BMM 210 Radyasyon Fiziği

Prof.Dr. Emel Alğın

Radyasyon birimleri
Radyasyonun madde ile etkileşimi
Radyasyon Birimleri:
Işınlama (exposure)
• Sadece fotonlar için tanımlanır. Fotonlar (gama veya x ışınları) hava
içinden geçerken atom ve molekülleri farklı yollarla (Compton
saçılması, fotoelektrik, çift oluşumu) iyonlaştırırlar. Oluşan ikincil
elektronlar da iyonlaşmaya neden olurlar. Havanın belirli bir m
kütlesinde, iyonlar üzerindeki toplam elektrik yüküne ışınlama denir.
• Röntgen biriminde (R) ölçülür.
• Bir röntgen, bir kg havada 2.58x10-4 coulomb yük üreten
elektromanyetik radyasyon olarak tanımlanır.
Radyasyon dozları
Radyasyondan korunmada doz nicelikleri üç yolla ifade edilir:
Soğrulan doz, eşdeğer doz ve etkin doz.
Bunlar arasındaki ilişki:

Soğrulan doz Eşdeğer doz Etkin doz

Bir maddenin Farklı radyasyonların Radyasyon farklı
birim kütlesine etki derecesinin dokuları farklı
radyasyon (radyasyon ağırlık şekilde etkiler;
tarafından faktörü wR) soğrulan dolayısıyla eşdeğer
bırakılan enerjidir. doza olan katkısının doz doku ağırlık
alınmasıdır. faktörü wT ile
düzeltilir.
Radyasyon birimleri: Soğurulan (Absorbe) doz, D
• İyonlaştırıcı radyasyona maruz kaldıklarında, hava dışındaki malzemelerin
enerjiyi soğurma hızı farklıdır. Bu nedenle, farklı malzemelerde iyonlaşma
yoluyla enerji soğrulmasını tanımlamak için bir standart gerekir. Bu niceliğe
soğrulan doz denir. Malzemenin birim kütlesi başına iyonlaştırıcı
radyasyon tarafından bırakılan enerjidir.
• Belirli dokularda biyokimyasal değişikliklerin potansiyelini değerlendirmek
için kullanılır.
SI birimi:
Gray: Işınlanan maddenin 1 kg’ı tarafından soğrulan 1 joule’ luk enerjidir.
1 Gy =1 J/kg
1 Gy = 100 rad
1 rad = 10-2 Gy
 Radyasyon birimleri: Eşdeğer Doz, H
Radyasyondan korunma standartları tanımlamak için farklı tip radyasyonların biyolojik
etkilerini hesaba katmak gerekir. Radyasyonun farklı tip ve enerjileri farklı kimyasal ve
biyolojik sonuçlara neden olur. Bu nedenle, radyasyonun çeşitli türleri için biyolojik hasar
riskleri ölçeklendirilir.
Örneğin 1 rad’lık alfa parçacığının 1 rad’lık gama radyasyonundan hücre hasarı olasılığı
daha fazladır (alfa parçacıkları enerjilerini daha kısa mesafede madde içine bırakırlar.
Gamalar daha uzun mesafe boyunca enerjilerini bırakırlar).
Eşdeğer doz, soğrulan doz ile radyasyon ağırlık faktörünün çarpımıdır:
H=D.WR
H: Eşdeğer doz
D: Soğrulan doz
WR: Radyasyon ağırlık faktörü
Radyasyon birimleri: Eşdeğer doz, H
Eşdeğer doz, soğrulan doz ile radyasyon ağırlık faktörünün çarpımıdır.
H=D.WR
H: Eşdeğer doz Işın Tipi Radyasyon Ağırlık Faktörü WR
X-ışınları 1
D: Soğrulan doz
Gama ışınları 1
WR: Radyasyon ağırlık faktörü Elektronlar 1
Pozitronlar 1
Nötron 5-10
Eşdeğer dozun birimi: Sievert (Sv) Proton 5-10
Eski birim: rem Alfa 20
1 Sv=100 rem

