1

RNTGEN FZ DERS NOTLARI

GENEL BLGLER Radyoloji; Radyan enerjiyi (radyasyonu) hastalklarn tansnda grntleme amacyla ya da giriimsel ilemlerde (giriimsel radyoloji) vcuda giriim yeri ve yolunu gstermek iin klavuzluk amacyla kullanan bilim daldr. Radyasyon, bolukta dz bir izgi boyunca yaylm gsteren enerjilerdir.

RADYOLOJDE KULLANILAN ENERJ TRLER Radyolojide balca iki ana grupta toplanabilecek deiik enerji trleri kullanlmaktadr. Birinci gurupta kullanlan enerjiler elektromanyetik radyasyonlardr. Elektromanyetik radyasyonlardan xnlar rntgen ve bilgisayarl tomografide (BT) , gamma nlar nkleer tpta (NT) , radyo dalgalar ise manyetik rezonans grntlemede (MR) kullanlmaktadr. kinci gurupta bulunan, elektromanyetik radyasyonlardan farkl zellik gsteren ultrases enerjisi de ultrasonografi (US) ynteminde kullanlmaktadr.

ELEKTROMANYETK RADYASYONLAR: Elektromanyetik radyasyonlar, iinde grlebilir n da bulunduu, dalga boylar 1015 ile 106 m arasnda deien ok sayda enerjiyi kapsayan bir spektrum oluturan radyasyonlardr Elektromanyetik radyasyonlarn enerjileri, dalga boylar ile ters, frekanslaryla doru orantldr Elektromanyetik radyasyonlarn en kk birimi fotondur. Fotonlar, bolukta k hznda, dorusal olarak enerji paketleri eklinde yaylm gsterirler ve getikleri ortama frekanslaryla doru orantl, dalga boylaryla ters orantl olmak zere enerji aktarrlar. Enerjileri maddeyi geerken absorbsiyon ve salma nedeniyle, bolukta ise uzakln karesiyle doru orantl olarak azalr. Elektromanyetik radyasyonun madde ile etkileimini dalga boyu belirlemektedir. rnein dalga boylar cm ve metrelerle tanmlanan radyo dalgalar antenlerle alnabilmektedir. Grlebilir n gz dibindeki grme hcreleri olan rod ve konlar ile ayn dalga boyuna sahip olmas, n hcrelerle etkileimini ve grmeyi salamaktadr. Elektromanyetik radyasyon spektrumu X ve gamma nlar da atomun boyutundan daha kk dalga boyuna sahip olduklarndan ekirdek ile elektronlar arasndaki boluktan geerek maddenin bir tarafndan dier tarafna geebilir, ayrca elektronlarla etkileerek elektronlar yrngelerinden skp atomu iyonize edebilirler. Biyolojik zararn olumasna da neden olan iyonizasyon olay nedeniyle bu nlara iyonizan radyasyonlar ad verilmektedir. Elektromanyetik radyasyon spektrumunun ayn tarafnda bulunan ve iyonizan radyasyon olarak anlan x ve gama nlar arasndaki fark, atomdan kaynaklandklar yerdir. Xnlar atomun yrngesinden, gama nlar ise ekirdekten kaynaklanmaktadr. X-nlar, 1895 ylnda Fizik Profesr Wilhelm Conrad Roentgen tarafndan gnmzdeki x-n tplerine benzer zellikte olan Crookes tpnde, bolukta elektron transferi amacyla yaplan deneyler srasnda tesadfen bulunmutur. O dnemde bir ok bilim adamnn laboratuvarnda bulunan Crookes tpleri sadece bolukta elektron transferi iin kullanlmaktayd. X-nlar yksek hzl elektronlarn yksek atom numaral metale arptrlmas sonucunda olumaktadr. Crookes tpnde ortaya kan x - n, bu srada tpe yakn bir yerde bulunan ve x - n enerjisini grlebilir k enerjisine evirebilen fluoresan zellikte bir madde olan baryum platinosiyanrde parlamaya neden olmu ve bu durum Rntgenin dikkatini ekmitir. Rntgen, parlamay izledikten sonra tpten kan bir enerjinin varln tespit etmi ve x n olarak adlandrmtr. Ksa srede ok sayda deney yaparak tpta kullanm alanlarn gstermi ve almalar ile ilk
Ahmet Burak Canefendi

Nobel fizik dln almtr.

ULTRASES Elektromanyetik radyasyonlarn dnda ses enerjisi de radyolojide kullanlan bir enerji trdr. Ses, elektromanyetik zellik tamayan, atom ve molekllerin titreimlerinin oluturduu kk ok dalgalarnn ortamdaki hareketi ile yaylan bir enerjidir. Sesin saniyedeki titreim says, yani frekans Hertz olarak belirtilmektedir. nsann duyabildii sesin frekans 20 20 000 hertz arasdr. Ultrasonografide kullanlan ses enerjisinin frekans 2 12 mega Hertz olup olduka yksektir.

GRNTLEME YNTEMLERNN ANA PRENSPLER Bir objenin radyolojik olarak grntlenmesi iin enerji ve grnt alcya gereksinim vardr. Grntleme yntemleri, enerji ve grnt alcnn objeye gre konumuna baklarak snflandrlmtr. Transmisyon; Burada enerji objeyi boydan boya geerek grnt alcya drlr ve grnt oluturulur. Enerji vcudun bir tarafnda, grnt alc ise dier tarafndadr. Emisyon; Enerji vcudun iinde, grnt alc ise vcudun darsndadr. Refleksiyon; Enerji ve grnt alc vcudun dnda ve ayn taraftadr. Rntgen ve BT de Transmisyon, MR ve nkleer tpta emisyon, Ultrasonda ise refleksiyon prensibine gre grnt olumaktadr. Grntleme yntemlerinin ana prensipleri

RNTGEN Rntgen, x-nlarnn grntleme amacyla kullanld ve konvansiyonel olarak yaplan ilemleri iine alr. Radyografi ve radyoskopi olarak iki ana balk altnda toplanabilir. Radyografi; Xnlarnn incelenecek olan vcut blgesinden geirildikten sonra film zerine drlerek grnt elde etme yntemidir. Film zerindeki grnt banyo ileminden sonra olumaktadr. Rntgen filmi zerinde nlarn fazla miktarda dt yerler siyah, az dt yerler beyaz olarak izlenir. Radyografi aygtlarnn yan sra, mammografi, di rntgeni yntemleri bu prensipten hareket ederek grnt olutururlar. Radyografi grnts rntgen filmi zerinde kayt edilmi statik bir grntdr. Rntgen filmi; radyogram ya da rntgenogram olarak adlandrlmaktadr. Radyoskopi; X nlarnn hastay getikten sonra canl grnt oluturarak yaplan dinamik grntleme yntemidir. Hastay geen nlar drldkleri fluoresan ekran zerinde oluturduklar parlama ile ya da grnt kuvvetlendirici aygtlarla alnarak monitrde canl olarak izlenebilir. Monitrde izlenen grnt, video sinyali eklindedir. Video sinyali analog grntdr. Radyoskopide vcudun ilgilenilen kesimi canl olarak deerlendirilir. Bu aygtlar zellikle kontrastl radyolojik incelemelerde kullanlmaktadr.

