an ram thlakhlelh ber vân ram
lam an hawi a, tichuan an rilru a thlamuang \hîn.”–Bancroft, pt. 1,
ch. 12, par. 15.
PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE 291

Mi rama awmin, harsatna hnuaiah an awm a; mahse Pathian an


rinna leh hmangaihna a \hang lian zâwk a. Pathian thutiamte an ring
a, an mangan laiin Pathian pawhin a kalsan lo va, anmahni tichak tûr
leh \anpui tûrin vântirhkohte a tîr a. Pathian kutin tuifinriat râl ram
lama kala, awm hmun khuara, an thlahte thlenga thlamuang taka
Pathian biak theihna rochun tûr siam tûra a kawhhmuhnaah chuan,
Pathian hruai ang zêlin tîm lovin an chhuak ta a.
Pathianin a thil ruatte tipuitling tûra mi a ruatte chu an chhel
theih nân an chunga harsatna thlen a phal fo va. Kohhran pawh
chawi sâna a awm theih nân a tlâk hniam a phal a. Pathian ringtute
chu englai mahin a kalsan lo tih khawvêlin an hriat nân Pathianin a
thiltihtheihna a lantîr ang. Setana thinurna leh mi sualte thil suangtuahin
A mîte himna rama a hruaitîr theih zâwk nân leh Amah ngei pawh
chawimawia a awm theih nân, khawvêl thil awm tûrte a han
suangtuah vêl a. Tihduhdahna leh mahni ram tlânsanna chuan zalênna
kawng a han hawng ta zâwk a ni.
Church of England a\anga hrang lo thei lo an nih tâk chuan,
Puritan-ho chuan chhechhama thutiamin, ‘LALPA Pathian mîte kan
ni a, LALPAN kawng min hriattîr tawh leh min la hriattîr zêl tûrah i
kal ho vang u,’ tiin inzawm khâwmna an siam.–J. Brown, The
Pilgrim Fathers, p. 34.
Hei hi insiam\hatna rilru tak tak Protestant kohhran innghahchhan
bulpui chu a ni. Hemi rilru puin vakvaite chuan Holland ram
chhuahsanin khawvêl tharah (America) awm hmun khuar tûrin an
chhuak ta a ni. An Pastor John Robinson chu an zîngah a kal ve
thei ta lo va, inthlahna thu a sawi chu: “Unaute u, rei lotêah kan
in\hen darh dâwn ta a, LALPA chauhvin in hmêl ka hmuh leh tûr leh
tûr loh a hria. LALPAN a ruat emaw, ruat lo emaw, Pathian leh
vântirhkohte chhâlin ka ngên a che u, Isua Krista ka zui dân a chuang
a liam chuan han ti suh ang che u. Pathianin hmanraw dangte hmanga
thil tharte in hnêna a han puan chuan, in hnêna rawng ka bâwl chhûnga
thu dik pawm in peih ang bawkin, chûng chu pawm peih ang che u.
Pathian chuan A thu thianghlim a\angin thu dik leh êng pawm thar
tûr a la nei cheu tih ka ring tlat a ni.
292 INDONA ROPUI

“Kei zawng kohhran siam\hat tawhte awm dân hi sûn chin tâwk
ka nei dâwn lo, an thlen chin chu an thleng ta a, kohhran siam\hat
laia zirtîrna bâk engmah hriat belh an tum lo. Luther-a hnungzuite hi
Luther-a sawi bâka kal tûra thlêm theih an ni lo. Calvin-a hnung
zuite lah Calvin-a zirtîr chin chiahah an ding a; ani khân thil zawng
zawng a la hmu phâk vek bîk si lo va. Hei hi a pawi a ni. An hun lai
chuan êng ropui an ni e; mahse Pathian thuruatte an la chhar chhuak
kim lo va. Tûn thlenga la dam chu ni se, Thu dik an hriatte pawm an
châk angin, thu dik an hriat belhchhahte pawh pawm an châk ngei
ang.”–D. Neal, History of the Puritans, vol. 1, p. 264.
“Kohhran thuthlung kha hre reng ula, LALPA kawng kan hriat
sa leh hriat zêl tûra kal in intiam a nih kha. Pathian leh nangmahni
inkâra in thutiam leh thuthlung kha hre reng ula, A Thu a\anga thu
dik thar hmuh chhuahte pawm tûrin in intiam a nih kha. Mahsela
fîmkhur tûrin ka ngen a che u. Thu dik nia in hriat thar chu in pawm
hmain Pathian Lehkha thu châng dangte nên fîmkhur takin khaikhin
rawh u. Kristian dodâlna thimtham a\angin Kristian ram a lo chhuak
thut thei lo vang, hriatna famkim thawk leh khatah a lo lang nghal
hek lo vang.”–Martyn, vol. 5, p. 70, 71.
Dik bera an hriatin a hruai anga awm an duh avângin Vâkvaite
(Pilgrims) chuan tuipui chunga boralnate an huam a, thlalêr hlauhawm
PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE 293

tuar an hlau hek lo; mahse Pathian malsâwmna azâra America rama
hnam ropui awm theih nâna lungphûm phum theih an inbeisei a. Mi
rinawm leh Pathian hlau mi an ni nâ a, sakhaw zalênna thu hi an la
man chiang lo va. Thil harsa tam tak huama zalênna an neih kha, mi
dangte an pe ve phal lo va. “Kum zabi sâwm leh pasarihna vêl laia
mi tlêm tê, mi ngaihtuah thûk mi leh ngaihtuah chîk mîte pawhin he
zalênna thu hi an la hre chiang lo hlê a. He zalênna hi Thuthlung
Thar a\anga lo chhuak a ni a, mihringte rin dân tûr rêlsaktu chu
Pathian chauh a ni tih a zirtîr.–Ibid., vol. 5, p. 297.
Pathianin kohhran hnênah mîte chhia leh \ha hriatna rêlsak theihna
thuneihna a kawltîr a, kal sualte chu tute nge an nih tih hrilhfiahna
leh kal sualte hrem theihna a kawltîr tih hi Roman Kohhran rin dân
nghet leh rin dân dik lo pakhat chu a ni. Kohhran siam\hatuten
Roman kohhran rin dân chu an paih a, mahse Rom kohhranin mi
dangte a ngaihtheih lohna rilru kha an la paih fihlîm lo va, rei tak
chhûng pope rorêl laia Kristian ram zawng zawng bawhtu thim chhah
kha an la tikiang lo va. Massachusetts khuaa tirhkoh pakhat chuan,
“Indawh tawnna hian khawvêl hi Kristian dodâltuah a siam a; kal
sualho hrem hi kohhranin thil pawiah a ruat lo,” a tih chu!–Ibid.,
vol. 5, p. 335.
Hetiang hian thu an siam a, “Kohhran memberte chauhvin
vântlâng (sorkâr) thuneihna hmun an chang ang,” tiin. Sorkâr kohhran
an siam chu a ni ta mai a. Tirhkohte châwm nân mi tin thawhlâwm
thawh luihtîr an ni ta a, rin dân hrang neite hrem theihna thu rorêltute
hnênah an pe a. Hei hian tihduhdahna a han thlen thuai a ni.
Ram thar dinpuitu hmasa ber Roger William-a chu kum sâwm
leh pakhat hmâah ram tharah a lo kal ve a. Ani pawh hi kal hmasate
ang bawka sakhaw zalênna denchhena lo kal a ni; mahse anniho ai
chuan a hmu thui deuh va, a hun laiin a ni anga hmu thui an tam lo,
“Tupawh eng ang sakhua leh rin dân hrang nei pawh ni se, hetiang
zalênna hi thuneihna an pianpui, chhuhsak theih loh a ni,” a ti a. Thu
dik zawng mi a ni a, Robinson-a ang bawka, Pathian thu dik hi
kimchang taka hmuh vek a la ni lo tih ring mi a ni. “Williams-a hi dânin
mi a thlei bîk tûr a ni lo va, mi lian leh mi chhia angkhatina en tûr a ni a,
294 INDONA ROPUI

sakhaw thuah mi tin an chhia leh \ha hriatnain a hruai anga awm theihna
zalênna an nei tûr a ni tih rinchhana sorkâr siam hmasa ber a ni.”–
Bancroft, pt. 1, ch. 15, par 16.
Dân anga rorêltuten thil sual tihna an khap tûr a ni a, mahse mîte
chhia leh \ha hriatna an khap tûr a ni lo. Vântlângin emaw, rorêltuin
emaw, miin a mihringpuite chunga a awm dân tûr an bithliah thei a;
mahse mihringin Pathian chunga a tih tûr bithliah an la tum zêl chuan an
tih tûr bâk an ti a ni a, muanna a awm thei lo vang. Chutiang thuneihna
chu rorêltuin lo nei ta se, vawiinah rin dân engemaw a siam ang a,
naktûkah a hran; tichuan Sâp rama lalberte leh Roman Kohhran pope
leh Councilho tih dân ang mai khân tih a ni ang a, sakhua chu mumal
awm lova buaina chhêk khâwmna mai a ni ang, a ti bawk a.–Martyn,
vol. 5, p. 340.
Church of England-ah chuan biak ina kal lo chu chawitîr emaw,
lung in tântîr emaw a ni a. “Williams-a chuan Dân a dodâl a, Sâp ram
dân \ha lo tak chu biak ina mi kal luihtîr a ni. Rin dân inkalh tak takte
inzawm luihtîr tum chu inkhuahkhirhna nasa a ni. Duh lo chunga sakhaw
mi lo pui biak ina hnuh luh chu vervêkna kan siam chauh a ni. Duh lo na
nâ nâ chu biak luihtîr tum tûr a ni lo a ti a. A hnialtute chuan,
“Hnathawktu chu hlawh hmu tlâk a ni lo vang maw?” an ti a. Ani
chuan, “Ni e, a ruaitu hnên a\angin,” a ti a.–Bancroft, pt. 1, ch. 15,
par. 2.
Roger Williams-a chu mîten an ngainâin an zah a, mi rinawm, mi
fing leh mi dangte tâna inphal tak a ni; mahse sorkâr mîten kohhran
chunga thu an neih a duh loh leh mi tin tâna sakhaw zalênna a duh chu
mi dangten an ngaithei lo. “A rin dân kan zawm chuan kan ram ro inrêl
dân bulpui hi a buai zo vek ang,” an ti a.–Ibid., pt. 1, ch. 15, par 10.
An khua a\angin an hnawt chhuak a. Thlasik laiin vûr leh thlipui hnuaiah
a tlan bo va, rampa lailêngah a biru a.
“Chawlhkâr sâwm leh pali chhûng chu thlipui leh ruahpuiin min
nuai a, chaw leh khum awmzia pawh ka hre lo. Mahse thlalêrah
‘choâk châwm’ ang deuh ka ni a,” a ti.–Martyn, vol. 5, p. 349,
350.
PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE 295

Thing kawrawng chhûngahte a tawm \hîn a. Tichuan rampa


lailêngah thlipui leh vûr zîngah a vakvai a, a tâwpah Red Indian-ho
zîngah a tlu lût ta ngawt a. Pathian thute a hrilh a, anni pawh a
chungah an \ha hlê a, an zîngah a him ta rih a.
Chuta \ang chuan a vâk chhuak leh ta a, thla tam fê hnuah
Narragansett Bay a va thleng a, chutah chuan khua a din a, chu
khua chu tûn laia mi tin rin dân hrang leh sakhaw hrang hrangin
zalênna kan neih ang awmna khaw hmasa ber a ni. Roger Williams-
a khaw thupui chu: “Mi tinin a chhia leh \ha hriatnain dik a tih ber
sakhaw zawm theihna zalênna a nei tûr a ni,” tih a ni.–Martyn, vol.
5, p. 354.
A ram tê tak tê Rhode Island chu tihduhdah tuarhote tlan
khâwmna a lo ni ta a, an pung chak hlê a, an hlawhtling bawk a;
nakinah phei chuan, “Vântlâng tâna sakhaw zalênna chu America
ram pum dân pawimawh ber a lo ni ta,” tih hi an khaw thupui a lo ni
ta a ni.
Kan pipute dân ropui siam Declaration of Independence-ah khân
he zalênna thu hi heti hian an ziak a: “He thu dik–mi tin hi angkhata
siam kan ni a; an Siamtun mi tin hi zalênna chhuhsak theih loh eng
emaw a siamsak \heuh va, a \hente chu nunna, zalênna leh hlimna
lam kawng zawhna–hêngte hi sawi ngai lova ruat saah kan ngai,” an
ti a. Constitution chuan hnial rual lohvin chhia leh \ha hriatna thil tih
buai theih a nih lohzia a sawi a: “Congress-in sakhaw thuah dân
engmah a siam lo vang, a zâwm duhte a khap hek lo vang,” a ti
bawk a.
“Dânpui siamtute chuan mihringin Pathian a zawm dân thu hi
dân khawih mi niin an hre lo va, chhia leh \ha hriatna thu pawh hi
inchhuhsak theih chi a ni lo tih an hria. He thu dik hre chhuak tûrin
ngaihtuah thûk vak a ngai lo va, mahni inhriatna kan nei \euh va. He
inhriatna hian mihring dân dodâla martar tam tak sawisak hlum leh
meia hâl hlumte kha thlamuanna a pe a. Pathian duhzâwng tih chu
mihring dân siam khawih phâk niin an hre lo va, an chhia leh \ha
hriatna chu mihring thunun theih thu niin an hre bawk lo va, kan
296 INDONA ROPUI

pianpui a ni a, tûma thai bo theih lah a ni hek lo,” an ti a.–


Congressional Documents USA, serial No. 200, Docts. No. 271.
Europe ram lama mîten chutiang ram, mahni thawh rah tûmâ
tihbuai lohva seng theihna ram leh mahni \ha tihzâwng sakhaw biak
theihna ram a awm tih an hriat chuan mi tam tak an lo pêm lût ve ta
a. Massachusetts-ah chuan dân bîk an siam a, chu dân ang chuan,
tuipui ral a\anga Kristian lo tlân, eng hnam pawh ni se, indo vâng
emaw, \âm vâng emaw, tihduhdahna avânga lo tlanchhia an nih
chuan, vântlângin lo huma, vântlâng suma châwm tûr an ni a. Tichuan
hnehchhiahte leh tihduhdah tuarte chu vântlâng châwma khual \ha
an lo ni ta.–Martyn, vol. 5, p. 417.
Plymouth-a an lo thlen a\anga kum 20-ah chuan mi sâng tam
takin ram tharah chuan awm hmun an khuar ta a ni. Thawveng taka
awm theihna a nih chuan rim taka thawkin leh inrem takin ei tûr an
neih hrâm hrâm phawt chuan an lung ni tâwk êm êm a; an lovin a
tâwk a fang rah a chhuah bâk chu engmah dang an phût lo va, nakin
hnu lama nawmsak chen beiseinain an rilru a tibuai hek lo, lungrual
taka an awm dial dial chu an duh tâwk êm êm a, khawharnate an
tuar hrâm hrâm a. Zalênna thing chu an mittui leh an thlansain an
châwm nung a, zung thûk takin a kai ta a.
Bible hi an rinna nghahchhan nân, finna hnâr leh zalênna thupui
atân an hmang a. A thute chu chhûngkuaah, sikulah leh kohhranah
ngun takin an zirtîr a; chûng zirtîrna avâng chuan inren thiamna te,
ngaihtuah thiamna te, rilru thianghlimna te, leh insûmna te a lo awm
a. “Hêng Puritan khuaahte hian kum tam tak awm mah la, zurui i
hmu lo vang, \awng bawlhhlawh i hre ngai hek lo vang a, kutdawh i
hmu bawk hek lo vang.”–Bancroft, pt. 1, ch. 19, par. 25.
Bible thu anga awm hian hnam a \hanlêntîr \hîn tih entîrna fiah
tak a ni. Khaw tête pawh khaw ropui tak tak an lo ni a. Pope tel lo
kohhran leh, lal nei lova ram a hlawhtlinzia leh thlamuanzia chu
khawvêlin mak an ti.
Mi tam takin America ram an rawn pan a, mahse atîra mîte
rilru ang pu an ni ta hlawm lo va. Rinna dik leh thianghlimin mi rilru
a la thunun thei rih nâ a, mahse khawvêl hausakna zawnga mîte an
lo pun zêlin a thunun theihna a chuai deuh deuh va.
PATHIAN THU AVÂNGA RAM THARA PÊMTE 297

A awm hmasâten, kohhran memberte chauhvin vântlâng zînga


thuneihna hmun an chang thei ang a, an vote thei ang tia dân an siam
khân thil duhawm lo tak a han thlen a. Hei hi sorkâr a thianghlim
nâna tih a ni a, mahse kohhran bawlhhlawhna a thlen ta hlauh va.
Kohhran mîte chauhvin sorkârah pawh hmun lian awh thei an lo nih
khân, mi tam tak chuan thuneih theihna hmuna awm theih nân,
Kristianna rilru pu hauh si lovin, kohhranah an lo lût a; tichuan
kohhran chu Pathian ring lo awm khâwm tih theih a lo ni ta mai a.
Kohhran rawngbâwltute zîngah pawh rin dân dik lo chu sawi loh,
Thlarau Thianghlimin mîte nungchang a siam danglam theihzia hre
ngai rêng rêng lote an awm ta a. Chutiang chuan Constantine-a hun
lai a\anga tûn thlenga kohhran chanchinah chutianga chin dân rah
\ha lo tak mai tarlânna chu a awm \hîn a ni.
“He khawvêl hi ka ram a ni lo,” (Johana 18:36) tia puangtua
Chanchin |ha châwm nâna sorkâr \anpuina leh sorkâr thuneihna
nêna kohhran din tumna chu chutiang chu a ni \hîn. Kohhran leh
sorkâr inkawp awm dân hi thil nêptê a ni ngai lo va, khawvêl hian
kohhran a hnaih sâwt dâwn anga a lan laiin, a tak takah chuan,
kohhran hian khawvêl a hnaih sâwt \hîn a.
Roger Williams-a leh Robinson-a thupui, “Thu dik chu a lo lan
belh zêl a, Kristiante chuan Pathian thu thianghlim a\anga êng lo la
chhuak pawm belh tûrin an inpeih tûr a ni,” an tih \hîn kha an thlahten
an hmu \helh ta a. America leh Europe rama Protestant kohhran
siam\hatna malsâwmna chang bîkte khân, siam\hatna kawng zawh
zêl an duh lo va. A châng chângin, thu dik sawitute lo chhuakin, thu
dik tharte rawn sawiin, mîte dik lohna han hrilh mah se, mi tam
zâwkte chuan Isua dam laia Judate ang bawkin, an nû leh pâte rin
dân leh nun dân anga awm chu tâwk an ti a. Sakhua a lo hniam a,
zawm satliaha zawm mai a lo ni \hîn. Pathian thu anga kal ni se,
kohhranin a pawm ngai loh tûr thil \henkhatte chu hman ngheh a lo
ni ta zâwk a. Siam\hatna rilru chu a lo thi deuh deuh va, nakinah
phei chuan, Luther-a dam laia Rom kohhran siam\hat a ngai angin,
Protestant kohhran zîngah pawh siam\hatna a lo ngai ta a. Khawvêl
298 INDONA ROPUI

nêna inchawhpawlhna a awm a, thlarau lama mutthlûkna a lo awm


hian, Pathian Thu chu mihringte thuin a thlâk a ni \hîn.
Kum zabi l9-na tir lai khân Bible chu nasa taka sem darh a ni a,
Pathian thu hriatna pawh a darh zau va; mahse a darh zau ang zêla
thu dik lo lang tharte chu ûm zuina a awm tâwk lo va. Bible chu mi
tin ban phâka dah a nih avângin hmân lai angin Setanan Bible a
thukru thei ta lo va; mahse a thil tumte a tihpuitlin theih nân mi tam
tak chu Bible a ngaih lê-lohtîr a, tichuan mîten Pathian Lehkha thu
an zawng lo va, ngaihdân dik lo an pawm a, Bible thu chhuak ni lo
rin dânte an ngaisâng ta a.
Setanan tihduhdahna hmanga thu dik tihkehsawm a tum chu a
hlawhchham ta dêr tih a inhriat chuan, tlûksanna leh Rom kohhran
din chhuahna tûr, inchalremna lam thilin a bei leh ta a. Kristiante chu
zawm pui tûr a zawnpui a, tûnah chuan ramhuai beho ni lovin,
Kristian hming pu, khawvêl thil ngaisânga khawvêl thil beho nêna
inzawm tûrin a thlêm a. Hêng mîte nêna inzawmna hi hmân laia a
pawi ang thovin a la pawi a. Sakhaw thila \hahnemngaihna vuahin,
chapona leh nawmsak chenna a lo awm a, Kohhran a khawlo zo ta.
Bible thute Setanan a kai kawi a, pipute tih dân mi tam tak boralna
lama hruaitu kha zawm ngheh a ni ta a. Kohhranin thu dik pawm
lovin pipute tih dân an pawmin an theh darh a. Tichuan kohhran
siam\hatuten an tuar phah thurin bulpuite kha mualphovin a lo awm
ta a ni.S
____
1
Puritan-ho hi chutih laia biak dân \awphnawk a\anga inthiarfihlim tum leh
Bible thu ang taka Pathian biak leh awm dân siam tum an ni. Mahse an nun
a râwng ve hle tih chu kan la hmu ang.
BUNG 17
ISUA LO KALNA THU
TLÂNGAUPUITUTE
(HERALDS OF THE MORNING)

B
IBLE-A thil lo langte zînga ropui ber leh khân ber pakhat chu,
tlanna tifamkim tûra Isua lo kal lehna hi a ni. Pathian
Thu avânga mi chavai, thihna hlim hnuaia rei tak lo vâkvaite,
thawhlehna leh nunna petuin a hnêna hruai tûra a lo lan hun chu, a
thlâkhlelhawmin a hlimawm a. Isua lo kal leh rinna thu hi Pathian
Lehkhabu thu innghahchhan a ni. Evi leh Adaman Eden huan an
kalsan a\angin ringtute chuan, Miruata lo kala, tichhetu thiltihtheihna
a tihchhiat a, Paradis thara a hruai leh hun tûr an thlîr a. Hmân laia
mi thianghlimte chuan ropui taka Messia lo kala an thil nghah ber a
han puitlin hun tûr an nghâkhlel êm êm a.
Enoka, Adama a\anga pasarihna, kum zathum lai Pathian nêna
lêng dûn \hîn chuan, “Ngai teh u, mi zawng zawng chunga rorêl tûr
leh Pathian ngaihsak lote zawng zawng, Pathian ngaihsak lohna hna
Pathian ngaihsak lo chunga an thawh zawng zawng kawngah leh
Pathian ngaihsak lo mi sualten a chungah thu khauh tak an sawi
zawng zawng kawnga thiam loh chantîr tûrin LALPA chu a mi
thianghlim sîngkhatte nên a lo kal a ni,” a ti a (Juda 14, 15). Joba
chuan, hrehawm a tuar vânglai takin, “Ka tlantu chu a nung tih ka
hre si a, nakinah chuan leiah hian a lo la ding ang. Ka vun hi tihchhiata
a awm hnuin, ka tisain Pathian ka la hmu ang. Keima tân ngei ka la
hmu ang a, ka mitin a la thlîr ang, mi dang ni lovin,” a ti bawk a
(Joba 19:25-27).
Isua a lo kala fel taka ro a rêl hun tûr hi Thlarau hruaia ziaktute
chuan mawi tak takin an ziak a. Hla phuahtute leh zâwlneiten duhawm
tak takin an ziak bawk a. Israelte Lalber ropuizia chu, Sâm ziaktuin
heti hian a ziak a: “Mawi famkimna, Zion a\ang chuan, Pathian chu
a êng chhuak ta a. Kan Pathian chu a lo kal ang a, a ngawi reng lo
vang: . . . A mîte ro a rêl theihna tûrin chung lam vânte leh lei hi a ko

299
300 INDONA ROPUI

vang,” (Sâm 50:24). “LALPA hmâah chuan: ani chu a lo kal dâwn a
ni; lei rorêl tûrin a lo kal dâwn si a: khawvêl hi fel takin ro a rêlsak
ang a, mi tinte chu a thutakin ro a rêlsak bawk ang,” (Sâm 96:11-
13).
Zâwlnei Isaia chuan: “I mitthite chu an nung leh ang a; ka mi
ruangte chu an tho leh ang. Vaivuta awmte u, harh ula, hlim takin zai
rawh u: i daifîm chu thlaite daifîm ang a ni a, lei hian mitthite chu a
paih chhuak dâwn si a,” (Isaia 26:19). “Thihna chu a lem hlen ta;
LALPA Pathian chuan mi zawng zawng hmai ata chu mittuite a hru fai
ang a; a mîte hmingchhiatna chu leilung luah zawng zawng ata a la
bo vang: Lalpan chu chu a sawi tawh si a. Tin, chû mi nîah chuan,
‘Ngai teh u, hei hi kan Pathian a nih hi; ani hi kan nghâk reng a, a
chhandamnaah chuan kan lâwmin kan hlim ang,’ an ti ang,” (Isaia
25:8, 9).
Habakkuka chuan inlârnain a lo kal lehna a hmu a: “Teman ram
a\angin Pathian a lo kal a, mi thianghlima chu Paran tlâng a\angin. A
ropuinain vânte khi a tuam a, A faknain lei a khat a. A tlêtzia chu
êng ang mai a ni a; A kut a\angin êng zâm a lo chhuak a, chutah
chuan a thiltihtheihna inthupin a awm. A ding a, lei chu a tinghing
dur dur a, a hawi vêl a, hnamte chu a tithlabâr a; Tlâng hlunte chu a
tidarh a, kumkhaw mualte pawh an kimkî a; A kawng chu chatuan
ata a ni. LALPA chungah chuan i thinrimin, tuipui chungah i thinur a ni
maw, i sakawr, i chhandamna tawlailîr chungah i chuan tâk? Tlâng
lianten an hmu chia, an hlau, tuifâwnte pawh mual an liam ta: Tui
thûk takin awrâwl a chhuah, sâng takah a ban a phar ta. Tûrni,
chhawrthlapui an ding reng, mahni hmunah, I thal lêng chhuak êngah
te leh, I fei tle zawr zawr êngah chuan. I mîte chhandam nân i
chhuak, I hriak thiha chhandam nân chuan; Nghahchhan lang râwtin
i suasam,” (Habakuka 3:3, 4, 6, 8, 10, 11, 13).
Isuan a zirtîrte a \hen dâwn khân, a lo kal lehna thuin a thlamuan
a, “In thinlung mangang suh se.... Ka Pa inah awmna tam tak a awm
... In tân hmun siamin ka kal dâwn hi ... Ka lo kîr leh ang a, ka
hnênah ka la ang che u,” (Johana 14:1-3). “Mihring Fapa hi chu,
a vântirhkohte zawng zawng nên, a ropuinaa inthuama a lo kal hunah
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 301

chuan, a ropuina \hutphahah a \hu ang a; a hmâah chuan hnam tin


an inkhâwm ang,” (Matthaia 25:31, 32).
Isua vâna a lawn khân, Olive Tlânga vântirhkohte khân Isua lo
kal leh thu zirtîrte an hrilh a: “‘He Isua in hnên ata vâna hruai chhohva
a awm hi, vâna a chho in hmu ang bawk hian amah ngei hi a lo kal
leh ang,’ an ti a,” (Tirhkohte 1:11). Thlarau pawlna changin,
Tirhkoh Paula pawhin heti hian a sawi a, “LALPA ngei chu au thâwm
nên, vântirhkoh chungnung ber aw nên, Pathian tawtawrâwt ri nên,
vân a\angin a lo chhuk dâwn si a,” (1 Thesalonika 4:16). Johana
chuan: “Ngai teh u, ani chu chhûmte nên chuan a lo kal dâwn e; mit
tinrêngin a hmu ang a,” tiin a sawi bawk a (Thupuan 1:7).
A lo kal leh hunah chuan, “Mi siam\hat tûr thu chu Pathianin
leilung pian tirh ata a zâwlnei thianghlim awmte kâin a sawi tawh,”
kha a lo awm ang a (Tirhkohte 3:21). Rei tak chhûnga sualin ro a
rêlna tihchhiat a ni tawh ang a, “khawvêl ram chu kan LALPA leh a
Krista ram a lo ni ta, ani chuan chatuanin ro a rêl ang,” (Thupuan
11:15). “LALPA ropuina chu tihlan a ni ang a, mi zawng zawngin chu
chu an hmu tlâng dial ang,” (Isaia 40:5). “LALPA Pathian chuan
felna leh fakna hnam tinrêng hmâah chuan a chawrtîr dâwn si a,”
(Isaia 61:11). “LALPA chu, a mi la awm chhûnte tân ropuina
lallukhum leh mawina lukhum,” atânte a ni ang (Isaia 28:5).
Chutih hunah chuan, vân hnuai chhînah Messia lalna ram mi tin
nghahfâk chu a awm tawh ang a. “LALPA chuan Zion chu a thlamuan
ta si a: a hmun chhe tawhte zawng zawng chu a thlamuan a, a thlalêr
chu Eden angin a siam a, a ram ro chu LALPA huan angin a siam
bawk a,” (Isaia 51:3). “Lebanon ropuina chu a hnênah pêk a ni
ang a, Karmel leh Saron mawina nên,” (Isaia 35:2). “‘Mâk’ an ti
leh tawh lo vang che; i ram pawh chu ‘Tih\iau,’ an ti leh tawh hek lo
vang: ‘Duhlai,’ an ti tawh zâwk ang chia, i ram pawh chu ‘Pawmlai,’
an ti bawk ang: LALPA i chungah a lâwm si a, i ram pawhin pasal a
nei dâwn a ni. . . . Mo neitu chu mo chungah a lâwm angin, i Pathian
chu i chungah a lâwm ang,” (Isaia 62:4, 5).
LALPA lo kal lehna hi a ringtu rinawm zawng zawngten hman lai
a\anga an nghahfâk ber a ni a. Olive Tlânga vâna a lâwn dâwna a
302 INDONA ROPUI

thutiam hnuhnung, ka lo kal leh ang, a tih khân a thlamuan êm êm a,


zirtîrte thinlung chu lâwmna leh beiseinain a khat a, chu chu buaina
leh lungngaihna pawhin a tibo thei lo. Tuarna leh tihduhdahna kârah
pawh Pathian ropui leh kan Chhandamtu Isua Krista lo lanna chu an
beisei bulpui ber a ni a. Thesalonika mîte khân Isua lo kal leh thlenga
dam an inring a; mahse an hmangaihte an han phûm tâk khân an
lungngai ta êm êm a, an zirtîrtu Paulan Isua lo kal leh huna thawh
lehna awm tûr a kawhhmuh a; Kristaa thi tawhte chu an tho hmasa
ang; chumi hnuah keini nunga la awmte hi, anmahni nên boruakah
LALPA hmuak tûrin kan chho vang. “Chutichuan kumkhuain LALPA
hnênah kan awm tawh ang. Chuvângin hêng thu hian inthlamuan
tawn rawh u,” a ti a ni (1 Thesalonika 4:16-18).
Patmos Thliarkârah zirtîr Johana chuan thutiam a hria “Ka lo
kal thuai dâwn e,” tih chu. Nghâkhlel taka a chham a, “Lo kal ta
che, LALPA Isu,” a tih chu, Kohhrante an vahvaih chhûng zawnga
an \awng\aina nên a inang a ni (Thupuan 22:20).
Lei hnuai pindan a\ang te, hâl hlumna a\ang te, leh khai hlumna
a\ang tea mi thianghlim leh martarten thu dik an hriatpuina âw chu
an rinna leh beiseina puanna a ni a. Hêng zînga Kristian pakhat
chuan, “Isua chu a tho leh ngei a ni tih an hriat avâng leh A lo kal
huna an la thawhleh tûr an hriat avângin, thihnate an ngainêp a, thihna
chung lamah an awm,” a ti hial.–Daniel T. Taylor, The Reign of
Christ on Earth: or The Voice of the Church in All Ages, p. 33.
“Thawlehna an neih theih nân, thlâna liam an hreh lo.”–Ibid.,
p.54. “An LALPA chu chhûm chunga a Pa ropuina nêna a lo kal hun
an thlîr a, mi felte tân Pathian ram a rawn thlen hun tûr nên.”
Waldenses-ho pawh khân hei ang hian an ring.– Ibid., p.129-132.
Wycliffe-a pawhin Kohhran beisei Chhandamtu lo lanna chu a thlîr
\hîn a.–Ibid., p.132-134.
Luther-a chuan tihian a sawi a, “Rorelna Nî chu kum zathum
hmâ ngeia a awm ka ring a ni. Pathianin khawvêl sual hi rei tak
chhûng a dawh dâwn lo a ni.” “Chu ni ropui, bawlhhlawhna ram
tihchhiat hun tûr chu a hnai tawh a ni.”–Ibid., p.158, 134.
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 303

Melancthon-a chuan, “He khawvêl tar hi a chhe thuai ang,” a ti.


Calvin-a pawhin Isua lo kal lehna hi hlau lova nghâkhlel êm êma thil
lâwmawma ngai tûrin Kristiante a fuih a. “Ringtu rinawm zawng
zawngte chuan chu mi nî chu an thlîr reng tûr a ni.” “Krista chu kan
zawng tûr a ni, A ram ropui a tihlan nî thlengin kan zawngin kan
ngaihtuah tûr a ni,” a ti a.–Ibid., pp.158, 134.
Scott Siam\hatu John Knox-a chuan, “Kan LALPA Isua chuan
kan tisa ngei vânah a lâwnpui a ni lâwm ni? A lo kîr leh lo vang
maw? A lo kîr leh thuai dâwn tih kan hria,” a ti a. Martar Ridley-
a leh Latimer-a te khân Isua lo kal leh hi an beisei a. Ridley-a chuan,
“Khawvêl tâwp a hnai a ni tih ka ring a, ka sawi bawk a ni. Pathian
rawngbâwltu Johana angin, ‘Lo kal ta che, LALPA Isu,’ tiin thinlung
takin Krista chu i âu vang u,” a ti a.–Ibid., pp.151, 145.
Richard Baxter-a pawhin, “Isua lo kal lehna ngaihtuahna hian
min tihlim \hîn a ni,” a ti a.–Richard Baxter, “Works,” vol. 17, p.
555. “A lo kal leh lâwmna leh beiseina hi rinna hnathawh a ni a, A
mi thianghlimte nunphung a ni bawk a.” “Thawhlehnaa hmêlma
tihboral tûr hnuhnung ber chu thihna hi a nih chuan, ringtuten a lo kal
lehna atân \awng\ai leh nghahhlelh kan zir tûr a ni, chumi hunah
chauh chuan he hnehna hi a awm dâwn si a.”–Ibid., vol. 17, p. 500.
“Hemi nî hi ringtu zawng zawngin an nghâkhlel tûr a ni a, an
beisei ang a, an nghâk bawk ang a, an tlanna tihfamkimna nî a ni a,
an rilru duh ber tihfamkimna a ni bawk a.” “Hê ni lâwmawm hi han
thlen thuai ang che, LALPA.”–Ibid., vol. 17, pp. 182, 183. Hei hi
kohhran hmasate khân an beisei tawh a, “Thlalêra kohhran”-ten an
beisei a, Kohhran Siam\hatuten an beisei bawk a ni.
Hrilhlâwkna hian Isua lo kal chhan leh a lo kal dân chauh a sawi
lo va, a lo hnaiha chhinchhiahna awm tûr chenin a sawi. Isuan: “Nîah
te, thlaah te, arsiah te chhinchhiahna a awm ang a,” a ti a (Luka
21:25). “Nî tihthimin a awm ang a, thla a êng tawh lo vang a, vân
a\angin arsîte an lo tla ang a, vâna thiltihtheihna awmte chu tihnghîn
a ni ang. Chutih hunah chuan Mihring Fapa hi thiltihtheihna nasa tak
leh ropuina nasa tak nên chhûm zînga lo kal an hmu ang,” (Marka
13:24-26). Thupuan ziaktu chuan a lo kal lehna chhinchhiahna
hmasate chu heti hian a ziak a: “Lîr nasa takin a lo nghîng ta a; tin,
304 INDONA ROPUI

Kum 1755-a Lisbon lirnghîng chu Isua lo kal lehna chhinchhiahna tifamkimtu
pakhat a lo ni a.
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 305

nî chu sahmul saiip puan angin a lo dum a, thlâ pawh chu a pumin
thisen angin a lo awm ta a,” (Thupuan 6:12).
Hêng chhinchhiahnate hi kum za-bi sâwm leh pakua tîr vêlin a
lo awm tawh a. He hrilhlâwkna hi tifamkimin kum 1755-ah hriat
phâka lîrnghîng nasa ber chu a awm. Lisbon Lîrnghîng tih a ni a,
Europe ram pum deuhthaw leh Africa leh America a thleng hial a.
Greenland ramah te, West Indies-ah te, Madeira-ah te leh Norway
leh Sweden-ah te, Great Britain leh Ireland ram te a nghîng phâk a.
Mêl killi maktaduai li chhûngah a nghîng a ni. Africa rama nghîng
chu Europe rama nghîng tluk dâwn laia nasa a ni. Algiers ram tam
zâwk a tichhia a, Morocco ram bula khaw pakhat, mi sîng lai awmna
khua chu a pil vek a. Tuifinriat fâwnin Spain ram leh Africa ram
tuipui kama awmte chu a khuh a, chhiatna nasa tak a awm.
A nghîn nasatna lai ber chu Spain leh Portugal ramah a ni a.
Cadiz khuaa tuipui fâwn lo lût chu fit sawmruk laia sâng a ni an
ti. “Portugal rama tlâng liante chu a thlawn dâwn emaw tih khawpin
an nghîng a, tlâng chhîp \henkhat chu nasa takin a kak a, lei luang
thlate chuan a vêl kawrte a hnawh khat a, hêng a\angte hian meialhte
an lo chhuak a.”–Sir Charles Lyell, “Principles of Geology,” p.
495.
Lisbon khuaah chuan lei hnuai lam a\angin khawpui a lo ri a, rei
lo te chhûngin khawpui zatvê a chim a. Minit ruk chhûngin mi sîngruk
an boral hman. Tuifinriat chu a kiang duak a, lawng innghahnate a
kiansan a, a lo thawk leh erawh chuan, tûn hmâa tui chîm chin aia fit
sawmruk aia sângin a han chîm hlup a. Hetih laia Lisbon khuaa thil
mak tak pakhat chu lawngkâi pil thu hi a ni. Hemi chungah hian mi
tam tak an ding a, in chimin a delh phâk lohva inthiarfihlîm nân.
Thâwk leh khatah a pil ta daih mai a, ruang pakhat mah a lâng chhuak
lo.–Ibid., p. 495.
“Lîrnghîn \an tirhah biak in zawng zawng leh convent-te leh
sorkâr in liante leh khua hmun lîa \hena hmun khat chu a chim a.
Lîrnghîn hnû dârkâr hnihah mei a lo chhuak a, ni thum dâwn lai
khua chu a kâng a, khua chu a ram chiang hlê. Ni serh nî taka
306 INDONA ROPUI

nghing a ni a, biak in leh convent-te mihringin an khat a, mi tlêm tê


chauh himin an chhuak.”–Encyclopedia Americana, art. “Lisbon,”
note, ed. 1831.
“Mîte thlabâr dân chu sawiin a siak lo. |ap thei pawh an awm
lo, mittui pawh a awm hek lo. Mîte chu rilru mumal nei lovin an tlân
vêl a, an hmaite leh an âwmte an chûm a, ‘Misericordia! khawvêl a
tâwp ta,’ tiin an au va. Nûten an fâte an theihnghilh a, kraws lem
kengin an tlân vêl ruai a. Him nân mi tam tak chu biak inah an tlân lut
a, Secrament-in a chhandam lo va, maichâmte an kuah a, an him
chuang si lo, milim te leh puithiam te an vuan a, mahse an zain an
boral tlâng ta a.” Chumi nî chuan mi sîngkua an boral ni awma hriat
a ni.
Hrilhlâwknain lîrnghîng hnua thil lo thleng leh tûr–ni thima a
channa leh thla a ên theih loh tûr kha–kum 25 hnuah a lo awm leh a.
A makna pakhat chu a lo thlen hun tûr fiah taka kawhhmuhna hi a
ni. Isuan Olive Tlânga a zirtîrte thu a hrilh khân, hun rei tak chhûng
kohhran tihduhdahna–kum 1260 chhûng pope-in a tihduhdahna,
tihtawia awm tûr–a hrilh zawh khân, a lo kal leh hmâa thil awm tûrte
a hrilh nghâl a, chutah chuan chhinchhiahna hmasa ber lo awm hun a
sawi: “Chûng nî a, chûng hrehawmna hnuah chuan, ni tihthimin a
awm ang a, thlâ a êng tawh lo vang a,” a ti a (Marka 13:24). Kum
1260 kha kum 1798-ah a tâwp a. Hemi hmâ fê hian tihduhdahna
chu a tâwp tih theih a ni a. Isua thusawi ang chuan he tihduhdahna
zawhah nî chu a thim dâwn a ni. May 19, 1780-ah he hrilhlâwkna hi
a lo thleng.
“Thil mak tak, tûmâ la hrilhfiah theih loh chu May 19, 1780-a ni
thim thu kha a ni. New England puma chin hriat hauh lohva, vân
hnuai chhîn thim ta mai kha.”–R. M. Devens, Our First Century,
p. 89.
Massachusetts-a he thil hmutu sawi dân chuan: “Zîng ni chhuak
chu a thiang hlê a, mahse nî chu a dul thuai a. Chhûm chu a lo dum
\an a, nakinah chhûm dum pui pui a\ang chuan kawl a lo phê a,
khawpui a rî a, ruah tlêm a sûr a. Dâr kua vêl a\angin chhûm chu a
pan deuh va, nakinah chuan a sen leh ta deuh va, lei te, lung te, thing
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 307
te, in te, tui leh mi rêng rêng he êng da rawng ang hian a tidanglam ta
vek a. Rei lo têah vân chu chhûm dum chhahpuiin a khuh ta a, vân
mawng erawh a pawp a. Nipui laia zân dâr kuaa a thim ang tlatin a
thim ta a…...
“Mi tin mai an thlaphâng ta a. Hmeichhiate kawngkâa dingin an
hawi vak vak a, lova hnathawktute an lo haw a, mistiri-in a hriamhrei
a dah a, thirdêngin a tuboh a dah a, dawrkaiin a dawr a khar a,
sikulte an khar a, naupangte thlabarin an lo tlân hawng a, khualzinin
in a hmuh hmasak ber a pan a, mi tinin, “Engti ta nge ni ang aw!” an
ti a. Thlipui a lo tleh dâwn ni-awm tak a ni a; khawêl tâwpna nî
niawm tak pawh a ni.
“Khâwnvâr an chhî a, favâng thla mang lai ni-awm takin thukah
mei a êng hluah a. Ârin chhiar an pan a, an muhîl a, ranten in lam an
rawn pan a, chungû an hrâm a, zâna sava hrâm chîte an hrâm a,
bâkte an lêng a. Mihringte erawh chuan zân a la ni lo tih an hria.
“Dr. Nathaniel Whittaker, Salem khuaa Tabernacle Church
pastor chuan inkhâwmna a nei a, chuta a sermon chu, he thimna hi
Pathian kutchhuak a ni tih thu a ni a. Hmun dang tam takah
inkhâwmna a awm a, chûng zawng zawng sermon chu, he thimna hi
hrilhlâwkna thu tihfamkimna a ni e, tih thu a ni vek. Dâr sâwm leh
pakhat hnu lawkah thim chu a chhah lehzual.”–The Essex
Antiquarian, April, 1899, vol. 3, No. 4, pp. 53, 54. “Hmun tam
takah chhûm chu a thim êm avângin khâwnvâr êngah lo chuan
engmah a tih theih loh. ...
“Chû thim chuan a huap chin chu a mak hlê mai. Thim chuan
Falmouth-a thleng a, thlang lamah chuan Connecticut leh Albany
tâwp a thleng a. Chhim lamah chuan tuipui kam a thleng a, hmâr
lamah chuan America mîte awmna tâwp a thleng.”–William Gordon,
History of the Rise, Progress, and Establishment of the
Independence of the U.S.A., vol. 3, p. 57.
Ni tlâk hmâ dârkâr hnih khat vêlah vân a han thiang deuh va, nî
pawh a lang a, mahse chhûm dum pui pui khân a la hliah a. “Ni tlâk
hnu chuan chhûm bawk a lo zîng leh a, rang takin a thim leh a.”
“Zân thim pawh chu chhûn thim ang chauhin a la râpthlak a; thla
308 INDONA ROPUI

vanglai a ni na chungin, khâwnvâr êngah lo chuan engmah a hmuh


theih loh. Aigupta thimna ang mai a ni a (Exodus 10:22). Êngin a
ên tawi thei hlê.–Isaiah Thomas, Massachusetts Spy; or American
Oracle of Liberty, vol. 10, No. 472 May 25, 1780. Mit ngeia
hmutu pakhat chuan: Khawvêla êng thei zawng zawng hi khuh bo ta
vek ila, emaw tiboral ta vek ila, chumi zân thim aia a thim ka ring
chuang lo,” a ti.–Letter by Samuel Tenny, of Exeter, New Hampshire,
December 1785, in Massachussetts Historical Society
Collections,1792, 1st series, vol. 1, p. 97. Zân dâr kuaah thla chu
a lo chhuak fel a, mahse engahmah a sâwt lo. Zân laiah thim chu a
kiang a, thla a lo lan tirh chuan thisena bual ang a ni.
May 19, 1780 chu “Thimna Nî” tih a ni hlen ta a. Mosia hnuah
hei anga thim, zau leh rei hi a la awm leh ta ngai lo. He thil, mita
hmutute ngeiin an sawi hi, a hmâ kum 2500 laia zâwlnei Joelan a
sawi: “Nî thimah a chang ang a, thla thisenah a chang ang a, LALPA
ni ropui tak leh râpthlâk tak chu a lo thlen hmâin,” tih a lo
thlenfamkimna a ni (Joela 2:31).
Isuan a mîte chu A lo kal lehna chhinchhiahna ngaihven tûrin
leh A lo kal chhinchhiahnate an hmuha hlim tûrin a fuih a. “Chûng
thil chu a lo thlen tirhin, en chho ula, dâk chhuak rawh u; in tlanna
tûr chu a hnaih tâk avângin,” a ti a. A zirtîrte chu thing chawrno a
kawhhmuh a, “A chawr no vêleh chu chu in hmu a, nipui a lo thaw
dâwn tih mahniin in hre \hîn. Chutiang bawkin nangni pawhin chûng
chu a lo thleng in hmuh hun chuan Pathian ram a lo hnai tawh tih hria
ang che u,” (Luka 21:28, 30,31).
Mahsela kohhranah hian chapona leh rûndâl chauhva thil tihna
rilru avângin, inngaihtlawmna leh inpêk zawhna rilru a leng ta lo va,
Isua hmangaihna leh a lo kal lehna beiseina a dâi zo ta a. Khawvêl
thila inhmang zovin, nawmsak chenna âmin Pathian hnungzui intite
mit chu, a lo kal leh chhinchhiahna, Isuan a kawhhmuhte lamah a lo
del ta a. A lo kal leh rinna chu an thlahthlam a, a lo kal leh thu
sawina Pathian thu bua mîte chu a ni lo zawngin an kâi kâwi a, a
tâwpah theihnghilh a ni ta a. Hei hi America ram kohhran zîngah a
ni zual bîk. Zalênna leh nawmsakna mi tinrêngin an chenna, leh
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 309

hausakna leh nawmsakna lama inpumpêkna chuan pawisa deh


chhuahna lama inpumpêkna a han hring a, hêngte leh challanna leh
thuneih châkna, mi tin hmuh phâka lang chuan, he dam chhûng thil
chauh ngaihsaknaah mîte a hruai a, tûn lai khawvêl awm dân zawng
zawng danglamna ni ropui chu hla takah an dah a.
Isuan a lo kal lehna chhinchhiahna zirtîrte a hrilh khân, a lo kal
hmâ lawka tlûksanna awm tûr pawh a hrilh a. Nova dam laia awm
angin khawvêl thil uarna leh nawmsak zawnnaan hralh ang a, an lei
ang a, an phun ang a, an sa ang a, an innei ang a–chu bâkah Pathian
ngaihsak lohna leh thih hnu thu theihnghilhna a awm ve ang. Hêng
hun laia damte Isua Krista zilhna chu: “Fîmkhur rawh u, chuti lo
chuan ei puar lutuk nên, zu ruih nên, dam chhûng khawsak ngaihtuah
nên, in rilru a khat lutuk hlauh vang a, chu mi nî chuan thang âwk
angin thâwklehkhatan in chungah a lo thleng phut ang. Chûng thil lo
thleng tûr zawng zawng chu pumpelh tlâk leh Mihring Fapa hmâa
ding tlâka ruat in nih theihna tûrin, eng lai pawhin \awng\ai chungin
ngaihven rawh u,” tih a ni (Luka 21:34, 36).
Hetih hun lai kohhran awm dân tûr chu Isuan a sawi chiang:
“Thi reng si a, nung hming i put hi,” a ti a. Nawmsak chenna thlah
duh lote vauna chu: “I thu dawn leh ngaihthlâkte kha hre reng la,
pawm la, sim rawh. I invên loh zawngin rûkru angin ka lo kal ang a,
eng hunah nge ka rawn phâwk dâwn che i hre dâwn si lo,” (Thupuan
3:1, 3).
Mi tinin hlauhthâwnawma an awm dân an hriat a mamawh a,
ngaihdamna hun tâwpa thil hlauhawm lo awm tûr atân an inbuatsaih
tûr a ni. LALPA zâwlneite chuan : “LALPA nî chu a ropuiin a râpthlâk
êm êm si a, tuin nge tuar thei ang?” (Joela 2:11). “Thil sual hmu
thei lo khawpa mit thianghlima . . . vervêk taka titute chu i en theih
a?” (Habakuka 1:13). “Ka Pathian, keini Israelho chuan kan hria
a che,” tia auva, A thuthlungte bawhchhe si, pathian dang zawng
ruai si, an bawhchhiatnate zêpa khawlohna kawng zawhte tân, LALPA
nî chu êng ni lovin thim a ni ang, thim chhah leh êng rêng rêng pawh
nei lo a ni ang (Hosea 8:2,1; Sâm 16:4; Amosa 5:20). LALPA
chuan, “Chumi hunah chuan heti hi a ni ang a, khâwnvâr chhîin
310 INDONA ROPUI

Jerusalem ka zawng chhuak ang a; uain mawng nawi anga awm mai
maia, an rilrua, LALPA chuan a chhia a \ha tih a nei ngai nêm, titute
chu ka hrem ang,” (Zefania 1:12). “Khawvêl hi an sualna avângin
ka hrem ang a, mi suaksualte chu an khawlohna avângin ka hrem
bawk ang; tin, mi chapo \awng chaltlai chu ka tireh ang a, mi
hlauhawm chapona chu ka tihniam bawk ang,” (Isaia 13:1 1). “An
rangkachak emaw, an tangkarua emaw pawhin anmahni a chhan
chhuak thei lo vang.” “An sumte chu râllâkah a lo chang ang a, an
inte chu a ram ang,” (Zefania 1: 18, 13).
Zâwlnei Jeremian he hun hlauhawm a thlîr chuan: “Ka thinlung
ngeiah a nâ.... Ka awm hle hle thei lo, Aw ka nunna, tawtawrâwt ri,
indona hawhaw i hriat avângin. Chhiatna chungah chhiatna a thleng
ta,” (Jeremia 4:19, 20).
“Chumi nî chu thinurna nî a ni a, mangan leh hrehawm nî, chhiatna
leh \iauna nî, thimna leh khawdur nî, chhûm leh thim chhah mup nî,
. . . tawtawrâwt leh râl bei thâwm rîkna nî a ni a,” (Zefania 1:15,
16). “Ngai teh, ram ti\iau tûr leh chuta mi sualte chu a chhûng ata
tiboral tûrin LALPA nî chu nasa takin thinrimna leh thinurna nasa tak
nên, a lo thleng dâwn e,” (Isaia 13:9).
Chûmi nî hlauhawmzia ngaihtuahin Pathian chuan urhsûn tak
leh a \awngkam thiamna hmangin, a mîte chu an rilru muthilhna a\anga
harha, inngaitlâwm leh sima a hmêl rawn zawng tûrin a sâwm a.
“Zion-ah chuan tawtawrâwt ham ula, ka tlâng thianghlimah chuan
inrâlrinna puang rawh u; he ram chhûnga mi zawng zawngte chu
khûr rawh se: LALPA nî chu a lo thleng mêk a, a hnai tawh si a,”
(Joela 2:1). “Chaw nghei hun serh thianghlim ula, inkhâwmpui
urhsûn tak siam rawh u: mipui khâwm ula, inkhâwmho chu
tithianghlim ula, putar te, naupang te, hnute hne lai te khâwm ula:
mo neitu chu a pindan a\angin lo chhuak sela, mo pawh a pindan
chhûngril ata lo chhuak rawh se. Puithiam, LALPÂ rawngbâwltute
chu, hulhliap leh maichâm inkârah chuan \ap sela.” “Chuti chung
pawhin tûnah in thinlung zawng zawngin, chaw ngheiin, \apin,
lungngaiin ka lam lo hawi ula: in puan ni lovin in thinlung thlêr ula,
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 311

LALPA in Pathian lam chu hawi rawh u, ani chu khawngaih thei tak
leh lainatnaa khat, thin nel leh ngilneihna ngah, thil \ha lo laka lamlêt
\hîn a ni,” (Joela 2:1, 1517, 12, 13).
Pathian nî ropuia him nâna inbuatsaih nân insiam\hatna nasa tak
a awm tûr a ni. Pathianin, a mîa inchhâl nazawng hian chatuan an
thleng zo dâwn lo tih a hria, chuvângin an muthilhna a\anga tihharha
an awm nân leh LALPA lo kal huna inpeiha an awm theih nân, a
zahngaihna avângin inrinna tûra thuchah a han puang dâwn a ni.
He inrinna tûr thuchah hi Thupuan 14-ah a lo lang. He thuchah
hi chi hrang pathum vântirhkohte han puan a ni a. Mihring Fapa
khawvêl buh seng tûra a lo kalin a zui nghal a. Thuchah hmasa ber
chuan rorêlna a hnaih thu a sawi a. Zirtîr Johana chuan vânlaizâwla
vântirhkoh thlâwk lai, chatuan Chanchin |ha, leia awm zawng zawng,
hnam tin, chi tin, \awng tin leh mi tin hnêna puan tûr nei a hmu a, aw
ring takin “A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau
ula, chawimawi rawh u; vân te, lei te, tuifinriat te, tuihna te, siamtu
chu chibai bûk rawh u,” a ti a (Thupuan 14:6, 7).
He thuchah hi “Chatuan Chanchin |ha”-a chhiar tel a ni a.
Chanchin |ha puan darh thu hi vântirhkohte kuta kawltîr a ni lo,
mihringte hnêna kawltîr a ni zâwk. Vântirhkohte chuan he hnathawh
312 INDONA ROPUI

hi an \anpui \hîn a, mihringte chhandamna thuah chanpual chu an nei


a; mahsela puan darhna hna tak tak chu leia Krista rawngbâwltute
tih tûr a ni.
Ringtu rinawm, Pathian Thlarau hruaina âwihtute leh A Thu
zirtîrna zâwmtute chuan, he inrin lâwkna thu hi khawvêl pumah an
puang tûr a ni. “Hrilhlâwkna thu nghet lehzual chu kan nei a ni, khua
a lo vâr a, vârparh arsi chu in thinlunga a lo chhuah hmâ loh zawng
chu chu khâwnvâr hmun thima êng an ngaihsak anga in ngaihsak
chuan in ti\ha ang,” (2 Petera 1:19). Ro phumrûk zawn aiin Pathian
hriatna an zawng a, “Tangkaraw peipun aiin a peipun chu a \ha
zâwk si a, A hlêp pawh rangkachak \ha mi aiin,” (Thufingte 3:14).
LALPA chuan a ram thil ropuite an hnênah a han puang a. “LALPA
thurûk chu amah \ihtute hnênah a awm a, A thuthlun chu anmahni a
hriattîr ang,” (Sâm 25:14).
He thu dik hre thiam tûr leh puang tûr hian Pathian thu lama
inzir sân a ngai lo. Mîte hi vêngtu rinawm ni sela, \awng\aina leh
taima takin Pathian Thute hi ngaihven chu ni se, eng hun lai nge a nih
an hre tûr. Thil lo awm tûrte hriat theihna chu hrilhlâwknate hian a
han hawnsak tûr. Mahse hetiang hmunah an awm loh avângin,
thuchah chu mi hnuaihnung zâwkten an puang ta zâwk a ni. Isuan,
“Êng in neih chhûng hian lêng rawh u, thimin a nan lo nân che u,” a
ti a (Johana 12:35). Pathianin êng a pêk tlân bosante leh, an ban
phâka a awm laia ngaihsak duh lotute chu, thima hnutchhiahin an
awm ang. Mahse Isua chuan: “Tupawh mi zui chu thimah a lêng
tawp lovang a, nunna êng a nei zâwk ang,” a ti a (Johana 8:12).
Pathian duhzâwng rilru pelhê lova zawnga, êng a neih sa kawl \hatu
chuan êng nasa zâwk a nei ang, vân êngin a en arsi chu a hruaitu
atân pêk a ni ang a, thu dikah a hruai lût ang.
Isua lo kal hmasak lai khân Khaw Thianghlima puithiamte leh
lehkhaziaktute, an hnêna Pathian thute kawltîra awmte khân, a hunte
hre thei an ni. A lo pian tûrte pawh tlangâupui thei tûr an ni a. Mika
chuan a pianna hmun a hrilh lâwk a (Mika 5:2). Danielan a hun tûr
a sawi lâwk a (Daniela 9:25). Hêng hrilhlâwknate hi Pathianin Juda
hruaitute kutah a dah a: Messia lo kal a hnai tih hre lova, mi dangte
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 313

hnêna an puan theih lohna thuah chhuanlam tûr rêng an nei lo. An
beng hawn a nih lohna chu an ngaihsak loh vâng chauh a ni. Pathian
zâwlnei thaha awmte tân Judaten hriat rengnate an siam a, lei mi
liante an ngaihsânna chu Setana rawngbâwltute ngaihsânna chauh a
ni. Mihringte zînga thuneih theihna hmun chuhin an rilru an hmang zo
va, Pathianin ropuina an hmâa a theh chu an hmu thei lo.
Khawvêl thil lo thleng zawng zawnga la ropui ber mihringte tlan
chhuahna tifamkim tûra a lo kalna - a hmun te, a hun te leh a pian
dân tûr te chenin, Israel upate chuan khûn tak leh zah taka ngaihtuah
ngun tûr an ni a. Mi dang zawng zawngte pawhin ngaihtuah nguna,
khawvêl tlantu lawmtu hmasa berah ka’n \ang teh ang tia lo nghak
reng tûr hi an ni nâa le! Mahsela ngai teh u! Nazareth tlâng ram
a\angin khualzin pahnih chau tak tak Bethlehem an lo thleng a, riah
hmun zawngin kawtthlêr tin an han fang a, mahse an hmu zo lo,
tuman kawng an hawn duh lo va, in tlaran tak, ran in atâna an siam
chu an bêng bel ta ringawt a, chutah chuan khawvêl Chhandamtu
chu a lo piang ta a ni.
Vâna vântirhkoh chuan Pathian fapain khawvêl awm hmâa A
Pa ropuina a \awmpuizia an hmu a; leia a lan hun, mi tin tâna lâwmna
sawi phâk loh a lo thlen hun tûr chu an thlîr a. Mi tupawh ngaihsak
leh dawngsawng duha mi dangte pawh hrilh chhâwng duh apiangte
hnêna Chanchin lawmawm puang tûrin vântirhkohte ruat an ni a.
Krista chuan a ropuina dahin mihring zia a han pu a; sual thawi nân
an thlarau a hlan hunah lungngaihna sawi sên lohvin a la han delh
ang a; mahse vântirhkohte chuan Pathian Fapa chu a mualpho lai
ber pawhin a nihna nêna inphûa mihringte mithmuha a lan an duh a.
Khawvêl mi liante chu Israelte khawpuiah rawn inkhâwmin chibai
an rawn bûk ang em? Vântirhkoh chhiar sên lohvin a beiseitute
hnênah an puang ang em?
Vântirhkohvin lei a rawn fang a, Isua lo piang tûr lâwmtute hmuh
chhuah a tum a. A lo pian beiseina thâwm riva reng reng a hmu lo
va. Messia pian a hnai ta tia lâwmna leh fakna âw engmah a hre hek
lo. Kum tam tak chhûnga Pathian chênna \hîn, Temple leh khawpui
chungah a lo kal a, hetah pawh hian ram dang ang chauhva ngaihsak
314 INDONA ROPUI

lohna a hmu a. Farisaite


chuan ring tak takin mipuite
hnênah thu an sawi a,
kawtthlêr kilah chapo takin
an \awng\ai a. Chhandamtu
leia lo piang thuai tûr avângin
vân chu fakna leh lawmnain
a khat a, mahse lalber inah
te, mi fing awm khâwmnaah
te, rabbi-ho sikulah te pawh,
khawiah mah chu thil ropui
bengkhawnna a awm si lo.
Krista beiseina hnûhmâ
rêng rêng a awm lo va,
Nunna Lal hmuak tûra inpuahchahna lah a awm hek lo. Vântirhkoh
chu zak taka vân lama kîr leh a tum laiin, berâm pu rual, zâna an
berâm vêng a va hmu a, vân lam enin Messia leia lo kal tûr
hrilhlâwknate an lo ngaihtuah a, khawvêl Tlantu lo kal hun chu an
nghakhlel hlê a. He laiah hian vân thuchah dawng tlâk an lo awm
reng mai. Thâwk leh khatah LALPA vantirhkoh chu a inlantîr ta a.
Chanchin lâwmawm chu a hrilh a. Vân ropuinain phaizâwl chu a ên
ta uar mai a. Vân a\anga Chanchin |ha vântirhkoh pakhat maiin
han puan chu a uihawm e ti ni âwm takin, vân mipui chhiar sên loh
an lo lang ta chiam mai a; nakina hnam tin zînga chhandam fâte
zawng zawngin an la sak tûr hla: “Chungnung berah Pathian ropui
takin awm rawh se, Lei chunga a lâwm êm êm mihringte hnênah
rem thu lêng rawh se,” tih chu an sa ta a (Luka 2:14).
He Bethlehem thawnthu ropui hian zir tûr tam tak min pe. Kan
induh tâwkna, chapona leh kan rin lohnaah te min zilh a. Inring renga
awm tûrin min tîr a, kan ngaihsak lohnate avangin a hun
chhinchhiahnate kan hmu \helh hlauh dah ang e, chuti a nih chuan
min kan hun lai kan hre lo ve mai ang.
Judai ram phûla berâm pute chauh hi Messia lo kal beiseitu an
ni lo tih vântirhkoh chuan a hria. Ramhuai beho ramah pawh
ISUA LO KALNA THU TLÂNGAUPUITUTE 315

beiseitute an awm a; mi fing an ni a, mi hausa leh zahawm an ni,


khawchhak mi fingte an ni. Khawvêl thilsiam zir mi Magi-ho chuan
A thilsiamte a\angin Pathian an hmu a. Thuthlung Hlui a\angin Jakoba
thlah a\anga Arsi lo chhuak tûr thu an hria a. Israelte thlamuantu tûr
chauh ni lova, Jentailte ti-êngtu leh kâwlkil thlenga chhandamtu ni
tûr chu nghâkhlel takin an lo thlîr ve reng \hîn a (Luka 2:25, 32;
Tirhkohte 13:47). Êng zawng mi an ni a, Pathian \hutphah a\anga
êng chuan an kawngte a ên a. Jerusalem khuaa puithiamte leh rabbite,
thu dik vêngtu leh hrilhfiahtu atâna ruatte kha, thimin a tuam a, vân
a\anga arsi lo chhuak chuan hêng Jentail hriat ngai lohte hi Lal Thar
pianna hmunah a hruai a ni.
Krista chu amah lo nghâktute hnênah sual tel lovin vawi hnihnaah
a lo lang leh ang (Hebrai 9:28). A pianna chanchin ang bawkin a lo
kal lehna thuchah pawh sakhaw hruaitute hnêna kawltîr a ni lo.
Pathian nêna an inzawmna an tichat a, vân a\anga êng lo lang chu an
hawisan a, chuvângin Paula thusawi zînga tel ve an ni lo: “Unaute u,
nangni zawng chu mi Nî chuan rûkru anga a nanna tûr che uin thimah
in awm lo ve; êng fâte leh ni fâte in ni vek si a; zâna mi kan ni lo va,
thima mi kan ni hek lo,” (1 Thesalonika 5:4, 5).
Zion kulh kotlânga ding vêngtute chu Isua lo kal lehna thu hre
hmasa ber tûr an ni a, a lo hnaihna tlângâupuitu hmasa ber tûr pawh
an ni a, A lo kal lehna atâna inbuatsaih tûra mipui chawk harhtu
hmasa ber ni tûr an ni bawk a. Mahse an muangchâng a, himna leh
thlamuanna an suangtuah a, mipuite lah chu sualah an la muhîl si.
Isuan a kohhran chu theipui tlâktlai lo, hnah duah hluaha rah pakhat
pawh chhuah si lo vangin a hmû a. Biak dân pângngai chapo taka
serhna chu a awm a, mahse Pathian pawm duhzâwng awm dân–
inngaihtlâwmna dik tak, simna dik tak leh rinna dik an tlachham lawi
si. Pathian Thlarau \hatna ni lovin, chapona, a hming chauhva tihna
mai mai, inngaih ropuina, mahni hmasialna, leh inhnehchhiahna a lo
langsâr ta zâwk a. Kohhran hnungtawlhte chuan hhinchhiahnate chu
an maimitchhînsan a. Pathianin a hnuchhawn ngai lo va, A
rawngbâwltu rinawmte hlawhchham a phal hek lo; mahse an hawisan
316 INDONA ROPUI

a. A hmangaihna an hransan a. A thutiam tihhlawhtlinna dân an zawm


duh loh avângin, A thutiamte an tân tihpuitlin a ni ta lo.
Pathian hriatna leh hriatna hun remchâng a pêk hmang \ha duh
lote chu chutiang chu an ni \hîn. Kohhranin Pathian thilpêkte a vawn
that a, êng lo lang apiang a pawm a, thil tih tûr lo lang apiang a tih
loh chuan sakhua hi a tla hniam ang a, tih tûr a nih avâng chauhva tih
a ni thuai ang a, a thutakna a bo thuai ang. Hei hi a dikzia chu kohhran
chanchinah vawi tam tak a lang tawh. Pathianin malsâwmna leh hun
\ha a pêk ang zêlin A mîten rinna hnâ an thawh a, A thu an âwih a
phût a. Thuâwih tûr chuan inpumpêk a ngai a, kraws put a ngai
bawk a; hemi avâng hian Krista zuitu tam takin vân a\anga êng lo
chhuak chu an hnial \hîn a, hmân laia Judate angin an fan lai nîte an
hre lo (Luka 19:44). An rin lohna leh an chapona avângin LALPA
chuan a kal pêl a, A thu dikte chu, Bethlehem berâm pute leh
khawchhak mi fing, êng an hmuh pawisatute ang hnênah puanin a
awm a ni.S
BUNG 18

AMERICA-A SIAM|HATU
SIAM|HATU
(AN AMERICAN REFORMER)

I
SUA lo kal lehna thu puan darhna hruai tûra Pathian mi thlan
chhuah chu lo nei mi, mi rinawm, Pathian Lehkha thu hi Pathian
a\anga chhuak a ni tih ring lo, thu dik hriat châk hlê lawi si a ni a.
Kohhran Siam\hatu dangte ang bawkin, William Miller-a hi a naupan
lai chuan rethei tak a ni a, thathona leh insûm a pawimawhzia leh
\angkaizia hre tak a ni. An chhûngkua hi zalênna ngaisâng mi leh
intodelh tak an ni a, thil harsa tuar thei mi leh ram hmangaih
chhûngkua an ni a, hêngte hi ama nungchangah a lo lang. A pa chu
America tualchhûng indo laia sipai Captain a ni a, Miller-a naupan
laia an retheihna chhan pawh buai lai leh harsat vâng lai hun a nih
vâng a ni.
Amah hi taksa hrisêl tak a ni a, a naupan lai a\angin rilru namai
lo tak nei a ni tih chu a tilang fo va, a lo \hanlen deuhvin hei hi a hriat
lehzual. A rilru a chak êm êm a, thil hriat tam a châk bawk a. College
thlengin a kal lo nâ a, thil zir a hrâtna leh ngaihtuah chîk a chîn
avângin thil suangtuah dân leh zau taka thlîr dân thiam tak a ni.
Nungchang sawisêlbo a pu a, a rinawmna te, a inren thiamna te leh
mi dangte \anpui a peih avângin mîten an ngaisâng hlê a. A beih
peihna avâng leh a zir taihmâk avângin mi hmantlâk tak a lo ni ta a.
Sorkâr hna leh sipai lama a hnathawh apiangah a tlin êm êm zêl a, a
tân zahawmna leh hausakna kawng zau taka inhawng a ang hlê.
A nû chu sakhaw mi nu fel tak a ni a, a naupan lai chuan sakhaw
nunin a hneh hlê a. Mahsela a tleirâwl tirh lai a\angin sakhaw ngaihsak
lo, mi nun \ha satliahte zîngah a che tla ta a, hêngho hi mi \ha tak
tak, mi khawngaih thei leh mi dangte tâna inphal tak tak an ni hlawm
a, chuvâng tak pawh chuan an rin dân hian a hneh êm êm mai a.
Hêngho hi Kristian dangte zîngah an awm a, an nungchangte hi an
vêla mîte tih dân an lâk a ni a, mahse an thil \ha tihte hi eng emaw

317
318 INDONA ROPUI

zâwngin an kai kâwi a, mi tam takin Pathian thu an rin loh phah a.
He mîte zînga a chêttlat avângin Miller-a pawhin an ngaihdânte a
\âwmpui a. Mîte Pathian Lehkha thu hrilhfiah dân chu a tân hriat
thiam rual lohva harsa a ni a. A rin dân thar chuan Bible a hnâwl a,
mahse a thlâktu thil dang engmah \ha a awm si lo va, rilru famkim
lohna a nei reng a, hetiang hian kum sâwm leh kum hnih lai a awm.
Mahse kum sawmthum leh kum lî a tlinin, Thlarau Thianghlimin mi
sual a nih a han hriattîr ta a. A rin dân khân thlân piah lama hlimna
awm hriat fiahtîrna rêng a pe lo va, a hma lam chu a thim nasa mai.
Hetih laia a rilru, a hnua a ziah lan chu:
“Boralna thu han ngaihtuah chu a \ihbaiawm hlê, mahni thiltih
ang zêla tuarna chu chhiatna famkim a ni, vânte chu ka lu chungah
ngên angin a awm a, ka ke hnuaiah lei chu kahpathîr angin a awm a.
Chatuan chu engnge ni? Thihna chu engvang nge ni? Ka ngaihtuah
nasat poh leh ka buai mai a. Ngaihtuah, loh ka tum leh ka ngaihtuahna
ka thunun thei si lo va. Ka buai ngei mai, a chhan ka hre si lo. Ka
phunnawi a, tû laka phunnawi nge ka nih ka inhre si lo va. Eng
emaw dik lo a awm tih chu ka hria, mahse a dik chu khawnge a
awm a, engtia hmuh tûr nge ka hre bawk si lo va, beidawng dêrin
ka awm,” a ti a.
Hetiang hian thla tam tak chhûng a awm a, mahse heti hian a ti:
“Thâwk leh khatah Chhandamtu nungchang chu ka thinlungah a lo
chiang ta uar mai a. Kan sual hlawh hremna ata min chhandamtu leh
kan bawhchhiatna min tuarsaktu mi \ha tak leh mi khawngaih theitu
emaw a awm zawng a nih hi tih ka lo hre ta a. Chutiang mi chu a
duhawm tûrzia ka ngaihtuah nghal a, a bân vuana a zahngaihna rin
ka duh a. Mahse thil pakhat a awm. Chutiang mi chu a awm ngei tih
engtin nge fiahna a awm theih ang? Bible-ah chauh lo chuan chutiang
Chhandamtu a awm tih fiahna a awm si lo va, chatuan thil pawh
khawi dangah mah sawina a awm lo.
“Ka mamawh ang tak Chhandamtu chu Bible-ah a awm tih ka
hmu a, lehkhabu mai maiah, khawvêl sualin a chhawr \hat theih ber
tûr thil a chuang thei chu mak ka ti viau va. Pathian Lehkhabu thute
hi Pathian a\anga lo chhuak a ni ngei ang tih ring lo thei ka ni ta lo.
AMERICA-A SIAM|HATU 319

Ka hlimpui ta a, Isua-ah \hian ka chhar ta. Isua chu ka tân


chhenfâkawm ber a lo ni ta a; Pathian Lehkha Thu, tûn hmâa engmah
lova ka ngaih leh inkalha ka hriat \hîn chu, ka kê atân khâwnvâr a lo
ni a, ka kawng atân êng a lo ni ta. Ka rilru a thlamuangin a lâwm a.
LALPA chu dam lai tuipui fâwn vêl zînga ka lungpui nghet a lo ni ta
hial a. Bible chu ka zir ngun ta a, lâwm takin ka chhiar a, ka hriat tûr
ang chanve pawh hrilhin ka lo la awm lo a ni tih ka hre chhuak a. A
ropuizia leh mawizia tûn hmâa ka lo hmu chhuak lo chu mak ka ti a,
ka pawm duh ngai lohte kha mak ka ti a. Ka thlarau hliam damna
leh ka thinlungin a zawn \hîn chu a lo chuang vek si a. Thil dang
engmah ka chhiar a tui ta lo, Pathian a\ang ngeia finna hmuh chu ka
tum ta tlat a ni.”–S. Bliss, Memoirs of Wm. Miller, pp. 65-67.
Sakhua a hmuhsit \hîn chu a pawm ta tih Miller-a chuan vântlâng
zîngah a puang a. A \hian ring loho khân tun hmâa amah ngeiin
Pathian lehkhabu kalh nâna a hman \hînte hmangin an han bei ta a.
Mahse a hnial kalh duh rih lo va; Pathian Lehkhabu thu hi Pathian
chhuah a nih chuan a inrem tûr a ni a, mihringte zirtîr nâna pêk a nih
avângin, mihringte hriat thiam theih a ni tûr a ni tiin a ngai tlat a.
Pathian Lehkhabu zir a tum ta a, inkalha langte hi hmeh rem dân a
awm emaw tih hriat a tum ta a ni.
Ngaihdân awm sa leh Bible hrilhfiahna commentary-te hnâwlin,
concordance leh marginal reference-te hmangin Pathian lehkha thu
chu thu dangte nên a khaikhin a, kawngro nei takin a zir \an ta a.
Genesis a\angin a \an a, châng khat tê têin a chhiar a, châng dangte
nêna khaikhina a thu a hriatfiah hmâ chu a kalsan mai lo va. Thu
hriatfiah theih loh a neih chuan, bung leh châng danga chutiang lam
thu ziakna zawng zawng chu a en chhuak a. Thu mal tê tê chu sawi
a tum tak thupuia thu hmangin, ziak danga chutiang thu chuangte
nêna khaikhina a ngaihdâna a inrem chuan, harsatna engmah a nei
ta \hîn lo va. Chutianga hriat thiam harsa a tawn fuhte chu hmun
dangah chiang taka hrilhfiahna a hmu \hîn. |awng\aia Pathian
\anpuina dila a zir zêl chuan a hriat thiam loh tam tak kha a lo fiah ta
\hîn a. Sâm ziaktuin “I thu hrilhfiah hian mîte a tiêng a; Mi mâwlte
chu a hriat thiamtîr \hîn,” a tih hi a tân a dik tih a hria (Sâm 119:130).
320 INDONA ROPUI

Daniela bu leh Thupuan a zir ta vak a, ziak dang a zira a tih


dân bawk kha a hmang a, hrilhlâwkna chhinchhiahna leh entîr nâna
thil hmante hriat thiam theih a lo nih avângin a hlim êm êm a.
Hrilhlâwkna lo thleng tawhte zawng zawng hi hrilhlâwknaa chuang
ang chiah zêlin a lo thleng famkim a; a \awngkam, tehkhinthu leh
entîrna \awng a hmante hi a thu pumpui a\anga ngaihtuahin a fiah
thei a, chu lovah a \awng hman dânte hi Bible ziak dang leh bung leh
châng dang thuin a hrilhfiah chiang thei bawk a, chuvângin hriat thiam
theih ngei a ni tih a hria a. “Bible hi thu dik puan chhuah chiang tak
leh mâwl tak, mi vakvai eng anga mâwl pawhin ngaihsual theih loh a
ni tih kan hriat chuan, ka hlim êm êm a.”–S. Bliss, p. 70. Thu dik
chu a hmu chhuak zêl a, hrilhlâwknate chu zawi zawiin a chhui chhuak
a. Vâna vântirhkohten a rilru an hruai a, Pathian Thu hriat thiam
theihna a pe a.
Hrilhlâwkna thu lo thleng famkim tawhte awm dân, a lo la thleng
tûrte ngaihtuah nâna hmangin, khawvêl tâwp hmâa Isua kum sang
rorêl tûr, mi tam tak ngaihdan hi Pathian Lehkhabu thuin a thlâwpin
a hre lo va. Isua lo kal hmâa kum sângkhat muanna leh thianghlimna
hun awma rinna hian, Pathian ni \ihbaiawm tak chu a dah hla daih a.
Duhawm teh mah se Isua leh a zirtîrte zirtîr dân a ni lo; an zirtîr dân
chuan buh lâk hun, khawvêl tâwp thlengin buh tak leh a lem chu a
awm dûn dâwn a; mi sual leh tihdertute chu an sual zual deuh deuh
vang a; ni hnuhnungah hun khirh tak a lo la awm ang a; LALPA lo lan
thlengin hun harsa a awm ang a, A kâa thâwin a tihlum ang a, a lo
kal lehna êng chuan a tiboral ang (Matthaia 13:30, 38-41; 2
Timothea 3:13,1; 2 Thesalonika 2:8).
Khawvêl pum Kristiana siamna leh Isua Krista rorêlna thurin hi
Kristian hmasaten an zawmpui lo. Dân naranin kum zabi sâwm leh
pariatna hma lama Kristianten an rinpui hek lo. Rin dik lo dangte
ang bawkin thil khawlovah mîte a hruai lût a. Isua lo kal lehna chu
an dah hlat êm avângin, a lo kal hnaihzia chhinchhiahna lo langte
pawh ngaihsak lo tûrin mîte a khap a. Muanna leh ngaihsak lohna
pawh ngaihsak lo tûrin mîte a khap a. Muanna leh ngaihsak lohna
AMERICA-A SIAM|HATU 321

rilru a puttîr a, an LALPA hmuak tûra inbuatsaihna thil \ulte a


thlahthlamtîr a.
Miller-a hian, Isua chu amah ngei a lo kal tak tak dawn tih Pathian
Lehkhathuin a zirtir a ni tih a hmu a. Paula chuan, “LALPA ngei chu
au thâwm nên, vântirhkoh chungnungber aw nên, Pathian tawtawrâwt
ri nên, vân a\angin a lo chhuk dâwn si a,” a ti a (1 Thesalonika
4:16). LALPA ngei chuan: “Mihring Fapa hi thiltihtheihna leh ropuina
nasa tak nên vân chhûm chunga lo kal an hmu ang.” “Kâwl, chhak
lamah a lo phe chhuak a, thlang lam thleng pawhin a lang \hin a,
Mihring Fapa lo kal lehna chu chutiang chu a ni dâwn si a,”
(Matthaia 24:30, 27) a ti a. Vâna vântirhkoh zawng zawngin an
han zui ang. “Mihring Fapa hi chu, a vantirhkohte zawng zawng
nên, a ropuinaa inthuama a lo kal hunah chuan a ropuina \hutphahah
a \hu ang a,” (Matthaia 25:31). “Tin, A vântirhkohte chu,
tawtawrâwt ri nasa tak nên a tîr chhuak ang. Anni chuan a thlante
chu kâwl kil lî ata vân tâwp a\anga a tâwp lehlam thlengin an lâwr
khâwm ang,” (Matthaia 24:31).
A lo kal hunah chuan mi fel thi tawhte kaihthawh an ni ang a, mi
fel la damte chu tihdanglam an ni ang. Paula chuan: “Kan zain kan
muhil kher lo vang a, nimahsela kan zain tawtawrawt hnuhnung ber
rik hunah chuan rei lo teah, mit khap kâr lovah tihdanglamin kan
awm vek tawh ang; tawtawrawt chu a ri dâwn si a, chutichuan
mitthite chu \awih thei lova kaihthawhin an awm ang a, keini pawh
tihdanglamin kan awm tawh ang. He \awih thei hian \awih theih lohna
a sin tûr a ni a, he thi thei pawh hian thih theih lohna a sin bawk tûr
a ni,” (1 Korin 15:51-53) tiin a sawi. Thesalonika mîte hnêna Isua
lo kal lehna thu a sawi khân: “Kristaa thi tawhte chu an tho hmasa
ang a; chu mi hnuah chuan keini nunga lo la awm rengate hi boruakah
Lalpa hmuak tûrin anmahni rualin chhûm zîngah khian lâk chhohvin
kan awm ang; chutichuan kumkhuain LALPA hnênah kan awm tawh
ang,” (1 Thesalonika 4:16, 17) a ti bawk.
Krista a taksa ngeia a lo kal hmâ chu A mîten ram an luah dâwn
lo. Isua ngeiin: “Mihring Fapa hi chu, a vântirhkohte zawng zawng
nên, a ropuinaa inthuama a lo kal hunah chuan a ropuina \hutphahah
322 INDONA ROPUI

a \hu ang a; a hmâah chuan hnam tin an inkhâwm ang a: berâm


vêngtuin kêl zîng ata a berâmte a hlîr angin anniho chu a hlîr ang a;
berâmte chu a ding lamah a dah ang a, kêlte erawh chu a vei lamah
a dah ang. Chu mi hunah chuan Lalber chuan a ding lama mîte
hnênah chuan, ‘Ka pa voh bîkte u, lo kal ula khawvêl siam \antirh
ata in tâna ram buatsaih chu chang rawh u,’” a ti ang (Matthaia
25:31-34). Pathian Lehkha thu kan sawi tâkah khân hêng hi kan
hmu a: Mihring Fapa a lo kal veleh mitthite chu thi thei lova kaihthawh
an ni a, a la damte chu tihdanglam an ni a. He danglamna hi ram luah
tûra buatsaihna a ni. Paulan, “Tîsâ leh thisen hian Pathian ram chu
a luah thei lo vang a; \awih thei hian \awih thei lo chu a luah hek lo
vang,” a ti a. Mihringte hi tûna kan awm ang chuan thi thei, boral
thei kan ni a, Pathian ram erawh chu chhe thei lo chatuan thil a ni si
a. Chuvângin mihring hi Pathian ramah a mihring taksa pûin a lût
thei lo. Mahsela Isua lo kal hunah a mîte chu boral theih lohna a pe
ang a, tichuan ram luah tûrin a ko tawh ang, tûnah rih chuan roluahtu
tûr chauh an la ni.
Hêng thûte leh bung danga thute avâng hian, Miller-a rilruah
hêng hi a lang chiang: Mîten Isua lo kal hmâa thil awm tûra an rin, lei
chunga Pathian ram lo thlen leh sual awm lova thlamuang taka awmna
hunte hi, Isua lo kal hnua awm tûr an ni. Chu lo chu, chhinchhiahnate
leh khawvêl awm dân rêng rêng hi, ni hnuhnunga thil awm tûr zâwlnei
sawi lâwk nên an inrem zêl a. Pathian thûte a ngaihtuah ngunin, tun
laia kan khawvêl mihringte khawsa dân hi a tâwp a hnai ta tih ring lo
thei a ni ta lo a ni.
Heti hian a ti: “Thil dang ka rilru khawih tak chu Pathian Thu
indawt chhawn dân hi a ni. ... Tûn hmâa hrilhlâwkna lo thleng famkim
tawhte kha, hun bithliah chhûngah ngei zêl a lo thleng tih ka hmu a.
Tuilêt dâwn vêla kum 120 chauh dam thu te (Genesis 6:3), ni sarih
hnua ni 40 ruah sûr tûr te (Genesis 7:4), Abrahama thlahteho kum
400 mî rama tihduhdaha an awm tûr te (Genesis 15:13), lal chhang
siamtu leh chaw petu thua ni thum te (Genesis 40:12-20), Faroa
kum sarih thu te (Genesis 41:28-54), kum sâwmli thlalêra vahvaih
AMERICA-A SIAM|HATU 323

thu te (Number 14:43), kum thum leh a chanve \âm te (1 Lalte


17:1), kum sawmsarih sal tânna te (Jeremia 25:11), Nebukadnezzara
kum sarih te (Daniela 4:13-16) leh hapta sarih leh hapta sâwmruk
leh pahnih leh hapta khat, a vaia hapta sâwmsarih Judate tâna ruat
te (Daniela 9:24-27) chu. Hêng hun ruatte hi a tîr chuan hrilhlâwkna
mai a ni a, mahse hrilhlâwk ang ngeiin an lo thleng vek a ni.”–Bliss,
p. 74, 75.
Bible ngun taka a zir a, hun indawt, a hriat dâna Isua lo kal
lehna nêna inzawm zêl a hmuh chhuah chuan, tûn hmâa Pathianin a
rawngbâwltute hnêna a lo puan tawh, “Tâwpna hun ruat sa” ni ngeiin
a hre ta a. Mosia chuan, “Thil inthupte chu LALPA kan Pathian ta a
ni a, thil tihlante erawh chu he dân thu zawng zawng hi kan zawm
theih nân keini leh kan thlahte ta kumkhua tûr a ni,” (Deuteronomi
29:29). LALPA chuan zâwlnei Amosa kâah, “LALPA Pathian chuan
a rawngbâwltu, a zâwlneite hnênah a thurûk hrilh lovin engmah a ti
lo vang,” a ti a (Amosa 3:7).
324 INDONA ROPUI

Pathian Thu zirtute chuan, khawvêl mihringte chanchin zawng


zawnga thil lo awm tûr mak leh ropui ber chu Pathian Thu dik hian
a kawhhmuh tih an hmu thei ang.
Miller-a chuan, “Pathian Lehkha thu tinrêng Pathian thâwk
khuma pêk tawh phawt chu ... a sâwt a,” (2 Timothea 3:16) mihring
thua chhuak a ni ngai lo va, Thlarau Thianghlim hruaiin mi
thianghlimten an ziak a (2 Petera 1:21). Chhelna leh thlamuanna
hmua beiseina kan neih theihna tûra hmân laia ziak apiangte chu
keimahni min zirtîrna tûrin ziak a ni (Rom 15:4) tih ka ring nghet tlat
a ni. Pathian Lehkhabua inthlahchhâwnna ziaknate hi Pathian Thu
pêng an ni a. Pathian thu châng dangte ang bawka ngun taka kan
ngaihtuah ve a \ûlin ka ring lo thei lo va. Pathianin a zahngaihna
avânga kan hnêna thu a han puante man chian ka tumnaah hian
hrilhlâwkna hunte kal kahlên mai hi a dik lo tih ka hria,” a ti a.-Ibid.,
p. 75.
Hrilhlâwknain Isua lo kal lehna hun a sawi chianna ber chu
Daniela 8:14: “Zîng leh tlai sânghnih leh zathum thlengin; tah chuan
hmun thianghlim chu thenfai a ni ang,” tih hi a ni. Pathian thu a zir
dân pangngai, Pathian thu chu Pathian thu bawkin a hrilhfiahtîr dân
hmangin, hrilhlâwknaah chuan ni khat hi kum khat tihna a ni tih Miller-
a chuan a hmu chhuak a (Number 14:34; Ezekiela 4:6), tichuan ni
2300 emaw kum 2300 emaw chuan Judate hun tawp a pêl daih
dâwn a, chuvângin Judate hmun thianghlim a kawk thei lo tih a hria
a. Rin dân tlângpui–Kristiante hunah chuan lei hi hmun thianghlim a
ni tih chu Miller-a pawhin a rinpui a; chuvângin Daniela 8:14-a
hmun thianghlim tihfai thu hi Isua lo kal leh huna lei hi meia tihfaina a
ni ang tiin a ngai a.
Chuvângin ni 2300 in\anna kan hmuh chhuah theih chuan Isua
lo kal lehna hun hi awlsam taka hriat theih a ni ang tiin a ngai a.
Tichuan thil engkim tâwpna hun, tun laia kan awm dân– “chapona
te, thuneih châkna te, ropui châkna leh huau huau lâwmna te,
khawlohna leh inhnehchhiahna te a tâwpna hun tûr chu hriat chhuah
a ni thei ang,” ânchhe lawhna te “lei a\anga lâk bo hun, thihnate
tihbo hun, Pathian rawngbâwltute, zâwlnei leh mi thianghlimte leh a
AMERICA-A SIAM|HATU 325

hming zahtute hnêna lâwmman pêkna hun leh lei tichhetute tihboralna
hun chu a lang ang,” a ti a.–Ibid., p. 76.
Miller-a chuan urhsûn lehzualin hrilhlawkna thute a bei zui a,
nilêng zânkhuain, tûn lai atâna thil pawimawh tak anga lang leh mîte
ngaih pawimawh êm êm \hin chu a zir nasa ta mai a. Daniela bung
riatna-ah hian ni 2300 in\anna hun tûr rêng rêng a hmu thei lo va;
Gabriel-a lah khân, Daniela hriat thiamtîr tûra tirh ni mah se, a
hrilhfiah nial nual chauh va. Danielan Kohhrante tihduhdahna inlârnaa
a hmuh chuan, chakna rêng a nei ta lo va, a tuar thei ta lo va,
vântirhkoh pawhin a kalsan rih a. Daniela chu a chau va, ni engemaw
zât a damlo va, “Inlârna chu mak ka ti êm êm mai a, mahse tuman
an hre thiam lo,” a ti a (Daniela 8:27).
Pathianin a vântirhkoh hnênah, “lnlârna chu he mi hi hriat thiamtîr
rawh,” tiin thu a pe a (Daniela 8:16). He thupêk hi âwih ngei tûr a
ni. He thupêk hi âwihin, nakin deuhvah vântirhkoh chu Daniela hnênah
a lo kîr leh a, “Hriat thiamna fing tak neihtîr tûr chein ka lo chhuak
a nih hi,” “thil chu ngaihtuah la, inlârna chu hre thiam rawh,” a han ti
a (Daniela 9:22, 23, 25-27). Bung 8na-ah inlârna thu pakhat
pawimawh tak hrilhfiah lohva hnutchhiah tâk mai a awm a, chu chu
ni 2300 hun hi a ni; vântirhkohvin a hrilhfiahna a rawn \an lehin hun
thu lam hlîr a sawi:
“I mîte leh i khawpui thianghlim tân hapta sawmsarih ruat a ni.
... Chuvângin hria la, a ngaihna pawh hre thiam rawh, Jerusalem
tungding leh sa \ha tûra thupêk chhuah a\angin Messia lal lo awm
thlengin hapta sarih leh hapta sawmruk leh pahnih a ni ang, kawtthlêr
te leh kulh te pawh siam \hat a ni ang, hun buaithlakahte pawh.
Hapta sawmruk leh pahnih hnûah Messia chu tihbo a ni ang, a tân
engmah a nei lo vang. ... Hapta khat atân mi tam tak hnênah thuthlung
nghet tak a siam ang; hapta chanveah inthawinate leh thil hlante a
tibâng ang.”1
Bung 8-na inlârna thu pakhat, “Ni sânghnih leh zathum thlengin
hmun thianghlim chu thenfai a ni ang,” tih thu Danielan a hriat thiam
theih loh hrilhfiah tûrin vântirhkoh hi Daniela hnêna tirh a ni a. Daniela
chu thilte ngaihtuaha inlârna chu hre thiam tûrin a han ti phawt a,
326 INDONA ROPUI

I mite tân chawlhkâr 70 (Kum 490) ruat a ni


Chawlhkâr 7 Chawlhkâr 62 Chawlhkâr 1
Kum 49 Kum 434 Kum 3½

457 B.C. 408 B.C. A.D. 27 A.D. 31


Jerusalem sa\ha leh Jerusalem sak Isua baptisma chan Isua khenbeh
tûra thupêk chhuah \hat zawh

chumi zawha vântirhkoh thusawi hmasak ber chu, “I mîte leh


khawpui thianghlim tân hapta sawmsarih ruat a ni,” a han ti ta a.
Heta “ruat” tia lehlinna thu awmzia tak chu “tan chhum” emaw “dah
hrang” emaw tihna a ni a. Hapta sawmsarih, kum 490 chu Judate
tân bîka dah hrana tan bun tûr tiin vântirhkohvin a sawi a. Khawi
a\anga tan bun tûr nge ni ang? Bung riatnaa hun thu a sawi chu ni
2300 chauh hi a ni a, chuvângin hapta sawmsarih hi heta \anga tan
bun tûr hi a ni; ni 2300 hian a huap tûr a ni a, an chhiar \anna pawh
a inthuhmun tûr a ni. Vântirhkohvin hapta sawmsarih hi Jerusalem
sa \ha tûr leh tungding tûra thupêk chhuah a\anga chhiar \an tûr a ni
a ti a. He thupêk hun hi kan chhui chhuah theih chuan, ni 2300
chhiar \an hun pawh kan hre thei ang.
Ezra bung sarihna-ah thupêk chu kan hmu a (châng 12-26).
Thupêk kim chu Persia lal Artazerzian BC 457-ah a pêk a ni a.
Mahse Ezra 6:14-ah chuan Jerusalem khuaa Temple chu Persia lal
Kura leh Daria leh Artazerzia te thupêk anga sak a ni a. Hêng lal
pathumte hian thupêk an siam a, an tihngheh leh a an tihfamkim
hian, hrilhlâwknain kum 2300 chhiar \anna tûra chhinchhiahna a
AMERICA-A SIAM|HATU 327

Biak bûk tlenfai thlengin kum 1810


Kum 3½

Bible hrilhlâwkna mak


Ni (Kum) 2,3000

A.D. 34 A.D. 1844


Stefana den hlum Biak bûk tlenfai

mamawh chu an han tipuitling a. BC 457 hi thupêk bikimna leh


thupêkna kumah kan hman chuan, chawlhkâr sawmsarih hrilhlâwkna
hi kimchang takin a lo thleng tih kan hmu a ni.
“Jerusalem sa \ha leh tungding tûra thupêk chhuah a\anga Lal
Messia thlengin chawlhkâr sarih leh chawlhkâr sawmruk leh pahnih
a ni ang,”–chu chu chawlhkâr sawmruk leh pakua, emaw kum 483
emaw a ni a. Artazerzia thupêk chu BC 457 favâng laia \an a ni a.
BC 457 a\angin kum 483 chhûng kal ta ila, AD 27 favângah kan lo
chhuak ang. He kumah hian hrilhlâwkna chu a famkim ta a ni. Messia
awmzia chu ‘Hriakthiha’ tihna a ni a. AD 27-ah Krista chu Johanan
a baptis a, Thlarau hriak thihna a chang a. Paula chuan: “Nazaret
Isua chungchang thu kha, khatia Pathianin ani chu Thlarau Thianghlim
leh thiltihtheihnaa a vûrzia kha,” a ti a (Tirhkohte 10:38). Isua ngeiin,
“LALPA Thlarau chu ka chungah a awm a, pachhiate hnêna Chanchin
|ha hril tûrin hriak mi thih a ni,” a ti a (Luka 4:18). Baptisma a
chan zawh chuan Galiliah a kal a, Pathian ram Chanchin |ha a hril
a, “Hun chu a thleng ta,” a ti a (Marka 1:14, 15).
328 INDONA ROPUI

“Chawlhkâr khat atân mi tam tak hnênah thuthlung nghet tak a


siam ang.” He chawlhkâr hi chawlhkâr sawmsariha chawlhkâr
hnuhnung ber a ni a, Judate kum sarih hnuhnung ber a ni. Hemi hun
chhûng AD 27 a\anga AD 34 thleng hian, Judate tân Chanchin |ha
ring tûra sâwmna a awm a, a tîr chuan Krista ngeiin, a hnuah zirtîrten
an thawk a. Pathian ram Chanchin |ha hrila zirtîrte an vah chhuah
khân, Isua thupêk chu: “Jentailte kawngah kal suh ula, Samari mîte
khua rêng rêngah pawh lût suh ang che u; amaherawhchu Israel
hnam berâm bote hnênah chuan kal zâwk ang che u,” tih a ni a
(Matthaia 10:5, 6).
“Chawlhkâr chanveah inthawina leh thil hlan a tibâng ang.” AD
31-ah, baptisma a chan a\anga kum thum leh a chanveah, Isua chu
khenbehin a awm a. Kum sângli lai Pathian Berâm No inthawina
entîrna an hlan \hîn chu Kalvariah a han tipuitling ta a. Entîrna leh a
tak chu an inhmu ta a, inthawina leh thil hlante chu a tâwp ta a ni.
Kan hmuh tawh angin, chawlhkâr sawmsarih, kum 490, Judate
tâna hun ruat bîk chu AD 34-ah a tâwp a. An rorêlna Sanhedrin
thupêkin Judaten Chanchin |ha an hnialna chu, Stefana martara
chantîrin leh Kristian dangte tiduhdahin an lantîr a. Chanchin |ha
Judate hnên chauhva puan thu ruat kha khawvêl pum hnêna pêk a
lo ni ta a ni. Zirtîrte chu tihduhdahna avângin Jerusalem chhuahsan a
ngai ta a, an kalna apiangah Chanchin |ha thu an puang zêl a. Filipa
chu Samaria lamah a kal a, Krista chanchin a puang a. Petera chuan,
Pathian hruaiin Kaisari khuaa sipai zahotu, Pathian hlau mi Kornelia
hnênah Chanchin |ha thu a puang a. Paula, Krista ring thar pawhin
Jentailte hnênah Chanchin |ha chu a pu darh bawk a ni (Tirhkohte
8:4,5; 22:21).
Heti thleng hi chuan hrilhlâwkna chu a mal tê têin a la thleng
famkim rih a, hapta sawmsarih chu BC 457-a chhiar \ana AD 34-
a a tâwp pawh hi hnial rual lohvin a dik a ni. Hapta sawmsarih, ni
490 chu 2300 a\anga paih chuan ni 1810 a la awm a. Ni 490 tâwp
hnuah ni 1810 chu la tihfamkim tûr a la ni a. AD 34 a\anga chhiara
1810 chu 1844-ah a tâwp ang. Chuvângin Daniela 8:14-a ni 2300
AMERICA-A SIAM|HATU 329

chu kum 1844-ah a tâwp a ni. He hun tâwpah hian Hmun Thianghlim
chu thenfai a ni ang, Pathian vantirhkoh chuan a ti a. Hmun Thianghlim
thenfai thu hi Isua lo kal lehnaa awm tûra ngaih a ni \hîn a, tûnah
chuan a hun dik tak a lo lang ta.
Miller-a leh a \hiante chuan ni 2300 hi 1844 nipui laia tâwp
tûrah an ngai a, mahse hrilhlâwkna chuan chumi kum favânga tâwp
tûrin a kâwk si a. He thu ngaih dik lohna hian, Isua lo kal lehna hei
aia hmâa lo bithliahtute a tibuaiin a tilungni lo hlê a. Mahsela hei
hian ni 2300 chu 1844-ah a tâwp ang a, hemi kumah hian Hmun
Thianghlim thenfaina pawh a awm tûr a ni tia \anna chu engti kawng
mahin a tinghîng chuang lo.
Pathian thûte chu Pathian a\anga thupuan an ni tih fiah tuma a
zir dân pangngaia Pathian thute a zirin, Miller-a chuan hetiang thute
hi a chhar chhuak ang tih beiseina chhetê pawh a tîrah a nei lo va. A
thil hmuh chhuahte chu amâ tihah a ngai lo va, Pathian thu fiah leh
chiangte hi ngaih kawih theih rual lohvah a dah zâwk a ni.
Bible hi kum hnih zet a zir hnuah, kum 1818-ah khân, tûn achin
kum sawmhnih leh panga vêlah Isua chu a mîte chhan chhuak tûrin
a lo kal dâwn tia rinna a a nei ta a. “Tlan sate hlimnaa tel ve ka
nghahhlelhzia leh chumi hun lawmawm avânga ka thinlung lâwmnaa
a khah thu hi sawi a ngai lo ve. Bible chu ka tân lehkhabu thar a ni
a. A thu ngaihtuahte a tlaithlâk a, a thu zirtîr fiah lo leh chiang lo leh
hriat thiam theih lohte kha, hriat thiam theihna êngin ka thinlung ata
a chhêm kiang vek a, thu dikte chu a êngin a va ropui êm! Thu
inkalh leh inrem lo ka hmuh zawng zawngte kha a bo zo ta a.
Khawimaw laiah chuan ka duh anga ka hriat thiam loh chu la awm
mah se ka thinlung thim ên tûrin êng nasa tak a lo chhuak a, Pathian
thu zirah lâwmna a awm tih ka hriat ngai lohte kha ka lo hre ta a.”–
Bliss, pp. 76, 77.
“Hun pawimawh, Pathian lehkhain a hrilh lâwk, lo thleng famkim
thuai tûr rinna nghet ka neih chuan, ka thil hriatte mi dangte hnêna
hrilh ve tûr ka nih thu inhriatna ka nei ta tlat a.”–Ibid., p. 81. A thil
hriat chu mi dangte hnêna sawi lo thei lo niin a inhria a. Pathian ring
lohovin an kalh ngei a ring a; mahse Kristianten an Chhandamtu an
330 INDONA ROPUI

hmangaih an hmu tûr chu an hlim êm êmin a ring bawk a. An tlan


chhuahna ni lo thleng thuai tûra an lâwmna lamah mi tam takin Pathian
thu dikte an ngaihtuah ngun hman loh a hlau bawk si a. Ka dik lo a
lo nih hlauhvin mi tam tak ka hruai sual ang tih hlauvin a puang ngam
lawk lo va. A thil hmuh chhuah leh a la hriat chian theih lohte ngun
takin a han ennawn leh a. Ni êngin \iau chhûmte a kiantîr angin
Pathian thu êng chuan rinhlelhnate a han tikiang a. Hetianga kum
nga chhûng a ngaihtuah hnuah a dinhmun chu a dik a ni tih a hre fiah
ta a.
Tûnah chuan, Pathian lehkha thuin a zirtîr ngei a, mi dangte hrilh
leh chhawn chu ka tih tûr a ni tih a inhriatna chuan a han nawr leh ta
a. “Ka hnathawhte ka thawh laiin, ‘khawvêl mîte hlauhthâwnawmzia
hi va hril rawh,’ tiin ka bengah a ri reng mai a. He châng thu hi ka
rilruah a lo lang reng mai bawk a: ‘Aw mi suaksualpa, i thi ngei tûr
a ni, ka tihin, mi suaksual chu a awm dân kalsan tûra i hrilh loh
chuan mi suaksual chu a khawlohnaah a thi ang a, a thisen phuba
erawh chu i lakah ka la ang. Amaherawhchu mi sual chu a awm dân
kalsan tûra i hrilh a, a awm dân a kalsan si loh chuan, a khawlohnaah
a thi ang a, nang erawh chuan i nun i humhim a ni ang,’ (Ezekiela
33:8, 9). Mi sualte chu âwihawm taka ka hrilh theih chuan mi tam
tak an sim ang a, ka hrilh loh chuan an thisen phuba chu ka chungah
a tla dâwn a ni tia inhriatna ka nei a,”–Ibid., p. 92.
A hun remchâng apiangah mi tlêmtê hnênah a sawi \hîn a, Pathian
rawngbâwltu tuin emaw a pawimawhzia a la hria ang a, ani chuan a
hun neih zawng zawngah a puang ang tih a beisei a. Thu puan darh
chu ama tih tûr ngei a ni tih chuan a rilru a kam reng a. “Kal la
khawvêl mîte va hrilh rawh, an thisen phubâ chu i chungah ka la
ang,” tih kha a rilruah a lo lang leh \hîn a. Chutiangin kum kua lai a
nghâk a, thupuan pawimawh a tihna khân a nawr reng bawk a, kum
1831-ah chuan vântlâng zîngah a rin dân thu chu a sawi ta hlawl a
mai.
Elisha chu a leileh laiin zâwlnei ni tûra koh a ni a; William Miller-
a pawh a leilehna kalsana Pathian ram thurûk mipuite hnêna tilang
tûra koh a ni. A hnathawh chu khûr chungin a \an a, a thu ngaithlatute
AMERICA-A SIAM|HATU 331

chu zawi zawiin hrilhlâwkna thuah a hruai tlâng a. Isua lo kal lehna a
thlenpui a. A thusawia mîte bengluhzia a hmuhin a huai deuh deuhvin
chaknate a nei lian deuh deuh va.
A unauten an ngen avang leh a ngenna azâra Pathian kohna a
hriat avângin Miller-a chuan a thurin chu vântlâng hmâa puan a remti
ta a. Tûnah chuan kum sawmngâ lai a ni tawh a, vântlâng zînga
thusawi ngai pawh a ni lo va, chutiang thusawi tlâk pawh niin a inhre
hek lo. Mahse a \an tirh a\angin a hlawhtling hlê a, mi tam takin
chhandamna an hmuh phah a. A thusawi hmasa ber chu harhnain a
zui a. Chhûngkaw sawm leh pathum, an zînga mi pahnih tih loh chu,
an piang thar vek a. Hmun danga sawi tûrin an sâwm a, a sawina
apiangah harhnain a zui zêl a. Mi sualte an piangthar a, Kristianten
inpumpêk lehzual an châk a. Pathian ring ngai lote pawhin Bible leh
Kristian sakhaw thu dik an hre chhuakin an pawm a. A
rawngbâwlnaa mîte chuan, “Ani chuan finna thinlung ril tak a neia,
midangten tih danglam mai theih a ni lo,” an ti a.–Ibid., p. 138.
A thusawite chu, sakhaw thil ropui zâwk lama mîte rilru chawh
harh leh khawvêl lam uarna lo \hang zêl laka mîte hruai lêt nâna tih
a ni. A khaw tlawhna apiangah mîte a za têl têlin an piangthar zawih
zawih zêl a. Hmun tam takah Protestant kohhran hrang tam takin a
tân an biak in an hawng a, kohhran rawngbâwltu tam takin thusawiah
an sâwm a. Sâwmna a hmuhna hmunah chauh lo chuan thusawi a
tum lo va, mahse sâwmna hmun chanvea thusawi tûr pawhin a indaih
lo. Miller-an Isua lo lan hun tûra a bithliah tak rinpui lote pawhin
Isua lo kal a hnai a, inbuatsaih a \ûl tih chu an ring vek a. Khawpui
lian \henkhatah chuan a thusawi chu an ngai thutak hlê. Zu zuartuten
an zu zawrh bânsain an inte inkhâwm nân an hmang a; pawisa
inkhelhna hmunte a ram a; Pathian ring lote leh mi suaksual tinrêng
an piangthar a, a \hen phei chu kum engemaw zât biak ina lâwi tawh
lo an ni a.
Pâwl tinin \awng\ai inkhâwmna an siam a, hmun tam takah
sumdawng leh dawrkaiten chhûn laiah fakna leh \awng\ai inkhâwmna
an nei a. Huau huau leh nawmsak chenna rêng rêng a awm lo va,
mîte rilru chu a thutak vek a. A thusawi hian, siam\hatu dangte
332 INDONA ROPUI

thusawi angin mîte rilru tithlabar mai lovin, hriat thiamna a pe zâwk
a ni.
Miller-a hi Baptist kohhran member a ni a, hemi kohhranah hian
thusawi theihna phalna kum 1833-ah a hmu a. An pâwla minister
tam takin a hnathawh hi an remtihpui a. An remtihpuina avângin a
hnathawh hi a chhunzawm zêl a. Chhum lo chat lovin thuhrilin a zin
vêl a, mahse New England leh Middle States vêlah chauh a chetlâ
a. Rei tak chhûng chu a zin vêlna sênso chu amân a tum a, chuvângin
an sâwmna hmun apianga kal tûrin pawisa a nei tâwk \hîn lo va. A
hnathawha pawisa lama hlawk ai chuan a tikawnkaw nasa a, nakinah
phei chuan a hek phah hlê a. Fa tam tak a nei a, mahse inren tak leh
taima taka hna an thawh avângin, a lo-ah chuan amah leh a fâte
chawmna khawp a thar thei hrâm a.
Kum 1833-ah, Miller-an Isua lo kal hnaihzia vântlâng zînga a
puan a\anga kum hnihah, Isuan a lo kal lehna chhinchhiahna a sawi
kha a lo awm a. Isuan, “vân a\angin arsi an tla ang,” a ti a (Matthaia
24:29). Johana pawhin Thupuanah khân Pathian ni lo thleng tûr
inlârna a hmuh thu a ziak a: “vâna arsite chu theipui kûng thlipuiin a
nuaia a helte a \îl ang maiin leiah a tla ta,” (Thupuan 6:13). He
hrilhlâwkna thu hi November 13, 1833-a arsi tla chiam maiah khân
a famkim a ni. “Hriat theih chinah chuan hei hi arsi tlâkna nasa ber
a la ni, rei tak chhûng chu United States chung vân chu meilingin a
khat nuai mai a. America rama awmhmun khuar achinah vân lam
thil hetiang rêng rêng hi a la awm ngai lo va; \henkhat chuan mawi
tiin an thlîr a, \henkhatte erawh chu an thlabâr a.” “A mawi ropuizia
chu mi tam takin an la hria. Ruahsûr pawh hei ang chuan a tla tam
lo, chhim leh hmâr, chhak leh thlang a dâp nuai vek mai a ni.
Kan chung vân khi a insawi ta dul dul emaw chu tih mai tûr a ni.
Professor Silliman’s Journal-a ziah dân chu: “He thil hi America
khawi laiah pawh a hmuh theih a. ... Dâr hnih a\anga ni chhuah hnu
daih thlengin vân a thiang êm êm a, thil êng tle tak mai chu a sûr zut
zut reng a,’ a ti.”–R. M. Devens, American Progress; or, The
Great Events of the Greatest Century, ch. 28, pars. 1-5.
AMERICA-A SIAM|HATU 333

“Chu thil mawi ropuizia chu sawiin a siak lo, a hmu ve lo tân
chuan a ropuizia suangtuah phâk pawh a ni hek lo. Vân arsi zawng
zawng khi vânlaizâwl kiangah an awm khâwm vek a, kil tinah \êk
tla anga rangin an vâk darh ta chum chum mai ni awm a ni a, mahse
a tâwp thei si lo. Sâng tam tak kha sâng tam takin an zui a, hemi
atâna siam ve rêng an ni ang e tih tûr an ni.”–F. Reed, Christian
Advocate & Journal, December 13, 1833.
“Thlipui na takin theipui rah a chhêm \ilh chiam aia nasa zâwkin
a sûr a, en theih pawh a ni lo.”–”The Old Countryman,” in Portland
Evening Advertiser, November 26, 1833.
New York khuaa chanchin bu pakhat Journal of Commerce
an tih November 14, 1833-ah chuan, he thil chanchin hi sei takin an
ziak a, a \hen chu: “Nimin zînga thil awm ang kha philosopher leh
lehkhathiam tumahin an sawiin an ziak lo va. Kum 1800 lai a ni ta,
zâwlnei pakhatin hei chiah hi a lo sawi lâwk tawh a; arsi tla awmzia
chu arsi tla a ni tih hriat tuma kan buaipui peih chuan, hemi awmzia
ang hi chuan a dik chiah a ni.”
Isuan a zirtîrte hnêna a lo kal lehna chhinchhiahna a sawi ngei
kha hetiang hian a lo lang ta a ni. “Chûng zawng zawng chu in hmuh
hun chuan amah chu a lo hnai tawh a, kawngkâ bul ngeiah a awm tih
hria ang che u,” (Matthaia 24:33). Hemi chhinchhiahna hnuah
Johana chuan thil lo awm leh tûr a hmu a: vânte chu an inhlîp bo ta
vek a, lei a insâwi a, tlângte leh thliarkârte a nghawr sawn a, mi
sualte chu thlabârin Mihring Fapa hmuh phâk lohva tlan bo an tum a
(Thupuan 6:12-17).
He arsi tla mita hmutute chuan, Rorêlna Nî \hâwng lâwktu,
“chumi ni ropui leh râpthlâk lo thlen tûr chhinchhiahna vaulâwkna
leh zahngaihna chhinchhiahnaah an ngai.”–”The Old Countryman,”
in Portland Evening Advertiser, November 26, 1833. Mi tinin
hrilhlâwkna lo thlen thu lamah an beng an chhî a, A lo kal vawi
hnihna thu an ngaihsak a.
Kum 1840-ah khân hrilhlâwkna lo famkim leh chuan mi a nghawr
nasa hlê. Hemi hmâ kum hnihah Josiah Litch chuan Thupuan 9
hrilhfiahna a siam a, Ottoman Empire2 chhiat tûr thu a sawi lâwk a.
334 INDONA ROPUI

Amah hi Isua lo kal lehna thusawitu tirhkoh lâr ber pâwl a ni nghê
nghê a. A chhût dân chuan he ram hi August thla 1840-ah tihtlawm
a ni ang a ti a; tin a lo thlen hmâ lawkin heti hian a ziak a; “Hun
hmasa kum 150 hi, Turkey mîte remtiha Deacozes lala a \an hmâin
a lo kim taah ngai ila, kum 391 leh ni 15 hi hun hmasa tâwpnaah
in\anin, August 11, 1840-ah a tâwp dâwn a, chu vêleh
Constantinople khuaa Ottoman lalna hi a tâwp rin theih a ni ang.
Hei hi a dikin ka ring a ni,” a ti a.–Josiah Litch, Signs of the Times,
August 1, 1840.
A hun sawi lâwk ang chiahin Turkey sorkâr chuan a ram aiawh
palaite tîrin Europe rama sorkâr inzawm khâwmte humna hnuaiah a
indah ta a, tichuan Kristian ram thuhnuaiah a indah ta a ni. Hetah
hian hrilhlâwkna chu a lo famkim chiah a ni. He thu hi hriat darh a lo
nih chuan mîten Miller-a leh a hote hrilhlâwkna chhui dân hi a dik a
ni tih an ring ta a, Isua lo kal lehna thu hi mîten an ngaihsak lehzual
a. Mi fing leh mi lian pui puiin Miller-a chu an han \anpui a, a
thusawite an \anpui a, a rin dânte an theh darh a. Kum 1840 a\anga
1844 chhûngin hnathawh chu a kal chak hlê a ni.
William Miller-a hi mi rilru chak tak a ni a, zir leh ngaihtuah
thûka mahni inthunun mi a ni a; finna hnâr nên an inzawm avângin
vân finna a neih belhchhah a. Pa namai a ni lo va, rilru puitling leh
rinawm ngaina mîte chuan an zah êm êm a. Ngilneihna,
inngaihtlawmna leh inthununna a fâwmkêm a, mi tin a ngaihsak a, mi
dangte ngaihdân a ngaithla peih a, an ngaihdante a bûk a. Mî
ngaihdân leh rin dâna intilungpuam mai lovin, ngun takin Pathian thu
nên a khaikhin a, a ngaihtuah dikna leh Pathian lehkha thu a kip a
kawia a hriatna chuan rin dân dik lo a hmuh chhuahtîr thei a, thu dik
lote a tilang thei bawk a.
Mahse kalhna awm lovin hna a thawk bîk lo ve. Siam\hatute
ang bawkin, a thu zirtîrte chu sakhaw hruaituten lawm takin an dawng
bîk lo. Chûng mîte kalhna chu Pathian thua nghahchhan nei lo a nih
avângin, mihringte thurin leh thusawite leh pipu tih dânte an \anchhan
a. Thu dik sawitute erawh chuan Pathian lehkhabu thu chauh an
pawm a. “Bible chauh hi” tih chu an thupui a ni. A hnialtuten Pathian
AMERICA-A SIAM|HATU 335

November 13, 1833-a arsi tla chiam mai chuan A lo kal lehna chhinchhiahna
zînga pakhat a tifamkim a.
336 INDONA ROPUI

thu \anchhan tûr an haihchham tâkah chuan hmuhsitna te leh nuihzatna


te an hmang \hîn a. LALPA lo lan lâwm taka thlîr a, mi dangte pawh
inbuatsaih ve tûra sâwmtute deusawn leh tihhmingchhiat nân an finna
zawng zawng leh an thil hman theih zawng zawng an hmang a.
Isua lo kal lehna ngaihtuahna a\anga mipuite hruai bona thil tam tak
an ngaihtuah a. Isua lo kalna leh khawvêl tâwpna hrilhlâwkna thu buaipui
hi sual leh thil zahthlâkah an lantîr a. Hetiang hian kohhran hruaitute
chuan mîte Pathian thu rinna an tihnual a. An zirtîrna chuan rin lohna
lamah mîte a hruai a, mi tam tak an chakna hruai bovin an awm a.
Sualna siam chhuaktu chuan Adventist-ho3 tihah a puh vek a..
Mi lehkha thiam tak takte Miller-a thusawi ngaithla tûrin biak in
khat khatin lo kal \hîn mah se, kohhran chanchin buah, sawichhiat
an duh châng chauh lo chuan, Miller-a hming hi a lang ngai rêng
rêng lo va. Pathian ngaihsak lo leh inthlahdahho chu kohhran hotute
nungchangin a tihnual a, Miller-a leh a hnathawhah hmuhsitna leh
deuna tinrêng an vûr a, nuihza siam nân an hmang a. Putar, mahni in
nuam kalsan a, mahni suma khaw tin khaw tang fanga rorêlna ni a
hnai tia tâwpin tai awm lova mipuite inring tûra fuihtu chu, mi rilru
kim lo, dawthei, leh mi bumhmang tiin an diriam a.
Hmuhsitna leh dâwt muhlûm leh ânchhe lâwhna chuti taka a
chunga an lek chu, kohhran chanchin bu ni lo, chanchin bu dangin
an la lawk ta a. “Hetiang thu ropui leh hlauhawm, lêlo tak leh nuihza
siam nâna hman chu a sawitute rilru elsênna chauh a ni lo, rorêlna ni
chu nuihza siam nâna hmanna a ni a, Pathian ngei pawh dêuna a ni a,
a rorêlna hlauhawm hmuhsitna pawh a ni,” an ti a.–Bliss, p. 183.
Thil sual paw chhuaktu hian thuchah hnial chauh a tum lo va, a
sawitu pawh tihboral a tum. Miller-a chuan Pathian thu hi a
ngaithlatute zawmtîr a tum a, an sualte a zilh a, mahni induh tâwkna
rilru a lo buai a, a thu hriam tak hian huatna a kai chhuak a. Kohhran
memberten a thusawi an kalhna an tilang a, hei hian mi rilru tenawm
zualte a tihuai a, an tum a ruh ta hlê a; inkhâwmna a\anga a lo chhuak
chu thah an lo tum ta a. Mahse mipui zîngah vântirhkoh an awm,
pakhat chuan mihringa insiamin a bân a chelh a, mipui thinur zîng
AMERICA-A SIAM|HATU 337

ata a hruai chhuak ta a. A hna chu a la zo lo va, Setana leh a hote


chuan an thil tum chu an puitlin ta lo.
Kalhna chu nasa teh mah se Isua lo kal lehna thuah mîte an
benglût deuh deuh va, inkhâwm chu za tlêmtê a\angin sâng tam takan
lo tling ta a. Kohhran tam takte chu hip an ni a, mahse rei lo têah
ringtute kalhna a lo chhuak a, Miller-a rin zawmpuitute chu an hrem\an
ta a. Hemi chhân nân Miller-a chuan pâwl hrang hrang hnênah lehkha
a ziak ta a, “Ka rin dân hi a dik loh chuan Pathian lehkhabu a\angin
min kawhhmuh rawh u,” tiin.
“Pathian lehkhabu chauh hi thiltih dân sawina leh rin dân
kawhhmuhtu a ni in ti a, Pathian thuin rin loh tûr a tih engnge rin kan
neih? Thil engnge kan tiha pulpit a\angte leh in chanchin buahte min
sawichhiat a, in biak ina kan (Isua lo kal lehna ringtute) kalte in
khap? Kan dik lo a nih chuan kan dik lohna lai chu min hrilh ta che
u. Pathian thu a\angin kan dik lohna min hrilh ula; hmuhsitna kan
hmu tâwk ta; hei hian kan dik lohna min hriattîr ngai lo vang; Pathian
thu chauhvin kan rin dân a tidanglam thei ang. |awng\aiin Pathian
thua kan hmuh angin kan rin dân chu kan duh thu ngeiin kan siam
nghet ta.”–Ibid., pp. 250-252.
Pathianin rawngbâwltute hmanga thu a rawn puante chu hetianga
rin lohna leh bengkhawn lohna nêna lo ngaihthlâk a ni fo va. Hmân
laia mîte an sual vânga hrem nân khawvêlah tui a lêttîr dâwn khân,
an sual simna hun an neih nân a thil tum chu a hrilh hmasa a. Pathian
thinurna an chunga a lo thlena an boral loh nân, kum za leh sawmhnih
chhûng chuan zilhna âw chu an bengin an hria a. Mahse zilhna thu
chu tîtî maiah an ngai a, an ring lo va. An sual avângin an huangtau
va, Pathian palai chu an nuihzat a, a sâwmna thu chu an ngainêp a,
rin thilthu mai mai sawiah an puh a. Lei mi lian zawng zawng mi
pakhatin engtin nge a cho ngam? Nova thusawi chu a dik a nih
chuan khawvêl pumin a dik tih engah nge a hriat a, a rin loh? Mi
sâng tam tak finna chu mi pakhatin a kalh a ni si a. Inbuatsaihna
thuchah an ngaihsak lo va, himna zawngin lawngah an lut duh hek
lo.
338 INDONA ROPUI

Hmusittute chuan khawvêl thilte an kâwk a; fûr leh \hal a awm


ngaia awm te, vân dum ruah sûrtîr ngai lo te, zân dai tlain hlobet a
tihhrin te hian, “Tehkhin thu a sawi a ni lâwm ni?” an ti a. Hmusit
takin, ‘felna thuhriltu hi a pawng phûr mai mai a ni,’ an ti a; nawmsak
chenna chu an uar zêl a, an sualna chu tihpun deuh deuh an tum a,
an rin lohnain thil awm tûra ruat a \hulhtîr lo vang. Chu leh chen chu
Pathianin an sualna a dawh tawh a, simna hun rei tak a pe a; mahse
a hun a lo thlen chuan a zahngaihna hnialtute chungah a rorêlna chu
a lo thleng ta ngei a ni.
Isuan a lo kal lehna thuah hei anga rin lohna hi a awm ang a ti
rêng a. Nova dam laia, an hriat loh hlana a tiboral vek angin, Mihring
Fapa lo kal lehna hunah pawh a awm ang a ti a (Matthaia 24:39).
Pathian mi intite khawvêl nêna an inzawm a, an nun anga an nun a,
nawmsakna dik lote an tihpui a, khawvêl nawmsakna chu Kohhran
nawmsakna a lo nih laiin; inneihna dârte a rîk laiin, mi tinin khawvêl
hausakna an beisei laiin, thâwk leh khatah vân a\anga \êk tla ang
thutin an thil nghah leh beisei zawng zawng chu a boral ang.
Pathianin Tuilêt thu mipuite hnênah sawi tûra a rawngbâwltu a
tîr angin, a tirhkoh thlante chu rorêlna hun a hnai ta tia puang tûrin a
tîr a. Nova dam laia mîten a thusawi an hmusit angin, Miller-a hunah
pawh Pathian thuâwih hming pute ngei pawh khân inrin lâwkna
thuchah chu an nuihzat a.
Isua lo kal lehna thurin leh sawite hi engati nge kohhranin an
duh loh viau? Mi sualte tân LALPA lo kal lehna chuan chungpikna
leh chhiatna a thlen dâwn a, mi felte tân chuan hlim leh lâwmna nî a
ni ang. He thu dik hi hman lai a\anga Pathian mi rinawmte chuan an
nghahfâk ber leh an inhnemna ber a ni a; Pathian hming lam ve
satliahte tân engati nge a awm chhuahtîrtu ang bawka, “tlûkna lung
leh dâlna lung,” a nih? LALPA ngei chuan a zirtîrte hnênah, “In tân
hmun ka han siam chuan ka lo kîr leh ang a, ka hnênah ka la ang che
u,” a ti a (Johana 14:3). Chhandamtu lainatna ngah chuan a zirtîrte
khawhar tûr leh lungngaih tûr a hria a, a vântirhkoh anmahni
thlamuana, vâna a lawn ang chiah hian a lo la kal leh dâwn a ni tih
AMERICA-A SIAM|HATU 339

hrilh tûrin a tîr a. Zirtîrten vân lam hawia amah an hmuh theih chhûng
zawng an thlîr lai chuan, “Galili rama mîte u, engati nge vân lam ena
in din reng? He Isua in hnên ata vâna hruai chhohva a awm hi, vana
a chho in hmu ang bawk hian amah ngei hi a lo kal leh ang,” tiin aw
an hre ta a (Tirhkohte 1:11). Vântirhkoh thusawi chuan a tiharh leh
ta a. Zirtîrte chu lâwm takin Jerusalem lamah an haw leh ta a. Temple-
ah Pathian fakin an awm reng a (Luka 25:52, 53). Isua an zîng ata
lâk bova a awm leh, tûn chinah chuan anmahni chauhvin khawvêl
harsatna leh thlêmnate an tawh dâwn avânga hlim an ni lo va,
vântirhkohvin a lo kal leh dâwn a tih avâng a ni zâwk.
Isua lo kal lehna puan darh thu chu tûnah chuan, vântirhkohvin
Bethlehema berâm vêngtute hnêna a puan laia “Chanchin |ha
Lawmawm,” ang kha a ni zâwk tûr a ni a. Isua hmangaihtu tak takte
tân chuan, A lo kal lehna, Pathian Thu ngeiin a sawi leh, an chatuan
nunna rawn keng tûra a lo kal chu lawm loh rual a ni lo vang; tûnah
chuan a lo kal hmasak anga tihduhdah leh hnehchhiahin a awm tawh
lo vang a, ropui leh thiltihtheihna nasa tak nên, A mîte tlan chhuak
tûrin a lo kal tawh ang a. Amah hmangaih ve lote chuan a lo kal an
duh lo va, awm bo daih se an duh a; Pathian thuchah ngeiin a tihthinur
leh a tihlungnih lohna hian kohhran chuan Pathian a hransan ta tih a
tilang a ni.
A lo kal lehna thurin pawmtute chuan simna leh Pathian ngaiha
inngaihtlawmna a mamawhzia an hria a. Rei tak chhûng mi tam tak
chu Krista leh khawvêl kârah tuilairapin an awm a; mahse tûnah
chuan \an lam neih a hun ta tih an hria. “Chatuan thil chu hai rual
lohva chiangin an hre chhuak ta; vânin a rawn hnaih a; Pathian
mithmuha an thiam loh nasatzia an hre bawk a.”–Bliss, p. 146.
Kristiante chu thlarau nun thara thuamin an awm a. Hun a tawi
tawhzia hriatfiahtîr an ni a, an mihringpuite hnêna thiltih tûr an bat
chu tih thuai tûr a ni tih an hria. Lei hun a ral zêl a, an hmâah chatuan
a lo lang a, thlarau chatuana nuamsa tûr emaw, kumkhuaa boral tûr
emaw an ngaihtuahna chuan he dam lai thilte hi engmah lovah a
chantîr a. Pathian Thlarau an chungah a awm a, an unaute leh mi
sualte Pathian ni ropui atân inbuatsaih tûra an sâwmnate chu pakhat,
340 INDONA ROPUI

an ngaihtuahna chuan he dam lai thilte hi engmah lovah a chantîr a.


