MeekosamSamacharaHakku-free KinigeDotCom

Ñü`«∞ÖÏ~°!
„Éèí+¨μìÖÏ~°!
ÉÏ^è•ã¨~°Ê^Œ+¨μìÖÏ~°!
^ŒQÍÑ¨_ç# `«=Ú‡ÖÏ~°!
U_»=HõO_Õ_»=HõO_ç!
=KÕÛâßÜü∞, qKÕÛâßÜü∞
[QÆ<åfl^äŒ ~°^äŒK«„HÍÖò
[QÆ<åfl^äŒ∞x ~°^äŒK«„HÍÖò,
~å~°O_À! ~°O_ç! ~°O_ç!
D Ö’HõO g∞^Õ#O_ç!
g∞ ~å[ºO g∞ˆ~ÅO_ç!
- NN
Q Meekosam Samachara Hakku
[The Right To Information For You]
By Karra Raghavender Reddy
Q First Print : January - 2015

Q Designed @ Ankush Graphics.
Tel:040-2766 3211, 991 292 9078
Q Printed @ Karshak Art Printers
Q © Copy Rights with the Author
Q Price Rs : 300/-
Q For copies : Call: 98 48 49 28 77
raghu.dream@yahoo.com
QCONTENTS : RTI Act-2005. RTI Central & States Rules.

Structures of CIC & SIC. Few RTI cases. RTI Background.
MKSS. Jaankari. Four pillars of Democracy - Legislature.
Executive. Police. ACB. CBI. CVC. Govt Social Schemes.
Judiciary: Courts. Tribunals. HRC. EPF. ESI. NI Act.
Consumer. Labour & other Acts. SC Order Order. Media:
TV. Newspapers. Internet. WWW. Important Govt & Public
Interesting Websites. Advertising. Biz World. RBI. Financial
& Biz Orgs. Biz Process. VCs. Angels. Franchise. Crowd
Funding. Marketing Research. Important Tel Nos. Cartoons.
Comments. Quotes. Q
QDue care taken in preparing this book. Much exercise

done before presenting each article and I regret if I might
have missed some important information. The readers are
requested to inform the author about the wrong information
given as also any criticism through mail.This book is mainly
intended for the common man thus may not contain indepth
analysis or articles. It is prepared to educate and enlighten
the people only with no mala-fides towards anybody. Q
Ωõ ¯ Ωõ ¯ g∞H å~° ÇÏ‰ å~° Ç ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ∂Kå~ =¨ ∂Kå~ Kå~° Ç =¨ ∂Kå O¨ g∞H ° ÇÏ¨ ‰Ω¯ O¨ Ï¨ ‰Ωõ ¯ Ωõ ¯
° ã
°~ ÇÏ¨ ‰ ã=¨ ∂K O¨ ã=¨ ∂Kã=¨ ∂Kå~ ÀãO¨ ã=¨ ∞HÀãO¨ ããO¨ ã=¨ ∂ g∞HÀãO¨ ¯ g∞HÀãã=¨ ∂Kå~ Ωõ ¯g∞HÀã ∂Kå~° ÇKå~° ÇÏ¨ ‰ å~°
ãO¨ Àã ∞H g À ¯ ‰Ωõ Ï¨ ‰ ã=¨ ∂ K
g∞HÀÏ¨ ‰Ωõ ¯ g∞H g∞HÀãO¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞Hå~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ∂Kå~° ÇÏ¨ g∞HÀãO¨ ∂Kå~° Çg∞HÀãO¨ Ï¨ ‰Ωõ ¯ ã=¨ ÀãO¨ ã=¨ ∂Ωõ ¯ g∞
~° Ç ~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ã=¨ ∂Kå~ ã=¨ ∂Kå~∂Kå~° ÇO¨ ã=¨ ∂KÀãO¨ ã=¨ ~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯∞HÀãO¨ ã=¨ g∞HÀãO¨ ∂Kå~° Ç‰Ωõ ¯ g∞H Kå~° ÇÏ¨ ‰ Kå~°
∂Kå ∞HÀãO¨ g∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ ¯g∞HÀã Ωõ ¯ g∞H ã=¨ ∂Kå Ï¨ ‰Ωõ ¯ g ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ ã=¨ Kå~° ÇÏ¨ O¨ ã=¨ ∂ ãO¨ ã=¨ ∂‰Ωõ ¯
‰Ωõ ¯g° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ‰Ωõ ¯ g∞H å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ Kå~° ÇÏ¨ ‰ g∞HÀãO¨ ∂Kå~° Çã=¨ ∂Kå~∂Kå~° Ç ÀãO¨ ã=¨ ∂ ãO¨ g∞HÀãÏ¨ ‰Ωõ ¯g∞HÀ Kå~° ÇÏ¨ ÇÏ¨ ‰Ωõ
Ï¨ K ∂ =¨ H À ∂ °
∂Kå~∂Kå~° Ç O¨ ã=¨ ∂ ÀãO¨ ã=¨ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯∞HÀãO¨ ã g∞HÀãO¨ HÀãO¨ ã=¨ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g∞Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞H ∂Kå~° Ç ÀãO¨ ã=¨ ã=¨ ∂Kå~å~° ÇÏ¨
g∞ HÀãÖ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

ã ∞ ¨
= H
O ã=¨ Ï¨ ‰Ωõ ¯g∞HÀÏ¨ ‰Ωõ ¯ g∞HO¨ ã=¨ ∂K° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g =¨ ∂Kå~° ∂Kå~° Ç° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ã ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g∞ g∞HÀãO¨ O¨ ã=¨ ∂K ∂Kå~
~° Ç ∂Kå~° Ç¯ g∞HÀã ã=¨ ∂Kå~ ã=¨ ∂Kå=¨ ∂Kå~° ∞HÀãO¨ ãÀãO¨ ã=¨ ã=¨ ∂Kå~ =¨ ∂Kå~° g∞HÀãO¨ ¯ g∞HÀã HÀãO¨ ã=¨ Kå~°
ã=¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ∞HÀãO¨ ∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã Ï¨ ‰Ωõ ¯ g Ωõ ¯ g∞H HÀãO¨ ÀãO¨ ã ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ÀãO¨ g∞ O¨ ã=¨ ∂ Kå~
å~ g g ∞H Ç Ï¨ ‰ ∞ ∞H ~ å~ ∞H Àã ∂
=∂K~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g =¨ ∂Kå~° ∂Kå~° Ç ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ gÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g ã=¨ ∂KåO¨ ã=¨ ∂K° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g ÀãO¨ g∞H HÀãO¨ ã=¨ HÀãO¨
∂Kå ã=¨ ∂Kå=¨ ∂Kå~° ∞HÀãO¨ ã ÀãO¨ ã=¨ =¨ ∂Kå~° =¨ ∂Kå~° g∞HÀãO¨ ¯ g∞HÀãã=¨ ∂Kå~ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞HÏ¨ ‰Ωõ ¯ g∞ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g∞ ã=¨ ∂K
H ã
HÀãO¨ ∞HÀãO¨ ã ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯gÏ¨ ‰Ωõ ¯ g∞g∞HÀãO¨ ∞HÀãO¨ ãå~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ g∞HÀãO¨ ∂Kå~° Ç=¨ ∂Kå~° Ç=¨ ∂Kå~° g∞HÀãO¨ å~° Ç
¯ g ã=¨ ∂Kå~ ∂Kå~° Ç ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g ã=¨ ∂K O¨ ã=¨ ∂K ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ÀãO¨ ã=¨ ∞HÀãO¨ ã ∞HÀãO¨ ã g∞HÀãO¨ O¨ ã=¨ ∂K¯g∞HÀ
ãO¨ ÀãO¨ ã=¨ =¨ ∂Kå~° =¨ ∂Kå~° g∞HÀãO¨ g∞HÀã =¨ ∂Kå~° Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞HÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g∞HÀã å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ÀãO¨ ã
H ã ã ¯ Ωõ ¯ ã ° ° å~ O¨ K H
¯ g∞g∞HÀãO¨ g∞HÀãO¨ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ Kå~° ÇÏ¨ ‰ g∞HÀãO¨ =¨ ∂Kå~° Çã=¨ ∂Kå~ ã=¨ ∂Kå~O¨ ã=¨ ∂KΩõ ¯ g∞HÀãÀãO¨ ã=¨ ∂ ∞HÀãO¨ g∞ O¨
Ω¯ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ã=¨ ∂K ã=¨ ∂ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ÀãO¨ ã ∞HÀãO¨ ∞HÀãO¨ g∞HÀã å~° ÇÏ¨ ‰ ‰Ωõ ¯g∞H Ï¨ ‰Ωõ ¯ g g∞HÀã Ï¨ ‰Ωõ ¯
O¨ H g ¯ ¯ Ç
∂Kå~ g∞HÀãO¨ ¯ g∞HÀã ã=¨ ∂Kå~Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ O¨ ã=¨ ∂K∂Kå~° ÇÏ¨ ∂Kå~° Ç å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ =¨ ∂Kå~° g∞HÀ
¯ Ωõ Ç ° å =¨ K ã O¨
ÇÏ‰Ωõ Kå~° ÇÏ¨ ‰ ¯g∞HÀãO¨ =¨ ∂Kå~° ã=¨ ∂Kå~ ã=¨ ∂K O¨ ã=¨ ∂KΩõ ¯ g∞HÀãHÀãO¨ ã=¨ ∞HÀãO¨ ããO¨ ã=¨ ∂ g∞HÀãO¨ ¯ g∞HÀã Kå~° Ç
õ
Ω ¨
O õ
Ω
ã=∂ å~° ÇÏ¨ ‰ ∞HÀãO¨ ãg∞HÀãO¨ Ωõ ¯g∞HÀã Ωõ ¯ g∞HÀãKå~° ÇÏ¨ ‰ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g∞ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g Ωõ ¯ g∞HÀ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ å~° ÇÏ¨ ‰ ãO¨ ã=¨ ∂¯g∞HÀã
=∂K Ï¨ ‰Ωõ ¯ g ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ å~° ÇÏ¨ ‰ å~° ÇÏ¨ ‰ O¨ ã=¨ ∂ ∂Kå~° ∂Kå~° å~° ÇÏ¨ ‰ ã=¨ ∂K O¨ ã=¨ ∂KΩõ ¯ g∞HÀ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ HÀãO¨
å~° Ç =¨ ∂Kå~° ã=¨ ∂KO¨ ã=¨ ∂K¯ g∞HÀãHÀãO¨ ã=¨ HÀãO¨ ã=¨ O¨ ã=¨ ∂Kg∞HÀãO¨ g∞HÀã å~° ÇÏ¨ ‰ ã=¨ ∂K Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞Ωõ ¯ g∞
O¨ ¯ ¯ K
ãO¨ ã¯ g∞HÀã ¯ g∞HÀã å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g∞ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞Ωõ ¯ g∞HÀãå~° ÇÏ¨ ‰Ωõ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ãO¨ ã=¨ ∂ ¯g∞HÀãO¨ =¨ ∂Kå~° ÇKå~° ÇÏ¨ ‰Ï¨ ‰Ωõ ¯g
Ωõ
ÇÏ¨ ‰Ωõ å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ O¨ ã=¨ ∂K=¨ ∂Kå~° =¨ ∂Kå~° ÇKå~° ÇÏ¨ ‰O¨ ã=¨ ∂KO¨ ã=¨ ∂KΩõ ¯ g∞HÀ å~° ÇÏ¨ ‰ ∞HÀãO¨ ã ãO¨ ã=¨ ∂ ∂Kå~° Ç¯ g∞H
K ã ã ‰ K À =¨ Ωõ
ã=∂ Ωõ ¯ g∞HÀg∞HÀãO¨ ∞HÀãO¨ ããO¨ ã=¨ ∂‰Ωõ ¯g∞HÀãΩõ ¯ g∞HÀã∂Kå~° ÇÏ¨ ãO¨ ã=¨ ∂ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ g‰Ωõ ¯ g∞H∞HÀãO¨ ãKå~° ÇÏ¨ ‰ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯
‰ À ° ¨
Ï
ÇÏ¨ Ï¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g ¯ g∞H å~° ÇÏ¨ å~° ÇÏ¨ ‰ O¨ ã=¨ Ωõ ¯g∞HÀ ∂Kå~ å~° Ç Ï¨ ‰Ωõ ¯g ã=¨ ∂ =¨ ∂Kå~ ~° ÇÏ¨
Ç Ç Ωõ K ã ‰ =¨ K Ç O¨ ã å
Kå~° =¨ ∂Kå~° Kå~° ÇÏ¨ ‰ãO¨ ã=¨ ∂ O¨ ã=¨ ∂K‰Ωõ ¯ g∞HÀ Kå~° ÇÏ¨ ∞HÀãO¨ ãÀãO¨ ã=¨ ∂=¨ ∂Kå~° Ωõ ¯ g∞HÀãg∞HÀãO¨ ã=¨ ∂KÇÏ¨ ‰Ωõ ¯
À ã Ï¨ ∂ ã O¨
ãO ãÀãO¨ ã=¨ ∂‰Ωõ ¯ g∞H Ωõ ¯ g∞HÀ ∂Kå~° Ç ÀãO¨ ã=¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ gÏ¨ ‰Ωõ ¯ g∞H ∞HÀãO¨ Kå~° ÇÏ¨ ‰ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ωõ ¯g∞HÀã =¨ ∂Kå~° ∂Kå~° Ç
g∞H Kå~° ÇÏ¨ å~° ÇÏ¨ ‰ ÀãO¨ ã=¨ ‰Ωõ ¯ g∞H =¨ ∂Kå~ Kå~° Ç ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g O¨ ã=¨ ∂ ã=¨ ∂Kå~ å~° ÇÏ¨ ‰g∞HÀãO¨ ã ãO¨ ã=¨ Ωõ ¯g∞H
ã=¨ ∂ O¨ ã=¨ ∂K‰Ωõ ¯ g∞H Kå~° ÇÏ¨ ∞HÀãO¨ ãÀãO¨ ã=¨ ∂ã=¨ ∂Kå~Ωõ ¯ g∞HÀãg∞HÀãO¨ O¨ ã=¨ ∂K° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ‰Ωõ ¯ g∞HÀKå~° ÇÏ¨ ‰ å~° Ç
ã Ï¨ ∂ g ã K
g∞HÀ ∂Kå~° Ç ÀãO¨ ã=¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞Hg∞HÀãO¨ Kå~° ÇÏ¨ ‰~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯g∞HÀ ã=¨ ∂Kå~∂Kå~° ÇÏ¨ ãO¨ ã=¨ ∂ÀãO¨ ã=¨ ∂ ã=¨ ∂K
H ¯
ã=¨ Ωõ ¯ g∞ ∂Kå~ Kå~° Ç ° ÇÏ¨ ‰Ωõ O¨ ã=¨ ∂ =¨ ∂Kå å~° Ç ∞HÀãO¨ O¨ ã=¨ Ωõ ¯g∞H Ωõ ¯ g∞H ∞HÀãO¨ ã=¨ ∂ À
‰ ã=¨ ∂ å~ ã ã ∂K g Àã Ï¨ ‰ ‰ g O¨
~° ÇÏ¨ ∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ ã=¨ ∂K Ωõ ¯ g∞HÀ g∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ‰Ωõ ¯ g∞H∂Kå~° Ç Kå~° ÇÏ¨ ~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ωõ ¯g∞HÀã =¨ ∂K
Ω¯ g‰Ωõ ¯ g∞H g∞HÀãO¨ å~° ÇÏ¨ ‰ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯g∞H ã=¨ ∂Kå~ Kå~° ÇÏ¨ ãO¨ ã=¨ ãO¨ ã=¨ ∂ ã=¨ ∂Kå å~° ÇÏ¨ ‰ g∞HÀãO¨ ã ãO¨ ã
K À À
~° ÇÏ¨ ~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ O¨ ã=¨ ∂ ã=¨ ∂Kå~∂Kå~° Çg∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ ∂Ï¨ ‰Ωõ ¯g∞H Ωõ ¯ g∞HÀ g∞HÀãO¨ O¨ ã=¨ ∂K° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ‰Ωõ ¯ g∞H å~° Ç
å Àã =¨ Ç Ï¨ ‰ ã ~ Ï¨
=∂K‰Ωõ ¯ g∞H g∞HÀãO¨ ∞HÀãO¨ ã~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞H=¨ ∂Kå~° ∂Kå~° Ç å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯Ï¨ ‰Ωõ ¯g∞HÀ ã=¨ ∂Kå ∂Kå~° Ç O¨ ã=¨ ∂KÀãO¨ ã=¨
ÇÏ¨ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ‰Ωõ ¯ g =¨ ∂Kå Kå~° Ç ÀãO¨ ã O¨ ã=¨ ã=¨ ∂K å~° Ç ∞HÀãO¨ ãO¨ ã=¨ ¯g∞HÀã Ωõ ¯ g∞H ∞HÀã
° Ï¨ ã
Hõ„~° ~åÑ¶¨∞"ÕO^Œ~ü Ô~_ç¤
∂ H Àã K g À Ωõ
∂Kå~∂Kå~° Çg∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞‰Ωõ ¯ g∞H g∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ ∂° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞HKå~° ÇÏ¨ ‰ Kå~° ÇÏ¨ ~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ =¨ ∂Kå
Ï¨ ~ ∂
O ã=¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞H=¨ ∂Kå~° Ç∂Kå~° Ç å~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯Ï¨ ‰Ωõ ¯g∞H ã=¨ ∂Kå ∂Kå~° ÇãO¨ ã=¨ ∂ ÀãO¨ ã=¨ ã=¨ ∂Kå ∞HÀãO¨ ã g∞HÀã
‰ g
∂Kå~∂Kå~° Ç HÀãO¨ ã ÀãO¨ ã=¨ ã=¨ ∂K ∂Kå~° Ç g∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ ‰Ωõ ¯g∞HÀÏ¨ ‰Ωõ ¯ g∞H g∞HÀãO¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯g~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ï¨ ‰Ωõ ¯ g
ã=¨ ‰Ωõ ¯ g∞ Ωõ ¯ g∞H g∞HÀãO¨ ãO¨ ã=¨ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Ωõ ¯ g∞H å~° ÇÏ¨ Kå~° Ç ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ =¨ ∂Kå~ =¨ ∂Kå Kå~° Ç ã=¨
Ï¨ ‰ À ° ‰ K ã ∂ O¨
å~° Ç Kå~° ÇÏ¨ ~° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯Ï¨ ‰Ωõ ¯ g∞Hã=¨ ∂Kå~∂Kå~° ÇÏ¨ ãO¨ ã=¨ ∂ÀãO¨ ã=¨ ∂ ã=¨ ∂Kå~∞HÀãO¨ ãg∞HÀãO¨ ÀãO¨ ã=¨ Ωõ ¯g∞HÀã ‰Ωõ ¯ g
∂ å À g
ã=¨ ã=¨ ∂K Kå~° Ç ∞HÀãO¨ ãO¨ ã=¨ ‰Ωõ ¯g∞H Ωõ ¯ g∞H g∞HÀãO¨ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ° ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ ‰Ωõ ¯ g∞ å~° ÇÏ¨ Kå~° Ç ° ÇÏ¨ H ‰ ¨
Ï
O¨ ∂ g g∞HÀ ° ÇÏ¨ ° ÇÏ¨ ‰ ‰Ωõ ¯ Kå~ Kå~ ° ÇÏ¨ =¨ ∂K ã=¨ ∂ Kå~
∞HÀã ãO¨ ã=¨ ÇÏ¨ ‰Ωõ ¯ Kå~ å~ ° ÇÏ¨ =¨ ∂ =¨ ∂ Kå~ ã O¨ ã=¨ ∂ ÀãO¨
4
™êfiQÆ`«O g∞HÀãÖ q+¨Ü∂« Å∞ =~°∞ã¨QÍ...
‰õΩKèükÖò¿ã 7 qH©bH±û-J™êûO*ò 212
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯K«@Oì - qâı+¨ ã¨∂zHõ 13 Ñ¨„uHõÅ∞-\©.g. Kèå<≥à√◊ ¡ 218
âßã¨# =º=ã¨÷ 101 J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑ 221
~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO 106 Ü«∂_£û "≥∞ÿÅ∞ ~åà◊√¡-U*ˇhûÅ∞ 229
~å*ÏºOQÆ=∂? áê~°¡"≥∞O\Ï? 110 HõOÑ¨Óº@~ü =∂O„u‰õΩ_»∞ 238
HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =º=ã¨÷ 115 <≥\ò-"≥Éò-_®\òHÍ"£∞ 242
ã≤aS-áÈbãπ 118 ™ê=∂lHõ Ãã·@∞¡ 248
Zã≤a-ã≤qã≤ 125 D-"≥∞~ÚÖò 253
<åºÜ«∞=º=ã¨÷-HÀ~°∞ìÅ∞ 131 Ãã~üÛ WO[#∞¡ 255
Ñ≤Öò-i\òû-<åºÜ«∞ ã¨Ç¨Ü«∞O 142 „Ñ¨Éèí∞`«fi-„Ñ¨*’Ñ¨Ü≥∂QÆ Ãã·\òû 258
=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O 151 „Ñ¨Éèí∞`«fi Ñ¨^äŒHÍÅ∞ 265
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å "ÕkHõÅ∞ 153 al<≥ãπ „Ñ¨ÑÖK«O-ÉÏºO‰õΩÅ∞ 289
áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å K«@Oì 155 FO|_£û=∂º<£ 294
Ñ≤ZÑ¶π-WZãπS-„QÍ@∂º\˜ 161 "åºáê~° Ñ¨^Œú`«∞Å∞ 304
¿ã"åÇ¨Ï‰õΩ¯-qlÖò É’¡=~üû Ü«∂H±ì 165 al<≥ãπ ¿ãflÇ¨Ï Ç¨ÏãÎ̈O 309
™êHõΔºO-Z<£H“O@~ü <åºÜ«∞O 172 g∞HÀãÖ „á¶êOKèl·≥ 316
ã¨∞„Ñ‘O P~°¤~ü P~°¤~ü 179 B`åûÇ≤Ï‰õΩÅ‰õΩ ™êfiQÆ`«O 320
|O^£-Ç¨Ï~åÎÖò-ã¨"≥∞‡ 191 „H“_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑ 325
ÃÑO_çOQ∑ Hˆ ã¨∞Å∞-"å~Ú^•Å∞ 193 ~°∞}^•`« ãÖã¨÷Å∞-ã≤l\˜ZOZãπã≤ 333
=∂kÃã`· O« HÀ~°∞ì kèHÍ¯~°"∞Õ 196 P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl-Ñ¨#∞flÅ∞ 336
HÀ~°∞Åì ÃÑ· áÈ~å@O 199 al<≥ãπ ÉÏÅtHõΔ 344
HÀ~°∞Åì J<åºÜ«∞O 203 =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ 351
g∞_çÜ«∂-[~°fle[O 205 g∞ HÀãÖ ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ 370
g∞HÀãÖ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
5
*ÏˆQÎ~°Ç¨ÏŸ...
) g∞H˜Ñ¨ÙÊ_»∞ ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk. Jxfl „Ñ¨Éèí∞`«fi

HÍ~åºÅÜ«∂Å#∞Oz, „Ñ¨Éèí∞`«fiãÖã¨÷Å #∞Oz, „Ñ¨Éèí∞`«fiO #∞Oz
Åaúá⁄O^Œ∞`«∞#fl J<ÕHõ ãÖã¨Å÷ #∞Oz g∞iÑ¨ÙÊ_»∞ g∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ=K«∞Û. g∞~°∞ ã¨=∂Kå~°O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ P ã¨=∂Kå~°O
ZO^Œ∞HÀã¨"∂≥ K≥áêÊeû# Ñ¨xÖË^∞Œ .
) „Ñü ^Œ~M ° Ïã¨∞`Î À 10 ~°∂áêÜ«∞Å∞, =∞O_»Å ™ê÷~ÚÖ’ J~Ú`Õ 5
~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåe. „QÍ=∞™ê÷~ÚÖ’ Ñ¶A ‘ ÖË^∞Œ . x~°∞¿Ñ^ŒÅ‰õΩ
ZHõ¯_≥·<å ã¨ˆ~ Ñ¶‘A ÖË^Œ∞.
) ^Œ~M ° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ ‰õΩ#fl <≥Å~ÀAÖ’¡ g∞‰õΩ ã¨=∂Kå~°O W"åfie. g∞~°∞
HÀÔ~ˆ ã¨=∂Kå~°O XHõi rqOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ, ¿ãfiK«Û‰ù Ωõ ãÖ|OkèOz#^Œ~Ú`Õ
48 QÆO@Ö’¡ g∞HÍ ã¨=∂Kå~°O W"åfie. ã¨=∂Kå~°O W=fiHõáÈ`Õ JkèHÍ~°∞¡
[i=∂<å K≥eO¡ Kåe.
6
„Ñ¨É∞íè `«fi Ñ¨xf~°∞#∞ „Ñ¨tflOKÕO^Œ∞‰õΩ WÑ¨Ê\˜=~°‰Ωõ

XHõ Z"≥∞‡ÖËº‰õΩ, ZO.Ñ≤.H˜ L#fl JkèHÍ~åÅ∞,
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯K«@ìO ^•fi~å =∞#H˜Ñ¨ÙÊ_»∞
L<åflÜ«∞x ^Õâ◊OÖ’ „Ñü XHõ¯~°∂ QÆ∞iÎã¨∞Î<åfl~°∞.
Hõ # ∞Hõ =∞#O P Ç¨ Ï ‰õ Ω ¯#∞ `« Ñ ¨ Ê Hõ
qxÜ≥∂yOK«∞HÀ"åe.
- J~°∞}Ï~åÜü∞
7
‰õΩKèü kÖò¿ã...
„Ñ¨[Å |`«∞‰õΩÅ∞ D<å_»∞ Jqhu TaÖ’ kQÆ|_çáÈÜ«∂~Ú. JO^Œ∞Ö’Oz
|Ü«∞@Ñ¨_OÕ ^Œ∞‰õΩ KÕ¿ã H˘xfl „Ñ¨Ü∞« `åflÅÖ’ =∞~À „Ñ¨Ü∞« `«fl"Õ∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
K«@ìO. J~Ú`Õ, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ì"Õ∞ Jqhux `˘ÅyOK«ÖË^Œ∞. Jqhux
ZkiOK«QÆÅ"åiH˜, XHõ z#fl PÜ«Ú^èŒOQÍ LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»∞`«∞Ok. "åã¨Î"åÅ#∞
„Ñ¨[Å=ÚO^Œ∞ ÃÑ@ì_®xH˜, „Ñ¨[Å#∞ JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨g∞HõiOK«_®xH˜
`À_»Ê_»∞`«∞Ok. JqhuH˜ ãÖ|OkèOz P~ÀÑ¨}Å∞ KÕÜ∞« _®xH˜, ã¨~Ô #· ™êHΔÍº^è•~åÅ`À
Jqhu [iyO^Œx ZÅ∞ÔQuÎ Kå@_®xH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆ_∞» `«∞Ok. =ºH˜QÎ ` Æ O« QÍ, ãÖ™ê÷Q`
Æ O« QÍ
áÈ~å_ÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ P^è•~åÅ#∞ ¿ãHõiOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ `À_»Ê_»∞`«∞Ok. `å=Ú
fã¨∞‰õΩ<Õ x~°Ü ‚ ∂« Å#∞ „Ñ¨tflOK«_®xH˜ D K«@Oì `À gÅ=Ù`«∞Ok QÆ#∞Hõ *Ï„QÆ`QÎ« Í
LO_®Å#fl ÉèÜ í ∞« O H˘O`« JkèHÍ~°∞Ö’¡ U~°Ê_»∞`«∞Ok.
J~Ú`Õ, D K«\ÏìxH˜ qãÎ̈$`« „Ñ¨Kå~°O [~°QHÆ áõ È`Õ "Õ∞Å∞ [iˆQ J=HÍâ◊O
ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë =ºH˜ÎQÆ`«OQÍ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯ ^•^•Ñ¨Ù
P~°∞ ^ŒâßÉÏÌÅ `«~åfi`« „Ñ¨[Å‰õΩ WÑ¨ÙÊ_Õ ÅaèOzOk. WÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ Ñ¨„uHõÅ∞, \©g
Kèå<≥à√◊ ,¡ _®\òHÍ"£∞Å∞ `«=∞ ~°ÇÏ¨ ã¨º Ñïâ’^è#Œ Å`À Jqhux, ‰õΩOÉèHí À}ÏÅ#∞ "≥eH˜
f¿ãÎ `«ÑÊ¨ „Ñ¨[Å‰õΩ Jq `≥e¿ãqHÍ^Œ∞. WÑ¨ÙÊ_® Ñ¨xx Z=Ô~<· å KÕÜ∞« =K«∞Û. =º‰õΩÅÎ ‰õΩ,
ã¨=∂*ÏxH˜ [iˆQ J<åºÜ«∂xfl ™êHΔÍº^è•~åÅ`À ¿ãHõiOz, Z=Ô~<· å, qãÎ̈$`« „Ñ¨Kå~°O
HÀãÖ Ñ¨„uHõÅ"åiH˜, \©g Kèå<≥Öûò "åiH˜, "≥ÉÃò ã·@¡ "åiH˜ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. `å"Õ∞ `«=∞
8
"≥ÉÃò ã@
· #¡ ∞/ÉÏ¡QÅ∑ #∞ P~°OaèOK«=K«∞Û. JO>Ë Z=Ô~<· å ã¨~ˆ WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘xfl J<åºÜ«∂Å<≥<· å,
‰õΩOÉèHí À}ÏÅ<≥<· å "≥eH˜ fÜ«∞=K«∞Û.
ã¨fiO`«ÖÏÉè"í ∞Õ Ñ¨~=° ∂=kèQÍ |uˆH JkèHÍ~°∞Å#∞, L^ÀºQÆ∞Å#∞ xÅnÜ«∞=K«∞Û.
KÕÜ∂« eû# Ñ¨xx KÕÜ∞« ‰õΩO_® ZO^Œ∞‰õΩ `å`åû~°O KÕã∞¨ <Î åfl~À „Ñ¨tflOK«=K«∞Û. ZHõ¯_»
U JkèHÍi =^ŒÌ `«=∞ ÃÑ¶Å· ∞ PyáÈ~ÚO^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. PÜ«∞# ÃÑ¶Å· ∞ÃÑ· ~åã≤#
~å`«Å∞ (<À\ÕQ∑û) Uq∞\’ Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û. `«`Ê« eù `«OQÍ "åi K«~º° Å#∞, "åiH˜
=∞#Ñ¨@¡QÆÅ =ºuˆ~Hõ`«#∞ „Ñ¨tflOK«=K«∞Û. x*Ï~ÚfQÆÅ H˘O^Œix q∞#Ç¨~Ú¿ãÎ,
JkèHÍ~°∞Å∞, L^ÀºQÆ∞Å∞ JO^Œ~∂° „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ JO_»QÍ, |_® Ü«∞[=∂<åºÅ‰õΩ
"≥#∞fl^Œ#∞flQÍ LO_Õ"åˆ~. JÖÏ LO_ç ãÖáê^Œ##∞ ÃÑOK«∞HÀ=_®xH˜ „Ñ¨Ü∞« uflOKÕ"åˆ~.
Z=iH˜ gÅ~Ú#O`« "åà◊√¡ „Ñ¨[Å#∞ ^ÀK«∞HÀ=_®xH˜ K«∂¿ã"åàı.¡ ÅOKåÅ∞ W=fi‰õΩO>Ë
"åà◊√¡ Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« ~°∞. „Ñ¨[Å‰õΩ x`«ºO Ñ¨#∞Å∞|_Õ ~Ô "≥#∂º, áÈbãπ, =ÚxûÑ¨Ö,ò
il„¿ãì+<¨ ,£ ™ê^è•~°} ÑïáêÅ#, ~À_»∞¤ ~°"å}Ï, ZÔHû· *ò, P~ÀQÆºO, q^Œº WÖÏ Z<Àfl
âßYÖ’¡ Jqhu qâ◊$OYÅ`«fiO LOk.
WHõ ~å*ÏºkèHÍ~åxfl H˘#™êyOKÕ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ ÃÑ·™ê÷~Ú
#∞Oz HÕk™ê÷~Ú ^•HÍ, _èbç ¡ <åÜ«∞‰õΩ_ç #∞Oz QÆb¡ <åÜ«∞‰õΩ_ç ^•HÍ ZO^Œ~À
Jqhu áêÑ¨ÑO¨ H˜ÅOÖ’ Ñ¨Ùh`«∞Å~Ú#"åàı.¡ JO`ÕHÍ^Œ∞. "å~°∞ <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ∞ ‰õÄ_®!
WÑ¨ÙÊ_»∞ =∞# ^ÕâO◊ Ö’x Z"≥∞‡ÖËºÅ∞, ZOÑ‘ÅÃÑ· =∂iÛ 2007<å\˜H˜ ÃÑO_çOQ∑Ö’
L#fl „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å ãÖYº 1300 JO>Ë, <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ∞-Jqhu âßã¨#Hõ~ÅÎ° ∞ ZO`«QÍ
ÃÑiyáÈÜ«∂~À PÖ’z¿ãÎ Jã¨ÇÏ¨ ºO "Õã∞¨ OÎ k. QÆ`Ö« ’H±ãÉ¨ íè (2009)Ö’H˜ J_çy# ã¨É∞íè ºÖ’¡
150 =∞Ok <Õ~å~ÀÑ¨}Å‰õΩ QÆ∞~Ô #· "å~°∞ L<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ ã¨QOÆ f„="≥∞#ÿ , hK«"∞≥ #ÿ
<Õ~åÅ‰õΩ áêÅÊ_ç#"å~°∞ L<åfl~°∞. LitHõΔ ÖË^• Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~°tHõΔ Ñ¨_Õ <Õ~åÅ‰õΩ
áêÅÊ_ç# "å~°∞ Ãã·Ò« L<åfl~°∞. =∞`«"å^Œ"∂≥ , =∞`À<å‡^Œ"∂≥ HÍx XHõÑÙ¨ Ê_»∞ hu
=O`«"≥∞ÿ# áêsì Jx J#∞‰õΩ<Õ a*ˇÑ≤Ö’<Õ Jxfl áêsìÅHõ<åfl JkèHõOQÍ <Õ~°ã¨∞÷Å∞
L<åfl~°O>Ë Pâ◊Û~°ºO HõÅ∞QÆ∞`ÀOk. P `«~åfi`« ™ê÷#OÖ’ HÍO„ÔQãπ LOk. <åÅ∞QÀ
=O`«∞ ã¨É∞íè ºÅ∞ <Õ~å~ÀÑ¨}Å‰õΩ QÆ∞~Ô #· "å~°∞ =∞# Ö’H±ãÉ¨ Öíè ’H˜ J_»∞QÆ∞ÃÑ\Ïì~O° >Ë
x[OQÍ =∞# âßã¨#Hõ~ÅÎ° ∞ ZO`«\˜ Q˘Ñ¨Ê"åà’¡ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åe! WHõ D™êi (2014)
Ö’HõãÉ¨ Öíè ’H˜ J_»∞y_ç# "åiÖ’ 185 =∞Ok <Õ~å~ÀÑ¨}Å‰õΩ QÆ∞~Ô #· "å~°∞ L<åfl~°∞.
WO^Œ∞Ö’ 112 =∞Ok f„="≥∞#ÿ <Õ~å~ÀÑ¨}Å‰õΩ QÆ∞~Ô #· "å~°∞. WO^Œ∞Ö’ WãπÉÏ~üa
`˘e™ê÷#O 97 =∞Ok`À a*ËÑ^‘ !Õ 'JÉò JKÕÛkù <£ P<Õ"åÖË ÃÇ·Ï— Jx Ç¨g∞ WzÛ#
áêsì "åˆ~! <Õ~å~ÀÑ¨}Å‰õΩ QÆ∞~Ô #· âßã¨#Hõ~ÅÎ° O^Œig∞^• U_®kÖ’QÍ qKå~°} [iÑ≤
tHΔ̃™êÎ~@ ° ! J^Õ [iy`Õ ã¨fi`«O„`« ~å[H©Ü∞« ÉèÏ~°Ò« Ö’ JO`«\˜ J^Œ∞ƒù`« ãÖÑ¶∞¨ @#
=∞~À\˜ LO_»É’^Œ∞. Jk ~å[H©Ü∞« #~°HÍã¨∞~°∞Å ãÖÇ¨~°ÑÙ¨ Q˘Ñ¨Ê ÑÖ_»Qˆ J=Ù`«∞Ok!
9
D<å_»∞ ZxflHõÖ’¡ QÔ Å"åÅ#∞H˘#fl ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩ_»∞ U q^èOŒ QÍ „Ñ¨[Å#∞
„Ñ¨Ö’ÉèÏÅ‰õΩ QÆ∞iKÕã¨∞Î<åfl~À Ñïje¿ãÎ, ZxflHõÅ "Õà◊ HõxÑ≤ã¨∞Î#fl „Ñ¨Kå~° L^èŒ$u
JO`å Jqhu=∞Ü«∞"Õ∞. Zxfl "åQÍÌ<åÅ∞ KÕã≤ J~Ú<åã¨~ˆ , ZO`« Y~°∞ÛÃÑ@ì~Ú<å
ã¨~ˆ QÔ Å"åÅ#fl^Õ "åi „Ñ¨Ü∞« `«flO. WO`«QÍ Y~°∞ÛÃÑ\˜#ì "å_»∞ ~ˆ á⁄Ê^Œ∞#Ì âßã¨#ã¨ÉÅíè Ö’xH˜
„Ñ¨"tÕ ¿ãÎ "å_»∞ ZO`«QÍ QÆ_u¤ç O\Ï_À, „Ñ¨[Å<≥u#Î â◊~Q°î ÀÑÖ ÃÑ_»`å_À ÉËsA "Õã∞¨ HÀ"åeû#
Ñ¨xÖË^∞Œ . XHÀ¯ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩ_ç Pã≤Î ~å[H©Ü∞« OÖ’H˜ ~åHõ=ÚO^Œ∞ ZO`«?
=zÛ# `«~åfi`« ZO`« Jx ÖˇHõ¯Å∞ "Õ¿ãÎ J|∞ƒ~°"Õ∞ã¨∞ÎOk. HÍO„ÔQãπ Jqhu
„Ñ¨ÉOíè [#OÖ’#∂ D™êi =¸_À=O`«∞‰õΩ ÃÑQ· Í HÀ\©âfi◊ ~°∞ÖË Ö’HõãÉ¨ íè ã¨É∞íè ºÅÜ«∂º~°O>Ë
Wk „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù ÑïÇ¨ã¨"∞Õ J=Ù`«∞Ok. „Ñ¨*Ï¿ã=HÀã¨"∞Õ ~å[H©Ü∞« OÖ’H˜ =zÛ#@¡~Ú`Õ
HÀ@¡‰Ωõ Ñ¨_Q» ÖÆ ` ˇ _Î« O» ^ÕxH˜? =∞Ç¨ÏÖòûÅ∞, Ç≤ÏÅ∞ûÅ∞, á¶êOÇ¨Ï∫*òÅ∞ xi‡OK«∞HÀ=_»O
ZO^Œ∞‰õΩ? HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å Éè∂í =ÚÅ∞, É_® HõOÃÑhÅ∞, HõOÃÑhÖ’¡ "å\ÏÅ∞,
Ys^Œ~Ú# HÍ~°∞¡ ZO^Œ∞‰õΩ? "≥#Hõ\H˜ ˜ ~åAÅ∞, #"å|∞Å∞, [g∞O^•~°∞Å∞, *Ïw~åÌ~∞° Å∞
L#fl>Ë,¡ WÑ¨ÙÊ_»∞ gà◊¥¡ L<åfl~°∞. "≥#Hõ\H˜ ˜ "åiH˜ =O^ŒÅ=O^ŒÅ ZHõ~åÅ Éè∂í =ÚÅ∞
LO>Ë WÑ¨ÙÊ_»∞ =O^ŒÅ HÀ@¡ qÅ∞"≥#· Pã≤áÎ êã¨∞ÅÎ ∞ giH˜ L<åfl~Ú. "≥#Hõ\˜ ~åAÅ‰õΩ
ZO^Œ~À ã≤áê~ÚÅ∞ ~°H} Δõ QÍ LO>Ë, WÑ¨ÙÊ_»∞ giÖ’ XH˘¯Hõ¯iH˜ Ñ¨^∞Œ Å∞, =O^ŒÅ
ãÖYºÖ’¡ áÈbãπ QÆ<"£ ∞≥ #∞¡, ÃãÊ+¨Öò „á⁄>ˇH<Δõ £ á¶È~üûÅ∞ ZH±û-"≥-· [_£ Éè„í ^Œ`å ^ŒàÏÅ∞
~°H} Δõ QÍ L<åfl~Ú. „Ñ¨*ÏÉÅ"Õ∞ gà◊§‰õΩ LO>Ë Éè„í ^Œ`« ^ÕxH˜? Z=_»|ƒ™⁄=∞‡x <≥Å<≥ÖÏ
ÅHõÅΔ ‰õΩ ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å Y~°∞Û`À ‰õΩÅ∞‰õΩ`«∞<åfl~°∞ gà◊√§?
QÆ`« H˘<Õflà◊√Q¡ Í, ~å[H©Ü∞« O "≥∂ã¨ÑÓ¨ i`« "åºáê~°OQÍ =∂iáÈ~ÚOk. "åºáê~åxH˜,
~å[H©Ü∂« xH˜ `Õ_® JO`å-~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩ_çH˜ J^Œ#OQÍ JkèHÍ~°O Åaèã∞¨ OÎ k.
"åºáê~°"` Õ ‰Î« Ωõ Jk ÅaèOK«^∞Œ . "åºáê~°"` Õ ,Î« `«# _»|∞ƒ`À ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩ_çx
H˘#∞QÀÅ∞ KÕã∞¨ OÎ \Ï_»∞. ~å[H©Ü∞« "Õ`Î« `«# JkèHÍ~°O`À "åºáê~°∞Å∞, HÍO„\ÏHõ~ì ∞° ,¡
„É’Hõ~#¡° ∞Oz J„Hõ=∞ ÖÏÉèÏ~°#˚ #∞ H˘#™êyã¨∞OÎ \Ï_»∞. _»|∞ƒÅ`À ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ#∞
H˘#QÆey# "åºáê~°"Õ`«Î, `«# L^ÀºQÆ∞Å#∞, HÍi‡‰õΩÅ#∞ "≥∂ãÖ KÕã¨∞ÎO\Ï_»∞.
L^ÀºQÆ∞Å∞, HÍi‡‰õΩÅ∞ `«=∞ ã¨=∞ã¨º ™ê^èŒ#HÀãÖ =∞m¡ ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩ_ç<Õ
P„â◊~Úã¨∞OÎ \Ï~°∞. W^À q+¨=ÅÜ«∞O. Wk „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO Ñ¨xfl# XHõ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ
q+¨=ÅÜ«∞O. Wk XHõ qëê^ŒO.
WÖÏO\˜ q+¨=ÅÜ«∂Å#∞Oz, Jqhu #∞Oz |Ü«∞@Ñ¨_ÕO^Œ∞‰õΩ =∂~åæÅ∞
L<åfl, ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ JO^Œ∞‰õΩ z`«âÎ √◊ kú`À Hõ$+≤ KÕÜ∞« =Ù. ^˘OQÆÅ∞ ^˘OQÆÅ∞
Tà◊√¡ ÑÖK«∞HÀ=_»O J#fl=∂@. Jqhu x~°∂‡Å#‰õΩ H˘xfl ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl Jq
ãïQÍæ Ñ¨xKÕÜ∞« =Ù. PtOz# Ñ¶e¨ `åÅ#∞ W=fi=Ù. ~å[H©Ü∞« *’HÍºxH˜, JqhuH˜
Jq Jf`«O HÍ^Œ∞. ã¨fi`«O„`«OQÍ, =$uÎ ^è~Œ ‡° O`À Ñ¨xKÕÜ∞« QÆÅ ã≤u ÷ Ö’ 'ˆHO„^Œ <Õ~°
10
Ñïâ’^è<Œ å ãÖã¨-÷ ã≤.a.S.— ‰õÄ_® ÖË^xŒ Z<£.P~ü. =∂^è=Œ g∞#<£ Hõq∞\© Hˆ O„^•xH˜
ã¨=∞iÊOz# x"ÕkHõÖ’ ¿Ñ~˘¯Ok. XHõ¯ <åºÜ«∞™ê÷<åxH˜ =∂„`«"∞Õ ["å|∞^•sQÍ
LO_Õ q^èOŒ QÍ 'ZxflHõÅ Hõg∞+¨<—£ , 'HõO„\’Å~ü JO_£ P_ç@~ü [#~°Ö—ò , 'ÃãO„@Öò
qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨<—£ ÖÏO\˜ ã¨fi`«O„`« ãÖã¨Ö÷ Ï¡QÍ, Jqhu Hˆ ã¨∞Å qKå~°} HÀãÖ XHõ
H˘`«Î ãÖã¨#÷ ∞ Hˆ O„^ŒOÖ’#∂, ~å„ëêìÅÖ’#∂ U~åÊ@∞ KÕÜ∂« Åx D Hõq∞\© ã¨∂zOzOk.
JÖÏˆQ, <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ JO^Œ~∂° „Ñü U_®k `«=∞ Pã¨∞ÅÎ #∞ „Ñ¨H\ õ O˜ KÕ q^èOŒ QÍ
K«∂_®Åx ‰õÄ_® Hõq∞\© ã¨∂zOzOk. K«@Oì =ÚO^Œ∞ JO^Œ~∂° ã¨=∂#∞ÖË J~Ú`Õ
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ Ãã·Ò« Jxfl hu ã¨∂„`åÅ∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ =iÎOzf~åe.
<åºÜ«∞=º=ã¨‰÷ Ωõ 2006Ö’ 36 âß`«O =∞Ok =Ú_»∞Ñ¨ÙÅ∞ K≥eO¡ z#@∞¡ JqhuÃÑ·
J^èºŒ Ü«∞# ãÖã¨÷ '„\Ï<£ûÑÔ̈~hû WO@ˆ~fl+¨#Öò— (áê~°^~Œ ≈° Hõ ã¨=∂[ JO`«~å˚fÜ«∞
ãÖã¨÷) "≥Å¡_çOzOk. JO`ÕHÍ^Œ∞, D ÅOKåÅ qÅ∞=#∞ ÖˇH˜¯¿ãÎ, XHÀ¯=ºH˜Î
<åºÜ«∞=º=ã¨‰÷ Ωõ 3,817 ~°∂áêÜ«∞Å ÅOKåxfl K≥eO¡ z#@¡x ãÖã¨÷ `≥eÑ≤Ok.
2005= ãÖ=`«û~°OÖ’ 'ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü g∞_çÜ∂« ãì̈_ãô —π J<Õ sÃã~üÛ ãÖã¨÷ [iÑ≤#
ã¨~ˆ fi „Ñ¨HÍ~°O <åºÜ«∞ =º=ã¨‰÷ Ωõ ÅOKåÅ ~°∂ÑÖÖ’ K≥eO¡ z# "≥Ú`«OÎ 2,630 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Åx JOK«<å"ÕãO≤ k. JO^Œ∞Ö’ 61 âß`«O <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ KÕ~Q° Í, 29
âß`«O HÀ~°∞ì JkèHÍ~°∞Å‰õΩ KÕiO^Œ#fl q+¨Ü∞« O ZO`« ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ ^À PÖ’z¿ãÎ
J~°÷=∞=Ù`«∞Ok. <åºÜ«∞=º=ã¨÷Ö’x ãÖH˜¡+¨ì`Õ JqhuH˜ P[ºO áÈã¨∞ÎO^Œ#_»O
xifi"å^•Oâ◊O.
D ãÖH˜¡+¨ì`«‰õΩ Ñ¶¨∞’sHõ\Ïìeû# J=ã¨~°O LOk. ãÖH˜¡+¨ìOQÍ L#fl =∞#
<åºÜ«∞=º=ã¨#÷ ∞ Q˘Ñ¨Ê <åºÜ«∞=º=ã¨Q÷ Í H˘O^Œ~∞° Jaè=i‚OK«_O» "åi ^ŒQ∞Æ ÖÏƒr`«<åxH˜
x^Œ~≈° #"Õ∞. W"åfiÅ KÕÜ∂« eû# <åºÜ«∂xfl <Õ#∞ Uà◊¡ `«~åfi`« KÕ™êÎ#O@∞Ok =∞#
<åºÜ«∞ =º=ã¨.÷ ÃÑ·QÍ <Õ<OÕ K≥a`Õ J^Õ <åºÜ«∞O JO@∂ ^ŒÉÏ~Úã¨∞#Î flk. =∂~°∞
=∂\Ï¡_` ç Õ 'HÀ~°∞ì kèHÍ¯~°O— Jx ‰õÄ_® JO@∞Ok. HÍx `å#∞ KÕã∞¨ #Î fl <Õ~åÖËq∞\’
`≥Å∞ã¨∞HÀ^Œ∞. J#fl@∞¡ <Õ~åÅ#∞ qKåiOKÕ "å~°∞ `«=∞ <Õ~åÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ~°∞.
'`«ÑÙ¨ ÊÖˇ#∞fl"å~°∞ `«=∞ `«ÑÙ¨ ÊÖˇ~∞° QÆ~∞° — J#fl@∞¡, ™ê=∂#∞ºÅ P„HõO^Œ#Å∞ WOHÍ
Hõà√◊ ,¡ K≥=ÙÅ∞ =¸ã¨∞‰õΩ#fl P QÆ∞_ç^¤ =Õ `«‰Ωõ qxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ . Q˘á⁄Êà◊¡ U_»∞Ñ¨ÙQ˘@∞ìÅHÀ
<åºÜ«∞O, ¿Ñ^Àà◊¡ QÆ∞O_≥ HÀ`«ÖHÀ <åºÜ«∞O JO@∞#flk. K«@Oì =ÚO^Œ∞ JO^Œ~∂°
ã¨=∂#∞ÖËHÍx "Õ∞=Ú JO^ŒiHõ<åfl Z‰õΩ¯= ã¨=∂#∞ÅO JO@∞<åfl~°∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞.
J~Ú<å g∞~°ãÅ¨ ∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ Z\Ï¡ JÜ«∂º~°∞ Jx WOHÍ ™ê=∂#∞ºÅ∞ „Ñ¨tflOK«_O»
ÖË^∞Œ QÆ#Hõ g∞~°∞ P[<å‡O`«O J<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞QÍ<Õ q∞yeáÈ`å~°∞. <åºÜ«∞O HÀãÖ
™ê=∂#∞º_ç P„HõO^Œ# H˘O_»Å =∞^èºŒ „Ñü^èfiŒ <Õ J=Ù`«∞#flk. JO>Ë "å_ç U_»∞Ñ¨Ù
=∞m¡ "å_çHˆ qxÑ≤ã∞¨ #Î flk `«ÑÊ¨ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ qxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ . ~åà◊‰¡ Ωõ K≥=ÙÅ∞O>Ë
11
Hõ^• qxÑ≤OK«_®xH˜. #Å¡HÀ@¡ H©HÍ~°}ºOÖ’H˜ Z=Ô~<· å ™ê=∂#∞ºÅ∞ q[Ü«∂ÅHÀãÖ
"≥o`Õ '"å~Ú^•Å Ta—Ö’ kQÆ|_»@O `«^ºŒä O. <åºÜ«∞Ñ¨Ù XÜ«∂ã≤ã∞¨ û HÀãÖ KÕ¿ã
P~°<Î å^•Å∞ Z_®iÖ’ Z=iH© qxÑ≤OK«Hõ Z=Ô~<· åã¨~ˆ =∞Å=∞Å =∂_çáÈ"åeûO^Õ.
WHõ ^≥=· `«fiO`À =Úxy`ÕÖË "åiH˜ Ãã·Ò« ZÖÏO\˜ áêÑ¨cu è ÖË^∞Œ . H˘O_»ÅO`«
^ÀK«∞‰õΩx ~åà◊√~¡ Ñ° Ê¨ ÅO`« =_ô¤ HÍã¨∞Å"å_çH˜ ã¨=∞iÊOK«∞‰õΩO>Ë "å~°∞ áêÑ¨q=Ú‰õΩÖÎ ·ˇ
áÈ`å~°∞Hõ^•! WOHÍ "åiH˜ ^Õxfl K«∂ã≤ ÉèÜ í ∞« O? JO^Œ∞Hˆ „áê}ÏÅ∞ xe¿Ñ =∞O^Œ∞Å
`«Ü∂« sÖ’ Ãã` · O« #H˜b =∞O^Œ∞Å `«Ü∂« s =$kú ~ˆ @∞ ^•^•Ñ¨Ù 25% JO>Ë, „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ
75 âß`«O #H˜b=∞O^Œ∞Å∞, „Ñ¨=∂}ÏÅHõ#∞QÆ∞}OQÍÖËx =∞O^Œ∞Å∞ =∞# ^ÕâO◊ Ö’<Õ
`«Ü∂« ~°=Ù`«∞<åflÜ«∞O>Ë, Wk 15,000 HÀ@¡ "åºáê~°OQÍ qÅã≤Å∞¡`∞« #fl^ŒO>Ë Jqhu
[|∞ƒ D ^Õâßxfl ZO`«QÍ Ñ¨\Ñì˜ _‘ ãç ∞¨ #Î fl^À J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
WHõ '^Õ=Ù_≥=_»∞? ^≥·="Õ∞ "Õ∞=Ú, "Õ∞"Õ∞ ^≥·=O— J<Õ zOÑ≤i, Ñ≤zÛA`«∞ÎÅ
"åà◊‰¡ Ωõ ™êëêìOQÆ „Ñ¨=∂}O KÕ¿ã ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞-gi^Œ~Ì ∂° „Ñ¨[Å#∞ "≥∂ãÖ
KÕ¿ã Ñ¨zÛ"≥∂ã¨QÍà◊√.¡ D ^ÕâO◊ Ö’ WÑ¨ÙÊ_»∞ É’~°∞ ÉÏ=ÙÖ’¡ Ãã·Ò« hà◊√¡ ~å=_»O
ÖË^Œ∞. JÜ«∂º g∞iÑ¨ÙÊ_»∞ |OQÍ~°∞ Q˘Å∞ã¨∞Å∞, |∞e¡ eOQÍÅ#∞ ã¨$+≤ìOK«=^Œ∞Ì.
"å\˜Ö’¡ HõhãÖ hà◊√¡ =KÕÛÖÏ KÕ¿ãÎ, D ^ÕâO◊ `«ÑÊ¨ Hõ ã¨ãº¨ âßº=∞Å=∞=Ù`«∞Ok. D
^Õâ◊ „Ñ¨[Å∞ g∞‰õΩ PK«O„^Œ`å~å~°¯O ~°∞}Ñ¨_ç LO\Ï~°∞. '[Ü«∞Ç¨ÏŸ— Jx q∞=Ú‡Å#∞
H©i™Î êÎ~∞° . HÍx g∞‰õΩ „Ñ¨[Å J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ áêÅ#Ö’ =∞#‰õΩ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ U_®k 33 =∂~°∞¯Å∞ =¿ãÎ
QÆ`« U_®kÖ’ 31 =∂~°∞¯ÖË =KåÛ~Ú. =∞#"åà◊√¡ „H˜ÔH\òÖ’ #∂ºrÖÏO_£`À
QÔ Å∞=QÆÅ~ˆ "≥∂QÍx ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ áêÅ#HÀãÖ 95 =∂~°∞¯Å∞ H˘>Ëãì #≤ P ^ÕâO◊ `À
áÈ\©Ñ¨_ç ÔQÅ=_»O J™ê^èŒºO. ^Õâ◊OÖ’x „Ñü <åÅ∞QÆ∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ =¸_»∞
‰õΩ@∞OÉÏÅ "åiH˜ ÅOKåÅ∞ K≥eO¡ K«Hõ `«ÑÊ¨ x ^Œ∞~°…u Ñ¨\Oì̃ ^Œx 'áê~°^~Œ ≈° Hõ ã¨=∂[
JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨—÷ („\Ï<£ûÑÔ̈~hû WO@ˆ~fl+¨#Öò) `å*ÏQÍ "≥Å_¡ Oç zOk.
JO^Œ∞Hˆ , „Ñ¨[Å∞ u~°∞QÆ|_ÕO`« =~°‰Ωõ 'Jqhu— Jq„âßO`«OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ
LO@∞Ok. „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨tflOK«_O» <Õ~∞° ÛHÀ#O`« =~°‰Ωõ Jk `«# Ñ¨xx `å#∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∂<Õ
áÈ`«∞Ok. K«\ÏìÅ∞ Hˆ =ÅO L#fl"åiˆH K«∞\ÏìÅ∞. "å\˜ QÆ∞iOz ™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞.
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜, "å\˜Ö’`«∞Ö’¡H˜ "≥o§áÈ=_®xH˜ "åi r=# „Ñ¨=∂}ÏÅ∞ JO^Œ∞‰õΩ
J#∞=∞uOK«=Ù. XHõ "Õà◊ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ á⁄~°ÉÏ@∞# „Ñ¨Ü∞« uflOz<å Jq `≥e¿ããïHˆ
"åi rq`«HÍÅ"Õ∞ =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k. JO^Œ∞Hˆ K«\ÏìÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜, HÀ~°∞Åì #∞
P„â◊~ÚOK«_®xH˜ ™ê=∂#∞ºÅ∞ Jã¨ÇÏ¨ #O „Ñ¨îŒ ≈ã¨∞<Î åfl~°∞. Jã¨ÇÏ¨ ºO "Õã∞¨ #Î flk "åà◊‰¡ Ωõ .
ZO`À Q˘Ñ¨Ê^ŒO@∞#fl D „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºOÖ’ L#fl^ŒÖÏ¡ Z=ih Ug∞ „Ñ¨tflOK«‰Ωõ O_®
LO_ÕO^Œ∞‰õΩ =∂„`«"Õ∞ ¿ãfiK«Ûù LOk. D ¿ãfiK«Ûù HÍ‰õΩO_® x["≥∞ÿ# ¿ãfiK«ÛùÅ#∞
12
á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨Ü∞« uflOKåe. JÑ¨ÙÊ_Õ x["≥∞#ÿ ¿ãfiK«Û,ù ™êfi`«O„`«ºO, „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO
<≥ÅH˘O\Ï~Ú. ˆH=ÅO H˘O^ŒiˆH Ñïq∞`«"≥∞ÿ# W=hfl ™ê=∂#∞º_»∞ á⁄O^ŒQÆeˆQ
~ÀA U ~ÀA =¿ãÎ P~À*Ë x["≥∞#ÿ „Ñ¨*Ï™êfi=∞º Ü«ÚQÍ~°OÉè=í ∞=Ù`«∞Ok.
HÍx... P ~ÀA ZÑ¨Ù_˘ã¨∞ÎO^À U"≥∂...? Z=~À =™êÎ~°x... U^À KÕ™êÎ~°x
"≥∂ã¨áÈ‰õΩO_® =∞# =ÚO^Œ∞ „Ñ¨ã∞¨ ` Î åxH˜ z~°∞ PÜ«Ú^èOŒ QÍ L#fl D 'ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯—#∞ ã¨kfixÜ≥∂QÆO KÕã∞¨ ‰õΩO^•O. K«@Oì `≥e¿ãÎ<Õ ^•xfl ãïQÍ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ
QÆÅO. WOw¡+μ¨ Ö’ XHõ ™ê"≥∞`« LOk. 'WQ˘flÔ~<£û PÑ¶π ÖÏ D*ò <å\ò ZH±û‰õÄº*ˇ|∞Öò—
JO>Ë 'K«@Oì `≥eÜ«∞^Œ#_»O Hõ=Δ ∂~°›O HÍ^Œ∞— Jx J~°O÷ . '<Õ#∞ Ç¨Ï`«º KÕâß#∞. HÍx
K«@Oì „Ñ¨HÍ~°O Jk <Õ~O° Jx <å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞— Jx JO>Ë Z\Ï¡? Wk áêÅ‰õΩÅ
„Ñ¨âfl◊ . HÀ~°∞Åì „Ñ¨âfl◊ . =∞Oz „Ñ¨âflı HÍx, f„="≥∞#ÿ `«ÑÙ¨ ÊÅ∞ <Õ~åÅ∞QÍ =∞x+≤H˜ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ
`≥eã≤=™êÎ~Ú. HÍx D ^ÕâO◊ Ö’QÆÅ ã¨"åÅHõΔ K«\ÏìÅ QÆ∞iOz „Ñ¨[Å‰õΩ Z\Ï¡ `≥Å∞ã¨∞OÎ k?
`≥eÜ«∞HõáÈ=_»O <Õ~O° JO>Ë Z\Ï¡ ‰õΩ^Œ∞~°∞`«∞Ok? Jã¨Å∞ ã¨"åÅHõΔ K«\ÏìÅ∞<åflÜ«∞O>Ë<Õ
<åºÜ«∞OÖË^xŒ J~°O÷ . Ue#"åˆ~ nxH˜ ["å|∞K≥áêÊe.
H˘`«QÎ Í =zÛ# D 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — QÆ∞iOK≥<· å WÑ¨ÙÊ_»∞ `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.
g∞ Ñ¨@,¡ ã¨=∂[O Ñ¨@¡ [iˆQ J<åºÜ«∂Å#∞ J_»∞H¤ À=_®xH˜, x~ÀkèOK«_®xH˜ Wk
g∞‰õΩ H˘O`«~Ú<å, QÀ~°O`«~Ú<å LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ =» K«∞Û. „Ñ¨[Å#∞Oz, „Ñ¨*ÏL^Œº=∞
~°^™Œä ê~°^∞Œä Å∞, "Õ∞^è•=ÙÅ #∞Oz =KÕÛ XuÎ_∞» Å "Õ∞~°̂H „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ WÖÏO\˜ K«\ÏìÅ∞
KÕ™êÎ~Ú. „Ñ¨[Å HÀã¨"Õ∞ „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ K«\ÏìÅ∞ KÕã≤<å "å\˜x J=∞Å∞ KÕÜ«∞=Ù.
PK«~} ° Ö’ ÃÑ\ÏìÅ#fl z`«âÎ √◊ kÌ "å\˜H˜ LO_»^∞Œ . JO`ÕHÍ^Œ∞, "å\˜ PK«~} ° ‰õΩ J_»∞¤
Ñ¨_kÕ ‰õÄ_® „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞. JO^Œ∞Hˆ , U K«@Oì J=∞Å∞ J~Ú<å „Ñ¨[Å XuÎ_∞» Å
g∞^•, áÈ~å\ÏÅ g∞^• P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. „Ñ¨É∞íè `åfiÅÖ’ hu, <åºÜ«∞O, ^è~Œ ‡°
Ñï~°H} Δõ H˘~°=_ç#Ñ¨Ù_»∞ „Ñ¨[Å∞ `«=∞‰õΩ [#‡`« ã≤kOú z# `«=∞ Ç¨Ï‰õΩ¯Å QÆ∞iOz
„Ñ¨tflOK«_O» , "å\˜x ã¨kfixÜ≥∂QÆO KÕã∞¨ HÀ=_»O, áÈ~å_»@O `«ÑÊ¨ =∞~À=∂~°Oæ ÖË^∞Œ .
JÑ¨ÙÊ_Õ H˘`«Î Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ Ãã·Ò« Ñ¨Ù~°∞_»∞ áÈã¨∞‰õΩO\Ï~Ú. Q
<å L^ÕâÌ O◊ <å‰õΩ `≥eã≤# "åã¨"Î åxfl K≥ÑÊ¨ _»O. HÍx, <å‰õΩ "åã¨=Î "≥∞Oÿ k
W`«~°∞Å‰õΩ ^≥·=^Œ∂+¨}ÖÏQÍ Hõ#|_»∞`«∞#flk.
- *ˇ„s ÃãÊ<£û
13
q+¨Ü«∞ã¨∂zHõ
Q ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO-2005 Q
J^è•ºÜ«∞O-1 Q„áê^äqŒ ∞Hõ JOâßÅ∞ Q
ÃãHõΔ#∞¡
1. K«@Oì ¿Ñ~°∞-Ñïkè. 16
2. x~°fiK«<åÅ∞. 17
J^è•ºÜ«∞O-2 Q ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯–„Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ q^è∞Œ Å∞ Q
3. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯. 20
4. „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ q^è∞Œ Å∞. 20
5. „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°¡ Ç¨ÏŸ^•. 22
6. ã¨=∂Kå~°O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ JÉèºí ~°#÷ . 23
7. ã¨=∂Kå~° JÉèºí ~°#÷ ‰õΩ ["å|∞. 24
8. ã¨=∂Kå~°O W=fi‰õΩO_® q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞. 26
9. HÍÑ‘~Ô \· ò Ç¨Ï‰õΩ¯Å ã¨=∂Kå~åxH˜ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞. 28
10. áêHΔ̃Hõ ã¨=∂Kå~° "≥Å_¡ .ç 28
11. =¸_»= Ñ¨HÑΔõ Ù¨ ã¨=∂Kå~°O. 28
J^è•ºÜ«∞O-3 Q Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£Q
12. Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ U~åÊ@∞. 29
13. Hõg∞+¨#~°¡ Ñ¨^gŒ HÍÅO-ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞. 31
14. „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, Hõg∞+¨#~°¡ `˘ÅyOÑ¨Ù. 32
J^è•ºÜ«∞O-4 Q ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ Q
15. ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ U~åÊ@∞. 33
16. Hõg∞+¨#~°¡ Ñ¨^gŒ HÍÅO-ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞. 34
17. „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü-Hõg∞+¨#~°¡ `˘ÅyOÑ¨Ù. 35
J^è•ºÜ«∞O-5 Qã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°¡ JkèHÍ~åÅ∞-q^èŒ∞Å∞ Q
18. ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°‰¡ Ωõ QÆÅ JkèHÍ~åÅ∞-q^è∞Œ Å∞. 36
19. ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ JÑ‘Êà◊√.¡ 38
20. JkèHÍ~°‰¡ Ωõ [i=∂<åÅ∞. 40

14
J^è•ºÜ«∞O-6 QW`«~° x|O^è#Œ Å∞ Q
21. qâßfiã¨ÑÓ¨ ~°fiHõ K«~º° Å‰õΩ ~°H} Δõ . 40
22. D K«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å^Õ K≥Å∞¡ÉÏ@∞. 40
23. HÀ~°∞Åì *’HõºOÃÑ· Ñïq∞u. 41
24. D K«@Oì =iÎOK«x ãÖã¨Å÷ ∞. 41
25. K«@Oì J=∞Å∞ f~°∞–„Ñ¨É∞íè `åfixH˜ x"ÕkHõÅ ã¨=∞~°Ê}. 42
26. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨Kå~åxH˜ ~°∂á⁄OkOKåeû# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞. 43
27. x|O^è#Œ Å∞ ~°∂á⁄OkOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯. 45
28. ã¨~Àfi#fl`« ™ê÷~Ú JkèHÍiH˜ x|O^è#Œ Å∞ ~°∂á⁄OkOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯. 45
29. K«@ì ã¨ÉÅíè ‰õΩ x"ÕkHõ ã¨=∞iÊOKåeû# x|O^è#Œ Å∞. 45
30. J_»O¤ ‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOKÕ JkèHÍ~°O. 46
31. áê`« K«@Oì (ã¨=∂Kå~° ¿ãfiKåÛùù K«@Oì -2002) ~°^∞Œ .Ì 46
Y "≥Ú^Œ\ ˜ J#∞|O^èOŒ - Hõg∞+¨#~°¡ Ñ¨^gŒ „Ñ¨=∂} ã‘fiHÍ~° Ñ¨„`«O. 47
Y ~Ô O_»= J#∞|O^èOŒ -ã¨=∂Kå~°O HÀ~°_®xH˜ gÅ∞ÖËx ãÖã¨Å÷ ∞. 47
O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ ~°∂Öòû. 49
O HÀ~°∞Åì ‰õΩ ^Œ~M° Ïã¨∞.Î 49
O Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° ^Œ~M° Ïã¨∞.Î 51
O ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ JÑ‘ÊÅ∞ ~°∂Öòû. 52
O ~åR, Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ =º=ã¨Å÷ ∞. 54
O ^Œ~M° Ïã¨∞Î „Ñ¨Ü∂« }O. 57
O áÈ™êìÑã‘¶ ∞¨ ‰õΩ áÈ^•O. 60
O Hˆ O„^Œ Hõg∞+¨<‰£ Ωõ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ JÑ‘ÊÅ∞. 61
O Hˆ O„^Œ =∞O„u`«fi âßYÅ‰õΩ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ P~ü.\˜.S ^Œ~M° Ïã¨∞.Î 62
O P~ü\ S˜ Pˆ~à◊§ „Ñ¨™ê÷#O. 63
O *Ï<£HÍi "åÇπÏ cÇ¨s. 65
O ÉË`åà◊ Hõ^ÅŒä ∞. 68
O JãÖ¡ ÉèÏ~Ú HÀ ^ÕM’. 71
O ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ ã¨=∂Kå~°O W"åfieûO^Õ 72
O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ <ÕÑ^¨ ºŒä O. 76
O =∞EÌ~ü H˜™ê<£ â◊HÎ̃ ãÖÑ¶∞¨ @<£ 88
O ã¨`º« "Õ∞= Ç¨Ï`«ºÖË 91
O P~ü.\˜.S. áê@ 100
15
ã¨=∂Kå~° ¿ãfiK«Ûù „áê^äŒq∞Hõ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯.

JO`ÕHÍ‰õΩO_®, SHõº~å[ºã¨q∞u
Ñ¨q„`«OQÍ ¿Ñ~˘¯#fl Jxfl ¿ãfiK«ÛÅù ‰õΩ Jk w@∞~å~Ú.
- SHõº~å[ºã¨q∞u
([#~°Öò JÃãOc¡ `˘e ã¨=∂"ÕâßÅ∞ P"≥∂kOz# f~å‡#O-1946)
D aÅ∞¡#∞ P"≥∂kOK«_O» ^•fi~å =∞# ÑïáêÅ<å

f~°∞Ö’ XHõ H˘`«âÎ H◊ Oõ , Ñ¨xf~°∞-™ê=∞~°º÷ OÖ’ XHõ
H˘`«âÎ H◊ Oõ , ^Õâ◊ Pi÷HÍaè=$kú Ñ¶e¨ `åÅ∞ ã¨=∂[OÖ’x
Jxfl=~åæÅ‰õΩ JO^Õ XHõ H˘`«âÎ H◊ Oõ , Jqhu ~°∞QÆ‡`«#∞
JO`«"≥ÚOkOKÕ XHõ H˘`«Îâ◊HõO, áêÅ<å suÃÑ·
™ê=∂#∞ºx HõÅÅ#∞ ™êHÍ~°O KÕ¿ã XHõ H˘`«âÎ H◊ Oõ ,
=∞# *Ïu<Õ`Å« Pâ◊Å#∞ x[OQÍ <≥~"° ~Õ̂ Û XHõ H˘`«Î
â◊HOõ =ã¨∞OÎ ^Œx <Õ#∞ #=Ú‡`«∞<åfl#∞.
- _®Hõ~ì ü =∞<£"∂≥ Ç¨Ï<£ ã≤OQ∑
„Ñ¨^è•#=∞O„u
O¨ QÆOÖ’x ÉèÏQÆO 11–5–2005 ]

]áê~°"¡KÕ∞≥ ãO\ò#≤ Ö’„Ñ¨ã¨ã=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ aÅ∞¡#∞ P"≥∂kOz#Ñ¨Ù_»∞

16
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì –2005
D K«\ÏìxH˜ ~åRÑü 15 E<£ 2005 # `«=∞ P"≥∂^Œ=Ú„^Œ "Õâß~°∞. P
`«~åfi`« E<£ 21 <å\˜ QÔ l\òÖ’ Wk =Ú„k`«"∞≥ Oÿ k.
D K«@Oì „Ñ¨"tÕ HõÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl q+¨Ü∞« O D q^èOŒ QÍ LOk.
„Ñ¨É∞íè `«fi Ü«∞O„`åOQÆO Ñ¨xKÕ¿ã f~°∞Ö’ áê~°^~Œ ≈° Hõ`#« ∞, ["å|∞^•s`«<åxfl
fã¨∞‰õΩ=KÕÛO^Œ∞‰õΩ áœ~°∞ÅO^ŒiH© 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯—#∞ JOkOKÕ^Õ D K«@Oì . ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ PK«~}° ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ =º=ã¨Q÷ Í ~°∂á⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<#£ ∞,
~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#¡ U~åÊ@∞‰õΩ, "å\˜ ãÖ|Okè`,« J#∞|Okè`« JOâßÅHÀãÖ
`«Ü∂« ~°∞KÕãO≤ ^Õ D K«@Oì . =∞# ÉèÏ~°`« ~å*ÏºOQÆO =∞#‰õΩ QÆ}`«O„`« „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO
JOk=fiQÍ, P „Ñ¨*Ï™êfi=∞º Ñ¨\ +˜ `ª¨ HˆÔ« "≥∂ áœ~°∞Å‰õΩ ã¨=∂Kå~° Ñï*Ï˝#O, áê~°^~Œ ≈° Hõ`Å«
J=ã¨~O° U~°Ê_çOk. Jqhux JiHõ>OìË ^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ‰õΩ, "å\˜ Ü«∞O„`åOQÍÅ‰õΩ,
„Ñ¨[Å‰õΩ ["å|∞^•s`«#O`À LO_®eû# ÉÏ^èºŒ `«Å∞ ÃÑiQÍ~Ú. x[OQÍ ã¨=∂Kå~°
"≥Å¡_çx PK«~°}Ï`«‡HõO KÕ¿ãÎ, „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨xKÕÜ«∂Å#fl W`«~°
„Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞, Ñïq∞`« =#~°∞Å ã¨=∞~°=÷ O`«ÑÙ¨ qxÜ≥∂QÆO, ã¨∞xt`« ã¨=∂Kå~°
~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞ HÍáê_®Å#fl "å\˜ =∞^èºŒ Ñ¶∞¨ ~°¬} `«Ö`ˇ =Î« K«∞Û. HÍx „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù P^Œ~å≈xfl
ã¨=Ú#fl`«OQÍ xe¿ÑO^Œ∞‰õΩ D Ñ¶∞¨ ~°¬}Å#∞ ™ê=∞~°ãº¨ Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ Ñï+¨¯iOK«∞ HÀ"åeû#
J=ã¨~O° LOk. HÍ|\˜,ì WÑ¨ÙÊ_»∞ ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ áœ~°∞Å‰õΩ Z=iÔH<· å ã¨=∂Kå~åxfl
JOk"åfieû# `«~∞° }O Pã¨#fl"≥∞#ÿ O^Œ∞# ÉèÏ~°`« QÆ}`«O„`« ~å[ºÑ¨Ù 56= ãÖ=`«û~°OÖ’
áê~°"¡ ∞≥ O\ò D K«\Ïìxfl ~°∂á⁄OkOzOk.
1= J^è•ºÜ«∞O
„áê^äqŒ ∞Hõ JOâßÅ∞
1. K«@Oì ¿Ñ~°∞ - nx Ñïkè - J=∞Ö’¡H˜ =KÕÛ~ÀA
(1). D K«\Ïìxfl ' ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì –2005— QÍ Ñ≤Å∞==K«∞Û.
(2). Wk [=¸‡, HÍj‡~ü ~åRO q∞#Ç¨ ^ÕâßxHõO`«\ H˜ © =iÎã∞¨ OÎ k.
(D K«@ì"Õ∞ HÍ‰õΩO_® =∞#^Õâ◊OÖ’x „Ñ¨^è•# K«\ÏìÅ~Ú# ÉèÏ~°`« tHΔÍ
ã¨‡ $u, (WO_çÜ∞« <£ Ñ‘#Öò HÀ_£-S.Ñ≤.ã≤.) <Õ~° x~°Ü
‚ ∞« q^è•# ã¨‡ $u („H˜q∞#Öò
„á⁄ã‘[~ü HÀ_£-ã≤P~ü.Ñ≤.ã≤.) ÉèÏ~°`« ™êHΔÍº^è•~åÅ K«@Oì (WO_çÜ∞« <£ Zq_≥<û£
Ü«∂H±)ì =O\˜ "å\˜`À ã¨Ç¨ J<ÕHõ K«\ÏìÅ∞ [=Ú‡–HÍj‡~ü ~å„ëêìxH˜ =iÎOK«=Ù.
J~Ú`Õ, [=Ú‡–HÍj‡~ü ~åROÖ’ 2004= ãÖ=`«û~°OÖ’<Õ 'ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO— KÕâß~°∞.)
17
(3). D K«@Oì Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl ÃãHõ<Δ £ 4 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1), ÃãHõ<Δ £ 5 Ö’x
ã¨ÉòÃãHõ#Δ ∞¡(1), (2), JÖÏˆQ 12-13-15-16-24-27-28 = ÃãHõ#Δ ∞¡
"≥O@<Õ J=∞Ö’¡H˜ =™êÎ~Ú. WHõ q∞ye# Jxfl ÃãHõ#Δ ∞¡ DK«@Oì P"≥∂^ŒO
á⁄Ok# `Õn `«~åfi`« 120= ~ÀA #∞Oz J=∞Ö’¡H˜ =™êÎ~Ú.
(D K«\ÏìxH˜ 15 E<£ 2005# ~åRÑü P"≥∂^Œ=Ú„^Œ ÅaèOzOk. WHõ¯_» ¿Ñ~˘¯#fl
ÃãHõΔ#∞¡ Jhfl P ~ÀA #∞Oz J=∞Ö’¡H˜ =KåÛ~Ú. q∞ye#=hfl 12 JHÀì|~ü 2005
#∞Oz J=∞Ö’¡H˜ =KåÛ~Ú. K«@ìO J=∞Å∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# U~åÊ@¡ HÀãÖ qq^èŒ âßYÅ‰õΩ
„Ñ¨Éèí∞`«fiO 4 <≥ÅÅ =º=kèxzÛOk)
2. x~°fiK«<åÅ∞
D K«@Oì ÖÁ LÑ¨Ü∂≥ yOz# Ñ¨^•Å‰õΩ x~°fiK«<åÅ∞.
D x~°fiK«<åÅ‰õΩ ãÖ^Œ~åƒù#∞™ê~°OQÍ =∞~À q^èOŒ QÍ J#fiÜ«∞O JHõ¯~°ÖHË áõ È`Õ-
2(Z). 'ã¨=Úz`« „Ñ¨É∞íè `«fiO— JO>Ë,
(i) H ˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiOQÍx, Hˆ O„^Œáêe`« „áêO`«ÑÙ¨ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆOQÍx,
Jq U~åÊ@∞ KÕã#≤ , ~°∂á⁄OkOz#, Ü«∞[=∂xQÍ L#fl, xÜ«∞O„uOK«
QÆey# ÖË^• „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ<À, Ñ¨~ÀHõOΔ QÍ<À QÆ}hÜ«∞OQÍ x^è∞Œ Å∞ á⁄O^Œ∞`«∞#fl
ãÖã¨Å÷ hfl Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO Jx J~°O÷ .
(ii) J^Õ q^èO Œ QÍ, ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO U~åÊ@∞KÕã#≤ „Ñ¨É∞íè `åfikèHÍ~° ãÖã¨Å÷ hfl
~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO Jx J~°O÷ .
2(a). 'ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<—£ (ÃãO„@Öò W#Êù~ˆ ‡+¨<£ Hõg∞+¨<)£ JO>Ë ÃãHõ<Δ 1£ 2Ö’x
ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (7) HÕ^Œ U~åÊ@∞ KÕã#≤ Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ Jx J~°O÷ .
2(ã≤). 'ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° JkèHÍi— (ÃãO„@Öò Ñä¡H± W#Êùˆ~‡+¨<£ PÑ¶‘ã¨~ü) JO>Ë
ÃãHõ<Δ £ 5 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) HÕ^Œ xÜ«∞q∞OK«|_Õ Hˆ O„^Œ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi
Jx J~°O÷ , JÖÏˆQ W^Õ ÃãHõ<Δ Ö£ ’x, ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (2) HÕ^Œ xÜ«∞q∞OK«|_Õ
'ˆHO„^Œ ã¨Ç¨ Ü«∞ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi— Jx J~°O÷ .
2(_ç). '„Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü— JÖÏˆQ, 'ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü— JO>Ë ÃãHõ<Δ £
12 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (3) HÕ^Œ xÜ«∞q∞`«∞ÅÜÕ∞º „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
JÖÏˆQ, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü Jx J~°O÷ .
2(W). 'J~°›`Q« ÅÆ JkèHÍi— J#QÍ....
(i) Ö’H±ãÉ ¨ ,íè ~åR âßã¨#ã¨ÉÅíè Ö’– ã‘ÊHõ~∞° .¡ JÖÏˆQ ~å[ºã¨É,íè âßã¨#=∞O_»Å∞ÅÖ’
K≥~· ‡° #∞¡.
18
(ii)ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸i.Î
(iii) ÃÇÏ· HÀ~°∞Ö ì ’ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ.
(iv) ÉèÏ~°`« ~å[ºOQÆO „Ñ¨HÍ~°O U~åÊ@∞ KÕã# ≤ W`«~° ãÖã¨Å÷ q+¨Ü∞« OÖ’–
~åRÑü ÖË^• ~å„ëêìxH˜ K≥Ok# ãÖã¨~÷ Ú`Õ - QÆ=~°fl~ü.
(v) ÉèÏ~°`« ~å*ÏºOQÆOÖ’x 239= JkèH~ õ}° O HÕ^Œ xÜ«∞q∞`«∞_»~Ú#
ÑïáêÅ‰õΩ_»∞.
2(ZÑ¶π). 'ã¨=∂Kå~°O— JO>Ë iHÍ~°∞Å¤ ∞, ^Œ™êÎ"A Õ Å∞, "≥∞"≥∂Å∞, D "≥∞~ÚÖòû,
Jaè„áêÜ«∂Å∞, ã¨ÅÇ¨Å∞, Ñ¨„uHÍ „Ñ¨H@õ #Å∞, ã¨~∞° ¯ ºÅ~°∞,¡ L`«~Î ∞° fiÅ∞,
ÖÏQ∑ |∞‰õΩ¯Å∞, XÑ¨ÊO^•Å∞, x"ÕkHõÅ∞, Ñ¨„`åÅ∞, #=ÚÏ<åÅ∞, „Ñü ~°∂áêÅ∞,
ZÅ„HÍìxH± ~°∂ÑÖÖ’ #∞O_Õ (_®@Ï) q=~åÅ`Àã¨Ç¨ , U~°∂ÑÖÖ’ L#fl^Œ~Ú<å
Jx J~°O÷ . ã¨=∂Kå~°O „ÃÑ"· @Õ ∞ ãÖã¨‰÷ Ωõ ãÖ|OkèOz#^Œ~Ú<å ã¨~ˆ ,
„Ñ¨É∞íè `«fi ãÖã¨Ö÷ "Ë <·≥ å P ã¨=∂Kå~åxfl W`«~° K«\ÏìÅ"Õ∞~°‰Ωõ ¿ãHõiOK«
QÆeQˆ J=HÍâ◊O L<åfl Jk ‰õÄ_® ã¨=∂Kå~°"∞Õ J=Ù`«∞Ok.
2(l). 'xˆ~tÌ Oz#— JO>Ë „Ñ¨É∞íè `«fiO ÖË^• ™êkèHÍiHõ ãÖã¨÷ D K«@Oì HÕ^Œ
~°∂á⁄OkOz# x|O^è#Œ Å "Õ∞~°‰Ωõ Jx J~°O÷ .
2(ZKü). '„Ñ¨É∞íè `«fi Ü«∞O„`åOQÆO— JO>Ë U^≥<· å âßY, qÉèÏQÆO, ã¨fiÑïáêÅ<å ãÖã¨.÷ ..
(Z) ~å[ºOQÆO "Õ∞~°‰Ωõ U~åÊ@∞ KÕã#≤ k.
(a) áê~°"¡ ∞≥ O\ò KÕã#≤ K«@Oì „Ñ¨HÍ~°O ~°∂á⁄OkOz#k.
(ã≤) ~å„+ì̈ âßã¨#ã¨ÉÅíè ∞ KÕã#≤ K«@Oì „Ñ¨HÍ~°O ~°∂á⁄OkOz#k.
(_ç) „Ñ¨É∞íè `«fiO *Ïs KÕã#≤ <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£ ^•fi~åQÍx, P^ÕâßÅ ^•fi~åQÍx
U~åÊ@∞ KÕã#≤ k. JO`ÕHÍ‰õΩO_®,
(i) `«# Jnè#OÖ’QÍx, xÜ«∞O„`«}Ö’QÍx L#fl ãÖã¨.÷ JÖÏˆQ
QÆ}hÜ«∞OQÍ x^è∞Œ Å∞ á⁄O^Œ∞`«∞#flk.
(ii) „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz „Ñ¨`º« HõO Δ QÍ HÍx, Ñ¨~ÀHõOΔ QÍQÍx JO^Œ∞H˘<Õ
x^è∞Œ Å`À H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨÷ (<å<£ QÆ=~°fl"≥∞O@Öò
P~°æ<≥·*Ë+¨<£–Zh˚"À).
2(S). 'iHÍ~ü—¤ J#QÍ
(Z) U^≥<· å Ñ¨„`«O, ~å`«„Ñ¨Ò« , ÃÑÅ·¶ ∞
(a) U^≥<· å "≥∞„ÿ HÀÑ¶e≤ O, "≥∞„ÿ HÀÑ¶+‘ ,π U^≥<· å Ñ¨„`åxH˜ ãÖ|OkèOz#
á¶êã≤q∞e HÍÑ≤.
19
(ã≤) D "≥∞„ÿ HÀÑ¶e≤ OÖ’ á⁄O^Œ∞Ñ¨~z° # ÉÁ=∞‡ ÖË^• ÉÁ=∞‡Å∞.
(_ç) HõOÑ¨Óº@~ü ^•fi~å ÖË^• =∞~À ZÅ„HÍìxH± ÑïHõ~O° ^•fi~å fã≤#
Ñ¨„`åÅ∞
2(*ˇ). 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯— JO>Ë U „Ñ¨É∞íè `«fiâßY #∞Oz J~Ú<å, ÖË^• „Ñ¨É∞íè `«fi
xÜ«∞O„`«}Ö’ QÆÅ U ãÖã¨÷ #∞Oz J~Ú<å ã¨=∂Kå~åxfl D K«@Oì
HÕ^Œ á⁄O^ÕÇÏ¨ ‰õΩ¯. JO`ÕHÍ‰õΩO_®....
(i) Ñ¨xx, Ñ¨„`åÅ#∞, iHÍ~°∞Å ¤ #∞ ÑïjeOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯.
(ii) Ñ¨„`åÅ∞, iHÍ~°∞Å ¤ #∞Oz <À\òû fã¨∞HÀ=_»O, JO^Œ∞Ö’x JOâßÅ#∞
~åã¨∞HÀ=_»O ÖË^• ^è$Œ gHõiOz# (ãïÃì Ñ_·¶ )£ HÍÑ‘Å#∞ fã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯.
(iii) ™ê=∂„yH˜ ãÖ|OkèOz ^è$Œ gHõiOz# #=¸<åÅ#∞ fã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯.
(iv) HõOÑ¨Ùº@~üÖ’QÍx, W`«~° ZÅH±„\ÏxH± ÑïHõ~åÅÖ’ xHΔ̃Ñ" Î̈ ∞≥ ÿ L#fl
ã¨=∂Kå~åxfl, HÍOáêH±ì _çã¯π Å∞, >ËÑÅπ ∞, g_çÜ∂≥ HÍÃã@¡ ~°∂ÑÖÖ’HÍx,
W`«~° ZÅH±„\ÏxH± Ñ¨ûúŒ Ö’QÍx, „Ñ≤O@¡ ~°∂ÑÖÖ’QÍx ã¨=∂Kå~åxfl
á⁄O^Õ Ç¨Ï‰õΩ¯.
2(ÔH). '~å„+¨ì ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<—£ JO>Ë ÃãHõ<Δ £ 15 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) HÕ^Œ U~åÊ@~Ú#
~å„+ì̈ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ Jx J~°Oú .
2(ZÖò). '~å„+ì̈ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü—, '~å„+ì̈ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü— J#QÍ
ÃãHõ<Δ £ 15 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (3) HÕ^Œ xÜ«∞q∞`«∞ÅÜÕ∞º '~å„+ì̈ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~ü— JÖÏˆQ '~å„+ì̈ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü— Jx J~°O÷ .
2(ZO). '~å„+ì̈ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi— JO>Ë ÃãHõ<Δ £ 5 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) HÕ^Œ
xÜ«∞q∞`«∞_»Ü∞Õ º ~å„+ì̈ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi Jx, JÖÏˆQ ã¨ÉòÃãHõ<Δ £
(2) HÕ^Œ xÜ«∞q∞`«∞_»Ü∞Õ º ~å„+ì̈ ã¨Ç¨ Ü«∞ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi Jx
J~°O÷ .
2(Z<£). '=¸_À Ñ¨HOΔõ — JO>Ë ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∞#fl áœ~°∞_»∞ HÍ‰õΩO_®, W`«~°
áœ~°∞Å∞, „Ñ¨É∞íè `«fi ãÖã¨Å÷ ∞, W`«~° ãÖã¨Å÷ ∞, Jx ‰õÄ_® J~°O÷ .
('=¸_À Ñ¨HõΔO— JO>Ë ã¨=∂Kå~°O HÀ~°∞`«∞#fl g∞~°∞ "≥Ú^Œ\ ˜ Ñ¨HõΔO Jx, U
JkèHÍi #∞Oz ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∞<åfl~À PÜ«∞# 'Ô~O_À Ñ¨HõΔO— Jx,
g∞~°∞ HÀ~°∞`«∞#fl ã¨=∂Kå~°O =∞~À =ºHÎ̃H˜, ãÖã¨÷‰õΩ, ãÖÑ¶¨∂xH˜ K≥Ok#^≥·`Õ
"åˆ~ '=¸_À Ñ¨HõΔO— Jx J~°úO.)
20
2 = J^è•ºÜ«∞O
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯–„Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ q^è∞Œ Å∞
3. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ :
K«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å‰õΩ Ö’|_ç „Ñü áœ~°∞xH˜ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk.
4. „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ∞-ãÖã¨Å÷ q^è∞Œ Å∞ :
4.1.(Z). ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ J=∞Å∞‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^ŒÑ¨_ÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ Jxfl „Ñ¨Éèí∞`«fi
qÉèÏQÍÅ∞, `«=∞=^Œ#Ì ∞#fl iHÍ~°∞Å¤ #∞ JxflO\˜x „Hõ=∞Ñ¨ûÌŒ Ö’, Ñ¨^Œ
ã¨∂zHõÅ`Àã¨Ç¨ , `«fi~°QÍ ÅaèOKÕÖÏ ÃÑ@∞ìHÀ"åe. JÖÏˆQ ã≤|ƒOk,
=#~°∞Å ÅÉèºí `« "Õ∞~°‰Ωõ ã¨HÍÅOÖ’ gÅ~Ú# "å@xflO\˜h HõOÑ¨Óº@~üÖ’H˜
ZH˜¯OKåe. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, HõOÑ¨Óº@~°#¡ ∞ ^Õâ◊ "åºÑÖÎ QÍ LO_Õ <≥\=ò ~ü¯`À
J#∞ãÖ^è•#O KÕã≤ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ iHÍ~°∞Å¤ #∞ ÑïjeOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ
U~åÊ@∞¡ KÕÜ∂« e.
4.1.(a) D K«@Oì J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# 120 ~ÀAÅÖ’QÍ kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl JOâßÅ#∞
PÜ«∂ „Ñ¨É∞íè `«fiâßYÅ∞, ãÖã¨Å÷ ∞ „Ñ¨K∞« iOKåe.
(i) PÜ«∂ „Ñ¨É∞íè `«fiâßY ÖË^• ãÖã¨‰÷ Ωõ K≥Ok# ¿Ñ~°∞, q=~åÅ∞.
^•x HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞, q^è∞Œ Å∞.
(ii) JO^Œ∞Ö’x JkèHÍ~°∞,¡ L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ L#fl JkèHÍ~åÅ∞. ÉÏ^èºŒ `«Å∞.
(iii) Ñ¨ ~ ° º "Õ H õ Δ } , ["å|∞^•s`« # O`À áê@∞QÍ x~° ‚ Ü « ∂ Å∞
fã¨∞HÀ=_®xH˜ J#∞ãïOKÕ q^è•<åÅ∞.
(iv) q^è∞Œ Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞Hõ∞ J#∞ãïOKåeû# Ñ¨^` úŒ ∞« Å∞.
(v) `«=∞ =^ŒQÌ Íx, `«=∞ xÜ«∞O„`«}Ö’ QÍx ÖË^• `«=∞ L^ÀºQÆ∞Å∞
QÍx q^èŒ∞Å∞ x~°fiiÎOKÕO^Œ∞‰õΩ áê\˜ã¨∞Î#fl J=ã¨~°"≥∞ÿ#
xÜ«∞=∞x|O^è#Œ Å∞, q^è•<åÅ∞, ã¨∂K«#Å∞, =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ∞,
iHÍ~°∞Å¤ ∞.
(vi) HÍ~åºÅÜ«∞Ñ¨Ù xÜ«∞O„`«}Ö’QÍx, HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’QÍx L#fl
qq^èŒ ~°HÍÅ~Ú# Ñ¨„`åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# „Ñ¨H@ õ #.
(vii) HÍ~åºÅÜ«∞Ñ¨Ù q^è•<åÅ ~°∂Ñ¨HÅ õ Ê#. "å\˜x J=∞Å∞ Ñ¨~Û° _®xH˜
ãÖ|OkèOz áœ~°ã¨Éèí∞ºÅ`À ãÖ„Ñ¨kOÑ¨ÙÅ‰õΩQÍx, "åi
„áêux^è•ºxH˜ ãÖ|OkèOzQÍx KÕã∞¨ ‰õΩ#fl U~åÊ@∞¡, Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞.
21
(viii) ã¨ÅÇ¨Å HÀãÖQÍx, âßYÖ’ ÉèÏQÆOQÍ QÍx W^Œ~Ì ∞° ÖË^•
JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯= =∞Ok`À U~åÊ@∞KÕã#≤ É’~°∞Å¤ ∞, =∞O_»à√◊ §,
Hõq∞\©Å‰õΩ, K≥Ok# q=~åÅ „Ñ¨H@õ #. JÖÏˆQ Wq x~°fiÇ≤ÏOKÕ
ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ „Ñ¨[Å∞ Ç¨[~°∞ HÍ=K«∞Û<å? ÖËHáõ È`Õ, Wq
fã¨∞H˘<Õ x~°Ü ‚ ∂« Å q=~åÅ#∞ „Ñ¨[Å‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKÕk
ÖËxn `≥Åáêe.
(ix) JkèHÍ~°∞,¡ L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ¨ÓiÎ *Ïa`å (_≥~Ô· Hõsì ).
(x) JkèHÍ~°∞,¡ L^ÀºQÆ∞Å∞ „Ñü<≥ÖÏ JO^Œ∞‰õΩ<Õ r`«É`íè åºÅ q=~åÅ∞,
JÖÏˆQ #+¨ìÑïÇ¨~°O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ x|O^èŒ#Å`À ã¨Ç¨
~°∂á⁄OkOz# =º=ã¨÷ q=~åÅ∞.
(xi) „Ñü qÉèÏQÍxH˜ Hˆ \Ï~ÚOz# |_≥\ ˚ ò q=~åÅ∞. „Ñüáêk`«
Ñ¨^HŒä ÍÅ Y~°∞ÛÅ∞, [iÑ≤# Hˆ \Ï~ÚOÑ¨ÙÅ x"ÕkHõÅ∞.
(xii) ãäû_ô HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞ f~°∞, [iÑ≤# Hˆ \Ï~ÚOÑ¨ÙÅ`À
ã¨Ç¨ Åaúá⁄Ok# "åi q=~åÅ∞.
(xiii) HÍ~åºÅÜ«∞O JOkOz# ~å~ÚfÅ∞, Ñï‡@∞¡, J#∞=∞`«∞Å∞
á⁄Ok# "åi q=~åÅ∞.
(xiv) HÍ~åºÅÜ« ∞ O =^Œ Ì L#fl ã¨ = ∂Kå~° O `À ã¨ Ç ¨  , ^•xfl
HõOÑ¨Óº@~°Ö¡ ’H˜ ZH˜¯Oz Éè„í ^ŒÑi¨ z# q=~åÅ∞.
(xv) áœ~°∞Å‰õΩ ã¨=∂Kå~°O JOkOKÕO^Œ∞HÀãÖ KÕã≤# U~åÊ@¡
q=~åÅ∞. „Ñ¨[ÅHÀãÖ XHõ"àÕ ◊ „QÆO^ä•ÅÜ«∞ ã¨^∞Œ áêÜ«∞O ÖË^•
K«^∞Œ =ÙH˘<Õ QÆk U~åÊ@∞¡ LO>Ë, Jk `≥~z° LOKÕ Ñ¨x"ÕàÅ◊
q=~åÅ∞.
(xvi) HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’x áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°¡ ¿Ñ~°∞,¡ "åi Ç¨ÏŸ^•,
`«k`«~° q=~åÅ∞.
(xvii) W`«~„° `å ã¨=∂Kå~°O U^≥< · å LO>Ë P ã¨=∂Kå~° „Ñ¨K∞« ~°}.
JÖÏˆQ, P „Ñ¨K«∞~°}#∞ „ÑüÜÕ∞\Ï `å*Ï ã¨=∂Kå~°O`À
ã¨=iOz „Ñ¨K∞« iOK«_O» .
4.1(ã≤). =ÚYº"≥∞ÿ# q^è•<åÅ#∞ ~°∂á⁄OkOKÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞QÍx, x~°‚Ü«∂Å#∞
„Ñ¨H\õ O˜ KÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞QÍx ãÔ̈~#· Jxfl "åãÎ̈"åÅ#∞ „Ñ¨K∞« iOK«_O» .
4.1(_ç). áêÅ<åÑ¨~"° ∞≥ #ÿ x~°Ü ‚ ∂« Å∞, JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆÑÙ¨ <åºÜ«∞x~°Ü‚ ∂« Å∞
(HÍfir Aº_ô+Ü ≤ ∞« Öò) fã¨∞HÀ=_®xH˜QÅÆ HÍ~°}ÏÅ∞, "å\˜ „Ñ¨ÉÏè "åxH˜
QÆ∞~Ô #· "åiH˜ P HÍ~°}ÏÅ∞ `≥ÅÑ¨_O» .
22
4.(2). ã¨ÉòÃãHõ<Δ 1£ , HÍ¡*ò(a) „Ñ¨HÍ~°O „Ñü HÍ~åºÅÜ«∞=¸ xs‚`« HÍÅ =º=^è∞Œ Ö’¡
„Ñ¨[Å‰õΩ `«#O`« `å#∞QÍ ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`«QÍ ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ
x~°O`«~O° „Ñ¨Ü∞« uflOKåe. Wk WO@Ô~fl\ò`À ã¨Ç¨ qaè#fl =∂^èºŒ =∂Å
^•fi~å [iÑ≤`Õ „Ñ¨[Å∞ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ DK«\Ïìxfl ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`«
`«‰Ωõ ¯=QÍ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞ HõeyOKåe.
4.(3). ã¨ÉòÃãHõ<Δ –£ 1Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl ÅHΔÍºÅ "Õ∞~°‰Ωõ „Ñ¨[Å‰õΩ „Ñü ã¨=∂Kå~°O
ã¨∞Å∞=ÙQÍ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =KÕÛ suÖ’ qã¨Î $`« „Ñ¨Kå~åxH˜ `À_»Ê_®e.
4.(4). „Ñü ã¨=∂Kå~åhfl ZO`« `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û`À gÖˇ`· Õ JO`« `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û`À,
™ê÷xHõ ÉèÏ+¨Ö’, ZO`« â◊H=Î˜ O`«OQÍ gÖˇ`· Õ JO`«QÍ qã¨∞Î $`«OQÍ „Ñ¨Kå~°O
KÕÜ∂« e. P "Õ∞~°‰Ωõ Hˆ O„^Œ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi ÖË^• ~åR áœ~°
ã¨=∂Kå~° JkèHÍi ^ŒQ~æÆ ° ZÅ„HÍìxH± ~°∂ÑÖÖ’ D ã¨=∂Kå~å#flO`å
Lz`«OQÍ QÍx, „Ñ≤O\ò KÕã#≤ HÍy`åÅ Y~°∞Û`ÀQÍx, =Ú„kOz#
Ys^Œ∞‰õΩ QÍx JOkOK«QÅÆ QÍe.
q=~°} : ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (3), (4) ÅÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl 'qã¨∞Î $`« „Ñ¨Kå~°O KÕÜ∞« _»O— JO>Ë
JO^ŒiH© `≥eÜ«∞*ËÜ∞« _»O. <À\©ã∞¨ É’~°∞Å¤ ∞, "å~åÎÑ„¨ uHõÅ∞, „Ñ¨*Ï„Ñ¨Kå~°O,
„Ñ¨™ê~° =∂^èºŒ =∂Å∞, WO@Ô~fl\ò, W`«~=° ∂~åæÅ ^•fi~å JÖÏˆQ PÑ¶ã‘ ∞¨ Å#∞
`«xv KÕÜ∞« _»O =O\˜ "å\˜ ^•fi~å „Ñ¨[Å‰õΩ ã¨=∂Kå~åxfl `≥eÜ«∞*ËÜ∞« _»O.
5. „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°¡ Ç¨ÏŸ^•.
5.(1). D K«@Oì P"≥∂^ŒO á⁄Ok# 100 ~ÀAÅÖ’QÍ Hˆ O„^Œ, ~åR „Ñ¨É∞íè `«fi
HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, JO^Œ∞Ö’x qÉèÏQÍÅ∞, „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°#¡ ∞
`«y# ãÖYºÖ’ xÜ«∞q∞OKåe. ã¨=∂Kå~° K«@Oì HÕ^Œ „Ñ¨[Å∞ HÀi#
ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ D xÜ«∞=∞HÍÅ∞ [~°QÍe.
5.(2). ÃÑ· ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) H˜ ÉèOí QÆO HõÅQÆx suÖ’ „Ñü „Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∞=ÚÏ
D K«@Oì P"≥∂^ŒO á⁄Ok# 100 ~ÀAÅÖ’QÍ ã¨É_ò qç [#Öò ™ê÷~ÚÖ’#∂
ÖË^• `åÅ∞HÍ ™ê÷~ÚÖ’#∂ 'ã¨Ç¨Ü«∞ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi—x,
xÜ«∞q∞OKåe. g~°∞ „Ñ¨[Å #∞Oz JO^Õ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞, JÑ‘Êà◊#¡ ∞
ã‘fiHõiOz "å\˜x ÃÑ™· ê÷~ÚÖ’ '„Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi—H˜ ÑÖáêeû
LO@∞Ok. ÖË^• ÃãHõ<Δ £ 19 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 1 „Ñ¨HÍ~°O PÃÑ· ã‘xÜ«∞~ü JkèHÍiH˜
Ãã`· O« ÑÖÑ¨=K«∞Û.
ã¨Ç¨ Ü«∞ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiH˜ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ ÖË^• JÑ‘ÊÅ∞QÍ
^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã#≤ Ñ¨Ù_»∞ ÃãHõ<Δ £ 7Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) „Ñ¨HÍ~°O ã¨=∂^è•#O
HÀãÖ =∞~À 5 ~ÀAÅ =º=kèx HõÅ∞Ñ¨ÙHÀ"åe. JO>Ë g∞~°∞ g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞
23
ã¨~Ô #· JkèHÍiH˜ W=fiHõáÈ~Ú<å, P JkèHÍi `«#‰õΩ JOk# ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞
ãÖ|Okè`« JkèHÍiH˜ 5 ~ÀAÖ’¡QÍ ÑÖÑ≤OKåeû LO@∞Ok. JO>Ë g∞
^Œ~M° Ïã¨∞Î =∞~À JkèHÍiH˜ JOk# `«~åfi`« 30 ~ÀAÅÖ’QÍ ã¨=∂^è•#O
g∞‰õΩ W"åfieû LO@∞Ok. Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ ãÖ|OkèOz ã¨Éò_qç [<£
™ê÷~ÚÖ’HÍx, lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ HÍx HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ ÖËHáõ È`Õ, Hˆ O„^Œ
ã¨Ç¨ Ü«∞ ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°∞¡ LO_»~∞° QÆ#Hõ áÈ™êìÑã‘¶ ∞¨ "å~°∞ D ¿ã=Å#∞
JOkOKåeû LO@∞Ok. JO>Ë áÈãπ=ì ∂ã¨~ì ,ü ÃÑ· ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞ ã‘fiHõiOz
ãÖ|Okè`« JkèHÍ~°‰¡ Ωõ ÑÖáêeû LO@∞Ok.
(áÈ™êìÑã‘¶ ‰π Ωõ áÈ^•O... 60= ¿Ñr K«∂_»O_ç)
5.(3). ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ =º‰õΩÅÎ #∞Oz JOk# JÉèºí ~°#÷ Å "Õ∞~°‰Ωõ „Ñ¨*Ï
ã¨=∂Kå~° JkèHÍi, ã¨=∂Kå~°O HÀi# =ºH˜ÎH˜ `«y# ã¨Ç¨Ü«∂xfl
JOkOKåeû LO@∞Ok.
5.(4). `«# ÉÏ^èºŒ `«Å#∞ ãïQÍ x~°fiiÎOKÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~°
JkèHÍi W`«~° JkèHÍ~°¡ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl Ji÷OK«=K«∞Û.
5.(5). ÃÑ· ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 4) „Ñ¨HÍ~°O „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi =∞~À JkèHÍi
ã¨Ç¨ Ü«∂xfl Ji÷Oz#Ñ¨Ù_»∞, P JkèHÍi XHõ"àÕ ◊ `«y# ã¨=∂Kå~åxfl
JOkOK«#@¡~Ú`Õ P JkèHÍˆ~ D K«@Oì „Ñ¨HÍ~°O x|O^è#Œ Å∞ LÅ¡OÑ¶∞≤ Oz#
JkèHÍi J=Ù`å_»∞.
6. ã¨=∂Kå~°O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ JÉèºí ~°#÷ :
6.(1). D K«@Oì HÕ^Œ ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ =ºH˜,Î `≥Å∞QÆ∞Ö’QÍx, WOw¡+μ¨ Ö’HÍx,
Ç≤ÏOnÖ’HÍx, ed`« Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ÖË^• ZÅ„HÍìxH± ã¨=∂Kå~° Ñ¨ûÌŒ Ö’QÍx
`«y# Ñ¶A ‘ K≥eã¡ ∂¨ Î ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ"åe.
(Z). D ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ãÖ|Okè`« HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’x „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~°
JkèHÍiH˜ W"åfie.
(a). D ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ã¨Ç¨ Ü«∞ „Ñ¨*Ïã¨=∂Kå~° JkèHÍiH˜ U ã¨=∂Kå~åxfl
HÀ~°∞`«∞<åfl~À P q=~åÅ`À ã¨Ç¨ JO^Œ*Ü Ë ∂« e.
D JÉèºí ~°#÷ #∞ ed`« Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ gÅ∞ÖËHáõ È`Õ
„Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍˆ~ P JÉèºí ~°#÷ #∞ ed`« Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ `«Ü∂« ~°∞
KÕÜ∂« e.
6.(2). ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ H˘<Õ =ºHÎ̃ ZO^Œ∞HÀãÖ ã¨=∂Kå~åxfl
HÀ~°∞`«∞<åfl~À K≥áêÊeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . JÖÏˆQ ãÖ|Okè`« JkèHÍiH˜,
`«# =ºH˜QÎ `Æ « q=~åÅ#∞ JOkOKåeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . J=ã¨~O° J#∞‰õΩO>Ë
>ˇeá¶È<£ #O|~ü, D-"≥∞~ÚÖò J„_»ãπ W"åfie.
24
6.(3). ã¨ = ∂Kå~° O HÀã¨ O JÉè í º i÷ ã ¨ ∂ Î ã¨ O |Okè ` « Jkè H ÍiH˜ ^Œ ~ ° M Ïã¨ ∞ Î
KÕã¨∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞-
(i) P ã¨=∂Kå~°O =∞~À JkèHÍi =^ŒÌ L#fl@¡~Ú`Õ, ÖË^•
(ii) J_çy# ã¨=∂Kå~åxH˜ =∞~À JkèHÍiH˜ ^ŒQiæÆ ãÖ|O^èOŒ L#fl@¡~Ú`Õ,
P JkèHÍi ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ãÖ|Okè`« JkèHÍiH˜ ÑÖÑ≤ã∂¨ ,Î P q+¨Ü∂« xfl
"≥O@<Õ ^Œ~°MÏã¨∞Î^•~°∞xH˜ `≥eÜ«∞*ËÜ«∂e. =∞~À JkèHÍiH˜
ÑÖÑ≤OKÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« `«fi~°QÍ ÑÖÑ≤OKåe.
JO>Ë, ^Œ~M° Ïã¨∞Î JOk# `Õn#∞Oz 5 ~ÀAÖ’¡QÍ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞
ÑÖÑ≤OKåe.
7. JÉèºí ~°#÷ ‰õΩ ["å|∞ :
7.(1). ÃãHõ<Δ £ 5 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (2) Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl "Õ∞~°‰Ωõ QÍx, ÃãHõ<Δ £ 6 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £
3Ö’x x|O^è#Œ Å "Õ∞~°‰Ωõ QÍx, „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi, ÃãHõ<Δ £ 6
„Ñ¨HÍ~°O ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ Ñ¶A ‘ `À áê@∞QÍ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ JO^Œ∞H˘
#fl@¡~Ú`Õ, ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« `«fi~°QÍ, Z\ì̃ Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’#∂ 30 ~ÀAÅ‰õΩ
q∞OK«‰Ωõ O_® ã¨=∂Kå~åxfl JOk=fi_»OHÍx ÖË^• ÃãHõ<Δ £ 8, 9 ÅÖ’
¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅs`åº JÉèºí ~°#÷ #∞ `Àã≤ÑÙ¨ KÛ« _»O HÍx KÕÜ∂« eû LO@∞Ok.
J~Ú`Õ, J_çy# ã¨=∂Kå~°O XHõ =ºH˜Î rq`åxH˜, ¿ãfiK«Ûù‰õΩ
ãÖ|OkèOz#^Œ~Ú`Õ, P ^Œ~M° Ïã¨∞Î JOk# 48 QÆO@ÅÖ’QÍ HÀi#
ã¨=∂Kå~åxfl JOk"åfie.
7.(2). ÃÑ#· , ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1)Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl "Õ∞~°‰Ωõ ãÖ|Okè`« JkèHÍi xs‚`«
HÍÅ=º=kèÖ’ XHõ"àÕ ◊ ã¨=∂Kå~åxfl JOk=fi_»OÖ’ qÑ¶Å¨ O J~Ú`Õ
JÉèºí ~°#÷ #∞ u~°ã¯¨ iOz#@∞¡QÍ ÉèÏqOKåeû LO@∞Ok.
7.(3). ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`åÅ#∞ JOk=fi_®xH˜ =∞iO`« Ñ¶A ‘ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ @¡~Ú`Õ
ãÖ|Okè`« JkèHÍi ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞‰õΩ D q+¨Ü∂« xfl `≥eÜ«∞*Ëã∂¨ -Î
(Z) WOHÍ ZO`«Ñ¶‘A J=ã¨~°"≥∂ P q=~åÅ#∞, ã¨ÉòÃãHõΔ<£(1)Ö’
¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ Ñ¶A
‘ #∞ Uq^èOŒ QÍ JOK«<å "ÕãO≤ n, P q=~åÅ#∞
`≥Å∞Ñ¨Ù`«∂ Ñ¶A‘ #∞ K≥eO¡ KåeûOkQÍ HÀ~åe. D q+¨Ü∂« xfl `≥e¿Ñ
ÖËY ÑÖÑ≤# ~ÀA #∞Oz Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Ñ¨Ù#‰õΩ =∞^èºŒ QÆ_zç # HÍÖÏxfl,
ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ L#fl 30 ~ÀAÅ QÆ_∞» =Ù #∞Oz
q∞#Ç¨~ÚOKåe.
25
(a) Ñ¶A
‘ q+¨Ü∞« OÖ’ ã¨g∞HõΔ [~°áêeûOkQÍ HÀˆ~ g∞ Ç¨Ï‰õΩ¯`Àáê@∞QÍ
g∞‰õΩ U ~°∂ÑÖÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl JOkã¨∞#Î fln, g∞~°∞ JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ
"≥àÏ¡Å#∞H˘O>Ë JÑ‘ÊÅ∞ J^ä•i\© Z=~°∞, ^•xH˜ HÍÅ Ñïq∞u
Uq∞\˜, W`«~° q^è•<åÅ QÆ∞iOz ‰õÄ_® `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e.
7.(4). D K«@Oì HÕ^Œ XHõ iHÍ~°∞Q¤ Íx, JO^Œ∞Ö’x ÉèÏQÍxfl QÍx ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞‰õΩ
K«∂Ñ≤OKåeû=¿ã,Î XHõ"àÕ ◊ P ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞_»Ω U^≥<· å JOQÆ"H·≥ Åõ ºO`À
L#fl@¡~Ú`Õ ãÖ|Okè`« JkèHÍi P=ºH˜ÎH˜ ã¨=∂Kå~åxfl `«xv
KÕã∞¨ ‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ `«y# ã¨Ç¨ Ü«∂xfl JO^Œ*Ü Ë ∂« e.
7.(5). ã¨=∂Kå~°O =Ú„k`« ~°∂ÑÖÖ’ ÖË^• W`«~° ZÅ„HÍìxH± ~°∂ÑÖÖ’
(JO>Ë ã≤_–ç _çq_ç) ÅaèOKÕ@@¡~Ú`Õ ã¨ÉÃò ãHõ<Δ £ 6Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl x|O^è#Œ ‰õΩ
Ö’|_ç ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞_»∞ `«y# Ñ¶A ‘ #∞ K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok.
ÃãHõ<Δ £ 6Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) „Ñ¨HÍ~°OQÍx, ÃãHõ<Δ 7£ Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £
(1) JÖÏˆQ (5) „Ñ¨HÍ~°O qkèOKÕ Ñ¶A ‘ ã¨¿ÇÏ`«∞HõOQÍ LO_®e. JÖÏˆQ
„Ñ¨É∞íè `«fi x~°Ü
‚ ∞« O "Õ∞~°‰Ωõ ^•i„^Œº~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl"åi #∞Oz
D Ñ¶A ‘ #∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ∞« ~å^Œ∞.
7.(6). ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) „Ñ¨HÍ~°O ã¨=∂Kå~°O JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ qkèOz# HÍÅ
Ñïq∞uÖ’QÍ JkèHÍi ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«Hõ áÈ~Ú#@¡~Ú`Õ,
ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 5Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ ZÖÏO\˜ Ñ¶A ‘ #∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ∞« ‰õΩO_®<Õ
^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞‰õΩ ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKåeû LO@∞Ok.
7.(7). „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi ã¨ÉÃò ãHõ<Δ £ (1) „Ñ¨HÍ~°O x~°Ü‚ ∞« O fã¨∞HÀ=_®xH˜
=ÚO^Œ∞QÍ, ÃãHõ<Δ £ 11 „Ñ¨HÍ~°O '`«$fÜ«∞Ñ¨HOΔõ — (^ä~Œ ¤ü áêsì) KÕã∞¨ ‰õΩ#fl
JÉèºí ~°#÷ #∞ ÑïQÆ}Ö’H˜ fã¨∞HÀ"åeû LO@∞Ok.
7.(8) ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) „Ñ¨HÍ~°O XHõ"àÕ ◊ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞
JÉèºí ~°#÷ #∞ QÆ#Hõ `Àã≤ÑÙ¨ zÛ#@¡~Ú`Õ P q+¨Ü∂« xfl ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞‰õΩ
q=~°OQÍ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« eû LO@∞Ok. JO^Œ∞Ö’-
1. ZO^Œ∞‰õΩ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ `Àã≤ÑÙ¨ KåÛ~À P HÍ~°}ÏÅ∞.
2. `Àã≤ÑÙ¨ zÛ# <å\˜#∞Oz Zxfl ~ÀAÅÖ’QÍ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û<À
P q+¨Ü∞« O.
3. Z=iH˜ JÑ‘ÊÅ∞KÕã∞¨ HÀ"åÖ’ P JkèHÍi q=~åÅ∞ JOk"åfie.
7(9). =∂=¸Å∞QÍ J~Ú`Õ ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞_»∞ J_çy# ~°∂ÑÖÖ’<Õ ã¨=∂Kå~åxfl
JOk"åfie. J~Ú`Õ J_çy# ã¨=∂Kå~åxfl JOk=fi_»OÖ’ „Ñ¨Éèí∞`«fi
26
Ü«∞O„`åOQÆÑÙ¨ _»|∞ƒ ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO J=Ù`«∞O^Œx ÉèÏqOz<å, iHÍ~°∞Å¤
Ñï~°H}Δõ , Éè„í ^Œ`Å« Hõ∞ qÑ¶∂¨ `«O HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx ÉèÏqOz<å =∞~À q^èOŒ QÍ
ã¨=∂Kå~åxfl JOk"åfie.
8. ã¨=∂Kå~° "≥Å_¡ Öç ’ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞.(ÃãHõΔ<£ -24, Ã+_»∂ºÅ∞ 2 ‰õÄ_® K«∂_»O_ç)
8.(1). D K«@Oì Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl JOâßÅ∞ "Õ\ `˜ À#∂ ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_®, U
áœ~°∞xH˜ ‰õÄ_® kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl JOâßÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz ã¨=∂Kå~åxfl
JOk"åfieû# ÉÏ^èºŒ `« JkèHÍ~°∞Å‰õΩ ÖË^∞Œ . JO>Ë H˘xfl „Ñ¨`ºÕ Hõ =º=ã¨Å÷ ‰õΩ,
JOâßÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯ áœ~°∞xH˜ ÖË^∞Œ . Jq
Uq∞@O>Ë-
(Z) ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ™ê~°fiÉè∫=∞`«fiO, ã¨=∞„QÆ`,« Éè„í ^Œ`,« =ÓºÇ¨Ï`«‡Hõ JOâßÅ`À
ã¨Ç¨ , âßG, Pi÷Hõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ‰õΩ, q^Õj ãÖ|O^èŒ ÉÏO^è"Œ åºÅ‰õΩ
JÖÏˆQ, <Õ~åxfl „¿Ñ~ˆ Ñ≤OKÕ ã¨=∂Kå~°O.
(a) Ñ¶Ö¨ Ï<å ã¨=∂Kå~åxfl „Ñ¨K∞« iOK«‰Ωõ O_® LO_®ÅO@∂ U^≥<· å
HÀ~°∞ì ÖË^• „\˜|∞º#Öò P^ÕtOz# ã¨=∂Kå~°O. JÖÏˆQ HÀ~°∞kì Hè Í¯~°
<Õ~åxH˜ áêÅÊ_Õ q^èOŒ QÍ L#fl ã¨=∂Kå~°O.
(ã≤) áê~°¡"≥∞O\ò ÖË^• âßã¨#ã¨ÉèíÅ ã¨ÉèÏÇ¨Ï‰õΩ¯Å#∞ LÅ¡OÑ¶≤∞OKÕ
ã¨=∂Kå~°O.
(_ç) "å}˜[ºÑ¨~"° ∞≥ #ÿ QÀÑ¨º`«, "åºáê~° ~°ÇÏ¨ ™êºÅ∞, "Õ∞^èÀãÖÑüHÎ ˜
ãÖ|OkèOz W`«~∞° Å (`«$fÜ«∞Ñ¨HOΔõ ) áÈ\© ™ê÷~Úx ^≥|ƒf¿ã
ã¨=∂Kå~°O. qãÎ̈ $`« „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ Ñï~°H} Δõ Ö’ JÖÏO\˜
ã¨=∂Kå~åxfl JOk=fi=K«Ûx XHõ"àÕ ◊ ãÖ|Okè`« JkèHÍi ÉèÏq¿ãÎ
`«ÑÊ¨ ã¨=∂Kå~°O W=fi~°∞.
(W) qâßfiã¨ÑÓ¨ ~°fiHõ"∞≥ #ÿ ãÖ|O^è•Ås`åº XHõ =ºH˜HÎ ˜ ãÖ|OkèOz#
ã¨=∂Kå~°O W=fi~°∞. HÍx, qãÎ̈ $`« „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ s`åº
P ã¨=∂Kå~åxfl ‰õÄ_® "≥Å_¡ Oç K«=K«Ûx, XHõ"àÕ ◊ ãÖ|Okè`«
JkèHÍi ÉèÏqOKÕ Ñ¨HOΔõ Ö’ P ã¨=∂Kå~åxfl Ãã`· O« W=fi=K«∞Û.
(ZÑ¶π) q^Õj „Ñ¨É∞íè `«fiO#∞Oz qâßfiã¨ÑÓ¨ ~°fiHõOQÍ JOk# ã¨=∂Kå~°O.
(l) HÀi# ã¨=∂Kå~°O Z=i „áê}ÏxÔH<· å „Ñ¨=∂^•xfl `≥zÛÃÑ>Ëkì QÍ,
^•_çH˜ Ñ¨ÙiH˘ÖËÊkQÍ L#flÑ¨ÙÊ_»∞ P ã¨=∂Kå~åxfl W=fi~°∞. JÖÏˆQ
Éè„í ^Œ`å „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅHÀãÖ K«@Ñì i¨ ~°HHΔõ õ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ ã¨=∂Kå~°O
JOkOz# "åix QÆ∞~°∞ÑÎ >¨ ìË q^èOŒ QÍ L#fl ã¨=∂Kå~°O.
27
(ÃÇÏKü) ^Œ~åºÑ¨Ù#Î ‰õΩ J_»O¤ ‰õΩÅ∞ HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ, <Õ~ã° ∞¨ Å÷ #∞ Ñ¨@∞ì‰Ωõ <ÕO^Œ∞‰õΩ,
qKåiOKÕO^Œ∞‰õΩ J_»∞Ñ¤ _¨ Õ ã¨=∂Kå~°O.
(S) =∞O„u=~°Oæ , „Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å∞, W`«~° JkèHÍ~°∞¡ [iÑ≤#
K«~Û° Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# iHÍ~°∞Å¤ `À ã¨Ç¨ =∞O„u=~°æ Ñ¨„`åÅ∞.
=∞O„u=~°Oæ fã¨∞H˘#fl x~°Ü ‚ ∂« Å∞, JO^Œ∞‰õΩQÆÅ HÍ~°}ÏÅ∞, P
x~°Ü‚ ∂« Å∞ fã¨∞HÀ=_®xH˜ P^è•~°ÑÓ¨ ~°fiHõ"∞≥ #ÿ "å\˜x, x~°Ü ‚ ∂« Å∞
fã¨∞HÀ=_»O =Úyã≤# `«~åfi`« "≥Å_¡ Oç K«=K«∞Û. J~Ú`Õ, D ÃãHõ<Δ Ö£ ’
WzÛ# q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ HÕ^Œ‰õΩ =KÕÛ q+¨Ü«∂Å#∞ "Õ\ ˜h
|Ç≤Ï~°`æ O« KÕÜ∞« ~°∞.
(*ˇ) „Ñ¨*Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å`À#∂, „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ`À#∂ ZÖÏO\˜ ãÖ|O^èOŒ
ÖËx =ºH˜QÎ `Æ « ã¨=∂Kå~åxfl , XHõi =ºH˜QÎ `Æ « rq`åÅÖ’H˜ `˘OyK«∂¿ã
ã¨=∂Kå~åxfl W=fi_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . J~Ú`Õ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~°
JkèHÍiQÍx, JÑ‘ÊÅ∞ ™ê÷~ÚÖ’x JkèHÍiQÍx, Z=Ô~`· Õ "å~°∞
|Ç¨ïà◊ „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ s`åº JÖÏO\˜ ã¨=∂Kå~åxfl
JOk=fi=K«Ûx ãÖ`«$Ñ≤Î K≥Ok`Õ =∂„`«O P ã¨=∂Kå~åxfl ‰õÄ_®
"≥Å_¡ Oç K«=K«∞Û.
J~Ú`Õ, áê~°"¡ ∞≥ O\ò‰Ωõ HÍx, ~åR âßã¨#ã¨É‰íè Ωõ HÍx JOk=fi_®xH˜
x~åHõiOK« gÅ∞ÖËx ã¨=∂Kå~åxfl =∂„`«O U áœ~°∞xÔH<· å ã¨~ˆ
JOk"åfie `«ÑÊ¨ `Àã≤ÑÙ¨ K«Û_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
8.(2). JkèHÍ~° ~°ÇÏ¨ ™êºÅ K«@Oì –1923 ÖË^• ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1)
„Ñ¨HÍ~°O ÅaèOz# q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ`À „Ñ¨"∞Õ Ü«∞O ÖË‰Ωõ O_®#∞, =ºH˜QÎ `Æ «
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ‰õΩ [iˆQ #+ì̈O Hõ<åfl, „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ‰õΩ HõeQˆ "Õ∞Å∞
ZO`À Z‰õΩ¯= Jx JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆO ÉèÏq¿ãÎ JÖÏO\˜ ã¨=∂Kå~åxfl
‰õÄ_® "≥Å_¡ Oç K«=K«∞Û.
8.(3) ÃãHõ<Δ £ 6 „Ñ¨HÍ~°O Z=Ô~<· å ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ ‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞
J_çy# ã¨=∂Kå~°O ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 8(1) Ö’x Z–ã≤–S HÍ¡AÅ "Õ∞~°‰Ωõ
^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ <å\˜H˜ 20 Uà◊‰¡ Ωõ =ÚO^Œ\˜ ã¨=∂Kå~°O J~Ú LO_®e.
J~Ú`Õ U `Õn#∞Oz 20 Uà◊√¡ ÖˇH¯˜ OKåe J#fl „Ñ¨âfl◊ `«Öuˇ #Î Ñ¨Ù_»∞
Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù x~°Ü ‚ ∞« "Õ∞ `«∞k x~°Ü ‚ ∞« O J=Ù`«∞Ok. J~Ú`Õ, D
x~°Ü ‚ ∞« O D K«@Oì Ö’x JÑ‘ÊÅ∞ x|O^è#Œ Å‰õΩ Ö’|_Õ LO@∞Ok.
28
9. H˘xfl Hˆ ã¨∞ÅÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl `Àã≤ÑÙ¨ KÕÛO^Œ∞‰õΩ QÆÅ P^è•~åÅ∞ :
ÃãHõ<Δ £ 8Ö’x x|O^è#Œ Å‰õΩ ÉèOí QÆO HõÅQÆx q^èOŒ QÍ<Õ HÍ‰õΩO_®, XHõ
=ºH˜HÎ ˜ L#fl HÍÑ‘~Ô \· ò Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ LÅ¡OÑ¶∞≤ OKÕkQÍ L#fl ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ
=zÛ# JÉèºí ~°#÷ #∞ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi u~°ã¯¨ iOK«=K«∞Û. J~Ú`Õ,
W^Õ ã¨∂„`«O „Ñ¨É∞íè `åfiÅ‰õΩ =iÎOK«^∞Œ .
10. áêH˜HΔ õ ã¨=∂Kå~°O JOk=fi_»O :
10.(1). "≥Å_¡ Oç Kåeû# J=ã¨~O° ÖËx q∞#Ç¨~ÚOÑÙ̈ L#fl ã¨=∂Kå~åxfl W=fi‰õΩO_®
`«$}©Hiõ Oz# "å\˜Ö’#∂ U^≥<· å ã¨=∂Kå~°O H˘O`« "Õ∞~°‰Ωõ |Ç≤Ï~°`æ «
Ñ¨~Û° _®xH˜ gÖˇ#· ^≥`· Õ P ã¨=∂Kå~åxfl =∂„`«O JOkOKåeû LO@∞Ok.
10.(2). q∞#Ç¨  ~ÚOÑ¨ Ù L#fl ã¨ = ∂Kå~° O Ö’Oz áêH˜ Δ H õ ã¨ = ∂Kå~åxfl
JO^Œ*¿Ë ãO^Œ∞‰õΩ x~°~‚ ÚOz# Ñ¨HOΔõ Ö’ ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞‰õΩ HÕk JOâßÅ`À
‰õÄ_ç# <À\©ã∞¨ #∞ JO^Œ*Ü Ë ∂« e.
(Z) "≥Å_¡ Oç Kåeû# J=ã¨~O° ÖËx ã¨=∂Kå~°OÖ’ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ÖËx
H˘O`« ÉèÏQÍxfl =∂„`«"∞Õ "≥Å_¡ ™ç êÎ=∞x ¿Ñ~˘¯<åe.
(a) D x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞HÀ=_®xH˜ QÆÅ HÍ~°}ÏÅ∞, "åã¨=Î JOâßÅ P^è•~°OQÍ
"≥Å∞=iOz# QÆ`« x~°Ü ‚ ∂« Å∞, U Ñ¨„`åÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç P x~°Ü ‚ ∂« xH˜
=KåÛ~À "å\˜ „Ñ¨™êÎ=#.
(ã≤) D x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞‰õΩ#fl =ºHÎ̃ ¿Ñ~°∞, Ç¨ÏŸ^•.
(_ç) ZO`«ÑA ‘¶ K≥eO¡ KåÖ’ P Ñ¶A ‘ #∞ =∞kOÑ¨Ù KÕã#≤ f~°∞. "≥Ú`«OÎ
ZO`« K≥eO¡ KåÖ’ P q=~åÅ∞.
(W) q∞ye# ã¨=∂Kå~åxfl "≥Å_¡ Oç K«‰Ωõ O_® x~°Ü ‚ ∂« xfl ã¨g∞HÕΔ K«∞‰õΩ<Õ
`«#‰õΩ#fl Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞, Ñ¶A ‘ ZO`« K≥eO¡ KåÖ’, U ~°∂ÑÖÖ’ U
q^èOŒ QÍ ã¨=∂Kå~åxfl "≥Å_¡ ãç ∞¨ <Î åfl~À, ã‘xÜ«∞~ü JkèHÍ~°¡ ¿Ñ~°∞,¡
(ÃãHõ<Δ £ 19 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 1„Ñ¨HÍ~°O), QÆ_∞» =Ù HÍÅO, Uq^èOŒ QÍ
ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKÕk `≥Åáêe.
11. =¸_»= Ñ¨HÑΔõ Ù¨ (^ä~Œ á¤ü êsì) ã¨=∂Kå~°O :
11.(1) DK«@Oì HÕ^Œ =zÛ# JÉèºí ~°#÷ "Õ∞~°‰Ωõ =¸_À Ñ¨HÑΔõ Ù¨ ã¨=∂Kå~°O
U^≥<· å JO^Œ*Ü Ë ∂« eû =zÛ#Ñ¨Ù_»∞, „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi `«#‰õΩ
JÉèºí ~°#÷ JOk# S^Œ∞ ~ÀAÅÖ’QÍ =¸_À Ñ¨HÍΔ xH˜ <À\©ã∞¨ #∞ *Ïs
KÕÜ«∂e. =¸_ÀÑ¨HõΔO JOkOz# ã¨=∂Kå~°O XHõ"Õà◊ QÀÑ¨ºOQÍ
LOK«^yŒ #kQÍ PÑ¨HOΔõ ÉèÏqOz#Ñ¨Ê\˜H,© JO^Œ∞Ö’x H˘O`« ã¨=∂Kå~°O
29
QÍx, "≥Ú`«OÎ ã¨=∂Kå~åxfl QÍx "≥Å_¡ Oç KåÅx J#∞H˘#flÑ¨ÙÊ_»∞ =¸_À
Ñ¨HOΔõ #∞Oz ã¨=∂Kå~°O "≥Å_¡ Oç K«=KåÛ ÖË^• JO@∂ ed`«ÑÓ¨ ~°fi"≥∞#ÿ
ã¨=∂^è•<åxfl JkèHÍi HÀ~åeû LO@∞Ok. P `«~åfi`« =∂„`«"∞Õ ã¨=∂Kå~°O
"≥Å_¡ Oç K«=KÀÛ ÖË^À JkèHÍi x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞HÀ"åeûLO@∞Ok.
J~Ú`Õ, `«$fÜ«∞Ñ¨HÑΔõ Ù¨ ã¨=∂Kå~åxfl "≥Å_¡ Oç z#O^Œ∞=Å¡ P Ñ¨HÍΔ xH˜
[iˆQ #+Öì Hõ<åfl, „Ñ¨*Ï ÉÏÇ¨ïàÏºxH˜ [iˆQ "Õ∞Å∞ Z‰õΩ¯= J~Ú#@¡~Ú`Õ
P ã¨=∂Kå~åxfl "≥Å_¡ Oç K«=K«∞Û. HÍx K«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ QÀÑ¨ºOQÍ LOK«^yŒ #
"å}˜[º, "åºáê~° JOâßÅ#∞ =∂„`«O "≥Å_¡ Oç K«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
11.(2) `«$fÜ«∞ Ñ¨HÍΔ xH˜, ãÖ|Okè`« JkèHÍi ÃÑ· ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 1) "Õ∞~°‰Ωõ <À\©ã∞¨
*Ïs KÕã≤#Ñ¨Ù_»∞ <À\©ã¨∞ JOk# 10 ~ÀAÅÖ’QÍ P Ñ¨HõΔO `«=∞
["å|∞#∞ JO^Œ*Ü Ë ∂« eû LO@∞Ok.
11.(3) ã¨=∂Kå~°O HÍ"åÅO@∂ ÃãHõΔ<£ 6 HÕ^Œ JOk# JÉèíº~°÷# "Õ∞~°‰õΩ
ãÖ|Okè`« JkèHÍi, `«$fÜ«∞ Ñ¨HÍΔ xH˜ QÆ#Hõ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 2)
HÕ^Œ <À\©ã∞¨ #∞ JO^Œ*ãË #≤ @¡~Ú`Õ, ÃãHõ<Δ £ 7Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl JOâßÅ`À
xq∞`«ÎO ÖË‰õΩO_®,40 ~ÀAÅÖ’QÍ JkèHÍi `«# x~°‚Ü«∂xfl P
`«$fÜ«∞Ñ¨HÍΔ xH˜ <À\©ãπ ^•fi~å "≥Å_¡ Oç Kåeû LO@∞Ok.
11.(4) ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl ã¨ÉòÃãHõΔ<£ 3 HÕ^Œ `«$fÜ«∞ Ñ¨HΔÍxH˜ <À\©ã¨∞#∞
*ÏsKÕã#≤ @¡~Ú`Õ JO^Œ∞Ö’ `«# x~°Ü ‚ ∂« xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ, ÃãHõ<Δ £ 19
HÕ^Œ g∞~°∞ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û#O@∂ ã¨Ê+ì̈OQÍ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e.
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£
12. Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ U~åÊ@∞ :
12.(1) D K«@Oì Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl q^è∞Œ Å#∞, JkèHÍ~åÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞HÀãÖ
Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO XHõ <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£ ^•fi~å 'ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<—£ #∞
U~åÊ@∞KÕã∞¨ OÎ k.
12.(2) 'ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<—£ Ö’
(Z) „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, JÖÏˆQ
(a) 10 =∞OkH˜ q∞OK«‰Ωõ O_® J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ãÖYºÖ’ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡
LO\Ï~°∞.
12.(3). gix ãÖ|Okè`« Hõq∞\˜ ã≤áê¶ ~°∞ûÅ "Õ∞~°‰Ωõ ~åRÑü xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . D
Hõq∞\©Ö’
30
(i) „Ñ¨^•è x J^èºŒ ‰õΩΔ _»∞QÍ,
(ii) Ö’H±ãÉ ¨ Öíè ’x „ÑüÑ¨HΔõ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ F ã¨É∞íè º_»∞QÍ,
(iii) „Ñ¨^•è x ã≤áê¶ ~°∞ûÅ "Õ∞~°‰Ωõ XHõ Hˆ O„^Œ HÍºa<≥\ò =∞O„u =∞~À
ã¨É∞íè º_»∞QÍ LO\Ï~°∞.
q=~°} : XHõ"àÕ ◊ Ö’H±ãÉ¨ Öíè ’ „ÑüÑ¨H<Δõ åÜ«∞‰õΩ_çQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ùá⁄Ok# <åÜ«∞‰õΩ_»∞
Z=~°∂ ÖËHõáÈ`Õ, ã¨ÉèíÖ’x „ÑüÑ¨HΔÍÅÖ’ JuÃÑ^ŒÌ áêsìQÍ L#fl áêsì
<åÜ«∞‰õΩ_»∞ „ÑüÑ¨HõΔ <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ D Hõq∞\©Ö’ ã¨Éèí∞ºÅ=Ù`å~°∞.
12.(4). „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ˆ Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ =º=Ç¨~åÅxflO\˜x
#_çÑ™≤ êÎ~∞° . PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞‰õΩÅ∞QÍ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞.
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ WzÛ# Jxfl JkèHÍ~åÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞
‰õΩO@∂, Ñ¨#∞Å#∞ PÜ«∞<Õ Ñ¨~º° "ÕHãΔ̃ ∂¨ ,Î =∂~°xæ ~ˆ âÌ O◊ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. U
W`«~° „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ JkèÑ`¨ º« O ÖË‰Ωõ O_® PÜ«∞# ã¨fiÜ«∞O„ÑüÑü`Î À
=º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° .
12.(5). „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, JÖÏˆQ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡QÍ
xÜ«∞q∞`«∞ÅÜÕ∞º "å~°∞ „Ñ¨*Ï rq`«OÖ’ „Ñ¨=ÚY =º‰õΩÖÎ ·ˇ <åºÜ«∞âßGO,
âßG™êOˆHuHõ q*Ï˝#O, ™ê=∂lHõ¿ã=, Ü«∂[=∂#ºO, [~°fle[O, „Ñ¨Kå~°
=∂^èºŒ =∂ÅÖ’ J#∞Éè=í O, qâı+¨ Ñï*Ï˝#O ÖË^• ÑïáêÅ<å#∞Éè=í O
Hõey#"åÔ~· LO_®e.
12.(6). „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍQÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ QÍx
xÜ«∞q∞`«∞ÅÜÕ∞º"å~°∞ áê~°¡"≥∞O\ò LÉèíÜ«∞ã¨ÉèíÅÖ’ QÍx, ~åR
âßã¨#ã¨ÉÅíè Ö’QÍx ã¨É∞íè ºÖˇ· LO_»~å^Œ∞. JÖÏˆQ r`«É`íè åºÅg∞^Œ Ñ¨x
KÕ¿ã L^ÀºQÆã∞¨ Ö÷ ·ˇ LO_»~å^Œ∞. JÖÏQÆx U ~å[H©Ü∞« áêsì`À#∂ ãÖ|O^è•Å∞
LO_»~å^Œ∞. ZÖÏO\˜ "åºáê~åxfl ÖË^• =$uÎx H˘#™êyã¨∞#Î fl "åÔ~·
LO_»~å^Œ∞.
12.(7). ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ „Ñ¨^è•# HÍ~åºÅÜ«∞O _èçb¡Ö’ LO@∞Ok.
J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi J#∞=∞u`À ^ÕâO◊ Ö’x W`«~° „áêO`åÅÖ’#∂
`«# HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ ÃÑ@ì∞HÀ=K«∞Û.
13. Ñ¨^gŒ HÍÅO– ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞ :
13.(1). '„Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü— Ñ¨^qŒ x ã‘fiHõiOz#"å~°∞ P ~ÀA#∞Oz
S^Õàá¡◊ ê@∞ Ñ¨^qŒ Ö’ H˘#™êQÆ∞`å~°∞. PÜ«∞# Ñ¨^gŒ HÍÅO =Úyã≤#
31
`«~åfi`« PÜ«∞##∞ ~Ô O_À™êi uiy xÜ«∞q∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . JÖÏˆQ
Ñ¨^qŒ Ö’ LO_»QÍ<Õ PÜ«∞#‰õΩ 65 Uà◊√¡ xO_ç`Õ =∂„`«O =ÚO^Œ∞QÍ<Õ
PÜ«∞# Ñ¨^gŒ HÍÅO =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k.
13.(2). ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°¡ Ñ¨^gŒ HÍÅO ‰õÄ_® S^Õà√◊ .¡ g~°∞ ‰õÄ_® S^Õàá¡◊ ê@∞
ÖË^• 65 Uà◊√¡ xO_Õ=~°‰Ωõ =∂„`«"∞Õ Ñ¨^qŒ Ö’ H˘#™êQÆ∞`å~°∞. gix
uiy xÜ«∞q∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . J~Ú`Õ, gix Hõq∞\˜ ã≤áê¶ ~°∞ûÅ"Õ∞~°‰Ωõ
(ÃãHõ<Δ 1£ 2, ã¨ÉÃò ãHõ<Δ £ 3"Õ∞~°‰Ωõ ) „Ñ¨^•è # Hõg∞+¨#~üQÍ xÜ«∞q∞OKÕ J=HÍâßÅ∞
L<åfl~Ú-HÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞ QÆ#Hõ XHõ"àÕ ◊ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~üQÍ xÜ«∞q∞¿ãÎ, PÜ«∞# QÆ`« Ñ¨^ŒgHÍÅO`À HõeÑ≤ "≥Ú`«ÎO
S^Õà‰¡◊ Ωõ q∞Oz JkèHÍ~°OÖ’ H˘#™êQÆ_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
13.(3). „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ xÜ«∞q∞`«∞Å~Ú#
"å~°∞ Ñ¨^qŒ x ã‘fiHõiOK«_®xH˜ =ÚO^Œ∞QÍ ~åRÑüKÕQÍx, ~åRÑü D
HÍ~°º„Hõ=∞O HÀãÖ xÜ«∞q∞Oz# =ºHÎ̃KQÕ Íx, "≥Ú^Œ\ ˜ J#∞ÉO^èOŒ Ö’
¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ Ñ¨^gŒ „Ñ¨=∂} ã‘fiHÍ~°O KÕÜ∂« eûLO@∞Ok.
13.(4). „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü Z=Ô~<· å ~år<å=∂
KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ ~åRÑüH˜ `«=∞ ÖËYÅ#∞ JO^Œ*Ü Ë ∂« e. áÈ`Õ
gix ÃãHõ<Δ £ 14Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅ`À =∂„`«"∞Õ `˘ÅyOK«_®xH˜
J=HÍâ◊O LOk.
13.(5). (Z) „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ WKÕÛ r`«É`íè åºÅ∞, ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞
xÉO^è#Œ Å∞ „Ñ¨^•è # ZxflHõÅ Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ =iÎOKÕ=hfl =iÎ™êÎ~Ú.
(a) JÖÏˆQ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü r`«É`íè åºÅ∞, ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞,
ZxflHõÅ Hõg∞+¨#~°‰¡ Ωõ =iÎOKÕ=hfl =iÎ™êÎ~Ú. J~Ú`Õ, „Ñ¨^•è #
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ÖË^• ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞ xÜ«∞q∞OKÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞
"å~°∞ JÑ¨Ê\˜Hˆ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO#∞Oz HÍx, ~åR„Ñ¨É∞íè `«fiO #∞OzHÍx,
Hˆ O„^Œ, ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù HõOÃÑhÅ #∞Oz HÍx, HÍ~ÀÊˆ~+¨##¡ ∞Oz
HÍx ÃÑ#¬<£ á⁄O^Œ∞`«∞#fl@¡~Ú`Õ, "åiH˜ K≥eO¡ Kåeû# r`«OÖ’Oz
D ÃÑ#¬<#£ ∞ `«yOæ z"Õ™êÎ~∞° . qHõÖÏOQÆ∞Å‰õΩ, QÍÜ«∞Ñ¨_#ç "åiH˜
W`«~„° `å WKÕÛ ÃÑ#¬<‰£ Ωõ =∂„`«O q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù LO@∞Ok. J~Ú`Õ
Z\ì̃ Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’#∂ Hõg∞+¨#~°‰¡ Ωõ K≥eO¡ KÕ r`«É`íè åºÅÃÑ#· QÍx,
ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ ÅÃÑ· HÍx Wq „Ñ¨ÉÏè =OK«∂¿Ñ q^èOŒ QÍ
LO_»‰Ωõ O_® K«∂™êÎ~∞° .
32
13.(6). D K«@Oì HÕ^Œ ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ `«=∞ q^è∞Œ Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ
ˆHO„^Œ„Ñ¨Éèí∞`«fiO „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰õΩ, JÖÏˆQ ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~°‰¡ Ωõ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ JkèHÍ~°#¡ ∞, ã≤|ƒOkx ã¨=∞‰õÄiÛ ÃÑ_»∞`«∞Ok.
"åiH˜ K≥e¡OKåeû# r`«Éèí`åºÅ∞, JÅ"≥<£ûÅ∞, ã¨sfiãπ xÜ«∞=∞
x|O^è#Œ Å#xflO\˜x „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞ ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.
14. „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, Hõg∞+¨#~°¡ `˘ÅyOÑ¨Ù :
14.(1). „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞ ÖË^• ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞ ã¨ÉòÃãHõ<Δ £
(3) Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅs`åº ~åRÑü =∂„`«"∞Õ `˘Åy™êÎ~∞° . J~Ú`Õ
~åRÑü ‰õÄ_® Hõg∞+¨#~°¡ `˘ÅyOÑ¨Ù q+¨Ü∞« "≥∞ÿ "åiÃÑ· QÆÅ P~ÀÑ¨}Å#∞
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ x"ÕkOz, JHõ¯_ç #∞Oz x"ÕkHõ =zÛ# `«~åfi`« =∂„`«"∞Õ
x~°Ü‚ ∞« O fã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
14.(2). ÃÑ· x|O^è#Œ "Õ∞~°‰Ωõ ãÖ|Okè`« Hõg∞+¨#~üÃÑ· qKå~°} [iˆQO`« =~°‰Ωõ
J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ ~åRÑü "åix ã¨ÃãÊ#¬<Ö£ ’ ÃÑ_»∞`«∂, HÍ~åºÅÜ«∂xH˜
Ç¨[~°∞ HÍ‰õΩO_® x~ÀkèOK«=K«∞Û.
14.(3). ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl 1= x|O^è#Œ (ã¨ÉòÃãHõ<Δ 1£ ) `À ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_®
~åRÑü ã¨fiÜ«∞OQÍ D HÕ^Œ ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅs`åº „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~ü#∞QÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞QÍx `˘ÅyOK«=K«∞Û.
(Z) k"åÖÏ fã≤#@∞¡ HÀ~°∞ì „Ñ¨H\ õ O˜ z#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(a) U^≥<· å <Õ~åxH˜ tHõΔ Ñ¨_#ç Ñ¨Ù_∞» , <≥u· Hõ HÍ~°}ÏÅs`åº PÜ«∞# Ñ¨^qŒ Ö’
H˘#™êQÆ_®xH˜ J#~°∞›_x» ÉèÏqOz#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(ã≤) Ñ¨^gŒ HÍÅOÖ’ =∞~À ÖÏÉè^í •Ü«∞Hõ"∞≥ #ÿ L^ÀºQÆOÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl@∞¡
"≥Å¡_≥·#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(_ç) âßsiHõOQÍ, =∂#ã≤HOõ QÍ ^Œ∞~°ƒÅù ∞_≥· áÈ~Ú PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’ Ñ¨xKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
J#~°∞›_≥·#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(W) ÉÏ^èºŒ `«Å x~°fiÇ¨Ï}‰õΩ J_»∞Ñ¤ _¨ Õ Pi÷Hõ ÖË^• W`«~° „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞
PÜ«∞# á⁄O^Œ∞`«∞#flÑ¨ÙÊ_»∞.
14.(4). XHõ"àÕ ◊ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ QÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ
QÍx U q^èOŒ QÍ#~Ú<å ÉèÏ~°`« „Ñ¨É∞íè `«fiO`ÀQÍx, „Ñ¨É∞íè `«fiO `«~Ñ° Ù¨ #
KÕã∞¨ ‰õΩ#fl XÑ¨ÊO^ŒO ÖË^• HÍO„\Ï‰õΩ`ì À ãÖ|O^èOŒ ÖË^• „Ñ¨Ü∂≥ [#O
L<åfl, ÖÏÉèÏ~°#˚ Ö’ áêÅ∞ ÑÖK«∞‰õΩ<åfl, U^≥<· å K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ á⁄O^Œ∞`«∞<åfl,
33
ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 1)Ö’ ¿Ñ~˘¯#flq^èOŒ QÍ `«ÑÙ¨ Ê_»∞ Ñ¨xH˜ áêÅÊ_»@
¤ ∞ìQÍ ÉèÏqOK«
|_»∞`«∞Ok. J~Ú`Õ XHõ ã¨É∞íè º_çQÍ XHõ HõOÃÑhÖ’ W`«~ã° É¨ ∞íè ºÅ =∂kiQÍ
„Ñ¨Ü∂≥ [#O á⁄O^Œ∞`«∞#fl@¡~Ú`Õ ^•xH˜=∂„`«O q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù LOk.
~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£
15. ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ U~åÊ@∞ :
15.(1). D K«@Oì HÕ^Œ WzÛ# JkèHÍ~åÅ#∞, q^è∞Œ Å#∞ x~°fiiÎOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ
„Ñü ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO QÔ l\ò <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£ ^•fi~å ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<#£ ∞
U~åÊ@∞ KÕÜ∂« e.
15.(2). ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<Ö£ ’
(Z). ~åR „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞, JÖÏˆQ
(a). Ñ¨k=∞OkH˜ q∞OK«‰Ωõ O_® ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°#¡ ∞ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
"Õ∞~°‰Ωõ xÜ«∞q∞OKåe.
15.(3). ~åR „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞, Hõg∞+¨#~°#¡ ∞, "åi ZOÑ≤H‰õ Ωõ
ãÖ|OkèOz# Hõq∞\˜ ã≤áê¶ ~°∞ûÅ "Õ∞~°‰Ωõ QÆ=~°fl~ü xÜ«∞q∞™êÎ_∞» . D
Hõq∞\©Ö’
(i) =ÚYº=∞O„u J^èºŒ ‰õΩΔ _»∞QÍ LO\Ï~°∞.
(ii) âßã¨#ã¨ÉÖ íè ’x „ÑüÑ¨H<Δõ `Õ « ã¨É∞íè º_»∞QÍ,
(iii) =ÚYº=∞O„u <åq∞<Õ\ò KÕ¿ã HÍºa<≥\ò=∞O„u =∞~À ã¨É∞íè º_»∞QÍ
LO\Ï~°∞.
q=~°} : XHõ"Õà◊ âßã¨#ã¨ÉèíÖ’ „ÑüÑ¨HõΔ<åÜ«∞‰õΩ_çQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ùá⁄Ok#
<åÜ«∞‰õΩ_»∞ Z=~°∂ ÖËHõáÈ`Õ, ã¨ÉèíÖ’ „ÑüÑ¨HΔÍÅÖ’ Ju ÃÑ^ŒÌáêsìQÍ L#fl
áêsì <åÜ«∞‰õΩ_»∞ „ÑüÑ¨HõΔ <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ D Hõq∞\©Ö’ ã¨Éèí∞ºÅ=Ù`å~°∞.
15.(4). ~åR „Ñ¨ ^ è • # ã¨ = ∂Kå~° Hõ g ∞+¨ # ˆ ~ ~åR ã¨ = ∂Kå~° Hõ g ∞+¨ < £
=º=Ç¨~åÅxflO\˜x #_çÑ™≤ êÎ~∞° . PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞‰õΩÅ∞QÍ ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~°∞¡ Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ WzÛ# Jxfl
JkèHÍ~åÅ#∞, Ñ¨#∞Å#∞ PÜ«∞<Õ Ñ¨~º° "ÕHãΔ̃ ∂¨ Î =∂~°xæ ~ˆ âÌ O◊ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞.
PÜ«∞#ÃÑ· U W`«~° âßYÅ PkèÑ`¨ º« O ÖË‰Ωõ O_® ã¨fiÜ«∞O „ÑüÑü`Î À
=º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° .
34
15.(5). ~å„+¨ì „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ, JÖÏˆQ ~å„+¨ì ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞Q¡ Í
xÜ«∞q∞`«∞ÅÜÕ∞º "å~°∞ „Ñ¨*Ï rq`«OÖ’ „Ñ¨=ÚY =º‰õΩÖÎ ·ˇ <åºÜ«∞âßGO,
âßG™êOˆHuHõ q*Ï˝#O, ™ê=∂lHõ¿ã=, Ü«∂[=∂#ºO, [~°fle[O,
„Ñ¨Kå~°=∂^èºŒ =∂ÅÖ’ J#∞Éè=í O, qâı+¨ Ñï*Ï˝#O, ÖË^• ÑïáêÅ<å#∞Éè=í O
Hõey#"åÔ~· LO_®e.
15.(6). ~å„+¨ì „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ QÍx, ~å„+¨ì ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ
QÍx xÜ«∞q∞`«∞ÅÜÕ∞º "å~°∞ áê~°"¡ ∞≥ O\ò LÉèÜ í ∞« ã¨ÉÅíè Ö’ QÍx, ~åR
âßã¨#ã¨ÉÅíè Ö’ QÍx ã¨É∞íè ºÖˇ· LO_»~å^Œ∞. JÖÏˆQ r`«É`íè åºÅg∞^Œ Ñ¨x
KÕ¿ã L^ÀºQÆã∞¨ Ö÷ ·ˇ LO_»~å^Œ∞. JÖÏQÆx U ~å[H©Ü∞« áêsì`À#∂ ãÖ|O^è•Å∞
LO_»~å^Œ∞. ZÖÏO\˜ "åºáê~åxfl ÖË^• =$uÎx H˘#™êyã¨∞#Î fl "åÔ~·
LO_»~å^Œ∞.
15.(7). ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ „Ñ¨^•è # HÍ~åºÅÜ«∞O ZHõ¯_» LO_®Ö’ ~åR
„Ñ¨É∞íè `«fiO QÔ l\ò „Ñ¨H@õ # ^•fi~å `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. JÖÏˆQ ~åR ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨<,£ ~åR „Ñ¨É∞íè `«fi J#∞=∞u`À ~åROÖ’x W`«~° „áêO`åÅÖ’#∂
`«=∞ HÍ~åºÅÜ«∂Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
16. Ñ¨^gŒ HÍÅO–ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞
16.(1). ~å„+¨ì '„Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü— Ñ¨^qŒ x ã‘fiHõiOz#"å~°∞ P ~ÀA#∞Oz
S^Õàá¡◊ ê@∞ P Ñ¨^qŒ Ö’ H˘#™êQÆ∞`å~°∞. PÜ«∞# Ñ¨^gŒ HÍÅO =Úyã≤#
`«~åfi`« PÜ«∞##∞ ~Ô O_À™êi uiy xÜ«∞q∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . JÖÏˆQ
Ñ¨^qŒ Ö’ LO_»QÍ<Õ PÜ«∞#‰õΩ 65 Uà◊√¡ xO_ç`Õ =∂„`«O =ÚO^Œ∞QÍ<Õ
PÜ«∞# Ñ¨^gŒ HÍÅO =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k.
16.(2). ~å„+¨ì ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°¡ Ñ¨^gŒ HÍÅO ‰õÄ_® S^Õà√◊ .¡ g~°∞ ‰õÄ_® S^Õàá¡◊ ê@∞
ÖË^• 65 Uà◊√¡ xO_Õ=~°‰Ωõ =∂„`«"∞Õ Ñ¨^qŒ Ö’ H˘#™êQÆ∞`å~°∞. gix
uiy xÜ«∞q∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . J~Ú`Õ, giÖ’ Z=i<≥<· å Hõq∞\˜
ã≤á¶ê~°∞ûÅ"Õ∞~°‰õΩ (ÃãHõΔ<£15, ã¨ÉòÃãHõΔ<£ 3"Õ∞~°‰õΩ) „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~üQÍ xÜ«∞q∞OKÕ J=HÍâßÅ∞ L<åfl~Ú-HÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞
QÆ#Hõ XHõ"àÕ ◊ ~å„+ì̈ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ xÜ«∞q∞¿ã,Î PÜ«∞#
QÆ`« Ñ¨^gŒ HÍÅO`À HõeÑ≤ "≥Ú`«OÎ S^Õà‰¡◊ Ωõ q∞Oz JkèHÍ~°OÖ’ H˘#™êQÆ_®xH˜
gÅ∞ÖË^∞Œ .
16.(3). ~å„+¨ì „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, ~å„+¨ì ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ
xÜ«∞q∞`«∞Å~Ú#"å~°∞ Ñ¨^qŒ x ã‘fiHõiOK«_®xH˜ =ÚO^Œ∞QÍ QÆ=~°fl~ü KÕ`Q« Íx,
35
QÆ=~°fl~ü KÕ`« D HÍ~°º„Hõ=∞O HÀãÖ xÜ«∞q∞Oz# =ºHÎ̃K`Õ « QÍx "≥Ú^Œ\ ˜
J#∞|O^èOŒ (Ã+_»∂ºÅ∞-1)Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ Ñ¨^gŒ „Ñ¨=∂} ã‘fiHÍ~°O
KÕÜ«∂eûLO@∞Ok.
16.(4) ~å„+ì̈ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, ~å„+ì̈ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü Z=Ô~<· å
~år<å=∂ KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ QÆ=~°fl~ü‰Ωõ `«=∞ ÖËYÅ#∞ JO^Œ*Ü Ë ∂« e.
J~Ú`Õ gix ÃãHõ<Δ £ 17Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅ`À =∂„`«"∞Õ `˘ÅyOK«_®xH˜
J=HÍâ◊O LOk.
16.(4) (Z). ~å„+ì̈ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ WKÕÛ r`«É`íè åºÅ∞, ã¨sfiã¨∞
xÜ«∞=∞ xÉO^è#Œ Å∞ ZxflHõÅ Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ =iÎOKÕ=hfl =iÎ™êÎ~Ú.
(a) JÖÏˆQ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü r`« Éè`í åºÅ∞, ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞,
~åR „Ñ¨^•è # HÍ~°º^Œi≈H˜ =iÎOKÕ=hfl =iÎ™êÎ~Ú.
J~Ú`Õ, ~å„+ì̈ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ÖË^• ~å„+ì̈ ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~ü#∞ xÜ«∞q∞OKÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞ "å~°∞ JÑ¨Ê\˜Hˆ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO#∞Oz
HÍx, ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz HÍx, Hˆ O„^Œ, ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù HõOÃÑhÅ
#∞Oz HÍx, HÍ~ÀÊˆ~+¨##¡ ∞Oz HÍx, ÃÑ#¬<£ á⁄O^Œ∞`«∞#fl@¡~Ú`Õ, "åiH˜
K≥eO¡ Kåeû# r`«OÖ’Oz D ÃÑ#¬<#£ ∞ `«yOæ z"Õ™êÎ~∞° . qHõÖÏOQÆ∞Å‰õΩ,
QÍÜ«∞Ñ¨_#ç "åiH˜ W`«~„° `å WKÕÛ ÃÑ#¬<‰£ Ωõ =∂„`«O q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù LO@∞Ok.
J~Ú`Õ Z\ì̃ Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’#∂ Hõg∞+¨#~°‰¡ Ωõ K≥eO¡ KÕ r`«É`íè åºÅÃÑ#· QÍx,
ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ ÅÃÑ· HÍx Wq „Ñ¨ÉÏè =OK«∂¿Ñ q^èOŒ QÍ LO_»‰Ωõ O_®
K«∂™êÎ~∞° .
16.(5). D K«@Oì HÕ^Œ ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ `«=∞ q^è∞Œ Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ
~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `«fiO ~å„+ì̈ „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ , JÖÏˆQ ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~°‰¡ Ωõ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ JkèHÍ~°#¡ ∞, ã≤|ƒOkx ã¨=∞‰õÄiÛ ÃÑ_»∞`«∞Ok.
"åiH˜ K≥e¡OKåeû# r`«Éèí`åºÅ∞, JÅ"≥<£ûÅ∞, ã¨sfiãπ xÜ«∞=∞
x|O^è#Œ Å#xflO\˜x ~å„+¨ì „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞ ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.
17. „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, Hõg∞+¨#~°¡ `˘ÅyOÑ¨Ù :
17.(1). „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞ ÖË^• ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞ ã¨ÉòÃãHõ<Δ £
(3) Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅs`åº QÆ=~°fl~ü =∂„`«"∞Õ `˘Åy™êÎ~∞° . J~Ú`Õ
QÆ=~°fl~ü ‰õÄ_® Hõg∞+¨#~°¡ `˘ÅyOÑ¨Ù q+¨Ü∞« "≥∞ÿ "åiÃÑ· QÆÅ P~ÀÑ¨}Å#∞
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ x"ÕkOz, JHõ¯_ç #∞Oz x"ÕkHõ =zÛ# `«~åfi`« =∂„`«"∞Õ
x~°Ü‚ ∞« O fã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
36
17.(2). ÃÑ· x|O^è#Œ "Õ∞~°‰Ωõ ãÖ|Okè`« Hõg∞+¨#~üÃÑ· qKå~°} [iˆQO`« =~°‰Ωõ
J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ QÆ=~°fl~ü "åix ã¨ÃãÊ#¬<Ö£ ’ ÃÑ_»∞`«∂, HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ Ç¨[~°∞
HÍ‰õΩO_® x~ÀkèOK«=K«∞Û.
17.(3). ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl 1= x|O^è#Œ (ã¨ÉòÃãHõ<Δ 1£ ) `À ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_® QÆ=~°fl~ü
ã¨fiÜ«∞OQÍ D HÕ^Œ ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅs`åº „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨#~ü#∞QÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü#∞QÍx `˘ÅyOK«=K«∞Û.
(Z) k"åÖÏ fã≤#@∞¡ HÀ~°∞ì „Ñ¨H\ õ O˜ z#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(a) U^≥<· å <Õ~åxH˜ tHõΔ Ñ¨_#ç Ñ¨Ù_»∞, <≥u· Hõ HÍ~°}ÏÅs`åº PÜ«∞# Ñ¨^qŒ Ö’
H˘#™êQÆ_®xH˜ J#~°∞›_x» ÉèÏqOz#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(ã≤) Ñ¨^gŒ HÍÅOÖ’ =∞~À ÖÏÉè^í •Ü«∞Hõ"∞≥ #ÿ L^ÀºQÆOÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl@∞¡
"≥Å¡_≥·#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(_ç) âßsiHõOQÍ, =∂#ã≤HOõ QÍ ^Œ∞~°ƒÅù ∞_≥· áÈ~Ú PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’ Ñ¨xKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
J#~°∞›_≥·#Ñ¨ÙÊ_»∞.
(W) ÉÏ^èºŒ `«Å x~°fiÇ¨Ï}‰õΩ J_»∞Ñ¤ _¨ Õ Pi÷Hõ ÖË^• W`«~° „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞
PÜ«∞# á⁄O^Œ∞`«∞#flÑ¨ÙÊ_»∞.
17.(4). XHõ"Õà◊ „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰õΩQÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü‰õΩ
QÍx U q^èOŒ QÍ#~Ú<å ÉèÏ~°`« „Ñ¨É∞íè `«fiO`ÀQÍx, „Ñ¨É∞íè `«fiO `«~Ñ° Ù¨ #
KÕã∞¨ ‰õΩ#fl XÑ¨ÊO^ŒO ÖË^• HÍO„\Ï‰õΩ`ì À ãÖ|O^èOŒ ÖË^• „Ñ¨Ü∂≥ [#O
L<åfl, ÖÏÉèÏ~°#˚ Ö’ áêÅ∞ ÑÖK«∞‰õΩ<åfl, U^≥<· å K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ á⁄O^Œ∞`«∞<åfl,
ã¨ÉòÃãHõΔ<£ (1) Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl q^èŒOQÍ `«Ñ¨ÙÊ_»∞ Ñ¨xH˜ áêÅÊ_»¤@∞ìQÍ
ÉèÏqOK«|_»∞`«∞Ok. J~Ú`Õ XHõ ã¨É∞íè º_çQÍ XHõ HõOÃÑhÖ’ W`«~° ã¨É∞íè ºÅ
=∂kiQÍ „Ñ¨Ü∂≥ [#O á⁄O^Œ∞`«∞#fl@¡~Ú`Õ ^•xH˜ =∂„`«O q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù
LOk.
5 = J^è•ºÜ«∞O
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°¡ JkèHÍ~åÅ∞–q^è∞Œ Å∞–JÑ‘Êà◊√–¡ [i=∂<åÅ∞
18. ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ QÆÅ JkèHÍ~åÅ∞, q^è∞Œ Å∞ :
18.(1). D K«@Oì Ö’x x|O^èÅŒ "Õ∞~°‰Ωõ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ áœ~°∞Å #∞Oz =KÕÛ
Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ ã‘fiHõiOz qKå~°} [~°áêeû# ÉÏ^èºŒ `«Å#∞ Hõey LOk.
J^≥ÑÙ¨ Ê_»O>Ë -
(Z) U^≥<· å HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍix xÜ«∞q∞OK«x
HÍ~°}OQÍ Z=Ô~<· å Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« ÖËx Ñ¨HOΔõ Ö’ Hõg∞+¨<£ qKå~°}#∞
37
KÕÑ\¨ Ïìe. JÖÏˆQ, HÕk ™ê÷~ÚÖ’x „Ñ¨*Ï ã¨Ç¨ Ü«∞ ã¨=∂Kå~°
JkèHÍi, ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∂ =zÛ# ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ã‘fiHõiOK«_®xH˜
x~åHõiOz<å ÖË^• JÑ‘ÊÅ∞#∞ ÃÑ· JkèHÍiH˜ ÑÖ¿ÑO^Œ∞‰õΩ
x~åHõiOz<å, ÃãHõ<Δ £ 19Ö’x ã¨Éò ÃãHõ<Δ £ (1) Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ
ã‘xÜ«∞~ü JkèHÍiH˜QÍx, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ QÍx, ÑÖÑ¨#Ñ¨Ù_»∞
qKå~°}#∞ KÕÑ\¨ Ïìeû# ÉÏ^èºŒ `« Hõg∞+¨#~°‰¡ Ωõ LOk.
(a) D K«@Oì HÕ^Œ HÀi# ã¨=∂Kå~åxfl x~åHõiOz#Ñ¨Ù_»∞.
(ã≤) D K«@ìO HÕ^Œ xˆ~ÌtOz# HÍÅÑïq∞uÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl
JO^Œ*Ü Ë ∞« #Ñ¨Ù_»∞.
(_ç) ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ K≥eO¡ KåÅx HÀi# Ñ¶A ‘ ã¨¿ÇÏ`«∞HõOQÍ
ÖË^xŒ ÉèÏqOz#Ñ¨Ù_»∞.
(W) WzÛ# ã¨=∂Kå~°O JãÖÑ¨ÓiÎQÍ, `«ÑÙ¨ Ê^•i Ñ¨\ Oì̃ KÕkQÍ ÖË^•
`«ÑÙ¨ ÊQÍ LO^Œx ÉèÏqOz#Ñ¨Ù_»∞.
(ZÑ¶π) JÉèºí ~°#÷ ‰õΩ ãÖ|OkèOz WOˆH^≥<· å ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ ÖË^• iHÍ~°∞Å¤
ÑïjÅ# J=ã¨~O° Jx ÉèÏqOz#Ñ¨Ù_»∞.
18.(2). ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ D ã¨=∞ã¨º q+¨Ü∞« "≥∞ÿ qKå~°} [i¿ÑO^Œ∞‰õΩ `«y#
HÍ~°}ÏÅ∞ L<åflÜ«∞x ãÖ`«$Ñ≤Î K≥Ok`Õ qKå~°} HÀãÖ K«~º° Å∞ fã¨∞‰õΩO@∞Ok.
18.(3). ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ D ÃãHõ<Δ £ HÕ^Œ U^≥<· å q+¨Ü∞« "≥∞ÿ qKå~°} [i¿Ñ@Ñ¨ÙÊ_»∞
Hõg∞+¨<‰£ Ωõ , áœ~° q^è•# ã¨‡ $u (ã≤qÖò „á⁄ã‘[~ü HÀ_£) HÕ^Œ Hˆ ã¨∞#∞
qKåiOK«_®xH˜ ã≤qÖò HÀ~°∞‰ì Ωõ ZÖÏO\˜ JkèHÍ~åÅ∞ LO\ÏÜ≥∂ J"Õ
JkèHÍ~åÅ∞ D HÕ^Œ ¿Ñ~˘¯#fl JOâßÅÖ’ LO\Ï~Ú.
(Z) Hõg∞+¨<£ =ÚO^Œ∞ Ç¨[Ô~· „Ñ¨=∂} Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ =∞ødHõ ÖË^• ed`«
Ñ¨Ó~°fiHõ ™êHΔÍºxfl W"åfieûOkQÍ P^Õtã¨∂Î ã¨=∞#¡#∞ *Ïs KÕÜ∞« =K«∞Û.
JÖÏˆQ, J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ñ¨„`åÅ#∞ ÖË^• =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ^•YÅ∞
KÕÜ∂« eûOkQÍ P^ÕtOK«=K«∞Û.
(a) Ñ¨„`åÅ#∞ "≥eH˜fã≤ "å\˜x `«xvKÕÜ∞« =K«∞Û.
(ã≤) „Ñ¨=∂}Ñ¨„`«O (JÑ¶_≤ q» \ò) `À ™êHΔÍºx fã¨∞HÀ=K«∞Û.
(_ç) U^≥<· å HÀ~°∞ì ÖË^• PÑ¶ã‘ ∞¨ #∞Oz „Ñ¨É∞íè `«fi iHÍ~°∞Å¤ #∞ ÖË^• #HõÅ∞
Ñ¨„`åÅ#∞ `≥ÑÊ≤ OK«=K«∞Û.
38
(W) ™êH˜xΔ „Ñ¨tflOKÕO^Œ∞‰õΩ ÖË^• Ñ¨„`åÅ#∞ ÑïjeOKÕO^Œ∞‰õΩ ã¨=∞#¡#∞
*Ïs KÕÜ∞« =K«∞Û.
(ZÑ¶π) xˆ~tÌ Oz# WOˆH^Œ~Ú<å q+¨Ü∂« xfl ÑïjeOK«=K«∞Û.
18.(4) áê~°"¡ ∞≥ O\ò ÖË^• W`«~° âßã¨#ã¨ÉÅíè ∞ KÕã#≤ W`«~° K«\ÏìÅÖ’x U"≥<· å
x|O^èŒ#Å∞ J_»∞¤QÍ L#flÑ¨Ê\˜H©, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ `«#‰õΩ =zÛ#
JÉèºí ~°#÷ ÃÑ· qKå~°} H˘#™êyã¨∞#Î fl `«~∞° }OÖ’ D K«\ÏìxH˜ =iÎOKÕ U"≥<· å
iHÍ~°∞Å¤ #∞ ÑïjeOK«=K«∞Û. JÖÏO\˜ iHÍ~°∞Å¤ #∞ UHÍ~°}O`À #~Ú<å
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ =ÚO^Œ∞ LOK«Hõ áÈ=_»O ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ .
19. JÑ‘Êà◊√¡ :
19.(1) ÃãHõΔ<£ 7 Ö’x ã¨ÉòÃãHõΔ<£ 1 „Ñ¨HÍ~°OQÍHÍx, ã¨ÉòÃãHõΔ<£ 3Ö’x HÍ¡A 'U—
„Ñ¨HÍ~°O U=Ô~<· å =ºH˜,Î xs‚`H« ÍÅ =º=kèÖ’ ã¨=∂^è•<åxfl á⁄O^ŒÖHË õ áÈ~Ú<å
ÖË^• ã¨=∂^è•#O ãïQÍæ ÖËHõáÈ~Ú<å, x~°‚Ü«∞O=Å¡ #+¨ìáÈ~Ú<å, 30
~ÀAÅÖ’QÍ ÖË^• JkèHÍi `«# x~°‚Ü«∞O „Ñ¨Hõ\ Õz# 30 ~ÀAÅÖ’QÍ ÃÑ·
™ê÷~ÚÖ’#∞#fl ã‘xÜ«∞~ü JkèHÍiH˜ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã¨∞HÀ"åe.
x~°Ü ‚ ∞« O "≥Å∞=_»¤ `«~åfi`« Ñ≤\ +˜ <¨ £ ^•~°∞_»∞ XHõ"àÕ ◊ 30 ~ÀAÅÖ’QÍ
JÑ‘ÊÅ∞ ^•YÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=_»OÖ’ qÑ¶Å¨ O J~Ú`Õ JO^Œ∞‰õΩ HÍ~°}ÏÅ∞
L<åflÜ«∞x ÉèÏqOz# Ñ¨HOΔõ Ö’#∂ JÑ‘ÊÅ∞#∞ ã‘fiHõiOKåeû LO@∞Ok.
19.(2) ÃãHõ<Δ £ 11 HÕ^Œ `«$fÜ«∞ Ñ¨HÑΔõ Ù¨ ã¨=∂Kå~åxfl "≥Å_¡ Oç KåeûOkQÍ „Ñ¨*Ï
ã¨=∂Kå~° JkèHÍi *Ïs KÕã#≤ L`«~Î ∞° fiÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ XHõ"àÕ ◊ `«$fÜ«∞
Ñ¨H"Δõ ∞Õ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ"åÅ#∞‰õΩO>Ë 30 ~ÀAÅÖ’QÍ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
19.(3) ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) HÕ^Œ ãÔ̈~#· ["å|∞ ~å#Ñ¨ÙÊ_»∞ ~Ô O_À JÑ‘ÊÅ∞#∞
^•YÅ∞ KÕÜ«∂Å#∞‰õΩO>Ë, x~°‚Ü«∞O "≥Å∞=_»¤ 90 ~ÀAÅÖ’QÍ ÖË^• x~°‚Ü«∞O
„Ñ¨H\õ O˜ z# „Ñü (HÍÑ‘) JOk# 90 ~ÀAÅÖ’QÍ ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞_»∞ Hõg∞+¨<‰£ Ωõ
JÑ‘ÊÅ∞ ^•YÅ∞ KÕã¨∞HÀ"åe.
J~Ú`Õ, JÑ‘ÊÅ∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« _»OÖ’ D =º=kèH˜ q∞Oz *ÏÑ¨ºO[iy`Õ,
[iy# PÅ™êºxH˜ ãÔ̈~#· HÍ~°}ÏÅ∞ L<åflÜ«∞x Hõg∞+¨<£ ÉèÏq¿ãÎ P
JÑ‘ÊÅ∞#∞ ã‘fiHõiOK«=K«∞Û.
19.(4) XHõ"àÕ ◊ JÑ‘ÊÅ∞ =º=Ç¨~°OÖ’ `«$fÜ«∞ Ñ¨HÑΔõ Ù¨ ã¨=∂Kå~åxfl HÀi L#fl@¡~Ú`Õ,
P =¸_À Ñ¨HÑΔõ Ù¨ "å^Œ# q<ÕO^Œ∞‰õΩ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ `«y# J=HÍâßxfl
W"åfieû LO@∞Ok.
39
19.(5) ã¨=∂Kå~°O HÀ~°∞`«∂ =zÛ# JÉèºí ~°#÷ #∞ u~°ã¯¨ iOz#Ñ¨Ù_»∞ ZO^Œ∞=Å¡
ã¨=∂Kå~°O W=fi_»O ™ê^èºŒ O HÍ^À P HÍ~°}ÏÅ#∞, "å\˜x ã¨=∞i÷OK«∞
HÀ"åeû# ÉÏ^èºŒ `« „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍi g∞^Õ LOk.
19.(6) ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1), ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 2) HÕ^Œ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl JÑ‘ÊÅ∞#∞ 30 ~ÀAÅÖ’QÍ
Ñï+¨¯iOKåeû LOk. ÖË^• U^≥<· å HÍ~°}ÏÅ s`åº *ÏÑ¨ºO [iy`Õ P
HÍ~°}ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯O@∂ "≥Ú`«OÎ 45 ~ÀAÅÖ’QÍ JÑ‘ÊÅ∞#∞ Ñï+¨¯iOKåe.
19.(7) ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ fã¨∞‰õΩ#fl x~°Ü ‚ ∞« O `«∞k x~°Ü
‚ ∞« O J=Ù`«∞Ok. ^•xH˜
Hõ@∞ì|_ç LO_®e.
19.(8) (Z) DK«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å HÀãÖ `«y# K«~º° Å∞ fã¨∞HÀ"åeûOkQÍ
PÜ«∂ „Ñ¨É∞íè `«fi qÉèÏQÍÅ#∞ HÕk q^èOŒ QÍ P^ÕtOKÕ JkèHÍ~åÅ#∞ ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨<£ Hõey LOk.
(i) ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKÕ q^èO Œ QÍ U~åÊ@∞¡KÜ Õ ∞« _»O, J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ
XHõ Ñ¨^`úŒ O« @∂ ~°∂á⁄OkOK«=∞#_»O.
(ii) „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍix xÜ«∞q∞OK«=∞x HÀ~°_O ».
(iii) ãÖ|Okè`« ã¨=∂Kå~åxfl „Ñ¨Hõ\ ÕK«=∞#_»O, qq^èŒ ÉèÏQÍÅ∞QÍ
ã¨=∂Kå~åxfl =sæHiõ OK«=∞#_»O.
(iv) iHÍ~°∞Å ¤ x~°fiÇ¨Ï}, "å\˜x *Ï„QÆ`Î« Ñ¨~Û° _»O, ^èfiŒ OãÖ KÕÜ∞« _®xH˜
J#∞ãïã¨∞#Î fl Ñ¨^`ÌŒ ∞« ÅÖ’ `«y# =∂~°∞ÊÅ∞ KÕÜ∞« =∞#_»O.
(v) ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ ÃÑ· tHõ} Δ xKÕÛO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞¡ KÕÜ∞« =∞#_»O.
(vi) (Z) ÃãHõ< Δ £ 4 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 1, HÍ¡A (a) „Ñ¨HÍ~°O "åi¬Hõ
x"ÕkHõ#∞ ~°∂á⁄OkOK«=∞#_»O.
(a) Ñ≤\ +˜ <¨ ^£ •~°∞_çH˜ XHõ"àÕ ◊ U^≥<· å #+ì̈O, Hõ+Oì̈ Hõey`Õ P
#ëêìxfl Ñ¨Ó_®ÛeûOkQÍ PÜ«∂ âßYÅ#∞ P^ÕtOK«=K«∞Û.
(ã≤) D K«@Oì HÕ^Œ ¿Ñ~˘¯#fl [i=∂<åÅ#∞ qkèOK«=K«∞Û.
(_ç) ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ `Àã≤ÑÙ¨ K«Û=K«∞Û.
19.(9). ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ `«# x~°Ü ‚ ∂« xH˜ ãÖ|OkèOz <À\©ã∞¨ #∞ *Ïs KÕÜ∂« e.
JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ QÆÅ Ç¨Ï‰õΩ¯ QÆ∞iOz ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞‰õΩ, ãÖ|Okè`« âßY‰õΩ
‰õÄ_® `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e.
19.(10). ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ qkèq^è•<åÅ "Õ∞~°‰Ωõ JÑ‘ÊÅ∞ÃÑ· x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞HÀ"åe.
40
20. [i=∂<åÅ∞ :
20.(1) ã¨=∞ÏKå~° JkèHÍi ã¨¿ÇÏ`«∞Hõ"≥∞ÿ# HÍ~°}ÏÅ∞ Ug ÖË‰õΩO_®, ã¨=∂Kå~°O
HÀãÖ J_çy# ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞ ã‘fiHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ x~åHõiOz<å ÖË^• ÃãHõΔ<£ 7
ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 1) „Ñ¨HÍ~°O xs‚`« HÍÅ=º=kèÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«Háõ È~Ú<å
ÖË^• ^Œ∞~°∞^ÕÌâßÅ`À ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ x~åHõiOz<å ÖË^•
`≥eã‘ `«Ñ¨ÙÊ_»∞ ã¨=∂Kå~åxfl, JãÖÑ¨Ó~°‚ ã¨=∂Kå~åxfl JOkOz<å ÖË^•
J_çy# ã¨=∂Kå~åxH˜ ãÖ|OkèOz# HÍy`åÅ#∞ <åâ◊#O KÕã≤<å ÖË^•
ã¨=∂Kå~°O W=fi‰õΩO_® J_»∞¤Ñ¨_ç<å ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ `«#‰õΩ =zÛ#
Ñ¶≤~åº^Œ∞ ÖË^• JÑ‘ÊÅ∞ "Õ∞~°‰õΩ [i=∂<å qkèOK«=K«∞Û. ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ
J_çy# ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞ ã‘fiHõiOKÕO`«=~°‰õΩ ÖË^• ã¨=∂Kå~°O JOkOKÕ =~°‰õΩ
„Ñü~ÀE 250 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# [i=∂<å qkèOK«=K«∞Û. J~Ú`Õ
D "≥Ú`«ÎO 25,000 ~°∂áêÜ«∞Å#∞ q∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œ∞.
ã¨=∂Kå~° JkèHÍiH˜ [i=∂<å "ÕÜ∞« _®xH˜ =ÚO^Œ∞QÍ, PÜ«∞# "å^Œ#Å#∞
K≥ÑÙ¨ ÊHÀ=_®xH˜ `«y# J=HÍâßxfl W"åfie. WÖÏO\˜ J=HÍâ◊O WzÛ#Ñ¨Ù_∞»
`å=Ú ã¨¿ÇÏ`«∞HõOQÍ<Õ, *Ï„QÆ`QÎ« Í<Õ =º=Ç¨ÏiOKå=∞x ~°∞A=Ù KÕã∞¨ HÀ"åeû#
ÉÏ^èºŒ `« "åi g∞^Õ LOk.
20.(2). „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°∞¡ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ `«ÑÙ¨ ÊQÍ =º=Ç¨ÏiOz#Ñ¨Ù_∞»
"åiÃÑ· ã¨sfiãπ~∂° Öòû "Õ∞~°‰Ωõ „Hõ=∞tHõ} Δ Ï K«~º° Å∞ fã¨∞HÀ=∞x ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨<£ ã≤áê¶ ~°∞û KÕÜ∞« =K«∞Û.
J^è•ºÜ«∞O- 6
21. qâßfiã¨ÑÓ¨ ~°fiHõ K«~º° Å‰õΩ ~°H}
Δõ -W`«~° JOâßÅ∞.
DK«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ ÖË^• nxH˜ ãÖ|OkèOz KÕã#≤ W`«~° x|O^è#Œ Å#∞ J#∞ãïOz
=∞Oz KÕã∞¨ <Î åfl=∞#fl #=∞‡HõO`À#∂, =∞Oz KÕÜ∂« Å#fl L^ÕâÌ O◊ `À#∂ U^≥<· å
KÕ¿ãÎ Z=ig∞^•, ^•"å, „áêã≤‰Äõ º+¨<£ ÖË^• W`«~° K«@Ñì ~¨ ° K«~º° Å‰õΩ P™ê¯~°O
ÖË^∞Œ
22. D K«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å^Õ K≥Å∞¡ÉÏ@∞.
JkèHÍ~° ~°ÇÏ¨ ™êºÅ K«@Oì -1923 Ö’x x|O^è#Œ Å∞ ÖË^• „Ñ¨ã∞¨ `Î O« J=∞Ö’¡
L#fl =∞ˆ~^Œ~Ú<å K«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å∞, W`«~° K«\ÏìÅ "Õ∞~°‰Ωõ J=∞Ö’¡ L#fl
Ñ¨„`åÅÖ’x JOâßÅ∞ D K«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å‰õΩ aè#flOQÍ L#fl@¡~Ú`Õ WO^Œ∞Ö’x
x|O^è#Œ ÖË K≥Å∞¡ÉÏ@∞ J=Ù`å~Ú.
41
'JkèHÍiHõ ~°Ç¨Ï™êºÅ K«\Ïì—xH˜ (Official Secrets Act) ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\ÏìxH˜
=∞^èºŒ „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ Ñ¶∞¨ ~°¬} `«Öuˇ #Î Ñ¨Ù_»∞, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@"ì ∞Õ L#fl`«OQÍ xÅ∞ã¨∞OÎ k.
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìOÖ’x JOâßÅ`À á⁄ã¨QÆx q^èŒOQÍ L#fl 'JkèHÍ~° ~°Ç¨Ï™êºÅ
K«\Ïì—xfl LÑ¨Ü≥∂yOK«∞HÀ=_®xH˜ ZO`« =∂„`«O gÅ∞ÖË^Œ∞.
('~å— (RAW - Research & Analysis Wing) J<Õ „Ñ¨Éèí∞`«fi ~°Ç¨Ïã¨º Ñïâ’^èŒHõ ãÖã¨÷Ö’<Õ
Jqhu LO^ŒO@∂ "Õ∞[~ü [#~°Öò q.ÔH.ã≤OQ∑ ~åã≤# Ñ¨ÙãÎ̈HOõ Ö’x JOâßÅ∞ 'JkèHÍiHõ
~°ÇÏ¨ ™êºÅ K«@Oì -1923— ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ L<åflÜ«∞x PÜ«∞#ÃÑ· Hˆ ã¨∞Å∞ #"≥∂^≥· q"å^ŒO
`«ÖˇuÎ# <ÕÑ¨^äŒºOÖ’- - =*ÏÇ¨Ï`ü Ç¨Ïc|∞ÖÏ¡
(ˆHO„^Œ =∂r „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü)
23. HÀ~°∞Åì *’HõºOÃÑ· Ñïq∞u.
D K«@Oì HÕ^Œ WzÛ# L`«~Î ∞° fiÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz ZÖÏO\˜ Hˆ ã¨∞Å#∞, ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞,
W`«~° qKå~°}Å#∞ U HÀ~°∂ì KÕÑ@ ¨ _ì ®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ , D K«@Oì HÕ^Œ WzÛ#
P^ÕâßÅÃÑ· JÑ‘ÊÅ∞ q∞#Ç¨ W`«~„° `å „Ñ¨tflOK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
24. H˘xfl ãÖã¨Å÷ ‰õΩ DK«@Oì =iÎOK«^∞Œ .
24.(1) ~Ô O_»= Ã+_»∂ºÅ∞Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl xÑ¶∂¨ , Éè„í ^Œ`å (WO@e*ˇ<û£ , Ãã‰õΩºi\©)
ãÖã¨Å÷ ‰õΩ D K«@Oì =iÎOK«^∞Œ . Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO U~åÊ@∞KÕã#≤ D
ãÖã¨Å÷ ∞ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ JOkOz# ZÖÏO\˜ ã¨=∂Kå~å<≥fl· <å HÀˆ~O^Œ∞‰õΩ
gÅ∞ÖË^∞Œ .
J~Ú`Õ–Jqhu, =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ #Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# P~ÀÑ¨}Å
q+¨Ü∞« OÖ’ =∂„`«O HÀi# ã¨=∂Kå~åxfl W"åfieû LO@∞Ok. "å\˜H˜
q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ ÖË=Ù.
=∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ #Å P~ÀÑ¨}Å‰õΩ ãÖ|OkèOz HÀi# ã¨=∂Kå~åxfl
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ P"≥∂^ŒO á⁄Ok# `«~åfi`Õ W"åfieû LO@∞Ok.
ÃãHõ<Δ £ 7`À ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_® JOkOKÕ D ã¨=∂Kå~åxfl JÉèºí ~°#÷
JOk# 45 ~ÀAÅÖ’QÍ JOk"åfieû LO@∞Ok.
24.(2). Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ D J#∞|O^è•xfl =∂~°Û=K«∞Û. =∞~À
ãÖã¨÷#∞ J#∞|O^èŒOÖ’ KÕ~°Û_»O ÖË^• *Ïa`åÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl ãÖã¨÷#∞
JO^Œ∞Ö’Oz `˘ÅyOK«_O» =O\˜q KÕÜ∞« =K«∞Û.
24.(3). ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (2) „Ñ¨HÍ~°O *Ïs KÕã#≤ <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<#£ ∞ áê~°"¡ ∞≥ O\ò =ÚO^Œ∞
LOKåeû LO@∞Ok.
42
24.(4). ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO U~åÊ@∞KÕã#≤ xÑ¶∂¨ , Éè„í ^Œ`å ãÖã¨Å÷ ‰õΩ Ãã`· O« D K«@Oì Ö’
¿Ñ~˘¯#fl JOâßÅ∞ =iÎOK«=Ù.
J~Ú`Õ–Jqhu, =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ #Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# P~ÀÑ¨}Å
q+¨Ü∞« OÖ’ =∂„`«O HÀi# ã¨=∂Kå~åxfl W"åfieû LO@∞Ok. "å\˜H˜
q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ ÖË=Ù.
=∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ #Å P~ÀÑ¨}Å‰õΩ ãÖ|OkèOz HÀi# ã¨=∂Kå~åxfl
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ P"≥∂^ŒO á⁄Ok# `«~åfi`Õ W"åfieû LO@∞Ok.
ÃãHõ<Δ £ 7`À ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_® JOkOKÕ D ã¨=∂Kå~åxfl JÉèºí ~°#÷
JOk# 45 ~ÀAÅÖ’QÍ JOk"åfieû LO@∞Ok.
24.(5) ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 4 HÕ^Œ *ÏsKÕã#≤ „Ñü <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<#£ ∞ ~åR âßã¨#ã¨ÉÅíè
=ÚO^Œ∞ÃÑ\Ïìe.
25. K«@Oì J=∞Å∞-Ñ¨~º° "ÕH} Δõ –x"ÕkHõÅ `«Ü∂« s.
25.(1). „Ñü ãÖ=`«û~°O =Úyã≤# `«~åfi`« Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<,£ ~åR
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« `«fi~°QÍ D K«@Oì J=∞Å∞‰õΩ ãÖ|OkèOz#
x"ÕkHõ#∞ `«Ü∂« ~°∞KÕã≤ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ ÑÖÑ≤OKåe.
25.(2). „Ñü =∞O„u`«fiâßY ÖË^• qÉèÏQÆO `«=∞ ÑïkèÖ’x HÍ~åºÅÜ«∂Å‰õΩ
ãÖ|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOz ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ ã¨=∞iÊOKåeû
LO@∞Ok. D ÃãHõ<Δ £ "Õ∞~°‰Ωõ ã¨=∂Kå~åxfl ~°∂á⁄OkOK«_®xH˜ P "Õ∞~°‰Ωõ
iHÍ~°∞Å¤ #∞ `«Ü∂« ~°∞KÕÜ∞« _»O HÀãÖ D ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOKåeûLO@∞Ok.
25.(3). U ãÖ=`«û~åxH˜ ãÖ|OkèOz x"ÕkHõ `«Ü∂« ~°∞KÕâß~À. Px"ÕkHõÖ’...
(Z) „Ñü „Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∂ =zÛ# ÖËYÅ
ãÖYº.
(a) JO^Œ∞Ö’ ZxflO\˜x `Àã≤ Ñ¨ÙKåÛ~À P q=~åÅ∞.
(ã≤) Zxfl JÑ‘Êà◊√¡ ^•YÅÜ«∂º~Ú, Jq ZÖÏO\˜ JÑ‘Êà◊√?¡ "å\˜ Ñ¶e¨ `åÅ∞
Uq∞\˜? J<Õ q+¨Ü∂« Å∞.
(_ç) U JkèHÍiÃÑ#· J~Ú<å D K«@Oì J=∞Å∞Ö’ "≥Ñ· Ö¨¶ ÏºxH˜ QÍ#∞
„Hõ=∞tHõ} Δ Ï K«~º° Å∞fã¨∞H˘#fl q=~åÅ∞.
(W) D K«@Oì HÕ^Œ „Ñü âßY =ã¨∂Å∞ KÕã#≤ Kèås˚Å∞ ZO`«?
(ZÑ¶π) D K«@Ñì Ù¨ L^ÕâÌ ßÅ#∞, ã¨∂ÊùixÎ J=∞Ö’¡ ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ JkèHÍ~°
Ü«∞O„`åOQÆO, PÜ«∂âßY x[OQÍ KÕã#≤ „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞, fã¨∞‰õΩ#fl
K«~º° Å∞.
43
(l) ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ J=∞Å∞HÀãÖ DK«\ÏìxH˜ ÖË^• W`«~° K«\ÏìÅ‰õΩ
ã¨=~°} ÖË^• W`«~° JOâßÅÖ’ U"≥<· å =∂~°∞ÊÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz#
JOâßÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åe. JÖÏˆQ PÜ«∂âßYÅÖ’ Jaè=$kú, J^è∞Œ hHõ~}° ,
"≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ`À ã¨Ç¨ ãÖã¨¯~°}Å HÀãÖ ã≤áê¶ ~°∞ûÅ∞ LO_®e.
25.(4). „Ñü ãÖ=`«û~°O z=~°# ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« `«fi~°QÍ Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£
#∞Oz Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO, ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ #∞Oz ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO
XHõ x"ÕkHõ#∞ ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ á⁄Ok# `«~åfi`«
Hˆ O„^Œ Hõg∞+¨<^£ ~Œ Ú`Õ ^•xfl áê~°"¡ ∞≥ O\ò LÉèÜ í ∞« ã¨ÉÅíè =ÚO^Œ∞, ~åR
Hõg∞+¨<^£ ~Œ Ú`Õ ~åR âßã¨#ã¨Éíè =ÚO^Œ∞ LOKåe.
25.(5). D K«@Oì HÕ^Œ q^è∞Œ Å∞ x~°fiiÎOK«_O» Ö’ U^≥<· å âßY J#∞ãïOKÕ q^è•<åÅ∞
D K«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å ã¨∂ÊùiHÎ ˜ q~°∞^ŒOú QÍ L<åflÜ«∞x Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨<£ ÖË^• ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ ÉèÏqOz# Ñ¨HOΔõ Ö’ D J_»O¤ ‰õΩÅ#∞
`˘ÅyOK«_»O HÀãÖ fã¨∞HÀ"åeû# K«~°ºÅ QÆ∞iOz PâßY‰õΩ `«y#
ã¨∂K«#Å∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
26. „Ñ¨É∞íè `«fiO ~°∂á⁄OkOKåeû# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞.
26.(1). „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ `«=∞‰õΩ ÅaèOKÕ Pi÷H,õ W`«~° =#~°∞Å P^è•~°OQÍ-
(Z) D K«@Oì Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ U\Ï¡ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=KÀÛ J}QÍi#
„Ñ¨[Å‰õΩ J~°=÷ ∞ÜÕ∞ºÖÏ q=iOKÕO^Œ∞‰õΩ `«y# q^•º HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
~°∂á⁄OkOz, x~°fiÇ≤ÏOKåe.
(a) ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOK«_O» `À áê@∞QÍ, „Ñ¨É∞íè `«fi
âßYÅ∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ g\˜x Jaè=$kúÑi¨ z x~°fiÇ≤ÏOKÕÖÏ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKåe.
(ã≤) „Ñ¨Éèí∞`«fiâßYÅ∞ `«=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ QÆ∞iOz ã¨HÍÅOÖ’, ãÔ̈~·#
ã¨=∂Kå~åxfl, „ÑüÉèÏ=O`«OQÍ „Ñ¨Kå~°O KÕÜ∂« e.
(_ç) „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅÖ’x Hˆ O„^Œ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°#¡ ∞ ÖË^• ~åR
„Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°‰¡ Ωõ , Z=Ô~`· Õ "åiH˜ `«y# tHõ}Δ JOk=fi_»O`À
áê@∞QÍ "åˆ~ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩ<Õ q^èOŒ QÍ `«y# tHõ} Δ ™ê=∂„yx
`«Ü∂« ~°∞ KÕã∞¨ HÀ"åe.
26.(2). D K« @ ì O J=∞Ö’¡ H ˜ =zÛ# 18 <≥ Å Ö’¡ Q Í „Ñ¨ É è í ∞ `« fi O nxfl
LÑ¨Ü≥∂yOK«∞HÀ"åÅ#fl =ºHÎ̃H˜ ã¨∞ÅÉèíOQÍ J~°÷=∞ÜÕ∞ºÖÏ XHõ ÔQ·_£#∞
~°∂á⁄OkOKåe.
44
26.(3). JO`ÕHÍ‰õΩO_®, „Ñ¨É∞íè `«fiO J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl (ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 2Ö’x)
JOâßÅ#∞ ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù̈Ê_»∞ [iˆQ =∂~°∞ÊÅ`À =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e.
(Z) DK«@Oì ÅHΔÍºÅ∞.
(a) ÃãHõ<Δ £ 5Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 1 HÕ^Œ xÜ«∞q∞OK«|_»¤ ã¨=∂Kå~° JkèHÍi
áÈãì̈Öò J„_»ã,π á¶⁄<£ #O|~ü, á¶êºH±û #O|~ü, D–"≥∞~ÚÖò J„_»ãπ
W"åfie.
(ã≤) „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiH˜ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ Uq^èOŒ QÍ Z\Ï¡,
U~°∂ÑÖÖ’ JÉèºí i÷OK«∞HÀ"åÖ’ P Ñ¨ûÌŒ .
(_ç) D K«@Oì Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ ãÖ|Okè`« âßYÖ’x „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~°
JkèHÍi #∞Oz ÅaèOKÕ ã¨Ç¨ Ü«∞O JÖÏˆQ P JkèHÍi x~°fiiÎOKåeû#
ÉÏ^èºŒ `«Å∞.
(W) ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ #∞Oz JO^Õ ã¨Ç¨ Ü«∞O.
(ZÑ¶π) D K«@Oì HÕ^Œ Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ JÑ‘ÊÅ∞ KÕÜ∂« eû# Ñ¨ûÌŒ `À ã¨Ç¨
WO^Œ∞Ö’x Ç¨Ï‰õΩ¯, ÉÏ^èŒº`«Å‰õΩ ãÖ|OkèOz fã¨∞‰õΩ#fl K«~°º,
"≥Ñ· Ö¨¶ ÏºÅ‰õΩ K«@Oì Ö’ ÅaèOKÕ Jxfl Ñïëê¯~°=∂~åæÅ∞.
(l) ÃãHõΔ<£ 4 "Õ∞~°‰õΩ qq^èŒ ~°HÍÅ~Ú# iHÍ~°∞¤Å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ
"≥Å_¡ Oç K«_®xH˜ `À_»Ê_Õ x|O^è#Œ Å∞.
(ÃÇÏKü) ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ JÉèºí i÷Oz#Ñ¨Ù_∞» K≥eO¡ Kåeû# Ñ¶A ‘ Å <À\©ã∞¨ Å∞,
JÖÏˆQ...
(S) D K«@Oì HÕ^Œ ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ J^Œ#OQÍ *Ïs KÕã#≤
x|O^è#Œ Å∞, ã¨~∞° ¯ ºÅ~°∞.¡
26(4). „Ñ¨É∞íè `«fiO, ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù̈Ê_»∞ ã¨=iOz# `å*Ï =∂~°∞ÊÅ`À ã¨Ç¨ =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ#∞
`«ÑÊ¨ xãïQÍ „Ñ¨K∞« iOKåe.
27. „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ L#fl x|O^è#Œ Å∞ ~°∂á⁄OkOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯.
27.(1). D K«@Oì Ö’x JOâßÅ#∞ J=∞Å∞ Ñ¨~ˆ ÛO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO QÔ l\ò <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£
^•fi~å `«y# x|O^è#Œ Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«=K«∞Û.
27.(2). ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl JkèHÍ~åÅ‰õΩ ÉèOí QÆO HõÅQÆx suÖ’ HÕ^Œ ¿Ñ~˘¯#fl Jxfl
ÖË^• H˘xfl q+¨Ü∂« ÅHõ∞ ãÖ|OkèOz x|O^è#Œ Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«=K«∞Û.
(Z) ÃãHõ<Δ £ 4 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (4) HÕ^Œ „Ñ¨Kå~°O HÀãÖ ~°∂á⁄OkOz#
™ê^è#Œ ™ê=∂„y, Ñ¨„`åÅ Ys^Œ∞.
45
(a) ÃãHõ<Δ £ 6 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 1) HÕ^Œ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¶A
‘ .
(ã≤) ÃãHõ<Δ £ 7 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1)-(5) ÅHÕ^Œ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¶A
‘ .
(_ç) ÃãHõ<Δ £ 13 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (6) ÃãHõ<Δ £ 16 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (6)
"Õ∞~°‰Ωõ JkèHÍ~°‰¡ Ωõ , W`«~° L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ K≥eO¡ Kåeû# r`«É`íè åºÅ∞,
ã¨sfiã¨∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞.
(W) ÃãHõ<Δ £ 19 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (10) HÕ^Œ JÑ‘Êà◊#¡ ∞ x~°~‚ ÚOKÕ q+¨Ü∞« OÖ’
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ J#∞ãïOKåeû# Ñ¨ûÌŒ .
(ZÑ¶π) WOHÍ Z^≥<· å J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O ÖË^• xs‚`« JOâ◊O.
28. x|O^è#Œ Å∞ ~°∂á⁄OkOK«_®xH˜ J~°›`Q« ÅÆ ãÖ|Okè`« =º=ã¨‰÷ Ωõ L#fl Ç¨Ï‰õΩ¯.
28.(1). D K«@Oì Ö’x JOâßÅ#∞ J=∞Å∞ Ñ¨~ˆ ÛO^Œ∞‰õΩ ãÖ|Okè`« =º=ã¨÷ QÔ l\ò
<À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£ ^•fi~å `«y# x|O^è#Œ Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«=K«∞Û.
28.(2). ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl JkèHÍ~åÅ‰õΩ ÉèOí QÆO HõÅQÆx suÖ’ HÕ^Œ ¿Ñ~˘¯#fl Jxfl
ÖË^• H˘xfl q+¨Ü∂« ÅHõ∞ ãÖ|OkèOz x|O^è#Œ Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«=K«∞Û.
(i) ÃãHõ< Δ £ 4 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (4) HÕ^Œ „Ñ¨Kå~°O HÀãÖ ~°∂á⁄OkOz#
™ê^è#Œ ™ê=∂„y, Ñ¨„`åÅ Ys^Œ∞.
(ii) ÃãHõ< Δ £ 6 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ (£ 1) HÕ^Œ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¶A ‘ .
(iii) ÃãHõ< Δ £ 7 Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) HÕ^Œ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¶A ‘ .
(iv) J=ã¨~" ° ∞≥ #ÿ , WOˆH^Œ~Ú<å q+¨Ü∞« O ÖË^• xs‚`« JOâ◊O.
29. K«@ì ã¨ÉÅíè ‰õΩ ã¨=∞iÊOKåeû# ~°∂Öòû.
29.(1) DK«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ Hˆ O„^Œ„Ñ¨É∞íè `«fiO ~°∂á⁄OkOz# „Ñü x|O^è#Œ (~°∂Öò)
q=~åÅ#∞ "≥O@<Õ áê~°"¡ ∞≥ O\ò LÉèÜ í ∞« ã¨ÉÅíè =ÚO^Œ∞ LOKåe. P ~°∂ÖòÖ’
=∂~°∞ÊÅ∞ KÕÜ«∂Å#∞‰õΩ<åfl, Jã¨Å∞ P ~°∂ÖË =^ŒÌ#∞‰õΩ<åfl, LÉèíÜ«∞
ã¨ÉÅíè ∞ `«y# x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ, D ~°∂Öò „Ñ¨ÉÏè =O QÆ`«
x~°Ü‚ ∂« ÅÃÑ· LO_»^∞Œ .
29.(2). ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO DK«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ KÕ¿ã „Ñü ~°∂Öò#∞ „Ñ¨H\ õ O˜ z# "≥O@<Õ
™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« `«fi~°QÍ âßã¨#ã¨Éíè =ÚO^Œ∞ LOKåe.
30. J_»O¤ ‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOKÕ JkèHÍ~°O.
30.(1). D K«@Oì Ö’x JOâßÅ J=∞Å∞Ö’ W`«~„° `å ZÖÏO\˜ W|ƒO^Œ∞Å∞ Z^Œ∞~Ô <· å
Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO "å\˜x `˘Åyã¨∂Î `«y# P^ÕâßÅ#∞ JkèHÍiHõ QÔ l\òÖ’
„Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ D K«@Oì J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# ~Ô O_Õà¡◊ `«~åfi`« =∂„`«O
JÖÏO\˜ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕÜ∞« _®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
46
(DK« @ ì O 15–06–2005# ~åRÑ¨ u P"≥ ∂ ^Œ O á⁄Ok#O^Œ ∞ #
14–06–2007`À D HÍÅÑïq∞u =Úyã≤Ok)
30.(2). D ÃãHõ<Δ £ HÕ^Œ *Ïs KÕã#≤ P^ÕâßÅ#∞ ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« `«fi~°QÍ áê~°"¡ ∞≥ O\ò
=ÚO^Œ∞ LOKåe.
31 ~°^∞Œ Ì : D H˘`«KÎ @« Oì HÍ~°}OQÍ 'ã¨=∂Kå~° ¿ãfiKåÛù K«@Oì -2002—
~°^~ÌŒ ÚáÈ~ÚOk.
(x*ÏxH˜ D K«@ìO 2003Ö’ P"≥∂^ŒOá⁄Ok<å Jã¨Å∞ J=∞Å∞Ö’ˆH ~åÖË^Œ∞) Q
Q
Q D K«\Ïìxfl J#∞=kOK«_»OÖ’ H˘O`« ¿ãfiK«Ûù fã¨∞HÀ=_»O [iyOk. ™ê=∂#º
áê~î°‰õΩÅ‰õΩ Ãã·`«O K«@ìO ã¨∞Å∞=ÙQÍ J~°÷O HÍ"åÅ<Õ `«Ñ¨#`À<Õ J#=ã¨~°"≥∞ÿ# JOâßÅ∞
ã¨q=~°OQÍ JHõ¯~°ÖË^Œ#fl ÉèÏ=#`À ~åã≤Ok. ÉèÏ+¨Å∞ JO`«QÍ ~åHõáÈ=_»O, ÉèÏ= ^•i„^ŒºO
HõÅQÆeã≤ H˘xfl Ö’áêÖˇ·<å WO^Œ∞Ö’ LO_»=K«∞Û. Jx"å~°ºO HÍ^Œ∞QÍx Ñ¨ÙãÎ̈HõOÖ’ ZHõ¯_≥·<å
`«Ñ¨ÙÊÅ∞^˘i¡ LO_»=K«∞Û. "å\˜x `«Ñ¨ÊHõ `≥eÜ«∞*ËÜ«∞O_ç. áÈ`Õ, K«@ìO "Õ~°∞, ~°∂Öòû
"Õ~°∞QÍ LO@∞<åfl~Ú. J\Ï¡ HÍ‰õΩO_® K«@ìOÖ’x ÃãHõΔ#¡ =^ÕÌ "å\˜ J=∞Å∞‰õΩ ãÖ|OkèOz#
~°∂Öòû ‰õÄ_® ~åÜ«∂e. ™ê^èŒº"≥∞ÿ#O`« =~°‰õΩ ^Õâ◊ „Ñ¨[ÅO^ŒiH© XˆH ~°∂Öòû LO_ÕÖÏ
K«∂_®e. J\Ï¡ HÍ‰õΩO_® ~å„ëêìÅ‰õΩ, ãÖã¨÷Å‰õΩ "Õ̂~fi~°∞QÍ ~°∂Öòû#∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ãÎ áœ~°∞Å∞
W|ƒOk Ñ¨_»∞`å~°∞. J\Ï¡ˆQ K«@ìOKÕã≤ ~°∂Öòû ~åÜ«∞HõáÈ`Õ '¿Ñ~°∞ Q˘Ñ¨Ê T~°∞ k|ƒ—
J#fl@∞¡ K«@ìOKÕã≤ „Ñ¨Ü≥∂[#O LO_»^Œ∞.
WHõ áÈ`Õ, `≥ÅOQÍ} ~åRO U~åÊ@∞ HÍ~°}OQÍ ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£`Àã¨Ç¨
Ñ¨Å∞ãÖã¨÷Å∞, =º=ã¨÷Å∞ Ô~O_»∞QÍ U~åÊ@=Ù`«∞#flO^Œ∞# "å\˜ "å\˜ z~°∞<å=∂Å∞, >ˇeá¶È<£
<≥O|~°¡Ö’#∂ =∂~°∞ÊÅ∞O\Ï~Ú Hõ#∞Hõ, "å\˜x MÏmÅ∞ L#flKÀ@¡QÍx, H˘\ì̃"Õ`«Å`ÀQÍx
ãïKÕã¨∞HÀ"åeûOkQÍ =∞#q. Q
Q
ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯ K«@Oì QÆ∞iOz..
Wk Jqhu =ºuˆ~Hõ K«@Oì HÍ^Œ∞.
JqhuH˜ =ºuˆ ~ Hõ O QÍ x~° ã ¨ #
`≥e¿ÑO^Œ∞‰õΩ W^˘Hõ "ÕkHõ =∂„`«"∞Õ .
[~°∞QÆ∞`«∞#fl J=Hõ`=« HõÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀHõ
áÈ=_»O JqhuH˜ ^•i fã¨∞ÎOk.
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO`À J=Hõ`«
=HõÅ#∞ QÆ∞iÎOz, Jqhux J^Œ∞Ñ¨ÙÖ’
ÃÑ@ì=K«∞Û.
– =*ÏÇ¨Ï`ü Ç¨Ïc|∞ÖÏ¡
(„Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü. 'k ãÖ_Õ WO_çÜ«∞<£— Ñ¨„uHõ‰õΩ WzÛ# WO@~ü=ÓºÖ’
- 4 #=O|~ü 2007)
47
"≥Ú^Œ\˜ Ã+_»∂ºÅ∞
(ÃãHõ<Δ £ 13(3), ÃãHõ<Δ £ 16 (3)‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Ñ¨^gŒ „Ñ¨=∂} ã‘fiHÍ~° Ñ¨„`«O)
„Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡, KÕÜ«∂eû# Ñ¨^Œg „Ñ¨=∂} ã‘fiHÍ~°O
'„Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü/ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~üQÍ xÜ«∞q∞`«∞Å~Ú#
...........................J<Õ <Õ#∞ ^Õ=Ùx g∞^Œ „Ñ¨=∂}O KÕã≤ / P`«‡™êH˜QΔ Í
„Ñ¨=∂}O KÕã≤ ÉèÏ~°`« ~å*ÏºOQÍxH˜ Ñ¨ÓiÎ qâßfiãÖ`À Hõ@∞ì|_ç LO\Ï#x,
ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ™ê~°fiÉè∫=∞`«fiO, ã¨=∞„QÆ`Å« #∞ Ñï~°H™Δ˜ êÎ#x, ZÖÏO\˜ ÉèÜ
í ∞« =¸,
J„t`« Ñ¨HáΔõ ê`«O ÖË‰Ωõ O_®, ~åQÆ^fiÕ ëêÅ‰õΩ Jf`«OQÍ, <å ãÖÑ¨Ó~°‚ â◊H,Î̃
„Ñ¨*Ï˝áê@"åÅ "Õ∞~°‰Ωõ <å Ñ¨^gŒ ÉÏ^èºŒ `«Å#∞ x~°fiiÎ™êÎ#x, ~å*ÏºOQÍxfl,
W`«~° K«\ÏìÅ#∞ HÍáê_»`å#x K≥|∞`«∞<åfl#∞—.
~Ô O_»= Ã+_»∂ºÅ∞
(ÃãHõΔ<£ 24#∞ K«∂_»O_ç)
Jqhu, =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ #Å‰õΩ ãÖ|OkèOz `«ÑÊ¨ , D kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl
ãÖã¨Å÷ #∞Oz ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨[Å‰õΩ W=fiÖË^∞Œ . D *Ïa`åÖ’ „Ñ¨^•è #OQÍ
Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù QÆ∂_è®Kå~°, Éè„í ^Œ`å^Œà◊ ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl~Ú.
1. WO>ˇe*ˇ<û£ |∂º~À (S.a)
2. sÃã~üÛ JO_£ J<åeã≤ãπ qOQ∑ (~å)
3. _≥~Ô· HÀì̂~\ò PÑ¶π ~Ô "≥#∂º WO>ˇe*ˇ<û£ (_ç.P~ü.S)
4. ÃãO„@Öò ZHõ<åq∞H± WO>ˇe*ˇ<û£ |∂º~À (ã≤.W.S.a)
5. _≥~Ô· HÀì̂~\ò PÑ¶π Z<£áÈ¶ ~üû"≥∞O\ò (_ç.F.W)
6. <å~À¯\˜Hû± HõO„\’Öò |∂º~À (Z<£.ã≤.a)
7. UqÜÕ∞+¨<£ sÃã~üÛ ÃãO@~ü (Z.P~ü.ã≤)
8. ÃãÊ+¨Öò „á¶êO\˜Ü∞« ~ü á¶È~üû (ã≤.ZÑ¶.π ZÑ¶)π
9. ÉÏ~°~¤ ü Ãã‰õΩºi\˜ á¶È~üû (a.Zãπ.ZÑ¶)π
10. ÃãO„@Öò i[~üfi áÈbãπ á¶È~üû (ã≤.P~ü.Ñ≤.ZÑ¶)π
11. WO_À-\˜É@ ˇ <£ ÉÏ~°~¤ ü áÈbãπ (S.\˜.a.Ñ≤)
12. ÃãO„@Öò WO_»„ã≤Ü ì ∞« Öò Ãã‰õΩºi\© á¶È~üû (ã≤.S.Zãπ.ZÑ¶)π
13. <Õ+#¨ Öò Ãã‰õÄºi\˜ QÍ~üû¤ (Z<£.Zãπ.l)
14. J™êûO ~Ô Ñ· Ö≤¶ òû (Z.P~ü)
15. ã¨âß„ãÎ̈ ã‘=∂ ÉèÖí ò (Zãπ.Zãπ.a)
48
16. _≥~Ô· HÀì̂~\ò [#~°Öò PÑ¶π W<£HOõ \ÏH±û (Wxfiã≤Qì̂ +¨<)£ (_ç.l.F.S.\˜)
17. <Õ+#¨ Öò >ˇHfl˜ HõÖò sÃã~üÛ P~°<æ *·≥ +Ë <¨ £ (Z<£.\˜.P~ü.F)
18. ÃÑ<·¶ åxûÜ«∞Öò WO@e*ˇ<û£ Ü«¸x\ò PÑ¶π WO_çÜ∂« (ZÑ¶.π S.Ü«Ú.S)
19. ÃãÊ+¨Öò „á⁄>ˇH<Δõ £ „QÆ∂Ñπ (Zãπ.Ñ≤.l)
20. _çÃÑ<¶ û£ sÃã~üÛ JO_£ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò P~°<æ *·≥ +Ë <¨ £ (_ç.P~ü._ç.F)
21. ÉÏ~°~¤ ü ~À_£ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò É’~ü¤ (a.P~ü._ç.a)
22. <Õ+#¨ Öò Ãã‰õΩºi\© H“xûÖò Ãã„Hõ>iË Ü«∞\ò (Z<£.Zãπ.ã≤.Zãπ)
+H˘`«QÎ Í Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO KÕiÛ#q. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞Å∞.
23. Hˆ O„^Œ <Õ~° Ñïâ’^è<Œ å ãÖã¨÷ - (ã≤.a.S)
24. <Õ+#¨ Öò W<≥fiã≤Qì̂ \ÕQ∑ U*ˇhû - (Z<£.S.Z)
25. <Õ+#¨ Öò WO>ˇe*ˇ<û£ „y_£ - (<å\ò „y_£)
~åR ãÖã¨Å÷ ∞
~å„ëêìxH˜ K≥Ok# D kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl ãÖã¨Å÷ #∞Oz Ãã`· O« ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ_®xH˜
gÅ∞ÖËÔŒ @∂ =∞# ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO x~°~‚ ÚOzOk.
1. ~åR WO>ˇe*ˇ<û£ |∂º~À (Z.Ñ≤.Zãπ.S.a)
2. „ˆQÇ¨Ï∫O_£û áÈbãπ (#HõûÖòû J}z"Õ`« HÀãÖ U~åÊ@∞KÕã#≤ qÉèÏQÆO)
3. lÖÏ¡Ö’x áÈbãπ ÃãÊ+¨Öò „ÉÏOKüÅ∞ (Zãπ.a. „Ñü lÖÏ¡Ö’ LO\Ï~Ú)
4. Jxfl Éè„í ^Œ`å qÉèÏQÍÅ∞ („Ñü lÖÏ¡Ö’x Zãπ.Ñ≤. P^èfiŒ ~°ºOÖ’ Ñ¨xKÕ¿ãq)
5. PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ÃãÊ+¨Öò áÈbãπ (Z.Ñ≤.Zãπ.Ñ≤)
6. ÃãÊ+¨Öò „á⁄>ˇH<Δõ £ á¶È~üû (Zãπ.Ñ≤.ZÑ¶)π
7. ~åR ™êÜ«Ú^èŒ i[~üfi áÈbãπ (Zãπ.Z.P~ü.Ñ≤. ÃãO„\Öò áÈbãπ Öˇ<· û£ )
ã≤.a.S `˘ÅyOÑ¨Ù ãïHÍ^Œ∞
^Õâ◊ „Ñ¨[Å PÖ’K«#Å∞ JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ L#fl `«~°∞}OÖ’ ã≤.a.S.x
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ Ñïkè #∞Oz q∞#Ç¨~ÚOKåÅ#∞HÀ=_»O =ºuiHõÎ Ñ¶e¨ `åÅ#∞ Wã¨∞OÎ k.
W^Õ ã¨∂„`«O '<Õ+#¨ Öò W<£"ã≥ Qˆì≤ \ÕQ∑ U*ˇhû— (Z<£.S.Z.)H˜ ‰õÄ_® =iÎã∞¨ OÎ k. ZO^Œ∞HõO>Ë
Jk ‰õÄ_® <Õ~Ñ° i¨ â’^è<Œ å q^è∞Œ Å#∞ x~°fiiÎã∞¨ #Î flk.
- =*ÏÇ¨Ï`ü Ç¨Ïc|∞ÖÏ¡
("≥∞ÿ<åi\© Hõg∞+¨<£ K≥·~°‡<£-=∂r ˆHO„^Œ „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü.
E<£ 2011Ö’ „Ñ¨^è•xH˜ ~åã≤# ÖËYÖ’)
49
~åR ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì , xÉO^è#Œ Å∞-2005
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ 27 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (2) Ö’x (a) (ã≤) HÍ¡AÅÖ’
¿Ñ~˘¯#fl JkèHÍ~åÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩx PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò „Ñ¨É∞íè `«fiO ~°∂á⁄OkOz# ~°∂Öòû
D q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú.
1. D x|O^è#Œ Å#∞ 'PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯ K«@Oì (Ñ¶A ‘ -^è~Œ ° xÜ«∞O„`«})
x|O^è#Œ Å∞-2005— QÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û
2. x~°fiK«<åÅ∞ : D x|O^èŒ#Å#∞ =∞~Àq^èŒOQÍ x~°fizOK«∞HÀ"åeû# J=ã¨~°O ÖËHõáÈ`Õ.
Z) '~åRO— JO>Ë PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ~åR=∞x J~°O÷
a) 'K«@Oì — JO>Ë ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì –2005 Jx J~°O÷
ã≤) 'ÃãHõ<Δ —£ JO>Ë D K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ Jx J~°O÷
_ç) 'Hõg∞+¨<—£ JO>Ë D K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ 15(1) „Ñ¨HÍ~°O U~åÊ@∞ KÕã#≤ ~åR
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ Jx J~°O÷
W) D K«@Oì Ö’ "å_ç x~°fizOz#, x~°fizOK«x W`«~° Ñ¨^•Å∞, ÉèÏ==ºH©HÎ ~õ } ° Å‰õΩ
D K«@Oì Ö’ ZÖÏO\˜ J~°O÷ WKåÛ~À J^Õ =iÎã∞¨ OÎ k.
3. ã¨=∂Kå~°O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ ^Œ~M° Ïã¨∞`Î À áê@∞QÍ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¶A ‘ #∞ ÃãHõ<Δ £ 6Ö’x
ã¨Éò ÃãHõ<Δ £ (1) "Õ∞~°‰Ωõ #QÆ^∞Œ ~°∂ÑÖÖ’HÍh, HÀ~°∞ì Ñ¶A ‘ ™êìOÑ¨ÙÅ ~°∂ÑÖÖ’HÍx,
_ç=∂O_£ „_®Ñ¶~ìπ ∂° ÑÖÖ’HÍx, K≥‰Ωõ ¯ ~°∂ÑÖÖ’HÍx, áÈãì̈Öò P~°~¤ ü ^•fi~å HÍx,
K«ÖÏ<£ ^•fi~åQÍx ãÖ|Okè`« HÍ~åºÅÜ«∞ JH“O\ò PÑ¶ã‘ ~¨ ü ¿Ñ~°∞# W"åfie.
Z) „QÍ=∞™ê÷~ÚÖ’ ZÖÏO\˜ Ñ¶A ‘ ÖË^∞Œ .
a) =∞O_»Å ™ê÷~ÚÖ’x HÍ~åºÅÜ«∂ÅÖ’#~Ú`Õ 5 ~°∂áêÜ«∞Å∞.
ã≤) q∞ye# Jxfl „áêO`åÅÖ’x HÍ~åºÅÜ«∂ÅÖ’ 10 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eO¡ Kåe.
`≥ÅH¡ Í~°∞Å¤ "å~°∞ ‰õÄ_® x~°∞¿Ñ^ŒÅ =∂kˆ~ Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
4. ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`åÅ#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¶A ‘ :
ÃãHõ<Δ £ 7Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ -£ 1, ã¨Éò ÃãHõ<Δ -£ 5, „Ñ¨HÍ~°O ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`åÅ#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ
#QÆ^∞Œ ~°∂ÑÖÖ’HÍx, HÀ~°∞ì Ñ¶A ‘ ™êìOÑ¨ÙÅ ~°∂ÑÖÖ’HÍx, ÉÏºOHõ~ü K≥‰Ωõ ¯, _ç=∂O_£
„_®Ñπì ~°∂ÑÖÖ’ HÍx Ñ¶‘AÅ#∞ K≥e¡OKåe. g\˜x PÜ«∂ ãÖ|Okè`« âßYÅ
'JH“O\òû PÑ¶ã‘ ~¨ —ü ‰õΩQÍx =∞~À xÜ«∞q∞`« JkèHÍiH˜ QÍx K≥eO¡ Kåe. JO^Œ∞‰õΩ
~°ã^‘ ∞Œ #∞ á⁄O^Œ=K«∞Û.
Z) ^è~Œ ° K≥eO¡ Kåeû# Ñ¨„`åÅ∞ : J=∞‡HÍxH˜ QÆÅ Ñ¨„`åÅ∞, =∂ºÑ¨ÙÅ∞, áê¡<Å£ ∞,
ã‘_Åô #Hõà√◊ ¡ U ~°∂ÑÖÖ’#∞<åfl "å\˜ qÅ∞= ZO`«QÍ ¿Ñ~˘¯O>Ë JO`«.
50
a) ^è~Œ ° ¿Ñ~˘¯#x Ñ¨„`åÅ∞, W`«~° =ã¨∞*Î ÏÅO.
(1) „Ñ≤O\òÖ’ L#fl Ñ¨„`åÅ∞ XHÀ¯ HÍÑ‘H˜ 2 ~°∂áêÜ«∞Å∞ (Z3-Z4 ÃãA · ).
(2) ÃÑ^ŒÌ ÃãA · Ö’ „Ñ≤O\ò KÕã≤ L#fl Ñ¨„`åÅ~Ú`Õ "å\˜^~Œè .°
(3) =∂ºÑ¨ÙÅ‰õΩ, áê¡<Å£ ‰õΩ Jã¨Å∞ ^è~Œ .°
(4) ZÅ„HÍìxH± á¶ê~å‡\òÖ’ JO>Ë ã‘_ç, _çq_çÅ ~°∂ÑÖÖ’ ã¨=∂Kå~°O
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ ã≤_Hç ˜ 100 ~°∂áêÜ«∞Å∞, _çq_çH˜ 200 ~°∂áêÜ«∞Å∞.
(5) âßOÑ≤Öòû, "≥∂_»Öòû "å\˜^~Œè ° ZO`≥`· Õ JO`«.
(6) iHÍ~°∞Å¤ #∞ QÆO@áê@∞ Lz`«OQÍ ÑïjeOK«=K«∞Û. `«^∞Œ Ñï „Ñü QÆO@‰õΩ
5 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# K≥eO¡ Kåe.
(7) áÈãπ^ì •fi~å ã¨=∂Kå~åxfl ÑÖáêeû=¿ãÎ D x|O^è#Œ Å "Õ∞~°‰Ωõ K≥eO¡ KÕ
~°∞ã¨∞=Ú`À áê@∞QÍ J^Œ#OQÍ áÈ¿ãrì Kèås˚Å#∞ K≥eO¡ Kåe.
5. K«ÖÏ<£ ^•fi~å K≥eO¡ Ñ¨Ù :
^Œ~M° Ïã¨∞Î ÖË^• W`«~° Ñ¨„`åÅHÀãÖ K«ÖÏ<£ K≥eO¡ Ñ¨Ù [~°áêeû =zÛ#Ñ¨Ù_»∞ DkQÆ∞=
WzÛ# JH“O\òÃÑ· K≥eO¡ Kåe.
0070 - Other Administrative Services
60 - Other Services
MH - 118 - Receipts U/RTI Act - 2005
SH - (25) Receipts U/RTI/2005 Q
HÀ~°∞Åì ‰õΩ PsìS ^Œ~M° Ïã¨∞Î

HÀ~°∞Åì Ö’x Hˆ ã¨∞Å∞, `«k`«~° <åºÜ«∞ ãÖ|Okè`« POâßÅÃÑ· ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
HÕ^Œ ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~"å~°∞ PÜ«∂HÀ~°∞Åì Ö’x ã¨Ç¨ Ü«∞ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiH˜
ÖË^• „Ñ¨*Ïã¨=∂Kå~° JkèHÍiH˜ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ"åe. ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ J~Ú`Õ il„™êì~ì ü
Eº_ô+Ü ≤ ∞« Öò‰Ωõ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ"åe. ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ ã¨=∞iÊOKÕ ^Œ~M° Ïã¨∞`Î À 25 ~°∂áêÜ«∞Å
Aº_ô+Ü ≤ ∞« Öò ™êìOÑπ#∞ (Ñ¶A ‘ QÍ) JuHÕKåe. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ ã¨=∞iÊOKÕ ^Œ~M° Ïã¨∞Î
q+¨Ü∞« OÖ’ #~Ú`Õ =∂=¸Å∞QÍ 10 ~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ áÈã¨Öì ò P~°~¤ /ü =∞h P~°~¤ ü
^•fi~å K≥e¿¡ ãKÎ åÅ∞. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì qkèOK«x 25 ~°∂áêÜ«∞Å x|O^è#Œ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ZO^Œ∞‰õΩ
qkèOzO^À ÃÇÏ· HÀ~°∞ì K≥ÑÊ¨ ÖË^∞Œ .
High Court High Court Supreme Court
Registrar (Judicial) - SPIO Registrar (Judicial) - SPIO Additional Registrar / CPIO
High Court of Telangana High Court of A.P Supreme Court of India
Hyderabad - 500 066 Hyderabad - 500 066 New Delhi - 110 201

51
ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fiO-ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO Ñ¶‘A, x|O^èŒ#Å∞ - 2005
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ (27) ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (2) Ö’x (a), (ã≤) HÍ¡AÅÖ’
¿Ñ~˘¯#fl JkèHÍ~åÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩx Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO ~°∂á⁄OkOz# x|O^è#Œ Å∞,
D q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú.
1. D x|O^è#Œ Å∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì (~°∞ã¨∞=Ú - "≥ÅÅ xÜ«∞O„`«}) x|O^è#Œ Å∞-
2005QÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.
2. x~°fiK«<åÅ∞ :D x|O^è#Œ Ö’¡ =∞~À q^èOŒ QÍ x~°fizOK«∞HÀ"åeû# J=ã¨~O° ÖËHáõ È`Õ
(Z) 'K«@Oì — JO>Ë 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì -2005— Jx J~°O÷ .
(a) 'ÃãHõ<Δ —£ JO>Ë D K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ Jx J~°O÷ .
(ã≤) WO^Œ∞Ö’ "å_ç, x~°fizOK«x"å\˜H,˜ x~°fizOz# "å\˜H˜ JÖÏˆQ W`«~° Ñ¨^•Å∞,
ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ }
° Å‰õΩ D K«@Oì Ö’ ZÖÏO\˜ J~°O÷ WKåÛ~À J^Õ =iÎã∞¨ OÎ k.
3 ÃãHõ<Δ £ 6Ö’ ã¨=~°} : ÃãHõ<Δ £ 6Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (1) „Ñ¨HÍ~°O ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ_®xH˜
WKÕÛ ^Œ~M° Ïã¨∞`Î À áê@∞QÍ 10 ~°∂áêÜ«∞Å#∞ #QÆ^∞Œ ~°∂ÑÖÖ’ Ñ¶A ‘ QÍ K≥eO¡ Kåe.
nxH˜ `«y# ~°ã^‘ ∞Œ #∞ ‰õÄ_® fã¨∞HÀ"åe. Ñ¶A ‘ #∞ #QÆ^∞Œ ~°∂ÑÖÖ’<Õ HÍ‰õ, HÀ~°∞ì
Ñ¶‘A ™êìOÑπÅ#∞ JuHÕK«_»O ^•fi~å HÍx, _ç=∂O_£ „_®Ñ¶πìÅ ~°∂ÑÖÖ’#∂,
K≥‰Ωõ ¯ ~°∂ÑÖÖ’#∂, WO_çÜ∞« <£ áÈã¨Öì ò P~°~¤ ü ~°∂ÑÖÖ’#∂ ãÖ|Okè`« HÍ~åºÅÜ«∞
JH“O\òû PÑ¶ã‘ ~¨ ü ¿Ñ~°∞# W=fi=K«∞Û.
4. ÃãHõ<Δ £ 7Ö’ ã¨=~°} : ÃãHõ<Δ £ 7Ö’x ã¨ÉÃò ãHõ<Δ £ (1) „Ñ¨HÍ~°O ã¨=∂Kå~åxfl JOk=fi_®xH˜
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Y~°∞Û#∞ ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞x #∞Oz =ã¨∂Å∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. Wk #QÆ^∞Œ
~°∂ÑÖÖ’HÍx, HÀ~°∞ì Ñ¶A ‘ ™êìOÑπÅ#∞ JuHÕK«_O» ^•fi~å HÍx, _ç=∂O_£ „_®Ñ¶ìπ
~°∂ÑÖÖ’HÍx, K≥‰Ωõ ¯~°∂ÑÖÖ’QÍx, WO_çÜ∞« <£ áÈã¨Öì ò P~°~¤ ü ~°∂ÑÖÖ’QÍx ãÖ|Okè`«
HÍ~åºÅÜ«∂Å JH“O\òû PÑ¶ã‘ ~¨ ‰ü Ωõ kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok.
Z) Ñ¨„`åxfl `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« _®xH˜ ÖË^• l~åH±û KÕÜ∞« _®xH˜QÍ#∞ „Ñü ¿ÑrH˜ 2
~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ#.
a) =∂=¸Å∞ ¿ÑrHõ<åfl ÃÑ^ŒQÌ Í L#fl ¿Ñr q+¨Ü∞« OÖ’ ZO`« Y~°Û~Ú`Õ JO`«.
ã≤) #=¸<åÅ∞, #Hõà§◊ HÀãÖ ZO`« Y~°Û~Ú`Õ JO`«.
_ç) iHÍ~°∞¤Å `«xvHÀãÖ "≥Ú^Œ\ ˜ QÆO@‰õΩ ZÖÏO\˜ ~°∞ã¨∞=Ú K≥e¡OKåeû#
J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . `«^∞Œ Ñï „ÑüQÆO@‰õΩ 5 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# ~°∞ã¨∞=Ú K≥eO¡ Kåe.
5. ÃãHõ<Δ £ 7 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (5)Ö’ ã¨=~°} : ÃãHõ<Δ £ 7Ö’x ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ (5) „Ñ¨HÍ~°O W`«~°
~°∂áêÖ’¡ ã¨=∂Kå~°O JOkOKåeû =zÛ#Ñ¨Ù_∞» #QÆ^∞Œ QÍ HÍx, HÀ~°∞ì Ñ¶A ‘ ™êìOÑπÅ#∞
52
JuHÕK«_O» ^•fi~å HÍx, ÖË^• K≥‰Ωõ ¯, _ç=∂O_£ „_®Ñ¶,ìπ WO_çÜ∞« <£ áÈãì̈Öò P~°~¤ ü
~°∂ÑÖÖ’ HÍx ãÖ|Okè`« HÍ~åºÅÜ«∞Ñ¨Ù JH“O\ò PÑ¶ã‘ ~¨ ‰ü Ωõ D kQÆ∞= q^èOŒ QÍ
K≥eO¡ Kåe.
Z) HõOáêH±ì _çã¯π Å (ã≤_)ç ~°∂ÑÖÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl JOk¿ãÎ „Ñü _çã¯π ‰õΩ 50
~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eO¡ Kåe.
a) „Ñ≤O\ÕQ∑ ~°∂ÑÖÖ’ „Ñ¨K∞« iOz# HÍÑ‘H˜ ^•x ^è~Œ ,° JO^Œ∞Ö’x ¿ÑrÅ#∞
l~åH±û KÕã≤ W¿ãÎ HÍÑ‘ XHõ¯O\˜H˜ 2 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# K≥eO¡ Kåe.
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ JÑ‘ÊÅ∞ ~°∂Öòû
1. WHõ¯_» ¿Ñ~˘¯#fl ~°∂Öòû#∞ 'ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ (JÑ‘ÊÅ∞ q^è•#O) ~°∂Öòû -
2005—QÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.
2. x~°fiK«<åÅ∞ : D ~°∂Öòû#∞ =∞~À q^èOŒ QÍ x~°fizOK«∞HÀ"åeû# J=ã¨~O° ÖËHáõ È`Õ.
Z) 'K«@Oì — JO>Ë 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì 2005— Jx J~°O÷ .
a) 'ÃãHõ<Δ —£ JO>Ë D K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ Jx J~°O÷ .
ã≤) 'Hõg∞+¨<—£ JO>Ë Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ Jx J~°O÷ .
_ç) WO^Œ∞Ö’ "å_ç# Ñ¨^•Å∞, ÉèÏ=*ÏÖÏxH˜ WO^Œ∞Ö’ x~°fizOz# J~å÷ÖË =iÎ™êÎ~Ú.
3. JÑ‘ÊÅ∞Ö’ LO_®eû# JOâßÅ∞ :
(i) JÑ‘ÊÅ∞^•~°∞_ç ¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂.
(ii) U JkèHÍi x~°Ü ‚ ∂« xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ <Î åfl~À P JkèHÍi ¿Ñ~°∞,
HÍ~åºÅÜ«∞O z~°∞<å=∂.
(iii) P JkèHÍi x~°‚Ü«∂xH˜ ãÖ|OkèOz JOkOz# ÖËY ãÖYº `«k`«~°
q=~åÅ∞.
(iv) JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ QÆÅ HÍ~°}ÏÅ∞.
(v) JÑ‘ÊÅ∞ XHõ"àÕ ◊ `«# ^Œ~M ° Ïã¨∞<Î Õ ã‘fiHõiOK«_®xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞#fl
@¡~Ú`Õ, `åxzÛ# P ^Œ~M° Ïã¨∞`Î À áê@∞QÍ U JkèHÍiH˜ PÖËY#∞ JOkOKå~À
P JkèHÍi ¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂.
(vi) Uq∞ HÍ"åÅx HÀ~°∞`«∞<åfl~À P q=~åÅ∞.
(vii) JÖÏHÀˆ~O^Œ∞‰õΩ QÆÅ P^è•~åÅ∞.
(viii) ^Œ~M ° Ïã¨∞^Î •~°∞x ^è$Œ gHõ~}° -JO>Ë, g∞~°∞ ã¨=∞iÊOKÕ Ñ¨„`åÅÃÑ· kQÆ∞=#
g∞ˆ~ ãÖ`«HOõ KÕÜ∂« e.
53
(ix) JÑ‘ÊÅ∞ÃÑ· x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞HÀ=_®xH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~°O WOHÍ U^≥<· å
LO>Ë P ã¨=∂Kå~°O.
4. JÑ‘ÊÅ∞`À [`«Ñ~¨ åÛeû# Ñ¨„`åÅ∞ :
(i) U x~°Ü ‚ ∂« xH˜ ãÖ|OkèOz JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ <Î åfl~À P x~°Ü ‚ ∞« Ñ¨Ù HÍÑ‘ (l~åH±û)ÃÑ·
ãÖ`«HOõ KÕã≤ [`«Ñ~¨ åÛe.
(ii) U Ñ¨„`åÅÃÑ· P^è•~°Ñ_ ¨ ∞» `«∞<åfl~À P Ñ¨„`åÅ HÍÑ‘Å∞ "å\˜H˜ =~°∞ã¨ ãÖYºÅ∞.
5. JÑ‘ÊÅ∞ÃÑ· x~°Ü ‚ ∞« O : Hõg∞+¨<£ J#∞ãïOKÕ Ñ¨ûúŒ
(i) ^Œ~M ° Ïã¨∞^Î •~°∞ „Ñ¨=∂}Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ WKÕÛ ™êHΔÍºxfl ÖË^• ed`« Ñ¨Ó~°fiHõ ™êHΔÍºxfl
(JÑ¶_≤ q» \ò) fã¨∞‰õΩO@∞Ok.
(ii) Jxfl Ñ¨„`åÅ#∞ Ñïjeã¨∞O Î k.
(iii) ãÖ|Okè`« JkèHÍi`À J=ã¨~" ° ∞≥ #ÿ q=~åÅ#∞ "åã¨"Î åÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞Ok.
(iv) ãÖ|Okè`« JkèHÍi "å^Œ##∞ qO@∞Ok.
(v) `«$fÜ«∞ Ñ¨HO Δõ LO>Ë P Ñ¨HÑΔõ Ù¨ "å^Œ##∞ qO@∞Ok.
(vi) ãÖ|Okè`« JkèHÍi ÖË^• `«$fÜ«∞ Ñ¨HO Δõ #∞Oz ™êHΔÍºxfl fã¨∞‰õΩO@∞Ok.
6. <À\©ã∞¨ #∞ *Ïs KÕÜ∞« _»O :
(i) Hõg∞+¨<£ <À\©ã∞¨ #∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ÑÖÑ≤ã∞¨ O Î k.
(ii) ãÖ|Okè`« Ñ¨HO Δõ ã¨fiÜ«∞OQÍ JOkOK«=K«∞Û.
(iii) ilãì̈~¤ü áÈãπì (JHõ<åÖˇ_" £̊ ∞≥ O\ò _»∂º) ^•fi~å ÑÖÑ≤ã∞¨ OÎ k.
(iv) ãÖ|Okè`« „Ñ¨^•è # HÍ~åºÅÜ«∞O ÖË^• âßY ^•fi~å ‰õÄ_® W=fi=K«∞Û.
7. JÑ‘ÊÅ∞^•~°∞ (Ñ¶~≤ åº^Œ∞^•~°∞) ã¨fiÜ«∞OQÍ Ç¨[~°∞HÍ=_»O :
(i) Ñ¶~ ≤ åº^Œ∞^•~°∞‰õΩ Hõg∞+¨<£ =ÚO^Œ∞ Ç¨[~°∞ HÍ"åeûOkQÍ qKå~°}‰õΩ HõhãÖ
"å~°O ~ÀAÅ =ÚO^Œ∞QÍ `≥Åáêe.
(ii) Ñ¶~≤ åº^Œ∞^•~°∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ç¨[~°∞HÍÖËHá õ È`Õ `«# „Ñüxkèx Ãã`· O« ÑÖÑ¨=K«∞Û.
(iii) Ñ¶~≤ åº^Œ∞^•~°∞ `«y# HÍ~°}O LO_ç Hõg∞+¨<£ Z^Œ∞@ Ç¨[~°∞ HÍÖËHáõ È`Õ
=∞~À J=HÍâßxfl Wã¨∞OÎ k. P `«~åfi`Õ `«∞k x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞HÀ"åe.
(iv) JÑ‘ÊÅ∞Ö’ U^≥< · å ã¨Ç¨ Ü«∞O J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ =∞~À =ºH˜Î ã¨Ç¨ Ü«∂xfl Ñ¶~≤ åº^Œ∞^•~°∞
fã¨∞HÀ=K«∞Û. P =ºHÎ̃ <åºÜ«∞"åk J~Ú LO_®eû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
8. Hõg∞+¨<£ P^ÕâO◊ : Hõg∞+¨<£ `«# L`«~Î ∞° fiÅ#∞ qKå~°}Ïã¨Å÷ OÖ’ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ
„Ñ¨H\õ O˜ Kåe. g\˜H˜ il„™êì~ü ÖË^• J#∞=∞uOz# =∞~À JkèHÍi ã¨fiÜ«∞OQÍ
P"≥∂^Œ=Ú„^Œ "Õ™êÎ_∞» . Q
54
~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£
~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ Éè=í <£
"≥∂[O*ÏÇ≤Ï =∂Ô~¯\ò Ñ¨H¯õ #
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 001
á¶È<£ : 040 - 24740107
á¶êºH±û : 040 - 2323 0591 / 92
D"≥∞~ÚÖò : info.apic@gmail.com
[#fl`ü Ç¨ï¿ãû<£
„Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
ã≤. =∞^è∞Œ Hõ~ü ~åA Ñ≤. q[Ü«∞ ÉÏ|∞

ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
Zãπ. „Ñ¨ÉÏè Hõ~ü ~Ô _ç¤ Zãπ. Wq∞ÎÜ∂« *ò JÇ¨Ï‡^£

ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
_®II q. "≥OHõ>âË fi◊ ~°∞¡ ÖÏ"£∞ `åOuÜ«∂ ‰õΩ=∂i

ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
ZO. ~°`<« £ ZO. q[Ü«∞ x~°‡Å

ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
Q i>ˇ~ÿ ¤ü J~Ú# `˘e ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡ (Ñ¨xKÕã#≤ HÍÅO : 2005 - 2010)

Q K«~}° ^ü •ãπ J~å› - „Ñ¨^•è # Hõg∞+¨#~ü
Q ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞:¡ QZ. ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQ P~ü. kbÑπ~Ô _ç¤ Q HÔ . ã¨∞^è•Hõ~~ü å=Ù
55
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£
Central Information Commission Central Information Commission
2nd Floor - August Kranti Bhavan Floor & Block - 4,
Bhikaji Cama Place, Old JNU Campus Room No. 412.
New Delhi - 110 067 New Delhi - 110 067
Tel : 011-2616 1137 QFax : 011-26186536 Q For Status : 011-6111 7666
ÃãO„@Öò W#Êù̂~‡+¨<£ Hõg∞+¨<£
„Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü

q[Üü∞ â◊~‡° =∂_»É∂íè +≤ N^è~Œ ü
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
|ãÖ`ü ¿ã~îü Ü«∞â’=~°<ú £ P*Ï^£ â◊~`° ü ã¨É~íè åfiÖò
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
=∞OAÖÏ Ñ¨~åâ◊~ü Ü«∞O.Z. MÏ<£ Ü«¸ã¨∞Ñ¶≤
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
i i
i>ÿ̌~ü¤ „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡ i>ÿ̌~ü¤ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡
1. =*ÏÇ¨Ï`ü Ç¨Ïc|∞ÖÏ¡ (2005-2010) 1. „á⁄ÃÑ¶ã¨~ü ZO.ZO. J<åûi
2. ZO.Z<£.u"åi (2010-2010) 2. Xq∞`åáêÖò (ˆH=ÅO H˘kÌ ~ÀAÅ∞ L<åfl~°∞)
3. ã¨`åº#O^Œ q∞„âß (2010-2013) 3. _®II F.Ñ≤. ˆH[i"åÖò
4. N=∞u nÑ¨H± ™êO^Œ∂ (2013-2013) 4. Ñ¨^•‡ ã¨∞„|=∞}º<£
5. N=∞u +¨μëê‡ ã≤OQ∑ (2013-2014) 5. â‹Ö· +Ë π QÍOkè („Ñ¨*ÏãÖÑ¶¨∂Å `«~°Ñ¶¨Ù# xÜ«∂=∞HõO)
6. ~år"£ =∂^äŒ∞~ü (2014-2014) 6. J#flÑ¨Ó~å‚ nHΔ̃`ü
7. 7. ZO.ZÖò.â◊~°‡
8. 8.
56
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£Ö’ Hõg∞+¨#~°¡O^Œ~°∂ ã¨=∂#∞ÖË̌. „Ñü Hõg∞+¨#~ü‰õΩ
H˘xfl „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ#∞, ãÖã¨Å÷ #∞ Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. PÜ«∂ „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ∞, ãÖã¨Å÷ ‰õΩ
ãÖ|OkèOz =KÕÛ JÑ‘Êà◊#¡ ∞ g~°∞ Ñïje™êÎ~∞° . „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü =∂„`«O
`«#‰õΩ Hˆ \Ï~ÚOz# âßYÅ #∞Oz =KÕÛ JÑ‘Êà◊§`À áê@∞QÍ, Hõg∞+¨<£ ™ê^è•~°} ÑïáêÅ##∞
Ñ¨~º° "ÕHãΔ̃ ∞¨ OÎ \Ï~°∞. JÖÏˆQ q∞ye# Hõg∞+¨#~°`¡ À áê@∞QÍ (Ñ¶Ù¨ Öò ÉˇOKüQÍ) ‰õÄ~°∞Ûx
=ÚYº"≥∞#ÿ JÑ‘Êà◊§#∞ Ñïje™êÎ~∞° . JO`ÕHÍx Hõg∞+¨#~ü `ÕeÛ# q+¨Ü∂« ÅÃÑ· PÜ«∞#‰õΩ
JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ J=HÍâ◊OÖË^∞Œ . ÃÇÏ· HÀ~°∞,ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ £ ^•YÅ∞
KÕÜ∞« _»O ^•fi~å =∂„`«"∞Õ Hõg∞+¨<£ x~°Ü ‚ ∂« xfl „Ñ¨tflOK«_®xH˜ gÅ∞Ok.
il„™êì~∞° ¡ : ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ HÍ~åºÅÜ«∞ Ñ¨#∞Å x~°fiÇ¨Ï}‰õΩQÍ#∞
il„™êì~ü LO\Ï~°∞. il„™êì~ü XHõixQÍx, Z‰õΩ¯= ãÖYºÖ’QÍx J=ã¨~åxfl|\˜ì
xÜ«∞q∞OK«=K«∞Û. il„™êì~‰ü Ωõ ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ J^Œ#Ñ¨Ù il„™êì~∞° ¡ (J_ç+#¨ Öò), ãÖÜ«ÚHõÎ
il„™êì~∞° ¡ (*Ï~ÚO\ò) ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ il„™êì~∞° ¡ (Jã≤ÃãOì \ò) ‰õÄ_® `«y# ãÖYºÖ’ LO\Ï~°∞.
Hõg∞+¨<Ö£ ’ il„™êì~ü ~ÀA"ås Ñ¨#∞Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú HÍ~°ºx~°fiÇ¨Ï}ÏkèHÍi.
PÜ«∞<Õ <åºÜ«∞Ñ¨~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∂Å#∞ ‰õÄ_® K«∂ã¨∞ÎO\Ï~°∞. PÜ«∞# ¿Ñ~°∞# ÑÖ¿Ñ
Jxfl ÖËYÅ∞ Hõg∞+¨<£ ¿Ñ~°∞# ÑÖÑ≤#>Ë.¡ Hõg∞+¨<£ ‰õÄ_® Jxfl =º=Ç¨~åÅ#∞ PÜ«∞#
^•fi~å<Õ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. PÜ«∞# „Ñ¨^•è # ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü HÕ^Œ Ñ¨xKÕ™êÎ~∞° . Jxfl
^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞, JÑ‘Êà◊§#∞, ["å|∞Å#∞, W`«~° Ñ¨„`åÅ#∞ PÜ«∞<Õ ã‘fiHõi™êÎ~∞° . PÜ«∞<Õ
JO^ŒiH© ã¨=∂^è•#O W™êÎ~∞° . L`«~Î „° Ñ¨`∞« º`«~Î åÅ =º=Ç¨~åxfl x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . J~Ú`Õ,
H˘xfl Ñ¨#∞Å#∞ „Ñ¨^•è # Hõg∞+¨#~ü J#∞=∞u`À áêHΔ̃HOõ QÍ HÍx, Ñ¨ÓiÎQÍ HÍx W`«~°
il„™êì~‰¡° Ωõ PÜ«∞# Hˆ \Ï~ÚOK«=K«∞Û.
ÃãÅ=ÙÅ∞ : ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ ‰õÄ_® ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =∂kˆ~ ÃãÅ=ÙÅ∞ LO\Ï~Ú.
_çÃãO|~ü, [#=iÖ’ ãÖ„HÍOu ÃãÅ=ÙÅ∞, E<£,EÖˇÖ· ’ ZO_®HÍÅO ÃãÅ=ÙÅ∞ =ÙO\Ï~Ú.
Q'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯— QÆ∞iOz „Ñ¨[ÖË=∞#∞‰õΩO@∞<åfl~À `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ '>ˇ"ÿ ∞£ û
PÑ¶π WO_çÜ∂« — – 'WO_çÜ∞« <£ =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ |∂º~À— (SZOP~üa) KÕ`« x~°fiÇ≤ÏOz#
ã¨~ˆ fiÖ’ "≥Å_¡ #·≥ JOâ◊O. (>ÿ̌"£∞û PÑ¶π WO_çÜ«∂. 15 PQÆãπì 2010)
'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — ÖÏO\˜ K«\ÏìÅ∞ x[OQÍ =∞#‰õΩ q=ÚH˜xÎ „Ñ¨™êk™êÎÜ∂« ?
Q WÖÏO\˜ K«\ÏìÅ∞ XHõ â◊√Éèí ã¨∂K«HOõ 64% =∞Ok Jaè„áêÜ«∞O
Q U^À H˘O`« LÑ¨â=◊ ∞#O 23% =∞Ok Jaè„áêÜ«∞O
Q „Ñ¨É∞íè `«fi Ñ¨#∞Å‰õΩ P@OHõO 09% =∞Ok Ja„èáêÜ«∞O
Q nx QÆ∞iOz `≥eÜ«∞^Œ∞/K≥ÑÊ¨ ÖË=Ú 04% =∞Ok Jaè„áêÜ«∞O
"≥Ú`«OÎ : 100
57
ã¨=∂Kå~°O HÀ~°∞`«∂
g∞ ^Œ~°MÏã¨∞Î
1
ã¨=∂Kå~°O XHõ Jqhu, =∂#=
2
30 ~ÀAÖ’¡ =¸_»= Ñ¨HΔÍxH˜
g∞‰õΩ ã¨=∂^è•#O =ºH˜Î ¿ãfiK«Ûù‰õΩ, K≥Ok# Ç¨Ï‰õΩ¯Å
rq`åxH˜
W"åfie. ÖËHõáÈ`Õ ãÖ|Okè ã¨=∂Kå~°"≥∞ÿ`Õ LÅ¡OÑ¶¨∞#Å‰õΩ
Oz#^≥`· Õ 40 ~ÀAÖ’¡ ãÖ|OkèOz#^≥`· Õ
^Œ~°MÏã¨∞Î#∞ 48 QÆOIIÖ’¡ 45 ~ÀAÖ’¡
`Àã≤Ñ¨ÙzÛ#@∞¡ ã¨=∂Kå~°O
ã¨=∂^è•#O ã¨=∂Kå~°O.
ã¨=∂Kå~°O ãïQÍæ ÖËHõáÈ~Ú<å, ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞
3
u~°ã¯¨ iOz<å, `«ÑÙ̈Ê_»∞ã¨=∂Kå~°O WzÛ#@∞¡ ÉèÏqOz<å
30 ~ÀAÖ’¡ JÑ‘ÊÅ∞ ^•YÅ∞ KÕã¨∞HÀ"åe. W^Õ
`˘eJÑ‘ÊÅ∞. nxH˜ 30~ÀAÖ’¡ ã¨=∂^è•#O ~å"åe.
nxH˜ JãÖ`«$Ñ≤Î K≥Ok`Õ ~Ô O_ÀJÑ‘ÊÅ∞‰õΩ J=HÍâ◊O
`˘e JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ ã¨=∂^è•#O JOk# 90 ~ÀAÖ’¡<Õ
4
~Ô O_À JÑ‘ÊÅ∞ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ KÕã∞¨ HÀ"åe.
g∞‰õΩ, JkèHÍiH˜ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù. LÉèÜ í Ú« Å "å^Œ#Å "Õ∞~°‰Ωõ
Hõg∞+¨<£ JOu=∞ x~°Ü ‚ ∞« O.
Q ã¨=∂Kå~°O W"åfieûOkQÍ P^Õtã¨∞OÎ k.
QQ JkèHÍiH˜ [i=∂<å ‰õÄ_® qkèOK«=K«∞Û.
QQQ Hõg∞+¨<£ x~°Ü
‚ ∞« OÃÑ· JÑ‘ÊÅ∞ ÖË^∞Œ . HÍx...
Hõg∞+¨<£ x~°Ü‚ ∞« OÃÑ· ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’

i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ £ "Õã∞¨ HÀ=K«∞Û. 5
58
^Œ~M° Ïã¨∞Î HÀãÖ ã¨∂K«#Å∞
1. g∞ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞ `≥Å∞QÆ∞/L~°∂Ì/WOw¡+π ÉèÏ+¨ÅÖ’<Õ ~åÜ«∞O_ç. Ñ¶¨ÖÏ<å ÉÏ+¨Ö’<Õ
^Œ~°MÏã¨∞Î ~åÜ«∂Å#fl x|O^èŒ# UnÖË^Œ∞. HÍx, J#=ã¨~°"≥∞ÿ# *ÏÑ¨ºO [~°QÆ‰õΩO_®,
LO_ÕO^Œ∞‰õΩ ~åR „Ñ¨Éèí∞`«fiÑ¨Ù âßYÅ~Ú`Õ `≥Å∞QÆ∞/ WOw¡+¨μ, ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fi âßYÅ∞,
ãÖã¨÷Å∞ J~Ú`Õ WOw¡+¨μ, Ç≤ÏOnÖ’<Õ ~åÜ«∞O_ç.
2. "≥Ú^Œ\ ˜ ji¬HõQÍ 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìOÖ’x ÃãHõΔ<£-6 HÕ^Œ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ—
Jx ~åÜ«∞O_ç. `˘e JÑ‘ÊÅ∞ HÀãÖ J~Ú`Õ 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO. ÃãHõΔ<£-
19(1) „Ñ¨HÍ~°O JÑ‘ÊÅ∞ ^Œ~M° Ïã¨∞—Î Jx ~åÜ«∞O_ç. ~Ô O_»= JÑ‘ÊÅ∞ J~Ú`Õ 'ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯K«@ìOÖ’x ÃãHõΔ<£ 19(3) HÕ^Œ JÑ‘ÊÅ∞ ^Œ~°MÏã¨∞Î— Jx ~åÜ«∞O_ç.
3. WHõ D "åHõºO HÕ^Œ ‰õΩ_ç"≥·Ñ¨Ù# g∞ T~°∞ ¿Ñ~°∞#∞ ^•xHÕ^Œ `Õn "ÕÜ«∞O_ç.
4. Q“~°=hÜ«ÚÖˇ·# „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiH˜ Jx ~åã≤, P "åHõºO HÕ^Œ<Õ HÍ~åºÅÜ«∞O
¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂ ã¨Ê+ì̈OQÍ ~åÜ«∞O_ç.
5. P `«~åfi`« g∞~°∞ U ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∞<åfl~À ã¨Ê+ì̈OQÍ, =Ú‰õΩ¯ã¨∂\˜QÍ, ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ
"å_»∞HõÉèÏ+¨Ö’ P q+¨Ü«∂xfl ~åÜ«∞O_ç. ã¨=∂Kå~åxfl g∞~°∞ XHõ ^•x `«~åfi`«
=∞~À\˜, 1-2-3-4-5 JO@∂ „Hõ=∞ ãÖYºÅ∞ "Õã¨∂Î ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°O_ç.
'ã¨=∂Kå~°O— JO>Ë Uq∞\’ ÃãHõΔ<£ 2(ZÑ¶π) =∞m¡, =∞m¡ K«kq J~°÷O KÕã¨∞HÀO_ç.
gÖˇ·`Õ WO^Œ∞Ö’ "å_ç# Ñ¨^•Å#∞ LÑ¨Ü≥∂yOK«O_ç. ÃãHõΔ<£ 4(1a)Ö’x JOâßÅ#∞
K«∂_»O_ç.
6. z=~°QÍ, g∞ ¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂ ~åã≤, W"åfiÅx JxÑ≤¿ãÎ, 'D"≥∞~ÚÖò— z~°∞<å=∂,
á¶È<£ #O|~ü W=fiO_ç. á¶È<£ #O|~ü =Å¡ "ÕkèOÑ¨ÙÅ‰õΩ QÆ∞~°=Ù`åO Jx JxÑ≤¿ãÎ
W=fiHõO_ç.
7. =º‰õΩÎÅ∞QÍ<Õ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ∞ ã¨=∞iÊOKåe `«Ñ¨Ê ãÖã¨÷Å ¿Ñ~°∞`À ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ∞ ã¨=∞iÊOK«
~å^Œ∞. HÍ"åÅO>Ë g∞ ¿Ñ~°∞HÕ^Œ ãÖã¨÷¿Ñ~°∞#∞ ¿Ñ~˘¯O>Ë `«Ñ¨ÙÊÖË^Œ∞.
8. z=~°QÍ z~°∞<å=∂ HÕ^Œ F w`« wã≤ ^Œ~°MÏã¨∞Î`À [`«KÕã¨∞Î#fl Ñ¶‘A q=~åÅ∞
~åÜ«∞O_ç. Ñ¶‘A q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù L#fl"å~°∞ ˆ~+¨<£HÍ~°∞¤ HÍÑ‘x [`«KÕã¨∞Î<åflO Jx
~åÜ«∞O_ç. Q
Q ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£, ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ Ô~O_»∂ "Õ̂~fi~°∞. JO>Ë ~åR
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ÃÑ· ˆHO„^Œ Hõg∞+¨<£ ÃÑ·™ê÷~Ú Hõg∞+¨<£ HÍ^Œ∞. ˆHO„^Œ Hõg∞+¨<£
ˆH=ÅO ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fi âßYÅ∞, ãÖã¨÷Å‰õΩ WKÕÛ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅÃÑ· JÑ‘ÊÅ∞ =º=ã¨÷
=∂„`«"Õ∞. D Ô~O_»∞ Hõg∞+¨#¡ÃÑ· JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ "≥àÏ¡eû=¿ãÎ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì#∞ P„â◊~ÚOKåeûO^Õ.
ˆHO„^Œ, ~åR Hõg∞+¨<£ f~°∞ÊÅ∞ x*ÏxH˜ Ô~O_»∂ ã¨=∂#"Õ∞. ~åR „Ñ¨Éèí∞`«fi âßYÅ∞,
ãÖã¨÷ÅÃÑ· JÑ‘ÊÅ∞ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ˆH Jx, J^Õ z=i JÑ‘ÊÅ∞ =º=ã¨÷ Jx
QÆ=∞xOKåe. J\Ï¡ˆQ ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fi âßYÅ∞, ãÖã¨÷Ö’¡ WKÕÛ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅÃÑ· Ô~O_À
JÑ‘ÊÅ∞ _èçb¡Ö’ ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ˆH KÕã¨∞HÀ"åe `«Ñ¨Ê, ~åR Hõg∞+¨<£‰õΩ
ãÖ|O^èŒO ÖË^Œx QÆ=∞xOK«O_ç. q[Ü≥∂ã¨∞Î!
59
=∞~À ã¨~å¯s âßYQÍ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£

ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì =Å¡ x[OQÍ<Õ JO^ŒiH©, HÀi# ã¨=∂Kå~°O ã¨HÍÅOÖ’,
ãÖ`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ ÅÉèºí =∞=Ù`«∞#fl^•?
D K«@Oì J=∞Å∞ QÆ∞iOz ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ „Ñ¨[Å∞, =ÚYºOQÍ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞, U=∞#∞‰õΩO@∞<åfl~À `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅxÑ≤OzOk K≥<fl·≥ Hˆ O„^ŒOQÍ Ñ¨xKÕ¿ã
F ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨‰÷ Ωõ .
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì =zÛ# `˘e ãÖ=`«û~åÅÖ’ JkèHÍ~°∞Å∞ ã¨HÍÅOÖ’
ã¨ÊOkOz ["å|∞xKåÛ~°x, Ñïã≤u÷ WÑ¨ÙÊ_»\Ï¡ ÖË^xŒ D ã¨~ˆ fiÖ’ `ÕeOk. „Hõ=∞OQÍ
JkèHÍ~°¡ ã¨ÊO^Œ# `«yæáÈ~ÚO^Œx, ["å|∞Å∞ PÅã¨ºO J=Ù`«∞<åflÜ«∞x Jaè„áêÜ«∞
Ñ¨_®¤~∞° .
ã¨=∂Kå~°O W=fix JkèHÍ~°¡‰õΩ ã¨=∂Kå~°O W=fiO_ç JO@∂ Hõg∞+¨#~°∞¡
Ü«∞^ä•ÖÏÑÖQÍ P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. ã¨=∂Kå~°O W=fi#Ñ¨ÙÊ_»∞, ã¨=∂Kå~°O
ãïQÍ ÖËHáõ È~Ú<å, [i=∂<åÅ∞ qkèOK«_®xH˜ J=HÍâ◊O L<åfl, Hõg∞+¨#~°∞¡ PÑ¨x
KÕÜ∞« _»OÖË^∞Œ . P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕã#≤ `«~åfi`« =∞m¡ UO [iyO^À Hõg∞+¨#~°∞¡ Ñ¨\Oì˜ K«∞HÀ=_»O
ÖË^∞Œ . ^•x=Å¡ ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞Å∞ Ñ¨^Õ Ñ¨^Õ Hõg∞+¨<#£ ∞ P„â◊~ÚOKåeû# Ñïã≤u÷ x HõeÊã¨∞<Î åfl~°∞.
Hõg∞+¨#‰¡ Ωõ =KÕÛ JÑ‘Êà◊√¡ U_®kH˜ ÃÑ|· _ç ÃÑO_çOQ∑Ö’ Ñ¨_áç È`«∞<åfl~Ú.
H˘xfl™ê~°∞¡ ã¨=∂Kå~° JkèHÍˆ~¡ ãÖ|Okè`« =º‰õΩÅÎ ‰õΩ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ ^Œ~M° Ïã¨∞Î ã¨=∂Kå~°O
`≥eÜ«∞*ËÜ∞« _»O`À "å~°∞ ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞ÅÃÑ· ÉˇkiOÑ¨ÙÅ‰õΩ, ^•_»∞Å‰õΩ kQÆ∞`«∞<åfl~°∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞, áÈbã¨∞Å #∞Oz ã¨=∂Kå~°O HÀi#Ñ¨Ù_∞» *Ï„QÆ`QÎ« Í LO_®Åx Ñ¨Å∞=Ù~∞°
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ D ã¨~ˆ fiÖ’ ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.
áÈ`Õ, ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ K«@Oì ÑïkèÖ’H˜ =zÛ<å JO`«QÍ „Ñ¨Ü∂≥ [#O LO_»^xŒ
Ñ¨Å∞=Ù~°∞ x~åâ◊#∞ =ºHõOÎ KÕâß~°∞.
WHõ, Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅHõ<åfl ã¨=∂Kå~åxfl W=fi_»OÖ’ ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiâßYÖË
J^è•fi#flOQÍ =º=Ç¨Ïiã¨∞<Î åflÜ«∞x Ñ¨Å∞=Ù~°∞ Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~∞° .
"≥Ú`«OÎ g∞^Œ K«∂¿ãÎ ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯K«@Oì J=∞Å∞ JãÖ`«$Ñ≤QÎ Í<Õ
LO^Œx '#Okx— ("å~Úãπ PÑ¶π k Ñ‘ÑÙ¨ Öò) ãÖã¨÷ [iÑ≤# ã¨~ˆ fiÖ’ `ÕeOk. Q
- Ü«∂Ç¨˙ "åi 'Hõ~‡° Ü≥∂Q∑—Ö’. 2013.

