RADYASYON FİZİĞİ

 Radyoloji radyan enerjinin ve radyoaktif maddelerin

tanı ve tedavi alanında kullanılmasını inceleyen bilim
dalıdır.
 Radyografi; x ışınları kullanılarak bir objenin
görüntüsünün film üzerine veya dijital olarak monitör
üzerine kaydedilmesidir.
X ışınlarının tarihçesi

 Radyolojide kullanılan x
ışınları 1895 yılında
Wilhelm Conrad Röntgen
tarafından keşfedilmiştir.
 Keşfettiği bu ışınlara
bilinmeyen doğalarından
dolayı x ışınları adını
vermiştir.
 X ışınlarına daha sonra
röntgen ışınları adı verildi.
X ışınlarının tarihçesi
İçerisinde fotoğraf plağı
bulunan bir kasetin üzerine
eşinin elini yerleştirerek 15
dakika kadar ışın verdikten
sonra fotoğraf plağının
banyosunu yaptığında eşinin
parmak kemiklerinin ve
yüzüklerinin görüntüsünü elde
etti.
 1896 yılının sonuna kadar x ışınları ile ilgili 1000’in
üzerinde çalışma yapıldı.
 1896 yılında ise ilk röntgen cihazı üretildi.
 X ışınlarının tarihçesi

 Ülkemizde tıp camiasında x ışınlarını ilk kez

üretmeyi başaran Dr. Esat Feyzi’dir.
 1896 yılında bir arkadaşının el kemiklerini
görüntüledi.
 1897 yılında Dünya Tıp tarihinde ilk kez
yaralı bir askerin bileğindeki kurşunu
radyografi ile tespit etti.

https://www.google.com/search?q=dr+esat+feyzi&rlzM
Diş Hekimliğinde X ışınlarının Kullanılması

 Diş hekimliğinde ilk dental radyografinin kimin

tarafından gerçekleştirildiğini gösteren kesin bir
belge yoktur.
 X ışınlarının 1896’da dünyaya tanıtılmasından 2
hafta sonra Almanya’da Prof. Wilhelm Koening
ve Otto Walkoff, İngiltere’de Frank Harrison X
ışınlarını kullanarak dişlerin görüntülerini elde
etmişlerdir.
 Diş hekimi Dr.C.Edmund Kells
x ışınlarının keşfinden kısa süre
sonra, ABD’de bir hasta
üzerinde dental radyografi
işlemini gerçekleştirmiş ve 1899
yılındaki makalesinde çenelerin
ve dişlerin radyografi
tekniklerinden bahsetmiş, zararlı
etkileri üzerinde çalışmış ancak
X ışınlarının ilk kurbanlarından
biri olmuştur (1).
 X ışını tüpü

 1913 yılında elektrik

mühendisi William D.
Coolidge, tüm modern x
ışını tüplerinin ilk
örneği olan Coolidge
tüpünü geliştirdi.

https://www.computerhope.com/people/william_coolidge.htm
 Bu tüp 1923 yılında dental röntgen cihazlarının
başına yerleştirildi ve günümüzdeki modern
dental x ışını cihazlarının ilham kaynağı oldu.
 1950’li yıllarda otomatik banyo cihazı
 1960’lı yıllarda dijital görüntüleme yöntemleri tıbbın hizmetine
sunuldu.
 1972 yılında Bilgisayarlı Tomografi cihazı geliştirildi.
 1980’li yıllarda Magnetik Rezonans Görüntüleme(MRG)
tekniği geliştirildi.
Radyolojide Kullanılan Düzlemler
 Aksiyal Düzlem (horizontal düzlem,
transversal): Vücudu üst ve alt olarak ikiye
ayıran düzlem

 Koronal düzlem (frontal): Vücudu ön ve arka

olarak ayıran yüze paralel düzlem

 Sagital düzlem: Vücudu sağ ve sol olarak ikiye

ayıran, önden arkaya uzanan düzlem

https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/90480/mod_resource/content/1/1-Giri%C5%9F.pdf
Radyolojide terminoloji

Absorbsiyon: X ışınlarının bir madde tarafından tutulması

Artefakt: Radyogram üzerinde normalde olmaması gereken, hata
sonucu oluşan istenmeyen lekelerdir.
Atenüasyon: Radyasyonun madde içerisinden geçerken
soğurulma ve saçılmaya bağlı olarak enerjisinin zayıflaması
Radyolojide terminoloji

 Dozimetre: Alınan radyasyon miktarını ölçen cihaz.