RNTGEN FZ X nlar, havas alnm olan rntgen tpnde, katot ile anot arasnda yksek voltaj uygulandnda, katottan hzlandrlan elektronlarn anot metalindeki yksek atom numaral madde ile etkileimleri sonras olumaktadr. X-nlar hastay geerken enerjileri absorbsiyon ve
Ahmet Burak Canefendi

salma nedeniyle azalr. Filmin zerine derken vcut oluumlarnda deiik dzeylerde oluan absorbsiyon nedeniyle filmin zerine dorusalln kaybetmeden deiik enerji dzeylerinde den nlar, filmde objenin bir glgesi eklinde grnt olutururlar. Uygulanan tp voltaj kesildiinde, tpten kan nlar da sonlanr ve mevcut radyasyon hzla salnm alanna gre yaylr. Enerjisi, yaylrken uzakln karesi ile orantl olarak azalrken arpt maddelerde de absorbsiyona bal azalr ve hzla yok olur. Bu nedenle radyoaktif maddelerle allan nkleer tp ve bir ksm radyoterapi nitelerinden farkl olarak tm rntgen nitelerinde sadece tetkik srasnda ortamda radyasyon bulunmaktadr. Absorbsiyon: X-nlarnn absorbsiyonu atomik dzeyde oluan etkileimlerin sonucunda ortaya kar. X-nlar gemekte olduklar dokulardaki atomlarn yrngesindeki elektronlar yerinden koparrken enerjilerini etkileime girdikleri atomun elektron balanma enerjisini ntralize ederek kaybederler. Bu ekilde vcuttan geerken absorbe olurlar . Bir rntgen tetkikinde absorbsiyon, grntnn olumasnda istenen bir etkileimdir. Grnt, dokular arasndaki absorbsiyon farkllklar sayesinde oluturulur. Absorbsiyon fakllklarnn film zerine en iyi ekilde drlmesi iin doz seimi ok nemlidir. Verilen dozun yksek olmas tm grntnn siyah olmasna (sert film) , dk doz verilmesi ise grntnn beyaz olmasna (yumuak film) neden olur. Bu nedenle bir radyografide grntnn kalitesi uygun dozun verilmesi ile mmkn olabilmektedir. Absorbsiyon, bu etkileyen faktrleri kullanarak u ekilde formle edilmitir. Denklem 1: Absorbsiyon forml Atom numaras yksek olduunda, atomun yrngesinde daha fazla elektron bulunacandan, daha ok etkileim olacak ve absorbsiyon daha fazla olacaktr. Dalga boyu, nn enerjisi ile ters orantldr. Kullanlan nn enerjisi arttka absorbsiyon azalmaktadr. Yani enerji, absorbsiyonu ters orantl olarak etkilerken, dalga boyu, doru orantl olarak etkilemektedir. Doku kalnl arttka nn etkileim oran da o oranda artacandan absorbsiyon da artacaktr. Pratikte doku younluu insan vcudu iin ortalama 1 kabul edildiinden younluun etkisi ok azdr. Ancak akcier gibi hava ieren oluumlarda gazn younluu yumuak dokulara gre yaklak 770 kat dk olduundan, absorbsiyon nemli oranda azalmaktadr. Bir el grafisinde ayn kalnlkta olan kemik ve yumuak dokular kyaslandnda, kemik daha beyaz grlrken, akcier grafisinde kalbin kostalara gre daha beyaz grlmesinin nedeni, doku kalnlnn fazla olmasdr. Salma: X-nlarnn salmas absorbsiyona benzer ekilde ortaya kar. X-nlar gemekte olduklar dokulardaki atomlarn yrngesindeki elektronlar yerinden koparp, etkileime girdikleri atomun elektron balanma enerjisini ntralize ettikten sonra enerjilerini tamamen kaybetmedikleri zaman oluur. Enerjileri azalm ve ynleri deimi radyasyonlar, salan nlardr Absorbsiyon ve salma, A: elektrona arptktan sonra tm enerjisini vererek absorbe olan x-n. B: Vcudu herhangi bir etkileim olmadan geerek film ya da ekran zerine den ve grnt oluturan x-n. C:Elektrona arparak enerjisini ksmen kaybeden ve yn deitirerek salan x n. Absorbsiyon, tansal radyolojide grnt olumasnda istenen bir durumdur. Salma ise tansal deeri olmayan nlarn grnt zerine dmesine ve grnt zerinde genel bir siyahlamaya neden olan istenmeyen bir etkileimdir. Kaln vcut blgelerinde ve geni nlama alan kullanldnda daha ok grlen salma, koruyucu nlem almayan radyasyon alannn gereksiz radyasyon almasna neden olur. Radyolojik alma srasnda rntgen tpnden kan nlar, dorultularn deitirmediklerinden tetkik esnasnda ortamda bulunan alanlar iin asl radyasyon kayna hastadan salan nlardr. Salan radyasyonun film zerine dmesini nlemek iin rntgen aygtlarnda grid ad verilen zel dzenekler bulunmaktadr. Hasta ile film arasna yerletirilen ve salarak farkl alarda hastaya ulaan nlar nlemek iin kullanlan bu dzeneklerle salan radyasyonun yaklak % 80 90 filme ulamadan tutulabilmekte ve verilen radyasyon dozunda hafif bir art olmakla birlikte grnt kalitesi nemli oranda arttrlmaktadr. Rntgende grnt oluumu; Rntgen incelemelerinde hastaya ait boyutlu veriler filmin zerinde iki boyutlu bir izdm eklinde grnt olutururlar. Filmde oluan grntde oluumlarn st ste gelmesine sperpozisyon denir. Bu nedenle baz durumlarda grntlerin deerlendirilmesinde birbirine dik iki projeksiyonda grafi alnmas gerekebilmektedir. Rntgende grnt oluumu aamalar A: Xn demeti hastay, masay ve gridi geiyor, grnt alc dzeneklere dyor. B: Grnt alc dzenekler (kaset, ift emlsiyonlu film, ranforsatrler) C: Filmin emlsiyon tabakasnda banyo
Ahmet Burak Canefendi

ileminde ortaya kan deiimler Rntgen grntleri film zerine den x nlarnn fotografik emlsiyona olan etkileri ile olumaktadr. Bu etkileim dolayl olarak olumaktadr. Inlar ncelikle kaset iindeki ranforsatr ad verilen fluoresan madde zerine der ve burada oluan grlebilir k tarzndaki parlamalar film zerine derek grnt oluur. Bir radyografi ileminde filmin zerine den n miktar ile orantl olarak film zerinde siyahlama oluur. Filmin zerinde oluan bu etkileim banyo ileminden sonra gzle grlr hale gelir. X nlar, film emlsiyon tabakasnda bulunan gm bileiklerinden oluan kristallerde oluturduklar etkileim ile serbest gm aa karrlar. Daha sonra yaplan banyo ilemiyle gm atomu okside olarak siyah grnm oluturur. Filmin zerindeki gri tonlar da bu ekilde oluturulur. Gm miktar fazla ise koyu gri, az ise ak gri tonlar olumaktadr. Filmin zerinde beyaz olarak grlen alanlar gm atomu iermezler, aslnda effaf olan bu alanlar negatoskopta film incelenirken negatoskopun nedeniyle beyaz olarak grlrler. Bir rntgen filminde x nlarnn oluturduklar balca be ana younluktan bahsedilebilir. Rntgende be ana younluk Bir yapnn radyolojik olarak gsterilebilmesi iin o yapnn komu yapdan farkl bir younluk gstermesi gereklidir. Bu younluk farknn artmas o yapnn komu yapdan daha iyi ayrt edilmesini salayacaktr. rnein, karacier iinde yer alan bir kist, evreleyen karacier dokusu ile ayn younluk gurubunda yer ald iin karn rntgenogramnda izlenemezken, bbrek konturlar, evreleyen ya dokusu sayesinde izlenebilmektedir. Rntgenin klinik nemi; Rntgen, x-nlarnn bulunuundan bugne dein kullanlan en eski tansal grntleme yntemidir. Gelitirilen birok yeni kesitsel grntleme yntemlerine karn rntgen grntsnn yeri halen zelliini korumaktadr. rnein bir n kol krndaki veriyi bu kadar basit, ucuz ve kolay gsteren baka bir grntleme yntemi yoktur. Bir akcier grafisindeki veriyi en basit ve ucuza salayan yntem yine rntgendir. Bu zellii nedeniyle rntgen, birok vcut blgesindeki incelemelerde ilk ve temel inceleme yntemi olma zelliini korumaktadr. Rntgen grnts; Rntgende ar n geirgen blgelere uyan siyah grlen yaplar radyolsent, x- nlarnn ar absorbsiyonu sonucunda beyaz grlen yaplar ise radyoopak olarak adlandrlmaktadr. Rntgende izlenen balca be ana younluu oluturan renk tonlar, ekil 8 de gsterilmitir. Rntgende kullanlan kontrast maddeler; Pozitif kontrast maddeler: Radyografilerde radyoopak olarak izlenirler. Bu maddeler hem atom numaralar, hem de younluklar yksek olduundan fazla absorbsiyona neden olurlar ve pozitif kontrast olutururlar. Balca intravenz yolla sistemik dolama verilen veya eklem, spinal subaraknoid mesafe gibi vcut boluklarna verilen ya da direkt vaskler grntleme (anjiografi) iin kullanlabilen iyotlu kontrast maddeler bu gurupta bulunur. Bunlarn yansra sindirim borusu almalarnda da oral ya da rektal yolla kullanlabilen baryum da pozitif kontrast maddedir. Negatif kontrast maddeler: Radyografilerde radyolsent olarak grlrler. Gaz olduklar iin dk younluklar nedeniyle dk absorbsiyona neden olur ve negatif kontrast salarlar. Balca ift kontrastl gastrointestinal sistem almalarnda kullanlmakta olan hava, baz vaskler incelemeler ve vcut boluklarnn grntlenmesinde kullanlabilen karbondioksit, gibi maddelerdir. Hem pozitif hem de negatif kontrast maddeler kullanlarak yaplan tetkikler ift kontrastl tetkikler olarak adlandrlr ve bu yntem sklkla sindirim borusu incelemelerinde kullanlr.

