Ελένη, Γιώργος Σεφέρης

Ποιους αρχαίους μύθους χρησιμοποιεί ο Σεφέρης στο ποίημα;

α) Ο μύθος του Τεύκρου: Ο Τεύκρος, γιος του βασιλιά της Σαλαμίνας Τελαμώνα και αδελφός
του Αίαντα, έλαβε μέρος στον Τρωικό πόλεμο, όπου διακρίθηκε ως τοξότης. Όταν επέστρεψε
στη Σαλαμίνα, ο πατέρας του δεν τον δέχτηκε, γιατί έκρινε ότι δε συμπαραστάθηκε αρκετά
στον αδελφό του Αίαντα, που αυτοκτόνησε, επειδή οι Αχαιοί δεν έδωσαν σ’ αυτόν ως
αριστείο τα όπλα του Αχιλλέα. Ο Τεύκρος τότε, υπακούοντας σε χρησμό του Απόλλωνα,
έφυγε στην Κύπρο, όπου και ίδρυσε πόλη και της έδωσε το όνομα Σαλαμίνα, ως ανάμνηση
της πατρίδας του.

β) Ο μύθος της Ελένης: Σύμφωνα με μια εκδοχή αυτού του μύθου η Αφροδίτη δεν έδωσε στον
Πάρη την πραγματική Ελένη, αλλά ένα ομοίωμά της. Την πραγματική Ελένη τη μετέφερε ο
Ερμής, με εντολή της Ήρας, στην Αίγυπτο, στο παλάτι του βασιλιά Πρωτέα, όπου τη
συνάντησε ο Μενέλαος επιστρέφοντας από την Τροία. Την εκδοχή αυτή του μύθου
διαπραγματεύεται ο Ευριπίδης στην τραγωδία του Ελένη. Στην τραγωδία συναντάει την
Ελένη στην Αίγυπτο και ο Τεύκρος, που περνάει από κει ταξιδεύοντας για την Κύπρο. Εκεί η
Ελένη του αποκαλύπτει ότι οι Έλληνες πολεμούσαν μάταια επί δέκα χρόνια, αφού δεν
πολεμούσαν για την ίδια αλλά για το ομοίωμά της.

Ποιο μέσον χρησιμοποιεί ο ποιητής για να θέσει σε κίνηση τη μνήμη και τις σκέψεις
του Τεύκρου;

Ο ποιητής ενεργοποιεί τη μνήμη και τις σκέψεις του Τεύκρου με το όμορφο κελαήδισμα των
αηδονιών, το οποίο συχνά δεν αφήνει τους ανθρώπους να κοιμηθούν, ξυπνώντας τη μνήμη
των πονεμένων και θυμίζοντας συνειρμικά πικρές καταστάσεις. Έτσι, ο Τεύκρος μένει
ξύπνιος κατά τη διάρκεια της νύχτας και θυμάται νοσταλγικά τα παλιά. Κατά τον ίδιο τρόπο,
ο ποιητής δημιουργεί το ποίημα.

Ποια είναι η αφορμή που γεννά στον Τεύκρο την αμφιβολία για την αλήθεια στον στίχο
20;

Ο Τεύκρος αρχίζει να αμφιβάλλει για την αλήθεια ήδη από τον στίχο 20, με αφορμή την
ανάδυση του φεγγαριού. Το φεγγάρι ξεπροβάλλει από το πέλαγος, όπως η Αφροδίτη,
σκεπάζοντας τα άστρα του Τοξότη και του Σκορπιού που βοηθούν στον προσανατολισμό.
Με την εμφάνιση του φεγγαριού, το σκηνικό του ουρανού αλλάζει («όλα τα αλλάζει»), οι
αστερισμοί κρύβονται από το φως του και τότε ο Τεύκρος συνειδητοποιεί ότι όλα μπορούν ν΄
αλλάξουν μορφή. Ακόμα και η ίδια η πραγματικότητα. Έτσι, δημιουργούνται ψευδαισθήσεις
και με αυτό τον τρόπο ο ποιητής μας εισάγει στο θέμα του δόλου και της απάτης.

Γιατί ο ποιητής δίνει έκταση στην περιγραφή της Ελένης στους στίχους 32-36; Να
κάνετε σύγκριση με τον στίχο 40. Τι παρατηρείτε;

Ο ποιητής περιγράφει εκτεταμένα την Ελένη στους στίχους 32-36, θέλοντας να παρουσιάσει
την πραγματική Ελένη, η οποία υπήρξε η αφορμή του Τρωικού πολέμου. Περιγράφεται με
λυρικότητα η Ελένη, η οποία δεν πήγε ποτέ στην Τροία, αλλά βρισκόταν στην Αίγυπτο και
δεν ακολούθησε ποτέ τον Πάρη, που πλάγιαζε με ένα είδωλο. Ο πόλεμος δηλαδή έγινε
μάταια και οι άνθρωποι αλληλοσκοτώνονταν δέκα χρόνια άδικα. Το ίδιο συμβαίνει και στους
σύγχρονους πολέμους, που διεξάγονται δήθεν για μεγάλα ιδανικά, αλλά είναι το ίδιο
μάταιοι.

Στο ποίημα του Σεφέρη Ελένη προτάσσονται ως μότο (προμετωπίδα) τρία

αποσπάσματα της ομώνυμης τραγωδίας του Ευριπίδη. Γιατί τα προτάσσει ο ποιητής;
Ποιον στόχο εξυπηρετούν;

Ο Σεφέρης προτάσσει ως μότο (προμετωπίδα) στο ποίημά του τρία αποσπάσματατης

τραγωδίας του Ευριπίδη «Ελένη» τα οποία:

α. συνοψίζουν τους δύο μύθους

β. συνδέουν το ποίημα με τη συγκεκριμένη τραγωδία, στο μύθο της οποίας στηρίζεται κυρίως
ο ποιητής,

γ. θέτουν από την αρχή το βασικό θέμα του ποιήματος: τον δόλο και την εξαπάτηση των
ανθρώπων, που οδηγούνται σε πολέμους για μάταια και απατηλά ιδανικά.