QÆÒ« #∞Oz <Õ~∞° ÛHÀ"åe. =~°=Î ∂#OÖ’ rqã¨∂<Î Õ Éèqí +¨º`üÃÑ· Pâ◊Å∞
ÃÑ@∞ìHÀ"åe. =ÚYº"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë „Ñ¨tflOK«_®xfl PÑ¨~å^Œ∞.
- PÅƒ~üì S<£ã‘ì<£
60
áÈ™êìÑã‘¶ ‰π Ωõ áÈ^•O...
ã¨=∂Kå~å<Õfl HÀ~°∞^•O...
ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fi âßYÅ #∞Oz ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^•Åx J#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ P
„Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∞O g∞ „áêO`«OÖ’ ÖËHáõ È`Õ, ã¨=∂Kå~°O HÀ~°∞`«∂ Z\Ï¡ ^Œ~M° Ïã¨∞Î
KÕÜ∂« Å<Õ ã¨=∞ã¨º U~°Ê_»∞`«∞Ok. WO^Œ∞‰õΩ ã¨∞Å∞"≥#· Ñ¨ûúŒ LOk. g∞‰õΩ g∞ ã¨g∞ÑÖÖ’QÆÅ
ã¨Éò áÈãπPì Ñ¶ã‘ ∞¨ Ö’ g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ JO^Œ*Ü Ë ∞« =K«∞Û.
^Œ~°MÏã¨∞Î^•~°∞_»∞ n<À¡ `å#∞ U ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fi ãÖã¨÷ #∞Oz ã¨=∂Kå~°O
HÀ~°∞`«∞<åfl~À P âßY ¿Ñ~°∞, `≥eã≤# W`«~° q=~åÅhfl ~å¿ãÎ KåÅ∞. g∞~˘Hõ"àÕ ◊ ^•i„^Œº
~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl ¿Ñ^Œ"åÔ~`· Õ P q+¨Ü∂« xfl ~°∞A=Ù KÕ¿ã Ñ¨„`«O`Àáê@∞QÍ, ~ˆ +¨<£
HÍ~°∞¤ Ñ¨„`åÅ HÍÑ‘Å#∞ g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞`Î À [`«KÜ Õ ∞« O_ç. q∞ye# "å~°∞ =∂=¸Å∞QÍ
^Œ~M° Ïã¨∞`Î À K≥eO¡ Kåeû# ^Œ~M° Ïã¨∞Î Ñ¶A ‘ #∞ K≥eO¡ KåeûO^Õ. g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ã¨Éò áÈãπì
PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’x 'ã¨Ç¨ Ü«∞ áœ~° ã¨=∂Kå~° JkèHÍi—H˜ W=fiO_ç. g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ãÖ|Okè`«
JkèHÍiH˜ ÑÖáêeû# ÉÏ^èºŒ `« PÜ«∞#ÃÑ· LOk. g∞~°∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ã¨=∞iÊOz#Ñ¨Ù_»∞
P JkèHÍi g∞‰õΩ ^Œ~M° Ïã¨∞Î =Ú\ì̃#^•xH˜ ~°∞A=Ù Ñ¨„`åxfl W™êÎ~∞° . JÖÏˆQ fã¨∞‰õΩ#fl
Ñ¶A
‘ ‰õΩQÍ#∞ JHõ<åÖˇ_"£̊ ∞≥ O\ò iã‘\ò W"åfie. áÈ™êìÑã‘¶ ∞¨ ÅÖ’QÆÅ HõOÑ¨Óº@Ô~*· ò¤ Hõã=ì̈ ∞~ü
Hˆ ~ü ÃãO@~üÖ’x W<£Kåè i˚ JkèHÍ~°∞¡ g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞ ã‘fiHõiOKåeû LO@∞Ok.
ã¨Éáò Èãπì PÑ¶ã‘ ∞¨ ÅÖ’ g∞ˆH^Œ~Ú<å W|ƒOk Hõey`Õ ÃÇÏ_£ áÈ™êìÑã‘¶ ∞¨ ‰õΩ "≥o¡ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞
ã¨=∞iÊOK«O_ç. áÈ™êìÑã‘¶ ∞¨ "å~°∞ „Ñü `åÅ∞HÍ ™ê÷~ÚÖ’x ÃÇÏ_£ áÈ™êìÑã‘¶ ∞¨ ÅÖ’ 'ã¨Ç¨ Ü«∞
ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°—¡ #∞ xÜ«∞q∞OKå~°∞. Q

61
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ

P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ JÑ‘ÊÅ∞ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ ∞
P^è∞Œ xHõ suÖ’ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞ ã‘fiHõiOKÕ Ñ¨ûúŒ x ^ÕâO◊ Ö’<Õ "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ cÇ¨~üÖ’
„Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ìQÍ, ^•^•Ñ¨Ù ~Ô O_»∞#flˆ~à◊¡ `«~åfi`« Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ JO>Ë
HõOÑ¨Óº@~ü ^•fi~å JÑ‘ÊÅ∞ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞ ã‘fiHõiOK«_»O P~°OaèOzOk. cÇ¨~üÖ’
„Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\˜#ì '*Ï<£HÍi— „Ñ¨[ÅO^ŒiH˜ WO\˜ =^Œ#Ì ∞OKÕ ZÖÏO\˜ W|ƒO^Œ∞Å∞ ÖË‰Ωõ O_®
ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Õ =∞Oz J=HÍâßxfl WzÛOk. HÍQÍ, Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£
„Ñ¨"Õâ◊ÃÑ\˜ì# P<£Öˇ·<£ q^è•#O ˆH=ÅO ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞, =ÚYºOQÍ, Ô~O_À JÑ‘Êà◊¡#∞
áÈã¨∞^ì •fi~å ÖË^• H˘iÜ«∞~ü ^•fi~å ÑÖáêeû# J=ã¨~O° ÖË‰Ωõ O_® P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ Ãã`· O«
ÑÖÑ≤OK«_®xH˜ J=HÍâ◊O HõeÊOzOk. J~Ú`Õ „Ñ¨[Å∞ D J=HÍâßxfl `«ÑÊ¨ xãï
Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’<Õ JO>Ë, PÜ«∂ JkèHÍ~°∞¡ `«=∞‰õΩ U q^èOŒ QÍ#∂ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞
=∂„`«"∞Õ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_®xH˜ J=HÍâ◊O HõeÊOKå~°∞.
P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞, ~Ô O_À JÑ‘Êà◊§#∞, ã‘fiHõiOKÕ q^è•<åxfl 9 ÃãÃÑOì |~ü
2009#, P<å\˜ Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° „Ñ¨^•è # Hõg∞+¨#~ü =*ÏÇ¨Ï`ü Ç¨Ïc|∞ÖÏ¡ „áê~°OaèOKå~°∞.
nx=Å¡ g∞ JÑ‘Êà◊#¡ ∞ ZÑ¨ÙÊ_≥<· å, ZHõ¯_ç#∞OK≥<· å Hõg∞+¨<‰£ Ωõ ÑÖÑ¨=K«∞Û. P<£Ö<·ˇ Ö£ ’
g∞~°∞ g∞ ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞ ÑÖáêÅ#∞‰õΩx, ~åÜ«∞_»O „áê~°OaèOz Ñ¨ÓiÎKÕÜ«∞ÖËHõáÈ`Õ,
JO^Œ∞Ö’<Õ z`«∞„Î ÑüQÍ („_®Ñ¶)ìπ ¿ã"£ KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O HõeÊOKå~°∞. ZÑ¨ÙÊ_»∞ g∞~°∞
^Œ~M° Ïã¨∞Î ~åÜ«∞_»O Ñ¨ÓiÎK¿Õ ãÎ JÑ¨ÙÊ_Õ g∞~°∞ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ (ãä‡\ò) ÑÖÑ¨=K«∞Û.
g∞~°∞ g∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ XHõ HÍÑ‘fã≤ ^•xÃÑ· ãÖ`«HOõ KÕã≤ =∞m¡ Hõg∞+¨<‰£ Ωõ ÑÖÑ≤OK«O_ç.
P `«~åfi`« ^Œ~M° Ïã¨∞Î Ñïã≤u÷ x P<£Ö<·ˇ Ö£ ’<Õ `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û.
JO^è∞Œ Å∞ Ãã` · O« P<£Ö<·ˇ Ö£ ’<Õ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ÑÖ¿Ñ J=HÍâßxfl HõeÊOKå~°∞.
P<£Ö< ·ˇ £ J„_»ãπ : rti.india.gov.in Q
ÉèÏ~°`« „Ñ¨Éèí∞`«fiO WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘`«ÎQÍ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO HÕ^Œ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞,

P<£Öˇ·<£Ö’ ã‘fiHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ H˘`«ÎQÍ XHõ áÈ~°ìÖò#∞ „áê~°OaèOzOk. P áÈ~°ìÖò
P~°OÉèíO =Å¡ „Ñ¨[Å∞ `«=∞ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞, JÑ‘Êà◊¡#∞ <Õ~°∞QÍ P áÈ~°ìÖò
^•fi~å ÑÖÑ≤OK«_®xH˜ gÅ∞Ok. P áÈ~°ìÖò QÆ∞iOz Ñ¨Hõ¯ ¿ÑrÖ’ K«∂_»O_ç.
62
P<£Öˇ·<£Ö’
PsìS
^Œ~°MÏã¨∞Î
P<£Ö<·ˇ Ö£ ’<Õ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞ ã‘fiHõiOKÕ Ñ¨ûúŒ H˜
rtionline.gov.in
Hˆ O„^Œ„Ñ¨É∞íè `«fiO WÑ¨ÙÊ_»∞ ã‘fiHÍ~°O
K«∞\Õì k. J~Ú`Õ, #∂º_èbç Ö¡ ’ L#fl
Hˆ O„^Œ =∞O„u`«fi âßYÅ‰õΩ, HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, H˘xfl ãÖã¨Å÷ ‰õΩ K≥Ok# ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞
=∂„`«"∞Õ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ ã‘fiHõi™êÎ~∞° . g\˜H˜ ãÖ|OkèOz# `˘e JÑ‘ÊÅ∞#∞ Ãã`· O« P<£Ö<·ˇ Ö£ ’
^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ ã¨=∞iÊOKÕ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ "≥Ú^Œ@ ã≤|ƒOk, tHõ}Δ Ï =∞O„u`«fiâßY
(DoPT = Dept of Personnel & Training) JO^Œ∞H˘x, ãÖ|Okè`« =∞O„u`«fiâßY‰õΩ
^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ ÑÖÑ≤ã∞¨ OÎ k. áÈ`Õ, x|O^è#Œ "Õ∞~°‰Ωõ „Ñü ^Œ~M° Ïã¨∞`Î À 10 ~°∂. Ñ¶A ‘
K≥eO¡ Kåe QÆ#Hõ P Ñ¶A ‘ #∞ Ãã`· O« P<£Ö<·ˇ Ö£ ’<Õ ZãπaS ^•x J#∞|O^èŒ ÉÏºO‰õΩÅ <≥\ò
ÉÏºOHÕQ∑ ^•fi~å HÍx, D ÉÏºOH±Å 'U\˜Z"£∞-_≥a\ò HÍ~°∞—¤ ^•fi~åQÍx K≥eO¡ Kåe.
P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ g∞ q=~åÅ∞, U =∞O„u`«fi âßY‰õΩ K≥Ok# ^Œ~M° Ï™ÈÎ ^•x¿Ñ~°∞ JO^Œ∞Ö’<Õ
WzÛ# HÍÅ"£∞ûÖ’ xOÑ≤, ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞ Ãã·`«O JO^Œ∞Ö’<Õ 500 Ñ¨^•Å‰õΩ (3000
JHõ~Δ åÅ∞) q∞OK«‰Ωõ O_® >ˇÑÿ π KÕÜ∂« e. WO`«‰Ωõ q∞Oz# Ñ¨^•Å∞ LO>Ë Ñ≤_Zç Ñ¶π á¶ê~å‡\òÖ’
^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ [`« KÕÜ∂« eû LO@∞Ok. JÖÏˆQ [`« KÕÜ∂« eû# HÍy`åÅ∞ U"≥<· å L<åfl,
^•i„^Œº~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl"å~°∞ (aÑ≤ZÖò) Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ QÆ#Hõ
P ~°∞A=Ù Ñ¨„`åxfl P<£Ö<·ˇ £ Ñ¨ûúŒ Ö’<Õ ÑÖÑ≤OKåe.
^Œ~M° Ïã¨∞Î ã¨=∞iÊOz#Ñ¨Ù_»∞ XHõ il„¿ã+ì <¨ £ #O|~ü W™êÎ~∞° . JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ "≥àÏ§eû
=zÛ<å J^Õ #O|~ü LO@∞Ok. nx =Å¡ ^Œ~M° Ïã¨∞Î U ã≤u÷ Ö’ LO^À Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û.
WHõ ã¨=∂Kå~°O JOk=fi_»O HÀãÖ Ñ¨„`åÅ∞ JOk"åfieû=¿ãÎ JO^Œ∞‰õΩ `«y# Kèås˚Å#∞
Ãã`· O« P<£Ö<·ˇ Ö£ ’<Õ K≥eO¡ Kåe. D q+¨Ü∂« Å#∞ P<£Ö<·ˇ £ ^•fi~å HÍx, ZãπZOZãπÅ
Q
^•fi~å HÍx `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~∞° .
D áÈ~°Öì ò‰Ωõ ãÖ|OkèOz# ãÖ^ÕÇ¨ Å x=$uÎ HÀãÖ : 011-2462 2461
(Ñ¨x "Õà◊Ö’¡ =∂„`«"Õ∞)
D"≥∞~ÚÖò HÀãÖ : helprtionline-dopt@nic.in
63
ˆHO„^Œ
ã¨=∂Kå~°
Hõg∞+¨<£
PsìS Pˆ~à◊¡ „Ñ¨™ê÷#OÖ’...
1. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# `˘e ãÖ=`«û~°OÖ’ "≥Ú`«OÎ 3340
JÑ‘ÊÅ∞ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ ∞ ^•YÅ∞ HÍQÍ, JO^Œ∞Ö’ 1,751 JÑ‘Êà◊#¡ ∞ Ñï+¨¯iOKå~°∞.
JO>Ë 52% Hˆ ã¨∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ Ñï+¨¯iOK«QeÆ QÍ~°∞. `˘e ãÖ=`«û~°O QÆ#Hõ
ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ Ñ≤\ +˜ <¨ £ ^•YÅ∞, Ñïëê¯~åÅ∞ `«‰Ωõ ¯=QÍ<Õ LO\Ï~Ú.
2. WHõ, JHÀì|~ü 2006 #∞Oz ÃãÃÑOì |~ü 2007 =~°‰Ωõ JO>Ë, D K«@Oì J=∞Ö’¡H˜
=zÛ# ~Ô O_À ãÖ=`«û~°OÖ’ 8,878 JÑ‘Êà◊√¡ ^•YÅ∞HÍQÍ, áê`«q-H˘`«qÎ HõeÑ≤
"≥Ú`«OÎ 6,391 JÑ‘Êà◊#¡ ∞ Ñï+¨¯iOKå~°∞. JO>Ë, ^•YÅ~Ú# Hˆ ã¨∞Ö’¡ 72 âß`«O
Hˆ ã¨∞Å#∞ Ñï+¨¯iOKå~°∞.
3. JHÀì|~ü 2007 #∞Oz ÃãÃÑOì |~ü 2008 ^•HÍ, JO>Ë =¸_À ãÖ=`«û~°OÖ’
13,880 JÑ‘Êà◊√¡ ^•YÅ∞ HÍQÍ, áê`«q-H˘`«qÎ HõeÑ≤ "≥Ú`«OÎ 8,773 JÑ‘Êà◊#¡ ∞
Ñï+¨¯iOKå~°∞. JO>Ë JÑ¨Ê\˜H˜ ^•YÅ~Ú# "å\˜Ö’ Hˆ =ÅO 63 âß`«O JÑ‘Êà◊§#∞
=∂„`«"∞Õ Ñï+¨¯iOKå~°∞.
4. JÖÏˆQ, JHÀì|~ü 2008 #∞Oz ÃãÃÑìO|~ü 2009 <å\˜H˜ =Úyã≤# <åÅ∞QÀ
ãÖ=`«û~°OÖ’ 19,090 JÑ‘Êà◊√¡ ^•YÅ∞HÍQÍ, áê`«q-H˘`«qÎ HõeÑ≤ "≥Ú`«OÎ 18,090
JÑ‘Êà◊#¡ ∞ Ñï+¨¯iOKå~°∞. JO>Ë, D ãÖ=`«û~°OÖ’ iHÍ~°∞¤ ™ê÷~ÚÖ’ 95% Hˆ ã¨∞Å#∞
Ñï+¨¯iOKå~°∞.
5. WHõ, JHÀì|~ü 2009 #∞Oz, K«@ìO =zÛ S^Õà◊√§ Ñ¨ÓiÎ KÕã¨∞‰õΩ#fl ÃãÃÑìO|~ü
2010 <å\˜H˜ 26,100 JÑ‘Êà◊√¡ ^•YÅ∞ HÍQÍ, g\˜Ö’ 22,128 ˆHã¨∞Å#∞
Ñï+¨¯iOKå~°∞. JO>Ë D U_®kÖ’ 85% Hˆ ã¨∞Å Ñïëê¯~°O [iyOk. JO`«„H˜Ò«
U_®k`À áÈeÛ`Õ 10% `«‰Ωõ ¯=.
6. áÈ`Õ, ÃãÃÑOì |~ü 2011 <å\˜H˜ JO>Ë Pˆ~à◊√¡ Ñ¨Ó~°Ü Î ∞Õ º <å\˜H˜ 30,195 JÑ‘Êà◊√¡
^•YÅ∞ HÍQÍ, JÑ¨Ê\˜=~°‰Ωõ JÑï+¨¯ $`«OQÍ L#fl"å\˜Ö’ 23,309 Hˆ ã¨∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ
Ñï+¨¯iOKå~°∞. JO>Ë Hˆ =ÅO 77 âß`«O Hˆ ã¨∞Å∞ =∂„`«"∞Õ Ñïëê¯~°=∞Ü«∂º~Ú.
Wk QÆ`« ~Ô O_Õà`¡◊ À áÈeÛ`Õ KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=. nxH˜ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°¡ ãÖYº
`«Q∞Æ `æ ∂« áÈ=_»O „Ñ¨^•è # HÍ~°}OQÍ HõxÑ≤OzOk.
7. x*ÏxH˜ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ „Ñ¨[ÅO^Œ~∂° qxÜ≥∂yOK«∞H˘x
L#fl@¡~Ú`Õ Hˆ ã¨∞Å ãÖYº ÉèÏsQÍ LO_ç LO_Õk. D K«@Oì J=∞Å∞Ö’H˜ =zÛ#
`«~åfi`« Pˆ~à◊Ö¡ ’ ã¨Q@Æ ∞# 4,941 Hˆ ã¨∞Å∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =KåÛ~Ú. J~Ú`Õ, Ñï+¨¯iOz#
JÑ‘Êà◊Ö¡ ’ ZxflO\˜H˜ ã¨=∂Kå~°O JOkOKå~À, ZxflO\˜x u~°ã¯¨ iOKå~À K≥ÑÊ¨ ÖË^∞Œ .
64
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<Ö£ ’ ^•YÖˇ#· "≥Ú`«OÎ Hˆ ã¨∞Å q=~åÅ∞
ãÖ=`«û~°O "≥Ú`«ÎO ^•YÅ~Ú# "≥Ú`«ÎO Ñï+¨¯iOz# ÃÑiy# ˆHã¨∞Å ˆHã¨∞Å
ˆHã¨∞Å∞ ˆHã¨∞Å∞ ãÖYº Ñïëê¯~°O
2005-06 3,340 1,751 - 52%
2006-07 8,878 6,391 5,358 72%
2007-08 13,880 8,773 5,002 63%
2008-09 19,090 18,090 5,210 95%
2009-10 26,100 22,128 7,010 85%
2010-11 30,195 23,309 6,886 77%
"≥Ú`«ÎO 1,01,483 80,442
2011-12
ãÖ=`«û~åxH˜ ÃÑiy# Hˆ ã¨∞Å ãÖYº ã¨Q@Æ ∞ : 4,941
ã¨=∂Kå~°O HÀ~°∞`«∂ ~åR "åºÑÖÎ QÍ ^•YÖˇ#· Hˆ ã¨∞Å∞ - Ñïëê¯~åÅ∞
ãÖII ãÖII P~°OÉèíO ^•YÅ~Ú# "≥Ú`«ÎO Ñï+¨¯iOz#q Ñïëê¯~° ÃÑO_çOQ∑Ö’
<å\˜H˜ JÑ‘Êà◊√¡ ˆHã¨∞Å∞ âß`«O
2006 - 8,864 8,864 7,574 85% 1,290
2007 1,290 30,674 31,964 27,775 87% 4,189
2008 4,189 59,664 63,853 54,022 85% 9,831
2009 9,831 65,973 75,804 67,021 88% 8,783
2010 8,783 1,01,453 1,10,236 1,00,281 91% 9,955
2011 9,955 1,22,133 1,32,088 1,17,819 89% 14,269
2012
~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<Ö£ ’ ^•YÖ~Ú# JÑ‘Êà◊√¡ - Ñïëê¯~åÅ∞
ãÖ=`«û~°O "≥Ú`«ÎO ^•YÖˇ·# JÑ‘Êà◊√¡ Ñï+¨¯iOz#q Ñï+¨¯iOz# âß`«O [i=∂<åÅ∞
2006 3,838 3,838 100% 0
2007 7,780 7,780 100% 1
2008 10,315 10,296 99.8% 0
2009 13,151 11,746 89.3% 12
2010 15,556 10,576 68% 40
2011 13,416 9,646 72% 9
65
'*Ï<£HÍi—... "åÇπÏ cÇ¨i

ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ D^Õâ◊ „Ñ¨[Å‰õΩ ÅaèOz# `«~åfi`« J`«ºO`« P^è∞Œ xHõ suÖ’
ã¨=∂Kå~åxfl „Ñ¨[Å‰õΩ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ Ñ¨Ó#∞‰õΩ#fl ~å„+ì̈O cÇ¨~ü! J`«ºO`« "≥#∞Hõ|_»¤
~å„ëêìÅÖ’ XHõ\ Q˜ Í#∞#fl cÇ¨~üÖ’, Jn ~å[H©Ü∞« QÆ∞O_®ys H˘#™êˆQ ~å[ºOÖ’,
„Ñ¨[Å #∞Oz ã¨=∂Kå~°O HÀ~°∞`«∂ =KÕÛ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞ ã‘fiHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ ã¨∞Å∞"≥#·
Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å#∞ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ@ì_O» Q˘Ñ¨Ê q+¨Ü∞« "Õ∞. P ã¨∞Å∞"≥#· q^è•#O ¿Ñ~ˆ '*Ï<£HÍi—.
nO`À P ~å„ëêìxH˜ XHõ Q“~°= Ñ¨Ù~°™ê¯~°O ÅaèOz#@¡~ÚOk.
2007 [#=i 29# JHõ¯_» '*Ï<£HÍi—x P~°OaèOKå~°∞. D J=HÍâßxfl "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ
*∫<£ÑÓ¨ ~ü lÖÏ¡Ö’ P<å\˜ JHõ¯_ç lÖÏ¡ "≥∞l„¿ã\ì ò JO>Ë HõÖHˇ ~ìõ ü J#∞~åQ∑ Ü«∂^Œ"£
Hõ$+≤`À „Ñ¨[Å‰õΩ D J=HÍâ◊O JOk =zÛOk. nxH˜ Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
=*ÏÇ¨Ï`ü Ç¨Ïc|∞ÖÏ¡ „áê~°OÉè’`«û=O KÕâß~°∞. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ HÍ~°º~°∂ÑÖÖ’H˜
`≥KÛÕ O^Œ∞‰õΩ áê\ÏflÖ’ XHõ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù Hˆ O„^•xfl (HÍÖò ÃãO@~ü ) U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fi
P^èfiŒ ~°ºOÖ’x ã¨=∂Kå~° „Ñ¨™ê~° ™êOˆHuHõ âßY (Sã≤\ )˜ WO^Œ∞HÀãÖ K˘~°= fã¨∞‰õΩx
XHõ Ñïëê¯~° „áê*ˇ‰Ωõ ì '*Ï<£HÍi—x U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. D „áê*ˇ‰Ωõ ì ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#Ö’ _èbç H¡ ˜
K≥Ok# 'Ñï=~°<Î —£ ãÖã¨,÷ ^•xH˜ K≥Ok# J~°qO^£ Hˆ „l"åÖò ã¨ÅÇ¨Å#∞ ã¨∂K«#Å#∞
fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. D '*Ï<£HÍi— ^•fi~å áœ~°∞Å∞ Hˆ =ÅO <À\˜=∂@QÍ<Õ `«=∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
ã¨=∂Kå~° q=~åÅ#∞ HÀ~°∞`«∂ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕÜ∞« =K«∞Û. J~Ú`Õ, ~°∂Öò „Ñ¨HÍ~°O ^Œ~M° Ïã¨∞`Î À
10 ~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåe. HÍx, WHõ¯_» „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ PÑ¶ã‘ ∞¨ ‰õΩ "≥o¡ ^Œ~M° Ïã¨∞Î
KÕÜ∞« _»O ÖË^∞Œ QÆ#Hõ, 10 ~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ Z\Ï¡ K≥eO¡ Kåe J<Õ „Ñ¨âfl◊ `«Öuˇ OÎ k.
JO^Œ∞HÀãÖ XHõ Ñïëê¯~åxfl ã¨∂zOKå~°∞. aZãπZ<£ZÖò "åi >ˇeá¶È<£ ^•fi~å 10
~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ #∞, „Ñ¨`ºÕ Hõ HÍÖòû‰õΩ =∞#O Z\Ï¡ HÍÖò ~ˆ @∞#∞ K≥e™¡ êÎ"∂≥ J^Õ Ñ¨ûÌŒ Ö’
K≥eO¡ KÕ U~åÊ@∞¡ KÕâß~°∞. Ñ¨sHΔÍ Ñ¶e¨ `åÅ∞, *’ºu+¨ºO, ã≤x=∂, _®Hõ~ì ¡° ã¨ÅÇ¨, ~°H~õ H° ÍÅ
áÈ\©Å q+¨Ü∞« OÖ’ >ˇeá¶È<£ "å_»HOõ ^•~°∞Å∞ „Ñ¨`ºÕ Hõ K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ Z\Ï¡ KÕ™êÎ~À, J^Õ
Ñ¨ûÌŒ Ö’ D ã¨^∞Œ áêÜ«∂xfl HõeÊOKå~°∞. JO>Ë 10 ~°∂áêÜ«∞Å Kèås˚`À JHõ¯_ç „Ñ¨[Å∞
"åiH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ '*Ï<£HÍi—x ãÖ„Ñ¨kOK«=K«∞Û. *Ï<£HÍix
ãÖ„Ñ¨kOKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ >ˇeá¶È<£ #O|~ü#∞ Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. D „Ñ¨`ºÕ Hõ #O|~ü‰Ωõ
á¶È<£ KÕã≤ „Ñ¨[Å∞ `å=Ú U ã¨=∂Kå~°O HÀ~°∞`«∞<åfl~À `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e. WHõ `«~åfi`«
UO [iyO^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ =∞iH˘xfl á¶È<£ #O|~°#¡ ∞ Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. HÍÖò ÃãO@~ü‰Ωõ
<À\˜=∂@QÍ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ ‰õΩ#fl `«~åfi`«, JHõ¯_» LO_Õ L#fl`åkèHÍi Jã¨Å∞ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞
`«Ü∂« ~°∞KÕã≤ ^•xfl U âßY‰õΩ ÑÖÑ≤OKåÖ’ P âßY‰õΩ ÑÖÑ≤Oz "Õ™êÎ~∞° . JO>Ë,
66
PÜ«∞<Õ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕã≤ ãÖ|Okè`« âßY/ JkèHÍiH˜ XHõ HÍÑ‘x, ã¨=∂Kå~°O
HÀi# =ºHÎ̃HÀ HÍÑ‘x ÑÖÑ≤™êÎ~∞° . ^•xÃÑ#· "Õ¿ã „Hõ=∞ãÖYº#∞ |\ì̃ `«^∞Œ Ñï qKå~°}
H˘#™êyOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ=Ù`«∞Ok. ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ D–"≥∞~ÚÖò, á¶êH±û ÖË^• áÈãπì ^•fi~å
JO^Œ∞‰õΩ#fl JkèHÍi, <Õ~∞° QÍ ^Œ~M° Ïã¨∞ÃÎ Ñ· =∞#‰õΩ ã¨=∂Kå~°O JO^Œ*™Ë êÎ~∞° .
D '*Ï<£HÍi— Ñ¨ûÌŒ =Å¡ „Ñ¨[Å‰õΩ "Õ∞Å∞ [iˆQ J=HÍâ◊O LOk. Z\Ï¡ JO>Ë,
1. WO\˜ #∞OKÕ Z=Ô~<· å ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕÜ∞« =K«∞Û.
2. U PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’ ^Œ~M° Ïã¨∞Î W"åfiÖ’ U JkèHÍiH˜ W"åfiÖ’ `≥eÜ«∂eû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
3. ^Œ~M° Ïã¨∞Î ~åÜ«∂eû# Ñ¨xÖË^∞Œ . =ÚYºOQÍ ~åÜ«∞_»O JO`«QÍ ~åx"å~°∞ x~°HΔõ º~åã¨∞ºÅ∞
Ãã`· O« D ™œÅÉèÏºxfl qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=K«∞Û. ÉèÏëêÑ¨~"° ∞≥ #ÿ J_»O¤ ‰õΩÅ∞ ÖË=Ù.
4. ™ê÷xHõ ÉèÏ+¨, ãÖã¨¯ $ux ÑïQÆ}Ö’H˜ fã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. JO>Ë JHõ¯_ç JkèHÍ~°
ÉèÏ+¨ Ç≤ÏOn `≥eÜ«∂eû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . "≥∞kÿ eä , É’*òÑÓ¨ i ÖÏO\˜ ÉèÏ+¨Ö’
Ãã`· O« Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. Jk Ç≤ÏOnÖ’H˜ `«~∞° =˚ ∂ J=Ù`«∞Ok.
5. ~°∂Öòû JO`«QÍ `≥eÜ«∂eû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
6. „_®Ñ¶Ù¨ Åì ∞, áÈãì̈Öò P~°~¤ ∞° ¡ H˘x [`«KÜ Õ ∂« eû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . K«ÖÏ#¡`À, K≥‰Ωõ ¯Å`À
Jã¨Å∞ Ñ¨<Õ ÖË^∞Œ .
7. PÑ¶ã‘ ∞¨ Å =^Œ‰Ì Ωõ , JkèHÍi =^Œ‰Ì Ωõ u~°QÍeû# Ñ¨xÖË^∞Œ . "åi x~°H¡ ÍΔ ºxH˜, u~°™ê¯~°
pè`å¯~° ^èÀ~°}∞Å‰õΩ QÆ∞i HÍ"åeû# ÉÏ^èÖŒ ^Ë ∞Œ .
8. „Ñ¨Ü∂« }O Y~°∞Û, ã¨=∞Ü«∞O ÉÏQÍ Hõeã≤ =™êÎ~Ú.
9. „Ñ¨Éèí∞`«fi"Õ∞ ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞ `«Ü«∂~°∞KÕã≤ ã¨fiO`« Y~°∞ÛÅ`À ãÖ|Okè`« JkèHÍiH˜
ÑÖÑ≤ã∞¨ OÎ k.
10. `«# ^Œ~M° Ïã¨∞Î ãÖQÆu U"≥∞Oÿ ^À á¶È<£ ^•fi~å<Õ `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. =zÛ# ã¨=∂^è•#O
ãÖ`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ ÖËHáõ È`Õ W^Õ Ñ¨ûÌŒ Ö’ JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ Ãã`· O« "≥à=¡◊ K«∞Û.
WHõ LÉèÜ í ∞« ‰õΩâ◊Ö’ÑïQÍ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ JOâßÅ∞ :
D Ñ¨ûÌŒ # ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ J=∞Ö’¡H˜ `Õ=_®xH˜ J=HÍâ◊O
LOk.
Q „Ñ¨É∞íè `«fiO ^•ÑïHõO ÖË‰Ωõ O_® =º=Ç¨ÏiOK«_®xH˜, áê~°^~Œ ≈° Hõ`#« ∞ fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜
gÅ=Ù`«∞Ok. „Ñ¨É∞íè `«fi ã¨^∞Œ ^ÕâÌ O◊ „Ñ¨[Å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
Q ™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ Ãã`· O« P^è∞Œ xHõ ™êOˆHuHõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åxfl JOkOz#@¡=Ù`«∞Ok.
Q áœ~°∞ÅO^Œ~∂° XˆH KÀ@ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ=_»O =Å¡ qq^èŒ âßYÅ Ñ¨@¡ „Ñ¨*Ï„Ñüã¨ÊO^Œ#
ã¨∞Å∞=ÙQÍ `≥eã≤ =ã¨∞OÎ k. PâßYÖ’ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ‰õΩ J=HÍâ◊O LO@∞Ok.
67
Q „Ñ¨[Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ ã¨=∂Kå~åxfl UâßY #∞Oz HÀ~°∞`«∞<åfl~À, ZO^Œ∞‰õΩ HÀ~°∞`«∞<åfl~À
ã¨Ê+ì̈OQÍ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. P âßY#∞ „Ñ¨HÍΔ à◊# KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜
J=HÍâ◊O Åaèã∞¨ OÎ k.
Q nx =Å¡ „Ñ¨É∞íè `«fi P^èfiŒ ~°ºOÖ’x aZãπZ<£ZÖò =∞iO`«QÍ „Ñ¨Kå~°OÖ’H˜ =ã¨∞OÎ k.
ÖÏÉèí Ñ¨_»∞`«∞Ok. Ñ≤Å∞Ñ¨Ù ˆHO„^ŒO "åˆ~ ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞_»O =Å¡
`«ÑÙ¨ ÊÅ∞ ÖË‰Ωõ O_® „Ñ≤O\ò ~°∂ÑÖÖ’ JkèHÍiH˜ "≥Å∞`«∞Ok. JkèHÍiH˜ HõOÑ¨Óº@~ü
<≥\ò=~ü¯`À ãÖ|O^èOŒ LO>Ë, HÍy`«O Y~°∞Û ÖË‰Ωõ O_® D "≥∞~ÚÖò ^•fi~å<Õ
^Œ~M° Ïã¨∞Î "≥Å∞`«∞Ok. HÍy`åÅ Y~°∞Û q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok. HõOÑ¨Óº@~ü <≥\ò=~ü¯ ÖËx
"åiH˜ á¶êH±û ÖË^• áÈãπì ^•fi~å ^Œ~M° Ïã¨∞Î "≥Å∞`«∞Ok. W^Õ Ñ¨ûÌŒ Ö’ `˘e JÑ‘ÊÅ∞,
J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ ~Ô O_À JÑ‘ÊÅ∞ ‰õÄ_® "≥Å∞`«∞Ok. PÜ«∂ JkèHÍ~°∞¡ ÖË^• Hõg∞+¨<£
#∞Oz <Õ~∞° QÍ ^Œ~M° Ïã¨∞^Î •~°∞_çH˜ ã¨=∂^è•<åÅ∞ =™êÎ~Ú. Q
ã¨=∂Kå~°O W"åfieû# J=ã¨~O° ÖË‰Ωõ O_® Ñ¨Å∞ Éè„í ^Œ`å, ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯
xÑ¶∂¨ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù WKåÛ~°∞. ~å*ÏºOQÆO K«@Oì Ö’x Ö’ÑÖ.
1
áœ~°∞Å‰õΩ „Ñ¨™êkOz# „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å‰õΩ, Wq ÉèOí QÆO
HõeyOz#Ñ¨Ù_»∞ ã¨=∂Kå~°O `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâßxfl
„Ñ¨=∂^ŒHõ~°OQÍ =∂~åÛ~°∞. „ÃÑ·"Õ@∞ ãÖã¨÷Å∞, „Ñ¨Éèí∞`«fi
Ñ¨#∞Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz# "å\˜x Ãã`· O« ã¨=∂Kå~°O #∞Oz
q∞#Ç¨~ÚOKå~°∞.
ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ =KÕÛ JÑ‘Êà◊√¡ / Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å Hˆ ã¨∞Å#∞ K«@Oì Ö’x Ö’ÑÖ.
2
Ñï+¨¯iOKÕO^Œ∞‰õΩ ZÖÏO\˜ HÍÅÑïq∞ux qkèOK«Ö^Ë ∞Œ .
nO`À Hõg∞+¨<,£ HÀ~°∞Öì Ï¡Qˆ áœ~°∞Å#∞ Hõ+,ì¨ #ëêìÅ TaÖ’H˜
`Àã≤"Õã¨∞ÎOk.

68
ÉèË`åà◊ Hõ^äŒÅ∞
Ñ¨@∞ì=^ŒÅx q„Hõ=∂~°∞¯_»∞ ZÑ¨Ê\˜ÖÏQÍ<Õ K≥@∞ì =^Œ‰Ì Ωõ uiy "≥o§ â◊"åxfl kOz
Éè∞í *Ï# "Õã∞¨ ‰õΩx =∞ø#OQÍ â◊‡âß#O Hˆ ã≤ #_»=™êQÍ_»∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ â◊=OÖ’x Éè`Ë åà◊√_»∞-
'~å*Ï, g∞ ~å[ºOÖ’ ^è~Œ ‡° O <åÅ∞QÆ∞ áê^•ÖÏ #_»∞ã¨∞OÎ _»=K«∞Û, HÍx Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’
'„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO— Jx XHõ\ ˜ =ã¨∞OÎ k. WÑ¨ÙÊ_»∞ ^è~Œ ‡° O <åÅ∞QÆ∞ áê^•ÖÏ #_çz#>Ëì P
„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO ‰õÄ_® <åÅ∞QÆ∞ ãÖ÷ ÉèÏÅ g∞^Œ #_»∞ã¨∞OÎ ^Œx K≥|∞`å~°∞. =ÚYºOQÍ P
„Ñ¨*Ï™êfi=∞º Éè=í #OÖ’ „Ñ¨[ÖË áêÅ‰õΩÅ∞ Jx K≥|∞`å~°∞. g∞ ~åAÅ∞ LO_»~∞° . =∞O„`«∞Å∞
=∂„`«O LO\Ï~°∞. HÍx "åˆ~ ~åAÅ∞. "åi<Õ „Ñ¨*Ï„Ñüx^è∞Œ Å∞ JO\Ï~°∞. "åiH˜
=Ok=∂QÆ^∞Œè Å∞ LO\Ï~°∞. g~°O`å „Ñ¨[Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ LO\Ï~°∞. „Ñ¨[Å∞ HÀi#
ã¨=∂Kå~°O W=fi~°∞. Jqhu`À g∞ ~å[Éè’QÍÅ#∞ q∞Oz# Éè’QÍÅ#∞ =∞O„`«∞Å∞
J#∞Éèqí ã¨∞OÎ \Ï~°∞. "åãÎ̈=OQÍ "åà◊√§ „Ñ¨*ÏkèHÍ¯~åÅ‰õΩ áêÅÊ_»∞`«∞O\Ï~°∞. h‰õΩ „â◊=∞
`≥eÜ«∞‰õΩO_® LO_ÕO^Œ∞‰õΩ J^≥\Ï¡QÀ =∞K«∞Û‰õΩ h‰õΩ =¸_»∞ =ÚHõ¯Ö’¡ =¸_»∞ Hõ^ÅŒä ∞
K≥|∞`å#∞ q#∞—.
"≥Ú^Œ\ ˜ Hõ^Œä :
Peãπ J<Õ P"≥∞ ~°≠Ï~°Oö _£Ö’x yi[# lÖÏ¡ÅÖ’ XHõ>#ÿ̌ KèÉ·≥ Ï™êÖ’ x=tã¨∂Î
LO@∞Ok. P"≥∞ Éè~í Î° F ~ÀA P_»qH˜ "≥àQ¡◊ Í JHõ¯_» F Hõ$Ï~° U#∞QÆ∞ ^•_çH˜ QÆ∞~Ô ·
K«xáÈ`å_»∞. K«@ì „Ñ¨HÍ~°O J@gâßY #∞Oz P"≥∞‰õΩ #+¨Ñì i¨ Ç¨~°O ~å"åe. JO^Œ∞HÀãÖ
P"≥∞, áÈbã¨∞Å∞ #"≥∂^Œ∞ KÕ¿ã
'„áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=∂Kå~° x"ÕkHõ—
(ZÑ¶Sπ P~ü) HÍÑ‘x, â◊= Ñ¨sHõΔ
x"ÕkHõ#∞ JkèHÍ~°‰¡ Ωõ ã¨=∞iÊO
Kåe. HÍx ™ê÷xHõ áÈbãπ
¿ã+ì <¨ Ö£ ’x JkèHÍi P"≥∞‰õΩ P
Ñ¨„`åÅ∞ W=fi_®xH˜ x~åHõi
™êÎ_»∞. P"≥∞ÔH=~°∂ ™êÜ«∞O
KÕÜ∞« ~°∞.
WHõ ~Ô O_À Hõ^Œä :
É’áêÖò q+¨ " åÜ« Ú
qëê^ŒO J<Õ XHõ Ñ¶∞¨ ’~° ^Œ∞~°@… #
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. É’áêÖò Ö’x
69
Ü«¸xÜ«∞<£ HÍÔ~ƒ· _£ Hõ~å‡QÍ~°O #∞Oz "≥Å∞=_ç# q+¨"åÜ«Ú=Ù "ÕÖÏk „Ñ¨[Å#∞ LH˜¯i
aH˜¯i KÕã≤ K«OÑ≤"ãÕ ∞¨ OÎ k. =∞Ô~O^Œ~À ~ÀQÍÅ ÉÏs# Ñ¨_`» å~°∞. =∞~À `«~åxH˜ Ãã`· O«
^•x J=ÅHõ}Δ ÏÅ∞ JO@∞‰õΩO\Ï~Ú. J~Ú`Õ, P<å_»∞ "≥Å∞=_ç# q+¨"åÜ«Ú=Ù Uq∞\’
„Ñ¨[Å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞. P `«~åfi`« Jk 'q∞^äÖ·≥ ò–S™È–Ãã<· \Õ ò— Jx "≥Å_¡ =» Ù`«∞Ok. ^•O`À
P "åÜ«Ú=Ù‰õΩ q~°∞QÆ∞_Õq∞\’ K≥áêÊeûOkQÍ Ü«¸xÜ«∞<£ HÍÔ~ƒ· _£ HõOÃÑhx „Ñ¨tfl™êÎ~∞° .
HÍx Jk "åºáê~° ~°ÇÏ¨ ã¨ºO QÆ#Hõ "≥Å_¡ Oç K«Ö=Ë ∞x HõOÃÑh JkèHÍ~°∞¡ =∂#=`åfixfl
=∞O@QÆe¿Ñ™êÎ~∞° . K≥ÑÊ¨ ‰õΩO_® K«@Ñì i¨ ~°H}Δõ Ãã`· O« `«=∞‰õΩ LO^Œx ^ŒÉÏè ~Ú™êÎ~∞° .
„Ñ¨É∞íè `«fiO JKÕ`#« OQÍ LO_çáÈ`«∞Ok.
WHõ z=i Hõ^Œä K≥|∞`å#∞ q#∞ :
J"≥∞iHÍ‰õΩ K≥Ok# Z„<å<£ J<Õ HõOÃÑh =∞Ç¨~å„+¨Öì ’x ^•Éè’ÖòÖ’ F q^Œ∞º`Õ¯O„^•xfl
xi‡OK« `«ÅÃÑ_»∞`«∞Ok. =∞Ç¨~å„+ì̈ Éèqí +¨º`ü q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆO ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok QÆ#Hõ
`å=Ú L`«ÊuÎ KÕ¿ã q^Œ∞º`ü ZO`«QÍ<À Ñ¨xH˜ =ã¨∞OÎ ^Œx Pâ◊Å∞ÃÑ_»∞`«∞Ok. HÍx P
„áê*ˇ‰Ωõ #ì ∞ xi‡OKÕ q+¨Ü∞« OÖ’ `«Öuˇ #Î J#∞=∂<åÅ#∞ HõOÃÑh f~°Û^Œ∞. Jã¨Å∞ WO`«‰Ωõ ,
ZO`« ~ˆ @∞‰õΩ q^Œ∞º`ü ã¨~Ñ° ~°¶ å KÕ™êÎ~O° @∂, „Ñ¨*Å∞ J_çy# ^•xH˜ Ãã`· O« ["å|∞
x=fiÖË^∞Œ . P `«~åfi`« K≥|∞`å=∞<åfl~°∞. `˘e ^Œâ◊ „áê*ˇ‰Ωõ ì x~å‡}"≥∞ÿ =∞Ç¨~å„+ì̈ q^Œ∞º`ü
É’~°∞‰¤ Ωõ ^•Éè’Öò Hˆ O„^ŒO #∞Oz q^Œ∞º`ü#∞ ã¨~Ñ° ~¨¶ å KÕâß~°∞. P `«~åfi`« ^•xH˜ aÅ∞¡
ÑÖÑ≤OKå~°∞. Jk K«∂ã≤ q^Œ∞º`ü É’~°∞H¤̂ QÆ\ Qì̃ Í ëêH± `«yeOk. ^•^•Ñ¨Ù Ü«¸x\ò‰Ωõ
5 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# ÉèÏsQÍ aÅ∞¡ "Õâß~°∞. JÑ¨Ê\˜H˜ =∞Ç¨~å„+ì̈ q^Œ∞º`ü É’~°∞,¤
Z<£\ Ñ˜ ã≤ ≤ #∞Oz Ü«¸x\ò‰Ωõ 1.30 ÃÑã· Å¨ K˘Ñ¨ÙÊ#, \Ï\Ï ZÅ„H˜Hì ± HõOÃÑh #∞Oz
Ü«¸x\ò‰Ωõ 2 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# q^Œ∞º`ü#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã∞¨ #Î flk. JO>Ë ^•Éè’Öò
#∞Oz q^Œ∞º`ü#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ∂« ÅO>Ë D ~Ô O_çO\˜ #∞Oz q^Œ∞º`ü H˘#∞QÀÅ∞#∞
PÑ≤ "ÕÜ∂« e. ÖËHáõ È`Õ ÉèÏsQÍ =KÕÛ aÅ∞¡Å#∞ q^Œ∞º`ü É’~°∞¤ ZÖÏ K≥eã¡ ∞¨ OÎ k? WO`«‰Ωõ
D q^Œ∞º`ü#∞ H˘<åeû# Y~°‡ UO Ñ¨\ Oì˜ ^ŒO>Ë JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ Z„<å<£ HõOÃÑh,
=∞Ç¨~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `«fiO`À `«# q^Œ∞º`ü<Õ H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ∞« Å#fl XÑ¨ÊO^ŒO KÕã∞¨ ‰õΩOk.
^•Éè’Öò q^Œ∞º`ü H˘#∞QÀÅ∞ KÕã∂¨ ,Î ^•x =Å¡ =∞Ç¨~å„+ì̈ „Ñü<≥ÖÏ HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å
„Ñ¨*Ï^è<Œ åxfl HÀÖ’Ê"åeû =ã¨∞OÎ k. Z=Ô~xfl ™ê~°∞¡ J_çy<å ã¨=∂Kå~°O W=fix Z„<å<£
z=~°‰Ωõ D ~°HOõ QÍ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜, „Ñ¨[Å‰õΩ ÃÑ^ŒÌ ëêH±<Õ WzÛOk.
'~å*Ï, h‰õΩ „â◊=∞ `≥eÜ«∞‰õΩO_® LO_ÕO^Œ∞‰õΩ ãÖH˜ΔÑ¨ÎOQÍ =¸_»∞ Hõ^äŒÅ#∞
K≥áêÊ#∞. D Hõ^ÖŒä ’¡ U~°Ê_»¤ ã¨=∞ã¨ºÅxflO\˜H˜ Ñïëê¯~°O LOk. HÍx „Ñ¨*Ï „Ñüx^è∞Œ Å∞
Jx K≥áêÊ#∞ Hõ^•... "å~°∞ „Ñ¨[Å‰õΩ ["å|∞^•s HÍHõáÈ=_»O`À „Ñ¨[Å∞ #+¨áì È"åeû
=zÛOk. Z<Àfl ÉÏ^èÅŒ ‰õΩ QÆ∞iHÍ"åeû =zÛOk. =∞i Ñïëê¯~°O Uq∞\’ `≥eã‘, K≥ÑÊ¨ Hõ
áÈÜ«∂"À h`«Å "Õ~Ú=ÚHõ¯Öˇ· áÈ`«∞Ok— JO@∂ ÉË`åà◊√_»∞, q„Hõ=∂~°∞¯xfl ÃÇÏK«ÛiOKå_»∞.
70
^•xH˜ q„Hõ=∂~°∞¯_»∞ ã¨=∂^è•#O Wã¨∂,Î g@xflO\˜H˜ XˆH =ÚHõ¯Ö’ ã¨=∂^è•#O
K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. P ~ÀAÖ’¡ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨[Å‰õΩ LO_ÕkHÍ^Œ∞ QÆ#∞Hõ "å~°∞ `«=∞
Ñ¨#∞Å#∞ ã¨∞Å∞=ÙQÍ KÕã∞¨ HÀÖËHõ áÈ`å~°∞. ÖËHáõ È`Õ Jq ã¨∞Å∞=ÙQÍ Ñïëê¯~°=∞~Ú
LO_Õq.
"≥Ú^Œ\ ˜ Hõ^ÖŒä ’x Peãπ áÈbãπ ¿ã+ì <¨ £ #∞Oz `«#Hõ=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨„`åÅ∞ W=fiHõ
áÈ`Õ P"≥∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÕ^Œ "å\˜x HÀ~°=K«∞Û. x*ÏxH˜ x|O^è#Œ Å „Ñ¨HÍ~°O
ãÖ|Okè`« =ºHÎ̃H˜ 'ZÑ¶Sπ P~ü— HÍÑ‘x `«ÑÊ¨ Hõ W"åfie. HÍx JÖÏ [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ . JO^Œ∞=Å¡
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ WHõ¯_» LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=K«∞Û. WHõ, ~Ô O_À Hõ^ÖŒä ’ „Ñ¨[Å_çy#
'q∞^äÖ·≥ ò–S™È-Ãã<· \Õ ò—‰õΩ q~°∞QÆ∞_»∞ Uq∞\’ HõOÃÑh K≥ÑÊ¨ ÖË^∞Œ . J^Õ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
„Ñ¨[Å‰õΩ LO_ç LO>Ë ^•xH˜ ãÖ|OkèOz# Jxfl q=~åÅ#∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz HÀˆ~
J=HÍâ◊O LO_Õk. Hˆ =ÅO 48 QÆO@Ö’¡<Õ ã¨=∂^è•#O K≥áêÊeû# ÉÏ^èºŒ `« „Ñ¨É∞íè `«fiOÃÑ·
LO_Õk. WHõ =¸_À Hõ^ÖŒä ’ Z„<å<£ `å#∞ L`«ÊuÎ KÕÜ∞« É’ÜÕ∞ q^Œ∞º`ü#∞ Ü«¸x\ò ‰õΩ
ZO`« ^è~Œ Ö° ’ JOkOKåÅx J#∞‰õΩO^À =ÚO^Õ „Ñ¨[Å‰õΩ "≥Å_¡ Oç z LO>Ë P HõOÃÑhx
Jã¨Å∞ xi‡OK«_®xˆH J=HÍâ◊O LO_Õk HÍ^Œ∞. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ LO_ç LO>Ë, „Ñ¨[Å‰õΩ
^•x QÆ∞iOz =ÚO^Õ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ gÅ∞O_Õk. `≥e¿ãÎ „Ñ¨tflOKÕ"å~°∞. Z^Œ∞~°∞ uiˆQ"å~°∞
Jx q=iOKå_»∞ q„Hõ=∂~°∞¯_»∞. JÖÏ K≥ÑÊ¨ QÍ<Õ q„Hõ=∂~°∞¯x =∞ø<åxH˜ ÉèOí QÆO HõÅQÆ_O» `À
ÉË`åà◊√_»∞ â◊=O`À ã¨Ç¨ =∂Ü«∞"≥∞ÿ =∞m§ K≥>Hì̌ Í¯_»∞. Q
Hõ^ÅŒä P^è•~°O : ^Õ|+≤+π â◊OYi, (ã≤.ÃÇÏKü.P~ü.S)
„Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°¡#∞ `«Ñ¨ÊxãïQÍ H˘`«Î"åi<Õ ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯

K«@Oì Ö’x Ö’ÑÖ.
3
xÜ«∞q∞OKåÅ#fl xÜ«∞=∞OÖË^∞Œ . L#fl JkèHÍ~°Hˆ¡ =∞~À
Ç¨ÏŸ^•#∞ `«yeOKåÅ#_»O`À "åiÃÑ· Ñ¨xÉèÏ~°O ÃÑiy
ã¨=∂Kå~°O JO^Œx Ñïã≤u÷ U~°Ê_çOk. H˘xfl™ê~°∞¡ ^˘OQÆ-
áÈbãπ XHõ̂~ J=Ù`å~°∞.
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡ i>ÿ̌~ü J~Ú<å, ãÔ̈~#· ãÖYºÖ’ K«@Oì Ö’x Ö’ÑÖ.
4
ÖËHáõ È~Ú<å "åix "≥O@<Õ `«y# ãÖYºÖ’ xÜ«∞q∞OKåÅ#fl
xÜ«∞=∞O UnÖË^∞Œ . nO`À n~°H… ÍÅOáê@∞ Hˆ ã¨∞Å∞ `«ÑÊ¨ Hõ
ÃÑO_çOQ∑Ö’ Ñ¨_`» å~Ú.

71
JãÖ¡ ÉèÏ~ÚHÀ ^ÕM’... „áêO`åÅÖ’
ãÖÑ¨#fl"≥∞ÿ# QÆ∞[~å`üÖ’x "≥#∞Hõ|_»¤
XHõ\˜ ÑÖK«=∞Ç¨ÏÖòû lÖÏ¡Ö’x HÍÖ’Öò
`åÅ∞HÍ. JHõ¯_» JkèHõ ãÖYºÖ’ Pk"åã‘Å∞ L<åfl~°∞. "≥∞<ÿ åi\©Å∞QÍ L#fl Z<Àfl
=O^ŒÅ∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ ^•i„^èºŒ ~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=<Õ =Ù<åfl~Ú. „Ñ¨É∞íè `«fiO giHÀãÖ ãäû_ôÃÑ·
PÇ¨~° ^è•<åºÅ#∞ JOkOKÕ HÍ~°º„Hõ=∞O „áê~°OaèOzOk. HÍx, JkèHÍ~°∞Å #∞Oz
~ˆ +¨<£ HÍ~°∞¤ á⁄O^Œ_"» ∞Õ QÆQ#Æ OQÍ `«Ü∂« ~°~ÚOk. JkèHÍ~°‰¡ Ωõ ÅOKåe¿ãÎ `«ÑÊ¨ ~ˆ +¨<£
HÍ~°∞¤ ÅaèOKÕk HÍ^Œ∞. ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ ∞ *Ïs KÕ¿ã Ñ¨xx `åÅ∞HÍ _çÑÓ¨ º\˜ =∂=∂¡`^ü •~ü
K«∂ã¨∞OÎ \Ï_»∞. HÍx Hˆ =ÅO â◊x"å~°O <å_Õ HÍ~°∞Å¤ ∞ W™êÎ=∞O@∂ PÑ¶ã‘ ∞¨ =ÚO^Œ∞
<À\©ã∞¨ Å∞ JO\ÕKå~°∞. HÍx, QÆ∞[~å`üÖ’ "≥Ú^Œ\ ,˜ =¸_À â◊x"å~åÅ∞ =∂„`«"∞Õ
PÑ¶ã‘ ∞¨ Å∞ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. JO>Ë ~Ô O_À, <åÅ∞QÀ â◊x"å~åÖ’¡ =∂„`«"∞Õ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤
*Ïs LO@∞Ok. ^•O`À „Ñ¨[Å‰õΩ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ ∞ fã¨∞HÀ=_»O Hõ+Oì¨ QÍ =∂iOk.
Z=~°∞ ÅOKåÅ∞ W¿ãÎ "åiH˜ =∂„`«"∞Õ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ ∞ =Ú>Ëqì . nO`À qã≤yáÈ~Ú#
JãÖ¡ ÉèÏ~ÚH˜ D Ñ¨ûÌŒ ÃÑ<· Õ J#∞=∂<åÅ∞ =KåÛ~Ú. Jã¨Å∞ D ~Ô O_»∞ â◊x"å~åÅ
Ñ¨ûÌŒ H˜ K«@Ñì ~¨ "° ∞≥ #ÿ P"≥∂^ŒO U^≥<· å LO^•? Jx.
JÑ¨ÙÊ_Õ– JãÖ¡ ÉèÏ~ÚH˜ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ QÆ∞iOz `≥eã≤Ok. ^•O`À J`«_∞»
â◊x"å~°O =∂„`«"∞Õ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ #∞ *Ïs KÕÜ∂« Å#fl „Ñ¨É∞íè `«fi x~°Ü ‚ ∂« xH˜ ãÖ|OkèOz
q=~åÅ∞ W"åfieûOkQÍ 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — HÕ^Œ ãÖ|Okè`« JkèHÍiH˜ ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞
ã¨=∞iÊOK«QÍ, Jk K«k"ÕO^Œ∞‰õΩ Ãã`· O« P JkèHÍi u~°ã¯¨ iã¨∂Î ã¨=∂Kå~°O HÍ"åÅO>Ë
lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ W"åfiÅx ^ŒÉÏ~ÚOKå~°∞. HÍx, =∂=∂¡`^ü •~ü J|^Œú =∂_»∞`«∞<åfl_»x
JãÖ¡ ÉèÏ~ÚH˜ J#∞=∂#O "ÕãO≤ k. ^•O`À J`«#∞ J^Õ ÖËY#∞ ilãì̈~ü áÈãπÖì ’ J^Õ
JkèHÍiH˜ ÑÖÑ≤OKå_»∞. 15 ~ÀAÅ `«~åfi`« `«#‰õΩ HõÅ∞ã¨∞HÀ"åeûOkQÍ _çÑÓ¨ º\˜
=∂=∂¡`^ü •~ü #∞Oz PÜ«∞#HÀ ["å|∞ =zÛOk. HÍx, ZO^Œ∞‰õΩ HõÅ∞ã¨∞HÀ"åÅ#fl
„Ñ¨âfl◊ L^Œ~ÚOzOk. ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞ LÑ¨ãO¨ Ç¨ÏiOK«∞HÀ"åeûOkQÍ JãÖ¡ ÉèÏ~ÚÃÑ· _çÑÓ¨ º\˜
=∂=∂¡`^ü •~ü XuÎ_ç `≥KåÛ_»∞. J~Ú<å JãÖ¡ ÉèÏ~Ú q<Õ^¡ ∞Œ . ã¨=∂Kå~°O WKÕÛO^Œ∞‰õΩ
u~°ã¯¨ iã¨∞<Î åfl=∞x ["å|∞x=fi=∞<åfl_»∞. ÖËHáõ È`Õ `å#∞ JÑ‘ÊÅ∞ÔH<· å "≥à`◊ å#<åfl_»∞.
W^Õ [iy`Õ `«# L^ÀºQÆO Ãã`· O« áÈ=K«Ûx ÉèÜ í ∞« Ñ¨_®¤_∞» _çÑÓ¨ º\˜ =∂=∂¡`^ü •~ü.
^•O`À, â◊x"å~åÅ∞ =∂„`«"∞Õ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ ∞ *Ïs KÕÜ∂« Å#fl „Ñ¨É∞íè `«fi x~°Ü ‚ ∞« O Un
ÖËÔŒ @∂ ã¨=∂Kå~°O WKåÛ_»∞. â◊x"å~°O ~ÀA# J~Ú`Õ, Ñ¨x ÖË‰Ωõ O_® LO\Ï=∞x,
JO^Œ∞=Å¡<Õ â◊x"å~åÅ∞ =∂„`«"∞Õ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ ∞ *Ïs JO@∂ x|O^è#Œ ÃÑ\Ïì=∞O@∂
PÜ«∞# `«=∞ ã¨=∂^è•#OÖ’ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. J~Ú`Õ, WHõ #∞Oz Jxfl ~ÀAÅÖ’, Jxfl
"ÕàÖ◊ ’¡ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ #∞ *Ïs KÕ™êÎ=∞O@∂ P JkèHÍi Ç¨g∞xKåÛ_»∞. ^•O`À _çÑÓ¨ º\˜
=∂=∂¡`^ü •~ü PÑ¶ã‘ ∞¨ Ñ¨xfˆ~ =∂iáÈ~ÚOk. JãÖ¡ ÉèÏ~Ú, PÜ«∞#‰õΩ =∞^Œ`ú ∞« QÍ xÅ|_»¤
J`«x ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ „Ñ¨îŒ ≈Oz# z~°∞ ^è~·≥ º° O Ñ¶e¨ OzOk. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ `«=∞ KÕ`∞« Ö’¡
XHõ z~°∞ PÜ«Ú^è"Œ ∞Õ #x, K«@ì Ñ¨~O° QÍ ã¨~å¯s PÑ¶ã‘ ∞¨ Å∞ #_çKÖÕ Ï KÕÜ∞« =K«Û#fl PÖ’K«#‰õΩ
Q
=KåÛ~°∞.
('HÍ=∞<£ "≥ÖòÎ Ç¨ïº=∞<£ ~Ô \· òû Wh+≤Ü∞Õ \˜"—£ "å~°∞, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz KÕã#≤
„Ñ¨Kå~° HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÑÖK«=∞Ç¨ÏÖò lÖÏ¡Ö’ tHõ}Δ á⁄Ok# 30 =∞OkÖ’ XHõ~∞° =∞#-JãÖ¡ ÉèÏ~Ú)
72
~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ ã¨=∂Kå~°O W"åfieûO^Õ
~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ Ãã`· O« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ „Ñ¨[Å∞ J_çy# ã¨=∂Kå~°O
W"åfieûO^Õ<å? ~å[H©Ü∞« áêsìÅ‰õΩ Ãã`· O« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì ÃãHõ<Δ £ 2(ÃÇÏKü)
=iÎOz f~°∞`«∞O^•? J=Ù#<Õ ã¨=∂^è•<åxfl WzÛOk ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£.
E<£ 3, 2013# Hõg∞+¨<£ WzÛ# P^ÕâßÅ∞ ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ ãÖK«Å#O ã¨$+≤Oì Kå~Ú.
D P^ÕâßÅ`À ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ HõOQÆ∞u<åfl~Ú. UkU"≥∞<ÿ åã¨~ˆ , `å=Ú ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯K«@Oì ÑïkèÖ’H˜ Jã¨Å∞ ~å<Õ ~å=∞x, J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ K«@Oì Ö’<≥<· å =∂~°∞Ê KÕ™êÎO
`«ÑÊ¨ ã¨=∂Kå~°O WKÕÛk, Ñ¨ÙKÕÛk ÖË^xŒ áêsìÅ∞ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~Ú. ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞
ã¨=∂Kå~°O Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ „Ñ¨*Ï ãÖã¨Ö÷ #Ë O>Ë "å\˜ JO`«~O° yHõ HÍ~åºK«~} °
ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ‰Ωõ O_® J_»O¤ ‰õΩÅ∞ U~°Ê_»`åÜ«∞x, JO`ÕHÍHõ, „Ñ¨`º« ~°∞Å÷ ∞ ^Œ∞~°∞^ÕâÌ ßÅ`À
^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ ∞ W=fi=K«∞Û#x, ^•x=Å¡ áêsìÅ Ñ¨xf~°∞ÃÑ· f„= „Ñ¨ÉÏè =O Ñ¨_∞» `«∞O^Œx,
„Ñ¨É∞íè `«fiO K«@ãì =¨ ~°}‰õΩ ã≤^ÑúŒ _¨ ∞» `«∂ `«# HÍºa<≥\ò <À\òÖ’ ¿Ñ~˘¯Ok. Hõg∞+¨<£ x~°Ü ‚ ∞« OÃÑ·
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞"Õã≤ F_çáÈ`Õ Jã¨Å∞ˆH "≥∂ãÖ =ã¨∞OÎ k QÆ#∞Hõ K«@ãì =¨ ~°}Hˆ „Ñ¨É∞íè `«fi
x~°~‚ ÚOzOk. HÍx, nxÃÑ· áêsìÅ =∞^èºŒ HÍx, PÜ«∂ áêsìÅ ã¨É∞íè ºÅ =∞^èºŒ HÍx UHÍaè„áêÜ«∞O
‰õΩ^Œ~Ö° ^Ë ∞Œ .
x*ÏxH˜ Hõg∞+¨<£ f~°∞Ê P~°∞ *ÏfÜ«∞ áêsìÅ‰õΩ =∂„`«"∞Õ Ñïq∞`«"∞≥ Oÿ k. g\˜Ö’
HÍO„ÔQãπ, a*ˇÑ,≤ ã≤ÑS≤ , ã≤ÑZ≤ O, |Ç¨ï[# ã¨=∞*ò áêsì, Z<£ãÑ≤ ≤ L<åfl~Ú. D áêsìÅÃÑ<· Õ
Ñ≤\ +© <¨ ^£ •~°∞¡ ã¨∞ÉèÏ+πKO« „^Œ JQÆ~åfiÖò, JxÖò Éè~·ˇ åfiÖòÅ∞ "Õ~∞° "Õ~∞° QÍ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ ^•YÅ∞
KÕâß~°∞. gi "å^Œ# „Ñ¨HÍ~°O ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ x[OQÍ ã¨fi`«O„`«OQÍ =∞#_»O ÖË^∞Œ .
Jq ã‘fiHõiOKÕ q~åàÏÅ‰õΩQÍ#∞ Ñ¨#∞fl q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù á⁄O^Œ∞`«∞<åflÜ«∞x, `«=∞ áêsì
PÑ¶ã‘ ∞¨ Å HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz Lz`«OQÍ<À, `«‰Ωõ ¯=ˆ~@∞‰õΩ, Éè∂í q∞<À, Éè=í <åÅ<À
á⁄O^Œ∞`«∞<åflÜ«∞x, ZxflHõÅÑ¨ÙÊ_»∞ ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£ ^•fi~å Lz`« „Ñ¨Kå~° "ÕkHõÅ#∞ Ãã`· O«
LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩO@∞<åflÜ«∞x, JO^Œ∞=Ö¡ Wq „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz Åaúá⁄O^Œ∞`«∞#fl ãÖã¨Ö÷ #Ë x
"åkOKå~°∞.
nxH˜ Hõg∞+¨<£ ã¨ÊOkã¨∂,Î „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ K≥Ok# Jxfl qÉèÏQÍÖ’¡#∂ áê~°^~Œ ≈° Hõ`«
LO_®Åx K≥¿ÑÊ ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ `«=∞‰õΩ=∂„`«O P áê~°^~Œ ≈° Hõ`« Ñ¨xH˜~å^Œx K≥ÑÊ¨ _»O
ã¨||∞QÍÖË^xŒ , x*ÏxH˜ „Ñ¨É∞íè `«fi qÉèÏQÍÅxflO\˜x W"Õ âßã≤ã∞¨ OÎ \ÏÜ«∞x Hõg∞+¨<£
`«# f~°∞ÊÖ’ "åºMÏºxOzOk. ÃãHõ<Δ £ 2(ÃÇÏKü) "Õ∞~°‰Ωõ Wq „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz Åaúá⁄O^Œ∞`«∞#fl
ãÖã¨Ö÷ Ë Hõ#∞Hõ ã¨=∂Kå~°O WzÛf~åeûO^Õ#x Hõg∞+¨<£ P^ÕtOzOk.
D P^ÕâßÅÃÑ· =∞O_çÑ_¨ ¤» „Ñ¨É∞íè `«fiO K«@ì ã¨=~°}HÀãÖ „Ñ¨Ü∞« uflOK«QÍ, ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞, "Õ∞^è•=ÙÅ∞, <åºÜ«∞HÀq^Œ∞Å`Àã¨Ç¨ H˘O^Œ~∞° ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ#∞Oz
Ãã`· O« =ºuˆ~Hõ`« =ºHõ"Î ∞≥ Oÿ k. nxÃÑ· „Ñ¨É∞íè `«fi „Ñüã¨ÊO^Œ# Z\Ï¡=ÙO@∞O^À K«∂_®eû
Q
LOk.
- #=O|~ü, 2013
73
P~ü.\˜.S. Hˆ ã¨∞Å∞ Hˆ O„^Œ Hõg∞+¨<£ f~°∞ÊÅ∞
QZ.ã≤.P~ü.Å∞ =ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ q HÍ=Ù :
„Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å Ñ¨xf~°∞ QÆ∞iOz PÜ«∂ âßYÅ∞ „Ñü ÜÕ∞\Ï `«Ü∂« ~°∞ KÕ¿ã
"åi¬Hõ x"ÕkHõÅ∞ (Ü«∂#∞º=Öò HÍxÊù_<≥ +£ Ü ≤ ∞« Öò iáÈ~üì û) =ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ q HÍ=Ù. "å\˜x
„Ñ¨[Å‰õΩ "≥Å_¡ Oç KåeûO^Õ. „Ñ¨É∞íè `«fi L^Àºy Z\Ï¡ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl_À `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯
„Ñ¨[Å‰õΩ LOk.
- â‹·ÖË+π QÍOkè–ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü, - "Õ∞,2011
Q Z=_»|ƒ ™⁄=Ú‡?:
F [~°‡h ÉÏºO‰õΩÖ’ L#fl ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ MÏ`åÅ q=~åÅ#∞ "≥Å_¡ Oç KÕO^Œ∞‰õΩ
„Ñ¨É∞íè `«fiO u~°ã¯¨ iOzOk. [~°‡h ÉÏºO‰õΩÖ’ L#fl P MÏ`åÅ q=~åÅ∞ P^•Ü«∞Ñ¨Ù
Ñ¨#∞fl âßY‰õΩ "≥Å_¡ Oç z#Ñ¨Ê\˜H© P q+¨Ü∂« Å#∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÕ^Œ "≥Å_¡ Oç K«_O»
™ê^èºŒ O HÍ^Œx „Ñ¨É∞íè `«fiO ¿Ñ~˘¯Ok. K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ 8 HÕ^Œ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù L#flO^Œ∞#
ã¨=∂Kå~°O W"åfieû# J=ã¨~O° ÖË^xŒ , ^Õâ◊ ™ê~°fiÉè∫=∞`åfixH˜ ÉèOí QÆH~õ O° QÍ LO_Õ D
ã¨=∂Kå~åxfl "≥Å_¡ Oç K«Ö=Ë ∞x „Ñ¨É∞íè `«fiO q=iOzOk.
Q É_®ÉÏ|∞Å Pã¨∞ÅÎ ∞ "≥Å_¡ Oç KåeûO^Õ :
„Ñ¨É∞íè `«fi L#fl`À^ÀºQÆ∞Å Pã¨∞ÅÎ q=~åÅ∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÕ^Œ "≥Å_¡ Oç KåeûO^Õ
– PQÆã¨∞ì, 2010
Q ÑäH¡ ± „ÃÑ"· \Õ ò q=~åÅ∞ "≥Å_¡ Oç KåeûO^Õ :
ÑäH¡ ± „ÃÑ"· \Õ ò ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxH˜ (ÑäH¡ ± „ÃÑ"· \Õ ò áê~ü#ì ~ü+Ñ≤ )π ãÖ|OkèOz ã¨=∂Kå~°O
W=fi_»O ‰õΩ^Œ~^° xŒ „Ñ¨}ÏoHÍ ãÖÑ¶∞¨ O `≥eÑ≤Ok. J~Ú`Õ g\˜Ö’¡ „Ñ¨*Ï^è#Œ O Wq∞_ç
L#fl HÍ~°}OQÍ g\˜H˜ ãÖ|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl WHõ =ÚO^≥<· å W"åfiÅx Hˆ O„^Œ
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ ã¨∂zOzOk.
– U„Ñ≤Öò, 2011
Q Hˆ ã¨∞ q=~åÅ∞ W"åfieûO^Õ :
<åºÜ«∞ ÑïáêÅ<å JOâßÅ#∞, Hˆ ã¨∞Å‰õΩ ãÖ|OkèOz Ñ≤\ +˜ <¨ ^£ •~°∞_»∞ J_çy#
ã¨=∂Kå~åxfl W"åfieûO^Õ. =¸_À Ñ¨HÍΔ xH˜ ãÖ|OkèOz# q+¨Ü∞« O J~Ú`Õ P ã¨=∂Kå~°O
ZO^Œ∞‰õΩ HÍ"åÖ’ JO^Œ∞‰õΩ `«QæÆ ãÔ̈~#· HÍ~°}ÏÅ∞ `≥Åáêe. ÃãHõ<Δ £ 3 "Õ∞~°‰Ωõ J_çy#
ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞Åì ∞ W"åfieûO^Õ.
– P~ü.Zãπ.q∞„âß ˆHã¨∞Ö’. "Õ∞, 2011,
Q ã¨sfiã¨∞ q=~åÅ∞ ~°ÇÏ¨ ã¨ºO HÍ^Œ∞ :
„Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å ã¨sfiã¨∞ q=~åÅ∞ ~°ÇÏ¨ ã¨ºOQÍ LOK«^QŒ qæÆ HÍ^Œ∞. J_çy# "åiH˜
W"åfieûO^Õ. Jq =ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ q HÍ^Œ∞. x[OQÍ U^≥<· å ã¨=∂Kå~°O =ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ k
LO>Ë ^•xfl q∞#Ç¨~ÚOz q∞QÆ`åq W=fi=K«∞Û.
- J#flÑ¨Ó~å‚ nHΔ̃`ü, ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
74
Q áêãπáÈ~üì q=~åÅ∞ W"åfieûO^Õ :
áêãπáÈ~üì HÀãÖ ã¨=∞iÊOz# ^Œ~M° Ïã¨∞ÖÎ ’x q=~åÅ∞ HÀi#"åiH˜ W"åfieûO^Õ.
=ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ ~°H}
Δõ Hõ<åfl „Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [#"Õ∞ q∞#flQÍ L#fl ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’
P ã¨=∂Kå~åxfl W=fi=K«∞Û. WÖÏO\˜ Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ =¸_ÀÑ¨HÑΔõ Ù¨ J#∞=∞uÖËHáõ È~Ú<å
ã¨~ˆ .
- â‹·ÖË+π QÍOkè, ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
- "Õ∞, 2012
Q ã≤.*ˇ.ÅÃÑ· ã≤aSH˜ P^ÕâO◊ :
ÃÇÏ· HÀ~°∞,ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞QÍ Ñ¨xKÕã#≤ "å~°∞ P^•Ü«∂xH˜
q∞Oz# Pã¨∞ÅÎ ∞ L#fl q=~åÅ∞, PÜ«∂Hˆ ã¨∞ÅÖ’ "åix „áêã≤‰Äõ º\ò KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ã≤aS
fã¨∞‰õΩ#fl K«~º° ÅÃÑ· q=~åÅ#∞ Ñ≤\ +˜ #¨ ~ü‰Ωõ JOk"åfieûO^Õ.
- ã¨`åº#O^Œ q∞„âß, ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
- PQÆãπì 2012
QHõg∞+¨<£ <À\ÕQ∑Å#∞ W=fi=K«∞Û :
HÀ~°∞Åì #∞Oz Aº_ô+Ü
≤ ∞« Öò iHÍ~°∞Å¤ ãïÃì Ñ_·¶ £ HÍÑ‘Å#∞ fã¨∞HÀ=_®xH˜ Z\Ï¡
J=HÍâ◊O LO^À, J\Ï¡Qˆ , Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ ~åã≤# ÃÑÖ·¶ ò <À\ÕQ∑Å#∞ Ãã`· O«
Ñ≤\ +˜ #¨ ~ü á⁄O^Œ=K«∞Û.
- ã¨`åº#O^Œ q∞„âß, ˆHO„^Œ „Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü
- =∂iÛ, 2012
Q Mˇn· Å q=~åÅ∞ HÍ"åeûO^Õ :
q_»∞^ŒÅ KÕÜ∂« eû# qKå~°}Ö’x Mˇn· Å∞, W`«~° Mˇn· Å q=~åÅ#∞ JxflO\˜x
"≥É· òÃã\· òÖ’ ÃÑ\ÏìeûO^Õ.
- =∂_»Éèí∂+≤ N^èŒ~ü, ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü. #=O|~ü 2014
(XHõ"Õà◊ Ñ¨_ç`Õ, Ñ¨_Õ tHΔÍHÍÅO Hõ<åfl ã¨QÆO HÍÅO *ˇ·Å∞Ö’<Õ QÆ_çÑ≤LO>Ë J\Ï¡O\˜ Mˇ·nÅO^Œix
"≥O@<Õ q_»∞^ŒÅ KÕÜ∂« eûOkQÍ 5 ÃãÃÑOì |~ü 2014# ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì P^ÕtOzOk. ^•xHõ#∞QÆ∞}OQÍ<Õ
Mˇn· Å JO^Œi q=~åÅ∞ "≥ÉòÃã\· òÖ’ ÃÑ\ÏìÅx Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ P^ÕtOzOk. ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ
2.5 ÅHõΔÅ‰õΩ ÃÑ·QÍ JO_»~ü„@Ü«∞Öòû *ˇ·à◊¡Ö’<Õ =∞QÆ∞æ`«∞<åfl~°∞. - ¿Ñr 124 K«∂_»O_ç)
QÑ¨sHõÅΔ ∞ ~åã≤# q^•º~°∞Å÷ ["å|∞ Ñ¨„`åÅ#∞ J_çy`Õ "åiH˜ K«∂Ñ≤OKåeûO^Õ.
– ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì. PQÆãπì, 2011
(ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ D P^Õâßxfl *Ïs KÕÜ«∞QÍ ã≤aZãπW, Ñ¨tÛ=∞ ÉˇOQÍÖò
aZãπW, Sã≤ZS, HõÅHõ`åÎ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O "å~°∞ ^•xfl =ºuˆ~H˜ã¨∂Î ^•YÅ∞ KÕã≤#
Ñ≤\ +˜ #¨ Ö¡ ’ ã¨∞„Ñ‘O WzÛ# fiÊk.)
75
=∞#K«@"ì ∞Õ =∞Ozk
qq^èŒ ^ÕâßÖ’¡ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯, ZO`« ã¨=∞„QÆOQÍ, LÑ¨Ü∂≥ QÆH~õ O° QÍ LO^À
'Ü«∂HÔ ûãπ W<ÀÊù Ü«¸~ÀÑπ—, 'ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü ÖÏ JO_£ _≥"∂≥ „Hõã—‘ J<Õ ãÖã¨Å÷ ∞ ãÖÜ«ÚHõOÎ QÍ
[iÑ≤# ÑïjÅ#Ö’ Pâ◊Û~°ºHõ~"° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O |Ü«∞@Ñ¨_Oç k. =∞#Hõ<åfl ZO`À =ÚO^Œ∞QÍ
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl fã¨∞H˘zÛ# ^ÕâßÅHõ<åfl =∞# K«\"ì ∞Õ LÑ¨ÜÚ« HõOÎ QÍ LO^Œx
D ÑïjÅ# `ÕeÛ K≥ÑÊ≤ Ok. Jaè=$kú K≥Ok# J"≥∞iHÍ, „a@<£ ^ÕâßÅHõ<åfl =∞#
K«\Oì ZO`À "≥∞~°∞QÆ∞ Jx `ÕeOk. J~Ú`Õ, D ÑïjÅ#`À JO^Œ~∂° UH©Éqíè OKåeû#
J=ã¨~O° ÖË^xŒ P ãÖã¨Ö÷ Ë ¿Ñ~˘¯<åfl~Ú. ÑïjÅ#Å‰õΩ, ã¨~ˆ fiÅ‰õΩ KåÖÏ Ñïq∞`«∞
Å∞O\Ï~Ú. ÃÑQ· Í Wk K«@Oì J=∞Å∞f~°∞‰õΩ ãÖ|OkèOz#k HÍ^Œ∞ Jx QÆ=∞xOKåe.
áÈ`Õ, D ãÖã¨Å÷ ∞ `å=Ú U q^èOŒ QÍ ÑïjÅ# KÕâßÜ≥∂ q=iOKå~Ú. K«@ì ã¨=∞„QÆ`‰« Ωõ ,
PK«~°}‰õΩ gÅ∞HõeÊOKÕ J<ÕHõ JOâßÅ#∞ fã¨∞‰õΩx XHÀ¯ JOâßxH˜ J`«ºkèHõOQÍ
Ô~O_Õã≤ áê~ÚO@¡#∞ WKåÛ~°∞. g@xflO\˜x HõeÑ≤ „Ñ¨^è•#OQÍ U_»∞ JOâßÅ#∞
=ÚO^Œ∞OK«∞H˘x XHÀ JOâßxH˜ J`«ºkèHõ áê~ÚO@¡#∞ x~°~‚ ÚOKå~°∞. JÖÏ XHÀ
^ÕâßxH˜ P JOâßxH˜ ãÖ|OkèOz Zxfl áê~ÚO@∞¡ =KåÛÜ≥∂ "å\˜x ÖˇH¯˜ OKå~°∞.
JÖÏ "≥Ú`«OÎ g∞^Œ, Jxfl ^ÕâßÅHõ<åfl J`«ºkèHõ áê~ÚO@¡#∞ ™êkèOK«∞H˘#fl ^ÕâO◊ QÍ
ÃãiƒÜ«∂ xezOk. =∞#O ~Ô O_À™ê÷#OÖ’ xÅ|_®¤O. ÃãiƒÜ«∂‰õΩ 135 áê~ÚO@∞¡
=¿ãÎ =∞#‰õΩ 130 áê~ÚO@∞¡ =KåÛ~Ú. =∞#`À áê@∞QÍ ™⁄¡"xÕ Ü«∂ xÅ|_çOk.
P`«~åfi`« „HÀ+≤Ü∂« 126 áê~ÚO@¡`À =¸_À ™ê÷#OÖ’ xÅ|_çOk. K«@Oì J=∞Å∞Ö’
L#fl "≥Ú`«OÎ 90 ^ÕâßÅÖ’ Hˆ =ÅO 20 ^ÕâßÅ‰õΩ =∂„`«"∞Õ 100 áê~ÚO@¡ =~°‰Ωõ
=KåÛ~Ú. J"≥∞iHÍ‰õΩ Hˆ =ÅO 89 áê~ÚO@∞¡ =∂„`«"∞Õ =KåÛ~Ú. =∞# ^ÕâßxH˜ U
JOâßxH˜ Zxfl áê~ÚO@∞¡ =KåÛÜ≥∂ K«∂_»O_ç. Q
=zÛ#q "≥Ú`«ÎO
1. ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^ÕÇÏ¨ ‰õΩ¯ 5 6
2. ã¨=∂Kå~° K«@Oì Ñïkè 25 30
3. ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ JÉèºí ~°<ú å Ñ¨ûúŒ 27 30
4. ã¨=∂Kå~åxH˜ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞/u~°™ê¯~åÅ∞ 26 30
5. ã¨=∂Kå~åxH˜ JÑ‘Êà◊§ Ñ¨ûúŒ 29 30
6. ã¨=∂Kå~° POHõÅΔ ∞-~°H} Δõ Å∞ 5 8
7. ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯ „Ñ¨Kå~° K«~º° Å∞ 13 16
"≥Ú`«OÎ áê~ÚO@∞¡ 130 150
76
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘`«QÎ Í
=zÛ<å D Ç¨ Ï ‰õ Ω ¯#∞ „Ñ¨ ` Õ º Hõ O QÍ
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ QÆ∞iÎOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ U<å_À
<ÕÑ¨^äŒºO
P~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
J<Õ k Éè Ï =„Ñ¨ H õ @ <å¿ãfiK« Û ù Ö ’ XHõ
ÉèÏQÆ"Õ∞#x ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì Ñ¨Å∞ˆHã¨∞Ö’¡
QÆÒ« Ö’<Õ ã¨Ê+Öì KÕãO≤ k. ~å*ÏºOQÆOÖ’x
Piì H õ Ö ò 19(1)(Z)Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl
'ÉèÏ=„Ñ¨H@õ <å ¿ãfiK«Û—ù , PiìHÖõ ò 21Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl 'K«@Oì =ÚO^Œ∞ JO^Œ~∂° ã¨=∂#∞ÖË—
J<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯Ö’ 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯— ‰õÄ_® Wq∞_ç LO^Œx ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì `«# f~°∞ÊÖ’¡
q=iOzOk. J~Ú`Õ, D Ç¨Ï‰õΩ¯ JO`«s#¡ OQÍ „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Ö’¡<Õ LO^Œx ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
Ñ¨Å∞ˆHã¨∞Ö’¡ ã¨Ê+Öì KÕã#≤ Ñ¨Ê\˜H,© PK«~} ° s`åº D Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨[Å‰õΩ <Õ~∞° QÍ ÅaèOK«Ö^Ë ∞Œ .
JO^Œ∞‰õΩ W^Œq∞`«O÷ QÍ XHõ K«@Oì JO@∂ âßã¨#ã¨ÉÅíè ∞ KÕÜ∞« ÖËHáõ ÈÜ«∂~Ú.
HÍx, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ ÖË‰Ωõ O_® ÉèÏ=„Ñ¨H@ õ <å Ç¨Ï‰õΩ¯ JãÖÑ¨Ó~°"‚ ∞≥ #ÿ ^Õ. JO^Œ∞Hˆ ,
1975Ö’<Õ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞,ì L`«~Î „° Ñ¨^âÕ ò „Ñ¨É∞íè `åfixH˜, WOk~åQÍOkèx F_çOz# <åÜ«∞‰õΩ_»∞
~å*ò<å~åÜ«∞}ü‰Ωõ =∞^èºŒ #_çz# ãÖK«Å<å`«‡Hõ Hˆ ã¨∞Ö’ `«# f~°∞Ê#∞ „Ñ¨H\õ O˜ z#Ñ¨Ù_»∞
'„Ñ¨É∞íè `«fiOÖ’x JkèHÍ~°∞¡ JO^Œ~∂° `«=∞ QÆ∞~°∞`«~"° ∞≥ #ÿ ÉÏ^èºŒ `« <≥iy „Ñ¨=iÎOK«QeÆ y#Ñ¨Ù_»∞
ZHõ¯_À `«ÑÊ¨ ~°ÇÏ¨ ™êºÅ‰õΩ ™ê÷#O ÖË^xŒ , „Ñ¨*Ï ÉÏÇ¨ïà◊ºOHÀãÖ KÕ¿ã „ÑüÑ¨x QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ D ^Õâ◊ „Ñ¨[Å‰õΩ LO^Œx, J~Ú`Õ `å=Ú KÕ¿ã Ñ¨#∞Å‰õΩ 'JkèHÍ~°
~°ÇÏ¨ ™êºÅ— ¿Ñ~°∞`À |∞~°MÏ `˘_çy "å\˜x "≥Å_¡ Oç K«‰Ωõ O_® KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞ „Ñ¨*Ï
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ HÀãÖ ZO`«=∂„`«O HÍ^Œx— <åºÜ«∞=¸iÎ HÔ .ÔH. =∂^ä∂Œ º ã¨Ê+ì̈O KÕâß~°∞.
P<å\˜ „Ñ¨^•è x WOk~åQÍOkè ZxflHõÅ Y~°∞Û‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ¨„`åÅ#∞ W"åfieûOkQÍ
~å*ò<å~åÜ«∞}ü D Hˆ ã¨∞Ö’ „Ñ¨É∞íè `åfixfl HÀ~å~°∞.
x*ÏxH˜, nxHõ<åfl ~Ô O_Õà¡◊ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ JO>Ë 1973Ö’<Õ, Éˇ<fl≥ \ò H˘Öˇ=∂<£
HõOÃÑh Hˆ ã¨∞Ö’ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ QÆ∞iÎã∂¨ Î f~°∞Ê "≥Å∞=_çOk. '>ÿ̌"∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« —
Ñ¨„uHõ#∞ „Ñ¨K∞« iOKÕ Éˇ<fl≥ \ò H˘Öˇ=∂<£ HõOÃÑhH˜, Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ =∞^èºŒ #∂ºãπ„Ñ≤O\ò
HÀ\Ï#∞ Hˆ \Ï~ÚOKÕ q+¨Ü∞« OÖ’ #_çz# Hˆ ã¨∞Ö’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì `«# f~°∞Ê#∞ „Ñ¨H\õ O˜ z#Ñ¨Ù_∞»
'~å[ºOQÆOÖ’x PiìHÖõ ò 19 (1) (Z) QÍº~°O\©QÍ WzÛ# ÉèÏ=„Ñ¨H@õ <å ¿ãfiK«ÛÖù ’
ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯ ‰õÄ_® HõÅQÆÅ¿ã LO^Œx— ã¨Ê+ì̈O KÕãO≤ k. <åÅ∞QÆ∞ ^ŒâßÉÏÌÅ HÍÅOÖ’
Ñ¨Å∞ˆHã¨∞Ö’¡ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì D Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ QÆ∞iÎOz q_»=∞iÛ K≥ÑÊ≤ <å „Ñ¨É∞íè `åfiÅ ÉËMÏ`«~∞° `À
Jâı+¨ „Ñ¨*ÏxHÍxH˜ Jq "Õ∞Å∞KÕÜ∞« ÖËHáõ ÈÜ«∂~Ú.
77
^ÕâO◊ Ö’ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ Ç¨Ï‰õΩ¯Å HÀãÖ 1978Ö’<Õ
L^Œ º q∞Oz# „á⁄ÃÑ¶ ã ¨ ~ ü =∞#∞Éè Ï ~Úëê<Õ x*ÏxH˜
ã¨=∂Kå~°Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ ‰õÄ_® PK«~°}Ï`«‡Hõ J_»∞QÆ∞Å∞
"Õã#≤ â◊HQÎ̃ Í K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åe. ZO^Œ∞HõO>Ë, D ^Õâ◊ „Ñ¨[Å‰õΩ
qxÜ≥∂QÆÇÏ¨ ‰õΩ¯Å∞ Ãã`· O« ÖËx HÍÅOÖ’ PÜ«∞# P Ç¨Ï‰õΩ¯Å
HÀãÖ f„= Hõ$+≤ KÕâß~°∞. JO^Œ∞HÀãÖ PÜ«∞# JÇ¨Ï‡^•ÉÏ^£Ö’
'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ q^Œº - Ñïâ’^è<Œ å Hˆ O„^ŒO— (Hõ<ã£ ∂¨ =˚ ∞~ü
Z_»∞ºˆH+¨<£, sÃã~üÛ ÃãO@~ü–ã≤WP~üã≤) U~åÊ@∞ KÕã≤
~å*ÏºOQÆOÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞, H˘`«Î PÖ’K«<å q^è•<åÅ`À Z\Ï¡ "å_»∞HÀ=KÀÛ
x~°∂Ñ≤OKå~°∞.
1978Ö’ QÆ∞[~å`ü Psìã‘ `«# |ãπ \ỖH\ò ~ˆ @¡#∞ ÃÑOKåÅ#∞‰õΩOk. WO^Œ∞
HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fi J#∞=∞uÔH· `«# „Ñüáê^Œ#Å∞ ÑÖÑ≤OzOk. |ã¨∞û ~ˆ @¡ ÃÑOÑ¨Ù#ÔH·
Psìã‘ ÑÖÑ≤# „Ñüáê^Œ#Å „Ñüx =∂H˜=fiO_ç, JO^Œ∞Ö’ U=ÚO^À K«∂™êÎ=∞O@∂
=∞#∂ÉèÏ~Ú ëê J_çQÍ~°∞. x*ÏxH˜ „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞ Psìã‘ „Ñüáê^Œ#ÃÑ· „Ñ¨*Ï „Ñüã¨ÊO^Œ##∞
PÇ¨fixOzOk. HÍx, „Ñüáê^Œ#Å „Ñüx WKÕÛO^Œ∞‰õΩ =∂„`«O x~åHõiOzOk. '„Ñ¨É∞íè `«fi
~°ÇÏ¨ ™êºÅ K«@Oì — HÕ^Œ D „Ñüáê^Œ#Å#∞ "≥Å_¡ Oç K«Ö=Ë ∞x „Ñ¨É∞íè `«fiO `≥eÜ«∞*ËãO≤ k.
^•xH˜ =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê QÆ\ ì̃ ["å|∞xã¨∂,Î "≥∂\Ï~°∞ "åÇ¨Ï<åÅ K«@Oì Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl
JOâßÅ‰õΩ, ã¨ÇÏ¨ [ <åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ‰õΩ, „Ñ¨É∞íè `«fiOÖ’ „Ñ¨[Å ÉèÏQÆ™êfi=∞º ã¨∂„`åÅ‰õΩ
Wk q~°∞^Œ"ú ∞Õ #x, „Ñüáê^Œ#Ö’¡ U=ÚO^À "≥Å_¡ Oç K«‰Ωõ O_®, \ỖH¯\ò ~ˆ @¡ ÃÑOÑ¨ÙÃÑ·
„Ñüã¨ÊO^Œ# Z\Ï¡ ™ê^èºŒ O Jx „Ñ¨tflOKå~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fiO, D "å^Œ##∞ Ñ¨\ Oì˜ K«∞HÀ‰õΩO_®
\˜HÔ \ò ~ˆ @¡#∞ ÃÑOz"ÕãO≤ k. ã≤WP~üã≤ nxfl ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ ã¨"åÅ∞ KÕãO≤ k. HÀ~°∞,ì ã≤WP~üã≤
"å^Œ##∞ ã¨=∞i÷ã∂¨ ,Î „Ñ¨É∞íè `«fi x~°Ü
‚ ∞« O ã¨ÇÏ¨ [ <åºÜ«∞ã¨∂„`åÅ‰õΩ q~°∞^Œ"ú ∞Õ #x =∞#∞ÉèÏ~ÚëêH˜,
PÜ«∞# ãÖã¨‰÷ Ωõ ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯ LO^ŒO@∂, \ỖH\ò ~ˆ @¡ ÃÑOÑ¨Ù K≥Å^¡ OŒ @∂
f~°∞ÊK≥ÑÊ≤ Ok.
nx `«~åfi`« P =∞~°∞ã¨\ ˜ ãÖ=`«û~°"∞Õ QÆ∞[~å`üÖ’ =∞K«∂Ûù_®º"£∞ Ñ¶∞¨ ’~° ^Œ∞~°@ … #
[iyOk. n<À¡ 180=∞Ok „áê}ÏÅ∞ HÀÖ’ÊÜ«∂~°∞. 100 HÀ@¡‰Ωõ ÃÑQ· Í Pã≤Î #+Öì
ãÖÉèqí OzOk. nxÃÑ· P<å\˜ [#`åáêsì „Ñ¨É∞íè `«fiO ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ã≤\ Oì̃ Q∑ <åºÜ«∞=¸iÎ
a.ÔH."≥∞Ç¨Ï`å`À qKå~°}Ï Hõg∞+¨<#£ ∞ U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. „Ñ¨=∂^ŒO [~°QQÆ Í<Õ „Ñ¨É∞íè `«fiO
~å*òHÀ\ò lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ #ü ∞, [iy# #+ì̈OÃÑ· qKå~°} [iÑ≤ x"ÕkHõ ã¨=∞iÊOKåeûOkQÍ
HÀiOk. ^•O`À HõÖHˇ ~ìõ ,ü ã¨=∞„QÆ qKå~°} [iÑ≤ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ x"ÕkHõ ã¨=∞iÊOKå~°∞.
D x"ÕkHõ<Õ "≥∞Ç¨Ï`å qKå~°}Ï Hõg∞+¨<‰£ Ωõ W"åfiÅx, JÖÏˆQ =∂‰õΩ Ãã`· O« F HÍÑ‘x
W"åfieûOkQÍ ã≤WP~üã≤ „Ñ¨É∞íè `åfixfl HÀiOk. HÍx, „Ñ¨É∞íè `«fiO JkèHÍ~° ~°ÇÏ¨ ™êºÅ
78
K«\Ïìxfl J_»O¤ ÃÑ@∞ì‰Ωõ x x"ÕkHõ#∞ W=fi_®xH˜ u~°ã¯¨ iOzOk. J~Ú`Õ, Pâ◊Û~°ºHõ~O° QÍ
<åºÜ«∞=¸iÎ "≥∞Ç¨Ï`å 'D x"ÕkHõ <å ^ŒQ~æÆ ° WÑ¨Ê\˜Hˆ LOk. nxfl K«k"Õâß#x—,
„Ñ¨É∞íè `«fiO `«~Ñ° Ù¨ # `«#=ÚO^Œ∞ Ç¨[Ô~#· J_»fiHˆ \ò [#~°Öò‰Ωõ `≥eÜ«∞*Ëâß~°∞. ^•O`À,
'"≥∞Öÿ Ï~ü.¤ .. Wk g∞ HÀãÖ HÍ^Œ∞–„Ñ¨É∞íè `«fiO HÀã¨"∞Õ D HõÖHˇ ~ìõ ü x"ÕkHõ. nxfl g∞~°ãÅ¨ ∞
Ñ¨\ Oì̃ K«∞HÀHõO_ç. g∞ f~°∞ÊÖ’ g∞Ô~Hõ¯_® nx „Ñ¨™êÎ=# ‰õÄ_® `Õ=^Œ∞.Ì Wk „Ñ¨É∞íè `«fi
x~°Ü ‚ ∞« =∞x— J_»fiHˆ \ò [#~°Öò q#flqOK«∞HÀQÍ PÜ«∞# ã¨~ˆ #<åfl_»∞. „Ñ¨É∞íè `«fiO „Ñ¨îŒ ≈Oz#
D HõÑ@ ¨ hux ã≤WP~üã≤ QÆ∞[~å`ü ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ ã¨"åÅ∞ KÕãO≤ k. ^•O`À ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
„Ñ¨É∞íè `«fi x~°Ü‚ ∂« xfl `«ÑÙ¨ ÊÑ¨_∞» `«∂ HõÖHˇ ~ìõ ü x"ÕkHõÃÑ· Hõg∞+¨<£ P^è•~°Ñ_¨ =» K«Ûx, JO^Œ∞‰õΩ
ZÖÏO\˜ JÉèºí O`«~åÅ∞ LO_»\ÏxH˜ gÅ∞ ÖË^xŒ `ÕeÛ K≥ÑÊ≤ Ok.
W^Õ q^èOŒ QÍ, „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆOÖ’x 'rq`« cè=∂ ãÖã¨–÷ ZÖòSã≤— H˜ =ºuˆ~HõOQÍ
‰õÄ_® ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ <ÕÑ^¨ ºŒä OQÍ =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê áÈ~å_®_»∞. ZÖòSã≤ =^ŒÌ JÑ¨Ê\˜
=~°‰Ωõ L#fl áêÅã‘Å „Ñ‘q∞Ü«∞O ~ˆ @¡ ÖˇH¯˜ OÑ¨ÙÅ#∞ q=∞i≈ã¨∂Î 'áêÅã‘^•~°∞Å#∞ "≥∂ãÖ
KÕã∞¨ #Î fl ZÖòSã≤— JO@∂ ~åã≤# F Ñïâ’^è<Œ å "åº™êxfl ã≤WP~üã≤ „Ñ¨K∞« iOzOk.
nxfl L@OH˜ã∂¨ Î Ñ¨„uHõÅ∞ "å~°ÅÎ #∞ „Ñ¨K∞« iOK«_O» `À „Ñ¨[Ö’¡ PÖ’K«#Å∞ ~ˆ HÔ `åÎ~Ú.
nxÃÑ· ZÖòSã≤ É’~°∞¤ ã¨É∞íè º_≥#· Hõ$+¨<‚ £ J<Õ Kå~°~ì ¤ü JH“O>ˇO\ò K≥<· fl·≥ #∞Oz "≥Å∞=_Õ
'k Ç≤ÏO^Œ∂— POQÆ¡ k#Ñ¨„uHõÖ’ =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê P~ÀÑ¨}Å#∞ YO_çã∂¨ Î F "åºãÖ
~åâß_»∞. nxH˜ =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê ["å|∞ x=fi_»O`À ^•xfl ‰õÄ_® P Ñ¨„uHõ „Ñ¨K∞« iOzOk.
H˘O`« HÍÖÏxH˜ Hõ$+¨<‚ £ ~åã≤# "åº™êxfl ZÖòSã≤ `«# ã¨fiO`« 'Ü≥∂QÆ̂H=Δ ∞— Ñ¨„uHõÖ’
„Ñ¨K∞« iOzOk. D q+¨Ü∂« xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê `å#∞ JO`«‰Ωõ =ÚO^Õ
Hõ$+¨<‚ £ "åºãÖÃÑ· ~åã≤# ["å|∞ "åº™êxfl ‰õÄ_® g∞~°∞ g∞ 'Ü≥∂QÆHˆ =Δ ∞—Ö’ „Ñ¨K∞« iOK«O_ç
JO@∂ ZÖòSã≤ Kè~·≥ ‡° <£HÀ ÖËY ~åâß~°∞. 'Ü≥∂QÆ̂H=Δ ∞— Hˆ =ÅO ZÖòSã≤H˜ K≥Ok# Ñ¨„uHõ
Hõ#∞Hõ |Ü«∞\˜"åi "åº™êxfl „Ñ¨K∞« iOK«_O» ‰õΩ^Œ~^° xŒ PÜ«∞# JÉèºí ~°#ú #∞ `Àã≤ Ñ¨ÙKåÛ~°∞.
ã¨=∂Kå~åxfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ 'Ü≥∂QÆ̂H=Δ ∞—#∞ K«k"Õ áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ Ãã`· O« LO^Œ#flk
=∞#∞ÉèÏ~Ú ëê "å^Œ#. ÖËHáõ È`Õ Hõ$+¨<‚ £ Jaè„áêÜ«∂ÖË x[=∞x JáÈÇ¨Ï Ñ¨_Õ „Ñ¨=∂^ŒO
LO@∞O^Œx, ZÖò.S.ã≤ x~åHõ~} ° `À =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ Ñ≤\ +˜ <¨ £ "ÕÜ∞« QÍ,
HÀ~°∞ì PÜ«∞#‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ f~°∞Ê K≥|∞`«∂ 'Ü≥∂QÆˆHΔ=∞—Ö’ P "åº™êxfl
„Ñ¨K«∞iOKåeûOkQÍ P^ÕtOzOk. ^•O`À ZÖòSã≤ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì‰õΩ "≥o§ ¿ãì P~°¤~ü
fã¨∞H˘zÛOk. HÍx JOu=∞ f~°∞ÊÖ’ ZÖòSã≤ F_çáÈ~ÚOk. "åºã¨ „Ñ¨K∞« ~°}`Àáê@∞QÍ
=∞#∞ÉèÏ~Úëê ‰õΩ ZÖòSã≤ Hõ=Δ ∂Ñ¨}Å∞ ‰õÄ_® K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åeû =zÛOk.
'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯—, „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ ZO^Œ∞‰õΩ J<Õ^•xH˜ J`«ºO`« ã¨Ê+¨"ì ∞≥ #ÿ ã¨=∂^è•#O
WHõ¯_» =∞#‰õΩ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ZÖòSã≤ÃÑ· =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê "Õã#≤ Hˆ ã¨∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’#∂,
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’#∂ `ÕÅ_®xH˜ H˘xfl ãÖ=`«û~åÅ∞ Ñ¨\ Oì̃ k. J#=ã¨~° HÍÅÜ«∂Ñ¨#`À
áê@∞QÍ Y~°∞Û, =∂#ã≤Hõ ^è~·≥ åºxfl ^≥|ƒ f¿ã Ñïã≤u÷ HõeyOk. J^Õ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
79
<Õ~∞° QÍ LO_ç LO>Ë áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ ã¨=∂Kå~°O `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LO^Œ#fl HÍ~°}OQÍ
=∞#∞ÉèÏ~Ú ëê "åº™êxfl „Ñ¨K∞« iOK«‰Ωõ O_® ZÖòSã≤ `ÀzÑ¨ÙzÛ LO_ÕkHÍ^Œ∞. ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ LO_ç LO>Ë D z#fl q+¨Ü∂« xH˜ =∞#∞ÉèÏ~Ú ëê HÀ~°∞Åì K«∞@∂ì u~°QÍeû#
Y~°‡ Ñ¨>kìË HÍ^Œ∞.
P `«~åfi`« =∞~À =ÚYº"≥∞#ÿ Hˆ ã¨∞ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛOk. „Ñ¨[Å‰õΩ
q+¨Ü∂« Å∞ `≥e¿ãÎ `«ÑÊ¨ =∂\Ï¡_Ö» ~Ë x° , `«=∞ ÉèÏ"åÅ#∞ ¿ãfiK«ÛQù Í =ºH©HÎ iõ OK«Ö~Ë x°
JO^Œ∞Ö’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ¿Ñ~˘¯Ok. =∞#k „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ „Ñ¨É∞íè `«fiO. „Ñ¨[ÖË „Ñ¨É∞íè =ÙÅ∞.
Hõ#∞Hõ D „Ñ¨É∞íè =ÙÅ‰õΩ `«=∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO Z\Ï¡ #_»∞ã¨∞#Î fl^À, `«=∞#∞ Z\Ï¡ áêeã¨∞#Î fl^À
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LO^Œx K≥ÑÊ≤ Ok. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, „Ñü áœ~°∞_»∞ Ñ¨#∞flÅ∞ K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl_»∞.
z=~°‰Ωõ ~À_»∞¤ g∞^Œ aK«ÛQÍ_»∞ Ãã`· O« F ^•Öò ~À\˜ ux, KèåÜü∞ `åy Ñ¨#∞fl K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl_»∞.
Hõ#∞Hõ, „Ñü áœ~°∞_çH˜ `«# ™⁄=Ú‡#∞ Z\Ï¡ Y~°∞Û KÕã∞¨ <Î åfl~À `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LO^Œx
Zãπ.Ñ≤.QÆ∞áêÎ‰Ωõ , Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ =∞^èºŒ #_çz# Hˆ ã¨∞Ö’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ã¨Ê+ì̈O KÕãO≤ k.
1982 <å\˜ [_ô̊Å Hˆ ã¨∞QÍ ¿Ñ~˘Ok# D Hˆ ã¨∞Ö’ HÀ~°∞ì XHõ q=~°} Wã¨∂,Î áê~°^~Œ ≈° Hõ
„Ñ¨É∞íè `«fiO J<Õ ÉèÏ=# `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯#∞OKÕ Ñ¨Ù\Oì˜ ^Œx, JÖÏˆQ D Ç¨Ï‰õΩ¯ ~å*ÏºOQÆOÖ’x
ÉèÏ=„Ñ¨H@ õ <å ¿ãfiK«ÛÖù ’ q∞o`«"∞≥ ÿ LO^Œx „Ñ¨H\õ O˜ zOk. áê~°^~Œ ≈° Hõ „Ñ¨É∞íè `«fiO J<Õk
áê~°^~Œ ≈° Hõ ã¨=∂[Ñ¨Ù H˘`«Î „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ ãÖã¨¯ $u Jx, D kâ◊QÍ<Õ „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ
„Ñ¨É∞íè `åfieÑ¨ÙÊ_»∞ #_»∞ã¨∞<Î åflÜ«∞x, JO^Œ∞‰õΩ =∞# ^ÕâO◊ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù HÍ*ÏÅ^Œx
¿Ñ~˘¯Ok. ™È+ëã¨∞ì `«~Ç° ¨ ã¨=∂[ x~å‡}O HÀãÖ Hõ@∞ì|_»¤ WO_çÜ∂« ÖÏO\˜ ^ÕâO◊ Ö’
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ ¿Ñ^ŒÅ∞, J}QÍi# =~åæÅ „Ñ¨[Å∞, x~°HΔõ º~åã¨∞ºÅ‰õΩ `«ÑÊ¨ xãï
Jx ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì Ñ¨Ù#~°∞^•…\ O˜ zOk. „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÖ’ ¿Ñ~˘¯#x =∞ixfl Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞
Ãã`· O« QÆ∞iÎOKåÅx HÀ~°∞ì „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ ã¨∂zOzOk. H˘O^Œ~∞° ÃÇÏ· HÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ
xÜ«∂=∞HÍxH˜ ãÖ|OkèOz ÉèÏ~°`« „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎH˜, <åºÜ«∞âßMÏ =∞O„uH˜
=∞^èºŒ [iy# L`«~Î ° „Ñ¨`∞« º`«~Î åÅ∞ ~°ÇÏ¨ ã¨ºO Hõ#∞Hõ "≥Å_¡ Oç K«Ö=Ë ∞O@∂ „Ñ¨É∞íè `«fiO KÕã#≤
"å^Œ##∞ D Zãπ.Ñ≤.QÆ∞áêÎ Hˆ ã¨∞Ö’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì `Àã≤ÑÙ¨ zÛOk. JÑ¨Ê\˜ J\Ïsfl [#~°Öò
™Èb ™È~åc˚ D f~°∞ÊÃÑ· "åºMÏºxã¨∂Î '`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ QÆÅ ™ê÷~Ú, D f~°∞Ê`À
~å*ÏºOQÆÑÙ¨ Ç¨Ï‰õΩ¯ ™ê÷~ÚH˜ ZkyO^Œx— J<åfl~°∞.
WO_çÜ∞« <£ ZH±û„ÃÑãπ #∂ºãπ ¿ÑÑ¨~ûü HõOÃÑhH˜ ÉèÏ~°`„« Ñ¨É∞íè `åfixH˜ =∞^èºŒ #_çz#
=∞~À Hˆ ã¨∞Ö’ ‰õÄ_® ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ „áê^è•#º`« =ºHõ"Î ∞≥ Oÿ k. ÉèÏ= „Ñ¨H@ õ <å ¿ãfiK«Ûù
Ü≥ÚHõ¯ „áê^äqŒ ∞Hõ L^ÕâÌ O◊ áœ~°∞Å∞ `«=∞H˜+"ì̈ ∞≥ #ÿ qâßfi™êÅ#∞ U~°Ê~°K∞« H˘x "å\˜x
¿ãfiK«ÛQù Í W`«~∞° Å‰õΩ "≥Å_¡ Oç K«_"» ∞Õ . JO>Ë ™ê~åOâ◊OÖ’ WO^Œ∞Ö’ Wq∞_ç L#fl „áê^äqŒ ∞Hõ
xÜ«∞=∞O „Ñ¨[Å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk Jx ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =∞~À™êi ¿Ñ~˘¯Ok.
80
WkÖÏ LO_»QÍ, ~å[™ê÷<Ö£ ’ ¿Ñ^ŒiHõO `åO_»qOKÕ F „QÍ=∞O ^Õ"^£ ∞Œ O„yÖ’ F
=ÚQÆ∞~æ ∞° HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞, „QÍg∞} „Ñ¨[Å rq`åÅ`À HõÅQÆeã≤ áÈÜÕ∞O^Œ∞‰õΩ, "åiH˜ Hõhã¨
‰õÄb ÅaèOKÕÖÏ "åiH˜ <åºÜ«∞O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ, "åiÖ’ =∂~°∞Ê `≥KÛÕ O^Œ∞‰õΩ #_»∞O
ayOKå~°∞. "åiÖ’ XHõi ¿Ñ~°∞ J~°∞}Ï~åÜü∞. =∞~˘Hõ~∞° â◊OHõ~ü ã≤OQ∑. WOH˘Hõ~∞°
xdÖò_.Õ g~°∞ XHõ ãÖã¨Q÷ Í ^•^•Ñ¨Ù =¸_Õà§◊ áê@∞ „QÍg∞}∞Å`À =∞"Õ∞Hõ"∞≥ ÿ "åi
HÀãÖ áê@∞|_®¤~∞° . ZO^Œ∞HÔ <· å =∞Oz^Œx "å~°∞ U~åÊ@∞ KÕã#≤ , '=∞EÌ~ü H˜™ê<£ â◊HÎ̃
ãÖÑ¶∞¨ @<£ (ZOÔHZãπZãπ)—#∞ 1990 "Õ∞_Õ ~ÀA# ÖÏOKè#« OQÍ „áê~°OaèOKå~°∞. D
ãÖã¨÷ JqhuÃÑ· JHõ¯_ç „Ñ¨[Ö’¡ K≥`· #« ºO Hõeyã¨∂Î =zÛOk. JÖÏ „QÍ=∂Ö’¡x x~°∞¿Ñ^ŒÅ#∞
‰õÄbÅ#∞ ‰õÄ_»Q@ Æ _ì O» Ö’ D ãÖã¨÷ Ñ¨ÓiÎQÍ ã¨ÑÅ¨¶ "≥∞Oÿ k.
=∞EÌ~ü H˜™ê<£ â◊HÎ˜ ãÖÑ¶∞¨ @<£ (Ô~`· ∞« –‰õÄb SHõº ãÖÑ¶∞¨ O) ^ÕâO◊ Ö’<Õ `˘e™êiQÍ
U ãÖ™ê÷ KÕÜ∞« x suÖ’ q#∂`«fl"≥∞#ÿ XHõ =∞Oz „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕãO≤ k. „Ñ¨É∞íè `«fiO
KÕã¨∞Î#fl Ñ¨#∞Ö’¡x Jqhux |@ì|Ü«∞Å∞ KÕÜ«∂Åx, JO^Œ∞‰õΩ ãÖ|OkèOz#
q=~åÅxflO\˜x ¿ãHõiOKåÅx #_»∞O ayOzOk. cè"∞£ J<Õ `«ÇÏ¨ ã≤Öò ÑïkèÖ’ xi‡Oz#
áê~îâ° ßÅÅ∞, ^•=MÏ<åÅ∞, z#fl K≥~∞° =ÙÅ∞, ™ê=∂lHõ Hˆ O„^•Å∞ Hõ@_ì ®xH˜ J~Ú#
[=∂ Y~°∞ÛÅ q=~åÅxflO\˜x W"åfieûOkQÍ „Ñ¨É∞íè `åfixfl _ç=∂O_£ KÕãO≤ k. x*ÏxH˜
D x~å‡}ÏÅhfl HÍy`åÅ g∞^Œ [iy#"Õ. JHõ¯_» H˘`«QÎ Í xi‡Oz# |_»∞Å‰õΩ ÃÑH· Ñõ Ù¨ ÊÖË=¡ Ù.
QÀ_»Å∞ ãïQÍ Hõ@Öì ^Ë ∞Œ . ^Œ~åfi*ÏÅ∞, H˜\ H˜ Å© ∞ ‰õÄ_® ãïQÍæ ÖË=Ù. "å_ç# ã≤"∞≥ O\ò
‰õÄ_® J\Ï¡Qˆ <åã≤~H° Oõ QÍ LOk. P x~å‡}ÏÅ#∞ K«∂¿ãÎ Jqhu JHõ¯_» ~å[º"Õ∞eO^Œx
Z=iÔH<· å ã¨∞Å∞=ÙQÍ<Õ J~°=÷ ∞=Ù`«∞Ok. ZOÔHZãπZãπ Z<Àfl Uà◊§ áê@∞ ÖˇHÍ¯ Ñ¨„`åÅ∞
J_»QÍæ, J_»QÍæ z=~°H˜ PÑ¨„`åÅ∞ "åiH˜ WKåÛ~°∞.
P x~å‡}ÏÅ HÀãÖ Ñ¨xKÕã#≤ "åi ¿Ñ~°¡ *Ïa`åÅ#∞ Ñïje¿ãÎ JO^Œ∞Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl
=∞#∞+¨μÅ∞ H˘O^Œ~∞° Jã¨Å∞ ÖË<ÖÕ ~Ë ∞° . =Åã¨áÈ~Ú# "åi ¿Ñ~°∞,¡ K«xáÈ~Ú# "åi
¿Ñ~°∞¡ Ãã`· O« P *Ïa`åÅÖ’ L<åfl~Ú. Jqhu [iyO^Œ#_®xH˜ WO`«H<õ åfl x^Œ~≈° #O
UO HÍ"åe?
WHõ L¿ÑHÕΔ KÕk ÖË^xŒ , ZOÔHZãπZãπ '[<£ã∞¨ <£"å~Ú— („Ñ¨*Ï"å}˜) ¿Ñ~°∞`À „Ñ¨*Ï
|Ç≤Ï~°OQÆ "ÕkHõÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. ~å[™ê÷<£ K«i„`«Ö’<Õ HÍ^Œ∞, ^Õâ◊ K«i„`«Ö’
Ãã`· O« Wk F H˘`«Î J^è•ºÜ«∂xH˜ `≥~Ö° ÑË O≤ k.
D '[<£ã∞¨ <£"å~Ú— ã¨ÉÅíè ‰õΩ ~å"åeûOkQÍ Jxfl ~å[H©Ü∞« áêsìÅ "åix, JkèHÍ~°#¡ ∞,
Éè∂í q∞ ÖËx ¿Ñ^ŒÅ#∞, „ÃÑ"· @ Õ ∞ HÍO„\ÏHõ~ì #¡° ∞ JO^Œih PÇ¨fixOKå~°∞. J~Ú`Õ ^•xH˜
KåÖÏ =∞Ok JkèHÍ~°∞,¡ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞ Ç¨[~°∞ HÍÖË^∞Œ . J~Ú<å ã¨~ˆ , ZOÔHZãπZãπ
ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ |Ç≤Ï~°OQÆ „Ñ¨*Ï "ÕkHõÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤ JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ áÈ~å\ÏÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOzOk. „Ñ¨*Ï„QÆÇ¨ xH˜ QÆ∞~Ô #· F q^Œ∞º`ü âßY L^Àºy
81
`å#∞ fã¨∞‰õΩ#fl 15 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å ÅOKåxfl D '[<£ ã¨∞<£"å~Ú— "ÕkHõÃÑ· "åÑ¨ãπ

KÕÜ∂« eû =zÛO^ŒO>Ë g\˜ „Ñ¨ÉÏè "åxfl JOK«<å "Õã∞¨ HÀ=K«∞Û. ^•O`À „Ñ¨[Å∞ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ „áê^è•#º`« Uq∞\’ „QÆÇÏ≤ OKå~°∞. Ñ¨@∞ì^ÅŒ `À `«=∞ Ñ¨#∞Å#∞ K«H¯õ Éˇ@∞ìHÀ=K«Ûx
„QÆÇÏ≤ OKå~°∞.
ZOÔHZãπZãπ XHõ ^ŒâÖ◊ ’ `«# ã¨É∞íè ºÅ #∞Oz =_ôÖ¤ xË ~°∞}ÏÅ#∞ ã¨fiÅÊ "≥Ú`åÎÅÖ’
¿ãHõiOz =∞EÌ~ü H˜™ê<£ H˜~å}Ï ^Œ∞HÍ}ÏÅ#∞ P~°OaèOzOk. g\˜ ^•fi~å <å}º"≥∞#ÿ
H˜~å}Ï ã¨~∞° ‰õΩÅ#∞ Ju `«‰Ωõ ¯= ÖÏÉèÏxH˜ JOkOzOk. D Ñ¨x`À Ãã`· O« ZOÔHZãπZãπ
=∞iO`«QÍ „Ñ¨*Ï qâßfi™êxfl á⁄O^ŒQeÆ yOk.
~å[™ê÷<£ `˘e PO^Àà◊#Å∞ W`«~° ~å„ëêìÅ‰õΩ ‰õÄ_® áêHÍ~Ú. JÑ¨Ê\˜H˜ ~Ô O_»∞
=¸_Õà√◊ §QÍ ZOÔHZãπZãπ KÕã∞¨ #Î fl áÈ~å\ÏÅ∞ „Hõ=∞OQÍ qãÎ̈iOKå~Ú. XHõ "≥Ñ· Ù¨ „Ñ¨*Ï
PO^Àà◊#Å∞, =∞~˘Hõ "≥Ñ· Ù¨ Jqhu qãïÎ ã¨∞#Î fl „Hõ=∞OÖ’ „Ñ¨[Å‰õΩ ã¨=∂Kå~åxfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ
Ç¨Ï‰õΩ¯ LO_®Åx 1989Ö’<Õ P<å\˜ „Ñ¨^•è x q.Ñ≤.ã≤OQ∑ ^•x QÆ∞iOz QÆ\Qì˜ Í „Ñ¨™êÎqOKå~°∞.
J~Ú`Õ PÜ«∞#‰õΩ P<å\˜ ~å[H©Ü∞« áêsìÅ =∞^Œ`Ì ∞« ÅaèOK«Ö^Ë ∞Œ .
D ^ŒâÖ◊ ’<Õ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ Ç¨Ï‰õΩ¯Å HÀãÖ áÈ~å_»∞`«∂ =ã¨∞#Î fl =∞#∞ÉèÏ~Úëê
„Ñ¨[Å‰õΩ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ Ãã`· O« LO_ç f~åÅ#fl `«Ñ#¨ `À D K«@Oì q^ÕâßÅÖ’ Z\Ï¡
LO^À `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx J"≥∞iHÍ, „a@<£, HÔ #_®Ö’ Ñ¨~º° \Õz =KåÛ~°∞. P `«~åfi`«
PÜ«∞# JÇ¨Ï‡^•ÉÏ^£`À áê@∞QÍ _èbç ,¡ Ñ¨Ó}ËÅÖ’ ã¨^ãŒ ∞¨ ûÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz, P Ñ≤^ÑŒ ¨
'Ü«∂HÔ ûãπ @∞ W#Êù̂~‡+¨<£ Ü«∂H±—ì JO@∂ F =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡#∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕâß~°∞.
ã≤WP~üã≤ 1993Ö’ ~°∂á⁄OkOz# P aÅ∞¡ ã¨=∞„QÆOQÍ<Õ LO^Œx „Ñ¨=ÚY <åºÜ«∞"Õ`ÅÎ« ∞
Ãã`· O« „Ñ¨âO◊ ã≤OKå~°∞. J~Ú`Õ, „Ñ¨É∞íè `«fiO D aÅ∞¡#∞ Ñ¨\ Oì̃ K«∞HÀÖË^∞Œ .
82
WkÖÏ LO_»QÍ<Õ, ZOÔHZãπZãπ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î =zÛ# '[<£ã∞¨ <£"å~Ú— „Ñ¨*Ï "ÕkHõÅ∞
JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ XHõ H˘`«Î „Ñ¨ÉOíè [<åxH˜ HÍ~°}=∞Ü«∂º~Ú. ™ê÷xHõOQÍ PO^Àà◊#Å∞
[~°∞QÆ∞`«∞#flÑ¨Ê\˜H© g\˜ „Ñ¨ÉÏè =O ~å„+ì̈=∞O`«\Ï HõxÑ≤OK«™êyOk. ÅOKåÅ∞ "≥∞Hˆ ¯
JkèHÍ~°∞Å∞, ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞, J„Hõ=∂Å‰õΩ áêÅÊ_Õ HÍO„\ÏHõ~ì ¡° QÆ∞O_≥Ö’¡ QÆ∞|∞Å∞
K≥Å~ˆ yOk. =ÚYºOQÍ ™ê=∂#∞ºÅ∞ ^è~·≥ º° OQÍ JkèHÍ~°#¡ ∞ xÅnã≤ „Ñ¨tflOK«_O» <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl~°∞.
ã¨=∞ã¨º Z\Ï¡ `«Ü∂« ~°~ÚºO^ŒO>Ë, XHõ lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ü F [<£ã∞¨ <£"å~Ú `«~åfi`« HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ‰õΩ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ HÍy`åÅ#∞ W"åfieûOkQÍ JkèHÍ~°‰¡ Ωõ P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕâß~°∞. HÍx, JkèHÍ~°∞¡
JÜ«∞# P^ÕâßÅ<Õ kèH¯õ iOz HÍy`åÅ#∞ W=fi=∞<åfl~°∞. HõÖHˇ ~ìõ ü P^ÕâßxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ
"å~°∞ ã¨"∞≥ ‡‰õΩ Ãã`· O« kQÍ~°∞. ã¨~Ê° OKüÅ∞ JO`å UHõ=∞Ü«∂º~°∞. HÍy`åÅ∞ WKÕÛk
Ñ¨ÙKÛÕ k ÖË^<Œ åfl~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞ D =º=Ç¨~°O z=~°‰Ωõ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ÃÑ· ^•_»∞Å‰õΩ, ÉˇkiOÑ¨ÙÅ‰õΩ
^•i fã≤Ok. J~Ú`Õ W"Õg ZOÔHZãπZãπ KÕã∞¨ #Î fl PO^Àà◊#Å#∞ PÑ¨ÖHË áõ ÈÜ«∂~Ú.
z=~°‰Ωõ ~å[™ê÷<£ =ÚYº=∞O„u 1995 U„Ñ≤Öò 5# âßã¨#ã¨ÉÖíè ’<Õ XHõ „Ñ¨H@ õ #
KÕã∂¨ ,Î ™ê÷xHõ Jaè=$kú Ñ¨#∞Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ¨„`åÅ #Hõà§◊ #∞ JxflO\˜x H˘O`«
Ñ¶A
‘ `À HÀi# „Ñü áœ~°∞_çH˜ JO^Œ*™Ë êÎ=∞<åfl~°∞. ^ÕâO◊ Ö’ D q^èOŒ QÍ ã¨=∂Kå~åxfl
W"åfiÅ#∞HÀ=_»OÖ’ ~å[™ê÷<^£ Õ `˘e ™ê÷#O Jx ã¨Q~Æ fi° OQÍ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞.
F "≥Ñ· Ù¨ „Ñ¨*Ï^ÀOà◊#Å∞, =∞~À"≥Ñ· Ù¨ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ „Ñ¨QuÆ jÅ â◊‰Ωõ ÅÎ
PÖ’K«#Å∞ qã¨∞Î $`«=∞=Ù`«∞#fl ^ŒâÖ◊ ’ 'ÖÏÖò |Ç¨Ï^Œ∂~ü âß„ã≤Î <Õ+#¨ Öò JHÍ_»q∞ PÑ¶π
J_ç‡x„¿ã+ì <¨ —£ "å~°∞ JHÀì|~ü 1995Ö’ ã‘xÜ«∞~ü JkèHÍ~°∞,¡ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞, ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ áÈ~å_»∞`«∞#fl HÍ~°ºHõ~ÅÎ° `À XHõ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú QÀ+≤xª x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ÃÑ· g~°O`å XHõ =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡#∞ Ãã`· O« `«Ü∂« ~°∞
KÕâß~°∞.
áÈ`Õ, ~å[™ê÷<£ =ÚYº=∞O„u „Ñ¨H@õ # KÕã≤ U_®k QÆ_zç <å JO^Œ∞‰õΩ ãÖ|OkèOz#
r."À. "≥Å∞=_»Ö^Ë ∞Œ . ^•O`À ZOÔHZãπZãπ, ÉË"å~ü J<Õ z#fl Ñ¨@} ì OÖ’ XHõ ^è~Œ åfl
HÍ~°º„Hõ=∂xfl P~°OaèOzOk. J^Õ ~ÀA# „Ñ¨É∞íè `«fiO ky =zÛ r."À.#∞ *Ïs KÕãO≤ k.
J~Ú`Õ P r"À „Ñ¨HÍ~°O „Ñ¨[Å∞ HÍy`åÅ#∞ ÑïjeOK«=K«∞Û. HÍx "å\˜ #Hõà#¡◊ ∞
á⁄O^Œ_®xH˜ gÅ∞ ÖË^∞Œ . HÍx nx =Å¡ LÑ¨Ü∂≥ QÆOÖË^xŒ ZOÔHZãπZãπ `«# ^è~Œ åfl#∞
JÖÏˆQ H˘#™êyOzOk. ^è~Œ åfl H˘#™êQÆ_O» `À „Ñ¨*Ï„QÆÇÏ¨ O ÃÑÅ∞¡|∞Hõ ™êyOk. „Ñ¨[Å∞
^è~Œ åfl‰õΩ =∞^Œ`Ì ∞« QÍ Jxfl ~°HÍÅ~Ú# ã¨Ç¨ Ü«∞ ã¨ÇÏ¨ HÍ~åÅ∞ JOkOKå~°∞. ^•^•Ñ¨Ù 500
=∞Ok ^•HÍ =∞O_»∞>ˇO_»Ö’¡ Ãã`· O« PO^Àà◊#Ö’ áêÅ∞ ÑÖK«∞HÀ=_»O P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k.
ÉË"å~üÖ’ KÕÑ\¨ #ì̃ ^è~Œ åfl HÍ~°º„Hõ=∞O Jxfl =~åæÅ „Ñ¨[Å#∞ PHõ@∞ìHÀQÆeyOk. z=~°‰Ωõ
^è~Œ åfl HÍ~°º„Hõ=∞O ~å„+ì̈ ~å[^è•x *ˇÑ· Ó¨ ~ü‰Ωõ KÕiOk. ZOÔHZãπZãπ _ç=∂O_£‰Ωõ 70
„Ñ¨*Ï ãÖÑ¶∂¨ Å∞, Ñ¨Å∞=Ù~°∞ „Ñ¨=ÚY∞Å∞, "Õ∞^è•=ÙÅ∞, HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ =∞^Œ`Ì ∞« #∞ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞.
83
Ñ¨„uHõÅ∞ ‰õÄ_® `«=∞ ™ê#∞Éè∂í ux =ºHõOÎ KÕâß~Ú. nO`À „Ñ¨É∞íè `«fiO ky=zÛ "Õ∞ 14,
1996# XHõ „Ñ¨H@õ # KÕã∂¨ ,Î „Ñ¨[Å∞ HÀˆ~ Ñ¨„`åÅ∞ JOk™êÎ=∞x =ÚYº=∞O„u Ç¨g∞xKåÛ~°∞.
„Ñ¨[Å‰õΩ ÉèÜ í ∞« Ñ¨_ç HÍ^Œ∞ QÍx, Jqhux ZkiOKåÅ#fl Ñ¨@∞ì^ÅŒ `À<Õ „Ñ¨É∞íè `«fiO ã¨=∂Kå~°O
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ ã≤^ÑúŒ _¨ Oç ^Œx „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞.
~å[™ê÷<Ö£ ’x „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ PO^Àà◊#Å∞ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl 1996Ö’<Õ
JdÅ ÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’ '„Ñ¨*Å ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ *ÏfÜ«∞ „Ñ¨Kå~À^Œº=∞O— (<Õ+#¨ Öò
HÍO¿Ñ~¶ Ú<£ Ñ¶~¨ ü Ñ‘ÑÙ¨ Öòû ~Ô \· ò @∞ W#Êù~ˆ ‡+¨<–£ Z<£ãÑ≤ P≤ ~üS) ¿Ñ~°∞`À XHõ SHõº ãÖÑ¶∞¨ @#
U~åÊ@~ÚOk. i>ÿ̌~¤ü ã≤qÖò L^ÀºQÆ∞Å∞, q^•º"Õ`ÅÎ« ∞, "Õ∞^è•=ÙÅ∞, <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞
[~°fleã¨∞Åì ∞, ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ UHõ"∞≥ ÿ D 'Z<£ãÑ≤ P≤ ~üS—x U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. „Ñ¨[Å‰õΩ
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯xKÕÛO^Œ∞‰õΩ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ F K«\Ïìxfl fã¨∞‰õΩ~å"åÅO@∂
„Ñ¨Kå~À^Œº=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOK«_"» ∞Õ `«# „áê^äqŒ ∞Hõ ÅHõΔ ºOQÍ D SHõº ãÖÑ¶∞¨ @# „Ñ¨H\õ O˜ zOk.
_èbç Ö¡ ’x QÆ∞_çÃã"åã¨∞Å∞, ¿Ñ^ŒÅ HÀãÖ Ñ¨x KÕã∂¨ Î =ã¨∞#Î fl 'Ñï=~°<Î —£ J<Õ ã¨fiK«ÛOù ^Œ
ãÖã¨÷ Ãã`· O« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ Hõ$+≤ KÕã∂¨ Î Z<£ãÑ≤ P≤ ~üSÖ’ ÉèÏQÆã∞¨ ~÷ åÖˇO· k.
WHõ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú ãÖã¨Ö÷ Ë HÍ‰õΩO_®, JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨÷ 'HÍ=∞<£"Ö≥ òÎ Ç¨˙º=∞<£
~Ô \· òû Wx+≤Ü∞Õ \˜"—£ (HÍ=∞<£"Ö≥ òÎ ^ÕâßÖ’¡ =∂=# Ç¨Ï‰õΩ¯Å K˘~°= HÀãÖ–ã≤.ÃÇÏKü.P~ü.S)
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ „áÈ`åûÇ¨xfl JOkã¨∂,Î D kâ◊QÍ „Ñ¨[Å#∞ K≥`· #« º =O`«∞Å#∞ KÕ¿ã
HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀãÖ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∂ =zÛOk. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ÃÑ· [iˆQ K«~Û° Å‰õΩ,
™êOã¨¯ $uHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ „Ñ¨Kå~° ™ê=∂„y HÀãÖ qq^èŒ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ
ã¨Ç¨ Ü«∞=∞OkOK«_"» ∞Õ HÍ‰õΩO_® *ÏfÜ«∞ ã¨ÅÇ¨ =∞O_»eH˜ (Z<£Zã≤/<åºH±), Hˆ O„^Œ
=∞O„`«∞Å‰õΩ, áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ „áê^è•#º`«ÃÑ· `«# ã¨ÅÇ¨Å#∞,
ã≤áê¶ ~°∞ûÅ#∞ JOkOzOk.
ZOÔHZãπZãπ „Hõ=∞OQÍ KÕã∞¨ #Î fl PO^Àà◊#Å∞, ~å[™ê÷<£ „Ñ¨É∞íè `«fiO ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞
Ç¨g∞Å#∞ Wã¨∂<Î Õ `«ÑÊ≤ OK«∞HÀ=_®Å∞ K«∂ã¨∞OÎ >Ë ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨[Å‰õΩ ÖË‰Ë Ωõ O_®
ã¨~å¯s Ñ¨„`åÅ#∞ á⁄O^Œ_O» ZO`À ^Œ∞~°É¡ Oíè Jx ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ „QÆÇÏ≤ OKå~°∞.
D Ñïã≤`÷ ∞« Å <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’ '„ÃÑãπ H“xûÖò PÑ¶π WO_çÜ∂« —
(Ñ≤ãS≤ ) ãÖã¨‰÷ Ωõ Kè~·≥ ‡° <£QÍ =º=Ç¨Ïiã¨∞#Î fl <åºÜ«∞=¸iÎ
Ñ≤.a.™ê=O`ü 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯— aÅ∞¡#∞ ~°∂á⁄OkOz
„Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ ã¨=∞iÊOKå~°∞. nx ~°∂Ñ¨HõÅÊ# HÀãÖ
„Ñ¨^•è #OQÍ, JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ 'ÖÏÖò |Ç¨Ï^Œ∂~ü âß„ã≤Î JHÍ_»q∞—
`«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ =Ú™ê~Ú^•ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ®¤~∞° . ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ ZO^Œ∞‰õΩ J<Õ JOâ◊O P^è•~°OQÍ D
aÅ∞¡ Ñ‘iHî õ H˘#™êyOk. Ñ¨Å∞ Pâß[#Hõ"∞≥ #ÿ JOâßÅ#∞
D aÅ∞¡Ö’ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. W^Õ aÅ∞¡#∞ P `«~åfi`«
84
„QÍg∞}Ïaè=$kú *ÏfÜ«∞ ãÖã¨,÷ (<Õ+#¨ Öò W<£ã@ ì≤ ∂º\ò PÑ¶π ~°∂~°Öò _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò-
Z<£SP~ü_)ç x~°fiÇ≤ÏOz# F ã¨^ãŒ ∞¨ ûÖ’ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ ÃÑ\˜ì '„Ñ¶_‘ O» PÑ¶π W#Êù~ˆ ‡+¨<£ aÅ∞¡–1997—
¿Ñ~°∞`À „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ JO^Œ*âË ß~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fiO `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ `˘e =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡‰Ωõ
W^Õ „Ñ¨^•è # P^è•~° Ñ¨„`«OQÍ =∂iOk.
D ^ŒâÖ◊ ’ Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ „Hõ=∞OQÍ 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯—‰õΩ
=∞iO`« J#∞‰õÄÅOQÍ =∂~°_O» `À, Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi ã≤|ƒOk
=º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fi âßY, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ ãÖ|OkèOz
ÃÇÏKü._ç.â∫i <Õ`$« `«fiOÖ’ XHõ HÍ~åºK«~}° |$O^•xfl U~åÊ@∞
KÕãO≤ k. D |$O^ŒO `«# =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡#∞ 24 "Õ∞
1997# „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ ã¨=∞iÊOzOk.
HÍx, „ÃÑãπH“xûÖò ã¨=∞iÊOz# =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡Ö’
Ñ¨Å∞ Pâß[#Hõ"∞≥ #ÿ JOâßÅ∞ LO_»QÍ, â∫i ~°∂á⁄OkOz#
aÅ∞¡Ö’ „Ñ¨*Ï#∞‰õÄÅ JOâßÅ‰õΩ ™ê÷#O ÖË‰Ωõ O_® áÈ~ÚOk.
ÃÇÏKü._ç.â∫i `«=∞ =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡#∞ ã¨=∞iÊOz# ~ÀA<Õ Ü«∂^Œ$zÛùHOõ QÍ<Õ"∂≥
'„Ñ¨ÉÏè =Ñ¨Ói`«, „Ñüã¨ÊO^Œ<å „Ñ¨É∞íè `«fiO— J<Õ JOâ◊OÃÑ· #∂º_èbç Ö¡ ’ =ÚYº=∞O„`«∞Å
ã¨=∂"ÕâO◊ [iyOk. D ã¨=∂"ÕâO◊ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl KÕÜ∂« eû# P=â◊ºHõ`#« ∞
QÆ∞iÎOzOk.
WHõ, ~å[™ê÷<£ „Ñ¨É∞íè `«fiO `å*ÏQÍ KÕã#≤ „Ñ¨H@õ # Ãã`· O« h\˜ =¸@QÍ<Õ =∂iOk.
=∞~À U_®k QÆ_zç áÈ~ÚOk. ^•O`À =∞m§ "Õ∞ <≥Å =∞O_»∞>ˇO_»Ö’¡<Õ ZOÔHZãπZãπ
ÉèÏs ^è~Œ åfl HÍ~°º„Hõ=∂xfl D ™êi ã¨z"åÅÜ«∂xH˜ ã¨g∞ÑÖÖ’<Õ KÕÑ\¨ Oì˜ k. 52 ~ÀAÅ
áê@∞ ™êy# D ^è~Œ åfl z=~°# LÑ¨=ÚYº=∞O„u F „Ñ¨H@ õ # KÕã∂¨ ,Î P~°∞ <≥ÅÅ
„H˜`"« ∞Õ `å=Ú „Ñ¨É∞íè `«fi Ñ¨„`åÅ #Hõà√◊ § á⁄O^Œ=K«Ûx r."À. *Ïs KÕâß=∞O@∂ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞.
^•O`À „Ñ¨[Å‰õΩ `˘e ™êiQÍ K«@|ì ^ŒOÌ QÍ „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Õ
Ç¨Ï‰õΩ¯ ÅaèOz#@¡~ÚOk. J~Ú`Õ „Ñ¨É∞íè `«fiO D r."À. q+¨Ü∂« xfl ^è~Œ åfl [~°∞QÆ∞`«∞#fl
52 ~ÀAÅ^•HÍ ZO^Œ∞‰õΩ QÀÑ¨ºOQÍ LOzO^Œ<kÕ q∞ã¨sì QÍ LO_çáÈ~ÚOk.
„Ñ¨Éèí∞`«fiOÃÑ· „Ñ¨[Å∞ q[Ü«∞O ™êkèOz#Ñ¨Ê\˜H©, JHõ¯_»Hõ¯_® ZÑ¨Ê\˜HõÑ¨ÙÊ_»∞
PO^Àà◊#Å∞ KÕÜ∂« ÖËû=zÛOk. ZO^Œ∞HõO>Ë, „Ñ¨É∞íè `«fiO r."À. *Ïs KÕã<≤ å „QÍ=∂Ö’¡x
ã¨~°ÊOKüÅ∞, JkèHÍ~°Ü«∞O„`åOQÆO ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`åÅ#∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ ~°Hõ~°HÍÅ~Ú#
J_»O¤ ‰õΩÅ∞ HõeÊOK«™êQÍ~°∞. KåÖÏ=∞Ok ã¨~Ê° OKüÅ∞ „QÍ=∂aè=$kú HÀãÖ KÕ¿ã Ñ¨#∞Å
q+¨Ü∂« Å#∞, ^Œ∞iƒùHΔõ Ñïã≤`÷ ∞« Å HÍ~°}OQÍ „Ñ¨É∞íè `«fiO Hˆ \Ï~ÚOz# x^è∞Œ Å Y~°∞ÛÅ
q=~åÅ∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ "≥ÚO_ç̂Hâß~°∞. ÉˇkiOÑ¨ÙÅ‰õΩ, ^•_»∞Å‰õΩ Ãã`· O«
kQÍ~°∞. WO`« [~°∞QÆ∞`«∞<åfl, ZOÔHZãπZãπ Ñ¨@∞ì g_»‰Ωõ O_® ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`åÅ HÀãÖ
ã¨~°ÊOKüÅ∞, JkèHÍ~°¡ K«∞@∂ì u~°∞QÆ∞`«∂<Õ LOk. W@∞ „Ñ¨[Å∞, J@∞ ã¨~°ÊOKüÅ∞
85
XHõiÃÑ<· ˘Hõ~∞° P~ÀÑ¨}Å∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∂ áÈbãπ ¿ã+ì #¨ ‰¡ Ωõ Ãã`· O« ZHÍ¯~°∞. WÖÏO\˜^Õ F
ãÖÑ¶∞¨ @# Ç¨Ï~å‡~å „QÍ=∞OÖ’ [iy#Ñ¨ÙÊ_»∞ Z<£ãÑ≤ P≤ ~üSH˜ K≥Ok# ~å„+ì̈ Hõq∞\˜,
Ñ≤ÜÚ« ã≤ZÖò (Ñ‘ÑÙ¨ Öòû Ü«¸xÜ«∞<£ Ñ¶~¨ ü ã≤qÖò e|sìã)π `À HõÅã≤ ^è~Œ åfl x~°fiÇ≤ÏOzOk.
W^Õ q^è"Œ ∞≥ #ÿ PO^Àà◊#Å∞ Ñ¨Å∞ KÀ@¡ x~°fiÇ≤ÏOKåeû# Ñïã≤`÷ ∞« Å‰õΩ ZOÔHZãπZãπ
<≥\ "ì˜ Ü
Õ ∞« |_çOk. JÖÏ ZOÔHZãπZãπ áÈ~å@O H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ áÈ~ÚOk. ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ ã¨=∞„QÆ"∞≥ #ÿ K«@Oì ÖË‰Ωõ O_® „Ñ¨É∞íè `åfiÅ#∞Oz, JkèHÍ~°#¡ ∞Oz, ~å[H©Ü∞«
<åÜ«∞‰õΩÅ#∞Oz ã¨=∂Kå~°O á⁄O^Œ_O» PK«~} ° ™ê^èºŒ O HÍ^Œx Ñ¨ÓiÎQÍ `ÕeáÈ~ÚOk.
WHõ, K«@Oì KÕ™êÎ=∞O@∂ Ç¨Ïg∞Å∞ Wã¨∂Î =zÛ# "å=∞Ñ¨HΔõ J#∞‰õÄÅ Ü«Ú<≥>· _ˇ £
„Ñ¶O¨ \ò‰Ωõ K≥Ok# ~Ô O_»∞ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞–=Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡Å∞, Hõq∞\©Å ÑïjÅ#, x"ÕkHõ
ã¨=∞~°Ê} JO@∞O_»QÍ<Õ ‰õΩÑ¨Ê‰õÄeáÈÜ«∂~Ú. P `«~åfi`« JkèHÍ~°OÖ’H˜ =zÛ# a*ˇÑ≤
™ê~°^ºŒä OÖ’x "å*ò¿Ñ~Ú „Ñ¨É∞íè `«fiO Ãã`· O« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì ÃÑ· Ç¨g∞Å∞ WzÛ
QÍeH˜ =kÖËãO≤ k.
*ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì PK«~} ° Ö’H˜ ~åHõáÈ~Ú<å ~å„ëêìÅ
™ê÷~ÚÖ’ =∂„`«O XHõ ~å„+ì̈O `«~åfi`« =∞~À ~å„+ì̈O D K«\Ïìxfl KÕã∂¨ Î áÈÜ«∂~Ú.
*ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞, ~°∞}O HÍ"åÅO>Ë
'áê~°^~Œ ≈° Hõ`—« LO_®ÅO@∂ XuÎ_ç `≥ã∞¨ #Î fl JO`«~å˚fÜ«∞ ~°∞} ãÖã¨Å÷ #∞ XÑ≤ÊOK«_O»
HÀã¨"∂≥ QÍx, `«q∞à◊<å_»∞ =ÚYº=∞O„u Hõ~∞° }Ïxkè PÅã¨ºO KÕÜ∞« ‰õΩO_® `˘e ~å„+Öì QÍ
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl 1997Ö’<Õ fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞. Wk „ÃÑãπH“xûÖò ~°∂á⁄OkOz#
=Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç KÕã#≤ Ñ¨Ê\˜H© Z<Àfl q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞, Ö’áêÅ`À D
K«@Oì =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛOk. 'nxfl K«∂ã≤ W`«~° ~å„ëêìÅ∞ ã¨∂ÊùiÎ á⁄O^•eûO^Õg∞ ÖË^xŒ —
'kÇ≤ÏO^Œ∂— Ñ¨„uHõ Z_ç@~ü Z<£.~å"£∞ "åºMÏºxOKå~°O>Ë Wk „Ñ¨[Å‰õΩ ZO`«QÍ LÑ¨Hiõ OKÕÖÏ
LO^À J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. J^Õ U_®kÖ’ QÀ"å ‰õÄ_® ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl
fã¨∞‰õΩ=zÛOk. =∞~À"≥Ñ· Ù¨ J<åfl Ç¨Ï*Ïˆ~ =∞Ç¨~åR ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÀãÖ
=ÚOÉÏ~ÚÖ’ PO^Àà◊# KÕÑ\¨ Ïì~∞° HÍx ÖÏÉèOí ÖËHáõ È~ÚOk.
P `«~åfi`« Pâ◊Û~°ºHõ~"° ∞≥ #ÿ F ãÖÑ¶∞¨ @# [iyOk.
„Ñ¨=ÚY ÖÏÜ«∞~ü, ~åO*ˇ~‡°î ÖÏx Hˆ O„^Œ =∞O„uQÍ L#fl
1999Ö’ XHõ ÑïáêÅHõ P~°~¤ #ü ∞ *Ïs KÕã∂¨ ,Î `«# =∞O„u`«fi
âßY‰õΩ K≥Ok# U HÍy`åÅ<≥<· å, q^è•# x~°Ü ‚ ∂« Å‰õΩ
ãÖ|OkèOz#"≥<· å ã¨~ˆ U áœ~°∞_≥<· å HÀi fã¨∞HÀ=K«ÛO@∂
„Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. PÜ«∞# `«# x~°Ü ‚ ∂« xH˜ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì QÆÒ« Ö’
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ÃÑ· WzÛ# f~°∞ÊÖË HÍ~°}=∞x "≥Å_¡ Oç Kå~°∞.
J~Ú`Õ PÜ«∞# x~°Ü ‚ ∂« xH˜ JÑ¨Ê\˜ „Ñ¨^•è x HÍºa<≥\ò
Ãã„ÔH@s "≥∂HÍÅ∞ J_»∞Ã¤ Ñ\Ïì~∞° . JÖÏ W=fi_»O ‰õΩ^Œ~^° xŒ
QÆ\ Qì̃ Í Ñ¨@∞ì|\Ïì~∞° .
86
nxÃÑ· 'ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü ÑäH¡ ± WO„>ˇãìπ e\˜Qˆ +¨<—£ , ÃÇÏKü._ç.â∫iH˜ K≥Ok# 'HÍ=∞<£
HÍ*ò— ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ XHõ Hˆ ã¨∞#∞ ^•YÅ∞ KÕã∂¨ ,Î HÍºa<≥\ò HÍ~°º^Œi≈ x~°Ü ‚ ∞« O ~å*ÏºOQÆ
=ºuˆ~Hõ"∞≥ Oÿ kQÍ „Ñ¨H\õ O˜ KåÅx HÀ~å~Ú. JÖÏˆQ Z=Ô~<· å „Ñ¨É∞íè `Àfi^Àºy `«# ^Œ$+≤Hì ˜
=zÛ# JkèHÍiHõ ã¨=∂Kå~åxfl "≥Å_¡ Oç K«‰Ωõ O_® J_»∞Ñ¤ _¨ Õ 'JkèHÍ~° ~°ÇÏ¨ ™êºÅ K«@Oì —Ö’x
ÃãHõ<Δ £ 5#∞ ‰õÄ_® ~å*ÏºOQÆ =ºuˆ~Hõ"∞≥ Oÿ kQÍ „Ñ¨H\õ O˜ KåÅx, JO`Õ HÍ‰õΩO_®, „ÃÑãπH“xûÖò
~°∂á⁄OkOz# ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡Ö’x JOâßÅ#∞ PK«~}° Ö’H˜ `≥KÛÕ O^Œ∞‰õΩ
`«y# áêÅ<åÑ¨~"° ∞≥ #ÿ P^ÕâßÅ#∞ *Ïs KÕÜ∂« Åx ‰õÄ_® D ~Ô O_»∞ ãÖã¨Å÷ ∂ HÀ~°∞#ì ∞
JÉèºí i÷OKå~Ú. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì D Hˆ ã¨∞Ö’ „Ñ¨É∞íè `«fi ã¨=∂^è•<åxfl HÀ~°QÍ „Ñü™êi "å~Ú^•Å∞
HÀ~°∞`«∂, „Ñ¨É∞íè `«fiO ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl ~°∂á⁄OkOKÕ Ñ¨xÖ’<Õ LO^Œx ["å|∞xã¨∂Î
=KåÛ~°∞.
z=~°‰Ωõ „Ñ¨É∞íè `«fiO KÕ¿ãk ÖËHõ '„Ñ¶_‘ O» PÑ¶π W#Êù~ˆ ‡+¨<£ aÅ∞¡—#∞ 2000= ãÖ=`«û~°O
AÖˇ· 25# áê~°"¡ ∞≥ O\òÖ’ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃Ok. P `«~åfi`« "≥O@<Õ ^•xfl ÑïjeOKÕO^Œ∞‰õΩ
ÃãÖˇHì± Hõq∞\©H˜ x"ÕkOKå~°∞. ^•O`À ÃãÖˇHì± Hõq∞\© #∞Oz x"ÕkHõ JO^•eû LO^Œ#fl
H˘`«Î HÍ~°}O K≥|∞`«∂ „Ñ¨É∞íè `«fiO ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ "å~Ú^•Å#∞ =∞m§ =∞m§ fã¨∞‰õΩO@∂
=zÛOk. qã≤yáÈ~Ú# ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì z=~°‰Ωõ 2002 #=O|~üÖ’ D q+¨Ü∞« "≥∞ÿ „Ñ¨É∞íè `åfixfl
xÅnã¨∂,Î =∞e"å~Ú^• <å\˜H˜ ([#=i 2003) K«@Oì ~åHõáÈ`Õ Hˆ ã¨∞#∞, ^•<À¡x
J#∞‰õÄÅ JOâßÅÃÑ· ÑïjeOz f~°∞Ê K≥|∞`å=∞x ÃÇÏK«ÛiOzOk. JO`ÕHÍ‰õΩO_®,
XHõ "Õà◊ „Ñ¨É∞íè `«fiO K«@Oì fã¨∞H˘zÛ<å JO^Œ∞Ö’ 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯— HÀ~°∞ì xˆ~tÌ Oz#
q^èOŒ QÍ L#fln ÖËxn ‰õΩΔ }OQÍ Ñïje™êÎ=∞x ã¨Ê+ì̈O KÕãO≤ k.
=∞~À"≥Ñ· Ù¨ , ~å[™ê÷<£ 2000= ãÖ=`«û~°OÖ’<Õ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl fã¨∞H˘zÛOk.
`«q∞à◊<å_»∞, QÀ"åÅ `«~åfi`« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl `≥zÛ# =∞~À ~å„+Öì QÍ ~å[™ê÷<£
xÅ|_çOk. x*ÏxH˜ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÀãÖ L^è$Œ `«OQÍ J@ì_∞» QÆ∞ ™ê÷~ÚÖ’
PO^Àà◊#Å∞ [iy ^Õâ,◊ q^ÕâßÅ ^Œ$+≤xì PHõi¬Oz# ~å„+ì̈O ~å[™ê÷<.£ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ Z#ÖËx Hõ$+≤x KÕã#≤ ZOÔHZãπZãπ "≥Ú`åÎxH˜ `«# ã¨fiáêflxfl
JÖÏ x[O KÕã∞¨ ‰õΩOk.
~å[™ê÷<£ `«~åfi`« J^Õ U_®kÖ’ Hõ~å‚@Hõ, P`«~åfi`« 2001Ö’ _èbç ,¡ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl fã¨∞‰õΩ=KåÛ~Ú. P =∞~°∞ã¨\ ˜ ãÖ=`«û~°O JO>Ë 2002Ö’ =∞Ç¨~å„+ì̈,
J™êûO ~å„ëêìÅ∞ D K«\Ïìxfl fã¨∞H˘KåÛ~Ú. J^Õ U_®k z=~°# JO>Ë _çÃãO|~ü
2002# áê~°"¡ ∞≥ O\ò LÉèÜ í ∞« ã¨ÉÅíè ∞ '„Ñ¶_‘ O» PÑ¶π W#Êù~ˆ ‡+¨<£ K«@Oì –2002—#∞ P"≥∂kOKå~Ú.
„Ñü áœ~°∞_çH˜ ã¨=∂Kå~åxfl HÀˆ~ ¿ãfiK«Ûù LO^Œ#flk WO^Œ∞Ö’x „Ñ¨^•è # JOâ◊O. HÍx,
D K«@Oì Ö’ áœ~°∞_»∞ ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ‰Ωõ O_® Ñ¨Å∞ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
^Õâ◊ ~°HõΔ} =º=ã¨÷Å∞, Éèí„^Œ`å =º=ã¨÷Å∞, Ñ¨Å∞ qKå~°}Ï ãÖã¨÷Å∞, Jqhu xÑ¶¨∂
ãÖã¨Å÷ #∞Oz ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ‰Ωõ O_® KÕâß~°∞. JO`Õ HÍ^Œ∞, J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú
87
JkèHÍi Z=Ô~<· å U ã¨=∂Kå~å<≥fl· <å W=fi‰õΩO_® *’HõºO KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ gÅ∞ HõeÊOKå~°∞.
~å„ëêìÅ∞ ‰õÄ_®, U"≥·<å ãÖã¨÷Å #∞Oz ã¨=∂Kå~°O á⁄O^Œ‰õΩO_® *Ïa`å#∞
~°∂á⁄OkOK«∞HÀ=K«Ûx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. D K«\ÏìxH˜ [#=i 2003Ö’ ~å„+¨Ñì u¨ P"≥∂^Œ=Ú„^Œ
ÅaèOzOk. J~Ú`Õ D K«@Oì U `Õn #∞Oz J=∞Ö’¡H˜ =ã¨∞OÎ ^À P `Õnx ~å[Ñ¨„`«O
(„Ñ¨É∞íè `«fi QÔ l\ò)Ö’ ¿Ñ~˘¯#HõáÈ=_»O`À D K«@Oì HÍ™êÎ Ñ¨Ùi\˜Ö’<Õ ã¨∞+¨μáêÎ=ã¨Ö÷ ’H˜
"≥o§áÈ~ÚOk. WHõ, =∞Ç¨~åR K«@Oì KÕã<≤ å J=∞Ö’¡H˜ ~åHõáÈ=_»O`À D™êi J<åfl
Ç¨Ï*Ïˆ~ x~°=kèHõ x~åÇ¨~° nHõ‰Δ Ωõ ‰õÄ~ÀÛ=_»O`À ~åRÑü P ~åR aÅ∞¡ÃÑ· Z@ìHˆ Å‰õΩ
2003Ö’<Õ ãÖ`«HOõ KÕâß~°∞.
'WO_çÜ∂« ^èQŒ Í^èQŒ Í "≥∞iã≤ áÈ`«∞#flk— (WO_çÜ∂« Ã+x· OQ∑) JO@∂ Q˘Ñ¨ÊÅ∞
K≥ÑÙ¨ ÊH˘#fl P<å\˜ „Ñ¨É∞íè `«fiO HõhãÖ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ Ãã`· O« "åQÍú#O KÕã≤ ‰õÄ_®
„Ñ¨[Å‰õΩ W=fiÖËHõ áÈ~ÚOk. P `«~åfi`« 2004Ö’ JkèHÍ~åxH˜ =zÛ# HÍO„ÔQãπ
™ê~°^ºŒä OÖ’x ãÖH©~‚° „Ñ¨É∞íè `«fiO 'Ü«Ú<≥>· _ˇ £ „á⁄„ÔQã≤"£ JÅÜ≥∞<£û (Ü«Ú.Ñ≤.Z) 'Hõhã¨
L=∞‡_ç HÍ~åºK«~}° — Z*ˇO_®#∞ „Ñ¨H\õ O˜ zOk. D Z*ˇO_®Ö’ XHõ „Ñ¨^•è # JOâ◊O
'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — Jx ã¨Ê+ì̈OQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. 'Hõhã¨ L=∞‡_ç HÍ~åºK«~}° — HÀãÖ
„Ñ¨É∞íè `«fiO '*ÏfÜ«∞ ã¨ÅÇ¨ =∞O_»e— (<Õ+#¨ Öò J_»fi~Ú[s H“xûÖò–Z<£Zã≤)x U~åÊ@∞
KÕãO≤ k. ^•xH˜ Kè~·≥ ‡° <£QÍ ™ÈxÜ«∂ QÍOnè =º=Ç¨ÏiOKå~°∞. WO^Œ∞Ö’x ã¨ÅÇ¨^•~°~¡ Ú#
'ZOÔHZãπZãπ— ãÖ™ê÷ÑH¨ õ HÍ~°ºHõ~,Î° ~å=∞<£ "≥∞QÆÃãÃã J"å~°∞¤ „QÆÇÏ‘ `« J~°∞}Ï~åÜü∞,
HÍi‡Hõ =~°æ Pi÷Hõâß„ã¨Î"Õ`«Î r<£„nlÅ∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ `«fi~°QÍ K«@ìO
fã¨∞‰õΩ~å"åÅO@∂ „Ñ¨É∞íè `«fiOÃÑ· XuÎ_ç `≥KåÛ~°∞.
~å*™ê÷<Ö£ ’ ^Œâß|ÌO#fl~° HÍÅOQÍ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ '=∞EÌ~ü H˜™ê<£ â◊HÎ̃
ãÖÑ¶∞¨ @<£— H˘#™êyOz# PO^Àà◊#Å∞, =¸_»∞ ^ŒâßÉÏÌÅ∞QÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨[Å‰õΩ LO^ŒO@∂ Wã¨∞#Î fl f~°∞ÊÅ∞, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ áÈ~å_ç# ã¨fiK«ÛOù ^Œ
ãÖã¨Å÷ ∞, =ÚYºOQÍ Z<£ãÑ≤ P≤ ~üS, "Õ∞^è•=ÙÅ∞, [~°fleã¨∞Åì ∞, ÖÏÜ«∞~°∞,¡ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ `À
áê@∞QÍ, 'HÍ=∞<£ "≥ÖòÎ Ç¨˙º=∞<£ ~Ô \· òû Wx+≤Ü∞Õ \˜"—£ ÖÏO\˜ JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨÷ Hõ$+≤
Ñ¶e¨ `«OQÍ Z@ìHˆ Å‰õΩ 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — ~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞‰Ì Ωõ Ok. '„Ñ¶_‘ O» PÑ¶π W#Êù~ˆ ‡+¨<—£
K«@Oì Ö’x Ñ¨Å∞ ÖÁã¨∞QÆ∞Å#∞, „Ñ¨*Ï =ºuˆ~Hõ JOâßÅ#∞ `˘ÅyOz "Õã≤ Ju =ÚYº"≥∞#ÿ
=∂~°∞ÊÅ`À D H˘`«Î K«@Oì '*ÏfÜ«∞ ã¨ÅÇ¨ =∞O_»e— ã¨ÅÇ¨Å`À J~°=÷ O`«OQÍ, „Ñ¨[Å
ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO LO_ÕÖÏ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. nxfl 2005Ö’ áê~°"¡ ∞≥ O\ò LÉèÜ í ∞« ã¨ÉÅíè ∞
P"≥∂kOK«QÍ, ~å„+¨Ñì u¨ 15–6–2005# `«=∞ P"≥∂^Œ=Ú„^Œ "Õâß~°∞. nO`À H˘`«Î
~å*ÏºOQÆ =º=ã¨Å÷ ∞, J@∞ Hˆ O„^ŒOÖ’ 'ˆHO„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<—£ , ~å„ëêìÅÖ’ '~å„+ì̈
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#∞¡— U~°Ê_®¤~Ú. P `«~åfi`« x|O^è#Œ Å "Õ∞~°‰Ωõ 12 JHÀì|~ü 2005
#∞Oz D H˘`«Î K«@Oì „Ñ¨[Å LÑ¨Ü∂≥ QÆOÖ’H˜ =zÛOk. „Ñ¨[Å‰õΩ XHõ H˘`«Î z~°∞
PÜ«Ú^è•xfl fã¨∞H˘zÛOk. Q

88
=∞EÌ~ü H˜™ê<£ â◊HÎ̃ ãÖÑ¶∞¨ @<£ (ZO.ÔH.Zãπ.Zãπ)
Jk 1987 = ãÖ=`«û~°O. Z_®i ~å[™ê÷<Ö£ ’ ZO_®HÍÅO ~ÀAÅ∞. F =ÚQÆ∞~æ ∞°

=º‰õΩÅÎ ∞, ¿Ñ^ŒiHõO `åO_»qOKÕ ^Õ"^£ ∞Œ O„y „QÍ=∞OÖ’ ¿Ñ^ŒÅ HÀãÖ Ñ¨xKÕÜ∂« Åx
`«=∞ ™ê÷=~°OQÍ XHõ QÆ∞_çÃã#∞ ZOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. „Ñ¨[Å r=#O QÆ∞iOz, "åi PÖ’K«#Å`À
=∞"Õ∞HõO HÍ=_®xH˜, "åiÖ’ K≥`· <« åºxfl HõeyOKÕO^Œ∞‰õΩ J^À P~°OÉèOí .
=ÚQÆ∞~æ ∞° HÍ~°ºHõ~ÖÎ° ’¡ XHõi ¿Ñ~°∞ J~°∞}Ï~åÜü∞. P"≥∞ SZZãπ JkèHÍi(HõÖHˇ ~ìõ )ü .
JÑ¨Ê\˜H˜ P"≥∞ ^•^•Ñ¨Ù Ñ¨^àÕ ¡◊ „H˜`"« ∞Õ Ñ¨^qŒ H˜ ~år<å=∂ KÕã≤ '™È+¨Öò=~ü¯ JO_£
sÃã~üÛ ÃãO@~ü— J<Õ ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Ö÷ ’ Ñ¨xKÕâß~°∞. JO^Œ∞Ö’<Õ P"≥∞ „QÍg∞} „Ñ¨[Å
r=# q^è•<åÅ#∞, "å~°∞ ^ÀÑ≤_çH˜ QÆ∞~°=Ù`«∞#fl f~°∞Å#∞ „Ñ¨`«ºHõΔOQÍ `≥Å∞ã¨∞H˘x
Z<Àfl J#∞Éè"í åÅ#∞ =¸@ QÆ@∞ìH˘<åfl~°∞. ^•O`À P"≥∞ „QÍg∞}∞Å‰õΩ ã¨fiÜ«∞Ox~°Ü ‚ ∂« kèHÍ~°O
LO_®Åx, "åix âßã≤ã∞¨ #Î fl "åi rq`åÅ<Õ „Ñ¨tflOKÕ ™ê÷~ÚH˜ "å~°∞ Z^ŒQÍÅx PtOKå~°∞.
^•x HÀãÖ `å<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ =∞~À =∂~°Oæ Ö’ Ñ¨Ü∞« xOKåÅx x~°~‚ ÚOK«∞H˘x =∞~À
W^ŒiÌ `À HõÅã≤ XHõ H˘`«Î ãÖã¨‰÷ Ωõ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê# KÕâß~°∞.
P |$O^ŒOÖ’x ~Ô O_À ã¨É∞íè º_»∞ â◊OHõ~ü ã≤OQ∑. ^Õ"^£ ∞Œ O„yH˜ H˘kÌ ^Œ∂~°OÖ’<Õ
x=ã≤ã∞¨ #Î fl"å_»∞. „Ñ¨[Å`À ã¨∞Å∞=ÙQÍ HõÅQÆeã≤áÈQÆÅ Ç¨ã¨ºK«`∞« ~°`Q« ÅÆ F HÕQ∑ D
â◊OHõ~ü ã≤OQ∑. JÑ¨Ê\˜Hˆ J`«#∞ 17 L^ÀºQÍÅ#∞ JÅ"ÀHõQÍ =ke "Õã#≤ =∞Oz
^è~·≥ º° âße. z=~°‰Ωõ uÖ’xÜ«∂ KÕ~∞° H˘x „QÍg∞} ãÖ|O^è•Å ã¨=∂Kå~° Ü«¸x\ò#∞
U~°Ê~°Kå_»∞. PÜ«∞#`À áê@∞QÍ JÑ¨Ê\˜Hˆ J`«xH˜ ÉèÏ~°º JO+≤, =ÚQÆ∞~æ ∞° Ñ≤ÅÅ¡ ∞ L<åfl~°∞.
WHõ, |$O^ŒOÖ’x =¸_À ã¨É∞íè º_ç ¿Ñ~°∞ xdÖò_.Õ W`«#∞ =∂„`«O Ü«Ú=‰õΩ_»∞.
=∂=¸Å∞ "å_»∞ HÍ^Œ∞. K«^∞Œ =Ù HÀãÖ P"Õ∞iHÍ "≥o§# "å_»∞. HÍx JHõ¯_ç K«^∞Œ =Ù,
89
PÖ’K«<å Ñ¨~∞° _≥#· xdÖò_#Õ ∞ xÅ∞=hÜ«∞ÖË^∞Œ . x["≥∞#ÿ „QÍg∞} r=# ™œO^Œ~åºxfl
"≥`∞« ‰õΩ`«∂, „QÍg∞}∞Å HÀãÖ áê@∞|_»x r=#O =º~°O÷ JO@∂ J"≥∞iHÍ #∞Oz
"≥#‰õΩ¯ =zÛ P áê_»∞ Z_®i ^•i# Ñ¨_#ç "å_»∞. ZÖÏ Hõeâß~À U"≥∂QÍx D
=ÚQÆ∞~æ ∞° ^Õ"^£ ∞Œ O„yH˜ KÕ~∞° H˘x `«=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. „QÍg∞}∞Å
HÀãÖ U^À XHõ ãÖã¨#÷ ∞ „áê~°OaèOKåÅ<Õ^Õ "åi `˘e PÖ’K«#. W`«~° ã¨fiK«ÛOù ^èŒ
ãÖã¨Ö÷ Ï¡ HÍ‰õΩO_® aè#flOQÍ Ñ¨x KÕÜ∂« Å#fl^Õ "åi P~å@O. Ç¨ÏOQÆ∂, J~åƒù\ÏÅ‰õΩ
Ñ¨ÓiÎ =ºuˆ~HõO. JHõ¯_ç ™ê=∂#∞ºÅ∞ ZÖÏ rqã¨∞<Î åfl~À JÖÏO\˜ q^è•<åfl<Õfl "å~°∂
ZOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. "åi QÆ∞_çÃãÖ’ Hõ~Ô O@∞ ÖË^∞Œ . #ÖÏ¡ h~°∞ ~å^Œ∞. JHõ¯_ç "å~°∞ u<Õ
~˘>ì̌Å<Õ uO@∂ „Ñ¨*Ï ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ Ñ¨\ Oì̃ K«∞‰õΩO@∂ ~ÀAÅ∞ QÆ_∞» Ñ¨Ù`«∂ =KåÛ~°∞.
JÖÏ H˘`«QÎ Í P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ "åi rq`«q^è•#OÖ’ „Ñ¨[Å#∞ K≥`· #« º Ñ¨~K° _« O» ,
PO^Àà◊#Å∞ KÕÜ∞« _»O`À, XHõ ãÖã¨÷ Pq~åƒù"åxH˜ ^•i fã≤Ok. ^•x ¿Ñ~ˆ '=∞EÌ~ü
H˜™ê<£ â◊HÎ˜ ãÖÑ¶∞¨ @<£—. D^Õâ◊ „Ñ¨[Å HÀãÖ J@ì_∞» QÆ∞™ê÷~ÚÖ’ áÈ~å@O KÕã≤ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ ™êkèOz# ãÖã¨.÷ JO`ÕHÍ^Œ∞, Wk KÕã#≤ PO^Àà◊#Å „Hõ=∞OÖ’ Jqhu
JkèHÍ~°#¡ ∞, HÍO„\ÏHõ~ì #¡° ∞, ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ xÅn¿ã XHõ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ H˘`«Î
=∞O„`«O '*<£ã∞¨ <£"å~Ú— x Hõ#∞Q˘Ok.
- Ç¨Ï~ü¬=∞O^Œ~,ü PÉèÏ*’+≤Å "åºãÖ P^è•~°OQÍ
ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°¡ xÜ«∂=∞HõOÖ’ U P^Œ~å≈Å#∂ K«@Oì Ö’x Ö’ÑÖ.
5
K«@Oì Ö’ ¿Ñ~˘¯#ÖË^∞Œ . ã¨=∂Kå~åxH˜ =ºuˆ~‰õΩÅ~Ú#
"åàı¡ Hõg∞+¨#~°∞Q¡ Í ZOÑ≤HÜ
õ ∞Õ º „Ñ¨=∂^ŒO LOk.
_çÜ∞« ~ü „Ñ¨^•è h... ["åa=fiO_ç

QÆ`« Pˆ~à◊Ö¡ ’ „Ñ¨[Å∞ JO^Œ∞H˘#fl ã¨=∂Kå~°O, ÑïáêÅ#Ö’ JÅ¡HÖõ ’¡ÅO ã¨$+≤Oì zOk.
‰õΩOÉèíHÀ}ÏÅ∞ |Ü«∞@Ñ¨_»@O`À „Ñ¨Éèí∞`«fiO PO^Àà◊#‰õΩ QÆ∞Ô~·Ok. áê~°^Œ~°≈Hõ`«#∞
PÇ¨fixOK«_®xH˜ |^Œ∞Å∞QÍ, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯Ö’ ã¨=~°}Å‰õΩ „Ñ¨Ü∞« uflOK«_O» `«ÑÙ¨ Ê.
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° rq`åÅ QÆ∞iOz <Õ<O≥ `«QÍ<À PO^Àà◊# K≥O^Œ∞`«∞<åfl#∞.
"åi „áê}ÏÅ#∞ ~°HOΔ˜ KÕO^Œ∞‰õΩ Jã¨Å∞ g∞ˆ~O KÕâß~À K≥ÑÊ¨ O_ç? - J~°∞}Ï~åÜü∞
(áê~°^Œ~°≈Hõ`«, JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÍxfl Jã¨=∞~°÷OQÍ =∂iÛ"Õã¨∞Î#flk QÆ#Hõ ã¨=∂Kå~° K«@ìOÖ’
ã¨=~°}Å∞ KÕ™êÎ=∞#fl „Ñ¨^è•x =∞<À‡Ç¨Ï<£ã≤OQ∑ "åYºÅÃÑ· =∞O_çÑ¨_»∞`«∂)
90
Ç‘Ï~À
r~À eO_»<£ *Ï<£ã¨<£?
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\ÏìxH˜ áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ∞
P"≥∂^Œ =Ú„^Œ "ÕÜ∞« _»O x*ÏxH˜ QÆ`« S^Œ∞ ^ŒâßÉÏÌÅ
ÉèÏ~°`« Jqhu ~å[H©Ü∂« Å#∞ K«∂ã¨∞#Î fl "åiH˜,
J~°÷O KÕã¨∞HÀQÆey# "åiH˜ Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ#
q+¨Ü∞« "Õ∞. â◊`åkèHõ xOk`«∞Å∞, =∞i H˘O^Œ~∞°
<Õ~ã° ∞¨ Å÷ ∞, ZO^Œ~À JqhuÑ¨~∞° Å`À H˘#™êQÆ∞`«∞#fl
ÉèÏ~°`« áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ∞ PÅã¨ºOQÍ<≥<· å ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\ÏìxH˜ ZO^Œ∞‰õΩ P"≥∂^ŒO `≥eáê~À J~°O÷ HÍx q+¨Ü∞« "Õ∞. „Ñ¨*ÏO^Àà◊#Å‰õΩ
`«Å"˘QÆHæ õ `«ÑÊ¨ xãï Ñïã≤u÷ "åiH˜ U~°Ê_çO^•? U^À =∞Oz Ñ¨x KÕã∞¨ <Î åflO... 'Kè«ÖËfl
^Õ"£ =ÚÔ~≠ HÍº Ç¨ÏŸ`åÃÇÏ· — Jx J#∞H˘<åfl~å? ÖË^• Jã¨Å∞ D K«@Oì Uq∞\’, ^•x
Ñ¨~º° =™ê<åÖËq∞\’ "åiH˜ J~°O÷ HÍÖË^• J#fl „Ñ¨âfl◊ Å∞ `«Ö`ˇ ∞« `Î ∞« <åfl~Ú. Uk x[O?
Uk J|^ŒOÌ ?
ZO^Œ∞HõO>Ë, 1966Ö’ J"≥∞iHÍÖ’ =zÛ# ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì ÃÑ· JÑ¨Ê\˜
J^èºŒ ‰õΩΔ _»∞ eO_»<£ a. *Ï#û<£ ãÖ`«HOõ KÕã#≤ =º=Ç¨~°O K«∂¿ãÎ D J#∞=∂<åÅ∞
~åHõ=∂#=Ù. J`«ºO`« „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ ^ÕâO◊ QÍ K≥ÑÙ¨ Ê‰õΩ<Õ J"≥∞iHÍÖ’ '„Ñ¶_‘ O» Ñ¶~¨ ü W#Êù~ˆ ‡+¨<£
Ü«∂H±—ì (ã¨=∂Kå~° ¿ãfiKåÛù K«@Oì ) fã¨∞‰õΩ=zÛ#Ñ¨Ù_»∞ ^•xÃÑ· eO_»<£ *Ï#û<£ ãÖ`«HOõ
KÕâß~°∞. P ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ =∂\Ï¡_∞» `«∂, 'D ã¨=∞Ü«∂# x[OQÍ<Õ <Õ<O≥ `À QÆifiã¨∞<Î åfl#∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë ^•ÑïHõO ÖËx J"≥∞iHÍ ãÖÜ«ÚHõÎ ~å„ëêìÖ’¡ „Ñ¨[Å‰õΩ#fl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ
Ç¨Ï‰õΩ¯, HõÅ HÍ^Œx, D<å_»k x[O J=Ù`«∞#flO^Œ∞‰õΩ, P Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ "Õ∞=Ú QÆ∞iÎã∞¨ #Î flO^Œ∞‰õΩ
ãÖ`À+ÖQÍ LOk— Jx J<åfl~°∞.
J~Ú`Õ P `«~åfi`« F™êi PÜ«∞# „ÃÑãπÃã„Hõ@s =∂\Ï¡_∞» `«∂, U H˘O^ŒiHÀ
`≥eã≤# x[O Uq∞@O>Ë, '„Ñ¶‘_»O Ñ¶¨~ü W#Êù̂~‡+¨<£ Ü«∂H±ì— ÃÑ· ãÖ`«HOõ KÕÜ∞« _®xH˜
eO_» < £ *Ï<£ ã ¨ < £ # ∞ |Å=O`« O QÍ `Àã¨ ∞ ‰õ Ω O@∂, `« # ∞fl‰õ Ω O@∂, J~° ∞ ã¨ ∂ Î
yOA‰õΩO@∞#flÑ¨Ê\˜H© ãÖ`«HOõ KÕÜ∂« eû# HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ fã¨∞H˘KåÛ~°x "≥Å_¡ Oç Kå~°∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë D K«\Ïìxfl PÜ«∞# ZO`«QÍ<À Jã¨ÇÏ≤ ºOK«∞H˘<åfl~°x `≥eáê~°∞. JO>Ë
=∞#O D<å_»∞ ã≤x=∂Ö’¡ K«∂ã¨∞#Î fl ~å[H©Ü∞« qÅ<£ áê„`«#∞ 1966 Ö’<Õ eO_»<£
*Ï<£ã<¨ £ ZO`À JÑ¨Ó~°fiOQÍ x[rq`«OÖ’<Õ áÈ+≤OKå~°#fl =∂@. J^Œ$+¨=ì âß`«∂Î
=∞# <åÜ«∞‰õΩÅ∞, áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ q+¨Ü∞« OÖ’ WÖÏ [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ . Q
– ã≤.ÃÇÏKü.P~ü.S. P^è•~°OQÍ
91
ã¨`º« "Õ∞= Ç¨Ï`«ºÖË

JÇ≤ÏO™ê áÈ~å@=∂? QÍOnè "å^Œ∞ÖÏ g∞Ô~Hõ¯_»?
qlÖò É’¡=~üû‰õΩ á⁄OzLO_Õ „Ñ¨=∂^•Å QÆ∞iOz =∞#∞ÉèÏ~ÚëêÖÏ<Õ =∞iH˘O^Œ~∞°
™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ ZÑ¨Ê\˜#∞OKÀ ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ KÕã∂¨ <Î Õ L<åfl~°∞. "åi ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞
x*O HÍ=_®xfl QÆ`« H˘<Õflà◊¡ #∞Op K«∂ã¨∂<Î Õ L<åflO. J~Ú`Õ W\©=Å HÍÅOÖ’
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì `À Jqhux Z^Œ∞~À¯"åÅx, ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ "Õ∞Å∞ KÕ‰Äõ ~ˆ Û 'Láêkè
Ç¨g∞ Ñ¨^HŒä Oõ — („<≥Qû∑ ) áê~°^~Œ ≈° HõOQÍ H˘#™êQÍÅ#fl Pâ◊`À, x*Ï~ÚfQÍ LO_®Åx
`«Ñã≤ ∂¨ Î áÈ~å_Õ"å~°∞ Ç¨Ï`«ºÅ‰õΩ QÆ∞~°=Ù`«∞#fl ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ ÃÑiyáÈ`«∞<åfl~Ú.
ˆHO„^ŒOÖ’ a*ˇÑ≤ JkèHÍ~°OÖ’
LO_»QÍ, xi‡ã¨∂Î =zÛ# 'ã¨fi~°‚ Kè`« ∞« ~°∞ƒùl
=∞Ç¨^•~°∞Å (ÃÇ·Ï"Õãπ) x~å‡}O—Ö’
J„Hõ=∂Å∞ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åflÜ«∞O@∂
'<Õ+#¨ Öò ÃÇÏ· "Õãπ J^ä•i\˜ PÑ¶π WO_çÜ∂« —
‰õΩ K≥Ok# „áê*ˇ‰Ωõ ì _≥~Ô· Hõ~ì ,ü SS\˜ Ü«Ú=
WO[h~ü ã¨`ÕºO„^Œ ^Œ∂ÉËË 2002Ö’
P<å\˜ „Ñ¨^•è x J@Öò aÇ¨i "å*ò¿Ñ~ÚH˜
F ÖËY ~åâß~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞, `«# ¿Ñ~°∞ ZHõ¯_® |Ü«∞@ÃÑ@ì=^ŒxÌ PÜ«∞# „Ñ¨^•è xx
JÉèºí i÷OKå~°∞. HÍx, PÜ«∞# ~åã≤# P~ÀÑ¨}Å ÖËY Jxfl âßYÅ‰õΩ "≥oO¡ k. ^•O`À,
ã¨`ºÕ O„^Œ ^Œ∂ÉË H˘kÌ <≥ÅÖ’¡<Õ 27 #=O|~ü 2003# QÆÜ∞« Ö’ ^•~°∞} Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞–D Ç¨Ï`«ºHˆ ã¨∞Ö’ XHõ ™êHΔ̃ J^Œ$â◊º"≥∞áÿ È`Õ, =∞~À W^Œ~Ì ∞° ™ê‰õΩΔ Å∞, ã≤aS
„Ñ¨tflOz# J#O`«~O° 24 QÆO@Ö’¡<Õ =∞$u K≥O^•~°∞.
^Œ∂ÉË Ç¨Ï`«º ^Õâ◊"åºÑ¨ÎOQÍ
ãÖK«Å#O ã¨$+≤Oì zOk. qlÖò É’¡=~üû
(J<åºÜ« ∞ OÃÑ· Q˘O`≥ ` Õ Î " åà◊ √ ¡ )
QÆ∞iOz# K«~Û° P<å\˜`À f„="≥∞Oÿ k.
D Ç¨Ï`«ºÃÑ· ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì Ãã`· O« „Ñ¨É∞íè
`åfixH˜ P^ÕâßÅ∞ *ÏsKÕãO≤ k. ^•O`À
„Ñ¨É∞íè `«fiO 2004Ö’ 'ÑäH¡ ± WO@Ô~ãπì
_çãπHÀ¡[~ü JO_£ „á⁄>ˇHõΔ<£ PÑ¶π
92
W<£á¶ê~°‡~üû Ô~[Å∂º+¨<£— ¿Ñ~°∞`À H˘xfl P^ÕâßÅ#∞
*ÏsKÕã¨∂Î, Ñ¶≤~åº^Œ∞Å#∞ 'ÃãO„@Öò qlÖˇ<£û Hõg∞+¨<£—
(ã≤qã≤) H˜ ÑÖ¨ áêÅx HÀiOk.
HÍx, P =∞~°∞ã¨\ ˜ ãÖ=`«û~°"∞Õ JO>Ë 2005Ö’
WO_çÜ∞« <£ P~ÚÖò HÍ~ÀÊˆ~+¨<‰£ Ωõ K≥Ok# ¿ãÖòû "Õ∞<Õ[~ü
=∞OA<å^ä£ +¨}∞‡QÆO ÅdOÑ¨Ó~üÖ’ Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞.
ÃÑ„\’Å∞ ÑÖÑπÅ Ü«∞[=∂#∞Å HõbÎ ~åÔH\ò#∞ |@ì|Ü«∞Å∞
KÕÜ«∞_»O`À "åi ^•_»∞Å‰õΩ QÆ∞Ô~· +¨}∞‡QÆO „áê}ÏÅ∞
áÈQ˘@∞ìHÀ"åeû =zÛOk.
gi^ŒiÌ ÖÏ<Õ hu, x*Ï~Úfx #=Ú‡H˘#fl L`«~Î åYO_£‰Ωõ K≥Ok# ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò
WO[h~ü ~å^èâÕ ßº"£∞ E<£ 2006Ö’ Ñ¨@Ñì Q¨ ÖÆ Ë Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. QÆOQÍ–Ü«∞=Ú#
eOH± „áê*ˇ‰Ωõ Öì ’ [iy# 240 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å Jqhux "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥zÛ#O^Œ∞‰õΩQÍ#∞
PÜ«∞#‰õΩ D QÆu Ñ¨\ Oì˜ k. JHõ¯_» 'Jqhu [~°∞QÆ∞`«∞#fl^Œ@, K«∂ã≤ ~å=Ü«∂º— JO@∂
„Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞ PÜ«∞##∞ JHõ¯_çH˜ ÑÖÑ≤OzOk. HõO„\ÏHõ~ì ¡° Jqhux JiHõ>OìË ^Œ∞‰õΩ Hõi#î
K«~º° Å∞ fã¨∞HÀ=_»O`À H˜~å~Ú QÆ∞O_®Å∞ [iÑ≤# HÍÅ∞ÊÖ’¡ ~å^èâÕ ßº"£∞ =∞$u K≥O^•_»∞.
D Hˆ ã¨∞ qKå~°} WOHÍ H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ LOk.
JkèHÍ~°∞Å Ñïã≤u÷ JÖÏ LO>Ë, ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì PK«~} ° Ö’H˜ =zÛ#
`«~åfi`å, JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ZO^Œ~À HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ ^•_»∞Å‰õΩ QÆ∞~Ô #· ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ [iQÍ~Ú.
~å[™ê÷<Ö£ ’ D K«\Ïìxfl LÑ¨Ü∂≥ yOz# `˘e<åà◊Ö¡ ’<Õ Ñ¨Å∞ ^•_»∞Å∞ [iQÍ~Ú. H˘O^Œ~∞°
„áê}ÏÅ#∞ Ãã`· O« áÈQ˘@∞ì‰Ωõ <åfl~°∞. ~å[™ê÷<Ö£ ’x ÉÏ<£û"å~å lÖÏ¡Ö’x ‰õΩëêÖòQ_Æ £è
ÉÏ¡HÍÑ¶ã‘ π =^ŒÌ =HÍÎ~å"£∞ J<Õ HÍ~°ºHõ~Î° QÆ∞O_®Å ^•_çÖ’ f„=OQÍ QÍÜ«∞Ñ¨_®¤_∞» . PÜ«∞#
'„<≥Qû∑ — Y~°∞ÛÅÃÑ· „Ñ¨tflOKÕO^Œ∞‰õΩ "≥o#¡ Ñ¨Ù_»∞ JkèHÍ~°∞Å∞, „Ñ¨[Å∞ JO^Œ~∂° K«∂ã¨∞OÎ _»QÍ<Õ
PÜ«∞##∞ f„=OQÍ H˘\Ïì~∞° . g^è∞Œ Ö’¡ D_»∞ÛÔHàÏ¡~∞° . JÖÏˆQ P `«~åfi`« H˘xfl "å~åÅ‰õΩ
*ÏÖÏ"å~ü lÖÏ¡Ö’x =∞<ÀÇ¨Ï~ü ~îå}Ï ÉÏ¡HÖ± ’ '„<≥Qû∑ — HÍ~°ºHõ~ÅÎ° #∞ JHõ¯_ç QÆ∞O_®Å∞
qÑ¨s`«OQÍ z`«HÉõ Ïk JHõ¯_ç#∞Oz `«iq∞"Õâß~°∞.
JkèHÍ~°∞Å Ç¨Ï`«ºÅ∞ +¨}∞‡QÆO, ~å^èâÕ ßº"£∞Å`À PyáÈÖË^∞Œ . =∂i¯ûã¨∞ì áêsì QÆÒ« Ö’
JkèHÍ~°OÖ’ L#fl Ñ¨tÛ=∞ ÉˇOQÍÖòÖ’ Ãã`· O« x*Ï~ÚfQÆÅ JkèHÍi Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞.
Ñ¨tÛ=∞ q∞_®flÑ¨Ó~ü lÖÏ¡Ö’ JÑ¨ÙÊ_Õ L^ÀºQÆOÖ’ KÕi# a_ç"À, HõÖ’¡Öòã∞¨ ~ü Ãã`· O«
=∞$`«∞º H“yeÖ’H˜ KÕ~∞° HÀ"åeû=zÛOk. F "≥Ñ· Ù¨ ã≤Ñ"≤ ∞£ , =∞~À"≥Ñ· Ù¨ `«$}=¸Öò HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞
'„<≥Qû∑ —x^è∞Œ Å∞ =∞o¡OKå~°O@∂ "åiÃÑ· ^è~·≥ º° OQÍ áÈbãπ¿ã+ì <¨ À¡ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« _»O`À
"åi "ÕkOè Ñ¨ÙÅ‰õΩ QÆ∞~Ô · PÜ«∞# „áê}ÏÅ#∞ HÀÖ’ÊÜ«∂_»∞. PÜ«∞# P`«‡Ç¨Ï`«º KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~°x
„Ñ¨H\õ O˜ z<å, PÜ«∞#k P`«‡Ç¨Ï`Àº, Ç¨Ï`Àº `≥eÜ«∞ÖË^∞Œ .
93
Jkè H Í~° ∞ ÖË H Í^Œ ∞ , Jkè H Í~° O Ö’ L#fl „Ñ¨ * Ï
<åÜ«∞‰õΩÖˇ<· åˆ~ Jqhu J„Hõ=∂Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_ç`Õ
D Ö’HõO #∞OKÕ "≥oá¡ È"åeû LO@∞O^Œx LÑ¨ã~¨ Ê° OKü
<å~åÜ«∞}ü Ç¨Ï~ˆ HÍ Ç¨Ï`«º ~°∞A=Ù KÕãO≤ k. PÜ«∞# yi[#∞_»∞.
X_çëêÖ’x HÀ~åÑ¨Ù\ò lÖÏ¡ HõOa=Åã¨Ö’ PÜ«∞# ™ê÷xHõ
HõO„\ÏHõ~ì ‰¡° Ωõ , =_ô¤ "åºáê~°∞Å‰õΩ, '„<≥Q∑û— J„Hõ=∂~°∞¯Å‰õΩ,
J„Hõ=∞™ê~å~Ú `«Ü∂« sH˜ =ºuˆ~HõOQÍ 'X_çëê Pk"åã‘
=∞OKü— `«~Ñ° Ù¨ # áÈ~å_»∞`«∞#fl"å_»∞. yi[#∞Å Éè∂í =ÚÅ
HÀãÖ, „ˆQÇ¨Ï∫O_£ áÈbã¨∞Å∞, ã≤P~üÑZ≤ Ñ¶,π W`«~° „Ñ¨`ºÕ Hõ áÈbãπ ^ŒàÏÅ∞ `«=∞ J_»=ÙÖ’¡
H˘#™êyã¨∞#Î fl =∂# ÉèOí QÍÅ∞, ^Ò~°̊<åºÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ‰õÄ_® PÜ«∞# áÈ~å@O
KÕâß~°∞. Ñ¶e¨ `«OQÍ ^•~°∞} Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. „\ÏHõ~ì `ü À _èô H˘\ì̃ Ç¨Ï~ˆ HÍ#∞ Ç¨Ï`«º
KÕâß~°∞. J`«_ç "≥∂\Ï~üÃãH· Ö˜ ò Ñ¨ÑÙ¨ Ê Ñ¨ÑÊ¨ ~ÚOk. D ãÖÑ¶∞¨ @# "Õ∞ 2008Ö’ [iyOk.
D ^•~°∞} Ç¨Ï`åº#O`«~°O "å~°O ~ÀAÖˇ·<å
u~°‰õΩ¯O_®<Õ ~°≠Ï~°öO_£Ö’ =∞~À x*Ï~ÚfQÆÅ ã≤qÖò
WO[h~ü Åe`ü "≥∞Ç¨Ï`å ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞.
Åe`ü "≥∞Ç¨Ï`å, Pâ◊Û~°ºHõ~O° QÍ F~ÀA '„<≥Qû∑ — ~°∂Ñ¨H~õ ÅÎ° Ö’
XHõÔ~·# r<£„nlx ã¨fiÜ«∞OQÍ `«# "≥∂\Ï~ü Ãã·H˜ÖòÃÑ·
<≥H¯˜ OK«∞‰õΩx ^ÒÅ`üQOÆ *òÖ’x F Ãã|· ~üHˆ Ñ¶π =^ŒÌ kOáê_»∞.
P~À*Ë Åe`ü "≥∞Ç¨Ï`å z=i™êiQÍ HõxÑ≤Oz# ~ÀA.
P =∞~°∞ã¨\ ~˜ À*Ë J`«#∞ JHõ¯_çH˜ ã¨g∞ÑÖÖ’x J@g
„áêO`«OÖ’ â◊="≥∞ÿ HõxÑ≤OKå_»∞. J`«x KÕ`∞« Å∞ qiKÕã,≤ Hõ#∞QÆ∞_»∞¡ ÃÑH˜eOz L<åfl~Ú.
"≥∞Ç¨Ï`å =Ü«∞ã¨∞û JÑ¨Ê\˜H˜ 36 Uà◊√¡ =∂„`«"∞Õ . JÑ¨Ê\˜Hˆ PÜ«∞# QÆ`« Ñ¨^àÕ #¡◊ ∞Oz
'qHÍãπ ã¨ÇÏ¨ Ü≥∂Q∑ Hˆ O„^Œ—#∞ U~åÊ@∞ KÕã,≤ Ñ¨x Ç¨Ï‰õΩ¯, PÇ¨~° Ç¨Ï‰õΩ¯HÀãÖ áÈ~å_»∞`«∞#fl"å_»∞.
Åe`ü "≥∞Ç¨Ï`å ~°≠Ï~°Oö _£ áêÅ=¸ lÖÏ¡Ö’ '„<≥Q∑û—‰õΩ ãÖ|OkèOz# ™ê=∂lHõ
P_ç\ò#∞ Ñ¨ÓiÎK¿Õ ãO^Œ∞‰õΩ _èbç ,¡ JÅÇ¨ÉÏ^£Å #∞Oz =zÛ# HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∂
=KåÛ_»∞. P_ç\òÖ’ JHõ¯_» Jqhu KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO^Œx `ÕeOk. ÖËx HÍi‡‰õΩÅ¿Ñ~°∞`À
`¨ÑÙ¨ Ê_»∞ ãÖ`«HÍÅ∞ fã¨∞‰õΩx x^è∞Œ Å#∞ HÍ*Ëâß~°x ~°∞A"≥O· k.
'„<≥Qû∑ — ~°∂Ñ¨H~õ ÖÎ° ’¡ XHõ~Ô #· r<£„nl#∞ fã¨∞‰õΩx WO@~ü<\≥ ò ÃãO@~ü =^ŒÌ kQÆÉ\ˇ #ì˜
H˘xfl QÆO@Ö’¡<Õ Åe`ü "≥∂Ç¨Ï`å Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ D ãÖÑ¶∞¨ @#
r<£„nlx HõÅz"Õã≤ LO@∞Ok. nxfl QÆ=∞xOKÕ HÍO„ÔQãπ J^èºŒ ‰õΩΔ ~åÅ∞, ™ÈxÜ«∂QÍOkè
94
`«# ™ê~°^ºŒä OÖ’ H˘#™êy# '<åºH±— ã¨É∞íè º_»∞ J~Ú# r<£„nlH˜ ãÖ`åÑ¨ ãÖ^Õâßxfl
ÑÖÑ≤OKå~°∞.
Åe`ü "≥∞Ç¨Ï`å Ç¨Ï`åº#O`«~O° H˘kÌ ~ÀAÖ’¡<Õ ~°≠Ï~°Oö _£Ö’ =∞~ÀÇ¨Ï`«º [iyOk.
E<£ 7#, Y\Ïi „QÍ=∞OÖ’ ã≤ÑS≤ (ZOZÖò) e|ˆ~+¨<£ „QÆ∂Ñ¨Ù HÍ~°ºHõ~Î° J~Ú#
Hõ=∞ÖËâfi◊ ~ü Ü«∂^Œ",£ '„<≥Qû∑ — J„Hõ=∂Å#∞ "≥eH˜fã¨∞OÎ _»_O» `À HÍO„\ÏHõ~ì ¡° KÕuÖ’ Ç¨Ï`«º‰õΩ
QÆ∞~°Ü«∂º_»∞.
Hõ~å‚@HõÖ’ „Ñ¨É∞íè `«fi Éè∂í =ÚÅ#∞ HÍ*Ëã#≤ =Ú~îåÅ‰õΩ
=ºuˆ~HõOQÍ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ ™êÜ«∞O`À áÈ~å_ç# "≥OHõ>+Ë π
U„Ñ≤Öò 2009Ö’ Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. `˘Å∞`« PÜ«∞# ~À_»∞¤
„Ñ¨=∂^ŒOÖ’ =∞$u K≥Ok#@∞¡QÍ ÉèÏqOz<å, áÈãπ=ì ∂~°"ì ∞£
x"ÕkHõÖ’ PÜ«∞# Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»x `ÕeOk. x*ÏxH˜
"≥OHõ>+Ë π áÈ~å@ Ñ¶e¨ `«OQÍ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å
Éèí∂=ÚÅ∞ ^ŒHÍ¯~Ú. HÍx „Ñ¨Éèí∞`«fiO =∂„`«O PÜ«∞##∞
HÍáê_»ÖHË áõ È~ÚOk.
=∞Ç¨~åRÖ’ Éèí∂‰õΩOÉèíHÀ}ÏÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ
áÈ~å_»∞`«∞#fl ã¨f+π Ã+\˜xì 2010 [#=i 13# Ñ¨Ó}Ë
ã¨g∞ÑÖÖ’x `åÖËQÍO"£Ö’ L^ŒÜ«∞OÑ¨Ó@ #_»Hõ
H˘#™êyã¨∞OÎ _»QÍ, =∞ã¨∞QÆ∞Å∞ "Õã∞¨ H˘x =zÛ# JQÆO`«‰Ωõ Å∞
Hõ`∞« ÅÎ `À ^•_çKãÕ ≤ ^•~°∞}OQÍ Ç¨Ï`«º KÕâß~°∞. Éè∂í =ÚÅ
~ˆ @∞¡ qÑ¨s`«OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl `åÖËQÍO"£–™È<å"åÖÏ,
Ñ≤O„Ñ≤–zOKü"å_£ „áêO`«OÖ’ [iy# Éè∂í ‰õΩOÉèHí À}ÏÅ#∞
PÜ«∞# "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥KåÛ_»∞. JÑ¨Ê\˜H˜ 15Uà◊√Q¡ Í PÜ«∞#
JqhuÃÑ· áÈ~å_»∞`«∂<Õ L<åfl_»∞. PÜ«∞# '„ÉèíëêªKå~ü
^ŒH`Δõ « ã¨q∞u—H˜ lÖÏ¡ Hõhfi#~üQÍ Ñ¨xKÕâß_»∞. SP~üa W<£„á¶ê„ãì̈HÛõ ~ü _≥=ÅÑ¨~ûü HõOÃÑh
^•fi~å XHõ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩ_»∞ 2800 ZHõ~åÅ „Ñ¨É∞íè `«fi Éè∂í q∞x ™êfinè#O KÕã∞¨ HÀ=_»O`À
PÜ«∞# ^•xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_®_»∞. Ñ¶e¨ `«OQÍ PÜ«∞# Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. `«#‰õΩ
~°H}Δõ HÍ"åÅO@∂ QÆ\ Qì̃ Í HÀi# `«~åfi`Õ PÜ«∞# Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞iHÍ=_»O`À áÈbã¨∞Å∞,
|_® <åÜ«∞‰õΩÅ`À ‰õΩ=∞‡ÔH¯· # "åi „^ÀÇ¨ÏO |@ì|Ü«∞ÖˇO· k. Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∞Õ º<å\˜H˜
ã¨f+π Ã+\˜ì̃ =Ü«∞ã¨∞û 38 Uàı.¡ Hˆ ã¨∞#∞ „Ñ¨ã∞¨ `Î O« ã≤aS ^è~Œ åºÑ¨ÙÎ KÕã∞¨ #Î flk.
ãïQÍæ W^Õ <≥ÅÖ’, L`«~Î ° „Ñ¨^âÕ òÖ’x Ñ¶~≤ À*òÑÓ¨ ~ü‰Ωõ K≥Ok# H˜~} ° áü êO_Õ J<Õ
<åºÜ«∞"åk Ãã`· O« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz J„Hõ=∂Å#∞ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `Õ=_»O`À
95
f„= Hõ+#ì̈ ëêìÅ#∞ Z^Œ∞~À¯"åeû =zÛOk. lÖÏ¡ HÀ~°∞Öì ’<Õ L#fl PÜ«∞# KèåO|~üÃÑ·
QÆ∞O_®Å∞ ^•_ç KÕâß~°∞. `«#‰õΩ ~°H} Δõ HÍ"åÅx HÀi<å PÜ«∞# H˜_®flÑπ‰Ωõ QÆ∞~°~Ú
"å~°O~ÀAÅáê@∞ z„`«Ç≤ÏOã¨Å∞ J#∞ÉèíqOKåeû =zÛOk. H˜_®flÑ¨~°∞¡ PÜ«∞#‰õΩ
uO_çÃÑ@ì‰Ωõ O_® =∂_çÛ, Hõ`∞« ÅÎ `À QÍÜ«∂Å∞ KÕã≤ Ç≤ÏOã≤OKå~°∞. DÖ’QÍ ÖÏÜ«∞~°¡
#∞Oz, „Ñ¨[Å #∞Oz „Ñ¨É∞íè `«fiOÃÑ· f„= =ºuˆ~Hõ`« =ºHõOÎ HÍ=_»O`À JQÆO`«‰Ωõ Å∞
J`«xfl =keÃÑ\Ïì~∞° .
P =∞~°∞ã¨\ <˜ Å≥ , JO>Ë Ñ¶„≤ |=i 2010Ö’ ã¨∂~°`Öü ’
F z~°∞ "åºáêi Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. PÜ«∞# ¿Ñ~°∞ q„âß"£∞ÅHõΔ ‡<£
^À_çÜ∂« . ~À_»∞¤ Ñ¨H¯õ # Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ∞, hà◊√¡ J=Ú‡`«∂ |uˆH"å_»∞.
\ÁÔ~O\ò Ñ¨=~ü J<Õ HõOÃÑhH˜ WzÛ# J„Hõ=∞ q^Œ∞º`ü Hõ<H≥ #Δõ Ã¡ Ñ·
PÜ«∞# ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~å_»∞. ã¨=∂Kå~°O ~å=_®xH˜ =ÚO^Õ
JkèHÍ~°∞Å`À Hõeã≤ =∂\Ï¡_=ç zÛ# H˘kÌ ¿ãÑ¨\’¡<Õ PÜ«∞#
Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. q^Œ∞º`üâßY Ñ¨x QÆ∞iOz, PÜ«∞#
LO@∞#fl „áêO`«OÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl QÍOa¡OQ∑ QÆ∞iOz ‰õÄ_®
ÅHõΔ ‡}ü^À_çÜ∂« ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∂ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ ∞ KÕã∂¨ Î =ã¨∞<Î åfl_»∞. PÜ«∞# HÍ~åºK«~}° Ë
PÜ«∞# Ç¨Ï`«º‰õΩ HÍ~°}"≥∞Oÿ ^Œx áÈbã¨∞Å∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« D Ç¨Ï`«ºHˆ ã¨∞ ã¨∂~°`ü
HÀ~°∞Öì ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk.
=∞# ~åROÖ’x Hõ$ëê‚ lÖÏ¡Ö’ ™ÈÅ ~°OQÍ~å=Ù J<Õ Ü«Ú= ã¨=∂Kå~° HÍ~°ºHõ~Î°
U„Ñ≤Öò 2010Ö’ Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. qq^èŒ „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ#∞Oz ã¨=∂Kå~åxfl
HÀi JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»_O» `À PÜ«∞##∞ Ç¨Ï`«º KÕâß~°∞. P `«~åfi`« „Ñ¨HÍâ◊O
lÖÏ¡Ö’ Z<£.Nx"åã¨ ~å=Ù J<Õ =∞~ÀHÍ~°ºHõ~ÃÎ° Ñ· Ñ¶∞¨ ’~°"∞≥ #ÿ ^•_ç [iyOk. PÜ«∞#
lÖÏ¡ áÈbãπ âßY Ñ¨xf~°∞ÃÑ· ã¨=∂Kå~åxfl HÀi áÈ~å_»∞`«∞#fl"å_»∞. Nx"åã¨~å=ÙÖÏ<Õ
^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ ZO^Œ~À ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl LÑ¨Ü∂≥ yOK«_O» `À ^•_»∞Å‰õΩ QÆ∞~°=Ù`∂« <Õ
L<åfl~°∞.
WHõ, Ñ¨~åº=~°}"Õ`,Î« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÍ~°ºHõ~Î°
J~Ú# Jq∞`ü*~ˇ åî fi#∞ ™êHΔÍ`«∂,Î QÆ∞[~å`ü ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
=^ŒÌ ÉÏ~ü H“xûÖò PÑ¶ã‘ π L#fl 'ã¨`º« "Õ∞= Éè=í #O—
=ÚO^Õ HÍeÛ K«O¿Ñâß~°∞. Jq∞`ü, y~ü J_»=ÙÅ#∞
Ñï~°HOΔ˜ KÕO^Œ∞‰õΩ, Ñ¨~åº=~°}Ïxfl HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞
'y~ü Ñï~°HHΔõ õ Ü«Ú=[# ãÖã¨—÷ #∞ ™ê÷ÑO≤ z f„=OQÍ
Hõ$+≤ KÕã∞¨ #Î fl „Hõ=∞OÖ’ PÜ«∞#ÃÑ· Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ ^•_»∞Å∞
[iQÍ~Ú. a*ˇÑ≤ áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè º_»∞ k#∂™ÈÅOH˜
96
[~°∞Ñ¨Ù`«∞#fl J„Hõ=∞ QÆ#∞Å `«=fiHÍxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∂ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ XHõ „Ñ¨*Ï
„Ñ¨Ü∂≥ [# Ñ≤\+˜ <¨ £ ^•YÅ∞ KÕâß_»∞. *ˇ~åî fi Ñ¶~≤ åº^Œ∞ HÍ~°}OQÍ F™êi ™⁄ÅOH©H˜ qlÖˇ<û£ "å~°∞
40ÅHõÅΔ [i=∂<å qkèOKå~°∞. ™ÈÅOH©H˜ =ºuˆ~HõOQÍ<Õ HÍ‰õΩO_® =∞Ô~<Àfl „Ñ¨*Ï
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ Ñ≤\ +˜ #¨ #¡ ∞ Ãã`· O« ^•YÅ∞ KÕã≤ áÈ~å_»∞`«∂ =KåÛ_»∞. JO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜
QÆ∞[~å`ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ W^Œ~Ì ∞° Hõq∞+¨#~°#¡ ∞ xÜ«∞q∞OKÕÖÏ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ q[Ü«∞O
™êkèOz# Ñ≤\ +˜ <¨ £ ‰õÄ_® LOk. =¸_Õà¡◊ „H˜Ò« [iÑ≤Oz# ^•_ç #∞Oz Jq∞`ü
*ˇ~åî fi `«ÑÊ≤ OK«∞HÀQÆeQÍ_»∞ QÍx, z=~°‰Ωõ 2010 EÖˇ· 20# W^Œ~Ì ∞° JQÆO`«‰Ωõ Å∞
[iÑ≤# ^•_çH˜ QÆ∞~Ô · =∞~°}O˜ Kå_»∞. „Ñ¨[Å =∞^Œ`ú ∞« ÖË‰Ωõ O_® áÈ~å@O Hõ+=ì̈ ∞x, `«#‰õÄ
`«# ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ~°H} Δõ ÖË^xŒ JO`«‰Ωõ "å~°O ~ÀAÅ =ÚO^Õ *ˇ~åî fi XHõ iáÈ~°~ì `ü À
"åáÈÜ«∂_»∞. ™⁄„Ç¨Ï|∞nÌ<¿£ +H± Z<£H“O@~üÃÑ· Z\Ï¡ qKå~°} [~°∞Ñ¨Ù`«∞<åfl~À, J\Ï¡Qˆ
`«# ‰õΩ=∂~°∞_ç Ç¨Ï`«ºÃÑ#· ã≤aS qKå~°} [~°áêÅx Jq∞`ü *ˇ~åî fi `«O„_ç aY∞ÉèÏ~Ú
*ˇ~åî fi _ç=∂O_£ KÕâß~°∞. ‰õΩ=∂~°∞_ç Ç¨Ï`«º`À PÜ«∞# `«Å_¡ eç ¡ áÈ~Ú<å, <åºÜ«∞áÈ~å\ÏxˆH
PÜ«∞# Hõ$`« xâ◊ÛÜ«∞O`À L<åfl_»∞. QÍOnè Ñ¨Ù\ì̃# ~åRO QÆ∞[~å`üÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂~Ú*Ïxfl
#"Õ∞‡ XHõ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩ_çk Ç≤ÏO™êÜ«Ú`« ^•~°∞} J}z"Õ`« J~Ú`Õ, XHõ ™ê=∂#º
[~°fleã¨∞ì J~Ú# aY∞ÉÏ~Úk JÇ≤ÏO™êÜ«Ú`« áÈ~å@OQÍ =∂iOk.
Jq∞`ü *ˇ~åî fi Ç¨Ï`«º [iy# "å~°O ~ÀAÅˆH L`«~Î „° Ñ¨^âÕ òÖ’x |ÇπÏsKü lÖÏ¡Ö’
Ç¨ÏŸOQÍ~ü¤ ||∞ƒã≤OQ∑ Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. `«# „QÍ=∞ „Ñ¨^•è <£ KÕã#≤ Ñ¨#∞Å‰õΩ ãÖ|OkèOz
ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°_O» PÜ«∞# Ç¨Ï`«º‰õΩ ^•i fã≤Ok.
D Ç¨Ï`«º [iy# <≥Å ~ÀAÅ‰õΩ JO>Ë, 27 PQÆã∞¨ ì
2010# <åO^Õ_Ö£ ’ t=¿ã# <åÜ«∞‰õΩ_»∞ ~åO^•ãπ Ñ¶∞¨ _ÕQÍ"£H~õ ü
J#∞=∂<åã¨Ê^Œ Ñïã≤÷`«∞Ö’¡ =∞$u <˘O^•_»∞. =∞~°\Ïfi_®
„áêO`«OÖ’ Wã¨∞Hõ =∂Ñ¶Ü ≤ ∂« , WO^è#Œ ÑÖÑ≤},© „Ñ¨*ÏÑÖÑ≤}©
=º=ã¨Å÷ Ñ¨xf~°∞ÃÑ· ~åO^•ãπ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì ã¨Ç¨ Ü«∞O`À
áÈ~å_»∞`«∞#fl "å_»∞.
WÖÏO\˜^Õ =∞~À Ç¨Ï`«º `«q∞à◊<å_»∞Ö’x @∞\ì̃HÀi<£Ö’
ÃãÃÑOì |~ü 2010Ö’ [iyOk. „Ñ¨É∞íè `«fi L^Àºy PÜ«∞# =Ú~°∞QÆ<£ „Ñ¨*ÏÑÖÑ≤}© =º=ã¨Ö÷ ’x
J„Hõ=∂Å#∞ "≥eH˜fÜ«∞_»O`À Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞.
ã¨f+πÃ+\˜ì Ç¨Ï`«º [iy U_®k u~°‰Ωõ ¯O_®<Õ 2 [#=i 2011# PÜ«∞# ã¨ÇÏ¨ K«~∞° _≥#·
J~°∞}ü ÉÏ|∂~å=Ù =∂}ËÃÑ· Ç¨Ï`åºÜ«∞`«flO [iyOk. =∂}Ë Ãã`· O« ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
HÍ~°ºHõ̂~.Î PÜ«∞# `«# K≥ÑÙ¨ ÊÅ ^Œ∞HÍ}OÖ’ ‰õÄ~°∞ÛO_ç LO_»QÍ<Õ D Ç¨Ï`åº „Ñ¨Ü∞« `«flO
[iyOk. ã¨f+πÃ+\˜ì Ç¨Ï`«º Hˆ ã¨∞ QÆ∞iOz Ñ¨\ Oì˜ K«∞H˘O@∞#flO^Œ∞<Õ PÜ«∞#ÃÑ· D Ç¨Ï`åº
„Ñ¨Ü∞« `«flO [iyO^Œx "≥Å_¡ O·≥ k.
P `«~åfi`« W^Õ <≥ÅÖ’ ~Ô O_»∞ Ñ¶∞¨ ’~°"∞≥ #ÿ ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ [iQÍ~Ú. WO^Œ∞Ö’
"≥Ú^Œ\ k˜ =∞Ç¨~åRÖ’, ~Ô O_Àk Hˆ ~°àÖ◊ ’ [iyOk. =∞Ç¨~åRÖ’x =∞<å‡_£Ö’ JHõ¯_ç
97
J^Œ#Ñ¨Ù HõÖHˇ ~ìõ ü Ü«∞â◊fiO`ü ™⁄<å"å}Ë#∞ JHõ¯_ç P~ÚÖò =∂Ñ¶Ü ≤ ∂«
ã¨r= ^ŒÇÏ¨ #O KÕãO≤ k. D ãÖÑ¶∞¨ @# ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ ãÖK«Å#O
ã¨$+≤ìOzOk. ÃÑ„\’Å∞ HõbÎx |@ì|Ü«∞Å∞ KÕã≤#O^Œ∞‰õΩ
=∞OE<å^ä£ +¨}∞‡QÆO Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~Ô `· ,Õ H˜~Àã≤<£ ÉÏ¡H± =∂Ô~¯\ò#∞
|@ì|Ü«∞Å∞ KÕã≤ J_»∞¤H˘#flO^Œ∞‰õΩ Ü«∞â◊fiO`ü ™⁄<å"å}Ë
ã¨r=^ŒÇ¨Ï<åxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º_»∞. J~Ú`Õ ™È<å"å}Ë `å#∞
PÇ¨ï`≥á· È`«∂ ‰õÄ_® `«#ÃÑ· ^•_çKãÕ #≤ áÈÑ¨\ò +≤O_Õ#∞ ^è~·≥ º° OQÍ,
QÆ\ Qì̃ Í Ñ¨@∞ìHÀ=_»O`À HÍe# QÍÜ«∂Å`À P `«~åfi`« +≤O_Õ
K«zÛáÈÜ«∂_»∞.
D ^•~°∞}O [iy# H˘kÌ ~ÀAÅ‰õΩ, Hˆ ~°àÖ◊ ’x JHõ¯_ç „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ ãÖã¨÷
=∞ÅÉÏ~ü ã≤"∞≥ O\òûÖ’ ÃÑ<·¶ å<£û "Õ∞<Õ[~üQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl q.â◊jO„^Œ<£ `«# W^Œ~Ì ∞° ‰õΩ=∂~°∞Å`À
Hõeã≤ Li "Õã∞¨ ‰õΩx HõxÑ≤OKå_»∞. Wk [#=i 24# [iyOk. HõOÃÑhÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl
ÉèÏs Jqhux |@ì|Ü«∞Å∞ KÕã#≤ O^Œ∞‰õΩ ÉˇkiOÑ¨ÙÅ HÍ~°}OQÍ PÜ«∞# P`«‡Ç¨Ï`«º
KÕã∞¨ HÀ"åeû =zÛO^Œx J#∞=∂xOKå~°∞. ÉˇkiOÑ¨ÙÅ`À ÉèÜ í ∞« Ñ¨_ç x*ÏxH˜ PÜ«∞#
JO`«‰Ωõ =ÚO^Õ `«# Ñ¨^qŒ H˜ Ãã`· O« ~år<å=∂ KÕâß_»∞. J~Ú`Õ, â◊jO„^Œ<£ â◊s~°OÃÑ·
QÍÜ«∂Å∞ L<åflÜ«∞x `ÕÅ_»O`À PÜ«∞# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞#ì ∞ P„â◊~ÚOKå~°∞.
W^Õ <≥ÅÖ’ L`«~Î „° Ñ¨^âÕ òÖ’ Ç¨Ï∏q∞Ü≥∂Ñü _®Hõ~ì ü J=∞~ü<å^ä£ áêO_Õ#∞ HÍeÛ
K«O¿Ñâß~°∞. '„<≥QÍ— JqhuÃÑ#· a_ç"À‰õΩ, „QÍ=∞ „Ñ¨^•è <£‰Ωõ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å@_»O`À
PÜ«∞# Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞iHÍ"åeû =zÛOk. P =∞~°∞ã¨\˜ <≥ÅÖ’ (Ñ¶„≤ |=i 2011) Ç¨Ï~åº<åÖ’x
Ñ¶`¨ ÇÕ ¨ ÉÏ^£ lÖÏ¡ K«O„^Œ"åÖò „QÍ=∞OÖ’ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ HÍ~°ºHõ~Î° [QÆn+π â◊~‡° ÃÑ·
ã¨~Ê° OKü ^•_ç KÕÜ∞« _»O`À rÑ¨ÙHÕ^ŒÑ_¨ ç â◊~‡° HÍÅ∞ qiyáÈQÍ, Z^Œ∞~°∞QÍ =zÛ# PÜ«∞#
HÀ_»Å∞ÃÑH· ˜ rÑ¨Ù `ÀÅ_»O`À P"≥∞ =∞~°}O˜ zOk. P"≥∞ W^Œ~Ì ∞° Ñ≤ÅÅ¡ `«e.¡ „QÍ=∞OÖ’x
H˘O^Œi ÃÑ#¬<£ _»|∞ƒÅ∞ HÍ*Ëã∞¨ #Î fl q+¨Ü∞« "≥∞ÿ q=~åÅ∞ HÀi Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« _»O`À ^•_ç
[iyOk.
JÖÏˆQ, ~°≠Ï~°Oö _£Ö’ '„<≥Qû∑ — J„Hõ=∂Å#∞ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
`≥zÛ#O^Œ∞‰õΩQÍ#∞ xÜ«∞q∞`ü J<åûi J<Õ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
HÍ~°ºHõ~Î° =∂iÛ 2011Ö’ Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞.
JkèHÍ~°∞Å∞, PsìS HÍ~°ºHõ~ÖÎ° Ë HÍ^Œ∞. hu, x*Ï~Úf
HÀãÖ áÈ~å_ç`Õ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Ãã`· O« Ç¨Ï`«ºÅ‰õΩ Jf`«O
HÍ^Œ<Õ ãÖÑ¶¨∞@# XHõ\ ˜ [iyOk. É’áêÖòÖ’x XHõ
™ê=∂lHõ =∞Ç≤ÏàÏ HÍ~°ºHõ~Î° Ã+Ç¨¡ =∞ã¨∂^£ ™êfi`«O„`«ºO
=zÛO^Œ#∞‰õΩO@∞#fl =∞~°∞ã¨\ ˜~À*Ë (16-8-2011)
Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~Ô O· k. JqhuÃÑ· áÈ~å@Ñ¨Ù ~åºbÖ’ áêÖÁæ<OÕ ^Œ∞‰õΩ P"≥∞ `«# HÍÔ~H˜¯#
"≥O@<Õ JQÆO`«‰õΩ_»∞ Ju ^ŒQÆæi #∞Oz [iÑ≤# HÍÅ∞ÊÖ’¡ P"≥∞ JHõ¯_çHõ¯_Õ =∞$u
98
K≥OkOk. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ ™êÜ«∞O`À áÈ~å_»∞`«∂, =#º=∞$QÆ ~°H} Δõ HÀãÖ `«Ñã≤ ∂¨ Î
`«# Hõ$+≤x H˘#™êyã¨∞#Î fl Ã+Ç¨#¡ ∞ Z=~°∞ K«Oáê~À J~°O÷ HÍx q+¨Ü∞« O HÍ^Œ∞. ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯`À J~Ú`Õ<qÕ ∞, =∞~À q^èOŒ QÍ #~Ú`Õ<qÕ ∞ JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∞#fl
ZO^Œ~À JkèHÍ~°∞Å∞, ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ WÑ¨Ê\˜H˜ ã¨Q@Æ ∞# <≥ÅH˘Hõ¯~°∞ <ÕÅ ~åÅ∞`«∂
LO>Ë „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ =∂„`«O xOáêkQÍ, x~°[¡ Q˚ Í LO_çáÈ`«∞<åfl~Ú. Ã+Ç¨¡ HõO>Ë =ÚO^Œ∞QÍ
[#=i 2010Ö’<Õ =ÚOÉÏ~ÚH˜ K≥Ok# HÍ~°ºHõ~Î° #Ü«∞# Hõ`åfieÜ«∂ÃÑ· HÍÅ∞ÊÅ∞
[iy<å P"≥∞ `«ÑÊ≤ OK«∞HÀQÆeyOk. =ÚOÉÏ~ÚÖ’ MÏm ã¨Ö÷ ÏÅ#∞ P„Hõq∞OK«∞HÀ=_®xH˜
=ºuˆ~HõOQÍ "å\˜ ~°H} Δõ HÀãÖ P"≥∞ áÈ~å_»∞`«∞#flk.
JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∞#fl J~°qO^£
Hˆ „r"åÖò‰Ωõ ã¨ÇÏ¨ K«~∞° _≥#· ~°gO^Œ~ü ÉèÖí Ïfix Ãã`· O« "Õ∞
2012Ö’ ^Õâ◊ ~å[^è•xÖ’<Õ Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. _èbç ¡
„\Ï<£ûHÀ =∂r JkèHÍi J~Ú# ÉèÖí Ïfix q^Œ∞º`ü ~°OQÆOÖ’x
JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨=∂Kå~°Ç¨Ï‰õΩ¯ ™êÜ«∞O`À
áÈ~å_»∞`«∞#fl"å_»∞. PÜ«∞#‰õΩ Z<Àfl ÉˇkiOÑ¨ÙÅ∞ =zÛ<å
=ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞`«∞#fl `«~∞° }OÖ’, JQÆO`«‰Ωõ Å∞ "åÇ¨Ï#O`À
_èHô ˘@ì_O» `À PÜ«∞# K«xáÈÜ«∂_»∞.
W^Õ <≥ÅÖ’, Hõ~å‚@HõÖ’ =∞~À „Ñ¨Éèí∞`«fi L^Àºy
Zãπ.Ñ≤. =∞Ç¨ÏO`Õ+,π P ~åR ÃÇÏ· HÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ
WO\˜H˜ ã¨g∞ÑÖÖ’<Õ ^•_çH˜ QÆ∞~Ô · f„= QÍÜ«∂Å`À S^Œ∞
~ÀAÅ `«~åfi`« Pã¨∞Ñ¨„uÖ’ =∞$u K≥O^•_»∞. PÜ«∞#,
^•_ç [iy# ~ÀA# F ~°∞} ã¨ÇÏ¨ HÍ~° ãÖÑ¶∞¨ O ÖˇH¯õ Å#∞
ÑïjeOz WO\˜H˜ "≥Å∞`«∞O_»QÍ HÍ~°∞Ö’ =zÛ#
JQÆO`«‰Ωõ Å∞ PÜ«∞# `«ÅÃÑ· |ÅOQÍ "≥∂^•~°∞. ^ŒQ~æÆ À¡x
F Ç¨ÏŸ@Öò Ãã‰õÄºi\˜ ã≤|ƒOk JÑ¨™ê‡~°Hãõ u÷≤ Ö’ L#fl
PÜ«∞##∞ Pã¨∞Ñ¨„uÖ’ KÕ~åÛ~°∞. ~åROÖ’x ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ãÖÑ¶∂¨ ÅÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl JqhuÃÑ· PÜ«∞# ã¨ÇÏ¨ HÍ~°
_çÑÓ¨ º\˜ _≥~Ô· Hõ~ì Qü Í K«~º° Å∞ fã¨∞‰õΩO@∞#fl Ñ¶e¨ `«OQÍ PÜ«∞# Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞iHÍ=eû=zÛOk.
qlÖò É’¡=~üûQÍ =∂i`Õ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ Z\Ï¡ "Õk™è êÎÜ∂≥ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ =∞~À =∞Oz
L^•Ç¨Ï~°} ãÖ[Üü∞ Kè`« ∞« ~ˆ fik Hõ^.Œä PÜ«∞##∞ „Ñ¨ã∞¨ `Î « Ç¨Ï~åº<å Ç¨˙_® „Ñ¨É∞íè `«fiO
Ñ¶Ù¨ \òÉÏÖòÖÏ `«xfl `«yÖËã∞¨ #Î flk. ãÖ[Üü∞ Éè`í ∞« ~ˆ fik F Ü«Ú= á¶ê~Ô ã¨∞ì JkèHÍi. `«#
ã‘xÜ«∞~ü JkèHÍ~°∞¡ HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å ‰õΩOÉèHí À}ÏxH˜ áêÅÊ_»∞`«∞#fl "≥<· åxfl PÜ«∞#
"≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥KåÛ~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞, ™êHΔÍ`«∂Î ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì WzÛ# P^ÕâßÅ "Õ∞~°‰Ωõ ã¨~ã° fi¨ u
=#º=∞$QÆ Ñï~°H} Δõ Hˆ O„^•xfl ~å[H©Ü∞« ÉËHÍ~°∞Å KÕ`∞« Ö’¡ q^èfiŒ OãÖ HÍ‰õΩO_®, „Ñ¨É∞íè `«fi
™⁄=Ú‡#∞ J„Hõ=∞OQÍ Y~°∞ÛÃÑ@ì‰Ωõ O_® J_»∞H¤ ÀQÆeQÍ_»∞. JO^Œ∞‰õΩ |Ç¨ï=∞uQÍ PÜ«∞#‰õΩ
99
„Ñ¨"∂≥ +¨<£ ~åHõáÈQÍ, QÆ`« S^ÕàÖ¡◊ ’ 12 |kbÅ‰õΩ, PY~°∞‰õΩ
ã¨ÃãÊ#¬<‰£ Ωõ =∞Ô~<Àfl "ÕkOè Ñ¨ÙÅ‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. PÜ«∞# g∞^Œ
<Õ~åÅ#∞ Ãã`· O« "≥∂áê~°∞. PÜ«∞# g∞^Œ [~°∞QÆ∞`«∞#fl "ÕkOè Ñ¨ÙÅÃÑ·
„Ñ¨^•è # =∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O, ~åR ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<,£ Ñ¨~åº=~°}
=∞O„u`«fiâßY, Hˆ O„^Œ ÑïáêÅ<å „\˜|∂º#Öò *’HõºO KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl
Ç¨˙_® „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù "ÕkOè Ñ¨ÙÅ#∞ J_»∞H¤ ÀÖËHáõ ÈÜ«∂~Ú.
=ÚOÉÏ~ÚÖ’x HÍO_çq¡Ö’ #=O|~ü (2012)Ö’
HõÑÓ¨ ~üKO« ^£ QÆ∞áêÎ J<Õ =∞~À PsìS HÍ~°ºHõ~Î° f„="≥∞#ÿ HõuÎ áÈ@¡‰Ωõ QÆ∞~Ô · =∞$u K≥O^•_»∞.
PÜ«∞# JHõ¯_ç |O_»¡ "åºáê~°∞Å#∞ K≥`· #« ºÑ¨~∞° ã¨∞OÎ _»@O`À, "åiH˜ JkèHõ =_ôÅ¤ ‰õΩ
~°∞}ÏÅxKÕÛ W^Œ~Ì ∞° "åºáê~°∞Å∞ P„QÆÇÏ≤ Oz `«=∞ HÍ~°∞`À QÆ∞áêÎ „Ñ¨Ü∂« }˜ã∞¨ #Î fl ÃãH· Ö˜ ò
"≥∂\Ï~ü#∞ _èHô ˘\ì̃ qK«H} Δõ Ï~°ÇÏ≤ `«OQÍ Hõ`∞« ÅÎ `À á⁄_çz K«OÑ≤"âÕ ß~°∞.
H˘xfl QÆO@Å J@∞x@∞QÍ ÉˇOQÆ∞à◊¥~°∞Ö’ eOQÆ~åA J<Õ [~°fleãπ,ì PsìS HÍ~°ºHõ~,Î°
™ê÷xHõ =∞Ç≤ÏàÏ H“xûÅ~ü [iÑ≤Oz# ^•_çÖ’ =∞$u K≥O^•_»∞. L^ŒÜ∂« <Õfl ÑäH¡ ± #ÖÏ¡
^ŒQ~æÆ ° hà◊√§ Ñ¨@∞ìHÀ=_®xH˜ "≥àQ¡◊ Í JHõ¯_çH˜ Q˘OQÆà√◊ ¡ ^èiŒ Oz =zÛ# =ÚQÆ∞~æ ∞° Ü«Ú=‰õΩÅ∞
PÜ«∞#ÃÑ· ^ŒQiæÆ #∞Oz HÍÅ∞ÊÅ∞ [~°Ñ_¨ O» `À PÜ«∞# K«xáÈÜ«∂_»∞. Q“~°=∞‡ J<Õ
H“xûÅ~ü J„Hõ=∞ ãÖáê^Œ#ÃÑ· eOQÆ~åA Ö’HÍÜ«∞Hõ‰Î Ωõ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« _»O`À D Ç¨Ï`«º
[iyOk. P `«~åfi`« =∂iÛ 2013Ö’ cÇ¨~üÖ’x =Ú[Ñ¶~¨ ü #QÆ~Öü ’ ~å"£∞‰õΩ=∂~ü J<Õ
<åºÜ«∞"åk „<≥Qû∑ x^è∞Œ Å ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆOÃÑ· „Ñ¨tflOK«_O» `À Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. ãïQÍæ
W^Õ HÍ~°}O`À JHÀì|~ü 2013Ö’ ~å[™ê÷<Ö£ ’ tOÉè∞í aëÈflÜü∞ Ãã`· O« ^•~°∞} Ç¨Ï`«º‰õΩ
QÆ∞~°Ü«∂º_»∞.
WHõáÈ`Õ, ã¨`ºÕ O„^Œ ^Œ∂ÉË Ç¨Ï`«ºHˆ ã¨∞Ö’ =ÚQÆ∞~æ ∞° ™ê^è•~°} <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ‰õΩ =∂iÛ
2010Ö’ Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~°tHõΔ Ñ¨_Oç k. J~Ú`Õ gà◊√¡ Jã¨Å∞ <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ∞ HÍ^Œx ^Œ∂ÉË
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ P~ÀÑ≤OKå~°∞. ã≤aS D Hˆ ã¨∞Ö’ [iÑ≤# qKå~°}ÃÑ· "å~°∞ f„=
JãÖ`«$Ñ≤xÎ =ºHõOÎ KÕâß~°∞. =∞# ~åROÖ’ [iy# PÜÕ∞ëê Ç¨Ï`Àº^ŒO`åxfl D Hˆ ã¨∞
QÆ∞~°∞‰Î Ωõ `≥zÛOk. PÜÕ∞ëê Hˆ ã¨∞Ö’x xOk`«∞_»∞ ã¨`º« OÉÏ|∞ Jã¨Å∞ ^À+≤HÍ^Œx PÜÕ∞ëê
`«e,¡ W`«~∞° Å∂ "≥Ú`«∞HÎ À=_»O ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ =O`«áê_Õ áÈbã¨∞ÅÃÑ· f„=
J#∞=∂<åÅ#∞ ~ˆ HÔ uÎOzOk. JO^Œ∞Hˆ ~å„ëêìÅ∞ "Õ~Ô <· å áÈbã¨∞Å∞ XHõ¯>Ë. „áêO`åÅ∞
"Õ~Ô <· å hu x*Ï~Úf =∞#∞+¨μÅ áÈ~å@O XHõ¯>Ë. Ñ¨~º° =™ê<åÅ∞ XHõ¯>Ë. ã¨`º« "Õ∞=
Ç¨Ï`«ºÖË. Q
=∂Ü«∞"≥∞áÿ È`«∞#fl_»=∂‡ =∞x+¨#fl"å_»∞

=∞K«∞ÛÔH<· å ÖË_∞» K«∂_»∞ =∂#=`«fiO L#fl"å_»∞
#∂\˜HÀ, HÀ\˜HÀ XHõ¯_Õ XHõ¯_»∞
Ü«∂_» L#fl_ÀHÍx HõO\˜H© HÍ#~å_»∞
=∂Ü«∞"≥∞áÿ È`«∞#fl_»=∂‡ =∞x+¨#fl"å_»∞
- JO^≥N
100
*Ï<£<ÕHÍ
Ç¨ÏH±
"Õ∞ˆ~ ã¨á⁄flOHÀ I"Õ∞I HõÇ¨ _®bÜ«∂ # Ñ¨`ÕÎ `å<Õ u>Ëì
*Ï<£<ÕHÍ Ç¨H± ÃÇ·Ï I"Õ∞I H“ºO [~ü<ÀOHÍ <å"£∞#Ç‘Ï IHõÇ¨I
H“ºO ã¨kÜ≥∂O¿ã @∂\ò ~°¿ÇÏÃÇÏ· "Õ∞s #kÜ≥∂OH˘ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I
W<Õ› ã¨*ò<ÕHÍ <å"£∞ #Ç‘Ï IH“ºOI H“ºO [Ç¨Ï~ü q∞ÖÏÜÕ∞ HÍ~åö<Õ IH“ºOI
"Õ∞ˆ~ Ç¨`ÀOH˘ U *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I *ˇ·™ê #kÜ≥∂O"Õ∞ *Ï<£ #Ç‘Ï IH“ºOI
H“ºO |~ü™ÈO¿ã MÏm Ñ¨_ÕÃÇ·Ï "Õ∞ˆ~ QÍO"£HÀ ÜÕ∞ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I
W<Õ› P*òa HÍ"£∞#Ç‘Ï IH“ºOI H“ºO ale # ã¨_Hˆ» # áêh
"Õ∞ˆ~ ÃÑ¶·~ÀOHÍ ÜÕ∞ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I ‰õΩb # ˆ~+¨<£HÍ ^Œ∞HÍ}ü #Ç‘Ï IH“ºOI
H“ºO QÍO"£ QÍO"£ Kè«Öò# Ñ¨_ÕÃÇ·Ï "Õ∞ˆ~ "À\’OHÀ ÜÕ∞ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH± ÃÇ·Ï I"Õ∞I
H“ºO |ãπHÍ xëê<£ #Ç‘Ï IH“ºOI H“ºO UH± k<£ |_Õ|_Õ "å^Õ IH“ºOI
"Õ∞ˆ~ |∂H±H˘ U *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I Ñ¶≤~ü áêOKü ™êÖò HÍ"£∞ #Ç‘Ï IH“ºOI
H“ºO QÀ^•O"Õ∞ ã¨_£`ÕÃÇ·Ï ^•<Õ IH“ºOI "Õ∞ˆ~ ~å"£∞HÀ Ü≥∞ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH± ÃÇ·Ï I"Õ∞I
=ÚÔ~≠ =Ú\©|ì ~ü ^•<£ #Ç‘Ï "Õ∞ˆ~ ~°Ç¨‡<£HÀ ÜÕ∞ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH± ÃÇ·Ï I"Õ∞I
"Õ∞s |∞_ô=∂HÀ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH± ÃÇ·Ï I"Õ∞I H“ºOY∂<£ |¿ÇÏ ã¨_»HÀO¿Ñ IH“ºOI
H“ºO Q˘b, #Ç‘Ïã¨∂~Ú-#^Œ"åMÏ<Õ HÍº ã¨Éò W<£™ê<£ #Ç‘Ï IHÍºI
Ñ¨\ Hì© Í™ê=∂<£ #Ç‘Ï IH“ºOI "Õ∞ˆ~ lO^ŒwHÀ r<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I
"Õ∞ˆ~ MË`ÀOHÍ ÜÕ∞ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I JÉò Ç¨ÏH± Hˆ a<åa HÍº r<å IJI
H“ºO ÉÏO^£ |<Õ̂~ |_Õ |_Õ IH“ºOI ÜÕ∞ r<ÕHÍ ã¨=∂<£ #Ç‘Ï
`Àc Ñ¶¨ã¨Ö’O"Õ∞ *Ï<£ #Ç‘Ï H“ºO QÀ^•O"Õ∞ ã¨_£`ÕÃÇ·Ï ^•<Õ
"Õ∞ˆ~ [OQÆÖ’OH˘ *Ï<£<ÕHÍ Ç¨ÏH±ÃÇ·Ï I"Õ∞I =ÚÔ~≠ =Ú\©ì |~ü ^•<£ #Ç‘Ï... Q
Q
Q D áê@#∞ ~°zOz, áê_ç# q#Üü∞ =∞Ç¨[<£, Kå~°∞Öò |~åfi_®Å∞ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞.
W^Œ~Ì ∂° ã¨=∂[OÖ’x J}QÍi# „Ñ¨[Å ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· Ñ¨Å∞ áê@Å∞ ~åã≤ „Ñ¨[Ö’ K≥`· #« ºO
Hõeyã¨∞#Î fl"å~°∞. q#Üü∞ =º=™ê~ÚHõ WO[h~ü. Kå~°∞Öò _®HÀì̂~\ò KÕã#≤ "åã¨∞tÎ eÊ.
90= ^ŒâH◊ Oõ z=~°# ^ŒOÑ¨`∞« Öˇ#· gi^Œ~Ì ∂° ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ÃÑ· ~åã≤# D áê@
'Ü«¸@∂ºÉò—Ö’ 'P~ü\ S˜ ™êOQ∑— ¿Ñ~°∞`À LOk. D áê@#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ QÍÜ«∞‰õΩ_»∞
J#O`«N~å"£∞, ™êÇ≤Ïu`À Hõeã≤ áê_®~°∞. Q

101
„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO JO>Ë „Ñ¨[Å áêÅ#. „H©ã∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fi"Õ∞ „w‰õΩ#QÆ~O° Ö’ Ñ¨Ù~°∞_»∞áÈã¨∞‰õΩ#fl

„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO â◊`åÉÏÌÅ HÍÅK«„HõOÖ’ Ñï}u K≥O^Œ∞`«∂ =ã¨∞Î#flk. =∞^èŒºÜ«ÚQÍÅÖ’
~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞HÌ ˘#fl ãÖã¨Å÷ #∞Oz, J"≥∞iHÍ, „ÃÑO¶ Kü qÑ¨"¡ åÅ`À Zyã≤Ñ_¨ ¤» PÖ’K«<å `«~O° QÍÅ`À
„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO [=ã¨`åfiÅ#∞ ‰õÄ_»nã¨∞‰õΩx, ã¨=∂#`«fiO, =ºHÎ̃ ¿ãfiK«ÛùÅ „áêuÑ¨kHõ#
P^è∞Œ xHõ „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO Pq~°ƒqù OzOk. =∞~À=∂@Ö’ K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åÅO>Ë 'xÜ«∞O`«$`åfi—xH˜
=ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ ^Õ '„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO—. WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨[ÅO^Œ~∂° ã¨=∂#∞ÖË. JO^ŒiH© ÉèÏ=„Ñ¨H@õ <å¿ãfiK«Ûù
LO@∞Ok. JO^Œ∞Hˆ '„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO JO>Ë „Ñ¨[ÅKÕ`,« „Ñ¨[Å H˘~°‰Ωõ , „Ñ¨[ÖË áêeOK«∞‰õΩ<Õ
„Ñ¨Éèí∞`«fiO— Jx J"≥∞iHÍ J^èŒº‰õΔΩ_»∞ J„|Ç¨ÏOeOHõ<£ K≥Ñ≤Ê# x~°fiK«#O JO^ŒiH©
P"≥∂^ŒÜ≥∂QÆº"≥∞ÿOk. „Ñ¨[Å ™êfi=∞ºO (JkèHÍ~°O) LO_Õ D „Ñ¨*Ï™êfi=∞º ™œ^è•xH˜
=¸ÅãÖÎ ÉèÏÅ∞ <åÅ∞QÆ∞. Jq âßã¨#=º=ã¨-÷ L^ÀºQÆ =º=ã¨-÷ <åºÜ«∞=º=ã¨-÷ "å~åÎ =º=ã¨.÷
Wq <åÅ∞QÆ∂ ã¨=∂#O. D „Ñ¨*Ï™êfi=∞º ™œ^è•xH˜ XHõ ãÖˆH`«O, XHõ „ÑüaO|O, XHõ
ã¨∞Å∞"≥·# J~°÷O =∞# Kåi‡<å~ü. Kåi‡<å~üÖ’x XHõ tY~°O/q∞<å~ü ÖËHõáÈ`Õ J^≥O`«
JãÖÑ¨Ó~°‚=¸, JO^ŒqÇ‘Ï#OQÍ LO@∞O^À D <åÅ∞QÆ∞ =º=ã¨÷Ö’¡ UkÖËHõáÈ~Ú<å
„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO JO`« ~À`«QÍ LO@∞Ok. Wq "Õ\ ˜HõqQÍ L#fl`«"≥∞ÿ#q. "Õ\ ˜ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞,
ÉÏ^èŒº`«Å∞ "å\˜"Õ. XHõ q∞<å~ü =∞~Àq∞<å~ü`À Ñ¨Ù<å^Œ∞Ö’¡ Hõeã≤ L#fl>Ëì, D =º=ã¨÷Å∞
Ãã·`«O XHõ^•xH˘Hõ\ ˜ Q“~°= „Ñ¨^Œ"≥∞ÿ# ãÖ|O^èŒ ÉÏO^èŒ"åºÅ∞ Hõey LO\Ï~Ú. JÖÏ
"å\˜x H˘#™êyã¨∂<Î Õ P`å‡aè=∂#O`À "≥∞ÅQÍeû#, "≥ÅQÍeû# =º=ã¨Å÷ ∞ Wq. HÍx,
D <åÅ∞QÆ∞ =º=ã¨Å÷ ∞ Z‰õΩ¯"À, `«‰Ωõ ¯"ÀQÍx Jqhu TaÖ’ kQÆ|_ç áÈÜ«∂~Ú. JO^Œ∞Hˆ
=∞#O x["≥∞ÿ# „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO`À "≥Å∞Q˘O^Œ∞`«∞#fl [~°‡h, „a@<£, J"≥∞iHÍ, [áê<£Å
=O\˜ áêuHõ ^ÕâßÅ ã¨~°ã¨# xÅ|_»ÖËHõ WOHÍ Ñï}u K≥O^Œx Ü«∂Éè̌·H˜ÃÑ·QÍ ^ÕâßÅ
=~°∞ã¨Ö’<Õ L<åflO. JO^Œ∞ˆH, D „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºOÖ’x <åÅ∞QÆ∞ =º=ã¨÷Å ~°∂Ñ¨Ù ˆ~YÅ∞,
f~°∞ `≥#∞flÅ QÆ∞iOz ãÖHΔ̃ÑÎ̈OQÍ... Wq `≥e¿ãÎ HÀ~°∞ìÅ∞, K«\ÏìÅ∞, ~å[H©Ü«∂Å∞ =∞#
|`«∞‰õΩ#∞ Uq Z\Ï¡ âßã≤ã∞¨ <Î åflÜ≥∂ ã¨∞Å∞=ÙQÍ J~°O÷ J=Ù`å~Ú. JÑ¨ÙÊ_»∞ P ã¨=∂Kå~°O`À
g∞ˆ~O KÕÜ«∂Ö’ ã¨Ê+ì̈=∞=Ù`«∞Ok. "å\˜ ~°∂Ñ¨Ùˆ~YÅ∞ ãÖHΔ̃ÑÎ̈OQÍ. "≥Ú^Œ@QÍ... Q
âßã¨# =º=ã¨÷ g∞HÀãÖ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
102
ÉèÏ~°`« „Ñ¨É∞íè `«fi =º=ã¨÷
Hˆ O„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fiO
~å„+ì̈Ñu
¨
~å„+ì̈Ñu¨ Ñ¨^qŒ ^ÕâO◊ Ö’ J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú Ñ¨^qŒ . ~å„+ì̈Ñu¨ JO>Ë '^ÕâßkèÑu¨ —
Jx J~°O÷ . ^Õâßxfl Ç≤ÏOnÖ’ '~å„+π—ì Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . JO^Œ∞=Å¡ ~å„+¨Ñì u¨ J<Õ Ç≤ÏOnÑ¨^•<Õfl
"å_»∞`«∞<åflO. ~å„+¨Ñì u¨ x „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ Z#∞flHÀ~°∞. Ñ¨~ÀHõΔ Ñ¨ûÌŒ Ö’ JO>Ë áê~°"¡ ∞≥ O\ò
ã¨É∞íè ºÅ∞, ~å„ëêìÅ âßã¨#ã¨É∞íè ºÅ∞ HõÅã≤ Z#∞flH˘O\Ï~°∞. ~å„+¨Ñì u¨ HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ, Ããx· Hõ,
^Ò`«ºÑ¨~,° âßã¨#Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ qâıëêkèHÍ~åÅ#∞ Hõey LO\Ï~°∞. Ããx· Hõ, <åqHõ, "åÜ«Ú^ŒàÏÅ‰õΩ
PÜ«∞<Õ JkèÑu¨ . ^Õâ◊ „Ñ¨^•è xx ~å„+¨Ñì `¨ Õ xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . „Ñ¨^•è x ã¨ÅÇ¨ "Õ∞~°‰Ωõ ~å„+¨Ñì u¨ ,
Hˆ O„^Œ =∞O„`«∞Å#∞ xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . JÖÏˆQ ~å„ëêìÅ‰õΩ QÆ=~°fl~°#¡ ∞, ÃÇÏ· HÀ~°∞,ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ #∞, „uq^èŒ ^ŒàÏÅ Ããx· HÍkèHÍ~°∞Å#∞ xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . „Ñü K«\ÏìxH˜ ~å„+¨Ñì u¨
P"≥∂^Œ =Ú„^Œ `«ÑÊ¨ xãï. Ö’HõãÉ¨ #íè ∞ ~°^∞Œ Ì KÕ¿ã JkèHÍ~°O Ãã`· O« ~å„+ì̈Ñu¨ H˜ LOk.
JÖÏˆQ HÀ~°∞ì tHõÅΔ #∞ `«yOæ z "Õ¿ã, "å~Ú^•"Õ¿ã, =∂ˆ~Û JkèHÍ~°O PÜ«∞#‰õΩ LOk.
LitHõΔ Ñ¨_"¤» åiH˜, Ããx· Hõ HÀ~°∞Öì ’ tHõÅΔ ∞ Ñ¨_"¤» åiH˜ Hõ=Δ ∂aèHΔõ „Ñ¨™êkOKÕ qâı+"¨ ∞≥ #ÿ
JkèHÍ~°O Ãã`· O« PÜ«∞# XHõ¯iˆH LOk. WxflL<åfl =∞O„u=∞O_»e x~°Ü ‚ ∂« ÅˆH ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_»∂
~å„+ì̈Ñu¨ P"≥∂^Œ=Ú„^Œ "Õ™êÎ~x° , PÜ«∞<À ~°|ƒ~ü ™êìOÑπ ÖÏO\˜"å_»<Õ JÑ¨„Ñ¨^•è LOk.
LÑ¨ ~å„+ì̈Ñu
¨
~å„+¨Ñì u¨ ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞ P Ñ¨^gŒ ÉÏ^èºŒ `«Å#∞ LÑ¨~å„+¨Ñì u¨ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . ~å[ºã¨É‰íè Ωõ
PÜ«∞# ã¨ÉÏè ^èºŒ ‰õΩΔ _ç (Kè~·≥ ‡° <£)QÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . ~å„+ì̈Ñu¨ x Z#∞fl‰õΩ#fl@∞¡QÍ HÍ‰õΩO_®
Hˆ =ÅO áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ∞ =∂„`«"∞Õ PÜ«∞##∞ Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. ~å„+¨Ñì u¨ , LÑ¨~å„+¨Ñì u¨
W^Œ~Ì ∂° ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ, ~å„+ì̈Ñu¨ Ñ¨^gŒ ÉÏ^èºŒ `«Å#∞
x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° .
103
áê~°¡"≥∞O\ò
áê~°"¡ ∞≥ O@∞ J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú K«@ãì É¨ .íè n<À¡ ~å[ºã¨É,íè Ö’HõãÉ¨ íè Jx ~Ô O_»∞
"Õ~ˆ fi~°∞ ã¨ÉÅíè ∞ LO\Ï~Ú. D ~Ô O_çO\˜x Hõe¿Ñ áê~°"¡ ∞≥ O\ò JO\Ï~°∞. HÍx, áê~°"¡ ∞≥ O\ò
~°∂á⁄OkOz# K«@Öì Ë =∞#‰õΩ ã¨∞„Ñ‘OHÍ^Œ∞. =∞#‰õΩ 'ÉèÏ~°`« ~å*ÏºOQÆO— ã¨∞„Ñ‘O. U
K«\ÏìÅ~Ú<å ~å*ÏºOQÍxH˜ Ö’|_ç LO_®e. ÖËHáõ È`Õ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì H˘\ì̃"ãÕ ∞¨ OÎ k. HÍx
WOQÍ¡O_»∞Ö’ WO^Œ∞‰õΩ aè#flOQÍ JHõ¯_ç áê~°"¡ ∞≥ O>Ë "åiH˜ ã¨∞„Ñ‘O.
~å[ºã¨Éèí
~å[ºã¨É#íè ∞ ZQÆ∞= ã¨Éíè Jx, Ö’HõãÉ¨ #íè ∞ kQÆ∞= ã¨Éíè Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞.
~å[ºã¨É‰íè Ωõ , Ö’H±ãÉ¨ ‰íè Ωõ ZxflHõÜ∞Õ º "å~°O^Œih áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ∞ (ZO.Ñ≤)QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
~å[ºã¨É#íè ∞ ZQÆ∞= ã¨ÉQíè Í ZO^Œ∞HõO\Ï~°O>Ë Wk âßâ◊fi`« ã¨É.íè Ñ¨~ÀHõΔ ZxflHõÅ Ñ¨ûúŒ #
JO>Ë, „Ñ¨[Å`À ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_® ~å[ºã¨Éíè ã¨É∞íè ºÅ#∞ PÜ«∂ ~å„ëêìÅÖ’x ZxflÔH#·
„Ñ¨*Ï „Ñüx^è∞Œ Å∞ Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. ZxflÔH#· ~å[ºã¨Éíè ã¨É∞íè ºx Ñ¨^gŒ HÍÅO Pˆ~à◊√.¡
„Ñü ~Ô O_Õà§◊ HÀ™êi ã¨ÉÖíè ’x =¸_À=O`«∞ (1/3) ã¨É∞íè ºÅ∞ i>ˇ~ÿ ü J=Ù`å~°∞. P™ê÷<åÅÖ’H˜
H˘`«"Î å~°∞ ZxflHõ=Ù`å~°∞. JÖÏ D ã¨Éíè âßâ◊fi`«OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∂ LO@∞Ok. HõàÅ◊ ∞,
™êÇ≤Ï`«ºO, ™ê=∂lHõ ¿ã"å ~°OQÍÅ‰õΩ K≥Ok# 12 =∞Ok ã¨É∞íè ºÅ#∞ =∂„`«O ~å„+¨Ñì u¨ ,
„Ñ¨`ºÕ HõOQÍ <åq∞<Õ\ò KÕ™êÎ~∞° . WO^Œ∞Ö’ W^Œ~Ì ∞° POQÀ¡ WO_çÜ∞« <£û LO\Ï~°∞. "≥Ú`«OÎ
ã¨É∞íè ºÅ ãÖYº 250H˜ q∞OK«~å^Œ∞. =∞# JqÉèHí Îõ PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò #∞Oz 18 =∞Ok
JO>Ë WHõ, `≥ÅOQÍ} #∞Oz 7 =∞Ok, PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò #∞Oz 11 =∞Ok ~å[ºã¨É‰íè Ωõ
ZxflHõ=Ù`å~°∞.
W^Õ ã¨É#íè ∞ WOQÍ¡O_»∞Ö’ 'Ç¨Ï∫*ò PÑ¶π ÖÏ~üû¤ — („Ñ¨É∞íè =ÙÅ ã¨É)íè JO\Ï~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë
WO^Œ∞Ö’ ~åK«iHõ „Ñ¨É∞íè =ÙÖË ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï~°∞. "åix ~å}˜ xÜ«∞q∞ã¨∞OÎ k. "åà◊√§
Ü«∂=r˚= ã¨É∞íè ºÅ∞. ZxflHõO@∂ LO_»^∞Œ . HÍx D Ñ¨ûúŒ H˜ ã¨fiã≤KÎ á≥ êÊÅx „a@<£
WÑ¨ÙÊ_»∞ „Ñ¨Ü∞« uflã¨∞#Î flk. =∞i n<Õfl J"≥∞iHÍÖ’ 'Ãã<≥\ò— JO\Ï~°∞. JHõ¯_» „Ñü ~å„+ì̈O
#∞Oz W^Œ~Ì ∞° ã¨É∞íè ºÅ#∞ Ãã<≥\ò‰Ωõ ÑÖÑ≤™êÎ~∞° . J~Ú`Õ =∞#‰õΩ aè#flOQÍ gix „Ñ¨[ÖË
Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. HÍHõáÈ`Õ =∞# ~å[ºã¨ÉÖíè ’ L#fl>Ë¡ ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ i>ÿ̌~"ü ∞≥ O\ò LO@∞Ok.
~å„+¨Ñì u¨ x, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞,ì ÃÇÏ· HÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ #∞, „Ñ¨^•è # ZxflHõÅ Hõg∞+¨#~ü#∞,
HõO„\’Å~ü–P_ç@~ü [#~°Öò#∞ `˘ÅyOKÕ JÑïq∞`« JkèHÍ~°O áê~°"¡ ∞≥ O\òHˆ LOk. U
q+¨Ü∂« ÅÃÑ#· J~Ú<å K«@Oì fã¨∞‰õΩ~å"åÅO>Ë áê~°"¡ ∞≥ O\ò LÉèÜ í ∞« ã¨ÉÅíè P"≥∂^ŒO
LO_®e. *Ïu „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ s`åº Ñ¶Ö¨ Ï<å K«@Oì KÕÜ∞« =∞x áê~°"¡ ∞≥ O\ò#∞ J_çQˆ
„Ñ¨`ºÕ Hõ JkèHÍ~°O ~å[ºã¨É‰íè Ωõ LOk.
104
Ö’H±ãÉ¨ íè
Ö’HõãÉ¨ íè ã¨É∞íè ºÅ#∞ =∞#O „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ Z#∞fl‰õΩO\ÏO. JO>Ë Ö’HõãÉ¨ íè ã¨É∞íè º_çx
Z#∞flH˘<ÕO^Œ∞‰õΩ =∞#O F@∞ "Õ™êÎO. „Ñ¨[Å F@¡`À Ö’H±ãÉ¨ íè ã¨É∞íè ºÅO`å ZxflHõ=Ù`å~°∞.
ZxflÔH#· "å~°O`å `«=∞Ö’ XHõix 'ã‘ÊHõ~—ü QÍ Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. Ö’H±ãÉ¨ íè ã¨É∞íè ºÅ Ñ¨^gŒ HÍÅO
S^Õà√◊ §. S^Õà`¡◊ À P ã¨Éíè rq`«HÍÅO =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k. J~Ú`Õ, H˘`«Î ã¨Éíè U~°Ê_»Ñ¤ Ù¨ Ê_»∞
`å`å¯eHõOQÍ '„áÈ>ˇO ã‘ÊHõ~—ü #∞ Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. PÜ«∞# J^èºŒ Hõ`Δ #« ã‘ÊHõ~ü ZxflHõ
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. PÜ«∞# ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞ PÜ«∞# ™ê÷#OÖ’ _çÑÓ¨ º\© ã‘ÊHõ~ü (LÑ¨ãÉ¨ Ïè ^èºŒ ‰õΩΔ _»∞)
ã¨É#íè ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . "≥Ú`«OÎ Ö’H±ãÉ¨ íè ã¨É∞íè ºÅ ãÖYº 545 (552). =∞# ~å„+ì̈O#∞Oz
WÑ¨ÙÊ_»∞ "≥Ú`«ÎO 42 =∞Ok Ö’H±ã¨Éèí‰õΩ ZxflHõ=Ù`«∞O_»QÍ, ~åR Ñ¨Ù#~ü=º=ã‘÷Hõ~°}
`«~åfi`« `≥ÅOQÍ} #∞Oz 17=∞Ok, PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò #∞Oz 25 =∞Ok Ö’H±ãÉ¨ ‰íè Ωõ ZxflHõ=Ù`å~°∞.
WHõ ^Õâ◊ ÑïáêÅ##∞ H˘#™êyOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ _»|∞ƒ#∞ „QÍO@∞ KÕ¿ãk
Ö’H±ãÉ¨ .Ëè JO^Œ∞=Å¡ „^Œ=º aÅ∞¡Åhfl Ö’HõãÉ¨ Öíè ’<Õ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ_»`å~°∞. D q+¨Ü∂« ÅÖ’
JOu=∞ x~°Ü ‚ ∞« O ‰õÄ_® Ö’HõãÉ¨ ^íè .Õ
Ö’HõãÉ¨ #íè ∞ WOQÍ¡O_»∞Ö’ 'Ç¨Ï∫*ò PÑ¶π HÍ=∞<£û— (™ê=∂#∞ºÅ ã¨É)íè Jx, J"≥∞iHÍÖ’
'Ç¨Ï∫*ò PÑ¶π i„ÃÑ*ˇO>Ë\ "˜ û£ — („Ñ¨*Ï „Ñüx^è∞Œ Å ã¨É)íè Jh JO\Ï~°∞.
„Ñ¨^•è # =∞O„u
^ÕâO◊ Ö’ J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú „Ñ¨*Ï <åÜ«∞‰õΩ_»∞ „Ñ¨^•è #=∞O„u. Ö’HõãÉ¨ ‰íè Ωõ , ~å[ºã¨É‰íè Ωõ
ZxflÔH#· "≥∞*Ïi\© áêsì <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ x~°∂Ñ≤OK«∞‰õΩ#fl "åi<Õ „Ñ¨^•è #=∞O„uQÍ ~å„+¨Ñì u¨
xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . P `«~åfi`«<Õ „Ñ¨^•è x ã¨ÅÇ¨ "Õ∞~°‰Ωõ ~å„+¨Ñì u¨ =∞O„u =∞O_»ex xÜ«∞q∞™êÎ~∞° .
J~Ú`Õ =∞O„`«∞Å∞ U^Õx XHõ ã¨ÉÖíè ’ ã¨É∞íè ºÖˇ· LO_®e. =∞O„u =∞O_»e fã¨∞‰õΩ#fl
Jxfl x~°Ü ‚ ∂« Å#∞ „Ñ¨^•è x, ~å„+¨Ñì u¨ H˜ x"Õk™êÎ~∞° . ~å„+¨Ñì u¨ "å\xflO\˜H˜ P"≥∂^Œ=Ú„^Œ
"Õ™êÎ~∞° . ZO^Œ∞HõO>Ë P x~°Ü ‚ ∂« Å‰õΩ ~å„+¨Ñì u¨ , áê~°"¡ ∞≥ O\ò‰Ωõ ["å|∞^•s HÍ^Œ∞. =∞O„u
=∞O_»ÖË JxflO\˜H˜ ["å|∞ K≥áêÊe.
|_≥\
˚ ò
áê~°"¡ ∞≥ O\ò „Ñü ÜÕ∞\Ï 3™ê~°∞¡ ã¨=∂"Õâ=◊ ∞=Ù`«∞Ok. =~å¬HÍÅ ã¨=∂"ÕâßÅ∞
E<£ #∞Oz PQÆãìπ =∞^èºŒ , j`åHÍÅ ã¨=∂"ÕâßÅ∞ #=O|~ü, _çÃãO|~ü =∞^èºŒ , ZO_®HÍÅO
JO>Ë |_≥\˚ ò ã¨=∂"ÕâßÅ∞ "å_ç"_Õ Qç Í Ñ¶„≤ |=i #∞Oz "Õ∞ =∞^èºŒ H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
U„Ñ≤Öò 1#∞Oz "≥Ú^ŒÅÜÕ∞º Pi÷Hõ ãÖ=`«û~åxH˜QÍ#∞ „Ñü ÜÕ∞\Ï Ñ¶≤„|=i
<≥ÅÖ’ "åi¬Hõ |_≥@ ˚ #¡ ∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ_»`å~°∞. XHõ¯ ~Ô Ö· fiË Å‰õΩ ãÖ|OkèOz
=∂„`«O „Ñ¨`ºÕ Hõ |_≥\˚ ò LO@∞Ok. q∞ye# JxflO\˜H˜ HõeÑ≤ ™ê^è•~°} |_≥\˚ ò LO@∞Ok.
=∞#O x`«ºO LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ =ã¨∞,Î ¿ã=ÅÃÑ#· Ñ¨#∞flÅ∞ qkèOK«_O» , `«yOæ K«_O» , Ñ¨ÓiÎQÍ
`˘ÅyOK«_O» =O\˜ J<ÕHÍ<ÕHõ Pã¨HHÎ˜ ~õ ° q+¨Ü∂« Å∞ D |_≥\˚ òÖ’ LO\Ï~Ú. „Ñ¨É∞íè `åfixH˜
105
P ~åÉ’ÜÕ∞ ãÖ=`«û~°OÖ’ ZO`« P^•Ü«∞O =ã¨∞OÎ ^Œ#∞‰õΩO@∞<åfl~À, UÜÕ∞ Ñ¨^HŒä ÍÅ‰õΩ
ZO`« Y~°∞Û ÃÑ\ÏìÅ#∞‰õΩO\Ï~À, ZO`« Ö’@∞ U~°Ê_»∞`«∞O^À Jxfl ~°HÍÅ q=~åÅ∞
JO^Œ∞Ö’ LO\Ï~Ú. n<Õfl '~°∂áê~Ú ~åHõ–~°∂áê~Ú áÈHõ— Jx ‰õÄ_® JO\ÏO.
JO>Ë ~°∂áê~ÚÖ’ ZxflÃÑã· Å¨ ∞ ZHõ¯_ç #∞Oz =™êÎ~Ú? Zxfl ÃÑã· Å¨ ∞ ^ÕxH˜ Y~°∞Û
ÃÑ\ÏìÅ#∞‰õΩO@∞<åfl~À nx =Å¡ ã¨∞Å∞=ÙQÍ J~°O÷ J=Ù`«∞Ok. Q
„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO JO>Ë Hˆ =ÅO ZxflHõÖË HÍ^Œ∞. ZxflHõÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù

Jxfl "ÕàÖ◊ Ï Hõ$`«H"õ ∞≥ #ÿ q. "å\˜x _»|∞ƒQÆÅ "å~°∞, Éè∂í ™êfi=ÚÅ∞,
HõÑ@¨ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞ =∂„`«"∞Õ #_çÑO≤ K«∞HÀQÆey#q.
- K≥ QÆ∞"≥~å (L~°∞ˆQfiÖ’ KÕã≤# „Ñ¨ãÖQÆO 1961)
'x["≥∞#ÿ ã¨fi~å[ºO Hˆ =ÅO H˘kÌ=∞Ok JkèHÍ~åxfl KÕÑ@¨ _ì O»
^•fi~å<Õ ~å^Œ∞. HÍx, P JkèHÍ~°O ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO J~Ú#Ñ¨Ù_»∞
^•xfl ZkiOK«QÆÅ ã¨`åÎ#∞ JO^Œ~°∂ ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_Õ
ã¨fi~å[ºO ã≤kãú ∞¨ OÎ k—. - =∞Ç¨`å‡QÍOnè
Q10 JO`«Hõ<åfl Z‰õΩ¯= „H˜q∞#Öò ˆHã¨∞Å∞#fl JÉèíºiú Ö’Hõã¨Éèí‰õΩ ÔQeKÕJ=HÍâ◊O-25%

Q U „H˜q∞#Öò ˆHã¨∞Å∞ ÖËx JÉèíºiú Ö’H±ã¨Éèí‰õΩ ÔQeKÕ J=HÍâ◊O ˆH=ÅO -5.5%
WHõ¯_» J~°=~å^Œ∞ ÑÖA QÆOQÆ∂e. al<≥ãπ WO_çÜ∂« (2001)

"≥∞ÿ‰õΩÅ∞ q~°Q˘æ@ì~å^Œ∞
|@ìÅ∞ zOK«~å^Œ∞
^Œ∞~°ƒù+¨ÖÏ_»~å^Œ∞
qlÖòû "ÕÜ«∞~å^Œ∞
ÉˇOpÅ∞ ÉÏ^Œ~å^Œ∞
J@∞x@∞ Ñ¨~°∞ÔQ`«Î~å^Œ∞
Ñ¨`å„Å∞ zOz"ÕÜ«∞~å^Œ∞
ã‘ÊHõ~ü "åH˜\’¡H˜ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ~å^Œ∞
Ñ¨„=~°Î<å xÜ«∞=∂=o "Õ∞~å ÉèÏ~°`ü =∞Ç¨<£ Ñ¨„ÑÖK«ÑÙ¨ JuÃÑ^ŒÌ Ñ¨„*Ï™êfiq∞Hõ ^Õâ◊O
=∞# ZO.Ñ.≤ Z"≥∞‡ÖËºÅ HÀãÖ J Ç¨Ï› Ç¨Ï› =iúÖÏ¡e.