Pathian Thlarau an chungah a awm a, an unaute leh mi sualte Pathian
ni ropui atân inbuatsaih tûra an sâwmnate chu thiltihtheihna nên a
\anpui a. Ngawi rengin awm mah se an nungchang chu Kohhrana
member ni satliah vete tân zilhna a ni a. An nawmsak ûmnate sum
leh pai peipun an duhnate leh, ropui theihna an zawnnaah te tihbuaia
awm an duh lo va. Tichuan Isua lo kal lehna beiseina leh a puangtute
huatna leh kalhna a lo chhuak \hîn.
Hrilhlâwkna hun \antute \anna hi hnial thlâk theih a ni lo tih an
hriatin, a hnialtute chuan hrilhlâwknate hi thup leh khar a ni tawh tia
tihhnual an tum a. Protestant kohhran pawhin hemiah hian Rom
kohhran an zui a ni. Rom kohhran chuan Pathian thu pawimawh
pakhat, kan hun lai atâna thu dik pawimawh a târlan chu, hriat thiam
theih a ni lo an ti a.
Pathian thu hriltute leh mipuiten Daniela bu leh Thupuan hi
hriat thiam phâk a ni lo zuk ti a! Mahse Isuan A zirtîrte hun laia thil
awm tûr thua Daniela bu a zirtîrte a kawh hmuh khân, “A chhiar
apiangin a awmzia hre rawh se,” a ti a (Matthaia 24:15). “Thupuan
thu hi thurûk a ni a, hriat thiam mi a ni lo” titute chu, hemi bu
thuhmahruai ngei hian a dodâl a, “Isua Krista thu puan chhuah,
Pathianin a bâwihte hriattîr atân a hnêna a pêk, ... He hrilhlâwkna
bu thu chhiartu leh ngaithlaa a chhûnga thu ziak pawmtute chu an
eng a thâwl e; a hun chu a hnai tawh si a,” (Thupuan 1:1-3) a ti a.
Zâwlnei chuan “A chhiartu chu a nihlawh e,” a ti a; chhiar duh
lo an tam, an nihlawh ve lo. “Hre reng si a” hrilhlâwkna thu ngaihsak
duh lo an awm, hêngte pawh hian malsâwmna chu an dawng lo
vang. “He thu ziak pawmtute chu,” tih zirtîrna leh hrilhlâwkna thu
pawisa lo tak an awm; hêngte hian malsâwmna tiam chu an chang
thei lo vang. Hrilhlâwkna thu diriamtû te, a chhinchhiahna nuihzaburtû
te, Mihring Fapa lo kal lehna atâna inbuahsaih tûra an nungchang
siam \ha duh lote chu malsâwmin a awm lo vang.
Pathian thâwk khuma hriatpuina thu a ni a, mihringin engah nge
Thupuan thûte hi thurûk mihring hriat phâk loh an tih mai mai?
Thurûk puan lan tawh a ni a, lehkhabu hmuh theiha inkêu a ni.
AMERICA-A SIAM|HATU 341

Thupuan thu han zir hian Daniela hrilhlâwknate rilruin a man a, an


pahnih hian khawvêl tâwpa thil lo awm tûrte zirtîr nân Pathianin
mihringte hnêna a pêk a ni.
Johana hnênah kohhrante thil la tawh tûr ngaihnawm tak chu
puan a ni a. Kohhrante harsatna leh buaina leh hlauhawmna leh
Pathian mite chhan chhuaha an awm thlengin a hmu a. Thuchah
hnuhnûng, leia buh seng tûr rawn tihmintu tûr, a \hen tân vân ram
atân buhphal leh, a \hen tân boralna meia chhêm tûr, thing têl
chanchin a ziak a. Thil pawimawh ropui tak tak a hnêna puan a ni a,
kohhran hnuhnûng tân phei chuan mamawh lehzual a ni a, chu chu,
dik lohna hawisana thu dik zâwmte chuan an hmâa buaina leh boralna
pumpelhna zirtîrna an dawng ang. Leia thil lo awm tûr hre lovin
tumah an awm tûr a ni lo.
Chuti chung pawha Pathian Lehkhabu thu pawimawh lai hriat
lohna engati nge a la zau êm êm? A thu zirtîr ngaihven hi engati nge
miten an hreh êm êm? Thim lal chuan a bumna tilang thei thil laka
thukru tûra a beih chiam vâng a ni. Hei vâng hian a ni Puangtu Krista
chuan, Thupuan ngaihsaktute harsatna tûr a hriat lâwk avânga,
chhiartute, hretute leh zâwmtute hnêna malsâwmna a tiam ni!
1
Hei hi Mizo\awng Biblea chuang nên a dang hlê tih in hmu ang a, hei ang hian King
James Version leh version dang tam takah a chuang.
2
Ottoman Empire hi Turkey lalna ram a ni a. Osman I-in AD 1300-a a din a ni.
3
Miller-a hun laia Isua lo kal nghâkhlel taka beiseitute kha Adventists tia koh an ni.
342 INDONA ROPUI

Krista a thawhleh hnua hrilhlâwknate an zir nawn leh a\ang chauhvin an


rinhlelhna a lo reh ta ang khân, 1884 vêlah pawh an awm a.
BUNG 19

THIM KÂRA ÊNG


(LIGHT THROUGH DARKNESS)

H
MÂN lai ata tûn thlengin Kohhran Siam\hatna ropui zawng
zawngah leh sakhaw hmasâwn nâna beih hona apiangah lei
chunga Pathian hnathawh hian inanna a nei zêl. Pathianin
mihring a duh dân hi a thuhmun fo va. Tûn laia hmasâwnna tûra
\anrualna ang tak hi hman laiah pawh a awm a; chuvângin tûn lai
mite hian hman lai kohhrante chanchinah zir tûr pawimawh kan nei.
Pathianin a Thlarau Thianghlim hmangin leia a rawngbâwltu,
chhandamna hnathawh puang darh tûra inzawm khâwmte a hruai
\hîn tih aia zirtîrna chiang zâwk Bible-ah a awm lo. Mihringte hi
Pathian kuta hriamhrei, a \hatna leh zahngaihna puitlin nâna rawih
an ni a. Mi tinin tih tûr pual an nei vek a, êng pawh a tâwk a fang
chu pêk an ni vek a, chu êng chu a mamawh dân ang zêla siam rem
theih a ni. Pathianin hnathawh tûra a pêk tih theih nân a tâwk bawk
a. Mihring zîngah eng ang pawhin Pathian duhsak ni mah se; tlanna
ropui buatsaihna kimchang taka hre phâk an la awm lo va, ama hun
lai bîk atâna Pathian thiltum kalhmang ngaihtuah dikna famkim nei
phâk an awm hek lo. Pathianin an tih tûra a pêk hmangin thil engnge
a rawn tihpuitlin dâwn tih lah an hre famkim hek lo; Ama hminga an
chanchin puan chhuah pawh a kip a kawi chuan an hre thiam vek lo
a ni.
“Pathian chu i zawng chhuak zo vem ni? Engkimtitheia chu i
hmu kim thei em ni?” (Joba 11:7). “Ka ngaihtuahte hi i ngaihtuahte
a ni si lo va, i awm dânte chu ka awm dân a ni hek lo, LALPAN a ti.
Vân khi lei aia a sâng zâwk angin, ka awm dânte hi in awm dânte
aiin a sâng zâwk si a, ka ngaihtuahte pawh hi in ngaihtuahte aiin a
sâng zâwk bawk a ni,” (Isaia 55:8, 9). “Tûn hmâa hmâsâng thilte
chu hre reng rawh u: kei hi Pathian ka ni a, a dang rêng rêng an awm
si lo; kei hi Pathian ka ni, keimah ang rêng rêng an awm lo; keiin a

343
344 INDONA ROPUI

tâwp tûr chu atîr a\ang rêngin ka sawi \hîn; ‘Ka remruat chu a ding
chhuak ang a, ka duhzâwng zawng zawng chu ka ti vek ang,’ ka ti
a,” (Isaia 46:9, 10).
Zâwlnei, thlarau ênnaa a bîka thuam pawhin, thupuan an hnêna
kawltîr awmzia tak kha an hre \hîn lo. Chûng zirtîrna thu awmzia
chu, Pathian mîten an mamawh hun huna la puan chhuah tûr an ni.
Peteran Chanchin |ha zâra chhandamna lo lang thu chu heti
hian a ziak a: “He chhandamna chanchin hi a ni zâwlneiten an
ngaihtuaha an zawn kha; Pathian khawngaihna in hnêna pêk tûr an
sawi lâwk bawk a. Eng hunah nge a lo thlen ang a, engtiangin nge a
lo thlen ang tih hriat an tum a, chumi thu chu Krista Thlarau anmahnia
awm chuan a kawhhmuh a, Krista tuar tûr leh a hnua ropuina awm
tûr a hrilh lâwk bawk a. An thil zawn leh ngaihtuah chu an hun lai
atân ni lovin, kan hun lai atân a ni zâwk,” (1 Petera 1:10-12 lehlin
thar).
Zâwlneite hnênah pawh a thu hriattîr hre thiam vek tûra hriatna
pêk an ni lo va, hriat thiamna Pathianin a lantîr phal zawng zawng
chu taima takin hmuh an tum a. “An ngaihtuah a, taima takin an
zawng a.” “Krista Thlarau anmahnia awmin a kawhhmuh chu eng
hunah nge, eng angin nge a lo thlen ang tih an zawng a.” Hêng
hrilhlâwknaa rawngbâwltute hnêna a pêk hi Kristian hun lai atâna
pêk a ni a, Pathian mîte tân zir tûr \ha tak a ni. “A puanna mîte tân
ni lovin, kan hun lai atân a ni.” Chhuan tam tak la piang lote tâna
hrilhlâwkna an hnêna pêk chu an ngaihtuah a, an zawng a, hêng
Pathian mi thianghlimte hi ngaihtuah teh u! An \hahnem ngaihzia leh
an hnua Pathian duhsak hnamten vân thilpêk an sawisak dân hi a va
dang em! Hrilhlâwknate hi hriat thiam theih a ni lo titu, nawmsak
ngainatute leh khawvêl hmangaihtute tân zilhna a va ni tak êm!
Mihring rilru tâwi tê hi Pathian finna tâwp nei lo thu chhuak hre
fiah tûrin a tâwk lo va, a thil tum a tihpuitlin dân hre fiah tûr pawhin
a tâwk hek lo; mahsela Pathian thuchahte an hriat fiah lohna chhan
chu dik lohna emaw, inthlahdah avâng emaw a ni fo. Mihring rilru
hi, Pathian rawngbâwltute rilru ngei pawh, mihringte ngaihdân leh
mihring zirtîrna dik lo hruai bovin a awm fo va, chuvângin Pathian
THIM KÂRA ÊNG 345

Thua thil ropui tak tak a han puante hi an hre riai ruai chauh \hîn.
Isua an zînga a awm lai ngei pawh khân, zirtîrte pawh hei ang chauh
hi an ni. Messia chu khawvêl lal anga a awm a, khawvêl lal anga
khawvêl puma rorêla Israelte tiropuitu tûra mîte rin angin an ring
tlat a, a tuar tûr leh a thih tûr thu a sawite chu a ngaihna rêng an hre
lo va.
Isua ngeiin a tîr chhuak a, “Hun chu a lo thleng ta a, Pathian
ram pawh a lo hnai ta; sim ula, Chanchin |ha hi ring rawh u,” tih thu
puang tûrin thu a pe a (Marka 1:15). He thuchah hi Daniela 9 thu
chhunzawmna a ni a. Chawlhkâr sawmruk leh pakua chu Lal Messia
huap tûr a ni, tih vântirhkohvin a sawi a; beiseina lian tak leh nghakhlel
êm êmin Messian Jerusalem a\anga khawvêl pum ro a rêl hun tûr an
thlîr a.
Isuan, “Sawi rawh u,” a tih chu an sawi mai a, a awmzia erawh
an hre lo va. Daniela 9:25 thu hman ni mah se, a châng dawt leh
thu Messia tihboral thu kha an hre lo va. An pian tirh a\ang rêngin
an ram chu khawvêl ram ropui a la nih tûr hlîr an suangtuah a, hei
hian an hriat thiamna mit a tidel a, Isua thusawi leh hrilhlâwkna thu
an hre thiam lo va.
Zahngaihna chang tûra Juda hnamte sâwm a, an tih tûr an tih lai
chuan, leh an LALPA chu Davida lal\hutthlêng luah mai tûra an rinlai
chuan, ‘mi sual a ni’ tiin an mansak ta mai a, an vua a, an nuihzat a,
thiam loh an chantîr a, Kalvari krawsah an khêngbet ta a. An LALPA
thlâna a mut laite khân zirtîrte thinlung chu a nâin a va beidawng
âwm êm!
Isua chu hrilhlâwkna hrilh ang tak hunah leh an sawi dân ang
chiahin a lo kal a. Pathian Lehkhabu sawi ang takin A rawngbâwl
hna tihfamkimin a awm a. Chhandamna thu a tlângâupui a. A thûte
chu thiltihtheihna nên a ni. A thu ngaithlatute thinlung chuan vân lam
thil a ni tih an hria. Pathian thu leh Pathian Thlarauvin A Fapa
rawngbâwlna chu Pathian thu a ni tih an lantîr.
Zirtîrte khân an LALPA chu an la hmangaih êm êm reng a; mahse
an rilru chu a buai hlê a. An rilru mangan avângin Isuan a tuar tûr leh
a thih tûr thu a sawi kha an hre chhuak thei lo va. Nazareth Isua hi
Messia a nih tak zet chuan hetianga mangang leh beidawngin an
346 INDONA ROPUI

awm dâwn em ni? A thih leh a thawh leh inkâr Sabbath khawhar
thlâk taka thlâna a mut laia zirtîrte rilru tina bertu chu hei hi a ni.
Zân lungngaih thlâk thim chuan zirtîrte han tuam mah se, tlan
bosanin an awm lo. Zâwlnei chuan: “Thima ka \hut pawhin LALPA
chu ka tân êng a ni ang.... êngah mi hruai chhuak ang a, tin, a felna
chu ka hmu ang,” (Mika 7:8, 9). “Thim pawhin i lakah chuan engmah
a hliah lo va, zân hi chhûn angin a êng zâwk a ni; I tân chuan thim leh
êng hi thuhmun reng a ni,” (Sâm 139:12). “Mi dik tân chuan thimah
chuan êng a lo chhuak \hîn a.” (Sâm 112:4). “Mitdelte chu an hriat
ngai loh kawngah ka rawn hruai ang a; an hriat ngai lohna
kalkawngahte chuan ka hruai ang: an hmâah chuan thim chu êngah
ka siam ang a, kawng kawi laite chu ka tingil bawk ang. Chûng thil
chu ka ti ang a, anni pawh ka thlahthlam lo vang,” (Isaia 42:16).
LALPA hminga zirtîrte thusawi chu a dik famkim hlê a; thil lo
thleng tûr an sawite pawh a lo thleng a. “Hun chu a thleng ta, Pathian
ram a hnai ta,” tih chu an thu tlângâupui chu a ni a. Hun tâwp, Daniela
9-a chawlhkâr sawmruk leh pakua tâwp, hriakthiha awm thlenga
huap kha, a lo thlen chuan, Johanan Jordan Luia a baptis zawhah
Thlarau hriakthihna a chang a. “Pathian ram” a hnai ta tia an
tlângâupui chu Isua thihnaah tihngheh a ni ta a. He ram hi an rin dân
anga khawvêl ram a ni lo. Ram leh rorêlna vân pumpui hnuaia ramte
THIM KÂRA ÊNG 347

ropuina Chungnungbera mi thianghlimte hnêna pêk tûr, ram hlun,


awp ram zawng zawngin a rawng an bâwl tûr ram lo la awm tûr
pawh kha a ni lo va (Daniela 7:27). Bible-ah “Pathian Ram” tih
hian Pathian khawngaihna ram leh a ropuina ram a huap a.
Khawngaihna ram chu Hebrai hnêna lehkha thawnah a lo lang a.
Isua chu kan chak lohnate min hriatpui phâk tia a sawi hnû khân,
heti hian a ti a: “Zahngaihna kan hmuh theihna tûr leh puih kan ngaih
huna \anpuina khawngaihna kan hmuh theihna tûrin, khawngaihna
lal\hutphah chu huai takin i hnaih ang u,” (Hebrai 4:15, 16).
“Khawngaihna Lal\hutphah” chuan khawngaihna Ram a entîr a;
lal\hutthlêng a awm chuan lal ram pawh a awm tih a entîr a. Isuan
tehkhin thu a sawi tam takah “Vân ram” a hmang a, hei hian mihring
thinlunga Pathian khawngaihna hnathawh a entîr.
“Ropuina lal\hutthlêng” chuan “Ropuina Ram” a entîr a; he ram
hi Isuan hetiang hian a sawi a: “Mihring Fapa hi chu, a vântirhkoh
zawng zawng nên, a ropuinaa inthuama a lo kal hunah chuan,
a ropuina \hutphahah a \hu ang a; a hmâah chuan hnam tin an
inkhâwm ang a,” (Matthaia 25:31, 32). He ram hi nakin lam thil
a ni a, a lo kal leh hmâ chu din a ni lo vang.
Khawngaihna ram chu mihring tlûk vêleha din nghâl a ni a,
mihring tlu chhe tawhte tlan chhuahna pawh rêl nghâl a ni a. Chutih
lai chuan “la tih tûr” leh Pathian thutiam chauh a la ni a; rinna avângin
mihringte chu, chu ram khua leh tui an ni thei a; mahse Isua thih hmâ
chuan tihngheh a la ni lo. Leia a hnathawh chu rawn \an tawh mah
se, mihringte luhlulna leh pawisak lohna avângin Kalvari-a inhlanna
kha a \hulh thei a. Gethsemani huanah lungngaihna no chu a chelh
hrâm hrâm a. A thlan thisen anga far chu hru faiin, mi sualte chu an
sual chunga boral tûrin a kalsan mai thei a. Hei hi lo ti ta sela, mi
sualte tlanna rêng a awm lo vang. Mahse Isuan a nunna a pe ta a, a
thâwk hnuhnung berah, “A kin ta,” a ti a. Chu vêleh tlanna ruahmanna
chu a famkim ta. Eden Huana mi sual pahnihte hnêna chhandamna
thutiam chu tihngheh a ni ta. Khawngaihna ram Pathian thuthiam
chauhva awm kha din ngheh a ni ta a ni. Chutichuan Isua thihna,
zirtîrten an thil beisei zawng zawng boralnaa an ngaih kha, kumkhuaa
348 INDONA ROPUI

an beisei atâna tihfamkimna a lo ni ta zâwk a. An beidawnna a nasa


hlê a, mahse an rinna a dik tih fiahna lianpui a lo ni zâwk a. Beidawnna
leh lungchhiatna thil kha Adama thlahte zawng zawng tâna beiseina
kawng hawngtu a lo ni a, kumkhua atâna Pathian fâte hlimna leh nun
thar neihna hnar a lo ni ta zâwk a ni.
Zahngaihna tâwp nei lo thiltih tûr tak chu a lo thleng hnai ta,
zirtîrte beidawnna avângte pawh kha a ni. Pathian khawngaihna leh
Isua zirtîrna chuan an thinlung a hneh a, “Saw tiang rêngin tuman
thu an sawi lo,” tih khawpin thu a sawi si a, mahse Isua an hmangaihna
rangkachak thianghlim chu an chapona leh mahni hmasialna thîr
chhiain a chawhpawlh a. Kalhlên kût chaw kîlna pindanah, an LALPA
Gethsemani hlim hnuaia a awm \an tawh lai pawhin, vân ramah tunge
lian ber ang tiin an la inhnial buai a (Luka 22:24).
An ngaihtuahnate chuan lal\hutthlêng leh lallukhum leh ropuina
chauh a hmu a, mahse an hmâ lawkah mualphona leh huana lungaihna,
rorêlna piandan leh Kalvari kraws a awm si a. An thinlung chapona
leh khawvêl ropuina hmangaihna chuan chutih lai chuan rinna dik
lovah a phuar bet tlat a, Isuan a ram awm dân tak leh a lungngaihna
leh a thih thu a sawite kha an ngâi \helh a. He dik lohna hian harsatna
khirh tak a thlen a, mahse he harsatna hi an dik lonate tihdik nân an
mamawh a ni. Zirtîrte chuan an thuchah puan darhte awmzia hre
sualin an beisei angin thil lo awm ta lo mah se, Pathianin sawi tûr thu
a pêk chu an sawi a, chuvângin LALPA chuan an rinna lâwmman
pein an thuâwihnate a chawimawi ang. Mitthi zînga tho leh an LALPA
Chanchin |ha ropui, hnam tin hnêna puan darhna hna chu an hnêna
kawltîr a ni. He hna an thawh \hatna tûra inbuatsaih lâwk nân hêng
thil harsa an tawh hi phal a ni a.
Mitthi zînga ata a thawh leh hnu khân Isua chu a zirtîrte hnênah
Emau kawngah a inlâr a, “Mosia leh zâwlneite zawng zawng lehkhaah
a \an a, Pathian Lehkha zawng zawnga amâ chanchin ziak apiang
chu anmahni a hrilhfiah zêl a,” (Luka 24:27). Zirtîrte thin a \hâwng
a. Rinna an nei tan a. An hnêna Isua inpuan hmâ pawhin “Beiseina
Nunga” hrinin an awm leh ta a. A tum ber chu hrilhlâwkna thu thlâwn
THIM KÂRA ÊNG 349

ngai lote rin nghehtîr leh an hriat thiamnate tihfiah lehzual hi a ni. Thu
dik chuan an rilruah thûk takin zung kai sela a duh a, Amân a sawi
avâng mai ni lovin, Thuthlung Hlui hrilhlâwkna te leh chhinchhiahna
te leh dânin a entîr lâwk hnial rual lohva lo langte avâng tak pawhin
hrilh a la duh cheu va. Isua hnung zuitute tân rinna fel tak neih a
mamawh a ni, hei hi anmahni tân chauh ni lovin, Isua Krista hriatna
khawvêla puang darh tûrin a mamawh a ni. He hriatna bul \an nân
hian Isuan a zirtîrte chu Mosia leh zâwlneite zawng zawng a
kawhhmuh a. Thuthlung Hlui pawimawhzia entîr nân mitthi zîng ata
tho leh Kristan a sawi chu hei hi a ni.
An LALPA hmêl duhawm tak zirtîrten an han en leh chuan an
rilru a dang ta êm êm a (Luka 24:32). Tûnah chuan Mosia leh
zâwlneiten an ziaka kha an hmufiah ta tak tak a. An rinhlelhna te, an
lungngaihna te, leh an beidawnna te chu hriatfiahna chiang tak leh
rinna nghet takin a han thlâk ta a. A vân lâwn hnua Temple-a awm
renga Pathian an fak reng chu mak a ti a. Mipuite chuan Isua zahthlâk
taka a thihzia kha an hria a, zirtîrte hmêlah lungngaihna te, buaina te
leh tlawmna te hmuh an tum a, mahse lâwmna leh hnehna hmêl an
hmu zâwk a. Zirtîrte chuan an hmâa hnathawh tûr awm an thawhna
tûra inbuatsaihna thu an hmu a ni. An tuar theih ang tâwk harsatna
tâwp an tuar a, mihringte hmuha thil zawng zawng a boral vek emaw
tih hnu pawha Pathian thu chu hlena a awm lehziate pawh an hmu a.
Tun chinah chuan engin nge an rinna tithlabâr thei tawh ang a, an
hmangaihna chu engin nge tikiam thei ang? An lungngaih zual lai ber
pawhin fuihna nasa tak leh nunna thîrchakai rinawm leh nghet chu
an nei a (Hebrai 6:18, 19).
Pathian finzia leh chakzia hriatpuitute an ni a. Krista hmangaihna
ata chu thihnain emaw, nunnain emaw, vântirhkohte emaw, lalna
emaw, thiltihtheihna emaw, thil awm sa emaw, thil lo la awm tûr
emaw, sânna emaw, thûkna emaw, thil siam dang rêng rêng pawhin,
kan LALPA Isuaa awm Pathian hmangaihna ata chu a \hen lo vang
tih dik takin an hria a. Chûng zawng zawngah chuan anmahni
hmangaihtu avângin ropui taka hnehtute an ni a (Rom 8:37, 38, 39).
“LALPA thu erawh chu chatuanin a awm reng a ni,” (1 Petera 1:25).
350 INDONA ROPUI

“Tuin nge thiam loh chantîr ang? Thia kha Krista Isua chu a ni si a;
ani, tho leh ta zâwk a, Pathian ding lama awma min sawisaktu bawka
kha a ni.” (Rom 8:34).
LALPA chuan, “Ka mîte chu an mualpho rêng rêng lo vang,” a ti
a (Joela 2:26). “|ahna hi riak tûrin tlai lamah a lo lût thei a, zîngah
erawh chuan hlimna a lo thleng \hîn,” (Sâm 30:5). Isua thawhleh
nîa zirtîrten an hmuh khân a thusawite chuan an thinlung a chhun a.
A lû, a kut leh a kê hliamte an en khân; vâna a lâwn hmâa Bethani
thlenga a hruai a, a kut phara mal a sâwm a, “Khawvêl ram tinah
kal ula, Chanchin |ha chu hril rawh u, ngai teh u, in hnênah kumkhuain
ka awm ang,” tia a tirh khân; (Marka 16:15; Matthaia 28:20),
Pentikos Nîa thlamuantu tiam an chunga a lo thlen a, chung lam
a\anga thiltihtheihna pêk an nih a, ringtute thinlungah an LALPA vâna
lâwn ta awmpuina ngei an hriat a, an kawngte chu an LALPA kawng
anga inpumpêkna kawng leh martar channa kawng a ni ve ta tih an
hriat khân–A khawngaihna Chanchin |ha rawngbâwlna leh felna
lallukhum, a lo kal leh huna an hmuh tûr chu, tun hmâa an beisei \hîn
lei lal\hutthlêngin an thleng duh ang em? Kan dîl leh kan ngaihtuah
aia nasa zâwka pe theia chuan, a tuarna anga tuar vein, A hlimna–
ropuina lama mi tam tak hruaia hlimna, lâwmna sawi hleih theih loh,
leh chatuan ropuina–neih ve a phal a, chu chu a ni Paulan, “Tûn laia
kan tuarnate hi nakina ropuina kan chunga tihlan tûr nên chuan
tehkhin thamah ka ruat lo,” a tih chu.
Isua lo kal hmasak khân zirtîrte chuan Pathian ram Chanchin
|ha chu an puang a; chumi anpui chu a lo kal lehna thu sawitute hi
an ni. Zirtîrte chu thusawiin an vâk vêl a, “A hun a thleng ta, Pathian
ram a hnai e,” tia an tlângaupui angin Miller-a leh a \hiante chuan,
Pathian lehkhabua lo lang hrilhlâwkna hun sei ber leh hnuhniûng ber
tâwpna a hnai e, Rorêlna nî pawh a hnai, chatuan ram chu a lo
thleng dawn e, tiin an puang darh a. Zirtîrten hun thu an sawi chu
Daniela bung kuaa mi hapta 70 rinchhanin a ni a. Miller-a leh a
\hiante thusawi chu Daniela 8:14-a ni 2300 tâwp thu a ni a, hei
hian hapta sawmsarih pawh a huap a. An thusawi ve ve chu
THIM KÂRA ÊNG 351

hrilhlâwkna hun pumpui chhûnga a bung hrang hrang lo thlen famkim


thu a ni.
Zirtîr hmasate ang bawkin, Miller-a leh a \hiante hian an thuhrilh
pawimawhzia an hre phâk lo. Kohhran rin dân dik lova rei tak awmte
avângin, hrilhlâwkna pawimawh lai dik takin an hre thei lo va.
Chuvângin Pathianin khawvêl hnêna puan tûra a thuchah chu an
sawi mai nâa, a awmzia hriat dik lohna avânga beidawnna an nei.
Daniela 8:14-a ni “sânghnih leh zathum thlengin; tah chuan hmun
thianghlim chu thenfai a ni ang,” tih hrilhfiah nân, a hmâa kan sawi
tawh angin, Miller-a chuan, mi tam takte rin dân, hmun thianghlim
chu lei hi a ni, tih chu a pawm ve a. Chuvângin hmun thianghlim
thenfai tih awmzia chu, Isua lo kala meia lei rawn tihfai thu a niin a
ring a. Ni 2300 tâwp hun chu chiang taka bithliah a nih avângin, hei
hi Isua lo kal lehna a ni tûr a ni a ti a. A dik lohna chu, vântlâng rin
dân anga hmun thianghlim hriat sual thu vâng a ni.
An rawngbâwl dân, Krista inhlanna leh puithiamna entîr
lâwknaah chuan, biak bûk thenfai chu puithiamte kum khat chhûnga
an rawngbawlna hnuhnung ber a ni a. Tlanna hnathawh tihtâwpna,
Israelte zîng ata sual dah bona a ni a. Vâna kan Puithiam lalberin, a
mîte sualna vân lehkhabua chhinchhiahte a thai bona hnathawh
hnuhnung entîrna a ni a. He rawngbâwlna hian mîte hnathawh
enfiahna, rorêlna chu a huap a; chhûm chunga ropui taka Isua lo kal
hmâ chiaha mi a ni a; A lo kal chuan mi tin chan tûr chu rêl fel vek a
ni tawh a. Isuan, “Mi tin an thiltih ang zêla pêk tûrin ka lâwmman ka
hnênah a awm a,” a ti a (Thupuan 22:12). Isua lo kal hmâ chiaha
rorêlna hnathawh, vântirhkoh pakhatna thuchah Thupuan 14:7-a
mi, “A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau ula,” a
tih kha a ni.
He thuchah puangtute hian thu dik chu a hun dikah an puang a
ni. Zirtîrte chuan Daniela bung kua rinchhanin “A hun a thleng ta,
Pathian ram a hnai ta,” tiin an puang a; mahse chumi thuah bawk
chuan Messia thih thu a chuang tih an hre lo va. Chu ang bawk
chuan Miller-a leh a \hiante chuan Daniela 8:14 leh Thupuan 14:7
rinchhanin thuchah chu an puang a; mahse Thupuan 14-ah hian
352 INDONA ROPUI

thuchah dang Isua lo kal leh hmâa puan tûr a awm tih an hmaih \helh
a. Hapta sawmsarih hnua ram lo awm tûr zirtîrten an ngai sual angin,
Adventist-ho pawhin ni 2300 tâwp huna thil awm tûr an ngai sual
bawk a. Thu dik laka mit tideltu rin dân dik lo an vawn ve ve vang
a ni. An pahnih hian Pathianin thuchah puang tûra a duh an puan
avângin Pathian duhzâwng an ti a. An pahnihin thuchah an ngaih dik
loh avângin beidawnna an tâwk ve ve bawk a ni.
Rorêlna chu a nih ang anga puan phalin Pathian chuan a thiltih
tum chu a han puitlin a. Chumi ni ropui chu a hnai ta a, chuvângin
Pathianin mihring rilru suangtuahte tilang tûrin, hun bîk atân a mîte a
han fiah a ni. Thuchah chu kohhran fiah nân leh tihthianghlim nâna
tih a ni a. Khawvêl nge an hmangaih a, Krista leh vân, hemi tihlan
nân a ruat a ni. ‘Chhandamtu chu kan hmangaih e’ an ti a, tûnah an
hmangaih leh hmangaih loh chu fiah a ni ang. Khawvêl thil hmangaihna
leh duhâmna kalsanin Isua lo kal chu an lâwm thei dâwn em? Thuchah
chu an thlarau lam dinhmun an hriatfiah theih nân tih a ni; zahngaihna
avangin sim a, inngaitlawma LALPA an zawn theih nân tih a ni.
An beidawnna chu, anmahni thuchah sawi awmzia an hriat thiam
loh avang ni mah se, kumkhua atâna tihbo a ni tawh ang. Pathian
thuchah hmua inngaite rilru fiahna a ni ang. An beidawnna avângin
THIM KÂRA ÊNG 353

an hnathawhte an tlânsanin Pathian Thu an rinnate an paih mai em ni


ang? Nge, \awng\aina leh inngaitlawmin, hrilhlâwkna thu an hriat
thiam loh lai hriat thiamna an zawng em ni ang? Nuamsip atâna ti
mai mai emaw, bulbâl awm lova pawng tih ve mai mai emaw,
hlauhthawn vâng chauhva ti engzat nge awm ang? Ring lo leh duhdah
taka ti engzat nge awm? Mipui tam takin LALPA lo kal lehna
nghakhlelin an insawi a. Hmuhsitna leh dêuna lo awm sela, fiahna
leh beidawnna lo awm sela, rinna chu an hawisan ang em? Pathianin
an chunga a thawh dân an hriat thiam rih loh mai avângin, thu dik,
Pathian thuin fiah taka a sawi chu an tlânsan leh mai ang em?
Pathian thu leh Pathian Thlarau ngei a ni tih rinna nghet neia thu
zâwmtute chakzia chu fiahnain a tilang ang. Bible hi amah leh amah
inhrilhfiahtîr lova mihringte ngaihdân leh hrilhfiah dân pawm mai a
hlauhawmzia a zirtîr ang. Rinna fâte rilru buaina leh lungngaihna, an
dik lohna avânga awm chuan insiam dikna an mamawh êm êm chu a
thawh chhuahsak ang. Hrilhlâwkna thu zir ngun lehzual tûrin a hruai
ang. An rinna nghahchhan chu ngun lehzuala ngaihtuah tûrin a zirtîr
ang a, Pathian lehkhabua innghat lo thilte chu, mi dang zawng
zawngten ring mah se, a pawm tûr a ni lo.
Hetiang ringtute hi chu, zirtîr hmasate ang bawkin, fiahna huna
an awm laiin hriat thiam lohna thimin tuam mah se fiah taka hriattîr
an la ni ang. LALPA thil ruahmante an hmuh fiah hun chuan, an dik
lohna avângin harsatna tâwk mah se, an tâna a hmangaihna ruahman
thilte chu an chungah a lo thleng famkim zêl tih an hria ang. Khawngaih
thei leh zahngai thei a ni a, A thuthlung leh thu hriattîr zâwmtute tân
a kawngte pawh zahngaihna leh thu dik a ni tih an hria ang.S

1
Hei hi Mizo\awng Biblea chuang nên a dang hlê tih in hmu ang a, hei ang hian King
James Version leh version dang tam takah a chuang.
2
Ottoman Empire hi Turkey lalna ram a ni a. Osman I-in AD 1300-a a din a ni.
3
Miller-a hun laia Isua lo kal nghâkhlel taka beiseitute kha ‘Adventists’ tia koh an
ni.
354 INDONA ROPUI
BUNG 20

SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI


SAKHAW
(A GREAT RELIGIOUS AWAKENING)

K
RISTA lo kal leh thuaina tûr thu puanna hnuaia sakhaw lama
harhna ropui tak lo thleng tûr chu Thupuan 14-a vân
tirhkoh pakhatna thuchahah hril lâwk a ni a. Vântirhkoh pa-
khat chu “hnam tinrêng te, chi tinrêng te, \awng tinrêng te, mi tinrêng
te hnêna tlângaupui tûra chatuana Chanchin |ha nei vântirhkoh dang
vânlaizâwla thlâwk” angin hmuh a ni a, “Ani chuan aw ring takin,
‘A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau ula,
chawimawi rawh u; vân te, lei te, tuifinriat te, tuihnâ te siamtu chu
chibai bûk rawh u,”’ tih thuchah chu a puang a (Thupuan 14:6, 7).
Vântirhkoh pakhat chu he vaukhânna thu au chhuahpuitu anga
sawi a ni a. Thuchah te, thiltihtheihna te, ropuina tea tihfamkim tûr
hna chu, vân palai thianghlimna, thiltihtheihna leh ropuina avângin
Pathian lawmzâwng tak a ni. Vânlaizâwla vântirhkoh thlâwk leh,
aw ring taka a vaulâwkna thu a sawi chhuah leh, leia awm zawng
zawngte–hnam tin, chi tin, \awng tin leh mi tinrêng hnêna puan chhuah
chuan a hmanhmawhzia leh khawvêl nghawng khawpa chû hma
lâkna chu a tilang chiang a ni.
He hma lâkna hi a lo thlen dâwnin thuchah chuan amahin êng a
chhuah a. “Chatuan Chanchin |ha,” pêng khat anga sawi a ni a.
Rorêlna lo in\anna chu a rawn puang a; chhandamna thu chu hun
tinrêngah puan a ni tawh a; mahse he thuchah hi chu Chanchin |ha
zawmpui pêng, ni hnuhnungah chauh puan tûr a ni a, chuta \ang
chuan rorêlna hun chu a lo thleng ta tih hriatna a ni. Rorêlna lo in\anna
tûr lama hruaitu thil lo thlengte chu hrilhlâwknate chuan an târlang a.
Hei hi a bîk takin Daniela lehkhabuah a dik a ni. Mahse chumi a
hrilhlâwkna pêng, ni hnuhnunga mi tûr chu, “Tâwpna hun thlenga,”
thup leh châr tlat tûrin Daniela chu hrilh a ni a. Hemi hun thlen hmâ
355
356 INDONA ROPUI

hi chuan, hêng hrilhlâwkna thlen famkimnaa innghat, Rorêlna thuchah


hi puan theih a ni rih lo. Nimahsela tâwpna hunah chuan “mi tam
tak an tlân vêl ang a, hriatnate a pung dâwn a ni,” tih zâwlnei chuan
a sawi a (Daniela 12:4).
Tirhkoh Paulan kohhrante chu, ama dam laia Krista lo kalna
thlîr lo tûrin a zilh a. “Tlûksanna chu a lo thlen hmasak a, dân
bawhchhepa chu a lo lan zet loh chuan chumi ni chu a thleng dâwn
lo,” a ti (2 Thesalonika 2:3). Kal sualna nasa tak hnu leh, dân
bawhchhepain rei tak ro a rêl hnuah chauh, kan LALPA lo kal lehna
chu kan thlîr thei ang. “Dân bawhchhepa,” “bawhchhiatna thurûk,”
tia vuah mai leh, “boral Fapa,” leh “mi suaksual,” tih hian pope ai
an awh a, hrilhlâwknaa sawi lâwk angin kum 1260 chhûng lal berna
a chang tûr a ni. Hemi hun hi kum 1798-ah a lo tâwp ta a ni. Chumi
hmâ chuan Krista lo kalna a thleng thei rih lo. Paulan fîmkhur tûra a
zilhna chuan Kristian hun \hen darh, kum 1798 thleng chu a huap a.
Chumi hnu lam a\angin a ni Krista lo kal lehna puan a nih hun tûr
chu.
Chutiang thuchah chu tûn hma hunah pêk a la ni ngai rêng rêng
lo. Kan hmuh tâk angin, chûng chu Paulan a puang lo: chumi hun
a\anga Krista lo kal lehna la hla tak chu a unaute a hrilh zâwk a ni.
Siam\hatute pawhin chu chu an puang lo. Martin Luther-a chuan
Rorêlna chu a hun lai a\anga kum 300 vêl hnua lo in\an tûrin a sawi
a. Mahse 1798 hnu lamah Daniela lehkhabu châr chu hawn a ni a,
hrilhlâwkna thu hriatna chu a lo pung a, tichuan rorêlna chu a lo hnai
ta tih thuchah khûn tak chu mi tam takin an puang ta a.
Kum zabi 16-naa siam\hatna ropui tak ang mai khân, A lo kal
lehna beiseitute hmalâkna chu Kristian ram hrang hrangah chutih lai
vêk chuan a lo lang chhuak a. Europe leh America-ah pawh rinna
nei leh \awng\aia inhlân mîte chu, hrilhlâwkna thu zirna lamah hruai
an ni a, Bible thu chu chhuiin, thil zawng zawng tâwpna chu a hnai ta
tih chiang takin an hria a. Ram hrang hrangah Kristian pâwl hrang,
Pathian thu zirna a\anga Chhandamtu lo kal lehna a hnai ta tih hretute
an awm zêl a.
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 357

Kum 1821-ah, Rorêlna hun lam hawi hrilhlâwkna thu Miller-an


vântlâng hmâa a tihlan hnu kum thumah khân, “khawvêl hmun hrang
hranga sakhuana theh darh tûra mi tirh,” Joseph Wolff-a chuan
LALPA lo kal leh thuaina thu chu a puang \an a. Wolff-a chu Hebrai
mi niin German ramah a lo piang a, a pa chu Juda zirtîrtu a ni a. A
naupan têt laiin Kristian sakhaw thutak chuan a hneh a. Rilru lama
thatho tak a ni a, rilrua thil chhûtin, Juda kulmûthote, Messia lo kal
lehna ropuina leh Israelte hruai khâwm leh Judaten an beiseina thute
chhûta a pa ina nî tina mi lo kal khâwmte thusawite chu ngun takin
a ngaithla \hîn a. Ni khat chu Nazareth Isua chungchâng an sawi
chu hriain Wolff-a chuan chû mi chu tunge a nih a zâwt ta reuh va.
“Thilpêk sâng ber dawng mihring, amaherawhchu Messia nia A
inchhâl avângin Juda rorêl pâwlten thi tûra A chung thu an rêl tâk
chu a ni,” tiin a chhâng a. “Engati nge? Engvângin nge Jerusalem
chu tihchhiat a nih a, engati nge salah kan tân?” tiin a zâwt nawn leh
a. “E khai! Judaten zâwlneite an thah vâng a ni,” tiin a pa chuan a
chhâng a. “Thil A tihsual loh pawha Judaten an tihhlum tâk Nazareth
Isua chu zâwlnei A ni mai thei,” tih chu, chû naupang chuan a
ngaihtuah ta tlat a.–Travels and Adventures of Rev. Joseph Wolff,
vol. 1, p. 6.
Chu thil hriatna chu a chak ngang a ni ang, Kristian biak ina luh
chu khap tlat a ni nâin, thusawi ngaithlain pâwnah a awm fo \hîn a.
Kum sarih leka upa a nihin, a \henawm Kristian putar chu nakina
Israelte an la dinchan tûr thuin a uan khum a. Chu putar chuan
zaidam takin, “Taite, Messia tak tak chu ka hrilh ang che: Nazareth
Isua kha A ni a, hmân lai zâwlneite an tihlum ang bawkin, in thlahtuten
Ani chu an khêngbet a. Hâwng ta la, Isaia 53 kha chhiar la, tichuan
Isua chu Pathian Fapa A ni tih i hre chiang mai ang,” a ti a.–Ibid.,
vol. 1, p. 7.
Rinna nghet chu amahah a lo awm ta nghal a. A hâwng a, Bible
chu a chhiar a, chûng thute chu Nazareth Isua chungah a lo thlen
famkim dânte chiang takin a hre ta a. Kristianhote thu chu a dik ang
em? Wolff-a chuan hrilhlâwkna hrilhfiah tûrin a pa chu a ngen a,
mahse ngawi rengin, khauh deuh maiin chhân a nih tâk avângin, chu
358 INDONA ROPUI

thu chû a sawi ri nawn leh ngam ta lo va. Hei hian Kristian sakhaw
chanchin tam zâwk hriat a châk zualtîr sauh va.
Hriatna a lo hmuh tâk chu anmahni Juda in chhûngah chuan hriat
châk tak chunga up bo a ni a; mahse kum 11 mi lek a nihin, a pa in
chhuahsanin, lehkha a zir a, a sakhaw duhzâwng leh, a dam chhûng
hnathawh tûr chu a thlang ta a. Hun engemaw chhûng chu an laina
lamhnai hnênah a khawsa a, mahse chû mi hnên a\ang chuan sakhaw
phatsantu angin hnawh chhuah a ni leh thuai a, tichuan amah chauhvin,
sum nei si lovin, mi khual ang maiin a lo awm ta a. Hmun tinrêngah
vâk vêlin, ngun taka zirin, Hebrai \awng zirtîrin a intungnung a.
Catholic zirtîrtu pakhat hûhâng a\angin Romanho rinna pawm tûra
hruai a lo ni a, amâ chîte zîngah misonari a lo ni ta a.
He thil tihlawhtling tûr hian, a hnu kum rei lo têah, Rom khuaa
Propaganda College (Thu Theh Darh Zirna)-ah zir chhunzawm tûrin
a kal ta a. Hetah hian a chîn \han, a ngaihtuahna zalên tak leh a
thusawi tlang tak chuan ama chungah sakhaw rinna lam pênsana
puhna a rawn thlen ta a. Dik lo zâwnga kohhranin thil a hmannate
chu a langin a bei a, siam\hat mamawhzia chu sawiin a nawr a. Rom
kohhran hruaitute chuan a tîrin duhsakna bîk nên en mah sela, hun
engemaw hnuah Rome a\angin sawn bo a ni leh ta a ni. Kohhranin
fîmkhur taka a enthlâk chungin, Romho zirtîrnaah a intulût leh dâwn
tawh lo tih an chian hmâ chuan, hmun tinrêngah a kal a. Amah chu
siam \hat theih loh mi ang maiin sawi a ni a, tin, a duhna lam hawia a
kal phalsak a ni a. Tûnah chuan England-ah a kal ta a, Protestant-
ho rinna thu chu puangin England Kohhran a zawm ta a. Kum hnih
a zir hnuah kum 1821-ah, amâ hna lamah a feh chhuak ta a ni.
Krista chu A lo kal vawi khatnaa, “Mi Lungngai, natnate hre
mi” A nihna thutak ropui tak hrilhlâwkna chu a hriat thiam tlukin,
thiltihtheihna leh ropuina nêna A lo kal lehna tûr chu Wolff-a chuan
a hre chiang a. Nazareth Isua chu Messia Tiama ngei kha A nihzia
leh, mihringte sual thawi nâna A inngaihtlâwmna thu a kawhhmuh
pah chuan, Lalber leh chhan chhuaktu anga a lo kal lehna tûr thu a
zirtîr nghal bawk a.
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 359

“Nazareth Isua, Messia dik tak, A kut leh kête chhun tlang tawh,
berâm anga talh tûra hruai, Mi Lungngai leh lungngaihna hre mi,
Juda laka laltiang lo chhuak leh, a ke kâra rorêltu thuneihna hmâna
lo awm tawh kha, a vawi khatna atân a lo kal tawh a; a vawi hnihnaah
vân chhûm chunga, vântirhkoh chungnungber tawtawrâwt ri nên a
lo kal leh dâwn a ni.”–Joseph Wolff, Researches and Misonari
Labours, p. 62.
“Olive Tlângah chuan A kê A rawn nghat dâwn a ni. Hmâna,
thil siam a nih laia, Adama hnêna ram pêk tawh, a lo hloh tâk,
(Genesis 1:26; 3:17) chu Isua hnênah pêk leh a ni ang. Lei chung
zawng zawngah Lalber A ni ang. Thilsiamte rûm leh au thâwm chu
a reh tawh ang a, fakna hlate leh lâwmthu sawinate chu hriat a ni
tawh zâwk ang. Isua chu A Pa ropuina leh A vântirhkohte nêna A
lo kal hunah chuan, ringtu thi tawhte chu an tho hmasa ang (1
Thesalonika 4:16; 1 Korin 15:32). Hei hi thawhlehna hmasa ber
tia Kristianten kan sawi chu a ni. Tichuan, ramsa nihphung chu a lo
danglam tawh ang a (Isaia 11:6-9), Isua hnênah pêk an ni tawh ang
a. (Sâm 8). Khawvê1 pumpui muanna a lo awm tawh ang.”-Journal
of the Rev. Joseph Wolff, p. 378, 379. “Tichuan LALPAN lei hi A
han en ang a, ‘Ngai teh, a \ha êm êm a,’ A ti dâwn a ni.”–Ibid., p.
294.
LALPA lo kal lehna chu a hnai hlêin Wolff-a chuan a ring a,
hrilhlâwkna hun thua a hrilhfiahna chuan tûn hnai têa thawh zawhna
tûr ropui tak, Miller-an a sawite chu a telh a. Pathian lehkhabua,
“chumi nî leh dâr thu chu tuman an hre lo,” tih chângchawia, A lo
kal lehna hnaihzia chu tûmâ hriat loh tûr ni anga sawitute chu Wolff-
a chuan hetiangin a chhâng a: “A lo kal lehna tûr ni leh dâr chu hriat
ngai rêng rêng loh ni tûrin kan LALPAN A sawi em ni? A lo kal lehna
lo thleng mai tûr chu kan hriat theih nân, nipui a lo thlen dâwna
theipui thing a rawn chawrno \hîn ang hian, hun chhinchhiahnate chu
min pe lo vem ni? (Matthaia 24:32).
Zâwlnei Daniela lehkhabu chhiar tûr chauh pawh ni lo, hre thiam
tûra Amah ngeiin min fuih lai hian, chumi hun hre ngai lo tûr em kan
nih le? Chûng thute chu tâwpna hun thlengin thup tlat a ni tih sawina
Daniela hnên ngeiah chuan, mi tam tak chu an tlân tawn vêl ruai ang
360 INDONA ROPUI

a, hriatna a pung ang, tih sawi a ni (Daniela 12:4). Chu bâkah, kan
LALPA chuan, he thilah hian A lo kal lehna tûr chu hriat a nih loh tûr
thu ni lovin, a nî leh dâr chiah chu tuma’n hriat a nih loh tûr thu A
sawi mai zâwk a ni. A lo kal lehna atâna inbuatsaih tûrin, Novan
lawng a tuk ang khân, hun chhinchhiahna hmangin a tâwk lek hriat a
nih tûr thu A sawi a.”–Wolff, Researches and Misonari Labours,
pp. 404, 405.
Pathian thu hrilhfiah dân tlânglâwn emaw, hrilhfiah dân dik lo
emaw chungchângah Wolff-an heti hian a ziak a: “Kristian kohhrana
pêng lian zâwk chu Pathian thu hriatna a\angin an kal pêng a, Buddha
zuitute, nakina mihringte hlimna tûr chu boruaka lên vêlna hi a ni ang
titute nun inher dân phung lam an hawi a; entîr nân Judate tih an han
chhiar chuan, Jentailte tih an hre thiam tûr a ni a; tin, Jerusalem tih
an chhiar chuan, kohhran tih an hre thiam tûr a ni bawk a; lei tih
sawi a nih chuan, vân tihna a ni a; LALPA lo kal lehna lam a nih
chuan, misonari pâwlte hmasâwnna an hre thiam tûr a ni a; tin, LALPA
in tlânga lâwn chhoh chuan, Methodistho pâwl lian tak intâwk khâwm
a entîr a.”–Journal of the Rev. Joseph Wolff, (p. 96.
1821 a\anga 1845 inkâr kum 24 chhûngin, Wolff-a chu nasa
takin a zin vâk a; Africa-ah te, Aigupta te leh Abyssinia te a tlawh
a; Asia-ah te, Palestine te, Suria te, Persia te, Bokhara te leh India
te a tlawh zêl a. U.S.A. pawh a tlawh a, chuta a zin kawngah chuan
St. Helena thliarkârah thu a hril a. 1837 kum, August thlaah New
York a thleng a; tin, New York-a thu a sawi zawhin Philadelphia-
ah leh Baltimore-ah thu a hril a, a tâwpah Washington a pan a.
Hetah hian, “President hlui, John Quincy Adam-an Rorêlna in zînga
pakhata inkhâwmnaa rawtna a rawn siamah chuan, huatna tel hauh
lovin rorêl pawl chuan thusawi nân rorêlna in chu hman min phalsak
a, Inrinniin ka hmang \an a, rorêl pâwlho zawng zawng leh Virginia-
a bishop leh Washington khawpuia kohhran hruaitute leh khawpuia
chêngte hmâa chawimawiin ka awm a. Chutianga chawimawina
bawk chu, New Jersey leh Pennsylvania-a sorkâr mîte, Asia-a ka
thil hmuh chhuah leh Isua Kristan a taka ro a rêlna thu an hmâa ka
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 361

sawinate chuan min pe a.”–Journal of the Rev. Joseph Wolff, pp.


398, 399.
Europe ram thuneituten an vên hleih lohvin hnam kawlhsen berho
ramahte chuan Wolff-a chu a zin vêl a, harsatnate tuar chhuakin,
hlauhawmna tam tak hual vêlin a awm a. Hrem nân kephah hnuaia
vuak leh ril\âma hrênin a awm a, sal anga hralh a ni a, \um thum thi
tûra thiam loh chantîrin a awm a. Suamhmangten an hual vêl a, a
châng chuan tuihâlin a thi lek lek \hî a. Vawi khat chu a neih zawng
zawng an lâksak a, kê ngawtin mêl za tam tak, tlâng kâra zin ngaia
hnutchhiah a ni a, a hmai chu vûrin a tlâk a, kê lawnga vûr chungah
a kal avângin a kête chu a hit mu zo vek a.
Hnam kawlhsen leh mâwlho zînga inrâlthuam lova a kal thua an
zilhnaah, râlthuama inthuam angin a insawi a “\awng\aina te, Krista
tâna \hahnemngaihna te leh A \anpuina rin ngamnaah, kei pawh hi
Pathian hmangaihna leh ka thinlunga \henawmte hmangaihnain thuam
ka ni a, tin, Bible chu ka keng a ni,” tih a sawi a.–W.H.D. Adams,
In Perils Oft, p. 192.
Hebrai \awng Bible leh Sâp \awng Bible chu a kalna apiangah
a keng zêl a. A zin hnuhnûn ber pâwlah chuan heti hian a ti a:
“Bible chu keu sain ka keng a, ka thiltihtheihna chu lehkhabuah
chuan a awm tih ka hria, a thiltihtheihna chuan min vênghim thei a
ni,” tiin.–Ibid., p. 201.
Mihring chênna he khawvêl hmun tam zâwkah hian Rorêlna
thuchah chu puan darh a nih hmâ loh chuan \hahnemngai takin a
thawk zêl a. Juda te, Turk-ho te, Persian te, Hindu te leh chi leh
hnam hrang hrang te zîngah \awng hrang hrangin Pathian Thu chu a
hril zêl a, tin, hmun tinrêngah Messia rorêlna lo thleng thuai tûr thu
chu a tlângaupui zêl a.
Bokhara-a a zinnaah, mipui awm fâl leh awm hranghoten an rin
tlat, LALPA lo kal thuaina tûr thurin chu a chhar a. Yemen rama
Arab-hote chung thu heti hian a sawi a: “Chûng hote chuan, lehkhabu
pakhat ‘Seera’ an tih chu an nei a, chu chuan Krista lo kal lehna leh
ropui taka ro a rêlna tûr thu a hriattîr a, tichuan l840-ah thil ropui
tak a lo thlen an beisei a.”–Journal of the Rev. Joseph Wolff, p.
377.
362 INDONA ROPUI

“Yemen-ah chuan Rekab-ho (Rechab) zîngah ni ruk ka khawsa


a. Zû an in lo va, grep huan an siam lo va, thlai an ching lo va, puan
inah an chêng a, Rekaba fapa Jonadab-a thute chu an vawng reng
a. Anni zîngah chuan Israel fâte, Dana thlahte, ... Rekab-a thlahte
nêna vân chhûm chunga Messia lo kal thuai ringa beisei ve bawktute
chu an chêng a.”–Ibid., p. 389.
Misonari dang, Tatary-a awm ve chuan chutiang rinna bawk
chu a chhar a. Krista lo kal leh hun tûr thu chu Tatar puithiam
pakhat chuan misonari chu a zâwt a. Chu thil chanchin a hriat loh
thua misonari-ina a chhân chuan, Bible zirtîrtua inchhal siin chutiang
a han hre lo chu puithiam chuan mak a ti êm êm a, tichuan amâ
rinna, hrilhlâwkna a\anga a hmuh, 1844 vêlah Krista chu lo kala a
rinna chu a hrilh ta a.
1826 a lo thlenin lo kal lehna thuchah chu England-ah hril \an a
ni a. Heta mi hi chuan America-a mi kha chu a ang chiah lo, lo kal
lehna hun chiah chu dân naranin puan a ni lo va, mahse ropui taka,
thiltihtheihna nêna Krista lo kal lehna tûr thu chu nasa takin an puang
darh a. Hei hi kohhran a\anga helte leh rinna zâwm lo pâwlte zîngah
chauh a ni lo. Sâp mi pakhat, ziaktu Maurant Brock-a chuan, Sâp
Ram Kohhran (Anglican Church)-a rawngbâwltu 700 vêlte chu ram
Chanchin |ha hrilhnaah rawih an nih thu a sawi a.
Kum 1844 chu LALPA lo kalna tûr niawma sawina thuchah chu
England ramah pawh hril a ni ve a. Lo kal lehna lam chanchin bute
chu nasa takin America a\ang chuan theh darh a ni a. Lehkhabute
leh chanchin bute chu England ramah an chhuah nawn leh hlawm a.
1842-ah chuan, pian leh mûrnaa England mi, Robert Winter-a,
America rama a lo kal lehna rinna thuchah chhartu chu, LALPA lo
kal lehna tlângaupui tûrin ama ram lamah a kîr leh a. Chu hnathawhah
chuan mi tam takin amah an zawm a, Rorêlna thuchah chu England
ram hmun tinrêngah puan a ni a.
America chhim lam hnam mâwlna leh puithiamna ngaihsânnaah,
Spain mi, Jesuit pâwla mi, a hming Lacunza chuan Pathian Thu chu
zirin, Krista lo kîr leh thuaina tûra thutak chu a lo hmu a. Vaukhânna
thu chu puang tûra nawr a ni a, Rom-in a sawisêlna chu pumpelh
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 363

châk siin, “Rabbi Ben-Ezra” tih hming invuahin a thlîr dân chu a
puangzâr a, amah chu Juda piangthar angin a intilang a. Lacunza
chu kum zabi 18-na laia mi a ni a, mahse 1825 kum vêlah, a
lehkhabuin London a thlen chuan Sâp \awngin lehlin a ni a. Chumi
thu chhuah chuan, a lo kal lehna thupui England-a lo zi chhuak mêk
chu a bengkhawntîr lehzual a.
German ramah chuan he thurin hi kum zabi 18-naah, Luthera
kohhran rawngbâwltu pakhat, Bible thiam leh, a \hat leh \hat loh
endik thiam, Bengel-an a zirtîr a. A thil zir a zir zawhin, Pathian thu
zirna lamah Bengel-a chu a inpe a, “tûn hmâa a rilru mûk tak leh fîr
taka a zir tawh leh thununnaa tihchak niin, khawvêl nunphung chu a
âwn a. Chumi hma leh hnu lama ngaihtuahna nunze nei tleirâwl dangte
ang bawkin sakhaw awmphung rinhlelhna leh harsatna do tûr tam
tak a nei a, a thinlung rethei tak chhuntu fei tam tak leh a tleirâwlna
tuar tihartu chu hreh takin a sawi a. Wittenberg rorêltu pakhat niin
sakhaw zalênna atân a bei nasa hlê a.
“Kohhran dikna leh mawhphurhna te hum chungin, kohhran
ngêlnghet a\anga inhnuhdawh tuma, phuar nia inhre site chu, chhia
leh \ha hriatna avângin, a âwm tâwk fang sakhaw zalênna chu pêk
an nih nân a sawisak hlawm a.”–Encyclopaedia Britannica, 9th
ed., art. “Bengel”. He thil tihdân rah chhuah \ha takte hi ama pianna
ram bialah hriat zui an la ni ta zêl a ni.
Thupuan 21 a\anga thusawi tûr “Advent Sunday,” tih thu a
buaisaih laiin Krista lo kal lehna tûr thua êng chu Bengel-a thinlungah
a lo lût a. Thupuan hrilhlâwknate chu tûn hmâ zawng aiin a thinlungah
a chiang zâwk a. Thil ropui tak pawimawhna leh chumi hmun ropuina
khûm hial, zâwlneiin a tihlan hriatna chuan a rilru chu chîmbuakin,
vawi engemawti lai, chumi thupui ngaihtuahna a\ang chuan kîr tûra
nawr luih a ni a. Pulpit-ah chuan, a chianna leh thiltihtheihna zawng
zawng nên, chu thil chu ama hnênah a lo lang leh a. Chumi hun a\ang
chuan, hrilhlâwkna thu zirnaah, a bîk takin Thu puan chhuah leh,
Krista lo kalna tûr chu a hnai tawh a ni tih rinna an sawi chu a hmu
a. Krista lo kal lehna tûr anga ni a ruat chu Miller-an a hril hnu kum
rei lo tê chhûngin a ni a.
364 INDONA ROPUI

Bengel-a thu ziakte chu Kristian ram zawng zawngah theh darh
a ni a. Hrilhlâwkna a thlîr dân chu a tlângpuiin ama chênna ram bial,
Wittenberg-ah chuan an dawngsawng a, engemaw chenah chuan
German ramah pawh an dawng a. Chû hna chu a thih hnuah pawh
an chhunzawm a, tichuan German ramah chuan Krista lo kal lehna
tûr thuchah puan chu hriat a ni a, chumi lai vêk chuan khawvêl ram
dangahte pawh an ngaihven hlê a. Ringtu \henkhate chu chumi hmâ
daihin Russia-ah an kal a. Chutah chuan ram tharte an luah a, chu
rama German kohhranhote chuan Krista lo kal leh thuai rinna thu
chu an la hril zêl a.
Chu êng chu France leh Switzerland-ah pawh a lo êng a. Farel-
a leh Calvin-an siam\hatna thutak an puan darhna hmun Geneva-ah
chuan, Gaussen-a chuan a lo kal lehna thuchah a puang thung a.
Gaussen-a chuan, sikul naupang a nih lai, kum zabi 18-na tâwp lam
leh kum zabi 19-na bul lama Europe ram luah khattu, chhia leh \ha
hriatna thlarau nun chu a do va; chutia rawng an han bâwl tâk chuan,
rinna dik chu a hre lo mai pawh ni lovin, Pathian awm rin lohna lam
a âwn hial a. A tleirâwl laiin, hrilhlâwkna zirna lamah a tui hlê \hîn a.
Rollin-an hmân lai chanchin a ziak (Ancient History) a chhiar hnu
chuan, Daniela 2 thu chhiar châkna a lo nei a, Rollin-an a ziak ang
ngeiin chu hrilhlâwkna chu a lo thleng famkim a han hmuh chuan
mak a ti a. He Pathian thâwk khum hriattîrna thu hi tûn hnua
hlauhawmna kârah pawh thirchakai anga amah humtu a ni a. Finna
zirtîrnaahte chuan chawlh mai a tâwngkhawp lo va, êng fiah zâwk
zawnga Bible chu zirin, engemawti hnuah chuan rinna dikah hruai a
lo ni ta a.
Hrilhlâwknate a han chhût zui zêl chuan, LALPA lo kal lehna chu
a hnai tih a hria a. He thutak khûnna leh pawimawhna hian a hneh
khawp a, chu thil chu mipuite hmâah puan darh a châk a; mahse
Daniela hrilhlâwknate chu thurûk hriatfiah theih loh anga rinna lâr
tak chu a kawng daltu lian tak a ni a. Tûn hma lama Farel-an Geneva-
ah thu a hril dân ang maiin–a tâwpah chuan naupangho zînga \ana,
anmahni azârah an nû leh pâte ngaihsaktîr a beisei a.
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 365

He hnathawha a thil tum chu a hnuah a sawi a. “Hei hi a


pawimawhna nêp deuh vâng ni lovin, a hlutna ropui tak vâng zâwkin
hriat fiah ka châk a, hriat bel tawh thu chheh sa anga tihlan ka duh
vângin naupangho hnênah ka sawi a ni. Hria se ka duh si a, puitlingho
hnêna ka sawi hmasak chuan min ngaihthlaksak loh ka hlau si a.
Chuvângin naupang tê berte hnênah kal zai ka rêl ta a ni. Thu ngaithla
tûr naupangho ka khâwm a; an lo pun zêl a, an ngaithla tih hriat a
nih a, an lâwm tâwk a, an tuipui a, thu chu an hriat thiama sawifiah a
nih chuan, a vawi hnihna neih leh thuai a \ûl tih ka hria a, tin, puitlingte
chuan an han thlîrin, thu chu zir tlâk a ni tih an hmu ang. Hei hi tih a
nih chuan kan tum kan hlawhtling a ni,” tiin.–L. Gaussen, Daniel
the Prophet, vol. 2, Preface.
Chu beihna chu a hlawhtling a. Naupangho hnêna sawi a ni nain,
upa zâwkte chu ngaithla tûrin an lo pung khâwm a. A biak ina \hutna
dawhsânte thlengin chîk taka ngaithlatutein a khat a. An zîngah chuan
mi lian te leh inzir sâng te, mikhual te leh ram dang mi, Geneva
tlawhtute an awm a, tichuan thuchahte chu hmun dangahte put darh
a ni a.
He hlawhtlinna avânga tihthathova awmin, a zir tûrte chu French
\awng hmang kohhranhoten hrilhlâwkna lehkhabute an zirnaa a
\anpui beiseiin a chhuah a. Gaussen-a chuan, “Naupangte hnêna
zirtîrna pêk hi kan chhuah chuan, chutiang lehkhabute chu hriatthiam
theih anga ngaia hlamchhiah tlattu puitlingte hnenah ‘In fâten an
manthiam thei si a, engtin nge hriatthiam theih loh a nih ang?’ kan
tihna a ni dawn a ni.” “A theih hrâm chuan, hrilhlâwkna lâr takte hi
kan mi leh sâte hnêna hriattîr hi ka châk êm êm a ni. Hemi hun atâna
chhânna \ûl tûr thil zirna hi a awm lo tak meuh va. Hemi avâng hian
hun buaithlâk lo hnai tâah hian kan inbuatsaihin, kan ngaihvenin Isua
Krista kan nghâk reng tûr a ni,” tiin a belhchhah a.
French \awnga thuhriltu \ha leh duhawm ber ni mah se, Gaussen-
a chu a hnuah chuan a rawngbâwlna a\anga chawlhtîr lailâwk a ni a.
A dik lohna nia an puh ber chu–\halaite zirtîr nân kohhran thu
inchhang bu (Catechism), inkaihruaina fing leh awmze nei tak, rinna
ni a. Chumi hnu lamah Pathian thu zirnaah zirtîrtu a ni a, Sunday
366 INDONA ROPUI

puithiam ang maiin naupangte chu Pathian thu a zirtir a. Hrilhlâwkna


lam hna a thawh chuan phûrna nasa tak a siam a. Zirtîrtu \hutphah
a\anga lehkha chhutna khâwl kaltlangin, a hna duhzâwng tak naupang
zirtîrtu hna chu hlâwk takin kum tam tak a thawk a, LALPA lo kal
lehna chu a hnai tawh a ni tih entîrtu hrilhlâwkna thu zirna la mîte
bengkhawntîrtuah a \angkai êm êm a ni.
Scandinavia-ah pawh a lo kal lehna thuchah chu puan a ni a, a
alh kai nasa hlê a. Mi tam tak chu an sualnate puanga hawisan
nachâng an hriat lohna ata an lo harh chhuak a, Krista hminga
ngaihdamna an zawng ta ruai a. Mahsela a ram kohhrana hotuten
chû thil chu an dodâl a, anmahni avâng chuan thuchah puangtu
\henkhatte chu tân inah khungin an awm a. Hmun tam tak, Lalpa lo
kal leh thuaina tûr thu puangtute chu khapbeh an nihnaahte chuan,
chêtze mak takin naupang hote hmanga thuchah puan chu Pathianin
A duh a. Kum tling lo an nih miau avângin ram dânin a khap thei
hlawm si lo va, khawih buai lohvin thuhril chu phalsak an ni a.
Chû thil chu mi hnuaihnungte zîngah a thleng ber a, chûng
hnathawktute chênna in tlâwm takahte chuan a ni mipuite chu zilhna
thu ngaithla tûra an pun khâwm ni. Naupang - thuhriltu tam zâwkte
chu râp ina chêng rethei takte an ni a. |henkhatte phei chu kum ruk
emaw kum riat emaw aia upa lote an ni a, an nunin Chhandamtu an
hmangaih tih a lantîr a, Pathian duh dân thianghlim rema nun an tum
lai chuan, chutih laia naupangte remhriatna leh theihna lang reng chu
an tilang satliah mai a ni. Mipui hmâa an din pawhin, an thilpêk
dawn sa aia nasain a chêttîr hlawm tih a lang chiang a ni.
Rilru putzia leh nunphung a lo danglam a, thiltihtheihna khûn tak
nên rorêlna lo thleng tûr atâna vaukhânna an hril a: “A rorêl hun chu
a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau ula chawimawi rawh u,” tih
Bible thu chu an au chhuahpui a. Mipuiho sualnate chu an zilhhau
va, an sualna leh dik lohna chauh chu thiam loh pe lovin, an khawvêl
mi nihnaah leh hnungtawlhnaahte an zilh a, an thu ngaithlatute chu
thinur lo thleng tûr tlânsan tûrin vaukhânna an pe a.
Mipuite chuan khûr chungin an ngaithla a. An thiam lohna lailangtu
Pathian Thlarau chuan an thinlungah Thu A sawi a. Pathian Thu
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 367

zawng tûrin \hahnemngaihna thar leh thûk zâwkah hruai an ni a,


insûm thei lote leh châkna sual neite chu siam thar an ni a, mi dangten
an thiltih dân \ha lote an bânsan a, an rama kohhran rawngbâwltute
meuh pawhin, Pathian kut chu hnathawhnaah chuan A tel a ni tih an
rin khawp hialin hna chu thawh a ni.
Scandinavia rama Chhandamtu lo kal leh tûr chanchin puan darh
chu Pathian duhzâwng a ni a; A chhiahhlawhte âw chu tihreha a
awm pawhin, hna chu hlen chhuah a nih theih nân A Thlarau chu
naupangte hnênah A dah a. Isua kha mipui tam takin an zui a,
Jerusalem a thlen dâwna, tûm kau chawia hnehna au thâwm nên,
Davida Fapa tia an aupui lai khân, îtsîk hmang Farisaite chuan
chûngho chu ngawihtîr tûrin amah an ko va; mahse chûng zawng
zawngte chu hrilhlâwkna thlen famkimna a ni a, chûngte chu an ngawih
reng chuan lungtê hial pawh an au chhuak mai ang tih Isuan A hriattîr
hlawm a. Puithiamte leh rorêltute vauna chu an hlauh avângin
Jerusalem Kulh kawngkâa an luh chuan mipuite hlim au thawm chu
a reh a; mahse biak bûk tualah naupangten chumi hnuah, tûm kaute
chu vaiin, “Davida Fapa hnênah Hosanna!” tiin an au va (Matthaia
21:8-16).
Farisaiten lungni lo êm êma, A hnêna, “Hêngho thu sawi hi i hria
em?” tia an zawh chuan, Isuan an hnênah “Hria e; nausênte leh
hnute hne laite kâa chhuak chuanin, fakna i tifamkim ta,’ tih hi in
chhiar ngai lo vem ni?” A ti a. Krista lo kal hmasaknaah Pathianin
naupangte hmanga hna A thawk ang bawkin, A lo kal lehna thuchah
puang tûr pawhin naupangte bawk A hmang leh a. Chhandamtu lo
kal lehna tûr chanchin chu, mi tinrêng, \awng tinrêng, hnam tinrêng
leh chi tinrêngte hnêna hril vek tûrin Pathian Thu chu hlen tûr a ni.
America ramah chuan zilhhauna thu hril tûrin William Miller-a
leh a thawhpuite chu tih an ni a. He ram hi Isua lo kal lehna thu
hrilhnaa hmalâkna ropui tak hmunpui a lo ni ta a. He ramah hian
vântirhkoh pakhatna thuchah hrilhlâwkna chu a lo thleng famkim a.
Miller-a leh a thawhpuite lehkha ziakte chu ram hla takahte put darh
a ni a. Khawvêl zawng zawngah Pathian Chanchin |ha puangtute
an luhna apiangah, Krista lo kîr leh thuaina tûr chanchin lawmawm
368 INDONA ROPUI

tak chu thlen a ni zêl a. Lam hlâ leh lam hnaiah pawh, chatuan
Chanchin |ha thuchah, “A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian
chu hlau ula, chawimawi rawh u,” tih chu a darh vêl a.
1844 \hâl laia Krista chu lo kal tûr anga sawitu hrilhlâwkna
hriattîrna thu chuan mipui thinlungah thûk takin hmun a khuar a.
Thuchah chu ram pakhat a\anga ram dang danga a kal zêl chuan,
hmun tinrêngah an lo bengkhawn nasa hlê a. Hrilhlâwkna hun thu
an khel \hin chu a dik a ni tih mi tam takin an ring a, tichuan an
ngaihdân an lo chapopui \hin chu paihin lâwm takin thutak chu an
pawm ta a. Rawngbâwltu \henkhate chuan an sakhaw thlîr dânte
chu dah \hain, an hlawhte leh an kohhrante chu kalsanin, Isua lo kal
lehna tûr thu an puang a. Mahsela rawngbâwltute zîngah he thuchah
pawm tûr âwm chu tlêmtê an ni a, chuvângin vântlâng zînga
inngaitlâwmte hnênah nasa taka puan a ni a.
Lo nei mîten an lote kalsanin, khawl lam thiam mîten an
hmanruate, sumdâwng mîten an sumdâwnnate; hnathawka ei zawng
mîten an dinhmunte an kalsan a; chuti chung pawhin hnathawh tûrte
nêna khaikhin chuan thawktute chu an la tlêm hlê a ni. Pathian
ngaihsak lo tak kohhran dinhmun leh suahsualnaa \ang reng khawvêl
chuan vêngtu dik takte nun chu an tihrehawm a, tichuan chhandamna
lama simnaah mîte an hruai theih nân lungawi takin thawh rimna te,
tlâkchhamna te, leh hrehawmna te an tuar chhuak a. Setanan a dodâl
chung pawhin hna chu tluang takin a kal zêl a, a lo kal lehna thutak
chu mi sâng tam takin an pawm a.
Hriattîrna khûn tak chu hmun tinrêngah hriat a ni zêl a, mi sualte,
khawvêl hmangaihho leh kohhran mipuite chu thinurna lo thleng tûr
tlansan tûra vaulâwkna an ni a. Krista hmâa tirh baptistu Johana
ang maiin thuhriltute chuan thingbulah hreipui an riah a, sual simna
rah chhuahpui tûrin mi zawng zawng an nawr a. An ngenna mi
chawk phûr thei tak chu, muanna leh himna hriatchianna, pulpit lâr
takte a\anga sawite lakah chuan danglam tak a ni a; thuchah chu
puan a nihna apiangah mîte a chawk tho zêl a. Pathian thu hriattîrna
tam takin simna leh inngaihtlâwmna te nên LALPA chu an zawng a.
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 369

Rei tak lei lam thil ngainatna an lo neih tlat tawh chu vân lamah an
hawitîr a. Pathian Thlarau chu an chungah A awm reng a, an thinlung
chu tihnêm leh hneha awmin, “A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin
Pathian chu hlau ula, chawimawi rawh u,” tia aute chu an zâwm ve
a.
Mi sualte chuan \ap chungin, “Chhandama awm tûrin engnge
ka tih tûr?” tiin an zâwt a. Rinawm lo \hînte chu an lo rinawm leh a.
Kristaa muanna changtute chuan mi dangten an chang ve chu hmuh
an châk a. Nû leh pâten an fâte an vei a, fâten an nû leh pâte an vei
bawk a. Chapona avânga dâlna leh thil khêk reng chu paih bo a ni
a. Thinlung taka inpuanna an nei a, chhûngkaw member-te chuan
an hnaih berte leh duh berte chhandamna atân an thawk a.
|hahnemngai taka dîlsakna thâwm chu hriat a ni fo va. Hmun tinah
thinlung lungchhe takin Pathian an au va. Mi tam tak chuan an sualnate
ngaihdam a nih hriatchianna emaw an lainâte leh \henrualte pianthar
nân zankhuaa \awng\aiin Pathian an buan bawk a.
Adventist-ho intawh khâwmnaahte chuan mi chi tinrêng an fuan
khâwm a. Hausa leh rethei te, mi chungnung leh hnuaihnung te chuan
a chhan hrang hrang avângin, a lo kal lehna thupui chu anmahni tân
ngaihthlâk an nghâkhlel a. An rinna chhante chu A bâwihhten an
sawifiah lai chuan, dodâlna thlarau chu LALPAN A chelh ding a. A
châng chuan hmanrua chu a chak lo va, mahse Pathian Thlarauvin
A thutak chu thiltihtheihna A pe a.
Chûng intawh khâwmnate chu vântirhkoh thianghlimten an
chênchilh avângin, ringtute chu mi tam takin an belhchhah nî tin a.
Krista lo kal thuaina tûr hriatpuina chu tihrik nawn a nih chuan, thu
khûn takte chu mi tam takin, mak ti takin an ngaithla a. Vân leh lei
chu inpan tawnin a lang a. Pathian thiltihtheihna chu upa leh naupangte
leh \halaiten an chang a. Mîte chuan an hmuia fakna hlate sa chungin
an inahte an hâw a, zân reh takah chuan hlim thâwm a thangkhâwk
a. Chûng intawhkhâwmna chhimtu tumahin chûng huna tuina thûk
ber chu an theihnghilh thei ngai lo.
Krista lo kal lehna hunbi chiah puanna chuan pâwl hrang hrang
zînga mi tam takte, pulpit-a rawngbâwltute a\anga mi pawisak nei
370 INDONA ROPUI

lo berte leh mi sual vân chhâl ngamte thlenga dodâlna nasa tak a
chawk chhuak a. Hrilhlâwkna thuin, “Ni hnuhnungahte chuan
nuihsantute chu anmahni châkna anga awmin, nuihsan chungin an lo
kal ang a, ‘A lo kal lehna thutiam chu khawiah nge? Siam tirh a\angin
engkim a awm pangngai angin chi thlahtute muthilh nî ata tawh kha
a la awm zêl alâwm,’ an la ti ang,” tih hrilhlâwkna thu kha a lo thleng
famkim a (2 Petera 3:3, 4).
Mi tam takin, thurin chu an dodâl lo va, hunbi thliah chungchâng
chu an kalh satliah mai niin an sawi a. Mahse engkim hmutu Pathian
mit chuan an thinlungte chu a chhiar vek a. Felnaa khawvêl rorêlsak
tûra Krista lo kalna tûr thu hriat chu an duh lo. Bâwihh rinawm lote
an ni a, an thiltih chuan thinlung Entu Pathian fiahna chu a dâwl zo
dâwn si lo va, chuvângin an LALPA chu an tâwk ngam lo va. Krista
lo kal hmasak laia Judate ang khân, Isua chu lo lâwm tûrin an
inbuatsaih lo a ni. Bible-a thu chiang tâwk tak ngaihthlâk chu an
hnial chauh pawh ni lovin, LALPA lo thlîrtute chu an hmusit bawk a.
Setana leh a tirhkohte chu an hlim a, Krista leh vântirhkoh
thianghlimte hmaichhanah nuihzatbûrna \awngkam an vawrh darh
a, Ama mi intite chuan Amah chu an hmangaih tlêmin, A lo kal
pawh an lâwm lo an ti a.
“A nî leh dâr thu chu tuman an hre lo,” tih chu a lo kal leh rinna
hnartuten hnialna an lâk chhuah fo chu a ni a. Pathian thu chu, “Chu
mi nî leh a hun thu chu Pa chauh lo chuan tuman, vâna vântirhkohte
pawhin, Fapa pawhin an hre lo,” tih a ni (Matthaia 24:36). He thu
châng sawifiahna chiang tak leh inrem tak hi LALPA lo kalna nghâktute
chuan an puang a, anmahni dodâltuten chumi hmanna dik lo an chher
chhuah chu chiang takin tihlan a ni bawk a. Kristan biak bûk A
chhuahsan hnuhnun ber \umin, chumi hnuah A zirtîrte nên Olive
Tlângah inbiakna urhsûn tak an neihnaah chûng thute chu A sawi a.
Zirtîrte chuan, “I lo kal lehna leh khawvêl tâwpna chhinchhiahna
chu engnge ni ang?” tiin an zâwt a. Chhinchhiahnate chu an hnênah
hrilhin, “Nangni pawhin chûng zawng zawng chu in hmuh hun chuan
amah chu a lo hnai tawh a, kawngka bul ngeiah a awm tih hria ang
che u,” tiin A hriattîr a (Matthaia 24:3, 33).
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 371

Chhandamtu thusawi pakhat mahin a dang a \hiat tûr a ni lo. A


lo kal nî leh dâr chu tuma’n an hre lo nain, A lo hnaih hun chu hre
tûra zirtîr leh beisei tlat kan ni. A vaukhânna pawisak loh leh hnar
emaw, ngaihthah leh, A lo kal lehna chu a hnai tawh a ni tih ngaihsak
loh chu, Nova hun laia mîten tui chu engtikah nge a lo lêt ang tih an
hre lo va, thihna an tuar ta ang khân, kan tan pawh vânduaithlâk tak
a ni mai dâwn tih hriattîr kan ni bawk a ni. Chumi bung vêka tehkhin
thua bâwihh rinawm leh rinawm lo an inan lohna lailangin, a rilrua,
“Ka Pu A lo haw lawk dâwn lo ve,” titu chunga boralna thlentu
chuan engtiangin nge A lo kal lehna nghâka inring rengte leh, lo
phatsantu Kristiante chu A rawn ngaih ang a, lâwmman A pêk dâwn
tih a entîr a. “Chuvângin, nangni pawh inring rengin awm rawh u....
A pu a lo kal huna bawi chutiang tia a rawn hmuha chu a eng a
thâwl ang,” (Matthaia 24:42, 46). “I invên loh zawngin rûkru angin
ka lo kal ang a, eng hunah nge ka rawn phâwk dâwn che i hre dâwn
si lo,” A ti a (Thupuan 3:3).
LALPA lo lan hre lo tûr pâwl hnênah Paulan a sawi a. “LALPA
Nî chu zânah rûkru angin a lo thleng dâwn tih nangmahni ngeiin
chiang takin in hre si a. ‘Muanna leh himna,’ tia an sawi lai takin
hmeichhe nau vei angin chawp leh chilha boralna an chungah a thleng
ang a, an pumpelh tawp lo vang. Nimahsela unaute u, nangni zawng
chû mi Nî chuan rûkru anga a nanna tûr che uin thimah in awm lo
ve; êng fâte leh nî fâte in ni vek si a; zâna mi kan ni lo va, thima mi
kan ni hek lo,” tiin a belhchhah a (1 Thesalonika 5:2-5).
Chutiangin Krista lo kal lehna hnaihzia chungchângah, tumahin
an hriat loh lohna tûrin Pathian thuin mîte hnênah a lantîr a. Mahse
chhuanlam siama thutak hnartute chuan he thu fiah tak lakah hian an
maimitchhing tlat a; “A nî leh dâr chu tuma’n an hre lo,” tih thu chu
nuihsantu huaisârte leh, Krista rawngbâwltua inchhâlte meuh pawhin
an tiri reng a. Mipuite chu an han harh a, chhandamna kâwng zâwt
tûra an han \an hian, anmahni leh thutak inkârah sakhaw zirtîrtute
chu an zuanglût a, an hlauhnate chu tihreh tumin Pathian Thu chu dik
lo takin an hrilhfiah a. Vêngtu rinawm lote chu bumtu ropui hna
thawkin an insuihkhâwm a, Pathianin muanna thu A sawi loh pawhin,
372 INDONA ROPUI

“Muanna, muanna,” tiin an au va. Krista hun laia Farisaite ang mai
khân, mi tam tak chuan, vân rama luh an duh lo va, a lût duhte pawh
an dang tlat a. Chûng mîte thisen chu an lakah phût a la ni dâwn a
ni.
Kohhrana inngaitlâwm berte leh inpe berte chu dân tlângpuiin
thutak pawm hmasa bertute an ni châwk. Mahni tâna Pathian thu zir
mîte chuan vântlângin hrilhlâwkna an thlîr dân lâr takte hi Bible-ah
a innghat lo tih an hmu thei a. Sakhaw rawngbâwltute hûhângin mipui
a thunun lohnaah leh mahni tâna Pathian thu zirna apiangah Isua lo
kal lehna thu hi Pathian thuneihna a nihzia tihngheh nân Bible nên an
khaikhin \hîn.
Mi tam tak chu an \hian, ring ve loten an tiduhdah a. Kohhrana
an dinhmun chan \hat nân, \henkhatte chuan an beisei chungchângah
ngawih an chuh a; mahse Pathiana an rinawmna chuan thutak an
hnêna kawltîr chu a hliah mai niin an hria a. A chhan leh vâng dang
ai mahin Krista lo kal lehna an rin avângin, tam tak chu kohhran
inpâwl hona a\anga tihhranin an awm a. An rinna avânga chûng
harsatna tuartute tân chuan zâwlnei thu, “In unau, nangmahni hawtu
leh ka hming avânga nangmahni hnawt chhuaktute chuan, ‘In lâwmna
SAKHAW LAMA HARHNA ROPUI 373

kan hmuh theih nân LALPA chu tihropuiin awm rawh se,’ an ti a;
nimahsela an zak tawh zâwk ang,” tih chu an tân a hlu êm êm ang
(Isaia 66:5).
Vaukhânna rah chhuah chu ngaihven êm êmin Pathian
vântirhkohten an thlîr reng a. Kohhranten a nâwlpuia thuchah an
hnar chuan, vântirhkohte chu lungngaiin an kal bo \hîn a ni. Lo kal
lehna thutak chungchânga fiah la ni rih lo tam tak an awm a. Mi tam
tak chu an pasal te, an nupui te, an nû leh pâ te, leh an fâten-
Adventist-ten chutiang kal sualna thu an zirtîrte chu a ngaihthlâk
ngawt pawh sual a ni tih rintîrin an hruai kawi a. Hêng mi rinawmte
vêng tûr hian Pathian vântirhkohte chu tirh an ni a; Pathian
Lal\hutthlêng a\angin ênna dang chu an chungah la entîr leh rih tûr a
ni si a.
Thuchah dawngtute chuan châk sawi hleih theih lohvin
Chhandamtu lo kal lehna chu an nghakhlel a. Amah tawh an beisei
hun chu a hnai ta. Chumi dâr lo thlen hun tûr chu urhsûn takin an
pan a. Pathian nêna inpâwlna duhawm tak, nakin hnu, êng taka
muanna an la chan tûr zakhamnaah chuan an innghat a. Hê beiseina
leh rinna tem tawhte hi chuan chûng hun hlu tak chu an theihnghilh
thei lo. A hun thlen hmâ chawlhkâr engemawtiah chuan, kawng tam
takah khawvêl hna chu an dah \ha a.
Ringtu dik takte chuan thi mai tûr leh rei lo têa an khawvêl
thlîrnate maimitchhînsan mai tûr ang hrimin, an rilru leh thinlunga
ngaihtuahte chu ngun takin an inenfiah a. Mahse “Vân lâwn
thawmhnâwte,” erawh chu siam a ni êm lo va; mahse an zain
Chhandamtu tâwk tûrin chhûng lam felna an neih a \ûl tih an hria a;
an puan vârte chu thinlunga thianghlimna- Krista tlanna thisena sual
laka an nungchang tlenfai chu a ni. Chutianga abîk taka thinlung
enfiahna, \hahnemngai tak leh tumruh taka rinna ngai bawk chu
Pathian mîte zîngah la awm ta zêl sela aw! LALPA hmâah inngaitlâwm
zui zêl sela, an dilnate chu zahngaihna \hutphahah hlân sela, tuna an
daihriat aia nasa ngial hi an nei thei ang. |awng\aina te, sual huatna
te a tlêm lutuk a, rinna nung tlâkchhamna chuan mi tam tak chu,
374 INDONA ROPUI

Chhandamtu’n khawngaihna nasa taka A pêk chu nei lovin a awmtîr


hlawm a ni.
Pathianin A mîte chu fiah A zairêl a. A kut chuan hrilhlâwkna
chhût sualna chu A hliah a. Adventist-hote chuan a dik lohna chu
an hmu chhuak lo va, anmahni dodâltu mi thiamte pawhin an hmu
bawk hek lo. Anmahni dodâltute chuan: “Hrilhlâwkna hunte in chhût
dân hi a dik a. Thil ropui engemaw a lo thleng tûr a ni a, mahse Pu
Miller-an a sawi lâwk ang chu a ni lo, khawvêl piantharna tûr a ni a,
Krista lo kal lehna tûr chu a ni lo,” an ti a.
An beisei hun chu a liam a, A mîte chhan chhuak tûrin Krista
erawh chu A lo la lang si lo. Rinna leh hmangaihna dik tak nêna an
Chhandamtu lo thlîr rengtute chuan beidawnna nasa tak chu an tâwk
ta a. Pathian thil tumte chu tihtlingtlâk a \ûl rih a; A lo lanna nghâktu
intite thinlung chu A fiah leh rih dâwn a. An zîngah chuan hlauhna
avâng chauhva tihchêt mi tam tak an awm a. An rinna thiltih chuan
an thinlung leh an nun a khawih lo rêng rêng a. Thil lo thleng tûr an
beisei chu a lo thlen tâk si lohvah chuan, chûng mîte chuan beidawng
an inti lo va; Krista lo kal erawh chu an ring ngai lo. Ringtu dik takte
lungngaihna nuihzatbûr hmasa bertute zînga mi an ni.
Mahse Isua leh Vân mi zawng zawngte chuan, fiaha awm mêk,
mi rinawm leh beidawng site chu hmangaih leh lainat êm êmin an
thlîr a. Hmuh theih khawvêl leh hmuh theih loh khawvêl daidangtu
puan zâr chu hlîm theih han ni sela chuan, chûng mi nghette bulah
chuan Pathian vântirhkohte chu awmin, Setana thang laka anniho an
vênzia chu an hmu tûr a.S
BUNG 21
ZILHNA CHU HNAR A NI
(A WARNING REJECTED)

I
SUA lo kal lehna thurin bul hrilin William Miller-a leh a kawppuite
chu, rorêlna nî atâna inbuatsaih tûra mite kaiharh tûrin an thawk
a. Sakhaw zirtîrtute chu kohhran beiseina dik tak leh, Kristian
daihriat thûk zâwk an neih theih nâna tihharh tumin an bei a; tin, mi
piangthar lote chu sim thuai tûr leh Pathiana pianthartîr tumin an bei
a. “Sakhaw pêng hrangah emaw, pâwlah emaw mi pianthartîr tumin
an bei lo. An pâwlah emaw an inthununna lamah emaw inrawlh
lovin, pâwl tinrêng leh pêng tinrêng zîngah an thawk zâwk a.”
William Miller-a chuan, “Hna ka thawh zawng zawngah, sakhaw
pâwl awm sa a\anga pêng hrang dina ham\hatna hmuh emaw, pakhat
la bîk a, a dang duhsak châkna emaw ngaihtuahna ka la nei ngai lo,
duhsak tlân vek ka tum zâwk a ni. Kristian zawng zawngte chu
Krista lo kal beiseinaa lâwm vekah dah ta ila, tin, ka hmuh anga
hmu ve thei lote chuan he thurin pawm ve lo tûrte chu an hmangaih
lo vang a, chuvângin intawh khâwmna hran a awm \ûlna ka hre lo.
Ka tum bul ber chu mîte Pathiana pianthartîra rorêlna lo thleng tûr
khawvêl hnêna hriattîr te, ka mihringpuite thlamuang taka an Pathian
tâwk tûra thinlunga inbuatsaihna neihtîrte hi a ni. Ka hnathawh
avângin piangthar nâwlpui chuan kohhran awm sate an zawm a ni,”
a ti.–Bliss, page 328.
A hnathawh chuan kohhran siam\hat a tum avângin hun engemaw
chen chu duhsak taka ngaihsak a ni a. Mahse rawngbâwltute leh
sakhaw hruaituten Adventist thurin kalhin thu an tihtlûk a, chu thila
phûrna zawng zawngte chu khuahkhirh an châk a, pulpit a\ang
chauhvin an ep lo va, an mîten a lo kal lehna thuhril an chhim vete
leh, kohhran inkhâwmnaa an beisei thu an sawi ve takngial pawh an
remti lo va. Chutiang chuan ringtute chuan harsatna leh buaina nasa
tak dinhmunah an awm tih an inhmu a. An kohhran chu an hmangaih
a, chumi a\anga tihhrana awm chu an hreh a; mahse Pathian thua
375
376 INDONA ROPUI

hriattîrna chu khuahkhirh tlat a ni tih an hmuh a, hrilhlâwkna an


chhûtna tûra an chanpual pawmpui an ni lo tih an hriatin, Pathiana
an rinawmna chuan chuta inpêk chu a khap hlawm a. Kohhrana
Pathian thu hriattîrna luhtîr loh dân zawngtute chu Krista kohhran
dintuah leh thutak ban leh \anchhanah ngaih an ni thei lo. Hei vâng
hian tûn hmâa an inzawmna ata inlak hran chu an tân felin an hria a.
1844 nipui lai khân mi 50,000 vêl chu kohhran a\angtein an chhuak
ta a ni.
Hetih lai vêl hian USA chhûng zawng zawng kohhran tam zâwkah
chuan danglamna mak tak hmuh theihin a awm a. Kum tam tak
chhûng chu zawitê si, mahse nghet taka khawvêl thiltih dân leh chîn
thar dân rema thiltih chu a lo hluar zêl a, thlarau lama nun tak tak
tlâk hniamnain a rawn zui a; mahse chumi kumah chuan ram puma
kohhran zawng zawng deuhthawah rang tak leh mak taka tlâk
hniamna a lo awm a. Chu thil lo awm chhan chu tuma’n ngaihbel tûr
pawh hriaa an lan loh lai chuan, a kalhmang leh awm dân chu, khâwl
chhutna leh pulpit-ten an puang chuai chuai a.
Philadelphia khuaa kohhran rorêl pâwl intawh khâwmnaah, Pu
Barnes-a, hrilhfiahna bu hman lâr tak ziaktu, chumi khawpuia kohhran
lian ber zînga pastor pakhat chuan, “Kum sawmhnih chhûng chu
\hahnemngai takin kohhranah rawng a bâwl tawh thu a sawi a, tin
inpâwlhona hnuhnung berah chauh lo chuan, engemaw chenah, kohhran
rawngbâwl hna a thawk lo va. Mahse harhna te, piantharna te a awm
lo va, khawngaihna lamah \hanna a awm vak lo va, an thlarau chhandam
nâna thu zirnaah tumah an kal hek lo. Hnathawh leh sumdâwnna leh thil
siam chhuah tihpun beiseina hi khawvêlin a lungkham deuh deuh a.
Chutiang chu kohhran zawng zawngte pawh hi an ni,” tiin a sawi
a.–Congregational Journal, May 23, l844.
Chumi kum vêk February thlaah, Oberlin College-a zirtîrtu
Finney chuan, “Hei hi thil dik tak kan rilrua lo lang chu a ni; kan ram
chhûnga Protestant kohhrante hian, hetih lai thlarau lam insiam\hatna
tûr zawng zawng deuhthâw hi an ngaihsak lo emaw an do vek emaw
ang a ni. |henkhat chutianga do ve lote pawh an awm nual a; mahsela
chûng mîte pawh chuan an ngaihsak tak tak lo a ni. Thil chiang tak
ZILHNA CHU HNAR A NI 377

dang kan neih leh chu, khawvêl pumpuiah hian hartharna a awm lo
a ni deuh ber mai tih hi. Thinlunga thlarau lam ngaihsak lohna chuan
thil tinrêng deuhthaw a fan chhuak a, tin a hlauhawm dân a thûk êm
êm a, chuvângin ram puma sakhaw lam chanchin bute chuan an
târlang a. Kohhran mi mirte chu tih dân thar ngaina mi-ah an lo
chang a, nawmsipbâwlnaa pun khâwmnaah te, lâmnaah te, huau
huau thila intihhlimnaah te leh thil dangah te Pathian ngaihsak lote
nên kut an insuih a. Mahse hetiang thil \ha lo hi kan zir zau a \ûl lo.
Kohhrante chuan lungngaihthlak takin hniam lam an pan a ni tih entir
nân, kan chungah rit takin a lo awm a ni tih a lang chiang tâwk a ni.
LALPA hnên ata hla takah an kal a, tin, an hnên a\angin A inthiar
fihlîm ve a ni,” tiin a sawi a.
Religious Telescope tih chanchin bu-ah ziaktu pakhatin a ziak
bawk a: “Chutiang tlâk hniamna tlângpui chu tûn ang hian kan la hre
ngai lo. Dik tak chuan Kohhran chu a harh tûr a ni a, he hrehawmna
lo awm chhan hi an zawng tûr a ni a; hrehawmna avângin Zion
hmangaihtute chuan an thlîr tûr a ni. Piantharna dik kâr thute hi a
tlêmin a hlâ tih kan hriat chhuah hian, tlukpui awm lo sual sim lohna
leh mi sualte tawhkhirhnaah chuan, ‘Pathianin khawngaih a theihnghilh
ta nge? Zahngaihna kawng chu khâr a ni ta mai em ni?’ tiin hreh
takin kan au chhuak \helh a ni,” tiin.
Chutiang dinhmun chu chhan nei lovin kohhranah a lo awm mai
lo. Hnam te, kohhran te leh mimal chunga thlarau lam thimna lo
thleng hi, mûmal lo taka Pathianin a puihna a hnuh kîr vang ni lovin,
mihringte lama Pathian êng lo kal thlahthlam vâng emaw, hnar vang
emaw a ni zâwk. He thutaka entîrna chiang tak mai hi Krista hun
laia Judate chanchinah khân tihlan a ni tawh a. Khawvêla an inpêkna
leh, Pathian leh a thu an theihnghilh avângin, an hriatna chu tihthim a
ni a, an thinlungte chu a khawvêlin a hur a. Chutiang chuan Messia
lo kal chu an hai a, an chapo leh rin lohna avângin Chhandamtu chu
an hnar si a. Chuti chung pawhin, Juda hnam chu Pathian an hriatna
ata sah thlâk an ni mai lo va, chhandamna an chan lehna malsâwmna
chu tihbosak an ni hek lo. Mahse thutak hnartute chuan vân thilpêk
an châkna chu an hloh a ni. “Ênna aiah thimna an dah a, êng chu
378 INDONA ROPUI

thim,” an ti a, an êng chu thimah a lo chang a, thimna chu a va han


nasa êm!
Pathian ngaihsakna pawimawh tak chu tlâkchham a nih a, mîten
sakhaw tih dân phung chu an vawn reng chuan, Setana thil tum nên
a lo inrem ta \hîn a ni. Judaten Chanchin |ha an lo hnar hnu khân,
an serh leh sâng dân hluite chu \hahnemngai takin an vawng zui a, an
hnam intihhranna chu khauh taka an vawn reng lai chuan, Pathian
awmpuina chu an chang tawh lo tih an inhre thei lo. Daniela
hrilhlâwknain tihsual theih miah lohvin Messia lo kalna tûr chu a
tilang a, A thihna tûr thu chiang taka a sawi lâwk chu an zir duh lo
va, a tâwpah rabbi-hote chuan chutiang hun chhût tumtu zawng
zawngte chungah chuan ânchhia an lawh ta a. Khawngaiha
chhandamna pêk chu ngaihsak lovin, Chanchin |haa malsâwmnate
pawh bengkhawn hek lovin, vân a\anga ênna hnar a hlauhawmzia
thua vaukhânna khûn tak pawh ngaihsak lovin, mitdelna leh sim
lohnaa khatin Israelte chu kum l800 zet an ding reng a.
Achhan leh vâng chu a awm vêleh, a rah ngai vêk chuan a rawn
zui ang. Tupawh a rilru âwn lam a dip dâl avânga tum rênga a tih tûr
rinna nghet timittu chuan, a tâwpah thutak leh thil dik lo kâr hriat
hran theihna chu a hloh vang. Hriat thiamna chu a lo thim a, chhia
leh \ha hriatna chu ngaihsak a ni lo va, thinlung a lo sak a, thlarau
chu Pathian hnên a\angin tihhran a lo ni a. Thutak thianghlim thuchah
chu hnar leh hmuhsit a nihnaah chuan, kohhran chu thimnain tuam a
lo ni ang a; rinna leh hmangaihna a lo dai a, inensanna leh inthurual
lohna a lo lût a. Kohhran mipuiten an ngaihsak zâwngte leh an
taihmâknate chu khawvêl lam ûmin an kaltîr a, mi sualte chu an sim
lohnaah an thinlung tihkhauhvin an lo awm a ni.
Thupuan 14-a vântirhkoh pakhatna thuchah, Pathian rorêlna
hun puangtu leh, mihringte chu amah hlauva be tûra Kotu chu,
khawvêl kal phung sawprawp tak ata Pathian mîte chu tihrang tûr
leh, an khawvêl ngaihsakna leh an hnungtawlhna dinhmun hmuhtîr
tûra kaiharh tûrin ruahman a ni a. He thuchaha Pathianin kohhran
hnêna zilhna A pêk chu pawm ni ta sela chuan, Amah hliahtîrtu thil
dik lote chu tihdik a ni ngei ang. Vân a\anga thuchah chu lo pawmin,
LALPA hmâah an thinlung chu inngaitlâwm sela, A hmâa ding tûrin
ZILHNA CHU HNAR A NI 379

dik takin inbuatsaih tum sela chuan, Pathian thlarau leh thiltihtheihna
chu an zîngah tihlan a ni ang. Kohhran chuan inpumkhatna duhawm
tak, zirtîrte hun laia mi ang kha nei lehin, rinnaah te, hmangaihnaah
te, ringtute chu rilru leh ngaihtuah hmunkhata awma, huai taka
Pathian thu hrilin, a chhandam mêk apiangte chu LALPAN nî tin an
hnênah A teltîr zêl ang khân, a la awm leh dâwn a ni (Tirhkohte
4:31, 32; 2:47).
Pathian mia inchhâlten, A thu a\anga ênna chu an neih chuan,
Kristan inpumkhatna atâna a ngen, Remna phuarnaah chuan
Thlarauva inpumkhatna chu vawng tûra tirhkohvin a sawi chu an
thleng ngei ang. “Taksa pakhat leh Thlarau pakhat chauh a awm a,
LALPA pakhat, rinna hmunkhat, baptisma hmunkhat,” a ti a ni (Efesi
4:3-5).
Chûng chu a rah chhuah duhawm tak, A lo kal lehna thuchah
pawmtuten an chan chu a ni. Kohhran pâwl hrang a\angin an lo
chhuak a, pâwl daidanna chu an paih bo va; sakhaw thurin buarchuar
tak chu tihkeh a ni a, Pathian thu ang lova tisa thila kum sâng rorêl
beiseina chu bânsan a ni a, A lo kal lehna rin dân dik lo chu siam\hat
a ni bawk a, chapona leh khawvêl tihdân zuina chu an paih bo va;
thil dik lote chu siam dik a ni a; thinlung chu inpâwl hona hlimawm
ber nên zawm a ni a, hmangaihna leh hlimna chu lei rorêltu ber a ni
a. He thurin hmutu tlêmtê tân hei hi a lo tih tawh chuan, chu vêk chu
a lo dawngtu, mi zawng zawng tân tih a ni daih tawh ang.
Mahse kohhranten a tlângpuiin zilhna chu an pawm lo. An
rawngbâwltute, “Israel chhûngkaw râlvêngtute,” Isua lo kalna
chhinchhiahna hmu chhuak hmasatu tûrte chuan, zâwlneite hriattîrna
thu emaw, hun chhinchhiahna a\anga thutak emaw zir chu an
hlawhchham a. Khawvêl beiseina leh duhâmnain thinlung a luah
khah hian, Pathian hmangaihna leh A thua rinna chu a lo dai a, lo kal
lehna thurin chu puan a nih pawhin, an huatna leh rin lohna chu a
chawk tho lekfang \hîn a ni. Thuchah chu engemaw chenah, ei
zawn nâna hmang ve loten an puanna chu, hnial nân an hmang a.
Hmân lai angin, Pathian thu hriattîrna chiang tak chuan, “Farisai
zînga rorêltute rêng rêngin an ring em ni?” tia zawh a tâwk fo va.
380 INDONA ROPUI

Hrilhlâwkna hun a\anga a dika an lo chhâl tawh hnial kalh chu


thil-khirhkhân tak a ni tih an hmuhin, mi tam takin hrilhlâwkna zir an
lunghnual a, hrilhlâwkna bute chu châr tlat leh hriat thiam theih loh
angin an zirtîr a. Mipuiten an pastorte chu an rin tlur avângin zilhna
chu an ngaithla duh lo va; mi dangte lah, thutak hrilh hriat an nih
pawhin an puang ngam lo va, chuti lo chuan biak inah an hnawng
dâwn si a. Kohhran a rawn thlen chuan Krista chunga an hmangaihna
nghattute ai chuan khawvêl ngainatute chu an tam zâwkzia a tilang
chiang hlê a ni. Lei lama anmahni phuartu chu vân lama anmahni
hîptu ai chuan a chak zâwk a ni. Khawvêl finna thu chu ngaihthlâk
an thlang zâwk a, thinlung enfiahtu thuchah a\ang chuan an pêng bo
ta a ni.
Vântirhkoh pakhatna vaukhânna chu hnarin, vânin a rawn pêk
kîr leh theih nâna thiltih chu an hnar a. Pathian laka anmahni tihrangtu,
thil dik lote siam \ha tûra zualko ngilnei tak chu hmusitin an hnar a,
phûr zâwk takin khawvêl nêna in\hianna zawng tûrin an kîr leh a.
1844-a kohhrana lo awm tawh, khawvêl ngaihsakna te,
hnungtawlhna te, thlarau lama thihna chhan hlauhawm tak chu hetah
hian a awm a.
Thupuan 14-ah chuan, vântirhkoh pakhatna chu, a pahnihna,
“Babulon khaw ropui, a mi ngaih chîn vânga thinurna uain hnam
zawng zawng intîrtu chu a tlâwm ta, a tlâwm ta,” tih puangtu chuan
a rawn zui a (Thupuan 14:8). Babulon chu Babel a\anga lâk a ni a,
“buaina” tih a entîr a. Pathian thuah chuan sakhaw dik lo leh kal
pêng hrang hrangte sawi nân hman a ni. Thupuan 17-ah Babulon
chu hmeichhia anga sawi lan a ni a, chu chu kohhran entîrtu a ni a,
hmeichhe \ha chuan kohhran dik a entîr a, hmeichhe \ha lo chuan
kohhran dik lo a entîr a ni.
Bible-ah hian Krista leh A kohhran inkâra awm nungchang
thianghlim leh chhel chuan inneihnaa insuih khâwmna a entîr a.
LALPAN A mîte chu Amah nên thuthlung urhsûn takin a zawm a, an
Pathian nih intiamin, anni pawh A mîte ni tûrin, Ama ta chauh ni
tûrin tiam an ni. “Kumkhuain ka tân ka hual tlat ang che; felna te,
rorêlna te, khawngaihna te, lainatna tein ka tân ka hual ang che,” A
ti (Hosea 2:19). “Ka hnênah ka la ang che u,” a ti bawk a (Jeremia
ZILHNA CHU HNAR A NI 381

3:14). Paulan chu thu bawk chu Thuthlung tharah hmangin, “Krista
hnênah chuan nula thianghlim angin ka pêk theihna tûr che uin, pasal
pakhat ka hualsak si che u a,” a lo ti a (2 Korin 11:2).
Krista laka kohhran rinawm lohna, a hnên ata an rinna leh
hmangaihna tihsawn an phalna leh, an thinlungte chu khawvêl thil
hmangaihnaa luah an phalna chu, inneihna thutiam bawhchhiatna nên
tehkhin a ni a. LALPA hransana Israelte sualna hetiangin târlan a ni
a; Pathian hmangaihna mak tak, an ngaihnêp fo chu runthlâk takin
tihlan a ni a. “I hnênah chhia ka chham a, thuthlungah ka luhpui ta
chia, ka ta i ni ta e, LALPAN a ti.” “I mawi êm êm a, lalnu pawh i tling
ta, i mawina avângin i hming thanna hnamte zîngah a thang chhuak
a, ka ropuinaa thuamin i famkim ta.... Mahse i mawina chu i ring
lutuk a, i hming thanna chu i hur phah a,” “Nupui uirê, pasalte aia
mi hrante duh zâwktu nu!” “Nupui bum hmangin a pasal a uiresan
angin, aw, Israel chhûngte u, mi bum ta a nih hi, LALPAN a ti,”
(Ezekiela 16:8, 13-15, 32; Jeremia 3:20).
Thuthlung tharah pawh, Pathian \hian nih aia khawvêl \hian nih
thlang zâwktu, Kristiana inchhâl site chu hetiang \awngkam hian koh
an ni. Tirhkoh Jakoban, “Nangni uirenute u, khawvêl \hian nihna hi
Pathian hmêlma nihna a ni tih in hre lo vem ni? Chutichua.n tupawh
khawvêl \hian nih duh apiang chuan Pathian hmêlmaah a insiam \hîn
a ni,” a ti (Jakoba 4:4). Hmeichhia, Thupuan l7-a mi, Babulon
382 INDONA ROPUI

chu “puan sen duk leh sen lâr a sin a, rangkachak leh lung man tam
leh tuikeplungin a inchei a, rangkachak no, thil tenawm, a mi ngaih
chînna thil bawlhhlawha khat a keng a, a chalah chuan thurûk,
‘Babulon Khaw Ropui, Leia Nawhchizuarte leh Thil Tenawmte Nu,’”
tia sawi a ni a (Thupuan 17:4-6). Zâwlnei chuan, “Chû hmeichhia
chu mi thianghlimte thisen leh Isua martarho thisena rui ka hmu a,” a
ti (Thupuan 17:6). Babulon chu, “Khaw ropui, leia lalte chunga
rorêltu” anga sawi a ni bawk a (Thupuan 17:18).
Kum zabi tam tak chhûng, râwng leh kha taka Kristian rama
lalte chunga ro lo rêl tawh chu Rom hi a ni. Rawng sen duk leh sen
lâr te, rangkachak leh lung man tam leh tuikeplung chuan Rom-a
bishop rorêlna chapo tak, lalte ropuina ai pawha ropui zâwk chu
chiang takin a entîr a. “Mi thianghlimte thisena rui” tih hian kohhran,
Krista zuitute râwng taka tiduhdahtu bâk chu han sawi tûr dik tak
an awm lo. Babulon chu “leia lalte” nêna dik lo taka inzawmna neia
puh a ni bawk a. LALPA nên in\hena, ring lo mîte nêna a inzawm
vângin Juda kohhran chu nawhchizuar a lo ni a; tin, Rom pawh,
amaha intichhiain, chutiang bawka khawvêl thiltihtheihna puih a dil
vângin, chutiang bawka thiam loh chantîr a ni ve ang.
Babulon chu “nawhchizuarte nu” tih a ni a. A fanuten an entîr
chu a thurinte leh a chîn \han dâna lût ve kohhrante chu a ni a,
thutak leh Pathian remtihpuina chu khawvêl hnênah hlânin, phal loh
thilah khawvêl nêna inzawmna siam tûrin a tih dân an zui a. Thupuan
14-a Babulon tlâwm thu puangtu thuchah chuan, sakhaw pâwl, vawi
khat lo thianghlim tawha, lo khawlo leh ta chu a entîr a. He thuchah
hian Rorêlna thua vaukhânna a chhawm avângin ni hnuhnunga tihlan
tûr a ni a, chuvângin Rom kohhran chungthu chauh a sawi thei lo,
chû kohhran chu kum zabi tam tak chhûngin kohhran tlu a lo ni
tawh si a. Chu lovah pawh, Thupuan bung l8-na thuchah nakina mi
tûrah chuan, Pathian mîte chu Babulon ata lo chhuak tûra koh an
ni. He Bible thu ang hian, Pathian mi, mi tam tak chu Babulon-ah an
la awm dâwn ta fo a ni. Tûnah hian eng sakhaw pâwlahte hian nge
Krista zuitu tam zâwkte chu hmuh an la nih ang? Rinhlelh rual lohvin,
Protestant rinna zawm inti kohhrante hi an ni. An thawh harh hunah
ZILHNA CHU HNAR A NI 383

chuan, hêng kohhrante hian Pathian leh thutak tin dinhmun \ha an
luah ang a, a malsâwmnate chu an zîngah a awm ang.
Ring lo khawvêl meuh pawh, chu Chanchin |ha thupui pawmna
zuitu thil \ha tih rah chu pawm tûrin phût luih a la ni ang. Israelte
hnêna tirh zâwlnei thuah chuan, “I mawina hnamte zîngah a thang
chhuak a, ka ropuinaa thuamin i famkim ta . . . .” LALPAN A ti.
Mahse Israelte ânchhe dawn leh chhiatna ngai bawkah, Pathian
ngaihsak lote \hianna leh remna thiltih tih ve châknaah an tlu a. “I
mawina chu i ring lutuk a, i hming thanna chu i hur phah a,” tih a ni
(Ezekiela l6:14,15).
Protestant kohhran zînga tam takin, Rom tih dân \ha lo deuh,
“leia lalte” nêna inzawmna, sorkâr kohhran, sorkâr nêna inlaichînna
leh kohhran pâwl dangtea khawvêl duhsakna zawngin Rom hnung
an zui a. Hêng pawlho an thurinte chu Bible a\anga la chhuaka
inchhâl, pâwl hrang chhiar sên lohva in\hen si, sakhaw rin dân leh
ngaihruat dân inkalh nuk site chungah hian, Babulon buaina chu bel
theih a ni.
Dik lo taka khawvêl nên an inzawm mai bâkah Rom a\anga
kohhran pêng hrangte chuan a dangah pawh Rom chuan a nun zia a
tikai a.
Rom hnathawh chu “Rom kohhran chuan milem biaknaa mi
thianghlimte nêna an inkâr thuah an tisual a nih ngai chuan, a fanu,
Church of England, Mari hnêna kohhran hlan thianghlim sâwm neitu,
Krista tâna pakhat hlân thianghlimtu chu thuhmun rengin a dik lo va
ni,” tiin sawisêl a ni a.–Richard Challoner, The Catholic Christian
Instructed, pp. 21, 22.
Dr. Hopkins-a chuan kum sâng rorêl thu a thlûr bingnaah heti
hian a ti a: “Kristian dodâltu thlarau leh thiltih dân chu tûna Rom
Kohhran tia vuah tâk huang chauhva dah ngawtna chhan tûr a awm
lo. Protestant kohhrante hian Krista dodâltu nihna tam tak zînga mi
chu anmahniah an nei a, khawlohna suahsualna laka insiam \hat vek
chu an hlat hlê a ni,” tiin.–Samuel Hopkins, Works. vol. 2, p. 328.
Rom a\anga Presbyterian kohhran intihhran chungchângah, Dr.
Guthrie-a chuan a ziak a: “Kum zathum kal taah kha chuan kan
pianzâr, ‘Pathian lehkha thû zawng ngun rawh u,’ tih Bible keu sa
384 INDONA ROPUI

nêna chuang chu kengin, Rom kawngkhâr a\angin a lo pên chhuak


a.” Tihian zawhna chiang tak a zâwt a: “Babulon a\ang chuan faiin
an lo chhuak meuh em?” tiin.–Thomas Guthrie, The Gospel in
Ezekiel, p. 237.
Spurgeon-a chuan, The Church of England chu LALPA Zânriah
chungchângah hian ei leh ei lâwng mai ni angin a lang a; mahse a tih
dân rualrem lohna chu Kristian sakhaw rin lohna ril taka kah chik
nuk ang maia chhia a ni. |ha zâwka kan ngaihte ata rinna bulpui
a\angin thilte chu a mal malin a lo inlâmlet a. Church of England
ngei chu, huatthlala taka rin lohna khawi thlâra tihthlum, pulpit a\anga
lo kal ngam fo Kristian inti chu a ni tih ka ring tlat,” a ti.
Kal sualna nasa tak lo in\anna chu engnge ni? Engtin nge
Chanchin |ha khawsak tlâwmna a\angin kohhran chu a lo hran tâk?
‘Ring lo mîte tih dân rema ring loten Kristianna an pawm dân ti-
awlsamin,’- tih hi a chhânna a ni. Tirhkoh Paulan a hun lai pawh
khân, “Dân bawhchhiatna thurûk chuan tûnah pawh a thawk mêk a
ni si a,” tiin a lo sawi hial a ni (2 Thesalonika 2:7). Zirtîrte dam lai
kha chuan tehkhna tling khawpin kohhran chu a thianghlim a. Mahse
kum zabi hnihna tâwp lamah khân kohhran zîngah a tam zâwkte chu
awm dân thar neiah inngaiin, a tîra khawsak tlâwmna chu a lo bo
va, ngaihsam takin, zirtîr hmasate chu an thlâna an hahchawlh hnu
chuan, an fâte chu piangthar hlawtte rualin an lo pên chhuak a....
hna chu an rawn duang thar a,” tiin.–Robert Robinson,
Ecclesiastical Researches, ch. 6, par. 17, p. 51.
Mi piangtharte nei tûrin, Kristian rinna dinhmun sâng tak chu
tihhniam a ni a, chumi rah chhuah, rin lohna tui lian, kohhrana luang
lût chuan, ama rualin, an hnam dân te, tih \hin dân te leh mi lem te
chu a rawn la lût a.”–Gavazzi, Lectures, p. 290.
Kristian sakhuain ram rorêltute duhsakna leh \anpuina a lo chan
tâk chuan, a hming lekin sakhua chu mipuiin an lo pawm a, mahse a lan
dânin Kristiante chu, “rin lohna chhûngrilah, a rûktêa an milemte be siin
an khawtâng a ni,”–Ibid., p. 278.
Protestant inti kohhran tinrêng deuhthawah chutiang tih dân chu
sawi nawn a ni lawm ni? A \an chhuaktu thinlung dik tak, siam\hatna
ZILHNA CHU HNAR A NI 385

rilru puhote mual an lo liam chuan, an thlahte an lo pên chhuak a, tih


dân thar a lo chhuak a. Engkhaw dâwn lêk lova an thlahtute sakhaw
rinnaa betin, a hmâa thutak an hmuhte chu pawm duh lovin,
siam\hatuho fâte chuan, an entawn tûr, inngaihtlâwmna te, mahni
inphatna te, khawvêl bansanna te chu an lo hransan ta daih a.
Chutiang chuan “khawsak tlawmna hmasa ber chua lang ta lo.
Khawvêl ngaihsakna tui lian, kohhran chhûnga lo luang lût chuan
ama rualin an hnam nunphung te, tih dân te leh milem te chu a rawn
la lût ta a ni.”
E hei, Krista zuitua inchhâlte zînga tûna an ngainat tak, khawvêl
\hian nihna, Pathian dona chu a va han hlauhawm êm! Kristian rama
kohhran lâr takte chu Bible tehkhawng inngaihtlâwmna te, mahni
inphatna te, khawsak tlâwmna leh Pathian ngaihsakna a\ang te chuan
an va pêng hla ta êm! John Wesley-a chuan pawisa hmanna dik
sawiin: “Talent hlu tak zînga mi hi mit châkna tihlâwm nân te, incheina
chuangliam man tam pui pui te, cheimawina \ûl lo atân te khawhral
mai mai suh. Chûng zînga mi chu dangdai taka i in cheimawi nânte
hmang ral suh; in chhûng bungraw chuangliam leh man tam pui pui
atân te, milem man tam tak te, rawng hnawih te, rangkachak tui luan
nânah te hmang ral suh.
Dâwt chapopuina duhtâwk ngahtîr tûrin leh mihringte fak hlawh
nân engmah ruahman suh. “Thil i tih \hat chhûng chu mîten an fak
ang che.” “Puan sen duk leh puan zai sina i inthuam chhûng leh,
ropui taka nî tin i khawsak chuan, mawi i hriatna te, i thilphalna te
leh i \hatna te chu mîten an fak lo thei lo vang. Mahse an chawimawina
chu man to takin lei suh. Chu ai chuan, Pathian hnên a\anga
chawimawina chu lâwm zâwk rawh.” Mahse kan hun laia kohhran
tam takte chuan chutiang zirtîrna chu an ngaisâng si lo.
Sakhaw lama ei zawnna chu a lo lâr ta a. Rorêltûte, politician
te, dân hre mi te, doctor te, dâwrkai te chuan pâwl ho zahdema leh
rin tâwkna an hmuh theih nân leh an khawvêl ham\hatnaa hmâ an
sâwn theih nân, kohhranah an lût a. Chutiangin Kristian rinna hnuaiah,
an indâwrna fel lo zawng zawngte chu khuh bo vek an ngaihtuah a.
Sakhaw pâwl hrang hrangten, chûng khawvêl thila inpe zo, baptisma
changte neihnunna leh hûhânga tihluihtîra awmin, lârna leh duhsaktute
386 INDONA ROPUI

\anpuina nasa zâwk chu an la ngên ta cheu va. Biak in ropui takte
chu awm dân hlei hluaka thuam belhchhahin, kawtthlêr lûnahte chuan
din a ni a. Chuta betute chu thawmhnaw man tam tak, mi nun sâng
takhoten an hâk chi angin an inchei a. Rawngbâwltu \ha bîkte chu,
mi an hui khâwm a an hîp theih nân hlawh sâng tâwk tak pêk an ni
a. An thusawite chuan sual langsârte a tilang tûr a ni lo, mîte benga
hriat nuam tûrin an siam rem zêl tûr a ni. Chutiang chuan sual chîng
chhuak thartute chu kohhran hming buahte ziak luh a lo ni a, mi tam
zâwkte chîn \han sualnate chu a dera Pathian ngaihsakna hnuaiah
chuan thupin a awm a.
Tûn laia Kristian intite khawvêl lama an awm dân sawi fiahin,
khawvêl lam chanchin bu lâr tak pakhat chuan heti hian a sawi a:
“Hriatna nei lo tawpin, a hun laia tih dânah kohhran chu a intulût
rawk a, tûn lai duh dân remin a sakhaw biakna thilte chu a siam a.
Thil engkim tak meuh hi sakhaw ti-îtawm tûra pui tûra siam chu,
kohhran chuan a hmanruate angin a ruai hlawm a ni,” tiin. New
Yorks Independent chanchin ziaktu chuan Methodist-ho dinhmun
chu a nih dânin a sawi a: “Pathian ngaihsakte leh sakhaw mi lote
kâra daidanna rîn chu, ni âwklem huala a hâng kual ang chi hian a lo
chuai a, a leh lam leh lama mi \hahnemngaite chuan an thiltih dân leh
hlimhlawpnate kâra danglamna chu nuai reh vek tumin an bei a.”
“Sakhaw lârnain a tum ber chu, a thiltih tûrte ti si lo va, a hlâwkna
têl tum memberte tihpun hi a ni.”
Howard Crosby pawhin tihian a lo sawi a: “Krista kohhranin
LALPA duhdân a tipuitlin tlêm lutuk hi ngaihtuah tham a tling a ni.
Hmân lai Juda mîten milem be hnamte nêna an inpâwl nêlna avângin
Pathian hnên a\angin an thinlung rûk bo a ni ang khân, ... tûn lai Isua
kohhran pawh hian, ringlo khawvêl mîte nên in\hianin, a nunna hnâr
Pathian lam tih dân thlauthlain, boral hlauhawmah a intulût a. Chu
chu rin tlâk tak angin lang \hîn mah se, Krista tel lo nungchang an
nei a. Hnialkalhna leh Pathian thu nêna inmil lo zirtîrna keng siin,
khawngaihnaa \hanlenna dodâl zawngin mi a hruai \hîn.”
ZILHNA CHU HNAR A NI 387

He khawvêl ngaihsakna tuilian leh nuam zawnnaah hian, mahni


inphatna leh Krista vânga mahni inhlanna chu hloh a ni vek \helh a.
Naupangten Krista tâna thil engemaw pe thei leh tithei tûra inhlannate
siam tûrin, kan kohhrana mipa leh hmeichhe \henkhat tuna phûr
takte hi mi lehkha thiamte an ni.” Mahse “sum paite hi tûnah
tlâkchham a nihin ... pe zêl tûrin tumah ngen tûr a ni lo. Aw, a ni lo,
hlimhlawpna dâwrpui te, milem mit la tak te, innuihsawhna te, thil
hlui chîk mi zanriah te emaw, thil dang ei tûr emaw, mipui tihlim thei
thil eng pawh nei teh u.”
Governor Washburn-a, Wisconsin-a mi chuan a kum tin
thuchahah hetiangin a ti a: “Kohhran dâwrpui te, \hum vâwrna te,
khawngaih thilpêk te leh thil dang atâna hla saka ennawm chhuahnaa
\hum vâwr te, lâwmman tûr fûn te, Sabbath sikul leh sakhaw hun
remchânga phalna lehkha [ticket] a tihte hi sual tih \anna hun an ni
tak meuh va, thil engemaw engmah lova an tiam angin, chûng chu
hun remchâng vehna, pawisa khêlhna an ni tak meuh a ni. Hêngte
hian pawisa khelhna thinlung \ha lo chu an khâwi tlat a, an fuih thatho
va, khua leh tui \haten an hriat mang lohvin an vawng reng a; mahse
an tân pawisa khelh khapna dân satliah chu bawhchhiat a tam lo va,
awlsam zâwkin a chelek a. Hêng thiltih dânte hi \halaite nun hruai
sual nân chuan phal zui reng tûr a ni lo tih a puang a.”
Khawvêl rema nun dân hian Kristian ram puma kohhrante hi a
rawk mêk a ni. Robert Atkins-a chuan London-a thu a sawinaah
England rama thlarau lama tlâk hniamna thim tak thleng mêk chu a
entîr a: “Mi fel tak zette chu lei ata tihkian an ni a, tuma’n an ngaihsak
lo. Tûn lai sakhaw zirtîrtute hi kohhran tinah, khawvêl hmangaihtu te,
khawvêl rema nung te, thilsiama inhnem ngaina mi te, zahawmna lam
beiseia mit tisangtu te mai an ni. Krista tâna tuar tûra koh an ni a, mahse
sawisêlna avâng ngawt pawhin an tîm a. Tlûksanna, tûksanna,
tlûksanna tih chu biak in tin hma lamah chuan ziak a ni vek a, hre
theiin, han khawih thei tak sela chuan, beiseina a awm thei tûr; mahse,
‘A! Kan hausa a, kan thil neihte a lo pung a, engmah kan tlachham lo,’
tiin an au va.”–Second Advent Library, tract No. 39.
388 INDONA ROPUI

Sualna nasa tak, Babulon chunga puhna chu, “a mi ngaih chîn


vânga thinurna uain hnam zawng zawng a intîr,” vâng chu a ni. He
ruihna no hian, leia mi ropuite nêna phal loh chunga an inzawmna
avânga thurin dik lo a lo pawm tâkte chu a entîr a. Khawvêl nêna
in\hianna chuan a rinnate a tikhawlo va, chumi lo lêt lehah chuan,
Pathian Thu Thianghlimin a târlan chiang berte kalhin khawvêlah
hian a mi hneh theihna thil tichhe thei tak chu a hmang ta a ni.
Rom chuan mîte Bible neih chu a hrênsak a, Bible aiah chuan a
zirtîrna te pawm zâwk tûrin mi zawng zawng a nawr a. Siam\hatna
hnathawh chu a ni, mîte hnêna Pathian thu thlen lehtu chu ni; mahse
tûn lai kohhran tam takah hian, mîte chu an sakhaw thurin chunga
an rinna nghat tûr leh, an kohhran zirtîrnate chu Pathian thu aiin an
zirtîr zâwk tih hi a dik hlê lo maw?
Charles Beecher-an heti hian Protestant kohhran chanchin a
sawi a: “Sakhaw lama thurin kalha thu hawihhâwm lo sawi an tîm a,
chutiang hriat theihna chu nei sela father thianghlimte pawhin an
châwm reng, mi thianghlimte leh martarte tâna zahawmna do zâwnga
thu mawi lo sawi chu an tîm ang. ... Protestant thuhril pâwl hrangte
chu anmahniah an intihrang nasa khawp a, an kârah chuan tumah,
khawiah mah thu hriltu an ni thei lo, Bible bâk lehkhabu dangte
pawm tel a nih ngawt loh chuan. ... Hemi thuah hian, sakhaw rin
dâna thuneihna hian, Rom-in a lo tih tâk ang chiah khân tih a la ni ve
ang tih suangtuahna a awm lo nâ a; mahse verther zâwkin tih a la ni
ang.”–Sermon on “The Bible a Sufficient Creed,” delivered at Fort
Wayne, Indiana, February 22, 1846.
Zirtîrtu rinawmten Pathian thu chiang taka an han hrilhfiah hian,
mi thiam, rawngbâwltu Pathian thu hria intite, thurin dik chu rinna
kal pênsanna anga sawi chhiate chuan thutak zâwttute chu an kal
botîr a. Khawvêl hi, beisei bo takin, Babulon uaina hrai ruihin awm
lo sela chuan, mipuite chu an sual hriat chhuahtîra awmin, Pathian
thu tluangtlam, fiah tak leh thutak ngêng chhun tak chuan a pianthartîr
ang. Mahse sakhaw rinna chu buai leh inkalh hlêin a lang a, mipuiten
thutaka pawm tûr ber pawh an hre lo. Khawvêlin thil dik lo a tih sim
lohna sual chu kohhran kawngkâ bulah a let reng a ni.
ZILHNA CHU HNAR A NI 389

Thupuan 14-a mi, vântirhkoh pahnihna thuchah chu 1844 nipui


lai khân puan hmasak ber a ni a, tin, U.S.A.-a kohhrante, rorêlna
thua zilh lâwkna chungchâng puan darh zau berna, mahse an hnar
nasat berna leh, kohhranahte tlâk hniamna a lo thlen ran bernaah
puan nghâl a ni a. Mahse vântirhkoh pahnihna thuchah chu 1844-ah
a thleng famkim vek lo. Lo kal lehna thuchah êng an pawm duh loh
avângin rilru lama tlâkchhiatna chu kohhranah a lo thleng a; mahse
tlâkchhiatna chu a zain a thleng lo.
Chutih hun atâna thutak pawimawh bîk an hnar zui zêl tâk chuan
an lo tlu chhe ta zêl a ni. Eng pawh ni se, tûnah rih chuan, “a mi
ngaih chîn vânga thinurna uain hnam zawng zawng intîrtu Babulon
chu a tlâwm ta,” tih chu a la sawi mai theih rih loh a ni, hnam zawng
zawngte chu a la intîr rih si lo va. Khawvêl rem nun dân leh kan hun
laia en fiahtu thutak bengkhawn lohnate hian khawvêl Kristian rama
Protestant kohhrana rinnaah bu an khuar a; chuvângin chûng
kohhrante chu, vântirhkoh pahnihnain urhsûn tak leh râpthlâk taka
a demte zîngah khân an tel a ni. Mahse tlûksanna hnathawh chuan
a vâwrtâwp a la thleng rih lo.
LALPA lo kal hmâin, “thiltihtheihna tinrêng te, chhinchhiahna
tinrêng te, dâwt thilmak tinrêng te nên, . . . fel lohna bumna tinrêng
nên, . . . chhandam an nih theihna tûra thutak hmangaihna nei lote
390 INDONA ROPUI

chu ... dâwt thu an âwihna tûrin Pathianin sual hnathawhna an hnênah
a thlentîr ang,” (2 Thesalonika 2:9-11). Hetiang dinhmun hi thlen a
nih a, Kristian ram zawng zawnga kohhrante leh khawvêl chu an
inzawm fel hmâ loh chuan Babulon tlâwmna chu a la famkim rih lo
vang. Thil chu a inthlâkthleng chak hlê a, mahse Thupuan 14:6 thu
lo famkimna erawh chu nakin hun a la ni rih a.
Hêngho zinga tam takte hi tûn lai bîk atâna thutak la hre ngai
lote an ni a. An zînga tam takte chuan an tûn dinhmunah lungawi
tâwk lovin, êng fiah zâwk neih châkin an thlîr a. Sâwtna awm si
lovin an kohhran zawmte biak ina Krista lim chu an thlîr a. Hêng
pâwlhote hi thutak a\anga an hlat tial tial a, khawvêl nêna an lo intêl
khâwm hnaih lehzual chuan, chûng pâwl hnihte kâr chu a lo zau
deuh deuh vang a, a tâwpah in\hen darhna a lo thleng ang. Thil dang
zawng aia Pathian hmangaih bertute chu, “Pathian hmangaih aia
mahni lawmna mai hmangaihtute, Pathian ngaihsak anna neia, A
thiltihtheihna pawm si lote,” zînga an khawsak reng theih loh hun a
la thleng ang.
Thupuan 18 chuan vaulâwkna thuah thum, Thupuan 14:6-12-
a mi chu hnar a nih tûr te, vântirhkoh pahnihnain a sawi lâwk dinhmun
chu kohhranin a la tawng vek hun tûr te, Pathian mîte, Babulona la
awm rengte chu, an inpâwl khâwmna a\anga inla hrang tûra koh an
la nih tûrte a kâwk a ni. Hei hi thuchah hnuhnung ber, khawvêla
puan tûr chu a ni a; a hnathawh tûr chu a hlen ang. “Thutak âwih
lova fel lohnaa lawm zâwkte,” (2 Thesalonika 2:12), chu bumna
chak taka bum tûra hnutchhiah an nih a, dâwt thu chu an pawm hun
chuan, thutak ênna chu, a dawng tûra thinlung hawng apiangte
chungah chuan a lo êng ang a, Babulona la chêng LALPA mi zawng
zawngte chuan, “Ka mîte u, ... achhûng ata chhuak rawh u,” tia
kohna aw chu an bengkhawn dâwn a ni (Thupuan 18:4).S
BUNG 22

HRILHLÂ WKNA
HRILHLÂWKNA TE A THLENGF
WKNATE AMKIM
THLENGFAMKIM
(PROPHECIES FULFILLED)

K
UM 1844 \hâl laiin, LALPA lo kalna beisei hun hmasa ber
a lo liam chuan - rinnaa A lo kalna thlîrtute chu hun
rei lote chhûng, rinhlelhna leh mumal lohnain a tuam a. Anni
chu hneh dêr tawh nia khawvêlin a ngaih lai leh, bumna kawng zawh
tlat ni ngeia a hriat lai chuan, an thlamuanna bul ber chu Pathian Thu
a la ni fan a. Mi tam takin Pathian lehkahbu zawng zêlin, an rinna
bul chu endik thar zêlin, êng nasa zâwk chang tûrin hrilhlâwkna chu
fîmkhur takin an zir zawm zêl a. An dinhmun thlâwptu Bible hriattîrna
thu chu chiang leh fiah hlêin a lang a. Chhinchhiahna hai rual lohte
chuan Krista lo kalna tûr chu hnai hlêin an tilang bawk a. Mi sualte
piantharna leh Kristiante zînga thlarau lam nuna harhtharna LALPA
malsâwmna bîk chuan, thuchah chu vâna mi ngei a nihzia a tilang a.
Ringtute chuan an beidawnna chu an sawifiah thei lo nâin, an thil pal
tlang tawhah chuan Pathianin a hruai tih an hre chiang a ni.
A lo kal lehna lam kâwk nia an ngaih hrilhlâwkna nêna an ngaihdân
chu, an chian lohna leh hmuh fiah lohna milin zirtîrna chu a bîk taka
dah rem a ni a, tûna rinna lama an la hriat rih loh chu tihlan chian a
nih hun tûr chu dawhthei taka nghâk tûra fuih an ni.
Chûng hrilhlâwkna zînga mi chu Habakuka 2:1-4 thu hi a ni:
“Ka vênnaah chuan ka ding ang a, kulh chungah ka chuang ang a,
ka vui thu-ah khân ka hnênah engnge a sawi dâwn a, keiin engtin
nge ka chhân dâwn tih hmu tûrin ka thlîr ang. LALPA chuan heti hian
mi chhâng a: ‘Inlârna chu ziak la, a chhiartuin tlân paha a chhiar
theih khawpa chiangin lung phêk chungah ziak rawh. Inlârna chu
hun ruat chhûng atân mai a ni nghê nghê a, a kin nîah chuan thu a
sawi ang a, a thlâwn lo vang; rei deuh mah se, nghâk rawh; a lo

391
392 INDONA ROPUI

thlen ngei dâwn avangin, a tlai chuang lo vang. En teh, mi chapo


chu, a rilru a ngîl lo a ni! Mi fel erawh chu a rinnain a nung ang,” tiin.
1842 a lo thlen vêleh, he hrilhlâwknaa “Inlârna chu ziaka, a
chhiartuin tlan paha a chhiar theih khawpa chianga ... ziak” tûra
kawhhmuh chuan, Charles Fitch-a chu Daniela leh Thupuan
hrilhlâwknate hrilhfiah nân a lem entîrna siam tûrin a nawr a. He
entîrna lem chhut leh tih chhuahna hi Habakuka thusawi lo thlen
famkimnaah ngaih a ni. Eng pawh ni se, inlârna lo thlen har chhan
chiang tak–hun tlaina chu–chumi hrilhlâwkna vêkah chuan tihlan a ni
tih tumahin an hre lo va. Beidawnna lo thlen hnu khân, he Pathian
thu hi a lo lang chiang ta êm êm a. “Inlârna hi hun ruat atân mai a ni
nghê nghê a, a kin nîah chuan thu a sawi ang a, a thlâwn lo vang; rei
deuh mah se, nghâk rawh; a lo thlen ngei dâwn avângin, a tlai chuang
lo vang. Mi fel chu a rinnain a nung ang.”
Ezekiela hrilhlâwkna hlawm khat pawh hi ringtute tân chakna
leh thlamuanna a ni: “LALPA thû chu ka hnênah a lo thleng leh a,
‘Mihring fapa, Israel rama he thufing tawi in neih hi eng tihna nge ni?
‘Ni khua a lo reiin inlârna apiang a thlâwn leh mai \hîn,’ in tih hi.
Chuvângin LALPA Pathian chuan heti hian A ti a ni: nî chu a hnai
tawh a, inlârna thlen dik nî tûr chu, ka sawi ang a, ka thu sawi chu
hlen nghâl a ni ang a, khêk a ni lo vang.’ “Inlârna hmuhte chu nakina
mi tûr an ni a, a sawi lâwkte pawh hla taka mi tûr a ni,’ an ti a ni.
Chuvângin an hnênah chuan, LALPA Pathian chuan heti hian A ti a
ni: ‘Ka thu engmah hi khêk a ni lo vang a, ka thu sawi apiang chu
hlenin a awm zêl zâwk ang,’ tih hi LALPA Pathian thu chhuak a ni tiin
hrilh rawh,’ A ti a” (Ezekiela 12:21-25, 27, 28).
A bul a\anga a tâwp thleng Hmutua chuan chhuan zawng zawng
chu hmu tlang vekin, an beidawnna chu hre lâwkin, huaisenna leh
beiseina thute A pêk an rin avângin, nghâktute chu an hlim êm êm a.
Dawhthei taka nghâk hrâm tûr leh Pathian Thua an rinna vuan nghet
tlat tûrin chûng Pathian thu chângte chuan fuih lo sela chuan, chu
fiahna hun harsa takah chuan an rinna chu a thlâwn ngei ang.
Matthaia 25-a Nula Thianghlim sâwm tehkhin thu pawhin
Adventist-hote thil tawh chu a lo entîr bawk a. Matthaia 24-ah
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 393

chuan A lo kal lehna leh khawvêl tâwpna chungchânga chhinchhiahna


a zirtîrten an zawhna chu chhângin, he khawvêl leh kohhran chanchin,
A lo kal hmasak a\anga A lo kal lehna thleng tûr pawimawh berte:
Jerusalem tihchhiatna te, milem biate leh pope tihduhdahna hnuaia
kohhran buaina nasa tak te, nî leh thla thim te, arsi tlâk tûr te chu
Kristan A kawhhmuh a. Hemi hnuah A lalrama A lo kal lehna tûr
chu sawiin, A lo kal lehna thlîrtu mi chi hnihte awm dân tûr chanchin
chu tehkhin thuin A sawi a. “Chumi hunah chuan vân ram chu nula
thianghlim sâwm an khâwnvârte kenga moneitu hmuak tûra chhuakte
nên chuan tehkhin a ni tawh ang,” tiin Matthaia 25 chu \an a ni a.
Hetah hian bung 24 tâwp lama târlan ang bawkin, ni hnuhnung bera
kohhran chu tihlan a ni a. He tehkhin thuah hian an thiltih dân chu
khawchhakhote inneih dân phung anga entîr a ni.
“Chu mi hunah chuan vân ram chu nula thianghlim sâwm an
khâwnvâr kenga mo neitu hmuak tûra chhuakte nên chuan tehkhin
a ni tawh ang. An zînga pangâte chu an â a, pangâ an fing a. A âte
chuan an khâwnvârte an kenin, a tui an keng tel si lo va; a fingte
erawh chuan an khâwnvârte an keng a, a fingte chuan a tui an keng
tel bawk a. Tin, moneitu chu A lo kal har avângin an zain an muthlû
a, an lo muhil ta a. Tin, zânlai takah chuan, ‘Ngai teh u, Moneitu
chu A lo kal e! A hmuak tûrin lo chhuak r’u khai!’ tiin au thâwm a
lo awm ta a.”
Krista lo kalna vântirhkoh pakhatna thuchahin a puan chu,
Moneitu lo kalnain a entîr chu a ni tih hriat a ni a. A lo kal leh
thuaina tûr thu puan darhna hnuaia siam\hatna darh zau tak chuan,
nula thianghlim kal chhuahna chu a entîr a. He tehkhin thuah hian,
Matthaia 24 thû angin, pâwl hnihte chu târlan an ni a. An zain an
khâwnvâr, Bible chu an keng \heuh va, a êngah chuan Moneitu
hmuak tûrin an kal chhuak \heuh va. Mahse “a âte chuan an
khâwnvârte an kenin, a tui an keng tel si lo va; a fingte chuan an
khâwnvâr te leh a tui te an keng a.”
A hnuhnung pâwl chuan Pathian zahngaihna tithar lehtu, tiêngtu
Thlarau Thianghlim thiltihtheihna, an kê atâna khâwnvâr leh an kawng
atâna êng chu an chang a. Pathian \ihna neiin, thutak hre tûrin Pathian
394 INDONA ROPUI