Πώς συνδέονται με την Κύπρο ο Σεφέρης και ο Τεύκρος; Να τεκμηριώσετε με αναφορές

στο ποίημα.

Ο Τεύκρος πήγε στην Τροία, έλαβε μέρος στον πόλεμο, γνώρισε τις επεμβάσεις των θεών.
Έζησε την περιπέτεια με την αυτοκτονία του αδελφού του, Αίαντα. Εκδιώχθηκε από την
πατρίδα του, Σαλαμίνα από τον πατέρα του. Εγκαταστάθηκε στη μακρινή Κύπρο μετά από
χρησμό του Απόλλωνα.

Ο Σεφέρης εκπατρίστηκε από τη Σμύρνη και έζησε για πολλά χρόνια εκτός Ελλάδας, λόγω
της επαγγελματικής του ιδιότητας, ως διπλωμάτη. Έζησε τον θάνατο του αδελφού του,
έχοντας υποψίες ότι αυτοκτόνησε. Βίωσε τους 2 Παγκοσμίους Πολέμους, τη Μικρασιατική
Καταστροφή, τον εμφύλιο στην Ελλάδα. Είχε κακή σχέση με τον πατέρα του. Ταξίδεψε
αρκετές φορές στην Κύπρο.

Στο ποίημα υπάρχει διάχυτη η απογοήτευση του Σεφέρη. Πού οφείλεται; Να

απαντήσετε έχοντας υπόψη την ιστορική εμπειρία και τα ιστορικά βιώματα του
ποιητή.

Φθάνοντας ο Σεφέρης το 1953 στην Κύπρο, είχε ήδη βιώσει την εμπειρία των δύο
Παγκόσμιων Πολέμων, της Μικρασιατικής καταστροφής (1922) και του Εμφύλιου Πολέμου
στην Ελλάδα (1946 – 1949), και αντιλαμβανόταν ότι πολύ σύντομα μια νέα σύγκρουση θα
οδηγούσε το νησί σε πόλεμο. Ο ποιητής παραπέμπει στους δύο παγκόσμιους πολέμους και
στη Μικρασιατική καταστροφή, δίνοντας έμφαση στη διαχρονική αλήθεια της ματαιότητας
και της φρίκης των πολέμων.
Ο Τεύκρος πολεμούσε για 10 χρόνια, του Τρωικού Πολέμου, «μεγάλος πόνος είχε πέσει στην
Ελλάδα» «χιλιάδες ψυχές, σαν το σιτάρι που χύνεται στις μυλόπετρες». Η συγκεκριμένη
παρομοίωση τονίζει τα βάσανα που υπέστησαν για μια δεκαετία οι Έλληνες, μακριά από
την πατρίδα τους, με αποτέλεσμα «οι ποταμοί φούσκωναν μες στη λάσπη το αίμα». Η
συγκεκριμένη εικόνα παρουσιάζει με παραστατικό τρόπο τη φρίκη του πολέμου και
ιδιαίτερα τη ματαιότητα αυτής της κατάστασης, καθώς όλα συνέβησαν για «ένα λινό
κυμάτισμα για μια νεφέλη / μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου / για ένα
πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη».

Το επιμύθιο (είναι η τελευταία στροφή), η πρόθεση του ποιητή και το μήνυμα που λαμβάνει
ο αναγνώστης από το ποίημα είναι ότι οι πόλεμοι, οι αγώνες και οι θυσίες των ανθρώπων
για ιδανικά είναι μάταια, καθώς τα ιδανικά αυτά αποδεικνύονται απατηλά και άλλες αιτίες,
ανούσιες και κενές κρύβονται πίσω από τους πολέμους. Πίσω από τους πολέμους κρύβονται
πάντα «καινούριες τρέλες των ανθρώπων ή των θεών».

Ποιο μήνυμα ήθελε να δώσει ο ποιητής;

Το επιμύθιο, η πρόθεση του ποιητή και το μήνυμα που λαμβάνει ο αναγνώστης από το
ποίημα είναι ότι οι πόλεμοι, οι αγώνες και οι θυσίες των ανθρώπων για ιδανικά είναι μάταια,
καθώς τα ιδανικά αυτά αποδεικνύονται απατηλά και άλλες αιτίες, ανούσιες και κενές
κρύβονται πίσω από τους πολέμους. Πίσω από τους πολέμους κρύβονται πάντα «καινούριες
τρέλες των ανθρώπων ή των θεών».

Να εντοπίσετε και να εξηγήσετε δύο (2) χαρακτηριστικά της ποίησης του Σεφέρη. Να
τεκμηριώσετε με αναφορές στο ποίημα.

