ÖĞRENME FAALİYETİ–6

ÖĞRENME FAALİYETİ–6
AMAÇ

Boyle-Mariotte Kanunu ile ilgili hesaplamaları yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA
¾ İdeal gaz ne demektir, ideal gaz var mıdır? Araştırınız.
¾ Termodinamikte kullanılan standart atmosferik basınç ve sıcaklık değerleri
kaçtır? Araştırınız.
¾ Gaz sabiti ile moleküler (mol) kütle arasında nasıl bir ilişki vardır? Araştırınız.
¾ Mol kütlesi ne demektir? Araştırınız.
¾ Üniversal gaz sabiti ne demektir? Araştırınız.
¾ Özgül ısınma ısısı ne demektir? Araştırınız.
¾ Molekülsel kütle nedir? Araştırınız.
¾ Boyle-Mariotte Kanunu hangi bağıntıyı tanımlamaktadır? Araştırınız.

6. İDEAL GAZ KANUNLARI

6.1. Tanım

Bir gazın basıncı çok düşük, bu yüzden moleküller arasındaki uzaklık çok büyük ise
komşu moleküllerin birbirleri üzerindeki etkileri ihmal edilebilecek kadar az ise bu duruma
ideal durum ve bu gaza da ideal gaz denir.

Bir başka deyişle moleküller arasındaki çekim kuvveti sıfır kabul edilen gazlara ideal
gaz denir. Bütün gazlar düşük basınç ve yüksek sıcaklıkta ideal duruma yaklaşır. Gerçekte
ideal gaz yoktur fakat biz türetilen denklemlerde ve hesaplamalarda hidrojen, azot, hava,
oksijen, karbondioksit vb. gazları ideal gaz gibi düşünebiliriz.

72
6.2. Özellikleri
İdeal gaz aşağıdaki özelliklere sahiptir:

¾ Gazlar, sürekli olarak ve gelişigüzel hareket eden taneciklerden oluşur.

¾ Gaz molekülleri, bulundukları kabın duvarlarına çarpar ve birbiri ile çarpışır. Bu
çarpmalar elastik karakterde olup gazın kinetik enerjisi ısı hâline dönüşmez.
¾ Sıcaklıkları aynı olan gazların ortalama kinetik enerjileri de aynıdır.
¾ İdeal gaz taneciklerinin kendi öz hacimleri yoktur. Yani bu tanecikler geometrik
bir nokta olarak kabul edilmektedir.
¾ Gaz molekülleri birbirinden bağımsız olup tanecikler arasında hiçbir çekme ve
itme kuvveti yoktur.

6.3. Gaz Sabiti

Herhangi bir gazın 0 ºC’da 1 atmosfer basınç altında 1 m³ ağırlığına gaz sabiti denir.
Gaz sabiti R sembolü ile gösterilir ve birinci yol olarak şu bağıntıdan bulunabilir:

v
R P˜
T (6.1)

R = Gaz sabiti (kJ/kgK)

P = Atmosfer basıncı (N/m² = Pa)

v = Özgül hacim (m³/kg)

T = Mutlak sıcaklık (K)

Gaz sabiti her gazın cinsine göre ayrı bir değer alır. Verilen bu formülle normal şartlar
altında (0 ºC ve 1 atm basınç altında) özgül hacmi (v) bilinen bütün gazların gaz sabiteleri
hesaplanabilir. Tablo 6.1’de bazı bilinen gazların özgül hacim (v) değerleri verilmiştir.

73
 Gaz Özgül hacim (v) değeri

1
Hava v (m³/kg)
1,293

1
Hidrojen v (m³/kg)
0,0896

1
Azot v (m³/kg)
1,256

1
Oksijen v (m³/kg)
1,43

1
Karbondioksit v (m³/kg)
1,917

Tablo 6.1: Bazı gazların özgül hacim değerleri

Örneğin normal şartlar altında havanın gaz sabitini hesaplayalım.