RNTGENDE VE RADYOLOJK GRNTLERN YORUMLANMASINDA TEMEL LKELER Rntgende grntlerin iyi bir ekilde yorumlanabilmesi iin balca temel disipline ynelik bilgi birikiminin olmas nkouldur. Bunlar; anatomi, patoloji ve rntgen fizii olarak belirlenebilir. yi bir yorumlaycnn bu konuda yeterli bir alt yap oluturmas gereklidir. Bir rntgen filminde sra d durumlarn tanmlanabilmesi iin radyolojik anatomiye hakim olmak ve bunun iin de ok sayda film grmek gerekir. Deerlendiricinin ncelikle yapmas gereken, filmdeki sra d grnmleri not etmesi ve herhangi bir noktay atlamamak iin bir tarama listesi hazrlayarak ya da inceleme sras oluturarak inceleme sonunda atlanan bir noktann
Ahmet Burak Canefendi

olmadndan emin olmas gerekir. Film deerlendirirken en byk sorunlardan birisi de grlen bir patolojiye ynelirken filmin dier kesimlerine ayn hassasiyette baklmamas ve bu blgeler iin yeteri kadar zaman ayrlmamasdr. Bir akcier grafisini deerlendirirken byk patolojiler, spontan olarak ok ksa bir sre iinde dikkati ekecektir. Bununla birlikte zellikle periferik seviyelerde olmak zere kosta lezyonlar gibi gizlenebilecek lezyonlar, okuyucunun bu blgeye ynlenerek ayrca deerlendirme yapmamas durumunda kolaylkla gzden karlabilir. Deerlendiricinin filmi incelerken klinik bilgiye sahip olmas, patolojinin hzla gsterilebilmesi iin byk bir avantaj salar. rnein, gs grafisinde travmatik kosta lezyonunu ya da el grafisinde kk bir fissr hattn grmek iin travmann ya da semptomlarn olduu alann bilinmesi byk bir avantaj salamaktadr. Bununla birlikte bu durum, dier alanlara gerekli dikkatin gsterilmesi konusunda bir tuzak olabilir. Deerlendiricinin herhangi bir n tan ya da olas tanya sahip olmadan deerlendirme yapmas ve klinik bilgi edindikten sonra tekrar incelemesi, deerlendirmede en baarl sonucun ortaya konmasn salayacaktr. Bu, sadece grntye dayal, tarafsz olarak n tan oluturulmasn salayacaktr. nyargl ve tanya ynelik tezleri olan bir deerlendiricinin tarafsz olmas zordur. Rntgen filmlerinin hastay klinik olarak deerlendirmi olan klinisyen dnda bir radyolog tarafndan bamsz olarak deerlendirilmesinin en byk avantaj budur. Ayrca phelenilen alan dnda grntnn tmyle deerlendirilebilmesi de bu ekilde mmkn olabilir. Rntgende ve dier radyolojik grntleme yntemlerinde grnt zerindeki renk deerlerinin tanmlanmasnda kullanlan terminoloji aada verilmitir. Grntleme yntemlerinde gre renklere kullanlan terminoloji

DJTAL RNTGEN Bilgisayar teknolojisindeki gelimelerle birlikte yeni teknolojiler rntgene entegre olmu ve dijital rntgen gndeme gelmitir. Dijital rntgende hastay geerek zayflayan x-nlarnn enerjilerinin rakamsal dnme olanak veren zel grnt alclar ile tespiti ve elde edilen verilerin nce rakamsal verilere ve daha sonra da grntye dntrlmesi ile oluturulmaktadr. Bu ekilde elde edilen grnt, bilgisayar sistemine aktarlarak bilgisayar teknolojisinin olanaklaryla, grnt saklama, tama, arivleme ve renk, parlaklk ve kontrast ayarlar gibi grnt zerinde oynama seeneklerinin kullanlabilmesi mmkn olmaktadr. Konvansiyonel rntgende yukarda anlatld gibi gm halid kristalinde oluan siyahlamann etkisiyle ortaya kan tonlama, bilgisayarda ilgili alana uyan rakamsal verinin renkle kodlanmas ile oluturulmaktadr. Dijital rntgende grnt kalitesi, direkt olarak grnt alc sistemde bulunan ve grnt sinyali oluturan dedektrn boyutu ile ters orantldr. Dedektr boyutu ne kadar kkse grnt o kadar kalitelidir. Dijital Grnt; Dijital grnt, birim resim eleman olarak tanmlanan piksellerden olumaktadr. Piksel grntnn tek bir renk tonu tayan en kk elemandr. Grnt, pikseller ve her bir piksele ait olan rakamsal verilere uyan renk tonlar ile oluturulmaktadr. Renk tonlamas siyahtan beyaza deien gri bir skala kullanlarak yaplmaktadr. Grnt kalitesini belirleyen bir faktr piksellerin boyutlardr. Bir grnt ne kadar kk pikseller ile olumakta ise o kadar kalitelidir. Bunun yan sra bir pikselin alabilecei renk tonu says (Dynamic range) da grnt kalitesini belirler. Bir piksel ne kadar ok renk tonu seenei sunabiliyorsa grnt de o kadar kaliteli olacaktr. ekil 10: Konvansiyonel rntgen grnts ve ayn grntnn 32 x 18 matriksli dijital karl Grnty oluturan yatay dizilimli bir sra piksel ile dikey dizilimli bir sra piksellerinin arpm matriks olarak adlandrlr. Grntnn hafzada kaplad yer, matriks ve dynamic range ile direkt ilikilidir. Grntnn bu zellii matriks ile dynamic range birlikte verilerek belirlenmektedir. rnein 256 x 256 x 8 ya da 512 x 512 x 16 gibi. Rntgende kullanlan gri ton says az iken BT de 2000 ayr gri tonlama yaplr. Dijital rntgende elde olunan grntnn zellikleri, dijital dier grntleme yntemlerinde elde olunan grntler ile temel prensipler ynnden ayndr. Gnmzde tm dijital sistemlerin bir arada deerlendirilmesine ve grntlerin ortak bir dijital grntleyicide gsterilebilmesine
Ahmet Burak Canefendi