• Χρήση του μύθου: Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί δύο μύθους, αλλά δεν στέκεται μόνο σε
αυτούς. α) Ο μύθος του Τεύκρου: Ο Τεύκρος, γιος του βασιλιά της Σαλαμίνας
Τελαμώνα και αδελφός του Αίαντα, έλαβε μέρος στον Τρωικό πόλεμο, όπου
διακρίθηκε ως τοξότης. Όταν επέστρεψε στη Σαλαμίνα, ο πατέρας του δεν τον
δέχτηκε, γιατί έκρινε ότι δε συμπαραστάθηκε αρκετά στον αδελφό του Αίαντα, που
αυτοκτόνησε, επειδή οι Αχαιοί δεν έδωσαν σ’ αυτόν ως αριστείο τα όπλα του Αχιλλέα.
Ο Τεύκρος τότε, υπακούοντας σε χρησμό του Απόλλωνα, έφυγε στην Κύπρο, όπου
και ίδρυσε πόλη και της έδωσε το όνομα Σαλαμίνα, ως ανάμνηση της πατρίδας του.
β) Ο μύθος της Ελένης: Σύμφωνα με μια εκδοχή αυτού του μύθου η Αφροδίτη δεν
έδωσε στον Πάρη την πραγματική Ελένη, αλλά ένα ομοίωμά της. Την πραγματική
Ελένη τη μετέφερε ο Ερμής, με εντολή της Ήρας, στην Αίγυπτο, στο παλάτι του
βασιλιά Πρωτέα, όπου τη συνάντησε ο Μενέλαος επιστρέφοντας από την Τροία. Την
εκδοχή αυτή του μύθου διαπραγματεύεται ο Ευριπίδης στην τραγωδία του Ελένη.
Στην τραγωδία συναντάει την Ελένη στην Αίγυπτο και ο Τεύκρος, που περνάει από
κει ταξιδεύοντας για την Κύπρο. Εκεί η Ελένη του αποκαλύπτει ότι οι Έλληνες
πολεμούσαν μάταια επί δέκα χρόνια, αφού δεν πολεμούσαν για την ίδια αλλά για το
ομοίωμά της.
 • Persona. Στο ποίημα ο ποιητής δανείζει τη φωνή του στον Τεύκρο, ο οποίος μας
αφηγείται τη δική του περιπέτεια, που έχει πολλές ομοιότητες με τη ζωή του Σεφέρη.
Πίσω από το πρόσωπο του Τεύκρου κρύβεται ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος δεν μιλά με
άμεσο τρόπο (φωναχτό), αλλά όσα θέλει να μας πει, τα βάζει στο στόμα του Τεύκρου.

Στο ποίημα υπάρχει χρήση της persona (προσωπείου). Να το εξηγήσετε.

Στο ποίημα ο ποιητής δανείζει τη φωνή του στον Τεύκρο, ο οποίος μας αφηγείται τη δική του
περιπέτεια, που έχει πολλές ομοιότητες με τη ζωή του Σεφέρη. Πίσω από το πρόσωπο του
Τεύκρου κρύβεται ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος δεν μιλά με άμεσο τρόπο (φωναχτό), αλλά όσα
θέλει να μας πει, τα βάζει στο στόμα του Τεύκρου.

Ποιοι χρόνοι εντοπίζονται στο ποίημα;

Οι χρόνοι του ποιήματος είναι τρεις. Πρόκειται για τον χρόνο του ποιητή, που είναι το παρόν
(στ. 1-9, 53-68), τον χρόνο του Τεύκρου, που είναι το παρελθόν του (στ. 10-22, 42-52, όπου
γίνεται αναφορά στην άφιξή του στην Κύπρο μετά τον θάνατο του αδελφού του και τη λήξη
του Τρωικού Πολέμου που επέφερε την καταστροφή στην Ελλάδα), και τον χρόνο των
αναμνήσεων του Τεύκρου, που είναι ο χρόνος συνάντησης με την Ελένη (στ. 23-36) και η
συνειδητοποίηση ότι ο πόλεμος έγινε τελικά για ένα είδωλο (στ. 37-41).

Να τεκμηριώσετε με τρία (3) στοιχεία την παρατήρηση ότι το ποίημα ανήκει στη
νεότερη ποίηση.

• Ελεύθερος στίχος, χωρίς ομοιοκαταληξία.

• Ακανόνιστη στίξη
• Οι στίχοι δεν έχουν ορισμένο αριθμό συλλαβών

Το ποίημα έχει αντιπολεμικό μήνυμα. Να τεκμηριώσετε με αναφορά σε

συγκεκριμένους στίχους.

«Μεγάλος πόνος είχε πέσει ….. κι ο αδελφός μου;» Στους στίχους αυτούς ο ποιητής
περιγράφει τη φρίκη και τη δυστυχία που προκάλεσαν οι πόλεμοι. (ο Τρωικός πόλεμος αλλά
και τα τραγικά γεγονότα που έζησε ο ποιητής). Τόσοι θάνατοι και τόσος πόνος για το τίποτα,
"για μια νεφέλη, μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου για ένα πουκάμισο
αδειανό, για μιαν Ελένη". Οι αναφορές του Τεύκρου για τη ματαιότητα του πολέμου,
δίνονται με ασύνδετο σχήμα, για να τονιστεί η ακατάπαυστη ροή του λόγου και η ένταση
που προκαλείται στον ήρωα, όταν συνειδητοποιεί ότι όλες αυτές οι θυσίες έγιναν χωρίς
κανέναν ουσιαστικό λόγο. Κι ο αδερφός μου, αναρωτιέται ο Τεύκρος, κι αυτός ακόμη πέθανε
χωρίς λόγο; Η αναφορά στον Αίαντα έρχεται για να υπενθυμίσει το κόστος του πολέμου για
τον ήρωα, γιατί παρ’ όλο που ο ίδιος ο Τεύκρος επέζησε, έχασε ωστόσο τον αδερφό του και
μαζί το δικαίωμα να δει ξανά την πατρίδα του.
«Είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια» → Η εικόνα αυτή μας δείχνει τη φρίκη του
πολέμου. Πόσοι άνθρωποι έχασαν άδικα τη ζωή τους στον πόλεμο.

Μια από τις προσφιλείς τεχνικές του Σεφέρη είναι η χρήση συμβόλων στην ποίησή του.
Ποιες είναι οι λέξεις που λειτουργούν ως σύμβολα στην ενότητα αυτή και τι
συμβολίζουν;

• Φεγγάρι, Αφροδίτη: Σύμβολο πλάνης, δόλου, απόκρυψης της αλήθειας.