Normal şartlar altında 1 atm = 101325 N/m² = Pa’dır. Yani P = 101325 N/m²dir.
t = 0 ºC ise T t  273 0  273 273K
1
v 0,773395205 m³/kg değerleri formülde yerine koyarsak
1,293
v 0,773395205
R P˜ 101325 ˜ 287,04 J/kgK veya 0,28704 kJ/kgK bulunur.
T 273
Gaz sabitini ikinci yol olarak şu bağıntıdan bulabiliriz:

Ru
R (6.2)
M
R = Gaz sabiti (kJ/kgK)
74
 Ru = Evrensel gaz sabiti (Bütün gazlar için sabittir ve 8,3143 kJ/kmolK olarak alınır.)
M = Mol kütlesi (kg/kmol) Problemde gaz karışımı olarak ya doğrudan verilir ya da
gazın adı belli ise Şekil 1.18’den ilgili gazın mol kütlesi çekilir.

Gaz sabitini üçüncü yol olarak şu bağıntıdan bulabiliriz:

R C p  Cv (6.3)

R = Gaz sabiti (kJ/kgK)

Cp = Sabit basınçta özgül ısı (kJ/kgK)
Cv = Sabit hacimde özgül ısı (kJ/kgK)

Cp ve Cv değerleri problemde ya doğrudan verilir ya da gazın adı belli ise Şekil

1.18’den ilgili gazın özgül ısıları çekilir.

6.4. Mol Sayısı

Bir gazın mol sayısı veya miktarı n tane mol miktarı için genel gaz denkleminden
faydalanılarak bulunur. Genel gaz denklemi şu şekilde ifade edilir:
P ˜V n ˜ Ru ˜ T denkleminden mol sayısı (n) çekilirse mol miktarı şu bağıntı ile hesaplanır:

P ˜V (6.4)
n
Ru ˜ T
n = Mol sayısı (mol veya kmol)
P = Basınç (N/m² = Pa veya kPa)
V = Hacim (m³)
Ru = Evrensel gaz sabiti (Bütün gazlar için sabittir ve 8,3143 kJ/kmolK olarak
alınır.)
T = Mutlak sıcaklık (K)

Eğer gazın kütlesi ve molekülsel (mol) kütlesi biliniyorsa o zaman gazın mol sayısı
veya mol miktarı şu bağıntı ile hesaplanır:
75
 m
n (6.5)
M

n = Mol sayısı (mol veya kmol)

m = Kütle (kg)
M = Molekül (mol) kütlesi (kg/kmol)

6.5. Evrensel Gaz Sabiti

Evrensel gaz sabiti (Ru), 1 kmol ideal gazın, sabit basınçta ve 1 K sıcaklık değişimi
sırasında yaptığı iştir. Evrensel gaz sabitinin değeri bütün gazlar için aynıdır ve R u = 8,3143
kJ/kmolK olarak alınır.

6.6. Özgül Isınma Isısı

Farklı iki maddenin eşit kütlelerinin sıcaklığını bir derece artırabilmek için farklı
miktarlarda enerji gerektirir. Örneğin, 1 kg demirin sıcaklığını 20 ºC’den 30 ºC’ye
yükseltmek için 4,5 kJ enerjiye gerek duyulurken 1 kg suyun sıcaklığını aynı aralıkta
artırmak için bunun 9 katı olan 40,5 kJ enerjiye gerek duyulur. Bu nedenle maddelerin enerji
depolama yeteneklerini belirten bir özelliğin tanımlanmasına gerek duyulmuştur. Bu özellik
özgül ısıdır.

Özgül ısı, bir maddenin birim kütlesinin sıcaklığını bir derece artırmak için gerekli
enerji diye tanımlanır. Termodinamikte iki özgül ısı tanımı yaygın olarak kullanılır.
¾ Sabit hacimde özgül ısı Cv
¾ Sabit basınçta özgül ısı Cp

Sabit hacimde özgül ısı (Cv), maddenin birim kütlesinin sıcaklığını sabit hacimde bir
derece yükseltmek için gerekli enerjidir.
Sabit basınçta özgül ısı (Cp), maddenin birim kütlesinin sıcaklığını sabit basınçta bir
derece yükseltmek için gerekli enerjidir.
Her zaman Cp>Cvdir. Bunun nedeni, sistemin sabit basınçta genişlerken yaptığı iş
için fazladan bir enerjinin gerekli olmasıdır.
Cp ve Cvnin birimi (kJ/kgK)dir.
Cp ve Cvnin farkı gaz sabitini verir, yani C p  Cv R ’dir.