olanak veren grnt standardizasyonu, salanmtr. Dicom 3 olarak adlandrlan standarda sahip olan sistemler ile oluturulan tm grntler ortak bir a zerinde tanp, ortak grntleyicilerde deerlendirme ya da grnt zerinde ilem yapabilme gibi olanaklar salamaktadrlar. Bu grnt a dzenei PACS (Picture Archiving and Communication System) olarak bilinmektedir. Bu sistem sayesinde filmsiz olarak alan hastanelerde radyoloji departman ierisinde bulunan ve tm grntleme aygtlarna bal bulunan bilgisayar ann yan sra hastanenin dier nitelerinde de uzak grntleme niteleri bulunmaktadr. Dijital Anjiografi Dijital anjiografide, radyoskopi yntemine benzer olan bir dzenekte, hastay geen nlarn drld grnt kuvvetlendiriciye gelen verilerin analog dijital dntrc ad verilen sistemle dijitale dntrlmesi salanmaktadr. ntravaskler kontrast verilmeden nce ve verildikten sonra elde edilen dijital grntler zerinde zel bir teknikle uygulanan matematiksel kartma (subtraksiyon) ilemi sayesinde dier vcut oluumlar tamamen devre d braklarak vaskler yaplar ayrca gsterilebilmektedir. Bu nedenle yntem dijital subtraksiyon anjiografi (DSA) olarak adlandrlmaktadr. DSA aygtnda, vaskler yaplara kontrast madde verildikten sonra alnan grntden, kontrast madde olmadan alnan grnt (mask grnt) , tam st ste getirilerek her bir pikselin birbirinden matematiksel olarak karlmas sonucunda elde olunan grnt ile sadece damardaki kontrast madde gsterilmektedir. DSA grntleri A: Lateral serebral anjiografi (normal olgu) , B: Renal anjiografi; Bbrek st polde vaskler tmral oluuma ait grnm izleniyor.

BLGSAYARLI TOMOGRAF (BT) X n demetini vcuda rntgende olduundan farkl olarak inceltilerek, izgisel ekilde drerek kesitsel grntleme salayan bir yntemdir. Bilgisayarl tomografide kesit grntnn alnabilmesi, rntgen tp ve grnt alclarn (dedektr) hastann etrafnda dndrlmesi ile salanmaktadr. Her ikisi de x-nyla grntleme salayan rntgen ile BT de x-nnn kullanm ekil 13 de gsterilmitir. Rntgen ve BT de x n uygulanmas Hastann etrafnda tp ve dedektrlerin birbirine bal olarak yaptklar dnme hareketi srasnda dedektrlerde toplanan ve aslnda iki boyutlu bilgi tayan verilerin, dnme hareketinin tm aamalar gz nnde bulundurularak yksek matematiksel znm sonrasnda boyutlu kesitsel veriler elde edilebilmektedir. BT de kesit grntsnn oluumu ekil 15 de gsterilmitir. BT grnts de dier dijital modalitelerin grntsnde olduu gibi piksellerden olumaktadr. Her bir pikseli temsil eden rakamsal deerler kendisine karlk gelen renk tonu ile renklendirilir. BT de grnt oluumu; A: yaplan tarama, B: Dedektrlerde elde edilen rakamsal veriler, C - D: Grnt matriksini belirleyen rakamsal verilerin hesaplanmas. E-F: rnek grntdeki piksellerin oluumu G: Gerek BT grnts Bilgisayarl tomografide yaplarn dansiteleri, 1000 ile +1000 arasnda deien rakamlarla temsil edilen bir gri skalada ele alnmtr. Bu skala, cihaz gelitiren ingiliz fiziki Godfrey Hounsfieldin adyla anlmaktadr. Hounsfield skalasnda saptanan rakamsal veriler Hounsfield niti (HU) olarak anlr. Burada yapnn younluunu belirleyen faktr, maddenin x nn absorbe etme zellii ile ilgilidir. X-nn fazla absorbe eden kemik, kalsifikasyon ve ta gibi yaplar beyaz grlr ve yksek HU deerleri verirlerken (80 100 HU) , su orta derecede (0 HU) , ya sfrn altnda (-80 HU) hava ise skalann en altnda kalan deerler (1000 HU) oluturmaktadr. Normalde 20 gri tonu ayrt edebilen insan gz nn bu yksek younluk fark gsteren grntleri istenilen ayarda alglayabilmesi iin piksellerdeki rakamsal deerler zerinde oynanarak yaplan ayarlamalar ile grnt zerinde younluk farkllklar istenilen ekilde ortaya konabilmektedir. Bu ayarlamalar pencereleme olarak adlandrlmakta ve pencerelemenin merkezi pencere seviyesini (WL: window level) gsterirken, Hounsfield skalasnda pencereleme yaplan aralk ise pencere geniliini (WW: window width) gstermektedir. Hounsfield skalas zerinde pencereleme rnekleri A: WL 300, WW 400 B: WL 0, WW 1000 ncelenecek olan her vcut blgesinde ilgilenilen yaplara ve farkl younluklara gre pencereleme
Ahmet Burak Canefendi