Thu an zir a, an thinlung leh nun thianghlim nân \hahnemngai takin an


zawng a. Hênghote hian Pathian leh A Thua rinna, beidawnna leh
khawtlaina te pawhin a hneh theih loh, mahnia daihriat an nei a. A
dangte chuan “an khâwnvârte an keng a, a tuite an keng tel lo
va.” Phûr thutna avângin an chhuak ve a. Thuchah khûn tak chuan
an hlauhnate a chawk tho va; mahse an unaute rinnaah an innghat a,
zauthauna mawihnai ve si, êng chuai tak si-ah, thutak hriatna ziktluak
lo leh thinlunga zahngaihna hnathawh dik tak ni si lovah chuan an
lâwm tâwk ve ngawt a. Chûngte chu beiseinaa khata lâwmman chan
thuai beiseiin LALPA tawh tumin an chhuak a; mahse khawtlaina leh
beidawnna atân an inbuatsaih lo. Hrehawm a lo thlenin an rinna a lo
chau va, an êng a lo chuai ta \hîn a ni.
“Moneitu chu A lo kal har avângin an zain an muthlû a, an lo
muhîl ta a.” Mo neitu lo kal harna chuan LALPA an lo beisei hun liam
ta, beidawnna leh khawtlaina nia lang chu a entîr a. He mumal loh
hunah hian–mi pâwnlângte leh rilru bulbâl nei lote chu an lo khûr
\anin an inthlah dul nghâl pang mai a; mahse Bible-a an rinna rem
chhotute chuan, beidawnna tuifâwnin a len bo theih loh lungpuiah
chuan an kê an nghat a. “An zain an muthlû a, an lo muhîl ta a;”
pâwl khat chuan an rinna thlahthlamin an phatsan a, pâwl dang erawh
chuan êng fiah zâwk pêk an nih thlengin dawhthei takin an nghâk
thung a. Fiahna zânah chuan chûng a hnuhnung pâwlho chuan
engemaw chen chu, an \hahnemngaihna leh an inhlanna pawh an
hloh zovin a lang a. Rilru bulbâl nei lote leh pâwnlângte chu an unaute
rinnaah an innghat reng thei ta lo. Mi tinrêng chu anmahnia ding tûr
an ni si a.
Hetih hun lai vêl hian rinnaa kal dik lohna chu a lo lang \an a.
|henkhat, \hahnemngai taka thuchah ring inti si, Pathian Thu chu
hruaitu dik lo thei lova pawm si lo, Thlarau hruai nia inngai site chuan
anmahnia a lan dân te, an hmuh dân te, leh an suangtuah dân te chu
an inthununtîr a. Mi \henkhat, an ngaih dân bangbo tak si, mahse a
dik bera ngaia mi dangte pawhin pawmpui ve tûra ngai tlat mai an
awm a. Rinna kawng dik lova an ngaihdân leh thiltihte chu Adventist
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 395

pâwl bulpuiin a pawmpui lo va; chuti chung chuan thutak hnathawh


chu dem an la tum cheu va.
Setanan hemi hmang hian Pathian hnathawh chu dâl leh tihchhiat
a tum rân a. A lo kal lehna thuchah chuan nasa takin mipuite chu a
chawk phûr a, mi sual sâng tam tak an piangthar a, khawtlaina hunah
pawh mi rinawmte chu thutak puang tûrin an inpe zêl a. Sualna lal
fapa chuan a khua leh tuite a chân zêl a; Pathian hnathawh sawichhiat
nân, rinnaa awm inti \henkhatte chu a hleihluak zâwnga che tûra
nawr dân a dap a. Tichuan a tâna thawktute chu, chûngho dik lohna
tinrêng te, tlin lohna tinrêng te, thiltih duhawm lo tinrêng te mansak
zung zung tûr leh, a ênna nasa ber bâk chhama tilangin, Adventist-
hote leh an rinna chu ngeiawma lantîr tûr leh târ chhuak tûrin an
inring reng a. Chutiang chuan mipui tam zâwk, lo kal leh rinna hna
thawk tûra a koh khâwm laia a thiltihtheihnain an rilru a thunun theih
site chu an tam poh leh, ringtu pâwl puma aiawhtute chungah
remchânna nasa zâwk a nei thei dâwn a ni.
Setana chu “kan unaute hêktu,” a ni a, LALPA mîte dik lohna leh
tlin lohna te tlângzarh a nih laia an thil \ha tihte sawi chhuah lohva
liamtîr tûra, mîte chawk phûrtu chu a thlarau chu a ni. Thlarau
chhandamna atâna Pathianin hna a thawhnaahte hian a lo phûr ve
êm êm zêl a ni. Pathian fâte LALPA hmâa inlan tûra an lo kalin,
Setana pawh an zîngah a tel ve zêl a. Harhtharna lo thlenna tawh
phawtah chuan thinlunga thianghlim lote leh rilru âwn lam neite rawn
hruai lût tûrin a inring reng a.
Hêngte hian thutak \henkhat an pawm a, ringtute zînga an lo tel
chuan, anmahni hmangin, mi fîmkhur lote bum tûrin ngaihruatna thilte
a rawn zep lût \hîn a ni. Pathian mîte zînga a awm mai vang leh,
LALPA biakna inah leh LALPA dawhkânah te meuh pawh a awm
avâng maiin tumah hi Kristian dik a ni tih fiahna a awm chuang lo.
Chûngah chuan hun puithu berahte pawh, a hna thawka a hman
theihte hmangin Setana chu a tel chawt \hîn a ni.
Vân khawpui pana Pathian mîte an zinnaah hian sualna lalpa
chuan, ram zunghmet tê chauh pawh hi chan tumin a bei reng a.
396 INDONA ROPUI

Kohhran chanchin zawng zawngah hian, siam\hatna engmah hi


dodâlna nasa tak tâwk lovin thawh a ni ngai lo. Chutiang tak chuan
Paula hunah a awm tawh a. Kohhran a phunna apiangah, rinna pawm
anga inchhâla, kal sualna rawn la lût zâwk hlauh site an awm zêl a,
chûngte chu pawm an nih chuan thutak hmangaihna an dîp ral zêl
zâwk ang. Luther-a pawhin mi kal sualhote, anmahni kal tlangin
Pathianin thu A sawi \hîn nia inngaite leh an suangtuahna leh
ngaihdânte chu Pathian thu hriattîrna chung lama dahtute lakah chî-
âina leh manganna nasa tak a tuar tawh a.
Mi tam tak, rinna leh daihriat nei lote, mahse mahni induh tâwkna
nasa tak nei site, thil thar \henkhatte hriat leh hril châkte chu, zirtirtu
tharte tihdernaa bumin an awm a. Luther-a hnêna Pathianin sa tûra
A tirh chu pawt \hiat tûrin, an hnathawhah chuan Setana
hnathawktute chu an zawm a. Wesley-a hote leh mi dang te, an
thiltih leh an rinnaa khawvêl malsâwmsaktute chuan, an rahbi tinah
Setana bumna do lêtin, \hahnemngai hleihluak tak, âwn lam nei tlat
leh tihthianghlim loh te chu kawng tinrêngin hleihluak takin a chêttîr
a ni.
Rindân dik lova hruaitute chu Williarn Miller-a chuan a dimdawih
lo. Luther-a angin, thlarau zawng zawng chu Pathian Thuin fiah zêl
tûr a ni tih a puang a. William Miller-a chuan, “Tûn lai hian mi
\henkhat chungah ramhuaiin nasa takin thu a nei a. Eng ang thlarau
nge an nih engtin nge kan hriat tâk ang le? Bible chuan a chhâng a,
‘An rahah in hre mai ang,’ ... “Khawvêlah hian thlarau tam tak an lo
chhuak tawh a; tin, thlaraute chu fiah tûra tih kan ni a. Harhfîm tak
leh fel tak leh Pathian ngaihsak zâwnga min nuntîr lotu, tûn lai
khawvêla thlaraute hi Krista Thlarau an ni lo. He hnathawh \ha lo
takah hian Setanan tih ve tûr a ngah hlê a ni tih ka ring tlat a ni....
Kan zînga tam tak, tihthianghlim vek nih beiseite chuan mihringte
thurochhiah an zâwm a ni, a lan dân maiah chuan chutiang beiseina
siam lotu dangte chu thutak hre lo vang an ni.”–Bliss, pp. 236, 237.
“Thlarau dik lo chuan thutak a\angin min hruai pêng ang a, Pathian
Thlarau chuan thutakah min hruai lût thung ang. Mahse, mi chu dik
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 397

lohnaah awm siin, thutak neiah a inngai in ti mai thei e. Engtin nge ni
ang le? Thu leh Thlarau chu an inrem, tiin kan chhâng a ni. Mi chu
Pathian Thu hmanga amah a inenfiah a, thu tinrêng nêna an inrem
thlap chuan, chumi hnuah chuan thutak neiah a inngai chauh tûr a ni;
mahse amah hruaitu thlarau leh Pathian dân leh lehkhabu chu an
inrem loh chuan, fîmkhur takin kal sela, chuti lo chuan ramhuai
thangah a âwk hlauh dah ang e.”–The Advent Herald and Signs of
the Times Reporter, vol. 8, No. 23, Jan. 15, 1845.
“Kristian rama rî-vâ zawng zawng ai mahin, mittui parawl \euh
leh, biang huh hnêp chung leh hnukulh \euh chunga thu sawite a\angin,
chhûng lam nungchang \hatna chiang zâwk hi ka hmu fo a ni,” a ti
a.–Bliss, p. 282.
Siam\hatna hun laite chuan thutak hmêlmaten, kal sualnaa thil
dik lo zawng zawngte chu, chumi do a \hahnemngai tâwpa thawktute
thiltihah an puh tlat a.. Chutiang chiah chuan A lo kal lehna thuchah
puanna hnathawh dodâltute chuan an ti tawh bawk a. Mi hleihluak
te leh kal sual te aiawh dik lo an nihna leh an tih dik loh te sawi uar
si lovin, thutak anna chhetê pawh nei lo chanchinte chu an theh darh
a. Chûng mîte chu pâwng duh lohna leh huatnain a tur tlat a. Krista
chu kawngkhâr bulah A awm tawh tih thuchah chuan an thlamuanna
398 INDONA ROPUI

a chawk buai a. A dik mai hlau siin, a nih rih loh an ring bawk si, hei
hi Adventistte leh an rinna do nâna an thurûk chu a ni.
Paula leh Luther-a te hunah pawh kal sualte leh bumtute an lo
awm tawh \hîn a, mahse an hnathawh sawisêl leh demna tling a ni lo
vangin, Adventist-ho zînga mahni duhdân kal tlangtîr tum kal sualte
an awm ve avâng maiin a lo kal lehna puanna hnathawh chu Pathian
hna a ni lo kan tihna tûr chhan a awm lo. Pathian mîte muhil chu lo
harhin, sual simna leh siam\hatna hna chu \hahnemngai takin thawk
sela, Pathian Thutak chu Isua hnêna mi a ni tih chhui sela, an pumin
Pathianah inhlân thianghlim sela, Setana chu a la harh vangin a \uan
a la \ha reng tih an hai lo vang. Bum theihna dân chi tinrêngin a
thiltihtheihna chu lantîrin, a hnuaia vântirhkoh tlute \anpuina a zawng
zêl dâwn a ni.
Isua lo kal lehna tûr chanchin puan chhuahna kha kal sualna leh
in\hen darhna siamtu a ni lo. Adventist-hote chu an awm dân dik
tak chungchânga rinhlelhna leh chî-âina dinhmuna an din lai, 1844
nipui laiin hêngte hi a lo lang a. Vântirhkoh pakhatna thuchah leh
“zânlai âu thâwm” puanna chuan kal sualna leh ngaihdân inan lohna
chu dâl nghâl mai a âwn a. Hêng thiltih khûn taka tel vête hi an
inrem a; inhmangaih tawnna leh hmuh thuai an inbeisei Isua
hmangaihnain an thinlung a luah khat a. Rinna hmun khat, beiseina
lâwmawm hmun khat chuan mihring hûhângin a khuahkhirh phâk
lovah a hlâng kai hlawm a; tin, Setana beihna atân phâw a nih an
lantîr a.
“Moneitu chu a lo kal har avângin an zain an muthlu a, an lo
muhîl ta a. Zân lai takah chuan, ‘Ngai teh u, mo neitu chu a lo kal e!
A hmuak tûrin lo chhuak r’u khai!’ tiin au thâwm a lo awm ta a.
Chûng nula thianghlimhote chu an zain an tho vek a, an khâwnvârte
chu an buatsaih a,” (Matthaia 25:5-7). Ni 2300 tâwp hun tûr nia
an rin hmasak hun 1844 nipui lai leh, an hun ruat nawn, chumi kum
vêk favâng inkârah chuan, Pathian Lehkha thu ang ngeiin, “Ngai teh
u, mo neitu chu a lo kal e!” tiin thuchah chu an puang zêl a.
He pâwl hnathawhnaa hruaitu chu, Jerusalem sa \ha leh tûra
Artaxerxes thupêk an hmuh chhuahna, ni 2300 in\anna BC 457
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 399

kum tîr lam ni lovin, favâng lam an lo rin hmasak chu a ni. BC 457
favâng a\anga chhûtin, ni 2300 chu AD 1844 favângah a tâwp a ni.
“Biak bûk thenfaina” lo awm tûrin a entîr Thuthlung Hlui huna
inthawinate chungchâng sawinate chuan favâng hun chu a kâwk
bawk a ni. Hlimthla rawngbâwlnain Krista lo kal hmasakna awm
dân a lo entîr chu chhût a nih chuan, a lo thleng famkim tawh a ni tih
chiang taka lantîr a ni a.
Kalhlên Kûta berâm no an talh chuan Krista thihna a entîr a.
Paulan, “Kan Kalhlên Kûtna tûr chu an talh tawh si a, Krista ngei
chu” a ti (1 Korin 5:7). Buh thar hmasa phal, Kalhlên Kûta LALPA
hmâa thên chuan, Krista thawhlehna a entîr bawk a ni. Paula chuan
LALPA thawhlehna thu leh A mi zawng zawngte thu sawiin, “Krista
chu thawh hmahruaitu a ni a; chumi hnua a lo kal lehnaah Krista tate
chu,” a ti (1 Korin 15:23). Buh seng tak tak hmâa buh hmin hmasa
ber phal thên a nih angin, Krista chu, nakin hnu thawhlehnaa thi thei
lova Pathian buh zêma la seng khâwm tûr tlan sate hmahruaitu A ni
a.
Hêng entîrnate hi thil lo thleng satliah ang mai ni lovin, a hunah
ngei an lo famkim a. Judate thla khatna ni 14 niah, kum zabi 15
chhûng zet an lo neih \hin, chumi nî takah chuan Kalhlên Kût beram
no an talh a, Krista pawhin, Amah chu, “Pathian Berâm No, Khawvêl
sual kalpuitu,” anga A thihna hriat chhuahtîr tûra ruahman, ruai chu
A zirtîrte rualin A ei ve a. Chumi zân vêkah chuan khêngbeta tihhlum
tûrin mi sualten an hruai a. Buhphal thênin a entîr kan LALPA chu ni
thum nîin kaihthawhin A awm a, “muhîlte thawh hmahruaitu,” A lo
ni a (1 Korin 15:20). Mi fel kaihthawh zawng zawngte entîr nân,
“tlâwm lai taksa hi, ama taksa ropui anga awm tûrin a siam \ha leh
ang,” (Filipi 3:21).
Chutiang bawkin, Krista lo kal lehna lam kâwktu entîrnate chu,
hlimthla rawngbâwlnaa hun ruatah chuan hlen tûr an ni a. Mosia tih
dânah chuan biak bûk thenfaina emaw, tlanna nî ropui chu, Judate
thla 7-na ni sâwm nîin a lo awm a (Leviticus 16:29-34), puithiam
lalber chu Israel zawng zawngte tân tlanna siam zovin, an sualte chu
biak bûk a\anga tibovin a lo chhuak leh a, mipuite chu mal a sâwm
400 INDONA ROPUI

a. Tichuan kan Puithiam Lalber ropui tak chu sualna leh mi sualte
tihboralnaa lei tithianghlim tûr leh, Amah lo nghâktute chu thih theih
lohna malsâwmna pe tûra lo lang leh tûrin beisei a ni. Thla sarihna ni
sâwmna, tlanna ni ropui tak, biak bûk thenfaina ni, 1844 October
ni 22 chu LALPA lo kalna tûrah ngaih a ni a. Ni 2300 chu favânga
tâwp tûr a ni tih fiahna tihlan tawh nên hei hi a inrem a, a tâwpna chu
hnial rual niin a lang lo.
Matthaia 25-a tehkhin thuah chuan Mo neitu nghah hun leh
mutthlûkna hun chu A lo kalnain a rawn zui a. Hei hi hrilhlâwkna
a\ang leh entîrnate a\anga sawi lan tâkte nêna inrem an ni ve ve a.
An thutaknaa rinna chak tak chu an chhawm zêl a; “zanlai au thâwm”
chu ringtu sâng tam takin an puang ta a.
Tuipui fâwn ang maiin, chu hnathawh chuan ram hi a tuam a.
Khawpui a\angin khawpui dangah, thingtlâng khua a\angin thingtlâng
khuaah, nghâktu Pathian mîte chu an zaa kaih harh an nih vek
thlengin, ram hmun hla takahte chuan a kal zêl a. Zîng ni chhuakin
vûr khal a tituiral ang maiin, he thutak puanna hian kal sualna chu a
chim ral a. An rinhlelhna leh chî-âina chu tihkian a ni tih, ringtute
chuan an hmu a, beiseina leh huaisenna chuan an thinlung a tinung
thar leh a. Pathian Thu leh Thlarauvin mi a thunun theihna hnathawh
tel lova mihring hleihluakhote zauthauna tihlan \hin a\angin hna chu
a fihlîm daih a ni.
Chûng thuhnuairawlhna leh LALPA hnêna kîr leh huna hman lai
Israelte zînga LALPA bâwihhte hnên ata zilhhauna thuchah pawmtute
nungchang nên a inang a ni. Hun tinrênga Pathian hnathawhzia leh nihna
bîk lantîrna a pu a. Hlim ruih bûng bûngna ni vak lovin, chîk taka
thinlung endikna te, sual puanna leh khawvêl kalsanna a awm a.
LALPA tâwk tûra inbuatsaihna chu thlarau tihhrehawmna a ni. Chutah
chuan beidawng lova \awng\aina leh khêk nei lova Pathiana inhlan
thianghlimna a awm a.
Chûng hna chungchâng sawiin Miller-a chuan, “Vân zawng zawng
leh lei chu lâwmna sawi hleih theih loh leh ropuinaa khata an hlim za hun
atâna khêkin an hlimna chu nasa taka lantîr a la ni lo va. Vâna au atân
an khêk avângin au pawh an au hek lo. Zai mîte lah an reh \huap a,
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 401

vântirhkohte zai, vân ata zai pâwl zawm hun atân an inkhêk a ni. ...
Ngaihdân han inkhak vêl lah a awm hek lo; mi zawng zawng chu
Pathian hmâah thinlung leh rilru hmun khatin an awm vek si a.”–
Bliss, pp. 270, 271.
Chû thiltih chhimtu dang pakhat chuan hetiangin a sawi a. “Chu
chuan thinlung enfiahna thûk ber leh rilru inngaihtlâwmna chu hmun
tinah a awmtîr a. He khawvêl thil hmangaihna a bântîr a, inhnial
buaina leh huatna a tireh a, thil dik lo tihte an puang a, Pathian hmâa
inchhîrin leh simin, lungchhe taka A hnêna ngaihdamna leh pawmpui
tûra dilna a thlentîr a. Mahni inphah hniamna leh rilrua inngaihtlâwmna
tûn hmâa la neih ngai rêng rêng loh chu a neihtîr a. LALPA thupêkin
zâwlnei Joelan, Pathian ni ropui tak a lo hnaih hun chuan, puan ni
lovin, thinlung thlêrin, chaw ngheia, \apa, lungchhiaa LALPA hnên
lam hawi leh hun thlentîr a nih tûr a sawi a (Joela 2:12). Pathianin
zâwlnei Zakaria hmanga A lo sawi tawh angin, khawngaihna leh
dilna thlarau chu A mîte chungah leih a ni ang a; an chhuna chu an la
en ang a, ramah hian sûnna nasa tak a awm ang a.... LALPA nghâktute
chuan A hmâah an nunna an tihrehawm ang (Zakaria 12:1 0).–
Bliss in Advent Shield and Review, vol. 1, p. 271, January 1845.
Zirtîrte hun hnu lama sakhaw lama hmalâkna ropui zawng zawng
zîngah, mihringte famkim lohna leh Setana bumnate lakah 1844
favâng lai aiin tumah hi an la zalên ngai lo. Kum tam tak a ral hnu,
tûnah pawh hian (he thu a ziah hun lai) chû hmalâknaa tel vete leh
thutak dinna hmuna ding nghet zawng zawngte chuan, chû hna ropui
hnûhma thianghlim chu an la chang reng a, Pathian a\anga chhuak a
ni tih an la hriatpui reng a ni.
“Moneitu chu a lo kal e! A hmuak tûrin lo chhuak r’u khai!”
tia au thâwmah chuan nghâktute chu “an tho va, an khâwnvârte chu
an ti-alh a,” tûn hmâ zawnga an la hriat ngai loh, Pathian Thu chu tui
takin an zir ta a. Beidawngte chu tiharh a, thuchah pawm tûra buatsaih
hlawm tûrin, vân a\angin vântirhkohte chu tirh an ni a. Hna chu
mihringte finna leh thiamnaa innghat lovin, Pathian thiltihtheihnaah a
innghat zâwk a. Kohna chhâng hmasa bertute chu mi thiltitheite ni
lovin, mi inngaitlâwmte leh inpe zote an ni. Lo nei mîten an buhbâl
402 INDONA ROPUI

ding laite an kalsan a, khâwl lam thiam mîten an hmanruate kalsanin,


mittui tla chung leh hlim takin zilh lâwkna thu chu puang darh tûrin
an chhuak a. Tûn hmâ lama hna kaihruai \hintute chu, he harhnaa tel
hnuhnung berte an ni ta zâwk a. Kohhranten a tlângpuiin he thuchah
hi an hnar a, chûng zînga lo dawngtu tam takte chu chuta \ang chuan
an inlamlêt leh a. Pathian kaihhruaiin, he thu puan chhuahna hian
vântirhkoh pahnihna thuchah nêna \ang dûnin, chu hna chu a tichak
sauh va.
Pathian Thua finfiahna chu a chiangin a fiah nachungin “Ngai teh
u, mo neitu chu a lo kal e!” tih thuchah chu inhnialna a ni vak lo.
Thlarau chêttîr tûra turtu thiltihtheihna nên chutah chuan an kal kawp
a. Rinhlelhna a awm lo va, zawh tûr a awm hek lo. Krista chu ropui
taka Jerusalema A luh \um khân, kût hmang tûrin mipuite chu kil tin
a\angin an lo fuan khâwm a, Oliv Tlânga an pun khâwm a, Isua
rawn kalpuitu mipui an zawm ve khân, chumi dârkâra thlarau thâwk
khumna chu changin, “LALPA hminga lo kal chu A eng a thâwl e,”
tiin an aupui a ni a (Matthaia 21:9). Chutiang chiah chuan,
Adventist-ho intawh khâwmnaa ring lo mi lo awm vête, –\henkhat
dîlchhûtna avâng te, \henkhat nuihsawh zâwnga lo thlîrtute avâng te
chuan thuchah thlâwptu thiltihtheihnain mi a hneh theihna, “Ngai teh
u, mo neitu chu a lo kal e!” tih chu an hria a.
Chutih lai chuan lâwmman hmuh thuai beiseina rinna \awng\ai
chhânna rawn thlentu rinna chu a awm a. Lei tuihâl tak chunga ruah
sûr ang maiin zahngaihna Thlarau chu, \hahnemngai taka zawngtute
chungah A lo thleng a. Hmaichhana an Chhandamtu hmuh thuai
beiseitute chuan hlimna thûk tak, sawi hleih theih loh an nei a. Ringtu
mi rinawmte hnênah A malsâwmna chu nasa taka pêk a nih chuan
Thalrau Thianghlim tihnêm theihna leh thunun thei thiltihtheihna chuan
thinlung chu a titui a.
Thuchah dawngtute chu an LALPA tawh an beisei hunah chuan
fîmkhur tak leh urhsûn takin an lo kal chho va. Pathianin A pawm
hlawm a ni tih hriatfiahna neih chu tûk tina an tih tûr hmasa ber niin
an ngai a ni. Thinlung hmun khatin an lo awm a, an \awng\ai hovin
an indîlsak tawn a. Pathian be tûrin hmun fianrialahte inhmu khâwmin,
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 403

an dîlna awte chu lo leh ram pilril a\angte chuan vân lamah a chho
va. Chhandamtu pawmpuina hriat chianna chu, an nî tin ei tûr aiin a
pawimawh zâwk a; tin chhûmin an rilru a tihthim chuan, tihkian a nih
hmâ loh chuan an châwl lo va. Zahngaihnain ngaihdamna an chang
tih an hriat chuan, an nunnain a hmangaiha chu hmuh an châk a.
Mahse beidawnna tuar leh tûra ruat an ni a. An beisei hun a
liam a, an Chhandamtu chu A lo la lang si lo. Rinna nghet takin A lo
kal lehna an lo thlîr reng a, tûnah erawh chuan Chhandamtu thlâna
Mari a lo kal a, thlân ruak a rawn hmuh a, \ap chungin, “Ka LALPA
an kal bopui a, amah an dahna ka hre si lo,” a tih lai ang mai kha niin
an inhre ta a (Johana 20:13).
Hun engemawti chhûng chu thuchah chu a dik mai palh ang tih
an hlauhthâwnna chuan, ringhleltute chu a khap bet a. Chumi hun a
liam hnû pawhin hei hi a lo lang nghâl mai lo; a tîrah chuan
beidawnghote chu an hnehchhiah ngam rih mai lo va; mahse Pathian
thinur lantîrna an hmuh tâk loh avângin, an hlauhna a lo reh a, an
demin an hmusit zui leh ta a. LALPA lo kal lehna ring inti pâwl lianpui
chuan an rinna chu an phatsan a. Inring tâwk tak \henkhat chu,
khawvêl tlânsan ni anga inhriaa, an chaponaah chuan nasa taka hliam
an ni a. Jona ang khân Pathian lakah an phunnawi a, nun aiin thih an
thlang hial a. Pathian Thu a\ang ni lo, mi dangte ngaihdân a\anga an
rinna nghattute chu, tûnah an thlîrna dân thlâkthleng tûrin an inpeih
reng a. Nuihsantute chuan mi chak lote leh dawihzepte chu an lamah
an la a, hêngte hi thukhat vuain hlauhna emaw beisei tûr emaw awm
thei lo vangin an sawi a. Hun chu a liam a, LALPA chu A lo la kal si
lo va, khawvêl lah chu a pângngai rengin kum sâng tam a la awm
mai thei si a.
Ringtu \hahnemngai leh rinawmte chuan Krista avânga engkim
chânin, tûn hmâ aia nasain A awmpuina an chang a. An rin ang
bawkin zilhna hnuhnung ber chu khawvêl hnênah an puang a, an
Zirtîrtu thianghlim leh Vâna vântirhkohte hnêna lâk chhoh thuai an
inbeisei avângin, thuchah dawng ve lote lakah an inthiar fihlîm a.
“LALPA Isu, lo kal thuai rawh,” tiin nghâkhlel êm êmin an \awng\ai
a. Mahse A lo kal rih si lo. Tûnah hian, dam chhûng khawsak
404 INDONA ROPUI

ngaihtuahna leh buaina phur rit tak phurh leh, nuihsan ching khawvêl
nuihzat bûrna leh demna tuar chhuah chu, rinna leh dawhtheihna
kawnga harsatna râpthlâk tak chu a ni.
He beidawnna hi chu Krista lo kal vawi khatnaa zirtîrten an tem
tâk ang êm chuan a nasa lo. Isua chu ropui taka Jerusalema A luh
lai khân, Amah zuitute chuan Davida \hutphaha \hua, anmahni
hnehchhiahtute laka Israelte chu chhan chhuak mai tûrin an beisei a.
Beiseina nasa tak leh hlim taka thlîr lâwkna nên, an Lalber
chawimawina kawngah chuan an inel hlawm a. Mi tam takin an puante
chu A kalna tûrah phahin, tûm kau buk takte an phah bawk a. An
hlim thatho chuan, “Davida Fapa hnênah Hosanna!” tiin an au va.
He hlim au thawm hian Farisaite a ti-thinur a, anni chuan Isua chu A
zirtîrte zilhhau tûra an tih khân, Ani chuan, “Hênghote hi an ngawih
reng chuan lungtê hi an lo au chhuak mai ang,” tiin A chhâng a
(Luka 19:40).
Hrilhlâwkna chu thleng famkim ngei tûr a ni a. Pathian thil tum
chu zirtîrten an hlen mêk a; mahse beidawnna nasa tak chu hmabâktîr
an ni a. Mahse ni rei lo têah lungngai taka Chhandamtu thihna leh,
thlâna an zalhte chu an hriatpui a. An lo beiseina pawh chu an hre
chang tawh lo va, Isua thih rualin an beiseina chu a bo zo ta. An
LALPA chu ropui taka thlân a\anga A thawh leh hmâ loh chuan,
“Krista chuan chûng chu tuarin, mitthi zîng ata tho leh tûr a ni reng
a ni,” tih hrilhlâwkna chu an hre thei mai lo a ni (Tirhkohte 17:3).
Kum zanga liam tâah khân, LALPAN zâwlnei Zakaria hmangin
A lo puang tawh a, “Aw Zion fanu, nasa takin hlim rawh; Aw
Jerusalem fanu, au chhuak rawh; ngai teh, i lal chu i hnênah a lo kal
e; Mi fel a ni a, Hnehtu a ni; Inngaitlâwm takin sabengtung chungah
a chuang a, sabengtung no chung ngeiah,” tiin (Zakaria 9:9).
Rorêlnaah leh thihnaah Krista chu A kal dâwn tih zirtîrten hre ngat
sela chuan, he hrilhlâwkna hi an tifamkim thei hauh lo vang le.
Chutiang bawkin Miller-a leh a \huihruaite chuan hrilhlâwkna
chu tifamkimin, khawvêl hnêna puan tûr thuchah, Pathian thuin, a lo
hril lâwk chu an puang a, mahse an beidawnna thlentu tûr hrilhlâwkna
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 405

chu hmu chiang thei ni sela, an puan theih tâk loh, LALPA lo kal
hmâa hnam zawng zawngte hnêna puan tûr thuchah dang chu pêk
an ni ang. Vântirhkoh pakhatna leh pahnihna thuchahte chu a hun
takah puan a ni a, an hlen chhuah tûra Pathian ruat chu an hlen a.
Hun a lo ral a, Krista chu A lo lan tâk loh chuan, Adventist
kalphung chu a zaa bânsan a nih ringin khawvêlin a thlîr reng a.
Mahse thlêmna nasa tak kârah mi tam takin an rinna an phatsan
laiin, a \hente chu ding nghet tlat an awm a. A lo kal beiseina hma
lâkna rah chhuah, inngaihtlâwmna leh thinlung enflahna, khawvêl
bânsanna leh nun siam thar lehna, chû hna rawn thlâwptu chuan,
chu chu Pathian a\anga chhhuak a nih a hriattîr a.
Isua lo kal lehna thu puan darhnaah chuan Thlarau Thianghlimin
A hriatpui tih an hnial ngam lo va, tin, hrilhlâwkna hun thu an chhûtnaa
thil dik lo chu an hmu chhuak thei lo va. Anmahni dodâltute zînga
tlângtla berte pawhin hrilhlâwkna hrilhfiah dân kawng hmang chu an
hnial thla thei lo. |hahnemngaia \awng\aina leh Bible zirna a\anga
hnathawh dinhmun an lo thlen tawh chin leh, Pathian Thlarauva
thinlung tih-ên tawhte leh, chumi thiltihtheihna nunga thinlung an lo
chhêm alh tawh chu, Bible a\anga fiahna tel lo chuan an hnâwl mai
ngam si lo va; sawisêlna nasa ber leh, sakhaw zirtîrtu langsârte leh
khawvêl thila fingten an dodâlna nasa ber dinhmun te, zirna leh
thusawi thiamna inkawpa ding nghette leh, mi zahawmte leh mi
hnuaihnungten angkhat renga an nuihsawhna leh dêuna chu an
remtihpui lo.
Thil lo thleng tûr an beisei chu a thlâwn a ni tih chu a dik e,
mahse hei meuh pawh hian Pathian Thua an rinna chu a sawi nghing
zo lo. Ninevi khawpui chu ni 40 chhûnga tihboral tûr a nih thu Ninevi
tuallaiah Jonan a puan khân, Ninevi mipuihote inngaihtlâwmna chu
LALPAN pawmin, an tâna khawngaihna hun chu A tisei a; chubâkah
Jona thuchah chu LALPA hnêna mi a ni a, Ninevi khawpui chu A duh
dân ngeia enfiah a ni a. Rorêlna chungchânga zilhna thu chu, chutiang
bawka puang tûrin LALPAN A hruai hlawm a ni tih chu Adventist-
ten an ring a. “Hei hian a hria apiangte thinlung a fiahin, LALPA lo
lang se tia an duhna rilru a chawk tho va; a nih loh vêk leh huatna
406 INDONA ROPUI

lang thei lian deuh emaw


tê deuh emaw a tichhuak
a, mahse A lo kalna tûr
chu Pathian chauhvin A
hria a. An thinlung
enfiahte chuan, LALPA chu
lo kal ta mai sela, khawi
lamah nge an tel ang a,
‘Ngai teh u, hei hi kan
Pathian chu A ni a, Ani hi
kan nghâk reng a, tichuan
min chhandam ang,’ tia
hlim taka aute zîngah nge
an tel ang a, Lal\hutphaha
|hua leh Berâm No
thinurna laka phên tûrin
lungpuite leh tlângte chu
anmahni delh tûrin an au dâwn, tih ramri kham a awm a. Kan rin
ang ngeiin Pathianin, chutiang chuan A mîte chu A fiah \hîn a, an
rinna A fiah a, harsatna hunah an tim mai dâwn nge tih enin, an
awmna âwm dinhmuna hlân kai tlâka hmuh an nih theih nân, he
khawvêl hi an thlah a, Pathiana rinngamna neia an innghah nân fiahin
an awm a.”–The Advent Herald and Signs of the Times Reporter,
vol. 8, No. 14, Nov. 13, 1844.
Hun liam taa an thil tawhah Pathianin A hruai zêl a ni tih la ring
fan-ho thinlungte chu William Miller-a thuahte hian sawi chhuah a ni
a. “Hmâna hriat chianna ka neih ang kha neiin la dam zêl ni ta ila,
Pathian leh mihring laka rilru dik tak pu chungin, ka tih ang bawk
khân ka ti leh ang.” “Mihringte thisen lakah ka puante ka sûkfai
tawh ka beisei a; ka theih chen chu thiam loh chantîrnaa khawlohna
zawng zawng ata ka intifihlim tih ka hria.” “Vawi hnih lai tihbeidawn
ka ni tawh nâin, tûnah pawh hian paih thlâk emaw, tihlunghnûr emaw
ka la ni lo.” “Krista lo kal leh ka beiseina chu a la nasa reng a ni.
Fîm taka kum engemaw zât ka ngaihtuah hnua ka tihte hi, ka tih tûr
HRILHLÂWKNATE A THLENG FAMKIM 407

pawimawh tak, tih ngei tûr chu a ni tih ka hria. Ka tihdik loh pawhin,
ka mihringpuite hmangaihna vang a ni a, Pathiana tih tûr ka neih
vâng a ni.”
“Thil pakhat ka hria, ka rinna chauh lo chu thu engmah ka hril
lo; Pathianin min awmpui a, A thiltihtheihnain A thawk a, rah \ha
tak a chhuah a ni.” “Mi zawng zawnga a lan dânah, hun thu zirna
hmangin mi sîng tam takte chu Pathian Thu zir tûra buatsaih an ni a;
chumi hmang chuan rinna leh Krista thisen theh zârah, Pathian nên
inremin an awm leh a.”–Bliss, pp. 256, 255, 277, 280, 281.
“Mi chapo nui ka ngaihsak ngai lo va, khawvêlin hmai a thuarin
ka tîm ngai hek lo. Tûnah hian an duhsakna ka hlawh lo vang a, an
huatna chawk tho tûrin tih tûr bâk tiin ka kal hek lo vang. An kutah
ka nunna ka vawntîr lo vang a, A enkawlna duhawm taka Pathianin
thu A pêk chuan, ka nunna hloh palh mai hlauh thuah ka tîm lo vang
tih ka beisei.”–J. White, Life of Wm. Miller, p. 315.
Pathianin A mîte chu A theihnghilh lo; an êng dawnte thlauthla
\hawt \hawt lote leh A lo kal lehna atâna hnathawh bânsan mai lote
chu A Thlarauvin A la awmpui reng a ni. Hebrai mîte hnêna lehkha
thawnah chuan, hemi hun harsa taka fiaha awmte leh nghâktute fuihna
thu a chuang a: “Chutichuan in rinna lâwmman nasa tak nei chu paih
bo suh u. Pathian duhzâwng in tih hnuin thutiam chu in hmuh theih
nân chhelna in ngai asin. Rei lo tê achinah lo kal tûra chu a lo kal
dâwn si a, rei a rial tawh lo vang. Nimahsela ka mi fel chu rinnain a
nung ang; a hnungtawlh erawh chuan, ka rilruin amahah chuan lâwmna
rêng a nei lo vang. Nimahsela keini zawng boral tûra hnungtawlh
pâwla mi kan ni lo va; nunna humhim tûra rinna nei pâwla mi kan ni
zâwk,” tiin (Hebrai 10:35-39).
Hê zilhna hi ni hnuhnunga kohhrante hnêna pêk a ni tih, LALPA
lo kal lehna hnaihzia tilangtu thu, “Rei lo tê achinah lo kal tûra chu
A lo kal ang a, rei A rial tawh lo vang,” tihah hian a lang chiang a ni.
LALPA chu muang anga langa khawtlai tûr angin chiang taka sawi a
ni a. Heta zirtîrna tihlan hi, hetih hun laia Adventist-te thil tawhah
dah rem bîk a ni a. Heta sawi lan mipuite hi rinna lawng keh siam
hlauhthâwnawm dinhmunah an awm a. Pathian Thlarau leh A Thûa
408 INDONA ROPUI

hruaina chu zuiin, A duhzâwng an ti a; mahse A hnathawh chu an


thil tawh hmasakah chuan an hre fiah thei lo va, an hmâa kawng
pawh an hmu thei hek lo va, Pathianin A hruai takzet hlawm emaw
tih ringhlel tûra thlêmin an awm a. Hetih hun lai hian, “Mi fel chu
rinnain a nung ang,” tih chu hman a rem hlê a.
“Zânlai âu thâwm” êng fiah tak chuan an kawng chu a rawn
chhun ên chuan, hrilhlâwkna thu char chu phelh a ni a, rang taka
chhinchhiahna lo thleng famkim chuan Krista lo kalna a hnai tih a
lantîr a, mita hmuh ang ngeiin, an lo thleng a. Mahse beidawnna
avângin an kaikûn a, Pathian leh A Thuah chauh rinnain an ding thei
a ni. Nuihsan hmang khawvêl chuan, “Bumin in awm a ni. In rinna
chu bânsan ula, he thuchah hmalâkna hi Setana hnathawh a ni ti
rawh u,” an ti a. Mahse Pathian thu chuan, “Mi tupawh a hnungtawlh
chuan ka rilruin amahah lâwmna rêng a nei lo vang,” a ti a.
Tûna an rinna bânsan leh, thuchah thawhpuitu Thlarau Thianghlim
thiltihtheihna phatsan chu boralna lam pana hnungtawlhna a ni a.
Paula thu hmangin ding nghet tûra fuih an ni a, “In rinna chu paih bo
suh u, ... chhelna in ngai asin. ... Rei lo tê achinah lo kal tûra chu A
lo kal dâwn a, rei A rial tawh lo vang,” tih hi. An tân chuan din
theihna kawng awm chhun chu Pathian hnêna mi êng an dawn sa
vawn reng leh, A thutiam vawn renga, Pathian thu zawn renga,
dawhthei taka nghah leh êng nasa zâwk hmu tûra ven reng chu a ni
si a.S
BUNG 23

ENGNGE BIAK BÛK CHU?


(WHAT IS THE SANCTUARY?)

T
HU dang zawng zawng aia A lo kal lehna rinna nghahchhan
leh a ban laili ber chu Pathian thu châng, “Nî 2,300 thlengin;
chutah chuan biak bûk chu thenfai a ni ang,” tih thu hi a ni
(Daniela 8:14). LALPA lo kal leh thuai ringtute chuan hêng thute hi
an hriat fo a ni a. An rinna thunawn ang maiin he thu hi mi tam takin
an sawi fo va. Heta thil lo awm tûr sawi lannaah hian mi zawng
zawngin an beiseina ropui ber leh an nghahfâk ngaihhlut berte chu a
innghatin an hria a. Hêng hrilhlawkna hunte hi kum 1844 favânga
tâwp tûra entîr a ni a. Khawvêla Kristian ram dangte ang bawkin,
chutih laia Adventist-te chuan lei hi a pumpui a nih loh pawhin a
\hen tal chu biak bûkah an ngai mai a. Biak bûk then faina chu, ni
hnuhnung leh ropui taka meia lei tihthianghlimna, chu chu Isua lo kal
lehnaa lo awm tûr niin an hre bawk a. Chuvângin Krista chu 1844-
ah leia lo kîr leh tûrah an ngai a.
Nimahsela hun ruat a ral hnuah pawh LALPA chu A lo lang ta si
lo va. Ringtute chuan Pathian Thu chu a thlâwn thei lo vang tih an
ring a; hrilhlâwkna an hrilhfiah dân chu a dik lo a ni ang tih an hria;
mahse khawi laiah nge dik lohna chu a awm? Mi tam takin chu
harsatna chu ngaihtuah chîk mang hlei lovin, ni 2300 chu 1844-ah a
tâwp tih chu an pawm duh lo va. An beisei hunah Krista A lo kal lo
tih mai loh chu hemi thuah hian a chhan an hre lo. An sawi dân
chuan hrilhlâwkna hun chu 1844-ah tâwp ni ta se, meia lei
tithianghlimin, biak bûk chu tithianghlim tûrin A lo kal tawh tûr a ni
a; A lo kal si loh avângin a nî chu a la tâwp lovah an ngai a.
He thu tlûkna pawm chu hrilhlâwkna hun chhûtna hmasa
bânsanna a ni a. Jerusalem tung ding leh sa \ha tûra Artaxerxes-an
BC 457 favânga thupêk a chhuah a\ang khân ni 2300 chu a lo in\an
a. Hei hi a in\anna bula hmangin, Daniela 9:25-27-a hun thua thil lo

409
410 INDONA ROPUI

thleng tûr sawi lâwkte hrilhfiah nâna hmante nên a inrem famkim
thlap a ni. Ni 2300 zînga ni hmasa 483 (chawlhkâr 69) chuan Messia,
Hriakthiha hun a thleng tûr a ni a; AD 27-a Kristâ baptisma chan
leh Thlarau Thianghlima hriak thihna chuan, hrilhlawkna chu a rawn
tifamkim chiah a ni. Chawlhkâr 70-na lai takah Messia chu tihhlum
a ni a. A baptisma chan hnu kum 3½-ah chuan, AD 31 \hâl lâiin
Krista chu khenbeh a ni a. Kâr 70 emaw, kum 490 emaw chu Judaho
tân bîk a ni a. Hemi hun lo tâwpnaah hian Judaten Isua an hnarna
chu nemnghetin, zirtîrte an tiduhdah a, AD 34 kumah chuan Zirtîrten
Jentailte lam an hawi ta a ni. Kum 2300-a kum 490 chu AD 34-ah
a lo ral a, kum 1810 chu a la bâng tûr a ni. Kum 1810 chuan AD
34 a\angin 1844 AD a thleng a. Vântirhkoh chuan, “Chutah chuan
biak bûk chu thenfai a ni ang,” a ti. A hmâ lama hrilhlâwkna duan sa
chu rinhlelh ruâl lohvin a lo famkim ta a ni.
Hemi chhûtna ang hian thil engkim a fiahin a inmil thlap a; mahse
1844-a biak bûk then fai erawh mita hmuh theih a ni lo va ni. Chûng
nîte chu chumi kumah chuan a lo tâwp tawh a ni tih hnialna chuan,
zawhna pumpui chu a tibuai vek a, hrilhlâwkna thlen famkimna dik
lo thei lovin a tihngheh tawh dinhmunte chu a hnial kalh a ni.
Mahse Isua lo kal lehna thua hnathawh ropui takah chuan
Pathianin A mîte chu A hruai a; A thiltihtheihna leh ropuina chuan
hmâ a hruai a, thimna leh beidawnna a tâwptîr a, zauthauna leh
rinna dik lo vanga dem leh sawisêla an awm chu A phal lo vang.
Rinhlelhnaah leh mumal lohnaah A thu chu inhnamhnawihtîr a phal
lo vang. Mi tam takin hrilhlawkna hun an chhûtna hmasa chu
hnuchhawnin, chumi hna bul\hut dikzia chu ring lo mah se, mi dangten
an rinna thupui leh daihriatte, Pathian thuin a lo vawn reng leh Pathian
Thlarau hriatpuina chu an bânsan duh chuang lo.
Pathian thu hrilhlâwkna an zirnaah hrilhfiah dân kawng \ha tak
an hmang niin an inhria a, thutak an hriat tawh sate chu nghet taka
vawn chu an tih tûrah an ngai a; Bible chu chutianga zir zui zêl tûr
niin an ngai a. Ngun taka \awng\aiin an dinhmun an thlîr nawn a, an
dik lohna hmu chhuak tûrin Pathian lehkhathu an zir a. Hrilhlâwkna
ENGNGE BIAK BÛK CHU 411

hun an chhûtnaah an tihsualna an hmuh theih loh avângin, biak bûk


thu chu ngun lehzualin an zir phah ta a.
Chutianga an han zawn chuan, lei hi biak bûk chu a ni tih rin dân
tak tihchianna chu, Pathian lehkha thuah a awm lo tih an hria a;
mahse Bible-ah biak bûk chanchin sawina kimchang–a awm dân
te, a awmna hmun te, a rawngbâwlna te chu an hmu a; ziaktu
thianghlimte hriattîrna thu chu a chiangin a zau tâwk a, chumi thuah
chuan zawh tûr a awm lo. Hebrai mîte hnêna a lehkha thawnah
tirhkoh Paulan tihian a sawi a; “Thuthlung hmasa pawh khân Pathian
rawngbâwl dânte leh a Hmun Thianghlim, he khawvêla Hmun
Thianghlim chu a nei a. Biak bûk an siam a, a tawntirh chu khâwnvâr
dahna te, dawhkân te, chhang dah te awmna a ni; chu chu Hmun
Thianghlim an ti a ni. Tin, puan zâr pahnihna piahah chuan biak bûk,
Hmun Thianghlim Ber an tih chu a awm a; chu miah chuan
rangkachak rimtui hâlna bâwm leh thuthlunna bâwm rangkachaktia
luan chu a awm a, chumi thuthlunna bâwm chhûngah chuan Manna
awmna rangkachak bêl te, Arona tiang lo chawr te, thuthlunna lung
phêkte a awm a; a chung lamah zahngaihna \hutphah hliahin, ropuina
Cherubte an awm bawk a,” (Hebrai 9:1-5).
Heta Paula biak bûk sawi hi chu, LALPA thupêka Mosian a sak,
leia Chungnungbera chênna hmun a ni a. “Hmun Thianghlim (biak
bûk) mi siamsak rawh se, an zînga ka chên ve theih nân,” tih chu,
tlânga Pathian nên an awm dun laia Mosia hnêna kaihhruaina thupêk
chu a ni (Exodus 25:8). Israelhote chu thlalêra zin an nih avângin
hmun tina sawn theih tûra sak a ni a, a rente chu ropui tak a ni. A
bangte chu rangkachaka luan, tangkaraw khâng vuah a ni a, a chung
chu puan zâr emaw khuhna chi hrang hranga siam a ni a, a pâwn
zâwk chu zâwngdulinu vun a ni a, a chhûng zâwk chu puan zai sîn,
cherub lemte mawi taka zeh chuanna a ni a.
Hâlral thilhlan hlanna maichâm awmna, pâwn hungchhûng bakah,
biak bûk chuan pindan pahnih–Hmun Thianghlim leh Hmun
Thianghlim ber an tih chu a nei a, puan zâr mawi tak emaw, bangin
emaw a daidang a; chutiang puan zâr bawk chuan pindan hmasa
luhna chu a daidang a. Hmun Thianghlim, a chhim lamah chuan
412 INDONA ROPUI

khâwnvâr dahna, a khâwnvâr pêng pasarih, chhûn leh zâna alh êng
reng chu a awm a; a hmâr lamah chuan chhang dahna dawhkân a
awm a, Hmun Thianghlim leh Hmun Thianghlim ber daidangtu puan
zâr hmâah chuan rimtui hâlna rangkachak maichâm a awm a, chuta
\ang chuan rimtui khu leh Israelte \awng\ainate chu Pathian hmâah
nî tin a chho reng a.
Hmun Thianghlim berah chuan thu thlunna bâwm, thing hlu taka
siam bâwm, rangkachaka luan, Pathianin lungphêka A thupêk sâwm
A ziak dah \hatna chu a awm a. Thu thlunna bâwm chung lam, bâwm
thianghlim chhîn chungah chuan zahngaihna thutphah, themthiam taka
siam, cherub pahnih, rangkachak hlîr hlaka siam, a kil leh lamah
pakhat, a kil leh lamah pakhat chuanna chu a awm a. He pindanah
hian cherubte inkârah, ropuina chhûmah Pathian chu A inlâr \hîn a
ni.
Hebraihote chu Kanaan rama an chên hnuin, biak bûk chu
Solomona temple-in a thlâk ta a, chu chu ren \ha leh tlo leh lian
zâwka sak a ni nâin, a chhûnga thil awmte chu inang vek a ni.
Chutiang chuan biak bûk chu a awm a,–Daniela huna a sawprawp
tih chauh lohvah chuan,–Rom sipaiten AD 70-a an tihchhiat hmâ
loh chuan a awm reng a.
Hei chauh hi leia biak bûk awm, Bible-in min hrilh chu a ni. Hei
hi thuthlung hmasaa biak bûk, Paulan a sawi kha a ni a. Mahse
Thuthlung Thar chuan biak bûk a nei ve lo em ni?
Hebrai bu han keu leh ta ila, a pahnihna emaw, Thuthlung Thar
biak bûk emaw, chu Paula thusawi a\angin thutak zawngtute chuan
an hmu a: “Tin, Thuthlung hmasa pawh khân Pathian rawngbâwl
dânte leh a Hmun Thianghlim he khawvêla Hmun Thianghlim chu a
nei a,” (Hebrai 9:1). “Pawh” tih thu hmanna hian, he biak bûk thu
hi a hmâ lamin Paulan a lo sawi tawh tih a tilang a ni. Chû bung
hmasa bul lamah chuan kîr lehin, hetiangin kan chhiar: “Kan
thusawite zîngah hian a pawimawh ber chu hei hi a ni: Chutiang
Puithiam Lalber, vânahte khian Ropuibera lal\hutphah ding lama han
\hua, Hmun Thianghlim leh biak bûk tak tak mihring sak ni lo, LALPA
sak zâwka rawngbâwltu chu kan nei tih hi,” (Hebrai 8:1, 2).
ENGNGE BIAK BÛK CHU 413

Hetah hian Thuthlung Thar biak bûk chu târlan a ni a. Thuthlung


hmasa biak bûk chu mihring rem, Mosia sak a ni a; hei erawh hi chu
LALPA sak a ni a, mihring sak a ni ve lo. Chu lei biak bûkah chuan
leia puithiamten rawng an bâwl a; hemiah erawh hi chuan kan
Puithiam Lalber Ropui tak, Krista chuan Pathian ding lamah rawng
A bâwl thung a. Biak bûk pakhat chu leia mi a ni a, a dang chu vâna
mi a ni.
Chubâkah, Mosian biak bûk a sak chu a tak entîr a ni a. “Biak
bûk lem leh a chhûnga bungrua tûr zawng zawng lem ka entîr ang
chiah che hian in siam tûr a ni,” tiin LALPAN A hrilh a (Exodus
25:9). “Tichuan tlânga a lem ka entîr ang chiah che khân engkim i
siam tûr a ni tih hre reng rawh khai,” tiin mawhphurhna A hlân leh a
(Exodus 25:40). Biak bûk hmasa chu “tûn lai tehkhinna hi a ni; chu
mi ang zêlin thilpêk leh inthawinate pawh an hlân \hîn,” a Hmun
Thianghlim leh a Hmun Thianghlim ber chu “vâna mi anpui” a ni a,
dân anga thilpêk hlântu puithiamte chuan “a tak hlimthlâ leh vân lam
entîrnain rawng an bâwl a,” “Krista chu mihring kuta sak, a tak
anpui Hmun Thianghlimahte chuan lût lovin, Pathian hmâah kan aia
ding tûrin, vânah A lût ta zâwk a ni,” tih Paulan a sawi a (Hebrai
9:9, 23; 8:5; 9:24).
Isuan kan aiawha rawng A bâwlna vâna biak bûk chu a tak tak
a ni a. Mosian a sak kha chumi entawn chu a ni. Lei biak bûk satute
chungah Pathianin A Thlarau A leih a. A sak chungchânga
themthiamna leh rem hriatna chu Pathian finzia lo lan chhuahna a ni.
A bangte chu rangkachak hlawm ang maiin a lang a, rangkachak
khâwnvâr dahnaa khâwnvâr 7-te chuan kil tin a ên vek a. Chhang
dahna dawhkân leh rimtui maichâmte chu rangkachak rawh thianghlim
ang maiin an tlê a. A puan zâr mawi tak, a in chung hnuai thuah
rawng dum pâwl leh sen duk leh sen lâr, vântirhkoh lem ziak chuanna
chuan chû hmun mawina chu a tizual a.
Puan zâr pahnihna piah lamah chuan chhûm êng thianghlim,
Pathian ropuina hmuh theiha târ lanna chu a awm bawk a, chumi
chhûngah chuan puithiam lalber chauh lo chu lûta nung thei an awm
lo.
414 INDONA ROPUI

Lei biak bûk ropuina chungchuang, mihring mithmuha vân biak


bûk lantîrtu chuan, kan Hmahruaitu Kristan Pathian lal\hutphah hmâa
kan tân rawng A bâwlna chu a lantîr a. Lalberte Lalber awmna
hmun, a sâng hmung sâng tam takin rawng an bâwlsak a, A hmâa
sîng hmun sîng an dinna hmun (Daniela 7, 10), chû biak bûk,
chatuan lalthutthlêng ropuinain a luah khah, a enkawltu Seraph êng
takten chawimawia an hmai an huhna chiang lo taka lantîrtu chu, lei
biak bûk leh a rawngbâwlna chu a ni. Vân biak bûk leh chuta
mihringte tlanna tûra hnathawh kal zêl chungchânga thutak
pawimawhte chu, lei biak bûk leh a rawngbâwlnate chuan an entîr a
ni.
Lei biak bûka pindan pahnihte khân vân biak bûka Hmun
Thianghlimte chu a entîr a. Zirtîr Johana chu, inlârnain vâna Pathian
biak in thlîrtîr a nih khân, chutah chuan, “lal\hutphah hmâa khâwnvâr
7 alhte a hmu a,” (Thupuan 4:5). “Vântirhkoh rimtui hâlna berhbu
keng; a hnêna rimtui tam tak an pêk, mi thianghlim zawng zawngte
\awng\aina nêna lal\hutthlêng hmâa rangkachak maichâm chunga
hlan tûr keng,” a hmu a (Thupuan 8:3). Hetah hian zâwlnei chu vân
biak bûk pindan tawntirh hmuh an phalsak a; chutah chuan
“khâwnvâr pasarih” leh “rangkachak maichâm, leh biak bûka
khâwnvâr dahna rangkachak leh rimtui maichâmin a entîr chu a hmu
a. “Vâna Pathian biak in chu hawn a ni” leh a. Thupuan 11:19,
puan zâr chhûng zâwk chhûng lam Hmun Thianghlim ber chu a han
en a. Hetah hian, “A thuthlunna bâwm,” Pathian dân awmna, Mosia
siamin a entîr bâwm thianghlim chu a awm a.
He thu zirtute hian vânah biak bûk a awmzia chu hnial rual lohva
chiangin an hmu chhuak a. A lem entîr a nih ang takin Mosian lei
biak bûk chu a din a. Chu chu vâna biak bûk anpui a ni tih Pualan a
sawi a. Johana pawhin chû biak bûk chu vânah a hmuh thu a sawi
bawk a.
Vâna biak bûk, Pathian awmna hmunah chuan A lal\huphah
chu felna leh rorêlnaa tihngheh a ni a. A dân chu Hmun Thianghlim
berah chuan a awm a, mize tinrêngte tâna fiahna tûr felna din ropui
tak chu a ni. Pathian dân ziakna lung phêkte dahna Pathian bâwm
ENGNGE BIAK BÛK CHU 415

Krista chhandamna hnathawh chu Biak bûk hmun thianghlim bera puithiam lalber
rawngbâwlna khân a lo entîr a.
416 INDONA ROPUI

chu zahngaihna \hutphahin a khuh a, chumi hmâah chuan Kristan A


thisenin mi sualte tân A la ngensak reng a. Chutiang chuan mihringte
tlanna ruahmannaa rorêl dikna leh zahngaihna inlaichîn dân chu entîr
a ni. He inremna hi finna tâwp lo chauhvin a ruahman theih,
thiltihtheihna tâwp lo chauhvin a hlen theih a ni a; mak tihna leh
chawimawinaa vân zawng zawng tikhattu inremna chu a ni.
Lei biak bûka cherubten zah taka lei lam an thlîr hian, tlanna
hnathawh chu vân mîten an ngaihvenzia a entîr a ni. Hei hi zahngaihna
thurûk mak tak, vântirhkohten bih an châk chu a ni, –sual simte
chunga Pathian felna te, mihring tlu tawh A zawm thar leh te, boralna
khur a\anga mi chhiar sên lohte chhan chhuak tûra Krista chu A
rawn kûn hniam a, Ama felna puan bawlhhlawh kai lova A thuam
leh dân te, vântirhkoh tlu ve ngai lote nên Pathian hmâah chatuana
an chên ho ve theih nân te a ni.
Kristan mihringte A sawipuina hnathawh chu zâwlnei Zakaria
hrilhlâwkna mawi takah chuan, Ama chanchin sawiin, “A hming
chu ‘Chawrno’” tia târlan a ni a. Zâwlnei chuan, “LALPA biak in
ngei chu a rawn sa dâwn a ni; ropuina chu A khum ang a, A
lal\hutthlênga \huin ro A rêl ang; A lal\hutthlêngah chuan Puithiam
A ni ang a, remna ro chu an pahniha kârah a awm ang,” a ti (Zakaria
6:12, 13).
“LALPA biak in ngei chu A sa ang.” A inthawina leh palaina
avângin Krista chu lungphûm phûmtu leh Pathian biak in Satu A ni
a. Tirhkoh Paulan Ani chu, “A kila lung pawimawh ber A ni a,. . .
Amahah chuan lung rem hrang \heuhte, rem taka chuktuahin,
LALPAah chuan biak in thianghlimah a chang zêl \hîn a, nangni pawh
Amahah chuan thlarauva Pathian awmna tûra rem khâwm in ni,”
tiin a sawi a (Efesi 2:20-22).
“Ropuina chu A khum ang.” Kristaah chuan mihring tlute tlanna
ropuina chu a awm a. “Min hmangaih a, A thisena kan sualte lak
ata min tlan chhuak a, khua leh tuiah leh A Pathian leh A Pa lama
puithiama min siamtu hnênah, a ni, Ama hnên ngeiah ropuina leh
rorêlna chu chatuanin awm rawh se,” tih hi tlante kumkhaw hla tûr a
ni ang (Thupuan 1:5, 6).
ENGNGE BIAK BÛK CHU 417

“A lal\hutthlêngah A \hu ang a; A lal\hutthlêngah chuan Puithiam


A ni ang.” Tûnah ni lo, “A ropuina lal\hutthlêng chungah” A \hu
ang; ropuina lalram chu tûnah a lo la thleng si lo va. A palai hna chu
zawh a nih hmâ loh chuan A pa Davida lal\hutthlêng, “kin ni nei
tawh ngai lo tûr,” chu Pathianin A pe rih dâwn si lo va (Luka 1:32,
33). Puithiam niin tûnah hian, Krista chu A lal\hutthlêngah Pa nên
an \hu a (Thupuan 3:21). Chatuan mi, mahnia nun nei, “kan natnate
phura, kan lungngaihnate phurtu,” “keimahni anga kawng tinrênga
thlêmna tâwk tawh, mahse sual lo,” chuan “thlêmna tuarte chu A
\anpui,” thei a ni.
“Mi tupawhin thil a tihsual chuan Pa hnêna min sawipuitu, Isua
Krista mi fel chu kan nei,” (Isaia 53:4; Hebrai 4:15; 2:18; 1
Johana 2:1). A Taksa feia chhun leh tihkeh tawha chuan nun
bawlhhlawh kai lovin A dîlsak a. A kut hliam hnu, A nâka chhun, A
ke khen tlang tawh hnua chuan mihring tlute tlanna dîlsakin, man
chhiar sên lohvin A lei a.
“Remna rêlfel dân chu an pahniha kârah a awm ang.” Pa
hmangaihna, Fapa hmangaihna aia nêp chuang lo chu, chhuan boral
tawhte tân chhandamna tuikhur a ni. Vâna A kal hmâ khân Isuan A
zirtîrte hnênah, “Pa hnênah ‘Keiin ka ngensak ang che u,’ ka ti lo
va che u; Pa ngeiin A hmangaih si che u a,” tiin A sawi a (Johana
16:26, 27). “Pathianin, Kristaah chuan khawvêl hi Amah nên inremin
A siam a,” (2 Korin 5:19). Tichuan chung lam biak bûk
rawngbâwlnaah chuan “remna rêlfelna chu an pahniha inkârah chuan
a awm ang.” “Pathianin khawvêl A hmangaih êm êm a, chutichuan
A fapa mal neih chhun A pe a, Amah chu tupawh a ring apiang an
boral lohva, chatuana nunna an neih zâwk nân,” (Johana 3:16).
“Biak bûk hi engnge ni? tih zawhna chu chiang takin Pathian
thuin a chhâng a. Bible-a biak bûk tih hian, a pakhatnaah chuan,
Mosia sak biak bûk, vâna a tak anpui a kâwk a; pahnihnaah chuan,
“Biak bûk tak tak,” vâna mi, leia miin a entîr chu a ni. Krista thih
khân hlimthla rawngbâwlna chu a lo tâwp a. Vâna mi “Biak bûk
tak tak” chu Thuthlung Thar biak bûk chu a ni a. Daniela 8:14-a
hrilhlâwkna hetianga a lo thlen famkim khân, chumia biak bûk a
418 INDONA ROPUI

târlan chu Thuthlung Thar biak bûk chu a ni. 1844-a ni 2300
tâwpnaah khân, kum zabi tam tak chhûng chu leiah hian biak bûk a
lo awm tawh lo va. Chuvângin hrilhlâwknaa, “Ni 2300 thlengin,
chutah chuan biak bûk (Hmun Thianghlim) chu thenfai a ni ang,” tih
chuan chiang takin vân biak bûk chu a kâwk a ni.
Mahse zawhna pawimawh ber chhân tûr la awm chu: Biak bûk
thenfai chu engnge ni? tih hi a ni. Chutiang rawngbâwlna, lei biak
bûk chungchâng chu Thuthlung hlui lamah sawi a ni a. Mahse vânah
chutiang thil thenfai tûr chu a awm em ni? Hebrai 9-ah chuan leia
mi leh vâna mi tlenfaina chu chiang takin a sawi ve ve a. “Dân thu
zawngin engkim thâw mai hi thisena tihthianghlimin a awm \hîn a,
thisen chhuah lovin ngaihdamna rêng a awm lo. Chutichuan vâna thil
awm angte chu chûng chuan (ran thisenin) tihthianghlimin a awm tûr
rêng a ni; vân thil tak takte erawh chu, chûng aia inthawina \ha
zâwktein, (Krista thisen hlûin) tihthianghlimin a awm tûr a ni,”
(Hebrai 9:22, 23).
Hlimthlâ leh a tak tak thenfaina rawngbâwlnate chu thisen
hmanga hlen ve ve tûr a ni a; a hmasa chu ran thisenin; a hnuhnung
chu Krista thisenin. Thenfaina chu thisen hmanga tih tûr a nih chhan
chu, “thisen chhuah lovin ngaihdamna a awm lo. Ngaihdamna emaw,
sual tihbona emaw chu hna hlen chhuah ngei tûr chu a ni. Mahse
engtin nge sual leh biak bûk, vâna mi leh leia mi a inkungkaih theih
ang? Hei hi hlimthla rawngbâwlna enin a zir theih a ni; leia puithiamte
chuan leiah hian, “vân thilte entîrna leh a hlim rawng chu an bâwl
\hîn a ni,” (Hebrai 8:5).
Lei biak bûk rawngbâwlna chuan pêng pahnih a huam a;
puithiamho nî tina Hmun Thianghlima rawngbâwlte leh, puithiam
lalberin Hmun Thianghlim berah, biak bûk thenfai nâna tlanna hna
bîk a thawhte chu a ni. Mi sual sim chuan nî tinin biak bûk kawngkâah
a thilhlan tûr chu rawn lain, a sual thawina tûr ran lu chungah a kut
nghatin, a sualte a puang a, ama hnên ngei a\angin, chu inthawina
tûr ran engmah tisual lo chungah chuan a sualnate chu a nghat a.
Ran chu talh a lo ni ta. “Thisen chhuah lovin” sual ngaihdamna a
awm loh thu tirhkoh chuan a sawi a. “Tîsa nunna chu thisenah a
ENGNGE BIAK BÛK CHU 419

awm si a,” (Leviticus 17:11). Pathian dân bawhchhiat chuan


bawhchhetu nunna chu a ngiat a. Thil tisualtu nunna ai awha, a sual
mawh phûrtu ran thisen chu puithiamin hmun thianghlimah a la lût a,
puan zârah a theh a. Chû puan zâr hnungah chuan thil tisualtuin a
bawhchhiat dân awmna bâwm chu a awm a.
He inthawina hmang hian, thisen avângin sualna chu a entîrnain
biak bûkah sawn a ni a. Thil \henkhat chung thuah chuan thisen chu
Hmun Thianghlimah lâk a ni lo; mahse Mosian Arona fâte hnênah,
“LALPAN mipuite khawlohna phur tûra A pêk che u a ni si a,” tih a
sawi angin, a sa chu puithiamte ei atân a ni a (Leviticus 10:17).
Hêng rawngbâwlnate hian thuhmun rengin, mi sual simte hnên a\anga
biak bûka sual dah sawn an entîr ve ve a ni.
Chutiang hna chu kum tluanin, nî tin a kal reng a. Israelho sualnate
chu chutiang chuan biak bûkah sawn a ni a; chûng sual tihbo nân
chuan hna bîk thawh a \ûl \hîn a ni. Chûng pindan thianghlim pahnihte
tana inremna siam tûrin Pathianin thu A pe a. “Israela thlahte
bawlhhlawhnate avâng leh an bawhchhiatna te, an sualna te zawng
zawng avângin Hmun Thianghlim pualah inremna a siam ang; chutiang
bawkin an bawlhhlawhnate zînga awm, inbiakna puan in pualah pawh
a siam bawk tûr a ni.” Inremna chu maichâm tân pawh siam bawk
tûr a ni, “Israela thlahte bawlhhlawhnate lak ata chu a tithianghlim
ang,” (Leviticus 16:16, 19).
Kum tin vawi khat, inremna ni ropuiah, puithiam lalber chu Hmun
Thianghlim berah a lût \hîn a. Chutah biak bûk thenfai nân, kumpui
lingleta a rawngbâwlna hnâ chu hlen a ni a. Inremna nîah chuan
inbiakna puan in kawngkâah kêl chal pahnih an rawn kai a, tin,
\hum an vâwr a, “pakhat chu LALPA pual, pakhat chu Azazela pual,”
a ni a (Leviticus 16:8). LALPA puala tlu zâwk, kêl chu mipuite sual
thawi nân talh tûr a ni a. Puithiamin a thisen chu puan zâr chhûngah
rawn lain, zahngaihna \hutphah chungah leh a hmâah a theh tûr a ni
a. Thisen chu rimtui hâlna maichâm, puan zâr hmâa awmah pawh
theh tûr a ni.
“Arona chuan kêl nung lu chungah chuan a kut khinghnih a nghat
ang a, a chungah chuan Israela thlahte khawlohna zawng zawng te,
420 INDONA ROPUI

an bawhchhiatna zawng zawng te, an sualna zawng zawng te chenin


a chham ang a, chûngte chu kêl lu chungah chuan a nghat ang a, mi
pakhat an ruat diama khân thlalêrah a hruai bo daih ang; kêl chuan
an khawlohna zawng zawng chu mihring rêng rêng awmlohna hmunah
a phur ang a, kêl chu thlalêrah chuan a chhuah tûr a ni,” (Leviticus
16:21, 22). Chû kêl chu Israelte riah hmunah a lo kîr leh ngai tawh
lo va, a hruai botu chuan riah hmun a lo luh leh hmâin, amah leh a
thawmhnâwte chu tuiin a tifai tûr a ni.
Inthawina pumpui chu, Israelte rilrua Pathian Thianghlimna tuh
tûr leh, sual A huatzia hriattîr tûr leh, chubâkah, bawlhhlawh lovin
sualna nêna an inchiahpiah thei lo tih hriattîr nân a ni. Sual thawina
chu hlan a nih mêk lai chuan, mi tinrêngte chu an rilru tihrehawm
tûrin hriattîr an ni. Hna zawng zawng kalsan vek tûr a ni a, Israel
mipui zawng zawngte chuan nilênga Pathian hmâa inngaitlâwm a,
\awng\ai a, chaw ngheiin, chîk taka thinlung endikna an nei tûr a ni.
Inremna chungchânga thutak pawimawhte chu hlimthla
rawngbâwlna chuan a entîr a. Mi sual aiah a aiawhtu chu pawm a ni
a; mahse ran thisen chuan sual chu a thai bo lo. Maichâma dah
sawn dân kawng chu ruat a ni a. Thisen hlan hmangin mi sual chuan
dân thuneihna chu a pawm a, a bawhchhiatna sualte chu a puang a,
Tlantu lo kal tûr rinna azâra ngaihdama awm a duhzia a puang a;
mahse dânin thiam loh a chantîrna a\ang chuan a la fihlim vek lo.
Inremna nîah chuan, puithiam lalberin mipui zîng ata thil hlan chu
lain, ran thisen chu kengin Hmun Thianghlim berah a lût a, dânin a
phûtte laka lungawina siam tûrin, zahngaihna \hutphah chungah, dân
chung zâwn takah chuan a theh a.
Chutichuan palai a nihnaa a tih tûr angin, sualna chu amahah
inbelin, biak bûk a\ang chuan a phur ta a. Azazela pual kêl lu chungah
chuan a kutte chu nghatin, kêl lu chungah chuan chûng sual zawng
zawngte chu a puang a, sualna chu amah a\angin kêl chungah chuan
a sawn a. Tichuan kêl chuan sual chu a phur ta a, kumkhuaa dah
bovah ngaih a ni ta a ni.
Chutiang chuan “entîrna leh vâna mi hlimthla” rawngbâwl hna
chu thawh a ni a. Lei biak bûka hlimthla rawngbâwlna anpui chiah
ENGNGE BIAK BÛK CHU 421

chu a takin vâna biak bûkah chuan tih a ni a. Vâna A chhoh hnuin
kan Chhandamtu chuan Puithiam Lalber hna chu A thawk \an a.
Paula chuan, “Krista chu kuta sak Hmun Thianghlim, a tak anpuiah
chuan, A lût si lo va; tûnah Pathian hmâah kan aia ding tûrin Vânah
ngei A lût ta zâwk a,” tiin a sawi a (Hebrai 9:24).
Kâwla ni chhuak chhiara puithiamte rawngbâwlna, biak bûk
pindan hmasa zâwk “puan zâr chhûng lam,” hmun thianghlim leh
hung chhûng pâwn ta zâwk daidanna kawngkhâr lo awm chuan,
Kristan vâna A chhoh tirha rawngbâwl tûra A luhna a entîr a. Nî tin
rawngbâwlnaa Pathian hmâa sual thawina thisen leh, Israelte
\awng\ainate nêna chho zêl rimtui hlan chu puithiam hna a ni.
Chutiangin Pa hmâah Kristan A thisenin mi sualte tân A ngensak a,
tin, Ama hmâah pawh, A felna rimtui hlu tak nên, ringtu sual sim
\awng\ainate nên A hlân bawk a. Vân biak bûk pindan tawntirha
rawngbâwl dân chu chutiang chu a ni.
An hmuh reng laia A chhoh khân, Krista zuitute chuan Ani chu
rinnain chutah chuan an zui zêl a. Hemi lam hi an rinna chuan a pan
a. “Chû beiseina chu nunna thîrchakaiah kan nei a, rinawm leh
nghet tak a ni a, puan zâr chhûnga mi-ah pawh chuan A lût a; chutah
chuan Isua, Melkisedeka awm dân anga chatuana Puithiam Lalber
lo ni tawhin, kan tân hmahruaituah a lo lût ta a.” “Kan tân chatuana
tlanna hmu tawhin kêlte leh bawng note thisen vâng ni lovin, ama
thisen vâng zâwkin Hmun Thianghlimah chuan vawi khatah a lo lût
tlingtla ta nghâl a,” tiin Paulan a sawi (Hebrai 6:19, 20; 9:12).
Kum zabi 18 chhûng zet chu he rawngbâwl hna hi biak bûk
pindan tawntirhah chuan chhunzawm zêl a lo ni tawh a. Mi sual
simte tâna ngensakna Krista thisen avâng chuan Pa ngaihdamna leh
pawmpuina chu an chang a, an sual erawh chu chhinchhiahna buahte
chuan a la awm reng a. Hlimthla rawngbâwlnaah khân kum tâwpah
tlanna hna thawh a ni ang khân, mihringte tlanna atâna Krista
hnathawh chu zawh a nih hmâin, biak bûk a\anga sual tihbo nân
inremna hna thawh tûr a awm a. Hei hi ni 2300 tâwpa hna lo in\an
ta chu a ni. Chutih lai chuan, zâwlnei Danielan a sawi angin, kan
422 INDONA ROPUI

Puithiam Lalber chu A hna hnuhnung ber, urhsûn tak thawk tûrin, –
biak bûk thian fai tûrin Hmun Thianghlim berah A lût ta a.
Hmân lai chuan mipuite sualna chu rinnain sual thawina thil hlan
chungah chuan nghatin, a thisen kal tlangin, lei biak bûkah dah sawn
a ni a, chutiangin thuthlung tharah chuan sual simte sualnate chu rinnain
Krista chungah nghatin, a takin, vân biak bûkah chuan dah sawn a
ni a. Sualin a tihbawlhhlawh tâk tihbona chu lei biak bûka tlenfaina
lamah chuan hlen chhuah a ni ang khân, vân biak bûk thenfai tak
takna chu, chuta sualna chhinchhiah tâkte dah bona emaw, thai bona
emawin hlen chhuah a ni ang. Mahse hei hi hlen chhuah a nih theih
hmâin, tute nge sual simna leh Krista rinna azâra A tlanna hlâwkpui
tûrte tih chu, chhinchhiahna lehkhabu a\angtea enfiahna a awm rih
phawt ang. Chuvângin biak bûk thenfaina hna chuan enfiahna hna
leh rorêlna chu a huam a ni. A mîte tlan tûra Krista lo kal leh hmâin
he hnâ hi tih zawh tûr a ni a, A lo kal hun chuan an thiltih ang zêla
pêk tûrin A lâwmman chu A hnênah a awm si a (Thupuan 22:12).
Chutichuan hrilhlawkna thu êng zuitute chuan ni 2300 tâwpna
1844-ah leia lo kal mai lovin, Krista chu vân biak bûk Hmun
Thianghlim berah, tlanna hna khârna hna thawk tûr leh, A lo kal
lehna atâna inpuahchah lâwk tûrin A lût tih an hmu a.
Sual thawina thilhlan chuan Krista chu inthawina anga a entîra,
puithiam lalber chuan Krista chu palai anga a entîr lai chuan, Azazela
pual kêl chuan sualna tichhuaktu, a tâwpah amâ chunga sual simte
sualna zawng zawng nghahna tûr, Setana chu a entîr a. Puithiam
lalberin sual thawina thilhlan thisen hmanga maichâm ata sualnate
chu a lâk sawn khân, Setana pual kêl chungah chuan a nghat ta a.
Krista pawhin rawng A bâwl zawhah Ama thisen hmanga A mîte
sualnate chu vân biak bûk a\anga A tihsawn hunah chuan, rorêl thu
tlûkna angin hremna vâwrtâwp chu Setana chungah A nghat ve ang.
Azazela kêl chu chên loh leiah, Israel mipuiho hnêna lo kîr tawh lo
tûra thawn bo a ni a. Chutiang bawkin Setana chu Pathian leh A
mîte hmâ ata chatuana tihbo a ni ang a, sualna leh mi sualte tihboral
hlennaah chuan, awm leh tawh ngai rêng rêng lo tûrin tihbo a la ni
ang.S
BUNG 24

HMUN THIANGHLIM BERAH


(IN THE HOLY OF HOLIES )

B
IAKBÛK chanchin thu chu 1844-a beidawnna nasa tak thurûk
hai hawnna chabi a ni. Rem taka inzawmin, thutak hlâwm
famkim chu hmuh theihin a tilang a, Pathian kutin Isua lo kal
leh ringtute ke pên chu hruaiin, chutih lai huna tih tûr chu târ chhuakin,
A mite awm dân leh thiltih tûr chu êngah A rawn la chhuak a. Isua
zirtîrte chu an lungngaih leh beidawn zân a ral hnua, “LALPA an
hmuha an lâwm,” ang khân, tûnah pawh rinnaa an LALPA lo kal
lehna thlîrtute chu an lâwm a. A bâwihte hnêna lâwmman pe tûrin
ropuina nên A lo kal an beisei a. An beiseinaah an lo beidawn
chuan, Isua chu an hmu thei lo va, thlân bula Mari ang mai khân,
“Ka LALPA an kal bopui a, Amah an dahna ka hre si lo,” tiin an au
va. An Puithiam Lalber, mi lainat thei, an Lalber leh Chhanchhuaktu
ni tûra lo kal tûra chu, hmun thianghlim berah chuan an hmu leh ta a.
Biak bûk a\anga êng chuan hun kal tawh leh tûn hun leh hun lo la
awm tûr a ên vek a. A kaihhruaina dik lo ngai lo chuan Pathianin
anmahni a lo hruai tawh \hîn tih an hria.
Zirtîr hmasa berte ang mai khân, an thutak ken chu hre thiam lo
rih mah se, kawng tinrêngah a dik si a. Chu thu chu puangin Pathian
thil ruahman chu an tifamkim a, LALPAa an hnathawh chu a thlâwn
lo va. “Beisena nung rengah hrin leha awmin,” hlimna “sawi sên
lohva hlimin leh ropuinain an khat a.”
Daniela 8:l4-a hrilhlâwkna: “Ni 2300 thlengin, chutah chuan
biak bûk chu tlenfai a ni ang,” tih leh, vântirhkoh pakhatna thuchah,
“A rorêl hun chu a lo thlen tâk avângin Pathian chu hlau ula
chawimawi rawh u,” tih chuan A mîte chhan chhuak tûr leh mi sualte
tiboral tûra A lo kal lehna ni lovin, hmun thianghlim bera rorêl
lâwknaa Krista rawngbâwlna chu an kâwk ve ve. Hrilhlâwkna hun
chhût dân dik lo ni lovin, ni 2300 tâwpa thil lo thleng tûr chhûtnaah
tihsual palh a ni zâwk a. He chhût sual palhna avâng hian

423
424 INDONA ROPUI

Krista chuan Vân Biak Bûkah sawipuitu hna A thawk a, Amah chu mi sual leh
Pathian inkâra remna Palai a ni.
HMUN THIANGHLIM BERAH 425

ringtutenbeidawnna an tâwk a, mahse chûng zawng zawngte chu


Bible hrilhlawknain a lo sawi lâwk vek tawh a, Pathian lehkha thua
thutiam beisei tûr an neih zawng zawngte chu zawh a ni tawh a. An
beiseina lo thlâwn ta avânga an lungngaih lai takin, thuchahin a lo
sawi lawk tawh ang ngeiin, LALPA chu a chhiahhlawhte hnêna
lâwmman pe tûra a lo lan hmâa thil thleng tûr chu a lo thleng ta
zâwk a ni.
Hlimthla rawngbâwlnaa entîr a nih angin, Krista chu an beisei
anga leiah lo kal lovin, vâna Pathian biak bûk Hmun Thianghlim
berah chuan A lût ta a. Zâwlnei Danielan hetih lai hian Ani chu
Hmâkhawsânga hnêna lo kal angin a entîr a: “Zân inlârnaah chuan,
ngai teh, Mihring Fapa ang tak, vân chhûm chunga lo kal ka hmu
a,”–leiah ni lovin,–”Hmâkhawsânga hnênah Ani chu an rawn hruai
hnai,” zâwk a ni (Daniela 7:13).
Hemi \uma a lo kalna hi zâwlnei Malakia chuan a lo hrilhlâwk
bawk a. “In zawn, LALPA chu A biak inah A lo kal phut ang; ngai
teh u, thuthlung tirhkoh, in lâwm êm êm chu A lo kal e; sipaihote
LALPA chuan A ti,” (Malakia 3:1). A biak bûka LALPA lo kalna
chu, A mîte tân, rin loh taka thil thleng thut mai a ni. Chumi hmunah
chuan Ani chu an lo thlîr ngai lo. “Pathian hre lote leh (kan LALPA
Isua) Chanchin |ha âwih lo mîte chunga phuba la tûrin meialh
a\angin,” leiah A lo kal an beisei a (2 Thesalonika 1:8).
Mahse mipuite chu an LALPA tâwk tûrin an la inpeih rih lo. An
tân inbuatsaihna hna thawh zawh tûr a la awm cheu va. Vâna Pathian
biak ina an thinlung hawitîr tûrin êng pêk an ni a; chuta an Puithiam
Lalber chu A rawngbâwlnaah rinnaa an zui luh chuan, hmabâk
rawngbâwlna tharte chu hmuhtîr an ni ang. Vaulâwkna thuchah dang
leh zirtîrna chu kohhran hnênah pêk tûr a ni.
Zâwlnei chuan, “A lo kal nî chu tu nge tuar zo vang? A lo lan
hunah chuan tu nge ding thei ang? Ani chu rawhtuina mei ang leh,
puan sutu sahbawn ang a ni si a; tangkaraw rawhtuitu leh
tithianghlimtu angin A \hû ang a; Levia fâte A tithianghlim ang a;
rangkachak leh tangkarua angin anmahni A tifai ang a, LALPA tân
chuan felna thil hlântute ang an ni ang,” a ti (Malakia 3:2,3). Chung
426 INDONA ROPUI

lam biak bûka Krista sawipuina a tâwp hnua lei chunga la awmte
chu, Pathian thianghlim hmâah sawipuitu nei lovin an ding ang. An
puante chu a fai tûr a ni a, an nungchangte chu thisena thehin sual
ata tihthianghlimin a awm tûr a ni. Pathian zahngaihna leh
\hahnemngaia an beihna azârah sual nêna indonaah chuan hnehtu an
ni tûr a ni. Vânah rorêlna a awm mêk lai, ringtu sual simte sualnate
chu biak bûk a\anga tihfai a nih mêk lai hian, intihthianghlimna hna
bîk leia Pathian mîte zîng ata sual dah bona a awm tûr a ni a. He
hnathawh hi chiang zâwkin Thupuan 14-a thuchahah târlan a ni.
He hnâ hi zawh a lo nih hun chuan, Krista zuitute chu A lo kal
lehna atân an inpeih bawk ang. “Chuti chuan hmâsâng nite leh tûn
hma kumte angin Judai ram leh Jerusalem thilhlan chu LALPA tân
duhawm tak a ni leh ang,” (Malakia 3:4). Chutichuan kan LALPA
lo kala A rawn lâk tûr kohhran chu, “Kohhran ropui, bawlhhlawh
kai lo leh zûr lo leh chutiang thil rêng pu lo,” an ni ang (Efesi 5:27).
Zîng angin, thla êng mawi angin, nî anga êngin leh, sipai rual puan
zâr keng ang maia râpthlâkin a lo la lang dâwn a ni, (Hla
Thlankhâwm 6:10).
LALPA chu A biak ina A lo kalna bâkah, rorêl thu hlen tûra A lo
kal lehna tûr thu chu hêng thute hian Malakia chuan a lo hrilhlâwk a:
“Rorêl tûrin ka rawn hnaih dâwn a che u; dawithiam te, uirê te,
dâwta chhechhamtu te chungah leh hmeithai fahrah leh inhlawhfa
hlawh tikhawlo va, hnehchhiahtute leh hnam dang lo sât thlatute leh
mi \ih lotute chungah chuan thu hretu \uan\ha tak ka ni ang, sipaihote
LALPA chuan A ti,” (Malakia 3:5). Juda pawhin chumi hun thu vêk
chu sawiin, “Ngai teh u, mi zawng zawng chunga rorêl tûr leh, Pathian
ngaihsak lote ... thiam loh chantîr tûrin LALPA chu A mi thianghlim
sîngkhatte nên A lo kal a ni,” a ti (Juda 14, 15). Heta LALPA lo
kalna leh A biak ina A lo kal lehna hi chu thil lo thleng hran leh dang
daih a ni.
Hmun Thianghlim berah kan Puithiam Lalber anga Krista lo kalna,
biak bûk thenfaina atâna A lo kalna Daniela 8:14-a târlan te,
Hmâkhawsânga hnêna Mihring Fapa lo kalna Daniela 7:13-a sawi
te leh A biak ina LALPA lo kalna, Malakia sawi te chu, thil thleng
HMUN THIANGHLIM BERAH 427

thuhmun sawina an ni a; tin, hei hi inneihnaa mo neitu lo kalna angin,


nula thianghlim sâwm tehkhin thuin Kristan A sawi bawk a.
(Matthaia 25).
1844 nipui leh favângah khân, “Ngai teh u, mo neitu chu a lo kal
e,” tih chu puan a ni tawh a. Nula thianghlim fing leh â ten an entîr
pâwl hnihte chu tihian an ni a,–pawl khat, an LALPA lo lanna tûr
lâwm taka lo thlîrtute leh taima taka Amah tâwk tûra lo inbuatsaihte
leh, pâwl dang, hlauhnain a thunun leh, infuih thathona a\anga che
vêlte chu, thutak hriatna chauhvah an duhtâwk a; mahse Pathian
zahngaihna an tlachham si a.
Tehkhin thuah chuan, mo neitu chu a lo kal hun chuan, “a peihate
chu amah nên inneihnaah chuan an lût ta a, tin, kawng chu an khâr
ta a,” Chu inneihnaah chuan anmahni ngei an inlan dâwn ni lovin,
chu inneihna chuan Krista Lalram an pawmna chu a entîr a. Khawpui
Thianghlim, Jerusalem thar, khawpui ber leh lal ram entîrtu chu, “Mo,
Berâm No nupui,” tia koh a ni. Vântirhkoh chuan Johana hnênah,
“Lo kal rawh, Mo, Berâm No nupui chu ka entîr ang che,” a ti a.
“Ani chuan thlarauvin tlâng lianpui, sâng takah mi kalpui a, khawpui
ropui tak, Jerusalem khawpui Thianghlim chu Pathian ropuina neiin,
vân ata lo chhuk mi entîr a,” tiin zâwlnei chuan a sawi a (Thupuan
21:9, 10). Chutichuan mo chuan chiang takin khawpui Thianghlim
chu a entîr a, tin, mo hmuak tûra nula thianghlimho kal chhuakte chu
kohhran entîrna a ni bawk a. Thupuan-ah chuan Pathian mîte chu,
inneihna ruai kîl tûra sâwmte niin sawi a ni a (Thupuan 19:9). Mi
sâwmte an nih chuan mo anga entîr theih an ni lo.
Zâwlnei Daniela sawi angin, Krista chuan vânah,
Hmâkhawsânga hnên a\angin, “rorêlna te, ropuina te, ram te,” chu
a chang ang a, Jerusalem thar, a lal ram khawpui ber chu, “Mo, a
pasal ela inchei peih diam anga buatsaih,” chu A chang ang (Daniela
7:14; Thupuan 21:2). Ram chu changin, “Abrahama te, Isaka te,
Jakoba te nêna A lal ram dawhkâna \hu ho tûr, A mîte tlan tûrin,”
Berâm No nupui neihna ruai kîl tûrin, lalberte Lalber leh hotute
Hotu angin A lo kal ang (Matthaia 8:11; Luka 22:30).
428 INDONA ROPUI

1844 nipui laia, “Mo neitu chu a lo kal e,” tih tlângau chuan,
LALPA lo kal leh thuaina beisei tûrin mi sâng tam tak a hruai a. Mo
neitu chu hun ruatah chuan A lo kal a, mahse mîten an beisei angin,
leiah ni lovin, vânah, Hmâkhawsânga hnênah zâwk, inneihnaah, A
lalram la tûrin A lo kal a. “A peihte chu Amah nên inneihnaah chuan
an lût a, kawng chu an khâr ta a.” Leia awm lai an nih avângin,
inneihnaah chuan an taksain tel tûr an ni lo; inneihna chu vâna awm
a ni si a. Krista zuitute chuan, “inneihna a\anga an LALPA lo kîr leh
chu an nghâk tûr a ni,” (Luka 12:36). Mahse A hnathawh chu an
hre thiam tûr a ni a, tin, Pathian hmâa A lût chu rinnain an zui lût ve
tûr a ni. Inneihnaa kal tûra sawi an nih dân chu chutiang chu a ni.
Tehkhin thuah chuan, inneihnaa lûtte chu an ûmte leh khâwnvâra
a tui neite chu an ni. Pathian lehkha thu a\anga thutak hriatna neia,
Thlarau leh Pathian zahngaihna nei bawkte leh, an hrehawmna nasa
tak zânah pawh dawhthei taka nghâka, êng fiah zâwk hmuh nâna
Bible thutak zawngtuten–vân biak bûk chungchânga thutak leh,
Chhandamtu rawngbâwlna insawn danglam chu an hre thiam ta a,
chung lam biak bûka hna A thawhnaah rinnain Amah chu an zui lût
a. Pathian lehkha hriattîrna thu a\anga chû thutak pawmtu zawng
zawng te, palai hna hnuhnung ber thawk tûra Pathian hmâa Krista
lût chu rinnaa zuitu te, a tâwpna lalram chang tûr te,–hêng zawng
zawngte hi ruai\hehnaa lût angin entîr an ni.
Matthaia 22-a tehkhin thuah hian inneihna ruai thu vêk chu sawi
a ni a, tin rorêl lâwkna chu inneihna ruai \heh hmâa lo awm tih chiang
taka entîr a ni. Inneihna ruai\heh hmâin Lalber chu mi sâwmte en
tûrin A lo lût a,–mi zawng zawng chuan inneihna puan, nungchang
puan, bawlhhlawh kai lo, Berâm No thisena sûkfai leh tihvâr chu–
an sin leh sin loh en tûrin A lo lût a (Matthaia 22:11; Thupuan
7:14). Tupawh puan sin lo apiang an theh chhuak a, mahse an
endik laia inneihna puan sinte chu Pathianin A pawm a, A lalramah
chanvo neiin, a lal\hutthlêngah hmun an nei a. He nungchang endikna
hnâ, Pathian ram atâna inbuatsaihte zawn chhuahna chu, Rorêl
lâwkna hnathawh, chung lam biak bûka hnathawh zawhna tûr chu a
ni.
HMUN THIANGHLIM BERAH 429

Enlâwkna hna chu a lo tâwp huna, hmâkhawsânga a\anga Krista


zuitua inchhâlte chungchâng enfel leh thu tihtlûk a nih zawh hnuah
chuan endikna hun chu khar a ni ang a, tichuan khawngaihna kawng
chu khâr a lo ni ang. “A peihte chu Amah nên lawi chaw ei tûrin an
lût a, kawng an khâr ta a,” tih thu tawitê pakhata, Chhandamtu
rawngbâwlna hnuhnung ber, mihring chhandamna hnathawh ropui
tak chu zawh fel a ni ang.
Kan hriat tâk angin, lei biak bûk rawngbâwlna chu, vâna
rawngbâwlna entîrna a nih avângin, tlanna nîah puithiam lalber chu
hmun thianghlim berah a luh chuan, pindan hmasa zâwka
rawngbâwlna chu a lo tâwp a. “Hmun Thianghlima inremna siam
tûra a luh chuan, amah leh a chhûngte leh Israel mipuiho puala
inremna a siam zawha a lo chhuah leh hmâ loh chuan inbiakna puan
in chhûngah tumah an awm tûr a ni lo,” tiin Pathianin thu A pe a
(Leviticus 16:17). Chutiang chuan, tlanna hna hnuhnung ber thawk
tûra hmun thianghlim bera Krista chu A luhin, pindan hmasa zâwka
A hnathawh chu A chawlhsan a. Pindan pakhatnaa rawngbâwlna a
tâwp chuan, pindan pahnihnaa rawngbâwlna chu \an a ni ve leh a.
Hlimthla rawngbâwlnaah tlanna nîa puithiam lalberin hmun thianghlim
a chhuahsan khân, Israelho sual sim takzet zawng zawngte aiawhin,
sual thawina thisen chu hlân tûrin Pathian hmâah a lût a.
Chutiang tak chuan min Sawipuitu niin, Krista chuan A hna pêng
khat chu A zo rih a, tin, hna pêng dang chu thawk leh tûrin, mi
sualte aiawhin, Pathian hmâah A thisen kengin A la dîlsak reng a ni.
430 INDONA ROPUI

1844 khan Adventist-te chuan he thu hi an hre thiam lo va.


Chhandamtu an lo beisei hun a pelh hun pawhin A lo kalna tûr chu
a hnaih an la ring ta cheu va; tin, hun khirh lai tak an thleng a nih an
ring a, tichuan Pathian hmâa Kristan mihringte A sawipuina
hnathawhchu a tâwp taah an ngai a. Mahse vân chhûm chunga LALPA
lo kal tak tak hmâ lawkah mihringte tâna khawngaihna kawng chu
khâr a nih tûr thu Bible a\anga anmahni zirtîr ni âwmin an tân a lang
a. Mîten an zawn a, an kik a, khawngaihna kawngkâa an au huna
hawn an nih loh tûr hun, chûng Pathian lehkha thuin a kawh chu a
chiang hlêin a lang a. Krista lo kalna nî tûra an lo thlîr chu, A lo
kalna rawn hmakhalh vattu, he hun \antirhna ramri hi a kham thei lo
vang em? tih chu an tân zawhna a ni.
Rorêlna a lo hnaih thua vaukhanna pêk a nih hnu chuan, khawvêl
tâna an hna chu zawh a ni tawh tih an hria a, mi sualte chhandam
nâna an veina leh thawpikna chu an hloh ta a, Pathian ngaihsak lote
hmuhsitna \awng bawlhhlawh huaisâr takte chu, A zahngaihna
hnartute hnên ata Pathian Thlarau chu seng a ni tih an tâna lanfiahna
dang niin a lang. Hêng zawng zawng hian, hun chu a tâwp tawh a,
rinna emaw, a hnua an sawi tâk, angin “khawngaihna kawng chu
khâr a ni tawh” nia rinna chu a rawn nemnghet ta a ni.
Mahse biak bûk thua zawhna awmah chuan êng fiah zâwka lo
lang a. Ni 2300 tâwpna kum 1844 chu hun khirh tak pawimawh
zeta an rin chu an ring dik tih an hria a. Mahse kum 1800 chhûng zet
chu, mîten Pathian an panna kawng ber beiseina leh zahngaihna
kawng chu khâr pin a nih vêleh kawngkhâr dang a lo inhawng leh a,
hmun thianghlim bera Kristan mihringte A ngensakna azârah sual
ngaihdamna chu mihringte hnênah hlan a ni. Rawngbâwlna chi danga
lût leh tûr chauhvin A rawngbâwlna bung khat chu khâr a ni a. Mi
sualte aiawha Kristan sawipuina hna A thawhna vân biak bûkah
chuan “kawng inhawng” chu a la awm ta reng a ni.
Thupuana Krista thusawite, tûn lai huna kohhran hnên ngeia A
sawi: “Mi Thianghlim, Mi Dik taka, Davida chabi neia, tûma khâr
loh tûra hawnga, tûma hawn loh tûra khâra khân hêng thu hi A sawi
a ni: ‘I thiltihte ka hria, chakna tlêmtê chauh i nei a, chutichung pawhin
ka thu i pawm a, ka hming pawh i phat lo va, ngai teh, tûma khâr
HMUN THIANGHLIM BERAH 431

theih loh i hmâah kawngkâ ka hawng e,’” tih chu tûnah a vuah remna
hmuh a ni a (Thupuan 3:7, 8).
Tlanna hnathawh ropui taka rinnaa Isua zuituten A palai hna an
hlawkpui laiin, he rawngbâwlna tilangtu êng hnartute chuan chu chu
an hlâwkpui ve lo. Krista lo kal vawi khatnaa an hnêna êng pêk
hnartu Judate, khawvêl Chhandamtu atâna Amah pawm duh lotute
chuan Ama zâra ngaihdamna chu an chang thei lo. Isua chu vâna A
chhohva, A zirtîrte tâna A palai hnaa malsâwmna vûr tûra Ama
thisen kenga vân biak bûka A luh lai chuan, Judate chu an inthawinate
leh thilhlan tlaktlai tawh lote hlan chhunzawm zêl tûrin, thimna nasa
takah hnutchhiah an ni a. Entîrna leh hlimthla rawngbâwlna te chu a
lo tâwp ta.
Hmân laia mîten Pathian an panna \hin kawngkâ chu hawn a ni
reng tawh lo. Amah hmuh theihna kawng awm chhun, vân biak
bûka rawngbâwlnaa Amah zawn chu Judaten an duh lo va.
Chuvângin Pathian nên inpâwlna an nei lo. Kawng chu an tân khâr a
ni a. Inthawina dik leh Pathian hmâa Palai awm chhun chu Krista A
ni tih hriatna an nei lo va; chuvângin A Palai hna chu an hlawkpui
thei lo va ni.
Ring lo Judate awm dân khân tûn lai Kristiana inchhal, pawlawh
tak leh ring lote, kan Puithiam Lalber zahngai thei tak hnathawh
haider lui tlatte a entîr a ni. Hlimthla rawngbawlnaah chuan, puithiam
lalber chu hmun thianghlim bera a luhin, Israelho zawng zawngte
chu biak bûk vêlah awm khâwm tûra tih an ni a, mipui pung khawmho
zîng ata tuithlâr an nih lohna tûra an sual ngaihdamna an hmuh theih
nân khûn êm êmin Pathian hmâah an inngaitlâwm \hîn a. He tlanna
tak tak nîa kan Puithiam Lalber hnathawh kan hriat thiam leh, eng
thil nge tih kan mamawh kan hriat hi a \ûl hlê a ni.
Hremna pumpelh theih nân, an hnêna Pathianin zahngaihnaa
vaukhânna A pêkte chu, mîten an hnawl thei lo. Nova hun laiin
thuchah chu vân a\angin khawvêlah hian rawn thlen a ni a, tichuan
an chhandamna chu, chumi thuchah an lo dawnsawn dânah a innghat
a. Vaulâwkna chu an hnar avângin Pathian Thlarau chu hnam sual
tak hnên a\ang chuan seng a ni a, tichuan tui lêtah chuan an thi zo ta
432 INDONA ROPUI

a. Abrahama hunah pawh, Sodom mi sual chênghote tân zahngaihna


a dîlsakna chu a tâwp a, Lota leh a nupui leh a fanute pahnih chauh
lo chu, an zain vân a\anga mei lo tla chuan a kang ral ta vek a.
Chutiang bawkin Krista hun lai khân, ring lo Judate hnênah
Pathian Fapain tihian A sawi a: “In inte chu a ruaka hnutchhiah che
uin a awm ta,” tiin (Matthaia 23:28). Ni hnuhnung ber chu thlîrin,
chu thiltihtheihna tâwp lo neihtu vêk chuan “chhandam an nih theihna
tûra thutak hmangaihna nei lotute” chung thu chu A lo puang tawh
a. “... Chuvângin dâwt thu chu an âwihna tûrin Pathianin sual
hnathawh an hnênah A thlentîr ang; thutak âwih lova fel lohnaa lâwm
zâwkte chuan thiam loh an chan vek theih nân,” (2 Thesalonika
2:10-12). A thua zirtîrnate chu an hnawl avângin, Pathianin A
Thlarau chu A seng a, an duh tak bumnaah chuan A hnutchhiah
hlawm a.
Mahse Kristan mihringte aiawhin A la dîlsak reng a, tin, êng
chu a zawngtute hnênah pêk a ni ang. Hei hi Adventist-hoten a tîrah
an hre thiam lo nain, an dinhmun dik chiah tilangtu Pathian thu chu
an hmâa tihlan tûr a nih angin, chumi hnuah tihchian a ni \an ta a.
1844-a hun liam ta chu, Isua lo kal leh rinna la pawm rengtute
tâna harsatna nasa tak chuan a rawn zui a. An tâna chhâwkna awm
chhun chu . . . chung lam biak bûka an rilru hawitîrtu êng chu a ni.
|henkhat chuan hrilhlâwkna hun an chhûtna hmasa an rinna chu
bânsanin, Isua lo kal lehna thuhrilna rawn zuitu, Thlarau Thianghlim
hnathawh ropui tak chu, mihring hnathawh emaw, Setana hnathawh
emawah an puh a. Tin, pâwl khat dang chuan, an daihriat hmasaah
chuan LALPAN A hruai zêl \hîn a ni tih an ring tlat a; Pathian
duhzâwng hre tûra an nghah a, an inrin a, an \awng\ai chuan, an
Puithiam Lalber chu rawngbawlna hna dang thawk tûrin biak bûkah
A lût a, tin, Amah chu rinnaa zuiin kohhran hna khârna pawh chu
hmuhtîr an ni a.
Vântirhkoh pakhatna leh pahnihna thuchahte chu chiang zâwkin
an lo hria a, tichuan Thupuan 14-a vântirhkoh pathumna vaukhânna
khûn tak mai chu dawng tûr leh, khawvêl hnêna hriattîr tûrin,an lo
inbuatsaih ta a.S
BUNG 25

PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO


CHU
(GOD’S LAW IMMUTABLE)

V
ÂNA P ATHIAN biak in chu an hawng a, a biak inah chuan A
thuthlunna bâwm chu a lo lang a,” (Thupuan 11:19). Pa-
thian thuthlunna bâwm chu, hmun thianghlim ber, biak bûk
pindan pahnihna chhûngah a awm a. “Vân lam thilte entîrna leh
hlimthla entîrna,” lei biak bûkah chuan, tlanna ni ropui, biak bûk
thenfaina nîah chauh chuan chû pindan chu hawn a ni a. Chuvângin
vâna Pathian biak in hawn leh, a chhûnga thuthlunna bâwm lo lang
chuan vân biak bûk hmun thianghlim ber hawn a nih hun, 1844-a
tlanna hna hnuhnûng ber thawk zo tûra Krista A luh hun chu a kâwk
a ni. An Puithiam Lalber hmun thianghlim bera rawngbâwl tûra lût
hnênah rinnaa zuitute chuan A thuthlunna bâwm chu an hmu a. Biak
bûk chanchin an zir chuan Chhandamtun rawngbâwlna A sawn tâk
chu an hria a, tin, Pathian bâwm hmâah, mi sualte tâna a thisen
chhâla A ngensak chu an hria a.
Lei biak bûka thuthlunna bâwm chhûngah chuan lung phêk
pahnih, Pathian thupêk, dân ziakna chu a awm a. Thuthlunna bâwm
chu dân ziakna lungphêk dahna mai a ni a, tin, hêng zirtîrna dân
thianghlim ziakte hian bâwm chu hlutna leh thianghlimna a neihtîr a
ni. Vâna Pathian biak in chu hawn a nih chuan, A thuthlunna bâwm
chu a lo lang a. Vân biak bûka hmun thianghlim ber chhûngah chuan
Pathian dân chu thianghlim leh zahawm taka dah a ni a,-Sinai tlânga
khawpui rite nên Pathianin A rawn puan chhuah, lung phêka Ama
kut ngeia ziak dân chu a ni.
Vân biak bûka Pathian dân a tîra mi chu la chhâwngin,
Lungphêkah te leh Mosia lehkhabu pangâah te ziah chhâwn leh a ni
a, thu ziak chhâwn dik lo thei lo va ni. Chûng thu pawimawh hre
thiamte chu, Pathian dân thianghlimna leh, danglam thei lo a nihnate
chu hmuhtîr an ni a. “Lei leh vân a boral hmâ loh zawng dân thua mi
433
434 INDONA ROPUI

chhun han tê tak tê emaw, thai han tê tak tê emaw a boral tawp lo
vang, a zâa a thlen kim hmâ loh zawng,” tia Chhandamtu thusawite
chu a dikzia tûn hmâ zawng aiin an hmu a (Matthaia 5:18). Pathian
dân, A duhzâwng puan chhuahna, A nungchang târlanna chu, “Vâna
hriatpuitu rinawm tak” atân chatuanin a awm reng ang. Thupêk
pakhat pawh sût leh a ni lo va; chhun han emaw, thai han pakhat
emaw pawh tihdanglam a ni lo. Fakna hla siamtu chuan, “Aw LALPA,
kumkhua atân I thu chu vânah nghet takin a awm a,” “A thununna
thu zawng zawngte chu a rinawm a ni, ... Chûng chu kumkhaw
tlaitluan atân tihnghehin a awm a,” a ti (Sâm 119:89; 111:7, 8).
Pathian thupêk sâwm lairil berah chuan, thupêk palina chu a
awm a, puan chhuah a nih hmasak ber lai ang khân a la awm a;
“Chawlhni chu thianghlim taka serh tûr a ni tih hre reng rawh. Ni
ruk chhûngin i hna i thawk tûr a ni a; i hnâ zawng zawng i thawk tûr
a ni; a ni sarih nî erawh chu LALPA i Pathian tân Chawlhni a ni a;
chumi nî chuan hna rêng rêng i thawk tûr a ni lo, nang pawhin, i fapa
pawhin, i fanu pawhin, i chhiahhlawhpa leh i chhiahhlawhnu pawhin,
i ran pawhin, i ina mikhual pawhin, ni ruk chhûngin LALPAN vân leh
lei leh tuifinriatte leh an chhûnga awm zawng zawngte nên A siam
zo va, a ni sarih nî chuan A châwl ta a; chuvângin LAIPAN Chawlhni
chu mal A sâwm a, A tithianghlim ta a,” tiin (Exodus 20:8-11).
Pathian Thlarau chuan A thu zirtute thinlung chu A hneh a. Siamtû
Chawlhnî chu hre lova, an ngaihthah a, an bawhchhiatnate chu pawiti
takin an inhmu chhuak a. Pathianin A tihthianghlim nî chu serh lova
chawlhkâra ni hmasa ber an lo serh chhante chu an enfiah \an a.
Thupêk palina tihbo a nihna leh, Chawlhni thlâk a nihna chu Pathian
lehkhabuah an hmu zo lo va; ni sarihna Tithianghlimtu malsâwmna
pawh chu tihbo a ni ngai hek lo. Pathian duhzâwng chu rinawm taka
zawngin tih an tum a, tûna A dân bawhchhetu nia an han inhmuhin,
lungngaihnain an thinlung a tikhat a, tichuan A Chawlhnî chu vawng
thianghlimin, Pathian hnênah an rinawmna an lantîr a.
An rinna paih thlâk tumin vawi tam tak, \hahnemngai taka beih
an ni tawh a. Leia biak bûk chu vâna mi anpui a nih si chuan, leia
Pathian bâwm chhûnga dân dah tâka chu vâna bâwm chhûnga mi
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 435

ziak chhawn chiah chu a ni a; tichuan vân biak bûk thutak pawm
chungchângah, Pathian dânin a ngiat chu pawmin thupêk palina
Sabbath hi zâwm tel tûra pawmna a ni tih tuman an hai thei lo.
Hetah hian Pathian thu târlanna inrem tak, vân biak bûka Krista
rawngbâwlna lantîrtu dodâlna thurûk, kha tak leh tumruh tak chu a
awm. Pathianin kawng A hawn tawh chu khâr tumin, leh kawng A
khâr tawh chu hawn tumin mihringin an bei a. Mahsela “tûma khâr
loh tûra hawngtu leh, tûma hawn loh tûra khârtu chuan, Ngai teh, i
hmâah kawngkhâr hawn sa, tûma khar theih loh ka awmtîr e,” A ti.
(Thupuan 3:7, 8).
Kristan kawngkhâr chu A hawng tawh a, emaw, hmun thianghlim
bera rawngbâwlna chu A hawng tawh a, chû vân biak bûk
kawngkhâr inhawng sa a\ang chuan ênna chu lo êng chhuakin, thupêk
palina chu dânah chuan a tel a, Pathian dah ngheh tlat chu tuma’n an
paih thla thei lo.
Krista palaina leh Pathian din nghehzia êng hriaa pawmtute chuan,
chûngte chu Thupuan 14-a sawite chu an ni tih an hmu a. Hemi
bunga thuchahte hian leia chêngte chu LALPA lo kal vawi hnihna
atâna buatsaih tûrin zilhhauna chhâwng thum an keng a. “A rorêl
hun chu a lo thleng e,” tih thupuan chuan, mihringte chhandam nâna
Krista rawngbâwlna hna tlângkawmna chu a kâwk a. He thuchah hi
chhandamtu sawipuina hnâ a tâwp hun thlengin puan chhuah tûr a ni
a, tichuan a mîte lam tûrin leiah a lo kîr leh ang. 1844-a lo in\an
tawh rorêlna chu, mitthite leh mi nungte chanchin rêl fel zawh vek
thlengin, mihringte tâna zahngaihna hun khâr thlengin a awh ang.
Mîte chu rorêlna hmâa ding tûra inbuatsaih tûr an nih avângin, “Vân
te, lei te, tuifinriat te, tuihna te Siamtu Pathian chu hlau leh chawimawi
tûra thupêk an ni.” Hêng thuchahte pawmna rah chu hetiangin sawi
a ni: “Hetah hian Pathian Thupêkte zâwm a, Isua hriattîrna thu
pawmtute an awm,” tiin.
Rorêlna atâna inpeih tûrin mîten Pathian dân an zawm a ngai a
ni. Chû dân chu Rorêlnaah chuan nungchang tehna a ni ang. Tirhkoh
Paula chuan, “Tupawh dân nei lova thil tisual chu, dân lo bawkin a
boral ang; tin, tupawh dân neia thil tisual chu dâna rorêlsakin a awm
436 INDONA ROPUI

ang. Dân hretu maite chu Pathian mit hmuhin mi fel an ni lo va;
Pathianin ka Chanchin |ha sawi anga mihringte thurûk Isua Krista
hmanga A ngaihtuah nîah chuan dân anga titute chu mi fela chhiarin
an awm zâwk ang,” a ti (Rom 2:12-16). Rinna hi Pathian dân
zâwmna atân a \ûl a ni: “rinna lovin Ama lâwmzâwng mi nih theih a
ni lo.” Tin, “rinna lova thiltih chu sual a ni,” (Hebrai 11:6; Rom
14:23).
Vântirhkoh pakhatna hmangin, mîte chu “Pathian hlau tûr leh
chawimawi tûrin” koh an ni a, Amah chu vân te, lei te siamtu anga
chawimawi tûrin koh an ni. Chumi ti tûrin Pathian dân an zâwm tûr
a ni a. Mi fing chuan, “Pathian chu \ih la, A thupêkte chu vawng
rawh; hei hi mi zawng zawng tih tûr chu a ni mai,” a ti (Thuhriltu
12:13). A thupêkte zawmna tel lo chuan eng ang chibai bûkna
mahin Pathian a ti-lâwm thei lo. “Pathian kan hmangaihna chu hei hi
a ni, A thupêkte kan zawm hi.” “Dân ngaithla duh lova hnuchhawntu
chu a \awng\aina pawh tenawm a ni,” (1 Johana 5:3; Thufingte
28:9).
Pathian chibai bûk tûra batna hi siamtu a nihnaah a innghat a,
thil nung tinrêngten an nun nân Ama lakah bat an nei a ni. Ring loho
pathiante aia Amah zah tûr leh chawimawi tûra A phûtna Biblein a
sawina hmun apiangah thil engkim Siamtu A nihzia târlanna a awm
vek a ni. “Hnamte pathian zawng zawngte chu milemte an ni si a,
LALPA erawh chuan vânte khi A siam a ni,” (Sâm 96:5). “Tu nên
nge mi tehkhin a, tu tluk lekah nge mi ruat dâwn? Mi Thianghlima
chuan A ti. Chung lamahte khian in mitte lên chho ula, khingte khi
tû siam nge ni en rawh u; Ani chuan sipaihote khi indawt zêlin A
hruai chhuak \hîn a, an hmingin A ko \heuh \hîn a; A chakna nasatna
avâng leh thiltihtheihna lama A chak avângin pakhat mah kim lo an
awm ngai lo,” (Isaia 40:25, 26).
“LALPA, vânte Siamtu chuan (Ani chu leilung hi dina, Siamtu
Pathian chu A ni a; Ani chuan leilung hi A tinghet a, engmah lovah
A siam lo va, mihring awm nân A din zâwk a ni.) heti hian A ti; Kei
hi LALPA chu ka ni a, a dang rêng rêng an awm lo,...” (Isaia 45:18).
Fakna hla siamtu chuan, “LALPA Jehova chu Pathian A ni tih hre
rawh u; min Siamtu chu Amah chu a ni a, Ama ta kan ni.” “Aw, lo
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 437

kal ula, chibai bûkin i kûn ang u khai, LALPA min Siamtu hmâah i
\hing\hi ang u,” (Sâm 100:3; 95:6). Vân mi thianghlim, vâna Amah
chawimawitute chuan Amah an zah chhan chu sawiin, “Aw, nang,
kan LALPA leh kan Pathian, ropuina te, chawimawina te, thiltihtheihna
te chu hmu tlâk i ni e; Nangin thil engkim i siam a,” an ti a (Thupuan
4:11).
Thupuan 14-ah chuan, Siamtu chu chibai bûk tûrin mîte chu
koh an ni a; thuchah \huang thum rah chhuah, Pathian thupêkte
zâwmtu, pâwl khat chu tihlan a ni a. Chûng thupêkte zînga thupêk
pakhat chuan Pathian chu Siamtu angin a lantîr a ni. Thupêk palina
chuan, “A ni sarih nî erawh chu LALPA i Pathian tân Chawlhni a ni
e.... ni ruk chhûngin LALPAN vân leh lei leh tuifinriat te leh a chhûnga
awm zawng zawngte nên A siam a, a ni sarih nî chuan A châwl ta a;
chuvângin, Chawlhni chu LALPAN mal A sâwm a, A tithianghlim ta
a,” tiin a sawi a (Exodus 20:10, 11). Chawlhni chungchângah
LALPAN heti hian A la sawi ta zêl a; “Kei hi LALPA, i Pathian chu ka
ni tih in hriat theih nân ... chhinchhiahna a ni,” (Ezekiela 20:20). A
chhan a sawi chu, “Ni ruk chhûngin LALPAN lei leh vân ... A siam a,
a ni sarih nî chuan A châwl a, A intihahdam ta a,” tiin (Exodus
31:17).
“Thilsiam hriat reng nâna Chawlhni pawimawhna chuan, Pathian
chu chibai bûk tlâk a nihzia leh” Siamtu A nihzia leh A thilsiamte
kan nihzia a lantîr reng a. “Chuvângin Chawlhni chu Pathian biakna
nghahchhanah chiah a awm a; he thutak ropui tak hian, mi
lungkuaizawng tak thu zirtîrna danga awm lo chu a zirtîr a. Pathian
chibai bûk dân dik, nisarih nîa chawlhna satliah mai ni lo, chibai
bûkna tinrêng chu Siamtu leh a thilsiamte inkâra danglamnaah hmuh
a ni ang. He thil kalhmang dik ropui tak hi hluihlâwn mai theih a ni lo
vang a, theihnghilh a ni hek lo vang.” He thutak hi mihring rilruah an
vawn reng tûrin Pathianin Eden-ah Chawlhni chu a lo din a ni. Siamtu
a nihna hi amah chibai kan bûkna tûr chhan a nih chhûng chu Sabbath
ni hi chhinchhiahna leh hriat rengna a ni reng ang. Sabbath ni chu
khawvêl zawng zawngah serh ni ta sela chuan, mihringte rilru leh
thinlung chu siamtu zahna leh chibai bûkna lamah a hruai ang a,
438 INDONA ROPUI

Pathian awm ring lo, milem be mi leh Kristian sakhaw ngaihsak lo


an awm ngai lo vang. Sabbath ni serh chu, Pathian dik, “vân te, lei
te, tuifinriat te, tuihna te Siamtu” laka rinawmna lantîrtu chhinchhiahna
a ni a. Pathian chawimawi tûr leh A thupêkte zâwm tûra mihringte
hnêna thu petu thuchah chuan thupêk palina, zâwm tûrin a sâwm
bîk ang.
Pathian thupêkte leh Isua hriattîrna thu pawmtute nêna inang
tak leh danglam tak pâwl dang thiltih dik lo chu vântirhkoh pathumna
chuan vaukhânna khûn tak leh hlauhawm tak pein heti hian a ti,
“Tupawhin sakawlh leh a lem chibai bûkin an chalah emaw an kutah
emaw chhinchhiahna an neih chuan, chû mîte ngei chuan Pathian
thinurna uain, A thinurna nova engmah pawlh lohva siam chu an in
ang,” a ti a (Thupuan 14:9, 10). Entîrna hmanga a sawi dik taka
hrilhfiahna chu he thuchah hriat thiam nân hian a \ûl a ni. Sakawlh
leh a lem leh a chhinchhiahna chuan engnge a entîr ang?
He hrilhlâwknain a thlûr, hêng entîrnate chuanna chu Thupuan
12-a Krista a pian laia tihboral tuma zawngtu dragon chanchinah a
in\an a ni. Dragon chu Setana nia sawi a ni a, (Thupuan 12:9), ani
chu Chhandamtu tihlum tûra Heroda hmangtu bawk kha a ni. Mahse
Krista leh A mîte do tûra, Kristian, kum zabi khatna chhûnga Setana
tâna thawktu bul ber chu, rin lohna sakhuaa an neihna hmun, Rom
ram chu a ni a. Dragon chuan a bul berah Setana chu a entîr a, a
pahnihnaah chuan Pathian thu awih lo, Rom chu a entîr a ni.
Thupuan 13-ah chuan Sakawlh dang, “Keitê ang,” dragonin
“a thiltihtheihna leh lal\hutthlêng leh thuneihna nasa tak,” a pêka chu
a sawi a. Hemi entîrna hian hmân laia Rom ram thiltihtheihna,
lal\hutthlêng leh thuneihna luahsaktu pope nihna a entîr niin Protestant
tam zâwkin an ring. Keitê ang sakawlh chu hetiangin sawi a ni:
“Thil ropui takte sawi theihna leh Pathian sawichhiatna kâ a hnênah
pêk a ni a, ... Pathian sawi chhiain a kâ a âng ta a, A hming leh A
awmna vâna awm hote chu sawi chhe tûrin. Tin, mi thianghlimte a
do leh a hneh phal a ni a; chi tinrêng te, \awng tinrêng te, mi tinrêng
te, hnam tinrêng te chunga thuneihna a hnênah pêk a ni a.” He
hrilhlâwkna, Daniela 7-a ki tê tak tê sawina nêna thuhmun deuhthaw
hian, thil dang ni lovin, pope a entîr a ni.
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 439

“Thla 42 che tûrin a hnênah thuneihna pêk a ni a.” Zâwlnei


chuan, “A lu pakhat chu thihpui khawp hial tûra hliam angin ka
hmu,” a ti a. “Tupawh sala hruaitu chu sala hruaiin an awm ang;
tupawhin khandaiha mi a thah chuan, khandaih vêka thahin a awm
ang.” Thla 42 chu, “hun khat leh, hunte leh hun chanve (1+2+½ =
3½ kum) emaw, ni 1260, Daniela 7-a mi nên khân thuhmun a ni; -
chumi hun chhûng chu pope thuneihnain Pathian mîte a tihduhdah
hun tûr chu a ni a. Bung hmasa lama sawi tawh angin hemi hun hi
AD 538-ah lo in\anin 1798-ah a tâwp a. Chumi hun, pope lalna
chu tihbo a nih a, French sipaiten pope chu an tântîr lai khân, pope
thuneihna chu thihpui khawp hiala hliam niin, “Sala mantu chu sala
hruai a ni ang,” tih hrilhlâwkna chu a lo thleng famkim ta a ni.
He tih lai hian entîrna dang chu a lo awm leh a. Zâwlnei chuan,
“Sakawlh dang lei a\anga lo chhuak ka hmu a; berâm no kî ang ki
pahnih a nei a,” a ti a (Thupuan 13:11). He sakawlh lan dân leh a
lo chhuah dân hian a hmâa entîrna târlan entîr tâkte lakah chuan
ram danglam tak a nih a lantîr a. Khawvêl rorêltu lalram ropuite
chu ram sakawlhte anga (Daniela hnênah hmuhtîr a ni a) “vân thli
palite chu tuipui ropui tak chunga a tleh” hun lai takin an lo chhuak
chho va ni (Daniela 7:2). Thupuan 17-ah tuite chuan “mi te, chi
te, hnam te, \awng te,” a entîr thu vântirhkohvin a sawi a (Thupuan
17:15). Thlite chu indona entîrtu a ni. Vân thli pali tuipui ropui tak
chunga tlehte hian, lalramten an thuneihna an lo chan a, an hnehna
leh buaina nêna sorkâr inthlâk thutna an entîr a ni.
Mahse berâm no ki ang nei sakawlh chu “lei a\anga lo chhuak,”
angin hmuh a ni a. Thuneihna dang paih thla kher lovin mahniin a lo
ding chhuak a, chuvângin he ram hian tûn hmâa la luah loh ram ruak
a\anga zawi zawia râlmuang taka lo \hang chho va, lo ding chhuak a
nih a entîr a ni. Khawvêl hlui, mi bitna leh hnam leh hnam indona
hmun, chûng “mi te, chi te, hnam te leh \awng te,” buai nuaina hmun
tuipui a\anga lo chhuak tûr a ni thei lo. Khawthlang lam
khawmualpuiah chauh zawn hmuh chi a ni.
Khawvêl thara a eng ram ber hi nge 1798-a thuneihna neia lo
ding chhuaka, chakna leh ropuina thutiam pea, khawvêl mit la êm
440 INDONA ROPUI

êmtu chu? Hemi entîrna chungchângah hian zawhna dang vak a


Tihduhdahna avânga vâkvaite chuan zalên taka Krista chibai an bûk theih nân
America-ah hmun him an hmu ta a ni.
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 441

ngai lo. Ram pakhat, chû ram pakhat chauhvin he hrilhlâwkna thu
sawite hi a tifamkim thei a; chû ram chu United States of America
chiah hi a ni. Pathian Lehkhabu thianghlim ziaktu rilru leh a thu ziak
ang chiah chiah deuhthaw hmangin, thu sawitu leh khawvêl chanchin
ziaktu pakhat chuan hre hauh lovin, he ram lo din chhuah dân tûr leh
a \han zêl dân tûr hi a lo ziak a. Sakawlh chu “lei a\anga lo chhuak,”-
in hmuh a ni a, thu letlingtute sawi angin, “lo chhuak” tih thu heta
hman hian, “thlai anga lo \ova \hang chho,” tih a kâwk a ni. Kan
hriat tawh angin he ram hi tûn hmâa ram la luah ngai loh hmunah a lo
chhuak tûr a ni a. United States of America lo din dân ziaktu lâr tak
pakhat chuan, “hmun ruak a\anga a lo chhuah dân thurûk,” tiin a
sawi a. Tichuan, “ngawi renga thlai chi a \hang ang mai hian lalram
zau takah kan lo \hang chho ta a ni,” tiin a ziak bawk a.–G. A.
Townsend, The New World Compared With the Old, p. 462.
Europe rama chanchin bu mi pakhat chuan 1850-ah United
States of America chanchin chu, ram mak tak “lo chhuak chho” leh
“lei reh tak ata nî tina a thiltihtheihna leh hlawhtlinna belhchhah zêl,”
tiin a ziak a.–The Dublin Nation. Edward Everett-a chuan, he ram
hmu chhuaktu khualzinte chanchin a sawinnaah: “Chawlhna hmun
him, tumâ tihbuai phâk lohna hmun, mahni thu chauh duh rorêltute
ûmphâk lohna hmun hlâ, Leyden kohhran tê tak têin chhia leh \ha
hriatna zalênna a hman theihna tûr chu an thlîr a ni lo vem ni? Ngai
teh u, hmun zau leh ropui, chumi hmun ngeiah râlmuang taka hnehna
nên ... kraws puan zâr an târ a ni,” tiin a sawi a.
“Berâm no kî ang ki pahnih a nei a.” Berâm no kî ang chuan,
naupanna te, zaidamna te, nunnêmna te a entîr a, 1798-a “lo chhuak
chho” anga zâwlnei hnêna hmuhtîr a nihna chuan United States of
America awm dân a entîr thlap a ni. Kristian hnawh chhuahho,
America thleng hmasa berte chuan hnehchhiahna leh tihduhdahna
nasa tak leh khawpui \hiante kuta tawrhlelhawm lak ata inhumhimna
zawngin, sakhua leh sorkâr zalênna zau tak lungphûm phûm an tum
ta a. Mahnia ro inrêl theihna zalênna an puan laiin, “mi zawng zawng
intluka siam an ni,” tih thutak ropui chu a rawn tichhuak ta a, “nunna,
zalênna leh hlimna bawhzuina,” chanvo thlâkthleng theih loh chu a
442 INDONA ROPUI

rawn neihtîr a. Dân chuan, mipuite chu mahnia ro inrêl theihna chanvo
a phalsak a, mipui aiawh thlante chuan dân siam tûrin leh hmang
nghâl tûrin a phalsak bawk a ni. Sakhaw lam rinna zalênna pawh
chu phalsak an ni a, mi tinrêngte chu an chhia leh \ha hriatna ang
zêla Pathian biak chu phalsak an ni. Mipui thlan sorkârna leh Roman
Catholic awpbehna duh lo sakhaw zalêna chu ram dân bulpui ber a
lo ni ta a. Hêng kaihhruaina dân bulpuite hi a thiltihtheihna leh
hmuingîlna thurûk chu an ni. Kristian ram zawng zawnga hnehchhiah
tuarte leh rahbehte chuan ngaihven leh beisei takin he ram hi an pan
a. Mi maktaduai tam takin a vaukam an rap a, tichuan United States
of America chu khawvêla ram ropui berte zînga mi a lo ni ta a ni.
Mahse berâm no kî ang nei sakawlh chu “dragon \awngin a
\awng a. Sakawlh hmasa zâwk thuneihna zawng zawng kha a mit
hmuhah a hmang a, lei leh a chhûnga chêngte chu sakawlh hmasa
zâwk thihpui khawp hial tûra hliam dam leha chu chibai a bûktîr
a.... Leia awmte hnênah, sakawlh, khandaiha hliam hnu la dama
chawimawi nân amah lem an siam tûr a ni tih a sawi a,” (Thupuan
13:11-14).
Entîrnaa Berâm no kî ang kîte leh dragon \awng chuan, a entîr
ram hnathawh leh thiltih nên chuan inkalhna nasa tak a nei a. Chu
ram \awng chu a dân siam leh a thuneihna rorêl thiltih chu a ni.
Chutiang thiltih chuan chûng dân bulpui huap zau tak leh muanawm
tak, a rorêl dân lungphûma a lo neih \hin chu dâwtah a chantîr ang.
Hrilhlâwknaa dragon \awngin a \awng ang tih leh sakawlh hmasa
zâwk thuneihna zawng zawng a hmang ang tih hian tawrhlelhawmna
leh tihduhdahna thlarau, dragon leh keitê ang sakawlhin an lo hman
tawh, chu a mahah a \hang zêl tih sawi lâwkna a ni a. Sakawlh ki
pahnih neiin lei leh a chhûnga awmte chu sakawlh hmasa zâwk chibai
a bûktîr tih thu hian, he ram hian pope zahna pe tûra thil \henkhat
serh luihtîrna atân a thuneihna a hman tûr chu a lo entîr a ni.
Chutiang thiltih chuan he ram sorkâr dânte, mahnia ro inrêlna
thupuan urhsûn tak leh ram inkaihhruaina dân chu a kalh nghâl hmiah
a ni. He hnam din chhuaktute hian fing takin, sakhaw thila sorkâr
thuneihna rawih mai leh a rah chhuah pumpelh theih loh,
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 443

tawrhlelhawmna leh tihduhdahna laka hum dân an zawng a. Ram


dânpui chuan, “Rorêl pâwlin sakhaw din tûrin emaw, chumia zalên
taka a inhmanna kalhzâwngin emaw dân a siam lo vang; tin United
States of America-ah chuan vântlâng hnathawk tûrin sakhaw lam
nihna enfiah a ngai lo vang,” tiin a ngaihtuahsak a. Hêng ram zalênna
vênhim thua mualpho taka dân bawhchhiatnaah chauh hian, sakhaw
lam thil serhna chu sorkâr thuneihnain a tilui thei a ni. Mahse chutiang
thiltih mumal lohna chu chhinchhiahnaa entîr aiin a nasa zâwk chuang
lo. Berâm no kî ang nei sakawlh chu a ni, a lan dâna fai, nunnêm
leh pawi sawi lo–dragon \awnga \awng sia chu ni.
“Leia awmte hnênah chuan sakawlh lem an siam tûr a ni tih a
sawi a.” Hetah hian sorkâr, rorêlna thuneihna mipuite hnêna awm
chu chiang taka tihlan a ni a; United States of America chu heta
hrilhlâwknain a entîr ram ngei chu a ni tih hriat fiahna chiang tak a
awm a ni.
Mahse sakawlh lem chu engnge a nih a, engtianga lo awm tûr
nge ni? A lem chu berâm kî ang ki pahnih nei sakawlh chuan a siam
a, chu chu sakawlh hmasa zâwk lem chu a ni. Sakawlh lem chu eng
ang nge, tih leh, engtia din tûr nge tih hre tûrin, sakawlh - pope
nungchang kan zir a ngai ta a ni.
Kohhran hmasa chu a lo khawlohva, Chanchin |ha tluangtlam
a\anga a lo pên bo va, ring lote serh leh sâng dân leh tih dân phung
a lo pawm khân, Pathian Thlarau leh thiltihtheihna chu a hloh ta a;
tichuan mipuite chhia leh \ha hriatna khuahkhirh tûrin sorkâr
thuneihna leh \anpuina a zawng ta a. A rah chhuah chu pope rorêlna
a ni a, sorkâr thuneihna thununa, a tum tihhlawhtlin nâna hmanrua a
hman chu a ni. A bîk takin a thu dodâltute hrem nân hman a ni a.
United States of America-in sakawlh lem siam tûr chuan, sakhaw
thuneihnain sorkâr thuneihna chu thununin, kohhran chuan a tum
hlen tûrin sorkâr thuneihna a hmang ngei dâwn a ni.
Kohhranin sorkâr thuneihna a rawih apiangin a thurin laka helte
chu hrem tûrin a hmang \hîn. Protestant hote, Rom tihdân zâwma
khawvêl thuneihna nêna inthurualte chuan chutiang chhia leh \ha
hriatna hrêk beh châkna ngai vêk chu an lantîr \hîn. Chumi chu,
444 INDONA ROPUI

England Kohhranin a laka helte rei tak a tihduhdah zuinaah entîr a


ni tawh a ni. Kum zabi 16 leh 17 chhûng khân, an zirtîrna zâwm ve
lo, rawngbâwltu sâng tam takte chu an kohhran chhuahsan tûra nawr
luih an ni a, tichuan pastor-te leh mipuite chu chawitîr leh tantîr leh,
nghaisak leh martar-tîr an ni a.
Tlûksanna kal sualna chuan kohhran hmasa chu vântlâng sorkâr
thuneihna a rawihtîr a, chu chuan sakawlh, pope thuneihna atân
kawng a lo buatsaih a ni. Paulan, “Tlûksanna chu a lo thleng ang a,
. . . dân bawhchhe pa chu a lo lang ang,” a ti (2 Thesalonika 2:3).
Tichuan kohhrana tlûksanna chuan sakawlh lem tân kawng a buatsaih
ang.
LALPA lo kal hmâin, sakhaw lama tlûkna kum zabi khatna laia
awm ang kha a lo awm leh tûr thu Bible-in a sawi a. “Ni hnuhnungahte
chuan hun khirh takte a lo awm ang. Mi, mahni inhmangaihtu te,
tangka ngainatu te, intivei te, chapo te, Pathian sawi chhia te, nû leh
pâ thu awih lo te, lâwm nachâng hre lo te, thianghlim lo te, hmangaihna
pianpui nei lo te, huaikawmbâwl te, hêktu te, insûm thei lo te, mi
kawlhsen te, \ha duh hauh lo te, vervêk te, thu hnu dâwn lo te,
inngaihlû te, Pathian hmangaih aia mahni lâwmna mai hmangaih
zâwktute an ni dâwn si a; Pathian ngaihsak anna an nei ang a,
nimahsela A thiltihtheihna chu an âwih lo vang; chûng ang chu hawisan
rawh,” tiin (2 Timothea 3:1-5).
“Nakin hunah chuan mi \henkhatte chu, mi dawtheite vervêkna
avângin hruai bona thlarau leh ramhuaite zirtîrna thu ngaihsakin rinna
chu an la bânsan ang tih Thlarau chuan chiang takin A sawi a,” (1
Timothea 4:1). Setana chu “Thiltihtheihna tinrêng te, chhinchhiahna
tinrêng te, dâwt thilmak tinrêng te, fel lohna tinrêng te, bumna tinrêng
te nên,” a lo thawk ang. “Chhandama an awmna tûr thutak
hmangaihna nei lotu” zawng zawngte chu “dâwt thu an âwihna tûrin
bumna nasa tak pawm tûrin hnutchhiahin an awm ang,” (2
Thesalonika 2:9-11). Tin, chutiang Pathian ngaihsak lohna a lo thlen
hun chuan, kum zabi khatnaa thil thleng ang kha a rawn thleng zui
ang.
Protestant kohhrantea rinna hrang nuai maite hi mi tam tak chuan
inrem tlânna tûra beihna chu siam ni leh thei ngai lo tûra fiahna chiang
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 445

takah an ngai a. Mahse kum tam tak chhûngin Protestant kohhrante


rinnaah, an thurin in\âwm tlân theihna laite remchânga hmangin insuih
khâwm duhna nasa tak \hang chho mêk chu a awm daih tawh a ni.
Chutianga insuih khâwmna nei tûr chuan mi zawng zawng an lungrual
tlân lohna thurin pawimawh–Bible dinhmun a\anga pawimawh hlê
pawh ni se, bânsan a la \ûl ngei dâwn a ni.
Kum 1846 khân, Charles Beecher-an a thu sawiah a lo puang
tawh a: “Protestant kohhran pâwl hrang thuhril pâwlte rawngbâwlna”
hi “mihring hlauhna satliah avânga turna nasa tak hnuaia siam ni mai
lovin, an nung a, an chê a, thil nihna a bul taka khawlovah chuan
thaw lain, thutak ngawihtîr tûra thil bul hniam zâwk tinrêng nihphung
dârkâr tina ngênin leh, kal sualna thuneihnaah khûp an \hing\hi a.
Hei hi Rom thiltih dân hmang chu a ni lo vem ni? A chêt dânin kan
che ve leh mai lo vang maw? Kan hmâ lawkah engnge kan hmuh
le?–Khâwmpui lian dang em ni! Khawvêl dân siam pâwl inkhâwmna!
Thuhril hona leh khawvêl pum sakhaw thurina pumkhatnate em ni!
“Hei hi tih a nih chuan, inrualrem tlânna kim nei tûra beihna chu,
tharum hmanna kawng mai a la ni ang,” tiin.
United States of America kohhran lianhote chu, chutiang thurin
thupui an in\âwm tlânahte an insuih khâwma, an thupêkte tichak tûr
leh an dân siamte vawnghim tûra sorkâr an thunun hunah chuan,
Protestant America chuan Rom puithiam lalna lem chu a siam a ni
ang a, tichuan an kohhran a\anga helhote tuartîr nân, sorkâr hremnate
chu thlasik anga khêl lovin a lo la thleng ang.
Sakawlh ki pahnih nei chuan “mi tinrêng,” mi tê leh mi lian, hausa
leh rethei, bâwihh leh bâwihh lote chu an kut ding lamah emaw, an
chalah emaw chhinchhiahna a neihtîr hlawm a; a chhinchhiahna
emaw, sakawlh hming emaw, a hming number emaw neite chauh lo
chuan engmah an lei leh an hralh theih loh nân,” (Thupuan 13:16
17). Vântirhkoh pathumna vaukhânna chu, “Mi tupawhin sakawlh
leh a lem chibai bûkin, an chalah emaw, an kutah emaw chhinchhiahna
an neih chuan, chu mîte ngei chuan Pathian thinurna nova thinurna
uain chu an in ang,” tih hi a ni. He thuchaha a tihlan “sakawlh” hi
Thupuan 13-a sakawlh ki pahnih neiin chibai a bûk luihtîr sakawlh
446 INDONA ROPUI

hmasa zâwk, keitê ang–pope lalna chu a ni. “Sakawlh lem,” chuan
Protestant kal sual an thurinte zawm luihtîr tûra, sorkâr thuneihna
puihna a zawn huna lo \hang zêl chu a entîr a ni. “Sakawlh
chhinchhiahna chu hrilhfiah a la \ûl ta fo va.”
Sakawlh leh a lem chibai bûk lo tûra vaukhân hnuah hrilhlawknain
tihian a puang a. “Hetah hian Pathian thupêkte zâwmtute leh Isua
rinna thu pawmte an awm,” tiin. Pathian thupêk zâwmtute leh,
sakawlh leh a lem chibai bûka, a chhinchhiahna neite khaikhin an
nih avângin Pathian dân zawmna leh, Pathian dân bawhchhiatna
chuan, Pathian chibai bûktute leh sakawlh chibai bûktute thliar hranna
a siam dâwn a ni.
Sakawlh nungchang bîk leh a lem chibai bûk chu Pathian
thupêkte bawhchhiatna a ni. Chû ki tê tak tê - pope chung thu chu
Danielan a lo sawi a, “Hunte leh dân tihdanglam a tum ang,” (Daniela
7:25) tiin. Chû thuneihna vêk, Pathian chung lama inchawi sâng tûr
chu Paulan hming vuahin, “dân bawhchhepa,” a lo ti a. Hrilhlâwkna
pakhat chu hrilhlâwkna dang tifamkim zêltu a ni. Pathian dân a
tihdanglamna chauhvin pope chu, Pathian chungah a inchawi santîr
thei a; tupawh dân chu tihdanglam a nih hre reng si a, zâwmtu chuan,
dân tidanglamtu chu chawimawina famkim a pe a ni. Chutianga pope
dân siam zawmna chu, Pathian aia pope laka rinawm zâwkna
chhinchhiahna a ni.
Pope chuan Pathian dân chu tihdanglam a lo tum tawh a. Thupêk
pahnihna, milem biak khaptu chu dân zîng ata paih bo a ni a, tin,
thupêk palina, ni sarihna Sabbath serhna chu tidanglamin, a aiah ni
khatna chu a serhtîr a. Pope sakhua vuantute chuan thupêk pahnihna
an paih bona chhan sawiin, thupêk pakhatna huam chhûngah a tel
tawh tho avângin Pathianin hre thiam tûra a duan angin dân chu kan
pe an ti a. Hei hi tihdanglamna, zâwlneiin a sawi lâwk chu a ni lo
thei lo. Tum sa rênga fîmkhur taka tihdanglamna chu sawi a ni a.
“Hunte leh dân chu tihdanglam a tum ang,” tiin. Thupêk palina
tihdanglamnaah hian hrilhlâwkna chu a lo famkim ta chiah a ni. Hemi
atâna thuneihna chuhtu awm chhun chu kohhran thuneihna hi a ni.
Hetah hian pope chu Pathian chungah a indah lang chiang hlê.
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 447