• Αστερισμοί Τοξότη και Σκορπιού: Σύμβολα πολεμικά, που αποκαλύπτουν την

αλήθεια (πόλεμος, τραγική πραγματικότητα)

• Είδωλο της Ελένης: Η ψευδαίσθηση, η ψεύτικη ιδέα, το απατηλό ιδανικό που εξωθεί
τους ανθρώπους στους πολέμους. Τα ιδανικά του ανθρώπου που δεν καταλήγουν
πουθενά παρά την πρόφαση για πόσο. Ο δόλος των θεών (τότε) και των ανθρώπων
(σήμερα).
• Αίαντας: Συμβολίζει τους ανθρώπους που αγωνίζονται και θυσιάζονται άδικα για
ιδανικά ίσως που δεν αξίζουν τη θυσία τους.
• Τεύκρος (προσωπείο ποιητή): Συμβολίζει τον άνθρωπο που διωγμένος από την
πατρίδα του και έχοντας πλήρη επίγνωση της τραγικής ανθρώπινης μοίρας, αγωνιά
και προβληματίζεται για το τι επιφυλάσσει στους ανθρώπους το μέλλον.
• Η Τροία: Συμβολίζει τον μάταιο αγώνα για τα ιδανικά.

Πώς παρουσιάζει ο Σεφέρης στο ποίημα τον ρόλο των θεών και της μοίρας στα
ανθρώπινα πράγματα;

Στο ποίημα οι τραγικές περιπέτειες των ανθρώπων φαίνεται να αποδίδονται στη μοίρα και
στη θέληση των θεών. Οι άνθρωποι εξαπατημένοι, μέσα στην τραγική άγνοιά τους, γίνονται
υποχείρια των θεών (στ. 12, 39, 59) και θυσιάζονται για στόχους και ιδανικά που
αποδεικνύονται μάταια και απατηλά («για ένα πουκάμισο….Ελένη»). Ο ποιητής, ωστόσο,
αφήνει μεγάλα περιθώρια και στην ανθρώπινη βούληση, με το μερίδιο ευθύνης των
ανθρώπων να γεννά προβληματισμού, όπως «τ’ είναι θεός; τι μη θεός;»). Άλλωστε, και η
μοίρα του ανθρώπου καθορίζεται όχι μόνο από άλλες δυνάμεις, αλλά και από τις ίδιές του
τις πράξεις. Ο άνθρωπος έχει προσωπική ευθύνη («Ήμουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης/ το
ριζικό ενός ανθρώπου που ξαστόχησε»).

Ποιος είναι ο ρόλος του στίχου «Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες»
και γενικότερα του αηδονιού στο ποίημα;

α. Καθορίζει καταρχάς τον ποιητικό χώρο μέσα στον οποίο θα αναπτυχθεί η ποιητική δράση
(στενός ποιητικός χώρος: οι Πλάτρες – ευρύτερος ποιητικός χώρος: η Κύπρος)

β. Οι τρεις επαναλήψεις του χωρίζουν το ποίημα σε αντίστοιχες ενότητες, όπου κάθε φορά
υπερισχύει είτε η φωνή του Σεφέρη είτε του Τεύκρου. Η επανάληψη του στίχου διευκολύνει
τη μετάβαση από το ένα θέμα στο άλλο.
γ. Το τραγούδι του αηδονιού λειτουργεί ως το μέσο που συνδέει τις διαφορετικές χρονικές
στιγμές, εποχές και οπτικές του ποιήματος.

δ. Το κελάηδημα του αηδονιού αποτελεί το ερέθισμα, που θέτει σε κίνηση τη μνήμη και τις
σκέψεις του Τεύκρου/ποιητή.

ε. Το πουλί αυτό είναι το σύμβολο της μουσικής τελειότητας αλλά και του πόνου, όπως
τουλάχιστον έχει περάσει στις παραδόσεις του λαού μας («δακρυσμένο πουλί») ένας χώρος
που ο Σεφέρης σέβεται απόλυτα.

στ. Σιγά σιγά το αηδόνι μετουσιώνεται σε ένα είδος μούσας (έμπνευσης)του ποιητή αηδόνι
ποιητάρη ( παραπέμπει στους λαϊκούς ποιητές της Κύπρου).

ζ. Παράλληλα υποδηλώνει μια κατάσταση «αγρύπνιας». Ο Τεύκρος δηλαδή (καλύτερα: ο

άνθρωπος και ο ποιητής Σεφέρης), μένει άγρυπνος, σε μια κατάσταση πνευματικής και
ποιητικής εγρήγορσης, και στοχάζεται πάνω στη μοίρα του ανθρώπου.

Μπορείτε να προσδιορίσετε σημεία του ποιήματος, όπου πίσω από τα λόγια του
Τεύκρου ακούτε ευκρινέστερα τη φωνή του Σεφέρη;

Στο ποίημα μιλά ο ίδιος ο ποιητής με τη φωνή του Τεύκρου. Ο Τεύκρος και ο Σεφέρης έχουν
ζήσει ανάλογες εμπειρίες. Η ζωή τους είναι γεμάτη πόνο και συμφορά. `Εχουν ζήσει και οι
δύο τον πόλεμο και τη φρίκη του. Η φωνή του Σεφέρη διακρίνεται ευκρινέστερα στα εξής
σημεία:

• Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες (ο ποιητής βρίσκεται στις Πλάτρες-
επίσκεψη Σεφέρη στην Κύπρο).

• Στα χωρισμένα σώματα...γυρίσουν: ο κοινός νόστος για τις χαμένες πατρίδες (Σαλαμίνα-
Σμύρνη)

• `Εζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα: καινούριους τόπους, καινούριες

τρέλες των ανθρώπων ή των θεών.