Tanı ve tedavide kullanılan x, gama ve elektron için ağırlık faktörünün bire eşit olması
nedeniyle soğrulan doz, eşdeğer doza eşittir.
 Doku ve Organ WT
Radyasyon birimleri: Etkin doz, E Testis ve Overler 0.20
Kemik İliği 0.12
• Vücuttaki farklı organ ve dokuların Kolon 0.12
radyasyona maruz kalması, farklı Mide 0.12
şiddetlerde ve farklı olasılıklarda hasara Akciğer 0.12
neden olmaktadır.
Meme 0.05
• Radyasyonun olası uzun dönem etkilerini Mesane 0.05
değerlendirmek için kullanılır. Tüm vücut Tiroid 0.05
için hesaplanır. Karaciğer 0.05
• Eşdeğer doz, doku ağırlık faktörü ile
çarpılarak ışınlamanın doku veya
organları nasıl etkilediği elde edilir:
E = Σ WT. HT
WT = Doku ve organ için ağırlık faktörü
HT = Doku ve organ için eşdeğer doz
Etkin doz birimi Sievert’dir.
 Tıbbi Radyasyon
Radyasyon Kaynağı Doz (mSv/çekim)
Tanısal X-ışınları
Göğüs 0.1
Mide-bağırsak 9
Tüm ağız (diş) 0.1

Radyo ilaçlı teşhis

201Tl (Kalp) 6.3
67Ga (Tümör) 13
99mTc (Kemik) 1.3

Nüfus için ortalama: 0.5

Doğal kaynaklardan alınan doz 2.9 mSv/yıl

Radyasyon birimleri
Nicelik Geleneksel birim SI birim
Aktivite curie (Ci) becquerel (Bq)
Işınlama röntgen (R) coulomb/kilogram (C/kg)
Soğrulan doz rad (radiation absorbed dose) gray (Gy)
Eşdeğer doz rem (roentgen equivalent man) sievert (Sv)
Radyasyonun Vücutta Oluşturabileceği Hasar Nelere Bağlıdır?
Dozun büyüklüğü: Doz arttıkça, risk de artar.
Dozun süresi: Belirli bir dozun alındığı süre arttıkça, etkisi azalır ve bu nedenle risk
de azalır. Şöyle ki; 2.5 mSv bir doza 2 dakika içinde maruz kalınca mı yoksa bu doz
miktarına 2 yıl boyunca maruz kalınca mı risk artacaktır, düşününüz.
İyonlaştırıcı ışının cinsi: Aynı enerji dozundaki yoğun iyonlaştırıcı ışınlar (alfalar gibi)
seyrek iyonlaştırıcı ışınlara göre (beta, gama) daha etkin olduklarından, yoğun
iyonlaştırıcılarla risk artar.
Hedef dokunun cinsi ya da duyarlılığı: Doku ne kadar farklılık gösterirse iyonlayıcı
ışınlara karşı direnci artar.
Işınlanan canlının yaşı: Organlarının oluşmakta olduğu embriyo, anne karnındaki
bebekler ve çocuklar iyonlaştırıcı ışınlara, yetişkinlerden çok daha duyarlılar.
Radyasyonun madde ile etkileşimi
Motivasyon:
• Radyasyon ve madde arasındaki etkileşim birçok insan aktivitesinin temelini
oluşturur.
• Radyasyon ölçümünde çok önemlidir!

• Radyasyon madde ile etkileşimi saçılma veya soğrulma yoluyla olur.

• Radyasyonun soğrulması:
i) vücut dokusunda soğrulması biyolojik hasara yol açar.
ii) radyasyon ölçümünün prensibini bu soğrulma mekanizması oluşturur.
iii) soğrulma miktarı zırhlamada birincil faktördür.
• Yayılan radyasyonlardan maddeye enerji transferi (soğrulma) iki ana yolla
gerçekleşir: iyonlaşma ve uyarılma.
Radyasyonun madde ile etkileşimi
• İyonlaşma: Bir atomdan bir elektronun koparılması, atomu net pozitif
yük ile bırakır.