Pathian chibai bûktute chu, thupêk palina an ngaihsân vânga


abîk taka tihhran an nih laiin,–hei hi A chakna chhinchhiahna leh,
mihringten an zahna leh chawimawina an pêkna tûra A phût hriatpuina
a nih avângin,–sakawlh chibai bûktute chu Siamtu hriat rengna tichhe
tûr leh, Rom rorêlna chawi sâng tûra an beihnaah chuan an hriat
hran dâwn a ni. Sunday chungchâng vâng hian a ni Pope chuan a thil
ngiat huangtau tak chu a lekkawh hmasak ni; tin, sorkâr thuneihna
chu \anhmuna hmathehin, Sunday hi “LALPA nî” anga serh luihtîr a
ni a. Nimahsela Bible chuan “LALPA nî” chu ni khatna ni lovin, ni
sarihna a nih a târlang a. Kristan, “Mihring Fapa hi Chawlhni chungah
lam pawh Lal A ni,” A ti. Thupêk palina chuan, “ni sarihna chu
LALPA Chawlhni a ni,” tiin a puang a. LALPAN Isaia hmangin, “Ka
ni thianghlim,” tiin A lo vuah tawh a (Marka 2:28; Isaia 58:13).
Kristan Chawlhni chu A thlâkthleng tawh anga sawi fo hi, Ama
thu ngeiin a dik lohzia a tilang a. Tlânga A thusawiah khân, “Dân
thu leh zâwlneite thu tiboral tûra lo kal ka ni lo va, tifamkim tûra lo
kal ka ni zâwk. Tih tak meuhvin ka hrilh a che u, lei leh vân a boral
hmâ loh chuan, dân thua mi chhun han tê tak tê emaw, thai han tê
tak tê emaw a boral tawp lo vang, a zâa a thlenkim hmâ loh chuan.
Chuti chuan, tupawh hêng thupêk tê ber zîngah hian pakhat pawh
bawhchhiaa, chutiang ti ve tûra mîte zirtîr apiang chu, vân ramah
chuan mi tê ber an ti ang; amaherawhchu, tupawh zâwma, zirtîr ve
apiang chu vân ramah chuan mi lian an ti ang,” A ti (Matthaia 5:17-
19).
Chawlhni thlâkthlengna tûra thuneihna hi Bible-in a pe lo rêng a
ni tih hi Protestant-hovin an rin tlângpui chu a ni. Hemi chungchâng
thu hi, America-a sakhaw chanchin chuanna bu tê ngaihtuahtu pâwl
leh America-a Sunday School Union-in an lehkhabu chhuahah chiang
takin an târlang a. Hêng thuziaktute zînga pakhat chuan, “Thuthlung
Tharah hian Chawlhni (Sunday, kâr 1-a ni hmasa ber) serh tûra
thupêk a awm lohzia leh, serh tûra dân mumal a awm lohzia a hriatpui
a ni,” a ti a. - George Elliott, The Abiding Sabbath, p. 184.
“Krista thih ni thleng khân, ni thlâkthlengna a awm lo va,” tin,
“chhinchhiahna buin a sawi chinah, Sabbath Chawlhni hnuchhawn
448 INDONA ROPUI

tûra tihna leh, kâr khata ni hmasa ber, Sunday Chawlhni serhtîr tûra
thupêk chiang tak, zirtîrten an nei lo,” tiin mi dangin a sawi bawk.–
A. E. Waffle, The Lord’s Day, p. 186-188.
Roman Catholic-ho chuan Chawlhni thlâkthlengna chu an
kohhranin a siam a ni tih an pawm a, tin, Protestant-ho Sunday serh
vete chuan a thuneihna an pawmpui a ni tih an puang bawk a. The
Catholic Catechism of Christian Religion, buah chuan thupêk
palina zawmna, ni serh tûr chungchânga zawhna chhânnaah, he thu
hi a chuang a: “Dân hlui zawm hun chhûng khân, Sabbath chu ni
thianghlim a ni a; amaherawhchu kohhran chuan, Krista zirtîrna
dungzui leh, Pathian Thlarau kaihhruaina zuiin, Sunday chu Sabbath
aiah a hmang ta a; tichuan tûnah, ni sarihna nî ni tawh lovin, ni khatna
nî chu kan tithianghlim ta a ni. Sunday awmzia chu tûnah chuan
LALPA nî a lo ni ta,” tiin.
Catholic kohhran thuneihna chhinchhiahna angin, pope lam \ang
ziaktute chuan “Protestant-hoten an remtihpui anga Sabbath chu
Sunday-a thlâkthlengna thiltih ngei chu ... Sunday an serh hian,
kohhranin kût a nemngheh theihna leh, sual hnuaia dah theihna
thuneihna chu an pawm tihna a ni,” tiin an ziak a.–Henry Tuberville,
An Abridgement of the Christian Doctrine, p. 58. Sabbath
thlâkthlengna chu engnge ni ta ang? Rom kohhran thuneihna
chhinchhiahna–”Sakawlh chhinchhiahna lek a ni lo maw?”
Chungnun a tumna chu Rom kohhran chuan a thlah rêng rêng lo;
khawvêl leh Protestant kohhranten a chawlhni siam an pawm a,
Bible Chawlhnî an hnar hian - Rom kohhran chungnun tumna chu
an pawm a ni. Chawlhni thlâk thuah hian hmân ata thurochhiah an lo
hman \hin leh hruaitute thuneihna chu an changchawi mai thei a;
mahse chutianga tiin, Rom laka anmahni tihrangtu dikna–”Bible, Bible
chauh chu Protestantte sakhua a ni,” tih chu an hlamchhiah ta a ni.
Pope lam \angte chuan anmahni an inbum a ni tih an hre thei a,
chûng thil kalhmang leh awm dânah chuan an mit an chhing lui a ni
tih an hmu.
Sunday serh luihtîrnain lawm a hlawh chuan, a tâwpah Prostestant
khawvêl pumpui chu Rom puan zâr hnuaiah a la lût dâwn a ni tih a
PATHIAN DÂN DANGLAM THEI LO CHU 449

hriatin Rom kohhran chu a lâwm a. “Sunday an serhna hian, an


zahawmna an ngainêp mai pawh ni lovin, Catholic Kohhran hnênah
zahna an pe zâwk a ni,” tih Catholic-hovin an puang a.–Mgr. Segur,
Plain Talk About the Protestantism of Today, p. 213.
Protestant kohhran-hoten Sunday serh luihtîrna dân an kenkawh
hi pope–sakawlh chawimawina tihchakna a ni a. Tupawh thupêk
palinain a phûtte hre reng si a, Chawlhni dik serh aia Chawlhni dik
lo serh thlang zâwkte chuan, chumi thuneihna zahna chu an entîr a
ni. Nimahsela sakhaw lam dân sorkârin a tihluihtîrna thilah ngei chuan
kohhran chuan sakawlh lem chu an siam a ni ang; chutichuan United
States of America-a Sunday serhna chu, sakawlh leh a lem chibai
bûktîrna a ni ang.
Mahse chhuan kal tawha Kristiante chuan Bible-a Chawlhni
emaw an serh tiin Sunday an lo serh \hîn a; tin, tûnah pawh kohhran
tinrêngah, Roman Cathlolic kohhran pawm chuang lovin, Sunday hi
Pathian ruat chawlhni ni ngeia ring tlatte an awm a. An thiltiha an
rinawmna leh A hmâa an tihtakna chu Pathianin A pawm a. Mahse
Sunday serhna chu dân hmanga tihluihtîr a nih hunah, Chawlhni dik
serhna chungchângah tihmakmawhin khawvêl hi tih-ên a la ni ang a,
tichuan tupawh Rom thuneihna aia lêm chuang lo thupêk zâwm tuma
Pathian thupêk bawhchhia chuan, pope chu Pathian chung lamah a
chawimawi dâwn a ni. Rom hnênah chawimawina a pe a, Romin
dân a siam hmanga thuneihna lektu pawh a chawimawi a ni a.
Sakawlh leh a lem chu chibai a bûk a ni. Pathianin A thuneihna
chhinchhiah nâna dân A lo siam tawh chu hnara, a aia Rom-in a
chungnunzia chhinchhiahna atâna a thlan chu an chawimawi chuan,
chutah chuan Rom laka rinawmna chhinchhiahna–”Sakawlh
chhinchhiahna” chu an pawm a ni ang. Thil ngaihtuah fel tûr chu
chiang taka mipui hmâa dah a nih a, Pathian thupêkte leh mihring
thupêkte inkâr thlang fel tûra tih an nih thlenga bawhchhiatna la
chhunzawm zêltute chuan, “Sakawlh chhinchhiahna,” an nei ang.
Hremna hlauhawm ber, thi thei mihringte hnêna pêk chu,
vântirhkoh pathumna thuchahah hian a awm a. Chu chu Pathian
thinurna, zahngaihnain a pawlh loh au thlatu tûr sualna râpthlâk tak
450 INDONA ROPUI

chu a ni. He thil pawimawh tak chungchângah hian mîte chu thima
hnutchhiah an ni lo vang, he sualna laka vaukhânna hi Pathian rorêlna
lo thlen hmâa khawvêl hnêna pêk tûr a ni a, mi zawng zawngten eng
vânga tuar tûr nge an nih an hriat nân leh, an pumpelhna tûra hun
remchâng an neih nân a ni. Vântirhkoh pakhatna chuan a thupuan
chu, “hnam tinrêng te, chi tinrêng te, \awng tinrêng te, mi tinrêng
te,” hnênah a pe ang tih hrilhlâwknain a puang a. Vântirhkoh
pathumna vaukhânna, thuchah thuah thum pêng pakhat hi nasa taka
darh tûr a ni bawk a. Vânlaizâwla vântirhkoh thlâwkin aw ring taka
a puan angin hrilhlâwknaah chuan entîr a ni a; khawvêl ngaihven a
hlawh êm êm dâwn a ni.
He thu inbeihnaah hian, Kristian ram zawng zawngte chu pâwl
hnih lian takah an in\hen ang a,–Pathian thupêk zâwma Isua hriattîrna
thu pawmte leh, - sakawlh leh a lem chibai bûka, a chhinchhiahna
neite chu. “Mi zawng zawng, a lian a tê, hausa leh rethei te, bâwihh
leh bâwihh lo te chu sakawlh chhinchhiahna neihtîr tûrin, kohhran
leh sorkâr chu thuneihnaah an inzawm ang a, amaherawhchu Pathian
mîte chuan chu chhinchhiahna chu an nei ve lo vang,” (Thupuan
13:16). Patmos Thliarkâra zâwlnei chuan, “Sakawlh leh a lem leh a
chhinchhiahna leh a hming number hneha, dârthlalang tuifinriat kama
ding, Pathian \ing\ang kenga, Mosia leh Berâm No hla sate,” chu a
hmu a (Thupuan 15:2, 3).S
BUNG 26

SIAM|HATNA HNA
SIAM|HATNA THA
HNATHA WH
THAWH
(A WORK OF REFORM )

C
HAWLHNÎ chungchânga siam\hatna hnathawh, ni hnuhnûnga
hlen tûr chu Isaia hrilhlâwknaah sawi lâwkin a awm a. “LALPA
chuan heti hian A ti, ‘Dik takin rorêl ula, fel takin ti rawh u: Ka
chhandamna chu a lo thleng dâwn dâwnin, ka felna chu a lo lang
dâwn dâwn ta si a. Chutiang ti mi leh chumi pawm tlattu mihring
fapa chu a eng a thâwl e; Chawlhnî bawhchhe lova serh \hîntu leh,
thil \ha lo rêng rêng ti lo tûra a kut vêng \ha \hîntu chu.” “Ram dang
mite pawh, chawlhnî bawhchhe lova serh \hîn leh, ka thuthlung pawm
tlat apiang, LALPA rawng bâwl tûr leh, LALPA hming ngaina tûr leh,
A chhiahhlawhahte awm tûra LALPA zâwm apiangte chu; anni ngei
chu ka tlâng thianghlimah chuan ka hruai ang a, ka \awng\aina inah
ka tihlim ang,” (Isaia 56:1, 2, 6, 7).
Hêng thûte hian Kristian hun hi a kâwk a, “Israel hnawh
chhuahhote hruai khâwmtu LALPA Pathian chuan, ‘Hruai khâwm
salte bâkah mi dangte pawh ka la hruai ang,’ A ti a,” (Isaia 56:8).
Hetah hian Chanchin |hain Jentailte a\angin a hruai khâwmna tûr
chu entîr lâwk a ni a. Chawlhnî chawimawitute chungah malsâwmna
chu puanin a awm a. Thupêk palînain tih tûra a tiamna chuan
khenbehna te, thawhlehna te, Krista vân lâwnna te leh, A
chhiahhlawhten hnam zawng zawng hnêna Chanchin |ha lâwmawm
thuchah an puan hun thleng rawkin a huap a.
Chû zâwlnei vêk hmang chuan LALPAN thu A lo pe tawh a,
“Hriattîrna thu zial hi phuar la, dân thu hi ka zirtîrte zîngah nemin
chhinchhiah rawh,” tiin (Isaia 8:16). Pathian dân chhinchhiahna
chu thupêk palinaah hian hmuh a ni a. Thupêk sâwm zîngah, hei
chauh hian dân Petu hming leh a nihna a tilang a. Lei leh vân siamtu
A nihzia a puang a, thil dang zawng zawngte zah leh chawimawi a
phût a. Hemi zirtîrna dân bâk hi chu, a dang rêng rêngah,
451
452 INDONA ROPUI

tuthuneihnain nge dân chu pêk a nih lanna a awm lo. Chawlhnî chu
pope thuneihnain a thlâk khân, a chhinchhiahna chu dân a\ang chuan
lâk a ni a. Siamtu hriat rengna leh A thuneihna chhinchhiahna a nih
anga thupêk palina Chawlhnî chu chawi sâng a, a hmun dik taka
dah a, siam \ha leh tûrin Isua zirtîrte chu koh an ni.
“Dân Thu leh Hriattirna Thu chu râwn tûr a ni,” Thurin leh zirtîrna
buai takte an lo hluar hlê lai hian, ngaihdân te, thurin te leh ngaihruatna
thubul te chu tehfung sual ngai lo, Pathian dânin fiah zêl tûr a ni.
Zâwlnei chuan, “Chumi thu ang zêla an sawi loh chuan anmahniah
ênna a awm loh vâng a ni,” a ti (Isaia 8:20).
“Ring takin au rawh, inren suh, tawtawrâwt angin i aw chhuah
tuar tuar la, ka mîte hnênah an bawhchhiatna chu hril la, Jakoba
chhûngte hnênah an sualnate hril bawk rawh,” tiin thu chu pêk a ni
leh a. Khawvêl suaksual tak hi ni lovin, LALPAN, “Ka mîte,” tia
hming a vuahte hi an ni an bawhchhiatna avânga zilhhau tûrte chu.
Chu lovah pawh, “Anni chuan nî tin zawn zawng mi zawng \hin a,
ka kawng thute hriat zawng an châk \hîn; fel taka tih leh an Pathian
rorêlna bânsan ngai lo hnam angin ka hnênah rorêlna fel tak mi dil
\hîn a, Pathian rawn hnaih pawh an châk \hîn a ni,” tiin a sawi bawk
a (Isaia 58:1, 2). Hetah hian pâwl khat, fel tak nia inngaite, Pathian
rawngbâwlnaa tui êm êma langte chu hmuh an ni a; mahse thinlungte
Entû zilhhauna khauh tak leh khûn tak chuan thupêk thianghlimte
chil hreptuteah a ruat si a.
Zâwlnei chuan, chutiang thupêk bânsan tawh chu a rawn kawk
chhuak a: “I laka lo la chhuak tûrte chuan hmun hlui chhe tawhte
chu an rem leh ang a, chhuan tam tak lungphûmahte chuan i rem leh
ang; tichuan nang chu ‘A chhe laite siam\hatu, mî awmna tûra
kawngte siam\hatu,’ an ti ang che. Chawlhnî bawhchhe lo tûra, ka
ni thianghlima i duhzâwng ti lo tûra i kephah chu i hawi kîrtîr a,
Chawlhnî chu lâwmawm i tih a, LALPA ni thianghlim chu zahawm i
tih a, mahni thu sawi lova mahni nawmsak bâwl lova i chawimawi
chuan, LALPA chungah chuan i lâwm ang a, leilung hmun sângahte
chuan ka chuantîr ang chia; i pu Jakoba rochun thilin ka châwm ang
che: LALPA kâ chuan chu chu a sawi tawh a ni,” tiin (Isaia 58:12-
SIAM|HATNA HNATHAWH 453

14). He hrilhlâwkna hian tûn hun pawh a huap tho. Rom thuneihnain
Chawlhnî a thlâkthleng khân, Pathian dân chu bawhchhiat a lo ni ta.
Mahse chû Pathian din tawh sa chu siam\hat hun a lo thleng leh ta.
A chhe lai chu siam\hat leha, chhuan tam tak lungphûm chu rem
chhoh leh tûr a ni.
Siamtu chawlhna leh malsâwmnaa tihthianghlim tawh Chawlhnî
chu Eden huan thianghlimah Adaman, a thianghlim laiin a vawng a; a
tlâk hnu chuan inchhîr mah se a in nuam tak a\ang chuan Adama
chu hnawh chhuah a ni ta a. Abela a\angin mi fel Nova te, Abrahama
a\anga Jakoba thlengin thlahtu zawng zawngten an vawng a. Hnam
thlante chu Aigupta sala an tân lai khân, milem biakna punlun zêl
kârah, mi tam takin Pathian dân an theihnghilh tawh a; mahse LALPAN
Israelte A hruai chhuah khân, mipui pung khâwmhoten A duh dânte
an hriat a, Amah chu \iha A thu an âwih theih nân, an hnênah ropui
takin A dân chu A rawn puang chhuak ta a ni.
Chumi nî a\ang chuan tûn thlengin, Pathian dân hriatna chu leiah
hian vawn him a ni a, thupêk palinaa Chawlhnî chu serh a la ni ta
reng a. “Dân bawhchhepa,” chu Pathian ni thianghlim rap betin
hlawhtling mah sela, a thuneih lai hunah pawh mi rinawm, Chawlhnî
serh thianghlimtute chu hmun birûahte thuhrûkin an awm zêl tho a
ni. Siam\hatna hun hnu lamah phei chuan, chhuan tinah, mi \henkhat,
Chawlhnî vawng thianghlim tlattute an awm zêl a. Sawichhiatna leh
tihduhdahna kârah meuh pawh, Pathian dân nghehzia hriattîrna thu
leh, thilsiam hriat rengna Chawlhnî thua mawhphurhna thianghlim
chu hril a ni reng a.
Hêng thutak, Thupuan 14-a tihlan, “Chatuan Chanchin |ha,”
nêna inzawm tlat hian Krista Kohhran chu, A lo kal hunah a thliar
hrang dâwn a ni. Chanchin |ha chhâwng thum rah chhuah ang takin,
“Hetah hian Pathian thupêkte zâwma Isua hriattîrna thu pawmte an
awm,” tih chu puan a ni a. Hei hi LALPA lo kal leh hmâa puan tûr
thuchah hnuhnung ber chu a ni. He thuchah puan rual hian, lei buhte
seng tûra mihring Fapa lo kal chu zawlnei hian a hmu a.
Biak bûk thu leh Pathian dân danglam theih lohzia chung thua
êng hmutute chuan, thutak mawina leh a kal dân phung inrem dân,
454 INDONA ROPUI

an hmâa tihlana awm chu an hmuhin hlimna leh mak tihnain an khat
a. An hnêna êng, an tâna hlu taka lang chu Kristian tinten nei ve se an
duh a; lâwm taka an pawm loh an ring bîk lo a ni. Mahse thutak,
anmahni leh khawvêl inrem lohtîrtu chu, Krista zuitu inti tam takte tân
chuan a lawm tlâk lo va. Thupêk palina zawm kawngah chuan
inpumpêkna a \ûl avângin, mi tam zâwk an hnungtawlh a ni.
Chawlhnîin a phûtte tihlan a nih chuan, mi tam takin khawvêl
lama an dinhmun an ngaihtuah a. “Sunday chu kan serh reng a, kan
thlahtuten an lo serh tawh a, mi \hate leh sakhaw mîten hlim taka
serh reng chungin an thi tawh bawk a. Anniho kha an dik phawt
chuan, keini pawh kan dik a ni mai. Chawlhnî thar kan serh hian
khawvêl nên inrem lovin min siam a, tin, anni lah kan ûksâk hek lo.
Ni sarihna serhtu tlêm tête hian, Sunday serhtute huam khawvêl
zawng zawngah engnge hlen an beisei?” an ti a. Chutiang hnialna
ngai bawk chuan a ni Judate khân Krista an hnarnaah thiam inchantîr
an tum ni. An thlahtute kha an inthawina thil hlânah LALPAN A pawm
tawh a, chuvângin an thlahten chutiang thil tizui zêlin engtin nge
chhandamna an chan loh vang ni an ti a. Chutiang bawkin Luther-a
hunah pawh, pope chuan, Kristian dik tam takte pawh Catholic
thurin pawmin an lo thi tawh a, chuvângin chu sakhua chu chhandam
nân tling tâwkah an ngai a. Chutiang ngaihtuahna chuan sakhaw rinna
leh thiltihte a dâl tlat a ni.
Sunday serhna hi thurin nghet, kum zabi tam tak a\anga lo darh
zau tawh niin an sawi a. Hemi kalh chiahin, Chawlhnî (Sabbath) leh
a serhna chu a upa daihin a darh zau zâwk daih bawk a, he khawvêl
tluka upa hi a ni a, vântirhkohte leh Pathian remtihpuina an nei ve ve
a. Leilung nghahchhante phûm a nih a, vârparh arsite an zai khâwm
lai leh lâwma Pathian fâte an au lai khân Chawlhni lungphûm chu
phûm a ni tawh (Joba 38:6, 7; Genesis 2:1-3). He dân zam hi kan
zah a ngai a; mihring thuneihnaa nemngheh a ni lo va, mihring tih
dâna innghat lah a ni hek lo; Hmâkhawsânga’n A din a, A chatuan
thuin a kaihruai a ni zâwk.
Mipuite chu Chawlhni thua siam\hatna lam ngaihven tûra koh
an nih chuan, rawngbâwltu lâr takte chuan Pathian Thu chu an la
SIAM|HATNA HNATHAWH 455

kawi a, a hriattîrna thu zâwttute ngawihtîr thei zâwngin an hrilhfiah


a. Anmahni tâna Pathian Thu zawng lote lah chuan an ril remzâwnga
thu tlângkawmna pawm chu an lâwmzâwng tak a ni si a. Inhnialna
leh, hnialfung dik âwm taka lang, dik si lo leh, pi-pu tih dân leh
kohhran thuneihnain, thutak chu mi tam takin paihthlâk an tum a.
Dân hre mîte chu, thupêk palina dikna chu hum tûrin an Bible chhiar
tûra thu fahin an awm a. Mi inngaitlâwmte, thutak thu chauhva
inthuamte chuan mi thiamte beihna chu an do hneh avângin, makti
leh thinrim engphiarin, an thu sawi thiamna dik si lo chu, chûng mi
mâwl ngaihtuahna ngil tak, Bible châng hre bel tak, Sikula fin kherek
zir ve lote hmâah chuan an dang dêr a.
Anmahni lam \ana Bible hriattîrna a awm loh avângin mi tam
takin luhlul chhuahin–Krista leh A zuitute laka hnialkalh nân an lo
hman \hin tawh dân chu theihnghilhin,–”Engtin nge hêng Chawlhni
thua zawhnate hi kan mi lianten an lo hriat thiam loh? Mi tlêm tê
chauhvin in rin ang hi an ring si a. Nangniho hi dikin, hêng mi thiamho
zawng zawngte hi an dik lo mai thei lo vang,” an ti a.
Chutiang hnialna kalh thla tûr chuan, Pathian lehkha thu zirtîrnate
chauh leh, tûn hma hun zawng zawnga LALPAN A mîte A lo enkawl
dân chanchin kha sawi chhâwn a \ûl a ni. Pathian chu A âw hriaa
zâwmte leh, a \ûl phawt chuan thutak pawm nuam lo deuh pawh
sawia, sual langsâr tak zilhhau pawh tîm lote hmangin A thawk \hîn.
Siam\hatna hnaa mîte hruai chhuak tûra mi thiamte leh mi liante A
thlan fo lohna chhan chu, chûngho chuan an sakhaw rin dân te, an
ngaihruatna dân te, leh an Pathian thu zir dân kawng hmang te ringin,
Pathian zirtîrna zawm chu \ûla an inhriat loh vâng a ni.
Finna bulpui nêna inzawmna neite chauhvin Pathian Thu chu an
hre thiamin an sawifiah thei a ni. A châng chuan sikula zir tlêmte
chu, an zir tlêm vâng ni lovin, Pathian zirtîrna dawng tûra mahni an
inngaihtlâwm vâng zâwkin, thutak puang tûrin koh an ni \hîn a. Krista
sikulah an zir a, an inngaihtlâwmna leh thuawihna chuan a tiropui a
ni. An hnêna thutak hriatna kawltîrin lei lam chawimawina leh
mihringte ropuina aia chawimawina nasa zâwk an hnênah Pathianin
A hlân a.
456 INDONA ROPUI

Adventist mi tam zâwkte chuan biak bûk leh Pathian dân


chungchânga thutakte chu an hnar a, mi tam takte lahin A lo kal leh
ringa hmalâknaa an rinna chu bânsânin, chumi thiltih lam kâwk thlîrna
dik lo hrilhlâwkna chu an hmang a. |henkhat chu, Krista lo kal
lehna hun bi tuk fona chungchânga dik lohnaah hruai an ni a. Biak
bûk chungchânga êng, tûna lo êng hian, a lo kal lehna thlengin
hrilhlâwkna chuan a huam lo va; hemi hun lo thleng tûr atân hian hun
bi chiah sawi lâwk a ni lo. Mahse êng chu hawisanin, LALPA lo kal
lehna hun chu tuk nawn fovin an beidawng leh \hîn a.
Thesalonika khua kohhranin Krista lo ka lehna an hmuh dik loh
khân, an beiseina leh rin lâwkna chu Pathian thu hmanga fîmkhur
taka fiah zêl tûrin tirhkoh Paulan thurâwn a pe a. Krista lo kal leh
hmâa thil lo thleng tûrte hrilhlâwkna thu a hrilh hlawm a, an hun laia
lo beisei chi a nih loh thu a hrilh a. “Tuman engmahin tihder che u
suh se,” tiin a zilh lâwk a (2 Thesalonika 2:3). Pathian Thuin a
sawi loh beiseinaahte an innghah chuan, thil dik lo tihna kawngah
hruai an ni ang a, beidawnna chuan ring lo mîte hmuhsitin a awmtîr
ang a, an lo lunghnual ang a, an chhandamna atâna thutak
pawimawhte chu an lo rinhlelh a hlauhawm a. Tirhkohvin Thesalonika
khuaa mîte a zilhna chuan ni hnuhnunga chêngte tân zirlai pawimawh
tak a keng tel a. Adventist tam takin LALPA lo kal lehna chu a hun
dik chiahah an dah rem theih loh chuan, an inbuatsaihnaah taihmâk
chhuah thei lovin an inhria a. Mahse an beiseina chu a tâwp a tâwpa
a lo tlawlh lehin, hrilhlâwkna thu ropui takten rilrua a tuh theih loh
khawpin an rinna a lo nghîng ta \hîn a ni.
Rorêl hun dik chiah sawina, thuchah hmasa ber puanna chu ruat
a ni a. Thuchah in\anna hrilhlâwkna hun chhûtna, ni 2300 tâwpna,
1844 favâng chuan sawisêl a hlawh lo va. Hrilhlâwkna hun in\anna
leh tâwpna ni danglam hmuh chhuah tuma beih fona leh, hêng thu
lawilo vawn reng \ûla hriatna hian tûn lai thutak a\angin thinlung chu
a hruai bo chauh ni lovin, hrilhlâwkna sawifiah tumna rêng rêngah
hmuhsitna a thlen zâwk a ni. Isua lo kal lehna tûr hun chiah hi tuk a
nih a, sawi nasat a nih poh leh, Setana duh dân a rempui ting mai a
ni. Chumi hun a liam hnu chuan, a sawitute chungah chuan hmuhsitna
SIAM|HATNA HNATHAWH 457

leh endawngna a
thlen a, 1843 leh
1844-a Krista lo
kal leh ringa
hmalâkna ropui tak
demna a thlen a.
He dik lohnaa awm
lui tlatte chuan a
tâwpah Krista lo
kallehna chu an
dah hla leh lutuk si
a. Chutiang chuan
muanna dik lovah
chawlhtîr an ni ang
a, mi tam tak chu,
a tlai lutuk thlengin
bumin an awm reng
ang.
Hmân lai Israelte chanchin kha, Adventist pâwlte thil tawh entîrna
mak tak chu a ni. Krista lo kal lehna ringa hmalakna chu Pathianin
Aigupta ram a\anga Israelte A hruai ang khân, A hruai a. Tuipui
Sen kamah Hebraite fiah an ni ang khân, beidawnna nasa takah
chuan an rinna chu fiah a ni a. Hun kal tawha Pathian hruaina kutin
a awmpuiziate kha ring ni sela chuan, Pathian hnêna chhandamna
chu an hmu ang. 1844-a insuih khâwma hna thawkte chuan
vântirhkoh pathumna thuchah lo dawngin, Thlarau Thianghlim
thiltihtheihnain lo puang ta sela chuan an hnathawhah chuan LALPAN
thil ropui tak A ti ang a, khawvêlah êng nasa tak êntîr a ni tawh ngei
ang. Kum tam tak kal taah khân lei mihringte hi zilh an lo ni tawh
ang a, hna hnuhnung ber chu thawh zawh ni tawhin, A mîte tlan
tûrin Krista chu a lo kal daih tawh ang.
Kum 40 chhûng zawng Israelte chu thlalêra an vahvaih kha
Pathian duhzâwng a ni lo; Kanan rama hruai luh nghâla, thianghlim
tak leh mi hlim thei tak ni tûrin chuta chêntîr nghâl A duh a. Mahse
458 INDONA ROPUI

“rin lohna avângin an lût thei ta lo va,” (Hebrai 3:19). An hnungtawlh


leh kal pên avângin, thlalêrah an boral a, tichuan ram tiama lût tûrin
mi dangte chu tun din an ni a. Chutiang bawkin, Krista lo kal lehna
tihkhawtlaia, A mîte chu sual leh lungngaihna khawvêla kum tam
tak awmtîr chu Pathian duh dân a ni lo. Mahse rin lohnain anmahni
chu Pathian lakah a \hen hrang a. An hnêna thawh tûr A pêk chu
an thawh loh avângin, thuchah chu puang tûrin mi dangte tun din an
ni a. Khawvêl tâna zahngaiin, mi sualten zilhna thu hriatna hun
remchang an neih a, Pathian thinurna leih buak a nih hmâa Amahah
chuan inhumhimna an hmuh theih nân A lo kal lehna hun chu Isuan
A tikhawtlai a.
Tûn lai sualna te leh dik lohnate zilhhauna chuan hmân lai hun
ang bawkin, dodâlna a tichhuak dâwn a ni. “Tupawh thil tisual
apiangin êng an haw \hîn; êngah pawh an lo kal lo, chuti lo chuan an
thiltihte a lang ang,” (Johana 3:20). Pathian thu a\angin an dinhmun
humhimna an hmuh zawh loh avângin, mi tam takin an dinhmun sawh
ngheh nân, thutak vawngtute chu rîkrâpin an tih\haih a. Chutiang
thil chu tûn hmâ pawhin tih an ching rêng a ni. Elija kha Israelte
tibawlhhlawhtuah puh a ni a, Jeremia chu ram phatsantuah, Paula
temple tibawlhhlawhtuah puh a ni bawk a.
Chûng hun lai a\anga vawiin nî thleng hian, thutak chunga rinawm
tumte chu, sorkâr pawi tawk, rinna pênsân, kohhran laka hel tia
puh an ni zêl a. Hrilhlâwkna thu chiang tak pawm tûra ring lo hulhuâlte
chuan, mi tam zâwk, chin \han sualna zilh ngamtute an hêkna chu
awlsam lutukin an ring si a. Hetiang rilru hi a lo hluar zêl dâwn a ni.
Ram dânin Pathian dân a kalh hun tûr chu a lo hnai tawh tih Bible-
in chiang takin a sawi a, chuvângin Pathian thupêk zâwmtute chuan
thil tisualtute anga hrem an la tâwk ngei dâwn a ni.
He thil thlîr hian, thutak puangtute thiltih tûr chu engnge ni le?
Thu dik an puanna chuan, thutakin a phûtte pumpelh tûr emaw,
dodâl tûr emawin a mîte a chawh thawh dâwn avângin, hril lo tûrin
an tâwptîr mai dâwn em ni ang le? Ni lo ve, siam\hatu hmasate aiin
dodâlna a tihchhuah avângin, Pathian Thu hriattîrna an lo dan behna
tûr chhan a awm lo. Thlah kal zêlte hlâwk nân mi thianghlimte leh
SIAM|HATNA HNATHAWH 459

martarten rinna an puan chhuahna chu, chhinchhiah vek a ni a. Chûng


thianghlimna leh inpumkhatna nghet lama entawn tûr nung rengte
chu, tûna Pathian hriatpuitu ni tûra kohte hnêna huaisenna pe tûrin
an lo awm tawh a. Anmahni tân chauh ni lo, anmahni azâra Pathian
hriatnain lei hi a tihên theih nân, zahngaihna leh thutak an dawng a.
Tûn laia A bâwihhte hi Pathianin ênna A pe em le? Chuti a nih
chuan khawvêlah an ên chhuahtîr tûr a ni.
Hmân lai chuan A hminga thu sawitu mi pakhat hnênah LALPAN
heti hian A ti a: “Israela chhûngte chuan i thu an ngaithla lo vang,
kei mi ngaithla dâwn si lo va.” Nimahsela, “an ngaithla emaw, ngaithla
lo emaw, an hnênah ka thu i sawi tûr a ni,” tiin (Ezekiela 3:7; 2:7).
Pathian bâwihhte hnênah chuan hetih hunah hian thupêk chu tih-rîk
a ni. “Tawtawrâwt angin i aw chhuah tuar tuar la, Ka mîte hnênah
an bawhchhiatna chu hrilh la, Jakoba chhûngte chu an sualnate hrilh
rawh,” tih hi.
A tân hun remchâng a awm chhûnga thutak ênna hmutu chu,
Israel zâwlnei, LALPA thu lo thlenna ang mai hian, mawhphurhna
kulmût leh hlauhawm tak hnuaiah a awm a. “Mihring fapa, Israel
chhûngte tân enthlatuah ka siam che a ni; chuvângin ka kâa thu
chhuak hi ngaithla la, ka hnên ata inrâlrinna tûr thu chu an hnênah
hrilh rawh. Mi suaksual hnênah chuan, ‘Aw mi suaksual pa, i thi
460 INDONA ROPUI

ngei tûr a ni,’ ka tihin, mi suaksual chu a awm dân kalsân tûra i hrilh
loh chuan, a khawlohnaah a thi ang a, a thisen phubâ erawh chu i
lakah ka la ang. Amaherawhchu mi sual chu a awm dân kaisan tûra
i hrilh a, a awm dân a kalsan si loh chuan, a khawlohnaah a thi ang
a, nang erawh chuan i nun i humhim ang,” (Ezekiela 33:7-9).
Thutak pawmna leh puan chhuahna dâltu lian tak chu, remchân
lohna leh demna a inrawlh hi a ni a. Hei hi thutak \antuten a dotute
an hnial thlâk theih ngai loh awm chhun chu a ni. Mahse hei hian
Krista zuitu dik takte chu a dil chuang lo ve. Hêngte hian thutak chu
a lâr hun an nghâk lo. An tih tûr an hriat avângin, fîmkhur takin
Kraws chu an pawm a, tirhkoh Paula angin, “Kan hrehawmna nêptê,
tân mitkhap kâr chhûng leka awm tûr hian ropuina nasa tak chatuan
atân min siamsak nasa tulh tulh a ni,” a ti (2 Korin 4:17); hmâsâng
mi pakhat pawhin, “Krista an hmuhsitna chu Aigupta ro ai chuan
sum ropui zâwkah a ngai a,” (Hebrai 11:26).
An ei zawnna chu eng pawh a ni thei e, Sakhaw lam thila thil
awm leh awm lo aia ‘dân zam tawh ang’ ti tlurtute hi, eng hnathawk
mi pawh ni se, thinlung taka khawvêl rawngbâwltute an ni \hîn a ni.
Thil dik chu a dik vângin kan thlang mai tûr a ni a, a hnu leh chu
Pathianah kan nghat ang a. Chumi siam\hatna ropui tak avâng chuan
chêt dân dik mi te, rinna nei mi te leh mi huaisen te lakah hian
khawvêlin bat a nei a ni. Hêng mîte hmang hian tûn huna siam\hatna
hna hi thawh a ni ang.
LALPA chuan heti hian A ti: “Felna hretu, ka dân thu thinlunga
pai mîte u, ka thu ngaithla rawh u; mihringte sawichhiatna chu hlau
suh ula, an hauna che u avângin mangang hek suh u. Thimin silhfên a
ei chhe vek angin, anni chu a ei dâwn a ni; ka felna erawh chu
kumkhuain a awm reng ang a, ka chhandamna chu chhuan zawng
zawng thlengin a awm ang,” (Isaia 51:7, 8).S
BUNG 27
TÛNLAI HARHTHARNATE
HARHTHARNATE
(MODERN REVIVALS)

R
INAWM taka Pathian Thu hrilna apiangah, Pathian a\anga
chhuak a nihzia hriatpuina rahin a zui zêl \hîn. Pathian Thlarau
chuan A mîte thuchah chu A zui zêl a, tichuan thu chuan
thiltihtheihna a lo nei a. Mi sualten an chhia leh \ha hriatna tihharhna
an chang a. “Êng tak, khawvêla lo kala mi tin êntu,” chuan an
thinlung chhûngril a chhun êng a, thima thil thuhrûkte chu tihlan a lo
ni a. Rinna ril tak chuan an rilru leh thinlung chu a luah tlat a. Sual
thuah te, felna thuah te, rorêlna lo thleng tûr thuah te chuan hriattîrna
pêk an ni vek a. Jehova felzia hriatna an nei a, thinlungte Hmuvektu
hmâah chuan an sualna te leh an bawlhhlawhna te nêna lan chu an
ngam lo va.
“He thihna taksa lak ata hi tunge min chhan chhuak ang?” tiin
lungchhe takin an âu chhuak a. Kalvari Kraws chu, mihringte sual
tlan nâna inthâwina famkim nên, tihlan a han nih chuan, an
bawhchhiatna lakah Krista felna chauh lo chuan, thil dang engmahin
a tlan zo lo tih an hmû a. Chu chauh chuan mihring leh Pathian chu a
inremtîr leh thei a ni. Rinna leh inngaihtlâwmnain, Pathian Berâm
No, khawvêl sual kalpuitu chu an pawm a. Krista thisen avângin
“an tûn hma sual ngaihdamna,” an chang a.
Hêng mîte hian simna tlingin rah an chhuah a. An ring a, baptisma
an chang a, nun thara lêng tûrin an tho va,–Krista Isuaa thilsiam thar
an lo ni a. Tîsa châkna hlui anga mahni inthuam chawp lovin, Pathian
Fapa rinnaa A hniakhnung zuia, anmahniah A nungchang tilang tûr
leh, Amah a thianghlim anga intithianghlim tûr an ni a. Thil an huat
\hinte chu an lo hmangaih a; thil an hmangaih \hinte pawh an lo haw
ta a. Mi chapote leh mahni thu duhte chu mi inngaitlâwm leh
thuhnuairawlh an lo ni ta. Mi ho tak leh intiveite pawh an lo thutakin
mi zaidawh tak an lo ni a. Pawisak nei lote pawhin sakhaw thil an
ngai pawimawh a, zu ruite an lo harh fîmin, an lo mi tak a, mi
bawlhhlawhte chu an lo thianghlim a. Khawvêl chîn dân engmah
461
462 INDONA ROPUI

lote chu an paih a. Kristiante chuan, “pâwn lam incheina–maksak


taka sam chei te, rangkachak \hi awrh te, silhfêna inthuâm te chu–ni
lovin, thinlunga mihring thurûk chu, rilru thuhnuairawlh leh nunnêm,
silhfên chhe thei lovin inthuam zâwk rawh u, chu chu Pathian
mithmuhin a hlu êm êm si a,” (1 Petera 3:3, 4) tih hi an zawng
zâwk tûr a ni.
Harhtharna chuan thinlung enfiahna leh inngaihtlâwmna nasa tak
a rawn thlen a. Krista thisena leite chu lainatin, mi sualte chu khûn
tak leh urhsûn takin an sâwm châmchî a. A hmei a pain, mîte
chhandam nân an \awng\aiin Pathian an buan a. Chutiang harhtharna
rah chu, mahni inphatna leh inhlannaahte hmuh a ni a. Krista avânga
sawichhiatna leh hrehawmna tuar tlaka ruat an nih pawha lâwm
zâwkte an ni. Isua hming lamtute zîngah chuan mîten nun thar an
hmu a. Mipuite chuan an hûhâng chu an hlawkpui a. Chatuan nunna
chang tûrin Thlarauvah an chîng a, Krista hovin an seng khâwm a.
“Simna tûra lungngaihna chuan inchhîrna a thlen,” tiin an chanchin
an sawi ang. “Pathian duhzâwnga lungngaihna chuan chhandamna
tûra simna a thlen a, chu chu inchhîrawm lo tak a ni. Khawvêl
lungngaihna erawh chuan thihna a thlen zâwk a ni. Ngai teh mah u,
Pathian duhzâwnga tihlungngaiha in awmna chuan thil lâk urhsûnna
te, pawi khawih ve lo in ni tih lantîr duhna te, sual huatna leh sual
hlauhna te, min ngaihna leh \hahnemngaihna te, sual titu thunun zêl
tûra inpeihna te a neihtîr tâk che u hi,” (2 Korin 7:9-11).
Hei hi Pathian Thlarau hnathawh rah chu a ni. Siam\hatna thiltih
a thlen loh chuan simna tluantling a ni tih fiahna a awm lo. Mi thil a
lâkte a pêk kîr leh a, a rawk thilte a pêk leh a, a sual te a sim a,
Pathian leh a \henawmte a hmangaih chuan, mi sual chuan Pathian
nên inremna a hmu tih a hriat theih a ni. Chutiang chu a ni hmân lai
huna sakhaw lama harhna rawn zuitu chu ni. An rah a\angin, mîte
chhandam nân leh tun din nân, Pathianin mal A sâwmsakzia hriat
theih a ni.
Mahse tûn lai harhtharna tam takte hi chu, hmân lai huna Pathian
bâwihhte zuitu, Pathian zahngaihna lo thleng \hîn tihlante nên chuan
danglam tak a ni. Sakhaw ngaihsakna chu kang kai chak hlêin, mi
TÛN LAI HARHTHARNATE 463

tam takin piangtharah an inchhâl a, kohhranah mi tam tak an inchhung


lût a. Amaherawhchu thlarau nun tak taka \hanlenna a kawk tih rin
theih a ni si lo. Chu harhna, hun engemaw chhûng lo alh chhuak chu
a mit leh thuai a, a hmâ aia thim chhah zâwkin hnutchhiah a ni a.
Harhna tam berte hi suangtuahna tihpuitlin duhna te, lungpuamna
chawh thawh te, thil thar leh mak danglam tak ngainatna tihpuitlinna
te hi a ni fo va. Hetiang a\anga piangtharte hi chuan Bible thutak
ngaihthlâk châkna an nei tlêm a, zâwlneite leh tirhkohte hriattîrnaah
tuina an nei tlêm hlê a ni. Sakhaw rawngbâwlnate chu zauthauna
chawk chhuak thei thil a nih loh chuan tuina an nei lo. Phûrna chawk
tho lo thuchah chuan ngaihsak a hlawh lo va. An chatuan nunna
atâna pawimawh tak Pathian thua vaukhânna tluangtlam tak chu an
bengkhawn lo.
Mi piangthar tak meuhte chuan Pathian leh chatuan thil
inlaichînna chu an titi tui tak a ni ang. Mahse tûn lai kohhran lârahte
hi chuan khawiah nge Pathian hnêna inhlan thianghlimna chu a awm
le? Piangtharten an chapona leh khawvêl hmangaihna an bânsan
chuang si lo. An pianthar hmâ ai khân mahni inphat te, kraws put te
leh thuhnuairawlh leh inngaitlâwm taka Isua zui te chu an tum chuang
lo. A hming putu tam takten a zirtîrna bul an hriat loh avângin, Pathian
ring lotute leh ringhleltute tân sakhuana chu infiamna chauh a lo ni a.
Pathian ngaihsakna thiltihtheihna chu kohhrana mi tam takin an
hransan hmiah a. Picnic te, kohhrana lem chan te, kohhran hminga
sumdawnna huaihawt te, in \ha sak te, intheh lârnate hian Pathian
lam ngaihtuahna a tibo va. Ram te leh bungrua te leh khawvêl
eizawnna te hian rilru zawng zawng a la a, chatuan atân ham\hatna
chuan hriat a hlawh ta mang lo \hîn a ni.
Rinna leh sakhaw mi tak nihna tlâk hniamna a lo punlun zêl chung
pawhin, hêng kohhranahte hian Krista zuitu dik takte an la awm zêl
tho va. Leia Pathian rorêlna hnuhnung ber lo thlen hmain, zirtîrte
hun a\anga la hriat ngai loh, Pathian a\anga harhna dik tak chu Pathian
mîte zîngah a lo thleng ang a. Thlarau leh Pathian thiltihtheihna chu
A mîte chungah leih a ni ang. Chumi hunah chuan Pathian leh A thu
hmangaihna, khawvêl hmangaihnain a luahlan.kohhran a\angte chuan
464 INDONA ROPUI

mi tam tak an intihrang ang. Mi tam takte zînga rawngbâwltute leh


mipuite chuan chutih huna Pathianin puan tûra A tih, LALPA lo kal
lehna atâna mîte buatsaihtu tûr thu chu lâwm takin an pawm ang.
Thlarau hmêlma chuan he hna hi dâl a châk a; chutiang harhna chu a
lo thlen hmain a dan nân a suak a rawn thlentîr dâwn a ni. Chûng
kohhranho, a bumna thiltihtheihna hnuaia a dah theihteah chuan, abîka
Pathian malsâwmna lo thleng ta ni âwm takin a lantîr ang a; sakhaw
lama harhna ropui taka ngaih chu tihlan a ni ang. Thlarau dang
hnathawh a nih reng laiin, mipuite chuan, an tân mak takin Pathianin
A thawk nia ringin an lâwm ang a. Sakhuanaa inthuamin khawvêl
hmun tina Kristiante zîngah hian, Setanan a hnathawh chu tihdarh
zau dân a zawng dâwn a ni.
Kum tam tak kal ta chhûnga harhna tam tak zîngah khân, chû
hna bawk chu nasa zâwk emaw, nêp deuh zâwk emawa thawh a ni
tawh a, chumi vêk chu nakinah chuan nasa zâwka thawh a ni leh
dâwn a ni. Phûrna leh zauthauna, a dik leh dik lo inpawlh, mi hruai
bo nâna tih chu a awm a. Nimahsela tumah buma awm a \ûl lo ve,
Pathian thu êngah hêng thil nih dân phungte hi hriatfiah a har lo.
Khawiah pawh mîten Bible hriattîrna thu an thlahthlam a, khawvêl
kalsan khawpa mahni inphat ngai Pathian thutak nunna fiahna
tluangtlam tak an hawisan chuan, Pathian malsâwmna chu an chunga
vûrin a awm lo tih kan chiang thei. “Anmahni chu an rahah in hre
mai ang,” tia Krista ngeiin A sawi a\angin, hêng hnathawhte hi Pathian
Thlarau hnathawh a ni lo tih a lang chiang a ni.
A thua thutakah chuan mihringte hnênah Pathian chu A inpuang
chhuak a; chumi pawmtu zawng zawngte tân chuan Setana bumna
laka inhumhimna a ni. Hêng thutak ngaihthahna hi a ni, tûn lai
sakhuana khawvêla lo darh zau ta, sual tâna kawng hawngtu chu ni.
Pathian dân awmphung leh a pawimawhnate chu engemaw chen
chu hloh a lo ni a. Pathian dân zepui te, a nghehzia te leh a thil ngiat
te ngaihsualna hian, piantharna leh tihthianghlimna lam kawnga dik
lohnaah a hruai a, tin, kohhrana thlarau lam nunphung a tihniam a.
Hetah hian kan hun laia harhtharnain Pathian Thlarau leh thiltihtheihna
a tlâkchhamzia thurûk a hmuh theih a ni.
TÛN LAI HARHTHARNATE 465

Kohhran pâwl hrang hrangah hian mi, an \hat avânga langsâr te,
hêng thil nihna pawm te leh pawiti chi te an awm a. Professor Edward
Park-a’n, tûn lai sakhaw lama hlauhawmnate chu tilangin hetiang
hian a sawi a: “Hlauhawmna bul pakhat chu pulpit a\anga Pathian
dân chelek thlahthlam vâng a ni. Tûn hmâ chuan chhia leh \ha hriatna
aw thangkh^wkna chu pulpit a ni a, ... Kan thu hriltu lâr berte chu
an Hotupa tihdân zuiin thu ropui tak takte chu an sawi a. Dân
pawimawhna te, a kaihhruaina te, a vaukhânna te chu an hril a. A
kaihhruaina thupui ropui pahnih: - dân chu Pathian nungchang ze
famkim târlangtu a nihna leh, tupawh dân duh lo chu Chanchin |ha
duh lo an ni a; Chanchin |ha ang bawkin dân chu Pathian nungchang
lantîrtu dârthlalang a nih thu an sawi fo va. Sual sualna ngaihnêpna
chuan chhiatna a\anga chhiatna dangah a hruai a. Thupêk dikna chu
thu zawm lohna sualna nên a inhen reng a ni. ...
“Târlan tâk hlauhawmte zînga tel tlat chu Pathian rêl dikna
ngaihnêpna hi a ni. Tûn lai Pathian thu hril dân chu Pathian rorêl
dikna kha vân lam malsâwmnaa ngaiin an sawi a. Pathian nungchang
ze ropui tak anga sawi si lovin, lunglênna thilah an tham raltîr ta
zâwk a. Pathianin fel taka a lo rem khâwm sa chu tûn lai Pathian thu
zirna tharte hian an khawih chingpen zo va. Pathian dân chu \hatna
nge sualna? |hatna a ni. Tichuan felna chu a \ha a ni; dân hlen chhuak
tûra remruatna dân chu a ni. Pathian dân leh A rêl dikna ngaihnêp
\hinna leh mihringte thu âwih lohna leh sualna te avângin, mîte chu
sual thawi nâna hlan zahngaihna ngaihnêpnaah awlsam têin an tawlh
lût \hîn a,” tiin. Chutiangin Chanchin |ha chuan a hlutna leh
pawimawhna chu a lo hloh va, tichuan Bible ngei pawh chu sira
hnawl mai an lo inpeih thuai \hîn a ni.
Kristan A thihnain dân chu tibo tawh angin leh, dânin a phûtte
lakah mihringte chu an fihlîm ta niâwmin sakhaw zirtîrtu tam takte
chuan an puang a. Dân chu nghâwngkawl rit tak anga lantîr leh, dân
hnuaia sal tânna nêna teha, zalênna chu chanchin |ha hnuaia chen
tûr anga sawi mi tam tak an awm bawk a.
Mahse zâwlneite leh tirhkohten Pathian dân thianghlim chu
chutiangin an ngai lo. Davida chuan, “Dîpdâl lohvin ka lêng ang; i
466 INDONA ROPUI

thununna thute chu ka zawng si a,” a ti (Sâm 119:45). Tirhkoh


Jakoba, Isua thih hnua ziaktu chuan Pathian dân sâwmte chu, “Dân
thianghlim, zalênna dân,” tiin a ko va (Jakoba 2:8; 1:25). Thupuan
ziaktu pawhin, “nunna thing chungah chuan thu an neih theihna tûr
leh, kawngkâah chuan khuaa an luh theihna tûra A thupêk zâwmtute
chu an eng a thawl e,” tiin, Isua khenbeh hnu kum zabi chanve vêlah
khân a lo ziak a (Thupuan 22:14).
Kristan A thihnaa A Pa dân tibo anga sawina hian \anfung a nei
lo. Dân hi tihdanglam tûr emaw, hnawl theih emaw ni ta sela, sual
laka mihringte chhandam tûrin Krista thih a \ûl lo vang. Krista thihna
chuan, dân chu tihbo ahnêkin, a danglam theih lohzia a tilang a ni.
Pathian Fapa chu, “dân tilian tûr leh tizahawm tûrin,” A lo kal a.
(Isaia 42:21). “Dân tiboral tûra lo kal ka nih ring suh u;” “lei leh
vân a ral hmâ loh chuan, dân thua mi chhunhan tê tak tê emaw, thai
han tê tak tê emaw a boral tawp lo vang,” A ti a (Matthaia 5:17,
18). Ama chungchângah chuan, “Aw Pathian, I duhzâwng tih chu
ka lâwmzâwng a ni a; a ni, I dân thu chu ka thinlungah ziakin a awm
a,” A ti (Sâm 40:8).
Pathian dân chu a awm dân a\ang rêngin danglam thei a ni lo.
A Siamtu duhzâwng leh nungchang puan chhuahna a ni a. Pathian
chu hmangaihna A ni a, A dân pawh hmangaihna a ni. A thupui
ropui tak pahnihte chu Pathian leh mihring chunga hmangaihna a ni
a. “Hmangaihna hi dân zawh famkimna a ni,” (Rom 13: 10). Pathian
nungchang chu felna leh thutak a ni a; chu chu A dân pianphung chu
a ni, Fakna hla siamtu chuan, “I dân chu thutak a ni a;” “I thupêk
zawng zawngte chu thutak a ni,” a ti a (Sâm 119:142, 172). Tirhkoh
Paula pawhin, “Dân chu a thianghlim a ni, thupêk pawh chu a
thianghlim a, a fel a, a \ha a ni,” a ti (Rom 7:12). Chutiang dân,
Pathian rilru leh duhzâwng puan chhuahna chu a Petu awm chen
awm tûr a ni.
Piantharna leh tihthianghlimna hi a ni mihringte Pathian nêna
inremtîr lehtu, A dân thupui rema Pathian hnêna mihringte rawn hruai
lehtu chu ni. A tîrah chuan mihring chu Pathian anpuia siam a ni a.
Pathian dân leh awmphung nêna inrem thlapin a awm a; felna dânte
TÛN LAI HARHTHARNATE 467

chu a thinlungah ziak a ni a. Mahse a Siamtu hnên a\angin sualna


chuan a tihrang ta a. Pathian anpui a nihna chu a lantîr reng thei ta
lo va. A thinlung chu Pathian dân dovin a lo awm ta. “Tîsa duhzâwng
chu Pathian dona a nih avângin; chu chu Pathian dânin a awm si lo
va, awm pawh a awm thei bawk hek lo,” (Rom 8:7). Mahse mihring
chu Pathian nên an inrem leh theih nân, “Pathianin khawvêl A
hmangaih êm êm a, chutichuan A Fapa mal neih chhun A pe a.”
Krista \hatna azârah, amah Siamtu nêna inremin awmtîr leh theih a
ni. A thinlung chu Pathian zahngaihnain a tithar tûr a ni a, chung lam
ata nun thar a nei tûr a ni. He danglamna hi piantharna a ni a, chumi
tel lo chuan, “Pathian ram a hmu thei lo vang,” Isuan A tih kha a ni.
Pathian nêna inrem lehna rahbi hmasa ber chu, sualna thiam loh
chantîrna hi a ni a. “Sual hi dân bawhchhiatna a ni si a.” “Dân
avângin sual hriatna a lo awm a,” (1 Johana 3:4; Rom 3:20). Mi
sualin ama sualna a hmuh theihna tûrin, a nungchang chu, Pathian
felna tehna ropui takin a fiah tûr a ni. Chu chu nungchang fel famkim
tilangtu dârthlalang a ni a, tichuan a tlin lohna chu a hmu thei ang.
Dân chuan mihring sualnate chu a tilang a, mahse a tihdamna a
pe thei lo. Thu âwihte tâna nunna a tiam laiin, bawhchhetute chan
tûr chu thihna a nih a puang a. Krista Chanchin |ha chauhvin amah
chu sual thiam loh chantîrna leh bawlhhlawhna lakah a chhan chhuak
thei a ni. A dân a bawhchhiat avânga Pathian chunga a inchhîrna leh
Kristan tlanna inthawina a hlan avânga Amah a rinna te a tilang tûr
a ni a. Chutichuan “hmân lai sual ngaihdamna a lo chang a, Pathian
nungchang \awmpuitu a lo ni a. Pathian fa a lo ni a, fa chuam nihna
thlarau changin, “Abba, Ka Pa,” tiin a lo âu ta a ni.
Tûnah hian Pathian dân bawhchhe tûrin a zalen em le? Paulan,
“Rinna avângin Pathian dân chu engmah lovah kan siam em ni?
Pathianin A khap tlat; dân chu kan tinghet zâwk a ni. Keini sual
kawnga thi tawhte hi engtin nge kan la nun theih cheu vang?” a ti
(Rom 3:31; 6:2). Johanan, “Pathian kan hmangaihna chu hei hi a
ni, A thupêkte kan zawm hi; A thupêkte chu a khirh si lo va,” tih a
puang a (1 Johana 5:3). Piantharnaah chuan, thinlung chu Pathian
leh A dân remin hruai a lo ni a. He danglamna ropui tak hi mi sual
468 INDONA ROPUI

chungah a lo awm chuan, thihna ata nunnaah, sualna ata


thianghlimnaah, bawhchhiatna leh helna a\angin thuâwihnaah leh
rinawmnaah a lo lût a. Pathian lak ata tuithlarna nun hlui chu a lo
tâwp ta a; rinna leh hmangaihnaa inrem lehna nun thar a lo in\an ta a
ni. Tichuan “dân avânga felna chu, tisa dân zawh lova Thlarau dân
zawh zâwktu keimahniah hian hlenin a lo awm ang,” (Rom 8:4).
Kan \awngkâ chhuak chu, “Aw I dân hi ka va han ngaina êm! Nilênga
ka ngaihtuah ber a ni,” tih a ni ang (Sâm 119:97).
“LALPA dân chu a \ha famkim a, nunna a siam \ha \hîn,” (Sâm
19:7). Dân tel lo chuan mihringten Pathian fîmna leh thianghlimna
ngaihtuah chhuahna dik emaw, anmahni thiam lohzia leh
bawlhhlawhzia inhmuh chhuahna emaw an nei thei lo. Sual thiam
loh chantîrna dik an nei lo va, sual sim an mamawhzia an hre hek lo.
Pathian dân bawhchhiat vânga mi bo an nihzia inhmu lovin, Krista
tlanna thisen an mamawhzia an hre hek lo. Chhandam nih inbeiseina
chu thinlung famkima danglamna emaw, siam\hatna nun tel lova
pawm a lo ni a. Chutiang chuan piantharna pâwnlâng tak a lo awm
a, Krista zawm ngai lo mipuiten kohhran an lo zawm \hîn a ni.
Tihthianghlimna rin dân dik lo, Pathian dân ngaihthah emaw
hnarna emaw a\anga lo chhuak pawh hian, tûn lai huna sakhaw
lama phûtsaknaah hian hmun langsâr a luah a ni. Hêng rin dânte hi
TÛN LAI HARHTHARNATE 469

zirtîrnaah an dik lo va, a rah chhuah pawh a hlauhawm a ni. Ngaihsak


an hlawhna tlângpui chuan, Pathian thuin he lai thua zirtîr hi mi zawng
zawngin hriatna chiang tak an neih nân pêk a \ûl thuahhnih tih a
tilang a ni.
Tihthianghlimna dik chu Bible zirtîrna a ni a. Tirhkoh Paulan
Thesalonika kohhran lehkha a thawnah chuan, “Pathian duhzâwng,
in thianghlimna tûr chu hei hi a ni,” tih a sawi a. “Remna Pathian
ngei chuan in pumin tithianghlim che u rawh se,” tiin a ngên leh a (1
Thesalonika 4:3; 5:23). Tihthianghlimna chu engnge a nih a, engtia
chan tûr nge a nih, Bible-in chiang takin a zirtîr a. “Anni chu thutakin
tithianghlim rawh; I Thu chu thutak a ni,”tiin Chhandamtun A zirtîrte
A dîlsak a (Johana 17:17). Ringtute chu “Thlarau Thianghlima
tihthianghlim,” tûr an ni tih Paulan a zirtîr bawk a (Rom 15:16).
Thlarau Thianghlim hnathawh chu engnge ni? Isuan A zirtîrte hnênah,
“Thlarau dik tak chu A lo thlen hun chuan thutak zawng zawngah A
hruai lût ang che u,” tiin a sawi a (Johana 16:13).
Fakna hla siamtu pawhin, “I dân chu thutak a ni,” a ti bawk a.
Pathian Thu leh Thlarauvin, felna thubul ropui te, A dân thianghlima
din chu, mihringte hnênah tihlan a ni a. Pathian dân chu “thianghlim,
fel leh \ha,” Pathian famkimna ziak lanna a nih avângin, chû dâna
thuawihna nungchang chher chhuah chu a thianghlim ang. Krista
chu chûng nungchang entirna famkim chu a ni. Amahin, “Ka Pa
thupêkte ka zâwm \hîn.” “A duhzâwng thilte ka ti \hîn,” a ti a
(Johana 15:10; 8:26). Krista zuitute chu Amah ang an ni tûr a
ni,–Pathian khawngaihnain, A dân thianghlim remin an nungchang
an siam tûr a ni a. Hei hi Bible-a tihthianghlimna chu a ni.
Krista rinna azâra Pathian Thlarau chên chilhna a\ang chauhvin
he hna hi hlen theih a ni. Paulan, ringtute chu, “Hlau leh khûr chungin
in chhandamna chu thawk chhuak rawh u. Ama lâwmzâwng atâna
tih tum tûr leh bei tûra nangmahnia thawktu chu Pathian A ni si a,”
tiin a zilh a (Filipi 2:12, 13). Kristian chuan sualin a tur a ni tih a hre
tûr a ni a, mahse sual chu a do fan fan tûr a ni. Hetah hian Krista
puihna chu an mamawh a ni. Mihring chak lohna chu Pathian chakna
nên a lo inzawm a, “Kan LALPA Isua Krista zâra hnehna min Petu
470 INDONA ROPUI

Pathian hnênah chuan lâwm thu awm rawh se,” tiin rinna chu a au
chhuahpui ta a ni (1 Korin 15:57).
Tihthianghlimna chuan hmâ a sâwn zêl a ni tih Bible-in chiang
takin a sawi a. Piantharnaah hian mi sualin tlanna thisen zârah Pathian
nêna inremna a lo hmu a, mahse Kristian nun a lo in\an chauh a ni.
Tûnah hian, “famkimna lam pan zêl tûr;” “Krista famkimnaa puitlin
thlenga” \hang chho tûr a ni. Tirhkoh Paulan, “He thil pakhat hi ka
ti \hîn - hnung lama thil awmte chu theihnghilh a, hma lama thil awmte
chu banin, Krista Isuaa Pathian chung lam koh chhan lâwmman hmu
tûrin, tiam chin lam chu ka pan \âlh \âlh a ni,” a ti (Filipi 3:13, 14).
Bible-a tihthianghlimna neih tûr \ûl, rahbîte chu kan hmâah Peteran
a lo zam a; “taihmâk rêng rêng chhuahin, in rinnaah chuan \hatna
telh ula; in \hatnaah chuan hriatna telh ula, in hriatnaah chuan insûmna
telh ula; in insûmnaah chuan chhelna telh ula, in chhelnaah chuan
Pathian ngaihsakna telh ula; in Pathian ngaihsaknaah chuan unaute
hmangaihna telh ula, in unaute hmangaihnaah chuan hmangaihna telh
ula, ... chûng chu in tih chuan engtikah mah in tlu ngai lo vang,” tiin
(2 Petera 1:5-10).
Tupawh Bible-in a sawi tihthianghlimna changtu chuan
inngaihtlawmna thinlung a pu tûr a ni. Mosia angin thianghlimna
ropuizia mak tak mai an hmu a, tichuan chatuan Mî thianghlimna leh
famkimna ropui nêna khaikhinin, an tlâktlâi lohzia an inhmu a.
Zâwlnei Daniela hi thianghlimna dik tak atâna entawn tûr \ha a
ni. A dam chhûng hun rei tak chu a Hotupa rawngbâwl nân a hmang
zo va. Vânin “duhawm tak,” a tih chu a ni (Daniela 10:11). Mahse
fîm leh thianghlim intih ahnêkin, he zâwlnei zahawm tak hian, Israelho
suaksual tak zînga mi a ni tih inhriain, a mîte aiawha Pathian hmâa a
ngen lai khân, “Kan fel vângin kan dîlnate hi I hmâah kan hlân a ni si
lo va, I zahngaihna ropui tak avângin a ni zâwk e.” “Kan sual ta a,
suaksual takin kan lo ti ta a.” “Thu ka sawi a, ka \awng\ai a, ka sual
leh ka mi Israelte sual thuphâ ka châwi laiin,” a ti a. Chumi hnuah
chuan Pathian Fapa chu a hnênah zirtîrna thu pe tûrin A lo kal thu a
sawi a, “Ka hmêl mawina pawh a chuai zo va, thahrui rêng ka nei ta
lo va,” tiin (Daniela 9:18, 15, 20; 10:8).
TÛN LAI HARHTHARNATE 471

Joban \hâwngaleivir a\anga LALPÂ âw a hriat khân, “Keimah


ka inten a, vut leh vaivuta \hûin ka sim ta e,” tiin a au va (Joba
42:6). Isaian LALPA ropuina a hmuh a, cherub-hoten, “Sipaihote
LALPA chu A thianghlim e, A thianghlim e, A thianghlim e,” an tih a
han hriat khân, “Hmui bawlhhlawh pu mi ka nih avângin ka chung a
va pik êm!” a ti a (Isaia 6:3, 5). Paula chu vân thumnaah hruai a nih
a, mihring sawi chhuah theih loh thilte a hmuh khân, “mi thianghlimho
zînga tê ber,” intiin a au chhuak a (2 Korin 12:2-4; Efesi 3:8).
Hmangaih Johana, Isua âwm nghênga awm \hîn chuan, Isua ropuina
a hmuh khân, vântirhkoh ke bulah thî ang dêrin a tlu a ni (Thupuan
1: 17).
Kalvari Kraws daihlim hnuaia lêngte tân chuan, mahni inchawi
sânna te, sual laka zalênna uanpuina te a awm thei lo. Pathian Fapa
thinlung tikehtu lungngaihna thlentu chu an sualna chu a ni tih hriain,
chumi ngaihtuahna chuan mahni intihtlâwmna lamah a hruai a. Krista
hnaih bertute chuan mihring derdêpzia leh sualzia chiang takin an
hmu a, an beiseina awm chhun chu Chhandamtu khenbeh, tho leha
\hatnaah chauh a awm tih an hria a ni.
Tûn lai sakhuana khawvêla tihthianghlimna lâr tak mai hi chuan
mahni indahsânna thinlung leh, Bible-in pâwn lam thil nia a sawi,
Pathian dân ngaih pawimawh lohna a keng tel a. Chumi pawmtute
chuan tihthianghlimna hi chawp leh chilha rinna hnathawh a ni a, chu
rinna chuan thianghlimna famkim min neihtîr nghal niin an sawi a.
“Ring ngawt mai rawh u, malsâwmna chu in ta a ni,” an ti a. A
changtu tân thil engmah tih \ûl lovah an ngai a. Chutih rual chuan
Pathian dân thuneihna chu hnawlin, thupêkte zâwm tûra phûtna lakah
chuan fihlîmah an inngai a. Amaherawhchu Pathian duh dân leh
nungchang nêna inrem leh, A duhzâwng ni si lovin, mihring tân
thianghlim a theih ang em le?
Sakhaw awlsam duhna, engmah tih ngai lo, mahni inphatna tel
lo, khawvêl sualna kalsan si lo chuan, rinna zirtîrna, rinna chauh tia,
zirtîrna lâr tak a siam chhuak a; mahse Pathian Thu chuan engnge a
sawi le? Tirhkoh Jokoban, “Ka unaute u, miin rinna nei inti mah
sela, thiltih a tel si loh chuan engnge sâwt ang? Rinna chuan a
472 INDONA ROPUI

chhandam thei em ni? ... Aw, mi lawilo pa, thiltih tel lovin rinna mai
chu thi a ni tih i hre duh em? Abrahama chuan a fapa Isaka kha a
hlan lai khân, thiltih avângin thiam a chang a ni lo’m ni kha? Rinna
chuan a thiltih nên thawk dûnin, a thiltih avângin thiam a chang a ni
tih i hria e. ... Rinna avâng ngawt ni lovin, thiltih avâng zâwkin miin
thiam a chang tih in hria e,” a ti (Jakoba 2:14-24).
Pathian Thua hriattîrna chuan thiltih tel lo rinna zirtîrna bul
hlauhawm tak chu a kalh tlat a. Zahngaihna phalsak tûra tiamkamna
pawm lova, vân lam duhsakna hauh tlat hi rinna a ni lo. Uanna mai a
ni a; rinna dik tak chu Pathian lehkahbu thutiamah leh A thil pêkah
a innghat zâwk a ni.
Pathian thupêkte zînga pakhat lek pawh duhthua bawhchhe
chungin la thianghlim reng nia inrinnaah hian tumah mahni inbum suh
se. Sual a ni tih hriat reng tih tlatna hian Thlarau hriatpuina aw chu a
tireh a, thlarau chu Pathian hnên ata a tihrang a ni. “Sual hi dân
bawhchhiatna a ni si a.” “Tupawh thil tisual (dân bawhchhia) apiangin
Amah chu an hmu lo va, an hre hek lo,” (1 Johana 3:6). Johana
chuan a lehkha thawnahte hmangaihna a lantîr nasa hlê nâin, Pathian
dân bawhchhe reng chunga tihthianghlim nih hauh tlat pâwlte nunze
dik tak tihlan chu a hreh lo. “Tupawh A thupêkte pawm si lovin,
'Amah ka hria,' titu chu mi dawthei a ni a, thutak amahah a awm lo.
Tupawh A thu pawm erawh chu, amahah chuan Pathian a
hmangaihna a famkim tak zet tawh a ni. ...” (1 Johana 2:4, 5).
Mi tinrêng thiltih fiahna chu hetah hian a awm. Lei leh vâna
Pathian thianghlimna tehnaah amah chu rawn hruai a nih si loh chuan,
tu hnênah mah thianghlimna kan pe thei lo. Mîten thlarau lam dân
pawimawhna an hriat loh va, Pathian thupêkte an hmuhsit a, an
ngaihnêp a, hêng thupêk zînga tê ber pawh an bawhchhiat a, chutiang
ti ve tûra mîte zirtîr apiang chuan, vân lam mithmuhin ngaihsan a
hlawh lo vang, tichuan dika an inchhâlna chu innghahna nei lo a ni tih
kan hre mai thei ang.
Sual nei lova inchhâl chuan, chû a inchhâlna ngei chuan
thianghlimna a hlatzia a tilang chiang a ni. Pathian thianghlimna tâwp
TÛN LAI HARHTHARNATE 473

nei lo an ngaihtuah loh vang emaw, A nungchang rema awm tûrte


chu eng ang mi nge an nih ang tih an ngaihtuah loh vâng emaw a ni a.
Isua ngainatawmzia leh thianghlimzia te, sual sualzia leh râpthlâkzia
te an hriat chian loh avângin, mahni leh mahni thianghlimah an inpuang
mai a ni. Pathian nên an inhlat poh leh Pathian nungchang leh duh
dân a hriatna a chau telh telh a, amah chu a inhmu fel ta tawlh tawlh
\hîn a ni.
Thianghlimna, Bible-in a târlante hian mihring pum mai,–rilru,
thlarau, taksa hi a huam a. Thesalonika khuaa mîte chu, “an rilru
leh thlarau leh taksa chu, kan LALPA Isua Krista lo kal nîa sawisêl
bova a puma humhim a nih theih nân,” Paulan a dîlsak a (1
Thesalonika 5:23). “Chuvângin unaute u, Pathian khawngaihna
avâng hian, inthawina nung leh thianghlim leh Pathian lâwm tlâk ni
tûrin in taksa chu inhlânah ka ngên a che u,” tiin ringtute hnênah a
ziak leh a (Rom 12:1). Hmân lai Israelte hunah khân, Pathian hnêna
inthawina thil hlan tinrêng mai chu chîk takin endik a ni \hîn a. An
ran hlanah chuan hmêlhemna hmuh a nih chuan hnâwlin a awm a; thil
hlan chu “hmêlhem lo,” ni tûrin Pathianin thu A pe si a. Chutiang
bawkin, Kristiante chu, “inthawina nung leh thianghlim leh Pathian
lawm tlâk,”–a an taksate hlan tûrin tih an ni a. Hemi ti tûr hian, an
theihna zawng zawngin awm dân \ha ber an hum tlat tûr a ni.
Taksa leh ngaihtuahna tichau thei thil chîn \han tinrêng hian,
mihring chu a Siamtu rawng bâwl tlâk lovah a siam \hîn a ni. Tichuan
kan thil hlan theih \ha ber aia nêp hlanin Pathian chu tihlâwm theih a
ni ang em le? “LALPA i Pathian chu i thinlung zawng zawngin i
hmangaih tûr a ni,” Kristan a ti a. An thinlung zawng zawnga Pathian
hmangaihtute chuan, an dam chhûnga an rawngbâwl theihna \ha ber
pêk an duh ang a, Pathian dân nêna inrema nung tûrin an theihna
zawng zawng sâwm khâwm an duh ang a, chu ngei chuan A
duhzâwng an tih theihna tûrin a \anpui ang. Vâna an Pa hnêna an thil
hlan chu kâ châkna emaw tisa châkna emaw avâng maiin an tichak
lo lovin an tibawrhbâng lo vang.
Peteran, “Thlarau do \hîntu tisa châknate chu bânsan tûrin ka
ngên a che u,” a ti (1 Petera 2:11). Suala lungawi tâwkna tinrêng
474 INDONA ROPUI

hian chhia leh \ha hriatnate chu tichawlawlin, rilru leh thlarau lam mit
a tidel a, tin, Thu leh Pathian Thlarauvina thinlunga a nem kai tûr chu
a lo tichau \hîn a ni. Korin khuaa mîte hnênah Paulan a lo ziak a,
“Tîsa leh thlarau bawlhhlawhna zawng zawng lakah i intifai ang u,
Pathian \ih dêk chunga thianghlimna tifamkimin,” tiin. (2 Korin 7:1).
Thlarau rahah chuan, “hmangaihna te, hlimna te, remna te,
dawhtheihna te, ngilneihna te, \hatna te, rinawmna te,
thuhnuairawlhna te leh insûm theihna te chu,” a telh a (Galatia 5:22,
23).
Hêng thâwk khum thute hi puan a ni chung pawhin Kristiana
inchhâl tam takin an thiltihtheihnate chu, hlâwkna leh thil chin thar
ûmzui vângin an intichau va; mi tam takin nawmchenna khap tlat, ei
puar lutukna leh zu inna te avângin an Pathian anna chu an tichhia a.
Kohhran lahin, chûng thil \ha lote chu zilhhau leh khap ahnêkin, a
sum bâwm tihkhah leh nân, kâ châkna te, hlawk duhna te,
nawmsipbâwl hmangaihna te chu a lo sawimawiin, Krista an
hmangaihna chu an tinêp lutuk si a. Isua chu tûn lai biak inahte hian
lo lût ve ta mai sela, hênga sakhaw hminga ruai\heh leh sumdawnna
thianghlim lo an buatsaihte hi rawn hmu ta sela, hêng tibawlhhlawhtute
hi, hmana temple-a tangka thlengtute A hnawt chhuak ang khân A
hnawt chhuak ve mai lo vang em ni?
Chung lam a\anga finna chu “a tîrin a thianghlim phawt” a ni tih
Jakoban a sawi a. Kâ maia Isua hming hlu tak lama, vaihlo rimchhe
zeta anmahni leh an thaw tirimchhetu, vân boruak tibawlhhlawh a, a
chhûnga chêngte tûr hîptîrtu, Chanchin |ha kalhzâwnga nung tlattute
zîngah hian tirhkoh Jakoba hi lo awm ta sela, - “Khawvêl mi, tîsa
châkna ngah mi, ramhuai a\anga chhuak,” a rawn ti mai lo vang
maw? Vaihlo bâwihhten, tihthianghlimna kim malsâwmna chan tumin,
vân ram an beisei thu an sawi a; mahse Pathian Thu chuan chiang
takin, “thil bawlhhlawh rêng rêng chutah chuan a lût lo vang,” tiin a
lo sawi tawh a ni (Thupuan 21:27).
“A nih leh, in taksa chu, in chhûnga awm, Pathian hnên a\anga
in hmuh Thlarau Thianghlim in a ni tih in hre lo vem ni le? Mahni ta
pawh in ni lo va, mana lei in ni tawh asin, chuvângin in taksaah
TÛN LAI HARHTHARNATE 475

chuan Pathian chawimawi rawh u,” (1 Korin 6:19, 20). A taksa


Thlarau Thianghlim in nia chu thil chîn \ha lo bâwihh nihtîr tûr a ni
lo. A thiltihtheihnate lamin, thisena amah Leitu Krista ta a ni a. A
thil neihte pawh chu LALPA ta a ni si a. A hnêna talent kawltîr a
khawhral hian engtin nge a sual loh theih ang le? Kristiana inchhâlten
kum tinin, nunna thu châka mîte an boral mêk laiin, \ûl lo leh min
tichhe thei nuam tawlnaah, sum tam tak an khawhral a.
Sâwma pakhatah leh thilpêkah te hian Pathian chu rawk a ni a,
mi retheite chhâwk zangkhaina emaw, Chanchin |ha theh darh nân
emawa an pêk aiin min tichhe thei tisa châkna maichâm chungah
chuan, an khawhral hnem daih si a. Krista zuitu inti zawng zawngte
hi tihthianghlim tak zet ni sela chuan, an neihnunnate chu, \ûl lo leh
min tichhe thei nuamtâwlna lama inchhekna thila intlakral ai chuan,
LALPA sum bâwmah an chhung lût zâwk ang a, Kristiante chuan
insûmna lama entawn tûr siamin, mahni inphatna leh mahni inhlanna
an nei ang a. Tichuan khawvêl êng an lo ni ang.
Khawvêl hi mahnia nuam tâwlna lamah a inpumpêk a. “Tisa
châkna te, mit châkna te, nun chapona te” hian mipui a thunun a.
Mahse Krista zuitute chuan kohna thianghlim zâwk an hmu a, “An
zîng ata chhuak ula, a hrangin awm rawh u, thil bawlhhlawh rêng
476 INDONA ROPUI

rêng khawih suh u, LALPAN A ti,” tih hi. Sual kawng zawhna leh
khawvêl lama duh tâwk ngahna thiltih hnualsuat zâwnga thawk lo
tihthianghlimna chu a dik lo tih puang ila Pathian Thu êngah chuan,
thiam chantîr kan ni.
“An zîng ata chhuak ula, a hrangin awm rawh u, ... thil
bawlhhlawh rêng rêng pawh dek suh u,” tih thu zâwmtute hnêna
Pathian thutiam chu, “Ka lâwm ang che u a, in tân Pa Ka ni ang a,
nangni pawh ka tân fanu, fapa in ni ang, LALPA Engkimtitheia chuan
A ti,” tih hi a ni (2 Korin 6:17, 18). Pathian lam thiltea daihriat nasa
tak leh tam tak neih hi Kristian tinte tih tûr leh chanvo chu a ni.
Isuan, “Kei khawvêl Êntu ka ni. Tupawh mi zui chu thimah a lêng
tawp lo vang a, nunna êng a nei zâwk ang,” A ti (Johana 8:12).
“Mi felte kawng erawh chu chhûn ên lai tak pawha êng zual deuh
deuh, êng fîm tak ang a ni,” (Thufingte 4:18).
Rinna leh thuawihnaa rahbi tinrêng chuan thlarau chu khawvêl
êng nêna inkungkaihna hnai zâwkah a hruai a, Amahah chuan “thimna
rêng a awm lo.” Felna Nî zung êng tak chu, Pathian bâwihhte
chungah a êng a, chu êng chu an ên chhuahtîr ve leh tur a ni a.
Arsite khian, vâna êng ropui tak zâra tihên an nih an lantîr angin,
Kristiante chuan, vân boruak zau tak lal\hutthlêngah khian Pathian,
A nungchang fak tlâk leh entawn tlâk chu A awm tih an lantîr ve tûr
a ni. A Thlarau zahngaihna te, A nungchang fîmna leh thianghlimna
chu amah hriatpuitu atân tihlan tûr a ni.
Kolosa khuaa mîte hnêna a lehkha thawnah,Paulan Pathian fâte
tâna malsâwmna ropui tak pêk chu a tilang a. “Thlarau lam finna
leh hriat theihna zawng zawng kawngah Ama duhzâwng hriat
famkimnaah chuan in lo khah theih nân, kan hriat nî achin chu keini
pawhin \awng\ai leh dîlsak che u kan bang lo; chutichuan hnathawh
tinrênga lo rahin, Pathian hriat famkimnaa lo sâwt deuh deuhvin,
hlim taka chhelna leh dawhtheihna tinrêng nei tûra A thiltihtheihna
ropui ang zêla chakna tinrênga lo chakin,” a ti a (Kolosa 1:9-11).
Efesi khuaa unauten Kristiante chanvo sânzia an rawn hriat ve a
duhzia a ziak leh a. Chungnungbera fanu leh fapa te an nih hriatna
an neih theih nân \awng hriat awlsam berin an tân a ziak a. “A
TÛN LAI HARHTHARNATE 477

Thlarau chakna azârah mihring chhûngnung lam tihchak leh


hmangaihnaa zung kai leh nghahchhan neia awmin, mi thianghlim
zawng zawng nên chuan a zauzia te, a seizia te, a sânzia te, a thûkzia
te hriat chian theihna leh, Krista hmangaihna hriat phâk loh hriat
theihna in nei thei ang,” tiin. Mahse tirhkoh \awng\aina chuan,
“Pathian famkimna tinrêng tluka tihkhah in ni thei ang,” (Efesi 3:16-
19) tia a ngenin, a dilna chuan vohbîk nihna vâwrtâwp a thleng hial
a ni.
Rinna azâra A duhzâwng kan tih chuan, kan vân Pâ thiltiam kan
thlen chhoh theihte chu, hetah hian tihlan a ni a. Krista \hatna azârah,
thiltihtheihna tâwp lo Neitu lal\hutthlênga kal theihna kan nei a. “A
Fapa pawh zuah lova kan tâna Petu chuan, thil engkim pawh a
thlâwnin min pe lo vang em ni?” (Rom 8:32). Pa chuan A Thlarau
chu teh sên rual lohvin A Fapa hnênah A pe a, tichuan keini pawhin
A famkimna chu kan chanpui ve thei a ni. Isuan, “Nangni mi sualte
mahin in fâte thil \ha pêk nachâng in hriat chuan, in Pa vâna mi
chuan a diltute chu Thlarau Thianghlim A va pe nasa dâwn êm!” A
ti (Luka 11:13). “Ka hmingin engpawh in dil chuan chu chu ka ti
zêl ang.” “Dîl rawh u, tichuan in hmu ang, in lâwm a kimna tûrin,”
(Johana 14:14; 16:24).
Kristian nun chu inngaihtlâwmnain a thunun tûr a ni a, lungngaihna
leh mahni intihhniamnaa belmang tah tûr a ni lo. Pathianin A pawm
leh mal A sâwm tûra khawsak chu mi tin tân vohbîkna a ni. Thiam
loh chantîrna leh thim hnuaia kan awm reng hi kan vân Pâ duhzâwng
a ni lo. Lu kaikûna, thinlunga mahni inlungkham si hi inngaihtlâwmna
dik chhinchhiahna a ni lo. Isua hnênah kalin, zahna leh inthiam lohna
tel lova dân hmâah dingin, tlenfai kan ni thei. “Tûnah zawng Krista
Isuaa awmte, tisa dân zawh lova, Thlarau dân zawh zâwkte tân
chuan thiam loh chantîrna rêng a awm tawh lo,” (Rom 8: 1).
Isua zârah Adama thlah tlu tawhte chu “Pathian fâte” an ni leh
ta. “Tithianghlimtu leh tihthianghlima te chu an zain Mi pakhata
chhuak an ni si a; chuvângin ani chuan anni chu ‘Unaute’ tih a zak lo
ve,” (Hebrai 2:11). Kristian nun chu Pathianah chuan rinna te,
hnehna te leh hlimna te a ni. “Pathian hrin apiangin khawvêl a ngam
478 INDONA ROPUI

\hîn; hei hi khawvêl hnehna chu a ni, kan rinna hi,” (1 Johana 5:4).
Pathian bâwihh Nehemia chuan, LALPAA lâwmna chu in chakna a
ni,” (Nehemia 8:10) tih dik takin a sawi a. Paula chuan, “LALPAAh
chuan lâwm fo rawh u, ka ti leh pek \hîn ang, lâwm rawh u.” “Lâwm
fo ula, bâng lovin \awng\ai rawh u, engkimah lâwm thu hril ula, chu
chu nangmahni lam thuah Krista Isuaah chuan Pathian duhzâwng a
ni si a,” (Filipi 4:4; 1 Thesalonika 5:16-18).
Chûng chu Bible-a piantharna leh tihthianghlimna rah chu a ni,
felna thupui, Pathian dâna tihlante chu Kristian khawvêl hian a
ngaihsak loh tlat avângin a ni, hêng rah \hate hi hmuh an nih \hin loh
ni. Hei hi, hmân lai huna harhtharna nemnghettu Pathian Thlarau
Thianghlim awmpuina hnathawh thûk tak tihlan tlêm vâng a ni.
Kan hmuh avângin kan lo danglam a. Pathianin chûng thupêk
thianghlim, A nungchang famkimna leh thianghlimna, mihringte hnêna
A tihlante chu ngaihthah an nih avângin, mipuite thinlung chu mihringte
zirtîrna leh rin dân lamah hîp a lo ni a; mak takin kohhran nungchang
tlâk hniamnain a lo zui a. LALPA chuan, “Kei, nunna tuikhur hi min
kalsan a, tuikhuah khi, tui tlin theih lohna chu in ker a,” (Jeremia
2:13) A ti a ni..
“Mi suaksualte remruat anga awm ngai lo ... chu, a lâwmna chu
LALPA dânah a ni zâwk a; A dân thu chu a chhûn a zânin a ngaihtuah
\hîn. Ani chu tui luang kianga thing phun ang a ni ang, a hun taka rah
chhuah \hîn; a hnah pawh uai ngai lo vang leh, a thiltih apianga hmuingil
zêl,” ang hi a ni (Sâm 1:1-3). Pathian dân chu a dinhmun tûr dik
taka awmtîr a nih chauhvin, hman laia Pathian mîte zînga rinna leh
Pathian lama harhna kha a lo thleng thei dâwn a ni. “LALPA chuan
heti hian A ti: ‘Kalkawngahte ding ula, en rawh u; ... Tahchuan kal
ula, in thlarau tân chawlhna in hmû ang; ...” (Jeremia 6:16).S
BUNG 28

RORÊL LÂ WKNA
LÂWKNA
(THE INVESTIGATIVE JUDGEMENT)

Z
ÂWLNEI DANIELA chuan, “Lal\hutthlêngte an hûn chhuah a, mi
pakhat, Hmâkhawsânga A \hut thlengin ka en reng a, A
silhfênte chu vûr anga vâr a ni a; A sam chu sahmul thianghlim
tak ang a ni, A lal\huthlêng chu meialh a ni a, chu mi tawlailîr chu
mei kang mêk ang a ni a. A hmâ a\ang chuan mei lui a lo chhuakin
a luang a, a sâng a sângin rawng an bâwlsak a, A hmâah chuan sîng
hmun sîng an ding a; rorêlna a lo awm ta a, lehkhabute chu keu a ni
a,” (Daniela 7:9, 10).
Chû ni ropui leh urhsûn taka lei leh vân zawng zawnga Rorêltu
hmâa mi tin nunphung thlîr nawn a nih tûr leh, mi tinrêng hnênah,
“an thiltih ang zêla rulh,” a nih tûr chu, zâwlnei inlârnaah chuan tihlan
a ni a. Fakna hla siamtu chuan, “Tlângte an lo din chhuah hmâ leh
leilungte hi i din hmâ rêng pawhin, chatuan ata chatuan thleng pawhin
Pathian i ni,” a lo ti a (Sâm 90:2). Thil engkim bul leh dân zawng
zawng hnâr chu A ni a; Rorêltu tûr chu Amah chu a ni. Vântirhkoh
thianghlim tam tak, sîng hmun sîng tam tak leh sâng hmun sâng tam
takte chu rawngbâwltute leh hriatpuitute an ni a, chu rorêlna ropui
tak chu an \awiâwm a.
“Ngai teh, vân chhûmte nêna lo kal, mi pakhat, mihring Fapa
ang hi ka hmu a, Hmâkhawsânga hnênah chuan A lo kal a, A hmâah
chuan Ani chu an rawn hruai hnai a. Rorêlna te, ropuina te, ram te
chu A hnêna pêk a ni a, mi tin te, hnam tin te zawng zawng chuan A
rawng an bâwl nân; A rorêlna chu rorêlna hlun, ral ngai lo tûr a ni a,
A ram chu tihchhiat rual a ni lo vang,” (Daniela 7:13, 14). Heta
Krista lo kalna a sawi hi chu leia A lo kal vawi hnihna a ni lo va.
Rorêlna te, ropuina te leh ram te chu la tûrin, Hmâkhawsânga
hnênah, vânah A lo kal a ni a, chûng chu Palai hnâ A thawh zawh
hunah A hnêna pêk tûr chu a ni. Hê A lo kalna hi leia A lo kal vawi
hnihna ni lovin, ni 2300 tâwp, 1844-a lo awm tûr hrilhlâwkna a lo
479
480 INDONA ROPUI

sawi lâwk kha a ni. Kan Puithiam Lalber chu, vântirhkoh hianghlimten
zuiin, hmun thianghlim berah A lût a, tin, chutah chuan mihring aia A
hna hnuhnung ber thawk tûrin leh, chû rawngbâwlna hlâwkpui tlâk
zawng zawngte tâna tlanna siam tûrin Pathian hmâah A inlan a.
Hlimthla rawngbâwlnaah khân, sual puanga, sima, Pathian hmâa
lo kal zawng zawngte leh, sual thawina thisen avânga maichâma an
sualnate dah sawnte chauh chuan tlanna nîa rawngbâwlnaah chuan
chanvo an nei a. Chutiang bawk chuan tlanna hnathawh tâwpna leh
Rorêl lâwkna nîah chuan, Pathian mia inchhâlte chung thû chauh
ngaihtuah a ni a. Mi sualte rorêl sakna chu hna danglam leh hrang
daih a ni a, a hnuhnung zâwka mi a ni: “Rorêlna chu Pathian
chhûngteah \an tûr a ni si a; tin, keimahni maha a \an hmasak chuan
Pathian Chanchin |ha thu zâwm lote tâwpna chu engtin tak ni ang
maw?” (1 Petera 4:17).
Mîte hming leh thiltihte chuanna vâna lehkhabute chu Rorêlna
thu tihtlûkna rêltu tûr a ni. Zâwlnei Daniela chuan, “Rorêlna a lo
awm a, tin, lehkhabute chu keu a ni a,” a ti. Thupuan ziaktu chuan
chumi chu sawiin “Lehkhabu dang, nunna bu chu an keu va; tin,
mitthi chu chûng lehkhabutea ziak, an thiltih ang zêlin rêlsakin an
awm ta a,” tiin a belh a (Thupuan 20:12).
Nunna buah chuan Pathian hnaa inpe zawng zawng hming chu
ziak a ni a. Isuan A zirtîrte hnênah, “Vânah in hming ziak a nih
vângin lâwm rawh u,” A ti a (Luka 10:20). Paulan a hnathawhpui
rinawm, “nunna bua hming chuangte,” thu a sawi a (Filipi 4:3).
Danielan “hun buaithlâk, a ang rêng awm lo,” chu thlîrin, Pathian
mîte, “lehkhabua hming chuang apiangte chu “chhan chhuahin an
awm ang,” a ti (Daniela 12:1). Thupuan ziaktu chuan, “Berâm No
Nunna Bûa hming chuangte,” chauh Pathian khawpuiah an lût ang
a ti (Thupuan 21:27).
A chhûnga “LALPA \ihtute leh A hming lamtute” hming ziakna
“Hriat rengna bu,” chu Pathian hmâah ziak a ni a (Malakia 3:16).
An rinna thu te, hmangaihnaa an thiltih te chu vânah chhinchhiah vek
a ni a. Nehemia chuan, “Aw ka Pathian, min hrereng la, ... ka Pathian
in atâna ka thiltihte kha thaibo suh ang che,”a tih khân hei hi a sawi
RORÊL LÂWKNA 481

a ni (Nehemia 13:14). Pathian hriatrengna buah chuan felnaa thiltih


tinrêng ziak a ni a. Thlêmna tinrêng an do te, sualna tinrêng an hneh
te, hmangaiha lainatna thu sawi tinrêng te chu chiang êm êmin
chhinchhiah vek a ni. Inhlanna thiltih tinrêng te, Krista hminga tuarna
leh lungngaihna tinrêng tuarchhuah te chu chhinchhiah vek a ni. Fakna
hla siamtu chuan, “Nangin ka vahvaihna te chu I chhinchhiah \hIn a,
ka mittuite hi I ûmah chuan thun ang che; I lehkhabuah an chuang
hlawm lâwm ni?” a lo ti a ni (Sâm 56:8).
Mihringte sual chhinchhiahna bu pawh a awm bawk a. “Pathian
chuan thiltih engkim chungah ro A la rêl dâwn si a, thil inthup engkim,
a chhia emaw a \ha emaw pawh tih hi,” (Thuhriltu 12:14). “Mîten
thu lawilo an sawi apiang, chû thu chu rorêlna nîah chuan an sawifiah
a la \ûl ang.” “I thû chuan thiam a chantîr ang che a, i thu vêk chuan
thiam loh a chantîr ang che,” Chandamtu chuan A ti (Matthaia
12:36, 37). Thil tih tum rûk leh chêtziate chu chhinchhiahna dik lo
thei lovah chuan a lang vek a; Pathian chuan “thima thil thuhrûkte
chu êngah A rawn la chhuak ang a, thinlunga thil tumte pawh A
tilang bawk ang,” (1 Korin 4:5). “Ngai teh u, ka hmâah ziakin a
awm: ka ngawi reng lo vang a, ka thungrul zâwk ang, a ni, an
ângchhûngah nangmahni khawlohna leh in pûte khawlohna te chu
ka thungrûl ve ve ang, LALPAN A ti (Isaia 65:6, 7).
Mi tinrêng thiltih chu Pathian hmâah thlîr nawn a ni leh vek a,
rinawmna emaw, rinawm lohna emaw pawh chhinchhiah vek a ni.
Vân lehkhabutea hming tinrêng zâwnah chuan chiang êm êmin, dâwt
sawi tinrêng te, mahni hmasialna thiltih tinrêng te, tih tûr tihtlingtlâk
loh tinrêng te, sual inthup tinrêng te leh vervêkna thup tinrêng te chu
ziak luh vek a ni a. Vân a\anga vaukhânna emaw, zilhna ngaihthah
tinrêng te, hun \ha khawhral mai mai te, remchânna hman \hat loh
te, a rah nasa tak thlen thei thil \ha emaw \ha lo emawa mi hneh
theih nâna beih te chu a zain chhinchhiahtu vântirhkohvin a ziak vek
a ni.
Pathian dân chu Rorêlna nîa mihring nungchang leh nunna tehfung
tûr a ni a. Mi fing chuan, “Pathian chu \ih la, A thupêkte chu vawng
rawh; hei hi mihring zawng zawng tih tûr chu a ni mai. Pathian chuan
482 INDONA ROPUI

thil engkim chungah ro A la rêl dâwn si a,” a ti (Thuhriltu 12:13,


14). Tirhkoh Jakoban a unaute a zilhhau va, “Zalênna dâna rorêlsak
tûrte angin thu sawi ula, thil ti bawk rawh u,” tiin (Jakoba 2:12).
Rorêlnaa “tlinga chhiarte” chuan mi felte thawhlehnaah chuan
chanvo an nei ang. “Chûng huna tel tlâkah leh mitthi zîng ata
thawhlehnaa tel tlâka ruat apiangte chu . . . vântirhkohte tlukin an
awm dâwn si a; Pathian fâte niin, thawhlehna fâte an ni ang,” Isuan
A ti (Luka 20:35, 36). “Thil \ha titute chu nunna changin an tho leh
ang,” A ti bawk a (Johana 5:29). Nunna chang tûra tho leh tlâka
ruat an nih hun thawhlehna a lo thlen hmâ loh chuan mi fel thite chu
kaihthawh an ni rih lo vang. Chutichuan an chanchin enfiahna leh an
chungchâng thu tihtlûknaah chuan taksain an tel ve lo vang.
Isua chu anmahni sawipui tûr leh an aiawha Pathian hmâa sawipui
tûrin A lo kal ang. “Mi tupawhin thil a tih sual chuan, Pâ hmâa min
Sawipuitu, Isua Krista, Mi fel chu kan nei,” (1 Johana 2:1). “Krista
chu, a tak anpui, hmun thianghlim, mihring sakahte lût lovin, Pathian
hmâa ding tûrin vânah A kal ta zâwk a.” “Chuvângin Amaha Pathian
hnêna lo kalte chu a tâwpkhâwk thlengin A chhandam thei a ni,
Amah chu anmahni sawipui tûra A nun reng avângin,” (Hebrai 9:24;
7:25).
Chhinchhiahna lehkhabute chu rorêlnaa an han keu chuan, Isua ringtu
zawng zawngte nungchang chu Pathian hmâah thlîr nawn leh vek a ni a.
Leia mi hmasa bera \anin, min Sawipuitu chuan chhuan indawt tinrêng
chungchâng thu chu A târlang vek a, mi nungte chanchinah tihtâwp a ni
a. Hming tinrêng a chuang a, mi tinrêng chungchâng chu ngun taka
enfiah a ni a. Hmingte chu pawm an ni a, hnar an ni bawk a. Tupawhin
chhinchhiahna bua ziak, sual sim loh leh ngaihdam loh an neih chuan, an
hming chu nunna bu ata thai bo a ni ang a, Pathian Hriat Rengna Bu
a\angin an thil \ha tih chhinchhiah sate chu tihreh a ni ang. Mosia hnênah
Pathianin, “Tupawh ka chunga thil tisual apiang, an hming chu ka lehkhabu
ata ka thai bo vang,” A ti (Exodus 32:33). Zâwlnei Ezekielan, “Mi
felin a felna hawisana thil sual a tih chuan, ... a thil \ha tih engmah kha
hriat reng a ni lo vang,” a ti bawk (Ezekiela 18:24).
RORÊL LÂWKNA 483

An sual sim takzettu zawng zawngte, an tlanna inthawi nâna rinnaa


Krista thisen hmangtute chu vân lehkhabua an hming zâwnah
ngaihdamna thu ziak a ni a; Krista felna changtute an nih avângin, an
nungchangte chu Pathian dân rem a ni a, chuvângin anni chu chatuana
nunna chang tlâkah ruat an ni ang. LALPAN zâwlnei Isaia hmangin A
lo puang a; “Kei hi, keimah leh keimah avânga in sualte thai bo \hîn
ka ni a, in sualnate chu ka hre reng tawh lo vang,” tiin (Isaia 43:25).
Isuan, “A hnehtu apiang puan vâr sintîr an ni ang; an hming chu
Nunna Bû ata ka thai bo tawp lo vang a, Ka Pa hmâah leh A
vântirhkohte hmâah chuan an hming ka \an zâwk ang.” “Chutichuan
tupawh, mîte hmâa mi \an apiang, Ka Pa vâna mi hmâah ka \an ve
ang. Nimahsela, tupawh mîte hmâa mi phat apiang, Ka Pa vâna mi
hmâah ka phat ve ang,” A ti (Thupuan 3:5; Matthaia 10:32, 33).
Lei rorêlnaa thu tihtlûkna ngaihvenna nasa ber, mihringte hnêna
puan chhuah, Nunna Bûa hming ziakte chu, khawvêl zawng zawng
Rorêltu hmâa thlîr nawn a nih tûr entîr chuan, vân rorêlnaa ngaihven
a nih chu chiang lo takin a lantîr a. A thisen zâra hnehtu zawng
zawngte chu an bawhchhiatna ngaihdam an nih a, an Eden ina chentîr
leh an nih a, Amah nên “lalna hmasaa” chhandamna ro luahtu an nih
theih nâna khumtîr an nih nân, Sawipuitu Pathian chuan ngenna A
târlang a (Mika 4:8). Setanan, kan thlahtute chu thlêm leh bum
tuma a beihnaah, Pathian ruahmanna chu, mihring siamnaah chuan
tlawlhtîr a tum a; mahse he thil ruahman hi tihpuitlin a nih theih nân,
Kristan tûnah mihring chu la tlu ngai lo vanga an awm leh theih nân
A ko va. A mîte tân chuan ngaihdamna leh thiam chantîrna, tluantling
leh kim chauh pawh ni lo, A ropuina chanpui ve theihna leh A
lal\hutthlênga \hut ve theihna A dîlsak a ni.
A zahngaihna khua leh tuite tâna Kristan A ngensak laiin, anni
chu bawhchhetute angin Pathian hmâah Setanan a lo hêk a. Bumtu
ropui chuan rin lohnaa hruai luha, Pathian an rinna hlohtîra, A
hmangaihna ata anniho chu tihhrana, A dân bawhchhiattîr a tum
hlawm a. Tûnah chuan, an nunphung chanchin ziaknaa an nungchanga
dik lohna leh, Krista an an lohna, an Tlantu tilunghnûrtu sualna a
484 INDONA ROPUI

tihtîr zawng zawng chu entîrin, chûng thilte avâng chuan a khua leh
tui angin anni chu a hauh tlat a.
An sualnate chu Isuan A ngaidam mai lo; mahse an sual simna
leh rinna chu entîrin, an tâna ngaihdamna dilin, A kut hliam hnu chu
Pa leh vântirhkohte hmâah chuan pharin, “An hming pawh ka hria
a. Ka kutphahahte hian ka ziak hlawm a. Pathian duhzâwng
inthawinate chu thlarau lungchhia hi a ni a; thinlung lungchhia leh
inchhîr ngawih ngawih hi, aw Pathian, I hmusit lo vang,” A ti a (Sâm
51:17). A mîte hêktu hnênah chuan, “Aw Setan, LALPAN hâu zâwk
che rawh se; a ni, LALPA, Jerusalem Thlangtu chuan hâu che rawh
se. He mi hi thingthu mei ata phih chhuah chu a ni lo vem ni?” A ti
bawk a (Zakaria 3:2). Krista chuan A mi felte chu, “Kohhran
ropui tak, bawlhhlawh kai lo leh zûr lo leh chutiang thil rêng pu lova,
thianghlim leh hmêlhem lova,” A Pa hnêna A hlan theih nân, Ama
felnain A thuam ang (Efesi 5:27). An hmingte chu Nunna Bûah
ziakin a awm a, an chungchâng thuah chuan, “Anni chu puan vâr
sinin, ka hnênah an lêng ve \hîn ang; chutiang ti tlâk an ni si a,” tiin
ziak a ni (Thupuan 3:4).
Tichuan Thuthlung Thar thutiam famkimna, “An bawhchhiatna
chu ka ngaidam ang a, an sualna pawh ka hre reng dâwn tawh si
RORÊL LÂWKNA 485

lo.” “Chûng nîahte leh chutih hunah chuan, Israel khawlohnate chu
an zawng ang a, hmuh tûr a awm lo vang; Juda thiltih sualte pawh
hmuh tûr a awm hek lo vang, LALPAN A ti,” tih chu hriat a ni ang
(Jeremia 31:34; 50:20). “Chumi nîah chuan LALPA pêng chu mawi
tak leh ropui takin a awm ang a, Israelho la damte tân chuan leia
rahte chu \ha tak leh mawi takin a awm ang. Heti hi a ni ang a, . . .
Ziona la awm leh Jerusalema la awmte chu thianghlim an ti ang,
Jerusalema la damte zînga hming ziak zawng zawngte chu,” (Isaia
4:2, 3).
Rorêl lâwkna leh sual tlenfaina hna chu LALPA lo kal leh hmâin
zawh vek tûr a ni a. Mitthite chu, lehkhabua an chanchin ziak anga
rorêlsak tûr an nih avângin, mihringte chungchâng chu, rorêlnaah
chuan enfiah a nih hnuah chauh lo chuan, mihringte sualna chu thai
bo theih a ni lo. Mahse tirhkoh Peteran, “LALPA hnên ata harh tharna
a lo thlen a, Isua Krista chu A rawn tirh” hunah chuan ringtute sualnate
chu tlenfai a nih tûr chiang takin a sawi a (Tirhkohte 3:19, 20).
Rorêl lâwkna chu zawh a nih hun chuan, mi tinrêng an thiltih ang
zêla rûl tûrin Krista chu A lo kal dâwn a ni.
Hlimthla rawngbâwlnaah khân, puithiam lalberin lsraelte tân
tlanna siamin, biak bûk a\angin a lo chhuak a, mipuite mal a sâwmsak
a. Chutiang chuan Krista pawh, A palai hna a thawh zawhin,
“Chhandamna hmu tûra Amah lo nghâktute hnênah sual tel lovin,”
A lo lang leh ang a, Amah lo nghâktute chu chatuan nunna pein mal
A sâwmsak ang (Hebrai 9:28). Puithiamin, maichâm ata sualnate
chu la sawnin, sual phurtu kêl lu chungah chuan a nghat ang khân,
Krista pawhin hêng sualna zawng zawngte hi, sualna tichhuaktu leh
tipunluntu, Setana chungah A la nghat dâwn a ni. Sualna phurtu kêl
chuan Israelte sualnate chu phurin, “chên loh leiah” hruai bo a ni a
(Leviticus 16:22). Chutiangin Setana pawh, Pathian mîte thil a
tihsualtîr sual thiam lohna leh, sualna zawng zawng chu phurin, lei
khawhar, tûmah awm lohna lei ruakah kum sângkhat tântîr a ni ang
a, a tâwpah sual hremna chu tuarin, mi sual zawng zawngte tiboraltu
mei chuan a la kâng ral dâwn a ni (Malakia 4:1-3; Ezekiel 28:19).
Chutichuan sual tihbo hlennaah leh, sualna lungten duhtute zawng
486 INDONA ROPUI

zawng chhan chhuahnaah chuan chhandamna ruahman ropui tak chu


a lo famkim tawh ang.
Rorêlna hun ruat, ni 2300 tâwpna, 1844-ah chuan, rorêl lâwkna
leh sual tlen faina hna chu \an a ni a. Anmahni tâna Krista hming
lamtu zawng zawngte chu ngun taka enfiah vek an ni tûr a ni. Mi
nungte leh mitthite chu, “lehkhabutea ziak, an thiltih ang zêlin” rêlsak
ve ve tûr an ni.
Sual sim loh leh kalsan lohte chu ngaihdam a ni lo vang,
chhinchhiahna bu a\angte chuan thai bo a ni hek lo vang a, Pathian
lo kal nîah chuan mi sualte tâna thuhretuah a awm zâwk ang. An
thil sual tihte chu chhûn êngah emaw, zân thima an tih emaw a ni thei
e; mahse kan chanchin kan sawina tûra mit hmuhah chuan inhawng
sa leh lang sa vek an ni. Pathian vântirhkohten sualna tinrêng chu an
hriatsak vek a, chhinchhiahna dik lo thei lovah chuan an ziak lût vek
a ni. Nû te, pâ te, nupui te, fa te leh \hian te lakah chuan sualna chu
kan thupin, kan pha mawiin, kan khuh mawi a ni thei e. Thil sual
titu, thiam lohna neite chauh lo chuan rinhlelhna chhetê pawh an nei
lo a ni thei; mahse vân lam finna hmâah chuan a lang sa vek a. Zân
thim ber thimna te, bum thiamna thurûk te chuan Chatuan Mi hriat
loh tûrin ngaihtuahna pakhat pawh a thup thei lo a ni. Pathian chuan
thil vawn fel loh tinrêngte leh thiltih dik loh tinrêngte chhinchhiahna
chiang tak A nei a. Sakhaw mi tak anga lannain bum theih a ni lo.
Nungchang A chhuinaah tihsual pakhat mah A nei lo. Rilru khawlo
takten mîte chu an bum a ni thei e, Pathian erawh chuan inthupna
zawng zawngte chu A chhun tlang vek a, rilru chhûngril ber pawh A
hre vek a ni.
Chumi ngaihtuahna chu a va khûn êm! Nî tin chatuan pana kalin,
vân lehkhabutea chhinchhiah atân, phurrit chu a liampui zêl a. Thu
vawi khat sawi tawh te, thil vawi khat tih tawh te chu koh kîr theih
an ni tawh lo. A \ha leh a chhia pawh vântirhkohten an chhinchhiah
vek a ni. Lei chunga hnehtu ropui ber pawhin, a chanchin ziakna, ni
khat lek chhûnga mi pawh a ko kîr thei tawh lo. Kan thiltih te, kan
thusawi te leh kan chêtze biru ber te hian kan pan lam tifel tûrin,
ham\hatna lam emaw chungpikna ernaw zâwngin min liampui zêl a.
RORÊL LÂWKNA 487

Kan theihnghilh tawh a ni thei e, thiam min chantîr tûr emaw, thiam
loh min chantîr tûr emawin, min hriattîrtu an la ni dâwn a ni.
Lem ziaktu thîr phêk rawng hnawihah chuan hmêl lan dân dik
tak tihlan a ni angin, vân lehkhabuahte chuan nungchang tinrêng chu
chiang takin ziak lan vek a ni. Mahsela, chumi chhinchhiahna, vân
mîten an thlîr tûr chungchâng thu chu kan lo ngainêp hlê si a. Hmuh
theih khawvêl leh hmuh theih loh khawvêl daidangtu puan zâr hi
hlîm han ni sela chuan, vântirhkohvin thu leh thiltih tinrêng a
chhinchhiahte, Rorêlna nîa an khin tûr chu, mihring fâten han hmu
sela chuan, nî tina an thu chhak chhuah tam tak hi an sawi lo vang a;
an thiltih tam tak hi an ti hek lo vang.
Rorêlnaah chuan thilpêk dang, sum leh pâi kan hman dân tinrêng
chu enfiah vek a ni ang. Peipun tûra sum leh pâi, vânin min pêk chu
engtin nge kan hman le? LALPA chuan A lo kal leh hunah A ta chu
a pung nên A dawng ang em? Kan hnêna thiltihtheihna min kawltîr
hi, theihtâwpin, LALPA ropui nân leh, khawvêl tân malsâwmna ni
tûrin kan tuai \ha em le? Kan hun te, kan ziakna te, kan aw te, kan
\awngkâ te leh mi kan hneh theihna te hi engtin nge kan hman le? Mi
rethei te, hnehchhiah te, hnuchham te, hmeithai te tân Krista hmingin
engnge kan tihsak \hîn le? A Thu thianghlim vawng \ha tûrin
Pathianin min duh a; chhandamna hmu khawpa min tifing thei tûrin,
kan hnêna êng pêkte hi engtin nge kan tih le? Krista rinna chu ei
zawn nâna hman satliah mai hian hlâwkna a nei lo va; thiltihin a lantîr
hmangaihna chauh chu ngaihhlut a ni. Hmangaihna chauh chuan vân
lam mit hmuhah thil hlû a ti thei a. Hmangaihna thiltih rêng rêng chu
mihring ngaihin lang tê hlê mah se, Pathianin A pawmin, mal A
sâwmsak \hîn a ni.
Mihringte mahni hmasial rûkna chu vân lehkhabuahte chuan tihlan
vek a ni a. Chhandamtun A phûtte theihnghilha, mahni mihringpuite
chunga tih tûr tihtlingtlâk lohte chhinchhiahna a awm a. Krista ta ni
si, hun \ha te, ngaihtuahna te, chakna te chu, Setana hnêna pêk a
nih \hinzia chutah chuan an la hmu ang. Vântirhkohten vâna an kalpui
\hîn chanchin ziak chu a lungngaihthlâk a ni. Mihring finna nei, Krista
zuitua inchhâlte chu, khawvêl hausakna thil neih châknaah emaw,
488 INDONA ROPUI

lei lâwmna chenna lamah emaw hîp an ni a. Pawisa te, hun te, chakna
te chu mahnia nawm chen nân hman a ni a; mahse \awng\aina te,
Pathian thu zawnna te, nun inngaihtlâwmna leh sual simna atân tea
hun hman chu a tlêm leh hlê lawi si a.
Kan tih tûr dik tak kan hriat lohna tûrin leh kan rilru luah khat
tûrin, Setanan ruahmanna kawng chhiar sên loh a hmu chhuak a.
Thutak ropui, tlanna atâna inthawina leh, Sawipuitu Engkimtithei lam
min thlîrtîrtu chu, bumtu hotupa chuan a hua a. Isua leh A thutak
a\anga rilru hruai pên nân, amahah chuan thil engkim a innghat tih a
hria a.
Chhandamtu palai hnaa hlâwkna chan ve duh apiangte chuan,
Pathian \ihna neia, thianghlimna tifamkim tûrin engmahin tihbuai an
phal lo vang. Nuam tâwlnaah te, intihlâr tumnaah te, hlâwkna
zawnnaah te a hun hlu tak khawhral ai chuan, \hahnemngai tak leh
\awng\ai chunga thutak thu zirna atân hman zâwk tûr a ni. Biak
bûk leh rorêl lâwkna thupui hi Pathian mîten an hre chiang êm êm
tûr a ni. An Puithiam Lalber dinhmun leh hnathawh chu mi tinrêng
tân hriat chian a \ûl a ni. Chuti lo chuan tûn huna mamawh tak,
rinna sawizawi tûr emaw, an dinhmun luah tûra Pathianin A tih chu
an luah thei lo mai ang. Mi tinin thlarau chhandam tûr emaw, hloh
tûr emaw an nei. Mi tinrêngin Pathian hmâa thubuai chinfel tûr an la
nei a. Mi zawng zawngin Rorêltu Ropuia chu hmaichhanah an la be
dâwn a ni. Khawvêl tâwp hunah chuan mi tinrêng hi, Daniela tiamin,
mahni chung thuah mahniin an la din \heuh dâwn avângin, rorelna a
lo thlen huna lehkhabute an keu hun tûr chu ngun taka an ngaihtuah
a va \ûl tak êm!
Hêng thua ênna lo dawng tawh zawng zawngte chuan, Pathianin
thutak ropui tak A kawltîr a\anga hriattîrna thu chu an keng zêl tûr
a ni. Vân biak bûk chu, mihringte aiawha Krista hnathawhna hmunpui
chu a ni. Leia mihring tungchhova kal zawng zawngte a huap vek a.
Chhandamna ruahman a thlîrtîr a, tâwpna hunah ngei min hruai thleng
a, tin, felna leh sual indonaa hnehna thu a puang a. Mi tinrêngin hêng
thupuite hi an hre chiang tûr a ni a. Hemi thua an rin chhan zâwttu
apiangte chhâng thei tûrin an hre chiang tûr a ni.
RORÊL LÂWKNA 489

Chhandamna ruahman–Krawsa A thihna ang tlukin chung lam


biak bûka Kristan mihringte A sawipuina hna hi, a pawimawh a ni.
A thih khân chû hna chu A \an a, A thawh leh hnuah chû hna chu
thawk zo tûrin vânah A chho leh a. Kan Hmahruaitu kan tâna A
luhnaah chuan puan zâr chhûng lamah chuan, rinnain kan lût ve tûr a
ni (Hebrai 6:20). Chutah chuan Kraws a\anga êng chu êntîr a ni a.
Chutah vêk chuan tlanna thurûk chu chiang zâwka hmuh tlang theihna
kan nei ang. Mihring chhandam nân vânin man chhiar sên loh a pe a;
inthawina A rawn siam chu, Pathian dân bawhchhiatin a phût sân
ber nên a inchen a ni. Pa lal\hutthlêng panna kawng chu Isuan A
hawng ta a, A palaina azârah, rinna nêna Ama hnêna lo kal châkna
nei apiangte chu Pathian hmâah A hlân thei a ni.
“A sual zêptu chu a hmuingil lo vang a; zêp lova puanga hawisantu
chuan zahngaihna a hmu ang,” (Thufingte 28:13). An dik lohnate
thupa, chhuanlam neite chuan, an chunga Setana lâwmzia leh, an
thiltih avânga Krista leh vântirhkoh thianghlimte an nuihsawhzia han
hmu thei tak sela chuan, an sual chu an simin an dah bo hmanhmawh
tûr a. Nungchanga chak lohna hmangin, rilru pum thunun tûrin Setana
chu a thawk a; chûng tlin lohnate chu vawn reng an nih chuan, Setana
chu a hlawhtling ngei dâwn a ni. Chuvângin a bumna vervêk tak, dik
niawma lang, dik si lo leh, anmahni maia an hneh theih loh bumna
hmanga bum tumin, Krista zuitute chu a zawng reng a. Mahse Isuan
A kut hliam te, A taksa pem te chuan, an aiah a ngensak a; Amah
zui duh zawng zawngte hnênah chuan, “Ka khawngaihna in tân a
tâwk e,” a ti a (2 Korin 12:9). “Ka nghâwngkawl bat ula, ka hnênah
zir rawh u; thuhnuairawlh leh rilrua inngaitlâwm tak ka nih hi; tichuan
in thlarau tân chawlhna in hmu ang. Ka nghâwngkawl chu a nuam a,
ka phur pawh a zâng a ni,” (Matthaia 11:29, 30). Chutichuan
tumahin an chak lohnate chu tihchak theih lohvah ngai suh se. Chûng
chu hneh tûrin Pathianin rinna leh khawngaihna A pe dâwn a ni.
Tûnah hian tlanna ni ropui takah chuan kan awm mêk a. Hlimthla
rawngbâwlnaah khân, puithiam lalberin Israelte tân tlanna a siam
laiin, mi zawng zawng chu LALPÂ hmâah inngaitlâwm leh sual simin,
an nunna tihrehawm tûra hrilh an ni a, chuti lo chuan mipui zîng ata
490 INDONA ROPUI

tuithlâr an ni mai ang. Chutiang bawkin, nunna bua an hming chuan


reng duh apiangin, tûna an tâna khawngaihna ni tlêmtê la awm hian,
an sualna avânga simna dik tak nên, Pathian hmâah an intihrehawm
tûr a ni a. Thinlung endikna khûn leh fiah tak neih tûr a ni. Kristiana
inchhâl tam takin nuam tâwl nâna an hman, nun pawlawh leh
bawlhhlawh hi paih bo vek tûr a ni. Sual lam âwnna hneh tuma bei
duh zawng zawngte hmâah chuan tih tak zeta indona a awm \hîn.
Inbuatsaihna hna chu mi mal tin tân a ni. A huhova chhandam kan ni
lo. Mi mal thianghlimna leh \hahnemngaia rawngbâwlna chuan mi
dangte thil mamawh a dâl lo vang. Hnam tinrêngte chu Pathian,
Rorêlnaah chuan an ding vek dâwn nachungin, leiah hian mi dang
rêng rêng an awm ve lo emaw tih khawpa chiangin, mi mal tin
chungchâng thu chu ngun theihtâwpa enfiah a ni ang. Mi tinrêngte
chu bawlhhlawh leh kaidum hmuh loh khawpin enfiah vek tûr an ni.
Tlanna hnathawh khârna nêna inkungkaih thil hi a khûn êm êm
a. Thil pawimawh leh tuiawm tak a ni. Chung lam biak bûkah chuan
Rorêlna chu a kal mêk a. Kum tam tak chu he hna hi a lo kal tawh
a. Rei lotêah, a hun chu tûma hriat loh, mi nung damte pawh rorêlsak
an ni ang. Pathian awmna \ihbaiawm takah chuan kan chanchin chu
enfiah tûrin a chho dâwn a ni. Hun dang zawng aiin tûnah hian,
Chhandamtu zilhna ngai pawimawh \heuh tûrin zilhna siam a ni a,
“Inring rengin \awng\ai rawh u, a hun chu in hre si lo va,” (Marka
13:33). “I invên loh zawngin, rûkru angin ka lo kal ang a, eng hunah
nge ka rawn phâwk dâwn che i hre dâwn si lo,” (Thupuan 3:3).
Rorêl lâwkna hna chu zawh a nih hun chuan, mi tinrêng chung
thu chu nung tûr emaw, thi tûr emawa rêl fel a ni ang. Vân chhûm
chunga LALPA A lo kal hmâ lawkin khawngaihna hun chu a tâwp
ang. Hemi hun hi lo hmu lâwkin, Kristan Thupuanah chuan, “Mi fel
lo chu tihfel lohvin awm reng rawh se; mi bawlhhlawh chu
tihbawlhhlawhin awm reng rawh se; mi fel chu tihfelin awm reng
rawh se; mi thianghlim chu tihthianghlimin awm reng rawh se. Ngai
teh, ka lo kal thuai dâwn e; mi tin an thiltih ang zêla pêk tûrin ka
lâwmman ka hnênah a awm a,” tih A han puang chhuak a (Thupuan
22:11, 12).
RORÊL LÂWKNA 491

Mi felte leh mi suaksualte chu an taksa pângngaiin leiah hian an


la chêng reng rih ang a. Buhte chîngin, inte an sa ang a, chung lam
biak bûkah chuan thu tihtlûkna tihdanglam theih loh chu puan a ni
tih pawh hre lovin, an eiin an in bawk ang. Tui lêt hmâa, Nova
lawnga a luh hnu chuan, Pathianin ani chu A khar khum a, Pathian
hre lote chu pâwnah A khar hnan thung a; mahse ni sarih chhûng
chu, mipuite chuan, an boralna tûr chu tihngheh a nih hre lovin,
engmah ngaihsak lovin, nuam tâwlin leh rorêlna lo thleng mai tûr chu
hmusitin an khawsa zui zêl a. Chhandamtu chuan, “Mihring Fapa lo
kal lehna chu chutiang bawk a ni ang,” A ti (Matthaia 24:39). Ngawi
rengin, zânlai rûkru ang maia hriat lohvin, mi tinrêng dinhmun
chinfelna dâr, mi sualte hnêna zahngaihna pêk hnuh kîrna hun chu a
lo thleng ang.
“Chuvângin inring rengin awm rawh u.... chuti lo chuan muhilin
A rawn nang dah ang che u,” (Marka 13:35, 36). Inrin reng peih
lova, khawvêl hîpna lama kîr leh tate dinhmun chu a râpthlâk a ni.
Sumdâwng miin hlâwkna ûm tûra a rilru a pêk lai te, nawmsip bâwl
ngaina mi chuan nuam tâwlna a zawn lai leh, inchei dân thar tichhuaktu
nula chuan a incheinate a buatsaih laiin,–chutih lai tak chuan, lei
chung zawng zawnga Rorêltu chuan, “Bûkin i awm a, i tling ta lo,”
(Daniela 5:27) tih thu chu a rawn puang dâwn a ni.S
BUNG 29

SUALNA |OBUL
(THE ORIGIN OF EVIL)

M
I tam tak rilru chu sual awm \anna leh a lo awm chhan thu
hian a tibuai nasa hlê a. Sual hnathawh leh a rah râpthlâk
tak chungpikna leh chhiatna te hi an hmu a, finna, thiltihtheihna
leh hmangaihna tâwp nei lo Neitu lalna hnuaiah hetiang zozai hi engtin
nge a lo awm theih, tiin an zawt \hîn. Hei hi thurûk, a bul a bâl taka
a awmzia an hriat si loh chu a ni. Hêng thilte hi an hriatfiah theih
tâwk loh avângin rinhlelhna an lo nei a, tichuan chhandamna atâna
\ûl êm êm, Pathian thua chiang taka târlan, thutakte chu an hmuhfiah
theih loh phah \hîn a ni. Mi \henkhat, Pathianin a târlan piah lama
an zawhna, sual lo awm chungchânga an zawhna chhânna hmuh tum
an awm bawk, mahse chûng mite chuan an zawhna chhânna chu an
hmu ngai lo. Chu bâkah, rinhlelhna dinhmuna an lo indintîr tawh
avângin, an harsatna tikiangtu an hmuh theih lohna chu chhuanlamin,
Pathian thu thianghlim hnâwl phah nân an hmang ta \hîn a ni. Mi
\henkhatina sual chungchâng, an lungawipui khawpa an hriatfiah
lohna chhan ber pakhat chu, Pathian nungchang Biblein a zirtîrte, A
rorêl dân leh sual a thlîr dân te a ni lozâwnga zirtîrna leh pi-pu thu
rochhiahin a hliahkhuh vâng a ni.
Sual a lo awmna chhan sawi tûr chuan sual bul hi hrilhfiah theih
pawh a ni lo. Sual thlîr dân chungchânga Pathian \hatna leh rêldikna
tilang fiah thei tûrin, sual awm \anna leh tâwp hlenna tûr chu eng
emaw chen chu hriat thiam theih a ni. Sual lo luh thuah hian Pathianin
mawhphurhna a nei mawlh lo tih aia chiang zâwk Pathian Lehkha
Thuah hian a awm lo; helna lo chhuah theihna hi Pathian khawngaihna
a lâk kianna emaw, A sorkârna a fel tâwk loh vâng emaw a ni hek
lo. Sual hi thil awm \ha lai tibuaitu, a lo awm chhan sawi fiah hleih
theih sî loh a ni a, thil mak tak a ni. Ngaih hnathiam tum rawk ila,
kan hum hlauh a ni sî ang. Ngaih hnathiamna tûr chhan \ha hmu ila

492
SUALNA |OBUL 493

chuan, sual a nihna a bo nghâl bawk ang. A hrilhfiahna kan neih


chhun chu Pathian Thua kan hmuh, “dân bawhchhiatna a ni,” tih hi a
ni; Pathian sorkârna innghahna, hmangaihna dân ropui tak dodâlna
a ni.
Sual a lo awm hmâ chuan Pathian ram zawng zawng chu remna
leh lâwmnain a khat a. Engkim mai hi Siamtu duh dân rem thlap
vekin an awm a. Thil siamten Pathian an hmangaihna chuan hmun
sâng ber a luah a, hmasialna leh hleih neihna awm lovin an inhmangaih
tawn bawk a. Krista, Pathian Fa mal neih chhun, chu chatuan Pa
nêna inpumkhatin, miziaah te, nunphungah te, tum dânah te Amah
chauh chu Pathian ram zawng zawng zîngah Pathian remruatnaah
leh rorêlnaah A tel ve thei a ni. Amah hmangin vâna mi zawng zawngte
chu A siam a. Tirhkoh Paulan hetiangin min hrilh: “Amahah chuan
engkim siam a ni a, vâna awm te, leia awm te nên, lalna te pawh,
thuneihna te nên lam; engkim ama siam a ni, ama ta tûr bawka siam
a ni,” tiin (Kolosa 1:16). Krista chu Pa nêna intlukpuiin, Pa hnêna
vân zawng zawng an intulût angin Krista hnênah pawh an intulût
vek a.
Hmangaihna dân chu Pathian sorkârna lungphûm innghahchhan
a nih avângin, thil siam zawng zawngte hlimna chu felna dân ropui
tak nêna inhmeh thlapa nunnaah chuan a innghat a. Thil siam zawng
zawngte lak a\angin hmangaihna avânga rawngbâwlna- A nungchang
an ngaihhlut avânga lo awm chu A duh a ni. Tihluihna avânga a
hnêna intukluhnaah lâwmna rêng a nei lo va, mi tin hnênah duh thlang
tûra zalênna- an duh thua a rawng an bâwl theih nân a pe vek a ni.
He zalênna hman dik loh thlangtu mi pakhat a lo awm ta hlauh
mai a. Krista dâwltu ni \hîn a ni a, vâna mi chêngte zînga ropuina leh
thiltihtheihna sâng ber changtu ni \hîn, Pathian pawhin A chawimawi
ber \hin a ni a, mahse sual \an chhuaktuah a \ang ta a. A tlûk hmâ
chuan Lucifera chu vêngtu cherub-te zînga a chungnung ber,
thianghlim leh bawlhhlawh kai lo a ni a, a chanchin chu hetiangin
ziak a ni: “|ha famkim tak, finnaa khat, mawina tinrêng! Pathian
huan, Edenah i chêng; lunghlu tinrêng i inbel a, sardion, topaz lung
494 INDONA ROPUI

leh diamon, berul, onuks, jaspi, saphir, smarakdin, karbankul, a


phûm nghehna leh a ziak mawina rangkachaka siam te, nangmah
siam nia buatsaih tawhte chu. Nang chu vêngtu cherub hriak thih i
ni; Pathian tlâng thianghlimah ka awmtîr chea, mei vâm iang lung
zîngah i lêng. I \ha famkim, siama i awm ni ata, nangmahah khawlohna
a awm hmâ rêng zawng,” (Ezekiela 28:12-15).
Lucifera chu Pathian duhsakna leh vântirhkoh rualte
chawimawina dawng reng a, a thiltihtheihnate Siamtu tihropui nân
leh mi dangte tâna malsâwmna atâna hmanga awm reng thei tûr hi a
ni a, mahse zâwlneiin a lo sawi angin: “I mawina vânga lo chapovin,
i ropuinain i finna tikhawlovin,” tih hi a awm dân a lo ni ta zâwk a
(Ezekiela 28:17). Zawi zawiin, inchawimawina kawng a lo zawh
\an ta a, ‘Chungnungbera ang maiin ka awm ang’ ti ngam khawp
hialin a lo chapo ta a ni (Ezekiela 28:6). “Pathian arsîte chung lamah
khian ka lal\hutphah ka chawi sâng ang; inkhâwmna tlâng, hmâr
tâwp rêta awmah chuan, ka \hû ang a, ... i tih \hin vei nên khân,”
(Isaia 14:13, 14). Pathian thil siam zawngten Siamtu chu an
hmangaih ber leh an chawimawi ber fona tûr kawng zawn ahnêkin
amâ rawngbâwl tûra thil siamte thlêm thlûk chu Lucifera tum ber a
lo ni ta zâwk a. Pain Fapa hnêna chawimawina a pêk chu awtin,
Fapa chauhvina a hman tûr thiltihtheihna hman ve chu, vântirhkohte
hotu Lucifera thil tum lian tak a lo ni ta a ni.
Vân mîte zawng zawngin Siamtu ropuina lantîr leh a fakna hla
sak chu nuam an ti êm êm \hîn a. Pathian chu chutiang taka
chawimawi a nih chhûng chuan inremna leh lâwmna hlîrin vân chu a
khat a. Amaherawhchu, khak buaitu a lo chhuak a, chu chuan vân
mîte lungrual taka an khawsak dial dialna chu a tihmêlhem ta a.
Siamtu remruatna kalha mahni inchawimawina chuan Pathian ropuina
ngaisâng ber \hinte rilruah chuan sual râpthlâk tak hriatna a rawn
chawk tho va. Vâna rorêltute chuan Lucifera chu sual kawng zawh
lo hrâm tûrin an ngên chiam a. Pathian Fapa ngei pawhin Siamtu
rêldikna te, \hatna te, ropuina te leh A dân thianghlim danglam ngai
lo chu Lucifera hmâah a târlang a. Pathian ngeiin vânram dân chu a
din a, chu dân a\anga a intihhran chuan Lucifera chuan a Siamtu a
SUALNA |OBUL 495

timualpho chauh pawh ni lovin, ama chungah ngei pawh chhiatna a


thlentîr dâwn tihna a ni. Nimahsela hmangaihna leh zahngaihna teh
sên loh nêna ngenna leh zilhna zawng zawng chuan dodâlna rilru a
chawk harh ta hlauh zâwk a. Tichuan, Lucifera chuan Krista a îtsîkna
chu a \hanlentîr ta zêl a, a tum a tiruh sauh sauh bawk a.
A ropuina avânga chapona chuan chungnun ber a duhna chu a
châwm lian zêl a. A hnêna chawimawina pêk pawh chu Pathian pêk
a ni tih hriatna avânga lâwmna chhetê pawh a nei duh lo va, Siamtu
chungah lâwmna a neih phah hek lo. A mawina leh chungnunna chu
chhuangin Pathian anga awm a tum ta hial zâwk a. Vân mipuite
chuan an ngainâin an zah êm êm a, lâwm takin a thupêkte pawh an
zâwm \hîn a, mi dang zawng zawng aia finna leh ropuina sâng zâwka
thuam a ni. Mahse vân mîten Lalbera an pawm chu Pathian Fapa,
Pa nêna thiltihtheihna leh thuneihnaa pumkhat chu a ni. Pathian
rorêlna zawng zawngah Krista chu a tel zêl a, Luciferaerawh chu
Pathian rorêlnaahte chuan a tel ve phal a ni lo va. Engvângin nge
Kristan chungnun berna A neih bîk ang? Engvângin nge Lucifera
aia chawimawi nasat zâwk a nih?” tiin he vântirhkoh ropui tak hian
zawhna a siam ta a ni.
Pathian bul chêna a awmna kalsânin, Lucifera chu vântirhkoh
dangte zînga lungawi lohna chi theh darh tûrin a chhuak ta a. Finrâwl
thawhin, Pathian hlau leh zah tak la ni-âwm takin, a thil tum ruh tak
chu thup tlatin sual hnâ chu a thawk \an ta a; vân mîte awptu dânte
chu fel hlel deuh anga vân mîten an thlîr theih nân, \ûlna awm tak
tak lo khapna dân mai mai an ni e,’ tiin lungawi lohna chawh chhuah
a tum rân a. Vântirhkohte chu an nihphung leh mizia a thianghlim
avângin, an rilru duhzâwng ang ang zui tûrin thuneihna an nei a ni tiin
a fuih hlawm a. Lucifera chuan amâ hmâ sialin, amah chu
inkhawngaihtîr a tum a, ‘a chungah Pathianin hleih nei takin thil a ti
a ni. Krista chunga chawimawina sâng ber Pathianin A pêkah hian
hleih neihna leh rêldik lohna hmuh theih a ni,’ tiin vuivaina a zawng
a. ‘Thiltihtheihna leh chawimawina sâng zâwk a ûmna te chu mahni
inchawimawi tumna ni lovin, vân mîte zawng zawng tâna zalênna a
lo awm takzet theih nân leh dinhmun sâng zâwk an neih vek theih
nân a ni e’ tiin a puang bawk a.
496 INDONA ROPUI