106
~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO
QÆ=~°fl~ü
^Õâßkè<`Õ « '~å„+¨Ñì u¨ — J~Ú`Õ, ~å„+Öì Ö’ ~å„ëêìkÑè u¨ 'QÆ=~°fl~ü—. PÜ«∞##∞ ~å„+¨Ñì u¨
xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . PÜ«∞# U ã¨ÉÖíè ’#∂ ã¨É∞íè º_≥· LO_®eû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . QÆ=~°fl~üQÍ
xÜ«∞q∞OK«|_»¤ =ºH˜Î XHõ"àÕ ◊ U^≥<· å K«@ãì É¨ Öíè ’ ã¨É∞íè º_≥· LO>Ë P ã¨Éºíè `åfixfl HÀÖ’Ê`å_»∞.
~å„+¨Ñì u¨ H˜ ã¨=∞‡`«O J~Ú#O`«HÍÅO PÜ«∞# P Ñ¨^qŒ Ö’ LO\Ï~°∞. XHõ ~å„ëêìxH˜
K≥Ok# <åÜ«∞‰õΩ_çx ÖË^• „Ñ¨=ÚY =ºHÎ̃x =∞~À ~å„+ì̈OÖ’ QÆ=~°fl~üQÍ xÜ«∞q∞OK«_O»
P#"å~ÚfQÍ =ã¨∞#Î flk.
~å„+Öì Ö’x qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅxflO\˜H˜ PÜ«∞<Õ Kèå<£ûÅ~üQÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . JO^Œ∞Hˆ
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’ "≥ã· π Kèå<£ûÅ~°∞¡ =∂„`«"∞Õ LO\Ï~°∞.
~å„+Öì Ö’ "≥∞*Ïi\© áêsìQÍ ZxflÔH#· áêsìH˜ K≥Ok# <åÜ«∞‰õΩ_çx '=ÚYº=∞O„u—QÍ
QÆ=~°fl~ü xÜ«∞q∞™êÎ~°∞. JÖÏˆQ âßã¨#ã¨Éèí#∞ ~°^Œ∞Ì KÕ¿ã JkèHÍ~åxfl PÜ«∞# Hõey
LO\Ï~°∞. HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ JkèHÍ~°O QÆ=~°fl~ü KÕuÖ’<Õ LO@∞Ok. QÆ=~°fl~ü ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞
PÜ«∞# q^è∞Œ Å#∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . Hˆ O„^ŒOÖ’ ~å„+ì̈Ñu¨ H˜
L#fl>Ë,¡ ~å„+ì̈OÖ’ QÆ=~°fl~ü‰Ωõ Mˇn· Å tHõ#Δ ∞ `«yOæ KÕ (Ô~q∞+¨<)£ , "å~Ú^• "Õ¿ã, =∂ˆ~Û
JkèHÍ~°O LOk. J~Ú`Õ ~å„+ì̈Ñu¨ ÖÏ LitHõÑΔ _¨ ¤» "åiH˜ Hõ=Δ ∂aèHΔõ „Ñ¨™êkOK«_O» ,
Ããx· Hõ tHõÅΔ ÃÑ· x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞HÀ=_®xH˜ PÜ«∞#‰õΩ JkèHÍ~°O ÖË^∞Œ . XHõ ¿Ñ~˘Ok#
<åqHÍ^Œà◊ Hõ=∂O_»~ü Hõ"åãπ =∂<≥Hë± ê <å<å=u, `«# ÉèÏ~°º‰õΩ#fl „Ñ≤ÜÚ« _çx Ç¨Ï`«º
KÕÜ∞« QÍ, HÀ~°∞ì PÜ«∞#‰õΩ Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~° tHõΔ qkèOzOk. D tHõ#Δ ∞ ~å„+ì̈Ñu¨
~°^∞Œ Ì KÕâß~°∞. ^ÕâO◊ Ö’ Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~° tHõΔ ~°^~ÌŒ Ú# `˘e Hˆ ã¨∞ |Ç¨ïâß W^Õ.
107
^ÕâßxHõO`«\ H˜ ˜ ~å[ºã¨É,íè Ö’HõãÉ¨ ,íè K«@ãì É¨ Åíè ∞ (áê~°"¡ ∞≥ O\ò)QÍ L#fl>Ë,¡ ~å„ëêìÅ
™ê÷~ÚÖ’ ~å„+¨ì K«@ãì É¨ Åíè ∞QÍ âßã¨# ã¨Éíè (JÃãOc¡), âßã¨# =∞O_»e (H“xûÖò) L<åfl~Ú.
Wq ~å„ëêìxH˜ ãÖ|OkèOz# K«\ÏìÅ#∞ KÕ™êÎ~Ú. ÑïáêÅ##∞ H˘#™êy™êÎ~Ú.
âßã¨# =∞O_»e - âßã¨# ã¨Éíè
~å[ºã¨Éíè ã¨É∞íè ºÅ#∞ „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ Z#∞flHÀ#>Ë,¡ âßã¨#=∞O_»e (Z"≥∞‡bû)
ã¨É∞íè ºÅ#∞ ‰õÄ_® „Ñ¨[Å∞ <Õ~∞° QÍ Z#∞flHÀ~°∞. „Ñ¨[Å∞ âßã¨# ã¨Éíè (Z"≥∞‡ÖËºÅ#∞) ã¨É∞íè ºÅ#∞
=∂„`«"∞Õ F@∞¡ "Õã≤ Z#∞flH˘O\Ï~°∞. âßã¨# =∞O_»eH˜ ZxflÔH#· "åix ("≥∞O|~ü PÑ¶π
Öˇl¿ã\¡ "˜ £ H“xûÖò) ZO.ZÖò.ã≤. Jh, âßã¨# ã¨É‰íè Ωõ ZxflÔH#· "åix ("≥∞O|~ü PÑ¶π
Öˇl¿ã\¡ "˜ £ JÃãOc¡) ZO.ZÖò.Z. Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
^ÕâßxH˜ ™êfi`«O„`«ºO =zÛ# `«~åfi`« Jxfl ~å„ëêìÅÖ’#∂ D ZQÆ∞= ã¨ÉÅíè ∞
JO>Ë âßã¨# =∞O_»à√◊ § ÖË=Ù. =∞# ~å„+Öì Ö’ âßã¨#=∞O_»e 1958Ö’ U~åÊ@~ÚºOk.
J~Ú`Õ 1985Ö’ `≥Å∞QÆ∞^ÕâO◊ (ZhìP~ü) JkèHÍ~°OÖ’H˜ =zÛ# `«~åfi`«, 'Wk ^ŒO_»Q=Æ ∂i
ã¨Éèí— Jx nxfl ~°^∞Œ Ì KÕãO≤ k. 2004Ö’ uiy HÍO„ÔQãπ JkèHÍ~°OÖ’H˜ =zÛ# `«~åfi`«
2007Ö’ =∞m¡ nxfl Ñ¨Ù#~°∞^Œiú OzOk. WO^Œ∞Ö’x "≥Ú`«OÎ ã¨É∞íè ºÅ ãÖYº 90. JO>Ë
"≥Ú`«OÎ JÃãOc¡ ™ê÷<åÅÖ’ =¸_À=O`«∞Hõ<åfl q∞OK«~å^Œ∞. =∞# âßã¨# ã¨ÉÏè ™ê÷<åÅ
ãÖYº 294 { XHõ~∞° <åq∞>Ë_£ ã¨É∞íè º_»∞ L<åfl~°∞. H˘`«QÎ Í U~°Ê_ç# `≥ÅOQÍ}Ö’ D
ãÖYº 119 HÍQÍ, PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ òÖ’ 175QÍ =∂iáÈ~ÚOk. J~Ú`Õ, =KÕÛ ZxflHõÖ’¡
D ™ê÷<åÅ∞ `≥ÅOQÍ}Ö’ 153‰õΩ, PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ òÖ’ 225‰õΩ ÃÑ~°Q#Æ ∞<åfl~Ú.
~å[ºã¨É‰íè Ωõ HõàÅ◊ ∞, ™êÇ≤Ï`«ºO, ¿ã"å~°OQÍÅ‰õΩ, POQÀ¡ WO_çÜ∞« <£Å‰õΩ K≥Ok#
"åix ~å„+¨Ñì u¨ <åq∞<Õ\ò KÕã#≤ >Ë,¡ ~å„+Öì Ö’ D H“xûÖò‰Ωõ QÆ=~°fl~ü H˘O^Œix <åq∞<Õ\ò
KÕ™êÎ~∞° . JHõ¯_çÖÏˆQ „Ñü ~Ô O_Õà§◊ HÀ™êi =¸_À =O`«∞ ã¨É∞íè ºÅ∞ i>ÿ̌~=° Ù`å~°∞. "åi
™ê÷#OÖ’H˜ H˘`«Î ã¨É∞íè ºÅ∞ ZxflHõ=Ù`å~°∞. JÖÏ D ã¨Éíè ~å[ºã¨ÉÖíè Ï<Õ âßâ◊fi`« ã¨ÉQíè Í
H˘#™êQÆ∞`«∂ LO@∞Ok. âßã¨#=∞O_»e ã¨É∞íè ºÅ#∞ Z#∞flH˘<ÕO^Œ∞‰õΩ ™ê÷xHõ „Ñ¨*Ï„Ñüx^è∞Œ Å∞,
„QÍ_»∞ºÜÕ∞@∞¡, \©K~« ∞° ,¡ Z"≥∞‡ÖËºÅ∞, F@∞ "Õ™êÎ~∞° . ZxflÔH#· ã¨É∞íè ºÅ∞, `«=∞Ö’ XHõix
ã¨ÉÏè ^èºŒ ‰õΩΔ _»∞ (Kè~·≥ ‡° <£)QÍ, =∞~˘Hõix LÑ¨ãÉ¨ Ïè ^èºŒ ‰õΩΔ x (_çÑÓ¨ º\˜K~·≥è ‡° <£)QÍ Z#∞flH˘O\Ï~°∞.
WHõ âßã¨#ã¨É‰íè Ωõ S^Õà§◊ H˘Hõ™êi ZxflHõÅ∞ [~°∞QÆ∞`å~Ú. JO>Ë „Ñ¨[Å∞ `«=∞
F@∞ Ç¨Ï‰õΩ¯ ^•fi~å `«=∞ Z"≥∞‡ÖËºÅ#∞ Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. âßã¨#ã¨Éíè J^èºŒ ‰õΩΔ _çx ‰õÄ_®
Ö’H±ãÉ¨ Öíè ’ Ñ≤ez#@∞¡QÍ 'ã‘ÊHõ~ü— Jx JO\Ï~°∞. PÜ«∞# ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞ _çÑÓ¨ º\© ã‘ÊHõ~ü
PÜ«∞# q^èŒ∞Å#∞ x~°fiiÎã¨∞ÎO\Ï~°∞. H˘`«Î ã¨ÉèíÖ’ `å`å¯eHõOQÍ '„áÈ>ˇO ã‘ÊHõ~ü—#∞
ZOÑ≤HKõ ãÕ ∞¨ H˘x P `«~åfi`« ã‘ÊHõ~ü#∞ Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’x 'J\Ïsfl[#~°Öò—
ÖÏQÍ<Õ, ~å„+¨ì ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’x 'J_»fiHˆ \ò [#~°Öò—‰õΩ WHõ¯_ç âßã¨#ã¨ÉÖíè ’ áêÖÁæ<Õ qâıëêkèHÍ~°O
‰õÄ_® LOk. J~Ú`Õ PÜ«∞#‰õΩ ã¨ÉÖíè ’ F\ÕQ∑ Ç¨Ï‰õΩ¯ =∂„`«O LO_»^∞Œ .
108
=ÚYº=∞O„u
~å„+ì̈OÖ’ J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú „Ñ¨*Ï<åÜ«∞‰õΩ_»∞ =ÚYº=∞O„u. ZxflHõÖ’¡ J`«ºkèHõ
™ê÷<åÅÖ’ QÔ Å∞á⁄Ok# áêsì `«=∞Ö’ XHõix =ÚYº=∞O„u Ñ¨^qŒ H˜ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok.
J~Ú`Õ, QÔ Å∞á⁄Ok# ™ê÷<åÅ∞ "≥Ú`«OÎ ™ê÷<åÖ’¡ ã¨QÍxH˜ q∞Oz LO_»Háõ È`Õ W`«~°
áêsìÅ ÖË^• ã¨fi`«O„`« ã¨É∞íè ºÅ =∞^Œ`ú ∞« Å∞ á⁄O^•eû LO@∞Ok. =ÚYº=∞O„u ã≤áê¶ ~°∞ûÅ
"Õ∞~°‰Ωõ QÆ=~°fl~ü =∞O„u =∞O_»ex U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~∞° . =∞O„`«∞ÅÖ’ HÍºa<≥\ò =∞O„`«∞Å∞,
LÑ¨=∞O„`«∞Å∞, ã¨Ç¨ Ü«∞ =∞O„`«∞Å∞ LO\Ï~°∞. g~°O`å ã¨z"åÅÜ«∞O, (Ãã„Hõ>iË Ü«∞\ò)
#∞Oz `«=∞ `«=∞ q^è∞Œ Å#∞ x~°fiiÎã∞¨ OÎ \Ï~°∞. giH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ HÍ~°ºx~°fiÇ¨Ï}Ï (Zy˚‰Äõ º\˜")£
=~°Oæ LO@∞Ok. áÈ`Õ, =ÚYº=∞O„uH˜ âßã¨# ã¨É#íè ∞ ~°^∞Œ KÌ ¿Õ ã JkèHÍ~°O LO@∞Ok.
ZÑ¨ÙÊ_≥<· å ã¨~ˆ =∞O„u =~°Oæ Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞, KÕ~∞° ÊÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. XHÀ¯ âßY‰õΩ XHÀ¯
=ÚYº HÍ~°º^Œi≈ („Ñ≤xûáêÖò Ãã„ÔH@s) LO\Ï~°∞. =ÚYº=∞O„uH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ, „Ñ¨^•è #
HÍ~°º^Œi≈ (pÑ¶π Ãã„ÔH@s) LO\Ï~°∞. ã¨z"åÅÜ«∞O |Ü«∞@ „Ñü âßY‰õΩ XHõ Hõg∞+¨#~ˆ \ò
¿Ñ~°∞`À QÍx, _≥~Ô· Hõ~ì̂ \ò ¿Ñ~°∞`ÀHÍx „Ñ¨^•è # HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ LO\Ï~Ú. Q
ã¨∞ÑïáêÅ# ÉèÏ=#
„Ñ¨É∞íè `«fiO ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ, „ÑüÉèÏ=O`«OQÍ, áê~°^~Œ ≈° HõOQÍ Ñ¨xKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨[Å‰õΩ
["å|∞^•sQÍ LO_ÕO^Œ∞‰õΩ 'ã¨∞ÑïáêÅ#— (QÆ∞_£ QÆ=~Ô fl<£û) XHõ "ÕkHõQÍ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
'ã¨∞ÑïáêÅ#— „áê^äqŒ ∞Hõ ã≤^•úO`åÅÖ’ q∞o`«"∞≥ #ÿ JOâßÅ∞ :
Q „Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~°ºHõÖÏáêÖ’¡ „Ñ¨[Å ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO
Q K«@O ì Ñ¨@¡ Q“~°=O

Q ÉèÏ=„Ñ¨H@ õ <å ¿ãfiK«Û-ù ãÖÑ¶∞¨ \˜`=« ∞ÜÕ∞º ¿ãfiK«Ûù
Q áê~°^~ Œ ≈° Hõ`« - ["å|∞^•s`«#O
Q „Ñ¨[Öˇ#∞fl‰õΩ#fl „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ „Ñ¨É∞íè `«fiO LO_»@O
"åã¨Î"£
^ÕâO◊ Ö’x qq^èŒ „áêO`åÅÖ’x <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ‰õΩ, áÈbã¨∞Å‰õΩ, JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÍxH˜,
~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ =∞^èºŒ ãÖ|O^è•Å∞ L<åflÜ«∞x KåÖÏ ã¨Ê+ì̈OQÍ "≥Å_¡ O·≥ k.
„Ñ¨ã∞¨ `Î =« Ú#fl <Õ~–° qKå~°}Ï Ñ¨ûúŒ „Ñ¨^•è #OQÍ =ºH˜QÎ `Æ « <Õ~åÅ#∞ qKåiOKÕO^Œ∞Hˆ QÍx,
=∂Ñ¶Ü ≤ ∂« HÍ~°ºHõÖÏáêÅ`À =º=Ç¨ÏiOKÕÖÏ ÖË^∞Œ . K«@Oì Ö’x x|O^è#Œ Å∞ Pi÷H<õ ~Õ åÅ#∞
Ñ¨H_õ ƒ» OnQÍ qKåiOKÕÖÏ ÖË=Ù. qq^èŒ <Õ~ã° ÷¨ =Ú~îåÅ∞, =∂Ñ¶Ü ≤ ∂« Å∞, JOQÆ|ÖÏxfl,
J~°|÷ ÖÏxfl ÃÑOK«∞‰õΩx JkèHÍ~°∞Å`À#∂, ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ`À#∂, W`«~∞° Å`À#∂
ãÖ|O^è•Å∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩx `«=∞‰õΩ J_»∞Q¤ À_»Å∞ ÖË‰Ωõ O_® =º=Ç¨Ïiã¨∞<Î åfl~Ú.
–Z<£.Z<£."À„Ç¨ x"ÕkHõÖ’
109
âßã¨# =º=ã¨÷
QÆ=~°fl~ü
~åROÖ’ ~å*ÏºOQÆ Ñï~°H‰Δõ Ωõ _»∞. „Ñ¨É∞íè `«fi
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ PÜ«∞#¿Ñ~°∞<Õ H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
~å*òÉ=íè <£Ö’ LO\Ï~°∞.
=ÚYº=∞O„u
=ÚYº=∞O„u`À áê@∞QÍ =∞O„`«∞ÅO^Œ~∂°
ã¨z"åÅÜ«∞O #∞Oz ÑïáêÅ##∞
H˘#™êy™êÎ~∞° .
LÑ¨=ÚYº=∞O„u
=ÚYº=∞O„u, LÑ¨=ÚYº=∞O„u Ñ¨^qŒ x
U~åÊ@∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û,
HÍºa<≥\ò =∞O„`«∞Å∞
=ÚYº=∞O„u HÀiHõ "Õ∞~°‰Ωõ "≥Ú`«OÎ ã¨É∞íè ºÅÖ’ 15%
q∞OK«‰Ωõ O_® =∞O„`«∞Å#∞ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
LÑ¨=∞O„`«∞Å∞
ã¨Ç¨ Ü«∞ =∞O„`«∞Å∞
âßã¨# Ñï+¨`ü (H“xûÖò) ZQÆ∞= ã¨Éèí

âß+¨#Ñï+¨`ü ã¨É∞íè ºÅ#∞ 'ZOZÖòã—≤ Åx âßã¨# ã¨Éíè (JÃãOc¡) kQÆ∞= ã¨Éèí
JO\Ï~°∞. "≥Ú`«OÎ âßã¨#ã¨Éíè ã¨É∞íè ºÅÖ’ âßã¨# ã¨Éèí∞ºÅ#∞ „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨`«ºHõΔOQÍ
=¸_À =O`«∞‰õΩ q∞OK«‰Ωõ O_® WO^Œ∞Ö’
ã¨É∞íè ºÅ∞ LO\Ï~°∞. ã¨É∞íè ºÅ HÍÅÑïq∞u Z#∞flH˘O\Ï~°∞. gi<Õ 'Z"≥∞‡ÖËº—Åx
Pˆ~à◊√.¡ „Ñü ~Ô O_ÕàH¡◊ À™êi =¸_À=O`«∞ JO\Ï~°∞. U_®kÖ’ âßã¨#ã¨Éíè =¸_»∞
ã¨É∞íè ºÅ∞ i>ÿ̌~ü J=Ù`«∞O\Ï~°∞. ™ê~°∞¡ ã¨=∂"Õâ=◊ ∞=Ù`«∞Ok.
110
~å*ÏºOQÆ=∂? áê~°"¡ ∞≥ O\Ï? Uk Q˘Ñ¨Ê?
~å*ÏºOQÆO J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# `˘e<åà◊Ö¡ ’<Õ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú âßã¨# =º=ã¨÷ J~Ú#
'áê~°"¡ ∞≥ O\ò— Z‰õΩ¯"å? Jã¨b âßã¨# =º=ã¨#÷ ∞ U~°Ê~°K_« ®xH˜ gÅ∞ HõeÊOz# '~å*ÏºOQÆO—
Z‰õΩ¯"å? J#fl „Ñ¨âfl◊ `«Öuˇ OÎ k. ~å*ÏºOQÆO J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# `«~åfi`« =∞~°∞ã¨\ ˜ U_®^Õ
~å*ÏºOQÍxH˜ "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨=~°} [~°QÍæ, J^Õ U_®kÖ’ D Q˘_»= ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =ÚO^Œ∞‰õΩ
=zÛOk. P `«~åfi`« ‰õÄ_® =∞iH˘xfl ™ê~°∞¡ 'Uk Q˘Ñ¨Ê—? J#fl „Ñ¨âfl◊ `«Ö`ˇ ∞« `Î ∂«
=zÛOk. P „Ñ¨âfl◊ #∞ ÖË=<≥u#Î Hˆ ã¨∞ÖËq∞\’ K«∂_»O_ç. (WHõ¯_» 'ZH±û— J<Õ QÆ∞}HÍ~°Ñ¨Ù
QÆ∞~°∞Î#∞ "åk, U „Ñü"åkÃÑ·# H˘\Ï¡_»∞`«∞<åfl_À K≥¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ "å_çOk. WOw¡+¨μÖ’ nxfl
'=Ô~ûãπ— (V/s) Jx ~åã¨∞ÎO\Ï~°∞.)
Q1951 Q â◊OHõs „Ñ¨™ê^£ ˛ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO
~å*ÏºOQÆOÖ’x 368= JkèH~õ }° OÖ’ ~å*ÏºOQÆ ã¨=~°}‰õΩ ãÖ|OkèOz ZÖÏO\˜
Ñïq∞`«∞Å∞ qkèOK«Ö^Ë ∞Œ QÆ#∞Hõ „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å`À ã¨Ç¨ , U q+¨Ü∂« <≥fl· <å ã¨=iOKÕ
JkèHÍ~°O áê~°"¡ ∞≥ O\ò‰Ωõ LO^Œx ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì â◊OHõs „Ñ¨™ê^£ Hˆ ã¨∞Ö’ ¿Ñ~˘¯Ok. HÍx,
P `«~åfi`«...
Q1967 Q QÀÅH±<å^ä£ ˛ ÑÖ*ÏÉò ~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `«fiO
~å*ÏºOQÆOÖ’x 368= JkèH~õ }° O "Õ∞~°‰Ωõ „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ ã¨=iOKÕ JkèHÍ~°O

áê~°"¡ ∞≥ O\ò‰Ωõ ÖË^xŒ QÀÅH±<å^ä£ J<Õ Éè∂í ™êfiq∞ ^•YÅ∞ KÕã#≤ Hˆ ã¨∞Ö’ `ÕeÛ K≥ÑÊ≤ Ok.
„áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ J`«ºO`« Ñ¨q„`«"∞≥ #ÿ =x, "å\˜x ã¨=iOK«_O» ‰õΩ^Œ~^° xŒ q=iOzOk.
HÍx P`«~åfi`«,D f~°∞Ê`À áê~°"¡ ∞≥ O\ò 1971Ö’, ~å*ÏºOQÆOÖ’x 368`À áê@∞QÍ
13= JkèH~õ } ° #∞ ã¨=iOz `«# PkèÑ`¨ åºxfl x~°∂Ñ≤OK«∞H˘Ok. ~å*ÏºOQÍxH˜ 24=
ã¨=~°}KÕã∂¨ Î áê~°"¡ ∞≥ O\ò KÕã#≤ ã¨=~°}Å#∞ ã¨∞„Ñ‘OÖì ’ „Ñ¨tflOK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^xŒ ¿Ñ~˘¯Ok.
Q1973 Q H ˆ â◊"å#O^Œ ÉèÏ~°u ˛ Hˆ ~°à◊ „Ñ¨É∞íè `«fiO
D 24= ~å*ÏºOQÆ ã¨=~°}#∞ Hˆ â◊"å#O^Œ ÉèÏ~°u Hˆ ã¨∞Ö’ =∞m¡ „Ñ¨tflOK«_O»
[iyOk. áê~°"¡ ∞≥ O\ò‰Ωõ ~å*ÏºOQÍxfl ã¨=iOKÕ qâı+¨ JkèHÍ~°O LOk HÍx, ~å*ÏºOQÆÑÙ¨
=∞øoHõ ã¨∂„`åÅ‰õΩ, ™ê~°fiÉè∫=∞`«fiO, Ö∫H˜Hõ JOâßÅ‰õΩ qÑ¶∂¨ `«O HõÅ∞QÆ‰Ωõ O_® D
ã¨=~°}Å∞ LO_®Åx ã¨Ê+Öì KÕãO≤ k. „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, =∞øoHõ ã¨∂„`åÅÖ’ ÉèÏQÆ"∞Õ #x
‰õÄ_® ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì q=iOzOk. ~å*ÏºOQÍxH˜ KÕã#≤ 24= ã¨=~°} ã¨~Ô O· ^Õ#x D
f~°∞ÊÖ’ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
Q1980 Q q∞#~åfiq∞Öòû ˛ H ˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ #fl <åºÜ«∞ ã¨g∞HΔÍkèHÍ~°OÃÑ· Ñïq∞`«∞Å∞ qkèã∂¨ ,Î áê~°"¡ ∞≥ O\ò 1976Ö’
42= ~å*ÏºOQÆ ã¨=~°} KÕãO≤ k. nxfl „Ñ¨tflã¨∂Î D Hˆ ã¨∞ ^•YÅ~ÚOk. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
=∂„`«O `«#‰õΩ#fl JkèHÍ~åxfl Ñïq∞`«O KÕ¿ã JkèHÍ~°O áê~°"¡ ∞≥ O\ò‰Ωõ ÖË<Õ ÖË^xŒ
ã¨Ê+ì̈O KÕã∂¨ Î f~°∞Ê K≥ÑÊ≤ Ok. D Hˆ ã¨∞Ö’ =∞øeHõ ã¨∂„`åÅ „áê^è•#º`«#∞ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
=∞~À™êi ã¨Ê+Öì KÕãO≤ k. ™ê=∂lHõ ãÖHˆ =Δ ∞ K«\ÏìÅ∞–„áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ LÅ¡OÑ¶∞≤ OK«_®xH˜
gÅ∞ÖË^xŒ q=iOzOk. Q

111
_ç̂H@
ì ~ü 1975 f~°∞Ê
WOk~å QÍOnè ZxflHõÅ J=Hõ`=« HõÅ‰õΩ áêÅÊ_®¤~O° @∂ P"≥∞ „Ñ¨`º« i÷ ~å*ò<å~åÜ«∞}ü
^•YÅ∞ KÕã#≤ Ñ≤\ +˜ <¨ Ö£ ’ JÅÇ¨ÉÏ^£ ÃÇÏ· HÀ~°∞,ì PÜ«∞# P~ÀÑ¨}Å∞ x["Õ∞#x f~°∞Ê
K≥ÑÊ≤ Ok. 1971Ö’ Ö’H±ãÉ¨ ‰íè Ωõ [iy# ZxflHõÖ’¡ WOk~åQÍOnè, JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÍxfl
`«=∞ „Ñ¨Kå~åxH˜ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩx J„Hõ=∞ Ñ¨^`úŒ ∞« Å‰õΩ áêÅÊ_ç#@∞¡ `ÕÖÏÛ~°∞. ^•O`À
Pˆ~à◊¡ áê@∞ ZxflHõÖ’¡ áÈ\© KÕÜ∞« _®xH˜ P"≥∞ J#~°∞›~åÅx, P"≥∞ ZxflHõ K≥Å^¡ OŒ @∂
f~°∞Ê xzÛOk. JÑ¨ÙÊ_®"≥∞ ^Õâ◊ „Ñ¨^•è x. HÍx, D f~°∞Ê`À P"≥∞ `«# „Ñ¨^•è x Ñ¨^qŒ x
HÀÖ’Ê"åeû# Ñïã≤u÷ U~°Ê_çOk. ^•O`À z=~°H˜ P"≥∞ `«# Ñ¨^qŒ Ñ¨kÅO HÀãÖ
^ÕâO◊ Ö’x Ñïã≤u÷ 'KÕ~Ú— ^•\˜ áÈ~ÚO^ŒO@∂ 'J`«º=ã¨~° Ñïã≤u÷ — „Ñ¨H\õ O˜ zOk.
ZO^Œ~À ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ#∞, qq^èŒ „Ñ¨*ÏãÖÑ¶∂¨ Å∞, ãÖã¨Å÷ Ö’ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl "ÕÖÏk
HÍ~°ºHõ~ÅÎ° #∞ *ˇà· Ö¡◊ ’ ‰õΩH˜¯ `«# f~°∞Ê#∞ „Ñ¨H\õ O˜ zOk.
''„Ñ¨É∞íè `«fi Ü«∞O„`åOQÍxfl `«=∞‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ =∂~°∞Û‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ Éèqí +¨º`ü
`«~åÅ g∞^Œ ãÖHÔ à◊√¡ "Õ¿ã Ç¨Ï‰õΩ¯, q"ÕK#« Å QÆ∞`åÎkÑè `¨ º« O U `«~åxH© ÖË^∞Œ . ~å*ÏºOQÍxfl
ã¨=iOKÕO^Œ∞‰õΩ ZÖÏO\˜ J=HÍâßÅ∞ ÖËHáõ È`Õ–„Ñ¨[Å∞ qÑ¨=¡ O ÖÏO\˜ ~å*ÏºOˆQ`«~°
Ñ¨^`úŒ ∞« Å‰õΩ áêÅÊ_»`å~°∞. „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ =ÚYºOQÍ, rqOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ Z=∞Ô~h˚ û
ÖÏO\˜ Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ ‰õÄ_® LÅ¡OÑ¶∞≤ OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ ——.
- ÃÇÏKü.P~ü.Y<åfl. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =∂r <åºÜ«∞=¸iÎ
(„áê^äŒq∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ ã¨=iOKÕ JkèHÍ~°OÃÑ·..)
Z=∞Ô~h˚ ûH˜ =ºuˆ~HõOQÍ L#fl D f~°∞Ê`À <åºÜ«∞=¸iÎ
Y<åfl ÉèÏ~°`« „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ HÍÖËHõáÈÜ«∂~°∞. PÜ«∞#
HÕ^Œ L#fl <åºÜ«∞=¸iÎ ÉËQ∑ 1977Ö’ ÉèÏ~°`« „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ
JÜ«∂º~°∞. WOk~åQÍOnè qkèOz# Z=∞Ô~h˚ ûx ã¨=∞i÷ã∂¨ Î P<å\˜
S^Œ∞QÆ∞i ^èŒ~å‡ã¨#OÖ’x #Å∞QÆ∞~°∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞–„Ñ¨^è•#
<åºÜ«∞=¸iÎ Z.Z<£.~ˆ , <åºÜ«∞=¸iÎ ZO.ÃÇÏKü. ÉËQ,∑ <åºÜ«∞=¸iÎ
"≥.· q.K«O„^ŒK∂« _£, <åºÜ«∞=¸iÎ Ñ≤.Z<£.ÉèQí =Æ u f~°∞Ê „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞.
giH˜ =ºuˆ~HõOQÍ <åºÜ«∞=¸iÎ ÃÇÏKü.P~ü.Y<åfl f~°∞Ê#∞ '#∂ºÜ«∂~ü¯ >ÿ̌"∞£ û— Ñ¨„uHõ
P<å_»∞ „Ñ¨âO◊ ã≤ã∂¨ Î 'WO_çÜ∂« =∞m§ „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù ¿ãfiKåÛùÖ’HõOÖ’H˜ J_»∞y_ç`Õ ÃÇÏKü.P~ü.
Y<åfl‰õΩ `«ÑÊ¨ xãïQÍ XHõ ã¨$‡u ™œ^è•xfl xi‡™êÎ~x° — ¿Ñ~˘¯Ok. <åºÜ«∞=¸iÎ Y<åfl
WzÛ# f~°∞Ê K≥‰Ωõ ¯ K≥^~Œ x° ¿ãfiKåÛù ™œ^èOŒ ÖÏ xÅ|_çO^Õ QÍx PÜ«∞# HÀãÖ ZÖÏO\˜
¿ãfiKèåÛù ã¨‡ $u ™œ^è•xfl ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ xi‡OK«Ö^Ë ∞Œ . Q

112
W™ÈÎxÜ«∂Ö’ "≥ÚÉˇÖ· ò F\ÕQ∑
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ W™ÈÎxÜ«∂ áê~°"¡ ∞≥ O\ò, J^è∞Œ xHõ Ñ¨ûÌŒ Ö’ F@∞"Õ¿ã
Ñ¨ûúŒ H˜ NHÍ~°O K«∞_»∞`«∂ XHõ H˘`«Î K«\Ïìxfl P"≥∂kOzOk. „Ñ¨[Å∞ <Õ~∞° QÍ WO\’¡
‰õÄ~°∞ÛO_Õ `«=∞ "≥ÚÉˇÖ· òáÈ¶ <£ ^•fi~å F@∞ "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ J=HÍâ◊O HõeÊOzOk. ^•O`À
2011Ö’ JHõ¯_» [iy# áê~°"¡ ∞≥ O\ò ZxflHõÖ’¡ „Ñ¨[Å∞ `«=∞ "À@∞#∞ UOK«HÍ¯ "≥ÚÉˇÖ· ò
á¶È<£ ^•fi~å<Õ "Õâß~°∞. x*ÏxH˜, 2005Ö’ [iy# ZxflHõÖ’¡<Õ W™⁄ÎxÜ«∂ 'WO@Ô~fl\ò—
(S-F\ÕQ∑) ^•fi~å "À@∞ "Õ¿ã Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ „Ñ¨[Å‰õΩ HõeÊOzOk. 2007Ö’ [iy#
áê~°"¡ ∞≥ O\ò ZxflHõÖ’¡ 'S-F\ÕQ∑— ãÖK«Å#O ã¨$+≤Oì zOk. 2011 <å\˜ ZxflHõÖ’¡ 24
âß`åxH˜ÃÑQ· Í "À@~°∞¡ '"≥ÚÉˇÖ· ò/S-F\ÕQ∑— ^•fi~å<Õ F@∞"ÕÜ∞« _»O`À W™ÈÎxÜ«∂ XHõ
Ñ¶∞¨ #q[Ü«∂xfl ™êkèOzOk. WHõ "≥ÚÉˇÖ· ò ^•fi~å "À@∞ "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞ Lz`«OQÍ
zÑ¨ÙÊÅ#∞ JO>Ë, ã≤"∞£ HÍ~ü¤ ÖÏO\˜k "≥ÚÉˇÖ· òû L#fl"åiH˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å KÕã∞¨ OÎ k. D
zÑ¨ÙÊ#∞ "≥ÚÉˇÖ· òÖ’ ÃÑ\˜ì UOK«HÍ¯ `«ÑÊ¨ ‰õΩO_® "À@∞ "ÕÜ∞« =K«∞Û. nx=Å¡ XHõi "À@∞#∞
=∞~˘Hõ~∞° "Õ¿ã J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ . á⁄eOQ∑ ¿ã+ì <¨ ‰£ Ωõ "≥àÏ¡eû# J=ã¨~=° ¸ ÖË^∞Œ . ÉÏºÖˇ\ò
ÉÏ‰õΩûÅ JÑ¨ÇÏ¨ ~°}‰õΩ Jã¨ÖË Kèå<£ûÖË^∞Œ . nx=Å¡ "À@¡ âß`«O QÆ}hÜ«∞OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ã¨=∞Ü«∞O =$^ä•HÍ^Œ∞. Y~°∞Û ÉèÏsQÍ `«yáæ È`«∞Ok. „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ J`«ºkèHõ "≥ÚÉˇÖ· òû,
WO@Ô~fl\ò ‰õÄ_® "å_»∞`«∞#fl =∞# ^ÕâO◊ Ö’ WÖÏO\˜ =∞Oz PÖ’K«#Å∞ `«fi~°QÍ =∞#
<åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ ZO^Œ∞‰õΩ~å"À? Q
ZxflHõÅ x~°fiÇ¨Ï}Ï x|O^è#Œ Ö’x '~°∂Öò:49F— F@~°∞ `«#

~°∂Öò 49-F 'u~°™ê¯~° F@∞—#∞ "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ J=HÍâßxflKÕÛ ~°∂Öò. ZxflHõÖ’¡ áÈ\©
KÕã∞¨ #Î fl JÉèºí ~°∞Ö÷ =ˇ ~°∂ `«# F@∞‰õΩ J~°∞›Ö#·ˇ "å~°∞ HÍ^Œx, `å#∞
F\Ï? Z=iH© F@∞ "ÕÜ∞« ^ŒÅ∞ÛHÀÖË^xŒ , D ~°∂Öò "Õ∞~°‰Ωõ F@~ü eã¨∞Öì ’
„Ñ≤Ãã_· Oç Q∑ JkèHÍi =ÚO^Œ∞ F@~°∞ ãÖ`«HOõ KÕÜ∂« eû LO@∞Ok.
'<À\Ï—? J~Ú`Õ Wk '~°ÇÏ¨ ã¨º ÉÏºÖˇ\—ò ‰õΩ q~°∞^Œ"ú ∞≥ Oÿ k. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« H˘#™êQÆ∞`«∞#fl
F\ÕQ∑ÅÖ’ 'DqZ"£∞— (ZÅ„HÍìxH± F\ÕQ∑ "≥∞+‘<)£ Å<Õ "å_»∞`«∞<åfl~°∞.
HÍx D "≥∞+‘#Ö¡ ’ '~°∂Öò : 49F— "Õ∞~°‰Ωõ 'u~°™ê¯~° F@∞— |@<£#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« ÖË^∞Œ .
nO`À 'u~°™ê¯~° F@∞— "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ F@~üeã¨∞Öì ’ ãÖ`«HOõ KÕÜ∞« _»O `«ÑÊ¨ xãï J=Ù`∞« #flk.
JO^Œ∞=Å¡ DqZ"£∞ÅÖ’ 'ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl JÉèºí ~°∞Ö÷ =ˇ ~°∂ #K«ÛÖË^∞Œ — (NOTA- None Of
The Above) J<Õ |@<£ ÃÑ\ÏìÅx ZxflHõÅ Hõg∞+¨<£ 2001Ö’ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ q*˝ÑÎ≤
KÕãO≤ k. nxÃÑ· áœ~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯Å ãÖã¨÷ Ñ≤.Ü«Ú.ã≤.ZÖò. 2004Ö’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ XHõ '„Ñ¨*Ï
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ Ñ≤\+© <¨ —£ #∞ ^•YÅ∞ KÕãO≤ k. 2009Ö’ ã¨∞„Ñ‘O nxfl ~å*ÏºOQÆ ^è~Œ å‡ã¨<åxH˜
x"ÕkOK«QÍ, ÃãÃÑOì |~ü 2013Ö’, 9 Uà◊¡ `«~åfi`« `«# f~°∞Ê#∞ „Ñ¨H\õ ã˜ ∂¨ ,Î "≥∞+‘<Å£ Ö’
'<À\Ï |@<£—#∞ ÃÑ\ÏìeûOkQÍ „Ñ¨É∞íè `åfixfl P^ÕtOzOk. ^•O`À, D™êi ZxflHõÖ’¡
'<À\Ï— |@<£#∞ ÃÑ\Ïì~∞° . HÍx, ^•xHõO@∂ XHõ QÆ∞~°∞#Î ∞ Hˆ \Ï~ÚOK«ÖHË áõ ÈÜ«∂~°∞.
JÉèíº~°∞÷ÅO^Œi Hõ<åfl Z‰õΩ¯= F@∞¡ '<À\Ï—H˜ =¿ãÎ ZxflHõ ~°^Œ∞Ì KÕÜ«∂e. J~Ú`Õ,
=ÚYº"≥∞#ÿ Z<Àfl ãÖã¨¯~°}Å =ÚO^Œ∞ WÑ¨ÙÊ_≥`· Õ <À\Ï HÍÅOK≥e#¡ ãÖã¨¯~°}.Ë Q

113
P~ü.ÔH. ÅHõΔ ‡}ü

#∞=Ùfi ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ H˘`«Î"å_çq QÆ#Hõ Jqhu P~ÀÑ¨}Å∞,
ã≤aS qKå~°}, „Ñ¨`ÕºHõ HÀ~°∞ì P~°¤~ü =O\˜ "å\˜ QÆ∞iOz
zOuã¨∞<Î åfl"Õ"∂≥ ... hˆHg∞ [~°Q^Æ xŒ <Õ#∞ Ç¨g∞xã¨∞<Î åfl#∞QÆ^•...
|∞~°^Œ[Å∞¡`«∞#fl YÖò<åÜ«∞H±Å∞
Q ^•i„^ŒºO, x~°H~Δõ åã¨º`«, J=∂Ü«∞Hõ`fi« O`À ‰õΩ<åiÅ∞¡`∞« #fl ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ Ãã`· O«
rqOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯, ã¨=∂#`«fiÑ¨Ù Ç¨Ï‰õΩ¯, ¿ãfiKåÛùÇÏ¨ ‰õΩ¯ L<åflÜ«∞O@∂ âßã¨#=º=ã¨Å÷ ∞ KÕã#≤
K«\ÏìÅ∞ ZO`«=∂„`«O „Éè=í ∞Å∞ HÍ=Ù. "å\˜x J=∞Å∞ Ñ¨~åÛeûO^Õ#O@∂ ZÑ¨ÙÊ_≥<· å
"Õ∞=Ú P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕ¿ã,Î ~å*ÏºOQÆÑÙ¨ =¸_»∞ =¸ÅãÖÎ ÉèÏÅÖ’ XHõ>#ÿˇ D <åºÜ«∞=º=ã¨÷
JuQÍ „Ñ¨=iÎã¨∞Î#fl^Œ<À, `«# Ñï^èŒ∞Å#∞ Ju„Hõq∞ã¨∞Î#fl^Œ<À q=∞~°≈Å∞ KÕÜ«∞_»O J`«ºO`«
^Œ∞~°^Œ$+¨ìHõ~°"≥∞ÿOk.
– ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ l.Zãπ.ã≤OÑ¶‘∞fi Z.ÔH. QÆOQÆ∂b
(2l-#Å¡^Œ#O-™êÖÏfiA_»∞OÅÃÑ· ã¨∞„Ñ‘O WzÛ# f~°∞ÊÅÃÑ· ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞
=∞~À™êi <åºÜ«∞=º=ã¨÷ÃÑ· |∞~°^Œ[ÖË¡O^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü«∞uflOz#Ñ¨Ù_»∞... - EÖˇ·-2011)
Q `«=∞ HÀãÖ ÅHõΔ ‡} ~ˆ YÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ HÀx"å~°∞ W`«~∞° Å‰õΩ h`«∞Å∞ K≥ÑÊ¨ _»O
`«Q^Æ ∞Œ . ~å=}∞_ç #∞Oz ã‘`#« ∞ ~°HOΔ̃ KÕO^Œ∞‰õΩ ÅHõΔ ‡}∞_»∞ w`« w™ê_»∞ HÍx, ã‘`«
#∞Oz ~å=}∞_çx ~°H˜ΔOKÕO^Œ∞HÀãÖ HÍ^Œ∞. <åºÜ«∞™ê÷<åÅ∞ JO^Œi =∞OzHÀãÖ
ã¨ÊOkOK«_O» PÇ¨fixOK«^yŒ Ok.
– ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸iÎ Jil`ü Ñ¨™êÜ«∞`ü
(HÀ~°∞ìÅ∞ `«=∞ Ñï^èŒ∞Å#∞ Ju„Hõq∞ã¨∞Î<åflÜ«∞O@∂ =zÛ# ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ q=∞~°≈ÅÃÑ·)
114
'>ÿ̌"∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« — #∞Oz
<å‰õΩ ãÖ`À+Ö HõeyOz# =∞~À q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë Jqhu „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ

LOk. Jk ˆH=ÅO =∞# ^ÕâßxˆH Ñïq∞`«O HÍÖË^Œx... `≥eã≤Ok.
115
áêÅ<å =º=ã¨÷ „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºOÖ’ =∞~À
tY~°O. „Ñ¨[Å‰õΩ „Ñü x`«ºO D =º=ã¨`÷ À<Õ
HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ
Ñ¨x. WO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞ÿ# ÑÖKå~Úf
ã¨q∞u, q^Œº, P~ÀQÆºO, ~Ô "≥#∂º, áÈbãπ,
=º=ã¨÷
=ÚxûÑ¨Öò, ~°"å}Ï âßYÅ`À<Õ „Ñ¨[Å `˘e
Ñ¨#∞Å∞ „áê~°OÉè=í ∞=Ù`å~Ú. áêÅ<å =º=ã¨÷
„QÍ=∞™ê÷~Ú #∞Oz "≥Ú^ŒÖ·ˇ lÖÏ¡, ~å„+ì̈,
Hˆ O„^Œ™ê÷~Ú ^•HÍ ™êQÆ∞`«∞Ok. ^ÕâO◊ Ö’ Ju
=ÚYº"≥∞#ÿ áêÅ<å =º=ã¨÷ LO_Õ „áêO`«O
lÖÏ¡. lÖÏ¡ JO`«\ H˜ © =ÚYº HÍ~°ºx~åfi
Ç¨Ï}ÏkèHÍi 'HõÖˇHõì~ü—. PÜ«∞<Õ lÖÏ¡Ö’ âßOu Éè„í ^Œ`Å« #∞ Ñï~°HOΔ̃ KÕ "≥∞l„¿ã\ì ò ‰õÄ_®!
„Ñü lÖÏ¡Ö’ HõÖHˇ ~ìõ ü `«~åfi`Õ q∞ye# áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO LO@∞Ok. „Ñü âßY‰õΩ
lÖÏ¡ ™ê÷~Ú PÑ¶ã‘ ∞¨ Å∞, J=ã¨~åxfl |\˜ì `åÅ∂HÍ, =∞O_»Å ™ê÷~Ú PÑ¶ã‘ ∞¨ Å∞ LO\Ï~Ú.
lÖÏ¡‰Ωõ ~°^Œä ™ê~°^∞Œä Å∞ J~Ú# HõÖHˇ ~ìõ ∞° ¡ JdÅ ÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’ 'Ü«¸xÜ«∞<£
Ñä¡H± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<£— x~°fiÇ≤ÏOKÕ 'ÉèÏ~°fÜ«∞ ÑïáêÅ<å ¿ã=— (SUZãπ) HÀãÖ
ZOÑ≤H~õ Ú#"å~°∞. JÖÏˆQ „Ñü lÖÏ¡ áÈbãπ L#fl`åkèHÍi J~Ú# 'Zãπ.Ñ≤—, 'ÉèÏ~°fÜ«∞
áÈbãπ ¿ã=—(SÑ≤Zãπ) HÕ^Œ ZOÑ≤HÔ #· "å~°∞. JdÅ ÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’ =∞iH˘xfl ¿ã=Å∞
'ÉèÏ~°fÜ«∞ J@g ¿ã=—(S.ZÑ¶.π Zãπ) 'ÉèÏ~°fÜ«∞ ~Ô "≥#∂º ¿ã=— (S.P~ü.Zãπ) ÖÏO\˜
"å\˜`À áê@∞QÍ =∞~À J~°_[» <£ ¿ã=Å∞ L<åfl~Ú. HÍx, W"Õg J`«ºkèHõ „Ñ¨*ÏhHÍxH˜
x`«º rq`«O`À „Ñ¨`º« HõΔ ãÖ|O^èOŒ ÖËxq. Hˆ O„^Œ ™ê÷~ÚÖ’ JdÅ ÉèÏ~°`« ™ê÷~Ú JkèHÍ~°#¡ ∞
'Ü«¸xÜ«∞<£ ÑäH¡ ± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<—£ ZOÑ≤Hõ KÕã#≤ >Ë,¡ ~å„+ì̈ ™ê÷~ÚÖ’ qq^èŒ âßYÅ
L#fl`åkèHÍ~°∞Å#∞, kQÆ∞= ™ê÷~Ú JkèHÍ~°#¡ ∞ '~å„+ì̈ ÑäH¡ ± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<—£ ZOÑ≤Hõ
KÕã∞¨ OÎ k. Hˆ O„^Œ, ~å„+¨ì ÑäH¡ ± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨#∞¡ ã¨fi`«O„`«OQÍ Ñ¨xKÕ¿ã ~å*ÏºOQÆ ãÖã¨Å÷ ∞.
JO>Ë, ~å*ÏºOQÆOÖ’<Õ D ãÖã¨Å÷ ∞ ZO^Œ∞HÀ, Uq∞\’, "å\˜ JkèHÍ~åÅ∞, ÉÏ^èºŒ `«Å∞
ã¨Ê+Öì QÍ ~åã≤ L<åflÜ«∞x J~°O÷ . J@∞ Hˆ O„^Œ ™ê÷~ÚÖ’, W@∞ ~å„+¨ì ™ê÷~ÚÖ’ ZOÑ≤HÜ õ ∞Õ º
L#fl`åkèHÍ~°¡ =º=Ç¨~åÅxflO\˜x D ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<Õ¡ K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï~Ú. J~Ú`Õ,
ÉÏ^è•Hõ~"° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O Uq∞\O>Ë WO`«\ ˜ L#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ ZOÑ≤HÜ õ ∞Õ º D 'S.Z.Zãπ—,
'S.Ñ≤.Ü«∞ãπ— JkèHÍ~°Ö¡ ’ 90 âß`«O ^•HÍ 'rÇ¨ïE~ü....— JO@∂ =∞O„`«∞Å ^•™ÈÇ¨xH˜
JÅ"å@∞ Ñ¨_"¤» åˆ~. „Ñ¨É∞íè `«fi P^ÕâßÅ "Õ∞~°‰Ωõ 2010Ö’ 'ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü QÆ∞_£ QÆ=~Ô fl<£û—
(ã¨∞ÑïáêÅ<å Hˆ O„^ŒO), 'Z.ã≤.hÖˇû<£–FP~ül–=∂~ü—æ J<Õ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨`÷ À
Hõeã≤ KÕã#≤ ã¨~ˆ fiÖ’ W^Õ q+¨Ü∞« O "≥Å_¡ O·≥ k. JO>Ë, HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =~°Oæ `«# P`å‡aè=∂<åxfl
`åHõ@∞ì ÃÑ\˜ì, p=¸, <≥`«∞Î~°∞ ÖËx XHõ ^Œi„^ŒÑ¨Ù xÜ«∞O`«$`«fi =~°æOQÍ „Ñ¨[Å#∞
áêeã¨∞#Î flk. ^ÀK«∞‰õΩO@∞#flk. Q
Q JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆO J<Õk =∞~°∞QÆ∞A˚Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ JuÃÑ^ŒÌ Ü«∞O„`åOQÆO.

- Ç¨Ï<Ài _ç ÉÏÖÏ˚H±
116
áÈ`Õ, HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =~°Oæ Ö’ H˘xfl ~å*ÏºOQÆÑ~¨ ° ã¨fi`«O„`« ãÖã¨Å÷ ∞, =∞iH˘xfl
„Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖã¨Å÷ ∞, =∞iH˘xfl J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl~Ú. Wq HÍ‰õΩO_® =∂=¸Å∞
P^ÕâßÅ`À ~°∂á⁄OkOz# ãÖã¨Å÷ ∂ L<åfl~Ú. áÈ`Õ, ~å„ëêìÅÖ’ L#fl ãÖ|Okè`«
ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« g\˜Ö’ ÉèÏQÆ"∞Õ . J"Õq∞\’ H˘xflO\˜x K«∂_»O_ç.
J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú ~å*ÏºOQÆÑ~¨ ° ãÖã¨Å÷ ∞ :
Q HõO„\’Ö~ü JO_£ P_ç@~ü [#~°Öò (ã≤.Z.l / HÍQ∑)
Q ÉèÏ~°`« ZxflHõÅ Hõg∞+¨<£ (W.ã≤.S)
Q Ü«¸xÜ«∞<£ ÑäH¡ ± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<£ (Ü«Ú.Ñ≤.Zãπ.ã≤)
Q *ÏfÜ«∞ Ã+_»∂ºÅ∞ `≥QÅÆ Hõg∞+¨<£ (Z<£.ã≤.Zãπ.\˜)
Q *ÏfÜ«∞ Ã+_»∂ºÅ∞ *Ï`«∞Å Hõg∞+¨<£ (Z<£.ã≤.Zãπ.ã≤)
Q Pi÷Hõ ãÖÑ¶∞¨ O (ZÑ¶.π ã≤)
Q J\Ïsfl [#~°Öò/ J_»fiHˆ \ò [#~°Öòû
J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú K«@Ñì ~¨ ° ãÖã¨Å÷ ∞ :
Q Hˆ O„^Œ qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨<£ (ã≤.q.ã≤)
Q *ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å Hõg∞+¨<£ (Z<£.ÃÇÏKü.P~ü.ã≤)
Q *ÏfÜ«∞ =∞Ç≤ÏàÏ Hõg∞+¨<£ (Z<£.ã≤._»|∞¡ º)
Q ÉÏÅÅ Hõg∞+¨<(£ Z<£.ã≤.Ñ≤.ã≤.P~ü)
Q Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ (ã≤.S.ã≤)
Q *ÏfÜ«∞ "≥#∞Hõ|_ç# `«~Q° `Æ ∞« Å Hõg∞+¨<£ (Z<£.ã≤.a.ã≤)
Q *ÏfÜ«∞ "≥∞<ÿ åi\©Å Hõg∞+¨<£ (Z<£.ZO.ã≤)
áê~°"¡ ∞≥ O\ò/HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =~°Oæ P^ÕâßÅ`À U~åÊ@~Ú#q :
Q „Ñ¨}ÏoHÍ ãÖÑ¶∞¨ O (Ñ≤.ã≤)
Q *ÏfÜ«∞ Jaè=$kú =∞O_»e (Z<£._ç.Z)
ã¨fi`«O„`« „ÑüÑüQÎ ÅÆ ãÖã¨Å÷ ∞ :
Q „Ñ¨™ê~° ÉèÏ~°u(PHÍâ◊"å}˜/^Œ∂~°^~Œ ≈° <£)
Q W#∂ûÔ~<£û ~Ô QÆ∞ºÖË@s J^ä•i\© (S.P~ü._ç.Z)
Q [=Ç¨Ï~üÖÏÖò <≥„Ç¨˙ >ˇHflõ ÖÏlHõÖò Ü«¸x=iû\˜(*ˇ.Z<£.\˜.Ü«Ú)
Q HÍOÑ≤\ +© <¨ £ Hõg∞+¨<£ PÑ¶π WO_çÜ∂« (ã≤.ã≤.S)
Q *ÏfÜ«∞ [<åÉèÏ Hõg∞+¨<£ (Z<£.ã≤.Ñ≤)
Q ÉèÏ~°`« >ˇeHÍ"£∞ xÜ«∞O„`«}Ï ãÖã¨÷ (\˜.P~ü.Z.S/„\ÏÜü∞)
Q âß„ãÎ̈ ™êOˆHuHõ „Ñ¨^•è # ã¨ÅÇ¨^•~°∞ HÍ~åºÅÜ«∞O (ZÖò.a.F.ZÖò)
Q Hˆ O„^Œ <Õ~° Ñïâ’^èHŒ õ ãÖã¨÷ (ã≤.a.S)
117
ã¨z"åÅÜ«∞O / Ãã„ÔH>ËiÜ«∞\ò
=ÚYº=∞O„u, =∞O„`«∞Å∞ PÜ«∂ qÉèÏQÍÅ L#fl`åkèHÍ~°∞Å∞ JO>Ë, =ÚYº
HÍ~°º^Œ~°∞≈Å∞, „Ñ¨^è•# HÍ~°º^Œi≈ (pÑ¶π Ãã„ÔH@s) HõÅã≤ H˘Å∞=Ù fˆ~ HÍ~åºÅÜ«∞O
'ã¨z"åÅÜ«∞O—. WHõ¯_ç #∞OKÕ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ ãÖ|OkèOz# Jxfl =º=Ç¨~åÅ∞ #_»∞™êÎ~Ú.
Jxfl qÉèÏQÍÅÖ’H˜ „Ñ¨^è•# HÍ~°º^Œi≈, ™ê^è•~°} ÑïáêÅ<å qÉèÏQÆO (lZ_ç)
„Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ k. ™êÜ«∞O„`«O xs‚`"« àÕ Ö◊ ’¡ „Ñ¨[Å‰õΩ „Ñ¨"âÕ O◊ LO@∞Ok.
pÑ¶Ãπ ã„ÔH@s / „Ñ¨^•è # HÍ~°º^Œi≈
=ÚYº=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ J#∞|O^èOŒ
„Ñ≤xûáêÖò Ãã„ÔH@sÅ∞ - =ÚYº HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å∞
XHÀâßY‰õΩ XHÀ „Ñ≤xûáêÖò Ãã„ÔH@s JkèÑu¨
ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’x =ÚYºHÍ~°º^Œ~°∞≈Å HÕ^Œ, kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl q^èŒOQÍ<Õ JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆO LO@∞Ok.
ã¨z"åÅÜ«∞O |Ü«∞@
HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =º=ã¨÷
XHÀâßY‰õΩ J`«∞º#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ Hõg∞+¨#~ˆ @∞¡ / _≥~Ô· HÀì̂~@∞¡ LO\Ï~Ú
_≥·Ô~HÀìˆ~\òû Hõg∞+¨#ˆ~\òû
_≥~Ô· Hõ~ì ü Hõg∞+¨#~ü
„Ñ¨^è•#OQÍ SZZãπ JkèHÍ~°∞Å∞,
Hõg∞+¨#~°∞¡/_≥·Ô~Hõì~°∞¡QÍ LO\Ï~°∞.
J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü J_ç+#¨ Öò Hõg∞+¨#~ü
*Ï~ÚO\ò _≥~Ô· Hõ~ì ü *Ï~ÚO\ò Hõg∞+¨#~ü
_çÑÓ¨ º\˜ _≥~Ô· Hõ~ì ü _çÑÓ¨ º\˜ Hõg∞+¨#~ü
Jã≤ÃãìO\ò _≥·Ô~Hõì~ü Jã≤ÃãOì \ò Hõg∞+¨#~ü

ÃãHõ<Δ £ ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò ÃãHõ<Δ £ ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò
Jã≤ÃãOì \ò ÃãHõ<Δ £ ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò Jã≤ÃãìO\ò ÃãHõΔ<£ ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò
Ü«Ú._ç.ã≤ - ZÖò._ç.ã≤. Ü«Ú._ç.ã≤ - ZÖò._ç.ã≤.
HõOÑ¨Óº@~ü PÑ¨~ˆ @~°∞¡ HõOÑ¨Óº@~ü PÑ¨~ˆ @~°∞¡
118
ã≤aS ÃãO„@Öò |∂º~À PÑ¶π W<£"≥ã≤ì̂Q+¨<£
ã≤aS XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ U*ˇhû. âßOu Éè„í ^Œ`Å« #∞ HÍáê_»∞`«∂, x`«ºO [iˆQ
<Õ~åÅÃÑ· ^Œ~åºÑ¨ÙÎ [i¿Ñ áÈbã¨∞ Ü«∞O„`åOQÆOÖÏ HÍ‰õΩO_®, qaè#flOQÍ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ
Hˆ ã¨∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ ^Œ~åºÑ¨ÙÎ KÕã∞¨ OÎ k. ã¨=∂[OÖ’ „Ñüx`«ºO [iˆQ „Ñ¨=∂^•Å∞, Ç¨Ï`«ºÅ∞,
=∂#ÉèOí QÍÅ∞, ^˘OQÆ`<« åÅ∞, ^ÀÑ≤_Åô ∞, "≥∂™êÅ∞, JÑ¨ÇÏ¨ ~°}Å=O\˜ Ñ¨Å∞ <Õ~åÅ‰õΩ
ãÖ|OkèOz, áÈbã¨∞Å∞ Hˆ ã¨∞Å∞ #"≥∂^Œ∞KÕã∞¨ ‰õΩx ^Œ~åºÑ¨ÙÎ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. J~Ú`Õ H˘xfl™ê~°∞¡
H˘xfl H˘xfl <Õ~åÅ∞ ã¨=∂[OÖ’ ãÖK«Å<åÅ‰õΩ HÍ~°}=∞=Ù`«∞O\Ï~Ú. „Ñ¨*Ïqâßfi™êxfl
ÉÏQÍ ^≥|ƒf¿ãqQÍ LO\Ï~Ú. JÖÏO@Ñ¨ÙÊ_»∞ ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiOHÍx, ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ÖË^•
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì HÍx, „Ñ¨`ºÕ Hõ qKå~°} J=ã¨~=° ∞x ÉèÏq¿ã,Î PÜ«∂ Hˆ ã¨∞Å#∞ ^Œ~åºÑ¨ÙÎ
KÕÜ∞« eûOkQÍ ã≤aSx P^Õtã¨∞OÎ \Ï~Ú. H˘xfl <Õ~åÅ∞ JO`«~ü ~å„+¨,ì JO`«~å˚fÜ«∞
„Ñ¨ÉÏè "åÅ#∞ Hõey LO\Ï~Ú. JÖÏO\˜ Hˆ ã¨∞Å#∞ ã≤aS Ñïâ’kèã∞¨ OÎ k. JO`ÕHÍ‰õΩO_®,
Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ ãÖã¨Å÷ ∞, *ÏfÜ«∞ ÉÏºO‰õΩÅÖ’
[iˆQ "≥∂™êÅ∞, JqhuÃÑ· ‰õÄ_® ã≤aS ^Œ~åºÑ¨ÙÎ [~°∞Ñ¨Ù`«∞Ok. *Ïu Éè„í ^Œ`,« Pi÷Hõ
=º=ã¨Å÷ #∞ ^≥|ƒf¿ã „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ Hˆ ã¨∞ÅÖ’ ã≤aS =∂„`«"∞Õ ^Œ~åºÑ¨ÙÎ KÕã∞¨ OÎ k. ã≤aS
Ñïâ’kèOz# Hˆ ã¨∞Ö’¡ tHõÅΔ ∞ Ñ¨_#ç Hˆ ã¨∞Å∞ 65 #∞Oz 70 âß`«O =~°‰Ωõ L<åfl~Ú.
ã≤aS HÍ~åºÅÜ«∞O ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’x HÀiî =Ù"≥∞<£û HÍÖË*ò Z^Œ∞~°∞QÍ QÆÅ 'ˆHO„nÜ«∞
ã¨^<Œ —£ Ö’ LOk. JÖÏˆQ "≥*· ÏQ∑Ö’ =∞~À HÍ~åºÅÜ«∞O LOk. ã≤aS, U Hˆ ã¨∞Å#∞
Ñïâ’kèOzOk, PÜ«∂ Hˆ ã¨∞ÅÖ’x ^Œ~åºÑ¨ÙÎ Ñ¶e¨ `åÅ∞ Uq∞\’ `«k`«~° q=~åÅ#∞
=∞#O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. Zãπ.Ñ≤ ™ê÷~Ú JkèHÍ~°∞¡ D
HÍ~åºÅÜ«∂Ö’¡ 'ÃãO„@Öò ÑäH¡ ± W#Êù̂~‡+¨<£ JkèHÍ~°∞—¡ QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~°∞.
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ PÑ¶‘ãπ : "≥·*ÏQ∑ PÑ¶‘ãπ :
ÃãO„@Öò Ñä¡H± W#Êù̂~‡+¨<£ PÑ¶‘ã¨~ü (ã≤Ñ≤SF) ÃãO„@Öò Ñä¡H± W#Êù̂~‡+¨<£ PÑ¶‘ã¨~ü,
ã≤aS HÍ~åºÅÜ«∞O,3= JO`«ã¨∞÷, ÉÏ¡H±#O|~ü6 ã≤aS HÍ~åºÅÜ«∞O,
ˆHO„nÜ«∞ã¨^Œ<£, ã¨∞ÖÏÎ<£ |*Ï~ü (HÀiî), 1-83-23/4, ÃãHÍì~ü -8,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ - 500 195 ZO.q.Ñ≤. HÍÅh, "≥·*ÏQ∑
á¶È<£ : 040 - 2473 2763, 2473 4667 á¶È<£:0891-2783322,2783333
ÃÑ· JkèHÍ~°#¡ ∞Oz ãÖ`«$Ñ≤HÎ ~õ "° ∞≥ #ÿ , ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl g∞~°∞ á⁄O^ŒÖHË áõ È`Õ
JÑ‘ÊÅ∞HÀãÖ, JÑ‘ÊÖË\ò J^ä•i\© J~Ú# _çSl ™ê÷~Ú JkèHÍiH˜ g∞~°∞ ^Œ~M° Ïã¨∞Î
KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ "≥*· ÏQ∑Ö’ D™ê÷~Ú JkèHÍiÖË~∞° QÆ#Hõ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’x ã≤aS
HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ ^Œ~M° Ïã¨∞Î ÑÖáêe. ã≤aSx „Ñ¨ã∞¨ `Î O« PsìS Ñïkè #∞Oz `˘ÅyOz#O^Œ∞#
„Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ JOâßÅ∞ Wq∞_ç L#fl ã¨=∂Kå~åxfl =∂„`«"∞Õ =∞#O HÀ~°=K«∞Û.
119
ÃãO„@Öò Ñä¡H± W#Êù̂~‡+¨<£ PÑ¶‘ã¨~ü
_çSl JÑ‘ÊÖË\ò J^ä•i\˜,
ã≤aS HÍ~åºÅÜ«∞O. 3= JO`«ã¨∞÷, ÉÏ¡H±#O|~ü 6,
ˆHO„nÜ«∞ã¨^Œ<£, ã¨∞ÖÏÎ<£ |*Ï~ü (HÀiî),
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ - 500 195
á¶È<£ : 040 - 2465 3986
ã≤aS =º=ã¨÷
_≥·Ô~Hõì~ü
J_ç+#¨ Öò _≥~Ô· Hõ~ì ü J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü

(Z) (D)
ã≤aSÖ’ „Ñ¨^è•#OQÍ Zãπ.Ñ≤. *Ï~ÚO\ò
2 qÉèÏQÍÅ∞ L<åfl~Ú. (ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£) _≥·Ô~Hõì~ü
1. Jqhu x~À^èHŒ õ qÉèÏQÆO, Zãπ.Ñ≤. _çSl
2. „Ñ¨`ºÕ Hõ <Õ~åÅ qÉèÏQÆO ("≥·*ÏQ∑) (ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£)
P~ü.HÔ . ÅHõΔ ‡}ü
ã≤aS 26 Uà◊§ `«~åfi`«

ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =ÚO^Œ∞ ã≤aS x[O
3000 =∞OkH˜ ÃÑQ· Í ã≤‰Ωõ ¯Å#∞
TK«HÀ`« HÀã≤# ˆHã¨∞Ö’¡ L`«∞ÎuÎ ^Œ~åºÑ¨ÙÎ,
`«ÑÙ¨ Ê_»∞ qKå~°}Å‰õΩ áêÅÊ_ç xOk`«∞Å∞
`«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ<ÕÖÏ ÉÏkè`«∞Å‰õΩ <åºÜ«∂xfl
„Ñ¨™êkOK«_O» Ö’ _èbç ¡ áÈbã¨∞Å∞ Ñ¶∞¨ ’~°OQÍ
qÑ¶Å¨ =∞Ü«∂º~°#fl q+¨Ü∞« O x["Õ∞.
(HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩ_»∞, P<å\˜ xOk`«∞_»∞
ã¨[<˚ ‰£ Ωõ =∂~ü `«#‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ^•YÅ~Ú#
Hˆ ã¨∞#∞ HÀ\˜"ì Ü Õ ∞« =∞O@∂ HÀi# Hˆ ã¨∞Ö’ ^•xfl
WHõ¯_» PÜ«∞# <Õ~åxH˜ ãÖ|OkèOz# Z<Àfl
HÍy`åÅ∞, <À@∞û, ÃÑà·¶ √◊ ,¡ _≥s· Å∞ Jhfl L<åfl~Ú. =ºuˆ ~ H˜ ã∂
¨ Î ã≤aS x*Ïxfl XÑ¨ÙÊH˘#fl „Ñ¨H@õ #
J~Ú#Ñ¨Ê\˜H© PÜ«∞# Hˆ ã¨∞#∞ ã≤ÔúŒ KÕÜ∞« _®xH˜ – PQÆã¨∞ì. 2010)
<å‰õΩ U ™êHõΔ º=¸ ^˘~°Hõ_»O ÖË^Œ∞.
120
áÈbãπ =º=ã¨÷ ã¨fi~°∂ÑÖ
„Ñ¨^è•#OQÍ âßOu Éèí„^Œ`«Å#∞ HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ, <Õ~åÅ J^Œ∞Ñ¨Ù#‰õΩ U~°Ê_çOk
áÈbãπ =º=ã¨.÷ <Õ~åÅ #"≥∂^Œ∞`Àáê@∞QÍ <Õ~Ñ° i¨ â’^è#Œ , Hˆ ã¨∞Å ^•YÅ∞, „\ÏÑ¶H≤ ± xÜ«∞O„`«},
„Ñ¨=∂^•Å#∞Oz ~°H} Δõ , ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ ¿ã=Å∞, =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å Ñï~°H} Δõ áÈbã¨∞Å „Ñ¨^•è #
Hõ~"Î° åºÅ∞. Hõ#∞Hõ áÈbãπ =º=ã¨`÷ À „Ñ¨[ÅO^ŒiH© U^À XHõ ~ÀA Ñ¨x|_»∞`«∞Ok.
`«=∞‰õΩ [iy# J<åºÜ«∞O QÆ∞iOKÀ, "≥∂ãÖ QÆ∞iOKÀ, WO\’¡ [iy# ^˘OQÆ`#« O
QÆ∞iOKÀ, ^ÀÑ≤_ç QÆ∞iOKÀ „Ñ¨[Å∞ áÈbã¨∞Å#∞ P„â◊~ÚOK«Hõ `«ÑÊ¨ ^Œ∞. âßOu Éè„í ^Œ`Å« #∞
HÍáê_Õ q+¨Ü∞« OÖ’ áÈbã¨∞Å^Õ „Ñ¨^•è # áê„`«. J~Ú`Õ H˘xfl™ê~°∞¡ áÈbã¨∞Å∞ `«=∞
Ñï^è∞Œ Å#∞ Ju„Hõq∞Oz JuQÍ „Ñ¨=iÎOz HõOK≥ KÕ#∞ "Õ∞ã≤#@∞¡QÍ „Ñ¨=iÎã∞¨ OÎ \Ï~°∞.
=∞iH˘xfl™ê~°∞¡ KÕÜ∂« eû# Ñ¨#∞Å#∞ KÕÜ∞« ~°∞. "åix Z=~°∞ Hõ\_ì ç KÕ™êÎ~∞° ? Hˆ ã¨∞Å
#"≥∂^Œ∞ `«k`«~° =º=Ç¨~åÅÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl Ñ¨Ù~ÀQÆu Uq∞\˜? =∞Ô~<Àfl q+¨Ü∂« Å#∞
`≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅO>Ë =ÚO^Œ∞QÍ P =º=ã¨÷ ã¨fi~°∂Ñ¨ãfi¨ ÉèÏ"åÅ∞ `≥eÜ«∂e. Jq `≥eÜ«∞‰õΩO_®
„Ñ¨[Å∞ `å=Ú „Ñ¨tflOKåÅ#∞‰õΩ#flq ãïQÍ „Ñ¨tflOK«ÖHË áõ È`å~°∞. „Ñü áÈbãπ ¿ã+ì <¨ Ö£ ’#∂
áœ~°∞Å∞ WzÛ# Ñ¶~≤ åº^Œ∞ÃÑ· '„áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=∂Kå~° x"ÕkHõ— (n<Õfl ZÑ¶Sπ P~ü JO\Ï~°∞)#∞
"≥O@<Õ `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∂« e. JÖÏˆQ 'ZÑ¶Sπ P~ü— HÍÑ‘x Ñ¶~≤ åº^Œ∞^•~°∞xH˜ JO^Œ*Ü Ë ∂« e.
áÈbã¨∞ =º=ã¨÷ JOK≥ÅOK≥Å∞QÍ Z\Ï¡ LO@∞O^À K«∂_»Ok. Wk `≥e¿ã<Î Õ g∞~°∞
Z=i `«~åfi`« Z=ix P„â◊~ÚOKåÖ’ J~°=÷ ∞=Ù`∞« Ok. J\Ï¡Qˆ g∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl
Z=i #∞Oz á⁄O^•Ö’ `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
Q áÈbã¨∞Å ÉÏ^èºŒ `« : áÈbã¨∞Å∞ Z=i<≥<· å PÔ~ãπì KÕ¿ã,Î P =ºHÎ̃ `«#‰õΩ`å#∞QÍ
~°HOΔ̃ K«∞HÀÖËx Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ LO>Ë, JÔ~ãπì q+¨Ü∂« xfl áÈbã¨∞Å∞ ã¨g∞ÑÖÖ’x
<åºÜ«∞ã¨Ç¨ Ü«∞ Hõq∞\©H˜ "≥O@<Õ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e.
(+‘ÖÏ ÉÏˆ~û ˛ =∞Ç¨~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `«fiO)
Q „Ñ¨Éèí∞`«fi ÉÏ^èŒº`« : áœ~°∞ÅO^ŒiH© ã¨=∂# J=HÍâßÅ „áêuÑ¨kHõ# <åºÜ«∞=º=ã¨÷
JO^ŒiH© <åºÜ«∞O KÕ¿ãÖÏ K«∂_®eû# ÉÏ^èºŒ `« „Ñ¨É∞íè `åfix^Õ. JO^Œ∞=Å¡, „Ñ¨É∞íè `«fiO
Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ W`«~ˆ `«~° HÍ~°}ÏÅ =Å¡ HÀ~°∞Åì #∞ P„â◊~ÚOK«ÖxË "åiH˜
Lz`« <åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞O JOkOKåeûO^Õ.
(~å*ÏºOQÆOÖ’x 39 'Z— JkèH~õ } ° O)
Q HÀ~°∞ì ÉÏ^èŒº`« : xOk`«∞_≥·# =ºHÎ̃H˜ <åºÜ«∞"åkx ÃÑ@∞ìH˘<Õ Pi÷Hõ ™È÷=∞`«
ÖË#@¡~Ú`Õ, HÀ~°∞ì P =ºH˜HÎ ,˜ ~å„+¨ì „Ñ¨É∞íè `«fi Y~°∞Û`À <åºÜ«∞"åkx xÜ«∞q∞OKåe.
(ÃãHõ<Δ £ 304 –<Õ~t° HΔÍã¨‡ $u (ã≤P~ü.Ñ≤.ã≤))
121
_≥~Ô· Hõ~ì ü [#~°Öò PÑ¶π áÈbãπ (_çlÑ≤/DGP)
(~å„ëêìxHõO`«\ H˜ © J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú áÈbã¨∞ JkèHÍi)
J_ç+#¨ Öò _≥~Ô· Hõ~ì ü [#~°Öò PÑ¶π áÈbãπ (J_ç+#¨ Öò _çlÑ≤/Addl DGP)
J=ã¨~åxfl |\ì̃ _»[<£‰Ωõ ÃÑQ· Í J_ç+#¨ Öò _çlÑ≤Å∞ LO\Ï~°∞.
W<£ûÃÑHõ~ì ü [#~°Öò PÑ¶π áÈbãπ (IGP)

_çÑÓ¨ º\˜ W<£ûÃÑHõ~ì ü [#~°Öò PÑ¶π áÈbãπ (_çÑÓ¨ º\˜S.l/DIG)
ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò PÑ¶π áÈbãπ (Zãπ.Ñ≤./SP)
lÖÏ¡™ê÷~ÚÖ’ J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú áÈbãπ JkèHÍi Zãπ.Ñ≤. J=ã¨~åxfl
|\˜ì PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞OQÍ J^Œ#Ñ¨Ù Zãπ.Ñ≤.Å∞ JÖÏˆQ Z.Zãπ.Ñ≤.Å∞
LO\Ï~°∞. g~°O^Œ~°∂ S.Ñ≤.Zãπ.‰õΩ K≥Ok# JkèHÍ~°∞Å∞. JO>Ë JdÅ
ÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’ ZOÑ≤Hõ J~Ú#"å~°∞. Zãπ.Ñ≤.Å∞QÍ tHõΔ} á⁄Ok#
"åix `˘Å∞`« Z.Zãπ.Ñ≤. Å∞QÍ xÜ«∞q∞™êÎ~°∞.
_çÑÓ¨ º\˜ ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò PÑ¶π áÈbãπ (_ç.Zãπ.Ñ≤/DSP)

ãï¯Öò W<£ûÃÑHõì~ü PÑ¶π áÈbãπ (ã≤.S/CI)
W<£ûÃÑHõì~ü J<åfl, ãï¯Öò W<£ûÃÑHõì~ü J<åfl XHõˆ~. "≥#Hõ\ ˜H˜ 3-4
áÈbãπ¿ã+ì #¨ #¡ ∞ HõeÑ≤ XHõãi¨ ¯ÖòQÍ qÉèlí Oz "å\˜ÃÑ· J[=∂~Ú+‘
KÕã∞¨ OÎ _»@O`À ãï¯Öò W<£ûÃÑHõ~ì ü Jx J<åfl~°∞. âßOuÉè„í ^Œ`Å« Ñïã≤u÷ ,
[<åÉèÏHÍ~°}OQÍ WÑ¨ÙÊ_»∞ „Ñü áÈbãπ¿ã+ì <¨ Ö£ ’#∂ ã≤.S. LO@∞<åfl~°∞.
ã¨Éò W<£ûÃÑHõì~ü PÑ¶π áÈbãπ (Zãπ.S/SI)
(áÈbãπ¿ã+ì <¨ Ö£ ’ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú JkèHÍi)
Jã≤ÃãìO\ò ãä<£ÃãÊHõì~ü PÑ¶π áÈbãπ (Z.Zãπ.S /A.S.I)
ÃÇÏ_£ HÍx¿ãì|∞Öò (ÃÇÏKü.ã≤/ HC)
áÈbãπ HÍx¿ãì|∞Öò (Ñ≤.ã≤ / PC)
122
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, Ãã|· ~åÉÏ^£ (JO>Ë ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ K«∞@∂ì~å qãÎ̈iOz# =∞Ç¨#QÆ~°
ÑïkèQÍ U~åÊ@∞ KÕãO≤ k.) q[Ü«∞"å_», qâßYÑ¨@}ì ÏÅÖ’ áÈbãπ =º=ã¨#÷ ∞ Hõg∞+¨#~ˆ @∞¡QÍ
=º=Ç¨Ïiã¨∞<Î åfl~°∞. Hõg∞+¨#~ˆ \ò JO>Ë D #QÆ~åÅÖ’ LO_Õ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú áÈbãπ
JkèHÍix 'Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ— QÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . JO>Ë lÖÏ¡Ö’ Zãπ.Ñ≤. ™ê÷~Ú
JkèHÍ~°∞¡ Z\Ï¡ LO\Ï~À J\Ï¡Qˆ ##fl=∂@. ¿Ñ~°`¡ À `Õ_®Å∞ `«ÑÊ¨ Ç¨ÏŸ^•Ö’¡ `Õ_®Å∞
ÖË=Ù. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ #QÆ~O° =∞Ç¨#QÆ~O° QÍ, â◊~"° QÕ OÆ QÍ qãÎ̈iOK«_O» `À WÑ¨ÙÊ_»∞ ~Ô O_»∞
Hõg∞+¨#~ˆ @¡#∞ <åÅ∞QÆ∞ Hõg∞+¨#~ˆ @∞¡QÍ KÕÜ∂« Å#fl „Ñüáê^Œ#Ö’ L<åfl~°∞. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£,
Ãã|· ~åÉÏ^£ HÍ‰õΩO_® ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ ^ŒH} Δ̃ Hõg∞+¨#~ˆ \ò, ã≤HO˜ „^•ÉÏ^£ Hõg∞+¨#~ˆ \¡#∞
H˘`«QÎ Í U~åÊ@∞ KÕÜ∂« Åx K«∂ã¨∞<Î åfl~°∞. XHÀ Hõg∞+¨#~ˆ \ò‰Ωõ Z_ç+#¨ Öò _ç.l.Ñ≤. ™ê÷~Ú
JkèHÍi pÑ¶π Hõg∞+¨#~üQÍ, P `«~åfi`« Hõg∞+¨#~ü LO\Ï~°∞. WHõáÈ`Õ D =∞Ç¨#QÆ~åÅÖ’x
Ç¨ÏŸ^•Å∞ K«∂_»O_ç.
Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ (ã≤.Ñ≤/CP)
J^Œ#Ñ¨Ù áÈbãπ Hõg∞+¨#~ü (Z.ã≤.Ñ≤ / AddlCP)
*Ï~ÚO\ò Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ (*ˇ.ã≤.Ñ≤/JCP)
_çÑ¨Óº\˜ áÈbãπ Hõg∞+¨#~ü (_ç.ã≤.Ñ≤ / DCP)
(#QÆ~åxfl =∞O_»ÖÏÅ∞QÍ qÉèlí Oz XHÀ=∞O_»ÖÏxH˜
XHÀ _çãÑ≤ x≤ xÜ«∞q∞OKå~°∞.)
Jã≤ÃãOì \ò Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ (Z.ã≤.Ñ≤/ACP)
ãï¯Öò W<£ûÃÑHõ~ì ü (ã≤.S) ™ê÷~Ú #∞Oz WHõ kQÆ∞= ™ê÷~ÚÖ’ ãä<£ûÃÑHõ~ì ü
(Zãπ.S), Jã≤ÃãOì \ò ãä<£ûÃÑHõ~ì ü (Z.Zãπ.S), ÃÇÏ_£ HÍx¿ã|ì ∞Öò, HÍx¿ã|ì ∞Öòû
JO^Œ~∂° W`«~° áÈbãπ¿ã+ì #¨ Ö¡ ’ L#fl Ñ¨ûúŒ Ö’<Õ LO\Ï~°∞.
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ g∞~°∞ U^≥<· å ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^•Å#∞‰õΩ#flÑ¨Ù_»∞
„áê^äqŒ ∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ ãÖ|Okè`« áÈbãπ¿ã+ì <¨ Ö£ ’ ^Œ~M° Ïã¨∞KÎ Ü
Õ ∂« e. JHõ¯_» Zãπ.S. ÖË^•
ã≤.S. ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiQÍ LO\Ï~°∞. ã≤.S. HÍ~åºÅÜ«∞O J~Ú`Õ
ã≤.S. ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiQÍ, _çZãπÑ/≤ Zã≤Ñ≤ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiQÍ
=º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ "≥àÏ¡eû#Ñ¨Ù_»∞ #QÆ~åÅÖ’#~Ú`Õ Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ,
lÖÏ¡Ö’#~Ú`Õ Zãπ.Ñ≤.Å∞ JÑ‘ÊÖË\ò J^ä•i\©QÍ =º=Ç¨Ïiã¨∞<Î åfl~°∞. JÑ‘ÊÅ∞Ö’ ‰õÄ_®
123
g∞‰õΩ `«y# ã¨=∂Kå~°O W=fiHõáÈ`Õ g∞~°∞ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’x ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ
JÑ‘ÊÅ∞#∞ ^•YÅ∞ KÕã∞¨ HÀ"åeû LO@∞Ok. #QÆ~åÅÖ’#∂ Hõg∞+¨#~ˆ \ò™ê÷~ÚÖ’ Jã≤ÃãOì \ò
Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ, ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ „Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍiQÍ, J^Œ#Ñ¨Ù _çãÑ≤ ≤ „Ñ¨*Ï
ã¨=∂Kå~° JkèHÍiQÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . "åi #∞Oz ã¨=∂Kå~°O á⁄O^Œ#Ñ¨Ù_∞» JÑ‘ÊÅ∞HÀãÖ
áÈbã¨∞ Hõg∞+¨#~ü‰Ωõ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ"åe.
^Œ~°MÏã¨∞Î ZHõ¯_»? Z=iH˜ W"åfie?
ZHõ¯_»/Z=~°∞ ZÑ≤S"À/APIO Ñ≤S"À/ PIO `˘e JÑ‘ÊÅ∞Ö’
1. áÈbãπ ¿ã+ì <¨ £ ZãπS / ã≤.S ã≤S / _çZã‘Ê Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ
2. ã≤.S. HÍ~åºÅÜ«∞O ã≤.S Hõg∞+¨#~ü/_çZã‘Ê J_ç+¨#Öò
Zãπ.Ñ≤.
3. áÈbãπ Hõg∞+¨#ˆ~\ò Jã≤ÃãìO\ò J_ç+¨#Öò _çã≤Ñ≤ Hõg∞+¨#~ü
(#QÆ~åÅÖ’) Hõg∞+¨#~ü PÑ¶π áÈbãπ
PÑ¶π áÈbãπ
á¶È~Ô xûH± Ãã<· û£ ÖÏÉ’Ô~@s
á¶È~Ô xûH± Ãã<· û£ ÖÏÉÁÔ~@s „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞ÅÖ’ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Éè∫uHõ P^è•~åÅ#∞
Ñïjeã¨∞OÎ k. ã≤qÖò ^•"åÅÖ’#~Ú`Õ Ñ¨„`åÅ∞ (_®‰õΩº"≥∞O@∞¡) ã¨~Ô #· "À, HÍ^À Ñïjeã¨∞OÎ k.
JÖÏˆQ qëêÅ∞, =∞O^Œ∞Å∞, qÅ∞"≥#· Ö’Ç¨Å#∞ ÑïjeOz "å\˜ ãÖQÆux `ÕÅ∞Û`«∞Ok.
`«#‰õΩ JÑ¨ÊyOz# Ñ¨xx „Ñ¨Ü∂≥ QÆâßÅÖ’ `«#‰õΩ#fl P^è∞Œ xHõ ÑïHõ~åÅ∞, <≥Ñ· Ù¨ }ºO`À
ÑïjeOz ˆH=ÅO 30 ~ÀAÖ’¡ `«# x"ÕkHõ#∞ JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. D „Ñ¨Ü≥∂QÆâßÅ
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’x ~Ô _£ÇÏ≤ ÖòûÖ’ LOk. D ãÖã¨‰÷ Ωõ ~åROÖ’ q[Ü«∞"å_», J#O`«ÑÙ¨ ~°O,
"≥*· ÏQ∑ÅÖ’ „áêOfÜ«∞ „Ñ¨Ü∂≥ QÆâßÅÅ∞ (ÖÏÉòû) L<åfl~Ú. JHõ¯_» *Ï~ÚO\ò _≥~Ô· Hõ~ì ü
Ç¨ÏŸ^•Ö’x JkèHÍ~°∞¡ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. Q
qëê^ŒH~õ "° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë =∞# áÈbã¨∞Å∞ XHõ „ÃÑ"· @Õ ∞

Ãã·#ºOÖÏ =º=Ç¨Ïiã¨∞Î<åfl~°∞. HÀ~°∞ìÖË"≥∂ ^èŒ#|ÅO L#fl
â◊H=Î˜ O`«∞Å‰õΩ ãÖ`Àëêxfl HõeyOKÕO^Œ∞‰õΩ `«~K° ∞« QÍ J<åºÜ«∞Ñ¨Ù
f~°∞ÊÅ#∞ „Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ <Î åfl~Ú. =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å HÍ~°ºHõ~,Î° „Ñ¨*Ï_®Hõ~ì ü
a<åÜ«∞H±¿ã<£‰Ωõ ~å[„^ÀÇ¨ÏO <Õ~O° HÕ^Œ HÀ~°∞ì Ü«∂=r˚=
HÍ~åQÍ~° tHõΔ qkèOK«_O» JÖÏO\˜^.Õ
– JO`«~° ^Õ"£ ¿ã<£
'e\˜Öò =∂ºQÆ*<·ˇ —£ Z_ç@~ü, ('^ŒH¯õ <£ „HÍxHõÖò—Ö’ 8.1.2011.)
124
HÀ~°∞ì tHõÅΔ ∞Ñ¨_¤» "å~°O^Œ~∂° *ˇà· ‰¡◊ Ωõ "≥à`◊ å~°∞. <Õ~O° [iy# `«~åfi`«
*ˇ·à◊√§ <Õ~å~ÀÑ¨}Å‰õΩ QÆ∞~°~Ú#"å~°∞ Ãã`· O« *ˇà· Hˆ¡◊ "≥àÏ¡eû LO@∞Ok. J~Ú`Õ
tHõΔ WOHÍ Ñ¨_‰» Ωõ O_®, Hˆ ã¨∞ #_»∞ã¨∞#Î fl HÍÅOÖ’ XHÀ™êi f„="≥∞#ÿ
<Õ~åÅ HÍ~°}OQÍ Éˇ~ÚÖò ^˘~°HHõ õ H˘O^Œ~∞° *ˇÅ· ∞Ö’<Õ LO_®eû =ã¨∞OÎ k. gix 'JO_»~ü
„@Ü«∞Öòû— JO\Ï~°∞. JO>Ë <Õ~q° Kå~°}#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl"å~°x J~°O÷ . =∞# ^ÕâO◊ Ö’
1393 *ˇà· √◊ § LO_»QÍ, „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ J`«ºkèHOõ QÍ =∞#^ÕâO◊ Ö’ 61 âß`«O JO_»~ü
„@Ü«∞ÖËû (2011). WO^Œ∞Ö’ 31 âß`«O =∂„`«"∞Õ tHõÅΔ ∞ Ñ¨_"¤» å~°∞. JÖÏˆQ <Õ~å~ÀÑ¨}ÃÑ·
P<Õ~åxH˜ ãÖ|OkèOz `˘e™êiQÍ XHõ xOk`«∞xfl HÀ~°∞Öì ’ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃#Ñ¨Ù_»∞ HÀ~°∞ì
P =ºHÎ̃x `«# Jnè#OÖ’<Õ LOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ *ˇÅ· ∞‰õΩ ÑÖÑ≤ã∞¨ OÎ k. n<Õfl 'Aº_ô+Ü ≤ ∞« Öò
Hõãì̈_ô— JO\Ï~°∞. JO>Ë P =∞x+≤ *ˇÅ· ∞Ö’ L<åfl, HÀ~°∞ì x~°ƒO^èOŒ Ö’ L<åfl_»x J~°O÷ .
HÀ~°∞ì x~°ƒOù ^ŒOÖ’ L#fl =∞x+≤x áÈbã¨∞Å∞ qKåiOK«_®xH˜ J=HÍâ◊O LO_»^∞Œ .
áÈbã¨∞Å∞ HÀ~°∞ì J#∞=∞u`À P=ºHÎ̃x `«=∞ J^Œ∞Ñ¨ÙÖ’H˜ fã¨∞HÀ=_®xfl 'áÈbãπ Hõãì̈_ô—
JO\Ï~°∞. J~Ú`Õ *ˇà· Ö¡◊ ’ L#fl =º‰õΩÅÎ #∞ HõÅ∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ H˘xfl Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞<åfl~Ú. P
Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ `≥e¿ãÎ *ˇà· Ö¡◊ ’x `«=∞ |O^è∞Œ =ÙÅ#∞, q∞„`«∞Å#∞ HõÅ∞ã¨∞HÀ=_»O ã¨∞Å∞==Ù`«∞Ok.
|O^èŒ∞=ÙÅ∞, q∞„`«∞Å∞ Z=Ô~·<å *ˇ·à◊¡Ö’ L#fl `«=∞"åix HõÅ∞ã¨∞HÀ"åÅO>Ë
^èŒ~°MÏã¨∞Î WzÛ# QÆO@Ö’ U~åÊ@∞.
Éˇ~ÚÖòÃÑ· q_»∞^ŒÅ: ™êÜ«∞O„`«O 2 QÆOIIÖ’QÍ Éˇ~ÚÖò `≥¿ãÎ ™êÜ«∞O„`«O
4 QÆO@Å‰õΩ q_»∞^ŒÅ. ™êÜ«∞O„`«O 2 QÆO@Å `«~åfi`« 5 QÆO@ÅÖ’QÍ
Éˇ~ÚÖò `≥¿ãÎ ÖÏHõÑπÖ’H˜ ÑÖÑ≤OK«_®xH˜ =ÚO^Œ∞QÍ J^Õ ~ÀA q_»∞^ŒÅ.
Ñ¶≤~åº^Œ∞ÃÑ· qKå~°}‰õΩ - ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò ™ê÷~ÚÖ’ 7 ~ÀAÅ∞, _çSl
™ê÷~ÚÖ’ 15 ~ÀAÅ∞, ÃÇÏKüX_ç ™ê÷~ÚÖ’ 1<≥Å.
~Ô O_»∞ ~å„ëêìÅÖ’ Hˆ O„nÜ«∞ HÍ~åQÍ~åÅ∞ (ÃãO„@Öò *ˇà· √◊ )¡ K≥~Ñ¡° e¨ ¡ (ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£),
K«OK«ÖòQ∂Æ _» (ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£), =~°OQÆÖò, ~å[=∞O„_ç, qâßY, Hõ_Ñ» ,¨ <≥Å∂¡~∞° Ö’ L<åfl~Ú.
lÖÏ¡ÖÖ’ lÖÏ¡*à·ˇ √◊ ,¡ `åÅ∂HÍÖ’¡ ã¨Éò*à·ˇ √◊ ¡ L<åfl~Ú. *ˇà· ‰¡◊ Ωõ ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\òÅ∞ "Õ~∞° QÍ
LO\Ï~°∞. áÈ`Õ K≥~Ñ¡° e¨ `¡ À áê@∞ J#O`«ÑÙ¨ ~°OÖ’x *ˇà· √◊ ¡ =º=™êÜ«∞ *ˇà· √◊ .¡ JO>Ë
Mˇn· Å`À =º=™ê~ÚHõ Ñ¨#∞Å∞ KÕ~ÚOK«_®xH˜ J#∞=ÙQÍ L#fl *ˇà· x¡◊ J~°O÷ . =∞Ç≤ÏàÏ*ˇà· √◊ ¡
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, ~å[=∞O„_çÖ’ L<åfl~Ú. É’~üã~ì̈ ü ã¨∂¯Öò JO>Ë ÉÏÅ<Õ~ã° ∞¨ Å÷ #∞ LOKÕ
*ˇÅ· ∞ x*Ï=∂ÉÏ^£Ö’ LOk. `≥eã‘ `≥eÜ«∞x =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ KÕã#≤ <Õ~åÅ‰õΩQÍ#∞ "åix
ã¨<å‡~°Oæ Ö’ #_çÑO≤ KÕO^Œ∞‰õΩ L^ÕtÌ Oz#^Õ É’~üã~ì̈ ü ã¨∂¯Öò. WHõ áÈbãπ ¿ã+ì <¨ Å£ Ö’
xOk`«∞Å#∞ x~°ƒOù kèOKÕO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ QÆ^∞Œ Å#∞ 'ÖÏHõÑπ— QÆ^∞Œ ÅO\Ï~°∞. Jq
*ˇà· √◊ ¡ HÍ^Œ∞. JO^Œ∞Ö’ "Õã#≤ xOk`«∞Å#∞ 24 QÆO@ÅÖ’QÍ `«ÑÊ¨ x ãïQÍ HÀ~°∞ì =ÚO^Œ∞
Ç¨[~°∞Ñ¨~K° åe ÖË^• q_çzÃÑ\Ïìe. Q
ZO^Œ~À qKå~°}#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl Mˇ·nÅ‰õΩ (JO_»~ü„@~ÚÖòû) XHõ "Õà◊

Ñ¨_ç`Õ, y_ç`Õ "åiH˜ Ñ¨_Õ tHΔÍHÍÅO Hõ<åfl Z‰õΩ¯=QÍ *ˇ·à◊¡Ö’<Õ =∞QÆ∞æ`«∞<åfl~°∞. D Ñïã≤÷u
KåÖÏ PO^Àà◊# Hõeyã¨∞Î#flk. D ã¨=∞ã¨ºÃÑ· ÃÇ·ÏHÀ~°∞ìÅ∞, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì Z<Àfl ™ê~°∞¡ P^ÕâßÅ∞
*Ïs KÕâß~Ú. J~Ú<å ã¨ˆ~ qKå~°}#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∂ *ˇ·à◊¡Ö’<Õ =∞yæáÈ`«∞#fl Mˇ·nÅ
ãÖYº KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ LOk. – „Ñ¨^•è x =∞<£"∂≥ Ç¨Ï<£ ã≤OQ∑, PQÆã∞¨ ì 2009
125
ã≤S_ç
áÈbãπâßYÖ’ ã≤S_ç (<Õ~Ñ° i¨ â’^è<Œ å qÉèÏQÆO) „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ <Õ~° Ñïâ’^è#Œ HÀãÖ
U~°Ê~°z# qÉèÏQÆO. H˘xfl „Ñ¨`ÕºHõ"≥∞ÿ# ˆHã¨∞Å#∞, QÆ$Ç¨ÏÇ≤ÏOã¨, Öˇ·OyHõ "ÕkèOÑ¨ÙÅ∞,
J„Hõ=∞ ~°"å}Ï, "≥∂ã¨ÑÓ¨ i`« ã‘¯"£∞Å∞, =∂^ŒHõ „^Œ"åºÅ ã¨~Ñ° ~¨¶ å =O\˜ Hˆ ã¨∞Å Ñïâ’^è#Œ
HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fiO JÑ¨ÊyOz# Hˆ ã¨∞Å#∞ D qÉèÏQÆO KÕÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ~åROÖ’ [iy#
<Õ~åÅ z\Ïì#O`«\ ˜h D qÉèÏQÆ"Õ∞ `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞ÎOk. <Õ~åÅ J^Œ∞Ñ¨Ù‰õΩ xÑ¶¨∂#∞
H˘#™êyOK«_O» `Àáê@∞ JO`«~å˚fÜ«∞ <Õ~åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz 'WO@~üáÈÖò—‰õΩ ã¨ÇÏ¨ Hõiã¨∞OÎ k.
Pi÷Hõ <Õ~åÅ qÉèÏQÆÑÙ¨ Ñ¨~º° "ÕH}Δõ Ï ÉÏ^èºŒ `« nxg∞^Õ LOk. ÃÑiyáÈ`«∞#fl Ãã|· ~ü<~Õ åÅ#∞
‰õÄ_® D qÉèÏQÆ"∞Õ Ñïjeã¨∞OÎ k. WO^Œ∞Ö’ Zã‘û, Zã‘,ì =∞Ç≤ÏàÏ Ç¨Ï‰õΩ¯Å Ñï~°H} Δõ
qÉèÏQÍÅ∞ L<åfl~Ú. JO`ÕHÍ^Œ∞ SZãπS, ^˘OQÆ<À@∞¡, |OkáÈ@∞ ^˘OQÆ`<« åÅ qÉèÏQÍÅ∞
‰õÄ_® nxÖ’<Õ L<åfl~Ú. WHõ, _®Q∑ ™ê¯ fi_£, ÉÏOÉò ™ê¯ fi_£ ‰õÄ_® nx ÑïkèÖ’<Õ
Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~Ú. ÉÏkè`∞« Å∞ <Õ~∞° QÍ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. cidap.gov.in Q
„ÔH·"£∞ W<£"≥ã≤ìˆQ+¨<£ _çáê~üì"≥∞O\ò (ã≤S_ç) „ÔH·"£∞ W<£"≥ã≤ìˆQ+¨<£ _çáê~üì"≥∞O\ò (ã≤S_ç)

J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü [#~°Öò PÑ¶π áÈbãπ-ã≤S_ç J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü [#~°Öò PÑ¶π áÈbãπ-ã≤S_ç
3= JO`«ã∞¨ ,÷ ÅH¤̃HÍÑ¨ÓÖò
Ããá· ê¶ ÉÏ^£ - (áÈãπÉì ÏH±û#O|~ü-12)
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£-500 004 ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£-500 004
Jqhu x~À^èHŒ âõ ßY (Zã≤a)
~åR ™ê÷~ÚÖ’ Jqhu =ºuˆ~Hõ Hˆ ã¨∞Å ^Œ~åºÑ¨Ù#Î ‰õΩQÍ#∞ U~°Ê~°zO^Õ 'Jqhu
x~À^èHŒ âõ ßY—. n<Õfl =∞#O 'Zã≤a— Jx JO@∞<åflO. „Ñ¨É∞íè `«fi JkèHÍ~°¡ JqhuÃÑ·
=zÛ# Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å "Õ∞~°‰Ωõ Zã≤a =ÚO^Œ∞QÍ ^•_»∞Å∞[iÑ≤ ^Œ~åºÑ¨ÙÎ [~°∞Ñ¨Ù`∞« Ok. =ÚYºOQÍ
„Ñ¨[Å #∞Oz JOk# Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å "Õ∞~°‰Ωõ ÅOKåÅ∞ _ç=∂O_£ KÕã∞¨ #Î fl JkèHÍ~°∞ÅÃÑ·
„Ñ¨`º« HõΔ ^•_»∞Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. P^•Ü«∂xH˜ q∞Oz# Pã¨∞ÅÎ ∞ L#fl „Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å
Wà◊Ã¡ Ñ· Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å "Õ∞~°‰Ωõ ^•_»∞Å∞ [iÑ≤ ™È^•Å∞ KÕã∞¨ OÎ k. „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÖ’¡ Jqhu
x~À^è•xH˜, JO`«~`æ° « xÑ¶∂¨ HÀãÖ ã¨ÅÇ¨Å#∞, =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. JkèHÍ~°∞¡
JqhuH˜ áêÅÊ_»∞`«∞<åfl~°x „Ñ¨[Å∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ KÕ¿ã,Î JkèHÍ~°∞¡ „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ ÅOK«O
Ñ¨ÙK∞« Û‰õΩO@∞O_»QÍ Ñ¨@∞ì‰Ωõ <ÕO^Œ∞HÀãÖ UO KÕÜ∂« Ö’ ã¨ÅÇ¨Å#∞ JOkã¨∞OÎ k. L^ÀºQÆ∞Å∞,
JkèHÍ~°∞Å Wà◊Ã¡ Ñ,· HÍ~åºÅÜ«∂ÅÃÑ· ^•_»∞Å∞ [iÑ≤, Ñïâ’^è#Œ KÕã,≤ „Ñ¨`ºÕ Hõ Zã≤aHÀ~°∞Öì ’
Hˆ ã¨∞Å#∞ ^•YÅ∞ KÕã∞¨ OÎ k. Hˆ ã¨∞Ö Ñïâ’^è#Œ , qKå~°}HÀãÖ ~Ô O_»∞ <≥ÅÅ ã¨=∞Ü«∞O
fã¨∞‰õΩO@∞Ok. P^•Ü«∂xH˜ q∞Oz# Pã¨∞ÅÎ ∞#fl Hˆ ã¨∞Ö’¡ 6 <≥ÅÅ ã¨=∞Ü«∞O fã¨∞‰õΩO@∞Ok.
'WHõ¯_» Jqhu [~°∞QÆ∞`«∞#flk. ÅOK«O J_»∞QÆ∞`«∞<åfl~°O@∂— Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕ¿ã,Î g∞~°∞ UO
KÕÜ∂« Ö’ "≥O@<Õ ã¨ÅÇ¨Å#∞ JOkOz `À_»Ê_»∞`«∞Ok.
126
`≥ÅOQÍ} Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O
~À_£ #O.12, Z"≥∞‡ÖËº HÍÅh, ~À_£ #O.12, Z"≥∞‡ÖËº HÍÅh,
|O*Ï~åÇ≤ÏÖòû, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£. 500 034 |O*Ï~åÇ≤ÏÖòû, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£. 500 034
á¶È<£ : 040-23251555, á¶È<£ : 040-2325 14444
9440446126 \’Öò „Ñ¶‘ : 155361 \’Öò „Ñ¶‘ : 155361
_≥·Ô~Hõì~ü [#~°Öò
J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü J_ç+¨#Öò _≥·Ô~Hõì~ü
*Ï~ÚO\ò *Ï~ÚO\ò *Ï~ÚO\ò

_≥·Ô~Hõì~ü _≥·Ô~Hõì~ü _≥·Ô~Hõì~ü
Zã‘Ê-_çZã‘Ê.-ã≤.S.-Zãπ.S.
Jxfl lÖÏ¡ Hˆ O„^•ÅÖ’#∂ Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ L<åfl~Ú. lÖÏ¡™ê÷~ÚÖ’ _çÑÓ¨ º\˜
ã¨∂ÑïO>ˇO_≥O\ò / W<£ûÃÑHõ~ì ü ™ê÷~Ú JkèHÍi J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú JkèHÍiQÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° .
„Ñ¨[Å∞ `«=∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞ JÜ«∂ lÖÏ¡ Hˆ O„^•ÅÖ’<Õ W"åfieû LO@∞Ok. ÖË^• ã¨=∂Kå~åxfl
JOk"åfieû LO@∞Ok.
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ˆ~O*ò ZO-8. =∞<À~°O[<£ HÍOÃÑ¡H±û, xÜ«∞~ü J[O`åˆQ\ò,

Zy˚a+¨<£ „Q“O_£û, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
HõsO#QÆ~ü (á¶È<£ : 08782-2243693) =~°OQÆÖò (á¶È<£ : 0870-2577510)
Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O, 1-8-289
2-8-184, =ÚHõ„~°OÑ¨Ù~° UHõtÖÏ áê~ü¯ ^ŒQÆæ~°, ÉÏÅã¨=Ú„^ŒO
HõsO#QÆ~ü - 505 001 Ç¨Ï#‡H˘O_», =~°OQÆÖò - 506 001
PkÖÏÉÏ^£ (á¶È<£ : 08732-236307) "≥∞^ŒH± (á¶È<£ : 08455-276522)
Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O
HÍfi~°ì~ü <≥O.Z-5, "≥·\ò HÍfi~°ì~üû =∞Ç≤ÏàÏ „áêOQÆ}O ~À_£,
ÔH·ÖÏãπ #QÆ~ü, PkÖÏÉÏ^£, ãÖQÍÔ~_ç¤, "≥∞^ŒH± - 502 001
x*Ï=∂ÉÏ^£ (á¶È<£ : 08462-237450) Y=∞‡O (á¶È<£ : 08742-228663)
6-1-125/1, l.HõOˆ~îâ◊fi~ü, ã¨∞ÉèÏ+π#QÆ~ü „H˜+≤ Éèí=<£ Z^Œ∞~°∞QÍ
x*Ï=∂ÉÏ^£ - 503 002 Y=∞‡O
=∞Ç¨Ï|∂Éò#QÆ~ü #Ö¡Q˘O_» (á¶È<£ : 08682-25681)
áÈbãπ Öˇ·<£, "å@~ü \ÏºOH± =ÚO^Œ∞ 6-1-57(D), É’Ü«∞"å_»
=∞Ç¨Ï|∂Éò#QÆ~ü #ÖÁæO_»
127
J#O`«ÑÙ¨ ~°O (á¶È<£ : 08554-274170) Hõ~°∂flÖò (á¶È<£ : 08518-220083)
28/414, Nã¨^Œ<£, ãÖQÆ"Õ∞+π#QÆ~ü 43/120, #iûOQÆ~å"£¿Ñ@
J#O`«Ñ¨Ù~°O-515 001 Hõ~°∂flÅ∞ - 518 004
u~°∞Ñü (á¶È<£ : 08772-220252) <≥Å∂¡~°∞ (á¶È<£ : 0861-2331833)
Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O, 19-14-13 Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O
~åÑ¶¨∞"ÕO„^Œ #QÆ~ü, Ñ¶¨ãπìÖˇ·<£, ˆHâ◊"åÜ«∞# QÆ∞@ì 24-11-890, HÔ .a.P~ü.„ã‘\ì ò, ~å[QÀáêÖÑ¨Ù~O° ,
u~°∞Ñü-517 501 Ñ¶¨ãπìÖË<£ ^Œ~åæq∞@ì, <≥Å∂¡~°∞-524 003
~å[=∞O„_ç (á¶È<£ : 0883-2467833) XOQÀÅ∞ (á¶È<£ : 08592-232300)
Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O, 86-26-12 Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O
q.ZÖò.Ñ¨Ù~°O, uÅH±~À_£, Z-12, ã≤.P~ü.Ñ≤. HÍfi~°ì~üû
~å[=∞O„_ç XOQÀÅ∞
"≥·*ÏQ∑ (á¶È<£ : 0891-2552894) q[Ü«∞"å_» (á¶È<£ : 0866-2474140)
Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O, áê¡\ò #O|~ü-25 Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O,60-6-15/1,
_®Hõì~üû HÍÅh, ã‘`«=∞‡^•~° ã≤^•ú~#÷° QÆ~,ü 3= ÖË<,£ Ñ≤#fl=∞<Õx áêeH˜x¡ H± ~À_£
"≥·*ÏQ∑-13 q[Ü«∞"å_»-520 010
Hõ_»Ñ¨ (á¶È<£ : 08562-244637) UÅ∂~°∞ (á¶È<£ : 08812-232017)
Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O, ÃãO\ò ˆQ˚qÜ«∞~ü#QÆ~ü
1/311, =∂~°∞f#QÆ~ü ÉÏÜü∞û HÍ<≥fiO\ò, =i¯OQ∑ =Ù"∞≥ <£û Ç¨ã¨Öì ò Z^Œ∞~°∞QÍ
Hõ_»Ñ¨ UÅ∂~°∞-534 006
QÆ∞O@∂~°∞ (á¶È<£ : 0863-2225850) q[Ü«∞#QÆ~°O (á¶È<£ : 08922-276404)
Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O Zã≤a HÍ~åºÅÜ«∞O, ‰õΩã¨∞=∞ QÆ[Ñü #QÆ~ü,
4-4-84/1, Ñ¶¨ãπìÖË<£ Jâ’H± Q Æ [ Ñ¨ u |OQÍ¡ ^ Œ Q Æ æ ~ °
K«O„^Œ=∞øo#QÆ~ü, QÆ∞O@∂~ü q[Ü«∞#QÆ~°O-535 003
HÍH˜<å_» (á¶È<£ : 0884-2342785) NHÍ‰õΩà◊O (á¶È<£ : 08948-220754)
<åQÆ=∞e¡`À@ [OHõΔ<£, HÍfi~°ì~ü <≥O. Z-11, JÑ¶‘+≤Ü«∞Öò HÍÅh
5 ae¤OQ∑û ÃãO@~ü, HÍH˜<å_» NHÍ‰õΩà◊O
1. =ºH˜QÎ `Æ O« QÍ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ KÕÜ∞« ^ŒÅ∞K«∞H˘#fl"å~°∞ Zã≤a ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’QÆÅ PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’
KÕÜ∂« e.
2. L`«~Î åÅ ^•fi~å ‰õÄ_® Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
3. g∞~°∞ "≥ÉòÃã\· òÖ’ Zã≤a QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û, g∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞ ‰õÄ_® ÑÖÑ¨=K«∞Û.
4. g∞~°∞ g∞ Jaè„áêÜ«∂Å#∞, Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞ L`«~Î åÅ ~°∂ÑÖÖ’<Õ HÍ‰õΩO_®, D -
"≥∞~ÚÖò ^•fi~å QÍx, =ºHÎ̃Q`Æ O« QÍ QÍx, á¶êH±û ^•fi~å QÍx ÑÖÑ¨=K«∞Û.
5. D "≥∞~ÚÖò ^•fi~å ÑÖ¿Ñ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞ dg_acb@ap.gov.in ¿Ñ~°∞# ÑÖÑ¨=K«∞Û.
128
ã≤qã≤ (ˆHO„^Œ qlÖˇ<£û Hõg∞+¨<£)
L#fl`«™ê÷~ÚÖ’x JqhuH˜ J_»∞¤Hõ@ì "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fiO 1964Ö’
Hˆ O„^Œ qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨<#£ ∞ (ˆHO„^Œ xÑ¶∂¨ ãÖÑ¶∞¨ O) U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. L#fl`«™ê÷~ÚÖ’x
JkèHÍ~°Ã¡ Ñ· xÑ¶∂¨ ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ, "åiÃÑ· `«y# K«~º° Å‰õΩ ã≤áê¶ ~°∞ûÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~°∂á⁄OkOz#
D ãÖã¨#÷ ∞ L#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ ã¨fi`«O„`« ãÖã¨Q÷ Í ~°∂á⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü∞« uflOK«QÍ
2003Ö’ áê~°"¡ ∞≥ O\ò P"≥∂^Œ=Ú„^Œ "ÕãO≤ k. ã≤qã≤Ö’ XHõ Hˆ O„^Œ qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨#~ü,
W^Œ~Ì ∞° qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨#~°∞¡ LO\Ï~°∞. ã≤qã≤ „Ñ¨^•è #OQÍ ã≤aS, Z<£áÈ¶ ~üû"≥∞O\ò _≥~Ô· HÀì~ˆ \ò
Ñ¨xf~°∞#∞ Ñ¨~º° "ÕHãΔ̃ ∞¨ OÎ k. J\Ï¡Qˆ , „Ñ¨É∞íè `«fi, „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ ãÖã¨Å÷ ∞, i[~üfiÉÏºOH±,
ãÖ|Okè`« Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞, „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ ÉÏºO‰õΩÅ∞, c=∂ãÖã¨Å÷ Ö’x L#fl`åkèHÍ~°Ã¡ Ñ·
=KÕÛ Jqhu P~ÀÑ¨}ÅÃÑ· qKå~°} [iÑ≤ "åiÃÑ· K«~º° Å‰õΩ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ ã≤áê¶ ~°∞û
KÕã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ, L#fl`åkèHÍ~°∞ÅÃÑ· =zÛ# Jqhu P~ÀÑ¨}ÅÃÑ· qKå~°} [i¿ÑO^Œ∞‰õΩ
ã≤qã≤ PÜ«∂âßYÅ #∞Oz J#∞=∞`«∞Å∞ á⁄O^•eû LO@∞Ok. J~Ú`Õ PÜ«∂âßYÅ‰õΩ
`«=∞ L#fl`åkèHÍ~°∞Å`À L#fl Jqhu ãÖ|O^è•Ås`åº „áêã≤‰Äõ º+¨<‰£ Ωõ J#∞=∞`«∞Å∞
W=fi‰õΩO_® q∞#fl‰õΩO_çáÈ`å~Ú. HÍx, W^ÕO ‰õΩ^Œ~°^Œx 4 <≥ÅÖ’¡<Õ J#∞=∞ux
W"åfieûO^Õ#x ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞,ì ã≤qã≤H˜ J#∞‰õÄÅOQÍ F f~°∞ÊxzÛOk. ã≤qã≤ ã¨fi`«O„`«
ãÖã¨÷ HÍx JkèHÍ~åÅ∞ ÖË=Ù. J^Õ ã≤aSH˜ JkèHÍ~åÅ∞ L<åfl~Ú HÍx Jk ã¨fi`«O„`«
ãÖã¨H÷ Í^Œ∞. ^•xH˜ KÕ`∞« Å∞ ÖË=Ù nxH˜ HÍà◊√¡ ÖË=Ù. Hˆ O„^Œ ™ê÷~ÚÖ’ L#fl>Ë¡ ~å„ëêìÅÖ’#∂
qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨#∞¡ L<åfl~Ú. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ K«∂¿ãÎ qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨#¡ f~°∞ U =∂„`«O
Pâß[#HõOQÍ HõxÑ≤OK«^Œ∞. ˆHO„^Œ, ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fi ãÖ|Okè`« ãÖã¨÷Å JkèHÍ~°¡ÃÑ·
Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ<Õ"å~°∞ "≥∞~ÚÖò KÕÜ∂« eû# J„_»ã.π D "≥∞~ÚÖò : cenvigil@nic.in
Central Vigilance Commission
Satarkta Bhawan, GPO Complex,
Block - A - INA, New Delhi - 110 023
Toll Free No. 1800 11 0180, Help Line : 011-2465 1000
~åR L^ÀºQÆ∞Å JqhuÃÑ·...
~åR „Ñ¨É∞íè `«fiOÖ’x U L^Àºy J~Ú<å JqhuH˜ áêÅÊ_ç`Õ g∞~°∞ qlÖˇ<û£
Hõg∞+¨<‰£ Ωõ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. „Ñ¨É∞íè `«fi L^Àºy HÍ‰õΩO_® U^≥<· å HÍ~ÀÊˆ~+¨<‰£ Ωõ ,
™ê÷xHõ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, ™⁄Ãã\· Å© ‰õΩ K≥Ok# L^Àºy J~Ú<åã¨~ˆ JqhuH˜ áêÅÊ_ç`Õ g∞~°∞
qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨<‰£ Ωõ <Õ~∞° QÍ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. g∞ Ñ≤\+˜ <¨ #£ ∞ ilã¨~ì ü áÈãπÖì ’HÍx,
D"≥∞~ÚÖò ^•fi~å HÍx ÑÖÑ¨=K«∞Û. D "≥∞~ÚÖò : vc@ap.gov.in Q
qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨#~ü
<å~üqÎ OQ∑, l.ÉÏ¡H,± Ãã„ÔH>ËiÜ«∞\ò
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 022
129
~°ëêº"Õ∞Ü«∞~ü x¿+kèOz# '<å‰õΩ`≥eÜ«∞^Œ∞—
'<å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞—, ' <å=Å¡HÍ^Œ∞— WÖÏO\˜ ["å|∞Å#∞ U JkèHÍi ‰õÄ_®
W=fi_®xH˜ gÖË^¡ OŒ @∂ x¿+^èOŒ qkèOKå~°∞ Ããc· iÜ«∂Ö’x "≥∞lÜ«∞<£ J<Õ Ñ¨@}ì "Õ∞Ü«∞~ü
JÅQÍ˚O_»~ü ‰õΩl‡<£. `«# áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO J`«ºO`« ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ, áê~°^~Œ ≈° Hõ``« À
Ñ¨xKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ U JkèHÍs-'<å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞— 'Wk<å Ñ¨x HÍ^Œ∞ áÈ— ÖÏO\˜ =∂@Å∞
=∂\Ï¡__» ®xH˜ gÖË^¡ OŒ @∂ ‰õΩl‡<£ Ç¨ï‰õΩO *Ïs KÕâß~°∞. W"Õ HÍ‰õΩO_® =∞~À áêuHõ
Ñ¨^*Œ ÏÖÏÅ#∞ "å_»‰Ωõ O_®, JkèHÍ~°∞Å∞ <À~°∞ =¸ã¨∞H˘x Ñ¨xKÕÜ∂« Åx ã¨∂zOKå~°∞.
ÉÏ^èºŒ `å~åÇ≤Ï`«ºOQÍ =∂\Ï¡__» ®xH˜ =ÚO^Œ∞, ÉÏQÍ PÖ’zOK«=∞x =∞~åº^ŒQÍ HÀ~å_»∞.
PÑ¶ã‘ ∞¨ ‰õΩ Ñ¨xg∞^Œ =zÛ# "åiH˜ '<å‰õΩ`≥eÜ«∞^Œ∞— Jx ["å|∞ K≥ÑÊ¨ _»O JO>Ë xã¨ûÇ¨ÏÜ«∞`«#∞
JOwHõiOK«_"» ∞Õ ##flk PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∞O. UÜÕ∞ ["å|∞Å#∞ x¿+kèOKå~À P *Ïa`å#∞
PÜ«∞# KèåO|~ü Ñ¨H¯õ <Õ É’~°∞¤ g∞^Œ „Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. PÜ«∞# x¿+kèOz# =∂@Å *Ïa`åÖ’
'"Õ∞"Õ∞O KÕÜ∞« QÆÅO?— 'Jk <å Ñ¨xHÍ^Œ∞.—, 'J^≥\Ï¡ KÕ™êÎO, Jk ™ê^èºŒ OHÍ^Œ∞—, '<ÕxÑ¨ÙÊ_»∞
Éè’[#O (ÅOKü) KÕÜ∂« e—, '_»|∞ƒÖË^∞Œ —, '<Õ#∞ PÑ¶ã‘ ∞¨ ‰õΩ ~åÖË^∞Œ —, 'ÃãÅ=ÙÖ’ L<åfl#∞—
'<å‰õΩ[|∞ƒKÕãO≤ k— ÖÏO\˜q L<åfl~Ú. Q
-'k ZHõ<åq∞H± >ÿ̌"£∞û—, ÃãÃÑìO|~ü 2007

=∞#"åà◊√¡ 'JqhuH˜ U#∞QÆ∞Å∞ Ñ¨xH˜ Ñ‘#∞QÆ∞Å∞— Hõ#∞Hõ =∞#^ÕâO◊ Ö’ U PÑ¶ã‘ ∞¨ ‰õΩ
"≥o<¡ å =∞#‰õΩ WÖÏO\˜ ["å|∞ÖË qxÑ≤™êÎ~Ú. ÃÑQ· Í W\©=e HÍÅOÖ’ KåÖÏ HÍ~åºÅÜ«∂Ö’¡
'ã≤\ *˜ <ˇ û£ Kå~°~ì —ü (áœ~°¿ã"åÑ¨„`«O) ¿Ñ~°∞`À U Ñ¨xx ZO`«HÍÅOÖ’ KÕÜ∂« Ö’ ÖË^•
áœ~°∞ÅÜ≥∞_» `«=∞ ÅHõΔ ºO Uq∞\’, "å\˜H˜ xs‚`« HÍÅ=º=^è∞Œ ÖËq∞\’ „Ñ¨îŒ ≈ã¨∞<Î åfl~°∞.
ÉÏºO‰õΩÅ∞, „Ñ¨É∞íè `«fiâßYÅ∞, ¿ã"åãÖã¨Å÷ Ö’ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞x QÆ∞iOz =∞Ç¨Ï`å‡QÍOkè
K≥ÑÊ≤ # =∂@Å#∞ ZOK«HÍ¯ É’~°∞Å¤ ∞ ÃÑ\ì̃ „Ñ¨îŒ ≈ã¨∞<Î åfl~°∞. HÍx PÜ«∞# =∂@Å#∞
Q“~°qOKÕ L^ÀºQÆ∞Å∞, JkèHÍ~°∞¡ ZO`«=∞Ok? ZHõ¯_çH˜ "≥o<¡ å g∞‰õΩ U^À F Ö’ÑÖ
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. =$uÎÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ <≥Ñ· Ù¨ }ºO, nHõΔ U H˘kÌ =∞OkÖ’<Õ `«ÑÊ¨ HõxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ .
Hˆ O„^Œ, ~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ „Ñ¨[Å∞ ãÖ^Œi≈OKÕ HÍ~åºÅÜ«∂Ö’¡ 'ã≤\ *˜ <ˇ û£ Kå~°~ì —ü Å#∞
(áœ~°¿ã"åÑ¨„`«O) „Ñ¨îŒ ≈ã¨∞<Î åfl Jq „Ñ¨^~Œ ≈° #ÅˆH `«ÑÊ¨ , JkèHÍ~°∞Å∞ "å\˜x PK«iOK«_O» Ö’
Ñ¶∞¨ ’~°OQÍ qÑ¶Å¨ O J=Ù`«∞<åfl~°∞. JHõ¯_» ¿Ñ~˘¯#fl Ñ¨#∞Å#∞ PÜ«∂ JkèHÍ~°∞Å∞, PÜ«∂
xs‚`« HÍÅ=º=^è∞Œ Ö’¡ KÕ™êÎ~å? KÕÜ∞« HõáÈ`Õ "åix =∞#O UOKÕÜ∞« =K«∞Û? "åiH˜ U"≥∞<ÿ å
tHõÅΔ ∞ L<åflÜ«∂? "å\˜x Z=~°∞ J=∞Å∞ KÕ™êÎ~∞° ?HÕk™ê÷~Ú JkèHÍ~°∞¡ Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« ÖË#ÑÙ̈Ê_»∞
„Ñ¨tflOK«_®xH˜ L#fl`åkèHÍ~°∞Å∞ Z=Ô~<· å ã≤^ÑúŒ _¨ `» å~å? ã≤^ÑúŒ _¨ Õ JkèHÍ~°∞¡ ZO`«=∞Ok
L<åfl~°∞? LO>Ë "å~å áÈã¨∞Öì ’ ZO`«HÍÅO LO\Ï~°∞? WÖÏO\˜"<≥ Àfl „Ñ¨âfl◊ Å∞, ["å|∞Å∞
130
ÖËxq L<åfl~Ú. 'áœ~°¿ã"å Ñ¨„`«O— ÖÏO\˜q Hˆ =ÅO „Ñ¨[Å#∞ =∞Éèºí ÃÑ@ì_®xˆH##flk
"åã¨=Î O. g∞~°∞ „Ñ¨tflOKÕO`« =~°‰Ωõ P Ç¨g∞Å∞ HÍy`åÅ‰õΩ, QÀ_»ÅHˆ Ñïq∞`«"∞≥ ÿ LO\Ï~Ú.
H˘xfl PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’¡ 'ã≤\ *˜ <ˇ £ Kå~°~ì —ü g∞‰õΩ HõxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ #∞HÀO_ç. =ÚO^Œ∞QÍ ^•x QÆ∞iOKÕ
„Ñ¨tflOK«O_ç. g∞ Ñ¨#∞Å QÆ∞iOz, g∞ ÅHΔÍºÅ QÆ∞iOz g∞ ÉÏ^èºŒ `«Å QÆ∞iOz# =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ∞
U"≥∞<ÿ å L<åflÜ«∂ Jx JkèHÍ~°#¡ ∞ xÅnÜ«∞O_ç. U"≥<· å Hõ~Ñ° „¨ `åÅ∞, ÑÙ̈ãHÎ¨ ÍÅ∞ „Ñ¨K∞« iOKå~å?
Q
"å\˜x W=fi=∞x J_»QOÆ _ç.
ã≤\ *˜ <ˇ £ Kå~°~ì ü

áœ~°¿ã"å Ñ¨„`«O
^ŒÜ∞« KÕã≤ g∞~°∞ ~ˆ Ñ¨Ù ~°O_ç
Hõ$Ñ¨Ü∂« PÑπ HõÖò P~ÚÜÕ∞
Ü«¸Ñ‘*¡ ò... Hõ"∞£ @∞=∂~À
„Ñ¨[Å ™œHõ~åº~°O÷ D É’~°∞¤ „Ñü~ÀE „Ñ¨îŒ ≈OK«|_»∞#∞
Jqhu JO>Ë...?
Q „Ñ¨É∞íè `«fi L^Àºy, „Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∞O, „Ñ¨É∞íè `«fi ãÖã¨÷ fã¨∞HÀÉ’ÜÕ∞ XHõ ãÔ̈~#·
x~°Ü ‚ ∂« xfl =∂iÛ"Õ¿ã x~°Ü ‚ ∞« O Jqhu J=Ù`«∞Ok.
Q „Ñ¨É∞íè `«fi L^Àºy `«# qkè x~°fiÇ¨Ï}Ö’ J=∞~åº^•Hõ~O ° QÍ qâßfiã¨ ~åÇ≤Ï`«ºOQÍ
„Ñ¨=iÎOK«_O» Jqhu J=Ù`«∞Ok.
Q „Ñ¨É∞íè `«fi L^Àºy XHõi „Ñ¨Ü∂ ≥ [<åÅ‰õΩ ÉèOí QÆH~õ O° QÍ „Ñ¨=iÎOK«_O» , =∞~˘Hõi`À
‰õΩ=∞‡‰õΩ¯ HÍ=_»O Jqhu J=Ù`«∞Ok.
Q „Ñ¨É∞í è `«fi L^Àºy ÅOKåÅ∞ ÑÙ̈K∞« ÛHÀ=_»O, JkèHÍ~°^∞Œ ifixÜ≥∂QÍxH˜, ÉÏ¡H" ± ∞≥ ~ÚeOQ∑‰Ωõ
áêÅÊ_»@O, ZxflHõÖ’¡ "≥∂ã¨ÑÓ¨ i`«OQÍ „Ñ¨=iÎOK«_O» Jqhu J=Ù`«∞Ok.
Q U L^Àºy J~Ú<å „Ñ¨`«ºHõΔOQÍQÍx, Ñ¨~ÀHõΔOQÍQÍx =∞~˘Hõi#∞Oz Z^≥·<å
ÅaÌá⁄Ok`Õ Jk Jqhu J=Ù`«∞Ok.

Q =∞~˘Hõix „Ñ¨Ö’ÉèÃí Ñ\ì_O » ‰õÄ_® Jqh`Õ J=Ù`«∞Ok. J~Ú`Õ <å}ËxH˜ ~Ô O_À
"≥Ñ· Ù¨ L#fl>Ë¡ JqhuH˜ áêÅÊ_ÕÖÏ „Ñ¨Ö’ÉèÃí Ñ\˜#ì =ºH˜Î ‰õÄ_® JqhuÖ’ ÉèÏQÆ™êfi"Õ∞
J=Ù`å_»∞. ÅOK«O W=fi_»O, Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_»O ~Ô O_»∂ <Õ~åÖË. Q

131
P`«‡™êH˜QΔ Í „Ñ¨=∂}O KÕã≤ JO`å

x["Õ∞ K≥|∞`å#∞. J|^ŒOÌ K≥ÑÊ¨ #∞.
g∞ HÀ~°∞Åì ∞-'<åºÜ«∞O KÕÜ∞« _»OÖ’
PÅã¨º"≥∞`ÿ Õ J<åºÜ«∞O KÕã#≤ >Ë—¡ #<Õ
„áê^äqŒ ∞Hõ ã¨∂„`å<Õfl ã¨=∂kè KÕâß~Ú.
Ü«Ú=~å#~ü... WO`«HõO>Ë <Õ#∞
K≥áêÊeûOk WOHÍ Ug∞ ÖË^∞Œ .
'Justice Delayed is Justice Denied'

132
<åºÜ«∞ =º=ã¨÷
=∞# <åºÜ«∞=º=ã¨÷ „áê^äqŒ ∞HõOQÍ =¸_»OK≥Å <åºÜ«∞=º=ã¨.÷ S^Œ∞ JOK≥Å∞QÍ

fã¨∞‰õΩO>Ë "≥Ú`«ÎO =∞# <åºÜ«∞ =º=ã¨÷ ã¨∞Å∞=ÙQÍ JO^ŒiH© J~°÷=∞=Ù`«∞Ok.
J`«∞º#fl`«™ê÷~ÚÖ’ ^Õâ=◊ ∞O`«\ H˜ © HõeÑ≤ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì LO_»QÍ, „Ñü ~å„ëêìxH˜ ÖË^•
~Ô O_»∞ ~å„ëêìÅ‰õΩ ÖË^• XHõ ~å„ëêìxH˜, Hˆ O„^Œáêe`« „áêO`åxH˜ HõeÑ≤ XHõ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
K˘Ñ¨ÙÊ#, ÖË^• H˘xfl ~å„ëêìÅ‰õΩ XHõ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì K˘Ñ¨ÙÊ# "≥Ú`«OÎ 24 ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì ∞ L<åfl~Ú.
^ŒQÍÑ¨_¤» U_»∞QÆ∞~°∞ JHÍ¯ K≥ÖÅ¡ˇ ∞¡QÍ K≥ÑÙ¨ Ê‰õΩ<Õ Dâß#ºÑ¨Ù 7 ~å„ëêìÅ‰õΩ HõeÑ≤ J™êûO
~å[^è•x QÆ∞"åÇ¨ÏuÖ’ XˆH ÃÇÏ· HÀ~°∞ì LO_Õk. J~Ú`Õ, =∂iÛ 2013Ö’ "Õ∞Ñ¶∂¨ ÅÜ«∞,
=∞}©Ñ¨Ó~ü, „uÑ¨Ù~°Ö’ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ìÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. H˘`«ÎQÍ `≥ÅOQÍ} ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì
U~°Ê_»∞`«∞#flO^Œ∞# "≥Ú`«OÎ 25 ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì ∞ J=Ù`å~Ú. JÖÏ ~åR™ê÷~ÚÖ’ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
L#fl`« ^è~Œ å‡ã¨#O HÍQÍ, lÖÏ¡ÅÖ’ lÖÏ¡ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞Åì ∞, ã≤qÖò [_ç˚ HÀ~°∞Åì ∞ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú
HÀ~°∞Åì ∞QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~Ú. Ãã+¨<û£ HÀ~°∞Åì O>Ë <Õ~åÅ#∞ qKåiOKÕ HÀ~°∞Åì ∞. ã≤qÖò
HÀ~°∞Åì O>Ë =ºHÎ̃Q`Æ ,« JO>Ë Éè∂í q∞, Pã≤Î `«k`«~° ãÖ|Okè`« `«QÍ^•Å#∞ Ñï+¨¯iOKÕ
HÀ~°∞Åì ∞. lÖÏ¡ÅÖ’ g\˜HÀãÖ q_çq_ç HÀ~°∞Åì ∞HÍx ÖË^• D ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ~Ú# (ã≤qÖò,
„H˜q∞#Öò) Hˆ ã¨∞Å qKå~°}‰õΩ L=∞‡_çQÍ XˆH HÀ~°∞ì HÍx LO_»=K«∞Û. JO>Ë XˆH HÀ~°∞ì
ÖË^• XˆH [_ç̊ ~Ô O_»∞ q^è•Å~Ú# Hˆ ã¨∞Å#∞ qKåi™êÎ~x° J~°O÷ .
„H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å#∞ qKåiOKÕ 'Ãã+¨<£ûHÀ~°∞ì— kQÆ∞=# 'Jã≤ÃãìO\ò Ãã+¨<£û HÀ~°∞ì—
LO@∞Ok. P kQÆ∞=# '"≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞—ì LO@∞Ok. JO>Ë „áê^äqŒ ∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ <Õ~åÅ#∞
qKåiOKÕ HÀ~°∞ì W^Õ. JO>Ë U <Õ~ã° ∞¨ _÷ xç J~Ú<å "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ>Ëkì W^Õ
HÀ~°∞Öì ’. n<Õfl =∞#O '=ÚxûÑ¶π "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞—ì Jx‰õÄ_® JO@∞<åflO. J~Ú`Õ,
„Ñ¨`ºÕ Hõ HÀ~°∞Åì ‰õΩ ãÖ|OkèOz# Hˆ ã¨∞Ö’¡ xOk`«∞Å#∞ PÜ«∂ HÀ~°∞Åì Ö’<Õ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ_»`å~°∞.
=∞Ç¨ #QÆ~åÅÖ’ LO_Õ Jxfl HÀ~°∞Åì ¿Ñ~°‰¡ Ωõ =ÚO^Œ∞ '"≥∞„\’áêe@<£— J<Õ Ñ¨ÔŒ
133
*’_çOz LO@∞Ok. "≥∞„\’áêe@<£ Ãã+¨<û£ [_ç,˚ "≥∞„\’áêe@<£ "≥∞l„¿ã\ì ò P q^èOŒ QÍ.
WHõ =ºHÎ̃Q`Æ « (ã≤qÖò) `«QÍ^•Å#∞ qKåiOKÕO^Œ∞‰õΩ „áê^äqŒ ∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ JO>Ë kQÆ∞=
HÀ~°∞#ì ∞ Jã≤ÃãOì \ò [_ç̊ HÀ~°∞ì Jx, PÃÑ#· ã¨Éò[_ç̊ HÀ~°∞ì Jx, L#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ _ç„ã≤Hì ì±
[_ç̊ HÀ~°∞ì Jx Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åflO.
„ÑülÖÏ¡Ö’ XHõ „Ñ¨^•è # lÖÏ¡HÀ~°∞ì LOk. J~Ú`Õ Ñ¨xÉèÏ~°O HÍ~°}OQÍ =∞iH˘xfl
W^Õ™ê÷~Ú HÀ~°∞Åì #∞ U~åÊ@∞KÕã≤ "å\˜x J^Œ#Ñ¨Ù lÖÏ¡ HÀ~°∞Åì ∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. Pã≤Î
`«QÍ^•Å~Ú`Õ P "åº[ºOÖ’ Wq∞_ç L#fl ™⁄=Ú‡, Pã≤xÎ |\˜ì qKå~°}Ï HÀ~°∞ì U^À
x~°Ü
‚ ∞« =∞=Ù`«∞Ok.
JÖÏˆQ <Õ~åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# Hˆ ã¨∞ÅxflO\˜ÃÑ<· å „áê^äqŒ ∞Hõ ^ŒâÖ◊ ’ "≥∞l„¿ã\ì ò
HÀ~°∞Åì Ö’<Õ `˘e qKå~°} ™êQÆ∞`«∞Ok. <Õ~ã° ∞¨ Å÷ O^Œih =ÚO^Œ∞QÍ "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞ì
=ÚO^Õ Ç¨[~°∞Ñ¨~∞° ™êÎ~∞° . <Õ~° f„=`«#∞ |\˜ì P <Õ~O° "≥∞l„¿ã\ì ò qKåiOKåÖ’, Jã≤ÃãOì \ò
Ãã+¨<û£ [_ç̊ qKåiOKåÖ’, Ãã+¨<û£ [_ç̊ qKåiOKåÖ’ JHõ¯_» `ÕeÛ# `«~åfi`«, P Hˆ ã¨∞
ãÖ|Okè`« HÀ~°∞‰ì Ωõ |kb J=Ù`∞« Ok. Ç¨Ï`«º, ^ÀÑ≤_,ô =∂#ÉèOí QÆO, |Å=O`«ÑÙ¨ QÆ~ƒ° qù zÛùu,Î
~å[„^ÀÇ¨ÏO, ^˘OQÆ<À@¡ =Ú„^Œ}, ‰õΩ„@ÖÏO\˜ f„="≥∞#ÿ <Õ~åÅhfl Ãã+¨<û£ HÀ~°∞Öì ’<Õ
qKåi™êÎ~∞° . Ãã+¨<û£ HÀˆ~ì =∞#^ÕâO◊ Ö’ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú <Õ~q° Kå~°}Ï HÀ~°∞.ì JO>Ë f„="≥∞#ÿ
<Õ~åÅÃÑ· qKå~°} [iÑ≤ Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~° tHõΔ ÖË^• LitHõΔ Ãã`· O« qkèOKÕ JkèHÍ~°O
XHõ¯ D HÀ~°∞Hì̂ LOk. J~Ú`Õ, Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì qkèOKÕ LitHõ#Δ ∞ =∂„`«O ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
Y~å~°∞ KÕÜ∂« eû LO@∞Ok. Jxfl tHõÅΔ ÃÑ· <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞‰ì Ωõ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
JÖÏˆQ JHõ¯_ç #∞Oz HÀ~°∞ì J#∞=∞u`À ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ ‰õÄ_® "≥à=¡◊ K«∞Û. JOu=∞OQÍ
LitHõΔ Y~å~°~Ú`Õ Hõ=Δ ∂aèHΔõ „Ñ¨™êkOKÕ JkèHÍ~°O D^Õâ◊ ~åRÑüH˜ =∂„`«"∞Õ LOk.
QÆ=~°fl~ü‰Ωõ LitHõ#Δ ∞ "å~Ú^• "Õ¿ã JkèHÍ~°O LOk.
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ^ÕâO◊ Ö’<Õ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú HÀ~°∞.ì =∞#^ÕâO◊ ã¨~fi° ã¨`åÎH-õ QÆ}`«O„`«-
„Ñ¨*Ï™êfi=∞º iÑäH¡ Q± Í 26 [#=i 1950# J=`«iOz# ~Ô O_»∞ ~ÀAÅ‰õΩ JO>Ë
28.1.1950 # ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì U~åÊ@~ÚOk. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ Hˆ =ÅO WOw¡+μ¨ ÉèÏ+¨Ö’<Õ
Hˆ ã¨∞Å qKå~°} ™êQÆ∞`«∞Ok. áê~îâ° ßÅÅ‰õΩ ÃãÅ=ÙÅ∞ L#fl>Ë¡ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ ÃãÅ=ÙÅ∞
LO\Ï~Ú! J~Ú`Õ "å\˜x KåÖÏ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ „Ñ¨H\õ ™˜ êÎ~∞° .
„áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ # [iy# Hˆ ã¨∞Ö’¡#∂, =∞i H˘xfl „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Hˆ ã¨∞ÅÖ’#∂
„Ñ¨[Å∞ ~å*ÏºOQÆOÖ’x 36= „Ñ¨H~õ } ° (PiìHÖõ ò) HÕ^Œ <Õ~∞° QÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ "≥à=¡◊ K«∞Û.
Jxfl ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì #∞Oz JÑ‘Êà◊√§ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Hˆì =™êÎ~Ú. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ`À
HõeÑ≤ "≥Ú`«OÎ 31 =∞Ok <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ LO_®e. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ ÉèÏ~°`« „Ñ¨^•è #
<åºÜ«∞=¸iÎH˜ 1ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å∞, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞, ÃÇÏ· HÀ~°∞ì „Ñ¨^•è #
134
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ "Õ`#« O 90 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞, ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì Ö’x <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ 80
"ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å "Õ`<« åxfl K≥e™¡ êÎ~∞° .
WHõ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ `«~Ñ° Ù¨ # "åkOKÕO^Œ∞‰õΩ L#fl <åºÜ«∞"åkx 'J\Ïsfl
[#~°Öò— JO\Ï~°∞. PÜ«∞# HÕ^Œ, PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞‰õΩÅ∞QÍ #Å∞QÆ∞~°∞ '™⁄eã≤@~ü
[#~°Öòû— LO\Ï~°∞. JÖÏˆQ =∞~À #Å∞QÆ∞~°∞ 'J^Œ#Ñ¨Ù ™⁄eã≤@~ü [#~°Öòû— LO\Ï~°∞.
ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì
PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ~å„ëêì=`«~}° [iy# 1956 Ö’<Õ =∞# ~åR ÃÇÏ· HÀ~°∞ì U~åÊ@~ÚOk.
WOw¡+μ¨ ÉèÏ+¨Ö’<Õ Hˆ ã¨∞Å ^•YÅ∞, f~°∞ÊÅ∞ LO\Ï~Ú. JkèHÍ~° ÉèÏëêãÖÑ¶∞¨ O J^èºŒ ‰õΩΔ _çQÍ
L#flÑ¨Ù_»∞ „Ñ¨=ÚY Z_ç@~ü, ZaÔH „Ñ¨™ê^£, ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’#∂ `≥Å∞QÆ∞#∞ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ÏìÅx
KÕã#≤ ã¨∂K«#Å#∞ `≥Å∞QÆ∞"å_»∞HÍx „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ JOwHõi¿ã,Î `≥Å∞QÆ∞"åà◊~¡ Ú#
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ ^•xfl f„=OQÍ =ºuˆ~HÕKå~°∞. ^•O`À Pq+¨Ü∞« O "å~Ú^• Ñ¨_Oç k.
"å~Ú^• JO>Ë "åà◊§H˜+Oì̈ Hõ^•? P q^èOŒ QÍ "åà◊√¡ QÔ ez „Ñ¨[Å#∞ F_çOKå~°∞. áÈ`Õ
ÃÇÏ· HÀ~°∞‰ì Ωõ ‰õÄ_® ãÖ=`«û~°OÖ’ 3 ™ê~°∞,¡ ã¨∂¯à◊Ö¡ ÏˆQ ÃãÅ=ÙÅ∞ LO\Ï~Ú! JÖÏˆQ
â◊x"å~°O, Pk"å~°O ÃãÅ=Ù ~ÀAÖË. „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å‰õΩ ÉèOí QÆO Hõey#Ñ¨Ù_»∞ PiìHÖõ ò
226 HÕ^Œ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’<Õ <Õ~∞° QÍ Hˆ ã¨∞Å∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. =∂=¸Å∞QÍ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞#ì ∞Oz,
_ç„ã≤Hì [ì± _çH˚ À~°∞ì #∞Oz =KÕÛ JÑ‘Êà◊#¡ ∞ JxflO\˜x XˆH (XO@i) <åºÜ«∞=¸iÎ qO\Ï~°∞.
J„Hõ=∞OQÍ x~°ƒOù kOz# =º‰õΩÅÎ #∞ HÀ~°∞Öì ’ Ç¨Ï[~°∞Ñ¨~åÛeûOkQÍ HÀˆ~ 'ÃÇÏaÜ«∞ãπ
HÍ~°Êãπ— Ñ≤\+˜ <¨ ,£ ZxflHõÅ Ñ≤\+˜ <¨ ,£ Ñ¨#∞flÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ≤\+˜ #¨ ∞¡ <Õ~∞° QÍ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’<Õ
135
^•YÅ∞KÕÜ∂« e. J~Ú`Õ g\˜x W^Œ~Ì ∞° <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ÉˇOKü qKåiã¨∞OÎ k. JÖÏˆQ,
~åR qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å Hõg∞+¨<£ Hˆ ã¨∞Ö’¡ JÑ‘Êà◊√,¡ Ö’HÍÜ«ÚHõ,Î LÑ¨Ö’HÍÜ«ÚHõ,Î J_ç‡x„¿ã\ì "˜ £
„\˜|∂º#Öò, Éè∂í J„Hõ=∞} x¿+^èŒ K«@Oì ÑïkèÖ’H˜ =KÕÛ JÑ‘ÊÅ∞ Ñ≤\ +˜ #¨ #¡ ∞ ‰õÄ_®
[O@ <åºÜ«∞=¸~°∞ÖÎ Ë qKåi™êÎ~∞° . WHõ =ÚQÆ∞~æ ∞° <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ ÖË^• JO`«‰Ωõ
q∞Oz# ãÖYºÖ’ ‰õÄ~°∞ÛO_ç Hˆ ã¨∞Å#∞ qKåiOKÕ HÀ~°∞#ì ∞ Ñ¶Ù¨ ÖòÉOˇ Kü HÀ~°∞ì (Ñ¨ÓiÎ™ê÷~Ú
^è~Œ å‡ã¨#O) JO\Ï~°∞. áÈ`Õ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ XHõ~∞° `«ÑÊ¨ xãïQÍ =Úã≤O¡ <åºÜ«∞=¸iÎ
LO_®e. Jk ™êO„Ñ¨^•Ü«∞OQÍ =ã¨∞#Î flk.
ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ „Ñ¨É∞íè `«fiO `«~Ñ° Ù¨ # "åkOKÕ ã‘xÜ«∞~ü <åºÜ«∞"åkx 'J_»fiHˆ \ò [#~°Öò—
(Zl) Jx JO\Ï~°∞. 'J_˘fiˆH\ò[#~°Öò— Ñ¨^qŒ HÍºa<≥\ò =∞O„u`À ã¨=∂#O. PÜ«∞#
âßã¨# ã¨ÉÖíè ’ ‰õÄ~°∞ÛO_»=K«∞Û. J~Ú`Õ PÜ«∞#‰õΩ "À\ÕQ∑ Ç¨Ï‰õΩ¯ =∂„`«O LO_»^∞Œ .
PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ 'J^Œ#Ñ¨Ù J_»fiHˆ \ò [#~°Öòû— LO\Ï~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fiOÖ’ Z<Àfl
âßYÅ∞ L<åfl~Ú Hõ#∞Hõ XHÀ âßY‰õΩ ÖË^• H˘xfl âßYÅ‰õΩ HõeÑ≤ XHõ 'QÆ=~°fl"≥∞O\ò
Ñ‘¡_»~ü— (lÑ≤) LO\Ï~°∞. "åiH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ 'Jã≤ÃãOì \ò QÆ=~°fl"≥∞O\ò Ñ‘_¡ ~» ü (ZlÑ≤)—Å∞
LO\Ï~°∞.
JÖÏˆQ „Ñ¨É∞íè `«fiO `«~Ñ° Ù¨ # „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å#∞ "åkOKÕO^Œ∞‰õΩ 'ÑäH¡ ± „áêã≤‰Äõ º@~ü—
(Ñ≤Ñ)≤ LO\Ï~°∞. PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ 'Jã≤ÃãOì \ò ÑäH¡ ± „áêã≤‰Äõ º@~üû— LO\Ï~°∞.
„Ñ¨`ÕºHõ HÀ~°∞ìÅ∞
=ºHÎ̃Q`Æ « `«QÍ^•Å∞, <Õ~åÅ qKå~°}HÀãÖ Jxfl lÖÏ¡ÅÖ’#∂ ã≤qÖò, „H˜q∞#Öò
HÀ~°∞Åì ∞ L<åfl, H˘xfl „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Hˆ ã¨∞Å qKå~°}HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ Hõ HÀ~°∞Åì ∞ ‰õÄ_® ~åR
"åºÑÖÎ QÍ L<åfl~Ú. HÍi‡Hõ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ Hˆ ã¨∞Å qKå~°}HÀãÖ ÖË|~ü HÀ~°∞Åì ∞, WO_»„ã≤Ü
ì ∞« Öò
„\˜|∂º#Öòû, „Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~åxH˜ J_ç‡x„¿ã\ì "˜ £ „\˜|∂º#Öòû,
~Ô Ö· fiË „Ñ¨Ü∂« } <Õ~åÅ qKå~°}HÀãÖ ~Ô Ö· fiË "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞Åì ∞, =∞Ç≤ÏàÏ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ·
qKå~°}‰õΩ =∞Ç≤ÏàÏ HÀ~°∞Åì ∞, x`åº=ã¨~° ã¨~‰° Ωõ Å K«\ÏìÅ HÕ^Œ #"≥∂^ŒÜ∞Õ º Hˆ ã¨∞Å
qKå~°}‰õΩ x`åº=ã¨~° ã¨~‰° Ωõ Å K«\ÏìÅ HÀ~°∞Åì ∞, ã≤aS Hˆ ã¨∞Å qKå~°}‰õΩ ã≤aS HÀ~°∞Åì ∞,
J^≥=Ì ã¨∂Å∞, ÃÑOÑ¨Ù q"å^•Å Ñïëê¯~åxH˜ ~Ô O\ò HõO„\’Öò HÀ~°∞Åì ∞, WZãπS Hˆ ã¨∞Å
qKå~°}‰õΩ WZãπS HÀ~°∞Åì ∞, Psìã≤ „Ñ¨Ü∂« } <Õ~åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz "≥ÚÉˇÖ· ò HÀ~°∞Åì ∞,
á¶êHõsì Å K«@Oì –áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å HÕ^Œ #"≥∂^ŒÜ∞Õ º „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å qKå~°}‰õΩ
á¶êHõsì Å „Ñ¨`ºÕ Hõ "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞Åì ∞, Zã‘û–Zã‘Åì ÃÑ· J`åºKå~° x~À^èHŒ õ K«@Oì Hˆ ã¨∞Å
qKå~°}‰õΩ Zã‘û-Zã‘ì „Ñ¨`ºÕ Hõ HÀ~°∞Åì ∞, JÖÏˆQ J=∞‡HõÑÙ¨ Ñ¨#∞fl, ~°"å}Ï‰õΩ ãÖ|OkèOz#
HÀ~°∞Åì ∞, „<≥QÍ "≥ÚÉˇÖ· ò HÀ~°∞Å¤ ∞ WÖÏ Ñ¨Å∞ „Ñ¨`ºÕ Hõ HÀ~°∞Åì ∞ ~åROÖ’ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~Ú.
136
QÆÒ« Ö’, lÖÏ¡™ê÷~ÚÖ’ XHõ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞,ì XHõ lÖÏ¡[_ç̊ HÀ~°∞ì LO_»QÍ Hˆ ã¨∞Å
^•YÅ∞ÃÑiy# HÍ~°}OQÍ QÆ`« H˘<Õflà◊§Ö’ J^Õ ™ê÷~ÚQÆÅ J^Œ#Ñ¨Ù HÀ~°∞Åì #∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞.
JÖÏˆQ =∞O_»Å ™ê÷~ÚÖ’#∂ WÑ¨ÙÊ_»∞ "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞Åì #∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. WÑ¨ÙÊ_»∞
„QÍ=∞™ê÷~ÚÖ’ „QÍ=∞ <åºÜ«∂ÅÜ«∂Å∞ ~å#∞<åfl~Ú.
~å„ëêìxH˜ ãÖ|OkèOKÕ HÍ‰õΩO_®, ˆHO„^Œ„Ñ¨Éèí∞`«fi HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, ãÖã¨÷Å‰õΩ
ãÖ|OkèOz# L^ÀºQÆ∞Å ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· qKå~°} HÀãÖ Ñ¨Å∞ „\˜|∂º#Öòû ~åROÖ’
Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~Ú. Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· qKå~°} HÀãÖ ÃãO„@Öò J_ç‡x„¿ã\ì "˜ £
„\˜|∂º#Öò (HÍº\ò) ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’ LOk. JÖÏˆQ ÃãO„@Öò ZÔH· û*ò, ã¨sfiãπ \ÏH±û
JÑ‘ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öò, _≥\ò iHõ=s (JÑ¨ÙÊ =ã¨∂à◊)¡ „\˜|∂º#Öò, W<£HOõ \ÏH±û (P^•Ü«∞Ñ¨Ù
Ñ¨#∞fl) JÑ‘ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öò, ~Ô Ö· fiË HÔ ~¡ Ú"£∞û „\˜|∂º#Öò, ZÅ„H˜ãì \≤ ˜ JÑ‘ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öò,
WÖÏ Ñ¨Å∞ „\˜|∂º#Öòû L<åfl~Ú.
J_ç‡x„¿ãì\˜"£ „\˜|∂º#Öò
~åR „Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°OHÀãÖ U~åÊ@∞ KÕãO≤ ^Õ J_ç‡x„¿ã\ì "˜ £
„\˜|∂º#Öò. ^ÕâO◊ Ö’<Õ `˘e™êiQÍ =∞# ~åROÖ’<Õ D J_ç‡x„¿ã\ì "˜ £ „\˜|∂º#Öò#∞
U~åÊ@∞KÕâß~°∞. =∞# ~åROÖ’ =zÛ# „Ñ¨`ºÕ Hõ `≥ÅOQÍ}Ï, „Ñ¨`ºÕ Hõ PO„^èŒ L^Œº=∂Å
Ñ¶e¨ `«OQÍ „Ñ¨É∞íè `«fiO 6 ã¨∂„`åÅ Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨H\õ O˜ zOk. q^Œº, L^ÀºQÍÅ J=HÍâßÅÖ’
™ê÷x‰õΩÅ‰õΩ JkèHõ „áê^è•#º`« x"åfiÅx, Jxfl „áêO`åÅ`À ã¨Ç¨ "≥#∞Hõ|_ç# „áêO`åÅ
Jaè=$kú [~°QÍÅx, ~Ô O_»∞ „áêO`åÅ „Ñ¨[Å=∞^èºŒ ÉèÏ=ã¨=∞#fiÜ«∂xfl ™êkèOKÕO^Œ∞HÀãÖ
„Ñ¨Ü∞« uflOKåÅx P<å_»∞ x~°~‚ ÚOKå~°∞. QÔ l>ˇ_£ ™ê÷~Ú L^ÀºQÍÅ∞ WKÕÛ@Ñ¨ÙÊ_»∞ ™ê÷x‰õΩÅˆH
„áê^è•#º`« Jx „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. J~Ú`Õ g\˜H˜ ãÖ|OkèOz `«Ö`ˇ ÎÕ ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°O
HÀãÖ '„\˜|∂º#Öò— U~åÊ@∞ ÉèÏ=# =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛOk. J~Ú`Õ ~å*ÏºOQÆOÖ’ ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì
U~åÊ>Ë `«ÑÊ¨ , '„\˜|∂º#Öò— J<Õ =º=ã¨÷ U~åÊ@∞ Un ÖËHáõ È=_»O`À 1973Ö’ ~å*ÏºOQÍxH˜
32 = ã¨=~°} KÕã∂¨ Î 'PiìHÖõ ò 371-_ç— x KÕ~åÛ~°∞. nO`À `˘e™êiQÍ ~åROÖ’,
1976 PQÆãÖìπ ’ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸iÎ P^èfiŒ ~°ºOÖ’ W^Œ~Ì ∞° i>ÿ̌~¤ü SZZãπ JkèHÍ~°∞Å∞
ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ „\˜|∂º#Öò‰Ωõ JO‰õΩ~å~°Ê} [iyOk. 1976Ö’ U~åÊ@~Ú# D „\˜|∂º#Öò
31-10-1989 # ~°^~ÌŒ ÚOk. ^Õâ◊ "åºÑÖÎ QÍ Ñ¨Å∞ ~å„ëêìÅÖ’ „\˜|∂º#Öòû U~åÊ@∞
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ 1976 Ö’ =∞~À™êi ~å*ÏºOQÍxH˜ (42=) ã¨=~°} KÕã∂¨ ,Î Hˆ O„^Œ™ê÷~ÚÖ’
„\˜|∂º#Öòû U~åÊ@∞ K«\Ïìxfl ~°∂á⁄OkOKå~°∞. Wk 1985Ö’ ~åQÍ, =∞# ~åROÖ’x
áê`« „\˜|∂º#Öò#∞ ~°^∞Œ Ì KÕã,≤ =∞~°∞ã¨\ ˜ ~ÀA<Õ H˘`«Î K«@Oì HÕ^Œ H˘`«Î „\˜|∂º#Öò
U~åÊ@∞#∞ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. ~åR „Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å xÜ«∂=∞HõO, ã‘xÜ«∂i\˜, „Ñ¨"∂≥ +¨<£
`«k`«~° ãÖ|Okè`« JOâßÅxflO\˜h D „\˜|∂º#Öò qKåiã¨∞OÎ k. J~Ú`Õ „\˜|∂º#Öò
WKÕÛ f~°∞ÊÅÃÑ· JOu=∞OQÍ ÃÇÏ· HÀ~°∞,ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì qKåiOK«=K«∞Û.
137
„Ñ¨`ºÕ Hõ`« : D „\˜|∂º#ÖòûÖ’ ã¨ÇÏ¨ [<åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ P^è•~°OQÍ f~°∞ÊÅ∞ K≥|∞`å~°∞.
ã≤qÖò „á⁄ã‘[~ü HÀ_£, (áœ~° q"å^Œ q^è•# K«@Oì –ã≤Ñã≤ )≤ , Zq_≥<û£ Ü«∂H±ì (™êHΔÍº^è•~åÅ
K«@Oì ) =O\˜ K«\ÏìÅ#∞ WHõ¯_» ÑïQÆ}Ö’H˜ fã¨∞HÀ~°∞.
ÃãO„@Öò J_ç‡x„¿ãì\˜"£ „\˜|∂º#Öò (HÍº\ò)
ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fi L^ÀºQÆ∞ÅHÀãÖ ÃãO„@Öò J_ç‡x„¿ãì\ ˜"£ „\˜|∂º#Öò (HÍº\ò)
1985 Ö’ U~åÊ@~ÚOk. nx „Ñ¨^•è # ÉˇOKü _èbç Ö¡ ’ LOk. J~Ú`Õ D „\˜|∂º#ÖòÖ’
~°H}Δõ , Ããx· Hõ L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ, áê~°"¡ ∞≥ O\ò L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ ãÖ|OkèOz#
Hˆ ã¨∞Å#∞ qKåiOK«~∞° .
<Õ+¨#Öò HõOÃÑh ÖÏ „\˜|∂º#Öòû
HõOÃÑhÅ K«\ÏìxH˜ ãÖ|OkèOz# Hˆ ã¨∞Åhfl WÑ¨Ê\˜=~°‰Ωõ <Õ~∞° QÍ ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì Ö’<Õ
H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ, „Ñ¨É∞íè `«fiO HõOÃÑhÅ K«\ÏìxH˜ 2002Ö’ ~Ô O_»= ã¨=~°}
KÕã∂¨ ,Î Hˆ ã¨∞Å ã¨`fi« ~° qKå~°} HÀãÖ ~å„ëêìÅÖ’ '<Õ+#¨ Öò HõOÃÑh ÖÏ „\˜|∂º#Öòû—,
JHõ¯_ç #∞Oz JÑ‘Êà◊§ HÀãÖ 'HõOÃÑhÖÏ JÑ‘ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öò—#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« `«ÅÃÑ\Õì k.
HÍx JkèHÍ~°∞,¡ <åºÜ«∞=¸iÎ`À Hõeã≤ ~°∂á⁄OkOKÕ g\˜ U~åÊ@∞ ~å*ÏºOQÆ q~°∞^Œ=ú ∞O@∂
=∞„^•ãπ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì f~°∞Ê x=fi_»O`À 'HõOÃÑhÖÏ „\˜|∂º#Öòû— U~åÊ@∞ PyáÈ~ÚOk.
L^ÀºQÆã∞¨ Å÷ Hˆ ã¨∞Å Ñïëê¯~åxH˜ J_ç‡x„¿ã\ì "˜ £ „\˜|∂º#Öòû L#fl>Ë,¡ HõOÃÑh ÖÏ q"å^•Å
Ñïëê¯~åxH˜ 'HõOÃÑh ÖÏ „\˜|∂º#Öòû— Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. =∞„^•ã¨∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì f~°∞ÊÃÑ· WÑ¨ÙÊ_»∞
ã¨∞„Ñ‘O f~°∞Ê K≥|∞`«∂, D 'HõOÃÑh ÖÏ „\˜|∂º#Öòû— U~åÊ@∞ ã¨~Ô O· ^Õ#O@∂ „Ñ¨H\õ O˜ zOk.
`å*ÏQÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì WzÛ# f~°∞Ê HÍ~°}OQÍ qq^èŒ ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì Ö’ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L#fl
HõOÃÑhÖ q"å^•Ö Hˆ ã¨∞Åhfl H˘`«QÎ Í U~åÊ@ÜÕ∞º '<Õ+#¨ Öò HõOÃÑh ÖÏ „\˜|∂º#Öòû—‰õΩ
|kb J=Ù`å~Ú. JO`ÕHÍ^Œ∞, HõOÃÑh ÖÏ É’~°∞¤ (ã≤ZÖòa), áêi„âßq∞Hõ Pi÷Hõ Ñ¨Ù#ó
x~å‡} É’~°∞¤ (a.S.ZÑ¶.π P~ü) =^ŒÌ Z<Àfl Uà◊√§QÍ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L#fl Hˆ ã¨∞Å∞ Ãã`· O« D
„\˜|∂º#ÖòûHˆ |kb J=Ù`å~Ú. ÃÇÏ· HÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ ÖË^• <åºÜ«∞=¸iÎQÍ ZOÑ≤HÜ õ ∞Õ º
J~°›`Å« ∞ L#fl"åˆ~ D „\˜|∂º#Öòû Kè~·≥ ‡° #∞¡QÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =~åæxH˜
K≥Ok#"å~°∞ W`«~° ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï~°∞. áÈ`Õ, D „\˜|∂º#Öòû f~°∞ÊÅ#∞ ã¨g∞HΔ̃OKÕ
JOu=∞ JkèHÍ~°O =∂„`«O ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Hˆì LO@∞Ok.
_≥\ò iHõ=s „\˜|∂º#Öòû
Wk ÉÏºO‰õΩÅ‰õΩ, Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ ÉÏH© L#fl ~°∞}ÏÅ =ã¨∂à◊¡ HÀãÖ U~åÊ@∞
KÕã#≤ „\˜|∂º#Öò. ~°∞}^•`«Å =ã¨∂à◊Ã¡ Ñ· Wk JÑ‘ÊÖË\ò „\˜|∂º#ÖòQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
g\˜x 1993 Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. 10 ÅHõÅΔ ÃÑ#· ÉÏH© L#fl ™⁄=Ú‡ QÆ∞iOz# Hˆ ã¨∞Å#∞
n<À¡ qKåi™êÎ~∞° .
138
S.\˜. JÑ≤ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öòû
P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl K≥e¡OÑ¨Ù, `«k`«~° ãÖ|Okè`« ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°O HÀãÖ
U~åÊ@∞KÕãO≤ ^Õ S.\˜. JÑ≤ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öòû. Wq ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, qâßYÖ’ L<åfl~Ú.
Ô~·ÖËfi ÔH¡~Ú"£∞û „\˜|∂º#Öòû
~Ô Å· ∞ „Ñ¨Ü∂« }˜‰Ωõ Å∞ „Ñ¨=∂^•xH˜ QÆ∞~Ô · „áê}ÏÅ∞ HÀÖ’Ê~Ú# ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞, QÍÜ«∞Ñ¨_¤»
ãÖÑ¶¨∞@#Å∞ [iy#Ñ¨ÙÊ_»∞ #+¨ìÑïÇ¨~°O HÀ~°∞`«∂ Ô~·ÖËfi ÔH¡~Ú"£∞û „\˜|∂º#Öò#∞
P„â◊~ÚOK«=K«∞Û. JÖÏˆQ „Ñ¨Ü∂« }˜‰Ωõ Å∞, ãÖã¨Å÷ ∞ ÑÖÑ≤Oz# =ã¨∞=Î ÙÅ‰õΩ #+Öì [iy<å,
^èfiŒ Oã¨"∞≥ <ÿ å "å\˜H˜ ãÖ|OkèOz #+ì̈Ñi¨ Ç¨~°O HÀ~°=K«∞Û. áÈ`Õ „Ñ¨Ü∂« }˜‰Ωõ Å∞ `å=Ú
|∞H± KÕã#≤ \ỖH¯@¡ HÍxûÖË+<¨ £ [iy#Ñ¨Ù_»∞, ~°"å}Ï Kèås˚Å q+¨Ü∞« OÖ’ q"å^•Å∞
`«Öuˇ #Î Ñ¨Ù_»∞Æ , HÔ ~¡ Ú"£∞û Hõg∞+¨#~ü ã¨~Ô #· f~°∞Ê#∞ W=fiÖË^xŒ ÉèÏqOz#Ñ¨Ù_»∞ D HÔ ~¡ Ú"£∞û
„\˜|∂º#Öò#∞ P„â◊~ÚOK«=K«∞Û.
<åºÜ«∞¿ã"å ãÖã¨-÷ Ö’H± J^•Å`üÅ∞
=∞# ^ÕâO◊ Ö’ ¿Ñ^Œ „Ñ¨[Å∞ Z‰õΩ¯=. JO^Œ∞=Å¡ ^•i„^ŒºO, W`«~° HÍ~°}ÏÅs`åº,
¿Ñ^Œ„Ñ¨[Å∞ <åºÜ«∂xfl HÀÖ’Ê‰õΩO_® K«∂¿ãO^Œ∞‰õΩ <åºÜ«∞¿ã"å qÉèÏQÍÅ#∞
U~åÊ@∞KÕâß~°∞.1987Ö’ ~°∂á⁄OkOz# 'bQÆÖò ã¨sfiÃããπ J^ä•i\˜ Ü«∂H±—ì "Õ∞~°‰Ωõ
HÀ~°∞Åì ∞#fl „Ñü KÀ\Ï 'Ö’H± J^•Å`ü— Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞. „Ñ¨[Å‰õΩ `«fi~°QÍ <åºÜ«∞O
JOkOKÕO^Œ∞HÀãÖ U~åÊ@~Ú#"Õ D 'Ö’H± J^•Å`ü—Å∞. Wq ~åR <åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ
Hˆ O„^•Å∞, ã¨ÅÇ¨ É’~°∞Å¤ ™ê~°^ºŒä OÖ’ #_»∞ã¨∞<Î åfl~Ú. =∞^èºŒ =iÎ`fi« O ^•fi~å Hˆ ã¨∞Å
Ñïëê¯~åxH˜ Wq Hõ$+≤ KÕ™êÎ~Ú. HÀ~°∞Åì Ö’ J#∞ãïOKÕ HÍÅO K≥e#¡ Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å HÍ~°}OQÍ,
<åºÜ«∞O JOkOK«_O» Ö’ qÑ¨s`« *ÏÑ¨ºO [~°∞QÆ∞`«∞#flO^Œ∞# 'Ö’H± J^•Å`ü— Å ÉèÏ=#
=ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛOk. H˘xfl ~°HÍÅ~Ú# Hˆ ã¨∞Å qKå~°}‰õΩ Wq LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞<åfl~Ú.
Wq Hˆ O„^Œ, ~åR, lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÅÖ’ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~Ú. 1987 `«~åfi`Õ g\˜ U~åÊ@∞
[iyOk. Ö’H± J^•Å`üÖ’ WzÛ# f~°∞ÊÅ∞ ‰õÄ_® HÀ~°∞Åì ∞ *Ïs KÕ¿ã _ç„H©ÖÏ¡Qˆ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú.
WO^Œ∞Ö’ WzÛ# f~°∞ÊÅ∞ JOu=∞ f~°∞ÊÖË `«ÑÊ¨ JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ P™ê¯~°O LO_»^∞Œ . f~°∞ÊÅ∞
„Ñ¨H\õ ¿˜ ã,Î LÉèÜ
í ∞« Ñ¨HÍΔ Å‰õΩ "å~°∞ QÆÒ« Ö’ K≥eO¡ z# HÀ~°∞ì Ñ¶A
‘ #∞ uiy K≥eO¡ z"Õ™êÎ~∞° .
áÈ`Õ ^•i„^Œº ~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl"å~°∞, =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤ÅÅ¡ ∞, Zã‘û, Zã‘Åì ‰õΩ D K«@Oì
"Õ∞~°‰Ωõ <åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞O Åaèã∞¨ OÎ k. JO`ÕHÍ‰õΩO_® <åºÜ«∞ q*Ï˝<åxfl, K≥`· <« åºxfl
HõeyOKÕO^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_® Wq „Ñ¨Ü∞« ufl™êÎ~Ú. (¿Ñr 146 K«∂_»O_ç) n
™êHΔÍº^è•~åÅ K«@O ì `À#∂, áœ~° q^è•# ã¨¯ $u (ã≤Ñã≤ )≤ `À#∂, ãÖ|O^èOŒ

ÖË‰Ωõ O_®, Hˆ =ÅO ã¨ÇÏ¨ [<åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ P^è•~°OQÍ f~°∞ÊÅ∞ „Ñ¨H\õ O˜ K«_O» , ÃÑQ· Í
"å\˜ÃÑ· JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ P™ê¯~°O ÖË‰Ωõ O_® KÕÜ∞« _»O ~å*ÏºOQÆ =ºuˆ~HõO HÍ^Œ∞.
(Ö’H± J^•Å`üÅ U~åÊ@∞HÀãÖ fã¨∞H˘zÛ# K«\ÏìxH˜ 2002Ö’ KÕã#≤ ã¨=~°}Å#∞ ã¨"åÅ∞KÕã∂¨ Î
ÉèÏ~°fÜ«∞ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å =∞O_»e (aã≤S) Ñ¨^Õà◊¡ „H˜`«O ^•YÅ∞ KÕã≤# Ñ≤\ ˜+¨<£#∞ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
H˘\˜"ì ãÕ O≤ k.)
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ P~ü.ZO. Ö’^è• { Z.P~ü. ^Œ"Õ
PQÆãπì, 2012
139
qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ "ÕkHõÅ∞ (á¶È~°"∞£ Å∞)
D Ö’HõOÖ’ „Ñü =∞x+≤ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞_Õ. ^è#Œ =O`«∞Å #∞Oz ^Œi„^Œ∞Å =~°‰Ωõ
x`«º rq`«OÖ’ U^À XHõ =ã¨∞=Î Ù#∞ H˘<åeûO^Õ. JÖÏˆQ ¿ã=Å#∞ ‰õÄ_® =∞#O
H˘#∞HÀ¯"åeû LO@∞Ok. JÖÏ _»|∞ƒÃÑ\ì̃ =ã¨∞,Î ¿ã=Å#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã#≤ Ñ¨ÙÊ_»∞
"å\˜Ö’x Ö’áêÅ‰õΩQÍ#∞ =∞#O #+¨áì È`Õ Z\Ï¡ J<Õ ^•xH˜ ["å|∞QÍ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å
HÀãÖ 1986 Ö’ 'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ ~°H}Δõ K«@Oì — (Consumer Protection Act) fã¨∞H˘KåÛ~°∞.
U^≥<· å =ã¨∞=Î Ù#∞ |*Ï~°∞Ö’ H˘x =∞#O "≥∂ã¨áÈ`Õ JO^Œ∞‰õΩ #+ì̈Ñi¨ Ç¨~åxfl QÍx,
=∞~À =ã¨∞=Î Ù#∞QÍx =∞#O HÀ~°=K«∞Û. JÖÏˆQ, ¿ã=Å∞–JO>Ë, L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "≥^· ºŒ
¿ã=Å∞, >ˇeá¶È<£ ¿ã=Å∞. „Ñ¨É∞íè `«fiO, W`«~° ãÖã¨Å÷ ∞, „ÃÑ"· @
Õ ∞ ãÖã¨Å÷ ∞ JOkOKÕ Ñ¨Å∞
¿ã=ÅÖ’ Ö’áêÅ‰õΩ Ãã`· O« =∞#O #+¨Ñì i¨ Ç¨~åxfl HÀˆ~O^Œ∞‰õΩ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ 'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡
á¶È~°O— Å#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. JO>Ë, Wq ‰õÄ_® HÀ~°∞Åì ÖÏO\˜".Õ áÈ`Õ, H˘xfl q^Œ∞º`ü
ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· P âßY „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ á¶È~°OÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩOk. n
„QÍ=∞ <åºÜ«∂ÅÜ«∂Å∞
„QÍ=∞ <åºÜ«∂ÅÜ«∂ÅHÀãÖ 2005Ö’ 'Ö’H±ã¨`åÎ— XHõ =Ú™ê~Ú^• aÅ∞¡#∞
~°∂á⁄OkOz Hˆ O„^•xH˜ ã¨=∞iÊOzOk. „Ñ¨[Å‰õΩ ã¨`fi« ~° <åºÜ«∞O JOkOKÕ kâ◊QÍ
Ü«ÚÑ≤Z „Ñ¨É∞íè `«fiO 2007Ö’ „QÍ=∞ <åºÜ«∂ÅÜ«∂Å K«\Ïìxfl fã¨∞H˘zÛOk. P `«~åfi`«
2009 QÍOnè [Ü«∞Ou ~ÀA# D K«\Ïìxfl J=∞Ö’¡H˜ fã¨∞H˘KåÛ~°∞. „QÍ=∞ „Ñ¨[Å∞
`«=∞‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖËx HÀ~°∞Åì ‰õΩ "≥o,¡ ãÖ=`«û~åÅ `«~|° _ç "å\˜ K«∞@∂ì Ñ≤zÛ"åà◊Ö¡ Ï
u~°QÍeû# Ñïã≤u÷ x =∂ˆ~ÛO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ ^Õâ◊ "åºÑÎ̈OQÍ `˘e ^ŒâÖ◊ ’ 3 "ÕÅ „QÍ=∞
<åºÜ«∂ÅÜ«∂Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∂« Åx „ÑüáêkOKå~°∞. HÍx, `˘e =¸_Õà§◊ Ö’ ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ
300 „QÍ=∞ <åºÜ«∂ÅÜ«∂Å#∞ Ãã`· O« U~°Ê~°KÖ« HË áõ ÈÜ«∂~°∞.
D HÀ~°∞Öì ’¡ Ñ¨x KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Ñ¶ã¨ Hìπ Í¡ãπ Aº_ô+Ü ≤ ∞« Öò "Õ∞l„¿ã@
ì #¡ ∞ xÜ«∞q∞Oz
"åiH˜ `À_»∞QÍ =∞~À W^Œ~Ì ∞° K«^∞Œ =Ù‰Ωõ #fl áœ~°∞Å#∞ Ãã`· O« xÜ«∞q∞OKåÅx „ÑüáêkOKå~°∞.
=∂=¸Å∞QÍ K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl "åix WÖÏO\˜ <åºÜ«∞™ê÷<åÖ’¡ xÜ«∞q∞OKÕ Ñ¨ûúŒ „a@<£Ö’
LOk. =∞# ^ÕâO◊ Ö’x qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ á¶È~°"∞£ ÅÖ’#∂ <åºÜ«∞=¸iÎ`À áê@∞QÍ W`«~∞° Å∞
W^ŒiÌ x ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ xÜ«∞q∞OK«_O» H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. Dâß#º ~å„ëêìÅÖ’ q∞#Ç¨ ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ
U~åÊ@∞ KÕ¿ã D „QÍg∞} <åºÜ«∂ÅÜ«∂Ö’¡ z#fl z#fl ã≤qÖò, „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å#∞
JHõ¯_çHHõ ¯õ _Õ Ñï+¨¯iOK«_®xH˜ „Ñ¨Ü∞« ufl™êÎ~∞° . „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Ö’¡ XHõ ãÖ=`«û~°OÖ’Ñ¨Ù
tHõÑΔ _¨ Õ Hˆ ã¨∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ qKå~°} [~°∞Ñ¨Ù`å~°∞. áÈ`Õ „QÍ=∞ „Ñ¨[Å∞ <åºÜ«∞"åkx
ÃÑ@∞ìHÀ"åeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . D <åºÜ«∞™ê÷<åÅ∞ "≥Å∞=iOKÕ f~°∞ÊÅÃÑ· lÖÏ¡ <åºÜ«∞
™ê÷<åxH˜ JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ "≥à◊¡=K«∞Û. J~Ú`Õ D „QÍ=∞ <åºÜ«∂ÅÜ«∂Å#∞ WO`«=~°‰õΩ
PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ òÖ’ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« <ÕÖ^Ë ∞Œ ! ™ê=∂#∞ºxH˜ <åºÜ«∞O JO>Ë W^Õ Hõ^•! n

140
„Ñ¨`ÕºHõ HÀ~°∞ìÅ∞
Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ^•~°∞ H“=∂~°^âŒ ◊ Ü«∞=fi# ^Œâ◊ QÆ$Ç¨Ïã¨÷ ^Œâ◊ J=™ê# ^Œâ◊
`˘e^Œâ◊ ~Ô O_»= ^Œâ◊ JÑ‘ÊÅ∞ ^Œâ◊ JOu=∞ ^Œâ◊
~å„+ì̈ „Ñ¨Éèí∞`«fi âßMÏ Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ ~å„+¨ì
ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
L^ÀºQÆ∞Å Hˆ ã¨∞Å∞ qKå~°} J_ç‡x„¿ãì\ ˜"£
„\˜|∂º#Öò(ZÑ≤Z\˜)
Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi âßMÏ Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ ˆHO„^Œ
qKå~°} J_ç‡x„¿ãì\ ˜"£ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
L^ÀºQÆ∞Å Hˆ ã¨∞Å∞
„\|˜ ∂º#Öò (HÍº\ò)
HÍi‡‰õΩÅ∞ âßYÑ¨~"° ∞≥ #ÿ ÖË|~ü HÀ~°∞ì
„ÃÑ"· @Õ ∞ ãÖã¨Å÷ qKå~°} ÖË^•
L^ÀºQÆ∞Å∞ WO_»„ã≤ìÜ«∞Öò ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
[~°fleã¨∞ìÅ∞ ÖË|~ü Hõg∞+¨#~ü „\˜|∂º#Öò
HÍi‡Hõ K«@Oì =iÎKÕ =∞^èºŒ =iÎ`fi« O
"å~°O^Œ~°∂
„Ñ¨Éèí∞`«fiO,
HÀ~°∞ìÅ∞ ã≤aS HÀ~°∞ì
qKåiOK«=∞#fl Ji÷Hõ <Õ~åÅ
ã≤aS qKå~°} ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
ãÖK«Å<å`«‡Hõ ˆHã¨∞Å∞ HÀ~°∞ì
„Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Hˆ ã¨∞Å∞
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞¡ ~å„+¨ì *ÏfÜ«∞
qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
á¶È~°"∞£ q"å^•Å q"å^•Å
qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ Ñïëê¯~° Ñïëê¯~°
ãÖÑ¶¨∂Å∞ Hõ g∞+¨ < £ Hõg∞+¨<£
(Zãπã≤_çP~üã≤) (Z<£ã_≤ Pç ~üã)≤
HõOÃÑhÅ∞ HõOÃÑhÖÏ <Õ+¨#Öò
Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ n JÑ≤ÊÖË\ò JÑ≤ÊÖË\ò ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
ˆHã¨∞Å∞ „\˜|∂º#Öò „\˜|∂º#Öò
141
ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
lÖÏ¡ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì lÖÏ¡ [_ç̊ HÀ~°∞ì

<Õ~åÅ#∞ qKåiOKÕ =ºH˜ÎQÆ`« `«QÍ^•Å#∞ Ñï+¨¯iOKÕ
P`«∞º#fl`«™ê÷~Ú HÀ~°∞ì J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú HÀ~°∞ì
Jã≤ÃãOì \ò Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì ã¨Éò[_ç̊ HÀ~°∞ì
=ÚxûÑ¶π "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞ì Jã≤ÃãOì \ò [_ç̊HÀ~°∞ì

„áê^äqŒ ∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ <Õ~åÅ#∞ qKåiOKÕ HÀ~°∞ì =ºH˜QÎ `Æ « `«QÍ^•Å#∞ qKåiOKÕ HÕk HÀ~°∞¤
<Õ~°ã¨∞÷Å#∞ =ÚO^Œ∞QÍ W^Õ HÀ~°∞ìÖ’ ã≤qÖò Hˆ ã¨∞ÅÖ’ „ÑÉ¨ ∞íè `«fi Hˆ ã¨∞Å#∞ "åkOKÕ
„Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ_»`å~°∞. `˘e qKå~°}, Éˇ~ÚÖò, <åºÜ«∞"åkx 'Jã≤ÃãOì \ò QÆ=~°fl"≥∞O\ò Ñ‘_¡ ~» ü
*ˇ·Å∞ Jhfl WHõ¯_Õ P~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú. (ZlÑ≤) Jx, lÖÏ¡ HÀ~°∞Åì ∞, ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’
<Õ~åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz áÈbã¨∞ÖË Jxfl "åkOKÕ <åºÜ«∞"åkx 'Q=Æ ~°fl"≥∞O\ò Ñ‘_¡ ~» —ü
Hˆ ã¨∞Å#∞ ^•YÅ∞ KÕ™êÎ~∞° . "åi `«~Ñ° Ù¨ # (lÑ≤) Jx JO\Ï~°∞. PÜ«∞# ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ
"åkOKÕO^Œ∞‰õΩ HÕk HÀ~°∞Öì ’ LO_Õ „ÑÉ¨ ∞íè `«fi 'UlÑ≤—Å∞ LO\Ï~°∞. J\Ï¡ˆQ „Ñ¨^è•#
<åºÜ«∞"åkx 'Jã≤ÃãOì \ò ÑäH¡ ± „áêã≤‰Äõ º@~ü— QÆ=~°fl"≥∞O\ò b_»~#ü ∞ 'J_˘fiˆH\ò [#~°Öò—
(ZÑ≤Ñ"≤ À) Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° , JÖÏˆQ Ãã+¨<û£ , Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì Ö’ LO_Õ „ÑÉ¨ ∞íè `«fi <åºÜ«∞"åkx
'Ña¨ H¡ ± „áêã≤‰Äõ º@~ü— (Ñ≤.Ñ≤) Jx JO\Ï~°∞.
ã¨∞„Ñ‘OHÀˆ~ì J`«∞º#fl`« HÀ~°∞.ì ZO^Œ∞HõO>Ë W^Õ JOu=∞

HÀ~°∞ì QÆ#Hõ. HÍx, Wk K≥¿ÑÊ^Õ ãÔ̈~O· ^Œx HÍ^Œ∞.
– ÉèÏ~°`« =∂r „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ "≥.· HÔ .ã¨É~íè åfiÖò
#=O|~ü 2006.
142
„Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "å[ºO (Ñ≤Ö-ò PIL)

'Ñ≤Öò— JO>Ë QÆ∞oHõ (=∂„`«). [|∞ƒ KÕ¿ãÎ "Õã∞¨ ‰õΩ<Õ^Õ
'Ñ≤Öò—. HÍx =∞~À 'Ñ≤Öò— ‰õÄ_® LOk. Jk J<åºÜ«∂xH˜
QÆ∞~Ô #· Jâı+¨ „Ñ¨*ÏhHÍxH˜ ™êO`«fi# KÕ‰Äõ ~ˆ Û 'Ñ≤Öò—. nxx
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =∂r „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ Ñ≤.Z<£. ÉèQí =Æ u
Hõ#∞Q˘<åfl~°∞. D 'Ñ≤Öò— <Õ WOw¡+μ¨ Ö’ 'ÑäH¡ ± WO„>ˇãìπ
e\˜Qˆ +¨<—£ JO\Ï~°∞. (Public Interest Litigation- PIL).
JO>Ë '„Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ "å[ºO— Jx J~°÷O. HÀ~°∞ìÖ’ U Ñ≤\ ˜+¨<£ "ÕÜ«∂Å<åfl
^•xHÀ Ñ¨ûÌŒ , áê_»∂ LO@∞Ok Hõ^•. HÀ~°∞ì Ñ¶A ‘ ‰õÄ_® Hõ\Ïìeû LO@∞Ok. JÖÏO\˜q
áê\ÕK«‰Ωõ O_® „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ s`åº ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’QÍx, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’QÍx, <Õ~∞° QÍ
ÖËMÏ ~°∂ÑÖÖ’ Ãã`· O« Ñ≤\ +˜ <¨ £ "ÕÜ∞« _®xH˜ J=HÍâ◊O HõeÊOzO^Õ D 'Ñ≤Öò—. qãÎ̈ $`«
™ê÷~ÚÖ’ „Ñ¨*Å „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞ ^≥|ƒuO@∞<åflÜ«∞x ÉèÏqOz#Ñ¨Ù_»∞ Z=Ô~<· åã¨~ˆ HÀ~°∞ì
`«Å∞Ñ¨ÙÅ∞ `«@=ì K«∞Û. ZHõ¯_≥<· å „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞ ^≥|ƒuO@∞<åflÜ«∞x ÉèÏq¿ãÎ P
q+¨Ü∂« xfl ÖËMÏ~°∂ÑÖÖ’ HÀ~°∞‰ì Ωõ `≥eÜ«∞*Ë¿ãÎ KåÅ∞. HÀ~°∞ì P L`«~Î å<Õfl i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ Q£ Í
ã‘fiHõiã¨∞OÎ k. ÖËYÖ’x JOâßÅ P^è•~°OQÍ qKå~°} [iÑ≤ f~°∞Ê K≥|∞`«∞Ok. "≥#Hõ\ H˜ ˜
~å*Ï™ê÷#OÖ’x <åºÜ«∞ QÆO@#∞ „"≥∂y¿ãÎ ~åA =zÛ f~°∞ÊK≥ÑÊ≤ #@∞¡.
'Ñ≤Öò— ÉÏQÍ „Ñ¨Kå~°OÖ’H˜ =zÛ# H˘O`«HÍÖÏxH˜ q"å^•ã¨Ê^Œ"∞≥ Oÿ k. D Ñ¨ûÌŒ x
^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO KÕã¨∞Î<åfl~°x <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ H˘O^Œ~°∞ P„QÆÇ¨ÏO =ºHõÎO KÕÜ«∞_»O
"≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì~∞° . „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞ Wq∞_çÖxË JOâßÅ#∞ Ãã`· O« '„Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ
Ñ≤\+˜ <¨ —£ QÍ "Õã∞¨ <Î åfl~°x P~ÀÑ≤OKå~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞ P =∞^èºŒ XHõ 'Ñ≤Öò— qKå~°} ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ
g\˜x '„ÃÑ·"Õ\ò WO@Ô~ãπì e\˜ˆQ+¨<£— 'Ñä¡ã≤\ ˜ WO@Ô~ãπì e\˜ˆQ+¨<£— 'ÃÑ·™ê W<£HõO
e\˜ˆQ+¨<£— JO@∂ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ ÃÇÏKü.HÔ .ã‘=∂, =∂Ô~¯O_ÕÜ∞« Hõ@∂˚Å∞
ã¨fiÜ«∞OQÍ "åMÏºxOKå~°∞. x["≥∞#ÿ 'Ñ≤Öò—Å∞ Hˆ =ÅO 5 âß`«O =∂„`«"∞Õ #x, KåÖÏ=~°‰Ωõ
'Ñ≤Öòû— É’QÆãπ "Õ##flk "åi Jaè„áêÜ«∞O. J#=ã¨~O° QÍ 'Ñ≤Öò—#∞ ^•YÅ∞ KÕ¿ãÎ [i=∂<å
"Õ™êÎ=∞x QÆÒ« Ö’ H˘O^Œ~∞° <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ Ãã`· O« ÉˇkiOKå~°∞. H˘xfl™ê~°∞¡ J#flO`«
Ñ¨h KÕâß~°∞. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ D 'Ñ≤Öò— „Ñ¨[Å ã¨=∞ã¨ºÅ‰õΩ H˘O`« LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Oç ^Œ<Õ
K≥áêÊe. nxg∞^Œ JÑ¨ÙÊ_»ÑÙ¨ Ê_»∞ K«~Û° H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ L<åfl, „Ñ¨ã∞¨ `Î åxH˜ „Ñ¨[Å∞ =∞~À
„Ñ¨`åº=∂flÜ«∞O "≥Ñ· Ù¨ ZkiK«∂¿ã ~ÀAÅ∞ =KåÛ~Ú. „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "å*ÏºÅ∞
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ q=∞~°≈Å‰õΩ QÆ∞iHÍ=_»O, „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz =ºuˆ~Hõ`« =ºHõOÎ HÍ=_»O`À
U JOâßÅÖ’ „Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "åº[ºO "ÕÜ∞« =KÀÛ HÀ~°∞Åì ∞ ã¨Ê+Öì KÕâß~Ú.
143
P JOâßÅ∞ :
1. "≥\ ì̃ HÍi‡‰õΩÅ q=ÚHÎ̃.
2. x~°H¡ ÍΔ ºxH˜ QÆ∞~Ô #· Ñ≤ÅÅ¡ ã¨=∞ã¨ºÅ∞.
3. Hõhã¨ "Õ`<« åÅ#∞ K≥eO¡ K«Háõ È=_»O. HÍi‡‰õΩÅ ^ÀÑ≤_-ô Ñ‘_#» . HÍi‡Hõ K«\ÏìÅ
LÅ¡OÑ¶∞¨ # (=ºHÎ̃Q`Æ « Hˆ ã¨∞Å∞ HÍ^Œ∞).
4, *ˇà· Ö¡◊ ’x Mˇn· Å∞ "ÕkOè Ñ¨ÙÅ‰õΩ QÆ∞~°=Ù`∞« #fl ã¨=∞ã¨ºÅ∞-z„`« Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ QÆ∞iHÍ=_»O-
tHΔÍ HÍÅO Ñ¨Ó~°~Î Ú<å *ˇà· ’¡<Õ LO_»@O- `«fi~°QÍ qKå~°} [~°Ñ=¨ ∞x HÀ~°_O» -
=∞~°}O.
5. Hˆ ã¨∞ #"≥∂^Œ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ áÈbã¨∞Å∞ u~°ã¯¨ iOK«_O» -áÈbã¨∞Å z„`«ÇÏ≤ Oã¨Å∞-
"ÕkOè Ñ¨ÙÅ∞-ÖÏHõÑ_π `≥ -ü ã¨r=^ŒÇÏ¨ <åÅ∞.
6. =∞Ç≤Ïà◊ÅÃÑ· J`åºKå~åÅ∞. =~°H@õ flÑ¨Ù =∞~°}ÏÅ∞ (Ç¨Ï`«ºÅ∞). JÑ¨ÇÏ¨ ~°} (H˜_®flÑπ).
7. Ñ¨H¯õ „QÍ=∞ã¨∞Å÷ #∞Oz ÖË^• áÈbã¨∞Å #∞Oz "ÕkOè Ñ¨ÙÅ‰õΩ QÆ∞iHÍ=_»O. Zã‘û,
Zã‘Åì #∞Oz ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ ã‘fiHõ~} ° HÀãÖ.
8. Ñ¨~åº=~°} ã¨=∞ã¨ºÅ∞-=∂^ŒH„õ ^Œ"åºÅ ã¨=∞ã¨ºÅ∞–PÇ¨~°Hbõ -Î "å~°ã`¨ fi« ãÖÑ¨^ÅŒ
<åâ◊#O-„áêp# HõàÏYO_®Å∞, =ã¨∞=Î ÙÅ <åâ◊#O-J@g^ŒÇÏ¨ <åÅ∞. JÅ¡~‰¡° Ωõ
QÆ∞~Ô #· "å~°∞.
9. ‰õΩ@∞O|ÃÑ#¬<£ ã¨=∞ã¨ºÅ∞.
10. qã¨∞Î $`« „Ñ¨*ÏxHÍxH˜ ãÖ|OkèOz# ã¨=∞ã¨ºÅ∞. n
„Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "åº[ºÑ¨Ù ÅHõΔ ºO ¿Ñ^ŒÅ Hõhfl\˜x `«∞_çKOÕ ^Œ∞HÀã¨"∞≥ ÿ LO_®e.
„áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ #Å =Å¡ ÉÏkè`∞« Å~Ú# "åi HÀãÖ J~Ú=ÙO_®e. JO`ÕQÍx,
=ºH˜ÎQÆ`« „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ HÀã¨"≥∂, Åaú HÀã¨"≥∂, ~å[H©Ü«∞ ^Œ∞~°∞^ÕÌâßÅ`À<À, =∞~À
„Ñ¨Ü∂≥ [#O HÀã¨"∂≥ J~ÚLO_»~å^Œ∞.
- [#`å^Œàò ˛ q.ÃÇÏKü.Zãπ.KÒ^Œi Hˆ ã¨∞Ö’
(ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì-Z.S.P~ü.-1992)
'„Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ Ñ≤\ +˜ #¨ ∞¡— (Ñ≤Öòû) ^ÕâßxH˜ Q˘Ñ¨Ê ¿ã=#∞ KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. J~Ú`Õ,
ÃÇ·ÏHÀ~°∞ìÅ∞, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì "å\˜x J#∞=∞uOKÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞ *Ï„QÆ`«ÎQÍ LO_®e. "å\˜H˜
â◊H=Î˜ O`«"∞≥ #ÿ qã¨∞Î $`« Ñïkè L#flO^Œ∞# H˘xfl ™ê~°q¡ "å\˜Hqõ QÍ qÑ¶Å¨ =∞=Ù`«∞O\Ï~Ú.
HÍ|\˜,ì "å\˜x '„Ñ¨Kå~° „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "åº[ºO—QÍ =∂~°‰Ωõ O_® K«∂_®e.
- "≥.· HÔ .ã¨É~íè åfiÖò
ÉèÏ~°`« =∂r „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ
144
'Ñ≤Ö—ò ZÑ¨Ê\˜ #∞Oz...?
'„Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "åº[ºO— "≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ 'Ç¨ï¿ãû<£ <å~å =Ô~ûãπ ¿ã\ì ò PÑ¶π
cÇ¨~ü— Hˆ ã¨∞`À<Õ P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ ^Œx JO\Ï~°∞. D Hˆ ã¨∞ *ˇà· Ö¡◊ ’x Mˇn· Å∞, qKå~°}Ö’x
Mˇn· Å ^Œ∞ã≤u÷ QÆ∞iOz ^•YÅ~ÚOk. D Hˆ ã¨∞ 1979 <å\˜k.
J~Ú`Õ, H˘O^Œ~∞° K≥¿ÑÊk...
HÍ^Œ∞ D 'Ñ≤Öò— Ñ¨~O° Ñ¨~° 1982 #∞Oz P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ ^Œx JO\Ï~°∞. 'Zãπ.Ñ≤.QÆ∞áêÎ
=Ô~ûãπ Ü«¸xÜ«∞<£ PÑ¶π WO_çÜ∂« — Hˆ ã¨∞Ö’, ã¨=∂[OÖ’x ÉÏkè`∞« Å HÀãÖ Z=Ô~<· å
„Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "åº[ºO ^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«Ûx ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì „Ñ¨H\õ O˜ zO^Œx K≥|∞`«∞O\Ï~°∞.
nnnnn
'=∞# <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ x[OQÍ ™ê=∞º"å^Œ∞Å∞,

Ö∫H˜Hõ "å^Œ∞Å∞ J~Ú`Õ =∞# ^ÕâO◊ Ö’ ‰õÄ_® „Ñ¨*ÏÇ≤Ï`«
"åº[ºO— qÑ¨"¡ å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ ™êkèOK«QÅÆ ^Œ∞.
WO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ^•~°≈xHõ`«, ^Œ$HõÊ^äŒO =∞#
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ H˘~°=_ç# ãÖ^Œ~åƒùÖË JkèHOõ . "å~°∞
=~°æ Ñ¨HáΔõ ê`åxfl K«∂Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞. |Ç¨ïà◊*Ïu ãÖã¨Å÷ ∞
~å[H©Ü«∞OQÍ `≥ã¨∞Î#fl XuÎà◊¡‰õΩ ÖÁOyáÈ`«∞<åfl~°∞.
=∞iO`« ã¨Ê+ì̈OQÍ K≥áêÊÅO>Ë ™êfi~°Ñ÷ Ó¨ i`« â◊‰Ωõ ÅÎ ‰õΩ
J#∞‰õÄÅOQÍ =º=Ç¨Ïiã¨∂,Î JqhuH˜ áêÅÊ_»∞`«∞<åfl~°∞.
Wk KåÖÏ „Ñ¨=∂^ŒH~õ "° ∞≥ #ÿ ^èÀ~°}—˜ .
– q.P~ü.Hõ$+¨Ü
‚ ∞« º~ü
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =∂r <åºÜ«∞=¸iÎ.
(ÉèÏ~°`«^Õâ◊O Ñ≤iH˜^Õâ◊O HÍHõáÈ`Õ, ^•x ™êfi`«O„`«ºO ˆH=ÅO ÖÏOKè«# „áêÜ«∞"≥∞ÿ#k
HÍHõ ã¨∞^Œ$_è»"≥∞ÿ#^Õ J~Ú`Õ, âßOu Éèí∂+¨}ü KÕã≤# P~ÀÑ¨}ÅÃÑ· J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú qKå~°}
[iÑ≤OKåe Jx HÀ~°∞`«∂ ~åã≤# 'k Ç≤ÏO^Œ∂— Ñ¨„uHõ "åºãÖÖ’–(`≥Å∞QÆ∞:PO„^èŒ*’ºu).
K«\ÏìÅ∞ =∞#O "Õã∞¨ ‰õΩ<Õ |@ìÖÏ¡ LO_®e. Jq U „Ñ¨[Å

HÀãÖ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ®Ö’ "åiH˜ J#∞‰õÄÅOQÍ LO_®e.
- HÍ¡"<≥ û£ _®~À

145
ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì / ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì *Ïs KÕ¿ã i@∞¡
'i\òû— =∞# ~å*ÏºOQÆO =∞#‰õΩ H˘xfl „Ñ¨`ºÕ Hõ J=HÍâßÅ#∞ HõeÊOzOk.
JO>Ë...? „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ # [iy#Ñ¨Ù_»∞ Z=Ô~<· å ã¨~ˆ <Õ~∞° QÍ ÃÇÏ· HÀ~°∞#ì ∞,
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞#ì ∞ P„â◊~ÚOz `«=∞#∞ HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ L`«~Î ∞° fi#∞
*Ïs KÕÜ∂« eûOkQÍ HÀ~°=K«∞Û. J\Ï¡Qˆ =∞iH˘xfl ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’#∂ „Ñ¨`ºÕ Hõ L`«~Î ∞° fiÅ#∞
HÀ~°=K«∞Û. „Ñ¨`ºÕ Hõ L`«~Î ∞° fiÅ#∞ *Ïs KÕÜ∂« eûOkQÍ HÀˆ~ 'i\ò Ñ≤\ +˜ #¨ ∞¡— S^Œ∞ =∂„`«"∞Õ
LO_»QÍ, WO^Œ∞Ö’ 'ÃÇÏaÜ«∞ãπ HÍ~°Êãπ— i\òÑ\≤ +˜ <¨ £ J`«ºO`« „Ñ¨^•è #"≥∞Oÿ k.
n ÃÇÏaÜ«∞ãπ HÍ~°Êãπ i\ò Ñ≤\ + ˜ <¨ £
'ÃÇÏaÜ«∞ãπ HÍ~°Êãπ— ÖÏ\˜<£ Ñ¨ÔŒ . J„Hõ=∞ x~°ƒO^èOŒ Ö’x XHõ =ºHÎ̃x Éè∫uHõOQÍ
<åºÜ«∞™ê÷#O =ÚO^Œ∞ Ç¨[~°∞ Ñ¨~Û° =∞x HÀˆ~^Õ ÃÇÏaÜ«∞ãπ HÍ~°Êãπ i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ .£ i\ò
JO>Ë P^ÕâO◊ . '<åºÜ«∞=¸iÎ QÍ~°∂... <Õ#∞ J„Hõ=∞ x~°ƒO^èOŒ Ö’ L<åfl#∞. ##∞fl g∞
=ÚO^Œ∞ Ç¨[~°∞ Ñ¨~åÛeûOkQÍ P^ÕtOK«O_ç— Jx HÀ~°∞`«∂ ^•YÅ∞ KÕ¿ã^Õ ÃÇÏaÜ«∞ãπ
HÍ~°Êãπ i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ .£ HÍx, J„Hõ=∞ x~°ƒO^èOŒ Ö’ L#fl =ºHÎ̃ WÖÏO\˜ Ñ≤\ +˜ <¨ £ ^•YÅ∞
KÕÜ∞« _»O Ñ¨ÓiÎQÍ J™ê^èºŒ O. JO^Œ∞=Å¡ J`«x Ü≥∂QÆHˆ =Δ ∂Å∞ HÀˆ~ |O^è∞Œ =ÙÅ∞, q∞„`«∞Å∞,
ãÖã¨Å÷ ∞ Z=Ô~<· å D i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ #£ ∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ HÍx, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ HÍx ^•YÅ∞
KÕÜ∞« =K«∞Û. ÃÇÏ· HÀ~°∞ì x~°Ü
‚ ∞« O J#∞‰õÄÅOQÍ ÖËHáõ È`Õ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ "≥à=¡◊ K«∞Û. x*ÏxH˜
Z=i<≥<· å áÈbã¨∞Å∞ JÔ~ãπì KÕ¿ãÎ 24 QÆO@ÅÖ’QÍ HÀ~°∞ì =ÚO^Œ∞ Ç¨[~°∞ Ñ¨~åÛe HÍx,
H˘xfl ™ê~°∞¡ áÈbã¨∞Å∞ K«\Ïìxfl LÅ¡OÑ¶∞≤ ã¨∞OÎ \Ï~°∞. JÖÏO@Ñ¨ÙÊ_»∞ D i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ £
LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»∞`«∞Ok.
n =∂O_»=∞ãπ i\ò Ñ≤\ + ˜ <¨ £
'=∂O_»=∞ãπ— JO>Ë P^ÕâO◊ . XHõ L`«~Î ∞° fi. XHõ „Ñ¨É∞íè `«fi JkèHÍi ÖË^• „Ñ¨É∞íè `«fi
HÍ~åºÅÜ«∞O U^≥<· å `«ÑÊ¨ xãïQÍ KÕÜ∂« eû# Ñ¨xx KÕÜ∞« HõáÈ`Õ PÑ¨xx KÕÜ∞« =∞x
P^ÕtOKåeûOkQÍ HÀˆ~^Õ '=∂O_»=∞ãπ— i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ .£
n „á⁄Ç≤Ïa+¨<£ i\ò Ñ≤\ + ˜ <¨ £ n ÃãiûÜ«∂i i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ £
D ~Ô O_»∞ i\òû "Õ̂~fi~°∞ i@∞¡. ~Ô O_çO\˜H˜ =∞^èºŒ ã¨fiÅÊ `Õ_® LOk, ã¨ÇÏ¨ [
<åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ‰õΩ aè#flOQÍ HÕk HÀ~°∞ì ÖË^• „\˜|∂º#Öò U^≥<· å `«# Ñïkèx Ju„Hõq∞Oz
U^≥<· å Hˆ ã¨∞Ö’ qKå~°} KÕÑ\¨ `ì̃ Õ ^•xx xeÑ≤ "ÕÜ∂« eûOkQÍ P^ÕtOK«=∞x ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
/ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞#ì ∞ HÀˆ~^Õ „áÈÇ≤Ïa+¨<£ i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ .£ JÖÏˆQ, qKå~°} ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ U"≥<· å
P^ÕâßÅ#∞ *Ïs KÕ¿ãÎ P P^ÕâßÅ#∞ H˘\˜ì áê~°"Ü Õ ∞« =∞x HÀˆ~^Õ 'ÃãiûÜ«∂i— i\ò
Ñ≤\ +˜ <¨ .£ JO>Ë "≥Ú^Œ\ k˜ ~ÀQÆO ~å‰õΩO_® =∞O^Œ∞ fã¨∞HÀ=_»O ÖÏO\˜k J~Ú`Õ,
~Ô O_Àk =zÛ# ~ÀQÍxH˜ zH˜`û« fã¨∞HÀ=_»O ÖÏO\˜k.
146
n 'H˘"å~°O\’— i\ò Ñ≤\ +˜ <¨ £
'H˘"å~°O\’— JO>Ë D Ñ¨^qŒ Ö’ H˘#™êˆQO^Œ∞‰õΩ g∞‰õΩ#fl J~°`› « Uq∞@x „Ñ¨tflOK«_O» .
„Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’QÍx, „Ñ¨É∞íè `«fi ãÖã¨Ö÷ ’ QÍx J#~°∞›_#·≥ XHõ =ºHÎ̃ XHõ Ñ¨^qŒ x
KÕÑ\¨ #ì˜ Ñ¨Ù_»∞ ^•xfl „Ñ¨tflOKÕ P^Õâßxfl *ÏsKÕÜ∞« =∞x HÀˆ~^Õ 'H˘"å~°O\’—. `˘Å∞`«
J#~°›`« LO_ç, P `«~åfi`« „Ñ¨É∞íè `«fiO, P L^Àºy J#~°›`#« ∞ `˘ÅyOz"Õ¿ãÎ D i\ò
Ñ≤\ +˜ <¨ #£ ∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« _®xH˜ J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ .
n Ãã~üÛ "å~°O\ò
XHõ =ºH˜Î QÆ∞iOz =∞#O ÖË^• =∞# <åºÜ«∞"åk "≥uHˆ O^Œ∞HÀãÖ J#∞=∞u
„Ñ¨™êkOKåeûOkQÍ HÕk HÀ~°∞Åì Ö’ HÀi#Ñ¨Ù_»∞ Jq *Ïs KÕ¿ã L`«~Î ∞° fiÅ<Õ 'Ãã~üÛ
"å~°O\ò— JO\Ï~°∞. XHõ =ºHÎ̃ J„Hõ=∞ x~°ƒOù ^èOŒ Ö’ áÈbã¨∞Å =^ŒÌ ÖË^• =∞~˘Hõi =^ŒÌ
L<åfl_»x ÉèÏq¿ãÎ P „Ñ¨^âÕ ßxfl ™È^• KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ HÀ~°∞ì D 'Ãã~üÛ "å~°O\ò— #∞ *Ïs
KÕã∞¨ OÎ k.
n P~ü.\˜.S HÕ^Œ ã¨=∂Kå~°O
XHõ =ºH˜Î áÈbã¨∞Å HÍ~°}OQÍ J^Œ$â◊º=∞~Ú`Õ P =ºH˜HÎ ˜ ãÖ|OkèOz ã¨=∂Kå~°O

W"åfieûOkQÍ ‰õÄ_® áÈbã¨∞Å#∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ HÀ~°=K«∞Û. nxH˜
áÈbã¨∞Å∞ 48 QÆO@Ö’¡QÍ ["å|∞x"åfieû LO@∞Ok. ÖËHáõ È`Õ x*ÏxH˜ "å~°∞ tHΔÍ~°∞›Å∞.
ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ WÖÏO\˜ Ñ≤\ +˜ #¨ ∞¡ ^•YÅ∞ J~Ú#@∞¡ WO`«=~°‰Ωõ "å~°ÅÎ ∞
~åÖË^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡ Z=Ô~<· åã¨~ˆ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨ÙÊ_»∞ D H˘`«Î J=HÍâßxfl qxÜ≥∂yOK«∞H˘x
K«\Ïìxfl Ñ¨sHÕΔ Kåeû LOk. n<À¡, Ñ≤\+˜ <¨ ^£ •~°∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞‰ì Ωõ "≥à‰¡◊ Ωõ O_® ™ê÷xHõ áÈbãπ¿ã+ì <¨ £
ÖË^• ™ê÷xHõ HÀ~°∞ì ^•fi~å =ºHÎ̃ x~°ƒOù ^è•xH˜ ãÖ|OkèOz ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~åe.
<åºÜ«∞ã¨Ç¨ Ü«∞ Ç¨Ï‰õΩ¯
<åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞O Z=i HÀãÖ...?
n =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤ÅÅ¡ HÀãÖ.
n áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ HÀãÖ.
n *ˇÅ· ∞ tHõÑΔ _¨ Õ „Ñ¨=∂^ŒO L#fl "åi HÀãÖ.
n Hõã_ì̈ Öô ’ L#fl =ºHÎ̃ HÀãÖ–Éè„í ^ŒOQÍ Hõã_ì̈ Öô ’ L<åfl ã¨~ˆ .
n <åºÜ«∞"åkx ÃÑ@∞ìHÀÖËx "åi HÀãÖ.
n ^•i„^ŒºOÖ’#∞#fl "åi HÀãÖ.
n Z=iH© `«=∞ ÉÏ^è#Œ ∞ K≥ÑÙ¨ ÊHÀÖËx "åi HÀãÖ.
n Zã‘û–Zã‘Hì ˜ K≥Ok# "åi HÀãÖ.
n JOQÆ"H·≥ Åõ ºO, =∂#ã≤Hõ JOQÆ"H·≥ Åõ ºOQÆÅ "åiHÀãÖ.
147
n aK«ÛQÍà◊`¡ À ã¨Ç¨ =∞#∞+¨μÅ J„Hõ=∞ ~°"å}Ï ÉÏkè`∞« Å HÀãÖ.
n q^èfiŒ Oã¨ÑÙ¨ ÉÏkè`∞« _ç HÀãÖ.
n *Ïu, =∞`«, ‰õΩÅ q=Hõ`Δ Å« ÉÏkè`∞« Å HÀãÖ .
n =~°^ÅŒ ∞ / Hõ~∞° =Ù / Éè∂í HõOÑÖ / áêi„âßq∞Hõ qÑ¨`∞« ÅÎ ÉÏkè`∞« Å HÀãÖ.
n ÃÇÏ· HÀ~°∞ì / W`«~° HÀ~°∞Åì Ö’ Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ HÀãÖ. J~Ú`Õ Z=i "åi¬Hõ P^•Ü«∞O
25 "ÕÅ‰õΩ q∞OK«^À "åi HÀãÖ.
n ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞ HÀãÖ J~Ú`Õ 50 "ÕÅ "åi¬Hõ P^•Ü«∞OÖ’Ñ¨Ù L#fl "åi
HÀãÖ.
n J`«ºO`« „Ñ¨*Ï Pã¨HÎ̃ L#fl Hˆ ã¨∞Å HÀãÖ.
n <åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞O x[OQÍ J=ã¨~=° ∞x ÉèÏqOz# Jxfl Hˆ ã¨∞Å HÀãÖ.
<åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∂xH˜ bQÆÖò ã¨sfiÃããπ J^ä•i\© :
n HÀ~°∞ì Ñ¶A‘ , ãÖ|Okè`« W`«~° Ñ¶A ‘ Å#∞ K≥eã¡ ∞¨ OÎ k.
n HÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ HÀãÖ JÜÕ∞º Y~°∞Û Éèií ã¨∞OÎ k.
n <åºÜ«∞"åkH˜ / <åºÜ«∞ ã¨ÅÇ¨^•~°∞‰õΩ JÜÕ∞º Ñ¶A ‘ Å∞ K≥eã¡ ∞¨ OÎ k.
n HÀ~°∞ì HÍy`åÅ∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ KÕã∞¨ OÎ k.
n HÍy`åÅ∞, „Ñ≤O\ÕQ∑, >ÿ̌ÑO≤ Q∑, `«~∞° =˚ ∂ Y~°∞ÛÅ∞ Ãã`· O« Éèií ã¨∞OÎ k.
ã¨`fi« ~° <åºÜ«∞OHÀãÖ 'Ö’H± J^•Å`ü—Ö’ Ñï+¨¯iOK«∞HÀQÆÅ Hˆ ã¨∞Å∞ :
n ‰õΩ@∞O| ãÖ|Okè`« Hˆ ã¨∞Å∞. qq^èŒ =∞`åÅ ‰õΩ@∞O| K«\ÏìÅ HÕ^Œ‰Ωõ =KÕÛ
Hˆ ã¨∞Å∞ (q_®‰õΩÅ∞ / ^Œ``Î« « / Éè~í } ° O).
n "≥∂\Ï~ü Ü«∂H˜û_≥O\ò #+ì̈Ñi¨ Ç¨~°ÑÙ¨ Hˆ ã¨∞Å∞.
n ã≤qÖò Hˆ ã¨∞Å∞ (Pã≤Î |^ŒÖÏ~ÚOÑ¨Ù).
n HÍi‡‰õΩÅ / JãÖÑ¶∞¨ \˜`« HÍi‡‰õΩÅ Hˆ ã¨∞Å∞.
n ÉÏºO‰õΩÅ ~°∞}ÏÅ =ã¨∂à◊¡ Hˆ ã¨∞Å∞. K≥Åx¡ K≥‰Ωõ ¯Å Hˆ ã¨∞Å∞.
n qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ q"å^•Å Hˆ ã¨∞Å∞.
n =Ü«∞ã¨∞û ÃÑ|· _»¤ "åi (ã‘xÜ«∞~ü ã≤\ *˜ <ˇ û£ ) ã¨=∞ã¨ºÅ Hˆ ã¨∞Å∞.
n ÃÑ#¬<£ Hˆ ã¨∞Å∞.
n Éè∂í ™êfinè# Hˆ ã¨∞Å∞.
n QÆ$Ç¨Å∞, QÆ∞_çÃãÅ `˘ÅyOÑ¨Ù ã¨=∞ã¨ºÅ Hˆ ã¨∞Å∞.
n =ÚxûÑ¨Öò \Ï‰õΩûÅ q"å^•Å Hˆ ã¨∞Å∞.
148
n >ˇeá¶È<£ HõOÃÑhÅ`À q"å^•Å Hˆ ã¨∞Å∞. '„<≥QÍ— ã¨=∞ã¨ºÅ Hˆ ã¨∞Å∞.
n
n ~årH˜-[i=∂<å‰õΩ J=HÍâ◊O L#fl „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å∞.

n ÃÇÏ· HÀ~°∞,ì ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Åì Ö’ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L#fl z#fl „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å∞.
n Ö’H± J^•Å`üÖ’ Hˆ ã¨∞#∞ Ñï+¨¯iOK«∞HÀ"åÅ#∞‰õΩ<Õ "å~°∞ `«=∞ <åºÜ«∞"åk
^•fi~å HÍx, <Õ~∞° QÍ ãÖ|Okè`« HÀ~°∞Öì ’QÍx q=~åÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. `åÅ∂HÍ
™ê÷~Ú HÀ~°∞ì #∞Oz ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ^•HÍ D Ö’H± J^•Å`üÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞.
n PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ Öò ’x Jxfl HÀ~°∞Åì Ö’ Ö’H± J^•Å`üÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz ãÖ„Ñ¨kOKåeû#
>ˇeá¶È<£ <≥O: 040.2344 6700/01.
n `≥ÅOQÍ} ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì :040.2344 6340/47 PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì:040.2344 6703
n
n ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì :011.2338 8922 sclsc@nic.in

n
n <åÖÏû :011.2338 2778

„QÍ=∂xHÀ <åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞âßÅ (ÖÏH±)
WÑ¨ÙÊ_»∞ „Ñü „QÍ=∞OÖ’#∂ <åºÜ«∞ã¨Ç¨ Ü«∞âßÅÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« #∞<åfl~°∞.
WO^Œ∞‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ¨^HŒä Íxfl '*ÏfÜ«∞ <åºÜ«∞¿ã"å ãÖã¨—÷ (<åÖÏû) P"≥∂kOzOk.
J~Ú`Õ, =¸_ÕàH¡◊ O˜ ^Œ\ ˜ D Ñ¨^HŒä Oõ [#=i 2014Ö’QÍx `˘e J_»∞QÆ∞Å‰õΩ <ÀK«∞HÀÖË^∞Œ .
„QÍ=∞ ÑÖKå~Úf HÍ~åºÅÜ«∂Å #∞Oz Ñ¨xKÕ¿ã D <åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞ âßÅ, „Ñ¨[Å∞
`«=∞ q"å^•Å Ñïëê¯~°O HÀãÖ HÀ~°∞Åì ‰õΩ "≥à‰¡◊ Ωõ O_® Ñï+¨¯iOK«∞HÀ=_®xH˜ `À_»Ê_»∞`«∞Ok.
HÀ~°∞Åì ‰õΩ "≥àÏ¡eû# Ñïã≤`÷ Õ =¿ã,Î lÖÏ¡ <åºÜ«∞¿ã"å Hˆ O„^ŒO #∞Oz ã¨Ç¨ Ü«∞O á⁄O^ÕÖÏ
K«∂™êÎ~∞° . q"å^•xfl Ñï+¨¯iOKÕO^Œ∞‰õΩ "≥ÚÉˇÖ· ò Ö’H± J^•Å`ü#∞ Ãã`· O« JHõ¯_çH˜ ~°ÑÊ≤ OKÕÖÏ
K«∂™êÎ~∞° . q"å^•Å Ñïëê¯~åÖË HÍ‰õΩO_® Láêkè Ç¨g∞ Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ *ÏÉò HÍ~°∞Å¤ #∞
á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ, W`«~„° `å ã¨Ç¨ Ü«∂xfl ‰õÄ_® JOk™êÎ~∞° . WO^Œ∞Ö’ =¸_»∞ <åÅ∞ˆQà◊√¡
„áêH©ãì ∞¨ L#fl <åºÜ«∞"åkx, =ÚYºOQÍ =∞Ç≤ÏàÏ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å#∞, <åºÜ«∞âß„™êÎÅ
J=QÍÇ¨Ï# L#fl "åix xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . g~°∞ „Ñ¨[Å‰õΩ <åºÜ«∞ã¨Ç¨ Ü«∞O`À áê@∞QÍ,
„Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∂Ö’¡ „Ñ¨[Å‰õΩ Ñ¨#∞Å∞ JÜÕ∞ºÖÏ ã¨ÇÏ¨ Hõi™êÎ~∞° . JkèHÍ~°∞Å`À K«iÛOz
Ñ¨x JÜÕ∞ºÖÏ K«∂™êÎ~∞° . – _çÃãO|~ü 2010. n
<åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞O W=fiO_ç

xOk`«∞_≥<· å, <Õ~ã° ∞¨ _÷ <·≥ å Hˆ ã¨∞ qKå~°}Ö’QÍx, "å^Œ#Ö’QÍx U Ö’@∞ ~å‰õΩO_®
„Ñ¨É∞íè `«fi Y~°∞Û`À P =ºHÎ̃H˜ <åºÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞O J=ã¨~"° ∂≥ HÍ^À, `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû#
ÉÏ^èºŒ `« „Ñü HÀ~°∞‰ì Äõ LOk.
- ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞,ì PQÆã∞¨ ì 2012
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ Z.ÔH. Ñ¨\ÏflÜ«∞H±{=∞^Œ<Ö£ ’‰õÄ~ü
149
K«\ÏìÅ∞ ¿Ñ^ŒÅ#∞
Ñ‘eÛÑ≤Ñ≤Ê KÕã¨∞ÎO\Ï~Ú.
^èŒ#=O`«∞Å∞ "å\˜x
âßã≤ã¨∞ÎO\Ï~°∞.
- QÀÖò¤ã≤‡`ü

150
ÉèÏ~°fÜ«∞ tHΔÍã¨‡$u (SÑ≤ã)≤ Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl „Ñ¨^•è # <Õ~åÅ∞
<Õ~O° / ÃãHõ<Δ £ tHõ/Δ [i=∂<å Éˇ~ÚÖò W™êÎ~å? qKå~°}Ï HÀ~°∞ì
Ç¨Ï`«º (=∞~°~¤ )ü -302 LitHõΔ / Ü«∂=r˚= Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
HÍ~åQÍ~° tHõΔ
=~°H@
õ flÑ¨Ù Ç¨Ï`«º 7ãÖ=`«û~åÅ‰õΩ q∞Oz Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
304–a (_Òs _≥`)ü *ˇÅ· ∞–Ü«∂=r˚=O ^•HÍ
Ç¨Ï`åºÜ«∞`«flO 307 10 Uà◊√§ *ˇÅ· ∞ {
(J>ˇOÑπì @∞ =∞~°~¤ )ü [i=∂<å Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
P`«‡Ç¨Ï`åº „Ñ¨Ü«∞`«flO-309 U_®k *ˇÅ· ∞ ÖË^•
(ã¨∂Ãã_· )£ (Wk <Õ~O° HÍ^Œx Éˇ~ÚÖò W™êÎ~∞° "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞ì
KåÖÏ PÅã¨ºOQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù) [i=∂<å ÖË^• ~Ô O_»∂
=∂#ÉèíOQÆO (ˆ~Ñπ) -376 Z-_ç. 7 Uà◊¡ #∞Oz
™ê=¸Ç≤ÏHõ =∂#ÉèOí QÆO Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~°O Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
x~°ƒÜ ù ∞« K«@Oì ^•HÍ { [i=∂<å
"≥∂ãÖ (p\ÕQ∑) 7 Uà◊¡ *ˇÅ· ∞ tHõΔ Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ñ¶¨ãπì HÍ¡ãπ
420 { [i=∂<å "≥∞l„¿ã\ì ò HÀ~°∞ì
ÅOK«O U_®k *ˇÅ· ∞ ÖË^•
fã¨∞HÀ=_»O-171.W [i=∂<å ÖË^• ~Ô O_»∂ Éˇ~ÚÖò W™êÎ~∞° Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
^˘OQÆ<À@¡ =Ú„^Œ} Ü«∂=r˚=O ÖË^•

489–Z (¿ÑH¶ ± Hõ~Ô hû) 10 Uà◊√¡ *ˇ·Å∞{ [i=∂<å Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
Ü«∂ã≤_£ ^•_ç-326Z 10 Uà◊¡ *ˇÅ· ∞/
Ü«∂=r˚=O{[i=∂<å Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
ÖË^• ~Ô O_»∂
‰õΩ„@-120 Ü«∂=r˚=O
(HÍ<£ã≤Ê~°ã≤) Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì
~å[„^ÀÇÏ̈ <Õ~O° -124 Z Ü«∂=r˚=O
(Ãã_ç+¨<£) Éˇ~ÚÖò W=fi~°∞ Ãã+¨<û£ HÀ~°∞ì

151
*ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O
(<Õ+#¨ Öò Ç¨˙º=∞<£ ~Ô \· òû Hõg∞+¨<)£
*ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O 1994 Ö’ #∂º_èbç Ö¡ ’ U~åÊ@~ÚOk. =∂#=
Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶¨∞#Å∞ „Hõ=∞OQÍ ÃÑiyáÈ`«∞#fl <ÕÑ¨^äŒºOÖ’ D ãÖÑ¶¨∂xfl U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯ JO>Ë áœ~°∞x ¿ãfiK«Û‰ù Ωõ , ã¨=∂#`åfixH˜, „Ñü+ì̈‰Ωõ , r=<åxH˜
ÉèOí QÆO HõÅ∞QÆ‰Ωõ O_® LO_»@O. ~å*ÏºOQÆOÖ’ g\˜x „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õΩ^Œ∞~°∞Û‰õΩ#fl JO`«~å˚fÜ«∞ XÑ¨ÊO^•Å∞ U"≥<· å LO>Ë
"å\˜x XHõ"àÕ ◊ =∞# HÀ~°∞Åì ∞ J=∞Å∞ [~°Ñ_¨ ®xH˜ P™ê¯~°O L#fl@¡~Ú`Õ, P Ç¨Ï‰õΩ¯Å
Ñï~°H} Δõ ‰õΩ Ãã`· O« D =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k. ~å*ÏºOQÆOÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl
rqOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ ÖË^• W`«~° „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å‰õΩ ÉèOí QÆO Hõey#Ñ¨Ù_»∞ Z=Ô~<· å ã¨~ˆ
D ãÖÑ¶∂¨ xfl P„â◊~ÚOK«=K«∞Û. JO`ÕHÍ^Œ∞ – =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ # [iyO^Œx
D Hõg∞+¨<£ ÉèÏqOz<å `«#‰õΩ `å#∞QÍ (ã¨∞"≥∂\’) qKå~°}#∞ KÕÑ@ ¨ =ì K«∞Û. H˘xfl
™ê~°∞¡ ÉÏkè`∞« Å∞ <Õ~∞° QÍ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« ÖËHõ áÈ=K«∞Û. JÖÏO@Ñ¨ÙÊ_»∞ ÉÏkè`∞« Å `«~Ñ° Ù¨ #
=∞~˘Hõ~∞° Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕã<≤ å D ãÖÑ¶∞¨ O qKå~°} KÕÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ã¨=∞ã¨º‰õΩ ãÖ|OkèOz
WÑ¨Ê\˜Hˆ HÀ~°∞Öì ’ U^≥<· å Hˆ ã¨∞ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L<åfl, HÀ~°∞ì J#∞=∞u`À Ãã`· O« Hˆ ã¨∞
qKå~°}#∞ KÕÑ@ ¨ =ì K«∞Û. U^≥<· å ãÖã¨#÷ ∞ HÍx, *ˇà· #¡◊ ∞ HÍx Hõg∞+¨<£ ãÖ^Œi≈OK«=K«∞Û.
=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨Kå~°O HÀãÖ Hõ$+≤ KÕã∂¨ ,Î JÖÏ Hõ$+≤ KÕ¿ã W`«~° ã¨fiK«ÛOù ^èŒ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ
Ãã`· O« „áÈ`åûÇ¨xfl Wã¨∞OÎ k. =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å q+¨Ü∞« OÖ’ JO`«~å˚fÜ«∞OQÍ ‰õΩki#
XÑ¨ÊO^•Å J=∞Å∞‰õΩ Ãã`· O« Hõ$+≤ KÕã∞¨ OÎ k.
*ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∂¨ xH˜ U ÉèÏ+¨Ö’#~Ú<å Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
ZÖÏO\˜ Ñ¶E ‘ ÖË^∞Œ . ^Œ~M° Ïã¨∞Î XHõ HÍÑ‘ ÑÖÑ≤<å KåÅ∞. U ã¨=∞ã¨ºÃÑ· Ñ¶~≤ åº^Œ∞
KÕã∞¨ <Î åfl"≥∂ Jk U_®kH˜ =ÚO^Œ∞ [iy#^≥· LO_»~å^Œ∞. U_®k HÍÅ Ñïq∞uH˜ q∞Oz`Õ
Ñ¶~≤ åº^Œ∞#∞ ã‘fiHõiOK«~∞° .
*ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O Kè~·≥ ‡° <£QÍ, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎQÍ
Ñ¨xKÕã≤# "åix xÜ«∞q∞™êÎ~°∞. PÜ«∞#‰õΩ `À_»∞QÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì‰õΩ K≥Ok# =∞~À
<åºÜ«∞=¸iÎx XHõ ã¨É∞íè º_çQÍ, ÃÇÏ· HÀ~°∞‰ì Ωõ K≥Ok# „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎx =∞~À ã¨É∞íè º_çQÍ,
=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å xÑ¨Ù}∞Å∞ W^ŒiÌ x Ãã`· O« WO^Œ∞Ö’ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . g~°∞
HÍ‰õΩO_® P\Á"≥∞\˜HQ± Í "≥∞<ÿ åi\© *ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<,£ Zã‘û, Zã‘ì *ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<,£
=∞Ç≤ÏàÏ *ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<£ J^èºŒ ‰õΩΔ Å∞ Ãã`· O« n<À¡ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ H˘#™êQÆ∞`å~°∞. JO>Ë
"≥Ú`«OÎ U_»∞QÆ∞~°∞ ã¨É∞íè ºÅ∞ WO^Œ∞Ö’ LO\Ï~°∞.
áÈ`Õ, =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O L^ÀºQÆ =º=Ç¨~åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ≤\ +˜ #¨ #¡ ∞
ã‘fiHõiOK«^∞Œ . JÖÏˆQ HÍi‡Hõ – áêi„âßq∞Hõ q"å^•ÅÖ’ *’HõºO KÕã∞¨ HÀ^Œ∞. HÀ~°∞Åì Ö’
ÃÑO_çOQ∑Ö’ L#fl Hˆ ã¨∞Ö’¡#∂ `«Å^Œ∂~°Û^Œ∞. =∞~À Hõg∞+¨<£ =ÚO^Œ∞ #_»∞ã¨∞#Î fl Hˆ ã¨∞Å
=º=Ç¨~åÅ#∂ Ñ¨\Oì˜ K«∞HÀ^Œ∞. JO`Õ HÍ^Œ∞, T~°∂–¿Ñ~°∂ ÖË‰Ωõ O_® ÑÖ¿Ñ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞,
`«ÑÙ¨ Ê_»∞ P~ÀÑ¨}Å∞ KÕã∂¨ Î ÑÖÑ≤# Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞ Ãã`· O« Jk ã‘fiHõiOK«^∞Œ . "ÕkOè Ñ¨ÙÅ
152
HÀãÖ Z=Ô~<· å Ñ≤\ +˜ <¨ £ "Õ¿ãÎ JÖÏO\˜ "å\˜x u~°ã¯¨ iã¨∞OÎ k. ã¨Ê+ì̈"∞≥ #ÿ P~ÀÑ¨}Å∞
KÕÜ∞« ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞ Ãã`· O« Ñ≤\ +˜ <¨ £ u~°ã¯¨ i™êÎ~∞° .
National Human Rights Commission
Manav Adhikar Bhavan, Block-C,
GPO Complex, INA, New Delhi - 110 001
n 24 QÆO@Åáê@∞ "≥ÚÉˇÖ· ò Ñ¶~≤ åº^Œ∞‰õΩ : 98102 98900
E-mail:covdnhrc@nic.in n Fax No:91-11-2465 1329 n Tel:011-24651330
Ç¨Ï‰õΩ¯ J<Õk Z=~À XHõ~°∞ g∞‰õΩ WKÕÛk HÍ^Œ∞.

Jk g∞ #∞Oz Z=~°∂ fã¨∞HÀÖËxk.
- ~å"Õ∞û HÍ¡~¯ü
~åR =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O

~å„+ì̈ ™ê÷~ÚÖ’ ~å„+ì̈ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O Ñ¨x KÕã∞¨ #Î flk. ~å„+ì̈ ™ê÷~ÚÖ’
Ñ¨x KÕ¿ã =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∂¨ xH˜ Kè~·≥ ‡° <£QÍ i>ÿ̌~¤ü ÃÇÏ· HÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎx
XHõix, JÖÏˆQ lÖÏ¡ [_ç˚ XHõix, =∞~À W^Œ~Ì ∞° =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å xÑ¨Ù}∞Å#∞ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ
xÜ«∞q∞™êÎ~∞° . *ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O ÖÏ<Õ ~å„+ì̈ ™ê÷~ÚÖ’ ~å„+ì̈ =∂#=
Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk. JO`«~å˚fÜ«∞ XÑ¨ÊO^•Å J=∞Å∞ q+¨Ü∞« OÖ’ `«ÑÊ¨
q∞ye# Jxfl q+¨Ü∂« ÅÖ’ *ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ OÖÏ<Õ Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k. n
=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å Hõg∞+¨<£ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å Hõg∞+¨<£

QÆ$Ç¨ÏHõÅÊ, "≥Ú[O*ÏÇ≤Ï ~À_£,
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, 500 001
=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å „Ñ¨H@
õ #-~å*ÏºOQÆOÖ’x PiìHÖõ ò
=∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯ÅO>Ë =ºH˜Î rqOK«_®xH˜, ¿ãfiK«Û‰ù Ωõ , ã¨=∂#`åfixH˜,
Q“~°"åxH˜ ~å*ÏºOQÆO HõeÊOz# QÍº~°O\©Å‰õΩ ãÖ|OkèOz#q. 19
JO`«~å˚fÜ«∞ XÑ¨ÊO^•ÅÖ’x áœ~°, ~å[H©Ü∞« , Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ, ™êOã¨¯ $uHõ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÖ’
á⁄O^Œ∞ÑïÛ#q. =∞# ^ÕâO◊ Ö’x HÀ~°∞Åì ∞ J=∞Å∞Ñ¨~Û° ^ŒQqæÆ Jx J~°O÷ . =∞i D JO`«~å˚fÜ«∞
XÑ¨ÊO^•Å∞ JO>Ë U XÑ¨ÊO^•Å∞ J<Õ ãÖ^ÕÇÏ¨ O =ã¨∞OÎ k. SHõº~å[º ã¨q∞u1966Ö’
áœ~°, ~å[H©Ü∞« Ç¨Ï‰õΩ¯Å‰õΩ ãÖ|OkèOz KÕã#≤ XÑ¨ÊO^•Å∞ Jx J~°O÷ . „Ñü XHõ¯iH˜
Jaè„áêÜ«∞ =ºH©HÎ ~õ }° , ÉèÏ= „Ñ¨H@õ <å ¿ãfiKåÛù Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk. JO>Ë D Ç¨Ï‰õΩ¯ "Õ∞~°‰Ωõ ,
ã¨fiO`« Jaè„áêÜ«∂Å#∞ Hõey LO_»\ÏxH˜, ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ_®xH˜, ZÖÏO\˜ J_»O¤ ‰õΩÅ∞
ÖË‰Ωõ O_® "å\˜x qâ◊fi"åºÑÖÎ KÕÜ∞« _®xH˜ J=HÍâ◊O LOk. n

153
'Hõ<£ã¨∂º=∞~ü á¶È~°O—Å∞ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ "ÕkHõÅ∞
=∞# „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ „Ñ¨[Å‰õΩ KåÖÏ h`«∞Å∞ K≥|∞`«∞O\Ï~Ú. JO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜
'H˘<Õ "å_Õ *Ï„QÆ`QÎ« Í LO_®e— (let the buyer beware) J<Õk. JO>Ë =ã¨∞=Î Ù#∞
H˘#fl `«~åfi`« Jk ÉÏQÍ ÖË^∞Œ . Wk ÉÏQÍÖË^∞Œ . ãïQÍ Ñ¨xKÕÜ∞« _»O ÖË^∞Œ . Wk #H˜bk.
<å}º`« ÖËxk Jx J_ç̂QHõO>Ë K«∂ã≤ H˘#=K«∞Û Hõ^•? Hõà√◊ ¡ =¸ã¨∞‰õΩáÈÜ«∂Ü«∂ Jx
„Ñ¨É∞íè `«fiO =∞##∞ J_»∞QÆ∞`«∞#flk. J~Ú`Õ "≥#Hõ\ H˜ ˜ U =ã¨∞=Î Ù K«∂ã≤<å ^•x <å}º`«#∞
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ H˘O`«=~°‰Ωõ gÅÜÕ∞ºk. ~å#∞ ~å#∞ ZÅ„H˜Hì Öõ ò, ZÅ„HÍìxH±û, Z<Àfl
H˘`«Î Ñ¨^•~å÷Å`À `«Ü∂« ~Ô #· =ã¨∞=Î ÙÖˇ<Àfl ™ê=∂#º [#O =ÚO^Œ∞‰õΩ ~å=_»O`À "å\˜
<å}º`å„Ñ¨=∂}ÏÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ™ê^èºŒ O HÍx Ñïã≤u÷ U~°Ê_çOk. JO`ÕHÍ^Œ∞, JO^ŒiH©
PÖ’K«<å â◊H,Î̃ ãÔ̈~#· q+¨Ü∞« Ñï*Ï˝#O LO_»^∞Œ QÆ#Hõ J^Õ J^Œ#∞QÍ "åix "≥∂ãÖ
KÕÜ∞« _®xH˜ H˘xfl HõOÃÑhÅ‰õΩ, ^Œ∞HÍ}Ï^•~°∞Å‰õΩ J=HÍâßÅ∞ ÃÑiQÍ~Ú. ^•O`À 'H˘<Õ"å_Õ
*Ï„QÆ`QÎ« Í LO_®Å<Õ— hu ã¨∂„`åxH˜ HÍÅO K≥eá¡ È~ÚOk. ^•O`À qxÜ≥∂QÆ L^Œº=∞HÍ~°∞Å
#∞Oz, „Ñ¨[Å #∞Oz =zÛ# XuÎ_∞» Å#∞ QÆ=∞xOz# „Ñ¨É∞íè `«fiO "Õ∞Å∞ H˘#Hõ `«ÑÊ¨ ÖË^∞Œ .
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞¡ Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl Hõ+#ì̈ ëêìÅ #∞Oz HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO Z@ì̂HÅ‰õΩ
1986Ö’ 'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ ~°H} Δõ K«@Oì — `≥zÛOk. D K«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ qxÜ≥∂QÆ^•~°O¡ ^ŒiH©
6 Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ ÅaèOKå~Ú. Jq
1. Éè„í ^Œ`å Ç¨Ï‰õΩ¯ : „áê}ÏxH˜, Pã≤HÎ ˜ Ç¨x HõeyOKÕ =ã¨∞=Î ÙÅ #∞Oz ~°H} Δõ Ç¨Ï‰õΩ¯.
2. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ : =ã¨∞Î <å}º`å „Ñ¨=∂}ÏÅ QÆ∞iOz, ^è~Œ ° QÆ∞iOz# ã¨=∂Kå~åxfl
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯.
3. ZOÑ≤Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯ : Z<Àfl =ã¨∞=Î ÙÅ #∞Oz áÈ\© ^è~Œ Å° ‰õΩ "å\˜x ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ ‰õΩx
H˘#∞‰õΩ¯<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯.
4. qxÑ≤OKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯ : [iy# "≥∂ãÖ #∞Oz ~°HOΔ˜ KåeûOkQÍ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ á¶È~°OÅ
=ÚO^Œ∞ "å^Œ# qxÑ≤OKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯.
5. Ñïëê¯~° Ç¨Ï‰õΩ¯ : J„Hõ=∞ "åºáê~° Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å#∞Oz, ^ÀÑ≤_ç #∞Oz HÍáê_ç q"å^•xfl
Ñï+¨¯iOK«=∞x HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯.
6. qxÜ≥∂QÆ q^•º Ç¨Ï‰õΩ¯ : =ã¨∞Î ¿ã=Å H˘#∞QÀà◊¡ q+¨Ü∞« OÖ’#∂ `«=∞ ãÖ|Okè`«
JOâßÅÃÑ· q^•º=O`«∞Å#∞ KÕÜ∞« =∞x HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯.
WHõ D Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ qxÜ≥∂yOK«^ÅŒ ∞K«∞‰õΩ#fl "åi HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fiO „Ñü lÖÏ¡Ö’#∂
'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ á¶È~°O—Å#∞ U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. ÃÑ^ŒÌ #QÆ~åÅ∞, =∞Ç¨ #QÆ~åÅÖ’ [<åÉèÏ
Z‰õΩ¯= QÆ#Hõ JHõ¯_» J=ã¨~åxfl |\ì̃ XHõ\ ˜ Hõ#fl Z‰õΩ¯= ãÖYºÖ’ D '"ÕkHõ—Å#∞
U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. D =º=ã¨÷ =¸_≥OK≥Å =º=ã¨.÷ JO>Ë, lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ 'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡
á¶È~°O— Å∞ LO_»QÍ, ~å„+ì̈ ™ê÷~ÚÖ’ '~åR qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ q"å^•Å Ñïëê¯~° Hõg∞+¨<—£
154
LO>Ë, Hˆ O„^Œ ™ê÷~ÚÖ’ #∂º_èbç Ö¡ ’ '*ÏfÜ«∞ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ q"å^•Å Ñïëê¯~° Hõg∞+¨<—£ #∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. HÕk HÀ~°∞Öì ’¡ L#fl@∞¡ XHõ á¶È~°OÖ’ Hˆ =ÅO XHõ¯ <åºÜ«∞=¸iÎ
=∂„`«"Õ∞ LO_»~°∞. JO^Œ∞Ö’ i>ˇÿÔ~·# <åºÜ«∞=¸iÎ "ÕkHõ J^èŒº‰õΔΩxQÍ, PÜ«∞#‰õΩ
`À_»∞QÍ W^Œ~Ì ∞° ã¨É∞íè ºÅ#∞ xÜ«∞q∞ã¨∞<Î åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ XHõ~∞° <åºÜ«∞ =º=Ç¨~åÅ∞
`≥eã≤# "å~°∞ HÍQÍ, =∞~˘Hõ~°∞ ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõ~°Î. W^Õ Ñ¨^ŒÌux ~å„+ì̈ Hõg∞+¨<£,
*ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<Ö£ ’#∂ áê\˜ã∞¨ <Î åfl~°∞.
WHõ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞¡ `«=∞‰õΩ [iy# #+Öì 20 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å =~°‰Ωõ L#fl@¡~Ú`Õ
lÖÏ¡ á¶È~°OÖ’ Hˆ ã¨∞#∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. JO`«‰Ωõ q∞Oz HÀ\˜ ~°∂áêÜ«∞Å =~°HÔ `· Õ
~å„+ì̈ Hõg∞+¨<Ö£ ’, JO`«‰Ωõ q∞Oz# ™⁄=Ú‡ q+¨Ü∞« OÖ’ *ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<Ö£ ’ Hˆ ã¨∞#∞
^•YÅ∞KÕÜ∂« e. JÖÏˆQ lÖÏ¡ á¶È~°O WzÛ# f~°∞ÊÃÑ· ~å„+¨ì Hõg∞+¨<‰£ Ωõ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
~å„+ì̈ Hõg∞+¨<£ f~°∞ÊÃÑ· *ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<‰£ Ωõ JÑ‘ÊÅ∞QÍ "≥à=¡◊ K«∞Û. XHõ "Õà◊ *ÏfÜ«∞
Hõg∞+¨<£ f~°∞Ê #K«ÛHõáÈ`Õ ã¨∞„Ñ‘O HÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞ "ÕÜ∞« =K«∞Û. qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ q"å^•Ö’¡
JOu=∞ f~°∞Ê ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞^ì .Õ D qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ "ÕkHõÅÖ’ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ
HÍx, qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ãÖÑ¶∂¨ Å ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À HÍx Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. JO`ÕHÍ^Œ∞
H˘O`« =∞Ok qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞ HõÅã≤ HÍx, qxÜ≥∂QÆ^•~°∞_»∞ =∞~°}O˜ z#@¡~Ú`Õ
J`«x `«~Ñ° Ù¨¶ # ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞, "å~°ã∞¨ Å∞ ÖË^• „Ñüxkè Z=Ô~<· å Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞
KÕÜ∞« =K«∞Û. Jxfl q=~åÅ`À q+¨Ü∞« O ã¨Ê+ì̈OQÍ J~°=÷ ∞ÜÕ∞ºÖÏ ~åã≤ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ^•YÅ∞
KÕÜ∂« e. Z=ig∞^Œ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕã∞¨ <Î åfl"≥∂ "åi ã¨~Ô #· z~°∞<å=∂, P~ÀÑ¨}Å‰õΩ ãÖ|OkèOz
g∞ ^ŒQ~æÆ ∞° #fl aÅ∞¡Å∞, "å~°O\©, QÍº~°O\© HÍ~°∞Å¤ ∞ W`«~° HÍy`åÅ∞ Uq J=ã¨~"° ∂≥
"å\˜x [`« KÕÜ∂« e. JO`ÕHÍ^Œ∞, g∞~°∞ KÕã∞¨ #Î fl P~ÀÑ¨}Å"Õ∞~°‰Ωõ g∞~°∞ J=`«e Ñ¨HOΔõ
#∞Oz ZO`« #+ì̈Ñi¨ Ç¨~°O Ptã¨∞<Î åfl~À ÖË^• W`«~„° `å UOHÀ~°∞`«∞<åfl~À P JÉèºí ~°#÷
~åÜ«∂e. g∞~°∞ `«ÑÊ¨ xã¨~Ô `· Õ `«ÑÊ¨ ÖÏÜ«∞~ü#∞ ÃÑ@∞ìHÀ"åeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . Ñ≤\ +˜ <¨ `£ À
áê@∞QÍ `«Q∞Æ =∂„`«O Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåe. g∞~°∞ =ã¨∞Î ¿ã=Å∞ á⁄Ok# lÖÏ¡Ö’ HÍx, ÖË^•
J=`«e Ñ¨HOΔõ x=ã≤OKÕ lÖÏ¡ 'á¶È~°O—Ö’ HÍx Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. lÖÏ¡ á¶È~°OÅ
z~°∞<å=∂Å HÀãÖ "≥Éò Ãã\· ò ^•fi~å HÍx, <åºÜ«∞"åk ^•fi~å HÍx g∞‰õΩ ^ŒQ~æÆ Ö° ’x
g∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ z~°∞<å=∂#∞ Hõ#∞HÀ¯O_ç. ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ 1800 114000.
`≥ÅOQÍ} ~åR Hõg∞+¨<£ : PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ~åR Hõg∞+¨<£ :
¿ãì\ò Hõ<£ã¨∂º=∞~ü _çãπÑ¨Óº\òû i„_≥ã¨Öò Hõg∞+¨<£ ¿ãì\ò Hõ<£ã¨∂º=∞~ü _çãπÑ¨Óº\òû i„_≥ã¨Öò Hõg∞+¨<£
U~°∞"åHõ ae¤OQ∑, Mˇ·~°`åÉÏ^£ KÒ~°™êÎ, U~°∞"åHõ ae¤OQ∑, Mˇ·~°`åÉÏ^£ KÒ~°™êÎ,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£–500004 ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£–500004
á¶È<£ : 040–23394399 á¶È<£ : 040–23391273, 040–23318456
*ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<£
~åR Hõg∞+¨<£
lÖÏ¡ á¶È~°O
155
áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å K«@Oì
(WO_»„ã≤Ü
ì ∞« Öò _çãÑπ Ó¨ º\òû Ü«∂H±ì –1947)
^ÕâO◊ Ö’x HÍi‡‰õΩÅO^ŒiH© =iÎOKÕ K«@Oì 'áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å K«@Oì —. W^Õ
=ÚYº"≥∞ÿ# HÍi‡Hõ K«@ìO. HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ QÆ`« 66 Uà◊√¡QÍ "Õ∞Å∞ KÕã¨∞Î#fln, "≥∂ãÖ
KÕã∞¨ #Î fln W^Õ K«@Oì . HÍi‡‰õΩÅ áêe@ J„ãÎ̈OQÍ L#fl D K«\Ïìxfl =∂iÛ"ÕÜ∂« Åx
QÆ`« 30 Uà◊√Q¡ Í Ü«∞[=∂<åºÅ∞ Ñ¨@∞ì|_»∞`«∞<åfl~Ú. '=∂~°∞ÊÅ∞–w~°∞ÊÅ∞ *Ï<åÎ<—·≥ JO@∂
=ã¨∞<Î åfl~Ú HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∂¨ Å∞. LÉèÜ í ∞« Ñ¨HÍΔ Å∞ JO`«QÍ J@∞ W@∞ ÖÏQÆ∞`«∂ Ñ¨@∞ì|_»∞`«∞#fl
D K«@Oì Ö’ L#fl^Õq∞\˜? ÖËx ^Õq∞\˜?
JãëO`«‰Ωõ HÍi‡‰õΩÅ∞ JO>Ë Z=~°∞? Hõ~å‡QÍ~åÅÖ’ Ñ¨xKÕ¿ã "åˆ~ Hõ^• HÍi‡‰õΩÅ∞?
HÍ^Œ∞! HÍi‡‰õΩÅ`À áê@∞QÍ Ñ¨xKÕ¿ã W`«~° L^ÀºQÆ∞Å∞ Ãã`· O« HÍi‡‰õΩÖË. PY~°∞‰õΩ
[~°fleã¨∞Åì ∞ Ãã`· O« HÍi‡‰õΩÖË. JO>Ë g~°O`å x[OQÍ HÍi‡‰õΩÅ∞ HÍHõáÈ~Ú<å HÍi‡Hõ
K«@"ì ∞Õ giH˜ =iÎã∞¨ OÎ ^Œ#flk WHõ¯_ç ™ê~åOâ◊O. áÈ`Õ, H˘xfl „Ñ¨É∞íè `«fi Hõ~å‡QÍ~åÅÖ’,
QÆ#∞Ö’¡ Ñ¨xKÕ¿ã HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ =∂„`«O D K«@Oì =iÎOK«^∞Œ . U HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ D K«@Oì
=iÎOK«^À XHõ *Ïa`åÖ’ ~åã≤ ÃÑ\Ïì~∞° .
^Õâ◊ ™êfi`«O„`«ºO`À áê@∞QÍ HÍi‡HõÖ’HõO HÀãÖ =zÛ# D áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å
K«@Oì x*ÏxH˜ D 66 Uà◊Ö¡ ’ ÃÑ^ŒQÌ Í =∂~°∞ÊÅ‰õΩ <ÀK«∞HÀÖË^∞Œ . K«@Oì `˘e<åà◊Ö¡ ’
HÍi‡‰õΩÅO`å SHõºOQÍ LO_®Å#fl ÅHõΔ ºO`À, HÍi‡Hõ q"å^•ÅxflO\˜h HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∞¨ "Õ∞
Ñï+¨¯iOK«∞HÀ"åÅ#fl +¨~`° ∞« qkèOKå~°∞. JO>Ë HÍi‡‰õΩ_ç XO@i áÈ~å@OÃÑ· x¿+^èOŒ
qkèOKå~°∞. 80= ^ŒâH◊ Oõ Ö’ D ã¨∂„`åxfl H˘kÌQÍ =∂~°∞Û`«∂, HÍi‡‰õΩ_»∞ L^ÀºQÆO
#∞Oz `˘ÅyOÑ¨Ù#‰õΩ QÆ∞~Ô `· Õ =∂„`«O, HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∂¨ Å`À Ñ¨x ÖË‰Ωõ O_®, „Ñ¨É∞íè `«fi
=∞^èºŒ =iÎ`fi« O`À ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_® ÖË|~ü HÀ~°∞‰ì Ωõ <Õ~∞° QÍ "≥à=¡◊ K«∞Û#<åfl~°∞. HÍi‡Hõ
K«@Oì Ö’ =zÛ# ÃÑ^ŒÌ =∂~°∞Ê J^˘Hõ¯>Ë<"Õ ∂≥ . JÖÏˆQ, HÍi‡‰õΩ_»∞ ÖË|~ü HÀ~°∞Öì ’ q[Ü«∞O
™êkèOz#Ñ¨ÙÊ_»∞, Ü«∂[=∂#ºO ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì‰õΩ, JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ "≥o`Õ HÍi‡‰õΩ_çH˜ =∂„`«O
r`åxfl K≥eO¡ KÕÖÏ =∞~À =∂~°∞Ê Ãã`· O« KÕâß~°∞. J~Ú`Õ Jxfl "ÕàÖ◊ Ï D ã¨∂„`«O
JO^ŒiH© =iÎOK«Háõ È=K«∞Û. z#fl z#fl =∂~°∞ÊÅ∞ `«ÑÊ¨ D K«@Oì Ö’ HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ x*OQÍ
"Õ∞Å∞ KÕÜ∞« QÆey# JOâßÖËg ÃÑ^ŒQÌ ÍÖË=Ù. Ü«∂[=∂<åºÅ`À áÈeÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ HÍi‡‰õΩÅ∞
|ÅÇ‘Ï#∞Å∞ QÆ#∞Hõ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ "å~°∞ HÀ~°∞Åì ‰õΩ "≥à_¡◊ ®xH˜, JO^Œ∞<å ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
^•HÍ "≥à§◊ _®xH˜ "åiH˜ `åÇ¨Ï`«∞ LO_»^∞Œ . ^•O`À "å~°∞ JOu=∞OQÍ J<åºÜ«∂xH˜
QÆ∞~°=Ù`å~°∞. XHõ"àÕ ◊ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ^•HÍ "≥à§◊ QÆey<å `«#‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ<À, „Ñü‰õÄÅOQÍ<À
f~°∞Ê =KÕÛ<å\˜H˜ HÍi‡‰õΩ_»∞ =∂#ã≤HOõ QÍ<À, Éè∫uHõOQÍ<À =∞~°}™˜ êÎ_∞» . =∞~°}O˜ z#
`«~åfi`« ‰õÄ_® f~°∞ÊÅ∞ K≥¿ÑÊ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O =∞# HÀ~°∞Åì ‰õΩ LOk.
156
WHõ áÈ`Õ, =∞~À =ÚMÏºOâ◊O HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∂¨ Å‰õΩ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞Hõ`åfiÅ∞ L<åfl~Ú.
D <åÜ«∞Hõ`åfiÅ∞ HÍi‡Hõ ãÖHˆ =Δ ∞O Hõ<åfl F@¡ HÀãÖ, <À@¡ HÀãÖ Ñ¨xKÕ¿ãq. HÍi‡Hõ
ãÖÑ¶∂¨ Å‰õΩ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞Hõ`fi« O ^ÕxH˜? XHõ"àÕ ◊ HÍi‡‰õΩÖË <åÜ«∞Hõ`fi« O =Ç≤ÏOz<å
`«=∞ ™È^Œ~∞° Å‰õΩ <åºÜ«∞O KÕ™êÎ~#° fl Éè~í À™ê ÖË‰Ωõ O_® áÈ~ÚOk. D Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’
HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∂¨ Å‰õΩ L#fl Jxfl Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, HÍi‡‰õΩ_çH˜ Ãã`· O« LO_ç f~åe. HÍx JÖÏ
ÖË=Ù. =∞i, WÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ ÃÑ^ŒQÌ Í =∂~°∞ÊÅ‰õΩ <ÀK«∞HÀx D K«@Oì Ö’ L#fl Q˘Ñ¨Ê
JOâßÖËq∞\’ JO^Œ~∂° `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeûO^Õ.
1. áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å Ñïëê¯~åxH˜ HÍi‡‰õΩÅ∞ <Õ~°∞QÍ =∂=¸Å∞ HÀ~°∞ìÅ‰õΩ
"≥à§◊ _®xH˜ gÅ∞ ÖË^∞Œ . L^ÀºQÆO #∞Oz `˘ÅyOÑ¨Ù =O\˜ H˘xfl ã¨=∞ã¨ºÅ#∞
q∞#Ç¨~Ú¿ãÎ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ HÍi‡‰õΩÅ HÀãÖ U~°Ê~°z# 'ÖË|~ü HÀ~°∞—ì , 'áêi„âßq∞Hõ
q"å^•Å Ñïëê¯~° „\˜|∞º#Öòû—‰õΩ Ãã`· O« "≥à§◊ _®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . HÍi‡Hõ q"å^•Åhfl
HÍi‡HõâßY, „Ñ¨É∞íè `«fiO HõÅQÆÅã≤# XHõ\ ,˜ ~Ô O_»∞ ã‘Ê_£ „ÉËH~õ #¡° ∞ ^•\˜ =ÚO^Œ∞‰õΩ
™êQÍe. WÖÏO\˜q Ug „Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ ÖË=Ù. HÍi‡Hõ q"å^•Ö’¡ HÍi‡HõâßY
'~år— (HõxûeÜÕ∞+¨<)£ „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞ KÕã∞¨ OÎ k. Jq qÑ¶Å¨ "≥∞`ÿ ,Õ „Ñ¨É∞íè `«fiO `«#
W+ì̈O "Õ∞~°‰Ωõ ã¨=∞ã¨º#∞ ÖË|~ü HÀ~°∞‰ì Ωõ , WO_»„ã≤Ü
ì ∞« Öò „\˜|∂º#Öò‰Ωõ ÑÖÑ≤ã∞¨ OÎ k.
JÑ¨ÙÊ_»∞ =∂„`«"∞Õ HÍi‡‰õΩ_»∞ HÀ~°∞#ì ∞ P„â◊~ÚOK«_®xH˜ J=HÍâ◊O LOk. K«@Oì
=ÚO^Œ∞ JO^Œ~∂° ã¨=∂#∞ÖË#O>Ë W^Õ<"Õ ∂≥ .
2. L^ÀºQÆO #∞Oz `˘ÅyOÑ¨Ù#‰õΩ QÆ∞~Ô #· Ñ¨ÙÊ_»∞ =∂„`«"∞Õ HÍi‡‰õΩ_»∞ XO@iQÍ ÖË|~ü
HÀ~°∞#ì ∞ P„â◊~ÚOK«=K«∞Û. W`«~° ã¨=∞ã¨ºÖ’¡ HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∞¨ O =∂„`«"∞Õ HÍi‡‰õΩ_ç
`«~Ñ° Ù¨ # áÈ~å_®e. XO@i áÈ~å\ÏxH˜ K«@Oì J#∞=∞u ÖË^∞Œ . HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ
ã¨`fi« ~° <åºÜ«∞O JOkOKÕ XHõ¯ ÃãHõ<Δ £ ‰õÄ_® K«@Oì Ö’ ÖË^∞Œ .
3. HÍi‡Hõ q"å^•Åhfl ã¨`fi« ~°O Ñïëê¯~°O HÍ"åe. HÍx ãÖ=`«û~åÅ `«~|° _ç Jq
Ñïëê¯~°O HÍ=Ù. HÍÅ Ñïq∞ux Ñ¨\ Oì̃ K«∞‰õΩ<Õ HÀ~°∞Åì ∞QÍx, HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∂¨ Å∞
HÍx, „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ QÍx ^ÕâO◊ Ö’ ÖË=Ù.
4. Ju `«‰Ωõ ¯= #+ì̈ ÑïÇ¨~°O`À HÍi‡‰õΩxfl Ñ¨xÖ’Oz `˘ÅyOK«=K«∞Û. (i„>ˇOKü
"≥∞O\ò). ™ê=∂lHõ Éè„í ^Œ`« JO@∂ UnÖË^∞Œ .
5. HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ '"åÅO@s i>ÿ̌~"ü ∞≥ O\ò ã‘¯"£∞— (qP~üZãπ)#∞ HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯ ÖË^∞Œ . Jk
Ü«∂[=∂<åºÅ ^ŒÜ∂« ^•H˜} Δ ÏºÅ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
6. ^Œ∞~°∞^ÕâÌ ßÅ`À Ü«∂[=∂#ºO fã¨∞‰õΩ<Õ K«~º° Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ KåÖÏ ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’
HÍi‡‰õΩÅ =^ŒÌ P^è•~åÅ∞ LO_»=Ù. Hˆ ã¨∞Å∞ #_çz#Ñ¨ÙÊ_»∞ D Ñïã≤u÷ Ü«∂[=∂<åºÅ‰õΩ
=~°OQÍ =∂~°∞`ÀOk. ZO^Œ∞HõO>Ë HÀ~°∞Åì ‰õΩ ZÑ¨ÙÊ_»∂ ™êHΔÍºÅ∞ ÖË^• P^è•~åÅ`À<Õ
Ñ¨x. "åã¨"Î åÅ`À HÍ^Œ∞. K«@Oì `≥Å∞ã¨∞QÆ#Hõ Ü«∂[=∂<åºÅ∞ =ÚO^Œ∞ #∞OKÕ
Jxfl Ñ¨„`åÅ#∞, P^è•~åÅ#∞ *Ï„QÆ`Î« Ñ¨~∞° K«∞‰õΩO\Ï~Ú.
157
7. ÖË|~ü HÀ~°∞Öì ’ HÍi‡‰õΩ_»∞ QÔ ez<å, Ü«∂[=∂#ºO f~°∞Ê#∞ J=∞Å∞ KÕÜ∞« ‰õΩO_®,
ÃÇÏ· HÀ~°∞‰ì Ωõ , ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ "≥Å∞`«∞Ok. Wk JOu=∞OQÍ HÍi‡‰õΩx =∂#ã≤Hõ
"ÕkOè Ñ¨Ù#‰õΩ HÍ~°}=∞=Ù`«∞Ok. =∂#ã≤Hõ "Õ^#Œè ‰õΩ HÀ~°∞Åì ∞ ÑïÇ¨~°O K≥eO¡ K«=Ù.
ZO^Œ∞HÀ HÀ~°∞Åì ∞, „Ñ¨É∞íè `«fi=¸ ["å|∞ K≥áêÊeû LOk.
8. HÍi‡Hõ HÀ~°∞Åì ∞ Jhfl HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖË=Ù. HÀ~°∞Åì ãÖYº `«‰Ωõ ¯=
HÍQÍ, Jxfl HÀ~°∞Åì Ö’#∂ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ LO_»~∞° . LO_Õ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ
'HÍi‡Hõ K«@Oì — g∞^Œ ãÔ̈~#· Ñï*Ï˝#O LO_»^∞Œ . P K«@Oì J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤ Ñ¨ÓiÎ
J=QÍÇ¨Ï# =KÕÛ@Ñ¨Ê\˜H˜ P [_ç˚ |kb [iyáÈ`«∞Ok.
9. HÍi‡‰õΩÅ∞ ÖË|~ü HÀ~°∞Åì #∞ P„â◊~ÚOz#Ñ¨Ù_»∞ `å`å¯eHõ P^ÕâßÅ∞ (WO@i"£∞
ibÑ¶)π W"åfiÅx L<åfl W=fi~°∞. ^•x =Å¡ HÍi‡‰õΩÅ∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ #+ì̈áÈ`å~°∞.
JÖÏ W=fix „Ñ¨`ºÕ Hõ HÀ~°∞Åì ∞ Z=i HÀãÖ? „Ñ¨`ºÕ Hõ HÀ~°∞Åì ∞ ã¨`fi« ~°O f~°∞ÊÅ∞
K≥ÑÊ¨ #Ñ¨ÙÊ_»∞ D HÀ~°∞Åì ∞ ^ÕxHÀãÖ? „Ñ¨`ºÕ Hõ HÍi‡Hõ HÀ~°∞Åì Ö’#∂ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ
HÍi‡Hõ K«@Oì `≥eÜ«∞x"åˆ~ <åºÜ«∞=¸iÎQÍ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ WHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ HÀ~°∞Åì ∞
^ÕxHÀãÖ? "å\˜ J=ã¨~O° Uq∞\˜?
10. `«ÑÙ¨ Ê KÕã#≤ Ü«∂[=∂<åºÅ‰õΩ tHõÅΔ HÍÅÑïq∞u ZO`«? K«@Oì =zÛ#Ñ¨Ê\˜#∞O_ç
WÑ¨Ê\˜=~°‰Ωõ ^•YÅ~Ú# "≥Ú`«OÎ Hˆ ã¨∞Ö’¡ ZO`« =∞Ok Ü«∂[=∂<åºÅ‰õΩ tHõÅΔ ∞
qkèOKå~°∞? g\˜ ["å|∞Å∞ Ñ¨ÓiÎQÍ HÍi‡Hõ =ºuˆ~HõOQÍ L<åfl, Ü«∞[=∂<åºÅ∞
U_»∞ã¨∂<Î Õ L<åfl~Ú. HÍi‡‰õΩ_çx Ñ¨xÖ’H˜ fã¨∞H˘x J=ã¨~O° f~åHõ `«xfl`«yÖË¿ã
(Hire and Fire) ãÖÑ¨Ó~°‚ Ç¨Ï‰õΩ¯ `«=∞‰õΩ HÍ"åÅx _ç=∂O_£ KÕã∞¨ < Î åfl~Ú. n
^ÕâO◊ Ö’x HÍO„\Ï‰õΩì HÍi‡‰õΩÖ’¡ Z‰õΩ¯= =∞Ok ZHõ¯_»

Ü«¸xÜ«∞#∞¡ ÖËx Ñ¨xKÕã¨∞Î<åfl~À `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ#∞‰õΩOk „Ñ¨Éèí∞`«fiO. `«=∞,
HÍi‡HõÖ’HõO „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ ãÖã¨Ö÷ ’¡<å? „ÃÑ"· @Õ ∞~°OQÆ ãÖã¨Ö÷ ’¡<å? „Ñ¨É∞íè `«fiO
`«~°Ñ¨Ù# x~°fiÇ≤ÏOz# ã¨ˆ~fiÖ’ Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∂Å∞
|Ü«∞@Ñ¨_®¤~Ú. „ÃÑ"· @Õ ∞ ãÖã¨Ö÷ ’¡ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl "åi ãÖYº 30 âß`«O HÍQÍ, „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ
ãÖã¨Ö÷ ’¡<Õ 32% HÍO„\Ï‰õΩì HÍi‡‰õΩÅ∞ Ñ¨x KÕã∞¨ <Î åfl~°x `ÕeOk. HÍHõáÈ`Õ, „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ
ãÖã¨Ö÷ ’¡ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl k#ãï ‰õÄbH˜ 256 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eã¡ ∞¨ OÎ _»QÍ, „ÃÑ"· @ Õ ∞~°OQÆ
ãÖã¨Ö÷ ’¡ Hˆ =ÅO 69 ~°∂áêÜ«∞Å "Õ`<« åxfl =∂„`«"∞Õ K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl~°∞. J^Õ âßâ◊fi`« HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ
~ÀA‰õΩ 442 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# K≥eã¡ ∞¨ OÎ _»QÍ, J^Õ „ÃÑ"· @ Õ ∞~°OQÆ ãÖã¨Ö÷ ’ 213
~°∂áêÜ«∞Å∞ =∂„`«"∞Õ K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl~°∞. Ñ¨xQÆO@Ö’¡ `Õ_®Å∞ ÖËHáõ È~Ú<å, k#ãï "Õ`<« åÖ’¡
ÉèÏs =º`åºãÖ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩOk. áÈ`Õ, ^ÕâO◊ Ö’ =¸_À=O`«∞ HÍO„\Ï‰õΩì HÍi‡‰õΩÖË
L<åfl~°∞. n
– q.q.yi. ™ê‡~°Hõ *ÏfÜ«∞ HÍi‡Hõ ãÖã¨÷, =∂iÛ 2011.