• `Ημουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης. Το ριζικό μου, ενός ανθρώπου που ξαστόχησε

• Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα : τα δεινά των πολέμων.

• Κι ο αδερφός μου; (Ο Τεύκρος έχασε τον αδελφό του Αίαντα στον Πόλεμο. Επίσης, ο
Σεφέρης έχασε τον αδελφό του).

• Πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια … είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει
κουφάρια: οι στοχασμοί για την απάτη του πολέμου ανήκουν στον ποιητή.
Ποια κοινά στοιχεία με την τραγωδία υπάρχουν στο ποίημα:

α. Η τραγικότητα του Τεύκρου: η τραγική μοίρα του, που σημαδεύεται από την εξορία του,
ορίστηκε όχι από τον ίδιο, αλλά από εξωγενείς παράγοντες. Αλλά το τραγικότερο είναι ότι
η αιτία της εξορίας του, ο θάνατος του αδερφού του, που συνέβη σ” έναν πόλεμο που έγινε
για απατηλές αιτίες, και που θα μπορούσε εξ αρχής να αποφευχθεί.

β. Η δραματοποίηση της αφήγησης: επιτυγχάνεται με το τέχνασμα του αηδονιού, που δίνει

την εντύπωση διαλόγου (αν και εκπίπτει εξ ανάγκης σε μονόλογο του Τεύκρου)

γ. Η παρουσία αγγελιαφόρου (μαντατοφόρου), που έρχεται να αναγγείλει μια σημαντική

είδηση.

Αφηγηματικές τεχνικές:

Αφηγητής είναι ο Τεύκρος – ποιητής. Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη.

• Δραματικός μονόλογος του Τεύκρου – ποιητή που απευθύνεται στο αηδόνι.

• Τεχνική του προσωπείου (persona)
• Έμμεσος ευθύς λόγος, στιχ, 29-31, ο δραματικός μονόλογος της Ελένης σε
εισαγωγικά.
• Αναδρομική αφήγηση: παρόν, παρελθόν, παρόν (σχήμα κύκλου)

Δραματοποίηση ποιητικού λόγου – Στοιχεία θεατρικότητας:

-Στήνεται θεατρικό σκηνικό

-Τα πρόσωπα μιλούν, διαλέγονται, μονολογούν.
-Επαναλαμβάνει φράσεις.
- Ο ποιητής προσέχει ιδιαίτερα τον φωτισμό.

Εκφραστικά Μέσα:

• Εικόνες: α) ακουστικές: ανασασμός των φύλλων (στ. 2), τυφλή φωνή (στ. 6)
Β) Οπτικές: τρικύμισμα ξαγριεμένης σκλάβας, γυρογιάλι, ανατολή του
φεγγαριού, ακροθαλάσσι του Πρωτέα, γαλαζόπλωρο καράβι, όχθη ενός Δέλτα,
Ελένη.
• Μεταφορές: ανασασμός των φύλλων, τυφλή φωνή, μουσική δροσιά, νυχτωμένη
μνήμη, πικρό τρικύμισμα, στα χείλια της ερήμου.
• Παρομοίωση: σαν το σιτάρι
• Προσωποποίηση: αηδόνι ντροπαλό, αηδόνι ποιητάρι
• Επαναλήψεις: Ήταν εκεί, αν είναι αλήθεια, Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς
στις Πλάτρες, Δεν είναι αλήθεια.
Άξιον Εστί, Ψαλμός Β’
2. Το απόσπασμα ξεκινά με τον Όμηρο και τελειώνει με τον Σολωμό. Ποιος Το
απόσπασμα ξεκινά με τον Όμηρο και τελειώνει με τον Σολωμό. Ποιος ο στόχος του
ποιητή και πώς τον πετυχαίνει;

Το ποίημα ξεκινά με τον Όμηρο «τη γλώσσα… τις αμμουδιές του Ομήρου», γιατί από εκεί
αρχίζουν οι ρίζες της ελληνικής γλώσσας (αρχαία κληρονομιά). Ο Ελύτης δηλώνει μέσα από
το ποίημα του την πίστη στην αδιαίρετη ελληνική γλώσσα, που ξεκινά από τον Όμηρο και
φτάνει ως τις μέρες μας. Από τον Όμηρο μέχρι το Διονύσιο Σολωμό η ελληνική γλώσσα
ονοματίζει το φυσικό περιβάλλον του ελληνικού χώρου και συνάμα εκφράζει συναισθήματα
κι ανάγκες της ελληνικής ψυχής, με σημαντικότερη όλων την ανάγκη για ελευθερία. Ο
Σολωμός («πρώτα λόγια του Ύμνου» ανήκει στη νεότερη παράδοση, αφού έγραψε τον
Εθνικό Ύμνο για την Ελευθερία.

3. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε δύο χαρακτηριστικά της ποίησης του Ελύτη, όπως
διαφαίνονται στα πιο πάνω αποσπάσματα.

• Λατρεία του ελληνικού στοιχείου (γλώσα, παράδοση, ήθη, ορθοδοξία, ελληνική

φύση) βάλτε στίχους.
• Τολμηρός συνδυασμός λέξεων

4. Ποιος είναι ο θεμέλιος στόχος του ψαλμού και τι υπηρετεί με την επανάληψή του;

Ο δεύτερος Ψαλμός του Άξιον Εστί αποτελεί έναν εξαίσιο ύμνο για τον ελληνισμό και την
ελληνική ταυτότητα. Με το μοναδικό τρόπο του Ελύτη η ελληνική γλώσσα, η ελληνική φύση,
η θρησκεία, η ιστορία κι οι εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες συνδυάζονται σε μια σειρά
συνειρμών και αποκτούν την απαιτούμενη συνοχή με την επαναφορά της κυρίαρχης
θεματικής του ποιήματος που είναι η ελληνική γλώσσα. Στόχος του ποιητή είναι να μας
δείξει το αδιαίρετο της ελληνικής γλώσσας:
5. Τεχνικές / Σχήματα λόγου, εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής στο πιο
πάνω ποίημα.