yaplarak grnt detayl olarak incelenmektedir. zellikle akcier incelemelerinde akcier parankiminde hava varl nedeniyle parankimal detayn deerlendirilebilmesi iin ayrca parankim penceresi ayar ile de grntler filme alnmaktadr. Pencereleme iin ayr ayr kesitler almaya gerek yoktur. Pencereleme ayarlar mevcut kesit zerinde gerekletirilir. Toraks orta seviyesinden geen BT kesitinde mediastinum (gs duvar) penceresi ayarlarnda ve akcier parankim penceresi ayarlarnda elde olunmu grntler. In demetinde yaplan inceltme ve detektrlerin genilii, alnan kesitin kalnln belirlemektedir. Kesitler, dilimlenmi bir ekmek ya da salam dilimi gibi dnldnde, az ya da ok bir kesit kalnlndan bahsedilebilmektedir. Kesit kalnl arttka boyutlu veri detay azalmaktadr. Kesit kalnl azaldka detay artmakta bununla birlikte ilgilenilen alan incelemek iin daha fazla kesite gereksinim olmakta ve teknik faktrlerden dolay grnt kalitesi dmektedir. Bilgisayarl tomografide, 1 mm ile 1 cm arasnda deien kesit kalnlklar kullanlabilmektedir. Kesit kalnl gz nne alndnda grntye piksel olarak yansyan alann aslnda boyutlu bir verisi olduu grlecektir. Piksel ile kesit kalnl arplarak elde edilen dikdrtgen prizma olan voksel, BT deki birim hacim elemandr ve pikseldeki grntnn temelinde voksele ait veriler bulunmaktadr. Piksel ve voksel Dilimlenmi bir ekmein kesit yzeyinde sadece hangi tarafndan bakyor isek o yzeyindeki oluumlar grrz. Ancak BT de durum farkldr. Bir BT kesitinde kesitin iindeki tm oluumlar grntye yansmaktadr. rnein kesit kalnln tamamen doldurmayan bir yap, kesiti doldurduu oranda ve younluu ile orantl olarak grntye yansmaktadr.Bu nedenle kesiti tam doldurmayan yaplar, grntye gerek younluk deerleriyle yansmazlar. Ksmi hacim etkisi denilen bu durum, daha ok yksek kesit kalnlklarnda ortaya kar. rnein kesit kalnlnn bir yarsn ya dier yarsn yumuak doku dolduruyorsa, grntde ortalama olarak su dansitesine uyan grnm oluacaktr. Ksmi hacim etkisi BT de ayrca her bir kesitte voksellerden oluan verilerin ardk kesitlerde birbirine eklenerek hastaya ait verilerin sanal ortamda elde edilen boyutlu ktk kullanlarak deiik planlarda kesitler oluturulabilmektedir. Sadece aksiyal dzlemde tarama yaplm olan bir hastadan ayn zamanda koronal sagittal ya da istenilen oblik dzlemlerde kesitler alnabilmektedir. boyutlu veriler kullanlarak tarama alan iinde bulunan tm vokseller gznne alnarak boyutlu grntler salanabilmektedir. zellikle kemik dokusu ve kontrast madde verildikten sonra vaskler yaplardaki yksek deerli vokseller kullanlarak boyutlu kemik ya da vaskler grntler oluturulabilmekte ve zel grsel efektlerle grntnn yorumu kolaylatrlmaktadr (ekil 21) . Bu ilemler rekonstrksiyon ya da reformasyon olarak adlandrlmaktadr. BT de boyutlu yzey rekonstrksiyonu, son grntnn sanal olarak istenilen seviyeden klandrma sonucu ve oluan glgelendirilmesi sayesinde girinti, kntlar daha net olarak izleniyor. BT cihazlar ilk retilenden bugne ok byk deiiklikler gstermitir. lk tarayclar, tek dedektrl ya da az sayda dedektrden ibaret iken, yeni gelitirilen tarayclarda ok sayda ve hatta tek sra olmayan dedektr dizinleri kullanlmaktadr. Az sayda dedektrle tarama yapan birinci ve ikinci jenerasyon BT cihazlar gnmzde artk kullanlmamaktadr. En sk kullanlan sistemler nc jenerasyon sistemlerdir. Bu sistemlerde dedektrler ile tp karlkl olarak dnme hareketini gerekletirirler. Drdnc jenerasyon BT cihazlarnda sadece tpte rotasyon olurken, epeevre dizilimli sabit dedektr zinciri bulunmaktadr. BT aygtlarnda bir st teknoloji de tp ve dedektr dzeneinin devaml ayn ynde dnmesini salayan slip ring teknolojisinin gelitirilmi olmasdr. Bu teknoloji, kesitler arasnda bekleme olmakszn tarama yaplabilmesini salamaktadr. Bu sayede hasta masas kaydrlrken ardk kesitler olduka yksek bir sratle alnabilmektedir. Spiral BT olarak adlandrlan bu aygtlarda bir rotasyon ile kesit alma ilemi 0,5 ile 1 sn arasnda olabilmektedir. Mekanik taramal BT aygtlar iinde gnmzde en son teknoloji, multislice teknolojisidir. Multislice BT aygtlarnda birden fazla sral dedektrlerin bulunmas ve bu dedektrler sayesinde bir tarama srasnda birden fazla kesitin elde olunmas olanakl klnmaktadr. Mekanik tarama sistemi dnda ayrca tarayc nitesi byk bir rntgen tp gibi olan ve evresel anot zellii sayesinde elektronik olarak dnen ok sratli bir xn oluturulmas ve bunlarn evresel dizilimli dedektrlerle alnmas ile grnt oluturan elektron beam tomografi aygtlar da BT teknolojisinde gelinen st dzeylerden birisidir. Bu sistemlerde ilemin elektronik olarak gereklemesi nedeniyle kesit alm sresi saniyenin 1/30 una
Ahmet Burak Canefendi

kadar indirilebilmitir. BT nin klinik nemi; BT aygt, rntgende de kullanlan x-n enerjisi ile kesitsel ve rntgene gre olduka yksek doku kontrast salayarak grntleme oluturmaktadr. Bylece BT grntsnde rntgendekine uyan zellikler yansra boyutlu oryantasyon salayan kesitsel zellii ve rntgende mmkn olmayan yumuak doku ayrmn salayan yksek doku kontrast bir avantajdr. Bununla birlikte zellikle kemie komu seviyelerde olmak zere yumuak dokularda MR, BT den stndr. MRn yaygn kullanmna kadar neredeyse tm vcutta kullanlabilen BT, zellikle santral sinir sistemi ve kas iskelet sisteminde yerini byk oranda MR a brakmtr. Bununla birlikte rntgende grntlenmesi zor olan vertebra, pelvis, omuz kemeri, kafa taban gibi kompleks kemik yaplara ynelik olan deerlendirmeler iin, balca abdominal blgede ve akcier arlkl olmak zere torasik blgedeki almalar iin BT tercih edilebilmektedir. BT Grnts; BT ve rntgen yntemlerinde kullanlan enerji ayn olduundan BT grnts ile rntgen grntsnde renk tonlar ayn yaplar tanmlar. Rntgende tanmlanan be ana younluk geerli iken, BT de rntgene gre yksek yumuak doku znrl nedeniyle ok sayda gri tonlama sz konusudur. BT de beyaz grlen alanlar hiperdens, siyah grlen alanlar hipodens ve gri tonda olup referans dokuya e younluk veren alanlar ise izodens olarak adlandrlrlar. Yaplan pencereleme ayarlar nedeniyle renk tonlarnda deiiklik olabilir. Bununla birlikte, skalann stnde yer alan yaplar altndakine gre daima daha hiperdens grlrler. Bazen ayn younlukta izlenebilirler. Ancak hibirzaman daha hipodens grlmezler. BT de kullanlan kontrast maddeler; Hem rntgen hem de BT olmak zere her iki yntemde de kullanlan x-n nedeniyle ayn fiziksel prensipler geerli olduu iin rntgendeki pozitif kontrast maddelerden iyotlu kontrast maddeler BT de de kullanlmaktadr. Ancak baryum, metalik zellii nedeniyle ar absorbsiyona neden olmakta ve BT de grnty bozduu iin kullanlmamaktadr. yotlu kontrast maddeler intravenz yolla, oral, rektal veya vajinal yolla ya da spinal subaraknoid seviye, eklem boluu gibi dier vcut boluklarna verilebilmektedir. Ayrca rntgende kullandmz hava da BT de eklem incelemelerinde ya da baz vcut boluklarna verilerek kullanlabilmektedir.

MANYETK REZONANS GRNTLEME (MRG) Yntem, manyetik alanda vcuda radyo dalgas gnderilerek manyetik alann etkisindeki dokularda manyetik etkiyi deitirme ve bu deiimden sonra tekrar manyetik alann etkisine geerken dokulardan gelen sinyalleri alarak grnt oluturma temeline dayanr. lemde bir anlamda dokular radyo dalgas (radyofrekans) gnderir hale getirilmekte ve vcuttan gelen sinyaller alnarak grnt bu ekilde oluturulmaktadr. Manyetik rezonans olay, fizik olarak 1940 l yllarda bilinmekle birlikte yntemin grntleme amacyla kullanlmas bundan yaklak 30 yl sonra baarlabilmitir. Yntemde grntleme iin vcudun gl bir manyetik alana sokulmas gerekmektedir. Gnmzde bu amala 0,5 1,5 Tesla manyetik alan oluturan magnetler (mknats) kullanlmaktadr. Rutin sistemlerde bu manyetik alan gc kullanlrken, son zamanlarda daha yksek gc olan magnetlerin de retimi sz konusudur. MRG Ynteminin temel prensibi; Yntemde vcutta bulunan manyetik zellie sahip atomlardan yararlanlmaktadr. Bu atomlar ekirdeklerinde tek sayda proton ieren ve dnme yapan atomlardr. Bu atomlar iinde, ekirdeinde bir proton bulunan hidrojen atomu, vcutta bol miktarda bulunduu ve ok iyi sinyal gnderdii iin grntlemede en avantajl olandr. Manyetik alana girildiinde vcuttaki protonlarn mknatsn oluturduu manyetik alana paralel hale gelmesi salanmaktadr. Daha sonra verilen radyo dalgasnn enerjisi ile bu hidrojen atomlar, manyetik alan ile belirli bir a oluturmaktadr. Radyo dalgas kesildikten sonra hidrojen atomlar tekrar manyetik alann etkisi ile eski konumlarna dnmektedirler. Bu srada hidrojen atomlarnn ilerinde bulunduklar molekler yapya gre farkl farkl zamanlarda tekrar manyetik alana paralel konuma gelmeleri sz konusudur. Hidrojen atomlarndan farkl dnemlerde sinyaller alnarak grntleme oluturulmaktadr. Uyarnn verildii ve sinyallerin alnd zamanlarn farkl farkl seilmesi sayesinde vcuttaki farkl zellikteki hidrojen kompozisyonu oluturan oluumlarn fark ortaya konabilmektedir. Gelen sinyaller, dokudaki suyun miktar, serbest ya da
Ahmet Burak Canefendi