158
HÍi‡‰õΩ_®? Ü«∞[=∂<å? ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì Z=i `«~Ñ° Ù¨ #?
S^Œ∞QÆ∞~°∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ QÆÅ ~å*ÏºOQÆ ^è~Œ å‡ã¨#O WzÛ# f~°∞Ê#∞ Ãã`· O«
ã¨"åÅ∞ KÕã∂¨ Î W^Œ~Ì ∞° <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ÉˇOKü XHõ f~°∞Ê#∞ „Ñ¨H\õ O˜ zOk. QÆ`« =ÚÑ¨Ê~Ú
Uà◊Ö¡ ’ ã¨∞„Ñ‘O K≥ÑÊ≤ # Ñ¨Å∞ f~°∞ÊÅ#∞ Ãã`· O« `«ÑÙ¨ ÊÑ¨\Oì˜ k. U\˜H˜ Z^Œ∞s^Õ"åà◊√¡ H˘O^Œ~∞°
LO\Ï~°∞. <åºÜ«∞=¸iÎ l.Zãπ.ã≤OÑ¶∞≤ fi, <åºÜ«∞=¸iÎ Jâ’H± ‰õΩ=∂~ü QÆOQÆ∂e JÖÏO\˜
"åà◊Ö¡ ’ W^Œ~Ì ∞° .
HÍi‡‰õΩ_»∞ Pi÷HOõ QÍ, ™ê=∂lHõOQÍ KåÖÏ |ÅÇ‘Ï#∞_»∞. JO`Õ HÍ^Œ∞ J=∂Ü«∞‰õΩ_»∞
‰õÄ_®. JÖÏO\˜ HÍi‡‰õΩ_ç ~°H}Δõ HÀãÖ ™êfi`«O„`«ºO ã≤kOú z# ãÖ=`«û~°OÖ’<Õ „Ñ¨É∞íè `«fiO
'áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å K«@Oì — (S_çÜ∂« H±)ì fã¨∞H˘zÛOk. ~å*ÏºOQÆOÖ’ HõeÊOz#
„áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O, P^ÕtHõ ã¨∂„`åÅ ÑïkèÖ’<Õ D K«\Ïìxfl
KÕâß~°∞. J~Ú`Õ P<å\˜ K«@Oì Ö’ D<å\˜ HÍi‡‰õΩ_ç Ñïã≤u÷ H˜ J#∞‰õÄÅOQÍ D K«@Oì Ö’
ÃÑ^ŒQÌ Í =∂~°∞ÊÅ∞ KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . KÕã#≤ ã¨fiÅÊ =∂~°∞ÊÅ∞ x*ÏxH˜ HÍi‡‰õΩ_çH˜ <åºÜ«∞O
KÕ¿ã Pâ◊Ü∞« O`À ãïáÈÖË^∞Œ . Jã¨Å∞ "åãÎ̈=O J^Œ~Ú`Õ =∞~À"≥Ñ· Ù¨ ã¨∞„Ñ‘O =∂„`«O
HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ H˘`«Î ÉÏëêºÅ∞ K≥ÑÊ¨ _»O P~°OaèOzOk. HÍi‡‰õΩ_çH–˜ Ü«∞[=∂xH˜
=∞^èºŒ =∞iO`« "≥∞~°∞QÔ #· ãÖ|O^è•Å‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ KÕ¿ã =∂~°∞ÊÅ‰õΩ Z=~°∂ =ºuˆ~‰õΩÅ∞
HÍ^Œ∞. "≥∞~°∞QÔ #· r=<åxH˜, P`«‡ Q“~°"åxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ =∂~°∞ÊÅ∞ LO_®eûO^Õ
`«ÑÊ¨ , Z=~À H˘O^Œ~∞° HÀ\©âfi◊ ~°∞Å∞ Ñï„â◊=∞Å#∞ Ñ¨ÙOMÏ#∞Ñ¨ÙOMÏÅ∞QÍ qãïÎ OK«_®xHÀ,
U H˘O^Œ~À #Ü«∂ =OK«#`À #Ü«∂ ‰õΩÉË~∞° Å∞ HÍ=_®xHÀ, Jqhu JO`«O ¿Ñ~°∞`À
Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ÖËx #Ü«∂HÍi‡Hõ =~åæxfl ã¨$+≤Oì K«_®xHÀ HÍ^Œ∞.
D ^ŒâÖ◊ ’ Ü«∞[=∂<åºÅ‰õΩ, „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ "Õ∞Å∞ KÕ¿ãÖÏ f~°∞ÊÅ#∞ „Ñ¨H\õ O˜ KÕ
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl ^ÕâO◊ Ö’, áÈ~å_ç JÅã≤ ™⁄Åã≤# HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
WÑ¨ÙÊ_»∞ XHõ f~°∞Ê "≥Å∞=_çOk. D f~°∞ÊÖ’, S^Œ∞QÆ∞~°∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ `À U~åÊ@∞
KÕã#≤ ~å*ÏºOQÆ ^è~Œ å‡ã¨#O 'ÉˇOQÆ∞à◊¥~°∞ "å@~ü ã¨ÑÜ ¡¨ ∞ü É’~°∞—¤ Hˆ ã¨∞Ö’ Ü«∞[=∂<åºxH˜
J#∞‰õÄÅOQÍ WzÛ# f~°∞Ê#∞ u~°Q^Æ À_»=∞O@∂ ^è~·≥ º° OQÍ WzÛ# fiÊk.
WHõ Hˆ ã¨∞Ö’H˜ =¿ã.Î .. :
HÍi‡‰õΩ_≥#· Ç¨Ïs˚O^Œ~ü ã≤OQ∑‰Ωõ ÑÖ*ÏÉò "Õ~Çü Ï¨ ∫lOQ∑ HÍ~ÀÊˆ~+¨<‰£ Ωõ =∞^èºŒ #_çz#
Hˆ ã¨∞Ö’, <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ ã≤OÑ¶∞≤ fi, QÆOQÆ∂e q_çq_çQÍ `«=∞ `«=∞ `åufiHõ PÖ’K«#Å#∞
=ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ=zÛ XˆH f~°∞Ê#∞ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. ([#=i 2010)
Ç¨Ïs˚O^Œ~ü ã≤OQ∑, ÑÖ*ÏÉò "Õ~Çü Ï¨ ∫lOQ∑ HÍ~ÀÊˆ~+¨<Ö£ ’ '=~ü¯Kèå~ü˚ "≥∂\Ï~ü=∂<£—QÍ
1986Ö’ KÕi H˘kÌ<Å≥ Ö’¡<Õ '=~ü¯=Úx¬—QÍ 3 <≥ÅÅ HÍÖÏxH˜ xÜ«∞q∞`«∞_»Ü∂« º_»∞.
J`«x ã¨sfiã¨∞HÍÅO "Õ∞ 1987Ö’<Õ =Úyã≤<å, AÖˇ· 1988 ^•HÍ ã¨sfiãπÖ’ H˘#™êQÍ_»∞.
JÑ¨ÙÊ_»∞ J`«xH˜ <≥Å ~ÀAÅ <À\©ãπ WzÛ L^ÀºQÆOÖ’Oz `˘ÅyOz"Õâß~°∞. ^•O`À
159
J`«_∞» ÑÖ*ÏÉò-Ç¨Ï~åº<å ÃÇÏ· HÀ~°∞#ì ∞ P„â◊~ÚOz '¿ãì— P~°~¤ ü fã¨∞H˘KåÛ_»∞.
P `«~åfi`« ÑÖ*ÏÉò „Ñ¨É∞íè `«fiO, Ç¨Ïs˚O^Œ~ãü O≤ Q∑ Hˆ ã¨∞#∞ áêi„âßq∞Hõ q"å^ŒOQÍ
ÑïQÆ}O˜ z ÖË|~ü HÀ~°∞ì qKå~°}‰õΩ ÑÖÑ≤OzOk. `«#HõO>Ë ExÜ«∞~°∞¡ ã¨sfiã¨∞Ö’
LO_»QÍ `«#<≥ÖÏ `˘Åy™êÎ~O° @∂ Ç¨Ïs˚O^Œ~ü „Ñ¨tflOKå_»∞. J~Ú`Õ, Ç¨Ïs˚O^Œ~#ü ∞ UÑ¨x
HÀãÖ fã¨∞H˘<åfl"≥∂ P Ñ¨x =Úyã≤Ok QÆ#∞Hõ J`«xfl `˘ÅyOKå=∞x "Õ~Çü Ï¨ ∫lOQ∑
HÍ~ÀÊˆ~+¨<£ "åkOzOk. LÉèÜ í ∞« Ñ¨HÍΔ Å "å^Œ#Å∞ q#fl `«~åfi`«, ÖË|~ü HÀ~°∞ì Ç¨Ïs˚O^Œ~ü
ã≤OQ∑#∞ uiy L^ÀºQÆOÖ’ xÜ«∞q∞OKåeûOkQÍ P^Õtã¨∂,Î Ñ¨xÖËx HÍÖÏxH˜ PÜ«∞#‰õΩ
ã¨QOÆ r`åxfl K≥eO¡ KåÅO@∂ f~°∞Ê xzÛOk. HÍx, "Õ~Çü Ï¨ ∫lOQ∑ HÍ~ÀÊˆ~+¨<£ D
f~°∞Ê#∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ ã¨"åÅ∞ KÕãO≤ k. ZO^Œ∞HõO>Ë Ç¨Ïs˚O^Œ~ü ã≤OQ∑ W`«~° L^ÀºQÆ∞ÖÏ¡
âßâ◊fi`« L^Àºy HÍ^Œx, PÜ«∞# áÈãπì ÖË^Œx "åkOzOk. D "å^Œ##∞ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì
JOwHõiOzOk. JO`ÕHÍ^Œ∞ Ç¨Ïs˚O^Œ~ãü O≤ Q∑ xÜ«∂=∞Hõ"∞Õ K«@ì =ºuˆ~HõO QÆ#∞Hõ, ÖË|~ü
HÀ~°∞ì f~°∞Ê ãÔ̈~O· k HÍ^Œx JO@∂ J`«xfl uiy L^ÀºQÆOÖ’H˜ fã¨∞HÀ"åeû# J=ã¨~O°
ÖË^xŒ , HÍHõáÈ`Õ áê`« |HÍ~ÚÅ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ #+ì̈Ñi¨ Ç¨~°O K≥e¿¡ ãÎ KåÅ∞#x f~°∞Ê
K≥ÑÊ≤ Ok.
^•O`À, Ç¨Ïs˚O^Œ~ü ã¨∞„Ñ‘O QÆ_Ñ» <¨ H≥ Í¯_»∞. JHõ¯_» J`«xfl q[Ü«∞O =iOzOk.
ÃÇÏ· HÀ~°∞ì K≥ÑÊ≤ # f~°∞Ê‰õΩ aè#fl"≥∞#ÿ f~°∞Ê#∞ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì WzÛOk. ÖË|~ü HÀ~°∞ì WzÛ#
f~°∞Ê KåÖÏ ã¨¿ÇÏ`«∞HõOQÍ LO^Œx J~Ú`Õ JÖÏO\˜ f~°∞Ê<Õ, ÉÏQÍ ÖË^xŒ J<åºÜ«∞OQÍ
ÃÇÏ· HÀ~°∞ì H˘\ì̃ "ÕãO≤ ^Œ<åfl~°∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞. Ç¨Ïs˚O^Œ~ü ã≤OQ∑#∞ k#ãï L^ÀºyQÍ
ÃÇÏ· HÀ~°∞ì á⁄~°|_çO^Œx J<åfl~°∞. J`«x ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ J`«<˘Hõ¯_Õ ãÖáê^Œ<å Ñ¨~∞° _»x
¿Ñ~˘¯Ok. `«ÑÙ¨ Ê_»∞ f~°∞Ê HÍ~°}OQÍ Ç¨Ïs˚O^Œ~ãü O≤ Q∑ ã¨∞„Ñ‘O‰õΩ =KÕÛÖÏ KÕã#≤ O^Œ∞#
J`«xH˜ Ñ≤\ +© <¨ £ Y~°∞ÛÅ HÕ^Œ 25 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ K≥eO¡ KåÅx ‰õÄ_® P^ÕtOzOk.
J~Ú`Õ, D f~°∞ÊÖ’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞eÎ ^Œ~Ì ∂° Ñ¨Å∞ JOâßÅ#∞, `«=∞
`åufiHõ PÖ’K«#Å#∞, QÆÒ« Ö’ ã¨∞„Ñ‘O WzÛ# HÍi‡Hõ =ºuˆ~Hõ f~°∞ÊÅ#∞ „Ñ¨™êÎqã¨∂Î
Ñ¨Ù#~åÖ’K«#‰õΩ HÍ~°}=∞Ü«∂º~°∞.
áêi„âßq∞Hõ q"å^•Å K«@Oì , ãÖ|Okè`« W`«~° K«\ÏìÅ∞ ™ê=∂lHõ ãÖHˆ =Δ ∞
K«\ÏìÅ∞ QÆ#Hõ, "å\˜x, ~å*ÏºOQÆÑÙ¨ „Ñ¨"tÕ Hõ, P^ÕtHõ ã¨∂„`åÅ`À ã¨Ç¨ =ÚYºOQÍ
38,39(Z) #∞Oz (W). 43, 43(Z) JkèH~õ } ° Å "≥Å∞QÆ∞Ö’ K«∂_®eû# J=ã¨~O°
LO^Œx <åºÜ«∞=¸iÎ ã≤OÑ¶∞≤ fi Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~∞° . „Ñ¨[Å ãÖHˆ =Δ ∂xfl K«∂_®eû# |$Ç¨Ï`«~Î °
ÉÏ^èºŒ `« „Ñ¨É∞íè `åfix^Õ#x, HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ <åºÜ«∂xfl JOkOKåeûO^Õ#x ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
D Jaè„áêÜ«∞O-ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ HÔ .l.ÉÏÅHõ$+¨<‚ `£ À ‰õÄ_ç#
S^Œ∞QÆ∞~°∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ~å*ÏºOQÆ ^è~Œ å‡ã¨#O 'L`«~Î „° Ñ¨^âÕ ò „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ *ˇc· ~üãO≤ Q∑—‰õΩ
=∞^èºŒ #_çz# Hˆ ã¨∞Ö’ ("Õ∞, 5, 2005#) WzÛ# f~°∞Ê#‰õΩ =ºuˆ~HõO. P Hˆ ã¨∞Ö’
WzÛ# f~°∞ÊÖ’ HÍi‡‰õΩÅ∞ Ü«∞[=∂#∞Å =∞^èºŒ ã¨`û« O|O^è•Å∞, áêi„âßq∞Hõ „Ñ¨âßO`«`«
160
H˘#™êQÍÅ#fl Pâ◊Ü∞« O`À<Õ D K«@Oì KÕâß~°x, J~Ú`Õ Hˆ =ÅO HÍi‡Hõ J#∞‰õÄÅ
^èÀ~°}˜ ãÔ̈~O· k HÍ^ŒO@∂ ^è~Œ å‡ã¨#O ¿Ñ~˘¯Ok. P<å_»∞ ÉˇOKü 'Uk Ñï„â◊=∞?— J<Õ
x~°fiK«<åxfl qÑ¨ÙbHõiã¨∂Î D f~°∞Ê xzÛOk. Ü«∂[=∂#ºÑ¨Ù Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ J_»∞‰¤ Ωõ O@∂
"åi "åºáê~°ÑÙ¨ Ñ¨Ù~Àaè=$kúx HÍOHΔ̃OK«‰Ωõ O_®, HÍi‡Hõ Ñ¨HÍΔ xH˜ J`«ºkèHõ „áê^è•#º`«#∞
WKåÛ~°x ÉˇOKü Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_Oç k.
áÈ`Õ, QÆ`« =¸_»∞ ^ŒâßÉÏÌÅÖ’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì qKå~°}‰õΩ =zÛ# Ñ¨Å∞ Hˆ ã¨∞Ö’¡
HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ <åºÜ«∞O KÕÜ∞« ‰õΩO_® LO_ÕO^Œ∞‰õΩ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞, <åºÜ«∞`åufiHõ âß„™êÎxH˜
ãïH˘`«Î ÉÏëêºÅ∞ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ „Ñ¨Ü∞« uflOKå~°x ã≤OÑ¶∞≤ fi Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~∞° . Z=iÔH<· å
r=<Àáêkèx `Àã≤ÑÙ¨ K«Û_»O JO>Ë P =ºHÎ̃‰Ωõ #fl „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ ~å*ÏºOQÆÑ~¨ °
Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ x~åHõiOK«_"» ∞Õ #<åfl~°∞. ~å*ÏºOQÆOÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ <åºÜ«∂xfl,
K«\ÏìÅ =ÚO^Œ∞ JO^Œ~°∂ ã¨=∂#∞ÖË#<Õ ã¨=∞<åºÜ«∞O, ã¨=∞Ç¨ÏŸ^•Å#∞ HÍ^Œ#_»O
~å*ÏºOQÆO „Ñ¨™êkOz# ¿ãfiK«ÛÅù ∞ XHõ „ÉÏOuQÍ ã¨∞„Ñ‘O, ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì ∞ f~°∞ÊÅ∞ K≥áêÊÜ«∞x
J<åfl~°∞.
'~å*ÏºOQÆÑÙ¨ „Ñ¨"tÕ HõÖ’ KÕã#≤ "åQÍÌ<åxfl x[O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü∞« uflOK«#@¡~Ú`Õ,
~å*ÏºOQÍxH˜ |^Œ∞ÖÌ ·ˇ LO_»@OÖ’#∂, ^•xfl ã¨=Ú#fl`«OQÍ xÅÑ¨_O» Ö’#∂ qÑ¶Å¨ "≥∞`ÿ ,Õ
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ `å=Ú KÕã#≤ „Ñ¨=∂}Ïxfl áê\ÕK«Háõ È=_»"∞Õ J=Ù`∞« Ok. <Õ#∞ q#Ü«∞O`À
K≥¿ÑÊ Jaè„áêÜ«∞O Uq∞\Õ>Ë-~å*ÏºOQÆÑÙ¨ „Ñ¨"tÕ Hõ#∞ J`«∞º#fl`«OQÍ xÅ∞Ñ¨Ù`«∂ D
HÀ~°∞,ì P`«‡ „Ñ¨É’^è•xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ LO_®e— Jx ã≤OÑ¶∞≤ fi Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~∞° . ~å*ÏºOQÆO
qã¨Ê+ì̈OQÍ ¿Ñ~˘¯#fl ã¨=∂[OÖ’x J}QÍi# =~åæÅ Ç¨Ï‰õΩ¯Å Ñï~°H} Δõ HÀã¨"∞Õ HÀ~°∞Åì ∞
Hõ$+≤ KÕÜ∂« Åx PÜ«∞# <˘H˜¯ K≥áêÊ~°∞.
„Ñ¨ÑO¨ pHõ~}
° ^èÀ~°}∞Å‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ ~å*ÏºOQÍxfl „Éè+í μ¨ Ñì \¨ Oì˜ KÕ „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞
^Œ∞+¨Êeù `åÅ#∞ W™êÎÜ∞« x <åºÜ«∞=¸iÎ QÆOQÆ∂e `«=∞ f~°∞ÊÖ’ ã¨∂\˜QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
ÃÑiyáÈ`«∞#fl ~Ô `· ∞« Å P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞, L„QÆ"å^Œ=¸ „Ñ¨=∂^ŒÑ∞¨¶ O\˜HÅõ ∞ "≥∂yã¨∞<Î åflÜ«∞x
PÜ«∞# ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞. D ãÖH˜+Δ ì¨ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ÃÑ· ~å*ÏºOQÆÑÙ¨ ã¨∂ÊùixÎ
áê\ÕKåeû# ÉÏ^èºŒ `« LO^Œx, „Ñ¨ÑO¨ pHõ~} ° "≥∞~°∞Ñ¨Ù ™⁄|QÆ∞Å`À `«ÑÙ¨ Ê^•i Ñ¨@~ì å^Œx
Ãã`· O« PÜ«∞# ã¨∞`å~°OQÍ ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.
D f~°∞Ê Ñï}Ï=∂Å∞ ZÖÏ LO\ÏÜ≥∂ WO`«=~°HÔ `· Õ `ÕÅÖË^∞Œ . D f~°∞Ê =∞~À
f~°∞ÊÖÏ =∂iáÈ#∞O^• J#flk HÍÅO `ÕÅ∞Û`«∞Ok. 9 =∞Ok <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ÉˇOKü
U~°Ê_ç D f~°∞ÊÅ#∞ ã¨g∞H˜ãΔ ∞¨ OÎ ^•? U=∞x? U=iH˜ J#∞‰õÄÅOQÍ ? n
- Ñ¶„≤ |=i.2010
<åºÜ«∞O K≥¿ÑÊ HÀ~°∞Å¤ Hõ<åfl L#fl`«"∞≥ #ÿ HÀ~°∞ì XHõ\ ˜ LOk. J^Õ
JO`«~å`«‡ HÀ~°∞ì. D HÀ~°∞ì Jxfl HÀ~°∞ìÅHõ<åfl L#fl`«"≥∞ÿOk.
- =∞Ç¨`å‡QÍOkè
161
Éèqí +¨ºxkè K«@Oì
ã¨~å¯s L^ÀºQÆ∞ÅÖÏQÍ „ÃÑ"· @ Õ ∞ HõOÃÑhÅÖ’ Ñ¨xKÕ¿ã L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ, HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ
ÃÑ#¬<£ LO_»^∞Œ . =∞i "å~°∞ i>ˇ~ÿ ü J~Ú# `«~åfi`« |uˆH^≥\Ï¡? Jx PÖ’zOz Éèqí +¨º`üÖ’
i>ˇ~ÿ ü J~Ú# `«~åfi`« |uˆHO^Œ∞‰õΩ F xkèx U~åÊ@∞ KÕÜ∂« Å#fl `«ÅOÑ¨Ù`À 'Éèqí +¨ºxkè—
Ñ¨^HŒä Íxfl ~°∂á⁄OkOKå~°∞. WÑ¨ÙÊ_»∞ HÍ^Œ∞, 1952Ö’<Õ L^ÀºQÆã∞¨ ÅÎ HÀãÖ 'Éèqí +¨ºxkè—
(Ñ≤.ZÑ¶)π Ñ¨^HŒä Oõ =zÛOk. i>ÿ̌~"ü ∞≥ O\ò `«~åfi`« r=#ãÖ^èºŒ Ö’ Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ Ö’@∞
~å‰õÄ_»^#Œ fl Pâ◊Ü∞« O`À ZHõ¯_≥<· å ã¨~ˆ 20 =∞Ok L^ÀºQÆ∞Å∞, HÍi‡‰õΩÅ∞ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~°O>Ë
KåÅ∞ D Ñ¨^HŒä Íxfl =iÎOÑ¨*âË ß~°∞. 187‰õΩ ÃÑQ· Í Hõ~å‡QÍ~åÅ‰õΩ, ãÖã¨Å÷ ‰õΩ D Ñ¨^HŒä Íxfl
=iÎOÑ¨*âË ß~°∞. 20 =∞Ok L^ÀºQÆ∞Å∞ LO_Õ ãÖã¨Å÷ ∞/áêºHõsì ÅˆH HÍ^Œ∞ Hˆ =ÅO 10
=∞Ok L<åfl ã¨~ˆ D Ñ¨^HŒä Íxfl J=∞Å∞Ñ¨~åÛÅx WÑ¨ÙÊ_»∞ PÖ’zã¨∞<Î åfl~°∞.
„Ñü L^Àºy `«# r`«OÖ’ 12% ™⁄=Ú‡#∞ Éèqí +¨ºxkè HÀãÖ K≥eO¡ Kåe. Wk
`«Ñ¨Êxãï. Ü«∞[=∂xÃã·`«O WO`Õ ™⁄=Ú‡‰õΩ H˘O`« Z‰õΩ¯=QÍ 'Éèíq+¨ºxkè— HÀãÖ
K≥eO¡ Kåe. J~Ú`Õ, c_ô Ñï„â◊=∞, W@∞HõÅ `«Ü∂« s, H˘|ƒi, [#Ñ¨<å~° =∞iH˘xfl
Ñï„â◊=∞ÅÖ’x HÍi‡‰õΩÅ∞ =∂„`«O 10 âß`«O r`å<Õfl Éèqí +¨ºxkè HÀãÖ K≥eO¡ Kåe.
JÖÏˆQ Ü«∞[=∂<åºÅ∞ Ãã`· O« JO`Õ ™⁄=Ú‡#∞ K≥e™¡ êÎ~Ú.
áÈ`Õ, i>ÿ̌~ü HÍQÍ<Õ `«=∞ MÏ`åÖ’ [=∞ J~Ú# "≥Ú`åÎxfl P L^Àºy =_ô`¤ À
ã¨Ç¨ fã¨∞HÀ=_®xH˜ J=HÍâ◊O LO_Õk. HÍx, 1971Ö’ D Ñ¨^HŒä Oõ Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕã≤
_çáêl\ò`À ãÖ|O^èOŒ LO_Õ c=∂ Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì~∞° . JO>Ë nx HÕ^Œ JOQÆ"H·≥ Åõ ºO
ÖË^• =∞~°}O ãÖÉèqí ¿ãÎ =∞iO`« „Ñ¨Ü∂≥ [#O LO_®Åx K«∂âß~°∞. Wk HÍ‰õΩO_®,
<≥Å<≥ÖÏ ÃÑ#¬<£ á⁄O^Õ Ñ¨^HŒä Oõ WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨^•è #"≥∞Oÿ k. áÈ`Õ,16-11-1995 #∞Oz
ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ L#fl"å~°O^Œ~∂° ÃÑ#¬<‰£ Ωõ J~°∞›Å∞. J~Ú`Õ, 10 Uà◊¡ ã¨sfiã¨∞ Ñ¨Ó~°~Î Ú#
"åiˆH D ÃÑ#¬<£ ã¨^∞Œ áêÜ«∞O LO@∞Ok. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ i>ˇ~ÿ "ü ∞≥ O\ò‰Ωõ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ
L^Àºy =∞~°}O˜ z<å, PÜ«∞#ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç rqOKÕ "åi HÀãÖ ‰õÄ_® D ÃÑ#¬<£
Ñ¨^HŒä Íxfl =iÎOÑ¨*âË ß~°∞. áÈ`Õ, Hõhã¨ ÃÑ#¬<Q£ Í 1000 ~°∂áêÜ«∞Å∞ JOk=fi#∞<åfl~°∞.
KåÖÏ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ/HõOÃÑhÅ‰õΩ Ñ≤.ZÑ¶π =iÎã∞¨ OÎ ^Œx K≥ÑÙ¨ Ê‰õΩ<åflO. HÍx, H˘xfl HõOÃÑhÅ∞
"å\˜Hqõ QÍ Éèqí +¨ºxkè HÀãÖ „@ã¨∞Åì #∞ U~åÊ@∞ KÕã≤ ÃÑ#¬<#£ ∞ JO^Œ*ãË ∞¨ <Î åfl~Ú.
J~Ú`Õ WÖÏO\˜ „@ã¨∞Åì #∞ i[~üfiÉÏºOH± Ñïjeã¨∞OÎ k. WHõ D Ñ≤.ZÑ¶.π HÕ^Œ „ÑüÜÕ∞\Ï
L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ ZO`« =_ô¤ K≥eO¡ KåÅ#flk `«# ÃÑ@∞ì|_»∞ÅÃÑ· =KÕÛ =_ô¤ ~å|_ç, ÖÏÉèÏÅ
P^è•~°OQÍ x~°~‚ ÚOKåe. HÍx QÆ`« H˘<Õflà◊√Q¡ Í ~å[H©Ü∞« *’HõºO`À x~°~‚ Úã¨∞<Î åfl~°∞.
„Ñ¨Éèí∞`åfiÅ =^ŒÌ ÉèÏsQÍ ÃÑ\˜ì# Ñ≤.ZÑ¶π. x^èŒ∞Å#∞ PÜ«∂ „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ Ü«∞^äÕK«ÛùQÍ
qxÜ≥∂yOK«∞H˘x `«‰Ωõ ¯= =_ôx¤ ãÖã¨‰÷ Ωõ K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl~Ú.
- Ñ≤.ZÑ¶.π ™⁄=Ú‡#∞ =∞^èºŒ Ö’ „_® KÕÜ∞« =K«∞Û. J^≥ÑÙ¨ Ê_»O>Ë...
1. S^Õà‰¡◊ Ωõ ÃÑ|· _ç# MÏ`å J~Ú`Õ áê¡\ò, á¶ê\¡ ò, WO\˜H˘#∞QÀÅ∞, WO\˜ÉÏQÆ∞HÀãÖ
„_® KÕÜ∞« =K«∞Û.
2. U_Õà‰¡◊ Ωõ ÃÑ· |_ç# MÏ`å J~Ú`Õ q^ŒºHÀãÖ, ÃÑo¡HÀãÖ 50% „_® KÕÜ∞« =K«∞Û.
162
3. Ñ¨^àÕ ‰¡◊ Ωõ ÃÑ|· _ç# MÏ`å J~Ú`Õ WO\˜ ~°∞}O K≥eO¡ KÕO^Œ∞‰õΩ „_® KÕÜ∞« =K«∞Û.
4. WZãπS "≥^· ºŒ ã¨^∞Œ áêÜ«∞OÖËx"å~°∞ "≥^· ºŒ Y~°∞ÛÅ HÀãÖ, JOQÆ"H·≥ Åõ ºO QÆÅ"å~°∞
ÑïHõ~åÅ H˘#∞QÀÅ∞HÀãÖ „_® KÕÜ∞« =K«∞Û.
5. L^Àºy XHõ HõOÃÑh #∞Oz =∞~À HõOÃÑhH˜ =∂i#Ñ¨Ù_»∞ áê`« Ñ≤.ZÑ¶π.
MÏ`å<Õ H˘`«Î HõOÃÑhÖ’#∂ H˘#™êyOK«=K«∞Û. HÍx L^ÀºQÆO áÈ~Ú#Ñ¨Ù_»∞HÍx, =∞~À
HõOÃÑhH˜ =∂i#Ñ¨Ù_»∞HÍx ~Ô O_»∞ <≥ÅÅ =º=kè =zÛ<å „_® KÕÜ∞« =K«∞Û.
P ã¨ = ∞ã¨ º Å∞ `« Ö ˇ u Î ` Õ 'qxÜ≥ ∂ QÆ ^ •~° ¡ ~° H õ Δ } K« @ ì O — H˜ O ^Œ ˆ H ã¨ ∞ "Õ ¿ ãO^Œ ∞ ‰õ Ω J=HÍâ◊ O .
n
Ñ≤.ZÑ¶π.ˆH „áê^è•#º`« :
U^≥<· å HõOÃÑh =¸`«Ñ_¨ ∞» `«∞#fl@¡~Ú`Õ, P HõOÃÑh Pã≤áÎ êã¨∞ÅÎ #∞ Jq∞‡`Õ =KÕÛ
™⁄=Ú‡#∞ =ÚO^Œ∞QÍ L^ÀºQÆã∞¨ Å÷ ‰õΩ K≥eO¡ Kåeû# Éèqí +¨ºxkè (Ñ≤.ZÑ¶)π HÀã¨"∞Õ K≥eO¡ Kåe.
- ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì, #=O|~ü 2011 (<åºÜ«∞=¸iÎ l.Zãπ. ã≤OÑ¶‘∞fi{ÃÇÏKü. ZÖò. ^Œ`«∞Î)
ˆHã¨∞Å∞ L<åfl Ñ≤.ZÑ¶π., „QÍ@∂º\˜ :
L^ÀºyÃÑ· „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Å∞ L#flÑ¨Ê\˜H© P L^Àºy ÃÑ#¬<,£ „QÍ@∂º\˜, Ji˚`«
ÃãÅ=ÙÅ#∞ ~°^∞Œ Ì ÑïKÕ JkèHÍ~°O Z=iH© LO_»^∞Œ . - ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞,ì PQÆã∞¨ ì 20,2013
L^ÀºQÆ∞Å ~å[º c=∂ ãÖã¨÷ (WZãπS)
L^ÀºQÆ∞Å ™ê=∂lHõ Éè„í ^Œ`« HÀãÖ U~°Ê~°zO^Õ 'L^ÀºQÆ∞Å ~å[º c=∂ ãÖã¨—÷
(WZãπSã≤) nx ^•fi~å L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ „Ñ¨^•è #OQÍ P~ÀQÆº, Pi÷H,õ Ñ¨Ù#~å"åã¨ Éè„í ^Œ`Å« ∞
Åaèã∞¨ <Î åfl~Ú. U á¶êºHõsì Ö’ #~Ú<å 10 =∞OkH˜ q∞Oz# L^ÀºQÆ∞Å∞, HÍi‡‰õΩÅ∞
L<åfl, W`«~° "åºáê~°, "å}˜[º, Ñ¨„uHÍ, P~ÀQÆº ãÖã¨Å÷ Ö’ 20 =∞OkH˜ q∞Oz#
L^ÀºQÆ∞Å∞, HÍi‡‰õΩÅ∞ L<åfl WZãπS Ñ¨^HŒä Íxfl J=∞Å∞ Ñ¨~åÛeû LO@∞Ok. D Ñ¨^HŒä Oõ
HÕ^Œ L^Àºy `«# "Õ`#« OÖ’Oz 1.75 âß`«O "Õ`<« åxfl ãÖã¨‰÷ Ωõ K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok.
J~Ú`Õ <≥Å‰õΩ 15 "ÕÅ‰õΩ (qHõÖÏOQÆ∞Öˇ`· Õ 25 "ÕÅ∞) q∞Oz# "Õ`#« O á⁄O^Õ"åiH˜ D
Ñ¨^HŒä Oõ =iÎOK«^∞Œ . D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ L#fl "å~°O^ŒiH© ãÖã¨÷ 'ÃÑÇ¨ÏKå<£ HÍ~ü—¤ Å#∞ *Ïs
KÕã¨∞ÎOk. D HÍ~°∞¤`À L^Àºy ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ U WZãπS Pã¨Ê„uÖ’<≥·<å
"≥^· ºŒ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å#∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. "≥^· ºŒ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ `˘e „Ñ¨Ü∂≥ [#OHÍQÍ, ~Ô O_Àk
x~°∞^ÀºQÆ Éè$í u. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, =$uÎÑ~¨ ° Ñ¨Ù#~å"å™êxfl Ãã`· O« HõeÊ™êÎ~∞° . á¶êºHõsì
=¸¿ã¿ãÎ U_®káê@∞ ã¨QOÆ r`«O K≥e™¡ êÎ~∞° . XHõ "Õà◊ á¶êºHõsì Ö’ „Ñ¨=∂^•xH˜ QÆ∞~Ô ·
=∞~°}O˜ z<å, âßâ◊fi`« JOQÆ"H·≥ Åõ ºO á⁄Ok<å ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ÃÑ#¬<£ K≥e™¡ êÎ~∞° . L^Àºy
i>ÿ̌~ü J~Ú# `«~åfi`« ‰õÄ_® <≥Å‰õΩ 120 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eO¡ z "≥^· ºŒ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞
á⁄O^Œ=K«∞Û. WZãπS ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°O HÀãÖ „Ñü<≥ÖÏ 2= â◊x"å~°O WZãπS
„ÉÏOz HÍ~åºÅÜ«∂Ö’¡, q∞ye# Jxfl WZãπS HÍ~åºÅÜ«∂Ö’¡ 2= |∞^è"Œ å~°O <å_»∞
'ã¨∞q^è•ã¨=∂QÆO— ¿Ñ~°∞`À J=HÍâßxfl HõeÊOKå~°∞. n
n www.esic.in n Toll free No. : 1800 11 2526

163
„QÍ@∂º\˜ K«@Oì S^Õà√◊ ,¡ JO`«‰Ωõ q∞Oz L^ÀºQÆOÖ’ H˘#™êy# =ºH˜Î i>ˇ~ÿ ü J~Ú#
`«~åfi`«HÍx, JO`«‰Ωõ =ÚO^Õ ~år<å=∂ KÕã<≤ å, L^ÀºQÆO #∞Oz
`˘ÅyOÑ¨Ù#‰õΩ QÆ∞~Ô <· å, „Ñ¨=∂^Œ HÍ~°}OQÍ HÍx, "åºkè HÍ~°}OQÍ
HÍx, Ñ¨xKÕÜ«∞ÖËx Ñïã≤÷u U~°Ê_ç`Õ P =ºHÎ̃ '„QÍ@∂º\˜— á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ J~°∞›_»=Ù`å_»∞.
J~Ú`Õ, XHõ"Õà◊ L^Àºy Ñ¨xKÕÜ«∞ÖËx Ñïã≤÷u U~°Ê_ç<å, =∞$u K≥Ok<å S^Õà◊¡ Hõhã¨
HÍÅÑïq∞u =iÎOK«^Œ∞. P =ºHÎ̃H˜ ÖË^• PÜ«∞# ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ „QÍ@∂º\˜ K≥e¡OKåeû
LO@∞Ok. „QÍ@∂º\˜ HÀãÖ L^Àºy L^ÀºQÆOÖ’ KÕi# U_®k `«~åfi`« `«# '<åq∞h—
Z=~À Ü«∞[=∂x ^•fi~å ^Œ~°MÏã¨∞Î KÕã¨∞HÀ"åe. ^•x =Å¡ Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ W|ƒO^Œ∞Å∞
~å‰õΩO_® LO\Ï~Ú. L^ÀºyH˜ „QÍ@∂º\˜ J~°›`« =zÛ#Ñ¨Ù_»∞ Ü«∞[=∂<Õ <≥Å~ÀAÅÖ’QÍ
D K≥e¡OÑ¨Ù [~°áêe. JÖÏ [~°QÆx Ñ¨HõΔOÖ’ Ü«∞[=∂xH˜ „QÍ@∂º\˜ K≥e¡OÑ¨Ù HÀãÖ
^Œ~°MÏã¨∞Î ÑÖÑ≤OKåe. ^•xH˜ Ü«∞[=∂x #∞Oz ã¨=∂^è•#O ~åHõáÈ~Ú<å, K≥e¡OÑ¨Ù
ãïQÍæ ÖËHõáÈ~Ú<å, `«=∞ „áêO`«Ñ¨Ù Jã≤ÃãìO\ò ÖË|~ü Hõg∞+¨#~ü‰õΩ (PÜ«∞<Õ „QÍ@∂º\˜
HõO„\’eOQ∑ J^ä•i\˜) ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ"åe. JHõ¯_» ‰õÄ_® „QÍ@∂º\˜ K≥eO¡ Ñ¨Ù Ñïëê¯~°O
HÍHõáÈ`Õ '_çÑ¨Óº\˜ ÖË|~ü Hõg∞+¨#~ü—‰õΩ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã¨∞HÀ"åe. áÈ`Õ, „QÍ@∂º\˜ ZO`«
K≥eO¡ KåÅ<Õ ^•xHÀ ã¨∂„`«O LOk. L^Àºy Ñ¨xKÕã#≤ „Ñü U_®k HÍÖÏxH˜ 15 ~ÀAÅ
"Õ`«#O K≥e¡™êÎ~°∞. "Õ`«#O JO>Ë z=i™êiQÍ JO^Œ∞H˘#fl r`«OÖ’x 'ÉËã≤H± { _çU—Å#∞
=∂„`«"∞Õ ÑïQÆ}Ö’H˜ fã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. L^ÀºQÆ∞Å‰õΩ U^≥<· å „Ñ¨`ºÕ Hõ K«@Oì (L^•: [~°fleã¨∞Åì ‰õΩ
L#fl@∞¡) LO>Ë, JO^Œ∞Ö’ L#fl q=~°}Å "Õ∞~°‰Ωõ r`åxfl ÑïQÆ}O˜ z „QÍ@∂º\˜ ÖˇH¯˜ OKåe.
áÈ`Õ, P~°∞ <≥ÅÅ HÍÅOHõ<åfl Z‰õΩ¯= Ñ¨xKÕ¿ã,Î Jk XHõ ãÖ=`«û~° HÍÅOHÕ^Õ ÑïQÆ}O˜ Kåe.
WHõ, ™êìO_çOQ∑ P~°¤~üû "Õ∞~°‰õΩ =∞^èŒºÖ’ L^ÀºQÆOÖ’Oz `˘Åy¿ãÎ `«Ñ¨Ê, ã¨"≥∞‡Å∞,
ÖÏH“\òÅ∞, ÔQ·~å›[~ü, ÃãÅ=Ù =O\˜q Uq L<åfl, L^Àºy "≥Ú`«ÎO ã¨sfiã¨∞ HÍÖÏxfl ÖˇHõ¯Ö’H˜
fã¨∞H˘<Õ „QÍ@∂º\˜x˜ ÖˇH¯˜ OKåeû LO@∞Ok. HÍx, 'J„ÃÑO\˜ãπ— HÍÅO ã¨sfiãπ HÍÅOÖ’H˜
~å^Œ∞. „>ˇ~Úh HÍÅO =∂„`«O =ã¨∞ÎOk. WHõ, H˘O^Œi L^ÀºQÍÅ∞ HÍÖÏxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ
Ñ¨xKÕ¿ãq LO\Ï~Ú. "å~°∞ Ãã`· O« „QÍ@∂º\˜H˜ ˜ J~°∞›Ö.Ë "åiH˜ „QÍ@∂º\˜ ÖˇH¯˜ OÑ¨Ù q^è•#O
"Õ~∞° QÍ LO@∞Ok. JÖÏˆQ 10 =∞OkH˜ Ö’Ñ¨Ù L^ÀºQÆ∞Å∞ L#fl ãÖã¨Å÷ ‰õΩ „QÍ@∂º\˜˜
K«@Oì =iÎOK«^∞Œ . J~Ú`Õ XHõ™êi 10 =∞OkH˜ q∞Oz L^ÀºQÆ∞Å∞ LO_ç „QÍ@∂º\˜˜
K«@Oì =iÎOz#@¡~Ú`Õ, `«^∞Œ Ñï HÍÅOÖ’ L^ÀºQÆ∞Å∞ `«y<æ å ‰õÄ_® D K«@Oì =iÎOz
f~°∞`«∞Ok. JÖÏˆQ, „QÍ@∂º\˜ K≥e¡OÑ¨Ù "≥Ú`«ÎO 10 ÅHõΔÅ‰õΩ q∞OK«~å^Œ∞. „QÍ@∂º\˜˜
HÕ^Œ K≥e¡OKÕ ™⁄=Ú‡#∞ ~°∞}ÏÅHÕ^Œ, ÉÏH©Å HÕ^Œ, HÀ~°∞ì ^•fi~å Z=~°∂ ÖÏHÀ¯=_®xH˜
gÅ∞ÖË^Œ∞. WHõ „QÍ@∂º\˜ ™⁄=Ú‡#∞ ZÖÏ ÖˇH˜¯™êÎ~À, P ã¨∂„`«O Uq∞\’ HÕk q=~°}
^•fi~å J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. n
n "Õ`«#O´ÉËã≤H±{_ç.Z n <≥Å ~ÀAÅ∞´26 ~ÀAÅ∞ n ãÖII~åxH˜´15 ~ÀAÅ "Õ`# « O

n g∞ "Õ`«#O 5000 ~°∂. J#∞‰õΩx HõhãÖ 5 Uà◊√¡ Ñ¨x KÕã≤# HÍÅOQÍ ÖˇH˜¯^•ÌO.
n „QÍ@∂º\˜ ™⁄=Ú‡ ´ "Õ`«#O˛15 ˛ 5 ´ 5000 ˛15 ˛ 5 ´ 14,423 ~°∂.

26 26
n <≥Å~ÀAÖ’¡ „QÍ@∞º\˜ K≥e¡OK«HõáÈ`Õ =_ô¤ Ãã·`«O ÖˇH˜¯OKåe.

164
„Ñ¨^•è x, =∞O„`«∞Å#∞ tHÕΔ KÕ 'Ö’H±áêÖò—
^Õâ◊ ™êfi`«O„`«ºO`À áê@∞QÍ '<Õ#∂ h‰õΩ `À_»∞O\Ï—#O@∂ =zÛOk ÉèÜ í ∞« OHõ~° ã¨~Ê° O
'Jqhu J#H˘O_»—. 1948Ö’<Õ Ãã·H˜à◊¡ H˘#∞QÀÅ∞ ‰õΩOÉèíHÀ}O`À P~°OÉèí"≥∞ÿ J#O`«OQÍ
Jqhu ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ áÈ=_»O`À „Ñ¨^è•x, =∞O„`«∞Å`À ã¨Ç¨ ZO`«\ ˜ L#fl`åkèHÍ~°∞Å<≥·<å ã¨ˆ~
É’#∞Ö’ xÅÉˇ\ ì˜ qKåiOKÕO^Œ∞‰õΩ 'Ö’H±áêÖò— J<Õ =º=ã¨÷ HÍ"åÅ#fl _ç=∂O_£ 1968Ö’ =zÛOk.
WÖÏO\˜ =º=ã¨÷‰õΩ ‰õΩà◊√¡, ‰õΩ„@|∞kúQÆÅ ~å[H©Ü«∞ áêsìÅhfl =ºuˆ~HõO QÆ#∞‰õ QÆ`« 46 Uà◊√¡QÍ
Wk K«@ìO HÍÖËHõáÈ~ÚOk. z=~°‰õΩ J<åfl Ç¨Ï*Ïˆ~, J~°qO^£ ˆH„r"åÖò ™ê~°^äŒºOÖ’ ™êy#
„Ñ¨*Ï ãÖÑ¶∂¨ Å _ç=∂O_£ "Õ∞~°‰Ωõ `«ÑÊ¨ xãï Ñïã≤`÷ ∞« Ö’¡ _çÃãO|~ü 2013Ö’ áê~°"¡ ∞≥ O\ò 'Ö’H±áêÖò—
aÅ∞¡#∞ P"≥∂kOzOk. 'Ö’H±áêÖò— K«@ìO HÕ^Œ „Ñ¨^è•x, ˆHO„^Œ =∞O„`«∞Å∞, L#fl`åkèHÍ~°∞Å∞,
10 ÅHõÅΔ ‰õΩ q∞Oz# q~åàÏÅ∞ á⁄O^Õ ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Å÷ <≥<· å qKåiOz Hõ@Hõ\ÏÅ "≥#‰õΩ¯
<≥@=ì K«∞Û. JO`Õ HÍ^Œ∞ qKå~°}Ï HÍÅOÖ’<Õ J„Hõ=∞ Pã≤áÎ êã¨∞ÅÎ #∞ Ãã`· O« [Ñ¨ÙÎ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
'P"£∞ Pn‡ áêsì— Jkè<Õ`« J~°qO^£ ˆH„r"åÖò '[<£Ö’H±áêÖò— HÀãÖ _ç=∂O_£ KÕã#≤ ^•<À¡ L#fl
<åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅÃÑ· Ãã·`«O qKå~°} WO^Œ∞Ö’ÖË^Œ∞. ZO.Ñ≤.Å∞ `«Ñ¨ÙÊ_»∞ F\ÕQ∑‰õΩ áêÅÊ_ç<å,
`«ÑÙ¨ Ê_»∞ „Ñ¨ãO¨ QÍÅ∞ KÕã<≤ å "åiÃÑ· qKå~°} [~°Ñ‰¨ Ωõ O_® q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ#∞ WKåÛ~°∞. Ö’H±áêÖò
HÕ^Œ Hõhã¨ tHõΔ ~Ô O_Õà√◊ Q¡ Í, J`«ºkèHOõ Ñ¨^àÕ √◊ Q¡ Í x~°~‚ ÚOKå~°∞. Z=ig∞^Œ<<·≥ å qKå~°} [~°áêÅ#∞‰õΩO>Ë
Ö’H±áêÖò‰Ωõ Z=i J#∞=∞f JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . ã≤aS`À ã¨Ç¨ ZÖÏO\˜ qKå~°}Ï ãÖã¨`÷ À<≥<· å qKå~°}
[iÑ≤Oz, P ãÖã¨#÷ ∞ J[=∂~Ú+‘ KÕ¿ã Ç¨Ï‰õΩ¯ 'Ö’H±áêÖò—‰õΩ LO@∞Ok. WHõ nxÖ’ Kè~·≥ ‡° <£`Àáê@∞QÍ
8 =∞Ok ã¨É∞íè ºÅ∞ LO\Ï~°∞. 'Ö’H±áêÖò— ZxflHõ Hõq∞\©Ö’ S^Œ∞QÆ∞~°∞-„Ñ¨^è•x, „ÑüHõΔ<Õ`«, ã‘ÊHõ~ü,
„Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ, <åºÜ«∞"Õ`«Î LO\Ï~°∞. HÍx [<£Ö’H±áêÖò "Õ∞~°‰õΩ U_»∞QÆ∞~°∞, „Ñ¨^è•x,
„ÑüÑ¨HõΔ<Õ`«, W^ŒÌ~°∞ ã¨∞„Ñ‘O, W^ŒÌ~°∞ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞, HÍºQ∑, ã≤qã≤, ã≤Wã≤Å, <åq∞hÅ∞
LO_®eûOk. áÈ`Õ, U áœ~°∞_≥·<å `«Ñ¨ÙÊ_»∞ Ñ¶≤~åº^Œ∞ KÕ¿ãÎ XHõ ãÖ=`«û~°O *ˇ·Å∞ tHõΔ qkè™êÎ~°∞.
ÃÑ^Œ=Ì ∞#∞+¨μÅ‰õΩ WHõ r=#Éè$í u (K«@Oì -2007)
(The maintenace & Welfare of Parents and senior citizens Act-2007)
„Ñü ÃÑ^ŒÌ=∞x+≤ (ã‘xÜ«∞~ü ã≤\ ˜*ˇ<£) HÍx, `«e¡^ŒO„_»∞Å∞, `å`«=Ú`åÎ`«Å∞ Z=Ô~·<åã¨ˆ~
`«=∞HõO@∂ |uˆHO^Œ∞‰õΩ ZÖÏO\˜ P^•Ü«∞=¸ ÖËHáõ È`Õ, `«=∞Ñ≤ÅÅ¡ ∞, Ñ≤ÅÅ¡ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ 18 Uà◊‰¡ Ωõ
q∞Oz#"åÔ~· LO>Ë "åi #∞Oz |uˆHO^Œ∞‰õΩ r=# Éè$í ux á⁄O^Œ=K«∞Û. XHõ "Õà◊ Ñ≤ÅÅ¡ ∞
ÖËx"åÔ~·`Õ `«=∞ Pã≤ÎH˜ Z=~°∞ "å~°ã¨∞Ö’, `«=∞ Pã≤Îáêã¨∞ÎÅ#∞ Z=~°∞ J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl~À "åi
#∞Oz `å=Ú |uˆHO^Œ∞‰õΩ Pi÷Hõ ™êÜ«∂xfl á⁄O^Œ=K«∞Û. ZO`« ã¨Ç¨ Ü«∞=∞O>Ë `å=Ú ™ê^è•~°}
r=#O QÆ_ç¿ÑO^Œ∞‰õΩ ãïáÈÜÕ∞O`«. J~Ú`Õ, D Éèí$ux Ñ≤Å¡Å∞ K≥e¡OK«HõáÈ`Õ, `«=∞HÀãÖ
U~åÊ>ˇ#ÿ `«=∞ „áêO`«ÑÙ¨ Ps¤"À ™ê~°^ºŒä OÖ’x JÑ≤ÊÖË\ò Hõq∞\©H˜ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. ã¨fiÜ«∞OQÍQÍx,
`«=∞ `«~Ñ° Ù¨¶ # =∞~À=ºH˜QÎ Íx, ÃÑ^ŒÅÌ ÉÏQÀQÆ∞Å∞ K«∂¿ã U^≥<· å ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨H÷ Íx D ^Œ~M° Ïã¨∞#Î ∞
ã¨=∞iÊOK«=K«∞Û. ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ ‰õΩ#fl "åiH˜ <≥Å‰õΩ 10,000 ~°∂áêÜ«∞Å ^•HÍ r=#Éè$í ux
K≥eO¡ KåeûOkQÍ D Hõq∞\© P^Õtã¨∞OÎ k. D K«@Oì HÍ~°}OQÍ Z=Ô~<· å ã¨~ˆ `«=∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å#∞
x~°¡HõΔ ºO KÕã¨∂Î, rqOKÕO^Œ∞‰õΩ ZÖÏO\˜ U~åÊ@∞¡ KÕÜ«∞#@¡~Ú`Õ, "åiH˜ ãÖ„Hõq∞Oz# Pã≤Î
|^ŒÖÏ~ÚOÑ¨Ù K≥Å‰¡ Ωõ O_® áÈ`«∞Ok. WHõ Hõq∞\© WzÛ# f~°∞ÊÃÑ· lÖÏ¡™ê÷~ÚÖ’ HõÖHˇ ~ìõ ü ™ê~°^ºŒä OÖ’x
'JÑ≤ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öò—‰õΩ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. <åºÜ«∞"å^Œ∞Å‰õΩ WHõ¯_» „Ñ¨"âÕ O◊ x¿+^èOŒ . Z=Ô~<· åã¨~ˆ
`«=∞ ÃÑ^ŒÅÌ #∞ Ñ¨\ Oì̃ K«∞HÀHõáÈ`Õ "åiH˜ =¸_»∞ <≥ÅÅ *ˇÅ· ∞ tHõΔ ÖË^• S^Œ∞ "ÕÅ [i=∂<å
Ñ¨_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡, r=#Éèí$u J=ã¨~°"≥∞ÿ#"å~°∞ Ps¤"À#∞ HÍx, lÖÏ¡ ™êOÑ¶‘∞Hõ ãÖˆHΔ=∞
JkèHÍix HÍx, HõÖHˇ ~ìõ #ü ∞HÍx, ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨#÷ ∞ HÍx ãÖ„Ñ¨kOK«=K«∞Û. WOHÍ q=~åÅ∞
HÍ"åÅ#∞‰õΩ<Õ"å~°∞ socialjustice.nic.in K«∂_»O_ç. n

165
ã¨∂Ñ¨~ü Ç¨Ï‰õΩ¯ –'¿ã"å Ç¨Ï‰õΩ¯— (Ô~\· ò @∞ ã¨sfiãπ –P~ü\Z˜ ãπ)
Right of Citizens for Time Bound Delivery of Goods & Services & Redressal of their Grievance Act - 2013
=∞#O ã¨~å¯s PÑ¶‘ã¨∞Ö’¡ U^≥·<å Ñ¨xHÀãÖ "≥o`Õ PÑ¨x ZO`«HÍÅOÖ’ J=Ù`«∞O^À

K≥Ñ¨ÊÖËO. Jã¨Å=Ù`«∞O^ÀÖË^À ‰õÄ_® `≥eÜ«∞^Œ∞. =∞i ã¨~å¯s PÑ¶‘ã¨∞Ö’¡ Ñ¨#∞Å∞ HÍ"å?
JO>Ë J=Ù`å~Ú. 'ÅOK«O— W¿ãÎ UÃÑ·~°g ÖË‰õΩO_®<Õ =∞# Ñ¨#∞Å∞ ã¨∞Å∞=ÙQÍ J=Ù`å~Ú.
P ÅOK«O ã¨=∞¿ãº WÑ¨ÙÊ_»∞ ^Õâßxfl Ñ¨\ ì̃ Ñ‘_çã¨∞Î#flk. ÅOK«O WzÛ Ñ¨#∞Å∞ KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<Õ
Jqhu ãÖã¨¯ $ux =∞# ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ÃÑOzáÈ+≤OKå~°∞.
qã≤yáÈ~Ú L#fl „Ñ¨[ÅHÀãÖ, U Ñ¨xx Zxfl ~ÀAÖ’¡ KÕÜ∂« Ö’ K≥¿ÑÊ P^Œ~≈°
xÜ«∞=∂=oQÍ áœ~°¿ã"å Ñ¨„`åÅ#∞ (ã≤\[˜ <£ Kå~°~ì )ü H˘<Õflà◊¡ „H˜Ò« =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞H˘KåÛ~°∞.
Wq P^Œ~≈° "Õ∞ HÍx PK«~} ° ‰õΩ Ñ¨xH˜~åxq. "å\˜x áê\ÕK«Háõ È`Õ Z=~°∂ JkèHÍ~°∞Å#∞
H˘@ì~°∞. u@ì~°∞. [i=∂<å qkèOK«~°∞. ^•O`À, „Ñ¨*Ï„QÆÇ¨Å∞ Hõ@ìÅ∞ `≥OK«∞H˘#Hõ=ÚO^Õ
áœ~°∞Å‰õΩ ã¨HÍÅOÖ’ ¿ã=Å∞ JOkOKÕ K«@Oì fã¨∞‰õΩ~å"åÅx =¸_Õà¡◊ „H˜Ò« ãÖHõeÊOKå~°∞.
HÍx Jk ~åÖË^∞Œ . „Ñ¨[Å∞ ZHÍ¯eû# ~Ô à· √◊ ¡ ZÑ¨ÙÊ_»∂ áê~°"¡ ∞≥ O\ò [OHõ<Δ Ö£ ’<Õ PyáÈ`«∞O\Ï~Ú.
'Ö’H±áêÖò— |O_çx i¿Ñ~ü KÕã≤# „Ñü™êi JHõ¯_Õ Ñ¨\ÏìÅÃÑ·#∞Oz Ñ¨_çáÈ~ÚOk. =∞#O
#=∞‡OHÍx JHõ¯_ç ‰õΔΩ„^Œâ◊‰õΩÎÅ =∞Ç≤Ï=∞ JÖÏO\˜k.
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ =Å¡ ã¨=∂Kå~°O á⁄O^ŒQÅÆ O. HÍx, JkèHÍ~°`¡ À Ñ¨x KÕ~ÚOK«QÅÆ =∂?
ã¨=∂Kå~°O `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl `«~åfi`« JkèHÍ~°¡#∞ g∞s Ñ¨xKÕ™êÎ~å? ÖË^•? Jx XHõ Ç¨Ï‰õΩ¯QÍ,
=∞#O xÅnÜ«∞QÆÅ=∂? ÖË^∞Œ . JO^Œ∞Hˆ =∞#‰õΩ '¿ã"å Ç¨Ï‰õΩ¯— (x*ÏxH˜ nx¿Ñ~°∞ KåO`å_»O`«
LO@∞Ok) LO>Ë ZO`«\ ˜ ÃÑ^ŒÌ JkèHÍi J~Ú<å ã¨~ˆ `«ÑÊ¨ xãïQÍ =∞#‰õΩ ¿ã=Å#∞
JOkOKåeûO^Õ. x*ÏxH˜ D Ç¨ÏˆH¯ ÖËHõáÈ`Õ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ =Å¡ JO`«QÍ ÖÏÉèíO
LO_»^Œ∞. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO =∞# x`«ºrq`«Ñ¨Ù Ñ¨#∞Å∞ KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ L^ÕÌtOzOk
HÍ^Œ∞. JO^Œ∞=Å¡, cÇ¨~ü '„Ñ¨*ÏtHÍÜ«∞`üÅ Ñïëê¯~° =º=ã¨÷—#∞ U~°Ê~°K«QÍ, ~å[™ê÷<£
'„Ñ¨*Ï¿ã=Å QÍº~°O\© K«@ìO— fã¨∞H˘zÛOk. WÑ¨ÙÊ_»∞ ^Õâ◊ „Ñ¨[ÅO^ŒiH© x*ÏxH˜ W^Õ
Ç¨Ï‰õΩ¯ HÍ"åe. kQÆ∞= ™ê÷~ÚÖ’ Jqhux `˘ÅyOKÕO^Œ∞‰õΩ x[OQÍ<Õ Jk ^ÀÇ¨Ï^Œ
Ñ¨_Q» ÅÆ ^Œ∞. „Ñ¨[Å KÕuÖ’ J`«ºO`« â◊H=Î˜ O`«"∞≥ #ÿ PÜ«Ú^èOŒ '¿ã"åÇ¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — J=Ù`∞« O^Œ#_»OÖ’
ZÖÏO\˜ J#∞=∂<åÅ∞ JHõ¯ˆ~¡^Œ∞. ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~° K«@ìO HÀãÖ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯
Hõg∞+¨<£ ÖÏO\˜ =º=ã¨÷<Õ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx, JkèHÍ~°∞Å∞ ã¨`«fi~°"Õ∞ Ñ¨xKÕ¿ã q^èŒOQÍ
x|O^èŒ#Å∞ LO_®Åx, [i=∂<å ‰õÄ_® LO_®Åx, Ñ¨xHÍHõáÈ`Õ JÑ‘ÊÅ∞ q^è•#O
LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ®Åx K«∂ã¨∞<Î åfl~°∞. `«fi~°Ö’ P K«@Oì ~å"åÅx ^•xHÀãÖ "Õz K«∂^•ÌO. n
ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~° K«@Oì
Wk x[OQÍ<Õ, JkèHÍ~°¡ ["å|∞^•s`«<åxfl PK«~°}Ï`«‡HõO KÕã≤, ™ê=∂#∞ºxH˜
JkèHÍ~åxfl JOkOKÕ =∞~À =∞Oz K«@Oì J=Ù`«∞Ok. D K«@Oì x*ÏxH˜ ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯
K«@ìO =Å¡ U~°Ê_Õ XuÎ_çx `«yæOz "Õã¨∞ÎOk. WÖÏO\˜ K«@ìO ÖËHõáÈ=_»O =ÖË¡ ã¨=∞ã¨ºÅ
Ñïëê¯~°O HÀãÖ Z<Àfl ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞ ã¨=∂Kå~°Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO HÕ^Œ W"åfieû=ã¨∞Î#flk.
- J~°∞}Ï~åÜü∞, ('^ŒHõ¯<£ „HÍxHõÖò—‰õΩ WzÛ# WO@~°∂fi ºÖ’ 29-7-2012)
166
qlÖò T^Õ "åi ~°H}
Δõ K«@Oì
'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — =zÛ<å Jk ãïáÈ^Œx, „Ñ¨[Å
~°H}Δõ HÀãÖ 'qlÖò É’¡=~üû „á⁄>ˇH<Δõ £ Ü«∂H±—ì ~å"åÅO@∂
QÆ∞[~å`üÖ’x qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ q^Œº, Ñïâ’^è<Œ å Hˆ O„^•xH˜ (ã≤WP~üã)≤
K≥Ok# =∞#∞ÉèÏ~Úëê U<å_À ã¨∂zOKå~°∞. ^ÕâO◊ Ö’ `˘e™êiQÍ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ HÀãÖ 'Ü«∂HÔ ûãπ @∞ W#Êù̂~‡+¨<£ Ü«∂H±—ì aÅ∞¡#∞ ~°∂á⁄OkOzOk
PÜ«∞<Õ. qlÖò É’¡=~üû K«@Oì ZO^Œ∞HÀ PÜ«∞# q=iOKå~°∞. qlÖò É’¡=~ü JO>Ë
qlÖò T^Õ"å_»x J~°O÷ . =∞i WHõ¯_» ^•x<≥O^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ yOz#@∞¡? JO>Ë, WHõ¯_»
Jqhu [~°∞QÆ∞`«∞#fl^ŒO@∂ „Ñ¨É∞íè `åfixfl ÖË^• „Ñ¨[Å#∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ ÃÇÏK«ÛiOKÕ"å_»x
J~°÷O. Z=Ô~·<å áœ~°∞_»∞ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩx Jqhux
|Ü«∞@ÃÑ\ì̃<å, L^Àºy J~Ú`Õ `«#‰õΩ `≥eã≤# ~°ÇÏ¨ ™êºÅ`À „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞
HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü∞« uflOz<å P =ºH˜HÎ ˜ J„Hõ=∂~°#˚ Ñ¨~∞° Å #∞Oz, JqhuÑ¨~∞° Å #∞Oz
„Ñ¨=∂^ŒO á⁄Oz LO@∞O^Œ#flk =∞#∞ÉèÏ~Úëê "å^Œ#. P =ºH˜ÃÎ Ñ· „Ñ¨`º« ~°∞Å÷ ∞ ^•_çH˜
kQÆ=K«∞Û. "ÕkOè K«=K«∞Û. H˜_®flÑπ‰Ωõ áêÅÊ_»=K«∞Û. PY~°∞‰õΩ Ç¨Ï`«º ‰õÄ_® KÕÜ∞« =K«∞Û.
JO^Œ∞=Å¡ P =ºH˜Î ~°H}Δõ HÀãÖ XHõ ~°H}Δõ K«@Oì fã¨∞‰õΩ~åÖËHáõ È`Õ P "Õ∞~°‰Ωõ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯ ‰õÄ_® JãÖÑ¨Ó~°"‚ ∞≥ #ÿ ^Õ#x PÜ«∞# ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞. D "å^Œ##∞ Ñ¨\Oì˜ K«∞HÀ‰õΩO_®
'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì — qÑ¨"¡ å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ K«@Oì Jx "åkOz#"å~°∂ L<åfl~°∞. HÍx
D K«@Oì =zÛ#OHõ [iy# Ç¨Ï`«ºÅ∞, ^•_»∞Å ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ PÜ«∞# KÕã#≤ "å^Œ<Õ
x[=∞x ~°∞A=Ù KÕâß~Ú.
áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ∞ H˘O^Œ~∞° qlÖò É’¡=~üû K«@Oì #=¸<å U^≥<· å LO^•?
Jx, '*Ï~ÚO\ò áê~°"¡ ∞≥ O@s Hõq∞\©— =ÚO^Œ∞ =∞#∞ÉèÏ~Úëê Ç¨[~°~Ú#Ñ¨Ù_»∞ J_çQÍ~°∞.
JO^Œ∞HÍÜ«∞# „a@<£ „Ñ¨É∞íè `«fiO KÕã#≤ 'ÑäH¡ ± WO@Ô~ãπì _çãHπ À¡[~ü Ü«∂H±-ì 1990—#∞
"åiH˜ JO^Œ*âË ß~°∞. =∞#∞ÉèÏ~ÚëêÖÏˆQ =∞iH˘O^Œ~∞° WÖÏO\˜ ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ KÕâß~°∞.
"åi ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ x[O HÍ=_®xfl QÆ`« H˘<Õflà◊√Q¡ Í =∞#O K«∂ã¨∂<Î Õ L<åflO. JqhuH˜
=ºuˆ~HõOQÍ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩO@∞#fl"å~°∞, '„<≥·Q∑û— HÀãÖ
Ñ¨x KÕã∞¨ #Î fl HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ H˘O^Œ~∞° ^•~°∞} Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞iHÍ=_»O K«∂âßO. ã¨`ºÕ O„^Œ
^Œ∂ÉË #∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞H˘x tOÉè∞í aëÈ‚Ü∞ü ^•HÍ, J\Ï¡ =∞Ô~O^Œ~À ã¨`º« O HÀãÖ
Ñï`«Ñã≤ ∂¨ ,Î JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∂<Õ „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ ^ÕâO◊ Ö’ ^•~°∞} Ç¨Ï`«º‰õΩ
QÆ∞~°Ü∂« º~°∞. JO^Œ∞Hˆ 'qlÖò É’¡=~üû Ü«∂H±—ì ‰õΩ ZO`«\ ˜ „áê^è•#º`« LO^À QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
'JÜ«∞º"åˆ~O KÕã∞¨ <Î åfl~°O>Ë `«ÑÙ¨ ÊÅ∞ KÕã≤ k^Œ∞‰Ì Ωõ O@∞<åfl~°@— J#fl@∞¡ Ñïã≤u÷
q+¨q∞ã¨∞OÎ _»@O`À „Ñ¨É∞íè `«fiO W\©=ÖË 'qlÖò É’¡=~üû Ü«∂H±—ì #∞ P"≥∂kOzOk. D
K«@Oì HÕ^Œ 'ˆHO„^Œ qlÖˇ<û£ Hõg∞+¨<£ (ã≤qã≤)—Hˆ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∂« ÅO@∞<åfl~°∞. HÍx,
Z<Àfl ™ê~°∞¡ D ã≤qã≤ KÕã#≤ ã≤áê¶ ~°∞ûÅ#∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO u~°ã¯¨ iOz# ãÖ^Œ~åƒùÅ∞ Z<Àfl.
nx „Ñ¨HÍ~°O Z=Ô~<· å ^Œ∞~°∞^ÕâÌ O◊ `ÀHÍx, x~°H¡ Δõ ºO`ÀHÍx =º=Ç¨ÏiOz ¿Ñ~°∞ |Ü«∞@‰õΩ
"≥à§◊ _ç¿ãÎ =¸_Õà§◊ *ˇÅ· ∞, 50"ÕÅ [i=∂# qkè™êÎ~∞° . WÖÏO\˜ K«@Oì x["≥∞#ÿ ~°H}Δõ Å#∞
H˘x `≥ã∞¨ OÎ ^À ÖË^À "Õz K«∂_®eû LOk. n

167
K≥Åx¡ K≥‰Ωõ ¯Å∞
(<≥QÀ+≤Ü∞« |∞Öò W<£„ã¨∞"ì ∞≥ O\òû Ü«∂H±)ì
Z=Ô~<· å WzÛ# K≥‰Ωõ ¯ K≥ÅH¡ áõ È`Õ UO KÕÜ∂« e? Jq K≥Åx¡ ~ÀA #∞Oz 30
~ÀAÅ Ö’Ñ¨ÙQÍ áêsìH˜ <À\©ã∞¨ WzÛ P `«~åfi`« 15 ~ÀAÅ QÆ_∞» =ÙÖ’QÍ P _»|∞ƒ
K≥eO¡ K«#@¡~Ú`Õ, „H˜q∞#Öò HÀ~°∞Öì ’ '<≥QÀ+≤Ü∞« |∞Öò W<£„ã¨∞"ì ∞≥ O\òû Ü«∂H±ì –2002—
„Ñ¨HÍ~°O JO^Œ∞Ö’x ÃãHõ<Δ £ 138 HÕ^Œ Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∂« e. HÍÅÜ«∂Ñ¨# KÕÜ∞« ~å^Œ∞.
HÍÅÜ«∂Ñ¨# [iy#Ñ¨ÙÊ_»∞ JO^Œ∞‰õΩ `«y# HÍ~°}ÏÅ∞ LO>Ë HÀ~°∞#ì ∞ [iy# *ÏáêºxH˜QÍ#∞
HõqΔ ∞OK«=∞x HÀ~°∞`«∂ (HõO_˘<Õ+<¨ £ PÑ¶π _çÖ)Ë Ñ≤\ +© <¨ £ ^•YÅ∞ KÕÜ∂« e.
K≥‰Ωõ ¯Å#∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ K≥‰Ωõ ¯ `Õn #∞Oz 3 <≥ÅÅÖ’QÍ "å_»∞HÀ"åe. P q+¨Ü∂« xfl
QÆ=∞xOz K≥‰Ωõ ¯Å#∞ ÉÏºO‰õΩÅÖ’ "ÕÜ∂« e. K≥‰Ωõ ¯Å#∞ ÉÏºO‰õΩÖ’ ã¨=∞iÊOz# `«~åfi`«
Jk K≥Å∞¡ÉÏ@∞ HÍ‰õΩO_® uiy =¿ã,Î UHÍ~°}ÏÅ "Õ∞~°‰Ωõ Jk uiy =zÛO^À P <À\ò
"≥∞"≥∂#∞ ‰õÄ_® ÉÏºOH± #∞Oz fã¨∞HÀ"åe. K≥‰õΩ¯ K≥Å¡ÖË^Œx HÀ~°∞ìÖ’ ™êHõΔ ºOQÍ
K«∂¿ÑO^Œ∞‰õΩ J^Õ =∞Oz P^è•~°O. K≥‰Ωõ ¯ K≥Åx¡ `Õn #∞Oz 30 ~ÀAÖ’¡QÍ áêsìH˜
<À\©ã∞¨ W"åfie. 15 ~ÀAÅ∞ PQÍe. P QÆ_∞» =Ù f~°QÍ<Õ Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∂« e. Wk
„H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞ J=Ù`«∞Ok. JO>Ë g∞~°∞ g∞ _»|∞ƒ uiy ~åÖË^∞Œ QÆ#∞Hõ J=`«e =ºHÎ̃x
tHÕΔ K«=∞x HÀ~°_O» J#fl=∂@. J\Ï¡Qˆ D K«@Oì HÕ^Œ ^•YÅ∞ KÕ¿ã Hˆ ã¨∞#∞ ã¨∞n~°"… ∞≥ #ÿ
™êHΔÍºÅ`À Ñ¨xÖË‰Ωõ O_®, HÍÅÜ«∂Ñ¨# Z‰õΩ¯= ÖË‰Ωõ O_®, ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ qKåiOz (n<Õfl
ã¨=∞‡s „@Ü«∞Öò JO\Ï~°∞.) Ñï+¨¯iOKåeû LO@∞Ok. D 138= ÃãHõ<Δ £ HÕ^Œ ^•YÅÜÕ∞º
Hˆ ã¨∞Ö’ xOk`«∞xH˜ 2 Uà◊¡ =~°‰Ωõ *ˇÅ· ∞ tHõΔ ÖË^• ÉÏH© ™⁄=Ú‡‰õΩ ~Ô \ì̃OÑ¨Ù ™⁄=Ú‡#∞
[i=∂<åQÍ ÖË^• D ~Ô O_çO\˜x HõeÑ≤ tHõQΔ Í "ÕÜ∞« =K«∞Û. D ÃãHõ<Δ £ 1–4–1989
#∞OKÕ J=∞Ö’¡H˜ =zÛOk. áÈ`Õ 2003Ö’ =zÛ# ã¨=~°} HÍ~°}OQÍ P~°∞ <≥ÅÖ’¡QÍ
D Hˆ ã¨∞Å#∞ Ñï+¨¯iOKåe. HÍx "åãÎ̈"åxH˜ JÖÏ [~°Q_Æ O» ÖË^∞Œ . D K«@Oì HÕ^Œ
ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î Hˆ ã¨∞Å∞ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L#fl@∞¡ ã¨fiÜ«∞OQÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞
KÕã#≤ "åºMÏº#O =Å¡ ~°∞A==Ù`∞« #flk. HÍ|\˜ì [~°∞QÆ∞`«∞#fl *ÏáêºxH˜ HÀ~°∞Åì ∞, „Ñ¨É∞íè `«fi=¸
YzÛùÒ« QÍ ["å|∞^•~°∞ÖË. n
<Õ#∞ "≥∞Å¡QÍ #_»∞™êÎ#∞. HÍx, ZÑ¨ÙÊ_»∂ "≥#‰õΩ¯ #_»=#∞.

- J„|Ç¨ÏO eOHõ<£

168
ã¨~ˆ Êù+≤ Ü«∂H±ì –2002
™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ `≥eÜ«∞x Z<Àfl K«\ÏìÅÖ’ XHõ\ ˜ 'Ãã‰õΩºi>ˇ*ÿ +Ë <¨ £ JO_£ iHõ<„£ ã¨Hì <Δõ £
PÑ¶π ÃÑ<·¶ åxûÜ«∞Öò JÃãû\ò JO_£ Z<£áÈ¶ ~üû"≥∞O\ò PÑ¶π Ãã‰õΩºi\˜ WO„>ˇãìπ Ü«∂H±ì –2002—.
<À~°∞ u~°QxÆ q^èOŒ QÍ KåO`å_»O`« á⁄_»=Ù#fl D K«\Ïìxfl ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ 'ã¨~ˆ Êù+Ü ≤ ∂« H±—ì
JO@∞<åfl~°∞. D K«@Oì XHõ q^èOŒ QÍ ™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ =∞^èºŒ `«~Q° uÆ "åiH˜ =ºuˆ~Hõ"∞≥ Oÿ k.
Z=Ô~<· å, ^ÕxHÀã¨"∞≥ <ÿ å ã≤~÷ ,° K«~åã¨∞Å÷ #∞ ‰õΩ^Œ=Éˇ\ì˜ ÉÏºO‰õΩ #∞Oz ÖË^• Pi÷Hãõ O¨ ã¨÷
#∞Oz ~°∞}Ïxfl fã¨∞‰õΩx U HÍ~°}ÏÅ s`åº<≥<· å ã¨~ˆ Hˆ =ÅO 3 <≥ÅÅáê@∞ =~°∞ã¨QÍ
~°∞} "å~Ú^•Å#∞ K≥eO¡ K«#@¡~Ú`Õ, P =ºH˜HÎ ˜ ãÖ|OkèOz# ã≤~÷ åã¨∞Å÷ #∞, K«~åã¨∞Å÷ #∞
™êfinè#O KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜–2002= ãÖ=`«û~°OÖ’ =zÛ# D K«@Oì gÅ∞ HõeÊOzOk.
=¸_»∞ <≥ÅÅáê@∞ ÉÏºO‰õΩ‰õΩ ~°∞} "å~Ú^•Å∞ JO^ŒHáõ È`Õ J\˜ì ~°∞}Ïxfl 'Ñ¨xH˜
~åx Pã≤—Î (Non Performing Asset-NPA)QÍ „Ñ¨H\õ O˜ z ÉÏºO‰õΩÅ∞, Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞
^•xfl ™êfinè#O KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ ãÖ|Okè`« ÉÏºO‰õΩ‰õΩ ÖË^• "åi U*ˇO\ò‰Ωõ , `åÉË^•~°‰¡ Ωõ
D K«@Oì Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ HõeÊOzOk. ~°∞}ÏÅ =ã¨∂à◊¡ Hˆ ã¨∞Å qKå~°}‰õΩQÍ#∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO
1993Ö’<Õ '~°∞} =ã¨∂à◊¡ „\˜|∂º#Öòû— (_≥\ò iHõ=s „\˜|∂º#Öò-_ç.P~ü.\˜)x U~åÊ@∞
KÕãO≤ k.
D „\˜|∂º#Öòû U~åÊ@∞ K«@Oì ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ q"å^Œ„QÆã"÷¨ ∞≥ Oÿ k. _èbç ¡ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å ãÖÑ¶∞¨ O (ÉÏ~ü J™Èã≤Ü∞Õ +¨<)£ nxfl ã¨"åÅ∞ KÕã∂¨ Î „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ
`«=∞ HÀ~°∞Öì ’<Õ XHõ Ñ≤\ +˜ <¨ £ "ÕãO≤ k. D Ñ≤\ +˜ <¨ #£ ∞ qKå~°}‰õΩ ã‘fiHõiOz# ÃÇÏ· HÀ~°∞,ì
„\˜|∂º#Öòû#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« _®xH˜ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ JkèHÍ~°O L#flÑ¨Ê\˜H–© D K«@Oì
=∂„`«O K≥Å<¡ ~Õ ^° xŒ f~°∞ÊxzÛOk. ZO^Œ∞HõO>Ë, WO^Œ∞Ö’ H˘xfl JOâßÅ∞ ã¨Ê+Öì QÍ
ÖË=x, ÃÑQ· Í „\˜|∞º#Öòû#∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞Hì <õ åfl L#fl`«™ê÷~ÚÖ’ K«∂Ñ¨_O» , g\˜ Kè~·≥ ‡° #¡ xÜ«∂=∞HõO
q+¨Ü∞« OÖ’ <åºÜ«∞ =º=ã¨‰÷ Ωõ ZÖÏO\˜ áê„`å ÖËHáõ È=_®xfl `«ÑÙ¨ Ê|\Õì k.
nO`À Hˆ ã¨∞ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞‰ì Ωõ "≥o§Ok. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì D f~°∞ÊÃÑ· '¿ãì— =∞OE~°∞
KÕã∂¨ ,Î D ~°∞} =ã¨∂à◊¡ „\˜|∂º#Öòû, `«=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ H˘#™êyOK«∞HÀ=K«ÛO@∂
J#∞=∞u xzÛOk. HÍx ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ZÑ¨ÙÊ_≥<· å D '¿ãì—#∞ ZuÎ"¿Õ ãÎ g\˜ QÆ`qÕ ∞\˜ J<Õ
„Ñ¨âfl◊ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `åfixfl HõÅ=~°Ñi¨ zOk. ^•O`À <åÅ∞ˆQà◊¡ `«~åfi`« 2000Ö’ D Hˆ ã¨∞
qKå~°}‰õΩ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO, '"≥∞Öÿ Ï~ü.¤ .. D K«\Ïìxfl "Õ∞=Ú `«ÑÙ¨ ÊÅ∞ ÖË‰Ωõ O_®
ã¨=iOKåÅ#∞‰õΩO@∞<åflO— Jx `≥eÜ«∞*ËãO≤ k. ÖËHáõ È`Õ JÑ¨Ê\˜^•HÍ „\˜|∂º#ÖòûÖ’
#_»∞ã¨∞#Î fl Hˆ ã¨∞Åhfl =∞m¡ #`«#Î _»Hõ HÀ~°∞Åì Ö’ˆH "≥o§áÈ`åÜ«∞x ÉèÏqOzOk. ^•O`À
K«\ÏìxH˜ ã¨=~°} KÕÜ∞« _»O`À „\˜|∂º#Öòû‰õΩ#fl J_»O¤ ‰õΩÅ∞ `˘eyáÈÜ«∂~Ú.
HÍx, P `«~åfi`« „Ñ¨É∞íè `«fiO `«fii`«QuÆ # ~°∞}ÏÅ =ã¨∂à◊¡ HÀãÖ, Pã≤Î áêã¨∞ÅÎ
™êfinè<åxH˜, P`«~åfi`« "ÕÅO "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ HÀ~°∞Åì J_»O¤ ‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOK«∞HÀ=_®xH˜
169
2002Ö’ D 'ã¨ˆ~Êù+≤ Ü«∂H±ì—#∞ fã¨∞H˘zÛOk. D K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ 13 ã¨ÉòÃãHõ<Δ £ 4
„Ñ¨HÍ~°O Z=Ô~<· å =~°∞ã¨QÍ =¸_»∞ <≥ÅÅáê@∞ ~°∞} "å~Ú^•Å∞ K≥eO¡ K«Háõ È`Õ "åi
Pã≤Î áêã¨∞ÅÎ #∞ ™êfinè#O KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ ÉÏºO‰õΩÅ∞ <À\©ã∞¨ #∞ *Ïs KÕ™êÎ~Ú. ~°∞}O
fã¨∞H˘#fl"å~°∞ D K«~º° ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ HÀ~°∞,ì „\˜|∂º#Öò#∞ P„â◊~ÚOK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
~Ô O_»∞ <≥ÅÅÖ’QÍ J\ì̃ ~°∞}Ïxfl |HÍ~Ú^•~°∞ K≥eO¡ K«ÖHË áõ È`Õ ÉÏºOH±Å∞ J\ì̃ Pã≤xÎ
™êfinè#O KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ K«~º° Å∞ fã¨∞‰õΩO\Ï~Ú. JÖÏ K«~º° Å∞ fã¨∞HÀ=_»O P~°OÉè"í ∞≥ `ÿ Õ
JÑ¨ÙÊ_»∞ =∂„`«O ~°∞}„QÆÇÏ‘ `« '~°∞} =ã¨∂à◊¡ „\˜|∂º#Öò—‰õΩ ÃãHõ<Δ £ 17(1)HÕ^Œ ^Œ~M° Ïã¨∞Î
KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ '~°∞} =ã¨∂à◊¡ JÑ≤ÊÖË\ò „\˜|∂º#Öò—‰õΩ Ãã`· O« "≥à§◊ =K«∞Û.
x*ÏxH˜, U K«@Oì Pâ◊Ü∞« "≥∞<ÿ å =∞Oz^Õ HÍ=K«∞Û HÍx PK«~} ° Ö’ aè#flOQÍ
LO@∞Ok. XHõ =∂=¸Å∞ ~°∞}„QÆÇÏ‘ `«ÃÑ· D K«\Ïìxfl „Ñ¨Ü∂≥ yOK«_®xH˜, Ju ÃÑ^ŒÌ
~°∞}„QÆÇ‘Ï`«ÃÑ· D K«\Ïìxfl „Ñ¨Ü≥∂yOK«_®xH˜ `Õ_® LOk. D K«@ìO HõzÛù`«OQÍ
=º=Ç¨ÏiOKÕ^~Œ Ú<å ÃÑ^ŒÌ ~°∞}„QÆÇÏ‘ `«ÅÃÑ· „Ñ¨Ü∂≥ yOz#Ñ¨ÙÊ_»∞ "å~°∞ U^À q^èOŒ QÍ
nxfl Z^Œ∞~˘¯O\Ï~°∞. HÍx J^Õ ™ê=∂#º, =∞^èºŒ `«~Q° uÆ „Ñ¨[Å∞ =∂„`«O nxfl Z^Œ∞~˘¯x
xÅ|_»Ö~Ë #° flk "åã¨=Î O. 'K«„Hõ=iÎ KÕ¿ãÎ â◊$OQÍ~°O, KåHõe KÕ¿ãÎ =ºaèKå~°O—ÖÏ „Ñü
~ÀE Ñ¨„uHõÅÖ’ |∞∞}ÏÅ∞ K≥eO¡ K«x"åi Wà◊#¡ ∞/á¶ê@ ¡ #¡ ∞ "ÕÅO "Õã∞¨ <Î åfl=∞O@∂ Jxfl
ÉÏºO‰õΩÅ∂ Wã¨∞#Î fl „Ñ¨H@õ #Å∞ D "åã¨"Î å<Õfl |∞∞A=Ù KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. JO`ÕHÍ^Œ∞ ™ê=∂#º
|∞∞}„QÆÇÏ‘ `«Å á¶È\’Å#∞ ¿ÑÑ¨~Ö¡° ’ "Õã≤ W[˚`ü Y„Kå KÕ™êÎ=∞x ‰õÄ_® Éˇkiã¨∞<Î åfl~Ú.
XHõ"àÕ ◊ D K«@Oì ÉèÏs~°∞}ÏÅ q+¨Ü∞« OÖ’ HõzÛùÒ« QÍ =º=Ç¨Ïiã¨∞#Î fl^Œ<Õ J#∞‰õΩO>Ë
ZO^Œ∞Hõx–U_®kˆH_®k 'Ñ¨xH˜~åx Pã¨∞ÅÎ ∞— ÃÑiyáÈ`«∞#fl@∞¡? WO`«=~°‰Ωõ ^ÕâO◊ Ö’
|_® ~°∞} ZQÆ"`Õ ^« •~°∞Öˇ=~À „Ñ¨É∞íè `«fiO HÍx, i[~üfiÉÏºOH± HÍx, ÉÏºO‰õΩÅ∞ HÍx
„Ñ¨H\õ O˜ K«<ÖÕ ^Ë ∞Œ . "åi Pã≤áÎ êã¨∞ÅÎ #∞ ™êfinè#=¸ KÕã∞¨ HÀÖË^∞Œ .
2003–2008 =∞^èºŒ HÍÅOÖ’, JO>Ë S^Õà¡◊ HÍÅOÖ’ 15,000 HÀ@¡ ~°∞}ÏÅ#∞
~åx MÏ`å HÕ^Œ‰Ωõ KÕiÛ#@∞¡ ÉÏºO‰õΩÅ∞ "≥Å_¡ Oç Kå~Ú. HÍx Z=i MÏ`åÖ’k ZO`«
™⁄=Ú‡, Z=~å Ñ¶∞¨ ~å<å ^˘OQÆÅ∞ J<Õ q+¨Ü∂« xfl Jq "≥Å_¡ Oç K«Ö^Ë ∞Œ . Jn XHõ =∂=¸Å∞
MÏ`åH˜ |_® áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅÎ« MÏ`åÅH˜ L#fl `Õ_®. n
Debt Recovery Tribunal Debt Recovery Tribunal

rd
5th floor, Triveni Complex 3 Floor, Shar Khazana Tower
Abids, Hyderabad - 500 001 Dwarakanagar, Vizaag, 530 016
K«\ÏìÅ∞ ™êb_»∞ÖÏO\˜q. Jq ÑÙ̈~∞° QÆ∞Å#∞ Ñ¨@∞ì‰Ωõ O\Ï~Ú.

HÍx, QÆ^ÅÌŒ #∞ =keÃÑ_»`å~Ú.
- ™êÊx+π ™ê"≥∞`«
170
HÍOÑ≤\+© <¨ £ K«@Oì –2002
"åºáê~° q^è•<åÅÖ’ QÆ∞`åÎkÑè `¨ º« O =Å¡, W`«~° "åºáê~° ãÖã¨Å÷ ∞ "åºáê~åxfl
H˘#™êyOK«ÖHË õ K«uH˜ÅÑ¨_áç È`å~Ú. "åºáê~°OÖ’ ¿ÇÏ`«∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ áÈ\©x PÇ¨fixOK«=K«∞Û
HÍx, QÆ∞`åÎkÑè `¨ åºxfl HÍ^Œ∞. QÆ∞`åÎkÑè `¨ º« O =Å¡ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞ "≥∂ã¨áÈ`«∂ LO\Ï~°∞.
J\Ï¡Qˆ , H˘xfl "åºáê~° Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ ‰õÄ_® „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ‰õΩ ÉèOí QÆH~õ O° QÍ LO_»@O`À
D q+¨Ü∞« OÖ’ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å Ñï~°H} Δõ HÀãÖ 'QÆ∞`åÎkÑè `¨ º« O-x¿+kè`« "åºáê~°
Ñ¨^`úŒ ∞« Å K«@Oì — (Monopolies Restrictive Trade Practices Act -M.R.T.P.Act) #∞
1970Ö’ PK«~} ° Ö’H˜ fã¨∞H˘KåÛ~°∞. J~Ú`Õ KåÖÏ K«\ÏìÅÖÏQÍ<Õ D K«@Oì ‰õÄ_®
„Ñ¨[Å‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_® LO_çáÈ~ÚOk. PtOz# Ñ¶e¨ `åÅ∞ HõxÑ≤OK«Háõ È=_»"∞Õ HÍ‰õΩO_®,
1980= ^ŒâH◊ Oõ Ö’ „áê~°OaèOz# "åºáê~° ã¨~m° Hõ~}° 1990 <å\˜HÖõ Ï¡ "åºáê~° Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞
=∂iÛ "Õâß~Ú. ã¨~m° Hõ~}° `À „Ñ¨É∞íè `«fi ~°OQÆ ãÖã¨Å÷ QÆ∞`åÎkÑè `¨ º« O Ãã`· O« `˘ÅyáÈ=_»O`À
áÈ\© „Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =zÛOk.
=∂i# Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞ H˘xfl ãÖã¨Ö÷ Ë `«=∞‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ =∞ÅK«∞HÀ‰õΩO_®,
=∂Ô~¯\ò#∞ xÜ«∞O„uOKÕ ‰õΩ„@Å∞ Ñ¨#fl‰õΩO_®, P~ÀQÆºHõ~"° ∞≥ #ÿ áÈ\©x „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ÏìÅ#fl
Pâ◊Ü∞« O`À 2002Ö’ 'HÍOÑ≤\ +© <¨ £ K«\Ïì—xfl fã¨∞H˘KåÛ~°∞. J"≥∞iHÍ, „a@<£, S~Àáê
^ÕâßÖ’¡ D K«\Ïì<flÕ 'Ü«∂O\© „@ãπì K«@Oì — Jx JO\Ï~°∞. D K«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ 2003Ö’
'HÍOÑ≤\ +© <¨ £ Hõg∞+¨<£ PÑ¶π WO_çÜ∂« —#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. J~Ú`Õ, K«@Ñì ~¨ ° J_»O¤ ‰õΩÅ∞
Z^Œ∞~°∞HÍQÍ, 2007Ö’ K«@ì ã¨=~°} KÕã,≤ 2009Ö’ Hõg∞+¨<#£ ∞ ã¨fi`«O„`« „ÑüÑüQÎ ÅÆ
ãÖã¨Q÷ Í =∂iÛ"Õâß~°∞. nO`À J=ã¨~O° ÖËx ZO.P~ü.\˜.Ñ≤. K«\Ïìxfl, ãÖã¨#÷ ∞ ~°^∞Œ KÌ âÕ ß~°∞.
áÈ\© =ºuˆ~Hõ XÑ¨ÊO^•Å∞, QÆ∞`åÎkÑè `¨ º« O HÀãÖ „Ñ¨Ü∞« uflOK«_O» , „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞
^≥|ƒf¿ã HõOÃÑhÅ HõÅ~ÚHõÅ∞, ™êfinè<åÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ `«#‰õΩ `å#∞QÍ QÍx, „Ñ¨[ezÛ#
Ñ¶~≤ åº^Œ∞ÅÃÑQ· Íx D Hõg∞+¨<£ qKå~°} [iÑ≤ K«~º° Å∞ fã¨∞‰õΩO@∞Ok. QÆ`« S^Õà√◊ Q¡ Í
Hõg∞+¨<£ TÇ≤ÏOK«x q^èOŒ QÍ q[$OaèOz |_® ãÖã¨Ö÷ #·ˇ _çZÖòZÑ¶π QÆ$Ç¨Ïx~å‡} HõOÃÑhH˜
630 HÀ@∞¡, 11ã≤"∞≥ O\ò HõOÃÑhÅÃÑ· 6,307HÀ@∞¡, 14HÍ~°¡ HõOÃÑhÅÃÑ· 2,544 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å ÉèÏs[i=∂<å#∞ qkèOz HÍ~˘Êˆ~\ò „Ñ¨ÑO¨ Kåxfl k=∞‡uiˆQÖÏ KÕãO≤ k. n
Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å HÀãÖ : secy@cci.gov.in

=∞ixfl q=~åÅ HÀãÖ : cci.gov.in
á¶È<£ : 91-11-2370 4651
Competition Commission of India
Hindustan Times House, 18-20
Kasturba Gandhi Marg
New Delhi - 110 001

171
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ 'D - ÃÑe·¶ OQ∑—
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ Z=Ô~<· å <Õ~∞° QÍ 'D-ÃÑe·¶ OQ∑— ^•fi~å Hˆ ã¨∞#∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì =zÛ# =∞~°∞ã¨\ ˜ ãÖ=`«û~°O QÍOkè [Ü«∞Ou ~ÀA# (2-
10-2006), D QÆ=~Ô fl<£ûÖ’ ÉèÏQÆOQÍ D q^è•<åxfl J=∞Ö’¡H˜ `≥KåÛ~°∞. =º‰õΩÅÎ ∞,
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ `«=∞ `«=∞ Hˆ ã¨∞Å#∞ 'D-ÃÑe·¶ OQ∑— KÕÜ∞« =K«∞Û. nxHÀãÖ =ÚO^Œ∞QÍ
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì "≥ÉòÃã\· òÖ’x 'D - ÃÑe·¶ OQ∑— PÑ¨¬<#£ ∞ `≥iz `«=∞¿Ñ~°∞#∞ #"≥∂^Œ∞KÕã∞¨ HÀ"åe.
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ HÍx"å~°∞ JO^Œ∞Ö’x 'W<£Ñ~¨ û° <£— PÑ¨¬<#£ ∞ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ"åe. J_»fiHˆ @∞¡
=∂„`«O `«=∞ ilãì̈~ü <≥O|~ü ^•fi~å =∂„`«"Õ∞ ilãì̈~ü KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ J=HÍâ◊O
LO@∞Ok. D 'D-ÃÑe·¶ OQ∑— "≥ÉòÃã\· òÖ’ áêãπ=~ü`¤ À 'ÖÏy<£— J~Ú# `«~åfi`« Hˆ ã¨∞#∞
^•YÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. JO`«‰Ωõ =ÚO^Õ ÖÏy<£ J~Ú#Ñ¨ÙÊ_»∞ "≥ÉòÃã\· ò xÜ«∞=∞x|O^è#Œ Å#∞
JOwHõiã¨∞#Î fl@∞¡ (I agree) H˜H¡ ± KÕÜ∂« e. WHõ nxfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ Ü«¸[~ü
=∂º#∞º=ÖòÖ’H˜ "≥o¡ „ã‘¯<£ ëê\òû K«∂_®e.
XHõ™êi ¿Ñ~°∞#"≥∂^Œ∞ ã¨=ºOQÍ [iy`Õ, WHõ J^Õ ¿Ñ~°∞#∞ / ÖÏy<£#∞ ZÑ¨ÙÊ_≥<· å
qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=K«∞Û. ^•YÅ∞ KÕã#≤ Hˆ ã¨∞ z`«∞„Î ÑüQÍ LO@∞Ok QÆ#∞Hõ =∂~°∞ÊÅ‰õΩ,
KÕ~∞° ÊÅ‰õΩ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. Ñ≤\ +˜ <¨ Ö£ ’ `«ÑÙ¨ ÊÅ∞ LO>Ë HÀ~°∞ì `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
"å\˜x ãïkkÌ =∞m¡ Ñ≤\ +˜ <¨ #£ ∞ 'JÑπÖ’_£— KÕÜ∂« e. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Jxfl q=~åÅ`À
áê@∞QÍ [`«KÜ Õ ∂« eû# Ñ¨„`åÅ#∞ JxflO\˜x '™ê¯<£— KÕã≤ ÑÖÑ≤OKåe. JÖÏˆQ K≥eO¡ Kåeû#
Ñ¶A
‘ „ÔH_ç\ò, _≥a\ò HÍ~°∞Å¤ ^•fi~å =∂„`«"∞Õ K≥eO¡ K«_®xH˜ gÅ∞Ok. ÃÑe·¶ OQ∑Ö’ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º
W|ƒO^Œ∞Å∞, ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· ãÖ|Okè`« „Ñ¨*Ï ãÖ|O^è•Å JkèHÍix ãÖ„Ñ¨kOKåeû LO@∞Ok.
"≥ÉòÃã\· òÖ’ H˘xfl Ö’áêÅ∞#flO^Œ∞# 'D ÃÑe·¶ OQ∑—Ö’ W|ƒO^Œ∞Å∞ HõÅQÆ=K«∞Û. 'D-
ÃÑe·¶ OQ∑— QÆ∞iOz ã¨~Ô #· „Ñ¨Kå~°O ÖËHáõ È=_»O, JO^Œ∞Ö’x W|ƒO^Œ∞Å#∞ ãïKÕÜ∞« HõáÈ=_»O=Å¡
`˘e =¸_ÕàÖ¡◊ ’ ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ Hˆ =ÅO P~°∞ Hˆ ã¨∞Å∞ =∂„`«"∞Õ ^•YÅ∞
KÕâß~°O>Ë Ñïã≤÷ux J~°÷OKÕã¨∞HÀ=K«∞Û. 'D-ÃÑ¶·eOQ∑—#∞ `«Ñ¨ÊxãïQÍ "≥∞~°∞QÆ∞ÑïÛ
„Ñ¨*Ï#∞‰õÄÅOQÍ fiÛk^•Ìeû LOk. n
ZHõ¯_» K«@Oì JO`«=∞=Ù`«∞O^À

JHõ¯_» xÜ«∞O`«$`«fiO P~°OÉè=í ∞=Ù`«∞Ok.
- _»|∂¡ º.Ñ≤\ò
172
XHõ 'Z<£H“O@~ü— ÃÑ· "åãÎ̈=Ñ¨Ù 'H“O@~ü—!
#ÅÉè̌· Uà◊¡ `«~åfi`« #HõûÖò‰Ωõ <åºÜ«∞O?
Hˆ ~°à‰◊ Ωõ K≥Ok# #HõûÖˇ\· ò <åÜ«∞‰õΩ_»∞ JiHÍ¯_£ =s…ã#π ∞
HÍeÛ K«OÑ≤# 40 ãÖ=`«û~åÅ `«~åfi`« PÜ«∞#‰õΩ <åºÜ«∞O
[iyOk. x*ÏxH˜k <åºÜ«∞O HÍHõáÈ~Ú<å D =º=ã¨÷Ö’
WÑ¨Ê\˜HÔ `· Õ W^À q[Ü«∞OÖÏ<Õ LOk.
#HõûÖˇ\· ò L^Œº=∞O Hˆ ~°à‰◊ Ωõ Ãã`· O« qãÎ̈iOz# `˘e<åà◊Ö¡ ’<Õ =s…ã,π =Ü«∞<å_£
lÖÏ¡Ö’x yi[#∞Å Ç¨Ï‰õΩ¯Å HÀãÖ áÈ~å_»∞`«∞#flÑ¨ÙÊ_»∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO PÜ«∞##∞ u~°∞<≥o¡
J_»=ÙÖ’¡ Ñ¶„≤ |=i 18, 1970# 'Z<£H“O@~ü— KÕãO≤ k. J~Ú`Õ, D Z<£H“O@~üÖ’
áêÖÁæ#fl HÍx¿ã|ì ∞Öò ~å=∞K«O„^Œ<£ <åÜ«∞~ü 1998Ö’ JO>Ë 28 Uà◊¡ `«~åfi`«, `å<Õ
=s…ã#π ∞ HÍeÛ K«O¿Ñâß#x, JÑ¨Ê\˜ `«# ÉÏãπ, _çZã‘Ê ÅHõΔ ‡} P^ÕâßÅ "Õ∞~°‰Ωõ D
Ñ¨x KÕâß#x „Ñ¨H\õ O˜ z ãÖK«Å#O ã¨$+≤Oì Kå_»∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ q[Ü«∞<£ J<Õ JkèHÍi
_çSlQÍ L<åfl~°∞. PÜ«∞##∞ D Hˆ ã¨∞Ö’ =¸_À xOk`«∞_çQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. HÍx¿ã|ì ∞Öò
~å=∞K«O„^Œ<£ ãÖK«Å<å`«‡Hõ „Ñ¨H@ õ #`À =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞, Hˆ ã¨∞#∞ uiy
`≥~z° qKå~°} [~°áêeûOkQÍ _ç=∂O_£ KÕâß~°∞. HÍx WÖÏO\˜ _ç=∂O_£Å‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO
ky =ã¨∞OÎ ^•? ~å^Œ∞ Hõ#∞Hõ, P<å\˜ =s…ãπ ã¨ÇÏ¨ K«~∞° Å∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’ XHõ Ñ≤\ +© <¨ £ "Õã≤
ˆHã¨∞#∞ uiy qKåiOKåeûOkQÍ HÀ~å~°∞. ^•O`À ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì, ã≤aS qKå~°}‰õΩ
P^ÕtOzOk. xOk`«∞_≥#· HÍx¿ã|ì ∞Öò <åÜ«∞~ü `å<≥=i P^ÕâßÅ "Õ∞~°‰Ωõ „\˜Q~æÆ ü <˘HÍ¯eû
=zÛO^À P Hõ^#Œä O`å ~åã≤ ÃÑ\Ïì_∞» . P `«~åfi`« PÜ«∞# ™êHõΔ ºO W=fi_®xH˜ =ÚO^Õ
2006Ö’ K«xáÈÜ«∂_»∞. Hˆ ã¨∞Ö’x W`«~° áÈbãπ xOk`«∞Å#∞ HÀ~°∞ì qKåiOzOk.
ÅHõΔ ‡}∞_ç P^ÕâßÅ "Õ∞~°Hˆ ~å=∞K«O„^Œ∞_»∞ #HõûÖò <åÜ«∞‰õΩ_»∞ =s…ã#π ∞ HÍeÛ K«O¿Ñâß_»#fl
ã¨`º« O ~°∞A"≥O· ^Œx Hˆ ã¨∞#∞ qKåiOz# <åºÜ«∞=¸iÎ J<åfl~°∞. ^•O`À P<å\˜ _çZã‘Ê,
P`«~åfi`« HÍÅOÖ’ Hˆ ~°à◊ Sl (W<£ÃãÊHõ~ì ü [#~°Öò)QÍ Ñ¨xKÕã,≤ i>ÿ̌~~° Ú# ÅHõΔ ‡}ü‰Ωõ
Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~° tHõΔ Ñ¨_Oç k. ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ áÈbãπ =º=ã¨Ö÷ ’ J`«∞º#fl`«"∞≥ #ÿ Ñ¨^qŒ x
x~°fiÇ≤ÏOz# JkèHÍiH˜ WÖÏO\˜ tHõΔ Ñ¨_@ » O ^ÕâO◊ Ö’<Õ Wk "≥Ú^Œ\ k˜ HÍ=K«∞Û.
=s…ãπ 'Z<£H“O@~ü— Hõ<åfl =ÚO^Õ =∞# ~å„+Öì Ö’ Z<£H“O@~°∞¡ P~°OÉè"í ∞≥ ÿ D<å\˜H©
x~å@OHõOQÍ, x~°[¡ Q˚ Í H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ L<åfl~Ú. =O^ŒÖÏk =s…ãÅπ ∞ <ÕÅ‰õΩ X~°∞QÆ∞`«∂<Õ
n
L<åfl HÀ~°∞Åì ∞ ‰õΩOÉèHí ~õ ‚° x„^ŒÖ’<Õ LO_çáÈ`«∞<åfl~Ú.
<Õ#∞ qÑ¨=¡ HÍ~°∞Å#∞ „¿Ñq∞™êÎ#∞. ZO^Œ∞HõO>Ë, "å~°∞ Ü«∞^ä•`«^Œä ã≤u÷ H˜ =ºuˆ~HõOQÍ
xÅ|_»QÅÆ ^è~·≥ º° O L#fl"å~°∞. "åi<≥ÑÙ¨ Ê_»∂ `«ÑÙ¨ ÊQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. HÍx,
"åˆ~ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å x~å‡`«Å∞. - iK«~¤ü Ç¨Kü
173
Z<£H“O@~ü <åºÜ«∞O, "≥∞Öÿ Ï~ü¤ Wk XHõ rq`«HÍÅO ÖË@∞

'Z<£H“O@~ü |∞kÌ „H˜q∞#Öò |∞kú Jx „Ñü XHõ¯~°∂ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ZÑ¨ÙÊ_»∞ „\˜QÆæ~ü
<˘‰õΩ¯^•=∂ Jx Z^Œ∞~°∞ K«∂¿ã áÈbã¨∞Å∞ Z<£H“O@~ü ¿Ñ~°∞`À `å=Ú Z=i<≥<· å HÍeÛáêˆ~ã≤
`«Ñ≤ÊOK«∞HÀ=K«Ûx `«e¿ãÎ Li`å_»∞ "åà◊¡HÀãÖ ã≤^ŒúOQÍ LO^Œx QÆ=∞xOKåe. JO`ÕHÍ^Œ∞–U
áÈbã¨∞ ‰õÄ_® ÃÑ· JkèHÍi P*Ï˝Ñ≤¿ãÎ HÍÖÏÛ#x Hõ^äŒ K≥a`Õ ‰õΩ^Œ~°^Œ∞. XHõ"Õà◊, ÃÑ· JkèHÍi
J<åºÜ«∞Ñ¨Ù P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕã≤ |∂@HõÑ¨Ù Z<£H“O@~ü KÕÜ«∞=∞O>Ë 'KÕÜ«∞#∞ áÈ— Jx
K≥áêÊeû# ÉÏ^èŒº`« P áÈbã¨∞ÃÑ·<Õ LO@∞Ok. ÖËHõáÈ`Õ Ç¨Ï`åº<Õ~°O HÕ^Œ <Õ~°O ~°∞A"≥·`Õ
LitHõΔ `«Ñ¨Ê^Œ∞. K«\Ïìxfl Ñï~°HΔ̃OKåeû# "å~°∞ KÕ¿ã |∂@HõÑ¨Ù Z<£H“O@~°∞¡ J=∂#∞+¨"≥∞ÿ#
Ñ¨zÛ Ç¨Ï`«ºÅ∞ J=Ù`å~Ú. D <Õ~åxfl áÈbã¨∞Å∞ KÕ¿ãÎ Hõiî#"≥∞ÿ# tHõΔ#∞ "åiH˜ "ÕÜ«∂eû
LO@∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë "å~°∞ x~°fiiÎOKåeû# L^ÀºQÆ ^èŒ~å‡xH˜ Wk Ñ¨ÓiÎ =ºuˆ~HõO
QÆ#∞Hõ—.
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì : 13–5–2011
(<åºÜ«∞=¸iÎ =∂Ô~¯O_ÕÜ«∞ Y@∂˚{<åºÜ«∞=¸iÎ *Ï˝#ã¨∞^è•q∞„âß)
(=ÚOÉÏ~Ú "≥~Àû"åÖ’ QÆÅ <å<å <åx áê~ü¯ =^ŒÌ [iy# Z<£H“O@~ü ˆHã¨∞Ö’
„Ñ¨nÑπ â◊~°‡ |Ü«∞@Ñ¨_»QÍ, P~°∞QÆ∞~°∞ áÈbã¨∞ JkèHÍ~°∞Å‰õΩ, 7 =∞Ok HÍx¿ãì|∞à◊¡‰õΩ
EÖˇ· 2013Ö’ Ü«∂=r˚=HÍ~åQÍ~° tHõΔ Ñ¨_çOk.)
Z<£H“O@~ü ~å*ò–<åºÜ«∂xH˜ Li
1993 #∞Oz 2009 =∞^èºŒ [iy# 2,560 áÈbãπ Z<£H“O@~°Ö¡ ’ ^•^•Ñ¨Ù
ã¨QÆO Z<£H“O@~°∞¡ Jã¨Å∞ Z<£H“O@~°∞¡ HÍ=Ù. WO^Œ∞Ö’ ˆH=ÅO 16 ˆHã¨∞Ö’¡<Õ
#+¨Ñì i¨ Ç¨~åxfl K≥eO¡ Kå~°∞. xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å#∞ LÅ¡OÑ¶∞≤ Oz# áÈbãπ JkèHÍ~°∞ÅÖ’
ˆH=ÅO H˘kÌ =∞OkH˜ =∂„`«"Õ∞ tHõΔÅ∞ Ñ¨_®¤~Ú. JÖÏˆQ KåÖÏ ˆHã¨∞Ö’¡ ZÖÏO\˜
n
#+¨Ñì i¨ Ç¨~åxfl K≥eO¡ K«Háõ È=_»O`À <åºÜ«∞O J<åºÜ«∞"≥∞áÿ È~ÚOk.
– *ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O, (=∂~üÛ 2010)
n<åºÜ«∂xfl „Ñ¨™êkOK«_O» Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl *ÏÑ¨ºO HÍ~°}OQÍ L„QÆ"å^Œ=¸, „Ñ¨^•è #OQÍ
#Hõûe[O ÃÑiyáÈ`«∞<åfl~Ú.
- ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì (U„Ñ≤Öò, 2010)-<åºÜ«∞=¸iÎ P~ü. ~°gO„^Œ<£
n Z<£H“O@~ü Hˆ ã¨∞Ö’¡ Ãã`· O« áÈbã¨∞Å#∞ _çã‡≤ ãπ KÕã≤ "åiÃÑ· Ç¨Ï`åº <Õ~åxfl "≥∂áêe.
– ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì "åºMÏº#O (9.11.2010)
(PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì WzÛ# f~°∞ÊÃÑ· áÈbã¨∞Å ãÖÑ¶¨∞O, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ìÖ’ ^•YÅ∞
KÕã≤# Ñ≤\ ˜+¨<£ qKå~°}Ï ^Œâ◊Ö’)
174
20Uà◊¡ `«~åfi`« Z<£H“O@~ü áÈbã¨∞Å‰õΩ tHõΔ
Z<£H“O@~ü Hˆ ã¨∞Ö’ ^ÕâO◊ Ö’<Õ "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ L`«~Î „° Ñ¨^âÕ ò‰Ωõ K≥Ok# 16=∞Ok
áÈbã¨∞Å‰õΩ (XHõ ã≤.S. W^Œ~Ì ∞° Z.Zãπ.S.Å∞, 12=∞Ok HÍx¿ã|ì ∞à◊√)¡ Ñ¶∞¨ lÜ«∂ÉÏ^£
ã≤aS HÀ~°∞ì Ü«∂=r˚= HÍ~åQÍ~° tHõΔ qkèOzOk.=∞~À áÈbã¨∞‰õΩ 7Uà◊§ *ˇÅ· ∞ tHõΔ
qkèOzOk. J~Ú`Õ tHõÅΔ ∞ Ñ¨_¤» áÈbã¨∞Ö’¡ W^Œ~Ì ∞° WÑ¨Ê\˜Hˆ =∞$u K≥O^•~°∞.
1992Ö’ a*’fl~ü lÖÏ¡Ö’ *ˇ"· OÕ ^Œ~ü ã≤OQ∑ [™êfl J<Õ =ºHÎ̃x ã≤‰Ωõ ¯ f„="åk
JO@∂ 17=∞Ok áÈbã¨∞Å |$O^ŒO HÍeÛ K«O¿Ñã≤Ok. *ˇ"· OÕ ^Œ~ü #∂º_èbç Ö¡ ’x F
QÆ∞~°∞^•fi~åÖ’ ¿ã"å^•~üQÍ(¿ã=‰õΩ_»∞) Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ _»QÍ, J`«#∞ `≥~åÜü∞ „áêO`«OÖ’
ã≤‰Ωõ ¯ L„QÆ"å^•xfl H˘#™êyã¨∞<Î åfl_»x áÈbã¨∞Å∞ D Z<£H“O@~ü‰Ωõ áêÅÊ_®¤~∞° . n
F =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ =∂ W^Õq∞ hu...?

2007 #∞Oz 2012 =~° ‰ õ Ω , 1,671 |∂@Hõ Ñ ¨ Ù Z<£ H “O@~° ∞ ¡ [iy#@∞¡
Ñ¶≤~åº^Œ∞Å∞~åQÍ, JO^Œ∞Ö’ 191 =∂„`«"Õ∞ |∂@HõÑ¨Ù Z<£H“O@~°∞¡QÍ `ÕÅ∞Û‰õΩx
ÉÏkè`«∞ÅO^ŒiH© 5-10 ÅHõΔÅ =~°‰õΩ ÑïÇ¨~°O K≥e¡OKåeûOkQÍ P^ÕtOKåO. 191
ˆHã¨∞Ö’¡ "≥Ú`«ÎO 10.51 HÀ@¡ #+¨ìÑïÇ¨~°O K≥e¡OÑ¨ÙHÀãÖ P^ÕâßÅ∞ *ÏsKÕâßO. HÍx,
JkèHÍ~°¡ÃÑ· K«~°ºÅHÀãÖ P^ÕtOK«ÖË^Œ∞.
- *ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶¨∞O ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì‰õΩ ã¨=∞iÊOz# x"ÕkHõÖ’ 12/2012
(JO>Ë, XHÀ Ç¨Ï`«º‰õΩ „Ñ¨Éèí∞`«fiO 5 ÅHõΔÅ∞ K≥e¡¿ãÎ KåÅ∞#x K≥a`Õ =∂#=
Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ HÍáê_ç#>Ë¡##fl ÉèÏ=#Ö’ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶¨∞O LO^Œx ã¨Ê+¨ìOQÍ
`ÕÅ∞`«∞#flk. =∞}˜ÑÓ¨ ~üÖ’ QÆ`« H˘kÌ ãÖ=`«û~åÖ’¡ [iy# 1,500 Z<£H“O@~ü Ç¨Ï`«ºÅ‰õΩ
=ºuˆ~HõOQÍ ^•YÅ~Ú# '„Ñ¨*Ï"å[ºO— Hˆ ã¨∞Ö’.) n
Kå#∂ +ï‡Å ˛ PÑ¶™π êÊ (AFSPA -Armed Forces Special Powers Act)

™êÜ«Ú^èŒ ^ŒàÏÅ „Ñ¨`ºÕ Hõ JkèHÍ~åÅ K«\ÏìxH˜ (PÑ¶™π êÊ)
=ºuˆ~HõOQÍ QÆ`« 14 Uà◊√§QÍ x~°=kèHõ x~åÇ¨~° nHõΔ KÕã∞¨ #Î fl
=∞}˜ÑÓ¨ ~ü‰Ωõ K≥Ok# 'L‰õΩ¯ =∞Ç≤Ïà◊— S~À"£∞ Kå#∂+ï‡Å‰õΩ,
„Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ #=∞‡ÖËx x*ÏÅ#∞ iHÍ~°∞K¤ ¿Õ ã 'iÑ‘ã¡ -π
#=¸‡, #=∞‡HõáÈ— ('iÑ‘ã¡ .π .. ab"£ W\ò P~ü <å\ò—) ãÖã¨÷
QÆ∞iÎOÑ¨Ù ÅaèOzOk. JÇ≤ÏO™êÜ«Ú`« áÈ~å@"Õ∞ Q˘Ñ¨ÊkQÍ
K≥¿ÑÊ D ^ÕâO◊ P"≥∞ áÈ~å\Ïxfl QÆ∞iÎOK«áÈ=_»O QÍOnèrx
Ñ¶∞¨ ’~°OQÍ J==∂xOK«_"» ∞Õ .
175
™ê‰õΩΔ Å‰õΩ ~°H}
Δõ ÖË‰Ωõ O_®... <åºÜ«∞=∂?
ãÖK«Å#O ã¨$+≤ìOz# „Ñ≤Ü«∞^Œi≈x =∞@∂ì, *ˇã≤ûHÍÖÏÖò Ç¨Ï`åº ˆHã¨∞Ö’¡
Ç¨ÏO`«‰Ωõ Å#∞ x~ÀÌ+μ¨ Å∞QÍ HÀ~°∞ì „Ñ¨H\õ O˜ z# `«~åfi`«, 'HõO„\© Ñ¶ã¨ —ìπ J<Õ ã¨fiK«ÛOù ^Œ
ãÖã¨÷ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ XHõ Ñ≤\ +© <¨ £ ^•YÅ∞ KÕãO≤ k. Ç¨Ï`«ºÅ#∞ K«∂ã≤# „Ñ¨`º« HõΔ ™ê‰õΩΔ Å∞
J=`«e Ñ¨HÑΔõ Ù¨ Ñ¨Å∞‰õΩ|_ç HÍ~°}OQÍ, `«=∞ „áê}ÏÅˆH „Ñ¨=∂^ŒO á⁄OzL#flO^Œ∞#
HÀ~°∞Öì ’ x*ÏÅ#∞ K≥ÑÊ¨ ÖËHáõ È`«∞<åfl~°x, JO^Œ∞=Å¡ "åiH˜ ~°H} Δõ HõeÊOKåÅO@∂ D
ãÖã¨÷ `«# Ñ≤\ +˜ <¨ Ö£ ’ HÀ~°∞#ì ∞ HÀiOk. "ÕkOè Ñ¨ÙÅ‰õΩ, ÉˇkiOÑ¨ÙÅ‰õΩ Ö’#ÜÕ∞º „Ñ¨`º« HõΔ
™ê‰õΩΔ Å∞ z=iH˜ =ºuˆ~Hõ ™ê‰õΩΔ Å∞ (Ç¨ÏŸÃãÖì· ò q\ò<ã≥ )π QÍ =∂iáÈ`«∞<åfl~°x, WÖÏ J~Ú`Õ
<åºÜ«∞O [iˆQ^≥\Ï¡#x J_çyOk.
^•xH˜ „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ HÔ .l.ÉÏÅHõ$+¨<‚ ,£ <åºÜ«∞=¸iÎ P~ü.q.~°gO„^Œ<Å£ `À
‰õÄ_ç# ^è~Œ å‡ã¨#O 'QÆÒ« Ö’ „áêã≤‰Äõ º+¨<,£ Hˆ ã¨∞#∞ Ñïâ’kèOz# JkèHÍi ã¨fiÜ«∞OQÍ
™ê‰õΔΩÅ ~°HõΔ}‰õΩ K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩ<Õ "å~°x, WÑ¨ÙÊ_»k HõxÑ≤OK«_»O ÖË^Œx J<åfl~°∞.
™ê‰õΩΔ Å∞ XHõi `«~åfi`« =∞~˘Hõ~∞° =∂iáÈ`«∞<åfl~°∞. „áêã≤‰Äõ º+¨<,£ áÈbã¨∞Å∞ `«y#
*Ï„QÆ`ÅÎ« ∞ fã¨∞‰õΩO>Ë ™ê‰õΩΔ Å∞ Z^Œ~∞° uiˆQ J=HÍâßÅ∞ ÉÏQÍ `«y,æ =∞iO`« Z‰õΩ¯=
=∞OkH˜ tHõÅΔ ∞ Ñ¨_Õ J=HÍâ◊O LO@∞O^Œx— ^è~Œ å‡ã¨#O Jaè„áêÜ«∞ Ñ¨_Oç k.
J~Ú`Õ, J"≥∞iHÍÖ’ ™ê‰õΩΔ Å ~°H} Δõ HÀãÖ KÕÑ>¨ ìË K«~º° Å #∞Oz (JHõ¯_ç ™ê‰õΩΔ Å
Éè„í ^Œ`å HÍ~°º„Hõ=∞O HÕ^Œ, ™ê‰õΩΔ Å‰õΩ H˘`«Î QÆ∞iÎOÑ¨Ù HÍ~°∞Å¤ ∞, QÆ$Ç¨Ï, "≥^· ºŒ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞,
L^ÀºQÆ tHõΔ}, J=ã¨~°"≥∞ÿ`Õ L^ÀºQÆO ‰õÄ_® W™êÎ~°∞) H˘xfl áê~îåÅ∞ fã¨∞‰õΩO>Ë
=∞Oz^Œ O @∂ Ñ≤ \ ˜ + ¨ # ~ü ã¨ O ã¨ ÷ KÕ ã ≤ # "å^Œ # #∞ =∂„`« O <åºÜ« ∞ =¸~° ∞ Î Å ∞
JOwHõiOK«Ö^Ë ∞Œ . JHõ¯_ç Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ HõeÊã¨∞#Î fl ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞, WHõ¯_» ™ê^èºŒ O HÍ^Œx
n
HÀ~°∞ì P JÉèºí ~°#ú #∞ `Àã≤ Ñ¨ÙzÛOk.
™ê‰õΩΔ Å∞ Z^Œ∞~°∞ u~°∞QÆ∞`«∞#fl "≥#· O
ãÖK«Å#O HõeyOz# =∞~À Hˆ ã¨∞Ö’#∂ D q+¨Ü∞« O „Ñ¨™êÎ=#‰õΩ =zÛOk.
„H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Ö’¡ ™ê‰õΩΔ Å‰õΩ ~°H}
Δõ HõeÊOK«ÖHË áõ È`«∞#flO^Œ∞# xOk`«∞Å `«~Ñ° Ù¨
ÉˇkiOÑ¨ÙÅ‰õΩ, ^•_»∞Å‰õΩ ÉèíÜ«∞Ñ¨_ç ™ê‰õΔΩÅ∞ „Ñü‰õÄÅ ™ê‰õΔΩÅ∞QÍ =∂iáÈ`«∞#fl
ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ ÃÑiyáÈ=_»O Ñ¨@¡ ã¨∞„Ñ‘O `«# P"Õ^#Œ #∞ ã¨=∞~ü q[Üü∞ã≤OQ∑ Hˆ ã¨∞Ö’
=ºHõOÎ KÕãO≤ k. <Õ~° tHΔÍ =º=ã¨÷ ãïQÍæ #_»"åÅO>Ë ™ê‰õΩΔ Å ~°H} Δõ Ü«∞O„`åOQÍxfl
ã¨`fi« ~°"∞Õ U~åÊ@∞ KÕÜ∂« eû LO^Œx ã¨∞„Ñ‘O Jaè„áêÜ«∞ Ñ¨_Oç k.
P Hˆ ã¨∞ Uq∞\’ K«∂_»O_ç : _çÃãO|~ü 3–1998
Kèf« ãÎ Ñπ ∞¨¶ _£Ö’x JOaHÍÑ¨Ó~ü. JHõ¯_ç HõàÏâßÅÖ’ P~ÀA [iy# ãÖÑ¶∞¨ @#
Wk. XHõ Ñ¨Å∞‰õΩ|_ç Hõey# ~å*H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩ_ç H˘_»∞‰õΩ ã¨=∞~ü q[Üü∞ ã≤OQ∑
176
HõàÏâßÅÖ’ "≥^=Œ "ÕëêÅ∞ "Õã∂¨ Î ^•^•yi K≥ÖÏ~Úã¨∂Î LO_Õ"å_»∞. J=∂‡~ÚÅ#∞
U_çÑã≤ ∞¨ OÎ _Õ"å_»∞. HÍx, F ~ÀA F J=∂‡~Ú ^è~·≥ º° O KÕãO≤ k. "å_ç "≥^=Œ "ÕëêÅ#∞
„Ñ¨tflã¨∂Î ã¨=∂^è•#O K≥áêÊeûOkQÍ J`«#∞ #_»∞Ñ¨Ù`«∞#fl rÑ¨Ù‰õΩ J_»O¤ QÍ xÅ|_çOk.
xÅnã≤Ok. ^•O`À, JÇ¨ÏO ^≥|ƒu#fl ã¨=∞~ü q[Üü∞ã≤OQ∑ '#∞"åfi<Õ... ##∞fl „Ñ¨tflOKÕk—
JO@∂ P„QÆÇÏ¨ O`À P"≥∞ g∞kH˜ rÑ¨Ù#∞ „_≥"· £ KÕÜ∞« _»O`À P"≥∞ JHõ¯_çHHõ ¯õ _Õ `«ÅÑÿe
K«zÛáÈ~ÚOk. D ãÖÑ¶¨∞@# HõàÏâßÅ „áêOQÆ}OÖ’<Õ, ã¨Ç¨ q^•º~°∞úÅO`å
K«∂ã¨∞OÎ _»QÍ<Õ [iyOk. nO`À HÀáÈ„k‰õΩÅÎ ~Ú# q^•º~°∞Åú ∞ ^•_ç KÕã≤ ã¨=∞~ü ã≤OQ∑#∞
J`«x J#∞K«~∞° Å#∞ Ñ¨@∞ì‰Ωõ <ÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü∞« uflOKå~°∞ ‰õÄ_®.
P `«~åfi`« Ãã+¨<û£ HÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞ #_çzOk. HÍx, P<å_»∞ ã¨=∞~ü q[Üü∞ ã≤OQ∑‰Ωõ
=ºuˆ~HõOQÍ, [iy# ãÖÑ¶∞¨ @##∞ áÈbã¨∞Å‰õΩ Ñ¨Óã¨Q∞Æ zÛ#@∞¡QÍ K≥ÑÊ≤ #Ñ¨Ê\˜H© HÀ~°∞Öì ’
Hˆ ã¨∞ qKå~°}‰õΩ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ =∂„`«O P q^•º~°∞Å÷ ∞ xÅ|_»ÖHË áõ ÈÜ«∂~°∞.
HÍx, JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ áÈbã¨∞Å =ÚO^Œ∞ K≥ÑÊ≤ # ™êHõΔ ºO HÀ~°∞Öì ’ ™êHõΔ ºOQÍ
Ñ¨xH˜~å^Œ∞. g~°O`å HÀ~°∞Öì ’ ™êHõΔ ºO K≥ÑÊ≤ #Ñ¨ÙÊ_»∞ =∂@ =∂ˆ~Ûâß~°∞. J~Ú`Õ, ™êHΔÍºÅ∞
WzÛ# "å~°O^ŒiÖ’H˜ XHõ J=∂‡~Ú =∂„`«O „HÍãπ ZQÍ˚q∞<Õ+<¨ £ ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ f„=
L^ÕfiQÍxH˜ QÆ∞~Ô · Hõ@Åì ∞ `≥OK«∞‰õΩ#fl ^Œ∞óMÏxfl PÑ¨ÙHÀÖËHõ U_»∞ã¨∞<Î Õ H˘xfl x*ÏÅ#∞
Hõ̂H¯ã≤Ok. ^ŒÜ∞« KÕã≤ `«#xOHõ HÀ~°∞‰ì Ωõ Ñ≤Å=~å^Œx ‰õÄ_® HÀ~°∞#ì ∞ „áê^èÜÕ ∞« Ñ¨_Oç k.
D XHõ¯ ™êHõΔ ºO`À ã¨=∞~üq[Üü∞ã≤OQ∑‰Ωõ tHõΔ Ñ¨_Oç k. J~Ú`Õ D Hˆ ã¨∞Ö’ ãÔ̈~#·
™êHΔÍºÅ∞ ÖË=O@∂ xOk`«∞_»∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞‰ì Ωõ , JHõ¯_ç #∞Oz ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì QÆ_Ñ» ¨ ZHÍ¯_»∞.
DˆHã¨∞#∞ qKåiOz# <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ Jil`ü Ñ¨™êÜ«∞`ü, Z.ÔH.QÆOQÆ∂b n<˘flHõ
qt+ì̈"∞≥ #ÿ Hˆ ã¨∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. ^Œ∞~°^$Œ +ì̈=âß`«∂Î Ñ¨Å∞‰õΩ|_ç QÆey# =º‰õΩÅÎ ∞ Hˆ ã¨∞Ö’¡
W~°∞‰õΩ¯#flÑ¨ÙÊ_»∞, "åi Ñ¨Å∞‰õΩ|_ç, XuÎ_∞» Å "Õ∞~°‰Ωõ ™ê‰õΩΔ Å∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ ~å‰õΩO_®
LO_»@O =∂=¸Å∞ J#∞Éè=í "Õ∞#x J<åfl~°∞. D Hˆ ã¨∞Ö’ =uÎ_∞» Å∞ ÉÏQÍ Ñ¨xKÕã<≤ å,
ÉÏkè`∞« ~åe ¿ãflÇ≤Ï`«∞~åÅ∞ XHõ~∞° J`«ºO`« P"Õ^#Œ `À K≥ÑÊ≤ # ã¨`åºÖË <åºÜ«∞O HÀãÖ
Ñ¨xH˜ =KåÛÜ«∞x J<åfl~°∞. |Å"≥∞#ÿ =uÎ_∞» Å#∞ Z^Œ∞~˘¯#fl D J=∂‡~ÚÅ ÖÏO\˜
™ê‰õΩΔ Å HÀãÖ ~°H} Δõ `«ÑÊ¨ xãï J=ã¨~O° Jx, ÖËHáõ È`Õ ^ÕâO◊ Ö’ <Õ~° tHΔÍ <åºÜ«∂xfl
n
J=∞Å∞ KÕÜ∞« ÖË=∞x <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ "åáÈÜ«∂~°∞.
n ÃãQ· ÅÆ `À ™êHõΔ ºO F.ÔH.
=¸QÆ"å~°∞, |kè~°∞Å∞ Ãã·QÆÅ`À K≥¿ÑÊ ™êHõΔ ºO K≥Å∞¡`«∞Ok. "≥·HõÅºO HÍ~°}OQÍ
"å~°∞ W`«~°∞Å ™êÜ«∞O`À K≥¿ÑÊ ™êHõΔ ºO ÖË^• ~åÜ«∞QÆeˆQ "å~°∞ WKÕÛ ™êHõΔ ºO `«Ñ¨ÊxãïQÍ
K≥Å∞¡ÉÏ@∞ J=Ù`«∞Ok. "å~°∞ ãïQÍ „Ñ¨=∂}O KÕÜ«∞ÖË~°<Õk ™ê‰õΩ =∂„`«"Õ∞. J~Ú`Õ
HÀ~°∞ì `«QÆ∞ *Ï„QÆ`«ÎÅ`À "åi ™êHΔÍºxfl #"≥∂^Œ∞ KÕÜ«∞=K«∞Û.
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ a.Zãπ.KÒÇ¨<£ { nÑ¨H±q∞„âß
"Õ∞, 2012
177
„Ñ¨`º« HõΔ ™êHΔ̃ [Ç‘Ï~å‰õΩ *ˇÅ· ∞ tHõ?Δ
QÆ∞[~å`üÖ’ =∞`«HÖõ ’¡ÖÏÅ∞ [iy#Ñ¨ÙÊ_»∞ KÀ@∞ KÕã∞¨ H˘#fl Éˇãìπ
ÉËHõs ã¨r= ^ŒÇ¨Ï#O ˆHã¨∞Ö’ „Ñ¨`«ºHõΔ ™êH˜Δ-„Ñ¨^è•# ™êH˜Δ J~Ú#
[Ç‘Ï~å¿+H±‰Ωõ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì XHõ ãÖ=`«û~°O HÍ~åQÍ~° tHõΔ qkèOzOk.
™êH˜HˆΔ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì tHõΔ "ÕÜ∞« _»O ÉèÏ~°`« <åºÜ«∞ =º=ã¨Ö÷ ’ J`«ºO`« J~°∞^≥#· ãÖÑ¶∞¨ @#.
QÆ∞[~å`üÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`À<å‡^Œ∞Å∞ Éˇãìπ ÉËHiõ H˜ xÑ¨ÊO\Õz#Ñ¨ÙÊ_»∞ JO^Œ∞Ö’ 14=∞Ok
ã¨r=^ŒÇÏ¨ #=∞Ü«∂º~°∞. giÖ’ H˘O^Œ~∞° [Ç‘Ï~å¿+H± ‰õΩ@∞Oc‰õΩÖË L<åfl~°∞. `«# ‰õΩ@∞O|
ã¨É∞íè ºÅ∞ J`«ºO`« ^•~°∞}OQÍ =∞O@Ö’¡ =∂_ç =∞ã¨=Ù`«∂ LO>Ë „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ K«∂ã≤
#~°HÍxfl J#∞ÉèíqOz# [Ç‘Ï~å¿+H± qKå~°} ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ „áêã≤‰õÄº+¨<£‰õΩ Z^Œ∞~°∞
uiyOk. D Hˆ ã¨∞‰õΩ#fl „áê^è•#º`« s`åº `˘Å∞`« QÆ∞[~å`üÖ’ qKå~°} [iy<å, P
`«~åfi`« xáêÊHΔ̃Hõ qKå~°} HÀãÖ =∞m§ =ÚOÉÏ~ÚÖ’ qKå~°} [iáê~°∞. ~Ô O_»∞™ê~°∂¡
[Ç‘Ï~å¿+H± =ºuˆ~Hõ ™êH˜Δ (Ç¨ÏŸÃãÖì· ò q\ò<ã≥ )π QÍ =∂iáÈ~ÚOk. Hˆ ã¨∞Ö’ =ºuˆ~Hõ ™êHõΔ ºO
W¿ãÎ 18 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ W™êÎ#O@∂ a*ˇÑ≤ âßã¨#ã¨É∞íè º_»∞ =∞^è∞Œ „j"å`«û=
P"≥∞#∞ ÉˇkiOK«_O» `À [Ç‘Ï~å =∂iáÈ~ÚOk. =∂iáÈ~Ú `«ÑÙ¨ Ê_»∞ ™êHõΔ ºO K≥ÑÊ¨ _»O`À
JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ P"≥∞ "≥Å¡_çOz# JOâßÅ P^è•~°OQÍ, P"≥∞ HÀ~°∞ì#∞ Ñ¨Hõ¯^•i
Ñ¨\ ãì̃ ∞¨ #Î flO^Œ∞#, HÀ~°∞ì P„QÆÇ¨ xH˜ QÆ∞~Ô · tHõ‰Δ Ωõ QÆ∞~Ô O· k. P"≥∞`À áê@∞ P"≥∞ =∞~°^ÅŒ ∞
Ü«∂ã≤‡<£, Hˆ ã¨∞Ö’ =∞~À ™êHΔ̃. WÑ¨ÙÊ_®"≥∞, `«##∞ xOk`«∞Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ™êHõΔ ºO
K≥ÑÊ¨ =∞O@∂ D Hˆ ã¨∞Å#∞ KÕã∞¨ #Î fl „Ñ¨=ÚY ÖÏÜ«∞~ü f™êÎ Ãã`«ÖÏfi_£ ÃÑ<· Õ P~ÀÑ¨}Å∞
KÕã∂¨ Î HÀ~°∞Öì ’ XHõ „Ñ¨=∂} Ñ¨„`å<Õfl (JÑ¶_≤ qç \ò) ^•YÅ∞ KÕãO≤ k. Ñ¨Ù}ÏºxH˜ áÈ`Õ
áêÑÖ Z^Œ∞~Ô #· @∞¡ LOk Ãã`«ÖÏfi_£ Ñïã≤u÷ . =∂@ =∂iÛ# [Ç‘Ï~å¿+H±‰Ωõ tHõ"Δ ãÕ #≤
HÀ~°∞,ì P"≥∞#∞ „Ñ¨Ö’ÉèÃí Ñ>ËOì ^Œ∞‰õΩ 18 ÅHõÅΔ ∞ W™êÎ##fl Z"≥∞‡ÖËº#∞ ZO^Œ∞‰õΩ tHÕΔ K«Ö^Ë xŒ
„Ñ¨tfl™⁄ÎOk Ãã`«ÖÏfi_£. JÅ¡~‰¡° Ωõ HÍ~°}"≥∞#ÿ =ÚYº=∞O„u #ˆ~O„^Œ"∂≥ k <≥Q∞Æ `æ å~À,
[Ç‘Ï~å, Ü«∂ã≤‡<£, Ãã`«ÖÏfi_£Å∞ <≥Q∞Æ `æ å~À K«∂_®eû LOk. n
'al<≥<£ WO_çÜ«∂—
Hˆ ã¨∞Å*Ïa`å =^À^Œ~°
QÆ∞[~å`ü
=∂~°}Ç¨ÏŸ=∞O
#∞=Ùfi <Õ~O° KÕã#≤ Ñ¨Ù_»∞ K«∂ã≤# ™ê‰õΩΔ ÅO`å „áêã≤‰Äõ º+¨<‰£ Ωõ Z^Œ∞~°∞ uiQÍ~°∞.
hHõ # ∞‰õ Ä ÅOQÍ =∂iáÈÜ« ∂ ~° ∞ . #∞qfiÑ¨ Ù Ê_» ∞ L`« Î J =∂Ü« ∞ ‰õ Ω _ç q .
178
n Ñ≤ÅÅ¡ ™êHõΔ ºO K≥Å∞¡`∞« Ok
z#fl Ñ≤ÅÅ¡ ™êHΔÍºxfl =Ü«∞ã¨∞û HÍ~°}OQÍ u~°ã¯¨ iOK«_®xH˜ gÖË^¡ ∞Œ . "åà◊√§
K≥|∞`«∞#fl q+¨Ü∞« O #=∞‡^ŒQkæÆ QÍ, "åã¨=Î "Õ∞ K≥|∞`«∞<åfl~°xÑ≤¿ãÎ J^Õ K≥Å∞¡ÉÏ@∞HÍ"åe.
JO`ÕQÍx =Ü«∞ã¨∞û HÍ~°}OQÍ "åi ™êHΔÍºxfl H˘\ì̃"Ü Õ ∞« ÖËO.
- <åºÜ«∞=¸iÎ Jil`ü Ñ¨™êÜ«∞`ü, <åºÜ«∞=¸iÎ =Ú‰õΩO^ŒHõ"£∞â◊~°‡
(ÉèÏ~°`« ™êHΔÍº^è•~åÅ K«@ìOÖ’x ÃãHõΔ<£ 118Ö’ JO^Œ~°∂ ™êHõΔ ºO K≥Ñ¨Ê_®xH˜ J~°∞›ÖË#x
¿Ñ~˘¯<åfl, „Ñ¨â◊flÅ#∞ J~°÷O KÕã¨∞HÀÖËx"å~°∞, z#fl =Ü«∞ã¨∞û HÍ~°}OQÍ ¿ÇÏ`«∞|^Œú"≥∞ÿ# ã¨=∂^è•<åÅ∞
K≥ÑÊ¨ ÖËx "åi ™êHΔÍºxfl ã‘fiHõiOK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^#Œ fl ^•xÃÑ· KÕã#≤ "åMÏº#O.)
n <Õ~°ã¨∞÷_≥·`Õ #+ì̈ÑïÇ¨~°O ÖË^Œ∞
XHõ „_≥=· ~ü "åÇ¨Ï#O`Àã¨Ç¨ HõxÑ≤OK«‰Ωõ O_® áÈÜ«∂_»∞. Uà◊√¡ QÆ_zç <å uiy
~åÖË^∞Œ . P „_≥=· ~ü Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º_®? ÖË^• "åÇ¨Ï<åxfl J"Õ∞‡O^Œ∞‰õΩ JÖÏ áêiáÈÜ«∂_®?
J#flk `ÕÅÖË^Œ∞. HÍx, U_Õà◊¡ xsHõΔ} `«~åfi`« J`«x `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ `«=∞ H˘_»∞‰õΩ
HõxÑ≤OK«‰Ωõ O_® áÈ~Ú#O^Œ∞# `«=∞‰õΩ #+¨Ñì i¨ Ç¨~°O K≥eO¡ KåÅO@∂ 'HÍi‡‰õΩÅ #+¨Ñì i¨ Ç¨~°ÑÙ̈
K«@Oì — HÕ^Œ Hˆ ã¨∞"Õâß~°∞. ^•O`À "åiH˜ 2.24 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å #+¨Ñì i¨ Ç¨~åxfl
K≥eO¡ KåÅO@∂ HÍi‡Hõ #+ì̈Ñi¨ Ç¨~° Hõg∞+¨<,£ W<£#∂ûÔ~<£û HõOÃÑhx P^ÕtOzOk.
™êHΔÍº^è•~åÅ K«@Oì P^è•~°OQÍ Hõg∞+¨#~ü WzÛ# P^ÕâO◊ ãÔ̈~O· ^Õ#x ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ã¨Ê+ì̈O
KÕãO≤ k. J~Ú`Õ, J`«∞º#fl`« <åºÜ«∞™ê÷#O =∂„`«O nxfl =ºuˆ~HÕzOk. „_≥=· ~üÃÑ·
Kèåi˚+@ ‘ ∞ L#fl q+¨Ü∂« xfl ÑïQÆ}Ö’H˜ fã¨∞HÀ‰õΩO_® f~°∞Ê K≥áêÊ~°x, JO^Œ∞=Å¡
#+ì̈Ñi¨ Ç¨~°O K≥eO¡ Ñ¨Ù ‰õΩ^Œ~^° xŒ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ f~°∞Ê K≥áêÊ~°∞.
- ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì, 2008
™êHΔÍº^è•~åÅ K«@O ì (Zq_≥<û£ Ü«∂H±)ì ÃãHõ<Δ £ - 108
U_Õà◊¡ HÍÖÏxH˜ q∞Oz XHõ =ºHÎ̃ HõxÑ≤OK«‰õΩO_®áÈ`Õ P =∞x+≤ K«xáÈ~Ú LO\Ï_»x
ÉèÏqOKåÅx D ÃãHõΔ<£ K≥|∞`«∞#flk. J~Ú`Õ, <Õ~å~ÀÑ¨}Å‰õΩ QÆ∞Ô~·# "åiH˜ D ã¨∂„`«O
n
=iÎOK«^Œ∞.
"≥∞ÿ ã¨Kèü É’Å∂OQÍ...ã¨KèüˆH ã≤"å ‰õΩKèü

#Ç‘Ï É’Å∂OQÍ. =∞QÆ~ü =H©Öò ™êÉò<Õ eÜ«∂
cãπ Ç¨Ï*Ï~ü E~îü É’Öò<HÕ Í...
- ~åE N"å`«û=
('™êì~Ñü ã¡¨ —π Kèå<≥ÖòÖ’x 'k„QˆÔ \ò WO_çÜ∞« <£ ÖÏÑ¶~ì¨ ü KèåÖˇO*ò— ¿Ñ"¶ ∞£ )
179
ã¨∞„Ñ‘O P~°¤~ü !
P~°¤~ü !!
n [_ô̊Å∞ JÔ~ã¨∞‰ì Ωõ Jf`«∞Å∞ HÍ^Œ∞
U =ºHÎ̃ ‰õÄ_®, J`«x Ç¨ÏŸ^• U"≥∞<ÿ å ã¨~ˆ J`«#∞ K«\ÏìxH˜ Jf`«∞_»∞ HÍ^Œ∞. <Õ~°
qKå~°}ÏK«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ J`«_∞» KÕã#≤ tHΔÍ~°"› ∞≥ #ÿ <Õ~åxH˜QÍ#∞ qKå~°}#∞ Z^Œ∞~À¯"åeûO^Õ.
XHõ "≥∞l„¿ã\ì ò, [_ç̊ ÖË^• <åºÜ«∂kèHÍi Z=Ô~<· åã¨~ˆ <Õ~q° Kå~°}#∞ Z^Œ∞~À¯"åeûO^Õ.
[_ôÅ˚ ∞ ZHõ¯_ç#∞OKÀ PHÍâ◊#∞flO_ç T_çÑ_¨ Ö» ^Ë ∞Œ . "å~°∞ Jqhu ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ,
Jqhu L^ÀºQÆã∞¨ Å÷ ‰õΩ ™ê÷#O HõeÊOz# D ã¨=∂[O #∞~z =zÛ#"åˆ~.
- <åºÜ«∞=¸iÎ a.Z<£. JQÆ~åfiÖò (23 HÀ@¡ Éèqí +¨ºxkè ‰õΩOÉèHí À}O Hˆ ã¨∞Ö’)
(J~Ú`Õ [_ô̊Å#∞ HÍ‰õΩO_® ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ#∞ JÔ~ãπì KÕÜ«∂ÅO>Ë
=∂„`«O ~åRÑü J#∞=∞u `«ÑÊ¨ xãï. JÖÏˆQ „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎH˜ ‰õÄ_® D q+¨Ü∂« xfl `≥Åáêe.)
n <å~À¯, „Éˇ~Ú<£=∂ºÑ≤OQ∑ >ˇãÅìπ ∞ - ~å*ÏºOQÆ q~°∞^ŒOú
xOk`«∞ÅÃÑ· <å~À¯ J<åeã≤ã,π áÈb„QÍÑ¶,π „Éˇ~Ú<£=∂ºÑ≤OQ∑ =O\˜ Ñ¨sHõÅΔ ∞
[~°Ñ_¨ O» =ºHÎ̃ „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å‰õΩ ÉèOí QÆH~õ =° ∞x ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ã¨Ê+ì̈O KÕãO≤ k. XHõ"àÕ ◊
xOk`«∞_»∞ D Ñ¨sHõÅΔ ‰õΩ XÑ¨ÙÊ‰õΩ<åfl "å\˜x *ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å Hõg∞+¨<£ *ÏsKÕã#≤
=∂~°^æ ~Œ ≈° Hõ ã¨∂„`åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ KÕÜ∂« e. U =ºH˜Î g∞^• |Å=O`«OQÍ D Ñ¨sHõÅΔ #∞
~°∞^Œ~Ì å^Œ∞. D Ñ¨sHõÅΔ ∞ KåÖÏ J=∂#gÜ«∞"≥∞#ÿ q, Hõ$Ï~°"∞≥ #ÿ q, hK«"∞≥ #ÿ q.
- "Õ∞, 2010
- „Ñ¨^•è #<åºÜ«∞=¸iÎ HÔ .l.ÉÏÅHõ$+¨<‚ ,£ <åºÜ«∞=¸iÎ P~ü.q.~°gO„^Œ<,£ <åºÜ«∞=¸iÎ *ˇ.ZO.ãÖKåÖò.
n ~Ô O_»∞ ZÑ¶.π S.P~ü.Å∞ FˆH
áÈbã¨∞Å∞ J=ã¨~O° J#∞‰õΩO>Ë ~Ô O_»∞ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=∂Kå~° x"ÕkHõÅ#∞ (ZÑ¶Sπ P~ü)
^•YÅ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
n „ÃÑ·"Õ@∞ „áêH©ìã¨∞ F.ˆH
„Ñ¨Éèí∞`«fi _®Hõì~°¡ „ÃÑ·"Õ@∞ „áêH©ìã¨∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ tHΔÍã¨‡ $u (SÑ≤ã≤) HÕ^Œ <Õ~°O
HÍ^Œ∞. JÖÏˆQ Jqhu x~À^èHŒ õ K«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ ‰õÄ_® Jk <Õ~O° HÍ^Œ∞. =∞Ç¨ J~Ú`Õ
ã¨sfiã¨∞ x|O^è#Œ Å#∞ LÅ¡OÑ¶∞≤ OK«_O» J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ „Ñ¨É∞íè `«fi _®Hõ~ì ¡° „ÃÑ"· \Õ ò
„áêH©ãì ∞¨ J„Hõ=∞O HÍ^Œ∞.
- U„Ñ≤Öò, 2011
180
n Ñ¶¨ãπì Z~Ú_£ Ñ‘¡*ò - _®Hõì~ü‰õΩ zH˜`Õû „Ñ¨^è•#O
g∞ T~°∞, g∞ ¿Ñ~°∞, Z\Ï¡ „Ñ¨=∂^ŒO [iyOk? Z\Ï¡ ^•_ç [iyOk? JO@∂
qKå~°} KÕÜ∞« ‰õΩO_®, QÍÜ«∞Ñ¨_¤» "åiH˜ zH˜`û« „áê~°OaèOK«_"» ∞Õ _®Hõ~ì ü „áê^äqŒ ∞Hõ
ÉÏ^èºŒ `«. „Ñ¨=∂^•xH˜ QÆ∞~Ô #· =ºHÎ̃x KÕ~∞° ÛHÀ=_®xH˜ =ÚO^Œ∂, P `«~åfi`« zH˜`åû
ã¨=∞Ü«∞OÖ’#∂ „Ñ¨=∂^•xH˜, ^•_çH˜ ãÖ|OkèOz# „ÑüJOâßxfl, ™ê‰õΩΔ Å ãÖQÆf
_®Hõ~ì ∞° ¡ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx K«@Oì K≥ÑÊ¨ _»O ÖË^∞Œ .
- "Õ∞, 2009
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ Zãπ.a.ã≤<å› { ã≤iÜ«∞<£ *’ÃãÑ¶π
(ˆHã¨∞ qKå~°} ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ zH˜`«û KÕã≤# _®Hõì~°∞¡ ™êHõΔ ºO W"åfieû LO@∞Ok
QÆ#Hõ J#=ã¨~° „Ñ¨â◊flÅ#∞Oz "åiH˜ q=ÚHÎ̃ Hõeyã¨∂Î WzÛ# f~°∞Ê)
n „Ñ¨"≥∂+¨<£
L^ÀºQÍÅÖ’ „Ñ¨"≥∂+¨<£ HÀãÖ ã‘xÜ«∂i\˜Hõ<åfl „Ñ¨*Ï˝áê@"åÅˆH „áê^è•#ºO
W"åfie.
- ÃãÃÑOì |~ü, 2008
(Ü«ÚÑ≤Ñ≤ã≤ZÖò ˛ JÜ≥∂^èŒº„Ñ¨™ê^£ q∞„âß)
n „Ñ¨=∂^Œ ÑïÇ¨~° ÖˇH¯õ ‰õΩ "≥Ú`«OÎ r`«O ÑïQÆ}#
„Ñ¨=∂^ŒOÖ’ =∞~°}Õz# "å~°∞ JÑ¨Ê\˜H˜ `«=∞ L^ÀºQÍxH˜ ZO`« r`«O
fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~À ^•x P^è•~°OQÍ #+ì̈Ñi¨ Ç¨~åxfl HÀ~°∞Åì ∞ ÖˇH¯˜ OKåe. Hˆ =ÅO ÉËãH≤ ±
¿Ñ P^è•~°OQÍ #+ì̈Ñi¨ Ç¨~åxfl ÖˇH¯˜ OK«~å^Œ∞. _ç.Z., WO\˜ J^≥ÅÌ #∞ ‰õÄ_® ÑïQÆ}Ö’H˜
fã¨∞H˘x #+ì̈Ñi¨ Ç¨~åxfl K≥eO¡ Kåe.
- "Õ∞, 2009
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ Zãπ.a.ã≤<å› { =Ú‰õΩO^ŒH"õ ∞£ â◊~‡° (Ñ¨ÙëêÊ=∞`ÀÖÏº \©K~« ü Hˆ ã¨∞Ö’)
n "≥#∞Hõ ^•fi~°Ñ¨Ù „Ñ¨"Õâ◊O „Ñ¨=∂^ŒO
„Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÍÅÖ’H˜ "≥#∞Hõ ^•fi~°O ^•fi~å „Ñ¨"tÕ Oz# "åiÑ¨@¡ ™ê#∞Éè∂í u
K«∂Ñ≤OKåeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . "åix uiy "≥#∞Hõ ^•fi~°O #∞OKÕ ÑÖÑ≤Oz"ÕÜ∞« =K«∞Û.
„Ñ¨É∞íè `«fi L^ÀºQÍÅÖ’ xÜ«∂=∞HÍÅ∞ [i¿Ñ@Ñ¨ÙÊ_»∞ „Ñ¨H@ õ #Å∞ *ÏsKÕã,≤ ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ #∞
PÇ¨fixOKåe. JÖÏ KÕÜ∞« HõáÈ`Õ ~å*ÏºOQÆOÖ’x ã¨=∂#`«fiÑ¨Ù Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ LÅ¡OÑ¶∞≤ OK«_"» ∞Õ
J=Ù`«∞Ok. áê\ÕKåeû# x|O^èŒ#Å#∞, Hõhã¨ q^•º~°›`«#∞, W`«~° J~°›`«Å#∞
Ñ¨\Oì˜ K«∞HÀ‰õΩO_® xÜ«∂=∞HÍÅ∞ KÕ¿ãÎ Jk Ñ¨ÓiÎQÍ J„Hõ=∞O J=Ù`«∞Ok Hõ#∞Hõ K≥Å<¡ ~Õ ^° ∞Œ .
- ÃãÃÑOì |~ü, 2007
(<åºÜ«∞=¸iÎ `«~∞° }ü Kè@« s˚ { <åºÜ«∞=¸iÎ Ñ≤. ã¨^•t=O)
181
n ã¨`«fi~° ^Œ~åºÑ¨ÙÎ Ç¨Ï‰õΩ¯
HÀ~°∞Åì Ö’ #`«#Î _»HQõ Í ™êˆQ qKå~°}ÅˆH HÍ^Œ∞, áÈbã¨∞Å qKå~°}Å‰õÄ D
'ã¨`fi« ~° qKå~°}ÏÇ¨Ï‰õΩ¯— =iÎã∞¨ OÎ k. áÈbã¨∞Å∞ `«fi~°QÍ Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« ‰õΩO_® „Ñ¨tflOK«_O»
¿Ñ~°∞`À n~°H… ÍÅOáê@∞ "Õkãè ∂¨ Î LO>Ë, 'ZÑ¶Sπ P~ü— (`˘e ã¨=∂Kå~° x"ÕkHõ)#∞ H˘\˜"ì Ü Õ ∞« =∞x
HÀˆ~Ç¨Ï‰õΩ¯ xOk`«∞Å‰õΩ LOk.
(<Õ~q° Kå~°}Ï Hˆ ã¨∞Ö’¡ 'ã¨`fi« ~° qKå~°}Ï Ç¨Ï‰õΩ¯— ~å*ÏºOQÆOÖ’x PiìHÖõ ò 21
HÕ^Œ JqÉèÏ[º"≥∞#ÿ Ç¨Ï‰õΩ¯QÍ LO^Œ#flk WÑ¨Ê\˜Hˆ `Õe# JOâ◊O. D Ç¨Ï‰õΩ¯ Hˆ =ÅO
HÀ~°∞Åì Ö’ ™êˆQ qKå~°}ÅˆH HÍ^Œ∞, HÀ~°∞Öì ’¡ Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞ ™êˆQ áÈbã¨∞
`«`«OQÍxH˜ ‰õÄ_® =iÎã¨∞ÎO^Œ#flk <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ q=~°}. W^Õ ~°∂eOQ∑ ã≤aS,
_≥~Ô· HÀì̂~\ò PÑ¶π ~Ô "≥#∂º WO@e*ˇ<û£ (_çP~üS), W<£H"õ ∞£ \ÏH±û, Hõã"ì̈ ∞£ û ZÔH· û*ò
âßYÅ‰õΩ =iÎã∞¨ OÎ ^Œx ‰õÄ_® "å~°∞ q=iOKå~°∞.)
- 2008
- <åºÜ«∞=¸iÎ ã≤.HÔ . ^äHŒ ¯õ ~ü { <åºÜ«∞=¸iÎ _ç.HÔ . *ˇ<· £
n ˆHã¨∞HÀ¡*ò ‰õΩ^Œ~°^Œ∞
xOk`«∞xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨Ô~·# <Õ~å~ÀÑ¨}Å∞ KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂O QÆ#Hõ ˆHã¨∞#∞
=ÚyOKåeûOkQÍ áÈbã¨∞Å∞ HÀi<å, "≥∞l„¿ã\ì ò `«# |∞„~°#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz áÈbãπ x"ÕkHõÖ’
L#fl P^è•~åÅ∞, ˆHã¨∞ qKå~°}‰õΩ ãïáÈ`åÜ«∞#∞‰õΩO>Ë <Õ~°tHΔÍ q^è•# ã¨‡ $u (ã≤P~üÑ≤ã≤)
Ö’x ÃãHõΔ<£ 190 (1) (a) HÕ^Œ `«# JkèHÍ~åÅ#∞ LÑ¨Ü≥∂yOz P ˆHã¨∞ qKå~°}#∞
H˘#™êyOK«=K«∞Û.
- ÃãÃÑìO|~ü, 2010
(ã¨=∞`å áêsì <åÜ«∞‰õΩ_»∞ L=∂â◊OHõ~ü ã≤OQ∑ 2000= ãÖ=`«û~°OÖ’ ZxflHõÅ‰õΩ
ãÖ|OkèOz KÕã≤# Ç¨Ï`«ºÖ’ cÇ¨~ü áÈbã¨∞Å∞ PÜ«∞# x~°Ñ¨~å^Õ#x K≥Ñ≤Ê# ˆHã¨∞Ö’.)
n "åQÆ∞Å∞, =OHõÅ∞ HõÅ∞+≤`=« ∂...?
Z=~°∞ "åQÆ∞Å∞, =OHõÅ#∞, K≥~∞° =ÙÅ#∞ HõÅ∞+≤Ò« KÕã∞¨ <Î åfl~À "åˆ~ "å\˜ „Ñ¨HÍΔ à◊#‰õΩ
_»|∞ƒ K≥eO¡ Kåe.
- JHÀì|~ü, 2009 (`«q∞à◊<å_»∞Ö’x u~°∞=Ó~°∞ _≥·~ÚOQ∑ Ü«¸x@¡‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ)
n WÅ∞¡ MÏm KÕÜ∂« eûO^Õ
Z<Àfl Uà◊√Q¡ Í H˜~å~Ú^•~°∞QÍ L<åfl#∞. WÅ∞¡ MÏm KÕÜ∞« #O>Ë ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ . Ü«∞[=∂xH˜
J=ã¨~=° ∞x x~°∂Ñ≤¿ãÎ H˜~å~Ú^•~°∞ MÏm KÕÜ∂« eûO^Õ.
- ÃãÃÑOì |~ü, 2008
182
n H˜~å~Ú ÃÑOKåeûO^Õ
H˜~å~Ú^•~°∞ „Ñü<≥ÖÏ J^≥Ì K≥eã¡ ∂¨ =Î ÙO>Ë HõhãÖ S^Õà¡◊ =~°‰Ωõ MÏm KÕÜ∞« ‰õΩO_®
LO_»=K«∞Û. XHõ"àÕ ◊ J^≥Ì ZÑ¨ÙÊ_À 20-25 ãÖ=`«û~åÅ „H˜Ò« x~°~‚ ÚOz#^≥`· Õ „Ñ¨ã∞¨ `Î «
=∂Ô~¯\ò ~ˆ @∞ „Ñ¨HÍ~°O J^≥Ì x~°~‚ ÚOK«=K«∞Û. H˜~å~Ú^•~°∞ „Ñü =¸_ÕàH¡◊ À™êi 10âß`«O
J^≥Ì ÃÑOz"åfie.
- "Õ∞, 2010
n „QÍ=∞ÑÖKåÜ«∞fÅÖ’ Zã‘û, Zã‘ì i[ˆ~fi+¨<£
„QÍ=∞ ÑÖKå~Úf ZxflHõÖ’¡ Zã‘û, Zã‘,ì Faã≤Å‰õΩ i[ˆ~fi+¨<£ ãÔ̈~O· ^Õ. HÍx D
i[ˆ~fi+¨<‰£ Ωõ , q^•ºãÖã¨Ö÷ ’¡#∂, L^ÀºQÍÖ’¡#∂ PÜ«∂ =~åæÅ "åiH˜ HõeÊOKÕ i[ˆ~fi+¨<£
HÍÅÑïq∞uHõ<åfl, `«‰Ωõ ¯= HÍÅÑïq∞u LO_®e. JÖÏˆQ, ÑÖKåÜ«∞fÅ J^èºŒ ‰õΩΔ Å‰õΩ,
ã¨~°ÊOKüÅ‰õΩ ‰õÄ_® i[ˆ~fi+¨<£ =iÎã¨∞ÎOk. J~Ú`Õ, i[ˆ~fi+¨<£ HÀ\Ï 50 âß`åxfl
q∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
- "Õ∞, 2010
n ã¨~Ê° OKü#∞ `˘ÅyOK«=K«∞Û
„QÍ=∞ ÑÖKå~Úf ã¨~Ê° OKü#∞ `˘ÅyOKÕÇÏ¨ ‰õΩ¯ "å~°∞¤ ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ LOk. z`«OÎ
=zÛ#@∞¡QÍ JkèHÍ~åxfl K≥ÖÏ~ÚOK«_®xH˜ ~å*ÏºOQÆO Z=iH© J#∞=∞ux=fiÖË^∞Œ .
ZxflHõÜ∂« ºO Hõ#∞Hõ S^ÕO_»∂¡ x~°O‰õΩâ◊áêÅ# KÕ™êÎO JO>Ë ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ . ZxflÔH#· =ºHÎ̃x
'Jqâßfiã¨ f~å‡#O— ^•fi~å `˘ÅyOK«_O» „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ"∞≥ #ÿ ^Õ.
- "Õ∞, 2011
n â◊`=« ∂#O Éè=í u - J=∂‡~¸ h‰õΩ 18 Uà◊√§ xO_®Ü«∂?
J=∂‡~¸, h Jcè+Oì̈ "Õ∞~°‰Ωõ #∞=Ùfi Z=i<≥<· å ÃÑo¡ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. hHÍ ¿ãfiK«Ûù
LOk. g∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ x#∞fl |Å=O`« ÃÑ@ì_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . D ^ÕâO◊ ¿ãfiKåÛù ^ÕâO◊ .
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =∂#ã≤Hõ ÑïÑ¨Hfiõ `« ^Œâ‰◊ Ωõ =zÛ LO>Ë "åiH˜ #zÛ# ÉèÏQÆ™êfiq∞x ZOK«∞‰õΩ<Õ
Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk. JO^Œ∞=Å¡ Z=i<≥<· å ÃÑo§KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. `«=∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ x~°ƒOù kOz "åi
Jaè„áêÜ«∂Å#∞ =ºuˆ~HÕKÕO^Œ∞‰õΩ `«e¡^ŒO„_»∞Å‰õΩ Ç¨Ï‰õΩ¯ÖË^Œ∞. `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ `«=∞
H˘_»∞‰õΩ ÖË^• ‰õÄ`«∞~°∞ W`«~° ‰õΩÅO"åix ÖË^• W`«~° =∞`«O "åix KÕã∞¨ HÀ^ŒeÛ`Õ
Z‰õΩ¯=‰õΩ Z‰õΩ¯=QÍ "å~°∞ `«=∞ ãÖ|O^è•Å#∞ `≥OK«∞HÀ=K«∞Û `«ÑÊ¨ ÉˇkiOK«_®xH˜,
"ÕkOè K«_®xH˜, ^•_»∞Å∞ [iÑ≤OK«_®xH˜ "åiH˜ Ç¨Ï‰õΩ¯ÖË^∞Œ .
- "Õ∞, 2009
- <åºÜ«∞=¸iÎ =∂Ô~¯O_ÕÜ∞« Y@∂˚ { <åºÜ«∞=¸iÎ *ˇ. nÑ¨H± =~°‡
183
n Ñ≤\˜+¨<£ D*ò _çã≤‡ãπ_£ - g∞ Ñ≤\˜+¨<£#∞ `Àã≤Ñ¨ÙKåÛO
ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì ∞ XHÀ™êi HÍ~°}ÏÅ∞ `≥ÅÑ¨‰Ωõ O_®<Õ Ñ≤\ +˜ #¨ #¡ ∞ H˘\ì̃"ãÕ ∞¨ OÎ \Ï~Ú.
JÖÏ KÕÜ∞« _®xH˜ ã¨¿ÇÏ`«∞Hõ"∞≥ #ÿ HÍ~°}ÏÅxflO\˜x =∂@ =∂„`«OQÍ<≥<· å „Ñ¨™êÎqOK«‰Ωõ O_®
D Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú. nx=Å¡ P Hˆ ã¨∞#∞ K«∂¿ã <åºÜ«∞"å^Õ HÍ‰õΩO_®, =ÚYºOQÍ
Ñ≤\+˜ #¨ ~ü f„="≥∞#ÿ x~åâ◊‰Ωõ , J<åºÜ«∂xH˜ QÆ∞~°=Ù`å_»∞. `å<≥O^Œ∞‰õΩ, Hˆ ã¨∞#∞ F_çáÈÜ«∂<À
Ñ≤\ +˜ #¨ ~ü‰Ωõ `≥Å"åe. J\Ï¡Qˆ -K«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ q[˝``« À<Õ ãïQÍæ =º=Ç¨ÏiOKå#x ~°∞A=Ù
KÕã∞¨ HÀ"åeû# ÉÏ^èºŒ `«Ãã`· O« <åºÜ«∞=¸iÎ g∞^Õ LO@∞Ok. nxfl ^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞H˘x
HÕk HÀ~°∞Åì ∞ Hˆ ã¨∞Å#∞ H˘\ì̃"¿Õ ã@Ñ¨ÙÊ_»∞ `«ÑÊ¨ x ãïQÍ HÍ~°}ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åeûO^Õ.
Hˆ =ÅO XHõ¯ Ñ¨ÔŒ `À Hˆ ã¨∞#∞ _çã‡≤ ãπ KÕâß=∞O>Ë ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ .
- á¶œ*Ïã≤OQ∑‰õΩ [™êÊÖòH“~ü‰õΩ =∞^èŒº (1996), J\Ï¡ˆQ,
- Ç≤ÏO^Œ∂™êÎ<£ >ˇÿ"£∞û eq∞>ˇ_£‰õΩ Ü«¸xÜ«∞<£ PÑ¶π WO_çÜ«∂‰õΩ =∞^èŒº (1998) #_çz# ˆHã¨∞Ö’¡...
n „Ñ¨Éèí∞`«fi x~°‚Ü«∂ÅÖ’ *’HõºO ‰õΩ^Œ~°^Œ∞
„Ñ¨É∞íè `åfixˆH áêÅã‘ x~°Ü ‚ ∂« Å#∞ =ke"ÕÜ∂« e. qq^èŒ HÀ}ÏÅÖ’ PÖ’zOz U
q^è•#O ÉÏQÆ∞O@∞O^À „Ñ¨É∞íè `«fiO =∂„`«"∞Õ x~°~‚ ÚOK«QÅÆ ∞QÆ∞`«∞Ok. áêÅã‘ q^è•<åÅ
q+¨Ü∞« OÖ’<≥<· å, „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù UHõÑH¨ ÑΔõ Ù¨ x~°Ü
‚ ∂« Öˇ<· åã¨~ˆ "å\˜=Å¡ „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å‰õΩ
ÉèOí QÆO HõeyO^Œx x~°∂Ñ≤OK«ÖHË áõ È`Õ HÀ~°∞Åì ∞ *’HõºO KÕã∞¨ HÀÖË=Ù. áêÅã‘ q^è•<åÅÃÑ·
=∂ x~°Ü ‚ ∂« Å#∞ ~°∞^ŒÖÌ =Ë Ú. ~°∞^Œ~Ì å^Œ∞ ‰õÄ_®. „Ñ¨É∞íè `«fi x~°Ü ‚ ∂« xH˜ U J=HÍâ◊O
L<åfl HÀ~°∞ì *’HõºO KÕã∞¨ HÀÖË^∞Œ .
- =∂iÛ, 2008
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ Jil`ü Ñ¨™êÜ«∞`ü { ã≤.ÔH.^äŒHõ¯~ü { ZÖò.Z<£.áê~îå
(L`«Î~°„Ñ¨^ÕâòÖ’ 1997Ö’ ÉèÏQ∑Ñ¨`ü lÖÏ¡#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞~å^ŒO@∂ ^•YÅ~Ú# ˆHã¨∞Ö’)
n <À =∞Ok~ü-<À =∞ã≤^˚ £
~À_»g¡ ∞^•, [#O ¿ã^Œn~ˆ áê~°∞¯Ö’¡, W`«~° „Ñ¨*’Ñ¨Ü∂≥ QÆ ã¨Ö÷ ÏÖ’¡-=∞Ok~åÅ#∞,
=∞ã‘^Œ∞Å#∞ xi‡OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œ∞. J„Hõ=∞OQÍ =∞Ok~åÅ#∞, =∞ã‘^Œ∞Å#∞,
QÆ∞~°∞^•fi~åÅ#∞, K«sÛÅ#∞ xi‡¿ãÎ T~˘¯<Õk ÖË^∞Œ . "å\Ã̃Ñ#· `«y# K«~º° Å∞ fã¨∞HÀ"åeûOkQÍ
~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ#∞ P^Õtã¨∞<Î åflO.
- "Õ∞, 2011
n ã¨∞„Ñ‘OÃÑ·# JÑ‘ÊÅ∞ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì‰õΩ? - Hõaè TÑ¨~üÃã hKèÕ
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞Å#∞ u~°ã¯¨ iOz#O`«=∂„`å# =∞m¡ ÃÇÏ· HÀ~°∞#ì ∞ P„â◊~ÚOK«~å^Œx
J~°O÷ HÍ^Œ∞. ã¨∞„Ñ‘O u~°ã¯¨ iOz# Hˆ ã¨∞Ö’ `å*ÏQÍ Ñ¨Ù#óÑïjÅ<å Ñ≤\ +˜ <¨ #£ ∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì
qKåiOK«∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ Wk XHõ =~°=_ç HÍ~å^Œ∞. HÍx, PÜ«∂Hˆ ã¨∞ÅÖ’x J#∞‰õÄÅ
184
JOâßÅ „áêuÑ¨kHõ# q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙQÍ =∂„`«"∞Õ Hˆ ã¨∞#∞ qKåiOK«∞HÀ=K«∞Û. nxfl
"Õ∞=Ú =ºuˆ~HÕK«É’=Ú.
- =∂iÛ, 2011
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ =∂Ô~¯O_ÕÜ«∞ Hõ@∂˚ { *Ï˝#ã¨∞^è• q∞„âßÅ ÉˇOKü
(NHÍ‰õΩà◊O lÖÏ¡‰õΩ K≥Ok# QÆOQÍ^èŒ~°áêÖ’ J<Õ Zãπ.a.S. L^Àºy, Zã‘ì ãïìÑ¶≤ÔH\ò
q"å^•ã¨Ê^ŒO HÍ=_»O`À PÜ«∞# HÀ~°∞ìÔHHÍ¯~°∞. PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì PÜ«∞#‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ
f~°∞Êx=fiQÍ PÜ«∞# ã¨∞„Ñ‘O#∞ P„â◊~ÚOKå_»∞. ã¨∞„Ñ‘OÃã`· O« PÜ«∞# Ñ≤\ +˜ <¨ #£ ∞ `Àã≤ÑÙ¨ zÛOk.
^•O`À =∞m¡ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì#∞ P„â◊~ÚOz Ñ¨Ù#óÑïjÅ<å Ñ≤\ ˜+¨<£#∞ ^•YÅ∞ KÕâß_»∞. ^•xfl
‰õÄ_® HÀ~°∞ì u~°ã¨¯iOzOk. nxÃÑ· QÆOQÍ^èŒ~° =∞m¡ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì#∞ P„â◊~ÚOz#Ñ¨Ù_»∞
HÀ~°∞ì D Jaè„áêÜ«∂xfl =ºHõÎO KÕã≤Ok)
n <åºÜ«∞"åk ~åHõáÈ`Õ f~°∞Ê W=fiÖËO! - =H©Öò ™êÉò Ç¨l~üÇÏ¨ Ÿ...
<åºÜ«∞"åk `«=∞ =ÚO^Œ∞ Ç¨[~°∞ HÍHõáÈ`Õ „H˜q∞#Öò Hˆ ã¨∞Ö’¡ f~°∞Ê „Ñ¨H\õ O˜ K«Ö=Ë ∞x
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ã¨Ê+ì̈O KÕãO≤ k. tHõÅΔ ∞ Ñ¨_Õ Hˆ ã¨∞Ö’¡, ZH±ûáêsì P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕÜ∞« ÖË=∞x
K≥ÑÊ≤ Ok. Hˆ ã¨∞Ö’ Ç¨[~°∞HÍ"åeû# <åºÜ«∞"åk J^Õ Ñ¨xQÍ ~å‰õΩO_® LO>Ë, HÀ~°∞ì
K«∂ã¨∂Î T~À¯^Œx, =∞~À<åºÜ«∞"åkx HÀ~°∞ì ã¨xflÇ≤Ï`«∞_»∞QÍ xÜ«∞q∞Oz f~°∞Ê „Ñ¨H\õ ™˜ êÎ=∞x
q=iOzOk. J~Ú`Õ, f~°∞Ê „Ñ¨H\õ O˜ z# `«~åfi`« ãÖ|Okè`« <åºÜ«∞"åk =zÛ "åk™êÎ#O>Ë
‰õΩ^Œ~^° xŒ , QÔ ~· å›[~°∞‰õΩ ã¨¿ÇÏ`«∞Hõ"∞≥ #ÿ P^è•~åÅ∞ K«∂áêeûO^Õ#x <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞
ã¨Ê+Öì KÕâß~°∞. áÈ`Õ, ~åx <åºÜ«∞"åk ™ê÷#OÖ’ xOk`«∞_»∞ =∞~À <åºÜ«∞"åkx
ÃÑ@∞ìHÀ=K«∞Û. ÖËHáõ È`Õ `å"Õ∞ =∞~˘Hõix xÜ«∞q∞™êÎ=∞x HÀ~°∞ì `≥eÑ≤Ok. Hˆ ã¨∞Ö’x
<åºÜ«∞"åk =zÛ "åkOK«Háõ È`Õ ~å*ÏºOQÆOÖ’x 21= JkèH~õ } ° OÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl =ºH˜Î
rqOKÕÇÏ¨ ‰õΩ¯#∞ HÍ^Œ#ÖË=∞x <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ q=iOKå~°∞.
- Ñ¶„≤ |=i, 2011
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ =∂Ô~¯O_ÕÜ∞« Hõ@∂˚{*Ï˝#ã¨∞^è•q∞„âß
n <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∂ 'ÉÏ~ü— J^ÕâßÅ#∞ kèH¯õ iOK«O_ç
ZO`«\ h˜ K«∞_»∞, xHõ$+¨μ_ì <·≥ åã¨~ˆ P xOk`«∞x `«~Ñ° Ù¨ # ÖÏÜ«∞~°∞¡ =HÍÖÏÎ Ñ¨ÙK«∞ÛH˘x
"åkOKåeûO^Õ#O@∂ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì HÀiOk. JO^Œi `«~Ñ° Ù¨ <å "åkOKåeûO^Õ#x,
=∞Ç¨`å‡QÍOkèx K«OÑ≤# QÍ_Õû `«~Ñ° Ù¨ # ‰õÄ_® ÖÏÜ«∞~°∞¡ "åkOz# ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O
=∞#^Œx QÆ∞~°∞KÎ ãÕ O≤ k. W\©=e HÍÅOÖ’ ÉÏ~ü J™È+≤Ü∞Õ +¨#∞¡ JO>Ë, <åºÜ«∞"å^Œ∞Å
ãÖÑ¶∂¨ Å∞, ã¨=∂[OÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘xfl Ñ¶∞¨ ’~°"∞≥ #ÿ <Õ~åÅÃÑ· f„=OQÍ ã¨ÊOkã¨∂Î
Ñ¶Ö¨ Ï<å „‰õÄ~°"∞≥ #ÿ <Õ~ã° ∞¨ _÷ ç QÆ∞iOz =∞#O Z=fi~°=¸ "åkOK«~å^ŒO@∂ f~å‡<åÅ∞
185
KÕã∞¨ <Î åfl~Ú HÍx, Jk`«ÑÙ¨ Ê. P P^ÕâßÅ#∞ kèH¯õ iOz <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ Z=Ô~<· å PÜ«∂
Hˆ ã¨∞Å#∞ KÕÑ\¨ ÏìÅxHÀiOk. JÖÏO\˜ f~å‡<åÅ∞ K«@=ì ºuˆ~HõO. =$uÎÑ~¨ ° <≥u· Hõ ã¨∂„`åÅ‰õΩ,
ÉÏ~ü ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å‰õΩ Jk q~°∞^ŒOÌ . „Ñü =∞x+≤, "å_»∞ ZO`«\ ˜ Hõ~À¯@‰õΩ_»∞, „Éè+í μ¨ _ì ∞» ,
hK«∞_»∞, xHõ$+¨μ_ì ∞» , áêÑ≤+μ¨ _ì ∞» , ^Œ∞~å‡~°∞_æ ∞» , ^Œ∞+¨μ_ì ∞» J~Ú<å ã¨~ˆ P =ºHÎ̃H˜ `«##∞
HÀ~°∞Öì ’ ~°HOΔ̃ K«∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk. JO^Œ∞=Å¡ J`«xfl ~°HOΔ̃ Kåeû# ÉÏ^èºŒ `« ÖÏÜ«∞~°¡
g∞^Õ LOk. <åºÜ«∞"å^Œ∞Å ãÖÑ¶∂¨ Å∞ KÕã#≤ f~å‡<åÅ#∞, XHõ"àÕ ◊ „Ñ¨*Ï™êfi=∞º"Õ∞
HÍ"åÅ#∞‰õΩO>Ë =ºuˆ~HÕKåÅx, Ñï}Ï=∂Å∞ U"≥·<åã¨ˆ~ xOk`«∞x `«~°Ñ¨Ù#
"åkOKåeûO^Õ#x, J`«#∞ áÈbãπ J~Ú<å, L„QÆ"åk J~Ú<å, ~ˆ Ñ≤ã~ì¨ Ú<å, Ñ¶∞¨ ’~°
Ç¨Ï`åºHÍO_»‰Ωõ áêÅÊ_ç# "å_≥<· å ã¨~ˆ .
- _çÃãO|~ü, 2010
- <åºÜ«∞=¸iÎ =∂ˆ~¯O_ÕÜ∞« Y@∂˚ { <åºÜ«∞=¸iÎ *Ï˝#ã¨∞^è•q∞„âß
(HÀÜ«∞OÉ`«∂~Î ü ÉÏ~ü J™È+≤Ü∞Õ +¨<£ XHõ áÈbãπ `«~Ñ° Ù¨ # =HÍÖÏÎ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀO,
Jx KÕã#≤ f~å‡#O Hˆ ã¨∞Ö’)
n [_ç̊H˜ HõOÑ¨Óº@~ü ~å"åe
[_ô̊Å∞QÍ xÜ«∂=∞HõO HÍ=_®xH˜ HõOÑ¨Óº@~ü Ñï*Ï˝#O `«ÑÊ¨ xãï. ÖËHáõ È`Õ
"åiH˜ P L^ÀºQÍxfl u~°ã¯¨ iOK«=K«∞Û.
- 14 JHÀì|~ü, 2010
- <åºÜ«∞=¸iÎ =Ú‰õΩO^ŒH"õ ∞£ â◊~‡° { <åºÜ«∞=¸iÎ Z.P~ü.^Œ"Õ
n F „Ñ¨Éèí∞`«fi=∂ g∞‰õΩ JkèHÍ~°O ÖË^Œ∞
=∞# ã¨=∂[OÖ’ WOHÍ ¿Ñ^ŒiHõO, J*Ï˝#O`À Jã¨Ç¨ Ü«ÚÅ∞QÍ q∞yeáÈ~Ú#
yi[#∞Å#∞ Jaè=$kú ¿Ñ~°∞`À "åiH˜ `«y# Ñ¨Ù#~å"åãÖ HõeÊOK«‰Ωõ O_® x~å„â◊ÜÚ« Å#∞
KÕÜ∞« _®xH˜ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ JkèHÍ~°O ÖË^∞Œ .
- E<£, 2011
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ ÑÖKåÖò { nÑ¨H±=~°‡ { a.Zãπ. KÒÇ¨<£)
(=∞^èŒº„Ñ¨^ÕâòÖ’x #~°‡^• #kÃÑ· xi‡ã¨∞Î#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz Éèí∂™êfinè# ˆHã¨∞Ö’¡ 'Éè∂í q∞H˜
|^Œ∞Å∞ Éè∂í q∞— ã≤^•úO`«OÃÑ· ã¨∞n~°…OQÍ qKåiOz# J#O`«~°O.
n i=Óº Ñ≤\ ˜+¨<£ H˜iH˜i ‰õΩ^Œ~°^Œ∞
™êfinè#O KÕã∞¨ ‰õΩ#fl Éè∂í q∞H˜ JOu=∞OQÍ x~°~‚ ÚOz# #+¨Ñì i¨ Ç¨~°O q+¨Ü∞« OÖ’
=∞m¡ ã¨g∞HõΔ JO@∂ LO_»^xŒ , LÉèÜ í ∞« Ñ¨HÍΔ ÅÖ’ Z=~°∞ Z=iH˜ Z‰õΩ¯= K≥eO¡ z<å,
`«‰Ωõ ¯= K≥eO¡ z<å, `«=∞ x~°Ü ‚ ∞« OÃÑ· Ñ¨^Õ Ñ¨^Õ J#O`«"∞≥ #ÿ ã¨g∞HõÅΔ ∞ ‰õΩ^Œ~=° Ù.
- 15 AÖˇ,· 2012
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ l.Zãπ. ã≤OÑ¶∞‘ fi { Zãπ.*ˇ. =ÚM’áê^è•ºÜ«∞
186
n ã¨`fi« ~° Ñïëê¯~åxH˜ P^ÕtOK«ÖOË ... ("≥∞Öÿ Ï~ü¤ W^Õq∞\˜?)
xOk`«∞_çH˜ =ºuˆ~HõOQÍ J#O`«OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl Ç¨Ï`åº <Õ~°O ˆHã¨∞Ö’
qKå~°}‰õΩ HÍÅÑïq∞ux qkèOK«Ö=Ë Ú. JÖÏ KÕ¿ãÎ xOk`«∞Å∞ qKå~°} „Hõ=∞OÖ’
„Ñü^•xfl ã¨"åÅ∞ KÕã∂¨ Î ZÖÏQ˘ÖÏ qKå~°}#∞ J_»∞H¤ ˘x Hˆ ã¨∞#∞Oz |Ü«∞@Ñ¨_Õ „Ñ¨=∂^ŒO
LOk. JO^Œ∞=Å¡ `å=Ú P P^Õâßxfl W=fiÖË=Ú.
- AÖˇ,· 2012
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ ÃÇÏKü.ZÖò. ^Œ`∞« Î { ã≤.HÔ . „Ñ¨™ê^£
(Ô~·ÖËfi =∞O„u ZÖò.Z<£. q∞„âß#∞ 1975Ö’ Ô~·ÖËfi¿ãì+¨<£Ö’ 'P#O^Œ =∂sæÜ«Ú—Å∞
Ç¨Ï`«º KÕÜ«∞_»O ^Õâ◊"åºÑÎ̈OQÍ ãÖK«Å#O ã¨$+≤ìOzOk. P ˆHã¨∞ WOHÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk.
P ˆHã¨∞Ö’ F xOk`«∞_»∞QÍ L#fl ~°O[<£ kfi"Õk P<å_»∞ 27 Uà◊¡ Ü«Ú=‰õΩ_»∞. J`«#∞ F
ÖÏÜ«∞~ü. WÑ¨ÙÊ_®Ü«∞# 64 Uà◊¡ =Úãë"å_»∞. PÜ«∞# `å#∞ J=∂Ü«∞‰õΩ_çx JO@∂ 39
=∞Ok ™ê‰õΔΩÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#QÍ, JO^Œ∞Ö’ 31 =∞Ok WÑ¨Ê\˜ˆH K«xáÈÜ«∂~°∞. x*ÏxH˜ D
ˆHã¨∞ ã¨`«fi~° qKå~°} HÀãÖ ã¨∞„Ñ‘O 1992Ö’<Õ P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕã≤Ok. J~Ú<å Jk
#`«Î#_»Hõ #_»∞ã¨∂Î<Õ LOk. D ˆHã¨∞ qKå~°} JO`åxH˜ `Õnx Y~å~°∞ KÕÜ«∂ÅO@∂
^•YÅ∞ KÕã≤# Ñ≤\ ˜+¨<£Ö’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì D "åMÏº#O KÕã≤Ok. '=∞# =º=ã¨÷ J\Ï¡ LOk....
UO KÕ™êÎO...— Jx "å~°∞ x@∂ì~åÛ~°∞. ˆHã¨∞ WÑ¨ÙÊ_»∞ z=i^Œâ◊Ö’ L#flO^Œ∞# "å~Ú^•Å∞
W=fi‰õΩO_® 3 <≥ÅÖ’¡ f~°∞Ê K≥áêÊeûOkQÍ HÀ~°`åO Jx <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ J<åfl~°∞.
"≥Ú`åÎxH˜ 40 Uà◊¡ `«~åfi`« WÑ¨ÙÊ_»∞ f~°∞Ê "≥Å∞=_çOk.)
n "ÕkOè Ñ¨ÙÅ‰õΩ #+ì̈Ñi¨ Ç¨~°O W=fiO_ç
Hõã¨ì_ôÖ’ L#fl F HÍ~°ºHõ~°Î#∞ áÈbã¨∞Å∞, ^˘OQÆQÍ "≥∂ã¨QÍxQÍ K«∂Ñ≤ã¨∂Î
|Å=O`«OQÍ á¶È\’Å∞ fã≤ „Ñ¨Kå~°O KÕã≤ "ÕkOè K«_O» =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ <Õ.
JO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ PÜ«∞#‰õΩ Kèf« ãÎ Qπ _Æ £è „Ñ¨É∞íè `«fiO 5 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å #+ì̈Ñi¨ Ç¨~åxfl
K≥eO¡ Kåe. JO`ÕHÍ^Œ∞, P #+ì̈Ñi¨ Ç¨~åxfl „Ñ¨É∞íè `«fiO, PÜ«∞##∞ "ÕkOè z# áÈbã¨∞Å
#∞OKÕ =ã¨∂Å∞ KÕÜ∂« e. "≥∞xÿ OQ∑ =∂Ñ¶Ü ≤ ∂« ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ „Ñ¨[Å#∞ ã¨g∞HõiOz
áÈ~å_»∞`«∞#flO^Œ∞# _®Hõ~ì ü "≥∞Ç¨Ï=¸^£ #Ü«∞º~ü P[OÃÑ· `«ÑÙ¨ Ê_»∞ P~ÀÑ¨}Å∞ KÕã≤
Hõã_ì̈ Öô ’ ÃÑ\ì̃ "ÕkOè K«_O» =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å LÅ¡OÑ¶∞¨ <Õ. - PQÆã,ìπ 2012
n ~å*ÏºOQÍxfl LÅ¡OÑ¶∞≤ ¿ãÎ *’HõºO `«ÑÊ¨ xãï
~å*ÏºOQÆ ã¨∂„`åÅ#∞ U^≥·<å „Ñ¨Éèí∞`«fi áêÅã‘ q^è•#O LÅ¡OÑ¶≤∞¿ãÎ, qã¨Î $`«
„Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü≥∂[<åÅ s`åº *’HõºO KÕã¨∞HÀ=_»O HÀ~°∞ì ÉÏ^èŒº`«. JO`ÕQÍx, q^è•#
x~°Ü‚ ∂« ÅÖ’ QÆ∞iÎOz# Ñïq∞`«∞Å#∞ ^•@_®xH˜ gÅ∞ÖË^#Œ fl „Ñ¨É∞íè `«fi "å^Œ# K≥Å^¡ ∞Œ .
- Ñ¶„≤ |=i, 2012
- 2l. Hˆ ã¨∞Ö’, <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ l.Zãπ. ã≤OÑ¶∞‘ fi { Z.ÔH. QÆOQÆ∂b
187
n "åkOKÕO^Œ∞‰õΩ 'Ñ¨=~ü PÑ¶π J\Ïsfl— LO_»^∞Œ
'`«=∞ ã¨fiO`« Hˆ ã¨∞#∞ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ Z=Ô~<· å "åkOK«∞HÀ=K«∞Û. HÍx, g∞~°∞ g∞
`«~Ñ° Ù¨¶ # F <åºÜ«∞"åkH˜ `«ÑÊ¨ , =∞Ô~=iH© =HÍÖÏÎ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ g∞‰õΩ Ç¨Ï‰õΩ¯ÖË^∞Œ . Jk
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å K«\ÏìxH˜ =ºuˆ~HõO. JO`ÕHÍ^Œ∞, x*ÏxH˜ Z=Ô~<· å =∂ Hˆ ã¨∞#∞ "Õ∞"Õ∞
"åkOK«∞‰õΩO\Ï=∞O>Ë Jk F Ç¨Ï‰õΩ¯ HÍ^Œ∞. HÀ~°∞ì ÑïjeOz ã¨~ˆ #O@∞Ok. JO`Õ—.
- EÖˇ,· 2012
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ =∂Ô~¯O_ÕÜ∞« Y@∂˚ { *Ï˝# ã¨∞^è•q∞„âß
(i>ÿ̌~~° Ú# F L#fl`åkèHÍi `«# HõOÃÑh `«~Ñ° Ù¨¶ # "åkOK«_®xH˜ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ PÜ«∞#‰õΩ
P J~°›`« ÖËÔŒ @∂ `ÕeÛ# Hˆ ã¨∞Ö’.)
n i>ÿ̌~¤ü `«~åfi`« f~°∞Ê... W^ÕO =º=ã¨?÷
ã¨sfiã¨∞ ã¨=∞ã¨ºÅ Hˆ ã¨∞Ö’¡ L^ÀºyH˜ i>ˇ~ÿ "ü ∞≥ O\ò =Ü«∞ã¨∞û =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞, ™ês...g∞
`˘ÅyOÑ¨Ù ã¨~Ô O· k HÍ^Œx JO@∞<åflO. =∞#k U ~°H"õ ∞≥ #ÿ =º=ã¨?÷ nxfl =∞#O Uà◊¡
`«~|° _ç K«H¯õ k^ŒÖÌ HË áõ È`«∞<åflO. (LitHõΔ‰õΩ QÆ∞Ô~·# "å~°∞ ~å„+ì̈ÑüH˜ ÃÑ@∞ìH˘#fl HõΔ=∂aèHõΔ
Ñ≤\ ©+¨#¡ *’HõºOÃÑ· ^•YÅ~Ú# ˆHã¨∞Å qKå~°} ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ) - U„Ñ≤Öò, 2012
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ Zãπ.l.=ÚM’áê^è•ºÜ«∞ l.Zãπ.ã≤OÑ¶≤∞fi.
n "åÇ¨Ï# ™êfinè#O ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ
~°∞}ÏÅ HÕ^Œ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã#≤ "åÇ¨Ï<åÅ ™êfinè#O Hˆ ã¨∞Ö’¡ ÉÏºO‰õΩÅ∞, Pi÷Hõ
ãÖã¨Å÷ ∞ i[~üfi ÉÏºOH± =∂~°^æ ~Œ ≈° Hõ ã¨∂„`åÅ#∞ `«ÑÊ¨ Hõ áê\ÕKåeûO^Õ. JO`ÕQÍx,
|Å=O`«OQÍ "åÇ¨Ï<åÅ#∞ fã¨∞HÔ à◊_¡ ®xH˜ gÅ∞ ÖË^∞Œ . – #=O|~ü, 2011
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ PÅÎ=∞ãπ Hõc~ü { ã≤iÜ«∞ãπ É’ÃãÑ¶π { Zãπ.Zãπ.x[˚~ü
n QÆ∞~°∞=Ù#∞ H˘_ç`Õ _çã≤‡ãπ
QÆ∞~°∞=Ù QÆ∞O_®ÖÏ =º=Ç¨ÏiOz „Ñ≤xûáêÖò<Õ H˘@ì_O» f„="≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O. QÆ∞~°∞=Ù
ã¨=∂[OÖ’ XHõ =∂~°^æ iŒ ≈ÖÏ LO_®e. HÍx, `«# „Ñ≤xûáêÖòÃÑ<· Õ KÕ~ÚKÕã∞¨ ‰õΩ#fl =ºHÎ̃
P ãÖã¨Ö÷ ’ LO_»\ÏxH˜ `«Q_Æ ∞» . qKå~°}Ï x"ÕkHõ J#O`«~O° „Ñ≤xûáêÖò J`«xfl _çã‡≤ ãπ
KÕÜ∞« _»O ãÔ̈~O· ^Õ. - Ñ¶≤„|=i,2008
n ÉÏ|∞Å J=QÍÇ¨Ï# ãÔ̈~O· k HÍ^Œ∞
<åºÜ«∞ =º=ã¨÷ JO>Ë „Ñ¨É∞íè `«fiO `«ÑÙ¨ Ê_»∞ J=QÍÇ¨Ï#Ö’ LOk. ZO^Œ∞HõO>Ë `å"Õ∞
x^è∞Œ Å#∞ ã¨=∞‰õÄ~°∞Û`«∞<åflO Hõ#∞Hõ, =∂ PkèÑ`¨ º« "Õ∞ ™êQÍÅ#fl ÉèÏ=#Ö’ L<åfl~°∞.
MÏmÅ#∞ xOÑ¨_®xH˜ "Õ∞=Ú "åix JÉèíºiúOKåÅ#∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. MÏmÅ#∞ ÉèísÎ
KÕÜ∂« Å#flÑ¨ÙÊ_»∞ JkèHÍ~°∞¡ Ñ¨Å∞ JÉèºí O`«~åÅ#∞ =ºHõOÎ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. ~å„ëêìÅ∞ D `«ÑÙ¨ Ê_»∞
J=QÍÇ¨Ï##∞Oz |Ü«∞@Ñ¨_ç HÀ~°∞Åì #∞ ãïQÍ Ñ¨xKÕÜ∞« x"åfie.
- JHÀì|~ü, 2011
- <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ _ç.ÔH. *ˇ·<£ { Z.P~ü.^Œ"Õ { Zãπ.*ˇ.=ÚM’áê^è•ºÜ«∞
188
n ¿Ñ^Œ"å_ç <Õ~O° L^ÀºQÍxH˜ KÕ@∞
XHõ áê~îâ° ßÅ J>ˇO_»~ü |Ü«∞\˜"åi<≥=i<À K≥OÑ¨"å~ÚOKå_»∞. KÕã#≤ `«ÑÙ¨ Ê_»∞
Ñ¨xH˜QÍ#∞ "≥∞l„¿ã\ì ò J`«xH˜ <≥Å~ÀAÅ *ˇÅ· ∞ tHõΔ "Õâß_»∞. ^•O`À P J>ˇO_»~ü
JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ "≥àÏ¡_∞» . JHõ¯_» HÀ~°∞ì J`«xH˜ *ˇÅ· ∞ tHõ‰Δ Ωõ |^Œ∞Å∞QÍ 500 ~°∂áêÜ«∞Å
[i=∂<å qkèOzOk. tHõ‰Δ Ωõ QÆ∞~Ô O· ^Œ∞# ã¨∂¯à◊¡ _çÑÓ¨ º\˜ _≥~Ô· Hõ~ì ü J`«xfl L^ÀºQÆOÖ’Oz
`˘ÅyOz "Õâß_»∞. KÕã#≤ <Õ~åxH˜, "Õã#≤ tHõΔ (L^ÀºQÆOÖ’Oz `˘ÅyOK«_O» ) ã¨||∞QÍ
ÖË^xŒ , J`«xfl uiy L^ÀºQÆOÖ’H˜ fã¨∞HÀ"åeûOkQÍ ÑïáêÅ<å „\˜|∂º#Öò P^ÕtOzOk.
nxÃÑ· JÑ‘ÊÅ∞#∞ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì u~°ã¯¨ iOzOk. J~Ú`Õ, `«ÑÙ¨ Ê KÕã#≤ L^ÀºyH˜ "Õã#≤ tHõΔ
q+¨Ü∞« OÖ’ HÀ~°∞Åì ∞ *’HõºO KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ gÅ∞ÖË^xŒ „Ñ¨É∞íè `«fiO "åkOzOk. D
"å^Œ# ã¨¿ÇÏ`«∞HõOQÍ ÖË^xŒ tHõΔ q+¨Ü∞« OÖ’ ~åR „Ñ¨É∞íè `«fiO `«ÑÊ≤ ^ŒO KÕãO≤ ^Œx, ÃÑQ· Í
HÀ~°∞Åì *’HÍºxfl „Ñ¨tflOK«_O» Uq∞@x ~åR „Ñ¨É∞íè `«fi"å^Œ##∞ `Àã≤ÑÙ¨ KåÛ~°∞. P J>ˇO_»~ü
KÕã#≤ hK«"∞≥ #ÿ <Õ~O° Ug∞ÖË^xŒ , „\˜|∂º#Öò f~°∞Ê ãÔ̈~O· ^Õ#x ã¨∞„Ñ‘O <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞
ã¨Ê+ì̈O KÕâß~°∞. - Ñ¶≤„|=i, 2008
n ÅOK«O 250 ~°∂áêÜ«∞Å∞ ! f~°∞Ê‰õΩ 17 Uà◊√!¡ !
ÃÑo¡ |ã¨∞û#∞ PÑ≤# XHõ áÈbãπ P |O_çH˜ ãÖ|OkèOz# Ñ¨„`åÅ#∞ K«∂Ñ≤OK«=∞x
HÀ~°_O» `À "å~°∞ Jxfl Ñ¨„`åÅ#∂ K«∂Ñ≤OKå~°∞. HÍx, 250 ~°∂áêÜ«∞Å∞ W¿ã<Î Õ |O_çx
áÈx™êÎ#<åfl_»∞ P áÈbãπ. HÍy`åÅ∞ Jhfl K«∂Ñ≤OKåO Hõ^•... ZO^Œ∞‰õΩ _»aƒ"åfiÅx
„Ñ¨tflOKå~°∞ |O_ç"å~°∞. ^•O`À P HÍy`åÅxflO\˜x LOK«∞H˘x, g∞~°∞ g\˜x áÈbãπ
¿ã+ì <¨ ‰£ Ωõ =zÛ fã¨∞‰õΩá⁄=∞‡x, |O_çx =∂„`«O =keÃÑ\Ïì_∞» . nO`À |O_ç Ü«∞[=∂x
Jqhu x~À^èHŒ õ âßY#∞ P„â◊~ÚOz ¿ã+ì <¨ Ö£ ’<Õ áÈbãπ L^ÀºyH˜ ÅOK«O Wã¨∂Î Ñ¨\Kì˜ åÛ_»∞.
áÈbãπ KÕã#≤ <Õ~O° ~°∞A"≥· U_®k *ˇÅ· ∞ tHõΔ Ñ¨_Oç k. HÍx, P áÈbãπ ÃÇÏ· HÀ~°∞‰ì Ωõ
"≥àQ¡◊ Í JHõ¯_» ‰õÄ_® Hˆ ã¨∞ F_çáÈ=_»O`À ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞#ì ∞ P„â◊~ÚOKå_»∞. ã¨∞„Ñ‘OÃã`· O«
<Õ~°O ~°∞A"≥·O^Œx, HÕk HÀ~°∞ìÅ∞ WzÛ# f~°∞ÊÖ’ `«¿ÑÊg∞ÖË^Œx ã¨Ê+ì̈O KÕã≤Ok.
HÍHõáÈ`Õ 17 Uà◊¡ „H˜Ò« [iy# <Õ~O° QÆ#∞Hõ tHΔÍHÍÖÏxfl 6 <≥ÅÅ‰õΩ `«yOæ z "Õã∂¨ Î
f~°∞Ê#∞ „Ñ¨‰\õ O˜ zOk. - 2008
„Ñ¨ = ÚY ÖÏÜ« ∞ ~ü =∞$`« ∞ ºO[Ü« ∞ ~å=Ù 46 Uà◊ ¡ ˆ H
"≥∞Öÿ Ï~ü.¤ ..Ü«∞=∞^è~Œ ‡° ~å*Ï '"≥QÆ∞O_≥ áÈ@∞`À Ñ¨~Ö° ’HÍxH˜ "≥oá¡ ÈÜ«∂_»∞. JHõ¯_» PÜ«∞#
g∞H˜k <åºÜ«∞=∂? <å =Ü«∞ã≤ûOHÍ 46 Uàı¡. JO>Ë g∞~°∞ „Ñ¨™êkOz#
∞ÿÖÏ~ü¤...F Ü«∞=∞^èŒ~°‡~å*Ï... g∞H˜k <åºÜ«∞=∂?
#∂ˆ~à◊¡ =∂#=rq`«OÖ’ ã¨QÆOHõ<åfl `«‰õΩ¯=. =∂#=
ã¨QÆ@∞ PÜ«Ú~åúÜ«∞O fã¨∞‰õΩ<åfl 20 Uà◊√¡ `«‰õΩ¯=. "≥∞ÿÖÏ~ü¤...WO`« z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’
<å‰õΩ QÆ∞O_≥áÈ@∞ Uq∞\˜? <å‰õΩ =∞~°}tHõ#Δ ∞ qkèã∂¨ Î Z\Ï¡ f~°∞Ê K≥|∞`å=Ù? U K«@Oì Ö’#∂
Wk ÖË^Œ∞. ã¨Ç¨Ï[ <åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ‰õΩ Ãã·`«O Wk q~°∞^ŒúOHÍ^•? U HÀ}OÖ’ K«∂ã≤<å
Wk J<åºÜ«∞O. z„`«QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ U"À `«Ñ¨ÙÊ_»∞ ÖˇHõ¯Å∞ ~åâß_»∞. "≥∞ÿÖÏ~ü¤...Wk KåÖÏ J<åºÜ«∞O—
Jx "åkOKå_»∞. nxH˜ Ü«∞=∞^èŒ~°‡~åA '=∂#"å #∞=Ùfi ˆHã¨∞Å∞ "åkOz, "åkOz
J„Hõ=∞OQÍ ãÖáêkOz#^ŒO`å ÖˇHõ¯"Õ¿ãÎ h =Ü«∞ã¨∞û #∂ˆ~à◊√¡QÍ `ÕeOk— Jx ["åaKåÛ_»∞.
189
<åºÜ«∞^Õ=`« JO^è∞Œ ~åÅ∞-<åºÜ«∞=¸ QÆ∞_ç^¤ Õ

1979Ö’ F ~ÀA ^ÕâO◊ LeH˜¯Ñ¨_Oç k. P =∞~°∞ã¨\ ˜ ãÖ=`«û~°O ‰õÄ_® F
~ÀA WÖÏ<Õ [iyOk. áÈbã¨∞Å Hõ~¯° +¨`fi« O Ñ¨~åHÍ+¨‰ª Ωõ KÕ~∞° ‰õΩ#fl ~ÀAÅq. ÉèQí ÅÆ ∂Ê~°∞
áÈbã¨∞Å∞ `å=Ú Ñ¨@∞ìH˘#fl 33 =∞Ok Ü«Ú=‰õΩÅ#∞ <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ∞QÍ `ÕÖÛË ã≤, "åi Hõ#∞QÆ∞_»#¡ ∞,
QÀà◊#¡ ∞ f¿ã =∞OQÆe Hõu,Î ^Œ|ƒ#O (ÃÑ^ŒÌ ã¨∂k) `À ÃÑH˜eOz "Õã≤ HõàÖ¡◊ ’¡ Ü«∂ã≤_#£ ∞
áÈã≤ áêâ◊qHõOQÍ Ç≤ÏOã≤Oz# ~ÀAÅ∞. D ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ ^Õâ◊ „Ñ¨[Å#∞ ëêH±‰Ωõ QÆ∞iKÕâß~Ú.
`«Å∞K«∞‰õΩO>Ë<Õ QÆ∞O_≥Å∞ =∞O_Õ ãÖÑ¶¨∞@#. P@qHõ ™ê„=∂[ºOÖ’ L<åfl"≥∂,
„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºOÖ’ L<åfl"≥∂ `ÕÅ∞ÛHÀÖËx Ñïã≤u÷ .
P<å\˜ áÈbã¨∞Å J=∂#∞+¨ „H©_‰» Ωõ |Å~Ú âßâ◊fi`« JO^è∞Œ Å∞QÍ, JO^èqŒ HÍ~°∞Å∞QÍ
=∂iáÈ~Ú# "å~°∞ WOHÍ |uH˜ L<åfl~À ÖË^À `≥eÜ«∞x Ñïã≤`÷ ∞« Ö’¡ 2010Ö’ XHõ
"å~°Î =zÛOk. áÈbã¨∞Å qHõ$`« KÕ+Åì¨ ‰õΩ K«zÛáÈ~Ú# "å~°∞áÈQÍ, =∞iH˘O^Œ~∞° |`«∞‰õΩ
^≥~∞° =Ù HÀãÖ =Åã¨áÈ~Ú# "å~°∞. H˘O^Œ~∞° =∂„`«"∞Õ ÉèQí ÅÆ ∂Ê~°∞ „áêO`«OÖ’ q∞yeáÈÜ«∂~°∞.
giH˜ P<å\˜ ãÖÑ¶∞¨ @# QÆ∞~°∞‰Î Ωõ =¿ãÎ WÑ¨Ê\˜H© QÆ∞O_≥Å∞ =∞O_»∞`«∂<Õ L<åfl~Ú. giH˜
`«=∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ Z\Ï¡ LO\Ï~À ‰õÄ_® `≥eÜ«∞^Œ∞.
'ÉèíQÆÅ∂Ê~ü Éˇ·¡O_çOQ∑û— ¿Ñ~°∞`À K«i„`« HÔ H˜¯# D Hˆ ã¨∞Ö’ P<å\˜ ÉèÏ~°`« „Ñ¨^•è #
<åºÜ«∞=¸iÎ "≥.· q.K«O„^ŒK∂« _£ =∂\Ï¡_#ç Ñ¨ÙÊ_»∞, 'D ^Õâ◊ „Ñ¨[Å∂, HÀ~°∂ì U^À F
~ÀA ÉèQí ÅÆ ∂Ê~ü qKå~°}Ï Mˇn· Å∞ J`«ºO`« J=∂#∞+¨"∞≥ #ÿ z„`«ÇÏ≤ Oã¨Å‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º~°#fl
Hõi#î "åãÎ̈"åxfl `≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï~°∞. áÈ~Ú# Hõà#¡◊ ∞ HÀ~°∞ì ZÖÏQÆ∂ `≥ÑÊ≤ OK«Ö^Ë ∞Œ . HÍx,
<Õ~ã° ∞¨ Å÷ #∞ tHÕΔ K«_®xH˜ "åix Ñ¨@∞ìHÀ"åe. JÑ¨ÙÊ_Õ WÖÏO\˜ J=∂#∞ëêÅ∞ =∞~À™êi
[~°Q‰Æ Ωõ O_® LO\ÏÜ«∞#fl Pâ◊ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok— Jx J<åfl~°∞. Hõ~¯° +¨μÖˇ#· áÈbã¨∞ÅÃÑ·
WOHÍ qKå~°} [~°QÖÆ ^Ë OŒ >Ë áÈbã¨∞ =º=ã¨÷ HÀ~°∞‰õΩ<Õ „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO D ^ÕâO◊ Ö’
n
L#fl>Ë¡ Hõ^•!
(D ^Œ∞~å‡~°æÑ¨Ù ãÖÑ¶¨∞@#Å „¿Ñ~°}`À Ç≤ÏOnÖ’ „Ñ¨HÍâò~°≠∂ 'QÆOQÍ[Öò— ã≤x=∂ =zÛOk)
XH˘¯Hõ¯\˜ qO@∞O>Ë
L„QÆ^„Œ QÆ"∞≥ ,ÿ <≥`∞« ~Î ∞° Öò LiH˜
L<å‡kx J~ÚáÈ`«∂,
L<å‡^Œ∞<≥fl· áÈ`«∂,
`«ÅÅ∞ ÃÑiH˜ qã≤iáêˆ~ã≤
Kå"À |`«∞HÀ `ÕÖÛË ã¨=∞~å<≥fl· K≥Å~ˆ QÆ∞`«
- @OHõâßÅ Jâ’H±
190
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ ¿ã=‰õΩÅ∞ HÍ~°∞!?
'<åºÜ«∞"å^Œ∞ÅO "Õ∞=Ú. Z=iH© ¿ã=‰õΩÅO HÍ^Œ∞—–JO@∂ "åkOKå~À ã‘xÜ«∞~ü
<åºÜ«∞"åk. D"å^Œ# U =∂=¸Å∞ "≥∞l„¿ãì\ò =ÚO^À HÍ^Œ∞. ™êHΔÍ`«∂Î =∞# ÉèÏ~°`«
„Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ HÔ .l. ÉÏÅHõ$+¨<‚ £ =ÚO^Œ∞. '"Õ∞=Ú ZÖÏO\˜ ¿ã=#∂, "å^Œ–„Ñü"å^Œ∞Å‰õΩ
JO^Œ*ËÜ«∞_»O ÖË^Œ∞. Jk `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç... =∞Ç¨„Ñ¨Éè’— JO@∂ ã‘xÜ«∞~ü <åºÜ«∞"åk
J#∂Ñπ KèÒ^Œi „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ =ÚO^Œ∞ xHõ¯zÛùQÍ "åkOK«_O» `À PÜ«∞# HõOQÆ∞u<åfl~°∞.
XHõ <åºÜ«∞"åk PÜ«∞#‰õΩ JÑ¨ÊyOz# ˆHã¨∞#∞ ãïQÍ #_»Ñ¨HõáÈ`Õ, J=ã¨~°"≥∞ÿ#
Ñ¨„`åÅ#∞ ^•YÅ∞ KÕÜ«∞Hõ x~°¡HõΔ ºO =Ç≤Ï¿ãÎ, ^•xH˜ #+¨ìáÈ~Ú# Ñ≤\ ˜+¨<£^•~°∞_»∞ '<å‰õΩ
#+ì̈O [iyOk. nxH˜ <åºÜ«∞"å^Õ HÍ~°}O, JO>Ë `«¿ÑÊq∞\˜— Jx „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ
P ÖÏÜ«∞~ü#∞ „Ñ¨tflOKå~°∞.
nxH˜ P <åºÜ«∞"åk U=∂„`«O `À„@∞ Ñ¨_»‰õΩO_® '=∞Ç¨„Ñ¨Éè’... XHõ <åºÜ«∞"åk
¿ã"åÖ’áêxH˜ áêÅÊ_»¤@∞ì K«∂¿Ñ Ü«∞O„`åOQÆO UnÖË^Œ∞. JO`ÕHÍ^Œ∞. Ñ≤\ ˜+¨<£^•~°∞‰õΩ
W|ƒOk U"≥∞ÿ<å LO>Ë ZO`« =∞Ok <åºÜ«∞"å^Œ∞Å<≥·<å ÃÑ@∞ìHÀ=K«∞Û Hõ^•? PÜ«∞##∞
Z=~°∞ PÑ¨Ù`«∞<åfl~°∞? "Õ∞"Õ∞g∞ Hõ¡~ÚO\ò‰õΩ ¿ã=KÕÜ«∞_»O ÖË^Œ∞— Jx q=iOKå~°∞ P
KèÒ^Œi QÍ~°∞.
nO`À „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ =∞iO`« W|ƒOk Ñ¨_çáÈ~Ú 'WÖÏO\˜=∂@Å∞
qO@∞#flO^Œ∞‰õΩ ÉÏ^èŒQÍ LOk. ÖÏÜ«∞~°∞¡, Hõ¡~ÚO@¡‰õΩ ¿ã= KÕÜ«∞_»O ÖË^Œ#_»O Uq∞\˜—
Jx PÜ«∞# P"Õ^Œ# =ºHõÎOKÕâß~°∞. 'XHõ"Õà◊ g∞ "å^Œ# „Ñ¨HÍ~°O, Hõ¡~ÚO@¡‰õΩ ¿ã= KÕÜ«∂eû#
|~°∞=Ù ÉÏ^èŒº`«Å∞ ÖÏÜ«∞~°¡‰õΩ ÖË<ÕÖË=x JO>Ë ^•xfl <Õ#∞ P"≥∂kOK«ÖË#∞— Jx J<åfl~°∞.
WO`«‰Ωõ WÖÏO\˜ "å^Œ##∞ P ÖÏÜ«∞~ü ZO^Œ∞‰õΩ KÕã#≤ @∞¡? ZO^Œ∞HõO>Ë 'qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å
K«@Oì — „Ñ¨HÍ~°O ¿ã"åÖ’áêxH˜QÍ#∞ #+ì̈ÑïÇ¨Ï~°O K≥e¡OKåeû LO@∞Ok. XHõ <åºÜ«∞"åkH˜
=∞#O ˆHã¨∞#∞ WzÛ Ñ¶‘A W™êÎO. HÍx P <åºÜ«∞"åk ˆHã¨∞#∞ ãïQÍKÕÜ«∞_»∞. JÑ¨ÙÊ_»∞
Ñ≤\ ˜+¨#~°¡ QÆ`ÕOHÍ#∞. =∞i ÖÏÜ«∞~°∞¡ Ñ¶‘A fã¨∞‰õΩx =∞#‰õΩ JOkOKÕk '¿ã=— J=Ù`«∞O^•?
HÍ^•? J#fl „Ñ¨â◊fl `«Öˇ`«Î_»O`À P KèÒ^ŒiQÍ~°∞ WÖÏO\˜ "å^Œ# KÕâß~°∞.
XHõ Ñ≤\ ˜+¨#~ü `«# ÖÏÜ«∞~ü ãïQÍæ ÖËHõáÈ=_»O =Å¡ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ á¶È~°OÖ’ ˆHã¨∞
^•YÅ∞ KÕâß_»∞. P ˆHã¨∞ '*ÏfÜ«∞ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å q"å^•Å Ñïëê¯~° Hõg∞+¨<£ (NCDRC)—
^•HÍ =zÛOk. JHõ¯_» Hõg∞+¨<£, [iy# ¿ã"å Ö’áêxH˜ QÍ#∞ <åºÜ«∞"åk ÉÏ^èŒ∞º_Õ#x,
PÜ«∞# #+ì̈ÑïÇ¨~°O K≥e¡OKåeûO^Õ#O@∂ f~°∞Ê K≥Ñ≤ÊOk. P f~°∞Ê#∞ ã¨Ç≤ÏOK«x q.l
*’+≤ J<Õ P <åºÜ«∞"åk ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ìÔHHÍ¯~°∞.
P ˆHã¨∞Ö’<Õ D Pã¨H˜ÎHõ~° "å^Œ„Ñü"å^•Å∞ [iQÍ~Ú. _»|∞ƒÅ∞ K≥e¡Oz ¿ã"å
Ö’ÑÖ [iyO^ŒO>Ë<Õ 'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ ~°HõΔ} K«@ìO— HÕ^Œ #+ì̈ ÑïÇ¨~åxfl HÀˆ~ J=HÍâ◊O
LOk. JO^Œ∞=Å¡<Õ áêÑÖ P ã‘xÜ«∞~ü <åºÜ«∞"åk KèÒ^ŒiQÍ~°∞ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ ¿ã=<Õ
KÕÜ«∞_»O ÖË^ŒO@∂ "å^Œ#‰õΩ kQÍ~°∞. n
(H˘O`«=∞Ok <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ Z\Ï¡ "åk™êÎ~À K≥¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ W^À L^•Ç¨Ï~°}.)

- '>ÿ̌"£∞û PÑ¶π WO_çÜ«∂— _çÃãO|~ü 2008
191
'ã¨"∞≥ ‡Å#∞ U K«@Oì HÕ^•, '|O^£‰Ωõ , 'Ç¨Ï~åÎÖò—‰õΩ 'ã¨"∞≥ ‡—‰õΩ =∞^èºŒ ÃÑ^ŒÌ
`Õ_®Å∞ ÖË=x, JxflO\˜ Ñ¶e¨ `åÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù XHõ>Ë
U P^ÕâßÅHÕ^• ã¨∞„ÑO‘ HÀ~°∞ì QÆ#Hõ 'ã¨"∞≥ ‡—#∞ x¿+kèOKåÅO@∂ ^•YÅ~Ú# XHõ
x¿+kèOK«Ö^Ë ∞Œ — „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "å[ºO (Ñ≤Öò)#∞ `Àã≤ÑÙ¨ zÛ#
– Ñ¶≤„|=i, 2008 ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ–
- „Ñ^¨ •è # <åºÜ«∞=¸iÎ ÔH.l.ÉÏÅHõ$+¨‚<£{ 1997Ö’ '|O^£ — #∞ ˆ H ~° à ◊ ÃÇ· Ï HÀ~° ∞ ì
<åºÜ«∞=¸iÎ Ñ≤.ã¨^•t=O x¿+kèOzOk. áœ~°∞Å „áê^äqŒè ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ Ç¨ÏiOKÕ
q^èOŒ QÍ |O^£Å∞ L<åflÜ«∞O@∂ ^Õâ◊ <åºÜ«∞K«i„`«Ö’
|O^£ ÇÏ¨ ~åÎÖò ã"¨ ∞≥ ‡ `˘e™êiQÍ Hˆ ~°à◊ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì ãÖK«Å<å`«‡Hõ f~°∞Ê#∞
„Ñ¨H\õ O˜ zOk. P `«~åfi`«, P f~°∞Ê ã¨~Ô O· ^Õ#O@∂
1998Ö’ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì ã¨Ê+¨ìO KÕã≤Ok. ^•O`À
JÑ¨Ê\˜ #∞Oz WÑ¨Ê\˜ ^•HÍ D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ
"å^Œq"å^•Å∞ H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ L<åfl~Ú. „jÅOHõÖ’
'`«q∞à◊ e|ˆ~+¨<£ >ÿ̌Q~Æ ûü — (ZÖò\ \˜ D ˜ )‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fi
¿ã#Å‰õΩ =∞^èºŒ L^è$Œ `«OQÍ áÈ~å@O H˘#™êQÆ∞`«∞#fl <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’, `«q∞à◊<å_»∞Ö’x „jÅOHõ
`«q∞à◊√Å Ñï~°HõΔHõ L^Œº=∂xH˜ K≥Ok#"å~°∞, ã¨"≥∞‡‰õΩ Ñ≤Å∞Ñ¨Ùx=fi_»O`À ^•xfl
x¿+kèOKåÅO@∂ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ '„Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "åº[ºO— ^•YÅ~ÚOk. P Hˆ ã¨∞
qKå~°} ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ ÉÏÅHõ$+¨<‚ £ „Ñüã¨ÊOkã¨∂Î ã¨"∞≥ ‡Å`À HÀ~°∞Åì Hˆ O
Ñ¨x JO@∂ „Ñ¨tflOKå~°∞. Wk „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ ^ÕâO◊ . „Ñü XHõ¯iH˜ `«=∞ Jaè„áêÜ«∂Å#∞
=ºHõOÎ KÕ¿ã Ç¨Ï‰õΩ¯ LO^Œx J<åfl~°∞. 'ã¨"∞≥ ‡—Å#∞ '|O^£— 'Ç¨Ï~åÎÖò— Å`À ã¨=∂#OQÍ
ÑïQÆ}O˜ KÕO^Œ∞‰õΩ PÜ«∞# x~åHõiOKå~°∞.
nnn
Hˆ ~°àÖ◊ ’ 1997 PQÆãÖìπ ’ q"å^•ã¨Ê^ŒOQÍ =∂i ãÖK«Å<å`«‡Hõ f~°∞Ê‰õΩ HÍ~°}"≥∞#ÿ

'|O^£— Ñ≤Å∞Ñ¨Ù#∞ JHõ¯_ç ã≤ÑZ≤ O WzÛOk. J~Ú`Õ ãïQÍæ 11 Uà◊¡ `«~åfi`« (PQÆã∞¨ ì
2008) Ñ¨tÛ=∞ ÉˇOQÍÖòÖ’ J^Õ ã≤Ñ≤ZO |O^£Å#∞ =ºuˆ~HÕzOk. ã≤OQÆ∂~üÖ’
\Ï\Ï"≥∂\Ï~üû‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ WzÛ# |O^£ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù#∞ JkèHÍ~°OÖ’ L#flO^Œ∞# ã≤ÑZ≤ O
=ºuˆ~HÕzOk. '|O^£Å∞ =∞#‰õΩ QÍx, ^ÕâßxH˜ QÍx "Õ∞Å∞ KÕÜ∞« É’=x— P<å\˜
=ÚYº=∞O„u |∞^Œ^Ì "Õ £ |\ÏìKå~°º "åMÏºxOKå~°∞!
Ñ¨tÛ=∞ ÉˇOQÍÖòÖ’<Õ =∞~À Pâ◊Û~°ºHõ~"° ∞≥ #ÿ ãÖÑ¶∞¨ @# 2003Ö’ [iyOk. HõÅHõ`åÎ
ÃÇÏ· HÀ~°∞ì <åºÜ«∞=¸iÎ Jq∞`«"Ö£ ÏÖÏ L^ŒÜ∞« O Ñ¨Ó@ HÀ~°∞‰ì Ωõ =ã¨∞OÎ _»QÍ XHõ Tˆ~yOÑ¨Ù
J_»O¤ =zÛOk. ^•O`À PÜ«∞# HÀ~°∞‰ì Ωõ PÅã¨ºOQÍ KÕ~∞° HÀ"åeû =zÛOk. ^•O`À
P„QÆÇÏ≤ Oz# P <åºÜ«∞=¸iÎ L^ŒÜ∞« O 8 #∞Oz ~å„u 8 ^•HÍ ZÖÏO\˜ Tˆ~yOÑ¨ÙÅ∞,
|Ç≤Ï~°OQÆ ã¨ÉÅíè ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜ gÅ∞ÖËÔŒ @∂ POHõÅΔ ∞ qkèOKå~°∞. f~°∞ÊÅ∞ `«fi~°QÍ
192
K≥ÑÊ¨ HõáÈ`Õ Ñ≤\ +© <¨ £ ^•~°∞Å∞ ZO`«QÍ =∂#ã≤Hõ HΔÀÉè‰í Ωõ QÆ∞~°=Ù`å~À, Pi÷HOõ QÍ #ëêìÅ‰õΩ
QÆ∞~°=Ù`å~À áêÑÖ P <åºÜ«∞=¸iÎH˜ `≥eã≤#@∞¡ ÖË^∞Œ . Hˆ =ÅO `«#‰õΩ [iy# H˘kÌ
áê\˜ J™œHõ~º° O JO`«\ ˜ f~°∞Ê‰õΩ ^•i fã≤Ok. ~åA `«Å∞K«∞‰õΩO>Ë ^≥|ƒÅ‰õΩ H˘^Œ"å
JO>Ë W^Õ. J~Ú`Õ <åºÜ«∞=¸iÎ f~°∞ÊÃÑ· „Ñ¨[Å∞, „Ñ¨É∞íè `«fiO f„=OQÍ `«ÅÅ∞ Ñ¨@∞ìH˘<åfl~Ú.
HÍx, P "≥O@<Õ _çq[<£ ÉˇOKü nxÃÑ· '¿ãì— L`«~Î ∞° fiÅ∞ *Ïs KÕÜ∞« _»O`À JO`å TÑ≤i
Ñ‘Å∞Û‰õΩ<åfl~°∞. áÈ`Õ, HõÅHõ`åÎ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì Z<Àfl™ê~°∞¡ |O^£Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =∂\Ï¡_Oç k.
<åºÜ«∞=¸iÎ, Z.Z<£. ~ˆ f„="≥∞#ÿ "åºMÏº<åÅ∞ KÕâß~°∞. '|O^£ Ñ≤Å∞Ñ¨ÙÅ∞ [OyÖò
~å[ºOÖ’<Õ W™êÎ~∞° — Jx J<åfl~°∞. „Ñ¨ã∞¨ `Î « ÉˇOQÍÖò =ÚYº=∞O„u =∞=∞`å Éˇ#s˚
2004Ö’ |O^£‰Ωõ Ñ≤Å∞Ñ¨ÙxzÛ HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~åxfl Z^Œ∞~˘¯<åfl~°∞. JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞
ãÖ=`«û~°OÖ’ =∞Ç¨~å„+ì̈Ö’ 2003Ö’ [iy# ¿ÑÅ∞à◊‰¡ Ωõ x~°ã#¨ QÍ JHõ¯_ç a*ˇÑ,≤
t=¿ã# „Ñ¨É∞íè `«fiO |O^£‰Ωõ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù xzÛOk. J~Ú`Õ, D |O^£‰Ωõ QÍ#∞ 40 ÅHõÅΔ
~°∂áêÜ«∞Å#∞ Hõ@=ì ∞x ÃÇÏ· HÀ~°∞ì P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕãO≤ k.
n |O^£ ´ Ç≤ÏOn Ç¨Ï~åÎÖò ´ L~°∂Ì „ãì̈~ÚH± ´ WOw¡+μ¨
n n n
ÃÑO_çOQ∑ Hˆ ã¨∞ÅÃÑ·...
n HÀ~°∞Åì Ö’ Hˆ ã¨∞Å∞ ¿Ñ~°∞‰õΩ áÈ=_®xH˜ HÍ~°}O <åºÜ«∞ =º=¿ã.÷ P =º=ã¨÷
[_ô̊Å áÈã¨∞Åì #∞ Uà◊H¡ ˘nÌ Éèsí Î KÕÜ∞« HõáÈ=_»"∞Õ . [_ô̊Å#∞ xÜ«∞q∞OKåÅ#fl q+¨Ü∞« O
J`«ºO`« „áê^è•#º`« L#fl JOâ◊"∞≥ <ÿ å "å~°∞ ^•xfl Ñ¨\ Oì̃ K«∞HÀÖË^∞Œ .
– ™È=∞<å^ä£ Kè@« s˚, Ö’H±ãÉ¨ íè =∂r ã‘ÊHõ~ü –2008
n Hˆ ã¨∞Å#∞ Ñï+¨¯iOK«_O» Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl qÑ¨s`« *ÏÑ¨ºO HÍ~°}OQÍ „Ñ¨[Ö’¡
HÀ~°∞Åì O>Ë qâßfiãÖ áÈ`«∞#flk. Ü«Ú^Œú „áêuÑ¨kHõ# U^À XHõ\ ˜ KÕÜ∞« HõáÈ`Õ Ñïã≤u÷
Ñ¨ÓiÎQÍ KÕ~Ú^•\˜áÈ`«∞Ok. qÑ¨s`« *ÏÑ¨ºO`À HÀ~°∞Åì ∞ <åºÜ«∞O KÕÜ∞« ÖË=x „Ñ¨[Å∞
ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞. JO^Œ∞=Å¡ JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÍxfl "Õ∞=Ú JÉèºí i÷OKÕ^qÕ ∞@O>Ë ã¨`fi« ~°"∞Õ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ K«~º° Å∞ fã¨∞HÀ"åe. ~å*ËO^Œ~ü ã≤OQ∑ "å~°ã∞¨ Å‰õΩ „¿Ñ=∞=∞~ÚH˜ =∞^èºŒ
H˘#™êy# Hˆ ã¨∞Ö’ W\©=Å "Õ∞=Ú f~°∞Ê K≥ÑÊ≤ #Ñ¨ÙÊ_»∞ Hˆ ã¨∞Å Ñïã≤u÷ QÆ∞iOz f„="≥∞#ÿ
=∂ P"Õ^#Œ #∞ =ºHõOÎ KÕâßO. „Ñ¨[Å∞ `«fi~°QÍ HÀ~°∞Åì Ñ¨@¡ qâßfi™êxfl HÀÖ’Ê`«∞<åfl~°x
QÆ=∞xOKåe. – ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì –ÃãÃÑOì |~ü, 2007
(<åºÜ«∞=¸iÎ Z.ÔH.=∂^ä∞Œ ~ü{<åºÜ«∞=¸iÎ =∂Ô~¯O_ÕÜ∞« Y@∂˚)
n ÃÑO_çOQ∑ Hˆ ã¨∞Å∞ ÃÑiyáÈ=_®xH˜ HÍ~°}O HÀ~°∞Åì `«¿ÑÊHÍ^Œ∞. „Ñ¨É∞íè `«fi JkèHÍ~°∞Å
JÅã¨`fi« O ‰õÄ_® HÍ~°}"Õ∞. – <åºÜ«∞=¸iÎ Jil`ü Ñ¨™êÜ«∞`ü.
J„QÆÇ¨ ~°O áÈ`ÕáÈ~ÚOk HÍx, "≥Ú`«OÎ K«@Oì `≥eã≤Ok.

193
Hˆ ã¨∞Å "å~Ú^•ÅÃÑ·...
n <åºÜ«∂xfl „Ñ¨™êkOK«_O» Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl *ÏáêºxH˜QÍ#∞ „Ñ¨[Å∞ u~°∞QÆ|_»`å~°∞.
- _çÃãO|~ü, 2009)
- ÉèÏ~°`« „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ ÔH.l. ÉÏÅHõ$+¨‚<£.
n Hˆ ã¨∞#∞ `«fi~°QÍ Ñï+¨¯iOz#O`« =∂„`å# g∞ P^•Ü«∂xH˜ =zÛ# #+Öì
ÖË^∞Œ . "å~Ú^•Å ãÖã¨¯ $ux „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞ Ñïëê¯~° "ÕkHõÅ ^•fi~å =∂~åÛe.
– ÉèÏ~°`« =∂r „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ "≥·.ÔH.ã¨Éèí~åfiÖò (<åºÜ«∞"å^Œ∞Å#∞ L^ÕÌtOz)
n =∞# ~å*ÏºOQÆÑ¨Ù Ñ¨~°=∂~°÷O ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞"Õ∞ HÍx, Jk =∞#xOHÍ
"≥O\Ï_»∞`«∂<Õ LOk. ã¨=∂[OÖ’ ãÖÑ¨^,Œ JÖÏˆQ P^•Ü«∂Å =∞^èºŒ f„= =º`åº™êÅ∞
KÀ@∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú. z#fl Ñ≤Å¡Ö’¡ áœ+≤ªHÍÇ¨~° ã¨=∞ã¨º =∞##∞ WOHÍ "≥H˜¯iã¨∂Î
LOk. J`«ºkèHõ „Ñ¨*ÏxHÍxH˜ Y~°∞ÛÖË‰Ωõ O_®, ã¨`fi« ~° <åºÜ«∂xfl JOk=fiHõ hK«OQÍ
`Àã≤ÑÙ¨ KÛ« _»O H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. HÀ~°∞Öì ’¡ Hˆ ã¨∞Å "å~Ú^•Å ãÖã¨¯ $uH˜ "≥O@<Õ K«~=° ∞w`«O
áê_ç ã¨`fi« ~° <åºÜ«∞O HõÅHÍ^Œ∞, x["Õ∞#x x~°∂Ñ≤OKåe.
– ™Èb ™È~åc˚ (=∂r J\Ïsfl [#~°Öò, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì)
80= [#‡k<À`«û=O ~ÀA, 9 =∂~üÛ 2010.
<Õ~°ã¨∞÷Å
<åÜ«∞‰õΩÅ∞,
ãÖ|O^è•ÅÃÑ·
qKå~°}
<å‰õΩ zO`Õg∞ ÖË^HŒ Í¯... `«# J=∂Ü«∞Hõ`åfixfl x~°∂Ñ≤OK«∞HÀ=_®xH˜

WÑ¨Ê\˜Hˆ PÜ«∞<À ÃÑ^ŒÌ =H©Å∞<Õ ÃÑ@∞ìH˘<åfl~°∞
194
<åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ xÜ«∂=∞HõOÃÑ·....
n '"Õ∞=Ú HÕk HÀ~°∞Åì Ö’x ^•^•Ñ¨Ù 3000 =∞Ok <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ MÏmÅ#∞
xOÑ¨ÖHË áõ È`«∞<åflO. JÖÏO@Ñ¨ÙÊ_»∞ „Ñ¨É∞íè `åfixfl WOHÍ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ãÖYº#∞ ÃÑOK«=∞x
HÀ~°_O» Ö’ J~°O÷ U=ÚOk—? - 2009
– „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ HÔ .l.ÉÏÅHõ$+¨<‚ £
^ÕâO◊ Ö’ HÕk HÀ~°∞Åì Ö’ ¿Ñ~°∞‰õΩ áÈ~Ú# ^•^•Ñ¨Ù ~Ô O_»∞#fl~° HÀ@¡ Hˆ ã¨∞Å Ñïëê¯~°O
HÀãÖ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ãÖYº#∞ ÃÑOKåeûOkQÍ „Ñ¨É∞íè `åfixfl P^ÕtOKåÅO@∂ =¸_»∞
ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Å÷ ∞ ^•YÅ∞ KÕã#≤ '„Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ "åº[ºO—Ö’ KÕã#≤ "åºMÏº#O
Wk. JO`ÕHÍ^Œ∞–<åºÜ«∞ q^•º~°∞Å÷ ∞, <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ HÍ=_»O Hõ<åfl, HÍ~ÀÊˆ~\ò ~°OQÆOÖ’
KÕ~åÅ#∞‰õΩO@∞<åfl~°x PÜ«∞# J<åfl~°∞. WHõ [_ôÅ˚ ZOÑ≤H‰õ Ωõ Ç¨[~°Ü∞Õ º KåÖÏ =∞Ok
Ñ¨sHõÖΔ ’¡ áêãπ HÍ=_»OÖË^xŒ D Ñïã≤`÷ ∞« Ö’¡ "Õ∞"Õ∞O K≥Ü∂« ºe JO@∂ „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ
„Ñ¨tflOKå~°∞. PÜ«∞#`À áê@∞QÍ ÉˇOKüÖ’ ‰õÄ~°∞Û#fl =∞~À <åºÜ«∞=¸iÎ P~ü.q.~°gO„^Œ<£
=∂\Ï¡_∞» `«∂ 'Ñ¨sHõÅΔ ‰õΩ Ç¨[Ô~#· "åiÖ’ Hˆ =ÅO H˘O^Œ~∞° =∂„`«"∞Õ [_ô̊Å áÈã¨∞Åì ‰õΩ
J~°∞›Å=Ù`«∞<åfl~°∞. q∞ye# "å~°∞ [_ô̊Å‰õΩ#fl `«‰Ωõ ¯= "Õ`<« åÅ Ñ¨@¡ PHõi¬`∞« Å∞ HÍ=_»O
ÖË^∞Œ . JO^Œ∞Hõ<Õ MÏmÅ∞QÍ L#fl áÈã¨∞Åì #∞ xOÑ¨ÖHË áõ È`«∞<åflO— Jx q=iOKå~°∞. D
Hˆ ã¨∞Ö’ ã‘xÜ«∞~ü <åºÜ«∞"åk „Ñ¨âßO`ü Éè∂í +¨}ü "åkã¨∂,Î 'ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì WzÛ# Z<Àfl
f~°∞ÊÅ#∞, ÖÏ Hõg∞+¨<£ QÆ`« H˘<Õflà◊√Q¡ Í Wã¨∞#Î fl ã¨ÅÇ¨Å#∞ áê\ÕK«Háõ È=_»O =ÖË¡ D
Ñïã≤u÷ U~°Ê_çOk— Jx J<åfl~°∞.
n 'WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl =∞# <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ xÜ«∂=∞HõO J„t`« Ñ¨HáΔõ ê`«O,
JqhuÖ’ ‰õÄ~°∞‰õΩáÈ~ÚOk. n<À¡ áê~°^~Œ ≈° Hõ`« ~å"åe. <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ |$O^ŒO
`«=∞‰õΩ `≥eã≤# ÖÏÜ«∞~°¡#∞ <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞QÍ ZOÑ≤Hõ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. HÍx, „ÑüÉèÏ
áê@"åÅ∞ L#fl KåÖÏ =∞Ok ZOÑ≤H‰õ Ωõ <ÀK«∞HÀ=@O ÖË^∞Œ . Ñ¶Ö¨ Ï<å "åix <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞QÍ
ZOÑ≤Hõ KÕâß~°<Õ "å~°#Î ∞ U^À F ~ÀA# PHõ™ê‡`«∞QÎ Í ¿ÑÑ¨~Ö¡° ’ K«∂ã¨∞<Î åfl~—.
– „Ñ¨âßO`ü Éèí∂+¨}ü, ã¨∞„Ñ‘O ã‘xÜ«∞~ü <åºÜ«∞"åk
( 'WO_çÜ«∞<£ J™Èã≤ÜÕ∞+¨<£ PÑ¶π Ñ‘Ñ¨ÙÖòû ÖÏÜ«∞~üû— "å~°∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’ x~°fiÇ≤ÏOz#
ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ =∂\Ï¡_ç#Ñ¨C_»∞ –2009.)
J`«ºO`« Ñ¨q„`«"∞≥ #ÿ <åºÜ«∞ =º=ã¨#÷ ∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO z#fl K«∂Ñ¨Ù#∞ K«∂_»@O
n
KåÖÏ qKå~°H~õ "° ∞≥ Oÿ k. Jaè=$kúÖ’ <åºÜ«∞áêÅ# J`«ºO`« H©ÅHõ"∞≥ #ÿ JOâ◊O HÍ^•?

– ÉèÏ~°`« =∂r „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ ÉÏÅHõ$+¨‚<£
(<åºÜ«∞=º=ã¨÷‰õΩ 0.078% x^èŒ∞Å ˆH\Ï~ÚOÑ¨ÙÃÑ·. - #=O|~ü 26/2007)
n<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ xÜ«∂=∞HõOÖ’ ~å[H©Ü∂« Å‰õΩ `å=ÙÖË^∞Œ . „ÑüÉèÏáê@"åÅ
P^è•~°OQÍ<Õ xÜ«∂=∞HÍÅ∞ H˘#™êQÍe `«ÑÊ¨ =∞~À JOâßxH˜ P™ê¯~°O LO_»~å^Œ∞.
– „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸iÎ "≥·.ÔH.ã¨Éèí~åfiÖò, <åºÜ«∞"å^Œ∞Å#∞ L^ÕÌtOz
(K≥<≥·flÖ’ [iy# qq^èŒ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å ãÖÑ¶¨∂Å∞ [iÑ≤# ã¨<å‡# ã¨ÉèíÖ’)
195
L=∞‡_ç áœ~°ã¨‡$u
Jxfl =∞`åÅ‰õΩ K≥Ok# ‰õΩ@∞O| K«\ÏìÅ#∞ ã¨g∞HÕΔ z
"å\˜ Ö ’ ~å*ÏºOQÍxfl LÅ¡ O Ñ¶ ≤ ∞ OKÕ x|O^è Œ # Å#∞
fã≤áêˆ~Ü«∂e. ÃÑo¡, q_®‰õΩÅ∞, "å~°ã`¨ fi« Pã≤Î =O\˜
q+¨Ü∂« ÅÖ’ Jxfl ‰õΩ@∞OÉ K«\ÏìÅ∞ =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ
L<åfl~Ú. JÖÏˆQ ‰õΩ@∞O| K«\ÏìÅÖ’ L#fl <åºÜ«∞"≥∞#ÿ ,
ã¨=∂#`åfixfl QÆ∞iÎOKÕ xÜ«∞=∂Å#∞ "≥eH˜fã≤ eOQÆÑ~¨ °
q=Hõ‰Δ Ωõ `å=Ù ÖË‰Ωõ O_®, <åºÜ«∞O „Ñ¨™êkOKÕÖÏ, 'L=∞‡_ç
áœ~°ã‡¨ $u— #=¸<å#∞ `«H}Δõ O ~°∂á⁄OkOKåe. Ç≤ÏO^Œ∂ ‰õΩ@∞O| K«@"ì ∞Õ Jxfl
=∞`åÅ‰õΩ t~À^è•~°ºO HÍ^Œ∞. J\Ï¡Qˆ '`«ÖÏH±— Jx =¸_»∞ ™ê~°∞¡ K≥ÑÊ≤ q_®‰õΩÅ∞
W=fi_»O, |Ç¨ïÉèÏ~°º`«fiO, Ç≤ÏO^Œ∂ ‰õΩ@∞O| K«@Oì "Õ∞~°‰Ωõ L=∞‡_ç ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ
ãÖ„Hõq∞OKÕ Pã≤,Î "å~°ã`¨ fi« Ñ¨Ù „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞ Jhfl áÈ"åe.
– +¨ÉÏ<å Pl‡. ã≤h#\˜
('>ÿ̌"∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« —Ö’ `å#∞ ~åã≤# Z_ç\’iÜ«∞Öò. - 2005)
áêº~ü H˜Ü∂« `À _»~<ü å HÍº...