6. Να παρουσιάσετε με συντομία τα συναισθήματα και τη στάση του ποιητή απέναντι

στην ελληνική γλώσσα, όπως αυτά φαίνονται στον Ψαλμό Β’, τεκμηριώνοντας την
απάντησή σας με λέξεις και φράσεις από το ποίημα.

Αλεξανδρινοί Βασιλείς

α) Στο ποίημα «Αλεξανδρινοί βασιλείς» είναι διάχυτη η καβαφική ειρωνεία. Αφού εντοπίσετε τέσσερα
(4) σημεία του ποιήματος στα οποία υπάρχει ειρωνεία, να εξηγήσετε πώς αυτή επιτυγχάνεται σε κάθε
σημείο.

• Τίτλος «Αλεξανδρινοί βασιλείς» → Στα παιδιά της Κλεοπάτρας κατανέμονται ως

τίτλοι περιοχές που δεν ελέγχονται από τον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα. Επίσης, τα
παιδιά παρουσιάζονται ως εξουσιαστές, βασιλείς. Στην πραγματικότητα τα παιδιά
της Κλεοπάτρας δεν έχουν καμία δύναμη ή εξουσία και είναι θύματα μιας πολιτικής
που δεν επέλεξαν τα ίδια.
• «Ο Καισαρίων στέκονταν πιο εμπροστά… μαργαριτάρια» → Περιγραφή της
αμφίεσης του Καισαρίωνα που εκπέμπει χάρη, ερωτισμό και θηλυπρέπεια, αλλά όχι
το κύρος της εξουσίας.
• «Βασιλέα των βασιλέων» → παραπέμπει στον Χριστό και στα πάθη του (υπερβολή,
προϊδεασμός).
• «Λαμπρή παράταξι των στρατιωτών» → Περιγραφή του μεγαλοπρεπούς σκηνικού
που ουσιαστικά είναι μια καλοστημένη παράσταση (φαινομενική μεγαλοπρέπεια:
φαίνεσθαι vs είναι).
 • «Ένιωθαν που ήσαν λόγια αυτά και θεατρικά» → Η υποκριτική άγνοια των
Αλεξανδρινών για την πραγματική κατάσταση του βασιλείου, σε σχέση με τη δήλωση
της επίγνωσης της αλήθειας από τους Αλεξανδρινούς.

β) Σύμφωνα με μια άποψη, στο ποίημα «Αλεξανδρινοί βασιλείς» έχουμε «ένα θεατρικό
δρώμενο ανοιχτού χώρου». Ποια τέσσερα (4) στοιχεία θεατρικότητας αναγνωρίζετε στο
ποίημα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορές σε συγκεκριμένους
στίχους.

1. ΣΚΗΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

• Αλεξανδρινό Γυμνάσιο (θριαμβικό κατόρθωμα της τέχνης) (στ. 24)

2. ΣΚΗΝΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ / ΦΩΤΙΣΜΟΣ

• μέρα ζεστή και ποιητική (ακαθόριστη διάρκεια) (στ. 22-23)

3. ΔΡΩΝΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ (πρωταγωνιστές και κομπάρσοι)

• Προσκήνιο: Αλεξανδρινοί (πλήθος), στρατιώτες, Αλέξανδρος, Πτολεμαίος, Καισαρίων

• Παρασκήνιο: Αντώνιος, Κλεοπάτρα

4. ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ

• Ρητές αναφορές: Καισαρίων: μετάξι τριανταφυλλί, ανθοδέσμη από υακίνθους, ζώνη,

ποδήματα, κορδέλες, μαργαριτάρια (στ. 12-17)

• Υπαινιγμός: «των αυλικών η πολυτέλεια έκτακτη» (στ. 24)

5. ΣΚΗΝΟΘΕΤΙΚΕΣ/ΣΚΗΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

• Ο ποιητής σκηνοθετεί τη σκηνή που σκηνοθέτησαν ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα, τους

οποίους αφήνει να κινούν τα νήματα από το παρασκήνιο.

6. ΗΘΟΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

• Υποκρισία του πλήθους και των σκηνοθετών της τελετής

7. ΔΡΑΣΗ

• Χειροκροτήματα και επευφημίες από τους Αλεξανδρινούς / θεατές

ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

• Αφηγητής: ο Καβάφης χρησιμοποιεί έναν τριτοπρόσωπο παντογνώστη αφηγητή, ως

κύριο φορέα της τριτοπρόσωπης αφήγησης. Αποστασιοποιημένος παρατηρητής – ομιλητής,
το ποιητικό «εγώ» απόν απ’ όσα διαδραματίζονται.

Αφηγηματικοί τρόποι

• Διήγηση (εξιστόρηση γεγονότων, αφήγηση)

• Περιγραφή (λεπτομερής απόδοση τόπων, καταστάσεων, χαρακτήρων)

• Σχόλια παρενθετικά του ποιητικού Υποκειμένου (χρήση της παύλας στ.8, 10,32,

παρενθέσεις στ.28).

Εκφραστικά μέσα

- Χρήση επιθέτων: λαμπρή, τριανταφυλλί,

άσπρες, ροδόχροα, θεατρικά, ζεστή, ποιητική, γαλάζιο, θριαμβικό, έκτακτη,

κούφια : με τη χρήση τους δίνει έμφαση στην υπερβολή του όλου θεάματος,

άρα η χρήση τους εξυπηρετεί την ειρωνική διάσταση του ποιήματος.