• Uyarılma: Bir atomik sisteme enerji eklenmesi, onu temel durumdan

uyarılmış bir duruma çıkarır. İyon çifti oluşmaz, ancak atom taban
durumuna dönerken, enerji floresan radyasyon veya düşük enerjili x-
ışınları olarak verilir.
Bethe-Block formülü
• Kütleleri 1 atomik kütle birimi (akb) veya daha büyük olan parçacıklar ağır yüklü parçacık olarak
adlandırılırlar: Alfa parçacıkları, protonlar, döteronlar, fizyon parçacıkları ve hızlandırıcılarla üretilen
parçacıkları kapsar.
• Bu pozitif yüklü parçacıklar, soğurulan madde atomlarının elektronlarıyla Coulomb etkileşmesi yoluyla
etkileşir. Çarpışma sonrası gelen tanecik enerjisinin bir kısmını ortama aktarır yani enerjisinde kayıp
olur. Buna göre, (-dE/dx) kinetik enerjinin birim uzunluk başına ortalama enerji kaybını temsil eder:
• Bethe & Block formülü:

𝑑𝐸 4𝜋𝑘02 𝑧 2 𝑒 4 𝑛 2𝑚𝑐 2 𝛽 2
− = ln − 𝛽2
𝑑𝑥 𝑚𝑐 2 𝛽 2 𝐼(1−𝛽2 )

𝑘0 = 8.99 × 109 Nm2 C −2

𝑧 = ağır parçacığın atom numarası
𝑒 = elektron yükünün büyüklüğü
𝑛 = malzemenin birim hacmindeki elekton sayısı
𝑚 = elektronun durgun kütlesi
𝑐 = vakumda ışık hızı
𝑣
𝛽 = = 𝑐 ′ ye göre parçacık hızı
𝑐
𝐼 = malzemenin ortalama uyarılma enerjisi

Şekil: https://www.avoplc.com/

Parçacıkların malzeme içine enerjilerini aktarma hızı (rate), enerjileri azaldıkça dramatik şekilde artar (şekle bakınız).
Proton tedavisi
Bethe & Block formülü:

𝑑𝐸 4𝜋𝑘02 𝑧 2 𝑒 4 𝑛 2𝑚𝑐 2 𝛽2
− = ln − 𝛽2
𝑑𝑥 𝑚𝑐 2 𝛽2 𝐼(1−𝛽2 )

Modülatör yardımıyla tek enerjili proton demeti

yerine farklı enerjilerde proton demetlerini tümör
üzerine göndererek, tümörün boyutu boyunca aynı
miktarda enerji dozu aktarımı yapılabilir.
X ışınları kullanıldığında kanser hücresi etrafındaki
doku derinlikleri çok daha fazla radyasyona maruz
kalır (şekle bakınız).
Şekil: https://www.shi.co.jp/
Radyasyon iki grupta sınıflandırılabilir:
1. Parçacık radyasyonu, ör. alfa, beta parçacıkları
2. Elektromanyetik radyasyon, ör. x ışınları, gama ışınları

• Parçacık radyasyonu ya yüklü (alfa ya da beta parçacıkları) ya da

yüksüz (nötronlar) olabilir.
 Yüklü parçacıkların madde ile etkileşimi
Atomlar genellikle elektriksel olarak nötrdür. Yüklü bir parçacık bir cisme
çarptığında yörünge elektronunu atomdan koparır ve bir iyon çiftinin
oluşumuna neden olur. Elektronun atomdan uzaklaştırılması toplam
elektron sayısını azalttığı için negatif yükler atomdan ayrıldıkça, atomu net
pozitif yük ile bırakır. İyon çifti ​oluşur:
1) Pozitif yüklü atom
2) Negatif yüklü elektron
Bu şekilde iyon çiftleri oluşturabilen radyasyona iyonlaştırıcı radyasyon
denir.