bal olmas, bal ise sk ya da gevek bal olmas gibi faktrlere baml olarak nicelik ve nitelik olarak deikenlik gstermektedir. Ayrca sinyalin alnd yerde akm sz konusu ise akmn varlna ve hzna gre de gelen sinyallerde deiiklik saptanacaktr. Hidrojen atomunun balca suyun yapsnda bulunmas nedeniyle yntem, yumuak dokularn incelemesinde olduka baarldr. Kemik gibi su ierii dk olan yaplarda alnan sinyaller daha dk olmaktadr. Hidrojen atomlar, verilen radyofrekans uyars kesilince hem kendi ekseninde dnen hem de salnm hareketi yapan bir topa gibi dnerek tekrar eski konumlarna gelirler. Bunu, topa evirirken grdmz deiikliklere benzetebiliriz. Ancak topa balangta dnerken salnm yapmaz, sonra salnarak yerekiminin etkisiyle der iken, manyetik rezonans grntlemede tam tersine bir sre iler ve balangta radyo dalgasnn etkisiyle yatrlan proton, manyetik alann etkisiyle salnm yaparak dik konuma gelir. ekil 23: ki ayr dokuda A: protonlarn serbest grnm, B: Manyetik alana konulduktan sonra, C: Radyofrekans gnderilince protonlarda ortaya kan alanma D: protonlar radyo dalgas kesildikten sonra serbestleiyor, her iki dokuda farkl relaksasyon oluuyor ve farkl sinyal gnderiliyor. 12 ekil 24: Doku iinde uyarlan protonlarn relaksayonlar srasnda oluan sinyal farklar A: Uyar kesildikten sonra tm protonlar ayn ynde (in faz) bulunduklarndan transvers manyetizasyon (TM) yksek. Longutidnal manyetizasyon (LM) az. B: Relaksasyon devam ettike Protonlarn transvers manyetizasyonlar azalrken LM bir miktar artm C: Protonlar birbirini ntralize edecek ekilde transvers vektre sahip TM zayf. Buna karlk d manyetik alann etkisiyle LM artm grlyor. ekil 25: A: Transvers ve longutidnal manyetizasyonun ortak vektr uyar kesildike gittike manyetik alana paralel dikey konum alyor. B: Transvers manyetizasyonun rotasyonel seyri nedeniyle ortak vektrn oluturduu rotasyonel deiim. Bu srete oluan salnm nedeniyle manyetik alana dik vektr ile oluan geri hareket, transvers relaksasyon olarak adlandrlrken, protonun yatk konumdan dik konuma gelirken manyetik alana paralel vektr ile oluan geri hareketi ise longtidnal relaksasyon olarak adlandrlr. Longtidnal relaksasyonun sresi T1 zaman, transvers relaksasyonun sresi ise T2 zaman olarak adlandrlmaktadr. T1 zaman (300 2000 msn) , T2 zamanna (30 150 msn) gre daha uzundur. Suyun T1 ve T2 zaman uzun iken yan T1 ve T2 zamanlar ksadr. MR da grntleme MR da en sk kullanlan Spin eko teknikte 900 lik bir uyar sinyali gnderilir. Bu sayede manyetik alana paralel olan dokudaki manyetizasyon dokuya dik hale getirilir ve bu ekilde lm salanabilir. Normalde longutidnal relaksasyon manyetik alana paraleldir ve llemez. Bu nedenle T1 ve T2 arlkl grntler elde olunurken transvers manyetizasyonu kullanlr. Aada konunun daha anlalabilir olmas iin T2 arlkl grnt elde etme konusu nce anlatlmtr. T2 arlkl grnt elde etme; T2 zamanlar birbirinden farkl olan iki dokunun arasndaki fark ortaya koyacak bir T2 zaman kullanlr. Bu sre iinde alnan sinyal kullanlarak grnt oluturulur. Bylece T2 sresi farkl olan dokular bu grntde ayrt edilmi olur. Seilen sinyal sresinde Transvers relaksasyonunu tamamlayan dokulardan sinyal alnamazken T2 zaman uzun olan dokulardan sinyal alnmakta ve fark ortaya konulabilmektedir. T1 arlkl grnt elde etme; Burada dokular arasndaki T1 zaman farkllklarn ortaya koymak amalanmaktadr. T1 zaman farkl olan iki dokuda radyofrekans gnderildikten sonra protonlarda oluan longtidnal manyetizasyon fark aslnda dokular arasndaki T1 zaman farkn vermektedir. Longutidnal manyetizasyon llemedii iin T1 zaman farkn ortaya koyacak ekilde ikinci bir radyofrekans verilmektedir. kinci uyardan hemen sonra alnan sinyallerdeki llebilen transvers manyetizasyon deerleri aslnda longtidnal manyetizasyonun karldr. ekil 26: T1 (sada) ve T2 (solda) arlkl serebral MR aksiyal kesitleri. Sol oksipital blgedeki vaskler patoloji T2 arlkl kesitlerde daha belirgin izleniyor. Proton arlkl grnt elde etme; Oluturulan tm transvers manyetizasyon verileri toplanarak, T1 ve T2 zamanna bal olmadan dokudan gelen tm sinyallerin gznne alnmas sonucu oluturulan grntdr. Sonuta proton miktarn gsteren bir grnt salanmaktadr. MR da hzl grntleme teknikleri; MR incelemesinde protonlarn 900 alanmas salanarak yaplan spin ekodan farkl olarak gelitirilen ve balca gradiyent eko olarak adlandrlan hzl grntleme tekniklerinde protonlar zel gradient kullanlarak daha dk alarda yatrarak daha hzl grnt elde edilmektedir. Burada grnt, daha ksa srede elde edilebilirken kontrast normal spin eko grntlerden daha dk
Ahmet Burak Canefendi