A zahngaihna ropui tak avângin Pathian chu Lucifera chungah a


dawhthei êm êm a. Lungawi lohna rilru a put vêleh pawh khân a
dinhmun sâng tak a\ang chuan a pawt hniam nghâl mai lo va,
vântirhkoh rinawmte hmâa a thiam thu, dâwt thu mai ni si, a târlan
tirh lai pawhin, A paih thla nghâl mai hek lo. A sual a sim a, Pathian
hnêna a intukluh leh phawt chuan ngaihdam a ni ang, tih pawh vawi
tam hrilh a ni a. A sualna a hriat chhuah theih nân hmangaihna leh
finna teh sên loh hmangin \anpui fo a ni bawk. Tûn hma lam chuan
vânramah vuina rilru hi hriat ngai a ni lo va, amah Lucifera ngei
pawhin a rilru duhna sualin khawi hmun nge a thlenpui dâwn tih
chiang taka hriatna a nei nghâl mai lo.
Nimahsela a vuina chuan chhan \ha a nei lo tih fiah a nih hnu
chuan, sual kawng a zawh a ni tih hriat chianna a nei ta a, Pathian
rorêlnate pawh a dik vek tih pawh a hre ta a, chutiang a nihzia chu
vân mipui hmâah a puang tûr a ni tih pawh a hria. Chutiang tak
chuan lo ti ta selang chuan, amah leh vântirhkoh dang tam takte
chuan an him phah thei tûr. Vêngtu cherub a nihna dinhmun chu
kalsan tawh mah se, Siamtu finna pawmin, a tâna Pathianin hmun a
ruatah chuan lungâwiin, Pathian hnênah kîr leh selang chuan, vêngtu
cherub-ah ruat leh ni thei tûr a ni a, mahse Pathian lama kîr leh tûrin
a chapo lutuk ta si. Simna a neih a \ûlna a hre duh lo va, a thil tum
chu hlen tumin, Siamtu chu nasa taka dovin a bei zui ta zêl zâwk a.
A finna zawng zawng chu bumna hna atân leh a hnuaia vântirhkoh
thawk \hînte a lama pakaitîr tûra beih nân a hmang a. Amah \anpuina
tûra Krista beihna zawng zawngte pawh chu kai lekin a thil sual tum
tihhlawhtlin nân a hmang ta zâwk a. A lama \ang nghet zualte hnênah
chuan zalênna nei tâwk lo vang te, a dinhmun zah derna awm hlek
lo vang te leh a chungthû dik lo taka rêl ni ang tein a sawi a. Krista
thusawite chu a dik lozawngin a târlang a, dâwt muhlûmah a chantîr
a, Pathian Fapa chuan, amah chu vân mîte hmâa tihmualpho tumah
a puh a. Vântirhkoh rinawmte leh amâ inkârah dâwt thu zeh luh \âlh
a tum bawk a, a hneh theih loh leh a lama a pakaitîr theih lohte chu,
vân mîte \hatna tûr duh lotuah a puh thên a. Tichuan, sual hna amah
ngeiin a thawh chu Pathian hnêna rinawmte hnaah a sawi ta hlauh
SUALNA |OBUL 497

zâwk a ni. A chungthû dik lo taka Pathianin rêla a sawi \hin chu a
hum tlat theih nân, Siamtu thiltihte leh thûte chu an nihna tak ang lo
deuh hlekin a sawi chhâwng a. Pathian thil tum leh ruahman
chungchângah vântirhkohte rilru chawk buai tûrin fing takin a thiam
thu a sawi \hîn a. Thil mâwl tê tê hi hriat thiam harsa taka chantîr
dân a thiam a, Jehova thu sawi chiang tak leh fiah takte chu
chiangkuang lo tak ni-âwma lantîr dân a thiam bawk a. Pathian
rorêlnate hre phâk ve khawpa dinhmun sâng chelh a nih avângin vân
thuneihna dova a helnaah lam\ang tam tak a nei thei a ni.
Setana vuina rilru chu helna a tlin thlenga a kal zêl chu Pathianin
a phal a. A thil tumte an lo puitlin a, an awm dân dik tak mi zawng
zawngin an hmuh theih nân sual hna Setanan a thawh zêl rih chu a
\ûl a ni. Lucifera, vêngtu cherub a nih chhûnga hmun sâng tak luah,
vân mipuitena an ngainat êm êm chu hûhâng ngah tak a ni a. Pathian
sorkâr chuan vân mîte chauh a huap lo va, A khawvêl siam dang
zawng zawngte pawh a huap vek a; chuvângin, Setana chuan vâna
vântirhkohte pawh a helpui theih chuan khawvêl dangte pawh a helpui
theih a inring a. Tichuan, a thiam thû chu, bumna thûa thu dik khuh
bovin, mi dangte hnênah a puang darh a. Mîte bum a thiam êm êm
a, a ze dik tak thup a thiam êm êm bawk; hei vâng hian a hnaah a
hlawhtling thawkhat viau reng a ni. Vântirhkoh rinawmte pawhin a
nungchang dik tak an hre hlei thei lo va, a hnathawhin a kalpui zêl
dân tûr lah an hmu thei hek lo.
Chutianga a thiltihte awmze dik tak thup bo thiam, hmun sâng
tak chang bawk si a nih avâng chuan vântirhkohte hnêna Setana
hnathawh kalhmang dik tak târlan chu thil awlai a ni lo. Sual hi a
puitlin hmâ chuan, sual angin a lang kher lo a ni. Tûn hma lam chuan
Pathian ramah sualnain hmun a nei lo rêng rêng a, mi thianghlimten a
awmzia leh huatthlalâkzia an hre ngai lo. Pathian dân hnâwl avânga
thil râpthlâk tak lo thleng tûrte pawh chu suangtuah ngaihna an hre
hek lo. A tîrah chuan Pathian hnêna rinawm tak ni-âwmin a khawsa
a, Pathian ropuina tûr leh A sorkâr nghehna tûr leh vân mi zawng
zawngte \hatna tûr zawngah a inchhâl tlat a. A hnuaia vântirhkoh
awmte rilrua vuina chi a tuh reng lai chuan, vuina tihreh tuma phe
498 INDONA ROPUI

sek angin a inlantîr a. ‘Pathian sorkâr dânte hi tihdanglam ni se,’ tiin


a nawr a. ‘Chu chu vânrama lungrual taka khawsak dial dialna a
awm reng theih nân a \ûl a ni,’ tiin dâwtin a tlip mawi a ni.
Pathianin sual chung thua rorêlna a neihah felna leh thutak chauh
a hmang thei a, Setana erawh chuan Pathian hman theih loh- fakderna
leh bumna a hmang thei thung a. Pathian thu chu dâwta chantîr dân
a zawng a, ‘vân mîte tâna Pathianin dân a zam te, chûng dânte chu
zâwm tûra A mi siamte A duhna hi A intihropui duh vâng mai a ni,’
tîtein vântirhkohte hmâah Pathian rorêlnate a sawi chhia a. Chuvângin
vân mîte zawng zawng leh khawvêl zawng zawngte mithmuhah
Pathian sorkâr chu a dik a, A dân chu a \ha famkim a ni tih hi lantîr
a lo \ûl ta a ni. Lei leh vân \hatna zawngtu ni-âwm takin a intârlang
a. Helna kawng zawha thuneihna chan tumtu ze dik tak leh a tum
tak hi mi tinin chiang taka hriat tûr a ni. A hnathawh khawlo takin a
ze dik tak a rawn hailan vek theih nân a hnênah hun pêk rih a ni.
Vânrama lungrual lohna, amah ngeiina a \an chhuah chu, Pathian
dân leh sorkârna vângah a puh hlauh va. Thil \ha lo tinrêngte hi Pathian
sorkâr rawn puak chhuahah a puh fai vek mai a ni. Chutichung chuan
Jehova thuruatte tihngheh tumah a inchhâl thei reng bawk a. Chuvângin
a thiltih tum tak leh Pathian dânte chu a tum angin thlâk lo-ni ta se, eng
ang chiahin nge thil a lo awm dâwn tih chu, hmuh theiha a lantîr a lo \ûl
ta a ni. Ama thiltih vêkin thiam loh a chantîr dâwn. A tîr a\ang rêngin
Setana chuan helah a inruat lo va, mahse bumtu a nihzia chu lei leh vân
pumpui hian an la hmu dâwn a ni.
Vânrama han awm ve reng mi a ni lo tih a lan fiah tirh lai pawh
khân Finnaa Khata chuan Setana chu a tiboral mai lo. Pathian chuan
hmangaihna avânga rawngbâwlna chauh a pawm theih avângin, A
thil siamten A thu an âwihna chhan chu A rêldikna leh \hatna an
hriatfiah avâng a ni a. Vâna mîte leh khawvêl danga chêngte chuan
sual leh a rah chu suangtuah pawh an suangtuah ve thei rih lo va,
chutih lai chuan Setana chu tihboral ni ta sela chuan Pathian
zahngaihna leh rêldikna chu an hmu thei lo vang. Chawplehchilha
nuai bo nghâl mai ni sela chuan, hmangaih vâng ni lovin hlauh vâng
SUALNA |OBUL 499

zâwkin Pathian rawng an bâwl mai ang; bumtu hnathawh rah leh
helna thlarau pawh tihchimih vek a ni bawk hek lo vang. Sual hi a lo
puitling hmasa zet tûr a ni. Kumkhaw tlaitluana Pathian ram zawng
zawng \hatna tûrin, Setana ze dik tak tihlan chianna a awm tûr a ni
a, Pathian sorkâr a hêkna chu fiah taka an hmuh theih nân leh,
Pathian felna leh zahngaihna leh A lan dân danglam theih lohzia chu,
rinhlelh rual lohva a lan fiah nân sual a lo puitlin zet chu a \ûl a ni.
Sual awm dân leh sual rah râpthlâkzia hriattîrna hlun atân, Setana
helna chu chatuan thleng pawhin, vân leh khawvêl tân zirtîrna a ni
tawh ang. Setana duh dân anga awmnain rah a rawn chhuah-
mihringte leh vântirhkohte chungahte pawh lo lang hi- Pathian
sorkârna hnâwlna rah chu engnge ni tih lantîrtu an ni. Pathian sorkârna
leh A dânah hian A thilsiam zawng zawngte tâna \hatna tûr chu a
inhlâwm khâwm a ni tih lantîrtu pawh an ni bawk. Chutichuan he
helna râpthlâk tak mai lo chhuak ta hi, mi thianghlim zawng zawngte
tân, bawhchhiatna thuah buma an awm lohna tûr leh, thil sual tihna
lakah leh hremna laka an him theihna tûra anmahni vênghim rengtu
tûr a ni.
Helna chawk chhuaktu ropui tak chuan vâna inhnialnaah chuan a
tâwp thlengin thiam a inchantîr zêl a. Amah leh a lama \ang zawng
zawngte chu vân hmun nuam a\anga hnawh chhuah tûr an ni tih thu
puan a nih a\angin hel hotupa ber chuan Siamtu dân do hi a tum nghet
lehzual ta a ni. Tûn hmâ lama a lo sawi fo tawh \hin angin, ‘vântirhkohte
hian khuahkhirhna an mamawh lo va, an duh ang anga an awm hi phalsak
an ni tûr a ni, chu chuan dikna lamah a hruai zêl ang,’ tiin a \ang tlat a.
Pathian dân chu an zalênna dâltuah a puh a, dân tihbo chu a tum a ni tih
a puang a; chutichuan, ‘khuahkhirhna a\anga tihzalên an nih hunah chauh
vân mipuite chu dinhmun sâng leh khawsak dân duhawm zâwka nunnaah
chuan an lût thei ang,’ tih a puang a.
Lungrual takin Setana leh a lam\angte chuan an helna chhan chu
Krista chungah an bel a, ‘zilhhau ni lo ila kan hel tawp nang,’ an ti
thên a. Chutianga luhlul chhuah chuan rinawm lo an nihna chu an
hum tlat a, an tih theih ngai loh tûr Pathian sorkâr lehthal an tum a.
500 INDONA ROPUI

Lal râwng takin pawi khawih nei lo a nêk chêp anga insawiin Pathian
sawi chhe zawng ngatin an \awng zêl a, chuvângin hel hotupa leh a
lama \angte chu an vaiin vân ata hnawh chhuah an lo ni ta a ni.
Vâna helna \an chhuaktu vêk chuan leiah pawh helna a rawn
chawk chhuak leh ta a. Vân mîte zînga a thawh dân ang bawkin a
ni, mihringte zîngah pawh Setana chuan a la thawh zui zêl ni. He
thlarau hian âwih lo fâte chungah tûnah hian ro a rêl mêk a, chûng
âwih lo fâte chuan Setana ang bawkin Pathian dân khuahkhirhna
chu \hiat an tum a, chu dân bawhchhiatna chuan zalênna rawn pe
tûr angin an zirtîr a. Sual zilhna hian huatna leh dodâlna rilru a la
chawk chhuak ta zêl a ni. Pathian hnên a\anga inrâlrinna thuchahin
chhia leh \ha hriatna a rawn khawih hian, mahni thiam inchantîr tûr
leh an sualnaa lainatpui tûrin Setana chuan mîte a hruai zêl a. An dik
lohnate siam \hat aiin Zilhtu epzâwngin thinurna an chawk chhuak a.
Mi fel Abela hun a\anga kan hun thleng hian, sual huaa dem ngamtute
chungah chuan huatna thlarau chu lantîr a la ni ta zêl a ni.
Vâna a tih dân \hin ang bawkin Setana chuan Pathian chu
nunrâwng tak, a lalna pawh lalna khâ anga mîte ngaihtîrin, lei
mihringte chu Setanan sualnaah a hruai lût zêl a. A sual hnathawhah
chuan a hlawhtling hlê zêl a, ‘mihring tlûkna chhan pawh, Pathianin
dik lo taka khuahkhirhna dân a siam vâng a ni e,’ tiin a sawi a, chu
chu amah ngei pawh heltîrtu niin a sawi.
Nimahsela Chatuan Mi chuan a nungchang chu hetiangin a puang:
“LALPA chu, LALPA chu, Pathian lainatnaa khat, mi khawngaih thei
tak, thinnel tak, ngilneihna leh thutak ngah, mi sâng tam tak chunga
khawngaihna lantîr \hîn, khawlohna te, bawhchhiatna te, suahsualna
te ngaidam \hîn; thiam lova ruatte chhuah mai ngai lo,” tiin (Exodus
34:6, 7).
Vân a\anga Setana hnawh chhuah a nih khân Pathian chuan A
dikna chu a puang a, A lal\hutthlêng ropuina pawh a vawng zui zêl
a. Nimahsela he vântirhkoh kal sual bumna avânga mihringte an lo
tlûk khân, suala tlûte chhandamna tûra A Fapa mal neih chhun rawn
pein, A hmangaihna chu A rawn târlang ta a, chu tlannaah chuan
SUALNA |OBUL 501

Pathian nungchang chu a lang chiang a ni. Kraws ropuina leh


thiltihtheihna hian, Pathian sorkâr kalha Vârparha hêkna chu thutaka
innghat a nih lohzia, lei leh vâna mi zawng zawngte hnênah chiang
takin a lantîr a ni.
Chhhandamtun leia rawng A bâwl chhûnga Krista leh Setana
inbeihnaah hian, bumtu mizia chu hailan a ni ta. Vâna vântirhkohte
leh Pathian laka rinawm khawvêl dang zawng zawngtena Setana an
lainatna chu, eng dang zawng ai pawhin, nun râwng taka khawvêl
Tlantu a dona hian, a timit hneh ber mai. ‘Kristan chibai a bûk tûr a
ni,’ tia Setana ngiatna te, tlâng sâng takah leh biak in chhîp zuma a
hruai chhoh va, chuta \anga zuang thla tûra a thlêmna te, Krista
kalna apianga chhûn zân zawma kal ve zêl te, chapo tûra a thlêmna
te, Krista hmangaihna hnar tûra mipuite leh puithiamte thinlung a
chawh thawhna te leh, “Khêngbet rawh! Khêngbet rawh!” tia auna
te chuan Pathian ram zawng zawng chu mak tihna leh thinurnain a
tikhat a.
Khawvêlin Krista a hnarna chhan chu Setana vâng a ni ber.
Chhandamtu zahngaihna leh hmangaihna te, A mi khawngaihna
duhawm takte chu khawvêl hnêna Pathian nungchang târlangtu an
ni tih a hriat avângin, sualna lalpa chuan a thiltihtheihna leh vervêkna
zawng zawng chu Isua tihboral tum nân a hmang vek a. Pathian
Fapa puala awm zawng zawng chu Setana chuan a chuhpui zêl a,
Chhandamtu nun chu tuarna leh lungngaihnaa tikhat tûrin mihringte
a hmang a. Isua hna tihbahlahna tûra bumna leh dâwt a hman te,
thuâwih lohna fâte hmanga huatna a lantîr te, tûmâ tluk rual lohva
\haa Nunga a hêkna chimawm tak te chu, phuba lâk châkna thinlung
chhûngril tak a\anga lo chhuak vek a ni. Îtsîkna leh chapona mei
inkhâwl khâwm, huatna leh phuba 1âkna chu Pathian Fapa chungah,
Kalvariah khân a lo alh chhuak ta a, vân mipui zawng zawngte chuan,
a râpthlâk lutuk avângin, ngawi rengin an thlîr \hup mai a ni.
Inthawina ropui tak chu hlan a nih hnû chuan, A dîlna: “Ka Pa,
nangin kei mi pêkte hi ka awmnaa ka hnêna awmah ka duh,” tih hi
Pâ hnên a thlenpui zet hmâ chuan, vântirhkohte chawimawina pawh
hnar rihin, chung lamah khian a chho ta a (Johana 17:24). Chutah
502 INDONA ROPUI

hmangaihna leh thiltihtheihna sawi sên rual loh nên chhânna chu Pâ
lal\hutphah a\ang chuan a lo chhuak a: “Pathian vântirhkohte zawng
zawng pawhin Amah chibai bûk rawh se,” tiin (Hebrai 1:6). Isuan
sual kaidum chhetê pawh a nei lo. A tlâwm nîte a kin ta a, A inhlanna
a kim ta bawk a, hming dang zawng aia hming chungnung ber A
hnênah pêk a ni ta a ni.
Tûnah zet chuan Setana sualna chu, chhuanlam siam tûr awm
miah lovin, a lang fiah ta. A nungchang dik tak, tualthattu leh mi
dawthei a nihna pawh, amah ngeiin a rawn tilang fiah ta. A thuhnuaia
a dah lei mîte chunga ro a rêlna thlarau vêk hi, phalsak ni selang
chuan, vân mîte rahbeh nân pawh hman a duh a ni. Pathian dân
bawhchhiatnain zalênna leh dinhmun duhawm tak a rawn thlen ang
tih hi a \an tlatna a ni fo va, mahse bâwihh nihna hniam tak leh suala
tlûkna chauh a thlen zâwkzia chu a lo lang ta.
Pathian nungchang leh sorkâr kalha Setanan dâwt thua a hêknate
chu an nih ang takin thai lan a ni ta a. ‘Pathianin A thil siamten A thu
awi tûr leh A hnêna intulût tûra A duhna hi a inchawimawi duh vâng
mai a ni, tiin Setanan a lo sawi tawh \hîn a. Mi dang zawng zawng
mahni inphatna nei tûrin A phût lui a, mahse Amah ngeiin mahni
inphat leh inhlan a peih si lo,’ tiin Siamtu chu a puh bawk a.
Nimahsela, engkim chunga Rorêltu chuan, suala tlute chhandam nân,
hmangaihna avânga inhlanna ropui ber chu a rawn tilang ta a.
“Pathianin Kristaah chuan khawvêl hi amah nên inremin a siam ta,”
(2 Korin 5:19). Chawimawina leh chungnunna a duh avanga sual lo
luhna tûra Setanan kawng a hawn lai chuan, Krista chu sualna tibo
tûrin, thih thlenga rinawmin a inngaitlâwm a.
Tichuan, Pathianin helna a tenzia chu tihlan a ni ta a. Mihringte
tlan nân leh Setana thiam loh chantîrna chungchânga Pathian rêldikzia
pawh vân mi zawng zawngten an hmu ta. Vârparha chuan ‘Pathian
dân hi danglam thei lo a nih a, chu dân bawhchhiat vânga hremna
pawh chu hnâwl bo theih loh a nih bawk sî chuan, dân bawhchhetu
zawng zawngte chu Pathian duhsakna dawng tawh ngai lo tûra
chatuana thiam loh chantîr an ni tûr a ni,’ tiin \an a khawh leh ta a.
SUALNA |OBUL 503

‘Suala tlu mihringte chu tlan chhuah leh rual lohvin amâ saseh liau
liau an ni vek tawh,’ tiin a \ang bawk a. Nimahsela Krista thihna hi
suala tlute tlan nân a ni a. Lucifera \anfung pheh thlâksak hlauhtu a
ni. Bawhchhiatna avânga hremna chu Pathian tluka awm chungah
chuan a tla tawh a, Krista felna pawm tûrin mihring chu a lo zalên ta
a, Pathian Fapain A hneh tû ang bawkin, Setana thiltihtheihna chu
sual simna leh thuhnuairawlhnain a hneh thei ta a ni. Chutichuan
Pathian chu A dikin a fel a, Isua ringtu zawng zawngte thiam chantîrtu
pawh a ni.
Mihringte tlan tûra tuar tûr leh thih ringawt hi Krista lo kal chhan
a ni lo va, dân tiliana tizahawm tûra lo kal a ni bawk a ni. He leia mi
chêngten dân hi an zah tûr anga an zah nân mai ni lovin, khawvêl
dang zawng zawngte hnênah pawha Pathian dân chu danglam thei
lo a nihzia kawhhmuh tûr pawhin a ni bawk. Dânin a ngiatte hi suan
sawn mai theih ni selang chuan dân bawhchhiatna lak ata tlanna
siam tûrin Pathian Fapain A nun a pêk a \ûl lo vang. Krista thihna
hian dân a danglam theih lohzia chu a rawn lanfiahtîr a ni. Suala tlute
tlan tûra Pa leh Fapa inhlanna neihtîrtu, hmangaihna tâwp nei lo
hian Pathian ram zawng zawng hnênah, felna leh zahngaihna hi
Pathian dân leh sorkâr innghahna lungphûm an ni tih a lantîr- chu
chu tlanna chauh lo chuan a lantîr thei lo.
Rorêlna chu hlen a nih hunah, sual hian lo awm chhan \ha a neih
lohzia a lang tawh ang. Khawvêl zawng zawnga Rorêltu chuan Setana
hnênah, “Eng vangin nge ka laka i hel a, ka khua leh tuite min
rawksak?” tia A chhâl hunah chuan, sual \an chhuaktu chuan
chhuanlam han siam tûr rêng a nei lo vang. Kâ tinrêng tihchîpin a
awm ang a, helho zawng zawngte chu an dang hiau vang.
Kalvari kraws hian, dân danglam theih lohzia a puan bâkah,
sual man thihna a nihzia khawvêl zawng zawng hnênah a puang bawk
a ni. Kraws lêra Chhandamtu hnuk chah dâwna, “A kin ta,” a tih
khân Setana thihna dâr chu a ri ve nghâl a ni. Chumi rual chuan
inhnialna ropui lo kal zêl tâwpna tûr pawh rêl fel a ni nghâl a, sual
tihbo hlenna tûr pawh tihfel chian a ni ta bawk. Pathian Fapa chuan
504 INDONA ROPUI

thihna kawngkhâr chu a pal tlang ta, “Thihnain thihna thuneitu (chu
chu Diabola a ni) a tihboral theihna tûrin,” (Hebrai 2:14).
Inchawimawi a duhna lian tak chuan Lucifera chu hêng thûte hi a
sawi chhuahtîr ta a nih kha: “Vânah ka chho vang a, Pathian arsîte
chung lamah khian ka lal\hutphah ka chawi sâng ang. . . .
Chungnungbera ang maiin ka awm ang,” tiin Pathian chuan, “Mei
ka chhuah, i chung ata, a kâng ral che, leiah vaivutah ka chantîr
che.... I awm ngai rêng rêng tawh lo vang le,” tiin a puang ve thung
a ni (Isaia 14:13, 14; Ezekiela 28:18, 19). “ ‘Ngai teh u, nî chu a
lo thleng e, rawhtuina mei angin a kâng a ni; mi chapo zawng zawngte
leh sual titu zawng zawngte chu buhpâwl an ni ang: chu nî lo thleng
chuan anmahni a kang ang; zung leh zâr chenin a zuah lo vang,’
sipaihote LALPA chuan a ti,” (Malakia 4: 1).
Pathian ram zawng zawngte chu sual leh a rahte an nih anga
hmutute an ni tawh ang. Sual tihchimihna, a tîrah tihnghâl ni sela
vântirhkohte tûna \ihbaiawm leh Pathian dân tizahawm lotu ni thei
mai tûr chuan, Pathian hmangaihna a lan fiahtîr tawh ang a, an
thinlunga A dân vawnga, A duhzâwng tih duhtu, vân leh khawvêla
mi zawng zawngte hmâah A ropuina chu tihngheh a ni tawh ang a,
sualna a awm tawh ngai lo vang. Pathian thûin, “Hrehawm vawi
hnihna a thleng lo vang,” a ti (Nahuma 1:9). Pathian dân, Setanan
bâwihh nghâwngkawla a lo puh chu, zalênna dân angin chawisân a
ni tawh ang. Pathian finna leh hmangaihna chuan tâwp a nei lo va,
teh sên rual lah a ni hek lo tih chiang taka lo hmu tawh, Pathian
thilsiamte chu, Pathian hnêna an rinawmna lak a\angin kaihher an ni
tawh ngai lo vang.S
BUNG 30

MIHRING LEH SETANA


SETANA
INHMÊLMÂKNA
(ENMITY BETWEEN MAN AND SATAN)

N
ANG leh hmeichhia hi ka indotîr ang che u a, i thlahte leh a
thlahte pawh ka la indotîr bawk ang; chû mi chuan i lû A la
tithitling ang a, nangin A keartui i la tithitling ang,” (Genesis
3:15). Mihring tlûk hnua Setana chunga Pathian thupuan chhuah
chu hrilhlâwkna a ni bawk a, a tîr a\anga hun tâwp thleng a huap a,
leia mihring chi lo piang chhuak zawng zawngte chu, indona ropui
taka an tel ve tûrte a lo entîr lâwk a ni.
Pathian chuan, “Ka indotîr ang,” A ti a. He indona hi a
hringhrânin beih a ni lo. Mihringin Pathian dân a lo bawhchhiat
khân, a nunphung a lo sual ta a. Setana duh dân remin a lo nung ta
a. Chutah chuan a hringhrânin mi sual leh sualna tichhuaktu inkârah
indona a awm lo. Kal sualna avângin an pahnihin sual an ni ve ve
mai a ni. A tih dân zâwm zui tûra mi dangte lainatna leh puihna a
hmuh chauh loh chuan, kal sualna chu a châwl ngai lo. Hetih avâng
hian vantirhkoh tlute leh mi sualte chu an inzawm nghet tlat a. Pathian
chu inrawlh hlauh lo phei sela chuan, Setana leh mihringte chu vân
do tûrin an infâwk khâwm ang a, Setana huat a hnêkin, mihring
thlah pumpui chuan Pathian an do vang.
Vântirhkohte chu a heltîr ta angin, vân sorkâr a donaa puibâwm
tûrin mîte chu Setanan a thlêm a. Krista an huatna lam thuah chuan,
Setana leh vântirhkoh tlûte chu an inlungrual a; thil dang zawng
zawngah inrem lohna nei mah se, vân leh khawvêl Rorêltu dodâlin,
an inkungkaih \hêm a. Mahse Setanan amah leh hmeichhe inkârah
leh, a thlahte leh hmeichhe thlahte inkârah indona awm tûr thu sawi
a hriat chuan, mihring nihphung tichhe tûra beihna chu tihbuai a nih
tûr leh engemaw hmangin mihring chu a thuneihna dâl tûrin tihchak
a ni dâwn tih a hria a.

505
506 INDONA ROPUI

Mihringte chu, Krista avânga Pathian hmangaihna leh zahngaihna


changtu an nih avângin, Setanan hnamte a huatna chu a lo ling a.
Mihringte chu Pathian zah lohna neihtîrin, Pathian thil ruahman leh
A kut chhuakte chu nuai bo leh tihbawlhhlawha, mihring tlanna chu
tlawlhtîr a, vânah lungngaihna awmtîr a, leiah hian chungpikna leh
\iauna thlentîr a tum a. Tichuan hêng thil \ha lo zawng zawngte hi
Pathianin mihring A siam vânga lo awm niin a sawi a.
Mihring thinlunga Setana do duhna lo awm hi Krista zahngaihna
vâng a ni a. Hemi rilru tithartu zahngaihna leh thiltihtheihna tihthar
lehna lo chuan, mihring chu Setana sal man a ni reng ang a, bâwihh,
a pu duhzâwng ti tûra inpeih reng chu a ni zêl ang. Mahse thinlunga
dân thar chuan tûn thlengin remna awmnaah buaina a siam a. Krista
thiltihtheihna pêk chu hmangin mihring chuan mi sual leh dân kalhtu
chu a dodal thei. Tupawh sual hmangaih lova lungten zâwk leh chhûng
lama rilru tichhetu châkna dodâla hnehtu apiangin, chung lam
kaihhruaina hman a nihzia an târlang a ni.
Krista Thlarau leh Setana thlarau inkâra hnialkalhna awm chu,
khawvelin Krista a hmuh khân, mak taka tihlan a lo ni ta. Judaten
Isua an hnarna chhan kha khawvêl hausakna te, ropuina te,
zahawmnate nei lova A lo lan vâng a ni ber lo. Pâwn lam tlâkchhamna
phuhrûkna aia nasa zâwk thiltihtheihna A neih chu an hmu reng a.
Mahse Krista fîmna leh thianghlimna chuan Pathian ngaisak loten
Amah an huatna chu a tichhuak a. Mahni inphatna leh sual tel lova
A nunna chu, mipui chapo tak, tîsa châkna sual ûmtute tân zilhna
awm reng chu a ni. Hei hi a ni, Pathian Fapa chunga huatna tichhuaktu
chu. Setana leh a tirhkoh sualte chu, mi sualte nên an \ang tlâng a.
Kal sual zawng zawngte chuan thutak thupui Humtu chu an phiar a.
Chu inhmêlmâkna chu Krista chunga an tilang ta ang khân, A
zuitute chungah pawh an tilang a. Tupawh sual nungchang tuitang lo
chu hmua, chung lam chakna ringa thlêmna do apiangin, Setana leh
a mîte thinurna an chawk chhuak ngei ngei dâwn a ni. Thutak bulpui
thianghlim huatna leh a zuitute sawisêlna leh tihduhdahna hi, sualna
leh mi sualte an awm chhûng chuan a reh lo vang. Krista zuitute leh
Setana rawngbâwltute chu an inrem thei lo. Kraws dodâlna chu a la
MIHRING LEH SETANA INHMÊLMÂKNA 507

tâwp rih lo. “Tupawh, Krista Isuaa Pathian ngaihsaka awm tum
apiangin tihduhdahnate an tuar bawk ang,” (2 Timothea 3:12).
Setana thawhpuitute chuan a kaihhruaina hnuaiah a thiltihtheihna
tinghet tûr leh, Pathian sorkârna kalhzâwnga a ram din tûrin an la
thawk mêk zêl a ni. Hetiang thila Krista zuitute bum tûr leh, an
thuâwihna laka hîp bo dân kawng an zawng reng a. An hruaitupa
ang bawkin, Pathian thu an ngaisualin an tichingchivêt a. Setanan
Pathian a mawhchhiat angin, amâ tâna thawktute pawhin Pathian
mîte chu sawichhiatna an zawng a. Krista tihlumtu thlarau khân Amah
zuitute tiboral tûrin mi sualte a chawk tho va. Hêng zawng zawng hi
hrilhlâwkna hmasa berah tihlan vek a ni a, “Nang leh hmeichhia hi
ka indotîr ang che u a, i thlahte leh a thlahte pawh ka la indotîr
ang,” tiin. Hei hi hun tâwp thlengin chhunzawm a ni ang.
Setanan a mîte zawng zawng a pun a, a thiltihtheihna zawng
zawng chu indo nân a hmang a. Engati nge nasa zâwka dodâl a
hlawh loh? Engati nge Krista sipaite chu an mutthlûk a, thil an
ngaihven loh?–Krista nêna inzawmna tak tak an neih loh vâng leh A
Thlarau an chan loh vâng mai a ni. An Hotupain sual a huat leh a
hnâwl angin, an huain an hnâwl ve lo. Kristan a tih angin sual do
tumna an nei lo va. Sual sualzia leh huatthlalâkzia lah an hre hek lo.
Thimna lalpa nungchang leh thiltihtheihna hre lovin an mit chu tihdel
a ni a. A thiltihtheihna leh mi tihchhiat a duhna te, Krista leh A
kohhrante a dona nasatzia te chu an hriat tlêm êm avângin, Setana
leh a hnathawhte chu huat nachâng an hre vak lo a ni. He thilah hian
mipui chu bumin an awm a. An hmêlma chu mi thiltithei tak mai,
tirhkoh sualte rilru pawh thunun thei, ruahman lâwkna fel tak leh
remhre taka chein mîte chu chhandama an awm loh nâna dangchat
tûrin Krista chu a do a ni tih an hre lo. Kristian intite leh Chanchin
|ha rawngbâwltute zîngah meuh pawh, pulpitah tihpalh thila lam rîk
mai bâk chu, Setana chung thu sawi a khât hlê a ni. A thothang
\hatna leh a hlawhtlinna chiang êm êm te hi an hmuh kân a; a vervêkna
hmuh thiam harsa deuh laka zilhna chu an ngaihthah bawk a; a awm
ngei a ni tih hre lo vang maiin an lang a.
508 INDONA ROPUI

Mîten a thil ruahmante an hriat loh laiin, he hmêlma harhvâng


tak hi, englai pawhin an kawngah a awm reng a ni. In tina chhûngkaw
chanvo pêng hrang hrangah te, kan khawpui kawtthlêr tinah te,
kohhranah te, hnam rorêl khâwlah te, rorêl dikna hmunah te, kua
hreuhvin, ti-chî-âiin, bum a, hruai bovin, hmun tinah a hmei a pâ leh
naupangte thlarau leh taksa te tibuai a, chhûngkuate tidarhin, huatna
chî te, elrelna te, inbeihna te, sorkâr pawisawina te leh tualthahna te
a tuh a. Kristian khawvêl lahin hêng thilte hi Pathian ruat leh, thil lo
awm ngei tûrah an ngai maiin a lang si a.
Khawvêl a\anga tihrangtu daidanna chu tichhiaa Pathian mîte
hneh theih dân Setanan a zawng reng a. Ring lo mîte nêna
inkûngkaihna neih khap tlat chu an tawn luih avângin, hmânlai Israelte
chu sualah hruai luhin an awm a. Chumi ang chiahin tûn lai Israelte
pawh hi hruai bovin an awm ve. “Krista, Pathian anpui, A ropuina
Chanchin |ha êng chuan a chhun ên theih lohna tûrin chûngahte
chuan he khawvêl pathian hian ring lote rilru a tidel ta a.” Krista
zuitu tak tak ni lo zawng zawngte chu Setana bâwihhte an ni vek a.
Thinlung siam thar lohvah chuan sual hmangaihna leh chhuanlam siama
sual vawn tlat duhna a awm a. Thinlung siam tharah erawh chuan
sual huatna leh dodâl tlatna a awm thung a ni. Kristianten Pathian
ngaihsak lo leh ring lo mîte kawp an thlan hian, anmahni chu thlêmnaah
an intâr chhuak a ni. Hmuh theih lohvin Setana chu a inthup a, a rûk
têin a bumna chuan an mitte chu a tuam a. Chûng mîte chuan anni
chu an tihkhawloh theih an ring lo va; chutia nungchangah te,
thusawiah te, chêt dânah te khawvêl nên an insiam rem zêl lai chuan,
an mit a lo del tial tial \hîn a ni.
Khawvêl tih dân rema khawsakna hian kohhran chu khawvêl
lamah a hruai lût a; khawvêl chu Krista lamah a hruai ngai lo. Sual
pawng nêlna hian sual chu a tilang tenawm nêp ngê ngê \hîn. Setana
bâwihhte pâwl fotu chuan an hotupa a hlauhna chu a bo thuai ang.
Kan tih tûr kan tihna lamah harsatna thlenpui kan nihin, lal rorêlnaa
Daniela ang khân, Pathianin min humhim dâwn tih kan chiang tûr a
ni: mahse thlêmnaah kan inpêk erawh chuan, rang takin emaw, muang
deuhvin emaw sualah kan tlu ngei ngei ang.
MIHRING LEH SETANA INHMÊLMÂKNA 509

A thu hnuaia awm inring ngai rêng rêng lote lakah thlêmtu chu a
thawk hlawhtling ber \hîn a ni. Talen nei \hate lehlehkha thiamte hi,
Pathian \ihna tel lo pawha chhandamna pe thei leh, mîte chu Pathian
duhsakna dawntîr thei ang hrimin ngaihsân leh chawimawi an ni a.
Anmahni ngaih chuan talen leh hnam nunphung te hi Pathian thilpêk
a ni an ti a; mahse hêngte hi sakhaw hmun pawimawha dah an nih
chuan, Pathian hnêna thlarau hruai hnaih a hnêkin, an hruai bo zâwk
a, tichuan ânchhia leh thang an lo ni mai \hîn a ni. Engemaw chenah
chuan, hawihhâwmna leh awm dân mawi zawng zawng hi Kristaa
chhuak vek a ni tih ngaihdân hian mi tam tak a hneh a. Tihsual nasa
zâwk a awm ngai lo. Hetiang \hatna hian Kristian tinrêng nun a
cheimawi ang a, sakhaw dik tak tân hû thiltithei tak an hmang thei
dâwn si a, mahse anmahni chu Pathianah hlan thianghlim tûr an ni, a
nih loh chuan sual thiltihtheihna an ni mai ang. Mi hriatna nei \hate
leh mi hîp thei tam takte, chêt dân khawlo ni anga lang thei lam âwn
duh miah lo tûrte hi, Setana hmanraw cheimawi lek an ni \hîn. A
tihkhawlohna leh, bum hmang nungchang huhâng nei tak leh a
nungchang entawn tûr hnutchhiah chuan, Krista hnaah la hre lo leh
fing lote aia hmêlma hlauhawm zâwk an nihtîr ta \hîn a ni.
|hahnemngaia \awng\aina leh Pathiana innghatin, Solomona chuan,
khawvêl maktih leh ngaihsân khawp hial finna a nei a. Mahse a chakna
510 INDONA ROPUI

hnâr a\anga a pên a, amaha a innghah tâk khân, thlêmtu saseh mai a lo
ni a. Lalte zînga fing ber hnêna thiltihtheihna mak tak pêk a lo nihna
pawh khân, thlaraute hmêlma \angkai zâwk a nihtîr lekfang a ni.
Chutiang thil Setanan an rilru tihdel tuma a phî ruai lai chuan,
Kristiante hian, “Tîsa leh thisen an buan lo va, lalna te leh thuneihna
te, he khawvêl thim chunga rorêltu te, vân hmunahtea thlarau sualho
awm chu an buan zâwk” a ni tih theihnghilh suh se. Thâwk khum
thua zilhna chu kum zabi tam tak liam ta a\anga kan hun thlengin
tihrîk a ni a: “Ngaihven ula, fîmkhur rawh u; in khingpui Diabola
chu sakeibaknei rûm \hîn angin a ei theih tûr zawngin a phî ruai
\hîn,” (1 Petera 5:8). “Diabola ngamthlêmnate chu in do zawh nân
Pathian râlthuam famkimin inthuam rawh u,” (Efesi 6:11).
Adama hun a\anga kan hun thlengin, kan hmêlma ropui chuan
mihringte hnehchhiah tûr leh tiboral tûrin a thiltihtheihnate chu a hmang
reng a. Kohhran a beihna hnuhnung ber atân tûnah hian a inbuatsaih
mêk a ni. He hmêlma nunrâwng, châwl ngai lo do tûr hian Krista zui
tum zawng zawngte chu hruai an ni vek ang. Kristiante chuan Pathian
\ih dân entawn tûr an zir tam poh leh, anmahni chu Setana beih tûrin an
intârlang chiang ting a ni mai. Pathian hnâa phûr taka thawk zawng
zawng, Diabola bumna hailan tuma, mîte hmâa Krista târ chhuah tumtute
chu, Paulan rilru inngaitlâwm tak leh, mittui tam tak leh thlêmna kâra,
LALPA rawngbâwltute tia a sawite zîngah an tel ve thei ang.
Setanan a thlêmna hrâng ber leh fing vervêk berin Krista chu a
rawn bei a; mahse inbeihna zawng zawngah amah chu dan kîr a ni
vek a. Chûng indonate chu Kristan kan aiawhin A bei a; chûng
hnehnate hmang chuan hnehtuah min siam ve thei a ni. Amah zawngtu
zawng zawngte hnênah Kristan chakna A pe ang. Mi tumah hi mahni
remtihna lo chuan Setanan a hneh thei lo. Thlêmtu chuan rilru a thunun
thei lo va, mi tumah sual tûrin a tilui thei hek lo. A tihrehawm thei a,
mahse a tibawlhhlawh thei lo. Lungngaihna a tuartîr thei a, mahse a
tikhawlo thei lo. Krista hnehna hian sual leh Setana chu huai taka
do tûrin Amah zuitute chu huaisenna A pe dâwn a ni. “Râlthuam
famkimin inthuam rawh u,” (Efesi 6:11).S
BUNG 31
DIABOLA HMANRUA
(AGENCIES OF EVIL SPIRITS)

H
muh theih leh hmuh theih loh khawvêl inzawmna, Pathian
vântirhkoh rawngbâwlna leh, thlarau sualte thawhna chu,
chiang takin Bible-ah târlan a ni a. |hen hran theih hlek lohvin
mihring chanchin nên tah pawlh chiat a ni. Vântirhkoh thianghlimte
chu, “Chhandamna roluahtute rawngbâwlsaktu,” (Hebrai 1:14) tia
sawi an nih laiin, ramhuaiho (thlarau sualho) an awm rin lohna a lo
lian zêl a, mi tam takin mitthi tawhte thlarauvah an ngai a. Vântirhkoh
\hate leh sualte an awm ve ve thu Pathian Thuin a sawi chauh pawh
ni lovin, hênghote hi mihring taksa a\anga kal chhuak, mitthite thlarau
an ni lo tih fiahna chiang tak a awm zâwk a ni.
Mihring chu siam a nih hmain, vântirhkohte chu an awm daih
tawh a, leilung nghahchhante phum a nih lai khân, “Vârparh arsîte
chu an zai khawm a, Pathian fâte zawng zawng pawh hlimin an auva,”
(Joba 38:7). Mihring tluk hnuin, vântirhkohte chu nunna thing veng
turin tirh an ni a, hei hi mihring thih hmâin a ni. Vântirhkohte chu
pianphungah mihringte âia chungnung an ni a. Fakna hla phuahtu
chuan, mihring chu “vântirhkohte âia hnuai deuh chauha” siam a ni a
ti (Sam 8:5).
Vân mîte tamzia te, an thiltihtheihna leh ropuina te, Pathian sorkâr
nêna an inzawmna te, leh chhandamna hnathawh nêna an
inkungkaihna te chu Pathian Thuin min hrilh a. “LALPA chuan A
lal\hutphah chu vânahte khian A tinghet a; A ram chuan engkim
chungah ro a rêl a,” (Sâm 103:19). Zâwlnei chuan, “Lal\hutphah
vêlah chuan vântirhkoh tam tak âw ka hria a,” a ti (Thupuan 5:11).
“Vântirhkoh chaknaa ropuite” “A rawngbâwltu A duhzâwng ti
\hîntute.” “A thu ngaithlaa zâwm \hînte,” chuan lalberte Lalber
awmna hmâah chuan an nghâk \huap a (Sâm 103:19-21). A sînga
sîng hmun sîng tam tak leh a sânga sâng hmun sâng tam tak, vân lam
thuchah puangtute chu zâwlnei Danielan a hmu a (Daniela 7:10).
511
512 INDONA ROPUI

Tirhkoh Paula chuan, “Chhiar sên loh,” a ti a (Hebrai 12:22).


Pathian tirhkohte niin “kâwlphê angin an lang” a, ênna ropui tak
neiin, chak êm êmin an thlâwk a (Ezekiela 1:4). Chhandamtu thlâna
vântirhkoh hmêl chu “Kâwlphê ang a ni a, a silhfênte chu vûr anga
vâr,” a ni a, amah an hlauh avângin thlân vêngtute chu, “mitthi ang
maiin an awm ta a,” (Matthaia 28:3, 4). Assuria lal chapo tak
Senakerib-an Pathian a hauva, a sawichhiat a, Israelte chu tihboral
a tum khân, “chumi zân chuan LALPA vântirhkoh chu a kal chhuak
a, Assuria-hote riah hmunah chuan mi 1,85,000 a tihlum a (2 Lalte
19:35; 2 Chronicles 32:21). “Senakerib-a sipai huaisen, hmahruaitu
hotu zawng zawngte chu a tihlum a.” “Tichuan zak tak hmêlpuin
amâ ram lamah a haw leh ta a,” (2 Chronicles 32:21).
Zahngaihna hna thawk tûrin vântirhkohte chu Pathian mîte hnênah
tirh an ni \hîn a. Malsâwmna thutiamte nên, Abrahama hnênah te;
Sodom kulh kawngkâah, mi fel tak Lota chu, chhiatna râpthlâk tak
ata chhan chhuak tûrin; Elija hnênah, thlalêra ril\âm leh tuihâla a
boral dâwn khân; Elisa hnênah, khawte tak têah a hmêlmaten an
hual hnan a; Daniela hnênah, ring lo mi Lal inah chung lam finna a
zawn lai leh, sakeibakneiten an seh mai tûra hnutchhiah a nih lai te;
Petera hnênah, Heroda lung in thimah thah tûra tântîr a nih lai te;
Filippi khuaa tân inah te; tuifinriatah thlipui leh ruahpui an tuar zâna
Paula leh a \hiante hnênah te; Chanchin |ha dawng tûra Kornelia
rilru a hawnsak tur te, Jentail mikhualte hnena chhandamna thuchah
nena Petera tir chhuak tur tein, chutiang chuan hun tinrengah,
vantirhkoh thianghlimte chuan Pathian mîte rawng an bâwlsak \hîn.
Krista zuitu tinrengte vengtu vantirhkoh ruat an ni zel a. Hêng
vêngtu vantirhkohte hian mifelte chu mi sual thiltihtheihna lakah an
hliahkhuh \hîn a ni. He Setana ngei hian, “Joba chuan vang awm
lovin Pathian a \ih em ni? Amah chu a inen a, a neih zawng zawng
nen, kil tinah I hung vêl a ni lo’m ni?” a tih khân a hrechiang hle a ni
(Joba 1:9, 10). Pathianin A mîte A vên dân chu fakna hla phuahtu
hian a tilang a, “Amah \ihtute chu an vêlah LALPA vântirhkohvin a
awm chilh a, a chhan him \hîn,” tiin (Sâm 34:7). Chhandamtu chuan
Amah ringtute chung thu sawiin, “Hêng mi tê ber zînga pakhat pawh
DIABOLA HMANRUA 513

hi hmusit lo tûrin fîmkhur rawh u; vânah an vântirhkohten Ka Pa


hmêl an hmu fo tih ka hrilh che u hi,” A ti (Matthaia 8:10). Pathian
fâte rawngbâwlsaktu vântirhkohte chuan englai pawhin Pathian an
hmu \hîn a ni.
Chutiang chuan thimna lalpa bumna thiltihtheihna leh tihchhiat
duhna châwl lo laka tar chhuahte leh, sual sipaite nêna indote hi,
englai pawhin Pathian vântirhkohten an enkawl reng tih a chiang a
ni. Chumi chianna chu \ûl lovah tihlan a ni lo. A mîte hnênah Pathianin
zahngaihna leh vênhimna thutiam A pêkna chhan chu, sual thiltithei
tak tawh tûr an neih vâng a ni, thawktu tam tak, tum ruh, chau ngai
lo, an huatna leh thiltihtheihna hre lo emaw pawisa lo emawte chu
tumah an him theih lohna chu.
Thlarau sualho, a tîra sual loa siamte chu pianphungah leh
thiltihtheihnaah leh ropuinaah chuan tûna Pathian tirhkoh thianghlimte
ang hi an ni a. Mahse suala an tlûk avângin, Pathian chu do tûr leh,
mihringte tiboral tûrin an \angrual ta a. An helnaah Setana nên
\angrualin, amah chawpin vân a\anga paih thlâk an ni a, khawvêl
hun lo kal zêlah, Pathian thuneihna dovin an lo insuihkhâwm ta a ni.
An \anho dân leh an sorkâr te, an pâwl hrang hrang te, an finzia leh
vervêkzia te, mihringte thlamuanna leh hlimna tihchhiat an tum dânte
chu Pathian lehkhabuin min hriattîr vek a ni.
An awm thu leh an hnathawh hi Thuthlung Hlui chanchin hian a
sawi zeuh zeuh va; Krista chu he leia A lo chên lai erawh kha chuan,
thlarau sualte chuan a mak thei ang berin an awm tih an tilang \hîn a
ni. Mihringte chhandam nâna thil ruahman chu thawk tûrin Krista
chu A lo kal a, Setana erawh chu, khawvêl thunun tumin, a chanvo
chuh tumin a lo kal thung a. Palestine ramah chauh lo chuan, khawvêl
hmun tinah, milem biak chîntîrin a hlawhtling êm êm a. Thlêmtu hnên
lama an inpêk vekna ramah tih loh chuan, mîte hnênah vân ênna
rawn tilang tûrin Krista chu A lo kal a. Hetah hian thuneihna pahnih
chu chungnun zâwk inchuhin an inbei a. A hnêna ngaihdamna leh
muanna chan duh zawng zawngte chu sâwmin, Isuan A hmangaihna
bân A phar a. Thimna sipaite chuan chelh reng theihna an nei lo tih
an inhria a, Krista hnathawh chu a hlawhtlin chuan, an lalpa chu a
514 INDONA ROPUI

tâwp thuai dâwn tih pawh an hria. Setana chu sakeibaknei thlun ang
maia thinurin, mihringte taksa leh thlarau chungah a thiltihtheihna
chu hnehsawh takin a lantîr vêl a.
Ramhuaite mihring kawchhûnga an luh dân chanchin chu
Thuthlung Tharah chiang taka ziak a ni a. Chutianga tihhrehawm
mihringte chuan tlâng hrilêng natna satliah an tuar a ni mai lo. An tân
A thawhsakte awm dân chu Kristan A hre chiang êm êm a,
ramhuaihoten an chênchilhte pawh chu A hre vek a ni.
An tam dân te, an thiltihtheihna te leh mi tihchhiat an duhna te,
Krista zahngaihna leh thiltihtheihna chanchin te chu, Pathian thu
Gadarin mi ramhuai zâwl tihdam thuah tihlan a ni a. Chûng mi â
khawngaihthlâk tak, khuahkhirh theih tawh loh, kaikûn a, chilphuan
thlauhva thinur vêl thâwm leh, mahni innghaisâ a, an vêla kalte pawh
tirâl\îa, an vak vak thâwm chuan boruak a tikhat a. An thisen chhuak
leh an taksa hmêlhem leh an rilru buai chu, thimna lalpa tân hmuhnawm
leh lâwmna a ni tih a lang a. A thununtu ramhuai pakhat chuan, “Ka
hming chu Sângruka a ni; tam tak kan ni si a,” tiin a puang a (Marka
5:9). Rom sipaiah chuan Legion chuan 3000 a\anga 5000 a huap a.
Setana sipaite chu a pâwl pâwlin an inrem fel a, chumi pâwl khat
chu legion aia tlêm lo an ni.
Isua thupêkin, an mi mante chu ramhuaiten an chhuahsan a, mi
pângngai rilru pûin, thil hriatna neiin, zaidamin Isua ke bulah thlamuang
takin an \hû a. Mahse ramhuaite chu vawk rual tuia zuan luhtîr tûra
an chêt phalsak an ni a; Gadarin mîte chuan Isua malsâwmna ai
chuan chûng an thil hlohte chu an ngaisâng zâwk a, Tidamtu Pathian
chu kal bo tûrin an ngen ta mai a. Hei hi Setana thil tih tum dân lo
lang chu a ni rêng a ni. An thil hloh avângin Isua an dem a, an hlauhna
a rawn chawk tho va, Isua thu a ngaihthlâk lohtîr hlawm a. Hlohna
te, vânduaina te, tuarna te hi amah leh a hnathawktute vânga lo
thlengah bel lovin, Kristiante chungah belin Setana chuan a puh tlat
zêl a ni.
Mahse Krista thil tumte chu tihbahlah a ni chuang lo. Hlâwkna
ûma sa thiang lo vulhtu chûng Judahote zilhhau nân chuan, ramhuaiten
vawk rual an tihboral chu A phalsak a. Ramhuaite chu Kristan khap
DIABOLA HMANRUA 515

lo phei sela chuan a vawk rualte chang lo pawh, a vulhtute leh a


neitute nên lam chuan dîlah an pil vek ang. Zahngai thei taka A
thiltihtheihna chu lantîr a nih vâng chauhvin, a vulhtute leh a neitute
chu humhim an ni a. Chu bâkah, mihring leh ramsa chunga Setana
thiltihtheihna râwng tak chu zirtîrten an hriat theih nân he thil lo thleng
hi phal a ni bawk. An hmêlma do tûr chu an hriat theih nân leh, a thil
ruahman hmanga bum leh hneha an awm loh nân, Chhandamtu’n an
hriat thiam A duh a ni. Chu lai rama mîte chuan Setana phuarnate
tichat a, a sal mante chhuahsak tûra A thiltihtheihna chu an hmuh A
duh bawk a. Isua chu Amah tak A kal sawn nâa, mak taka
tihdamhote chu anmahni Tidamtu zahngaihna puang tûrin
hnutchhiahin an awm a.
Entîrna dangte pawh Pathian lehkhabuah ziak a ni a. Suro-Foiniki
hmeichhe fanu ramhuaiin hrehawm taka a tihbuai chu, A thu ringawtin
Isuan A hnawt chhuak a (Marka 7:26-30). “Mi pakhat mitdel \awng
thei lo ramhuai man,” (Matthaia 12:22); tleirawl pakhat \awng thei
lo, “meialhah te, tuiah te, amah tiboral tûra a tihtlu \hîn” (Marka
9:17-27); mi â, “ramhuai bawlhhlawhin” a sawisak \hîn (Luka 4:33-
36), Chawlhnîa Kapernaum biak in reh \huap mai tibuaitu, chûngte
chu Chhandamtu ngilnei chuan an zain A tidam a. A chhûng ata
516 INDONA ROPUI

chhuak a, nghaisa leh tawh lo tûrin Kristan thu A pe a. Kapernauma


inkhâwmhoten A thiltihtheihna ropui tak chu hmuin, “an zain mak
an ti hlê a. ‘Hei hi engnge ni? Thunei tak leh thiltithei takin ramhuai
bawlhhlawhte thu A pe a, an chhuah tâk hi’ an inti hlawm a,” (Luka
4:36).
Ramhuai mante chu nasa taka tuar anga sawi an ni deuh ber a;
chutiang bâk chu an awm lo. Thiltihtheihna chungchuang neih châkin,
\henkhatin Setana thununna an thlang \hîn. Hêngho hian ramhuai
dona an nei chhin lo. Chumi pâwlah chuan ai enna thlarau,- Simon
Magus-a te, dawithiam Elima te leh, Filipi khuaa Paula leh Sila zuitu
nula te kha an tel a.
Bible zirtîrna thu fiah tak leh tam takin Setana leh a tirhkohte
awm chianzia a sawi pawh ring lote chu, ramhuaiten an thunun aia
hlauhawm zâwk an tân a awm chuang lo. An bumnate kan hriat loh
chhûngin, ngaihtuah phâk loh khawp hlâwkna an nei hman \hîn;
anmahni finna zai zui an rilrûk laiin, an remruatte chu an ngaisâng a.
Hun tâwp kan hnaih zêl hian, Setana chu bum tûr leh tichhe tûra
thiltihtheihna nasa ber nêna thawkin, amah (Setana) chu a awm tak
tak lova rinna a theh darh chhan chu hei hi a ni. Amah leh a hnathawh
dân thup tlat hi a thil tum a ni si a.
Bumtu ropui chuan a thil ruahmante kan hriat hi a thil hlauh ber
a ni a. A ze dik tak leh a thil tumte a thup \hat zâwk theih nân, amah
nuihsawh leh hmusitzâwnga inlantîr hi a lâwmzâwng tak a ni a.
Nuihzatthlâk leh tenawm tak, pianhmang nei mang lo, a chanve
rannung a chanve mihring anga han ziahte hi a nuam tihzâwng a ni a.
Mi rilru fing tak leh chin hria intiten infiam nân leh hmusit taka a
hming an lam rîkte hian a lâwm a.
Amah chu a finna vâwrtâwpa a inkhuh tlat avângin, “Chutiang
thil chu a awm tak tak em ni?” tiin an zâwt nasa hlê a. A hlawhtlinna
chiang tak chu, Pathian thu hriattîrna fiah ber, dâwta chantîrtu thurinte
chu sakhuana khawvêlah hian pawm a lo nihah hian a lang a ni.
Setanan chhiatna hna a thawhte, a chakna rûkte hai hawng a, mi a
beihnate laka invêng tûra min ngenna te hre lote chu, a thuhnuai
DIABOLA HMANRUA 517

hmiah dâwn avângin, Pathian Thu chuan entawn tûr tam tak min pe
a ni.
Kan Chhandamtu humhimna leh chhan chhuahna leh thiltihtheihna
nasa zâwkah kan innghah loh chuan Setana leh a sipaite thiltihtheihna
leh elrelna chuan tûnah min tithlabâr mai thei a ni. Kan inte chu
fîmkhur taka kalhin, kan ro sum leh kan nunnate chu mi sual lakah
kan vênghim thei a; mahse min bei rengtu tirhkoh sualho, an mi beihna
laka kan chaknaa himna kan hmuh theih hauh lohte hi kan ngaihtuah
zen zen lo va. Phalsak an nih vaih chuan, kan rilrute hruai pêng a,
tibuai a, kan taksate nghaisâin, kan thil neihte leh kan nunnate hi an
tiboral thei a ni. An lâwmna ber chu hrehawmna leh chhiatna thlentîr
hi a ni a. Pathian thil ngiatte hnialna leh, Pathianin thlarau sualho thu
hnuaia A hnutchhiah thlenga Setana thlêmnaa tlûk luh hi a hlauhawm
a ni. Mahse Krista zuitute chu A vênhimna hnuaiah an him reng a.
Anmahni vênghim tûrin vântirhkoh, chaknaa ropuite chu vân a\angin
tirh an ni a. Pathianin A mîte A humhalhna chu Setanan a tâwn tlang
thei lo a ni.S
BUNG 32

SETANA THANGTE
SETANA
(SNARES OF SATAN)

K
RISTA leh Setana inkâra inhnialna ropui, kum sângruk dâwn
lo awm tawh chu a lo tâwp dâwn hnai ta a, Setana pawhin
mihringte a thang kama awhtîr tûrin leh Krista rawngbâwlna
chu a thlâwn mai a lo nih theih nân tûn hma lama a thawh \hin ang
lêtin \an a khawh mêk a ni. Chhandamtu dilpuina a tâwp hun - sual
thawina a awm tawh loh hun thlenga thimna leh sim lohnaa mihringte
chelh tlat hi a tum ber a ni.
A thiltihtheihna do tûra beihna a awm hranpa lohva, khawvêlah
leh kohhranah hian chawlawlna a awm rih chhûng chuan, Setana
hian \an lâk tehchiam a tum lo, a duh anga sala a siamte a hloh
hlauhawmna a awm sî lo. Mahse chatuan thilte ngaihsakna a awm
a, mîten, “Chhandama awm tûrin engnge ka tih tûr?” tia an rawn
zawn hian, Krista thiltihtheihna er tûrin leh Thlarau Thianghlimin mîte
rilru a hnehna dâl tûrin \an a khawh zual sauh sauh \hîn a ni.
‘LALPA hmâa vântirhkohte an inlan nî a lo awmin, Setana pawh
an zîngah a tel ve,’ (Joba 1:6) tih Pathian Thuin min hrilh a. Chatuan
Lalber hmâa kûn tûr erawh chu ni lovin, mi felte dova a sual hnathawh
chhunzawm zêl tûr zâwkin a ni. Tûnlai huna Pathian chibaibûk tûra
mîte an kal khâwmnaa a tel ve zêlna chhan pawh hi chu bawk chu a
ni. Mita hmuh theih lohvin inthup mah se, Pathian betute rilru thunun
tumin theihtâwpin a bei reng a, sipai hotu fing tak angin, rem a ruat
lâwk diam \hîn. Pathian thuhriltuin ngun taka Pathian thu a zir a
hmuh apiang hian, a thu hril tûr chu a lo chhinchhiahpui a. Thu chu
hril a lo nihin, mîten an man fuh lohna tûrin, a finna leh remhriatna
zawng zawng hmangin, an rilru lâk pênna tûr ngawt a zawng \hîn a.
Tichuan, inrâlrinna leh zilhna mamawh zualtute chu, sum leh pai
ngaihtuahna lama kal botîr dân a thiam a, a nih loh leh, an tâna
nunna thu ni ngei tûr ngaithla lo tûrin a hruai bo \hîn a ni.

518
SETANA THANGTE 519

Sualna chhûmpuiin mîte a tuam vêl mêkte LALPA rawngbâwltu-


ten an hmuha an lainat êm êmte hi Setana chuan a lo hmuhpui ve
vek a. Chawlawlna te, thatchhiatna te leh engmah pawisak lohna
tea mîte a phuarnate chu, tihchaha a awm theih nâna \hahnemngai
taka Pathian khawngaihna leh thiltihtheihna an dîlnate pawh a hriatpui
vek bawk. Chûng thilte avâng chuan finrâwl a thawh zual sauh \hîn
a ni. Hrawk sûm theih lohna lamah emaw, mahni nawmna ûmna
lamah emaw mîte a thlêm a, chu chuan an hriatnate a tichawlawl a,
an tâna zir tûr pawimawh berte chu an hai ta \hîn a ni.
|awng\aina leh Pathian thu zirna thlahthlam tûra a hruai theih
zawng zawngte chu a tân bêl chhûng sa mai an ni tih a hre kiau va.
Chuvângin mîte rilru bual â tûrin thil eng engemaw a phuahchawp
thar reng mai a ni. Tichuan, Setana \anpuitu \angkai ber berte chu
Pathian ngaihsak anna nei, thutak hriat belh zêl tum aia rinnaa an
lungrualpui theih lohte dik lohna emaw, nungchang \ha lo lai emaw
hmuh chhuah ngawt an sakhuaa neite hi an ni. Chûngte chu Setana
kut tichaktute an ni a. Ûnaute hêktute hi an tlêm lo ve. Chûng mîte
chu Pathianin hna a thawh a, A rawngbâwltuten A hnêna
chawimawina an pêk apiangte hian an lo phe ve sek zêl a. Thutak
hmangaihna zâwmtute thiltih te leh thu sawi te chu an lo kai-lek \hîn
a. Krista rawngbâwlnaa tui êm êm, phûr êm êm bawk leh mahni
inphat takmeuhte chu bumtute emaw, buma awmte emaw angin an
sawi hlauh \hîn a ni. Thil dik leh ropui tih duhna rilru apiang sawi
bawrhbân te, mi rêl te leh mi mâwl zualte rilrua rinhlelhna chawh
chhuah te hi an hna ber a ni a. Hêng mîte hian an theih dân kawng
apiangin, thil thianghlim leh fel chu bawlhhlawh leh bumna anga mîte
ngaihtîr an tum dâwn a ni.
Hêng thilah hian tumah buma awm a \ûl lo ve. Bumtute chu tû
fâte nge an nih a, tunge an entawn a, tû hnâ nge an thawh tih chu a
lang nghâl mai ang. “Anmahni chu an rahah in hre mai ang,” tih ang
khân (Matthaia 7:20). An chêt dân chuan, Setana, “Kan unaute
hêktu,” thihna tûr pai, dâwt pa chêt dân a ang si a.
Bumtu ropui chuan, dik lohna leh kal sualna tinrêng, a tihboral
duhate ngaih dân rem tûra zirtîrna hrang hrang a lo buatsaih lâwk
520 INDONA ROPUI

diama khalh lût tûrin lam\ang tam tak a nei a. Pathian hna hmasâwnna
hmu duh leh chumi ruala anmahni, tûna hmasâwnna neih duhtute
tibahlah tûrin, piangthar lo leh rinhlelhna rilru chawk chhuak duh mi
kohhrana rawn zeh luh hi Setana tum pakhat a ni. Chutiang mi,
Pathianah emaw, A thû-ah emaw, rinna tak tak nei lo, thutak
\henkhatte pâwnlang taka pawm ve, Kristianah pawh chhiar tel ve
tam tak an awm a, chûng chuan an rin dân dik lote chu Pathian
Lehkhathu zirtîrna ang maiin an rawn pu lût \hîn a ni.
‘Mîten engnge an rin tih hian kori a tu lo ve,’ tih hi Setana bumna
hlawhtling tak pakhat a ni a. Thutak hian, hmangaihna avânga pawm
a nih chuan, a pawmtu chu a tithianghlim \hîn a ni tih a hria a,
chuvângin thutak luahlântu atân zirtîrna dik lo te, phuahchawp
thawnthu te leh Chanchin |ha dang a zawng reng mai a ni. Pathian
fâte chuan zirtîrtu derte hi, mi sual anga en satliah mai lovin, nunna
tiboral thei dâwt thûte rawn pu lûttute angin an enin, an lo do tlat
tawh \hîn a. Elija te, Jeremia te leh Paula te pawh khân, Pathian thu
a\anga mi hruai pêngtute chu khauh takin, zâm miah lovin an do tlat
tih kan hria. Hêng thutak humtu mi thianghlimte hian, ‘sakhaw thurin
dik neih a pawimawh lo ve,’ tia lâp taka zirtîrna rêng rêng chu an
bengkhâwn duh ngai lo a ni.
Pathian Lehkhathu hrilhfiahna ngaihthlâk nuam tak, chiangkuang
lo tak site leh rinna thua zirtîrna inpersan tak tak, Kristiante zînga
kan hmuhte hi, thutak hriat kawnga mî rilru tibuai tûra hmêlmapa
hnathawh vek a ni a. Kristian kohhran zînga in\henna leh inrem lohna
tam takte hi, ngaih dân \henkhat hum tuma Pathian thu hman sualna
tlânglâwn tak a\anga lo awm an ni deuh ber. Mi tam takin, thinlunga
inngaitlâwm a, Pathian duhzâwng hriatna nei tûra A thu zir ngun
aiin, engemaw mai mai, danglam deuh zar hmuh tumin an zawng
zâwk \hîn.
An zirtîrna dik lo leh Kristian nun dân lo taka an nunna leh
thiltihte an chhunzawm zêl theih nân, mi \henkhat chuan Pathian
Lehkhathu châng tlêm emaw, châng chanve lek emaw, an thusawi
tum nêna inmil lai an thur chhuak a, han chhiar zawm zêl chuan
Pathian thu châng an hmante sawi tum chu thil dang daih a lo ni si a.
SETANA THANGTE 521

Rûl anga fingin, an tîsa châkzâwng mil thei âwm chi, thu chhum
remrumin an inhum a, chu chu mi tam takina Pathian thu an hruai
kawih luih dân chu a ni. Mi \henkhat dang, zêldin thiam riau an awm
a, chûngte chuan Pathian Lehkhabua entîr nei chhinchhiahna leh
number-te hi an la chhuak a, Pathian Lehkha Thianghlim hi amah
vêk hrilhfiahtu a nihna hre chiang si lovin, anmahni lâwmzâwng rem
tûrziain an hrilhfiah a, an zirtîrna mumal lo tak chu Pathian Lehkhabu
zirtîrna angin an tlângaupui \hîn.
Pathian Lehkahthu hi \awng\aina te, inngaihtlâwmna te leh
zirtîrna dawng duh rilru putna te awm lova zir a nih chuan, thu mâwl
ber berte leh a khirh ber berte chu an tum tak a\anga kaih her daih
an ni ang. Pope lalna kohhrana hruaituten, an tum dân rem thei ber
bung leh châng \henkhatte Pathian Lehkhathu a\angin an la chhuak
a, anmahni remziain an hrilhfiah a, chu chu kohhran mimirte hnênah
an zirtîr lehchhâwng a, mipuiten Pathian Lehkhabu leh thutak hre
thiam tûra anmahnia Pathian Lehkhabu nêna zir erawh chu an
khapsak lawi si a. Pathian Lehkhabu hi, a pumin, a nih ang ang hian
mîte hnênah pêk a ni tûr a ni. Pathian Lehkhathu, dik lo taka zirtîrna
dawn ai chuan, an tân Bible zirtîrna dawn loh law law a \ha zâwk
ang.
Anmahni Siamtu duhzâwng hre duhte kaihruai tûrin Bible hi ruat
a ni a. Hrilhlâwkna thu nghet tak chu mihringte hnênah Pathianin a
pe a; vântirhkohte leh Krista meuh pawh Daniela leh Johana hnênah,
thil lo thleng thuai tûrte hrilh tûrin an lo kal a nih kha. Chûng thil,
kan chhandamna atâna \ûlte chu thup an ni lo ve. Rinawm taka
thutak zawngtute kal sualtîr tûr chî leh an rilru tibuai tûr chia puan
chhuah an ni hek lo. Zâwlnei Habakuka hmanga LALPAN a sawi ang
khân, “Inlârna chu ziak la, a chhiartuin tlan paha a chhiar theih
khawpa chiangin ... ziak rawh,” tih a ni (Habakuka 2:2). Pathian
Thu chu, thinlung taka \awng\aina nêna zirtu tân chuan a chiangin a
fiah a, mi rinawm takzette chu thutak êngah an lo kal ang. “Mi fel
tân chuan êng chi thehsak a ni \hîn,” (Sâm 97:11). An member-
tena ro phûm rûk anga \hahnemngai taka thutak an zawn loh chuan,
thianghlimnaah chuan eng kohhran mah hian, hmâ an sâwn lo vang.
522 INDONA ROPUI

Serh leh sâng nei lo khawpa thiangzau zirtîrna zawmna hian hmêlma
bumna hmu fuh lo tûrin mîte mit a tidel a, chutih lai chuan bumtu
chuan a thil tum tihlawhtling tûrin a thawk mial mial si a. Bible
zirtîrnate mihring phuahchawp thila a luahlantîr theih veleh hian,
Pathian dân chu hnâwlin a lo awm a, tichuan zalên inti reng chung
siin kohhrante chu sual bâwihah a tântîr \hîn a ni.
Mi tam tak tân chuan, mi fingte thil hmuh chhuahte hi ânchhia
mai a ni a. Finna chi hrang hrang leh themthiamna lama hmuh chhuahte
hi khawvêla ênna nasa tak Pathianin a rawn thlentîrna an ni a, mahse
mi fing berte pawh, thil thar hmu chhuak tûra an beihnaah Pathian
thua kaihhruai an nih loh chuan, thu puante leh khawvêl finna
inlaichînna hre tûra an zirnaah chuan an buai \hîn.
Tîsa lam leh thlarau lam thila mihringte hriatna neih hian phâk
chin a nei a, chuvângin mi tam takin Pathian lehkhathute leh khawvêl
finnate hi inremtîr dân an hre pha lo. Mi tam tak chuan zêldin thil leh
suangtuahna te hi thil finfiah tawh angin an pawm a, Pathian thu teh
nân, chûng finna an vuah, finna tling si lo chu hman tûr niin an ngai
(1 Timothea 6:20). Siamtu leh a kut chhuakte chu an hriat chhuah
rual loh a ni a, leilung dân hmangin an hrilhfiah thei hek lo. An hrilhfiah
theih loh avâng chuan Bible hi rin tlâk loh leh pawm tlâk lohvah an
ngai ta \hîn a ni. Thuthlung Hlui leh Tharte hi rin tlâk lohva ngaite
chu Pathian a awm rin lohnaah an kal zêl duh viau va, thiltihtheihna
tâwp nei lo chu leilung thila awmah an sawi a. An thîrchakai chu an
kalsan tawh avângin rin lohna lungpuia intauh sawk tûrin hnutchhiah
an ni.
Chutiang chuan mi tam tak chu rinna a\anga kal sualin, Setana
bumin an awm mêk a ni. Mihringte hian Siamtu aia fin zâwk an tum
fo \hîn a; mihringte finna vêk chu chatuan pawha puan chhuah ngai
loh tûr thurûk hrilhfiah tum nân an hmang \hîn. Pathian chanchin leh
A thil tumte puan chhuaha awmte chauh hi hriat thiam tum selang
chuan, Jehova ropuizia, lalzia leh thiltihtheihzia te an hmu ang a, chu
mi rual chuan eng tham mah an nih lohzia an hmu thiam nghâl ang a,
an tân leh an fâte tâna puan chhuahahte chuan an lungawi tâwk thei
ang.
SETANA THANGTE 523

Pathianin a puan chhuah loh thilte, kan hriat atâna a tih hauh
lohte chhui chhuah tuma mihring rilru kaltîr vak vak hi Setana bumnate
zînga a hlawhtling ber pakhat a ni. Vâna a hmun a chân tâkna chhan
pawh kha hei hi a ni a. Pathian thil tum zawng zawngte a hnêna hrilh
vek a nih loh avângin Lucifera chu a lo vui ta a, a dinhmun sâng tak
chelha a tâna thawh tûr ruatte chu a ngaihthah ta a. A vuina chuan a
hnuaia vântirhkohte thinlung chawk thovin, a tlûktîr ve ta a ni. Tûnah
hian mihringte rilrua vuivaina dah luh dân leh Pathian thupêk chiang
takte ngaihthahtîr dân kawng a zawng reng a ni.
Bible zirtîrna chiang tak hi, a nih ang taka pawm duh lotuten
phuahchawp thawnthu, ngaihthlâk nuam tak, an chhia leh \ha hriatna
pawh tireh thei chu an zawng reng a. Inngaihtlâwmna te, inphatna te
leh thlarau lam thiltea inzirtîrna te a tlêm zawh poh leh, mi lawm an
hlawh ting mai a ni. Hêng mîte hian an tîsa châkzâwng rawng an
bâwl theih nân an finna leh theihnate chu an hnûk hniam a. Anmahni
inteh dâna fing lutuk an nih avângin, thinlung inchhîr ngawih ngawih
chunga Pathian Lehkhathu zirna leh Pathian kaihhruaina dîla
\hahnemngai taka \awng\aina an nei thei lo va, bumna laka humtu
pawh nei lo an lo ni \hîn a ni.
Thinlung châkzâwngte pe zêl tûrin Setana chu a inpeih sa reng
a, thutak hmunah a bumnate a dah hlauh zâwk \hîn a. Hetiang hian
a ni mihringte rilru chunga pope lalnain thuneihna a chan ni; chutiang
kawng vêk chu, kraws put peih loh avânga thutak chu hnarin,
Protestant-te chuan an lo zawh ve ta a. Mahni remchânna leh pâwl
dân lam zawm duh vânga Pathian thu thlahthlam a, khawvêl nêna
inrema awm duhte chuan, thutak aia zirtîrna dem awm pawm an
hmabâk tihna a ni. Thutak hnar lui tlattute chuan dik lohna chi tinrêng
an pawm ang a; bumna \henkhatte chu haw ve hlur mah se, bumna
chi dang chu i-hê lovin an pawm nghâl vat si ang. Tirhkoh Paula
chuan chhandama an awm theihna tûra thutak hmangaihna pawm
duh lote chung thu a sawinaah chuan, “Chuvâng chuan dâwt thu chu
an âwihna tûrin Pathianin sual hnathawhna an hnênah a thlentîr ang,
thutak âwih lova fel lohnaa lâwm zâwkte chuan thiam loh an chan
vek theih nân,” tiin a puang (2 Thesalonika 2:10-12). Hetiang
524 INDONA ROPUI

anga inrâlrinna thute kan dawn avâng hian eng ang thurin nge kan
pawm ang tih thuah kan fîmkhur êm êm tûr a ni.
Bumtu ropuian a bumna hna a hlawhtlinpui berte zînga \henkhatte
chu, mitthi thlarau biakna dâwt thu mak tak, leh mi dawi â thei chi
zirtîrna te hi an ni. Êng vântirhkoh anga inthuamin, a lênte chu mi rin
lohna lai takah a zâr \hîn a. Mîten Pathian Lehkhabu hi hre thiam
tûrin \hahnemngai taka \awng\aina nên zir \hîn selang chuan, thurin
dik lo pawm tûra thima hnutchhiah an ni ngai lo vang. Thutak hnartute
erawh chu bumnaa tlûk hmabâk mai an ni.
Dik lohna hlauhawm tak dang pakhat chu Krista Pathianna pawm
lovin, ‘he khawvêla a lo kal hmâin A la awm ngai lo,’ tiin a zirtîr. He
zirtîrna hi Bible ringtu inti tam takin lâwm takin an pawm a, mahse
kan Chhandamtun chiang êm êma a zirtîr, Pa nêna an inlaichînna te,
A nungchang te, leilung pian hmâ pawha lo awm sa reng tawh a nih
thute nêna inkalh tlat a ni. Pathian Lehkhathute hi âwm lo lutuka
kaih-lek zet a nih loh chuan, hetiang zirtîrna dik lo hi lungawi taka
pawm theih a ni lo. Tlanna hnathawh chu mihringte a ngaihnêptîr a,
Bible hi Pathian thu, puan chhuah anga an rinna chu, a bul lam a\angin
a ei chhiatsak bawk a. Zirtîrna hlauhawm tak a ni a, do zawh pawh
harsa tak a ni. Pathian Lehkhathuin Krista Pathian a nihzia thu a
sawite hi mîten an hnar tawh chuan chu mi thua inhnialna neihpui
chu a sâwt tehchiam tawh ngai lo, inhnialna rêng rêng hian, hnial
khân \ha tak pawh nei mah ila, mîte a hneh tak tak ngai lo a ni.
“Khawvêl mi chuan Pathian Thlarau lam thilte chu a lâwm \hîn lo,
ani ngaih chuan âtthlâk a ni si a; Thlarauva hriat fiah a nih avângin a
hre thei lo rêng rêng bawk a ni,” (1 Korin 2:14). He dik lohna vuan
tlattute hi chuan Krista hnathawh emaw, a nungchang emaw,
mihringte tlan nân Pathian remruat ropui tak thute emaw hriatna dik
tak an nei thei lo.
Kal sualna darh zau tak dang chu ‘Setanan taksa a nei lo va,
Pathian Lehkahthuin a hming a sawite pawh hi mihringte ngaihtuahna
leh duhna bawlhhlawh sawi nâna hman mai a ni,’ tia zirtîrna hi a ni.
Pulpit tam ber a\anga zirtîrna puan darh zau tak pakhat, ‘Krista
lo kal lehna chu mimal tê tê kan thih hun apiang hi a ni mai a lawm,’
SETANA THANGTE 525

tih hi, vân chhûm zînga a taksa hmuh theiha Krista lo kal lehna zirtîrna
a\anga mîte rilru kaipêng tûra buatsaih a ni. Kum tam tak a\ang
tawh khân, Setana chuan, “Ngai teh u, pindan chhûngrilahte a awm
e,” tiin a puang vêl tawh a (Matthaia 24:23-26); he bumna pawm
avânga boral ta hi tam pawh an tam ta nangiang mai.
‘|awng\aina neih hi thil \ûl a ni lo ve,’ tiin khawvêl finna chuan
a la zirtîr leh zêl a. ‘|awng\ai chhânna hi awm tak tak thei a ni lo, lo
awm teh rêng pawh ni se, dân bawhchhiatna a ni ang, a nih loh leh
thilmak a ni ang a, mahse thilmak chu awm ngai pawh a ni si lo va,’
tiin mi fingte chuan an sawi. ‘Khawvêl leh vân te hi dân nghet takina
a rêl vek an ni a, chu dân kalh chuan Pathianin engmah a ti ngai lo’
tiin an zirtîr bawk. Tichuan, Pathian chu ama dân ngeiin a phuar
angin an sawi a- A dân hmannain Pathianin zalênna a tibo ta dêr ni
ang hrimin. Chutianga zirtîrna chu Pathian Lehkhathu zirtîrna nêna
inkalh tlat a ni a. Krista leh apostol te khân thilmakte an ti lo em ni?
Chhandamtu, lainatnaa khata chuan vawiinah pawh hian, hmuh theiha
mihringte zînga a chên lai ang bawk khân, rinna nêna \awng\aina
chu chhân A la duh reng a ni. Leilung dân chuan thlarau lam dân chu
a thurualpui a. Kan dîl loh avanga kan hmuh loh tûrte chu, rinnaa
kan dîl chuan Pathianin min pe dâwn a ni- chu chu Pathianin min
enkawl dân kawng khat a ni.
Kristian kohhran tam takah hian thurin dik lo leh ngaihthlâk nuam
lam ringawta inzirtîrna a lût nasa ta hlê mai. Pathian thuin rî a khamte
zînga pakhat chauh pawh sawnnain pawi a khawih nasatzia hi sawi
sên a ni ta lo. Hetianga Pathian thuin rî a khamte \hiat ngamho zîngah
chuan, pakhat lek \hiat hnua lungawi ta chu tlêm tê chauh an ni. A
tam zâwkte chuan, thutak pakhat chauh hnâwla lungawi tâwk lovin,
a dang an hnâwl belh zêl a, a tâwpah phei chuan ring lo mi an lo ni ta
hial \hîn a ni.
Mi tam tak chu Pathian thu zirtîrna tlânglâwn tak, dik si lo hian
rin lohnaah a khalh lût a, chuti ni suh sela chuan Pathian Lehkhathu
ringtu ni mai tûr an ni. Chûng mîte chuan anmahni ngaih dân ve mai
-felna te, zahngaihna te leh khawngaihna te kalha zirtîrna pawm chu
tih chî-ah an ngai lo va, chûng zirtîrnate chu Bible zirtîrna anga an
526 INDONA ROPUI

hnêna sawi \hin a nih avâng maiin, Pathian thu angin an pawm duh lo
a ni.
Pathian mîte rinna tihchauh hi Setana tum ber pakhat a ni a.
Pathian-ah leh A thua mîten rinna an neih tihchhiat a duh tluka thil
duh dang a nei chuang âwm lo ve. Ringhlelho sipai rual tam takte
hotu ber a ni a, a lama \ang tûrin, theihtâwp chhuahin mîte hruai sual
tûrin a phe sek reng a ni. Tûnah chuan rinhlelh hi thil zahpuiawm lo
tak a ni ta. Mi tam takin Pathian thu hi, zilhhautu leh sual demtu a nih
avângin, rin enah an en lo va, Pathian meuh pawh rin tlâk niin an hre
ta lo. Pathian thuin a phûtte ti duh lotute chuan, a thuneihna titlâwmin,
Pathian thu emaw, sermon emawa a dik lo lai hmuh chhuah tum
rânin Bible-te an chhiar a, dawhkân thianghlim a\anga zirtîrnate pawh
an ngaithla ve \hîn a. Chutianga tih tûr pawimawh zâwkte ngaihthah
hmang, thiam inchantîr tum lutukna lama ring lo mi lo ni ta hi an tlêm
lo a ni.
|henkhat thatchhiat vâng leh chapo vânga rinhlelhnaa khat an
awm bawk. Chawimawi tlâk thil tipuitling tûr chuan thawhrimna leh
inpêk zawhna a mamawh a, mahse chutiang mi nih ahnêkin tlawng-
âwlna lâwm mi an ni zâwk a; tum sâng tak chu an nei ve a, mahse an
tum an hlenna tûra an kawng zawh chu Bible sawisêl a ni si. Mihring
rilru tâwp chin nei, Pathianina a tihvâr ni lo chuan hriat phâk loh tam
tak a nei a, chu avang chuan sawsêlah an ram\ang ta \hîn a ni. Mi
tam tak, Pathian rin lohna leh rinhlelhnate hi thil chîn âwm tak nia
ngai tlat an awm bawk. Mi dik tak ni âwma lanna chu an nei a,
mahse chumi hnuaiah chuan chapona leh mahni inrinna, an khawsak
dân rawn thununtu tak zâwk chu a awm a. Mi \henkhat dang chuan,
mîte rilru tibuaia tichî-âi thei eng engemaw Pathian thu a\anga hmuh
chhuah hi an hlimpuizâwng tak a ni bawk. Inhnial châk vâng ringawta
a sawisêl zâwnga han \an phawng mai hi an awm mêk bawk a.
Chutiang thil chu tiin, thangkamtu thangah chuan an inpal âwk a ni
tih lah chu an hre si lo. Amaherawhchu, ring lo mi an nihzia tlâng
hriata an puan hnuin, an dinhmun chu kalsan mai lovin an hum ve tlat
a, tichuan Pathian ngaihsak lo mîte nêna \angrualin Paradis kawngkâ
chu an inkhâr pinsak ta \hîn a ni.
SETANA THANGTE 527

Pathian chuan A thû-ah hian A nungchang chu fiah tâwk takin a


târlang a. Min tlan nâna a thutak ropui takte pawh fiah taka târlan
vek a ni. Tih tak zeta zawngtu tin hnêna tiam, Thlarau Thianghlim
\anpuiin, hêng thutakte hi mahni tân \heuh hriat thiam theih a ni. An
rinna inghahna tûr lungphûm nghet tak chu mihringte tân Pathianin a
phûmsak tawh si a.
Chutichung pawh chuan, Tâwpneilova remruatna leh tum dânte
chu mihring rilru tawitê hian a kip a kawiin a la hre sêng chuang lo,
Pathian chu mihringte chhui chhuah rual a ni si lo va. Chuvângin a
ropuina hliahtu puan zâr chu ngampa taka hlih kian kan tum tûr a ni
lo ve. Tirhkoh Paula chuan, “A rorêlnate chu hriat theih rual leh, a
kawngte chu chhui theih rual a va ni lo êm!” tiin a puang (Rom
11:33). Min kilkawi dân leh eng vânga min enkawl nge tihte kan
hriat thiam ang zêlin, hmangaihna leh zahngaihna teh sên rual loh,
thiltihtheihna tâwp nei lo nêna inzawm tlat chu kan hre thiam thei
dâwn a ni. Kan Pa vâna mi chuan engkim hi a finna leh felnain a
enkawl a, chûng thilah chuan vuivaina zawng lovin, rinhlelhna nei
bawk hek lovin, zah taka a hnêna intulûtin, A hmâah chuan kan kûn
zâwk tûr a ni. Kan tâna hriat \ûl leh \hate chu, Amahin a ruat angin
kan hnênah a puang zêl ang a, chumi bâk chu, hmangaihnaa khat
thinlungah leh Engkimtitheia kutah kan nghat hmiah mai tûr a ni.
Rinna kan neih theih nân thil chiang takte Pathianin min pe a,
mahse rin lohna atâna chhuanlam siam theih thilte a paih bo vek
kher lo. An rinhlelhnate atâna chhuanlam zawngtu apiangte chuan
an hmu zêl ang. Rinhlelhnate a bo vek hmâ loh leh, dodâlna tinrêngte
lâk kian a nih vek hmâ lohva Pathian thu zâwm duh lo leh pawm duh
lote chu ênga hruai luh an ni ngai lo vang.
Pathian rin lohna hi tihthar loh thinlung, Amah do tlattu lo chawr
chhuak a ni a. Rinna erawh chu Thlarau Thianghlimin a tinung thung a,
chu chu châwm \hat a nih chauhvin a \hang lian thei. Tumruhna nêna
beih loh chuan, tumah hi rinnaah an chak thei lo vang. Rin lohna hi vulh
len theih a ni a; ... mîte chu an rinna tichak tûra Pathianin hriattîrna a
pêk anga awm lova, rinhlelhna leh sawisêlna mai maia an inhman ral
chuan, an rinhlelhna chu a nghet zual sauh a ni tih an hmu dâwn a ni.
528 INDONA ROPUI

Mahse chûngho, Pathian thutiamte ringhlel a, a zahngaihna


thutiam pawh ring duh lotute chuan, Amah chu an chawimawi lo va,
an hûhâng chuan Krista hnên lama mîte hîp ahnêkin, an hnawt bo
zâwk \hîn a ni. Thingkung rah chhuah lo, thlai dangte dîp dâl khawpa
zâr thlâk duai a, an hlim vâwt tak hnuaia thlai dangte tivuaia tihlum
\hîntute mai an ni a. An nungchang chuan anmahni a hêk reng zâwk
si a. Rinhlelhna leh rin lohna chî, a rah seng loh theih loh chu an tuh
mêk zêl a ni.
Rinhlelhna laka inthiar fihlîm hlauh duh tak zette tân chuan kawng
khat chauh zawh tûr a awm. An thil hriat thiam lohvate ringhlela a
dona zawng buai lovin, an hnêna êng lo thleng tawh sa chu ngai
pawimawh hmasa phawt sela, tichuan, enna nasa lehzual an dawn
phah deuh zêl ang. An tih tûr tinrêng, chiang taka an hriat thiam
tawh sate chu han ti phawt sela, tûna rinhlelh deuhna nêna an en, an
tih tûrte chu, hriatfiahna neiin an ti thei chhawm zêl dâwn a ni.
Setana hian thutak ang fahran, dâwt a sawi thiam êm avângin,
buma awm duh te, inpumpêkna leh inphatna a phût hawisân duhtute
chu, bumin an awm \hîn; nimahsela, thutak hriat duh vânga eng pawh
tuar huamte chu, pakhat mah Setanan a thu hnuaiah a dah lui thei lo.
Krista chu thutak leh “êng tak, khawvêla lo kal apiang tiêngtu,” a ti
a (Johana 1:9). Thutak Thlarau chu thutak zawng zawnga mîte hruai
tûrin tirh a ni a. Pathian Fapa thuneihna nghenchhanin hêng thute hi
puan chhuah a ni: “Zawng rawh u, tichuan in hmu ang.” “Tupawh
Ama duhzâwng tih duh chuan, thu zirtîr hi ... a hria ang,” (Matthaia
7:7; Johana 7:17).
Krista zuitute hian Setana leh a sipai rualtena anmahni an phiar
nasatzia hi an hriat tûr angin an hre zo lo. Mahse vân chung sânga
\hûa chuan, A remruat nghet takte chu a tihhlawhtlin nân Setana
phiarnate zawng zawng chu a la rawn hneh vek dâwn a ni. An
hrehawm tuarna leh manganna te chu a lâwmzâwng a nih avâng ni
lovin, a tâwpa hnehtu an nih theih nâna a \ûl avâng zâwkin, Pathianin
a mîtena thlêmna meipui sa tak an tuar hi A phal a ni. A mîten
thlêmna an tawh ngai lohna tûra hum tlat hi, A ropuina kengkawh
SETANA THANGTE 529

zêl chung si chuan, a remchân lohna a awm; an chunga harsatna a lo


awm chhan ber chu sual hîpna chi tinrêngte do zo thei tûra puitu
atân a ni si a.
A mîte chuan A thu ang zêla an awm a, inchhîr ngawih ngawiha
an sualte puang leh sim a, A thutiamahte an innghah tlat phawt chuan,
mi suaksualte leh ramhuaite meuh pawhin Pathian hna chu an dang
zo lo va, A awmpui rengna lak ata A mîte an la hrang thei hek lo. A
rûk emaw, a lang emawa thlêmna tinrêng leh, a chhe lama mîte
kalpui tumna tinrêngte hi do hneh theih vek an ni; chutianga do theihna
chu ‘chakna ni lovin, thiltihtheihna ni hek lovin, ka thlarau zâwkin
le,’ tiin sipaihote LALPA chuan a ti,” (Zakaria 4:6).
“LALPA mit chu mi felte chungah a fû a, a beng pawh an
\awng\aina lamah a chhi si \hîn a. ... Thil \ha lama \hanem in ngaih
chuan in pawi khawihtu tûr tunge awm ang?” (1 Petera 3:12, 13).
Balaama chu lawmman nasa tak tiamin hîp a ni a. Israelte chunga
dawi âtna thil tia, LALPA hnêna inthawiin, A mîte chunga ânchhia
thlentîr tum a nih khân, thil \ha lo tih a tum chu Pathianin a khap a.
Tichuan Balaama chuan, “Engtin nge Pathian ânchhe lawh loh chu
ka lawh ang a, engtin nge Pathian dem loh chu ka dem ang?” “Mi
fel thih angin thi ve ila, ka tâwpna chu an tâwpna ang ni se!” tiin a âu
chhuak a (Number 23:6, 10). Inthawina chu a hlân nawn leh a,
Pathian zah lo zâwlnei chuan, “Ngai teh, malsâwm tûrin thu ka hmu
a; mal ka sâwm tawh a, a tidanglam thei lo. Jakobho khawlohna
reng a hmu lo va, Israelhova chhiatna rêng a hmu hek lo. LALPA an
Pathian chuan a awmpui a, an Lal atân an hmang a ni,” (châng 20,
21). “Jakobho chungah dawi âtna a awm lo, Israelho hnênah Pathian
thiltih chu tihlan zêl a ni,” (châng 23). Chutichung pawhin maichâm
pathumna chu a la din ta cheu va. Balaama chuan ânchhe lawh phalna
thu hmuh tumin a chhamphual leh a. Mahse Pathian Thlarau erawh
chuan, zâwlnei duh lo chung chung kâ hmangin, A mîte ham\hatna
puangin, an hmêlmâte dik lohna leh thil \ha lo tih tum chu zilhin,
“Malsâwmtu apiang che chu malsâwmin awm sela, ânchhe lawhtu
apiang che chu ânchhe lawhin awm rawh se,” a ti ta zâwk a
(Number 24:9).
530 INDONA ROPUI

Hetih lai hian Israelte chu Pathian chungah an rinawm a. A dân


zâwma an rinawm chhûng chuan, lei thiltihtheihna emaw, hremhmun
thiltihtheihna emaw pawhin a hneh thei lo. Mahse Pathian mîte chunga
ânchhia, Balaaman a lawh phalsak tâk loh kha, anniho chu suala
hruai lûtin, a tâwpah chuan, Amah an lo phatsan a, tiboraltu
thiltihtheihna hnuaiah hnutchhiahin an awm ta a ni.
Thim sipai rualte pawhin, Kristaa awm nghet tlatte chu, mi chak
lo ber pawh ni se, an khan lo êm êm tih Setanan a hre kiau va,
inthup miah lova anni chu a suam mai chuan, an lo do zo dâwn tih
pawh a hria. Chuvâng chuan, Kraws sipaite chu an kulh nghet tak
a\anga thlêm chhuah dân kawng a zawng a, tichuan a ram lama lo
chhuak ngam tawh phawt chu a sipaite nên an lo lambun a.
Inngaitlâwma Pathiana kan innghah leh A thutak zawng zawngte
kan zawm chauh hian kan him thei a ni.
|awng\aina tel lo chuan tumah, ni khat emaw, dârkâr khat lek
chhûng emaw pawh, an him thei lo. A thu kan hriat thiam theih nân
LALPA hnên a\anga finna kan dîl fo a \ûl takmeuh a ni. A thuah
chuan thlêmtu ngamthlêmnate leh chûngte chu hlawhtling taka kan
do theihna tûrte târlan a ni a. Kan tlûk beisei rânin, a duh ang taka
Pathian Lehkhathu, a duh lai lai thur chhuaka hrilhfiah hi, Setana
thiam zâwng tak a ni. Pathian rinchhan zêl chungin, thinlunga
inngaitlâwmin Pathian thu kan zir tûr a ni a, Setana ngamthlêmna
laka invêng \ha reng chungin, “thlêmnaah min hruai lût suh la,” tiin
rinnain bâng lovin kan \awng\ai fo tûr a ni.S
BUNG 33
BUMNA LIAN THAM HMASA BER
(THE FIRST GREAT DECEPTION)

C
HITHLAHTU bul ber a\ang khân, mihring chhûngkaw pumpui
bum tûrin Setana chuan a lo bei \an tawh a. Vâna helna
chawk chhuaktu chuan, Pathian sorkâr a dodâlnaah hian, a lama
\ang tûrin leilung luahtute hi lâk vek a duh êm êm a. Evi leh Adama
chuan Pathian dân zâwmin hlimna famkim an nei a, chu hlimna famkim
chuan vâna Setana rahbi lo khuar tawh, ‘Pathian dân hian min rapbet
a, A thilsiamte \hatna a dâl bawk,’ tih hi a titleu nasa hlê a. Sualna nei
lo nupa tâna buatsaih hmun mawi tak mai chu a hmuhin a îtsîk a,
tlâktîr dân kawng a zawng ta a. Tichuan, anni chu Pathian hnên ata
engemawtia tihranga a thuhnuaia khalh luh leh, he lei hi neiha,
Chungnungbera dodâla a lalram din ngheh nân hman a tum ta a ni.
Setana chuan a ze dik tak chhuah sela chuan, a hlawhchham
nghâl mai ang, Evi leh Adama chu he hmêlma hlauhawm tak lakah
hian fîmkhur hlê tûra hrilh lâwk diam an ni sî a. Nimahsela, Setana
chuan thim zîngah hna a thawh a, a tum chu a hlen ngei theih nân, a
nihna dik tak chu a thup tlat a. Chutih laia rannung mawi tak mai, rûl
hmangin Setana chuan Evi hnênah, “Pathianin, ‘Huana thing rah rêng
rêng hi in ei tûr a ni lo,’ a ti elo maw?” tiin a rawn zâwt a. Evi chuan
thlêmtu chu lo hnial khanglâng lo selang chuan a him mawlh ang,
mahse hmêlma chu a biak zui tâk zêl avângin bumin a awm ta a.
Hetiang hian mi tam tak chu bumin an la awm ta zêl a ni. Pathianina
a phût thilte an ringhlelin an hnial kalh a; Pathian thupêkte zawm aiin
mi ngaihdân zirtîrnate an pawm zâwk a, chûngte chu Setana bumna
inthupte an ni si a.
“Hmeichhia chuan rûl hnênah chuan, ‘Ti lo ve, huana thing rahte
hi kan ei thei asin: huan lai taka thing awm rah erawh chu Pathianin,
‘In ei tûr a ni lo, tawh pawh in tawk tûr a ni lo, chutilochuan in thî
ang,’ a ti a ni," a ti a. Rûl chuan hmeichhe hnênah chuan, ‘Thi teh
suh e: in ei ni apang chuan in mit a lo vâr ang a, a chhia leh a \ha

531
532 INDONA ROPUI

hriain Pathian ang in lo ni dâwn tih Pathianin a hre reng a nih chu,’ a
ti a,” (Genesis 3:2-5). ‘Pathian ang mai in lo ni ang a, tûn hmâ ai
hlei hleiin in lo fing zâwk ang a, in dinhmun leh khawsak dân pawh a
lo sâng zâwk dâwn a ni’ tiin Setana chuan a puang ve thung a. Chû
thlêmnaah chuan Evi chu a tlu ta a, Adama pawh sualah a hruai lût
ve ta a. Pathianin an hnênah thu a sawi ve mai mai ni anga Setanan
a sawite chu an pawmpui ta zâwk a; Pathian dânte an bawhchhiat
chuan an lo fing zâwk daihin an dinhmun pawh a sâng sawt dâwn
nia rinna leh, an zalênna chu Siamtu’n a lo nêkchêpsak reng nia
suangtuahnate pawh an lo nei ta hial a, an Siamtu chu an ringhlel ta
a ni.
“I ei chuan i ei nî lâ lâin i thi ngei tûr a ni,” tih awmzia hi Adaman,
a sual hnu khân, engnge nia a hmuh chhuah tâk kha? Setanan âwihtîr
a tum ang dinhmun leh khawsak dân sâng zâwk daih an neihna tûr ni
ngeiin a hre ta em le? Bawhchhiatna lo awm ta a\ang chuan thil \ha
zir theih chu a awm teh meuh va, Setana chu mihringte duhsaktu ni
chiah anga lantîrin a awm bawk. Mahse chutiang chu Pathian rorêlnaa
thurel thlûk dân niin Adaman a hre thei ta awzâwng lo mai. ‘A sual
manah, mihring chu siam chhuah a nihna vaivutah bawk a kîr leh tûr
a ni,’ tiin Pathianin a puang ta a: “Vaivut i ni a, vaivutah i kîr leh tûr
a ni,” tiin (Genesis 3:19). Setanan, “In mit a lo vâr ang,” a tih hi a
thleng dik anga a lan theihna awm chhun chu hei hi a ni: Adama leh
Evin Pathian thu an âwih loh a\ang khân, an sualzia hmu fiah tûrin an
mit a lo vâr ta a, sual chu an hre ta zet mai; an bawhchhiatna rah kha
tak mai chu an tem ta bawk a.
Eden Huan lai takah chuan Nunna Thing, a rahtena nun tihlun
thei a awm a. Adama chuan Pathian thu âwihin zâwm reng sela
chuan, Nunna Thing chu zalên takin a ei reng thei ang a, chatuanin a
nung reng mai tûr. Mahse a lo sual tâk avang khân chu thing rah ei
lo tûr chuan tihhranin a awm ta a, thih a lo hmabâk ta a ni. Pathianin,
“Vaivut i ni a, vaivutah i kîr leh tûr a ni,” a tih hi nun tâwp hlauh tûr
thu sawina a ni.
Thuâwihna avânga mihring hnêna thih theih lohna tiam chu
bawhchhiatna avângin chân a ni ta. Adama chuan a neih loh pui chu
a thlahte hnênah a pe chhâwng thei si lo va, Pathianin A Fapa hlânin,
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 533

an ban phâkah thih theih lohna chu rawn pe leh lo phei selang chuan,
suala tlu tawhte tân chuan beiseina a awm thlâwt lo a ni. “Mi zawng
zawngin thil an lo tihsual avângin thihnain mi zawng zawng a fan
chhuak” ta a, mahse Krista “Chanchin |hain nunna leh boral theih
lohna a tilang” ve ta thung a ni (Rom 5:12; 2 Timothea 1:10).
Krista zârah chauh thih theih lohna chu neih theih a ni a. “Tupawh
Fapa ring apiangin chatuan nunna an nei tawh; nimahsela, tupawh
Fapa thu âwih lo apiangin nunna an nei lo vang,” tiin Isuan min hrilh
(Johana 3:36). He malsâwmna, a hlutzia teh sên rual loh hi, tih tûr
\ûl ti duhtu apiangin dawn theih a ni. “Thil \ha ti fan fan a, ropuina
leh chawimawina leh boral theih lohna zawngtute hnênah chuan,
chatuana nunna a pe ang,” (Rom 2:7).
Adama hnêna thuâwih lohnaa nunna tiamtu chu bumtu ropuia a
ni a. Eden Huana Evi hnêna, “Thi teh suh e,” tia rûlin a sawi kha,
mihringin thi thei lo thlarau a nei anga zirtîrna hmasa ber a lo ni ta.
Chû thu, Setana thuneihna liau liauva innghat chu, Kristian rama
pulpit tam tak a\angin puan chhâwn zêl a lo ni ta a, min thlahtu
bulten an tih ang khân, mi tam zâwk chuan hre lovin an la pawm ta
hmiah hmiah zêl mai zawng a ni a. Pathian thupuan chhuah chiang
tak, “Thil tisualtu chu a thi tûr a ni,” tih chu, “thil tisualtu chu a thi lo
vang a, a nung kumkhua ang,” tihnaah chantîr a lo ni ta. Pathian
thuâwih kawnga mîte an sak êm êm mai leh, Setana thute awlsam
têa mi’n an pâwng rin theih mai si dân hi a mak tih loh rual zawng a
ni lo ve.
Mihring chu a lo tlûk hnu khân a duh duha nunna thing a la
khawih zêl phalsak ni sela chuan, chatuanin a nung reng ang a, sual
pawh thi thei lovah a chang mai ang. Amaherawhchu, cherubte leh
mei khandaih vir tawn zawk zawkte chu “Nunna Thing kawng” vêng
tûrin dah an ni ta a, Adama chhûngte zînga mi tumahin dai chu an
pelh a, nunna pe thei thing rah chu an ei phal a ni ta lo (Genesis
3:24). Chuvângin mi sual, thi thei si lo an awm lo a ni.
Nimahsela, tlûkna lo awm hnu chuan, Setanan a vântirhkohte
chu, mihringten thih theih lohna hi an rawn pianpui ve rêng anga an
rin theih nân, thawk nasa zual sauh tûrin a tîr a. Chu zirtîrna dik lo
534 INDONA ROPUI

chu an pawmtîr zet hnuah mi sualte chu chatuan hrehawmnaa nung


reng tûr anga rinna an neihtîr lehzêl tûr a ni. Tûnahte hian thimna
lalpa chuan, a hote hmangin Pathian chu phuba lâk hmang, lal râwng
tak angah a sawi mêk zêl a, A duhzâwng ti lote chu hrem hmunah A
paih lût nghauh nghauh zêl a, A thinurna chu a tuartîr tlawk tlawk
mai ni angin a zirtîr bâwk a. Chutia chatuan meiin a kan vial tawp
tawp lai chu, anmahni Siamtu chuan lungawi taka thlîr veng veng
mai ang tein a puang darh bawk a.
Chutiang chuan ramhuai lal chuan, ama mizia chu mihringte
Duhsaktu, Siamtu miziaah a puh ta thên a. Nunrâwnna hi Setana
mizia zawng a lo ni meuh mai. Pathian chu hmangaihna a ni a, A
thilsiam zawng zawngte pawh, hel hmahruaitu ropuian sualna a rawn
lâk luh hmâ chuan, an thianghlimin an mawi duhawm êm êm vek a
ni. Setana ngei hi hmêlma, sual tûra mihringte thlêmtu, chu mi hnua,
a theih chuan, tiboraltu chu a ni; a bumate chu a tân bêl chhûng sa
mai an lo ni ta tih a hriat chian vêleh, mîte chunga chhiatna a rawn
thlen avâng chuan a lâwm êm êm \hîn a ni. Phalsak ni phei selang
chuan, mi zawng zawng mai hi a lênah a ûm âwk vek ang. Pathian
thiltihtheihnain dang hlauh lo sela chuan, Adama thlahte zîngah tûmah
hima chhuak an awm lo vang.
Kan nû leh pâ hmasa berte chu, Siamtu an rinna tihnghînsakin
leh, Siamtu rorêl thiamzia leh A dân felzia te rinhlelhtîr phawta
Setanan a lo bum ta ang khân, tûn lai pawh hian mîte chu hneh
tumin a la bei ta zêl a. A hote nên, an helna leh sualna punlun zêla
thiam an inchantîr theih nân Pathian meuh pawh an aia sual zâwkah
an sawi ta hial a ni. Bumtu ropuia chuan a nunrâwnna râpthlâk tak
mai chu kan Pa vâna mî chungah bel a tum tlat a, chu chu rorêltu
sual thuhnuaia a intukluh duh loh vânga vân a\anga dik lo taka hnawh
chhuaha awm angin inlantîr a duh vâng a ni. Zaidawh taka ro a rêlna
hnuaia an zalênna tûr leh Jehova thupêk khauh takina a awp beh
tlatna danglam nasatzia khawvêl mîte hmâah a târlang a, tichuan
mîte chu Pathiana an rinawmna a\angin a hruai bo ta \hîn a ni.
Mi sual thi tâte chu mei leh kâta kâng, chatuan meipuiah chuan
hrehawm taka nghaisak anga zirtîrna, an dam chhûng tawi têa an
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 535

sualna avânga Pathian dam chhûng zawng mai nghaisaka awm tûr
anga zirtîrna hi, hmangaihna te, zahngaihna te leh a dik leh fel kan
hriatna te nên hian a va inpersan nasa êm! Mahse he zirtîrna hi a
darh zau nasa hlê a, Kristian pâwl hrang hrangte thurin tam takah
pawh hian a inzam lût nghet hlê a ni.
Pathian thu lama mi thiam tak pakhat pawhin tihian zuk sawi a:
“Hremhmuna innghaisakna an hmuh chuan, mi thianghlimte lâwmna
chu chatuanin a tizual zêl ang. An nihna leh pian leh murna pawha an
anpuiten, chutiang hrehawmnain a bawh lûkte an han hmuh chuan,
an vânneih bîkzia an inhmu a,” tiin. Mi dang pawhin tihian a ti a:
“Chatuan hremna tuar tûra ruatna thupêk chu thinurna nova chatuana
hlen a nih chuan, anmanni nghaisakna meikhû chu zahngaihna entîr
nân chatuanin a chho ve thung ang a, hetiang ang tuar ve lova a awm
avâng chuan, ‘Amen, LALPA chu fakin awm rawh se,’ a ti ang,” tiin.
Pathian lehkhabu khawi lai phêkah nge chutiang thu chu hmuh a
nih? Chhandamte chuan vânramah chuan lainatna leh khawngaihna
an hlohvin, mi nunrâwngte leh mi kawlhsenten mîte tawrhna engah
mah an ngai lo ang lek hian, mi thianghlimte an awm ve dâwn em ni?
Teuh lo mai; chutiang chu Pathian lehkhabu zirtîr dân a ni lo. Hêng
thu, a chunga sawi lante tidarhtute chu lehkha thiam tak te, rilru ngîl
tak te an ni thei e; mahse Setana zirtîrnaa bumte an ni. Khâkna leh
rilru chhiatna mawi taka thluaithlum, Siamtu a\anga chhuak ni lo,
amâ phuahchawp ngei hmangin, Pathian ngai sual tûrin mîte chu a
hruai kawi \hîn. “A nuna ka nun chhûng chu, mi suaksual thihnaah
hian lâwmna ka nei lo; mahse mi suaksualin a sualna kalsana a nun
hi ka lawmzâwng a ni, in kawng \ha lo a\ang chuan kîr r’u, kîr r’u,
engah nge in thih ang? tih hi LALPA thu chhuak a ni,” (Ezekiela
33:11).
Pathian chu nghaisakna tâwp thei lo a hmuh pawha lâwmah ngai
ila engnge hlâwk ang? A thilsiamte hremhmun meia an tuar lai, an
rûm thâwm te, chiâuthâwm leh ânchhe lawh thâwm teah pawh a la
lâwm cheu vang maw? Hêng thâwm râpthlâk takte hi Hmangaihna
tâwp nei lo bengah rimawi a ni thei ang em? Mi sualte chu hrehawmna
tâwp lo tuar tûr an nihna chuan, lei leh vâna muanna leh thuawihna
tichhetu sualna chu Pathianin a huatzia a tilang a ni tiin an la puh
536 INDONA ROPUI

lehnghâl a. Hetiang ngaihdân hi Pathian sawichhiatna râpthlâk a va


ni tak êm! Pathianin sual a huat êm avânga chutianga kâng ta chawrh
chawrh ni ang maiin an sawi a. Chûng Pathian thu thiamho zirtîr dân
chuan, zahngaihna tel lova nghaisak zui rengna chuan a nghaisakate
chu a tiâ a, thinrimna ânchhe lawhna leh Pathian sawichhiatna an
chham chhuah chuan, an khawlohna phurrit chu chatuan atân an
belhchhah mai a ni. Chutianga kumkhaw tlaitluana sualna châwm
nun rengna chuan Pathian ropuina a belhchhah chuang lo.
Chatuan nghaisakna a awm rinna zirtîrna dik lo hian sual a rawn
hrin \hat lohzia hi, mihring suangtuah phâk loh a ni. Hmangaihna leh
\hatna leh lainatnaa khat Bible zirtîrna sakhua chu, puithûna chuan
a tithimin, hlauhnain a tuam vêl a. Pathian mi zia chu Setanan eng
rawng dik lo nge a hnawih tih ngaihtuahin, kan Pathian zahngai thei
chuan, hlauh te, \ihbai te, leh huat hial pawh a hlawh hi a mak em ni?
Pathian hmêl tuitang lo taka khawvêla lan darh zautîrtu, pulpit a\anga
zirtîrnate chuan, a sîng têlin, a ni, a maktaduai têlin, ringhleltu leh
Pathian ring lotu te a siam chhuak a.
Chatuan hremna thurin hi zirtîrna dik lo zînga pakhat, Babulon
tenawmna uain, hnam zawng zawng a intîr, siam chhuaktu a ni a
(Thupuan 4:8; 17:2). Chû kal sualna chu, Krista Chanchin |ha
hriltuten lâwm taka pawmin, dawhkân thianghlim a\anga an puang
chhuak hi thurûk a ni. Chawlhni dik lo vang bawkin, hêng hi Rom
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 537

a\anga an hmuh a ni a. A dik a ni, hei hi mi ropui leh mi \haten an


zirtîr a; mahse hemi thua êng hian kan hnen a thleng angin an hnên a
thleng ve lo. An hun laia êng an hmuh tawh chungah chauh
mawhphurhna an nei a; keini pawh kan huna êng kan hmuhah hian
mawh kan phur ve a ni. Kan pâten an zirtîr avânga thurin dik lo kan
lo pawm a, Pathian Thu hriattîrna a\anga kan kîr chuan, Babulon
thiam loh chantîrnaah tlu lût vein, a bawlhhlawhna uain kan in ve
dâwn a ni.
Mi sualten chatuan nghaisakna tuar dâwn anga zirtîrna pawm
thei lo mi tam tak, kal sualna kawng danga nawr luhte an awm bawk.
Chûng mîte chuan Pathian Lehkhathuah Pathian chu hmangaih leh
khawngaih thei tak a ni tih sawinate an hmuh avângin, chatuana kâng
meidîlah A thilsiamte a paih lûtin an ring thei lo. Mahse, mihringin
thi thei lo thlarau a rawn pianpui nia an rin avângin, a tâwpah chuan
mi zawng zawng chhandam ni vek dâwnin an ring a, chu chu an
zirtîrna pawh a ni a. Mi dang tam takin Bible-a vaukhânnate hi
thuâwih tûra intih\haihna ang chauhvah an ngai a, lo thleng tak tak
tûrah pawh an ruat hek lo. Chutichuan, mi sual chu Pathian phûtte
ngaihthah a, hmasial nawmna pawh chên reng chung zêla, a tâwpa
Pathian lâwmnaa la lût ve tho tûr niin an ring. Chutiang thurin, ‘Pathian
chu zahngai thei a ni alawm,’ ti satliah ringawta, A felna leh rêldikna
te ngaihthah leh si chu tîsa thinlung lâwmzâwng tak a ni a, chu chuan
mi suaksualte chu an khawlohna kawng ngampa takin a zawhtîr zêl
\hîn a ni.
Mi zawng zawng chhandam an nih ringtuten (Universalists) an
thurin- thlarau tiboraltu- vawn him nâna Pathian thu lâkkawi chu
hmuhtîr tûr chuan, anmahni thu sawi ngei kha sawi leh a \ûl \hîn a
ni. Chêtsualnaa boral ta mai tlangval pakhat, sakhaw mi lo tak
vuinaah an rawngbâwltu pakhat chuan, Pathian lehkhabuin Davida
chungchâng a sawina a châng thlan a, “Amnona thih thuah thlamuanin
a awm a,” (2 Samuela 13:39) tih hi.
Thu sawitu chuan tihian a han ti a, “Sual nei reng chunga khawvêl
chhuahsana thî te, zu ruih vang te, an puana sual senlâr kai sûk fai
loh te, he tlangvâl thih anga thî te, sakhaw nunphung la nei ve ngai
538 INDONA ROPUI

rêng rêng lote chan tûr chu min zâwt fo va. Pathian lehkhathûte hi
kan lâwm tâwk khawp a; chûng chhânna chuan buaina nasa tak chu
a chingfel mai dâwn a ni. Amnona chu a sual êm êm a, a sual a sim
lo va, zu a in rui a, a ruih lai takin tihhlum a ni ta a. Davida chu
Pathian zâwlnei a ni a; khawvêl lo awm leh tûr chu Amnona tân a
\ha dâwn nge, dâwn lo hriattîr a ni ngei ang. A thinlunga a thusawi
chhuah chu engnge ni le?- Lal Davida thlarau chu Amnona hnênah
kal a châk a; Amnona chungchângah chuan a thlamuang ta a, a thi
tawh tih a hre si a,” (châng 39).
“He \awngkam a\ang hian, eng thil nge kan chhuidawn theih le?
A sakhaw rin dân kawi khat tê mah hi, kumkhaw tlaitluana tawrh
chawrh chawrhna hian a siam lo a ni lo maw? Khawvêl pumpui
thianghlimna leh muanna lâwmawm zâwk te, tih-ên zâwkna te, leh
ngaihruatna zau zâwk te \anpui thei inhnialna chhânna hlawhtling tak
chu kan hmu chhuak a ni. A fapa thih thu a hria a, a thlamuang ta a.
Eng vâng kher nge ni? - Hrilhlâwkna mitin nakin hun ropui tak chu a
han thlîr a, chû a fapa, thlêmna tinrêng laka hla taka lâk bo tâka chu
a hmu a, sal tânna ata chhuah niin, sual tenawm lakah tlenfai a ni a,
thianghlim tâwk leh fai tâwka siam a lo nih hnu chuan, thlarau kal
chho tâte leh hlim takte hnênah chuan lâk luh a lo ni a. A thlamuanna
awm chhun chu hei hi a ni, tûnah chuan sualna leh hrehawmna
dinhmun a\anga lâk bo niin, a fapa duh tak chu, a thlarau thim tak
tih-ên nâna Thlarau Thianghlim thâwk khumna sâng ber pêk a nihna
hmunah chuan a kal ta a; chutah chuan a rilru chu vân lam finna leh
hmangaihna thlum ber, chuai ngai lo chuan thuam a ni ang a, dinhmun
thianghlim tak nêna châwl leh vân-ho chênnaa inpâwl khâwmnatea
hlim taka a awm dâwn vâng a ni a.
“Hêng ngaihtuahnaahte hian vân lam chhandamna chu, he dam
chhûnga kan thiltih theih engah mah a innghat lo tih kan hre thiam
tûr a ni a. Tûna kan rilru inthlâkthlengnaah emaw, rinnaah emaw,
kan sakhaw vawnah emaw pawh a innghat hek lo.”
Chutiang chuan Krista rawngbâwltua inchhâl pakhat chuan Eden
huana rûlin dâwt thu a sawi kha a sawi nawn a, “Thi teh suh e, in ei
ni a\ang chuan in mit a lo vâr ang a, Pathian ang in lo ni ang,” tih hi.
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 539

Mi sual tlâktlai lo ber- tual that te, rûkru te, uirê te,- pawh an thih
hnuin lâwmna chuai thei lo hmunah lût tûra buatsaih an ni tiin an
puang a.
Eng thu a\angin nge he Pathian thu la kawitu hian a thu
tlângkawmna hi a lâk le? - Pathian enkawlnaa Davida a inpêkna thu
châng mal a\ang mai khân a ni. A thlarau chu “Absaloma hnênah
kal chhuah a châk a; Amnona chu a thi tih a hriatin a thlamuang ta
a.” A lungngaihna nasa tak chu hunin a rawn tinêm a, a ngaihtuahna
chu a fapa boral ta a\angin a la dam, a thiltih sual chunga rorêlna dik
tak hlauh vânga bi bo ta, lamah a hawitîr a. Hei hi a ni, thisen zawmpui
a mutpui avâng leh zu ruih vânga thi ta Amnona chu, a thih vêleh
hlimna hmunah chhohpui niin, chutah chuan tihthianghlima awma,
vântirhkoh sual ve lote zînga chêng ve ta ni anga an sawina chhan
chu ni. Hlimhlawp thawnthu fing, tîsa thinlung pûte tilawm tûra rem
fel mai a ni! Hei hi Setana zirtîrna thupui chu a ni a, a hnathawhah a
hlawhtling êm êm a ni. Chutiang kaihhruainaah chuan suahsualna a
châm reng tih hi mak an ti dâwn em ni?
Zirtîrtu dik lo pakhatin he hna a bawhzui hian mi dangte sawi
pawh a hrilhfiah vek a ni. Bible châng a\angin thu \henkhat, an
hrilhfiahna nêna inpersan daihte chu an la chhuak a, chûng thu inmil
lo leh inkâwlkalh tak takte chu Pathian Lehkha thua nghahchhan nei
hlei lo thurin sawifiah nân tak an hmang a. Amnona, zu rui chu vânah
a awm tih chian nâna hriattîrna thu lâk chhuah hi chhuidawnna satliah
mai a ni a, Bible thu tluang leh dik hian a hnial filthla hlauh va, zu rui
mîten Pathian ram an luah dâwn si lo va (1 Korin 6:10). Chutiangin
dâwihzep te, ring lo te, ringhlel te chuan thutak chu dâwtah an chantîr
a. Mipuite chu an vervêknaa bumin an awm a, himna dawhâ thên-
bâwmah chuan awih mut an lo ni ta \hîn a ni.
Mihringte thlarau chu thih veleha vâna kal ta nghâl zêl ni selang
chuan, nun aiin thih hi a awhawm zâwk daih ang le. Hetiang rinna
avânga intihlum ta hi tam tak an awm ta. Buaina te, manganna te leh
beidawnna teina a chîm buai lai phei chuan, chatuan ram engthâwlnaa
lût tûra nunna derdêp tak han tihtâwp mai chu thil tihâwm tak niin a
lang thei a ni.
540 INDONA ROPUI

A dân bawhchhetute chu A la hrem ngei dâwn a ni tih chu chiang


takin Pathianin A thuah a târlang a. ‘Pathianin mi sualte chungah a
rêldikna a lantîr tak tak lo vang, zah a ngai thei si a,’ tia ngaitute
chuan Kalvari kraws en mai rawh se. Bawlhhlawh kai lo leh hmêlhem
lo Pathian Fapa thihna hian, “sual man chu thihna a ni,” tih leh
‘Pathian dân bawhchhiatna tinrêngin dik taka thungrulhna an la dawng
vek dâwn a ni,’ tih a lantîr a ni. Sual nei lo Krista chu mihring tân
sualah a lo chang ta. A thinlung a hliam a, a nunna tâwp rak thlengin,
a laka a Pain a hmêl a thupna leh bawhchhiatna mawh chu phurin a
tuar chhuak ta a; mi sualte tlana an awm theih nân hetiang hian a
tuar ta a ni. Chu chu sual avânga hremna lo awm tûr laka mîte
tihzalênna awm chhun a ni a, kawng dang a awm lo. Chuti fakauva
tlanna ropui pawm duh lotu zawng zawngte chuan, bawhchhiatna
avânga hremna leh thiam loh chantîrna chu, an taksa ngeiin an tuar
ngei dâwn a ni.
Pathian ngaihsak lo te, sual sim lote chu, Universalist-ten vân
ramah vântirhkoh thianghlim leh engthâwlte ang maiah an hlân-kai
mai thuah Pathian lehkhabu zirtîrna chu i ngaihtuah chiang teh ang u.
“Tuihâl apiang hnênah chuan nunna tuikhura mi a thlâwnin ka
pe ang,” (Thupuan 21:6). He thutiam hi tuihâlte tân chauh a ni.
Nunna tui mamawha inhria, thil engkim chân huama zawngtute chauh
chu pêk an ni ang. “A hnehtu apiang chuan hêng hi an luah ang; kei
an Pathian ka ni ang a, anni chu ka mîte an ni ang,” (Thupuan
21:7). Hetah pawh hian tiamkamnate chu siam vek a ni. Hêng zawng
zawngte hi luah thei tûr chuan, sual kan dovin kan hneh tûr a ni.
Zâwlnei Isaia hmangin LALPAN A sawi a, “Mi fel hnênah chuan,
‘An la \ha dâwn,’ ti rawh u; an thiltih rahte chu an ei dâwn si a. Mi
sual chung chu a pik e! An la chhe dâwn a ni; an kuta thiltih
thungrulhna chu an hnênah pêk a la ni dâwn si a,” (Isaia 3:10, 11).
“Mi sual chuan vawi za pawh thil sual tiin dam rei bawk mah sela,
Pathian \ihtuten Amah ngei an \ih avângin a \ha tho vang tih ka hria;
mahse mi suaksual tân kha chuan a \ha lo vang a, a nî tihseite pawh
kha hlimthlâ ang lek a ni si a, Pathian \ihna a neih loh avângin,”
(Thuhriltu 8:12, 13). Paulan, mi sual chuan ama chungah “thinurna
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 541

leh Pathian rorêlna fel tak lo lan nî atân chuan i chungah thinurna i
inkhâwlkhâwm chawp a ni. Pathian chuan mi tin an thiltih ang zêlin
A rêlsak ang, ... mahse kawhmawh bâwla, thutak zâwm lova, fel
lohna zâwm zâwktute chungah chuan thinurna leh thinrimna te,
hrehawmna leh lungngaihna nasa tak te a awm ang,” a ti a (Rom
2:5, 6, 9).
“Mi ngaih chîng leh mi bawlhhlawh leh mi duhâmte rêng rêng
chuan (mi duhâm chu milem betu a ni a) Krista leh Pathian ramah
chuan chan rêng an nei lo tih in hre si a,” (Efesi 5:5). “Mi zawng
zawng nêna inremna leh thianghlimna ûm rawh u, chû mi thianghlimna
tel lovin tuman LALPA an hmu lo vang,” (Hebrai 12:14). “Nunna
thing chungah chuan thu an neih theihna tûr leh, kawngkâah chuan
khuaa an luh theihna tûra A thupêk zâwmtute chu an eng a thâwl e.
Pâwnah chuan ui te, dawithiam te, inngaih chîng te, tual that te,
milem bia te, dâwt ngainâ leh dâwt hmang apiangte chu an awm a,”
(Thupuan 22:14, 15).
Mihring hnênah Pathianin A nungchang puan chhuahna leh,
sualna A la tih dân tûr A hrilh a. “LALPA Pathian chu lainatnaa khat,
mi khawngaih thei, thinnel tak, ngilneihna leh thutak ngah, mi sâng
tam tak chunga khawngaihna lantîr \hîn, khawlohna te, bawhchhiatna
te, sualna te ngaidam \hîn; thiam lova ruatte chu chhuah mai ngai lo
... A ni,” (Exodus 34:6, 7). “Mi sual zawng zawngte chu a tiboral
ang.” “Bawhchhetute chu a ruala tihchhiatin an awm hlawm ang a,
mi suaksualte tâwpna chu boralna a ni ang,” (Sâm 145:20; 37:38).
Pathian sorkâr thiltihtheihna leh thuneihna chu helna tudai tûrin rawih
a la ni ang a; mahse rulhna tûr fel tak tihlan zawng zawngte chu,
Pathian nungchang zahngai thei, dawhthei, thil \ha tih duhna nên a
inrem vek ang.
Pathian chuan tuma duh dân emaw ngaihdân emaw A tur lui lo.
Sal thuâwihna ang chî hi A lâwmzawng a ni hek lo. Hmangaih tlâk
A nih vângin A kutchhuak thilsiamten an hmangaih A duh a. A finna
leh rêldikna leh \hat bîknate chu an ngaihhlut theihna tûra hriatna
fing tak an neih avâng zâwka a thu an âwih a duh a. Hêng
suangtuahna dik nei zawng zawngte hi chuan A nihna ngaihsânawm
taka Amâ lama hîp an nih avângin Amah chu an hmangaih ang.
542 INDONA ROPUI

Ngilneihna te, zahngaihna te leh hmangaihna chêtze dik te kan


Chhandamtun A zirtîr leh A lo hrilhfiah tawhte chu, Pathian duhdân
leh nungchang nemkaina a ni a. A Pa hnên a\anga A hmuh chauh lo
chu A zirtîr loh thu Kristan A sawi a. Pathian sorkâr kaihhruaina
bul chu Chhandamtu thupêk, “In hmêlmâte chu hmangaih ula,” tih
nên an inrem thlap a ni. Lei leh vân \hat nân leh, A hremna tuartute
thleng pawha an lo \hat nân, Pathianin mi sualte chungah rorêlna A
thlentîr \hîn. A sorkâr dânte leh A nungchang dikna rema thil A
enkawl theih chuan an hlim hlê dâwn a ni. A hmangaihna
chhinchhiahnain a hual vêl a, A dân a hriattîr a, A zahngaihna pêk
tumin A zui reng a; mahse A hmangaihna an ngainêp a, A dân chu
engmah lovah an chantîr a, A zahngaihna an hnar a. A thilpêkte
dawng reng siin, a Petu an chawimawi lo; an sualnate chu A lungten
tih an hriat avângin Pathian chu an hua a. An rilru kawi-herh tak
chu LALPAN rei tak A dawh a; mahse a tâwpah, an pan tûr lam rêl
felna chu a lo lang ngei dâwn si a. Hêng mi helte hi A kiangah A
thlung mai ang em? A duhzâwng ti tûrin A tilui ang em le?
An hruaitu atâna Setana thlang a, a thiltihtheihnaa a thununhote
chu, Pathian hnêna kal tûrin an inbuatsaih lo a ni. Chapona te, bumna
te, dân pawisak lohna te, nunrâwnna te chu an nungchangah a bet
tlat a. Leia an hmuhsitte leh an huatte nêna chêng-za tûrin vânah an
lût thei ang em le? Dâwt hmang tân chuan thutak chu a nêlawm ngai
lo vang; zâwldawhna chuan inngaihlûte leh chapote chu a tilâwm
chuang lo vang; mi bawlhhlawh tân chuan thianghlimna chu pawm
nahawm a ni lo; mahni hmasialna tel lo hmangaihna chu, mahni hmasial
tan a îtawm lo. Chûng khawvêl mi takte leh mahni \ânghma sialhote
hnênah chuan eng nawmna nge vânin a pek theih ang ni?
An dam chhûng hun zawngte Pathian laka hel nâna hmang zotute
chu thâwklehkhatan vân ram kaitîr ni thut ta sela, chutah chuan englai
pawha thianghlimna leh \hat famkimna nei hmangaihnaa khat thinlung
leh lâwmnaa khat hmêl pû hlîr, Berâm No leh Pathian chawimawina
hla mawi rîin a tuam vêl, Lal\hutphaha \hûa hmêl a\anga tlante chunga
êng chuai ngai lo zâm vêlte an han hmu ang- mahse an thinlungte
Pathian leh thutak leh thianghlimna huatnaa khatte chuan, vân mipuite
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 543

chu an khawsakpui theiin, fakna hlate an sakpui thei ang emaw chu
le? Pathian leh Berâm No ropuina chu an tuar zo vang em? Hnai lo
ve; vân ram nungchang an chher nân khawngaihna hun tam tak pêk
an ni tawh a, mahse thianghlimna ngaina tûrin an rilru an sawizawi
ngai lo va, vân ram \awng an zir ngai hek lo, tûnah chuan an tân a
tlai lutuk ta. Pathian kalha an helna chuan vân rama chêng tlak lovah
a siam ta a ni. Vân ram thianghlimna leh muanna chu an tân chuan
hrehawmna mai a ni zâwk ang a, Pathian ropuina chu kan ral hmang
mei a ni ang. Chu hmun thianghlim a\ang chuan tlan bo hmanhmawh
an nâp ang. Anmahni tlan tûra thia hmêl lakah chuan thupa an awm
hlen theih nân boral an châk hliah hliah ang a. Mi sualte tâwp hlenna
tûr chu anmahni duhthlanna ngeiin rêl a ni a, vân ram an kai lohna
chhan pawh anmahni duhthlanna ngêia innghat a ni, chu chu Pathian
zahngaihna leh rêldikna ang zêla awm a ni bawk.
Tuilêt laia tui ang mai khân, chu ni ropuia mei chuan, mi sualte
chu tihdam theih loh an nihzia Pathian rorêlna chuan a tilang a. Pathian
thuneihnaah an intulût lo va. An duhthlanna chu hel nân an lo hmang
zo tawh a; nunna a lo tâwp hunin an ngaihtuahna kal vêl chu, chumi
ep lama hertîr leh chu a tlai lutuk si a, bawhchhiatna a\anga
thuâwihnaa hawi leh, huatna a\anga hmangaihnaa hawi kîr leh chu a
tlai lutuk tawh a ni.
Tual thattu Kaina nunna zuah a nihna khân, mi sualte chu an nun
zêl phalsak pawh ni sela, a rah lo lang mai tûr, thunun loh sualna an
chîn zui zêl tûr entîrna chu khawvêl hnênah Pathianin A pe a. Kaina
zirtîrna leh a tih dân entawn vângin, “Leiah hian mihring sualzia chu
nasa tak a ni tih leh an rilru suangtuahnate chu sual hlîr a nih fo,”
thlengin a thlah mipui tam takte chu sualah hruai luh an ni a. “Lei hi
Pathian mit hmuhin a chhe zo tawh a, lei hi inpâwngnêknain a khat
zo tawh a,” (Genesis 6: 5, 11).
Zahngaihna avângin, khawvêla chêng mi sualte chu, Nova hun
lai khân Pathianin A tiboral a. Zahngaihnain Sodom khuaa mi chêng
sual takte chu A tiboral bâkah, Setana bumna thiltihtheihna avângin,
thil sual tituten lainat leh ngaihsan an hlawh a, mi dangte pawh
chutiangin helnaah an hruai zêl a. Chutiang chuan Kaina leh Nova
544 INDONA ROPUI

hunah a lo awm a; Abrahama leh Lota hunah a lo awm bawk a; kan


hunah pawh a lo awm ta. Lei leh vânah pawh hian zahngaihna avângin
a ni Pathianin A khawngaihna hnartu sualte chu a tâwpah A la tihboral
dâwn ni.
“Sual man chu thihna a ni si a; Pathian thilthlâwnpêk erawh chu
kan LALPA Krista Isua zârah chuan chatuan nunna a ni,” (Rom 6:23).
Nunna chu mi felte rochan a nih laiin, mi suaksualte chan chu thihna
a ni a. Mosian Israel fâte hnênah, “Tûnah hian in hmâah nunna leh
thil \ha, thihna leh thil \ha lo ka dah a,” a ti (Deuteronomi 30:15).
Heta thihna a sawi hi Adama hnêna sawi kha a ni lo, mi zawng
zawngin a hremna chu an tuar mai a ni. “Thih hnihna,” Chatuan
nunna nêna inpersan daih chu a sawi zâwk a ni.
Adama sualna avangin, thihna chuan mi zawng zawng a fan a.
Mi zawng zawng chu thuhmun rengin thlânah an chhuk a.
Chhandamna ruahman lâwkna avângin mi zawng zawng chu an thlân
ata hruai chhuah leh tûr an ni ta. “Mi felte leh fel lote thawhlehna
pawh a awm ang,” (Tirhkohte 24:15). “Adama-ah chuan mi zawng
zawng an thi \hîn ang hian, Kristaah chuan mi zawng zawng tihnunin
an awm bawk ang” (1 Korin 15:22). Mahse koh chhuahhote chu
pâwl hnihah thliar hran an ni a. “...Thlâna awm zawng zawngin A
âw an hria ang a, an chhuak vek ang; thil \ha titute chu nunna changin
an tho leh ang a, thil sual titute chu thiam loh changin an tholeh ang,”
(Johana 5:28, 29). “Thawhlehna hmasa bera telte chu an eng a
thâwlin an thianghlim a ni, chûngho chungah chuan thih hnihna chuan
thu rêng a nei lo. ...” (Thupuan 20:6). Mahse sual simna leh rinna
vânga ngaihdamna chang ve lote chuan, bawhchhiatna hremna “sual
man,” chu an hmu ang. Hremna an tawrh hun chhûng leh an tawrh
nasat dân chu “an thiltih ang zia zêlin” a hrang \heuh va, mahse thih
hnihnain a tâwp vek tho dâwn a ni. Pathian tân chuan, a rêldikna leh
zahngaihna avângin, mi sual chu a sual chawpin a chhandam mai
thei si lo. Amâ bawhchhiatna leh amah leh amah tling lova a insiam
avâng ngeiin nunna a chân a ni. Thlarau thâwk khuma ziaktu pakhat
chuan, “Rei lotê achinah mi suaksual chu a awm tawh dâwn si lo,”
(Sâm 37:10). Mi dang pawhin, “Piang lo vang mai an ni ang,” a ti
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 545