 Faydalı ışın demeti: Primer ışın demetinin kolimatör,
diyafram, kon gibi sistemlerle sınırlandırılmış hali.
 Film: Üzeri radyasyona duyarlı emülsiyonla kaplı,üzerinde
radyografik görüntü oluşan ince plastik tabaka.
 Radyolojide terminoloji

 Fluoresans (ışıma-parlama): Bir enerjiyle uyarılan maddenin uyarı

süresince görünür ışın yayması
 Fosforesans: Bir enerjiyle uyarılan maddenin uyarı kesildikten sonra
görünür ışık yayması
 Foton: X-ışını, gama ışını gibi elektromanyetik radyasyonun en küçük
birimi
 Gama ışını: Nükleer reaksiyonlar veya radyoaktif bozunmalar sonucu
atom çekirdeklerinden salınan yüksek enerjili elektromanyetik ışın.
Radyolojide terminoloji

 İyonlaştırıcı radyasyon: Maddesel bir ortamdan geçerken

onunla etkileşerek doğrudan veya dolaylı olarak iyon çiftleri
oluşturabilen x ışını veya gama ışını gibi elektromanyetik
ışınlarla, kinetik enerjileri olan yüklü parçacıklardır.
 Penetrasyon: X ışınlarının bir maddeyi geçme gücü
 Radyasyon: Atomdan enerji salınmasıdır.
Radyolojide terminoloji

 Radyasyon kaynağı: İyonlaştırıcı radyasyon yayınlayan radyoaktif maddelerle,

radyasyon yayıcı veya üretici aygıtlardır.
 Radyasyon dozu: Belirli bir ortam tarafından soğurulan radyasyon miktarı veya buna
tekabül eden enerji eşdeğeridir.
 Radyograf-Radyogram: Üzerinde görüntü oluşmuş film.
 Radyografi: Radyasyonun bir maddeden geçirilerek, objenin görüntüsünün bir film
veya ekran üzerinde elde edilmesi işlemi.
Radyolojide terminoloji

 Radyoloji: Radyan enerjinin veya radyoaktif maddelerin tıpta tanı ve tedavi alanında
kullanımını inceleyen bilim dalı
 Radyoaktif madde: Çözelti veya bileşik olarak, alfa, beta parçacıkları veya gama
ışınlarından bir veya birkaçını yayınlayarak kendiliğinden bozunuma uğrayan
çekirdeklerden meydana gelen maddelerdir.
 Sekonder radyasyon: Primer ışınlar madde ile etkileşime girdiği zaman meydana gelen
radyasyonu ifade eder. Sekonder radyasyon primer radyasyondan daha az penetre olur.
Radyolojide terminoloji

 Saçılmış radyasyon(skater radyasyon): Skater radyasyon, sekonder

radyasyonun bir şeklidir. Madde içerisinden geçerken doğrultusundan
sapmış radyasyondur.
 Teleradyoloji: Görüntülerin okunması, konsültasyonu ve tartışılması için
görüntülerin bir merkezden diğerine gönderilmesine dayanan görüntü
iletişim sistemi.
 Radyasyon Fiziği
• X ışınlarının nasıl oluştuğunu anlamak için, atomun yapısı ve karşılıklı
etkileşimlerini bilmek gerekir.

• Bir atomun kimliği, çekirdeğin içeriğini ve yörünge üzerinde hareket eden

elektronların düzeni ile saptanır.

• Çekirdek; proton ve nötron olarak

bilinen partiküllerden oluşur.

• Protonlar pozitif elektrik yükü taşırlar,

nötronlarsa yüksüzdür.

• Elektronlar negatif elektron yüküne

sahiptir.

• Elektronlar çekirdeğin etrafında orbit

veya kabuk (shell) olarak bilinen
yörüngelerde dolaşır.

https://sitecenneti.com/kimya/tyt-kimya/atom-ve-periyodik-sistem/atomun-yapisi/
Radyasyon Fiziği

 Yörüngeler çekirdekten belirli mesafelerde dolaşır.

 Pozitif yüklü çekirdek ile negatif yüklü elektronlar arasında oluşan
elektrostatik çekimi, devamlı ve süratle dönen elektronların merkezkaç
kuvveti dengeler.
 Bu durum bir elektronun “bağ enerjisi” veya bağlayıcı kuvveti olarak
bilinir.
Radyasyon Fiziği

 Bağ enerjisi her yörünge için farklıdır.

 En güçlü bağ enerjisi çekirdeğe en yakın olan K
yörüngesinde bulunur. Dış kabuklara doğru azalır.
 Elektronların bağ enerjileri elektrovolt (eV) veya
kilovolt(keV) olarak ölçülür (1 keV=1000eV).
 Yörüngeden bir elektronu sökmek için gerekli olan
enerji o elektronun bağ enerjisinden fazla olmalıdır.
 Radyasyon Fiziği
 İç yörüngeden bir elektron sökmek yüksek enerji
gerektirir.