=Úã≤O¡ J=∂‡~ÚH˜, P"≥∞ JcèëêªxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ
ÃÑo¡[iÑ≤`Õ P ÃÑo¡ ZO`« =∂„`«O K≥Å^¡ ∞Œ . |Å=O`«OQÍ
ÃÑo¡ KÕ¿ã,Î ÃÑo¡ K≥Å^¡ ∞Œ QÍHõ K≥Å^¡ ∞Œ Jx K≥¿ÑÊ Ç¨Ï‰õΩ¯ P"≥∞‰õΩ
LOk. Z=iH˜ ‰õÄ_® Ñ¶¨ÖÏ<å =ºH˜Îx ÃÑo§KÕã¨∞HÀ=∞x
|Å=O`«O KÕ¿ã Ç¨Ï‰õΩ¯ ÖË^∞Œ . W™ê¡O =∞`« ã¨∂„`åÅ „Ñ¨HÍ~°O
„Ñü J=∂‡~ÚH˜ `«#‰õΩ #zÛ# =ºH˜Îx ÃÑo¡ KÕã¨∞‰õΩ<Õ
Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ Ãã`· O« `«=∞ x~°Ü ‚ ∂« xfl P"≥∞ÃÑ·
~°∞^ÕÌO^Œ∞‰õΩ gÅ∞ÖË^Œ∞. |Å=O`«Ñ¨Ù ÃÑo¡H˜ W™ê¡OÖ’
™ê÷#OÖË^∞Œ . - 17 Ñ¶≤„|=i, 2008
– JdÅ ÉèÏ~°`« =Úã≤O¡ Ñ¨~û° #Öò ÖÏ É’~ü,¤ W™ê¡q∞H± Ñ¶H≤ ± JHÍ_»q∞ (SZÑ¶Zπ )
JO^Œ"∞≥ #ÿ J=∂‡~Ú`À #∞=Ùfi ~Ô O_»∞ QÆO@Åáê@∞ QÆ_Ñç `≤ Õ F
xq∞+Ö Jx JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍx, #∞=Ùfi ÃÑ#O g∞^Œ F xq∞+Ö
‰õÄ~°∞ÛO>Ë ~Ô O_»∞ QÆO@ÖÏ¡ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
- PÖƒ~üì S<£ã<ì‘ £
196
=∂k Ãã·Ò« HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~"° ∞Õ
ÉèÏ~°`« „Ñ¨^è•# <åºÜ«∞=¸~°∞ÎÅ∞ 16 =∞OkÖ’ 8
=∞Ok JqhuÑ¨~°∞ÖË#x P~ÀÑ≤Oz# ã‘xÜ«∞~ü <åºÜ«∞
"å^Œ∞Å∞ âßOu Éè∂í +¨},ü „Ñ¨âßO`ü Éè∂í +¨}ü (`«O„_ô H˘_»∞‰õΩ)
Å`À `å=Ú UH©Éèíqã¨∂Î, `å=Ú "åiH˜ ãÖÑ¶‘∞ÉèÏ=O
`≥Å∞ÑÙ̈`∞« <åfl=∞x, JO^Œ∞=Å¡ `«=∞#∞ Ãã`· O« HÀ~°∞ì kèHÍ¯~°<~Õ O°
HÕ^Œ qKåiOKåeûOkQÍ áêuHõ=∞Ok „Ñ¨=ÚY áœ~°∞Å∞
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì#∞ ã¨"åÅ∞ KÕã¨∂Î ^Œ~°MÏã¨∞Î KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
<åºÜ«∞=º=ã¨÷Ö’x Jqhu QÆ∞iOz XHõ Ñ¨„uHõÖ’
`«# Jaè„áêÜ«∂Å#∞ "≥e|∞K«Û_»O`À, „Ñ¨âßO`ü Éè∂í +¨}Ãü Ñ·
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì HÀ~°∞kì Hè Í¯~° <Õ~åxfl "≥∂Ñ≤#O^Œ∞#, P Hˆ ã¨∞Ö’
`«=∞#∞ Ãã`· O« áêsìÅ∞QÍ KÕÜ∂« ÅO@∂ D áœ~°∞Å∞ HÀ~å~°∞.
áÈ`Õ, „Ñ¨âßO`ü Éè∂í +¨}ü `«~Ñ° Ù¨ # ~å"£∞*ˇ~‡°î ÖÏx "åkã¨∞<Î åfl~°∞.
<åºÜ«∞=º=ã¨÷Ö’ L#fl Jqhu QÆ∞iOz `«# Hõ¡~ÚO\ò
ã¨^Œ∞ƒùkÌ`À<Õ P~ÀÑ¨}Å∞ KÕâß~°∞ `«Ñ¨Ê =∞~À\˜ HÍ^Œx,
HÀ~°∞ì Pq+¨Ü∂« xfl J~°O÷ KÕã∞¨ H˘x =º=Ç¨Ïi¿ãÎ Ç¨ïO^•QÍ
LO@∞O^Œx, ÉË+¨*ÏÅ‰õΩ áÈ‰õΩO_® nxfl WO`«\ ˜`À
=ÚyOKåÅx HÀ~å~°∞. nxH˜ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ „Ñüã¨ÊOkã¨∂Î
[iy# ^•xH˜ Hõ=Δ ∂Ñ¨}Å∞ K≥a`Õ KåÅ∞#x J<åfl~°∞.
âßOu Éèí∂+¨}ü, „Ñ¨âßOu Éèí∂+¨}üÅ‰õΩ =∞^ŒÌ`«∞QÍ Ñ≤\ ©+¨<£ ^•YÅ∞ KÕã≤# "åiÖ’
J~°qO^£ ˆH„r"åÖò (ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ „Ñ¨Kå~À^Œº=∞ HÍ~°ºHõ~°Î) J~°∞}Ï~åÜü∞ (™ê=∂lHõ
HÍ~°ºHõ~°Î/ '<åºH±— ã¨Éèí∞ºÅ∞) Ç¨Ï~ü¬=∞O^Œ~ü (<åºH± ã¨Éèí∞ºÅ∞) [QÆnÑπ Zãπ.KèÀHõ~ü (SSZO
=∂r _≥·Ô~Hõì~ü) ~å*ËO„^Œã≤OQ∑ ("≥∞QÆÃãÃã J"å~°∞¤ „QÆÇ‘Ï`«) =∞^èŒ∞ ÉèíO_®i (=∂r SZÑ¶πZãπ
JkèHÍi) Jq∞`ü ÉÏ^Œ∞i (*ˇZ<£Ü«Ú „á⁄ÃÑ¶ã¨~ü) =O\˜ "å~°∞ L<åfl~°∞. n
- 7 _çÃãO|~ü, 2010.
ÅOKåÅ *Ï_»ºO JO@∞"åºkèÖÏ "åºÑ≤ã∞¨ #Î fl^Œ#_»OÖ’ ZÖÏO\˜ J#∞=∂<åÅ∞
JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . ÅOKåÅ∞ qã¨Î $`«OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú. kQÆ∞= HÀ~°∞Åì Ö’ Jqhu ~°ÇÏ¨ ã¨º"Õ∞g∞
HÍ^Œ∞. H˘xfl ™ê~°∞¡ ÃÇÏ· HÀ~°∞Åì Ö’#∂ Jqhu Hˆ ã¨∞Å∞ |Ü«∞@H˘KåÛ~Ú.
- ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì =∂r „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ q.Z<£. MÏˆ~.
('B\òÅ∞H±—‰õΩ WzÛ# WO@~°∂fi ºÖ’. 9-11-2012)
(ã≤aS [_ç˚ \˜.Ñ¨\Ïìaè ~å=∂~å=Ù‰õΩ xOk`«∞_≥·# QÍe [<å~°Ì<£Ô~_ç¤ HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å ÅOK«O WzÛ# ˆHã¨∞Ö’)
197
*Q∑ ã¨∞~°Ü«∞º Jl`ü <≥·#<£ (>ÿ̌"£∞û PÑ¶π WO_çÜ«∂)

g∞ ÔHO`« ^è≥·~°ºO, <å‰õ<åfl =ÚYº"≥∞ÿ#
"å~°x. g∞ÃÑ· HÀ~°∞ì kèHÍ¯~°<Õ~°O
P~ÀÑ≤ã∞¨ <Î åfl#∞.
'„Ñ¨*ÏkèHÍ¯~° <Õ~° K«@Oì — HÍ"åe

HÀ~°∞ìÅÖ’ 'ã¨`«º"Õ∞= [Ü«∞`Õ— Jx ~åã≤ LO@∞Ok. g∞~°∞ 'HÀ~°∞ìÅ∞ ãïQÍ Ñ¨xKÕÜ«∞_»O
ÖË^Œ∞— Jx "åãÎ̈=O K≥a`Õ HÀ~°∞ìÅ∞ 'HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~åxH˜— áêÅÊ_®¤~°O\Ï~Ú. JO>Ë x[O
K≥a`Õ HÀ~°∞ì kèHÍ¯~°O J~Ú`Õ, "åi HÀ~°∞ìÅÖ’ „Ñ¨^Œi≈OKÕ 'ã¨`«º"Õ∞= [Ü«∞`Õ— =∂>Ëq∞\˜?
'ã¨`«ºO K≥Ñ¨Ê~å^Œ∞— Jx J~°÷=∂? J~Ú`Õ „Ñ¨[Å∞ HÀ~°∞ì kHÍ¯~° <Õ~åxH˜ áêÅÊ_ç`Õ tHΔ̃OKÕ
K«@ìO HÍ^Œ∞ D<å_»∞ HÍ"åeûOk. '„Ñ¨*ÏkèHÍ¯~° <Õ~° K«@ìO— JO@∞<åfl~°∞ [Q∑ã¨∂iÜ«∂
'>ÿ̌"£∞û PÑπ WO_çÜ«∂— Ñ¨„uHõÖ’x =∞~À Jaè„áêÜ«∞ "ÕkHõÖ’. áêÅ‰õΩÅ∞ „Ñ¨*Ï=ºuˆ~HõOQÍ
áêeOK«_»O <Õ~°O. JO^Œ∞‰õΩ "å~°∞ tHΔÍ~°∞›Å∞. "åiH˜ "ÕÜ«∂eû# tHõΔ J`«ºO`« Hõiî#"≥∞ÿOkQÍ
LO_®e. "å~°∞ `«Ñ¨ÊxãïQÍ ¿ã= KÕÜ«∂eûO^Õ#x "åiH˜ „Ñ¨[ÅÑ¨@¡ QÆÅ ™ê=∂lHõ
ÉÏ^èºŒ `«#∞ QÆ∞~°∞KÎ ¿Õ ãkQÍ LO_®e. „Ñ¨*Ï =∞~°∞QÆ∞^˘_»#¡ ∞, =ÚiH˜ HÍÅfiÅ#∞ â◊√„ÉèOí KÕÜ∂« Åx
ZO`«\ ˜ QÆbA Ñ¨#∞Å<≥·<å KÕ~ÚOK«QÆeˆQ tHõΔÅ∞ LO_®e. 'HÀ~°∞ì kèHÍ¯~°<Õ~°O— JO>Ë
Uq∞\’ HÀ~°∞ìÖË PÖ’zOK«∞HÀ"åe. TiˆH „Ñ¨[Å∞ HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~åxH˜ áêÅÊ_®¤~°x
K≥¿ÑÊ <≥·uHõ JkèHÍ~°O HÀ~°∞ìÅ‰õΩ ÖË^Œ∞. J\Ï¡K≥Ñ¨Ê_»O JO>Ë HÀ~°∞ìÖË ã¨fiÜ«∞OQÍ HÀ~°∞ì
kèHÍ¯~° <Õ~åxH˜ áêÅÊ_»∞`«∞#fl@∞¡ ÖˇHõ¯. n
„Ñ¨[Å _»|∞ƒ#∞, ã¨=∞Ü«∂xfl áê~°¡"≥∞O\ò =$^ä• KÕã¨∞Î#flk. ™ê~°fi„uHõ Jqhu, ÅOK«O

^•fi~å HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =º=ã¨÷ `«# P^•Ü«∂xfl Ô~\ì̃OÑ¨Ù KÕã¨∞‰õΩO@∞#flk. JqhuÃÑ· K«~°º
fã¨∞HÀ=_®xH˜ qã¨∞Î $`« JkèHÍ~åÅ∞ L#fl Ñ¨q„`«"≥∞ÿ# <åºÜ«∞ =º=ã¨÷ `«#‰õΩ `å<Õ JqhuÖ’
‰õÄ~°∞‰õΩáÈ~ÚOk. JqhuH˜ áêÅÊ_»¤ XHõ¯ <åºÜ«∞=¸iÎx ‰õÄ_® Ñ¨@∞ìHÀÖË^Œ∞. K«~°ºÅ∂
fã¨∞HÀÖË^Œ∞.
- U„Ñ≤Öò, 2011
- q.P~ü. Hõ$+¨‚Ü«∞º~ü. ã¨∞„Ñ‘O =∂r <åºÜ«∞=¸iÎ
198
^Œ∞~å‡~°∞æÅ ^Ò~°̊#ºOHõ<åfl
=∞Oz =∞#∞+¨μÅ =∞ø#"Õ∞
J`«ºO`« „Ñ¨=∂^ŒHõ~°O.
- =∂iì<£ Å∂^ä~Œ Hü O˜ Q∑

199
<åºÜ«∞=º=ã¨÷Ö’ *"å|∞^•s`«#O
ãÖã¨¯~°}Å HÀãÖ „Ñ¨Kå~À^Œº=∞O
„Ñ¨Kå~À^Œº=∞ ã¨^ãŒ ∞¨ û `˘e „Ñ¨H@
õ # - =∂~üÛ 2007–#∂º_èbç ¡
=∞# ^ÕâO◊ Ö’x <åºÜ«∞ =º=ã¨,÷ |ÅÇ‘Ï#∞Å∞, J}QÍi# „Ñ¨[Å Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ ~°HOΔ˜ K«_®xH˜
LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_Õ =º=ã¨÷QÍ Hõ<åfl, D ^Õâ◊OÖ’x ™ê=∂#∞ºÅ#∞ "ÕkèOKÕ =º=ã¨÷QÍ
H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. ¿Ñ^ŒÅ Éè∂í q∞x, h\˜x, ã¨~å¯~°∞ ã¨Ö÷ ÏÅ#∞ HÔ O· Hõ~º° O KÕã∞¨ #Î fl ^èxŒ ‰õΩÅ∞,
â◊H=Î˜ O`«∞Å‰õΩ `À_»∞QÍ#∞#fl JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÍxH˜, x*ÏxH˜k JO_»QÍ xÅ|_ç
P^è∞Œ xHõ ¿ãfiKåÛù q^è•<åÅ J=∞Å∞Ö’ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ‰õΩ ã¨ÇÏ¨ Hõiã¨∞#Î flk.
¿Ñ^ŒÅ∞, J}QÍi# „Ñ¨[Å Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ ~°HOΔ̃ Kåeû =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ Hõ^ÅŒ Hõ"∞≥ ^ŒÅHõ,
=∞#∞fl u#fl áê=ÚÖÏ LO_Õ D =º=ã¨,÷ J"Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÃÑ· ^èxŒ ‰õΩÅ∞, â◊H=Î̃ O`«∞Å∞ `«##∞
P„â◊~ÚOz#Ñ¨ÙÊ_»∞ =∂„`«O, =ÚYºOQÍ ¿Ñ^ŒÅ Éè∂í =ÚÅ ™êfinè#O, ã¨~å¯~°∞ ã¨Ö÷ ÏÅ
YÉÏ˚ =O\˜ ã¨=∞ã¨ºÖ’¡ ZO`À K«∞~°∞QÍæ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk.
HÀ~°∞Åì ∞, JO`«HOõ `«‰Ωõ _»|∞ƒ#fl ^˘~°Å‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ q=HõΔ K«∂Ñ¨Ù`∂« , ™ê=∂lHõ,
Pi÷H,õ ~å[H©Ü∞« <åºÜ«∂xfl „Ñ¨[Å‰õΩ QÍº~°O\© KÕã#≤ =∞# ~å*ÏºOQÆÑÙ¨ ã≤^•úO`åÅ
#∞Oz „Hõ=∞OQÍ "≥^· ˘Å∞QÆ∞`«∞#fl "≥#· O Hõ#|_»∞`«∞#flk.
<åºÜ«∞ =º=ã¨`÷ À ã¨=∞ã¨ºÅhfl ¿Ñ^ŒÅ∞, J}QÍi# „Ñ¨[Å∞, ^•xfl P„â◊~ÚOK«ÖxË
q^è•#O`À<Õ P~°OÉè=í ∞=Ù`«∞<åfl~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë D =º=ã¨÷ xÜ«∞=∞, x|O^è#Œ Åhfl
ãÖH˜¡+¨ìOQÍ LO_»@O H˘O`« HÍ~°}O HÍQÍ, ^•xfl P„â◊~ÚOK«_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞, ™ê=∂#∞ºÅHõãÅ¨ ∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’<Õ ÖË~∞° . WO`«‰Ωõ q∞Oz D =º=ã¨Ö÷ ’x
*ÏáêºÅ∞, [_»`åfiÅ∞ ^•xfl JO^Œ∞HÀQÆey# „Ñ¨[Å‰õΩ Ãã`· O« <åºÜ«∞=∞O>Ë XHõ ã¨∞^Œ∂~°
ã¨fiÑ¨fl"Õ∞ J=Ù`«∞#flk.
nxH˜ `À_»∞ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú <åºÜ«∞™ê÷<åÖ’¡ ["å|∞^•s`«#O Jã¨Å∞ ÖËHáõ È=_»O`À
D =º=ã¨Ö÷ ’ Jqhu =Úki ã¨=∞ã¨º =∞iO`« [iîÅ=∞=Ù`«∞#flk. ãÔ̈~#· „Hõ=∞tHõ} Δ Ï
Ü«∞O„`åOQÆO Ö’Ñ≤OK«_O» , "åi <Õ~åÅ‰õΩQÍ#∞ qKå~°} #∞Oz q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞,
„Ñ¨*Ï q=∞~°≈ÅÃÑ· HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~Ñ° Ù¨ J„ãÎ̈O, z=~°‰Ωõ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ #∞Oz Ãã`· O«
q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù#∞ J_»∞¤ÃÑ@∞ìHÀ=_»O, ["å|∞^•s`«#O #∞Oz ~°HõΔ} Hõ=KåÅ∞QÍ
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞<åfl~Ú.
J~Ú`Õ JxflO\˜H<õ åfl KåÖÏ f„="≥∞#ÿ ã¨=∞ã¨º-<åºÜ«∞=º=ã¨÷ L#fl`« =~åæÅ‰õΩ
J#∞‰õÄÅOQÍ, ¿Ñ^ŒÅ Ñ¨@¡ =ºuˆ~Hõ`å ^èÀ~°}`˜ À #∞O_»@O. ^Õâ,◊ q^Õj ^è#Œ =O`«∞Å‰õΩ,
â◊H=Î˜ O`«∞Å‰õΩ `À_®Ê@∞#OkOK«_O» . "åi „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞ Ñï~°HOΔ˜ KÕ ™ê^è#Œ OQÍ <åºÜ«∞
200
=º=ã¨÷ =∂iáÈ=_»O. ~å*ÏºOQÆ ã≤^•úO`«=∞~Ú# ™ê=∂lHõ, Pi÷H,õ ~å[H©Ü∞« <åºÜ«∂xfl
„Ñ¨™êk™êÎ=∞O@∂ „Ñ¨=∂}ã‘fiHÍ~°O KÕã#≤ <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ ÅHõÖΔ Ïk x~°∞¿Ñ^ŒÅ QÆ∞_çÃãÅ#∞
<ÕÅ=∞@ìO KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ P^ÕâßÅ#∞ *Ïs KÕã,≤ "åix g^è∞Œ Ö’¡H˜ qã≤i"Õã≤ x~å„â◊ÜÚ« Å#∞
KÕâß~°∞. _èbç ,¡ =ÚOÉÏ~Ú #QÆ~åÅÖ’ ~À_»Ã¡ Ñ#· "åºáê~°O KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ ÅHõÖΔ Ïk z~°∞
"åºáê~°∞Å∞, iHΔÍ HÍi‡‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOz"Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ P^ÕâßÅ∞ *ÏsKÕã≤ "åi r=<Àáêkèx
^≥|ƒfâß~°∞.
HÍi‡Hõ K«\ÏìÅ‰õΩ ã¨$[<å`«‡Hõ Ñ¨Ù#~üÉÏ+¨ºO K≥ÑÊ¨ _»O ^•fi~å áœ~°∞Å‰õΩ K«\ÏìÅ∞
HõeÊOz# ~°HõΔ}#∞ ÖË‰õΩO_® KÕã≤"Õâß~°∞. `«^•fi~å "å~°∞ W<Õflà◊√¡QÍ JkèHÍ~°OÖ’
H˘#™êQÆ∞`«∞#fl „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ñ¨ÓiÎ ~å[H©Ü«∞ =∞^Œú`«∞ ÖËHõáÈ=_»O`À,
KÕÜ∞« ÖËHáõ È~Ú# HÍ~ÀÊˆ~\ò J#∞‰õÄÅ 'HÍi‡Hõ ãÖã¨¯~°}Å— HÀiHõÅ#∞ "å~°∞ Pq^èOŒ QÍ
<≥~"° ~Õ Û° QÆeQÍ~°∞.
HÍ|\˜,ì „Ñ¨[Å∞ XHõ H˘`«Î <åºÜ«∞ =º=ã¨‰÷ Ωõ „áê}O áÈÜ«∂eû# J=ã¨~O° ZO`≥<· å
LOk. JÑ¨ÙÊ_Õ ~å*ÏºOQÆÑÙ¨ `åufiHõ`« "Õ∞~°‰Ωõ Jk Ñ¨x KÕÜ∞« QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. D =º=ã¨Ö÷ ’x
q^è•#Ñ¨~° ãÖH˜+¡ `ì̈ #« ∞, „Ñü|O^èHŒ ÍÅ#∞ `˘ÅyOKåeû# J=ã¨~O° LOk. JÑ¨ÙÊ_Õ
^ÀÑ≤_ô =º=ã¨Ö÷ ’ XHõÉÏè QÆOQÍ L#fl D <åºÜ«∞=º=ã¨Ö÷ ’ <åºÜ«∞"å^Œ∞Å „Ñ¨"∞Õ Ü«∞O
ÖË‰Ωõ O_® ™ê=∂#∞ºÅ∞ Ãã`· O« <åºÜ«∂xfl JO^Œ∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. <åºÜ«∂xfl
ã¨`º« OQÍ, ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ, ã¨Q“~°=OQÍ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ nxfl Ñ¨\+˜ Ñª¨ ~¨ åÛeû# J=ã¨~O°
LOk. WO^Œ∞HÀãÖ ZO`« "Õ∞~° x^è∞Œ Å∞ J=ã¨~"° ∞≥ <ÿ å, J^Œ#Ñ¨Ù <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ J=ã¨~"° ∞≥ <ÿ å
P Ñ¨x [~°QÍeûO^Õ. nx HÀãÖ ["å|∞^•s`«#O #∞Oz <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ#fl qq^èŒ
~°H}Δõ Hõ=K«‰Ωõ O_»ÖÏÅ#∞ `˘ÅyOz "ÕÜ∂« eûO^Õ. nxH˜ P~°OÉèOí QÍ, <åºÜ«∞=º=ã¨#÷ ∞
^Œ∞"≥∞‡uÎ áÈÜ«∞‰õΩO_® J_»∞Q¤ Í L#fl x|O^è#Œ Å#∞, HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~° K«@Oì #∞Oz
`˘ÅyOz "ÕÜ∂« e.
<åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ #∞ xÜ«∞q∞OKÕ q^è•<åxfl áê~°^~Œ ≈° HõOQÍ ~°∂á⁄OkOK«_O» `À
áê@∞QÍ, "å~°∞ ~å*ÏºOQÆÑÙ¨ P^Œ~å≈Å Ñ¨@¡ ã¨∞xt`«OQÍ L<åfl~°<Õ q+¨Ü∞« OÖ’#∂
ÑïjÅ# [~°QÍe. <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =KÕÛ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å ÑïjÅ#‰õΩ XHõ
ã¨fi`«O„`« <åºÜ«∞ ãÖÑ¶∂¨ xfl xÜ«∞q∞Oz [iy# `«ÑÊ≤ ^•Å‰õΩ "åix ÉÏ^è∞Œ ºÅ#∞ KÕÜ∂« e.
<Õ~° Ñïâ’^è#Œ #∞Oz "åi‰õΩ#fl q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ#∞ LÑ¨ãO¨ Ç¨ÏiOK«∞HÀ"åe. =ÚYºOQÍ
<åºÜ«∞=º=ã¨÷ HÀãÖ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl HõzÛùÒ« QÍ J=∞Å∞ KÕÜ∂« e. x*ÏxH˜
„Ñü HÀ~°∞Öì ’#∂ H˘#™êˆQ <åºÜ«∞ qKå~°}Å#∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ g_çÜ∂≥ fã≤, P g_çÜ∂≥
iHÍ~°∞Å¤ #∞ „Ñ¨[Å‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåe.
J@ì_∞» QÆ∞ ™ê÷~Ú „Ñ¨[Å XuÎ_ç ÖË‰Ωõ O_® D =∂~°∞ÊÅ#∞ "Õ\ h˜ JkèHÍ~° =º=ã¨÷
KÕÜ∞« ^Œ∞. WÑ¨ÙÊ_»∞#fl ã≤u÷ Ö’ HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ =~°Oæ , <åºÜ«∞=º=ã¨÷ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ ãÖ`À+ÖQÍ
L<åfl~Ú. ["å|∞^•s`«#O ÖË‰õΩO_®<Õ <åºÜ«∞=º=ã¨÷ JÑïq∞`« JkèHÍ~åÅ#∞
201
J#∞Éèqí ã¨∞#Î flk. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«# #Ü«∂ ¿ãfiKåÛù q^è•<åÅ‰õΩ <åºÜ«∞=º=ã¨÷ P"≥∂^Œ=Ú„^Œ
"Õã∞¨ OÎ _»@O`À „Ñ¨É∞íè `«fiO Ãã`· O« ãÖ`À+ÖQÍ LOk. Hˆ =ÅO =∂Ô~¯\ò J#∞‰õÄÅ <åºÜ«∞
ãÖã¨¯~°}Å q+¨Ü∞« OÖ’ „Ñ¨É∞íè `«fiO Pã¨HHÎ̃ ~õ O° QÍ L#fl@∞¡ HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. ãÖÑ¨#∞flÅ‰õΩ
<åºÜ«∞=∞OkOKÕ „ÃÑ"· @ Õ ∞ <åºÜ«∞=º=™ê÷ ~°∂Ñ¨"∞≥ #ÿ =∞^èºŒ =iÎ`fi« O =O\˜ "å\˜Ö’¡ ^•xH˜
Pã¨HÎ̃ Z‰õΩ¯=Ù#fl@∞¡ `Àã¨∞#Î flk.
„Ñ¨=ÚY <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞, <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞, Hõg∞+¨#`¡ À ãÖ|O^èOŒ ÖËx „Ñ¨[Å‰õΩ
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖËx Ñ¨q„`«QÀ=ÙÖÏO\˜ D <åºÜ«∞=º=ã¨÷ ZO`À HÍÅOQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk.
nxfl WOHÍ L¿ÑHΔ̃OK«_O» JO>Ë ™ê=∂#∞ºÅH˜k P`«‡Ç¨Ï`åº ã¨^$Œ â◊º"Õ∞##flk ã¨Ê+ì̈O.
JO^Œ∞ˆH ™ê=∂#º „Ñ¨[Å HÀãÖ Ñ¨xKÕ¿ã Z<Àfl ãÖã¨÷Å∞ D ã¨^Œã¨∞û#∞ U~åÊ@∞
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ HõÅã≤H@ õ ∞ìQÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ =KåÛ~Ú. D ã¨^ãŒ ∞¨ û Ju =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨=∞ã¨ºÅ
g∞^Œ „Ñ¨Kå~À^Œº=∂xfl, „Ñ¨*Ï PO^Àà◊#Å‰õΩ „jHÍ~°O K«∞@ìQÅÆ ^Œx "Õ∞=Ú Ptã¨∞<Î åfl=Ú.
D „Ñ¨Kå~À^Œº=∞ Ñï^è∞Œ Å∞, =ÓºÇ¨ÏO Z\Ï¡ LO_®Å<Õ q+¨Ü∞« "≥∞ÿ ã¨=∂Ö’K«Å∞ KÕÜ∂« eû
LOk. HÍx, XHõ¯ q+¨Ü∞« O =∂„`«O ã¨Ê+Öì . <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ WKÕÛ f~°∞ÊÅ#∞, "åi
K«~º° Å#∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ ÑïjeOKåeû# J=ã¨~O° LOk.
=ÚYºOQÍ "å~°∞ `«=∞ =~°Oæ Ñ¨\Ï¡, `«=∞ =∞`«O "åi Ñ¨\Ï¡, `«=∞‰õΩ#fl JÇ¨ÏOHÍ~°
^èÀ~°}˜ Ñ¨\Ï¡, Jqhu Ñ¨\Ï¡, ~å*ÏºOQÆ xÜ«∞=∂Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ Z\Ï¡ LO@∞<åfl~°<Õ
HÀ}OÖ’ D ÑïjÅ# J=ã¨~O° . nxfl x~°∞`åûÇ¨ÏÑ¨~K° OÕ ^Œ∞‰õΩ <åºÜ«∞=º=ã¨÷ HÀ~°∞ì
kèHÍ¯~° <Õ~Ñ° Ù¨ J„™êÎxfl „Ñ¨Ü∂≥ yOKÕ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ¿ã,Î P „Ñ¨=∂^•xfl ÉËMÏ`«~∞° KÕã∂¨ ,Î
=¸‰õΩ=∞‡_ç HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~åxH˜ áêÅÊ_®e.
D QÆ}`«O„`« ~å*ÏºOQÍxH˜ K≥Ok# „Ñ¨[ÅHÀãÖ <åºÜ«∞=º=ã¨#÷ ∞ „Ñ¨HÍΔ à◊# KÕã≤
Ñ¨Ù#óã¨$+≤Oì K«_O» HÀãÖ, „Ñ¨*Ï ÉÏÇ¨ïà◊ºÑ¨Ù „Ñ¨Kå~À^Œº=∂xfl ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ
„Ñ¨*ÏãÖã¨Å÷ #∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKåÅx D ã¨^ãŒ ∞¨ û f~å‡xã¨∞#Î flk.(Judicialreform.org) n
P"≥∂kOz# ãÖã¨Å÷ ∞ HõOÉÏ\òÖÏ (combatlaw)

l
Hõq∞\© Ñ¶~¨ ü Aº_ô+Ü≤ ∞« Öò JH“O>ˇae\˜
l
l
l
WO@~ü HõÅÛ~°Öò i™ÈÔ~ûãπ
S\˜_çÑ≤ (ITDP)
l JÉèí∞º^ŒÜü∞
l HÍ=∞<£"Ö ≥ Îò Ç¨˙º=∞<£~Ô \· ûò WO_çÜ∂« l *ÏQÀˆ~
l JHÍ_»q∞ Ñ¶~¨ ü ™È+≤Ü∂≥ bQÆÖò ã¨_ì ãô π l ^•=Ú (DAMU) l [<£ ãÖÑ¶¨∞~ü¬ "åÇ≤Ïx
l Ü«∂HõΔ<£ U~Ú_£
l _èçb¡ á¶È~°O l [<£Ç≤Ï`ü =∞OKü
l J#›^£
l _èçb¡ „âßq∞Hõ ãÖÑ¶¨∞@<£ l Ayæ |ã≤Î ãÖÑ¶¨∞~ü¬ "≥∂~åÛ
l Pâß P„â◊"£∞
l UHÍÎ Ñï+¨^£ l ÖË|~ü Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£
l ÉÏÖò qHÍãπ^•è ~å
l Ç¨Ï=∞‡Öò ÑÖKåÜ«∞`ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ™⁄Ãã·\ ˜
l ã≤Zã≤SZO (CACIM)
l HÍO¿Ñ~Ú<£ JÔQ<≥ãπì Kè≥·Öò¤ ÖË|~ü l Ç¨Ïi`« iÃã·Hõ¡~üû J™Èã≤ÜÕ∞+¨<£ l ¿ãflÇ¨Ï |O^èŒ<£ ™⁄Ãã·\ ˜
l HÍO¿Ñ~Ú<£ Ñ¶~ ¨ ü ã¨~Ô · fi=Öò _çyfl\˜ l Ç¨Ï*Ï~ü¤û ÃãO@~ü l ZÖòP~üZãπ
l ÃãO@~ü Ñ¶¨~ü ã≤qÖò ™⁄Ãã·\ ˜ l Ç¨Ï∫lOQ∑ JO_£ ÖÏºO_£~ Ô \· òû <≥\ò=~ü¯ l Ö’H± âßã¨<£ PO^Àà◊<£
l ÃãO@~ü Ñ¶¨~ü g∞_çÜ«∂ ã¨ì_ôãπ l Ç¨˙º=∞<£ Ô~·\òû ÖÏ _çÃÑ¶O_»~üû l =∞Ç≤ÏàÏ KÕ`åfl ˆHO„^Œ
l KÕ`åfl (chetna) l WO_çÜ«∂ ™È+¨Öò Wxã≤ì@∂º\ò l =∞Ç≤ÏàÏ HõÅÊ<å â◊H˜Î
l zO`«<£ (chintan) l W<åûÑ¶π (INSAF) l =∂#∞+≤

202
l ZO.ÔH.Zãπ.Zãπ (MKSS) l x~å‡} l i_£˚ |Kå"À PO^Àà◊<£
l <åã≤fi (NASVI) l xëê<£ l ã¨Ç¨ÏÜ≥∂Q∑ „@ãπì
l <Õ+#
¨ Öò JÅÜ«∞<£û Ñ¶~¨ ü Ñ‘ÑÙ̈Öûò =¸"≥∞O\ò l Ñï=~°Î<£ l ã¨=∂*ò Ñï=~°Î<£ ã¨=Ú^•Ü«∞
l <ÕK«∞~°Öò ÃÇÏi>Ë*ò Ñ¶¨ãπì l Ñ¨„u ^Œ∞HÍ}ü^•~ü ãÖÑ¶¨∞@<£ l ¿ã"£k z„Å¤<£. Ü«ÚÔH.
l #=^è•#º „@ãπì l Ñ‘Ñ¨ÙÖòû HõÅÛ~°Öò ÃãO@~ü l ™È+≤Ü∂ ≥ ZHÀiá¶ê~ü‡û sÃã~üÛ ÃãO@~ü

l Z<£.ã≤.Ñ≤.P~ü.S (NCPRI) l Ñ‘Ñ¨ÙÖòû #∂ºãπ <≥\ò=~ü¯ l „\Ï<£ûÑ¨~
Ô xû WO@ˆ~fl+¨#Öò WO_çÜ∂«
l <Õ+# ¨ Öò HÍºOÃÑ~Ú<£ Ñ¶~¨ ü =~°¯~üû ~Ô \· ûò l Ñ¨¡zè=∂^Œ ™êe_®i\˜ Hõq∞\© l J<£P~°æ<≥·*ò¤ ÖË|~ü
l <Õ+#¨ Öò ÃÑ_¶ ~ˆ» +¨<£ PÑ¶π WO_çÜ∞« <£ L"≥∞<£ l Ñ≤Ü«Úã≤ZÖò (PUCL) l q*Ï˝<£ á¶œO_Õ+¨<£
l x^•<£ l Ñ≤Ü«Ú_çP~ü (PUDR) l q[<£ á¶œO_Õ+¨<£ n
ã¨`fi« ~° <åºÜ«∞O HÀãÖ "ÕkHõ 'á¶È~°O Ñ¶¨~ü á¶êãπì [ã≤ìãπ—

#`«ÎHõ<åfl Hõ_Ç» Ï‘ #OQÍ #_»∞ã¨∞#Î fl <åºÜ«∞=º=ã¨÷ "ÕQÍxfl ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ, Jqhu
=∂Ü«∂ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’H˜ Ñ¨~∞° QÆ∞Å∞ ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü∞« uflã¨∞#Î fl <åºÜ«∞=º=ã¨#÷ ∞ J_»∞‰¤ Ωõ <ÕO^Œ∞‰õΩ
P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ =∞~À „Ñ¨Ü∞« `«fl"Õ∞ 'á¶È~°O Ñ¶¨~ü á¶êãπì [ã≤ìãπ— Pq~åƒù=O.
^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ QÆÅ 65 „Ñ¨*ÏÇ≤Ï`« ãÖã¨Å÷ ∞ '<åºÜ«∞ =º=ã¨Ö÷ ’ ["å|∞^•s`«#O
HÀãÖ— (Campaign for Judicial Accountability & Judicial Reforms-CJAR) JO@∂
Pˆ~à◊¡ „H˜`"« ∞Õ XHõ¯>ÿ̌<å „Ñ¨É∞íè `«fiOÃÑ<· å, HÀ~°∞Åì ÃÑ<· å `«=∞ Hõ~"° åÖÏxfl ^Œ∂Ü«∞_»OÖ’
qÑ¶Å¨ =∞Ü«∂ºÜ«∞<Õ K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åe. =∞O„`åÅ‰õΩ zO`«HÍÜ«∞Å∞ ~åÅ=#fl "åã¨"Î åxfl PÜ«∂
ãÖã¨Å÷ ∞, "Õ∞^è•=ÙÅ∞ QÆ=∞xOz ã¨^ãŒ ∞¨ ûÅ∞, K«~Û° Å #∞Oz PK«~} ° "≥Ñ· Ù¨ ^Œ∂ã¨∞HÔ àÏ¡e.
HÀ~°∞Åì ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å@O JO>Ë "Õ∞^è•=ÙÅ∞, „Ñ¨QuÆ jÅ L^Œº=∞HÍ~°∞Å∞ Ãã`· O«
ÉèÜ
í ∞« Ñ¨_∞» `«∞#fl@∞¡ HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. JO>Ë HÀ~°∞Åì xÜ«∞O`«$`åfixfl, <åºÜ«∂xfl „Ñ¨™êkOK«ÖxË
„Ñ¨Éèí∞`åfiÅ J<åºÜ«∞Ñ¨Ù áêÅ##∞ JOwHõiã¨∂Î =∞#O P^èŒ∞xHõ ÉÏxã¨ |`«∞‰õΩÅ∞
|`«∞‰õΩ`«∞#fl>Ë¡ ÖˇH¯õ . P ÖˇH¯õ U"≥∞`ÿ <Õ OÕ , WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘`«QÎ Í Pq~°ƒqù Oz# 'ã¨`fi« ~° <åºÜ«∞O
HÀãÖ "ÕkHõ— x["≥∞#ÿ <åºÜ«∞O XHõ HõÅ HÍ~å^ŒO@∂, XHõ HÍ~åºK«~} ° „Ñ¨}ÏoHõ#∞
Ãã`· O« „Ñ¨H\õ O˜ zOk. =ÚOÉÏ~Ú Hˆ O„^ŒOQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl D ãÖã¨÷ 'Kè«Ö’ *ˇ·Ñ¨Ó~ü—`À
`«# „Ñ¨™ê÷<åxfl „áê~°OaèOzOk. P `«^∞Œ Ñï #=O|~ü 2012Ö’ #∂º_èbç Ö¡ ’x [O`«~=ü ∞O`«~ü
=^ŒÌ ~Ô O_»∞ ~ÀAÅ ã¨`åº„QÆÇ¨ xfl KÕÑ\¨ Oì˜ k. QÆ`« U_®kÖ’ =ÚOÉÏ~ÚÖ’<Õ F ~åºb
x~°fiÇ≤ÏOzOk.
H˘`«QÎ Í Ñ¨Ù\ì̃# 'á¶È~°O Ñ¶¨~ü á¶êãπì [ã≤ìãπ— ãÔ̈~#· áÈ~å\ÏxH˜ Ñ¨Ó#∞‰õΩO>Ë `«ÑÊ¨
QÆ\ ì˜ "Õ∞Öò [~°QHÆ áõ È=K«∞Û. ZO^Œ∞Hõ<À `≥eÜ«∞^Œ∞ HÍx =KÕÛ =¸_ÕàÖ¡◊ ’ <åºÜ«∞ =º=ã¨#÷ ∞
„Ñ¨HÍΔ à◊# KÕÜ∞« x Ñ¨HOΔõ Ö’ JÑ¨ÙÊ_»∞ =∂„`«O `å=Ú ^Õâ"◊ åºÑ¨Î '<åºÜ«∞Ü«∂„`«—#∞ „áê~°Oaè™êÎ=∞x
D "ÕkHõ, <åºÜ«∞âßMÏ =∞O„uH˜, ÉèÏ~°`« „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎH˜ <À\©ã∞¨ Å∞ WzÛO^Œ@.
<À\©ãπ QÆ_»∞=~Ú`Õ =Úyã≤OkQÍx x["≥∞ÿ# áÈ~å@Ñ¨Ù *Ï_ÕÖË^Œ∞. PÅã¨ºOQÍ<≥·<å
=∞Oz PÖ’K«<Õ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞, Jk <åºÜ«∞"Õ∞ JxÑ≤Oz#Ñ¨ÙÊ_»∞, 'H˘Ü«∞ºQÆ∞„~°O— g∞^Õ
™êfis KÕ™êÎ=∞#_»O 'Ü«∂Hõ<Δ £ _çÖ_Ë £ D*ò Ü«∂Hõ<Δ £ _≥h_£— (HÍ~åºK«~} ° PÅã¨º"≥∞`ÿ Õ
^•xfl JO`«O KÕã#≤ >Ë)¡ J=Ù`«∞O^Õ"∂≥ . (fastjustice.org) n

203
"≥∞ÿÖÏ~ü¤ ...
ZxflO\˜Ö’<À =∞# <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ
ZO`À P^Œ~≈° =O`«"∞≥ #ÿ J"≥∞iHÍ `«#
*ÏfÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ 4.3 âß`åxfl, =∞#
WOÔHO`«HÍÅO
K«\ÏìÖˇxflO\˜HÀ =∂~°æ^Œi≈ J~Ú#
„a@<£ `«# *ÏfÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ 1.4
âß`åxfl `«=∞ `«=∞ <åºÜ«∞ =º=ã¨Å÷ ÃÑ·
g∞ J<åºÜ«∞O?
Y~°∞Û KÕã¨∞ÎO_»QÍ, =∞# „Ñ¨Éèí∞`«fiO
=∂„`«O Hˆ =ÅO 0.2 âß`åxfl =∂„`«"∞Õ
=∞# <åºÜ«∞=º=ã¨÷ HÀãÖ Y~°∞Û ÃÑ_»∞
`«∞#flk. „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù Kåi‡<å~üÖ’
XHõ tY~°OQÍ L#fl =∞# <åºÜ«∞ =º=ã¨÷
HÀãÖ WO`« `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û ÃÑ@ì_O» ZO`« ^è~Œ ‡° O? W^Õ q+¨Ü∂« xfl ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì
=∂r „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ ÉÏÅHõ$+¨<‚ £ Ãã` · O« „Ñ¨tflOKå~°∞. WÖÏO\˜ "å\˜H˜ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞
ã¨=∂^è•<åxfl W=fi=Ù.
WHõ ã¨fi`«O„`«OQÍ, ã¨$[<å`«‡HõOQÍ, ã¨=∂#`«fiO, ã¨=∞<åºÜ«∞O HÀãÖ LO_®eû#
<åºÜ«∞=º=ã¨÷ Jqhu TaÖ’H˜ =_ç=_çQÍ J_»∞QÆ∞Å∞ "Õã∂¨ Î áÈ`«∞#flk. Wk JyflH˜
P[ºO áÈÜ«∞_»OÖÏO\˜k. ZO^Œ∞HõO>Ë =∞# <åºÜ«∞=º=ã¨÷ x~°fiÇ¨Ï}Ï fˆ~ Pk
#∞Oz J^è•fi#flOQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. =∞# <åºÜ«∞=º=ã¨÷ x~°fiÇ¨Ï} Z\Ï¡
H˘#™êQÆ∞`«∞#fl^À ã¨∞„Ñ‘O <åºÜ«∞=¸iÎ Hõ$+¨Ü ‚ ∞« º~ü KÕã#≤ "åMÏº#"Õ∞ D =º=ã¨‰÷ Ωõ
J^ŒOÌ Ñ¨_∞» `«∞#flk. 'D HÀ~°∞Åì =º=ã¨Ö÷ ’ Ü«∂[=∂#º Jã¨=∞~°` ÷ « ZO`« ^Œi„^ŒOQÍ
LO^ŒO>Ë XHõ =ÚxûÑ¶π HÀ~°∞ì Hõ<åfl, XHõ H˜~å}Ï H˘@∞ì x~°fiÇ¨Ï} "≥∞~°∞QÍæ LO@∞Ok.
J\Ï¡Qˆ ÃÇ·ÏHÀ~°∞Åì ∞, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì Hõ<åfl XHõ "åºáê~° ãÖã¨÷ x~°fiÇ¨Ï}Ï f~°∞ ZO`À
L#fl`«OQÍ LO@∞Ok. JO`ÕHÍ^Œ∞, [_ôÅ˚ ‰õΩ ãÖ|OkèOz K«∂ã¨∞‰õΩ<åfl <åºÜ«∞=º=ã¨÷
x~°fiÇ¨Ï}Ö’ "åiOHÍ Ñ≤ÅÖ¡ —Ë Jx J<åfl~°∞. WÖÏO\˜ <åºÜ«∞ =º=ã¨÷ „Ñ¨[Å‰õΩ ZÖÏO\˜
<åºÜ«∂xfl JOkOK«QÅÆ ∞QÆ∞`«∞Ok? HÀ~°∞Åì x~°fiÇ¨Ï}Ö’ HÍÅO K≥e#¡ Ñ¨^` úŒ ∞« ÖË J<ÕHOõ
WOHÍ ~å[ºO KÕã∞¨ <Î åfl~Ú.
HÀ~°∞ì |Ü«∞@ |O„\’`«∞ '=H©Ö™ò êÉò... Ç¨l~üÇÏ¨ Ÿ....— JO@∂ WOHÍ Ñ≤zÛQÍ
J~°∞ã¨∂<Î Õ LO\Ï_»∞. ¿Ñ~°∞¡ Ãã·Ò« Ñ¨ÅHõÖxË |O„\’`«∞Å∞, ÉˇOKü Hõ~¡ ¯ü Å∞ HõH^Δ˜ •~°∞Å#∞
Lã¨∂~°O@∂<Õ Ñ≤Å∞ã¨∞OÎ \Ï~°∞. Z<åflà◊√§QÍ<À "Õz# Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å∞ ÉèÏ~°O`À HÀ~°∞‰ì Ωõ
=¿ãÎ "å~Ú^•Å HÍºÖˇO_»~∞° ¡ =∂iáÈ`«∂ LO\Ï~Ú. Q“#∞¡ Ñ¨^Õ Ñ¨^Õ *ÏiáÈ`«∞#fl@∞¡
ˆHã¨∞Å∞ ¿ãfiK«ÛùQÍ, x~°ƒùÜ«∞OQÍ "å~Ú^•Å∞ Ñ¨_çáÈ`«∂<Õ LO\Ï~Ú. "å~Ú^•Å
HÀãÖ P`«‡Q“~°=O Z<Àfl ™ê~°∞¡ `åHõ@∞ì Ñ¨_áç È`«∂ LO@∞Ok. ™êHΔÍºÅ∞ ã¨"åÅHõΔ
`«ÑÙ¨ ÊÅ`À HÍÅO K≥e#¡ >ÿ̌Ñ~Ôπ @· ~°¡ g∞^Õ #"≥∂^Œ∞ J=Ù`«∞O\Ï~Ú. JxflO\˜H˜ ™êHõºΔ O
204
JO@∂ HÀ~°∞Åì ∞ qK«H} Δõ #∞ HÀÖ’Ê`«∂<Õ LO\Ï~Ú. J~Ú#^•xH˜, HÍx^•xH˜, JÑ≤Hˆ¡ +¨#∞¡,
"≥∞"≥∂Å∞, _®ÔH@∞¡, JÑ¶≤_»q@∞¡, Zq_≥<£ûÅ _®‰õΩº"≥∞O@¡`À HÍy`åÅ Hõ@ìÅ∞
QÆ∞@ìÅ=Ù`å~Ú. JÑ¨ÙÊ_»∞ `ÕnÅ∞, =∞`«Å|∞Å∞, MÏ#∂#∞¡, ÃÑ¶ã· Ö¨ ÏÖ „Ñ¨™êÎ=<å ¿ÑrÅ∞
JO`å PÜ≥∂=∞Ü«∞O J=Ù`å~Ú. W\Ï¡ HõH^Δ˜ •~°∞Å<Õ Ñ¨^‡Œ =ÓºÇ¨ÏOÖ’H˜ <≥>¿ìË ã ‰õΩ„@#∞
„Ñ¨tflOKÕ U ÃãHõ#Δ ∂, U K«@=ì ¸ ÖË‰Ωõ O_®<Õ HÀ~°∞Åì ∞ #_»∞ã¨∂Î LO\Ï~Ú. KåÖÏ
™ê~°∞¡ "å^Œ#ÅHõ<åfl 'Ü«Ú=~å#~ü...—, '"≥∞ÿÖÏ~ü¤...— ÖË ÖˇH¯õ ‰õΩ q∞H˜¯eQÍ qxÑ≤™êÎ~Ú.
Hˆ ã¨∞Ö’x |ÅO Hõ<åfl 'WOw¡+–π qOw¡+Åπ ∞, ‰õΩÅ, =∞`«, „áêOfÜ«∞, ÑïK«Ü∞« Jaè=∂<åÖË—
P~°∞ºæ "≥∞O@∞¡ KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú. "å^Œ<å Ñ¨\=˜ ∞ L<åfl ã‘xÜ«∞~ü–ExÜ«∞~üÅ `å~°`=« ∂ºÖË
ã¨=∂#`«fi "å^Œ##∞ _çã‡≤ ãπ KÕ¿ãã¨∞OÎ \Ï~Ú. ¿Ñ¶ãπ "åÅ∂ºÅ`À J<åºÜ«∞O <åºÜ«∞OQÍ,
<åºÜ«∞O J<åºÜ«∞OQÍ P~°~¤ Åü =Ù`«∞O\Ï~Ú. x*Ï~Úf`À „Ñ¨tflOKÕ"åiq, =∂#=
Ç¨Ï‰õΩ¯Å Ç¨Ï~°}#∞ ã¨"åÅ∞ KÕ¿ãq _çã‡≤ ãπÅ=Ù`«∞O\Ï~Ú. J~°QOÆ @Ö’ `«∞k f~°∞ÊÅ∞
„Ñ¨H\õ O˜ K«QÅÆ q, z=iH˜ WO\˜i"£∞ P~°~¤̂ ¡ `«∞k f~°∞ÊÅ∞QÍ "≥Å∞=iOKÕq ^ŒâßÉÏÌÅ
áê@∞ ‰õΩOÉèHí ~õ ‚° x„^ŒÖ’H˜ *Ï~°∞‰õΩO\Ï~Ú.
HõH˜Δ^•~°∞Å∞ i>ˇÿ~ü J~Ú<å, HÍÅO KÕã≤<å ˆHã¨∞Å∞ =∂„`«O Ñ¨Ù#~°∞r˚=#O
á⁄O^Œ∞`«∂<Õ LO\Ï~Ú. JO^Œ∞Hˆ <åºÜ«∞=¸iÎ Hõ$+¨Ü ‚ ∞« º~ü 'HõH^Δ˜ •~°∞‰õΩ XHõ>Ë rq`«O.
J`«x Hˆ ã¨∞ =ÚyÜ«∞_®xH˜ ^•xH˜ Z<Àfl rq`åÅ∞— Jx J<åfl~°∞. XHõ~∞° Hˆ ã¨∞Å∞
qO\Ï~°∞. WO\˜i"£∞ ibÑ¶Qπ Í "≥oá¡ È`«∞O\Ï~°∞. =∞~˘Hõ~∞° =™êÎ~∞° . ~å*ÁKÕÛ =∞m¡
"≥Ú^ŒÅ∞ JO\Ï~°∞. J#=ã¨~° ÃãÅ=ÙÅ∞, ÉˇOKüÅ |kbÅ`À Hˆ ã¨∞Å Ñ¨~º° =™ê<åÅ∞
`å~°∞=∂~°=Ù`å~Ú. áê™È=~üÅ∞, áê~üì Ç¨Ï~°∞Å¤ ∞, _çã‡≤ ãπ Ñ¶~¨ ü _çáê¶ ÖòÅì ∞, i[~üfi_£ Ñ¶~¨ ü
[_ç"˚ ∞≥ O\òÅ∞, JÑ‘Êà◊√,¡ JÑ¶_≤ qç @∞¡, iq[<£Å∞, i=ÓºÅ∞ Jhfl ™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ J~°O÷ HÍx
âßáêÅ=Ù`«∞O\Ï~Ú.
~å[H©Ü«∞ÅOÔHÅ∞ _çÉÏ~ü HÍ‰õΩO_® ÉÏ~ü"≥∞O|~üû #∞Oz ÉˇOKü‰õΩ Ze"Õ\ò
J=Ù`«∞O\Ï~Ú. <åºÜ«∞ `åufiHõ`« (Eºiãπ„Ñ¨Ó_≥<û£ ), qâ◊fi`åufiHõ`« J^èºŒ Ü«∞<åÅ
J=ã¨~åÅ∞ 'JÔ~ KÀ_À L<£ãÉ¨ ò ÉÏ`ÀOHÀ— Å=Ù`å~Ú. JÑ¨ÙÊ_»∞ ¿Ñ^Œ"åi z#fl z#fl
<Õ~åÅ‰õΩ ÃÑ^ŒÌ tHõÅΔ ∞, ÃÑ^Œ"Ì åi Ñ¶∞¨ ’~° <Õ~åÅ‰õΩ =∞#ã¨∞û HÍ™êÎ =∞OK«∞ H˘O_»Å∞
J=Ù`å~Ú. JÑ¨ÙÊ_»∞ „Ñ¨Éèí∞`«fi J~åK«HÍÅ∞, J„Hõ=∂Å∞, âßã¨<ÀÅ¡OÑ¶¨∞#Å∞
¿ãì@ãπHÀÅ=Ù`«∞O\Ï~Ú. P ¿ãì\ãπHÀÅ HÕ^Œ „Ñ¨[Å |`«∞‰õΩÅ∞ âßâ◊fi`«OQÍ
|∞yæáêÅ=Ù`«∞O\Ï~Ú. JO^Œ∞Hˆ qâßfi™êÅ q[#∞¡ =∂iáÈ`«∞O\Ï~Ú. ^•xfl QÆ=∞xOKÕ
F™êi J"≥∞iHÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ *Ï<£ =∂~°Ö¬ ,ò '<åºÜ«∞ =º=ã¨÷
JkèHÍ~°O ˆHã¨∞Å Ñïëê¯~°OÖ’<À, tHõΔÅ∞ "ÕÜ«∞_»OÖ’<À, HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~åxfl
"≥∂Ñ¨_O» Ö’<À ÖË^∞Œ , HÍx ™ê=∂#∞ºÅ qâßfiãÖ, #=∞‡HõO, ã¨=∞‡uÖ’ LOk— Jx
J<åfl~°∞. n

205
g∞_çÜ«∂

206 n n n n n
[# r=# =∂ˆ~Ê ÅHõºΔ OQÍ '[~°fle[O—

Pã¨H˜Îx HõeyOKÕ ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ, ™êOã¨¯ $uHõ ãÖÑ¶¨∞@#Å#∞
ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ „Ñ¨[Å=ÚO^Œ∞ LOK«∞`«∂ L#fl`« „Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ kâ◊QÍ #_çÑO≤ KÕ^Õ [~°fle[O.
„a\˜+π áêÅ‰õΩÅ J}z"Õ`,« ^Œ∞sflu`À P„QÆÇÏ≤ Oz# ™êfi`«O„`«º Ñ≤áêã¨∞Å#∞
[<åxfl *ÏQÆ$`« ÑïKÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ Ñ¨„uHõÅ#∞ P~°OaèOKÕÖÏ KÕãO≤ k. Jq K≥`· <« åºxfl
HõeyOz, „Ñ¨[Å#∞ L^Œº=∞kâ◊QÍ #_çÑO≤ KÕO^Œ∞‰õΩ âßÜ«∞â◊‰Ωõ ÖÎ Ï Hõ$+≤ KÕâß~Ú. ^•O`À
Jq „a\˜+π „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù "ÕkOè Ñ¨ÙÅ#∞, J}z"Õ`Å« #∞ Z^Œ∞~À¯"åeû =zÛOk. ãÖ™ê÷<åÅÖ’#∂
W^Õ Ñïã≤u÷ . „Ñ¨É∞íè `åfiÅ#∞ kèH¯õ iOz ZO^Œ~À Hõ@Hõ\ÏÅ "≥#‰õΩ¯ Ãã`· O« "≥àÏ¡eû =zÛOk.
JO`ÕHÍ^Œ∞, `«∂\ÏÅ‰õΩ, ^•_»∞Å‰õΩ <ÕÅ‰õΩ Xiy#"å~°∞ Ãã`· O« L<åfl~°∞. ã¨=∂Kå~°
™êOˆHuHõ q*Ï˝#O P ~ÀAÖ’¡ ÖË^∞Œ QÆ#∞Hõ ã¨=∂Kå~åxfl KÕ~"° Ü Õ ∞« _»OÖ’ Ñ¨„uHõÖË
P<å_»∞ „Ñ¨=ÚY áê„`« =Ç≤ÏOKå~Ú. x*ÏxH˜, P<å\˜ Ñ¨„uHÍ „Ñ¨K∞« ~°}Ë ã¨=∂Kå~°
(Ü«∂O„uHõ) ™êOˆHuHõ q*Ï˝#Ñ¨Ù `˘e J_»∞QÆ∞Å∞QÍ K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åe. P `«~åfi`« HÍÅOÖ’
~ˆ _çÜ∂≥ =zÛOk. HÍx, Wk QÆ`« 77 Uà◊√Q¡ Í „Ñ¨É∞íè `«fi P^èfiŒ ~°ºOÖ’<Õ 'PHÍâ◊"å}˜—QÍ
H˘#™êQÆ∞`«∂ áê@Å∞, =∂@Å`À H˘O`« [#~°O[HõOQÍ xez<å ã¨=∂Kå~° qã¨Î $uÖ’
=∂„`«O UHõÑ¨HõΔOQÍ, „Ñ¨Éèí∞`«fi Ñ¨HõΔáêuQÍ<Õ xÅ|_çOk `«Ñ¨Ê =∂ˆ~Ê ^èÕºÜ«∞OQÍ
=∂~°ÖHË áõ È~ÚOk. Z<Àfl 'PHÍâ◊"å}˜—Å∞ P~°OÉè"í ∞≥ <ÿ å, '„Ñ¶HÔ‘ fihû =∂_»∞ºÖË+<¨ —£ (ZÑ¶.π ZO)
¿ã+ì #¨ ∞¡ =zÛ<å ~ˆ _çÜ∂≥ "å~°ÅÎ ‰õΩ ¿ãfiK«Ûù ÅaèOK«Ö^Ë ∞Œ . \©g Kèå<≥à‰¡◊ Ωõ ÖËx x¿+^èOŒ D
„ÃÑ"· @ Õ ∞ ~ˆ _çÜ∂≥ ¿ã+ì #¨ Ö¡ ’ "å~°ÅÎ ∞ „Ñ¨™ê~°O KÕÜ∞« ‰õΩO_® ZO^Œ∞‰õΩ x¿+^èOŒ qkèOKå~À
`≥ÅáêÅO@∂ 'HÍ=∞<£ HÍ*ò— J<Õ ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨÷ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ F Ñ≤\ +˜ <¨ £ ^•YÅ∞
KÕãO≤ k. ~ˆ _çÜ∂≥ "å~°ÅÎ #∞ xÜ«∞O„uOKÕ Ü«∞O„`åOQÆO Un `«=∞ =^ŒÖÌ ^Ë xŒ , JO^Œ∞=ÖË¡
"å\˜H˜ J#∞=∞uÖË^xŒ , J~Ú`Õ WÑ¨ÙÊ_»∞ P Ü«∞O„`åOQÍxfl ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ<åflO QÆ#Hõ
"å~åÎ „Ñ¨™ê~åÅÃÑ· x¿+^èOŒ `˘Åy™êÎ=∞Ok „Ñ¨É∞íè `«fiO.
x*ÏxH˜ 400 ¿ã+ì #¨ ‰¡ Ωõ q∞Oz L#fl 'PHÍâ◊"å}˜—H˜ "å~åÎ ¿ãfiK«Û#ù ∞ „Ñ¨™êkOz
LO>Ë, ^ÕâO◊ Ö’ 99 âß`«O [<åÉèÏ‰õΩ ZO`À ã¨=∂Kå~°O KÕi „Ñ¨[Å∞ =∞iH˘O`«
`≥Å∞ã¨∞HÀQÆey LO_Õ"å~°∞. „ÃÑ"· @ Õ ∞ ~°OQÆO P^èfiŒ ~°ºOÖ’ 'ZÑ¶.π ZO.— ¿ã+ì #¨ ¡ „áê~°OÉèÏxH˜
2005Ö’<Õ „Ñ¨Éèí∞`«fiO J#∞=∞ux WzÛ<å "å\˜x =∂@Å‰õΩ, áê@ÅˆH Ñïq∞`«O
KÕâß~°∞ `«ÑÊ¨ "å~°ÅÎ „Ñ¨™ê~åxH˜ "å\˜H˜ J#∞=∞ux W=fiÖË^∞Œ . WÑ¨Ê\˜Hˆ L#fl 250
ZÑ¶.π ZO. ¿ã+ì #¨ ‰¡ Ωõ `À_»∞, PHÍâ◊"å}˜‰Ωõ #fl 170H˜ ÃÑQ· Í ZÑ¶.π ZO. ¿ã+ì #¨ ‰¡ Ωõ `À_»∞QÍ,
^•^•Ñ¨Ù 300 #QÆ~åÅ∞, Ñ¨@} ì ÏÅÖ’ WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘`«QÎ Í 800‰õΩÃÑQ· Í ZÑ¶.π ZO. ¿ã+ì #¨ #¡ ∞
qã¨ÎiOK«#∞#flO^Œ∞# "å\˜H˜ WÑ¨ÙÊ_≥·<å "å~åÎ „Ñ¨™ê~° ¿ãfiK«Ûù#∞ W¿ãÎ ™ê=∂#∞ºxH˜
Ãã`· O« ã¨∞Å∞=ÙQÍ =∞Ô~O`À ã¨=∂Kå~°O ã¨HÍÅOÖ’ JO^Õ =∞Ç¨Ü≥∂QÆO Ñ¨_∞» `«∞Ok.
^•x=Å¡ H˘O_»O`« HÍHõáÈ~Ú<å, QÆ∞@ìÉ’~°O`«~Ú<å LÑ¨Ü∂≥ QÆO LO@∞Ok. x*ÏxH˜
„ÃÑ"· @Õ ∞ "å~åÎ Kèå<≥à¡◊ „Ñ¨"âÕ O◊ =Å¡ „Ñ¨[Å‰õΩ "å~åÎ ¿ãfiK«Ûù ^ŒâßÉúO „H˜`"« ∞Õ ÅaèOzOkHõ^•
=∞i ^•x=Å¡ LÑ¨Ü∂≥ QÆO LO^•? JO>Ë 'LOk— J<Õ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•#O K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åe.
207
D Ñ¨„uHõÅ∞ ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞Å 'q+¨ÑÙ¨ „uHõÅ∞— Jx NN U<å_À `ÕÖÛË ã≤# "åã¨=Î OÖÏ<Õ
`≥Å∞QÆ∞ >ˇeq[<£ Kèå<≥à√◊ ¡ Ãã`· O« ãïQÍæ D<å_»∞ 'q+¨H#õ ºÅ∞—QÍ HÍ>Ëã∞¨ #Î flÑ¨ÙÊ_»∞, |i`≥yOz
"åãÎ̈"åÅ∞ =„H©Hiõ ã¨∞#Î flÑ¨ÙÊ_»∞, K«i„`«#∞ K«^∞Œ =ÙHÀ=_®xH˜ x~åHõiOz#Ñ¨Ù_»∞, `«=∞
`≥eq`Õ@Å#∞ „Ñ¨îŒ ≈ã¨∞#Î flÑ¨ÙÊ_»∞, „Ñ¨*Ï áÈ~å\ÏÅ#∞, L^Œº=∂Å#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ‰õΩO_®,
P^è∞Œ xHõ JqhuH˜ áêÅÊ_»∞`«∂, P`«‡Q“~°"å<Õfl QÆ∞iÎOK«_®xH˜ x~åHõiOz#Ñ¨Ù_»∞ Ãã`· O«
D |Ç¨ïà◊ Kèå<≥à¡◊ =Å¡ `«á⁄ÊÑ¨ÙÊÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜, J=`«e"åi Jã¨Å∞ ~°∂áêxfl
J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ J=HÍâ◊O Åaèã∞¨ OÎ ^Œ<^Õ Õ XHõ Pâ◊. Kèå<≥à√◊ ¡ ÃÑiy#O^Œ∞# '=∞#
\©g-=∞# Kèå<≥Öò—#∞ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜, XHõ¯ H˜H¡ `± À J|^ŒÑÌ Ù¨ Kèå<≥Öò#∞ |O^£
KÕã≤ tHÕΔ KÕ J=HÍâ◊O LOk. áÈ`Õ, Hˆ |∞Öò ^•fi~å ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ @∞¡ _çl@Öò Ãã\ò\ÏÑπÉÏH±û,
_ç\ Ã˜ ÇÏKü (_ç+π Ü«∂O>ˇ<åfl)Å ^•fi~å =KÕÛ Kèå<≥à§◊ #∞ Ãã`· O« =∞#H˜+"ì̈ ∞≥ #ÿ suÖ’ 1-
2-3 =~°∞ã¨ ãÖYºÖ’ ¿Ñ~°∞Û‰õΩ<Õ gÅ∞Ãã`· O« HõeÊOKåe.
Ñ¨„uHõÅ∞, ~ˆ _çÜ∂≥ , `«~åfi`«<Õ >ˇeq[<£ =zÛ#Ñ¨Ê\˜H,© ^•x qã¨Î $`Õ JxflO\˜H<õ åfl
Z‰õΩ¯=QÍ LOk. ~ˆ _çÜ∂≥ ™ê=∂#º [<åxH˜ Ãã`· O« JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =KÕÛã¨∞#Î fl HÍÅO
<å\˜Hˆ , x*ÏxH˜ >ˇeq[<£ ã¨∞O^Œi ~°OQÆ„Ñ¨"âÕ O◊ KÕãO≤ k. 1982Ö’ _èbç Ö¡ ’ x~°fiÇ≤ÏOz#
Pã≤Ü∂« „H©_Å» ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ Jk 'ã‘`åHÀHõ zÅ∞Hõ—QÍ#∂ =∂iOk. ^•O`À >ˇeq[<£
`≥~Å° ãÖYº „Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ LO>Ë ~ˆ _çÜ∂≥ „Ñü+ì̈ P `≥~Å° =∞~°∞QÆ∞# Ñ¨_áç È`«∂
=ã¨∞Î#flk.
~ˆ _çÜ∂≥ =∂kˆ~ >ˇeq[<£ ‰õÄ_® `˘e<åà◊Ö¡ ’ „Ñ¨É∞íè `«fi ÉÏHÍQÍ<Õ H˘#™êyOk.
WOk~åQÍOnè `å#∞ qkèOz# Z=∞Ô~h˚ ûx ã¨=∞i÷OK«∞‰õΩO@∂ KÕã#≤ „Ñ¨ãO¨ QÍxfl Hˆ =ÅO
50 ÅHõÅΔ =∞Ok =∂„`«"∞Õ K«∂ã≤ LO\Ï~°∞. \©g =zÛ# HÍÅOÖ’ ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£#∞,
'^Õg^Œ~≈° <£—QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. 1991 QÆÖòÊù Ü«Ú^Œãú =¨ ∞Ü«∞OÖ’ _ç+π ^•fi~å ã≤.Z<£.Z<£.
HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ gHΔ̃OK«_O» „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. Wk K«@ì =ºuˆ~Hõ"∞Õ J~Ú<å JÑ¨ÙÊ_»∞
nxfl x~ÀkèOKÕ =º=ã¨Ö÷ ^Ë ∞Œ . Ç¨OHÍOQ∑ ^•fi~å JÑπeOH± J~Ú# ™êì~ü \©g HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
Ãã`· O« K«@ì =ºuˆ~Hõ"∞Õ J~Ú<å Hˆ |∞Öò ^•fi~å Wà◊‰¡ Ωõ JO^Œ_O» P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. ^•O`À
„Ñ¨É∞íè `«fiO KÕ¿ãkÖËHõ „ÃÑ"· \Õ ò \©gH˜ J#∞=∞ux WzÛOk. J\Ï¡ 90= ^ŒâH◊ Oõ Ö’ >ˇeq[<£‰Ωõ
„ÃÑ"· @ Õ ∞ ¿ãfiK«Û#ù ∞ „Ñ¨™êkOK«_O» `À Jq 'ãïÖË~∞° =∂ HÔ =fi~°∂— JO@∂ ™êyáÈÜ«∂~Ú.
>ˇeq[<£Ö’ =zÛ# Z<Àfl q<À^•`«‡Hõ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ J`«ºkèHõ gHõ‰Δ Ωõ Å#∞ Hõ\ Ñì˜ _¨ âÕ ß~Ú.
^•O`À 90= ^Œâß|ÌO >ˇeq[<£ ^Œâß|ÌOQÍ xezáÈ~ÚOk. 'Ç¨Ï"£∞Ö’Q∑—`À P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ
ã‘iÜ«∞Öòû Ñ¨~O° Ñ¨~° Jq„âßO`«OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. H˘O`«HÍÅO `«~åfi`« ã‘iÜ«∞Öòû‰õΩ
ã¨=∂O`«~O° QÍ 'P\Ï-áê\— HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, H˜fi*ò P^è•i`« 'H“<£ |<ÕQÍ „HÀ~üÑu¨ —,
K«i„`«#∞ K«∂Ñ≤# 'ÉèÏ~°`ü UH±M’*ò— (<≥„Ç¨˙-_çã¯¨ =s PÑ¶π WO_çÜ∂« ) ÉÏÖÏºxfl, r=#
™œO^Œ~åºxfl =∞e#O ÖË‰Ωõ O_® K«∂Ñ≤# '=∂Å∞æ_ç _Õã—π , =∞#∞+¨μÅHõ<åfl "≥∞~°∞QÍæ "≥∞ey#
*O`«∞ r"åÅ '[OyÖò |∞H±— (~°∞_£Ü∂« ~ü¤ H˜ÑO¡≤ Q∑), ^ÕâÉ◊ Híè xÎ̃ ãÖw`«O`À „Ñ¨É’è kOz#
'q∞ÖË ã¨∞~ü "Õ∞~å—, '"Õ∞~åÉèÏ~°`ü =∞Ç¨<£—, ^Õâ◊ ãÖã¨¯ $u, ™œ~°ÉÏè Å#∞ "≥^[Œ e¡# 'ã¨∞~°a—è ,
JqhuÃÑ· =ºOQÍº„™êÎÅ#∞ ãÖkèOz# [™êÊÖò Éè\í ì˜ 'á¶êÑ¡ ëπ È—, 'LÖÏìÑÙ¨ ÖÏì—, J<åºÜ«∂Å#∞
208
ZkiOz# '~°lx—, D ‰õΩà◊√¡ ã¨=∂[OÖ’ ÉÏ^èÅŒ #∞ =∞iÛáÈ~Ú Ç¨~ÚQÍ #=fi_»O
<ÕiÊ# 'k„ˆQ\ò WO_çÜ∞« <£ ÖÏÑì̈~ü KèåÖˇO*ò—, L^ÀºQÆ∞Å Jqhux, ÅOK«Q˘O_ç`<« åxfl
ZuÎK∂« Ñ≤# 'PÑ¶ã‘ π PÑ¶ã‘ —π , <Õ~åÅ∞, Ñ¶∞¨ ’~åÅ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ =º‰õΩÅÎ ÃÑ<· å, ã¨=∂[OÃÑ<· å
[iÑ≤# áÈ~å\ÏÅ#∞ K«∂Ñ≤# 'WO_çÜ∂« ÃÑ\·¶ òû ÉÏºH±—, Jqhux Z^Œ∞~˘¯<Õ „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞
=∂~åæÅ#∞ K«∂Ñ≤# 'ã¨`º« "Õ∞= [Ü«∞`Õ—, ^•HÍ J\Ï¡ Z<Àfl HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ =KåÛ~Ú.
JÅiOKå~Ú. P"Õ^#Œ ‰õΩ, PÖ’K«#Å‰õΩ P™ê¯~°O WKåÛ~Ú. ã≤x=∂ ~°OQÍxH˜ K≥Ok#
~å=∂#O^£ ™êQÆ~,ü a. P~ü. KÀ„áêÅ '~å=∂Ü«∞}ü— `˘e áœ~å}˜Hõ ^è•~å"åÇ≤ÏHõQÍ^èŒ
Ç≤ÏOn „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å<ÕQÍHõ, ^ŒH}Δ˜ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ Ãã`· O« Hõ\Ñì˜ _¨ ãÕ O≤ k. P `«~åfi`« '=∞Ç¨ÉèÏ~°`—ü
Ãã`· O« gHõ‰Δ Ωõ Å ãÖYº#∞ ÉèÏsQÍ ÃÑOzOk. J\Ï¡ gHõ‰Δ Ωõ Å∞ \©g `≥~Å° ‰õΩ J`«∞‰õΩ¯áÈ=_»O
P~°OÉè"í ∞≥ ÿ áêuˆHà◊~¡ ÚOk. P `«~åfi`« #∂ºãπ Kèå<≥à√◊ ¡ Ñ¨Ù@∞ìH˘zÛ# `«~åfi`« gHõ‰Δ Ωõ Å‰õΩ
„Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ „Ñüxq∞+¨ÑÙ¨ "å~°ÅÎ ∞ „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ `≥eã≤=KåÛ~Ú. ZxflHõÅÑ¨ÙÊ_»∞ ã‘iÜ«∞ãπQÍ
LO_Õ ZxflHõÅ qâı+¡ } ¨ Å∞ Ãã`· O« =zÛÑ¨_®¤~Ú. „Ñ¨}Üü∞~åÜü∞, q<À^£^∞Œ "å, ~å*ònÑπ
ã¨ˆ~ÌâßÜü∞ qâı¡+¨}Å‰õΩ =zÛ# JÑïq∞`« P^èŒ~°} z=iH˜ "åix \©g Kèå<≥Öòû#∞
P~°OaèOKÕÖÏ KÕãO≤ k.
áÈ`Õ, XHõÑÊ¨ \˜ ~ˆ _çÜ∂≥ 'g∞_çÜ∞« O "Õ"—£ (ZO._»|∂¡ º) ëê~üì "Õ"£ (Zãπ._»|∂¡ º)Å‰õΩ
Ñ≤ÅÅ¡ ~Ú# '„Ñ‘HÔ fihû =∂_»∞ºÖË+<¨ -£ ZÑ¶.π ZO.— ¿ã+ì #¨ ∞¡ [#~°O[HõOQÍ, =ÚYºOQÍ Ü«Ú=`«
HÀãÖ =ÚO^Œ∞‰õΩ =KåÛ~Ú. HÍx, >ˇeq[<£ `≥~Å° "≥Å∞QÆ∞ lÅ∞QÆ∞Å =ÚO^Œ∞, ã¨=∂Kå~åxfl
JOkOK«_O» Ö’ "å\˜‰Ωõ #fl ¿ãfiK«Ûù 'ZÑ¶.π ZO—Å‰õΩ ÖËHáõ È=_»O`À q<À^•xH˜, g#∞Å
qO^Œ∞Hˆ Jq Ñïq∞`«O HÍ"åeû~å=_»O`À "å\˜ *’~°∞ JO`«QÍ HõxÑ≤OK«‰Ωõ O_® LOk.
=∞~À"≥·Ñ¨Ù >ˇeq[<£, Ñ¨„uHõÅHõ<åfl "ÕQÆOQÍ „Ñü WO\˜x PHõi≈OK«QÆeyOk.
JÅiOK«QeÆ yOk. '^Œ∂~°^~Œ ≈° <£—#∞ <≥\"ì˜ ãÕ ≤ Ñ¨Å∞ Kèå<≥à√◊ ¡ ZO`À [#~°O[#OQÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ
~å=_»"∞Õ HÍ‰õΩO_®, "å~åÎ Kèå<≥à√◊ ¡ Ñ¨Ù@∞ì‰Ωõ ~å=_»O`À Jq „Hõ=∞OQÍ „ÑüÑ¨HÑΔõ Ù¨ ™ê÷<åxfl
Ãã`· O« P„Hõq∞OK«∞HÀQÆeQÍ~Ú. [#~°O[HõÑÙ¨ Kèå<≥à√◊ ,¡ "å~åÎ Kèå<≥à√◊ ¡ Jhfl Hõeã≤ D<å_»∞
^ÕâO◊ Ö’ 800 ^•HÍ \©g Kèå<≥à√◊ ¡ L<åfl~Ú. J^Õ Ñ¨^àÕ ¡◊ „H˜Ò« Hˆ =ÅO 130 Kèå<≥à√◊ ¡
=∂„`«"∞Õ LO_Õq.
áê~°"¡ ∞≥ O@∞Ö’ _»|∞ƒe¿ãÎ „Ñ¨âfl◊ Å∞ J_çQˆ ZO.Ñ≤.Å∞ L#fl>Ë,¡ `«=∞ "À@¡#∞ J=Ú‡‰õΩ<Õ
„ÑüÑ¨HÍΔ Å ZO.Ñ≤.Å∞ L#fl>Ë,¡ g∞_çÜ∂« Ö’#∂ JÖÏO\˜ „Ñ¨É∞íè ^Œ∞ÅÌ ∂ L<åfl~°∞. Ñ¨„uHõÅÖ’
W\©=e ãÖ=`«û~åÅÖ’ _»|∞ƒ fã¨∞‰õΩx "å~°ÎÅ∞ ~å¿ã "≥∂ã¨Ñ¨Ói`« Ñ¨^Œúu ‰õÄ_®
=KÕÛã≤Ok. nxfl QÆ=∞xOKÕ 'Wk ã¨∂\˜QÍ, ã≤Q∞Æ æ ÖË‰Ωõ O_® ™êQÆ∞`«∞#fl g∞_çÜ∂« Jqhu—
Jx J<åfl~°∞ ~å=∞K«O„^Œ QÆ∞Ç¨Ï. ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü∞« JOâßÅÃÑ· ZO`À „ÑüÉèÏ=O`«OQÍ
K«~Û° Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ 'Zh¤\ g© — |~åö^`Œ ,ü 'Ç≤ÏO^Œ∞™ê÷<£ >ÿ̌"£∞û— Z_ç@~ü g~ü ™êOÑ¶∞‘ fiÅ∞,
"≥ÚÉˇÖ· ò á¶È<£ ÖˇÃ· ã<£ûÅ#∞ á⁄O^Œ_O» Ö’ HÍ~˘Êˆ~\ò ãÖã¨Å÷ ‰õΩ H˘=Ú‡HÍâß~°x h~å~å_çÜ∂«
Hˆ ã¨∞Ö’ |Ç≤Ï~°`æ "« ∞≥ Oÿ k. nx =Å¡ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ "ÕÅHÀ@¡ #+ì̈O [iyO^Œx JOK«<å.
WÖÏO\˜q Z<Àfl ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl W^À Ñ¨~åHÍ+ª̈. '|~åö^`Œ ,ü g~ü ™êOÑ¶∞‘ fiÅ∞
¿ãfiKåÛù ~ˆ Y#∞ ^•\Ï~°∞. "åà◊#¡ ∞ q^Õj \©g Kèå<≥àÖ¡◊ ’#~Ú`Õ S^Œ∞ xq∞ëêÖ’¡ |Ü«∞@‰õΩ
209
ÑÖÑ≤OKÕ"å~°∞— Jx 'Ç≤ÏO^Œ∂— Z_ç@~ü Z<£.~å"£∞ "åMÏºxOKå~°O>Ë Ñïã≤u÷ x J~°O÷
KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. h~å ~å_çÜ∂« >ËÑÙ¨ Å ‰õΩOÉèHí À}O Z=∞Ô~h˚ û `«~åfi`« ÉèÏ~°fÜ«∞ [~°fle[Ñ¨Ù
K«i„`«Ö’ `«Öuˇ #Î hK«ãO¨ Ñ¶∞¨ @#QÍ, F ãÖHΔÀÉèOí QÍ q∞yeáÈ~ÚOk. =∞# ^ÕâO◊ Ö’<Õ
HÍ^Œ∞ WÖÏO\˜ Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ J"≥∞iHÍ, „a@<£Ö’#∂ L<åfl~Ú.
JO^Œ∞Hˆ J"≥∞iHÍÖ’ Ñ¨„uHõÅ∞, \©g Kèå<≥à√◊ ¡ JOkOKÕ "å~°ÅÎ #∞ #"Õ∞‡"å~°∞
Ãã`· O« `«yáæ È`«∞<åfl~°∞. Ñ¨„uHõÅ∞, \©g "å~°ÅÎ Ñ¨@¡ Ñ¨ÓiÎ qâ◊fiã¨hÜ«∞`« ÖËÔŒ @∂ 77%
J"≥∞iHÍ „Ñ¨[Å∞ K≥ÑÊ≤ #@∞¡ 'QÍºÅÑπ— x~°fiÇ≤ÏOz# `å*Ï áÈÖò (2013)Ö’ "≥Å_¡ O·≥ k.
JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ\ ˜ U_®k 75% „Ñ¨[Å∞ "å~°ÅÎ #∞ qâ◊fiã≤OK«Háõ ÈQÍ, QÆ`« U_®k =∞~À
2 âß`«O ÃÑ~°Q_Æ O» QÆ=∞<å~°›O. WÖÏO\˜ Ñïã≤`÷ Õ =ÚO^Œ∞ =ÚO^Œ∞ =∞#^ÕâO◊ Ö’#∂
~å=K«∞Û.
J~Ú`Õ, qz„`«OQÍ áêâßÛ`«º ^ÕâßÖ’¡ "å~åÎ Ñ¨„uHõÅ ã¨~°∞¯ ºÖË+¨<£ ÉÏQÍ
`«Q∞Æ =æ ÚYOÑ¨_∞» `«∂, H˘xfl Ñ¨ÓiÎQÍ =¸`«Ñ_¨ ∞» `«∂ LO>Ë, =∞iH˘xfl Ñ¨„uHõÅ∞ Hˆ =ÅO
P<£Ö<·ˇ £ „Ñ¨K∞« ~°}Hˆ Ñïq∞`«O J=Ù`«∞O_»QÍ, Pã≤Ü∂« Ö’ =∂„`«O Ñ¨„uHõÅ ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £
ÃÑiyáÈ`«∞#flk. 2006 #∞Oz 2010 =∞^èºŒ Ñ¨„uHõÅ ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £ 16 âß`«O ÃÑiyO^Œx
'„Ñ¨ÑO¨ K« Ñ¨„uHÍ ^èÀ~°}∞Å x"ÕkHõ-2011— `≥eÜ«∞*ËãO≤ k. Ñ¨„uHõÅ ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £ Ñ¨_áç È~Ú,
ãÖã¨Å÷ ∞ ^≥|ƒu#fl H˘xfl ^ÕâßÖ’¡ Ñ¨„uHõ#∞ "å~°OÖ’ XHõ ~À*ˇ<· å Lz`«OQÍ JO^Œ*¿Ë ã
=º=ã¨÷ =zÛOk. „Ñ¨[Å∞ HÀ~°∞‰õΩ#fl Ñ¨„uHõ#∞ XHõ ~ÀA ÖË^• ~Ô O_»∞ ~ÀAÅ∞ „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞
Lz`«OQÍ JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k. q∞ye# ~ÀAÅ‰õΩ _»|∞ƒ K≥eO¡ Kåe. áÈ`Õ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ
J`«ºkèHõ [<åÉèÏ L#fl K≥<· åHõ<åfl, ~Ô O_À™ê÷#OÖ’ L#fl =∞# ^ÕâO◊ Ö’<Õ Ñ¨„uHõÅ ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £
Z‰õΩ¯=. =∞#^ÕâO◊ Ö’ 11 HÀ@¡‰Ωõ ÃÑQ· Í Ñ¨„uHõÅ ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £ LO>Ë, K≥<· åÖ’ 10 HÀ@¡
90 ÅHõÅΔ ∞ =∂„`«"∞Õ LOk!
"≥Ú`«OÎ g∞^Œ K«∂¿ãÎ Ñ¨„uHõÅ∞, Kèå<≥à√◊ ¡ ^ÕâO◊ Ö’ „Ñ¨^•è # „ÑüÑ¨HÑΔõ Ù̈ áê„`«<Õ áÈ+≤ã∞¨ <Î åfl~Ú.
„Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∂xfl =∞eKÕ Hõ~=Î° ºOÖ’ J`«ºO`« â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ áê„`«<Õ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~Ú.
WÑ¨ÙÊ_»∞ Kèå<≥àÖ¡◊ ’ =KÕÛ K«~Û° ÅHõ<åfl Ñ¨„uHõÅÖ’ =KÕÛ "åº™êÅ „Ñ¨ÉÏè ="Õ∞ Z‰õΩ¯=.
K«~°ÛÅÖ’ „Ñ¨™êÎ=#‰õΩ ~åxq Z<Àfl q+¨Ü«∂Å∞ g\˜Ö’ LO\Ï~Ú. =ÚYºOQÍ
PÖ’zOK«∞HÀ=_®xH˜ "åº™êÅ∞ J=HÍâßxfl W™êÎ~Ú. J~Ú`Õ Ñ¨„uHÍ¿ãfiK«ÛÖù ’HÍx,
"≥Ú`«OÎ g∞_çÜ∂« ¿ãfiK«ÛÖù ’ HÍx „Ñ¨ÑO¨ K« ^ÕâßÅ`À áÈe¿ãÎ =∞#O KåÖÏ "≥#∞Hõ|_Õ
L<åflO. 'iáÈ~°~ì ûü q`«=Ù\ò ÉÏ~°~¤ ûü — (ãïÇ¨Ï^Œ∞ÅÌ ∞ ÖËx "å~åÎÇÏ¨ ~°∞Å ãÖã¨)÷ „Ñ¨ÑO¨ K«
Ñ¨„uHÍ ¿ãfiK«Ûù QÆ∞iOz [iÑ≤# ã¨~ˆ fiÖ’ =∞#O 140= ™ê÷#OÖ’ L<åflO. J"≥∞iHÍ
32= ™ê÷#OÖ’ LOk. |∞\˜ì ^ÕâßÅ~Ú# Ñ¶<≤ å¡O_£, <≥^~Œ å¡O_£, <åˆ~fi, ÅQÆO˚ |~ü,æ PO_À„~å
=O\˜q `˘e S^Œ∞™ê÷<åÖ’¡ L<åfl~Ú. JO`«‰Ωõ „H˜Ò« U_®k`À áÈeÛ`Õ WO_çÜ∂«
131= ™ê÷#O #∞Oz 9 ™ê÷<åÅ∞ HÕkH˜ kQÆ*ÏiOk!
^Õâ=◊ ∞O`å Jqhu qâ◊$OYÅ`«fiOÖ’ =ÚxyáÈ~Ú L#flÑ¨ÙÊ_»∞ g∞_çÜ∂« Ãã`· O«
P áêÑ¨ÑO¨ H˜ÅOÖ’ HõxÑ≤Oz#Ñ¨Ù_»∞ ÉÏ^èãÕ ∞¨ OÎ k. =∞# ^ÕâO◊ Ö’ g∞_çÜ∂« ‰õΩ#fl ¿ãfiK«ÛÖù ’
JÑïq∞`«¿ãfiK«Ûù Ü«∞[=∂<åºÅ^Õ HÍ=@O ‰õÄ_® ÉÏ^è•Hõ~"° ∞≥ Oÿ ^Õ. JO`ÕHÍ^Œ∞ H˘xfl
210
Kèå<≥à√◊ ,¡ Ñ¨„uHõÅ∞ Ñ¨ÓiÎQÍ Jqhu Ñ¨Ù<å^Œ∞Å g∞^Õ ™œ^è•Å∞QÍ ÖËã∞¨ <Î åfl~Ú. ^•xH˜
`≥Å∞QÆ∞ [~°fle[O XHõ "ÕkHõ HÍ=@O ZO`À qëê^ŒH~õ O° . JÖÏO\˜q `«ÑÊ¨ xãïQÍ
„Ñ¨*ÏÑ¨~O° HÍ"åeû LOk.
J^Œ\Ï¡ LOz`Õ, ~ÀA ~ÀA‰õΩ „Ñ¨*Ï„QÆÇÏ¨ O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ LO>Ë Ñ¨„uHõÅ∞, Kèå<≥à√◊ ¡
`«=∞ `«=∞ ^èÀ~°}∞Å#∞ =∂~°∞ÛHÀHõ `«ÑÊ¨ x Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ U~°Ê_»∞`«∂ L<åfl~Ú. „Ñ¨ÑO¨ K«
"åºÑÖÎ QÍ H˘`«Î H˘`«Î =~°=_»∞Å∞ Ñ¨Ù@∞ìH˘ã¨∞<Î åfl~Ú. ã¨=∂[ =∂~°∞ÊHÀãÖ H˘`«Î PÖ’K«#Å∞
=ã¨∞Î<åfl~Ú.JqhuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨$[<å`«‡Hõ PÖ’K«#Å∞ „Hõ=∞OQÍ Ñ¨Ù~°∞_»∞
áÈã¨∞‰õΩO@∞<åfl~Ú. x#fl\˜ Ñïâ’^è<Œ å`«‡Hõ Hõ^<Œä åÅ∞, ã≤\ *˜ <ˇ £ [~°fleã¨∞Åì ∞, Jukä
ãÖáê^ŒHÜ © ∂« Å∞, áê~î‰° Ωõ Å ãÖzHõÅ∞, ã≤Oì Q∑ PÑ¨~ˆ +¨#`¡ À áê@∞QÍ WÑ¨ÙÊ_»∞ ã¨=∂Kå~°
Ç¨Ï‰õΩ¯`À Jã¨Ö#·ˇ ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~} ° , WO@Ô~fl\òÖ’x Jáê~° ã¨=∂Kå~° ~åã≤ #∞Oz
Hõ^<Œä åÅ `«Ü∂« s (_®\Ï [~°fle[O), ™ê=∂lHõ "≥ÉòÃã\· òû #∞Oz Jaè„áêÜ«∂Å ¿ãHõ~} °
=O\˜q KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞<åfl~Ú. ™È+¨Öò g∞_çÜ∂« #∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ‰õΩO_® Ñ¨xKÕÜ∞« ÖË=∞x
25 âß`«O „a@<£ [~°fleã¨∞Åì ∞ K≥|∞`«∞<åfl~°O>Ë H˘`«Î J=HÍâßÅ QÆ∞iOz# J<Õfi+¨}#∞
=∞iO`« H˘#™êyOK«=K«∞Û.
Ñ¨„uHÍ ¿ãfiK«Ûù J<Õk U"ÀH˘xfl ãÖã¨Å÷ Hˆ HÍ^Œ∞ „Ñü Hõ=¸ºx\˜H˜ `«=∞ QÆ∞iOz
K≥ÑÙ¨ Ê‰õΩ<Õ ¿ãfiK«ÛÖù ’, =ÚYºOQÍ J}QÍi# =~åæÅ∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl ã¨=∞ã¨ºÅ QÆ∞iOz,
J<åºÜ«∂Å QÆ∞iOz, Jqhu QÆ∞iOz „Ñ¨ÑO¨ K«O =ÚO^Œ∞ ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ 'Hõ=¸ºx\˜
g∞_çÜ∂« =¸"≥∞O\ò— LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞O^Œx HÔ . ™êìe<£ K≥|∞`«∞<åfl~°∞. 'g_çÜ∂≥ "åÅO\©~ûü —
<Õ`$« `«fiOÖ’ 'WO_çÜ∂« J<£ÇÏ¨ ~ü—¤ ¿Ñ~°∞`À F g∞_çÜ∂« L^Œº=∂xfl PÜ«∞# H˘#™êyã¨∞<Î åfl~°∞.
Hõ=¸ºx\© ~ˆ _çÜ∂≥ =∞#^ŒQ~æÆ ° L<åfl Wk L^Œº=∞ ~°∂ÑÖ fã¨∞HÀÖË^∞Œ .
^ÕâßÅ#∞ "Õkãè ∞¨ #Î fl ~°H~õ H° ÍÅ~Ú# ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ QÆ∞iÎOz "å\˜ Ñïëê¯~åÅ∞ K«∂¿Ñ
[~°fle[O '„Ñ¨ÉÏè =Ñ¨Ói`« [~°fle[O— (WOáêH±ì [~°fle[O)QÍ XHõ QÆ∞iÎOÑ¨Ù`À ã¨=∂[
=∂~°∞ÊHÀãÖ =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÍÅx '™êÊ~ü¯ #∂ºãπ— ãÖ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _»∞ „H˜ãÜ ì≤ ∞« <£ _ç ÉÁ~Úãπ
~Ô _®<£ K≥|∞`«∞<åfl_»∞. „Ñ¨ÑO¨ Kåxfl =∂~°∞ã¨∞#Î fl Hõ^<Œä åÅ QÆ∞iOz ™êÊ~ü¯#∂ºãπ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk.
'>ÿ̌"∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« — "åi 'b_£ WO_çÜ∂« — '\©Kü WO_çÜ∂« —, 'J=∞<£ H˜ Pëê— =O\˜
"å~åÎ Hõ^•ä OâßÅ∞ „Ñ¨ÉÏè = Ñ¨Ói`« [~°fle[OÖ’ ÉèÏQÆ"∞Õ .
WHõ, XHõ H˘`«Î g∞_çÜ∂« QÍ =¸_»∞ ^ŒâßÉÏÌÅ „H˜Ò« =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛ# 'WO@Ô~fl\ò—#∞
LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩx, ~°Ç¨Ïã¨º ã¨=∂Kå~åxfl =∞OzHÀãÖ KÀs KÕã≤ (Ç¨ºHÕQ∑) H˘`«Î
[~°fle*Ïxfl ã¨$+≤Oì z#"å_»∞ EeÜ«∞<£ J™êûO*ò. 'qH©bH±û— ¿Ñ~°∞`À XHõ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ
"≥ÉòÃã\· ò#∞ `≥iz qq^èŒ ^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok# J`«ºO`« ~°ÇÏ¨ ã¨º ãÖ^ÕâßÅ#∞, ã¨=∂Kå~åxfl
Ãã\· òÖ’ ÃÑ\ì̃ „Ñ¨ÑO¨ K«O JO`å K«∂_»QeÆ Qˆ ÖÏ KÕã#≤ "å_»∞ J™êûO*ò. Ñ¨„uHõÅ‰õΩ, \©g
Kèå<≥à‰¡◊ Ωõ =∂„`«"∞Õ [~°fle[O Ñïq∞`«O HÍ^Œx, POHõÅΔ ∞, Ç¨Ï^Œ∞ÅÌ ∞, hK«ÑÙ¨ >ˇ`∞« QÎ _Æ Å» #∞
|@ì|Ü«∞Å∞ KÕã≤ Éè∂í HõOÑÖ Ñ¨Ù\ì̃Oz# F ã¨$[<å`«‡Hõ [~°fleã¨∞ì J™êûO*ò.
WO@Ô~fl\ò „Ñ¨ÑO¨ Kåxfl F ‰õΩ„QÍ=∞OQÍ =∂iÛ"Õã∞¨ OÎ ^ŒO@∂ Éèqí +¨º`ü ^•~°≈x‰õΩ_»∞
=∂~°¬Öò "≥∞H±Å∞Ç¨<£ 1970Ö’ K≥ÑÊ≤ # *’ã¨ºO x["≥∞#ÿ @∞¡QÍ<Õ "≥Éò [~°fle[O `«ÑÊ¨ xãïQÍ
211
Éèqí +¨º`ü [~°fle[O J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞Hˆ QÆ`« ^Œâß|ÌHÍÅOÖ’ =∞#∞QÆ_Ö» xË Z<Àfl "å~åÎ
Ñ¨„uHõÅ∞ "≥Éò =∂~°Oæ Ñ¨\Ïì~Ú. ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £ L#flqÃã`· O« =ÚO^Œ∞ K«∂Ñ¨Ù`À ã¨=∂O`«~O° QÍ
WÑ¨ÙÊ_»∞ "≥Éò=∂~°Oæ Ö’ˆH =KåÛ~Ú. D ^ŒâÖ◊ ’ '=~°Öò¤ "≥_· £ "≥Éò—Ö’<Õ „áê}O áÈã¨∞‰õΩ#flg
L<åfl~Ú. J~Ú`Õ g@xflO\˜H˜ PÜ«∂^ÕâßÅ xÜ«∂=∂=o =iÎOz f~°∞`«∞Ok. HÍx,
'qH©bH±û— ÖÏO\˜ ~°ÇÏ¨ ã¨º Ñïâ’^è<Œ å Ãã\· òûH˜ Ñïq∞`«∞Å∞, POHõÅΔ ∞, ZÅ¡Å∞ ÖËHáõ È~Ú<å,
J"≥∞iHÍ ÖÏO\˜ â◊„`«∞ |O^è<Œ åÅ∞ ^•xfl U^À F ‰õΩà◊√¡ ~°∂ÑÖÖ’ Hõ@_ì ç KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú.
J~Ú<å ^•xH˜ q[Ü«∞"Õ∞ HÍx Ñ¨~å[Ü«∞O ÖË^∞Œ . [~°fle*Ïxk Jq„âßO`« áÈ~å@O.
JOu=∞OQÍ g∞_çÜ∂« k x*Ïx*ÏÅ P~å@O. g∞_çÜ∂« „Ñ¨[Å ÉÏQÆ∞HÀãÖ ^Œ∂ã≤#
Hõ~"° åà◊O! XHõ HõÖÏ+≤flHÀ"£!! XHõ \ÏiÊ_À!!! XHõ q∞Ãã· ûÖò!!!! n
_®\Ï [~°fle[O WO@Ô~fl\òÖ’ =∞#‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞OÃÑ·

ÅaèOKÕ JÑïq∞`«"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl qâı¡+≤Oz
"åã¨ Î " åxfl ~° ∞ A=Ù KÕ Ü « ∞ _» O ‰õ Ä _® [~° fl e["Õ ∞ . W^À H˘`« Î [~° fl e[OQÍ
~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞HÌ ˘O@∞#flk. n<Õfl '_®\Ï [~°fle[O— JO@∞<åfl~°∞. W^Õ Éèqí +¨º`ü [~°fle[O
HÍÉ’`«∞O^Œx '=~°Öò¤ "≥·_£ "≥Éò—#∞ ™ê÷ÑO≤ z# \©"∞£ Éˇ~fl° ~üûb JO@∞<åfl~°∞. J^≥\Ï¡QÀ
XHõ L^•Ç¨Ï~°} ^•fi~å K«∂^•ÌO.
ã‘ì"£ _À~Ú J<Õ [~°fleã¨∞ì 'PO„_À— J<Õ ÃÑ#∞`«∞áê#∞ =zÛ#Ñ¨Ù_»∞ [iy#
q^èfiŒ Oã¨ÑÙ¨ ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOKå_»∞. J\Ï¡Qˆ JÑ¨ÙÊ_»∞ QÍe ZO`« "ÕQOÆ QÍ gzO^À
P ÖˇH¯õ Å#∞ ÑïjeOKå_»∞. D ~Ô O_çO\˜x qâı+¡ O≤ z K«∂ã≤#Ñ¨Ù_»∞ x~å‡}ÏÅ x|O^è#Œ Å∞
ZO`« J^è•fi#flOQÍ L<åflÜ≥∂ `ÕeOk. [iy# q^èŒfiO™êxH˜ P x|O^èŒ#ÖË
H˘OÑ¨=ÚOKåÜ«∞#fl "åã¨Î"åxfl „Ñ¨ÑÖK«O =ÚO^Œ∞ ÃÑ@ìQÆeQÍ_»∞ ã‘ì"£_˘~Ú. D
ÑïjÅ<å`«‡Hõ [~°fle*ÏxH˜QÍ#∞ PÜ«∞#‰õΩ 1993Ö’ Ñ¨Ùe@˚~ü |Ç¨ï=∞u ‰õÄ_® =zÛOk.
JO>Ë =∞#H©<å_»∞ JÑïq∞`«OQÍ "≥ÉòÖ’ ÅaèOKÕ ã¨=∞ã¨Î ã¨=∂Kå~°O XHõ H˘`«Î [~°fle[Ñ¨Ù
=~°=_çH˜ ^•ifã¨∞#Î fl^Œx `ÕeOk. nO`À '_®\Ï [~°fle[O— ÃÑ· WÑ¨ÙÊ_»∞ Ñ¨Å∞ ^ÕâßÖ’¡
K«~Û° Å∞ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. uqi Wã¨∞Hõ# `≥Å· O|∞ fÜ«∞=K«∞Û J#fl@∞¡ '"≥Éò— #∞Oz
x[OQÍ<Õ "Õ~Ú Hõ^<Œä åÅ#∞ ã¨$+≤Oì K«=K«∞Û. n
<åÅ∞QÀ ãÎ̈OÉèOí <åÅ∞QÆã¨∞==ÚYº"≥ ∂[OÖ’ "å~åÎ „Ñ¨™ê~° ™ê^è<Œ åÅ‰õΩ (g∞_çÜ∂« ‰õΩ)
<åÅ∞QÆ∞ Hõ~"Î° åºÅ∞ ÅHΔÍºÅÖ’ XHõ\∞˜ #ÿ „Ñ¨Hõ[~Å#∞ "Î° åºÅ∞ L<åfl~Ú. "å\˜ „Ñ¨^•è #
*ÏQÆ~°∂‰õΩÅ#∞ KÕÜ«∞_»O.
ã¨=∂[OÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl ãÖÑ¶¨∞@#Å#∞, "å\˜ÃÑ· Jaè„áêÜ«∂Å#∞ xëêÊH˜ΔHõOQÍ
„Ñ¨[Å=ÚO^Œ∞ ÃÑ\Ïìe. g∞_çÜ∂« ã¨=∂*Ïxfl Ñï~°HOΔ˜ KÕkQÍ, ã¨=∂*Ïxfl Ñ¨\ ì˜ Ñ‘_ãç ∞¨ #Î fl
*Ï_®ºÅ#∞ |Ç≤Ï~°`æ Ñ« i¨ z "å\˜ÃÑ· "åMÏº<åÅ#∞, q=∞~°≈Å#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e. g∞_çÜ∂«
XHõ „Ñ¨*Ï áê~°"¡ ∞≥ O\òQÍ „Ñ¨[ÅÉÏ^èÅŒ #∞ JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÍxH˜ `≥eÜ«∞*Ëã∂¨ ,Î "å\˜x
™ê^èŒº"≥∞ÿ#O`« `«fi~°QÍ Ñïëê¯~°O JÜÕ∞ºÖÏ Hõ$+≤KÕÜ«∂e. HÍx, <å L^ÕÌâ◊OÖ’
g∞_çÜ∂« ‰õΩ#fl J`«ºO`« =ÚYº"≥∞#ÿ Hõ~=Î° ºO ã¨=∂[ =∂~°∞Ê#‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^ŒÑ_¨ _» =» ∞<Õ^.Õ
™ê=∂lHõ <åºÜ«∞OHÀãÖ, Jaè„áêÜ«∂Å#∞ =∂ˆ~ÛkQÍ, =∂~°∞ÊHÀãÖ g∞_çÜ∂« ™ê~°^ºŒä O
=Ç≤ÏOKåe. - <åºÜ«∞=¸iÎ Ñ≤.a.™ê=O`ü, „ÃÑãπ H“xûÖò PÑ¶π WO_çÜ∂« -Kè~·≥ ‡° <£. (Ñ¶„≤ |=i,1996)
n

212
P^è∞Œ xHõ Ç¨Ïiâ◊ÛO„^∞Œ _»∞ J™êûO*ò
qq^èŒ ^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok# ~°ÇÏ¨ ã¨º ã¨=∂Kå~åxfl
„Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ |@ì|Ü«∞Å∞ KÕã≤ "å\˜ #QÆfl ã¨fi~°∂áêxfl
„Ñ¨[ÅO^ŒiH© K«∂Ñ≤# XHõ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ`« "≥ÉòÃã·\ò
'qH©bH±û—. qH©bH±û XHõ Q˘Ñ¨Ê [~°fleã¨∞ìQÍ Ñ¨x
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ãïQÍæ Zxq∞^Õà¡◊ „H˜Ò« Pq~°ƒqù Oz#
XHõ "≥ÉòÃã\· ò. ™êOˆHuHõ q*Ï˝#"Õ∞ `«~`° =« ∞ Éè^Ë •Å∞
ÖË‰Ωõ O_® =∞#∞+¨μÅ‰õΩ =∞Ç¨ÏŸÑ¨HÍ~°O KÕã∞¨ OÎ ^Œ#_®xH˜ XHõ `å*Ï L^•Ç¨Ï~°} 'qH©bH±û—.
„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºOÖ’ áœ~°∞Å∞, `«=∞ „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞, `«=∞ JHÍOHõΔÅ#∞ „ÑüaOaOKÕÖÏ
LO_®Å#∞‰õΩO>Ë `≥~"° #≥ ∞Hõ UO [~°∞QÆ∞`«∞#fl^À "Õ∞=¸ K«∂™êÎ=∞x J_»QÍÅO@∞Ok
qH©bH±û. Z<Àfl ^ÕâßÅ‰õΩ =ÚYºOQÍ, J"≥∞iHÍ =O\˜ J„QÆ~å*ÏºxH˜ K≥Ok# Ããx· Hõ
~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞, PÃã#· ºO [iÑ≤# ^Œ∞~åQÆ`åÅ#∞ |Ü«∞\˜ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ "≥Å_¡ Oç z ÉË+π
JxÑ≤OK«∞‰õΩ#fl Ãã\· ò 'qH©bH±û—. ™È=∂b =∂rq∞Å@s Hõ~fl° Öò ¿+H±ÇÏ¨ ã¨<£ ^ŒÇÏ≤ ~ü J"Õ*ò
H˘O`«=∞Ok JkèHÍ~°∞Å#∞ Ç¨Ï`«ºKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü∞« uflOz# ‰õΩ„@#∞ "≥Å_¡ Oç K«_O» `À
qH©bH±û 2006Ö’ `«# „Ñ¨™ê÷<åxfl „áê~°OaèOzOk.
D Ãã·\ò qq^èŒ ^ÕâßÅ#∞Oz JO^Œ∞`«∞#fl ~°Ç¨Ïã¨º ã¨=∂Kå~åxfl qâı¡+≤Oz,
x[x*ÏÅ#∞ ÉˇsA "Õã#≤ `«~"° å`Õ "å\˜x JOK≥ÅOK≥Å∞QÍ |Ü«∞\˜ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜
"≥Å_¡ ãç ∞¨ #Î flk. qq^èŒ ^ÕâßÅ‰õΩ, =ÚYºOQÍ J"≥∞iHÍ J„QÆ~å*ÏºxH˜ K≥Ok# ~°ÇÏ¨ ã¨º
ã¨=∂Kå~åxfl |Ü«∞\˜ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« ÅO>Ë Z=iÔH<· å HÀ\˜ QÆ∞O_≥Å∞ HÍ"åe.
PHÀ\˜ QÆ∞O_≥Å∞#fl =∞x+≤... XˆH XHõ¯_»∞, P ã¨∂Ñ¨~ü [~°fleã¨∞ì EeÜ«∞<£áêÖò J™êûO*ò.
PÜ«∞# P„¿ãeì Ü«∂ ^Õâã◊ ∞¨ _÷ HÕ Íx, J™êûO*ò D<å_»∞ „Ñ¨ÑO¨ K« „Ñ¨[ÅO^Œi =∞x+≤.
W~å<£Ö’ J"≥∞iHÍ H˘#™êyã¨∞#Î fl ^•~°∞}ÏÅ#∞ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ "≥Å_¡ Oç z qH©bH±û
J`«ºO`« ãÖK«Å<åxfl ã¨$+≤Oì zOk. J"≥∞iHÍ ~°H}Δõ âßY‰õΩ K≥Ok# Z<Àfl ~°ÇÏ¨ ã¨ºÑ¨„`åÅ#∞
'qH©bH±û— `«# Ãã\· ò ^•fi~å "≥Å_¡ Oç z J`«ºO`« ^è~·≥ º° OQÍ xÅ|_çOk. J"≥∞iHÍ ~°ÇÏ¨ ™êºÅ∞
`≥eã≤# Ããx· Hõ qâı+¡ ‰¨ Ωõ _»∞ „ÉÏ_ô=¡ ∂xOQ∑ =O^ŒÖÏkÃÑà·¶ #¡◊ ∞ _çg_çÖ’H˜ _»=Ù<£Ö’_£KãÕ ≤
qH©bH±û‰õΩ KÕ~°"Õâß_»∞. HÍx, „ÉÏ_ô¡ á⁄~°áê@∞# `å#∞ KÕã≤# Ñ¨x QÆ∞iOz `«#
q∞„`«∞_˘HõiH˜ Q˘Ñ¨ÊQÍ K≥ÑÊ¨ _»O`À H˘OÑ¨=ÚxyOk. q∞„`«„^ÀÇ¨ÏO HÍ~°}OQÍ, J"≥∞iHÍ
„Ñ¨Éèí∞`«fiO „ÉÏ_ô¡x JÔ~ãπìKÕã≤ *ˇ·à’¡H˜ `Àã≤"Õã≤Ok. JO`ÕHÍ^Œ∞, J"≥∞iHÍ WÑ¨ÙÊ_»∞
P=Ù~å=Ù~°O@∂ J™êûO*ò HÀãÖ K«∂ã¨∞Î#flk. JO>Ë, „Ñ¨ÑÖK«OÖ’ Ju Q˘Ñ¨Ê
„Ñ¨*Ï™êfi=∞º^ÕâO◊ QÍ á¶ÈAÅ∞ H˘>Ëì J"≥∞iHÍ XHõ =∂=¸Å∞ =∞x+≤ J™êûO*ò HÀãÖ
ZO^Œ∞‰õΩ "Õ@ ‰õΩHõ¯ÖÏ ZkiK«∂ã¨∞Î#fl@∞¡? J"≥∞iHÍ #QÆfl ã¨fi~°∂áêxfl „Ñ¨ÑÖK«
„Ñ¨[Å=ÚO^Œ∞ ÃÑ@ì_O» JO>Ë PÑ¶~ì¨ Pü Öò J™êûO*ò‰Ωõ Zxfl QÆ∞O_≥Å∞ LO_®e. JO^Œ∞Hˆ
J™êûO*ò‰Ωõ J"≥∞iHÍ QÆ\ ì̃ QÆ∞}áê~îO° K≥áêÊÅ#∞‰õΩO@∞#flk.
213
W~å<£ÃÑ· J"≥∞iHÍ, ^•xq∞„`« ^ÕâßÅ∞ [iÑ≤# ^•_çÖ’ K«xáÈ~Ú# "å~°∞ _çÃãO|~ü
2009 z=i <å\˜Hˆ 1,09,032 =∞OkHÍQÍ, WO^Œ∞Ö’ 66,000 =∞Ok ™ê=∂#º
áœ~°∞ÖË#x J™êûO*ò „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ "≥Å_¡ Oç Kå_»∞. nO`À Já¶ê<… £ Ü«Ú^ŒOú Ö’ K«xáÈ~Ú#
"åiHõ<åfl W~å<£Ö’ K«xáÈ~Ú# "åi ãÖYº S^Œ∞~Ô @∞¡ Z‰õΩ¯=x qH©bH±û`À „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜
`≥eã≤áÈ~ÚOk.
qH©bH±û =∂iÛ 2011Ö’ WO_çÜ«∂‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ¨„`åÅ#∞ Ãã·`«O
"≥Å¡_çOzOk. Wq QÆ`«OÖ’ áê~°¡"≥∞O\ò#∞ ‰õΩk¿Ñã≤# 'F@∞‰õΩ <À@∞— q"å^•xH˜
ãÖ|OkèOz#q. ÉèÏ~°`« J"≥∞iHÍ áœ~° J}∞XÑ¨ÊO^ŒOÃÑ· [iy# "À\ÕQ∑‰Ωõ QÍ#∞
H˘O^Œ~∞° áê~°"¡ ∞≥ O\ò ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ _»|∞ƒãÖK«∞Å∞ JO^•Ü«∞O@∂ a*ˇÑ≤ ã¨É∞íè ºÅ∞ KÕã#≤
P~ÀÑ¨}Å∞ x["Õ∞#x D Ñ¨„`åÅ∞ `ÕÖÏÛ~Ú. WÖÏ Z<Àfl ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ qH©bH±û
É@ì|Ü«∞Å∞ KÕã≤ „Ñ¨ÑO¨ K« „Ñ¨[Å‰õΩ "åã¨"Î åÅ∞ Uq∞\’ K≥ÑÊ¨ QÆeyOk.
EeÜ«∞<£ J™êûO*ò „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÎ̈OQÍ WÑ¨ÙÊ_À ã¨∂Ñ¨~Çü Ï‘ ~À. XHõ ã¨=∂Kå~°
QÔ iÖÏ¡ Ü≥∂^è∞Œ _»∞. WO@Ô~fl\ò =∂^èºŒ =∂xfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩx XHõ H˘`«Î [~°fle*ÏxH˜
Ñ¨Ù~°∞_»∞ áÈã≤#"å_»∞. PÜ«∞# "≥Å_¡ Oç z# ~°ÇÏ¨ ™êºÅ`À Ñ¨Å∞ „Ñ¨ÑO¨ K«^âÕ ßÅ∞, =ÚYºOQÍ
J"≥∞iHÍ ^ÕâÑ◊ Ù¨ =Úã¨∞QÆ∞ `˘ÅyáÈ~ÚOk. JO^Œ∞Hˆ „Ñ¨[eÑ¨ÙÊ_»∞ PÜ«∞#‰õΩ h~å[<åÅ∞
Ñ¨_∞» `«∞<åfl~°∞. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯HÀãÖ PÜ«∞# KÕã#≤ Hõ$+≤ J"≥∂Ñ¶∞¨ "≥∞Oÿ ^Œx „Ñ¨âO◊ ã≤ã∂¨ Î
ÃãiƒÜ«∞<£ [~°fleã¨∞Åì ∞ `«=∞ "åi¬Hõ J"å~°∞#¤ ∞ PÜ«∞#ˆH „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. =∞~À"≥Ñ· Ù¨ ,
PÜ«∞# Jã¨=∂# ^è~·≥ º° ™êÇ¨Ï™êÅ‰õΩ ãÖ`«ãO≤ z 'ã≤_flô Ñ‘ãπ á¶œO_Õ+<¨ —£ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å
~°OQÆOÖ’ PÜ«∞# KÕã#≤ ¿ã=Å‰õΩ ã¨fi~°Ñ‚ `¨ H« Oõ „Ñ¨H\õ O˜ zOk. JÖÏ<Õ 2009Ö’<Õ 'J"≥∞flã‘ì
WO@ˆ~fl+¨#Öò— "åi 'Ç¨˙º=∞<£~Ô \· òû iáÈiìOQ∑— J"å~°∞#¤ ∞ Ãã`· O« qH©bH±û JO^Œ∞‰õΩOk.
'„Ñ¶_‘ O» PÑ¶π ZH±û„ÃÑ+¨<—£ (ÉèÏ=„Ñ¨H@õ <å ¿ãfiKåÛùÇÏ¨ ‰õΩ¯) J"å~°∞#¤ ∞ 'ZHÍ#q∞ãπ—ì Ñ¨„uHõ
Ãã`· O« qH©bH±ûHˆ „Ñ¨H\õ O˜ zOk. '>ÿ̌"£∞— Ñ¨„uHõ áê~î‰° Ωõ Å∞ „Ñ¨=ÚY =ºHÎ̃QÍ 2012Ö’
J™êûO*ò#∞ ZOÑ≤HKõ âÕ ß~°∞. qH©bH±û‰õΩ „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ 120=∞OkH˜ ÃÑQ· Í "åÅO\©~∞° ¡
L<åfl~°@. JO`ÕHÍ^Œ∞ D Ãã\· ò x~°fiÇ¨Ï}‰õΩ J™êûO*ò`À áê@∞QÍ =∞~À 8 =∞Ok
ã¨ÅÇ¨|$O^ŒO ‰õÄ_® LO^Œx K≥|∞`«∞<åfl~°∞. D Ãã\· ò x~°fiÇ¨Ï} HÀãÖ „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ
q~åàÏÅ∞ JO^Œ∞`«∞<åfl~Ú. `«=∞ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ =∞#∞QÆ_‰» Ωõ „Ñ¨=∂^ŒH~õ O° QÍ `«Ü∂« ~Ô #·
DÃã·\ò#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«hÜ«∞‰õΩO_® PÜ«∂^ÕâßÅ∞, ãÖã¨÷Å∞ KÕã¨∞Î#fl „Ñ¨Ü«∞`åflÅ#∞
Z^Œ∞~˘¯O@∂ D Ãã\· ò WÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ ^è~·≥ º° OQÍ xÅ|_»QeÆ yOk. Pi÷Hõ ã¨Ç¨ Ü«∞O
JO^Œ‰Ωõ O_® ^≥|ƒfã¨∞<Î åfl "≥ÚHõ¯"Àx ^è~·≥ º° O`À =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞`«∞#flk. HÍx Z<Àfl
P@OHÍÅ`À PyáÈ`«∞#flk ‰õÄ_®. qH©bH±û =ÚO^Œ∞ =ÚO^Œ∞ =∞Ô~xfl ãÖK«Å<åÅ‰õΩ
HÍ~°}=∞=Ù`«∞O^À K«∂_®eû LOk. [Ü«∞Ç¨ÏŸ... qH©bH±û. [Ü«∞Ç¨ÏŸ... J™êûO*ò! n
'<Õ#∞ H©fi<£ûÖÏºO_£ Ñ¨@ì}OÖ’ ÃÑiQÍ#∞. JHõ¯_ç „Ñ¨[Å∞ x~À‡Ç¨Ï=∂@OQÍ

`«=∞ PÖ’K«#Å#∞ =ºHõOÎ KÕ¿ã"å~°∞. "å~°∞ `«=∞ „Ñ¨É∞íè `åfixfl qâ◊fiã≤OKÕ"å~°∞ HÍ^Œ∞.
XHõ "Õà◊ `«=∞ xÑ¶∂¨ QÆ#Hõ ÖËHáõ È`Õ Jk Jqhu=∞Ü«∞O J=Ù`«∞O^Œ<kÕ "åi JOK«<å.
qH©bH±û D H©ÅHõ qÅ∞=ÅÃÑ<· Õ ã¨$+≤Oì K«|_çOk. Ñ¨zÛ x*ÏÅ#∞ "≥Å_¡ Oç KÕO^Œ∞‰õΩ
WO@Ô~fl\ò ™êOˆHuHõ`#« ∞ XHõ H˘`«Î =∂~°Oæ Ö’ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åflO.— - J™êûO*ò
214
~ˆ _çÜ∂≥ #∞Oz „Ñ¨ÑÖK«OÖ’ WÑ¨ÙÊ_»∞ J`«ºO`« "ÕQÆOQÍ Jaè=$kú
K≥O^Œ∞`«∞#fl ™êOˆHuHõ q*Ï˝#O WO@Ô~fl\ò. 6 HÀ@¡ =∞Okx
KÕ̂~O^Œ∞‰õΩ ˆ~_çÜ≥∂‰õΩ 30 Uà◊√¡ Ñ¨@ìQÍ, J^Õ >ˇeq[<£‰õΩ
WO^Œ∞Ö’ ã¨QOÆ HÍÅO =∂„`«"∞Õ Ñ¨\Oì˜ k. J~Ú`Õ WO@Ô~fl\ò
=∂„`«O WO`«‰õΩ 20 Ô~@∞¡ ÃÑiˆQO^Œ∞‰õΩ JO>Ë, 120 HÀ@¡
[<åxH˜ KÕ~∞° =HÍ=_®xH˜ >ˇeq[<£‰Ωõ Ñ¨\#ì˜ ã¨=∞Ü«∞OHõ<åfl
WO@Ô~fl\ò ^•HÍ `«LÑ¨‰Ωõ Ü¯=QÍ∂≥ yã¨Ñ¨∞\#Î Oì˜ fl"åi
k. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÖÎ QÍ WÑ¨ÙÊ_»∞ WO@Ô~fl\ò#∞
ãÖYº 300 HÀ@∞¡.
_≥|ƒÜ«∞º= ^ŒâH◊ Oõ Ö’ „\Ïxûã¨~ì ¡° PQÆ=∞#O TÑÖ^Œ∞‰õΩO@∞#fl"Õà◊ 'ˆ~_çÜ∂≥ ã≤Ö’<£—
'qq^è£ ÉèÏ~°u—Ö’ g∞~°∞ HÀi# áê@Å∞ 'PÑπH© Ñ¶~¨ å‡~Ú+π—, '=∞<£ Kå¿ÇÏw`ü— <å\˜ Ü«Ú=`«#∞
áê@Å „Ñ≤ÜÚ« Å#∞ FÅÖÏ_çOKå~Ú. ãÖw`« =∂^è∞Œ ~°ºÑ¨Ù áê@Å „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ `ÕeáÈ~Ú#
P<å\˜ Ü«Ú=`«‰Ωõ ~ˆ _çÜ∂≥ ã≤Ö’<£Ö’ =KÕÛ 'a<åHÍ w`ü=∂ÖÏ—, ^•xfl x~°fiÇ≤ÏOz# Jg∞<£
™êÜ«∂x Q˘O`«∞ XHõ J^Œ∞ƒù`« PHõ~°¬}. |∞^èŒ"å~°O <å\˜ ~å„u 8 QÆO@Å‰õΩ ~î°OK«<£QÍ
ˆ~_çÜ≥∂Å∞, „\Ïxûãì̈~°∞¡ Jhfl P<£ J~ÚáÈÜÕ∞q. ™êÜ«∂x Q˘O`«∞ XHõ¯™êiQÍ „â’`«Å#∞
J>ˇ#¬<£Ö’H˜ <≥\ ì̃"Õã¨∂Î... 'L<£k<À UH± q∞Å<£— 'a<åHÍ w`ü=∂ÖÏ— cH© Ç¨ï"å Ñ¶e≤ O
„á⁄_»∂ºã¨~ÀO¿ã. ã‘ÉÏ<Õ L<Õ› P=∞O„u`ü H©Ü«∂H˜ F P¿Ñfl #∞=∂~ÚO^À ˆH [iÜÕ∞
a<åHÍ w`ü =∂ÖÏH© w`ÀOH˜ K«∞<å"£"Õ∞ Ç¨Ï~üÇ¨Ï¿ÑÎ Ç¨`ü Éèí\ÏÜÕ∞, B~ü L<Õ¯ ã¨Ç¨ÏÜ≥∂Q∑¿ã
U Ç≤Ï~îü w`ÀOHÍ „áÈ„QÍO Xhflãπ™œ J_£ã¨~îü"Õ∞ B~ü PˆQ |_®... ãÖw`ü „¿Ñq∞Ü≥∂OHÀ
PáêflkÖò ^ÕHõ̂~, B~ü L<å¯ áêº~ü áêHõ~ü... 'kÖò qÖò áêº~ü "åº~ü "≥∞ÿ HÍº *Ï#∞ˆ~...— JÉò
'a<åHÍ w`ü =∂ÖÏ— "Õ∞ ã¨~ü`å*ò w`ÀOHÍ i"å*ò Kè«ÖòÑ¨_®, Ü«∂h [Éò HÀ~¸ w`ü
a<åHÍ w`ü=∂ÖÏ"Õ∞ J~îå~å ÉÏ~ü |*ò`å`À ã¨~ü`å*òw`ü |<£Hõ~ü i>ÿ̌~ü Ç¨ÏŸ*Ï`å. B~ü
ã¨~ü`å*ò w`üÇ≤Ï "ås¬H± ãÖw`ü Kè«_ôÑ¨~ü ã¨*ò`Õ, Lhflãπ ã¨`«Î~ü"Õ∞ '"Õ∞~å <å"£∞ *’Hõ~ü— HÍ
w`ü 'U ÉèÏÜü∞ [~° ^ÕMòˆH Kè«Ö’...— ã¨~ü`å*ò w`ü |<ÕÎ |<ÕÎ UH± Ç¨Ï¿ÑÎ¿ã ~°ÇπÏQÆÜ«∞. B~ü
WãπeÜÕ∞ "åi¬H± KÀ\©Ñ~¨ ü KÒf ÉÏ~ü Kè"« ∞Õ ¯... ÅH©Δ ‡HÍO`ü áêºˆ~ÖÏÖò 'aOkÜ«∂ K«"∞Õ ¯w...—
g∞~°∞ HÀi# áê@Å HÍ~°º„Hõ=∂ÅxflO\’¡ P<å_»∞ Ñ¨^ÑÕ ^¨ Õ Pâ◊Û~°ºOQÍ 'A„q∞`«ÅÜ«∞º
¿ã...— JO@∂ JHõ¯_ç ZO^Œ~À „â’`«Å¿Ñ~°∞¡ qxÑ≤ã¨∞ÎO_Õq. D A„q∞`«ÅÜ«∞º „Ñ¨ã¨∞Î`«O
~°≠Ï~°öO_£ ~åROÖ’ L`«Î~å# LO_Õ z#fl Ñ¨@ì}O. Jk XHõÑ¨ÙÊ_»∞ "≥∞ÿHÍ QÆ#∞Å‰õΩ „Ñ¨ã≤kú.
JHõ¯_ç #∞Oz Ñ¨Å∞^ÕâßÅ‰õΩ, =ÚYºOQÍ ~°ëêº‰õΩ "≥∞ÿHÍ ZQÆ∞=∞u J=Ù`«∞O_Õk.
Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O Uq∞@O>Ë „\Ïxûãì̈~°¡Ö’/ˆ~_çÜ≥∂Ö’ ¿ãì+¨<£ =∂ˆ~Û@Ñ¨ÙÊ_»∞ uiˆQ
@∂º#~ü HõO_≥#û~üÖ’x ¿Ñ@¡ ∞¡ XHõ^•xH˘Hõ\ ˜ `«QÅÆ ‰õΩO_® ã¨#flx "≥∞Hÿ Í¿Ñ>¡ ¡Ë LO_Õq. #QÆ~åÅ
#∞Oz ZO`À ^Œ∂~°OÖ’ L#fl D A„q∞`«ÅÜ«∞º "åã¨∞Å∞ `å=Ú Ñ¨^ÕÑ¨^Õ HÀ~°∞‰õΩ<Õ
áê@Å HÀãÖ ~å¿ã HÍ~°∞¤ÅÃÑ·# ã≤x=∂¿Ñ~°∞ =∂„`«"Õ∞ ~åã¨∞ÎO_Õ"å~°∞. `«=∞¿Ñ~°∞,
W`«~°∞Å¿Ñ~°∞¡, ¿ãì+¨<£ ¿Ñ~°∞, ãÖw`« HÍ~°∞_ç ¿Ñ~°∞`À ~°|ƒ~ü™êìOÑπÅ∞ "Õã≤ XH˘¯Hõ¯~°∞ 40-
50 HÍ~°∞¤Å#∞ ÑÖÑ≤ã¨∞ÎO_Õ"å~°∞. ^•O`À qq^èŒ ÉèÏ~°u, ˆ~_çÜ≥∂ ã≤Ö’<£Ö’ A„q∞`«ÅÜ«∞º
¿Ñ~°∞ =∂~°∞"≥∂QÆ∞`«∂ LO_Õk. Ç≤ÏOn J~å÷Å∞ H˘xfl `≥eÜ«∞HõáÈ~Ú<å, áê@ JO`«QÍ
J~°÷OQÍHõáÈ~Ú<å ãÖw`« „Ñ¨ÑÖK«OÖ’ XÅÖÏ_Õ Ü«ÚHõÎ=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Jg∞<£ ™êÜ«∂x
Q˘O`«∞‰õΩ Ñ¶^≤ •J~Ú.
215
áê`« *Ï˝ÑH¨ ÍÅ ¿ÑrÖ’¡ WOw¡+μ¨ Ñ¨„uHõÅ∞
„ÃÑãπ Ãã<åû~ü+≤Ñπ J=∞Ö’¡ L#fl Z=∞Ô~˚hû HÍÅOÖ’<Õ Ô~O_»∞ J„QÆ„âı}˜
WOw¡+π Ñ¨„uHõÅ∞ 'WO_çÜ«∂ @∞_Õ—, 'ãÖ_Õ— P~°OÉèíO HÍ=_»O XHõ qâı+Ö.
'WO_çÜ«∂ @∞_Õ— _çÃãO|~ü 1975Ö’ ˆH=ÅO 5 "ÕÅ HÍÑ‘Å`À „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
Ñ¨^Õà◊¡ HÍÅOÖ’ Wk 4 ÅHõΔÅ HÍÑ‘Å‰õΩ KÕ~°∞HÀ=_»O`À áê@∞QÍ, P `«~°∞"å`«
Ñ¨Å∞ ÉèÏ+¨Ö’¡ "≥Å∞=_ç Ñ¨HõΔÑ¨„uHõ #∞Oz "å~° Ñ¨„uHõQÍ =∂iOk. HõÅHõ`åÎ‰õΩ
K≥Ok# 'P#O^Œ É*Ï~ü— ãÖã¨÷ #∞Oz "å~° Ñ¨„uHõQÍ "≥Å∞=_»¤ 'ãÖ_Õ—
J`«ºO`« ãÖK«Å<å`«‡Hõ Ñ¨„uHõQÍ Zky<å Z<Àfl P@∞áÈ@¡`À H˘<Õà◊¡ `«~åfi`«
JO`«~åú#"≥∞ÿOk. x*ÏxH˜, 'WO_çÜ«∂ @∞_Õ—#∞ q∞Oz ã≤‰õΩ¯Å Ye™êÎ<£
áÈ~å@O, Dâß#º ~å„ëêìÅ áÈ~å@O, NÅOHõ `«q∞à◊√Å Dà◊O áÈ~å\ÏÅ
QÆ∞iOz 'ãÖ_Õ— JOkOz# Hõ^<Œä åÅ∞ JÑ¨Ó~°fi"≥∞#ÿ q. P<å_»∞ Hˆ =ÅO áêuˆHà◊√#¡ fl
ZO.*ˇ. JHõƒ~ü ^•x Z_ç@~ü. KåÖÏ™ê~°∞¡ Ñ¨„uHõ =ã¨∂Î, PyáÈ`«∂ PÅã¨ºOQÍ
=ã¨∞ÎO_»_»O`À XHõ áê~î°‰õΩ_»∞ 'ãÖ_Õ D*ò <å\ò ãÖ_Õ |\ò Zh_Õ— (ãÖ_Õ,
ãÖ_Õ ~ÀA# ~å^Œ∞. HÍh U ~À*ˇ·<å ~å=K«∞Û) JO@∂, XHõ¯=ÚHõ¯Ö’
L`«Î~°O ~åâß_»∞. 'ãÖ_Õ—, 'WÅ¡„¿ãì>ˇ_£ gH©¡ PÑ¶π WO_çÜ«∂—ÅÖ’ P `«~åfi`«
'B\òÅ∞H±—Ö’ Z<Àfl PÖ’K«<å`«‡Hõ L`«Î~åÅ#∞ „Ñ¨K«∞iã¨∞ÎO_Õ"å~°∞. Z=∞Ô~˚hû
`«~åfi`« WO_çÜ∂« Ö’ [~°fle[O |O^è<Œ åÅ∞ q_ç=_»¤ ¿ãfiKåÛù Ñ≤áêã≤QÍ =∂iOk.
JÑ¨Ê\˜ˆH ™êfi`«O„`«Ñ¨Ù Ñ¨Ó~°fiO #∞Oz ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞ "å~°Ñ¨„uHõQÍ
"≥Å∞Q˘O^Œ∞`«∞#fl 'k WÖ¡„¿ãì>ˇ_£ gH©¡ PÑ¶π WO_çÜ«∂— Ãã·`«O 80= ^Œâ◊HõOÖ’
=¸`«Ñ¨_çOk. D Ñ¨„uHõ z=i ~ÀAÖ’¡ Z_ç@~üQÍ =zÛ# Hõq, [~°fleã¨∞ì
„Ñ‘u+π#Ok P Ñ¨„uHõÖ’ J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# 'ÖË-J=Ù\ò—‰õΩ „áê}O áÈâß_»∞. _ç*ˇ·<£
Ãã·`«O [~°fleã¨∞ì LÑ¨Hõ~°}"Õ∞#x `ÕÖÏÛ_»∞. „Ñ‘u+π#Ok '>ÿ̌"£∞û PÑ¶π WO_çÜ«∂—
Ñ¨„uHõÅ =~°=_çx Ñ¨ÓiÎQÍ =∂iÛ"Õâß_»∞. áÈ`Õ ^Õâ◊OÖ’ `˘e al<≥ãπ
Ñ¨„uHõ 'al<≥ãπ WO_çÜ∂« —#∞ P~°OaèOz#"å_»∞ <åºÜ«∞"åk J~Ú# Jâ’H±
ÃÇÏKü. J_®fix. 1978Ö’ keÑπ ~îåHÀ~ü`À Hõeã≤ PÜ«∞# D Ñ¨„uHõ#∞
P~°OaèOKå_»∞. Wk ‰õÄ_® 5 "ÕÅ HÍÑ‘Å`À „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. nx q[Ü«∞O
=∞ixfl al<≥ãπ Ñ¨„uHõÅ P~°OÉèÏxH˜ HÍ~°}"≥∞ÿOk. HÍh, al<≥ãπHÀãÖ XHõ
Ñ¨„uHõ Uq∞@x P<å\˜ g∞_çÜ«∂ Pâ◊Û~°ºáÈ~ÚOk. WO_çÜ«∂ @∞_Õ P~°OÉèíO
`«~åfi`« ãïQÍæ 20 Uà◊¡‰õΩ 1995Ö’ J`«ºO`« „Ñüëêª`«‡HõOQÍ 'J=Ù\òÅ∞H±—
Ñ¨„uHõ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. ÅO_»<£Ö’ J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑ Zy˚‰õÄº\˜"£QÍ Ñ¨xKÕã≤#
q<À^£ "≥∞Ç¨Ï`å WO_çÜ∂« Ö’ '_çÉ’<≥~Ú~ü— Ñ¨„uHõ#∞ P~°Oaè^•Ì=∞x =zÛ#"å_»∞.
PÜ«∞<Õ 'J=Ù\òÅ∞H±— ãÖ™ê÷Ñ¨Hõ Z_ç@~üQÍ Z<Àfl ãÖK«Å<å`«‡Hõ, PÖ’K«<å`«‡Hõ
Hõ^<Œä åÅ#∞ JOkOz#"å_»Ü∂« º_»∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ ZaÔH „Ñ¨™ê^£ ÖÏQÍ WOw¡+μ¨ Ö’
H˘`«Î =~°=_»∞Å#∞ ã¨$+≤ìOz# "å_»∞ q<À^£"≥∞Ç¨Ï`å. Q

216
~Ô Hõ¯qÑ¨ÙÊHÀ#∞#fl ~Ô =Å∂º+¨<£
ã¨∂Ñ¨~ü HõOÑ¨Óº@~ü‰Ωõ "ÕÖÏk "å~åÎ Hõ^<Œä åÅ#∞ JOkOz Éèqí +¨º`üÖ’
[iˆQ L^Œº=∂Å∞, qÑ¨¡"åÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«Ûx J"≥∞iHÍÖ’
[iÑ≤# XHõ Ñïâ’^è#Œ Ö’ "≥Å_¡ O·≥ k. eaÜ«∂, DlÑπÅì Ö’ "≥Å∞¡"u≥ #Î
qÑ¨"¡ åÅ‰õΩ =ÚO^Œ∞ JHõ¯_» Zyã≤Ñ_¨ ∞» `«∞#fl P„QÆÇ¨ "ÕâßÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz#
"ÕÖÏk "å~åÎ Hõ^<Œä åÅ#∞ ÑïjeOz#Ñ¨Ù_»∞ D q+¨Ü∞« O |Ü«∞@Ñ¨_Oç k. J~Ú`Õ, D
ÑïjÅ# QÆÒ« Ö’ [iy# ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞, "å\˜ Ñ¶e¨ `åÅ P^è•~°OQÍ x~°fiÇ≤ÏOz#Ñ¨Ê\˜H˜
Éèqí +¨º`üÖ’ [~°QÉÆ ’ÜÕ∞ L^Œº=∂Å∞, qÑ¨"¡ åÅ#∞ Ãã`· O« JOK«<å "ÕÜ∞« =K«Ûx ™ê=∂lHõ
âß„ã¨"Î `Õ ÅÎ« ∞ K≥|∞`«∞<åfl~°∞. nxH˜ ãÖ|OkèOz We¡<å~Úãπ Ü«¸x=iû\©H˜ K≥Ok#
™ê=∂lHõ âß„™êÎÅ HõOÑ¨Óº\ÕQ∑ qÉèÏQÍxH˜ K≥Ok# HõÖ"ˇ £ b\Ï~°∞, 'Ñ¶ã¨ =ìπ ∞O_Õ— J<Õ
Ñ¨„uHõÖ’ „Ñ¨K∞« iOz# `«# Ñïâ’^è<Œ å Ñ¨„`«OÖ’ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ [iˆQ
ãÖÑ¶∞¨ @#ÖˇxflO\˜<À `≥e¿Ñ 'aaã≤ =∂x@iOQ∑—, J"≥∞iHÍ „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù 'FÃÑ<£™È~üû
ÃãO@~ü—Å #∞Oz, JÖÏˆQ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ Hõ^<Œä åÅ#∞ "≥Å_¡ Oç KÕ '#∂ºÜ«∂~ü¯ >ÿ̌"∞£ û— áê`«,
áê`« Hõ^<Œä åÅ<≥flO\˜<À HõÖ"ˇ £ ÑïjÅ#‰õΩ fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ PÜ«∞# 10
HÀ@¡ "å~åÎ Hõ^<Œä åÅ#∞ ã¨∂Ñ¨~ü HõOÑ¨Óº@~ü‰Ωõ JOkOz qâı+¡ O≤ Kå_»∞. Zyã≤Ñ_¨ ∞» `«∞#fl
P"ÕâßÅ P^è•~°OQÍ HõOÑ¨Óº@~ü ^•fi~å [iÑ≤# D #=¸<å Ñïâ’^è#Œ Ö’ Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’
[~°∞QÆÉ’ÜÕ∞ ÃÑ^ŒÌ ãÖÑ¶∞¨ @#Å ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ =ºHõ=Î ∞Ü«∂º~Ú. - (aaã≤) n
JÇ¨›Ç¨ ›
JÇ¨›Ç¨ ›
JÇ¨›Ç¨ ›
JÇ¨›Ç¨ › Ç¨›
JÇ¨›Ç¨ ›
JÇ¨›Ç¨ ›
Ô~·`«∞Å P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞
áÈ+¨HÍÇ¨~°Ö’ÑÖ
PHõe Kå=ÙÅ∞
x~°HõΔ~åã¨º`«
^•i„^ŒºO
x~°∞^ÀºQÆO
Jqhu
'WO_çÜ«∂Ö’ H˘`«Î LëÈ^ŒÜ«∞O— JO@∂ =ÚYz„`« „Ñ¨`ÕºHõ Hõ^äŒ#O „Ñ¨K«∞iOz#

JO`«~å˚fÜ«∞ Ñ¨„uHõ '>ˇÿ"£∞— ÃÑ· „Ñüã¨ÊOkã¨∂Î ÑÖA QÆOQÆ∂e 'al<≥ãπ WO_çÜ«∂—Ö’
"Õã≤# HÍ~°∂ì<£. - AÖˇ·, 2006
217
n ZO.Ñ≤Å =∂@ÅÃÑ· Hõ<flÕ ¿ã Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk :
Wk g∞ ã¨Éíè HÍ^Œ∞... <å ã¨ÉÏè HÍ^Œ∞. Wk „Ñ¨[Å ã¨É.íè „Ñ¨[Å `«~Ñ° Ù¨¶ # =∞#q∞Hõ¯_»
=∂\Ï¡_`» åO... Ñ¨xKÕ™êÎO. ^Õâ◊ „Ñ¨[Å‰õΩ `«=∞ „Ñüxkè WHõ¯_» UO =∂\Ï¡_∞» `«∞<åfl_À,
UO KÕã∞¨ <Î åfl_À `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk. - Ñ¶~≤ À*òQÍOnè.1956
(áê~°"¡ ∞≥ O\òÖ’ UO [~°∞QÆ∞`«∞#fl^À „Ñ¨K∞« iOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯ Ñ¨„uHõÅ‰õΩ LO^ŒO@∂ KÕã#≤ "å^Œ#.)
n g∞_çÜ∂« Jaè„áêÜ«∞O =ºHõOÎ KÕÜ∞« =K«∞Û:
HÀ~°∞ì ÑïjÅ#Ö’ L#fl XHõ JOâ◊OÃÑ· Ñ¨„uHõÖ’ ã¨=∞ã¨º#∞ ÖË=<≥uÎ ^•xÃÑ·
Jaè„áêÜ«∂xfl =ºHõOÎ KÕã#≤ O`« =∂„`å# g∞_çÜ∂« qKå~°} [~°∞Ñ¨Ù`«∞#fl@∞¡ HÍ^Œ∞.
- _èçb¡ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì, 29/10/2010
(ÉÏÅHõ$+¨<‚ £ J<Õ =ºHÎ̃H˜ =ºuˆ~HõOQÍ <≥„Ç¨˙ ™ê‡~°Hõ =¸ºlÜ«∞O, Öˇ„· |s ™⁄Ãã\· © "å~°∞
^•YÅ∞KÕã≤# HÀ~°∞ì kèHÍ¯~° <Õ~°O ˆHã¨∞Ö’ <åºÜ«∞=¸iÎ =∞<À‡Ç¨Ï<£ã≤OQ∑ =ºHõÎO KÕã≤# Jaè„áêÜ«∞O)
n WO@Ô~fl\ò „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯ :
WO@Ô~fl\ò J<Õk =∞x+≤ „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯. `«ÑÙ¨ Ê [iyO^Œ#∞‰õΩO>Ë HÀ~°∞ì `«ÑÊ¨
Z=~°∂ P Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ HÍ^Œ#_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ .
„ÃÑ¶OKü qÑ¨¡"å#O`«~° iÑä¡H± ã≤^•úO`åÅ "Õ∞~°‰õΩ ~°∂á⁄OkOz# 1789 <å\˜
„Ñ¨H@õ # Ñ¶e¨ `«OQÍ „Ñü=∞x+≤, J`«xÃÑ· <Õ~O° ~°∞A=Ù HÍ#O`«=~°‰Ωõ J=∂Ü«∞‰õΩ_Õ, x~°Ñ~¨ å^Õ.
– ~å*ÏºOQÆ H“xûÖò. „á¶ê<£û HÀ~üì
(HÍÑ‘ ~Ô \· ò L#fl =¸ºlH±#∞, ã≤x=∂Å#∞, g_çÜ∂≥ Å#∞, _Ò<£Ö’_çOQ∑ KÕã∞¨ ‰õΩx ÃÑ~· ã° H‘ ˜
áêÅÊ_Õ"åix tHΔ̃OKÕO^Œ∞‰õΩ L^ÕÌtOz „ÃÑ¶OKü „Ñ¨Éèí∞`«fiO KÕã≤# K«\Ïìxfl H˘\ì̃ "Õã¨∂Î. (E<£ 2009)
À ` å x fl | @ ì | Ü « ∞ Å ∞, 'al<≥<£ WO_çÜ«∂—
<å ÉÏ õΩ =∞h, =∞O^Œ∞
Q
K Õ ¿ ã O ^ Œ ∞ ‰ LÑÜ ¨ ∂≥ y™êÎ"å...?
=∞ Q Æ
∞ =Å # ∞
Jqhu
„ÃÑãπ `≥ÃÇÏ
ÖÏ¯
kè~ü
218
g∞HÀãÖ ã¨Ç¨ Ü«∞O HÀãÖ

`≥Å∞QÆ∞ "≥ÉòÃã\· ò / D-¿ÑÑ¨~ü >ˇeá¶È<£ #O|~°∞¡
n D<å_»∞ eenadu.net 040-2331 8181
n PO„^èŒ*’ºu andhrajyothy.com 040-2355 8233/44/55
n #=∞¿ãÎ`≥ÅOQÍ} namastetelangana.com 040-2329 1999
n ™êH˜Δ sakshi.com 040-2325 6000
n "å~°Î vaartha.com 040-6665 4999
n ã¨∂~°º surya.com 040-2355 6369
n PO„^èŒÉèí∂q∞ andhrabhoomi.net 040-2780 3930
n PO„^è„Œ Ñ¨Éíè andhraprabha.in 040-2332 0519
n qâßÖÏO„^èŒ vishaalandhra.com 040-2322 2308
n „Ñ¨*Ïâ◊H˜Î prajashakti.com 040-2766 5420
Ç≤ÏOn
n ã¨fi`«O„`«"å~°Î swatantravarttha.com 040-2764 4999
n Ç≤ÏOn q∞ÖÏÑπ webmilap.com 040-2473 2583
L~°∂Ì
n ã≤Ü«∂ã¨`ü siasatpaper.com 040-2474 4180
n Ô~Ç¨Ï#∞=∂.Z.^≥Hõ¯<£ rahanumadeccan.com 040-2353 8884
n =ÚxûÑ¶π munsiffdaily.com 040-2323 5799
n k W`≥=Î ∂^£ etemaaddaily.com 040-2480 2820
WOw¡+¨μ
n ^ŒHõ¯<£ „HÍxHõÖò deccanchronicle.com 040-2780 3930
n >ÿ̌"£∞û PÑ¶π WO_çÜ«∂ epaper.timesofindia.com 040-2335 4000
n Ç≤ÏO^Œ∂ theindu.com/thehindu.in 040-2340 3904
n #∂º WO_çÜ∞« <£ ZH±û„ÃÑãπ newindianexpress.com 040-2341 3908
n Ç¨<£û WO_çÜ«∂ thehansindia.com 040-4949 4545
n "≥∞„\’ WO_çÜ∂« metroindia.net 040-2355 6566
n ZHõ<åq∞H± >ÿ̌"£∞û economictimes.com 040-2335 4000
n ÃÑ¶·<åx¬Ü«∞Öò „HÍxHõÖò mydigitalfc.com 040-2780 3930
n al<≥ãπ Öˇ·<£ businessline.in 040-2341 4077
n ÃÑ¶·<åxûÜ«∞Öò ZH±û„ÃÑãπ thefinancialexpress.com 040-2341 8676
219
\©g "å~åÎ Kèå<≥à√◊ ¡ "≥ÉòÃã\· ò >ˇeá¶È<£ #O|~°∞¡
n ^Œ∂~°^Œ~°≈<£ (ã¨ÑÎ̈yi) ddindia.gov.in/kendra/hyd 040-2703 8654
n ZaZ<£ PO„^èŒ*’ºu abnandhrajyothy.com 040-2355 6698
n D \©g-2 3 etv.co.in 08415-246 555
n \˜ #∂ºãπ tnewslive.com 040-3075 6650/51
n q6 v6news.tv 040-2360 6681
n ^ŒHõ¯<£ \©g deccantv.com 040-2329 9299
n 10 \©g 10tv.in 040-3081 3500
n *ˇq∞x #∂ºãπ sunnetwork.in 040-4467 6767
n \©g - 9 tv9.net 040-2335 2336
n \©g - 5 tv5news.in 040-2355 5555
n Z<£.\©g / =x`« ntvtelugu.com 90102 34444
n ã¨∂_ì Ü
ç ∂≥ Z<£ studioonline.com 040-6766 7222
n =∞Ç¨ \©g mahaanews.com 040-2354 6888
n ÃÇÏKü.ZO. \©g hmtv.in 040-4949 4545
n ™êHΔ̃ \©g sakshitv.co.in 1800 425 9899
n S-#∂ºãπ inewslife.net 040-2332 9340
n q™êû #∂ºãπ vissatv.in
n ã≤.q.P~ü #∂ºãπ cvrnews.tv 040-4779 9999
n 6 \©g 6tvlive.com 040-2366 6666
n ZH±û„ÃÑãπ \©g telugu.expresstv.in
n \˜ Z<£ Z<£ tnnlive.in 040-2354 5534
n 99% \©g 99tvtelugu.com 040-6551 9999
~ˆ _çÜ∂≥ ¿ã+ì #¨ ∞¡
n ~ˆ _çÜ∂≥ ã≤\˜ ZÑ¶.π Z"£∞ 91.1 n ~ˆ _çÜ∂≥ q∞iÛ ZÑ¶.π ZO 98.3
n aQ∑.ZÑ¶.π Z"£∞ 92.7 n ~Ô ~Ú<£É’ ZÑ¶.π ZO. 101.9
n ~Ô _£.ZÑ¶.π Z"£∞ 93.5 n PHÍâ◊"å}˜ 102.8 ZÑ¶.π Z"£∞
WÑ¨ÙÊ_»∞ ^•^•Ñ¨Ù Jxfl „Ñ¨^è•# Ñ¨„uHõÅ∞ 'D-¿ÑÑ¨~ü— ~°∂ÑÖÖ’ HõOÑ¨Óº@~üÖ’ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú.

J\Ï¡Qˆ , \©g HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ 'Ü«¸@∂ºÉò—Ö’ ^Œ~≈° #q∞ã¨∞<Î åfl~Ú. nO`À =∞#‰õΩ #zÛ# HÍ~°º„Hõ=∂efl
ZÑ¨ÙÊ_≥·<å, ZHõ¯_≥·<å HõOÑ¨Óº@~üÖ’ gHΔ̃OKÕ J=HÍâ◊O HõeyOk. 'D-¿ÑÑ¨~ü— z~°∞<å=∂, \©g
Kèå#à◊¡ "≥ÉòÃã·\ò z~°∞<å=∂Å∞ g∞‰õΩ `≥eÜ«∞HõáÈ~Ú<å 'QÆ∂QÆ∞Öò—, 'Ü«∂Ç¨˙— (Ãã~üÛWO[<£)Ö’H˜
"≥o¡ g\˜x ã¨∞Å∞=ÙQÍ Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û. g∞‰õΩ #zÛ# \©g HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ K«∂¿ãO^Œ∞‰õΩ Kèå#Öò
¿Ñ~°∞#∞ J„_»ãπ ÉÏ~üÖ’ >ÿ̌ÑπKÕã≤ ã¨∞Å∞=ÙQÍ Ãã·\òÖ’H˜ "≥à◊¡=K«∞Û. n

220
[~°fle[O Ñ¨^•Å∞ g∞ HÀãÖ...
[~°fleãπì ´ "å~°ÅÎ #∞ ~å¿ã"å_»∞. XHõ Ñ¨„uHõ#∞ "≥Å∞=iOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O, Ñïâ’kèOK«_O» , ~åÜ«∞_»O, ãÖH©ÑΔ HÎ‘ iõ OK«_O» , "åºMÏºxOK«_O» ,
"å~åÎ Hõ^äŒ<åÅ#∞ ~°∂á⁄OkOKÕ "å~°O^Œ~°∂ [~°fleã¨∞ìÅ∞.
Ãã·|~ü [~°fleãπì ´ WO@Ô~fl\ò "å~åÎ Hõ^äŒ<åÅ#∞ `«Ü«∂~°∞KÕ¿ã [~°fleãπì. P<£Öˇ·<£ [~°fleãπì.
ã≤\ *˜ <ˇ £ [~°fleãπì ´ „Ñ¨[Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ "å~°ÅÎ #∞, "åMÏº<åÅ#∞ =ºHõÑÎ ~¨ K° _« "» ∞Õ ã≤\[˜ <£ [~°fle[O.
\©gÖ’¡#∂, ÉÏ¡Q∞Æ Ö’¡#∂, \˜fi@ì~Öü ÏO\˜ ™ê=∂lHõ Ãã@ · Ö¡ ’#∂ ã¨fiÜ«∞OQÍ
"å~°ÎÅ#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»O - "åMÏºxOK«_»O.
iáÈ~°ì~ü ´ qq^èŒ „áêO`åÅ #∞Oz "å~åÎ Hõ^äŒ<åÅ#∞ ~åã≤ Ñ¨„uHõ‰õΩ ÑÖ¿Ñ"å_»∞.
ã¨Éò Z_ç@~ü ´ Ñ¨„uHõ‰Ωõ JOk# "å~åÎ Hõ^<Œä åÅ#∞ ãÖH˜ÑΔ HÎ‘ iõ OK«_O» , W`«~° ÉèÏ+¨Ö’¡ #∞#fl^•xx
J#∞"å^ŒO KÕã≤ ã¨∞Å∞=ÙQÍ J~°ú=∞ÜÕ∞ºÖÏ ~åã≤ JO^ŒOQÍ áê~î°‰õΩÅ=ÚO^Œ∞
ÃÑ>Ëì"å_»∞.
#∂ºãπ Z_ç@~ü ´ P~ÀA JOk# =ÚYº"≥∞#ÿ Jxfl "å~åÎ Hõ^<Œä åÅ#∞ ÑïjeOz P"≥∂^Œ=Ú„^Œ
"Õ¿ã"å_»∞.
Z_ç@~ü ´ Ñ¨„uHõ ~°∂Ñ¨HõÅÊ#Ö’ „Ñ¨^è•# =ºHÎ̃. „Ñüx`«ºÑ¨Ù ~å[H©Ü«∞, ™êOÑ¶‘∞Hõ, Pi÷Hõ,
™êOã¨¯ $uHõ =∞Ô~<Àfl q+¨Ü∂« ÅÃÑ· =∂~°^æ iŒ ≈QÍ Ñ¨„uHõ Jaè„áêÜ«∂Å#∞, H©ÅHõ
JOâßÅ#∞ „ÑüaOaOKÕ PÖ’K«<å`«‡Hõ "å~åÎ Hõ^äŒ<åxfl (Z_ç\’iÜ«∞Öò)
~å¿ã"å_»∞.
=∂ãπìÃÇÏ_£ ´ Ñ¨„uHõ¿Ñ~°∞!
ZÉ∫ k á¶ÈÖò¤ ´ Ñ¨„uHõÅhfl ã¨QOÆ Ö’H˜ =∞_çz =∞#‰õΩ JOk™êÎ~∞° . ÃÑ· ã¨QÉÆ Ïè QÆO JO>Ë Ñ¨„uHõ¿Ñ~°∞,
T~°∞, „Ñ¨^•è #"å~°ÅÎ ∞, áÈ\’Å`À HõxÑ≤OKÕ ÉèÏQÍÖËfl 'ZÉ∫ k á¶ÈÖò—¤ JO\Ï~°∞.
J_ÀÉò _ç*<·ˇ £ ´ Ñ¨„uHõÅ ~°∂Ñ¨Ù~ˆ YÅhfl WÑ¨ÙÊ_»∞ HõOÑ¨Óº@~ü g∞^Õ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. WO^Œ∞‰õΩQÍ#∞
LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩ<Õ ™êÑ¶πì"Õ~ü ¿Ñˆ~ 'J_ÀÉò _ç*<·ˇ —£ . JÖÏˆQ =∞~À ™êÑ¶πì"Õ~ü
'HÍfi~ü¯ ZH±û„ÃÑãπ—.
HÍÑ¨¬<£ ´ á¶È\’Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# "åMÏº#O.
WO„\’ ´ „Ñü "å~°ÎÖ’x =ÚYº"≥∞ÿ# "≥Ú^Œ\ ˜ ¿Ñ~å„QÍÑ¶π. n<Õfl 'b_£— JO\Ï~°∞.
ÖËJ=Ù\ò ´ Ñ¨„uHõÅÖ’ „Ñüx`«ºO =∞#O K«∂¿ã ¿ÑrÅ _ç*<·ˇ flÕ 'ÖË J=Ù\ò— JO\Ï~°∞.
ÃÇÏ_ç¤OQ∑ ´ „Ñü "å~°Î#∞ ãÖHΔ̃ÑÎ̈OQÍ, ™ê~åOâ◊OQÍ `≥eÜ«∞*Ë¿ã =∂@ÖË ÃÇÏ_ç¤OQ∑.
ÃÇÏ_£Öˇ·<£ ´ Ñ¨„uHõÖÖ’ „Ñü ~ÀE LO_Õ „Ñ¨^è•# "åˆ~Î ÃÇÏ_£Öˇ·<£...
_Õ\ò Öˇ·<£ ´ „Ñü"å~åÎ P"å~°Î ZHõ¯_ç #∞O_ç =zÛO^À P T~°∞, U `Õnk J<Õ q+¨Ü∞« O
`≥eÜ«∞*Ë¿ãk '_Õ\ò Öˇ·<£—. (L^• : ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, [#=i : 26)
_≥_£Öˇ·<£ ´ [~°fleã¨∞Åì ∞ `«=∞ Hõ^<Œä åÅ#∞ JOk"åfieû# JOu=∞ ã¨=∞Ü«∞O.
ÉˇÖ· <·ˇ £ ´ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ/Ñïâ’^è<Œ å`«‡Hõ "å~åÎH^õ <Œä åxH˜ =ÚO^Œ∞QÍ ^•xfl ~åã≤# [~°fleã¨∞ì
¿Ñ~°∞ LO@∞Ok. ^•<Õfl 'Éˇ·Öˇ·<£— JO\Ï~°∞.
PÑ¶πk iHÍ~ü¤ ´ "å~åÎ „Ñ¨K«∞~°} HÀãÖ HÍ‰õΩO_® Ñ≤KåÛ áê\©QÍ K≥Ñ¨Ê_»O/"åMÏºxOK«_»O.
P<£ k iHÍ~ü¤ ´ „Ñ¨K∞« iOz# q+¨Ü∂« xH˜ P^è•~°O Z=~°∞-Uq∞\’ "≥Å_¡ Oç K«_O» . n

221
Xybfi =∂^äŒ~ü
J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑
H˘`«Î PÖ’K«#Å#∞, =ã¨∞=Î ÙÅ#∞, ¿ã=Å#∞ „Ñ¨[Å∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<ÕÖÏ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕ
ã¨=∂Kå~åxfl _»|∞ƒ Y~°∞Û ÃÑ\ì̃ „Ñ¨Kå~°O KÕÜ∞« _»"∞Õ 'J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑—.
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ „Ñ¨ÑO¨ K«O PHõ~¬° }Ü
© ∞« "≥∞#ÿ „Ñ¨ÑO¨ K«O. =∞# PÖ’K«#ÅÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O
K«∂Ñ≤ =∞##∞ =ÅÖ’ "Õã∞¨ ‰õΩO@∞Ok. =∞# KÕ`« =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ H˘xÑ≤ã∞¨ OÎ k. ÖËx =ã¨∞=Î ÙÅÃÑ·
"åº"≥∂Ç¨xfl ÃÑOK«∞`«∞Ok. L#fl áê`« =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ =∂iÛ"Õã,≤ H˘`«qÎ H˘#=∞x =∂~åO
KÕã∞¨ OÎ k. H˘<Õ ^•HÍ XHõ Ñ¨\Ïì# xÅ∞=hÜ«∞^Œ∞. ZÑ¨ÙÊ_»∂ ^•xH˜ H˘`«,Î áê`« =ã¨∞=Î ÙÅ
QÆ∞}QÆ}ÏÅ ÑïK«Ü∞« Ñ¨Ù Ñ¨<.Õ áê`« "å\˜ QÆ∞iOz H˘`«Î =∂@Å∞, H˘`«Î ^Œ$âßºÅ∞ K«∂Ñ¨Ù`∞« Ok.
H˘`«Î =ã¨∞=Î ÙÖ’ QÆÅ qt+ì̈`Å« #∞, LÑ¨Ü∂≥ QÍÅ#∞ UOK«HÍ¯ q=iã¨∞OÎ k. =ã¨∞,Î ¿ã=Å
QÆ∞iOz Pz `«∂z JO^Œ"∞≥ #ÿ =∂@Å∞ K≥|∞`«∞Ok. q+¨Ü∂« xfl ã¨∞n~°O… QÍ K≥a`Õ
zHÍ‰õΩ HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ =¸_»∞ =ÚHõ¯Ö’¡ H˘`«QÎ Í, H˘O„Q˘`«QÎ Í K≥|∞`«∞Ok.
=ã¨∞=Î ÙÅ JO^Œ"∞≥ #ÿ ÉÁ=∞‡ÖË HÍ^Œ∞. "å\˜ QÆ∞iOz ~å¿ã ~å`«Å∞ Ãã`· O« J~°=÷ O`«OQÍ
„Ñ¨Ü∂≥ yã¨∞OÎ k. `«# QÆ∞iOz q#x"å~°∞, Hõ#x"å~°∞ Z=~°∂ LO_»~å^Œx '™È¡QÆ<£û—
QÆ∞iÃÑ_»∞`«∞Ok.
J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ Hˆ =ÅO =ã¨∞,Î ¿ã=Å QÆ∞iOKÕ HÍ^Œ∞, ~å[H©Ü∞« O QÆ∞iOp K≥|∞`«∞Ok.
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê QÆ∞iOp K≥|∞`«∞Ok. ~°ãÇ¨ Ï¨ $^ŒÜÚ« Å#∞ Ãã`· O« JÅiã¨∞OÎ k.
Z<Àfl =ã¨∞=Î ÙÅ QÆ∞iOz =∞#‰õΩ D<å_»∞ J`«ºO`« "ÕQOÆ QÍ `≥Å∞ã¨∞#Î fl^ŒO>Ë Jk
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ „Ñ¨ÉÏè =O =Å¡<.Õ Z<Àfl ¿ã=Å QÆ∞iOz =∞#O Åaú á⁄O^Œ∞`«∞<åfl=∞O>Ë
Jn J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ =ÖË.¡ „Ñ¨[Ö’¡x JO^èqŒ âßfi™êÅ#∞ áê~°^ÀÅ_®xH˜, JÉèÏQÆ∞ºÅ#∞,
J<åfl~°∞Å÷ ‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕÜ∞« _®xH˜, ™ê=∂lHõ Ñï=~°#Î ‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^ŒO KÕÜ∞« _®xH˜ Ãã`· O«
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ZO`«QÍ<À Ñ¨xH˜ =ã¨∞OÎ k.
222
„Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ `å=Ú KÕã∞¨ #Î fl^Õq∞\’, ZO`«QÍ Jaè=$kúx ™êkèOKåÜ≥∂, „Ñ¨[Å
„Ñ¨Ü∂≥ [<å~°O÷ ~°∂á⁄OkOz# `«=∞ Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ Uq∞\’ K≥ÑÙ¨ ÊHÀ=_®xH˜ ‰õÄ_® J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑
LÑ¨Hõiã¨∞ÎOk.
HõOÃÑhÅ∞ `å=Ú ZO`«QÍ `å~åÑ¨^•ä xH˜ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞<åfl"≥∂, ZO`«QÍ `«=∞
ÖÏÉèí#ëêìÅ∞ L<åflÜ≥∂ K≥Ñ¨ÙÊHÀ=_®xH˜, `«=∞ "åi¬Hõ Ñ¶ë`åÅ#∞ „Ñ¨Hõ\ ÕK«_®xH˜,
`«=∞ "å\ÏÅ#∞ J"Õ∞‡ „Ñ¨H@õ #Å∞ *Ïs KÕÜ∞« _®xH˜ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
ãÖã¨Å÷ ∞ `«=∞ ¿ã=Å∞ Uq∞\’, ¿ã=Å#∞ ZO`« ÉÏQÍ JOkã¨∞<Î åfl"≥∂ `≥ÅÑ¨_®xH˜
J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ "Õ∞Å∞KÕã∞¨ #Î flk. ãÖã¨Å÷ ∞ `«=∞ Pâ◊Ü∂« Å∞, ÅHΔÍºÅ∞ Uq∞\’ q=iOKÕO^Œ∞‰õΩ
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ãÖã¨Å÷ ∞ „Ñ¨*ÏÇ≤Ï`åxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ x~°Ü ‚ ∂« Å∞
fã¨∞‰õΩ#flÑ¨Ê\˜H© `«=∞ K«~º° ‰õΩ QÆÅ ¿ÇÏ`«∞|^ŒÌ HÍ~°}ÏÅ#∞ q=iOK«_®xH˜ ‰õÄ_® J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑
Ñ¨xH˜ =ã¨∞#Î flk. HõOÃÑhÅ∞, ãÖã¨Å÷ UHõKÛ« „ù `åkèÑ`¨ åºxfl |^ŒÅÌ ∞ H˘_»∞`«∞Ok J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑.
W\Ï¡ Z<Àfl q^è•Å∞QÍ Ñ¨xH˜=KÕÛ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ =Å¡ #ëêìÅ∞ ÖËHáõ ÈÖË^∞Œ . |Ç¨ïà◊
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ q^Œ∞º`«∞Î H˘xfl™ê~°∞¡ #ëêìÅ‰õΩ Z\Ï¡ HÍ~°}=∞=Ù`«∞O^À, J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑
‰õÄ_® JO`Õ. J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ =Å¡ L`«Ê`«∞ÅÎ ^è~Œ Å° ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`åÜ«∞#fl P~ÀÑ¨} L<åfl
Jk Jxfl "ÕàÖ◊ Ï x[O HÍ^Œ∞. J#=ã¨~"° ∞≥ #ÿ _ç=∂O_£#∞ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ ÃÑOK«∞`«∞Ok.
=∞x+≤ ã¨∞MÏ<Õfi+≤ QÆ#Hõ =ã¨∞=Î ÙÅ, ¿ã=Å J=ã¨~åÅ#∞ JO`«HOõ `«‰Ωõ ÃÑOK«∞‰õΩO@∂<Õ
áÈ`«∞O\Ï_»∞. JyflH˜ P[ºO áÈã≤#@∞¡ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ =ã¨∞=Î ÙÅÃÑ· "åº"≥∂Ç¨xfl ÃÑOK«∞`«∞Ok.
HÍx, x["≥∞#ÿ =ã¨∞,Î ¿ã=Å QÆ∞iOz Jâı+¨ „Ñ¨*ÏxHÍxH˜ UHõHÍÅOÖ’ `≥e¿ãk J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑
=ÖË.¡ XHõ =∞Oz L`«ÊuÎ, XHõ =∞Oz ¿ã= QÆ∞iOz "≥O@<Õ `≥eÜ«∞HõáÈ`Õ #+ì̈áÈÜÕ∞k
„Ñ¨[ÖË. J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ g∞^Œ ÃÑ>Ëì Y~°∞Û 'Ñïâ’^è#Œ -Jaè=$kú— (P~ü _ç), L`«ÊuÎ Ü«∞O„`åÅ
g∞^Œ ÃÑ>ì=K«Û<Õ "å^Œ# Ãã`· O« LOk. HÍx ÉÏQÍ PÖ’z¿ãÎ „Ñ¨ã∞¨ `Î « ã¨=∂[OÖ’ D
P~ÀÑ¨}Ö’¡ x[O ÖË^xŒ ã¨∞Å∞=ÙQÍ J~°O÷ J=Ù`«∞Ok.
J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡ =Å¡ HõëêìÅ∞, #ëêìÅ∞ ÖËHáõ ÈÖË^∞Œ . Jq `«ÑÙ¨ Ê_»∞, "≥∂ã¨ÑÓ¨ i`«
J_»fi~ü>*ÿˇ ò"∞≥ O\¡ =Å¡ HõÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. JO`ÕHÍ^Œ∞ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ`«"∞≥ #ÿ K«~º° Å#∞ K«∂Ñ≤Oz#
Ü«∂_£û#∞ J#∞HõiOz ZO^Œ~À Ñ≤ÅÅ¡ ∞ QÍÜ«∞Ñ¨_,¤» =∞~°}O˜ z# ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ Ãã`· O«
[iQÍ~Ú. =∞#O x`«º rq`«OÖ’ Z<Àfl `«Ñ¨ÙÊ_»∞ J_»fi~ü>ˇÿ*ò"≥∞O@¡#∞ K«∂ã¨∞Î<åfl,
"≥∂ã¨áÈ`«∞<åfl =∞m§ =∞m§ JÖÏO\˜ J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡ =ÅÖ’ Ñ¨_∞» `«∂<Õ LO\ÏO.
HÍ~°}O =∞# J`åºâ◊Å∞, |ÅÇ‘Ï#`«Å∞, =º=ã¨÷ HõeÊOz# =∞# ^•i„^ŒºÑ¨Ù, x~°∞^ÀºQÆÑÙ¨
Ñïã≤`÷ ∞« ÖË HÍ~°}O. ~°H~õ H° ÍÅ „Ñ¨Ö’ÉèÏÅ‰õΩ QÆ∞iKÕ¿ã J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡#∞ qãÎ̈ $`«OQÍ
„Ñ¨Kå~°O KÕ¿ãq Ñ¨„uHõÅ∞, >ˇeq[<£ Kèå<≥à√◊ ¡ HÍ=_»O XHõ ^•~°∞}O, XHõ ^Œ∞~å‡~°Oæ .
XHõ "≥Ñ· Ù¨ =º=ã¨÷ =∂~°∞Ê#‰õΩ, =º‰õΩÅÎ =∂~°∞Ê#‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^ŒÑ_¨ ∞» ^•O, x*ÏÅ#∞ x~°ƒÜ ù ∞« OQÍ
K≥|∞`åO, Jqhux, J„Hõ=∂Å#∞ JiHõ@∞ì^•O JO@∂<Õ Jxfl Ñ¨„uHõÅ∞, Jxfl Kèå<≥à√◊ ¡
223
„Ñ¨[Å#∞ `«ÑÙ¨ Ê^À= Ñ¨\ Oì˜ KÕ, "≥∂ãÖ KÕ¿ã „Ñ¨H@õ #Å#∞ x~°ƒÜ ù ∞« OQÍ, x~˘‡Ç¨Ï=∂@OQÍ,
x~°[¡ Q˚ Í „Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ <Î åfl~Ú. K≥qÖ’ *’sQÆÖÏQÍ Ç¨ÏŸÔ~uÎã∞¨ <Î åfl~Ú. ÃÑQ· Í „Ñ¨H@ õ #ÅÃÑ·
Pz`«∂z PÖ’zOz, x*Ïx*ÏÅ#∞ ÉËsA "Õã∞¨ HÀ"åeû# Ñ¨x g∞^Õ#x `«=∞ QÆ∞~°∞`«~"° ∞≥ #ÿ
ÉÏ^èŒº`«Å#∞ ^Œ∞e¿Ñã¨∞‰õΩO@∞<åfl~Ú. x*ÏxH˜ 99% „Ñ¨Hõ@#Å#∞ K«∂_»QÍ<Õ Jq
"≥∂ã¨ÑÓ¨ i`«"∞≥ #ÿ "å? HÍ"å? Jx `ÕeÛáêˆ~Ü«∞QÆÅ ã¨`åÎ Ñ¨„uHõÅ‰õΩ, \©g Kèå<≥à"¡◊ åiH˜
LOk. Z<Àfl ã¨=∞ã¨ºÅ#∞, ‰õΩOÉèHí À}ÏÅ#∞ "≥eH˜f¿ãO^Œ∞‰õΩ Ñïâ’^è<Œ å`«‡Hõ [~°fle*Ïxfl
P~åkèOKÕ Jq J#∞=∂#O ~ˆ HÔ uÎOKÕ J_»fi~ü>*ÿˇ ò"∞≥ O@¡ "≥#∞HõQÅÆ ~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞, "≥∂™êÅ#∞
ZO^Œ∞Hõx |@ì|Ü«∞Å∞ KÕÜ∞« =Ù? HõhãÖ "å\˜x „Ñ¨K∞« iOK«‰Ωõ O_®, „Ñ¨™ê~°O KÕÜ∞« ‰õΩO_®
ZO^Œ∞‰õΩ LO_»=Ù? JÖÏ KÕÜ∞« ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞ Jq P`«‡ =OK«#‰õΩ áêÅÊ_»∞`«∞#fl>Ë¡ Hõ^•.
„Ñ¨[Å#∞ "≥∂ãÖ KÕã¨∞Î#fl>Ë¡ Hõ^•? "åã¨Î"åÅ#∞ K≥|∞`åO J<Õ Ñ¨„uHõÅ∞ J"åã¨Î=
„Ñ¨H@ õ #Å#∞ ZO^Œ∞‰õΩ "Õã∞¨ #Î fl@∞¡? `≥~"° #≥ ∞Hõ #_çKÕ ÉÏQÀ`åÅ#∞ K«∂Ñ¨Ù`åO J<Õ \©g
Kèå<≥à‰¡◊ Ωõ U q[<£ Ö’Ñ≤Oz#@∞¡?
„Ñü J_»fi~ü>*ÿˇ "ò ∞≥ O@∂ <åºÜ«∞|^ŒOÌ QÍ, =∞~åº^ŒQÍ, Q“~°=OQÍ, "åã¨=Î OQÍ LO_®Åx
JO`«~å˚fÜ«∞ "å}˜[º=∞O_»e 1937Ö’<Õ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ ~°OQÍxHÀ „Ñ¨=~°<Î å xÜ«∞=∂=ox
„Ñ¨H\õ O˜ zOk. nx <ÕÑ^¨ ºŒä OQÍ =∞# ^ÕâO◊ Ö’#∂ „Ñ¨=~°<Î å xÜ«∞=∂=o U<å_À J=∞Ö’¡H˜
=zÛOk.
áÈ`Õ, J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@∞¡ Z<Àfl ~°HÍÅ∞QÍ =∞# =ÚO^Œ∞ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. Ñ¨„uHõÖ’¡
"å}˜[º „Ñ¨H@ õ #Å∞ „Ñü x`«ºO =∞#‰õΩ ^Œ~≈° #q∞ã¨∞OÎ \Ï~Ú. Ñ¨„uHõÅ `«~åfi`« ~ˆ _çÜ∂≥
[#~°O[HõO HÍ=_»O`À P`«~åfiuHÍÅOÖ’ JO^Œ∞Ö’#∂ „Ñ¨Hõ@#Å Ñ¨~°OÑ¨~°
„áê~°OÉè=í ∞~ÚOk. g\˜x 'lOyÖòû—QÍ Ñ≤eKå~°∞. P `«~åfiu HÍÅOÖ’ ^Œ$â◊º „â◊=}
Ü«∞O„`«O '\©g— ~å=_»O`À „Ñ¨H@ õ #Å Ç¨ÏŸ~°∞ ÉÏQÍ ÃÑiyOk. \©gÖ’ =KÕÛ Ü«∂_£û#∞
'\©gã≤—Åx JO\Ï~°∞. JO>Ë '>ˇeq[<£ Hõ=∞i¬Ü∞« Öò— Jx J~°O÷ . „Ñ≤O\ò, ~ˆ _çÜ∂≥ ,
\©g HÍ‰õΩO_® |Ü«∞\˜ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ É’~°∞Å¤ ∞ (Ç¨ÏŸi¤OQ∑û), áÈãì̈~∞° ,¡ ÉÏº#~°∞,¡
ÃÑH¡¶ û© Å∞, QÀ¡Ãã#· ¡ ~°∂ÑÖÖ’#∂ J_»fi~ü>*ÿˇ "ò ∞≥ O@∞¡ x`«ºO =∞#‰õΩ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. ã≤x=∂ÅÖ’
U<å\˜ #∞OKÀ Ãã_¡· ∞» ,¡ |∞e¡ z„`åÅ ~°∂ÑÖÖ’#∂ J_»fi~ü>*ÿˇ "ò ∞≥ O@∞¡ [<åxfl PHõi¬ã∞¨ <Î åfl~Ú.
WO@Ô~fl\ò qã¨∞Î $u HÍ~°}OQÍ 1990 P~°OÉèOí #∞Oz _çl@Öò J_»fi~ü>*ÿˇ ò"∞≥ O@∞¡
P~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú. _çl@Öò J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@∞¡ q^ÕâßÖ’¡ WÑ¨Ê\˜Hˆ ÉÏQÍ „áêK«∞~°ºO
á⁄Ok#Ñ¨Ê\˜H© =∞# ^ÕâO◊ Ö’ WÑ¨ÙÊ_çÑÙ¨ Ê_Õ D _çl@Öò Ü«∂_£û ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
=∞# ^ÕâO◊ Ö’ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ U*ˇhûÅ∞ „a\˜+"π åi HÍÅOÖ’<Õ „áê~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú.
^ÕâO◊ Ö’ "≥Ú^Œ\˜ U*ˇhû 'a.^Œ`åÎ~å"£∞ JO_£ HõOÃÑh— 1905Ö’ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ U~åÊ@~ÚOk.
WÑ¨ÙÊ_»∞ JuÃÑ^ŒÌ Ü«∂_£ U*ˇhûQÍ L#fl *ˇ_|» ∞¡ º\˜ (*ˇ."åÅì~ü ^ä•OÑ¨û<£) 1929Ö’
„áê~°OÉè=í ∞~ÚOk. Wk P`«~åfi`« 'ÃÇÏKü\ U˜ — (Ç≤ÏO^Œ∞™êÎ<£ ^ä•OÑ¨û<£ J™Èã≤Ü∞Õ \òû-
224
HTA ) QÍ=∂i =∞m§ '*ˇ_|» ∞¡ º\˜— QÍ ¿Ñ~°∞ =∂~°∞Û‰õΩOk. HõOÃÑhÅÖ’ W`«~° HõOÃÑhÅ∞
ÃÑ>Ëì ÃÑ@∞ì|_»∞Å "Õ∞~°‰Ωõ D ¿Ñ~°∞¡ =∂~°∞`«∞O\Ï~Ú. nx `«~åfi`« =∞~À Ñ¨^àÕ §◊ ‰õΩ
'eO\Ïãπ— J<Õ =∞~À U*ˇhû J=`«iOzOk. PkÖ’ J`«ºkèHõ ãÖK«Å<åÅ‰õΩ HÍ~°}"≥∞#ÿ
U*ˇhû W^Õ. Z=~°∞ '<≥O|~ü =<£— J<Õ q+¨Ü∞« OÖ’, 'eO\Ïãπ— ‰õΩ 'ÃÇÏKü\ U˜ —‰õΩ =∞^èºŒ <Õ
H˘O`« HÍÅO áê@∞ áÈ\© H˘#™êyOk. áÈ`Õ, D â◊`=« ãÖ`åÅÖ’ â◊`åkèHõ U*ˇhûÅ∞
Ñ¨Ù@∞ìH˘KåÛ~Ú. ™ê÷xHõOQÍ PÜ«∂ #QÆ~åÅ‰õΩ Ñïq∞`«"∞≥ #ÿ kfifÜ«∞ „âı},˜ `«$fÜ«∞
„âı}˜ Ü«∂_£ U*ˇhûÅ‰õΩ ÖˇH¯õ ÖË^∞Œ .
WHõ, D J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ U*ˇhûÅxflO\˜H˜ XHõ ãÖÑ¶∞¨ O LOk. J^Õ 'J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑
U*ˇhûãπ J™Èã≤Ü∞Õ +¨<£ PÑ¶π WO_çÜ∂« — (Z.Z.Z.S). Wk 1945Ö’<Õ „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k.
WÑ¨ÙÊ_»∞ ^ÕâO◊ Ö’x „Ñ¨=ÚY Ü«∂_£ U*ˇhûÅÖ’ 80% =~°‰Ωõ WO^Œ∞Ö’ ã¨Éºíè `«fiO Hõey
L<åfl~Ú. „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ „Ñ¨^•è # ™ê=∂lHõ „Ñ¨Kå~À^Œº=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜
Ãã`· O« D ãÖÑ¶∞¨ O ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∞Ok.
™êfi`«O„`åº#O`«~O° 1952Ö’ nxH˜ J#∞|O^èOŒ QÍ =∞~À ãÖÑ¶∞¨ O 'WO_çÜ∞« <£
™⁄Ãã\· ˜ PÑ¶π J_»fi~ü>[ÿˇ ~üû—–SZãπZ, „áê~°OÉè=í ∞~ÚOk. J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑Ö’ =$uÎÑ~¨ ° ÅHõ}Δ ÏÅ#∞
ÃÑOK«∞HÀ=_®xfl Wk „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∞OÎ k.
WHõ QÆ∞iÎOÑ¨Ù L#fl (J„H˜_>ç _ˇ )£ Ü«∂_£ U*ˇhûÅ`À 1967Ö’ '<Õ+#¨ Öò H“xûÖò
PÑ¶π J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ U*ˇhûãπ— (Z<£ãZ≤ Z) U~åÊ@~ÚOk. Wq HÍ‰õΩO_® Ü«∂_£ U*ˇhûÅ∞
HÍx, "å\˜ âßYÅ∞ HÍx Z‰õΩ¯=QÍ L#fl „Ñ¨^•è # #QÆ~åÅÖ’ 'J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ HõÉ¡ ò—Å∞
L<åfl~Ú. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’ D HõÉ¡ ò KåÖÏHÍÅOQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. JxflO\˜H<õ åfl Z‰õΩ¯=QÍ
Ü«∂_£ U*ˇhûÅ∞ L#fl =ÚOÉÏ~Ú Ü«∂_£ HõÉ¡ òHˆ JkèHõ „áê^è•#º`« LOk.
WHõ, ã≤h „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ ~°H~õ H° ÍÅ J"å~°∞Å¤ ∞ L#fl>Ë¡ J_»fi~ü >ˇlÿ OQ∑ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’#∂
H˘xfl J"å~°∞Å¤ ∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ =ÚOÉÏ~Ú J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ HõÉ¡ ò „ÑüÜÕ∞\Ï JOkOKÕ
'Jcƒãπ— J"å~°∞Å¤ ∞, >ˇ"ÿ ∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« i„‰õÄ\ò"∞≥ O\ò, =∂Ô~¯\ÕQ∑ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑Å‰õΩ
QÍ#∞ JOkOKÕ 'Ô~g∞‡— J"å~°∞Å¤ ∞, Pã≤Ü∂« YO_»ÑÙ¨ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑‰Ωõ QÍ#∞ 'Ãã·ÊH±û
Pã≤Ü∂« — J"å~°∞Å¤ ∞, ^ÕâO◊ Ö’x H˘xfl Ñ¨„uHõÅ∞ Ãã`· O« U*ˇhûÅ‰õΩ J"å~°∞Å¤ #∞ „Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ <Î åfl~Ú.
g@xflO\˜H˜ q∞Oz HÍ<£û JO`«~å˚fÜ«∞ K«Å# z„`À`«û=O ÖÏQÍ „ÑüÜÕ∞\Ï 'HÍ<£û
ÅÜ«∞<£û— J"å~°∞Å¤ „Ñ¨^•è <À`«û=O
[~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ Ok. Wq J`« º O`«
„Ñüëêª`‡« Hõ"∞≥ #ÿ q. qq^èŒ Hˆ @yiÖ’
D 'HÍ<£û ÅÜ«∞<£— J"å~°∞¤Å#∞
„Ñ¨Hõ\ ˜™êÎ~°∞. J~Ú`Õ, D JO`«
~å˚fÜ«∞ Ü«∂_£û ÑÖ_»QÖÆ ’ 2010Ö’
225
WO_çÜ∂« ‰õΩ Hˆ =ÅO 17 J"å~°∞Å¤ ∞ =∂„`«"∞Õ =KåÛ~Ú. J~Ú`Õ 2011Ö’ =∞m§ q[$OaèOz
4 ã¨fi~å‚Å`À ã¨Ç¨ , 24 J"å~°∞Å¤ #∞ U*ˇhûÅ∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩ<åfl~Ú. Ñ¶Ö≤ ò‡„HÍÑ¶ìπ Hˆ @yiÖ’
'Xybfi=∂^ä~Œ —ü ‰õΩ, g∞_çÜ∂« Ö’ 'Ö’_≥ã~ì¨ —ü ‰õΩ, _ç*<·ˇ Ö£ ’ 'J=Ù\ò PÑ¶π k ÉÏH±û—‰õΩ, „H˜Ü∞Õ \˜"£
ZÃÑ¶Hì̃"£<≥ãπÖ’ 'a.a._ç."À—Å‰õΩ QÀÖˇ<¤ £ J"å~°∞Å¤ ∞ ÅaèOKå~Ú. JÖÏˆQ, 2012Ö’ 14
J"å~°∞Å¤ #∞, 2013Ö’ "≥Ú`«OÎ 33 J"å~°∞Å¤ #∞, 2014Ö’ 5 ã¨fi~°‚ ã≤OÇ¨Å`À ã¨Ç¨
27 ã≤OÇ¨Å#∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ Ü«∂_£ U*ˇhûÅ∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩ<åfl~Ú.
áÈ`Õ, ãÖMÏºÑ¨~O° QÍ J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡#∞ K«∂¿ã,Î QÆ`« =O^ÕàÖ¡◊ ’ H˘xfl ÅHõÅΔ
Ü«∂_£û =zÛ LO\Ï~Ú. ™êfi`«O„`åxH˜ =ÚO^Œ∞ =∞# ^ÕâO◊ Ö’ Jq∞‡# Ñ¨Å∞ =ã¨∞=Î ÙÅ∞
=ÚYºOQÍ ™œO^Œ~º° ™ê^è<Œ åÅ∞, ZÅ„Hì̃HÖõ ò, ZÅ„HÍìxH± =ã¨∞=Î ÙÅ∞ WÖÏ Z<Àfl q^ÕâßÅ
#∞Oz kQÆ∞=∞u KÕã∞¨ ‰õΩ#fl"Õ. KåÖÏ =~°‰Ωõ P<å\˜ =ã¨∞=Î ÙÅ#∞
q^ÕâßÅÖ’ `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« _»"∂≥ , q^Õj HõOÃÑhÅ∞ "å\˜x
WHõ¯_» `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« _»"∂≥ LO_Õk. J~Ú`Õ, KåÖÏ =∞Ok
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞¡ Jq ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨~∞° ‰õΩÅ∞QÍ<Õ „Éèqí ∞OKÕ"å~°∞.
KåÖÏ Uà◊§ áê@∞ Jq =∂Ô~¯\’¡ LO_»@O`À „Ñ¨[Å‰õΩ
"å\˜`À Jq<åÉèÏ= ãÖ|O^èOŒ U~°Ê_çOk. JÖÏO\˜ "å\˜Ö’
ÅH±û, ÖˇÑ· Éπ¶ ÏÜü∞, ã¨<Ö£ \·ˇ ò ã¨|∞ƒÅ∞, áêO_£û áœ_»~,ü „É∫<£
JO_£ áÈÅû<£ HÍÑ¶,‘ HÀÖË\æ ò @∂`ü ¿Ñãπ,ì ÉÏ\Ï K≥ÑÙ¨ ÊÅ∞,
Ñ¶e≤ Ñπû ÃãH· à˜ √◊ ,¡ =∞sÊù, |∞+π, Ñ¶e≤ Ñπû ~ˆ _çÜ∂≥ Å∞, *Ï"å,
~åÜ«∞Öò Z<£ÑÖ‘¶ ò¤ ÃãH· Ö˜ ò "≥∂\Ï~°∞,¡ qb¡ãπ rÑπÅ∞ WÖÏ Z<Àfl q^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok#q
L<åfl~Ú. W=hfl P<å_»∞ „QÍg∞} „áêO`åÅ‰õΩ Ãã`· O« "åºÑ≤OKå~Ú. g\˜H˜ Z‰õΩ¯=QÍ
Ç¨ÏŸi¤OQÆ∞Å∞, QÀ_»Å g∞^Œ ÃÑ~ÚO\ÕQ∑û, Ñ¨„uHõÅÖ’#∂ J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@∞¡ =ã¨∞OÎ _Õq.
P<å_»∞ =ã¨∞=Î ÙÅ =∞^èºŒ áÈ\© `«‰Ωõ ¯"≥<· å, LxH˜ HÀãÖ Jq „Ñ¨Kå~°O KÕã∞¨ HÀ"åeû#
Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ LO_Õq. Wn P<å\˜ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ^Œ$â◊ºO.
XHõ L`«ÊuÎ <å}º"≥∞#ÿ ^≥#· Ñ¨ÙÊ_»∞ ãÔ̈~#· J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ÖËHáõ È`Õ P L`«ÊuÎ PHÍÅ
J^Œ$âßºxH˜ QÆ∞~°=Ù`«∞Ok. L`«ÊuÎ =∞Oz^≥· ãÔ̈~#· J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ H˘#™êQÆ∞`«∂áÈ`«∞O>Ë
P L`«ÊuÎ Ç≤Ï\ò J=Ù`«∞Ok. H˘xfl ™ê~°∞¡ Jq ã¨∂Ñ¨~ü
ÃãÅ¡~∂° ¡ J=Ù`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ '~°™êfl—, '=∂y
#∂_çÖòû—. JÖÏˆQ 'Xh_® \©g—Å∞ ‰õÄ_®. Z<Àfl
^ÕjÜ«∞ \©g HõOÃÑhÅ∞ =¸`«Ñ_¨ Q» Í, Q˘Ñ¨Ê q^Õj
HõOÃÑh J~Ú# Ñ¶≤eÑπû Ãã·`«O `«=∞ \©gÅ#∞
J=Ú‡HÀÖËHõ K«uH˜Å|_çáÈ~Ú# ^Œ$âßºÅ∞ =∞#‰õΩ
HõxÑ≤™êÎ~Ú. XHõ L`«ÊuÎ P`«‡Ç¨Ï`«º KÕã∞¨ HÀ=_®xHÀ,
226
Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞iHÍ=_®xHÀ „Ñ¨^è•# HÍ~°}O
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑. ^•xH˜ JO`«\ ˜ â◊HÎ̃ LOk.
ˆH=ÅO J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑ HÍ‰õΩO_® ^•xH˜
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ PH˜û[<£ÖÏO\˜ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ
ÖË H õ á È=_» O Ãã· ` « O L`« Ê `« ∞ Î Å ∞
„Hõ=∞OQÍ JO`«iOzáÈ=_®xH˜
HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok. WO^Œ∞‰õΩ XHõ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°} 'Ñ¶e≤ Ñπû—.
Z<Àfl ZÅ„HÍìxH± L`«Ê`«∞ÅÎ #∞ Hõ#∞Q˘#fl Ç¨ÖˇO_£‰Ωõ K≥Ok# 'Ñ¶≤eÑπû—, '™Èh—H˜ n@∞QÍ
xÅ|_»QeÆ y# HõOÃÑhQÍ ZO^Œ~À JOwHõiOz# 'Ñ¶≤eÑπû— D<å_»∞ H˘iÜ«∞<£, [áê<£
„ÉÏO_»¡ =ÚO^Œ∞ `«Å=OK«Hõ `«ÑÊ¨ _»O ÖË^∞Œ . =ã¨∞Î L`«ÊuÎH˜ 'Ñïâ’^è#Œ –Jaè=$kú— (P~ü _ç)
J`«ºO`« =ÚYº"≥∞#ÿ JOâßÖË J~Ú#Ñ¨Ê\˜H© HÍ~°‰¡ Ωõ P~å^èºŒ ^≥=· "≥∞#ÿ [~°‡h, J"≥∞iHÍ,
W@bÅ∞ D<å_»∞ [áê<£, H˘iÜ«∞<£ „ÉÏO_»¡ HÍ~°¡ =ÚO^Œ∞ "≥Å"≥ÅÉ’`«∞<åflÜ«∞O>Ë
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑, =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛÖË „Ñ¨^•è # HÍ~°}O.
Hõ$„u=∞"≥∞#ÿ „_çOH±QÍ =∂Ô~¯\òÖ’H˜ =zÛ# '~°™êfl— ã¨∂Ñ¨~_ü ∂» Ñ¨~ü Ç≤Ï\ò HÍ=_®xH˜
HÍ~°}O J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ =∞Ç≤Ï"Õ∞. 'SÅ"£Ü¸ « ~°™êfl— `À iÅÜ≥∞<£û‰õΩ K≥Ok# '=Ú„^•—
Ü«∂_£U*ˇhû XHõ¯™êiQÍ ^ÕâO◊ ^Œ$+≤xì PHõi¬OzOk. XHõ WO_çÜ∞« <£ "Õ∞_£ \©g, 'Xh_®—
`˘e™êiQÍ 'P`«‡Ç¨Ï`åº ã¨^$Œ â◊ºO— Jx H˘O^Œ~∞° ÃÇÏK«ÛiOz<å <≥QÔ \˜"£ Ü«∂_£û`À
ZO`À áÈ\©x Z^Œ∞~˘¯O@∂ D<å\˜H© ~°OQÆOÖ’ xÅ|_»QeÆ yOk. P<å_»∞ ZO`À
„Ñüëêì`‡« Hõ"∞≥ #ÿ –Dã‘SZÖò, JÃÑÖò, HÔ Öò„\Ï<£, ÉèÏ~°`ü ÖÏO\˜ „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ ãÖã¨Å÷ ∞,
=∞iH˘xfl „ÃÑ"· @ Õ ∞ HõOÃÑhÅ∞, P `«~åfi`« q^Õj ™êOˆHuHõ ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À `«Ü∂« ~Ô #·
Z<Àfl \©gÅ∞ =∂Ô~¯\ò #∞Oz Ñ¨ÓiÎQÍ J^Œ$â◊º"≥∞<ÿ å, 'Xh_®— `«# J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡`À
xÅ|_»QeÆ yOk. ZO`«\ ˜ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ L`«ÊuÎ J~Ú<å ã¨~ˆ =∂Ô~¯\’¡ xÅ|_»QÅÆ QÍÅO>Ë
ãÔ̈~#· J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ `«ÑÊ¨ xãï.
JÖÏˆQ, <å}º`«ÖxË L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ qÑ¨s`«"∞≥ #ÿ „Ñ¨Kå~°O HÍ~°}OQÍ J=∞‡HÍÅ‰õΩ
<ÀK«∞‰õΩO@∂ LO>Ë „Ñ¨[Å∞ "≥∂ã¨áÈ"åeû =ã¨∞#Î flk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ áê<£=∞™êÖÏÅ∞,
QÆ∞\Ï¯Å∞, Ñ¨à§◊ ~°™êÅ „_çO‰õΩÅ∞, HÍ~Àƒ<Õ>_ˇ £ „_çO‰õΩÅ∞. ã¨ÇÏ¨ ["≥∞#ÿ Ñ¨à¡◊ ~°ãO¨ Jx
K≥ÑÙ¨ ÊH˘<Õ "å\˜Ö’ LO_Õ x["≥∞#ÿ Ñ¨à¡◊ ~°ãO¨ âß`«O KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. Ñ¨à~¡◊ ã° O¨
Ju H˘kÌQÍ L<åfl Jq x|O^è#Œ Å "Õ∞~°‰Ωõ ã¨ÇÏ¨ ["≥∞#ÿ Ñ¨à¡◊ ~°™êÅ „_çOH±Å HÕ^Õ
=™êÎ~Ú. WHõ¯_» "≥∂ãÖ KÕã∞¨ #Î flk „Ñ¨É∞íè `«fiO ‰õÄ_®. WHõ _ç™œ¯O@∞¡-PÑ¶~¨ ∞° ¡ J#∞x`«ºO
=∞##∞ "≥∂ãÖ KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú. J=∞‡HõO^•~°∞ `«#‰õΩ ÖÏÉèOí ÖË‰Ωõ O_® ã¨=∂[Ç≤Ï`«O
HÀã¨"∂≥ , ^ÕâO◊ HÀã¨"∂≥ _ç™œ¯O\ò W™êÎ_®? PÖ’zOKåeû# q+¨Ü∞« O Wk.
227
=ã¨∞=Î ÙÅ∞, ¿ã=Å QÆ∞iOz# J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@∞¡ U_®kˆH_®k Z\Ï¡ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂
áÈ`«∞O\ÏÜ≥∂ J\Ï¡Qˆ , ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [#Ñ¨Ù J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@∞¡ Ãã`· O« ÃÑ~°QÍeû#
J=ã¨~O° LOk. „Ñ¨*ÏÇ¨x, Ñ¨~åº=~°} Ç¨x HõeyOKÕ HõOÃÑhÅ∞ XHõ "≥Ñ· Ù¨ *Ïu
ãÖÑ¨^#Œ ∞ ^ÀK«∞‰õΩO@∂<Õ, =∞~À "≥Ñ· Ù¨ '^Õâ◊ „Ñ¨QuÆ HÀãÖ–*Ïu ãÖHˆ =Δ ∞O HÀãÖ—
JO@∂ ZO`À L^•`«"Î ∞≥ #ÿ Pâ◊Ü∞« O QÆÅqQÍ PHõ~¬° }Ü © ∞« „Ñ¨Kå~°O KÕã∞¨ ‰õΩO@∂ „Ñ¨[Å#∞
"≥∂ãÖ KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. Éè∂í QÆ~ƒ° Où #∞Oz h\˜x Ñ‘eÛ Ñ‘eÛ <ÕÅ#∞ Ñ≤ÑÊ≤ KÕã,≤ hà◊#¡ ∞ â◊√kú
KÕã≤ ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ hà◊√§QÍ, ~°OQÆ∞ hà◊√§QÍ, ™È_® hà◊√§QÍ J=Ú‡`«∂ HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å
J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡`À ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ Hõhfl\˜x JOkã¨∞<Î åfl~Ú. `«=∞ ~°™êÜ«∞<åÅ`À "åQÆ∞Å∞,
=OHõÅ∞, #^Œ∞Å#∞ HõÅ∞+≤`« HÍ™ê~åÅ∞QÍ =∂iÛ "Õ¿ã HõOÃÑhÅ∞ `«=∞ „Ñ¨H@ õ #Ö’¡
=∂„`«O 'P~ÀQÆºO HÀãÖ =∂ ã¨$+≤ì— JO@∂ `Õ<≥ Ñ¨Óã≤# HõuÎ ÖÏO\˜ Ü«∂_£û#∞
=keÃÑ_»∞`«∞<åfl~Ú. '„Ñ¨[Å HÀãÖ =∂ Ñ¨^HŒä ÍÅ∞— JO@∂ „Ñ¨H@õ #Å∞ QÆ∞Ñ≤ÊOKÕ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞
P Ñ¨^HŒä ÍÅ J=∞Å∞Ö’x áê~°^~Œ ≈° Hõ`« Uq∞\’ K≥ÑÊ¨ ‰õΩO_®<Õ HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å x^è∞Œ Å
™êfiÇ¨‰õΩ Ñ¨~ÀHõOΔ QÍ HÍ~°}=∞=Ù`«∞<åfl~Ú. ~À_»∞¤ „Ñ¨=∂^•Å∞ qÑ¨s`«OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂
áÈ`«∞O>Ë ÃÑOKÕ Ñ¨#∞flÅ∞, [i=∂<åÅ =ã¨∂Å∞ P^•Ü«∂Å`À „\ÏÑ¶≤H± Ãã<£û#∞
ÃÑOá⁄OkKÕO^Œ∞‰õΩ â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡#∞ *Ïs KÕÜ∞« HõáÈ=_»O ™ê=∂lHõ
ÉÏ^èºŒ `«#∞ qã¨‡iã¨∞#Î fl <Õ~åÖË. Ñ¶∞¨ ’~åÖË. g\˜H˜ tHõÅΔ ∞ ÖË=Ù!
ZxflHõÖ’¡ QÔ eKÕO^Œ∞‰õΩ QÀ~°O`«Å#∞ H˘O_»O`«QÍ K«∂¿ÑO^Œ∞‰õΩ HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å∞
Y~°∞Û ÃÑ\ì̃ 'P"£∞ Pn‡—J<À, 'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü— J<À, =∞~˘Hõ~∞° 'WO_çÜ∂« Ã+x· OQ∑—
J<À, 'JÉò JKÕÛkù <£ P<Õ"åÖËÃÇÏ· — J<À, 'Ç¨Ï~üÇ¨ `ü â◊H-Î˜ Ç¨Ï~üÇ¨ `ü `«~H° ¯© — J<À J_»fi~ü>*ÿˇ "ò ∞≥ O@∞¡
W=fi_»O HÍ^Œ∞. ã¨=∂[ „Ñ¨QuÆ HÀãÖ, ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê HÀãÖ, ^Œ∞~åKå~åÅ x~°∂‡Å#
HÀãÖ, P~ÀQÆºO, â◊√p-â◊√„Éè`í Å« HÀãÖ, ãÖÑ¨Ó~°‚ JHõ~Δ åã¨º`« HÀãÖ, ™ê=∂lHõ Éè„í ^Œ`«
HÀãÖ, ^ÀÑ≤_,ô ^Ò~°#˚ ºO, Ñ‘_#» Å =ºuˆ~Hõ`« HÀãÖ, J„Hõ=∂Å∞, JqhuÃÑ· áÈ~å@O
HÀãÖ, ã¨=∞<åºÜ«∞O HÀãÖ, ã¨=∞^è~Œ ‡° O HÀãÖ, ã¨=∞ ã¨=∂[ x~å‡}O HÀãÖ "ÕÅ
PÖ’K«#Å`À =O^Œ J_»fi~ü>*ÿˇ ò"∞≥ O@¡#~Ú<å „Ñ¨É∞íè `«fiO ã¨$+≤Oì Kåe. JÖÏ ã¨$+≤Oì K«ÖHË áõ È`Õ
„Ñ¨É∞íè =ÙÖË Ñ¶∞¨ ~å<å ^À+¨μÅ∞! „Ñ¨[ÖË Jã¨Ö#·ˇ ÉÏkè`∞« Å∞!! n
„ÉÏO_çOQ∑
áêi„âßq∞H©H~õ }° „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ `«~åfi`« qq^èŒ ¿Ñ~°`¡ À =ã¨∞=Î ÙÅ∞ =∂Ô~¯\’¡H˜
~å=_»O „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î `«Ü∂« ~Ô · =ã¨∞#Î fl P =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ J=Ú‡HÀ=_»O
Hõ+"ì¨ ∞≥ Oÿ k. ^•O`À L`«ÊuÎ^•~°∞Å∞ "å\˜H˜ "å}˜[º „Ñ¨H@õ #Å∞ W=fi_»O "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ\Ïì~∞° . P<å\˜ „Ñ¨H@õ #Ö’ Ü«∞=fi#`«fiO, ã¨~^° •`«#O =O\˜ JOâßÅ∞ LO_Õq.
n<Õfl "å~°∞ '„ÉÏO_çOQ∑— Jx Ñ≤eKå~°∞.
228
J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ Ñ≤`å=∞Ç¨ï_»∞ _Õq_£ Xybfi
J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑ Ñ≤`å=∞Ç¨ïxQÍ K≥Ñ¨ÙÊ‰õΩ<Õ _Õq_£ Xybfi
1911Ö’ [x‡OKå_»∞. PÜ«∞# `«# 38= U@ J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑
„Ñ¨ Ñ ¨ O K« O Ö’H˜ J_» ∞ QÆ ∞ ÃÑ\Ïì _ » ∞ . JÑ¨ Ê \˜ = ~° ‰ õ Ω PÜ« ∞ # F
=O@=∞x+≤QÍ, F ¿ãÖòû=∂<£QÍ, F ~Ô `· ∞« QÍ Ñ¨xKÕâß_»∞. PÜ«∞# [##O:23-06-1911
¿ãÖòû=∞<£QÍ WO\Õ\˜H© uiy ‰õΩHõ¯~°∞¡ J=Ú‡`«∂ LO_Õ"å_»∞. =∞~°}O:21-07-1999
HÍÖËr K«^∞Œ =Ù#∞ ‰õÄ_® Ñ¨ÓiÎ KÕÜ∞« ÖËHáõ ÈÜ«∂_»∞. JÖÏO\˜ Xybfi J`≥ãÎ ~¨ ∞° r`åxÔH<· å
ã¨~ˆ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ HõOÃÑhÖ’ Ñ¨x KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ<åfl_»∞. JÑ¨Ê\˜H˜ PÜ«∞#‰õΩ =∂Ô~¯\ÕQ∑
QÍx, J_»fi~ü>ÿ̌*ò"≥∞O\ò ~åÜ«∞_»O HÍx `≥eÜ«∞^Œ∞. JÖÏO\˜ Ñïã≤÷`«∞Ö’¡ L^ÀºQÆO
WKÕÛ^≥=~°∞? z=~°‰Ωõ ÅO_»<‰£ Ωõ K≥Ok# F HõOÃÑh PÜ«∞##∞ L^ÀºQÆOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩOk.
P`«~åfi`« =¸_Õà‰¡◊ Ωõ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ PÜ«∞# F Q˘Ñ¨Ê HÍÑ‘~Ô @ · ~ü (Ü«∂_£Ö’x q+¨Ü∂« xfl
~å¿ã"å_»∞) JÜ«∂º_»∞. P `«~åfi`« PÜ«∞<Õ F J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ U*ˇhûx ÃÑ\Ïì_∞» . J^Õ
HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ 'Xybfi =∂^äŒ~ü— ¿Ñ~°∞`À „Ñ¨ÑÖK«OÖ’x JuÃÑ^ŒÌ J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑
U*ˇhûÅÖ’ XHõ\ ˜QÍ xÅ|_çOk. =∞# ^Õâ◊OÖ’#∂ PÜ«∞# Ü«∂_£ U*ˇhûx
„áê~°OaèOK«_O» `À 1982Ö’ PÜ«∞# "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ D ^Õâßxfl ãÖ^Œi≈OKå_»∞. P
`«~åfi`« ~Ô O_À™êi, z=i™êiQÍ 1989Ö’ =∞~À™êi =∞#^ÕâßxH˜ =KåÛ_»∞. PÜ«∞#
`«# U*ˇhûÖ’x L^ÀºQÆ∞Å#∞ „ã‘ÅÎ ∞, Ñ¨Ù~°∞+¨μÅ∞QÍ K«∂¿ã"å_»∞ HÍ^Œ∞. "å~°O^Œ~∂° F
H˘`«Î PÖ’K«#Å („H˜Ü∞Õ \˜"£ Ñ‘ÑÙ¨ Öò) =∞#∞+¨μÅ∞QÍ K«∂¿ã"å_»∞. ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜ =zÛ
"≥o#¡ Ñ¨^àÕ ‰¡◊ Ωõ 1999AÖˇ· 21# PÜ«∞# „á¶ê<£ûÖ’ =∞$u K≥O^•_»∞. `«# 88 Uà◊¡ rq`«
HÍÅOÖ’ Xybfi S^Œ∞ ^ŒâßÉÏÌÅ áê@∞ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ~°OQÆOÖ’ KÕã#≤ Hõ$+≤ ZO`À
J"≥∂Ñ¶¨∞"≥∞ÿOk. „Ñ¨ÑÖK«Ñ¨Ù J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑ ~°OQÍxH˜ PÜ«∞# K≥Ñ≤Ê# ™ê=∂#º"≥∞ÿ#
Ñ¨Å∞‰õΩÖË tÖÏâßã¨<åÅ∞ JÜ«∂º~Ú. n
l XHõ L`«ÊuÎ QÆ∞iOz g∞~°∞ J|^•ÌÅ∞ K≥a`Õ q∞=Ú‡Å#∞ „Ñ¨É∞íè `«fi"≥∂, „Ñ¨[Ö’
tHΔ̃™êÎ~∞° . J|^•ÌÅ∞ K≥ÑÊ≤ #O^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO q∞=∞‡efl „áêã≤‰Äõ º\ò KÕã∞¨ OÎ k.
JÖÏ [~°H¯õ áÈ`Õ g∞ L`«ÊuÎx ~Ô O_À™êi H˘#HõáÈ=_»O ^•fi~å „Ñ¨[ÖË q∞=Ú‡Å#∞
tH˜™Δ êÎ~∞° .
nnn
l <Õ#∞ XHõ J_»fi~ü>ˇÿ*ò"≥∞O\ò#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤#Ñ¨ÙÊ_»∞ g∞~°k ã¨$[<å`«‡HõOQÍ

LO^ŒO@∂ „Ñ¨âO◊ ã≤OKåÅx <Õ#∞ HÀ~°∞HÀ=_»O ÖË^∞Œ . U L`«ÊuÎ HÀãÖ Jk
~°∂á⁄OkOKå<À, ^•xfl H˘<åÅ#fl Pã¨HxÎ˜ g∞Ö’ HõeyOKåÅ#fl^Õ <å ÅHõΔ ºO.
nnn
l 'J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ XHõ Hõà◊ HÍ^Œ∞. JÖÏ Jx XHõ q<À^Œ=¸ HÍ^Œ∞— – Xybfi
229
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑Ö’ "≥∞ÿ Å∞ ~å à◊√¡
1905 – `˘e J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ U*ˇhû–a.^Œ`åÎ~å"£∞ JO_£ HõOÃÑh U~åÊ@∞.
1907 – HõÅHõ`åÎ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ U*ˇhû U~åÊ@∞.
1914 – QÆ∞[~å`ü J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑, `˘e q^Õj U*ˇhû JÅÜ≥∞<£û J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑,
JÖˇ_¡· £ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ U*ˇhûÅ U~åÊ@∞.
1920 – q^ÕjÜ«∂_£ U*ˇhûÅ∞–Xybfi =∂^ä~Œ ü–HÍ¡iÜ«∞<£Å „Ñ¨"âÕ O◊
1925 – ZÖò.P~ü.™êfiq∞ HõOÃÑh Ü«∂_£ U*ˇhû =∞„^•ãπÖ’ „áê~°OÉèOí .
1928 - Zãπ.ÃÇÏKü.Éˇ<û≥ <£ U~åÊ@∞
1929 – *ˇ."åÅì~ü ^ä•OÑ¨ûãπ, Ç≤ÏO^Œ∞™êÎ<£ ^ä•OÑ¨û<£ J™Èã≤Ü∞Õ \òû–'ÃÇÏKü\ U˜ —
QÍ „áê~°OÉèOí .
1931 – <Õ+#¨ Öò J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ã¨sfiÃããπ (=ÚOÉÏ~Ú) „áê~°OÉèOí .
1934 – ã≤™êì J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ Ñäã¡ \≤ ˜ ã¨sfiÃããπ U~åÊ@∞. nxx U~åÊ@∞
KÕã#≤ tëêì¡ "≥OHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù `≥Å∞QÆ∞"å_»∞. ^ÕâO◊ Ö’ Ñ¨ÓiÎ ™ê÷~Ú ¿ã=Å#∞
JOkOz# `˘e Ü«∂_£ U*ˇhû.
1939 – Ç≤ÏO^Œ∞™êÎ<£ b=~ü "åi '_®ÖÏ¤—‰õΩ `˘e ÉèÏs „Ñ¨Kå~°O. „Ñü WO\Ï
`≥eã≤# „ÉÏO_£QÍ =∂iOk. 2003Ö’ '_®ÖÏ¤— KÕ`∞« Å∞ =∂iOk.
1941 – 'ÅH±û— (LUXury) ™œO^Œ~º° ã¨|∞ƒ HÀãÖ ã≤h`å~°Å`À
Ü«∂_£û Ñ¨~O° Ñ¨~° „áê~°OÉèOí . ÅH±û Ü«∂_£Ö’ HõxÑ≤Oz#
`˘e`å~° bÖÏzè\ fl˜ ãπ.
1945 – Ô~O_À „Ñ¨ÑÖK« Ü«Ú^ŒúOÖ’ áêÖÁæ<ÕO^Œ∞‰õΩ „a\˜+π
WO_çÜ«∂ „Ñ¨Ü«∞uflOz#Ñ¨ÙÊ_»∞, =∞~À"≥·Ñ¨Ù 'H˜fi\ò
WO_çÜ«∂— PO^Àà◊# H˘#™êQÆ∞`«∞O_»@O`À Ñ¨Å∞
„Ñ¨É∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∂Å#∞ ã¨∞~°H`Δ˜ « „áêO`«OQÍ ã≤=∂¡‰Ωõ
`«~o° OÑ¨Ù. ^•O`À Ü«∂_£ U*ˇhûÅ‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz
y~åH© ÖËHõ JÑ¨Ê\˜ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’x ˆH=∞~üû, Ü«∂_£
P~üì û, *ˇ_|» ∞¡ º\˜, „™⁄ì<åH± (ÔHU\˜Zãπ)Å∞ XHõ Hõ<åûiìÜ∞« OQÍ U~°Ê_ç
ã≤=∂¡Ö’<Õ 'ÃãO„@Öò Ñäã¡ \≤ ˜ Ü«¸x\ò—#∞ „áê~°OaèOKå~Ú. Ü«Ú^ŒOú
`«~åfi`« D Ü«¸x\ò Ñ¨x J~ÚáÈQÍ<Õ W^Õ PÑ¶ã‘ ∞¨ P `«~åfi`« „Ñ¨É∞íè `åfixH˜
K≥Ok# '_≥·Ô~HÀìˆ~\ò PÑ¶π P_çÜ≥∂ qA=Öò Ñä¡ã≤\ ˜— (DAVP)QÍ
=∂iOk. „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz Jxfl Ñ¨„uHõÅ‰õΩ, \©g Kèå<≥à‰¡◊ Ωõ D qÉèÏQÆO
#∞OKÕ J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O\òû "≥à`◊ å~Ú.
230
1946 – Z~Ú~ü WO_çÜ∂« '=∞Ç¨~å*Ï— zÇ¨flxH˜ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#. _ç*<·ˇ £ KÕãO≤ k
ÉÏc‰õÄHÍ.
1951 – qH±û „Ñ¨H@ õ #Å „áê~°OÉèOí .
1955 – J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ HõÉ¡ ò =ÚOÉÏ~ÚÖ’ U~åÊ@∞.
1956 – '"≥∞HÍ<£ZiH±ã<¨ —£ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ U*ˇhû „áê~°OÉèOí .
1963 – WO_çÜ∞« <£ @∞ÉÏHÀ HõOÃÑh-S.\˜.ã≤ "åi qÖòû ã≤Q~ÔÆ @¡ '"Õ∞_£ Ñ¶¨~ü
DKü J^Œ~—ü Ü«∂_£û ãÔ̈Hûãπ. ÉÏQÍ QÆ∞iÎO_çáÈ~Ú# ™È¡Q<Æ .£
1964 – ÖˇÑ· Éπ¶ ÏÜü∞ ã¨∂Ñ¨~Çü Ï≤ \ò Ü«∂_£ 'ÖˇÑ· Éπ¶ ÏÜü∞ ZHõ¯_»
LO^À P~ÀQÆºO JHõ¯_» LOk—.
1966 – '=∂— Ü«∂_£ U*ˇhû U~åÊ@∞.
1967 – qq^£ ÉèÏ~°uÖ’ `˘e "å}˜[º „Ñ¨H@ õ # (lOyÖò)
„Ñ¨™ê~°O. Ç¨ã¨ºO, "åã¨"Î åÅ ã¨"∞Õ ‡à◊#O (=ºOQÆºO)
`À J=¸Öò |@ì~ü
Ü«∂_£û „Ñ¨Kå~°O „áê~°OÉèOí . 'J@ìs¡ |@ìs¡
_çb+≤Ü∞« ãπ— Ü«∂_£û. ã≤Öfiˇ ã¨~ì ü _®‰õΩ<å› ã¨$+≤.ì
ã¨∞n~°H… ÍÅO ™êy yhflãπ „Ñ¨ÑO¨ K«iHÍ~°∞Ö¤ ’¡H˜
"≥o#¡ Ü«∂_£.
1973 – 'P~ü.HÔ .™êfiq∞/aa_ç"À— U*ˇhû U~åÊ@∞.
1974 – 'Ô~_çÑÓ¨¶ º[<£— Ü«∂_£ U*ˇhû U~åÊ@∞. ~ˆ =∂O_£ HÀãÖ 'k HõOÑ‘\¡ ò =∂<£—
ã¨$+≤ì.
1975 – '„uHõÜ∂« „ˆQ— Ü«∂_£ U*ˇhû U~åÊ@∞.
1978 – >ˇeq[<£Ö’ `˘e "å}˜[º „Ñ¨H@ õ # „Ñ¨™ê~°O.
1979 – [#`åáêsì P<å\˜ ™ê~°fi„uHõ ZxflHõÖ’¡ „Ñ¨Kå~°O HÀãÖ 'LÖÏ¯— Ü«∂_£
U*ˇhûx Z#∞flH˘Ok. HÍO„ÔQãπ áêsì 'Ñ¨xKÕ¿ã „Ñ¨Éèí∞`«fiO— ¿Ñ~°∞`À
„Ñ¨Kå~À^Œº=∞O.
1980 – '=Ú„^• Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ — Ü«∂_£ U*ˇhû U~åÊ@∞. JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ Wk
`«# =∂`«$ãÖã¨÷ iÅÜ≥∞<£û‰õΩ K≥Ok# J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑ qÉèÏQÆO
(W<£ÇÏ¨ =Ù*ò)QÍ LO_Õk. =∂`«$ãÖã¨÷ iÅÜ≥∞<£û L`«ÊuÎ KÕ¿ã q=∞Öò
=„™êÎÅ‰õΩ 'Fh¡ q=∞Öò—`À áê@∞QÍ ~°™êfl‰õΩ 'SÅ"£Ü¸ « ~°™êfl— ™È¡Q<Æ û£ `À
Ü«∂_£û#∞ ~°∂á⁄OkOz ã¨fiÅÊHÍÅOÖ’ ÉÏQÍ ¿Ñ~°∞ `≥K∞« Û‰õΩOk. P<å\˜
231
=Ú„^• ™ê~°kä, Z.l.Hõ$+¨‚=¸iÎ `≥Å∞QÆ∞
"å_»∞. PÜ«∞# 2003Ö’ i>ˇ~ÿ ~° Ú# `«~åfi`«
QÆ`« H˘kÌ ãÖ=`«û~åÅ∞QÍ PO„^èŒ*’ºuÖ’
J_»fi~ü >ÿ̌lOQ∑, =ºHÎ̃`fi« qHÍ™êÅÃÑ· "åºã¨
Ñ¨~O° Ñ¨~° H˘#™êyã¨∞<Î åfl~°∞.
1980 – J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ HõÉ¡ ò áêuˆHà◊¡ ÑÖ_»QÆ [~°∞Ñ¨ÙH˘Ok.
1982 – `≥Å∞Ñ¨Ù #Å∞Ñ¨Ù \©g, ~°OQÆ∞Å \©gQÍ ~°∂áêO`«~O° K≥OkOk. ^•O`À
P<å\˜ Pã≤Ü∂« „H©_Å» ∞ ~°OQÆ∞ÅÖ’ JÅiOKå~Ú. \©gÖ’ =zÛ# `˘e
~°OQÆ∞Å Ü«∂_£ 'ÉÏOÉË _≥~· ÚOQ∑—k.
1983 – '=∂y #∂_çÖòû— „Ñ¨Kå~°O „áê~°OÉèOí . <≥¿ã"¡ åi D L`åÊ^Œ# ã¨∂Ñ¨~Çü Ï≤ \ò
J~ÚOk.
1984 – ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£Ö’ 'Ç¨Ï"£∞Ö’Q∑— `˘e ~°OQÆ∞Å ^è•~å"åÇ≤ÏHõ „áê~°OÉèOí . "å}˜[º
„Ñ¨H@ õ #Å‰õΩ ÉÏQÍ ÃÑiy# J=HÍâ◊O. Ñ¨Å∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ Ü«∂_£ U*ˇhûÅ∞
q^ÕjÜ«∂_£ U*ˇhûÅ`À á⁄`«∞Î–HÍO„ÔQãπáêsìH˜ ™ê~°fi„uHõ ZxflHõÖ’¡
~Ô _çÑÓ¨¶ º[<£ „Ñ¨Kå~°O–HÍO„ÔQãπ QÔ Å∞Ñ¨Ù.
1985 – 'J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ ™êìO_»~û¤ü H“xûÖò PÑ¶π WO_çÜ∂« —(Z.Zãπ.ã≤.S) „áê~°OÉèOí .
1985 – H˘_≥·ÔH<åÖò [Åáê`«O HÕ^Œ HÍÔ~<£ Å∂<≥Öò`À
'eiÖò— ã¨|∞ƒ‰õΩ eO\Ïãπ ~°∂á⁄OkOz# "å}˜[º
„Ñ¨H@õ # ãÖK«Å#O ã¨$+≤Oì zOk. eiÖò HÀãÖ =∞m§
WÖÏO\˜ Ü«∂_£ ~åÖË^∞Œ . Wk JbMò Ñ¨ÔŒ ã‘ ã¨$+≤.ì
1985 – Xx_® \©g "åi \©gx Ñ¨Q∞Æ Å Q˘\˜#ì <≥QÔ \˜"£
Ü«∂_£. 'á⁄~°∞QÆ∞"åiH˜ Jã¨∂Ü«∞ Ü«∞[=∂xH˜
QÆ~°fiHÍ~°}O— ('<≥·|~üû Zhfi-F#~üû „ÃÑ¶·_£—) ÃÑ·
q=∞~°≈Å∞. JOu=∞OQÍ Ñ¶∞¨ #q[Ü«∞O. 'J"≥#∂ºãπ—
U*ˇhû ^•xfl ~°∂á⁄OkOzOk.
1986 – ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£Ö’ `˘e "≥∞QÍ ã‘iÜ«∞Öò '|∞xÜ«∂^£—
„áê~°OÉèOí . ÃÑiy# J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@∞¡.
1988 – *Ïu SHõº`«, ãÖã¨¯ $u, ^ÕâÉ◊ Híè xÎ̃ „ÑüáêkOz#
'q∞ÖË ã¨∞~ü"∞Õ ~å `«∞=∂›~å— ãÖw`« ™êQÆ~Ñ° Ù¨ g_çÜ∂≥ z„`«O JÅiOÑ¨Ù.
~°∂á⁄OkOz# ÉÏÖÏ Ñ¶e≤ Oãπ.
232
1989 – =∞~À™êi '=Ú„^•— [Ü«∞Hˆ `«#O, 'Ç¨Ï"£∞HÀ ahflãπ =∂OQÍÎ— ahfl<£ zÑπû
HÀãÖ =ÚOÉÏ~Ú Ç≤ÏOn–WOw¡+μ¨ HõÅQÆÅã≤# `˘eÜ«∂_£ ã¨∂Ñ¨~ü Ç≤Ï\ò.
1989 – J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑, =∂Ô~¯\ÕQ∑‰Ωõ ãÖ|OkèOz `˘e WOw¡+μ¨ =∂ã¨Ñ„¨ uHõ
'Z ZO— (J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ =∂Ô~¯\ÕQ∑) „áê~°OÉèOí . H˘xfl ãÖ=`«û~åÅ
`«~åfi`« Ñ¨HÑΔõ „¨ uHõQÍ =∂~°∞Ê. z=~°‰Ωõ |Ç¨ï=∞`«∞Å PHõ~¬° }`À K«O^•Å∞
=ã¨∂Å∞ KÕã≤ 2002Ö’ =¸ã≤"`Õ .«
1989 – 'Ç¨Ï=∂~å |*Ï*ò—-^ÕjÜ«∞Ñ¨Ù JÅ"å@¡#∞, ãÖã¨¯ $ux Hõà‰¡◊ Ωõ QÆ\ #ì̃
|*Ï*ò ã¨∂¯@~ü Ü«∂_£û „áê~°OÉèOí .
1990 – WO@Ô~fl\ò. XHõ H˘`«Î „Ñ¨Kå~° ™ê^è#Œ OQÍ HõOÑ¨Óº@~ü
`≥~°ÃÑ·H˜ =zÛOk. J_»fi~ü>ˇÿlOQ∑, =∂Ô~¯\ÕQ∑,
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ JOâßÅ`À ‰õÄ_ç# „Ñ¨`ÕºHõ
J#∞|O^è Œ O '„ÉÏO_£ DH˜ fi \˜ — x „áê~° O aè O z#
'ZHõ<åq∞H± >ÿ̌"∞£ û— Ñ¨„uHõ.
1991 – ™êì ~ ü \© g „Ñ¨ ™ ê~åÅ#∞ ^Õ â ◊ O Ö’
uÅH˜ O KÕ J=HÍâ◊ O . ^Œ ∂ ~° ^ Œ ~ ° ≈ <£
HÍ~°º„Hõ=∂Å`À qã≤yáÈ~Ú# "åiH˜
q<À^Œ HÍ~° º „Hõ = ∂Å JÅiOÑ¨ Ù .
„Ñ¨™ê~åÅ∞ WOw¡+¨μÖ’ LO_»@O`À
WOw¡ + ¨ μ „¿ÑHõ Δ ‰ õ Ω Å‰õ Ω =∂„`« " Õ ∞
Ñïq∞`«O.
1992 – 'r— \©g „Ñ¨™ê~åÅ∞ „áê~°OÉèOí . nO`À LÑ¨„QÆÇÏ¨ O ^•fi~å „Ñ¨É∞íè `Õfi`«~°
Kèå<≥à¡◊ „Ñ¨™ê~åÅ∞ „áê~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú.
\©g Kèå<≥Öòû =∞^èºŒ áÈ\©H˜ JO‰õΩ~å~°Ê}.
ã‘ i Ü« ∞ Öò û , qaè # fl HÍ~° º „Hõ = ∂Å`À
ÃÑiy# Ü«∂_£û.
1992 – ã¨~üÊù P„ÖÏì '_»∂O_£`Õ ~°ÇπÏ *Ï"ÀˆQ—
Ü«∂_£. UiÜ«∞Öò "≥∞„ÿ HÀã≤ã"ì̈ ∞£ áœ_»~#ü ∞
Z^Œ∞~˘¯#fl, ÉÏQÍ QÆ∞iÎO_çáÈÜÕ∞ Ü«∂_£.
k"åÖÏ fã≤# *Ô̌H HÔ q∞HõÖòû HõOÃÑh Ñ¨Ù#~°∞^Œ~ú }
° HÀãÖ J#∞=∞u.
^•O`À 'HÍ=∞ã¨∂„`«— HõO_À"£∞û `«Ü∂« s. `˘e™êiQÍ
HõO_À"£∞û‰õΩ H˘`«Î suÖ’ 'eO\Ïãπ— „Ñ¨Kå~°O.
1993 – WO_çÜ∂« Ö’ `˘e J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ ã¨∂¯Å∞ – '=Ú„^•—
"åiKÕ '=Ú„^• W<£û\˜@∂º\ò PÑ¶π Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
-q∞HÍ— (ZO.S.ã≤.Z) PÇ¨Ï‡^•ÉÏ^£Ö’ „áê~°OÉèOí .
233
1993 – ÉèÏs Y~°∞Û`À xi‡Oz# ÃÑÑ‘û Ü«∂_£ 'Ü≥∞Ç‘ÏÃÇÏ· ~Ô \· ò Kèå~Úãπ ÉËc—
Ü«∂_£ ã¨HÔ ûãπ. Ü«∂_£ U*ˇhûÅ∞ ~°∂á⁄OkOKÕ HõOÃÑhÅ ÑäH¡ ± W+¨Øº
Ü«∂_£û‰õΩ 'Ããa— xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞.
1994 – _çl@Öò Ü«∂_£û (HõOÑ¨Óº@~üÖ’) „áê~°OÉèOí .
1996 – J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ U*ˇhûãπ J™Èã≤Ü∞Õ +¨<£ #∞Oz `å~åã≤<å› "≥∞HÍ<£ZiH±ã<¨ £
|Ç≤Ï+¨¯~°}. |Ç≤Ï+¨¯~°}‰õΩ QÆ∞~Ô #· `˘e U*ˇhû.
ÃÇÏH˜û\ò =∞ã≤¯\’ iÑ¨ÖO¡ˇ \ò Ü«∂_£ '^À=∞Å <≥\Ï¡ K«Oáêe?— J<Õ Ü«∂_£‰Ωõ
HÍ<£û z„`À`«û=OÖ’ QÀÖˇ¤<£ ÅÜ«∞<£ J"å~°∞¤. 'eO\Ïãπ— ã¨$+≤ì.D
U_®kÖ’ `˘e™êiQÍ =¸_»∞ J"å~°∞Å¤ ∞
1999 – HÍ<£û JO`«~å˚fÜ«∞ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ ÑÖ_»∞QÆÖ’ XHõ QÆ∂¡ HõOÃÑh Ü«∂_£‰Ωõ
J"å~°∞Å¤ ∞. HõOÑ¨Óº@~üÖ’ g∞~°∞ =∞øãπ#∞ Ü«∂_£ g∞^Œ‰Ωõ fã¨∞‰õΩ"≥à§◊ QÍ<Õ
Hõ~û° ~ü JHõ¯_Õ J`«∞‰õΩ¯áÈ`«∞Ok. H˘kÌ ¿ãÑ¨\ ˜ ^•HÍ Hõ^ÅŒ ^Œ∞. Jn QÆ∂¡
=∂~Ú! Ñ¶h¨ fl Ü«∂_£. q^Õj Ü«∂_£ U*ˇhûÅ∞ ^ÕjÜ«∞ Ü«∂_£ HõOÃÑhÅÖ’
74 âß`«O =~°‰Ωõ ÃÑ@∞ì|_çx ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ J#∞=∞u.
2000 – gHõ‰Δ Ωõ Å#∞ Hõ\Ñì˜ _¨ ãÕ #≤ Jq∞`åÉò |K«Û<£ 'H“<£ |<ÕQÍ
„HÀ~üÑu¨ — „áê~°OÉèOí . ™êì~ü Ñ¨ã¡ π Kèå<≥Öò‰Ωõ ÃÑiy#
qÑ¨s`« [<å^è~Œ } ° . ^•O`À ÃÑiy# Ü«∂_£û.
2002 – Ü«∂_£ U*ˇhûÅÖ’ #∂\˜H˜ #∂~°∞ âß`«O q^Õj
ÃÑ@∞ì|_çH˜ J#∞=∞u. 'iÅÜ≥∞<£û W<ÀÊùHÍ"£∞— HÀãÖ
'Hõ~Öü ’ ^Œ∞xÜ«∂ =Ú\©"ì ∞Õ — Ü«∂_£û =Ú„^• ã¨$+≤.ì
2004 – 'WO_çÜ«∂ Ã+·xOQ∑— ¿Ñ~°∞`À a.*ˇ.Ñ≤ (¿Ñ¶=∞ãπ/W<£¿Ñ¶=∞ãπ) ZxflHõÅ
„Ñ¨Kå~°O–Ñ¨~å[Ü«∞O. 'P"£∞ Pn‡H© |_ÕÎ Hõ^"Œ ∞£ , Ç¨Ï~üH^õ OŒ Ñ¨~ü ÉèÏ~°`ü
|∞ÅO^£— HÍO„ÔQãπ „Ñ¨Kå~°O. q[Ü«∞O.
2008 – 'b_£ WO_ç Ü « ∂ —–'WO_ç Ü « ∂ ‰õ Ω <åÜ« ∞ Hõ ` « fi O
=Ç≤ÏOK«O_ç— JO@∂ H˘`«Î~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ
J<Õfi+¨}HÀãÖ KÕã≤# '>ˇÿ"£∞ûPÑ¶πWO_çÜ«∂— "åi
ÑäH¡ ã± s¨ fiãπ „Ñ¨Kå~À^Œº=∞O q[Ü«∞O. *ˇ_|» ∞¡ º\˜ D
Ü«∂_£û#∞ ~°∂á⁄OkOzOk. HÍ<£ûL`«û=OÖ’
„QÍO_£„Ñ≤Hû± J"å~°∞.¤
2009 – "À_®á¶È<£ "åi =∞~À „Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ qO`« =∞#∞+¨μÅ∞ 'EEãπ— Ü«∂_£û.
g\˜x Xybfi U*ˇhû ~°∂á⁄OkOzOk. #∂`«#`«fiO, J=∂Ü«∞Hõ`fi« O,
PÖ’K«<å ~°∂ÑÖ`À „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å#∞ qÑ¨s`«OQÍ PHõi≈OKå~Ú. ^ÕâO◊ Ö’
`˘e™êiQÍ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅÎ« #∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ '>ÿ̌"∞£ û
234
PÑ¶π WO_çÜ∂« — "åi 'k Ñ¨=~ü PÑ¶π S_çÜ∂« — „Ñ¨Kå~°O. „Ñ¨Kå~° Ü«∂_£û#∞
~°∂á⁄OkOz# '=Ú„^•—. JÖÏˆQ #QÆ~åÅÖ’ ¿Ñ^ŒÑÅ≤ Å¡ JHõ~Δ åã¨º`« HÀãÖ
'\©Kü WO_çÜ«∂— „Ñ¨Kå~°O. HÍ<£ûÖ’ 25 ã≤OÇ¨Å#∞ ÔQÅ∞K«∞‰õΩ#fl
WO_çÜ∂« . ™ê~°fi„uHõ ZxflHõÖ’¡ HÍO„ÔQãπ '[Ü«∞Ç¨ÏŸ— „Ñ¨Kå~°O. nxH˜
a*ËÑ≤ =ºOQÍº„ãÎ̈O 'ÉèÜ í ∞« Ç¨ÏŸ— „Ñ¨Kå~°O. =∞~À™êi a*ËÑ≤ F@q∞.
2010 – ÉèÏ~°`–ü áêH±Å =∞^èºŒ "≥∞„ÿ ux ÃÑOá⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ, >ˇ"ÿ ∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂«
'J=∞<£ H˜ Pëê— „Ñ¨Kå~°O. Wk HÍ<£ûÖ’ ~Ô O_»∞ J"å~°∞Å¤ ∞, JcƒãπÖ’
XHõ\ ,˜ 'W<å‡—Ö’ =¸_»∞ J"å~°∞Å¤ #∞, ÃãÊ· H±û Pã≤Ü∂« Ö’ ~Ô O_»∞ |OQÍ~°∞
Ñ¨`«HÍÅ#∞ ÔQÅ∞K«∞‰õΩOk. D Ü«∂_£û#∞ '\ÏÑπ~°∂\ò— ã¨$+≤ìOzOk.
'J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ™êìO_»~û¤ü H“xûÖò PÑ¶π WO_çÜ∂« — (ZZãπãS≤ ) áêuˆHà◊¡
ÑÖ_»∞QÆ. „Ñüëêª`‡« Hõ HÍ<£ûÅÜ«∞<£û 57= JO`«~å˚fÜ«∞ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑
J"å~°∞Å¤ „Ñ¨^•è <À`«û=OÖ’ 17 J"å~°∞Å¤ #∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩ#fl WO_çÜ∂« .
2011 – QÀ"åÖ’ [iy# 'Jcƒãπ— J"å~°∞Ö¤ Ö’ >ˇ"ÿ ∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« "åi 'J=∞<£H˜
Pëê— Ü«∂_£û‰õΩ QÍ#∞ \ÏÑπ~∂° \ò U*ˇhû 3 J"å~°∞Å¤ #∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩOk.
"≥Ú`«OÎ 5 ã¨fi~å‚Å`À ã¨Ç¨ '„QÍO_£ „Ñ¶H≤ û± —#∞ Xybfi =∂^ä~Œ ü =∞~À™êi
QÔ Å∞K«∞HÀQÍ, =Ú„^• Ü«∂_£U*ˇhû 38 J"å~°∞Å¤ #∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩOk. 58=
'HÍ<£û ÅÜ«∞<£— JO`«~å˚fÜ«∞ ÑÖ_»QÆÖ’ WO_çÜ«∂‰õΩ 4 |OQÍ~°∞
ã≤OÇ¨Å∞, 10 ~°[`«, 10 HÍOã¨º ã≤OÇ¨Å∞ ÅaèOKå~Ú. „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å#∞,
„H˜\ H˜ û± #∞ ÉÏQÍ PHõi¬Oz# `«# 'EEãπ— Ü«∂_£û#∞ "À_®á¶È<£ W`«~°
^ÕâßÖ’¡#∂ "å_»∞HÀ"åÅx x~°~‚ ÚOzOk.
2012 - HÍ<£û ÃÑã¶ =ì≤ ÖòÖ’ 3 ÉOQÍ~°∞ ã≤OÇ¨Å`À ã¨Ç¨ "≥Ú`«OÎ 14 J"å~°∞Å¤ #∞
QÔ Å∞K«∞‰õΩ#fl WO_çÜ∂« .
2013 - '>ÿ̌"∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« — "åi ~Ô `· ∞« Å P`«‡Ç¨Ï`«ºÅÃÑ· „Ñ¨Kå~À^Œº=∂xH˜
QÍ#∞ '\ÏÑπ~∂° \ò— U*ˇhûH˜ HÍ<£ûÖ’ |OQÍ~°∞ ã≤OÇ¨ÏO.
2014 - HÍO„ÔQãπ HÀãÖ 'Hõ@~ì ü ™ÈKèü #Ç‘Ï-Ü«Ú"å *’+π—, 'Ç¨Ï~üÇ¨ `üâH◊ -Î˜ Ç¨Ï~üÇ¨ `ü
`«~°H©¯—, „Ñ¨Kå~åxfl x~°fiÇ≤ÏOz# _≥O@∂û. HÍO„ÔQãπ F@q∞. a*ˇÑ≤
HÀãÖ ZxflHõÖ’¡ 'JKÕÛk<£ P<Õ"åÖËÃÇ·Ï—, 'JÉòH©ÉÏ~ü "≥∂n ã¨~å¯~ü—
„Ñ¨Kå~°O q[Ü«∞=O`«O. Wk Xybfi =∂^äŒ~ü‰õΩ J#∞|O^èŒãÖã¨÷
'™ÈÇ¨ÏŸ¿ã¯ fi~ü— ã¨$+≤.ì a*ËÑ≤ HÀãÖ '™œQÆO^è£ Wãπ q∞\©Hì —˜ w`«O. nxfl
"≥∞HÍ<£ =~°Öò‰¤ Ωõ K≥Ok# '\ÏºQ∑— ~°∂á⁄OkOzOk. cÇ¨~ü, ~°≠Ï~°Oö _£ÅÖ’
'ÃÇÏKüÜ¸ « ZÖò— „áê~°OaèOz# "≥ÚÉˇÖ· ò‰Ωõ HÍÖòK¿Õ ãÎ =KÕÛ ~ˆ _çÜ∂≥ ¿ã+ì <¨ £
'HÍ<£ YE~å >Ëã<¨ —£ (K≥qÖ’ *’sQÆ ¿ã+ì <¨ )£ ‰õΩ HÍ<£ûÖ’ 3 |OQÍ~°∞
ã≤OÇ¨Å∞. HÍ<£ûÖ’ WO_çÜ∂« U*ˇhûÅ∞ 5 ã¨fi~°‚ ã≤OÇ¨Å`Àáê@∞QÍ
"≥Ú`«OÎ 27ã≤OÇ¨Å#∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩ<åfl~Ú. H˘`«QÎ Í'‰õÄºiÜ«∞ãπ— (QÆ[~åAÅ)
J"å~°∞Å¤ „áê~°OÉèOí .7J"å~°∞Å¤ #∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩ#fl Fybfi. n

235
^ÕâO◊ Ö’QÆÅ „Ñ¨=ÚY J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞
1. Xybfi =∂^ä~Œ ü 21. ™êzè ™êzè 41. _»‰Ωõ <å›
2. *ˇ. "åÅì~ü ^ä•OÑ¨û<£ 22. ÉË\òû ã≤ÃÇÏKüS 42. J=Ù\ò PÑ¶π k ÉÏH±û
3. Ö’q eO\Ïãπ áê~ü#ì ~üû 23. Ñ¨~Ãü ãÑπì / ÃÇÏKü 43. ~Ô _£ÅÜ«∞<£ Ñäã¡ ã≤ π
4. =Ú„^• 24. Ñäã¡ ã≤ π WO_çÜ∂« 44. "åºãπyÜ«∂<≥\ì˜ „H˜Ü∞Õ \˜"£
5. "≥∞HÍ<£ ZiH±ã<¨ £ 25. JOaÜ≥∞<£û Ñäã¡ ã≤ π 45. Kè~≥ ÚÖò Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
6. _ç_aç =Ú„^• 26. _≥O@∞û 46. ¿ã¯fi~ü„HÀ
7. eÜ≥∂ |Ô~fl\ò 27. a.ZO.a.„HÜ ˜ ∞Õ \˜"£ =∂_çã<¨ £ 47. g_≥<£ { HÔ <≥fl_ç
8. ZÑ¶ãπ a≤ { LÖÏ¯ 28. Z<£HOõ áêãπ 48. HÍfi„_®O\ò
9. ™ÈÇ¨ÏŸ¿ã¯ fi~ü 29. WO@~ü¿Ñã¶ π 49. =∂Hõûãπ
10. \ÏÑπ~∂° \ò 30. ZO@~ü„ÃÑã· π 50. Ãã~ÚO\òû "åiÜ«∞~üû
11. HÍO„\ÏH±ì 31. Z=Ô~ãπì 51. Hõ„s<Õ+<¨ £
12. „ˆQ =~°Öò¤ "≥_· £ 32. >ˇOÑ¨ÙÖò 52. S_çÜ∂« ãπ@=~ü¯
13. ÖÏ HÔ <≥fl`ü 33. J"≥#∂ºãπ 53. ¿ÇÏÑ‘ „H˜Ü∞Õ \˜"£ ã¨sfiÃããπ
14. „H˜Ü∞≥ \˜"£ ÖÏºO_£ Pã≤Ü∂« 34. aaÃÇÏKü 54. "≥∞@Öò Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
15. P~ü. HÔ .™êfiq∞-aa_ç"À 35. HÍ~ügì Öò 55. W<£ÃÑH¶ û˜ Ü«∞ãπ
16. aa_çF WO_çÜ∂« 36. "≥∞Oÿ _£Ãã\ò 56. 120 g∞_çÜ∂«
17. ~Ô _çÑÓ¨¶ º[<£ "≥ · P~ü 37. =∂ 57. Ñ≤ÃÇÏKü_ç WO_çÜ∂«
18. Ç¨Ï=ãπ =~°Ö"¤ò _·≥ £ 38. „>ˇ@ÿ <£ 58. ¿Ñ=¶ ∞ãπ W<Àfl"Õ+<¨ û£
19. Z"£∞ ã≤.™êzè 39. JHõ~Δ ° 59. "≥Éò Kè\« fl©
20. \ã_»|∞¡ ºZ WO_çÜ∂« 40. „ÔHÜ«∂<£û 60. S™ÈÉÏ~ü
_çl@Öò J_»fi~ü>ÿ̌lOQ∑ ÃÑiyáÈ`«
J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ ~°OQÆOÖ’ WÑ¨ÙÊ_»∞ J`«ºO`« "ÕQOÆ QÍ
∞#fl J_»fi~ü >ˇlÿ OQ∑ – '_çl@Öò J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑—.
HõOÑ¨Óº@~üÖ’x WO@Ô~fl\ò ^•fi~å U^≥·<å Ãã·\ò `≥~°=QÍ<Õ _çl@Öò Ü«∂_£û g∞‰õΩ
^Œ~≈° #q∞ã¨∞OÎ \Ï~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ g∞~°∞ 'Ü«∂Ç¨˙ "≥∞~ÚÖò.HÍ"£∞— #∞ g∞ "≥∞~ÚÖòû
HÀãÖ `≥~=° QÍ<Õ ÃÑ· ÉèÏQÆOÖ’/=∞^èºŒ Ö’/Ñ¨H¯õ # n~°… K«`∞« ~°„™êHÍ~°OÖ’ g∞‰õΩ z#fl áÈãì̈~ü
ÖÏQÍ g∞HÀ Ü«∂_£ ^Œ~°≈#q∞ã¨∞ÎOk. D Ü«∂_£û<Õ 'ÉÏº#~ü Ü«∂_£û— Jx ‰õÄ_®
JO@∞<åfl~°∞. XH˘™êi D Ü«∂_£û "å@O`«@ J"Õ J^Œ$â◊º=∞=Ù`«∂ "Õ~ˆ fi~°∞ Ü«∂_£û
^Œ~≈° #q∞ã¨∞OÎ \Ï~Ú. XHõ"àÕ ◊ P ÉÏº#~ü Ü«∂_£#∞ H˜H¡ ± KÕÜ∞« =∞x Jk K≥|∞`«∂=ÙO>Ë,
JÖÏ KÕã#≤ Ñ¨Ù_»∞ P Ü«∂_£ Ñ¨ÓiÎ g_çÜ∂≥ H˜Ñ¡ Ê≤ OQ∑ g∞‰õΩ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. WÑ¨ÙÊ_ô Ü«∂_£û
Z‰õΩ¯=QÍ ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ # =~°∞ã¨QÍ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú.
|∞e¡ áÈã¨~ì Öü Ï LO_Õ D JO^Œ"∞≥ #ÿ P<£Ö<·ˇ £ Ü«∂_£ `˘e™êiQÍ 'Ç¨\ò "≥~· .¤ü HÍ"£∞—Ö’
HõxÑ≤OzOk. 1994 JHÀì|~üÖ’ Wq P~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú. JO>Ë g\˜HÑ˜ Ù¨ Ê_»∞ 20 Uà◊√.¡
J`«ºkèHõ Ü«∂_£û HõxÑ≤OKÕk \©gÖ’ J~Ú`Õ „a@<£, [áê<£, H˘iÜ«∂ =O\˜ ^ÕâßÖ’¡
WÑ¨Ê\˜Hˆ D g∞_çÜ∂« ~Ô O_À™ê÷<åxH˜ KÕ~∞° ‰õΩOk. JO>Ë, JHõ¯_» ~ˆ _çÜ∂≥ Ñ¨„uHõÅ
™ê÷#O Ñ¨_áç È~ÚOk. _çl@Öò Ü«∂_£û P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ `«~åfi`« QÆ`« 15 Uà◊Ö¡ ’ g\˜ g∞^Œ
P^•Ü«∞O 2000 ~Ô @∞¡ ÃÑiyOk. ~å#∞#fl ãÖ=`«û~åÅÖ’ "≥ÚÉˇÖ· òûÖ’ WO@Ô~fl\ò
236
gHΔ̃OKÕ "åi ãÖYº ÉèÏsQÍ ÃÑ~°QÆ#∞O_»@O`À '>ˇeq[<£— Ü«∂_£û#∞ Wq q∞Oz
áÈÜÕ∞ J=HÍâßÅ∞ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë WÑ¨ÙÊ_»∞ =∞# ^ÕâO◊ Ö’ P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ
=¸_À`«~O° (3l), <åÅ∞QÀ`«~O° (4l) "≥ÚÉˇÖ· òû ¿ã=Å∞ qãÎ̈ $`«O HÍ#∞#fl ^ŒâÖ◊ ’
WO@Ô~fl\ò#∞ gHÕΔ KÕ"åi ãÖYº QÆ}hÜ«∞OQÍ ÃÑiyáÈ`«∞#flk. ^•O`À Ñ¨Å∞ HõOÃÑhÅ∞
_çl@Öò Ü«∂_£û ÃÑ#· ^Œ$+≤ì ÃÑ@ìHõ `«ÑÊ¨ xãï Ñïã≤u÷ U~°Ê_çOk. WOw¡+μ¨ "å~åÎ Ñ¨„uHõÅ∞
K«k"Õ "åiHõ<åfl WO@Ô~fl\ò#∞ gHΔ̃ã∞¨ #Î fl "åi ãÖYº WÑ¨Ê\˜Hˆ =¸_»∞ ~Ô @∞¡ Z‰õΩ¯=.
HÍx WOw¡+μ¨ Ñ¨„uHõÖ’¡ Ü«∂_£ûÃÑÃ· Ñ>Ëì Y~°∞ÛÖ’ Hˆ =ÅO 5 âß`«O =∂„`«"∞Õ _çl@Öò
Ü«∂_£ûÃÑ· Y~°∞ÛÃÑ_»∞`«∞<åfl~°∞. Ñ¨„uHõÅÖ’x Ü«∂_£û#∞ ZO^Œ~∞° gHΔ̃™êÎ~À `≥eÜ«∞^Œ∞HÍx
_çl@Öò Ü«∂_£û#∞ ZO`« =∞Ok K«∂ã¨∞<Î åfl~À H˜H¡ û± ^•fi~å ÖˇH¯˜ OK«_®xH˜ J=HÍâ◊O
LOk. ^•O`À D Ü«∂_£û ÃÑ· Y~°∞Û ÃÑ\ÏìÖ’ ÖË^À HõOÃÑhÅ‰õΩ ã¨∞Å∞=ÙQÍ `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
Ü«∂_£û ÃÑ· g∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ :
U^≥<· å J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O\ò q∞=Ú‡Å#∞ ÖË^• „Ñ¨[Å#∞, `«ÑÙ¨ Ê^À= Ñ¨\ ãì̃ ∞¨ #Î fl^Œx,
"≥∂ã¨ÑÙ¨ KÕÛkQÍ LO^Œx, Q“~°= =∞~åº^ŒÅ‰õΩ ÉèOí QÆH~õ O° QÍ LO^Œx, Jj¡ÅOQÍ LO^Œx
ÉèÏq¿ãÎ g∞~°∞ 'J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ™êìO_»~û¤ü H“xûÖò— (Z.Zãπ.ã≤.S)‰õΩ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
1985Ö’ U~°Ê_»¤ D ãÖã¨÷ XHõ ã¨fiÜ«∞O xÜ«∞O„u`« ãÖã¨.÷ WO^Œ∞Ö’ Ü«∂_£ U*ˇhûÅ∞,
Ñ¨„uHõÅ∞, „Ñ¨Kå~° ™ê^è<Œ åÅ∞, =ã¨∞,Î ¿ã=Å#∞ JOkOKÕ ãÖã¨Å÷ ∞ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ L<åfl~Ú.
ã¨É∞íè ºÅ∞ HÍx "å\˜H˜ nx x~°Ü ‚ ∞« O =iÎOK«^∞Œ . D ãÖã¨÷ QÆ∞iOz „Ñ¨[Å‰õΩ JO`«QÍ
`≥eÜ«∞HõáÈ=_»O`À Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å ãÖYº `«‰Ωõ ¯=QÍ LO_Õk. ^•O`À Ü«∂_£û JxflO\˜x
ã¨fiÜ«∞OQÍ ÑïjeOKÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ '<å"£∞û— J<Õ qÉèÏQÍxfl U~°Ê~°zOk. Wk „Ñü<≥ÖÏ
45 "ÕÅ „Ñ≤O\ò, 15 \©g Ü«∂_£û#∞ Ñïjeã¨∞OÎ k. áÈ`Õ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ÅÃÑ· ãÖã¨÷ x~°Ü ‚ ∂« xH˜
4 #∞Oz 6 "å~åÅ∞ ã¨=∞Ü«∞O Ñ¨_∞» `«∞Ok. J~Ú`Õ =∂i# HÍÖÏxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ
Wk =∂~°Ö^Ë xŒ , =zÛ# Ñ¶~≤ åº^Œ∞ÃÑ· <≥ÅHÀ, ~Ô O_»∞ <≥ÅÅHÀ x~°Ü ‚ ∞« O fã¨∞‰õΩO>Ë ^•x=Å¡
LÑ¨Ü∂≥ QÆ"∞Õ q∞@#fl P~ÀÑ¨}Å#∞ D ãÖã¨÷ Z^Œ∞~˘¯O@∞#flk. ZO^Œ∞HõO>Ë JÑ¨Ê\˜
^•HÍ Ü«∂_£ „Ñ¨™ê~°O HÍ=_»"∂≥ , Ñ¨„uHõÖ’¡ JK«Û=_»"∂≥ H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ LO@∞Ok.
^•O`À [iy# #ëêìxH˜ Z=~°∞ ÉÏ^è∞Œ ºÅ#flk „Ñ¨âfl◊ . H˘xfl HõOÃÑhÅ∞ ÖË^• ãÖã¨Å÷ ∞
`«=∞ Ü«∂_£û`À "≥∞~°∞Ñ¨Ù ^•_çH˜ kQÆ=K«∞Û. ãÖã¨÷ #∞Oz x~°Ü ‚ ∞« O "≥Å∞=_ÕÖ’QÍ `«=∞
ÅHõΔ ºO <≥~"° ~Õ ∞° `«∞O^Œx, PÃÑ#· Ü«∂_£û#∞ LÑ¨ãO¨ Ç¨ÏiOK«∞HÀ=∞<åfl #+ì̈O ÖË^xŒ Jq
ÉèÏqOK«=K«∞Û. WÖÏO\˜q [iy#Ñ¨ÙÊ_»∞ „Ñ¨[Å∞ HÍ‰õΩO_® áÈ\© L`«ÊuÎ ^•~°∞ÖË Ñ¶~≤ åº^Œ∞
^•YÅ∞ KÕ™êÎ~°∞. Ñ¶≤~åº^Œ∞ÅÃÑ· ãÖã¨÷ x~°‚Ü«∞O PÅã¨º=∞=Ù`«∞O^Œx J#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞
ÖË^• J`«º=ã¨~° Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ L`«ÊuÎ^•~°∞Å∞ HÀ~°∞Öì ’ Hˆ ã¨∞ "Õã≤ '¿ãì— fã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
Z=Ô~<· å ã¨~ˆ ãÖã¨‰÷ Ωõ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ á¶È<£ ^•fi~å HÍx, 'D "≥∞~ÚÖò—
^•fi~å HÍx, Ãã\· ò `≥iz P<£Ö<·ˇ £ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ^•fi~å HÍh, L`«~Î O° ~åÜ«∞_»O ^•fi~å HÍx
KÕÜ∞« =K«∞Û. The Advertising Standards Council of India (ASCI)
219, Bombay Market-78, Tardeo Road, Near AC Market
n MUMBAI - 400 034
PH.NO: 022.2351 3982, email : contact@ascionline.org.
Toll Free : 1800 22 2724
237
Ç¨Ï~üã∞¨ ÉÏ L~î˘=∞`ü...
(ZxflHõÅ"Õà◊.. "À@~ü KèåÜü∞ `åQÆ∞`«∞O_»QÍ ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩ_ç „Ñ¨"Õâ◊O.)
#=∞™ê¯~ü... Ç¨Ï"£∞ PÑπHÍ "À\ò =∂OQ∑ <Õ PÜ«∂ ÃÇÏ·
P ã¨~.ü .... P~¸ÜÕ∞... Éˇ\· Ü˜ ∞Õ , ~å=¸ HÍHÍ ã¨~Hü̂ eÜÕ∞ aè UH± KèåÜü∞, ã¨~.ü ..
"≥¿· ã c PÑπHÍ....
..."≥∂Ç¨Ï<£ÖÏÖò ÉèOí _®i
P B~ü HÍfieÑ¶Hˆ≤ +¨<.£ ..?
HÍfieÑ¶≤ˆH+¨<£....!?
P KèÖ« ’ KèÀ_çÜ∞Õ PÑπHÍ =~ü¯ ZH±ûÑ‘iÜ«∞<£û Éè`í åÜÕ∞...
Ñ¨pÛùãπ ™êÖò¿ã ÃÇÏ· Wãπ (áêe\˜Hû± ) "Õ∞.
P =~ü¯ ZH±ûÑ‘iÜ«∞<£û HÍ =∞`üÅÉò *ˇ™· ê Hõ<„£ ãì̈H<Δõ ,£ "å@~ü=~ü¯û, WO[hiOQ∑....
JKåÛù Ç¨Ï=∂~å WO@~°∂fi º ÖË~¿° ÇÏ ÃÇÏ· ...!!
P ã¨~ü W`ü<å |_® *ÏÉòHˆ eÜÕ∞ JÑ¨~¡ Ú H˜Ü∂« ÃÇÏ· `À...
HÀO™ê *ÏÉò... (Ñ¨QÅÆ |_ç #=Ùfi`À) HÀO™ê *ÏÉò...?
P ^ÕâòHÀ KèÖ« Ï<ÕHÍ *ÏÉò! (<åÜ«∞‰õΩ_ç =ÚYO áêeáÈ`«∞Ok)
l *ÏQÀˆ~... *ÏQÀˆ~... *ÏQÀˆ~...
l Ç¨Ï~ü ã¨∞ÉÏ ã≤~Êü ù L~îÀ=∞`ü... *ÏQÀˆ~.
– \Ï\Ï \© ZxflHõÅ *ÏQÆ$u „Ñ¨Kå~À^Œº=∞O
20= â◊`å|ÌÑÙ¨ Q˘Ñ¨Ê HõàÏ~°∂ÑÖ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑

- =∂~°¬Öò "≥∞H±Å∞Ç¨<£
238
ã¨=∞ãÎ̈ ã¨=∂Kå~° =∂O„u‰õΩ_»∞ 'HõOÑ¨Óº@~ü—

HõOÑ¨Óº@~°¡ "å_»HOõ ~ÀA ~ÀA‰õΩ qãÎ̈iã¨∞#Î flk. „Ñü~°OQÆOÖ’#∂ HõOÑ¨Óº@ˆ~.¡
Jq ÖË‰Ωõ O_® Ñ¨#∞Å∞ [iˆQ ~ÀAÅ∞ áÈ`«∞<åfl~Ú. >ˇeq[<£ „Ñü WO\’¡H˜ ZO`«
â◊~"° QÕ OÆ QÍ „Ñ¨"tÕ ã¨∞#Î fl^À ~å#∞#fl H˘kÌ ãÖ=`«û~åÅÖ’<Õ HõOÑ¨Óº@~ü ‰õÄ_® JO`Õ
â◊~"° QÕ OÆ QÍ Wà◊Ö¡ ’H˜ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ#∞#flk. HõOÑ¨Óº@~°∞¡ JO>Ë Hˆ =ÅO ÖˇHÍ¯Ñ¨„`åÅ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#ˆH
HÍ‰õΩO_®, Z<≥fl<Àfl Ñ¨#∞Å‰õΩ Ñ¨xH˜ =ã¨∞<Î åfl~Ú. H˘`«Î =ã¨∞Î ~°∂áêÅ#∞ ã¨$+≤Oì K«_O» ,
J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ ÉÁ=∞‡Å∞ wÜ«∞_»O, PÅƒOK«∂_»@O, P@Å∞ P_»@O, áê@Å∞ áê_»@O,
áê~îåÅ∞ K≥ÑÊ¨ _»O, "åºáê~°O KÕÜ∞« _»O, "å~°ÅÎ ∞ JOkOK«_O» , ãÖ^ÕâßÅ#∞ ÑÖÑ¨_O» ,
ãÖÉèÏ+≤OK«_O» , Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ#∞ K«^=Œ _»O, K«iÛOK«_O» , ã≤x=∂Å#∞ K«∂_»@O, XHõ>qË ∞\˜-
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x "≥Ú`«OÎ q+¨Ü∞« , q<À^Œ, q*Ï˝<å#flO`å =∞# =ÚO^Œ∞ ™êHΔÍ`«¯iOÑ¨*ãË ∞¨ #Î flk.
g∞@ <˘Hõ¯QÍ<Õ '#~°∞_® Ug∞ hHÀiHõ...?— J#fl@∞¡ HõOÑ¨Óº@~ü =∞##∞ „Ñ¨tflã¨∞#Î flk.
HõOÑ¨Óº@~À¡ =∞# H˜+"ì¨ ∞≥ #ÿ , =∞#O HÀ~°∞‰õΩ<Õ, =∞#‰õΩ `≥eÜ«∞x ã¨=∂Kå~å#flO`å
^Œ$â◊º, „â◊=}Ï#O^ŒOQÍ ZÑ¨ÙÊ_≥<· å, ZHõ¯_≥<· å, ZO`«¿ãÃÑ<· å gHÕΔ K«QÅÆ =∞Ç¨Ï`«~Î ° J=HÍâ◊O
LOk. WO^Œ∞HÀãÖ =∞#O KÕÜ∂« eûO^ŒÖÏ¡ HõOÑ¨Óº@~ü Ü«∞O„`«OÖ’H˜ =∞#O XHõ =∞O„`åxfl
ZH˜¯OK«_"» ∞Õ . J^Õ _»|∞¡ º _»|∞¡ º _»|∞¡ º. ÃÇÏKü\ \˜ Ñ˜ :≤ (www.http:/).
'_»|∞¡ º _»|∞¡ º _»|∞¡ º— JO>Ë '=~°Öò¤ "≥_· £ "≥Éò— (World Wide Web) J<Õ Ñ¨^*Œ ÏÖÏxH˜
ãÖH˜ÑΔ Î¨ <å=∞O. JÖÏˆQ 'ÃÇÏKü\ \˜ Ñ˜ —≤ JO>Ë 'ÃÇÏ· Ñ¨~ü >ˇHì± û „\Ï<£ûÑ¶~¨ ü „áÈ\ÁHÍÖò— (Hyper
Text Transfer Protocol) J<Õ Ñ¨^* Œ ÏÖÏxH˜ ãÖHΔ̃Ñ<Î̈ å=∞O. =∞i '=~°Öò¤ "≥·_£ "≥Éò—
JO>Ë J~°O÷ Uq∞\˜? =Ú‰õΩ¯ã¨∂\˜QÍ K≥áêÊÅO>Ë '„Ñ¨ÑÖK« Ñ¨ï"åºÑÎ̈Ñ¨Ù ™êÖˇQÆ∂_»∞—
Jx J~°O÷ . ™êÖˇQ∂Æ _»∞#∞ K«∂_»x"å~°∞ HõhãÖ ÉÁ=∞‡Ö’#~Ú<å K«∂_»O_ç. ™êb_»∞
Ñ¨Ù~°∞QÆ∞ `«# PÇ¨~° ãÖáê^Œ#, r=#O HÀãÖ XHõ QÆ∂_»∞#∞ xi‡OK«∞‰õΩO@∞Ok. D
239
QÆ∂_»∞ ã¨#flx ã≤Öò¯^•~åÖÏ¡QÍ LO_ç Hˆ O„^Œ ™ê÷#O#∞Oz =ÅÜ«∂Å∞, =ÅÜ«∂Å∞QÍ
qãïÎ ã¨∂Î XHõ^•xH˘Hõ\˜ =∞m¡ Hˆ O„^Œ ™ê÷#O #∞Oz "≥Å∞=_Õ H˜~}° ÏÅ =∂kiQÍ ~ˆ MÏ=∂~°Oæ Ö’
HõÅ∞Ñ¨|_ç LO\Ï~Ú.JO>Ë ™êb_»∞ xi‡OK«∞‰õΩ#fl =ÅÖ’, H©@HõO U^≥<· å J@∞#∞Oz
ZQÆ∞~°∞`«∂ "≥Å∞`«∞O>Ë JO^Œ∞Ö’ z‰õΩ¯‰õΩáÈ`«∞Ok. ˆHO„^Œ ™ê÷#OÖ’ L#fl ™êb_»∞
`å#∞ xi‡OK«∞‰õΩ#fl =Å^•~åÅ g∞^Œ "ÕQOÆ QÍ„Ñ¨Ü∂« }Õz P H©@HÍxfl `«# PÇ¨~°OQÍ
KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok. D =Å^•~°∞Å g∞^Õ ™êb_»∞ "ÕQOÆ QÍ Z@∞#∞Oz U>ˇ<ÿ å „Ñ¨Ü∂« }ÕK«QÅÆ ^Œ∞.
JO>Ë WHõ¯_» =∞#O J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åeûOk Uq∞@O>Ë ™êb_»∞ „Ñ¨Ü∂« }OÖÏˆQ, =∞#O
‰õÄ_® U^≥<· å ã¨=∂Kå~åxfl HÀi#Ñ¨Ù_∞» „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÖÎ QÍ Ñï"åºÑ¨"Î ∞≥ ÿ L#fl ã¨=∂Kå~åxfl
HõOÑ¨Óº@~ü Ü«∞O„`«O =∞# =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ=ã¨∞OÎ k. JO>Ë ™êb_»∞ `«# =ÅÖ’ Ñ¨_¤»
H©@HõO HÀãÖ ^ŒQiæÆ ^•iÖ’ Z@∞#∞Oz U>ÿ̌<· å Z\Ï¡ „Ñ¨Ü∂« }˜ã∞¨ OÎ ^À, |Ü«∞Å∞^Õi#
KÀ\˜Hˆ =∞m¡ Z\Ï¡ =ã¨∞OÎ ^À, J\Ï¡Qˆ WHõ¯_» =∞#O HÀi# ã¨=∂Kå~°O ZHõ¯_» LO^À P
ã¨=∂Kå~åxfl Ñ¨@∞ì‰Ωõ x =∞#=ÚO^Œ∞ ‰õΩÑ¨ÊáÈã¨∞OÎ k D HõOÑ¨Óº@~ü. ZO`« qz„`«O!
WHõ HõOÑ¨Óº@~ü #∞Oz g∞~°∞ ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∞#flÑ¨ÙÊ_»∞ ^•xfl =∞~åº^Œ
Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ HÀ~åe. JO>Ë XHõ =ºHÎ̃x g∞~°∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ Q“~°=OQÍ 'Ç¨ÏÖ’-
#=∞¿ã—Î JO@∞O\Ï~°∞ Hõ^•–Wn JO`Õ! HõOÑ¨Óº@~ü#∞Oz ã¨=∂Kå~°O HÀi#Ñ¨Ù_»∞
^•xHÀãÖ ÃÇÏKü\ \˜ Ñ˜ ≤ Jx >ÿ̌Ñπ K≥Ü∂« ºe. W^Õ ^•xH˜ =∞~åº^ŒÑ^¨ OŒ . 'ÃÇÏKü.\˜.\˜.Ñ≤—
JO>Ë–'=∞Ç¨ã¨=∂Kå~°ÑÙ¨ =∞<À"ÕQÆ ^•fi~°=∂ `≥~∞° K«∞HÀ— Jx J~°O÷ . XHõ "Õà◊ =∞#O
"å\˜x >ˇÑÿ π KÕÜ∞« HõáÈ~Ú<å =∞# |^ŒHÌ Íxfl Jq J~°Oú KÕã∞¨ ‰õΩx HõOÑ¨Óº@~ü P\’"≥∞\˜HQ± Í
"å\˜x >ˇÑÿ π KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok.
=∞i D =∞O„`åxfl ã‘fiHõiOK«_®xH˜ HõOÑ¨Óº@~ü Ü«∞O„`åxH˜ 'WO@Ô~fl\ò— J<Õ
"å~åÎÇÏ¨ ~°∞_ç (<å~°^Œ ãÖKå~°‰Ωõ _»∞) Hõ<H≥ <Δõ £ LO_®e. D Hõ<H≥ <Δõ £ Hˆ |∞Öò "≥~· ^¡° •fi~å#∂,
"≥~· ∞° ¡ ÖË‰Ωõ O_®#∂ (_®\ÏHÍ~°∞)¤ LO@∞Ok. D WO@Ô~fl\ò Hõ<H≥ <Δõ #£ ∞ „Ñ¨É∞íè `«fi P^èfiŒ ~°ºOÖ’x
>ˇeá¶È<£ âßY – aZãπZ<£ZÖò "å~°∞, „ÃÑ"· @ Õ ∞ ~°OQÆOÖ’x iÅÜ≥∞<£û, \Ï\Ï _˘HÀ"≥∂,

240
Z~Ú~ü>ˇÖò, S_çÜ«∂, Ç¨`ü"Õ, c"£∞,
\˜HÀ<å, Ü«Ú =O\˜ ãÖã¨Å÷ ∞ JOk™êÎ~Ú.
WHõ D Hõ<H≥ <Δõ £ L#flÑ¨ÙÊ_»∞ HõOÑ¨Óº@~°Ö¡ ’
LO_Õ '<≥\ò¿ã¯Ñπ <åqˆQ@~ü— 'WO@Ô~fl\ò
ZH±ûáÈ¡~~° —ü '"≥ÚlÖÏ¡ ÃÑ~·¶ áü ê¶ H±û— 'UFZÖò—
J<Õ U^Õ x XHõ „É∫[~ü JO>Ë
z#fl"≥∞^Œ_»∞#∞ (n<Õfl '™êÑ¶πì"Õ~ü— Jx
JO\Ï~°∞) `≥iz =∞#‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
ã¨ = ∂Kå~åxfl HÀ~° = K« ∞ Û. g∞‰õ Ω U
ã¨=∂Kå~°O J=ã¨~°"≥∞ÿ<å ÃÑ·# K≥Ñ≤Ê#
=∞O„`«O`À áê@∞QÍ PÜ«∂ ã¨=∂Kå~åxH˜
ãÖ|OkèOz# z~°∞<å=∂#∞ >ˇÑÿ π K≥Ü∂« e.
n<Õfl "≥ÉòÃã\· ò J„_»ã,π ™êOˆHuHõOQÍ n<Õfl
'Ü«Ú.P~ü.ZÖò— (URL) Jx JO\Ï~°∞.
JO>Ë, 'Ü«¸xá¶ê"£∞ i™È~üû ÖÁˆH@~ü—
Jx J~°O÷ . „Ñü =∞x+≤H˜ XHõ z~°∞<å=∂
L#fl>Ë¡ „Ñü ã¨=∂Kå~åxH˜ XHõ z~°∞<å=∂
(J„_»ã)π LO@∞Ok. P z~°∞<å=∂ `≥e¿ãÎ ^•xH˜ ãÖ|OkèOz# ã¨=∂Kå~° ã¨~fi° ã¨fiO
g∞=ÚO^Œ∞ "≥O@<Õ ™êHΔÍ`«¯iã¨∞OÎ k
=∞\ì̃ u#fl Hõ$+¨Ü ‚ ∞« º#∞ <À~°∞ `≥~=° =∞x Ü«∞â’^Œ=∞‡ J_çy`Õ "≥Ú`«OÎ „|Ç¨‡O_»"∞Õ
^Œ~≈° #q∞zÛ#@∞¡QÍ D |∞e¡ HõOÑ¨Óº@~ü `≥~Ã° Ñ· g∞‰õΩ ã¨=∂Kå~° „|Ç¨‡O_»"∞Õ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
J~Ú`Õ JO^Œ∞HÀãÖ g∞‰õΩ H˘xfl "≥ÉòÃã\· ò z~°∞<å=∂Å~Ú<å `≥eã≤ LO_®e. XHõ
=∞x+≤x HõÅ"åÅO>Ë J`«x J„_»ãπ `≥eã≤ LO_®e Hõ^•. `≥eÜ«∞HõáÈ`Õ PÜ«∞# WÅ∞¡
"≥`∞« HÀ¯=_»O Hõ+Oì̈ . Wn JO`Õ. JO^Œ∞Hˆ g∞HÀãÖ H˘xfl =ÚYº"≥∞#ÿ „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ
"≥ÉòÃã·\òÅ J„_»ãπÅ∞ WO^Œ∞Ö’ á⁄O^Œ∞Ñïz L<åfl~Ú. g\˜x LÑ¨Ü≥∂yOz g∞‰õΩ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ZO`À ã¨=∂Kå~åxfl, =∞Ô~<Àfl "≥ÉòÃã\· òÅ J„_»ãÅπ #∞ Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û. ZÖÏ
JO>Ë XHõ q∞„`«∞x z~°∞<å=∂ `≥e¿ãÎ =∞~À q∞„`«∞x z~°∞<å=∂ Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û Hõ^•.
ã¨=∂Kå~°O g∞ =ÚO^Œ∞ LO>Ë UO KÕÜ∂« Ö’, g∞‰õΩ UOHÍ"åÖ’ x~°~‚ ÚOK«∞HÀ=_»O
ã¨∞Å∞==Ù`«∞Ok. ã¨=∂Kå~°O =Å¡ g∞‰õΩ XHõ H˘`«Î PÖ’K«# ~å=K«∞Û. ^•x =Å¡ g∞‰õΩ
HÍ‰õΩO_® =∞Ô~O^ŒiHÀ "Õ∞Å∞ HõÅ∞QÆ=K«∞Û.
J~Ú`Õ, "≥ÉòÃã\· òÅ J„_»ãÅπ hfl WÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ WOw¡+μ¨ Ö’<Õ L<åfl~Ú. g\˜x
JÖÏˆQ >ˇÑÿ π KÕÜ∂« e. HÍx `«fi~°Ö’<Õ g∞‰õΩ `≥Å∞QÆ∞ z~°∞<å=∂Å`À#∂ Wq HõxÑ≤™êÎ~Ú.
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl =∞#O "≥`∞« ‰õΩ`«∞#flÑ¨ÙÊ_»∞ H˘xfl™ê~°∞¡ P ã¨=∂Kå~°O `≥Å∞QÆ∞Ö’#∂
241
=∞#‰õΩ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. `≥Å∞QÆ∞Ö’ ã¨=∂Kå~åxfl gHΔ̃OKÕO^Œ∞‰õΩ '`≥Å∞QÆ∞— Jx ~åã≤ L#fl
KÀ@ H˜H¡ ± KÕÜ∂« e. =∞# „Ñ¨É∞íè `åfixH˜, ãÖ|Okè`« âßYÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# ã¨=∂Kå~°O,
JÖÏˆQ "å~åÎÖ’HõO, q<À^Œ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ ãÖ|OkèOz# ã¨=∂Kå~°O `≥Å∞QÆ∞Ö’ Ãã`· O«
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JO`ÕHÍ^Œ∞ g∞~°∞ x`«ºO K«k"Õ =∞# "å~åÎÑ„¨ uHõÅ#∞ ‰õÄ_® HõOÑ¨Óº@~À¡
`≥Å∞QÆ∞Ö’<Õ K«^∞Œ =ÙHÀ=K«∞Û. WÖÏ ~ÀA~ÀA‰õΩ HõOÑ¨Óº@~À¡ `≥Å∞QÆ∞‰õÄ_® qãïÎ ã¨∞#Î flk.
~åÉ’ÜÕ∞ ~ÀAÖ’¡ `≥Å∞QÆ∞ „áê^è•#ºO =∞iO`«QÍÃÑiy `≥Å∞QÆ∞Ö’<Õ "≥Ú`«OÎ q*Ï˝#
ã¨~fi° ™êfixfl ãÖ^Œi≈OK«=K«∞Û. WO^Œ∞HÀãÖ 'qH˜Ñ_‘ Ü ç ∂« — (Wikipedia.com) Ãã\· ò LOk.
g∞ q*Ï˝<åxfl ‰õÄ_® 'qH˜Ñ_‘ Ü ç ∂« —Ö’H˜ ZH˜¯Oz ÅHõÅΔ , HÀ@¡ [<åxH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ÖÕ Ï
KÕÜ∞« =K«∞Û.
WHõáÈ`Õ, =∞~À q+¨Ü∂« xfl ‰õÄ_® WHõ¯_» QÆ=∞xOKåe. WÑ¨ÙÊ_»∞ gã¨∞#Î flk
ã¨=∂Kå~° ™êOˆHuHõ qÑ¨=¡ „Ñ¨ÉOíè [#O. WO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ =∞#‰õΩ "≥ÚÉˇÖ· ò >ˇeá¶È#∞¡
JO>Ë 'ãÖKå~°*Ïu >ˇeá¶È#∞¡— =KåÛ~Ú. ãÖKå~°*Ïu >ˇeá¶È#∞¡ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ~Ú#
™êOˆHuHõ q*Ï˝#O`À Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜ 'ã≤._ç.ZO.Z— (CDMA) ™êOˆHuHõ`.«
~Ô O_Àk 'l.Zãπ.Z"£∞— (GSM) ™êOˆHuHõ`.« D ~Ô O_À^•<Õfl =∞#O 'ÃãÖò á¶È<£— JO@∞<åflO.
D á¶È<Õ¡ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞xH˜ =ÚO^Œ∞QÍ JOk=KåÛ~Ú. P `«~åfi`«<Õ 'ã≤._ç.ZO.Z—
™êOˆHuHõ`À, "≥ÚÉˇÖ· òáÈ¶ #∞¡ =∞#‰õΩ =KåÛ~Ú. HÍx D ™êOˆHuHõ q*Ï˝<åxfl x*ÏxH˜
~Ô O_À „Ñ¨ÑO¨ K« Ü«Ú^ŒHú ÍÅOÖ’<Õ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl qxÜ≥∂QÆ^•~°∞xH˜ JOk~åÖË^∞Œ . P`«~åfi`«
=zÛ# ™êOˆHuHõ q*Ï˝#"Õ∞ JO>Ë 'l.Zãπ.ZO—. ÖË^• 'ÃãÖò— ™êOˆHuHõ q*Ï˝#"Õ∞ =∞#‰õΩ
=ÚO^Œ∞QÍ JOk=zÛOk. J^Œ\Ï¡ LOz`Õ "≥ÚÉˇÖ· òáÈ¶ x¡ÑÙ¨ _»∞ T~°∂iH˜ "≥oá¡ ÈÜ«∂~Ú.
ZO`≥·<å ãÖKå~°*Ïuq Hõ^•. Jq ZHõ¯_çÔH·<å
"≥à◊`å~Ú. JO`ÕHÍ^Œ∞, JqÑ¨ÙÊ_»∞ >ˇeq[<£,
HõOÑ¨Óº@~°¡Hõ<åfl "ÕQÆOQÍ „Ñ¨[Ö’¡H˜ ^Œ∂ã¨∞‰õΩ
áÈ`«∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ, D ãÖKå~°*Ïu >ˇeá¶È#¡
Ö’#∂ ã¨=∂Kå~° ã¨~°fi™êfixfl K«∂¿ã J^Œ∞ƒù`«
J=HÍâßxfl WÑ¨ÙÊ_»∞ HõeÊOKå~°∞. „Ñ¨ã¨∞Î`åxH˜
^è~Œ s° `åº Wq H˘O^ŒiHˆ Ñïq∞`«=∞~Ú<å, XHõ\ ,˜
~Ô O_»∞ ãÖ=`«û~åÖ’¡ HõOÑ¨Óº@~ü, >ˇeq[<£ ÅHõ}Δ ÏÅ
ãÖKå~°*Ïu >ˇeá¶È#∞¡ „Ñ¨K«O_»"≥∞ÿ# "ÕQÆO`À
™ê=∂#∞ºx KÕuÖ’H˜ Ãã`· O« ^Œ∂ã¨∞‰õΩ=KÕÛ ã¨fiÑ¨flO
HõxÑ≤ã¨∞Î#flk. JOu=∞OQÍ D ãÖKå~°*Ïu
>ˇeá¶È#∞¡ XHõ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ q<À^Œ, q*Ï˝# ã¨=∂Kå~°
qÑ¨"¡ åxH˜ <åOn w`«O Ñ¨ÅHõ#∞<åfl~Ú! n

242
HõOÑ¨Óº@~°#¡ ∞ HõeÑ≤`Õ '<≥\—ò
„Ñ¨ÑO¨ Kåxfl K«∂¿ãÎ '"≥É—ò

'"≥Éò—#∞ Hõ#∞Q˘<åfl#x <å‰õΩ ZO`À ãÖ`À+ÖQÍ LOk. <Õxk Hõ#∞Q˘<Õ <å\˜H˜
^•^•Ñ¨Ù ^Œâß|Ì#fl~° HÍÅOQÍ 'WO@Ô~fl\ò— LOk. WO@Ô~fl\ò Ñ≤`å=∞Ç¨ïÖˇ=~À
`≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅO>Ë q<£Ãã~üÊ,ù ÉÏÉòHÍ<£Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ã¨=∂Kå~åxfl XHõ
HõOÑ¨Óº@~ü #∞Oz =∞~À HõOÑ¨Óº@~ü‰Ωõ "å\˜ QÆ=∞º™ê÷#O KÕ~ˆ ^•HÍ ÑÖÑ¨Ù`«∂ LO_»@"Õ∞
'WO@Ô~fl\ò „áÈ\’HÍÖò— (SÑ≤) Jx "å~°∞ x~°fizOKå~°∞.
WO@Ô~fl\ò J<Õk <≥\ò=~ü¯Å <≥\ò=~ü¯. „áê^äqŒ ∞HõOQÍ Wk HõOÑ¨Óº@~°`¡ À#∂,
Hˆ |∞à◊`¡ À#∂ LO@∞Ok. q<£Ãã~üÊ,ù ÉÏÉòHÍ<£Å∞ ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`åÅ#∞ (áêÔH@¡#∞) Z\Ï¡
XHõ HõOÑ¨Óº@~ü #∞Oz =∞~À HõOÑ¨Óº@~ü‰õΩ ÑÖáêÅ#fl „Ñ¨Ü«∞`«flO KÕã≤ q[Ü«∞O
™êkèOKå~°∞. ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`«O JO>Ë XHõ a\ò ÖÏO\˜k. Jk Z\Ï¡O\˜ÔŒ >Ë XHõ
áÈãπHì Í~ü¤ g∞^Œ ã¨∞Å∞"≥#· suÖ’ z~°∞<å=∂#∞ ~åÜ«∞_»O Jx q<£Ãã~üÊù J<åfl~°∞. ã¨=∂Kå~°
Ñ¨„`«OÃÑ#· ãÔ̈~#· z~°∞<å=∂ ~åã≤ ^•xfl HõOÑ¨Óº@~üH¿˜ ãÎ Jk<≥\ò=~ü¯`À J#∞ãÖ^è•#"≥∞ÿ
L#flÑ¨ÙÊ_»∞ Jk U Hˆ |∞Öò ^•fi~å "≥àÏ¡Ö’ x~°~‚ ÚOK«∞‰õΩx `«# QÆ=∞º™ê÷#O KÕ~∞° `«∞Ok.
Jn WO@Ô~fl\ò JO>Ë. Jk ã¨=∂Kå~° Ñ¨„`åÅ#∞ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ ZHõ¯_çHÔ <· åã¨~ˆ , Hˆ =ÅO
XHõ¯ ÃãHõO_£ HÍÅOÖ’ fã¨∞‰õΩáÈ`«∞Ok.
WO@Ô~fl\ò#∞ <Õ_∞» Z<Àfl "Õ~∞° "Õ~∞° Ñ¨#∞Å‰õΩ "å_»∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
'D-"≥∞~ÚÖò—. <Õ#∞ '=~°Öò¤ "≥·_£ "≥Éò—#∞ Hõ#∞Q˘#_®xH˜ Z<Àfl Uà◊¡ =ÚO^Œ∞#∞OKÕ Wk
LOk. WÑ¨ÙÊ_»∞ g_çÜ∂≥ HÍ#Êù~Ô <£û, ^Œ$â◊º„â◊=} HÍ~°º„Hõ=∂Å ¿ã=Å‰õΩQÍ#∞ "≥Éò#∞
LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.
'"≥Éò— J<Õk TÇ¨`«‡Hõ"∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~° ã¨Å÷ O. '<≥\ò— g∞^Œ g∞‰õΩ HõOÑ¨Óº@~°∞¡
HõxÑ≤™êÎ~Ú. J^Õ... "≥Éò g∞^Œ Ñ¨„`åÅ∞, ^èfiŒ #∞Å∞, g_çÜ∂≥ Å∞, J\Ï¡ ZO`À ã¨=∂Kå~°O
Åaèã∞¨ OÎ k. '<≥\ò— J<Õk HõOÑ¨Óº@~°#¡ ∞ Hõe¿Ñ Hˆ |∞à◊¡ Hõ<H≥ #Δõ ∞¡. "≥Éò JO>Ë J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ
J#O`«"∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~° eO‰õΩÅ∞. "≥Éò J<Õk LO^ŒO>Ë Jk HõOÑ¨Óº@~°#¡ ∞ J#∞ãÖ^è•xOz#
<≥\ò=~ü¯ =ÖË.¡ <≥\ò ÖË‰Ωõ O_® "≥Éò J<Õk LO_»^∞Œ . <≥\ò`À "≥Éò ZO`À „Ñ¨Ü∂≥ [#HÍiQÍ
=∂iOk. ZO^Œ∞HõO>Ë „Ñ¨[Å‰õΩ ã¨=∂Kå~°OÃÑ· x[OQÍ<Õ JÑïq∞`«"∞≥ #ÿ Pã¨HÎ˜ LOk
HÍx, HõOÑ¨Óº@~°¡ QÆ∞iOz, Hˆ |∞à◊¡ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx J#∞HÀ=_»O ÖË^∞Œ . n
- ã¨~ü \˜"∂≥ u Éˇ~fl° ~üûb

