B İ L İ M

yoğunlaştığı sorulara, dünyada bilim
tarihi alanında üretilen bilginin hangi
dönem ve coğrafyalara yoğunlaştığına
bakmamız kastettiğim şeyi net bir bi-
çimde gösterecektir. Yukarıda betim-
lediğim iki türdeki Avrupa merkezcili-
ğin sorgulandığı bir dönemdeyiz, yeni
soru ve yöntemlere olan ilgi belki hiç
olmadığı kadar yüksek bilim tarihi
camiasında. Ama bu gelişmelerin ku-
rumsal zemine yansıması beklediği-
miz oranda gerçekleşmedi. Yöntem ve
soru üretme kapasitesi açısından Av-
rupa bilim tarihi çalışmaları kıyas ka-
bul etmeyecek düzeyde hala ana akım.
Özetle, Avrupa merkezciliğin aşıl-
ması zikrettiğim bu üç türünde de
değişmelerin yaşanmasına bağlı. Tab-
loyu ümitvar görebiliriz, ama gidilme-
si gereken yolun hala uzun olduğunu
hatırda tutmakta fayda var.

T A R İ H İ
Batı’da Bİlİm ve Dİn İlİşkİsİ

ALPER BİLGİLİ 2 bilim insanı ve tarihçi tarafından bi-

2013 yılında Türkiye’de yapılan bir
PEW anketine göre, ankete katılanla-
rın %40’ı bilim ile din arasında bir ça-
tışma olduğuna inanmaktadır.3 Yine
PEW tarafından yapılan başka bir an-
kette Türklerin %84’ünün “hayatımda
lim tarihinin önemli bir kısmını çatış-
ma tezini destekleme saikiyle göz ardı
etmekle veya tarihsel olayları çarpı-
tarak paylaşmakla eleştirilmektedir.
John Hedley Brooke, Ronald Numbers
gibi tarihçilerin yanı sıra Amerikalı
paleontolog Stephen Jay Gould’un

din çok önemli bir yer tutar” dediği
dikkate alındığında4 din ile bilim ara-
sında bir çatışma bulunduğu yönün-
deki tezin Türkiye’de sadece seküler
çevreler tarafından kabul edilmediği
görülecektir. Kuşkusuz bu sonuçların
oluşmasında Batı’daki tartışmaların
büyük etkisi bulunmaktadır. Birçok
Türk düşünür özellikle Tanzimat’tan
sonra Batı’daki bilim-din ilişkisine yö-
nelik tartışmaları yakından takip et-
miş, dönemin bilim ile din arasında do-
ğaları gereği bir çatışma bulunduğunu
iddia eden eserlerinden etkilenmiştir.
Atatürk de dahil olmak üzere son dö-
nem Osmanlı aydınları ve ilk dönem
Cumhuriyet kadroları Alman mater-
yalist düşünür Ludwig Büchner’den
Amerikalı bilim insanı/tarihçi John
William Draper’a kadar birçok Batılı
yazardan etkilenmişlerdir.5 Bu isimler
sadece Türkiye’de değil, hem Batı’da
hem de Batı’nın izinden gitmeyi hedef-
leyen ülkelerde ilgi görmüştür. Bugün
benzer tezler Richard Dawkins, Sam
Harris ve Daniel Dennett gibi isimlerce
savunulmaya devam etmektedir.
Her ne kadar bilim ile din arasın-
daki ilişkiyi çatışma perspektifinden
eleştirileri bu anlamda değerlidir.
Özellikle Gould’un Rocks of Ages adlı
eserinde çatışma tezine alternatif ola-
rak sunduğu NOMA (nonoverlapping
magisteria) modeli, hem akademik
dünyada hem de popüler bilim okurla-
rı arasında ilgi uyandırmıştır. Bu mo-
dele göre bilim ve din, farklı konularla
ilgilenmekte, farklı soruları sormakta-
dırlar, dolayısıyla meşru alanlarında
kaldıkları sürece aralarında bir çatış-
ma yaşanmayacaktır. Gould’un sun-
duğu alternatif model, tahmin edilece-
ği üzere, bilim ve dinin meşru sınırları
hakkında yürütülen tartışmaları da
beraberinde getirmiştir.
Bilim ve din ilişkisinin bu ikisine
benzer basit modellerle açıklanama-
yacağı fikrinden hareketle kaleme
alınmış birkaç önemli eser tavsiye
edip yazıyı sonlandıralım. Ronald
Numbers ve Denis Alexander tarafın-
dan derlenen Biology and Ideology:
From Descartes to Dawkins, biyoloji-
nin geçmişten beri süregelen ideolo-
jik kullanımlarına işaret eder. John
Hedley Brooke’un kaleme aldığı Sci-
ence and Religion ise bilim ile din ara-
sındaki değişken ve karmaşık ilişkiye
G Ü N C E S İ
bilim ve din arasında çatışma olarak
sunulan hadiselerin bazıları aslın-
da farklı bilimsel teoriler arasındaki
çatışmalardan ibarettir. Numbers
tarafından derlenen ve Türkçeye de
çevrilen Galileo Goes to Jail and Other
Myths about Science and Religion bi-
lim tarihinin önemli mitlerini eleştirel
bir bakışla ele almaktadır. Günümüz-
deki tartışmalara derinlik kazandı-
rabilecek bir diğer kapsamlı eser ise
Gary Ferngren’in derlediği, Türkiye’de
Batı Geleneğinde Bilim ve Din ismiyle
yayımlanan çalışmadır. Bu eserler, bi-
limin dini otorite ile yaşadığı tarihsel
çatışmaları dinin doğasıyla açıklama
kolaycılığına düşmek yerine toplum-
sal bağlamı ve iktidar mücadelelerini
denkleme dahil etmekte, böylece daha
TOPLUMSAL TARİH EKİM 2021

ele alan eserler halk arasında popüler- tarihsel örnekler üzerinden dikkat gerçekçi bir resim ortaya koymakta-
liğini sürdürse de bu pozisyon birçok çekmektedir. Örneğin, Brooke’a göre, dırlar.

DİPNOTLAR

1 Boğaziçi Üniversitesi
2 Acıbadem Üniversitesi
3 “The World’s Muslims: Religion, Politics and Society - Chapter 7: Religion,
Science and Popular Culture”, PEW Research Center, 30.04.2013,
http://www.pewforum.org/2013/04/30/the-worlds-muslims-religion-politics-
society-science-and-popular-culture/.
4 “Unfavorable Views of Jews and Muslims on the Increase in Europe - Chapter
2: Religiosity”, PEW Research Center, 17.10.2008, http://www.pewglobal.
org/2008/09/17/chapter-2-religiosity/.
5 Detaylı bir analiz için bakınız; M. Şükrü Hanioğlu, Atatürk: An Intellectual
Biography (New Jersey: Princeton UniversityPress, 2011).
71