(Obadia 16). Zahnain a tuam a, beisei tûr a awm ta lo, kumkhuaa


theihnghilh hlen dêr tûr an lo ni ta a ni.
Chutiang chuan sualna chu, chungpikna leh chhiatna a rawn thlen
zawng zawngte nên chuan tihtâwp a la ni ang. Fakna hla siamtu
chuan, “Mi suaksualte chu i tiboral a, an hming chu kumkhaw tlaitluan
atân i thai bo ta a. Aw nang hmêlma, boralna chu a reh hlen ta,” a ti
a (Sâm 9:5, 6). Thupuan-ah chuan, Johanan chatuan awm dân tûr
thlîrin, inrem lohna them pawhin a tihbuai lohvin, fakna hla mawi rî a
hria a. Lei leh vâna thilsiam tinrêngten Pathian hnênah ropuina an
hlan thâwm chu hriat a ni a (Thupuan 15:13). Nghaisakna tâwpin-
tâi nei lo an tuar avânga Pathian sawi chhe tûr thlarau bo an awm
tawh lo vang a; hremhmuna na tuar âu rî pawhin chhandamte zai rî
a pawlh buai hek lo vang.
Thih theih lohna thurin dik lo bulpuia innghat chu, thih hnua hriat
theihna nei ni anga inzirtîrna thurin- chatuana nghaisakna ang te,
Pathian lehkha thu zirtîrna kalh tlat, suangtuahna zâwm tûra kan
hriatna thunun hi a ni. Rinna lâr takah chuan, vâna chhandamte chuan
leia thil thleng rêng rêngte chu hre vein, a bîkin an \hian an kalsan
tâkte nun dân chu an hriain rin a ni a. Mahse mitthîten mi nung damte
buaina an hriat te, an hmangaihte thil sual tih an hmuh te, lungngaihna
an tawrh zawng zawng te, beidawnna te, dam chhûng hrehawmna
an tuar te hmu reng chungin engtin nge hlimna bul a nih theih ang le?
Leia an \hiante chunga lêng vêl \hînte chuan vân hlimna chu engtia
nasa nge an chên ang le? Thâwin taksa a chhuahsan vêleh sual sim
lote thlarau chu hremhmun meipuia paih a nih chuan a va râpthlâk
tâwpkhâwk dâwn êm! Inpeih lova an \hiante thlâna kala, chatuan
chungpikna leh sualnaa lût tûr hmutute lungngaihna a thûk tûrzia
chû! Mi tam tak chu he tih-manganna hian âtnaah a khalh lût tawh
\hîn rêng a ni.
Hemi chungchâng hi Pathian lehkha thuin engtin nge a sawi le?
Thi tâten engmah an hriat loh thu Davidan a sawi a. “A thâwin a
chhuahsan a, ani chu a leilungah a kîr leh a; chumi nî ngei chuan a
ngaihtuahnate chu a bo nghâl a ni,” tiin (Sâm 146:4). Solomona
pawhin chû hriattîrna thu bawk chu a lo sawi a: “Mi nungdamte
546 INDONA ROPUI

chuan an la thi dâwn tih an hria a; mitthîte erawh chuan engmah an


hre lo. An hmangaihna te, an huatna te, an îtsîkna te chu a boral
tawh a; ni hnuaia thiltihah hian chanvo an nei tawh lo. I kalna tûr
thlânah chuan thiltih tûr emaw, hriatna emaw, finna emaw a awm si
lo va,” (Thuhriltu 9:5, 6, 10) tiin.
Hezekia \awng\aina chu chhân a nih a, a nun chu kum sâwm leh
pangâa tihsei a nih khân, A zahngaihna ropui tak avânga a lâwm
avângin Pathian hnênah fakna a hlân a. He hlaah hian a lâwm chhan
a sawi a: “Thlân hian a fak thei lo che a, thihna hian a chawimawi
thei hek lo che; khuarkhuruma chhukte chuan i thutak chu an beisei
thei lo a ni. Mi nungin, mi nung ngeiin, vawiina ka tih ang hian an fak
ang che,” tiin (Isaia 38:18, 19). Zirtîrna tam tak hi chuan mi fel
thîte chu vânah awm angin, hlimnaah lûta, \awih thei tawh lo lei
chuan Pathian fak ta angin an entîr a; mahse Hezekia chuan, thihnaa
hmabâk ropui tak chu a hmu thei sî lo a ni. A thusawite leh fakna
hla siamtu hriattîrna thute chu a inrem a; “Thih hnû chuan nangmah
hriat rengna a awm si lo va; seolah tuin nge lâwm thu hrilh dâwn
che?” “Mitthîte chuan LALPA chu an fak lo va, hmun reh taka
chhukte rêng rêng chuan an fak hek lo,” tiin (Sâm 6:5; 115:17).
Penticos nîah chuan Peteran thlahtu Davida chu: “A thî a,
phûmin a awm tawh a, a thlân pawh tûn thlengin kan hnênah a la
awm reng a. Davida zawng vânah a la lâwn chho lo,” tiin a sawi
(Tirhkohte 2:29, 34). Thawhlehna lo thlen hmâ loh chuan Davida
chu thlânah a la awm rengna hian, thih vêleh mi felte chu vânah an
lâwn nghâl mai lo tih a tilang a ni. Thawhlehna leh, Krista thawhlehna
ropuina avâng chauhvin Davida chu hun tâwpah Pathian ding lamah
a la \hu thei dâwn a ni.
Paula pawhin, “Mitthîte kaihthawhin an awm sî loh chuan Krista
pawh kha kaihthawhin A awm lo vang; Krista kha kaihthawhin A
awm loh chuan in rin chu engmah lo a ni ang a, in sualnaah chuan in
la awm fo a ni ang. Chuti a nih chuan Kristaa muhîl tawhte kha an
boral ta a ni ang,” a ti a (1 Korin 15:1618). Kum sângli chhûng
zawngin, mi felte chu vânah an kal dîng nghâl ni ta se, engtin nge
Paulan, thawhlehna awm lo vang maia, “Kristaa muhîl tawhte chu
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 547

an boral ta a ni ang,” a tih theih? Chutiang an nih chuan thawhlehna


an mamawh dâwn sî lo va.
Rinna avânga nunna hial lo hlântu, Tyndale-a chuan mitthîte
chungchâng tihian a lo sawi a: “Mitthîte chu, Krista emaw, Pathian
vântirhkoh thlan bîkte emaw awmnaah ropui takin an awm nghâl a
ni tih hi ka pawm thei lo a ni. Ka rin dân pawh a ni hek lo; chutiang
chu lo ni ta se, taksa thawhlehna thu zirtîrna hi engmah lo mai a ni
ang.”—British Reformers—Tindal, Frith, Barnes, page 349.
Thih hnu pawha thih theih loh beisei tlatna hian Biblea thawhlehna
thurin thlahthlamna lo darh zau zêl nân a hruai tih hi phat rual a ni lo.
Dr. Adam Clarke-an he thil awm dân chin hi a lo sawi a:
“Thawhlehna chungchânga thurin hi tûn lai Kristiante ai chuan hmân
lai Kristianten an ngaihven nasa zâwkin a lang! Hei hi engtizia nge ni
le? Tirhkohte khân an puang châmchî a, chumi avânga taihmâk
chhuah tûr te, thuâwih tûr te, lâwm tûr tein Pathian mîte chu an fuih
thatho va. An aiawhtuten tûn laiin an tilang ve zen zen ta lo! Tirhkohte
chuan an hril a, Kristian hmasaten an ring ta a; chutiangin keini pawhin
kan hril a, tichuan kan thu hretuten an ring ve ta a. Chanchin |haa
zirtîrna thurinah hian uar bîkna lai a awm chuang lo; tûn laia thurin
hril dânah lah ngaihthah bîk a awm hek lo!” tiin.—Commentary,
remarks on 1 Corinthians 15, para. 3.
Thawhlehna thutak ropui tak chu a zavai deuhthawa thup vêl
leh, Kristian khawvêlin a hmuh loh thlengin chû hna chu chhunzawm
zêl a ni a. Chutiang chuan sakhaw lam thil ziaktu ropui ber pakhat
chuan, Paula thu sawi, 1 Thesalonika 4:13-18 thu hi hrilhfiahin,
hetiangin a ti a. “A taka thlamuannain a tum zawng zawngah, mi
felte nun hlun duhawm chungchâng thurin hian kan tân, LALPA lo kal
lehna thurina thil rinhlelhawm hi a thlâkthleng a. Kan tân LALPA chu
A lo kal a. Hei hi kan nghah tûr leh kan inrin rengna tûr chu a ni.
Mitthîte chu ropuinaah an kal daih tawh a. Rorêlsak an nih nân leh
malsâwmsak nân tawtawrâwt hnuhnung ber an nghâk kher lo,” tiin.
Mahse A zirtîrte A kalsan dâwn lai khân, A hnênah an kal thuai
tûr thu Isuan anni chu A hrilh lo. “In tân hmun siamin ka kal dâwn
hi, in tân hmun ka han siam chuan, ka lo kîr leh ang a, ka hnênah ka
548 INDONA ROPUI

la ang che u, ka awmnaah nangni pawh in awm theih nân,” A ti


zâwk a ni (Johana 14:2, 3). Paula pawhin hetiangin min hrilh a:
“LALPA ngei chu âuthâwm nên, vântirhkoh chungnung ber âw nên,
Pathian tawtawrâwt rî nên, vân a\angin A lo chhuk dâwn si a; Kristaa
thi tawhte chu an tho hmasa ang; chumi hnuah chuan keini nunga lo
la awm rengate hi boruakah, LALPA hmuak tûrin, anmahni rualin,
chhûm zîngahte khian, lâk chhohvin kan awm ang; chutichuan
kumkhuain LALPA hnênah kan awm tawh ang,” (1 Thesalonika
4:16-18). “Hêng thûte hian inthlamuan tawn rawh u,” tiin a belh a
(v.18). Chûng thlamuanna thûte leh Universalist rawngbâwltuin a
hmâ lawka a sawite khaikhin chuan, inkâr hlat tak an ni. Mitthi chu
eng anga sual pawh ni sela, a nunna thaw a chhuah tawh chuan,
vântirhkohte zînga lawm luh tûr angin Universalist rawngbâwltu
chuan a \hian lungngaite chu a thlamuan a. Paula erawh chuan a
unaute hnênah, nakina LALPA lo kal hun, thihna khaidiatte tihchah a
nih hun leh, “Kristaa thi tawhte” chu chatuan nun neia kaihthawh an
nih hun tûr a sawi thung a ni.
Malsâwmna changtute ina tumah an luh theih hmain, an chanchin
chu endik vek tûr a ni a, an nungchangte leh an thiltihte chu Pathian
hmâah en nawn leh rih vek tûr a ni. Mi zawng zawngte chu an thiltihte
lehkhabua ziak angin rêlsak an ni ang a, an thiltih ang zêla lâwmman
pêk an ni ang. He rorêlna hi thih vêleh a ni nghâl mai lo. Paula thu
sawite hi chhinchhiah teh u: “Nî A tiam avângin chumi nîah chuan A
mi Ruata chu leia mîte fel takin A ngaihtuahtîr ang; chû Mi chu
Pathianin mitthi zîng ata kaithovin, mi zawng zawng hnênah A hriattîr
tawh a ni,” tiin (Tirhkohte 17:31). Hetah hian tirhkoh chuan fiah
takin, ni tiam, nakina mi tûr, khawvêl chunga rorêlna tûr ruat chu a
sawi mai a ni.
Chumi hun vêk chu Juda chuan a sawi a: “Vântirhkohte anmahni
tirhkoh nihna pawm lova, an awmna pangngai kalsan zâwkte chu, ni
ropui rorêlna atân, thim hnuaiah chatuan phuarnaa phuar chungin A
khêk a ni,” tiin. Enoka thusawi a sawi leh a, “Ngai teh u, mi zawng
zawng chunga rorêl tûrin, LALPA chu A mi thianghlim sîngkhatte
nên A lo kal a ni,” tiin (Juda 6, 14, 15). Johana pawhin, “mitthîte,
BUMNA LIAN THAM HMASA BER 549

a lian a têin, Pathian hmâa ding,” a hmu a; “lehkhabute an kêu va,


mitthîte chu, lehkhabutea ziak an thiltih ang zêla rêlsakin an awm ta
a,” a ti a (Thupuan 20:12).
Nimahsela mitthîten vân lâwmna an chên emaw, hremhmun
meipuiah an vial emaw a nih si chuan, nakina rorêlsak an \ûlna a
awm em ni? Hêng thu pawimawh chungchânga Bible zirtîrnate hi a
chiang lo emaw a inkalh emaw a ni lo; rilru pângngai pawha hriat
thiam theih an ni. Mahse he tûn lai zirtîrnaah hian mi rilru ngîlten
finna emaw felna emaw an hmu thei em ni? Mi felten rorêlnaa an
chung thu enfiah zawh a nih hnua, LALPA hnêna rei tak an chên tawh
hnuin, “Bâwihh \ha leh rinawm, i ti \ha e, i pu lâwmnaah lût rawh,”
(Matthaia 25:21), tia fakna chu an dawng chauh dâwn em ni? A
nih leh, mi sualte chu nghaisakna hmun a\anga koh lêt niin, khawvêl
zawng zawng Rorêltu hnên ata, “Nangni ânchhe dawngte u,
kumkhaw meipuiah chuan mi kal bosan rawh u,” (châng 41) tih
hrilh an ni dâwn em ni? Aw! Pathian hmuhsitna nasa tak a ni! Pathian
finna leh rêldikna sawisêlna zahthlâk tak a va ni êm!
Thlarau thi thei lo a awm anga zirtîrna hi thurin dik lo, Rom-in
ramhuai beho a\anga a lâk chhâwn, Kristian kohhrana a rawn zeh
luh zînga pakhat a ni a. Hei hi Martin Luther-a chuan “thawnthu
phuahchawp râpthlâk tak a ni a, Rom bawlhhlawhna intiang vûm
thûr zînga a \henkhatte nên angkhat a ni,” tiin a sawi.—E. Petavel,
The Problem of Immortality, p. 255. Solomonan Thuhriltu bua,
‘Mitthîte chuan engmah an hre lo,’ tia a sawi a hrilhfiahnaah chuan,
Luther-a vêkin hetiangin a sawi a: “Hei hi mitthîten hriatna an nei lo
tih fiahna dang chu a ni. Chutah chuan thawh tûr emaw, thiamna
emaw, hriatna emaw, finna emaw a awm lo. Solomona chuan mitthîte
chu muhil, engmah hre lo an ni, a ti a. Mitthîte chu an awm ringawt
a, ni leh kumte an chhiar lo va, mahse kaihharh an nih hunah chuan
minit khat lek han chhing sek ang chauh hian an lang ang.”—Martin
Luther, Exposition of Solomon’s Booke Called Ecclesiastes, p.
152.
Thih vêleh hian mi sualte chu hremhmunah an kal nghâl anga
sawina emaw, mi felten lâwmman an dawng nghâla sawina emaw
Pathian Lehkha Thianghlimah hian khawi laiah mah a awm lo. Chi
550 INDONA ROPUI

Thlahtubulte leh zâwlneite pawhin chutiang zirtîrna hnutchhiah an


nei hek lo. Krista leh a zirtîrte pawhin chutiang zâwnga sawi thawina
an nei bawk lo. Thih vêleh mitthîte chu vânah an kal nghâl lo a ni, tih hi
Bible zirtîrna chiang tak chu a ni zâwk. Thawhlehna nî a lo thlen hmâ
zawnga muhil angin sawi an ni (1 Thesalonika 4:14; Joba 14:10-12).
“Tangkaraw zai chu a chah a, rangkachak berhbû chu a keh” vêleh
mihring ngaihtuahnate chu a ral nghâl \hîn a ni (Thuhriltu 12:6). Thlâna
liam tâte chu thâwm nei tawh lovin an reh vawng vawng a, ni hnuaia
thiltih rêng rêng hi an rawn hre tawh lo. Mi fel thi tâte tân chuan, hun chu
a rei emaw, a tawi emaw, mitkhap kâr khat ang chauh a ni ang. Muhîl
an ni a, Pathian tawtawrâwt chuan thih theih lohna ropui tak mai nei
tûrin a kai harh leh dâwn a ni. “Tawrtawrâwt chu a ri dâwn si a,
chutichuan, mitthîte chu \awih thei lova kaihthawhin an awm ang a....
Chutichuan, he \awih thei hian \awih theih lohna a sin a, he thi thei hian
thih theih lohna a sin hunah, chu mi hunah ngei chuan, ‘Hnehnain thihna
a lem zo ta,’ tih thu ziak hi a lo thleng ang,” (1 Korin 15:52-54). An
muhîl lai kaihharh an nih hunah chuan, an ngaihtuahna a bo hun a\ang
khân an ngaihtuah \an leh ang a, an thih dâwn \êpa an na tuar kha an
hriat hnuhnun ber a ni a, thlân thiltihtheihna hnuaia an tlûk luh dâwn lai
kha an ngaihtuah hnuhnun ber a ni bawk ang. Thlân a\anga an lo thawh
chhuah leh hunah erawh chuan, an rilrua lâwmna lo lût hmasa ber chu
hnehna âuthâwm, “Aw thihna, i hnehna chu khawiah nge a awm tâk?
Aw thihna, i tûr chu khawiah nge a awm tâk?” tih hi a ni ang (1 Korin
15:55).S
BUNG 34

MITTHIIN MI NUNG AN BE THEI


EM?
(CAN OUR DEAD SPEAK TO US?)

P
ATHIAn Lehkhabua târlan, vântirhkoh thianghlimte rawngbâwlna
hi, Krista zuitu apiangte tân thutak thlamuanpuiawm ber leh
hlu ber chu a ni. Mahse Pathian thu zirtîrna lâr ber ber, dik si
lote hian, vântirhkohte chungchânga Bible zirtîrna hi kailekin an chhilh
bo zo titih ta. Thlarau thi thei lo a awm anga zirtîrna hi, ring lo mite
inzirtîrna a\anga lâk chhâwn a ni a, chutah kal sualna nasa takin
mite a chîm laiin Kristian thurinte zînga zeh luhin a lo awm leh a,
Pathian thuin chiang êm êma a lo sawi, “mitthiten engmah an hre
lo,” tih thu dik hi a rawn luahlan ta a ni. “Rawngbâwlna thlaraute,
chhandamna rochungtu tûrte tâna rawngbâwl tûra tirh chhuah” tih
thu Bible-in a lo sawi hi mipui tam takin mitthi thlarau thu ni ngei
tûrah an ruat tlat a. Mihring zînga thi an la awm hmâ daihin vânah
vântirhkohte an lo awm reng tawh a ni tih Bible vêkin chiang taka a
sawi chung pawhin, vântirhkohte hi mitthi thlarau nia ring tâwk chu
an la awm ta cheu a ni.
Thi tawhten hriatna an la nei ni anga zirtîrna, mi nungte
rawngbâwlsak tûrin mitthi thlaraute an lo kîr leh \hin nia rinna tak
mai hian, tûn laia mitthi thlarau biakna atân hian kawng a lo sial a ni.
Mitthîte chu Pathian leh vântirhkoh thianghlimte awmnaa lâk luh an
nih a, tûn hma lama hriatna an neih aia dinhmun \ha zâwk an nei a
nih si chuan, enge mi nungte zirtîr leh tivâr tûra leilunga an lo kîr loh
vang? Pathian thu inzirtîrna lâr takte sawi anga mitthi thlaraute chu
leia an \hiante chunga lêng delh delh \hîn an nih chuan, eng vângin
nge sual laka vênghim tûr leh an lungngaihna hnêm tûra lo kaltîr an
nih loh? Thih hnua hriat rengna la awma ringtute chuan, engtin nge
thlarau tihropuia awm taten an hnêna an thu rawn thlen chu Pathian
thu anga pawm lova, an hnar theih ang? Hetah tak hian kawng dik

551
552 INDONA ROPUI

anga ngaih theih, Setanan a thil tumte a hlen nâna a hman si chu kan
hmu thei. Vântirhkoh tlute, Setana tirhna lam apianga kal zêl \hînte
chu mitthi khua a\anga rawn tirhte ni-âwm takin an lo lang \hîn a ni.
Mi nungte chu mitthîte nêna inbiaktîr anga insawiin, sualna lalpa
chuan mîte rilru chu a rawn pualâtsak \hîn a ni.
Mihringte mithmuha an \hian thi tawhte ang taka rawn inlârtîr
dân a thiam a. A tak anpui siam kawngah hian a themthiam takzet a
ni; an hmêl te, thu sawi te leh aw rîte pawh hriat hran theih loh
khawpa chiangin a zir thiam a. An mi duh takte chu vân engthawlna
chêna awm anga ngaihtîrin mi tam tak chu a thlamuan a, rinhlelhna
chhetê pawh nei lovin, “hruai bona thlaraute leh ramhuaite zirtîrna
thu ngaihsakin” an awm a.
Mitthîte chu anmahni be tûra lo kîr leh tak tak anga ring khawpa
hruai an nih hnuah, thlân muala inpeih lova liam tate lem changin
Setana chuan a rawn inlârtîr a. Vânah hmun duhawm tak luaha nuam
taka awm angin an insawi a, tichuan mi felte leh mi suaksualte chu
huang khata lawitîr vekin, zirtîrna dik lo chu tihpunlun chiam a lo ni
ta a ni. Mitthi khua a\anga lo kîr anga chang dertute inralrinna thu,
dik ve tak site rawn sawi chângte a awm nual bawk si a. Tichuan mi
rin an kai hnu chuan, Pathian Thua mîte rinna kar phawng tûr chi
thurinte an zirtîr zui ta a. Leia an \hiante \hatna tûr duh takzet anga
langin, kal sualna hlauhawm berte chu zawi zawiin an rawn pu lût a.
Thu dik \henkhatte an sawi ve \hin avâng leh, thil lo thleng tûr an
sawi lâwk dik chângte a awm avângin, an thute chu rintlâk nia lanna
a awm a; mi tam takin an zirtîrna dik lote chu Bible Thu thianghlim
ang chiahin an ringin an pawm nghâl duak duak mai \hîn a ni. Tichuan,
Pathian dân chu hnâwlin a lo awm a, khawngaihna Thlarau pawh
hmuhsitin a awm a, thuthlung thisen meuh pawh thil narana ruat a lo
ni ta hial a. Chûng thlaraute chuan Krista Pathianna an pawm lo va,
Siamtu ngei pawh anmahni tlukpui lekah an dah a. Chutiang chuan
hel hotu ropui tak chuan Pathian a dona chu a kaltîr zêl a, vâna a lo
\an tawh chu, kum sângruk dâwn lai chu he leiah hian a la chhunzawm
ta zêl a ni.
SIAM|HATNA HNATHAWH 553

Mi tam tak chuan hetianga thlarau inlârnate hi awm tak takin an


ring lo va, awm anga a lan pawhin mitdawivaih ang ziazâng thilah an
ngai zo vek mai a. Dâwivaih lam thil ni si, thlarau inlârna tak tak
anga ngaitute hi awm ve bawk mah se, mihringte tih theih piah lam
a\anga thiltihtheihna lo lang chiang takte hi a awm ve fo va ni. Kik ri
thâwm mak, tûn lai mitthi thlarau biakna in\anna pawh hi, mihring
thiam thilin a tihchhuah ni lovin, vântirhkoh sualho hnathawh chiah a
ni a, chûngho chuan mîte boralna tûra bumna hlawhtling ber pakhat
chu an rawn \an chhuak ta a ni. Mitthi thlarau inlârna kan tih \hin hi
chu mihringten min tihder nân an thiam thil hmanga an tih a ni e, tiin,
mi tam tak chu bumin an awm ang; mahse inlârna, mihring phâk chi
ni hauh lo te, an han hmuh chuan, Pathian thiltihtheihna ropui tak
emaw an ti leh si ang a, tichuan, bumin an awm ang.
Hêng mîte hian, Setana leh a hotena thilmak tak tak an rawn
thlentîr tûr thu Pathian Lehkhathuin a lo sawi chu, an hmuh hmaih a
ni. Pathian hnathawh ang ve taka Faroa dawivaih thiamte thiltihte
pawh kha Setana \anpuia tih vek a ni a. Krista a lo kal leh hmain
Setana thiltihtheihna lantîrna a awm leh dâwn a ni tih Paulan chiang
takin a sawi: “Setana thawhzia ang zêlin, thiltihtheihna tinrêngte nên,
boral mêkte tân fel lohna bumna tinrêngte hian LALPA lo kal lehna
chu a rawn hmakhalh dâwn a ni,” (2 Thesalonika 2:9, 10). Tirhkoh
Johana pawhin ni hnuhnunga thilmak tihna lo awm tûr thu hetiangin
a sawi: “Mihring mithmuhah vân a\anga leia mei tlâktîr thei khawp
hialin thilmak ropui tak a ti \hîn, ... chûng thilmak avâng chuan leia
awmte chu a bum bawk a,” tiin (Thupuan 13:13, 14). Hei hi
intihderna narân thu sawi lâwkna a ni lo ve. Mîte chu Setana hoten
tithei anga an inchhâl thila bum ni lovin, an thiltihtheihna hmanga
thilmak an tih ngeiin bum an ni zâwk dâwn a ni.
Thimna lalpa, hun khâ leh chen thiam tak maia bumna hnathawh
nâna a rilru lo hmang tawha chuan, mi chi tinrêngte dinhmun leh a
remchân dân ang zêlin a thlêmnate chu a buatsaih a. Mi thiam sâng
leh vengva deuhte hnênah chuan thlarau biakna (mitthîte thlarauvin
554 INDONA ROPUI

mi nungte an be thei tih thurin) hi mawihnai tak leh îtawm fahranin a


lantîr a, tichuan mi tam tak chu a kharkhepah chuan a khalh lût \hîn
a ni. He finna thu tirhkoh Jakoban a lo sawi chu, “Chû finna chu
chunglam a\anga lo chhuk chu a ni lo va, khawvêl leh taksa châkna
leh ramhuaia mi a ni zâwk e,” tih hi a ni (Jokoba 3:15). Hei hi
bumtu khawlova chuan a thil tumte tihlawhtling tûrin a thup \hîn.
Vâna serafte ênna ropui taka thlalêra Krista hmâa rawn inlâr theia
kha, mihringte hnênah hian êng vântirhkoh angin, a mi hîp thei ang
berin, a lo kal a. Thu ngaihhlutawm tak takte sawiin mîte hnênah a
lo kal a, mi rilru leplêr deuhte chu thil mawi takin a tilâwm a, thiam
takin hmangaihna leh khawngaihna thute sawiin mîte ngainat pawh a
hlawh hial \hîn. Suangtuahna changkâng takin mi rilru a chawk tho
va, tichuan, an thinlunga Chatuan Mi hmusit khawp hialin, anmahni
finna chapopui êm êm tûrin, mîte a hruai a. Mi thiltithei tak, khawvêl
Tlantu pawh tlâng sâng tak chhîpa hruai chhova, khawvêl ram zawng
zawng leh a ropuinate a hmâa lantîr theia chuan, Pathian thiltihtheihnaa
hliahkhuha awm lo zawng zawngte rilru leh ngaihtuahna khalh kawi
tûr ziain mihringte hnênah thlêmnate a rawn thlentîr ang.
Mahni inchawimawi duhna tihthawh nâna, thil hriat phal loh tlat
hriat châkna tih-alhsakin, Eden huanah Evi a thlêm ang khân, tûnah
pawh mîte a thlêm a. Hêng thil sualte hi tih a châk rêng avânga tlu ta
kha a ni a, chûng hmang bawk chuan mîte chu chhiatnaa hual vêl
chu a tum a ni. “A chhia leh \ha hriain Pathian ang in lo ni ang,” tiin
a sawi a (Genesis 3:5). Thlarau biakna chuan, mihring hi thilsiam
inlip chhâwng zêl, a pian tirh a\anga chatuana \hang chho zêl a,
Pathian ang maia awm tûrin a zirtîr a. Mi tinrêng rilru chu, mi dang
ni lovin, amah ngeiin a inrêl ang. “Mahni tâna rorêlna a nih avângin
lal\hutphah chu nangmâ chhûngah a awm a ni,” tiin. Thlarau biakna
zirtîrtu pakhat chuan, amâ chhûnga awm “thlarau thil hriatna,” a lo
harh chuan, “ka mihring puite u, mi zawng zawng hi Pathian tluk
thâwthâng an ni,” tiin a sawi a. Mi dang pawhin, “Mi fel leh famkim
chu Krista A ni,” tih a puang bawk a.
SIAM|HATNA HNATHAWH 555

Chutiang chuan, chatuan Pathian felna leh famkimna, chawimawi


tûr dik tak aiah te, A dân felna famkim mihringte thlen tûr tehfung
dik tak aiah te chuan, Setanan thil tisual thei mihring chu, amah leh
amah chu chawimawi tlâk ber, dân kengkawhtu tûr leh nungchang
tehkhâwngah a inngaihtîr zâwk a. Hei hi a sâng zâwnga hmasâwnna
ni lovin, a hniam zâwnga tlâk hniamna a ni zâwk.
Kan thil hmuh azirin kan rilru leh thlarau lam a danglam \hin hi,
thil awm dân pangngai a ni a. Kan ngaihtuahna hi a chhûnga chêng
milin a indah rem zêl a. A thil ngainat leh ngaihsân zâwng zûl zuiin a
awm ve mai \hîn. Mihring hi a thianghlimna emaw a \hatna emaw a
thutakna emaw pêlin a \hang chho thei ngai rêng rêng lo vang. Amah
chu sâng bera a indah phawt chuan, a nihna bâkin a sâng thei ngai lo
vang a, a pil thûk tial tial zâwk ang. Pathian khawngaihna chauhvin
mihringte chawi sân theihna a nei a ni. Amah maia hnutchhiah a nih
chuan, a hniam lo thei lo vang.
Thlarau biakna chuan, mi vengvâ leh mi fingte hnên aiin mahni
duhzâwng ûmtute, nuamtâwl ngainâte leh insûm thei lote hnênah ualau
zâwkin a inlantîr a. Bawnrâ taka a inlantîr chu an rilru mil zâwng
tak a lo ni lehnghâl a. Mihring pianphung derdêpzia tinrêng hi Setanan
a zirin a hre vek a, mi tinrêngin thil sual tih an âwnte hi a chhinchhiah
vek a, tichuan sual tih tumna hun remchâng chu a thlâwn a nih loh
nân duh tâwk ngahtîr tumin a fîmkhur êm êm \hîn a ni. Thil thiangah
ngei pawh a lutukin, insûmkârna awm hauh lova, taksa leh rilru lam
leh nungchangte tichau tûrin a tihtîr a. Hmangaihna tih
chawlawlsaknain mi sâng tam tak a tiboral tawhin, a tiboral mêk zêl
a, chutiang chuan mihring mihrinna pumhlûm chu ramsa ang maia
nunrâwngin a siam zo ta a ni. A hna thawk zo tûrin, mîte rilruah,
“hriatna dik tak chuan mihring chu dân chung lamah a hlângkai a, a
dik phawt chuan, thil eng pawh, Pathianin A hnâwl loh chu thil sual
tih zawng zawngte pawh hi a sual lo vek a ni,” tiin a sawi a. Chutianga
mipuite chu, duhna hi dân chungnung ber leh, zalênna chu phalsak
nia, mihring chu amâ chungchâng chauhva mawhphurtu anga a rintîr
tawh hnu chuan, kil tina khawlohna leh suahsualna khat tlat chu tunge
556 INDONA ROPUI

makti thei tawh ang? Tîsa thinlung duhzâwng zawm theihna zalênna
neihtîr thei zirtîrna chu, mipuiten phûr takin an pawm duak duak a.
Mahni inthunun theihnaa kaihruaitu ber chu tîsa châkna ring rêkah
nghah a ni a, rilru leh thlarau chakna thiltihtheihna chu ramsa rilru
ang maia siam a lo ni a, tichuan Krista zuitu inti sâng tam takte chu
Setanan a lênah a ûm âwk ta \hîn a ni.
Nimahsela, thlarau biakna dâwt thuah hian tumah buma awm a
\ûl lo ve. Setana fal an hmuh theih nân, Pathianin khawvêl hnênah
êng tam tâwk A pe a ni. Târlan tawh angin, thlarau biakna lungphûm
ber leh Pathian Lehkhathu zirtîrna fiah leh mâwl berte chu an inkalh
tlat a. ‘Mitthîte chuan engmah an hre lo va, an ngaihtuahnate a bo
vek a, ni hnuaia thiltihah rêng rêng chanvo an nei ve tawh lo va, leia
an duh berte lâwmna leh lungngaihna te pawh an hriatpui tawh hek
lo,’ tiin Bible-in a puang.
Chumi bâkah, mitthi thlaraute nêna inbia anga inchâlna rêng
rêngte pawh hi Pathianin a khap tlat a ni. Hebrai mîte hun lai pawh
khân, tûn laia thlarau biakna pawmtute ang bawka, mitthîte nêna
inbe \hîna inchhâlte an awm a. Nimahsela “ramhuai aienthiam zâwl”
khawvêl dangte a\anga lo kal anga sawite hi, “ramhuai thlarau,” tiin
Bible chuan a sawi a ni (Number 25:1-3; Sâm 106:28; 1 Korin
10:20; Thupuan 16:14). Ramhuai aienthiam zâwlte hnathawh hi
LALPA tân tenawm a ni a, chumi kawnga thiam loh changte chu
tihhlum theih an ni (Leviticus 19:31; 20:27). Dawithiam han tih hi,
a hming ringawt pawh tûnah hian huatthlalaa ngaih a ni ta a; mîten
ramhuai bawlhhlawhte nên inbe theia an insawite pawh hi Hun Thim
laia thawnthu phuahchawp ang lekfanga ngaih a ni ta bawk. Mahse
thlarau biakna- a ringtute a sâng têl têl leh a maktaduai zâwnga
pung hluai hluai mai hian- mi fing mi thiam te leh kohhran te a rûn a,
rorêltute duhsakna a dawng a, lalte rorêlna hmunah hial pawh a
inzep lût ta. He bumna râpthlâk tak mai hi, hmâsânga dawithiam
hnathawh, khap tlat ni \hîn, lan dân danglama lo lang thar leh ta chu
a ni.
SIAM|HATNA HNATHAWH 557

Thlarau biakna kan tih hi, a ze dik tak tilang fiahtu lo awm lo ta
teh rêng mah se, Kristianten an hai hauh lohna tûr \henkhatte a awm-
hêng thlarauten felna leh sualna an thliar hran lohna te, Krista zuitu
thianghlim leh duhawm berte leh Setana bâwihh bawlhhlawh berte
an thliar hran lohna hi a ni. Mihring zînga sual bawlhhlawh berte
pawh vân rama hmun duhawm tak chang anga sawiin, Setana chuan
khawvêl hnênah hian, “Eng anga sual pawh ni mah ula, Pathian leh
Bible thute hi in ring emaw, ring lo emaw, in duh ang angin khawsa
rawh u, eng le khaw le, vân ram chu in ta a ni e,” tiin a sawi a ni.
Thlarau biakna zirtîrtute lahin, “Thil sual titu apiang LALPA mithmuhah
mi \ha an ni a, an chungah pawh ani chu a lâwm \hîn; a nih loh leh,
rorêl felna Pathian chu khawiah nge?” an lo ti ve lehnghâl a (Malakia
2:17). Pathian thuin, “Thil \ha lo chu thil \ha tia, thil \ha chu thil \ha
lo ti \hîn a, êng chu thima ngaia, thim chu ênga ngai ... \hîntute chu
an chung a pik e!” tiin min hrilh (Isaia 5:20).
Hêng ramhuai dâwt hmangte hi, tirhkoh thianghlimte anga
inlantîrin, he leia an awm laia Thlarau Thianghlim tirh ang zêla an thu
ziakte nêna inmil lovin, mi an rawn bum a. Bible hi Pathian hnên
a\anga kan dawn a nihnate an hnar a, Kristian beiseina lungphûm
chu an sâwi chim a, vân kawng lantîrtu êng chu an timit bawk a.
Tichuan, Bible hi thawnthu phuahchawp ang lekah emaw, khawvêl
hnam naupan lai nêna inhmeh tâwk lek lehkhabu angah emaw,
khawvêl hnênah hian a lantîr a, tûnah phei chuan a hmanna pawh
awm tawh lo, hluihlâwn hlen hlauh tûr angin a lantîr bawk a. Thlarau
inlârna tihte hi Pathian thu thlâk nân a hmang ta hlauh zâwk a ni. Hei
hi Setana hnathawh dân kawnghmang, a duh ang anga a kaltîr vêl
chu a ni a, he bumna kawng hmang hian khawvêl hi a duh duh a
rintîr thei a ni. Amah leh a hote thiam loh la chantîrtu tûr Lehkhabu
chu, a duhna lam lamah, kil khatah a hnâwl daih a; khawvêl
Chhandamtu meuh pawh mi narân ang lekfangah a ni a dah ni. Isua
thawhlehna thup tûra, puithiamte leh upâten an kâa dâwt thu an fah
chu, vêngtu Rom sipaiten an puang darh ta ang mai khân, thlarau
inlârna ringtute hian, kan Chhandamtu nun kawng chhuk chhovah
pawh khân thilmak engmah awm chuang lo vanga lantîr an tum tlat
558 INDONA ROPUI

a. Chutianga Isua chu hnung lama dah dân-zia an zawn hnuin, an


thilmakte an han ti \an a, chûng chuan Krista hnathawhte chu a
khûm daihin an sawi a.
Thlarau biakna chuan tûnah hian a chêt dânte a tidanglam a, a
lan dân duhawm lo tak pawh thupin, Kristian thuamin a inthuam ve
a. Mahse kum tam tak chhûng, mipui hmâa, âwkâ leh chanchin bu
hmanga a lo puan tawh a\angte hian a ze dik tak chu a lang fiah a ni.
Hêng zirtîrnate hi phat mar mai theih emaw, thup bo mai theih emaw
a ni lo.
Tûn laia a chêt dân, tûn hma lam zawng aia tawrh ziaawm zâwka
lang hi, a dik chiah chuan, vervêkna leh bumna nasa zâwk a nih
avângin a hlauhawm zâwk daih a ni. Tûn hmâ chuan Krista leh Bible
hi a hnâwl \hîn kha a ni a, tûnah erawh chuan pawm ve ve angin a
inchhâl a. Pathian thu dik leh khûn, nunna pe thei chu an nunah an
rah chhuahtîr lo chung pawhin, ‘Pathianin thinlung piangthar lo pawh
a hmangaih a ni’ tiin Pathian thu chu mahni ngaihdânin an hrilhfiah a.
Hmangaihna hi Pathian zepui berah a rawn sawi uar ve nachungin,
lungpuamna lam thila kaihlek a ni zui leh mai si a, tichuan, sual leh
\ha thliarna pawh a awm hlei thei ta lo a ni. Pathian rêldikna te, sual
A lungtenzia te, A dân thianghlimin a phût te hi a thup vek a. Thupêk
Sâwmte hi lehkha thî angin mipuite a zirtîr bawk a. Thawnthu
phuahchawp, ngaihthlâk nuam tak, mi hîp thei takte hmangin, mîte
chu an rinna nghahchhan atâna Bible hmang lo tûrin a hruai bo mêk
a ni. Tûn hmâ ang chiahin Krista chu phat a la ni tho va, mahse
mipui mit chu Setanan a tihdelsak hneh êm avângin chu bumna chu
an hre thiam thei lo.
Thlarau biakna hi bumnaa khat a nihzia leh, a hneh phâka awm
a hlauhawmzia hi mi tlêm tê chauhvin an hria. Dîlchhûtna avânga a
chanchin hriat châkte hi an tam mai a, chûng mîte chuan thlarau
biaknaah hian rinna tak tak an nei lo va, thlarau thuneihna hnuaia
intulût tûr anga an han suangtuah chhin mai mai pawhin an \im nghâl
uai \hîn. Mahse hmun khap lamah chuan an va kal a, tiboraltu chak
tak chuan an duhna kalhin, a thiltihtheihna chu an chungah a lo hmang
SIAM|HATNA HNATHAWH 559

ve vat a. Hêng mîte hian an rilru chu Setana kaihhruaina lam hawitîr
tûrin han pe vaih selang chuan, salah a man nghâl hmiah mai ang. A
mi hîp theihna leh pual-ât theihna a\anga tâl chhuah chu, anmahni
chakna ringawt chuan tih theih rual a ni lo. Rinnaa \hahnemngai taka
dîlna avânga Pathian thiltihtheihna lo thleng chauhvin, an awhna thang
a\ang chuan a chhuahtîr thei a ni.
Nungchang sual lâwm mi emaw, sual a ni tih an hriat reng ngaina
lui tlatte emaw chuan, Setana thlêmnate an chunga lo thleng tûrin an
sâwm tihna a ni. Pathian lak ata leh A vântirhkohte enkawlna lak
ata an tla hrang tihna a ni a, inhumhimna rêng nei lo an nih avângin,
Diabolan a bumnate a rawn hman vêleh, a sasehte an ni nghâl \hîn.
Setana thiltihtheihna hnuaia indahte chuan, engtin nge an la tâwp
hlen dâwn tih hi an hre phâk lo va. Thlêmtuin anni chu a hneh hnu
chuan, chhiatnaa mi dangte thlêm lût ve tûrin a hmang nghâl \hîn a
ni.
Zâwlnei Isaia’n hetiangin min hrilh: “Miin, ‘Ramhuai aienthiam
zâwl leh dawithiam hrâm chuap chuap leh phun nuah nuahte chu
râwn rawh u,’ an tih hunah che u chuan heti hian chhâng rawh u:
‘Mîten an Pathian chu an râwn zâwk tûr a ni lâwm ni? Mi nungte
tân chuan mitthi an râwn tûr em ni? Dân Thu leh Hriattîrna Thu chu
râwn tûr a ni. Chumi thu ang zêla an sawi loh chuan anmahniah êng
a awm lo a ni,” (Isaia 8:19, 20) tiin. Pathian Lehkhathuin chiang
560 INDONA ROPUI

taka mihring awmdân leh mitthi awmdân a lo sawite hi mîten pawm


hmiah zêl selang chuan, thlarau inlârnate hi Setanan a thiltihtheihna
hmanga dâwt thilmak leh chhinchhiahna a rawn awmtîr te an ni tih
an hmu thei ang. Nimahsela, tîsa thinlung thurualpui theih zâwngte
kalsan ai leh, an sual ngainat takte zu dem ai chuan, mipuite chuan
êng chu an maimitchhînsan zâwk a, inrâlrinna thute pawh ngaisâng
lovin, an kawng chu an zawh zêl a, chutih lai chuan Setanan a dang
chêp a, a tâwpah chuan a sasehte an lo ni ngê ngê \hîn. “Chhandama
an awm theihna tûrin thutak hmangaihna chu an pawm loh avângin
... dâwt thu chu an âwihna tûrin Pathianin sual hnathawhna an hnênah
a thlentîr ang,” (2 Thesalonika 2: 10, 11).
Thlarau biakna thurin dotute chuan, mihring chauh an do lo va,
Setana leh a vântirhkohte pawh an do a ni. ‘Lalna te, thuneihna te leh
vân hmunahtea thlarau sualhote’ donaah chuan an tel ve a ni.
Vântirhkohte thiltihtheihnain a nawr lêt ngawt loh chuan, Setana chuan
a ram chu zung khat bawk lek pawh a tawlh kiansan dâwn lo. Min
Chhandamtun a lo tih dân ang bawka, “Tih ziak a ni,” tih hmangin
Pathian mîte chuan Setana chu an do thei tûr a ni. Krista hun laia a tih
ang bawkin tûnlai hunah pawh hian Setana chuan Pathian Lehkhathu hi
a duh lai hmangin a mi bumnate hum nân Bible zirtîrnate chu a kailek
hlauh zêl ang. Hetiang hun khirh taka din zawh duhte chuan Pathian
Lehkhathu zirtîrnate hi anmahni tân \heuh an hre thiam tûr a ni.
Lainâte leh \hiante anga ramhuai bawlhhlawh rawn inlârte hi mi
tam takin an la tawng dâwn a, chûng thlaraute chuan rinna hrang
hlauhawm tak takte an rawn puang ang. Mi khawngaih theihna kan
neihte hi an hêm thlâk nân an rawn hmang ang a, nia an inchhâlte
chu pawm nahawm tak a nih theih nân thilmakte an ti bawk ang.
Rawn inlârte chu ramhuai bawlhhlawh an ni tih leh mitthîte chuan
engmah an hre lo tih thu dik Bible-a kan hmuhte hi hmangin,
bawlhhlawhte chu do zo tûrin kan inpeih reng tûr a ni.
“Leia awmte fiah tûra khawvêl zawng zawng chunga fiahna hun
lo thleng tûr” chu kan hmâ lawkah hian a awm ta (Thupuan 3:10).
Pathian thua an rinna inphun nghet lote chu bum leh hnehin an awm
SIAM|HATNA HNATHAWH 561

ang. “Fel lohnaa bumna tinrêng nên” mihring fâte hi a thuhnuaia dah
vek tûrin Setana chu a thawk mêk a, a bumnate chuan punlun lam a
la pan ta deuh deuh zêl a ni. Mahse mîten an duh thua Setana thlêmnaa
an inpêk chauhvin a tum chu a hlen thei. |hahnemngai taka thutak
hriatna zawngtu, thuâwihnaa an hun tihthianghlim tumtute leh, buaina
lo awm tûr do zo tûra lo inbuatsaihte chuan thutaka khat Pathianah
chuan himna an hmû ang. “Ka chhelna thu i pawm avâng khân ...
kei pawhin ka hum ang che,” tih hi Chhandamtu thutiam chu a ni.
Amaha rinna nghattu mi pakhat chauh pawh Setana saseh atâna
hnutchhiah âi chuan, A mîte hualhim tûrin vâna vântirhkoh zawng
zawngte tirh chhuah nghâl chu Chhandamtun a duh zâwk a ni.
Pathian rorêlna laka him dâwna mîte hriattîr thei, bumna râpthlâk
tak lo thleng tûr zâwlnei Isaian hetiangin min hrilh: “Thihna lakah thu
kan thlung ta, Seol nên thu kan intiam ta; vuakna tui lian liam chu a
luan tlang hunah pawh keini thleng chuan a luang lo vang; dâwt thûte
kan inhumhim nân kan hmang, dâwt hnuaiah kan biru ta si a,” tiin
(Isaia 28:15). Hêng thûte hian, ‘mi sualte tân hremna a awm tak
tak hlei lâwng e,’ tia inthlamuan chawp a, sim pawh sim duh lo lui
tlatte leh mi zawng zawng, eng anga sual pawh ni se, vân rama
chawimawi la ni vek tûr leh, vântirhkohte ang mai la ni vek tûra
ngâitute a huam tel vek. Chûng mîte chu, chiang tak maia zâwlneiin
a lo sawiate chu an ni a, thihna nêna thu thlung a, hremhmun nêna
inremna siam a, buaina lo awm tûr laka himna tûr thutak vânin a
pêk dêusâwntute leh dâwt muhlûm, Setanan a rawn \an chhuah
thlarau biaknaa bumna pawmtute hi an ni.
Tûn lai \hangtharho mitdelzia hi sawi hleih theih loh khawpin a
mak a ni. Sang tamtakin Pathian thu hi rin tlâk loh angin an hnâwl a,
Setana bumnate erawh chu î-hê lovin an pawm duak duak thung si.
Ringhleltute leh nuihsantute chuan zâwlneite leh apostol-te rinna
pawmtute chu an dêusâwn a, Krista leh chhandamna thu Pathian
Lehkhathuin namên lova a lo puante leh thutak hnartute chungah a
phuba lâkna lo thleng tûrte nuihzabura siamin an inhruai bo va.
562 INDONA ROPUI

Pathian duhzâwng leh A dânin a phûtte âwih \ha hlêa inchhâlin,


mi rilru zîm leh chaute leh puithûna âtthlâk tak nei mîte chu an
khawngaih der chiam a. Thihna nêna thuthlung angin leh hremhmun
nêna inremsiam ang hrim a, anmahni leh Pathian phuba lâkna inkârah
chuan pal tlang theih loh leh tâwn tlang zawh rual loh daidanna an
siam ni ang maiin, an insawi rinawm hlê a. Thil engmahin an hlauhna
a chawk tho zo lo. Thlêmtu hnênah an inpumpêk a, amah nên an
inkungkaih chiangin, a thlarauvin a chiah hneh khawp avângin, a
thang tlânsan duhna leh tlânsan theihna pawh an nei tawh lo a ni.
Khawvêl bum tûra a beihna hnuhnung ber atân Setana chu hun
rei tak a lo inbuatsaih ta. Eden Huana Evi hnêna a thu sawi: “Thi teh
suh e: in ei ni apangin in mit a lo vâr ang a, a chhia leh a \ha hriain
pathiante ang in lo ni dâwn nia,” (Genesis 3:4, 5) tihah hian a
hnathawhna atâna lungphûm chu phûmin a lo awm tawh a ni. Thlarau
biakna \hang zêla bumna atân zawi zawiin kawng a lo buatsaih tawh
a. A thil ruahmante chuan an vâwrtâwp an la thleng lo va, mahse
hun tâwp rêtah chuan an la thleng dâwn a ni. Zâwlnei chuan, “Thlarau
bawlhhlawh pathum, chungû ni awm tak lo chhuak ka hmu a; chûng
chu ramhuai thlarau, thilmak ti \hînte an ni; anni chu Pathian
Engkimtitheia ni ropuia indonaa hruai khâwm tûrin khawvêl zawng
zawnga lalte hnênah an kal a,” (Thupuan 16:13, 14) tiin a sawi.
Pathian thua rinna azâra Pathian thiltihtheihna humhima awmte chauh
lo chu, khawvêl pumpui hi he bumnaah hian hruai luh vek an ni ang.
Muan sualnaah hian mipuite chu awlsam takin awih mutin an awm
zung zung a, Pathian thinurna leih buaknain a rawn tiharh leh chauh
dâwn a ni.
LALPA Pathian chuan heti hian a ti: “Rorêlna fel chu a tihngîlna
hruiah ka hmang ang a, felna chu a dârmûmkhaiah ka hmang ang;
rial chuan inhumhimna dâwt thûte chu a chhu bo vek ang a, tuite
chuan bihrûkna chu a chîm pil ang. Thihna laka in thuthlun chu phelhin
a awm ang a, Seol nêna in thu intiam pawh chu a ding chhuak lo
vang; vuakna tui lian liam chu a luan tlang hunah, chumi hunah chuan
a rah behin in awm ang,” (Isaia 28:17, 18).S
BUNG 35

CHHIA-|HA HRIA TNA


HRIATNA
ZALÊNNA
TIHDERTH
TIHDERTHÂÂ WN
(LIBERTY OF CONSCIENCE THREATENED)

T
ÛNHMÂ lam zawng aiin, tûn lai hian Protestant kohhrante hian
Rom kohhran hi an ngaisâng zual ta. Catholic sakhaw chak
vak lohna ram, Pope thuneihna zâwmtuten mite rilru an hneh
theihna tûra kawng eng engemaw an sialna ramahte chuan, Catholic
kohhran leh Protestant kohhran tihrangtu thurinte ngaihmawh nêpna
a nasa sâwt hlê a. Protestant kohhrana mi tam tak chuan, rin ang
hê-hûin thurin pawimawh laiahte pawh hian kan lo inpersan nasat
loh hi, tlêmin inhnûk hniam deuh ila Rom nên inhriat thiam tawnna
\ha zâwk kan nei thei phawt ang, tihna rilru hi an pu \an ta a. Prot-
estant-hovin chhia leh \ha hriatna zalênna an ngaihhlut êm êm hun,
chu mi man atâna eng pawh pêk an huam hun chu a liam ta. An fate
chu pope zirtîrna lungten tûrin an lo zirtîr tawh \hîn a, Rom nêna
inremna zawn pawh Pathian laka rinawm lohna anga ngai tûrin an lo
zirtîr tawh \hîn a. Mahse chûng hun laia an dinhmun leh tûn laia an
dinhmun chu a va dang nasa ta êm!
Pope thuneihna \antute chuan an kohhran chu dik lo taka
sawichhiat tâwkah an sawi a, chu chu Protestant-ho chuan ni-âwm
hlêin an lo hriatpui thei ta zêl mai bawk a. Thiamna leh hriatna te a
tlêm lai, kum zabi tam tak kal tâa Rom kohhranin thiltih âwm loh pui
pui leh tenawm tak tak a lo tih avang maia chu kohhran, tûnlai huna
la dem tâk fo mai chu dikin an hre thei ta lo. A nunrâwnna râpthlâk
tak chu, chutih hun laia khawsak leh nun dân A tak rahah an puh
mai a, tûnah chuan tûnlai finnain a rilru a tihdanglamsak tawh a ni
tiin an sawi a.
Hêngho hian, kum zariat chhûng zeta, chapo taka he thuneihna
tlu thei lo leh dik lo thei lova a inchhâl tlat \hînna te kha an theihnghilh
563
564 INDONA ROPUI

ta em ni? Dik lo thei lova a inchhâlna chu sût ahnêkin, tûn hma lam
zawng aia khauhvin kum zabi sâwmpakuanaah khân, a la hauh ta
fun zâwk a ni. Rom chuan huai takin, “kohhran chu a dik lo ngai lo
va, Pathian Lehkha thu angin, a dik lo lo khumkhua ang,” tiin a
puang. (John L. von Mosheim, Institutes of Ecclesiastical History,
book 3, century 11, part 2, chapter 2, section 9, note 17). Tûn hmâ
zawnga a thiltihnaa lo kaihruaitu dânte chu engtin nge tûnah a
sawichhiat mai theih ang?
Pope thuneihna hnuaia kohhran chuan dik loh theih lohna a hauh
tlat hi a thlah ngai lo vang. A thurin hnâwltute a tihduhdahna zawng
zawngte pawh kha dikah a la ngai tlat a; hun remchâng lo awm leh
selang chuan, a thiltih ngaitê kha a ti nawn leh phawt ang le. Sorkâr
thuneihnain a dâlna hi lâk sawn ni se, Rom chu a thuneihna pêk leh
ni bawk selang chuan, lal râwng tak anga a chêt \hînna leh a
tihduhdahna chu nasa takin a rawn thar thawh leh thuai mai ang.
Ziaktu hmingthang tak pakhat chuan, chhia leh \ha hriatna zalênna
thua pope lalna a ngaihdân leh, a tumte lo hlawhtling ta sela, United
States tâna thil hlauhawm lo chhuak tûrte a sawinaah hetiang hian a
ziak:
“Mi tam tak chuan America (U.S.A)-a Roman Catholic sakhua
tihna emaw, hlauhna emaw hi naupang chhe tihâwm lekah an ngai a.
Chutiang mîte chuan Roman Catholic sakhaw ze dik tak leh rilru
put dân, kan zirtîrna zalên tak nêna inkalh hi an hmu lo va, a lo
\hanlen huna a awm dân tûr pawh an hmu hek lo. A hmasa berin,
kan sorkâr dân leh Catholic kohhran dânte chu i khaikhin phawt
ang u.
“United States Dân chuan chhia leh \ha hriatna hi zalên taka hman
a phalin a tiam bawk a. Chu aia bulpui zâwk leh hlu zâwk chu engmah
a awm lo. Pope Pius IX chuan August 15, 1854-a a lehkhathawnah
chuan hetiang hian a ziak: ‘Thurin dik lo leh âwm lo tak mai emaw,
chhia leh \ha hriatna zalênna humhalh kawnga phûr sûrhna emawte hi
kal sualna hlauhawm berte an ni a, thil \ha lo dang zawng zawng ai
pawha he ramah hian hlauh ber tûr a ni.’ He pope vêk hian, December
8, 1864-a a lehkhathawnah chuan, ‘chhia leh \ha hriatna leh sakhaw
biakna zalênna \an tlattute’ leh ‘kohhran hian tharum hmanna a nei tûr a
ni lo titute chu’ a demin ânchhia a lawh a ni.
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 565

“United States-a Rom aw nêm tak hi thinlung danglamna avâng


a ni lo ve. Engmah a tih theih lohna ramah chuan dawh theih hrâm
hrâm a tum a ni zâwk e. Bishop O’Connor chuan, ‘Sakhaw zalênna
hi, Catholic-ho tâna chhiatna thlen lova nuai bo a nih hmâ si chuan
ngaihtheih hrâm a ni chauh a ni,’ tiin a sawi. St. Louis-a an bishop
min (archbishop) chuan, vawi khat chu, ‘Rin hrang neih leh rin lohna
hi pawi a tling a ni; Kristian ram, Italy leh Spain ang te, mi zawng
zawng Catholic an nihna ramah leh Catholic sakhua hi ram dân
pawimawh taka a telna ramah chuan, pawi khawih dangte ang bawkin
hrem an ni,’ tiin a sawi.
“Catholic Kohhrana Cardinal te, archbishop te, bishop zawng
zawngte chuan pope an thlâwpna thutiamah chuan: ‘Kal sual te, kal
pêng te, leh kan lalpa (pope) emaw a hnua a thlâktu tûrte emaw
laka helte chu ka theihtâwpin ka tiduhdahin ka dodâl zêl ang,’ an ti
a ni.”–Josiah Strong, Our Country, ch. 5, pars. 2-4.
Catholic kohhran huang chhûngah hian Kristian tak takte an awm
ve tho va. Êng an dawn anga a \ha thei ang berin mi sâng tam takin
chu kohhranah chuan Pathian rawng an bâwl a. A thu belhchiantîr
phal an nih loh avâng chauhva hre thiam lo mai an ni a. Thinlunga
rawngbâwlna nung leh dân ang ringawta rawngbâwlna kual vêl mai
mai \hîn inan lohna chu an hmu ngai lo. Hêng mîte, bumna leh
duhthusam tling lo rinna zirtîrna dawngtute hi lainat takin Pathian
chuan A thlîr reng a. Anmahni tuamtu thimna chhah tak chu chhun
tlang tûrin ênna A la êntir dâwn a ni. Isua hnêna thutak chu an hnênah
A puang ang a, mi tam tak A lamah an la pakai ang.
Nimahsela, Rom kohhran hian tûn hma lam aiin Krista Chanchin
|ha a la rem zâwk chuang lo. Protestant kohhrante pawh hi thimin
a la hual vêl a, chuti ni suh selang chuan, hun chhinchhiahnate hi an
hre mawlh ang. Rom kohhran thil tumte leh chûng thilte tihlawhtling
tûra a beihna chu namên a ni lo. Inbeihna râpthlâk tak lo thleng tûra
lo inpeih diam tûrin leh, a thu thua khawvêl awmtîr thei tûr te,
tihduhdahna tharthawh leh tûr te, Protestant-ho thiltih zawng zawng
\hiatsak leh vek tûr tein kawnghmang chi tinrêng a zawng reng a.
Tichuan, Catholic kohhran chu ram tin maiah a pung zêl a. Protestant
566 INDONA ROPUI

rama Catholic kohhran leh an biak in tamzia te hi en teh u. America


rama an college leh Pathian thu zirna hmun an neihte a pun nasat
sâwtzia leh chûngte chu Protestant-hovin an ngaihsânpuizia te hi en
bawk teh u. England-a pâwn lam lan dân ngaihsânna a punzia leh
Catholic \ha thianghlim ngainatu zawng zawngte chu hêng thilte hian
a kai harh tûr a ni.
Protestant-ho hian pope kaihhruaina leh thuneihna hi an nêlin an
âwn sâwt ta hlê mai; pope thuneihna zuitute meuh pawhin hriat thiam
harsa an tih khawpin an inhnûk hniamin an inthlah dul ta. Rom kohhran
ze dik tak leh a thuneihna hlauhawm takte hi mîten an maimitchhînsan
ta bawk. Mipui leh sakhaw zalênna hmêlma hlauhawm berin hmâ a
sâwn zêl hi do tûrin mipuite hi chawh harh an ngai a ni.
Protestant tam takin Catholic sakhua hi mi hip lo tak sakhua
emaw an ti a, an biak dânte pawh a tak lovin leh awmze nei mang lo
rawngbâwlna ni angin an ngai a; hetah hian an tisual chhia-va a ni.
Rom zirtîrna hian bumna a hman avângin, a lan dânah chuan mawi
lohna leh dik lohna rêng a nei lo. A sakhaw rawngbâwl dân hi mi
hîp thei ber a ni a. A tih dân ropui leh khûnkhân tak chuan mî mit a
mawlh a, an chhia leh \ha hriatna leh ngaihtuahna fîm a tichawlawl
a. Mit a vai zo ta. Biak in ropui tak te, a chêt dân mi chaldelh tak te,
rangkachak maichâm te, lunghlûa cheimawi inkhâwmna hmun te,
rawng cheimawi thlan chhuah te, leh a milem nalh lutuk te chuan thil
mawi ngainatute chu a hîp hlê a. Benga hriatna pawh a bâng chuang
lo. A rimawi te lah tluk rual loh. A organ rimawi tak, a biak in
zahawm tak a\anga ri inchawih mawi tak lo ri chhuakte chuan
ngaihtuahna chu mak tihna leh zahawm tihnain a thun khat lo thei lo
a ni.
Hêng pâwn lam mawina te leh ropuina te hi thlarau sual riangvai
te hmuhsitna mai a ni a, an chhûng lam rawihna lantîrtute lek an ni.
Chutiang hîpna chu Krista sakhua hian a mamawh lo. Kraws a\anga
êng lo chhuak, Kristianna dik tak chu a thianghlimin a duhawm a,
pâwn lam cheimawinain a el rual loh a ni a. Chu chu thianghlim
mawina, rilrua inngaihtlâwmna leh muanna rah, Pathianin a cheimawi
chu a ni.
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 567

Tih dân phung ropuina hi ngaihtuahna thianghlim leh phûr tehfung


a ni lo. Lei lam thil leh tisa châkna rilruah chuan, thil mawi ngaihsânna
thûk tak leh thil tuihnai hriatna thiang tak a awm châwk \hîn. Hêngte
hi mîten thlarau tâna an mamawh an theihnghilh nân te, hma lam thil,
nun hlun an ngaihsak loh nân te, anmahni |anpuitu rinawm hnên ata
pên botîr nân te leh he khawvêl tân chauhva an nunna tûra hruai nân
te Setanan a hmang châmchî a ni.
Pâwn lam thil uar sakhua hian thinlung piangthar lote a hîp riau
va. Catholic inkhâwm dân puithû tak leh an thil sâwngbâwl vêl dânte
hian mi hîpna leh aikaih theihna riau a nei a, chu miah chuan mi tam
tak bumin an awm a, Rom kohhran chu vânram luhna kawngkâ ni
ngeiin an hria a ni. Thutak lungphûma nghet taka dingte leh Pathian
Thlarauva thinlung tihtharte chauh lo chu, he bumna lakah hian tumah
an him thei lo. Krista hriat tak takna nei lo sâng tam takte chu,
Pathian ngaihsak anna chauh neia thiltihtheihna tlachham sîte pawm
tûra bumin an awm ang. Chutiang sakhua chu mipuite duhzâwng
tak a ni.
Kohhranin sual ngaihdam theihna neia a inchhâlna hian Rom
sakhaw zuitute chu sual ti tûra zalênna a neihtîr a. Sual puanna dân,
chumi lova ngaihdamna pêk theih lehte hian, sual tih phalna pea
hriatna a neihtîr bawk. Suala tlu tawh mihring ve bawk hmâa \hing\hî
a, a thinlunga a pai rûkte nên lama puangtu chuan, a mihrinna a
hmang khawlo a, chhûng lama a nihna hlu tak pawh a tikhawlo tihna
a ni.
Puithiam, thil tisual ve \hîn, mi sual thi thei, zû leh tîsa châknain
a tihkhawloh te hmâa a sualte puangtu chuan a nungchang tehfung a
tihniam a, a bawlhhlawh phah \hîn a ni. Pathian a hmuh dân chu
suala tlu tawh mihring ang lekfang a ni a, puithiam chu Pathian aiawhin
a ding miau si a. Hetianga mihringin a mihringpui vêk hnêna a inpuanna
zahthlâk tak hi tuihna inthup, khawvêl tibawlhhlawha chhiat lailet
dêrna thlentu sual lo luan chhuahna a ni. Mahse insûmkâr lo nun
thlahleltu chuan Pathian hmâa inpuan âi chuan amah ang thithei
mihring hmâa inpuan chu a duh zâwk mah \hîn. Mihring nihphung
568 INDONA ROPUI

hian sual sima kalsan aiin, sual ngaihdam nâna thiltih lam hi a âwn
zâwk a; tisa châkna khenbeh aiin, saiip te, kâng\hai te, khaidiat
hruia innawh pilh tea taksa tihhrehawm hi a awl zâwk a ni. Tisa
rilruin Krista nghâwngkawl aia a thlan nghâwngkawl chu rit tak a ni.
Rom kohhran leh Krista lo kal hmasak laia Juda Kohhrante khân
inanna mak tak mai an nei a. Judaten Pathian dân chu a rûk têa an
rahhrual laiin, pâwn lam lan dânah chuan, a thupêkte zawm
chungchângah an fîr hlê lawi si a, phût luihna leh thurochhiah nên a
phût kawp a, chu chuan thuawihna chu a tihahthlâkin, phur ritah a
siam a. Judaten dân ngaisâng an inti ang chiah khân, Rom mîte pawhin
kraws ngaihlû an inti a. Krista tuar lai entîrna an chawi sâng a, a
entîr tum tak (Krista) erawh an duh si lo.
Rom-hote chuan an biak inah te, an maichâm chungah te, an
thawmhnawah te lam kraws an târ a. Khawi kipah pawh kraws
chhinchhiahna hmuh tûr a awm. Khawi hmunah pawh kraws chu
pâwnlâng taka chawimawi leh chawi sân a ni. Mahse Krista zirtîrnate
erawh pipute thurochhiah engkhawlawilo sakhaw serh leh sâng
hnuaiah te, hrilhfiahna dik lo hnuaiah te, fîr taka phûtna hnuaiah te
an phûm bo hlauh si a. Juda sakhaw ruihchilhho chungchâng
Chhandamtu \awngkam aia kha zâwk mah hi Rom sakhaw hruaitute
chungah hian hman âwm a ni a. “Phur rit hrehawm takte an siam a,
mîte an bel \hîn a, anmahni erawh chuan an kut zung\ang pawhin an
tisawn duh lo,” (Matthaia 23:4). Kohhran hruaitu zahawm tam
takten nuamtâwl leh hlimhlawp chêna an khawsak laiin, mi
\hahnemngaite nunna chu Pathian thinurna \ihbaiawm tak hlauhnaah
an kharkhip tlat si a.
Milim biak leh thil hlui rohna te, mi thianghlimte hnêna \awng\aina
te leh pope chawimawina te hi Pathian leh A Fapa lak a\anga mîte
rilru hruai bona tûra Setana siam chhuah vek an ni. A tihchhiat hlen
hlauh theih nân Setana chuan a bei reng a ni. “Nangni thawkrim leh
phur rit phur zawng zawngte u, ka hnênah lo kal ula, keiman ka
chawlhtîr ang che u,” (Matthaia 11:28) titu a\anga hruai bona tûrin
thil dangah an rilrute a kal pêng dâwn a ni .
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 569

Dik lo taka Pathian nungchang târlan leh sual ze dik tak leh
inhnialna ropui tâwp dân tûr chiah thup tûrin Setana chuan englai
pawhin a thawk reng a. A zirtîrna fing vervêk tak chuan Pathian
dân zâwm tûra phûtna chu a tinêp a, sual ti tûrin mîte chu phalna a
pe bawk a. Chu bâkah, an rilruah Pathian hmangaihna neih aia
hlauhna leh huatna an neihna tûrin dik lo takin a thlîrtîr \hîn a ni.
Setana mizia nunrâwnna chu Siamtu miziaah a bel hlauh va, chu chu
sakhaw dânah zeh luhin a lo awm a, biak dânahte tihlanin a awm
bawk a. Tichuan mi mit tidelin, Setana chuan Pathian a donaah chuan
a lama \ang tûrin mîte a man zêl a. Pathian nungchang a dik lo zâwnga
mîte hmâa târlangin, Pathian ring lo hnamte chu Pathian duhsakna
an dawn theih nân, mihringa inthawite \ûlin a hriattîr a, milem biakna
chi hrang hrang hnuaiah hian nunrâwnna râpthlâk takte a lo chhuak
ta a ni.
Roman Catholic kohhran chuan ring lo mîte biak dân leh Kristian
sakhua hi a kai kawp a, ring lo mîten an tih dânin Pathian ze dik tak
chu a ni lozâwngin a lantîr a, râwng taka thiltih chi hrang hrangte a
lo nei ve ta a ni. Rom lal vânglai chuan, rin hrang neite chu a thurin
pawm luihtîr tûrin nghaisakna hmanruate a nei vek a. A ngiat anga
awm duh lote hâl hlumna pawh a nei bawk a. Rorêlnaa thai lan a nih
hmâ chuan, mipui an lo sâm vak vakte zât hi hriat sên pawh a ni ta
lo. Chû kohhrana hruaitu lal tak takte chuan, an hotupa Setana hovin,
an sal mante tihlum si lova a hrehawm thei ang bera nghaisak dânte
an zawng chhuak a. An nghaisakna râpthlâk takte chu mihring han
tuar chhuah rual loh a ni fo va, a râpthlâk nasat êm avângin a tuartute
chuan thih chu lâwm takin an thlang zâwk \hîn.
Chûng thilte chu Rom dodâltuten an tawrh \hinte chu a ni a. A
hnuaia awmte a thunun nâna a hmante chu vuak hrep te, \âmchhâwla
hrên te, a hrehawm thei ang bera taksa tihhrehawm te a ni. Vân
duhsakna an dawn theih nân sual simte chuan, leilung dânte
bawhchhe hmasain Pathian dânte chu an bawhchhe ta a. He leia
mihringte khualzinna tinuam leh tihlimawmtu tûra Pathianin a lo ruat
chu \hiat tûra zirtîr an ni a. Biak in hung chhûng tam takah chuan,
chutiang mi, an pianpui hmangaihna tukdawl tumte, an mihringpuite
570 INDONA ROPUI

an khawngaih theihna leh an lainat theihna te chu Pathian huatzâwng


nia ngaia tukdawl tumte thlân tam tak hmuh tûr a awm a ni.
Setana nunrâwnzia, Pathian la hre ngai rêng rêng lote zîngah
pawh ni lo, Kristian ram leh Kristian rilru ngeia kum za tam fê tihlana
awm chu, hriat thiam kan duh chuan Rom sakhaw chanchin kan en
mai tûr a ni. He bumna rûrâ tak hmang hian, Pathian tihthangtlâwm
leh mihringte hnehchhiah a tumna chu, mi sual lalpa chuan a hlen a.
Amah a inthupna leh kohhran hruaitute hmanga a hnathawh a
tihpuitlin dân kan hmu ang hian, Bible hi engvânga haw ta viau nge a
nih kan hre thiam thei mai ang. Chû Lehkhabu chu chhiar a nih chuan,
Pathian zahngaihna leh hmangaihna hmuhtîr an ni ang a; Ani chuan
mihringte chungah hêng phur rit a enga mah hi a nghat lo a ni tih
hmuh a la ni dâwn a. A thil ngente chu thinlung kehsawm leh inchhîr,
thlarau inngaitlâwm leh thuâwih hi a ni sî a.
Vân ram kai tlâk ni tûra hmun fianrial tak, puithiam hna zirna
hmuna mipa leh hmeichhiate inkhâr hnan tlat tûrin Kristan entawn
tûr pêk engmah a nei lo. Hmangaihna leh lainatna te hi rapbet tûrin
A zirtîr ngai hek lo. Chhandamtu thinlung chu hmangaihnain a luang
liam zâwk a ni. Mihring hian chhûngril lama \hat famkimna a hnaih
zawh poh leh a hriatnate pawh a lo fîm lehzual a, sual a hriatna a fîm
\hat poh leh hrehawm tuarte a lainatna pawh a thûk lehzual \hîn.
Pope chuan Krista aiawh emaw, a dinhmuna dingah emaw a inchhâl
a, mahse Chhandamtu nêna khaikhin ralah chuan a nungchang chu
eng ang lek nge ni le? Kristan vân Lalber anga Amah chawimawi
lotute chu tân inah khungin emaw, nghaisakna hmanraw dang dang
hmangin emaw a hrual hrep ngai em ni? Amah pawm lotute chu thi
tûra thiam loh A chantîrna aw hriat a ni em? Samari khuaa mîten an
lo lawm loh khân, zirtîr Johana chu a thinur êm êm a, “LALPA hêngho
kan vek nân hian Elija tih angin, vân ata mei ko thla ila rem i ti em?”
tiin a zâwt a. A zirtîr thinram tak mai chu lainat takin Isuan a en a, a
zilh a, “Mihring Fapa hi mîte nunna tiboral tûra lo kal a ni lo va,
chhandam tûra lo kal a ni zâwk,” tiin a chhâng a nih kha (Luka
9:54, 561). Krista rilru leh A aiawhtu nia inchhâla rilru chu a va
danglam nasa tak êm!
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 571

Rom kohhran chu tûnah hian khawvêl hmâah a intilang mawi hlê
a, a nunrâwnna râpthlâk takte pawh thupha chawiin a rawn thup
mawi a. Krista anna silhfênin a inthuam a, mahse a danglam tak tak
chuang si lo. Pope thuneihnain kaihhruaina dân a lo neih fo chu, tûn
hmâa mi ang bawkin, tûnah pawh a la awm reng. Hun thim ber laia
an thurin leh zirtîrna siam chhuahte chu tûn thlengin an la chelh reng
bawk. Tûmah hi bumin awm suh se. Protestant-hovin tûna
chawimawi an châk hian, pope thuneihna hi, a dik lohzia târlang
tûra Kohhran Siam\hatna a lo chhuah laia Pathian mîten, an nunna
hial hloh pawh huama an lo do \hîn, chutih laia khawvêl rorêltu pope
thuneihna nên khân a la inang chiah a ni. A chapona leh inlekna
pawh a la pangngai reng a, lalberte leh hotute ai pawha chungnung
zâwka indahna a la nei reng a, Pathian chauhvin thuneihna bîk A
neih chu nei vein a la inchhâl reng bawk. Mihring zalênna a nuai bo
lai leh Chungnungbera mi thianghlimte a râwt chiam lai ai khân a
nunchhiatna leh a intihlalna chu a la nêp chuang lo a ni.
Pope thuneihna chu, hrilhlâwknain a lo puan tawh ang chiahin,
ni hnuhnunga kal sualnaah chuan a lût fuh ta chiah mai le (2
Thesalonika 2:3, 4). A thil tum a hlawhtlin theihna ber tûrzia ang
zêlin, laikingin a awr lehlamah a dum a, lehlamah a tisen \hîn angin,
a lan dân pawh a tidanglam thiam a, chu chu a chêt dân phung pakhat
a ni. Mahse chumi hnuai lamah chuan rûl tûr da ngai lo chu a kawl
ru khiau si a. “Rinna chi hrang neite emaw, rin hrang neia hriat rûk
deuhte emaw kawltîr tûr a ni lo ve,” tiin a puang a ni.–Lenfant, (vol.
1, p. 516). He thuneihna, kum sâng khat chhûnga a chanchin mi
thianghlimte thisena ziaka lo awm tawh hi, Krista kohhran pêng khat
anga pawm a ni dâwn em ni?
Catholic kohhran hian tûn hma lam aiin Protestant kohhran laka
danglamna a nei tlêm ta zâwk tia Protestant lama mîten an sawina hi
chhan nei lo a ni lo ve. Danglamna chu a awm teh meuh mai, mahse
danglam tâ chu pope dinhmun emaw, a thuneihna emaw a ni lo.
Siam\hatute hun leh tûn hun inkâr chhûng hian Protestant kohhran
hi a tlâk hniam sâwt tâk êm avângin, tûnlai Protestant kohhran
nunphung \henkhat hi Catholic sakhua a ang tawh viau rêng a ni.
572 INDONA ROPUI

Protestant kohhran hian khawvêl duhsakna a ûmna lamah,


hmangaihna lemin an mit a tidel ta a. Thil \ha lo zawng zawngte a
\ha veka ngaihna hi thil sual nia an hriat loh avângin, thil \ha zawng
zawngte pawh \ha lova ngaihna an la nei dâwn a ni. Mi thianghlimte
nêna rinna vawi khat kawltîra awm tawh chu huma din ngheh tlat ai
chuan, tûnah hian Rom hnênah chuan tûn hmâa an lo tai êm êm
avâng leh huatna avânga thupha chawiin, ngaihdam an dîl ta zâwk
hial a ni.
Rom kohhran ngaisâng lêm lote pawh huam telin, mi tam tâwk
tak chu kohhran thuneihna leh mi a hneh theihna te hlauh tûr ni lova
ngai an awm a. Hun Lai Ta (Middle Ages) laia finna lam leh nunphung
lama thimna awm khân Rom kohhran thurin te, puithûna te leh mîte
a rahbehna te a tipunlun sauhvin mi tam tak chuan an hria a. Tûnlai
finna leh hriatna lo pung thar leh ta leh sakhaw lama zalênna zau
zâwk lo awm ta hian, kohhran dang a ngaih theih lohna leh tawrawt
taka a chêt \hinna ang kha a lo chhuah tawh lohna tûrin a dâl dâwnin
an ring bawk a. Tûnlai hun êngah, fin leh vârna kan neih hunah hian,
chutiang thil lo awm thar leh thei anga ngaihna ngawt pawh hi
hmuhsitawm a ni. A ni, tûnlai \hangtharte chungah hian rilru leh thlarau
leh sakhaw lama ênna ropui tak chu a lo êng ta. Pathian Lehkha
Thianghlima kan hmuh angin, vân ênna chu khawvêl chungah hian a
lo thleng ta ngei mai. Amaherawhchu, ênna lo thleng chu a ropui
zawh poh leh, a hnartute leh a hmang khawlotute hnêna thimna lo
thleng chu a chhah zual sauh dâwn a ni tih pawh hi hriat reng tûr a ni.
|awng\aina nêna Bible zirna hian pope thuneihna dik tak hi
Protestant-ho hnênah a târlang ang a, ten êm êmin a hawisantîr ang;
mahse mi tam tak chuan fing tâwk an intih êm avângin, thutaka hruai
luha an awm theih nân thuhnuairawlh taka Pathian zawn hi mamawhin
an hre lo. An fin leh vârna chu chhuang teh mah se, Pathian
Lehkhathu leh Pathian thiltihtheihna hi an hre mawlh si lo. An chhia
leh \ha hriatna tihmut dân kawng zawn \ûlin an hria a, tichuan thlarau
lam leh thuhnuairawlhna lam thil a tlêm berna kawng chu an zawng
ta \hîn a ni. An duh tak zâwka chu Pathian theihnghilhna dân, Amah
hriat rengna anga an hman theih tûr si a ni a. Hêng mîte mamawh
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 573

zawng zawng hi pe tûrin pope thuneihna chu a remchang a. Mihring


pâwl hnih tâna buatsaih a ni a, khawvêl pumpui deuhthâw a huap a
ni. Chûng pâwl hnihte chu an thiltiha chhandamna dawn beiseite leh
an sualna nêna chhandama awm tumte an ni a. Hetah hian a
thiltihtheihna thurûk chu a awm a ni.
Finna lama thimna nasa tak a awm lai nîte chu pope thuneihna
hlawhtlin nâna a remchân lai ber a nih thu târlan a ni tawh a. Fin leh
vârna nîte pawh hi a tân hlawhtlinna hun remchâng a ni tho dâwn tih
lantîr a la ni leh ang. Kum tam tak liam ta, Pathian thu leh thutak
hriatna nei lova mîte an khawsak lai khân, an mitte chu tuamsak tlat
an ni a, mi tam tak chu an awhna tûra lên zâr chu hmu lovin, lênah
chuan an âwk ta a. Tûnlai hian mihringte suangtuahna phe zawr zawr,
dik lo taka finna tia an vuah chuan, mi tam takte mit chu a ênkhalh
ve thung a; an mit tuamsakte tih dân ang bawkin, an hmuh loh lênah
chuan an âwk zut zut reng mai a ni. Pathianin A ruat dân chuan
mihringin a finna leh rilru te hi amah Siamtuin a thlâwna a pêk a ni tih
hriain, thutak leh felna rawngbâwl nân chauh a hmang tûr a ni;
nimahsela chapona rilru leh tum tihsân lutukna avângin Pathian thu
aiin anmahni zirtîrnate chu an lo ngaisâng zâwk ta \hîn a. Chutichuan,
tûn laia finna suak, Bible rinna a bul lam a\anga rawn kar chhetu,
lan dân îtawm tak nei si hi, Hun Thima hriatna leh thiamna hup bova
pope a tiropui ta ang bawk khân, mipuiin pope an pawm theihna
tûra kawng sialtu \ha tak a la ni ang.
Tûnlai America-a an thil chîn mêk, hmâ pawh sâwn zêl, sikulte
leh kohhran mamawh phuhrûk nâna sorkâr puihna zawn kawngah
hian, Protestant-ho chuan pope zuitute hnung an zui ta chiah mai.
Chu chang ni lovin, Europe leh England-a a hloh tawh, a lalna sâng
tak chu, Protestant ram America-ah hian pope chuan a neih leh
theih nân kawng an hawn zausak deuh deuh va ni. America ram
sakhaw kalhmang tipawimawh lehzualtu chu, Sunday serh luihtîrna
dân siam chu a thil tum bera a neihna hi a ni, chu chu Rom \an
chhuah a ni a, a thuneihna chhinchhiahna atân a hauh tlat nghê nghê.
Pope thuneihna ze khat chu khawvêl dân nêna inremna- Pathian
thupêk aia mihring thurochhiah ngaih ropui zâwkna- a ni a, chû tak
574 INDONA ROPUI

chuan Protestant kohhrante a fan vêl a, tûn hmâa pope lo tih tawh
\hin ang bawkin, Sunday chawimawinaah anni chu a hruai lût mêk a
ni.
Inbeihna lo awm thuai tûra rawih tûrte chu chhiartuin a hre duh
a nih chuan, tûn hmâ lam hun liam taa he thil atâna Rom-in hmanruaa
a lo hman tawh chanchin hi chhui mai rawh se. Roman Catholic
kohhran leh Protestant kohhran \angrualin an thurin hnâwltute
chungah an thil tih dân tûr a hriat duh chuan, Sabbath leh a humtute
chunga Rom kohhranin a rilru put dân a lantîr tawh hi en mai rawh
se.
Lal thupêk te, inkhâwmpui te leh kohhran thupêk leh dân te-
khawvêl thuneihnain a lo lek kawhpuite hi- Kristian rama ramhuai
beho kûtpui chawimawina awmtîrtu \henkhatte an ni a. Mipui
vântlâng huam tela Sunday serh luihtîrna dân hmasa ber chu
Constantine-a tihchhuah a ni (AD 321). He thupêk hian khawpui
mîte chu “ni nî ropui takah” châwl tûrin phût an ni a; thingtlâng mîte
erawh chu an lo lam hna an thawh phalsak an ni rih a. Hei hi ramhuai
beho dân ni zâwk mah se, lalber chuan a hminga Kristianna a lo
pawm hnuin a rawn lek kawh ta a ni.
Lalber thupêk chuan Pathian thuneihna a luahlan zo tâwk lo a ni
tih hriain, Bishop Eusebius-a, lalte duhsakna dawn tum, Constantine-
a \hian \ha tak leh amah fakdertua chuan, ‘Sabbath hi Sunday-ah
Kristan a sawn tawh e,’ tiin a \ang ta tlat a. Chu thurin thar tinghettu
atân chuan Pathian Lehkhathu châng khat tê mah târlan a ni si lo.
Eusebius-a ngei pawhin he thu hi a dik lo a ni tih chu a hria a, a
thlâktu dik takate chu hetiangin min hrilh: “Engpawh, Sabbath nia
tih tûr apiangte chu, LALPA Nîah kan sawn ta vek,” tiin.–Robert
Cox, Sabbath Laws and Sabbath Duties, p. 538. Nimahsela,
Sunday chawimawina, tlawhchhan \ha nei miah si lo hian, LALPÂ
Sabbath bawhchhiat ngamna mîte a neihtîr si a ni. Khawvêl
chawimawina thlahlelte chuan chu kûtpui lâr tak (Sunday) chu an
pawm ta hlawm a.
Pope thuneihna a lo ngheh hlê hnu chuan Sunday chawimawina
pawh chu uar chhawm zêl a lo ni ta a. Hun engemaw chhûng chu, an
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 575

inkhâwm loh phawt chuan, mîte chuan lo lam hna an la thawk a, ni


sarihna pawh Sabbath-ah an la ngai rih bawk a. Mahse, zawi zawiin a
lo danglam ta a ni. Hna thianghlim thawktute chu, pâwn lam thubuai
rêng rêng Sunday-a an rêl khapsak an ni ta a. Rei lote hnuah chuan,
‘mi tupawhin Sunday-a hna pangngai engpawh a thawh chuan chawitîr
a ni ang tih thupêk siam a ni ta bawk a; chu chu mi zalên tân a ni,
chhiahhlawh an nih erawh chuan vuak hrep tûr an ni a. A hnu leh deuhvah
chuan mi hausaten chu dân chu an bawhchhiat chuan an ram zât ve
chhuhsak an ni ang a, an bawhchhiat luih zêl chuan salah man an ni
ang,’ tiin thupêk siam a ni leh a. Mi chhiaten Sunday dân chu an
bawhchhiat ve erawh chuan ram ata hnawh chhuah hlen tûr an ni ve
thung a.
Thilmak tihte pawh a \ûlna a lo awm ta a. Thilmak zînga an sawi
\hin pakhat chu hei hi a ni: “lo neitu pakhat hian Sunday niin leileh a
tum a, thîr themin a leilehna chu a ziat fai a, thîr chu a kutah a bet ta
tlat mai a, “na ti êm êm leh zak êm êm chungin kum hnih chhûng zet
chu a kalna apiangah thîr chu a pu ta zêl ringawt mai a ni,” tih thu hi.
–Francis West, History and Practical Discourse on the Lord’s
Day, p. 174.
Nakin hnu deuhvah chuan bial khat puithiamte chu, Sunday
bawhchhetute zilh dân tûr popein a hrilh ta a, tichuan, anmahni leh
\henawmte chunga manganna an thlentîr hauh loh nân biak ina
\awng\aina nei tûrin dân bawhchhetute chu an hrilh \hîn ta a. Sakhaw
rawngbâwltute rorêlnain chuan he thu hman darh zau lo ni ta, Protestantte
pawhin an hmanpui hi, Sunday nîah, hnathawk mi pakhat \êkin a den
avângin, Chawlhni dik a nih ngei dâwn hi tiin ngaihdân an siam ta a.
Puithiamho chuan, “He nî hi an ngaihthah avângin Pathian a lâwm lo
nasa hlê a nih hi,” an ti a. Puithiam te, rawngbâwltu te, lalber te, lal te
leh mi rinawm zawng zawngte hnênah chuan “theihtâwpa bei tûr leh
chu nî chu zahawmna hlân tûra fimkhûr tûr te, Kristiante thang\hat nân,
hun lo kal zel tûrah pawh urhsûn lehzuala hmang” tûrin ngenna siam a ni
ta a ni.–Thomas Morer, Discourse in Six Dialogues on the Name,
Notion, and Observation of the Lord’s Day, p. 271.
576 INDONA ROPUI

Rorêltute thupêkte chu a chak tâwk loh avângin, mipui chunga


thuneitute chu, Sunday nîa tumahin hna an thawh loh nâna mipuite vau
zâmna tûr thupêk siam chhuak tûrin an ngên a. Rom khuaa an
inkhâwmpuiah chuan, tûn hma lama an thu lo rêl thlûk tawh zawng
zawngte chu urhsûn tak leh uar taka lek kawh tûrin an nemnghet nawn
ta vek a. Chu chu kohhran dânah pawh an siam tel leh ta zêl a, Kristian
ram pumpui deuhthawah sorkâr pawhin a zawmtîr ta bawk.–Heylen,
History of the Sabbath, pt. 2, ch. 5, sec. 7.
Sunday serhna tûra thupêk Pathian Lehkhathu a\anga an hmuh
loh avângin zahna fê fê pawh Sunday sawi mawitute hian an tâwk
ta. Jehova thu puan chiang tak, “Ni sarih nî chu LALPA i Pathian
Chawlhnî a ni e,” tih hnâwl a, a aia ni nî an chawimawi theihna
chhan chu mipuite chuan an zirtîrtute chu an zâwt \hîn a. Bible a\anga
fiahna an tlâkchhamna phuhrûk nân kawng dang dang zawn a \ûl a.
|hahnemngai taka Sunday sawi mawitu pakhat chuan kum zabi
sâwmpahnihna tâwp lamah khân England-a kohhrante chu a kan a,
mahse thutak hriatpuitu rinawm tak takte chuan an lo do tlat a; a
hlawhchham chian êm avângin a zirtîrna tihnghehna tûr thil dang
zawngin chu ram a\ang chuan a kal chhuak leh ta rih a. A lo kîr leh
\um chuan a tlâkchham phuhrûkna chu a rawn nei ta a, hlawhtlin
pawh a hlawhtling hlê. Lehkhabu zial mi, Pathian hnên ngei a\anga
lo tla nia a sawi, Sunday serh tûra thupêk leh, a serh duh lotute
chunga vauna râpthlâk tak chuanna chu a rawn keng a. He lehkhabu
zial hlu tak- Sunday serh tûra thupêk ang bawka dâwt muhlûm mai
hi - vân a\anga lo tla, Jerusalem khuaa Golgothaa St. Simeon maichâm
chunga chhar niin a sawi a. A dik tak chuan Rom khuaa puithiam lal
chênna in a\anga lo chhuak a ni reng si a. Pope lalna hnuaiah chuan,
eng lai pawhin kohhran thuneihna tihsânna leh hlâwkna tûr a nih
dâwn phawt chuan, bumna leh tihderna te pawh hi thiangah ngaih a
ni \hîn rêng a ni.
Chû lehkha zial chuan a dârkâr kuana, Inrinni tlai dâr thum
a\angin, Thawh\an zîng ni chhuah thlengin hnathawh a khap a; a
thuneihna chu thilmak tam taka nemngheh niin sawi a ni. He hunbi
tiam chhûnga hna thawk lui chu zeng natnain a man nitein an sawi
bawk a. Vaimîm herna khâwl neitu pakhat pawhin, a vaimîm her a
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 577

tum rawk a, vaimim phut lo chhuak ta lo chuan, thisen a lo chhuak


ta tur tur mai a, tui khauh takin a khawh reng chungin a khâwl chu a
ding tlat an ti a. Nu pakhat pawhin chhang urna thukah a chhang a
ur a, thuk kha sa hlê siin a ngaiin a awm tlat a. Mi dang pawhin, a
dârkâr kuanaa ur tûra a chhang buatsaih sa chu, Thawh\an nîa ur
atân a dah\ha leh a, a tûkah chuan Pathian thiltihtheihnain chhanga
lo insiam leh inur sa diamin a hmu a ni. Inrinni dârkâr kuanaa chhang
urtu pakhat chuan, a tûka a han phel chuan, chhang a\ang chuan
thisen a lo luang chhuak chu a hmu a. Chutiang thil âwm lo lutuk leh
puithûna phuahchawp mai mai hmang chuan, Sunday ngaisângtute
chuan, a thianghlimna sawhngheh tumin an bei a ni. (See Roger de
Hoveden, Annals, vol. 2, pp. 528-530).
England ram ang bawkin, Scotland-ah chuan hmâsâng Sabbath
a \hen a zâr hman telnain Sunday an ngaihsânna chu an vawnghim a.
Mahse, vawn thianghlim tûra an hun tuk erawh chu a dang thluah a.
Scotland lalber thupêkah chuan, “Inrinni chhûn dâr sâwmpahnih
a\angin thianghlima chhiar tûr a ni a,” tumahin, chuta \anga Thawh\an
zîng a nih hmâ chuan, khawvêl lam hnâah an inhnamhnawih tûr a ni
lo a ni.–Morer, pp. 290, 291.
Pope zuitute chuan theihtâwp chhuahin Sunday thianghlimna chu
tihngheh tum teh mah sela, Sabbath chu Pathian siam a nihzia leh a
thlâkna chu mihring siam chawp a nihzia chu vântlâng zîngah pawh
an zêp chuang lo. Kum zabi sâwmparuknaa pope hova an rorêl
inkhawmpuiah chuan, “Kristian zawng zawngte hian ni sarihna chu
Pathianin thianghlim taka hman tûra A lo dah hran tawh sa, Judate
chauh lo pawh, mi dang rêng rêng, Pathian chibai bûktua inchhâlte
chuan an pawm a, an serh a ni tih hre reng rawh se; keini Kristiante
chuan an Sabbath chu LALPA Nîah kan suan ta mai pawh a,” tiin an
puang.–Morer, p. 281, 282. Pathian dân khawih buaitute hian an
hnathawh ze dik tak hi an hai lo, hre reng chungin Pathian chung
lamah an indah lui zâwk a ni.
Amah rem lotute chunga Rom thiltih dân chu, kum tam tak
chhûnga nasa taka thisen chhuaha Waldenses-ho, a \hente chu
Sabbath serhtute, a tihduhdahnaah hian a lang chiang êm êm a ni.
Thupêk palîna an zawm tlat avânga chutiang tihduhdahna tuar mi
578 INDONA ROPUI

dang tam tak an awm bawk. Ethiopia leh Abyssinia rama kohhranho
chanchin hi chhinchhiah tlâk tak a ni. Hun Thim chhûnga lungngaihna
chhûm a lo zîn lai khân, Africa ram lailiah Kristian, khawvêlin an lo
theihnghilh tawh, mahse kum zabi tam tak chhûng zalên taka Pathian
be \hînte chu an awm a. Chutiang mi chu an awm a ni tih Rom
chuan a hre chhuak leh ta a, Abyssinia lal chu, Krista aiawhtu anga
pope chu pawm tûrin thlêm thlûk a ni bawk a. Chu mai chu a la
tâwk lo va, Sabbath serhtute chu a na thei ang bera hrem theihna
dân siam chhuakin Sabbath serh chu khap a ni zui ta bawk a ni.–
Michael Geddes, Church History of Ethiopia, p. 311, 312.
Nimahsela tawrawt taka Pope lalna chu nghawngkawl rit takah
a lo chan tâk thuai avângin, Abyssinia mîte chuan an nghawng ata
thin thlâk an tum ta tlat a. Râpthlâk tak maia an inbeih hnuin an ram
ata Rom zirtîna kengkawhtute chu an ûm chhuak ta vek a, thurin an
lo pawm tlat \hin chu an din thar leh ta a ni. An zalênnaah chuan
kohhrante chu an lâwmin an hlim a, Rom lalna kha tak te, sakhaw
âtchilhna te leh bumna a\anga an thil zir chu an theihnghilh ngai lo.
An ram fianrial takah chuan Kristian ram dang rêng rêngin an hriatpui
lohvin, lungawi takin an awm a.
Africa rama kohhrante chuan, pope kaihhruai kohhranin a
tlâkchhiat dêr hmâa a serh ang khân Sabbath chu an serh a. Pathian
thupêk zâwma a ni sarihna a vawn laiin, Kohhran tih dân zâwmin,
Sunday-ah an hna an chawlhsan a. Rom chuan a chawlhni siam
chawp chawi sân nân a thuneihna vâwrtâwp a dawn chu hmangin
Pathian Chawlhni chu a han pal zût a. Mahse Africa rama kohhrante
chuan, kum sângkhat dâwn lai inthupin, he tlûksannaah hian an tel
ve lo va ni. Rom thuhnuaia dah an nih hnu chuan, Chawlhni dik
hnâwl a, a dik lo chawi sâng tûra tihluih an lo ni ta a; mahse zalênna
an hmuh vêleh thupêk palîna zawmnaah an kîr leh ta thuai a ni.
Hêng thil kal tawh hnu chanchin chhinchhiaha awmte hian,
Sabbath dik leh a humtute Rom-in a hmêlmâkzia leh ama siam chawp
chawimawina tûra a chêt vêl dânte chu a tilang chiang êm êm a.
Sunday chawimawi tûra Roman Catholic leh Protestant-te an
insuihfin hunah chuan, hêng thilte hi an lo lang leh ang tih Pathian
thuin a lo sawi rêng a ni.
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 579

Thupuan 13 hrilhlâwkna hian, berâm no kî ang pahnih neiin a


entîr thuneihna chuan “lei leh a chhûnga awm zawng zawngte chu”
keitê ang Sakawlhin a entîr, pope thuneihna chu chibai a bûktîr ang
tih a puang a. Ki pahnih nei Sakawlh chuan “leia awmte hnênah
chuan Sakawlh lem chu siam tûrin” a la hrilh ang; chu chang ni lovin,
“mi zawng zawng, a lian a têin, a hausa a retheiin, bâwih leh bâwih
lote pawh” Sakawlh chhinchhiahna dawng vek tûrin thu a la pe ang
(Thupuan 13:11-16). Berâm no ang Sakawlh kî pahnih nei hian
United States ai a awh a ni tih chu târlan a ni tawh a, he hrilhlâwkna
hi United States-in Sunday serhna, Rom kohhranin a thuneihna
chhinchhiahna atâna a lo hauh tlat, chu a lek kawh hunah a la thleng
famkim ang. Amaherawh chu, pope hnêna dawvân kai chu United
States chauh hi a ni dâwn lo ve. Rom lalna pawm tawh ramahte
chuan hûhâng a la nei nasa êm êm a, a hûhâng chu tihchhiat vek a la
ni awzâwng lo. Hrilhlâwkna pawhin a thuneihna chu din thar leh a
nih tûr thu a lo sawi a ni. “A lu pakhat chu thihpui khawp hiala hliam
angin ka hmu a, nimahsela, a thihpui khawp hial tûra hliam chu a
dam ta a, tichuan, leia mi zawng zawngin sakawlh chu mak an ti a,
an zui a,” (châng 3). Thihpui khawp hial tûra hliam tih chuan 1798-
a pope, sala an man \um kha a entîr a. Chu mi hnuah chuan “thihpui
khawp hial tûra hliam chu a dam ta a; leia mi zawng zawngin sakawlh
chu mak an ti a, an zui a,” tiin zâwlnei chuan a sawi. Isua lo kal leh
thlengin “dân bawhchhepa” chuan hna a thawk zêl ang tih Paulan
chiang takin a sawi bawk (2 Thesalonika 2:3-8). Hun tâwp rêt
thlengin a bumna hna chu a thawk zêl ang. Pope thuneihna
chungchângah Thupuan ziaktu chuan hetiang hian a puang: “Leia
awm zawng zawng, leilung pian tirha talh tawh Berâm No Nunna
Bua hming ziak loh apiang chuan, Pathian chibai bûkin an bûk ang,”
(Thupuan 13:8). America leh ram dangah pawh, Rom Kohhran
thuneihna liau liauva innghat, Sunday serh tûra zirtîrnaah hian, pope
chuan chawimawina a dawng dâwn a ni.
Kum zabi sawmpakuana lai vêl a\ang tawh khân, America-a
hrilhlâwkna thu zirtute chuan, he hriattîrna thu hi khawvêlah an lo
puang \an tawh a. He hrilhlâwkna hi a lo thleng famkim thuai dâwn
580 INDONA ROPUI

tih chu tûn laia thil lo thleng mêkte hian an tilang. Rom kohhran
hruaituten Pathian thupêk thlâk nân thilmakte an phuahchawp vêl
ringawt ang deuh bawk khân, Protestant kohhran hruaitute pawhin
Sunday serhna chu Pathian ruat niin an sawi \âlh a, mahse Pathian
Lehkhabuah a fiahna a awm si lo. Sunday bawhchhiatna avânga
Pathian hremna an chunga lo thleng anga huai taka an lo sawi tawh
\hin kha, an la sawi nawn leh ang a, tûn apang hian a thâwm hriat
\an a ni leh ta. Sunday serh luihtîrna tûra beihna chuan hmâ a sâwn
chak hlê mai.
Rom kohhran finzia leh hmangchâng hriatzia hi a mak tih loh rual
a ni lo. Thil lo thleng tûrte hi a lo hmu lâwk thiam a. Protestant
kohhran chuan Sunday an pawmnaah hian Rom kohhran chu an
chawimawi a ni tih leh tûn hma lama a lo tih tawh angin, Sunday
serh luihtîrna dân chu Protestant kohhrante chuan an buatsaih mêk
a ni tih a hre kiau va, chêtna tûr hun \ha a châng ran a ni. Thutak
hnartute chuan dik lo thei lo vanga inruat chawptu zirtîrna chawimawiin,
a \anpuina an la dîl ang. Protestant kohhrante \anpui nghâl mai a peih
tûrzia chu ngaihruat a harsa mawlh lo. Kohhran thu âwih lote sawisak
dân chu Rom kohhran hruaitute aia thiam zâwk hi tunge awm le?
Roman Catholic kohhran chu, khawvêl ram tina a hnathawh
hrang hrangte nên hian, pope thuneihnain a ruat ang apiang ti zêl tûr
pâwl lian tak a ni a. Khawvêl hmun tina a member maktaduai tam
tak awmte hi, pope thu ang zêla awm tûra intulût nghet tlata inngai
tûrin zirtîr an ni. Eng hnam leh eng sorkâra mi pawh ni sela, kohhran
thuneihna chu chungnung bera ngai tûr an ni bawk. Sorkâr laka
rinawm tûrin chhia pawh lo chham tawh mah se, chu aia thûk zâwkin
Rom thu awih tûrin an intiam a, Rom tâna hêuna lam tûr chi rêng
rênga thutiam lak ata chu an inphelh leh vek tho dâwn a ni.
Hnam hrang hrangte thiltihah hian inzeh tel ve \âlh a tum nasatzia
chu thil kal tawh ziakna bute hian an tilang chiang êm êm a; a lo
inzeh luh tawh hnuah chuan lalte leh mipuite chhiatna tûr pawh ni
dâwn mah se, a tum hlenna tûr a nih phawt chuan, engpawh tih a
tum zêl a ni. Kum 1204-ah khân Pope Innocent III chuan Arragon
lal, Peter II chu hetiang hian chhia a chhamtîr a: “Kei, Peter-a,
Arragon Lalber hian, ka lalpa Pope Innocent-a leh amah thlâktu
CHHIA-|HA HRIATNA ZALÊNNA TIHDERTHAWN 581

Catholic mîte leh Rom kohhran thu ang zêla rinawm taka awm tûrin
leh, a thu ang zêla ka ram vawnghim tûr leh, Catholic thurin hum a,
rin hrang nei sual takte chu tiduhdah zêl tûrin thu ka tiam e,” tiin.–
John Dowling, The History of Romanism, b. 5. ch. 6. sec. 55. He
chhechhamna hi Rom kohhran lalberin thuneihna neia an sawi dân,
“a tân chuan lalberte pawh bân a thiang a, rorêltu fel lote laka an
khua leh tuite intukluhna pawh a phelhsak thei,” tih nên hian a inrem
thlap a ni.–Mosheim, b. 3, cent. 11, pt. 2, ch. 2, sec. 9, note 17.
A danglam ngai lo a ni tih hi Rom uanna pakhat a ni a, chu chu
hriat reng ni teh se. Gregory VII leh Innocent III-te dân chu Roman
Catholic kohhran dân a la ni reng a. Thiltihtheihna nei sela chuan,
kum zabi tam tak liam taa a tih ang bawk khân, khauh takin a dânte
chu a rawn lekkawh leh ngei ngei ang. Sunday chawimawina hnaa
Rom \anpuina pawm an tumnaah hian Protestant-ho hian engnge an
tih an inhre chiang lo kher mai. An tumte hlen an tum lai hian, Rom
chuan a thuneihna leh thiltihtheihna din thar nawn leha, chungnun
berna a lo hloh tawh hnu chu chan leh ngei a tum rân a ni. United
States-ah hian kohhran chuan sorkâr a rawih theih nân te, sorkâr
thuneihna chuan chhia leh \ha hriatna chunga ro a rêl theih nân te
dân chu vawi khat siam puitlin han ni selang chuan, he ramah (USA)
hian Rom chu a dingchang tih a chiang nghâl mai dâwn a ni.
Hlauhawm lo thleng tûr laka inralrinna chu Pathian thuin a lo
puang lâwk diam tawh a, chu chu pawisak loh a nih vaih chuan,
Protestant-ho zawng zawng chuan Rom thil tum tak chu engnge a
nih tih a tlai lutuk hnuah, thang ata tâl chhuak tûra a tlai lutuk hnuah
chauh an la hrefiah ang. A rûk têin thiltihtheihna leh thuneihna chu a
nei tam tial tial a ni. Tûn hmâ ang bawka tihduhdahna a hman leh
theih nân a intuak lâwk ru reng a. Hun remchâng a awm vêleha a
tum chu a hlen theih nân, a rûk têin, tûma hriat lohvin rahbi a chhep
\ha sauh sauh reng a ni. Han chuankaina tûr hmun remchâng hi a
duh ber a ni a, chu chu a hnênah pêk mêk a ni. Rom thil tum bulpui
tak chu, rei lo têah kan hmûin kan hre mai ang. Tupawh Pathian thu
ringa zâwm apiang chuan hmuhsit leh tihduhdah an tuar ang.S
1
Sâp \awnga mi anga lehlin.
BUNG 36

INDONA AWM |ÊP


AWM
(THE IMPENDING CONFLICT)

I
NHNIALNA ropui tak vâna a lo awm \an tirh phat a\ang rêng khân
Pathian dân paih thlâk hi Setana chuan a tum ber a la ni ta zêl a.
Chû a thil tum hlen tûr chuan a ni Siamtu lakah chuan a hel tâk a,
vân ata pawh hnawh chhuah a nih tâk ni. Vân ata paih thlâk a nih
hnu pawhin indona chu he leiah hian a chhunzawm zêl a. Mihringte
buma, Pathian dân bawhchhiattîr hi a thil tum a la bânsan ngai loh
chu a ni. A thil tum hlen tûrin dân pumpui a hnâwl vek a ni thei e;
thupêk pakhat chauh a hnawl a ni thei bawk e, a eng zâwk zâwk
pawh hi lo ti ta sela, a pawi dân chu a thuhmun reng tho vang.
“Kawng khata tisual” chuan dân pumpui chu a pawisak lohzia a
lantîr a, mite entawn theih a neih ve chu dân bawhchhiatna a ni a, “a
zaah chuan thiam loh changin a awm tawh a ni,” (Jakoba 2:10).
Pathian dân deusâwn a tumna lamah Setana chuan Bible thurinte
hi a kailek a, chutichuan Pathian thuâwih intiho mi sâng tam takte
rinnaah hian dik lohna a lo inzep lût ta a ni. Thutak leh dik lohna
inkâra indona ropui hnuhnung ber chu, Pathian dân chungchâng thua
indona lo awm reng tawh \hîn tâwpna a ni ang. Chû indona kan neih
\an mêka chu mihring dânte leh Jehova dânte indona- Bible zirtîrna
leh thawnthu phuah chawp leh thuro chhiah \ang kawp inkâra indona-
chu a ni.
He indonaa tel tûrte, thutak leh felna do tûra \angrual tûrte chuan
tûnah hian \an an la \an mêk a. Pathian thu thianghlim, nasa taka
thisen chhuahna leh tuarna avânga kan hnêna hlan chhâwn lo ni ta
hi, ngaihnêp a ni ta. Mi tin ban phakah Bible hi awm mah se, nunna
kaihruaitu atâna pawm takzet chu mi tlêm tê chauh an ni. Pathian
rin lohna hi, khawvêlah chauh pawh ni lovin, kohhranah meuh pawh
a punlun sâwt ta ngei mai. Mi tam takin thurin, Kristian rinna ban
pawimawh ber berte chu an phatsan ta a. Thlarau Thianghlim thâwk

582
INDONA AWM |EP 583

khuma ziaktuten an lo ziah sa, thutak, lei leh vân siam thû te, mihring
tlûk thu te, tlanna thu te leh Pathian dân danglam theih lohzia te chu
a zavaiin emaw, a \hen a zâr chauh emaw, Kristiana invuah mi tam
takin an hnâwl ta bawk. Mi dang tam tak, mahni kea dinga inhria
leh mahni finna chhuangtute chuan Bible rin hmiah mai hi chak lohna
angah an ngai a; Pathian chu deusâwn leh thutak pawimawh ber
berte thlarau lam thila chantîr zawh vek leh sawi bo thiam hi finna
sâng zâwk neitute chhinchhiahna angah an ngai bawk. Pastor tam
takte leh zirtîrtu tam takte chuan, ‘Pathian dân hi thlâk a ni tawh’
emaw, ‘\hiat a ni tawh’ tiin emaw an hote chu an zirtîr a; la danglam
chuang lo leh la zawm vek tûr anga ngaitute chu hmuhsit phû tâwk
lekah ngaih an ni ta.
Thu dik hnâwltute chuan thu dik Bulpui chu an hnâwl a ni. Pathian
dân an rahbehnaah hian Dân Petu thuneihna pawh chu an hnâwl
tihna a ni a. Thing leh lunga milim siam a awl ang bawkin, thurin leh
zirtîrna dik lo siam hi a awlsam a. Pathian mizia chu dik lo takin
Setanan a târlang a, nungchang dik lo pû angin mîte a rintîr a.
Tichuan, mi tam takin Jehova hmunah chuan an rilrem zâwng milim
chu an \huttîr zâwk a; Pathian nung, A thû leh Krista leh lei leh vân
siamnaa târlan chu, mi tlêm tê chauhvin chibai an bûk a. Mi sâng
tam takin Siamtu Pathian chu hnâwlin, A thil siamte chu pathianah
an chantîr zâwk a ni. Elija huna Israel fâte zînga milem biakna a
awm ang bawk khân, tunlai Kristian ramah hian, ze hrang hrangin
milem biakna chu a la awm ta zêl a. Mi fing an tih te, thu ril chhût
thiam te, hla phuah thiam te, politik khêl thiam te, chanchin ziak
thiam te- mipui vântlâng khawsak dân chung lam daiha khawsa te
leh zirna sâng ber bera mîte pathian chu Foiniki mîte ni pathian (sun
god), Baal an tih aiin a ziaawm hret chauh a ni.
‘Pathian dân zawm hi mihringte tân a \ûl tawh lo ve’ tia zirtîrna,
chak tak maia darh zau tual tual hian, Kristiantena thurin dik lo an
pawm dang zawng aiin, Pathian thuneihna a kalh chiang ber mai a,
mihring ngaihtuahna fîm pawh a dodâl ber a, rah pawh a chhuah
rang ber mai a ni. Hnam tin hian dân an nei \heuh va, chûng dânte
chu zaha zawm ngei tûr an ni a, an tel lovin tu sorkâr mah an awm
584 INDONA ROPUI

thei lo; chuti a nih sî chuan lei leh vân Siamtu chuan, A thil siamte
vawn fel nâna dân nei lo vangin kan ngai thei dâwn em ni? Pastor lâr
zual deuhte hian, an rama chêngte humhimtu dân leh an inawpna
dânte chu zawm a ngai lo ve, vântlâng zalênna nêk chêptu mai a ni
a, zawm a \ûl lo ve, tiin puang darh ta sela, engtia rei nge pulpitah
rawng an bâwl zêl phalsak an nih ang? A nih leh, sorkâr leh ram dân
pawisak loh chu Pathian dân, sorkar zawng zawng innghahchhan,
bawhchhiat aiin a pawi zâwk em ni?
Vân leh khawvêl chunga Rorêltuin thuâwihte thiam chantîrtu leh
mi sualte thiam loh chantîrtu nei lo tûra A dân a tihbo ai chuan,
khawvêl hnamten an dânte an \hiat vek pawh a âwm zâwk a ni.
Pathian dân hi engmah lovah lo siam ta ila, engnge lo thleng ang tih
kan hre duh em? Engmah lova siamtute an awm tawh asin. France
rama Pathian ring lo mîten sorkârna an han chelh meuh kha chuan
an chêt dân kha a râpthlak teh a nia. Khatih lai khân, Pathian siam
khuahkhirhna dân hnâwl bo chu, rorêltu tawrawt berte hnuaia
intukluhna mai a ni zâwk tih khawvêl hnêna lantîr a lo ni ta. Felna
dân hi hnâwl a nih phawt chuan, sualna lalpa tân he lei chunga a
thuneihna a rawn din ngheh nân kawng a inhawng \hîn a ni.
Pathian dân hnâwlna ram apiangah sual hi sualin a lang lo nghâl
a, felna pawh ûm tûr niin a lang lo nghâl mai \hîn. Pathian sorkârna
hnuaia intulût duh lote chu mahni pawh invawng fel tlâk lo tawp an
ni châwk. An zirtîrna khawlo tak avâng chuan naupangte leh
râwltharte, a tlângpui thua khuahkhirhna ngaithei lote thinlungah
chuan, luhlulna rilru tuhin a awm a; khawtlâng nunah pawh serh leh
sâng neih lohna leh bawlhhlawh taka khawsakna a lo awm \hîn.
Pathian phût ang rinhlelhna nei lova zâwm maitute chu mipuiten an
nuihsan a, mahse anmahni ngei pawh chuan Setana bumnate chu an
pawm duak duak lawi si a. Tîsa châkna lamah an inhmang zo va,
ring lo mîte chunga rorêlna thlentîrtu, thil sualte chu an ti fo \hîn a ni.
Pathian thupêkte ngainêp tûra zirtîrtute chuan thu âwih lohna
seng tûrin thu awi lohna an tuh a ni. Pathian dânin mihringte a
khuahkhirhna hi hnâwl ni ta vek mai sela chuan, mihring dânte pawh
INDONA AWM |EP 585

hi pawisak loh a ni ve chilh mai ang. Rinawm lo taka thiltih te- awh
te, dâwt sawi te leh bum te hi Pathianin a khap a. Mîte chuan an
khawvêl hlâwkna dâltu anga an ngaih avângin A dânte chu palzût
mai an inpeih reng a, mahse chûng dân an hnâwlna rah chu an rin
ang mai chu a ni lo vang. Dân hian mi a khuahkhirh loh chuan tunge
bawhchhiat pawh tîm ang? Kan thil neihte pawh chu an him dâwn lo
va, mîte chuan tharum thawhin an \henawmte ta chu an la lui mai
ang a, a âwmkhauh apiang an nihlawhin an neinung ting mai ang.
Nunna ngei pawh hi zah a ni tawh lo vang a, inneihna thutiamte
pawh chhûngkaw humhim nâna hmantlâk a ni lo vang. Pa âwmkhauh
deuh phei chuan, a duh phawt chuan, a \henawmpa nupui chu a
chhuhsak lui mai thei a ni. Thupêk pangana te hi chu a palîna ang
bawkin, kil khata hnâwl kian an ni mai bawk ang. Naupangte pawhin,
an thinlung khawlo zo tawhina a lungkham \hin chu an neih theihna a
nih dâwn phawt chuan, an nû leh pâte nunna meuh pawh lâk mai an
hreh lo vang. Khawvêl hnam fingte emaw, a changkâng deuhte
emawte hi suamhmang leh tualthah hmangte chên khâwmna mai a lo
ni bawk ang a, muanna leh hahdamna leh hlimna chu he lei ata hi ûm
bo daih an ni tawh bawk ang.
Pathian thupêkte zawm a \ûl tawh lo vanga zirtîrna chuan mîte a
tichau va, nun \haa nun châkna a tikiam a, khawvêlah hian khawlohna
tui lian luan luhna tûrin kawng a hawng bawk a ni. Dân pawisa miah
lova tâlna te, thil lawilova intlak ralna te leh nun chhiatna te chuan
tuipui fâwn angin min rawn chîm mêk a ni. Chhûngkua hi Setana
hnathawhna hmun pakhat a ni a, Kristian chhûngkua intîte zîngah
pawh a puan zâr a phe vut vut mai. Îtsîkna te, sual lam suangtuahna
te, vervêkna te, tauhna te, inerna te, innghirnghona te, thutiam
thianghlim bawhchhiatna te, hurna te hi a tam ta ngei mai le. Sakhaw
inkaihhruaina dân te leh thurin te, khawtlâng nun dân innghahna ber
tûr te chu, tlûk sawp rup mai hmabâk niin a lang ta. Mi sual berte,
an pawi khawih avânga tân ina khungte lah chu, dinhmun awhawm
tak luah ta ang hrimin, thilpêkte dawngin ngaihsak an hlawh zaw ber
mai a. An nungchang leh an pawi khawihte chu an puang darh vêl
chiam a. Chanchin ziaktute chuan an sual dân chu kimchang takin
586 INDONA ROPUI

an rawn târlang a, chu chuan, bumna leh tualthahna leh inrawk châkna
mîte a neihtîr a. A hna bawlhhlawh takah hian a hlawhtlin êm avângin
Setana chu a lâwm thei kher mai. Sual ngainatu te, hreh lo taka mî
nun lâkna te, insûm theih lohna te leh khawlohna chi hrang hrang lo
pung tual tual hian, Pathian \ihtute zawng zawng chu, chûng sualna
hmasâwn zêl dang tûr chuan a kai harh tûr a ni.
Thu chhe ngaihtuahtu, rorêltute pawh hi an khawlo zo ta.
Rorêltute chuan hlêpna leh tîsa châkna lam an ûm ta a. Mi tam tak
rilru chu insûm lohnain a tibawlhhlawh a, Setana thu thuin an awm a
ni thâwthâng ta. Thu buai ngaihtuahtute chu tham leh bumin an awm
a, hruai sual an lo ni zo ta. Zu ruihna te, nuam tâwlna te, châkna
bawlhhlawh te, îtsîkna te, rinawm lohna chi tinrêng te hi dân
kengkawhtu atâna ruatte zîngah hmuh theih a ni. Zâwlnei Isaian a lo
sawi angin, “Felna chuan hla takah min dinsan ta: thutak chu
kawtthlêrah a tlu reng si a, dikna chu a lût thei lo a ni,” (Isaia 59:14).
Rom lal vânglaia thlarau lama thimna leh khawlohna zozai te
kha, Pathian Thu a rahbeh avânga lo awm vek an ni a, mahse sakhaw
zalênna kan neih reng lai leh Chanchin |ha êng ropui tak kan neih
laia rin lohna lo pung tual tual te, Pathian dân hnawlna leh chumi
avânga khawlohna lo awm tâte hi khawi a\anga lo awm nge ni?
Setana chuan khawvêl hi a thu thua a khuahkhirh theih tawh loh
avângin, a tum hlen nân kawng dang a zawh ta a nih hi. Bible-a mîte
rinna a tihchhiat chuan, Bible tichhe ta ang thovin a hlawhtling tihna
a ni. Pathian dân hi ding tawh lo vanga ngaihna rawn pulûtin, thupêk
a awm hre lo vang maiin, mit chu dân a bawhchhiattîr zo ta a. Tûnah
hian, tûn hma lam ang bawkin, a tum hlen tûrin kohhran hmangin
hna a thawk leh ta a ni.
Tûn laia sakhaw pâwlte chuan, Pathian Thuin fiah taka a târlan
thutak lâr lêm lo takte chu, ngaihthlâk pawh an ngaithla duh ta lo va,
chûng thutakte an dona lamah chuan hrilhfiahnate an siam chawp a,
rin lohna chî an theh darh ta chiam zâwk a. Pope sakhuain dik lo
taka a zirtîr, mihringin thih theih lohna a nei ve rêng anga zirtîrna leh
thih hnua hriatna la nei zêl anga zirtîrna hi an vuan tlat a, tichuan
INDONA AWM |EP 587

thlarau biakna hmanga bumna laka himna awm chhun chu an hnar ta
a ni.
Chatuana mi sualte nghaisak rengna awm anga zirtîrna hian mi
tam tak chu Bible a rin lohtîr a. Thupêk palîna zâwm tûra thupêk
chu a lo lang chiang a, an thil tih hrehzâwng tak lak ata inthiar fihlîm
tûr chuan, zirtîrtu lâr tak, tam takte chuan, ‘Pathian dân zawm a \ûl
tawh lo ve,’ an ti ta thên a. Tichuan dân leh Sabbath chu an vai
hnawl ta mai a ni. Sabbath din thar lehna hnain hmâ a rawn sâwn zêl
lai hian, thupêk palîna zâwm lo tûra zirtîrna pawhin khawvêl pumpui
deuhthaw a fan ve ang. Sakhaw hruaitute zirtîrna chuan rin lohna
leh thlarau biakna leh Pathian dân thianghlim zah lohna lo luh nân
kawng a hawng a; chuvangin, tûn laia Kristian khawvêla khawlohna
awm chungchânga mawhphurhna, hêng sakhaw hruaitute chunga
awm hi a hlauhawm nasa êm êm a ni.
Chutiang chung chuan hêng mîteho ngei hian, tûn laia khawlohna
lo pung ta chiam hi “Kristian Sabbath” an tih bawhchhiatna avângah
an puh a, vântlâng nun dân lo khawlo ta hi Sunday serhnain nasa
taka tihnêp tûr niin an ngai. He ngaihdân hi, America ram, Sabbath
dik thurin hril zau berna ramah an nawr nasa zual bîk a. Hetah hian,
insûmna hna, nun dân \ha din tharnaa thil pawimawh ber pakhat,
leh Sunday serhna thu hi hmer kawp a ni fo va, Sunday serh rawttute
chuan khawtlâng \hatna ber tûr thil ti angah an inruat a, an ngaihdân
\awmpui lote chu nun siam \hat hna leh insûmna hmêlma angah an
sawi bawrhbang zo vek a. Dik lohna din nghet tûra beihna leh hna
\ha dang kaih kawpna hian, thil dik lo chu dikah a siam chuang lo a
ni. Tûr chu chaw \ha tak nên chawhpawlhin kan thup thei a, mahse
tûr a nihna chu kan tidanglam chuang lo. Chutih ahnêkin, hre lova ei
tel mai theiha kan siam tâk avângin, a hlauhawm zaw hlei hlei ta a ni.
Rintlâk âwm taka a lan theih nâna dâwta thutak zuk pawlh hi Setana
bumna chi khat a ni ve rêng a. Sunday serhna tûra beitute zînga
hruaitute chuan, mipuite changkân zâwkna tûr thil, Bible nên pawha
inhmehte chu an sawi hawt hlê a ni thei e, mahse Pathian dân kalha
thiltih tûr pakhat lek pawh zeh luh tel a nih chhûng chuan, Pathian
588 INDONA ROPUI

mîte chuan an pawm thei lo a ni. Pathian thupêk aia mihringte thupêk
dah sân zâwkna tûr chhan \ha an nei mawlh lo a ni.
Zirtîrna dik lo tak tak pahnih, mihringin thlarau thi thei lo a nei
ve rêng anga rinna leh Sunday hi ni thianghlim anga rinna te hmang
hian Setanan mipuite chu a bum dâwn a ni. A hmasa zâwk hian
thlarau biakna atân lung a phûm a, a pahnihna hian Rom va lainatna
a siam a. United States-a Protestant-ho hi, tuipui râla thlarau biakna
va vuan tûra an bân phar chhuak hmasa ber tûrte an ni a; râl leh
lama awm, Rom thuneihna nêna kut insuih tûrin bân an rawn phar
chhuak bawk ang. Tichuan hêng thil pathum insuihfinte thuneihna
hnuaiah hian, he ram (USA) hian chhia leh \ha hriatna zalênna
rahbehnaah Rom hniakhnung a la zui ang.
Tûn laia a hming maia Kristian sakhua hi thlarau biakna hian a
an zawh poh leh mîte bum tûr leh thanga awhtîr tûrin thiltihtheihna a
nei nasa ting mai dâwn a ni. Setana meuh pawh tûnlai thil nêna
inrem tûrin a intidanglam ta a. Êng tirhkoh nungchang ang pûin a
inlâr ang. Thlarau biakna hmangin thilmakte tih a ni ang a, dam lote
tihdam an ni bawk ang a; hnial thlâk mai theih loh thilmak tam takte
tih a la ni ang. Thlaraute chuan Bible ring anga inchhâlin, kohhrante
an rawn chawimawi ang a, chutih hunah chuan an hnathawh chu
Pathian thiltihtheihna târlanna angin pawm a la ni ang.
‘Kristian’ intîte leh Pathian ngaihsak lote inkâra ri kham chu
hriat harsa khawpa chiang lo a ni ta. Kohhran member-te chuan
khawvêl mîte ngainatzâwng chu an ngaina ve a, an awm dân anga
awm ve mai an inpeih reng a ni. Chutianga kohhran mîte awm dân
chu Setanan a hna tihhmasâwn nân, thlarau biakna nên zaikhata
luantîra, pâwl khata suihkhâwm vek a tum rân a. Pope zuitu,
thilmakte hi kohhran dik chhinchhiahna anga ngaia uanpuitute chu,
hêng thilmak tih theihna hian a bum nghâl duak duak ang a;
Protestant-hote pawh, thutak phâw chu an hnâwl tawh avângin,
bumin an awm bawk ang. Pope zuitute, Protestant-hote leh khawvêl
mîte chuan Pathian ngaihsak anna, a thiltihtheihna tel si lovin, an
pawm ang a, he \an hona hi khawvêl piantharna leh hun rei tak
a\anga lo beisei fo \hin, kum sâng rorêl in\anna niin an hria ang.
INDONA AWM |EP 589

Thlarau biakna hmangin Setana chu hnamte malsâwmtu angin a


inlâr ang a, dam lote tidamin, sakhaw rinna thar leh \ha zâwk rawn
puangtuah a inchhâl ang a; mahse tiboraltu a nihna hnâ chu a thawk
reng tho vang. A thlêmnate chuan mipuite chu boralna lamah a hruai
mêk a. Insûm theih lohna chuan ngaihtuahna fîm \ha hi a luahlan a,
tîsa châkna lama inthlahdahna te, innghirnghona te leh thisen
chhuahna te chuan a rawn zui nghâl \hîn a ni. Indona hian rilru chhe
ber lai a chawh thawh \hin avângin leh indo hmangte chu thisen
chhuah hmang leh suala inchiahpiah an nih lai ngeia chatuana boral
tûra hruai bo an nih \hin avângin, indona chu Setana lâwmzâwng
tak a ni. Indona chuan rorêlna nî râpthlâk taka ding zo tûra
inbuatsaihna nei lo tûra mîte rilru a lâk bo theih avângin, hnamte
indo tûra han chotuah vêl chu Setana hna pakhat a ni.
A zêm chhûnga inpeih lote chhêk khâwm tûrin Setana chuan
thil bulte hmangin hna a thawk a. Pathian thil siamte hi an awmzia
hrefiah tûrin a zir ngun êm êm a, Pathian phal ang china mi tawh
phawt chu, leilung thil bulte hi a thu thua awmtîr tûrin theihtâwpin a
bei reng bawk. Joba a tihhrehawm phalsak a nih pawh khân, a rang
a rangin a ran rual te, a chhiahhlawh te, a in leh lo te, a fanaute an
boral nghâl duak a, buaina hlîr a rawn inzui zûr zut mai a nih kha.
Tiboraltu laka A mîte humhimtu leh pala hungtu chu Pathian a ni.
Nimahsela Kristian khawvêl chuan Jehova dân an hmuhsitzia an lantîr
ta a, tichuan LALPA chuan A puan tawh angin A tih tûr tak chu A la
ti ngei dâwn khawvêl ata A malsâwmna A la lêt ang a, A dân
dodâltute leh mi dangte pawh dodâl tûra zirtîr luitute lak ata A
humhimna kut chu a la kiang ang. Pathianin a bîka a vênhim lohte
chu Setana chuan a thuhnuaiah a awmtîr vek a, chûng zînga a \hente
chu a thil tumte tihlawhtling tûrin a tihmuingîl ang a, anmahni
tihrehawmtu chu Pathian hi a ni tia an rin theih nân \henkhat chungah
chuan buaina a rawn thlentîr bawk ang.
Mihring fâte zîngah hian tidamtu ropui tak angin, an natna zawng
zawng tidam thei angin a inlâr ang a, chutih lai vêk chuan, hrî leh
chhiatna nasa takte a rawn thlentîr ang a, mi tam tak chênna
khawpuite chu tichhiain a tiram dêr bawk ang. Tûnah pawh hian a
590 INDONA ROPUI

thawk mêk a ni. Khawmual leh tuifinriata chêtsualna te leh manganna


te, kângmei nasa tak te, thli chhia leh rial nasa tak tla te, thlipui te,
tuilian te, tuipui fâwn te leh lîrnghîng te hmangin, ram tin maiah chi
hrang tam takin Setana chuan a thiltihtheihna nên a thawk mêk a ni.
Buh seng hun tawhte chu a chhêm bo va, \âm leh mangannain a
rawn zui a. Boruakah chuan thihna tûr a theh darh a, hrîin sâng tam
tak an boral a. Hêng thil \ha lote hi a zualkai \an dâwn chauh a la ni
ta nghê nghê. Mihring leh ran chungah chhiatna chu a lo thleng dâwn
a ni. “Lei hi a \apin a chuai e, . . . leia mi chungnungte chu an chau
ve. Lei hi a awmate hnuaiah chuan a bawlhhlawh zo ta; dânte chu
an bawhchhiat a, thuruat chu an tihdanglam a, kumkhaw thuthlung
chu an bawhchhiat avângin,” (Isaia 24:4, 5).
Chutih hunah chuan bumtu ropui chuan, chûng buaina zozaite
chu Pathian rawngbâwltute avânga lo thleng vekah mîte a rintîr ang
a. Pathian thinûrna chawk thotute chuan an buaina zawng zawngte
chu Pathian thupêk zâwmtute sual vângah an puh ang, an thuâwihna
chu englai pawha bawhchhetute zilhna a ni si a. ‘Sunday bawhchhiain
Pathian an tilungni lo a ni,’ tia puan a la ni ang a, ‘he sualna hian,
Sunday serhna dân firfiak taka lekkawh a nih hmâ chuan mangannaten
tâwp-in-tai a nei lo vang,’ tia puan a la ni bawk ang. Thupêk palîna
phût ang zirtîrtu, Sunday ngaihsânna tichhetute chu, mipuite tibuaitu,
Pathian duhsakna leh khawvêla hlâwkna an dawnna tûr dâltuah puh
an ni ang a. Hmâsânga Pathian chhiahhlawh an lo hêkna ang bawk
khân, Pathian mîte chu hêk an ni leh ang. “Heti hi a ni a, Ahaban
Elija a va hmuh chuan Ahaban a hnênah, ‘Nang i ni maw, Israel-ho
timangangtupa?” a ti a. Ani chuan a chhâng a, ‘Israel-ho ka
timangang lo ve; nang leh i pa chhûngten alâwm timangang zâwk ni,
LALPA thupêkte hi hawisan a, Baala i pawm zâwkah hian ...’ a ti a.”
(1 Lalte 18:17, 18). Mipuite thinûrna chu dâwta hêknate chuan a
chawh thawh hun chuan, Israel kal sualhovin Elija chunga an tih ang
bawk khân, Pathian palaite chungah tih an tum leh ang.
Pathian dân humna tûra Pathian thu a\anga \anfung \ha takte
chu Protestant kohhranten an hnar hunah chuan, Bible hmang chunga
an hnial thlâk zawh lohva te, Bible thutaka innghat tlatte chu, ngawi
INDONA AWM |EP 591

hle hle se an ti hliah hliah ang. Thu dik an hmuh loh nân an mitte
Mihring thu aia Pathian thuaâwih thlangtute dodâl zâwngin thlarau
biakna hmanga thilmak tihna chuan nasa takin a thawk ang a. Sunday
hnâwltute chu an dik lo a ni tih rawn hriattîr tûra Pathian tirh ni âwm
takin thlarau zâwlte chu an insawi ang a, ‘ram dân chu Pathian dân
ang bawka zawm tûr a ni,’ tiin an puang bawk ang. Khawvêla
suahsualna nasa tak awm hi an \ahchhan ang a, chhûngril lama
chhiatna awm hi Sunday tihbawrhbânna avânga lo awm nia kohhran
hruaituten an sawi chu an rawn thlâwp bawk ang. An hriattîrna thu
pawm lo apiangte chunga an thinurna chu râpthlâk tak a ni dâwn a
ni.
Pathian mîte nêna inbeihna hnuhnung bera Setana \an khawh
dân tûr chu, vân inhnialna ropui lo chhuah laia a \an khawh dân nên
khân a la thuhmun reng dâwn a ni. Chhut chhiat vek tum ru tlat siin,
Pathian sorkâr ngêlnghehna tûr zawng angah a inchhâl a. A thiltih
tum tak chu vântirhkoh rinawmte thiltih tumah a puh hlauh va. He
bumna bawk hi Rom kohhranah chuan a lo lang tawh a ni. Pathian
ai awhtu hna thawka inchhâl sîin, Pathian chung lama inchawi sân
leh A dân thlâk a tum ru rân si a. Chanchin |ha an vawn tlat avânga
Rom sorkâr hnuaia thihna tuartute chu thil sual titute anga sawichhiat
an ni a, Setana nêna \angrualah puh an ni. Mipuite mithmuhah chauh
pawh ni lova, anmahni mithmuhah ngei pawha mi sual ber anga an
lan theihna tûr kawng an zawng a. Pathian dân chawimawitute chu
Setanan tihboral a tum a, chuti chung chuan thuâwihte chu dân
bawhchhetute anga hêka an awm theihna kawng a zawng a, Pathian
zah lotute ni angin, khawvêla Pathian rorêlna thlentîrtu angin a lantîr
ang.
Pathianin mi duhthlan theihna leh chhia leh \ha hriatna hi a chhuh
lui ngai lo va, Setana erawh chuan, kawng danga a thlêm thlûk theih
lohte chu a thuhnuaia a dah theih nân, râwng taka lâk luih a hmang
thung a ni. Tih\haihin emaw, tihluihnain emaw mi chhia leh \ha hriatna
awp beh leh a hnêna intukluhtîr a tum tlat a. A hlawhtlin theih nân
sorkâr leh kohhran hruaitute hmangin hna a thawk a, Pathian dân
hmusita mihring dân siam hman luihtîr tûrin a fuihpawrh \hîn a ni.
592 INDONA ROPUI

Bible Sabbath chawimawitute chu dân leh thupêk hawtute,


khawtlâng nun tikhaw lotûte, khawlohna leh dân mumal awm lohna
rawn thlentute leh lei chunga Pathian rorêlna ko thlatute anga
sawichhiat an ni ang a. Khermei taka an nun leh khawsak dânte chu
luhlulna leh kawhmawh bâwlna leh rorêltute zah lohnaah sawi a ni
hlauh vang. Sorkâr ngai pawimawh lotuah puh an ni bawk ang. Pastor
\henkhat, Pathian dân zawm kher a ngai lo titute chuan, sorkâr thu
ang zêla awm tûra inpêk chu Pathian ruat rêng angin pulpit a\angtein
an puang ang a. Dân siam pâwl inkhâwmnaah te leh rorêlna hmunah
te chuan thupêk vawngtute chu dik lo taka hêk an ni ang a, thiam
loh chantîr an la ni ang. An thu sawite chu an ngai kawi ang a, a
chhe thei ang ber tih tum anga lantîr an ni ang.
Pathian dân humna tûra Pathian thu a\anga \anfung \ha takte
chu Protestant kohhranten an hnar hunah chuan, Bible hmang chunga
an hnial thlak zawh lohva te, Bible thutaka innghat tlatte chu, ngawi
hlê hlê se an ti hliah hliah ang. Thu dik an hmuh loh nân an mitte tidel
chawp mah se, Kristian khawvêl zawng zawng tih ang ti ve duh lote
leh Pope chawlhni pawm duh lote, an chhia leh \ha hriatna thiang
hmangtute chu tihduhdaha an awm theih dân kawng an zawng dâwn
a ni.
Sunday chawimawi tûra mi chi hrang hrang leh pâwl hrang
hrangte tham tûr te, nawr lui tûrtein kohhran leh sorkâr mi liante chu
an inzawm khâwm ang a. An thiltihte thlâwptu Pathian thupêk an
tlâkchham chuan dân khirh tak an siam chawp zêl mai ang. Politik
lama chhiatna chuan dikna leh thutak hmangaihna a tichhia a;
America, ram zalên an tihah meuh pawh, rorêltute leh dân zamtute
chuan vântlâng zînga tlâktlum duhna avângin Sunday serh luihtîrna
dân, mipui tam zâwk duh anga siam chu an la remti ang. Chhia leh
\ha hriatna, man tam taka lo lei tawh pawh chu an zah hek lo vang.
Inbeihna lo thleng thuai tûrah hian, zâwlnei thu sawi: “Tichuan, dragon
chu hmeichhe chungah chuan a lo thinur a, a thlah la awm, Pathian
thupêkte zâwma Isua hriattîrna thu pawmte chu do tûrin a kal ta a,”
tih thlen famkimna chu kan la hmu ang (Thupuan 12:17).S
BUNG 37

PATHIAN LEHKHATHU
LEHKHATHU
KAN HIMNA
(THE SCRIPTURES A SAFEGUARD)

D
ÂNTHU leh Hriattîrna Thu chu râwn tûr a ni: chumi thu ang
zêla an sawi loh chuan anmahniah êng a awm lo a ni.” (Isaia
8:20). Zirtîrtu derte leh thimna thlarau bumna laka an him theih nân
Pathian Lehkha thu hmanga zui tûrin Pathian mite chu hrilh an ni a.
Bible chhûnga thu fiah takte hian Setana bumna chu a târlansak vek
avângin, miten Bible thutak an hriatna dâl tûrin Setana chuan thiam
tinrêng a thawh a ni. Pathian hnathawha phûr tharna a awmna
apiangah nasa lehzualin thim lal chuan hna a thawk ve zêl a; Krista
leh A zuitute a dona hnuhnûng ber atân tûnah hian theihtâwpin
\anhmun a Siam mêk a. Bumna hnuhnûng ber chu a lo thleng \êp a
ni. Krista dodaltu chuan kan mithmuhah thilmakte chu a ti dâwn a.
A lem chuan a tak chu a an dâwn êm avângin, Pathian Lehkha
Thianghlim hmang chauh lo phei chuan thliar hran rual a ni dâwn lo.
Thu leh thilmak tih apiangte chu Bible thu hriattîrna hmanga fiah zêl
tûr a ni.
Pathian thupêk zawng zawng zawm tumtute chu dodâl leh
chêksawlhin an awm ang. Pathianah chauh an ding thei a, chuvângin
an hmâa fiahna lo thleng tûrah chuan an din zawh theih nân, Pathian
duhzâwng, A thua târlante hi an hre thiam tûr a ni a; A mizia te,
sorkarna te leh A thil tumte an hriat dik a, chumi nêna inrema thil an
tih chauhvin Amah an chawimawi thei. Bible thutak, kulh bang atâna
hmangte chauh lo chu inbeihna hnuhnung ber râpthlâk takah chuan
tumah an ding zo lo vang. ‘Mihring thu nge kan zawm zâwk dâwn
Pathian thu?’ tih zawhna hian mi tin a la rawn fiah dâwn a, thu
tihtlûkna hun chu tûnah pawh a lo thleng \an ta. Pathian thu danglam
ngai lo lungpui chungah chuan kan ding em? Pathian thupêkte leh
Isua rinna hum tûrin kan inbuatsaih tawh em?