76
6.7. Molekül Kütlesi
Molekül kütlesi, maddenin bir mol’ünün gram olarak kütlesidir. M sembolü ile
gösterilir. Termodinamikte birimi kg/kmol’dür. Bazı durumlarda g/mol olarak da alınabilir.
Avagadro Kanunu’na göre aynı basınç ve sıcaklıkta, bütün ideal gazların eşit hacimlerinde
eşit sayıda molekül bulunur. Bu kanuna göre, standart koşullardaki (0 ºC ve 101,325 kPa)
bütün gazların 1 mol gramı 6,022.1026 kadar molekül ifade eder. Bu sayıya Avagadro sayısı
denir. Bu kadar molekülün kapladığı hacim de 22,4 litre (dm³)dir. Buna mol hacmi denir.
Avagadro Kanunu’na göre bütün gazların mol kütlesi (molekülsel kütle) M ile özgül hacim
çarpımı sabittir. Yani,

M ˜v sabit 22,4 m³/kmol’dür.

Burada,
M = Molekül (mol) kütlesi (kg/kmol) veya (g/mol),
v = Özgül hacim (m³/kg)’dır.

Avagadro Kanunu ise şu bağıntılarla ifade edilir:

V M
Vm sabit veya Vm (6.6)
n U
V = (n) Mol gazın hacmi (m³)
n = Mol miktarı (kmol)
Vm = Herhangi bir durumdaki mol hacmi (m³/kmol)dir.
M = Molekül (mol) kütlesi (kg/kmol)
ρ = Yoğunluk (kg/m³)
İki farklı gazın eşitliği ise şöyle ifade edilir:

M1 M2
(6.7)
U1 U2

77
Örnek problemler:
Tavsiyeler: Önce veriler başlığı altında soruda verilen tüm boyutları birimleriyle birlikte
yazınız. Sorularda verilmeyen bazı değerleri ve gereken birim dönüştürmeleri modül
kitabında verilen ilgili tablolardan, birim çevirme çarpanlarından ve fiziksel sabitlerden
çekip kullanarak yapınız. Daha sonra mantıksal bir çözüm sırası takip ederek problem
çözümüne geçiniz. Problem çözümlerinde birimlerin doğru kullanılmasına özel bir önem
veriniz. Çıkan sonucun biriminin doğru olup olmadığını ispat için mutlaka birim analizi
yapınız. Bu da sizin termodinamik kavramları daha iyi anlamanızı sağlayacaktır. Sayısal
işlem kolaylığı için mutlaka hesap makinesi kullanınız.

Örnek problem 1: Standart koşullarda oksijen ve bir başka gaz bileşiğinin yoğunlukları
sırasıyla 1,43 kg/m³ ve 3,33 kg/m³tür. Oksijenin molekül (mol) kütlesi 32 kg/kmol’dür. Bu
bileşiğin molekül (mol) kütlesini hesaplayınız.

Veriler :
M1 M2
M1 = 32 kg/kmol
U1 U2
32 M2 32 ˜ 3,33
ρ1 = 1,43 kg/m³ → M2 74,51 kg/kmol bulunur.
1,43 3,33 1,43
ρ2 = 3,33 kg/m³
M2 = ?

Örnek problem 2: Bir ideal gaz karışımının 450 kPa ve 30 ºC sıcaklıktaki hacmi 1,2 m³tür.
Karışımın molekül (mol) kütlesi 36,14 kg/kmol olduğuna göre;
a) Kütlesini,
b) Mol sayısını (miktarını) bulunuz.