Sıklıkla karşılaşılan yüklü parçacıklar alfa parçacıkları ve beta parçacıklarıdır.

Bunların madde ile etkileşimlerini ayrı ayrı ele alalım:
Yüklü parçacıkların madde ile etkileşimi:
Alfa parçacıkları
• Bir alfa parçacığı, yörünge elektronlarından sıyrılmış bir helyum
çekirdeğidir. Enerjileri 4 ila 9 MeV arasında değişir.
• Alfalar madde içinde ilerlerken, atom çekirdekleri tarafından saptırılır
(kendi pozitif yükü nedeniyle itme kuvveti ile) ve yörünge elektronları
tarafından çekme kuvvetine maruz kalırlar ve sonuç olarak maddede
iyonlaşmaya neden olurlar.
• Ayrıca iç yörünge elektronlarını dış yörüngelere çekerek atomun
uyarılmasına neden olurlar. Bu elektronlar kendi yörüngelerine inerken
fluoresan radyasyona (düşük enerjili X ışınları) neden olurlar.
• Kütlelerinin (2p ve 2n) ve yüklerinin (+2) görece büyük olmasından dolayı
çok kısa mesafede çok iyon çifti oluştururlar.
• Havadaki menzilleri birkaç cm’dir, dolayısıyla insan için dış radyasyon
tehlikesi oluşturmazlar. İnsan derisini aşamazlar.
• Ancak vücut içine giren bir alfa etrafındaki dokuya hasar vereceğinden
vücuda girmesi engellenmelidir.
Yüklü parçacıkların madde ile etkileşimi:
Beta parçacıkları
• Beta parçacıkları (elektron veya pozitron) radyoaktif atom
çekirdeğinden yayınlanır. Beta bozunumu reaksiyonunda reaksiyon
enerjisi beta parçacığı ile nötrino tarafından gelişigüzel paylaşılır.
• Beta parçacıkları da alfa parçacıkları gibi madde atomlarında
iyonlaşma ve uyarılmaya neden olarak enerjilerini kaybederler.
• Kütlelerinin küçük olması (alfa kütlesinin
1/7300’ü) ve yüklerinin daha küçük olması
(alfanın yarısı kadar) nedeniyle madde
atomlarıyla daha az sıklıkta etkileşime
girerler. Dolayısıyla madde içinde menzilleri
daha fazladır. Betaların menzilleri enerjisine
ve malzemenin yapısına bağlıdır.
 Yüklü parçacıkların madde ile etkileşimi:
Beta parçacıkları, devam…
• Beta parçacıkları atom çekirdeği ile etkileştiğinde Bremsstrahlung denilen
mekanizma aracılığıyla X ışınları oluşumuna neden olurlar.
• Bremsstrahlung (Almancada frenleme anlamına gelir), yüksek hızlı beta parçacığı
atom çekirdeğine yaklaştığı zaman ortaya çıkar.
• Negatif beta parçacığı ile pozitif
yüklü çekirdek arasındaki
elektriksel etkileşim beta
parçacığının orijinal yolundan
sapmasına veya durmasına
neden olur. Bu durma veya
sapma, beta parçacığının hızının
değişimine ve madde
atomlarından çeşitli enerjilerde
X ışınlarının yayınlanmasına
neden olur.
Yüklü parçacıkların madde ile etkileşimi:
Beta parçacıkları, devam…
• Bremsstrahlung olasılığı malzemenin atom numarası ile artar. Bu nedenle
beta kalkanları Bremsstrahlung üretimini azaltmak için alüminyum veya
plastik gibi düşük atom numaralı malzemelerden yapılır.
• X-ışını tüpleri Bremsstrahlung üretimini artırmak için yüksek atom
numaralı malzemelerden yapılır.
• Yüksek enerjili betalar deriden geçebilir. İnsan vücuduna girdiğinde
dokuda daha fazla menzilleri vardır, hasar oluşturmada alfalar kadar etkili
değildirler.
 Elektromanyetik radyasyonların madde ile etkileşimi:
Fotonlar (X ve gama ışınları)
• X ışınları ve gama ışınları elektromanyetik radyasyondur.
X ışınları atom çekirdeği dışında oluşur. Atomda dış
kabuktaki elektronun bir iç kabuğa yerleşmesi sonucu
karakteristik X ışını oluşur. X ışınının enerjisi elektron
enerji seviyeleri farkına eşittir.
• Beta parçacıklarının etkileşimi Bremsstrahlung
radyasyonuna neden olur. Bremsstrahlung radyasyonu
bir maksimum değerde son bulan sürekli bir spektruma
sahiptir.
• Gama ışınları çekirdek içinde meydana gelir. Nükleonların
yüksek enerji seviyesinden düşük enerji seviyesine geçişi
sırasında oluşur.
Fotonların madde ile etkileşimi, devam…
• X ışınları ve gama ışınları yüksüz olduğundan, yüklü parçacıklardaki gibi elektrostatik
kuvvetler aracığıyla etkileşmezler.
Temel etkileşim süreçleri:
• Fotoelektrik olay
• Compton saçılması
• Çift oluşumu
• Fotonlar soğrulabilir (fotoelektrik ya da çift oluşumu) veya saçılabilir (Compton
saçılması). Bu etkileşimlerde oluşan yüksek hızlı elektronlar ve/veya pozitronlar
madde içinde iyonlaşmaya neden olurlar.
• Ortalama menzil tanımlamak güçtür. Bu etkileşim soğurma
kanunu ile tanımlanır:
𝐼 𝑥 = 𝐼0 𝑒 −𝜇𝑥