593
594 INDONA ROPUI

Khenbeha a awm hmâ khân Chhandamtun a thih tleitlâk tûr thu


leh thlân a\anga a thawhleh tûr thîte a hrilh a, chûng thute chu zirtîrte
thinlung leh rilrua a awm ngheh theih nân vântirhkohte pawhin an
rawn awmpui a. Nimahsela zirtîrte chuan Rom sorkâr nghâwngkawl
lak ata hruai chhuahna chu an lo thlîr zâwk a, tichuan an beiseina
innghahna berin mualpho taka thihna a han tuar chu an hre thiam
thei lo. An tâna hriat reng \ûl thûte chu an rilru ata a bo duak ta
nghê nghê a; fiahna hun chuan an inpeih loh lai a rawn nangchîng tâ
a nih kha. Isua thihna chuan hriat lâwktîrna awm hauh lo vang maiin,
an beiseinate chu a tibo zo ta a. Khatia zirtîrte hnêna Krista thuin
thil awm dân tûr a târlang ang bawk khân, hun lo la thleng tûr chu
hrilhlâwkna chuan fiah takin kan hmâah a târlang a. Khawngaihna
kawng khâr dâwna thil lo thleng tûrte leh buaina hun atâna inbuatsaih
dân tûrte chu chiang takin târlan a ni. Nimahsela, la târlan ngai loh
ang maiin mipui tam takte chuan hêng thutak pawimawh êm êmte hi
an hre thiam mawlh lo. Chhandamna hmu khawpa tifing thei tûr
apiang chu lâk bo zêl tumin, Setana chuan a châng reng a, buaina
hun chuan inpeih lovin a rawn nangchîng ang.
Pathianin mihringte hnênah inrâlrinna thu pawimawh êm êm a
rawn pe a, a pawimawh êm avângin vânlaizâwla vântirhkoh
thlâwkten an puang angin târlan a ni a, chhia leh \ha hriatna nei
mihring zawng zawng chu, chû thuchah pawisa tûr chuan phût an ni.
Sakawlh leh a lem chibai bûktute chunga rorêlna râpthlâk tak lo
thleng tûr (Thupuan 14:9-11) sawina thu hian, Sakawlh
chhinchhiahna chu engnge a nih a, engtia dawn loh theih nge tih hre
chhuak tûrin, taima taka hrilhlâwkna thu zirnaah mi zawng zawng
hruai lût mawlh rawh se. Nimahsela, mi tam zâwk chuan thutak hre
duh lovin an beng an chhu ngawng a, thawnthu lamah an bengte chu
an chhi zâwk a. Ni hnuhnung lam thlîrin tirhkoh Paula chuan, “Zirtîrna
dik an ngaih peih loh hun a la thleng dâwn si,” (2 Timothea 4:3) tiin
a puang tawh rêng a ni. Chû hun chu tûnah hian a lo thleng tak zet
mai. Khawvêl leh sual an ngainatna thinlung nên a inrem loh avângin,
mipuite chuan Bible thutak hi an duh lo a ni. An duhzâwng ang chu
Setanan bumna hmangin a rawn pe ta zêl a.
PATHIAN LEHKHATHU KAN HIMNA 595

Nimahsela Pathian chuan lei chungah hian, thurin zawng zawng


tehfung atân leh \hatna zawng zawng rinchhan atâna Bible, Bible
chauh hmangtu mîte a nei a. Lehkha thiamho ngaih dân te, khawvêl
finna te, kohhran hrang hrang inrem mang si lo tam tak an awm ang
bawka kohhran inkhâwmpui thu rêl leh thurin te, a tam lam apiang
thu tih te - hêng zînga a pakhat chauh hi emaw, a zavai emaw pawh
hi, thurin pawm tûr emaw, pawm loh tûr emaw atâna fiahna an tling
lo. Thurin leh zirtîrnate chu pawm hmain, “LALPAN a ti,” tihin a thlâwp
leh thlâwp loh enfiah hmasak ziah tûr a ni.
Setana chuan mihring rilru hi Pathian lamah aiin mihring lamah
khalh pên tumin a bei reng a. An tih tûr an hriat theih nâna Pathian
Lehkhathu chhiar ngun aia an hruaitu atâna bishop te, pastor te,
Pathian thu zirtîrtute hmang zâwk tûrin mîte chu a kaihruai a.
Hruaitute rilru chu thunun hmasain, mipuite chu a duh ang angin a
hruai kawi vêl ta \hîn a ni.
Nunna thu sawi tûra Krista A lo kal khân mi narânte chuan
lâwm takin A thu an ngaithla a; mi tam tak, puithiamte leh rorêltute
meuh pawhin Amah chu an ring ta a. Mahse puithiam lal leh hnam
hruaitu lawk deuhte chuan Amah hêkna tûr leh A zirtîrna sût leh
dân tûr an zawng lui tlat a. Amah hêkna tûr an zawnna kawng
tinrêngah chuan hlawhchham mah se, Pathian thiltihtheihna leh rinna
chuan A thu sawite chu a thlawp zêl a ni tih pawh haider thei lo mah
se, an haw ve hrim hrim a; Messia a ni ngei tih fiahna chiang ber
pawh chu an pawm ta lo a ni, an pawm chuan A zirtîrte nih ve mai
a \ûl ang a, chu chu an duh si lo. Hêng Isua dodâltute hi zah tûrin
mîte chu, an naupan têt a\angin zirtîr an ni a, an thu hnuaiah pawh
mîte chu an lo kûn fo tawh \hîn a ni. Mîte chuan, “Engtizia nge kan
rorêltute leh lehkhaziaktu, lehkha thiam tak takten Isua an rin loh?
Krista ni tak tak sela chuan hêng sakhaw mi tak takte hian an pawm
lo vang em ni?” tiin an zâwt a. Chutiang zirtîrtute nun leh chêt dân
chuan Juda hnam chu an Tlantu a hnartîr ta a ni.
Sakhaw ngaihsak êm êm anga inchhâl mi tam tak, puithiamte
leh rorêltute rilru ang pûte chu hmuh tûr tûn laite hian an la awm ta
596 INDONA ROPUI

zêl a. Tûn lai hun atâna thutak bîkte hre tûrin Pathian Lehkhathu
ngun taka chhui an duh lo va. ‘An tamzia, an neihnunzia leh an lârzia
te an chhuang a, thutak \antute chu mi tlêm tê, rethei leh lâr lo tak,
khawvêl a\anga tihrangtu rinna nei an ni, hmusit takin an en a.
Lehkhaziaktute leh Farisaiten dik lo taka thuneihna an hman hi
Judate darhsarh rualin a tâwp mai dâwn lo tih Kristan a hmu lâwk a.
Mîte chhia leh \ha hriatna awpbet tûra mihring thuneihna chawisânna,
kohhran tâna thil pawi ber pakhat lo ni fo chu A lo hmu lâwk vek a.
Tichuan, lehkhaziaktute leh Farisaite nasa taka hauna te leh hêng
hruaitu mitdelte hi zui lo tûra mipuite A zirtîrnate chu \hangthar lo
awm zêl tûrte tâna zirtîrna tûrin chhinchhiah an ni.
Rom kohhran chuan Pathian thu hi puithiamte chauhvina hrilhfiah
tûr an ti tlat a. Pathian thu chu puithiamte chauh hrilhfiah theih nia
ngaihna avângin mipui vântlâng chuan Pathian thu an chhiar pha lo a
ni rêng a. Kohhran Siam\hatna khân mi zawng zawng hnênah Pathian
thu hlân mah se, Rom tih dân ang zawmna avângin Protestant
kohhrana mi tam takte chu anmahni tâna Bible an zirna dâlsak an la
ni tho va. A zirtîrnate chu kohhranin a hrilhfiah ang zêla pawm tûrin
zirtîr an ni a; tichuan kohhran zirtîrna nghet tawh sa leh thurin atâna
lo chelh ngheh tawh sa kalhzawng a nih phawt chuan, Pathian Lehkha
thu pawhin eng anga chiang pawhin târlang mah se, pawm ngam lo
mi sang tam tak an awm ta a ni.
Zirtîrtu der laka fîmkhur tûra fuihna thuin Bible hi a khat chung
pawhin, mi tam tak chu an kohhran hruaitute kutah an nunnate kawltîr
mai tûrin an inpeih reng a. Tûn lai hian kohhran member inti ve lêm
si, an rinna chhan zawha, kohhran hruaituten chutiang chuan min
zirtîr alâwm tih bâk chhânna pe thei lo mi sâng tam tak an awm.
Chhandamtu zirtîrna chu hre tak tak lovin an kal pêl mai mai a,
pastor-te thu sawi chu an pawng rin tlut mai a. A nih leh pastorte
chu an sual thei lo vem ni? Pathian thutak meichher kengtu chuan,
kan nunnate chu an kutah engtin nge kan kawltîr mai theih ang?
Khawvêl lamlian zawh bel hun pênsan tûra rilru huaisenna an neih
loh avângin lehkha thiamte hnung an zui ta a, anmahni tân an enfiah
hreh avângin, beidawn thlâk takin sualna khaidiat chuan hlinin an
PATHIAN LEHKHATHU KAN HIMNA 597

awm ta \hîn a ni. Tûn lai hun atâna thutak Bible-in fiah taka a târlan
chu an hmû a, chû thutak puanna chu Thlarau Thianghlim
thiltihtheihnain a rawn thlâwp tih pawh an hria a, chutichung chuan
kohhran hruaitute, thutak dotute hruai bova awm chu an hreh chuang
si lo. An rilru leh chhia leh \ha hriatna chuan pawm mah se, hêng
buma awmte hian pastor ngaihdân lo vanga ngaihtuah an ngam chuang
lo va; anmahni mimal rorêlna leh kumkhaw tuinate chu mi dangte
chapona, rin lohna leh hleih neihna te an lem zawhtîr ta vek mai \hîn
a ni.
Kawng tam takin, a mante phuar tûrin, mihringte hmangin
Setanan hna a thawk a. Mipui tam takte chu a bumna hrui mawi tak
chuan Krista kraws hmêlmate nên a phuar khâwm a. A phuarna
hrui chu engpawh ni rawh se- nû leh pâ te, fanau te, khawtlâng nun
te emaw pawh ni rawh se- a pawi dân chu a thuhmun reng a ni.
Thutak dotute chuan mi chhia leh \ha hriatna awp bet tlat tûrin leh,
an thuhnuaia awmte chuan an rilru taka tih tûr nia an hriat an tih
ngam loh nân, leh ti tûra mahni kêa an din loh nân theihtâwpin an
khuahkhirh a.
Thutak leh Pathian ropuina chu \hen hran theih a ni lo; Bible nei
reng chung sia ngaih dân dik lo tak kan neih bawk chuan, kan tân
Pathian chawimawi theih a ni lo vang. ‘Kan nun a dik phawt chuan
engpawh ring ila a pawi lo,’ tiin mi tam tak chuan an sawi \hîn.
Mahse nunna hi rinna chei a ni zâwk e. Êng leh thutak chu kan ban
phâk si a, ngaithla tûr leh hmu tûra kan ham\hatna chu kan hman si
loh chuan, êng leh thutak chu hnarin, thim chu kan thlang zâwk nge
nge \hîn a ni.
“Mihring ngaiha kawng dik ni âwm taka lang, a tâwp chu thihna
kawng ni si a awm,” (Thufingte 16:25). Pathian duhzâwng hriatna
tûr remchâng tinrêng a awm si chuan, hriat tlêmna hi sualna leh dik
lohna atân chhuanlam a tling lo. Khual zin pakhatin kawng pêng
\huam a va thleng a, chutah chuan pêng tin chu khawi lama kalna
nge tih târlan vek a ni a. Hriattîrna chu a en duh loh phawt chuan
emaw, engahmah a ngaih duh loh chuan, a ngaihdâna kawng dik
ber pawh chu zawh tehrêng mah se, chû kawng chu eng anga urhsûn
598 INDONA ROPUI

pawhin zawh mah se, chu chuan kawng dikah a siam chuang lo va,
a kawng zawh chu kawng dik lo a ni thei tho va ni.
Pathianin kan laka A phûtte kan hriat theih nân leh A zirtîrnate
kan hriatfiah theih nân, A thu min pe a. “Chatuan nunna kan neih
theih nân thil \ha engnge ka tih ang?” tih zawt tûra dân hre mi Isua
hnêna a lo kal khân, “Dân lehkhabuah engnge ziak ni? Chutah chuan
engnge i chhiar?” tiin Pathian Lehkha Thu kawhhmuhin a chhâng a.
Hriat lohnain tumah, naupang emaw, puitling emaw pawh an inhum
thei lo vang, an kutah chuan A dân târlanna leh A phûtte hriatna chu
a awm avângin, Pathian dân bawhchhiatna avânga hremna pawh an
pumpelh phah hek lo vang. Tumna \ha neih ringawt pawh hi a tâwk
lo, miin dik nia a hriat anga tih ringawt emawte pawh hi a tâwk lo. A
thlarau chhandamna chu hlauhthâwn awmin a awm a, ama tân Pathian
Lehkha Thute a zawngin a chhiar ngun tûr a ni. Eng anga chiang
pawhin hriain inhre rawh se, pastorin thu dik hre ngeia a rinna pawh
eng anga nghet pawh ni rawh se, chu chu a tân lungphûm nghet a
tling lo. Vânram pana zinnaah hian kawng chhinchhiahna kim chuanna
chu a nei a, engmah rin thilthuin a ti tûr a ni lo.
Mi tin tâna tih tûr hmasa ber leh pawimawh ber chu Pathian
Lehkha Thua thutak zu zir chhuah a, chumi ênga kal leh mi dangte
pawh kal ve tûra fuih a ni. Nî tin taima takin Bible kan zir tûr a ni a,
thu tin hi chîk taka ngaihtuahin, Pathian Lehkha Thu hi Pathian Lehkha
Thû vêk nên khaikhin zêl tûr a ni. Mahni \heuhvin Pathian hmâa kan
din zawh theih nân, tûnah hian Pathian \anpuinain kan rilru kan
buatsaih tûr a ni.
A chiang thei ang bera thutak Bible-in a târlante hi lehkha thiam
\henkhatte chuan rinhlelhna leh thimna nên an chawhpawlh a, chûng
mîte chuan finna ropui tak neia inchhâlin, ‘Pathian Lehkhathu hian
thlarau lam thurûk hriat phâk loh, a \awngkam hmante pawhina an
târlan loh hi a zirtîr a ni,’ tiin an zirtîr a. Hêng mîte hi zirtîrtu dêr an
ni. Hetiang mîte hnênah hian a ni Isuan, “He mi avâng hian a ni lâwm
ni, in ngaihsual \hin, Pathian Lehkha Thu leh Pathian thiltihtheihna in
hriat loh avâng hian?” a tih ni (Marka 12:24). Bible \awng chu,
entîrna emaw, chhinchhiahna emaw hmanga ziak a nih chauh loh
PATHIAN LEHKHATHU KAN HIMNA 599

chuan, a awmze chiang tak ang zêla hrilhfiah tûr a ni. Kan hnêna
Krista thutiam chu: “Tupawh ama duhzâwng tih duh chuan, thu
zirtîrna chu ... a hria ang,” tih hi a ni (Johana 7:17). Bible hi a ziak
anga mîten an pawm a, anmahni sual tûr leh an rilru tibuai tûra zirtîrtu
derte an awm loh chuan, vântirhkohte tilâwm thei tûr, vâk bo mêk
sâng tam takte Krista huang chhûnga rawn hruai lût leh tûrte hna
chu thawh zawhin a awm thei ang.
Kan rilru thiltihtheihna zawng zawng hi Pathian Lehkha Thu zir
nân kan hmang tûr a ni a. Pathian thu ril, mihring hriat phâk chin ang
na nâ nâ chu hre thiam tûrin kan finna hi kan hmang tûr a ni. Chuti
chung chuan naupang tê anga zirtîr theih leh inphah hniamna hi zirtu
dik rilru a ni tih kan theihnghilh tûr a ni lo. Khawvêl finna ûma kan
beih dân kawng zawhin Pathian Lehkha Thua hriat harsate hi hriatfiah
mai theih a ni ngai lo va. Khawvêl finna zirtu mi tam takin mahni
inring tâwk taka an zir ang hian Bible kan zir tûr a ni lo; \awng\aia
Pathian rinchhan tlatin, A duhzâwng hriat châkna takzet nên kan zir
zâwk tûr a ni. “AWMA KA NI,” titu ropui tak hnên a\anga hriatna
chang tûrin rilru inngaitlâwm leh zirtîr theih tak rilru puin kan lo kal
tûr a ni a. Chutilochuan, vântirhkoh sualte chuan kan mit tidelin kan
thinlung an tisak ang a, thu dik chuan kan thinlung a hneh thei lo
vang.
Pathian Lehkha Thu bung leh châng tam tak, lehkha thiamten
thurûk emaw, a nih loh leh, pawimawh lo vanga an sawi a, an kal
kân mai \hinte hi, Krista sikula zirtîra awm tawhte tân chuan
thlamuanna leh zirtîrna hlîrin a khat a ni. Pathian thu zirtu tam takin
Pathian thu an hriatfiah bîk lohna chhan pakhat chu, thutak \henkhat
an pawm peih lohzâwng laka an mit an chhîn tlat \hin vâng a ni
châwk. Bible hriat thiamna hi pianpui finna hmanga zir vaknaa innghah
aiin, felnaa ril\âm tuihâlnaah hian a innghat zâwk a ni.
Bible hi \awng\aina tel lovin zir tûr a ni ngai lo. Thlarau Thianghlim
chauhvin thil hriat thiam awlsamte pawimawhna min hriattîr thei a,
thutak hriatfiah harsate ching buar lo tûrin min vêng thei bawk. Vâna
vântirhkohte hna chu Pathian thu hre thiam tûra thinlung buatsaihsak
te, a mawinaten min hneh theih nân te, inralrinna thuten min zirtîr
600 INDONA ROPUI

theih nân te,


thutiamten min
tihnun leh tihchak
theih nân te a ni.
Sâm phuahtu \awng-
\aina hi kan \awng-
\aina pawh ni ve teh
se: “I dân thua
thilmak ka hmuh
theih nân, ka mitte hi
mi tihvârsak ang che,” tih hi (Sâm 119:18). Thlêmnate do zawh
rual loh anga an lanna chhan chu, thlêmna tâwktuin \awng\aina leh
Bible zirna a ngaihthah avângin Pathian thutiamte a hre chhuak nghâl
mai thei \hîn lo va, Setana chu Pathian thu hriamhrei nên a do thei ta
lo va, tichuan, thlêmnate chu a do zawh rual loh angin a lang ta \hîn
a ni. Mahse Pathian thilte zirtîra awm duhte chu vântirhkohte chuan
an hual a; a \ûl hun takah chuan thutak an mamawh takzette chu an
rawn hriattîr \hîn a. Chutichuan LALPA chu hmêlmate do tûrin “tui
lian thut, LALPA thâwa chhêm luan vut vut angin a lo kal dâwn” a ni
(Isaia 59:19).
Isuan A zirtîrte hnênah hei hi A tiam a: “Thlamuantu, Thlarau
Thianghlim, Pain ka hminga a rawn tirh tûr khân, chu mi chuan engkim
a zirtîr ang che u a, in hnêna ka sawi zawng zawng apiang a hriat
chhuahtîr leh ang che u,” (Johana 14:26). Nimahsela mangan huna
Pathian Thlarauvin min hriat chhuahtîr theih nân Krista zirtîrnate chu
kan rilruah khâwl khâwmin a awm hmasa phawt tûr a ni. Davida
chuan, “I chunga thil ka tihsual loh nân, i thû chu ka thinlungah ka
khâwl khâwm a,” a ti (Sâm 119:11).
An chatuan hlâwkna tûr ngai pawimawh apiangte chu Pathian
rin lohna lo lût mêk lakah hian an invêng reng tûr a ni. Thutak bante
ngei pawh hi rawn sutin a awm dâwn. Tûn laia Pathian ring lote
zirtîrna khawlo tak leh hlauhawm tak te, an sawisêlna leh khak vêlna
te khawih phâk lova awm hi a theih rih sî lo va. Mi zawng zawng
rem chiin Setana lah chuan a thlêmnate chu a rawn siam chhuak
PATHIAN LEHKHATHU KAN HIMNA 601

reng bawk si nên. Mi mâwlte chu fiamthu leh nuihzain emaw a bei a,
lehkha thiamte chu hnialkalhna khirh tak takte chuan a bei vêl thung
a, a tum erawh chu a thuhmun vek - chu chu Pathian Lehkha Thu
rinhlelhtîr emaw, hmuhsittîr emaw a ni. Râwlthar, hriatna la ngah
lote pawhin Kristianna dân bulpuite chu an ringhlel ta. Râwlthar laia
rinhlelhna emaw, rin loh emaw hi pâwnlâng viauvin a lang a ni thei e,
mahse a nghawng chhe thui thei êm êm a ni. Hetiang hian mi tam tak
chu an nû leh pâte sakhua chu fiamthu nâna hmang tûr leh
khawngaihna Thlarau chu hmusit tûrin hruai bovin an awm \hîn
(Hebrai 10:29). Pathian chawimawi ngei tûr leh khawvêl tâna
malsâwmna ni thei tûr mi tam tak chu Pathian rin lohna boruak
rimchhe tak mai hian a tikhawlo zo ta. Chapo taka mihring finna
ringa thu rêl thlûkte ring a, Pathian rinna \anpuina tel lova Pathian
thutak hrilhfiaha thutak thleng phâk inti apiangte chu Setana thangah
chuan an âwk zêl a ni.
Khawvêl hun pawimawh berah chuan kan chêng mêk a, khawvêl
mipuite chatuana an awm dân tûr pawh rêl fel a ni lek lek ta. Nakin
huna kan awm dân tûr leh mi dangte chhandama an awm theihna tûr
chu tûna kan nundânah hian a innghat a ni. Thutak Thlarau kaihhruaina
kan mamawh a. Krista zuitu apiangte chuan tih takzetin, “LALPA,
eng ti tûrin nge mi duh?” tiin a zâwt tûr a ni. LALPA hmâah chuan
chawngheia \awng\ai meuhva kan inngaihtlâwm a \ûl ta. A thu kan
ngaihtuah fo leh rorêlna hun kan ngaihtuah chîk lehzual a hun
takmeuh ta. Tûnah hian Pathian thílte thûk leh nùng taka chàn dân
kawng kan záwng tûr a ni. Mitkhapkâr pawh inthlahdahna hun a ni ta
lo. Kan vêlah hian thil pawimawh tak tak mai an lo thleng zut zut
reng a, Setana âikaihna hmunah kan awm mêk a. Pathian râlvêngtute
u, muhîl suh u; hmêlma a lo hnai e, inthlahdaha in mutthlûk vaih
chuan, zuan a a saseha siam nghâl tûr che uin a inring khiau reng a
nia.
Pathian hmâa an awm dân dik tak hre lovin mi tam tak chu
bumin an awm a. Thil sual an tih loh avângin mahni lâwmthu an
inhrilh a, thil \ha leh ropui an tih tûra Pathianin an laka a phût, tih
lohva an lo ngaihthahsan tâk chu an sawi theihnghilh hlauh si a. Pathian
602 INDONA ROPUI

huana thing an nih ngawt hi a la tâwk lo. Rah chhuahin LALPAN a


beisei angin an awm tûr a ni. Anmahni tichaktu A khawngaihna zâra
thil \ha an tih theih zawng zawng, tih lohva an liamtîr tâk zozaite chu
a chhan sawi fel an hmabâk a ni. Vânram lehkhabuah chuan lei
tihnawktu anga chhinchhiah an ni a. Chutichung chuan hênghote hi
beisei tûr awm tawh thlâwt lo zawng an ni lo ve. Pathian zahngaihna
ngaihsak duh lote leh A khawngaihna hmang dik lote chu hmangaihna
thinlung dawhthei tak chuan a la sâwm reng a ni. “Chuvângin, ‘nang
muhîl! meng la, mitthi zîng ata tho rawh, tichuan Krista chuan a
chhun êng ang che,’ a tih kha. Chutichuan, ... in awm dânah chuan
fîmkhur rawh u; nîte hi a \hat loh avângin remchânnate lei zêl rawh
u,” (Efesi 5:14-16).
Fiahna hun a lo thlen hunah chuan, an nunna tehna atâna Pathian
thu hmangtute chu tihlan an la ni ang. Nipuiah chuan thing hnah \îl
ngai lo, hring reng mai leh hnah \îl \hînte danglamna hriat hran theih
a ni lo; mahse thlasik vawtin a hmeh meuh chuan, thing hnah \îl ngai
lote chu an pangngai reng a, a dangte erawh chu an hnah hring zawng
zawng a \îl zo vek \hîn. Chutiang bawkin thinlung taka Kristian lote
chu Kristian dik takte lak a\angin la hriat hran theih loh mah se, an
danglamna a lan hun tûr chu a lo thleng \êp tawh a ni. Dodâlna te,
inthliar hranna leh inensanna te, tihduhdahna te chu lo thleng rawh
se, thinlung chanve leh vervêkte chu an nghîng ang a, an rinna an
thlah ang a, Kristian dik takte erawh chu lungpui anga nghetin an
ding ang a, hun \hat nîte aiin hun khirh laite chuan an rinna chu a lo
chak zâwk ang a, an beiseina pawh a lo êng zâwk ang.
Sâm ziaktu chuan tihian a ti, “I thu ruatte hi ka ngaihtuah a nih
\hin avângin ... I thununna thûte avângin hriat thiamna ka nei \hîn.
Chuvângin awm dân dik lo tinrêng hi ka hua a ni,” (Sâm 119:99,
104).
“Finna hmu chhuaktu chu a nihlawh a. Tui kianga thingphun, lui
kama zungkai, khaw lum lo thleng tûr pawh hlau lo, a hnahte hring
reng si, khawkhen kum pawisa lo, rah chhuah \hulh chuang si lo
vang hi a ni ang,” (Thufingte 3:13; Jeremia 17:8).S
BUNG 38

ZILH LÂWKNA HNUHNÛNG BER


LÂWKNA
(THE FINAL WARNING)

C
HÛNG hnuah chuan vântirhkoh dang, thuneihna nasa tak neiin
vân ata lo chhuk ka hmu a; a ropuina chuan lei chu a ên ta
vek a. Ani chuan aw ring takin, 'Babulon khaw ropui chu a
tlâwm ta, a tlâwm ta, ramhuaite awmna leh Thlarau bawlhhlawh
tinrêng kulhbîng a lo ni ta'. ... Vân a\angin aw dangin heti hian a
sawi ka hria: Ka mite u, a sualnaahte in tel ve lohna tûr leh, a
hremnate in hmuh ve lohna tûrin a chhûng ata chhuak rawh u, a tih
ka hria a,” (Thupuan 18:1, 2, 4).
He Pathian thu hian Babulon tlûk thu puan chhuah Thupuan
14:8-a vântirhkoh pahnihnain a puan, puan nawn leh tûr, Babulon
awmtîrtu, pâwl hrang hranga khawlohna lo lût zêl sawina 1844 \hal
laia thuhchaha thil puan hmasak berna chu a kâwk a. Sakhuana
khawvêl awm dân râpthlâk deuh mai chu hetah hian sawi a ni a.
Thutak hnarna tinrêng vângin mîte rilru a lo thim zual ang a, Pathian
rin lohnaa an thinlung a sak thlengin an rilru a lo khauh zual ang.
Pathianin zilhna A pêkte hmuhsit avângin, thupêk zînga pakhat chu
bawhchhiat chhunzawmin, chumi vawng thianghlimtute tiduhdah tûra
hruai an nih thlengin an palzût ang. A Thu leh A mîte hmuhsit vângin
Krista chu engmah lovah dah a ni a. Thlarau biakna zirtîrna chu
kohhranten an pawm vângin tisa thinlung chunga khapna chu tihkian
a lo ni a, tin, sakhaw ngaihvenna chu khawlohna bul thupna kawrfual
a la ni ang. Thlarau inlârna rinna hian hruai-bona thlarau leh ramhuaite
zirtîrna atân kawng a hawng a, chuvângin tirhkoh sualte thiltih chu
kohhranahte hriat a la ni dâwn a ni.
Babulon chungchâng, he hrilhlâwknaa hmuh chu puan a ni a: “A
sualnate chuan vân pawh a tawng ta hial a, Pathianin a thiltih fel lote
pawh chu A hre reng si a,” tih a ni (Thupuan 18:5). A khawlohna
tehkhawng chu a tikhat tawh a, chuvângin boralna chu a chungah a
603
604 INDONA ROPUI

Hun hnuhnûngah chuan thutak hnarna leh vaulâwkna ngaihtheih lohna chu
mihringte thinlungah a pung tawlh tawlh ang.
ZILH LÂWKNA HNUHNUNG BER 605

lo thleng mai dâwn a ni. Mahsela Pathianin Babulonah mîte A la nei


cheu va; a sualnaah te an tel ve loh nân leh a hremnate an tuar ve loh
nân, A hremna rorêlna lo thlen hmâin hêng mi rinawmte hi koh chhuah
rih tûr an ni a. Vân ata vântirhkoh lo chhuk a, a ropuinain lei ên taa,
aw ring taka auva, Babulon sualnate rawn puang angin lantîr a ni a.
A thuchah chuan, “Ka mîte u, a chhûng ata chhuak rawh u,” tia
kovin hriat a ni. Hêng thupuante hi vântirhkoh pathumna thuchah
nêna inzawmin, leia chêngte hnêna pêk tûr zilhna hnuhnung ber chu
a ni.
Khawvêlin a tawng tûr thilte chu a hlauhawm asin. Lei thuneihna,
Pathian do tûra insuihkhâwmte chuan, “A lian a tê, hausa leh rethei,
bâwih leh bâwih lote pawh,” (Thupuan 13:6) Chawlhni dik lo serha
kohhran dân rem thlapin, thupêk an la chhuah dâwn a ni. Chumi dân
zawm hnialtute chu hrem an la niin, a tâwpah chuan thi tlâka ngaih
an la ni ang. A leh lamah chuan, Siamtû Chawlhnî, khauh taka pêk,
Pathian dân chuan thuawihna a ngiat a, a zirtîrna bawhchhetute chu
thinurnain vaukhân an ni bawk.
A hnêna chiang taka hriattîr tawh si, mihringte dân zâwm a
Pathian dân rapbettu chuan sakawlh numbar a nei a. Pathian aia a
thlan thuneitu chhinchhiahna chu a pawm zâwk a ni. Vân a\anga
vaukhânna chu, “Tupawhin sakawlh leh a lem chibai bûkin an chalah
emaw an kutah emaw chhinchhiahna an neih chuan, chû mîte ngei
chuan Pathian thinurna uain, A thinurna nova engmah pawlh lohva
siam chu an in ang,” tih hi a ni (Thupuan 13:16).
Mahse an rilru leh chhia leh \ha hriatnaah, thutak chu thlen a nih
a, an hnar hmâ loh chuan, Pathian thinurna tuar tûrin tûmah hi siam
an ni lo. Tûn lai huna thutak bîk hi hriatna hun \ha nei lo tam tak an
awm. Thupêk palinain a phût hi a ênna dik takin an hnênah puan
lan a la ni ngai lo. Thinlung tinrêng chhiara, hriatna tinrêng Endiktu
chuan, thutak hriat châkte chu, inhnialnaah chuan bum mai tûrin A
hnutchhiah lo vang. Thupêk chu mipuite hnênah pâwngpaw nawr
seh tûr a ni lo. Thu tihtlûkna fel tak nei tûrin mi tinrêngin êng an hmu
tâwk tûr a ni.
606 INDONA ROPUI

Thutak chungchânga inhnial fung ber a nih avângin, Chawlhnî hi


rinawmna fiahna ropui tak a ni dâwn a ni. Fiahna hnuhnung ber chu
mihringte chungah a lo thlen hunah, Pathian rawngbâwltute leh bâwl
lotute chu thliar hran an ni tawh ang. Sabbath suak, Sunday chu
sorkâr dân siam anga zâwma, Chawlhni dik lo serh chu, Pathian
thupêk kalhtu thuneihna chunga rinawmna a ni a. Chawlhni dik serhna,
Pathian dân zawmna chu, Siamtu laka rinawmna chhinchhiahna a ni.
Lei thuneihna chhinchhiahna an pawm vângin, pâwl khat chuan
Sakawlh chhinchhiahna an nei a, pâwl dang chuan Pathian thuneihnaa
intukluhna chhinchhiahna an neih avângin Pathian chhinchhiahna a
dawng a.
Tûn thlengin vântirhkoh pathumna thuchaha thutak puangtute
chu mi tih\haihtu satliahah an ngai fo va. Sakhaw lama inngeih lohna
chu USA-ah a lo punlun ang a, Pathian thupêk zâwmtute tiduhdah
tûra Kohhran leh Sorkâr an la thunun tûra hrilhlâwknate chu chhan
awm lo leh âwm lo an ti a. He ram hi hmâna sakhaw zalênna vawng
himtu a ni \hîn ang khân, a ni lo ngai lo vang tih huai taka sawi a ni
\hîn a. Mahse Sunday serh luihtîrna thu a zawhna chu nasa taka
tihthawh a nih chuan, hun rei tak rinhlelh lo ni fo tawh \hin leh rin
ngai loh chu lo thleng dâwnin a lang ta a, tichuan thuchah pathumna
chuan tûn hmâa a nghawng ngai lohte chu a la nghawng dâwn a ni.
Chhuan tinrêngah, khawvêl leh kohhran chhûnga sualna zilhhau
tûrin Pathianin A bâwihte A tîr \hîn a. Mahse mîten thu pawm nuâm
sawi an duh a, thutak thianghlim, engmah pawlh loh chu an pawm
thei lo a ni. Siam\hatu tam takten an hnate thawkin, kohhran leh ram
chhûnga sualna chu nasa taka beiin, \hahnemngaih an chhuah a.
Kristian nun dân thianghlim entîrin, mîte chu Bible thurin lamah hruai
kîr leh an beisei a. Mahse Elija hnênah Pathian Thlarau a lo thleng a,
lal sual tak leh mipui kal sual te chu zilhhau tûra thu a lo thleng ang
khân, an chungah pawh a thleng ve a. Bible sawi dân tluangtlam
tak, puan an hreh \hin chu sawi an bâng thei lo. Thutak leh, thlarau
\hâwngtu hlauhawmna chu \hahnemngai taka puang tûrin tur an ni a.
A hnu leh hlau miah lovin, LALPAN sawi tûra A pêkte chu an puang
a, tichuan mipuite chu zilhna thu hriat luihtîr an ni a.
ZILH LÂWKNA HNUHNUNG BER 607

Chutiang chuan vântirhkoh pathumna thuchah chu puan a ni ang.


Thiltihtheihna nasa ber nêna puan hun a lo thlen chuan, LALPAN
hmanraw mâwl takte hmangin hna A thawk ang a, A hna atâna lo
inserh hrangte rilrute chu A hruai ang. Zirna lama intuaihriamna ni
lovin, A Thlarauva hriak thihna zâwkin, hnathawktute chu tlinga puan
an ni ang. Rinna leh \awng\ainaa inhlan mîte chu \hahnemngaihna
thianghlim nên kal chhuahtîr an ni ang a, Pathianin an hnêna thu A
pêkte chu an puang ang. Babulon sualnate chu hai lan a ni ang a.
Kohhranin sorkâr hmanga a thiltih râpthlâk tak mai te, thlarau biakna
te leh Rom thuneihna sâng chak êm êm maite chu hai lan a ni ang a.
Hêng vaukhânna khûn tak hmang hian mîte chu kaihharh an la ni
ang. Hetiang thu la ngaithla ngai lo sâng tam takin hêng thute hi an
ngaithla ang a, Babulon chu Kohhran niin, a dik lohnate leh a sualnate
vâng leh vân a\anga thuchah chu a hnar avânga tlu tâ a nih thu chu
makti takin an ngaithla a.
An zirtîrtu hmasate hnêna zawhna zawh châk taka mipuite an
kal a, 'hêng thilte hi an ni ngei em?' an tihin, rawngbâwltute chuan
thawnthute an hrilh a, an hlauhna tireh tûr te, an chhia leh \ha hriatna
lo harh tingawi tûr tein thu tluang tlamte an hrilh a. Mahse mi tam
tak chu mihring thuneihna satliah maiah an lungawi loh avâng leh,
“LALPAN A ti,” tih an phût avângin, rawngbâwltu lâr tak takte chu,
an thuneihna a derthâwn tâk avânga thinurin, chûng thuchahte chu
Setana hnêna mi angin an sawi chhia ang a, chûng sual ngainahote
chu fuihpawrhin, thuchah puangtute chu demin an la tiduhdah dâwn
a ni.
Inhnialna chu hmun tharahte a lo darh zêl a, mipui thinlung chu
Pathian dân rahbeha awm lamah koh an nihin, Setana chu a lo phusa
ve a. Thuchah zuitu thiltihtheihna chuan a dodâltute chu a ti-â zâwk
hlauh vang. Puithiamte chuan mihringte theihna vâwrtâwp hmangin
êng chu thup tumin an bei ang, chuti lo chuan an berâmte an êng
dâwn si a. An thupêkin hêng thutaka zawhna pawimawhte hi a theih
dân ang apianga thup an tum ang a. Sorkâr thuneihna rinchhanin, he
hnaah hian pope zuitute leh Protestant-hote chu an insuihkhâwm a.
Sunday serh luihtîrna dân chu a lo khauhva rêl fel a lo nih chuan,
608 INDONA ROPUI

chu dân chu Pathian thupêk zâwmtute chungah tlâktîr a lo ni ang a.


Lei chawitîr leh tântîrah te vau an la ni ang a, \henkhatte chu an
rinna phatsan tûr leh sawi chhe tûrin, dinhmun zahawm tak te,
lâwmman leh ham\hatna te pêk an la tiam ang. Mahse an chhânna
nghet tak chu, “Pathian Thu a\angin kan dik lohna min entîr rawh
u,” tih thu- Lutheran chutiang harsatna hnuaia a lo sawi tawh bawk
chu a ni ang. Chûng mîte, rorêlna hmâa hruaite chuan thutak chu
chiang takin an târlang a, an thu hretu \henkhatte chu Pathian thupêk
zawng zawng zâwm tûrin an dinhmun siam tûra hruai an ni a. Hêng
thutak hre ngai hauh lo tûr mi sâng tam tak hnênah hian chutiang
chuan êng chu thlen a la ni dâwn a ni.
Chhia leh \ha hriatna takmeuhva Pathian Thu zâwmtute chu hela
ngaih a la ni ang a. Setanan an mit tidelin, nû leh pâte chu an fa,
ringtû chunga harsatnate siamin an kawlh êm êm ang a; pî leh pûte
pawhin an chhiahhlawh thupêk zâwmtute chu an hrêk ang.
Inhmangaihna a bo vang a; naupangte chu an rokhâwm tûr lamin
chantîr an ni ang a, in a\anga hnawh chhuah an la ni ang. Paula thu
sawi, “Krista Isuaa Pathian ngaihsaka awm tum apiang chuan
tihduhdahnate an tuar bawk ang,” tih kha a lo thleng famkim dâwn
a ni (2 Timothea 3:12). Thutak humtuten Chawlhni dik lo serh an
hnial tlat avângin, \henkhat chu tân inah khung an ni ang a, \henkhat
chu hnawh chhuah an ni ang a, \henkhat sal anga nghaisak an ni ang.
Mihring finna chuan thil ni thei âwm lo a ni a; mahse a dâltu Pathian
Thlarau chu mihring zîng ata lâk kîr a nih hun chuan, Pathian dân
hawtu, Setana thununna hnuaiah an awm ang a, thil danglam tak tak
a lo thleng ang. Pathian hmangaihna leh \ihna a bo chuan rilru hi a
râwng thei êm êm a ni.
Buaina thlipui chu a lo hnaih chuan, vântirhkoh pathumna thuchah
pawm inti tam tak, thutak âwih kawnga tihthianghlim lohte chuan,
an dinhmun kalsanin dodâltu pâwl chu an zâwm a. Khawvêl nên
inzawmin a thlarau an chang a, khawvêl êng a\ang chuan thil chu an
thlîr a; fiahna chu a lo thlenin kawng awlsam leh langsâr chu thlang
tûrin an inbuatsaih a. Mi thilpêk dawng \ha leh mi hîp thei tak te,
hmâna thutak lâwm \hîntute chuan, an theihna chu mîte buma hruai
ZILH LÂWKNA HNUHNUNG BER 609
bo nân an hmang a. An \hian hluite tân hmêlma lian ber an lo ni ta
zâwk a. Chawlhni serhtute chu an rinna sawifiah tûra rorêlna hmâa
hruai an nih hunin, hêng kal sualhote hi anmahni bei tûra Setana mi
hman \angkai berte lo niin, chanchin dik lo sawi leh thil dik lo
ngaihtuah rua puhin, rorêltuten kut an lek theih nân an la hêk ang.
Hêmi tihduhdahna hunah hian LALPA bâwihte rinna chu fiahin a
awm ang a. Pathian leh a Thu chauh enin, zilhna chu rinawm takin
an puang a. An hnêna awm Pathian Thlarau chuan A \awngtîr a.
|hahnemngaihna thianghlim leh, Pathian tihchakna changin an lo phûr
a, a hnu leh chu engnge ni dâwn tih pawh ngaihtuah lovin, LALPAN
thu A pêk, mîte hnêna thu hril hna chu an thawk a. An tisa lam
hlâwkna an ngaihtuah lo va, an hming \hatna leh an nun pawh an
lungkham hek lo. Dodâlna leh demna thlipui an chunga a lo thlen
hun pawhin, \henkhatte chuan hlau leh khûr chungin, “Hêng kan
thusawite rah chhuah tûr hi lo hmu lâwk ila chuan kan ngawi hlê hlê
tûr,” tia au chhuah an inpeih ang. Harsatnaa hual vêlin an awm a.
Thlêmna hrâng takin Setanan a bei hlawm a. An hna chu thawh
zawh theih chi ni pawhin a lang lo. Tihboralah vau an ni a. Anmahni
tithathotu \hahnemngaihna chu bo tain a lang a; mahse an kîr leh
thei tawh si lo. Engmah an nih lohzia hriain chakna an neih theih nân
Mi Chaka hnên lamah an tlan a. An thu sawite chu an ta a ni lo va,
zilhna thu Petû ta a ni tih an hria. Pathianin an thinlungah thutak A
dah tawh a, puan an \hulh thei si lo.
Chutiang harsatnate chu hmân laia Pathian mîte pawhin an lo
pal tlang tawh a. Wycliffe-a te, Huss-a te, Luther-a te, Tyndale-a
te, Baxter-a te, Wesley-a te chuan thurin rêng rêng chu Bible hmanga
fiah vek tûr leh chumia tling lote chu pawm lo tûrin an lo ti a. Hêng
mîte lakah hian tihduhdahna chu lainatna tel lovin a alh a; mahse
thutak puan an châwl chuang lo. Hun hrang hranga kohhran chanchin
hi a hun laia thuchah bîk, chutih laia Pathian mîte mamawh lo \han
chhohna hian a tilang châwk a ni. Thutak thar tinrêng chuan huatna
leh dodâlna kârah kawng an siam rem zêl a; A êng pawmtute chu
thlêm leh fiah an ni a. Hun harsaa awmte chu LALPAN thutak bîk A
610 INDONA ROPUI

pe a. Tunge puang lo ngam ang le? A chhiahhlawhte chu he khawvêla


zahngaihna sâwmna hnuhnung ber pe tûrin thu A pe a. An nunna a
boral a nih ngawt loh chuan an ngawi thei lo. Krista palaite chuan a
hnu leh ngaihtuah tûr an nei lo. An tih tûr chu an ti mai tûr a ni a, a
nghawng chu Pathian kutah an dah tûr a ni.
Dodâlna chu a lo sân zual chuan, Pathian bâwihhte chu an han
chî-âi leh rih a; buaina chu anmahni thlentîr ang hrimin a lang si a.
Mahse chhia leh \ha hriatna leh Pathian Thu chuan an kawng chu a
dik tih a a tichiang a; harsatnate chu a awm reng nain, chûng chu
phur tûrin tihchak an ni a. Inbeihna chu a lo hnaiin a lo râpthlâk zual
a, mahse an huaisenna chu a lo nasa zâwk a. An hriattîrna thu chu,
“Pathian Thu chu kan tidanglam ngam lo, A dân thianghlim chu kan
la \henin a bung khat chu pawimawh bîk leh, a dang chu a pawimawh
lo bîk tîin khawvêl duhsakna chang tûrin kan tidanglam thei lo. A
rawng kan bâwl LALPA hian min chhandam thei. Kristan khawvêl
thuneihna chu A hneh tawh a; A hneh tawh sa khawvêl chu kan hlau
dâwn em ni?” tih a ni.
Setana a awm chhûng chuan tihduhdahna chi hrang hrang hian
hmâ a sâwn zêl dâwn a, Kristianna hian chûmiah chuan thiltihtheihna
pawimawh tak a nei a ni. Thimna sipaite do tûra inpe si lovin tuman
Pathian rawng an bâwl thei lo. An saseh chu an chhuhsak palh ang
tih hlauvin tirhkoh sualte chuan an bei dâwn a ni. Thlêmna mi hîp
thei tak hmanga Pathian laka tihhran dân zawng tûrin A nungchangin
a zilhhau, mi sualte nên an insuihkhâwm ang. Hêngte hi an hlawhtlin
loh chuan, chhia leh \ha hriatna nawr tûrin tihluihna hman a ni mai
\hîn.
Mahse Isua chu mihringte sawipuiin vân biak bûkah A awm
chhûng chuan, Khaptu Thlarau Thianghlim huhâng chu rorêltute leh
mipuiten an hria a. Eng emaw chen chu, ram dânte hi a la thunun
cheu a ni. Hetiang hi ni lo phei sela chuan, khawvêl awmphung hi
tûn aiin a chhe hlê ang. Kan rorêltu tam takte hi Setana aiawh viak
\ha takte an nih laiin, Pathian pawhin hnam hruaitu lawk zîngah palai
A nei a ni. Pathian hna chu nasa taka dodâl tûrin, hmêlma chu a
ZILH LÂWKNA HNUHNUNG BER 611

chhiahhlawhte chungah a thawk mêk a; mahse vântirhkoh


thianghlimten chûng LALPA \ihtu mi felte chu, chûng thil rawtnate
chu chhân theih loh khawp hnialnaa lo hneh tûrin an pui a. Tichuan
mi tlêmtê chauhvin sual tuifâwn chak tak chu an do thei ang.
Vântirhkoh pathumna thuchahin a hnathawh tûr a thawh theih nân,
thutak hmêlmate dodâlna chu chelh din a ni ang a. Vaukhânna
hnuhnung ber chu pêk a nih hunah, anmahni hmanga LALPAN a hman
mêkte kal tlangin, hêng hruaitute thinlung hi a la rawn hîp ang a; a
\henin an lo pawm ang a, buaina hunah chuan Pathian mîte nên an
ding za ang.
Vântirhkoh pathumna thuchah puanna rawn zâwmtu vântirhkoh
chu , a ropuinaa lei pumpui êntu tûr chu ni. Khawvêl huap hnathawh
leh, la hmêlhriat loh thiltihtheihna chu heta sawi lâwk hi a ni a. Kùm
1840-1844-a lo kal lehna thu hrilna chu Pathian thiltihtheihna tihlanna
ropui tak a ni a; vântirhkoh pakhatna thuchah chu khawvêla misonari
hmun tinrêngah thlen a ni a, ram \henkhatah chuan, kum zabi 16-
naa sakhaw lam siam\hatna lo awm hnua sakhaw lama tuina nasa
ber chu a lo thleng a; mahse vântirhkoh pathumna vaukhânna
hnuhnung ber hnuaia hnathawh chuan nasa takin hêng hi a khûm tûr
a ni.
Chû hna chuan Penticost nîa mi kha a ang hlê ang. “Ruah hmasa”
chu Chanchin |ha in\annaah, Thlarau Thianghlim leih buaknain, chi
hlu takte ti\iak tûrin pêk a ni a, chutiang bawkin “ruah hnuhnung”
chu buh tihmin tûrin, a tâwpah pêk a ni ang. “LALPA hriatna chu
kan ûm zêl chuan, A kalna kan hria ang a, zîng anga khêl lovin A
thawk chhuak \hîn a, kan hnênah ruah angin, ruah hnuhnung, lei
tihuhtu ang maiin a lo thleng ang,” (Hosea 6:3). “Nangni Zion fâte
u, lâwm rawh u, LALPA in Pathianah chuan hlim rawh u; ruah hmasa
chu tâwk chiahin A pe si che u a, in tân ruah A sûrtîr a, thla khatnaa
ruah hmasa leh ruah hnuhnung chu,” (Joela 2:23). “Pathianin ni
hnuhnungahte chuan, heti hi a ni ang a, mi zawng zawng chungah ka
Thlarau ka leih ang a. ... Heti hi a ni ang a, tupawh LALPA hming lam
apiang an him ang,” A ti (Tirhkohte 2:17, 21).
612 INDONA ROPUI

Chanchin |ha hna ropui tak chu, a in\annaa Pathian thiltihtheihna


tihlan aia nêpa tâwp tûr a ni lo. Chanchin |ha in\annaa Thlarau
Thianghlim leih buaka hrilhlâwkna famkim tâte vêk kha, a khârna
ruah hnuhnungah chuan an lo thleng leh ang. Peteran a thusawiah
hian harhna a beisei chu a tilang a. “In sualte thai bo a nih theih nân
sim ula, tichuan LALPA hnên ata harh hun a lo la thleng thei ang a;
Isua pawh A rawntîr thei ang,” (Tirhkohte 3:19, 20).
Pathian mîte chu inserh thianghlimnaa an hmêlte lo êngin, hmun
tinrêng a\angin vân lam chanchin chu puang tûrin an hmanhmawh
hlê ang. Lei hmun tinah, aw sâng tam takin vaukhânna thu chu an
puang ang a. Thilmakte tih a ni ang a, damlote tihdam an ni ang a,
chhinchhiahna te leh thilmakten ringtute chu a zui zêl ang. Setana
pawh a dâwt thilmak tihna nên, mihringte mithmuha vân ata mei
tlâktîr hialin a thawk a,” (Thupuan 13:13). Chutiang chuan leia
chêngte chu ding nghet tûra tih an ni ang.
Thuchah chu Pathian Thlarauva rinna nghet neite tih angin,
inhnialna hmanga hril a ni vak lo vang. Inhnialnate chu tihlan an ni a.
Chî chu tuh a ni tawh a, tûnah chuan \ovin rah a chhuah dâwn a ni.
Thuhriltuten Chanchin |ha lehkha an semte hian hna an thawk mêk
a, mi tam tak rilru a khawihte chu tûnah thutak an hriat kimna emaw,
thuâwihnaa an inpêkna chu danin a la awm rih a. Tûnah chuan êng
zung chuan hmun tin a chhun tlang a, thutak chu a nihna hmuh a ni
tawh a, Pathian fâte chuan anmahni phuartu pâwlte chu an tichat
mêk a. Chhûngkaw inzawmna te, kohhran inlaichînna te chu chutiang
dâl tûrin eng an ni ta lo. Thil dang zawng aiin thutak chu a hlu ta.
Thutak dodâl tûrin hmêlmate an insuihkhâwm chung pawhin, mi tam
takin LALPA lamah \an an khawh tlat a ni.S
BUNG 39

BUAINA HUN CHU


(THE TIME OF TROUBLE)

C
HÛMI hunah chuan i mipui fâte \an \hîntu, hotu ropui tak
Mikaela chu a ding ang a; tin buaina hun, hnam awm tirh ata
chû mi hun thleng pawha la awm ngai lo chu, a lo awm ang: tin
chû mi hunah chuan i mite chu chhan chhuahin an awm ang, mi tin
lehkhabua hming chuang apiangte chu," (Daniela 12:1).
Vântirhkoh pathumna thuchah tâwp hnû chuan leia chêng mi
sualte tân zahngaihnaa dîlsakna pawh a tâwp a. Pathian mîte chuan
an hna chu an hlen tawh a. Ruah hnuhnung, “LALPA hnên ata harhna”
chu an chang tawh a, an hmâa fiahna hun atân chuan buatsaih an ni
tawh bawk. Vânah chuan vântirhkohte chu an thlâwk tawn vêl ruai
a. Vântirhkoh lei a\anga lo kîr chuan, khawvêlah chuan fiahna
hnuhnung ber chu pêk a ni tawh a, Pathian thupêk âwih kawnga
rinawm takzet apiangte chuan “Pathian nung chhinchhiahna” chu an
dawng tawh a, a hna chu thawh zawh a ni ta, tih a rawn puang a.
Chutah vân biak bûka dîlpuina hna A thawh chu Isuan A bânsan
ta a. A kut a phar a, aw ring takin, “A kin ta” a ti a; hriattîrna khûn
tak mai, “Mi fel lo chu tihfel lohvin awm reng rawh se; mi bawlhhlawh
chu tihbawlhhlawhin awm reng rawh se; mi fel chu tihfelin awm reng
rawh se; mi thianghlim chu tihthianghlimin awm reng rawh se,”
(Thupuan 22:11) tih thu A han puan lai chuan vântirhkoh rual zawng
zawngte chuan an lallukhumte an dah vek a. Mi tinrêng, nung tûrin
emaw, thi tûrin emaw, an chungthû rêl fel a ni ta a. A mîte tân sual
thawina Kristan A siam tawh a, an sualte A thâi bosak ta a ni. A
khua leh tui number a kim ta; “Lalram leh thuneihna, vân hnuai zawng
zawnga lalram ropuinate” chu chhandamna roluahtute hnênah pêk a
ni dâwn ta a, lalberte Lalber leh hotute Hotu niin Isuan ro A rêl
dâwn ta a ni.

613
614 INDONA ROPUI

Vân lam chhinchhiahna peih fel a niha, khawngaihna hun a tâwp chuan,
chhandamna kawng pawh khâr nghâl a ni ang.
BUAINA HUN CHU 615

Biakbûk A chhuahsan vêleh leia awmte chu thimin a khuh ta a.


Chû hun râpthlâk tak maiah chuan mi felte chu Pathian thianghlim
mithmuhah dîlsaktu nei lovin an awm ang. Mi sualte an duh anga an
chêt theihna dâltu lâk kian a ni tawh ang a, sim duh hlawl lote chu
Setanan a thuhnuaiah a dah hmiah tawh ang. Pathian dawhtheihna
chu a tâwp ta. Khawvêlin a zahngaihna chu a hnar tawh a, A
hmangaihna chu an hmusit tawh a, A dân pawh chu an rapbet zo ta.
Mi sualte chuan khawngaihna ramrî an pêl ta; Pathian khawngaihnain
a hliahkhuh tawh loh avângin mi sual lakah inhumhimna an nei tawh
lo. Leia awmte chu buaina hnuhnung ber, râpthlâk takah chuan
Setanan a khalh khâwm vek dâwn a ni. Mihring thinurna thlipui
hlauhawm tak an chelh beh hrâm hrâm \hin chu Pathian vântirhkohte
chuan an thlah tawh ang a, buaina bul tinrêng chu phelhin an awm
vek ang. Hmân lai Jerusalem chunga chhiatna lo thleng aia chhiatna
râpthlâk zâwkah khawvêl pumpui hi a invawrh lût ang.
Vântirhkoh pakhat chauhvin Aigupta rama chhûng tin fa tîr a
that vek a, ram chu \ap thâwmin a khat ta a. Mipui zât chhiara
Davidan Pathian a tihlungnih loh khân, a sualna avânga rawn hremin,
vântirhkoh pakhat chauhvin chhiatna râpthlâk tak mai a rawn thlen
tawh bawk a. Pathianin thu A pêk a, vântirhkoh thianghlimten an
thiltihtheihna an hman ang bawk kha A phalsak leh hunah chuan,
vântirhkoh sualte pawhin an la hmang ve ang. Tûnah hian vântirhkoh
sualte chu an inpeih \hup tawh a, ram tina chhiatna rawn thlentîr
tûrin Pathian phalna chauh a ni an nghah tawh ni.
Pathian dân chawimawitute chu khawvêl chunga hremna rawn
thlentuah puh an ni a, leilung buaina râpthlâk tak mai, mihring zînga
buaina leh thisen chhuahna, chungpiknaa leilung tikhattuah puh an ni
bawk ang. Inrâlrinna thuchah hnuhnung ber thlâwptu thiltihtheihna
chuan mi suaksualte chu a tithinur a; thuchah puangtute zawng zawng
chungah an thinurna chu a lo alh ta a, huatna leh tihduhdahna thlarau
chu Setana chuan nasa lehzual sauhvin a rawn chawk tho vang.
Juda hnam a\anga Pathian awmpuina lâk kian a lo nih tâk khân,
puithiamte leh mipuite chuan an hre lo. Setana thuhnuaia awma,
616 INDONA ROPUI

huatna râpthlâk ber thinlung pu mi an ni chung pawhin, Pathian hnam


thlan niin an la inngai tlat a. Temple rawngbâwlnate chu an la
chhunzawm zêl a; maichâm bawlhhlawhah chuan inthawinate an la
hlân ta zêl a, Pathian Fapa duh tak thisen chhuahtu mipui, thiam loh
chang reng tawhte tân malsâwmna an la dîl nî tin a, Pathian Fapa
rawngbâwltute leh tirhkohte thah lehzêl tumtute tân pawh
malsâwmna an la dîl reng a. Chutiang bawkin, biakbûk chung thu,
tihdanglam leh rual lohva thutihtlûkna puan a nih a, chatuana khawvêl
awm dân tûr tihngheh a nih hunah chuan, leia awmte chuan an hre lo
vang. Mipui, an lak ata Pathian Thlarau lâk kîr hlen tawhnate chuan
sakhaw ngaihsak mi nih an tum reng ang a, sualna lalpain, a thil tum
huatthlala tak a hlen theihna tûra sual lama \hahnem a ngaihtîrna
chuan Pathian tâna \hahnemngaihna a ang viau dâwn a ni.
Kristian ram pumpuiah Chawlhnî hi inhnialna bulpui a lo nih a,
kohhran leh sorkâr hruaitute chu Sunday serh luihtîrna dân lekkawh
tûra an \anrual hunah chuan, mipui tam zâwk duh dân hnial kalh
tlattu mi tlêm tête chuan khawvêl pumpui huat an hlawh ang a.
Kohhran zirtîrna leh sorkâr dân kalha ding, mi tlêm tê chauh chu
zuah reng tûr va ni suh, buaina leh khawlohnaa hnam pumpui a luh
dâwn ai chuan, hêng mi tlêm têin an tuar mai chu a \ha zâwk alâwm,
tiin khauh tak takin an rawt ang. Kum sanghnih dâwn lai kal tâah
khân mipui rorêltute chuan Krista hêk nân an lo hmang tawh rêng a
ni. Mi verther Kaiafa chuan, “Kan chî zawng zawng boral lohna
tûrin, mi zawng zawng aia mi pakhat thih in tân a \ha tih in ngaihtuah
bawk lo,” a ti a (Johana 11:50).
He \anfung hi dik âwm takin a lang a; a tâwpah chuan thupêk
palîna anga Chawlhni vawngtute chu hremna râpthlâk ber tuar tlâkah
ruat an la ni ang a, anmahni tihhlum phalna thupêk pawh mipuite
hnênah pêk a la ni bawk ang. Khawvêl Hlui huna Rom rilru put dân
leh Khawvêl Thara Pathian dân zawng zawng chawimawitute chunga
Protestant-ho rilru put dân chu a inthuhmun reng dâwn a ni.
Chutih hunah chuan Pathian mîte chu, chû buaina leh hrehawmna,
zâwlneiin, Jakoba mangan hun a tihah chuan an lût ang. “LALPA
chuan heti hian a ti a ni: Thlaphâng thâwm kan hria, hlauva âuthâwm,
BUAINA HUN CHU 617

muanna ni lovin ... An hmêlte chu a lo dâng zo ta. E hei! chû mi ni


chu a ropui mang e, a ang rêng chu a awm lo. Jakoba manganna ni
a ni ngei mai; mahse chhan chhuahin a awm tho vang,” (Jeremia
30:5-7).
Jakoba lungngaih zâna, Esauva kut ata chhan chhuah dîla
\awng\aia Pathian a buan (Genesis 32:24-30) khân, buaina huna
Pathian mîte thil tawh tûr chu a entîr a ni. Esauva tâna ruat, a pâ
malsâwmna dawn tuma bumna a lo hman tâk vâng khân, a û-in thah
tuma a vauna hlauvin, a nun humhim tûrin, Jakoba chu a tlânchhia a.
Râltlâna kum tam fê a châm hnuin, ama pianna rama kîr leh tûrin,
Pathian thupêkin, a nupui fanaute nên, a ranrualte nên an chhuak a.
Ramrî a thlenin, phuba lâk tum ni ngeia Esauvan sipaite nên a pan a
han hriatin a hlau ta êm êm a. Jakoba pâwlte chu râlthuam nei lo,
kut ruak leh, thah mai tûr niin an lang si a. Amah a inhuatna chu
manganna leh hlauhnain a belhchhah a; ama sualna ngei chu
hlauhawmna thlensaktu a ni si a. A beisei awm chhun chu Pathian
zahngaihnaa awm a ni a; a invênna ber tûr chu \awng\aina a ni. A û
laka a tihsual thawi nân leh a rîkrâpna hlauhawm tikiang tûrin ama
lamah thil engmah tihhmaih a nei lo. Chutiangin Krista zuituten buaina
hun an hnaih zêl hian, mipui hmâa êng fiah tak ni tûrin leh, chhia leh
\ha hriatna zalênna vau bettu hlauhawm tikiang tûrin an bei tûr a ni.
A manganna an hriatpui ve loh nân, Jakoban a chhûngte tîr bovin,
Pathian hnênah dîl tûrin amah chauhvin a awm hrang a. A sualte
puangin, ama lama Pathian zahngaihna chu lâwm takin a pawm a,
nasa taka inngaitlâwmin, a thlahtute hnêna thuthlung, Bethela zân
inlârna leh, a tlân bona rama ama hnêna thutiamte chu hmuh a dîl a.
A nun harsatna chu a lo thleng a; engkim mai chu bo hlauhawmin a
lo awm ta. Thimtham leh fianrial takah \awng\aiin Pathian hmâah
inngaitlâwmin a awm zui zêl a. A dârah kutin a rawn vuan ta thut a.
Hmêlmain a nunna chu lâk a rawn tum ta emaw tiin theih patâwpa
\angin a rawn beitu chu a lo buan ta a. Khawfîng a lo chah \an
chuan, chu mikhual chuan a vân lam chakna chu a hmang ta a; a han
khawih chuan mi chak chu zeng angin a lo awm a, engmah tithei
618 INDONA ROPUI

lovin, \apa dîlin, amah buantu mi mak tak nghâwng vuanin a tlu dêr
a. Jakoba chuan a buan chu thuthlung vântirhkoh a ni tih tûnah chuan
a hre ta a. Ke baiin, na hrehawm ber chu tuar mah se, a tum chu a
thlah duh chuang lo va. Manganna te, tihsual vânga lungngaihna te
leh a sual vânga buainate chu rei tak a lo tuar tawh a; ngaihdam a ni
tawh tih hriatna tûnah hian a nei tûr a ni. Vân lam mikhual chu kal
leh mai dâwnin a lang a, mahse Jakoban a chelh tlat a, malsâwmna
a dîl a. Vântirhkoh chuan, “Mi thlah rawh, khawfîng pawh a chah
tawh hi,” tiin a tur a; mahse ani chuan, “Mal mi sâwm zet loh chuan
ka thlah lo vang che,” a ti tlat a. Mahni inrin tâwkna leh nghehna leh
tum ruhna chu hetah hian a lang a ni! Hei hi chapo leh uan thil ni ta
sela, Jakoba kha thâwkkhatah tihboral a ni mai ang; mahse hei hi a
chak lohna leh tlâktlai lohzia puanna a ni a, thutiam hlentu Pathian
zahngaihna chu a ring a ni.
“A ni, vântirhkoh a bei a, a hneh ta a,” (Hosea 12:4). Inphah
hniamna te, inchhîrna te, mahni inhlanna te avângin he misual, thi
thei, thil tisual hian vân ropuina chu a hneh a ni. Khûr chungin Pathian
thutiamte chu a vuan a, tichuan Hmangaihna Tâwplo thinlung chuan
chû mi sual ngenna chu a hawisan thei lo. A hnehna tihchian nân leh,
a kawng entîr chu zui tûra mi dangte fuih nân, a hming chu, a sual
hriat chhuahtîrtu nihna ata, hnehna hriat chhuahtîrtu nihnaah thlâk a
ni ta a. Jakoban Pathian a hnehna chhan chu, mihring pawh a la
hneh tûr tihlan chianna a ni. LALPA chu a inhumhimna A nih avângin
a unaupa thinurna hmachhawn pawh a hlau tawh lo.
Setanan Pathian vântirhkohte hmâah Jakoba chu a sual vânga
tihboral tumin a hêk a; amah bei tûrin Esauva chu a tur \hîn a;
thlahtubulin rei tak chhûng Vântirhkoh a buan zân chuan, amah
tilunghnual tûrin leh, Pathian a vawn tlat chu thlahtîr tûrin, Setana
chuan a sual hriattîrna neih luihtîr tumin a bei a. Jakoba chu beidawng
deuhthawin awmtîr a ni a; mahsela vân lam \anpuina lo chuan a
boral dâwn tih a inhria a. A sual nasa tak avâng chuan a inchhîr êm
êm a, Pathian zahngaihna a dîl a. A thil tum hawisan mai lovin,
vântirhkoh chu a vuan tlat a, a hlawhtlin hmâ loh chuan \hahnemngai
leh lungngaia \apin a ngên tlat a.
BUAINA HUN CHU 619

Jakoba bei tûra Setanan Esauva a chawk tho ang khân, buaina
hunah Pathian mîte tiboral tûrin mi sualte chu a la chawk tho vang a.
Jakoba a hêk ang khân Pathian mîte chu a la hêk ang. Khawvêl hi a
khua leh tui angin a chhiar a; mahse pâwl tlêm tê, Pathian thupêk
zâwmtute chuan a thuneihna chu an dodâl tlat a. Lei ata a tihbo
theih hlawm chuan a hnehna chu a famkim dâwn a ni. Vântirhkoh
thianghlimten an vêng reng tih a hmu a, an sualte chu ngaihdam a nih
leh nih loh a lo chhui a; mahse chung lam biak bûkah an chung thu
tihfel a nihdân chin a hre lo. Sual ti tûra a thlêmte sualna chu a hre
chiang êm êm a, chûnghote chu Pathian hmâah an nihna aia nasa
fêin a thlen a, amah anga Pathian duhsakna chang tlâk lovah a chhuah
hlawm a. Rêldikna avângin LALPAN an sualte A ngaidam thei lo va,
chuvângin amah leh a tirhkohte pawh A tiboral a ni tih a puang a. A
saseh ang maiin a hauh va, tihboral atân a kuta pêk tûrin a dîl hlawm
a.
Pathian mîte chu an sualna avânga Setanan a hêk chuan, anni
chu a tâwpkhâwk thlenga a fiah chu LALPAN A phalsak a. Pathiana
an rinngamna leh, an rinzia leh nghehzia chu uluk taka fiah tûr a ni a.
Hun liam tâ an thlîr kîrin, an beiseinate a bo va; an nun kawng tluanah
thil \ha an hmu tlêm si a. An chak lohzia leh an tlâktlai lohzia an hre
kim ta. An chung thuah beisei a bo a ni tih leh, an bawlhhlawhna
serte chu tlenfai a ni ngai lo vang tih ngaihtuahnain Setanan anni chu
tihhlauhthâwn a tum hlawm a. A thlêmnate lama an inpêk theih nâna
an rinna tihchhiat leh, Pathian laka an rinawmna chu an thlah a beisei
a ni.
Pathian mîte chu anmahni tihboral tumtu hmêlmaten hual mah
sela, an lungngaihna tuar chu thutak \an avânga tihduhdahna tawrh
an hlauh vâng a ni lo; sualna tinrêng chu sim a nih loh an hlau va,
anmahnia dik lohna engemaw vângin Chhandamtu thutiam, “Fiahna
hun lo thleng tûr lakah chuan kei pawhin ka humhim ang che,”
(Thupuan 3:10) A tih kha an theihnghilh palh ang tih an hlau va.
Ngaihdam an ni tih an inhriat chuan, tihduhdahna leh thihnaah pawh
an tîm lo vang; mahse tling lo an nih inhre ta sela chuan, an
620 INDONA ROPUI

nungchanga khawlohna awm avâng chuan an nun an chânin, Pathian


hming thianghlim chu tihchhiat a ni ang.
Kil tin maiah sorkâr laka hel tûra phiarna thâwm hriat niin, helna
thiltih nasa takte hmuh a ni a; he kal sualna nasa tak hi a lo tâwp a,
mi sualte sualna chuan a tâwpna a lo thlen theih chu an thinlungin an
nghâkhlel a. Mahse helna hnathawh chu chawlhtîr tûra Pathian an
ngen lai chuan, nasa taka mahni indemin, sualna tuilian nasa tak chu
dala tikîr tûrin thiltihtheihna an nei lo tih an hria a. An theihna zawng
zawng chu Krista hna thawh nân hmangin, chaknaa hma lam pan
zêlin kal sela chuan, anmahni hneh tûra thiltihtheihna chu Setanan a
nei tlêm sawt ang tih an hria.
Pathian hmâah an nunna tihrehawmin, an hmân lai sual tam tak
simna lam hawiin Chhandamtu thutiam, “Kei mi rem duh chuan ka
âng chhûngah lo tlu lût sela, mi rem rawh se,” (Isaia 27:5) tih kha
an dîl a. An \awng\ainate chu chhân nghâl a nih loh avângin an rinna
a chuai mai lo. Chî-aina te, hlauhna nasa tak te, manganna
tâwpkhâwk te tuar mah se, an dîlna chu an châwl chuang lo. Jakoban
vântirhkoh a vuan tlat ang khân Pathian chakna an vuan tlat a; an
rilru tak meuhvin, “Mal min sâwm hmâ loh chuan ka thlah lo vang
che,” an ti a.
Fa tîr malsâwmna chu bumna hmanga a chan thu-ah Jakoban a
hmâin sual simna nei ta lo sela chuan, Pathianin a \awng\aina chu
BUAINA HUN CHU 621

ngaithlain zahngai takin a nunna A zuahsak hauh lo vang. Chutiang


bawkin, buaina hunah chuan, Pathian mîten sual puan loh an nei
palh ang tih an hlauhna leh an lungkhamna chuan a delh rit hlê mai a;
an beidawnna chuan an rinna tichatin, chhan chhuahna dîla Pathian
hnêna \awng\ai tlâk ni pawhin a inhre lo vang. Mahse an tlâktlai
lohzia hriatna thûk tak an neih lai chuan, sual puan tûr thup rêng an
nei lo. Rorêlna lo thlen hmâin an sualte chu tihbo a ni a, tichuan thai
bo a ni ta; chuvângin hriat reng an ni thei tawh lo.
Thil tê thama an rinawm lohna chu Pathianin A hmuh hmaih ring
tûrin Setanan mi tam tak a hruai a; mahse LALPAN Jakoba A tih
dânah hian, sual chu engti kawng mahin A phalin, A dawh dâwn lo
tih A tilang a. Tupawh an sual chhuanlam siama thup leh, vân
lehkhabua chuantîr reng phaltute chu Setanan a hneh vek ang. An
hna chu a sân a, an dinhmun a zahawm zawh poh leh an chan tûr
chu Pathian mithmuhin a lungchhiatthlâk a, an hmêlmain a hneh chiang
ting mai dâwn a ni. Pathian nî lo thleng tûr atâna inbuatsaih vat lote
chuan, buaina hunah emaw a hnuah emaw sual ngaihdamna an chang
thei tawh lo. Chutiang mîte chungchâng chu beisei bo a ni.
Kristiana inchhâl, chû indona hnuhnung hlauhawm tak atâna
inpeih lote chuan, beidawng a, thu lungngaihthlâk taka an sualte an
puan laiin, an mangannaah chuan an hmêlmapa chu a lo lâwm a.
Chûng inpuannate chu Esauva leh Judate inpuanna ang lek a ni.
Inchhîrna dik an hre lo va, sual lungtenna an nei hek lo. Hremna
hlauh avâng chauhvin an sualna an pawm a, mahse hman lai Faroa
angin, hremna tihkian a nihin vân lam hmuhsitnaah an kîr leh \hîn.
Buma lo awm tawh, thlêmna tâwk tawh, suala mantîra awm
tawh, mahse inchhîrna dik tak nêna A hnêna kîr lehte chu Pathianin
A paih bo mai lo a ni tih Jakoba chanchin hian a tilang. Hênghote hi
Setanan tihboral a tum laiin, hun harsaah pawh, thlamuan tûr leh
humhim tûrin Pathianin A vântirhkohte A tîr zêl ang. Setana beihnate
chu a nasain a kha hlê a, a bumnate chu a râpthlâk a; mahse LALPA
mit chu A mîte chungah a fû a, A beng chuan an âuthâwmte a ngaithla
a. An hrehawmna chu a nasa a, rawhtuina mei chuan rawn kang ral
hlawm dâwnin a lang a; mahse Tithianghlimtu chuan meia rangkachak
622 INDONA ROPUI

fiah ang maiin A la chhuak ang. Hun harsa berah pawh Pathianin A
mîte A hmangaihna chu, an ham\hat ber lai huna chak leh nêm dam
ang mai a ni; mahse an khawvêl mi nihna chu tiborala, Krista anna
an neih takzet nân, rawhtuina meia fiah an ngai a ni.
Kan hmâa buaina leh lungngaihna hun lo thleng tûr hian rinna—
rimtawngna te, khawtlaina te, ril\âmna te tuar chhuah peihna leh,
nasa taka fiah pawha rinna chuai lo tûr chu a mamawh a. Chumi hun
atâna inbuatsaih tûrin, mi tin hnênah khawngaihna hun pêk a ni a. A
hnehna chu bâng lova \awng\aina thiltihtheihzia lanna a ni. A tum
ruhna leh \hahnemngaihna avângin Jakoban hnehna a chang ang
khân, Pathian thutiamte pawm tlat a, \hahnemngai leh bâng lova
beitu zawng zawngte chu an hlawhtling vek ang. Tupawh mahni inphat
duh lova, Pathian hmâa intihrehawm lote, A malsâwmna ngaia, tih
takzeta \awng\ai lote chuan an chang lo vang. Pathian buan awmze
hre lo hi an va tam êm! Thiltihtheihna tinrêng an chan hmâ loh chu,
rilru leh tih takzeta Pathian hmâa intukluh nachâng hria an va tlêm
tak êm! Diltu chu, eng \awng mahin a sawi fiah theih loh, beidawnna
tuifâwnin a chîm pil hian, rinna chuai lo neia Pathian thutiama ding
thei an va tlêm êm!
Tûna rinna nêp tak neite chu, chhia leh \ha hriatna nawr luitu
thupêk a lo awm hun chuan, Setana bumna hnuaia tlûk
hlauhthâwnpuiawm berte an la ni ang. Fiahna an tuar chhuak a nih
pawhin, Pathiana an innghah reng loh avângin, buaina hunah chuan
manganna leh lungngaihna thûk zâwkah an lût ang. Rinna zirlai chu
an thlahthlam avângin, harsatna nasa tak hnuaiah chûng chu zir luihtîr
an la ni dâwn a ni.
A thutiamte chu fiahin, tûnah hian Pathian chu kan kawmngeih
tûr a ni a. |awng\aina khûn leh rinawm tinrêng chu vântirhkohten
an chhinchhiah vek a. Pathian nêna inpâwlna thlahthlam ai chuan,
mahni hmasial taka kan lâwmzâwng lo ni \hîn pawh kan paih zâwk
tûr a ni. Ama remtihpuina nên chuan pachhiatna nasa ber leh mahni
inphatna nasa ber pawh hi, Pathian hriatpui loh harsatna te,
chawimawina te, nun nawmna te aiin a \ha zâwk daih a ni. |awng\ai
nân hun kan hmang tam tûr a ni a. Khawvêl thila kan rilru hîp kan
BUAINA HUN CHU 623

phal pawhin, kan rangkachak milem te emaw, in emaw, ram \ha te


emaw pawh keimahni hnên ata tibo tûrin LALPAN hun min pe ang.
|halaite pawh hi, LALPA malsâwmna dîl theihna kawngah chauh
an kal a, kawng danga kal an duh loh phawt chuan, sualah thlêm
thlûkin an awm lo vang a. Vaulâwkna hnuhnung urhsûn tak khawvêl
hnêna puangtu, thuchah kengtuten phûr tak leh thatchhe lova,
\hahnemngai tak leh rinnaa, Jakoba tih dân anga an tih chuan,
“Pathian chu hmaichhanah ka hmu a, ka nunna chu zuahin a awm,”
(Genesis 32:30) tih theihna hmun tam tak an hmu ang. Pathian leh
mihringte hnehin, vânin lal fapaah a chhiar dâwn si a.
“A ang rêng awm lo, buaina hun,” chu a lo thleng \êp tawh a;
tûna kan la neih rih loh thil tam tak kan tawn a la \ûl dâwn a, tam
takte chu, chumi nei tûrin an thatchhe lutuk a ni. Buaina chungchâng
hi, a tak aiin suangtuahnaah hian a nasa zâwk fo \hîn a; mahse kan
hmâa buaina hi chu chutiang a ni lo. Thil sawifiahna thar engmah
hian chû fiahna hrehawm tak nihphung chu a hrilhfiah phâk lo a ni.
Chû fiahna hunah chuan Pathian hmâah mi tinrêng chu anmahni tân
an ding \heuh tûr a ni a. “ ‘Nova te, Daniela te, Joba te meuh pawh
ramah chuan lo awm mah se, a nuna ka nun chhûng chu, an fapate
emaw, an fanute emaw chu an chhanhim lo vang a; an felnain anmahni
nun chauh chu an chhan chhuak ang,’ tih chu LALPA Pathian thu
chhuak a ni,” (Ezekiela 14:20). Tûnah, kan Puithiam Lalberin kan
tân tlanna A siam lai hian, Kristaah chuan tihfamkim nih kan tum tûr
a ni. Kan Chhandamtu chu A suangtuahna takngial pawh, sual
thiltihtheihnaa inpe tûrin a hruai theih loh. Mihring thinlungah Setanan
hmun a hmuh theihna lai a zawng a; châkna sual \henkhat vawn reng
a nih hian, chumi hmang chuan a thlêmnaten an thiltihtheihna chu an
tilang chiang \hîn a ni. Mahse Kristan thlêmna a tawh chungchâng
sawiin, “He khawvêl lal hi a lo kal dâwn a, ani chuan Keimahah
chan rêng a nei lo,” tiin A puang a (Johana 14:30). Pathian Fapa
hneh tûrin Setanan tih theih rêng a nei lo. A Pa thupêkte A zawm
tlat avângin, Setanan remchânna a hmuh theih nân Amahah sual rêng
a awm lo. Hei bawk hi harsatna huna ding tûrte dinhmun tûr tho chu
a ni.
624 INDONA ROPUI

He lei nunah hian a ni, Krista rinna azârah sual ata kan intihhranna
tûr chu ni. Kan Chhandamtu hlu tak chuan Amah nên inzawma,
kan chak lohna leh A chakna, kan hriat lohna leh A finna, kan tlâktlai
lohna leh A \hatna te zawm tûrin min sâwm a. Pathian enkawlna
chu Isua thuhnuairawlhna leh inngaihtlâwmna kan zirna sikul a ni.
Kan thlan tûr ni lo, kan tâna awlsam zâwk leh nuam zâwka lang
pawh ni lo, kan nunnain a tum dik tak chu kan hmâah LALPAN min
entîr fo va. Pathian duh dâna kan nungchangte buatsaihna hna thawk
tûrin vân lam Pailaite nên kan thawk ho tlat tûr a ni. Mi tumahin, a
thlarau nunna boral hlauhawm lovin he hna hi an ngaihthahin emaw
tikhawtlaiin emaw an awm thei lo.
Tirhkoh Johana chuan inlârnaah vân a\anga aw ring tak lo
chhuak, “Aw vânte leh a chhûnga awmte u, lâwm rawh u! Lei leh
tuifinriat chung a pik e! Diabola chuan hun tlêm tê chauh a nei tih a
inhriat avânga thinur êm êmin in hnêna a lo chhuk tâk avângin,”
(Thupuan 12:12) tih hi a hria a. Vân a\anga he thu an rawn puanna
chhan hi a râpthlâk kher mai. A hun a lo tawi deuh deuh zêl lai hian
Setana thinurna chu a pung ve tial tial a, a bumna leh tihchhiatna hna
chuan buaina hunah a vâwrtâwp a thleng dâwn a ni.
Thilmak ti \hîn ramhuai thiltihtheihna lantîr nân, vânahte chuan
mihring thiltihtheihnain a phak rual loh thilmak râpthlâk pui puite a
lo lang ang a. Ramhuai thlaraute chu, leia lalte hnênah leh khawvêl
pumpuiah, bumnaa anmahni phuar nghet tûr leh vân sorkâr dova
Setana indona hnuhnung bera tel ve tûra fuihpawrh tûrin an kal
chhuak ang. Hêng Setana palaite hmang hian, rorêltute leh mipuite
chu thuhmun renga bum an la ni ang. Mi tam tak, ‘Krista ngei chu
ka ni’ tia inchhâlin, khawvêl Tlantu chauhvina nihna leh chibai bûkna
a chan tûr rawn chuhpuitute an lo chhuak ang a. Tihdamna thilmak
ropui tak tak an ti ang a, Pathian Lehkha hriattîrna thu kalhin Pathian
hnên ata thu puan tûr neiin an insawi bawk ang.
Setana ngei chu Krista ang tak maiin a la inlantîr dâwn a, chu
chu a bumna hnaa a thiltih ropui ber tûr a ni. Kohhran chuan a
beiseina zawng zawng ropui taka a lo thlen famkim theihna tûrin,
BUAINA HUN CHU 625

Chhandamtu lo kal lehna chu thlîr tûrin hun rei tak a lo puang tawh
a. Bumtu ropui chuan Krista chu lo kal ta ngei angin a lantîr ang a.
Khawvêl hmun hrang hrangah, Johanan Thupuana Pathian Fapa lan
dân a sawi ang tak khân, mihring zîngah Setana chu ropuina êng tle
sûra inthuamin a rawn inlâr dâwn a ni (Thupuan 1:13-15). Amah
hual vêltu ropuina chu mihring mitin a hmuh tawh zawng zawng aiin
a ropui zâwk a. Boruakah chuan, “Krista chu A lo kal e! Krista
chu A lo kal e!” tia hnehna âuthâwm chu a lo ri dur dur ang a. A
hmâah chuan amah chawimawia mipui an bawhkhup dual dual lai
chuan, leia A awm laia A zirtîrte Kristan mal A sâwma a tih dân
\hin ang khân, an chungah bân pharin anni chu mal a sâwm ang. A
âw chu ngaihthlâk a nuamin a mawi êm êm a.
Lainatna âw ngaihno bei takin, khawngaihna thu mawi êm êm,
Chhandamtu ngeiin A lo sawi tawh \henkhatte chu, a sawi ve leh
ang a, mî natnate a tidam ang a, chumi hnuah Krista nungchang ang
pua lang siin, Sabbath chu Sunday-ah amah ngeiin thlâkin a insawi
ang a, a malsâwm nî chu zah tûrin mi zawng zawng thu a pe ang. 'Ni
sarihna vawng thianghlim lui tlat zêltute chuan, ênna leh thutak nêna
a tirh, vântirhkohte thu ngaithla duh lovin, a hming an sawichhiatsak
a ni,' tiin a puang ang. Hei hi bumna chak tak, dan rual loh deuhthâw
chu a ni dâwn a ni. Simon Magus-an Samari mîte a bum ang khân,
a tê ber a\anga a lian ber thlengin mipui chuan hêng dawi hnathawhte
hi an ngaihsak ang. “Hei hi Pathian thiltihtheihna ropui tak a nih hi,”
(Tirhkohte 8:10) an ti ang.
Pathian mîte erawh chu hruai bovin an awm ve lo vang a. He
krista der zirtîrnate hi Pathian Lehkhathu nên a inrem lo va. A
malsâwmna pawh Sakawlh leh a lem chibai bûktute, Pathian thinurna
engmah pawlh loh leih buak dawngtu tûrte ngei chungah chauh a
puang dâwn a ni.
Amaherawhchu, Isua lo kal dân tûr ang chiaha Setana a rawn
inlâr chu phalsak a ni lo. He thuah tak hian inbum a awlsam dâwn
avângin A mîte chu Chhandamtu’n fîmkhur tûrin A hrilh a, A lo kal
leh dân tûrte pawh A hrilh lâwk diam a ni. “Krista derte leh zâwlnei
626 INDONA ROPUI

derte an lo chhuak dâwn si a, chûng chuan thei ang sela thlante


meuh pawh an tihder theih nân, chhinchhiahna leh thilmak ropui takte
an ti ang ... Chutichuan in hnênah, ‘Ngai teh u, thlalêrah a awm’ an
tih chuan kal chhuak suh u; ‘Pindan chhûngrilahte a awm’ an tih
chuan âwih duh suh u. Kâwl, chhak lamah a lo phe chhuak a, thlang
lam thleng pawhin a lang \hîn a, Mihring Fapa lo kal lehna chu
chutiang chu a ni dâwn si a,” A ti (Matthaia 24:24-27, 31; 25:31;
Thupuan 1:7; 1 Thesalonika 4:16, 17). Hetianga A lo kal lehna hi
a lema chan theih a ni lo. Mi zawng zawng — khawvêl pumpui —
hriat a ni tûr a ni si a.
Pathian Lehkhathu ngun taka zirtute leh thutak hmangaihna
neitute chauh chu, bumna nasa tak, khawvêl sala mantu lakah chuan
humhimin an awm ang. Hêngho hian Bible hriattîrna thuin, bumtu
inthupna chu an hmu chhuak ang. Mi zawng zawng fiahna hun a lo la
thleng dâwn a ni. Chhihrîa hrîk anga thlêmna lo thleng tûr chuan
Kristian dik takte chu a târlang ang. Anmahnia hriat theihna awma
innghat mai lovin, Pathian mîte chu A thuah an ding nghet em?
Chutiang hun khirh takah chuan Bible, Bible chauh hi an vuan tlat
ang em? Chumi nîa an din zawh nâna an inbuaitsaihna chu, a theih
phawt chuan, Setanan a dâlsak dâwn a ni. An kawng dâl tûrin thil a
phun ang a, khawvêl sumin a phuar ang a, chumi nî chuan rûkru
anga a nan leh, an thinlung chu he dam chhûng khawsak ngaihtuahna
hian a luah khah theih nân, phur rit hahthlâk tak a phurhtîr ang.
Kristian rama rorêltuten, Pathian thupêk vawngtute humhimna
dân sûtna tûra thupêk an chhuah hunah, anmahni tihboral châkte
kuta hnutchhiaha an awm hunah chuan, Pathian mîte chu khawpui
leh thingtlâng khaw tê a\angte chuan an tlânchhia ang a, tlêm tê têa
inpâwl khâwmin, thlalêr ram pilril leh hmun fianrial ber berah te chuan
an chêng za ang. Mi tam tak chuan tlângahte bihrûkna \ha an chhar
ang a. Piedmont ruama Kristiante ang maiin, leilung hmun sângte
chu biak bûkahte an hmang ang a, “lungpui kulh bîngte” (Isaia
33:16) avâng chuan Pathian hnênah lâwmthu an sawi ang. Nimahsela
hnam tin, chi tin, lal leh lal lo, hausa leh rethei, mi ngo leh mi hâng
BUAINA HUN CHU 627

zînga mîte pawh, mi tam tak chu a dik lo thei ang ber leh nun chhe
tâwpkhâwka sawisakin an awm ang. Pathian mi duh takte chuan ni
hrehawm tak te, khaidiata phuar te, lung ina kalh hnan te, thi tûra
ruat ni bawkin an paltlang ang a; \henkhatte chu pûk thim tenawm
takah \âmchhâwla thi ngei tûr angin hnutchhiah an ni bawk ang. An
rûm thâwmah tuman beng an chhi lo vang a; tuman an \anpui bawk
hek lo vang.
He fiahna hunah hian LALPAN A mîte chu A theihnghilh ang em?
Tuilêt hmâa mîte chunga Pathian rorêlna a lo thlen khân mi rinawm
Nova kha a theihnghilh em ni? Phai zâwla khawpuite kâng ral tûra
vân a\anga mei a lo tlâk \um khân Lota kha A theihnghilh em le?
Aigupta milem be mîte zînga a awm lai khân Josefa kha A thèihnghìlh
em? Baala puithiamte chanvo ang chang ve tûra Jezebelin
chhechhama a vau lai khân Elija kha A theihnghilh em? A nih,
sakeibaknei pûkah khân Daniela kha A theihnghilh em le?
“Nimahsela Zion chuan, ‘Jehovan mi kalsan a, LALPAN mi
theihnghilh ta,’ a ti a. Hmeichhiain a fapa, a rîla rah chu, khawngaih
lohna tûrin a nau a hnute hne lai chu a theihnghilh thei em ni? Thei e,
chûngte chuan an theihnghilh a ni thei e, nimahsela kei chuan ka
theihnghilh lo vang che. En teh, ka kutphahahte ka ziak che hi,”
(Isaia 49:14-16). Sipaihote LALPA chuan heti hian a ti si a; “Nangni
khawihtu chuan A mit nautê a khawih a ni mai,” (Zakaria 2:8).
Hmêlmate chuan tân inah pawh khung mah se, tân in bangte
chuan an nunna leh Krista inzawmna chu a tichat thei si lo. An chak
lohna tinrêng hmua, an harsatna tinrêng tuar tawha chu khawvêl
thiltihtheihna zawng zawng chung lamah a awm si a; tân in khawhar
taka an awm lai chuan, vân a\anga ênna leh muanna rawn pein
vântirhkohte chu an lo kal ang. Tân inte chu lal in ropui tak ang an ni
ang a, a chhûngah chuan rinnaa hausate chu an awm si a, bang thim
chhah mupte pawh chu Filipi tân in hrehawm taka Paula leh Sila te
an \awng\ai a, zân laia fakna hlâte an sak lai ang khân, vânram ênna
chuan a chhun êng ang.
Pathian rorêlna chu, A mîte rahbeh leh tihboral tumtute chungah
chuan a lo thleng dâwn a ni. Mi sualte chunga a dawhtheihna chuan
628 INDONA ROPUI

mîte chu bawhchhiatna lamah a ti-ngampâ a; nimahsela hun rei tak


chhûng khêk rih a nih avângin an hremna chu a la nêp chuang lo. “A
hna, a hna mak chu, a thawh theih nân leh, a thiltih, a thiltih mak chu
a hlen theih nân, LALPA chu Perazim Tlânga a tho ang khân, a tho
dâwn si a, Gibeon ruama a thinur ang khân a thinur dâwn a ni,”
(Isaia 28:21). Kan Pathian zahngai thei tak tân chuan, hremna hi
thiltih mak chu a ni. “A nuna ka nun chhûng chu, mi suaksual thihnaah
hian lâwmna ka nei lo, LALPA Pathianin a ti,” (Ezekiela 33:11).
LALPA chu “lainatnaa khat, mi khawngaih thei tak, thinnel tak,
ngilneihna leh thutak ngah, ... khawlohna te, bawhchhiatna te,
suahsualna te ngaidam \hîn; thiam lova ruatte chhuah mai ngai lo” a
ni. “LALPA chu a thin nel a, nasa taka thiltithei a ni a, mi sual chu
thiam a chantîr rêng rêng lo vang,” (Exodus 34:6, 7; Nahuma 1:3).
Felnaa thil ropui takte tiin, A dân rahbeha awm thuneihna chu
hnial rual lohva chiangin a rawn lantîr ang. LALPAN a rêldikna a
lekkawh hrehzia hian, bawhchhetu chunga phuba lâkna râpthlâk
tûrzia chu a tilang chiang a ni. Hun rei tak chhûng chu a lo dawh
hrâm hrâm tawh a, mahse Pathian mithmuha an khawlohna no an
tihkhah huna A vuak tûr hnamte chuan, a tâwp a tâwpah chuan
Pathian thinurna no, zahngaihna tel miah lo chu an la in ngei dâwn a
ni.
Biakbûka A sawipuina hna Kristan A tih zawh chuan, thinurna
engmah pawlh loh, sakawlh leh a lem chibai bûktute tuar tûr chu
leih buak a ni ang (Thupuan 14:9, 10). Pathianin Israelte A chhan
chhuah dâwn \uma Aigupta ram chunga hremna hripui lo tlate nên
khân a awm dân chu a inang a, mahse Pathian mîte chhan chhuah
hlen an nih hmâ lawka lo tla tûrte chu hremna râpthlâk zâwk leh na
zâwk fê an ni ang. Thupuan ziaktu chuan chûng hremna râpthlâk
takte chu sawiin, “Sakawlh leh a lem chibai bûktute chungah chuan
pân chhe na takah a chang ta a. Tuifinriat chu mitthi thisenah a chang
a, a chhûnga thil nung tinrêng chu an thi ta vek a. Lui leh tuihna
zawng zawngte chu thisenah a chang ta vek a,” a ti a (Thupuan
16:2-6). Hêng hremnate hi a râpthlâk ang bawk hian, Pathian
rêldikna chu chiang taka târlan a ni. LALPA vântirhkoh chuan, “Aw
BUAINA HUN CHU 629

LALPA, hetianga ro i rêl avângin i fel e. Mi thianghlimte leh zâwlneite


thisen an chhuah a, nangin in tûra thisen vêk i pêk hi in tlâk an ni
rêng e,” a ti a (Thupuan 16:2-6, 8, 9).
Pathian mîte chu thi tûrin thiam loh an chantîr a, an kuta thisen
an chhuah ang chiahin, an thisen mawh an phur a ni. Chutiangin
Krista pawhin A hun laia Judate kha, Abela hun a\anga a hnu lama
mi thianghlimte thisen an chhuah zawng zawngte thisenah thiam loh
an chang a ni tih A sawi a; chutiang rilru chu puin, hêng zâwlneiho
thattute nên hian thil inang tih tûr an zawng a ni.
Chumi dawta hremnaah chuan, meia em ût tûrin nî khi
thiltihtheihna pêk a ni a. Mîte chu sa tak em uhin an awm ta a
(Thupuan 16:8, 9). Hemi hun hlauhawm taka lei awm dân tûr chu
zâwlneiten an lo puang a. “Ram chuan a sûn a ... lo rah seng tûr chu
a chhiat zawh tâk avângin. ... Mihring fâte hnên ata hlimna a chuai
tâk avângin, lova thing zawng zawng chu a vuai zo ta.” “Lei chungah
chuan chîte chu a hmuih zawh tâk avângin, zêmte chu a ruak zo ta.”
“Ran sate chu an rûm a! Ran rualte chu an buai zo ta, tlatna tûr
hmun an neih tâk loh avângin, ... “Lui tuite chu a kangchat a, thlalêra
ran tlatna hmunte chu meiin a kâng zo va,” “Chumi nîah chuan
biakbûka hlate chu, lungngaia âuthâwm ang a ni ang. LALPA Pathianin
A ti; hmun tinah mitthi ruang a awm rem rum ang a; ngawi rengin an
paih chhuak hlawm ang,” (Joela 1:10-12, 17-20; Amosa 8:3).
Hêng hremnate hi khawvêl pum huap a ni lo va; mahse leia chêng
zawng zawngte chu an bâng chuang lo vang. Mihringte hriat phâka
thil tuar râpthlak berte an ni ang. Khawngaihna kawngkhâr hma
lama mihringte chunga rorêlna zawng zawngte chu zahngaihna tel a
ni a. Krista ngensakna thisen chuan mi sual chu a sual hremna kim
lakah a la hliahkhuh a; mahse Rorêlna hnuhnung berah chuan,
thinurna chu zahngaihna tel lovin leih buak a ni ang.
Chûmi nîah chuan rei tak an lo hnar tawh, Pathian zahngaihnaa
hliahkhuha awm chu mîten an châk ang. “ ‘Ngai teh u, nîte a lo
thleng mêk a ni, ramah chuan \amna ka tîr ang, chaw \âmna ni lovin,
tui \âmna ni hek lovin, LALPA thu hriatnaa \âmna zâwk chu. Tuifinriat
630 INDONA ROPUI

a\anga tuifinriat thlengin, hmâr a\anga khawchhak thlengin an vâk


ang a, an tlan vêl chiam ang a, mahse an hmu si lo vang,’ LALPAN A
ti,” (Amosa 8:11, 12).
Pathian mîte pawh tuarna lakah an fihlîm bîk lo vang; mahse
tihduhdah an nih a, an mangang lai te, an tlâkchhama ei tûr an neih
loh lai pawh chuan thi mai tûra kalsanin an awm lo vang. Elija
enkawltu Pathian chuan A fa, mahni inhlânte chu A pêl mai dâwn
lo. An samzai tê pawh chhiar vektu chuan A enkawl hlawm ang a,
\âm kumah pawh an tlai ang. Mi sualte chu \âm leh hripui vânga an
thih mêk lai chuan, mi felte chu vântirhkohten an humhim ang a, an
mamawhte an pe ang. “Fel taka titute” hnênah chuan “chaw chu an
hnênah pêk a ni ang a, a tuite chu a awm ngei ngei ang,” tih thutiam
a awm a. “Rethei leh pachhiaten tui an zawn laiin, a awm lo va,
tuihâlin an lei a ro zo va, Kei, LALPA hian anni chu ka chhâng ang a,
Kei, Israelte Pathian hian Ka kalsan lo vang,” (Isaia 33:15, 16;
41:17).
“Theipui thing pâr vul dâwn lovin, grep hrui rah dâwn hek suh
sêng; Olive thing pawh rah lovin, lovin ei tûr chhuah dâwn lo sêng;
huang ata ran rual tibovin, ran inah ran awm lo mah sêng,” Amah
\ihtute chu “LALPA-ah an lâwm zêlin, an chhandamna Pathianah an
lâwm ang,” (Habakuka 3:17, 18).
“LALPA chu nangmah Vêngtu A ni a; LALPA chu i ding lama
hliahkhuhtu che A ni. Chhûnah nîin a em lo vang chia, zânah thlain a
em hek lo vang che. LALPA chuan sual tinrêng lakah A vêng ang che
a, i nunna chu A vêng ang.” “Ani chuan thang kamtu thang lakah
leh hri \ha lo lakah A chhanhim dâwn che a ni. A thlain A khuh ang
che a, A thla hnuaiah i tlu lût ang; A thutak chu phaw tê leh phaw
lian a ni. Zâna thil râpthlâk chu i hlau lo vang a, chhûna thal lo lêng
\hîn chu i hlau hek lo vang a; thim hnuaia hri lêng \hîn chu i hlau lo
vang a, chhûn laia thil tichhe \hîn chhiatna chu i hlau hek lo vang. I
sîrah sâng an tlu ang a, i ding lamah sîng an tlu ang a; nang erawh
chu a hnaih lo vang che. I mitin i en ang a, mi suaksualte rulhna chu
a hmuhin i hmu chauh vang. Aw LALPA, Nang chu ka inhumhimna
I ni si a, Chungnungbera chu i awm nân i hmang a; thil \ha lo rêng
rêngin a tawk lo vang che a, hrî rêng rêng pawhin i puan in a rawn
hnaih hek lo vang,” (Sâm 121:5-7; 91:3-10).
BUAINA HUN CHU 631

Mihring hmuh dânah chuan, Pathian mîten an hriattîrna thu chu,


an hmâa martarte ang khân, an thisenin an nemnghet thuai dâwnin a
lang a. Anniho chuan an hmêlmate kutah LALPAN A hnutchhiah mai
an hlau \an ta a. Thlaphânna hun, hlauhawm tak chu a va ni êm!
Chhan chhuah dîlin Pathian hnênah chhûn leh zânin an âu va. Mi
sualte chu an lâwm a, hmuhsitna âwin, “In rinna chu khawiah nge ni
ta? A mîte in nih zet chuan engah nge in Pathianin kan kut ata A
chhan chhuah loh che u?” tiin an au va. Mahse nghâktute chuan
Isua kha Kalvari krawsa A thih dâwn laia puithiam lalte leh rorêltuten
hmusit taka, “Mi dang mah A tidam \hîn a, Amah A inchhandam
thei si lo. Israelte Lal A nih chuan, tûnah kan rin theih nân, kraws
ata lo chhuk ang hmiang, tichuan Amah kan ring ang chû,” (Matthaia
27:42) an tih kha an hre reng a. Jakoba ang khân, Pathian an buan
a ni. An hmêlah chuan an chhûng lama indona chu a lang a. An hmêl
a dâng zo va, mahse an dîlna chu a châwl chuang lo.
Mîten vân lam thil han hmu thei sela chuan, Krista chhelna thu
pawmtute bula vântirhkoh chak ber berte awm chu an hmu thei tûr
a. Lainat êm êmin vântirhkohten an mangannate hriatpuiin, an
\awng\ainate an ngaihthlâk sak a. Hlauhawm ata chhan chhuak tûrin
an hruaitu thu an nghâk reng a. Mahse an la nghâk leh rih hlek tûr a
ni. Pathian mîte chuan no chu inin, baptismaa baptisin an awm tûr a
ni a. Chû khawtlaina, an tâna hrehawm lutuk chu an dîlna chhânna
\ha ber a lo ni a. LALPA chu ring takzet chunga nghah an tumna
chuan rinna te, beiseina te, leh dawhtheihna tea puitlinna lamah a
hruai a, chûngte chu an sakhaw lam thil tawnah an lo dai tlêm lutuk
si a. Mahse thlante avâng chuan buaina hun chu tihtawi a ni ang.
“Pathianin A thlante, a chhûn a zâna Amah kotute phubâ chu A la
lo vang em ni? ... Ka hrilh a che u, an phubâ chu a lâksak thuai
ang,” (Luka 18:7, 8). Mîten an beisei aia hmâin tâwpna chu a lo
thleng ang. Buh takte chu têlin Pathian buh zêmah seng luh an ni ang
a; buh lemte erawh chu boralna meia hâl atân thingfâk anga têl khâwm
an ni ang.
Vân lam râl vêngtu rinawmte chuan an vêng chhunzawm zêl a.
Thupêk vawngtute thah hun tûr chu thupêkah chuan ruat a ni nain, a
632 INDONA ROPUI

\henah chuan an hmêlmaten thupêk chu an lo hmu lâwk a, a hunbi


thliah hmain an nunna lâk an tum dâwn a ni. Mahse mi rinawmte
vêngtu chak takte chu tûmâ’n an paltlang thei lo. |henkhatte chu
khawpui leh thingtlâng a\angtea an tlânnaahte beih zui an ni a; mahse
anmahni thah nâna khandaih an lekte chu buhpâwl ang maiin engmah
tithei lovin a tliak a. Mi dangte chu, indo mi anga inthuam,
vântirhkohten an vêng tlat a.
Hun tinrêngah, Pathianin vântirhkoh thianghlimte hmangin, A mîte
puih nân leh chhan chhuah nân hna A thawk \hîn. Vân mîte hian
mihringte tân taima takin thil an ti \hîn a. Kâwlphê anga êng
thawmhnâwtein an inthuam a; khualzin mi angtein an lang bawk \hîn.
Mihring anga inthuamin vântirhkohte chu Pathian mîte hnênah an
inlâr \hîn a ni. Chau tak ang maiin chhûnah sasaw thing hnuaiahte an
châwl a. Mihringte duhsaknate an dawng a. Khualzin khaw thim
hnante hruaitu angtein an awm a. An kut ngeiin maichâma meite an
ti-alh a. Tân in kawngkhârte hawngin, LALPA bâwihhte chu an
chhuahtîr a. Vân thuama inthuamin, Chhandamtu thlân ata lung lum
sawn tûrin an lo kal a.
Mihring thuama inthuamin, vântirhkohte chu mi fel intawh
khâwmnaahte an tel fo va, mi sualte intawh khâwmnate pawh an
tlawh a, an thiltih chanchin hre tûr leh Pathian dawhtheihna ramrî an
pelh dân hriat tuma Sodom khua an tlawh ang khân. LALPA chuan
khawngaihna A lâwm \hîn a; A rawngbâwltu dik mi tlêm tê avângin
chhiatnate A khuahkhirh a, mipuite tân muanna hun A tihseisak a.
Mi sualte chuan mi rinawm tlêm, nuihzatbûr leh tihduhdah an châk
êm êmate chungah, an nunnain bat a nei a ni tih an hre phâk lo a ni.
He khawvêl rorêltute hian an hre lo nain, an rorêlnaahte chuan
vântirhkohte hi thu sawitu an ni fo \hîn a. Mihringten an mitin an
hmu a; an bengin an thute an hre tawh; an kâin an rawtnate an dodâlin,
an remruatte an nuihsawh a; mihringte chêksawlh leh ân khum an
hlawh tawh a. Rorêl inkhâwmnaah leh rorêl dikna inah, hêng vân
palaite hian mihringte chanchin hriatna thûk tak an nei a; hnehchhiahte
chung thu sawipui tûrin, anmahni sawipuitu thu thiam berte aiin an
hmantlâk zâwk daih a ni. Pathian hna nasa taka ti\huanawpa, nasa
taka A mîte tuartîr thei thilte chu hrêkbetin, an thil tumte an lehthal
BUAINA HUN CHU 633

a. Hlauhawm leh mangan hunah, “LALPA vântirhkohvin a awm chilh


a, a chhanhim hlawm \hîn,” (Sâm 34:7).
Pathian buantuten an dîlnate chu Pathian hmâa an thlen lai chuan,
hmuh theih loh ata anmahni daidangtu puan zâr chu hlih kian ni dâwn
\êpin a lang a. Chatuan ni thleng tûr atâna khaw lo vâr tûr ang maiin
vânte chu a êng a, vântirhkohte hla mawi rî ang mai, “Khua leh tui
nihnaah ding nghet ula. Puitu A lo kal dâwn e,” tih hi a lo rî a.
Hnehtu, Engkimtithei Kristan A sipai ngui tawhte hnênah ropuina
chuai thei lo lallukhum A rawn la chhuak a; kawngkhâr inhawng
a\angin A âw chu a lo lang a; “Ka awmpui reng a che u. Hlau suh u.
In lungngaihna zawng zawngte chu ka hre vek a; in mangannate chu
ka phur zo ta. Cho rual loh hmêlma in do a ni lo. In aiah ka lo bei
tawh a, ka hming avângin hnehtu aiin in ropui zâwk a ni,” tiin.
Chhandamtu hlu tak chuan, kan mamawh hun takah min pui dâwn
a ni. Vân kalkawng chu A lo zawh thianghlim tawh a. Kan ke chhuntu
hlîng tinrêng chuan A ke a lo hliam tawh a. Kan kraws put tûr zawng
zawng Amahin kan hmâah A lo pu zo tawh. Muanna kan neih theih
nân harsatna kan tawh A phal a. Buaina hun chu Pathian mîte tân
hrehawm tuarna hlauhawm tak a ni; mahse ringtu dik zawng zawng
tân chung lam en hun a ni a; amah kualkhungtu thutiam chhimbâl chu
rinnain a hmu thei dâwn a ni.
“LALPA tlante chu an kîr leh ang a, hla sa chungin Zion an thleng
ang a; chatuan lâwmna an lu chungah a awm tawh ang; lâwmna leh
hlimna an hmu ang a, lungngaihna leh rûmna a bo tawh ang. Kei hi
nangmahni thlamuantu che u ka ni a, mihring thi leh mai tûr, hlobet
ang lek hi engati nge in hlauh le? Kei hi LALPA, nangmahni Siamtu
ka ni a, vânte khi kai pharh a, leilung nghahchhan Siamtu ka nih hi in
theihnghilh ta e lo? Engtizia nge nangmahni hnehchhiah duhtute
thinurna hlau rêng rênga in la awm fo le? Sal hruai bo chu rang taka
chhuahin a awm ang a, thîin khuarkhurumah a chhuk lo vang a, a
chaw chu a awm lo hek lo vang. Kei hi LALPA i Pathian, a fâwnte
chu ri hum hum khawpa tuifinriat chawk lettu ka ni si a; ka hming
chu Sipaihote LALPA a ni. Vân khi ka kaih pharh theih a, leilung
nghahchhante ka phûm theiha, Zion hnênah, ‘Ka mîte in ni e,’ ka tih
634 INDONA ROPUI

theih nân ka thute chu i kâah ka dah a, ka kutin ka chelh che a ni.”
(Isaia 51: 11-16).
“Chuvângin, nang, tihretheih leh uain rui ni sî lova mi rui, hei hi
hre rawh: Jehova, i Pathian, A mîte sawipui \hîntu chuan heti hian A
ti: ‘Ngai teh, pai paina no, ka thinrimna no berhbu ngei chu i kut ata
ka la chhuak ta; i in leh tawh lo vang; tichuan nangmah tiretheitute
kutah chuan ka dah ang; anni chuan i nunna hnênah, ‘Kan zawh tûr
chein bawkkhup rawh,’ an tih che kha; tichuan nangin zawhtute
hnênah chuan i hnungzâng chu lei ang leh kawtthlêr angin i dawh
kha,” tiin (Isaia 51:21-23).
Anmahni do tûra lei thiltihtheihnate an inpeih ut hun chuan, A
mîten an tawh tûr buaina chu, hmân lai nîte thlîrtu Pathian mit chuan
a thlîr thla a. Anni chuan sal hnawh chhuah ang maiin, ril\âm vâng
emaw, tharum thawh vâng emawa thih an hlau vang. Mahse Israelte
hmâa Tuipui Sen tichattu Mi Thianghlim chuan A thiltihtheihna ropui
tak chu rawn lantîrin, an saltângte chu A chhuah ang.
“ ‘Ro chuâm ka siam nîah chuan ka ta an ni ang,’ Sipaihote
LALPAN A ti; miin a fapa, a rawng bâwlsaktu chu a zuat angin anni
chu ka zuat ang,” (Malakia 3:17). Hemi hunah hian Krista zuitu
rinawmte thisen chu chhuah a nih vaih chuan, martarte thisen ang
khân Pathian tâna rah seng tûr chhuahtu chi tuh ang a ni ve hauh lo
vang le. An Pathian rinna chu thutaka mi dangte hneh tûra hriattîrna
a ni hek lo vang; thinlung luhlul chuan zahngaihna tuifâwn chu kîr leh
ngai tawh lo tûrin a nawr lêt tawh si a. Tûnah, mi felte chu an
hmêlmate sa seh atân hnutchhiah an nih mai chuan, thimna lalpa tân
hnehna a ni ang.
Fakna hla siamtu chuan, “Mangan nî chuan A bûktêah min dah
ru dâwn si a, A humhimna puan inah chuan mi thukrû ang a; Lungpui
chungah mi hlângkai ang,” a ti (Sâm 27:5). Krista chuan, “Hawh
u, Ka mîte u, in pindan chhûngahte lût ula, in kawngte chu inkhâr
khum rawh u; lung nih lohna hi a kian hmâ loh chu mit khap kâr lek
biru rawh u. Ngai teh u, LALPA chu, an sualnate avânga leia awmte
hrem tûrin A awmna ata A lo chhuak dâwn a ni; lei pawh hian a thisen
chu a tilang ang a, mi an thahte chu a khuh tawh lo vang,” (Isaia 26:20,
21) tiin a lo sawi tawh rêng a ni. Chhel taka a lo kal lehna lo nghâktute
leh Nunna Bûa an hming chuangte chhanchhuahna chu ropui tak a ni
ang.S
BUNG 40

PATHIAN MITE
CHHANCHHUAH AN NI
(GOD’S PEOPLE DELIVERED)

P
ATHIAN dân chawimawitute lak ata humhimna dân, mihring
siamte chu lâk kian a nih hunah chuan, ram hrang hrangah
anmahni tiboral tûra beihna a lo awm nghâl vek ang. Anmahni
nghaisakna tûr thupêk puan hun a lo hnaih deuh deuh lai chuan,
mipuite chuan 'pâwl huatthlala takte' chu tihboral vek tumin an phiar
vêl ang a. An rin dân pawmpui duh lo leh anmahni zilhtute chu zan
khat thilthua nuai chimih hlen hlauh an tum dâwn a ni.
Pathian mîte chu–\henkhat chu tân inah te, \henkhat ngâwah te,
\henkhat tlângah te leh hmun fianriala bihrûkna hmunah te–Pathian
humhimna ngêna an \awng\ai reng lai chuan, hmun tin maiah
vântirhkoh sualte fuihpawrhin, râlthuam hmanga thihna hna thawk
tûrin, mîte chu an inbuatsaih a. Chutiang hun, mangan zual lai ber
hunah chuan a ni, A thlante chhan chhuak tûra Israelte Pathian chu
A rawn inrawlh dâwn ni. LALPA chuan heti hian a ti: “Zâna kût
thianghlima an kût laia hla an sa angin hla in sa ang a; LALPA Tlânga
Israelho Lungpui hnên thleng tûra phênglâwng nên an kal laia thinlung
hlimna an nei angin thinlung hlimna pawh in nei ang. ‘LALPA chuan a
aw ropui tak chu a hriattîr tawh ang a, a thinurna nasa tak leh thil
kanral hmang meialhin, thlipui leh ruahpui leh rialin, a kut thlâk dân
chu a entîr tawh ang,” (Isaia 30:29, 30).
Mi sual phu mur murte chuan, diriam tak leh hmusit tak leh âu
dur dur chunga an mi mante chu an bawh rup dâwn lai takin, ngai
teh u, thim chhah mup, zân aia thim chuan lei hi a tuam ta a. Chutah
chhimbâl êng ropui tak, Pathian lal\hutphah a\anga lo chhuak,
vânlaizâwla lo zâm chuan, \awng\aihote chu rawn zâm kual hnan
thliah hian a lang a. Mipui thinrimte chu thawklehkhatah chechâng
thei lova siam an ni ta vek a. An hmuhsitna âuthâwmte zawng zawng

635
636 INDONA ROPUI

chu a reh ta duk mai a. Tualthah châk ngawih ngawih khawpa


thinrima thiltih an tumte chu an theihnghilh zo ta a. Thlabârin Pathian
thuthlung chhinchhiahna chu an thlîr a, 'dan zawh rual loh ênna lakah
chuan hliahkhuhin han awm teh ila âw!' an ti vawng vawng a.
Pathian mîte kiangah chuan aw mawi tak, fiah tak mai hian,
“Chung lam en rawh u,” a rawn ti a; vân lam an han thlîr chuan,
thuthlunna chhimbâl chu an hmu a. Boruak zau tak khuhtu chhûm
dum chhah mup chu a lo veng ta a, Stefana ang bawkin, vân lam an
en reng a, Pathian ropuina leh mihring Fapa A lal\hutthlênga \hû
chu an hmu a, A Pathianna tilangtu pianphungah chuan, A
inngaihtlâwmna hnûhmâte chu an hmu a; A hmui a\ang chuan A Pa
leh vântirhkoh thianghlimte hnênah, “Nangin kei mi pêkte hi ka
awmnaa ka hnêna awmah ka duh,” A tih chu an han hria a (Johana
17:24). Chutah, hnehna hla mawi tak ang, aw an han hre leh ta a:
“An lo kal e! an lo kal e! mi thianghlim, pawi khawih lo leh
intibawlhhlawh lote chu. Ka chhelna thu an vawng tawh a,
vântirhkohte nên an lêng za ang,” tiin; tin, an rinna nghet taka chelh
tlat, hmûi khûr zawih zawih, dâng sâwp sâwp bawkte chuan hnehna
thu an âuchhuahpui ve ta thung a.
Pathian chuan A mîte hruai chhuak tûra A thiltihtheihna chu
zânlaiah a ni A rawn lantîr ni. Nî chu a lo lang leh ta a, a êng sût mai
a. Chhinchhiahnate leh thilmakte chu an rawn inzui zut zut a. Mi
thianghlimte chuan chhan chhuaha an awmna tûr chhinchhiahnate
lâwm êm êma an thlîr laiin, mi suaksualte erawh chuan hlau leh makti
êm êmin thil awm dân chu an lo thlîr ve thung a. Thil siam tinrêng
hian an awm dân pangngai an hloh zo ta hian a lang hial a. Lui luangte
chu an châwl ta a. Chhûm thim chhah mupte chu an lo chhuak a, an
insu let but but mai a. Vân so bulh bulh kârah chuan hmun pakhat, a
ropuizia sawi rual loh a awm a, chuta \ang chuan Pathian âw chu tui
tam tak rî ang maiin a lo chhuak a, “A kin ta,” tiin (Thupuan 16:17).
Chû âw chuan lei leh vânte a nghawr nghîng a. “Leia mihring
awm achin chutianga nasa rêng rêng a la awm ngai lo, lîrnghîng
chuti kauva nasa leh râpthlâk chu,” (châng 17, 18). Boruak zau
tak chu inkhâr thûl, inhawng thûl hian a lang a. Pathian lal\hutphah
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 637

a\anga ropuina lo chhuak chu êng tlang puat puat hian a lang bawk
a. Luang thli chhêm ang maiin tlângte chu an nghîng suau suau va,
lungpui lian tak takte chu kil tinah an per darh uai uai a. Thli chhe
tleh tûr ang mai hian a rûm vung vung mai a, tuipuite an lo fâwn ko
bûr bûr bawk nên. Chhiatna thlentîr tûra ramhuai lo kal râwl ni
âwm tak mai hian thlipui lo tleh tûr chu a chiau hian a chiau vawng
vawng mai bawk a. Tuipui fâwn ang maiin lei pumpui chu a fâwn
hlup hlup a, a keh zo ta a. A nghahchhante nên lam a chim zo ta ni
hian a lang. Tlângte chu an pil zo ta bawk a. Lawng chawlhna
khawpui, sualna lama Sodom ang mai lo ni tawhte chu tuifâwn thinrim
chuan a lem zo ta a. “A thinur nasatna uain no chu a hnêna pêk tûrin
Babulon khaw ropui chu Pathian hmâah hriat rengin a lo awm ta a.”
Rial lian pui pui, ‘talent tluk laia rit \heuh’ chuan chhiatna hnâ nasa
tak chu a rawn thawk a (châng 19, 21). Khawvêl khawpui chapo
ber berte pawh an tlâwm ta. Lal in ropui tak tak, khawvêl mi ropuiten
anmahni intihropui nâna sum tam tak sênga an sakte chu anmahni
mithmuhah ngei a chim chhe zo ta a. Tân in bangte chu a chim a,
Pathian mîte, an rinna avânga an tântîrte, chu chhuahin an awm ta a.
Thlânte chu a lo inhawng a, mi tam tak lei vaivuta muhîl tawhte
chu an lo \hangharh a, ‘\henkhat chu chatuan nunnaah, \henkhat
zahna leh chatuan hmuhsitawmnaah’ (Daniela 12:2). Vântirhkoh
pathumte thuchah ringa thi tawh zawng zawngte chu tihropuiin an
thlân a\angte chuan Pathianin A dân zâwmtute hnêna A remna
thuthlun ngaithla tûrin an lo chhuak a. “A chhuntute ngei pawh kha,”
(Thupuan 1:7) lungngaia Krista hnukchat lai hmusita chêksawlhtute
leh A thutak leh A mîte, tawrawt theihtâwpa dodâltute pawh chu,
A ropuinaa Amah hmu tûr leh mi rinawm leh thuâwihte hnêna
chawimawina pêk lai hmu tûrin kaihthawh an ni bawk a.
Chhûm chhah tak chuan vân chu a la tuam reng tak nâ a, a
châng chângin nî chu a lo êng leh uau \hîn a. Jehova phuba lâkna mit
ni âwm takin nî chu a lo lang \hîn. Vân a\anga kâwl phe zawr zawr
chuan lei hi mei alhin a tuamtîr a. Khawpui rûm ri râpthlâk tak chung
lamah chuan, aw mak tak leh hlauhawm zet mai hian mi suaksualte
boralna tûr chu a rawn puang a; chu chu mi zawng zawng chuan an
638 INDONA ROPUI

hre thei lo va, zirtîrtu derte erawh chuan chiang takin an hria. A hmâ
lawka pawlawh êm êm leh chapo êm êma, pawisak pawh nei lova
Pathian thupêk vawngtute chunga nunrâwn nuam ti êm êmte chu,
tûnah zet chuan mahni inhmusitna chuan a rawn nang ta a, hlauvin
an khûr hlawk hlawk a. Khawvêl buai thâwm kârah pawh chuan an
\ap thâwmte chu hriat a ni. Mîten zahngaihna dîla, hlâu leh khûr
chunga an vah phîli ruai lai chuan ramhuaite chuan Krista Pathianna
chu an hria a, A thuneihna hmâah chuan an khûr zo ta a.
Inlârnaa Pathian ni ropui tak lo thleng tûr han thlîr meuh chu a
râpthlâk nangiang a ni ang, hmâsâng zâwlneite pawhin heti hian an
lo sawi lâwk hial a ni: “Chiau vak vak rawh u, LALPA nî chu a hnai
tawh si a; Engkimtitheia a\anga tihchhiatna a lo thleng angin a lo
thleng dâwn e,” tiin (Isaia 13:6). “LALPA hlauhawmna lak a\ang
chuan lungpuiah chuan lût ula, vaivutah biru rawh u. Mihring
induhnate chu tihtlâwmin a awm ang a, mîte chapona chu tihhniamin
a awm ang, chu mi nîah chuan LALPA chauh chu chawi sânin a awm
ang. Sipaihote LALPA nî chu inngaisâng leh chapo zawng zawng
chungah leh chawi sâna awm zawng zawng chungah chuan a la awm
dâwn si a; tichuan, tihtlâwmin a awm ang.” “Chumi nîah chuan
mîten an tangkaraw milemte leh an rangkachak milemte, biak tûra
an siamsakte chu, buikelek hnênahte leh bâk hnênahte chuan an
paih ang a; lei hi nasa tak taka tinghîng tûra a thawh hunah, LALPA
hlauhawmna lak a\ang leh a mawina ropuina lak a\ang chuan, lungpui
pûkahte leh khâm lungpui khî-ahte chuan an lût ang,” (Isaia 2:10-
12, 20, 21).
Chhûm khi chat kârah chuan arsi êng tak mai, a ênna pangngai
aia a lêt lî-a lo êng ta chu, thimna ep chuan a lo lang a. Chu chuan
rinawmte hnênah chuan beiseina leh lâwmna a rawn thlen a, Pathian
dân bawhchhetute hnênah erawh chuan hlauhawmna leh thinurna
thu a lo thlen thung a. LALPA kulha bihrûkna hmun awmah chuan,
Krista tâna engkim hlân vektute chu an him ta. Fiahin an awm tawh
a, khawvêl leh thutak hmusittute hmâah chuan, an tâna Thîa tân an
rinawmzia chu an lo lan fiahtîr tawh a. Thihna ngei hmâah pawh an
rinna thlah duh chuang lote hmêl chu mak tak maiin a lo danglam ta
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 639

a. Thim leh mi sual \ihbaiawm tak, ramhuai chang tate lak a\ang
chuan thâwklehkhatah chhan chhuahin an awm ta a. A hmâ lawk
thlenga an hmêl dâng leh lungngai tak mai chu makna leh rinna leh
hmangaihnain a lo êng chhuak ta a ni. Tichuan, hnehna hla ring takin
an âupui a: “Pathian chu kan inhumhimna leh kan chakna, mangan
laia \anpui vartu hnai reng a ni. Chuvângin leilung hi lo danglamin,
tlângte hi tuifinriat chhûng daihah insawn mah sela kan hlau lo vang;
a tuite chu ri hum humin phûl bulh bulh mah sela, a fâwn nasat avângin
tlângte hi nghîng dur dur mah sela kan hlau chuang hek lo vang,”
(Sâm 46:1-3).
Hetiang rinna thu thianghlim Pathian hnêna a chhoh lai hian
chhûmte chu an tawlh lêt a, sîr leh lama boruak thim thinur dur khup
nêna inang lo deuh maiin, arsi pe chuaiin vân chu a lo lang a, a
ropuizia chu sawi rual a ni lo. Kawngkâ inhawng a\ang chuan vân
khawpui ropuina chu a lo êng chhuak phût mai a. Chutah lungphêk
pahnih inthuah kengin, vânah chuan kut a lo lang a. Zâwlnei chuan
heti hian a ti: “Tichuan vânte khian a felna chu a tlângaupui ang,
amah Pathian ngei chu rortêltu a ni si a,” (Sâm 50:6). Chu dân
thianghlim, Pathian felna, nunnaa hruaitu atâna khawpui rî leh mei
alh zînga Sinai atânga puan tawh ngei kha, tûnah chuan rorêlna dân
a ni tih mihringte hnênah târlan a ni ta. Lungphêk inthuah chu kut
chuan a keu va, Thupêk Sâwm, mei kawlawma ziak chu a lo lang a.
A thute chu a fiah khawp a, mi tin tân chhiar theih a ni. Hriat rengna
a lo harh a, puithûna hnawksak leh biak dân dik lo chu mi tin rilru
a\angin hnâwl bo a ni a; Pathian thu sâwm, tawi kim, thunei tak mai
chu leia chêngte mithmuhah târlan a ni ta a. Pathian dân thianghlim
rapbettute thlabârzia leh beidawnzia chu hrilhfiah rual a ni lo. Simna
tûr leh insiam \hatna tûr hun remchâng a awm chhûng khân, an
famkim lohnate an hmuh a, an nungchangte nêna an khaikhin tûrin
an hnênah A dân chu LALPAN A pe tawh a; nimahsela khawvêl
duhsakna an dawn theih nân dânte chu an hnâwl a, mi dangte pawh
bawhchhe tûrin an lo zirtîr tawh si a. Pathian mîte chu A Sabbath
tihbawrhbân luihtîr an lo tum tawh bawk a. Tûnah dân an lo hmuhsit
\hin ngei khân thiam loh a chantîr ta a ni. Chhuanlam an neih lohzia
640 INDONA ROPUI

chu lungchhiat thlâk tak maiin an lo hmu fiah ta. A rawng an bâwl
tûr leh an biak tûra chu an lo thlang tawh a. “Tichuan, in lamlêt ang
a, mi fel leh mi suaksual, Pathian rawngbâwltu leh bâwl lotu chu in
thliar thei tawh ang,” (Malakia 3:18).
Pathian dân hmêlmate chuan, pastorte a\anga an zînga a tê ber
thlengin, thutak leh an tih tûr hriatna thar an nei ta a. Thupêk palîna
Chawlhnî chu Pathian nung chhinchhiahna a ni tih, a tlai lutuk hnuin
an hre chhuak ve ta a. An Chawlhni lem awmzia dik tak leh \iauvut
chunga in an lo sakzia te chu, a tlai lutuk hnuin an hre chhuak ve ta
a ni. Pathian an lo do \hin a ni tih pawh an inhmu chhuak ta a.
Sakhaw zirtîrtute chuan Paradis kawngkâ lam pan puia inchhâl ve
siin boralnaah mîte chu an lo hruai tawh a. Kohhran rawngbâwltute
mawhphurhna ripzia leh, an rinawm lohna rah râpthlâkzia chu mi tin
thiltih endikna hnuhnung ber a thlen hmâ loh chuan hriat theih a ni lo.
Mi pakhat chauh bo pawh a pawi nasatzia hriat thiamna chu chatuan
chauhvin a rawn lantîr dâwn a ni. “Bâwihh sual, kal bo rawh,” tia
Pathianin a hrilha tâwpna chu râpthlâk tak a ni.
Vân a\anga Pathian âw chuan Isua lo kal nî leh dâr a rawn puang
a, A mîte hnênah chuan chatuan thuthlung a rawn pe a. Khawpui ri
ring ber ang maiin A thu sawite chuan leilung a fan chhuak a. Pathian
mîte chuan chung lam en reng chungin an ngaithla a. An hmêlte chu
A ropuina chuan a chhun êng a, Sinai a\anga Mosia lo chhuk hmêl
ang maiin a lo êng ta a. Mi sualte chuan an en ngam ta lo hial a. A
Chawlhnî vawng thianghlima Pathian chawimawitute chunga
malsâwmna thu puan a nih hnu chuan, hnehna âuthâwm ropui tak a
lo awm ta a.
Rei lote hnuah chuan khaw chhak lamah chhûm dum tê tak tê,
kut tum tia âwm lek hi a lo lang a. Chhandamtu hualtu chhûm a ni a,
mahse hla taka thimin a hliah ni âwm takin a lang. Pathian mîte chuan
hei hi Mihring Fapa chhinchhiahna a ni tih an hria a. Lei a rawn
hnaih deuh deuh lai chuan ngawi \hiapin an lo thlîr reng a, a lo êng
tial tialin a lo ropui zual deuh deuh va, chhûm vâr ropui tak a lo ni ta
a. A hnuai lam ropuina chu mi kanral hmang mei alh ang a ni a, a
chung lamah chuan thuthlunna chhimbâl a zâm thung a. Hnehtu ropui
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 641

tak niin Isua chu A lo chuang chhuak a. Tûnah zet chuan, mualphona
leh chungpikna no khâ in tûra “lungngaihnate nei mi” a ni tawh lo
va, lei leh vân Hnehtu niin, mitthi leh mi nung rorêl tûrin A lo kal
thung a ni. “Rinawma leh Diktaka” a ni a, “fel takin ro a rêl a, mi a
do \hîn.” “Vâna sipaihote chuan” an zui a (Thupuan 19:11, 14).
Vân hla mawi sain, vântirhkoh thianghlim tam tak, chhiar sên rual
loh chuan an rawn zui a. Boruak zau tak mai chu ênnain a luah khat
vek hian a lang- “a sîng hlîra hmun sîng, leh sâng hlîra hmun sâng”
an ni. A ropuizia chu tû tân mah ziah rual a ni lo; tû rilrû mahin a
suangtuah phâk hek lo. “A ropuinain vânte khi a tuam a, a faknain
lei a khat a. A tlêtzia chu êng ang mai a ni a,” (Habakuka 3:3, 4).
Chû chhûm nung chu a lo hnaih deuh deuh chuan, mit tinrêngin Nunna
Lal chu a hmu a. A lu thianghlim chu tûnah zet chuan hling lukhumin
a tihmêlhem tawh lo va, A lu thianghlimah chuan ropuina lallukhum
a innghat tawh zâwk si a. A hmêl chu chhûn lai nî aiin a êng zâwk
a. “A puanah leh malpuiah chuan ‘Lalte Lal leh Hotute Hotu,’ tia
hming ziak a awm a,” (Thupuan 19:16).
A hmâah chuan “hmêl zawng zawngte chu a dâng zo vek a,”
Pathian zahngaihna hnartute chungah chuan chatuan beidawnna
râpthlâk tak mai chu a innghat ta a. “Thinlung chu a tuiral a, khûpte
chu a inkhâwng a, . . . an zavaia hmêl a dâng zo vek a ni,” (Jeremia
642 INDONA ROPUI

30:6; Nahuma 2:10). Mi felte chuan khûr chungin, “Tunge ding


thei ang i le?” an ti a. Vântirhkohte zai rî chu a lo reh a, râpthlâk
khawpa reh \huapna a lo awm zui a. Chutah, “Ka khawngaihna in
tân a tâwk e,” Isuan a tih âw pawh hriat a ni zui ta nghâl bawk a.
Tichuan mi felte hmêl chu a lo êng chhuak a, thinlung tin chu lâwmnain
a khat a. Vântirhkohte chuan ring lehzualin an hla mawi chu, lei an
rawn hnaih deuh deuh lai chuan an rem leh ta a.
Lalberte Lalber chu chhûm chungah, mei alha tuam vêlin A lo
chhuk a. Vânte chu lehkhabu zial mi ang maiin a inzial khâwm a, A
hmâah chuan lei hi a khûr a, tlâng leh thliarkâr tinte chu an hmun ata
an insawn zo ta a. “Kan Pathian chu a lo kal ang a, a ngawi reng lo
vang: A hma lamah chuan mei a kâng hluah hluah ang a, a vêlah
chuan thlipui nasa tak a tleh bawk ang. A mîte ro a rêl theihna tûrin
chung lam vânte leh lei hi a ko vang,” (Sâm 50:3, 4).
“Leia lal te, mi lian te, sipai hotu ber te, mi hausa te, mi chak te,
bâwih leh bâwih lo tinrêng te chu pûkah leh tlânga lungpuiah chuan
an biru a; tlângte leh lungpuite hnênah chuan, ‘Min delh ula,
lal\hutphaha \hua hmêl lakah leh Berâm No thinurna lakah min hliah
rawh u; an thinurna ni ropui tak chu a lo thlen tak hi; tichuan tunge
ding thei ang ile?” (Thupuan 6:15-17) an ti a.
Diriam taka thu sawite chu a tâwp ta. Hmui dawthei chu a chîp
ta. Indona hriamhrei inkhak rî te, indo buaina te, “sa mur mura mi
râlthuama a inthuamna zawng zawng leh silhfên thisen nêna
inchiahpiah niai nuai” te chu a reh zo ta. |awng\ai âw leh \ap leh
lusûn thâwm mai lo chu engmah hriat tûr a awm ta lo. A hmâ lawk
thlenga la hmusit zêltute hmui a\ang chuan \ap thâwm a lo chhuak ta
a: “A thinurna ni ropui tak chu a lo thlen tâk hi; tichuan tunge ding
thei ang i le?” an ti vawng vawng mai a. Mi suaksualte chuan, lo
hmusita an lo hnâwl tawha hmâa din ai chuan, tlânga lungpuite chuan
delh phûm daih zâwk se an duh a, an ngên bawk a ni.
Chû âw, mitthi bengte pawhin an hriat vek chu an han hre leh ta
a. Sim tûrin chû aw nêm chiang tak chuan vawi tam tak a lo sâwm
tawh \hîn a. An u leh nau te, \hian te leh Tlante ngei pawhin sim
tûrin an lo sâwm fo tawh \hîn a. A khawngaihna hnartu tân chuan,
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 643

“In awm dân \ha lo a\ang chuan kîr r’u, engah nge in thih ang le?”
lo ti lawm lawm \hîntu âw tluka thiam loh chantîrtu leh inhmuhsittîrtu
dang a awm lo (Ezekiela 33:11). Tûna an âw hriat nawn leh tâk hi
an aw la hriat ngai loh tal ni se an va ti tehlul êm! Isuan, “Ka ko che
u a, in duh lo va,” A ti (Thufingte 1:24, 25). Chû âw chuan thai bo
atâna an duh ngawih ngawih - inrâlrinna an lo hmuhsit tawh te,
sâwmna an lo hnar tawh te, ham\hatna an lo pawisak tâk lohte chu
a rawn hriat nawntîr leh ta si a.
A tlâwm laia Krista lo hmusittute pawh an awm vek a. Puithiam
lalberin a vau \um khân khûn takin Isuan hêng thute hi a sawi a:
“Mihring Fapa hi thiltihtheihna ding lama \hûa, vân chhûm chunga
lo kal in la hmu dâwn a ni,” tiin (Matthaia 26:64). Hêng thu,
Hrehawmtuaran a lo sawite hian nasa takin an rilru a rawn khawih
ta a. Tûnah A ropuinaah chuan an hmu ta a, thiltihtheihna ding lama
\hua hmuh an la hmabâk ta cheu nên.
Pathian Fapa a ni ngei tih A sawi \hin hmusittute chu tûnah chuan
an dang hiau ta mai le. A lalna pawisa lotu leh lallukhum khumtîr
tûra hmusittu sipaihote tîrtu, mi chapo tak, Heroda pawh chutah
chuan a awm ve a. Pathian ngaihsak lohna kuta A taksa puan sen
duka tuamtute ngei leh, A lu thianghlima hlîng lukhum nghattute, lal
tiang lem A kuta kentîrtute leh hmusit ngawih ngawih a, chibai bûk
elsêntute ngei pawh chutah chuan an awm vek. Nunna Lal bênga,
chil chhâktute chuan A mit mi entlang thei chu hawisanin A ropuina
en ngam rual loh a\ang chuan tlân bona an zawng ruai a. A kut leh
kêa thîrkilhna hêm lûttute leh A nâka chhuntu sipaite pawhin,
thlaphâng leh inchhîr ngawih ngawihin A serte chu an enin an hmu a.
Puithiamte leh rorêltute chuan chiang êm êmin Kalvaria thil lo
thlengte chu an hre chhuak leh a. Diriam êm êma an lû an thin khum
paha: “Mi dang mah a tidam \hîn a, mahni a intidam thei si lo. Israel
lal a ni a lâwm; tûnah hian kraws ata chu lo chhuk ang hmiang,
tichuan amah chu kan ring ang. Pathian a ring a lâwm, amah hi a duh
chuan tûnah hian chhandam rawh se; ‘Pathian Fapa ka ni,’ a ti si a,”
(Matthaia 27:42,43) an tih piap piap laite kha râpthlâk ti êm êm
chungin an hre chhuak leh ta vek a.
644 INDONA ROPUI

Chhandamtu tehkhin thu, huan enkawltuten huan neitupa hnêna


a grep huan rah pe duh lo va, a bâwih tirhte lo tiduhdah a, a fapa
meuh pawh lo thahsaktûte chanchinte kha chiang deuh maiin an hre
chhuak leh ta uar uar a. Anmahni ngeiin hremna tûr an lo sawi tawh
sa diam, huan neitupa chuan “hrehawm takin chûng mi sualte chu a
tiboral ang” an tih kha an hre chhuak leh a. Chûng mi rinawm lote
sualna leh hremnaah chuan, anmahni awm dân leh an chhiatna tûr
dik tak chu puithiamte leh upate chuan an hmu ta a. Lungngaihna
thihpui khawp hial âuthâwm a lo chhuak a. Jerusalem kawtthlêr
khâwk rum ruma, “Khêngbet rawh u! Khêngbet rawh u!” tih
âuthâwm aia ringin, “Pathian Fapa A ni ngei mai! Messia ngei chu a
lo ni!” tih âuthâwm ropui tak mai chu a lo chhuak ta bawk a. Lalber
hmâ a\ang chuan tlân bona an zawng a. Thil bulte an thinur avânga
lei khi chat thûk tak tak chhûngahte chuan beidawnthlâk takin
bihrûkna an zawng vêl a.
Thutak hnartute zawng zawng nunah chuan, chhia leh \ha hriatna
lo harh hun, vervêk taka an nun lai hriat rengna, tuar hrehawm tak
chu a lo thleng a, \angkaina awm tawh si lova inchhîrnate chuan an
rilru a tihrehawm êm êm a. Nimahsela hêngte hi chu, chû mi nîa
“hlauhna thlipui anga a lo thlen nî” leh “vanduaina \hawngaleivir
anga a lo thlen nîa” inchhîrna nên chuan tehkhin tham a ni lo
(Thufingte 1:27). Krista leh A mi rinawmte tihboral duhtute chuan,
tûnah zet chuan, mi felte chunga ropuina lo fû chu an hmu ta. An
thlaphân êm êm lai chuan, lâwm taka mi thianghlimte âuthâwm: “Ngai
teh u, hei hi kan Pathian a nih hi; ani hi kan nghâk reng a, tichuan
min chhandam ang,” tih chu an hre ta a (Isaia 25:9).
Lei khûr hlawk hlawk leh kâwl phe zawr zawr leh khawpui ri
dur dur kârah chuan, Pathian Fapa âw chuan mi thianghlim muhîlte
chu a kaiharh a. Mi felte thlân chu A en a, vân lamah A bân a phar
chhuak a, “Harh r’u, harh r’u, harh r’u, nangni vaivuta mîte u, tho
rawh u,” tiin A au va. Lei dung leh vânga mitthîte chuan âw chu an
hria ang a, chu aw hria apiangte chu an nung ang. Hnam tin, chi tin,
\awng tin leh mi tin zîng ata lo chhuak, sipai rual ropui tak kal thâwm
chuan lei a nghawr chhuak ang. Thihna tân in ata, ropuina chuai thei
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 645

lo sinin an lo chhuak a, “Aw thihna, i tûr chu khawiah nge a awm


tâk? Aw thlân, i hnehna chu khawiah nge a awm tâk?” tiin an au
chhuak a (1 Korin 15:55). Mi fel la damte leh mi thianghlim
kaihthawha awmte chuan a rualin hnehna thu chu lâwm takin, rei fê
an âu chhuahpui ta a ni.
Thlâna an luh lai taksa ang chhiahin, an thlân a\angte chuan an
lo tholeh vek a. Tholeh fa, mipui tam tak zîngah chuan Adama pawh
a tel ve a, a pianphung a mawiin a nalh a, a sân pawh a sâng, mahse
Pathian Fapa ai chuan a hniam hret a. Chhuan hnuhnung lamte nên
chuan an inang lo ngei mai; he thilah hian mihring tlûk chhiatna chu a
lang chiang a ni. Amaherawhchu an zâ chuan chatuan tuaitharna leh
thathona nên an lo tho vek a. A tîrah chuan mihring chuan, a
nungchangah chauh ni lovin, pianphung leh ruangâmah nên lam
Pathian anna chu a hloh vek \helh nghê nghê a; nimahsela lo bo
tawh chu rawn pe lêt leh tûrin Krista chu A lo kal ta a ni. Kan
tlâwm lai taksate hi A rawn tidanglam ang a, Amâ taksa ropui angin
A siam thar leh ang. He taksa thi thei, \awih thei, duhawmna rêng
nei lo, sualin a lo tihbawlhhlawh tawh hi, \ha famkimin, mawi takin,
thi thei tawh lo tûrin siam thar leh a ni ang, hmêlhemna leh piansualna
zawng zawngte chu thlânah hnutchhiah vek a ni tawh dâwn si a. Hun
rei tak chhûng an hloh hnu, Eden Huana Nunna Thing rah an tlan
chu phalsak an ni leh ang a, tlante chu thlahtubulte nêna intiat tlâng
a, thlahtubulte ropuina chu chang ve tûrin an \hang lian ang. Sual
ânchhe ser châmbâng rei ber pawh chu tihreh vek a ni ang a, Krista
mi rinawmte chuan LALPA kan Pathian mawina chu an \âwm ang a,
an rilru leh thlarau leh taksâah chuan an LALPA anna dik tak chu a
lang tawh ang. Hun rei tak a\anga lo sawi tawh, hun rei tak chhûng
lo beisei tawh, nghâkhlel êm êma thlîr tawh \hîn, mahse famkim
taka la hriat thiam phâk si loh chu an chang tawh ang. Aw, tlanna
ropui a va ni tehlul êm!
Mi fel la dam rengte chu “mit khap kâr lovah” tihdanglamin an
awm ta a. Pathian âw chuan tihdanglamin an awm a, tûnah chuan
thi thei lova siam an ni ta. Mi thianghlim kaihthawha awmte nên
chuan LALPA tâwk tûrin boruakah lâk chhohvin an awm ta a. Kâwlkil
646 INDONA ROPUI

lî ata, vân tâwp a\anga a tâwp lehlam thlengin, a mi thlante chu


vântirhkohte chuan an lâwr khâwm a. “Naupang tê tak tê tête chu
vântirhkohte chuan an la a, an nute an pawmtîr a. Hun rei tak thihnain
a \hen tawh, \hiante pawh in\hen tawh ngai lo tûrin an intâwk khâwm
a, lâwmna hla sa chungin Pathian khawpui panin an chho ta a.
Chhûmpui tawlailîr sîr tuakah chuan thla (sava thla ang) a awm
ve ve a, chu mi hnuaiah chuan tawlailîr ke nungte an awm a, chung
lam pana a lirh chhoh zêl lai chuan, tawlailîr kête chu, “Thianghlim,”
tiin an âu va, thlate pawh chu, “Thianghlim,” tiin an âu va, vântirhkoh
rual inzui kawi nguai nguaite pawh chu, “Thianghlim, thianghlim,
thianghlim, LALPA Pathian Engkimtitheia,” tiin an âu bawk a.
Jerusalem Thar pana tawlailîr a chhoh zêl lai chuan tlante chu,
“Haleluia!” tiin an âu \hup \hup a.
Pathian khawpui an luh hmâin, Amah zuitute hnênah chuan
Chhandamtun hnehna chhinchhiahna A pe a, lal chhûngkuaa mi an
nih chhinchhiahna A pe bawk a. Ênga thuama awmhote chuan kil lî
neiin an Lalber chu an din hual a, Ani chu mi thianghlimte leh
vântirhkohte aiin a ropuiin a sâng zâwk a, a hmêl a\anga hmangaihna
êng duhawm tak lo zâm chhuak chuan Amah din hualtute chu a
chhun êng a. Chhiar sên rual loh tlan sâte mit chu A chungah hlîr
chuan a fu a, “mi dang zawng zawng aia ser ngah zâwk, mihring fâte
rêng rêng aia A taksa pawh hliam nasa zâwka” ropuina chu mit
tinrêngin a hmu a. Hnehtute lûah chuan Amâ kut dinglam ngeiin
ropuina lallukhum a khumtîr a. Mi tin tân lallukhum, a hming thar
(Thupuan 2:17) leh “LALPA tân” tih ziak chuan kawpna chu a awm
a. Mi tin hnênah chuan hnehna tûmkau leh \ing\ang êng mawi tak A
pe a. Chutah vântirhkoh zînga hruaitute chuan an hla kî an han lâk
chuan, thiam êm êmin mi tin chuan \ing\ang chu an tum a, rimawi
ropui tak mai chu a lo fâwn chhuak ta a. Lâwmna sawi hleih theih
lohvin thinlung tin chu a khat a, an zain lâwm êm êmin fakna hla:
“Min hmangaiha, a thisenin kan sualte lak ata min tlan chhuak a,
khua leh tuiah leh a Pathian leh a Pa lama puithiama min Siamtu
hnênah, a ni, Amâ hnên ngeiah ropuina leh rorêlna chu chatuanin
awm rawh se,” tih hi an sa a (Thupuan 1:5, 6).
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 647

Chhandam mipui hmâah chuan Khaw Thianghlim chu a awm a.


