Exit through the Gift Shop

Schaken met de werkelijkheid

Kevin Toma30 september 2010, 0:00
'Exit Through the Gift Shop', de debuutfilm van kunstenaar Bansky is een
enthousiaste ode aan de street art. Maar of de documentaire waar is of
nep blijft onduidelijk.

In een rolstoel wordt Mr. Brainwash geduwd langs zijn zeefdrukken, die
op de vloer liggen uitgestald. De knop van zijn spuitbus houdt hij stevig
ingedrukt, een lange, onregelmatige lijn van verf over de ‘kunstwerken’
trekkend. Zo zijn ze toch allemaal net iets anders. Zelden zie je een
kunstenaar zo lui en a-creatief aan het werk; heeft deze artistieke
kwakzalver inderdaad de hoes van Madonna’s compilatie-album
Celebration ontworpen, zoals de aftiteling van Exit Through the Gift Shop
vermeldt?

Er zijn drie redenen om aan te nemen dat Exit Through the Gift Shop wel
degelijk een echte, betrouwbare documentaire is. Ook al weet niemand
zijn ware identiteit, regisseur Banksy (1974?) bestaat echt: een
wereldberoemd, invloedrijk en controversieel graffitikunstenaar, die met
dit kleurrijke portret van de internationale street art scene zijn filmdebuut
maakt.

De talloze openbare kunstwerken die in de film voorbij komen, bij

nachtlicht rondgeplakt, gespoten of geschilderd, zijn óók echt – zoals de
prachtige ‘doorkijkjes’ die Banksy in 2005 schiep op de Israëlische muur
rondom de westelijke Jordaanoever. En de gruizige, stiekeme opnames
van andere graffitikunstenaars, aan de slag met verfspuit, kwast of sticker,
voelen minstens zo authentiek aan als de kunstwerken zelf.
Maar toch. Minstens zo gemakkelijk kun je denken dat Banksy goeddeels
de boel bij elkaar liegt, ook al wordt dat door hem tot en met de aftiteling
verdoezeld. Thierry Guetta, een nogal gesjeesde, obsessieve
amateurfilmer die alles filmt wat los en vast zit, is als toevallige
chroniqueur van de street-artbeweging een uiterst onwaarschijnlijk
subject; toch wordt hij steeds meer het hoofdpersonage van de film, een
waas van ongeloofwaardigheid optrekkend.

De mega-expositie waarmee Guetta, in een onstuitbare aanval van

megalomanie, zelf als straatkunstenaar Mr. Brainwash debuteert, is te
waardeloos en absurd om daadwerkelijk duizenden bezoekers te trekken
– terwijl dat in de film wel degelijk gebeurt. Argeloze kunstconsumenten
die zich slaafs vergapen aan de nieuwe kleren van de keizer? Nee – netjes
uitbetaalde figuranten, dat zijn het.

Maar het allerbelangrijkst argument om Exit als nepdocumentaire op te

vatten: het wordt er een veel leukere, interessantere film van. Vooral dan
past hij perfect bij Banksy’s ongrijpbare imago, bij de sfeer van
geheimzinnigheid die om hem heen hangt, en wordt het een film om flink
mee aan het puzzelen te slaan; perfect kijkvoer voor de hedendaagse
toeschouwer die, gepokt en gemazeld door de visuele cultuur van de
21ste eeuw, geen beeld meer zomaar voor lief neemt. En die vooral zelf
aan de betekenis, het verhaal of de waarheid van een film wil sleutelen.