10

olmaktadr. Kesit grntnn oluumu; MR tekniinde kesit grnt, manyetik alann hasta boyunca deitirilmesi sayesinde elde olunmaktadr. nce kesit belirleme gradienti oluturulmakta vcudun buna uyan kesimlerinde de manyetik alann farkl olmas salandktan sonra belirli bir frekansta verilen radyo dalgas, manyetik alann sadece bir seviyesini etkileyecek ve bu seviyeden gelen sinyaller, kesitsel grnt iin zemin oluturacaktr. Bu ekilde etkilenen manyetik alan dzeyi ve radyo dalgasnn frekans arasndaki iliki Larmor denklemi ile belirlenmitir. rnein aksiyal bir kesit alnrken, ncelikle ba ile ayak arasnda bir manyetik alan fark yaratlmaktadr. Bu fark sayesinde belirli bir frekansta gnderilen radyo dalgas, sadece kendisine uyan bir manyetizasyondaki dokular etkileyecektir. Bir sonraki kesit alnrken, gnderilen radyo dalgasnn frekans ilgilenilen alanda istenilen kesite gre seilerek yeni bir kesit oluturulur. Bu olay bir anlamda radyoda kanal aramaya benzetilebilir. Kesit kalnl ve kesit dzlemi kesit belirleme gradienti ile salandktan sonra frekans kodlama gradienti ile kesit dzleminin bir ekseninde sinyal farkllklar yaratlmakta dier eksenindeki sinyal farkllklar ise faz kodlama gradienti ile oluturulmaktadr. Bylece kesit dzleminin herhangi bir noktasndan gnderilen sinyal, faz ve frekans farklar ortaya konularak lokalize edilebilmektedir. Ancak vcuttan salnan tm bu verileri tayan sinyaller tamamyla kompleks bir radyo dalgas zellii tamakta olup cihazn iindeki anten grevi gren sarglar tarafndan alndktan sonra tm bu veriler fast fourier transformasyon ad verilen bir zmleme yntemiyle ayklanarak grnt matriksindeki veriler yerli yerine oturtulabilmektedir. MR Anjiografi; MR ile vaskler yaplar ekilde grntlenebilmektedir. 1. Time of flight (TOF) MR Anjiografi: Bir MR kesiti oluturulurken, kesit seviyesinden uyarlm dokulardan sinyal gnderilirken damar ierisinde radyo dalgas ile uyarlm olan kan, bu aamada yer deitirmekte ve kesit grnt oluturulurken bu seviyeden gnderilen sinyaller dikkate alnmamaktadr. Bu nedenle akm olan yaplarda sinyalsiz siyah alanlar olumaktadr. 2. Faz kontrast anjiografi: Akmdan kaynaklanan spin faz etkisi ya da akm etkisinin oluturduu etkiye duyarl sekanslarda yaplan alma ile akma dayal vaskler kontrast ortaya konulmaktadr. 3. Kontrastl MR anjiografi: Yksek gradient sistemler gerektiren bu teknikte intravaskler MR kontrastlar kullanlr. Dier sistemlere gre daha yeni bir tekniktir ve ok baarl anjiografi grntleri salamaktadr. MR spektroskopi; Belirli elementleri ve doku iindeki kimyasal profili rnee zarar vermeden ortaya koyan, canlda metabolizmay ortaya koyabilen, hcre fizyolojisine ynelik almalara olanak veren bir analiz yntemidir. Yntem en az 1,5 T manyetik alan gc gerektirmektedir. Diffzyon MR; MR, diffzyona duyarl bir tekniktir. Hzl proton difzyonu olan alanlarla yava difzyon alanlar MR ile uygun teknik kullanldnda ayrt edilebilmektedir. Yntem yksek gl gradient sistemleri ve zel puls sekanslar kullanlarak gerekletirilir. nmede erken dnemde ime gsteren hcrelerde protonun hzl diffzyon gsterdii alanlar, diffzyon grntlemede yksek sinyal gsterirler. Perfzyon MR; Bu yntemde zel paramanyetik ajanlar kullanlarak dokuda kan akm ve incelenen dokunun vasklarizasyonu belirlenebilmektedir. Fonksiyonel MR; Beyin perfzyonundaki deiiklikler, oksi ve deoksi hemoglobinin blgesel dalm ile veya kontrast madde kullanlarak uyarlan bir blgeyi kumanda eden beyin blgesinde grntde deiiklik olarak (Fonksiyonel MR grntleme) ya da beyin aktivasyonu sonunda deiiklik gsteren laktat ve glukoz gibi metabolitlerle yaplan spektroskopik analizler sonucunda (Fonksiyonel MR Spektroskopi) olmak zere iki ekilde yaplabilmektedir. Bu ekilde beyinde istenen merkezin belirlenebilmesi mmkn olabilmektedir. MR n klinik nemi; BT tekniinden sonra kullanm alanna giren MR zellikle yumuak doku incelemelerinde ok deerli bir yere sahip olup BT de nemli bir zorluk olan kemik yaplara komu yumuak dokularn grntlenmesinde de olduka baarldr. Bylece santral sinir sistemi ve kas iskelet sistemi grntlenmesinde gnmzde en baarl grntleme yntemidir. Toraks ve batn gibi dier vcut blgelerinde BT ye fazla stnlk gstermemektedir. zel kardiyak alma paketleri ve MR anjiografi ile kardiyovaskler sistemde de MR n nemli bir yeri bulunmaktadr. MR Grnts; MR teknii ile elde olunan kesit grntler zerindeki dokular simgeleyen renk tonlar, alnan sinyalle orantl olarak parlak (beyaz) grlr, sinyalsiz alanlar ise sessiz (siyah) grnm vermektedir. MR grntlerindeki yksek sinyalli alanlar hiperintens (beyaz) , dk sinyalli alanlar hipointens (siyah) olarak
Ahmet Burak Canefendi

11

adlandrlr. zointens terimi zellikle ara younlukta yaplarda ve lezyon, iinde bulunduu yap ya da referans doku ile ayn younlukta ise kullanlr. MR da kullanlan kontrast maddeler; MR da balca kullanlan kontrast maddeler paramanyetik zelliktedir. Bu maddeler bulunduklar seviyede protonlarn relaksasyon srelerini azaltarak etkili olurlar. T1 ve T2 relaksasyon zamann ksaltan bu kontrast maddeler grntlerde hiperintens olarak grlrler. Bu amala en ok kullanlan gadolinyum gibi maddeler intravenz olarak verilerek kullanlr. Sklkla T1 arlkl grntlerle yaplan IV almalarda hem doku hem de damarsal kontrastlanma zelliklerinden tanda yararlanlr. MR kontrast ajanlar ayrca eklemlere ve dier vcut boluklarna da verilerek kullanlabilmektedir. Ayrca sindirim borusu gibi vcut boluklarnda kullanlan enteral kontrast maddeler, T2 arlkl kesitlerde hiperintens olarak grntlenme salayabilirler. Gnmzde, bbrek, karacier ya da lenfatik sistem gibi organa ya da dokuya spesifik MR kontrast maddeleri zerinde almalar devam etmektedir. Bylece yksek anatomik znrlk ile dokuya organa ya da patolojiye spesifik grntleme salanabilmesi amalanmaktadr.