243
U XHõ =ºH©,Î U XHõ HõOÃÑh, U XHõ ãÖ™ê,÷ U XHõ „Ñ¨É∞íè `«fi=¸
WO@Ô~fl\ò#∞ #_»Ñ_¨ O» ÖË^∞Œ . „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ Hõ<H≥ #Δõ #¡ ∞ Hõey L#fl^Õ
WO@Ô~fl\ò. WO^Œ∞Ö’ Z<Àfl ã¨fi`«O„`« <≥\ò=~ü¯Å∞ XHõ ^•O`À =∞~À\˜
WO`«‰Ωõ 'WO@Ô~fl\ò—#∞ Z=~°∞ #_çÑ™≤ êÎ~∞°
J#∞ãÖ^è•#"≥∞ÿ L<åfl~Ú. J\Ï¡Qˆ WO@Ô~fl\ò áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO Ñ¨Å∞
^ÕâßÖ’¡ LOk. Jk *ÏfÜ«∞, JO`«~å˚fÜ«∞ áœ~° ã¨=∂[O`Àáê@∞QÍ,
„ÃÑ"· @
Õ ∞, „Ñ¨É∞íè `«fi, q^•º Ñïâ’^è<Œ å ãÖã¨Å÷ ã¨fi`«O„`« |$O^•Å =∞^èºŒ
<≥ÅH˘eÊ# <≥\ò=~ü¯`À H˘#™êQÆ∞`ÀOk. Wq ã¨=∂Kå~åxfl WzÛ
Ñ¨ÙK«∞Û‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ „Ñ¨}ÏoHõÅ#∞, „Ñ¨=∂}ÏÅ#∞ ~°∂á⁄OkOK«∞
HÀ=_®xH˜ `«=∞`«=∞ áê„`« áÈ+¨}Ö’ ã¨ÇÏ¨ HõiOK«∞‰õΩO@∂ =∂#"åo =∞Oz HÀãÖ
„Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ WO@Ô~fl\ò#∞ #_çÑã≤ ∞¨ <Î åfl~Ú. (-SHÍ<£— P^è•~°O)
'"≥É—ò q[$OÉè}
í
'"≥Éò— P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k "≥Ú^ŒÅ∞H˘x WÑ¨Ê\˜^•HÍ ^•x q[$OÉè}í Jq„âßO`«OQÍ
H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ LOk. JO^Œ∞=Å¡ ~å[H©Ü∞« OQÍ, Pi÷HOõ QÍ, ™ê=∂lHõOQÍ PÜ«∂^ÕâßÅ
„Ñ¨[Å g∞^Œ nx „Ñ¨ÉÏè =O ZO`«QÍ LO^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O J=ã¨~O° . "≥Éò q[$OÉè}í Ö’
ã‘fi_»<£ Jxfl ^ÕâßÅHõ<åfl J„QÆ™ê÷#OÖ’ LO_»QÍ, <åˆ~fi ~Ô O_À ™ê÷#OÖ’, „a@<£ =¸_À
™ê÷#OÖ’ L<åfl~Ú. Jaè=$kú K≥Ok# ^ÕâßÖˇ#· [áê<£ 13= ™ê÷#OÖ’, [~°‡h 16=
™ê÷#OÖ’, ã≤OQÆÑÓ¨ ~ü 31= ™ê÷#OÖ’, ~°ëêº 41= ™ê÷#OÖ’, L<åfl~Ú. =∞# ™ê÷#O
56 =k. =∞# `«~åfi`« K≥<· å 57= ™ê÷#OÖ’ LOk. z@ì z=~°# z#fl ^ÕâßÖˇ#·
WkäÜ∂≥ Ñ¶Ü≤ ∂« 80= ™ê÷#OÖ’, Ü≥∞"≥∞<£ 81= ™ê÷#OÖ’ L<åfl~Ú.
`˘e 10 ~åºO‰õΩÅ∞
ã‘fi_»<£ 1 _≥<£=∂~ü¯ 6
<åˆ~fi 2 Ñ¶<≤ Ö£ ÏºO_£ 7
„a@<£ 3 SãπÖÏºO_£ 8
J"≥∞iHÍ 4 „á¶ê<£û 9
#∂ºrÖÏO_£ 5 H˘iÜ«∂ iÑä¡H± 10
- k"≥Éò WO_≥Hû± .P~üæ 2013
WO@Ô~fl\ò „Ñ¨[Å∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ XHõ ™ê^è#Œ O. Jk „Ñ¨[ÅKÕ`«
„Ñ¨[Å H˘~°‰Ωõ ~°∂á⁄OkOzOk. ^•xx J\Ï¡Qˆ LO_»x"åfie.
- q<£Ãã~üÊù
244
30 =ãÖ`åÅ
_®\òHÍ"£∞ ã¨=∂Kå~åxfl D<å_»∞ „Ñ¨K«O_»
"ÕQOÆ `À „Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ #Å∞kâ◊ÖÏ fã¨∞‰õΩ
áÈ`«∞#fl '_®\ò HÍ"£∞— (.com) ‰õΩ =∂iÛ
15, 2015 <å\˜H˜ 30 Uà◊√¡ xO_»
#∞<åfl~Ú. J"≥∞iHÍÖ’x ˆHO„a_ç˚Ö’
HõOÑ¨Óº@~°#¡ ∞ `«Ü∂« ~°∞KÕ¿ã 'ã≤OÉÏeH±û W<£HÍ~ÀÊˆ~+¨<—£ =∂iÛ 15, 1985# `«#
"≥ÉòÃã\· ò#∞ „áê~°OaèOzOk. W^Õ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ "≥ÉòÃã\· ò. P `«~åfi`« J^Õ ãÖ=`«û~°OÖ’
=∞~À S^Œ∞ ãÖã¨Å÷ ∞ `«=∞ "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~Ú.
x*ÏxH˜ WO@Ô~fl\ò ™ê„=∂[ºÑ¨Ù P~°OÉèOí J"≥∞iHÍ ~°H}Δõ âßY P^èfiŒ ~°ºOÖ’ ™êy#
XHõ „Ñ¨Ü∞« `«flO. ~°H} Δõ âßY ™ê~°^ºŒä OÖ’ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Å ÃãO· \˜ã∞¨ Åì ∞ XHõ „áê*ˇ‰Ωõ Qì Í
ã¨=∂Kå~åxfl ZÅ„HÍìxH± Ñ¨ûúŒ Ö’ ã¨∞Å∞=ÙQÍ WzÛÑ¨ÙK«∞Û‰õΩ<Õ =º=ã¨÷ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê# HÀãÖ
Hõ$+≤ KÕâß~°∞. `«`Ê« eù `«OQÍ Ñ¨Å∞KÀ@¡ #∞Oz, HõOÑ¨Óº@~ü =º=ã¨Å÷ ∞ L#fl =∞~ÀKÀ\˜H˜
ÖË^• Jxfl KÀ@¡‰õΩ ã¨=∂Kå~åxfl KÕ~°"ÕÜ«∞_»O ™ê^èŒº"≥∞ÿOk HÍx, QÆO^Œ~°QÀà◊OQÍ
`«Ü∂« ~°~ÚOk. D W|ƒO^Œ∞Å#∞ JkèQqÆ ∞OK«_®xH˜ H˘xfl xÜ«∞=∞x|O^è#Œ Å∞ U~åÊ@∞
KÕã∞¨ HÀ"åeû =zÛOk. XHõ KÀ\˜ #∞Oz =∞~À KÀ\˜H˜ ã¨=∂Kå~åxfl ÑÖ¿Ñ 'DáÈãπ—ì #∞
K«Hõ¯k^ÕÌ |$Ç¨Ï`ü HÍ~°º„Hõ=∞O ã¨^Œ~°<£ HÍeá¶ÈiflÜ«∂ Ü«¸x=iû\©Ö’x W#Êùˆ~‡+¨<£
Ãã<· û≥ ãπ W<£ã@ì≤ ∂º\òÖ’ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl *’<£ á⁄ÃãÖì ò`À áê@∞QÍ J`«x ã¨ÇÏ¨ K«~∞° Å g∞^Œ
Ñ¨_Oç k. áÈÃãÖì ò`å#∞ Z_ç@~üQÍ ‰õÄ_® Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl 'iÔHfiãπì Ñ¶¨~ü HÍ"≥∞O\ò—Ö’, `«#
ã¨ÇÏ¨ K«~∞° Å`À Hõeã≤ ~°∂á⁄OkOz# XHõ Ñ¨„`åxfl JHÀì|~ü 1984 ãÖzHõÖ’ „Ñ¨K∞« iOKå_»∞.
J^Õ _®\òHÍ"£∞ Pq~åƒù"åxH˜ HÍ~°}"≥∞Oÿ k. ^•O`À, 15 =∂iÛ 1985Ö’ `˘@ì `˘e
_®\ò HÍ"£∞ 'ã≤OÉÏeH±.HÍ"£∞— Ñ¨Ù~°∞_»∞áÈã¨∞‰õΩOk. x*ÏxH˜ '_®\ò— JO>Ë K«∞Hõ¯ `«~åfi`«
ã≤XP~ü (cor) ~åÜ«∞Åx J#∞HÀQÍ, (HÍ~ü JO>Ë HÍ~ÀÊˆ~+¨<‰£ Ωõ ãÖH˜ÑΔ OÎ¨ ) ^•xfl z=iH˜
_®\òHÍ"£∞ JO>Ë HõOÃÑhH˜ ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ LÑ¨Ü∂≥ yOKå~°∞.
Jã¨Å∞ _®\òHÍ"£∞ Ñ¨Ù@∞ìHõ x*ÏxH˜ JO`« ã¨Ê+Öì QÍÖË^xŒ XHõ ÃãO· \˜ãìπ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
Uk U"≥∞<ÿ å *Ï<£áÈÃãÖì ò 'WO@Ô~fl\ò HÕQ∑—QÍ K«i„`«Ö’ xezáÈÜ«∂~°∞.
'J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú "≥ÉòÃã@· #¡ ∞ ~°∂á⁄OkOz#Ñ¨Ù_»∞ x*ÏxH˜ Z=iH© "åºáê~°ÑÙ¨
PÖ’K«#ÖË ÖË=Ù— Jx =∞~À WO@Ô~fl\ò =∂~°^æ iŒ ≈ *Ï<£ Ç¨"≥sì J<åfl~°∞. J~Ú`Õ,
245
HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ "≥ÉòÃã@· ∞¡ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂áÈ~Ú Jq "åºáê~åxH˜ Ãã`· O« ÉÏQÍ Ñ¨xH˜=™êÎÜ∞« x
`ÕÅ_»O`À "å\˜ U~åÊ@∞ *’~°O^Œ∞‰õΩOk.
'ã≤OÉÏeH±û.HÍ"£∞— Pq~åƒù=O `«~åfi`« 100 "≥ÉòÃã@· ∞¡ "≥eÜ«∞_®xH˜ ~Ô O_»∞#flˆ~à◊√¡
Ñ¨\ Oì˜ k. `˘e<åà◊Ö¡ ’ "≥ÉòÃã@· #¡ ∞ ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ#fl "å\˜Ö’ ÉÏQÍ ¿Ñ~˘Ok# 'SaZO,
WO>ˇÖò, Z\˜ \˜, ã≤™È¯—ÖÏO\˜ HõOÑ¨Óº@~ü ãÖã¨Ö÷ Ë L<åfl~Ú. 1997<å\˜H˜ "≥ÉòÃã@· ¡
il„¿ã+ì <¨ £ 10 ÅHõÅΔ ‰õΩ KÕ~∞° H˘Ok. P `«~åfi`« '_®\òHÍ"£∞—Å∞ q[$OaèOz ~Ô O_ÕàÖ¡◊ ’ 2
HÀ@¡‰Ωõ ÃÑiQÍ~Ú. nxH˜ =∞~À HÍ~°}O ‰õÄ_® LOk. =∞Oz =∞Oz ¿Ñ~°∞¡ ã¨∞Å∞"≥#·
¿Ñ~°∞,¡ „Ñ¨*Ï^è~Œ } ° á⁄Ok# ¿Ñ~°#¡ ∞ il„¿ã+ì <¨ £ KÕã∞¨ ‰õΩO>Ë "å\˜x Z‰õΩ¯= ™⁄=Ú‡‰õΩ
J=Ú‡‰õΩx _»|∞ƒ QÆ_Oç K«=K«Û<Õ H˘O^Œi Pâ◊`À D ãÖYº JÑïq∞`«OQÍ ÃÑiyáÈ~ÚOk.
„Ñ¨=ÚY HõOÃÑhÅ∞, =º‰õΩÅÎ ¿Ñ~°`¡ À "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞ =∞~˘Hõ~∞° il„¿ã+ì <¨ £ KÕã∞¨ HÀ=_»O`À
Jã¨Å∞ =º‰õΩÅÎ ∞, ãÖã¨Å÷ ∞ HÀ~°∞Åì HÔ HÍ¯~Ú. „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ Ãã`· O« D ^Œ∞~åâ◊#∞ QÆ=∞xOz
`«y# K«\ÏìÅ∞ fã¨∞H˘KåÛ~Ú. ^•O`À L"≥fi`«∞#Î Zyã≤# _®\òHÍ"£∞Å il„¿ã+ì <¨ £ <ÕÅ#∞
`åHÕk. P `«~åfiu HÍÅOÖ’ H˘xfl „Ñ¨=ÚY "≥ÉòÃã@ · ∞¡ Pq+¨¯iOK«|_®¤~Ú. "å\˜Ö’
ÉÏQÍ ¿Ñ~˘Ok# 'Ü«¸@∂ºÉò.HÍ"£∞— (youtube.com), '\˜fi@ì~.ü HÍ"£∞— (twitter.com),
ÖÏO\˜q L<åfl~Ú.
J"≥∞iHÍ‰õΩ K≥Ok# "≥~Ô Ã· ã<· £ W<£HÍ~ÀÊˆ~+¨<£ 2012 z=i<å\˜H˜ „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ
25 HÀ@¡ 20 ÅHõÅΔ ‰õΩÃÑQ· Í "≥ÉòÃã@ · ∞¡ "≥Åã≤#@∞¡ JOK«<å"ÕãO≤ k. JÑ¨Ê\˜Hˆ „Ñü<≥ÖÏ
6,68,800 H˘`«Î "≥ÉòÃã@ · ∞¡ "≥eã≤#fl@∞¡ XHõ JOK«<å.
"≥ÉÃò ã@· Ö¡ ’ '_®\ò HÍ"£∞— (.com),¿Ñ~°∞<Õ Z‰õΩ¯=QÍ "å_»∞`«∞<åfl~°∞. "≥Ú`«OÎ "≥ÉÃò ã@· Ö¡ ’
69âß`«O W"Õ=Ù<åfl~Ú. P `«~åfi`« '_®\òãZ≤ <£— #∞ "å_»∞`«∞<åfl~°∞. 'ã≤Z<£— JO>Ë
K≥<· å‰õΩ ãÖHΔ̃ÑÎ̈ <å=∞O. JO>Ë "≥ÉòÃã\· òÖ’ 'ã≤Z<£— Jx LO>Ë PÃã\· ò K≥<· å ^Õâßx^Œx
J~°O÷ . P`«~åfi`« '_®\ò_Wç —x LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞. Wk [~°‡h ^Õâßxfl ã¨∂zã¨∞#Î flk.
J\Ï¡Qˆ '_®\òÜÚ« HÔ — JO>Ë Ü«Ú<≥>· _ˇ £ HÕQ∑_"» ∞£ PÑ¶π „a@<£#∞, '_®\ò P~üÜÚ« — JO>Ë
~°ëêº ÃÑ_¶ ~ˆ» +¨<^£ hŒ , '_®\ò W\ò— JO>Ë W\b^Œx J~°O÷ . WHõ =∞# WO_çÜ∂« "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞
`≥e¿ÑO^Œ∞‰õΩ '_®\òW<£—#∞ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞.
PÜ«∂ ^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok# "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞ `≥e¿ÑO^Œ∞‰õΩ K«∞Hõ¯ (_®\ò) `«~åfi`« Hˆ =ÅO
~Ô O_»H~Δõ åÅ#∞ =∂„`«"∞Õ ~åã¨∞<Î åfl~°∞. ^ÕâßÅ#∞ ã¨∂zOKÕ D ~Ô O_»H~Δõ åÅ "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞
J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú "≥ÉòÃã@· ∞¡QÍ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞. JÖÏˆQ '_®\òHÍ"£∞—, '_®\ò<\≥ ò—Å#∞ Ãã`· O«
J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú "≥ÉòÃã@ · ∞¡QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. J~Ú`Õ WÑ¨ÙÊ_»∞ '_®\òHÀ—#∞ H˘`«QÎ Í JO^ŒiH©
W=fi#∞#fl@∞¡ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ D J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú _˘"≥∞~Ú<£ <Õ"∞£ û 22
=∂„`«"∞Õ L<åfl~Ú.
D "≥ÉòÃã@ · ¡ z=~°# LO_Õ `ÀHõÅ∞ JO>Ë, '_®\òHÍ"£∞— '_®\ò<\≥ ò—, '_®\ò P~ü—æ
'_®\ò Z_»∞º— '_®\òa*ò—, '_®\ò W<ÀÊù— =O\˜q Jq U =~åæxH˜, U *ÏuH˜ K≥Ok#"À
246
`≥eÜ«∞Ñ¨~∞° ã¨∞<Î åfl~Ú. JO`ÕHÍHõ "å\˜ áêÅ<å ã¨fi`«O„`«`#« ∞, JkèHÍ~° xÜ«∞O„`«}#∞
Ãã`· O« `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ <Î åfl~Ú. _®\òHÍ"£∞ J<Õk x*ÏxH˜ HÍ=∞~üû#∞ HÍ‰õΩO_®, HõOÃÑhx
(.com=company) `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ # Î flk. JÖÏˆQ '_®\òP~ü—æ (.org=organization) JO>Ë
Wk XHõ ãÖã¨÷ Jx J~°O÷ . J\Ï¡Qˆ '_®\òQ"Æ —£ (.gov) JO>Ë Jk QÆ=~°fl"≥∞O\ò "≥ÉòÃã\· ò
Jx J~°O÷ . =∞# „Ñ¨É∞íè `«fi "≥ÉòÃã@ · ¡ z=~°# '_®\ò W<£— (.in) Jx QÍx, '_®\ò QÆ"—£
JxQÍx '_®\ò xH±— (.nic) JxQÍx LO@∞Ok. D 'xH±— (National Informatics
Corporation)ÜÕ∞ „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ‰õΩ "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞ ~°∂á⁄OkOz ÃÑ_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡
J`«ºkèHõ „Ñ¨É∞íè `«fi "≥ÉòÃã@ · ¡ z=~°# D '_®\òxH±— ‰õÄ_® LO@∞Ok.
áÈ`Õ, D "≥ÉòÃã@ · ¡ z=~°# HõxÑ≤OKÕ D '_®\òQ"Æ —£ '_®\ò Z_»∞º— (.edu), '_®\ò
U~À— (.aero), '_®\ò HÀPÑπ— (.coop), '_®\ò >ˇÖò— (.tel), ÖÏO\˜ "å\˜x '„áêÜ≥∂l`«
(™êÊ#û~ü¤) Ãã·@∞¡—QÍ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞. =∞#O Z‰õΩ¯=QÍ gHÕΔ KÕ '_®\òHÍ"£∞-_®\ò<\≥ ò—
(.net) '_®\ò a*ò— (.biz), '_®\ò W<ÀÊù— (.info) ÖÏO\˜q „áêÜ≥∂l`« "≥ÉòÃã@ · ∞¡ HÍ=Ù.
g\˜x ilã¨~ì ü KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ H˘kÌáê\˜ xÜ«∞=∞x|O^è#Œ ÖË LO\Ï~Ú.
"≥ÉÃò ã\· ò ¿Ñ~°∞ JO>Ë _˘"≥∞~Ú<£<"Õ ∞£ #∞ ilã¨~ì ü KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ 1995Ö’ J"≥∞iHÍÖ’
Hˆ =ÅO 50 _®Å~°#¡ ∞ („Ñ¨ã∞¨ `Î O« ~°∂. 3000/-) =∂„`«"∞Õ =ã¨∂Å∞ KÕ¿ã"å~°∞. 1993
^•HÍ _˘"≥∞~Ú<£ ¿Ñ~°¡ =º=ã¨#÷ ∞ K«∂ã¨∂Î =zÛ# J"≥∞iHÍ ~°H} Δõ =º=ã¨,÷ `«# ~°H}Δõ
ã¨=∂Kå~° =º=Ç¨~åÅ#∞ q∞#Ç¨~ÚOz q∞ye# =º=Ç¨~åÅ#xflO\˜x „ÃÑ"· @Õ ∞ ~°OQÍxH˜
JÑ¨ÊyOzOk. „Ñ¨ã¨∞Î`«O WO@Ô~fl\ò =º=Ç¨~å
Å#xflO\˜x Z<Àfl ãÖã¨÷Å∞ `«=∞ =∞^èŒº ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ãÖ|O^è•Å`À H˘#™êyã¨∞<Î åfl~Ú. J"≥∞iHÍ "å}˜[ºâßY,
1998Ö’ 'SHÍ<£— J<Õ ÖÏÉèÏ¿ÑHõÖΔ xË XHõ ãÖã¨#÷ ∞
U~åÊ@∞ KÕã,≤ "≥ÉòÃã\· ¡ =º=ã¨‰÷ Ωõ ãÖ|OkèOz# ™êOˆHuHõ JOâßÅ ã¨=∞#fiÜ«∂xfl
^•xH˜ JÑ¨ÊyOzOk. D ãÖã¨÷ 2000= ãÖ=`«û~°OÖ’ WOw¡+Öπ ’<Õ HÍ‰õΩO_® K≥<· å,
[áê<£, H˘iÜ«∂ ÉèÏ+¨Ö’¡ Ãã`· O« "≥ÉòÃã\· ò ¿Ñ~°#¡ ∞ ZOK«∞HÀ=_®xH˜ J=HÍâ◊O HõeÊOzOk.
JO`ÕHÍ^Œ∞ J^Õ U_®kÖ’ "≥ÉòÃã\· òÅ‰õΩ H˘`«Î `ÀHõÅ#∞ ‰õÄ_® „Ñ¨H\õ O˜ zOk. "å\˜Ö’
'_®\ò a*ò— '_®\ò HÀJÑπ— '_®\ò W<ÀÊù— '_®\ò <Õ"∞£ — '_®\ò „áÈ— '_®\ò =¸ºlÜ«∞O—Å∞
L<åfl~Ú.
J\Ï¡Qˆ , ~Ô O_À™êi 2005Ö’ =∞iH˘xfl H˘`«Î `ÀHõÅ#∞ „Ñ¨H\õ O˜ zOk. "å\˜Ö’
'_®\ò "≥Úa— (.mobi), '_®\ò „\Ï"≥Öò— (.travel), '_®\ò *ÏÉòû— (.jobs), '_®\ò HÍº\ò—
(.cat) L<åfl~Ú. =∞#^ÕâO ◊ Ö’x 20H˜ ÃÑQ· Í |_® HõOÃÑhÅ∞ `«=∞ ¿Ñ~°<¡ Õ `ÀHõÅ∞QÍ
`«yeOK«∞HÀ#∞<åfl~Ú. D `ÀHõÅ`À P "≥ÉòÃã\· ò ^ÕxH˜ ãÖ|OkèOzO^À ã¨∞Å∞=ÙQÍ
`≥eã≤áÈ`«∞Ok. JÖÏ J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú `ÀHõÅ ¿Ñ~°¡ ãÖYº 295‰õΩ KÕ~∞° ‰õΩOk. ~å#∞#fl
HÍÅOÖ’ "≥Ú`«OÎ `ÀHõÅ ãÖYº 1300‰õΩ KÕ~∞° HÀ#∞Ok.
247
XHõ"Ñ·≥ Ù¨ `ÀHõÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ LO>Ë, =∞~À"≥Ñ· Ù¨ PÜ«∂ ^Õâ◊ ÉèÏ+¨Ö’¡<À, „áêOfÜ«∞
ÉèÏ+¨Ö’¡<À "≥ÉòÃã@· #¡ ∞ ilãì̈~ü KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ 'SHÍ<£— J=HÍâßÅ#∞ HõeÊã¨∞#Î flk.
„Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ 27 HÀ@¡ 60 ÅHõÅΔ "≥ÉòÃã@ · ∞¡ LO_»QÍ, g\˜x gHΔ̃ã∞¨ #Î fl "åi
ãÖYºÖ’ K≥<· å<Õ J„QÆ™ê÷#OÖ’ LOk. P `«~åfi`« J"≥∞iHÍ, „ÉˇlÖò, [áê<£ P Ñ≤^ÑŒ ¨
=∞#O L<åflO. WHõ [~°‡h, „a@<£, ~°ëêº, „á¶ê<£û, H˘iÜ«∂Å∞ Jhfl =∞# `«~åfi`Õ.
áÈ`Õ, `˘Å∞`«QÍ ilã¨~ì ~° Ú# 'ã≤OÉÏeH±û .HÍ"£∞— HõOÃÑh JO`«QÍ Z^ŒQÖÆ HË áõ È~ÚOk.
^•O`À D `˘e _®\òHÍ"£∞#∞ 2009Ö’ 'ZH±ûZÑ¶.π HÍ"£∞— J<Õ W<£"ã≥ "ìπ ∞≥ O\ò HõOÃÑh
n
H˘#∞QÀÅ∞ KÕãO≤ k. JO>Ë ã≤OÉÏeH±û J=∞‡HÍxH˜ LO^Œ#fl=∂@!
2010 P~°OÉèOí Ö’ J„QÆ™ê÷#OÖ’#∞#fl "≥ÉÃò ã·@¡ ^ÕâßÅ∞. "å\˜ `ÀHõÅ∞.
1. K≥<· å l cn 6. ~°ëêºã¨=∂Yº l ru
2. [~°‡h l de 7. JÔ~˚O\©<å l ar
3. „a@<£ l uk 8. „ÉˇlÖò l br
4. <≥^Œ~å¡O_£û l nl 9. W@b l it
5. S~ÀáêÜ«¸xÜ«∞<£ l eu 10. áÈÅO_£ l pl
–'EH±xH±— P^è•~°O. 2010
^Õâ◊ÉèÏ+¨Ö’¡ "≥ÉòÃã·@∞¡
WHõ =∞# ^Õâ◊ ÉèÏ+¨Ö’¡ "≥ÉòÃã@· ∞¡ HõxÑ≤OKÕ ã¨=∞Ü«∞O Pã¨#fl"≥∞Oÿ k. "≥Éò qãÎ̈ $u
WHõ „áêOfÜ«∞ ÉèÏ+¨Ö’¡<Õ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë *ÏfÜ«∞ ÉèÏ+¨ÅHõ<åfl „áêOfÜ«∞
ÉèÏ+¨Å∞ =∂\Ï¡_Õ [<åÉèÏ Z‰õΩ¯=. Ç≤ÏOn`À P~°OÉèí"≥∞ÿ `≥Å∞QÆ∞Ö’ Ãã·`«O Wq
HõxÑ≤OK«#∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ DÖ’QÍ =∞# ^Õâ◊ ÉèÏ+¨Ö#·ˇ QÆ∞[~åu, =∞~åiî, XiÜ«∂,
=∞à◊Ü∂« à◊O, `«q∞àò, Hõ#fl_», J™êûq∞, H˘OHõ},˜ ãÖã¨¯ $`«O, L~°∂,Ì ÑÖ*Ïa, ÉˇOQÍbÖ’
‰õÄ_® _˘"≥∞~Ú<£ ¿Ñ~°#¡ ∞ Ãã`· O« ^ŒâÅ◊ "åsQÍ il+ì̈~ü KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. =∞#^Õâ◊ ÉèÏ+¨Å
· ‰¡ Ωõ F™êi 'SHÍ<£— J#∞=∞ux W=fiQÍ<Õ, Jq ãïQÍæ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åflÜ≥∂ ÖË^À
"≥ÉòÃã@
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ñ¨xx '<Õ+#¨ Öò WO@Ô~fl\ò ZH±ûKèOÕ *ò PÑ¶π WO_çÜ∂« — (NIXI) „áê~°Oaèã∞¨ OÎ k.
J`«∞º#fl`« ™ê÷~Ú _˘"≥∞~Ú<£ ¿Ñ~°¡ il„¿ã+ì <¨ £ [#=i 2012Ö’<Õ '_®\ò ÉèÏ~°`—ü `À
P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. JO>Ë WHõ =O^ŒÖÏk H˘`«Î `ÀHõÅ∞ D PQÆã∞¨ ì 2014 #∞Oz "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú.
PÜ«∂ „Ñ¨=ÚY HõOÃÑhÅ∞, =º=ã¨Å÷ ∞ WHõ _®\ò (K«∞Hõ¯) `«~åfi`« HÍ"£∞, P~üæ HÍ‰õΩO_®,
`«=∞ HõOÃÑh/ãÖã¨Å÷ ¿Ñ~°#¡ ∂, _®\ò ÉèÏ~°`ü Jh `ÀHõÅ∞QÍ `«yeOK«∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ
=∞à◊Ü∂« mÅ∞ ÉèÏ~°`‰ü Ωõ |^Œ∞Å∞QÍ 'ÉèÏ~°`«"£∞— Jx, `«q∞à◊√Å∞ `«q∞à◊OÖ’ WO_çÜ∂«
Jx, L~°∂Ì "å~°∞ 'Ç≤ÏO^À™ê÷<—£ Jx `ÀHõÅ∞ `«yeOK«∞HÀ=K«∞Û. nO`À WO@Ô~fl\ò
ã¨fi~°∂Ñ¨"∞Õ =∂iáÈ#∞Ok. n

248
'"≥Éò Ãã·\òû—-'ÉÏ¡Q∑ ™êÊ\òû—-'™È+¨Öò Ãã·\òû—

'"≥Éò— JO>Ë ™êÖˇQ∂Æ _»∞ Jx J~°O÷ . 'Ãã·\ò— JO>Ë XHõ
„Ñ¨^Õâ◊O Jx J~°÷O. '"≥ÉòÃã·\ò— JO>Ë „Ñ¨ÑÖK« ã¨=∂Kå~°
™êÖˇQ∂Æ _»∞Ö’ XHõ ãÖã¨÷ ã¨=∂Kå~°O Jx J~°O÷ . ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ,
=∞~Àq^èOŒ QÍ K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åÅO>Ë 'g∞~°∞ HÀi# ã¨=∂Kå~°O— Jx J~°Oú . XHõ „Ñ¨ÑO¨ K«
ãÖã¨,÷ XHõ „Ñ¨É∞íè `«fi ãÖã¨,÷ XHõ „ÃÑ"· @Õ ∞ ãÖã¨,÷ XHõ q^•º ãÖã¨,÷ XHõ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,
XHõ |Ç¨ïà◊ *Ïu ãÖã¨,÷ XHõ ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨,÷ XHõ HÀ~°∞,ì XHõ =∞`« ãÖã¨,÷ XHõ qÑ¨=¡
ãÖã¨,÷ XHõ q*Ï˝# ãÖã¨,÷ XHõ „Ñ¨Kå~°=∂^èºŒ =∞ ãÖã¨,÷ WÖÏ Z<≥fl<Àfl ãÖã¨Å÷ ∞, Öˇ‰¯õ ‰õΩ
q∞H˜¯eQÍ HõOÑ¨Óº@~ü <≥\ò=~ü¯Ö’ ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ<À, Ñ¨^∞Œ Å∞, =O^ŒÅ ¿ÑrÅÖ’<À `«=∞
QÆ∞iOKÀ, `å=Ú „Ñ¨[Å‰õΩ K≥áêÊÅ#∞‰õΩ#flk K≥¿ÑÊ ™ê÷<å<Õfl '"≥ÉòÃã·\ò— JO\Ï~°∞.
"≥ÉòÃã@· Ö¡ ’ 'qH˜Ñ_‘ Ü ç ∂« .HÍ"£∞— J<Õ "≥ÉòÃã\· ò J`«ºO`« qt+ì̈"∞≥ #ÿ k. 'qH˜— JO>Ë
'"≥O@<Õ— Jx, 'Ñ‘_Ü ç ∂« — JO>Ë 'Z<£ÃãH· À¡Ñ_‘ Ü ç ∂« ´ã¨=∞„QÆ ã¨=∂Kå~°O— Jx J~°Oú .
n<À¡ J<ÕHÍ<ÕHõ ÉèÏ+¨Ö’¡ q*Ï˝#ã¨~fi° ã¨fiO ÅÉèºí =∞=Ù`ÀOk. WO^Œ∞Ö’ 285 ÉèÏ+¨Ö’¡
"åº™êÅ∞O_»QÍ XHõ¯ WOw¡+μ¨ Ö’<Õ 45 ÅHõÅΔ ‰õΩ ÃÑQ· Í "åº™êÅ∞ L<åfl~Ú. `≥Å∞QÆ∞Ö’
58 "ÕÅ‰õΩÃÑ·QÍ "åº™êÅ∞<åfl~Ú. XHõ xq∞+ÖÖ’ 6 H˘`«Î "åº™êÅ∞ WO^Œ∞Ö’
„Ñ¨K∞« i`«=∞=Ù`å~Ú. Wk ã¨=∂Kå~° ã¨=Ú„^ŒO. WO^Œ∞Ö’Oz g∞~°∞ U ã¨=∂Kå~å<≥fl· <å
fã¨∞HÀ=K«∞Û. JO`ÕHÍ^Œ∞ '<Õ#∞ Ãã·`«O...— JO@∂ g∞~°∞ ‰õÄ_® g∞‰õΩ `≥eã≤# qÅ∞"≥#·
ã¨=∂Kå~åxfl JO^Œ∞Ö’ xH˜ÑΔ OÎ¨ KÕÜ∞« =K«∞Û. ã¨=∂Kå~°OÖ’ `«ÑÙ¨ ÊÅ∞ =ÙO>Ë ãïk^Œ=Ì K«∞Û.
x*ÏxH˜ ZO^Œ~À =∞Ç¨#∞ÉÏ=ÙÅ∞ =O^Œ<åÅ∞ JO^Œ∞HÀ‰õΩO_®<Õ JO^Œ∞Ö’ ~åã≤#"å~°∞
L<åfl~°∞. ~åÜ«∞x ÉèÏã¨¯~°∞Å∞ JO^Œ∞Ö’ ~åÜ«∂e. ZO^Œ∞HõO>Ë H˘xfl HÀ@¡ =∞OkH˜ P
ã¨=∂Kå~°O KÕ~∞° `«∞Ok. P KÕ~_° O» ãÔ̈~#· , "åãÎ̈="≥∞#ÿ , ¿ÇÏ`«∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~°O
KÕ~åe. ZO^Œ∞HõO>Ë, `≥Å∞QÆ∞Ö’ qH˜Ñ_‘ Ü ç ∂« #∞ K«∂¿ã"åi ãÖYº ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#flk.
„Ñü ~ÀE =O^ŒÖÏk "≥ÉòÃã@ · ∞¡ "≥Å∞ã¨∂Î LO>Ë ã¨=∂Kå~° ã¨~fi° ã¨fiO ÃÑiy
áÈ`«∞#flk. JO`«HOõ `«‰Ωõ „Ñ¨KO«è _» "ÕQOÆ `À qãÎ̈iã¨∞#Î fl "≥Éò ™ê„=∂[ºOÖ’ „Ñü "åiH˜
ã¨=∂Kå~° ã¨~fi° ã¨fiO ^•™ÈÇ¨Ï=∞=Ù`«∞#flk. „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÎ̈OQÍ „Ñü ÃãHõ#∞‰õΩ 50 "ÕÅ
K˘Ñ¨ÙÊ# "≥ÉòÃã@ · ¡ "≥`∞« ‰õΩÖÏ@ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. D "≥`∞« ‰õΩÖÏ@HÀãÖ ‰õÄ_® H˘xfl
'â’^è#Œ Ü«∞O„`åÅ∞— L<åfl~Ú. "å\˜x 'Ãã~üÛ WO[#∞¡— Jx Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞.
áÈ`Õ, 'QÆ∂QÆ∞Öò.HÍ"£∞— ‰õΩ K≥Ok# 'Ü«¸@∂ºÉò.HÍ"£∞— (youtube.com) J<Õ
^Œ$â◊º „â◊=} Ãã\· ò J`«ºO`« ¿Ñ~°∞ „Ñ¨MÏº`«∞Å#∞ QÆ_Oç zOk. g_çÜ∂≥ z„`åÅ gHõ} Δ O
HÀãÖ 2005Ö’ ~°∂á⁄OkOz# Ãã\· ò 'Ü«¸@∂ºÉò—. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÖÎ QÍ D Ãã\· òÖ’H˜
=zÛ KÕ~ˆ g_çÜ∂≥ z„`åÅ ãÖYº U_®kˆH_®k JÑïq∞`«OQÍ ÃÑiyáÈ`«∞#flk. n<À¡H˜
249
„Ñüxq∞+Ö =zÛ KÕ~ˆ g_çÜ∂≥ z„`åÅ ã¨=∞Ü«∂xfl HõeÑ≤`Õ
100 QÆO@ÅHõ<åfl Z‰õΩ¯==Ù`«∞Ok. „Ñü ~ÀE 4 HÀ@¡
„Ñ¨[Å∞ D g_çÜ∂≥ Å#∞ K«∂™êÎ~∞° . JO>Ë, D Éè∂í g∞‡^Œ=Ù#fl
„Ñü=ºH˜Î U_®kÖ’ 140 ™ê~°∞¡ 'Ü«¸@∂ºÉò— K«∂ã≤#@∞¡ ÖˇH¯õ . Z=Ô~<· å ã¨~ˆ `å"≥∂
|∞e¡ g_çÜ∂≥ z„`åxfl fã≤ n<À¡H˜ ZH˜¯Oz „Ñ¨ÑO¨ K« „Ñ¨[Å =ÚO^Œ∞ ÃÑ@ì=K«∞Û. ~ÀE
H˘xfl "ÕÅ z„`åÅ∞ D 'Ü«¸@∂ºÉò—Ö’H˜ „Ñ¨"tÕ Oz „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å =ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞OÎ \Ï~Ú.
ÃãHõ#¡ HÍÅÑïq∞u #∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞H˘x QÆO@‰õΩ ÃÑ·QÍ ™êˆQ z„`åÅ∞ WO^Œ∞Ö’
^Œ~≈° #q∞ã¨∞OÎ \Ï~Ú. QÆÒ« Ö’ WO^Œ∞Ö’x ã¨Q@ Æ ∞ g_çÜ∂≥ z„`«ÑÙ¨ gHõ} Δ HÍÅO Hˆ =ÅO
<åÅ∞QÆ∞#fl~° xq∞ëêÅ∞ =∞„`«"∞Õ . 'Ü«¸@∂ºÉò— Ñ¨Ù}º=∂ Jx Z=Ô~<· å ã¨~ˆ F |∞e¡
^Œ~°≈‰õΩ_»∞, x~å‡`«, #@∞_»∞, QÍÜ«∞‰õΩ_»∞, ãÖw`«HÍ~°∞_»∞ HÍ=K«∞Û. ã¨~°^•QÍ 'Å"£
=∂ºˆ~r—x z„uOz# `«q∞à◊<å_»∞‰õΩ K≥Ok# qÅƒ~üì ã¨~∞° } æ ~å*ò ÖÏQÍ. `˘Å∞`« z#fl
z#fl g_çÜ∂≥ ÅˆH Ñïq∞`«"∞≥ #ÿ 'Ü«¸@∂ºÉò—Ö’H˜ H˘`«QÎ Í "ÕÖÏk ã≤x=∂Å∞ ‰õÄ_®
=zÛ KÕ~å~Ú. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« Ü«¸@∂ºÉòÖ’ 61 ÉèÏ+¨Ö’¡ g_çÜ∂≥ z„`åÅ‰õΩ ™ê÷#O LO_»QÍ,
g\˜x 61 ^ÕâßÖ’¡ ™ê÷xH©H~õ } ° KÕâß~°∞. g_çÜ∂≥ z„`åÅ JuÃÑ^ŒÌ â’^è<Œ åÜ«∞O„`«O W^Õ.
"≥ÉòÃã@· ¡ `«^#Œ O`«~° HÍÅOÖ’ =ºH˜Î „áê^è•#º`«`À ^Œâß|ÌO
„H˜Ò« 'ÉÏ¡Q™∑ êÊ\ò—Å∞ =KåÛ~Ú. Z=iH˜ "å~°∞ #Ü«∂ÃÑ™· ê Y~°∞Û
ÖË‰õΩO_® D ÉÏ¡Q∑™êÊ\òÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. Wk
XHõ~H° Oõ QÍ =ºH˜QÎ `Æ "« ∞≥ Oÿ k. XHõ =ºH˜Î PÖ’K«#Å‰õΩ „ÑüaOÉO.
Wq XHõ =ºH˜HÎ ˜ ãÖ|OkèOz# |Ç≤Ï~°OQÆ _≥s· Å∞. JO>Ë „Ñ¨ÑO¨ K«O JO`å g\˜x
uÅHÕK«=K«∞Û. ã¨=∂*ÏÅ∞, ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« g\˜x U~åÊ@∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. g\˜Ö’
Z=Ô~<· å `«=∞ „Ñüã¨ÊO^Œ##∞ =ºH©HÎ iõ OK«=K«∞Û. "≥ÉòÃã@ · ¡ U~åÊ@∞ HÀãÖ H˘O`« _»|∞ƒ
Y~°Û=Ù`∞« Ok HÍx 'ÉÏ¡Q™∑ êÊ\ò— U~åÊ@∞ HÀãÖ Z=Ô~<· å ã¨~ˆ 'ÉÏ¡Q~Æ .ü HÍ"£∞— (blogger.com)
"≥ÉòÃã\· ò#∞ `≥iz K«H¯õ QÍ `«=∞ ÉÏ¡Q™∑ êÊ\ò#∞ ÃÑ>ËÜ ì ∞« =K«∞Û.
"≥ÉòÃã@ · ∞¡, ÉÏ¡Q™∑ êÊ\òÅ `«~åfi`« H˘`«QÎ Í ™ê=∂lHõ Ãã@ · ∞¡ =KåÛ~Ú. D =~°∞ã¨Ö’
'Ñ¶≤¡Hõ¯~ü (flikker.com), \˜fi@ì~ü (twitter.com), eOH±_<ç £ (linkdin.com), ¿Ñã¶ |π ∞H±
(facebook.com), WaÉ’ (ibibo.com), <≥\òÖÏQ∑ (netlog)— ÖÏO\˜q "≥eâß~Ú.
WÑ¨ÙÊ_»∞ g\˜^Õ Ç¨Ï"å. =º‰õΩÅÎ ‰õΩ, =º‰õΩÅÎ ‰õΩ =∞^èºŒ ÑïK«Ü∂« Å∞, Ñ¨Å∞ JOâßÅÃÑ·
Jaè„áêÜ«∂Å =ºH©ÎHõ~°}Å`À, PÖ’K«#Å∞ ÑÖK«∞HÀ=_®Å`À ™ê=∂lHõ Ãã·@∞¡
^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞<åfl~Ú. QÆ∂QÆ∞Öò.HÍ"£∞‰õΩ K≥Ok# 'P~°∂¯ º\ò— "≥∞Å¡"∞≥ Å¡QÍ `å~å™ê÷~ÚH˜
^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈQÍ, P `«~åfi`« '¿Ñã¶ |π ∞H±— JxflO\˜x `Àã≤~å[x J„QÆÉÏè QÍxH˜ Zyã≤áÈ~ÚOk.
P~°∂¯ º\ò#∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞#fl "åi ãÖYº =∞# ^ÕâO◊ Ö’<Õ HÀ\˜#fl~°‰Ωõ ÃÑQ· Í
LO_Õ"å~°x JOK«<å. J~Ú`Õ, ¿Ñ¶ãπ|∞H± „Ñ¨ÉèíO[#O, `«# QÆ∂QÆ∞ÖòÑ¨¡ãπ P~°OÉèíO,
`«yáæ È`«∞#fl „Ñ¨*Ï^è~Œ } ° HÍ~°}OQÍ JHÀì|~ü 2014 #∞Oz P~°∂¯ º\ò JO`«~åú#"≥∞Oÿ k.
250
¿Ñ¶ã|π ∞H±
'¿Ñã¶ |π ∞H±—#∞ XHõ ^ÕâO◊ QÍ ÉèÏq¿ãÎ JO^Œ∞Ö’x
[<åÉèÏ 123 HÀ@∞¡. ^•^•Ñ¨Ù ÉèÏ~°`^« âÕ Ñ◊ Ù¨ [<åÉèÏ
JO`«. ™ê=∂lHõ Ãã@ · x¡ flO\˜Ö’H˜ W^Õ #O|~°∞
=<£. ~å~åAQÍ "≥eyáÈ`«∞#fl DÃã\· ò‰Ωõ Ñ¶„≤ |=i 2014 <å\˜H˜ Ñ¨^àÕ √◊ ¡ xO_®~Ú.
nxfl J"≥∞iHÍ‰õΩ K≥Ok# =∂~ü¯ [Hõ~|ü ~üæ J<Õ q^•ºi÷ `«# 19= ÜÕ∞@ `å#∞ K«^∞Œ =Ù`«∞#fl
Ç¨~°fi~ü¤ Ü«¸x=iû\© HÍOÑ¨ãπÖ’x "å~°O^Œih Hõe¿ÑO^Œ∞‰õΩ, XHõi<˘Hõ~°∞
`≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞HÀãÖ „áê~°OaèOKå_»∞. J~Ú`Õ Wk HÍOÑ¨ãπ Ñïkè #∞Oz 2006Ö’
|Ü«∞\˜ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’H˜ „Ñ¨"tÕ Oz# `«~åfi`« TÇ≤ÏOK«x q^èOŒ QÍ Juã¨fiÅÊ HÍÅOÖ’
J`«∞º#fl`«™ê÷~ÚH˜ ZkyOk. „Ñü ~ÀA ^•^•Ñ¨Ù 75 HÀ@¡ =∞Ok nxfl K«∂™êÎ~∞° .
^•^•Ñ¨Ù 25 ÅHõÅΔ áÈã¨∞Åì ∞ "≥à`◊ å~Ú. D q[Ü«∞O HÍ~°}OQÍ „Ñüëêª`‡« Hõ '>ÿ̌"£∞—
Ñ¨„uHõ 2010= ãÖ=`«û~°ÑÙ¨ qt+ì̈ =ºHÎ̃QÍ [Hõ~|ü ~ü#æ ∞ ZOÑ≤Hõ KÕãO≤ k. JO`ÕHÍ^Œ∞,
'¿Ñã¶ |π ∞H±— ÃÑ· ã≤x=∂ Ãã`· O« =zÛOk. ¿Ñã¶ |π ∞H±Ö’ g∞~°∞ g∞ ¿Ñ~°∞#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã∞¨ HÀ=_»O
^•fi~å g∞ áê`«q∞„`«∞Å#∞ "åÔ~Hõ¯_» L<åfl~À, UO KÕã¨∞Î<åfl~À Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û. H˘`«Î
"åi`À ¿ãflÇ¨ÏO KÕÜ∞« =K«∞Û. g∞ "åºáê~åxfl, "å}˜*Ïºxfl ÃÑOK«∞HÀ=K«∞Û. g∞ Jaè„áêÜ«∂Å#∞
=ºHõOÎ KÕÜ∞« =K«∞Û. g∞ á¶È\’Å#∞ „Ñ¨ÑO¨ K«O =ÚO^Œ∞ ÃÑ@ì=K«∞Û. J~Ú`Õ, ¿Ñã¶ |π ∞H±
#∞Oz x„+¨¯q∞ã¨∞Î#fl "åi ãÖYº ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl^ŒO@∂, W^ŒO>Ë "≥ÚÇ¨ÏO"≥∞uÎO^Œ#fl
"å~°ÅÎ ∞ WÑ¨ÙÊ_»∞ =ã¨∞<Î åfl~Ú. ÃÑQ· Í J^Õg∞ Ö’Ñ¨~Ç° Ï≤ `« "≥∞Oÿ ^Õg∞HÍ^Œ∞. P q+¨Ü∂« xfl
J\Ï¡ LOz`Õ, '¿Ñ¶ãπ|∞H± F xÑ¶¨∂Ü«∞O„`«O. Jk <≥\ ˜[#¡ (<≥\ò#∞ LÑ¨Ü≥∂yOKÕ
[#∞Å∞)#∞ J==∂# Ñ¨~∞° ã¨∞#Î flk— JO@∂ Lz`« ™êÑ¶"ìπ ~Õ ü =∂~°^æ iŒ ≈ _®Hõ~ì ü iK«~¤ü
™êÖò=∂<£ P~ÀÑ≤ã∞¨ <Î åfl~°∞.
\˜fi@ì~ü Ñ¨ ‰ õ Δ Ω Å H˜ Å H˜ Ö Ï~å"åÅ∞ á⁄^Œ ∞ Ì < Õ fl

x„^ŒÖËÑ≤#@∞¡ „Ñ¨ÑÖKåxH˜ "å~°ÎÅ∞, "å~åÎ
„Ñüã¨ÊO^Œ#Å#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k '\˜fi@ì~—ü . „Ñ¨[Å∞ `«=∞‰õΩ #zÛ#
JOâßÅÃÑ· ÖË^• `å*Ï ãÖÑ¶∞¨ @#ÅÃÑ· `«H} Δõ "Õ∞ ã¨ÊOkã¨∂Î =¸_»∞
=ÚHõ¯Ö’¡ (140 Ñ¨^•Å‰õΩ q∞OK«‰Ωõ O_®) "åMÏº<åxfl ~åã≤ „Ñ¨ÑO¨ K«O
=ÚO^Œ∞ ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ gÅ∞HõeÊOz# Ãã>· Ë '\˜fi@ì~—ü . \˜fi@ì~ü JO>Ë, P`«∞~°``« À, PO^Àà◊#Ö’
"ÕQOÆ QÍ =∂\Ï¡_@ » O. g∞~°∞ g∞ HõOÑ¨Óº@~ü ÖË^• "≥ÚÉˇÖ· ò ^•fi~å g∞ z~°∞"åMÏº<åxfl
(\©fi\ò) ÑÖÑ≤Oz#@¡~Ú`Õ Ñ¨Å∞=ÙiH˜ g∞ Jaè„áêÜ«∞O `≥Å∞ã¨∞OÎ k. g∞ „Ñüã¨ÊO^Œ#ÃÑ·
=∞iH˘O^Œ~∞° "åMÏºxOK«=K«∞Û. ~å[H©Ü∞« , ™ê=∂lHõ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ#· HÍ‰õΩO_® g∞~°∞
HõOÃÑh L`«Ê`«∞ÅÎ ÃÑQ· Íx, HõOÃÑhH˜ =ºuˆ~HõOQÍ HÍx "åMÏºxOz#@¡~Ú`Õ Jq ã¨¿ÇÏ`«∞HõO
J~Ú#Ñ¨Ù_»∞ HõOÃÑhÅ∞ ky=zÛ g∞‰õΩ Hõ=Δ ∂}Å∞ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ¿ã=#∞
251
JOkOK«=K«∞Û. 'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ á¶È~°O—‰õΩ "≥o`Õ <≥ÅÅ `«~|° _ç Ñïëê¯~°O HÍxk WHõ¯_»
"≥O@<Õ Ñïëê¯~°O HÍ=K«∞Û. \˜fi@ì~Öü ’ "åMÏºxOKÕ"å~°∞ 80% ÃÑQ· Í `«=∞ "≥ÚÉˇÖ· ò
^•fi~å<Õ P Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~°∞. JÖÏˆQ '\˜fi@ì~—ü W\©=Å Ñ¨Å∞ ãÖK«<åÅ‰õΩ HÍ~°}"≥∞Oÿ k.
áêH˜™êÎ<Ö£ ’x JÉ’`åÎÉÏ^£Ö’ X™ê=∂ a<£ÖÏ_≥<#£ ∞ J"≥∞iHÍ Ããx· ‰õΩÅ∞ HÍeÛ K«O¿Ñã≤#Ñ¨Ù_∞»
„Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ D "å~°Î =ÚO^Œ∞QÍ \˜fi@ì~ü ^•fi~å<Õ `≥eã≤Ok. Hˆ O„^Œ =∂r=∞O„u â◊t^ä~Œ ∂° ~ü
\˜fi@ì~Öü ’ KÕã#≤ F "åMÏº#O`À QÆÒ« Ö’ PÜ«∞# =∞O„u Ñ¨^qŒ T_çOk. JO>Ë
\˜fi@ì~ü „Ñ¨ÉÏè =O ZO`«\^˜ À `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÖÎ QÍ \˜fi@ì~#ü ∞ 20 HÀ@¡‰Ωõ ÃÑQ· Í
„Ñ¨[Å∞ "å_»∞`«∞O_»QÍ ~ÀA 40 HÀ@¡‰õΩÃÑ·QÍ "åMÏº<åÅ∞ (\©fi\òû) WO^Œ∞Ö’
KÀ@∞KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~Ú.
QÆ∂QÆ∞Öò Ñ¨¡ãπ ™ê=∂lHõ Ãã·@¡Ö’ ¿Ñ¶ãπ|∞H±Hõ<åfl

=ÚO^Œ∞ =∞#^ÕâO◊ Ö’ 'P~°∂¯ º\ò— ÉÏQÍ<Õ
„áêK«∞~°ºOÖ’H˜ =zÛOk. P~°∂¯ º\ò, QÆ∂QÆ∞Öò‰õΩ K≥Ok#^ÕHÍx
J"≥∞iHÍÖ’ JO`«QÍ q[Ü«∞O ™êkèOK«Háõ È=_»O`À 2011Ö’ ¿Ñã¶ |π ∞H±‰Ωõ áÈ\©QÍ
J#fl@∞¡ QÆ∂QÆ∞Öò, 'QÆ∂QÆ∞ÖòÑ¨¡ãπ— (gooble+)#∞ „áê~°OaèOzOk. x*ÏxH˜ QÆ∂QÆ∞Öò‰Ωõ
ÃÑ#· K≥ÑÊ≤ #@∞¡ 'Ü«¸@∂ºÉò—, 'l–"≥∞~ÚÖò— ‰õÄ_® L<åfl~Ú. D QÆ∂QÆ∞Öò Ñ¨ã¡ π 2013
P~°OÉèOí Ö’<Õ '\˜fi@ì~—ü #∞ q∞OzáÈ~ÚO^Œx JO@∞<åfl~°∞. '¿Ñã¶ |π ∞H±—`À `åq∞OHÍ ã¨=∂#O
HÍ^Œx JOwHõiã¨∂<Î Õ ™ê=∂lHõ =∂^èºŒ =∞O, =∂Ô~¯\ÕQ∑Å ãÖQÆ=∞"Õ∞ `«=∞Ãã\· ò Jx
'QÆ∂QÆ∞ÖòÑ¨¡ãπ— K≥ÑÙ¨ Ê‰õΩO@∞#flk. ¿Ñãπ|∞H± Hõ<åfl Z<Àfl L`«=Î ∞ JOâßÅ∞ `«=∞ ™ê=∂lHõ
Ãã·\’¡ L<åflÜ«∞x, "åºáê~° ãÖã¨÷Å∞ Ãã·`«O `«=∞Ãã·\ò#∞ ZO`À „Ñ¨Ü≥∂[#Hõ~°OQÍ
LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=K«Ûx K≥|∞`«∞#flk.
™ê=∂lHõ Ãã@ · ∞¡ ^•^•Ñ¨Ù 200‰õΩÃÑQ· Í L<åfl~Ú. J~Ú`Õ =ÚYº"≥∞#ÿ q ^•^•Ñ¨Ù
20 Ãã@ · ∞¡ =∂„`«"∞Õ LO_»QÍ, JO^Œ∞Ö’ '¿Ñ¶ãπ|∞H±—, '\˜fi@ì~ü—, 'QÆ∂QÆ∞ÖòÑ¨¡ãπ— =∂„`«"∞Õ
qâıëê^Œ~} ° #∞ Hõey L<åfl~Ú. H˘xflO\˜H˜ XHõ ^ÕâO◊ Ö’ P^è~Œ } ° JkèHOõ QÍ LO_»QÍ,
=∞iH˘xfl „áêOfÜ«∞OQÍ PÜ«∂ ^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok#q L<åfl~Ú. 'P~°∂¯ º\ò— J"≥∞iHÍÖ’
HÍ‰õΩO_® „ÉˇlÖòÖ’, P `«~åfi`« =∞# ^ÕâO◊ Ö’<Õ áêÑ¨ÙÅ~ü J~ÚºOk. J\Ï¡Qˆ 'WaÉ’—
(ibibo) =∞# ^ÕâO ◊ Ö’ ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞HÀQÍ '<≥\òÖÏQ—∑ (Netlog), 'ÃÇÏ· -5—(Hi-5),
'eOH±_<ç —£ (LInkdin), '"≥∞ÿ¿ãÊãπ—(Myspace) S~ÀáêÖ’ „áêK«∞~°ºO á⁄O^•~Ú. 'ÃÇÏ· -5—
J"≥∞iHÍÖ’ „Ñ¨*Ï^è~Œ } ° ‰õΩ <ÀK«∞HÀÖË^∞Œ . H˘xflÃã@· ∞¡ „Ñ¨`ºÕ HÍ=ã¨~åÅHÀãÖ U~°Ê_ç#q.
WO^Œ∞Ö’ 'eOH±_<ç —£ =$uÎÑ~¨ ° <≥Ñ· Ù¨ }ÏºÅ‰õΩ, "åºáê~åÅ J=ã¨~åÅHÀãÖ ÉÏQÍ ¿Ñ~°∞á⁄OkOk.
'"≥∞ÿ¿ãÊãπ— „Ñ¨^•è #OQÍ ãÖw`«O HÀãÖ P~°OÉè"í ∞≥ ÿ J`«ºO`« „Ñ¨*Ï^è~Œ }° #∞ á⁄OkOk.
J\Ï¡Qˆ 'WaÉ’—, '„ÃÑ¶O_£ãì̈~ü— ÖÏO\˜q ‰õÄ_® „Ñ¨*Ï^è~Œ } ° #∞ á⁄Ok# "å\˜Ö’ L<åfl~Ú.
252
=~ü„¤ ÃÑãπ qã¨Î $`«OQÍ "å_»∞‰õÖ’#∞#fl „Ñ¨*’

Ñ¨Ü∂≥ QÆ ÉÏ¡QÃ∑ ã\· ò Wk. â◊HÎ̃ =O`«"∞≥ #ÿ D
Ãã\· ò#∞ Z=Ô~<· å Lz`«OQÍ QÍx, K≥eO¡ Ñ¨Ù
Ñ¨ûúŒ #QÍx "å_»∞HÀ=K«∞Û. ^•^•Ñ¨Ù Ñ¨^àÕ ¡◊ „H˜Ò« P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ D
'=~ü¤„ÃÑãπ—#∞ ZO^Œ~À „áÈ„QÍ=∞~°∞,¡ _ç*#·ˇ ~°∞¡ nxfl =∞iO`« JO^ŒOQÍ â◊H=Î̃ O`«OQÍ
~°∂á⁄OkOK«_O» Ö’ `À_»Ê_»∞`«∞<åfl~°∞. „Ñ¨=ÚY Ñ¨„uHõÅ∞ Ãã`· O« nxfl qxÜ≥∂yOK«∞
‰õΩO@∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ, nxH˜ ãÔ̈~#· Éè„í ^Œ`å =º=ã¨Ö÷ ^Ë #Œ fl q=∞~°≈Å∞ L<åfl~Ú.
Ñ≤O@Ô~ãπì „Ñ¨`ÕºHõOQÍ á¶È\’Å#∞ =∂„`«"Õ∞
ã‘fiHõiOz „Ñ¨ÑO¨ K«O JO`å K«∂¿ãO^Œ∞‰õΩ
gÅ∞ HõeÊOz# Ãã\· ò 'Ñ≤O@Ô~ãπ—ì . JO^Œ~∂°
K«∂¿ã q^èOŒ QÍ É’~°∞Ã¤ Ñ#· á¶È\’Å#∞ WO@Ô~ãπQì Í Ñ≤<£ KÕÜ∞« _»"∞Õ
'Ñ≤O@Ô~ãπ—ì . J<ÕHõ Pã¨HHÎ̃ ~õ "° ∞≥ #ÿ JOâßÅÃÑ· WO^Œ∞Ö’ á¶È\’Å#∞ LOK«=K«∞Û. =º‰õΩÖÎ Ë
HÍ‰õΩO_®, "åºáê~° ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« `«=∞ L`«Ê`«∞ÅÎ á¶È\’Å#∞ WO^Œ∞Ö’H˜ KÕ~Û° =K«∞Û.
Z=Ô~<· å n<À¡H˜ „Ñ¨"tÕ OK«_O» ^•fi~å g∞ á¶È\’Å#∞ g∞ |O^è∞Œ q∞„`«∞ÅHÀãÖ QÍx,
„Ñ¨ÑO¨ K«O JO`å K«∂¿ãq^èOŒ QÍ HÍx WO^Œ∞Ö’ ÃÑ@ì=K«∞Û. =∂iÛ 2010Ö’ P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ
D 'Ñ≤O@Ô~ãπ—ì Ju ã¨fiÅÊHÍÅOÖ’<Õ J`«ºO`« „Ñ¨*Ï^è~Œ }° ‰õΩ <ÀK«∞‰õΩOk. qq^èŒ ~°HÍÅ~Ú#
á¶È\’Å#∞ K«∂ã≤#Ñ¨Ù_»∞ XHõ H˘`«Î PÖ’K«#Ãã`· O« ~å=K«∞Û. WO^Œ∞Ö’H˜ "åºáê~° ãÖã¨Å÷ ∞
Ãã`· O« „Ñ¨"tÕ Oz `«=∞ L`«Ê`«∞ÅÎ á¶È\’Å#∞ ZxflO\˜<À „Ñ¨^~Œ ≈° #‰õΩ LOz "åºáê~åxfl
ÃÑOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú. Ñ≤O@Ô~ãπ#ì ∞ WÑ¨Ê\˜Hˆ 2 HÀ@¡ =∞Ok ^•HÍ "å_»∞`«∞<åfl~°∞. „Ñ¨ÑO¨ K«O
JO`å gHΔ̃OK«QeÆ y# JuÃÑ^ŒÌ á¶È\’ Zy˚a+¨<£ D 'Ñ≤O@Ô~ãπ—ì .
W<£™êì„QÍ"£∞
Wk ‰õÄ_® 'Ñ≤O@Ô~ãπ—ì ÖÏO\˜^.Õ g∞~°∞
"≥ÚÉˇÖ· ò ^•fi~å fã≤# á¶È\’Å#∞ JO^ŒOQÍ
=∞eKÕO^Œ∞‰õΩ, JÖÏˆQ Z<Àfl Uà◊§„H˜Ò« fã≤#
á¶È\’Å∞QÍ =∂ˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ n<À¡ H˘xfl Ñ¶Å≤ ~ì ∞° ¡ LO\Ï~Ú. „Ñ¨ã∞¨ `Î O«
nxfl '¿Ñã¶ |π ∞H±— ™êfinè#O KÕã∞¨ ‰õΩ#flÑ¨Ê\˜H,˜ Wk ã¨fi`«O„`«OQÍ<Õ
Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ ^Œx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. 'Ñ≤O@Ô~ãπ—ì , 'W<£™êì„QÍ"£∞—Å#∞ J"≥∞iHÍÖ’ Z‰õΩ¯QÍ =∞Ç≤Ïà◊ÖË
LÑ¨Ü∂≥ yOK«_O» qâı+O¨ . XHõ xq∞+ÖÖ’ n<À¡H˜ 3600 ÉÁ=∞‡Å∞ =zÛ KÕ~`° å~Ú.
WÖÏO\˜^Õ Ü«∂Ç¨˙‰õΩ K≥Ok# ™ê=∂lHõ á¶È\’Å Ãã·\ò 'Ñ¶≤¡Hõ¯~ü— ‰õÄ_®.
=Ú<≥fl#fl_»∂ ÖËxq^èOŒ QÍ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ ™êkèHÍiHõ`#« ∞ JOkOKÕ
Ñ¨x=Ú@∞¡QÍ ã¨$+≤Oì z#"Õ =ºHÎ̃Q`Æ « HõOÑ¨Óº@~°x¡ <å L^ÕâÌ O◊ . Jq
ã¨=∂Kå~°, ã¨$[<å`«‡Hõ`Å« Ñ¨x=Ú>ËQ¡ ÍHõ, HõOÑ¨Óº@~°#¡ ∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ
"å~°∞ "å\˜x =∞iO`« ÉÏQÍ ~°∂á⁄OkOK«=K«∞Û.
- aÖòQˆ \òû
253
Lz`« áÈ™êìÑã‘¶ π 'D –"≥∞~ÚÖò—

'D-"≥∞~ÚÖò— JO>Ë 'ZÅ„HÍìxH± "≥∞~ÚÖò— Jx
J~°O÷ . =∞#O L`«~Î åÅ∞ ~åã≤ áÈãπì _»ÉÏƒÖ’"Õ¿ãÎ Jk
J=`«e "åi J„_»ã‰π Ωõ Z\Ï¡ KÕ~∞° `«∞O^À J^Õ q^èOŒ QÍ
g∞~°∞ HõOÑ¨Óº@~ü ^•fi~å ÑÖ¿Ñ ã¨=∂Kå~åxfl
J=`«e"åiH˜ WO@Ô~fl\ò ^•fi~å KÕiáÈÜÕ∞ ^•<Õfl 'D "≥∞~ÚÖò— Jx Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞.
J~Ú`Õ, =∞#O =∂=¸Å∞QÍ ÑÖ¿Ñ L`«~Î åÅ∞ ("≥∞~ÚÖò) =∞#O Z=iH˜ ÑÖÑ¨Ù`«∞<åfl"≥∂
Jk "åi z~°∞<å=∂‰õΩ KÕi "åi ^ŒQ~ˆæÆ LO_çáÈ`å~Ú. HÍx, 'D–"≥∞~ÚÖò— ^•fi~å
ÑÖ¿Ñ ã¨=∂Kå~°O =∞# HõOÑ¨Óº@~À¡ ã¨∂\˜QÍ =zÛÑ¨_»^Œ∞. =∞#‰õΩ HõOÑ¨Óº@~ü
ÖËHáõ È~Ú<å =∞#‰õΩ P ã¨=∂Kå~°O JO^Œ∞`«∞Ok. HÍHõáÈ`Õ, =∞#O WO@Ô~fl\ò ™œHõ~º° O
L#fl HõOÑ¨Óº@~ü =^Œ‰Ì Ωõ "≥àÏ¡e. ZO^Œ∞HõO>Ë 'D-"≥∞~ÚÖò— J<Õk x*ÏxH˜ XHõ Hˆ O„^ŒOÖ’
PyáÈ~Ú JHõ¯_» xHΔ̃Ñ"Î̈ ∞≥ ÿ LO@∞Ok. ^•xfl ã¨~fi° ~ü JO\Ï~°∞. JHõ¯_ç #∞Oz =∞#‰õΩ
=zÛ# "≥∞~ÚÖòû#∞ =∞#O ÖÏHÀ¯"åe. JO>Ë =∂=¸Å∞ áÈãπÖì Ï HÍ‰õΩO_® =∞#O
ZHõ¯_» L<åfl, D Hˆ O„^Œ™ê÷#O #∞Oz =∞#‰õΩ =zÛ# "≥∞~ÚÖò#∞ JO^Œ∞HÀ=K«∞Û. JO>Ë
=∞#O #∂º_èbç Ö¡ ’ L<åfl, #∂ºÜ«∂~ü¯Ö’ L<åfl, HÍ<£ÑÓ¨ ~üÖ’ L<åfl, HõÅHõ`åÎÖ’ L<åfl,
N#QÆ~Öü ’ L<åfl N~°OQÆÑ@ ¨ } ì OÖ’ L<åfl, J"≥∞iHÍÖ’ L<åfl, P„¿ãeì Ü«∂Ö’ L<åfl
ZHõ¯_» L<åfl HõOÑ¨Óº@~ü ^•fi~å =∞# "≥∞~ÚÖò ÉÏH±û#∞ `≥i¿ãÎ JHõ¯_» =∞#‰õΩ =zÛ#
Jxfl "≥∞~ÚÖòû HõxÑ≤™êÎ~Ú. HÍx =∞~˘HõiH˜ Jq HõxÑ≤OK«=Ù.
WHõáÈ`Õ 'D-"≥∞~ÚÖò— ÑÖáêÅ<åfl, JO^Œ∞HÀ"åÅ<åfl HõOÑ¨Óº@~À¡ =∞#HÀ J„_»ãπ
LO_çf~åe. nxfl 'D-"≥∞~ÚÖò— 'S_ç— JO\Ï~°∞. J„_»ãπ ÖË‰Ωõ O_® =∞#‰õΩ L`«~Î åÅ∞
~å=ÙQÆ^•. Wn JO`Õ! J~Ú`Õ, =∞# J„_»ã`π À áê@∞QÍ =∞#HÀ ã‘„≤ HÔ \òHÀ_£ ‰õÄ_®
LO_®e. n<Õfl 'áêãπ=~ü—¤ JO@∞<åfl~°∞. =∞#H˘KÕÛ "≥∞~ÚÖòû#∞ K«∂_»\ÏxH˜ =∞# J„_»ãπ
'S_ç— KåÖÏ =∞OkH˜ `≥Å∞ã¨∞OÎ k QÆ#Hõ Z=Ô~<· å ã¨~ˆ =∞# "≥∞~ÚÖò#∞ K«^∞Œ ==K«∞Û.
J\Ï¡ HÍ‰õΩO_® =∞#H˘KÕÛ "≥∞~ÚÖò ÉÏH±û#∞ =∞#"Õ∞ `≥~∞° K«∞HÀ=_®xH˜ D ~°ÇÏ¨ ã¨º
¿Ñ~°∞–'áêãπ=~ü—¤ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. =∞# H˜+Oì¨ =zÛ# ¿Ñ~°∞,¡ JOÔHÅ`À D 'áêãπ=~ü—¤ #∞
=∞#"Õ∞ ã¨$+≤Oì K«∞‰õΩx Z=iH© `≥eÜ«∞‰õΩO_®, =∞#=¸ =∞iÛáÈ‰õΩO_® QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ"åe.
=∞# áêãπ=~ü¤ ZÑ¨ÙÊ_≥<· å, Zxfl ™ê~°~¡ Ú<å =∂~°∞ÛHÀ=K«∞Û.
WO@Ô~fl\ò `˘e<åà◊¡Ö’ 'D–"≥∞~ÚÖò— KåÖÏ Jã¨Ê+¨ìOQÍ#∞, "å_»HõOÖ’
Ñïq∞`«OQÍ#∞ LO_Õk. 1980= ^ŒâH◊ Oõ P~°OÉèOí Ö’ 'D-"≥∞~ÚÖò— ÑÖáêÅO>Ë Zxfl
<≥\ò=~ü¯Å#∞ ^•\˜ „Ñ¨Ü∂« }ÕKåÖ’ U"≥∂, JO`å QÆO^Œ~Q° Àà◊OQÍ LO_Õk. "≥∞~ÚÖòû
ÃÑiy`Õ 'JÜ«∂º g∞~°∞ "≥∞~ÚÖòû ÑÖÑ¨_O» PÑÖ_ç— JO@∂, áÈãπì =∂ãì̈~ü J_»∞QÆ∞`«∂
254
LO_Õ"å~°∞. áÈãπì =∂ãì̈~ü JO>Ë =∞# áÈãπ=ì ∂ãì̈~Öü Ï<Õ 'D-"≥∞~ÚÖòû—#∞ XHõi#∞Oz
=∞~˘HõiH˜ JO^Œ*¿Ë ãÑ¨xx `«xv KÕ¿ã Ü«∂O„uHõ áÈãπ=ì ∂ãì̈~ˆ ! Wn P<å\˜ Ñïã≤u÷ .
HÍx, áêuˆHà◊¡ `«~åfi`« Ñïã≤u÷ Ñ¨ÓiÎQÍ, TÇ¨f`«OQÍ =∂iáÈ~ÚOk. D<å_»∞
„Ñü XHõ¯~°∞ JÑïq∞`« ãÖYºÖ’ "≥∞~ÚÖòû ÑÖÑ¨_®xH˜ J=HÍâ◊O U~°Ê_çOk. =∂=¸Å∞
"≥∞~ÚÖË HÍ^Œ∞ Z<Àfl =O^ŒÅ Ñ¨„`åÅ∞, z„`åÅ∞ Ãã`· O« ÑÖÑ≤<å, JÜ«∂º, g∞ "≥∞~ÚÖò
ÉÏH±ûÖ’ g∞HÕHÍ ã¨Å÷ O LOk! JO@∂ g∞ "≥∞~ÚÖò ÉÏH±û q∞=Ú‡Å#∞ Pâ◊Û~åºxH˜
QÆ∞i KÕã∂¨ Î LO@∞Ok.
WO`«‰Ωõ 'D-"≥∞~ÚÖò— z~°∞<å=∂ á⁄O^Œ_O» Z\Ï¡? Jx Wk `≥eÜ«∞x"å~°∞
J#∞HÀ=K«∞Û. Wk KåÖÏ ã¨∞Å∞=Ù. g∞ WO\’¡ K«∞@∞ì Ñ¨H¯õ Å K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl Ñ≤ÅÅ¡ ∞ LO>Ë
"å~°∞ g∞H˜k z\˜HÔ Ö’ KÕã≤ ÃÑ_»`å~°∞. `≥eÜ«∞x "å~°∞ 'l-"≥∞~ÚÖò.HÍ"£∞— (gmail.com),
'Ü«∂Ç¨˙ "≥∞~ÚÖò.HÍ"£∞— (yahoomail.com), 'Ô~_çÑ"π¶ ∞≥ ~ÚÖò.HÍ"£∞— (rediffmail.com)
ÅÖ’ U^Õx XHõ ^•xfl XÃÑ<£ KÕã≤ ÖÏy<£/ilãì̈~ü J<Õ KÀ@ H˜H¡ ± KÕÜ∞« QÍ<Õ g∞ =ºHÎ̃Q`Æ «
ã¨=∂Kå~åxfl JOkOKåeû# ¿Ñr `≥~K° ∞« ‰õΩO@∞Ok. Jk "≥Ú`«OÎ xOáêe. P`«~åfi`«
g∞ "≥∞~ÚÖò 'S_ç—x (J„_»ã#π ∞) L^•: '~å=Ú.2012— JÖÏˆQ áêãπ=~ü#¤ ∞ ZOÑ≤Hõ KÕã≤
„Ñ¨Ü∞« uflOKåe. P`«~åfi`« Jk g∞ 'D-"≥∞~ÚÖò— z~°∞<å=∂#∞ ã¨$+≤ãì ∞¨ OÎ k. Wk =∞#‰õΩ
Lz`«OQÍ ÅaèOKÕ ¿ã=QÆ#Hõ „Ñü XHõ¯~°∞ 'D-"≥∞~ÚÖò— 'S_ç—x fã¨∞HÀ=_»O =∞Ozk.
nxH˜ ZÖÏO\˜ ~°∞ã¨∞=Ú K≥eO¡ Kåeû# Ñ¨xÖË^∞Œ . Ñ¨ÓiÎQÍ Lz`«O! 'D-"≥∞~ÚÖò— D<å\˜
Lz`« áê™êìÑã‘¶ π =∞i!! n
'D-"≥∞~ÚÖò—^Õ Ç¨Ï"å
WO@Ô~fl\òÖ’ x*ÏxH˜ 'D-"≥∞~ÚÖò—^Õ Ç¨Ï"å. ¿Ñã¶ π |∞H±, \˜fi@ì~ü ÖÏO\˜ ™ê=∂lHõ
Ãã@ · ∞¡ WÑ¨ÙÊ_»∞ ~å*º"Õ∞Å∞`«∞#flÑ¨Ê\˜H© WO@Ô~fl\ò#∞ 'D-"≥∞~ÚÖò— HÀãÖ "å_»∞`«∞#fl
"åi ãÖMËº JkèHOõ QÍ L#fl@∞¡ 'Wá⁄ûãπ— =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ ãÖã¨÷ 24 ^ÕâßÖ’¡ [iÑ≤#
ã¨~ˆ fiÖ’ "≥Å_¡ O·≥ k. WO@Ô~fl\ò#∞ "å_»∞`«∞#fl „Ñü 100 =∞OkÖ’ 85 âß`«O 'D-
"≥∞~ÚÖò—#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°x `ÕeOk. z#fl ^Õâ"◊ ∞≥ #ÿ Ç¨ÏOQÆsÖ’ 94 âß`«O
'D-"≥∞~ÚÖò—#∞ LÑ¨Ü≥∂yã¨∞ÎO_»QÍ, J"≥∞iHÍÖ’ 92% ÃÑ^ŒÌÅ∞ D-"≥∞~ÚÖò#∞
LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÖÎ QÍ 250 HÀ@¡‰Ωõ ÃÑQ· Í [#O D-"≥∞~ÚÖò#∞ "å_»∞`«∞<åfl~°∞.
[áê<£Ö’ Hˆ =ÅO 35 âß`«O =∂„`«"∞Õ ™ê=∂lHõ Ãã@ · #¡ ∞ gH˜ãΔ ∞¨ <Î åfl~°∞. J^Õ J"≥∞iHÍÖ’
61 âß`«O =∞Ok g\˜x gHΔ̃ã∞¨ <Î åfl~°∞. áÈ`Õ, Pâ◊Û~°ºHõ~"° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë
WO@Ô~fl\ò ^•fi~å =∂\Ï¡_∞» `«∞#fl "åi ãÖYº =∞# ^ÕâO◊ Ö’ 25 âß`«O J~Ú`Õ J"≥∞iHÍÖ’
ˆH=ÅO 6 âß`«O =∂„`«"Õ∞. áÈ`Õ WÑ¨ÙÊ_»∞ g∞~°∞ 'l-"≥∞~ÚÖò—, =ÚO^Œ∞ =ÚO^Œ∞
n
'Ü«∂Ç¨˙"≥∞~ÚÖò— ^•fi~å `≥Å∞QÆ∞Ö’<Õ "≥∞~ÚÖò ÑÖÑ¨ÙHÀ=K«∞Û.
- =∂~üÛ 2012
255
g∞~°∞ HÀi# ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ

Ãã~üÛ WO[#∞¡
`≥eÜ«∞x =º‰õΩÅÎ J„_»ãÅπ ∞ Hõ#∞HÀ¯=_»O Hõ+"ì̈ ∞Õ HÍx J™ê^èºŒ O HÍ^Œ∞QÆ^•. J\Ï¡Qˆ
HõOÑ¨Óº@~À¡ g∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "≥ÉòÃã\· ò J„_»ãÅπ ∞ `≥eÜ«∞#Ñ¨Ù_»∞ g∞‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_OÕ ^Œ∞‰õΩ
H˘xfl J^Œ$â◊º Ü«∞O„`åÅ∞ JHõ¯_» ã≤ÔúŒ QÍ LO\Ï~Ú. g\˜<Õ 'Ãã~üÛ WO[#∞¡— QÍ Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞.
JÖÏ¡=ÙnÌ<£ J^Œ∞ƒù`« nÑÖÖÏQÍ g∞~°∞ HÀ~°∞‰õΩ#fl "≥ÉòÃã\· ò J„_»ãÅπ #∞ g∞ =ÚO^Œ∞
„Ñ¨`º« HõOΔ KÕ~ÚOKÕO^Œ∞‰õΩ Wq „Ñ¨Ü∞« ufl™êÎ~Ú. JÖÏ Jq „Ñ¨Ü∞« uflOK«_®xH˜ =∞#O
"å\˜H˜ H˘OK≥O LÑ¨ÊOkOKåe. JO>Ë q+¨Ü∞« O Uq∞\’ K≥áêÊe. Ñ¨^•Å ~°∂ÑÖÖ’
"å\˜H˜ '‰õÄ¡—Å∞ W"åfie. J\Ï¡Qˆ , =∞#O HÀ~°∞`«∞#fl ã¨=∂Kå~°O =∞# ^ÕâO◊ Ö’^Õ J~Ú`Õ
WO_çÜ∂« PÑ¨¬<#£ ∞ H˜H¡ ± KÕÜ∂« e. JÖÏˆQ J„_»ãÖπ ’ Ñ¨ÔŒ `«~åfi`«, _®\ò W<£ (.in),
_®\ò QÆ"£ (.gov), _®\ò Z<£Sã≤ (.nic), ÖË^• ~Ô O_çO\˜x, HõOÃÑh J~Ú`Õ _®\ò HÍ"£∞
(.com) Jh, ãÖã¨÷ J~Ú`Õ _®\ò P~üæ (.org) J<Õ `ÀHõÅ∞ Ãã` · O« `«ye¿ãÎ P =~°Oæ Ö’x
Ãã@· x¡ flO\˜x Ãã~üÛ WO[<£ =∞#‰õΩ "≥uH˜ ÃÑ_»∞`«∞Ok. g∞~°∞ qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ PÖ’zOz
ãÔ̈~#· Ñ¨^•xfl ÖË^• Ñ¨^•Å#∞ ‰õÄÅ¡ ∞QÍ JOkã¨∞<Î åfl~å ÖË^• J#flk ãïK«∂ã¨∞HÀ"åe.
ÖËHáõ È`Õ Ãã~üÛ WO[#∞¡ g∞‰õΩ J=ã¨~O° ÖËx =O^ŒÅ, "ËÅ "≥Éò Ãã\· ò J„_»ãÅπ #∞ g∞
=ÚO^Œ∞ ÃÑ_»∞`«∞Ok. =∂=ÚÅ∞QÍ g∞Hõ=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "≥ÉòÃã\· ò#∞ Jk "≥uH˜ ÃÑ\˜#ì "≥Ú^Œ\ ˜
¿ÑrÖ’ ÖËHáõ È`Õ ãÔ̈~#· Ñ¨^•xfl, ãÔ̈~#· `ÀHõ#∞ ÃÑ\ì̃ ^•xH˜ ‰õÄ¡ W=fiO_ç. JÖÏO@Ñ¨ÙÊ_Õ
=∞#Hõ=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ãã\· ò J„_»ã#π ∞ =∞#O K«∂_»QÅÆ ∞QÆ∞`åO.
x*ÏxH˜ D Ãã~üÛ WO[#∞¡ 90= ^ŒâH◊ Oõ Ö’<Õ `«Ü∂« ~°Ü∂« º~Ú. P<å_»q '"åO_»~~° —ü ,
'Pi¯—, 'QÀÑ¶¨~ü— ÖÏO\˜ "å\˜`À P~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú. QÆÒ« Ö’ 'WOH±\’q∞—, '_®Q∑ÃÑÖ· ò—,
'"≥Éò„HÍÅ~ü—, 'QÀ.HÍ"£∞—, 'ÖˇH· Àãπ—, 'Pãπ¯r"£∞—, 'PÖÏì q™êì—, 'Ü«∂Ç¨˙— ÖÏO\˜q H˘O`«
¿Ñ~°∞ ãÖáêkOK«∞‰õΩx LO_»QÍ, 1997Ö’ =zÛ# 'QÆ∂QÆ∞Öò.HÍ"£∞— Ãã@ · #¡ ∞ "≥`H« _õ O» Ö’
H˘`«Î ™êOˆHuHõ`#« ∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ `≥zÛOk. QÆ∂QÆ∞Öò JÑ¨Ê\˜#∞Oz ZO`«=∞Ok gHõ‰Δ Ωõ Å∞
U "≥ÉòÃã\· ò#∞ Z‰õΩ¯=QÍ K«∂ã¨∞<Î åfl~°#fl „áêuÑ¨kHõ# "å\˜x „áê^è•#º`å „Hõ=∞OÖ’
J=∞~°∞Û`«∂ áÈ~Ú =∞Oz Ñ¶e¨ `åÅ#∞ JOkOzOk. JÖÏ ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ `«# Ãã~üÛ
WO[<£Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕ~∞° ÊÅ∞ KÕã∂¨ Î 'QÆ∂QÆ∞Öò W<£ãì̈O\ò— ^•HÍ =zÛOk. =Ú#∞‡O^Œ∞
J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ Ãã~üÛ WO[#¡Ö’ ~å#∞<åfl~Ú. g∞~°∞ Ñ¨^•Å#∞ LK«ÛiOK«QÍ<Õ
P Ñ¨^•Å#∞ ã‘fiHõiOz "≥O@<Õ g∞Hõ=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞ K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. "åãÎ̈"åxH˜
WÑ¨Ê\˜Hˆ 'QÆ∂QÆ∞Öò.HÍ"£∞—, 'Ü«∂Ç¨˙.HÍ"£∞— g∞~°∞ Ñ¨^•Å#∞ >ÿ̌Ñπ KÕã∞¨ OÎ _»QÍ<Õ g∞~°∞
"≥uHˆ "≥ÉòÃã\· ò |Ç¨ïëê W^Õ J~Ú=ÙO_»=K«Û<Õ TÇ¨ÏQÍ#O`À K«∂Ñ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. Ñ¨ÔŒ Ö’x
JHõ~Δ åÅ∞ =∂~°∞`«∞O_»QÍ<Õ "Õ~∞° "Õ~∞° "≥ÉòÃã@ · ∞¡ HõxÑ≤ã∂¨ Î áÈ`«∞O\Ï~Ú. J\Ï¡Qˆ =∞#O
256
`«~K° ∞« QÍ K«∂¿ã "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞ QÆ∞~°∞ÃÎ Ñ@∞ì‰Ωõ x =∞#‰õΩ Ñ¨\ ì̃ W™êÎ~Ú. Ãã~üÛ WO[#¡Ö’
'"≥∞\ÏÃã~üÛ WO[<£—Å∞ J<Õq L<åfl~Ú. JO>Ë D "≥∂\ÏÃã~üÛ WO[<£#∞ `≥iz#
`«~åfi`« Wq `«##∞ J_çy# ã¨=∂Kå~åxfl W`«~° Ãã~üÛ WO[#¡ ^•fi~å ‰õÄ_® "≥uH˜
ÃÑ_»∞`«∞Ok. JO>Ë D "≥∞\ÏÃã~üÛ WO[<£`À UHõ HÍÅOÖ’ W`«~° Ãã~üÛ WO[#¡#∞
`≥~=° ‰õΩO_®<Õ Jq JHõ¯_Õ HõxÑ≤™êÎ~Ú. P Ãã~üÛ WO[#¡#∞ H˜H¡ ± KÕ¿ãÎ PÜ«∂ WO[<£Å∞
`å=Ú ¿ãHõiOz# "≥ÉòÃã@ · #¡ ∞ ÖË^• Ñ¨„`åÅ#∞ =∞# =ÚO^Œ∞ LOK«∞`å~Ú. JO>Ë
q∞ye# Ãã~üÛ WO[#¡ Hõ<åfl D "≥∞\ÏÃã~üÛ WO[#∞¡ aè#fl"≥∞#ÿ =x J~°Oú . D q^è"Œ ∞≥ #ÿ
"≥∞\Ï Ãã~üÛ WO[#∞¡ H˘xfl =∂„`«"∞Õ LO_»QÍ, J^Õ Ãã~üÛ WO[#∞¡ =∂„`«O x*ÏxH˜
=O^ŒÅ ãÖYºÖ’ =Ù<åfl~Ú. HÍHõáÈ`Õ "å\˜ QÆ∞iOz Z‰õΩ¯=QÍ `≥eÜ«∞Hõ áÈ=_»O`À
=∞#O "å\˜x LÑ¨Ü∂≥ yOK«_O» ÖË^∞Œ . H˘xfl Ãã~üÛ WO[#∞¡ g∞~°_Qˆç „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞
W™êÎ~Ú. JÖÏˆQ qq^èŒ JOâßÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz "Õ̂~fi~°∞ Ãã~üÛ WO[#∞¡ Ãã`· O« L<åfl~Ú.
áÈ`Õ, HõOÑ¨Óº@~ü ™êÑ¶"ìπ ~Õ ü ~°OQÆOÖ’ ~å~åAQÍ ¿Ñ~˘Ok# "≥∞„ÿ HÀ™êÑ¶ìπ `å#∞
~°∂á⁄OkOz# Ãã~üÛ WO[<£ 'ZOZãπZ<£ Öˇ"· £ Ãã~üÛ— #∞ 2009Ö’ 'aOQ∑.HÍ"£∞—QÍ
=∂iÛOk. áÈ`Õ ™ê=∂lHõ "≥ÉòÃã@ · ¡ #∞Oz Ãã`· O« =∞#O "≥Éò Ãã@ · #¡ ∞ "≥`∞« ‰õΩ¯<Õ
J=HÍâ◊O LOk. ™ê=∂lHõ "≥ÉòÃã@ · ¡ PÖ’K«<å^èÀ~°}˜ KåÖÏ qâßÅ ^Œ$HõÊ^äOŒ `À ‰õÄ_ç
=Ù#flO^Œ∞<Õ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ "≥ã∞¨ Å∞ÉÏ@∞‰õΩ HÍ~°}"≥∞Oÿ k. ~å#∞#fl HÍÅOÖ’ "≥Éò Ãã~üÛ
WO[#∞¡ =∞iO`« "ÕQOÆ QÍ Ñ¨x*Ëã≤ =∞#‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl / Ãã@ · #¡ ∞ =∞#
PÖ’K«#Å#∞ Ãã`· O« Ñ¨ãQ≤ \Æ ì̃ =∞# =∞O^Œ∞ ™êHΔÍ`«¯iOÑ¨*Ü Ë ∞« #∞<åfl~Ú.
'QÆ∂QÆ∞Öò.HÍ"£∞— Ãã~üÛ WO[<£ ~°OQÆOÖ’H˜ „Ñ¨"tÕ Oz# `«~åfi`« Jk „Hõ=∞OQÍ
`«# PkèÑ¨`åºxfl <≥ÅH˘Å∞ÊHÀQÆeyOk. 'Ü«∂Ç¨˙— "≥#Hõ|_çáÈ~Ú Ô~O_À™ê÷<åxH˜
Ñïq∞`«"∞≥ Oÿ k. `˘e<åà◊§Ö’ L#fl Ãã~üÛ WO[#∞¡, `«~åfiu HÍÅOÖ’ =zÛ# FHÀ „Ñ¨`ºÕ Hõ`«
QÆey# Ãã~üÛ WO[#∞¡ Ãã`· O« <å=∞=∂„`«OQÍ q∞yeáÈÜ«∂~Ú. Ãã~üÛ WO[#¡ QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞H˘x g∞~°∞ "å\˜x LÑ¨Ü∂≥ yOz K«∂_»O_ç. áÈ`Õ, "≥ÚÉˇÖ· ò á¶È#¡Ö’ =¸_À`«~O°
(3l), <åÅ∞QÀ`«~O° (4l) ™êOˆHuHõ q*Ï˝#O JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =zÛ#O^Œ∞# "≥Éò
Ãã@
· ¡ "≥`∞« ‰õΩÖÏ@ =∞iO`«QÍ ÃÑiˆQ J=HÍâ◊O LOk. ZO^Œ∞HõO>Ë HõOÑ¨Óº@~üû "å_Õ
"åiHõ<åfl WÑ¨Ê\˜Hˆ ^•^•Ñ¨Ù 15 ~Ô @∞¡ Z‰õΩ¯=QÍ "≥ÚÉˇÖ· òû "å_Õ"å~°∞ L<åfl~°∞. nO`À
"≥ÚÉˇÖ· òûÖ’ Ãã@ · #¡ ∞ "≥`∞« HÀ¯=_»O ÉÏQÍ ÃÑiyáÈ`«∞#flk. n
`˘e "≥Éò J^è•i`« D–"≥∞~ÚÖò 'Ç¨\ò "≥∞~ÚÖò—. nxfl ã¨c~ü ÉèÏ\˜Ü«∂, *ÏH±
ã≤‡`üÅ∞ „áê~°OaèOKå~°∞. 'Ç¨\ò"≥∞~ÚÖò— J<Õ Ñ¨^ŒO x*ÏxH˜ 'ÃÇÏKü\ ˜ZOZÖò— (html-
hotmail) #∞Oz fã¨∞‰õΩ#fl^Õ. ã¨c~ü ÉÏ\˜Ü«∂, ã≤‡`üÅ∞ nxfl '"≥∞ÿ„HÀ™êÑπì— ãÖã¨÷‰õΩ
J"Õ∞‡Ü«∞QÍ "å~°∞ ^•xfl 'qO_Àãπ Öˇ·"£ Ç¨\ò"≥∞~ÚÖò—QÍ =∂~åÛ~°∞. 'Ç¨\ò "≥∞~ÚÖò—
`«~åfi`«, 1997Ö’ 'Ü«∂Ç¨˙"≥∞~ÚÖò— (yahoomail), 2004Ö’ 'l–"≥∞~ÚÖò— (gmail)
=KåÛ~Ú. WÑ¨ÙÊ_»∞ D =¸_çO\˜^Õ Ç¨Ï"å. ™È+¨Öò Ãã·@∞¡QÍ "≥Å∞Q˘O^Œ∞`«∞#fl '¿Ñ¶ãπ
|∞H±—, '\˜fi@ì~ü—Å#∞ Ãã·`«O „Ñ¨[Å∞ D "≥∞~ÚÖò HÀãÖ LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.
257
Ãã~üÛ WO[#∞¡
1. QÆ∂QÆ∞Öò.HÍ"£∞ (google.com)
2. Ü«∂Ç¨˙.HÍ"£∞ (yahoo.com)
3. aOQ∑.HÍ"£∞ (bing.com) ("≥∞„ÿ HÀ™êÑ¶ìπ "åik)
4. Pãπ¯.HÍ"£∞ (ask.com) („Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ["å|∞ÅHÀãÖ)
5. ZXZÖò.HÍ"£∞ (search.aol.com) –(J"≥∞iHõ<£ P<£Ö<·ˇ )£
6. "≥∂<£ã¨ì~ü „HÍÅ~ü.HÍ"£∞ (monstercrowler.com)
7. _»H±_»H±QÀ.HÍ"£∞ (duckduckgo.com)
8. _®Q∑ÃÑ·Öò.HÍ"£∞ (dogpile.com)
9. Ü«∂O_≥Hû± .HÍ"£∞ (yandex.com)
10. \˜Ãã~üÛ.HÍ"£∞ (tsearch.com) –(WO_çÜ∂« k)
11. Éˇ¡HÀ¯.HÍ"£∞ (blekko.com)
12. HÍO@∂.HÍ"£∞ (kantoo.com)
13. KåKå.HÍ"£∞ (chacha.com)–„Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ["å|∞ÅHÀãÖ
14. EÖÏ.HÍ"£∞ (zuula.com)–"≥∞\Ï Ãã~üÛ WO[<£
15. "ÀÖò„á¶ê"£∞ PÖÏÊù.HÍ"£∞ (wolframalpha.com) QÆ}ÏOHõÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ q*Ï˝#O
16. P#û~üû.HÍ"£∞ (answers.com) g∞ „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ["å|∞Å HÀãÖ
17. "≥∞\Ï„HÍÅ~ü.HÍ"£∞ (metacrawler.com) "≥∞\ÏÃã~üÛ WO[<£
18. Ç¨Ï\òÉÏ\ò.HÍ"£∞ (hotbot.com)
19. ZÔQ· û\ò.HÍ"£∞ (excite.com)
20. Öˇ·"£.HÍ"£∞ (live.com)
™È+≤Ü∞« Öò g∞_çÜ∂« W`«~° „Ñ¨Kå~° ™ê^è<Œ åÅ∞
Wk x~°O`«~O° H˘#™êQÆ∞`«∂ WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨Kå~åxH˜ P~°OÉè=í ¸,
LO_Õ „Ñ¨Kå~° q^è•# „Ñ¨„H˜Ü∞« . =ÚyOÑ¨Ó LO\Ï~Ú.
g∞ PÖ’K«#Å∞ JÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ "≥Ú^Œ@ `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∂« e. P `«~åfi`«
„Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ `≥eã≤ áÈ`å~Ú. „Ñ¨K∞« iOKåe ÖË^• „Ñ¨™ê~°O KÕÜ∂« e.
g∞ PÖ’K«#ÅÃÑ· "≥O@<Õ „Ñ¨™ê~°O =∂„`«"∞Õ , „Ñüã¨ÊO^Œ# LO_»^∞Œ .
„Ñüã¨ÊO^Œ#Å∞ LO\Ï~Ú. L<åfl H˘O^Œ~Hˆ˜ J=HÍâ◊O.
WO^Œ∞Ö’Z=iÔH·<å™ê÷#O.Z=iH˜ZO`« g\˜x "å_»∞‰õΩ#flO^Œ∞‰õΩ _»|∞ƒ K≥eO¡ Kåe.
J=ã¨~"° ∂≥ JO`«QÍ "å_»∞HÀ=K«∞Û. ãÖáêkOK«∞HÀ=K«∞Û.
P@q_»∞Ñ¨Ù ÖÏO\˜q. K≥ÑÊ¨ QÆey# _»|∞ƒ QÆÅ"åiH˜ Wq ÉÏQÍ
"åiH˜ K≥Ñ¨ÊQÆey#O`«. LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»`å~Ú.
– '™È+¨Öò""Õ Ö£ Oˇ ^ä—£ P^è•~°O.
258
1. ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fiO–=∞O„u`«fi âßYÅ∞

ã¨∞ÑïáêÅ# HÀãÖ g∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO My Government mygov.nic.in
ÉèÏ~°`« „Ñ¨Éèí∞`«fiO - Jxfl qâıëêÅ∞ National Portal of India india.gov.in
ÉèÏ~°`« ~å„+ì̈Ñü President of India presidentofindia.gov.in
ÉèÏ~°`« „Ñ¨^è•#=∞O„u Prime Minister of India pmindia.nic.in
=∞O„u=∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O Cabinet Secretariat cabsec.gov.in
„Ñ¨*Ïã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~° _≥·Ô~HÀì̂~\ò Directorate of Public Grievance dpg.bharatsrkar.nic.in, darpg.gov.in
™ê=∂lHõ <åºÜ«∞™êkèHÍi`« =∞O„u`«fi âßY Ministry of Social Justice & Empowerment socialjustice.nic.in
<åºÜ«∞ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Law & Justice Iawmin.nic.in
qxÜ≥∂QÆ =º=Ç¨~åÅ∞, „Ñ*¨ ÏÑÖÑ≤}© âßY Ministry of Consumer Affairs, Public_Distribution fcamin.nic.in
HÍi‡Hõ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Labour Iabour.nic.in
„QÍg∞}Ïaè=$kú =∞O„u`«fi âßY Ministry of Rural Development rural.nic.in, agricoop.nic.in
ÑÖKå~Úu~å*ò =∞O„u`«fi âßY Ministry of PanchayatRaj panchayat.qov.in
ã¨=∂Kå~°, „Ñ™¨ ê~åÅ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Information & Broadcasting mib.nic.in
ã¨=∂Kå~° ™êOˆHuHõ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Information Technology mit.gov.in
âß„ãÎ̈, ™êOˆHuHõ =∞O„u`«fi âßY Ministry Dept of Science Technology dst.gov.in
Pi÷Hõ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Finance finmin.nic.in
HÍ~ÀÊˆ~\ò =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fi âßY Ministryof Corporate Affairs mca.gov.in
"å}˜[º, Ñï„â=◊ ∞Å =∞O„u`«fi âßY Ministry of Commerce & Industry commerce.nic.in
ã¨∂HõΔ ‡, =∞^èŒº`«~°Ç¨, z#fl Ñï„â◊=∞Å =∞O„u`«fiâßY Ministry of Micro,Small&Medium Enterprises msme.nic.in
PÇ¨~° Ñ¨^•~å÷Å `«Ü«∂s Ñï„â◊=∞Å =∞O„u`«fi âßY Ministry of Food Processing Industries mofpi.nic.in
QÆ$Ç¨Ïx~å‡}, Ñ¨@ì} ¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å<å =∞O„u`«fi âßY Ministry of Housing, Urban Poverty Alleviation mhupa.qov.in
#QÆ~åÅ∞, Ñ¨@}ì ÏÅ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Urban India urbanindia.nic.in
=∞Ç≤ÏàÏ, tâ◊√ P~ÀQÆº =∞O„u`«fi âßY Ministry of Women&Child Development wcd.nic.in
yi[# =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Tribal Affairs tribal.gov.in
JÅÊãÖMÏºHõ=~°æ =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fiâßY Ministry of Minority Affairs minorityaffairs.gov.in
âßOu Éèí„^Œ`«Å =∞O„u`«fi âßY Ministry of Home affairs mha.gov.in
q^Õj =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fi âßY Ministry of External Affairs meaindia.nic.in
q^ÕâßÅÖ’ ÉèÏ~°fÜ«∞ =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Oversees Indian Affairs moia.gov.in
áê~°¡"≥∞O@s =º=Ç¨~åÅ âßY Ministry of Parliamentary Affairs mpa.nic.in
^Õâ◊ ~°HõΔ} =∞O„u`«fi âßY Ministry of Defence mod.nic.in
ÉÁQÆ∞æ =∞O„u`«fi âßY Ministry of Coal coal.nic.in
q^Œ∞º`ü =∞O„u`«fi âßY Ministry of Power powermin.nic.in
*∫o Ñï„â=◊ ∞Å =∞O„u`«fi âßY Ministry of Textiles texmin.nic.in
QÆ}ÏOHÍÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞ =∞O„u`«fi âßY Ministry Statistics & Program Implementation mospi.gov.in
Ü«Ú=[# =º=Ç¨~åÅ∞, „H_© Å» =∞O„u`«fiâßY Ministry of Youth Affairs & Sports yas.nic.in
~À_»∞¡,~°"å}Ï,=∞Ç¨~°Ç¨Ï^•~°∞Å =∞O„u`«fi âßY Ministry of Roads, Transport, Highways morth.nic.in
Ñ¨~åº=~°}O, J@g =∞O„u`«fi âßY Ministry of Environment & Forest moef.nic.in
Jxfl =∞O„u`«fi âßYÅ HÀãÖ "≥ÉòÃã·@¡ _≥·Ô~Hõìs Any Other Ministries Govt of India Directory goidirectory.gov.in
Pi÷Hõ, c=∂, ÃÑ#¬<£ ¿ã=Å QÆ∞iOz Financial Services financialservices.gov.in

259
2. PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò „Ñ¨Éèí∞`«fiO–=∞O„u`«fi âßYÅ∞–ãÖã¨÷Å∞
PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò „Ñ¨Éèí∞`«fiO A.P. Government ap.gov.in
~å„+¨ì QÆ=~°fl~ü A.P. Portal Government governor.ap.nic.in
Z.Ñ≤.P<£Ö<·ˇ £ ¿ã=Å∞–aÅ∞¡Å K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ A.P. Online Services Bill payments aponline.gov.in
D–¿ã"å–aÅ∞¡Å∞ K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ E-seva esevaonline.com
il„¿ãì+¨<£ =º=Ç¨~åÅ∞ – 'HÍ~ü¤— ¿ã= CARD : Registration Dept igrs.ap.gov.in
u~°∞=∞Å u~°∞Ñü ^Œ~°≈#O HÀãÖ TIRUPATI Seva ttdsevaonline.com
~å„+ì̈ „Ñ¨Éèí∞`«fi P^ÕâßÅ∞ - l."ÀÅ∞ Govt Orders goir.ap.gov.in
~å„+ì̈ áÈbã¨∞ âßY Police Dept apstatepolice.org
Jqhu x~À^ŒHõ âßY – Zã≤a Anti Corruption Bureau acbap.ap.gov.in
<Õ~° Ñïâ’^èŒ<å âßY – ã≤S_ç Crime Investigation Department cidap.gov.in
PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò >ˇeHÍ"£∞ A.P. Telecom apbsnl.co.in
P~ÀQÆº âßY Health Department health.ap.nic.in
áœ~°ã¨~°Ñ¶¨~åÅ âßY Civil Supplies Dept apcivilsupplies.gov.in
™êOÑ¶‘∞Hõ ãÖˆHΔ=∞ âßY Social Welfare Dept socialwelfare.ap.gov.in
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å ãÖˆHΔ=∞O Backward Classes Welfare bcwelfare.ap.gov.in
WO@~üg∞_çÜ≥∞\ò Z_»∞ºˆH+¨<£ É’~°∞¤ Inter Education Board bieap.gov.in
™êOˆHuHõ q^•ºâßY Technical Education Department dteap.gov.in
L#fl`« q^•ºâßY Council for Higher Education apshe.org
"å}˜[º Ñ¨#∞flÅ âßY Commercial Taxes Department apcommercialtaxes.gov.in
`«∂xHõÅ∞, H˘Å`«Å âßY Legal Metrology demo.cgg.gov.in
Psìã‘ - ~À_»∞¤ ~°"å}Ï ãÖã¨÷ APSRTC apsrtc.gov.in
~°"å}Ï âßY Transport Department aptransport.org
D – =º=™êÜ«∞O E - Agriculture apagrisnet.gov.in
J„QÀãπ AGROS apagros.org
=º=™êÜ«∞ =∂Ô~¯\ÕQ∑ Agriculture Marketing market.ap.nic.in
=∂~ü¯ÃÑ_¶ £ Markfed markfed.ap.nic.in
„Ñ¨^è•# Éèí∂ ÑïáêÅ<å Hõg∞+¨#~ü Land Revenue Commissioner apland.ap.nic.in
h\˜ áê~°∞^ŒÅ âßY Irrigation - CAD Department irrigation.ap.gov.in
Ñ¨â◊√ ãÖ=~°úHõ âßY Animal Husbandry Department ahfd.ap.nic.in
yi[# ãÖˆHΔ=∞ âßY Tribal Welfare Department aptribes.gov.in
L^•º#=# âßY Horticulture Department horticuIture.ap.gov.in
Ñ¨@∞ìÑi¨ „â=◊ ∞Å âßY Sericulture Department seri.ap.gov.in
PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò ã¨Ç¨HÍ~° ÉÏºOH±-Páê¯Éò A.P. Co-Op Bank apcob.org
Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ¨#–ãÖã¨÷Å∞–q=~åÅ∞ Industrial Portal Industrialportal.apcgg.gov.in
Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ¨# HÀãÖ ã≤OyÖò qO_À Industries-Single Window apind.gov.in
S_çã≤-Ñï„â◊=∞Å Jaè=$kú Hõg∞+¨#~ü Industrial Commissioner apidc.org
SSã≤–áêi„âßq∞Hõ =∞øoHõã¨^Œ∞áêÜ«∂Å ãÖã¨÷ Industrial Infrastructure Corporation apiic.com
ZãπZÑ¶πã≤-~å„+¨ì Pi÷Hõ ãÖã¨÷ State Financial Corporation apsfc.com
=∞Ç≤ÏàÏ ã¨Ç¨ÏHÍ~° Pi÷Hõ ãÖã¨÷ A.P.Women's Co-op Finance Corporation apwcfc.org
260
3. `≥ÅOQÍ} Ñ¨Éèí∞`«fiO – =∞O„u`«fi âßYÅ∞ – ãÖã¨÷Å∞
`≥ÅOQÍ} „Ñ¨Éèí∞`«fiO Telangana Government telangana.gov.in
S\˜ W ã≤ âßY TS IT & E Department it.telangana.gov.in
g∞¿ã= Mee Seva tg.meeseva.gov.in
~°"å}ÏâßY Transport Department transport.telangana.gov.in
il„¿ãì+¨<£ ™êìOÑ¨ÙÅ∞ Registration & Stamps registration.telangana.gov.in
J@gâßY Forest Department forests.telangana.gov.in
Ñ¨~åº@HõâßY Telangana Tourism telanganatourism.gov.in
=º=™êÜ«∞ Hõg∞+¨#~ü Commissioner of Agriculture agricsnet.tg.nic.in
q^Œ∞º`ü L`«ÊuÎ ãÖã¨÷ Power Generation Corporation tsgenco.telangana.gov.in
^ŒH˜Δ} `≥ÅOQÍ} q^Œ∞º`ü ÑÖÑ≤}© ãÖã¨÷ Southern Power tssouthernpower.com
Zãπ.ã≤. Pi÷Hõ ãÖã¨÷ S.C. Finance Corporation tsscfc.cgg.gov.in
™êOÑ¶≤∞Hõ ãÖˆHΔ=∞O SW Beneficiary System tsobmms.cgg.gov.in
QÆ$Ç¨Ïx~å‡}ãÖã¨÷ Housing Corporation tshousing.cgg.gov.in
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ lÖÏ¡ ÑïáêÅ<å ¿ã=Å∞ Hyderabad District Administrative Services hyderabad.ap.gov.in
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ =∞Ç¨#QÆ~° áêÅHõ ãÖã¨÷ lÃÇÏKüZOã≤ Greater Hyderabad Municipal Corporation ghmc.gov.in
„ˆQ@~ü "≥∞„\’ "å@~ü ã¨Ñ¨¡Üü∞, ã‘=ˆ~l É’~°∞¤ Metro Water Supply & Sewerage Board hyderabadwater.gov.in
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£#QÆ~° Jaè=$kÌ ãÖã¨÷-ÃÇÏKüZO_çZ Hyderabad Metro Development Authority hmda.gov.in
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ áÈbãπ Hyderabad Police hyderabadpolice.gov.in
Ãã|· ~åÉÏ^£ áÈbãπ Cyberabad Police cyberabadpolice.gov.in
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ „\ÏÑ¶≤H± áÈbãπ Hyderabad Traffic Police htp.gov.in
`≥Å∞QÆ∞ JHÍ_»q∞ Telugu Academy teluguacademy.nic
áêãπáÈ~üì HÍ~åºÅÜ«∞O Passport Office, Hyd. passportindia.gov.in
„Ñ¨Éèí∞`«fi r."ÀÅ∞ G.O.s goir.telangana.gov.in
Ñ¨Å∞ Ñ¨^äŒHÍÅÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞Å‰õΩ RD Call Centre rdcallcentre.telangana.gov.in
Ñ¨Å∞ Ñ¨^äŒHÍÅÃÑ· ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ SERP serp.telangana.gov.in
„ã‘Îxkè ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨=∂Yº Streenidhi streenidhi.telangana.gov.in
QÆ`«¿Ñr `«~°∞"å~Ú....
JÅÊãÖMÏºHõ Pi÷Hõ ãÖã¨÷ State Minority Finance Corporation apsmfc.com
™êOˆHuHõ ¿ã=Å∞ Technology Services apts.gov.in
áêi„âßq∞Hõ ™êOˆHuHõ ã¨ÅÇ¨ ãÖã¨÷–JÑ≤\’¯ Industrial Technical Consultancy Co Ltd apitco.org
~À_»∞¡–Éèí=<åÅ âßY Roads & Buildings Dept aproads.com
QÆ$Ç¨Ïx~å‡} É’~°∞¤ Housing Board aphb.gov.in
Ñ¨~åº@Hõ âßY Tourism Department aptdc.in
J@g âßY Forest Department forest.ap.nic.in
HÍÅ∞+¨º xÜ«∞O„`«} =∞O_»e Pollution Control Board ap.nic.in
q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å –ZÑ≤ã≤Ñ≤_çZÖò APCPDL apcentralpower.com
ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£ Sarva Shiksha Abhiyan ssa.ap.nic.in

261
4. <åºÜ«∞™ê÷<åÅ∞ - *ÏfÜ«∞ ãÖã¨Å÷ ∞
ÉèÏ~°`« ã¨∞„ÑO‘ HÀ~°∞ì Supreme Court ot India supremecourtofindia.nic.in
PO„^„Œè Ñ^¨ âÕ ò ÃÇÏ· HÀ~°∞ì A.P. High Court hc.ap.nic.in
*ÏfÜ«∞ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O National Human Rights Commission nhrc.nic.in
~å„+ì¨ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O A.P.Human Rights Commission apshrc.com
qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ *ÏfÜ«∞ Hõg∞+¨<£ National C.D.RedressalComm ncdrc.nic.in
qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ ~å„+¨ì Hõg∞+¨<£ StateC.D.RedressalComm scdrc.ap.nic.in
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å Hˆ ã¨∞Å ã¨=∂Kå~°O Consumer Cases cms.nic.in / ncdrcusersweb
Hˆ O„^Œ ÑïáêÅ<å „\|˜ ∂º#Öò–HÍº\ò Central Administrative Tribunal CAT catgov.in
~å„+ì¨ ÑïáêÅ<å „\|˜ ∂º#Öò A P. Administrative Tribunal apat.ap.nic.in
PO„^„Œè Ñ^¨ âÕ ò ~å„+ì¨ <åºÜ«∞ ¿ã"å ãÖã¨÷ A.P. State Legal Services Authority apslsa.ap.nic.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ HÀ~°∞Åì ∞-WO_çÜ∞« <£ HÀ~üì û Indian Courts - ALL indiancourts.nic.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ K«\ÏìÅ∞–WO_çÜ∂« HÀ_£ Indian Iaws / All Acts indiacode.nic.in
HÀ~°∞Åì ∞ f~°∞ÊÅ∞–Eº_çãπ Courts Judgments judis.nic.in
Ö’HÍÜ«ÚHõÎ–„Ñ¨Éèí∞`«fi ¿ã=‰õΩÅÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞ÅHÀãÖ Lokayukta lokayukta.ap.nic.in
JO|∞_£û =∂<£–i[~üfiÉÏºOH± PÑ¶π WO_çÜ∂« Ombudsman - RBI rbi.org.in/commonman
Hˆ O„^Œ <Õ~Ñ° i¨ â’^è<Œ å ãÖã¨–÷ ã≤aS CBI - Central Bureau of Investigation cbi.gov.in
f„=<Õ~åÅ Ñïâ’^èŒ<å HÍ~åºÅÜ«∞O–ZãπZÑ¶πS_ç Serious Fraud Investigation Office sfio.nic.in
QÆ∂_è®Kå~° ~Ô "≥#∂º ãÖã¨÷ Directorate of Revenue Intelligent dri.nic.in
Hˆ O„^Œ xÑ¶∂¨ ãÖÑ¶∞¨ O - ã≤qã≤ Central Vigilance Commission cvc.gov.in
~å„+ì¨ xÑ¶∂¨ ãÖÑ¶∞¨ O - Z.Ñ≤.q.ã≤ A.P. Vigilance Commission apvc.ap.nic.in
*ÏfÜ«∞ =∞Ç≤ÏàÏ Hõg∞+¨<£ National Commission for WOMEN ncw.nic.in
*ÏfÜ«∞ "≥#∞Hõ|_ç# `«~Q° `Æ ∞« Å Hõg∞+¨<£ National Commission for Backward Classes ncbc.nic.in
*ÏfÜ«∞ JÅÊãÖMÏºHõ =~åæÅ Hõg∞+¨<£ National Commission for Minority ncm.nic.in
*ÏfÜ«∞ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ Hõg∞+¨<£ National Commission for Schedule Caste ncsc.nic.in
*ÏfÜ«∞ Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÅÆ Hõg∞+¨<£ National Commission for Schedule Tribes ncst.nic.in
ZxflHõÅ ãÖÑ¶∞¨ O Election Commission eci.nic.in
~å„+ì¨ ZxflHõÅ ãÖÑ¶∞¨ O State Election Commission apsec.gov.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ áœ~°∞Å qÅHõ}Δ QÆ∞iÎOÑ¨Ù ãÖã¨÷ Unique Identification Authority of India uidai.gov.in
ÉèÏ~°`« HõO„\’Å~ü, P_ç@~ü [#~°Öò–HÍºQ∑ Controller and Auditor General of India cag.gov.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ q=∂#Ü«∂# ãÖã¨÷ Indian Airlines indianairlines.nic.in
ÉèÏ~°`« ~Ô Ö· fiË Å∞ Indian Railways indianrailways.qov.in
^ŒH}Δ˜ =∞^èºŒ ~Ô Ö· fiË South Central Railway indianscraiiwas.gov.in
`«áêÖÏ âßY Postal Department Indiapost.gov.in
`«Ou âßY Telecom Department dot.gov.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ >ˇeHÍ"£∞ xÜ«∞O„`}« Ï ãÖã¨÷ Telecom Regulatory Authority of India trai.gov.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ rq`« cè=∂ ãÖã¨÷ – ZÖòSã≤ Life Insurance Corporation of India Iicindia.in
L^ÀºQÆ∞Å Éèqí +¨ºxkè ãÖã¨÷ – W.Ñ≤.ZÑ¶π Employees Provident Fund India epfindia.nic.in, epfo.hyd.ap.nic.in
L^ÀºQÆ∞Å ~å„+ì¨ rq`« cè=∂ ãÖã¨–÷ W.Zãπ.S Employees State Insurance Corp esic.nic.in
ÃãO„@Öò ZÔH· û*ò Hõã"ì¨ ∞£ û Centrel Excise & Customs cbec.gov.in

262
P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl âßY – S\˜ Income Tax Dept lncometaxindia.gov.in
ÃÑ#¬#~°¡ HÀãÖ Pensioners Portal pensionersportal.gov.in
ÃÑ#¬<£ Ñ¶O¨ _£ ãÖã¨÷ PFRDA pfrda.org.in
Ü«¸xÜ«∞<£ ÑäH¡ ± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<.£ Ü«ÚÑ≤Zãπã≤ UPPSC upsc.gov.in
PO.„Ñ.¨ ÑäH¡ ± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<£ - ZÑ≤ÑZ≤ ãπã≤ APPSC appsc.ap.nic.in
WOk~å QÍOnè ™ê~°fi„uHõ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O–WQÀfl IG National Open University ignou.ac.in
á⁄\˜„ì j~å=ÚÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O Telugu University telugu university.ac.in
[=Ç¨Ï~üÖÏÖò <≥„Ç˙¨ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O Jawaharlal Nehru Technological University jntu.ac.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ i[~üfi ÉÏºOH± – P~üaS Reserve Bank of India rbi.org.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ ¿ã\ì ò ÉÏºOH±–ZãπaS State Bank of India sbi.co.in
¿ã\ì ò ÉÏºOH± PÑ¶π ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ (ZãπaÃÇÏKü) State Bank of Hyderabad sbhyd.com
PO„^•è ÉÏºOH±–Za Andhra Bank andhrabank.in
ÉÏºOHÕQ∑ xÜ«∞=∂Å „Ñ=¨ ∂}ÏÅ ãÖã¨÷ Banking Codes & Standards Bureau bcsbi.org.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ ~°∞} ã¨=∂Kå~° ãÖã¨–÷ ã≤aÖò Credit Information Bureau India Ltd cibil.com
ÉèÏ~°fÜ«∞ z#fl Ñï„â◊=∞Å Jaè=$kú ãÖã¨÷–ã≤_çƒ Small Industries Developmet Bank of india sidbi.com
<åÉÏ~ü¤ NABARD nabard.org
MÏn,„QÍg∞}Ñï„â◊=∞Å ãÖÑ¶¨∞O Khadi Village Industries Commission kvic.org.in
z#flÑï„â◊=∞Å ~°∞}Ç¨g∞ xkèãÖã¨÷ CGTMSE cgtmse. in
HÍáê~üì CAPART capart.nic.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ cè=∂xÜ«∞O„`«}Ï ãÖã¨÷ IRDA irda.gov.in
*ÏQÆ$f =∞^Œ∞Ñ¨~∞° Å ~°HHΔõ õ xkè - SWÑ≤ZÑ¶π Investor Education Protection Fund iepf.gov.in
Ãã‰õÄºi\©ãπ ZH±ûKèÕO*ò É’~°∞¤ PÑ¶π WO_çÜ«∂. Ããa Securities Exchange Board of India sebi.gov.in
"åºáê~°O P~°OaèOKÕO^Œ∞ HÀãÖ „áê^äŒq∞Hõ q*Ï˝#O To Start Business business.gov.in
áêi„âßq∞Hõ ÖˇÃ· ã<£ûHÀãÖ Dept of Pocicy & Promotion ebiz.gov.in
„Ñ`¨ ºÕ Hõ Pi÷Hõ =∞O_»à√◊ §–Ãã*òÅ∞ Special Economic Zones sezindia.nic. in
ÉèÏ~°fÜ«∞ "åºáê~° áÈ\© ãÖÑ¶∞¨ O, ã≤ãS≤ Competition Commission of India cci.gov.in
"å~åÎ Ñ¨„uHõÅ ilã¨~ì ü HÍ~åºÅÜ«∞O–P~üZ<£S Registrar of News Papers for India rni.nic.in
HÍÑ‘~Ô \· ò il„¿ã+ì <¨ £ HÍ~åºÅÜ«∞O Copy Right Office copyright.gov.in
¿Ñ>ˇO\ò, „>Ë_£ =∂~ü¯Å il„¿ãì+¨<£–¿Ñ>ˇO\ò PÑ¶‘ãπ Patents & Trademarks Intelectual Property ipindia.nic.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ ãÖã¨÷ Bureau of Indian Standards bis.org.in
*ÏfÜ«∞ ^ä~Œ ‡° Öò q^Œ∞º`ü Hˆ O„ÔŒ –Z<£.\˜.Ñ≤.ã≤ National Thermal Power Company Ltd ntpc.co.in
*ÏfÜ«∞ Yx*Ïaè=$kú ãÖã¨÷ –Z<£ZO_çã≤ National Mineral Devp Corp nmdc.co.in
ÉèÏ~°fÜ«∞ PÇ¨~° ãÖã¨÷ –ZÑ¶ãπ S≤ Food Corporation of India fciweb.nic.in
ÉèÏ~°`« Z~°∞=ÙÅ ãÖã¨–÷ ZÑ¶ãπ S≤ Fertilizer Corporation of India fertcorpindia.nic.in
=º=™êÜ«∞O, ã¨ÇÏ¨ HÍ~° âßY Dept of Agriculture & Cooperation dacnet.nic.in
z#fl ~Ô `· ∞« Å =º=™êÜ«∞ "åºáê~° L=∞‡_ç "ÕkHõ Small Farmers Agri Biz Consortium sfacindia.com
Ç¨Ïã¨HÎ àõ Å◊ Jaè=$kú ãÖã¨÷ Handicrafts Devp Commissioner handicrafts.nic.in
Pi÷Hõ q^è•<åÅ Ñïâ’^è<Œ å =∞O_»e NCAER ncaer.org
HõÜΔ ∞« "åºkè xÜ«∞O„`}« Ï ãÖã¨÷ T.B Control India tbcindia.nic.in
~Ô Ö· fiË \ỖH@¡ |∞HÕQ∑ Rail Ticket Booking irctc.co.in
„ÑÉ¨ ∞íè `«fiÑ¨Ù ["å|∞^•s`«#O HÀãÖ India Spending Analysis indiaspend.com
263
5. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ - „Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü≥∂[<åÅ áÈ~å@O
Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ – ã≤Sã≤ Central Information Commission cic.gov.in
~å„+ì¨ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£ – ZÑ≤Sã≤ State Information Commission apic.gov.in
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ – „ÑÉ¨ ∞íè `«fi "≥ÉòÃã\· ò Right to Information: Govt Web Site rti.gov.in
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ – JO^ŒiHÀãÖ PsìS RTI Community Portal rtiindia.org
ã¨=∂Kå~°Ç¨Ï‰õΩ¯HÀãÖ *ÏfÜ«∞„Ñ¨Kå~À^Œº=∞O National CampaignforPeoples RTI righttoinformation.info
H˜™ê<£ â◊HÎ˜ ãÖÑ¶∞¨ @<£ –ZO.ÔH.Zãπ.Zãπ Mazdoor Kisaan Shakti Sanghatan mkssindia.org
J<åflÇ¨Ï*Ïˆ~ – „|ëêìKå~ü q~Àkè PO^Àà◊<£ Brashtachar Virodhi AandoIan - Annahazare annahazare.org
Ö’H±~å*ò ãÖÑ¶¨∞@<£–„Ñ¨[Öˇ^Œ∞~˘¯O@∞#fl ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· Lokraj Sanghatan Iokraj.org.in
Ö’H±ã`¨ åÎ – Wk g∞ ã¨`åÎ – =∂~°∞Ê HÀãÖ Loksatta - for Good Governance loksatta.org
'<åºÜ«∞ Éèí∂q∞— – ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO.q+¨Ü«∞ ãÖ„QÆÇ¨ÏO Every RTI info -Articles nyayabhoomi.info
ã¨∞~å[º-áê~°^~Œ ≈° Hõ`Å« HÀãÖ Surajya - For Transparency surajya.org
ãÖ^è•<£ WO_çÜ«∂–ã¨=∂[O HÀãÖ q^Œº Jaè=$kèú Sandhan - Socity for Education & Devp sandhan.org
Jyfl =ÚOÉÏ~Ú –L`«=Î ∞ ÑïáêÅ# HÀãÖ Action for Good Governance agnimumbai.org
Pëê Ñï"å~ü-~å[H©Ü∞« ãÖã¨¯~°}ÅHÀãÖ For Political Reforms ashaparivar.org
„Ñ[¨ –U^≥<· å KÕ^•ÌO... (=ÚOÉÏ~Ú <åÜ«∞‰õΩÅQÆ∞iOz) Let’s Do Something (Mumbai) praja.org
Ö’H±~å*òPO^Àà◊<£-„Ñ¨[Å ã¨fiÜ«∞OáêÅ#HÀãÖ For Citizens Rule lokrajandolan.org
Hõ~°‡Ü≥∂Q∑ – ™ê=∂lHõ áœ~°ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· For Social&Civic Issues-Mumbai karmayog.org
Z_çP~ü WO_çÜ«∂ „Ñ¨*Ï™êfi=∞º ãÖã¨¯~°}Å HÀãÖ Association for Democracy & Reforms adrindia.org
Z"≥∞‡ÖËº, ZOÑ≤ÅÃÑ· xÑ¶¨∂z\Ïì National Election Watch myneta.info
Ü«∞OQ∑ WO_çÜ∂« –ÉèÏ~°fÜ«∞ Ü«Ú=`« HÀãÖ SHõº"ÕkHõ Common Platform for Indian Youth youngindia. net.in
WO_çÜ∂« @∞QÔ ^Œ~ü –™ê=∂lHõ Pi÷Hõ "å~åÎ"åºMÏº<åÅ Ñ¨„uHõ Social News Commentary Paper indiatogether.org
*ÏQÀˆ~–Ç¨Ï~ü ã¨∞ÉÏã≤~üÊù L~îÀ=∞`ü...*ÏQÀˆ~ Jaagore Campaigns - Tata Tea jaagore.com
ã¨`~« ¯ü <åQÆiHõ ãÖÑ¶∞¨ @<£.„Ñ[¨ Å‰õΩ P~ü\S˜ `À ™êÜ«∞O Satark Nagarik Sanghatan - Delhi snsindia.org
ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü ã≤qÖò ™⁄Ãã\· ˜ – L#fl`«ã=¨ ∂[O HÀãÖ Centre For Civil Society ccsindia.org
Ô~·\ò@∞ W<ÀÊù–=∞Oz K«@ìO–PK«~°} HÀãÖ Right to Info - Good Law & Practice right2info.org
*’+πÑ~¨¶ ü WO_çÜ∂« –Ü«Ú=`« ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ }° Å HÀãÖ Joint Operation For Social Help josh4india.org
W<ÀÊù~Ô \· òû WO_çÜ∂« –*"å|∞ ^•s áêÅ# HÀãÖ For Transparent Governance inforightsindia.com
áêºH± WO_çÜ«∂–„Ñ¨*Ï™êfi=∞º áêÅ# HÀãÖ Public Affairs Centre [Bangaluru] pacindia.org
ã¨=∞~°<÷ £–ÃãO@~ü Ñ¶¨~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ã¨áÈ~üì Centre for Development Support samarthan.org
ZaZãπZãπZãπ Akhil Bharatiya Samaja Seva Samithi absss.org.in
„Ñ[¨ Å‰õΩ JkèHÍ~°O HÀãÖ Public Cause Research Foundation pcrf.in
W<ÀÊùKOÕè *ò WO_çÜ∂« –™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O Social Justice & Developmental Issues infochangeindia.org
Jaè=$kú ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· "å~°ÅÎ ∞–qâı+¡ }¨ Transperency International India transparencyindia.org
bQÆÖò ã¨sfiÃããπ WO_çÜ∂« –K«@Oì , <åºÜ«∞¿ã=Å∞ Law-Lawyers-Legal Resources legalservicesindia.com
Hõ#∞˚=∞~ü HÀi¤<Õ+¨<£ H“xûÖò - ã≤ã≤ã≤HÀ~ü Consumer Coordination Council-CORE ccccore.co.in
HÍºQ∑–Hõ#∞˚=∞~ü Ü«∂Hõ<Δ £ „Q∂Æ Ñπ–qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ Consumer Action Group cag.org.in
PsìSQˆ \ò–„Ñ[¨ Å q*Ï˝#O HÀãÖ =∞Ç¨^•fi~° ^Œ~≈° #O CGG on RTI rtigateway.org.in
L^ÀºQÆ "å~°ÅÎ HÀãÖ Employment News employmentnews.gov.in
™ê=∂lHõ ãÖã¨Å÷ <≥\ò=~ü¯ Social Watch India socialwatchindia.net

264
6. JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨Å÷ ∞–=∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ –[~°fle[O
WO@ˆ~fl+¨#Öò ÃÑ_¶ ~ˆ» +¨<£ PÑ¶π [~°fleãπì û IFJ : Int Fedaration of Journalists ifj.org
WO_çÜ∞« <£ [~°fleãπì û Ü«¸xÜ«∞<£–S.*ˇ.Ü«Ú Indian Journalists Union ijuindia.org
<Õ+#¨ Öò Ü«¸xÜ«∞<£ PÑ¶π [~°fleãπì û–Z<£.Ü«Ú.*ˇ National Union of Journalists nujindia.com
„ÃÑãπ H“xûÖò PÑ¶π WO_çÜ∂« Press Council of India presscouncil.nic.in
PO„^„Œè Ñ^¨ âÕ ò „ÃÑãπ JHÍ_»q∞ A.P. Press Academy pressacademy.ap.gov.in
ã≤ZOZãπ –ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü g∞_çÜ∂« ã¨_ì ãô π Centre For Media Studies cmsindia.org
W<£"ã≥ Qˆì≤ \˜"£ iáÈ~°~ì ûü Investigative Reporters & Editors ire.org
W*ˇã≤ : [~°fleãπì û =i¯OQ∑ Ñ¶~¨ ü [~°fleãπì û Journalists Working for Journalists ejc.net
ã≤Ñ≤aZÑ¶π:„Ñ¨Kå~° ™ê^èŒ<åÅ ¿ãfiK«ÛùHÀãÖ Campaign for Press & Freedom cpbf.org.uk
Hõ~Ñ° ¬¨<£ =∂x@~ü:Jqhu ÃÑ· "å~°ÅÎ ∞ Media Magic/Corruption News corruptionmonitor.com
*ÏfÜ«∞ <åºÜ«∞ Ñïâ’^è#Œ ã¨Å÷ O National Legal Research Desk nlrd.org
„Ñ_‘¶ O» W#Êù~ˆ ‡+¨<£ J_»fiHˆ \òû Freedom Information Advocates foiadvocates.net
HÍ=∞<£ "≥ÖòÎ Ç¨˙º=∞<£ ~Ô \· òû Wx+≤Ü∞Õ \˜"£ C H R I humanrightsinitiative.org
PiìHÖõ ò 19 - =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÃÑ· S~åã¨ Article -19. UN Human Rights Declaration article19.org
Ü«∂HÔ ûãπ Wx+≤Ü∞Õ \˜"-£ Ñ¨~åº=~°} <åºÜ«∞O Global Network Environmental Info accessinitiative.org
„ÑÜ≤ ∞« :áêiìã¿≤ Ñ@s sÃã~üÛ W<£ Pã≤Ü∂« SocietyforParticipatoryResearch pria.org
„Ñ*¨ Ï<≥\ò :<åºÜ«∞O, ["å|∞^•s`«#O HÀãÖ Peoples Resolve To Act For Justice prajanet.org
Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ,™êOã¨¯ $uHõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å <≥\ò=~ü¯ Int-NetworkEconomic SocialRights escr-net.org
ã≤qÖò e|sìãπ - áœ~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯Å QÆ∞iOz Civil Liberties civilliberty.about.com
qH˜Ñ_‘ Üç ∂« ã¨=∂Kå~°, q*Ï˝#ã¨~fi° ã¨fiO HÀãÖ To know all Information wikipedia.org
Ç¨˙º=∞<£ ~Ô \· òû "åKü Human Rights Watch hrw.org
^ÕâßÅ Jã¨Å∞ ~°OQÆ∞#∞ |Ç≤Ï~°OQÆÑ~ˆ¨ Û [~°fle[O Corruption of the Nations - Wikileaks wikileaks.org
Ñ≤ÜÚ« ã≤ZÖò.Ñ‘ÑÙ¨ Öòû Ü«¸xÜ«∞<£ PÑπ ã≤qÖò e|sìãπ Peoples Union of Civil Liberties pucl.org
ÉÏxã¨`fi« OÖËx „Ñ¨ÑO¨ K«OHÀãÖ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯Å HÀãÖ Ñ¨~åº=~°} Ñï~°H}Δõ HÀãÖ g∞_çÜ∂« ‰õΩ ãÖ|OkèOz# JOâßÅ∞
"åH±„Ñ¶.‘ P~üæ P"≥∞flã‘.ì P~üæ „w<£Ñã‘ .π P~üæ kÇ¨˙\ò.P~üæ
Jqhu ^ÕâßÅ QÆ∞iOz ã¨Ç¨ Ü«∞O, =∂~°∞ÊHÀãÖ JÉèºí ~°#÷ ãÖHˆ =Δ ∞ Ñ¨^HŒä ÍÅ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ
„\Ï<£ûÑ¨~Ô hû WO@ˆ~fl+¨#Öò.P~üæ KèOÕ *ò.P~üæ _»Ü∞« Öò.QÆ".£ W<£
„Ñ¨*Ï Ñ¶~≤ åº^Œ∞ÅHÀãÖ Hˆ O„^•xH˜ =∂~°∞`«∞#fl *Ïu. „Ñ¨QuÆ jÅ [~°fle[O PÖ’K«<å`«‡Hõ "ÕkHõ
Ñ≤láÈ~°Öì .ò QÆ".£ W<£ <Õ+<¨ P£ Ñ¶Kπ OÕè *ò.P~üæ >ˇ_.£ HÍ"£∞
265
U_»∞ =ãÖ`åÅ HõÅ 'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü—

2005Ö’ Ü«Ú<≥>· _ˇ £ „áÈ„ÔQã≤"£ JÅÜ≥∞<£û (Ü«ÚÑ≤Z) „Ñ¨É∞íè `«fiO „áê~°OaèOz#
|$Ç¨Ï`ü Ñ¨^HŒä Oõ 'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü—. „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ `åQÆ∞h~°∞, ™êQÆ∞h~°∞, q^Œ∞º`«∞,Î
QÆ$Ç¨Å∞, ~À_»∞,¡ >ˇeá¶È<£ =O\˜ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨^∞Œ áêÜ«∞Å HõÅÊ# HÀãÖ L^ÕtÌ Oz#
Ñ¨^äŒHõO Wk. ~å„+¨ì „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À D Ñ¨^äŒHÍxfl 2008–09= Pi÷Hõ
ãÖ=`«û~°OÖ’<Õ Ñ¨ÓiÎ KÕÜ«∂Å#∞‰õΩ<åfl PK«~°} ™ê^èŒºO KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. D
Ñ¨^HŒä Oõ Ö’x Ñ¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ HÍÅ Ñïq∞u qkèOK«∞‰õΩ<åfl QÆ`« Zxq∞^ÕàÖ¡◊ ’#∂
J#∞‰õΩ#fl ÅHΔÍºÅ#∞ ™êkèOK«ÖHË áõ ÈÜ«∂~°∞. J~Ú`Õ D ÅHΔÍºÅxflO\˜x =∂iÛ 2012
<å\˜HÖõ Ï¡ ™êkèOKåÅ#fl H˘`«Î ÅHΔÍºxfl ÃÑ@∞ìHÀQÍ Jn ™ê^èºŒ OHÍÖË^∞Œ .
'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü— HÍ~°º„Hõ=∂ÅHÀãÖ ^•^•Ñ¨Ù 1,74,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞
Y~°∞ÛÃÑ\ÏìÅx x~°~‚ ÚOK«∞HÀQÍ =∂iÛ 2009 <å\˜H˜ 1,14,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞
=∂„`«"∞Õ Y~°∞Û ÃÑ\Ïì~∞° . JO>Ë =¸_çO@ ~Ô O_˘O`«∞Å∞ =∂„`«"∞Õ Y~°∞ÛÃÑ@ìQì eÆ QÍ~°∞.
P `«~åfi`« 'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü— ~Ô O_À^Œâ◊ P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k.
a*ˇÑ≤ ™ê~°^äŒºOÖ’x '<Õ+¨#Öò _≥"≥∂„Hõ\ ˜H± JÅÜ≥∞<£û— (Zh¤U) „Ñ¨Éèí∞`«fiO
JkèHÍ~°OÖ’ LO_»QÍ P~°OaèOz# '„Ñ¨^•è # =∞O„u „QÍg∞}ü ã¨_H» ± Ü≥∂[#—#∞ D
Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ "ÕQ=Æ O`«O KÕÜ∂« Åx K«∂âß~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë 2005 <å\˜H˜ 50 "ÕÅ‰õΩ
ÃÑQ· Í Ñ¨ÖÅ¡ˇ ∞, QÆ∂_ÕÅ∞ ~À_»∞¤ ™œHõ~º° O ÖË‰Ωõ O_® =∞\ì̃ H˘@∞ì‰Ωõ áÈ~Ú L<åfl~Ú. 'ÉèÏ~°`ü
x~å‡}ü— „áê~°OaèOz# <åÅ∞ˆQà◊Ö¡ ’¡ WO^Œ∞Ö’ ã¨QÍxHõ<åfl `«‰Ωõ ¯= „QÍ=∂Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ
~À_»∞¤ "ÕÜ∞« QÆeQÍ~°∞. WHõ JÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ L#fl =∞\ì̃~À_»#¡ ∞ H˘xflO\˜x "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~z°
`å~°∞ ~À_»¡#∞ "ÕÜ«∞QÆeQÍ~°∞. "≥Ú`«ÎO g∞^Œ ^•^•Ñ¨Ù ÅHõΔ#fl~° H˜Ö’g∞@~°¡ ~À_»∞¤
"ÕÜ«∂Å#∞‰õΩ<åfl~°∞. 66,802 „QÍ=∂Å‰õΩ H˘`«ÎQÍ ~À_»∞¤ ™œHõ~°ºO HõÅ∞QÆ#∞O_»QÍ,
^•^•Ñ¨Ù 1 ÅHõΔ 94 "ÕÅ H˜Ö’g∞@~°¡ "Õ∞~° ~À_»#¡ ∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~åÛÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. WÑ¨Ê\˜
=~°‰Ωõ *ÏfÜ«∞ =∞Ç¨~°ÇÏ¨ ^•~°∞Å#∞ HõÅ∞Ñ¨ÙH˘x "≥Ú`«OÎ 3 ÅHõÅΔ 90 "ÕÅ H˜Ö’g∞@~°¡
~À_»#¡ ∞ "ÕÜ∞« QÆeQÍ~°∞. nO`À Ñ¨Å∞ ~å„ëêìÖ’¡ ÅHõΔ ºO H˘O`« <≥~"° iÕ Ok. P `«~åfi`«
H˘xfl ~å„ëêìÖ’¡ „QÍg∞}ü 'ã¨_H» ± Ü≥∂[#— ~Ô O_À ^Œâ#◊ ∞ P~°OaèOKå~°∞. áÈ`Õ, Wk H˘`«Î
„Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù áê`« Ñ¨^HŒä "õ ∞Õ QÆ#∞Hõ WÑ¨ÙÊ_»∞ D Ñ¨^HŒä ÍxH˜ 14,389 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞
Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O q+¨Ü∞« OÖ’ =∂„`«O '^•i„^Œº ~ˆ Y— (aÑ≤ZÖò)‰õΩ kQÆ∞=#
L#fl "åiH˜ 61 ÅHõÅΔ QÆ$Ç¨Å#∞ xi‡Oz ÅHΔÍºxfl JkèQqÆ ∞OKå~°∞. „QÍ=∞ ÑÖKå~ÚfÅ
^•fi~å H˘#™êQÆ∞`«∞#fl 'WOk~å P"åãπ Ü≥∂[#— (SZ"≥)· Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ D ÅHΔÍºxfl
™êkèOKå~°∞. „QÍ=∞ ÑÖKå~ÚfÅ ^•fi~å WÅ∞¡ ÖËx "åiH˜ „ÑüÜÕ∞\Ï 24 ÅHõÅΔ QÆ$Ç¨Å#∞
xi‡Oz WKÕÛO^Œ∞‰õΩ, 2014 <å\˜H˜ J^Œ#OQÍ 1.2 HÀ@¡ x"åã¨ QÆ$Ç¨Å x~å‡}Ïxfl
ÅHõΔ ºOQÍ ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl~°∞. WHõ, `åQÆ∞h\˜ q+¨Ü∞« OÖ’ 6 ÅHõÅΔ „QÍ=∂Å‰õΩ h~°OkOKÕ
Ñ¨^HŒä Íxfl ÅHõΔ ºOQÍ ÃÑ@∞ìHÀQÍ ^•^•Ñ¨Ù 5 ÅHõÅΔ „QÍ=∂Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ h~°OkOKå~°∞.
DÖ’QÍ JÑ¨Ê\˜Hˆ =∞Ozh\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å L#fl 2.2ÅHõÅΔ „QÍ=∂Ö’¡ h\˜ H˘~°`« U~°Ê_ç,
266
É’~°∞¡ Ãã`· O« Ñ¨xKÕÜ∞« HõáÈ=_»O`À u~ÀQÆ=∞# Ñïã≤u÷ U~°Ê_çOk. h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å L#fl
„QÍ=∂Ö’¡ Ãã·`«O â◊√kú KÕã≤# =∞Ozh\˜x JOkOKÕ ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å#∞ HõeÊOK«
ÖËHáõ ÈÜ«∂~°∞. nO`À „Ñ¨[Å∞ JO@∞ "åº^è∞Œ Å ÉèÏs# Ñ¨_ç ~ÀQÆ„QÆã∞¨ Å÷ Ü«∂º~°∞. 6 ÅHõÅΔ
„QÍ=∂Ö’¡x 2 ÅHõÅΔ ‰õΩÃÑQ· Í „QÍ=∂Ö’¡ x*ÏxH˜ hà◊√,¡ â◊√kÌ KÕÜ∞« _®xH˜ gÅ∞ÖËx q^èOŒ QÍ
L<åfl~Ú. P h\˜Ö’ PÔ~ûxH±, á¶È~Ô¡ _· ,£ S~°<,£ <≥„· >Ë\ò HΔÍ~åÅ∞ L<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’
<≥„· >Ë\òÅ`À ‰õÄ_ç# h~°O>Ë =∞#O ÑÖ@ á⁄ÖÏÖ’¡ "Õ¿ã #„`«[x Z~°∞=ÙÅ`À HõÅ∞+≤`"« ∞≥ #ÿ
hˆ~. WHõ q∞ye#q ã¨ÇÏ¨ [OQÍ PÜ«∂ <ÕÅÖ’¡ LO_Õq. "å\˜x `˘ÅyOz P h\˜x
â◊√kÌ KÕÜ∞« _»O ‰õΩ^Œ~x° Ñ¨x. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞# ~å„+ì̈OÖ’x #Å¡Q˘O_»Ö’ f„="≥∞#ÿ
á¶È~Ô¡ _· £ ã¨=∞ã¨º#∞ K«∂ã¨∞<Î åflO. W`«~° „áêO`åÅ #∞Oz WHõ¯_çH˜ =∞Oz h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å
`«ÑÊ¨ nxH˜ =∞~À Ñïëê¯~°O ÖË^∞Œ . WÖÏO\˜ á¶È~Ô¡ _· £ ÖÏO\˜ ã¨=∞ã¨º`À L#fl „QÍ=∂Å∞
QÆÒ« Ö’ 29,000 ‰õΩ ÃÑQ· Í LO_»QÍ, WÑ¨ÙÊ_»∞ g\˜ ãÖYº 12,000‰õΩ `«yOæ k. J\Ï¡Qˆ
2000 PÔ~ûxH± ÉÏkè`« „QÍ=∂Å∞ L<åfl~Ú. =∂~üÛ 2012 <å\˜H˜ JO^ŒiH© ~°H`Δ˜ «
=∞Ozh\˜x JOkOKåÅ#fl ÅHΔÍºxfl ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl~°∞ HÍx, Jk <≥~"° ~Õ Ö° ^Ë ∞Œ . `å*ÏQÍ
H˘`«Î (a*ˇÑ)≤ „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞"≥∂ =KÕÛ =¸_ÕàÖ¡◊ ’ JO^ŒiH© =∞Ozh\˜x JOkOKåÅ#fl
ÅHΔÍºxfl ÃÑ@∞ì‰Ωõ Ok.
JxflO\˜Ö’H˜ `˘e <åÅ∞ˆQà◊Ö¡ ’ 'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü— HÕ^Œ qÑ¶Å¨ "≥∞#ÿ Ñ¨^HŒä Oõ '~år"£
QÍOnè „QÍg∞}ü q^Œ∞ºnHõ~}° ü Ü≥∂[#—. 4,70,000 „QÍ=∂Å#∞ q^Œ∞ºnHõiOKåÅ#fl
ÅHõΔ ºO ÃÑ@∞ìHÀQÍ, Z„Ñ≤Öò 2011 <å\˜H˜ ^•^•Ñ¨Ù 2.5 ÅHõÅΔ „QÍ=∂Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ
Ñ¨ÓiÎQÍ q^Œ∞º`ü#∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞QÆeQÍ~°∞. Öˇ·#∞¡ "Õã≤# KÀ@¡ Wà◊¡‰õΩ HõÔ~O@∞
W=fiÖËHáõ È=_»O, Lz`«OQÍ W"åfieû# x~°∞¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏÅ "åiH˜ W=fiÖËHáõ È=_»O
=O\˜ Ö’áêÅ∞ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~Ú. 2.34 HÀ@¡ x~°∞¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ Lz`«OQÍ
Hõ~Ô O@∞ W™êÎ=∞x K≥ÑÊ≤ U„Ñ≤Öò 2012 =~°‰Ωõ 1.96 HÀ@¡ x~°∞¿Ñ^ŒÅ‰õΩ =∂„`«"∞Õ
WKåÛ~°∞. `˘e ^Œâ◊ ÅHΔÍºxfl ™êkèOK«ÖHË áõ È=_»O`À 2012 <å\˜H˜ Jxfl „QÍ=∂Å#∞
q^Œ∞ºnHõiOKåÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. HÍx, PK«~°}™ê^èŒºO KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. WHõ, „Ñü
„QÍ=∂xH˜ HõhãÖ XHõ >ˇeá¶È<£ J~Ú<å LO_®Å#fl ÅHõΔ ºO <≥~°"Õ~°ÖË^Œ∞. áÈ`Õ,
WO@Ô~fl\ò LÑ¨Ü≥∂QÍÅ∞ qã¨∞Î $`«OQÍ LO_»@O`À „QÍ=∂Å‰õΩ Ãã·`«O „ÉÏ_£ÉÏºO_£
WO@Ô~fl\ò ¿ã=Å#∞ JOkOKåÅx ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ 2,47,864 „QÍ=∂Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ
JOkOKå~°∞. H˘`«Î (a*ˇÑ)≤ „Ñ¨É∞íè `«fiO D U_®kÖ’ 50"ÕÅ „QÍ=∂Å‰õΩ, =KÕÛ U_®kÖ’
XHõ ÅHõΔ „QÍ=∂Å‰õΩ „ÉÏ_£ ÉÏºO_£#∞ JOkOKåÅ#∞‰õΩO@∞#flk. =∞# ~å„+Öì Ö’ ^•^•Ñ¨Ù
22 "ÕÅ „QÍ=∂Å‰õΩ WO@Ô~fl\ò JOkOKåÅ#∞HÀQÍ, 2012 z=i <å\˜H˜ ^•^•Ñ¨Ù 13
"ÕÅ „QÍ=∂Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ D ã¨^∞Œ áêÜ«∂xfl JOkOKå~°∞. J~Ú`Õ, QÆ`« ~Ô O_ÕàÖ¡◊ ’
^ÕâO◊ Ö’x Jxfl „QÍ=∂Å‰õΩ WO@Ô~fl\ò „ÉÏ_£ÉÏºO_£ ™œHõ~åºxfl HõeÊOKåÅx J#∞H˘<åfl
PK«~}° ™ê^èºŒ O KÕÜ∞« ÖËHáõ ÈÜ«∂~°∞. Uk U"≥∞<ÿ å, Jxfl Ñ¨^HŒä ÍÅ J=∞Å∞ ãïQÍæ, ã¨=ºOQÍ
[~°QHÆ áõ È=_»O`À 'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü— HõÅ HõÅQÍ<Õ q∞yeáÈ~ÚOk. <åÅ∞ˆQà◊¡ 'ÉèÏ~°`ü
x~å‡}ü—#∞ U_Õà‰¡◊ Ωõ á⁄_çyOz<å, =∂iÛ 2012 <å\˜H© HõÅ x[O HÍÖË^∞Œ . ^•O`À,
HõÅÅ∞ x[O KÕÜ∞« x HÍO„ÔQãπ#∞ „Ñ¨[eÑ¨ÙÊ_»∞ q„âßOu fã¨∞H˘=∞‡x nqOKå~°∞. n

267
=∞Ç¨`å‡QÍOnè *ÏfÜ«∞ „QÍg∞} Láêkè Ç¨g∞ Ñ¨^HŒä Oõ („<≥QÍ)
NREGA - National & Rural Employment Guarantee Act
„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’x ¿Ñ^Œ„Ñ¨[Å‰õΩ HõzÛù`«OQÍ Láêkè
HõeÊOKÕ ÅHõΔ ºO`À „áê~°OaèOz# Ñ¨^äŒ HõO Wk. WO^Œ∞HÀãÖ
fã¨∞H˘zÛ# K«@"ì ∞Õ '„<≥QÍ— K«@Oì . 2006 Ö’ J`«ºO`« „Ñüëêì
`«‡HõOQÍ P~°OaèOz# D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ "≥#∞Hõ|_ç# lÖÏ¡ÅÖ’x
‰õÄbÅ‰õΩ ãÖ=`«û~°OÖ’ HõhãÖ 100 ~ÀAÅ Ñ¨xx HõeÊOKåÅ#fl Pâ◊Ü∞« O ÃÑ@∞ì
‰õΩ<åfl~°∞. P~°OÉèOí Ö’ "≥#∞Hõ|_ç# 200 lÖÏ¡ÅHˆ Ñïq∞`«"∞≥ <ÿ å 2008 #∞Oz Jxfl
lÖÏ¡Å‰õΩ D Ñ¨^HŒä Íxfl qãÎ̈iOKå~°∞.
„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’x ¿Ñ^ŒÅ∞ `«=∞‰õΩ Ñ¨x HÍ"åÅO@∂ ¿Ñ~°∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ
"åiH˜, U_®kÖ’ 100 ~ÀAÅ∞, Hõhã¨ "Õ`#« OÃÑ#· Ñ¨xx HõeÊ™êÎ~∞° . „QÍ=∂ÅÖ’
H˘`«QÎ Í h\˜ ãÖ~°H} Δõ , Hõ~∞° =Ù x"å~°} Ñ¨#∞Å∞, "≥ÚHõ¯Å∞ <å@_»O, Éè∂í Jaè=$kú,
=~°^Œ h\˜H˜ J_»∞¤Hõ@ì "ÕÜ«∞_»O, ~À_»∞¤ "ÕÜ«∞_»O, `å*ÏQÍ =º=™êÜ«∞ ãÖ|Okè`«
Ñ¨#∞Å#∞ D HÍ~°º„Hõ=∞O HÕ^Œ KÕÑ_¨ ∞» `«∞<åfl~°∞. HÍi‡‰õΩ_»∞ `«# ¿Ñ~°∞#∞ #"≥∂^Œ∞
KÕã∞¨ ‰õΩ#fl 15 ~ÀAÅÖ’QÍ Ñ¨xx K«∂Ñ≤OKåeû LO@∞Ok. WO^Œ∞HÀãÖ 'Ñ¨xÑ¨„`«O—
(*ÏÉò HÍ~ü)¤ #∞ *Ïs KÕ™êÎ~∞° . Ñ¨x HõeÊOK«ÖHË áõ È`Õ x~°∞^ÀºQÆÉ$íè ux W"åfieû LO@∞Ok.
"Õ`<« åÅ K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ ÉÏºOH±, áÈ™êìÑã‘¶ π ^•fi~å KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. D Ñ¨^HŒä Oõ J=∞Å∞ HÀãÖ
Hõ$+≤ KÕã∞¨ #Î fl"åiH˜ „Ñ¨É∞íè `«fiO '~À*òQÍ~ü *ÏQÆ~∂° H± Ñ¨Ù~°™ê¯~ü— ¿Ñi@ J"å~°∞Å¤ #∞ Ãã`· O«
„Ñ¨H\õ O˜ zOk. „Ñ¨[ÖË D Ñ¨^HŒä Oõ ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ∞`«∞#fln ÖËxn ÑïjeOKÕO^Œ∞‰õΩ
'™ê=∂lHõ =∞kOÑ¨Ù— (™È+¨Öò P_ç\ò) #‰õΩ Ãã`· O« J=HÍâ◊O HõeÊOKå~°∞.
D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ WÑ¨Ê\˜Hˆ 2,48,383 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ ÃÑQ· Í Y~°∞Û ÃÑ\Ïì~∞° .
áÈ`Õ, 2002 Ö’ P~°OaèOz# 'ãÖÑ¨Ó~°‚ ã¨fi~À*òQÍ~ü Ü≥∂[#—#∞ D Ñ¨^HŒä Oõ Ö’ q∞o`«O
KÕã"≤ âÕ ß~°∞.
WHõ, D Ñ¨^HŒä Oõ J=∞Å∞ ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ XˆHÖÏ ÖË^∞Œ . H˘xfl ~å„ëêìÅÖ’ D Ñ¨^HŒä Oõ
#`«Î#_»HõQÍ #_»∞ã¨∞ÎO_»QÍ, 100 ~ÀAÅ Ñ¨xx HõeÊOK«_»OÖ’ ~å„+¨ì „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞
qÑ¶Å¨ =∞=Ù`«∞<åfl~Ú. ^ÕâO◊ Ö’ ã¨Q@ Æ ∞# 46 ~ÀAÅ Ñ¨xx =∂„`«"∞Õ HõeÊOKå~°x „H˜Ò«
™êi (2013-14) [iÑ≤# JOK«<åÖ’ `ÕeOk. Jn ¿Ñ~°∞¡ #"≥∂^Œ∞ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl ã¨QOÆ
=∞OkH˜ =∂„`«"∞Õ .
Jxfl Ñ¨^HŒä ÍÅ Hõ<åfl J`«ºkèHõ x^è∞Œ Å∞ JO^Œ∞H˘O@∞#fl D Ñ¨^HŒä Oõ Ö’ Jqhu
‰õÄ_® `å~å™ê÷~ÚÖ’ LOk. Ñ¨^HŒä Oõ P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ Ñ¨Ê\˜ #∞Oz WÑ¨Ê\˜ ^•HÍ "ÕÖÏk
Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ =KåÛÜ«∞O>Ë, H˘O^Œ~∞° Ç¨Ï`«º‰õΩ QÆ∞~°Ü∂« º~°O>Ë Jqhu U ™ê÷~ÚÖ’ LO^À
J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ `«‰Ωõ ¯=QÍ [iy# Jqhu HÍ~°}OQÍ XHõ¯ =∞#
~å„+Öì Ö’<Õ 500 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩÃÑQ· Í ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO [iyO^Œx JOK«<å "Õâß~°∞!
268
x^èŒ∞Å ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO [~°∞QÆ∞`«∞#flO^Œ∞# Ñ¶≤~åº^Œ∞Å ÑïjÅ#‰õΩ lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’
'FO|_£û=∂<£— =º=ã¨#÷ ∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∂« eû LOk. Ñ¨^HŒä Oõ J=∞Å∞Ö’ Ñ¨Å∞ Ö’áêÅ#∞
„Ñ¨É∞íè `«fiO QÆ∞iÎOzOk. Ñ¨xHõeÊOK«_O» #∞Oz _»|∞ƒÅ∞ K≥eO¡ K«_O» =~°‰Ωõ "≥Ú`«OÎ Ñ¨k
™ê÷~ÚÅÖ’ JqhuH˜ P™ê¯~°O LO_»QÍ, Hˆ =ÅO <åÅ∞QÆ∞ ™ê÷~ÚÅÖ’ =∂„`«"∞Õ Jqhux
`˘ÅyOKÕO^Œ∞‰õΩ =∂~åæÅ∞ L<åfl~Ú. =ÚYºOQÍ D Ñ¨^HŒä Íxfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞#fl
"åiH˜ nx QÆ∞iOz# ãïÜ≥∞ÿ # J=QÍÇ¨Ï<ÕÖ^Ë ∞Œ . WHõ, Jqhu x~À^è•xH˜, K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞
ã¨„Hõ=∞OQÍ [iˆQO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ H˘O`«HÍÅO „H˜`«O 'Z\˜ZO— ÖÏO\˜ q∞+≤<£#∞
~å[™ê÷<Ö£ ’x aèÖÏfi~å lÖÏ¡Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. nx Ñ¨x`«#O Z\Ï¡ LO@∞O^À, P
Ñ¶e¨ `åxfl |\˜ì g\˜x ^ÕâO◊ Ö’x W`«~° „áêO`åÅÖ’ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ_»`å~°∞.
'„<≥Q∑û— Ñ¶e¨ `åÅÃÑ· J#∞=∂<åÅ∞ ÖËHáõ ÈÖË^∞Œ . WO`«‰Ωõ D Ñ¨^HŒä Oõ =Å¡ ^ÕâO◊ Ö’
x["≥∞#ÿ ãÖÑ¨^#Œ ∞ ã¨$+≤Oì K«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl=∂ J#flk „Ñ¨âfl◊ . JO^Œ∞‰õΩ _èbç H¡ ˜ K≥Ok#
Pi÷Hõ zO`«<å "Õ`ÅÎ« ãÖã¨÷ 'Z<£.ã≤.Z.W.P~ü.(NCAER)' D Ñ¨^HŒä Oõ J=∞Å∞ f~°∞#∞
ÑïjeOz Ñ¶e¨ `åÅ∞ JO`« ãÖ`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ ÖË=x `ÕeÛOk. Ñ¨^HŒä Íxfl =º=™ê÷Q`Æ O«
KÕÜ«∂Åx ã¨∂zOzOk. J~Ú`Õ, '„<≥Q∑û— Ñ¨^äŒHÍxH˜ 'SHõº~å[º ã¨q∞u— „Ñ¨â◊Oâ◊Å∞
‰õÄ_® ÅaèOKå~Ú. ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ Åaú KÕ‰Äõ ~ˆ Û WÖÏO\˜ Ñ¨^HŒä ÍÅ#∞ W`«~° ^ÕâßÅ∞ J=∞Å∞
KÕÜ∂« Åx HÀiOk. J~Ú`Õ WÖÏO\˜ Ñ¨^HŒä ÍÅ#∞ J=∞Å∞ Ñ¨~ˆ Û q+¨Ü∞« OÖ’ =∞iO`«QÍ
áê~°^~Œ ≈° Hõ`« LO_®Åx ã¨∂zOzOk.
'„<≥Q∑û— K«@ìO ~å=_®xH˜ Hõ$+≤ KÕã≤# "åiÖ’ XHõÔ~·#
„Ñ¨=ÚY Éˇe˚Ü«∞O PiúHõ âß„ã¨Î"Õ`«Î, „Ñ¨ã¨∞Î`« ÉèÏ~°fÜ«∞
áœ~°∞_»∞ J~Ú# r<£ „n*ò ã¨fiÜ«∞OQÍ ZuÎ K«∂Ñ≤#
Ö’áêÅ∞:
1. x~°∞^ÀºQÆÉèí$u : *ÏÉò HÍ~ü¤ HÀãÖ ^Œ~°MÏã¨∞Î KÕã¨∞‰õΩ#fl
15 ~ÀAÖ’¡ XHõ"Õà◊ HÍ~°∞¤ *Ïs KÕÜ«∞#@¡~Ú`Õ x~°∞^ÀºQÆ
Éèí$ux K≥e¡OKåe. JO^Œ∞Hõx ^Œ~°MÏã¨∞Î<Õ u~°ã¨¯iã¨∞Î<åfl~°∞.
^Œ~°MÏã¨∞Î fã¨∞‰õΩ<åfl ~°ã‘^Œ∞ W=fi~°∞. ~°ã‘^Œ∞ ÖË#Ñ¨ÙÊ_»∞
Ñ¨xHÀãÖ J_çy#@∞¡ ™êHõΔ ºO LO_»^Œ∞. ^•O`À x~°∞^ÀºQÆ
Éèí$u HÀ~°ÖË~°∞.
2. JkèHÍ~°∞Å ÉÏ^èŒº`å ~åÇ≤Ï`«ºO : D K«@ìO HÕ^Œ ÉÏ^èŒº`«Å∞ <≥~°"Õ~°Ûx JkèHÍ~°∞Å‰õΩ
ÃãHõ¬<£ 25 HÕ^Œ 1000 ~°∂áêÜ«∞Å ^•HÍ [i=∂<å qkèOK«=K«∞Û. HÍx JÖÏO\˜q
ZHõ¯_À `«Ñ¨Ê [~°QÆÖË^Œ∞. ^•O`À JkèHÍ~°∞Å∞ W+ì̈O =zÛ#@∞¡ „Ñ¨=iÎã¨∞Î<åfl~°∞.
3. K≥e¡OÑ¨ÙÖ’ *ÏáêºxH˜ ÑïÇ¨~°O : Ñ¨xKÕã#≤ "åiH˜ 15 ~ÀAÅÖ’QÍ "Õ`#« O W"åfie.
W=fiHõáÈ`Õ #+ì̈ÑïÇ¨~åxfl K≥e¡OKåeû LO@∞Ok. (ÃãHõ¬<£ 30 Ã+_»∂ºÅ∞ 2 „Ñ¨HÍ~°O)
Wk Ãã·`«O J™ê^èŒº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞OQÍ =∂iáÈ~ÚOk.
269
'„<≥Q∑û— – Hõhã¨ "Õ`<« åÅ∞ : '„<≥Q∑û— Ñ¨^HŒä Oõ J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# H˘`«ÖÎ ’ JO>Ë 2006Ö’
D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ ~ÀA ‰õÄb 60 ~°∂áêÜ«∞Å∞QÍ LO_Õk. XHõ"àÕ ◊ PÜ«∂ ~å„ëêìÅÖ’
Hõhã¨ "Õ`#« O WO`«H<õ åfl `«‰Ωõ ¯=QÍ L<åfl W^Õ "Õ`<« åxfl K≥e™¡ êÎ=∞<åfl~°∞. JO>Ë XHõ
~å„+ì̈OÖ’ Hõhã¨ "Õ`#« O 60 ~°∂áêÜ«∞Å Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯=QÍ LO>Ë, '„<≥Q∑û— Ñ¨^äŒHõO HÕ^Œ
HÍi‡‰õΩ_çH˜ HõhãÖ 60 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eO¡ KÕ"å~°∞. D Ñ¨^HŒä Oõ P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ H˘`«ÖÎ ’ 6
~å„ëêìÖ’¡ Hõhã¨ "Õ`#« O 60 ~°∂áêÜ«∞ÅHõ<åfl `«‰Ωõ ¯=QÍ LO_Õk. QÆ∞[~å`üÖ’ P<å_»∞
Hõhã¨ "Õ`#« O Hˆ =ÅO 50 ~°∂áêÜ«∞Å∞ =∂„`«"∞Õ ! Hˆ ~°àÖ◊ ’ 125 ~°∂áêÜ«∞Å∞. '„<≥Q∑û—
HÍ~°}OQÍ Jxfl ~å„ëêìÅÖ’#∂ Hõhã¨"`Õ <« åÅ∞ ÃÑ~°Q_Æ O» P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. x*ÏxH˜, PÜ«∂
~å„ëêìÅÖ’ JÑ¨Ê\˜H˜ J=∞Ö’¡ L#fl Hõhã¨ "Õ`<« åÅ#∞ Ãã`· O« PÜ«∂ ~å„ëêìÅ∞ J=∞Å∞
ÑïÛ# ^•YÖÏÅ∞ ÖË=Ù. HÍx, '„<≥Q∑û— Ñ¨Ù}º=∂ Jx Ñ¨Å∞ ~å„ëêìÅ∞ Hõhã¨ "Õ`#« O
J=∞Å∞ÃÑ· ^Œ$+≤ì ÃÑ\˜,ì ^•xfl ÃÑOKÕ kâ◊QÍ PÖ’K«#Å∞ KÕÜ∞« _»O P~°OaèOKå~Ú. 2010
<å\˜H˜ Xi™êû, Dâß#º ~å„ëêìÅ∞ q∞#Ç¨ ^Õâ◊OÖ’ ZHõ¯_® Hõhã¨ "Õ`«#O 100
~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ `«‰Ωõ ¯= ÖË‰Ωõ O_® LOk. 2005Ö’ L`«~Î „° Ñ¨^âÕ òÖ’x =ÚÖÏÜ«∞Oã≤OQ∑
Ü«∂^Œ"£ ~å[ºOÖ’ Hõhã¨ "Õ`#« O Hˆ =ÅO 58 ~°∂áêÜ«∞ÖË LO_Õk. ^•xfl XHõ¯ ~°∂áê~Ú
‰õÄ_® ÃÑOK«Ö^Ë ∞Œ . P `«~åfi`« 2007Ö’ =∂Ü«∂=u ~å[ºO =zÛ# `«~åfi`« JHõ¯_»
Hõhã¨ "Õ`<« åxfl 100 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ ÃÑOKå~°∞. P `«~åfi`« ~å[™ê÷<,£ cÇ¨~ü, =∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ ò
J^Õ ^•iÖ’ #_çKå~Ú.
2009Ö’ Hˆ O„^ŒŒ „Ñ¨É∞íè `«fiO '„<≥Q∑û— HÕ^Œ HõhãÖ 100 ~ÀAÅ Ñ¨xx HõeÊã¨∂,Î
Hõhã¨ "Õ`#« OQÍ 100 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eO¡ KåÅx x~°~‚ ÚOzOk. ZHõ¯_≥<· å ~å„ëêìÅÖ’
Hõhã¨ "Õ`#« O 100 ~°∂áêÜ«∞ÅÖ’Ñ¨Ù L<åfl ã¨~ˆ ^•xfl Ñ¨\ Oì˜ K«∞HÀ~å^Œx x~°~‚ ÚOzOk.
XHõ "Õà◊ 100 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ ÃÑ|· _ç Hõhã¨"`Õ #« O ZHõ¯_≥<· å LO>Ë =∂„`«O P ~å„+ì̈"∞Õ
P JkèHõ "Õ`<« åxfl Éèií OKåÅ#fl +¨~`° ∞« #∞ ‰õÄ_® qkèOzOk. ^•O`À 100 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ
q∞Oz# Hõhã¨ "Õ`#« O L#fl ~å„ëêìÖ’¡ JÅ[_ç "≥Ú^ŒÖO·ˇ k. JÑ¨Ê\˜H˜ 7 ~å„ëêìÖ’¡ L#fl
Hõhã¨ "Õ`#« O Hõ<åfl '„<≥Q∑û— Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ `«‰Ωõ ¯= "Õ`<« åxfl K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’
PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ~åRO XHõ\ .˜ PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ òÖ’ Hõhã¨ "Õ`#« O 125 ~°∂áêÜ«∞Å∞ LO_»QÍ,
'„<≥Q∑û— HÕ^Œ 100 ~°∂áêÜ«∞Å#∞ K≥eã¡ ∂¨ Î =KåÛ~°∞. J~Ú`Õ '„<≥Q∑û— HÕ^Œ Ãã`· O« Hõhã¨
"Õ`#« O W"åfieûO^Õ#O@∂ ÃÇÏ· HÀ~°∞ì `«Å∞Ñ¨ÙÅ∞ `«\Ïì~∞° . ^•O`À PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò 121
~°∂áêÜ«∞Å#∞ K≥eO¡ zOk. JO`ÕHÍ^Œ∞ 125 ~ÀAÅ Ñ¨xx HõeÊOKåÅx x~°~‚ ÚOzOk.
Wk P `«~åfi`« 137 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ =∞m¡ P `«~åfi`« 149 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ ÃÑiy „Ñ¨ã∞¨ `Î O«
169 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ KÕiOk. áÈ`Õ, '„<≥Q∑û— HÕ^Œ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ x~°~‚ ÚOz# 100
~°∂áêÜ«∞Å "Õ`<« åxfl QÆ`« U_®kÖ’ ã¨=iOKå~°∞. „^Œ"ÀºÅƒ}ÏxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ D
"Õ`<« åÅ#∞ ã¨=iOK«_O» `À Jxfl ~å„ëêìÅÖ’#∂ D "Õ`<« åÅ∞ =∂iáÈÜ«∂~Ú. *ÏfÜ«∞
™ê÷~ÚÖ’ ã¨Q@ Æ ∞# XHÀ¯ ‰õÄbH˜ 2013Ö’ 133 ~°∂áêÜ«∞Å#∞ K≥eO¡ Kå~°∞. n

270
*ÏfÜ«∞ „QÍg∞} r=<Àáêkè Ñ¨^HŒä Oõ - 'PrqHõ—
(National Rural Livelihood Mission -NRLM)
J`«ºO`« „Ñ¨ * Ï^è Œ ~ ° } á⁄Ok# Ñ¨ ^ ä Œ H õ O QÍ '„<≥ Q ∑ û —
H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ^Œâ◊Ö’ Ü«¸Ñ≤Z „Ñ¨Éèí∞`«fiO '*ÏfÜ«∞ „QÍg∞} r=<Àáêkè Ñ¨^äŒHõO—
P~°OaèOzOk. ¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å# HÀãÖ L^ÕtÌ Oz# =∞~À „Ñüëêª`‡« Hõ Ñ¨^HŒä Oõ Wk.
'„<≥QÍ— `«~åfi`« D Ñ¨^HŒä ÍxˆH „Ñ¨É∞íè `«fiO J`«ºO`« „áê^è•#º`« WzÛOk. x*ÏxH˜ QÆÒ« Ö’
D Ñ¨^HŒä Oõ 'ã¨fi~°[‚ Ü«∞Ou „QÍ"£∞ ã¨fi~À*òQÍ~ü Ü≥∂[#— (SGSY) ¿Ñ~°∞`À LO_Õk.
„Ñ¨ÑO¨ K«ÉÏºOH± D H˘`«Î Ñ¨^HŒä ÍxH˜ 5000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å x^è∞Œ Å#∞ ã¨=∞‰õÄ~°Û#∞#flk.
'„<≥QÍ— Ö’ ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ 'Ñ¨xÇ¨Ï‰õΩ¯— „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ ^≥`· ,Õ D Ñ¨^HŒä Oõ „QÍ=∂ÅÖ’x ã¨fiÜ«∞O
ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^•Å∞ `«=∞O`« `å=ÚQÍ ã¨fiÜ«∞OLáêkèx HõeÊOK«∞HÀ=_®xH˜ L^ÕtÌ Oz#k.
D 'PrqHõ— Ñ¨^HŒä Íxfl 3 E<£2011# ~å*™ê÷<Ö£ ’x yi[# lÖÏ¡ J~Ú# ÉÏ<£û"å~åÖ’
„áê~°OaèOKå~°∞. `˘e^ŒâÖ◊ ’ 150 lÖÏ¡ÅHˆ Ñïq∞`«OHÍQÍ D U_®kÖ’ q∞ye#
lÖÏ¡ÅxflO\˜H˜ qãïÎ OKå~°∞. nxHÀãÖ 'ã≤¯Öò _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<—£ #∞ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ QÆÅ 50 ÅHõÅΔ ‰õΩ ÃÑQ· Í ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ ã¨∞ÅÉèOí QÍ
H˘xfl lÖÏ¡ÅÖ’ 4% =_ôH¤ ,˜ q∞ye#KÀ@¡ 7% =_ôH¤ ˜ ~°∞}ÏÅ#∞ JOkOK«_O» `À áê@∞QÍ,
‰õΩ\©~° Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ#¨ HÀãÖ, KÕu =$`«∞ÅÎ Jaè=$kúH,˜ „QÍ=∞OÖ’ áœ~°ã~¨ Ñ° ~¨¶ å
x~°fiÇ¨Ï}HÀãÖ D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ J=HÍâßÅ#∞ HõeÊOKå~°∞. H˘xfl KÀ@¡ áœ~° ã¨~Ñ° ~¨¶ å#∞
ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ JÑ¨ÊyOK«_O» =Å¡ QÆ`« ~Ô O_ÕàÖ¡◊ ’ 5 #∞Oz 10 âß`«O
=~°‰Ωõ J„Hõ=∂Å#∞ JiHõ@Qì eÆ QÍ~°∞. ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ Jq x~°fiÇ≤ÏOKÕ
Ñ¨#∞Å‰õΩQÍ#∞ 20 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å #∞Oz 2.5 ÅHõΔÅ~°∂áêÜ«∞Å ^•HÍ ãäû_ôx
W™êÎ~∞° . D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ Hˆ \Ï~ÚOKÕ x^è∞Œ Ö’¡ 15% Ü«Ú=`«‰Ωõ tHõ} Δ , ã¨fiÜ«∞O
Láêkè HõÅÊ#`À áê@∞QÍ, „ÃÑ"· @ Õ ∞ ãÖã¨Ö÷ ’¡ L^ÀºQÍÅ∞ WÑ≤ÊOKÕO^Œ∞‰õΩ Hˆ \Ï~Ú™êÎ~∞° .
D „QÍg∞} r=<Àáêkè Ñ¨^HŒä Oõ ~Ô O_»∞ ^ŒâÖ◊ ’¡ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. `˘e ^ŒâÖ◊ ’
10–15 =∞Ok`À U~°Ê_Õ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^•Å∞ á⁄^Œ∞Ñ¨Ù HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕÑ\¨ ,ì˜
P ™⁄=Ú‡#∞ `«=∞ ã¨É∞íè ºÅˆH ~°∞}O HÕ^Œ W=fi_»O, „Ñ¨É∞íè `«fi ~°∞}ÏÅ#∞ á⁄O^Œ_O» ,
W`«~° HÍ~°º„Hõ=∂Å =Å¡ Åaúá⁄O^Œ_O» , ÉÏºO‰õΩÅ#∞Oz ~°∞}Ïxfl á⁄O^Œ_O» , K≥eO¡ K«_O»
=O\˜ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~Ú. WÖÏO\˜ 20 |$O^•Å∞ Hõeã≤ „QÍ=∞ãÖã¨Q÷ Í
U~°Ê_»`å~Ú. WÖÏO\˜ 3 "ÕÅ „QÍ=∂Å∞ Hõeã≤ =∞O_»Å ã¨=∂YºQÍ U~°Ê_»`å~Ú. WHõ
~Ô O_À ^ŒâÖ◊ ’, ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^•ÅÖ’x "å~°∞ ã¨fiÜ«∞O Láêkè Ñ¨#∞Å#∞ KÕÑ>¨ ìË
|$O^•Å∞QÍ U~°Ê_»`å~Ú. JÖÏO\˜ 10–15 |$O^•Å∞ Hõeã≤ XHõ ã¨=∂YºQÍ U~°Ê_ç
ÉÏºO‰õΩÅ #∞Oz ~°∞}ÏÅ#∞ á⁄O^Œ_O» `À áê@∞QÍ, x~°fiÇ¨Ï}, ÑÖÑ≤}© "≥∞à◊‰Ωõ =Å#∞
<Õ~∞° Û‰õΩ<ÕÖÏ KÕ™êÎ~Ú. „QÍg∞} r=<Àáêkè Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ „Ñ¨*Ï ÑÖÑ≤}© =º=ã¨,÷ „QÍg∞}
QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O, h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å, ~À_»¡ x~å‡}O =O\˜ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ Ãã`· O« "≥∞~°∞QÆ∞
Ñ¨~Û° =K«Ûx „Ñ¨É∞íè `«fiO Ü≥∂zã¨∞#Î flk. „Ñ¨É∞íè `«fi J[=∂~Ú+‘ JO`«QÍ ÖËx „áêO`åÖ’¡
D |$O^•Å ã¨Ç¨ Ü«∂xfl fã¨∞HÀ=_»O ^•fi~å Ñ¨^HŒä ÍÅ#∞ =∞iO`« ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ
J=∞Å∞ KÕÜ∞« QÆÅ=∞#flk „Ñ¨É∞íè `«fi PÖ’K«#. H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO D Ñ¨^HŒä ÍxH˜ 100 HÀ@¡#∞
ˆH\Ï~Úã¨∂Î, „QÍg∞} B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎÅ#∞ Ãã·`«O `«Ü«∂~°∞KÕÜ«∂Åx
ãÖHõeÊOzOk. n

271
~å„+‘Ü
ì ∞« ™êfiã¨º÷ c=∂ Ü≥∂[# (RSBY)
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ L`«=Î ∞"≥∞#ÿ c=∂ Ñ¨^HŒä Oõ QÍ „Ñ¨ÑO¨ K«ÉÏºOH±,
SHõº~å[º ã¨q∞u „Ñ¨âO◊ ã≤Oz# Ñ¨^HŒä Oõ Wk. ^•i„^èºŒ ~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=#
L#fl "åiHÀãÖ U_®kH˜ 30,000 ~°∂áêÜ«∞Å =~°‰õΩ c=∂
ã¨^Œ∞áêÜ«∂xfl HõeÊOKÕ Ñ¨^äŒHõO Wk. J~Ú`Õ, =∞# ~å„+ì̈OÖ’ 'P~ÀQÆº„j— Ñ¨^äŒHõO
J=∞Ö’¡ L#flO^Œ∞# S^Õà¡◊ „H˜Ò« P~°OaèOz# D Ñ¨^HŒä Íxfl WHõ¯_» J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»O
ÖË^∞Œ . HÍO„ÔQãπ JkèHÍ~°OÖ’ L#fl ~å„ëêìÅHõ<åfl, „ÑüÑ¨HΔõ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ JkèHÍ~°OÖ’
L#fl ~å„ëêìÅÖ’<Õ D Ñ¨^HŒä Íxfl Z‰õΩ¯=QÍ J=∞Å∞ KÕã≤ Jq Åaú á⁄O^•~Ú.
J^ŒÖÏ LOz`Õ, Hˆ O„^ŒO WÑ¨ÙÊ_ô Ñ¨^HŒä Íxfl g^è∞Œ Ö’¡ "åºáê~°O KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ "åiH˜,
Wà◊Ö¡ ’x Ñ¨x=∞#∞+¨μÅ‰õΩ Ãã`· O« =iÎOÑ¨ *Ëã∞¨ #Î flk. JO>Ë ^•i„^èºŒ ~ˆ Y‰õΩ ZQÆ∞=# L#fl
=∞iH˘O^ŒiH˜ Ãã`· O« D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ Åaú KÕ‰Äõ ~°#∞Ok. ^ÕâO◊ Ö’ 47 ÅHõÅΔ ‰õΩ ÃÑQ· Í
WO\˜ Ñ¨x=∞#∞+¨μÅ∞ L<åfl~°x XHõ JOK«<å. Ñ¨x=∞#∞+¨μÅ `«~åfi`« D Ñ¨^HŒä Íxfl
^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ QÆÅ 55 ÅHõÅΔ =∞Ok c_ô HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ JÖÏˆQ, '„<≥Q∑û— HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ, iHΔÍ,
P\’, \ÏºH©û „_≥=· ~°‰¡ Ωõ , áêiâ◊√^Œºú , K≥`Î« HÍy`åÅ∞ U~°∞‰õΩ<Õ"åiH˜, QÆx HÍi‡‰õΩÅ‰õΩ
Ãã`· O« D Ñ¨^HŒä Íxfl =iÎOÑ¨*âË ß~°∞. g~°O^ŒiH© D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ ãÖ=`«û~åxH˜ 750
~°∂áêÜ«∞Å c=∂ „Ñ‘q∞Ü«∂xfl Hˆ O„^Œ ~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `åfiÖË K≥e™¡ êÎ~Ú.
áÈ`Õ, D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO WKÕÛ '™ê‡~üì HÍ~ü¤— ã¨Ç¨ Ü«∞O`À ‰õΩ@∞O|OÖ’
S^Œ∞QÆ∞~°∞ ã¨É∞íè ºÅ =~°‰Ωõ „ÃÑ"· @
Õ ∞, „Ñ¨É∞íè `«fi Pã¨∞Ñ¨„`«∞ÅÖ’ U_®kH˜ 30 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å
=~°‰Ωõ PÜ«∂ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Lz`«OQÍ "≥^· ºŒ zH˜`û« Å#∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. J~Ú`Õ il„¿ã+ì <¨ £
HÕ^Œ Åaú^•~°∞_»∞ U_®kH˜ 30 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok. n
™êfi=ÅOÉè<í £ (<Õ+#¨ Öò ÃÑ#¬<£ ã‘¯O)

*ÏfÜ«∞ ÃÑ#¡<£ Ñ¨^HŒä Oõ Ö’ ÉèÏQÆOQÍ 2010-11 = Pi÷Hõ ãÖ=`«û~°O #∞Oz
'™êfi=ÅOÉè<í —£ Ñ¨^HŒä Íxfl J=∞Å∞ Ñ¨~∞° ã¨∞<Î åfl~°∞. ã¨=∂[OÖ’x J}QÍi# =~åæÅ "åi
HÀãÖ, =ÚYºOQÍ JãÖÑ¶∞¨ \˜`« ~°OQÆOÖ’x HÍi‡‰õΩÅHÀãÖ D ÃÑ#¡<£ ã‘¯"£∞#∞ L^ÕtÌ OKå~°∞.
WO^Œ∞Ö’ KÕi# ã¨É∞íè ºxH˜ '„áê}ü— HÍ~°∞#¤ ∞ W™êÎ~∞° . nx HÕ^Œ 18 #∞Oz 60 Uà◊¡
=~°‰Ωõ HÍi‡‰õΩ_»∞ ãÖ=`«û~åxH˜ 1,000 #∞Oz 12,000 ~°∂áêÜ«∞Å^•HÍ K≥eO¡Kåe.
„Ñ¨É∞íè `«fiO „Ñü U_®kH˜ "≥~Úº ~°∂áêÜ«∞Å#∞ D MÏ`åÖ’ "Õã∞¨ OÎ k. HÍÅ Ñïq∞u
`«~åfi`« ÃÑ#¬<£ K≥e™¡ êÎ~∞° . Wk ÉÏºO‰õΩ MÏ`åÖ’H˜ *=∞ J=Ù`«∞Ok. ã¨Éºíè `«fi K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞
=∂„`«O "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ãÖã¨/÷ áÈ™êìÑã‘¶ /π ZÖòSã≤ Ç¨Ï∫lOQ∑ ^•fi~åHÍx KÕÜ∞« =K«∞Û.
q=~åÅ‰õΩ á¶È<£ : 1800 110 708 n

272
™ê=∂#∞º_ç rq`« c=∂ Ñ¨^HŒä Oõ (Aam Admi Bhima Yojana -AABY)
Hˆ O„^Œ, ~å„+¨ì „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ ~å„+Öì Ö’x 38 ÅHõÅΔ „QÍg∞} ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ c=∂ HõeÊOz#
Ñ¨^äŒHõO Wk. ÉèÏ~°fÜ«∞ rq`« c=∂ ãÖã¨÷ (ZÖòSã≤) ^•fi~å JOkã¨∞Î#fl D
„Ñüëêª`‡« Hõ"∞≥ #ÿ Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ, „QÍ=∂ÅÖ’x WO\˜ ÃÑ^ŒÌ XHõiH˜ rq`« c=∂ ã¨^∞Œ áêÜ«∞O
U~°Ê_çOk. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ 18 #∞Oz 59 ãÖ=`«û~åÅ∞ QÆÅ WO\˜ ÃÑ^ŒÌ „Ñ¨=∂^•xH˜
QÆ∞~Ô <· å, „áê}ÏÅ#∞ HÀÖ’Ê~Ú<å ZÖòSã≤ _»|∞ƒÅ∞ K≥eã¡ ∞¨ OÎ k. ‰õΩ@∞O|OÖ’x P^•Ü«∞O
á⁄O^Œ∞`«∞#fl =ºH˜Î =∞$uK≥Ok`Õ 30 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞, „Ñ¨=∂^ŒO HÍ~°}OQÍ
=∞$uK≥Ok<å, Hõà√◊ Q¡ Íx, HÍà◊√Q¡ Íx HÀÖ’Ê~Ú<å 75 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞, XHõ"àÕ ◊ |uH˜
áêH˜HΔ õ JOQÆ"H·≥ Åõ ºO á⁄Ok`Õ 37 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ rq`« c=∂ ãÖã¨÷ JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k.
D c=∂ ã¨^∞Œ áêÜ«∞O HÀãÖ U_®kH˜ 200 ~°∂áêÜ«∞Å „Ñ‘q∞Ü«∞O ™⁄=Ú‡#∞
Hˆ O„^Œ,Œ ~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ ã¨=∞OQÍ K≥e™¡ êÎ~Ú. áÈ`Õ, „Ñ¨=∂^•xH˜ QÆ∞~Ô #· "åi Ñ≤ÅÅ¡ ∞
9–12 = `«~Q° `Æ ∞« Å =∞^èºŒ K«^∞Œ =Ù`«∞#fl"å~°~Ú`Õ "åiH˜ <≥Å‰õΩ 100 ~°∂áêÜ«∞Å
K˘Ñ¨ÙÊ# PÔ~flà◊¡HÀ™êi LÑ¨HÍ~° "Õ`«<åxfl K≥e¡™êÎ~°∞. =∞# ~å„+¨ìOÖ’ D Ñ¨^äŒHõO
„QÍg∞}Ïaè=$kú =∞O„u`«fiâßY ™ê~°^ºŒä OÖ’ '„QÍg∞} ¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å<å ãÖã¨—÷ (Ãã~üÊ)ù
P^èfiŒ ~°ºOÖ’ Z„Ñ≤Öò 2008 #∞Oz J=∞Å∞ Ñ¨~∞° ã¨∞<Î åfl~°∞. n
<Õ`« HÍi‡‰õΩÅ P~ÀQÆº c=∂

^ÕâO◊ Ö’ =º=™êÜ«∞O, z#fl Ñï„â◊=∞Å `«~åfi`« J`«ºO`« JkèHõ ãÖYºÖ’ Láêkè
HõeÊOKÕ ~°OQÆO KÕ<`Õ « ~°OQÆO. JÖÏO\˜ ~°OQÆOÖ’ Ñ¨x KÕã∞¨ #Î fl KÕ<`Õ « HÍi‡‰õΩÅ∞
W\©=e ãÖ=`«û~åÅÖ’ Láêkè Hõ~∞° "≥,· JÑ¨ÙÊÅ áêÖˇ,· z=~°‰Ωõ P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ`À `«#∞=Ù
Kåeã¨∞<Î åfl~°∞. nxH˜ HÍ~°}O „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ J#∞ãïã¨∞#Î fl `«ÑÙ¨ Ê_»∞ q^è•<åÖË. „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞
XHõ "≥Ñ· Ù¨ HÍi‡‰õΩÅ rq`åÅ Ñ¨@¡ "≥Úãë Hõhfl~°∞ HÍ~°∞ã¨∂<Î Õ =∞~À"≥Ñ· Ù¨ |_® áêi„âßq∞Hõ
"Õ`ÅÎ« *∫o Ñï„â◊=∞Å‰õΩ H˘=Ú‡ HÍã¨∞OÎ \Ï~Ú. KÕ<`Õ « HÍi‡‰õΩÅ P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞ *ÏfÜ«∞
™ê÷~ÚÖ’ ãÖK«Å<åÅ‰õΩ HÍ~°}O HÍ=_»O`À „Ñ¨É∞íè `«fiO "åiHÀ P~ÀQÆº c=∂ Ñ¨^HŒä Íxfl
„Ñ¨"âÕ ◊ ÃÑ\Õì k. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ =ÚYºOQÍ „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’x <Õ`« Ñ¨x"åiH˜
H˘O`« "Õ∞Å∞ [iˆQ J=HÍâ◊O LOk. <Õ`« HÍi‡‰õΩ_»∞ ÖË^• J`«x ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅÖ’
Z=Ô~<· å, Z^≥<· å [|∞ƒ KÕã≤ Pã¨Ê„uáêÅ~Ú`Õ "åiH˜ 15 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å Y~°∞Û =~°‰Ωõ
„Ñ¨É∞íè `«fiO K≥eã¡ ∞¨ OÎ k. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ ÉèÏ~°º, W^Œ~Ì ∞° Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ =∂„`«"∞Õ D ã¨^∞Œ áêÜ«∞O
LOk. P_»"åiH˜ „Ñ¨ã∂¨ u Y~°∞ÛÅ HÕ^Œ 2,500 ~°∂áêÜ«∞Å#∞ K≥e™¡ êÎ~∞° . JO`ÕHÍ‰õΩO_®
W`«~° "≥^· ºŒ q^è•<åÅ HÕ^Œ zH˜`û« fã¨∞‰õΩ<åfl 4 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å =~°‰Ωõ W™êÎ~∞° . D
P~ÀQÆº c=∂ áêÅã‘x á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ HÍi‡‰õΩ_»∞ 50 ~°∂áêÜ«∞Å#∞ K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok.
W`«~° q=~åÅ‰õΩ handloom.nic.in "≥ÉòÃã\· ò K«∂_»O_ç. n

273
*ÏfÜ«∞ „QÍg∞} P~ÀQÆº HÍ~°º„Hõ=∞O
(National Rural Health Mission-NRHM)
„QÍ=∞ „Ñ¨[Å P~ÀQÆº Ñï~°HõΔ} HÀãÖ „áê~°OaèOz#
HÍ~°º„Hõ=∞O Wk. ˆHO„^Œ P~ÀQÆº, ‰õΩ@∞O| ãÖˆHΔ=∞ =∞O„u`«fiâßY 2005Ö’ D
HÍ~°º„Hõ=∂xfl P~°OaèOzOk. 2012 =~°‰Ωõ nxfl H˘#™êyOKåÅ#fl x~°Ü ‚ ∞« O`À D
HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞Å∞ HÀãÖ WÑ¨Ê\˜=~°‰Ωõ 51 "ÕÅ HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ ÃÑQ· Í Y~°∞Û
ÃÑ\Ïì~∞° . „QÍ=∂ÅÖ’ JO@∞ "åº^è∞Œ Å x~°∂‡Å#, r=„H˜Ü∞« ~°∞QÆ‡`«Å#∞ áê~°^ÀÖËO^Œ∞‰õΩ
L^ÕtÌ Oz# Ñ¨^HŒä Oõ Wk. WO^Œ∞HÀãÖ „QÍ=∂ÅÖ’x P~ÀQÆº Hˆ O„^•Å ^•fi~å „áê^äqŒ ∞Hõ
"≥·^Œº ™œHõ~åºÅ HõÅÊ#, "å\˜x =∞iO`« "≥∞~°∞QÆ∞ Ñ¨~°Û_»O, ã≤|ƒOk xÜ«∂=∞HõO,
„Ñ¨^•è # ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~åxH˜ Hõ$+≤ KÕÜ∞« _»O =O\˜q WO^Œ∞Ö’ L<åfl~Ú. áÈ`Õ,
„QÍ=∂ÅÖ’ ãÖÉèqí ã¨∞#Î fl tâ◊√ =∞~°}ÏÅ#∞, =∂`«$ =∞~°}ÏÅ#∞ JiHõ>OìË ^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_®
K«~°ºÅ∞ fã¨∞HÀ"åÅx ãÖHõeÊOKå~°∞. ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^äŒHÍxfl =∞iO`«
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ J=∞Å∞ Ñ¨ˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. XHõ"Õà◊ PÑ¨ˆ~+¨<£
qÑ¶Å¨ "≥∞`ÿ Õ P =ºHÎ̃H˜ 30 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞, PÑ¨~ˆ +¨<£ J~Ú# ~Ô O_»∞ <≥ÅÖ’¡ U"≥<· å
W|ƒO^Œ∞Å∞ `«Öuˇ `Î Õ 25 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ JO^Œ*™Ë êÎ~∞° . PÑ¨~ˆ +¨<£ HÍ~°}OQÍ =∞x+≤
"å~°O u~°‰Ωõ ¯O_®<Õ =∞~°}¿˜ ãÎ 2 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å∞, 30 ~ÀAÅÖ’QÍ =∞~°}¿˜ ãÎ 50
"ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥e™¡ êÎ~∞° . D q+¨Ü∞« "≥∞ÿ PÜ«∂ „áêO`åÅÖ’ LO_Õ pÑ¶π "≥∞_çHÖõ ò
PÑ¶ã‘ ~¨ #ü ∞ ãÖ„Ñ¨kOKåeû LO@∞Ok.
WHõ áÈ`Õ, „Ñü „QÍ=∂xH˜ HõhãÖ XHõ~Ô <· å 'Pâ◊— P"≥∂k`« ™êOÑ¶∞‘ Hõ P~ÀQÆº
HÍ~°ºHõ~#Î° ∞ xÜ«∞q∞OKåÅ#∞H˘<åfl~°∞. Hˆ O„^ŒO D Ñ¨^HŒä Oõ HÀãÖ Hˆ \Ï~ÚOz# _»|∞ƒÖ’
~å„ëêìÅ∞ ã¨QOÆ ‰õÄ_® Y~°∞Û ÃÑ@ìÖHË õ áÈÜ«∂~Ú.
ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡ tâ◊√ =∞~°}ÏÅ#∞, =∂`«$ =∞~°}ÏÅ#∞ JiHõ>OìË ^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO
ÃãÃÑOì |~ü 2009Ö’ '#"£*Ï`ü tâ◊√ ã¨∞~°HÍΔ HÍ~°º„Hõ"∞£ —#∞ P~°OaèOzOk. =∞# ^ÕâO◊ Ö’
S^ÕàÖ¡◊ ’Ñ¨Ù tâ◊√=∞~°}ÏÅ ãÖYº KåÖÏ Z‰õΩ¯=. „Ñü ÜÕ∞\Ï 9 ÅHõÅΔ ‰õΩÃÑQ· Í tâ◊√=ÙÅ∞
=∞~°}ã˜ ∞¨ <Î åfl~°∞. 2011Ö’ „Ñü 1000 tâ◊√=ÙÖ’¡ 55 =∞Ok tâ◊√=ÙÅ∞ =∞$uK≥O^ŒQÍ
2015 <å\˜H˜ D ãÖYº#∞ 39H˜ `«yOæ KåÅ#fl Pâ◊Ü∂« xfl ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl~°∞. Ñ¨Ù@ìQÍ<Õ
=∞~°}O˜ KÕ tâ◊√=∞~°}ÏÅ ãÖYº =∞s Z‰õΩ¯=. tâ◊√=∞~°}ÏÅ#∞ Z^Œ∞~˘¯<ÕO^Œ∞‰õΩ „áê^äqŒ ∞Hõ,
lÖÏ¡ Hˆ O„^•ÅÖ’x _®Hõ~ì ‰¡° Ωõ tHõ}
Δ x"åfiÅx x~°~‚ ÚOKå~°∞. lÖÏ¡ Pã¨∞Ñ¨„`«∞ÅÖ’ Ñ¨Ù\˜#ì
a_»Å¤ ãÖ~°H} Δõ HÀãÖ Hˆ ~üÜ¸
« x@¡#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
JÖÏˆQ '[#x tâ◊√ ã¨∞~°HΔÍ Ü≥∂[#— ¿Ñ~°∞`À P~ÀQÆº ˆHO„^ŒOÖ’ „Ñ¨ã¨qOKÕ
`«Å∞¡Å‰õΩ #QÆ^∞Œ |Ç¨ï=∞u „áÈ`åûÇ¨ÏHÍÅ#∞ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì~∞° . JO`ÕHÍ‰õΩO_® `«b¡ a_»¤
Hˆ =Δ ∞OHÀãÖ Jxfl ~°HÍÖˇ#· P~ÀQÆº Ñ¨sHõÅΔ ∞, =∞O^Œ∞Å∞ Lz`«OQÍ<Õ JO^Œ*™Ë êÎ~∞° .
274
~Ô O_Õà¡◊ „H˜Ò« D Ñ¨^HŒä ÍxH˜ ãÖ|OkèOz L`«~Î „° Ñ¨^âÕ òÖ’ 5,754 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å
ÉèÏs‰õΩOÉèHí À}O [iy#@∞¡ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =zÛOk. P `«~åfi`« P~ÀQÆºâßY‰õΩ K≥Ok#
_®Hõì~°¡`À ã¨Ç¨ J~°_»[<£‰õΩ ÃÑ·QÍ Ç¨Ï`«ºÅ∞ [iQÍÜ«∞O>Ë ~å[H©Ü«∞O ZO`«QÍ
kQÆ*ÏiáÈ~ÚO^À Wk J^ŒOÌ Ñ¨_∞» `«∞#flk. WHõ, `å*ÏQÍ D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ ^•i„^èºŒ ~ˆ Y‰õΩ
kQÆ∞=# L#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’x P_»Ñ≤Å¡Å‰õΩ ~°∞`«∞„Hõ=∞O HÍ~°}OQÍ J#=ã¨~°Ñ¨Ù
J<å~ÀQÍºxH˜ QÆ∞iHÍ‰õΩO_® HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ "åiH˜ <åÑπH˜<£#∞ 1 ~°∂áê~ÚˆH
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO ã≤^"úŒ ∞≥ Oÿ k. 'Pâß— HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ g\˜x J=Ú‡`å~°∞.
*ÏfÜ«∞ Ñ¨@} ì P~ÀQÆº Ñ¨^HŒä Oõ (National Urban Health Mission - NUHM)
„QÍg∞} „Ñ¨[Å HÀãÖ P~°OaèOz# P~ÀQÆº Ñ¨^HŒä Oõ ÖÏ<Õ, Ñ¨@} ì ÏÅÖ’x ¿Ñ^Œ
„Ñ¨[Å HÀãÖ ‰õÄ_® *ÏfÜ«∞ Ñ¨@} ì P~ÀQÆº Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨É∞íè `«fiO [#=i 2014Ö’
„áê~°OaèOzOk. D ~Ô O_»∞ Ñ¨^HŒä ÍÅ HÀãÖ 2013-14 U_®kÖ’ 21,239 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å∞ Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. n
ã¨=∞„QÆ tâ◊√ qHÍã¨ ¿ã=Å∞

(Integrated Child Development Services-ICDS)
`«b¡, a_»¤Å ãÖ~°HõΔ} HÀãÖ L^ÕÌtOz# Ñ¨^äŒHõO Wk.
QÆiƒù}„© ã‘ÅÎ ‰õΩ P~ÀQÆº Ñ¨sHõÅΔ ∞, Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ \©HÍÅ∞ WKÕÛ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ KÕÑ\¨ Ïì~∞° . Ñ¨Ù\ì̃#Ñ¨Ê\˜ #∞Oz a_»‰¤ Ωõ 6 Uà◊¡
=Ü«∞ã¨∞û =KÕÛ =~°‰Ωõ áœ+≤Hì ÍÇ¨~°O, \©HÍÅ∞ W=fi_»O, P~ÀQÆº Ñ¨sHõÅΔ ∞, q^Œº =O\˜
"å@xflO\˜x JOQÆ<"£ å_ô HÍ~°ºHõ~Î° K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì P^ÕâßÅ "Õ∞~°‰Ωõ D
Ñ¨^HŒä Íxfl ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ#∞#fl 14 ÅHõÅΔ ‰õΩ ÃÑQ· Í JOQÆ<"£ å_ôÅ ^•fi~å H˘#™êyã¨∞<Î åfl~°∞.
1975 #∞Oz H˘#™êQÆ∞`«∞#fl D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO, QÆ`« 4 Uà◊Ö¡ ’ 34000
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ Hˆ \Ï~ÚOK«QÍ, JO^Œ∞Ö’ 27,384 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ
Y~°∞Û ÃÑ@ìQeÆ QÍ~°∞. 2012-13Ö’ nxHÀãÖ 15,850 HÀ@¡#∞ Y~°∞ÛÃÑ@ìQÍ, 2013-
14Ö’ 17,760 HÀ@¡#∞ Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. J~Ú`Õ x^è∞Œ Å Hˆ \Ï~ÚOÑ¨Ù ã¨=∞ã¨ºÅ HÍ~°}OQÍ
D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ JO`« ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ_O» ÖË^∞Œ .
W\©=e HÍÅOÖ’ „Ñ¨É∞íè `«fiO, ã¨fiK«ÛOù ^èŒ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ Ãã`· O« D HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’
ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO HõeÊOzOk. =ÚYºOQÍ D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ JOkOKÕ PÇ¨~°O ã¨„Hõ=∞OQÍ
ÑÖÑ≤}© HÍHõáÈ=_»O, <å}º`åÖ’áêÅ∞ `«Ö`ˇ _Î« O» =O\˜q KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~Ú.
áÈ`Õ, JOQÆ<"£ å_ô HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ‰õΩ, ã¨Ç¨ Ü«∞‰õΩÅ‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO '[#„j c=∂ Ü≥∂[#—
HÕ^Œ c=∂ ™œHÍ~åºxfl HõeÊOzOk. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ HÍ~°ºHõ~Î° U_®kH˜ 80 ~°∂áêÜ«∞Å∞
K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok. „Ñ¨É∞íè `«fiO 100 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K≥eã¡ ∞¨ OÎ k. nx HÕ^Œ 50 "ÕÅ
~°∂áêÜ«∞Å =~°‰Ωõ c=∂ ™œHõ~º° O LOk. JOQÆ<"£ å_ç HÍ~°ºHõ~ÅÎ° Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ 9= `«~Q° uÆ
#∞Oz WO@~ü =~°‰õΩ <≥Å‰õΩ 100 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨ÙÊ# LÑ¨HÍ~° "Õ`«#O ‰õÄ_®
K≥e¡™êÎ~°∞. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, JOQÆ<£"å_ô HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ 2 pÔ~Å∞, 2 ã¨∂@∞¡, ÉÏº_£˚
JO^Œ*™Ë êÎ~∞° . n

275
áÈeÜ≥∂ x~°∂‡Å<å HÍ~°º„Hõ=∞O
(Polio Eradication Programme)
1995Ö’ P~°OaèOz# 'Ñ¨Öòû áÈeÜ≥∂—
HÍ~°º„Hõ=∞O ã¨`«Êùe`åÅ#∞ Wã¨∞ÎO_»@O`À 2000
<å\˜H˜ áÈeÜ≥∂ ˆHã¨∞Å ãÖYº QÆ}hÜ«∞OQÍ `«yæáÈ~ÚOk. áÈeÜ≥∂#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ
x~°∂‡eOKåÅ#fl ÅHõΔ ºO`À „áê~°OaèOz# D Ñ¨^HŒä ÍxH˜ 12000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞
Y~°∞Û ÃÑ\Ïì~∞° . =∞#^ÕâO◊ 2011Ö’ áÈeÜ≥∂ "åºkèx Ñ¨ÓiÎQÍ x~°∂‡eOzOk. ^ÕâO◊ Ö’
ZHõ¯_® XHõ¯ áÈeÜ≥∂ Hˆ ã¨∞ ‰õÄ_® iHÍ~°∞¤ HÍÖË^∞Œ . D Ñïã≤u÷ H˜ =ÚO^Œ∞ H˘xfl KÀ@¡
áÈeÜ≥∂ =∞O^Œ∞Å „Ñ¨ÉÏè =O HõxÑ≤OK«Hõ áÈ=_»O PO^Àà◊# HõeyOzOk. 2008Ö’
áÈeÜ≥∂ Hˆ ã¨∞Å ãÖYº =∞m¡ ÃÑiy 559H˜ KÕ~Q° Í, 2009Ö’ WOHÍ ÃÑiy 741
Hˆ ã¨∞Å∞ #"≥∂^ŒÜ∂« º~Ú. J~Ú`Õ, 2010 <å\˜H˜ D ãÖYº#∞ ÉèÏsQÍ ~Ô O_»∞ JOÔHÅ‰õΩ
`«yOæ z"Õâß~°∞. P =∞~°∞ã¨\ ˜ U_®kÖ’ nxfl XHõ¯\˜H˜ fã¨∞‰õΩ~åQÆeQÍ~°∞. JO>Ë 2011
P~°OÉèOí Ö’ XHõ¯ Hˆ ã¨∞ q∞#Ç¨ áÈeÜ≥∂ HõxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ . Ñ¨ÖòûáÈeÜ≥∂HÀãÖ '^À|∂O^£
lO^ŒwH©— Jq∞`åÉò |K«Û<£ „Ñ¨Kå~°O ÉÏQÍ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Oç k. JO`ÕHÍ^Œ∞, WO^Œ∞HÀãÖ
23 ÅHõÅΔ "åÖˇO\©~¡° Hõ$+≤ P"≥∂Ñ¶∞¨ "≥∞Oÿ k. „Ñ¨É∞íè `«fiO WÑ¨ÙÊ_»∞ K«∞Hõ¯Å =∞O^Œ∞Å‰õΩ
|^Œ∞Å∞QÍ WO[Hõ#Δ ¡ ~°∂ÑÖÖ’ áÈeÜ≥∂ =∞O^Œ∞Å#∞ W"åfiÅx ãÖHõeÊOzOk. nx
=Å¡ Y~°∞Û ÉèÏsQÍ 20 ~Ô @¡ =~°‰Ωõ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ \©HÍÅ HÍ~°º„Hõ=∞O
ã¨*Ï=ÙQÍ, x^è∞Œ Å H˘~°``« À ^≥|ƒu#‰õΩO_® LO>Ë J`«ºkèHõ ãÖYºÖ’ Ñ¨ãá≤ êÑ¨Å‰õΩ
"Õ∞Å∞ KÕ‰õÄ~°∞`«∞O^Œ#_»OÖ’ ãÖ^ÕÇ¨ÏOÖË^Œ∞. HÍx WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl \©HÍÅ
HÍ~°º„Hõ=∞O ˆH=ÅO 44% Ñ≤Å¡ÅˆH JO^Œ∞`«∂=ÙO^Œ#fl JOK«<åÅ∞ PO^Àà◊#
Hõeyã¨∞Î<åfl~Ú.
QÆÒ« Ö’ áÈeÜ≥∂ Hˆ ã¨∞Å ãÖYº `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞ Ñ¨_H» õ áÈ=_»O`À „Ñ¨É∞íè `«fiO
1997Ö’ '*ÏfÜ«∞ áÈeÜ≥∂ xÑ¶∂¨ „áê*ˇ‰Ωõ —ì #∞ P~°OaèOzOk. áÈeÜ≥∂ x~°∂‡Å#‰õΩ
„Ñ¨ÑÖK« P~ÀQÆº ãÖã¨÷ Ñ¨ÓiÎ ã¨Ç¨HÍ~åxfl JOkã¨∞Î#flk. 1975 <å\˜H˜ =∞â◊¥z
(™ê‡ÖòáêH±û)#∞ „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ `«∞_çz ÃÑ>Ëãì #≤ `«~åfi`«, W`«~° "åº^è∞Œ Å#∞ H˘xflO\˜<<·≥ å
`«∞_çz ÃÑ>ËÜ ì ∂« Å#fl ÅHõΔ ºO`À, 1978Ö’, "åH©û#¡`À =∞@∞ìÉ@ ˇ Qì ÅÆ =∞x ÉèÏqOz# 6
"åº^è∞Œ Å#∞ QÆ∞iÎOKå~°∞. JO^Œ∞Ö’ áÈeÜ≥∂ XHõ\ .˜ q∞ye# SkO\˜Ö’ HÀiO`«^QŒ ∞Æ æ
(_çÑiÎ‘ Ü«∂), >ÿ̌áê¶ ~Ú_£, ÃÑ~°∂ãì -≤ Ñ≤ÅÖ¡ ’¡ HõÜ
Δ ∞« , ^Œ#∞~åfi`«O, >ˇ\Ï#ãπ L<åfl~Ú. P
`«~åfi`« 1985Ö’ ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ \©HÍÅ HÍ~°º„Hõ=∂xfl „áê~°OaèOKå~°∞. J~Ú`Õ WO^Œ∞Ö’
g∞lÖòû "åH©û<£#∞ KÕiÛ >ÿ̌áê¶ ~Ú_£#∞ `˘ÅyOz "Õâß~°∞. D \©HÍÅ HÍ~°º„Hõ=∂xfl
'Ñ¨Ù#~°∞`«ÊuÎ-tâ◊√ P~ÀQÆºO— (RCH) HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ KÕã"≤ âÕ ß~°∞. áÈeÜ≥∂#∞
=∞#O x~°∂‡eOK«QeÆ y<å, J*Ï„QÆ`QÎ« Í LO>Ë =∞m¡ U^ÕâO◊ #∞Oz J~Ú<å áÈeÜ≥∂
"≥~· ã° π =∞# ^ÕâO◊ Ö’H˜ „Ñ¨"tÕ OK«=K«∞Û. ZO^Œ∞HõO>Ë 20 Uà◊√Q¡ Í áÈeÜ≥∂ ~°ÇÏ≤ `« ^ÕâO◊ QÍ
L#fl K≥<· åÖ’H˜ áêH˜™êÎ<£ #∞Oz D "≥~· ã° π "åºÑ≤OzOk. 2018 <å\˜H˜ „Ñ¨ÑO¨ K«O
#∞Oz áÈeÜ≥∂#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ áê~°^ÀÖÏÅx „Ñ¨ÑO¨ K« P~ÀQÆº ãÖã¨÷ Ñ¨@∞ì^ÅŒ `À LOk.
nxH˜ aeˆQ\òû á¶œO_Õ+<¨ £ 80HÀ@¡ _®Å~°#¡ ∞ `«#=O`«∞QÍ ã¨Ç¨ Ü«∂xflJOk™ÈÎOk. n

276
'x~°‡Öò ÉèÏ~°`ü JaèÜ∂« <£—-'ãfi¨ KüÛù ÉèÏ~°`ü JaèÜ∂« <£—
(Nirmal Bharath Abhiyaan-Swatchh Bharath Abhiyaan)
„QÍ=∂ÅÖ’ =∞~°∞QÆ∞^˘_»¡#∞ xi‡OKÕO^Œ∞‰õΩ, áêiâ◊√^•úºxH˜ L^ÕÌtOz#

HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ XHõ H˘`«Î ¿Ñ~°∞#∞ Wã¨∂Î 1999Ö’ 'x~°‡Öò ÉèÏ~°`ü JaèÜ«∂<£—#∞
„áê~°OaèOKå~°∞. |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ =∞Åqã¨~#°̊ ‰õΩ "≥à§ı `«~`° ~« åÅ áê`« JÅ"å@∞ #∞Oz
`«ÑÊ≤ OKÕO^Œ∞‰õΩ ~°∂á⁄OkOz# Ñ¨^HŒä Oõ Wk. |Ç≤Ï~°OQÆ =∞Åqã¨~#˚° =Å¡ JO@∞"åº^è∞Œ Å∞,
~ÀQÍÅ∞ "åºÑ≤OK«‰õΩO_® D Ñ¨^äŒHõO HÕ^Œ PÜ«∂ ‰õΩ@∞OÉÏÅ "åiH˜ JÖÏˆQ
áê~îâ° ßÅÖ’¡#∂, ÉÏÖò"å_ôÅÖ’#∂ =∞~°∞QÆ∞^˘_»¡ x~å‡}ÏxH˜ Pi÷Hõ ™êÜ«∞O JOkOK«_O»
D Ñ¨^HŒä Oõ ÅHõΔ ºO. ÃÑQ· Í =∞~°∞QÆ∞^˘_»¡ g∞^Œ 60 ~°∂áêÜ«∞Å∞ Y~°∞ÛÃÑ_ç`Õ ™ê=∂lHõOQÍ,
Pi÷HOõ QÍ 540 ~°∂áêÜ«∞Å ÖÏÉèOí HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx JOK«<å "Õâß~°∞. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ
Åaú á⁄O^Õ ‰õΩ@∞OÉÏÅ "å~°∞ ‰õÄ_® `«=∞=O`«∞QÍ H˘O`« Y~°∞Û ÃÑ\Ïìe.
Ñ¨@ì}ÏÅÖ’x ¿Ñ^ŒÅ QÆ∞_çÃãÖ’¡#∂ H˘`«Î =∞~°∞QÆ∞ ^˘_»¡#∞ xi‡Oz 2010
z=i<å\˜H˜ '"≥∞`«Î~ü— (áêH© Ñ¨x) =º=ã¨#÷ ∞ Ñ¨ÓiÎQÍ x~°∂‡eOKåÅx ãÖHõeÊOKå~°∞.
|Ç≤Ï~°OQÆOQÍ |Ç≤Ï~°∂ƒùq∞H˜ "≥àı¡ JÅ"å@¡#∞ Ãã·`«O =∂iÛ"ÕÜ«∂Å#fl ÅHΔÍºxfl
ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë =∞# ^ÕâO◊ Ö’ ã¨QOÆ [<åÉèÏ |Ç≤Ï~°OQÆ |Ç≤Ï~°∂ƒùq∞ˆH "≥à`◊ å~°∞.
„Ñ¨ÑÖK« "≥Ú`«ÎOQÍ 100 HÀ@¡‰õΩÃÑ·QÍ [#O |Ü«∞\˜H˜ "≥àıÎ WO^Œ∞Ö’ 60 âß`«O
=∞#^ÕâO◊ Ö’<Õ L<åfl~°∞. =∞# ^ÕâO◊ Ö’ Hˆ =ÅO 35 âß`«O [<åÉèÏHˆ =∞~°∞QÆ∞ ^˘_»¡
ã¨^∞Œ áêÜ«∞O LO^Œx 2013 Ü«¸xÃãÑ¶π x"ÕkHõ ¿Ñ~˘¯Ok. áêH© Ñ¨xx, =∂=¸Å∞
áêH© ^˘_»#¡ ∞ (h~°∞ J=ã¨~O° ÖËxq-<å<£ Ñ¶+¡¨ )π xi‡OK«_®xfl <Õ~O° QÍ ÑïQÆ}ã˜ ∂¨ Î
1993Ö’<Õ F K«@Oì (Employment of Manual Scanvengers & Prohibition of
Dry Latrines Act) KÕâß~°∞. nx=Å¡ áêH© "åix ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl, áêH© ^˘_»# ¡ ∞ xi‡Oz<å,
XHõ ãÖ=`«û~°O *ˇÅ· ∞, 2 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å#∞ qkè™êÎ~∞° . HÍx, D 20 Uà◊Ö¡ ’
D tHõ‰Δ Ωõ QÆ∞~°~Ú# "å~°∞ Z=~°∂ HõxÊOK«~∞° . áêH© Ñ¨xx x¿+kèOz<å PK«~} ° Ö’ Jk
`˘Åy áÈÖË^∞Œ WO^Œ∞HÀãÖ "≥∞`«~Î ü Ñ¨xx KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<Õ"åiÃÑ· J`åºKå~åÅ x~À^èHŒ õ
K«@Oì HÕ^Œ f„=OQÍ tHΔ̃OKåÅx Ü≥∂zOKå~°∞. JÖÏˆQ ÃãÑ≤Hì ± \ÏºOH±Å H©x¡ OQ∑ Ãã`· O«
Ü«∞O„`åÅ`À<Õ KÕÜ∂« e, ÖËHáõ È`Õ ~Ô O_Õà¡◊ *ˇÅ· ∞ tHõ,Δ ~Ô O_»∞ ÖHõÅΔ [i=∂<å qkè™êÎ~∞° .
ÅHõΔÖÏk ¿Ñ^Œ"åiOHÍ áêH©Ñ¨xx KÕã¨∞Î<åfl~°x, K«\ÏìÅ#∞ Ñ¨Hõ_»ƒOnQÍ J=∞Å∞
KÕÜ∂« ÅO@∂ 'Ç¨˙º=∞<£~Ô \· òû "åKü— `å*ÏQÍ WO_çÜ∂« #∞ HÀiOk.
D Ñ¨^äŒ HõO J=∞Å∞ HÀãÖ 2012-13Ö’ 2500 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∂Å#∞
Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. HÍx 2014 z=i <å\˜H˜ ‰õÄ_® J#∞‰õΩ#fl ÅHõΔ ºO <≥~"° ~Õ Ö° ^Ë ∞Œ . D
Ñ¨^HŒä Oõ J#∞‰õΩ#fl suÖ’ q[Ü«∞O ™êkèOK«Háõ È=_®xH˜ ãÔ̈~#· „Ñ¨Kå~°O ÖËHáõ È=_»O,
x~°¡HõΔ ºO, „QÍ=∂ÅÖ’ Jã¨Å∞ h\˜=ãü ÖËHõáÈ=_»O, ¿Ñ^ŒÅ Wà◊¡Ö’ =∞~°∞QÆ∞^˘_ç¤
x~å‡}ÏxH˜ Ãã`· O« ã¨Å÷ O ÖËHáõ È=_»O =O\˜q „Ñ¨^•è # HÍ~°}ÏÅ∞QÍ L<åfl~Ú. h\˜
277
ã¨=∞ã¨º „Ñ¨^•è #O QÆ#Hõ '_çP~ü_Zç Öò— (DRDL), W`«~∞° Å∞ Hõ#∞Q˘#fl |Ü≥∂\Ï~ÚÖˇ@¡
x~å‡}O H˘#™êQÍe. áÈ`Õ, LO_»_®xˆH Wà◊√¡ ÖËx"å_çH˜ =∞~°∞QÆ∞^˘_ç¤ ZÖÏ J=ã¨~O°
J=Ù`«∞Ok? JO^ŒiH© Ñ¨HÍ¯ QÆ$Ç¨Å x~å‡}O ™êy`Õ =∞~°∞QÆ∞ ^˘_»¡ x~å‡}O ‰õÄ_®
J=ã¨~=° ∞=Ù`«∞Ok. WHõ ãÖÑ¨Ó~°‚ áêiâ◊√^•Ìºxfl ™êkèOz# „QÍ=∂Å‰õΩ, ÑÖKå~Úf
ã¨q∞uÅ‰õΩ, lÖÏ¡ Ñï+¨`Åü ‰õΩ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO 'x~°‡Öò „QÍ=∞ Ñ¨Ù~°™ê¯~ü—Å#∞ JO^Œ*ãË ≤
„áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∞#Î flk. áÈ`Õ, H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO JHÀì|~ü 2, 2014 QÍOnè [Ü«∞Ou ~ÀA#
'ã¨fiKüÛù ÉèÏ~°`ü JaèÜ∂« <£— ¿Ñ~°∞`À ãÖÑ¨Ó~°‚ áêiâ◊√^•úºxfl 2019 <å\˜H˜ ™êkèOKåÅ#fl
ÅHΔÍºxfl „Ñ¨Hõ\ ÕzOk. D Ñ¨^äŒHõO HÕ^Œ „Ñü „QÍ=∂xH˜ U_®kH˜ 20 ÅHõΔÅ
~°∂áêÜ«∞Å#∞ Hˆ \Ï~Ú™êÎ~∞° . JO>Ë 1,34,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å`À 11.11 HÀ@¡
=∞~°∞QÆ∞^˘_»#¡ ∞ xi‡™êÎ~∞° . HõOÃÑhH˜ Ãã`· O« `«=∞ ™ê=∂lHõ ÉÏ^èºŒ `« HÕ^Œ 'ã¨fiKüÛù ÉèÏ~°`—ü
HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀãÖ Y~°∞Û ÃÑ_»`å~Ú. Hˆ O„^ŒO`À áê@∞QÍ ~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ Ãã`· O« D
Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ H˘O`« Y~°∞Û KÕÜ∂« eû LO@∞Ok. Ñ¨^HŒä Oõ J=∞Å∞ ÉÏ^èºŒ `«#∞ ~å„ëêìÅ‰õΩ,
™ê÷xHõ ãÖã¨Å÷ Hˆ JÑ¨Êy™êÎ~∞° . =∞~°∞QÆ∞^˘_»¡ x~å‡}O, â◊√z â◊√„Éè`í Å« HÀãÖ WOHÍ
ã¨∞^Œ∂~° ÅHΔÍºÅ∞ ÃÑ@∞ìHÀ=_»O =∞Ç¨x~°H¡ Δõ º"Õ∞. Q
[=Ç¨Ï~üÖÏÖò <≥„Ç˙¨ *ÏfÜ«∞ Ñ¨@}ì Ñ¨Ù#ifl~å‡} HÍ~°º„H=õ ∞O (Jn NURM)
^Õâ◊ [<åÉèÏÖ’ ^•^•Ñ¨Ù =¸_À=O`«∞ [<åÉèÏ #QÍ~åÅ∞,

Ñ¨@} ì ÏÅÖ’<Õ LOk. „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ „QÍ=∂aè=$kú Hõ<åfl #QÆ~åÅ
Jaè=$kú ÃÑ<· Õ Z‰õΩ¯=QÍ ^Œ$+≤xì ™êiOK«_O» `À, =Åã¨Å∞ ÉèÏsQÍ
ÃÑiyáÈ~Ú #QÆ~åÅ∞, Ñ¨@} ì ÏÅ [<åÉèÏ ÃÑiy áÈ`«∞#flk.
^•O`À #QÆ~åÅÖ’ JO^ŒiH© „áê^äŒq∞Hõ ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å#∞
HõeÊOK«_O» Hõ+Oì¨ QÍ =∂~°∞`«∂ =zÛOk. „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å~Ú# ~À_»∞,¡ =∞Ozh\˜
ã¨~Ñ° ~¨¶ å, =Ú~°∞QÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ, K≥`åÎ K≥^•~°O `˘ÅyOÑ¨Ù, q^Œ∞º`ü ã¨~Ñ° ~¨¶ å, QÆ$Ç¨Å
x~å‡}O, P~ÀQÆºO, ™êOÑ¶∞‘ Hõ Éè„í ^Œ`Å« J=ã¨~O° ÉÏQÍ ÃÑiyOk. ^•O`À Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO
2005Ö’ D Ñ¨@} ì Ñ¨Ù#ifl~å‡} Ñ¨^HŒä Íxfl „áê~°OaèOzOk. ^ÕâO◊ Ö’x ^•^•Ñ¨Ù 65
#QÆ~åÅÖ’ U_Õà¡◊ HÍÅOÖ’ Jxfl „áê^äqŒ ∞Hõ ™œHõ~åºÅ#∞ HõeÊOKåÅx D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ
ãÖHõeÊOKå~°∞. P `«~åfi`« D Ñ¨^HŒä Íxfl z#fl, ÃÑ^ŒÌ Ñ¨@} ì ÏÅ‰õΩ Ãã`· O« =iÎOÑ¨ *Ëâß~°∞.
D Ñ¨^HŒä Oõ J=∞Å∞ HÀãÖ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ x^è∞Œ Å#∞ XHõ¯ Hˆ O„^Œ"∞Õ HÍ‰õΩO_®, ~å„+ì̈
„Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞, ™ê÷xHõ ãÖã¨Å÷ ∞ Éèií OK«∞HÀ"åÅx x~°~‚ ÚOKå~°∞. HÍx, ~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞
™ê÷xHõOQÍ LO_Õ K«\ÏìÅ#∞ =∂~°Û_®xH˜ W+¨ìÑ¨_»HõáÈ=_»O`À Ñ¨^äŒHõO ã¨*Ï=ÙQÍ
#_»=ÖËHáõ È~ÚOk. WHõ Hˆ O„^ŒO, „áê^äqŒ ∞Hõ ¿ã=Å`À áê@∞QÍ ã¨HÅõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å
P„â◊Ü∂« Å#∞ (Ã+Åì~∞° )¡ <≥ÅH˘ÖÏÊÅx, |ã¨∞ûÅ H˘#∞QÀÅ∞`À „Ñ¨*Ï ~°"å}Ï#∞ "≥∞~°∞QÆ∞
Ñ¨~K° åÅx, Ñ¨~åº=~°} Ñï~°H} Δõ ‰õΩ K«~º° Å∞ fã¨∞HÀ"åÅx ãÖHõeÊOKå~°∞. Q

278
*ÏfÜ«∞ ÉÏÅHÍi‡Hõ „áê*ˇHì±

(National Child Labour Project-NCLP)
ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ Ñ¨Ù#~å"åãÖ HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fiO XHõ HÍ~°º„Hõ=∂xfl
~°∂á⁄OkOzOk. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ Ñ¨Ù#~å"åãÖ
HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fiO „Ñ¨`ºÕ Hõ áê~îâ° ßÅÅ#∞, Ñ¨Ù#~å"åã¨ Hˆ O„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕãO≤ k.
giH˜ =∞^è•ºÇ¨Ïfl Éè’[# Ñ¨^HŒä Oõ `À áê@∞QÍ <≥Å‰õΩ 100 ~°∂áêÜ«∞Å LÑ¨HÍ~° "Õ`<« åxfl
JOk™êÎ~°∞. J=ã¨~°=∞~Ú`Õ =$uÎÑ¨~° tHõΔ}#∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, P~ÀQÆº
ãÖ~°HõΔ}#∞ Ãã·`«O K«∂™êÎ~°∞. „Ñ¨Éèí∞`«fiO 1986Ö’ 'ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ x¿+^èŒO–
xÜ«∞O„`«}ÏK«\Oì — fã¨∞H˘zÛOk. nx „Ñ¨HÍ~°O 14 ãÖ=`«û~åÅ Ö’Ñ¨Ù LO_ç, Ñ¨xKÕ¿ã
"å~°O^Œ~∂° ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÖË. „Ñ¨É∞íè `«fiO ÉÏÅ HÍi‡Hõ =º=ã¨#÷ ∞ ~°^∞Œ Ì KÕãO≤ k. ÉÏÅÅ`À
Ñ¨x KÕ~ÚOK«∞HÀ=_»O <Õ~O° . JÖÏ KÕã#≤ "åiH˜ 1 ãÖ=`«û~°O *ˇÅ· ∞ tHõΔ ÖË^• [i=∂<å#∞
qkè™êÎ~∞° . D Ñ¨^HŒä Oõ JHÀì|~ü 2006 #∞Oz J=∞Ö’¡ LOk. J~Ú<å, WOHÍ ^ÕâO◊ Ö’
1 HÀ\˜ ÉÏÅHÍi‡‰õΩÅ∞ L<åfl~°x '„ÔH·— (CRY-Child Rights & You) JOK«<å. WO^Œ∞Ö’
^•^•Ñ¨Ù 15âß`«O `≥ÅOQÍ}, PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ òÖ’<Õ L<åfl~°∞. qz„`«"∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë
WO^Œ∞Ö’ 91 âß`«O „QÍ=∂ÅÖ’<Õ L<åfl~°∞.
ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ`À #Å¡ _»|∞ƒ ã¨$+≤ì :
™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ Ãã`· O« '#Å¡ _»|∞ƒ— JO>Ë Uq∞@<Õ Pã¨HÎ˜ W\©=Å ÉÏQÍÃÑiyOk.
'#Å¡_|» ∞ƒ— Z\Ï¡ LO@∞Ok? ZHõ¯_» LOk? Z=i ^ŒQ~æÆ ° LOk? q^ÕâßÖ’¡<Õ Wk
LO^•? ^ÕâO◊ Ö’ ÖË^•? Z=~°∞ #Å¡_|» ∞ƒ#∞ ^•zÃÑ_»∞`«∞<åfl~°∞? WÖÏ Z<Àfl „Ñ¨âfl◊ Å∞
"åix "Õkãè ∞¨ <Î åfl~Ú. Ñ¨#∞flÅ∞ K≥eO¡ K«x J„Hõ=∞ ™⁄"Õ∞‡ '#Å¡_|» ∞ƒ—. Ñ¨#∞flÅ∞ K≥eO¡ KåÅO>Ë
P _»|∞ƒ ZHõ¯_ç #∞Oz =zÛO^À ‰õÄ_® K≥áêÊe. J„Hõ=∞OQÍ _»|∞ƒ ãÖáêkOz#"å_»∞
Jk K≥ÑÊ¨ _»∞. K≥a`Õ <Õ~O° J=Ù`«∞Ok. J„Hõ=∞OQÍ ãÖáêkOz# D #Å¡_|» ∞ƒ ^ÕâO◊ Ö’
^•¿ãÎ ^˘iH˜ áÈ`å"Õ∞"≥∂#x, q^ÕâßÖ’¡x ÉÏºO‰õΩÖ’¡–Jn 'Z=iH© ["å|∞^•sHÍ=Ú—
Jx K≥¿ÑÊ ã≤fiãπ ÉÏºO‰õΩÖ’¡ D ™⁄=Ú‡#∞ ^•KÕ™êÎ~∞° . XHõ"àÕ ◊ ^ÕâO◊ q_çzáêiáÈ"åeû
=zÛ<å, D Ñ¶∞¨ ~å<å ^˘OQÆÅ‰õΩ P _»|∞ƒ UOK«HÍ¯ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
J~Ú`Õ, ÉÏÅHÍi‡‰õΩÅ#∞ Ãã·`«O LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩx Ü«∞[=∂#∞Å∞ H˘O^Œ~°∞
HÀ\Ï¡k #Å¡_|» ∞ƒ#∞ "≥#Hˆ ã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°#fl q+¨Ü∞« O Pâ◊Û~°ºO Hõeyã¨∞#Î flk. WHõ¯_»
D ^˘OQÆÅ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ~Ú# <Õ~åÅ‰õΩ áêÅÊ_»∞`«∞<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ k˜ ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ`À
Ñ¨x KÕ~ÚOK«∞HÀ=_»O. ~Ô O_Àk "åiH˜ WKÕÛ J`≥ãÎ ~¨ ∞° "Õ`#« O. ÉÏÅHÍi‡‰õΩÅ‰õΩ ~ÀA‰õΩ
15 #∞Oz 25 ~°∂áêÜ«∞Å∞ =∂„`«"∞Õ K≥e™¡ êÎ~∞° . J\Ï¡, ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ =Å¡ „Ñü
ÜÕ ∞ \Ï 1,20,000 HÀ@¡ ~° ∂ áêÜ« ∞ Å ™⁄=Ú‡#∞ Ü« ∞ [=∂#∞Å∞ J„Hõ = ∞OQÍ
ãÖáêkã¨∞<Î åfl~°∞. '|KüÑ<¨ £ |Kå"À PO^Àà◊<—£ J<Õ ãÖã¨÷ ~°∂á⁄OkOz# x"ÕkHõ
„Ñ¨HÍ~°O ^ÕâO◊ Ö’ 6 HÀ@¡ ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ∞ L<åfl~°x, g~°∞ ãÖ=`«û~°OÖ’ 200 ~ÀAÅ∞
~ÀA‰õΩ 15 ~°∂áêÜ«∞Å "Õ`<« åxH˜ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~°x ¿Ñ~˘¯Ok. nxfl |\˜ì ^ÕâO◊ Ö’ „Ñü
ÜÕ∞\Ï 38,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å "Õ`<« åxfl K≥eO¡ Kåeû LO_»QÍ, Hˆ =ÅO 18,000
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl~°∞. n

279
ã¨~fi° tHΔÍ JaèÜ∂« <£
(Sarva Shiksha Abhiyan)
„Ñ¨É∞íè `«fiO J`«ºO`« „áê^è•#º`«xã¨∞#Î fl Ñ¨^HŒä ÍÅÖ’ 'ã¨~fi° tHΔÍ JaèÜ∂« <£— XHõ\ .˜
Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH© „áê^äqŒ ∞Hõ q^Œº#OkOK«_"» ∞Õ D Ñ¨^HŒä Oõ „Ñ¨^•è # ÅHõΔ ºO. 'q^Œº ÖËx"å_»∞
qO`« Ñ¨â√◊ =Ù— J#fl<å#∞_ç JO^ŒiH© `≥eã≤O^Õ. 1950Ö’ =zÛ# =∞# ~å*ÏºOQÆO
„Ñü áœ~°∞xH˜ q^Œº#Éèíºã≤OKÕ '„áê^äŒq∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯—#∞ WzÛOk. JO>Ë Z=iH˜"å~°∞
K«^∞Œ =ÙHÀ=_®xHÀ, =∂x"ÕÜ∞« _®xHÀ HÍ^Œ∞. 6 ãÖ=`«û~åÅ #∞Oz 14 ãÖ=`«û~åÅ
Ö’Ñ¨Ù Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH© x~°ƒOù ^èOŒ QÍ q^Œº#∞ JOkOKåe. D q+¨Ü∂« xfl U<å_À QÆ∞iÎOz<å
JO^Œ∞Hõ#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ K«~º° Å∞ KÕÑ@ ¨ _ì O» Ö’ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ qÑ¶Å¨ =∞=Ù`«∂
=KåÛ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ 'JO^ŒiH© q^Œº— L^Œº=∂xfl 'ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£— ¿Ñ~°∞`À
2000–01 Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. nx HÕ^Œ 2003 <å\˜ˆH Ñ≤Å¡ÅO^Œih |_çH˜
~°ÑÊ≤ OKåÅ#fl Pâ◊Ü∞« O <≥~"° ~Õ Ö° ^Ë ∞Œ . D Ñ¨^HŒä Oõ „Ñ¨HÍ~°O 2010 <å\˜H˜ 14 Uà◊¡
Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH© „áê^äqŒ ∞Hõ q^Œº#∞ JOkOKåÅx x~°~‚ ÚOKå~°∞. q^Œº#∞ JOkOK«_O» Ö’
eOQÆÑ~¨ ,° ™ê=∂lHõÑ~¨ ° J_»O¤ ‰õΩÅxflO\˜x JkèQqÆ ∞OKåÅ#fl ÅHΔÍºxfl ÃÑ@∞ìH˘<åfl~°∞.
ÅHõΔ ºO ÃÑ^ŒÌk QÆ#Hõ, „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ ™êÜ«∞OQÍ ™ê÷xHõOQÍ LO_Õ ãÖÑ¶¨∂Å∞, q^Œº
J=ã¨~åxfl QÆ∞iÎOz# ¿ã"å ãÖã¨Å÷ `À_®Ê@∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ fã¨∞HÀ"åÅ#∞H˘<åfl~°∞.
áê~î°âßÅÅ∞ ÖËxKÀ@ áê~î°âßÅÅ∞ `≥~°"åÅx, ÖËx ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å#∞ HõeÊOKåÅx
J#∞H˘<åfl~°∞. D Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨É∞íè `«fi áê~îâ° ßÅÅÖ’<Õ HÍ‰õΩO_®, „Ñ¨É∞íè `«fi Pi÷Hõ ™êÜ«∂xfl
á⁄O^Õ (Z~Ú_≥_)£ áê~îâ° ßÅÖ’¡#∂, H˘xfl „ÃÑ"· @ Õ ∞ áê~îâ° ßÅÖ’¡#∂ H˘#™êyã¨∞<Î åfl~°∞.
D Ñ¨^HŒä Oõ ~Ô O_À^Œâ◊ HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fiO „Ñ¨ÑO¨ K«ÉÏºOH± ~°∞}Ïxfl fã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ XÑ¨ÊO^ŒO
‰õΩ^Œ∞~°∞Û‰õΩOk. 2007 <å\˜Hˆ „Ñ¨É∞íè `«fiO D Ñ¨^HŒä ÍxH˜ 60,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ
ÃÑQ· Í Y~°∞Û ÃÑ\Õì k. P `«~åfi`« 2011 <å\˜H˜ =∞~À 54,000 HÀ@¡‰Ωõ ÃÑQ· Í Y~°∞ÛÃÑ\Õì k.
JO`Õ HÍ^Œ∞, =∞~À Ñ¨^HŒä "õ ∞≥ #ÿ '=∞^è•ºÇ¨Ïfl Éè’[# Ñ¨^HŒä Oõ — HÕ^Œ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ Éè’[#
ã¨^∞Œ áêÜ«∂xfl HõeÊOK«_O» `À |_ç =∂<Õ¿ã Ñ≤ÅÅ¡ ãÖYº ÉÏQÍ `«yOæ k. x*ÏxH˜ D
'q∞_Õ¤ g∞Öòû— XHõ J"≥∞iHÍ Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ 60= ^ŒâH◊ Oõ #∞OKÕ L<åfl, =∞^èºŒ Ö’ PyáÈ~Ú
uiy 1990 Ö’ H˘`«QÎ Í „áê~°OÉè=í ∞~ÚOk. D Ñ¨^HŒä Oõ ÃÑ· „Ñ¨É∞íè `«fiO 2008 <å\˜H˜
33 HÀ@¡‰Ωõ ÃÑQ· Í Y~°∞Û ÃÑ\Õì k. ZO^Œ∞HõO>Ë =∞#^ÕâO◊ Ö’ 41% Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ¿Ñ^ŒiHõO
HÍ~°}OQÍ áœ+≤Hì ÍÇ¨~°Ö’ÑÖ`À ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» `«∂ L#fl"åˆ~. áÈ`Õ, 2001Ö’ ã¨∞„Ñ‘O HÀ~°∞ì
P^ÕâßÅ HÍ~°}OQÍ D Ñ¨^HŒèä Oõ QÍ_ôÖ’ Ñ¨_Oç k. WO`« KÕã∞¨ <Î åfl ã¨QOÆ =∞Ok Ñ≤ÅÅ¡ ∞ 8
=`«~Q° uÆ HÍQÍ<Õ |_ç =∂<Õã∞¨ <Î åfl~°∞. WHõ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ áê~îåÅ∞ K≥áêÊeû# \©K~« ¡°
áÈã¨∞Åì ∞ 10.8 ÅHõÖΔ `·ˇ ,Õ WOHÍ 2 ÅHõÅΔ MÏmÅ∞(20%) L<åflÜ«∞O>Ë PtOz# Ñ¶e¨ `åÅ∞
Z\Ï¡ =™êÎ~Ú? J~Ú`Õ, Jxfl J_»¤O‰õΩÅ#∞ JkèQÆq∞Oz #∂\˜H˜ #∂~°∞ áêà◊√¡
Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH© q^•ºÉèÏºãÖ KÕ~ÚOKåÅ#fl HõÅ WÑ¨Ê\˜H© <≥~"° ~Õ Ö° ^Ë ∞Œ . áÈ`Õ, H˘`«Î Z<£_Zç
„Ñ¨É∞íè `«fiO D Ñ¨^HŒä ÍxH˜ 28,635 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞, '=∂^èºŒ q∞Hõ tHΔÍJaèÜ∂« <£—‰õΩ
4,966 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ Hˆ \Ï~ÚOzOk. n

280
Lz`« q^•º Ç¨Ï‰õΩ¯
(Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ Lz`«, x~°ƒOù ^èŒ q^•º Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì –2009) (Right to Education Act)
ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì =zÛ# `«~åfi`« =zÛ# =∞~À =∞Oz K«@Oì 'q^•º Ç¨Ï‰õΩ¯
K«@Oì — (P~ü\ W˜ ). '=∞#O ZHÍ¯eû# ~Ô Å· ∞ XHõ rq`«HÍÅO ÖË@∞— J#fl@∞¡ U<å_À
~å"åeû# D q^•º Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì 2010–11 q^•º ãÖ=`«û~°O #∞Oz J=∞Ö’¡H˜
=zÛOk. Pˆ~à◊¡ =Ü«∞ã¨∞û#∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞H˘x 14 Uà◊¡ =~°‰Ωõ ÉÏÅÅO^ŒiH© x~°ƒOù ^èŒ
„áê^äqŒ ∞Hõ q^Œº#∞ JOkOKåeûOkQÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì P^ÕâßÅ∞ *Ïs KÕãO≤ k. P `«~åfi`«
16 Uà◊‰¡ Ωõ „Ñ¨É∞íè `«fiO 'q^•º Ç¨Ï‰õΩ¯— #∞ =∞#‰õΩ „Ñ¨™êkOzOk! x*ÏxH˜ q^•º Ç¨Ï‰õΩ¯‰õΩ
ãÖ|OkèOz „Ñ¨É∞íè `«fiO 2002 Ö’<Õ ~å*ÏºOQÍxH˜ 86= ã¨=~°}#∞ KÕãO≤ k. „áê^äqŒ ∞Hõ
q^Œº F Ç¨Ï‰õΩ¯QÍ ~å*ÏºOQÆOÖ’ 21(Z) PiìHÖõ ò#∞ KÕ~åÛ~°∞. Ñ¨^ÇŒ ¨ ~ˆ à◊¡ ã¨∞n~°… HÍÅO
`«~åfi`«, ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì P^ÕâßÅ "Õ∞~°‰Ωõ KÕã<≤ å, D K«\Ïìxfl =∂„`«O Kåi„`å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ kQÍ<Õ
áê~°"¡ ∞≥ O\ò Jaè=i‚OzOk. JÖÏˆQ, WÖÏO\˜ K«\Ïìxfl 62 Uà◊¡ ÉèÏ~°`å=x ZÑ¨ÙÊ_»∂
KÕÜ∞« ÖË^xŒ P<å\˜ =∂#= =#~°∞Å =∞O„u HõÑÖ≤ òã|≤ ƒÖò Q˘Ñ¨ÊQÍ „Ñ¨âO◊ ã≤OKå~°∞.
D K«@Oì „Ñ¨HÍ~°O WÑ¨ÙÊ_çHõ ^ÕâO◊ Ö’x ÉÏÅÅO^Œ~∂° 14 Uà◊¡ =~°‰Ωõ K«^∞Œ =Ù
HÀ"åeûO^Õ. JO>Ë JÑ¨Ê\˜H˜ Ñ≤ÅÅ¡ O^Œ~∂° 8 =`«~Q° `Æ À, 9=`«~Q° `Æ À Ñ¨ÓiÎ KÕ™êÎ~∞° .
HÍx, 3 Uà◊¡ #∞Oz 6 Uà◊¡ =~°‰Ωõ x~°ƒOù ^èŒ q^Œº ÖË^∞Œ . =¸_»∞ <åÅ∞ˆQà◊Hˆ¡ Ñ≤ÅÅ¡ #∞
|_»∞ÅÖ’ KÕiÛ K«kqOKÕ "≥#· O WÑ¨ÙÊ_»∞ Ñ¨Å∞KÀ@¡ HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. z#fl Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ P
=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ q^Œº Uq∞@<Õ =∂#ã≤Hõ Z^Œ∞QÆ∞^ŒÅ HÀ}OÖ’#∂, P =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ "åi
¿ãfiK«ÛÇù Ï¨ iOÑ¨Ù ZO^Œ∞Hõx J#∞‰õΩ<åflˆ~"≥∂ Pˆ~à◊¡ =Ü«∞ã¨∞û#fl"åiˆH x~°ƒOù ^èŒ „áê^äqŒ ∞Hõ
q^Œº#∞ J=∞Å∞ KÕÜ∂« Å#∞H˘#fl@∞¡ HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. HÍx 5 = U@ 1 = `«~Q° uÆ Ö’
KÕ~Û° _®xH˜ Z=iH© ÖËx JÉèºí O`«~O° , „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ ZO^Œ∞‰õΩ? D K«@Oì Ö’ J^À `˘e
Ö’ÑÖQÍ HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk.
WHõ áÈ`Õ, D K«@Oì „Ñ¨HÍ~°O |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ ÉÏÅÅ‰õΩ „ÃÑ"· @ Õ ∞ ã¨∂¯à◊Ö¡ ’ 25
âß`«O ã‘@∞¡ W"åfie. "å~°∞ U „ã‘¯xOQ∑ Ñ¨sHõ#Δ ∂ Z^Œ∞~À¯"åeû# J=ã¨~O° QÍx, _˘<Õ+<¨ /£
HÍÑ≤>+Ë <¨ £ Ñ¶A ‘ #∞ K≥eO¡ Kåeû# J=ã¨~O° QÍx ÖË^∞Œ . ã¨∂¯Å∞ =∂i#Ñ¨Ù_»∞ „\Ï<£ûÑ¶~¨ ü
ãïÑì HÔ≤¶ \ò(\˜.ã≤)Å =O\˜ `«Ò« QÆO J=ã¨~O° ÖË‰Ωõ O_®<Õ J_ç‡+¨<£ W"åfie. 8 = `«~Q° uÆ
=~°‰Ωõ Z=ih ÃÑ~¶ ÚÖò KÕÜ∞« ~å^Œ∞. Ñ¶A ‘ Å∞ K≥eO¡ Kåeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ QÆ#Hõ Z=Ô~<· å
Ñ¶A
‘ fã¨∞‰õΩO>Ë [i=∂<å LO@∞Ok. áê~îº° OâßÅ∞ =∂„`«O ~å*ÏºOQÆ ÑïkèÖ’<Õ
LO_®e. JO`Õ HÍ‰õΩO_® Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞, ã¨∂¯à’¡ `«=∞ ™ê=∂lHõ ÉÏ^èºŒ `«#∞ qã¨‡i¿ãÎ
[i=∂<åÅ∞ K≥e¡OKåeû LO@∞Ok. @∂º+¨#∞¡ K≥Ñ¨Ê~å^Œ∞. JÖÏˆQ J~°›`«Å∞ ÖËx
Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞ JO^Œ~∂° ~å#∞#fl S^ÕàÖ¡◊ ’¡ `«=∞ q^•º~°›`Å« #∞ ãÖáêkOK«∞HÀ"åe.
Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH© x~°ƒOù ^èŒ q^Œº 14 Uà◊¡ =~°̂H HÍx JOQÆ"H·≥ Åõ ºO L#fl Ñ≤ÅÅ¡ q+¨Ü∞« OÖ’
=∂„`«O D =Ü«∞ã¨∞û Ñïq∞ux 18 Uà◊¡ =~°‰Ωõ WKåÛ~°∞. JO`Õ HÍ‰õΩO_® JÖÏO\˜
Ñ≤ÅÅ¡ HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ Hõ U~åÊ@∞¡ ÖË^• ã¨∂¯à◊#¡ ∞ <≥ÅH˘ÖÏÊÅ#fl Ñ¨^HŒä ÍÅ#∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO
281
~°∂á⁄OkOK«#∞Ok. WHõ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl q[Ü«∞=O`«O KÕÜ∂« ÅO>Ë ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ
5 ÅHõÅΔ =∞Ok tHõ} Δ á⁄Ok# Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞ J=ã¨~O° . D HÍ~°º„Hõ=∞ J=∞Å∞‰õΩ
S^Õà¡◊ HÍÖÏxH˜ QÍ#∞ 1,71,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ J=ã¨~O° . HÍQÍ, `˘e U_®kÖ’<Õ
7,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å x^è∞Œ ÅÖËq∞ U~°Ê_çOk. Ñ¨Å∞ ~å„ëêìÅ∞ x^è∞Œ Å HÍ~°}OQÍ D
HÍ~°º„Hõ=∂xfl q[Ü«∞=O`«OQÍ J=∞Å∞ KÕ¿ã Ñïã≤u÷ Ö’ ÖË=Ù. D HÍ~°º„Hõ=∞ J=∞Å∞‰õΩ
„Ñ¨ã∞¨ `Î åxH˜ Hˆ O„^ŒO 60% x^è∞Œ Å#∞ ã¨=∞‰õÄ~°Û#∞O_»QÍ, ~å„ëêìÅ∞ 40 âß`«O x^è∞Œ Å#∞
Y~°∞Û KÕÜ«∂e. Ô~O_»∞ „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ HõeÑ≤ XHÀ áê~î°âßÅ‰õΩ U_®kH˜ 22 ÅHõΔÅ
~°∂áêÜ«∞Å#∞ Y~°∞Û ÃÑ\ÏìÅx K«∂âß~Ú. áÈ`Õ, H˘`«Î Z<£_Zç „Ñ¨É∞íè `«fiO áê~îâ° ßÅÅ#∞
=∞kOÑ¨Ù KÕÜ∂« Å#fl H˘`«Î HÍ~åºK«~} ° #∞ „Ñ¨H\õ ã˜ ∂¨ Î ^•xHÀãÖ 30 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞
ˆH\Ï~ÚOzOk. WHõ, Láê^è•ºÜ«ÚÅ‰õΩ HÍÖÏ#∞QÆ∞}"≥∞ÿ# tHõΔ} „Ñ¨^è•#OQÆ#∞Hõ
JO^Œ∞HÀãÖ 'ÑÖ_ç\ò =∞^Œ<£"≥∂Ç¨Ï<£ =∂Å"åº H˘`«Î \©K«~°¡‰õΩ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∞O—
„Ñ¨H\õ ã˜ ∂¨ Î 500 HÀ@¡ „áê~°OaèHõ xkèx „Ñ¨H\õ O˜ zOk. WHõ áÈ`Õ, ^Õâ◊ "åºÑÎ̈OQÍ |_ç
=∂<Õã#≤ ÅHõÖΔ Ïk Ñ≤ÅÅ¡ ãÖQÆ`qÕ ∞\˜? J#flk =∞~À =ÚYº"≥∞#ÿ „Ñ¨âfl◊ . 'WÅ∞¡ JÅ∞HõQÍ<Õ
ÑÖ_»QÆ HÍ^Œ#fl@∞¡— K«@Oì KÕÜ∞« QÍ<Õ ãïáÈ^Œ∞ QÆ#Hõ „Ñ¨É∞íè `«fiO z`«âÎ √◊ kú`À HÍ~åºK«~}° ‰õΩ
Ñ¨Ó#∞HÀ"åe. n
=∞# ~å*ÏºOQÆO 14 Uà◊Ö¡ ’Ñ¨Ù Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH© Lz`« q^Œº#∞ "åQÍú#O KÕãO≤ k.
HÍx, ~å*ÏºOQÍxfl ã¨=iã¨∂Î 6 Uà◊¡ #∞Oz 14 Uà◊¡ =∞^èºŒ QÆÅ Ñ≤ÅÅ¡ Hˆ Lz`«
q^Œº#∞ Ñïq∞`«O KÕâß~°∞. =∞i Pˆ~à◊Ö¡ ’Ñ¨Ù Ñ≤ÅÅ¡ ãÖQÆ`qÕ ∞\˜? „Ñ¨É∞íè `«fiO nxfl
QÆO^Œ~Q° Àà◊O KÕãO≤ k. -Zãπ. ~å*ËO„^ŒÉÏ|∞
- ÉèÏ~°`« =∂r „Ñ^¨ •è # <åºÜ«∞=¸iÎ. (*ÏfÜ«∞ =∂#= Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶∞¨ O Kè~·≥ ‡° <£QÍ xÜ«∂=∞HõO J#O`«~O° )
P~ÀQÆºN
~åROÖ’ J`«ºO`« „Ñüëêª`‡« HõOQÍ 2007Ö’ 'P~ÀQÆºN— Ñ¨^HŒä Íxfl „áê~°OaèOKå~°∞.
`≥Å¡ ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Å¤ ∞#fl "å~°O^ŒiH© „ÃÑ"· @Õ ∞ Pã¨∞Ñ¨„`«∞ÅÖ’ Lz`«"^·≥ ºŒ O JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ
D Ñ¨^HŒä Íxfl L^ÕtÌ OKå~°∞. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ ^•^•Ñ¨Ù "Õ~Ú ~°HÍÅ~Ú# J<å~ÀQÍºÅ∞,
[|∞ƒÅ zH˜`û« HÀãÖ 2 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å =~°‰Ωõ 'P~ÀQÆºN ÃÇÏÖòHÎ̂ ~ü „@ãπ—ì Éèií ã¨∞OÎ k.
'P~ÀQÆºN— HÕ^Œ ¿Ñ~˘¯#x [|∞ƒÅ‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fi Pã¨∞Ñ¨„`«∞ÅÖ’<Õ zH˜`û« fã¨∞HÀ"åeû
LO@∞Ok. 'P~ÀQÆºN— HÕ^Œ "Õ\ H˜ ˜ zH˜`û« Å∞ Åaè™êÎÜ∂≥ 104 ‰õΩ á¶È<£ KÕãQ≤ Íx,
Pã¨∞Ñ¨„`«∞ÅÖ’x 'P~ÀQÆºq∞„`«—#∞ ãÖ„Ñ¨kOzQÍx `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û.
J~Ú`Õ, D Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨[O^ŒiH© =iÎOÑ¨*Ü Ë ∂« Å#fl PÖ’K«# „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ =zÛOk.
HÍx Jk ZO`«=~°‰Ωõ ™ê^èºŒ "≥∂, Z\Ï¡ ™ê^èºŒ "≥∂ WOHÍ `ÕÅ∞ÛHÀÖË^∞Œ . D Ñ¨^HŒä Oõ
Ñ¨ÓiÎQÍ ~åR „Ñ¨É∞íè `«fi Ñ¨^HŒä Oõ QÆ#Hõ Hˆ O„^ŒO x^è∞Œ Å∞ W=fi_®xH˜ x~åHõiOzOk. áÈ`Õ,
D Ñ¨^HŒä Oõ Ö’ J<ÕHõ Ö’áêÅ∞<åflÜ«∞x, „Ñ¨É∞íè `«fiO HÍ~ÀÊˆ~\ò Pã¨∞Ñ¨„`«∞Å "≥O@ Ñ¨~∞° QÆ∞Å∞
fã¨∞#Î fl^Œx „Ñ¨ÑO¨ K«ÉÏºO‰õΩ q=∞i≈OzOk. WHõ, WÑ¨ÙÊ_»∞ ~Ô O_»∞ ~å„ëêìÅ∞ U~°Ê_ç#O^Œ∞#
n
U „Ñ¨É∞íè `«fiO nx Ñ¨\¡ Z\Ï¡ =º=Ç¨Ïiã¨∞OÎ ^À K«∂_®eû LOk.
282
P^è•~ü HÍ~°∞¤
^Õâ◊ „Ñ¨[ÅO^ŒiH© XHõ qt+¨"ì ∞≥ #ÿ QÆ∞iÎOÑ¨Ù HÍ~°∞#¤ ∞
WKÕÛO^Œ∞‰õΩ ~°∂á⁄OkOz#^Õ 'P^è•~ü— HÍ~°∞.¤ 'P^è•~ü—
JO>Ë q∞=Ú‡Å#∞ QÆ∞iÎOKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ P^è•~°O Jx,
qq^èŒ Ñ¨^HŒä ÍÅ „Ñ¨Ü∂≥ *<åÅ∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ Ãã`· O« XHõ P^è•~°O Jx J~°O÷ . J^è•~ü
HÕ^Œ „Ñü áœ~°∞xH˜ 12 JOÔHÅ ãÖYº Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. nxfl „Ñ¨}ÏoHÍ ãÖÑ¶∞¨ O
U~åÊ@∞ KÕã#≤ 'Ü«ÚS_çZS— (Ü«ÚhH± S_≥O\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£ P^ä•i\˜ PÑ¶π WO_çÜ∂« ) ãÖã¨÷
P^è•~ü HÍ~°∞Å¤ #∞ *Ïs KÕã∞¨ OÎ k. „Ñü =ºHÎ̃H,˜ =ÚYºOQÍ ¿Ñ^Œ"åiH˜ XHõ qt+ì̈ QÆ∞iÎOÑ¨Ù
HÍ~°∞x¤ ¿ãÎ Ñ¨Å∞ Ñ¨^HŒä ÍÅÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl JqhuH˜ J_»∞H¤ @ õ ì "ÕÜ∞« =K«Ûx, J~°›`Q« ÅÆ
"åiˆH Ñ¨^HŒä ÍÅ „Ñ¨Ü∂≥ *<åÅ#∞ HõeÊOK«=K«Ûx „Ñ¨}ÏoHÍ ãÖÑ¶∞¨ O D HÍ~°∞‰¤ Ωõ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#
KÕãO≤ k. WHõ 'Ü«ÚS_çZS— ãÖã¨‰÷ Ωõ , W<ÀÊùãã≤ π =º=™ê÷Ñ‰¨ Ωõ Ö’¡ XHõ~Ô #· #O^Œ<£ hÖËYxx
Kè~·≥ ‡° <£QÍ KÕãO≤ k. ãÖã¨÷ 2009 PQÆãìπ #∞Oz `«# HÍ~°º„Hõ=∂xfl „áê~°OaèOzOk.
áÈ`Õ, HÍ~°∞¤ *ÏsH˜ =º‰õΩÅÎ KÕu "Õe=Ú„^ŒÅ∞, HõO\˜áêÑ¨Å z„`åÅ∞ fã¨∞HÀ=_»O
=º‰õΩÅÎ =ºHÎ̃Q`Æ « rq`åÖ’¡H˜ „Ñ¨"tÕ OK«_"» ∞Õ #x, WÖÏO\˜ q=~åÅ∞ JHõ¯~°Ö^Ë #Œ fl f„=
q=∞~°≈Å#∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO Ñ¨\ Oì˜ K«∞HÀÖË^∞Œ . JO`ÕHÍ^Œ∞, D 'P^è•~ü—ÃÑ· Ç¨ÏŸO, Pi÷H,õ HÍi‡Hõ,
„QÍg∞}Ïaè=$kú âßMÅ =∞^èºÕ f„= Jaè„áêÜ«∞ ÉË^•è Å∞ `«Ö`ˇ åÎ~Ú. Wk HÍ~°∞¤ HÍ^Œx,
XHõ QÆ∞iÎOÑ¨Ù ãÖMº =∂„`«"∞Õ #x P âßYÖË QÆ\ Qì̃ Í "å^Œ∞ÖÏ_»∞‰õΩ<åfl~Ú! J~Ú`Õ,
„Ñ¨}ÏoHÍ ãÖÑ¶∞¨ O Ñ¨@∞ì^ÅŒ =Å¡ 'P^è•~ü— „Ñ¨[Å <≥u#Î Ñ¨_Oç k. áÈ`Õ, [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å
HÀãÖ 6,650 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ Y~°Û~Ú`Õ, 'P^è•~ü— HÀãÖ 18,000 HÀ@∞¡ Y~°Û=Ù`«∞#flk
QÆ#Hõ, WO`«\ ˜ ÉèÏs Y~°∞Û=Å¡ ZO`«\ ˜ ÖÏÉèOí LO@∞O^Œ#flk „Ñ¨âfl◊ . QÆ`« ZxflHõÖ’¡
HÍO„ÔQãπ `«~Ñ° Ù¨ # áÈ\© KÕã#≤ #O^Œ<£ hÖËYxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ\© KÕã#≤ a*ˇÑH≤ ˜
K≥Ok# J#O`«‰Ωõ =∂~ü 'P^è•~ü x~å^è•~ü— Jx, `«=∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO JkèHÍ~°OÖ’H˜ =¿ãÎ
`å=Ú ^•xfl ~°^∞Œ Ì KÕ™êÎ=∞x „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. J~Ú`Õ, WÑ¨ÙÊ_»∞ a*ˇÑÜ ≤ ∞Õ JkèHÍ~°OÖ’H˜
=zÛ<å ^•xfl ~°^∞Œ Ì KÕÜ∞« HõáÈQÍ, Jk =∂‰õÄ P^è•~°"∞Õ JO@∞<åfl~°∞. WHõ 'P^è•~ü—
ZO`«QÍ ã¨∞^è•~ü J=Ù`«∞O^À, ZO`«QÍ Jqhux JiHõ_∞» `«∞O^À K«∂_®eû LOk. n
n<£^Ü
Œ ∂« Öò Láê^è•ºÜ«∞ „QÍ=∞*’ºu Ñ¨^HŒä Oõ
„QÍg∞} Pi÷HÍaè=$kúH˜ q^Œ∞º`ü ã¨^∞Œ áêÜ«∞O `«ÑÊ¨ xãï QÆ#Hõ H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO
Jxfl Wà◊‰¡ Ωõ „Ñüx`«ºO 24 QÆO@Å∞ Hõ~Ô O@∞#∞ ã¨~Ñ° ~¨¶ å KÕÜ∂« Å#fl ÅHõΔ ºO`À D
Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨H\õ O˜ zOk. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ Wà◊‰¡ Ωõ ã¨~Ñ° ~¨¶ å KÕ¿ã Hõ~Ô O\ò HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ Hõ
Ñ¶_‘ ~» #¡° ∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~∞° . á⁄ÖÏÅ‰õΩ Ñ¶_‘ ~» ∞° ¡ "Õ~∞° QÍ LO\Ï~Ú. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ 500
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO Hˆ @~ÚOzOk. n

283
PÇ¨~° Éè„í ^Œ`å Ñ¨^HŒä Oõ
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ Ju ÃÑ^ŒÌ Ñ¨^HŒä Oõ 'PÇ¨~° Éè„í ^Œ`å Ñ¨^HŒä Oõ —.
QÆ`« „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ `«# J=™ê#^Œâ◊Ö’ =zÛ# "À@¡ Ñ¨^äŒHõÑ¨Ù
PÖ’K«<Õ D Ñ¨^HŒä Oõ . x~°∞¿Ñ^Œ „Ñ¨[Å‰õΩ uO_ç ^˘~°HHõ õ QÀã¨Ñ_¨ Õ
Ñïã≤u÷ ~å‰õΩO_® HÍáê_Õ „Ñ¨Ü∞« `«flÑ¨Ù Ñ¶e¨ `«"∞Õ D Ñ¨^HŒä Oõ QÍ
¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë, „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ =¸_À=O`«∞ ¿Ñ^ŒÅ∞ =∞# WO_çÜ∂« Ö’<Õ
L<åfl~°x „Ñ¨ÑO¨ K« ÉÏºOH± JOK«<å. PÇ¨~°ÖqË ∞ HÍ~°}OQÍ WHõ¯_» Ñ¨Ù\ì̃# a_»Å¤ ∞ 43
âß`«O |Hõ¯Ñ¨Å∞K«QÍ Ñ¨Ù_∞» `«∞<åfl~°x „Ñ¨ÑO¨ K«ÉÏºOH± ¿Ñ~˘¯Ok. D HÍ~°}OQÍ „QÍ=∂ÅÖ’x
75 âß`«O „Ñ¨[Å‰õΩ, Ñ¨@} ì ÏÅÖ’x 50 âß`«O „Ñ¨[Å‰õΩ D Ñ¨^HŒä Íxfl L^ÕtÌ OKå~°∞. D
„Ñ¨[ÅO^ŒiH˜ U\Ï 6 HÀ@¡ 20 ÅHõÅΔ @#∞flÅ PÇ¨~°^•è <åºÅ∞ J=ã¨~=° ∞=Ù`åÜ«∞x
JOK«<å. JO>Ë, D U_®kÖ’ (2014-15) D Ñ¨^HŒä ÍxH˜ 1.25 ÅHõÅΔ HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∂Å∞
J=ã¨~O° J=Ù`å~Ú! WHõ x~°∞¿Ñ^ŒÅ∞ HÍx"åiH˜ D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ =∂Ô~¯\ò ^è~Œ H° <õ åfl
ã¨QOÆ ^è~Œ H°̂ XH˘¯Hõ¯iH˜ 5 H˜Ö’Å aÜ«∞ºO/QÀ^è∞Œ =∞Å∞/ `«$}^è•<åºÅ∞ W™êÎ~∞° . D Ñ¨^HŒä Oõ
HÕ^Œ QÆiƒù}© „ã‘ÅÎ ‰õΩ „Ñ¨ã∂¨ u J#O`«~O° JOQÆ<"£ å_ôÅÖ’ Lz`«OQÍ uO_ç ÃÑ_»`å~°∞.
6 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å ã¨Ç¨ Ü«∂hfl JO^Œ*™Ë êÎ~∞° .
áÈ`Õ, PÇ¨~°^•è <åºÅ#∞ ZÑ¨Ê\˜ÖÏQÍ<Õ „Ñ¨*ÏÑÖÑ≤}© =º=ã¨÷ ^•fi~å<Õ ÑÖÑ≤}©
KÕ™êÎ~∞° . JO`Õ HÍ‰õΩO_®, QÆÒ« Ö’ 'JO`Àº^ŒÜ∞« Ñ¨^HŒä Oõ — HÕ^Œ Wã¨∞#Î fl 35 H˜Ö’Å
PÇ¨~° ^è•<åºÅ Ñ¨^HŒä Oõ Ãã`· O« H˘#™êQÆ∞`«∞O^Œx K≥|∞`«∞<åfl~°∞. PÇ¨~° ^è•<åºÅ#∞
W=fiÖËHáõ È`Õ Éè`í OÎ≥ W™êÎ~∞° . Ñ¨^HŒä Oõ PK«~} ° q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ PÇ¨~° ^è•<åºÅ#∞
ã¨=ºOQÍ ÑÖÑ≤}© KÕÜ∞« ÖËx ãÖã¨Å÷ ‰õΩ [i=∂<å qkè™êÎ~∞° . WHõ, ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~åxH˜
~Ô O_»OK≥Å =º=ã¨Å÷ #∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~∞° . lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ XHõ\ ,˜ ~åR™ê÷~ÚÖ’ =∞~À\˜
LO@∞Ok. H˘xfl ~å„ëêìÅÖ’ D Ñ¨^äŒHõO J=∞Å∞‰õΩ <ÀK«∞HÀHõáÈ=_»O =Å¡ g\˜H˜ n
U„Ñ≤Öò 2015 ^•HÍ ã¨=∞Ü«∞O WKåÛ~°∞.
QÆ$Ç¨Ï x~å‡} Ñ¨^HŒä ÍÅ∞
'*ÏfÜ«∞ „QÍg∞} P"åãπ q∞+¨<—£
„Ñü =∞x+≤H˜ u#_®xH˜ uO_ç `«~åfi`« LO_»\ÏxHÀ
WÅ∞¡ HÍ"åe QÆ#Hõ Hˆ O„^Œ, ~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O
HÀãÖ Ñ¨Å∞ Ñ¨^HŒä ÍÅ#∞ „áê~°OaèOKå~Ú. 2001 <å\˜ [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å „Ñ¨HÍ~°"∞Õ „QÍ=∂ÅÖ’
HÀ\˜#fl~° Wà◊§ J=ã¨~O° L#fl@∞¡ JOK«<å "Õâß~°∞. ¿Ñ^ŒÅ∞ =ÚMºOQÍ ^•i„^Œº ~ˆ Y‰õΩ
kQÆ∞=# L#fl"å~°∞ WO\˜x xi‡OK«∞HÀ=_»O J™ê^èºŒ O QÆ#Hõ „Ñ¨É∞íè `«fiO "åiHÀãÖ
Wà◊√¡ xi‡Oz WKÕÛO^Œ∞‰õΩ 'WOk~å P"åãπ Ü≥∂[#— (SZ"≥·) Ñ¨^äŒHÍxfl 1985Ö’
J~°OaèOzOk. D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ Hˆ O„^ŒO 3 =O`«∞Å∞, ~åRO 1 =O`«∞ Y~°∞ÛÃÑ\˜ì
284
Wà◊¡#∞ xi‡OKå~Ú. Wà◊¡ x~å‡}ÏxH˜ Zãπ\ ˜, Zãπã≤Å‰õΩ, JOQÆ"≥·HõÅºO QÆÅ"åiH˜,
=∂r Ããx· ‰õΩÅ‰õΩ, q`«O`«∞=ÙÅ‰õΩ „áê^è•#º`«xKåÛ~°∞. áÈ`Õ, 2014-15Ö’ ~Ô O_»∞
~å„ëêìÅÖ’ "≥Ú`«OÎ ÅHõ#Δ fl~° QÆ$Ç¨Å#∞ xi‡OK« `«ÅÃÑ\Ïì~∞° . Hˆ O„^ŒOÖ’x H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO
WÑ¨ÙÊ_»∞ D Ñ¨^äŒHÍxfl JO^ŒiH© =iÎOKÕÖÏ '*ÏfÜ«∞ „QÍg∞}ü P"åãπ Ü≥∂[#—#∞
„áê~°OaèOK«#∞#flk. WÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ XHÀ WO\˜ x~å‡}O HÀãÖ 70 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞
Y~°∞Û ÃÑ_»∞`«∞O_»QÍ, nxflÑ¨ÙÊ_»∞ 1 ÅHõΔ 10 "ÕÅ‰õΩ, H˘O_» „áêO`åÅ∞, x~å‡}O
Hõ+Oì¨ QÍ LO_Õ „áêO`åÅÖ’ D Y~°∞Û 1 ÅHõΔ 25 "ÕÅ‰õΩ ÃÑOK«#∞<åfl~°∞. D U_®k
#∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞H˘x U_Õà§◊ HÍÅOÖ’ 3 HÀ@¡ 20 ÅHõÅΔ Wà◊#¡ ∞ xi‡OKåÅ#fl ÅHΔÍºxfl
ÃÑ@∞ìH˘<åfl~°∞. J\Ï¡Qˆ H˘`«QÎ Í 25 K«^~Œ Ñ° Ù¨ g∞@~°¡ ã¨Å÷ OÖ’ (QÆÒ« Ö’ 20 K«^~Œ Ñ° Ù¨
g∞@~°∞)¡ WO\˜x xi‡OKåÅx ‰õÄ_® ãÖHõeÊOKå~°∞.
WHõ, Ñ¨\}ì ÏÅÖ’x =ÚiH˜"å_»Ö’¡ LO_Õ"åi HÀãÖ QÆ$Ç¨Ï x~å‡}ÏÅ#∞ KÕÑ>¨ OìË ^Œ∞‰õΩ
¿Ñ^ŒÅ∞ `«=∞ *ÏQÍ#∞ Jaè=$kú Ñ¨~∞° K«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞, '~år"£ P"åãπ Ü≥∂[#— (P~üZ"≥)· #∞
„áê~°OaèOKå~°∞. ~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À D Ñ¨^HŒä Íxfl H˘™êyã¨∞<Î åfl~°∞. D
Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£#∞ S^Õà§◊ Ö’ =ÚiH˜ "å_»Å∞ ÖËx #QÆ~O° QÍ ~°∂á⁄Ok™êÎ~∞° .
^ÕâO◊ Ö’ QÆ$Ç¨Ï x~å‡}ÏxH˜ J`«ºO`« „áê^è•#º`«xã¨∂,Î D q+¨Ü∞« OÖ’ ~°∞}ÏÅ#∞
JOkOKÕ ÉÏºO‰õΩÅ‰õΩ ÃÑ@∞ì|_çx ã¨=∂‰õÄ~ˆ ÛO^Œ∞Hˆ '<Õ+#¨ Öò Ç¨Ï∫lOQ∑ ÉÏºO‰õΩ— U~åÊ@∞
KÕã#≤ q+¨Ü∞« O `≥eã≤O^Õ. „QÍ=∂ÅÖ’ QÆ$Ç¨Ï x~å‡}ÏÅ‰õΩ ~°∞}ÏÅ#∞ JO^Œ*Ü Ë ∂« Å#fl
ÅHõΔ ºO`À '„QÍg∞} QÆ$Ç¨Ï xkè— HÕ^Œ H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO 8,000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞
WÑ¨ÙÊ_»∞ <Õ+#¨ Öò Ç¨Ï∫lOQ∑ ÉÏºO‰õΩ‰õΩ Hˆ \Ï~ÚOzOk. KÒHõ ^è~Œ Ö° ’ Wà◊¡ x~å‡}ÏÅ‰õΩ
J`«ºO`« „áê^è•#º`«xã¨∂Î 2022 <å\˜H˜ JO^ŒiH© Wà◊¡ ÅHΔÍºxfl „Ñ¨H\õ O˜ zOk. WÑÙ̈Ê_ôÑ^¨ HŒä ÍxH˜
'ã¨~åú~ü =Å¡ÉòÉÏè ~Ú Ñ¨>ÖË ò *ÏfÜ«∞ Ñ¨@}ì QÆ$Ç¨Ïx~å‡} Ñ¨^HŒä Oõ —QÍ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~∞° .
nxHõ#∞QÆ∞}OQÍ HõOÃÑhÅ∞ `«=∞ 'HÍ~ÀÊˆ~\ò ™ê=∂lHõ ÉÏ^èºŒ `«—Ö’ ÉèÏQÆOQÍ ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ
QÆ$Ç¨Ïx~å‡}O HÀãÖ, =ÚiH˜"å_»Å Jaè=$kúH˜ x^è∞Œ Å#∞ Hˆ \Ï~ÚOKÕO^Œ∞‰õΩ J=HÍâ◊O
HõeÊOzOk.
áÈ`Õ, H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ Wà◊¡ x~å‡}O HÀãÖ H˘`«Î Ñ¨^HŒä ÍÅ#∞ „Ñ¨H\õ O˜ KÕ J=HÍâßÅ∞
L<åfl~Ú. ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ Ãã`· O« ~Ô O_»∞ Ñ¨_H» Qõ ^Æ ∞Œ Å WO\˜x xi‡Oz W"åfiÅx `≥ÅOQÍ}
„Ñ¨É∞íè `«fiO Hõ$`«xâ◊ÛÜ«∞O`À LOk. H˘`«Î Hˆ O„^Œ, ~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ Wà◊¡ x~å‡}O q+¨Ü∞« OÖ’
=¸ã¨ Ñ¨^ŒÌuH˜, JqhuH˜ ã¨fiã≤ÎK≥Ñ≤Ê, ã¨$[<å`«‡Hõ suÖ’, QÆ$Ç¨Ï #=¸<åÅ#∞
~°∂á⁄OkOK«_O» `À áê@∞ H˘`«Î =ã¨∞*Î ÏÖÏxfl <å}º`åÑ¨~"° ∞≥ #ÿ =ã¨∞=Î Ùefl LÑ¨Ü∂≥ yOz
Wà◊¡ x~å‡}Ïxfl KÕÑ\¨ ÏìeûLOk. xi‡Oz# QÆ$Ç¨xH˜ x~°fiÇ¨Ï}Ï Y~°∞Û ÖË‰Ωõ O_® ÖË^•
ÉèÏsQÍ Y~°∞Û `«yáæ ÈÜÕ∞ÖÏ x~å‡}ÏÅ#∞ H˘#™êyOKåe. J\Ï¡ KÕÜ∞« ÖËHáõ È`Õ Jk ‰õÄ_®
ã¨$[<å`«‡Hõ Jqhu J=Ù`«∞Ok. n

285
ZO.Ñ≤. ™ê÷xHõ „áêO`« Jaè=$kú Ñ¨^äŒHõO ZOÑ≤ ÖÏº_£û
„Ñü áê~°¡"≥∞O\ò ã¨Éèí∞ºxH˜ `«# xÜ≥∂[Hõ=~°æOÖ’ Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ 1993 #∞Oz U_®kH˜ 2 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å
xkèx JO^Œ*ãË O≤ k. D xkè<Õ 2011-12 #∞Oz 5 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ ÃÑOKå~°∞.
'ZOÑ≤ÖÏº_£û—QÍ K≥ÑÙ¨ Ê‰õΩ<Õ D Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ „Ñ¨*Ï~ÀQÆºO, Ñïã¨~åÅ Ñïâ◊√„Éè`í ,« ~À_»∞,¡
h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å, q^Œº =O\˜ „Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [# HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀãÖ D x^è∞Œ Å#∞ Y~°∞Û
ÃÑ@ì=K«∞Û. JO^Œ∞=Å¡, PÜ«∂ „áêO`« „Ñ¨[Å∞ ™ê=∂lHõ Jaè=$kú HÀãÖ `«=∞ ZO.Ñ≤.
#∞Oz x^è∞Œ Å#∞ HÀ~°=K«∞Û. ~å*ºã¨Éíè ã¨É∞íè º_≥`· Õ `å#∞ ZxflÔH#· ~åROÖ’x U lÖÏ¡Ö’<≥<· å
`«# x^è∞Œ Å#∞ Y~°∞ÛÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. áÈ`Õ H˘`«QÎ Í „Ñ¨H\õ O˜ z# 'ãÖã¨^£
P^Œ~≈ü „QÍ=∞ Ü≥∂[#— HÕ^Œ „Ñü ZO.Ñ≤. 2016 <å\˜H˜ XHõ „QÍ=∂xfl, 2019
<å\˜H˜ =∞~À ~Ô O_»∞ „QÍ=∂Å#∞ P^Œ~≈° „QÍ=∂Å∞QÍ fiÛk^•Ìeû LOk. ZOÑ‘Å‰õΩ 5
HÀ@∞¡ WzÛ#@∞¡QÍ<Õ âßã¨# ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ Ãã`· O« xÜ≥∂[Hõ=~°æ Jaè=$kúHÀãÖ „ÑüÜÕ∞\Ï
50 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å x^è∞Œ Å#∞ Wã¨∞<Î åfl~°∞. n
g∞ ¿ã=
„Ñ¨[Å‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨Å∞ ãïÑì HÔ≤¶ @∞¡ HõOÑ¨Óº@~ü ^•fi~å P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ *Ïs KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
L^ÕtÌ Oz#^Õ 'g∞ ¿ã=— ã¨^∞Œ áêÜ«∞O. HÍ~åºÅÜ«∂Å‰õΩ "≥o¡ ÅOKåÅ∞ WzÛ, J#=ã¨~O° QÍ
uiˆQ Ñ¨xÖË‰Ωõ O_® ZHõ¯_çHHõ ¯õ _» ¿ã=Å#∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ J~°OaèOzO^Õ 'g∞ ¿ã=—.
nxHÕ^Œ „Ñ¨[Å∞ `«=∞Hõ=ã¨~°"≥∞ÿ# x"åã¨ ^èŒ$gHõ~°} Ñ¨„`«O, P^•Ü«∞O ^èŒ$gHõ~°}
Ñ¨„`«O, Ñ¨Ç¨ x, Z<£HOõ |Ô~<£û ãïÑì HÔ≤¶ \ò, [##-=∞~°} ^è$Œ gHõ~} ° Ñ¨„`åÅ∞, „QÍ=∞Ñ¨@O
#HõÅ∞, Ñ¶Ö‘ ò¤ "≥∞[~ü"∞≥ O\ò HÍÑ‘, „Ñ¨ã∞¨ `Î « J_»OQÆÖò, ZÑ¶Öπ <·ˇ £ Ñ≤\ +˜ <¨ ,£ il„¿ã+ì <¨ £ #HõÅ∞
Ñ¨„`åÅ∞, áÈ~Ú# Ñ¨„`åÅÃÑ· JÉèºí ~°#÷ Å∞, ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Ö¤ Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞ =O\˜ Ñ¨Å∞¿ã=Å#∞
D Hˆ O„^ŒO ^•fi~å á⁄O^Œ=K«∞Û. 2011 z=~°# Hˆ =ÅO 11 ¿ã=Å`À nxfl „áê~°OaèOK«QÍ,
„Ñ¨ã∞¨ `Î O« nxHÕ^Œ 348 ¿ã=Å∞ Åaèã∞¨ <Î åfl~Ú. H“O@~ü #∞Oz QÍx, H˘iÜ«∞~ü ^•fi~å
QÍx D ¿ã=Å∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. ¿ã=Å∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ meeseva.gov.in. n
âßºO „Ñ¨™ê^£ =ÚYs˚ ~°∞~°ƒ<£ q∞+¨<£ Ñ¨^äŒHõO

„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ Ãã`· O« #QÆ~åÅÖ’ LO_Õ q^èOŒ QÍ =∞Oz áœ~° ã¨^∞Œ áêÜ«∞Å#∞
HõeÊOKåÅ#fl Pâ◊Ü∞« O`À H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO D Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨H\õ O˜ zOk. x*ÏxH˜k QÆ`«
Ü«ÚÑ≤Z „Ñ¨É∞íè `«fiO J=∞Ö’¡H˜ `≥zÛ# 'Ñ¨Ù~°— Ñ¨^HŒä "õ ∞Õ . HÍx, QÆ`« „Ñ¨É∞íè `«fiO D Ñ¨^HŒä Íxfl
Hˆ =ÅO H˘xfl „áêO`åÅÖ’, HÀ@¡k ~°∂áêÜ«∞Å∞ Y~°∞ÛÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛ#
HõOÃÑhÅ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À (Ñ≤ÑZ≤ ) J=∞Å∞ KÕÜ∂« Åx K«∂ã≤Ok. ^•O`À „QÍ=∂Å‰õΩ
Wk LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Ö» ^Ë ∞Œ . H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO Ãã`· O« 'Ñ≤ÑZ≤ — Ñ¨ûúŒ x ZOK«∞HÀ=_»O =Å¡
Z=~°∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ =™êÎ~À, Z\Ï¡ x^è∞Œ Å#∞ ã¨g∞HõiOK«∞‰õΩO\Ï~À K«∂_®e. D Ñ¨^HŒä Oõ
ÖHõΔ ºO <≥~"° ~Õ ∞° `«∞O^• J#flk "Õz K«∂_®eûO^Õ. n

286
q^ÕâßÅÖ’#∞#fl "åi ~°H}

Δõ HÀãÖ...
q^ÕâßÅ‰õΩ "≥o#¡ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ P^Õâ◊ „Ñ¨[Å #∞Oz, „Ñ¨É∞íè `«fiO#∞Oz U"≥<· å
ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl@¡~Ú`Õ, ÖË^• J#∞HÀ‰õΩO_® PÑ¨^ÖŒ ’ Ñ¨_áç È`Õ ã¨Ç¨ Ü«∞O
HÀãÖ =∞# „Ñ¨É∞íè `åfixfl Ji÷OK«=K«∞Û. „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz `«H} Δõ ã¨Ç¨ Ü«∞O HÀãÖ „Ñ¨"åã¨
ÉèÏ~°fÜ«∞ =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fi âßY P^èfiŒ ~°ºOÖ’ #_çKÕ „Ñ¨"åã¨ HÍi‡‰õΩÅ ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ
>ˇeá¶È<£ Öˇ<· ‰£ Ωõ á¶È<£ KÕÜ∞« =K«∞Û. WHõ WHõ¯_ç "å~°∞ W`«~° ^ÕâßÅÖ’ QÆÅ `«=∞ |O^è∞Œ
q∞„`«∞Å QÆ∞iOz á¶È<£ KÕã≤ q=~åÅ#∞ HÀˆ~"å~°∞ 1800 11 3090 #O|~ü‰õΩ
aZãπZ<£ZÖò >ˇeá¶È<£ ^•fi~å ãÖ„Ñ¨kOKåe. JÖÏˆQ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x W`«~° „áêO`åÅ
#∞Oz ãÖ„Ñ¨kOKÕ"å~°∞ {91–11–4050 3090 #O|~ü‰Ωõ á¶È<£ KÕã≤ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl
Ji÷OK«=K«∞Û.
J~°Éò ^ÕâßÅÖ’#∞#flÑ¨ÙÊ_»∞ g∞‰õΩ JHõ¯_ç QÆ∞iÎOÑ¨Ù HÍ~°∞Å¤ ∞ (WHÍ=∂/|`åHÍ)
LO_®e. KåÖÏ =~°‰Ωõ J~°Éò ~å*ÏºÅ∞ g∞~°∞ g∞ Ü«∞[=∂<åºxfl(HõOÃÑh) =∂~°Û_®xfl
W+ì̈Ñ_¨ =» Ù. g∞ L^ÀºQÆ HÍO„\Ï‰õΩì ~°^~ÌŒ Ú`Õ uiy WO_çÜ∂« ‰õΩ ~å"åeûO^Õ. JHõ¯_çH˜
"≥à§ı "å~°∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO =^ŒÌ ilãì̈~ü KÕã∞¨ ‰õΩ#fl i„‰õÄ\ÕQ∑ U*ˇhû ^•fi~å<Õ "≥àÏ¡e. P
ãïÑì HÔ≤¶ \ò LO^• K«∂_®e. JÖÏˆH g∞~°∞ "≥à√◊ #Î flk 'Ñ¨x g™ê— g∞^Œ J<Õ LO_®e.
g∞~°∞ HÍi‡‰õΩÖˇ`· Õ WHõ¯_» L#fl J=`«e ^ÕâÑ◊ Ù¨ ~åÜ«∞ÉÏ~° HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ P Ñ¨xH˜
P"≥∂^Œ=Ú„^Œ LO^• K«∂_®e. áÈ`Õ, U*ˇhûH˜ J#∞=∞uH˜ q∞Oz Ñ¶A ‘ K≥eO¡ K«~å^Œ∞.
K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ [iÑ≤# ~°ã^‘ ∞Œ Å∞ *Ï„QÆ`QÎ« Í LOKåe. W=fix r`«É`íè åºÅ QÆ∞iOz P^ÕâO◊ Ö’x
~åÜ«∞ÉÏ~° HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e. JO`Õ HÍ^Œ∞, Ü«∞[=∂<åºÅ QÆ∞iOz, W`«~°
Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å QÆ∞iOK≥<· å =∞# ~åÜ«∞ÉÏ~° HÍ~åºÅÜ«∂xˆH Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∂« e. P^ÕâÑ◊ Ù¨
~åÜ«∞ÉÏ~° HÍ~åºÅÜ«∞Ñ¨Ù á¶È<£<O≥ |~ü, z~°∞<å=∂#∞ ãÖáêkOz ^ŒQ~æÆ ° LOK«∞HÀ"åe.
"≥à=¡ı ÚO^Œ∞ g∞ Ñ¨„`åÅ l~åH±û HÍÑ‘ÅxflO\˜x *Ï„QÆ`QÎ« Í g∞ WO\’¡x "åiH˜ W=fiO_ç.
q^Õj JÅ∞¡_∞» ^˘iH˜`.Õ .. : q^Õj JÅ∞¡_∞» ^˘iHÍ_»x ãÖ|~°Ñ_¨ ç áÈÜÕ∞=ÚO^Œ∞
H˘xfl q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç. JÅ∞¡_∞» XO@iQÍ LO@∞<åfl_® ÖË^•? P JÉÏƒ~Ú
KÕã∞¨ #Î fl L^ÀºQÆO Uq∞\˜? ZHõ¯_» Ñ¨x KÕã∞¨ <Î åfl_»∞? J`«xH˜ „w<£ HÍ~ü¤ LO^•? ÖË^•?
J`«x ÉÏºOH± JH“O\ò, x"åã¨ Ñ¨„`«O, g™ê `«k`«~° q+¨Ü∂« Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.
J`«#∞ ZHõ¯_» U HõOÃÑhÖ’ U Ç¨ÏŸ^•Ö’ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl_À `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç. J=ã¨~=° ∞#∞‰õΩO>Ë
n
JHõ¯_ç =∞# ~åÜ«∞ÉÏ~° HÍ~åºÅÜ«∂xfl ãÖ„Ñ¨kOK«O_ç.
á¶È<£ :91–11–40503090 =∞ixfl q=~åÅ‰õΩ :
moia.gov.in
aZãπZ<£ZÖò : 1800–11–3090
e-mail : info@moia.nic.in
287
Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ =O^ŒÅ∞... áêáêÅ∞ HÀ@∞¡
^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ „Ñ¨[Å ÉÏQÆ∞HÀãÖ ^•^•Ñ¨Ù 1260 Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ L<åflÜ«∞x JOK«<å.
`«=∞HÀãÖ Wxfl Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ L<åflÜ«∞#fl q+¨Ü∞« "Õ∞ „Ñ¨[Å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞. D Ñ¨^HŒä ÍÅÖ’
Uk Hˆ O„^Œ Ñ¨^HŒä "õ ∂≥ , Uk ~åR Ñ¨^HŒä "õ ∂≥ , Uk L=∞‡_ç Ñ¨^HŒä "õ ∂≥ "åiH˜ Z~°∞Hõ~ÚOnÖË^∞Œ .
XHÀ Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ Hˆ \Ï~Úã¨∞#Î fln, Jk `«=∞ ÉÏQÆ∞HÀã¨"∞Õ #x
"åiH˜ J~°=÷ ∞~ÚOn ÖË^∞Œ . D Ñ¨^HŒä ÍÅ J=∞Å∞=Å¡ x[OQÍ<Õ "åà◊¡ |`«∞‰õΩÅ∞ ÉÏQÆ∞Ñ¨_Oç nÖË^∞Œ .
Ñ¨^HŒä ÍÅ ÅHõΔ ºO J"≥∂Ñ¶∞¨ O, J^Œ∞ƒùÒ« . PK«~}° =∂„`«O Jqhu=∞Ü«∞O. "≥∞*Ïi\©
Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ ™ê=∂#º „Ñ¨[Å HÀã¨"∞Õ HÍx, ÉÏQÆ∞Ñ¨_Oç k =∂„`«O L^ÀºQÆ∞Å∞, HõO„\ÏHõ~ì ∞° ,¡
~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞ =∂„`«"∞Õ .
KåÖÏ Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ J#O`«OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∂ LO\Ï~Ú. H˘xfl H˘`«qÎ Ñ¨Ù_»∞`«∂
=ÙO>Ë, =∞iH˘xfl Ñ¨Ù#~°̊#‡Å∞ á⁄O^Œ∞`«∂ LO\Ï~Ú. H˘xfl Tã¨~"° e≥ Ö¡ Ï ~°OQÆ∞Å∞
=∂~°∞Û‰õΩO\Ï~Ú. Z=~°∞ JkèHÍ~°OÖ’H˜ =¿ãÎ "å~°∞ `«=∞`«=∞ „Ñ≤Ü∞« `«=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ
¿Ñ~°#¡ ∞ D Ñ¨^HŒä ÍÅ‰õΩ ÃÑ_»∞`«∂ LO\Ï~°∞. P =∞Ç¨Ñ¨Ù~°∞+¨μÅ PÖ’K«#Å‰õΩ, HõÅÅ‰õΩ
D Ñ¨^HŒä ÍÅ ÅHΔÍºÅ‰õΩ U"≥∞<ÿ å ãÖ|O^èOŒ LO^• J#fl^Õ J~°O÷ HÍ^Œ∞.
QÍOnèrH˜, ã¨fiÜ«∞OQÍ g^è∞Œ Å#∞ T_çÛ, â∫KåÅÜ«∂Å#∞ â◊√„ÉèOí KÕã,≤ PK«~} ° Ë
=ÚYºO Jx x~°∂Ñ≤Oz# Ñ¶∞¨ #`« LOk. PÜ«∞# ¿Ñ~°∞#∞ 'ã¨fiK«Ûù ÉèÏ~°`—ü HÀãÖ "å_»∞HÀ=_»O
J~°=÷ O`«OQÍ<Õ LOk. HÍx, QÆ`« 66 Uà◊Ö¡ ’ D ^Õâßxfl „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ<À, „ÑüÑ¨HOΔõ QÍ<À
UeOk HÍO„ÔQãπ, [#`å, a*ˇÑ≤ áêsìÖ#Ë x, QÍOnèrx ÉÏQÍ H˘eÛ# "åˆ~#x =∞iÛáÈ~å^Œ∞.
=∞i 66 Uà◊Ö¡ ’ D áêsìÅ∞ ZO^Œ∞Hõx QÍOnèr 'ã¨fiK«Ûù ÉèÏ~°`—ü #∞ HÍx, '„QÍ=∞ã¨fi~å*ò—#∞
HÍx Pq+¨¯iOK«ÖHË áõ È~Ú#@∞¡? JkèHÍ~°O ÖËHáõ È=_»O 'ã¨fiK«Ûù ÉèÏ~°`—ü x~å‡}ÏxH˜
U~°HOõ QÍ J_À¤ J~°O÷ HÍ=_»OÖË^∞Œ . x#fl QÆ∞[~å`ü#∞ Ue# #ˆ~O„^Œ "≥∂n P ~å„ëêìxfl
ZO`« ã¨fiK«ÛOù QÍ fiÛk^•Ì_À JHõ¯_ç „QÍ=∂Å∞ ZO`« HõàH◊ àõ Ö◊ Ï_»∞`«∞<åflÜ≥∂ Jk „Ñ¨[ÅO^ŒiH©
`≥Å"åeû# J=ã¨~O° LOk.
J^Œ\Ï ¡ LOz`Õ, =O^ŒÖÏk Ñ¨^HŒä ÍÅ HÕ^Œ HÀ\Ï¡k ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ HÀ@¡ HÀ@¡ ™êÜ«∞"Õ∞HÍx
"åà◊§ |`«∞‰õΩÅ∞ ZÑ¨ÙÊ_»∂ ^•i„^Œº~ˆ Y HÕ^Õ. ~°∞} =∂Ñ¶Å‘ ∞ Z<Àfl J~Ú<å ~Ô `· ∞« Å
|`«∞‰õΩÅ∞ ÉÏQÆ∞Ñ¨_=» Ù. Ñ¨Å∞ Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ L<åfl ~Ô `· #« flÅ P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞ PQÆ=Ù. Jq Jq„âßO`«OQÍ
H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ LO\Ï~Ú. <Õ`#« flÅ‰õΩ Ãã`· O« Z<Àfl Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ J~Ú<å Ñ¨_∞» QÆ∞ ¿ÑHõÖÏ¡QÍ
"å~°∞ P`«‡Ç¨Ï`«ºÖ’¡ Hõeã≤ áÈ`«∂<Õ LO\Ï~°∞. =∞~°=∞QÍæÅ∞ â◊"åÅ áê_≥Å∞ J=Ù`«∂<Õ
LO\Ï~Ú. WHõ „Ñü Ñ¨Ó\Ï ~À_»∞¤ „Ñ¨=∂^•ÖË. ÉèÜ í ∞« OHõ~° "å~°ÖÎ .Ë J~Ú<å, Jq U
<åÜ«∞‰õΩ_çH˜ HõxÑ≤OK«=Ù. "åiH˜ Z=i ~À^Œ#Å∂ qxÑ≤OK«=Ù. '^Œ∞#fláÈ`«∞Å g∞^Œ
288
=~°¬O Ñ¨_>¤» —ìË . "åiÖÏQÍ<Õ HõÅÅ∞ Hõ#_»O `≥eÜ«∞x L^ÀºQÆ =~°Ñæ Ù¨ L^•ã‘#`å K≥ÅQÍ@O
áœ~°∞Å‰õΩ „áê} ãÖHõ@OQÍ =∂~°∞`«∞#flk.
D ^ÕâO◊ Ö’ =∞Oz ‰õÄ_»∞, =∞Oz hà◊√§, =∞Oz QÆ∂_»∞, =∞Oz q^Œº, =∞Oz
Láêkè, „Ñ¨^•è # ã¨=∞ã¨ºÅ∞. g\˜ Ñïëê¯~°O HÀã¨"∞Õ =O^ŒÖÏk Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ =zÛ<å, 66
Uà◊√§ QÆ_zç <å ™ê=∂#∞º_»∞ Jã¨=∂#∞º_»∞ HÍÖË^∞Œ . =O^ŒÖÏk Ñ¨^HŒä ÍÅ HÀ\Ï¡k Jqhu
=ÚO^Œ∞ |`«∞‰õΩÅ∞ ÉÏQÆ∞Ñ¨_»ÖË^Œ∞. Ô~·`«∞Å Éèí∂=ÚÅ J=∞‡Hõ"≥∂, yi[#∞Å ^èŒi„u
^è•~å^Œ`«Î"≥∂HÍx qâ◊$OYÅ ~å[H©Ü«∞Ñ¨Ù>ˇ`«∞ÎQÆ_»Å =ÚO^Œ∞ ™ê=∂#∞º_»∞ z`«∞ÎQÍ<Õ
F_çáÈHõ `«ÑÊ¨ _»O ÖË^∞Œ . ^•O`À J~°O÷ QÍx, J~°O÷ ÖËxqQÍ „Ñ¨[Å |`«∞‰õΩÅ∞ Lã¨∂û~°O@∂,
K«uH˜ÅÑ¨_∞» `«∂, J<ÕHõ Ñ¨^HŒä ÍÅ Pâ◊ x~åâ◊Å =∞^èºŒ <Õ Tyã¨ÖÏ_»∞`«∞<åfl~Ú.
D Ñïã≤u÷ =∂~åe. Ñ¨^HŒä ÍÅ ãÖYº ÉèÏsQÍ `«QÍæe. "å\˜ PK«~}° ã¨fiÅÊHÍÅOÖ’
J#ÅÊ"≥∞#ÿ Ñ¶e¨ `åÅ∞ WKÕÛÖÏ LO_®e. U Ñ¨^HŒä Oõ ^ÕxHÀã¨"∂≥ , ZO^Œ∞HÀã¨"∂≥ ™ê=∂#∞º_çH˜
Ãã`· O« ã¨∞Å∞=ÙQÍ J~°O÷ HÍ"åe. 'ÉèÏ~°`ü x~å‡}ü— HõÅ K≥ki# x~å‡}"≥∞Oÿ k. 'ãÖÑ¨Ó~°‚
áêiâ◊√^Œºú O—, 'ã¨fiK«Ûù ÉèÏ~°`—ü QÍ ~°∂Ñ¨Ù=∂i<å 'Jqhu ÉèÏ~°`—ü Ñ¨^HŒä Oõ ã¨*Ï=ÙQÍ ™êy#O`«
HÍÅO U Ñ¨^HŒä "õ ∞≥ <ÿ å `«ÑÊ¨ Hõ qÑ¶Å¨ O J=Ù`«∞Ok. 'ã¨fiK«Ûù ÉèÏ~°`—ü ‰õΩ WOHÍ S^Õà¡◊ ã¨=∞Ü«∞O
JO>Ë, ^•x "≥Ú`«OÎ =Ü«∞ã¨∞û 72 Uà◊‰¡ Ωõ KÕ~∞° `«∞Ok. áêH©Ñx¨ x~°∂‡Å#‰õΩ, â◊√zâ◊√„Éè`í Å«
^ÕâO◊ xi‡OK«_®xH˜ Hˆ =ÅO 72 Uà◊√¡ =∂„`«"∞Õ HÍ"åÅO>Ë Z=~°∞ ã≤Q∞Æ Ñæ _¨ ®e? QÍOnèr
HõÅÅ∞QÆ#fl „QÍ=∞ã¨fi~å*Ïºxfl =∞izáÈ~Ú „QÍ=∂Å#∞ =Å¡HÍ_»∞Å#∞ KÕã≤ WÑ¨ÙÊ_»∞
P^Œ~≈° „QÍ=∂Å∞QÍ =∂~°∞Û`å~°@. JO`ÕHÍ^Œ∞, #∂\Ï #QÆ~åÅ#∞ '™ê‡~üì ã≤\ —© Å∞QÍ
JO>Ë, ~å=∞K«H¯õ x ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞#fl K«H¯õ x #QÆ~åÅ∞QÍ#∂ =∂ˆ~Û™êÎ~@ ° . XHõ~∞° „Ñ¨[Å
ÉÏQÆ∞HÀãÖ #∂ºÜ«∂~ü¯#∞ `«ÅÑ≤OKÕÖÏ PHÍâ◊ Ç¨Ï~å‡ºÅ<Õ xi‡™êÎ~@° . =∞~˘Hõ~∞° ã¨∞ÑïáêÅ#
HÀãÖ ã≤OQÆÑÓ¨ ~ü ã≤\<© Õ Hõ_`» å~°@. LOH˘Hõ~∞° 'Jqhu ÉèÏ~°`—ü `À Ñ¨xÖË‰Ωõ O_® 'JO^Œ"∞≥ #ÿ
ã¨fiKüÛÉù Ïè ~°`—ü <Õ Pq+¨¯i™êÎ~@° . F "≥Ñ· Ù¨ '|OQÍ~°∞ `≥ÅOQÍ}—, =∞~À"≥Ñ· Ù¨ 'ã¨fi~å‚O„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò—,
D ^Õâ=◊ ∞O`å 'ã¨fiKüÛùÉèÏ~°`ü— QÍ Pq+¨¯i™êÎ~@ ° . =∞#‰õΩ WO`«H<õ åfl =∞Oz Ñ¨^HŒä ÍÅ∞
n
WOHÍ UO HÍ"åe?
Pi÷Hõ „Ñ¨QuÆ J`«ºO`« =ÚYº"≥∞#ÿ ^ÕHÍx J^Õ ã¨~fi° ã¨fiOHÍ^Œ∞.