Wie zegt dat die man met capuchon en vervormde stem, door de film
netjes als Banksy geïntroduceerd, ook daadwerkelijk Banksy ís? Misschien
is Guetta wel de enige echte Banksy die in de film wordt opgevoerd. En
debuteert de één als regisseur met een valse film, zoals de ander als
kunstenaar debuteert met valse kunst.
Het kan allemaal. De beste nepdocumentaires voeren zo’n gewiekst spel
met de werkelijkheid, dat het onderscheid tussen feit en fictie puur een
kwestie van interpretatie wordt. Dat spel begint dan altijd bij de stijl:
nepdocu’s doen steeds precies wat een film moet doen om in zijn tijd
‘echt’ over te komen. Orson Welles camoufleerde het begin van zijn
meesterwerk Citizen Kane (1941) als bioscoopjournaal, om de film een
aura van authenticiteit te verlenen – compleet met lelijk geschoten
archiefmateriaal en een opdrin
gerige commentaarstem. De film die tegenwoordig geldt als eerste ‘echte’
nepdocumentaire, David Holzman’s diary(Jim McBride, 1967) imiteert de
destijds in zwang zijnde cinema véritéstijl zo nauwkeurig, dat veel critici
hem zonder meer voor waar aanzagen. Het losse handcamerawerk, de
schokkerige montage en ‘uit het leven gegrepen’ gebeurtenissen
waarmee Holzman zijn filmdagboek vormgeeft, liegen nog net zo hard als
ze destijds deden; de beginscène, waarin Holzman zijn camera in de
woonkamer neerzet, de lens scherpstelt en er zelf vóór gaat zitten, doet
misschien nog wel realistischer en vertrouwder aan dan veertig jaar
geleden, nu het bezit en gebruik van een camera zoveel alledaagser is
geworden.

Dat aanzetten, plaatsen en scherpstellen van de camera is nog steeds een

perfect stijlmiddel om snel en effectief een sfeer van rauw, ongefilterd
realisme neer te zetten – zie nep-horrordocumentaires als The Blair Witch
Project (Daniel Myrick en Eduardo Sánchez, 1999) en Matt Reeves’
Cloverfield (2008), of de SF-satire District 9 (Neill Blomkamp, 2009).
Vanzelfsprekend komt de handeling ook in Exit Through the Gift Shop
terug, terwijl de film zich verder als hybride van diverse ‘soorten’ realisme
ontpopt: Guetta’s video-opnames, tv-archiefmateriaal, statisch gedraaide
interviews en meer reportage-achtige scènes, Exit laat niets onbenut om
zo waarachtig en eerlijk mogelijk over te komen.
Bij een echte 21ste eeuwse (nep)documentaire als Exit blijft de verwarring
tussen schijn en werkelijkheid natuurlijk niet tot de film zelf beperkt: met
het internet heeft de nepdocumentaire een groter speelveld dan ooit ter
beschikking, en kan er beter gelogen worden dan ooit. Na het zien van
Exit is de verleiding onweerstaanbaar om al die genoemde kunstenaars
online te checken, en vooral om uit te dokteren hoe dat nu met Guetta,
alias Mr. Brainwash zit. Zo stuit je al snel op berichten over Mr.
Brainwash’ tweede expositie, Icons, die hij dankzij het succes van de film
kon houden in New York. Het uiterst succesvolle Icons was tot de nok toe
gevuld met hetzelfde soort verstoethaspelde kunst-derivaten als de
tentoonstelling in Los Angeles; nog steeds, zo valt al surfend te
ontdekken, loopt het vervolg, Icons Remix. Volgens een reportage op
entertainment.timesonline.co.uk werd tijdens de vernissage van Icons
menig doek voor tien- tot honderdduizenden dollars verkocht.

Zo’n artikel, geplaatst op een alleszins serieuze site, zet het

vervreemdende spel van de film vrolijk voort. Al helemaal wanneer Mr.
Brainwash zelf aan het woord komt. Al lezend kun je dan de
merkwaardige sensatie krijgen dat een fictief personage zomaar de
werkelijke wereld is binnengestapt, en daar zijn vreemde leven voortzet
alsof hij altijd al heeft bestaan.

Zodra mensen hem als ‘echt’ beginnen te accepteren, wordt een figuur als
Mr. Brainwash dat ook. Fictieve figuren uit nepdocumentaires glipten wel
vaker de werkelijkheid binnen; zie de rockband uit Rob Reiners This Is
Spinal Tap (1984), die na het succes van de film ook daadwerkelijk op
tournee ging. Maar een 21ste-eeuws personage als Mr. Brainwash kan
zich een stuk gemakkelijker voor een miljoenpubliek ‘verwezenlijken’ –
dankzij de talloze weblogs, homepages, online tijdschriften en
videokanalen waarop hij zijn gezicht kan laten zien. Op YouTube zijn vele
interviews met hem te vinden, en een filmpje dat van vó&oacut
e;r Exit zou dateren, waarin Guetta de muren van Los Angeles volspuit.
‘Wat een wannabe Banksy’, luidt een van de commentaren van
bezoekers.