 Örneğin Tungsten atomunda bağ enerjileri aşağıdaki

gibidir;

 K yörüngesindeki elektronların bağ enerjileri :70

keV

 L yörüngesindeki elektronların bağ enerjileri :12keV

 M yörüngesindeki elektronların bağ enerjileri : 3 keV

 Sonuç olarak yörünge çekirdeğe ne kadar yakın ise

elektronun bağ enerjisi (iyonlaşma enerjisi: bir elektronu
yörüngeden çıkarmak için gerekli enerji miktarı) o kadar
yüksek olur.

http://bilgioloji.com/pages/fen/kimya/periyodik/elektron-katmani-enerji-seviyesi-ne-demektir/
X ışınları

 X-ışınları yüksek enerjili elektromanyetik radyasyondur.

 X ışınları, X ışını tüpünde katottan gelen elektronların
anottaki atomlarla etkileşmesi sonucunda elde edilir.
 Tüm elektromanyetik radyasyonlar gibi x ışınları da hem dalga
hem de partikül özelliklerine sahiptir.
 Başka bir ifadeyle enerji kaynağından yayılan elektromanyetik
dalgalar, enerji paketleri halindedir.
 Bu enerji paketlerine “foton” adı verilir.
Elektromanyetik radyasyon

 Elektromanyetik radyasyonlar yapay veya doğal olarak oluşur.

 X ışınları; x ışını tüpünde elde edilirken, gama ışınları orjinlerini radyoaktif atomların
çekirdeğinden alır (1).

 Elektromanyetik radyasyon; kozmik ışınlar, gama ışınları, x ışınları, ultraviyole

ışınları, görülen ışık, infrared ışık, radar dalgaları, mikrodalgalar, radyo
dalgalarından oluşur.

 Bu dalgalar enerjilerine veya dalga boylarına göre bir sıraya dizilirse «elektromanyetik
spektrum» ortaya çıkar. X ışınları bu spektrumun yüksek enerjili bölümünü oluşturur (1).
 Yüksek frekanslı elektromanyetik radyasyonlar, kısa dalga boyuna ve daha
fazla enerjiye sahiptir.

Düşük frekans-Uzun dalga Yüksek frekans- Kısa dalga

https://gunesisigi.weebly.com/spektrum.html 27
Elektromanyetik radyasyonda frekans ile dalga boyu ters
orantılıdır. Yani yüksek frekanslı elektromanyetik dalganın
dalga boyu kısadır.

Hız, frekans ve dalga boyu parametreleri fotonun yayılma

özelliğini gösterir.
Düşük frekanslı elektromanyetik radyasyonlar, uzun dalga
boyuna ve daha az enerjiye sahiptir.
Yüksek frekanslı elektromanyetik radyasyonlar, kısa dalga
boyuna ve daha fazla enerjiye sahiptir (1).
Elektromanyetik radyasyon

o Elektromanyetik radyasyon, enerji seviyelerine bağlı

olarak iyonize ve non-iyonize olabilir.
o Yüksek enerjili radyasyon iyonizasyon özelliğine
sahiptir.
o X ışınları ve gama ışınları iyonizasyon oluşturan
ışınlardır.
Elektromanyetik radyasyon

 Elektromanyetik dalgalar eş zamanlı olarak salınım yapan iki sinüzoidal dalga

şeklindedir. Hiçbir ortama ihtiyaçları olmadığı için yollarına boşlukta da
devam eder (1).
 Elektromanyetik radyasyonun sahip olduğu enerji; dalganın boyu, hızı ve
frekansına göre değişir.
 Dalga boyu: Elektromanyetik radyasyonda birbirine komşu iki dalganın tepe
noktaları arasında kalan uzaklığa bu ışının dalga boyu denir.
 Dalga boyu, radyasyonun penetrasyon gücü ve enerjisini gösterir. Birimi
mesafe birimidir
Elektromanyetik radyasyon

 Frekans: Dalganın bir saniyede yaptığı salınım (titreşim) sayısına yani kendilerini
tekrarlama sıklığına denir.
 Başka bir ifade ile belirli bir zaman dilimi içerisinde bir noktadan geçen dalgaların
sayısını ifade eder.
 Birimi Hertz (Hz)’dir.
 1 Hz saniyede bir salınımı
 1kHz saniyede bin salınımı
 1MHz saniyede bir milyon salınımı
 1GHz saniyede bir milyar salınımı ifade eder.
Elektromanyetik radyasyon

 Hız: Dalganın hızını ifade eder.

 Tüm elektromanyetik radyasyonlar belli bir hızda devamlı olarak ardı
ardına gelen tepeler veya dalgalar şeklinde ilerler.
 Frekans ile dalga boyunun çarpımı hızı verir.
 Hız=Dalga boyu X Frekans
 X Işınlarının Özellikleri

 X ışınları elektromanyetik titreşimlerdir ve dalga hareketiyle yayılır .