• Burada 𝐼0 gelen şiddet, 𝜇 ise soğurma katsayısıdır.

Fotonların madde ile etkileşimi: Fotoelektrik olay
• Foton enerjisinin tamamı elektrona verilir ve foton yok olur.
• Fotoelektrik olay olasılığı soğuran malzemenin atom numarasının küpüyle
(Z3) orantılıdır.
• Fırlatılan elektronun enerjisi:
𝐸𝑒 = 𝐸𝛾 − 𝐸𝑏 = ℎ𝜈 − 𝐸𝑏
• 𝐸𝑏 ∶ Elektronun bağlanma enerjisi (𝐸𝐾 , 𝐸𝐿 , … gibi)
 Fotoelektrik olaydan sonra atomun taban duruma geçişi
Fotoelektron fırlatıldıktan sonra atom uyarılmış durumdadır. Taban duruma geçiş iki şekilde olur
(~10-16 s içinde):
Fluoresans: Fotoelektronun bıraktığı boşluk, daha yüksek enerjili bir elektron tarafından
doldurulurken karakteristik X ışınları yayınlanır.
Auger etkisi: Fotoelektronun bıraktığı boşluk, daha yüksek enerjili bir elektron tarafından
doldurulurken aynı atomdaki diğer bir elektron atomdan dışarı fırlatılır.

∆𝐸 = 𝐸1 − 𝐸2

Şekil: Modified Anna-Leena Manninen PhD thesis.

Fluoresansın genel tanımı
Işık veya diğer elektromanyetik radyasyon soğuran madde tarafından foton
yayınlanır. Bir molekülde enerji durumları:

Sintilatörler için önemli!!

Fotoelektrik olayın uygulamaları
• Uyarılmış çekirdekten yayınlanan gama ışınları veya uyarılmış
atomdan yayınlanan x ışınlarının enerjileri, nükleer çekirdekleri ve
elementleri belirlemek için parmak izi olarak kullanılır. Fotoelektrik
olay ayrıca, radyasyon dedektörleri ve zırhlama malzemelerinin gelen
fotonları soğurma yoludur.