Lung man tam kawngkâte chu Isuan zau takin a hawng a, thutak
vawngtu hnam tinte chu an lût a. Chutah chuan Pathian Paradis, a
sual hmâa Adama in chu an hmu a. Chu mi hnu chuan, mihring beng
hriat tawh hla mawi ber aia mawi zâwk chuan, “In buaina chu a
tâwp ta.” “Lo kal ula, ka Pa vohbîkte u, leilung pian tirh ata, in tâna
ram buatsaih chu chang rawh u,” A rawn ti a.
Tûnah chuan zirtîrte tâna Chhandamtu dîlna, “Nangin kei mi
pêkte hi, ka awmnaa ka hnêna awmah ka duh,” a tih kha a thleng
famkim ta. A thisena A leite chu Kristan A Pa hnênah, “A ropuina
hmâa nasa zeta hlim leh bawlhhlawh kai lovin” A pe ta a, “Heta hi
kei leh nangin mi pêk naupangte chu,” A ti a. “Nangin kei mi pêkte
hi ka humhim ta.” Aw, tlanna hmangaihna chu a va mak êm!
Hmangaihna tâwp nei lo, Pa chuan tlante chu A han en a, Amah
anna chu a hmu a, sual vânga intihhranna chu a bo ta, a serte pawh
a reh zo ta, mihring chu Pathian nên an inrem leh ta. Âw! chu hun
chu a va nghahhlelh awm tak êm!
Hmangaihna sawi chhuah rual lohvin Isuan A mi rinawmte chu
an LALPA lâwmnaah chuan a lâwm lût a. Ropuina rama, A
lungngaihna leh inngaihtlâwmna avânga chhandamte hmuh chu
Chhandamtu lâwmna a ni. Tlante chuan, an \awng\aina leh thawh
rimna leh hmangaih rawngbâwlna avânga Krista tâna hneha lo awm
tate, vohbîkte zînga an hmuh hunah chuan, A lâwmna \âwmpuitute
an ni ang. Lal\hutthlêng vâr ropui an din hual hunah, Krista tâna an
hnehten mi dang an hneh ve leh chhâwn zêlte nên, an zâa an lallukhum
Isua ke bula nghat tûr leh chatuana ral ngai lo tûrah, Amah fak tûra
chawlhna nuam an lo thlen hunah chuan, thinlung tin chu lâwmna
sawi hleih theih lohvin a khat tawh ang.
Chhandamte chu Pathian khawpuia lawm luh an nih chuan,
lâwma fakna rimawi ropui tak chu boruakah a lo ri chhuak a. Adama
pahnihte chu an intâwk dâwn ta. A mihring siam, a Siamtu laka lo
sual ta, a sual avânga Chhandamtu taksaa khenbehna hnuhma pawh
lantîrtu, kan thlahtubul chu, pawm tûrin, Pathian Fapa chu bân pharin
A ding a. Adama chuan thîrkilhna nunrâwng tak chhunnate a han
648 INDONA ROPUI

hmuh chuan, Chhandamtu \âng pawh bêl ta lo chuan, A ke bula


bawkkhupin, “Beram No talh tawh chu A hlû e, A hlû e!” tiin a au
va. Zaidam takin Chhandamtu chuan A kaitho va, tichuan rei tak a
lo vahvaihsan tawh Eden Huan chu A han hmuhtîr leh ta a.
Eden a\anga hnawh chhuah a nih hnu khân, Adama nun chu
lungngaiin a khat a. Thing hnah tla tinrêng te, inthawina ran talh zawng
zawng te, thil siam mawi tak chunga natna lo thleng te, mihring
thianghlimna chunga bawlhhlawh kaite chu a sualna hriat chhuah
thartîr rengtu an ni a. Khawlohna lo chawr chhuak \uam \uam a han
hmuh chuan a inchhîr avânga a lungngaihna chuan vân pawh tawng
hiala mawi a ni. Zilh lâwkna a lo dawn tawh ang ngeiin, sual mawh
chu a chungah a lo innghat ta si a. Bawhchhiatna rah chu inngaitlâwm
leh dawhthei takin, kum sângkhat deuhthaw a phur a. A sual vânga
inchhîr êm êmin Chhandamtu Tiam chu a ring a, tichuan thawhlehna
beiseiin a lo muhîl ta a ni. Mihring hlawhchhamna leh tlûkna chu
Pathian Fapa chuan A tlan a, tûnah chuan tlanna hnathawh azârah,
a lalna hmasa chu Adama chuan a luah leh ta a ni.
Hlim taka lêng vêlin, hmâna a lâwmna lo ni tawh \hîn thing, a
thianghlim leh lawm lai nîa amah ngeiin an rah a lo lawh \hin thingte
chu a hmu a. Grep hrui, ama kût ngeiin duat êm êma a lo enkawl
tawh te leh pangpâr a lo cheibâwl tawh ngeite chu a han hmu leh a.
Chûngte chu a tak tak a nihzia a hre chiang a; hei hi Eden siam thar
ngei chu a ni a, hmâna chuta \anga hnawh chhuah a nih lai aia mawi
zâwk daih chu a ni tih pawh a hre thiam a ni. Chhandamtu chuan
Nunna Thingkûng lamah hruaiin, a rahte chu a lo va, A han eitîr a.
A han hawi vêla, mipui tam tak amâ thlah chhandamte, Pathian
Paradise-a ding a hmu a. Tichuan a lallukhum êng tak chu hlipin
Isua ke bulah a dah a, A âng chhûngah tlu lûtin Tlantu chu a han
pawm a. Rangkachak \ing\ang chu a han tum a, “Beram No talh
tawh, Nung leha hi A hlû e, A hlû e,” tia an hnehna hla sak chuan
vân chu a thangkhâwk ta rum rum a, Adama fâte chu Chhandamtu
ke bulah an lallukhumte dahin, hla sa chungin a hmâah an bawkkhup
a.
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 649

Vântirhkoh, Adama a tlûk laia \apa, Isua thawhleh hnua vâna


A lâwn a, thlânte chu A hming ringtu zawng zawngte tâna hawn a
nih vânga lâwm êm êmte chuan he intawhkhâwmna hi an hriatpui a.
Tûnah chuan Chhandamna hna chu peih fel a ni tawh tih an hmu a,
tichuan fakna hla sak chu an lo zawm ve a.
Krustal tuipui, lal\hulphah hmâa awm, dârthlalang tuifinriat, mei
nêna inpawlh niawm tak, -Pathian ropuina neia tle sût maiah chuan,
- “Sakawlh leh a lem leh, a chhinchhiahna leh a hming nambarte
hnehtu” pâwlhote chu an pungkhâwm a. Mihring zîng ata tlan sa mi
144,000-te chu “Pathian \ing\ang kengin,” Berâm No Zion Tlânga
awm nên, an ding ho va; tui tam tak rî ang leh, khawpui ri ring tak
ang, “\ing\ang kaituten \ing\ang an kaih rî ang,” chu hriat a ni a
(Thupuan 14:1-5, 15:3; 7:14-17). Lal\hutphah hmâah chuan, mi
144,000-te chauh lo chuan, tûmahin an sak theih loh “hla thar” an
sa a. Mosia leh Berâm No hlâ a ni a, - Chhanchhuahna hla a ni. Mi
144,000-te chauh lo chuan tûmâ’n chû hla chu an zir thei lo; an
daihriat hla a ni sî a, -mi dang rêng rêngin an tawn ve ngai loh thil a
ni a. “Chûngte chu Berâm No A kalna apianga zuitute chu an ni.
Chûngte chu leia mi nung zîng ata tlan chhuahte an ni a. “Pathian tân
leh Berâm No tân rah hmasa ber” an ni (Thupuan 14:1-5).
“Hêngte hi hrehawm nasa tak ata chhuakhote kha an ni.” Buaina
hun, hnam awm tirh ata chutiang rêng la awm ngai lo chu an kal
tlang a; Jakoba mangan hun lungngaihna chu an tuar chhuak a;
Pathian rorêlna hnuhnung ber leih buak zawh a nih hmâ chu Sawipuitu
tel lovin an ding a. Mahse an puante chu “Beram No thisena su faiin
an tihvâr” tawh avângin chhan chhuahin an awm a. “An kâah dâwt
a chhuah rêng hriat a ni lo; Pathian hmâah sawisêl bo an ni si a.”
“Chuvângin Pathian \hutphah hmâah chuan an awm a ni; a chhûn a
zânin A biak inah chuan A rawng an bâwl \hîn; lal\hutphaha |hûa
chu an hnênah A awm ang.” Lei hi \âm leh hrîin a tihchhiat chu an
hmu a, nî khian mi em ût tûrin thiltihtheihna a nei a, anmahni ngei
pawhin ril\âm te, tuihâl te an lo tuar chhuak tawh si a. Mahse an
“ril\âm leh tawh lo vang a, an tuihâl leh tawh lo vang; nîin a em tawh
lo vang a, lum rêng rêngin a tihrehawm tawh hek lo vang: Beram
No, lal\hutphah laia awm chu an Vêngtu A ni ang a, Nunna
650 INDONA ROPUI

tuikhurahte A hruai ang; Pathianin an mit ata mittui zawng zawng A


hru fai tawh ang,” (Thupuan 7:14-17).
Hun tinrêngah Chhandamtu mi thlante chu hrehawmna sikulah
zirtîr leh thununin an awm \hîn. Leiah hian kawng zîm takahte an kal
a; hrehawmna rawhtuina meipuiah tihthianghlim an ni tawh a. Isua
hming avângin dodâlna te, huatna te, dâwta hêkna te an tuar tawh a.
Hrehawmna nasa tak hnuaiah pawh Amah chu an zui a; mahni
inphatin, beidawnna lungchhiatthlâk takte pawh an kal tlang tawh a.
An thil tawh hrehawm tak chuan sual sualzia te, a thiltihtheihzia te, a
thiam lohzia te, sual avânga a chungpikna nasatzia te chu an zir zo
tawh a; an lungten hluah hluah a ni. Chhui chhuah phâk rual loh
inthawina, sual thawi dam nâna hlan chu an han hriat chian meuh
chuan, phû lo leh tling lo hliah hliahin an inhmu ta a; suala tlu ve loten
an tem ve phâk rêng rêng loh lâwmna leh fakna chuan an lo khat ta
a. Sual nasa tak ngaihdamna an chan avângin an hmangaihna pawh
thûk tak a ni. Krista tuarna tuarpuitute an nih avângin, A ropuina
chang tlâk an ni si a.
Pathian ro luahtute chu in chhûng kilkhâwr a\ang te, râp in a\ang
te, tân in thim a\ang te, khai hlumna dawhkân a\ang te, tlâng sâng
a\ang te, lei pûk a\ang te, tuifinriat chhûng a\angte chuan an lo chhuak
a. Leiah hian “rethei takin, hrehawm takin, tihduhdahin,” an awm a.
PATHIAN MITE CHHAN CHHUAH AN NI 651

Setana bumna hnuaia an inpêk duh loh tlat avângin mi maktaduai


tam tak chu hming chhe tâwpin thlânah an chhuk a. Mihring rorêlsak
an ni a. Mahse tûnah chuan “Amah, Pathian ngei chu Rorêltu A ni
ta,” (Sâm 50:6). Tûnah zet chuan lei rorêlna thute chu lêttîr a ni ta.
“A mîte hmingchhiatna chu A la bo vang,” (Isaia 25:8). “Mi
thianghlimho, LALPA tlante,” tia kohvin an awm ang. “Vut aiah
pangpâr \hi hrui te, lungngaih aiah hlimna hriak te, nguina thlarau
aiah fakna silhfên te an hnêna pêkah,” A ruat a ni (Isaia 61:3).
Chaklo, tihhrehawm, tihdarh leh hnehchhiahin an awm tawh lo. Tûn
a\ang chuan LALPA nên kumkhuain an chêng zâ tawh ang. Leia mi
zahawm ber pawhin an hâk \hin aia ropui zâwk thawmhnâwte inbelin
lal\hutphah hmâah an ding a.
Leia lalten an khum \hin aia mawi zâwk lailukhum khumtîr an ni
bawk a. Hrehawmna leh \ahna nî chu a lo tâwp hlen ta. Ropuina
LALPA chuan an mit ata mittui zawng zawng A hrufai tawh a,
lungngaihna awmtîrtu bul tinrêng pawh tihbo a ni ta. Fakna hla mawi,
chiang leh inchawih mawi tak chu, tûmkâu phe suau suau kârah
chuan an sa rual \hup \hup mai a. Vân pum pui khâwk chhuak
khawpin, “Kan Pathian, Lal\hutphaha |hu leh Berâm No hnênah
Chhandamna,” tia auvin mi tinrêngin an zâwm a. Vâna awmho zawng
zawngten an lo chhâwn a, “Amen; malsâwmna te, ropuina te, finna
te, lawmthu sawina te, chawimawina te, thiltihtheihna te chu kan
Pathian hnênah chatuanin awm rawh se,” an ti a (Thupuan 7: 10,
11).
He dam chhûng hi chuan tlanna thupui mak tak mai hi kan hre
thiam \an dâwn chauh a ni. Kan rilru tawi tê hian theihtâwp chhuahin,
ropuina, nunna leh thihna, rêldikna leh khawngaihna, krawsa intâwk
chu ngaihtuah mah ila, a thûkzia hriatna famkim chu kan nei chuang
lo vang. Tlanna hmangaihna dung leh vang, a thûkzia leh sânzia hi
kan hre riai ruai chauh a ni a. Tlan sate pawhin vawi khatah chuan
an hre sêng dâwn lo. Kumkhuain thutak thar, mak tihna leh lâwmnaa
khat rilruah chuan a lang zêl ang. He khawvêl lungngaihna te leh
natna te leh thlêmna te chu kin tawh mah se, chutiang thil awmtîrtu
chu bo daih tawh mah se, Pathian mîte chuan an chhandamna man
pêk tawh chu chiang taka hriat rengna an nei kumkhua ang.
652 INDONA ROPUI

Tlante tân chuan chatuanin Krista kraws chu an zir tûr leh an
hla a ni ang a. Tihropuia awm Kristaah chuan, Krista khehbeha chu
an hmu ang. Vân boruak zau taka khawvêl chhiar sên lohte siâma
enkawl nghâltu, Hmangaih Pathian, vân Lalber, cherub leh seraf
êng ropuiten chawimawi an nin ngai lohva chu - mi sualte chhandam
tûrin mahni A inngaitlâwm a, sual vânga mualphona leh thiam loh
chantîrna chu A phur a, khawvêl bo chungpiknain A thinlung a delh
keh a, Kalvari krawsa A nunna a sâwr chhuahsak thlenga a tuarzia
te, A pain A hmêl A thup takzia te chu engtikah mah theihnghilh a ni
tawh ngai lo vang. Khawvêl zawng zawng Siamtu, engkim tâwpna
tûr Rêltuin, mihringte A hmangaih avânga mahni inhnûk hniamin A
ropuina zawng zawng A han hlîp thla vek mai hi vân leh khawvêl
chuan mak an tiin an chawimawi kumkhua ang. Tlanten an
Chhandamtu an en a, Pâ chatuan ropuina A hmêla lo êng chhuak an
hmuh a, A lal\hutthlêng chu chatuan a\anga chutuana awm zêl tûr a
nihzia an hmuh a, A ramin kin nî a neih loh tûrzia te an hriat chuan,
lâwmna hla: “A hlû e, Berâm No talh tawha hi a hlû e, Amâ thisen
hlu ber ngei chuan Pathian hnênah min tlan tawh si a,” tih hi ropui
takin an sa dâwn a ni.
Kraws thurûk chuan thurûk dang zawng zawng a hrilhfiah zo
va. Kalvari a\anga ênna zung lo chhuakah ropui \ihbaiawm anga
lang chu mawi tak leh mit la takin a lo zâm chhuak a. Zahngaihna te,
zaidamna te leh nû leh pâ hmangaihna te chu, thianghlimna leh dikna
leh thiltihtheihna nên chuan rem taka infâwk khâwmin an lang a. A
lal\hutthlêng ropui, chawi sâna awm chu kan hmu a, tûn hmâ zawng
zawng aia chiang zâwkin, “Kan Pa” kan lo tih \hîn awmzia pawh
chu kan hre ta a.
Finnaa khata chuan, chhandama kan awm theih nân A Fapa
rawn hlan chauh lo chu rem dang A ruat thei lo tih hriat a la ni ang.
He inhlanna avâng hian he lei hi mi thianghlim, thi thei lo, lâwmnaa
khatte chauhvin an la luah dâwn a ni. Thim thiltihtheihna nêna
Chhandamtu inbeihna rah chu tlante lâwmna, chatuan thlenga Pa
ropuina tûra luang liam reng hi a ni. Chu chu Pathian ngaiha mihring
hlutna tilangtu a ni a, tichuan man atâna A pêkah chuan Pa chu a
lungawi tâwk a, Krista ngei pawhin, A inhlanna ropui tak rah A
hmuh chuan, A lungawi tâwk a ni.S
BUNG 41

LEI A CHHIAT HUN TÛR


CHHIAT
(DESOLATION OF THE EARTH)

A
SUALNATE chuan vân pawh a tawng ta hial a, Pathianin a
thiltih fel lote pawh chu A hre reng si a. Anin a pêk ang
ngei khân pe thung ula, a thil tihzia ang zêl chu a leh hnihin
thungrûl ula. A chawhpawlhna novah chuan a tân a leh hnihin
chawhpawlhsak rawh u. A intihropui leh a intihnawmsakzia ang zêl
khân nghaisain tilungngai thung rawh u; a rilru chuan, ‘lalnuah ka \hu
a ni, hmeithai rêng ka ni lo va, lungngaihna ka hmu hauh lo vang,’ a
ti si a. Chuvângin ni khat chauhvah a hremna - thih te, lungngaih te,
\âm te chu a lo thleng vek ang; meia hâlralin a awm bawk ang; a
rorêltu, LALPA Pathian chu A chak si a. Leia lal, a ngai \hîntute leh
a nawmsak bâwlpui \hîntute chuan a kang khû chu an thlîr hunah
chuan, ‘Babulon khaw ropui, khaw nghet tak chu a chung a pik e, a
pik e! Dârkâr khat chauhvah i chungah rorêlna chu a lo thleng ta si
a!’ tiin nghaisakna a tuar chu hlauh vânga hla taka dinga, a chunga
\apin an âwm an inchûm ang,” (Thupuan 18:5-10).
“Leia sumdâwngtute,” a nawmsak bâwlna avânga “lo hausate
chuan, ‘Khaw ropui, puan zai sîn leh puan sen duk leh sen lâr sina,
rangkachak leh tuikeplunga inchei chu a chung a pik e, a pik e!
Dârkâr khat chauhvah sum chuti zozai chu engmah lo a lo nih tâk
hi,” tiin \ap leh lungngai chungin a nghaisakna hlauh vângin hla takah
an ding ang,” (Thupuan 18:11, 15 -17).
Chûngte chu Pathian thinur nîa Babulon chunga hremna tla tûrte
chu an ni. A sual tehkhawngte chu a tikhat tawh a; a hremna hun a
lo thleng ta a; tihboral a hun ta a ni.
Pathian âwin A mîte saltânna a lêttîr hunah chuan dam chhûng
indona ropui taka hnehna chang lotute harhna râpthlâk tak chu a lo
awm a. Khawngaihna hun hawn a nih chhûng khân, Setana bumnain
an mit a tidel a, an thil sual tihah thiam an inchantîr a. Mi hausate

653
654 INDONA ROPUI

chuan an aia rethei zâwkte lakah an chungnunna chu an chapopui a;


mahse an hausaknate chu Pathian dân bawhchhiat vânga an neih a
ni si a. Ril\âmte hnêna chaw pêk leh, saruakte puan sintîr leh, fel
taka tih leh khawngaihna ngainat an thlahthlam a. An anpui thilsiamte
laka zahderna leh chawi sânna dawn an tum a. Tûnah chuan anmahni
tiropuitu zawng zawngte chu hlihsak an ni a, thlathlama awm leh
himna nei lova kalsan an ni ta. An Siamtu aia an lo thlan milimte
chunga chhiatna chu thlabârin an thlîr a. Lei hausakna leh nawmsip
bâwlnaah an nunna chu an hralh a, Pathian lama hausakna an zawng
lo. A rah chu–an nun a hlawhchham a, an nawmchenna chu thil
khâah a chang a, an rosumte chu a tuiêk zo ta. Dam chhûng hlâwkna
chu rei lotêah hnâwl bo a ni a. An in ropui chhiate leh an rangkachak
leh tangkaraw tihdarh chu mi hausate chuan an \ah chhan a. Mahse
an milem ruala boral an hlauhna chuan an \ap rîte chu a tireh vek a.
Misualte chu an inchhîr a, Pathian ngaihsak lova an sual vânga
inchhîr ni lovin, Pathianin A hneh tâk zâwk vanga inchhîr an ni. A
rah chu chutiang a lo nih tâk avângin pawi an ti a; mahse an
suahsualnaah simna an nei lo. Thei ni ta sela hneh tûrin engkim an ti
duh ang.
Khawvêlin an hmuhsit leh an nuihzatbûra, tihboral vek an châk
pâwlte ngei chu, hripuiah te, thlipuiah te, lîrnghîngah te na lova an
kal tlang chu an hmu a. A dân bawhchhetute tâna kan ral hmang mei
chu, A mîte tân chuan bûk him tak a ni a. Mihringte duhsak hlawh
duh vânga thutak hralhtu rawngbâwltu chuan, tûnah chuan a thiltih
leh zirtîrna awmzia chu a hre ta. Engkim hmutu mit chuan, dawhkân
bula a din lai te, tual a lên lai te, hmun hrang hranga mîte nêna an
chêttlat lai te chuan a zui zêl tih a chiang a ni. Thinlunga thlarau
chêtdân tinrêng te, thuziak tlar tinrêng te, thu sawi chhuah tinrêng
te, dik lohnaa awm tûra mîte hruaina tûra thiltih tinrêng te chuan chi
a theh darh a; tûnah chuan a vêla thlarau bo, riangvaihote a\ang
chuan chutiang hnathawh rah \ha lo tak chu a hmu ta a ni.
“Ka fanu ka mîte hliam chu ngaihsam takin, ‘A \ha a lâwm, a
\ha a lawm,’ tiin an thawi a, a \ha hauh si lo va,” (Jeremia 8:11).
“Keima tihlungngaih ni lova, dâwta mi felte thinlung in tihnat
avâng leh, mi suaksual chu nungdama a awmna tûra a sualna kawng
LEI A CHHIAT HUN TÛR 655

ata a lamlêt lohna tûrin mi suaksual kutte chu in tichak a,” (Ezekiela
13:22).
“Ka ran tlatna hmuna berâm tiborala, tidarhtuho berâmpute chu
an chung a pik e!... Ngai rawh u, in thil tihsual avâng hian ka kan
dâwn che u a ni.” “Berâmpute u, chiau vak vak ula, \ap rawh u;
nangni berâm rual zînga a puipate u, tâl tawp tawp rawh u; thaha in
awm nî leh in darhsarh nîte a lo thleng tak zet a nih hi, ... berâm rual
zînga puipate pawhin tlanchhiatna tûr leh pumpelhna kawng an nei
lo vang,” (Jeremia 23:1, 2; 25:34, 35).
Rawngbâwltute leh mipuite chuan Pathian nêna inlaichînna \ha
chu an vawng reng lo tih an hmu a. Dân fel leh dik zawng zawng
Petu lakah an hel tih an inhmu a. Thupêk thianghlim sîra an hnâwlna
chuan thil \ha lo sâng tam tak, inrem lohna te, huatna te, khawlohna
te a rawn thlen a, lei hi inbeihna hmun zau tak, tui bawlhhlawh luan
khâwmna hmunah a siam a. Hei hi thutak hnartute leh sualna vawn
reng thlangtute landân tûna lo lang chu a ni. Thuawih lote leh rinawm
loten an hloh hlen tâk chatuan nunna neih an châkzia chu eng \awng
mahin sawi fiah theih a ni lo. Mi, an thiamna bîk leh thusawi thiam
vânga mi chawimawina dawngtute chuan hêng thilte hi an êng dik
takah an hmu ta. Bawhchhiat vânga an chân takte chu an hria a, an
rinawmna an lo ngaihnêp leh hmuhsit sakate ke bulah tluin, ‘Pathianin
A hmangaih a ni’ tih an puang a.
Mîte chuan bum an nih an inhre ta. Boralnaa hruaituah an inpuh
tawn a; mahse rawngbâwltute chungah thiam lohna nasa ber an bel
khâwm a. Berâmpu rinawm lote chuan thu mâm an sawi a; an thu
ngaithlatute chu Pathian dân engmah lova siam tûr leh, a vawng
thianghlimtute chu tiduhdah tûrin an hruai a. Tûnah an beidawn
avângin, khawvêl hriatah chûng zirtîrtute chuan an bumna hnathawh
chu an puang a. Mipuite chuan thinur êm êmin, “Kan boral ta!
Nangmahni vânga boral kan ni,” tia âuvin berâmpu dik lote chu an
bei a. Hmâna anmahni ngaisângtu berte chuan ânchhe râpthlâk ber
an lawh ta a. Hmâna chawimawina khumtîrtu kutte ngei chu anmahni
tihboral nân an la lek ang. Pathian mîte thah nâna hman an tum
656 INDONA ROPUI

khandaihte chu an hmêlmate tihboral nân an lek ta. Hmun tinrêngah


inbeihna leh thisen chhuahna a awm ta.
“Leilung tâwp thlengin thâwm a thang khâwk ang a; LALPAN
hnamte A khing a, tîsa zawng zawng chungah ro A rêl dâwn; mi
suak sual chu khandaih hnênah A pe ang,” (Jeremia 26:31). Kum
sângruk chhûng chu inhnialna ropui chuan hmâ a sâwn zêl a; Pathian
Fapa leh A vân palaite chuan mihring fâte zilh lâwk tûr leh ti-êng tûr
leh chhandam tûrin sual thiltihtheihna chu an do va. Tûnah chuan thu
tihtlûkna an siam fel vek tawh a; Pathian sorkâr donaah Setana an
thurualpui thlap tawh. Pathianin A dân rahbeh tawh thuneihna A
tihlan hun a lo thleng ta. Tûnah chuan inbeihna chu Setana nên chauh
ni tawh lovin, mihringte nên pawh a ni ta. “LALPAN hnamte chu A
khing a.” “Mi suaksualte chu khandaih hnênah A pe ang.”
“Thil tenawm tihte avânga zaka \ap \hînte” tâna chhan chhuahna
chhinchhiahna chu tihlan a ni ta. Ezekiela inlârnaa entîr tâk, thihna
vântirhkoh chu, mi thahna hmanrua leh thu a pêkte hnênah kal
chhuakin, “Putar te, tlangval te, nula te, naupang te leh nu te that fai
vek rawh u. Chhinchhiahna neite erawh chu rawn hnaih suh u; ka
hmun thianghlimah \an rawh u,' a ti a.” Zâwlnei chuan, “Biak in
kawta upahovah chuan an \an ta a” a ti a (Ezekiela 9:6). Tihboralna
LEI A CHHIAT HUN TÛR 657

hna chu thlarau lam puipa intiho zîngah \an a ni a. Hruaitudik lote
chu tlu hmasa ber tûr an ni. Tute mah han khawngaih tûr leh zuah
tûr an awm chuang lo. A hmei a pain, chhiahhlawh te leh naupang
tête pawh an boral tlâng a.
“LALPA chu an sualnate avânga leia awmte hrem tûrin A awmna
ata A lo chhuak dâwn a ni; lei pawh hian a thisen chu a tilang ang a,
mi an thahte chu a khuh tawh lo vang,” (Isaia 26:21). Jerusalem
dotu zawng zawng chunga LALPAN hripui A lêntîr tûr chu hei hi a ni:
An kea an ding reng chungin an tîsa chu a ral ang a, an ka chhûnga
an lei pawh a ral ang a, chumi nîah chuan heti hi a ni ang a, LALPA
hnên ata buaina nasa tak an zîngah a awm ang a, mi tinin a \henawm
kut a chelh ang a, a \henawm kut chungah a kut a lek bawk ang,”
(Zakaria 14:12, 13). An thinurna avânga an inbeihna âtthlâkah leh,
Pathian thinurna engmah pawlh loh leih buaknaah chuan leia chêng
mi sualte chu an tlu a, puithiamho te, rorêltu te, mipui te, hausa leh
rethei te, mi chungnung leh hnuaihnung te chu. “Chûmi nîa LALPA
thahte chuan lei tâwp a\angin lei tâwp lehlam thlengin an dâp ang a;
sûn loh leh khâwm loh leh phûm lohvin an awm ang,” (Jeremia
25:33).
Krista lo kal hunah chuan lei pumpui a\angin mi suaksualte chu
tihboral an ni ang a, A kâa thâw chuan a tiboral ang a, a ni, A
ropuina êng chuan a tiboral ang. A mîte chu Pathian khawpuiah
Kristan A hruai ang a, lei chu a chhûngah tumah awm lovin tihruah
a ni ang a. “Ngai teh, LALPA chuan lei hi a tiruakin, a tiram dâwn a,
a khaikhup ang a, a awmate chu a tidarh dâwn.” “Lei hi tihruah fai
kêlh leh tihchhiat fai kêlhin a awm ang, chu thu chu LALPAN a sawi
tawh si a.” “Lei hi a awmate hnuaiah chuan a bawlhhlawh zo ta;
dânte chu an bawhchhiat a, thuruat chu an tihdanglam a, kumkhaw
thuthlung chu an bawhchhiat avângin. Chuvângin ânchhe lawhnain
lei hi a ei zo va, a awmate chu thiam loh chantîrin an awm ta:
chuvângin leia awmate chu an kâng hlum ta,” (Isaia 24:1, 3, 5, 6).
Lei pumpui chu thlalêr ram pilril ang mai a ni a. Khawpui leh
khaw tê lîrnghîngin a sawi chhiat te, thing tlu kar te, tuipui vawrh
chhuah lungpui phel rem rum te leh lei a\anga lo puak darh te chu
658 INDONA ROPUI

ram tinah a tla rem rum mai a, tlâng lian pui pui, a innghah chhan
a\anga lo phel darh tate hmunah chuan khuar zau tak takte a lo
awm bawk a.
Tlanna Nîa rawngbâwlna urhsûn tak hnuhnung berin a entîr, thil
thleng tûrte chu tûnah an lo thleng ta. Hmun Thianghlim bera
rawngbâwlna chu zawh a nih a, sual thawina thisenin maichâm ata
Israelte sualna chu a tihbo va, kêl chu a nung chunga LALPA hmâah
rawn lâk a nih chuan, puithiam lalberin, mipui hmâah Israelho zawng
zawng khawlohna te, an bawhchhiatna zawng zawng te, an sualna
zawng zawng te chenin a chham ang a, kêl lu chungah chuan a nghat
ang a,” (Leviticus 16:21). Chutiang bawkin vân biakbûkah tlanna
hnathawh chu zawh a nih hun chuan, Pathian leh vâna vântirhkohte
hmâah leh chhandam fâte hmâah, Pathian mîte sualna chu Setana
chungah nghah a la ni ang; thil sual a tihtîr zawng zawngah a thiam
lohzia puan chhuah a la ni ang. Kêl chu chên loh leiah dah bo a ni
ang khân, Setana chu lei khawhar chên lohna leh thlalêr ngui takah
chuan dah bo a ni ang.
Setana tântîr a nih dân tûr leh he lei chhiat dân tûr leh \iau dân
tûr hi, inlârna hmutu chuan a lo sawi lâwk a, chutiang chuan kum
sângkhat a awm ang tih pawh a puang bawk a. LALPA lo kal lehna
leh mi suaksualte tihboralna tûr a târlan hnu chuan hrilhlâwkna chu
hetiang hian chhunzawm zêl a ni: “Vântirhkoh leilâwt chabi leh
khaidiat lian pui kengin, vân a\anga lo chhuk ka hmu a. Dragon,
rûlpui tar chu (chu chu Diabola leh Setana a ni) a man a, kum
sângkhat atân a phuar a, leilâwtah chuan a paih lût a, a khar khum
a, kum sângkhat chu a vei hmâ loh chuan hnam tin a bum leh tawh
lohna tûrin a châr hnan ta a; chu mi hnuah chuan rei lo tê atân chhuah
leh rih tûr a ni,” (Thupuan 20:1-3).
Heta “leilâwt” tih hi Pathian Lehkha Thu dang a\angin, he lei,
mumal lo leh thim mupa a awm hun tûr sawina a ni tih a lang chiang
a. “A tîra” he lei awm dân chung thuah Bible chuan hetiangin a
sawi: “A chhia a, a ruak ngawt a ni a, tui thûk tak chung chu a thim
mup a,” (Genesis 1:2). Hetiang hian, a \hen lai tal chu, a la awm leh
ngei dâwn tih hrilhlâwknain min zirtîr a ni. Pathian ni ropui tak chu
thlîrin, zâwlnei Jeremia chuan, “Leilung chu ka han en a, ngai teh,
LEI A CHHIAT HUN TÛR 659

\iau leh ruakin a awm; vânte pawhin êng an nei lo. Tlângte ka en a,
ngai teh, a nghîng a, mual zawng zawng pawh an phe hlawk hlawk
a. Ka han en a, ngai teh, mihring an awm lo va, chunglêng sava
zawng zawng pawh an thlâwk bo zo ta. Ka han en a, ngai teh,
thlawhhma \hate chu thlalêr a chang ta, khawpui zawng zawng pawh
a chim zo ta,” tiin a puang a (Jeremia 4:23-26).
Hei hi kum sângkhat chhûnga Setana leh a tirhkoh sualte in tûr
chu a ni. Kan leilung bâk hi a pelh phal a ni lo va, khawvêl dangtea
suala la tlu ngai lote thlêm tûr leh tibuai tûrin kal theihna a nei hek lo
vang. Hei hi phuara a awm dân tûr chu a ni; an chunga a thiltihtheihna
a han hmanna tûr tumah an awm tawh lo. Kum tam tak chhûnga a
lâwmna ber, bumna leh chhiatna hna a\ang chuan sah thlâk hlauh a
ni tawh ang.
Setana paih thlâk a nih hun thlîrin, zâwlnei Isaia chuan heti hian
a ti a, “Aw, ‘vârparh,’ ‘zîng lam fapa,’ vân ata i tlâk tâk chu le!
Hnam tin titlâwmtu, engtizia nge leia sah thlâka i awm tâk chu le!’ I
rilruah chuan, ‘Vânah ka chho vang a, Pathian arsîte chung lamah
khian ka lal\hutphah ka chawi sâng ang; Chungnungbera ang maiin
ka awm ang,’ i tih vei nên khân. Nimahsela Seol-ah, khuarkhurum
tâwp rêtahte chuan hruai thlâkin i awm dâwn si. A hmu che apiangin
an en ngun ang che a, ‘He mi hi maw lei tikhûr a, ram tin tinghînga,
khawvêl thlalêr anga siam a, a khaw awmte tiboral a, a salte an in
lama kal tûra chhuah ngai lova chu?’ tiin i chanchin an la chhût ang,”
(Isaia 14:12-17).
Kum sângruk chhûng chu, Setana helna hnathawh hian “lei hi a
tikhûr” a. He “khawvêl hi thlalêr anga siamin, a chhûnga khawpuite
a tichhia” a. “A salte an in lama kal tûrin a chhuah ngai lo.” Kum
sângruk chhûng chu a tân inah Pathian mîte a khung a, kumkhaw sal
atân neih a tum a; mahse a phuarnate chu Kristan tichatin, mi tângte
pawh A chhuahtîr a.
Mi suaksualte takngial pawh tûnah chuan Setana khawih phâk
an ni ta lo, amah leh a vântirhkohte nên sual vânga ânchhe hnathawh
chu hre chhuak tûrin an awm ta si a. “Hnam tin lal zawng zawng, an
zain, mahni in \heuhvah ropui takin an muhîl a. Nang erawh chu a
660 INDONA ROPUI

zung puak chhuak tenawm tak leh, râl thah, khandaiha chhun tlang,
khuarkhuruma lungte zînga chhuk-ho silhfên angin i awmna a\anga
hla takah paih chhuahin i awm tâk zâwk hi; ruang rahbeh ang maiin.
I ram i tihchhiat a, i khua leh tuite i thah avângin an zînga phûmin i
awm ve lo vang,” (Isaia 14:18-20).
Kum sângkhat chhûng chuan Setana chu lei \iau leh ram ro
tawhah chuan, Pathian dân laka a helna rah chu hmu tûrin a tei ruk
ruk ang a. Chumi chhûnga a tuar chu namên lo a ni ang. Paih thlâk a
nih a\angin \hahnemngai taka a hna a thawh zui reng avângin hun kal
tawh lamte thlîr kîrna hun pawh a nei ngai lo va; tûnah erawh chuan
a thiltihtheihna chu chhuhsak a ni ta si a, vân sorkâr laka a hel \an
tirh a\anga a thiltih tawh zawng zawng thlîr kîrna leh a thil sual tih
vânga nakina a la tuar zêl tûr râpthlâk tak chu hlau leh khûr chunga
thlîr lâwkna nei tûrin leh, sual a lo tihtîr tawh zawng zawng avânga
hremna tuar tûrin hnutchhiah a ni ta.
Setana sala a tân avâng chuan Pathian mîte chu an hlimin an
lâwm hlê thung ang. Zâwlnei chuan heti hian a ti: “I lungngaihna ata
te, i buaina ata te, hnathawh hautak zet an thawhtîrna che ata te
LALPAN a chawlhtîr che nîah chuan heti hi a ni ang a, he tihelna thu
hi Babulon lal (Setana tihna) âu khumin i la sawi ang, ‘Engtizia nge
hnehchhiahtu chu a va reh ta êm! Engtizia nge rangkachak khawpui
chu a va reh ta êm! LALPA chuan mi suaksual tiang a titliak ta,
rorêltute lal tiang chu, mi tin thinrim chunga vaw zawt zawt zêl \hîn
a, hnam tin thinur chunga tûmâ khap rual loh tihduhdahnaa rorêlsak
\hîna chu,” (Isaia 14:3-6).
Thawhlehna hmasa leh hnuhnung inkâr kum sângkhat chhûng
chuan misualte rorêlsakna a awm a. Tirhkoh Paula chuan he rorêlna
hi, Isua lo kal vawi hnihna rawn zuitu tûr nia sawiin, “A hun hmain
engmah fiah suh u, LALPA lo kal hmâ loh zawng; Ani chuan thima
thil thuhrûkte chu êngah A rawn la chhuak ang a, thinlunga tumte
pawh A tilang bawk a,” a ti a (1 Korin 4:5). Hmâkhawsânga A lo
kalin, “Rorêlna chu Chungnungbera mi thianghlimte hnênah pêk a
ni,” tih Daniela’n a sawi a (Daniela 7:22). Hetih hun hian mi felte
chu lalte leh puithiamte angin Pathian hnênah ro an rêl a.
“Lal\hutthlêngte ka hmu a, a chungah mi an \hû a, rorêlna chu an
LEI A CHHIAT HUN TÛR 661

hnênah an pe a,” tiin Johanan Thupuanah a sawi a (Thupuan 20:4,


6). “Pathian leh Krista puithiamte an ni ang a, Amah nên kum
sângkhat rorêlin an awm ang,” (Thupuan 20:6). Paulan a lo sawi
lâwk tawh angin, hetih hunah hian, “Mi thianghlimte chuan he khawvêl
hi an la ngaihtuah dâwn a ni,” (1 Korin 6:2). Krista leh mi
thianghlimte chuan, mi sualte chu an thiltihte leh dân bu, Bible
khaikhinin an ro an rêlsak ang a, an taksaa an thiltih ang zêlin an
rêlsak ang. Mi sualte tuar tûr chu, an thil tih ang zêlin tihfel a ni ang
a; thihna buah an hming zawnah ziak vek a ni.
Setana leh tirhkoh sualhote pawh chu Krista leh A mîte chuan
an rêlsak a. Paulan, “Vântirhkohte lam pawh kan ngaihtuah dâwn
tih in hre lo vem ni?” a ti (1 Korin 6:3). Juda chuan, “Vântirhkoh,
an nihna pawm lova, an awmna pangngai kalsantute chu, ni ropui
rorêlna atân thim hnuaiah chatuan phuarnaa phuar chungin khêk an
ni,” a ti (Juda 6).
Kum sângkhat tâwpah chuan thawhlehna hnuhnung a lo thleng
ang. Misualte chu an thlân ata kaihthawha awmin, Pathian hmâah an
ding ang a, “hremna ziak sa” chu hlen a ni ang. Thupuan ziaktu
chuan mi felte thawhlehna thu sawiin, “Kum sângkhat chu a vei hmâ
loh chuan mitthi dangte chu an tho rih lo va,” a ti (Thupuan 20:5).
Isaian mi sualte chung thu sawiin, “Mi tângho khuarkhuruma hruai
khâwma an awm angin an awm ang a, tân inah khungin an awm ang
a, ni rei tak hnuah hremin an awm ang,” a ti a (Isaia 24:22).S
BUNG 42

INDONA A TÂWP T
TÂWP A
TA
(THE CONTROVERSY ENDED)

K
UM SÂNGKHAT tâwpah chuan, Krista chu leiah A lo kîr leh a.
Tlan tawh mipui tam tak chuan an rawn zui a, vântirhkoh
tam takin an rawn zui nguai nguai bawk a. Ropui râpthlâk
taka A lo chhuk lai chuan, mi suaksual thite chu an chhiatna tâwk
tûra kaihthawh an ni a. Tichuan an lo tho chhuak a, sipai rual lian
tak, tuifinriat kama \iau vaivut anga chhiar sen loh an ni. Thawhlehna
hmasa bera thote nên chuan an inang lo ngei mai! Mi felte chu
vânglai leh mawina chuai thei lovin thuam an ni a, mi suaksualte
hmêlah erawh chuan natna leh thihna sulhnû a lang thung a.
Chuta mipui tam tak chuan, an vaiin Pathian Fapa ropuina chu
an thlîr a. Mi suaksualte chuan lungrual takin, “LALPÂ hminga lo
kal chu a eng a thawl e,” tiin an âu rual a. Isua an hmangaih vânga
âu rual erawh chu an ni lo. Au chhuah hreh teh mah sela, dikna
chuan a tur hneh miau si a ni. Mi suaksualte chu thlâna an luh lai ang
bawkin, Krista la hmêlmâk rânin, helna rilru nên an lo tholeh a. Mahse
an tûn hma nuna famkim lohnate siam \hat nân khawngaihna hun
hran pêk an ni dâwn tawh lo, pêk leh pawh ni se, an hlâwkpui tawh
hek lo vang. An dam chhûng zawnga an bawhchhiatna chuan an
thinlungte chu a tinêm zo tawh si lo va. Khawngaihna hun hran pawh
chu pêk nawn lo ni teh rêng mah sela, a hmasa zâwk ang bawkin
Pathian duhzâwng do nân leh Ama laka helna chawh chhuah nân
bawk an hmang leh tho vang.
Krista chu OlivTlângah, A thawh leh hnua vâna A lâwnna hmun,
A lo kîr lehna thutiam vântirhkohten an rawn sawi nawnnaah chuan,
A lo chhuk a. Zâwlnei chuan hetiang hian a sawi: “LALPA ka Pathian
chu a lo kal ang, a mi thianghlim zawng zawngte pawh i hnênah an lo
kal ang.” “Chû mi nîah chuan Oliv Tlâng chhak lama Jerusalem
rawn chhawngah chuan, a ke a nghat ang a, tin, Oliv Tlâng chu

662
INDONA A TÂWP TA 663

chhak leh thlang zâwngin a laiah a phel ang a, ruam nasa tak a awm
ang. “Lei chung zawng zawngah LALPA chu lalber a lo ni ang: chu
mi nîah chuan LALPA chu pakhat a ni ang a, a hming pawh pakhat a
ni ang,” (Zakaria 14:5, 4, 9). Jerusalem Thar, êng ropui tak mai,
Pathian hnên a\anga lo chhuk chu, a awmna tûr buatsaih,
tihthianghlim tawhah chuan a innghat a, Krista chu A mîte leh
vântirhkohte nên chuan Khaw Thianghlimah chuan A lût ta a.
Tûnah Setana chu chungnun ber tuma a beihna hnuhnung ber
atân a inpuahchah sauh sauh mêk a. A thiltihtheihna chhuhsak a nih
a, a bumna hna a\anga sah thlâk a nih chhûng khân, sualna lalpa chu
a mangangin a hrehawm ngawih ngawih mai a; amaherawhchu mi
suaksual thîte kaihthawh an nih a, a lam\ang mipui nasa tak a han
hmuh chuan, a beiseinate chu a lo nung leh a, indona ropuiah chuan
tlâwm awzâwng a tum ta lo va. Chhandam loh sipai rual zawng
zawngte chu a puanzâr hnuaiah a hruai khâwm a, anmahni chakna
ringin a remruatnate chu hlen ngei a tum a. Mi suaksualte chu Setana
salte an ni. Krista an hnar khân hel hotu dân an pawm a lo ni a. A
rawtnate pawm tûr leh a tirh anga ti tûrin an inpeih reng a ni.
Nimahsela, a vertherna pângngai a la thlah chuang lo va, Setana a ni
tih pawh a inhre duh lo. He khawvêl neitu, lal dik takah a inchhâl a,
dik lo takin a bumate hnênah chuan tlantuah a inchantîr a, a
thiltihtheihnaa an thlân ata ko chhuaktuah a insawi bâkah, lal sual
tawrawt ber lak ata anni chu chhan chhuak dâwn \êp angin a insawi
lehzêl a. Krista awmpuina lâk kian a nih hnu chuan, a rahbi tihngheh
nân, Setana chuan thilmakte a ti a. Mi chak lote a tichak a, an zain
a fuihpawrh a. Mi thianghlimte riah hmun leh Pathian Khawpui chu
dova lâk a tum a. Nui vur vur chungin mipui chhiar sên loh, thihna
ata kaihthawha awmte chu a en a, an hnênah chuan, an hruaitu a ni
a, a lal\hutphah leh a ram chu chang leh tûrin Khawpui chu a hneh
thei a ni tih a puang a.
Chuta mipui tam tak zîngah chuan, tuilêt hmâ lama mi, dam reiho,
mi lian leh fing tak tak, vântirhkoh sualho thu hnuaia intulût a, an
themthiamna leh finna zawng zawng anmahni inchawisân nâna
hmangte, an themthiam êm avâng leh an thil siam mawi tak takte
664 INDONA ROPUI

avânga an thiamna khawvêlin an biak tâk hial, amaherawhchu an


nun chhiatna leh an thil sual hmuh chhuahtea lei tibawlhhlawha, Pathian
anna tibotute, an sualna avânga khawvêl ata hnamte tutlâwm \hîntu,
mi huaisen, indonaa vawi khat mah la tlâwm ngai lo, râltu mi, chapo
leh tumruh tak, an hmâa lalramte an khurhna hial \hinate pawh an tel
a. Thihna chuan anni chu a tidanglam chuang lo. Thlân a\anga an lo
chhuah chuan, an thih dâwna an rilru tâwpna chiahah khân an rawn
\an leh a. An thih dâwna an chunga rorêltu hneh an châkna chiah
kha an pu leh a.
Setana chuan a vântirhkohte chu a râwn a, chutah hêng lalte leh
hnehtute leh mi chakte hi a râwn leh a. An lama \angho tamzia leh
chakzia chu an en a, anni nêna tehkhin râlah chuan khawpui chhûnga
sipaite chu tlêm tê an ni a, hneh mai theih an ni ang tih an puang a.
Jerusalem Thar hausaknate leh ropuina chu chhuhsak tumin rem an
ruat a. Chawplehchilhin an za chuan indo an buatsaih ta a. Mi
themthiam tak takte chuan indona hriamhrei an siam \an ta a. Sipai
rual hruaitu, an hlawhtlinna avânga hmingthan lo hlawh tawhte chuan,
hêng indo châk mîte hi a pâwl pâwlin, khawpui rûn tûrin an khalh
khâwm a.
A tâwpah chuan hma lam panna tûr thupêk a lo chhuak ta a,
sipai rual chhiar sên loh chuan hma lam an pan ta \hup \hup a,
khawvêl hnehtu ropui rêng rêngin an ho tawh aia tam, khawvêl indo
a lo chhuah tirh a\anga sipai rual zawng zawng infin khâwm ai pawha
tam an lo thawk a. Indo mi zawng zawng zînga chak ber, Setana
chuan hmâ a hruai a, a vântirhkoh rualte pawh chuan an rawn zui
nghâl a. A zuitute zîngah chuan lalte leh raltu mîte pawh an tel a,
mipui nasa tak chuan, a pâwl pâwlin an hotute \heuh nên an rawn
zui nguai nguai mai a. Sipai râl do thiam tawh sa vek ang maiin he
khawvêl khi chat leh bumboh tak chungah Pathian Khawpui lam
panin an kal dûl dûl a. Chutih lai chuan, Isua thupêkin Jerusalem
Thar kawngkhârte chu khâr a ni ta a, Setana sipai rualte chuan
khawpui chu an hual ta mup mai a, bei zui zêl tûrin an inpeih reng a.
Krista chu A hmêlmate hmuh theihah a lo lang leh a. Khawpui
chung lam daihah, rangkachak lungphûm tle sûr mai chungah, sâng
taka chawi sânin lal\hutphah a awm a. Chû lal\hutphahah chuan
INDONA A TÂWP TA 665

Pathian Fapa a \hu a, a vêlah chuan a khua leh tuite an awm a.


Krista thiltihtheihna leh ropuina chu eng \awng mahin a hrilhfiah zo
lo, ziak chhuah rual lah a ni hek lo. Chatuan Pa ropuina chuan A
Fapa chu a tuam vêl chûk a, A ênna ropui tak chuan Pathian
Khawpui chu a khat a, kawngka pâwn lamah chuan a êng chhuak
sung mai a, a ni, lei pumpui mai hi a ên chhuak vek mai a ni.
Lal\hutphah bul chênah chuan, Setana tâna \hahnemngai taka lo
thawk tawh \hîn, amaherawhchu, ‘thingthû mei ata phih chhuah’
ang lo ni tate leh, tih takzeta inpumpêka an Chhandamtu zui leh ta
zâwkte chu an awm a. A dawt lehah chuan, tihderna leh rin lohna
kâra Kristian nungchang chhertute, Kristian khawvêlin Pathian dân
engmah lova an chantîr lai pawha lo chawimawitute leh khawvêl
awm \an tirh a\anga a tâwp thleng inkâra an rinna avânga martar-na
chang maktaduai tam tak an awm a. Chûng mîte dawt lehah chuan,
“mipui nasa tak, tûmâ chhiar sên loh, hnam tin zînga mi te, chi tin
zînga mi te, mi tin zînga mi te, \awng tin zînga mîte puan vâr sina,
tûmkau kengin, lal\hutphah hmâah leh Berâm No hmâah” chuan an
ding a (Thupuan 7:9). An indona a tâwp tawh a, hnehna an chang
ta. Intlânsiakna chu an zo tawh a, lâwmman chu an hmu ta. An kuta
tûm kaute chuan an hnehna a entîr a, an puan vârte chu kai dum
awm lova Krista felna, tûna an ta lo ni ta entîrna chu a ni.
Vân thangkhawk rum rum khawpin tlante chuan fakna hla: “Kan
Pathian lal\hutphaha \hua leh Berâm No hnênah chhandamna,” tiin
an sa a (châng 10). Vântirhkoh leh Seraf te chuan chawimawina
hla chu an sakpui a. Tlanten Setana chimawmzia leh thiltihtheihzia
an hmuh hnu chuan, Krista thiltihtheihna chauh lo chuan, thiltihtheihna
dang rêng rêngin, hnehtuah a siam thei lo tih, tûn hmâ aia chiang
lehzualin an hmu fiah ta a. Chutah mipui tam tak zîngah chuan,
anmahni chakna leh \hatnaa chhandamna inpe anga sawi pakhat
mah an awm lo. An thiltih emaw, an tuar tawh emaw rêng rêng sawi
lan a ni lo va, an thupui ber leh hla ber chu, “Kan Pathian leh Berâm
No hnênah chhandamna,” tih hi a ni.
Lei leh vân mi inkhâwmpuiho hmâah chuan Pathian Fapa
lallukhum khumtîrna takzet chu a awm ta a. Ropuina leh thuneihna
666 INDONA ROPUI

sâng ber chu changin, dân bawhchhiaa A mîte rapbettute chungah


chuan diknain ro A rêl ta a. Pathian zâwlneiin hetiang hian a lo sawi
lâwk tawh rêng a: “Lal\hutphah lianpui vâr tak leh a chunga \hu chu
ka hmu a, a hmâ ata chu lei leh vân an tlân bo va, an tân hmun rêng
a awm ta lo va. Mithîte, a lian a têin, lal\hutphah hmâa ding ka hmu
a; lehkhabute an kêu va; lehkhabu dang Nunna Bû chu, an kêu
bawk a; mi tinte chu lehkhabutea ziak, an thiltih ang zêla rêlsakin an
awm ta a,” tiin (Thupuan 20:11, 12).
Chhinchhiahna lehkhabute kêu a nih a, Isua’n mitin mi suaksualte
an han en vêleh chuan, an thiltih sual zawng zawng chu an hre chhuak
leh ta uar uar mai a. Thianghlimna leh faina kawng ata an kê an pên
chhuahtîrna lai chiah te, Pathian dân bawhchhiatnaa chapona leh
helnain a hruai luh thûkzia te an inhmu fai kêlh a. Sual tih dawklak
vânga sual tûra thlêmna an punluntîrzia te, malsâwmna an hman
khawloh te, Pathian zualkote an hmuhsitna te, inrâlrinna thuchah an
hnar tawh te, sim duh lova zahngaihna tuifâwn an lo hnâwl kîr leh
tâkzia te, a vaiin, mei hawrawpa ziak ang maiin a lo lang ta a.
Lal\hutphah chung lamah chuan kraws a lo lang a; Adama thlêma
a awm lai leh a sual tâkzia te leh tlanna thuthlung rahbi indawt thliah
te chu chiang deuh maiin a lo lang a. Tlâwm taka Chhandamtu a lo
pianna te, A naupan lai pawha thuawihna a neih fozia te, Jordan
Luia a baptisma chan te, chaw ngheia thlalêra a awm laia a hnêna
thlêmna lo thleng te, vântlâng zînga A rawngbâwlna, mîte hnêna
vânram malsâwmna hlu ber A târlan lai te, hmangaihna leh
zahngaihnaa rawng A bâwl a, mipuiin an bawr luai luai lai te, tlâng
hmun fianriala khawhar taka a \awng\ai \hin lai te, A \hatnate \hatna
vêka thungrûl lova, huat leh îtsîk leh elrel a hlawh zâwkzia te, khawvêl
pumpui sualnain a delh beh laia Gethsemane-a A lungngaihna
râpthlâk leh mak tak te, tualthah chîng mipui kuta mantîr A nih lai
te, chûmi zân râpthlâk taka thil râpthlâk pui lo thleng-lo dodâl miah
lova an man lai, A zirtîr a hmangaih berte meuh pawhin an phatsan
lai, Jerusalem kawtthlêra dîm lo baksaka an hruai dawr dawr lai,
diriam taka Ana hmâa hruai a nih lai, puithiam lalber inah leh Pilata
rorêlna hmâa hêk a nih lai, mi dâwihzep leh nunrâwng Heroda
INDONA A TÂWP TA 667

hmâah, hmusit leh chêksawlh leh thi tûra thiam loh chantîr a nih lai
zawng zawngte-a vai mai chuan, chiang êm êmin a lo lang chhuak
leh ta vek a.
Chumi zawhah chuan mipui tlim hmur mai hmâah chuan ennawm
tâwpna chu a lo lang \an ta a. Chhel taka Tuartuin Kalvari lam A
pan lai, vân Lal Fapa krawsa khai kân A nih lai, puithiam chapote
leh hmusittu mipui zi mur murin A lungngaihna an nuihzatbûr lai,
namên lova thimna te, lîrnghîng te, lungpui khi chat te leh thlân
inhawngten khawvêl Tlantuin A nunna a thlah ta a ni tih an lantîr
laite chu fiah takin târlan a ni a.
Ennawm mak tak chu tûn hmâa a nih ang angin a lo lang leh a.
Setana leh a vântirhkohte leh a khua leh tuitena an hmuh loh theih
loh tûrin an hnathawh chu a lo lang a. Mahni \heuh chuan an thil lo
tih tawh chu an hre chhuak leh a. Israel Lal tihboral tuma Bethlehema
nausên pawi sawi hauh lote thattu Heroda te, mi bawlhhlawh Herodi,
Baptistu Johana thisen mawh phurtu te, mi dâwihzep leh mipui
tihlâwm tum Pilata te, hmusittu sipai te, puithiam te leh rorêltu te leh
mipui thinrim, “A thisen chu keimahni chungah leh kan fâte chungah
awm rawh se,” titu te chuan, an zain an sual nasatzia chu an hmu a.
Tlante chuan Chhandamtu ke bula an lallukhumte dah a, “Ka tân A
thî a ni!” tia an au lai chuan, A hmêla Pathian ropuina lo lang, ni aia
êng zâwk lak a\ang chuan, mi sualte chuan bihrûkna an zawng a,
mahse bihrûkna tûr an hmu zo si lo.
Chhandam mipui zîngah chuan Krista zirtîr te, pasal\ha Paula
te, mi \hahnemngai Petera te, hmangaih Johana te leh thinlung dik
pu mi a unau te, leh martar chang zawng zawngte an awm a, kulh
pâwn lamah chuan thil bawlhhlawh leh tenawm tinrêng nên, mi
thianghlimte tiduhdah a, tân inahte khunga thattute chu an awm, Nero-
a, mi nunchhe râpthlâk tâwpkhâwk leh sual tak, hmâna a lo nghaisak
hrep tawh hnute lungngaihna tâwpkhâwk a\anga lâwmna lo hmu
\hîn pawhin, tûna chûng mîten lâwmna leh chawimawina an dawng
ta chu a hmu vê bawk a. A hnathawh rah chu hmu tûrin a nu pawh
a awm ve a; a fapa hnênah nungchang sual a lo pêk dân hmu tûr leh,
a nun dân leh chêt dâna rilru sual châwm liantu, chû rilru sual chuan
668 INDONA ROPUI

khawvêl tithlabâr khawpa pawi nasa tak rawn thlentîrtu chu a awm
ve a ni.
Chûng lo pawh chu, Pope zuitu puithiamte leh kohhran rorêltu
te, Krista palaite nia inchhâl \hîn, mahse A mîte chhia leh \ha hriatna
thunun nâna kawl leh tân in hmang \hînte pawh an awm a. Puithiam
lal, Pathian chung lama inchawisâng a, Chungnungbera dân thlâktu
chapo tak takte an awm bawk a. Chûng mi, kohhran paa invuahte
chuan Pathian laka thu sawi fel tûr an nei a, mahse a theih hrâm
chuan sawi loh châk ngawih ngawihte an ni. Engkimhriaa chu A
dânahte hian A thîkthu a chhe êm êm a, khawlohna neite chu a
chhuah mai mai ngai lo a ni tih an hria, mahse a tlai lutuk ta si. A
mîte hrehawm tuarnate chu Kristan A tuar a ni tih tûnah chuan an
hre takzet ta a. “Hêng ka unau tê berte zînga mi pakhat chunga in
tih chu, ka chunga ti in ni,” (Matthaia 25:40) a tihte khân nasa tak
maiin a rawn khawih ta a.
Khawvêl mi suaksual zawng zawngte chu Pathian rorêlna hmâah
chuan, vân ram sorkâr laka helna avânga pawi khawih an nih avângin,
khin an ni a. Dîlpuitu rêng rêng an nei lo; chhuanlam siam tûr an nei
bawk hek lo; chatuan thihna tuar tûra ruat an ni ta.
Tûnah zet chuan mi zawng zawngin sual man chu, an lo rin dân
\hin ang, mahni kea dinna leh chatuan nunna ni lovin, bâwihh nihna,
chhiatna leh thihna a lo ni zâwk tih an hmu chiang ta. Chatuan ropuina
nasa tak mai chu an hnêna pêk tiam a nih lai khân an lo hmusit tawh
a; tûnah chuan a va han îtawm nasa ta êm! “Hêng zawng zawng hi
nei thei tûr ka ni nâa le; mahse ka hnên a\anga dah bo ka lo thlang
zâwk ta si a. Aw, ka lo va thlang sual tak êm! Muanna te, hlimna te
leh chawimawina te ai chuan retheihna te, hmingchhiatna te leh
beidawnna te ka lo thlang ta si a,” tih hi boral hlen tûra ruat lo ni tate
âuthâwm chu a ni. Vânram kai ve lo tûra an chung thu rêlna chu dik
taka rêl a ni tih an hmu \heuh va. An nunnain, “He mi (Isua) hi kan
lal atân kan duh lo ve,” tiin a lo puang tawh si a.
Pual-ât niâwm takin, mi suaksualte chuan Pathian Fapa lallukhum
chu an thlîr a. A kutah chuan lung phêk pahnih, Pathian dân ziakna,
dân an hmuhsita an lo bawhchhiat tawhte kha an hmu a. Chhandamte
INDONA A TÂWP TA 669
chawimawina leh lâwmna âuthâwm chu an hria a, an mit ngeiin chûng
thilte chu an hmu bawk a. Chûng aw mawi ropui tak maiin khaw
pâwna mîte a fan chhuah meuh chuan, an zain, lungrual takin, “Aw
LALPA Pathian, Engkimtithei, i thiltihte chu a ropuiin a mak a; nang,
hnam tin Lalber, i kawngte chu a felin a dik a ni,” (Thupuan 15:3)
tiin an âu va, bawkkhupin nunna Lal chu chibai an bûk a.
Krista ropuina leh lalna a hmuhin, Setana chu a zeng zo ta vek
emaw tih tûrin a awm a. Vêngtu cherub lo ni tawha chuan a tlâk
\anna chu a hre reng a. Seraf êng, “zîng lam fapa” chu a va danglam
tain, a chan a va han chhe ta êm! Vawi khat chawimawia a lo awm
tawhna, rorêlna hmun a\ang chuan chatuanin hnawh chhuah a ni ta.
Tûnah chuan Pa kiangah, A ropuina khuhsaktu mi dang ding a hmu
ta a. Vântirhkoh sâng tak leh lal hmêl pu tak maiin Krista lua
lallukhum a khumtîr lai chu a hmu a, chû vântirhkoh dinhmun sâng
tak chu, ama dinhmun ni hlen thei tûr a ni tih pawh a hria.
A pawi khawih hmâ leh a thianghlim laia a chênna in chu a hre
chhuak leh a, Pathian laka phunnawi leh Krista îtsîk a chîn dawklak
hmâa a thlamuanzia leh lungawizia te pawh chu a hre chhuak leh
bawk a. Vântirhkohte lainat leh \anpui a hlawh theihna tûra a hêkna
te leh a bumna te, Pathianin ngaihdam a duh lai pawha insiam \hat a
tum lohzia leh luhlul taka a awm tlatzia te chu a hmâah chiang takin
a lo lang vek a. Mihring zînga a hnathawh leh a hnathawh rahte chu
ennawnin - mihringin a mihringpui a huatna te, râpthlâk taka nunna
inlâksakna te, ram a lo ding chhuak a, a lo tlâwm leh \hin te, lalte
tihtlâwma an awm dân te, buaina leh helna chi hrang hrang rawn
inzui zut zut te chu a hmu leh vek a. Krista hnathawh dodâl tûr leh
mihring hruai khawlo deuh deuh tûra bâng lova a beih laite chu a hre
chhuak leh a. Bumna hna a phiar vêl zawng zawng pawhin Isua
rinchhan tlattute a tihchhiat zawh lohziate pawh a hmu a. Setana
chuan a lalna ram, a thawhrimna rah chu a enin, hlawhchhamna leh
chhiatna chauh a hmu a. Pathian khawpui chu awlsam taka lâk mai
theih tûr angin mipuite chu a rintîr a; lâk theih tûr chî a ni lo tih
erawh chu a hre reng a. |ha leh sual indona ropui tak, tûnah pawh
la kal zêlah hian, vawi tam tak hnehin a awm tawh \hîn a.
670 INDONA ROPUI

Engkimtitheia ropuizia leh thiltihtheihzia hi a hai lo, a hre chiang êm


êm a ni.
Hel hotu ropuia tum ber pakhat chu mahni thiam inchantîr leh
helna lo chhuahna chhan chu Pathian sorkârna a ni, tih lanfiahtîr hi a
ni. Hei hi a tih theih nân a thiltihtheihna leh finna ropui tak chu a
hmang zo tak meuh va. Kawnghmang fel tak neiin, tum nei rânin a
thawk a, indona ropui, hun rei tak chhûnga zual lam pan zêlah hian,
a lama \ang tûrin mipui nasa tak a hneh tawh a, a hlawhtling hlê zêl
a ni. Kum sâng tam tak chhûngin he hel hotupa hian dâwt chu
thutak angin a lo khuh mâm tawh \hîn a. Nimahsela, tûnah chuan
helna tlâwm hlen hun tûr leh amâ chanchin leh mizia târlan fiahna tûr
hun chu a lo thleng ta. Krista lal\hutphah chhuhsak a, A mîte tiboral
a, Pathian khawpui la tûra a beihna hnuhnung berah hian bumtu
lalbera chu, a inkhuhna zawng zawng hlihsak vek a ni ta. A lama
\angte chuan a hlawhchham chianzia chu an hmu a. Krista zuitute
leh vântirhkoh rinawmte chuan Pathian sorkâr a phiar vêlna zawng
zawngte chu an hmu fiah ta kêlh a. Vân leh khawvêl pumpuiin an ten
hluah hluah mai a ni.
Ama thu liau liauva a helna chuan vânram chang tlâk lovah a
siam ta a ni tih Setana chuan a hmu a. A thiltihtheihnate chu Pathian
do nân a lo tât hriam tawh a; vânram thianghlimna leh muanna leh
inremna chu a tân chuan hrehawmna râpthlâk ber a ni ta hlauh zâwk
dâwn a ni. Pathian zahngaihna leh dikna a hêknate chu a reh zo ta.
Jehova chunga hming chhiatna nghah a lo tum \hin chu ama chungah
nghah vek tûr a lo ni ta. Tûnah chuan Setana chu a \hing\hî a, a
chunga hremna chu a dik a ni tih a puang a.
“Aw LALPA, tunge i hming zah lo vanga chawimawi lo vang?
Nang chauh i thianghlim si; i thiltih felte chu tihlan a nih tawh avângin
hnam tinrêngin chibai an rawn bûk ang che,” (Thupuan 15:4). Hun
rei tak chhûng indonaa thu dik leh dik lo chungchânga zawhna awm
zawng zawng chu tûnah chuan a lang fiah ta. Helna rah, Pathian
dante hnâwlna rahte chu, thil siam finna nei zawng zawngte mithmuhah
târlan vek a ni ta. Pathian sorkâr leh Setana sorkâr kalhmang inan
lohna chu vân leh khawvêl mithmuha tihlan a ni ta. Ama hnathawhin
INDONA A TÂWP TA 671
Setana chu thiam loh a chantîr ta a, Pathian finna leh dikna leh \hatna
chu hnial rual lohvin a lang fiah ta bawk. Indona ropui Pathian thiltih
dân zawng zawngte chu chatuana A mîte \hatna tûr leh A khawvêl
siam zawng zawngte \hatna tûrin tih a ni tih a lang fiah ta. “Aw
LALPA, i thil siam zawng zawng chuan i hnênah lâwmthu an hril ang
a; mi thianghlimte pawhin an fak ang che,” (Sâm 145:10). Pathian
dân hi A thilsiam zawng zawngte hlimna tûr a ni tih sual chanchin
hian chatuanin a hriattîr ang. Indona ropui thu dik zawng zawngte
chu târlan a ni ang a, chutah zet chuan vân leh khawvêl zawng zawnga
mi rinawm leh helho zawng zawngte pawhin, thukhat vuain, “I
kawngte chu a felin a dik a ni, nang, mi thianghlim Lalber,” tiin an âu
rual ang.
Vân leh khawvêl hmâah Pa leh Fapain mihring tâna inhlanna an
siam chu chiang takin târlan a ni tawh a. Kristan A hmun dik tak A
luahna hun leh, hming zawng zawng leh thiltihtheihna te leh lalna te
chung lama chawimawi A nih hun chu a lo thleng ta a. A hmâa
lâwmna awm-mi tam tak ropuinaa a hruai leh theihna tûr-avâng chuan
mualphona chu ngainêpin kraws chu A lo tuar hrâm hrâm tawh a.
Mualphona leh lungngaihna, suangtuah phâk loh khawpa nasa A
tawrh ai chuan, A lâwmna leh ropuina chu a la nasa lehzual a ni.
Tlante chu a en a, Amah annaah siam tharin an awm a, an Lal anpui
nihna chu an hmêlah chuan a lang thei a ni tih A hmu a. A nunna
thawhrim rah chu a hmu a, a lungawi ta a. Tichuan mi fel pung khâwm,
mipui tam tak hriat vek khawpin, “En teh u, ka thisena ka leite hi!
Chatuana ka hnêna an awm theih nân, hêngho tân hian tuarin ka thi
tawh a ni,” tiin A puang ta a. Chutah, lal\hutphah vêla puan vâr
sinte chuan, “Berâm No talh tawha hi thiltihtheihna te, hausakna te,
finna te, chakna te, chawimawina te, ropuina te, malsâwmna te hmu
tlâk a ni e,” an ti a (Thupuan 5:12).
Setana chu Pathian dikna hre lo thei lovin leh Krista hmâah chuan
kûn lo thei lo mah sela, a nungchang chu a danglam chuang lo. Helna
rilru a neih chu, tuilian nasa tak ang maiin, a lo lian leh ta but but mai
a. Thinrimnain a lo khat a, indona ropuiah chuan a tlâwm hun chu a
lo thleng ta le. A khua leh tuite zîngah chuan a zuang lût a, amah
672 INDONA ROPUI

anga thinrim tûr leh chawplehchilha do nghâl rup tûra fuihpawrh a


tum a. Nimahsela hel tûra a lo thlêm thlûk tawh mipui maktaduai
tam tak, chhiar sên loh zîngah chuan, a lalna pawm duh pakhat mah
an awm tawh si lo. A thuneihna chu a kin ta. Mi sualte chu Setana
fuihpawrhna avângin Pathian huatnain an lo khat a; mahse Pathian
chu hneh rual a nih loh avângin an beiseite chu a bo zo ta. Setana leh
bumna hna thawk tûra a mi rawihte chungah chuan, ramhuai tûr nei
thinrim ang maiin an leh thinrim ta zâwk a.
LALPA chuan heti hian a ti: “Pathian rilru ang pua i inngaih
avângin, ngai rawh, awze mi, hnam \ihbaiawm tak i hnênah ka rawn
tîr dâwn a ni; i finna rah mawi chungah an khandaih an vilik ang a, i
ropuina an tikhaw lo vang. Khur thûkah an tîr lût ang che.” “Ka
tiboral ang che, aw vêngtu (khuhtu) cherub, mei vâm iang lung zîng
ata ... Leiah ka paih thla ang chia, Lalte hmâah mualah ka pho che,
ennawmah ... |ihkhaiah i lo chang ang a, i awm ngai rêng rêng tawh
lo vang le,” (Ezekiela 28:6-8, 16-19).
“Sa mur mura mi râlthuama a inthuamna zawng zawng leh silhfên
thisen nêna inchiahpiah niai nuai zawng zawng chu hâl a, meia tuah
atân lek a ni si a.” “LALPA chuan hnam tinrêng chungah chuan lungnih
lohna a neiin, an sipaiho zawng zawng chungah chuan thinrimna a
nei si a: anni chu a tiboral vek a, thahah a pe ta a.” “Mi suaksualte
chungah chuan thangte a sûrtîr ang a; mei leh kât leh thli lum tak hi
an no chan tûr a ni ang,” (Isaia 9:5; 34:2; Sâm 11:6). Tichuan
Pathian hnên ata vân a\angin mei a lo sûr a, lei chu a keh zo ta a.
Thûk taka râlthuam thuhrûkte chu phih chhuah an ni ta a, lei khi
chat diai duai a\ang chuan kan ral hmang mei alhte chu an lo chhuak
puat puat a. Lungpuite meuh pawh an alh zo ta. Rawh tuina mei
anga kanna nî chu a lo thleng ta a ni. Thil bulte chu sa taka em ralin
an awm ta, lei leh a chhûnga hnathawh awm zawng zawng pawh a
kâng ral ta (Malakia 4: 1; 2 Petera 3:10). Lei pumpui mai hi rawh
tuinaa thil rawh tui ang, mei dîl ang mai a ni zo ta a. Rorêlna leh
Pathian ngaihsak lote boralna hun—“LALPA phuba lâk nî a ni tawh
si a, Zion hnialna kawng thua thungrulhna kum chu,” (Isaia 34:8).
INDONA A TÂWP TA 673
Mi suaksualte chu leiah hian thungrulh an ni (Thufingte 11:31).
“Buhpâwl ang an ni ang: chu mi ni lo thleng chuan anmahni a kâng
ang; zung leh zâr chenin a zuah lo vang, sipaihote LALPA chuan a ti,”
(Malakia 4:1). Mi \henkhatte chuan ni tamtak an tuar tlawk tlawk
ang a, \henkhatte erawh chu mitkhap kâr lovah tihboral an ni ang.
An vaiin an thiltih ang zêla hrem an ni ang. Mi felte sualnate chu
Setana chungah sawn a ni tawh a, a helna avânga a sual man chauh
ni lovin, Pathian mîte sual a lo tihtîr zawng zawng avânga a sual man
pawh chu a tuar ang. A chunga hremna chu a bumate tuar tûr ai
chuan nasa takin a râpthlâk zâwk a. A bumna avânga sual vete an
boral zawh vek hnuah pawh ani chu a la nung ang a, a la tuar zêl
ang. Kâng raltu mei alh chuan a tâwpah chuan mi suaksualte chu
zung leh zâr pawh zuah lovin a kang ral ta - a zung chu Setana a ni
a, a zârte chu a zuitute an ni. Dân bawhchhiatna man chu a kimin
pêk a ni ta; diknain a phût ang chu pêk a ni ta a, chu chu lei leh
vânin an hmuhin, Jehova felna thu chu an puang chhuak a.
Setana chhiatna hna chu chatuan atân a tâwp hlen ta. Kum
sângruk chhûng zet chu a duh angin a lo che tawh a, lei hi chungpiknain
a tikhat tawh a, Pathian thil siamte hi lungngaihnain a tikhat zo tawh
a ni. Thil siam zawng zawng hi na tuarin, na hrehawm tiin an rûm tak
meuh tawh a ni. Tûnah chuan Pathian thil siam zawng zawngte chu
Setana leh a thlêmna lak ata an chhuak fihlîm ta. “Leilung pumpui hi
a châwl a, a reh rawih rawih a; hla an sa chhuak phut a,” (Isaia
14:7). Vân leh khawvêl luahtu rinawm zawng zawngte chuan fakna
leh hnehna an âupui a. “Mipui nasa tak âw ang leh tui tam tak rî ang
leh khawpui nasa tak rî angin, ‘Halleluia, LALPA kan Pathian
Engkimtitheia chuan ro a rêl tâk hi!’ an ti a” (Thupuan 19:6).
Tihchhiatna meiin lei hi a tuam vêl lai chuan mi felte chu him
takin Khaw Thianghlimah an awm a. Thawhlehna hmasa bera telte
chungah chuan thih hnihna chuan thu rêng a nei lo va. Pathian chu mi
suaksualte tâna mi kanral hmang mei a nih lai chuan, A mîte tân
chuan nî leh phâw a ni thung a (Thupuan 20:6; Sâm 84: 11).
“Vân thar leh lei thar ka hmu a; vân hmasa leh lei hmasa chu a
boral tawh a,” (Thupuan 21:1). Mi suaksualte kâng raltu mei chuan
674 INDONA ROPUI

lei hi a kâng thianghlim a. Ânchhe sûlhnû zawng zawng chu hnâwl


bo vek a ni ta. Chhandamte hmâah chuan, sual man râpthlâk tak
tilang rengtu, chatuana alh reng hremhmun awzâwng a awm lo.
Hriat reng tûr pakhat a awm: Kan Tlantu chuan khenbehna
serte chu A pu reng ang. A lu hliamah leh A nâkah leh A kut leh
kêahte chuan sual hnathawh râpthlâk tak sulhnûte chauh chu a awm
reng a. A ropuinaa Krista a hmuhin, zâwlnei chuan heti hian a ti: “A
kut a\angin êng zâm a lo chhuak a; chutah chuan a thiltihtheihna
inthupin a awm,” (Habakuka 3:4). (A kut tih hi lehlinna \henkhatah
chuan, a nâk tih a ni.) Feia an chhunna A nâk a\ang chuan thisen,
Pathian hnêna mihring zawm lehtu chu a lo luang chhuak a - chutah
chuan Chhandamtu ropuina a awm a, “chutah a thiltihtheihna chu
thupin a awm.” Tlan tûra a inhlanna zârah “Chhandamtu chak” a ni
a, tichuan Pathian zahngaihna ngainêptute chungah chuan diknaa
rorêl tûrin a chak tâwk a ni. A tlâwm lai chhinchhiahnate chu A tân
chawimawina sâng ber an lo ni ta; chatuan thleng pawhin Kalvari
hliam chuan A fakna a lantîr ang a, A thiltihtheihna a puang zêl ang.
“Aw nang, ran rual kulh, Zion fanu awmna tlâng, i hnênah a lo
thleng ang; a ni, lalna hmasa chu a lo thleng ang,” (Mika 4:8). Mei
alh khandaihin nupa hmasa berte Eden huan luhna kawng a hnawhsak
a\anga, mi thianghlimtena an lo thlîr \hin, tlan chhuahna tûra kan
roluahna tûra zakhamna thlen famkimna hun chu a lo thleng ta a ni.”
(Efesi 1:14). Lei, a tîra mihring lalna ram tûra pêk, mihringin Setana
kuta a lo hralh tâk, chû leh chen hmêlma chak takin a lo ta neih hnû
chu, tlanna thuthlung ropui tak chuan a rawn chhuhsak leh ta a ni.
Sual vânga hloh tawh zawng zawng chu pêk lêt leh a ni ta. “LALPA
... leilung hi dina siamtu chu a ni; Ani chuan leilung hi a tinghet a,
engmah lovah a siam lo va, mihring awm nân a din zâwk a ni,”
(Isaia 45:18). Chutia chatuana tlante awm nâna Pathianin lei A
siam tharna hi, a tîra Pathian tum hlen famkimna chu a ni. “Mi felte
chuan ram hi an luah ang a, a chhûngah hian kumkhuain an awm
ang,” (Sâm 37:29).
Nakina kan roluah tûr hi khawvêl thil ang lutuka lantîr hlauhthâwn
vângin mi \henkhat chuan, kan in tak tak anga min thlîrtîrtu thutak
INDONA A TÂWP TA 675
pawimawh tak maite hi, thlarau lam thilah an kal zawhtîr vek mai a.
Krista chuan a zirtîrte chu, A Pa inah an awmna tûr buatsaih tûrin
A kal dâwn a ni tih chiang takin a hrilh a ni. Pathian thu zirtîrna
pawmtute chuan, vâna awmna tûr chungchâng hi an hre lo dêr lo
vang. “Mita hmuh ngai loh, benga hriat ngai loh, mihring rilrua lût
ngai lo, Pathianin a hmangaihtute tân a buatsaih apiangte chu,” tih a
ni (1 Korin 2:9). Mihring \awng hian mi felte lâwmman chu a hrilhfiah
zo lo. Hmutute chauhvin an hria ang. Pathian Paradis ropuizia chu
mihring rilru tawi tê hian a hre phâk ngang lo a ni.
Bible chuan chhandamte rochan tûr chu ‘ram’ tiin a sawi a
(Hebrai 11:14-16). Chû ramah chuan vân Berâmpu chuan a ran
rualte chu nunna lui kamahte A hruai \hîn a. Nunna Thing chu thla
kipin a rah \hîn a, a hnahte chu hnamte tihdamna tûr a ni. Tuihna
kangchat ngai lo, krustal lung ang maia fîmte chu an luang hiau hiau
mai a, a kam vêla thing zâr phe siau siaute chuan LALPÂ tlante kawng
chu a tidaihlim a. Phai zâwl cham pût maiahte chuan mual pâwng
mawi tak takte hi a awm a, chutah chuan Pathian tlâng lian pui pui,
sâng tak tak leh ropui tak takte an awm bawk a. Chû ram nuam
tak, tui nung luanna ram chu, Pathian mi, hun rei tak chhûng vakvai
tawhte leh khualzin lo ni tawhte chuan, anmahni tân chênna tûr in an
nei tawh ang.
“Ka mîte chu râlmuanga awmnaah leh in nghet takahte leh
chawlhna hmun muanawm takahte chuan an awm tawh ang.” “Râwng
taka thiltih thâwm chu i ramah hriat a ni tawh lo vang a, \iauna leh
chhiatna thâwm pawh i ramri chhûngah hriat a ni tawh lo vang; i
kulh chu ‘Chhandamna’ i ti zâwk ang a, i kawngkhârte pawh ‘Fakna’
i ti bawk ang.” “Inte an sâ ang a, chungah chuan an awm reng bawk
ang; grep huante an siam ang a, a rah an ei bawk ang. Mi dang
awmna tûrin in an sa tawh lo vang a, mi dang eiah grêp huan an siam
tawh lo vang: ... Ka mi thlante chu rei tak an thawh chhuah chungah
chuan an lâwm dâwn a ni,” (Isaia 32:18; 60:18; 65:21, 22).
Chutah chuan “thlalêr leh ram pilril chu a lâwm ang a, ram ro
chu hlimin phûl pangpâr angin a pâr ang.” “Hnimhlîngnei ai chuan
676 INDONA ROPUI

fâr a \o zâwk ang a, buar ai chuan lênhmui a \o zâwk ang.”


“Chinghnia chu berâm no nên an awm dûn tawh ang a, keitê chu kêl
no nên an bawk dûn tawh ang; ... naupang têin a hruai duah duah
ang.” “Ka tlâng thianghlimah rêng rêng chuan intihnat a awm tawh
lo vang a, intihchhiat a awm tawh hek lo vang,” (Isaia 35:1; 55:13;
11:6, 9).
Vânram boruakah chuan natna a awm thei lo. Mittui tlâkna te,
mitthi vui te, lusûn te a awm tawh ngai lo vang. “Thihna a awm leh
tawh lo vang a, lungngaih te, \ah te, nat te pawh a awm leh tawh lo
vang; thil hmasate chu a ral ta.” “Chumi khuaa awm chuan, ‘Ka
dam lo ve’ a ti lo vang a, a chhûnga mi awmte chu sual ngaihdamin
an awm ang,” (Thupuan 21:4; Isaia 33:24).
Chutah chuan Jerusalem Thar, lei thar, tihropuia awm tawh
khawpui chu a awm a, “LALPÂ kutah mawina lallukhum a awm a, i
Pathian kutah ropuina lallukhum a awm bawk a.” “A ênzia chu lung
man tam ber ang, jaspi lung ang mai hi a ni a, krustal lung angin a tle
a ni.” “Hnam tin a êngah chuan an awm ang a; leia lalte chuan an
ropuina an la lût ang.” “Jerusalem chungah chuan ka hlim ang a, ka
mîte chungah pawh ka hlim ang.” “Pathian bâwktê chu mihring
zîngah a lo awm ta, Ani chu an hnênah a awm a, anni chu a mîte an
ni ang a, Pathian ngei chu an hnênah a awm ang a, an Pathian a ni
bawk ang,” (Isaia 62:3; Thupuan 21:11, 24; Isaia 65:19;
Thupuan 21:3).
Pathian khawpuiah chuan “zân a awm tawh ngai lo vang.” Tuman
chawlh an mamawhin an châk hek lo vang. Pathian duhzâwng tih
leh A hming fak chu nin tih a awm lo vang a, zîng lam harhna chu
kan nei reng ang. “Khâwnvâr êng leh nî an ngai lo vang a; LALPA
Pathian chuan anmahni a ên dâwn si a.” (Thupuan 22:5). Ni êng
chu a aia êng zâwk daih, mahse mit ên khalh hrehawm hauh si lovin
a luahlân ang a; chû êng chu chhûn lai taka nî aiin a êng zâwk ang a,
teh rual lohva êng a ni ang. Pathian leh Berâm No ropuina chuan
Khaw Thianghlim chu êng chuai ngai lovin a ên chhuak pup reng a.
Nî tel lova ropuina, chatuana chhûn a nih rengna ramah chuan tlante
chu an lêng ang.
INDONA A TÂWP TA 677
“A chhûngah chuan biak in rêng ka hmu lo va; LALPA Pathian
Engkimtitheia leh Berâm No chu an biak in a ni si a,” (Thupuan
21:22). Pathian mîte chuan Pa leh Fapa chu inhmatawnin an be thei
tawh ang. “Tûnah zawng dârthlalangah kan hmu riai ruai a ni,” (1
Korin 13:12). Thil siamah leh mihringte chunga A thiltih dânah hian,
dârthlalanga thil kan hmu angin, Pathian ruangâm chu kan hmu a;
chutih hunah erawh chuan inhmatawnin, hmai khuhna tel lovin kan
hmu tawh ang. A bul chhênah kan ding thei tawh ang a, a hmêl
ropuina pawh kan hmu ang.
Chutah chuan tlante chuan, anmahni hriat an ni ang bawkin, an
hria ang. Mihring thinlunga hmangaihna te leh lainatna te Pathianin a
lo phun tawhnate chuan insawizawina dik ber leh nuam ber chu an
nei tawh ang. Mi thianghlimte nêna inkawmna thianghlim, engthâwlte
leh leilung pian tirh a\anga khawvêl tâwp thlenga mi thianghlimte
zawng zawng, Berâm No thisena an puante sû-a, tivâr tawhte nêna
inngeih dial diala inpâwlhona te leh “lei leh vân chhûngkua zawng
zawng,” (Efesi 3:15) phuar khâwmtu hrui thianghlim te chu, tlante
tâna hlimna siamtu an ni.
Chutah chuan rilru thi thei lote chuan, Siamtu thiltihtheihna leh
tlanna hmangaihna thurûkte chu lâwmna chuai ngai lo neiin an
ngaihtuah ang a. Hmêlma nunrâwng, bum hmang tak, Pathian
theihnghilhtîr tûra thlêmtu chu a awm tawh lo vang. Taksa leh rilru
chakna zawng zawng chu a \hang puitling tawh ang a, thiltihtheihna
tinrêng chu a pung tawh ang. Hriatna nei tûra zirna chuan rilru a
tichau lo vang a, chakna te a tichau hek lo vang. Chutah chuan thil
ropui ber chu tih zui zêl a ni ang a, suangtuahna tlin phâk tâwk chu
thlen a ni tawh bawk ang a, duhthusâm chu hlen a ni tawh ang;
chutichung chuan lâwn sân zêlna tûr thil tharte a lo awm zêl ang a,
ennawm mak thar te, thutak thar hriat chhuah tûr te, taksa leh rilru
thiltihtheihna hman \ûlna chî thil tharte a lo awm zêl ang.
Pathian fâte zir atân vân leh khawvêl ro hlû zawng zawngte chu
hawn a ni tawh ang. Phuartu thihna chu phelh a ni tawh a, khawvêl
hla takah–mihring chungpikna avânga khawvêl lungngaihnain a chhun
tlang tawh hnu, thlarau chhandamna thu avânga lâwmna hla sak
678 INDONA ROPUI

thâwm thawn chhuahna khawvêlahte chuan, hah lovin an thlâwk


ang a. Lâwmna sawi sên loh changin, lei mihringte chu suala tlu ngai
lote lâwmnaah leh finnaah chuan an lût tawh ang. Pathian kut chhuak
ngaihtuahna a\anga hriatna leh hriat thiam theihna ro hlû, kumkhaw
tlaitluana lo khawl tawh sa chu, an han \âwm ve ang a. Thilsiam
ropuina—nî leh arsi leh an her vêl dân te, anmahni kawng \heuh
zawha Pathian lal\hutphah an vêl mup mup laite chu, mit kham tih
rêng nei lovin an thlîr ang. Thil tê ber a\anga a lian ber thlengin,
engkim chungah hian Siamtu hming chu a chuang a, engkim maiah
hian A thiltihtheihna ngahzia chu târlan a ni si a.
Chatuan kum inher chhuak zêl chuan Pathian leh Krista inpuan
chhuahna ropui zâwk leh hausa zâwk chu a rawn her chhuahpui zêl
a. Hriatna a pung zêl angin, hmangaihna te, zahawmna te, hlimna te
pawh a pung zêl dâwn a ni. Pathian mizia chu mîten an zir tam zawh
poh leh an ngaina deuh deuh mai dâwn a ni a. Setana nêna indona
ropuia hlawhtlinna mak takte leh tlanna ropuizia te chu an hmâa
Isuan A han târlan meuh chuan, tlante thinlung chu inpumpêkna nasa
zâwk chuan a lo khat a, lâwmna ropui tak nên rangkachak \ing\angte
chu an kai a; a sîng hlîra sîng tam takte chuan, fakna hla ropui tak
mai chu lungrual takin an sa \hup \hup mai a.
“Vân leh, lei chung leh, lei hnuai leh, tuifinriat chuan a thil siam
tinrêng awm te leh, chûngho chhûnga awm zawng zawngten,
‘Lal\hutphaha \hua leh Berâm No hnênah chuan, malsâwmna te,
chawimawina te, ropuina te, rorêlna te, chatuanin awm rawh se,’ an
ti a,” (Thupuan 5:13).
Indona ropui chu a tâwp ta. Sual leh mi sualte an awm tawh lo
va, thil siam zawng zawng chu tihthianghlim vek a ni ta. Thukhat
vuaa lungrualna leh lâwmna chuan vân leh khawvêl chu a khat ta.
Engkim Siamtu hnên a\angin, lalram zauzia tâwp nei lo chu fang
chhuak dap khawpin nunna leh ênna leh lâwmna chu tuilian angin a
lo luang chhuak a. Atom tê ber a\anga khawvêl lian ber thlengin,
engkim mai chuan, thil nung leh nung lo te pawhin an mawina khuh
loh an lâwmna famkim nên Pathian chu hmangaihna a ni tih an puang
ta a ni.S
679

Thu Zawnawlna
ABELA, Kaina’n a huâ 46 -Wolff-a’n a tlawh 361-2
-Sabbath a serh 453 Armenia, Kristiante 63
Abrahama, angelten an tlawh 512 Artaxerxes, thupêk 326-7, 410
-Mesia tiamsak 18 Asia, Wolff-an a fang 360-2
-Sodom tân a dîlsak 431 Association, hûhang 508-9
-Sabbath a serh 453 Atheism (Pathian ring lo), sawifiahna
Abyssinia, Kristian kohhrante 578 269
-Wolff-a’n a tlawh 360 -France ramah 269-76, 584
Adama, Jerusalem Thar-ah 648 Atkins, Robert 387-88
-Krista nêna ìntâwk 647 Atonement, 489-90, 623
-pianhmang mawi 644 -lei biakbûkah 418-420
-Sabbath serh 453 -vân biakbûkah 399-402, 420-22
-simna 647, 648 Augsburg, protestan hruaitûte 206-
-thlêmna leh tlûkna 531-534 211
-tlanna thutiâm 345 -Diet 206-7
-tlante zîngah 644 -Luthera chungchâng rêl 134-137
Adam, John Quincy 360 Azazel kêl 419,420
Africa, Kristiante 63, 577-578 -Setana entîrna 422, 485, 660
-Wolff-a’n a tlawh 360 BAAL 583
Agrippa 165 Babulon, tlâwmna 383-390
Aigupta Hripui 614, 627-628 -Pathian mîte thuchah 603-604
-Ni hnuhnungah 628-629 -rorêlsakna/hremna 653
Albigenses, Bohemia-ah 97 -sakhaw kalsual entîrna 65, 381-4
-France-ah 271 -sualna namên lo 388
Aleander, pope âiawh 133, 146-150 -sualnate 605-606
Alleine, Sâpram rawngbâwlna 252 -thurin dìk lo 388-390, 536-537
Alps Tlâng 57, 64 -uain awmzia 388, 389, 536
America, Advent thuchah puan 368 Baden, conference 182-4
-Rome dinchanna tûr 573, 579 Balaama 529-530
-sakhaw zalênna 295-6 Baptisma, France-a khap 274
-tihduhdah tuarte inhumna 252 -Krista’n a chang 327
-Whitefield & Weslley rawngbâwlna Barnes, Sâpram siam\hatu 248
253- 254 Basel, Switzerland 173, 178
American Bible Society 278 Baxter 252-3, 303
American Sunday School Union 447 Beda 216, 17
American Tract Society 447 Beecher, Charles 388
Amnon, Universalist minister 537-539 -America-a rawngbâwlna 444-5
Anania & Safiri 44 Beidawnna, Isuâ lo kal ringtûte 353,
Arabs, Isuâ lo kal lehna thurin 362 354, 374, 391, 393, 403-408, 423, 431,
432
680 INDONA ROPUI
-Pathian ruâhman thlenna 353, 354, -Oecolampadius 183
391, 404 -Protestan-hote 448
-Zirtîrte 346, 348 -Tyndale 245
-Zirtîrte leh Isua hmuaktûte -Vaudois 68
khaikhinna 351, 404 -Zwingli 173, 177
Belgium, Luther-a thuziak 139 Bishops, Rome thuneihna 50, 56, 261,
Bengel, 363-4 580-581
Bern, Zwingli zirna 172-3 Bohemia, Huss-a thìh hnû 115
Berquine, 215-218 -Albigensis leh Waldensiante
Bethlehem, 313-315 inhùmhimna 97
Beza, 216 -an \awnga Pathian biak khap 97, 141,
Biakbûk, leia mi kha vâna mi ang 414, 197
415 -chanchin \ha bukhuar 97
Adventist-ten zír ngàwrh 411-415 -crusader-te beihrawn 116-117
-chungchâng sawina 411-415 Bokhara, Wolff-a zin 360-1
-chuta Kristâ rawngbâwlna 421, 422, British and Foreign Bible Society 287
433-435, 480, 482-491 Britons, an zînga Kristianna 62
-Kristâ thìh hnûa chhunzawm 617 Brock, Mourant 362
-manthiam mâkmawh a ni 488-490 Buaina Hun 613-634
-pindan hmasa rawngbâwlna 421-422 Bull, Luther-a laka thuchhuah 141
-rawngbâwlna entîrna 417-420, 428, -Inquisition dínna 235
433, 435 -Luthera’n a hâl 142
-tlenfai 328, 352, 410, 417, 418, 426 -Luthera hnawhchhuah 147
-vâna mi kàwhhmùh an ni 424, 425 -Vaudois suatmangna thupêk 76, 77
Bible, Protestant rínna tehfung 204-5 -Wycliffe-a demna 85-86
-German milianho 205 Bunyan, John 252
-Huss 249
CAIN [Kaina’n] Abela a huatna 46
-Luther 120, 249
-zuah a nihna chhan 543
-Miller 396
Calvary, Setana nungchang târlangtu
-Pilgrim Fathers 296
501-
-Tâwpna huna Pathian mîte 595
502
-Waldenses 63, 249
-sual man puangtu 348, 504, 540
-Wycliffe 249
Calvin, Lo kal lehna ringtu 303
-Zwingli 173, 249
-Geneva-a rawngbâwlna 233-6
Bible thuneihna pawm 203, 249
-piantharna 219-21
-Calvina 221
-puithiam nih tuma zir 221
-German milianhote 204
-tisualthei lo a ni bîk lo 236, 292
-Holland mite 238
Catacombs, Kristiante bìhrûkna 40
-Huss 102
Cestius 30-31
-Luthera 126, 132, 166
Charles V, Augsburg rorêlna 206-207
-Miller 319
-êng hnartu 163-165
THU ZAWNAWLNA 681
-hneh a nìh leh tlâwmna 211 -Worms 167-168, 201-202, 208
-protestant dodâltu 145, 233, 239 Edward III, chaplain Wycliffe 82
-Spires khuaa rorêlna 197-8, 202 Egypt, Pathian dodâltu 269
Chawlhkâr France-in tidanglam 273 -Hripuite 614, 627-628
Chhang leh uain, Kristâ taksa leh -Joseff Wolff 360
thisena changa rinna 238 -Thlarau lam Aigupta 269
Chhìmbâl, buaina húna hmùh 636 Einsiedeln, Zwingli 174-176
Clarke, Dr. Adam 574 Elija, hêk a nihna 458, 520, 590
Columba 62, 249 -Zilhtu 606
Constance Council 95-96, 104-115 -a hun laia milem biakna 583
Constance, Huss leh Jerome-a -Angelin a tlawh 512, 629
martarna 109, 116 Elisha, Miller-a nên tehkhin 331
Constantine, Sunday dân siamtu 574 -Angelin a humhim 208, 512
Constitution of USA 295-296, 441-442 England, advent message puan 362
Cranmer 248 -Protestant dínnghèh 251
Crosby, Howard 387 -Puritan-te pênna 290-291
Crusades, Hussite bèihna 115-117 -Ringtûte tihduhdah 94-5, 252
-Waldensians beihna 76 -Rome-in lâk a tum 62-63
Cyrus thupêk chhuah 326 -Sabbath serh a ni 63
Daniela, tihthianghlim entîrna 470 -Siam\hatna hmasâwnna 245-246
-Angel vênhim 512 -Wycliffe-a hûhâng 82-85
-Isua lo kal hrilhlâwk 312 Enoka 299
-Lehkhabu hawn 365 Erasmus, Latin & Grik Thuthlung Thar
-Miller-an a zir 320 245
-Thupuan nêna inlaichîn 341 -Berquin lehkhathawn 216
Darius-a thupêk chhuah 326 Erfurt, Luthera thuhril 152
Denmark rama siam\hatna 241-242 Esau, a laka Jakoba chhanchhuah 616-
Diet of Augsburg 206-7 618
Diet of Spires 197-8 Ethiopia, Hun Thim Laia Kristiante 577
Diet of Worms 145-168 Eusebius, Sabbath thû 574
Dragon, Thupuan 12-a mi 438-9, 658 Evi, Setana dâwt hrilh 561
-Ki pahnih nei 441-442 -Setana’n a thlêm 531-534
-Tihduhdahnaah a âw 77 Everett, Edward 441
Dr. Eck, Baden-ah 183-184 FAREL, a pianthar 213-214
-Augsburg Inpuanna 208 -France-a hnathawh 219
-Rome champion 183 -Geneva 232-3, 265
EDEN, Adama leh Evi-ten an chân 348, -Switzerland 230-232
531-533, 646 Faraoa 251, 269, 275
-Luahtîr lehna 299, 484, 648 Farisaiten Messia hre lo 314
Edict of, Spires 197 Ferdinand, Lalber 201-202, 205
-Sût lehna 198 Filipi tân in 629
682 INDONA ROPUI
Fitch, Charles hrilhlâwkna chart 392 Gospel, France rama pawm 214, 215
Flavel, England-a hnathawh 252-253 -Huss-a thìh zâra hmsâwnna 119
France, pathian ring lo 270-274, 584 -khawvêl dân kàlh 47
-Advent thuchah puan 364 -mi ìnpêten an puang 312
-Chanchin \ha hnar 230 -zâra zàlênna468
-Luthera thuziak thehdarh 139 -Zìrtîrten an puâng dàrh \an 328
-Milianhote 279, 280 -Zurich khawpuia bún nghèh 179-181
-Revolution lai dinhmun 279-287 Great Britain, Siam\hatna hmasâwnna
-Ringtute tihduhdah 97, 271 79-96
-Sodom ang 270 Gregory VII, pope Catholic dân siamtu
-St Bartholomew inthahna 272-273 57, 97, 583
Francis I, Berquin ngaisâng 216-217 Gregory XI, a thìh 86
-Gospel a ngaihdân 214, 222-223 Gregory XIII, St Bartholomew
-Reformation a dodâl 227-230 Inthàhna 273
Frederick, elector of Saxony 138, 145, Grynaeus, Melanchthona’n a
165 chhanchhuak 205
-Diet of Worms 162 Guillotine, France rama lútànna 282
-Thihna 198-99 Guthrie, Dr. Thomas 384
-Wartburg-ah Luthera a thukrû 188- HALLER, 182-184
189 Hamilton 250
French Revolution 230, 265-288 Hapta Sawmsarih 324, 328, 345-247, 410
-Thil awm dân 273-7, 282-287 Henry IV, ìnphàhhnuaina 57, 58
Friars, Luthera hunah 195 Herod-a 643
-Wycliffe-an a dodâl 82-84, 87-88 Hezekia 546
-Indulgence zuar 127-129 Hindu 361
Frith 248 Hmeichhe hmanga entîrna 55, 381, 382
Froment, Geneva-a hnathawh 232-233 Holland, Luthera thuziak sem dàrh 139
-Puritan-hote 290, 291
GAMBLER, Miller-a thuchahin a hnèh
Hmún Thianghlímber 423-432
332
-Krista a lût 424-427, 480
-Governor Washburn 387
-Kristâ hnathawh 427-430, 433
Gaussen, Geneva-a hnathawh 364-366
Hopkins, Dr. Samuel, Protestant
Geneva, Protestant ìnkhuârna 236
hlemhlêtna 384
-Siam\hatna hmún 232-4
Hremhmùn thurín dìk lo 535-537
Gentail tân tìrhkoh Paula 328
Huguenots, tlânchhiatna rah 279
George, Saxony rorêltu &pope dodâltu
-Tìhdùhdàh 227, 271-273
149, 150
Hun bithliah 457
Germany, rawngbâwl \antûte 62
Huss, John 97-119
-Lo kal lehna thuchah puan 363
-Siam\hatna hmasâwn dân 120-170, INDIA, Wolff zìn 360
185-210 Indulgences 59, 567
Gethsemane 348 -German rama Tetzela’n a zuar 127-129
THU ZAWNAWLNA 683
-Luthera’n a dodâlna 128, 129 -Augsburg ìnpuanna ziah 207
-Switzerland-ah Samson 178-179 -Luthera lehkhathawn 209, 210
Inneihna Puân 428 John XXIII, pope 104, 106
Innocent III, 581 -Council of Constance 104
Inquisition dín 59 Jona 406
-France-ah 235 Josefa, Pathianin a hrereng 626
-Inpianthàr lùihtîrna hmanrua 569 Juda, Kristâ zirtîrna zír lo 43, 44
Iona, rawngbâwlna hmúnpui 62
Krista, pianna 46, 313
Ireland, Kristianna 62
-he lei tâna rawngbâwlna 20, 415-417,
Isaia, lâwmna dìka entawntlâk 471
503
Israelte, lo kal lehna ringtu 457-460
-inhlanna 345, 348
-an chunga Pathian dàwhtheihna 19,
-Israelte a ngaihsakna 19, 20
28
-Israelten an hnar 20, 23
-Grêp hruai \hâ tehkhin 20
-Jerusalem tâna lungngaihna 18-22
-hnamdang tìhdân ît 508, 529-30
-vân biakbûkah 424-427
-kalsualna 21
Kristâ lo kal leh, hrìlhlâwkna 39, 454
-Krista an hnàrna sual 22
-awmdân kalhmang tûr 321
-kùm 40 vàihvàihna 458
-Bible-in a zìrtîr 321-323
-Pathian dân hlàmchhiah 453
-Bokhara, Yemen, Tartary mîten ring
Italy, Luthera thuziak 139
361, 362
-Misonary tìrh lùh 62
-chhínchhiahnate 304-316, 333-334
-Tìhdùhdàhna 97
-hún 324
JAKOBA, Jabbok Lui leh manganna 616- -hún chhût sual 328, 368, 431, 432
622 -hún tak tûmâ hriat lòh 457
-Sabbath a sèrh 453 -Joseff Wolff-an puâng 359, 360
Jeremia, phatsantua pùh 458 -kalh zâwng zirtîrna suak 525
-Jerusalam manganpui 21 -landân hmang 636-644
-Kalsualna dodâltu 520 -lo ìnbuatsaihna (1844) 401-403
Jerome 99-119 -ringtûte beiseina ìnnghàhna 299-
Jerusalem, Cestiusa’n a hual 30, 31 303
-Tàwrhna namên lo tak 31-33 -Setana’n lemchang thei lo 625
-Thar vân a\anga lo chhuk 663 -tlângâupuina 352-354
-Thar, mo ang 426, 427 -vântirhkoh thuchah 381-390
-Tìhchhiat 17-38 -vaulâwkna hnar 338, 339, 366
-Titusa’n a hual 31 -William Millera’n puâng 329-333,
Jesuits, France-ah 279 352-354, 368-374
-Dín, thiltum, hnathawh 234, 235 -zìrtîrna pêk England, South America,
Jezebeli 627 Germany, France, Scandinavia,
Joba, tàwrhna 589 Swizerland 362-367
-Tìhthianghlìm entîrna nun 471 Krista rawngbâwlna 427-432
John, duke, elector of Saxony 199
684 INDONA ROPUI
-1844 Adventist-te thil man loh 429, -hèlna 493-500, 503
431 -Sual bul 493-499
-a thihnain Setana nungchang a Luther, Martin 120-170, 185-210
târlang 501-502
MARGARET, Francis I farnû 214
-inhlanna rah lungâwithlâk 652, 671
Martar-te, Kristian hmasate 40, 47
-Juda hruaitûten an hnar 595-596
-Bohemia-ah 98, 109-115, 254
-Kristian nâwlpuite ngaihthah 431
-England-ah 94, 95, 247, 249
-kum sâng hnûah lo kal lehna 662
-France-ah 217-220, 225-230, 271, 282
-lainatna 570
-Germany-ah 211
-lallukhum khúmtîrna 666
-Inquisition húnah 59
-lan dân tûr 641
-Netherlands-ah 238, 240
-lo kal lehna 299-316, 640-644
-Scotland-ah 180
-min Sawipuina 474, 482-484
Mary, Scots Lalnû 250-251
-pathianna 524
Meaux, Siam\hatna 214, 215
-rorêl lâwkna 482-483
Melanchthon, Augsburg ìnpuanna
-Setana’n a chuh 501
196-206
-thlêmna a hnehna 510
-Luthera \hian 134, 151, 210
-tlante nghahfâk 652
Menno Simons hnathawh 238, 239
-vân biakbûka hna zawh 425, 427-8,
Messiah, Joseph Wolff-a puân 357-
613-614
359
Knox, John lo kal lehna ringtu 303
Methodist bul\anna 257
-Queen Mary hmâah 251
Miller, William 317-342
Kum Sâng chhûnga lei dinhmun 653-
Misualte tâwpna 546, 547, 675
660
-thawhlehna 661, 662
L ACUNZA , South America-a -hlâu leh khûr 37, 635, 644
rawngbâwlna 362-3 Monasteri 82-84
Latimer, martar chànna 249 Monk 82-85
-Bible châwsângtu 248,249 Moravian, kohhran 119
Lafevre, France ram siam\hatna 212 -Wesley-an a chênchilh 255-256
-Zìrtîrna & Bible lehlìn 213-214 Morin 225, 226
Lisbon Lîrnghìng 304, 305 Mosia, Dânbute ziaktu 434
Litch, Josiah & Ottoman Lalram tlûk Munsterites 239
334, 335 Munzer 191-193
Lollards, 94, 95 Myconius 183
Lord’s Supper âiah mass 59
NEHEMIA, 56
Lota, tlânchhuah 431, 512, 626
Nero, nungchang 78
Lotteries 387
-Setana pâwlah 669
Louis XV, hmasialna 280
Netherlands, siam\hatna hmasâwn
Louis XVI, tìhhlúmna 230
237-240
Lucian 178
New England 295,296, 332
Lucifera, a thíl tùm 523
THU ZAWNAWLNA 685
Ngàihtuahna biak, France-ah 275, 276 -lal ìnchùhna 86, 87, 103
Ninevi, Jona thuchah 406 -nungchang bîk 446
Ní thím 305-308 -nungchang leh thíltùmte 562-581
Ni 1,260 bul\anna 54, 266, 439 -nùnrâwnna 571-573
Ní 2,300 tâwpna, vân rorêl \anna 423, -Pathian Dân thlâk tum 52, 446
424, 486 -Protestant-te châwisân 442, 447, 449
Nova, thuchah 337-339, 371, 431, 491 -sualte ngaidam theia ìnchhâl 83, 567
-Sabbath serhtu 453 -thúnèihna chang leh tûr 560-581
-Pathian vênhim 627 -United States-ah 564, 573
Nuâmsip bâwl châk 387 -Waldenses ngaithei lo 76-78
Nuihsantûte, hun hnuhnungah 563, -Wycliffe-a khàp túm 85, 86
637, 644 Paris, ram ìnlumleh lai dìnhmùn 279,
-Miller-a hunah 339, 340, 404, 408, 429 283
-Nova hunah 338 Park, Edwards A., Pathian dân 465, 466
Nula Thianghlim Mari 43, 58, 174, 175, Pastor-te mîten an ring 380, 655
217 Pathian biâkna France-a khap 274
Nula Thianghlim Sawm 393, 394, 400- -âiah Ngaihtuahna pathiannû 275, 276
402 Pathian chhínchhiahna 613, 640
Nunna Thing 534 Pathian ràwk 475
Pathian Thlarau \însan 616
O ECOLAMPADIUS , nungchang leh
Pathian Thû, kan hìmna 561, 595-605
hnathawh 182-184
-Dìklothei lo 89, 249
-thìh 212
-hlamchhiah lòh tûr 521, 523
Olivetan, Calvin-a laichîn 220
-Zir taihmâk tûr 80, 81, 598-600
Ottoman Lalram, tlûk tûr Litch
Paula, hêk a nìhna 458
hrìlhlâwk 334, 335
-a hunlaia kalsualna 396
PAGANISM 58
-Angel-in a humhím 514
-hnuaia tìhdùhdàhna 39-48
-Jerusalam Thar-ah 667
-Kristianna nên ìnzawmna 43, 50, 52
-piantharna leh Jentailte hnêna
-Rome thuneihna pope-in rochung
tìrhchhuah 328
54, 439
-Thesalonika mîte vaulâwk 456
Palestina, Wolff zìn 360
-thil dik lo dodâltu huaisen 522
Papacy, sakhaw mi hîp thei 566
-Tìhthianghlìm entîrna 471
-chàpona 50-60
Penance 56
-chungchuânna 50,51, 60, 82, 126, 251,
Pentecost 351
453, 573, 581
-Ní hnúhnùnga thleng leh tûr 613
-Dìk lo thei lova ìnchhâl 50, 57, 564
Persia, Wolff-a zìn 360
-dínnghèh a nìhna 50, 54
-Persian 361
-fínna suak châwisângtu 573
Petera, angel-in a húm 514
-hlàwhtlìn zúina tûr 568, 572
Petri, Olaf leh Laurentius 242-244
-hnuaia khawvêl dinhmùn 60
Pietmont 63, 628
-Juda kòhhran ang 568
Pilata 164
686 INDONA ROPUI
- Pilata Kailâwn 125 -ìnchhâlna 261, 566, 569, 582, 598
Pilgrim Fathers 293 -Juda kohhran nen tehkhínna 570
‘Pilgrims Progress’ 252 -milembiakna 570
Pius IX, pope 566 -zînga Kristian dik awm 449, 567
Pope, Pathian âiawh 51, 53, 56, 102, Russia, lo kal lehna thuchah puan 364
140
SABBATH, France rama nuaibo 274
-thúnèia ìnchhâlna 50, 57, 261, 580
-hniâl kàlhna 454, 455, 589
-khìn a ni 237
-Krista’n a thlâk lo 447
-tântîrna 439
-kumkhuaa serh reng 52, 61-65, 453
-inhnâwl tawnna 86, 87, 103, 104
-pawimawhna 437, 438
Prague, ìnkhapna hmún 100, 101, 104
-Pathian chunga rinawm fiahna 607
-Siam\hatna 99, 100, 104
-sèrhtûte hnêna thutiâm 451-453
Predestination (ruat lâwk) 261
-siam\hatna 451-456, 589
Present truth, Luthera hunah 143
-thílsiam hriatrengna 54, 455
-kan hunah 143, 144
-thlâkna 447, 448, 452
Protestant kòhhrante, Rome fanu 382
-Waldeses-hovin an serh 579
-a chhûnga Kristian dìk tam 383, 390
Sakawlh kì pahnìhnei, America entîrna
-kalsualna 297, 298, 384-390, 573
439-443
-lo chhuahna 204, 205, 383
Sawmapakhat 475
-Rome hnungzui 383, 384, 443, 523,
Setana, Bible hretak 561
573
-hêktu a ni 395, 484
-thurin ìnpawmpui tlâng 444, 445
-hremna tûr a pawm 671, 672
-tlûkna 383, 389
-Kristâ lemchang tûr 626
Purgatory 58, 59
-nungchang 501, 502
Puritan 289-298
-Pathian biaknaa tel vê \hîn 520
REKAB-hote Wolff-a’n tlàwh 361-2 -phuâr 660-662
Reformation, hmasâwn dân 148, 186, Saxons 62, 63
197 Saxony, Bohemia mîte râltlânna 254
Reign of Terror 273, 283 Scandinavia, naupang thuhriltûte 366,
Republican, Amerika dân pui 441 367
Richard II 89 Science, Setana thang 524
Ridley 248, 303 -sakhaw lungphûm tling lo 597
Rínnaa Felna, Thiamchàntîrna Scotland, Kristiante râltlânna 62
-Huss-a’n pàwm 140 -Knox-a hnathawh 250, 251
-Luthera hnêna hriattîr 125 -tihduhdahna 249, 250
-Wesley-a zìr 253-256 Senakerib-a 514
Robinson, Pastor John 291, 292 Seventh-day Adventists 409-422, 429-
Roman Catholic Kohhran 432
-Babulon anga sawina 382, 383 Sigismund 104-108, 115-118, 163
-Bible pawm dân 51, 81, 89, 97, 195, Simon Magus 128
235, 265, 269, 340, 388 Sodom, thlarau lam 269
THU ZAWNAWLNA 687
-vaulâwkna hnar 431, 514 Thesalonika kohhran thurâwn 456, 457
Solomona 511 Thìhna, muthìlhna 548-552, 558
-Tempul 412 -bàwhchhiat hremna 533, 540-541, 544
Sophie Arnoult 270 -dìnhmùn 544-552
South America, thuchah puan 363 -dìnhmun ngàihsualna 58, 547, 553-
Spain, lîrnghîng hrephâk 304 554
Spalatin-a 165 -France-in chatuana muthilhna a ti 274
Spires, Diet rorêlna 197-210 -hmasâ leh hnuhnung 546
Spurgeon 384 Thlêmna, dodâl dân tûr 508, 600
Staupitz 123 -Adama leh Evi tlûkna 531, 532
St Batholomew Inthahna 272, 273 -Krista thlêmna tuar 50, 51, 510
Stephen 328 Thlî, indona entîrna 440
Sunday serhlo sawisêlna 585-588 Thuhretu pahnìhte chungchâng 266-
-USA-a serhluihtîrna 575 287
-Bible \anchhan nei lo 434, 435 Thupuan Bû, Millera’n zir 320
-Lalpâ Nî a nì lo 447 -Daniela Bû nên inlaichîn 341
-sèrh\anna 54, 446-448 -Zira hriatthiam tûr 342, 342
Sweden, chanchin \ha pawm 243 Thutak, Bible-a zawng 79, 81
-Petri ûnaute 242, 243 -zàwn a ngai 522, 598
-Siam\hatna 243, 244 -Rome-in dodâl 90
Switzerland, thuchah puân 364 Tìhthianghlimna, Bible sawi ang 473,
-Luthera thuziak 139 474
-missionari-te 62 -chan theih dân 469, 470
Syria, Wollf-an tlawh 360 -entîrnate 470, 471
TALENT, hman \hat 487 -Luthera hunlaiah 193
-Setana’n hmansak 511 -ni hnuhnungah a suak 469, 471-473,
Tausen-a, Denmark Siam\hatu 241, 242 475
Tempul mâwina 17, 18, 23 -nìhphung 470
-Titus-a’n tichhiat 31-35, 412 -rahchhuahte 477, 478
-Pathian chênna 414, 415 Titus, Jerusalem hual 21, 31-35
Tetzel, indulgence hralh 127-129, 178 Tûnlai hàrhthàrna 461-478
-Luthera’n dodâl 129, 130 Tyndale, martarna 247
Thàwhlehna, thurin hlamchhiah 549 -hnathawh 245-247
-Krista khêngbettûte thawhlehna 636
UNITED BRETHREN 119
-mifelte thawhlehna 643
United States khawsazia 441
-misualte thawhlehna 659
-Arsi tlâ 333, 334
-mithîte thawhlehna 322
-Dânpui 442
-Rahthar vai, Krista 399
-Dinchhuahna 440-441
-Sabbath serhtûte thawhlehna bîk 635
-Khuahkhìrhna dân siamna 442, 581
-thàwhlehna hmasâ 482, 546
-Ni thím 306-308
-thàwhlehna hnuhnung danglam hlê
-Sunday sèrhtîrna 588
544
688 INDONA ROPUI
University, Erfurt 121, 122 Voltaire 281, 288
-Paris, Lefevre 212, 217
WALDENSES 61-78
-Prague, Huss 98-100
Wartburg, Luthera bîkbona 168-170,
-Wittenburg, Luther & Melanchthon
185-193
124-126, 134
Washburn 387
VAIHLO 474, 475 Wesley, Charles America missionary
Vânram thianghlìmna 542 254
Vântirhkohten Isua lâwmtu an zawng Wesley, John, rinnaa felna pawm 255,
314, 315 256
-beidawn laia ringtûte vêng 374 -angelin an vêng 258
-buai laia Pathian mîte vêng 632-634 -Pathian dân châwisângtu 262-264
-Kristâ lo kal thû puâng 46 Whitefield, America missionary 253,
-Krista lo kalpuitûte 641 256, 257
-Kristâ pian thû puâng 313, 314, William, Roger sakhaw zalênna
-mithi thlarau an ni lo 513 tlângâu 293
-rorêlna hmuna thusawitu 632 Winter, Robert 362
-sualte 398, 513-519 Wishart 250
-thil chhínchhiah 482, 486, 487 Wittembach, Basel khuaa zirtîrtu 173
-thiltihtheihna 614 Wittenberg 241
-thutak hriat theihna pê 600 Wolff, Dr. Joseph 357-362
-tìhdùhdah tuarte chhinchhiah 59, 61 Wycliffe, John 79-96
-vênghimtûte 514, 515 Yemen, Wolff zin 362
-Zanlai âuthâwm huan thawk 402 Ziska, Bohemia humhimtu 116
Vaudois 67 Zurich, Zwingli do duh lo 180, 181
Vaulâwkna pawimawhna 594 Zwingli, Ulric 171-184, 212

cabd

You might also like