 Elektromanyetik dalgalar boşlukta bir çizgi boyunca yayılır.

 X ışınları « foton» adı verilen enerji paketleri şeklindedir.

 Her foton ışık hızında hareket eder (300.000.km/sn) ve belirli bir enerji miktarını içerir. Foton
enerji birimi elektro volttur (eV).

 X ışınının dalga boyu ne kadar kısa olursa bunların enerjileri yani penetrasyon (dokuları geçme)
güçleri o kadar artar. Penetrasyonu yüksek olan ışın ”sert ışın” ya da “yüksek kaliteli” ışın olarak
adlandırılır. Düşük penetrasyona sahip ışın ise ”yumuşak ışın” olarak adlandırılır.
 X Işınlarının Özellikleri

 X ışınları demetler halinde yayılırlar: X ışınları bir noktaya odaklanamaz, bir noktadan
daima birbirinden ayrılarak ilerledikleri için x-ışını demetlerindeki ışınlar kaynaktan
uzaklaştıkça dışa doğru yayılır. Bunun sonucunda da ışın kaynağından uzaklaştıkça
yoğunlukları (şiddeti) azalır (1). Diğer bir değişle yoğunluğu mesafenin karesiyle ters
orantılıdır. Bu kurala “Ters Orantı Kuralı” denir.
 X ışınları içerisinden geçtikleri cisimlerde, o cisimlerin yoğunluğu, cismin kalınlığı, o
cisimleri meydana getiren elemanların atom numaraları ve ışınların dalga boyları ile
orantılı olarak absorbsiyona uğrar. Radyolojide incelenen bir cismin ayırd edilmesi, x
ışınlarının doku ve organlarda farklı oranlarda absorbe edilmesi sonucunda oluşur.
 Absorbsiyona bağlı olarak foton miktarındaki azalmaya «atenüasyon» , maddeyi geçen
foton miktarına da «transmisyon» denir (1).
 X Işınlarının Özellikleri

 X ışınları gözle görülmezler, ancak bazı elementler veya bileşiklerle etkileşime

girdiklerinde bu maddelerden ışık yayılmasına neden olurlar. Buna “lüminesans” bu
tür maddelere “lüminofor madde” adı verilir. Metal tuzlarının çoğu bu tür
maddelerdir.
 Lüminesans; sıcaklık oluşmadan gözle görülen ışığın yayılmasıdır ve 2 şekilde olur;

1) Flouresans

2) Fosforesans
 Flouresansda parıltı olay anında oluşurken, fosforesans da ise parıltının (ışığın
yayılması) oluşması ve yayılması birkaç saniyeden, birkaç güne kadar gecikmeli olarak
meydana gelir.
 X Işınlarının Özellikleri

 X ışınları çarptıkları cisimlerde sekonder ışınlar oluştururlar. Primer röntgen

ışınları x ışını tüpünden çıkan ışınlardır. Sekonder ışınların dalga boyları
primer ışınlardan daha büyüktür.
 X ışınlarının biyolojik etkileri vardır, canlılar üzerinde zararlı etkiler
oluşturur. Bu özelliklerinden faydalanılarak radyoterapi yöntemi
geliştirilmiştir.
 X ışınları gümüş tuzlarının kararmasına neden olarak röntgen filmlerini ve
fotoğraf plaklarını etkiler, buna x ışınlarının fotoğrafik etkisi denir.
 X ışınlarının iyonizasyon yapma özelliği vardır. Röntgen kliniklerinde
hava X ışınlarının iyonlaştırıcı etkisiyle negatif ve pozitif yüklü iyonlara
dönüşür (1). Oksijen radyasyon etkisiyle zararlı olan ozon gazına
dönüşür. Ozon gazı ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Bu da zemin hizasına
konulan aspiratörlerle yapılır.
 Radyasyon iyonlaştırma özelliğinden faydalanılarak X ışınlarının miktarı
dozimetrelerle ölçülür.
 X ışınları elektrik yükleri olmadığı için elektromanyetik alanda yön
değiştirmez.
 X ışınlarıyla bazı madensel tuzların renklendirilmesi veya renginin
giderilmesi mümkündür. Örneğin ışın etkisinde bırakılan yakutun
kırmızı rengi sarıya, safirin mavi rengi yeşile döner.
 X ışınları heterojen ışınlardır. X ışını demetindeki ışınların dalga
boyları farklıdır (1).
2/8/12
Kaynaklar

1. Harorlı A, Akgül M, Dağistan S. Diş Hekimliği Radyolojisi Atatürk Üniversitesi

Yayınlarıı no:950 Erzurum 2006.
Harorlı A. Ağız Diş ve Çene Radyolojisi Nobel tıp Kitapevleri 2014

2/8/12