• Fotoelektrik etki, Z3 ile orantılı olduğundan dokular arasındaki yapı

farkını ortaya koyar.
 Fotonların madde ile etkileşimi: Compton saçılması
• Fotonlar dış kabuk elektronları ile etkileşirler ve atomu iyonlaştırırken (elektron
atomdan fırlatılır) kendi enerjileri azalmış olarak farklı yönde saçılırlar. Buna
Compton saçılması denir.

• Enerji korunumuna göre saçılan foton ve

elektronun enerjileri toplamı gelen foton
enerjisine eşittir. Elektron enerjisi, elektronun
bağlanma enerjisi ile kinetik enerjisinin
toplamıdır.
• Saçılan x ışını ve Compton elektronu başka
iyonlaştırma etkileşimleri ile enerji kaybetmeye
devam eder. Sonunda saçılan x ışını fotoelektrik
olay ile tamamen soğrulur. Compton elektronu ise
iyonlaştırma ve uyarılmalara neden olarak kinetik
enerjisini kaybeder, sonunda farklı iyonlaştırma
olayları ile oluşan bir elektron boşluğunu
doldurur.
Fotonların madde ile etkileşimi: Compton saçılması
• Fotonun maksimum enerji transferi 180° saçılma açısında maksimumdur.
Saçılan fotonun enerjisi aşağıdaki şekilde elde edilir:

𝐸𝛾
𝐸𝛾 ′ = 𝐸𝛾
1+( )(1−cos 𝜃)
𝑚0 𝑐2

• Compton etkisi tanısal radyolojide görüntü kontrastını azaltır.

Fotonların madde ile etkileşimi: Çift oluşumu
Yüksek enerjili foton çekirdeğe yakın konumdan geçerken aniden yok olur ve bir elektron ve
pozitron çifti oluşur. Bu etkileşim momentumun korunumu gereği bir elektrik alanda
gerçekleşir, bu genellikle çekirdeğin elektrik alanıdır.
𝐸𝛾 = 𝐾𝐸+ + 𝐾𝐸− + 2𝑚0 𝑐 2
𝑚0 𝑐 2 : durgun bir elektron yaratmak için gerekli enerji (0.511 MeV)

Gelen fotonun enerjisi elektron ve pozitronun durgun kütle enerjileri toplamından (her biri
0.511 MeV) büyük olmalıdır. Burada açığa çıkan pozitron yavaşlar ve bir elektronla
birleşerek her biri 511 keV olan zıt yönlü iki gama fotonu oluşur. Tanısal radyolojide böyle
yüksek enerjili radyasyon kullanılmadığından bu etkileşim gerçekleşmez.
Nötron etkileşimleri
• Saçılma: 𝑛 + 𝐴𝑍𝑋 → 𝐴𝑍𝑋 (∗) + 𝑛
➢Elastik → nükleer santrallerde yavaşlatma (moderasyon) için önemli!!
➢Elastik olmayan
• Soğrulma ve nükleer reaksiyonlar:
𝑛 + 𝐴𝑍𝑋 → 𝐴𝑍𝑋 (∗) + 𝑛
𝑛 + 𝐴𝑍𝑋 → 𝑍−1𝐴𝑌 + 𝑝
𝑛 + 𝐴𝑍𝑋 → 𝐴−3
𝑍−2 𝑌 + 4
2𝐻𝑒
𝑛 + 𝐴𝑍𝑋 → 𝐴−1𝑍𝑌 + 2𝑛
𝑛 + 𝐴𝑍𝑋 → 𝐴+1𝑍𝑌 + 𝛾 (ışımalı yakalama)
• Fizyon: 𝑛 + 𝐴𝑍𝑋 → 𝐴1
𝑍2 𝑌 + 𝐴2
𝑍2𝑌 + 𝑛 + 𝑛 + ⋯