Het klinkt wellicht vergezocht, maar nóg een mogelijkheid, waarmee je

door het hele spiegelpaleis al snel geen rekening meer houdt: Mr.
Brainwash zou natuurlijk ook gewoon een mens van vlees en bloed
kunnen zijn. ‘Het zou dan ook een wel erg grote grap moeten zijn’, zegt hij
tegen The Times, om zich heen wijzend naar de tientallen medewerkers
die zich tijdens de opening van Icons voor hem uitsloven. ‘Wie zou zoiets
opzetten? Wie zou al die mensen huren?’

Dan kan het natuurlijk óók nog zijn dat het hele Times-artikel een
verzinsel is, net als Mr. Brainwash eigen blitse site mrbrainwash.com. Op
die site zijn ook enkele zeefdrukken te koop: lelijke prints in beperkte
oplage van bijvoorbeeld een besmeurde verfkwast, gesigneerd en
genummerd door de kunstenaar – met diens vingerafdruk op de
achterkant. Geef dan maar eens je credit-cardgegevens zonder te vrezen
dat je je geld aan gebakken lucht verkwanselt. Gelukkig, misschien ook
niet geheel toevallig en ook wel weer logisch gezien het succes van de
kunstenaar, waren bij het schrijven van dit artikel alle kunstwerken op de
site uitverkocht.

Exit Through the Gift Shop is niet de enige film van dit moment die van
bioscoop tot internet met de realiteit aan het schaken slaat. Casey
Afflecks I’m Still Here is opgezet als een soort dagboek over Afflecks
beroemde zwager Joaquin Phoenix, en doet verslag van diens pogingen
om zijn acteurscarrière in te ruilen voor een bestaan als hiphopzanger. In
de loop van de documentaire lijkt het steeds slechter te gaan met
Phoenix: hij doet aan online seks, bezoekt prostituees, wordt steeds
dikker, laat een vieze baard groeien en molesteert een toeschouwer bij
zijn eigen concert – waarvan vanzelfsprekend amateuropnames te vinden
zijn op YouTube.

Een acteur die de weg kwijt is of een geslaagde schijnvertoning? Een vraag
die de Amerikaanse pers behoorlijk bezighield, sinds Phoenix zich voor het
eerst met baard en zonnebril liet zien in The David Letterman Show en
daar al met zijn extreem timide optreden voor verbijstering en hilariteit
zorgde. Roger Ebert, de belangrijkste filmcriticus van Amerika, noemde
I’m Still There een nagel aan Phoenix’ doodkist. ‘Als deze film toch een
flinke poets blijkt te zijn, word ik erg kwaad’, aldus Ebert. En inderdaad,
onlangs gaf regisseur Affleck het toe: zijn film, en dus ook Phoenix’ bezoek
aan Letterman, is voor het overgrote deel in scène gezet. ‘Het is een
fantastische acteerprestatie, de beste van zijn carrière’, zei Affleck over
Phoenix in een interview met The New York Times. En dat terwijl hij op
het Filmfestival van Venetië nog had gezegd dat zijn regiedebuut voor het
grootste deel authentiek was, en dat hij alle verdere conclusies liever aan
de toeschouwer overliet.

Vooralsnog blijft Banksy die ruimte wél aan zijn publiek bieden, hoeveel
interviews hij en zijn vermeende alter ego Mr. Brainwash ook geven.
Gelukkig maar. Als enthousiaste ode aan de street art blijft Exit Through
the Gift Shop sowieso overeind, ongeacht het waarheidsgehalte. Maar
onthullen dat je documentaire eigenlijk nep is, zelfs als iedereen dat al
lang vermoedde – het is toch een beetje als een goochelaar die zijn truc
uitlegt. Of als een regisseur die alvast het einde van zijn film verklapt.

Mr. Brainwash kijkt wel uit. Is hij de Borat van de kunstwereld, vraagt
Milena Ryzik van The New York Times hardop aan de Fransman, of iemand
anders in de rol van Thierry Guetta. ‘Ik begrijp je vraag niet’, riposteert
Mr. Brainwash. ‘Hoe weet ik dat jíj geen acteur bent?’