ULTRASONOGRAF Ultrasonografide radyoloji pratiindeki dier grntleme yntemlerinden farkl olarak elektromanyetik radyasyon olmayan ses enerjisi kullanlmaktadr. Ses enerjisi mekanik bir enerji olup ortamdaki molekler titreimin bir dalga halinde yaylmasndan ibarettir. Sesin frekans saniyedeki titreim says ile belirlenir. Saniyede bir titreim 1 hertz (Hz) olarak bilinir. [1000 Hz = 1 kHz (kilohertz) , 1.000.000 Hz = 1 mHz (megahertz) ] Radyoloji pratiinde kullanlan sesin frekans yaklak olarak 2-12 mHz dir. nsan kulann iittii sesin frekans ise 20 Hz 20 kHz dir. Elektrik enerjisini sese, sesi ise elektrie dntren evirici transduser ad verilen aygtlar ultrasonografi cihaznn prob blmn oluturmaktadr. Elektrik ses elektrik dnm ise piezoelektrik olay olarak adlandrlr. Ultrasonografi aygtlar, gnderdikleri sesin vcutta doku ara yzeylerinden yansmas sonucu gelen ekolar kaydederek grnt oluturmaktadrlar. Yansmalar belirleyen faktr, dokularn ses direnci (akustik impedans) arasndaki farktr. Birbirine komu iki yapnn sese direnci arasndaki fark ok ise ara yzeyden yansma ok olacaktr. Bu fark az ise yansma az olacaktr. Cihazn ekrannda bu yansmalar parlak beyaz noktalar olarak grlmektedirler. Bir US grnts, yansmalarn oluturduu parlak noktalardan olumaktadr. Ses demeti probdan bir hat zerinde inceltilmi olarak kar, probun yzeyine dikey ya da al olarak vcuda gnderilir. Dokulara arparak yansyanlardan ayn ynde geri dnerek proba ulaanlar dikkate alnarak kesitsel grnt alnmas salanr. Transdser bir ses pulsu gnderdikten sonra dinlemeye geer ve sonra tekrar puls gnderir. Yansyan sesin hangi derinlikten geldii, yansma sresi hesaplanarak belirlenir. Sabit bir deer olan sesin dokudaki hz dikkate alnarak derinlik bilgisi salanabilir. Ultrasonografi aygtlarnda deiik problar kullanlmaktadr. En sk kullanlan linner, sektr ve konveks taramal problarn yansra zellikle grnt kalitesini arttrmak amacyla incelenecek alana daha yakn olabilmek iin transvajinal, transrektal, endoskopik problar ve operasyon annda klavuzluk iin intraoperatif problar retilmitir. Sektr problarda ses demeti dar bir alandan alarak vcuda gnderilmektedir. nterkostal seviyeden karacierin ya da fontanel ak iken beyinin grntlenmesinde bu problar avantaj olutururlar. Konveks problar sektr problara gre biraz daha geni yzeyli ve daha dar al tarama yapan, yaygn olarak abdominal ve obstetrik incelemelerde kullanlan problardr (ekil 29) . Lineer problarda ses demeti geni bir izgiden yaylr. Bu problar meme, tiroid (ekil 30) gibi geni yzeyel oluumlarn grntlenmesinde kullanlrlar Grnt kalitesi, sesin frekans arttka artar. Bununla birlikte ses frekansnn artmas sesin derin dokuya ulamn (penetrasyonunu) zorlatrmaktadr. Bu nedenle yzeyel dokularda yksek frekansl problar kullanlrken derin dokularda daha dk frekans kullanmak zorunluluu vardr. Ses, svlardan ok iyi getii iin safra kesesi mesane gibi oluumlarn sv dolu i yaplar hibir yansma olmadndan anekoik ekilde izlenir. Az yansma gsteren alanlar hipoekoik, ar yansmann
Ahmet Burak Canefendi

12

olduu alanlar hiperekoik olarak adlandrlr. Akustik Glge: Ses demetinin ok yksek akustik direnci olan bir yapyla karlamas ve ar yansma ile birlikte, ilgili yapnn arkasna geememesine bal sinyalsiz bir alan eklinde grlmektedir. Kemik, kalsifikasyon ve talar, vcutta akustik glge oluturan yaplardr. Akustik Zenginleme: Sesin ok iyi ses geirgen olan bir dokudan getiinde bu yapnn arkasna daha fazla ses sinyali getii iin bu seviyeden gelen sinyalin, ayn derinlikteki dier seviyelerden gelen sinyale gre rlatif olarak daha fazla olmasdr. Bu durum nedeniyle kistik yaplarn arka kesimleri daha parlak olarak izlenmektedir. Krlma artefakt: Akustik direnci farkl olan iki yapnn ara yzeyi, ses demetine dik olmayan alar oluturduunda, ses, krnma urar. zellikle, bir anlamda akustik lens etkisi gsteren kistik oluumlarn arkasnda akustik zenginlemenin olduu seviyenin yanlarnda krnma bal oluan sinyalsiz alanlar bunun iin bir rnektir. Ultrasonografinin klinik nemi; Ultrasonografi ncelikle yzeyel olan hava kemik gibi yaplar tarafndan rtlmeyen tm yumuak dokularda kullanlabilen nemli bir grntleme yntemidir. Pratik, nispeten ucuz ve deneyimli ellerde gvenilir, bilinen yan etkisi olmayan bir yntemdir. Balca abdominal incelemelerde olmak zere tiroid, meme gibi birok yzeyel organda, kas ve tendon incelemelerinde olduka baarl bir yntemdir. Geliimsel kala displazisinde erken tan salayan yntem birok radyolojik giriimde de klavuz yntem grevi grmektedir. Ultrason grnts: Ultrasonografide, yukarda belirtildii gibi yaplar oluan yanklara gre renklenirler. Yank ne kadar ok ise grntde parlaklk o kadar fazladr. US de hi yank gstermeyen ya da az yank gsteren yaplar anekoik ya da hipoekoik, orta derecede yank gsteren oluumlar izoekoik ve ok yanklanma gsteren yaplar ise hiperekoik olarak adlandrlrlar.

DOPPLER US Sabit frekansl bir ses demetinin hareketli bir yapdan yansrken frekansnda oluan deiikliin derecesi ile hareketli yapnn hareketinin saptanmasna dayal bir prensiple vcutta akkanlarn (arteriyel ve venz kan akm) akm hzn ve ynn belirlemeye dayal bir inceleme yntemidir. Johann Cristian Doppler tarafndan 1842 ylnda tanmlanan doppler etkisinin tpta yaygn kullanm ultrasonografik tekniklerin gelitirilmesinden sonra olmutur. Dopplerdeki frekans fark, doppler eitlii ile gsterilmektedir. Denklem 2: Doppler Eitlii Doppler eitlii ile saptanan frekans kaymas, sonuta bize lm yaplan alandaki hareketli yaplarn hareket hzn ve ynn vermektedir. Renkli dopplerde akm yn krmz ve mavi gibi farkl renklerle kodlanrken, hz ise ak ve koyu tonlar ile belirlenir. rnein ak krmz, proba doru gelen hzl akm, koyu mavi ise probdan uzaklaan yava akm gsterir. Krmz ve mavi arteriyel ya da venz akm deil sadece akmn ynn gsterir. Renkli doppler inceleme kalitatif, spektral inceleme ise kantitatif deerlendirme salamaktadr. Renkli dopplerle akm hakknda hzl kalitatif bir deerlendirme yaplabilir. Akmn hzn, damar yatandaki direnci, damarn distal ve proksimaldeki durumunu ortaya koyabileceimiz kantitatif deerlendirmeler ise spektral analizle mmkn olabilmektedir. Power Doppler: Doppler sinyalinin gcne dayal bir renk haritas oluturulmaktadr. Frekans deiimine ynelik deerlendirmeler kullanlmaz bu nedenle grntlerde akm hz ve ynne ynelik veri yoktur. Power doppler grntsnde de renkli dopplerde olduu gibi ultrasonografik grnt zerinde akm olan alan renkli olarak grntlenmektedir. Power dopplerin avantaj yava akmlar, kk damarlar ve doku perfzyonunu gstermedeki stnldr. Ultrasonografik kontrast maddeler: Ultrasonografide grnt zenginletirmek iin, grnt ya da Doppler sinyalini arttrmak amacyla kullanlmaktadrlar. Akustik diren farkllklar salayan ve yansmay arttran, 3-10 mikron apndaki mikrokabarcklar galaktoz gibi mikropartikllere bal olarak IV yoldan verilir. Ultrasonografik kontrast maddelerin IV verilmesinde sorun olan pulmoner dolamda zelliklerini kaybetmeleri nedeniyle, sistemik dolama katlmndan nce akcier dolamnda zelliklerin kaybetmeyen yeni kontrast ajanlar gelitirilmitir. boyutlu ultrasonografi: Normalde iki boyutlu kesitsel problar manel olarak sabit bir ekilde hareket
Ahmet Burak Canefendi

13

ettirilerek ya da volm tarayc geni problar kullanlarak canl grntler elde edilebilmektedir. Burada elde edilen grntnn mevcut ultrasonografi sistemlerinde kesitsel tarama ile elde edilen grntlerle kyaslandnda tanya nemli bir katks olmamakla birlikte patolojiyi ya da incelenen yapy daha iyi bir ekilde ortaya koymas mmkn olabilmektedir. Doppler ile de boyutlu vaskler grntleme salanabilmektedir.

Ahmet Burak Canefendi