Veriler :
P = 450 kPa
t = 30 ºC → T t  273 30  273 303K
V = 1,2 m³
M=36,14 kg/kmol
a) m = ? b) n = ?

78
a)
Ru 8,3143
R 0,230
M 36,14 kj/kgK
P ˜V m ˜ R ˜T → m P ˜V 450 ˜ 1,2
7,75 kg bulunur.
R ˜T 0,230 ˜ 303
b)
m 7,75
n 0,2144
M 36,14 kmol

6.8. Boyle-Mariotte Kanunu

Kütlesi sabit ve sabit sıcaklıkta ısıtılan bir gazın basınç ve hacimlerinin çarpımı
sabittir. P ˜ V sabit (T = sabit için) eşitliği Boyle-Mariotte Kanunu’nun matematiksel
ifadesidir. Şekil 6.1’de bir örnekle açıklanmıştır.

Şekil 6.1: Sabit sıcaklıktaki basınç- hacim ilişkisi

Şekil 6.1 A’da görüldüğü gibi sıkıştırılan gazın hacmi küçülürken basıncı artıyor.
Şekil 6.1 B’de ise hacim büyürken basıncı azalır. A konumundaki gaz için P1 ˜ V1 m ˜ R ˜ T1
, B konumundaki gaz için P2 ˜ V2 m ˜ R ˜ T2 yazılır. T1 T2 sabit olduğu için iki eşitlik
alt alta yazılıp bölünürse Boyle-Mariotte Kanunu şu bağıntı ile hesap edilir:

P1 ˜ V1 P2 ˜ V2 (6.8)
Eğer üçüncü veya daha fazla konum var ise o zaman şu bağıntıdan faydalanılır:

P1 ˜ V1 P2 ˜ V2 P3 ˜ V3 Pn ˜ Vn sabit (6.9)

79
Örnek problemler:
Tavsiyeler: Önce veriler başlığı altında soruda verilen tüm boyutları birimleriyle birlikte
yazınız. Sorularda verilmeyen bazı değerleri ve gereken birim dönüştürmeleri modül
kitabında verilen ilgili tablolardan, birim çevirme çarpanlarından ve fiziksel sabitlerden
çekip kullanarak yapınız. Daha sonra mantıksal bir çözüm sırası takip ederek problem
çözümüne geçiniz. Problem çözümlerinde birimlerin doğru kullanılmasına özel bir önem
veriniz. Çıkan sonucun biriminin doğru olup olmadığını ispat için mutlaka birim analizi
yapınız. Bu da sizin termodinamik kavramları daha iyi anlamanızı sağlayacaktır. Sayısal
işlem kolaylığı için mutlaka hesap makinesi kullanınız.

Örnek problem 1: Bir bisiklet pompası içindeki havayı 3 atmosfer basınçta

sıkıştırdığımızda hacmi 400 cm³ oluyor. Sıcaklık sabit kalmak şartı ile pistonu daha da
itersek hacmi 200 cm³ oluyor. Gazın son basıncını hesaplayınız.
Veriler :

P1 = 3 atm P1 ˜ V1 P2 ˜ V2
V1 = 400 cm³ 3 ˜ 400 P2 ˜ 200 3.400= P2.200
1200
T = sabit P2 6 atm bulunur.
200
V2 = 200 cm³
P=?
Örnek problem 2: 1 bar basıncında 1 m³ hacmindeki hava 0,5 m³ hacmine sıkıştırılırsa
a) Basıncı kaç bar olur?
b) Hava üçüncü konumda V3 =0,05 m³ hacmine sıkıştırılırsa basıncı kaç bar olur?
Veriler :
P1 = 1 bar a) P2 = ? b) V3 = 0,05 m³
V1 = 1 m³
V2 = 0,5 m³
P3 = ?

P1 ˜ V1 P2 ˜ V2 → 1 ˜ 1 P2 ˜ 0,5 → P 1
2 2 bar bulunur.
0,5
P2 ˜ V2 P3 ˜ V3 2 ˜ 0,5 P3 ˜ 0,05 P 20
→ → 3 bar bulunur.

80