Jk =ã¨∞¿Î ã=Å‰õΩ ãÖ|OkèOzO^Õ`Ñ« Ê¨ =∞#∞+¨μÅ QÆ∞iOz
Ñ¨\Oì˜ K«∞‰õΩ<Õk HÍ^Œ∞. XHõ ^Õâ◊ „Ñ¨QuÆ x x~°~‚ ÚOKåÅO>Ë „Ñ¨[Å
rq`åÅÖ’ UO[~°∞QÆ∞`«∞#fl^À =∞#O `«ÑÊ¨ xãïQÍ K«∂_®e.
- J=∞~°ºÎ ¿ã<£
„Ñ¨=ÚY Pi÷H"õ `Õ ,Î« <ÀÉˇÖò |Ç¨ï=∞u „QÆÇÏ‘ `«
(yi[#∞Å‰õΩ „Ñ*¨ Ï "≥^· ∞Œ º_çQÍ „ÑÉ¨ ∞íè `åfixH˜ ~å[„^ÀÇ≤ÏQÍ HõxÑ≤Oz# q<åÜ«∞H± ¿ã<£ÃÑ· Ñ¨ÙãHÎ¨ Oõ Pq+¨¯iOz# ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ)
289
al<≥ãπ
^è#
Œ O =¸ÅO W^ŒO [QÆ`ü

290
i[~üfi ÉÏºOH±
=∞#^Õâ◊ Pi÷H=õ º=ã¨÷ "åã¨∞tÎ eÊ i[~üfiÉÏºOH±. =∞# „^Œ=º
q^è•<åÅxflO\˜x "≥Ú`«ÎOQÍ xÜ«∞O„uOKÕ ã¨∞„Ñ‘OÉÏºOH±
i[~üfiÉÏºOH±. ^ÕâO◊ Ö’x Jxfl ÉÏºO‰õΩÅ‰õΩ ÉÏãπ - i[~üfiÉÏºOH±.
i[~üfiÉÏºOH±#∞ 1935Ö’ <≥ÅH˘ÅÊQÍ, ™êfi`«O„`åº#O`«~O°
1949Ö’ *ÏfÜ«∞O KÕâß~°∞. Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO, ~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ ÉÏºOH± ‰õÄ_® i[~üfiÉÏºOˆH.
^ÕâO◊ Ö’ K«ÖÏ=∞}˜H˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Hõ~Ô hû <À@¡#∞, <å}ËÅ#∞ =Ú„kOz K«ÖÏ=∞}˜Ö’H˜
`≥zÛ, Hõ~Ô hû ã¨~Ñ° ~¨¶ å ¿ÇÏ`«∞|^ŒOú QÍ LO_ÕÖÏ KÕ¿ãk i[~üfiÉÏºOH±. ~°∞}ÏÅ#∞, =_ôÅ¤ #∞
xÜ«∞O„uOKÕk i[~üfiÉÏºOH±. q^Õj Hõ~Ô hû =∂~°Hõ qÅ∞=Å ~ˆ @∞#∞ x~°~‚ ÚOKÕk i[~üfiÉÏºOH±.
ÉÏºO‰õΩÅÃÑ<· Õ HÍ‰õΩO_®, <å<£ÉÏºOHÕQ∑, W`«~° Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ xflO\˜ÃÑ<· å J[=∂~Ú+≤x
H˘#™êyOKÕk i[~üfiÉÏºOH±. Pi÷Hõ =∂Ô~¯@¡#∞ xÜ«∞O„uã¨∂Î "≥Ú`«OÎ g∞^Œ *Ïu Pi÷Hõ
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ HÀãÖ Ñ¨xKÕã∂¨ ,Î „Ñü áœ~°∞x rq`«O`À =Ú_çÑ_¨ ç L#fl ÉÏºOH± i[~üfiÉÏºOH±.
i[~üfiÉÏºOH±‰Ωõ J`«∞º#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ É’~ü¤ PÑ¶π _≥~Ô· Hõ~ì ûü LO\Ï~°∞. P `«~åfi`«
QÆ=~°fl~ü, P `«~åfi`« #Å∞QÆ∞~°∞ _çÑÓ¨¶ º\˜ QÆ=~°fl~°∞,¡ `«~åfi`« Zy˚‰Äõ º\˜"£ QÆ=~°fl~ü LO\Ï~°∞.
i[~üfiÉÏºOH± *Ïs KÕ¿ã Hõ~Ô hû<À@∞¡ QÆ=~°fl~ü ãÖ`«HOõ `À q_»∞^ŒÅ=Ù`å~Ú.
^ÕâO◊ Ö’x Jxfl ÉÏºO‰õΩÅÃÑ<· å i[~üfi ÉÏºOH± J[=∂~Ú+‘ K≥ÖÏ~Úã¨∞OÎ k. ÉÏºO‰õΩÅ∞
„Ñ¨^•è #OQÍ S^Œ∞ ~°HÍÅ∞ 1. *ÏfÜ«∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞, 2. „ÃÑ"· @ Õ ∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞, 3. q^Õj
ÉÏºO‰õΩÅ∞, 4. Ã+_»∂ºÅ∞¤ ÉÏºO‰õΩÅ∞, 5. „Ñ¨`ºÕ Hõ ÉÏºO‰õΩÅ∞.
*ÏfÜ«∞ ÉÏºO‰õΩÅO>Ë „Ñ¨É∞íè `«fi~°OQÆ ÉÏºO‰õΩÅ∞. Wq H˘O`« =~°‰Ωõ „Ñ¨É∞íè `«fi
PÖ’K«#Å "Õ∞~°‰Ωõ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú. „Ñ¨*Ï ãÖHˆ =Δ ∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HÀãÖ Wq `«ÑÊ¨ xãï
~°∞}ÏÅ#∞ JOkOKåeû LO@∞Ok. „ÃÑ"· @ Õ ∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞ Ñ¨ÓiÎ "åºáê~° ^Œ$HõÊ^äOŒ `À
Ñ¨xKÕ¿ãq. P^è∞Œ xHõ ™êOˆHuHõ q*Ï˝<åxfl Ñ¨ÓiÎ™ê÷~ÚÖ’ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∂ H˘`«Î
H˘`«Î ¿ã=Å#∞ Hõ#∞Q˘O@∂ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞O\Ï~Ú. WHõ, q^Õj ÉÏºO‰õΩÅ∞ „ÃÑ"· @ Õ ∞
ÉÏºO‰õΩÖÏ¡ˆQ Ñ¨xKÕã≤<å, g\˜H˜ Ñ¨Å∞ ^ÕâßÖ’¡ âßYÅ∞ L#flO^Œ∞# P ^ÕâßÅ`À#∂
ÉÏºOHÕQ∑ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ J=HÍâ◊O LOk. g\˜Ö’ q^Õj =∂~°Hõ
„^Œ"åºxfl ã¨∞Å∞=ÙQÍ =∂~°∞ÛHÀ=K«∞Û. Ã+_»∂ºÅ∞¤ ÉÏºO‰õΩÅ∞ JO>Ë i[~üfiÉÏºOH± `«#
2= Ã+_»∂ºÅ∞ (*Ïa`å)Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl ÉÏºO‰õΩÅ<Õ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ÉÏºOH±Å∞QÍ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞.
x*ÏxH˜ g\˜Ö’ KåÖÏ=~°‰Ωõ W`«~° ÃÑ^ŒÌ *ÏfÜ«∞ ÉÏºO‰õΩÅ`À J#∞|O^èOŒ QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl"Õ
L<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ z#fl z#fl ÉÏºO‰õΩÅ∞, =ÚYºOQÍ ã¨ÇÏ¨ HÍ~° ÉÏºO‰õΩÅ∞, „QÍg∞}
ÉÏºO‰õΩÅ∞ L<åfl~Ú. ^ÕâO◊ Ö’ "≥Ú`«OÎ 200‰õΩ ÃÑQ· Í Ã+_»∂ºÅ∞¤ ÉÏºO‰õΩÅ∞ L<åfl~Ú.
D ÉÏºO‰õΩÅhfl áÈ#∞ q∞ye#q „Ñ¨`ºÕ Hõ ÉÏºO‰õΩÅ∞. Wq „Ñ¨`ºÕ HÍ=ã¨~åÅ#∞
fˆ~ÛO^Œ∞HÀãÖ U~åÊ@∞ KÕã#≤ q. g\˜Ö’ '<Õ+#¨ Öò Ç¨Ï∫lOQ∑ ÉÏºOH±— (Z<£ÃÇÏKüa),
291
'™ê‡Öò WO_»„ã‘ãì π _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò ÉÏºOH± PÑ¶π WO_çÜ∂« — (ã≤_ƒç ), '<Õ+#¨ Öò ÉÏºOH± PÑ¶π
J„yHõÅÛ~ü JO_£ ~°∂~°Öò _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò— (<åÉÏ~ü)¤ , 'ZH±ûáÈ~ü-ì WOáÈ~üì ÉÏºOH±— (Zy˚O
ÉÏºOH±) =O\˜q L<åfl~Ú.
áÈ`Õ, *ÏfÜ«∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞ WÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ 20 L<åfl~Ú. H˘`«QÎ Í =∞Ç≤Ïà◊Å HÀã¨"∞Õ
„Ñ¨`ºÕ HõOQÍ D U_®kÖ’ 'ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞Ç≤ÏàÏ ÉÏºOH±—#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.JÖÏˆQ =∞#
áÈ™êìÑã‘¶ π "å~°∞ ‰õÄ_® ÖˇÃ· ã<£û ^˘iH˜`Õ F ÉÏºO‰õΩ#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« #∞<åfl~°∞. D
~Ô O_çO\˜x HõÅ∞Ñ¨Ù‰õΩO>Ë 22 *ÏfÜ«∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞ J=Ù`å~Ú. *ÏfÜ«∞ ÉÏºOH±ÖÖ’
JuÃÑ^ŒÌ ÉÏºOH± '¿ã\ì ò ÉÏºOH± PÑ¶π WO_çÜ∂« — (ZãπaS). Jxfl ¿ã\ì òÉÏºOH±Å∞ nxH˜
J#∞|O^èOŒ QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl"Õ. 1969Ö’ „Ñ¨É∞íè `«fiO 14 ÉÏºO‰õΩÅ#∞ *ÏfÜ«∞O KÕÜ∞« QÍ,
1979Ö’ =∞~À 6 ÉÏºO‰õΩÅ#∞ *ÏfÜ«∞O KÕãO≤ k. P `«~åfi`« 1994Ö’ „ÃÑ"· @ Õ ∞
ÉÏºO‰õΩÅ‰õΩ J#∞=∞ux=fi_»O`À =∞iH˘xfl ÉÏºO‰õΩÅ∞ P~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú. „ÃÑ"· @ Õ ∞
ÉÏºO‰õΩÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù 25 =~°‰õΩ L<åfl~Ú. J~Ú`Õ, H˘`«ÎQÍ „ÃÑ·"Õ@∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞
„áê~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ i[~üfi ÉÏºOH± WÑ¨ÙÊ_»∞ J#∞=∞ux W=fi#∞#flO^Œ∞# 2015-16Ö’
=∞iH˘xfl ÉÏºO‰õΩÅ∞ ~å#∞<åfl~Ú. WÑ¨Ê\˜Hˆ "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ~°OQÆOÖ’ =∞Ç≤Ïà◊ÅHÀãÖ
|∞∞}ÏÅ∞ WKÕÛ '|O^è<Œ —£ ‰õΩ, „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å HõÅÊ#Ö’ L#fl 'S_çZÑ¶ãπ —≤ (IDFC)
H˜ ÉÏºO‰õΩ#∞ P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ J#∞=∞ux WzÛOk. „ÃÑ"· @Õ ∞ ÉÏºO‰õΩÖ’¡ 'ÃÇÏKü_Zç Ñ¶ãπ —≤ ,
'Sã≤Sã≤S—Å∞ ÃÑ^ŒqÌ .
^ÕâO◊ Ö’ ^•^•Ñ¨Ù 40 q^Õj ÉÏºO‰õΩÅ∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q „a@<£‰Ωõ
K≥Ok# '™êìO_»~¤ü Kå~°~ì ¤ü ÉÏºOH±— (™êì<K£ å~üì ÉÏºOH±), Ç¨ÏOQ∑HÍOQ∑‰Ωõ K≥Ok# 'Ç¨ÏOQ∑HÍOQ∑
JO_£ ëêOÃÑ∞¶ ÿ ÉÏºOHÕQ∑ HÍ~˘Êˆ~+¨<—£ (ÃÇÏKüZãπaã≤), J"≥∞iHÍ‰õΩ K≥Ok# 'ã≤\ © ÉÏºOH±—,
'~åÜ«∞Öò ÉÏºOH± PÑ¶π ™ê¯\òÖÏO_£— (P~ü.a.Zãπ. Wk QÆÒ« Ö’ 'ZaZ<£ P„"≥∂—QÍ
LO_Õk) „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ q. Wq HÍ‰õΩO_®, [~°‡hH˜ K≥Ok# '_»∂º+π ÉÏºOH±—, ã≤OQÆÑÓ¨ ~ü‰Ωõ
K≥Ok# '_çaZãπ ÉÏºOH±—, „a@<£‰Ωõ K≥Ok# 'ÉÏ~üHˆ ã¡ π ÉÏºOH±—, „á¶ê<£û‰õΩ K≥Ok# 'aZ<£Ñ≤
ÑïÉÏãπ—, 'ÉÏºOH± PÑ¶π J"≥∞iHÍ—, 'ÉÏºOH± PÑ¶π <À"å™ê¯\˜Ü∂« —Å∞ =∂„`«"∞Õ =ÚYº"≥∞#ÿ q.
P q+¨Ü∂« xfl J\Ï¡ LOz`Õ, ^Õâ◊ "åºÑÎ̈OQÍ z<åfl z`«HÍ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ÉÏºO‰õΩÅ∞
1800 ÃÑQ· Í L<åfl~Ú. W=hfl áÈQÍ „Ñ¨`ºÕ Hõ ~°∞} ÉÏºO‰õΩÅ~Ú# 'Z<£ÃÇÏKüa—, 'ã≤_ƒç —,
'<åÉÏ~ü—¤ , 'Zy˚O ÉÏºO‰õΩ—Å∞ W`«~° ÉÏºO‰õΩÖÏ¡QÍ ~ÀA"ås ÉÏºOHÕQ∑ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«=Ù. „Ñ¨`ºÕ Hõ J=ã¨~åÅ#∞ fˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ D ÉÏºO‰õΩÅ∞ U~°Ê_®¤~Ú. n
Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å HÀãÖ :

i[~üfiÉÏºOH± PÑ¶π WO_çÜ∂«
ÃÇÏKü.P~ü. "Õ∞<Õ*ò"∞≥ O\ò _çáê~ü"ì ∞≥ O\ò, =¸_»= JO`«ã∞¨ ,÷
Ããá· ê¶ ÉÏ^£, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£-500 004.
292
<Õ+#¨ Öò Ç¨Ï∫lOQ∑ ÉÏºOH±
'<Õ+#¨ Öò Ç¨Ï∫lOQ∑ ÉÏºOH±—#∞ 1988Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
JO>Ë WÑ¨ÙÊ_çk ~°[`À`«û"åxfl [~°∞Ñ¨Ù‰õΩO@∞#flk. „Ñ¨[Å‰õΩ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Wà◊¡ x~å‡}O U=∂„`«O Pâß[#HõOQÍ ÖËHáõ È=_»O`À QÆ$Ç¨Ïx~å‡} ~°OQÍxfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞HÀãÖ D ÉÏºO‰õΩ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. QÆ$Ç¨Ï ~°∞}ÏÅ#∞ JOkOKÕ
ÉÏºOH±Å‰õΩ, QÆ$Ç¨Ïx~å‡} Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ D ÉÏºOH± ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«OÎ Ö’ ~°∞}ÏÅ#∞ JOkã¨∞#Î flk.
JÖÏˆQ ¿Ñ^ŒÅ QÆ$Ç¨Ïã¨=Ú^•Ü«∂Å x~å‡}ÏxH˜ Ãã`· O« D ÉÏºOH± ~°∞}Ïxfl JO^Œ*ãË ∞¨ #Î flk.
J~Ú`Õ, Wk „Ñ¨[Å‰õΩ <Õ~∞° QÍ ~°∞}ÏÅ#∞ W=fi^Œ∞.
áÈ`Õ, EÖˇ· 2012Ö’ D ÉÏºOH± Ü«∂[=∂#ºO HÕ^Œ Ñ¨xKÕ¿ãÖÏ „Ñ¨É∞íè `«fiO
JÖÏÊ^•Ü«∞ QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O HÀãÖ ~°∞} QÍº~°O\© Ñ¨^HŒä Oõ '„ÔH_ç\ò iãπ¯ QÍº~°O\˜ Ñ¶O¨ _£
ã‘¯"£∞ Ñ¶~¨ ü Ö’ W<£H"õ ∞£ Ç¨Ï∫lOQ∑—#∞ „áê~°OaèOzOk. |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ‰õΩ (W_»|∂¡ ºZãπ)
JÖÏÊ^•Ü«∞ =~åæÅ QÆ$Ç¨Ïx~å‡}O HÀãÖ, H˘#∞QÀÅ∞ HÀãÖ, ÉÏºO‰õΩÅ∞, QÆ$Ç¨Ï ~°∞}
ãÖã¨Å÷ ∞ WKÕÛ ~°∞}ÏÅ‰õΩ D ãÖã¨÷ QÍº~°O\©xã¨∞OÎ k. z#fl Ñï„â◊=∞Å‰õΩ JOkOKÕ
~°∞}ÏÅ‰õΩ QÍº~°O\© Ñ¨_Õ 'ã≤l\˜ZOZãπã—≤ (CGTMSE) „@ãπÖì Ï<Õ W^À H˘`«Î „@ãπ,ì
¿Ñ^ŒÅ Wà◊§ x~å‡}ÏxH˜ ~°∞}Ïxfl JOk¿ãÎ P ~°∞}O uiy =ã¨∞OÎ ^À ~å^À J<Õ ÉˇOQÆ
JHõ¯~°Ö‰Ë Ωõ O_®, D „@ãπì QÆ$Ç¨Ï ~°∞}ÏxH˜ Ç¨g∞Ñ¨_∞» `«∞Ok. WO^Œ∞HÀãÖ „@ãπì H˘O`«
Ñ¶A
‘ #∞ =ã¨∂Å∞ KÕã∞¨ OÎ k. ÃÑQ· Í D Ñ¶A ‘ #∞ Ãã`· O« ~°∞}O JOkOKÕ ÉÏºOH± K≥eã¡ ∞¨ OÎ k.
J~Ú`Õ, WO\˜Ö’Ñ¨Å 430 K«^~Œ Ñ° Ù¨ J_»∞QÆ∞Å∞ =∂„`«"∞Õ L#fl Wà◊‰¡ Ωõ , JÖÏˆQ Hˆ =ÅO
5 ÅHõÅΔ Ö’Ñ¨Ù ~°∞}ÏÅ‰õΩ =∂„`«"∞Õ D „@ãπì Ç¨g∞ Åaèã∞¨ OÎ k. n
<Õ+¨#Öò Ç¨Ï∫lOQ∑ ÉÏºOH±

¿ãì\ò Ç¨Ï∫lOQ∑ HÍ~˘Êˆ~+¨¨<£ ae¤OQ∑
„ã‘ì\ò <≥O. 17, Ç≤Ï=∂Ü«∞`ü #QÆ~ü,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ - 500029
Zy˚O ÉÏºOH±
q^ÕâßÅ‰õΩ =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ ZQÆ∞=∞u KÕ¿ã"åiH˜, JHõ¯_ç #∞Oz
=ã¨∞=Î ÙÅ#∞ kQÆ∞=∞u KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ "åiHÀãÖ Pi÷Hõ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ D ÉÏºO‰õΩ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. D ÉÏºO‰õΩ,
ZQÆ∞=∞u ^•~°∞Å‰õΩ =∞^èºŒ HÍeHõ, n~°H… ÍeHõ ~°∞}ÏÅ#∞, kQÆ∞=∞u
^•~°∞Å‰õΩ ã¨fiÅÊHÍeHõ ~°∞}ÏÅ#∞ Wã¨∞OÎ k. JO`«~å˚fÜ«∞ "å}˜*Ïºxfl ÃÑOá⁄OkOK«_®xH˜
*Ïu „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ s`åº Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk. ZQÆ∞=∞u kQÆ∞=∞`«∞ÅHÀãÖ Pi÷Hõ ã¨Ç¨ Ü«∞O
JOkOKÕ ãÖã¨Å÷ ÃÑ· J[=∂~Ú+‘ ‰õÄ_® 'Zy˚OÉÏºOH±—^Õ. n
Exim Bank of India,

Centre One Bldg, Floor 21, W.T.C Complex,
Cuffe Parade, Mumbai -400 005
293
ã≤_çƒ
^ÕâO◊ Ö’ z#fl `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ#¨ , Jaè=$kú HÀãÖ
Pi÷Hõ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl JOkOKÕ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú ÉÏºOH± 'ã≤_çƒ—. nxfl 1990Ö’ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. ^Õâ◊ Pi÷HÍaè=$kú, Láêkè HõÅÊ#, „áêOfÜ«∞ ã¨=∞`«∞Åº`«#∞ HÍáê_Õ ÅHõΔ ºOQÍ
'ã≤_ƒç — Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. z#fl Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ#¨ , qã¨~Î }° , P^è∞Œ hHõ~}° Å HÀãÖ, ã¨∂HõΔ ‡~°∞}
ãÖã¨Å÷ ("≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û)‰õΩ, „á¶êOKèl·≥ Å‰õΩ Ãã`· O« ~°∞}ÏÅ#∞ JOkã¨∞#Î flk. „Ñü Ñï„â◊=∞‰õΩ
`«‰Ωõ ¯= =_ôH¤ ˜ ~°∞}Ïefl Wã¨∞#Î flk. HÍHõáÈ`Õ „Ñü Ñï„â◊=∞‰õΩ WKÕÛ ~°∞}OÔH· Ñ¶A ‘ #∞
=ã¨∂Å∞ KÕã∞¨ #Î flk. D ÉÏºO‰õΩ‰õΩ =∞# ~Ô O_»∞ ~å„ëêìÅÖ’ H˘xfl âßYÅ∞, lÖÏ¡ÅÖ’
„Ñüx^è∞Œ Å∞ L<åfl~°∞.
n 101, ÃÇÏi‡>Ë*ò PÑ¶ã‘ π HÍOÃÑH¡ û± , Ç¨HÍ Éè=í <£ Ñ¨H¯õ #, Ããá· ê¶ ÉÏ^£, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 004
n 206, "Õ∞Ñ¶¨∞# HÍOÃÑ¡H±û, PO„^è• ÉÏºOH± Z^Œ∞~°∞QÍ, ÉÏÖÏ#QÆ~ü, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£-500 037
n ã≤_ƒç , *ˇ.P~ü.áê¡*Ï, 2= JO`«ã∞¨ ,÷ QÆ∞~°∞^•fi~å ^ŒQ~æÆ ,° ã‘`=« ∞‡^è•~°, qâßYÑ¨@flO.
n ã≤_çƒ, WO_»„ã≤ìÜ«∞Öò Z¿ãì\ò, ÑÖ@HÍÅ∞= ^ŒQÆæ~°, P\’#QÆ~ü, q[Ü«∞"å_» - 520 007
n ã≤_ƒç . ÉèÏ~°`ü ÃÑ„\’Öò ÑÖÑπ Ñ¨H¯õ #, „Ñ¨HÍâò #QÆ~,ü ~å[=∞O„_ç - 533 103 n
<åÉÏ~ü¤
=º=™êÜ«∞O, ã¨=∞„QÆ „QÍg∞}Ïaè=$kú ÅHõΔ ºOQÍ '<åÉÏ~ü—¤
U~åÊ@~ÚOk. „QÍ=∂ÅÖ’ ‰õΩ\©~° Ñï„â◊=∞Å∞, z#fl `«~Ç° ¨
Ñï„â◊=∞Å∞, KÕu=$`«∞ÅÎ HõàÏHÍ~°∞Å∞, =$uÎ Ñ¨x"å~°Å Pi÷HÍaè=$kú
HÀãÖ J`«∞º#fl`«™ê÷~Ú ÉÏºOH±QÍ '*ÏfÜ«∞ =º=™êÜ«∞,
„QÍg∞}Ïaè=$kú ÉÏºOH±—#∞ <≥ÅH˘ÖÏÊ~°∞. Ç¨O_»∂"¡ ∞£ û, g=~üû
™⁄Ãã\· Å© Ñ¨Ù#~°∞^Œ~ú }° Ñ¨^HŒä ÍÅ`À áê@∞QÍ áê_ç Ñ¨â√◊ =ÙÅ∞, HÀà◊á¡ ê¶ "£∞Å HÀãÖ ~°∞}ÏÅ#∞
JOkã¨∞OÎ k. j`«Å y_»O¤ QÆ∞Å∞, QÀ_Ò#¡ x~å‡}O, ™œ~°âH◊ Î˜ Öˇ\· O˜ Q∑ HÀãÖ ~°∞}ã¨Ç¨ Ü«∞O
JO^ŒKÕã¨∞ÎOk. =ÚYºOQÍ, „QÍg∞}∞Å rq`åÅ#∞ =∂ˆ~Û ã¨$[<å`«‡Hõ Ñ¨^äŒHÍÅ#∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ '„QÍg∞} ã¨$[<å`«‡Hõ xkè—x (P~üSZÑ¶)π ‰õÄ_® U~åÊ@∞
KÕãO≤ k. D ã¨$[<å`«‡Hõ Ñ¨^HŒä ÍÅ∞ Z‰õΩ¯= =∞Ok „QÍg∞} „Ñ¨[Å‰õΩ "Õ∞Å∞ KÕ‰Äõ ~ˆ ÛÖÏ
LO_®e. qã¨~Î }° ‰õΩ J=HÍâ◊O LO_®e. ã¨Ç¨ Ü«∞ xkè 30 ÅHõÅΔ ‰õΩ q∞OK«~å^Œ∞. „QÍg∞}
„áêO`åÅÖ’ ~°∞}ÏÅ#∞ JOkOKÕ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ <åÉÏ~ü¤ uiy ~°∞}Ïxfl JOkã¨∞OÎ k. JO`ÕHÍHõ
P ãÖã¨Å÷ Ñ¨x f~°∞#∞ Ñ¨~º° "ÕHOΔ˜ z, xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k ‰õÄ_®. JÖÏˆQ ã¨ÇÏ¨ HÍ~° ÉÏºO‰õΩÅ∞,
„QÍg∞} ÉÏºO‰õΩÅ xÜ«∞O„`«} Ãã`· O« '<åÉÏ~ü¤—^Õ. „QÍg∞}∞Å‰õΩ ~°∞}ÏÅ∞ JOkOKÕ
ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, ÉÏºO‰õΩÅ‰õΩ =∞^èºŒ ã¨=∞#fiÜ«∞O HÀãÖ „Ñ¨Ü∞« uflã¨∂Î „Ñ¨É∞íè `åfixH˜, i[~üfiÉÏºOH±‰Ωõ
n
J#∞ãÖ^è•#Hõ~QÎ° Í =º=Ç¨Ïiã¨∂Î LO@∞Ok.
<åÉÏ~ü¤
P~ü\ ã˜ ≤ „HÍãπ~À_£û, =Ú+‘~åÉÏ^£
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ –500 020 á¶È<£ : 040–2761 2640
n

294
'F O | _£û =∂ <£ —
FO|_£û=∂<£ JO>Ë =∞# '=∞~åº^Œ ~å=∞#fl— ÖÏO\˜"å_»∞. ÉÏºO‰õΩ MÏ`å^•~°∞Å‰õΩ
ÉÏºO‰õΩ‰õΩ =∞^èºŒ ¿ã"åÖ’áêÅ q"å^ŒO `«Öuˇ #Î Ñ¨Ù_»∞ D FO|_£û=∂<£ =∞^èºŒ =iÎ`fi« O`À
ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ Ñï+¨¯i™êÎ_∞» . ÉÏºO‰õΩÅÃÑ· =KÕÛ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å Ñïëê¯~°O HÀãÖ 1995Ö’
'FO|_£û=∂<£— Ñ¨^HŒä Íxfl „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\˜,ì 2006Ö’ D =º=ã¨#÷ ∞ =∞iO`« „Ñ¨Ü∂≥ [#Hõ~O° QÍ
=∂~åÛ~°∞. FO|_£û=∂<£#∞ i[~üfi ÉÏºOH± xÜ«∞q∞ã¨∞OÎ k. FO|_£û=∂<£ f~°∞ÊÅ∞ #K«Ûx"å~°∞
ÃÑ™· ê÷~ÚÖ’ JÑ≤ÊÖË\ò J^ä•i\©QÍ LO_Õ i[~üfiÉÏºOH± _çÑÓ¨ º\˜ QÆ=~°fl~ü‰Ωõ JÑ‘ÊÅ∞
KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. FO|_£û=∂<£ f~°∞Ê K≥ÑÊ≤ # 45 ~ÀAÖ’¡ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ"åe. FO|_£û=∂<£
ÑïkèÖ’xH˜ ~åxq, PÜ«∞# f~°∞ÊÅ∞ W+ì̈O ÖËx"å~°∞, ãÖH˜+¡ Oì̈ QÍ L#fl ÃÑ^ŒÌ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å
q+¨Ü∞« OÖ’ 'qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ á¶È~°O—Ö’ Hˆ ã¨∞ "Õã∞¨ HÀ"åe.
ÉÏºO‰õΩÅ∞ JOkOKÕ J<ÕHõ ¿ã=Ö’¡ U"≥<· å Ö’áêÅ∞ L<åfl, "≥∂ãÖ [iy<å,
"å\˜x "≥O@<Õ ed`« Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ãÖ|Okè`« ÉÏºOH±Hˆ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ W"åfie. J^Õ ÉÏºO‰õΩ‰õΩ
ãÖ|OkèOz 'ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~° qÉèÏQÆO— (Grievance Redressal Cell) LO@∞Ok. P
qÉèÏQÆO "å~°∞ ã¨=∞ã¨ºÃÑ· <≥Å~ÀAÖ’¡ ã¨=∂^è•#O W™êÎ~∞° . ã¨=∞ã¨º#∞ Ñï+¨¯i™êÎ~∞° .
XHõ "Õà◊ ÉÏºOH± ["å|∞ W=fiHõáÈ~Ú<å, Ñïëê¯~°O ãÖ`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ ÖËHáõ È~Ú<å
FO|_£û=∂<£‰Ωõ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ ã¨=∞ã¨º "≥Ú^ŒÖ#·ˇ U_®k HÍÅOÖ’QÍ
`«ÑÊ¨ Hõ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∂« e. Ñ¶~≤ åº^Œ∞#∞ =∂=¸Å∞QÍ áÈãπì ^•fi~åHÍx, D-
"≥∞~ÚÖò ^•fi~å HÍx, "≥ÉòÃã\· òÖ’ WzÛ# Ñ¶~≤ åº^Œ∞Ñ¨„`«O LÑ¨Ü∂≥ yOz HÍx KÕÜ∞« =K«∞Û.
Ñ¶~≤ åº^Œ∞`À ZÖÏO\˜ Ñ¶A ‘ #∞ K≥eO¡ K«#õ Hõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . áÈ`Õ, ã¨=∞ã¨º JÑ¨Ê\˜Hˆ Ñïëê¯~°"∞≥ ÿ
L<åfl, `«ÑÙ¨ Ê_»∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ J~Ú<å, ã¨=∞ã¨º =∞~ÀKÀ@ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L<åfl ^•xfl Ñï+¨¯iOK«~∞° .
JÖÏˆQ ã¨=∞ã¨º KåÖÏ f„="≥∞#ÿ k, Z<Àfl Ñ¨„`åÅ∞, ™êHΔÍºÅ∞ J=ã¨~"° ∞≥ <ÿ å ^•xfl FO|_£û=∂<£
Ñï+¨¯iOK«~∞° .
g∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞`À J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨„`åÅ∞ U"≥<· å LO>Ë "å\˜x [`« KÕÜ∞« O_ç. JO`Õ
HÍ^Œ∞, g∞~°∞ HÀ~°∞`«∞#fl Ñïëê¯~°O Uq∞\’, #+ì̈Ñi¨ Ç¨~°O U"≥∞<ÿ å HÀ~°∞`«∞<åfl~å P
q+¨Ü∂« xfl Ñ¶~≤ åº^Œ∞Ö’ ¿Ñ~˘¯<åe. g∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ "Õ∞~°‰Ωõ ÉÏºOH± ky=zÛ ã¨=∞ã¨º Ñïëê¯~°O
HÀãÖ KÕ¿ã „Ñüáê^Œ#Å∞ g∞‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ #zÛ`Õ FO|_£û=∂<£ F P^Õâßxfl *Ïs
KÕ™êÎ~∞° . ÖËHáõ È`Õ LÉèÜ í ∞« Ñ¨HÍΔ Å "å^Œ#Å`À F f~°∞Ê (J"å~°∞)¤ #∞ „Ñ¨H\õ ™˜ êÎ~∞° . P
f~°∞Ê #zÛOn, ÖËxn Ñ¨HOΔõ ~ÀAÖ’¡ ÉÏºOH±‰Ωõ `≥eÜ«∞*ËÜ∂« e. PÖ’zOK«∞HÀ=_®xH˜
WOHÍ ã¨=∞Ü«∞O HÍ"åÅ#∞‰õΩO>Ë =∞~À 15 ~ÀAÅ ã¨=∞Ü«∞O HÍ"åÅx FO|_£û=∂<£#∞
HÀ~°=K«∞Û. JÖÏˆQ, ÉÏºOH± ã¨=∞ã¨º#∞ Ñï+¨¯i¿ãÎ P q+¨Ü∂« xfl FO|_£û=∂<£‰Ωõ `≥Åáêe.
WHõ FO|_£û=∂<£ f~°∞Ê #K«ÛHõáÈ`Õ LÉèíÜ«∞ Ñ¨HΔÍÖ’¡ Z=Ô~·<å i[~üfiÉÏºOH±
_çÑÓ¨ º\© QÆ=~°fl~ü‰Ωõ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. g∞~°∞ x[OQÍ<Õ Hõ+#ì̈ ëêìÅ∞ Z^Œ∞~˘¯O>Ë
295
FO|_£û=∂<£ g∞‰õΩ ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å ^•HÍ #+ì̈Ñi¨ Ç¨~°O W=fi=∞x P^ÕtOK«=K«∞Û.
áÈ`Õ, i[~üfiÉÏºOH± FO|_£û=∂<£‰Ωõ ^•^•Ñ¨Ù 25 % Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ „ÔH_ç\ò, _≥a\ò HÍ~°∞Å¤
QÆ∞iOKÕ =ã¨∞<Î åfl~Ú.
g∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å HÀãÖ/D "≥∞~ÚÖò HÀãÖ bankingombudsmanrbi.org.in. n
FO|_£û=∂<£
i[~üfi ÉÏºOH± PÑ¶π WO_çÜ∂« (3= JO`«ã∞¨ )Î ,
Ãã„Hõ>iË Ü«∞\ò ~À_£, Ããá· ê¶ ÉÏ^£,
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 004
>ˇeá¶È<£ <≥O. 040-2321 0013
ÉÏºOHÕQ∑ xÜ«∞=∂=o – „Ñ¨=∂}ÏÅ ÉèÏ~°fÜ«∞ ãÖã¨÷ (aã≤ZãπaS)
ÉÏºO‰õΩÅ∞ `«=∞ ¿ã=Å#∞ =∞#ã¨∂ÊiÎ`À JOkOKåeû LO@∞Ok.
JO^Œ∞=Å¡ "å\˜ ¿ã=Å q+¨Ü∞« OÖ’ áê\ÕKåeû# xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞,
„Ñ¨=∂}ÏÅ#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. ÉÏºO‰õΩÅ∞ g\˜x áê\ÕKÕÖÏ
K«∂¿ãO^Œ∞‰õΩ U~°Ê~°z# xÜ«∞O„`«}Ï ãÖ¿ã-÷ 'aã≤ZãπaS—. D ãÖã¨÷
x|O^è#Œ Å „Ñ¨HÍ~°O „Ñü ÉÏºO‰õΩÖ’#∂ 'ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ Hˆ O„^ŒO— (ÃÇÏÖòÊ _≥ã¯π ) LO_®e.
PÃÑ#· 'xÜ«∞O„u`« JkèHÍi— LO\Ï~°∞. PÜ«∞#‰õΩ ãÖ|OkèOz ÉÏºO‰õΩ P JkèHÍi
¿Ñ~°∞#∞, z~°∞<å=∂#∞, á¶È<£ <≥O|~°#¡ ∞ <À\©ãπ É’~üÃ¤ Ñ· „Ñ¨îŒ ≈OKåeû LO@∞Ok. P
ÉÏºOH± JkèHÍi =^ŒÌ ã¨=∞ã¨º Ñïëê¯~°O HÍ#Ñ¨Ù_»∞ 'ÉÏºOHÕQ∑ FO|_£û=∂<£—‰õΩ Ñ¶~≤ åº^Œ∞
KÕã∞¨ HÀ"åeû LO@∞Ok. áÈ`Õ, „ÔH_ç\ò HÍ~°∞Å¤ "åiH˜ ÉÏºO‰õΩÅ∞ ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ D
ÉÏºO‰õΩ HÀ_£Å QÆ∞iOz# Ñ¨„`åÅ#∞ ÑÖÑ¨Ù`«∂<Õ =ÙO\Ï~°∞. D É’~°∞¤ =ÚOÉÏ~ÚÖ’x
n
i[~üfiÉÏºOH± Éè=í #OÖ’ LOk.
bcsbi.org. in
ã¨Ç¨ Ü«∞O HÀãÖ D"≥∞~ÚÖò = help.bcsbi@rbi.org.in
WO_çÜ∞« <£ ÉÏºOH±û J™È+≤Ü∞Õ +¨<#£ ∞ ‰õÄ_® ãÖ„Ñ¨kOK«=K«∞Û iba.org.in
ÉÏºOHÕQ∑ HÀ_£ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ#∞‰õΩO>Ë.....
Banking Codes & Standards Board of India
C-7, 4th Floor, RBl Building,
Bandra Kurla complex,
Mumbai - 400 051
Tel : 022-2657 3724 n 022-2657 8100

296
<å<£ ÉÏºOHÕQ∑ ãÖã¨÷Å∞–Z<£aZÑ¶πã≤ (NBFC)
ÉÏºO‰õΩÅ∞ HÍ‰õΩO_® <å<£ ÉÏºOHÕQ∑ Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞ H˘xfl L<åfl~Ú. Wq ~ÀA"ås
ÉÏºOHÕQ∑ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«=Ù. Wq ~°∞}ÏÅ#∞ =∂„`«"∞Õ JOk™êÎ~Ú. `«=∞‰õΩ
#zÛ# ~ˆ @¡`À =_ôx¤ =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~Ú. 'T~°O`å XHõ^•i J~Ú`Õ LeÑ≤H>õ ^ìˇ À ^•i—
J#fl@∞¡ Wq =_ôx¤ =∂=¸Å∞ ~ˆ @¡`À HÍ‰õΩO_® 'á¶ê¡\ò ˆ~@¡—`À =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~Ú.
H˘xfl ÉÏºO‰õΩÅ∞ Ãã`· O« z#fl ~°∞}ÏÅ q+¨Ü∞« OÖ’ D á¶ê\¡ ò ~ˆ @¡ q^è•<åxH˜ áêÅÊ_»∞`«∞<åfl~Ú.
H˘xfl <å<£ ÉÏºOHÕQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`ÀHÍx, H˘xfl™ê~°∞¡ _çáêl@¡#∞ ¿ãHõiOz
HÍx Z‰õΩ¯= =_ôH¤ ˜ ~°∞}ÏÅ#∞ JO^Œ*™Ë êÎ~Ú. =ºHÎ̃Q`Æ « ~°∞}ÏÅ`À áê@∞QÍ ÑïHõ~åÅ
blOQ∑, ÃÇÏ· ~üÑ~ˆ¨ Û*ò =O\˜ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ \Ï~Ú. ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î _çáêl@∞¡
¿ãHõiOz# <åQÍ~°∞#˚ ÃÑ<·¶ å<£û, bÑ¶<≤ £ eq∞>ˇ_£ =O\˜"<≥ Àfl „Ñ¨[Å#∞ "≥∂ãÖ KÕâß~Ú.
^Õâ◊ "åºÑÎ̈OQÍ 34 "ÕÅ‰õΩ ÃÑQ· Í <å<£ ÉÏºOHÕQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl~Ú. HÍh WO^Œ∞Ö’
^•^•Ñ¨Ù 4"ÕÅ∞ =∂„`«"∞Õ ilã¨~ì ü J~Ú#q. ÉÏºO‰õΩÖË Jxfl ~°HÍÅ~Ú# ~°∞}ÏÅ#∞
W"åfieû# J=ã¨~O° LO_»QÍ, <å<£ ÉÏºOHÕQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ ^ÕxHÀãÖ? ÉÏºO‰õΩÅ∞, <å<£
ÉÏºOHÕQ∑Å∞ JO>Ë ^ŒfiO^Œfi „Ñ¨=∂}ÏÅ∞ `«ÑÊ¨ =∞~À\˜ HÍ^Œ∞.
"≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ãÖã¨Å÷ ∞ : <å<£ ÉÏºHÕQ∑ ãÖã¨Ö÷ ÖÏQÍ<Õ, Ñ¨ÓiÎ kQÆ∞= ™ê÷~ÚÖ’
„QÍg∞} „Ñ¨[Å#∞ ^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞H˘x '"≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û— ãÖã¨Å÷ ∞ "≥eâß~Ú. =∞# ~åROÖ’
"≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ ™êiQÍ 'Zãπ.ÔH.Zãπ. "≥∞ÿ„HÀÃÑ¶·<å<£û— HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ „áê~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú.
ÉÏºO‰õΩÅ #∞Oz Wq 10-12 âß`«O =_ôH¤ ˜ ~°∞}Ïxfl fã¨∞H˘x ™ê=∂#º „Ñ¨[Å‰õΩ 26
âß`«O =_ôH¤ ˜ ~°∞}OQÍ JOkã¨∂Î =KåÛ~Ú. J~Ú`Õ, ~°∞}ÏÅ#∞ W=fi_»OÖ’ XˆHKÀ@
~Ô O_»∞=¸_»∞ "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ãÖã¨Å÷ ∞ áÈ\©Ñ_¨ @ » O, L`åÊ^ŒH`õ #« ∞ Ñ¨\ Oì̃ K«∞HÀHõáÈ=_»O
=Å¡ „Ñ¨[Å∞ K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ KÕÜ∞« ÖËHáõ ÈÜ«∂~°∞. ^•O`À "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ãÖã¨Å÷ ∞ `≥zÛ#
=uÎ_∞» Å‰õΩ H˘O^Œ~∞° P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ‰õΩ áêÅÊ_»@O ^Õâ"◊ åºÑÎ̈ ãÖK«Å<åÅ‰õΩ HÍ~°}"≥∞Oÿ k.
D Ñïã≤`÷ ∞« Ö’¡ Ñ¨Å∞ "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ãÖã¨Å÷ ∞ H˘O`« ^≥|ƒu<åfl~Ú. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« Wq =∞m¡
Ñ¨ÙOA‰õΩO@∞<åfl~Ú HÍx, "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û#∞ ÖÏÉèÏ¿ÑHõÖΔ xË "åºáê~°OQÍ H˘#™êyOKåÅ#flk
<ÀÉˇÖò |Ç¨ï=∞u „QÆÇÏ‘ `« =∞Ç¨Ï‡^£ Ü«¸#ãπ Jaè„áêÜ«∞O. n
g∞~°∞ "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û#∞ "åºáê~°=∞Ü«∞O KÕÜ∂« Å#∞‰õΩO>Ë ^•xH˜ =∞~À ¿Ñ~°∞ "≥`∞« HÀ¯O_ç.
HÍx, "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û J#HõO_ç. x["≥∞#ÿ "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ãÖã¨Å÷ ∞ "åºáê~° ^èÀ~°}˜ PÖ’K«#`À
LO_»=Ù. <å ãÖã¨÷Å∞ „QÍg∞} ÉÏºO‰õΩÅ∞, "åºáê~° ãÖã¨÷Å∞ HÍ^Œ∞... Jq ™ê=∂lHõ
"åºáê~° ãÖã¨÷Å∞.
– =∞Ç¨Ï‡^£ Ü«¸#ãπ
(<ÀÉˇÖò |Ç¨ï=∞u „QÆÇ‘Ï`« – |OQÍ¡^Õâò "≥∞ÿ„HÀÃÑ¶·<å<£û ãÖ™ê÷Ñ¨‰õΩ_»∞)
(=∞# ^Õâ◊OÖ’x Z<£ÔHZãπ "≥∞ÿ„HÀÃÑ¶·<å<£û `«# "Õâßxfl =∂~°∞Û‰õΩ#fl `«~åfi`«)
297
„ÔH_ç\ò W#Êù̂~‡+¨<£ |∂º~À - ã≤aÖò
H˘O^Œ~∞° ÃÑ^ŒÌ =∞#∞+¨μÅ∞ XHõ ÉÏºO‰õΩ‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_®
=∞~À ÉÏºOH± #∞Oz ~°∞}O fã¨∞H˘x ZQÆÉ_ˇ ∞» `«∂ LO_»@O`À,
D q+¨Ü∂« xfl HõxÃÑ\˜ì ÉÏºO‰õΩÅ∞ "≥∂ã¨áÈ‰õΩO_® LO_ÕO^Œ∞‰õΩ
2000= ãÖ=`«û~°OÖ’ 'ã≤aÖò—#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. n<À¡ „Ñ¨ã∞¨ `Î O«
600‰õΩÃÑQ· Í ÉÏºO‰õΩÅ∞, Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞, QÆ$Ç¨Ï x~å‡} ~°∞} ãÖã¨Å÷ ∞ (HFI), ~åR
Pi÷Hõ ãÖã¨÷Å∞ (SFC), „ÔH_ç\ò HÍ~°∞¤ *Ïs ãÖã¨Å÷ ∞ ã¨Éºíè `«fiO Hõey L<åfl~Ú. JO>Ë
W=hfl `«=∞ =^ŒÌ ~°∞}ÏÅ#∞ fã¨∞‰õΩ#fl "åi q=~åÅ#∞, JO>Ë "å~°∞ ZO`« ~°∞}O
fã¨∞‰õΩ#fln, ZÑ¨ÙÊ_»∞ K≥eO¡ K«_O» xeÑ≤"ãÕ O≤ k, "≥Ú^ŒÖ#·ˇ z\Ïì#O`å D 'ã≤aÖò—‰õΩ
JO^Œ*™Ë êÎ~Ú. nO`À =∞#O ~°∞}O HÀãÖ ZÑ¨ÙÊ_≥<· å =∞~À ÉÏºOH±#∞ HÍx, W`«~°
Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ #∞ HÍx ãÖ„Ñ¨kOzÑ¨Ù_»∞ Jq =∞#‰õΩ ãÖ|OkèOz# ~°∞} q=~åÅ#∞
JxflO\˜x "≥O@<Õ 'ã≤aÖò— #∞Oz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~Ú. =∞#O ZHõ¯_≥<· å ÉÏH©Ñ_¨ ç LO>Ë
WHõ H˘`«QÎ Í Jq ~°∞}Ïxfl W=fi#O\Ï~Ú. J~Ú`Õ `«y# Pã≤Î áêã¨∞ÅÎ ∞ LO_ç "å\˜
^ŒQ~æÆ ° Jq ‰õΩ^Œ∞=ÃÑ_ç`Õ =∂„`«O ÉÏH©Å`À xq∞`«OÎ ÖË‰Ωõ O_® Jq ~°∞}Ïxfl W=fi=K«∞Û.
=º‰õΩÅÎ ∞, HõOÃÑhÅ∞, ãÖã¨Å÷ ∞ fã¨∞‰õΩ#fl ~°∞}ÏÅ ÖˇHÍ¯Ñ¨„`åÅ#∞ ÉËsA "Õã≤ H˘`«Î
~°∞}Ï#∞|O^è•xH˜ Z=i J~°›`« ZO`« LO^À K≥¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ J=`«iOz#^Õ D 'ã≤aÖò—.
JO>Ë ~°∞} K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz =∞#‰õΩ =∂~°∞¯Å∞ (™È¯~ü) WKÕÛO^Œ∞‰õΩ Ñ¨Ù\ì̃#
`˘e ãÖ¿ã÷ D 'ã≤aÖò—. `˘Å∞`« D ãÖã¨#÷ ∞ 'ZãπaS ÉÏºO‰õΩ—, 'ÃÇÏKü_Zç Ñ¶ãπ ≤ ÉÏºO‰õΩ—,
'_»<£ „ÉÏ_£ „ã‘\ì ò W#Êù̂~‡+¨<£ ã¨sfiÃããπ—, '„\Ï<£û Ü«¸xÜ«∞<£ WO@ˆ~fl+¨#Öò— HõÅã≤
P~°OaèOK«QÍ, P `«~åfi`« =∞iH˘xfl ÉÏºO‰õΩÅ∞ ÃÑ@∞ì|_ç ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞QÍ KÕ~å~Ú.
=∞Ô~<Àfl ™ê^è•~°} ã¨Éºíè `«fiO fã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.
áÈ`Õ, ~°∞}ÏÅ∞ á⁄Ok# =º‰õΩÅÎ ‰õΩ, ãÖã¨Å÷ ‰õΩ `«=∞ =^Œ#Ì ∞#fl q=~åÅ "Õ∞~°‰Ωõ
ã≤aÖò =∂~°∞¯Å#∞ Wã¨∞OÎ k. n<Õfl '„\Ï<£û Ü«¸xÜ«∞<£ ™È¯~ü— JO\Ï~°∞. D ™È¯~ü 300
#∞Oz 900 =~°‰Ωõ LO@∞Ok. ^•^•Ñ¨Ù 700‰õΩ q∞Oz# ™È¯~ü =¿ã<Î Õ =∞#O ÉÏºOH±
#∞Oz ~°∞}O á⁄O^Œ_®xH˜ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. HÍx W^À Ç¨Ï‰õΩ¯ =∂„`«O HÍ^Œ∞.
700‰õΩ q∞Oz ZO`« Z‰õΩ¯= ™È¯~ü LO>Ë JO`« =∞Ozk. ™È¯~ü`À áê@∞QÍ ~°∞}O
WKÕÛ ÉÏºOH± =∞# Pi÷Hõ ™ÈÎ=∞`« `«k`«~° JOâßÅ#∞ K«∂¿ã ~°∞}Ïxfl JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k
QÍx TiˆH W=fi^Œ∞. WHõ =∞# ™È¯~ü#∞ =∞#O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ 'ã≤aÖò—‰õΩ 470 ~°∂áêÜ«∞Å#∞
<≥\òÉÏºOHÕQ∑, _≥a\ò, „ÔH_ç\ò, HÍº+π HÍ~°∞¤ ^•fi~å K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok. P `«~åfi`«
"å~°_yç # 3-4 „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ["å|∞Å∞ K≥áêÊe. ^•O`À =∞#‰õΩ '™È¯~ü—, '„ÔH_ç\ò W#Êù~ˆ ‡+¨<£
iáÈ~°∞—ì (ã≤SP~ü) D-"≥∞~ÚÖòÖ’ =ã¨∞OÎ k. ~åHõáÈ`Õ =∞iH˘xfl q=~åÅ#∞ ã≤aÖò‰Ωõ
JOkOKåeû =ã¨∞OÎ k. D '™È¯~ü—#∞ WKÕÛ q^è•#O U„Ñ≤Öò 2011Ö’ P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. D
™È¯~ü q^è•<åxfl WHõ =ÚO^Œ∞ ã¨ÇÏ¨ HÍ~° ÉÏºO‰õΩÅ∞, >ˇeá¶È<£ ãÖã¨Å÷ ∞, cè=∂ ãÖã¨Å÷
298
HÀãÖ Ãã`· O« „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ@ì#∞<åfl~°∞. JO>Ë >ˇeá¶È<£ aÅ∞¡Å∞ ãïQÍ K≥eO¡ K«#@¡~Ú`Õ,
=∞#‰õΩ =∞~À >ˇeá¶È<£ Hõ<H≥ <Δõ £ W=fi~°x J~°O÷ . J\Ï¡Qˆ XHõ áêÅã‘ „Ñ‘q∞Ü«∞OÅ∞ ãïQÍ
Hõ@#ì @¡~Ú`Õ =∞~À áêÅã‘ W=fiHõáÈ=K«∞Û.
DH˜fiá¶êH±û (Equifax) : 'ã≤aÖò— ÖÏ<Õ =ºH˜QÎ `Æ "« ∞≥ #ÿ ~ˆ \ÕQ∑ / ™È¯~üÅ#∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ
"≥eã≤# =∞~ÀãÖ¿ã÷ 'DH˜fiá¶êH±û—. Ñ¨Å∞ ^ÕâßÖ’¡ L#fl 'DH˜fiá¶êH±û—, ¿ã\ì òÉÏºOH± PÑ¶π
WO_çÜ∂« =∞iH˘xfl ÉÏºOH±Å`À Hõeã≤ DH˜fiá¶êH±û WO_çÜ∂« #∞ <≥ÅH˘eÊOk.
ZH±ûÑ‘iÜ«∞<£ (Experian) : Wk ‰õÄ_® =ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ ™È¯~üÅ#∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ
Ñ¨Ù\ì̃# =∞~À ãÖã¨.÷ Wk ‰õÄ_® 138 ~°∂áêÜ«∞ÅˆH „ÔH_ç\ò iáÈ~°∞#ì ∞ Wã¨∞OÎ k.
„ÔH_ç\ò ã¨∞^è•~ü (Credit Sudhaar) : 'ã≤aÖò— WKÕÛ iáÈ~°∞Öì ’ H˘xfl™ê~°∞¡ Ö’áêÅ∞
LO_Õ „Ñ¨=∂^ŒO LOkQÆ#∞Hõ g∞ ~°∞}ÏÅ Jã¨Å∞ Pi÷Hõ Ñïã≤u÷ x qaè#fl JOâßÅ
P^è•~°OQÍ ã¨=∞„QÆOQÍ qâı+¡ O≤ z g∞ ~°∞} P~ÀQÍºxfl "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~∞° ™êÎ=∞x K≥|∞`«∞#flk
'„ÔH_ç\ò ã¨∞^è•~ü—. Wk ‰õÄ_® 138 ~°∂áêÜ«∞ÅˆH „ÔH_ç\ò iáÈ~°∞#ì ∞, 400 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ
„ÔH_ç\ò ™È¯~ü iáÈ~°∞#¤ ∞ JOkã¨∞#Î flk. n
c=∂ xÜ«∞O„`«}, Jaè=$kú ãÖã¨÷ (IRDA)

QÆÒ« Ö’ áœ~°∞Å c=∂HÀãÖ XˆH XHõ 'rq`« c=∂ ãÖãú̈— (ZÖòSã≤), JÖÏˆQ
™ê^è•~°} c=∂HÀãÖ <åÅ∞QÆ∞ „Ñ¨É∞íè `«fi ~°OQÆOÖ’x Ü«Ú<≥>· _ˇ ,£ #∂ºWO_çÜ∂« , <Õ+#¨ Öò,
FiÜ«∞O@Öò ãÖã¨Å÷ ∞ =∂„`«"∞Õ LO_»QÍ, ã¨~m° Hõ~} ° HÍ~°}OQÍ Z<Àfl q^Õj, „ÃÑ"· \Õ ò,
c=∂ ãÖã¨Åú ∞ ~°OQÆOÖ’H˜ =KåÛ~Ú. nO`À c=∂ áêÅã‘Å J=∞‡HÍÅ áÈ\© ÉÏQÍ
ÃÑiyOk. U HõOÃÑh ZÖÏO\˜^À, U HõOÃÑh Q˘_»=Å∞ ÖË‰Ωõ O_® HÔ ~¡ Ú"£∞Å#∞ `«fi~°QÍ
Ñï+¨¯iã¨∞OÎ ^À `≥eÜ«∞x Ñïã≤u÷ U~°Ê_çOk. JO^Œ∞=Å¡ c=∂ áêÅã‘^•~°¡ Ñï~°H} Δõ
HÀãÖ, "åi „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞ HÍáê_ÕO^Œ∞HÀãÖ c=∂ xÜ«∞O„`«}, Jaè=$kú ãÖã¨,ú
(SP~ü_Zç ) U~°Ê_çOk. D ãÖã¨,÷ c=∂HõOÃÑhÅ∞ ¿ÇÏ`«∞|^ŒOú QÍ, L`«=Î ∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ
"Õ∞~°‰Ωõ "åºáê~°O KÕ¿ãÖÏ K«∂ã¨∞OÎ k. c=∂ HõOÃÑhÅ∞ KÕ¿ã "≥∂™êÅ#∞ xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k.
áêÅã‘^•~°∞Å∞ `«=∞‰õΩ ZÖÏO\˜ W|ƒOk Hõey<å, #+Öì [iy<å =ÚO^Œ∞QÍ ãÖ|Okè`«
HõOÃÑh "åiˆH Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ^•YÅ∞ KÕÜ∂« e. <≥Å ~ÀAÖ’¡ ["å|∞ ~åHõáÈ`Õ, =zÛ<å XHõ
"Õà◊ ["å|∞ ãÖ`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ ÖËHáõ È~Ú<å 'c=∂ FO|_£û=∂º<£— ‰õΩ U_®kÖ’QÍ JÑ‘ÊÅ∞
^•MÅ∞ KÕã∞¨ HÀ"åe. XHõ"àÕ ◊ HÀ~°∞‰ì Ωõ "≥à§ı =º=Ç¨~°O J~Ú`Õ, FO|_£û=∂º<£‰Ωõ JÑ‘ÊÅ∞
=Å¡ „Ñ¨Ü∂≥ [#O LO_»^∞Œ . áÈ`Õ, WÑ¨ÙÊ_»∞ g∞~°∞ áêÅã‘x 45 ~ÀAÅ <À\©ã`π À =∞~À
HõOÃÑhH˜ =∂~°∞ÛHÀ=K«∞Û. 'c=∂ FO|_£û=∂º<£—`À áê@∞QÍ, SP~ü_Zç „Ñ¨^•è # HÍ~åºÅÜ«∞O
‰õÄ_® ÃÇÏ· ^•~åÉÏ^£Ö’<Õ LOk. n
Insurance Ombudsman Insurance Regulatory &

6-2-46, Ist Floor Development Authority
A.C.Guards, Lakdikapool 3rd Floor, Parishram Bhavan,
Hyderabad - 500 004 Basheerbagh, Hyderabad - 500004
á¶È<£: 040-6550 4123 á¶È<£:040-2338 1110
299
ÉèÏ~°fÜ«∞ ^Œ∂~°ãO¨ Kå~° xÜ«∞O„`«}Ï ãÖã¨÷ („\ÏÜü∞)
(Telecom Regulatory Authority of India)
~ˆ _çÜ∂≥ , \©g, Hˆ |∞Öò, _ç.\˜.ÃÇÏKü, á¶È<£, WO@Ô~fl\ò

ãÖã¨Å÷ #∞ xÜ«∞O„uOKÕ ãÖ¿ã÷ '„\ÏÜü∞—. ~ˆ _çÜ∂≥ „Ñ¨™ê~åÅ
Hˆ O„^•Å#∞ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ Ñ¨Å∞ „ÃÑ"· @Õ ∞ ZÑ¶.π ZO ~ˆ _çÜ∂≥ ¿ã+ì #¨ ∞¡,
Ñ¨Å∞ \©g Kèå<≥à¡◊ U~åÊ@∞‰õΩ J#∞=∞ux „Ñ¨™êkOK«_O» , \©g
Kèå<≥à¡◊ „Ñ¨™ê~åÅ HÀãÖ Hˆ |∞Öò „Ñ¨™ê~åÅ ~°OQÆ „Ñ¨"âÕ O◊ , P
`«~åfi`« ™êOˆHuHõ q*Ï˝#Ñ¨Ù „Ñ¨QuÆ Ö’ Hˆ |∞Öò ™ê÷#OÖ’H˜ H˘`«QÎ Í,
<Õ~∞° QÍ WO\˜H˜ „Ñ¨™ê~åÅ#∞ JOkOKÕ '_ç\ Ã˜ ÇÏKü— (_≥~Ô· H±ì @∞
Ç¨ÏŸ"£∞) HõOÃÑhÅ∞ ~å=_»O, „ÃÑ·"Õ\ò "≥ÚÉˇ·Öò á¶È<£ HõOÃÑhÅ ~åHõ, g@xflO\˜x
xÜ«∞O„uOKÕO^Œ∞‰õΩ 1997Ö’ '„\ÏÜü∞—#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
=ÚYºOQÍ >ˇeHÍO qã¨Î $uÖ’ ZO`«QÍ<À qã¨ÎiOz# "≥ÚÉˇ·Öò HõOÃÑhÅ#∞
xÜ«∞O„uOKÕO^Œ∞‰õΩ, Jq qkèOKÕ \ÏiÑ¶Åπ #∞ x~°~‚ ÚOK«_O» , ã¨=iOK«_O» , ã¨g∞HÕΔ K«_O»
=O\˜ Ñ¨#∞Å#∞ '„\ÏÜü∞— KÕã¨∞ÎOk. "≥ÚÉˇ·Öò qã¨Î $u HÍ~°}OQÍ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞xfl
HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ \ÏiÑ¶Åπ #∞ `«yOæ K«_O» , ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ XˆH ~ˆ @∞`À HÍÖòû KÕÜ∞« _»O,
=∞~À "≥ÚÉˇÖ· ò ã¨sfiãπ‰Ωõ =∂i#Ñ¨Ù_»∞ á¶È<£ #O|~ü =∂~°‰Ωõ O_® '"≥ÚÉˇÖ· ò #O|~ü áÈ~°aì e\˜—
(MNP) ã¨^∞Œ áêÜ«∂xfl HõeÊOK«_O » =O\˜ K«~º° Å#∞ '„\ÏÜü∞— fã¨∞‰õΩOk. "≥ÚÉˇ·Öò
ã¨sfiã¨∞#∞ JOkOKÕ HõOÃÑhÅÃÑ· Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å HÀãÖ '\’Öò„Ñ¶‘— #O|~ü#∞, "≥ÉòÃã\· ò#∞
U~åÊ@∞ KÕÜ∞« _»O qxÜ≥∂QÆ^•~°‰¡ Ωõ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞#flk. WHõ \©gÖ’¡ 'J#ÖÏQ∑— „Ñ¨™ê~åÅ
™ê÷#OÖ’ ã¨Ê+¨"ì ∞≥ #ÿ ^Œ$âßºÅHÀãÖ HõzÛùÒ« QÍ '_çl@Öò— „Ñ¨™ê~åÅ<Õ H˘#™êyOKåÅO@∂
'Ãã\ò \ÏÑπÉÏH±û—Å#∞ `«ÑÊ¨ xãï KÕãO≤ k '„\ÏÜü∞—. nxfl „Ñ¨^•è # #QÆ~åÅ #∞Oz P~°OaèOz
Jxfl „áêO`åÅ‰õΩ =iÎOÑ¨KãÕ ∞¨ <Î åfl~°∞. n
„\ÏÜü∞ ã¨Ç¨ Ü«∞OHÀãÖ ´ helpline@nccptrai.gov.in

"≥ÚÉˇÖ· ò ã¨sfiã¨∞ÃÑ· Ñ¶~≤ åº^Œ∞ HÀãÖ ´ tccms.gov.in
\’Öò„Ñ¶‘ á¶È<£ #O|~ü ´ 011-2323 6308(_®ÔH\ò/HõOÃÑ~¡ ÚO\ò #O|~ü fã¨∞HÀ"åe)
aZãπZ<£ZÖò ´ 1500 ÃãÖòáÈ¶ <£ ^•fi~å ´ 94000 24365
"åºáê~° ã¨=∂Kå~°ÑÙ¨ ZãπZOZãπÅ∞ =^Œ#Ì ∞‰õΩO>Ë ´ 1909 (DND-Do Not Disturb)
g∞ "≥ÚÉˇÖ· ò #O|~ü#∞ =∞~À ã¨sfiãπ‰Ωõ =∂ˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ ´ PORT (Ñ≤FP~ü\ )˜ ¿ãÊãπ
WzÛ g∞ #O|~ü >ˇÑÿ π KÕÜ∂« e. (L^• ´ PORT 9876543210 9876543210)
300
_çáêl\ò c=∂–[=∞ QÍº~°O\© ãÖã¨÷ (_çSã≤lã≤)
„Ñ¨[Å∞ ÉÏºO‰õΩÖ’¡ ^•K«∞‰õΩ#fl ™⁄=Ú‡Ö’ 1ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ QÍº~°O\©
LOk. JO>Ë, ÉÏºO‰õΩ k"åÖÏ fã≤<å, ‰õΩOÉèHí À}OÖ’ ‰õÄ~°∞‰õΩáÈ~Ú<å MÏ`å^•~°∞
ÃÑ\˜#ì _çáêl\ò ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ q∞Oz ZO`« L<åfl, Hˆ =ÅO 1 ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å
=~°‰Ωõ =∂„`«"∞Õ QÍº~°O\© xã¨∞<Î åfl~°∞. q∞ye# ™⁄=Ú‡‰õΩ QÍº~°O\© ÖË^∞Œ . J~Ú`Õ
k"åÖÏ fã≤# ÉÏºOH± '_çSã≤lã≤— Ö’ ã¨Éºíè `«fiO Hõey LO_®e. „Ñ¨ã∞¨ `Î åxH˜ ^•^•Ñ¨Ù
Jxfl ÉÏºO‰õΩÅ∞ WO^Œ∞Ö’ ã¨Éºíè `åfixfl Hõey L<åfl~Ú. XHõ =ºHÎ̃H˜ XˆH ÉÏºO‰õΩÖ’
"Õ̂~fi~°∞ MÏ`åÅ∞ W`«~∞° Å ¿Ñ~°`¡ ÀQÍx, HõOÃÑh ¿Ñ~°∞`ÀQÍx, =∞~À q^èOŒ QÍQÍx Hõey
L<åfl ã¨~ˆ , P MÏ`åÅHÕ^Œ Ãã`· O« 1ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å =~°̂H QÍº~°O\© LOk. QÆÒ« Ö’
ãÖÜ«ÚHõÎ MÏ`å HÕ^Œ (*Ï~ÚO\ò) W^ŒiÌ H˜ "Õ̂~fi~°∞QÍ 1ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ WKåÛ~°∞.
J~Ú`Õ WÑ¨ÙÊ_»∞ P J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ . JO>Ë, J#∞=∂#O L#fl U ÉÏºO‰õΩÖ’#∞ XHõ
ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ q∞Oz ^•K«∞HÀ‰õÄ_»^xŒ „Ñ¨É∞íè `«fiO Ñ¨~ÀHõOΔ QÍ ÃÇÏK«Ûiã¨∞#Î flk. JO>Ë,
„Ñ¨[Å#∞ ^ÀÑ≤_Kô ¿Õ ã Ç¨Ï‰õΩ¯ =∂‰õΩ LO^Œx „Ñ¨É∞íè `«fiO K≥|∞`«∞#flk. n
ã‘iÜ«∞ãπ „á¶ê_£ W<£"≥ã≤ì̂Q+¨<£ P~°æ<≥·*Ë+¨<£ (SFIO)

=∂=¸Å∞ „Ñ¨[Å‰õΩÃã·`«O WÑ¨Ù_»∞ 'ã¨`«ºO™êÑ¶πì"Õ~ü HõOÃÑh— JO>Ë Uq∞\’
`≥eã≤áÈ~ÚOk. 'ã¨`º« O— XHõ ÃÑ^ŒÌ Jã¨`º« O Jx HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å#∞ ^•i =∞o¡Oz
"ÕÅ ZHõ~åÅ#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕãO≤ ^Œx, =O^ŒÖÏk HõOÃÑhÅ#∞ J„Hõ=∞OQÍ <≥ÅH˘eÊO^Œx,
ÖÏÉèÏÅ#∞ ZQÆ^Àã≤ K«∂Ñ≤OzO^Œx J~°"÷ ∞≥ Oÿ k. WOw¡+μ¨ Ö’x 26 JHõ~Δ åÅÖ’áêÑÖ =¸_À,
<åÅ∞QÀ =ke, „Ñü JHõ~Δ O° ¿Ñ~°∞`À ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ ^•^•Ñ¨Ù 300 HõOÃÑhÅ‰õΩÃÑQ· Í
U~åÊ@∞ KÕâß~°O>Ë ^ÕxHÀãÖ Jx Pâ◊Û~°ºO "Õã∞¨ OÎ k. ^Õâ◊ K«i„`«Ö’ U<å_»∂, U |_®
HõOÃÑh ‰õÄ_® Wxfl HõOÃÑhÅ#∞ ÃÑ@ìÖ^Ë ∞Œ . ™ê=∂#∞ºÖˇ=~°∂ D ^ÕâO◊ Ö’ HõhãÖ XHõ
|∞\ì̃ HõOÃÑhx Ãã`· O« ÃÑ@ìÖxË Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ D<å\˜H© LO_»QÍ, 'ã¨`º« O—, Jã¨`º« OQÍ
Z^ŒQÆ_®xH˜ 'ã¨`«ºO— J<Õ WOw¡+¨μ JHõΔ~åÅ#∞ u~°QÆ~åã≤ '"Õ∞\Ïãπ— J<Õ XHõ H˘`«Î
Ñ¨^•xfl ã¨$+≤Oì K«_"» ∞Õ HÍ‰õΩO_® ("≥#Hõ\ H˜ ˜ '"≥∞„\’— HõOÃÑh `«# ¿Ñ~°∞#∞ u~°Q~Æ åã≤
'PÔ~"ì ∞£ — ¿Ñ~°∞`À á¶êº#¡#∞ `«Ü∂« ~°∞KÕãO≤ k. HÍx WÖÏ "≥∂ãÖ KÕÜ∞« ÖË^∞Œ ) '"Õ∞\Ïãπ—
JO>Ë XHõ '"≥∂ãÖ— J<Õ J~å÷xfl ‰õÄ_® ã¨∞ã≤~÷ O° KÕãO≤ k. x*ÏxH˜ WÖÏO\˜ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ
"≥∂™êÅ∞ Z<Àfl =∞# ^ÕâO◊ Ö’ [~°∞QÆ∞`«∂<Õ L<åfl~Ú. aQ∑ |∞Öò Ç¨Ï~°¬^£ "≥∞Ç¨Ï`å#∞
`«Å^Œ<flÕ q^èOŒ QÍ ã¨`º« O ‰õΩOÉèHí À}O "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =zÛOk. WÖÏO\˜ f„="≥∞#ÿ "≥∂™êÅ#∞
JO>Ë ã‘iÜ«∞ãπ „á¶ê_£û#∞ Ñïâ’kèOKÕO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞ KÕã#≤ ãÖ¿ã÷ 'ã‘iÜ«∞ãπ „á¶ê_£
W<£"≥ã≤ì̂Q+¨<£ P~°æ<≥·*Ë+¨<£—. Wk #∂º_èbç ¡ Hˆ O„^ŒOQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk. D ãÖã¨÷ WÑ¨ÙÊ_»∞
750H˜ ÃÑQ· Í Hˆ ã¨∞Å#∞ Ñïâ’kèã∞¨ #Î flk. WO^Œ∞Ö’ XHõ¯ '=`«û HÍ~˘Êˆ~+¨<—£ ÃÑ<· Õ ^•YÅ~Ú#
114 Hˆ ã¨∞Å∞, ^Õ=Ó"≥∂\Ï~üû WO_çÜ∂« eq∞>ˇ_£ (H˘iÜ«∂‰õΩ K≥Ok# =∂`«$ ãÖã¨-÷
^Õ=Ó "≥∂\Ï~üû‰õΩ K≥Ok#k. 'ã‘Ö’— '=∂\˜*ò— HÍ~°#¡ ∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ HõOÃÑh.) HõOÃÑh
ÃÑ#· 23 Hˆ ã¨∞ÅÖ’#∂ D ãÖã¨÷ „áêã≤‰Äõ º+¨<£ H˘#™êyã¨∞#Î flk. D ãÖã¨÷ HÍ~˘Êˆ~\ò
=∞O„u`«fiâßY HÕ^Œ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk. D âßY‰õΩ JÑ¨ÊyOz# Hˆ ã¨∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ D
ãÖã¨q÷ Kåiã¨∞OÎ k. WÑ¨ÙÊ_ôãO¨ ã¨÷ „á¶ê_£û#∞ Hõ#∞Q˘<Õ=º=ã¨#÷ ∞ J=∞Å∞Ö’H˜ `≥zÛOk. n

301
~ˆ \ÕQ∑û
XHõ HõOÃÑh fã¨∞‰õΩ#fl, fã¨∞HÀÉ’ÜÕ∞ ~°∞}ÏÅ#∞ uiy K≥eO¡ KÕ ã¨`åÎ ^•xH˜
ZO`« LO^À, P HõOÃÑh Pi÷Hãõ u÷≤ x `≥e¿ÑO^Œ∞‰õΩ WKÕÛ _˘OHõu~°∞QÆ∞_»∞ =∂~°∞¯ÖË
'ˆ~\ÕQ∑—Å∞. XHõ =∞x+≤H˜ P~ÀQÆº Ñ¨sHõÅΔ ∞ [iÑ≤ J`«x P~ÀQÆºO Z\Ï¡ LO^À `ÕeÛ#@∞¡QÍ<Õ,
XHõ HõOÃÑh Pi÷Hõ ã≤u÷ x Jxfl HÀ}ÏÖ’¡ ÉËsA"Õã≤ WKÕÛ =∂~°∞¯ÖË 'ˆ~\ÕQ∑—Å∞. `˘Å∞`«
HõOÃÑhÅ Pi÷Hõ ã≤u÷ QÆ`∞« ÅˆH Ñïq∞`«"∞≥ <ÿ å P `«~åfiu HÍÅOÖ’ =ÚºK«∞=Öò Ñ¶O¨ _£Å‰õΩ,
iÜ«∞ÖòZ¿ãì\ò ãÖã¨÷Å‰õΩ, ÉÏºO‰õΩÅ‰õΩ, HÍ~˘Êˆ~+¨#¡‰õΩ, <å<£ ÉÏºOHÕQ∑ ãÖã¨÷Å‰õΩ
q^•ºãÖã¨Å÷ ‰õΩ, '`˘O_» =Úki Tã¨~"° o≥ § J~Ú#@∞¡— z=~°‰Ωõ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ‰õΩ Ãã`· O«
~ˆ \ÕQ∑Å#∞ WKÕÛ ^•HÍ Wq ã≤^=úŒ ∞Ü«∂º~Ú. 'WO_çÜ∞« <£ „w<£ ae¤OQ∑ H“xûÖò— J<Õ
ãÖã¨÷ Éè=í <åÅ‰õΩ Ç¨Ïi`« „Ñ¨^âÕ Ñ◊ Ù¨ ~ˆ \ÕQ∑ =º=ã¨#÷ ∞ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃Ok. J\Ï¡ ZxflO\˜HÀ
~ˆ \ÕQ∑Å∞ =KåÛ~Ú.
J~Ú`Õ, D ~ˆ \ÕQ∑ÖË HõOÃÑh Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl, Jk `«ÑÊ¨ xãï Pi˚OKÕ ÖÏÉèÏÅ#∞
ÖË^• K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ ã¨`åÎ#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ K≥ÑÊ¨ ÖË=ÙQÍx H˘O`« =~°‰Ωõ , H˘xfl ™ê~°∞¡ =∂„`«"∞Õ
LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»`å~Ú. HõOÃÑhÅ #∞Oz Ñ¶‘A fã¨∞HÀ‰õΩO_® „Ñ¨Hõ\ ÕKÕ ˆ~\ÕQ∑ÅÖ’
x*Ï~Úf LO@∞O^Õ"∂≥ HÍx, Ñ¶A ‘ fã¨∞‰õΩx [#O g∞^Œ‰Ωõ =kÖË ~ˆ \ÕQ∑ÅÖ’ Ñ¨ÓiÎ
hu, x*Ï~Úf LO@∞O^Œx K≥ÑÊ¨ ÖËO.
J^Œ\Ï¡ LOz`Õ, ~ˆ \ÕQ∑Å∞ WOw¡+μ¨ Ö’x `˘e JHõ~Δ O° 'Z— `À P~°OÉè=í ∞=Ù`å~Ú.
Z{(A+), ZZ{(AA{) Jh, ZZZ(AAA) Jh, Z-(A-) Jh, J\Ï¡ a-ã≤-_ç-Å
=~°‰õΩ Ô~\ì̃OÑ¨Ù JHõΔ~åÅ∞, JOÔHÅ∞, Ñ¨¡ãπ, "≥∞ÿ#ãπ ({-) Å∞ HõÅQÆÅã≤# QÆ∞~°∞ÎÅ`À
[`«KãÕ ≤ XHÀ¯ ~ˆ \ÕQ∑ HõOÃÑh XHÀ q^èOŒ QÍ ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ WKÕÛã¨∞OÎ \Ï~Ú. ™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ
J~°O÷ HÍ‰õΩO_®, U"≥∞<ÿ å K≥áêÊÅ#∞‰õΩ<åfl, "≥∂ãÖKÕÜ∂« Å<åfl D ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ K«∂ã≤
<Õ~∞° ÛHÀ=K«∞Û. áÈ`Õ, ~ˆ \ÕQ∑ U*ˇhûÅ∞ 'Ããa— xÜ«∞O„`«}Ö’ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. x*ÏxH˜ D
~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ `«=∞ ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ ã¨fi`«O„`«OQÍ, ¿ÇÏ`«∞|^ŒOú QÍ, =$uÎÑ~¨ ° <≥Ñ· Ù¨ }ºO`À
W"åfieû LO@∞Ok. ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ „Ñ¨[Å∞ ÃÑ\˜#ì ÃÑ@∞ì|_»∞Å Ñ¨^HŒä ÍÅÃÑ·
~ˆ \ÕQ∑Å#∞ Wã¨∂<Î Õ LO_®e. HÍx JÖÏ [~°Q^Æ ∞Œ . Jq `«=∞ z`«OÎ =zÛ#Ñ¨Ù_»∞,
~ˆ \ÕQ∑Å#∞ „Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ OÎ \Ï~Ú. J"≥∞iHÍÖ’ 'Z„<å<£— J<Õ HõOÃÑh k"åÖÏ fÜ«∞_®xH˜
<åÅ∞QÆ∞ ~ÀAÅ =ÚO^Œ∞QÍ F ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨,÷ P HõOÃÑh J^Œ∞ƒùÒ« QÍ #_»∞ã¨∞#Î fl@∞¡
~ˆ \ÕQ∑ WzÛOk! J\Ï¡ Z<Àfl ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ [iQÍ~Ú.
=∞# ^ÕâO◊ Ö’x H˘xfl ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ :
J „H˜ãÖ ≤ ò (CRISIL)
J W„HÍ (ICRA)
J Ñ¶K ≤ ü ~ˆ \ÕQ∑û sÃã~üÛ (Fitch)
J H ˆ ~ü (Care)
J „aH±=~ü¯ (Brickwork)
J Ãã‡~å (Smera)
J Xx„HÍ (Onicra)

302
1. „H˜ãÖ≤ ò (CRISIL) : =∞# ^ÕâO◊ Ö’ `˘e ~ˆ \ÕQ∑ U*ˇhû. ^•^•Ñ¨Ù 26 Uà◊¡
„H˜`"« ∞Õ U~åÊ@~ÚOk. nxfl Sã≤Sã≤S, Ü«Ú\˜S, W`«~° ãÖã¨Å÷ ∞ HõÅã≤ U~åÊ@∞ KÕâß~Ú.
J"≥∞iHÍ‰õΩ K≥Ok# „Ñ¨=ÚY ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨÷ '™êìO_»~û¤ü JO_£ Ñ¨Ó~ü— WO^Œ∞Ö’ "≥∞*Ïi\©
¿+~ü Ç¨ÏŸÅ¤~Qü Í LOk. ^•^•Ñ¨Ù 40 "ÕÅ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ „H˜ãÖ≤ ò ~ˆ \ÕQ∑#∞ W=fiQÍ, JO^Œ∞Ö’
20 "ÕÅ =~°‰Ωõ z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞ÖË L<åfl~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë D z#fl Ñï„â◊=∞Å‰õΩ
~ˆ \ÕQ∑Å#∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ JÜÕ∞º Y~°∞ÛÖ’ 75 âß`«O „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞ Éèií ã¨∞OÎ k. nx=Å¡
D z#fl Ñï„â◊=∞Å∞ `«=∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ~°∞}ÏÅHÀãÖ ÉÏºO‰õΩÅ#∞, Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ #∞
ãÖ„Ñ¨kOK«_®xH˜ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. z#fl Ñï„â◊=∞Å‰õΩ ~ˆ \ÕQ∑ WzÛ#@∞¡QÍ<Õ
iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò HõOÃÑhÅ‰õΩ, ÉÏºOH±Å‰õΩ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ‰õΩ Ãã`· O« '„H˜ãÖ≤ ò— ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ Wã¨∞#Î flk.
2. W„HÍ (ICRA) : nxfl 1991Ö’ H˘xfl Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞, ÉÏºO‰õΩÅ∞ Hõeã≤
U~åÊ@∞ KÕâß~Ú. '=¸_ôã—π J<Õ q^Õj ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨÷ WÑ¨ÙÊ_»∞ n<À¡ „Ñ¨^•è # ÉèÏQÆ™êfiq∞QÍ
LOk. W„HÍ q^ÕâßÖ’¡ Ãã`· O« `«# ¿ã=Å#∞ JOkã¨∞#Î flk. HÍQÍ, Wk ‰õÄ_® Pi÷Hõ
ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, z#fl =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ, =ÚºK«∞=Öò Ñ¶O¨ _£Å‰õΩ, WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ‰õΩ,
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Å‰õΩ, iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò HõOÃÑhÅ‰õΩ, Pã¨∞Ñ¨„`«∞Å‰õΩ Ãã`· O« `«# ~ˆ \ÕQ∑Å#∞
Wã¨∞Î#flk.
3. Ñ¶K≤ ü (Fitch) : nx =∂`«$ãÖã¨÷ áêiãπ‰Ωõ K≥OkOk. Wk ‰õÄ_® Pi÷Hõ
ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, ÑäH¡ ± W+¨ØºÅ‰õΩ, c=∂ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, ™ê÷xHõ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, „áê*ˇ‰Ωõ Åì ‰õΩ ~°∞}ÏÅ
q+¨Ü∞« "≥∞ÿ ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ Wã¨∞#Î flk.
4. Hˆ ~ü (CARE) : („ÔH_ç\ò J<åeã≤ãπ sÃã~üÛ) „Ñ¨^•è #OQÍ S_çaS, ZãπaS,
HÔ #~å ÉÏºO‰õΩÅ∞ Hõeã≤ ~Ô O_»∞ ^ŒâßÉÏÌÅ „H˜`"« ∞Õ nxfl U~åÊ@∞ KÕâß~Ú. Wk ~°∞}ÏÅ‰õΩ,
ÉÏºO‰õΩÅ‰õΩ, Pi÷Hõ ãÖã¨÷Å‰õΩ, „Ñ¨Éèí∞`«fi~°OQÆ ãÖã¨÷Å‰õΩ, ™ê÷xHõ ãÖã¨÷Å‰õΩ, z#fl
Ñï„â◊=∞Å`Àã¨Ç¨ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ‰õΩ Ãã`· O« ~ˆ \ÕQ∑Å∞ Wã¨∞#Î flk.
5. „aH±=~ü¯ (Brickwork) : D U_®kÖ’ P~À "åi¬HÀ`«û"åxfl [~°∞Ñ¨ÙHÀ#∞#fl
„aH±=~ü¯ „Ñ¨^•è #OQÍ ^ŒH}Δ˜ ÉèÏ~°`« HõOÃÑhÅ‰õΩ ~ˆ \ÕQ∑xKÕÛ q+¨Ü∞« OÃÑ<· Õ ^Œ$+≤ì ÃÑ\Õì k.
6. Ãã‡~å (SMERA) : (ZãπZOW ~ˆ \ÕQ∑ WO_çÜ∂« ) QÆ`« U_®kÖ’<Õ i[~üfiÉÏºOH±
nxfl =∞~À ~ˆ \ÕQ∑ U*ˇhûQÍ P"≥∂kOzOk. JO>Ë Wk i*~üfiÉÏºOH± P"≥∂^ŒO L#fl
P~À ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨,÷ nxfl 'ã≤_ƒç —, '_»<£ JO_£ „ÉÏ_£ „ã‘\ì ò— HõOÃÑh, Ñ¨Å∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞
Hõeã≤ U~åÊ@∞ KÕâß~Ú. „Ñ¨^•è #OQÍ z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ `«# ~ˆ \ÕQ∑Å#∞
Wã¨∞Î#flk.
7. Xx„HÍ (ONICRA) : Wk z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ `À_»∞QÍ
q^•ºãÖã¨Å÷ ‰õΩ, „Ñ¨^•è #OQÍ =º=™êÜ«∞ ~°OQÍxH˜ ãÖ|OkèOz# ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ Wã¨∞#Î flk.
nxH˜ Ãã`· O« i[~üfiÉÏºOH± P"≥∂^Œ=Ú„^Œ LOk. n

303
ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ ãÖã¨÷ (aSZãπ)
=ã¨∞Î=ÙÅ `«Ü«∂sÖ’ <å}º`å „Ñ¨=∂}ÏÅ#∞ xˆ~ÌtO
KÕO^Œ∞‰õΩ, <å}º`å „Ñ¨=∂}O L#fl =ã¨∞=Î ÙÅ‰õΩ 'SZãπS— QÆ∞~°∞#Î ∞
ˆH\Ï~ÚOKÕO^Œ∞‰õΩ, <å}º`å „Ñ¨=∂}ÏÅ#∞ ZÑ¨Ê\˜HõÑ¨ÙÊ_»∞
ÑïjeOKÕO^Œ∞‰õΩ HÀãÖ 'ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ ãÖã¨—÷ #∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ã¨~Ô #· <å}º`å
„Ñ¨=∂}ÏÅ∞ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅˆH 'SZãπS— QÆ∞~°∞Î LO@∞Ok. Hõ#∞Hõ "å\˜ q+¨Ü∞« OÖ’
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞_»∞ ãÖã¨‰÷ Ωõ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. J„Hõ=∞OQÍ U L`«ÊuÎ^•~°∞_»∞ ‰õÄ_®
`«=∞ L`«Ê`«∞ÅÎ ‰õΩ 'SZãπS— QÆ∞~°∞#Î ∞ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . D QÆ∞~°∞#Î ∞
^Œ∞ifixÜ≥∂QÆOKÕ¿ã =º‰õΩÅÎ ‰õΩ XHõ ãÖ=`«û~°O *ˇÅ· ∞tHõΔ ÖË^• 50 "ÕÅ [i=∂<å ÖË^•
~Ô O_»∂ qkèOK«=K«∞Û. Z=Ô~<· å D QÆ∞~°∞#Î ∞ J„Hõ=∞OQÍ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~°x `≥e¿ãÎ
"åi QÆ∞iOz ãÖã¨‰÷ Ωõ `≥eÜ«∞*Ëã#≤ "åiH˜ 5 "ÕÅ |Ç¨ï=∞u W™êÎ~∞° . XHõ™êi SZãπS
QÆ∞~°∞#Î ∞ Hˆ \Ï~Ú¿ãÎ Jk âßâ◊fi`«O HÍ^Œ∞. ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ ãÖã¨÷ <å}º`å „Ñ¨=∂}ÏÅ#∞
Ñïjeã¨∂Î QÆ∞~°∞#Î ∞ ~Ô #∂º=Öò KÕã∂¨ Î LO@∞Ok.
=ã¨∞=Î ÙÅˆH HÍHõ, "≥O_ç-|OQÍ~åÅ‰õΩÃã`· O« ãÖã¨÷ „Ñ¨=∂}ÏÅ#∞ xˆ~tÌ OzOk.
|OQÍ~°∞ PÉè~í } ° ÏÅ‰õΩ 'Ç¨Öò=∂~ü¯— `«ÑÊ¨ xãï KÕãO≤ k. Ç¨Öò=∂~ü¯Ö’ S^Œ∞ JOâßÅ∞
LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\k˜ QÆ∞~°∞.Î ~Ô O_Àk, |OQÍ~°∞ ã¨fiK«Û`ù #« ∞ `≥ÅÑ¨_O» . =¸_Àk, Ç¨Öò=∂~ü¯#∞
U Hˆ O„^ŒOÖ’ "Õâß~°<kÕ . <åÅ∞QÀk, JÉè~í } ° Ïxfl U ãÖ=`«û~°OÖ’ `«Ü∂« ~°∞KÕâß~°<kÕ .
S^Àk ëêÑ¨Ù#∞ QÆ∞iÎOKÕk.
24 HÍºÔ~@¡ |OQÍ~°O JO>Ë Ñ¨ÓiÎ ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ |OQÍ~°O Jx J~°O÷ (958).
PÉè~í } ° ÏÅ `«Ü∂« s `«~åfi`« |OQÍ~°O ã¨fiK«Û`ù « 22 HÍºÔ~@∞¡ (916) =∂„`«"∞Õ LO@∞Ok.
21 HÍºÔ~@¡ |OQÍ~°O 857 áê~ÚO@∞¡QÍ LO@∞Ok. J\Ï¡ „Ñü HÍºÔ~\ò‰Ωõ ^•^•Ñ¨Ù42
áê~ÚO@∞¡ `«Q∞Æ `æ ∂« áÈ`«∞Ok. WHõ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞ |OQÍ~°O ã¨fiK«Û`ù « q+¨Ü∞« OÖ’
J#∞=∂<åÅ∞ =¿ãÎ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ ãÖã¨‰÷ Ωõ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. `«∂xHõÅ q+¨Ü∞« OÖ’
`Õ_®Å∞ =¿ãÎ '`«∂xHõÅ∞-H˘Å`«Å— âßY‰õΩ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. n
ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ ãÖã¨÷ (aZãπSZãπ) ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ ãÖã¨÷ (aZãπSZãπ)

ZO4 ÉÏ¡H±, Ñ¶¨ãπìá¶È¡~ü, ã≤ ÉÏ¡H±, L^ÀºQ∑ Éèí=<£,
=∞<À~°O[<£ HÍOÃÑ¡H±û, ZO.*ˇ. ~À_£, =Ù_®HÍOÃÑ¡H±û, ã≤iÑ¨Ù~°O,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ - 500 001 qâßY - 530 003
á¶È<£ : 040-2473 0678/9 á¶È<£ : 0891-271 2833/4
D-"≥∞~ÚÖò : hbo@bis.org.in D-"≥∞~ÚÖò : vbo@bis.org.in
Ñ¶≤~åº^Œ∞ÅHÀãÖ : á¶êºH±û : 011-2323 5069
D-"≥∞~ÚÖò : spcad@bis.org.in
304
"åºáê~° Ñ¨^`
úŒ ∞« Å∞
„á⁄„ÃÑ·@~ü+Ñ≤ π / UHõ=ºHÎ̃ "åºáê~°O
Z=i`À#∂ á⁄`«∞,Î Pi÷Hõ ãÖ|O^èOŒ ÖË‰Ωõ O_® "åºáê~°O KÕÜ∞« _®<Õfl ãÖÑ¨Ó~°‚
Ü«∂[=∂#º ãÖã¨÷ '„á⁄„ÃÑ@ · ~ü+Ñ≤ —π JO\Ï~°∞. z#fl z#fl "åºáê~åÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ,
Pi÷HOõ QÍ ÃÑ^ŒQÌ Í ÃÑ@∞ì|_ç J=ã¨~O° ÖËxq, XHõ "Õà◊ J=ã¨~"° ∞≥ <ÿ å ÃÑ@∞ì|_ç "≥Ú`«OÎ
L#fl"åà◊√,¡ K«\ÏìÅ "Õ∞~°‰Ωõ J#∞=∞`«∞Å∞ ÃÑ^ŒQÌ Í J=ã¨~O° ÖËx "åºáê~° Ñ¨^`ÌŒ Õ „á⁄„ÃÑ@· ~ü+Ñ≤ .π
Ñ¨ÓiÎ Ü«∂[=∂#º Ç¨Ï‰õΩ¯Å`À, Z=i`À#∂ ÉÏ^Œ~|° On ÖË‰Ωõ O_® "åºáê~°O KÕÜ∞« _®xH˜
D Ñ¨ûúŒ ÉÏQÍ Ñ¨xH˜=ã¨∞OÎ k. J=ã¨~O° J~Ú# "å~°∞ ™ê÷xHõ ãÖã¨Å÷ =^ŒÌ '„>Ë_£
ÖˇÃ· ã<£û— fã¨∞HÀ"åe. 'ëêÑπû JO_£ Z™êìa+¡ "π ∞≥ O\ò Ü«∂H±—ì HÕ^Œ il„¿ã+ì <¨ £ KÕ~ÚOK«∞HÀ"åeû
LO@∞Ok. n
ÉèÏQÆ™êfi=∞º ãÖã¨÷ (áê~ü#ì ~ü+Ñ≤ π Ñ¶~¨ ‡ü )

W^Œ~Ì ∞° ÖË^• JO`«‰Ωõ q∞Oz# ãÖYºÖ’ Hõeã≤ "åºáê~åxfl x~°fiÇ≤ÏOKÕ Ñ¨ûúŒ x
'ÉèÏQÆ™êfi=∞º "åºáê~°O—QÍ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞. K«@„ì Ñ¨HÍ~°O J~Ú`Õ ÉèÏQÆ™êfi=∞º "åºáê~°O
'WO_çÜ∞« <£ áê~ü#ì ~ü+Ñ≤ π Ü«∂H±—ì ‰õΩ Ö’|_ç LO_®e. ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ `«=∞ =∞^èºŒ "åºáê~°O
ZÖÏ x~°fiÇ≤ÏOK«∞HÀ"åÅ#∞‰õΩO@∞<åfl~À, Z=i "å\ÏÅ∞ ZO`À, Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ Uq∞\’,
ZÖÏ q_çáÈ`å~À "≥Ú^ŒÖ#·ˇ JOâßÅhfl XÑ¨ÊO^Œ Ñ¨„`«OÖ’ ~åã¨∞HÀ"åe. ÉèÏQÆ™êfi=∞º
ãÖã¨Ö÷ ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ‰õΩ r`« Éè`í åºÅ∞ LO_»=Ù. ÖÏÉè#í ëêìÅ#∞ =∂„`«"∞Õ ÑÖK«∞HÀ"åe.
JÖÏˆQ Hõ+ì̈ #ëêìÅxflO\˜H˜ WO^Œ∞Ö’x ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖË Ñ¨ÓiÎQÍ ÉÏ^è∞Œ ºÅ=Ù`å~°∞. JO>Ë
U^≥<· å ~°∞}O fã¨∞‰õΩO>Ë U XHõiÃÑ#· QÍx, JO^Œig∞^Œ QÍx Ñ¨ÓiÎ ÉÏ^èºŒ `« Ñ¨_∞» `«∞Ok.
x*ÏxH˜ ÉèÏQÆ™êfi=∞º Ñ¨„`åÅ∞ ~åã¨∞HÀ‰õΩO_®<Õ, il„¿ã+ì <¨ £ KÕ~ÚOK«∞HÀ‰õΩO_®<Õ KåÖÏ
=∞Ok "åºáê~åÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ \Ï~°∞. ÉèÏQÆ™êfi=∞º ãÖã¨#÷ ∞ 'Ñ¶~¨ ‡ü —QÍ 'il„™êì~ü PÑ¶π
Ñ¶~¨ ‡ü û— =^ŒÌ il„¿ã+ì <¨ £ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û, 'g∞¿ã=— ^•fi~å P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ Ãã`· O« il„¿ã+ì <¨ ‰£ Ωõ
J=HÍâ◊O HõeÊOKå~°∞. n
eq∞>ˇ_£ ÅÜ«∞ae\˜ áê~ü#ì ~ü+Ñ≤ π (ZÖò.ZÖò.Ñ≤/LLP)

ÉèÏQÆ™êfi=∞º ãÖã¨Ö÷ ’x Ñ¨ÓiÎ ["å|∞^•s`«<åxfl `˘Åyã¨∂,Î HõOÃÑhÅÖ’x Ñïq∞`«
["å|∞^•s`«<åxfl HõÅQÆeÑ≤ ~°∂á⁄OkOz#^Õ 'eq∞>ˇ_£ ÅÜ«∞ae\˜ áê~ü#ì ~ü+Ñ≤ —π .
Hˆ =ÅO W^Œ~Ì ∞° „Ñ¨^•è # ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ`À, (Designated Partners) D Ñ¨ûúŒ # ãÖã¨#÷ ∞
U~åÊ@∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. D W^ŒiÌ Ö’ XHõ~∞° „Ñ¨"åã¨ ÉèÏ~°fÜ«Ú_≥<· å ã¨~ˆ nxfl U~åÊ@∞
KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. JÖÏˆQ U^≥<· å HõOÃÑh ‰õÄ_® WO^Œ∞Ö’ XHõ ÉèÏQÆ™êfiq∞ HÍ=K«∞Û. HÍx
^•x `«~Ñ° Ù¨¶ # XHõ~∞° `«ÑÊ¨ xãï „Ñ¨^•è # ÉèÏQÆ™êfiq∞QÍ LO_®eû LO@∞Ok. W^Œ~Ì ∞°
„Ñ¨^•è # ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ HÍ‰õΩO_® WO^Œ∞Ö’ ZO`«=∞O^≥<· å =∂=¸Å∞ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞
305
LO_»=K«∞Û. ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, ÉÏ^èºŒ `«Å∞ Hˆ =ÅO `å=Ú ÃÑ\ì̃# ÃÑ@∞ì|_ç ÖË^•
Pã≤áÎ êã¨∞ÅÎ "Õ∞~°̂H LO\Ï~Ú `«ÑÊ¨ JÑïq∞`«O (J<£eq∞>ˇ_)£ QÍ LO_»=Ù. „Ñ¨^•è #
ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ q∞#Ç¨~Ú¿ã,Î ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ H˘`«"Î å~°∞ ~å=K«∞Û. áÈ=K«∞Û. „Ñ¨É∞íè `«fi
J#∞=∞u`À „Ñ¨^•è # ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ Ãã`· O« =∂~°=K«∞Û. H˘`«QÎ Í 2009Ö’ P~°OaèOz#
D "åºáê~° Ñ¨ûúŒ Ö’ "åºáê~°O KÕÜ∞« ^ŒÅ∞K«∞H˘#fl "å~°∞ HõOÃÑhÅ =∂kˆ~ HÍ~˘Êˆ~\ò
=º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fiâßY‰õΩ K≥Ok# Ãã\· -ò 'ZOã≤Z21— (MCA21)Ö’ il„¿ã+ì <¨ £ KÕã∞¨ HÀ"åe.
„Ñ¨^•è # ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ =ÚO^Œ∞QÍ =∞O„u`«fiâßY #∞Oz '_ç<—£ (DIN-Director Identification
Number) #∞ fã¨∞HÀ"åe. P `«~åfi`« ãÖã¨÷ ¿Ñ~°∞#∞ il„¿ã+ ì <¨ £ KÕã∞¨ HÀ"åe. ^•^•Ñ¨Ù
HõOÃÑhÅ =∂kˆ~ 'J=QÍÇ¨Ï# Ñ¨„`«O- ZOFÜ«Ú— (MoU-Memorandum of
Understanding) x|O^èŒ<å=o Ñ¨„`«O-ZFZ (AOA-Article of Association)
~åã¨∞HÀ"åe. WÑ¨Ê\˜ˆH H˘#™êQÆ∞`«∞#fl „ÃÑ·"Õ@∞, Ñä¡H± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhÅ∞ Ãã·`«O
HÍ"åÅ#∞‰õΩO>Ë D 'ZÖòZÖòÑ—≤ Ö’H˜ =∂~°_®xH˜ J=HÍâ◊O HõeÊOKå~°∞. 'ZÖòZÖòÑ—≤ Å∞
„Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl D Ñ¨ûúŒ J#∞‰õΩ#flO`«QÍ „Ñ¨*Ï^è~Œ } ° ‰õΩ <ÀK«∞HÀÖË^∞Œ . HÍx,
WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨É∞íè `«fi *’HõºO `«‰Ωõ ¯=. ¿+~°∞/¡ "å\ÏÅ *ÏsH˜ J=HÍâ◊O LO_»^∞Œ HÍx,
„ÃÑ"· @Õ ∞ Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ #∞Oz ÃÑ@∞ì|_çx fã¨∞HÀ=K«∞Û. áÈ`Õ, ãÖã¨Ö÷ ’ 25 ÅHõÅΔ ‰õΩ
q∞Oz ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ\˜<ì å, "åi¬Hõ @~Àfl=~ü 40 ÅHõÅΔ ∞ ^•\˜<å P^•Ü«∞Ñ¨ÙÑ¨#∞fl âßY
n
"åi HÀãÖ P_ç\ O˜ Q∑ KÕ~ÚOKåeû LO@∞Ok.
„ÃÑ· "Õ@∞ eq∞>ˇ_£ HõOÃÑh (Pvt Ltd Co)
Hˆ =ÅO W^ŒÌ~°∞ =º‰õΩÎÅ∞ Hõeã≤ _≥·Ô~Hõì~°∞¡QÍ, 1ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å =¸Å^èŒ#O`À
„ÃÑ·"Õ@∞ HõOÃÑhx P~°OaèOK«=K«∞Û. WO^Œ∞Ö’ J`«ºkèHõOQÍ 200 =∞OkH˜ q∞Oz
ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ LO_»\ÏxH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . JO>Ë, |O^è∞Œ =ÙÅ∞, ‰õΩ@∞OÉã¨É∞íè ºÅ∞, q∞„`«∞Å`À
=∂„`«"∞Õ „ÃÑ"· @Õ ∞ eq∞>ˇ_£ HõOÃÑh H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. „Ñ¨[Å #∞Oz "å\ÏÅ#∞, _çáêl@¡#∞
¿ãHõiOK«_®xH˜ J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ . „ÃÑ"· @ Õ ∞ HõOÃÑhÅ#∞ Z‰õΩ¯=QÍ Ñïq∞`« ~°∞} ["å|∞
^•s`«#Ñ¨Ù (eq∞>ˇ_)£ HõOÃÑhÅ∞QÍ<Õ <≥ÅH˘Å∞Ê`å~°∞. „ÃÑ"· @ Õ ∞ HõOÃÑhÅ#∞ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’
HÍ~˘Êˆ~\ò =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fiâßY ^•fi~å<Õ ilãì̈~ü KÕã∞¨ HÀ"åe. „ÃÑ"· @ Õ ∞ HõOÃÑhx
™ê÷ÑO≤ K«^ÅŒ ∞ÛH˘#fl _≥~Ô· Hõ~ì ∞° ¡ W^Œ~Ì ∂° =ÚO^Œ∞QÍ _çl@Öò ã≤Qˆ flK«~ü fã¨∞H˘x 'ZO.ã≤.Z-
21— Ãã\· ò #∞Oz '_≥~Ô· Hõ~ì ü S_≥O\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£ #O|~ü-_ç<—£ #∞ á⁄O^•eû LO@∞Ok. JÖÏˆQ,
J=QÍÇ¨Ï<åÑ¨„`«O ("≥∞"≥∂~åO_»O PÑ¶π JO_»~™ü êìO_çOQ∑-ZOFÜ«Ú), x|O^è<Œ å=o
Ñ¨„`«O (PiìHÖõ òû PÑ¶π J™Èã≤Ü∞Õ +¨<-£ ZFZ) ÖÏO\˜ "å\˜ HÀãÖ Kå~°~ì ¤ü JH“O>ˇO\ò
ã¨ÇÏ¨ HÍ~åxfl á⁄O^•eû LO@∞Ok. Jhfl ãïQÍæ LO>Ë HõOÃÑh U~åÊ@~Ú#@∞¡ HõOÃÑhÅ
il„™êì~ü ãïÑì HÔ≤¶ \ò W™êÎ~∞° . áÈ`Õ, „ÃÑ"· \Õ ò eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhx ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhQÍ,
eq∞>ˇ_£ ÅÜ«∞ae\˜ áê~ü#ì ~ü+Ñ≤ Qπ Í HÍx =∂~°∞ÛHÀ=K«∞Û. „ÃÑ"· @Õ ∞ HõOÃÑhÖ’x Ü«∂[=∂#ºÑÙ̈
Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞ |Ü«∞\˜ "åiÔH=fiiH˜ |kb KÕÜ∞« _®xH˜ J=HÍâ◊OÖË^∞Œ . J^Õ WO^Œ∞Ö’x
„Ñ¨`ÕºHõ`«. n

306
ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑh (Ltd Co)
ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhx <≥ÅH˘ÖËÊO^Œ∞‰õΩ HõhãÖ U_»∞QÆ∞~°∞ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ LO_®e.
Hõhã¨ ÃÑ@∞ì|_ç 5 ÅHõÅΔ ∞ ÃÑ\Ïìe. WHõ z#fl HõOÃÑh J~Ú`Õ J`«ºkèHOõ 5 HÀ@∞¡, ÃÑ^ŒÌ
HõOÃÑh J~Ú`Õ 20 HÀ@¡‰Ωõ q∞OK«‰Ωõ O_® HõOÃÑhx U~åÊ@∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£
HõOÃÑhÖ’ ZO`« =∞O^≥<· å ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ@ì=K«∞Û. 'Ããa— J#∞=∞u`À ™êìH± =∂Ô~¯\’¡H˜
„Ñ¨"tÕ OK«=K«∞Û. JO>Ë, „Ñ¨[Å‰õΩ "å\ÏÅ#∞ (Wh+≤Ü∞« Öò ÑäH¡ ± JÑ¶i¨ OQ∑–SÑ≤F) *Ïs
KÕÜ∞« =K«∞Û. _çáêl@∞¡ ¿ãHõiOK«=K«∞Û. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨ÙÊ_»∞ JÑïq∞`«"∞≥ #ÿ ~°∞}ÏÅ#∞
¿ãHõiOK«=K«∞Û. HõOÃÑh ÉÏQÀQÆ∞Å#∞ |\ì̃ =º‰õΩÅÎ ∞, ãÖã¨Å÷ ∞, q^Õj Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞
WO^Œ∞Ö’ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ\ÁìK∞« Û. HõOÃÑh ™êìH± =∂Ô~¯\’¡H˜ „Ñ¨"tÕ ¿ã,Î ~ÀE HõOÃÑh
¿+~°¡ „HõÜ∞« q„HõÜ∂« Å‰õΩ P™ê¯~°O U~°Ê_»∞`«∞Ok. nx=Å¡ Z=Ô~<· å HõOÃÑh "å\ÏÅ#∞
H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ«∞=K«∞Û. áÈ`Õ, Ñä¡H± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhÅÖ’x ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ ~°∞}
["å|∞^•s`«#O Ñïq∞`«OQÍ<Õ LO@∞Ok. HõOÃÑh <≥ÅH˘eÊ #_ç¿Ñ"å~°∞ âßâ◊fi`«
Ü«∞[=∂#∞Å∞ HÍ^Œ∞. x*ÏxH˜ HõOÃÑhx #_ç¿ÑO^Œ∞‰õΩ _≥~Ô· Hõ~ì ¡° É’~°∞#¤ ∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∂« e.
giÖ’ XHõ~∞° `«ÑÊ¨ x ãïQÍ =∞Ç≤Ïà◊ LO_®e. J\Ï¡Qˆ =¸_»= =O`«∞ ã¨fi`«O„`« _≥~Ô· Hõ~ì ∞° ¡
LO_®e. JO`ÕHÍ^Œ∞, =∞~˘Hõ~∞° HõOÃÑh Ñ¨QÍæÅ∞ KÕÑ@ ¨ =ì K«∞Û ÖË^• ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«OÎ Ö’
"å\ÏÅ∞ H˘#_»O ^•fi~å =∞~À HõOÃÑh nxfl ™êfinè#O ‰õÄ_® KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. ÑäH¡ ±
eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhx HÍ~˘Êˆ~\ò =º=Ç¨~åÅ =∞O„u`«fiâßY-ZOã≤Z.21 ^•fi~å<Õ ilãì̈~ü
KÕÜ«∂e. il„¿ãì+¨<£ HÀãÖ J=QÍÇ¨Ï<å Ñ¨„`«O (ZOFÜ«Ú), x|O^èŒ<å=o Ñ¨„`«O
(ZXZ) Kå~°~ì ¤ü JH“O>ˇO\ò ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À ~åã¨∞H˘x ã¨=∞iÊOKåe. P `«~åfi`Õ HõOÃÑhÅ
il„™êì~ü HõOÃÑh U~åÊ@~Ú#@∞¡ ãïÑì HÔ≤¶ \ò *Ïs KÕ™êÎ~∞° . n
'Ãã Hõ<Δ £ 25— HõOÃÑh

HõàÅ◊ ∞, âß„ãÎ̈ q*Ï˝#O, =∞`«O, ^•`«$`«fiO, "å}˜[ºO =O\˜ U^≥<· å ™ê=∂lHõ
„Ñ¨Ü∂≥ [#O HÀãÖ U~åÊ@∞ KÕ¿ã HõOÃÑhx 'ÃãHõ<Δ -£ 25— HõOÃÑhQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . JO>Ë
HõOÃÑhÅ K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ -£ 25 HÕ^Œ U~åÊ@∞ KÕã#≤ HõOÃÑh Jx J~°O÷ . ™ê=∂lHõ
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞, ÅHΔÍºÅ#∞ ™êkèOKÕO^Œ∞HÀãÖ U~åÊ@ÜÕ∞ HõOÃÑh QÆ#∞Hõ ÖÏÉè,í #ëêìÅ`À
„Ñ¨"∞Õ Ü«∞O LO_»^∞Œ . „ÃÑ"· @Õ ∞ eq∞>ˇ_,£ ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhÅ∞ HÍ‰õΩO_® JÑïq∞`«
["å|∞^•s`«#O =Ç≤ÏOKÕ 'J<£eq∞>ˇ_£ HõOÃÑh—x ‰õÄ_® U~åÊ@∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. JO>Ë
ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ ÉÏ^èºŒ `« Ñ¨ÓiÎ™ê÷~ÚÖ’ LO@∞Ok. ÖÏÉèí #ëêìÅ∞, `«ÑÙ¨ Ê_»∞ `«_H» Åõ q+¨Ü∞« OÖ’
Ñ¨ÓiÎ ["å|∞^•s`«#O`À nxfl <≥ÅH˘eÊ# "å~°∞ =º=Ç¨ÏiOKåeû LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡
=∞#‰õΩ J<£eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhÅ∞ HõxÑ≤OK«=Ù. JÖÏˆQ 'xkè— ¿Ñ~°∞`À#∂, '=ÚºK«∞=Öò
ÉˇxÑ¶\≤ ò ™⁄Ãã\· —© ¿Ñ~°∞`À#∂ HõOÃÑhÅ∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~∞° . HÍx WÑ¨ÙÊ_»∞ g\˜H˜ „áê^è•#ºOÖË^∞Œ .
WÖÏO\˜"Õ QÍº~°O\© HõOÃÑhÅ∞ ‰õÄ_®. ã¨ÇÏ¨ HÍ~° ãÖÑ¶∂¨ Å#∞ Ãã`· O« HõOÃÑhÅ∞QÍ
il+ì̈~ü KÕÜ∞« =K«∞Û. HÍx WÖÏO\˜q WÑ¨ÙÊ_»∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ HõxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ . n

307
J ^Œ$â◊º HõOÃÑhÅ∞
¿+~°¡ ~°∂ÑÖÖ’HÍx, =∞~À ~°∂ÑÖÖ’HÍx „Ñ¨[Å #∞Oz _»|∞ƒÅ∞ =ã¨∂Å∞ KÕã≤
=∂Ü«∞=∞ÜÕ∞º ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhÅ∞ 1980= ^ŒâH◊ Oõ #∞Op Z‰õΩ¯=~ÚáÈÜ«∂~Ú.
„Ñ¨É∞íè `«fiO J#∞ãïOz# `«ÑÙ¨ Ê_»∞ Ñ¨^`úŒ ∞« Å HÍ~°}OQÍ<Õ HõOÃÑhÅ J^Œ$â◊ºO ã¨∞Å∞=ÙQÍ
[iyáÈ~ÚOk. „Ñ¨É∞íè `«fiO KåÖÏ PÅã¨ºOQÍ J^Œ$â◊º HõOÃÑhÅ PK«∂H˜ HÀãÖ qq^èŒ
qÉèÏQÍÅ`À ã¨q∞+≤Qì Í „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞ „áê~°OaèOzOk. HÍx Jq, *Ë"∞£ ûÉÏO_£ 007ÖÏ<À,
QÆ∂_è®Kåi 116 ÖÏQÍ<À =∞#‰õΩ "Õ∞Å∞ KÕ‰Äõ ~°ÛÖËHáõ ÈÜ«∂~Ú. =∂Ü«∞"≥∞#ÿ HõOÃÑhÅ∞
Z‰õΩ¯=QÍ =∞# ~åROÖ’, QÆ∞[~å`ü, =∞Ç¨~åRÖ’<Õ L<åfl~Ú. HõOÃÑhÅ#∞ ilã¨~ì ü
KÕ¿ã il„™êì~ü PÑ¶ã‘ ∞¨ ÖˇH¯õ Å „Ñ¨HÍ~°O XHõ HõOÃÑh ~Ô O_Õàá¡◊ ê@∞ "åiH˜ i@~üfl ^•YÅ∞
KÕÜ∞« HõáÈ~Ú<å, XHõ"àÕ ◊ ™êìH± =∂Ô~¯\’¡ ^•x¿Ñ~°∞ LO>Ë JHõ¯_≥<· å ~Ô O_Õàá¡◊ ê@∞ ÖˇHÍ¯Ñ¨„`åÅ∞
ã¨=∞iÊOK«Háõ È~Ú<å, PHõOÃÑhx J^Œ$â◊º"≥∞#ÿ HõOÃÑhQÍ<Õ ÉèÏq™êÎ~∞° . WzÛ# J„_»ãÖπ ’
HõOÃÑh ÖËHáõ È~Ú<å ^•xx ^˘OQÆ HõOÃÑhQÍ<Õ ÉèÏq™êÎ~∞° . J^Œ$â◊º HõOÃÑh =∞#∞+¨μÅ
PK«∂H˜ `≥eã≤<å ÉÏkè`∞« Å H˘OÑ¨Å∞ ÉÏQÆ∞Ñ¨_^Õ gÕ ∞ ÖË^∞Œ . HõhãÖ "åiH˜ *ˇÅ· ∞ tHõÅΔ ∞
Ñ¨_`» åÜ«∞#fl QÍº~°O\© Ãã`· O« ÖË^∞Œ . „Ñ¨É∞íè `«fi q^è•<åÅ∞ J\Ï¡ U_çKå~Ú. n
H˘ `«QÎ Í HõOÃÑhÅ ™ê=∂lHõ ÉÏ^èºŒ `«-ã≤.Zãπ.P~ü

HõOÃÑhÅ∞ `«=∞ xHõ~° ÖÏÉèÏÖ’¡ ã¨Q@ Æ ∞# HõhãÖ 2âß`«O ™⁄=Ú‡<≥<· å ™ê=∂lHõ
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ‰õΩ "≥zÛOKåÅ#fl ÉèÏ=# W\©=e ãÖ=`«û~åÅÖ’ =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛOk.
n<Õfl '|_® HõOÃÑhÅ ™ê=∂lHõ ÉÏ^èºŒ `«— (HÍ~ÀÊˆ~\ò ™È+¨Öò ~Ô ™êÊ<£ûae\©´ã≤.Zãπ.P~ü)QÍ
¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞. D U_®k #∞Oz Wk J=∞Ö’¡H˜ =zÛOk. HõOÃÑh =¸_Õà¡◊ ã¨Q@ Æ ∞
ÖÏÉèÏÖ’¡ 2 âß`«O ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ‰õΩ Y~°∞ÛÃÑ\ÏìeûO^Õ. nxfl áê\ÕK«Háõ È`Õ
q=~°} W"åfie. `«ÑÙ¨ ÊKÕ¿ãÎ [i=∂<å K≥eO¡ Kåe. D ã≤.Zãπ.P~ü. HÍ~°}OQÍ Ñ¨Å∞
ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ x^è∞Œ Å∞ JO^Œ#∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ ã≤.Zãπ.P~ü. x^è∞Œ Å#∞ ^•i„^Œº
x~°∂‡Å#, â◊√z â◊√„Éè`í ,« áÈ+¨HÍÇ¨~°Ö’ÑÖ, Ñ¨~åº=~°}O, *ÏfÜ«∞ "å~°ã`¨ fi« ãÖÑ¨^,Œ
„Ñ¨^•è x ã¨Ç¨ Ü«∞xkè, =∞Ozh\˜ ã¨=∞ã¨º Ñïëê¯~°O, P~ÀQÆº Ñï~°H}Δõ =O\˜ "å\˜HÀã¨"∞Õ
JOk"åfieû LO@∞Ok. J~Ú`Õ, „Ñ¨É∞íè `«fiO WÑ¨ÙÊ_»∞ D 'ã≤ZãπP~ü— HÕ^Œ H˘`«Î PÖ’K«#Å
"åºáê~åÅ#∞ (™êì~Ñì° ûπ ) „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∞#Î fl UOlÖòû ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, ™êOˆHuHõ q^•ºãÖã¨Ö÷ ’¡x
W<£‰Ωõ ºÉË@~°‰¡ Ωõ QÆ#Hõ Pi÷Hõ ™êÜ«∞O JOk¿ãÎ „ÑüÑ¶Å¨ OQÍ Ñ¨#∞fl q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù#∞
„Ñ¨H\õ O˜ zOk. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, UOlÖò W<£"ã≥ ~ì¨ ∞° ¡ 'Ããa— =^ŒÌ il„¿ã+ì <¨ £ KÕ~ÚOK«∞‰õΩO>Ë
Ñ¨#∞fl ÉÏ^èŒ ÖË‰Ωõ O_® KÕâß~°∞. nx =Å¡ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅÎ« ‰õΩ `«=∞ H˘`«Î
"åºáê~° PÖ’K«#Å‰õΩ ÃÑ@∞ì|_ç ÅaèOKÕ J=HÍâßÅ∞ H˘O`« "≥∞~°∞QÆ=Ù`å~Ú. n

308
'_çl@Öò ã≤Qˆ flK«~—ü JO>Ë?
'_çl\Öò ã≤ˆQflK«~ü— (_çl@Öò ãÖ`«HOõ ) JO>Ë HõOÑ¨Óº@~À¡x XHõ ^Œ~M° Ïã¨∞ÃÎ ÑH· Íx,
JO^Œ∞Ö’x ãÖ`«HOõ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ W`«~° Ñ¨„`åÅÃÑH· Íx ãÖ`«HOõ KÕÜ∞« _»O. Wk ã¨=∂Kå~°
™êOˆHuHõ K«@Oì Ö’x ÃãHõ<Δ £ 3‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ KÕ¿ã ãÖ`«HOõ . D _çl@Öò ãÖ`«HÍxfl
ã¨=∂Kå~°-™êOˆHuHõ HõOÃÑhÅ∞ H˘xfl `«Ü∂« ~°∞KÕã≤ W™êÎ~Ú. "å\˜Ö’ „Ñ¨É∞íè `«fiO P"≥∂kOz#
ZO\˜Z<£ZÖò (=∞Ç¨#QÆ~ü >ˇeá¶È<£ xQÆ"∞£ ), \˜ãZ≤ ãπ (TCS) ¿ãÑ¶π „ã≤¯Ñπì (Safe Script),
Z<£HÀ_£ ™⁄Å∂º+¨<û£ (Ncode Solutions), D =Ú„^• W<£áÈ¶ >ˇH± (e-mudra Infotek)
=∞iH˘xfl L<åfl~Ú. Wq =∞# ãÖ`«HÍxfl '_çl@Öò ã≤ˆQflK«~ü ãïìÑ¶≤ÔH@¡— (_çZãπã≤)
~°∂ÑÖÖ’ JOk™êÎ~Ú. x*ÏxH˜ WO^Œ∞Ö’ =∞# ãÖ`«HOõ HõxÑ≤OK«^∞Œ . =∞# z~°∞<å=∂
=∂„`«"∞Õ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
Wq U_®k, ~Ô O_Õà¡◊ HÍÅÑïq∞u HÀãÖ Åaè™êÎ~Ú. JÖÏˆQ D ãÖ`«HÍÅ∞ 'HÍ¡ã-π
1, HÍ¡ã-π 2, HÍ¡ã-π 3— „Ñ¨=∂}ÏÅ HÕ^Œ Åaè™êÎ~Ú. =∞#‰õΩ ^ÕxHÀãÖ _çl@Öò ã≤Qˆ flK«~ü
HÍ"åÖ’ PÜ«∂ J=ã¨~åxfl |\˜ì fã¨∞HÀ"åe. XHÀ ãïÑì HÔ≤¶ \ò‰Ωõ XHÀˆ~@∞ LO@∞Ok.
JHõ¯_ç`À J~ÚáÈÖË^∞Œ . D ãÖ`«HÍxfl =∞#O =∞# HõOÑ¨Óº@~À¡<Õ xHΔ̃ÑOÎ̈ KÕã∞¨ H˘<Õ
Ñ¨ûúŒ Ö’ HÍx, \’ÔH<£ (ÃÑ<£ „_≥"· Ö£ Ï LO@∞Ok) Ö’ ^•zÃÑ>Ëì Ñ¨ûúŒ Ö’ HÍx fã¨∞HÀ"åeû
LO@∞Ok. \’ÔH<£ ^è~Œ ° J^Œ#O. „Ñ¨ã∞¨ `Î åxH˜ _çl@Öò ã≤Qˆ flK«~#¡° ∞ ZÖòZÖòÑ≤ (ÉèÏQÆ™êfi=∞º
"åºáê~°O), JÖÏˆQ HõOÃÑhÅ U~åÊ@∞ HÀãÖ, „>Ë_£ =∂~ü¯ HÀãÖ, >ˇO_»~¡° ^•YÅ∞
HÀãÖ, P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åxfl ã¨=∞iÊOK«_O» =O\˜ H˘xfl Ñ¨#∞Å HÀãÖ "å_»∞`«∞<åfl~°∞.
=ÚO^Œ∞ =ÚO^Œ∞ =∞Ô~<Àfl Ñ¨#∞Å HÀãÖ D '_çZãπã—≤ Å∞ J=ã¨~O° Ñ¨_=» K«∞Û. HÍx g\˜
~ˆ @∞ `«yOæ K«_"» ∞Õ HÍ‰õΩO_®, g\˜ LÑ¨Ü∂≥ QÍxfl ã¨∞ÅÉè`í ~« O° KÕÜ∂« eû LOk. =∂=¸Å∞
HõOÑ¨Óº@~ü Ñï*Ï˝#O, g\˜x LÑ¨Ü∂≥ yOK«_®xH˜ ãïáÈ^Œ∞. JO>Ë JO^ŒiH© JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
ÖËx ãÖ`«HOõ ÃÑ>Ëì Ñ¨^`úŒ Õ D '_çl@Öò ã≤ˆQflK«~ü ãïìÑ¶≤ÔH@∞¡—. n
UHõ=ºHÎ̃ HõOÃÑh (OPC) : XˆH =ºH˜Î HõOÃÑhx U~åÊ@∞KÕ¿ã ã¨^=Œ HÍâßxfl D

U_®kÖ’ H˘`«QÎ Í HõeÊOKå~°∞. ~Ô O_»∞=¸_Õà√◊ Q¡ Í Pâ◊Å∞ÃÑ_»∞`«∂ =ã¨∞#Î fl UHõ=ºHÎ̃
HõOÃÑh U~åÊ@∞ H˘`«QÎ Í fã¨∞H˘zÛ# HõOÃÑh K«@Oì `À f~å~Ú. J~Ú`Õ, HõOÃÑh
U~åÊ@∞ KÕ¿ã =ºH˜Î `«# <åq∞hQÍ XHõix ¿Ñ~˘¯<åe. nxfl Ãã`· O« HÍ~˘Êˆ~\ò =º=Ç¨~åÅ
=∞O„u`«fiâßY "åi 'ZO.ã≤.Z21— "≥ÉòÃã·\òÖ’<Õ ilã¨ì~ü KÕã¨∞HÀ"åe. J~Ú`Õ
HõOÃÑhÃÑ@∞ì|_ç 50 ÅHõÅΔ ∞ ^•\˜<å, "åi¬Hõ @~Àfl=~ü 2 HÀ@∞¡ ^•\˜<å HõOÃÑhx
JÑ¨ÙÊ_»∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ „ÃÑ"· \Õ ò HõOÃÑhQÍ<À, ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£ HõOÃÑhQÍ<À =∂~°∞ÛHÀ"åeû
LO@∞Ok. UHõ=ºHÎ̃ HõOÃÑh ÃÑ\ì̃#"å~°∞ =∞~À UHõ=ºHÎ̃ HõOÃÑh „áê~°OaèOK«_®xH˜
gÅ∞ÖË^∞Œ . HõOÃÑh =∂~°∞Ê‰õΩ Hˆ =ÅO 2 <≥ÅÅ ã¨=∞Ü«∞O =∂„`«"∞Õ LO@∞Ok.
309
g∞ al<≥ãπ HÀãÖ ¿ãflÇ¨ÏÇ¨ÏãÖÎ UOlÖòû

qã‘Å∞
^ÕâO◊ Ö’ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« W<£‰Ωõ ºÉË@~°∞¡
ãÖYº ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#flk. áê`« "åºáê~åÅ ™ê=∂lHõ ãÖã¨Å÷ ∞
Ñ¨^`úŒ ∞« Å™ê÷<Õ H˘`«Î H˘`«Î PÖ’K«#Å`À "åºáê~åxfl x~°fiÇ≤ÏOK«QÅÆ =~°Oæ `«Ü∂« ~°~ÚOk.
=ã¨∂`Î Ê« uÎÖ’<≥<· å, ¿ã"å~°OQÆOÖ’<≥<· å, =∂Ô~¯\ÕQ∑Ö’<≥<· å J<ÕHÍ<ÕHõ H˘`«Î PÖ’K«<å
^èÀ~°}∞Å∞ ~Ô Hõ¯Å∞ qK«∞Û‰õΩO@∞<åfl~Ú. HõOÑ¨Óº@~°∞,¡ ™êÑ¶"ìπ ~Õ `¡° À Z<Àfl H˘`«Î =ã¨∞=Î ÙÅ
ã¨$+≤ì [iyOk. _ç*#·ˇ ∞¡ =∞iO`« Pã¨HQÎ̃ Í =∂~å~Ú. ¿ã"å~°OQÆO „Ñ¨[Å‰õΩ =∞iO`«
KÕ~∞° = HÍ=_®xH˜ H˘`«Î ™êÑ¶"ìπ ~Õ ¡° ã¨$+≤,ì "å\˜`À WO@Ô~fl\ò#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=_»O
"≥Ú^ŒÖO·ˇ k. WO\˜ =^Œ<Ì Õ =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ J"Õ∞‡ _≥~Ô· H±ì =∂Ô~¯\ÕQ∑‰Ωõ „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞OQÍ,
P<£Ö<·ˇ £ _≥~Ô· H±ì =∂Ô~¯\ÕQ∑ 'D-HÍ=∞~üû— q[$Oaèã∞¨ #Î flk. 'D-HÍ=∞~üû—Ö’x `˘eÉèÜ
í ∂« eÑÙ̈Ê_»∞
„Hõ=∞OQÍ `˘ÅyáÈ`«∞<åfl~Ú. ~°Hõ~°HÍÅ ™êÑ¶πì"Õ~°¡ J#∞ãÖ^è•#O HÀãÖ H˘`«Î H˘`«Î
JÑ≤Hˆ¡ +¨#¡ ã¨$+≤ì J=ã¨~"° ∞≥ ÿ TÇ≤ÏOK«x suÖ’ ã¨=∂Kå~°, ™êOˆHuHõ ~°OQÍÅÖ’ B`åûÇ≤ÏHõ
áêi„âßq∞‰õ "Õ`«ÎÅ ~°OQÆ„Ñ¨"Õâ◊O TÑÖ^Œ∞H˘O@∞#flk. J\Ï¡ˆQ, ¿ã"å~°OQÆOÖ’#∂,
=∂Ô~¯\ÕQ∑Ö’#∂ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅÎ« ∞ `«=∞^≥#· =Ú„^Œ#∞ "ÕÜ∞« QÆeQÍ~°∞.
Hˆ =ÅO "åºáê~° ^Œ$HõÊ^äOŒ `À HÍ‰õΩO_®, "åºáê~°O`Àáê@∞QÍ „Ñ¨*Ï„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅHÀãÖ
'™ê=∂lHõ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅÎ« ∞— Ãã`· O« `≥~g° ∞^Œ‰Ωõ =KåÛ~°∞. 80= ^Œâß|ÌO
P~°OÉèOí Ö’ '™ê=∂lHõ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ —Î« J<Õ ÉèÏ=# =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛOk.
aÖò „_Õ@<£ nx =∂~°^æ iŒ ≈. PÜ«∞# =∞# Jâ’Hõ K«„Hõ=iÎ PÖ’K«# ã¨∂Êùi`Î À 'Jâ’Hõ—
J<Õ ãÖã¨#÷ ∞ <≥ÅH˘eÊ ™ê=∂lHõ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« #∞ „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞.
J~Ú`Õ, D B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« Pi÷H=õ ã¨~åÅ HÀãÖ, ã¨ÅÇ¨Å∞, ã¨∂K«#Å
HÀãÖ '"≥OK«~ü HÍÑ≤@eã¨∞Åì ∞— =ÚYºOQÍ 'UOlÖòû— "≥∞Å¡"∞≥ Å¡QÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞. "≥OK«~ü
HÍÑ≤@eãπì ãÖã¨Å÷ ∞ ^ÕâO◊ Ö’ KåÖÏ HÍÅOQÍ L<åfl, Jq H˘kÌ=∞OkˆH JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜
=KåÛ~Ú. 'UOlÖòû— =∂„`«O D ^Œâß|Ì HÍÅOÖ’<Õ al<≥ãπ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’H˜ ky =KåÛ~°∞.
XHõ H˘`«Î "åºáê~° PÖ’K«##∞ PK«~} ° Ï`«‡HõO KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ, =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞H˘x
"≥àO¡ı ^Œ∞‰õΩ ÃÑ>Ëì ÃÑ@∞ì|_Õ '"≥OK«~ü HÍÑ≤@Öò—. Wk XHõ ™êÇ¨ã≤Hõ ÃÑ@∞ì|_ç. ZO^Œ∞HõO>Ë
WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨=∂^ŒO Z‰õΩ¯=. H˘`«Î PÖ’K«# q[Ü«∞O ™êkè¿ã<Î Õ ÃÑ@∞ì|_çH˜ „ÑüÑ¶Å¨ O
LO@∞Ok. ÖËHáõ È`Õ ÖË^∞Œ . =∂=¸Å∞QÍ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ÃÑ@∞ì|_çH,˜ Ãã‰õÄºi\˜
ÖË‰Ωõ O_® ÉÏºO‰õΩÅ∞, Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞ ~°∞}Ïxfl W=fi=Ù. ÃÑQ· Í XHõ H˘`«Î PÖ’K«<å ^èÀ~°}`˜ À
KÕ¿ã "åºáê~°O ÖË^• "åºáê~°"∞Õ H˘`«^Î ~Œ Ú#Ñ¨Ù_»∞ ÉÏºO‰õΩÅ∞ ~°∞}ÏÅ#∞ W=fi_®xH˜
ãÖã≤ÔúŒ QÍ LO_»=Ù. D Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ "≥OK«~ü HÍÑ≤@eã¨∞ì ãÖã¨Å÷ ∞ ~°OQÆ„Ñ¨"âÕ O◊ KÕã≤
310
H˘O`« ÃÑ@∞ì|_çx JOkã¨∂Î =KåÛ~Ú. JO>Ë „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ Ñï„â◊=∞ÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞
J=Ù`å~°∞. JO`Õ HÍ‰õΩO_® ã¨ÅÇ¨Å∞, ã¨∂K«#Å`À =∂~°^æ ~Œ ≈° Hõ`fi« O KÕ™êÎ~∞° . P~°OÉèOí Ö’
H˘xfl ÉÏºO‰õΩÅ∞, Pi÷Hãõ O¨ ã¨Ö÷ Ë "≥OK«~ü HÍÑ≤@Öò Ñ¶O¨ _£#∞ U~°Ê~°z Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ
"å\˜ Ñ¨Ù~Àaè=$kúH˜ ÃÑ@∞ì|_çx ÃÑ\Ïì~Ú. J~Ú`Õ, JÖÏO\˜q KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=. =∞#
~å„+Öì Ö’ 'ZÑ≤S_çã—≤ , 1989 Ö’ "≥OK«~ü HÍÑ≤@Öò Ñ¶O¨ _£#∞ U~°Ê~°z Ñï„â◊=∞ÅÖ’
ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ\Õì k. `˘e<åà◊Ö¡ ’ 'Sã≤Sã≤S "≥OK«~ûü Ñ¶O¨ _£—, 'QÆ∞[~å`ü "≥OK«~ü Ñ¶O¨ _£—,
'SZÑ¶ãπ S≤ "≥OK«~ü Ñ¶O¨ _£—, q^Õj "≥OK«~ü Ñ¶O¨ _£û "≥OK«~ü ãÖã¨¯ $ux „áê~°OaèOKå~Ú.
QÆ=∞‡`ÕqÎ ∞@O>Ë „Ñ¨ã∞¨ `Î « "≥OK«~ü HÍÑ≤@eã¨∞Åì ∞, 'UOlÖòû— H˘O`«=∞Ok B`åûÇ≤ÏHõ
áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ∞QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl"åˆ~. q[Ü«∂Å∞, JÑ¨[Ü«∂Å∞ K«q K«∂ã≤#"åˆ~.
JO^Œ∞Hˆ H˘`«Î "åºáê~åÅ PÖ’K«#Å#∞ "åãÎ̈=O KÕÜ∂« Å#fl `«Ñ#¨ `À ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞
ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ "å~°∞ =ºHÎ̃Q`Æ O« QÍ#∂, |$O^•Å∞QÍ#∞ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~°∞. ^ÕâO◊ Ö’ QÆ`«
U_®k g~°∞ 3,800 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ\Ïì~∞° !
"≥OK«~ü HÍÑ≤@eã¨∞Åì ∞ „Ñ¨^•è #OQÍ z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞ÅÖ’<Õ Z‰õΩ¯=QÍ
ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ\Ïì~∞° . J~Ú`Õ g~°∞ „Ñ¨^•è #OQÍ Ñï„â◊=∞ P~°OÉè"í ∞≥ ÿ Jaè=$kú Ñ¨ÔŒä Ö’
LO>Ë<,Õ =∞iO`« ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ Pã¨HxÎ˜ K«∂áê~°∞. `˘e`«~O° "≥OK«~ü HÍÑ≤@eãπì
ãÖã¨Å÷ ‰õΩ ÃÑK· ~Õ ÚQÍ ã¨$[<å`«‡Hõ suÖ’ "åºáê~åxfl x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞‰õΩ
=KÕÛ #=`«~O° B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« HÀãÖ H˘`«Î H˘`«Î "≥OK«~ü HÍÑ≤@eãπì ãÖã¨Å÷ ∞
U~°Ê_®¤~Ú. PkÖ’ 80 âß`«O "≥OK«~ü ãÖã¨Å÷ ∞ q^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok#"Õ L<åfl~Ú. 70=
^ŒâH◊ Oõ Ö’<Õ „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ "≥OK«~ü ãÖã¨Å÷ ∞ 2000= ãÖ=`«û~°O <å\˜H˜ 50 ^•HÍ
KÕ~∞° ‰õΩ<åfl~Ú. WÑ¨ÙÊ_çq =O^ŒÅ ãÖYºÖ’<Õ L<åfl~Ú. HÍx, J"≥∞iHÍÖ’ U_»∞#fl~°
ÅHõÅΔ =∞Ok UOlÖòû, 200 UOlÖòû ãÖÑ¶∂¨ Å∞ L<åfl~Ú. „a@<£Ö’ 6 "ÕÅ‰õΩÃÑQ· Í
UOlÖòû L<åfl~°∞. áÈ`Õ, =∞# "≥OK«~ü HÍÑ≤@eãπì ãÖã¨Ö÷ ’¡ 70 âß`«O ãÖã¨Å÷ ∞ ÉˇOQÆà¥◊ ~°∞
Hˆ O„^ŒOQÍ Ñ¨x KÕã∞¨ #Î fl"Õ L<åfl~Ú. JO`ÕHÍ^Œ∞, ã¨$[<å`«‡Hõ "åºáê~åÅ∞ JO>Ë '™êì~Ñì° —π Å∞
‰õÄ_® ^•^•Ñ¨Ù 40 âß`«O ÉˇOQÆà¥◊ ~°∞Ö’<Õ L<åfl~Ú. JO^Œ∞Hˆ Jk ÉèÏ~°`^« âÕ Ñ◊ Ù¨ 'ã≤eHÍ<£
"åºb—QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk.
'UOlÖòû— ¿Ñ~°∞`À J=`«iOz# "å~°∞ "≥OK«iãπÅì ‰õΩ `«~åfiu `«~O° "å~°∞. g~°∞
=º‰õΩÅÎ ∞QÍ#∂, |$O^•Å∞QÍ#∂ Ñ¨x KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. g~°∞ "≥OK«~ü HÍÑ≤@eãπÅì Hõ<åfl =∞iO`«
„Ñ¨QuÆ jÅ ÉèÏ"åÅ∞ Hõey#"å~°∞. ã¨$[<å`«‡Hõ L`«ÊuÎ, =∂Ô~¯\ÕQ∑, ¿ã"å~°OQÍÅÖ’
=ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛ# "åix =∂„`«"∞Õ „áÈ`«ûÇ≤Ï™êÎ~∞° . PÜ«∂ L`«Ê`«∞ÅÎ ∞, =∂Ô~¯\ÕQ∑
Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ =∂Ô~¯\’¡ ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞‰õΩO\ÏÜ«∞#fl qâßfiãÖ LO>Ë<Õ "å\˜Ö’ ÃÑ@∞ì|_ç
ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ ãÖã≤^∞Œ ÅÌ =Ù`å~°∞. H˘`«Î ã¨$[<å`«‡Hõ "åºáê~åÅ#∞ P~°Oaèã∞¨ #Î flÑ¨ÙÊ_»∞ ZO`«"∞Õ ~°‰Ωõ
"ås Ñ¨^HŒä Íxfl J=∞Å∞ Ñ¨~Û° QÆÅ â◊HÜ Î˜ Ú« H˜ÑÎ ~¨ ∞° Ö’ 'UOlÖòû— JOK«<å "Õ™êÎ~∞° . JO`ÕHÍ^Œ∞,
311
ÃÑ@∞ì|_ç`À áê@∞QÍ `«=∞ J#∞Éè"í åÅ#∞ JO^Œ*ãË ≤ kâßxˆ~âÌ O◊ ‰õÄ_® KÕ™êÎ~∞° . "≥OK«~ü
HÍÑ≤@eãπÅì ~Ú<å, UOlÖòû J~Ú<å PÜ«∂ ãÖã¨Å÷ ∞ "åºáê~°OÖ’ xÅ^˘‰õΩ¯HÀQÍ<Õ
JO>Ë 3 #∞Oz 7 Uà◊Ö¡ ’ `«=∞ ÃÑ@∞ì|_çH˜ „ÑüÑ¶Å¨ O`À x„+¨¯q∞™êÎ~∞° . "å~°∞ âßâ◊fi`«OQÍ
`å=Ú ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ\ì̃# ãÖã¨Å÷ Ö’ H˘#™êQÆ~∞° . "å~°∞ H˘`«Î PÖ’K«#Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∂,Î
ÖÏÉèÏ~°̊# KÕã∂¨ áÎ ÈÜÕ∞ J<Õfi+¨‰Ωõ Å∞. "åà◊√¡ XHõKÀ\˜ #∞Oz =∞~ÀKÀ\˜H˜ "≥à¡ı al<≥ãπ
|O*Ï~åÅ∞. áÈ`Õ, Jxfl „Ñ¨^•è # #QÆ~åÖ’¡ UOlÖòû ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl~Ú. JxflO\˜Ö’H˜
'WO_çÜ∞« <£ UOlÖòû <≥\ò=~ü¯— ^ÕâO◊ Ö’<Õ JuÃÑ^ŒÌ ãÖã¨.÷ 2006Ö’<Õ U~°Ê_»¤ D ãÖã¨Ö÷ ’
320 =∞OkH˜ÃÑQ· Í UOlÖòû L<åfl~°∞. ^•^•Ñ¨Ù =¸_Õà„¡◊ H˜Ò« 'ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ UOlÖòû—
ãÖã¨÷ U~°Ê_çOk.
Hˆ =ÅO ã¨$[<å`«‡Hõ``« À ‰õÄ_ç# "åºáê~åÅÖ’<Õ HÍ‰õΩO_®, ã¨$[<å`«‡Hõ`,« ™ê=∂lHõ
„Ñ¨Ü∂≥ [#O HõÅQÆeÑ≤# "åºáê~åÅÖ’ Ãã`· O« ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ H˘xfl "≥OK«~ü
HÍÑ≤@eãπì ãÖã¨Å÷ ∞, UOlÖòû WÑ¨ÙÊ_»∞ J`«ºO`« Pã¨HxÎ˜ Hõ#|~°∞ã¨∞<Î åfl~Ú. ^Õâ◊ "åºÑÖÎ QÍ
™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ`À "åºáê~åÅ#∞ „áê~°OaèOKÕ '™ê=∂lHõ B`åûÇ≤ÏHõ
áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ∞— (Social Enterprenuers) Ãã`· O« WÑ¨ÙÊ_»∞ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~°∞. gi HÀãÖ
„Ñ¨`ºÕ HõOQÍ H˘xfl ãÖã¨Å÷ ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú. ™ê=∂lHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ∞ „áê~°OaèOKÕ
"åºáê~åÖ’¡ ÖÏÉèÏ¿ÑHõΔ QÆÅq, ÖÏÉèÏ¿ÑHõΔ ÖËxq L<åfl~Ú. ™ê=∂lHõ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ∞
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ LO_»@O`À QÆ`« U_®k *ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ giHÀãÖ F ãÖÑ¶∞¨ O '™ê=∂lHõ
Ñï„â◊=∞Å *ÏfÜ«∞ ãÖÑ¶∞¨ O— (National Association for Social Enterprises. NASE)
¿Ñ~°∞`À U~åÊ@~ÚOk. ™ê=∂lHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÖÎ« Ë nxfl U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ã¨=∂[OÖ’x
kQÆ∞=™ê÷~Ú „Ñ¨[Å r=#ã≤u÷ x "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~Û° _»O HÀãÖ '"å`«ûÅº—, '~°∂~°Öò á¶È~üû—,
'WOw¡+π ÃÇÏÅÊ~ü—, 'Ç¨Ïãπ¯Ñ¨=~ü ã¨sfiÃããπ— Hõeã≤ D ãÖÑ¶∂¨ xfl U~åÊ@∞ KÕâß~Ú. „QÍg∞}∞Å
P~ÀQÆºÑï~°H} Δõ HÀãÖ Hõ$+≤ KÕã∞¨ #Î fl ãÖã¨÷ '"å`«ûÅº—. z#fl Ñ¨@} ì ÏÅÖ’ HÍÖòÃãO@~°#¡ ∞
U~åÊ@∞ KÕã∞¨ #Î fl ãÖã¨÷ '~°∂~°Öò á¶È~üû—. WOw¡+μ¨ ÉèÏëê É’^è#Œ KÕ¿ã 'WOw¡+π ÃÇÏÅÊ~ü—,
J\Ï¡Qˆ „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞ WO^è#Œ =#~°∞Å#∞ `«Ü∂« ~°∞KÕ¿ã 'Ç¨Ïãπ¯ Ñ¨=~ü ã¨sfiÃããπ—Å‰õΩ `À_»∞
=∞ixfl ãÖã¨Å÷ ∞ D ãÖÑ¶∂¨ xfl H˘#™êyã¨∞<Î åfl~Ú. ÃÑ@∞ì|_»∞Å HÀãÖ qq^èŒ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞,
„Ñ¨ÑO¨ K« ÉÏºOH±, Z_ça ÖÏO\˜ JO`«~å˚fÜ«∞ Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ `À ÖÏc~ÚOQ∑, „Ñ¨=~°<Î å
xÜ«∞=∂=o ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#, <≥u· HõÑ~¨ ° "åºáê~°O, ™ê=∂lHõ „Ñ¨ÉÏè =Ñ¨Ù =∞kOÑ¨Ù HÀãÖ
D ãÖÑ¶∂¨ xfl „áê~°OaèOKå~°∞. J\Ï¡Qˆ , ™ê=∂lHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ∞ P~°OaèOz#
Ñï„â◊=∞Å‰õΩ ãïÑì HÔ≤¶ \ò WKÕÛ ãÖã¨÷ ‰õÄ_® XHõ\˜ „a@<£Ö’ LOk. Jk '™È+¨Öò ZO@~ü„ÃÑ*· ãˇ π
=∂~ü¯— ¿Ñ~°∞`À ãïÑì HÔ≤¶ \ò#∞ *Ïs KÕã∞¨ OÎ k. J^Œ\Ï¡ LOz`Õ, =∞# ã¨=∂[OÖ’ WOHÍ
J@ì_∞» QÆ∞ =~°Oæ QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ^Œo`«∞Å HÀãÖ U~åÊ@~Ú# '^Œo`«∞Å "å}˜[º,
áêi„âßq∞Hõ =∞O_»e-_çH¯˜ — (Dalit Indian Chamber of Commerce & Industry. PUNE)
WÑ¨ÙÊ_»∞ ^Œo`« B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« #∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ '^Œo`« "≥OK«~ü HÍÑ≤@Öò
Ñ¶O¨ _£— #∞ U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. WO^Œ∞HÀãÖ 500 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ ã¨g∞HõiOK« `«ÅÃÑ\Õì k.
^Œo`« HÀ\©âfi◊ ~°∞_≥#· q∞oO^£ HÍOÉË¡ D =∞Ç¨ HÍ~åºK«~} ° ‰õΩ Ñ¨Ó#∞‰õΩ<åfl~°∞. 100
312
HÀ@¡ 'á¶ê~°∂Û<£ Hõ<£„ãì̈HõΔ<£ HõOÃÑh— "Õ∞<ÕlOQ∑ _≥~Ô· Hõ~ì Qü Í L#fl HÍOÉË,¡ '_çH¯˜ — H˜ Kè≥·~°‡<£QÍ
H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~°∞. ‰õΩÅ ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ ÃÑ@∞ì|_ç`À QÔ Å∞==K«Û#fl `«`åfixfl K≥|∞`«∞#fl
HÍOÉË¡ ^Œo`«∞Å‰õΩ |Å"≥∞#ÿ ãÖ^Õâß<Õfl Wã¨∞<Î åfl~°x ^Œo`« "Õ∞^è•q, ~°K~« Ú`« K«O„^ŒÉÏè <£
„Ñ¨™ê^£ nxÃÑ· "åMÏºxOKå~°∞. HÍOÉË¡ `«ÅÃÑ\ì̃# D =∞Ç¨xkèH˜ 'ã≤_çƒ— 10 HÀ@¡#∞
ÃÑ@∞ì|_çQÍ WzÛOk. J\Ï¡Qˆ *ÏfÜ«∞ Ã+_»∂ºÖò¤ ‰õΩÖÏÅ Pi÷H,õ Jaè=$kú ãÖã¨÷ (NSCFD)
H˘O`« ÃÑ@∞ì|_çx ÃÑ@ì#∞Ok. D =∞Ç¨xkèH˜ \Ï\Ï, QÀ„^≥*ò, ^ä~≥ å‡H±û, áÈ~üƒù û =∂~°¬Öò
ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« x^è∞Œ Å∞ ã¨=∞‰õÄ~ˆ ÛO^Œ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞‰õΩ =KåÛ~Ú. WHõ, H˘`«Î Z<£_Zç
„Ñ¨É∞íè `«fiO ^Œo`« B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅÎ« HÀãÖ 200 HÀ@¡ xkèx „Ñ¨H\õ O˜ zOk.
D x^è∞Œ Å#∞ 'ÉèÏ~°fÜ«∞ áêi„âßq∞Hõ Pi÷Hõ ãÖã¨—÷ Y~°∞Û KÕÜ∞« #∞Ok.
nxHõ<åfl =ÚO^Œ∞QÍ<Õ, 2011 Ö’ „Ñ¨É∞íè `«fiO "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ 'WO_çÜ∂« W<£‰Äõ l¡ "£
W<Àfl"Õ+<¨ £ Ñ¶O¨ _£— ¿Ñ~°∞`À "≥OK«~ü HÍÑ≤@Öò#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∂« Å#fl PÖ’K«#‰õΩ =zÛOk.
D Ñ¶O¨ _£ '<Õ+#¨ Öò W<Àfl"Õ+<¨ £ H“xûÖò — HÕ^Œ LO@∞Ok. D H“xûÖò‰Ωõ ÉèÏ~°`« >ˇeHÍ"£∞
Ñ≤`å=∞Ç¨ï_≥#· ™ê"£∞Ñ≤„\’_® ™ê~°^ºŒä O =Ç≤ÏOKå~°∞. D Ñ¶O¨ _£ HÕ^Œ ^•^•Ñ¨Ù 5000
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ ã¨g∞HõiOKåÅ#fl ÅHΔÍºxfl ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl~°∞. z=iH˜ „Ñ¨É∞íè `«fiO QÆ`«
[#=i 2014Ö’, 500 =O^ŒÅ HÀ@¡ =¸Å^è#Œ O`À D xkèx „áê~°OaèOzOk.
JÖÏˆQ ZO.Zãπ.ZO.W. =∞O„u`«fiâßY 100 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å ÃÑ@∞ì|_çx ÃÑ>ËOì ^Œ∞‰õΩ
ãÖã≤^=úŒ ∞~ÚºOk. áÈ`Õ, D Ñ¶O¨ _£#∞ „Ñ¨^•è #OQÍ =º=™êÜ«∞O, „QÍg∞}∞Å P~ÀQÆºO,
q^Œº, h~°∞, Ñïâ◊√„Éè`í Å« HÀãÖ Ñ¨xKÕ¿ã ™ê=∂lHõ "åºáê~° ãÖã¨Å÷ ‰õΩ ÃÑ@∞ì|_çQÍ
JO^Œ*™Ë êÎ~∞° . J~Ú`Õ `˘e ^ŒâÖ◊ ’ 50 âß`«O x^è∞Œ Å#∞ ã¨∂HõΔ ‡, z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨
Ñï„â◊=∞Å „áê~°OÉèÏxH˜ JO^Œ*™Ë êÎ~∞° . áÈ`Õ, ^Õâ◊ K«i„`«Ö’ "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `«fiO
„áê^äqŒ ∞Hõ ^ŒâÖ◊ ’<Õ Ñï„â◊=∞ÅHÀãÖ 10 "ÕÅHÀ@¡ x^è∞Œ Å#∞ Hˆ \Ï~Úã¨∞#Î fl@∞¡ „Ñ¨H\õ O˜ zOk.
=∞~À"≥Ñ· Ù¨ '*ÏfÜ«∞ ™êÑ¶"ìπ ~Õ ,ü ã¨sfiã¨∞ HõOÃÑhÅ ãÖÑ¶∞¨ O-<å™ê¯"£∞— (NASSCOM)
ã¨=∂Kå~°, ™êOˆHuHõ ~°OQÆOÖ’ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« #∞ ÃÑ^ŒÜ Ì ∞≥ `«∞#Î `«Ü∂« ~°∞
KÕÜ∂« Å#fl PÖ’K«#‰õΩ =zÛOk. ~å#∞#fl ^Œâß|ÌHÍÅOÖ’ ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ 10,000 =∞Ok
B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« #∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∂« Å#fl |$Ç¨Ï`«~Î ° HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ '<å™ê¯"£∞—
=∂iÛ 2013 Ö’ „jHÍ~°O K«∞\Õì k. WO^Œ∞HÀãÖ 'k WO_»ãπ PO„`«„ÃÑ#∂º~üû- >ÿ̌—
(TIE), SS\˜, "å^•fix á¶œO_Õ+< ¨ £ 'W<£‰Ωõ ºÉË@~°—¡ `À#∂, 'WO_çÜ∞« <£ UOlÖò <≥\ò=~ü¯-
SÜ«∂<£— (IAN) `À#∂, 'ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ UOlÖòû— `À#∂, '<å™ê¯"£∞— J=QÍÇ¨Ï<å XÑ¨ÊO^•Å#∞
‰õΩ^Œ∞~°∞Û‰õΩOk. JÖÏˆQ, ZOÑ≤Hõ KÕã#≤ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« "åºáê~åxH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ
25 "ÕÅ _®Å~°¡ (^•^•Ñ¨Ù 15 ÅHõÅΔ ~°∂.) qÅ∞= KÕ¿ã '™êì~°ìÑπ H˜\ò— Å∞ JO>Ë ™êÑ¶"ìπ ~Õ ü
ã¨~O° *Ï=∂ ^•^•Ñ¨Ù Lz`«OQÍ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ QÆ∂QÆ∞Öò, "≥∞„ÿ HÀ™êÑ¶,ìπ J"≥∞*Ï<£
ãÖã¨Å÷ ã¨ÇÏ¨ HÍ~åxfl fã¨∞‰õΩO@∞#flk. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, D '™êì~Ñì° —π Å‰õΩ JO>Ë ã¨$[<å`«‡Hõ
"åºáê~åÅ‰õΩ J=ã¨~åxfl |\˜ì 5 ÅHõÅΔ #∞Oz 15 ÅHõÅΔ ^•HÍ P~°OÉèÃí Ñ@∞ì|_çx
(Seed fund) ÃÑ@ì#∞Ok. P `«~åfi`« UOlÖòû 25 ÅHõÅ Δ #∞Oz 2 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å
^•HÍ ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ_»`å~°∞.
313
x*ÏxH˜, B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ∞, W`«~° "åºáê~°∞Å∞ P~°OaèOz# ã¨∂HõΔ ‡,
z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å (Micro, Small & Medium Enterprises- MSME) HÀãÖ
ã¨Ç¨ Ü«∞O JOkOK«_O» ^•fi~å `«=∞ "åºáê~åxfl Ãã`· O« ÃÑOK«∞HÀ=K«Ûx J"≥∞iHÍ‰õΩ
K≥Ok# ™êÑ¶"ìπ ~Õ ü kQÆ*æ ÏÅ∞ '"≥∞„ÿ HÀ™êÑ¶—ìπ , 'QÆ∂QÆ∞Öò—, 'ÃÇÏKü.Ñ≤— z#fl Ñï„â◊=∞Å‰õΩ Lz`«OQÍ
`«=∞ ™êÑ¶"ìπ ~Õ #¡° ∞ JOkOz "å\˜ "åºáê~åxfl ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. Ç¨˙ºÖˇ\ò áêºHÍ~ü¤ 'ÃÇÏKü.Ñ≤.ÖˇÑ· —π¶
(hp Life) ¿Ñ~°∞`À ã¨=∂Kå~° ™êOˆHuHõ q*Ï˝<åxfl JOkã¨∞# Î flk. Pi÷Hõ Ü«∂[=∂#ºO,
=∂Ô~¯\ÕQ∑Å HÀãÖ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ™êÑ¶"ìπ ~Õ #¡° ∞ JOkOz z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ "åºáê~åÅ‰õΩ
ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∂ "å\˜ P^•Ü«∂xfl ÃÑOK«∞`«∞#flk. x*ÏxH˜ „Ñ≤O@~°¡ `«Ü∂« sÖ’ '#O|~ü-
1— QÍ L#fl ÃÇÏKü.Ñ≤. 1999 #∞OKÕ H˘`«Î "åºáê~åÅ‰õΩ `À_®Ê@∞#Okã¨∂Î =ã¨∞#Î flk.
WÑ¨Ê\˜Hˆ 6 "ÕÅ‰õΩ ÃÑQ· Í z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ ™êÑ¶"ìπ ~Õ ,ü Ç¨~ü"¤ ~Õ ¡° ã¨Ç¨ Ü«∞O
KÕãO≤ k. J\Ï¡Qˆ , '"≥∞„ÿ HÀ™êÑ¶ìπ a*ò™êÊ~ü¯— (Biz Spark-al<≥ãπ "≥Å∞QÆ∞) ¿Ñ~°∞`À KÕÑ\¨ #ì̃
HÍ~°º„Hõ=∞O HÕ^Œ z#fl "åºáê~åÅ‰õΩ =∂~°^æ ~Œ ≈° Hõ`fi« O`Àáê@∞, J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ™êÑ¶"ìπ ~Õ ü
@∂Öòû#∞ JOkã¨∞#Î flk. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, Ñï„â◊=∞Å „áê~°OÉèÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ `˘e
ÃÑ@∞ì|_ç HÀãÖ "≥OK«~ü HÍÑ≤@eãπìÅ∞, UOlÖòû`À#∂ HõOÑ¨Óº@~À¡ HõÅ∞Ñ¨Ù`«∞#flk.
=∞~À"≥Ñ· Ù¨ 'QÆ∂QÆ∞Öò— „áê~°OaèOz# 'WO_çÜ∂« QÔ \ò Ü«Ú=~ü al<≥ãπ P<£Ö<·ˇ —£ (India
get your business online) HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å z#fl Ñï„â◊=∞Å∞ `«=∞ "åºáê~åxfl
ÃÑOK«∞HÀ=_®xH˜ J#∞=ÙQÍ "≥ÉòÃã@ · ¡ x~å‡}O HÀãÖ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∞#flk. "≥ÉòÃã\· ò
^•fi~å U "åºáê~°"∞≥ <ÿ å Z‰õΩ¯= =∞Ok MÏ`å^•~°#¡ ∞ PHõi¬OK«_®xH˜ J=HÍâ◊O LO@∞Ok.
JO^Œ∞=ÖË¡ D Ñ¨^HŒä Oõ „Ñ¨H\õ O˜ z# H˘kÌ <≥ÅÖ’¡<Õ 75 "ÕÅ‰õΩ ÃÑQ· Í z#fl "åºáê~°
ãÖã¨Å÷ ∞ n<À¡ KÕ~å~Ú. áÈ`Õ, ã¨=∂[OÖ’ H˘O^Œ̂~ H˘`«Î H˘`«Î al<≥ãπ PÖ’K«#Å`À
LO\Ï~°∞. P H˘O^Œi HõÅÅ∞ Ãã·`«O PK«~°}‰õΩ <ÀK«∞HÀ=Ù. P HõÅÅ∞ PK«~°}‰õΩ
<ÀK«∞HÀ"åÅO>Ë =∞#‰õΩ =zÛ# al<≥ãπ PÖ’K«# x[OQÍ<Õ H˘`«QÎ Í LO_®e. Z=iH˜
"å~°∞ `«=∞k H˘`«Î PÖ’K«# J#∞HÀ=K«∞Û. HÍx, Jk W`«~∞° Å ^Œ$+≤Öì ’ HÍHõáÈ=K«∞Û. P
PÖ’K«# PK«~} ° Ï`«‡HõOQÍ, „ÑüÑ¶Å¨ O WKÕÛkQÍ, „Ñ¨[Å‰õΩ =∞iO`« „Ñ¨Ü∂≥ [#Hõ~O° QÍ
LO_®e. P `«~åfi`« ã¨=∞ã¨º P al<≥ã#π ∞ P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ Hõhã¨ ÃÑ@∞ì|_ç, Hõhã¨
ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ LO_®e.
PÖ’K«# H˘`«^Î #·≥ Ñ¨ÙÊ_»∞ ^•xfl =∞iO`« "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~Û° _®xH˜ =∂~°xæ ~ˆ âÌ ‰◊ Ωõ Å∞ HÍ"åe.
"åˆ~ '"≥∞O@~üû—. PÖ’K«##∞ PK«~} ° Ö’H˜ `Õ=_®xH˜ H˘kÌ <≥ÅÅ áê@∞ F PÑ¶ã‘ ∞¨ ,
>ˇeá¶È<£ =O\˜ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ Åaè¿ãÎ ZO`« ÉÏQÆ∞O@∞O^À J#fl PÖ’K«#
~å=K«∞Û. Pâ◊Û~°ºHõ~O° QÍ, =∂~°xæ ~ˆ âÌ ‰◊ Ωõ Å~Ú# '"≥∞O@~üû—`À áê@∞QÍ PÑ¶ã‘ ∞¨ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞
ÅaèOKÕ Hˆ O„^•Å∂ L<åfl~Ú.! "å\˜<Õ 'W<£‰Ωõ ºÉË@~°∞—¡ JO\Ï~°∞. JO>Ë al<≥ãπ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å
Hˆ O„^•Å∞. HõÅÅ#∞ x[O KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ ã¨fiÑ¨fl =∞Ok~åÅ∞. ^ÕâO◊ Ö’x „Ñ¨^•è # SS\˜ÅÖ’#∂,
„Ñüëêª`«‡Hõ"≥∞ÿ# q^•ºãÖã¨÷ÅÖ’#∂, „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ K≥Ok# áêi„âßq∞Hõ ãÖã¨÷ÅÖ’
'W<£‰Ωõ ºÉË@~°∞—¡ L<åfl~Ú. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ Ö’x "å^è•fix á¶œO_Õ+<¨ £ "å~°∞ F W<£‰Ωõ ºÉË@~ü#∞
#_»∞Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞. J\Ï¡Qˆ 'Z<£.Zãπ.X— ‰õÄ_®. ^ÕâO◊ Ö’ ^•^•Ñ¨Ù 50 W<£‰Ωõ ºÉË@~°‰¡ Ωõ
ÃÑQ· Í L#fl@∞¡ JOK«<å. H˘`«Î „Ñ¨É∞íè `åfiÅ „áÈ`åûÇ¨ÏO`À g\˜ ãÖYº =∞iO`«QÍ ÃÑiˆQ
314
J=HÍâ◊O LOk. XHõ [~°‡h ãÖã¨÷ 'ã≤_ƒç —`À Hõeã≤ '™È+¨Öò ZO@~ü„ÃÑ*· ãˇ π W<£‰Ωõ ºÉË@~ü—#∞
„áê~°OaèOK«#∞Ok. ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ 100 `˘e^Œâ◊ "≥OK«~#¡° ∞ Wk W<£‰Ωõ ºÉË\ò
KÕã∞¨ OÎ k. ™êì~Ñì° Åπ ‰õΩ "≥∞O@iOQ∑ Ãã`· O« KÕã∞¨ OÎ k.
JO`ÕHÍ^Œ∞, B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ∞ HÍQÀˆ~ "åiH˜ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ tHõ} Δ xKÕÛ
ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« L<åfl~Ú. „Ñ¨É∞íè `«fi ~°OQÆOÖ’x Ñ¨Å∞ áêi„âßq∞Hõ ãÖã¨Å÷ ∞ B`åûÇ≤ÏHõ
áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ∞ HÍ"åÅ#∞‰õΩ#fl "åiH˜ tHõΔ}x™êÎ~Ú. *ˇZ<£\ ˜Ü«Ú, L™ê‡xÜ«∂
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ tHõ}Δ ÏHÍ~°º„Hõ=∞O H˘#™êQÆ∞`«∂ LO@∞Ok. S\˜SÅ∞, áêe>ˇHfl˜ H±Å∞,
WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÖ’¡ Ãã`· O« ã¨fiÅÊHÍÅÑ¨Ù tHõ} Δ LO@∞Ok. z#fl z#fl "åºáê~åÅ∞
KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ<Õ "åiH˜ ~°∞}O HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ"åeû =zÛ#Ñ¨Ù_»∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ
'PO„`«„ÃÑ#∂º~üû _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò „áÈ„QÍO— (EDP) ¿Ñ~°∞`À tHõ}Δ #∞ JO^Œ*™Ë êÎ~∞° . B`åûÇ≤ÏHõ
áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« O^Œih Hõe¿Ñ JuÃÑ^ŒÌ ãÖã¨÷ '<Õ+#¨ Öò PO„`«„ÃÑ#∂º~üû <≥\ò=~ü¯-
<≥<£— (NEN) #∞ "å^•fix á¶œO_Õ+<¨ £ H˘#™êyã¨∞#Î flk. „Ñ¨É∞íè `«fiO`À áê@∞QÍ 'Hõ<≥H±ì=<£—
=∞Ç≤Ïà◊Å HÀãÖ ‰õÄ_® H˘xfl ãÖã¨Å÷ ∞ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~Ú.
x*ÏxH˜, B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ∞ „áê~°OaèOKÕ Jxfl al<≥ãπÅ∞ ã¨ÔHûãπ
HÍ=Ù. KåÖÏ=~°‰Ωõ Ñ¨Ù|ƒÖ’ Ñ¨Ù\˜ì =∂Ñ¶∞¨ Ö’ =∂Ü«∞=∞=Ù`å~Ú. B`åûÇ≤Ï‰õΩÅ∞ „áê~°OaèOKÕ
(™êì~Ñì° Åπ ∞) q#∂`«fl "åºáê~åÅÃÑ· ~Ô O_Õà¡◊ „H˜Ò« Ç¨~°fi~ü¤ „á⁄ÃÑã¶ ~¨ ü tY~ü Ñ¶∞¨ ’+π [iÑ≤#
ÑïjÅ#Ö’ „Ñü 4 ™êì~Ñì° Åπ Ö’ 1 =∂„`«"∞Õ q[Ü«∞=O`«=∞=Ù`«∞O^Œx `ÕeOk. JHõ¯_»
J"≥∞iHÍÖ’ 2012 Ö’ ^•^•Ñ¨Ù 15 "ÕÅ ™êì~Ñì° Åπ ∞ „áê~°OÉè=í ∞~Ú#@∞¡ JOK«<å. J"≥∞iHÍÖ’
4= =O`«∞ ™êì~Ñì° Åπ ∞ `˘e U_®kÖ’<Õ `«#∞=Ù Kåe™êÎ~Ú. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ ‰õÄ_®
ã¨Q@Æ ∞ W^Õ. J~Ú`Õ, J"≥∞iHÍÖ’ ™êì~Ñì° Åπ "≥Ñ· Ö¨¶ ÏºÅ#∞ ÃÑ^ŒQÌ Í Ñ¨\Oì˜ K«∞HÀ~°∞. al<≥ãÖπ ’
"≥Ñ· Å¨¶ ºO K≥Ok#"å~°∞ ™êÑ¶Å¨ ºO HÀãÖ áê~îåÅ∞ K≥ÑÊ¨ QÆÅ"å~°x J"≥∞iHÍÖ’ #q∞‡#@∞¡
WHõ¯_» #=∞‡~°∞. J~Ú`Õ '"≥Ñ· Ö¨¶ ÏºÅ∞ q[Ü«∂xH˜ ™Èáê<åÅ∞— J#fl ã¨∂HÎ̃x Z=~°∂
=∞izáÈ~å^Œ∞.
ã¨$[<å`«‡Hõ "åºáê~åÅ∞ Ãã`· O« J~åúO`«~O° QÍ JO`«"∞≥ áÿ È=_»OÃÑ· kQÆ∞Å∞ Ñ¨_‰» Ωõ O_®
LO_®Åx B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« #∞ ÃÇÏK«ÛiOKÕO^Œ∞‰õΩ 'ÃÑ~¶ ÚÖòHÍ<£— ¿Ñ~°∞`À
„Ñ¨ÑO¨ K« ã¨^ãŒ ∞¨ û<˘Hõ^•xx =∞# ^ÕâO◊ Ö’<Õ Ñ¶„≤ |=i 2013 Ö’ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. J\Ï¡Qˆ ,
D ™êì~Ñì° Åπ r=#Ü«∂#O J~åúO`«~° =ÚyOÑ¨ÙÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz =∞~À ãÖã¨÷ ‰õÄ_®
LOk. J^Õ '™êì~°ìÑπ Ñ¶¨Óº#~°Öòû—! ™êì~Ñì° Åπ JOu=∞Ü«∂„`«! J<ÕHÍ<ÕHõ HÍ~°}ÏÅ =Å¡
™êì~Ñì° Åπ ∞ PyáÈ`«∞O_»@O`À PÖ’K«#Ö’ Ñ¨_¤» ™êÑ¶"ìπ ~Õ ü ãÖÑ¶∞¨ O '<å™ê¯"£∞— HÍx, H˘`«QÎ Í
"≥Åã≤# 'Sã≤Êi\ò— HÍx, ÉÏ_®ãÖã¨Å÷ ∞ "å\˜x KÕÑ@ ¨ _ì O» F Ñïëê¯~°OQÍ K«∂ã¨∞<Î åfl~Ú.
JO^Œ∞Hˆ Wq P kâ◊QÍ J_»∞QÆ∞Å∞ "Õã∂¨ Î D |∞e¡ ™êì~Ñì° Åπ #∞ H˘#∞HÀ¯"åeûOkQÍ |_®
ãÖã¨Å÷ ‰õΩ #K«Û*ˇ¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞ „áê~°OaèOKå~Ú. HõhãÖ J\Ï¡ J~Ú<å ã¨$[<å`«‡Hõ
"åºáê~° PÖ’K«# ã¨r=OQÍ LO@∞O^Œx "åi Pâı"∂≥ . ÖÏOQ∑e"£ 'UOlÖòû—!, 'ÖÏOQ∑
e"£ ™êì~Ñì° ûπ —!! n

315
"≥Å∞QÆ∞Ö’ H˘xfl "≥OK«~ü ãÖã¨÷Å∞

i =ÚOÉÏ~Ú UOlÖòû i HõÖÏi HÍÑ≤@Öò
i Ñ¨Ó}Ë >ˇH± UOlÖòû iHˆ HÍÑ≤@Öò
i ÉˇOQÆà¥ ◊ ~°∞ UOlÖòû i x~åfi} "≥OK«~ü J_≥· fi[~üû
i K≥<fl·≥ UOlÖòû i~ˆ d W<£"O≥ @ãπ HÍÑ≤@Öò
i UOlÖò „ÃÑ" · ∞£ i ÉˇÃãû=∞~ü "≥OK«~ü áê~ü# ì ~üû
i al<≥ãπ UOlÖò <≥\ò=~ü¯ i ã≤H˘fi~Ú~å HÍÑ≤@Öò
i QÀ¡|Öò ã¨∂Ñ¨~ü UOlÖòû á¶È~°O i Ö’H± HÍÑ≤@Öò
i ÃÇÏKüaZãπ UOlÖòû i JˆHfiiÜ«∞ãπ WO_çÜ∂ « Ñ¶O¨ _£
i ™êÑπ "≥OK«~ûü i Ñ¶Ó¨ ºK«~ü "≥OK«~ûü
i J"≥#∂º "≥OK«~á ü ê~ü#ì ~üû i =∂º„\˜Hû± áê~ü# ì ~ü WO_çÜ∂«
i WO_çÜ∂ « HÀ+≤Ü∞≥ O\ò i Ü«∂H Ô ûÖò áê~ü#ì ~üû (WO_çÜ∂« )
i |∂¡q∞ "≥OK«~ûü i Z<£‰Ωõ ºÉË\ò HÍÑ≤@Öò
i J‰õΩº"≥∞<£ Ñ¶O¨ _£ (™ê=∂lHõ "≥OK«~ûü HÀãÖ) i „_ÕÑ¨~ü Ñ¶≤+¨~ü W<£"≥ãì̈~üû
i „¿Ñ"
¶ ∞£ r W<£"ã≥ "ìπ ∞≥ O\òû (q„áÈ Jkè<`Õ )« i XÜ«∂ã≤ãπ Ñ¶O ¨ _£
i HÍ@=∂~°<£ (W<ÀÊùã≤ãπ <å~åÜ«∞}=¸iÎ) i Pqëê¯~ü HÍÑ≤@Öò (™ê=∂lHõ „QÍg∞} "≥OK«~üû)
i ZH±ûÑ¶≤x\˜(W<ÀÊùã≤ãπ ÉÏÅHõ$+¨‚<£) i ã‘_£ Ñ¶O ¨ _£ J_»fi~Ú[~üû
i Xq∞_®º~ü <≥\ò=~ü¯ i Öˇ\ · ò ã‘Ê_£ "≥OK«~ü áê~ü#ì ~üû
i S_çl "≥OK«~ûü WO_çÜ∂ « i „ÔQÑ¶∞¨ ’+πì "≥OK«~ûü (ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£)
i "≥∂fÖÏÖò F™êfiÖò "≥OK«~ü Ñ¶O ¨ _£ i Ü«ÚxÖË[~ü "≥OK«~ûü
i Ñ‘ÑÙ¨ Öò HÍÑ≤@Öò i Ãã~ÚÑ¶π áê~ü# ì ~üû
i Jâ’Hõ i WO>ˇe¡„QÀ
i ^•„™ê i W<£ÑÓ ¨¶ º*ò "≥OK«~ûü
i ãÖHõÖòÊù i W<£áÈ¶ Z_£̊
i Fq∞fl"À~ü áê~ü# ì ~üû (=º=™êÜ«∞O) i DÉË W<£HÍ~˘Êˆ~+¨<£
i a.Ñ¶O ¨ _£ (al<≥ãπ ZO@~ü„ÃÑ*· ò) i Ñ¶¨ãπìÖˇ·\ò "≥OK«~üû
i F*Ïãπ "≥OK«~ü áê~ü# ì ~üû i [OyÖò "≥OK«~ûü
i ÃÇÏ_£™êì~ìü "≥OK«~ûü i JO‰õΩ~ü HÍºÑ≤@Öò
i S2 WO_çÜ∂ « "≥OK«~ûü i bÑ¶π „á¶êQ∑
i Ãã`«∞ "≥OK«~ûü i Ü«Ú=~ü <≥ãìπ ZOlÖòû
i <å~ü"ã ≥ ìπ "≥OK«~ü áê~ü#ì ~üû i Öˇ\òû "≥OK«~ü (ÃÑ@∞ì|_ç ¿ã=Å HÀãÖ)
i HÍº<å<£ HÍÑ≤@Öò i M’™ê¡ WOáêºH±ì
i W<£"O ≥ @ãπ HÍÑ≤@Öò áê~ü#ì ~üû i Z<£WZ-WO_À Ü«ÚZãπ "≥OK«~ü áê~ü# ì ~üû
i Ç≤ÏeÜ«∞<£ "≥OK«~ü áê~ü# ì ~üû i ™ÈÑ¶< ≤ å
i <≥Hûõ ãπ "≥OK«~ü áê~ü# ì ~üû i i„‰õÄ\ò „QÆ∂Ñπ ([áê<£)
316
g∞HÀ
„á¶êOKèl·≥
317
XHõ QÆ∞iÎOÑ¨Ó, ¿Ñ~°∂ `≥K∞« Û‰õΩ#fl "åºáê~å<Õfl, ^•xfl „áê~°OaèOz# "åi`À XHõ
XÑ¨ÊO^•xfl ‰õΩ^Œ∞~°∞ÛHÀ=_»O ^•fi~å, J^Õ ¿Ñ~°∞`À, Ñïq∞`« „áêO`«OÖ’ "åºáê~åxfl
x~°fiÇ≤ÏOK«_®<Õfl '„á¶êOKèl·≥ — JO\Ï~°∞. WÖÏ "åºáê~åxH˜ J#∞=∞uxKÕÛ ãÖã¨#÷ ∞ '„á¶êOKè[·≥ ~ü—
JO\Ï~°∞.
„á¶êOKèl·≥ XHõ Ñïq∞`« „áêO`«O HÀã¨"∞Õ HÍ‰õΩO_® Ñïq∞`« HÍÅO HÀãÖ WKÕÛ^Œx
QÆ=∞xOKåe. „á¶êOKèl·≥ HÍ"åÅ#∞‰õΩ<Õ"å~°∞ „á¶êOKè[·≥ ~ü‰Ωõ ÖˇÃ· ã<£û Ñ¶A ‘ #∞ K≥eO¡ Kåeû
LO@∞Ok. "åºáê~°O #_çKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# „Ñ¨Kå~åxfl "åˆ~ K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞, P "åºáê~°O H˘#™êyOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ~°∂Ñ¨Ù~ˆ YÅ∞, tHõ} Δ #∞ "åˆ~
W™êÎ~∞° .
"åºáê~åÖ’¡ f„=áÈ\© ÃÑiy# HÍ~°}OQÍ `å=Ú `«Ü∂« ~°∞KÕ¿ã L`«ÊuÎHQ˜ Íx,
JOkOKÕ ¿ã=Å‰õΩQÍx =∂Ô~¯\ò LO@∞O^À ÖË^À#<Õ J#∞=∂<åÅ∞ `«ÖˇuÎ#Ñ¨Ù_»∞,
L`«ÊuÎ `«Ü«∂sHÀãÖ ÖË^• ¿ã=Å#∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ÉèÏs ÃÑ@∞ì|_ç
ÃÑ@ìÖ=Ë ∞#∞H˘#flÑ¨Ù_∞» '„á¶êOKèl·≥ — =∂~°Oæ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. JO`ÕHÍ‰õΩO_®, U "åºáê~°O
P~°OaèOKåÖ’ `≥eÜ«∞#Ñ¨Ù_»∞ ¿Ñ~˘Ok# F „ÉÏO_£"åi "åºáê~å<Õfl `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û`À
`«=∞‰õΩ #zÛ# „áêO`«OÖ’ x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜ J=HÍâ◊O L#fl^Õ '„á¶êOKè≥·l— "åºáê~°O,
„á¶êOKèl·≥ "åºáê~åÖ’¡ x*ÏxH˜ =ã¨∞Î q„HõÜ∞« "åºáê~åÅHõ<åfl, ¿ã=Å#∞ JOkOKÕ"Õ
J„QÆ™ê÷#OÖ’ L<åfl~Ú. Z<Àfl q^•º ãÖã¨Å÷ ∞, tHõ}Δ Ï ãÖã¨Ö÷ Ë '„á¶êOKèl·≥ —Å∞QÍ qãïÎ ã¨∞<Î åfl~Ú.
g\˜ `«~åfi`« PÇ¨~°áêhÜ«∂Å ~Ô ™êì~Ô O\òÅ^Õ ~Ô O_À™ê÷#O. P `«~åfi`« ™ê÷#O `«Ü∂« ~Ô #·
^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞, |@ìÅ ëêÑ¨ÙÅ^Õ. g\˜ `«~åfi`« |∂º\˜áê~°~¡ ∞° ,¡ i>ˇ~ÚÖò ¿ã=Å∞ =O\˜q
=™êÎ~Ú.
áÈ`Õ, Z=iH˜ U "åºáê~°OÃÑ· Pã¨HÎ̃ LO^À, `«ÑÊ¨ xãïQÍ `«=∞ „áêO`«OÖ’ P
"åºáê~°O ÖÏÉèÏÅ#∞ Pi˚OzÃÑ@ìQÅÆ ^Œ#fl qâßfiãÖ L#flÑ¨Ù_Õ PÜ«∂ „á¶êOKèl·≥ x ZOÑ≤Hõ
KÕã∞¨ HÀ"åe. „á¶êOKèl·≥ J<Õk ^•^•Ñ¨Ù `«H}Δõ O P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ J=HÍâ◊O L#fl "åºáê~°O.
`«‰Ωõ ¯= ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÖÏÉèÏÅ#∞ Pi˚OK«_®xH˜ gÅ∞ LO@∞Ok. J~Ú`Õ, D „áêOKèl·≥ x
#_ç¿ÑO^Œ∞HÀãÖ `«y#O`« ã¨=∞Ü«∂xfl Hˆ \Ï~ÚOK«QÅÆ QÍe. W^À `≥QxÆ |O^èOŒ ÖÏO\˜k.
x*ÏxH˜ Jxfl "åºáê~åÅ∞ JO`Õ. „á¶êOKèl·≥ x P~°OaèOK«_®xH˜ =ÚO^Õ JO^Œ∞Ö’x
™ê^èHŒ õ ÉÏ^èHŒ ÍÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. „á¶êOKè[·≥ ~ü g∞‰õΩ U q^èOŒ QÍ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_Q» ÅÆ _À,
xÜ«∞=∞x|O^è#Œ Å∞ Uq∞\’ ‰õΩΔ }OQÍ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. g∞‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ XÑ¨ÊO^ŒOÖ’x
JOâßÅ∞ LO_ÕÖÏ K«∂ã¨∞HÀ"åe. XÑ¨ÊO^•Å‰õΩ ãÖ|OkèOz „Ñ¨^•è #OQÍ 'HÍO„\ÏH±ì
Ü«∂H±—ì 'ÃãÊã≤ÑH≤¶ ± ibÑ¶π Ü«∂H±—ì Å∞ g∞~°∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû# K«\ÏìÅ∞. J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ <åºÜ«∞"åk
ã¨ÅÇ¨ á⁄O^•e.
318
^ÕâO◊ Ö’ WÑ¨Ê\˜Hˆ 2 ÅHõÅΔ ‰õΩÃÑQ· Í „á¶êOKèl·≥ Å∞ L<åfl~Ú. WÑ¨ÙÊ_»∞ g\˜ "åºáê~°O
ÉÏQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#flk. ÃÑ^ŒÌ L`«ÊuÎ^•~°∞Å∞, ÃÑ^ŒÜ Ì ∞≥ `«∞#Î ¿ã=Å#∞ JOkOKÕ ãÖã¨Å÷ ∞
`å=Ú ã¨fiÜ«∞OQÍ J=∞‡HÍÅ#∞ [~°∞Ñ¨ÙHÀ=_»"∂≥ , ¿ã=Å#∞ JOkOK«_"» ∂≥ KÕÜ∞« ‰õΩO_®
„á¶êOKèl·≥ Ñ¨ûÌŒ Ö’ qãÎ̈i¿ãÎ `«fi~°QÍ ZkyáÈQÆÅ=∞x, ÉÏ^Œ~° |OnÅ∞ `«yáæ È=_»O`À
áê@∞QÍ Z‰õΩ¯= ÖÏÉèÏÅ#∞ Pi˚OK«QÅÆ =∞#fl qâßfiãÖ`À L<åfl~Ú. JO^Œ∞Hˆ ^ÕâO◊ Ö’
WÑ¨ÙÊ_»∞ =O^ŒÖÏk ãÖã¨Å÷ ∞ `«=∞ "åºáê~°O HÀãÖ „á¶êOKèl·≥ Å#∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ ãÖã≤ÔúŒ QÍ
L<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ q^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok#q HÍ‰õΩO_®, =∞# ^ÕâßxH˜ K≥Ok#"Õ Z‰õΩ¯=QÍ
L<åfl~Ú. QÆb¡ QÆbÖ¡ ’¡ Ñ≤ÅÅ¡ |∞e¡áê~îâ° ßÅÅ∞, ™êOˆHuHõ tHõ} Δ Ï ãÖã¨Å÷ ∞ U_®kˆH_®k
ÃÑiyáÈ`«∞<åfl~Ú. H˘iÜ«∞~ü „á¶êOKèr·≥ Å∞ #QÆ~åÅ =¸ÖÅ #∞Oz =¸ÅQÀ@∞ Ñ¨@}ì ÏÅ‰õΩ
Ãã`· O« qãÎ̈iã¨∞<Î åfl~Ú. „Ñ¨^•è # #QÆ~åÅxflO\Ï J"≥∞iHõ<£ PÇ¨~°áêhÜ«∂Å ãÖã¨Ö÷ #·ˇ
HÔ .ZÑ¶.π ã≤, "≥∞H±_À<åÖò,¤ _˘q∞<ÀÑ≤*Ï˚, Ñ≤*Ï˚ÇÏ¨ \ò, Hˆ Ñ¶π HÍÑ¶_‘ ÅÕ ∞ "≥eâß~Ú. ÉèÏ~°fÜ«∞
^Àâ◊ áê¡*Ï qãÎ̈iã¨∞#Î flk. K≥_Å¤ô ∞ J"Õ∞‡ '*ÏH©—Å #∞Oz, Ñ≤ÅÅ¡ `«Å∞¡Å HÀãÖ "≥eã≤#
'=∂"£∞ q∞— ^•HÍ, K≥ÑÙ¨ ÊÅ"Õ∞‡ 'J_ç^•ãπ— #∞Oz KÕu QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ J"Õ∞‡ '>ÿ̌\Ï<£—
^•HÍ, JO^•xfl W#∞=∞_çOÑ¨*™Ë êÎ=∞<Õ '<ÕK«~°Öòû— #∞Oz â◊s~åHõ$ux =∂~°∞Û`å=∞<Õ
'qZÖòãã≤ —≤ ^•HÍ, W\Ï¡ Z<Àfl HõOÃÑhÅ∞ „á¶êOKèr·≥ Å#∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ `«ÇÏ¨ `«ÇÏ¨ ÖÏ_»∞`«∞<åfl~Ú.
Z<Àfl HõOÃÑhÅ∞ „á¶êOKèl·≥ "åºáê~°OÖ’ `«=∞^≥#· =Ú„^Œ#∞ "Õã∞¨ ‰õΩ<åfl~Ú. =∞iH˘xfl
„á¶êOKèr·≥ Å∞ qãÎ̈~} ° HÀãÖ K«∂ã¨∞<Î åfl~Ú. H˘xfl ^Œ∂‰õΩ_»∞`À LO>Ë =∞iH˘xfl |∞e¡|∞e¡
J_»∞QÆ∞Å∞ "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ ã¨=∂Ü«∞`«=Î ∞=Ù`«∞<åfl~Ú. „á¶êOKèl·≥ fã¨∞HÀ"åÅ#∞‰õΩ<Õ"å~°∞ HõhãÖ
2 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å ÃÑ@∞ì|_çHÔ <· å ã≤ÔúŒ HÍ"åe.
H˘xfl '„á¶êOKèr·≥ Å∞— HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å ^•HÍ L<åfl~Ú. á¶franchiseindia.org
È<£ : 1800 103 2007
JO^Œ∞=Å¡ Z=i ™È÷=∞`«, Pã¨HxÎ̃ |\ì̃, „Ñ¨^âÕ ßxfl ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ : 93 92 79 54 23
|\˜ì '„á¶êOKè≥·l—x ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ"åe. n
AQÍ_£
x`«º rq`«Ñ¨Ù ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ Ñï+¨¯iOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ JOk=zÛ#
ÑïHõ~åÅ∞, |∞e¡ Ü«∞O„`åÅ`À ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ# suÖ’, `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À F
H˘`«Î =ã¨∞Î=Ù#∞ ã¨$+≤ìOK«_»"Õ∞ 'AQÍ_£—. W^À H˘`«Î S_çÜ«∂. W^À „\˜‰õΩ¯.
_»|∞ƒÖËx Ñ¨x=∞O`«∞_ç H˘`«Î ã¨$+≤ì. hà◊¡#∞ ÑÖÑπKÕ¿ã _ôlÖò WO[<£`À =∞#∞+¨μÅ ~°"å}Ï
"åÇ¨Ï#O `«Ü«∂s, Z_»¡|O_ç ã¨∞Å∞=ÙQÍ HõkÖËO^Œ∞‰õΩ ^•xH˜ >ÿ̌~°¡#∞ ayOK«_»O, ™ê#Éˇ>Ëì
~å~Úx u¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ Ãã·H˜Öò‰õΩ ayOK«_»O, ^è•#ºO `«∂~åÊ~°|>ËìO^Œ∞‰õΩ ‰õÄÅ~üá¶êº<£#∞
qxÜ≥∂yOK«_»O, =∞Hõ¯ HõO‰õΩÅ#∞ HÍÖËÛO^Œ∞‰õΩ, ÉÁQÆ∞æÅ∞ ~å*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ, J@∞x@∞ uiˆQ
z#fl á¶êº<£ `«Ü«∂s, h\˜ "≥∂\Ï~°¡#∞ P<£-PÑ¶π KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ "≥ÚÉˇ·Öò`À i"≥∂\ò ã¨$+≤ì,
W\Ï¡, =O^ŒÖÏk =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ™ê=∂#∞ºÖË ã¨$+≤ìOKå~°∞. x*ÏxH˜ 'AQÍ_£— ÉèÏ~°fÜ«∞ qt+ì̈
Ñïëê¯~°OQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. =∞# 'â◊`«HÀ\˜ ^èŒi„^•Å‰õΩ J#O`«HÀ\˜ LáêÜ«∂Å#fl@∞¡—
^Õâ◊"åºÑÎ̈OQÍ ZO^Œ~À ™ê=∂#∞ºÅ∞ W\Ï¡ H˘`«Î H˘`«Î =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ã¨$+≤ìã¨∞ÎO>Ë ÃÑ^ŒÌ HõOÃÑhÅ∞
Ãã·`«O qã¨∞ÎáÈ~Ú `«=∞ PÖ’K«#Å#∞ 'AQÍ_£— "≥·Ñ¨Ù =∞o¡OKå~Ú. n

319
H˘`«Î al<≥ãπ „Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ Ñ¨^*Œ ÏÅO
n PO„`«„ÃÑ#∂º~ü (Entrepreneur) ´ H˘`«Î ã¨$+≤`ì ÀQÍx, H˘`«Î Ñ¨^`úŒ ∞« ÅÖ’QÍx,
q[Ü«∂xfl ™êkèOKåÅ#fl `«Ñ#¨ `À "åºáê~åxfl „áê~°OaèOKÕ =ºˆHÎ 'PO„`«„ÃÑ#∂º~ü—/
'B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`—Î« .
n >ˇHÀfl „ÃÑ#∂º~ü (Technopreneur) ´ B`åûÇ≤ÏHõ ™êOˆHuHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ .Î«
n ™êì~°ìÑπ (Startup) ´ z#fl^≥<· å ÉÏQÍ qãÎ̈iOK«QÅÆ J=HÍâ◊O L#fl ãïH˘`«Î
"åºáê~åxfl P~°OaèOK«_"» ∞Õ '™êì~°ìÑπ—.
n ã‘_Ñ£ O¨¶ _£ (Seed fund) ´ H˘`«Î PÖ’K«#Å`À "åºáê~åxfl P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ '„áê~°OaèHõ ÃÑ@∞ì|_ç—.
n al<≥ãπ W<£‰Ωõ ºÉË@~ü (Business Incubator) ´ "åºáê~åxfl P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ PÑ¶ã‘ ∞¨ , >ˇeá¶È<£, WO@Ô~fl\ò, W`«~∞° Å ã¨Ç¨ Ü«∞O, =∂~°xæ ~ˆ âÌ H◊ `õ fi« O
=O\˜ `˘e J=ã¨~åÅ∞ fˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ H˘xfl <≥ÅÅáê@∞ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_Õ Hˆ O„^ŒO.
n |∂\ò „™êìÑO≤ Q∑ (Boot Strapping) ´ ã¨fiO`« HÍà◊g¡ ∞^Œ xÅ|_ç "åºáê~åxfl
=ÚO^Œ∞‰õΩ H˘#™êyOK«_O» . Z=~°∂ g∞ HÀãÖ ã¨Ç¨ Ü«∞O JOkOK«x Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’
g∞‰õΩ g∞~°∞QÍ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕã∞¨ HÀ=_»O.
n Zs¡ ¿ãì*ò ÃÑ¶·<å<£û (Early Stage Finance) ´ =ºHÎ̃Q`Æ O« QÍ ÉÏºO‰õΩÅ∞, Pi÷Hõ
ãÖã¨Å÷ #∞Oz JÑ¨ÙÊ fã¨∞HÀ=_»O.
n W_çÑ≤ (EDP-Entrepreneur Development Programme) ´ B`åûÇ≤ÏHõ
áêi„âßq∞Hõ"`Õ QÎ« Í =∂ˆ~O^Œ∞‰õΩ WKÕÛ „áê^äqŒ ∞Hõ tHõ} Δ .
n "≥OK«~ü HÍÑ≤@Öò (Venture Capital) ´ ZÖÏO\˜ QÍº~°O\©Å∞ fã¨∞HÀ‰õΩO_®
ãïH˘`«Î Ñï„â◊=∞ P~°OÉèOí , Z^Œ∞QÆ∞^ŒÅ HÀãÖ ÃÑ>Ëì ÃÑ@∞ì|_ç.
n UOlÖò W<£"ã≥ ~ì¨ ü (Angel Investor) ´ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ QÎ« Íx, q[Ü«∂Å∞
™êkèOz# =ºH˜QÎ Íx `«# _»|∞ƒ#∞ =∞~˘Hõi ã¨$[<å`«‡Hõ al<≥ãπ HÀãÖ „áê~°OaèH,õ
`«^#Œ O`«~° ÃÑ@∞ì|_çxÃÑ>Ëì =ºˆHÎ 'UOlÖò W<£"ã≥ ~ì̈ —ü , ("≥OK«~ü HÍÑ≤@eãπì JO>Ë
=ÅÛ~ü (QÆ^)ÌŒ Jx, ^•xH˜ aè#flOQÍ 'UOlÖò— J<Õ Ñ¨ÔŒ "å_»∞HõÖ’H˜ =zÛO^Œ@.)
n ™È+¨Öò PO„`«„ÃÑ#∂º~ü (Social Entrepreneur) ´ áê`« PÖ’K«#Å#∞ |^ŒÅú ∞H˘\˜,ì
™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [#O`À ÖÏÉèÏ¿ÑHõ`Δ À#∂, ÖÏÉè¿í ÑHõΔ ÖË‰Ωõ O_®#∂ "åºáê~åxfl
P~°OaèOKÕ =ºˆHÎ '™È+¨Öò PO„`«„ÃÑ#∂º~ü—.
n ™È+¨Öò ZO@~ü„ÃÑ*· ò Ñ¶~¨ ü „áêÑ¶\≤ ò/<å\ò Ñ¶~¨ ü „áêÑ¶\≤ ò ´ ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [#O`À
"åºáê~åxfl P~°OaèOKÕ"å~°∞ ÖÏÉèÏ¿ÑHõ`Δ À ^•xfl „áê~°Oaè¿ãÎ Jk 'Ñ¶¨~ü „áêÑ¶≤\ò—
ãÖã¨÷ Jh, ÖÏÉèÏ¿ÑHõΔ ÖË‰Ωõ O_® P~°Oaè¿ãÎ ^•xfl '<å\ò Ñ¶¨~ü „áêÑ¶≤\ò— ãÖã¨Q÷ Í
¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.
n „ÃÑ"· @Õ ∞ DH˜fi\˜ (Pvt Equity) ´ „Ñ¨[Å‰õΩ "å\ÏÅ#∞ *Ïs KÕÜ∞« ‰õΩO_®, ™êìH±
ZH±ûKèOÕ lÖ’ ¿Ñ~°∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã∞¨ HÀ‰õΩO_® ÃÑ@∞ì|_çx á⁄O^Œ_"» ∞Õ '„ÃÑ"· @ Õ ∞
DH˜fi\˜—. n

320
al<≥ãπ B`åûÇ≤Ï‰õΩÅ‰õΩ ã¨∞™êfiQÆÒ«
_ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ‰õΩ ÃÑ@∞ì|_ç ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ hyderabadangels.in
HÀãÖ. B`åûÇ≤Ï‰õΩÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ UOlÖòû
ÃÑ@∞ì|_çÃÑ>Ëì 'UOlÖò—QÍ KÕˆ~O^Œ∞‰õΩ
_ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ‰õΩ =∂~°æ '>ˇ—ÿ hyderabad.tie.org
xˆ~Ìâ◊Hõ`«fiO. qq^èŒ "åºáê~° JOâßÅÃÑ· k WO_»ãπ TIE Hyderabad, 8.2 277/B,
ã¨=∂"ÕâßÅ∞. ãïH˘`«Î "åºáê~°Ñ¨Ù `˘e PO„`«„ÃÑ#∂º~üû Invinex Towers, Road No : 2,
J_»∞QÆ∞Å∞ "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞Ñ¨_Õ Banjara Hills, Opp : RBS Bank,
'W<£‰õΩºÉË@~ü— ã¨^Œ∞áêÜ«∞O. Hyd - 500 034., Ph : 040-64513397
_ 'WO@ˆ~fl+¨#Öò ã¨∂¯Öò PÑ¶π al<≥ãπ—Ö’x S.Zãπ.a isb.edu

"å^è•fix ÃãO@~üÖ’ Ü«Ú=áêi„âßq∞Hõ "å^è•fix ÃãO@~ü Int School of Business
"Õ`«ÎÅ‰õΩ =∂~°æxˆ~Ìâ◊Hõ`«fiO. Ñ¨Å∞ „Ñ¨Éèí∞`«fi, Ñ¶¨~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò (Wadhwani Centre for Entrepreneurship
q^•ºãÖã¨÷Å∞, ã¨fiK«ÛùO^Œ ãÖã¨÷Å |O^èŒO`À Development),Gachibowli,
Hyd-500 032, Ph : 040-2318 7229
_ ™êÑ¶πì"Õ~ü, ãÖ|Okè`« ã¨sfiã¨∞Å∞, ™êOˆHuHõ <å™ê¯"£∞ 10,000 Startups.com

~°OQÍÅÖ’ 10 "ÕÅ =∞Ok B`åûÇ≤ÏHõ nasscom.in
áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ `«Ü«∂s. H˘#™êQÆ∞`«∞#fl Unit 105, ISt Floor, Maximus 2B
|$Ç¨Ï`ü HÍ~°º„Hõ=∞O Raheja Mindspace, Madhapur
Hyd : 500 082,Ph : 040-6636 6111
_ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ∞ HÍQÀˆ~ ZbÑπ aleap.org

=∞Ç≤Ïà◊Å HÀãÖ tHõΔ}. ~°∞} ã¨Ç¨ÏHÍ~°O. 8-3 - 677/6,Srikrishnadevaraya Nagar
~°∞} QÍº~°O\© Ñ¨^äŒHõO. Ñï„â◊=∞Å‰õΩ PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò =∞Ç≤ÏàÏ Yousufguda, Hyderabad - 500 075
„áê^äŒq∞Hõ ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å HõÅÊ#. B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ Ph : 040-23 73 5439
"Õ`«ÎÅ ãÖã¨÷ 0866-2852 727
_ =∞Ç≤ÏàÏ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ∞ HÍQÀˆ~ HÀ"≥ cowe.com
"åiHÀãÖ tHõΔ}. =∂~°æ xˆ~Ìâ◊Hõ`«fiO. =∞Ç≤ÏàÏ B`åûÇ≤ÏHõ COWE
"åºáê~° L`«û"åÅ x~°fiÇ¨Ï}. áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ 6-3-657/F1, Kapadialane
=∞Ç≤ÏàÏ L`«Ê`«∞ÎÅ „Ñ¨^Œ~°≈# HÀãÖ ã¨=∂Yº Somajiguda, Hyderabad - 500 082
040-2333 3447
_ âß„ã¨Î, ™êOˆHuHõ ~°OQÍÅÖ’ H˘`«Î ã¨$+≤ì`À Z<£Zãπ\W˜ _ça nstedb.com
Ñï„â◊=∞Å∞ ÃÑ\ÏìÅ#∞H˘#fl B`åûÇ≤ÏHõ <Õ+¨#Öò Ãã·<£û Osmania University, 040-2707 2427
áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ `«Ü«∂s >ˇHÍflÅl+≤Ñπ JNTU 040-2305 2650
'>ˇHÀfl„ÃÑ#∂º~ü+≤Ñπ—. B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò Srinidhi, Vasavi Engi Colleges
"Õ`«ÎÅ‰õΩ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∞O (W_çÑ≤) É’~ü¤ Hyd University - ICRISAT

321
_ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ HÀãÖ SÜ«∂<£ indianangelsnetwork.com
J=ã¨~°"≥∞ÿ# ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ>ËìO^Œ∞‰õΩ WO_çÜ«∞<£ UOlÖòû sunitaprasad@indianangelnetwork.com
U~åÊ@~Ú# JuÃÑ^ŒÌ 'UOlÖòû— <≥\ò=~ü¯. <≥\ò=~ü¯ Ph : 011-4075 5713
™ê=∂lHõ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎÅ
HÀãÖ 'SÜ«∂<£ WOáêH±ì— „áê~°OaèHõ xkè.
_ B`åûÇ≤ÏHõ =∞Ç≤Ïà◊Å „>Ë_£ dcmsme.gov.in
"åºáê~åÅ‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ. „>Ë_£ iÖË>ˇ_£ MSME - DI
ã¨fiK«ÛùO^Œ ãÖã¨÷Å ^•fi~å Jã≤Ããì<£û. DC - MSME, Nirman Bhavan
z#fl z#fl "åºáê~åÅ‰õΩ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò New Delhi - 110 011
ÉÏºOH± ~°∞}O, „QÍO\ò HÀãÖ Hõg∞+¨#~ü.
ZO.Zãπ.ZO.W
_ =º=™êÜ«∞ ãÖ|Okè`«, =º=™êÜ«∞ <≥~ÚÑπ naip.icar.org.in
™êOˆHuHõ "åºáê~åÅ HÀãÖ <Õ+¨#Öò J„yHõÅÛ~ü NAIP - KAB-2, Pusa Campus,
W<Àfl"Õ+¨<£ „áê*ˇ‰õΩì New Delhi - 110 012
_ =º=™êÜ«∞ ãÖ|Okè`« "åºáê~° Ü«¸x@¡#∞ ™ê‡Öò á¶ê~°‡~üû sfacindia.com

„áê~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ ÃÑ@∞ì|_çÖ’ 26% J„yHõÅÛ~°Öò SFAC
(ÖË^• 75 ÅHõΔÅ∞) =_ô¤ÖËx ~°∞}O HÀãÖ. al<≥ãπ Hõ<åûiìÜ∞« O NSUI Auditorium Bldg
Ñ¨ÓÅ"≥ÚHõ¯Å∞, ã¨∞QÆO^èŒ "≥ÚHõ¯Å∞, August Kranti - Marg
J@g L`«Ê`«∞ÎÅ∞, KÕÑ¨Å∞, `Õ<≥\ ©QÆÅ New Delhi-110 016, 011-414168 6767
ÃÑOÑ¨HõO HÀãÖ. e-mail : sfac@nic.in
_ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ HÀãÖ Hõ<H≥ =ì± <£ connectone.in
„Ñ¨Éèí∞`«fi âß„ã¨Î, ™êOˆHuHõ âßYÅ <≥\ò=~ü¯, info@connectone
>ˇH± W<£‰õΩºÉË@~°¡#∞ Hõe¿ÑO^Œ∞HÀãÖ connectone.in@gmail.com
_ *ÏfÜ«∞ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ <≥<£ nenonline.org

JuÃÑ^ŒÌ <≥\ò=~ü¯. "å^è•fix á¶œO_Õ+¨<£ <Õ+#¨ Öò PO„`„« ÃÑ#∂º~üû NEN, Symphony Tele Corp,
™ê~°^äŒºOÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl D <≥\ò=~ü¯Ö’ <≥\ò=~ü¯ Subramanya Tech Park
q^•ºi÷ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅHÀãÖ Plot No. 3&3A, EOIZ Ind Area
â◊H˜Î=O`«"≥∞ÿ# tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∞O. Ñ¨Å∞ Whitefield, Bangaluru - 560 066
al<≥ãπ JOâßÅ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞HÀãÖ Ph : 080 - 3307 1000
_ „áê*ˇ‰õΩìÅ `«Ü«∂s, "å\˜ ™êOˆHuHõ`«, >ˇ"ÿ ∞£ D*ò technopreneur.net
x^èŒ∞Å∞, J=HÍâßÅ =O\˜ J<ÕHõ >ˇH± W<Àfl"Õ+¨<£ FICCI
q+¨Ü«∂Å HÀãÖ, „Ñ¨Éèí∞`«fi âß„ã¨Î, "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò Fedaration House
™êOˆHuHõ âßY, 'Ñ¶≤H˜¯— PO„`«„ÃÑ#∂º~üû Tansen Marg
ãÖÜ«ÚHõÎOQÍ JOkOKÕ ¿ã=Å∞ W#Êù~ˆ ‡+¨<£ ã¨sfiÃããπ New Delhi - 110 001

322
_ Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ¨#HÀãÖ J=ã¨~°"≥∞ÿ# xÜ«∞ãπ|_£ niesbud.nic.in
ã¨=∂Kå~°O (g_çÜ≥∂áê~î°O) HÀãÖ <Õ+#¨ Öò Wxã≤@ì ∂º\ò NIESBUD
HÀi# HÍºOÑ¨ãπÅ ^•fi~å B`åûÇ≤ÏHõ Ñ¶¨~ü PO„`«„ÃÑ#∂º~üû A-23, Sector 62
áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ‰õΩ tHõΔ}Ï ™ê‡Öò al<≥<£ Institutional Area
HÍ~°º„Hõ=∂Å∞. P<£Öˇ·<£Ö’ W_çÑ≤ tHõ}Δ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò Noida, U.P-201 309
_ z#fl =∞^èŒº`«~°Ç¨ "åºáê~åÅ∞ Zãπ.ZO.W. india.smetoolkit.org
P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# @∂ÖòH\˜ ò ICICI + IFC initiative
ã¨ÅÇ¨Å∞, ã¨∂K«#Å∞, `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû#
Z<Àfl JOâßÅ HÀãÖ.
_ "åºáê~åxfl P~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ ™ê‡Öòa smallb.in

J#∞=∂<åÅ#∞ Ñ¨\ÏÑÖK«Å∞KÕã≤ ZOZãπZOW SIDBI Initiative
z#fl Ñï„â◊=∞Å q+¨Ü«∂Å#∞ K≥Ñ≤Ê "≥∞O@~ü msmementor.in
ã¨Ç¨Ü«∞O KÕ¿ãO^Œ∞HÀãÖ.
J_»QÆO_ç! K≥|∞`åO!!
_ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"Õ`«ÎÅ∞ HÍQÀˆ~ W_çS ediindia.org
"åiH˜ ãïìÑ¶≤ÔH\ò, _çá⁄¡=∂ HÀ~°∞ûÅ∞, WO_çÜ∂« Entrepreneurship Development
P<£Öˇ·<£, Ñ¶¨ÙÖò>ˇÿ"£∞ HÀ~°∞ûÅ∞ Institute of India
™ê=∂lHõ áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎÅ∞ Ahmedabad (Gujarat)
HÍ"åÅ#∞‰õΩ#fl "åi HÀãÖ.
_ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ `«=∞ "åºáê~°OHÀãÖ „áê~°OaèHõ PO„^„Œè Ñ^¨ âÕ ò apwcfc.org
ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ, Z<Àfl tHõΔ}Ï =∞Ç≤ÏàÏ ã¨ÇÏ¨ HÍ~° AP Womens Co-Op finance Corp
HÍ~°º„Hõ=∂ÅHÀãÖ. lÖÏ¡Ö’¡#∞ ãÖã¨÷ Pi÷Hõ ãÖã¨÷ 8-3-222, Vengala Rao Nagar,
HÍ~åºÅÜ«∂Å∞. <≥·Ñ¨Ù}Ïºxfl "≥∞~°∞QÆ∞ Ameerpet, Hyderabad -500 038
Ñ¨~°∞ÛHÀ=_®xH˜ =∞Ô~<Àfl Ñ¨^äŒHÍÅHÀãÖ. Ph : 040 - 2373 6842
_ "≥∞ÿ<åi\˜ Ü«Ú=`«‰õΩ LáêkèHõÅÊ<å PO„^„Œè Ñ^¨ âÕ ò apsmfc.com

HÀ~°∞ûÅÖ’ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å∞. "≥∞<ÿ åi\©Å APSMFC
Ñ¨^äŒHÍÅ‰õΩ ãäû_ç. "≥∞ÿ<åi\© =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ, Pi÷Hõ ãÖã¨÷ 5th Floor, Haj House
=∞Ç≤ÏàÏ |$O^•Å‰õΩ '_®fi„HÍ— ÖÏQÍ Nampally, Hyderabad - 500 001
x^èŒ∞ÅHÀãÖ, ~°∞}ÏÅHÀãÖ
_ ¿Ñ^ŒiHÍxfl Z^Œ∞~˘¯<ÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ PO„^„Œè Ñ^¨ âÕ ò nsfdc.nic.in
Ã+_»∂ºÖò¤ ‰õΩÖÏÅ B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ Ã+_»∂ºÖò¤ ‰õΩÖÏÅ AP SC Co - Op Finance Corp
"Õ`«ÎÅ‰õΩ tHõΔ}. ~°∞} ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å HÀãÖ. ã¨ÇÏ¨ HÍ~° Pi÷Hõ ãÖã¨÷ 5th Floor, D.S. Samskshema
Bhavan, Masab Tank
Hyderabad - 500 028
Ph : 040-2331 5970
323
_ Ã+_»∂ºÖò¤ `«~°QÆ`«∞Å‰õΩ K≥Ok# "åiHÀãÖ *ÏfÜ«∞ Ã+_»∂ºÖò¤ NSTFDC, 4th Floor,
Ñ¨Å∞ ~°∞}Ñ¨^äŒHÍÅ∞. tHõΔ} HÀãÖ. `«~°QÆ`«∞Å Pi÷HÍaè=$kú D.S. S. Bhavan, Masab Tank
ãÖã¨÷ Hyderabad - 500 028
Ph : 040-
Girijan Co-op Corp, Vizaag - 17
Ph : 0891-
_ "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å Ü«Ú=`« HÀãÖ *ÏfÜ«∞ "≥#∞Hõ|_ç# APBC Co-Op Finance Corp Ltd.
tHõΔ}. Ñ¨Å∞ Ñ¨^äŒHÍÅ‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ. `«~Q° `Æ ∞« Å Pi÷H,õ 6th Floor, D.S. Samskshema
Jaè=$kú ãÖã¨÷ Bhavan, Masab Tank
Hyderabad - 500 028
Ph : 040 - 2339 9094
_ B`åûÇ≤ÏHõ =∞Ç≤ÏàÏ áêi„âßq∞Hõ"`Õ ÅÎ« ÃÇÏ<£ henindia.com
<≥\ò=~ü¯. =∞Ç≤Ïà◊Å∞ `«=∞ "åºáê~° Ç¨Ï~ü PO„`«„ÃÑ#∂º~ü Her Entrepreneurial Network
J#∞Éèí"åÅ#∞ ÑÖK«∞HÀ=_®xH˜ ã¨Ç¨Ü«∞O <≥\ò=~ü¯ Bangaluru
KÕã¨∞HÀ=_®xH˜.
_ H˘`«Î "åºáê~åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz J<ÕHõ ™êì~°ìÑπ ÃãO@~ü thestartupcentre.com

q+¨Ü«∂Å É’^èŒ#. K≥<≥·flÖ’ W<£‰õΩºÉË@~ü The Startup Centre
ã¨^∞Œ áêÜ«∞O 147/149, Montieth Road, Alsa Mall,
Unit S-4, 2nd Floor,
Egmore, Chennai-600 008
Ph : 044-3992 2601
_ á¶ê~å‡, |Ü≥∂>ˇHÍflÅrÅÖ’ SÔHÑ≤ <åÖˇ_£̊ ikpknowledgepark.com
W<£‰õΩºÉË@~ü ã¨^Œ∞áêÜ«∞O. ™êì~°ìÑπÅ‰õΩ áê~ü¯ IKP Knowledge Park,Indra Towers,
"åºáê~° ¿ã=Å =∞^Œú`«∞. 3rd Floor, Krishna Nagar Colony,
=∂~°æ xˆ~Ìâ◊Hõ`«fiO. Wellington Road, Picket,
Secunderabad - 500 009
Ph : 040-4201 8081
_ „Ñ¨Éèí∞`«fi ãÖã¨÷Å∞, „ÃÑ·"Õ@∞ ãÖã¨÷Å "≥OK«~ü ÃãO@~ü venturecentre.co.in
#∞Oz qq^èŒ Ñ¨^äŒHÍÅ HÀãÖ ÅaèOKÕ Venture Centre
J<ÕHÍ<ÕHõ x^èŒ∞Å q=~åÅ HÀãÖ
(`≥Å∞QÆ∞Ö’ ‰õÄ_® K«∂_»=K«∞Û)
_ g∞ PÖ’K«#Å‰õΩ 50 QÆO@Ö’¡<Õ W<£ 50 Ç¨Ï=~üû in50hrs.com

XHõ ~°∂áêxfl WKÕÛO^Œ∞‰õΩ. ™êì~°ìÑπÅ‰õΩ XHõ The Startup Centre
rq`«O WKÕÛ ã¨=∂"ÕâßÅ∞ Ñ¨Å∞ #QÆ~åÅÖ’ Chennai -
hello@in50 hrs

324
_ z#fl Ñï„â◊=∞Å∞ ÃÑ\ÏìÅ#∞‰õΩ<Õ Ü«Ú=`« ÉèÏ~°fÜ«∞ bystonline.org
HÀãÖ QÆ∞~°∞=ÙÅ =∂~°æxˆ~Ìâ◊Hõ`«fiO. Ü«Ú=â◊HÎ˜ Bharatiya Yuva Shakthi Trust
~°∞} ã¨Ç¨Ü«∞O. „@ãπì C/o C11, Plot No.7, Regal House
Motilal Nehru Nagar, Begumpet
Hyderabad - 500 016
Ph : 040-2776 5889
_ ™ê=∂lHõ "≥OK«~°¡ HÀãÖ =∂~°æ xˆ~Ìâ◊Hõ`«fiO. qÖò„QÀ villgro.org
„QÍg∞} "≥OK«~°¡‰õΩ ÃÑ@∞ì|_ç ã¨Ç¨Ü«∞O. Villgro, 3rd Floor, IIT Madras
Research Park, Kangam Road
Taramani (Behind TIDE Park)
Chennai - 600 113
Ph : 044 - 6663 0400
_ ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ "≥OK«~°¡#∞ W<Àfl"≥O\ò ennovent.com
P~°OaèOKåÅ#∞‰õΩ<Õ "åiH˜ =∂~°æ ennovent india advisors
xˆ~Ìâ◊Hõ`«fiO. P~ÀQÆºO, q^Œº, PÇ¨~°O, E-41, Ekta Apts, DDA Flats
WO^èŒ# ~°OQÍÅÖ’ „Ñ¨ÉèÏ=O K«∂¿Ñ Saket, New Delhi - 110 017
™ê=∂lHõ ãÖã¨÷Ö’¡ ÃÑ@∞ì|_çHÀãÖ. Ph : 91-98192 85720
_ PÇ¨~° L`«Ê`«∞ÎÅ Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ¨#‰õΩ xÃÑ"ì¶ ∞£ niftem.ac.in

tHõΔ} <Õ+#¨ Öò NIFTEM
W<£û\˜@∂º\ò HSIIDC Ind Estate,
PÑ¶π Ñ¶¨Ù_£ Kundli-131 008
>ˇHÍflÅl Sonepat (Haryana)
_ W<£‰õΩºÉË+¨<£ ã¨^Œ∞áêÜ«∞O ^•fi~å SSZO ciieindia.org

B`åûÇ≤Ï‰õΩÅ‰õΩ „áÈ`åûÇ¨ÏO ã≤SSW IIM-CIIE
Centre for Innovation & Incubation
& Entreprenuership, Vastrapur
IIM Ahmedabad-380 015
_ "åºáê~°O, HõOÃÑhÅ U~åÊ@∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fi al<≥ãπ business.gov.in

ãÖ|OkèOz „Ñ¨Éèí∞`«fiO JOkã¨∞Î#fl áÈ~°ìÖò
ã¨=∞„QÆ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ.
WOHÍ WÖÏ =∞iH˘xfl L<åfl~Ú. „áê^äqŒ ∞Hõ J=QÍÇ¨Ï# HÀãÖ =∂„`«"∞Õ

H˘xfl ãÖã¨Å÷ QÆ∞iOz ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ WHõ¯_» ¿Ñ~˘¯<åfl#∞. g\˜`À =∞ixfl
g∞~°∂ Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û. g\˜=Å¡ H˘O^ŒiHÔ <· å "Õ∞Å∞ HõÅ∞QÆ=K«∞Û.