- Εικόνες (οπτικές και ακουστικές): το πλήθος των Αλεξανδρινών συγκεντρωμένων

στο γυμναστήριο (στ. 1), η λαμπρή παράταξη των στρατιωτών (στ. 7), ο όμορφος

Καισαρίων με τη λαμπρή και πολυτελή περιβολή του (στ. 12-17), η ηλιόλουστη

μέρα με τον ανοιχτό γαλάζιο ουρανό (στ. 22-23), οι Αλεξανδρινοί συρρέουν στο

γυμναστήριο και επευφημούν ενθουσιασμένοι (στ. 29-30).

-μεταφορές: μέρα ποιητική, κούφια λόγια, λαμπρή παράταξη

-Οι επαναλήψεις: οι επαναλήψεις εντείνουν τον ειρωνικό τόνο του ποιήματος: τον είπαν -
τον είπαν (στ. 8, 10). Επίσης τονίζεται η κενότητα των τίτλων με την επανάληψη της λέξης
«βασιλέας» ο οποίος δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αλλά είναι μόνο κούφια
λόγια.

Ενδεικτικές ερωτήσεις-Απαντήσεις

1.Στο περιστατικό που διηγείται ο Πλούταρχος κεντρικά πρόσωπα είναι ο Αντώνιος και
η Κλεοπάτρα. Εδώ πώς δηλώνεται η παρουσία τους; Ποια είναι τα κύρια πρόσωπα;

Ο Καβάφης αντλεί τις πληροφορίες για τη σύνθεση του ποιήματός του από την ιστορία του
Πλουτάρχου, διαφοροποιείται όμως από τον τρόπο που περιγράφει τα γεγονότα ο ιστορικός,
μιας και σκοπός του ποιητή δεν είναι να γράψει ένα ιστορικό κείμενο αλλά να παρουσιάσει
την ποιητική του ιδέα. Ο Καβάφης αποσιωπά την παρουσία του Αντώνιου και θέτει
φαινομενικά σε δεύτερη μοίρα την Κλεοπάτρα, εστιάζοντας την προσοχή του στα παιδιά της
καθώς και στους πολίτες της Αλεξάνδρειας. Στο ποίημα του Καβάφη ο Αντώνιος και η
Κλεοπάτρα υπονοούνται ως διοργανωτές της τελετής, μιας και αυτοί διοικούσαν την
Αίγυπτο και ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να προχωρήσουν σε μια τέτοια τελετή. Η
παρουσία τους υποδηλώνεται με τη χρήση του γ΄ πληθυντικού προσώπου «βγάζαν»,
«κηρύξουν. Τα παιδιά στα οποία ο ποιητής αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του ποιήματος
δεν έχουν κάποια ουσιαστική δύναμη και βρίσκονται εκεί μόνο και μόνο γιατί έτσι το θέλησε
η μητέρα τους. Από την άλλη, οι Αλεξανδρινοί , ενώ γνωρίζουν ότι η τελετή αυτή είναι
ανούσια, δεν αντιδρούν και προτιμούν να μείνουν απλοί θεατές, αποποιούμενοι τις ευθύνες
που τους αναλογούν

2. Ποια είναι η θέση των παιδιών στα όσα διαδραματίζονται;

Τα παιδιά της Κλεοπάτρας παρόλο που αναφέρονται ονομαστικά και με λεπτομέρειες

σχετικά με τους τίτλους που έλαβαν, αποτελούν άβουλα πρόσωπα σ’ ένα σχέδιο της
βασίλισσας. Είναι οι άβουλοι και ανύποπτοι πρωταγωνιστές μιας θεατρικής παράστασης
που σκηνοθετούν ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα, που όπως γίνεται πάντα με τους σκηνοθέτες,
βρίσκονται έξω από την σκηνή. Τα παιδιά δεν έχουν δική τους θέληση, όπως φαίνεται στους
στίχους «τα βγάζαν έξω στο Γυμνάσιο, εκεί να τα κηρύξουν». Είναι τα άτυχα θύματα των
ιστορικών εξελίξεων, καθώς σε λίγα χρόνια που η Αίγυπτος θα τεθεί υπό τον έλεγχο των
Ρωμαίων, αυτά θα οδηγηθούν αιχμάλωτα στη Ρώμη, με εξαίρεση τον Καισαρίωνα που θα
δολοφονηθεί κατ’ εντολή του Οκταβιανού.

3. Πώς περιγράφεται ο Καισαρίων και πώς λειτουργεί κατά τη γνώμη σας αυτή η
περιγραφή;

Ο Καισαρίωνας είναι το μόνο από τα παιδιά της Κλεοπάτρας που αποκτά πιο ουσιαστικό
ρόλο στο ποίημα κι αυτό γιατί ο ποιητής αισθάνεται μια ιδιαίτερη συμπάθεια γι’ αυτόν και
τη σκληρή μοίρα που θα αντιμετωπίσει, γι’ αυτό και φροντίζει να αφιερώσει αρκετούς
στίχους στην παρουσίασή του. Η παρουσίαση του Καισαρίωνα γίνεται με τρόπο ξεχωριστό
και με ιδιαίτερη επιμέλεια από τον αφηγητή. Τοποθετείται πιο μπροστά κι ακολουθεί μια
λεπτομερής περιγραφή της αμφίεσής του: τριανταφυλλί μετάξι, ανθοδέσμη από υακίνθους-
σάπφειροι κι αμέθυστοι, άσπρες κορδέλες με ροδόχροα μαργαριτάρια. Ο Καβάφης επιμένει
στην παρουσίαση του Καισαρίωνα για να τονίσει την τραγική ειρωνεία της τελετής, μιας
και ο Βασιλέας των Βασιλέων, που με τόσο ενθουσιασμό γίνεται δεκτός από τους πολίτες
της Αλεξάνδρειας, θα έχει και τη χειρότερη κατάληξη.
4.Πώς παρουσιάζονται οι Αλεξανδρινοί σχετικά Α) με την εθνολογική τους σύνθεση, β)
με τη στάση τους απέναντι στην τελετή; Είναι στάση που χαρακτηρίζει υπεύθυνους
πολίτες;

Η Αλεξάνδρεια εκείνη την εποχή αποτελούσε μια σημαντικότατη πολιτεία, που λόγω της
πολιτιστικής της ανάπτυξης αλλά και χάρη στο μεγάλο λιμάνι της συγκέντρωνε πλήθος
κόσμου από διάφορες χώρες. Έλληνες, Αιγύπτιοι και Εβραίοι αποτελούν τη βασική σύνθεση
της πολυπολιτισμικής αυτής κοινωνίας, η οποία όμως στερείται της συνοχής εκείνης που θα
επέτρεπε στους πολίτες της να αποτελέσουν μια ενιαία ομάδα με κοινές επιδιώξεις. Οι
Αλεξανδρινοί παρακολουθούν την τελετή των δωρεών, αδιάφοροι για το γεγονός ότι
πρόκειται για μια καλοστημένη παράσταση και, παρόλο που γνωρίζουν ότι η Κλεοπάτρα
προσπαθεί να τους εξαπατήσει, ενθουσιάζονται με το θέαμα. Ενώ θα έπρεπε να
αντιδράσουν στη μάταιη προσπάθεια της Κλεοπάτρας να δημιουργήσει εντυπώσεις, εκείνοι
παραμένουν αδιάφοροι. Η στάση αυτή των πολιτών της Αλεξάνδρειας επιτρέπει στην
Κλεοπάτρα να κάνει μοιραία λάθη εις βάρος της πολιτείας και αυτό τους καθιστά
συνυπεύθυνους για τη δραματική εξέλιξη που θα έχουν τα γεγονότα, μετά την προκλητική
στάση της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου απέναντι στους Ρωμαίους. Οι Αλεξανδρινοί,
βέβαια, επιλέγουν να μείνουν αμέτοχοι στα διαδραματιζόμενα ενδιαφερόμενοι κυρίως ο
καθένας για την προσωπική του ζωή, γεγονός που αφήνει ανοιχτό το πεδίο για αυθαιρεσίες
από την πλευρά των ηγετών τους. Το ίδιο λάθος, άλλωστε, κάνουν οι πολίτες ακόμη και στις
μέρες μας επιτρέποντας στους πολιτικούς που κυβερνούν να κάνουν ό,τι θέλουν χωρίς
κανένα έλεγχο και χωρίς καμία αντίδραση. Οι πολίτες όμως θα πρέπει να κατανοούν ότι το
προσωπικό τους συμφέρον δεν μπορεί να διαχωρίζεται από το συμφέρον της πολιτείας,
οτιδήποτε συμβαίνει στην πολιτεία τους αφορά άμεσα και γι’ αυτό θα πρέπει να δείχνουν
απόλυτο ενδιαφέρον και να μη διστάζουν να εκφράσουν την αντίθεσή τους με τις αποφάσεις
των ηγετών τους. Το βασικό λάθος επομένως των Αλεξανδρινών είναι ότι θεωρούν πως οι
πράξεις της Κλεοπάτρας δεν τους αφορούν και την αφήνουν ελεύθερη να πράττει κατά
βούληση. Στην πορεία δυστυχώς θα συνειδητοποιήσουν ότι οι πράξεις της Κλεοπάτρας είναι
αυτές που θα φέρουν την υποταγή στους Ρωμαίους.

5. Παρατηρούμε μια αλλαγή στο ύφος ανάμεσα στην πρώτη στροφή και τη δεύτερη
και τρίτη. Σε τι συνίσταται αυτή η αλλαγή και τι εξυπηρετεί στην ποιητική οικονομία;

Η πρώτη στροφή του ποιήματος χαρακτηρίζεται από μια έντονη πεζολογική διάθεση καθώς
ο στόχος αυτής της στροφής είναι να τοποθετήσει το ποίημα στο χρόνο και τον τόπο του.
Πρόκειται για το μοίρασμα του βασιλείου στα παιδιά της Κλεοπάτρας. Η πεζολογική
διάθεση συνεχίζεται στους τέσσερις πρώτους στίχους της δεύτερης στροφής καθώς ο ποιητής
μας πληροφορεί για τα κύρια πρόσωπα του ποιήματος: τα παιδιά της Κλεοπάτρας. Οι
επόμενοι στίχοι γίνονται εξαντλητικά περιγραφικοί μέχρι το τέλος της στροφής. Οχτώ
συνολικά στίχοι αφιερώνονται στον Καισαρίωνα, την τραγικότερη ίσως μορφή του
ποιήματος. Ο ποιητής θα περιγράψει διεξοδικά την ενδυμασία του Καισαρίωνα, τέτοια που
ταιριάζει σε ένα «βασιλιά των βασιλέων». Αυτή η έντονη περιγραφή και η εμμονή στο
πρόσωπο του νεαρού θα κάνει πιο έντονη την αντίθεση ανάμεσα σε αυτό που βιώνει ο ήρωας
σε αυτή τη χρονική στιγμή και αυτό που θα ακολουθήσει, όταν η Αλεξάνδρεια αλωθεί από
τους Ρωμαίους. Στην τρίτη στροφή συνυπάρχουν η λυρική διάθεση και ο σαρκασμός,
ιδιαίτερα στους δύο τελευταίους στίχους. Η λυρική διάθεση στοιχειοθετείται κυρίως από τη
χρήση πολλών επιθέτων.