325
HõÅÅ#∞ ™êHÍ~°OKÕ¿ã '„H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑— ãÖã¨Å÷ ∞
"åºáê~°O HÀãÖ, ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü≥∂[#Ñ¨Ù HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀãÖ ÃÑ@∞ì|_çx
ã¨g∞HõiOK«∞‰õΩ<Õ XHõ ãïH˘`«Î „Ñ¨Ü≥∂QÆ"Õ∞ '„H“_£Ñ¶Ö_çOQ∑—, 'k‰õΩ¯ÖËx"åiH˜ ^Õ=Ù_Õ
k‰õΩ¯— J#fl@∞¡ ÉÏºO‰õΩÅ∞, Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞, "≥OK«~ü HÍÑ≤@eã¨∞Åì ∞, UOlÖòû =∞# "åºáê~°O
Ñ¨@¡ JO`«QÍ Pã¨HÎ˜ K«∂Ñ¨#Ñ¨ÙÊ_»∞ q∞ye# q∞}∞‰õΩq∞}∞‰õΩ=∞<Õ Pâß*’º`Õ '„H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑—.
W^Õ W\©=e HÍÅOÖ’ HõOÑ¨Óº@~ü `≥~Ã° ÑH· ˜ =zÛ# H˘`«Î Ñ¶O¨ _çOQ∑. =∞#O P~°OaèOKåÅ#∞‰õΩ<Õ
z~°∞"åºáê~°O ÖË^• ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HÀãÖ Z=~°∂, U ãÖ™ê÷, "≥ÚYO K«∂¿ãO^Œ∞‰õΩ
W+ì̈Ñ¨_»#Ñ¨ÙÊ_»∞ 'g∞HÀãÖ "Õ∞=Ú<åflO— JO@∂ ZO^Œ~À JÑïz`« =∞Ç¨#∞^•`«Å∞
`«Ö’ KÕ~Ú"Õã≤ ™êÜ«∞OKÕ^•ÌO JO@∂ =ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞<Î åfl~°∞. g~°O`å qâßÅ ^è$Œ HõÊ^äÑŒ Ù¨
^•`«Å∞. ãïH˘`«Î |∞e¡ ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞Å∞. D ãïH˘`«Î ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ F "≥∞Ç¨Ï~üÉÏ<£
"Õ~Ú ~°∂áêÜ«∞Å∞ W¿ã,Î F Y^Œ~^ü •<£ ~Ô O_»∞ "ÕÅ∞, =∞~À ™êÇ≤ÏÉÏ<£ S^Œ∞"ÕÅ∞, F
JÜ«∞º Ñ¨k"ÕÅ∞, F `«e¡ S^˘O^ŒÅ∞, F K≥e¡ =O^Œ ~°∂áêÜ«∞Å∞ `«Ö’ KÕ~Ú"Õã≤ =∞#Hõ=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
™⁄=Ú‡#∞ ^•#OQÍ<À, ÃÑ@∞ì|_çQÍ<À JOk™êÎ~°∞. JO>Ë g~°O`å P^èŒ∞xHõ
^•#‰õ~°∞‚Å#fl=∂@.
x*ÏxH˜ "åºáê~åÅ HÀã¨"∞≥ `ÿ Õ ÉÏºO‰õΩÅ∞ ~°∞}ÏÅ∞ W™êÎ~Ú. ã¨$[<å`«‡Hõ "åºáê~åÖˇ`· Õ
"≥OK«~ü HÍÑ≤@eã¨∞Åì ∞, UOlÖòû ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ_»`å~°∞. HÍx ÉÏºO‰õΩÅ∞, Jxfl "åºáê~åÅ
HÀãÖ ~°∞}Ïxfl WKÕÛO^Œ∞‰õΩ ã≤ÔúŒ QÍ LO_»=Ù. ™ê=∂lHõ, ã¨$[<å`«‡Hõ "åºáê~åÅxflO\˜H©
"≥OK«~ü HÍÑ≤@eã¨∞Åì ∞, UOlÖòû ÃÑ@∞ì|_çx ÃÑ\ì~∞° . ã¨$[<å`«‡Hõ`« LO_ô, qãÎ̈~} ° ‰õΩ
J=HÍâ◊O ÖËHáõ È~Ú<å, al<≥ãπ WOHÍ PK«~} ° Ö’H˜ ~åHõáÈ~Ú<å Jxfl"ÕàÖ◊ Ï Jxfl
ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’ UOlÖòû JO^ŒiH© LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ~» ∞° . "åi^Œ$+≤ì „Ñ¨^•è #OQÍ S\˜, S\˜
ãÖ|kè`,« J#∞|Okè`« ãÖã¨Å÷ ÃÑ<· Õ LOk. Jn HÍHõáÈ`Õ PK«~} ° Ö’ ãÔ̈Hûãπ J~Ú#
H˘`«Î "åºáê~åxH˜ "≥OK«~ü ãÖã¨Ö÷ ’, UOlÖ’û ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ‰õΩ=∞‡i™êÎ~Ú. HÍx "å\˜
^Œ$+≤Hì À}ÏxH˜ ãïáÈx "åºáê~åÅ∞ ‰õÄ_® Z<Àfl L<åfl~Ú. Jk [<åxfl *ÏQÆ$`«Ñi¨ KÕ
XHõ z„`« x~å‡}O HÍ=K«∞Û. PÖ’zOÑ¨*¿Ë ã XHõ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ <å@Hõ „Ñ¨^~Œ ≈° # HÍ=K«∞Û.
ÉÏ^è•ã¨~Ê° ^Œã∞¨ Åì rq`åÅ#∞ Pq+¨¯iOKÕ F Ñ¨ÙãÎ̈Hõ „Ñ¨K∞« ~°} HÍ=K«∞Û. F ãïH˘`«Î
ãÖw`« „Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ PÅƒO HÍ=K«∞Û. „H©_® „áÈ`åûÇ¨ÏHõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ HÍ=K«∞Û. =∞~°∞QÆ∞#
Ñ¨_áç È~Ú# F *Ïu r=<åxfl „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ Kå\˜K¿≥ ÑÊ F „Ñ¨Ü∞« `«flO HÍ=K«∞Û. „Ñ¨[Å‰õΩ
KÕ~∞° =ÜÕ∞º ™êOˆHuHõ q*Ï˝#O HÍ=K«∞Û. ZO^ŒiHÀ "Õ∞Å∞ KÕ¿ã 'Ü«∂Ñπû— ã¨$+≤ì HÍ=K«∞Û.
JO`«iOzáÈÜÕ∞ J^Œ∞ƒù`« HõàÏHÍ~°∞Å „Ñ¨^~Œ ≈° # HÍ=K«∞Û. *Ïu r=#O "≥∞~°∞QÆ∞‰õΩ,
"Õ∞ÖÁ¯Å∞Ñ¨Ù#‰õΩ XHõ „ÑüÉèÏ=O`«"∞≥ #ÿ „Ñ¨Kå~À^Œº=∞O HÍ=K«∞Û. XHõ H˘`«Î â‹e· <À, ™œO^Œ~åº<Àfl
Pq+¨¯iOKÕ „Ñ¨Ü∂≥ QÆO HÍ=K«∞Û. ™ê=∂lHõ ~°∞QÆ‡`«Å #∞Oz ÉÏÅÅ∞, =∞Ç≤Ïà◊Å#∞,
HÍáê_Õ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ HÍ=K«∞Û. W\Ï¡ XHõ>Ëq∞\˜? ã¨$[<å`«‡Hõ`«`À ™ê=∂lHõ
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞ ™êkèOKÕ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, "åºáê~åÅ∞ U^≥<· å HÍ=K«∞Û. g@xflO\˜H˜
_»|∞ƒ ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ<Õ XHõ q#∂`«fl „Ñ¨Ü∂≥ QÆ"∞Õ '„H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑—. x*ÏxH˜, QÆÒ« Ö’
ÖËxq^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ "åºáê~åÅHÀãÖ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ>Ëì "≥OK«~ü ãÖã¨Å÷ ∞, UOlÖòû
ãÖã¨Å÷ ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. J^À â◊√Éèãí ∂¨ K«HOõ . HÍx g@xflO\˜Ö’H˜ W=∞_»x "åºáê~åÅ
326
HÀãÖ, ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅHÀãÖ H˘O`≥<· å, H˘O^ŒiHÔ <· å LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞#flq
'„H“_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑— ãÖã¨Ö÷ .Ë `˘Å∞`« Z=iH˜"å~°∞ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ ™È+¨ÖòÃã\· òû ^•fi~å x^è∞Œ Å#∞
ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ<Õ q#∂`«fl „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞ KÕâß~°∞. ^•O`À, D x^è∞Œ Å#∞ ¿ãHõiOzÃÑ>Ëì
ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« 'Ç¨Ï"£∞ PÑ¶π Hˆ eÜÕ∞— JO@∂ Ñ¨Ù@∞ìH˘KåÛ~Ú. x*ÏxH˜, J"≥∞iHÍÖ’x
'™êìK∂« º PÑ¶π e|sì— Ãã`· O« „Ñ¨[Å #∞Oz x^è∞Œ Å ã¨g∞Hõ~}° `À ~°∂á⁄OkOzO^Õ. WHõ
P^è∞Œ xHõ Ñ¨^`úŒ ∞« Ö’ „H“_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑ 1997Ö’ „a@<£Ö’ P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. „H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑#∞
qãïÎ OKÕO^Œ∞‰õΩ '<Õ+#¨ Öò „H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑ J™Èã≤Ü∞Õ +¨<—£ (NCA) Ãã`· O« U~åÊ>ˇOÿ k. J"≥∞iHÍ,
„a@<£ ÖÏO\˜ ^ÕâßÖ’¡ Wq =O^ŒÅ ãÖYºÖ’ L<åfl~Ú. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÖÎ QÍ ^•^•Ñ¨Ù
500 „H“_£ ÑÖ_çOQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ L<åflÜ«∞x F JOK«<å.
áÈ`Õ, „H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑ Ñ¨xx, TiˆH KÕãÃ≤ Ñ@ì‰Ωõ O_® Ñ¨xÖ’ Ñ¨xQÍ D ãÖã¨Å÷ ∞
`«=∞ =∞#∞QÆ_H» ÀãÖ 1-10 âß`«O Hõg∞+¨<#£ ∞ fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~Ú. g\˜=Å¡ WO@Ô~fl\ò#∞
JO`«QÍ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀÖËx"åiH˜ Ãã`· O« "Õ∞Å∞ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. WÖÏO\˜ "å\˜Ö’ '~°OQ∑
^Õ—, 'q∞ÖÏÑπ—, 'q+πÉ„ˇ s— ãÖã¨Å÷ ∞ =ÚYº"≥∞#ÿ q. J~Ú`Õ, „H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O«
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ LO>Ë, ÃÑ@∞ì|_ç, ã¨g∞Hõ~} ° Ö’ Ñ¶e¨ `åÅ∞ Ãã`· O« ™êkèã∞¨ OÎ _»@O`À „Ñ¨É∞íè `«fi
^Œ$+≤ì Ãã`· O« WÑ¨ÙÊ_»∞ g\˜ÃÑ· Ñ¨_Oç k. ^•O`À `å=Ú P"≥∂kOz# ãÖã¨Ö÷ Ë ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞
¿ãHõiOKåÅx „Ñ¨É∞íè `«fiO PÖ’zã¨∞#Î flk. `«=∞ =O`«∞QÍ `«Ö’KÕ~Ú"Õ¿ã "åi ãÖYº
200‰õΩ q∞OK«~å^Œ#fl +¨~`° ∞« #∞ qkèOKåÅx 'Ããa— x~°~‚ ÚOzOk. JO`ÕHÍ^Œ∞ D
ãÖã¨Å÷ #∞ 10 =∞Ok`À ‰õÄ_ç# „ã‘¯xOQ∑ Hõq∞\˜ ÑïjeOKåÅx ‰õÄ_® HÀ~°∞`«∞#flk.
JÑ¨ÙÊ_Õ H˘xfl =∂~°xæ ~ˆ âÌ H◊ ÍÅ#∞ Ãã`· O« Y~å~°∞ KÕãO≤ k. J~Ú`Õ, Wq 'DH˜fi\˜ Ñ¶O¨ _çOQ∑—
JO>Ë, ÖÏÉèÏ¿ÑHõ`Δ À ‰õÄ_ç# ÃÑ@∞ì|_ç x^è∞Œ Åq+¨Ü∞« OÖ’ =∂„`«"∞Õ #x „Ñ¨É∞íè `«fiO K≥|∞`«∞#flk.
WHõáÈ`Õ, '„H“_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑— =Å¡ |Ü«∞\˜ Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ „Ñ¨"∞Õ Ü«∞O ÖË‰Ωõ O_® ¿ãfiK«Û`ù À
'P<£Öˇ·<£— Ñ¨ûúŒ Ö’ x^è∞Œ Å#∞ ã¨=∞‰õÄ~°∞ÛHÀ=K«∞Û. nxH˜ <≥Å #∞Oz =¸_»∞ <≥ÅÅ
ã¨=∞Ü«∞O Ñ¨_∞» `«∞Ok. x^è∞Œ Å∞ WKÕÛ ^•`«Å∞ JÑ¨ÙÊQÍ<À, ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl PtOKÀ `«‰Ωõ ¯=
"≥Ú`«OÎ Ö’ ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ_»`å~°∞ QÆ#Hõ "å~°∞ ÃÑ^ŒQÌ Í HÀÖ’ÊÜÕ∞^Õg∞ LO_»^∞Œ . XHõ =∞Oz
Ñ¨xHÀãÖ ™êÜ«∞O KÕã∞¨ <Î åfl=∞#fl `«$Ñ≤Î ^•`«Å‰õΩ LO@∞Ok. ÃÑQ· Í ÖÏÉèOí ‰õÄ_® á⁄O^Œ=K«∞Û.
J~Ú`Õ H˘xfl „H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞ `å=Ú „Ñ¨Kå~°O KÕ¿ã Ñ¨#∞ÅHÀãÖ ^•`«Å∞QÍ<Õ
ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕÜ∞« O_ç `«ÑÊ¨ , „ÑüÑ¶Ö¨ Ïxfl PtOK«HOõ _ç Jx HÀ~°∞`«∞<åfl~Ú. =∞iH˘xfl
„ÑüÑ¶Å¨ OQÍ |Ç¨ï=∞`«∞Å∞ =∂„`«"∞Õ Åaè™êÎÜ∞« x K≥|∞`«∞<åfl~Ú. JO>Ë, „H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑Ö’
4 q^è•Å∞QÍ x^è∞Œ Å¿ãHõ~} ° LO@∞O^Œ#fl=∂@. XHõ\ ˜ JÑ¨ÙÊQÍ, ~Ô O_Àk "å\ÏÅ∞QÍ
(DH˜fi\˜ ÃÑ@∞ì|_ç), =¸_Àk |Ç¨ï=∞`«∞Å∞ =∂„`«"∞Õ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ ã≤^ÑúŒ _¨ ,ç <åÅ∞QÀk
Ñ¨ÓiÎ ^•`«$`«fiOQÍ Ñ¨ÙK«∞ÛH˘<Õk. JO^Œ∞=Å¡ ^•`«Å∞ `«=∞‰õΩ #zÛ# Ñ¨ûúŒ x, `«=∞‰õΩ
ãÖ`«$Ñ≤ÎxKÕÛ HÍ~°º„Hõ=∂xfl, ™ê=∂lHõ "åºáê~åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã¨∞HÀ"åe. ãÖã¨÷`À,
LÉèÜ í Ú« Å`À ãÖ„Ñ¨kOÑ¨ÙÅ ^•fi~å ãÔ̈~#· x~°Ü ‚ ∂« Å∞ fã¨∞HÀ=K«∞Û. WHõ ™êÜ«∞OKÕ¿ã
^•`«Å∞ `«=∞ ™êÜ«∂xfl #QÆ^∞Œ , K≥‰Ωõ ¯, _≥a\ò, „ÔH_ç\ò, P<£Ö<·ˇ £ U q^èOŒ QÍ<≥<· å ÑÖÑ¨=K«∞Û.
"≥Ú`«OÎ g∞^Œ '„H“_£ÑO¨¶ _çOQ∑— ^•`«Å#∞ „Ñ¨`º« HõOΔ KÕ~ÚOKÕ 'JÖÏ¡=ÙnÌ<£ J^Œ∞ƒù`n« ÑÖ—
ÖÏO\˜q. ™êÜ«∞O HÀˆ~"åix, ™êÜ«∞OKÕ¿ã ^•`«Å#∞ HõeÑ≤ 'N~°ã∞¨ —Î , 'â◊√Éè=í ∞ã¨∞—Î Jx
nqOKÕq. n

327
„H“_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞
q∞ÖÏÑπ milaap.org, z#fl z#fl "åºáê~åÅ∞, K«^∞Œ =ÙÅ∞, tHõ} Δ , WO^è#Œ O
facebook.com/milaap `«Ü∂« s, â◊√p â◊√„Éè`í Å« ∞, h\˜ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞, ™ê=∂lHõ
„Ñ¨ÉÏè =O LO_Õ „áê*ˇ‰Ωõ Åì HÀãÖ x^è∞Œ Å ã¨g∞Hõ~} ° .
Ñ¨Å∞ *ÏfÜ«∞, JO`«~å˚fÜ«∞ J"å~°∞Å¤ #∞ JO^Œ∞H˘#fl
'<å |OQÍ~°∞ `«e—¡ z„`«O q_»∞^ŒÅ HÀãÖ D ãÖã¨÷
^•fi~å<Õ x^è∞Œ Å ã¨g∞Hõ~} ° . „áê*ˇ‰Ωõ Åì ÃÑ· =_ô¤ 5-12
âß`«OQÍ LO@∞Ok.
~°OQ∑^Õ Wk P<£Ö<·ˇ £ "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û ãÖã¨.÷ ^•`«Å#∞, z#fl
rangde.org "åºáê~°∞Å#∞ HõÅ∞Ñ¨Ù`«∞Ok. K«^Œ∞=ÙÅ∞, ™ê=∂lHõ
"≥OK«~ûü HÀãÖ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl Ji÷OKÕ "ÕkHõ. K«^∞Œ =ÙÅÃÑ·
^•^•Ñ¨Ù 9% "åºáê~åÅÃÑ· 18% =_ô¤ K≥eO¡ Kåe.
q+π Éˇ„s ã≤x=∂Å∞, _®‰õΩº"≥∞O@sÅ∞, käÜ∞Õ @~ü, =¸ºlH±
Wishberry.org PÅƒOÅ∞, Ñ¨ÙãÎ̈Hõ „Ñ¨K∞« ~°}, „H©_Å» ∞, HõàÅ◊ ∞, Ü«∂Ñπû
`«Ü∂« s, ™êOˆHuHõ`,« _ç*<·ˇ £ ~°OQÍÅÖ’ ã¨$[<å`«‡Hõ
HÍ~°ºHõÖÏáêÅHÀãÖ x^èŒ∞Å ã¨g∞Hõ~°}. ^•`«Å‰õΩ
i"å~°∞Å¤ ∞ =∂„`«"∞Õ LO\Ï~Ú. ãÖã¨÷ Ñ¶A ‘ 2500
~°∂. "≥Ú`«OÎ x^è∞Œ Å #∞Oz 10% Hõg∞+¨<.£
a\òyqOQ∑ 'J"≥∞flã‘ì WO@ˆ~fl+¨#Öò— ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À Ñ¨Å∞ ™ê=∂lHõ
bitgiving.com HÍ~°º„Hõ=∂ÅHÀãÖ x^è∞Œ Å ã¨g∞Hõ~}° . =º‰õΩÅÎ ∞, ãÖã¨Å÷ ∞,
Zh˚"ÀÅ ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, "åºáê~åÅ
HÀãÖ ^•#OQÍ x^è∞Œ Å ¿ãHõ~} ° .
PÔ~O*ò „ã‘\ì ò K≥<fl·≥ Ö’x, ÉÏÅÅ q=ÚHÎ̃ HÀãÖ Ñ¨xKÕ¿ã '#ÅO^•"Õ—
orangestreet.in J<Õ ¿Ñ~˘Ok# „@ãπì P~°OaèOz# ãÖã¨.÷ ÉÏÅÅ q^Œº,
JOQÆ"H·≥ Åõ ºO, Ñ¨Ù#~å"åãÖ, "≥^· ºŒ O, „Ñ¨H$õ u"≥Ñ· s¨ `åºÅ∞,
HõàÏ~°OQÍxH˜ =∞Ô~<Àfl ã¨$[<å`«‡Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HÀãÖ
^•`«Å #∞Oz x^è∞Œ Å ¿ãHõ~} ° .
kÇ¨\ò ™êì~ìü z„`« x~å‡}O, Hõà,◊ HõàÏHÍ~°∞Å∞, #$`«ºO, ãÖw`«O,
thehotstart.com ™êOˆHuHõ`,« ~°K#« , _ç*<·ˇ £ =O\˜ "å\˜Ö’ ã¨$[<å`«‡Hõ
„áê*ˇ‰Ωõ Åì HÀãÖ x^è∞Œ Å ¿ãHõ~} ° HÀ "ÕkHõ. ^•`«Å‰õΩ
|Ç¨ï=∞`«∞Å ~°∂ÑÖÖ’<Õ „ÑüÑ¶Å¨ O LO@∞Ok.
328
™êì~üì 51 ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl ~°OQÍÅ‰õΩ K≥Ok# „áê*ˇ‰Ωõ Åì HÀã¨"∞Õ
start51.com Ñ¨ÓiÎ^•#OQÍ x^è∞Œ Å ¿ãHõ~} ° . |Ç¨ï=∞`«∞Å∞ Ãã`· O«
LO_»=Ù. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, qâßY #∞Oz U"≥<· å „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞
L<åflÜ«∂"≥∂ Jx WO^Œ∞Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
ÔH\’ì ã≤x=∂Å∞, =¸ºlH± PÅƒO, käÜ∞Õ @~ü, ™êOˆHuHõ
ketto.org L`«Ê`«∞ÅÎ ∞, _ç*<·ˇ ,£ Qˆ "£∞û, q^Œº, „QÍg∞}Ïaè=$kú =O\˜
ZxflO\˜HÀ, JÖÏˆQ J<ÕHõ ™ê=∂lHõ ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°O
HÀãÖ x^è∞Œ Å ã¨g∞Hõ~} ° .
HÍ\ÏÑ¨ÓÖòì ã≤x=∂ x~å‡}O, =¸ºlH± PÅƒO, Ñ¨Ùã¨HÎ õ „Ñ¨K∞« ~°}
catapoolt.com D"≥O\òÅ x~°fiÇ¨Ï}, L`«Ê`«∞ÅÎ J=∞‡HõO HÀãÖ x^è∞Œ Å
ã¨g∞Hõ~} ° . Z‰õΩ¯= "≥Ú`åÎÅ∞ J=ã¨~O° J~Ú# "åiH˜
ÃÇÏ· „a_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑. K«^∞Œ =ÙÅ HÀãÖ, "åºáê~åÅ HÀãÖ
x^è∞Œ ÅÃÑ· ^•^•Ñ¨Ù 12 âß`«O =_ô¤ K≥eO¡ Kåe.
LMÏ_À¡ g∞ ™ê=∂lHõ, ã¨$[<å`«‡Hõ "≥OK«~ü HÀãÖ g∞‰õΩ ãïáÈÜÕ∞
ukhadlo.com F ÉèÏQÆ™êfiq∞x "≥`∞« ‰õΩ¯<ÕO^Œ∞HÀ "ÕkHõ. g∞ "åºáê~°
„áê~°OÉèÏxH˜ Ñ¶O¨ _çOQ∑ HÀãÖ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
"≥∞ÿ„HÀ„QÍ"£∞ „QÍ=∞ „Ñ¨[Å HÀãÖ Zh˚"ÀÅ ^•fi~å "≥∞„ÿ HÀÃÑ<·¶ å<£û.
micrograam.com 11 #∞Oz 17 âß`«O =_ô.¤
WÔQ·fl\òWO>ˇO\ò ™êì~Ñì° Åπ ∞, ã≤x=∂ x~å‡}O, ãÖw`«O, _ç*<·ˇ û£ , Ü«∂Ñπû
igniteintent.com ã¨$+≤ìH˜, HõàÏHÍ~°∞Å∞, [~°fleã¨∞ìÅ∞, ~°K«~Ú`«Å∞,
„H©_®HÍ~°∞Å∞, S\˜ xÑ¨Ù}∞Å HÀãÖ „H“_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑.
^•`«Å‰õΩ i"å~°∞Å¤ ∞ =∂„`«"∞Õ JOk™êÎ~∞° .
„H“_£ WO_çÜ∂« Jxfl ~°HÍÅ~Ú# „áê*ˇ‰Ωõ Åì ‰õΩ x^è∞Œ Å ã¨g∞Hõ~}° .DH˜fi\˜
crowdindia.in Ñ¶O¨ _£Å‰õΩ J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ . Ñ¶A ‘ 10% LO@∞Ok.
Ñ≤HZ± "≥OK«~ü pikaventure.com „H“_£ Ñ¶O¨ _çOQ∑ HÀãÖ H˘`«QÎ Í P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ =∞~À ãÖã¨.÷
P^èŒ∞xHõ „H“_£ Ñ¶Ö_çOQ∑ ÉèÏ=#ÖËx ~ÀAÖ’¡<Õ 1976Ö’ F ã≤x=∂ x~å‡}O
HÀãÖ ™ê=∂#º [#O #∞Oz x^è∞Œ Å#∞ ã¨g∞HõiOz fã≤# ã≤x=∂ '=∞O^äŒ<£—.
QÆ∞[~å`üÖ’x 'J=¸Öò— áêÅ L`«Ê`«∞ÅÎ #∞ `«Ü∂« ~°∞KÕ¿ã 'QÆ∞[~å`ü HÀPÑ¨~ˆ \˜"£
q∞Öò¯ =∂Ô~¯\ÕQ∑ ÃÑ_¶ ~ˆ» +¨<—£ Ö’x 5 ÅHõ=Δ ∞Ok ã¨É∞íè ºÅ∞ XH˘¯Hõ¯~°∞ 2 ~°∂áêÜ«∞Å
K˘Ñ¨ÙÊ# D ã≤x=∂ HÀãÖ WKåÛ~°∞. áêÅqÑ¨=¡ Ñ≤`å=∞Ç¨ï_»∞ =s…ãπ ‰õΩiÜ«∞<£,
`å#∂ Hõeã≤ `«Ü«∂~°∞KÕã≤# Hõ^äŒ P^è•~°OQÍ „Ñ¨MÏº`« ^Œ~°≈‰õΩ_»∞ âßºOÉˇ#QÆàò
D z„`åxfl xi‡OKå~°∞. WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨=ÚY `å~åQÆ}O ã≤‡`åáê\˜Ö,ò #ã‘~∞° nÌ<ë£ ê,
FOÑ¨Ùi, yi+πHõ~åfl_£ =O\˜ "åÔ~O^Œ~À L<åfl~°∞. D ã≤x=∂‰õΩ „Ñ¨MÏº`« <å@Hõ ~°K«~Ú`« q[Üü∞
>ˇO_»∂Å¯~ü „ã‘¯<£¿Ñ¡#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. áÈ`Õ, W\©=ÖË Ñ¨=<£N"å`«û= J<Õ _≥·Ô~Hõì~ü „H“_£Ñ¶Ö_çOQ∑
^•fi~å 10 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å∞ ¿ãHõiOz '#Ü«∂Ñ¨`å— J<Õ ã≤x=∂#∞ xi‡OKå~°∞. n

329
„>Ë_£ =∂~ü¯
=º‰õΩÎÅ∞QÍx, "åºáê~° ãÖã¨÷Å∞QÍx `«=∞ "åºáê~åaè=$kú HÀãÖ „Ñ¨`ÕºHõOQÍ
~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ<Õ qÅHõ} Δ "åºáê~° QÆ∞~ˆ Î '„>Ë_=£ ∂~ü¯—. JHõ~Δ O° , JHõ~Δ åÅ∞, Ñ¨^•Å∞,
JOÔHÅ∞, ÉÁ=∞‡Å∞, QÆ∞~°∞ÅÎ ∞, qq^èŒ ~°OQÆ∞Å ã¨"∞Õ ‡à◊#O, z=~°‰Ωõ â◊ÉÏÌÅ`À ‰õÄ_®
„>Ë_=£ ∂~ü¯#∞ ~°∂á⁄OkOK«∞HÀ=K«∞Û. `«=∞ =ã¨∞,Î ¿ã=Å#∞ J=Ú‡‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Hiõ OKÕ
XHõ ã¨∞Å∞"≥#· QÆ∞iÎOÑ¨ÙxKÕÛ^Õ '„>Ë_=£ ∂~ü¯—.
XHõ L`«ÊuÎHQ˜ Íx, ¿ã=‰õΩQÍx '„>Ë_£ =∂~ü¯—#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl
'¿Ñ~°∞— QÍx, 'QÆ∞~°∞Î— QÍx XHõ"àÕ ◊ WÑ¨Ê\˜Hˆ LO^• ÖË^• J#flq+¨Ü∂« xfl =ÚO^Œ∞QÍ<Õ
`≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. P `«~åfi`Õ „>Ë_=£ ∂~ü¯ HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ W=hfl
P<£Ö<·ˇ Ö£ ’<Õ KÕã∞¨ HÀ"åe. ~å„+ì̈OÖ’ nxH˜ ãÖ|OkèOz# HÍ~åºÅÜ«∞O ÖË^∞Œ . ^ŒH} Δ̃ Ïk
~å„ëêìÅxflO\˜H˜ HõÅÑ≤ K≥<fl·≥ Ö’<Õ D HÍ~åºÅÜ«∞O LOk. P<£Ö<·ˇ £ ^•fi~å ¿Ñ~°∞#∞
"≥`∞« HÀ¯=_»O (ÑäH¡ ± Ãã~üÛ), J\Ï¡Qˆ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ=_»O `≥eÜ«∞x"å~°∞ U*ˇO\ò
ã¨Ç¨ Ü«∂xfl fã¨∞HÀ"åe. U*ˇO@¡ *Ïa`å Ãã`· O« P<£Ö<·ˇ Ö£ ’<Õ "≥`∞« HÀ¯"åe.
WHõ =∞#O ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl „>Ë_=£ ∂~ü¯ WÑ¨Ê\˜Hˆ LO^À ÖË^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜
=ÚO^Œ∞QÍ "≥ÉòÃã\· ’¡ =∞# q=~åÅ`À =∞# ¿Ñ~°∞#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã∞¨ HÀ"åe. P `«~åfi`«
ÖÏy<£ J~Ú <≥\ò ÉÏºOHÕQ∑ ^•fi~å 400 ~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåe. P `«~åfi`«
g∞HÀ 'QÆ∞iÎOÑ¨Ù ãÖYº— 'áêãπ=~ü—¤ =™êÎ~Ú. g\˜`À =∞#O "å~°O ~ÀAÅ QÆ_∞» =ÙÖ’QÍ
¿Ñ~°∞ "≥`∞« HÀ¯"åe. ÖÏy<£ J~Ú# "≥O@<Õ Hˆ =ÅO 15 xq∞ëêÅ HÍÅOÖ’<Õ ¿Ñ~°∞
"≥`∞« HÀ¯"åe. "åºáê~åÅ‰õΩ, ã¨sfiã¨∞ÅxflO\˜H˜ HÀ_£ #O|~°∞¡ WKåÛ~°∞. =∞# "åºáê~åxfl
|\ì̃ HÀ_£ <≥O|~ü Ãã`· O« =ÚO^Œ∞QÍ<Õ Ãã\· ’¡ WzÛ# *Ïa`å#∞Oz "≥uH˜ ÃÑ@∞ìHÀ"åe.
J~Ú`Õ D *Ïa`å LÑ¨ÜÚ« HõOÎ QÍ, ã¨=∞„QÆOQÍ ÖË^xŒ QÆ∞~°∞ÃÎ Ñ@∞ìHÀ"åe.
áÈ`Õ, P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ '„>Ë_=£ ∂~ü¯— HÀãÖ 'D–^Œ~M° Ïã¨∞—Î #∞ ã¨=∞iÊOKÕO^Œ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞QÍ
'HÍ¡ã.π 3— '_çl@Öò ã≤Qˆ flK«~—ü fã¨∞HÀ"åe. (¿Ñr 308 K«∂_»O_ç) P `«~åfi`« P<£Ö<·ˇ Ö£ ’
il„¿ã+ì <¨ £ KÕã∞¨ ‰õΩx 'Ü«¸[~ü S_ç— 'Ü«¸[~ü HÀ_£— (QÆ∞iÎOÑ¨Ù ãÖYº) #∞ á⁄O^•e.
g\˜x LÑ¨Ü∂≥ yOz ÖÏy<£ J~Ú# `«~åfi`« 'H˘`«Î ^Œ~M° Ïã¨∞Î HÀãÖ ~Ô Ñ¶~Ô̈ <£û #O|~ü—
fã¨∞HÀ"åe. JO^Œ∞Ö’ (J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨„`åÅ∞, P^è•~åÅ`À) J_çy# ã¨=∂Kå~°O xOÑ≤
_çl@Öò ã≤Qˆ flK«~ü ÃÑ\˜ì ã¨=∞iÊOKåe. JÑ¨ÙÊ_»∞ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ =∞#O K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ [~°Ñ_¨ ®xH˜
J=HÍâ◊O U~°Ê_»∞`«∞Ok. K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ [~°ÑQ¨ Í<Õ =∞#HÀ iã‘\ò #O|~ü, ^Œ~M° Ïã¨∞Î #O|~ü,
`Õn =O\˜q =™êÎ~Ú. P `«~åfi`« ZÑ¨ÙÊ_≥<· å =∞# ^Œ~M° Ïã¨∞Î U ^ŒâÖ◊ ’ LO^À P<£Ö<·ˇ Ö£ ’
K≥H± KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
XHõ™êi „>Ë_=£ ∂~ü¯ ilã¨~ì ü J~Ú`Õ 10 Uà◊á¡ ê@∞ Jk J=∞Ö’¡ LO@∞Ok. P
`«~åfi`« P QÆ∞~°∞#Î ∞ ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ ~Ô #∂º=Öò KÕã∂¨ áÎ È"åe.
„>Ë_=£ ∂~ü¯ HÀãÖ "≥ÉòÃã\· ò ´ ipindia.nic.in n

330
HÍÑ‘~Ô \
· ò
™êÇ≤Ï`«ºO, <å@HõO, ãÖw`«O, ÃÑ~ÚO\ÕQ∑û, ã≤x=∂Å∞, ™êÑ¶"ìπ ~Õ ¡° ã¨$+≤Hì ~õ ÅÎ° HÀãÖ
WKÕÛ „Ñ¨`ºÕ Hõ Ç¨ÏHˆ ¯ 'HÍÑ‘Ô~·\ò—. H˘`«Î PÖ’K«#Å`À, =ã¨∞=Î ÙÅ∞, Ü«∞O„`åÅ#∞ ã¨$+≤Oì KÕ
"åiH˜ WKÕÛk '¿Ñ>ˇO\ò— J~Ú`Õ, ÉèÏ"åÅ =ºH©HÎ ~õ } ° ~°∂áêÅ‰õΩ WKÕÛk 'HÍÑ‘Ô~·\ò—.
HÍÑ‘~Ô \· ò J<Õk Hˆ =ÅO H˘`«Î ÉèÏ"åÅ =ºH©HÎ ~õ }° Å ã¨$+≤Hì ˜ =∂„`«"∞Õ . Hˆ =ÅO PÖ’K«#Å‰õΩ,
q^è•<åÅ‰õΩ, Ñ¨^`úŒ ∞« Å=O\˜ "å\˜ HÀãÖ HÍÑ‘~Ô \· ò LO_»^∞Œ . HÍÑ‘~Ô \· ò HÀãÖ x*ÏxH˜
`«ÑÊ¨ xãï il„¿ã+ì <¨ £ JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . HÍx, q"å^•Å∞ `«Öuˇ #Î Ñ¨ÙÊ_»∞ HÀ~°∞Öì ’¡ ™êHõΔ ºOQÍ
K«∂Ñ≤OK«_®xH˜ Ñ¨xH˜ =ã¨∞OÎ k. JÖÏˆQ W`«~° ™êHΔÍºÅ∞ L<åfl HÍÑ‘~Ô \· ò#∞ HÍáê_»∞HÀ=K«∞Û.
™êÇ≤Ï`åºxfl ã¨$+≤Oì z#"å~°∞ `«=∞ ed`« Ñ¨„`åÅ#∞ `«=∞ =^ŒÌ Éè„í ^ŒÑ~¨ K° ∞« HÀ=_»O ^•fi~å
HÍx, P Ñ¨„`åÅ#∞ `«=∞ J„_»ã‰π Ωõ `å"Õ∞ ilãì̈~ì̈ ü áÈãπ/ì ã‘Ê_£áÈãπì KÕã∞¨ H˘x ^•xfl
`≥~=° ‰õΩO_® HÍáê_»∞HÀ=_»O ^•fi~å Ñ¨HÍ¯ ™êHΔÍºxfl Ñ¨kÅÑ¨~∞° ÛHÀ=K«∞Û. Wk J`«ºO`«
ã¨∞Å∞"≥#· Ñ¨ûúŒ . J~Ú`Õ, ã≤x=∂Å∞, ™êÑ¶"ìπ ~Õ ‰¡° Ωõ =∂„`«O HÍÑ‘~Ô \· ò il„¿ã+ì <¨ £ KåÖÏ=~°‰Ωõ
J=ã¨~=° ∞=Ù`«∞Ok. WOHÍ „Ñ¨K∞« iOK«x ^•xfl Ãã`· O« ilãì̈~ü KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
HÍÑ‘~Ô \· ò =ºH˜Î rq`«HÍÅO`À áê@∞QÍ, =∞~°}ÏO`«~O° 60 Uà◊á¡ ê@∞ LO@∞Ok.
HÍÑ‘~Ô \· ò L#fl"å\˜x W`«~∞° Å‰õΩ =∂Ô~¯\ÕQ∑ HÀãÖ W¿ãÎ "å~°∞ HÍÑ‘~Ô \· ò L#flO`«HÍÅO
~åÜ«∞bìx K≥e™¡ êÎ~∞° . =ºHÎ̃ =∞~°}O˜ z# 60 Uà◊¡ `«~åfi`« HÍÑ‘~Ô \· ò L#fl=hfl „Ñ¨*ÏÑ¨~O°
J=Ù`å~Ú. JO>Ë Z=Ô~<· å "å\˜x ã¨$+≤Oì z J=Ú‡HÀ=K«∞Û.
HÍÑ‘~Ô \· ò HÀãÖ ^è~Œ M° Ïã¨∞ÅÎ #∞ áÈãπÖì ’ HÍx, P<£Ö<·ˇ £ ^•fi~å HÍx ÑÖÑ≤OK«=K«∞Û.
„Ñü ^è~Œ M° Ïã¨∞`Î À `«y# Ñ¶A ‘ #∞ áÈãì̈Öò P~°~¤ ü ÖË^• _ç._ç. fã≤ ÑÖÑ≤OKåe. ^ÕxHÔ O`«
‘ J<Õk "≥ÉòÃã\· ’¡H˜ "≥à_¡◊ O» ^•fi~å<Õ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ^è~Œ M° Ïã¨∞Î KÕÜ∞« QÍ<Õ '_≥·s
Ñ¶A
n
#O|~ü— W™êÎ~∞° . <≥Å~ÀAÅ `«~åfi`Õ il„¿ã+ì <¨ £ LO@∞Ok.
n il„¿ã+ ì <¨ ,£ q∞ye# Jxfl q=~åÅHÀãÖ ´ copyright.gov.in
Copy Right Office
4th Floor, Jeevandeep Building,
Parliament Street,
New Delhi - 110 001
e-mail : copyright@nic.in
_»Éƒˇ Ñ¨ÙÊ_»∂ S_çÜ∂« #∞ ã¨$+≤Oì K«^∞Œ . S_çÜ∂« =¿ãÎ J^Õ _»|∞ƒ#∞

ã¨$+≤Oì K«_O» P~°Oaèã∞¨ OÎ k. - qeÜ«∞O HÍ"≥∞~å<£
331
¿Ñ>ˇO\ò ~Ô \
· ò
H˘`«QÎ Í Hõ#∞‰õΩ¯#fl Ü«∞O„`åÅ‰õΩ, =ã¨∞=Î ÙÅ‰õΩ, q^è•<åxH˜ H˘<Õflà◊á¡ ê@∞ PÜ«∂=º‰õΩÅÎ ‰õΩ
ÖË^• ãÖã¨Å÷ ‰õΩ "å\˜ÃÑ· „Ñ¨`ºÕ Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯ HõeÊOK«_"» ∞Õ '¿Ñ>ˇO\ò ~Ô \· ò—. D Ç¨Ï‰õΩ¯ 20
Uà◊á¡ ê@∞ LO@∞Ok. JO>Ë, ¿Ñ>ˇO\ò L#fl =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ Z=~°∂ `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« _®xH˜
gÅ∞ÖË^∞Œ . Z=Ô~<· å =º‰õΩÅÎ ∞QÍx, ãÖã¨Å÷ ∞QÍx `«=∞ "Õ∞^èãŒ ∞¨ û`À XHõ H˘`«Î L`«ÊuÎx
ã¨$+≤Oì z#Ñ¨Ù_»∞ ^•xg∞^Œ H˘<Õflà◊á¡ ê@∞ „ÑüÑ¶Ö¨ Ïxfl á⁄O^Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ "åiˆH LO_®Å#fl
ã¨^•â◊Ü∞« O`À „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ D Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ QÆ∞iÎOKå~°∞. ¿Ñ>ˇO\ò á⁄Ok# =ã¨∞=Î ÙÅ#∞
Z=Ô~·<å HÍÑ‘H˘\˜ì ã¨$+≤ì¿ãÎ Jk <Õ~°O J=Ù`«∞Ok. ¿Ñ>ˇO\ò á⁄Ok# =ºH˜Î, ãÖã¨÷
HÍ"åÅ#∞‰õΩO>Ë ^•xfl XˆH™êi Z=iÔH<· å J=Ú‡HÀ=K«∞Û. ¿Ñ>ˇO\ò HÍÅÑïq∞u =Úy¿ãÎ
Jk „Ñ¨*ÏÑ¨~O° J=Ù`«∞Ok. =∞# ^ÕâO◊ Ö’ PQÆãìπ 2013 <å\˜H˜ ÅHõ#Δ fl~°‰Ωõ ÃÑQ· Í ¿Ñ>ˇO\ò
^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ ∞ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L<åfl~Ú. ¿Ñ>ˇO@¡ *Ïs, „>Ë_£ =∂~°∞¯Å P"≥∂^ŒOÖ’ f„=
*ÏÑ¨ºO H˘#™êQÆ∞`«∂ LOk. HÍÑ‘~Ô \· ò XHõ¯>Ë ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« `«fi~°QÍ Ñ¨ÓiÎ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
n ¿Ñ>ˇO@¡ QÆ∞iOz Ñ¨ÓiÎ q=~åÅ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞ HÀãÖ "≥ÉòÃã\ · ò. ipindia.nic.in
ÉÏ~üHÀ_£ - ‰õÄºP~ü HÀ_£

'ÉÏ~üHÀ_çOQ∑— J<Õk Ñ¨Å∞ ˆ~YÅ ã¨=Ú^•Ü«∞O. Jhfl Hõeã≤ XHõ qt+¨ì"≥∞ÿ#
QÆ∞~°∞.Î HõxÑ≤OK«x ãÖYºÅ∞, ã¨=∂Kå~°O`À ‰õÄ_ç# ã¨#flO, ^˘_»∞Q¤ Í LO>Ë Z<Àfl
x@ìxÅ∞=Ù w`«Å |O^è"Œ ∞Õ 'ÉÏ~üHÀ_çOQ∑—. nxfl =∞#O K«^∞Œ =ÖËOHÍx, D w`«Å ™ê~åxfl
™ê¯#~ü K«^∞Œ =QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ¿ÇÏ~ü „_»Ü∞« º~üÖÏQÍ LO_Õ 'ÉÏ~üHÀ_£ ™ê¯#~ü— ÑïHõ~O° `À
ÉÏ~üHÀ_£Å#∞ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ ZHõ¯_≥<· å K«^∞Œ ==K«∞Û. JO>Ë Wk „Ñ¨ÑO¨ K« al<≥ãπ ÉèÏ+¨.
WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘`«QÎ Í '‰õÄºP~ü HÀ_£—#∞ Ñ¨Å∞ HõOÃÑhÅ∞ qã¨Î $`«OQÍ "å_»∞`«∞<åfl~Ú. =∂=¸Å∞
ÉÏ~üHÀ_£ Hõ<åfl nxÖ’ Z‰õΩ¯= ã¨=∂Kå~°O LO@∞Ok. á¶È<£Ö’x ™ê¯#~ü ^•fi~å P
ã¨=∂Kå~°O `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. ™ê¯#~ü K«kq# ÉÏ~üHÀ_£ <Õ~∞° QÍ HõOÑ¨Óº@~ü‰Ωõ "≥Å∞`«∞Ok.
HõOÑ¨Óº@~ü WO^Œ∞Ö’x ã¨=∂Kå~åxfl `≥~Ã° Ñ#· K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok.
'ÉÏ~üHÀ_çOQ∑—#∞ g∞~°∞ ~ÀE LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ Z<Àfl =ã¨∞=Î ÙÅÃÑ· K«∂ã≤ LO\Ï~°∞.
ã¨∂Ñ¨~ü |*Ï~°Ö¡ ’ 'ÉÏ~ü HÀ_çOQ∑—Å`À<Õ ZO`À ã¨∞Å∞=ÙQÍ ae¡OQ∑ [~°∞QÆ∞`«∂ LO@∞Ok.
'ÉÏ~üHÀ_çOQ∑— =Å¡ =ã¨∞=Î Ù‰õΩ ãÖ|OkèOz# #∂~°∞âß`«O ã¨~Ô #· ã¨=∂Kå~°O HõOÑ¨Óº@~À¡H˜
=ã¨∞OÎ k. WO`«‰Ωõ 'ÉÏ~üHÀ_çOQ∑—Ö’ U=ÚO@∞Ok? Jk U =ã¨∞"Î À ^•x ¿Ñ~°∞, `«Ü∂« ~°∞
KÕã#≤ HõOÃÑh, XHÀ ^ÕâßxH˜ WzÛ# HÀ_£ #O|~ü, ZÑ¨ÙÊ_»∞ `«Ü∂« ~°~ÚOn, ^•x
HÍÅOK≥Ö¡Ë `Õn W`«~° q=~åÅ∞ LO\Ï~Ú. D q=~åÅ∞ J\Á"Õ∞\˜HQ± Í ™ê¯#~ü ^•fi~å
HõOÑ¨Óº@~À¡H˜ ZH˜¯OK«_O» =Å¡, ™ê¯#~ü ^•fi~å JOk# q=~åÅ`À =ã¨∞=Î Ù ¿Ñ~°∞, ^•x
^è~Œ ° aÅ∞¡Ö’ „Ñ≤O\ò J=Ù`å~Ú. WHõ, ÉÏ~üHÀ_çOQ∑ÅÖ’#∂ qq^èŒ ~°OQÍÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz
"Õ~ˆ fi~°∞ HÀ_çOQ∑Å∞ L<åfl~Ú. áÈ`Õ, ÉÏ~üHÀ_çOQ∑Å =Å¡ "åºáê~°ã∞¨ Å÷ ‰õΩ Ñ¨Å∞ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞
L<åfl~Ú. =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ Jq∞‡#Ñ¨Ù_»∞ U =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ZO`«QÍ J=Ú‡_»∞áÈÜ«∂Ü≥∂ ã¨∞Å∞=ÙQÍ
`≥eã≤ =ã¨∞OÎ k. ^•O`À WOHÍ ZO`«™êìH± LOn, ZO`«™êìH± HÀãÖ P~°~¤ ü W=fi=KÀÛ
332
`≥eã≤=ã¨∞ÎOk. JO^Œ∞=Å¡ ÉÏ~üHÀ_çOQ∑, =ã¨∂Î`«Êu HõOÃÑhÅ‰õΩ, "å\˜x "≥∂ã¨∞ÔHàı¡
ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, ÑÖÑ≤}© KÕ¿ã ãÖã¨Å÷ ‰õΩ, JOu=∞OQÍ "å\˜x J"Õ∞‡ i>ˇ~ÚÅ~°‰¡ Ωõ ÉÏQÍ
LÑ¨Hiõ ™êÎ~Ú. P~ÀQÆº ~°OQÆOÖ’#∂, PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’¡#∂, Pi÷H~õ O° QÆOÖ’#∂, ~°"å}ÏÖ’#∂,
„QÆO^ä•ÅÜ«∂ÅÖ’#∂, z=iH˜ ¿ã"å~°OQÆOÖ’#∂, W\Ï¡ Z<Àfl ~°OQÍÅÖ’ ÉÏ~üHÀ_çOQ∑Å#∞
qã¨Î $`«OQÍ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞ HÀ=K«∞Û. ÉÏ~ü HÀ_çOQ∑#∞ „Ñ¨ÑO¨ K« „Ñ¨=∂}ÏÅ∞-1 (Global
Standards)QÍ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞. 1977 #∞Oz "å_»∞HõÖ’H˜ =zÛ# D HÀ_çOQ∑Å#∞
"åºáê~°~O° QÆOÖ’ qã¨Î $`«OQÍ "å_»∞`«∞<åfl~°∞. ZQÆ∞=∞u, kQÆ∞=∞`«∞Å HÀã¨"∞≥ `ÿ Õ ÉÏ~üHÀ_çOQ∑
`«ÑÊ¨ xãï. ÉÏ~ü HÀ_çOQ∑Å`À "åºáê~° ãÖã¨Å÷ ‰õΩ#fl „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅs`åº ÉÏ~üHÀ_çOQ∑Å#∞
LÑ¨Ü∂≥ yOKÕÖÏ "å\˜H˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Pi÷Hõ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl „Ñ¨É∞íè `«fiO JOkã¨∞#Î flk. ZO^Œ∞HõO>Ë,
g\˜ LÑ¨Ü∂≥ QÍxH˜ Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåeû =ã¨∞OÎ k. ÉÏ~üHÀ_çOQ∑Ö’ XHÀ ^ÕâßxH˜ XHÀ
#O|~ü LO@∞Ok. qq^èŒ ^ÕâßÅ >ˇeá¶È<£ HÀ_£ #O|~üÖÏQÍ. ^•O`À P =ã¨∞=Î Ù ZHõ¯_»
`«Ü∂« ~°~ÚO^À `≥eã≤áÈ`«∞Ok. "åºáê~°OÖ’ ZO`À ã¨=∞Ü«∂xfl P^• KÕÜ∞« _»O`Àáê@∞QÍ,
J#=ã¨~° Y~°∞ÛÅ∞ `«yOæ KÕÖÏ Ñ¨Å∞ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞ JOkOKÕ ÉÏ~üHÀ_çOQ∑Å#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ
n
ã¨∂HõΔ ‡, z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å ãÖã¨#÷ ∞ ãÖ„Ñ¨kOKåe.
ã¨∂HõΔ ‡, z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å ãÖã¨÷ (MSME(D))
#~åûÑ¨Ó~ü 'ZH±û— ~À_£û, ÉÏÖÏ#QÆ~ü
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 037
á¶È<£ 040-2307 8131/33, 040-2307 3926
WO_çÜ∂« _ç*<·ˇ £ =∂~ü¯
_ç*ˇ·<£ =∂~ü¯#∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO 2009Ö’ H˘`«QÎ Í „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃Ok. U^≥<· å
"åºáê~° ãÖã¨Q÷ Íx, =º‰õΩÅÎ ∞QÍx XHõ =ã¨∞=Î Ù#∞ H˘`«QÎ Í, ã¨$[<å`«‡Hõ ~°∂ÑÖÖ’
L#fl`« „Ñ¨=∂}ÏÅ`À `«Ü∂« ~°∞KÕ¿ãÎ ^•xH˜ _ç*<·ˇ £ =∂~ü¯#∞ á⁄O^Œ=K«∞Û.
[áê<£‰Ωõ K≥Ok# 'QÆ∞_£ _ç*ˇ·<£ J"å~°∞¤— ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À „Ñ¨É∞íè `«fiO ã¨fi`«O„`«
„ÑüÑüQÎ ÅÆ Ç¨ÏŸ^•Ö’ U~åÊ@∞KÕã#≤ 'WO_çÜ∂« _ç*<·ˇ £ H“xûÖò—, 'S=∂~ü¯—#∞
Hˆ \Ï~Úã¨∞OÎ k. `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ J`«∞º`«=Î ∞OQÍ, ã¨∞Å∞=ÙQÍ Ñ¨xKÕ¿ã
suÖ’, Éè„í ^Œ`H« eõ y, <å}º`«`À LO_®e. ã¨$[<å`«‡HõOQÍ ~°∂á⁄OkOz# =ã¨∞=Î ÙÅ∞,
J#∞x`«ºO LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ qxÜ≥∂QÆ=ã¨∞=Î ÙÅ∞ (FMCG), ÉÁ=∞‡Å∞, JÅOHõ~}° =ã¨∞=Î ÙÅ∞,
ZÅ„HÍìxH± =ã¨∞Î=ÙÅ∞, Öˇ·@∞¡, áêi„âßq∞Hõ ÑïHõ~åÅ∞, Ü«∞O„`åÅ∞, Ñ¶¨sflK«~üQÍx,
"åÇ¨Ï<åÅ∞QÍx, "åÇ¨Ï# ãÖ|Okè`« L`«Ê`«∞ÅÎ ∞QÍx g@xflO\˜H˜ _ç*<·ˇ £ =∂~ü¯#∞ á⁄O^Œ=K«∞Û.
¿Ñ>ˇO\ò Ç¨Ï‰õΩ¯ÖÏ<Õ D _ç*<·ˇ £ =∂~ü¯#∞ ‰õÄ_® J=Ú‡HÀ=K«∞Û. ~åÜ«∞bìx á⁄O^Œ=K«∞Û.
D =∂~ü¯ 10 Uà◊¡áê@∞ J=∞Ö’¡ LO@∞Ok. P `«~åfi`« =∞~À 10 Uà◊√¡ nxfl
á⁄_çyOK«∞HÀ=K«∞Û. S`Õ, _ç*<·ˇ £ =∂~ü¯ HÀãÖ Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok. ã¨$[<å`«‡Hõ
_ç*<·ˇ £ Hõey# XHõ =ã¨∞=Î Ù^è~Œ ° 10 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞ÅÖ’Ñ¨Ù ÃÑ_ç`,Õ _ç*<·ˇ £ =∂~ü¯ HÀãÖ
10 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ K≥eO¡ Kåe. 10 "ÕÅ #∞Oz 1 ÅHõΔ Ö’Ñ¨Ù ^è~Œ ° J~Ú`Õ 50
"ÕÅ Ñ¶A ‘ #∞, 1 ÅHõΔ ÃÑ#· ^è~Œ ° LO_Õ"å\˜H˜ 1 ÅHõΔ ~°∂áêÜ«∞Å Ñ¶A ‘ #∞ K≥eO¡ Kåeû
LO@∞Ok.
n
indiadesignmark.in
333
MÏn JO_£ qÖË*ò WO_»„ã‘ãì π Hõg∞+¨<-£ H˜fiH±
'„QÍ=∞ ã¨fi~å[º"Õ∞ x["≥∞#ÿ ã¨fi~å[ºO— J#fl QÍOnè =∞Ç¨`«∞‡x HõÅÅ "Õ∞~°‰Ωõ ,
„QÍ=∂ÅÖ’x =$uÎ HõàÏHÍ~°∞Å =∞#∞QÆ_H» ÀãÖ, ™êfi`«O„`«º áÈ~å@OÖ’ XHõ PÜ«Ú^èOŒ QÍ
"å_ç# 'MÏn— Jaè=$kú HÀãÖ 'MÏn =∞iÜ«Ú „QÍg∞} Ñï„â◊=∞Å Hõg∞+¨<—£ (H˜fiH±)#∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. =$uÎ HõàÏHÍ~°∞Å‰õΩ P^è∞Œ xHõ tHõ} Δ , <å}º"≥∞#ÿ =ã¨∂`Î Ê« uÎ, "å\˜
J=∞‡HÍÅ HÀãÖ `«y# J=HÍâßÅ#∞ HõeÊOK«_O» `À áê@∞QÍ, MÏn =„ã¨Î `«Ü∂« sH˜
"≥∞~°∞QÔ #· tHõ}
Δ , Jaè=$kú, =∂Ô~¯\ÕQ∑ HÀãÖ Hõ$+≤ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞ KÕãO≤ ^Õ D
Hõg∞+¨<.£ D ãÖã¨÷ „Ñ¨^•è #OQÍ „QÍg∞}∞Å‰õΩ LáêkèHÅõ Ê#, J=∞‡HÍxH˜ gÖˇ#· =ã¨∂`Î Ê« uÎ,
"å\˜ =∂Ô~¯\ÕQ∑ HÀãÖ `À_®Ê@∞#Okã¨∞OÎ k. „QÍg∞}∞Å‰õΩ =$uÎ tHõ} Δ xKÕÛ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ
Ãã`· O« D 'H˜fiH±— ãÖã¨÷ ã¨Ç¨ Ü«∞ ã¨ÇÏ¨ HÍ~åÅ#∞ JOkã¨∞OÎ k. ™êO„Ñ¨^•Ü«∞Hõ =ã¨∂`Î Ê« uÎx
„áÈ`åûÇ≤Ïã¨∞OÎ k. `«‰Ωõ ¯= K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl "åi HÀãÖ `«Q∞Æ =∂„`«O tHõ} Δ xzÛ LáêkèH˜
J=HÍâßÅ∞ HõeÊã¨∞OÎ k. LáêkèHÀãÖ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO 2008Ö’ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ „áê~°OaèOz#
'„Ñ¨^•è #=∞O„u LáêkèHÅõ Ê<å Ñ¨^HŒä Oõ — (PMEGY) J=∞Å∞ ÉÏ^èºŒ `« ‰õÄ_® D ãÖã¨^÷ .Õ
MÏn qÖË*ò WO_»„ã‘ãì π Hõg∞+¨<£ MÏn qÖË*ò WO_»„ã‘ãì π É’~ü¤
QÍOnèÉèí=<£, „QÍ=∞ Ñï„â◊=∞Å Éè=í #O
"≥∂[O*ÏÇ≤Ï =∂Ô~¯\ò ~À_£ Ç¨ï=∂Ü«¸<£ #QÆ~,ü
<åOÑë,¡ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 001 "≥∞Ç≤ÏnÑ¨@flO "≥∞~Ú<£ ~À_£
NÇ¨Ïi áê¡*Ï ae¤OQ∑ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 028
"≥Ú^Œ\ ˜ JO`«ã∞¨ ,÷ ^ŒO_»∞|*Ï~ü á¶È<£û 040-2460 2717
[QÆ^•O| [OHõ<Δ ,£ 040-2331 9272
qâßY - 530 001 040-2460 8463
ZÑ≤S_çã≤
=∞^èºŒ , ÉèÏs`«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å HÀãÖ PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò áêi„âßq∞HÍaè=$kú ãÖã¨÷ ÃÑ@∞ì|_ç
ÃÑ_»∞`«∞Ok. ã¨=∂Kå~° ™êOˆHuHõ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ, r= ™êOˆHuHõ~O° QÆ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
"≥OK«~ü HÍÑ≤@Öò#∞ JOkã¨∞OÎ k. WÑ¨Ê\˜Hˆ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl Ñï„â◊=∞Å‰õΩ, JÖÏˆQ Ñï„â◊=∞
H˘#™êyOÑ¨Ù#‰õΩ =i¯OQ∑ HÍÑ≤@ÖòQÍ Ãã`· O« ~°∞}Ïxfl ã¨=∞‰õÄ~°∞Û`«∞Ok. ^•^•Ñ¨Ù 20
ÅHõÅΔ ‰õΩ ÃÑ|· _ç# ~°∞}O J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ñï„â◊=∞ÅˆH D ãÖã¨÷ ~°∞}Ïxfl JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k.
DH˜fi\˜QÍ ÃÑ@∞ì|_çÖ’ 11 âß`«OQÍx, 1 HÀ\˜ ~°∂áêÜ«∞Å∞ QÍx ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ_»∞`«∞Ok.
ZÑ≤S_çã≤
Ñï„â◊=∞ Éè=í <£, áÈãπÉì ÏH±û #O|~ü - 1049
|+‘~Éü ÏQ∑, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 004
á¶È<£ :040–2323 5253
334
ZÑ≤SSã≤ - \˜ZãπSSã≤
Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ#¨ HÀãÖ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Éè∂í q∞, h~°∞, q^Œ∞ºK«ÛHù Î̃ =O\˜ =∞øoHõ
ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å HõÅÊ# HÀãÖ D 'PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò/`≥ÅOQÍ} WO_»„ã≤Ü ì ∞« Öò W<£„á¶ê„ãì̈HÛõ ~ü
HÍ~ÀÊˆ~+¨<—£ #∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ãÖã¨‰÷ Ωõ Ñ¨Å∞ lÖÏ¡ÅÖ’ 300‰õΩ ÃÑQ· Í áêi„âßq∞Hõ
ã¨Ö÷ ÏÅ∞ L<åfl~Ú. Ñï„â◊=∞Å∞ <≥ÅH˘ÖËÊO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ ãÖã¨÷ á¶êºHõsì ã¨Ö÷ ÏÅ#∞, Ã+_»∞Å¤ #∞,
QÀ_Ò#¡#∞ ã¨=∞‰õÄ~°Û_»O`À áê@∞QÍ =∂Ô~¯\ÕQ∑, "Õ~Çü Ï¨ ∫lOQ∑ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å#∞ Ãã`· O«
HõeÊã¨∞#Î flk. ãÖã¨÷ áêi„âßq∞HÍaè=$kú HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ JÃÑÊ~°Öò áê~ü¯Å∞, Ñ¶Ù¨ _£
„áêÃãã≤OQ∑ áê~ü¯Å∞, `ÀÅ∞ Ñï„â◊=∞Å áê~ü¯Å`Àáê@∞ „Ñ¨`ºÕ Hõ Pi÷Hõ =∞O_»à¡◊ (Ãã*òÅ∞)#∞
‰õÄ_® U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. n
ZÑ≤SSã≤ \˜ZãπSSã≤
Ñï„â◊=∞ Éè=í <£, 6= JO`«ã∞¨ ÷ Ñï„â◊=∞ Éè=í <£, 8= JO`«ã∞¨ ÷
|+‘~Éü ÏQ∑, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 004 |+‘~Éü ÏQ∑, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 004
á¶È<£ :040-2323 7622 á¶È<£ :040-2323 7625
JÑ≤\’¯
z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å U~åÊ@∞ HÀãÖ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ™êOˆHuHõÑ~¨ ° ã¨ÅÇ¨Å∞,
ã¨∂K«#Å∞, „áê*ˇ‰Ωõ Åì x"ÕkHõÅ∞ ~°∂á⁄OkOz WKÕÛO^Œ∞ HÀãÖ U~åÊ@~Ú# ãÖã¨÷
'JÑ≤\’¯—. Ñ¨Å∞ „áê*ˇ‰Ωõ Åì x"ÕkHõÅ∞ D ãÖã¨÷ =^ŒÌ Åaè™êÎ~Ú. H˘`«Î PÖ’K«#Å`À
„áê~°OaèOKÕ Ñï„â◊=∞Å HÀãÖ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ x"ÕkHõÅ#∞ Ãã`· O« ~°∂á⁄OkOz W™êÎ~∞° .
WO^Œ∞HÀãÖ „áê*ˇ‰Ωõ ì =ºÜ«∞O P^è•~°OQÍ H˘O`« Ñ¶A ‘ #∞ =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~∞° . H˘xfl Pi÷Hõ
ãÖã¨Å÷ ∞, ÉÏºO‰õΩÅ∞, ZÑ≤S_çã,≤ ZÑ≤ZãπZÑ¶ãπ ≤ Hõeã≤ D ãÖã¨#÷ ∞ 1976Ö’<Õ U~åÊ@∞
KÕâß~Ú. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« nxÖ’ 'ã≤_ƒç — „Ñ¨^•è # ¿+~ü Ç¨ÏŸÅ¤~Qü Í LOk. ãÖã¨‰÷ Ωõ HõsO#QÆ~,ü
x*Ï=∂ÉÏ^£, QÆ∞O@∂~°∞, Hõ~∂° flÅ∞, z`«∂~Î ∞° , q[Ü«∞"å_», qâßYÑ¨@flO, Éè∞í =<Õâfi◊ ~ü,
ÉˇOQÆà◊¥~°∞, ~å~ÚÑ¨Ó~ü, H˘zÛù, „uã¨∂û~ü, #∂º_èçb¡ÅÖ’ „áêOfÜ«∞ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞
L<åfl~Ú. JÑ≤\’¯ n
Ñï„â◊=∞ Éè=í <£, 8= JO`«ã∞¨ ÷

|+‘~Éü ÏQ∑, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 004
á¶È<£ : 040-2323 7333
Zãπ"≥∞~°˚~üû z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ x^è∞Œ Å
smergers.com ã¨g∞Hõ~}° . „Ñ¨^•è #OQÍ z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å
J=∞‡HÍÅ∞, H˘#∞QÀà◊¡ HÀãÖ =∞^èºŒ =iÎ`fi« O.
335
ZÑ≤ZãπZÑ¶ãπ ≤
z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å‰õΩ Ãã‰õΩºi\© QÍº~°O\©ÃÑ#· ~°∞}Ïxfl JOkOKÕ
ãÖã¨÷ 'PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ¿ã\ì ò ÃÑ<·¶ åx¬Ü∞« Öò HÍ~˘Êˆ~+¨<—£ . ^ÕâO◊ Ö’x W`«~° ZãπZÑ¶ãπ Å≤ Hõ<åfl
D ãÖã¨÷ ^ÕâO◊ Ö’<Õ J„QÆQÍq∞ Pi÷Hõ ãÖã¨Q÷ Í xÅ|_çOk. ã¨HÍÅOÖ’ ~°∞}ÏÅ#∞ K≥eO¡ K«x
ãÖã¨Å÷ #∞Oz Ü«∞O„`«™ê=∂„y, W`«~° ™ê=∂„yx ™êfinè#O KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok. ~°∞}Ïxfl
~å|@∞ìHÀ=_»OÖ’ nxH˜ ÃÑ\ì̃Ok ¿Ñ~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ, =∞iH˘xfl Ñ¨^HŒä ÍÅ‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
~°∞}Ïxfl q∞#Ç¨~Ú¿ãÎ 10 ÅHõÅΔ ‰õΩ ÃÑ|· _ç# ~°∞}Ïxfl =∂„`«"∞Õ ãÖã¨÷ JOkã¨∞OÎ k.
J`«ºkèHOõ QÍ 5 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å =~°‰Ωõ , „Ñ¨`ºÕ Hõ Ñïã≤`÷ ∞« Ö’¡ 20 HÀ@¡ =~°‰Ωõ ãÖã¨÷
~°∞}Ïxfl ã¨=∞‰õÄ~°∞Û`«∞Ok. D ãÖã¨÷ „ÑüÜÕ∞\Ï UÜÕ∞ ~°OQÍÅ‰õΩ „áê^è•#º`å ~°∞}ÏÅ#∞
JOk=fi#∞O^À =ÚO^Œ∞QÍ „Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ OÎ k. 'ZOaU— q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ „áê*ˇ‰Ωõ Åì iáÈ~üÅì ∞
`«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« _»OÖ’ ‰õÄ_® ã¨ÇÏ¨ Hõiã¨∞OÎ k. nxH˜ Jxfl lÖÏ¡ÅÖ’#∂ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞
L<åfl~Ú. n
ZÑ≤ZãπZÑ¶πã≤
z~åQ∑JbÖË<,£ Ja_£û
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ - 500 001
á¶È<£ : 23202550, 23201646
*ÏfÜ«∞ z#fl Ñï„â◊=∞Å ãÖã¨÷ (Z<£ZãπSã≤)
z#fl Ñï„â◊=∞Å Jaè=$kúH˜ Jxfl q^è•Å∞QÍ `À_»Ê_Õ ãÖã¨÷ Z<£ZãπSã≤. ^Õâ◊ Pi÷Hõ
=º=ã¨÷ |Ö’¿Ñ`åxH˜ ã¨∂HõΔ ‡, z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ Ñï„â◊=∞Å^Õ QÆ}hÜ«∞"≥∞#ÿ áê„`«.
JO^Œ∞=Å¡ z#fl "åºáê~° ãÖã¨Å÷ ∞ Z^Œ∞~˘¯<Õ Ñ¨Å∞ ã¨=∞ã¨ºÅ‰õΩ Z<£ZãπSã≤ Ñïëê¯~°O
K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok. Ü«∞O„`åÅ H˘#∞QÀÅ∞‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞O, =∂Ô~¯\ÕQ∑, „Ñ¨^~Œ ≈° #Å x~°fiÇ¨Ï},
J=∞‡HõO^•~°∞Å#∞, H˘#∞QÀÅ∞^•~°∞Å#∞ HõÅÑ¨_O» , =Ú_ç Ñ¨^•~åúÅ HÀãÖ PiúHõ ™êÜ«∞O,
=Ú_çÑ^¨ •~åúÅ∞ `«‰Ωõ ¯= ^è~Œ Ö° ’ ÅÉèºí =∞ÜÕ∞ºÖÏ K«∂_»_O» , „ÔH_ç\ò ~ˆ \ÕQ∑Ö#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ
„QÍO\òû#∞ WÑ≤ÊOK«_O» , ™êOˆHuHõ =∞^Œ`Ì ∞« JOk=fi_»O =O\˜ J<ÕHõ Ñ¨#∞Å#∞ D
ãÖã¨÷ KÕã∞¨ OÎ k. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ z#fl Ñï„â◊=∞Å Ñ¨Ù~Àaè=$kúH,˜ P^è∞Œ hHõ~}° ‰õΩ, ZQÆ∞=∞`«∞Å‰õΩ
ãÖã¨÷ `À_»Ê_»∞`«∞Ok. Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ¨#‰õΩ W<£‰õΩºÉË@~ü ã¨^Œ∞áêÜ«∞O, <≥·Ñ¨Ù}Ïºxfl
"≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~ˆ ÛO^Œ∞‰õΩ `À_»Ê_»@O =O\˜ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ H˘#™êyã¨∞OÎ k. ™êOˆHuHõ ¿ã=Å#∞
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨`ºÕ Hõ Hˆ O„^ŒO Ãã`· O« ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’ LOk. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£`À ã¨Ç¨
"≥*· ÏQ∑, q[Ü«∞"å_», z`«∂~Î ∞° ÅÖ’ Z<£ZãπSã≤ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ L<åfl~Ú. n
Z<£ZãπSã≤ -203, „j ^Œ`™Î« ê~Ú HÍOÃÑH¡ û± , P~ü\ ã˜ ≤ 'ZH±û— ~À_£û

ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£–500 020, á¶È<£û: 040–2762 2515, 040–2761 5761
"≥*· ÏQ∑: 0891–2768 554, q[Ü«∞"å_»: 0866–2545 055,
z`«∂~Î ∞° : 0422– 2244 618 „\’Öò „Ñ¶:‘ 1800 111 955, nsic.co.in
Z<£Zãπ >ˇH± ã¨sfiÃããπ ÃãO@~ü, ZÅ„HÍìxH± HÍOÃÑH¡ û± , ‰õΩëê~ÚQÆ∂_»
Hõ=∞ÖÏ#QÆ~,ü ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, 500 062
336
"åºáê~° ~°∞}ÏxH˜ Ç¨g∞xKÕÛ - ã≤l\˜ZOZãπã≤
"åºáê~°O HÀãÖ ÉÏºO‰õΩÅ #∞Oz ~°∞}Ïxfl á⁄O^•ÅO>Ë
~°∞}"≥Ú`åÎxH˜ Ç¨g∞ (QÍº~°O\©)x W"åfieû LO@∞Ok. Ç¨g∞ HÕ^Œ
Pã≤Îáêã¨∞ÎÅ#∞ ÉÏºO‰õΩ‰õΩ ‰õΩ^Œ∞= ÃÑ\Ïìeû LO@∞Ok. U QÍº~°O\©
ÖË‰Ωõ O_® "åºáê~åÅ HÀãÖ Z=iH© ~°∞}O ÅaèOK«^∞Œ . J~Ú`Õ Pã≤áÎ êã¨∞ÅÎ ∞
ÖËx ™ê=∂#∞ºÅ∞ ÃÑ\ÏìÅ#∞‰õΩ<Õ ã¨∂HõΔ ‡, z#fl`«~°Ç¨ "åºáê~åÅ‰õΩ
Ãã·`«O QÍº~°O\© W"åfiÅO>Ë Hõ+¨ìO. Pã≤Îáêã¨∞ÎÅ∞ ÖËx "å~°∞ ZHõ¯_ç
#∞O_ç QÍº~°O\© `Õ"åÅ#flk „Ñ¨â◊fl. nxH˜ ["å|∞QÍ „Ñ¨Éèí∞`«fiO, 'ã≤_çƒ— ãÖã¨÷ Hõeã≤ 2000
= ãÖ=`«û~°OÖ’ ã¨∂HõΔ ‡, z#fl`«~°Ç¨ "åºáê~åÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ, Ç¨g∞Å Q˘_»=‰õΩ
ã¨fiã≤Î K≥¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ, J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "åiH˜ QÍº~°O\©x WKÕÛO^Œ∞‰õΩ ~°∞} QÍº~°O\© ãÖã¨–÷ 'ã≤l\˜—x
„áê~°OaèOzOk. nO`À z#fl z#fl "åºáê~åÅ∞ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ÏìÅ#∞‰õΩ<Õ "åi ÉÏ^èŒ ^•^•Ñ¨Ù
fiOk. z#fl Ñï„â◊=∞Å HÀãÖ ÉÏºO‰õΩÅ∞ WKÕÛ ~°∞}ÏxH˜ D ãÖã¨÷<Õ QÍº~°O\©x Wã¨∞ÎOk.
J~Ú`Õ, QÆ`« 13 Uà◊¡Ö’ =∞# ~åRO #∞Oz ^•^•Ñ¨Ù 31 "ÕÅ =∞Ok =∂„`«"Õ∞ D
QÍº~°O\©x LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ãÖã¨÷ QÆ∞iOz# J=QÍÇ¨Ï# LO_ç LO>Ë =∞iO`«
Z‰õΩ¯==∞Ok D QÍº~°O\©x LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩx LO_Õ"å~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë =∞# ~åRO
Hõ<åfl W`«~° ~å„ëêìÅÖ’<Õ D QÍº~°O\©x LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩ#fl"åà◊√¡ Z‰õΩ¯=.~°∞}O fã¨∞‰õΩ#fl
=ºHÎ̃ ÖË^• ãÖã¨÷, XHõ"Õà◊ "åºáê~°O ãïQÍæ [~°QÆHõ ~°∞}Ïxfl uiy K≥e¡OK«_»OÖ’ Ñ¨ÓiÎQÍ
qÑ¶¨Å"≥∞ÿ`Õ K≥e¡OKåeû# ~°∞}OÖ’ 75 âß`«O #∞Oz 85 âß`«O =~°‰õΩ JO>Ë ^•^•Ñ¨Ù
Ñ¨ÓiÎ ~°∞}Ïxfl D ãÖã¨÷ ÉÏºO‰õΩ‰õΩ K≥eO¡ z"Õã∞¨ OÎ k. J\Ï¡ ÉÏºO‰õΩÅ∞, ÅaÌ^•~°∞Å∞ #+¨áì È‰õΩO_®
D ãÖã¨÷ HÍáê_»∞`«∞Ok.
ÉÏºO‰õΩÅ∞, <Õ+¨#Öò ™ê‡Öò WO_»„ã‘ìãπ HÍ~ÀÊˆ~+¨<£(NSIC), ã≤_çƒ(SIDBI) #∞Oz
fã¨∞‰õΩ<Õ ~°∞}ÏÅ‰õΩ =∂„`«"Õ∞ D 'ã≤l\˜— ãÖã¨÷ QÍº~°O\©x Wã¨∞ÎOk. Wq HÍ‰õΩO_® W`«~°
ãÖã¨÷Å =^ŒÌ‰õΩ ~°∞}O HÀãÖ "≥àÏ§eû=zÛ#Ñ¨Ù_»∞ JqKÕÛ ~°∞}ÏxH˜ D 'ã≤l\˜— QÍº~°O\©
LO^ÀÖË^À J"Õ K≥Ñ¨Ù`å~Ú. WHõ, ~°∞}ÏxH˜ QÍº~°O\© WKÕÛO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨^è•#OQÍ ^ÕxHÀãÖ
~°∞}O HÀ~°∞`«∞<åfl"≥∂ P "åºáê~°O #_»∞ã¨∞ÎO^• ÖË^• J#flk JOK«<å "Õã≤ QÍº~°O\©x
W™êÎ~°∞. J~Ú`Õ ~°∞} QÍº~°O\©x WzÛ<å TiˆH W=fi‰õΩO_® H˘O`« Ñ¶‘A#∞, "åi¬Hõ
ã¨sfiã¨∞ Kås˚Å#∞ =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~°∞. J~Ú`Õ H˘xfl™ê~°∞¡ ~°∞}O WKÕÛ ãÖ¿ã÷ g\˜x K≥e¡ã¨∞ÎOk.
áÈ`Õ ZO`« ™⁄=Ú‡‰õΩ ZO`« Ñ¶‘A K≥e¡OKåeû LO@∞O^À kQÆ∞=xzÛ# Ñ¨\ ì̃HõÖ’ K«∂_»=K«∞Û.
WHõáÈ`Õ ã¨∂HõΔ ‡ Ñï„â◊=∞ HÀãÖ 5 ÅHõΔÅ∞, z#fl `«~°Ç¨ Ñï„â◊=∞ HÀãÖ 1 HÀ\˜ ~°∂áêÜ«∞Å
=~°‰õΩ ~°∞}O fã¨∞HÀ=K«∞Û. JO>Ë, ~°∞}O fã¨∞‰õΩ<Õ "åix |\ì̃ J`«ºkèHõO 65 ÅHõΔÅ
~°∂áêÜ«∞Å =~°‰õΩ D 'ã≤l\˜— ãÖã¨÷ ~°∞}QÍº~°O\©x Wã¨∞ÎOk. S^Õà◊¡ HÍÖÏxH˜ D ~°∞}
QÍº~°O\©x á⁄O^Œ=K«∞Û. n
~°∞} "≥Ú`«OÎ 5 ÅHõÅΔ ~°∂.=~°‰Ωõ QÍº~°O\© Ñ¶A ‘ ~°∞}OÃÑ· 1% 75%-85% =~°‰Ωõ QÍº~°O\©
~°∞} "≥Ú`«OÎ 1 HÀ\˜ ~°∂. =~°‰Ωõ QÍº~°O\© Ñ¶A ‘ ~°∞}OÃÑ· 1.5% 62%-65% ^•HÍ QÍº~°O\©
"åi¬Hõ ã¨sfiã¨∞ Kåi˚ 5 ÅHõÅΔ ~°∂. =~°‰Ωõ 0.50%
~°∞} QÍº~°O\© HÀãÖ Ñ¶A‘ 5 ÅHõÅΔ ~°∂.ÃÑ#· 1HÀ\˜ =~°‰Ωõ 0.75 %
g∞ P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl
337
ZO`« P^•Ü«∞O LO>Ë P^•Ü«∞O Ñ¨#∞fl K≥eO¡ Kåe? P^•Ü«∞O Ñ¨#∞fl#∞ Jã¨Å∞
Z\Ï¡ÖHˇ ¯˜ ™êÎ~∞° ? XHõi ãÖáê^Œ# JO`å P^•Ü«∞"Õ∞<å? Uk P^•Ü«∞O? Uk HÍ^Œ∞?
Ñ¨#∞fl ÖˇH¯˜ OÑ¨Ù#‰õΩ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ Ug∞ÖË"å? ZO`«^•HÍ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ L<åfl~Ú.
ZO`« =~°‰Ωõ Ñ¨#∞fl K≥eO¡ Kåe. P^•Ü«∞O Ñ¨#∞fl ÖˇH¯õ Å∞ L`«Î ZHÍ¯Å∞ ZO^Œ∞‰õΩ HÍ^Œ∞?
JO`å QÆO^Œ~Q° Àà◊O ZO^Œ∞‰õΩ? 'ã¨~à° —ò Å∞ QÆ~à° O◊ ÖÏ ZO^Œ∞‰õΩO\Ï~Ú? ZO^Œ∞HÀ `≥eÜ«∞^Œ∞QÍx
P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl QÆ∞iOz# „áê^äqŒ ∞Hõ q+¨Ü∂« Å∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
2 =∂iÛ 2014`À =Úy¿ã Pi÷Hõ ãÖ=`«û~°O J\Ï¡ˆQ, 2014-15 Pi÷Hõ
ãÖ=`«û~°OÖ’ ZO`« P^•Ü«∂xH˜ Ñ¨#∞fl ÖË^À WHõ¯_» ÑïjeOK«O_ç.
=Ü«∞ã¨∞û 2012-13 2013-14 2014-15
60 Uà◊Ö¡ ’Ñ¨Ù "åi P^•Ü«∞O ~°∂. 2,00,000 2,20,000 2,50,000
61-80 Uà◊¡ =∞^èºŒ ~°∂. 2,50,000 2,50,000 3,00,000
80 Uà◊Ã¡ Ñ|· _»¤ "åiH˜ ~°∂. 5,00,000 5,00,000 5,00,000
2Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åÅ∞ ã¨=∞iÊOKÕO^Œ∞‰õΩ =∂=¸Å∞QÍ AÖˇ· 31 =~°‰Ωõ QÆ_∞» =Ù LO@∞Ok.
=∂iÛ 31 `«~åfi`« ~ÀA #∞Oz ~Ô O_Õà¡◊ Ö’Ñ¨ÙQÍ ‰õÄ_® Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åxfl ã¨=∞iÊOK«_®xH˜
J=HÍâ◊O LO@∞Ok. J~Ú`Õ PÅ™êºxH˜ Ñ¨#∞flÃÑ· =_ô¤ ÖˇH¯˜ ™êÎ~∞° . \˜_Zç ãπ ^•fi~å
Ñ¨#∞flK≥eO¡ Ñ¨Ù ÖËHáõ È`Õ [i=∂<å ‰õÄ_® LO_»=K«∞Û. Z=Ô~<· åã¨~ˆ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ
P^•Ü«∞O LO_ç, K≥eO¡ Kåeû# Ñ¨#∞fl Ug∞ ÖËHáõ È~Ú<å ã¨~ˆ 'Ñ¨#∞fl Ñ¨„`«O— (\ÏH±ûi@~üfl)
ã¨=∞iÊOK«=K«∞Û. Wk ~°∞}O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ g∞ P^•Ü«∞ ^è$Œ gHõ~}° Ñ¨„`«OQÍ#∞, W`«~„° `å
LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»∞`«∞Ok.
2 L^ÀºQÆã∞¨ Å
÷ ∞ P^•Ü«∞Ñ¨ÙÑ¨#∞fl ÖˇH¯õ ÖHÀãÖ Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åxfl ã¨=∞iÊOKÕO^Œ∞‰õΩ
'\ÏH±û i@~üfl „Ñ≤Ñ~ˆ¨ @~°—¡ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl ‰õÄ_® fã¨∞HÀ=K«∞Û. gix P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl
âßMË xÜ«∞q∞OzOk. g~°∞ Ñ¨#∞fl Ñ¨„`«O `«Ü∂« sH˜ Hõhã¨ Ñ¶A ‘ („Ñ¨ã∞¨ `Î O« 250 ~°∂.)
=ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~°∞. JÖÏˆQ H˘xfl ÉÏºO‰õΩÅ∞, ãÖã¨÷Å∞ Ãã·`«O P<£Öˇ·<£Ö’ g∞ Ñ¨#∞fl
Ñ¨„`åÅ#∞ ã¨=∞iÊ™êÎ~Ú. nxH˜QÍ#∞ "å~°∞ H˘O`« Ñ¶A ‘ #∞ =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~∞° .
2XHõ "Õà◊ g∞ P^•Ü«∞O 2012-13 Pi÷Hõ ãÖ=`«û~°OÖ’ 10 ÅHõÅ Δ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ
q∞Oz`Õ, JÑ¨ÙÊ_»∞ `«ÑÊ¨ xãïQÍ HõOÑ¨Óº@~ü ^•fi~å<Õ 'D-ÃÑe·¶ OQ∑—Ö’<Õ \ÏH±û i@~üfl
^•YÅ∞ KÕÜ∂« e. J~Ú`Õ 10 ÅHõÅΔ Ö’Ñ¨Ù P^•Ü«∞O L#fl "å~°O^Œ~∂° `«=∞ W+Öì
"Õ∞~°‰Ωõ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ QÍx, „Ñ¨`º« HõOΔ QÍ QÍx Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åxfl ã¨=∞iÊOK«=K«∞Û. J~Ú`Õ,
P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ i@~üfl ^•YÅ∞ KÕÜ∞« _»O JO`« ã¨∞Å∞=ÙHÍ^Œ∞. ^•xH˜ HõOÑ¨Óº@~ü Ñï*Ï˝#O
338
ÉÏQÍ<Õ LO_®e. ãÖ`«HOõ HÀãÖ '_çl\Öò ã≤Qˆ flK«~—ü #∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=K«∞Û. P<£Ö<·ˇ Ö£ ’
Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åxfl ã¨=∞iÊOz#Ñ¨Ù_»∞, "≥O@<Õ =Ú\ì̃#@∞¡QÍ '"≥iÑ¶≤ˆH+¨<£ Ñ¨„`«O— =∞#‰õΩ
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. n<Õfl 'S\˜P~ü-q— JO\Ï~°∞.
g∞~°∞ P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ ÑÖ¿Ñ i@~üfl D z~°∞<å=∂‰õΩ "≥Å∞`«∞Ok.
Income Tax Dept
CPC -Post Box No.1
Electronic City -P.O.
BANGALURU- 500 010
Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åÅ∞, ã¨∂K«#Å∞, \˜_Zç ãπ K≥eO¡ Ñ¨Ù *Ïa`å, \ÏH±ûi@~üfl „Ñ≤Ñ~ˆ¨ @~°¡
=O\˜ Ñ¨Å∞ JOâßÅ HÀãÖ, JÖÏˆQ D ÃÑ¶·eOQ∑ HÀãÖ ãÖ^Œi≈OKåeû# Ãã·\ò :
incometaxindiaefiling.gov.in ('_çl@Öò ã≤Qˆ flK«~—ü JO>Ë 308 ¿Ñr K«∂_»O_ç)
O WHõáÈ`Õ, L^ÀºQÆã∞¨ Å
÷ ∞ JO^Œ~∂° Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åxfl ã¨=∞iÊOKåeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
J^≥ÑÙ¨ Ê_»O>Ë..?
1. Ñïq∞u Ö’Ñ¨Ù r`«O LO_ç, ÉÏºOH± ¿ãqOQ∑û MÏ`å #∞Oz 10 "ÕÅ
~°∂áêÜ«∞ÅÖ’¿Ñ =_ô¤ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞.
2. "≥Ú`«OÎ r`«OÖ’ (KèåÑ¨~ì -ü 6 HÕ^Œ) q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ áÈQÍ q∞ye# r`«O
5 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ `«‰Ωõ ¯"Õ L#flÑ¨Ù_»∞.
3. áê<£ #O|~ü, ¿ãqOQ∑û MÏ`åÖ’x =_ô¤ q=~åÅ#∞ Ü«∞[=∂xH˜ ã¨=∞iÊO
z#Ñ¨ÙÊ_»∞ – Ü«∞[=∂x, '\˜_Zç ãπ— ™⁄=Ú‡#∞ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ [=∞KÕã≤ 'á¶ê"£∞-
16—#∞ g∞‰õΩ WzÛ#Ñ¨Ù_»∞.
4. \ÏH±û iÑ¶O¨ _£ Ug∞ ÖË#Ñ¨Ù_»∞.
5. g∞‰õΩ P^•Ü«∞Ñ¨Ù Ñ¨#∞fl âßY #∞Oz <À\©ã∞¨ ~å#Ñ¨Ù_»∞.
á⁄^Œ∞Ñ¨Ù J=HÍâßÅ∞
n WHõ g∞‰õΩ Ñïq∞uH˜ q∞Oz P^•Ü«∞O L#fl@¡~Ú`Õ H˘xfl Ñ¨^HŒä ÍÅÖ’ KÕ~_° O»
^•fi~å, á⁄^Œ∞Ñ¨Ù Ñ¨^HŒä ÍÅÖ’ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ@¤_O» ^•fi~å Ñ¨#∞fl #∞Oz
q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. J"Õq∞@O>Ë...
_ „áêq_≥O\ò Ñ¶O ¨ _£ / Éèqí +¨ºxkèH˜ K≥eO¡ Ñ¨Ù/ÑäH¡ ± „áêq_≥O\ò Ñ¶O¨ _£‰Ωõ K≥eO¡ Ñ¨Ù.
_ <Õ+# ¨ Öò ¿ãqOQ∑û ãïÑì HÔ≤¶ @¡ H˘#∞QÀÅ∞.
_ rq`« c=∂ „Ñ‘q∞Ü«∞OÅ K≥eO ¡ Ñ¨Ù.
_ ÉÏºO‰õΩÖ’ Ñ¶H Ô≤ û_£ _çáêl\ò (5 Uà◊¡ HÀãÖ) / 'Ü«¸eÑπ—Å H˘#∞QÀÅ∞.
_ <Õ+# ¨ Öò ÃÑ#¬<£ ã‘¯"£∞ HÀãÖ K≥eO¡ Ñ¨Ù.
_ ~år"£QÍOkè DH˜fi\˜ eOH±ì ¿ãqOQ∑û ã‘¯"£∞ K≥eO ¡ Ñ¨Ù ("≥Ú^Œ\ ™˜ êi ™êìHû± Ö’
ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ>Ë"ì åiH˜).
339
_ WO\˜ ~°∞}OÃÑ· Jã¨Å∞ K≥eO¡ Ñ¨Ù (1 ÅHõ)Δ .
_ Pã≤Î Ñ¨#∞fl K≥eO¡ Ñ¨Ù / WO\˜ J^≥Ì K≥eO¡ Ñ¨Ù (WO\˜ ~°∞}O ÖËx"åiH˜).
_ W^Œ~Ì ∞° Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ ã¨∂¯à◊§ Ñ¶A
‘ K≥eO¡ Ñ¨Ù / q^•º ~°∞}OÃÑ· =_ô¤ K≥eO¡ Ñ¨Ù.
_ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å 'W<£„á¶ê ÉÏO_£û— H˘#∞QÀÅ∞ÃÑ· 20 "ÕÅ =~°‰Ωõ
J^Œ#Ñ¨Ù q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù.
_ "≥^· ºŒ c=∂ „Ñ‘q∞Ü«∞O (15 "ÕÅ =~°‰Ωõ , `«e^¡ OŒ „_»∞Å‰õΩ 15 "ÕÅ∞, 60
Uà◊‰¡ Ωõ ÃÑ|· _ç`Õ 20 "ÕÅ∞).
_ g∞ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ¤» "åi f„= [|∞ƒÅ‰õΩ zH˜`åû Y~°∞ÛÅ∞.
_ JOQÆ"H·≥ Åõ ºO 40% q∞Oz LO>Ë 75 "ÕÅ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù.
_ QÆ∞iÎOz# ~å[H©Ü∞« áêsìH,˜ „@ãπ‰ì Ωõ q~åà◊O.
_ ã¨fiK«ÛOù ^èŒ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ q~åà◊O (50 #∞Oz 100%).
_ H˘xfl JÅ"≥<û£ Å∞/=$uÎÑ#¨ ∞fl K≥eO¡ Ñ¨Ù.
_ WO\˜ ~°∞}OÃÑ· =_ô¤ K≥eO¡ Ñ¨Ù(24-a) (1.5 ÅHõΔÅ Ö’Ñ¨Ù =∂„`«"Õ∞. 2013-
14Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ 25 ÅHõÅΔ ^•HÍ WO\˜~∞° }O fã¨∞‰õΩO>Ë ^•xÃÑ· K≥eO¡ KÕ =_ô¤
J`«ºkèHOõ 2.5 ÅHõÅΔ ^•HÍ P^•Ü«∞O #∞Oz q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù Åaèã∞¨ OÎ k.)
n ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl KåÖÏ =~°‰Ωõ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ KåÑì̈~ü 6, ÃãHõ<Δ -£ 80Ö’x
qq^èŒ ã¨ÉòÃãHõΔ<£Å HÕ^Œ ÅaèOKÕq. „Ñü K≥e¡OÑ¨Ù#‰õΩ Ñïq∞u LOk.
ZO`« K≥e¿¡ ãÎ JO`«™⁄=Ú‡‰õΩ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨ÙÅ∞ LO_»=Ù. Jhfl Hõeã≤ 1 ÅHõΔ
~°∂.Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ q∞#Ç¨~ÚOÑ¨Ù.
n '\˜_Zç ãπ— HÕ^Œ KÕã#≤ K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ#∞ g∞~°∞ W<£HOõ \ÏH±û Ãã\· ò P<£Ö<·ˇ Ö£ ’
'26 ZZãπ— á¶ê"£∞Ö’ K«∂_»=K«∞Û. "åºáê~°O, =$`«∞ÅÎ Ö’ =Ù#fl"å~°∞ `«=∞
`«=∞ "åºáê~°O, =$uÎÑ~¨ ° Y~°∞ÛÅ∞ áÈQÍ q∞yeO^Õ P^•Ü«∞OQÍ ÖˇH¯˜ ™êÎ~∞° .
K≥eO¡ Kåeû# Ñ¨#∞fl
P^•Ü«∞O ~°∂áêÜ«∞Ö’¡ 2012-13 2013-14 2014-15
2,00,000 ~°∂. =~°‰õΩ ÖË^Œ∞ ÖË^Œ∞ ÖË^Œ∞
2,20,000 ~°∂. =~°‰õΩ 10% ÖË^Œ∞ ÖË^∞Œ (2.5ÅHõÅΔ ∞)
2,20,000 - 5,00,000 ~°∂. 10% 10% 2000 ~°∂. `«yOæ Ñ¨Ù 10%
5,00,001 -10,00,000~°∂. 20% 20% 20%
10,00,001 - 1 ~°∂. HÀ\˜ 30% 30% 30%
5 ÅHõÅΔ ‰õΩÃÑ|· _»¤ P^•Ü«∞O L#fl"å~°∞ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¨#∞flÖ’ D U_®k, =KÕÛ
O
U_®kÖ’ K≥eO¡ Kåeû# Ñ¨#∞fl âß`«OÖ’ `Õ_® ÖË^∞Œ .

340
n ¿ã"å Ñ¨#∞fl (Service Tax) : =ã¨∞=Î ÙÅ J=∞‡HÍÅÃÑ· Ñ¨#∞fl qkèOz#@∞¡QÍ<Õ g∞~°∞
á⁄O^Õ ¿ã=ÅÃÑ· Ãã`· O« 1994 #∞Oz Ñ¨#∞fl qkèOK«_O» „áê~°OaèOKå~°∞. J^Õ '¿ã"å
Ñ¨#∞fl—. `˘Å∞`« >ˇeá¶È<£ ¿ã=Å∞, ™ê^è•~°} c=∂ ¿ã=Å∞, ™êìH± „É’Hõ~¿ü ã=ÅÃÑ· '¿ã"å
Ñ¨#∞fl—#∞ qkèOK«_O» P~°OaèOz 2002 <å\˜H˜ 50 ¿ã=Å#∞ ¿ã"å Ñ¨#∞fl ÑïkèÖ’H˜
fã¨∞H˘KåÛ~°∞. 2012 <å\˜H˜ "≥Ú`«OÎ 119 ¿ã=Å#∞ WO^Œ∞Ö’H˜ fã¨∞H˘KåÛ~°∞. q=∞~°≈Å
HÍ~°}OQÍ, 88 ¿ã=Å`À ¿ã"åÑ¨#∞fl ÖËx *Ïa`å#∞ XHõ^•xfl ~°∂á⁄OkOKå~°∞. áÈ`Õ,
`˘Å∞`« 5 âß`«O L#fl Ñ¨#∞fl#∞, P `«~åfi`« 8 âß`åxH˜ ÃÑOz, „Ñ¨ã∞¨ `Î O« 12 âß`åxfl
=ã¨∂Å∞ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. g∞~˘Hõ ¿ã=#∞ D ~ÀA Hõ#∞‰õΩ¯O>Ë `≥ÖÏ¡~ˆ „Ñ¨É∞íè `«fiO P ¿ã=ÃÑ·
Ñ¨#∞fl qkèã∞¨ #Î flk. J~Ú`Õ, g∞~°∞ JOkã¨∞#Î fl ¿ã=ÅÃÑ· WÑ¨ÙÊ_»∞ =ã¨∞#Î fl P^•Ü«∞O 10
ÅHõÅΔ ‰õΩ q∞Oz`Õ<Õ =¸_»∞<≥ÅÅHÀ™êi ¿ã"å Ñ¨#∞fl#∞ ÖˇH¯˜ Oz K≥eO¡ Kåe.
'¿ã"åÑ¨#∞fl— JO>Ë L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ g∞iÑ¨ÙÊ_»∞ 100 ~°∂. qÅ∞=QÆÅ >ˇeá¶È<£
HÍÖòû KÕã#≤ @¡~Ú`Õ, =∞~À 12 ~°∂. ¿ã"åÑ¨#∞fl#∞ HõeÑ≤ 112 ~°∂. aÅ∞¡ K≥eO¡ Kåeû
LO@∞Ok. áÈ`Õ, ¿ã"åÑ¨#∞fl ZQÆ"`Õ « 70 âß`«OQÍ LO^Œx JOK«<å "Õâß~°∞.
n l.Zãπ.\˜. =ã¨∞= Î ÙÅ∞-¿ã=ÅÑ¨#∞fl : (Goods & Serviecs Tax-GST) Ñ¨#∞flÅ
q^è•<åxfl ^Õâ=◊ ∞O`å XˆH q^èOŒ QÍ LO_ÕÖÏ K«∂¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨ã∞¨ `Î =« Ú#fl 'ã≤Zãπ\ —˜
(CST), '"åº\ò— (VAT), '¿ã"åÑ¨#∞fl—Å#∞ (ST) HõÅQÆeÑ≤ ~°∂á⁄OkOz#^Õ 'lZãπ\ —˜ .
QÆ`« <åÅ∞ÔQ^· àÕ √◊ Q¡ Í Wk "å~Ú^• Ñ¨_∞» `«∂ =ã¨∞#Î flk. H˘xfl ~å„ëêìÅ‰õΩ nxÃÑ· JÉèºí O`«~åÅ∞
L<åfl~Ú. D 'lZãπ\ —˜ 2015-16= Pi÷Hõ ãÖ=`«û~°O #∞Oz J=∞Ö’¡H˜ ~å=K«∞Û.
'lZãπ\ ˜— =Å¡ Ñ¨#∞flÅ q^è•#OÖ’x H˘xfl Ö’áêÅ∞ `˘ÅyáÈ~Ú Ñ¨#∞flÅ ZQÆ"Õ`«
Hõ+=ì̈ ∞=Ù`«∞Ok. ^Õâ=◊ ∞O`«\ H˜ © XˆH Ñ¨#∞flÅ q^è•#O J=∞Ö’¡H˜ =ã¨∞OÎ k.
n Hõã" ì̈ ∞£ û ã¨∞OHõO (Customs Duty) : g∞~°∞ q^ÕâßÅ #∞Oz U"≥<· å =ã¨∞=Î ÙÅ#∞
fã¨∞H˘¿ãÎ "å\˜ÃÑ· ã¨∞OHõO qkè™êÎ~∞° . J^Õ 'Hõã"ì¨ ∞£ û ã¨∞OHõO—. ã¨fi^Õj =ã¨∞=Î ÙÅ J=∞‡HÍÅ#∞
^≥|ƒfÜ«∞~å^Œ#fl L^ÕâÌ O◊ `À D Ñ¨#∞fl#∞ qkèã∞¨ <Î åfl~°∞. JÖÏˆQ, „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ P^•Ü«∞O
‰õÄ_® ã¨=∞‰õÄ~°∞`«∞Ok.
n ZÔH· û*ò ã¨∞OHõO (Excise Duty) : ^ÕâO ◊ Ö’ `«Ü∂« ~°Ü∞Õ º =ã¨∞=Î ÙÅÃÑ· Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO
qkèOKÕ Ñ¨<flÕ ZÔH· û*ò ã¨∞OHõO.
n "åº\ò (VAT-Value Added Tax) : ~åR „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ qkèOKÕk '"åº\ò—. JO>Ë, XHõ
=ã¨∞=Î Ù Jã¨Å∞ `«Ü∂« s ^è~Œ ‰° Ωõ , J=∞‡HõO ^è~Œ ‰° Ωõ =∞^èºŒ #∞#fl =º`åºãÖ ^è~Œ Ã° Ñ<· Õ D
Ñ¨#∞fl qkè™êÎ~∞° . n<Õfl qÅ∞= HõÅQÆÅã≤# Ñ¨#∞fl '"åº\ò—QÍ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞.XHõ =ã¨∞=Î Ù
1000 ~°∂.Å‰õΩ `«Ü∂« ~°~Ú`Õ, ^•xfl 1500~°∂.Å‰õΩ J"Õ∞‡@@¡~Ú`Õ, D 500 ~°∂.
=º`åºã¨Ñ¨Ù ^èŒ~°ÃÑ·<Õ '"åº\ò— qkè™êÎ~∞° . HÍx PK«~} ° Ö’ 'ZOP~üÑ—≤ ÃÑ<· Õ "åº\ò qkèOz
"åºáê~°∞Å∞ ^ÀK«∞‰õΩO@∞#fl@∞¡ ã¨Ê+ì̈OQÍHõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. 'lZãπ\ —˜ =¿ãWÎ =hfl áÈ`å~Ú. n

341
ÉèÏ~°fÜ«∞ Ãã‰õΩºi\©Å =∂~°Hõ É’~ü¤ (Ããa/SEBI)
™êìH± =∂Ô~¯\’¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ>Ëì W<£"ã≥ ~ì̈ ¡° „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞
Ñï~°HOΔ˜ KÕO^Œ∞HÀãÖ, Ãã‰õΩºi\©Å =∂Ô~¯\ò#∞ xÜ«∞O„uOKÕO^Œ∞HÀãÖ,
Jaè=$kú ÑïKÕO^Œ∞HÀãÖ, g\˜H˜ ãÖ|OkèOz#, J#∞|O^èOŒ QÍ
L#fl Jxfl JOâßÅ ÑïjÅ# HÀãÖ 'Ããa— (™êìH± ZH±ûKèOÕ *ò É’~ü¤
PÑ¶π WO_çÜ∂« )x U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
q^Õj ãÖ™ê÷Q`Æ « ÃÑ@∞ì|_»∞^•~°∞Å∞ (ZÑ¶Sπ S), „ÔH_ç\ò ~ˆ \ÕQ∑ U*ˇhûÅ∞, "≥OK«~ü
HÍÑ≤@eãπì ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« 'Ããa— xÜ«∞O„`«}Ö’<Õ LO\Ï~Ú. H˘`«QÎ Í 'UOlÖòû— Ãã`· O«
Ããa =^ŒÌ il„¿ã+ì <¨ £ KÕ~ÚOK«∞‰õΩO>Ë "åiH˜ Ñ¨#∞fl ÉÏ^èŒ ÖË‰Ωõ O_® KÕãO≤ k „Ñ¨É∞íè `«fiO.
HõOÃÑhÅ∞ *Ïs KÕã#≤ 'SÑ≤"À—Å ^•fi~å HÍx, ÃãHõO_»s =∂Ô~¯\ò ^•fi~å HÍx
¿+~°#¡ ∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã#≤ "å~°∞, JÖÏˆQ =¸ºK«∞=Öò Ñ¶O¨ _£Ö’ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ\ì̃#"å~°∞
HÍx `å=Ú [iÑ≤# ÖÏ"å^ÕgÖ’¡ U"≥<· å ã¨=∞ã¨ºÅ∞ `«Öuˇ #Î Ñ¨Ù_»∞ Ñïëê¯~°O HÀãÖ
'Ããa— x ãÖ„Ñ¨kOK«=K«∞Û. W<£"ã≥ ~ì̈ ¡° HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ ÃÇÏÖòÊÖˇ<· ,£ "≥Éò Ãã\· ò L<åfl~Ú.
n W<£"ã ≥ ~ì¨ ¡° ÃÇÏÖòÊ Öˇ<· £ : 1800 227575
1800 266 7575
n "≥Éò Ãã\· ò : scores.gov.in
investor.sebi.gov.in
n
iepf.gov.in
=º=™êÜ«∞O J<Õk ÑÖ@Å L`«ÊuÎ Jx J#∞H˘O\Ï~°∞ HÍx, JkHÍ^Œ∞. Jk
„Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ h~°∞, Éè∂í q∞ #∞Oz L`«ÊuÎ KÕ¿ã PÇ¨~°O. =º=™êÜ«∞O ÖË‰Ωõ O_® F
#QÆ~O° ÖË^∞Œ . ™êìH=± ∂Ô~¯@∂ ÖË^∞Œ . ÉÏºOH±Å∂ ÖË=Ù. qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, QÆ∞_ç,
Ãã#· ºO ‰õÄ_® ÖË^∞Œ . <åQÆiHõ`,« ã¨∞ã≤~÷ ° Pi÷H`õ Å« ‰õΩ =º=™êÜ«∞"Õ∞ Ñ¨Ù<åk.
- JÅ¡<£ ™ê"Ài
nnnnn
™êìH=± ∂Ô~¯\ò „Ñ¨^•è # ÅHõΔ ºO ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ O`« Z‰õΩ¯= =∞Okx Ñ≤zÛ"åà◊#¡ ∞ KÕÜ∞« _»"∞Õ .
- Éˇ~åfl~ü¤ ÉÏ~°∞Kü
nnnnn
™êìH± =∂Ô~¯\’¡ <Õ<Ñ≥ Ù¨ Ê_»∂ _»|∞ƒ KÕã∞¨ HÀ"åÅx „Ñ¨Ü∞« uflOK«Ö^Ë ∞Œ ™êìH± =∂Ô~¯\ò#∞
=∞~°∞ã¨\ ˜ ~ÀA# =¸ã≤"ãÕ ≤ =∞m¡ S^Õà¡◊ `«~åfi`« `≥~∞° ™êÎ~#° fl PÖ’K«#`À ™êìHû±
H˘O\Ï#∞. - "åÔ~<£ |ÃÑ\¶ ò
342
™êìH± ^è•#ºO =∂Ô~¯\ò, Ñ¨ÓÅ=∂Ô~¯\ò, ÑÖ_»¡ =∂Ô~¯\ò,

‰õÄ~°QÍÜ«∞Å =∂Ô~¯\ò ÖÏQÍ<Õ ™êìH± =∂Ô~¯\ò ‰õÄ_® XHõ\ .˜
=∂Ô~¯\ò
J~Ú`Õ WHõ¯_» =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ HÍ‰õΩO_® HõOÃÑhÅ '"å\ÏÅ#∞—
(¿+~°#¡ ∞) J=Ú‡`«∞O\Ï~°∞. HõOÃÑhÅ "å\ÏÅ J=∞‡HõO,
H˘#∞QÀà◊√¡ [iˆQ =∂Ô~¯>Ë '™êìH± =∂Ô~¯\ò—.
`«‰Ωõ ¯= HÍÅOÖ’<Õ Z‰õΩ¯= ÖÏÉèÏÅ#∞ Pi˚OK«=K«Ûx
qq^èŒ HõOÃÑhÖ’¡ „Ñ¨[Å∞ ¿+~°∞¡ ("å\ÏÅ∞) H˘#∞QÀÅ∞ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. JÖÏ H˘x H˘xfl™ê~°∞¡
"≥∂ã¨áÈ`«∞O\Ï~°∞. ¿+~°Ö¡ ’ ÃÑ@∞ì|_çÃÑ\˜,ì `«‰Ωõ ¯= HÍÅOÖ’ Z‰õΩ¯= ™⁄=Ú‡#∞ á⁄O^Œ=K«Û<Õ
`«ÑÙ¨ Ê_»∞ PÖ’K«#Ö`À H˘O^Œ~∞° O\Ï~°∞. `å=Ú ÃÑ@∞ì|_çÃÑ>Ëì HõOÃÑhÅ K«i„`«, QÆ`«
ãÖ=`«û~åÅÖ’ Jk ÖÏÉèÏÅ ÉÏ@Ö’ L#fln ÖËxn, "å\˜x ™ê÷ÑO≤ z# "åi PÖ’K«<å
q^è•#O `≥Å∞ã¨∞HÀ‰õΩO_® D ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ_»∞`«∞O\Ï~°∞. J^ŒÖÏLOz`Õ, ÑäH¡ ± eq∞>ˇ_£
HõOÃÑh U^≥<· å "≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ „Ñ¨[Å‰õΩ "å\ÏÅ#∞ *ÏsKÕÜ∞« _®xfl 'Wh+≤Ü∞« Öò ÑäH¡ ±
JÑ¶i¨ OQ∑— (SÑ≤F) JO\Ï~°∞. JO>Ë, HõOÃÑh "≥Ú^Œ\ ™˜ êi `«# "å\ÏÅ#∞ „Ñ¨[Å‰õΩ
J=∞‡_»O. D q^èOŒ QÍ `˘e™êiQÍ "å\ÏÅ J=∞‡HõO [i¿Ñ@Ñ¨ÙÊ_»∞ HõOÃÑh Jxfl
„Ñ¨=ÚY Ñ¨„uHõÅÖ’ „Ñ¨H@ õ #Å#∞ QÆ∞Ñ≤Êã¨∞OÎ k. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ J=∞‡HõO =∂Ô~¯\ò<Õ '„ÃÑ=· ∞s
=∂Ô~¯\ò— Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. JO>Ë „Ñ¨[Å∞ `«=∞Hõ=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ¿+~°#¡ ∞ HõOÃÑh #∞OKÕ
H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ∞« _»O J#fl=∂@. J~Ú`Õ, QÆÒ« Ö’ L#fl@∞¡ HÍ‰õΩO_®, WÑ¨ÙÊ_»∞ =ºH˜QÎ `Æ O« QÍ
XH˘¯Hõ¯~°∞ ~Ô O_»∞ ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å=~°̂H "å\ÏÅ#∞ H˘#∞QÀÅ∞KÕÜ∞« =K«∞Û. P `«~åfi`«
Z=Ô~<· å "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ H˘#fl `«=∞ "å\ÏÅ#∞ ™êìH± „É’Hõ~ü ^•fi~å Jq∞‡`Õ, "å\˜x
=∞~˘Hõ~∞° H˘#∞QÀÅ∞ KÕ¿ã@@¡~Ú`Õ ^•xfl 'ÃãHõO_»s =∂Ô~¯\ò— (Ñ¨~ÀHõΔ H˘#∞QÀÅ∞) Jx
JO\Ï~°∞. ÃãHõO_»s =∂Ô~¯\’¡ U"≥<· å HõOÃÑhÅ ¿+~°#¡ ∞ P~ÀA L#fl ^è~Œ ‰° Ωõ Z=Ô~<· å
ã¨~ˆ „É’Hõ~ü ^•fi~å H˘#∞HÀ¯=K«∞Û. ÃãÅ=Ù~ÀAÖ’¡ q∞#Ç¨ ~ÀE ¿+~°¡ J=∞‡HÍÅ∞,
H˘#∞QÀà◊√¡ [~°∞QÆ∞`«∂ LO\Ï~Ú. ™êìH± =∂Ô~¯\’¡ XHÀ ¿+~°∞‰õΩ ÑëH˜# ^è~Œ Å° #∞ H˘xfl
\©gÅÖ’ K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ \Ï~°∞. J\Ï¡Qˆ P~À[\˜ ¿+~°¡ ^è~Œ Å° hfl =∞~°∞ã¨\ ˜ ~ÀA H˘xfl Ñ¨„uHõÅÖ’
=ã¨∞OÎ \Ï~Ú. ^ÕâO◊ Ö’x J`«ºkèHõ HõOÃÑhÅ XHÀ¿+~°∞ Jã¨Å∞ ^è~Œ ° 10 ~°∂áêÜ«∞Å∞.
Hˆ =ÅO H˘xfl HõOÃÑhÅ ¿+~°¡ ^è~Œ Å° ∞ =∂„`«"∞Õ 100 ~°∂áêÜ«∞Å∞QÍ ÖˇH¯˜ Oz#q L<åfl~Ú.
HõOÃÑh QÆ∞iOz# K«i„`«, ÖÏÉè#í ëêìÅ∞, XHÀ¿+~°∞#∞ ZO`« ^è~Œ ‰° Ωõ J=∂‡Å#∞‰õΩO@∞#flk
"≥Ú^ŒÖˇ·# q=~åÅxflO\˜x `˘e™êiQÍ "å\ÏÅ J=∞‡HõO (SÑ≤"À) [iÑ≤#Ñ¨Ù_»∞
`≥eÜ«∞*Ë™êÎ~∞° . JÖÏˆQ HõOÃÑhÅ∞ „Ñü =¸_»∞ <≥ÅÅHÀ™êi, U_®kHÀ™êi `«=∞ ÖÏÉè#í ëêìÅ#∞
Ñ¨„uHõÖ’¡ „Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ OÎ \Ï~Ú. g\˜x K«∂ã≤, HõOÃÑh Éèqí +¨º`ü „Ñ¨}ÏoHõÅ#∞ K«∂ã≤ ÃãHõO_»s
=∂Ô~¯\’¡ ¿+~°#¡ ∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ∂« eû LO@∞Ok. =∂=¸Å∞QÍ J~Ú`Õ XHõ HõOÃÑh
¿+~°¡ qÅ∞= P HõOÃÑh Éèqí +¨º`ü ÉÏQÆ∞O@∞O^Œ#fl QÍº~°O\© L#flÑ¨ÙÊ_Õ ÃÑ~°QÍe. HÍx
JÖÏ HÍ‰õΩO_® "≥∂ã¨ÑÓ¨ i`« „Ñ¨Kå~°O HÍ~°}OQÍ (ÃãÊ‰õΩºÖË+<¨ )£ ¿+~°¡ ^è~Œ Å° ∞ ÃÑ~°Q_Æ O» ,
343
H˘kÌ ~ÀAÖ’¡<Õ ÉèÏsQÍ `«yáæ È=_»O ÖË^• ‰õΩÑ¨Ê‰õÄe áÈ=_»O [~°∞QÆ∞`«∂ LO@∞Ok.
nx=Å¡ "≥∞*Ïi\© "å\Ï^•~°∞Å∞ "≥∂ã¨áÈ`«∞O\Ï~°∞. "≥∂ãÖKÕ¿ã "å\Ï^•~°∞Å∞
ÖÏÉèÑí _¨ ∞» `«∞O\Ï~°∞. H˘xfl ™ê~°∞¡ HõOÃÑhÖË ã¨fiÜ«∞OQÍ "≥∂™êÅ‰õΩ áêÅÊ_»∞`«∞O\Ï~Ú.
80 ^ŒâH◊ Oõ z=~°# 'Ããa— (Ãã‰õΩºi\©ãπ ZH±ûKèOÕ *ò É’~ü¤ PÑ¶π WO_çÜ∂« ) Ñ¨Å∞ H˘`«Î
HõOÃÑhÅ‰õΩ, „Ñ¨[Å‰õΩ "å\ÏÅ#∞ (SÑ≤F) *Ïs KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ã¨∞Å∞=ÙQÍ J#∞=∞ux=fi_»O`À
É’QÆãπ HõOÃÑhÖˇ<Àfl Ñ¨Ù@∞ìH˘zÛ „Ñ¨[Å #∞Oz ÉèÏsQÍ "å\ÏÅ#∞ =ã¨∂Å∞ KÕã∞¨ H˘x,
Ñ¨`åÎÖ‰Ë Ωõ O_® =∂Ü«∞"≥∞ÿ áÈÜ«∂~Ú. „Ñ¨É∞íè `«fiO J#∞ãïOz# D ÉÏ^èºŒ `å~åÇ≤Ï`«º Ñ¨ûúŒ
HÍ~°}OQÍ ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ HÀ\Ï¡k=∞Ok „Ñ¨[Å∞ "≥∂ã¨áÈÜ«∂~°∞. „Ñ¨É∞íè `åfiÖË ZÖÏ "≥∂™êÅ‰õΩ
áêÅÊ_»∞`åÜ≥∂ K≥¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ Wk ‰õÄ_® XHõ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}.
WHõ ÉÏºOHÕQ∑ =º=ã¨#÷ ∞, ™êìH± =∂Ô~¯\’¡x ÖÁã¨Q∞Æ Å#∞ Pã¨~å KÕã∞¨ H˘x, H˘O^Œ~∞°
JkèHÍ~°∞Å`À ‰õΩ=∞‡ÔH¯· ™êìH± =∂Ô~¯@¡#∞ ZÖÏ "≥∂ãÖ KÕÜ∞« =KÀÛ aQ∑|∞Öò Ç¨Ï~°¬^"£ ∞≥ Ç¨Ï`å,
Hˆ `«<Ñ£ ~ˆ¨ Mò ÖÏO\˜ "åÔ~O^Œ~À ~°∞A=Ù KÕâß~°∞. Ñ¨~º° =™ê#OQÍ ™êìH=± ∂Ô~¯\ò ‰õΩÑ¨Ê‰õÄe
ZO^Œ~À W<£"ã≥ ~ì̈ ∞° ¡ HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å∞ "≥∂ã¨áÈ=_®xH˜ ^•i fã≤Ok. ¿+~ü „É’Hõ~∞° ,¡
HõOÃÑhÅ∞ KÕ¿ã D "≥∂™êÅ#∞Oz „Ñ¨[Å#∞ ~°HOΔ̃ KÕO^Œ∞‰õΩ, "åix *ÏQÆ~∞° ‰õΩÅ#∞
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO 'W<£"≥ãì̈~ü Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£ „á⁄>ˇHõΔ<£ Ñ¶Ö_£— <˘Hõ^•xx U~åÊ@∞
KÕãO≤ k. "å\Ï^•~°¡ *ÏQÆ$u HÀãÖ Hõ$+≤ KÕ¿ã"å~°∞, ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Å÷ ∞, ™⁄Ãã\· Å© ∞ D
xkè#∞Oz `«=∞ „Ñ¨Kå~åÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀãÖ ™⁄=Ú‡ á⁄O^Œ=K«∞Û. JO`ÕHÍ‰õΩO_®
"å\Ï^•~°∞Å∞ ¿+~°¡ ÖÏ"å^ÕgÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz HõOÃÑhÅÃÑ· Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å∞ Ãã`· O« ^•YÅ∞
KÕÜ∞« =K«∞Û. J"Õq∞\’ WHõ¯_» K«∂_»O_ç. n
"å\Ï^•~°¡ *ÏQÆ$u ãÖ~°HõΔHõ xkè HÀãÖ HõOÃÑhÅÃÑ· Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å HÀãÖ...

Investor Education Protection Fund Registrar of Companies
A-Wing, 5th Floor Kendriya Sadan, 2nd Floor
Dr. Rajendra Prasad Road Sultan Bazaar, Koti
Shastri Bhawan, New Delhi - 110 001. Hyderabad - 500 095.
™êìH± =∂Ô~¯\ò ÉÏOÉò "Õ∞_ç<£ J"≥∞iHÍ

'J"≥∞iHÍ XHõ H˘`«Î PÜ«Ú^è•xfl ‰õ#∞Q˘Ok. Jk Éè=í <åÅ#∞ q^èfiŒ OãÖ
KÕÜ∞« ‰õΩO_® Hˆ =ÅO =∞#∞+¨μÅ#∞ =∂„`«"∞Õ q^èfiŒ OãÖ KÕÜ∞« QÆÅ â◊HÎ̃ QÆÅk. P
PÜ«Ú^èOŒ ¿Ñ~ˆ '™êìH± =∂Ô~¯\ò—. ™êìH± =∂Ô~¯\ò XHõ qz„`«"∞≥ Oÿ k. „Ñü™ês Z=~À
XHõ~∞° ¿+~°#¡ ∞ J=Ú‡`«∂ LO>Ë, =∞~˘Hõ~Ô =~À H˘O@∞O\Ï~°∞. HÍx, "åi^Œ~Ì ∂°
‰õÄ_® '`«#HõO>Ë <Õ<Õ `≥eqHõÅ"å_çx— Jx ãÖ|~°Ñ_¨ áç È`«∞O\Ï_»∞.
344
ã¨ÉòHÍ
ã¨áêfl
=∞h=∞h 1 g∞ HÀãÖ
al<≥ãπ
ÉÏÅtHõΔ
XHõ H˘`«Î al<≥ãπ PÖ’K«#.

XHõ S_çÜ∂« g∞ rq`åxfl
=∂ˆ~ÛÜ«∞=K«∞Û. 2
3
N al<≥ãπ ZOÑ≤Hõ ! U^ŒO>Ë g∞H˜+Oì̈ ?
n L`«Ê`«∞ÅÎ `«Ü∂« s (=∂#∞ºá¶êHõÛiOQ∑)
n ã¨~‰° Ωõ Å ÑÖÑ≤}/© J=∞‡HõO (_ç„ã≤|ì ∂º+¨</£ i>ˇ~ÚÖò/„á¶êOKèl·≥ )
n ¿ã"å~°OQÆO (ã¨sfiÃããπ/„á¶êOKèl·≥ )
N al<≥ãπ U ™ê÷~ÚÖ’? ZO`«Ö’?

ZO (M) "≥∞„ÿ HÀ
L`«ÊuÎ ~°OQÆO
ã¨∂HõΔ ‡ `«~Ç° ¨ 25 ÅHõÅΔ ∞
4
¿ã"å~°OQÆO
10 ÅHõÅΔ ∞
Zãπ (S) ™ê‡Öò z#fl `«~Ç° ¨ 25 ÅHõÅΔ ∞-5 HÀ@∞¡ 10ÅHõÅΔ ∞-2HÀ@∞¡
ZO (M) g∞_çÜ∞« O =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ 5 #∞Oz 10 HÀ@∞¡ 2-5 HÀ@∞¡
W (E) ZO@~ü„ÃÑ*· ãˇ π Ñï„â◊=∞
n ã¨∂HõΔ ‡, z#fl, =∞^èºŒ `«~Ç° ¨ D =¸_çO\˜x HõeÑ≤ ZOZãπZOW (MSME)
ÅO\Ï~°∞. D =¸_»∞ ™ê÷~ÚÅ "åºáê~°O HÀãÖ Hˆ O„^ŒO, ~å„ëêìÅÖ’
=∞O„u`«fi âßYÅ∞, Pi÷Hõ ã¨Ç¨ Ü«∞ ãÖã¨Å÷ ∞, tHõ} Δ Ï ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl~Ú.
n U Ñï„â◊=∞ J#fl ^•xÃÑ· J#∞=∂<åÅ∞ LO>Ë lÖÏ¡ Ñï„â◊=∞Å Hˆ O„^ŒO
(_çSã≤) ZãπSZãπS (SISI), JÑ≤\’¯ (APITCO)ã¨Ç¨ Ü«∞O fã¨∞HÀ"åe.
345
5
N al<≥ãπ ZHõ¯_», Z\Ï¡ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïìe?
n Ñï„â◊=∞ U~åÊ@∞ HÀãÖ lÖÏ¡ Ñï„â◊=∞Å Hˆ O„^•xfl (Dist
Industries Centre) ãÖ„Ñ¨kOKåe. „Ñ¨`«ºHõΔOQÍ HÍx,
P<£Ö<·ˇ Ö£ ’HÍx D Hˆ O„^•xH˜ PO„`«„ÃÑ#∂º~ü "≥∞"≥∂~åO_»O-
1 (EM-1) #∞ ã¨=∞iÊOKåe. Ñ¨k¿ÇÏ#∞ ~ÀAÖ’¡ il„¿ã+ì <¨ .£
q=~åÅ‰õΩ apindustries.gov.in
dcmsme.gov.in
laghu.udyog.com
n =∂=¸Å∞ "åºáê~°O J~Ú`Õ '„>Ë_£ Öˇ·Ãã<£û— ("åºáê~° Öˇ·Ãã<£û)#∞
„QÍ=∞ÑÖKåÜ«∞f / =Úxûáêbì / =ÚxûÑ¨Öò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ #∞Oz fã¨∞HÀ"åe.
=∞Ç¨#QÆ~åÖ’¡ P<£Ö<·ˇ £ Ñ¨ûúŒ LO@∞Ok.
n "åºáê~°OÖ’ HÍi‡‰õΩÅ∞, L^ÀºQÆ∞Å∞ LO_Õ@@¡~Ú`Õ HÍi‡HõâßYÖ’ il„¿ã+ì <¨ £
KÕ~ÚOK«∞HÀ"åe
n =∂=¸Å∞, ÉèÏQÆ™êfi=∞º Ñ¨ûúŒ Ö’ "åºáê~°O J~Ú`Õ 'Ñ¶¨~ü‡—QÍ il„¿ã+ì <¨ £
KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. 'il„™êì~ü PÑ¶π Ñ¶~¨ ‡ü û il„¿ã+ì <¨ —£ #∞ ãÖ„Ñ¨kOKåe.
n ÃÑ^ŒÌ "åºáê~°O J~Ú`Õ HõOÃÑhQÍ/ZÖòZÖòÑQ≤ Í 'ZOã≤Z21— (mca21)
"≥ÉòÃã\· òÖ’ il„¿ã+ì <¨ £ KÕã∞¨ HÀ"åe.
6
N al<≥ãπ ÃÑ@∞ì|_ç ZO`«? |∞∞}ÏxH˜ QÍº~°O\© Uk?
n ã¨fiO`« ÃÑ@∞ì|_ç, Ñ¨^HŒä Íxfl |\ì̃, ~°∞}q∞KÕÛ ãÖã¨#÷ ∞ |\˜ì
10 #∞Oz 35 âß`«O ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ\Ïìe.
n Ñ¨^HŒä Íxfl |\˜ì ãäû_ô LO@∞Ok.
n =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ, Zã‘û, Zã‘Åì ‰õΩ ÃÑ@∞ì|_çÖ’ ~å~Úf LO@∞Ok.
n ÃÑ@∞ì|_ç "≥Ú`åÎxfl Pi÷Hõ ãÖã¨Å÷ ∞, ÉÏºO‰õΩÅ∞, H˘xflO\˜ q+¨Ü∞« OÖ’
"≥OK«~ü HÍºÑ≤@eã¨∞Åì ∞, UOlÖòû ã¨=∞‰õÄ~°∞Û`å~Ú. ÉÏºO‰õΩÅ∞ ~°∞}Ïxfl
xs‚`« HÍÅ=º=kèÖ’ W"åfie.
n ÃÑ@∞ì|_ç "≥Ú`åÎxH˜ +¨Øºi\©Å∞, QÍº~°O\©Å∞ JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ , 'ã≤l\˜ZOZãπW—
(CGTMSE) ãÖ¿ã÷ ~°∞} QÍº~°O\©xã¨∞O Î k (¿Ñr 336 K«∂_»O_ç)
n i>ˇ~ÚÖò "åºáê~åxH˜ ~°∞}O W=fi~°∞. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« Wk Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fi
ÑïjÅ#Ö’ LOk. K«∂_»O_ç : smallbusinessisbigbusiness.org
346
7
N Ñï„â◊=∞Å‰õΩ Ü«∞O„`åÅ∞ Uq? Un ã¨÷ÅO?
n Ü«∞O„`åÅ∞ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "å~°∞ <Õ+#¨ Öò ™ê‡Öò WO_»„ã‘ãì π
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (Z<£ZãπSã≤-NSIC)H˜ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã∞¨ HÀ"åe.
n Ñï„â◊=∞Å‰õΩ ã¨Å÷ O, Ã+_»∞,¤ á¶êºHõsì J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "å~°∞ ZÑ≤SSã≤,
\˜ZãπSSã≤ (áêi„âßq∞Hõ, =∞øoHõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å ãÖã¨-÷
(APIIC/TSIIC)#∞ ãÖ„Ñ¨kOKåe.
n =∞Ç≤Ïà◊Å HÀãÖ 'ZbÑπ— (ZZÖòWZÑ≤-(ALEAP) ãÖã¨÷ Ãã·`«O
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_» =∞iH˘xfl KÀ@¡ =∞øoHõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å#∞
HõeÊã¨∞Î#flk.
n g∞‰õΩ U Ü«∞O„`«O HÍ"åÖ’ ^•x ¿Ñ~°∞#∞ HõOÑ¨Óº@~ü Ãã~üÛ WO[<£Ö’
(QÆ∂QÆ∞Öò / Ü«∂Ç¨ï) >ˇÑÿ π KÕ¿ãÎ g\˜x `«Ü∂« ~°∞ KÕ¿ã HõOÃÑhÅ¿Ñ~°#¡ ∞,
q=~åÅ#∞ g∞ =ÚO^Œ∞ LOK«∞`«∞Ok. Ñï„â◊=∞Å âßY, JÑ≤\’¯ ÖÏO\˜
ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« al<≥ãπ ã‘¯"£∞ q=~åÅ`À áê@∞QÍ Ü«∞O„`« ÑïHõ~åÅ
q=~åÅ#∞Ãã`· O« JOk™êÎ~Ú.
8
N U "åºáê~° q^è•#O
1. „á⁄„ÃÑ·@~ü+≤Ñπ
2. ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO
3. „ÃÑ·"Õ@∞ HõOÃÑh (Pvt Ltd Co)
4. Ñä¡H± HõOÃÑh (Public Ltd Co)
5. ÖÏÉèí~°Ç≤Ï`« HõOÃÑh (ÃãHõΔ<£ 25 HõOÃÑh)
6. Ñïq∞`« ÉÏ^èŒº`«Å ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO (LLP)
7. UHõ =ºHÎ̃ HõOÃÑh (OPC)
B`åûÇ≤ÏHõ áêi„âßq∞Hõ"`Õ Î« ZÑ¨ÙÊ_»∂ =∂~°∞ÊHÀãÖ "≥`∞« ‰õΩ`«∂, ^•xHÀãÖ

ã¨ÊOkã¨∞OÎ \Ï_»∞. JO`ÕHÍ^Œ∞, J^À J=HÍâ◊OQÍ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩO\Ï_»∞.
- Ñ‘@~ü „_»Hõ¯~ü
347
al<≥ãπ P~°OÉèOí `«~åfi`« UO áê\ÕKåe?
Ñ¨#∞flK≥e¡OKåeû=¿ãÎ áê<£
#O|~ü (PAN) fã¨∞HÀ"åe.
9
il„¿ãì+¨<£ HÀãÖ
Pã≤ÎÑ¨#∞fl K≥e¡OÑ¨Ù HÀãÖ. tin.tin.nsdl.com/pan "åºáê~° P^•Ü«∞O U_®kH˜ 10
ÑÖKåÜ«∞u/ =Úxûáêe\˜/ ÅHõÅΔ ‰õΩ q∞Oz`Õ ¿ã"å Ñ¨#∞fl
=ÚxûÑ¨Öò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ K≥e¡OKåe. il„¿ãì+¨<£ HÀãÖ.
servicetax.gov.in
=ã¨∞Î=ÙÅ ZQÆ=∞`«∞Å∞- "å}˜[º Ñ¨#∞flÅ∞ ("åº\ò,

kQÆ∞=∞`«∞Å HÀãÖ \˜F\˜, lZãπ\ ˜)
exlmbankindia.in
K≥e¡OKåeû =¿ãÎ
apct.gov.in n tgct.gov.in
ZÔH· û*ò ã¨∞OHõO K≥e¡OÑ¨Ù HÀãÖ HÍi‡‰õΩÅ∞, L^ÀºQÆ∞Å∞, 10/20 =∞Ok

ÃãO„@Öò É’~ü¤ PÑ¶π ZÔH· û*ò PÑ¶‘ãπ LO>Ë Éèíq+¨ºxkè MÏ`åÅ∞ `≥iKÕO^Œ∞‰õΩ
cbec.gov.in
il„¿ãì+¨<£ HÀãÖ.
HÍi‡‰Ωõ Å∞, L^ÀºQÆ∞Å∞ epfindia.gov.in
10/20 =∞Ok LO>Ë WZãπS =iÎOÑ¨Ù
esic.nic.in
„Ñ¨`ºÕ Hõ "åºáê~åÅHÀãÖ :
n áœ„bì, g∞\ò „áêÃãã≤OQ∑, ™êOˆHuHõÑ~¨ ° tHõ}
Δ HÀãÖ. nrcmeat.org.in
NRC on Meat (Z<åsû P<£ g∞\ò),
K≥OyK«~,¡° LÑ¨ÊÖò, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£-500 039
n ~Ô _ô"∞Õ _£ PÇ¨~° Ñ¨^•~å÷Å (Food Processing) mofpi.nic.in
`«Ü∂« s HÀãÖ
n =º=™ê~ÚHõ, PÇ¨~° L`«Ê`«∞ÅÎ ZQÆ∞=∞`«∞Å HÀãÖ/ apeda.gov.in
Pi÷Hõ ã¨Ç¨ Ü«∞O HÀãÖ
n |Ü≥∂>ˇHÍflÅr Ñï„â◊=∞Å HÀãÖ birac.nic.in

348
WO`«‰Ωõ g∞ "åºáê~°O...
1.
2.
3.
4.
PÖ’K«# PK«~°} ™ê^èŒº"≥∞ÿ#^Õ<å?
Wk Z=i J=ã¨~åÅ∞ f~°∞Û`«∞Ok?
nxH˜ áÈ\© LO^•? LO>Ë Z\Ï¡ Z^Œ∞~˘¯O\Ï~°∞?
nxÃÑ· ã¨ˆ~fi U"≥∞ÿ<å KÕâß~å? (=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ)
10
5. D L`«ÊuÎH˜/¿ã=‰õΩ Éèíq+¨º`ü LO^•?
6. D al<≥ãπ‰õΩ ÃÑ@∞ì|_ç LO^•? ¿ãHõiOK«QÆÅ~å? H˘xflO\˜ q+¨Ü«∞OÖ’ Ô~O_Õà◊¡‰õΩ
ãïÑ¨_® ÃÑ@∞ì|_çx ¿ãHõiOKåe.
7. al<≥ãπ q[Ü«∂xfl ™êkèOK«_»O ÖË^Œx JxÑ≤¿ãÎ, =∂~åæxfl =∂ˆ~Û ^è≥·~°ºO, FÑ≤Hõ
L<åflÜ«∂?
U H˘xflO\˜HÀ `«ÑÊ¨ „Ñ¨É∞íè `«fiO #∞Oz „Ñ¨`ºÕ Hõ ÖˇÃ· ã<£û J=ã¨~O ° ÖË^∞Œ . =∂=¸Å∞
il„¿ãì+¨<À¡, J#∞=∞`«∞Ö’ LO\Ï~Ú.
q^Œ∞º`ü`À Ñ¨xÖË‰õΩO_® 100 =∞Ok HÍi‡‰õΩÅ`À #_çÑ≤OKÕ =∂=¸Å∞
Ñï„â◊=∞Å‰õΩ J#∞=∞u JHõ¯~°ÖË^Œ∞.

q^Œ∞º`ü`À #_çKÕ Ñï„â◊=∞ J~Ú`Õ 50 =∞Ok =~°‰õΩ U J#∞=∞u JHõ¯~°ÖË^Œ∞.
HÍÅ∞+¨ºO HõeyOKÕ Ñï„â◊=∞ J~Ú`Õ HÍÅ∞+¨º xÜ«∞O„`«} =∞O_»e J#∞=∞u
`«Ñ¨Êxãï.
ÃÑ^ŒÌ Z`«∞Î# i>ˇ~ÚÖò "åºáê~°O KÕÜ«∂ÅO>Ë ^•^•Ñ¨Ù 50 ^•HÍ il„¿ãì+¨#∞¡,
J#∞=∞`«∞Ö’ J=ã¨~O° J=Ù`å~Ú. Hˆ O„^Œ, ~åR „Ñ¨É∞íè `«fi âßYÅ J#∞=∞`«∞Å`À

áê@∞, =ÚxûÑ¨Öò, `«∂xHõÅ∞-H˘Å`«ÅâßY, Jyfl=∂Ñ¨HõâßY, HÍi‡HõâßY,
áÈbãπâßY #∞Oz J#∞=∞`«∞Å∞ J=ã¨~°O.
ã≤OyÖò qO_Àã≤ã" ì¨ ∞£ J=∞Ö’¡ LO>Ë D ÉÏ^Œ~|° On LO_»^∞Œ . ÃÑQ· Í J#∞=∞`«∞Å∞
`«fi~°QÍ =™êÎ~Ú. H˘`«Î „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞, H˘`«Î xÜ«∞=∞x|O^èŒ#Å∞, ã≤OyÖò qO_À
ã≤ã"ì¨ ∞£ `À, =∞Ô~<Àfl ã¨∞Å∞"≥#· , ã¨`fi« ~° J#∞=∞`«∞Å∞, ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å#∞, ™œÅÉèÏºÅ#∞
HõeÊOK«#∞#flO^Œ∞# "å\˜H˜ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ~åR „Ñ¨É∞íè `«fi Ñï„â◊=∞ÅâßY
"≥ÉòÃã·\ò#∞, ˆHO„^Œ„Ñ¨Éèí∞`«fiÑ¨Ù 'ZOã≤Z21— Ãã·\ò#∞ Ñïjeã¨∞ÎO_®e.
#∞=Ùfi h HõÅÅ#∞ xi‡OK«∞HÀÖËHáõ È`Õ, =∞Ô~=~À "åi HõÅÅ x~å‡}O

HÀãÖ h ¿ã=Å#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩO\Ï~°∞.
- \’h QÍã≤¯<£
349
ÉÏºOH± Ñ¨^•Å MÏ`å
1. K≥‰Ωõ ¯Å∞ K≥Ö¡Ë HÍÅÑïq∞u 3 <≥ÅÅ∞ =∂„`«"∞Õ . [#=i 2013 #∞Oz H˘`«Î
K≥‰Ωõ ¯Å∞ K«ÖÏ=∞}˜Ö’H˜ =KåÛ~Ú. áê`« K≥‰Ωõ ¯Å‰õΩ 31 EÖˇ· 2013 #∞Oz
HÍÅO K≥eá¡ È~ÚOk.
2. K≥‰Ωõ ¯Å HÕk ÉèÏQÆOÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ãÖYº K≥‰Ωõ ¯ #O|~ü. P `«~åfi`« 9 JOÔHÅ
ãÖYº LO@∞Ok. WO^Œ∞Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ =¸_»∞ JOÔHÅ∞ #QÆ~åxfl/Ñ¨@} ì Ïxfl,
P `«~åfi`« 3 JOÔHÅ∞ ÉÏºOH± ¿Ñ~°∞#∞, z=i 3 JOÔHÅ∞ ÉÏºOH± HÀ_£
(MICR)#∞ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú.123 456 789
3. SZÑ¶Zπ ãπã≤ (IFSC) : ÉÏºOH±Å =∞^èºŒ _»|∞ƒ ÖÏ"å^ÕgÅ∞ [i¿ÑO^Œ∞HÀãÖ

ã¨$+≤Oì z# XHõ HÀ_£ (q^è•#O) Wk. n<À¡ 11 JOÔHÅ∞ LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜
4 JOÔHÅ∞ ÉÏºOH± ¿Ñ~°∞#∞ `«~åfiu 6 JOÔHÅ∞ „ÉÏOKü HÀ_£ #O|~ü#∞
(¿Ñ~°∞#∞) `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú. P `«~åfi`« 'ã¨∞<åfl— TiˆH LO@∞Ok.
4. Dã≤Zãπ (ECS) : ~°∞} "å~Ú^•Å∞, <≥Å<≥ÖÏ =KÕÛ aÅ∞¡Å∞, á⁄^Œ∞Ñ¨Ù Ñ¨^HŒä ÍÅ
K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ F ã¨∞Å∞"≥#· Ñ¨ûÌŒ 'Dã≤Zãπ—. Z=iÔH`· Õ
MÏ`å^•~°∞ `«# JH“O\ò #∞Oz "å~Ú^•Å ™⁄=Ú‡#∞ fã¨∞HÀ=_®xH˜ ed`«ÑÓ¨ ~°fiHõ
J#∞=∞ux W™êÎ~À "åiH˜ MÏ`å #∞Oz xi‚`« `ÕnÖ’¡ _»|∞ƒ |kb [iyáÈ`«∞Ok.
5. <≥Ñ¶πì (NEFT) : XHõ ÉÏºOH± „ÉÏOKü #∞Oz =∞~À „ÉÏOKü‰Ωõ nx HÕ^Œ _»|∞ƒ
ÑÖÑ¨=K«∞Û. HõhãÖ, J`«ºkèHOõ ZO`« ™⁄=Ú‡ J<Õ^•xH˜ Ñïq∞uÖË^∞Œ . ÉÏºOH±
JH“O\ò ÖËHáõ È~Ú<å _»|∞ƒ ÑÖÑ¨=K«∞Û.
6. P~ü\ l˜ Zãπ (RTGS) : XHõ ÉÏºOH± =∞~À ÉÏºOH±‰Ωõ ÖË^• =∞~À „ÉÏOKü‰Ωõ 2
ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å∞ JO`«‰Ωõ q∞Oz _»|∞ƒ ÑÖáêÅ#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ D q^è•#OÖ’
ÑÖáêe. J=`«e"åi MÏ`åÖ’ 2 QÆO@Ö’¡QÍ ™⁄=Ú‡ [=∞ J=Ù`«∞Ok.
7. q^ÕâßÅ‰õΩ _»|∞ƒ : q^ÕâßÅ‰õΩ U_®kH˜ 1 ÅHõΔ _®Å~°#¡ ∞ ÑÖÑ¨=K«∞Û. ã¨~m° Hõ$`«
K≥eO¡ Ñ¨Ù Ñ¨^HŒä Oõ HÕ^Œ 2 ÅHõÅΔ _®Å~°#¡ ∞ ‰õÄ_® ÑÖÑ¨=K«∞Û. JO>Ë q^Œº,
"≥^· ºŒ O, ÃÑ@∞ì|_ç, W`«~° Y~°∞ÛÅ HÀãÖ, _»|∞ƒ#∞ ÉÏºOH± ^•fi~å ÖË^• '"≥„ãì̈<£
Ü«¸xÜ«∞<£— '=∞h„QÍ"£∞— ãÖã¨Å÷ ^•fi~å ÑÖÑ¨=K«∞Û. D ãÖã¨Å÷ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞
áÈ™êìÑã‘¶ ,π ÉÏºOH±Å∞, |Ü«∞@ KåÖÏKÀ@¡ Åaè™êÎ~Ú. ("≥„ãì̈<£ Ü«¸xÜ«∞<£-
9180 222 1851)
8. Z\˜Z"£∞ (ATM) : U\˜"∞£ Å #∞Oz ™⁄=Ú‡ ~åHõáÈ~Ú<å, =zÛ#@∞¡QÍ ~°ã^‘ ∞Œ
=¿ã,Î "≥O@<Õ ãÖ|Okè`« ÉÏºOH±‰Ωõ ed`«ÑÓ¨ ~°fiHõOQÍ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∂« e.
JÖÏ ‰õΩ^Œ~#° Ñ¨ÙÊ_»∞ 'HÍÖòÃãO@~ü—‰õΩ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∂« e. "å~°∞ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ãÖYº
350
W¿ãÎ <À\ò KÕã∞¨ HÀ"åe. Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕã#≤ 7 Ñ¨xk<åÅÖ’ g∞ ™⁄=Ú‡#∞ g∞
MÏ`åÖ’ [=∞KÕÜ∂« e. ÖËHáõ È`Õ ÉÏºOH± g∞‰õΩ ~ÀA‰õΩ 100 ~°∂áêÜ«∞Å
[i=∂<å K≥eO¡ Kåeû LO@∞Ok.
9. ÉÏºOH± ÖÏHõ~ü : ÖÏHõ~ü fã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ _çáêl\ò, "åi¬Hõ ~°∞ã¨∞O LO\Ï~Ú.
ÖÏHõ~Öü ’ ÃÑ>Ëì #QÆÅ∞, PÉè~í } ° ÏÅ∞ =∂Ü«∞"≥∞`ÿ Õ ÉÏºOH±^Õ ÉÏ^èºŒ `«.
10. „ÔH_ç\ò HÍ~°∞¤ : „ÔH_ç\ò HÍ~°∞Ã¤ Ñ· Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å#∞ =ÚO^Œ∞QÍ ãÖ|Okè`« ÉÏºOH±̂H
KÕÜ∂« e. aÅ∞¡Ö’ U"≥<· å Ö’áêÅ∞O>Ë "å\˜x ã¨=iOKåeûOkQÍ HÀˆ~ Ç¨Ï‰õΩ¯
g∞‰õΩ LOk. ã¨=∞ã¨º#∞ 2 <≥ÅÖ’¡ Ñï+¨¯iOKåeû# ÉÏ^èºŒ `« ÉÏºOH±ÃÑ· LOk.
J_»Q‰Æ Ωõ O_® HÍ~°∞¤ *Ïs KÕ¿ãÎ ^•xfl u~°ã¯¨ iOKåe. JÖÏO\˜ HÍ~°∞¤ XHõ"àÕ ◊
^Œ∞ifixÜ≥∂QÆ"∞≥ `ÿ Õ JO^Œ∞‰õΩ ÉÏ^èºŒ `« ÉÏºOH±^.Õ HÍ~°∞¤ *ÏsH˜ ÉÏºOH±‰Ωõ =∞#q∞zÛ#
ã¨=∂Kå~åxfl =∞~À ÉÏºOH±‰Ωõ , ãÖã¨‰÷ Ωõ W=fi~å^Œ∞. HÍ~°∞Ã¤ Ñ· K≥eO¡ Ñ¨ÙÅ∞ [~°ÑÖ¨ xË
Ñïã≤u÷ =¿ãÎ ÉÏºOH±QÍx, "åi „Ñüx^è∞Œ Å∞QÍx =∞##∞ =∂#ã≤HOõ QÍ, Éè∫uHõOQÍ
"ÕkOè KÕO^Œ∞‰õΩ "åiH˜ Ç¨Ï‰õΩ¯ ÖË^∞Œ . "Õk¿è ãÎ áÈbã¨∞Å‰õΩ ed`« Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ
Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕÜ∂« e. "ÕkOè Ñ¨ÙÅ∞ PáêeûOkQÍ 'ÉÏºOH± „w"å<£û ÃãÖò—‰õΩ L`«~Î O°
~åÜ«∂e. D "≥∞~ÚÖò ÑÖáêe. „ÔH_ç\ò HÍ~°∞Å¤ ÃÑ· qkèOKÕ (48%) =_ô¤
J„Hõ=∞"≥∞Oÿ k. ^•xH˜ ¿ÇÏ`«∞|^Œ`Ì « ÖË^∞Œ . „ÔH_ç\ò HÍ~°∞Å¤ ÃÑ· =_ôx¤ `«yOæ KåÅO@∂
*ÏfÜ«∞ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å q"å^•Å Ñïëê¯~° Hõg∞+¨<Ö£ ’ F Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞HÍQÍ
MÏ`å^•~°‰¡ Ωõ J#∞‰õÄÅOQÍ f~°∞Ê =¿ã,Î ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì D f~°∞ÊÃÑ· '¿ã—ì qkèOzOk!
`«∞k f~°∞Ê ~å"åeû LOk.
11. Z<£ÑZ≤ (NPA) : g∞~°∞ K≥eO¡ Kåeû# ~°∞} "å~Ú^•Å#∞ =~°∞ã¨QÍ 3 <≥ÅÅáê@∞
K≥eO¡ K«#@¡~Ú`Õ P ~°∞}Ïxfl ÉÏºOH±Å∞ 'Ñ¨xH˜~åx ~°∞}O— QÍ ÑïQÆ}™˜ êÎ~Ú.
JO>Ë "≥O@<Õ ÉÏºOH± g∞‰õΩ <À\©ã∞¨ #∞ ÑÖÑ≤OK«=K«∞Û. 'ã¨ˆ~Êù+≤— K«\Ïìxfl g∞
g∞^Œ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«=K«∞Û.
12. L^ÕâÌ Ñ◊ Ó¨ ~°fiHõ ZQÆ"`Õ ^« •~°∞ (Wiful Defaulter) : ~°∞}O K≥eO¡ K«_®xH˜ `«y#
™È÷=∞`« LO_ô K≥eO¡ K«áÈ=_»O, JO`Õ HÍ‰õΩO_® ~°∞}O ^ÕxHÀãÖ fã¨∞‰õΩ<åfl~À
P Ñ¨xHÀãÖ HÍ‰õΩO_® W`«~° Ñ¨#∞ÅHÀãÖ "å_»∞HÀ=_»O ‰õÄ_®. ÉÏºO‰õΩÅ∞
Z=i<≥<· å 'L^ÕâÌ Ñ◊ Ó¨ ~°fiHõ ZQÆ"`Õ ^« •~°∞_»∞—QÍ „Ñ¨H\õ ¿˜ ãÎ P =ºH˜Î ~°∞}ÏÅ∞, ÃÑ@∞ì|_»∞Å
HÀãÖ U ãÖã¨#÷ ∂ P„â◊~ÚOK«_®xH˜ gÅ∞O_»^∞Œ . P =ºH˜xÎ _≥~Ô· Hõ~ì ¡° É’~°∞#¤ ∞Oz
n
`˘ÅyOK«=K«∞Û.
"åºáê~°O Hˆ =ÅO _»|∞ƒ ãÖáêkOKÕk =∂„`«"∞Õ J~Ú`Õ Jk L`«Î "åºáê~°"∞Õ .
- ÃÇÏ„h á¶È~ü¤
351
=ã¨∞,Î ¿ã=Å ÉÏQÀQÆ∞Å‰õΩ ãÖ|OkèOz#
ã¨=∞ã¨ºÅ‰õΩ XHõ „Ñ¨}ÏoHõ`À, „Hõ=∞ Ñ¨ûúŒ Ö’
=∂Ô~¯\ÕQ∑
q+¨Ü∂« xfl ¿ãHõiOz, iHÍ~°∞¤ KÕã,≤ qâı+¡ O≤ z,
ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥¿ÑÊ^Õ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ.
sÃã~üÛ
WOHÍ ã¨∞Å∞=ÙQÍ K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åÅO>Ë... XHõ
L`«ÊuÎ^•~°∞_»∞ `å#∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ =ã¨∞=Î Ù
QÆ∞iOz ÖË^• ¿ã"å~°OQÆOÖ’x"å~°∞ `å=Ú
JOkOKÕ ¿ã=Å QÆ ∞ iOz „Ñ¨ [ Å∞
U=∞#∞‰õΩO@∞<åfl~À `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ^Õ '=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ—. JO>Ë =ã¨∞,Î ¿ã=Å q+¨Ü∞« OÖ’
„Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∞ ¿ãHõ~} ° J#fl=∂@. J~Ú`Õ, HÀ\Ï¡kQÍ L#fl „Ñ¨[Å∞ `«=∞ =ã¨∞=Î ÙÅ
QÆ∞iOz, LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩO@∞#fl ¿ã=Å QÆ∞iOz U=∞#∞‰õΩO@∞<åfl~À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O
J`«ºO`« Hõ+"ì¨ ∞≥ Oÿ k QÆ#Hõ, Hˆ =ÅO H˘kÌ =∞Ok`À, âß„ã‘Ü
Î ∞« Ñ¨ûÌŒ Ö’ ã¨∞Å∞=ÙQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ^Õ
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ.
D<å_»∞ =∞#‰õΩ =∂Ô~¯\’¡ Z<Àfl =ã¨∞=Î ÙÅ∞ Åaèã∞¨ <Î åfl~Ú. XˆH =ã¨∞=Î Ù#∞ Z<Àfl
HõOÃÑhÅ∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ã¨|∞ƒ, ëêOÑ¨Ó, ¿Ñã¶ π áœ_»~,ü "å+≤OQ∑
áœ_»~,ü \©g, „Ñ¶*≤ ò, "å+≤OQ∑ "≥∞+≤#¡ =O\˜ "å\˜x Ju z#fl HõOÃÑhÅ #∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞H˘x
|Ç¨ïà◊*Ïu ãÖã¨Å÷ =~°‰Ωõ Z<Àfl HõOÃÑhÅ∞ `«Ü∂« ~°∞KÕã≤ J=Ú‡`«∞<åfl~Ú. JÖÏˆQ
Ñ¨Å∞ ãÖã¨Å÷ ∞, HõOÃÑhÅ∞ qq^èŒ ~°HÍÅ~Ú# ¿ã=Å#∞ JOkã¨∞<Î åfl~Ú. JÖÏ JOkOKÕ
"å\˜Ö’ ÉÏºOH±Å∞, >ˇeá¶È<£ HõOÃÑhÅ∞, c=∂ HõOÃÑhÅ∞, q=∂#Ü«∂# ãÖã¨Å÷ ∞,
~Ô Ö· fiË Å∞, P~ü\ ã˜ ,≤ Pã¨∞Ñ¨„`«∞Å∞ WÖÏ Z<Àfl L<åfl~Ú. W"Õg =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ `«Ü∂« ~°∞KÕã≤
J=∞‡_»O ÖË^∞Œ . Hˆ =ÅO ¿ã=Å#∞ =∂„`«"∞Õ JOk™êÎ~Ú. =Ùã¨∞=Î ÙÅ#∞ H˘#fl>Ë¡ g\˜
¿ã=Å#∞ ‰õÄ_® =∞#O _»|∞ƒ ÃÑ\ì̃ H˘#∞HÀ¯"åeûO^Õ. JÖÏ _»|∞ƒ ÃÑ\ì̃ H˘<Õ Jxfl
=Ùã¨∞=Î ÙÅ∞, Jxfl ¿ã=Å∞ =∞#‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ ãÖ`«$Ñ≤xÎ WKåÛÜ«∂ ÖË^• Jx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ
KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `«fl"Õ∞ '=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ—.
WO`«‰õΩ D Ñïâ’^èŒ# ZO^Œ∞‰õΩ? Jq∞‡# =ã¨∞Î, ¿ã=Å QÆ∞iOz „Ñ¨[Å∞
(qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞) U=∞#∞‰õΩO@∞<åfl~À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ZO^Œ∞‰õΩ? `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû#
J=ã¨~O° U=ÚOk? `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O =Å¡ „Ñ¨Ü∂≥ [#O Uq∞\˜? ÅHõÖΔ Ïk qxÜ≥∂QÆ^•~°¡
Jaè„áêÜ«∂Å#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O x[OQÍ ™ê^èŒºO J=Ù`«∞O^•? JÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl
ã¨=∂Kå~°O ã¨~Ô #· ^Õ<å? Jã¨Å∞ Z=~°∞ D ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõi™êÎ~∞° ? Z\Ï¡ ¿ãHõi™êÎ~∞° ?
ZHõ¯_» ¿ãHõi™êÎ~∞° ? q+¨Ü∞« ¿ãHõ~} ° =Å¡ ã¨=∞ã¨º‰õΩ Ñïëê¯~°O Åaèã∞¨ OÎ ^•? WÖÏO\˜
„Ñ¨âfl◊ ÅxflO\˜H˜ ["å|∞Å∞ K≥¿ÑÊ^Õ '=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ—.
352
ÃãH± :
ã¨~ˆ fiÅ HÀãÖ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ ∞ âß„ã‘Ü Î ∞« Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å#∞ J=ÅOaè™êÎ~Ú.
XHõ =ã¨∞=Î Ù#∞ U =~°Oæ "åiH˜ L^Õtú OKå~À P =~°Oæ #∞Oz =∂„`«"∞Õ Jaè„áêÜ«∞
¿ãHõ~}° KÕ™êÎ~∞° . L#fl`« =~åæÅ HÀãÖ L^ÕtÌ Oz# L`«ÊuÎ q+¨Ü∞« OÖ’ |_»∞QÆ∞ =~åæÅ
#∞Oz Jaè„áêÜ«∞O HÀ~°_O» Jâß„ã‘Ü Î ∞« OQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . J\Ï¡Qˆ 10 ~°∂áêÜ«∞Å ã¨|∞ƒ
QÆ∞iOz L#fl`« =~åæÅ "åi #∞Oz Jaè„áêÜ«∂xfl ¿ãHõiOK«_O» J~°O÷ ÖËxkQÍ K«∂™êÎ~∞° .
J~Ú`Õ ™êOÑ¶∞≤ HõOQÍ L#fl`« =~åæxH˜ K≥Ok Pi÷HOõ QÍ HÕk =~åæxH˜ K≥Ok# "å~°∞
Ys^Œ~Ú# =ã¨∞Î=Ù#∞ H˘#QÆÅ~å? J\Ï¡ˆQ, HÕk =~åæxH˜ K≥Ok, Pi÷HõOQÍ L#fl
"åà◊√§ Ys^Œ~Ú# =ã¨∞=Î Ù#∞ =^ŒxÌ J#QÆÅ~å? g\˜H˜ HõzÛùÒ« QÍ ["å|∞Å∞ K≥ÑÊ¨ _»O
Hõ+¨ìO.
JO^Œ∞=Å¡ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛÖ’ qxÜ≥∂QÆ^•~°¡ =sæH~õ }° =∞~À Ñ¨ûúŒ Ö’ LO@∞Ok
n<À¡ XHõ =∞x+≤ ™ê÷~Úx ™ê=∂lHõ Pi÷Hõ JOâßÅ P^è•~°OQÍ KÕ™êÎ~∞° . n<Õfl '™ê=∂lHõ,
Pi÷Hõ =sæH~õ }° — (Socio Economic Classification) ãÖHΔ̃ÑOÎ̈ QÍ 'ÃãH±— (SEC) Jx
JO\Ï~°∞.
‰õΩ@∞O|OÖ’x =ÚYº ãÖáê^Œ<å Ñ¨~∞° Å∞ Z=~À "åi q^•º~°›`,« "å~°∞ KÕã∞¨ #Î fl
L^ÀºQÆO ÖË^• "åºáê~åxfl |\˜ì D 'ÃãH±— #∞ x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . D 'ÃãH±— =sæH~õ } ° „Ñ¨HÍ~°O
[<åxfl 8 `«~°QÆ`«∞Å∞QÍ–'Z1-Z2-a1-a2-ã≤-_ç-D1-D2— QÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
áÈãπì „QÍ_»∞ºÜÕ∞\ò J~Ú =∞^èºŒ ™ê÷~Ú Zy˚‰Äõ º\˜"£ L^ÀºQÆOÖ’ L<åfl, Hˆ =ÅO WO@~ü
K«kq Ñ¨k =∞Ok`À "åºáê~°O KÕã∞¨ <Î åfl, D =sæH~õ } ° HÕ^Œ 'Z-1— QÍ ÖˇH˜¯ã¨∞Î<åfl~°∞.
W^Õ JxflO\˜H<õ åfl L#fl`« =~°Oæ . JÖÏˆQ, áÈãπì „QÍ_»∞ºÜÕ∞\ò J~Ú `«‰Ωõ ¯= P^•Ü«∞O
L#fl"åix 'a2— =~°Oæ HÕ^Œ ÖˇH¯˜ OKå~°∞. 1988Ö’ '=∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ ™⁄Ãã\· ˜ PÑ¶π
WO_çÜ«∂ (MRSI)— "å~°∞ D =sæHõ~°}#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨=ÚY
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨÷ 'SZOP~üa— (IMRB) „Ñ¨^•è # áê„`« áÈ+≤OzOk. QÆ`« 20
Uà◊√§QÍ W^Õ =sæH~õ } ° Hõ#∞QÆ∞}OQÍ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. J~Ú`Õ,
D =sæH~õ } ° Ñ¨ÓiÎQÍ ¿ÇÏ`«∞|^ŒOú HÍ^Œx sÃã~üÛ U*ˇhû '[ãπì Hõ#ûÖòì— "å~°∞ 2009Ö’
^Õâ◊ "åºÑÖÎ QÍ 2,10,000 =∞Ok`À 3,175 Ñ¨@}ì ÏÖ’¡ x~°fiÇ≤ÏOz# qâı+¨ Ñïâ’^è#Œ Ö’
"≥Å_¡ ~» ÚOk. D ã¨~ˆ fiÖ’ Ñ¨Å∞ Pã¨HHÎ˜ ~õ "° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« Å∞ |Ü«∞@ Ñ¨_®¤~Ú. 'ÃãH±–Z1—Ö’
=zÛ# "å~°O^ŒiH˜ Zã‘Å∞, ÔH"≥∞~åÅ∞, "≥∞ÿ„HÀ"Õ"£ "À"≥#∞¡, "≥∞_çHõÖò W<£ã¨∂ºÔ~<£û,
=¸ºK«∞=Öò Ñ¶O¨ _»∞¡ ÖË=Ù. JO>Ë 'ÃãH±–Z1—Ö’ =zÛ# qxÜ≥∂QÆ^•~°∞¡ Ãã`· O« Jxfl
=ã¨∞=Î ÙÅ#∞ "å_»@O ÖË^xŒ `ÕeáÈ~ÚOk. J\Ï¡Qˆ , kQÆ∞=™ê÷~ÚÖ’x 'ÃãH±–D— [#O
=^ŒÌ \©gÅ∞, ã≤_–ç _çq_ç ¿ÑÜ ¡ ∞« ~°∞,¡ "≥ÚÉˇÖ· ò á¶È#∞¡, „Ñ¶*≤ òÅ∞ Ãã`· O« L<åfl~Ú. JO`ÕHÍ^Œ∞,
D 'D—[#O =^ŒÌ 33 #∞Oz 80âß`«O ^•HÍ D =ã¨∞=Î ÙÅ∞ L<åfl~Ú. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ
K«∂¿ãÎ 'ÃãH±–Z— Ö’ Ãã`· O« =∞^èºŒ `«~Q° uÆ , kQÆ∞= `«~Q° uÆ "å~°∞ ~åQÍ 'ÃãH±.a—, 'ÃãH±.ã≤—Ö’
353
L#fl`« =~åæÅ "å~°∞ Ãã`· O« =KåÛ~°∞. nx =Å¡ XHõ =~°Oæ "å~°∞ =∂ Ys^Œ~Ú#
=ã¨∞=Î Ù#∞ H˘O\Ï~°x JOK«<å "Õã∞¨ ‰õΩx U^≥<· å HõOÃÑh ã¨~ˆ fi KÕ¿ã,Î =∂i# Ñïã≤`÷ ∞« Å
Hõ#∞QÆ∞}OQÍ =sæH~õ }
° ÖË^xŒ `ÕeOk QÆ#Hõ =KÕÛ ã¨~ˆ fi Ñ¶e¨ `«O Ãã`· O« `«ÑÙ¨ ÊÅ `«_H» õ
Jx ~°∞A"≥O· k. JÑ¨ÙÊ_»∞ HõOÃÑh `«=∞ L`«ÊuÎH˜ ãÖ|OkèOz# ã¨~ˆ fi x"ÕkHõÖ’ J~°ú
ã¨`åºÅ#∞ =∂„`«"∞Õ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞Ok.
Ô~O_»∞ ~°HÍÅ ã¨ˆ~fi :
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛÖ’KÕ¿ã ã¨ˆ~fiÅ∞ „Ñ¨^è•#OQÍ Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞. XHõ\ ˜
QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞≥ #ÿ k (Qualitative). ~Ô O_Àk QÆ}ÏOHÍ`«‡Hõ"∞≥ #ÿ k (Quantitative). "≥Ú^Œ\ ˜
^•<À¡ Ju `«‰Ωõ ¯= =∞Ok`À ã¨~ˆ fi KÕ¿ã,Î ~Ô O_À ^•<À¡ Ju Z‰õΩ¯= =∞Ok`À ã¨~ˆ fi
KÕ™êÎ~∞° .
QÆ∞}Ï`«‡Hõ =∂Ô~¯\ò Ñïâ’^è#Œ Ö’ =ÚYºOQÍ z#fl |$O^•Å`À K«~Û° #∞ H˘#™êy™êÎ~∞° .
g\˜<Õ 'á¶ÈHõãπ „QÆ∂Ñπ _çã¨¯+¨<£û— (FGD) Jx JO\Ï~°∞. XHÀ |$O^ŒOÖ’ HõhãÖ
8=∞Ok #∞Oz J`«ºkèHOõ 12 =∞Ok =~°‰Ωõ LO\Ï~°∞. gi`À XHõ =∂_»~ˆ @~ü K«~Û° #∞
H˘#™êy™êÎ~∞° . Zxfl |$O^•Å`À K«iÛOKåÅ#fl ^•xfl, PÜ«∂ L`«ÊuÎx |\˜,ì PÜ«∂
„áêO`åxfl |\˜ì, =ã¨∞Î=Ù#∞ "å_Õ"å~°∞, "å_»x "å~°∞, ÃãH±: Z–a–ã≤–_ç Z=i`À
K«iÛOKåÅ#fl ^•x P^è•~°OQÍ x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . XHÀ™êi ZOÑ≤Hõ KÕã#≤ =º‰õΩÅÎ ^ŒQiæÆ Hˆ
"≥o§ q_çq_çQÍ Jaè„áêÜ«∞ ¿ãHõ~}° KÕ™êÎ~∞° . WÖÏO\˜ WO@~°∂fi ºÅ#∞ 'Ö’`≥#· Ñïâ’^è#Œ —
(Depth Interview) Jx JO\Ï~°∞. JÖÏˆQ XH˘¯Hõ¯ix =~°∞ã¨QÍ XHõ „Ñ¨^â Õ ßxH˜ Ñ≤ez,
q_çq_çQÍ WO@~°∂fi º KÕÜ∞« _®xfl 'W<£ Ç¨Öò >ˇãπì— (In Hall Test) Jx JO\Ï~°∞.
WO@~ü=Óº=~°∞¡ XHõ Ç¨Ö’¡ ‰õÄ~°∞Ûx XH˘¯Hõ¯ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞x`À (Respondent)
WO@~°∂fi º KÕ™êÎ~∞° . WÖÏO\˜ ã¨~ˆ fiÅÖ’ =ÚYºOQÍ U^≥<· å PÇ¨~° Ñ¨^•~å÷xfl aÃã¯\ò,
KåÔH\¡ ò uxÑ≤Oz, j`«Å áêhÜ«∂Å∞ `åyÑ≤Oz "å\˜ HÀã¨"∞Õ WO@~°∂fi º KÕ™êÎ~∞° .
J\Ï¡Qˆ , J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡#∞ „Ñ¨™ê~°O KÕÜ∞« _®xH˜ =ÚO^Œ∞, KÕã#≤ `«~åfi`« Jq
Z\Ï¡ L<åflÜ≥∂ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ 'Ü«∂_£ >ˇã—ìπ #∞, =ã¨∞=Î ÙÅ áêºˆHlOQ∑ Z\Ï¡ LO^À
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ 'áêºHÕQ∑ >ˇãπì— '_ç*ˇ·<£ >ˇãπì— Å#∞, W\Ï¡ „Ñü ^•xH˜ >ˇãìπ sÃã~üÛÅ#∞
KÕ™êÎ~∞° . qxÜ≥∂QÆ^•~°∞_»∞ x[OQÍ UO H˘O\Ï_À#x ëêÑ≤OQ∑ >ˇãÅìπ #∞ Ãã`· O« KÕ™êÎ~∞° .
„Ñ¨âßfl=ox LÑ¨Ü∂≥ yOK«‰Ωõ O_® „Ñ¨âfl◊ Å∞ J_»Q‰Æ Ωõ O_® g∞~°∞ K≥ÑÊ≤ O^Õ iHÍ~°∞¤ KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ
ã¨~ˆ fi Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ Ãã`· O« WHõ =ÚO^Œ∞ ~å#∞<åfl~Ú. Ñïâ’^è<Œ å Ñ¶e¨ `«O WÖÏO\˜ ã¨~ˆ fiÖ’
KåÖÏ =~°‰Ωõ 60–80âß`«O =~°‰Ωõ Hõ~Ô ‰õΩQì Í LO@∞Ok. `«fi~°QÍ =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ Ñ¶e¨ `åÅ∞
~å"åÅ#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ ‰õÄ_® D q^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨~ˆ fi LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. |$O^•Å`À K«~Û° Å∞
[i¿Ñ =∂_»~ˆ @~ü‰Ωõ L#fl q+¨Ü∞« Ñï*Ï˝#O, =zÛ# "åi`À =∂\Ï¡_Oç K«QÅÆ <Õ~∞° Ê,
F~°∞Ê Ãã`· O« á¶ÈHõãπ „QÆ∂Ñπ _ç+¯¨ +¨<Å£ Ñ¶e¨ `åÅÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok.
354
WHõ QÆ}ÏOHÍ`«‡Hõ"∞≥ #ÿ Ñïâ’^è#Œ Ö’ WO\Õ\˜H˜ "≥o§ ã¨~ˆ fi KÕ™êÎ~∞° . ZO`« =∞Ok`À
ã¨~ˆ fi KÕÜ∂« Å<Õk =ÚO^Œ∞QÍ<Õ x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . JÖÏˆQ Z=i`À KÕÜ∂« e, U Ñ¨@} ì O, U
#QÆ~O° Ö’, U „áêO`åÅÖ’ KÕÜ∂« Å<Õ ^•xfl =ÚO^Œ∞QÍ x~°~‚ ÚOz KÕ™êÎ~∞° . n<Õfl
'~åO_»"£∞ ã¨ˆ~fi— JO\Ï~°∞. WO\Õ\˜H˜ "≥o§ ã¨ˆ~fi KÕ¿ã@Ñ¨ÙÊ_»∞ H˘xfl ã¨∂„`åÅ#∞
áê\˜™êÎ~∞° . XHõ WO\’¡ WO@~°∂fi º KÕ¿ãÎ =∞iH˘xfl Wà◊#¡ ∞ =ke P `«~åfi`« =KÕÛ
WO\’¡ ã¨~ˆ fi KÕ™êÎ~∞° . J\Ï¡Qˆ ~À_»Ö¡ ’, QÆbÖ¡ ’ ‰õΩ_ç "≥Ñ· Ù¨ #∞Oz =∂„`«"∞Õ „áê~°OaèOz
J^Õ =~°∞ã¨Ö’ =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞`å~°∞ `«ÑÊ¨ ~À_»∞¤ „HÍãπ KÕÜ∞« ~°∞. D Ñ¨ûÌŒ Ö’ WO@~°∂fi º
KÕ¿ã@Ñ¨ÙÊ_»∞ ã¨=∂^è•<åÅhfl WzÛ# „Ñ¨âßfl=oÖ’<Õ ~åÜ«∂eû LO@∞Ok. J^Õ
QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞≥ #ÿ ã¨~ˆ fiÖ’ J~Ú`Õ P_çÜ∂≥ , g_çÜ∂≥ iHÍi¤OQ∑Å∞ LO\Ï~Ú. WÑ¨ÙÊ_≥`· Õ
g_çÜ∂≥ HÍ#Êù~Ô <£ûÅ∞ Ãã`· O« =KåÛ~Ú. Wq QÆ}ÏOHÍ`«‡Hõ"∞≥ #ÿ ã¨~ˆ fiÖ’ LO_»=Ù. Jxfl
„áêO`åÅ #∞Oz JOk# „Ñ¨âfl◊ ÅÖ’x ã¨=∂^è•<åÅ#∞ HõOÑ¨Óº@~üÖ’H˜ ZH˜¯Oz JOu=∞
Ñ¶e¨ `åÅ#∞ ~°∂á⁄Ok™êÎ~∞° . D Ñ¶e¨ `åÅ P^è•~°OQÍ HõOÃÑhH˜ x"ÕkHõ ã¨=∞iÊ™êÎ~∞° .
WHõ 'W<£Ç¨Öò>ˇãπì—Å =∂ki ã¨|∞ƒ, ëêOÑ¨Ù, \© áœ_»~ü =O\˜ "å\˜x JÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞
"å_»@O ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ QÆ#Hõ g\˜x qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å‰õΩ WzÛ "å_®Åx K≥|∞`å~°∞. P
`«~åfi`« "≥o§ „Ñ¨âßfl=ox Ñ¨ÓiÎK™Õ êÎ~∞° . n<Õfl '¿Ñã¡ "π ∞≥ O\ò ã¨~ˆ fi— JO\Ï~°∞.
D QÆ}ÏOHÍ`«‡Hõ"∞≥ #ÿ Ñïâ’^è#Œ Ö’ Ñ¶e¨ `«O ãïQÍæ ~å^Œx ÖË^• `«fi~°QÍ ~å^Œx
ÉèÏqOz#Ñ¨Ù_»∞ gÅ~Ú`Õ QÆ∞}Ï`«‡Hõ Ñïâ’^è#Œ ‰õΩ „áê^è•#º`« x™êÎ~∞° . J~Ú`Õ qq^èŒ
'ÃãH±—Å‰õΩ K≥Ok# |$O^•Å`À K«~Û° [iÑ≤#Ñ¨Ù_»∞, =zÛ# "å~°∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ "Õ∞~°‰Ωõ
ãÔ̈~#· =º‰õΩÅÎ ~Ú`Õ (Right Respondents) `«ÑÊ¨ Ñ¶e¨ `åÅ∞ ãïQÍæ ~å=Ù. JO>Ë ~Ô O_»∞
q^è•Å~Ú# ã¨ˆ~fiÅÖ’#∂ #∂\˜H˜ #∂~°∞áêà◊√§ x["≥∞ÿ# Ñ¶ë`«O ~å^Œ<Õk ã¨`«ºO.
HÍHõáÈ`Õ, ^Õx „Ñ¨`ºÕ Hõ`« ^•x^Õ. Z‰õΩ¯= =∞Ok`À ã¨~ˆ fi x~°fiÇ≤ÏOKåÅ#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞
QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞≥ #ÿ ã¨~ˆ fi Ñ¨xH˜~å^Œ∞.
áÈ`Õ, D q^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨~ˆ fiÖË HÍ‰õΩO_®, „Ñ¨`ºÕ Hõ ã¨~ˆ fiÅ#∞ Ãã`· O« =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ
ãÖã¨Å÷ ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~Ú. "å~åÎ Ñ¨„uHõÅ∞, >ˇeq[<£ Kèå<≥Öòû, Ü«∂_£ U*ˇhûÅÃÑ#· D
„Ñ¨`ºÕ Hõ ã¨~ˆ fiÅ∞ H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
=ã¨∞Î – ¿ã=Å ã¨ˆ~fi :
WHõ =ã¨∞,Î ¿ã=Å q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ =∞# ^ÕâO◊ Ö’ Z<Àfl HõOÃÑhÅ∞ =ã¨∞=Î ÙÅ#∞
`«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞Î#flg, ¿ã=Å#∞ JOkã¨∞Î#flg L<åfl~Ú. HõOÃÑhÅ∞ `«Ü«∂~°∞ *Ë¿ã
=ã¨∞Î=ÙÅ#∞ =∂Ô~¯\’¡H˜ „Ñ¨"Õâ◊ ÃÑ\˜ì#Ñ¨Ù_»∞, P =ã¨∞Î=Ù#∞ „Ñ¨[Å∞ ZO`« "Õ∞~°‰õΩ
P^Œi™êÎ~#° fl ^•xÃÑ#· , P =ã¨∞=Î Ù Éèqí +¨º`ü P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. XHõ =ã¨∞=Î Ù#∞
L#fl`« „Ñ¨=∂}ÏÅ`À `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ @∞¡ HõOÃÑh ÉèÏqOz<å Jk =∂Ô~¯\’¡ "≥Ñ· Å¨¶ ºO
K≥O^Œ=K«∞Û. ^•xH˜ HÍ~°}ÏÖËq∞\’ HõOÃÑhH˜ JO`«∞ Ñ¨@=ì Ù. JÑ¨Ù_»∞ ãïQÍæ D =∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. J~Ú`Õ `«=∞ L`«ÊuÎx "å_ç# „Ñ¨[ÅO^Œi Jaè„áêÜ«∂xfl
355
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ‰õΩ^Œ~x° Ñ¨x QÆ#Hõ, JÖÏ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅO>Ë JÜÕ∞º Y~°∞Û ÉèÏs "≥Ú`«OÎ Ö’
LO@∞Ok QÆ#Hõ, P Ñ¨ûÌŒ PK«~}° ™ê^èºŒ O HÍ^Œ∞. JO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞"Õ∞ '=∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ—. n<À¡ =ã¨∞=Î Ù "å_ç# qq^èŒ =~åæÅ "åix "Õ~∞° "Õ~∞° „QÆ∂Ñ¨ÙÅ∞QÍ KÕã,≤ Hˆ =ÅO
H˘kÌ =∞Ok`À P =ã¨∞Î=Ù Z\Ï¡ LO^À, U =∂~°∞ÊÅ#∞ "å~°∞ HÀ~°∞‰õΩO@∞<åfl~À
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ™êÎ~∞° . JÖÏˆQ, P =ã¨∞=Î Ù‰õΩ áÈ\© =ã¨∞=Î ÙÅ∞ Uq∞\’, "å\˜x
LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ"å~°∞ "å\˜x ZO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~À, =ã¨∞=Î Ù #∞Oz "å~°∞ HõzÛùÒ« QÍ
Uq∞ Ptã¨∞Î<åfl~À `≥Å∞ã¨∞H˘x P Jaè„áêÜ«∂Å#∞ qâı¡+≤™êÎ~°∞. =zÛ# Ñ¶ë`«O`À
`å=Ú `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ =ã¨∞=Î ÙÖ’ L#fl Ö’áêÅ#∞ ãïk^Œ∞`Ì å~°∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ ‰õÄ_® P
L`«ÊuÎ =∂Ô~¯\’¡ JO`«QÍ ãÔ̈Hûãπ HÍHõáÈ`Õ =∞m§ =∞m§ sÃã~üÛ KÕ™êÎ~∞° . JO^Œ∞‰õΩ
`«Ñ¨ÊHõ Ñ¶ë`«O LO@∞Ok. J~Ú`Õ D „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ ZÑ¨Ê\˜ HõÑ¨ÙÊ_»∞ [~°∞QÆ∞`«∂<Õ
LO_®e. ZO^Œ∞HõO>Ë =ã¨∞=Î ÙÅ „Ñ¨ÑO¨ K«O WÑ¨Ù_»∞ Ñ¨ÓiÎQÍ áÈ\© „Ñ¨ÑO¨ K«O QÆ#Hõ x~°O`«~°
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ J=ã¨~O° .
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ Ô~O_»∞ J=HÍâßÅ∞ L<åfl~Ú. ÃÑ@∞ì|_ç
Z‰õΩ¯=QÍ ÖËx HõOÃÑhÅ∞, |∞e¡ HõOÃÑhÅ∞ `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û`À `å"Õ∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ sÃã~üÛ
KÕã∞¨ HÀ"åe. _»|∞ƒÅ∞ ÃÑ@ìQeÆ y# HõOÃÑhÅ∞ Jhfl, =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ #∞
P„â◊~ÚOKåe. x*ÏxH˜ H˘xfl™ê~°∞¡ ÃÑ^ŒÌ ãÖã¨Å÷ ∞ Ãã`· O« ã¨fiÜ«∞OQÍ `å"Õ∞ =∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ KÕã¨∞‰õΩO@∞<åfl~Ú. Ju ÃÑ^ŒÌ^≥·# 'Ç≤ÏO^Œ∞™êÎ<£ Ü«¸h b=~ü— (HUL) `«#
L`«Ê`«∞ÅÎ ‰õΩ H˘xfl ™ê~°∞¡ `«<Õ sÃã~üÛ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok.
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ hfl ^ÕâO◊ Ö’x Jxfl „Ñ¨^•è # #QÆ~åÅÖ’ `«=∞ âßYÅ#∞
Hõey L<åfl, =ÚYºOQÍ Wq =ÚOÉÏ~Ú, _èbç ,¡ ÉˇOQÆ∞à◊¥~°∞ Hˆ O„^ŒOQÍ Ñ¨x KÕã∞¨ <Î åfl~Ú.
>ˇãπì =∂Ô~¯\ÕQ∑ :
L`«ÊuÎ^•~°∞_»∞ `å#∞ U =∂Ô~¯\’¡H˜ JO>Ë U ~å„+ì̈OÖ’, U „Ñ¨^âÕ O◊ Ö’ `«=∞
L`«ÊuÎx J=∂‡Öx J#∞‰õΩO@∞<åfl_À, J=Ú‡`«∞<åfl_À P „áêO`«OÖ’<Õ ã¨ˆ~fi
x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . ™ê^è•~°}OQÍ U L`«ÊuÎ^•~°∞_»∞ ‰õÄ_® `˘e ^ŒâÖ◊ ’<Õ `«=∞ L`«ÊuÎx
^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ@ì_∞» . `˘Å∞`« XHõ „Ñ¨^âÕ ßxH˜ ÖË^• XHõ ~å„ëêìxH˜ =∂„`«"∞Õ
Ñïq∞`«=∞=Ù`å_»∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ '„á⁄Hõ~ì ü JO_£ QÍO|∞Öò— `«# 'UiÜ«∞Öò— "å+≤OQ∑
áœ_»~#ü ∞ `˘e™êiQÍ qâßYÑ¨@flO =∂Ô~¯\’¡ „Ñ¨"âÕ ◊ ÃÑ\ì̃ P `«~åfi`« ~å„+ì̈ =∂Ô~¯\’¡,
P `«~åfi`« ^Õâ"◊ åºÑÎ̈ =∂Ô~¯\’¡H˜ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃Ok. J\Ï¡Qˆ \©qZãπ `«# 'ã¨∂¯\©—x "≥Ú@ì
"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ =∂Ô~¯\’¡ „Ñ¨"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. \Ï\Ï >ˇeHÍ"£∞ ^Õâ◊OÖ’<Õ
`˘e™êiQÍ 'ã‘_Zç OZ— "≥ÚÉˇÖ· ò á¶È<£ ã¨sfiã¨∞Å#∞ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’ „Ñ¨"âÕ ◊ ÃÑ\ì̃Ok.
`˘e™êiQÍ XHõ „áêO`«OÖ’ XHõ L`«ÊuÎx „Ñ¨"âÕ ◊ ÃÑ@ì_®xfl '>ˇãìπ =∂Ô~¯\ÕQ∑—
Jx JO\Ï~°∞. nx ^•fi~å P L`«ÊuÎH˜ ZÖÏO\˜ _ç=∂O_£ LO@∞O^À =ã¨∞=Î ÙÖ’x
Ö’áêÖËq∞\’ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ^•fi~å `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û`À `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û.
356
ZxflHõÅ ã¨ˆ~fi :
ˆH=ÅO =ã¨∞Î, ¿ã=Å QÆ∞iOKÕ HÍ^Œ∞. Z<Àfl W`«~° ã¨=∞ã¨ºÅ‰õΩ, ™ê=∂lHõ
ã¨=∞ã¨ºÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz =∂Ô~¯\ÕQ∑ Ñïâ’^è#Œ ÖË^• ã¨~ˆ fi [~°∞Ñ¨=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
ZxflHõÅ QÆ∞iOz. ZxflHõÅ∞ =ã¨∞=Î Ó HÍ^Œ∞, ¿ã"å HÍ^Œ∞. =∞#O Z<Àfl ZxflHõÅ#∞
K«∂âßO. ZxflHõÖ’¡ Z=~À QÔ Å∞™êÎ~À, Z=~°∞ F_»`å~À, U áêsì Zxfl ã‘@∞¡ ãÖáêkOK«∞
‰õΩO@∞O^À, U áêsì ZxflKÀ@¡ F_çáÈ`ÀO^À HõzÛùÒ« QÍ K≥ÑÊ¨ QÆey# ã¨`åÎ D =∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ‰õΩ LOk. J~Ú`Õ ã¨~ˆ fi HÀãÖ L^ÕtÌ Oz# „Ñ¨âßfl=o ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#‰õΩ `À_»∞QÍ,
ã¨~Ô #· „Ñ¨}ÏoHõ`À ^•xfl J=∞Å∞ Ñ¨~K° Q« eÆ y# q^è•#O-JO>Ë, Ñ¶Ö‘ ò¤ =~ü¯x |\˜ì Ñ¶e¨ `åÅ∞
LO\Ï~Ú. QÆ`« ZxflHõÖ’¡ XHõ\ ,˜ ~Ô O_»∞ \©g Kèå<≥Öòû ÖË^• U*ˇhûÅ∞ =∂„`«"∞Õ áêsìÅ
QÔ Å∞Ñ¨Ù, F@=ÚÅ ãÖYº QÆ∞iOz ãÔ̈~#· Ñ¶e¨ `åÅ#∞ JOk=fiQÆeQÍ~°∞. Z=Ô~<· å JÖÏ
JOkOK«_O» Ö’ qÑ¶Å¨ "≥∞`ÿ Õ HõzÛùÒ« QÍ "åi „Ñ¨}ÏoHõ, ^•x J=∞Å∞ f~°∞Ö’ Ö’áêÅ
HÍ~°}OQÍ<Õ J=Ù`å~°∞.
ZxflHõÖ’¡ Z=~°∞ QÔ Å∞™êÎ~#° flk JO^ŒiH© J`«ºO`« Pã¨HxÎ̃ HõeyOKÕ JOâ◊O.
ZxflHõÖ’¡ Z=~°∞ QÔ Å∞™êÎ~À ZxflHõÅ‰õΩ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ ã¨~ˆ fi x~°fiÇ≤ÏOz Ñ¶e¨ `åÅ∞ K≥ÑÊ¨ _®xfl
'„Ñ≤áÈÖò ã¨~ˆ fi— JO@∞<åfl~°∞. ZxflHõ J=Ù`«∞O_»QÍ<Õ "≥#∞"≥O@<Õ [i¿Ñ ã¨~ˆ fi#∞ 'áÈãπì
áÈÖò ã¨~ˆ fi— ÖË^• 'Zy˚\ò áÈÖò— Jx Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞. áÈÖò ã¨~ˆ fiÅ‰õΩ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê# KÕã≤
Ñ¶e¨ `åÅ#∞ ãïQÍæ JOK«<å "ÕÜ∞« =K«Ûx `˘e™êiQÍ x~°∂Ñ≤OzOk _®Hõ~ì ü *Ïi˚QÍÅÑπ
J<Õ =∞Ç¨#∞ÉèÏ=Ù_»∞. PÜ«∞# ¿Ñ~°∞ g∞^Œ<Õ ZxflHõÅ ã¨~ˆ fiÅ#∞ 'QÍÅÑπ áÈÖò— Jx
‰õÄ_® Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞.
^Õâ◊ "åºÑÖÎ QÍ ãÖK«Å<åxfl ã¨$+≤Oì z# ZxflHõÅ ã¨~ˆ fiÅ#∞ "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ 'WO_çÜ∂«
@∞_Õ— Ñ¨„uHõ „Ñ¨H\õ O˜ K«_O» `À 80= ^ŒâH◊ Oõ #∞Oz „Ñ¨[Å‰õΩ g\˜ g∞^Œ Pã¨HÎ˜ ÃÑiyOk.
P<å\˜ ã¨~ˆ fiÅxflO\˜H˜ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê# KÕãO≤ k WÑ¨Ê\˜ '#∂º_èbç ¡ \©g—H˜ (NDTV) K≥Ok#
„Ñ¨}Üü∞ ~åÜü∞ HÍQÍ, '=∂~ü—æ J<Õ P<å\˜ „Ñ¨=ÚY =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ ãÖã¨÷ [#O =^Œ‰Ì Ωõ
"≥o¡ Jã¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂xfl JO>Ë 'áÈÖò—#∞ x~°fiÇ≤ÏOzOk. 'WO_çÜ«∂ @∞_Õ— ã¨ˆ~fi
Ñ¶e¨ `åÅ∞ HõzÛùÒ« QÍ ~å=_»O`À P Ñ¨~O° Ñ¨~#° ∞ P`«~åfi`« =∞iH˘xfl Ñ¨„uHõÅ∞ Ãã`· O«
J#∞ãïOKå~Ú. P~°∞ <≥ÅÅ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ ZxflHõÅ ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz Ñïã≤u÷ Z\Ï¡
LO_»É’`«∞#fl^À =ÚO^Œ∞QÍ<Õ [#O <å_ç QÆ∞iOz `≥eÜ«∞*Ëã∂¨ Î 'WO_çÜ∂« @∞_Õ— XHõ
H˘`«Î =~°=_çx ‰õÄ_® ã¨$+≤Oì zOk. P `«~åfi`« D Ñ¨xx Ñ¨Å∞ Ñ¨„uHõÅ∞, \©g Kèå<≥à√◊ ¡
x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~Ú. ZxflHõÅ ã¨~ˆ fi Ñ¶e¨ `åÅ#∞ Ãã`· O« _»|∞ƒfã¨∞H˘x PÜ«∂ ~å[H©Ü∞«
áêsìÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ ∞ =∂iÛ"Õã∞¨ <Î åflÜ«∞O@∂ '#∂ºãπ
ZH±û„ÃÑãπ— \©g Kèå#Öò QÆ`« Ñ¶≤„|=i 2014Ö’ [iy# `«# ~°Ç¨Ïã¨º Ñïâ’^èŒ#Ö’
"≥Å_¡ Oç zOk. ÃÑQ· Í, D ã¨~ˆ fiÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ #Å¡_|» ∞ƒ fã¨∞‰õΩO@∞#fl@∞¡ "≥Å_¡ ~» ÚºOk.
357
_èbç ¡ âßã¨#ã¨É‰íè Ωõ „H˜Ò« ™êi [iy# ZxflHõÖ’¡ "≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ áÈ\©KãÕ #≤ 'P"£∞Pn‡
áêsì— 31 ™ê÷<åÖ’¡ QÔ Å∞ã¨∞OÎ ^Œx H˘`«QÎ Í ~°OQÆOÖ’H˜ ky# 'Kå}Hõº— *’ã¨ºO K≥ÑÊ≤ Ok.
HÍQÍ, 'PÑπ— áêsì 28 ™ê÷<åÖ’¡ QÔ ez P *’™êºxfl ^•^•Ñ¨Ù x[OKÕãO≤ k. Ããá¶êÅlã¨∞ì
q.ÔH. É*Ï*ò KÕã#≤ `˘e„Ñ¨Ü∞« `«flO x[OHÍQÍ, QÆ`« áê~°"¡ ∞≥ O\ò ZxflHõÖ’¡ Z<£_Zç 340
™ê÷<åÖ’¡ q[Ü«∞O ™êkèã∞¨ OÎ ^Œ#fl 'Kå}Hõº— *’ã¨ºO Ñ¨ÓiÎQÍ x["≥∞Oÿ k. D ã¨~ˆ fi#∞
'#∂ºãπ 24— HÀãÖ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
ã¨ˆ~fiÖ’¡ x*ÏÅ∞ :
=ã¨∞,Î ¿ã=Å‰õΩ ãÖ|OkèOz =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ `À KÕ¿ã ã¨~ˆ fiÅ∞ Ug
‰õÄ_® #∂\˜H˜ #∂~°∞ áêà◊√¡ ãïQÍæ LO_»=Ù. „Ñ¨=∂}ÏÅ∞ ÉÏQÍ áê\˜¿ãÎ 60–80
âß`«O =∂„`«"∞Õ x["Õ∞q∞\’ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. ZO^Œ∞HõO>Ë ã¨~ˆ fi x~°fiÇ≤ÏOKÕ HõOÃÑhÖ’x
sÃã~°Û~°¡ PÖ’K«<å q^è•#O, "å~°∞ ~°∂á⁄OkOz# „Ñ¨âßfl=o f~°∞, ^•xfl Ñ¶‘Öò¤Ö’
Ñ¨xKÕ¿ã HÍ~°ºHõ~ÅÎ° ∞ (W<£"ã≥ Qì̂≤ @~üû / ã¨∂Ñ¨~"ü [·≥ ~üû) J=∞Å∞ Ñ¨~ˆ Û q^è•#O g∞^•
P^è•~°Ñ¨_ç LO@∞Ok. Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O Uq∞@O>Ë, H˘xfl™ê~°∞¡ „Ñ¨âßfl=o
q^ÕâßÅ#∞Oz kQÆ∞=∞`≥· =ã¨∞OÎ k. Wk WHõ¯_ç "åã¨=Î Ñïã≤`÷ ∞« Å‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ LO_»^∞Œ .
JO`Õ HÍ^Œ∞, XHõ ã¨~ˆ fi Ñ¨Å∞ „áêO`åÖ’¡ x~°fiÇ≤ÏOKåeû =ã¨∞OÎ k QÆ#Hõ XHõ „áêO`«OÖ’
ã¨~ˆ fi ÉÏQÍ x~°fiÇ≤ÏOz<å, W`«~° „áêO`åÖ’¡ [iˆQ á⁄~°ÉÏ@¡ =Å¡ ã¨~ˆ fi Ñ¶e¨ `«O ãïQÍæ
~å^Œ∞. ã¨~ˆ fi Ñ¶e¨ `åÅÖ’ <å}º`« x*ÏxH˜ `«‰Ωõ ¯"≥<· å =zÛ# Ñ¶e¨ `åÅ<Õ H˘xfl™ê~°∞¡
Ñ¨„uHõÅ∞, >ˇeq[<£ Kèå<≥à¡◊ ^•fi~å „Ñ¨[Å‰õΩ `≥eÜ«∞ *Ë™êÎ~∞° . „Ñ¨[Å∞ J"Õ x[O Jx
J#∞‰õΩ<Õ „Ñ¨=∂^ŒO LOk. =ã¨∞,Î ¿ã=Å‰õΩ ãÖ|OkèOz x~°fiÇ≤ÏOKÕ U ÃÑ^ŒÌ ã¨~ˆ fi
Ñ¶e¨ `«=¸ #∂~°∞ âß`«O x[O HÍ^Œ∞. "å\˜Ö’¡ 60 âß`«O ‰õÄ_® x[O LO^À ÖË^À
`≥eÜ«∞x Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ L<åfl~Ú. JO^Œ∞=Å¡ áê~î‰° Ωõ Å∞ / „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å∞ "å\˜x K«∂ã≤ x[O
Jx J#∞HÀ"åeû# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . ZxflHõÅ ã¨~ˆ fi Ñ¶e¨ `åÅ∞ H˘xfl 95 âß`«O "åã¨=Î O
HÍ=_®xH˜ „Ñ¨^•è # HÍ~°}O „Ñ¨âßfl=o ~°∂á⁄OkOz# f~°∞, ã¨~Ô #· F@~°∞ ZOÑ≤H,õ
ã¨~ˆ fiKÕ¿ã HÍ~°ºHõ~Î° x*Ï~Ú`Õ. Wq H˘~°=_ç`Õ ã¨~ˆ fi Ñ¶e¨ `«O ãïQÍæ LO_»^∞Œ .
Zaã≤ :
WHõáÈ`Õ, J_»fi~ü>ˇÿ*ò"≥∞O@¡#∞ Ñ¨„uHõÅ "åiH˜ WKÕÛ@Ñ¨ÙÊ_»∞ U Ñ¨„uHõ‰õΩ U
„áêO`«OÖ’ ZO`« ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £ LO^À ã¨∞ÅÉèOí QÍ Ü«∂_£ U*ˇhûÅ‰õΩ `≥eã≤áÈ`«∞Ok.
'P_ç\ò |∂º~À PÑ¶π ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ —£ (Zaã≤) J<Õ ãÖã¨÷ "å~°∞ „Ñü P~°∞ <≥ÅÅHÀ™êi
„Ñ¨K∞« iOKÕ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ Ö’ ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ QÆÅ Jxfl Ñ¨„uHõÅ ã¨~∞° ¯ ºÖË+<¨ £ q=~åÅ#∞ ãïQÍæ
ÖˇH˜¯Oz WO^Œ∞Ö’ á⁄O^Œ∞Ñ¨~°∞™êÎ~°∞. nO`À Ü«∂_£ U*ˇhû "åiH˜ U Ñ¨„uHõÅ‰õΩ
J_»fi~ü>*ÿˇ ò"∞≥ O\ò W"åfiÖ’, W=fi‰õÄ_»^À ã¨∞ÅÉèOí QÍ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. \©g Kèå<≥Öòû q+¨Ü∞« OÖ’
WÖÏO\˜ J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ QÆ#Hõ '\˜P~üÑ≤ ~ˆ \ÕQ∑û— g∞^Õ P^è•~° Ñ¨_®e.
358
s_»~ü+≤Ñπ ã¨ˆ~fi :
U "å~åÎ Ñ¨„uHõÅ#∞ [#O Z‰õΩ¯=QÍ K«^Œ∞=Ù`«∞<åfl~À ^Õâ◊"åºÑ¨ÎOQÍ ã¨ˆ~fi
x~°fiÇ≤ÏOK«_®xfl '<Õ+¨#Öò s_»~ü+≤Ñπ ã¨ˆ~fi— (Z<£P~üZãπ-NRS) Jx JO@∞<åfl~°∞. D
ã¨~ˆ fiÖ’ „Ñü Ñ¨„uHõ#∞ ZO`« =∞Ok K«^∞Œ =Ù`«∞<åfl~À, U Ñ¨„uHõ‰Ωõ ZO`«\ ˜ „Ñ¨*Ï^è~Œ } °
LO^À "≥Å_¡ =» Ù`«∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë, XHõ Ñ¨„uHõ#∞ XHõ̂~ K«^=Œ ~°∞. XHõ Ñ¨„uHõ#∞ WO\’¡
LO_Õ "å~°O^Œ~∂° K«^∞Œ ==K«∞Û. JÖÏˆQ „QÆO^ä•ÅÜ«∂Å∞, q^•ºãÖã¨Å÷ ∞, HõOÃÑhÅ∞,
W`«~° ãÖã¨Å÷ ∞ `≥ÑÊ≤ OKÕ Ñ¨„uHõÅ#∞ Ãã`· O« ZO^Œ~À K«^∞Œ ==K«∞Û. =∞i JÖÏO@Ñ¨ÙÊ_»∞
XHõ Ñ¨„uHõ#∞ ZO`« =∞Ok K«^∞Œ =Ù`å~À =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ 's_»~+ü Ñ≤ π
ã¨~ˆ fi—Ö’<Õ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. WÖÏO\˜ ã¨~ˆ fi#∞ `˘Å∞`« 1971Ö’ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ^•xfl 'FP~ül—
(PÑ¨~ˆ +¨<£ sÃã~üÛ „QÆ∂Ñπ) KÕãO≤ k. P `«~åfi`« 'Z<£P~üZãπ–2—= ã¨~ˆ fi 1978Ö’ [iyOk.
P `«~åfi`« =¸_»= ã¨~ˆ fi 1981 <å\˜ [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å P^è•~°OQÍ 1984Ö’ [iyOk.
P `«~åfi`« 'WO_çÜ∞« <£ s_»~+ü Ñ≤ π ã¨~ˆ fi— (SP~üZãπ) ¿Ñ~°∞`À 1995Ö’ =∞~À s_»~+ü Ñ≤ π
ã¨~ˆ fi =zÛOk. J~Ú`Õ, D ~Ô O_»∞ ã¨~ˆ fiÅ#∞ HÍ‰õΩO_® XˆH ã¨~ˆ fi KÕÜ∂« Åx 2011Ö’
x~°~‚ ÚOKå~°∞. x*ÏxH˜ s_»~+ü Ñ≤ π ã¨~ˆ fi#∞ 'g∞_çÜ∂« sÃã~üÛ Ü«¸[~üû H“xûÖò (MRUC)
J<Õ ãÖã¨÷ x~°fiÇ≤Ïã¨∞#Î flk. WO^Œ∞Ö’ ^•^•Ñ¨Ù 200 Ñ¨„uHÍ ãÖã¨Å÷ ∞, Ü«∂_£ Z*ˇhûÅ‰õΩ
ã¨Éºíè `«fiO LOk. áÈ`Õ 2013Ö’ =zÛ# s_»~+ü Ñ≤ π ã¨~ˆ fi `«ÑÙ¨ ÊÅ`«_H» Qõ Í ~å=_»O`À
H˘xfl Ñ¨„uHõÅ∞ Q˘_»=KÕâß~Ú. ã¨~ˆ fiÅ ÉèÏQÀ`«O =∞~À™êi |Ü«∞@Ñ¨_Oç k. J\Ï¡Qˆ , U
>ˇeq[<£ Kèå<≥ÖòÖ’ U HÍ~°º„Hõ=∂xfl ZO`« =∞Ok „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å∞ gHΔ̃ã∞¨ <Î åfl~À ‰õÄ_®
ÖˇH¯˜ ™êÎ~∞° .
\˜P~üÑ≤ ~ˆ \ÕQ∑û :
qq^èŒ >ˇeq[<£ Kèå<≥ÖòûÖ’ „Ñ¨™ê~°=∞ÜÕ∞º iÜ«∂bì ëÈÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯O@∞#fl _®<£û
áÈ\©Å∞, H˜fi*ò áÈ\©Å∞ JÖÏˆQ ã‘iÜ«∞Öòû, ã≤x=∂Å#∞ [#O ZO`«QÍ gH˜ãΔ ∞¨ <Î åfl~À
ÖˇH¯˜ Oz "å\˜H˜ ~ˆ \ÕQ∑û#∞ Wã¨∞<Î åfl~°∞. g\˜<Õ '\˜P~üÑ—≤ (Television Rating Points)
Åx JO@∞<åfl~°∞. `˘e™êiQÍ D ~ˆ \ÕQ∑ Ñ¨ûÌŒ x-'SZOP~üa— „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃Ok. H˘kÌ
ãÖ=`«û~åÅáê@∞ 'U =∂ºÑπ— J<Õ (a Map-P_®fi<£û "≥∞[~ü"∞≥ O\òû J#Öˇ\· H˜ û± eq∞>ˇ_)£
ãÖã¨÷ ‰õÄ_® \©g ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ WzÛOk.
áÈ`Õ, qq^èŒ Kèå<≥ÖòûÖ’ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ K«∂¿ã gHõΔ‰õΩÅ‰õΩ U HÍ~°º„Hõ=∂xfl
K«∂ã¨∞<Î åfl~À iHÍ~°∞¤ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ H˘O^ŒiH˜ _≥s· Å#∞ W™êÎ~∞° . "å~å _≥s· Ö’ U ã‘iÜ«∞Öò#∞
U ~ÀA# K«∂ã≤On `«k`«~° q=~åÅ#∞ iHÍ~°∞¤ KÕÜ∂« e. "å~åxHÀ™êi D _≥s· x
sÃã~üÛ ãÖã¨÷ "≥#‰õΩ¯ fã¨∞‰õΩx P "å~°OÖ’ XHÀ HÍ~°º„Hõ=∂xfl K«∂ã≤# gHõΔ‰õΩÅ
ãÖYº#∞ ÖˇH¯˜ ™êÎ~∞° . _≥s· ~åÜ«∞_»O, ~åÜ«∞HõáÈ=_»O J<Õ ^•xg∞^Œ, ~åã≤<å ãïQÍæ
~åâß~å J<Õ ^•xg∞^Œ Ñ¶e¨ `åÅ∞ P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú. nxH˜ „Ñ¨`åº=∂flÜ«∞OQÍ `«~åfi`«
HÍÅOÖ’ _≥s· Å‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ g\˜Ö’x Ö’áêÅ#∞ ã¨=iOKÕO^Œ∞‰õΩ QÍ#∞ 'Ñ‘ÑÙ¨ Öòû g∞@~°—¡
359
¿Ñi@ >ˇeq[<£H˜ XHõ ÉÏH±û‰õΩ `«yeOKÕ Ñ¨ûúŒ x „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì~∞° . Wk \©gx P<£
KÕÜ∞« QÍ<Õ P<£ J~Ú (ÖË^• P<£ KÕÜ∂« eû LO@∞Ok) U HÍ~°º„Hõ=∂xfl gHÕΔ Kå~À
P\’"≥∞\˜HQ± Í iHÍ~°∞¤ KÕã∞¨ OÎ k. g\˜ =Å¡ KåÖÏ =~°‰Ωõ HõzÛù`"« ∞≥ #ÿ Ñ¶e¨ `åÅ∞ ~å=_®xH˜
P™ê¯~°O LOk. HÍx D g∞@~°∞¡ ã¨~Ô #· =º‰õΩÅÎ Hˆ W™êÎ~å J#fl J#∞=∂<åÅ∞ `«Ö`ˇ åÎ~Ú.
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ =sæH~õ } ° "Õ∞~°‰Ωõ U 'ÃãH±— "åiH˜ D g∞@~°∞¡ W"åfiÖ’ "åiˆH
W"åfie. JO>Ë HÕk ™ê÷~Ú „Ñ¨[Å∞ Ñ¶Ö¨ Ï<å ã‘iÜ«∞Öò#∞ Z‰õΩ¯=QÍ K«∂ã¨∞<Î åfl~°∞ Jx
K≥ÑÊ¨ _®xH˜ g∞@~°#¡ ∞ =∞^èºŒ `«~Q° uÆ "åiH˜ W¿ãÎ Ñ¶e¨ `«O J~°~÷ Ç° Ï≤ `«"∞≥ #ÿ kQÍ LO@∞Ok.
„Ñ¨=ÚY WOw¡+μ¨ "å~°Ñ„¨ uHõ 'B\òÅ∞H±— 2001Ö’ [iÑ≤# F Ñïâ’^è#Œ Ö’ D
q+¨Ü«∞"Õ∞ |Ü«∞@ Ñ¨_çOk. x*ÏxH˜ g∞@~°¡#∞ U Wà◊¡Ö’ ÃÑ\Ïì~À |Ü«∞\˜"åiH˜
`≥eÜ«∞‰õÄ_»^∞Œ . HÍx, P<å_»∞ 'B\òÅ∞H±— Ñ¨„uHõ =ÚOÉÏ~ÚÖ’ Z=i Wà◊Ö¡ ’ g∞@~°#¡ ∞
ayOKå~À P *Ïa`åÅ#∞ ãÖáêkOz ÑïjeOzOk. 'SZOP~üa— H˜ K≥Ok# '>ˇeq[<£
P_çÜ∞« <£û "≥∞[~ü"∞≥ O\ò— (TAM), 'FP~ül-=∂~ü—æ (ORG-MARG)‰õΩ K≥Ok# 'WO_çÜ∞« <£
<Õ+#¨ Öò >ˇeq[<£ P_çÜ∞« <£û "≥∞[~ü"∞≥ O\òû— (INTAM) Å g∞@~°∞¡ Z=Ô~=iH˜ WKåÛ~À
K«∂¿ãÎ Pâ◊º~°ºHõ~"° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« Å∞ |Ü«∞@ Ñ¨_®¤~Ú. <≥Å‰õΩ 5"ÕÅ∞ Ãã`· O« P^•Ü«∞OÖËx
"åiH˜ ÃãH± =sæH~õ } ° HÕ^Œ 'Z–1—QÍ ~åã≤ "åi \©gÅ‰õΩ g∞@~°#¡ ∞ ayOz KåÖÏ
HÍÅO áê@∞ ÖˇH¯õ Å∞ fâß~°∞. U `«~Q° uÆ "åiH˜ Zxfl g∞@~°∞¡ W"åfiÖ’ J<Õfl W¿ãÎ ÖˇH¯õ
"åãÎ̈"åxH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í =ã¨∞OÎ k. JÖÏ HÍ‰õΩO_® 'Z–1, Z–2— "å~°∞ K«∂_»x Ñ¶Ö¨ Ï<å
ã‘iÜ«∞Öò#∞ "å~°∞ K«∂ã¨∞<Î åfl~°x Ñ‘ÑÙ¨ Öòû g∞@~°¡ ^•fi~å ÖˇH¯˜ ¿ãÎ JÖÏ WKÕÛ ~ˆ \ÕQ∑Å∞
`«ÑÙ¨ Ê_»∞ `«_H» Åõ ∞QÍ<Õ LO\Ï~Ú. 'Z–1, Z–2— "å~°∞ Ñ¶Ö¨ Ï<å ã‘iÜ«∞Öò K«∂ã¨∞<Î åfl~°x
~ˆ \ÕQ∑ W¿ã,Î P ã‘iÜ«∞Öòû ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ys^Œ~Ú# HÍ~°∞, ÃãH· Ö˜ ò "≥∂\Ï~ü, Ç¨ºO_ôHÍ"£∞,
_çl@Öò ÔH"≥∞~å, JO‰õΩÖò zÑπû, ÔHÖÏ¡Q∑Å P_»fi~ü>ˇÿ*ò"≥∞O@∞¡ "Õ¿ãÎ L`«ÊuÎ^•~°∞_»∞
#+ì̈áÈ`å_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë P ã‘iÜ«∞Öò#∞ K«∂ã¨∞#Î fl"å~°∞ 'Z–1, Z–2— "å~°∞ HÍ^Œ∞.
Hõ#∞Hõ J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ g∞^Œ ÃÑ\ì̃# _»|∞ƒ ÉèÏsQÍ =$^ä• J=Ù`«∞Ok. \©g Kèå<≥Öòû "åi
=∞#∞QÆ_» J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O\òû P^•Ü«∞O g∞^Õ QÆ#Hõ `å=Ú „Ñ¨™ê~°O KÕ¿ã ã‘iÜ«∞Öò‰Ωõ
„Ñ¨*Ï^è~Œ }° ÖËHáõ È~Ú<å, L#fl@∞¡ K«∂Ñ≤OKÕO^Œ∞‰õΩ Ñ‘ÑÙ¨ Öòû g∞@~°∞¡ L#fl "åi *Ïa`å#∞
ãÖáêkOz "åiH˜ H˘kÌ áê\˜ Pâ◊ ÃÑ\˜ì `«=∞ ã‘iÜ«∞Öò<Õ `«ÑÊ¨ Hõ K«∂_»O_»x J„Hõ=∂Å‰õΩ
áêÅÊ_»=K«∞Û. D q^èŒOQÍ \˜P~üÑ≤ ˆ~\ÕQ∑#∞ ÃÑOK«∞HÀ=_®xH˜ `«^•fi~å ÅHõΔÅ∞
Pi˚OK«_®xH˜ Kèå<≥Öòû "åiH˜ J=HÍâ◊O LOk. ZÖÏ JO>Ë, J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ ãÖã¨Å÷ ∞
\˜P~üÑ≤ ~ˆ \ÕQ∑Å g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ Õ `«=∞ Hõ~¡ ÚO@¡‰Ωõ K≥Ok# J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡#∞ \©g
Kèå<≥Öòû "åiH˜ W™êÎ~Ú.
™ê=∂lHõ ã¨~ˆ fiÅ∞ :
=ã¨∞,Î ¿ã=Å QÆ∞iOKÕ HÍ‰õΩO_® ™ê=∂lHõ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ#· Ãã`· O« =∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ#∞ KÕ™êÎ~∞° . =ÚYºOQÍ 'Z<£ãZ≤ WP~ü—, (NCAER) 'Ü«¸xÃãÑ¶—π ÖÏO\˜ ãÖã¨Å÷ ∞
360
g\˜x Z‰õΩ¯=QÍ KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú. „Ñ¨*Ïã¨=∞ã¨ºÅ∞, „Ñ¨É∞íè `«fi ¿ã=Å J=∞Å∞ QÆ∞iOz _èbç H¡ ˜
K≥Ok# 'Z<£ã≤ZWP~ü— ã¨ˆ~fiÅ∞ KÕã≤ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜, ãÖã¨÷Å‰õΩ `«=∞ x"ÕkHõÅ#∞
JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k. J\Ï¡Qˆ ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ#· ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£‰Ωõ K≥Ok# 'Ãããπ—
(CESS),'Ü«¸xÃãÑ¶—π ÖÏO\˜ JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨Å ÷ ∞ W`«~° ãÖã¨Å÷ ã¨Ç¨ Ü«∞O`À „Ñ¨[Å
r=# ã≤u÷ QÆ`∞« Å QÆ∞iOz ã¨~ˆ fiÅ∞ KÕ™êÎ~Ú. J\Ï¡Qˆ 'ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü g∞_çÜ∂« ãì̈_ãô -π
ã≤Z"£∞Zãπ— (CMS) g∞_çÜ∂« QÆ∞iOz „Ñ¨`ºÕ Hõ ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞#Î flk. ™ê=∂lHõ
ã¨=∞ã¨ºÅ QÆ∞iOz `«~K° ∞« QÍ =∞#O Ñ¨„uHõÅÖ’ ã¨~ˆ fi Ñ¶e¨ `åÅ#∞ K«∂ã¨∞OÎ \Ï=Ú.
XHÀ¯ ãÖã¨÷k XHÀ¯ „Ñ¨`ÕºHõ`«. =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨÷Ö’¡ H˘xfl ˆH=ÅO
QÆ∞}Ï`«‡Hõ"≥∞ÿ# Ñïâ’^èŒ#ˆH Ñïq∞`«"≥∞ÿ Ñ¨xKÕã¨∞Î<åfl~Ú. áêi„âßq∞Hõ L`«Ê`«∞ÎÅ‰õΩ
ãÖ|OkèOz ‰õÄ_® ã¨~ˆ fi x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . WO@Ô~fl\ò qã¨Î $u ÃÑ~°Q_Æ O» `À P<£Ö<·ˇ £ Ñ¨ûúŒ Ö’
ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_O» P~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. H˘xfl HõOÃÑhÅ∞ P<£Ö<·ˇ £ ã¨~ˆ fiÅ HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ Hõ
qÉèÏQÍÅ#∞ U~°Ê~°KQ« Í J"≥∞iHÍ‰õΩ K≥Ok# '„HÍãπ\ÏÉò— ÉˇOQÆ∞à◊¥~°∞ Hˆ O„^ŒOQÍ WO@Ô~fl\ò
^•fi~å, "≥ÚÉˇÖ· ò ^•fi~å ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞#Î flk. J"≥∞iHÍÖ’ Z<Àfl P<£Ö<·ˇ £ =∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl~Ú. Wq J"≥∞iHÍÖ’<Õ HÍ‰õΩO_® „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ ã¨~ˆ fiÅ#∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~Ú. ã¨ˆ~fiÅÖ’ áêÖÁæ#fl"åiH˜ |Ç¨ï=∞`«∞Å∞, áêi`À+≤HÍÅ∞ Ãã·`«O
LO\Ï~Ú. WHõ WÑ¨ÙÊ_»∞ ™È+¨Öò Ãã@· ∞¡, ÉÏ¡Q∞Æ Å ^•fi~å Ãã`· O« HõOÃÑhÅ∞ `«=∞ L`«Ê`«∞ÅÎ ‰õΩ
ãÖ|OkèOz „Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∂xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞<åfl~Ú. WÖÏ Z<Àfl q^è•Å∞QÍ, ZxflO\˜HÀ
ã¨~ˆ fiÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ 'HÍ^Õk Hõq`«‰Ωõ J#~°›O— J#fl@∞¡, ^Õxg∞^Œ<<·≥ å
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ KÕÜ«∞=K«∞Û. =ã¨∞Î, ¿ã=Å "≥∞~°∞QÆ∞‰õΩ, ™ê=∂lHõ ã¨=∞ã¨ºÅ#∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ D ã¨ˆ~fiÅ∞ ZO`«QÍ<À LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»`å~Ú. Z\ÁpÛ JqhuH˜
P™ê¯~°O ÖË‰Ωõ O_® ã¨~ˆ fi [~°QÍe. JÑ¨ÙÊ_Õ PtOz# Ñ¶e¨ `«O LO@∞Ok. J~Ú`Õ Jxfl
ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’, Jxfl "ÕàÖ◊ Ï sÃã~üÛ J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . XHõ =ºHÎ̃ ^Œ∂~°^$Œ +≤`ì À =∂Ô~¯\ò#∞
ãïQÍæ JOK«<å "ÕÜ«∞QÆey`Õ sÃã~üÛ`À Ñ¨x LO_»^Œ∞. „Ñ¨ÑÖK« „Ñ¨ã≤kú<˘Ok#
HõOÑ¨Óº@~üû#∞–Sáê_£Å#∞ ã¨$+≤ìOz# 'PÑ≤Öò— HõOÃÑh ã¨ˆ~fiÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«ÖË^Œ∞.
=ÚYºOQÍ H˘`«QÎ Í ~°OQÆOÖ’H˜ kˆQ"åiH˜, ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÖËx"åiH˜ ã¨$[<å`«‡Hõ`À H˘`«Î
=ã¨∞=Î ÙÅ∞ ã¨$+≤Oì KÕ "åiH˜ ^è~·≥ º° "Õ∞ ÃÑ^ŒÌ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ. =∂Ô~¯\òÖ’ `«# L`åÊ^Œ#
J=∞‡HÍÅ#∞ ãïQÍæ JOK«<å "ÕÜ∞« QÆey#"å_Õ =∂Ô~¯\ÕQ∑ =∞O„`åÅ∞ `≥eã≤#"å_»∞.
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ÖËx ~ÀAÖ’¡ =∂Ô~¯\’¡H˜ =zÛ# ÅH±û, ÖˇÑ· Éπ¶ ÏÜü∞, áêO_£û, „a\ÏxÜ«∂,
i<£, ã¨~Êü ,ù H˘ÖË\æ òÅ∞ ZO`À „Ñ¨*Ï^è~Œ } ° ‰õΩ <ÀK«∞‰õΩ<åfl~Ú. HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ W"Õ L`«Ê`«∞ÅÎ ∞
D áÈ\© „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ Ãã`· O« `«=∞ L#fl`«"∞≥ #ÿ <å}º`å „Ñ¨=∂}ÏÅ`À, JO^ŒKO« ^•Å`À
WÑ¨ÙÊ_»∞ ‰õÄ_® ã¨∂Ñ¨~ü Ç≤Ï\òûQÍ<Õ xeKåÜ«∞O>Ë Jk =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ =∞Ç≤Ï"Õ∞
n
=∞i!
361
=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ ∞

1. S.ZO.P~ü.a. WO@ˆ~fl+¨#Öò. (IMRB International)
l S.ZO.P~ü.a.(WO_çÜ«∞<£ =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ |∂º~À). ^Õâ◊OÖ’ 1971Ö’
„áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ `˘e =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨÷ W^Õ. =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷

„Ñ¨=~°<Î å xÜ«∞=∂=o HÀãÖ U~åÊ@∞ KÕã#≤ ZO.P~ü.Zãπ.S(MRSI)Ö’ H©ÅHõ
áê„`«. W^Õ ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ =sæH~õ } ° (ÃãH±) #∞ ~°∂á⁄OkOzOk. ~ˆ _çÜ∂≥ ,
\©g ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ „áê~°OaèOz# `˘e ãÖã¨÷ ‰õÄ_® W^Õ.
l SZOP~üa{sÃã~üÛ WO@ˆ~fl+¨#Öò ~ Ô O_»∂ Hõeã≤, S.ZO.P~ü.a. WO@ˆ~fl+¨#ÖòQÍ
J=`«iOzOk. ~Ô O_»∂ 'Ç≤ÏO^Œ∂™ê÷<£ ^ä•OÑ¨û<£ J™Èã≤Ü∞Õ \òû-ÃÇÏKü.\˜.Z.—
(HTA) Ü«∂_£ U*ˇhûH˜ K≥Ok# ãÖã¨Ö ÷ .Ë ÃÇÏKü.\˜.U. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« *ˇ."åÅì~ü
^ä•OÑ¨û<£QÍ =∂iOk.
l \˜.Z<£.Zãπ. QÀ¡|Öò: \˜.Z<£.Zãπ. „a@<£‰Ωõ K≥Ok# '>ËÅ~ü <≥Åû<£—, „á¶ê<£û‰õΩ
K≥Ok# '™⁄„ÃÑ¶ãπ—`À 1997Ö’ qb#"≥∞#ÿ `«~åfi`« 2003Ö’ \˜Z<£ZãπQÍ

J=`«iOzOk. 80 ^ÕâßÖ’¡ LOk. \˜.Z<£.Zãπ. QÀ¡|Öò, SZOP~üa WO@ˆ~fl+¨#Öò
2009Ö’ qb#"≥∞<ÿ å, ~Ô O_»∂ "Õ~ˆ fi~°∞QÍ `«=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ H˘#™êyã¨∞<Î åfl~Ú.
2. hÖˇû<£. hÖˇû<£ Z.ã≤.P~°~÷ ü hÖˇû<£QÍ LO_Õk. „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ 100‰õΩ ÃÑQ· Í
^ÕâßÖ’¡#∞#fl JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨.÷ #∂ºÜ«∂~ü¯ „Ñ¨^•è # Hˆ O„^ŒOQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk.
l XP~ül (ORG) PÑ¨ˆ~+¨<£û sÃã~üÛ „QÆ∂Ñπ#∞ 'al<≥ãπ WO_çÜ«∂— Ñ¨„uHõ
U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. =∂~üæ (MARG) ^ÕâO◊ Ö’ „Ñ¨=ÚY =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ
ãÖã¨Q÷ Í Zky, P `«~åfi`« XP~ül`À qb#"≥∞ÿ 'XP~ül–=∂~ü—æ QÍ "≥Å∞Q˘OkOk.
XP~ül =∂~ü,æ P `«~åfi`« Zã≤ hÖˇû<£Ö’ qb#"≥∞Oÿ k. ^•O`À HõOÃÑhx
'Zã≤ hÖˇû<£-FP~ül =∂~üæ—QÍ ¿Ñ~°∞ =∂~åÛ~°∞. HõOÃÑh XHõ>Ë J~Ú<å
~Ô O_»∞ ¿Ñ~°`¡ À ã¨~ˆ fiÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞.
3. QÍºÅÑπ ZOaZ (Gallup MBA) QÍºÅÑπ J"≥∞iHÍ ãÖã¨.÷ Ñ¨Å∞ ^ÕâßÖ’¡ qãÎ̈iOz
LOk. WO_çÜ∂« Ö’x ZO.a.Z.`À Hõeã≤ QÍºÅÑπ ZO.a.Z.QÍ U~°Ê_çOk.
4. lZÑ¶HÔπ -"≥∂_£ (GFK Mode) Wk ‰õÄ_® JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨.÷ ^•^•Ñ¨Ù =O^Œ^âÕ ßÖ’¡
LOk. „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ |Ç¨ïëê 4= ™ê÷#O ÖË^• 5= ™ê÷#OÖ’ LO_»=K«∞Û.
5. ã≤<˘"Õ\ò (Synovate) ^•^•Ñ¨Ù 60H˜ ÃÑQ· Í ^ÕâßÖ’¡ L#fl JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨.÷
2003Ö’ ™ê÷Ñ#¨ .
362
6. Ç¨Ï<åû sÃã~üÛ „QÆ∂Ñπ (HANSA) : Ü«∂_£ U*ˇhûÅÖ’ ¿Ñ~˘Ok# P~üHÔ ™êfiq∞/
aa_ç"À ãÖã¨‰÷ Ωõ K≥Ok#k. J"≥∞iHÍÖ’x F =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨#÷ ∞ H˘#∞QÀÅ∞
KÕã#≤ `˘e ÉèÏ~°fÜ«∞ ãÖã¨.÷ 1997#∞Oz WO_çÜ∞« <£ s_»~+ü Ñ≤ π ã¨~ˆ fi#∞ H˘<Õflà◊á¡ ê@∞
H˘#™êyOz# ãÖã¨.÷
7. Z<£.ã≤.Z.W.P~ü. (NCAER-<Õ+#¨ Öò H“xûÖò PÑ¶π JÑ¨~¡ Ú_£ ZHõ<åq∞H± sÃã~üÛ)
^Õâ◊ Pi÷Hõ ™ê=∂lHõ JOâßÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz, =∞O„u`«fiâßYÅ‰õΩ, „ÃÑ·"Õ@∞
HÍ~ÀÊˆ~+¨#‰¡ Ωõ , ãÖã¨Å÷ ‰õΩ ãÖ|OkèOz ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ Pi÷Hõ âß„ã¨Î zO`«<å"Õ`ÅÎ«
ãÖã¨.÷ #∂º_èbç ¡ Hˆ O„^ŒOQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î flk.
8. Ãããπ (CESS=ÃãO@~üÑ~¨¶ ü ZHõ<åq∞H± ™⁄+≤Ü∞« Öò ãì̈_ãô )π ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£. ™êOÑ¶∞‘ Hõ,
Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞#Î flk.
9. ã≤ZOZãπ (CMS= ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü g∞_çÜ∂« ãì̈_ãô )π Ñ¨„uHõÅ∞, >ˇeq[<£ Kèå<≥à‰¡◊ Ωõ
ãÖ|OkèOz „Ñ¨`ºÕ Hõ ã¨~ˆ fiÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Ö÷ ’ qâıëê#∞Éè=í O
QÆ_Oç z# _®Hõ~ì ü ÉÏã¨¯~ü~å=Ù‰õΩ K≥Ok# ãÖã¨.÷
10. =∂Ô~¯\ÕQ∑ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò sÃã~üÛ J™Èã≤Ü∞Õ +¨<£ (MDRA). Wk ‰õÄ_® _®Hõ~ì ü
ÉÏã¨¯~ü~å=Ù <≥ÅH˘eÊ# ãÖ¿ã.÷ "å}˜[º ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k.
11. =∂~üÛ (MARCH). ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’x WHÍÊùÜ∞ü H˜ K≥Ok# ãÖã¨.÷ 2003Ö’ U~åÊ@∞.
12. S.ã≤.ZO.P~ü (ICMR) 'WO_çÜ∞« <£ H“xûÖò Ñ¶~¨ ü =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ—, ¿Ñ~˘Ok#
WOw¡+π "å~° Ñ¨„uHõ 'k ãÖ_Õ WO_çÜ∞« <£—‰õΩ K≥Ok# ãÖã¨.÷
13. á¶êºH±ì û =~°Öò¤ "≥·_£ (Facts World Wide) Ñ¨Å∞^ÕâßÖ’¡#∞#fl JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨.÷
14. sÃã~üÛ Ñ¨ãÑ≤ H≤¶ ± WO_çÜ∂« (RPI).
15. "≥∂_£ (Mode) "≥∂_»ãπ J<åÅã≤ãπ & W#Êù̂~‡+¨<£
16. ^Œ$+≤ì (Drshti). ^Œ$+≤ì „™êì>lˇ H± sÃã~üÛ ã¨sfiÃããπ.
17. HÍfiO@"£∞ (Quantum) =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ.
18. [ãπì Hõ#ûÖòì (Juxt consult)
19. Å∂ºq∞Ü«∞~ü ™⁄Å∂º+¨<û£ (Lumier Solutions)
20. ^ä~Œ ¤ü S WO\©„Qˆ >ˇ_£ ã¨sfiÃããπ (Third Eye Integrated Services)
21. Z<£.ZÑ¶.π a. ZO.a.ZÖò (NFB.MBL)
22. _≥eÊù sÃã~üÛ ã¨sfiÃããπ (Delphi Research)
23. =∂Ô~¯\ò Ãã~üÛ (Market Search)
24. *ˇxã≤ãπ "Õ∞<Õ*ò"∞≥ O\ò =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ. (Genesis)
363
25. P~ü=∂H±û Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ /P~ü=∂H±û g∞_çÜ∂« (Ormax)
26. Siãπ i>ˇ~ÚÖò (IRIS Retail)
27. =∂Ô~¯\ò ZÔHûÖò _»\Ï =∂„\˜Hû± (Marker Excel Data Matrix)
28. ã≤ F@~ü (C Voter)
29. @∞_Õãπ Kå}Hõº (Todays Chanakya)
30. ã≤ã~≤ À (Ciciro)
31. ã≤.Zãπ._ç.Zãπ (CSDS)
32. Ñ¨~∞° ÊÖò P_®ã≤\ ˜ sÃã~üÛ (Purple Audacity)
33. "≥∞lã≤Hì ± ZO.P~ü.Zãπ.Zãπ. (Megistic MRSS)
34. „Ñ¨ã∞¨ `Î ü Hõ#ûÖì̌hû (Prastuth Consultancy)
35. P~ü.Zãπ.a. WO_çÜ∂« (RSB India)
36. HÍfi„_® áê~ÚO\ò (Quadra Point)
37. =∂Ô~¯\ò i™⁄<å<£û „QÆ∂Ñπ (Market Resonance Group)
38. S_çã≤ (WO_çÜ∂« ) (IDC India)
39. q∞Öò"å~ü¤ „É∫<£ WO_çÜ∂« (Milward Brown India)
40. „áêQ˘flã≤ãπ W ã¨sfiÃããπ (Prognosis e Services)
41. Wáêûãπ WO_çHÍ sÃã~üÛ (Ipsos India Research)
42. Hˆ ÉËãπ (Kay Base)
43. =∂~üû =∂x@iOQ∑ sÃã~üÛ ã≤ã"ì̈ ∞£ û (MARS Monitoring & Research Systems)
44. JÉòãÅ¨ ∂º\ò _®\Ï sÃã~üÛ J#Öˇ\· H˜ û± (Obsolute Data Research & Analytics)
45. Ñ‘ÑÖ¨ ò sÃã~üÛ (Pepul Research)
46. ÉË~ü WO@ˆ~fl+¨#Öò (Bare International)
47. ÃãO@~ü Ñ¶~¨ ü "≥∞„ÿ HÀ Hõ<E
£ =∞~ü sÃã~üÛ (CMCR)
48. HÀ~°Öò sÃã~üÛ ã¨sfiÃããπ (CRS)
49. ã≤.á¶È~ü (Cfore)
50. „HÍãπ\ÏÉò.HÍ"£∞ (Cross Tab.Com) P<£Ö<·ˇ Ö£ ’ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ: áê<≥Öò¿ã+ì <¨ £
(Panel Station) ¿Ñ~°∞`À "≥ÚÉˇÖ · ò á¶È#¡ ^•fi~å ã¨~ˆ fiÅ∞ KÕã∞¨ OÎ k. P<£Ö<·ˇ £ sÃã~üÛÖ’
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ <åÅ∞QÆ= ™ê÷#OÖ’ LOk.
r ZO.P~ü.Zãπ.S (MRSI =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ ™⁄Ãã\ · © PÑ¶π WO_çÜ∂« ) =∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ „Ñ¨=~°<Î å xÜ«∞=∂=oHÀãÖ U~°Ê_»¤ ã¨fiÜ«∞O xÜ«∞O„u`« ÖÏÉèÏ¿ÑHõΔ
ÖËx ãÖã¨.÷ 1988Ö’ U~åÊ@∞. Ñ¨Å∞ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ ∞, =º‰õΩÅÎ ∞ WO^Œ∞Ö’ ã¨É∞íè ºÅ∞.
„ÑüÜÕ∞\Ï 'U*ˇhû PÑ¶kπ WÜ«∞~ü— J"å~°∞#¤ ∞ Wã¨∞OÎ k. QÆ`« <åÅ∞ˆQà◊√Q¡ Í 'S.ZO.P~ü.a.—
D J"å~°∞#¤ ∞ QÔ Å∞K«∞‰õΩOk. n

364
_®Hõ~ì ü QÍºÅÑπ
ZxflHõÅ Ñ¶e¨ `åÅ#∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ JOK«<å
"ÕÜ∞« =K«Ûx „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ `≥eÜ«∞*ˇÑÊ≤ # `˘e =ºHÎ̃
*Ïi˚ QÍºÅÑπ. Z<Àfl ã¨~ˆ fiÅ‰õΩ =∂~°^æ ~Œ ≈° ‰õΩ_≥#· _®Hõ~ì ü
QÍºÅÑπ *ˇÑ~¨¶ ãü <¨ ,£ #=O|~ü 18, 1901Ö’ [x‡OKå~°∞.
S"À"å qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ _®Hõ~ˆì \ò KÕã#≤ `«~åfi`«
PÜ«∞# Ñ¨Å∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Ö’¡ [~°fle[O QÆ∞iOz
É’kèã∂¨ ,Î ã¨~ˆ fiÅ∞ Z\Ï¡ KÕÜ∞« =K«Û<Õ q+¨Ü∞« "≥∞ÿ qq^èŒ Ñïâ’^è<Œ å JOâßÅ#∞ ~°∂á⁄Okã¨∂Î
áÈÜ«∂~°∞. "å~åÎ Ñ¨„uHõÖ’¡ =KÕÛ J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@∞¡ Uq Z‰õΩ¯=QÍ PHõi≈ã¨∞<Î åflÜ«∞<Õ
q+¨Ü∞« "≥∞ÿ ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ `˘e ã¨~ˆ fi#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. PÜ«∞# 'J"≥∞iHÍ W<£û\˜@∂º\ò
PÑ¶π ÑäH¡ ± XÑ‘xÜ«∞<£— #∞ <≥ÅH˘eÊ# `«~åfi`« 1935Ö’ ^•xfl 'QÍºÅÑπ P~°æ<≥·*Ë+¨<£—
QÍ =∂~°∞Ê KÕâß~°∞. JÑ¨Ê\˜ #∞Oz J"≥∞iHÍÖ’#∂, „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÖÎ QÍ Ñ¨Å∞ ^ÕâßÖ’¡#∂,
W`«~° ãÖã¨Ö÷ `À Hõeã≤ ~å[H©Ü∞« , ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ JOâßÅ`Àáê@∞ =∞Ô~<Àfl JOâßÅÃÑ<· å
„Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∞O Z\Ï¡ =ÙO^À `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ D ãÖã¨÷ „Ñ¨Ü∞« uflOzOk.
QÍºÅÑπ 1932Ö’ 'Ü«∞OQ∑ JO_£ ~°∂ºcHÍ"£∞— J<Õ J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑ ãÖã¨Ö÷ ’ =∂Ô~¯\ÕQ∑,
HÍÑ‘ sÃã~üÛ qÉèÏQÆOÖ’ Ñ¨xKÕâß~°∞. "å~åÎ Ñ¨„uHõÅÃÑ· Ñïâ’^è#Œ H˘#™êyã¨∂<Î Õ P~ÀAÖ’¡
„Ñ¨*Ï^è~Œ }° Hõey# ~ˆ _çÜ∂≥ Ö’¡ =KÕÛ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÃÑ· `˘e™êiQÍ '*ÏfÜ«∞ ~ˆ _çÜ∂≥
„â’`«Å ã¨ˆ~fi—#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. P ã¨ˆ~fiÖ’x Ö’áêÅ#∞ QÆ=∞xOz P `«~åfi`«
HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ '*Ï˝ÑH¨ Oõ ÃÑ@∞ì‰Ωõ <Õ— Ñ¨ûúŒ x HõxÃÑ\Ïì~∞° . 1940 = ^ŒâH◊ Oõ Ö’ PÜ«∞#
Ç¨b=Ù_£ ã≤x=∂HÀãÖ 'Hõ^ÅŒä „Ñ¨ÉÏè =O—Z\Ï¡ =ÙO@∞O^À `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ñïâ’^è<Œ å Ñ¨ûúŒ x
Hõ#∞Q˘<åfl~°∞. J\Ï¡Qˆ ÉÏHÍûÑ¶ã‘ Ãπ Ñ· ã≤h `å~°Å „Ñ¨ÉÏè =O, ã≤h „Ñ¨Kå~° „Ñ¨ÉÏè =O, q_»∞^ŒÅ‰õΩ
=ÚO^Œ∞QÍ „Ñüã¨ÊO^Œ# („Ñ≤=Óº iÜ«∂HõΔ<£) =O\˜ "å\˜H˜ Ñïâ’^èŒ<å Ñ¨^Œú`«∞Å#∞
~°∂á⁄OkOKå~°∞. QÍºÅÑπ, Ç¨b=Ù_£‰Ωõ K≥Ok# L^ŒOú _»∞Öˇ#· _Õq_£ _ç.ÃãÖòx˚ Kü, "åÖòì
_çãfl‘ , ™ê=¸ºÖò QÀÖòq¤ <£ =O\˜ "åi`À Ñ¨x KÕâß~°∞. K«Å#z„`« K«i„`«Ö’ ZO`À
Ñïâ’^è#Œ ‰õΩ <ÀK«∞‰õΩ#fl 'k Éˇãìπ WÜ«∞~üû PÑ¶π J=~ü Öˇ"· û£ — z„`åxH˜ 8 P™ê¯~ü J"å~°∞Å¤ ∞
=KåÛ~Ú.
_®Hõ~ì ü QÍºÅÑπ 'Ü«∞OQ∑ JO_£ ~°∂cHÍ"£∞— U*ˇhûÖ’ LO_»QÍ<Õ „Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∞
¿ãHõ~°}ÃÑ· `«# Ñïâ’^èŒ##∞ H˘#™êyã¨∂Î<Õ, ZxflHõÅ 'ÔQÅ∞Ñ¨Ù-F@=ÚÅ— QÆ∞iOz
K≥áêÊÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. D q+¨Ü∞« OÖ’ PÜ«∞# `«# J`«QÎ ÍÔ~#· FÖÏÉÏÉòHÍH± q∞Å¡~‰ü Ωõ
ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕÜ∂« Å#fl `«Ñ#¨ HÍ~°}"≥∞Oÿ k. ZO^Œ∞HõO>Ë P"≥∞ SÜ≥∂"å ~å„+Öì #∞Oz
[iy# =∞O„u`«fi ZxflHõÖ’¡ ~Ô O_»∞ ™ê~°∞¡ áÈ\© KÕâß~°∞. áÈ`Õ, áÈ\© KÕã#≤ 2 ™ê~°∞¡
P"≥∞ QÔ eKå~°∞.
_®Hõì~ü QÍºÅÑπ 'J"≥∞iHÍ Ñä¡H± XÑ‘xÜ«∞<£— ãÖã¨÷#∞ 1935Ö’ #∂º*ˇsûÖ’
™ê÷ÑO≤ Kå~°∞. J~Ú`Õ PÜ«∞# x~°fiÇ≤ÏOz# ZxflHõÅ ã¨~ˆ fiÅ∞ ã¨fi`«O„`«"∞≥ #ÿ q. U ~å[H©Ü∞«
365
áêsì HÀã¨"∂≥ "å\˜x x~°fiÇ≤ÏOK«Ö^Ë ∞Œ . Ñ¶e¨ `åÅ∞ ãïQÍæ ~å=_»O`À ZO^Œ~À `«=∞
HÀãÖ ã¨~ˆ fi KÕÜ∞« =∞x HÀ~°QÍ PÜ«∞# u~°ã¯¨ iOKå~°∞. QÍºÅÑπ 1936Ö’ KÕã#≤ ã¨~ˆ fi`À
PÜ«∞# ^Œâ◊ uiyOk. P U_®k PÜ«∞# J"≥∞iHÍ J^èºŒ HõΔ ZxflHõÖ’¡ „á¶êOH˜<¡ £ ~°∂*ò"Ö≥ òì
QÔ Å∞™êÎ_x» „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. 'e@~°s _≥·*ˇãπì— P<Õ Ñ¨„uHõ ~°∂*ò"Ö≥ ò‰ì Ωõ „Ñ¨`º« i÷ J~Ú#
P„ÖˇÊ_ù £ eO_»<£ J`«ºkèHõ "≥∞*Ïi\˜`À QÔ Å∞™êÎ_x» „Ñ¨H\õ O˜ zOk. HÍx, QÍºÅÑπ *’ã¨ºO
x[O HÍ=_»O`À PÜ«∞# ¿Ñ~°∞ =∂~°∞"≥∂yOk. P `«~åfi`« 1948 ZxflHõÖ’¡ QÍºÅÑπ`À
áê@∞ =∞~À ~Ô O_»∞ ãÖã¨Å÷ ∞ ã¨~ˆ fiKÕã≤ K≥ÑÊ≤ # q+¨Ü∞« O x[O HÍÖË^∞Œ . J~Ú<å âß„ã‘Ü Î ∞«
Ñïâ’^è#Œ ÃÑ· qâßfiãÖ HÀÖ’Êx QÍºÅÑπ „Hõ=∞OQÍ ZxflHõÅ Ñ¶e¨ `åÅÃÑ· ã¨~ˆ fiÅ∞ KÕã∂¨ <Î Õ
áÈÜ«∂~°∞. ^•O`À ZxflHõÅ ã¨~ˆ fiÅ‰õΩ 'QÍºÅÑπ áÈÖò— J<Õ ¿Ñ~°∞ ã≤~÷ Ñ° _¨ Oç k.
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x „Ñ¨[Å r=# „Ñ¨=∂}ÏÅ∞ Z\Ï¡ L<åflÜ≥∂ `≥Å∞ã¨∞H˘<Õ |$Ç¨Ï`ü
Ñïâ’^è#Œ #∞ QÍºÅÑπ 1976Ö’ KÕÑ\¨ Ïì~∞° . J^Õ q^èOŒ QÍ WÑ¨Ê\˜H© 'QÍºÅÑπ =~°Öò¤ áÈÖò—
Ñ¨Å∞ JOâßÅÃÑ· „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑ¨Î ã¨~ˆ fiÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞#Î flk. „Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∂xfl âß„ã‘Ü Î ∞« OQÍ
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ Ñ¨xÖ’ Ñ¶∞¨ # q[Ü«∂xfl ™êkèOz# QÍºÅÑπ 1984Ö’ D Ö’HÍxfl q_çz
"≥o¡ áÈÜ«∂~°∞.
QÍºÅÑπ =∂Ô~¯\ò sÃã~üÛ ãÖã¨÷ Ñ¨Å∞^ÕâßÅ‰õΩ qãÎ̈iOz ZxflHõÖ „Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∞
¿ãHõ~°}, =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ, "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò b_»~ü+≤Ñπ ãÖ„Ñ¨kOÑ¨ÙÅ ãÖã¨÷QÍ
H˘#™êQÆ∞`«∂LOk. J~Ú`Õ, W\©=e ãÖ=`«û~åÅÖ’ QÍºÅÑπ, ZxflHõÅ ã¨~ˆ fiÅÃÑ· HÍ‰õΩO_®
=ã¨∞,Î ¿ã=Å∞, ™ê=∂lHõ JOâßÅÃÑ<· Õ Z‰õΩ¯=QÍ `«# ^Œ$+≤xì Hˆ O„nHõiOzOk. Ñïâ’^è#Œ Ö’
„Ñ¨*Ï™êfi=∞º ã¨fi`«O„`«`«Å‰õΩ J`«ºO`« „áê^è•#º`«xzÛ# QÍºÅÑπ „Ñ¨ÑÖK«"åºÑ¨ÎOQÍ
qâ◊fiã¨hÜ«∞"≥∞#ÿ HõOÃÑhQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. n
Ç≤ÏÅ¡s QÆÒ« / =~°=Î ∂#O

2004Ö’ QÍÅÑπ áÈÖò x~°fiÇ≤ÏOz# XHõ ã¨~ˆ fiÖ’
J"≥∞iHÍ =∂r q^ÕâßOQÆ =∞O„u Ç≤ÏÅ¡sHÕ¡ @<£ (=∂r
J^èºŒ ‰õΩΔ _»∞ aÖòHO¡˜ @<£ ã¨f=∞}˜) „Ñ¨[Å ^Œ$+≤Öì ’ J`«ºO`«
ã¨"∂≥ ‡Ç¨Ï# =∞Ç≤Ïà◊QÍ xeKå~°∞. JO`«‰Ωõ ~Ô O_Õà¡◊ „H˜Ò«
x~°fiÇ≤ÏOz# ã¨~ˆ fiÖ’ P"≥∞ J"≥∞iHÍÖ’ J`«ºO`« Jqhu
Ñ¨~∞° ~åÅ∞QÍ xeKå~°∞. =∞i H˘OK≥O "≥#‰õΩ¯ "≥o`Õ
1999 Ö’ '#∂ºÜ«∂~ü¯ áÈãπì— Ñ¨„uHõ x~°fiÇ≤ÏOz#
ã¨~ˆ fiÖ’ P"≥∞ D â◊`å|ÌOÖ’<Õ 'J`«ºO`« ^Œ∞~å‡~°"æ ∞≥ #ÿ =ºH˜—Î QÍ P~À™ê÷#OÖ’ xÅ|_çOk!
–'al<≥ãπ WO_çÜ«∂—, (=∂~üÛ 2005)
366
'WO\Ï"£∞— áÈ~Ú '\Ï"£∞— =KÕÛ _è®O... _è®O... _è®O...

WOw¡+μ¨ "å~åÎ Kèå<≥Öò 'Z<£_ç \©g— J"≥∞iHÍ ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞Öì ’ '\Ï"£∞— (>ˇeq[<£
P_çÜ∞« <£û "≥∞[~ü"∞≥ O\ò-TAM) ÃÑ· ÉèÏs #+¨Ñì i¨ Ç¨~°O HÀãÖ ^•"å "ÕÜ∞« _»O ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ
g∞_çÜ∂« =~åæÖ’¡ ãÖK«Å#O ã¨$+≤Oì zOk. >ˇeq[<£ ~ˆ \ÕQ∑û HÀãÖ „Ñ¨ã∞¨ `Î O« ^ÕâO◊ Ö’#∞#fl
UÔHH· õ sÃã~üÛãÖã¨÷ '\Ï"£∞—.
=∞# ^ÕâO◊ Ö’ >ˇeq[<£ „Ñ¨™ê~åÅ∞ `˘Å∞`« „Ñ¨É∞íè `«fi ™ê~°^ºŒä OÖ’x '^Œ∂~°^~Œ ≈° <£—`À
P~°OÉè=í ∞Ü«∂ºÜ«∞x JO^ŒiH© `≥eã≤O^Õ. J\Ï¡Qˆ `«# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å∞ ZO`«QÍ
P^Œiã¨∞<Î åfl~À `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ ^Œ∂~°^~Œ ≈° <Õ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ '^Œ∂~°^~Œ ≈° <£ P_çÜ∞« <£û
sÃã~üÛ \©"∞£ (_®~ü)ì —#∞ U~°Ê~°zOk. ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£ „Ñ¨"âÕ ß#O`«~O° H˘<Õflà◊‰¡ Ωõ „Ñ¨É∞íè `«fiO
„ÃÑ"· @Õ ∞ Kèå<≥à‰¡◊ Ωõ ^•fi~åÅ∞ `≥~=° _»O`À ã¨fi^Õj, q^Õj g∞_çÜ∂« ãÖã¨Å÷ ∞ `«=∞ `«=∞
Kèå<≥à◊¡#∞ „áê~°OaèOz "å\˜ ãÖYº#∞ ÃÑOK«∞`«∂áÈÜ«∂~Ú. `˘Å∞`« q<À^•`«‡Hõ
HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ JOkOKÕ Kèå<≥à√◊ ¡ =∂„`«"∞Õ LO_»QÍ, P `«~åfi`« "å~åÎ „Ñ¨™ê~åÅ‰õΩ
Ãã`· O« „Ñ¨`ºÕ Hõ Kèå<≥à√◊ ¡ =KåÛ~Ú. x*ÏxH˜ q<À^•`«‡Hõ Kèå<≥à‰¡◊ Ωõ n@∞QÍ WÑ¨ÙÊ_»∞ "å~åÎ
„Ñ¨™ê~åÅ Kèå<≥à¡ı `«=∞ Ç¨Ï"å#∞ H˘#™êyã¨∞<Î åfl~Ú.
J~Ú`Õ, D Kèå<≥à¡◊ =∞#∞QÆ_» JO`å J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡ =Å¡ =KÕÛ P^•Ü«∞O g∞^Œ
P^è•~°Ñ_¨ Lç Ok. U Kèå<≥Öò ZO`«QÍ J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O@¡#∞ PHõi¬ã∞¨ OÎ ^Œ<Õ q+¨Ü∞« O Jk
„Ñ¨™ê~°O KÕ¿ã HÍ~°º„Hõ=∂Åg∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. HÍx, XHÀ™êi =∞Oz HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
Ãã`· O« „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å∞ K«∂_»Háõ È=K«∞Û. XHõ HÍ~°º„Hõ=∂xfl K«∂_»_O» , K«∂_»Háõ È=_»O J#flk
J<ÕHõ JOâßÅÃÑ·# P^è•~°Ñ¨_ç LO@∞Ok. =∞i U HÍ~°º„Hõ=∞O ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ `«=∞
J_»fi~ü>*ÿ̌ ò"∞≥ O\ò "Õ¿ãÎ Z‰õΩ¯= =∞Ok „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å∞ K«∂™êÎ~#° flk ÃÑ^Œ„Ì Ñ¨âfl◊ QÍ =∂iOk.
JO^Œ∞Hˆ D J_»fi~ü>*ÿˇ ò"∞≥ O\ò HõOÃÑhÅ HÀãÖ LÑ¨Hiõ OKÕ D >ˇeq[<£ ~ˆ \ÕQ∑û
~°OQÆOÖ’H˜ =KåÛ~Ú.
^Œ∂~°^~Œ ≈° <£ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\˜#ì '_®~ü—ì #∞ Ñ¨H¯õ #Éˇ_`ç ,Õ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ #∞Oz
`˘Å∞`« 'WO\Ï"£∞—, P `«~åfi`« '\Ï"£∞— z=~°‰Ωõ 'Z-=∂ºÑπ— (a-map) ~°OQÆOÖ’H˜
=KåÛ~Ú. '\Ï"£∞, WO\Ï"£∞— „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\˜#ì Ñ‘ÑÙ¨ Öò g∞@~ü LÑ¨Ü∂≥ QÆOÖ’x J=Hõ`=« HõÅ#∞
'B\òÅ∞H±— Ñ¨„uHõ |Ü«∞@ÃÑ\ì̃# `«~åfi`« "≥O@<Õ, Ü«∂^Œ$zÛùHOõ QÍ<Õ HÍ=K«∞ÛHÍx D
~Ô O_»∂ HõÅQÆÅã≤áÈ~Ú =∞~À áÈ\© ~ˆ \ÕQ∑û ÖË‰Ωõ O_® KÕã∞¨ H˘<åfl~Ú. JO>Ë '\Ï"£∞— U
Kèå<≥Öò‰Ωõ „Ñ¨*Ï^è~Œ } ° LO^ŒO>Ë J^Õ Kèå#Öò‰Ωõ L#fl@∞¡! U HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ „Ñ¨*Ï^è~Œ } °
LO^ŒO>Ë ^•xˆH L#fl@∞¡. P `«~åfi`« 2004Ö’ 'U =∂ºÑπ— J<Õ XHõ H˘`«Î =∂Ô~¯\ÕQ∑
sÃã~üÛ ãÖã¨÷ x*ÏxH˜ >ˇeq[<£ ~ˆ \ÕQ∑Å HÀã¨"∞Õ =∂Ô~¯\’¡H˜ =zÛOk. '\Ï"£∞— `«#
~ˆ \ÕQ∑#∞ "å~åxHÀ™êi „Ñ¨H\õ ¿˜ ã,Î 'Z=∂ºÑπ— `«# >ˇeq[<£ ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ U ~ÀAHÍ~ÀA,
367
U HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ZO`«=∞Ok „¿ÑHõ‰Δ Ωõ Å∞ gHΔ̃ã∞¨ <Î åfl~À „Ñ¨H\õ O˜ K«_O» P~°OaèOzOk.
áÈ`Õ, '\Ï"£∞— „Ñ¨"tÕ Oz# „Ñ¨^âÕ ßÖ’¡ Ãã`· O« 'U=∂ºÑπ— `«# ã¨~ˆ fi#∞ H˘#™êyOzOk.
ãÖMÏºÑ¨~O° QÍ ^•^•Ñ¨Ù 6000 Ãã@¡ #∞Oz „¿ÑHõHΔ Í^Œ~} ° q=~åÅ#∞ ¿ãHõiOz<å
'\Ï"£∞—#∞ JkèQqÆ ∞OK«ÖHË áõ È~ÚOk. '\Ï"£∞— P HÍÅOÖ’ ^•^•Ñ¨Ù 7000 Ãã@¡ #∞Oz
=∂„`«"∞Õ q=~åÅ#∞ ¿ãHõiOK«QeÆ yOk. JO>Ë ZO`À PÅã¨ºOQÍ =∂Ô~¯\’¡H˜ J_»∞y_ç<å,
'U=∂ºÑπ—, `«#Hõ<åfl ÃÑ^ŒkÌ , ZO`À HÍÅOQÍ =∂Ô~¯\’¡ L#fl '\Ï"£∞—‰õΩ XHõ ã¨"åÅ∞QÍ
xezO^Œx K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åe. HÍx JO`«~å˚fÜ«∞OQÍ g∞_çÜ∂« , =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛÅÖ’
JuÃÑ^Œ"Ì #·≥ 'SZOP~üa =∂`«$ãÖã¨—÷ , 'HÍO\Ï~ü g∞_çÜ∂« —, 'hÖˇû<£ sÃã~üÛ— ãÖã¨Å÷
ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À U~°Ê_»¤ '\Ï"£∞— ‰õΩ„@‰õΩ 'Z=∂ºÑπ— 2012Ö’<Õ JO`«~åú#"≥∞áÿ È~ÚOk.
ã≤ZOZãπ‰Ωõ K≥Ok# ÉèÏã¨¯~°~å=Ù JOK«<å „Ñ¨HÍ~°O Jk Ç¨Ï`«º‰õΩQÆ∞~Ô · LO_»=K«∞Û.
J^Õ"∞≥ <ÿ å J_»∞`¤ ˘ÅyáÈ=_»O`À '\Ï"£∞— ~ˆ \ÕQ∑Å ~å[ºOÖ’ xÜ«∞O`«$`åfixfl H˘#™êyOzOk.
¿ãHõiOz# q+¨Ü∂« Å#∞ `å~°∞=∂~°∞ KÕã≤ `å=Ú K≥ÑÊ≤ O^Õ "ÕÔŒ J#fl@∞¡QÍ =º=Ç¨iã¨∂Î
=zÛOk. áêÑÖ U^À ~ÀA ÑÖ_»H`õ Ñ« Ê¨ ^Œ∞ QÆ#Hõ 'Z<£_ç \©g— UHõOQÍ hÖˇû<£ „Ñ¨^•è #
HÍ~åºÅÜ«∞O LO_Õ J"≥∞iHÍÖ’<Õ ÉèÏs #+ì̈Ñi¨ Ç¨~åxH˜ Hˆ ã¨∞#∞ "ÕÜ∞« _»O`À '\˜P~üÑ≤
~ˆ \ÕQ∑—Å `«Ò« QÆO JO^Œih Pâ◊Û~°ºOÖ’ =ÚOK≥uOÎ k.
WO`«‰Ωõ 'Z<£_\ç g© — ZO^Œ∞‰õΩ Hˆ ã¨∞"ÕÜ∂« eû =zÛOk? WOw¡+π "å~åÎ Kèå<≥àÖ¡◊ ’
`«#Hõ<åfl, `«# „Ñ¨`«º~°∞÷Öˇ·# '>ÿ̌"∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« —‰õΩ K≥Ok# '>ÿ̌"∞£ û<Ò—, 'D\˜<Ò—,
'ã≤Z<£aã≤—, 'ã≤Z<£Z<£— =O\˜ Kèå<≥Öòû J`«ºO`« „Ñ¨*Ï^è~Œ }° Ö’ L#fl@∞¡ '\Ï"£∞— ~ˆ \ÕQ∑Å#∞
WzÛOk. x*ÏxH˜ '\Ï"£∞— ~ˆ \ÕQ∑ûÃÑ· Pk #∞Oz g∞_çÜ∂« Ö’ J<ÕHÍ<ÕHõ J#∞=∂<åÅ∞
L<åfl~Ú. 'ã≤ZOZãπ—‰õΩ K≥Ok# _®Hõ~ì ü ÉèÏã¨¯~ü ~å=Ù '\Ï"£∞— `«ÑÙ¨ ÊÅ `«_H» Åõ q^è•<åxfl
"≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz =ºuˆ~H˜ã∂¨ Î =ã¨∞<Î åfl~°∞. '\Ï"£∞— ~ˆ \ÕQ∑Å#∞ x*ÏxH˜ |∞„~° L#fl"åà‹=¡ ~°∂
qâ◊fiã≤OK«~∞° .
W^ŒO`å H˘#™êQÆ∞`«∞O_»QÍ<Õ 'Zaã≤—(P_ç\ò |∂º~À PÑ¶π ã¨~∂° ¯ ºÖË+<¨ )£ `«~Ç° ¨
Ö’<Õ >ˇeq[<£ ~°OQÍxH˜ F ã¨fi`«O„`« „ÑüÑüQÎ ÅÆ ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨÷ LO_®Å#fl „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞
P~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú. Ñ¶e¨ `«OQÍ 'ÉÏ~ü¯— („ÉÏ_£HÍãπì P_çÜ∞« <£û "≥∞[~ü"∞≥ O\òû H“xûÖò-
aZP~üã)≤ J<Õ ~ˆ \ÕQ∑ ãÖã¨‰÷ Ωõ JO‰õΩ~å~°Ê} [iyOk. 'n<À¡ WO_çÜ∞« <£ ™⁄Ãã\· ©
PÑ¶π J_»fi~ü>[ÿˇ ~üû— (SZãπZ), WO_çÜ∞« <£ „ÉÏ_£HÍã¨~ì ûü á¶œO_Õ+<¨ £ (SaZÑ¶)π J_»fi~ü>lÿˇ OQ∑
U*ˇhûãπ J™Èã≤Ü∞Õ +¨<£ PÑ¶π WO_çÜ∂« (ZZZS) Å‰õΩ K≥Ok# „Ñüx^è∞Œ Å∞ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ
LO\Ï~°∞. 'ÉÏ~ü¯— 2014 [#=iÖ’ „á¶ê<£û‰õΩ K≥Ok# 'g∞_çÜ∂« "≥∞„\˜— J<Õ ãÖã¨`÷ À
XÑ¨ÊO^ŒO KÕã∞¨ ‰õΩOk. D ãÖã¨‰÷ Ωõ ~ˆ _çÜ∂≥ , \©g, WO@Ô~fl\ò ~ˆ \ÕQ∑ q+¨Ü∂« ÅÖ’
áêuˆHà◊¡ J#∞Éè=í O LOk. nO`À ÉÏ~ü¯ \©g g∞@iOQ∑ =º=ã¨#÷ ∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ HÀ#∞Ok.
WHõáÈ`Õ, Z@ìHˆ Å‰õΩ „Ñ¨É∞íè `«fiO ~ˆ \ÕQ∑ U*ˇhûÅHÀ =∂~°^æ ~Œ ≈° Hõ ã¨∂„`åÅ#∞ „Ñ¨H\õ O˜ zOk.
368
U*ˇhûÅhfl ã¨=∂Kå~°, „Ñ¨™ê~åÅ =∞O„u`«fiâßY =^ŒÌ ilã¨~ì ü KÕã∞¨ HÀ"åe. D U*ˇhûÅ∞
20 "ÕÅ QÆ$Ç¨Å #∞Oz ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOKåe. ÃÑQ· Í „Ñü ÜÕ∞\Ï Ñ¨k"ÕÅ QÆ$Ç¨Å#∞
ÃÑOK«∞`«∂ áÈ"åe. J\Ï¡Qˆ ã¨=∂Kå~åxfl Hˆ |∞Öò, _ç\ Ã˜ ÇÏKü Hõ#Hõ#Δ ∞¡ L#fl Wà◊#¡ ∞Oz
Ãã`· O« ¿ãHõiOKåe. „Ñü™êi 25 âß`«O áê<≥Öò QÆ$Ç¨Å#∞ =∂~åÛe. x|O^è#Œ Å∞
LÅ¡OÑ¶∞≤ ¿ãÎ XHõ HÀ\˜ ÉÏºOH± QÍº~°O\© QÆÅO¡ `«=Ù`«∞Ok. ~Ô O_»=™êi LÅ¡OÑ¶∞≤ ¿ãÎ U*ˇhû
il„¿ã+ì <¨ £ ~°^=ÌŒ Ù`«∞Ok. x*ÏxH˜ =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ ãÖã¨Å÷ ∞ Ñ¨ÓiÎQÍ „ÃÑ"· @Õ ∞ ãÖã¨Å÷ ∞.
"å\˜x xÜ«∞O„uOK«QeÆ Qˆ „Ñ¨É∞íè `«fi ãÖã¨÷ Un ÖË^∞Œ . >ˇeq[<£ „Ñ¨™ê~åÅ‰õΩ >ˇeHÍ"£∞‰õΩ
™êOˆHuHõOQÍ ãÖ|O^èOŒ LOk QÆ#Hõ '„\ÏÜü∞—‰õΩ =∂„`«"∞Õ D ~ˆ \ÕQ∑Å =º=Ç¨~°O`À
Ñ¨~ÀHõΔ ãÖ|O^èOŒ LO@∞Ok. J~Ú`Õ „Ñ¨É∞íè `«fi ™ê~°^ºŒä OÖ’x ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£#∞ QÍx,
^•x HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ QÍx D ~ˆ \ÕQ∑ *Ïa`åÖ’ Éè∂í `«ÔÌŒ ÃÑ\˜ì "≥`∞« HÀ¯=eûO^Õ. ^ÕâO◊ Ö’x
92 âß`«O „áêO`«OÖ’ ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£ „Ñ¨™ê~åÅ∞ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl, ^•xH˜ 37 Kèå<≥à√◊ ¡
L<åfl, '\Ï"£∞— Hõà‰¡◊ Ωõ Jq HõxÑ≤OK«=Ù. JO>Ë, ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£ Kèå<≥à√◊ ,¡ HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å
J_»fi~ü>lÿ̌ OQ∑ P^•Ü«∂xfl HÀÖ’Ê`«∞<åflÜ«∞x J~°O÷ . '\Ï"£∞— „ÃÑ"· @ Õ ∞ ãÖã¨÷ QÆ#Hõ ^•x
J„Hõ=∞ "åºáê~° Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ x*ÏxH˜ 'HÍOÑ≤\ +© <¨ £ Hõg∞+¨<£ PÑ¶π WO_çÜ∂« — ÑïkèÖ’H˜
=™êÎ~Ú. JO^Œ∞Hˆ JHõ¯_» Hˆ ã¨∞ ^•YÅ∞ KÕ¿ã q+¨Ü∂« xfl „Ñ¨É∞íè `«fiO ÑïjeOzOk. HÍx
Ñ¶e¨ `«O "≥Å∞=_»Ö^Ë ∞Œ . ^ÕâO◊ Ö’<Õ ZxflHõÅ ã¨~ˆ fiÅ‰õΩ 'XP~ül =∂~ü—æ ^•fi~å „áê}O
áÈã≤, Z<Àfl q[Ü«∂Å∞ ™êkèOz# „Ñ¨}Üü∞~åÜü∞ (Z<£_\ç g© ™ê~°k)ä ã¨fiÜ«∞OQÍ J^Õ
ãÖã¨Ã÷ ÑHˆ· ã¨∞ "ÕÜ∂« eû ~å=_»O Ü«∂^Œ$zÛùHOõ , Pâ◊Û~°ºHõ~O° . ~å[H©Ü∂« Å∞, JqhuÖËx
~°OQÍÅ∞ ÖË=x K≥¿ÑÊO^Œ∞‰õΩ '=∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ— ‰õÄ_® XHõ L^•Ç¨Ï~°}.Ë n
<å MÏ`å^•~°#¡ ∞ UO HÍ"åÖ’ K≥ÑÊ¨ =∞x

<Õ#∞ J_çy LO>Ë, <å‰õΩ "ÕQOÆ QÍ ÑïQÔ `ÕÎ
QÆ∞„~°O HÍ"åÅx J_çy LO_Õ"å~°∞.
–ÃÇÏ„há¶È~ü¤
('á¶È~ü—¤ "≥∂\Ï~ü HÍ~°¡ =º=™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _»∞)
'"Õ∞=Ú =∂Ô~¯\ÕQ∑ sÃã~üÛ KÕÜ∞« O. =∂‰õΩ Hõ#ûÖì̌O\òû

JO@∂ Z=~°∂ ÖË~∞° . Z=ih "Õ∞=Ú xÜ«∞q∞OK«∞HÀO—
– ã‘"ì £ *ÏÉòû
('PÑ≤Öò— HõOÑ¨Óº@~ü HõOÃÑh =º=™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _»∞)
369
g∞ HÀãÖ WOw¡+π ãÖHΔ̃áêÎHõΔ~åÅ∞ - J~å÷Å∞
APL ZÑ≤ZÖò Above the Poverty Line ^•i„^ºŒ ~ˆ Y‰õΩ ZQÆ∞=#QÆÅ „Ñ*¨
AMC ZZOã≤ Annual Maintenance Contract "åi¬Hõ x~åfiÇ¨Ï}Ï XÑ¨ÊO^ŒO
BOP aFÑ≤ Bottom Of the Pyramid ™ê=∂#º „Ñ[¨ Å∞
BOT aF\˜ Build Operate and Transfer xi‡OK«∞, x~°fiÇ≤ÏOK«∞, |^ŒÖÏ~ÚOK«∞
BPL aÑ≤ZÖò Below the Poverty Line ^•i„^ºŒ ~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=# QÆÅ „Ñ[¨
B2B a2a Business to Bussiness "åºáê~åxH˜ "åºáê~åxH˜ =∞^èºŒ ãÖ|O^èOŒ
B2C a2ã≤ Business to Consumer qxÜ≥∂QÆ^•~°∞`À "åºáê~° ãÖ|O^èOŒ
CAS ã≤ZZãπ Conditional Access System _çl@Öò \©g „Ñ™¨ ê~åÅ HÀãÖ F =º=ã¨÷
CCO ã≤ãF≤ Chief Creative Officer =ÚYº ã¨$[<å`«‡Hõ JkèHÍi
CEO ã≤WF Chief Executive Officer =ÚYº HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ JkèHÍi
CGG ã≤ll Centre for Good Governance ã¨∞ÑïáêÅ<å Hˆ O„ÔŒ
CKD ã≤HÔ _ç Complete Knocked Down [kits] Ñ¨ÓiÎQÍ kQÆ∞=∞u KÕã∞¨ ‰õΩ#fl ÑïHõ~åÅ∞
CLB ã≤ZÖòa Company Law Board HõOÃÑh ÖÏ É’~°∞¤
COO ‰õÄ Chief Operating Officer =ÚYº x~åfiÇ¨ÏHõ JkèHÍi
CMO ã≤ZOX Chief Marketing Officer =ÚMº =∂Ô~¯\ÕQ∑ JkèHÍi
CRR ã≤P~üP~ü Cash Reserve Ratio i[~üfiÉÏºOH±Ö’ ÉÏºOH± xÅ∞=Å x+¨ÊuÎ
CSR ã≤ZãπP~ü Corporate Social Responsibility |_®HõOÃÑh ™ê=∂lHõ ÉÏ^èºŒ `«
DDB _ç_ça Digital Direct Broadcast _çl@Öò „Ñ`¨ º« HõΔ „Ñ™¨ ê~°O
DIN _ç<£ Director Identification No HõOÃÑh _≥~Ô· Hõ~ì ü QÆ∞iÎOÑ¨Ù ãÖYº
DPR _çÑP≤ ~ü Detailed Project Report ã¨q=~°"∞≥ #ÿ „áê*ˇ‰Ωõ ì x"ÕkHõ
DRDA _çP~ü_Zç Dist Rural Development Agency lÖÏ¡ „QÍg∞}Ïaè=$kú ãÖã¨÷
DTH _ç\˜ÃÇÏKü Direct To Home <Õ~°∞QÍ WO\˜H˜ \©g „Ñ¨™ê~åÅ∞
EOI WFS Expression Of Interest Ñ¨xx KÕÑ>¨ OìË ^Œ∞‰õΩ Pã¨HÎ˜ L#fl@∞¡QÍ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« _»O
FAQ á¶êH± Frequently Asked Questions `«~K° ∞« QÍ =KÕÛ ãÖ^ÕÇ¨ Å‰õΩ ["å|∞Å∞
B2C ZÑ¶ãπ P≤ ~üZ Foreign Contribution Regulatory Act q^Õj x^è∞Œ Å xÜ«∞O„`}« Ï K«@Oì
FDI ZÑ¶π_çS Foreign Direct Investment q^Õj „Ñ`¨ º« HõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞
FII ZÑ¶πSS Foreign Institutional Investor q^Õj ãÖ™ê÷Q`Æ « ÃÑ@∞ì|_ç ^•~°∞
FMCG ZÑ¶Zπ Oã≤l Fast Moving Consumer Goods x`«ºO J=Ú‡_Ü» ∞Õ º qxÜ≥∂QÆ =ã¨∞=Î ÙÅ∞
GB/MB la/ZOa Giga Bytes / Mega Bytes yQÍ Éˇ·\òû / "≥∞QÍ Éˇ·\òû (XHõ JHõ~Δ O° ´8 Éˇ@· ∞¡)
GDP l_çÑ≤ Gross Domestic Product *ÏfÜ≥∂`«ÊuÎ
GPS lÑ≤Zãπ Global Positioning System „ÑÑ¨ O¨ K« ^Œ$â◊º =º=ã¨÷
GRE lP~üW Graduate Record Examination „QÍ_»∞ºÜÕ∞+¨<£ iHÍ~ü¤ Ñ¨sHõΔ
GST lZãπ\˜ Goods And Services Tax ã¨~‰° Ωõ Å∞, ¿ã=Å Ñ¨#∞flÅ =º=ã¨÷
H1B ÃÇÏKü1a Temporary Work Visa [USA] J"≥∞iHÍÖ’ `å`å¯eHõ Ñ¨xHÀãÖ g™ê
HD TV ÃÇÏKü_ç\©q High Definition TV L#fl`« ^Œ$â◊º„Ñ=¨ ∂}ÏÅ \©g (1080 Ñ≤HÔ ûÖòû)
HDMI Ç¨ÏKü_Zç OS High Difinition Multimedia Interface L#fl`« ^Œ$â◊º„Ñ=¨ ∂}ÏÅ =∞bìg∞_çÜ∂« J#∞ãÖ^è•#O
HR ÃÇÏKüP~ü Human Resources =∂#= =#~°∞Å∞
IELTS SWZÖò\Z˜ ãπ International English Language Testing System JO`«~å˚fÜ«∞ WOw¡+π ÉèÏëê Ñ¨sHõΔ
IFSC SZÑ¶Zπ ãπã≤ Indian Financial Systems Code ÉèÏ~°fÜ«∞ Pi÷Hõ =º=ã¨Å÷ QÆ∞iÎOÑ¨Ù ãÖYº
IPO SÑ≤F Initial Public Offer `˘e™êiQÍ „Ñ[¨ Å‰õΩ HõOÃÑh "å\ÏÅ *Ïs
IPTV SÑ≤\q© Internet Protocol TV WO@Ô~fl\ò ã¨^∞Œ áêÜ«∞Ñ¨Ù \©g
JPEG *ˇÑW≤ l Joint Photographic Expert Group =∂=¸Å∞QÍ K«∂_»QÅÆ ÉÁ=∞‡Å ÃÑÖ·¶ ò
JV *ˇq Joint Venture ãÖÜ«ÚHõOÎ QÍ HõOÃÑh <≥ÅH˘ÅÊ_»O
LAN ÖÏ<£ Local Area Network ™ê÷xHõ „áêO`« <≥\ò=~ü¯
370
LCD ZÖòã≤_ç Liquid Crystal Display eH˜fi_£ „Hã˜ Öì¨ òû`À "≥∞i¿ã`≥~°
LCO ZÖòãF≤ Local Cable Operator ™ê÷xHõ Hˆ |∞Öò PÑ¨~ˆ @~ü
LED ZÖòW_ç Light Emitting Diode q^Œ∞º`ü "≥Å∞`«∞~°∞#∞ "≥^[Œ ÖË¡ _»Ü∂≥ _£
M&A ZO Z Mergers & Acquisitions HõOÃÑhÅ HõÅ~ÚHõÅ∞, ™êfinè<åÅ∞
MF ZOZÑ¶π Mutual Funds ÃÑ@∞ì|_»∞Å HÀãÖ L=∞‡_ç x^èŒ∞Å∞
MICR ZOSã≤P~ü MagneticIdentificationChequeNo JÜ«∞™ê¯O`« QÆ∞iÎOÑ¨Ù K≥‰õΩ¯ #O|~ü
MP ZOÑ≤ Miscelleneous Petition „Ñ¨^è•# Ñ≤\ ©+¨<À¡ LÑ¨Ñ≤\ ©+¨<£
MPEG ZOÑ≤Wl Moving Picture Expert Group _çl@Öò g_çÜ≥∂ á¶ê~å‡\ò ÃÑ¶·Öò
MPLADS ZOÑ≤ÖÏº_£û MPLocalAreaDevelopmentScheme ZO.Ñ≤. xÜ≥∂[Hõ=~°æ Jaè=$kú Ñ¨^äŒHõO
MS ZOZãπ Microsoft "≥∞ÿ„HÀ™êÑ¶πì
MSO ZOZãπX Multi System Operator |Ç¨ïà◊ =º=ã¨÷Å \©g „Ñ¨™ê~°‰õΩ_»∞
NBFC Z<£aZÑ¶ãπ ≤ Non Banking Financial Company ÉÏºOHÕQˆ `«~° PiúHõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HõOÃÑh
NEFT <≥Ñ¶πì National Electronic Fund Transfer *ÏfÜ«∞ ZÅ„HÍìxH± x^è∞Œ Å |kb
NEGP Z<£WlÑ≤ National E-Governance Plan *ÏfÜ«∞ ZÅ„HÍìxH± áêÅ<å Ñ¨^HŒä Oõ
NDNC Z<£_çZ<£ã≤ National Do Not Call registry *ÏfÜ«∞ HÍÖòû ~°^∞Œ Ì il™êì~ü
NGO Zh˚"À Non Governmental Organization ã¨fiK«ÛOù ^èŒ ãÖã¨÷
NOC Z<£Fã≤ No Objection Certificate x~°Éºíè O`«~° Ñ¨„Ò«
NRI Z<£P~üS Non Resident Indian „Ñ"¨ åã¨ ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∞
OEM FWZO Original Equipment Manufacturer Jã¨Ö#·ˇ ÑïHõ~åÅ `«Ü∂« s^•~°∞
OLED FÖˇ_£ Organic LED ã¨fiÜ«∞O HÍOu „Ñ™¨ êi`« _»Ü∂≥ _£
OS FZãπ Operating System HõOÑ¨Óº@~ü PÑ¨~ˆ \ÕQ∑ =º=ã¨÷
OTC F\˜ã≤ Over The Counter [medicines] POHõÅΔ ∞ ÖË‰Ωõ O_® J"Õ∞‡q (=∞O^Œ∞Å∞)
PA N áê<£ Permanent Account Number âßâ◊fi`« JH“O\ò ãÖYº
PDF Ñ≤_Zç Ñ¶π Portable Document Format =∂~°∞ÊÅ‰õΩ J=HÍâ◊OÖËx ÃÑÖ·¶ ò
PE Ñ≤W Private Equity „ÃÑ"· @Õ ∞ ÃÑ@∞ì|_ç
POS áêãπ Point of Sale J=∞‡HõO [i¿Ñ KÀ@∞
PPP Ñ≤ÑÑ≤ ≤ Public Private Partnership „ÑÉ¨ ∞íè `«fi-„ÃÑ"· @Õ ∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO
PURA Ñ¨Ù~å ProvisionOfUrbanAmenitiesInRuralArea „QÍ=∂ÅÖ’ Ñ¨@}ì ÏÅ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å HõÅÊ#
QR ‰õÄºP~ü Quick Response Code `«H}Δõ „Ñu¨ ã¨ÊO^Œ<å ã¨=∂Kå~° z„Ò«
R&D P~ü _ç Research & Development Ñïâ’^è#Œ Jaè=$kú
R&R P~ü P~ü Rehabilitation&Resettlement Ñ¨Ù#~å"åãÖ x~åfiã≤`∞« Å∞
RFID P~üZÑ¶Sπ _ç Radio Frequency Identification Tek ~ˆ _çÜ∂≥ `«~O° QÍÅ`À QÆ∞iÎOÑ¨Ù ™êOˆHuHõ`«
ROC P~üFã≤ Registrar of Companies HõOÃÑhÅ il„™êì~ü
RTGS P~ü\l˜ Zãπ Real Time Gross Settlement ã¨HÍÅOÖ’ x^è∞Œ Å [=∞
SHG ZãπÃÇÏKül Self Help Group ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^ŒO
SOHO ™ÈÇ¨ÏŸ Small Office Home Office WO\’¡OKÕ #_ç¿Ñ z#fl PÑ¶ã‘ ∞¨
TFT \˜ZÑ¶\π ˜ Thin Film Transistor Ñ¨ÅÛx Ñ¶e≤ O „\Ïxûã¨~ì ü
TOEFL \’ÃÑÖ¶ ò Test of English as Foreign Language q^Õj ÉèÏ+¨QÍ WOw¡+π Ñ¨sHõΔ
VAS "åãπ Value Added Service qÅ∞= HõÅQÆeÑ≤# ¿ã=
VAT "åº\ò Value Added Tax qÅ∞= HõÅQÆeã≤# Ñ¨#∞fl
VC qã≤ Venture Capital B`åûÇ≤ÏHõ ÉèÏQÆ™êfi=∞º ÃÑ@∞ì|_ç
WA _»|∂¡ ºZ Writ Appeal i\ò JÑ‘ÊÖò
WP _»|∂¡ ºÑ≤ Writ Petition i\ò Ñ≤\+© <¨ £
WiFi "≥Ã· Ñ·¶ Wireless Fidelity x„ãOÎ¨ u <≥\ò=i¯OQ∑ =º=ã¨÷
WAN "å<£ Wide Area Network qã¨Î $`« Ñïkè <≥\ò=~ü¯ n

371
g∞HÀãÖ ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ
™ê=∂lHõ / =∞Ç≤ÏàÏ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ·...
Éèí∂q∞Hõ-ã¨=∞ã¨ºÖ’¡ L#fl „ã‘ÅÎ HÀãÖ 1800 425 2908
Ñ≤.F._»|∂¡ º-(ãÖ^èŒº) ™ê=∂lHõ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· ã¨=∞~°O HÀãÖ 984 901 8471
=∂„HÀá¶œO_Õ+¨<£-P`«‡Ç¨Ï`Õº Ñïëê¯~°OHÍ^Œ∞-=∂`À =∂\Ï¡_»O_ç 040-4600 4600
~À+‘fl H“xûeOQ∑ÃãO@~ü-P`«‡Ç¨Ï`«º =^Œ∞Ì-g∞ÉÏ^èŒ =∂`ÀK≥Ñ¨ÊO_ç 040-6620 2000
¿ã=-f„= ÉèÏ"À^ÕfiQÆ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· H“xûeOQ∑ 040-2750 4682
„Ñ¨[fiÅ-"Õâßº "å\˜HÅõ #∞Oz ~°H} Δõ HÀ Pâß*’ºu 040-2441 0813
HÍ~å-^Œ`«Î`«HÀãÖ-ˆHO„^Œ ^Œ`«Î`« =#~°∞Å ãÖã¨÷ 011-2618 0194
™ê~å-^Œ`«Î`«HÀãÖ-~åR ^Œ`«Î`« =#~°∞Å ãÖã¨÷ 040-2373 0520
Jã≤‡`«-=∞Ç≤Ïà◊Å *ÏQÆ$u, ã¨ÅÇ¨Å HÀãÖ 040-2773 3251
[#q*Ï˝#"ÕkHõ-=¸_è#» =∞‡HÍÅÃÑá· È~°∞‰õΩ-q*Ï˝#OÃÑ· qâßfiãÖ HÀãÖ 949 009 8911
J=∞<£"kÕ Hõ-Ö∫H˜Hõ, <åºÜ«∞, =∂#=`«fi „Ñ¨ÑÖK«O HÀãÖ 040-6579 3180
J=∂‡ <å#fl-Ñ≤zÛ"åà◊¡HÀ â◊OHõ~°#fl P„â◊=∞O 986 663 4365
qHõÖÏOQÆ∞Å HõàÏº}"ÕkHõ-JO^è∞Œ Å‰õΩ HõàÏº}=∞ã¨∞Î K≥¿ÑÊ ã¨∞ÉèÏ+π 984 969 3954
PÖò-J#<£ : =∞O^Œ∞ÉèÏ~¸Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ H“xûeOQ∑ 970 501 1166
ëêÇ‘Ï<£-J`åºKå~åÅ‰õΩ QÆ∞~Ô #· =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ H“xûeOQ∑ 040-2438 6994
„w<£Ñ‘ãπ-Ñ¨~åº=~°} Ñï~°HõΔ} HÀãÖ 040-6589 6663
„ã‘Îq=ÚHÎ̃ ãÖÑ¶¨∞@#-„QÍg∞} =∞Ç≤ÏàÏ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· áÈ~°∞‰õΩ 949 000 4468
=∞Ç≤ÏàÏ Hõg∞+¨<£-=∞Ç≤ÏàÏ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞HÀãÖ 040-2754 2017
QÆ∂O*ò- áê`«=„™êÎÅ ã‘fiHÍ~°O-¿Ñ^ŒÅ‰õΩ ÑÖKÕO^Œ∞ HÀãÖ 964 043 3473
QÀ¡>ÿ̌_£ ™⁄Ãã·\ ©-q∞ye# PÇ¨~°O áêˆ~Ü≥Ú^Œ∞Ì. ¿Ñ^ŒÅH˜^•ÌO 970 006 8983
=Ü≥∂[#∞Å HÀãÖ...
ÃÇÏÖËÊ*ò WO_çÜ«∂-ã‘xÜ«∞~ü ã≤\ ˜[#¡‰õΩ ã¨=∂Kå~°O-¿ãflÇ¨ÏÇ¨ÏãÎ̈O 1800 180 1253
Pã¨~å-lÃÇÏKüZOã≤. =Ü≥∂[#∞Å HÀãÖ 040-2111 1111
`À_»∂-h_»-=$^•úÑ¨ºOÖ’ g∞‰õΩ ã¨Ç¨ÏK«~°ºO HÀãÖ 810 636 7014
ÃÑ¶_≥Ç¨Ñπ-=$^•ú„â◊=∂Å ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°O HÀãÖ 040-6450 4993
ã¨Ê~ü¬Ç¨ÏŸÃã·Êãπ-r=# ãÖ^èŒºÖ’ Pf‡Ü«∞ ã¨Ê~°≈HÀãÖ 040-2338 4039
Z<åflÔ~· ¿Ñ~Ô O\òû „@ãπ-ì q^ÕâßÖ’¡#∞#fl Ñ≤ÅÅ¡ `«e^¡ OŒ „_»∞Å ãÖHˆ =Δ ∞O HÀãÖ 939 132 5046
x~°‡Öò Ç¨Ï$^ŒÜü∞-J<å^ŒÅ JOu=∞ ^ŒâÖ◊ ’ „¿Ñ=∞=∞Ü«∞ ã¨xflkè 040-2753 2142
™ê~Ú ¿ã"å ãÖÑ¶π∞-=$^•úÑº¨ OÖ’ F ¿ã"å„â◊=∞O 040-2300 5634
ÉèÏ~°f "≥∞"≥∂iÜ«∞Öò á¶œO_Õ+¨<£-~ÀQÆ„QÆã¨÷ J<å^èŒÅ HÀãÖ 990 858 7340
e\˜Öò ã≤ãì̈~üû PÑ¶π k Ñ¨Ó~ü-¿Ñ^Œ=$^Œ∞úÅ HÀãÖ ã¨Ñ¨~°ºÅ ã≤ãì̈~üû 040-2750 6194
372
ÉÏÅÅ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ·...
'"Õ∞H± U q+π—-=∞$`«∞º X_çÖ’H˜ *ÏiáÈ`«∞#fl z<åfl~°∞Å HÀãÖ 040-6663 3868
k=ºkâ◊-áêiáÈ~Ú =zÛ# Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ Ñ¨Ù#~å"åãÖ, =∞Ô~<Àfl ¿ã=Å∞ 984 818 6982
ã‘fiHÍ~ü-=∂#ã≤Hõ,JOQÆ"≥·HõÅºO, |kè~°, JO^èŒ∞Å HÀãÖ 040-2784 3338
LÑ¨HÍ~ü- —— —— (tâ◊√=Ù #∞Oz z=i âßfiã¨^•HÍ) 040-6999 6666
^Õ"£#~ü-JO^è∞Œ Å#∞ fiÛk^ÕÌ =∂#=`å P„â◊Ü∞« O 040-2776 7931
JO‰õΩ~°O-P_»Ñ≤Å¡Å P`«‡Q“~°= Ç¨Ï‰õΩ¯ÅHÀãÖ 040-2701 7446
tâ◊√qÇ¨~ü-J=∞‡ X_ç `≥eÜ«∞x Pˆ~à◊Ö¡ ’Ñ¨Ù Ñ≤ÅÅ¡ HÀãÖ 040-2373 8179
ã¨~°fitHΔÍJaèÜ«∂<£-Ñ≤Å¡Å QÆ∞~°∞=ÙÅÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞Å‰õΩ 1800 425 3525
_ç*ˇ·~ü-ÃÇÏKü.S.q. ÉÏkè`« Ñ≤Å¡Å HÀãÖ 950 511 7777
™ê^èŒ#-|_çD_»∞ Ñ≤Åe¡ fl |_çÖ’ KÕiÊ^•ÌO 040-2387 0799
™ê^èŒ#-=∞<À"≥·HõÅºÑ¨Ù Ñ≤Å¡Å HÀãÖ 040-2008 0561
Ü«∂q∞x-=∞<À"≥·HõÅºÑ¨Ù Ñ≤Å¡Å HÀãÖ 984 942 3055
J=∞‡ á¶œO_Õ+<¨ £-J<å^äŒÅ∞, JÉèÏQÆ∞ºÖˇ·# Ñ≤Å¡Å HÀãÖ 040-6447 5251
J~°∞}À^ŒÜ∞« -J<å^äŒ Ñ≤Å¡ÅHÀãÖ 903 218 8999
PâßÜÕ∞-J}QÍi# Ñ≤ÅÅ¡ HÀãÖ Pâ◊Å Ñ¨ÅH¡ ˜ 994 844 0643
Ãã·‡Öò á¶œO_Õ+¨<£-ÉÏÅÅ∞, Ü«Ú=`« rq`åÅÖ’ =∂~°∞Ê HÀãÖ 040-3190 0090
âßOuxˆH`«<£-=∞<À"≥·HõÅºÑ¨Ù Ñ≤Å¡ÅHÀãÖ 040-2402 1975
FO™ê~Ú ¿ã"å„â◊O-J<å^äŒ ÉÏÅÅ â◊~}° ÏÅÜ«∞O 965 266 6696
™ê~Ú ¿ã"å ã¨^Œ<£-=∂#ã≤Hõ qHõÖÏOQÆ ÉÏÅÅ HÀãÖ 040-2340 2757
ZO.q. á¶œO_Õ+¨<£-ÉÏÅ HÍi‡Hõ =º=ã¨÷ x~°∂‡Å<å "ÕkHõ 040-2771 0150
ÉÏÅÅ Ç¨Ï‰õΩ¯Å ãÖÑ¶¨∞O-ÉÏÅÅ‰õΩ ~°HõΔ} HÀãÖ 939 102 4242
J<å^Œ q^•ºi÷ QÆ$Ç¨ÏO- â◊`"« åi¬HÀ`«û"åxH˜ KÕ~∞° =Ö’. P^Œ~≈° q^•ºi÷ QÆ$Ç¨ÏO 040-6456 8676
ã¨fiÜ«∞OHõ$+≤-=∂#ã≤Hõ JOQÆ"≥·HõÅºÑ¨Ù Ñ≤Å¡Å HÀãÖ 040-2799 2420
ã¨xflÇ≤Ï`«-ÉÏÅÅ∞, =∞Ç≤Ïà◊Å HÀãÖ 879 006 3904
ã¨∂ÊùiÎ-JÉèÏQÆ∞ºÖˇ·# Ñ≤Å¡Å Éèíq+¨º`«∞Î HÀãÖ 949 012 0168
„¿Ñ~°} á¶œO_Õ+¨<£-x~°∞¿Ñ^Œ q^•º~°∞÷Å K«^Œ∞=ÙÅ HÀãÖ ™êÜ«∞O 040-4971 3469
"åe‡H˜ á¶œO_Õ+¨<£-J<å^äŒ Ñ≤Å¡Å Ñ¨Ù#~å"åãÖ HÀãÖ 040-2795 0181
=∂~üæ á¶œO_Õ+¨<£-Ñ≤ÅÅ¡ rq`åÅ#∞ =∂ˆ~ÛO^Œ∞HÀ ÉÏ@ HÀãÖ 995 958 8588
™êãπ qÖË*ò-ÉÏÅÅ‰õΩ „¿Ñ=∞=∞Ü«∞ „Ñ¨ÑO¨ K«O HÀãÖ 900 098 8762
r~å Ç¨ÏŸO-JOQÆ"≥·HõÅºÑ¨Ù ¿Ñ^Œ Ñ≤Å¡ÅHÀ *ÏÜü∞Ç¨ÏŸO 040-2753 0757
P„â◊Ü∞ü PHõ$u-|kè~° z<åfl~°∞Å#∞ ã¨fi`«O„`«OQÍ xÅÉˇ>ËìO^Œ∞‰õΩ 040-4004 2250
„Éˇ_£ ™⁄Ãã·\ ˜-¿Ñ^Œ q^•º~°∞÷Å‰õΩ Pi÷Hõ ™êÜ«∞O HÀãÖ 93913 57141
Kè≥·Öò¤Öˇ·<£-ÉÏÅÅ#∞ P^Œ∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ 1800 11 44 99
Q 040-2323 3580
373
J~ÀQÆºO/=∞m¡ rqOKÕO^Œ∞‰õΩ...
P~ÀQÆºN-JO^ŒiH© P~ÀQÆºO,ã¨ÅÇ¨Å∞.K≥_»∞JÅ"å@¡ ã¨fiã≤ÎHÀãÖ 104 / 1056
r=<£^•<£-J=Ü«∞=^•#O HÀˆ~"åiHÀãÖ 8885060093
n 040-2348 9494
"≥∂Ç¨Ï<£ áœO_Õ+¨<£-â◊s~° J=Ü«∞"åÅ ^•#O HÀãÖ 040-6636 9369
ã‘`å=∞Ç¨ÅHΔ̃ ‡ ("≥*· ÏQ∑) J=Ü«∞= ^•#O HÀãÖ 800 884 0506
N "≥OHõ>Ëâ◊fi~° „áê}^•# „@ãπì-¿Ñ^ŒÅHÀãÖ "≥^· ºŒ ¿ã=Å∞ 0877-2277 777
ZÖò.q. „Ñ¨™ê^£ S Ç¨ã≤Ê@Öò (Hõà◊¡^•<åxH˜) 040-3061 2345
ã¨~Àlx^Õq S Ç¨ã≤Ê@Öò (Hõà◊¡^•<åxH˜) 040-2331 7274
™ê^èŒ∂~åO S Ç¨ã≤Ê@Öò (Hõà◊¡^•<åxH˜) 040-2322 1094
z~°Orq S ÉÏºOH± (Hõà◊¡^•<åxH˜) 040-2355 4849
â◊OHõ~° HõO\˜ Pã¨∞Ñ¨„u (q[Ü«∞"å_») (Hõà◊¡^•<åxH˜) 0866-2434 629
ÉÏÜ«∞ãπ \∫<£-¿Ñ^Œ ÉÏÅÅ‰õΩ q^Œº-qxH˜_ç Ö’ÑÖQÆÅ"åiH˜ tHõΔ} 040-2446 4511
Z<£SZOÃÇÏKü-=∂#ã≤Hõ/qxH˜_ç Ö’ÑÖQÆÅ"åiH˜ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ 040-2775 1741
JOQÆ"H·≥ Åõ ºO L#fl"åi „Ñ¨`ºÕ Hõ J=ã¨~åÅ HÀãÖ-ÃÇÏÖòÊÖˇ·<£ 040-2795 9103
JbÜ«∂=~ü [OQ∑ W<£û\˜@∂º\ò-JOQÆ"≥·HõÅº ã¨=∂Kå~° Öˇ·<£ 040-2795 9043
|Ç¨ï qHõÖÏOQÆ∞Å HÀãÖ tHõ} Δ (K≥<≥·fl) 044-2747 2113
x"£∞û |¡_£ÉÏºOH± 040-2348 9020
áÈbãπ-J`«º=ã¨~° ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ ã¨Ç¨ Ü«∂xH˜, Ñ¶~≤ åº^Œ∞Å‰õΩ 100 n 112
ÃÑ¶·~üã¨sfiãπ-Jyfl=∂Ñ¨H^õ àŒ O◊ HÀãÖ 040-2344 2940
n 101
JO|∞Öˇ<û£ -J`«º=ã¨~° Ñïã≤÷uÖ’ Pã¨∞Ñ¨„uH˜ "≥àı¡O^Œ∞‰õΩ 108
„ÔH·"£∞ ™êìÑ¨~ü 1059/1090/1091
[ãπì _»Ü∞« Öò _®\òHÍ"£∞-J=~°"≥∞ÿ# á¶È<£ #O|~°¡ HÀãÖ 088 888 888 88
~åºyOQ∑-Ñ¶≤~åº^Œ∞Å HÀãÖ ZÑ¨ÙÊ_≥·<åã¨ˆ~ 1800 180 5522
Kè≥·Öò¤Öˇ·<-£ ÉÏÅÅ#∞ P^Œ∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ J`«º=ã¨~° ã¨Ç¨Ü«∞O 1098
q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å-Ñ¶≤~åº^Œ∞ÅHÀãÖ (ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£) 1912
"≥∞„\’ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å-=Ú~°∞QÆ∞ h\˜ =º=ã¨÷ÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞Å‰õΩ 155 313
lZKüZOã≤-Ñ¨Å∞ Ñ¶≤~åº^Œ∞ÅHÀãÖ 155 304
n 2111 1111
g∞¿ã=-[##,=∞~°},P^•Ü«∞,‰õΩÅ ^èŒ$gHõ~°} =∞Ô~<Àfl Ñ¨„`åÅHÀãÖ 1100
Z~Ú~üáÈ~ü-ì HÍÖò ÃãO@~ü 1800 419 2008
„\ÏÑ¶≤H± HõO„\’Öò ÃÇÏÖòÊÖˇ·<£ 901 020 3626
Ô~_£„HÍãπ-|¡_É£ ÏºOH±Å ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ 040-2763 3087
Ñ¨„uHõÅ∞-\©g Kèå#à◊¡ ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ-¿Ñr K«∂_»O_ç 218
g∞ 'ZOÑ≤-Z"≥∞‡ÖËº—Å QÆ∞iOz# z\Ïì‰Ωõ V 325 V 35 #

374
áœ~°¿ã=Å∞/J`«º=ã¨~° ¿ã=Å HÀãÖ...
Ñ¨#∞fl Ñ¨„`åÅ∞-\ÏH±ûi@~üflû `«Ü«∂~°∞KÕ¿ã ã¨Ç¨Ü«∞‰õΩÅ HÀãÖ 1800 102 3738
áê<£-\Ï<£-Ñ¨#∞flÅ QÆ∞iOz# Ñ¨Å∞ „Ñ¨âfl◊ Å∞ 1800 180 1961
ã‘Ê_£áÈã¨∞ì „\ÏHÕQ∑ HÀãÖ 1800 425 3925
PÇ¨~° Ñ¨^•~å÷Å‰õΩ ãÖ|OkèOz-Öˇ·Ãã<£û/Ñ¶≤~åº^Œ∞Å ÃÇÏÖòÊùÖˇ·<£ 1800 11 2100
™œ~° q^Œ∞º`ü Ñ¨ÅHõÅ∞/"å@~ü Ç‘Ï@~°¡HÀãÖ (PÑ¶‘ãπ "Õà◊Ö’¡) 1800 233 4477
HÍÅ∞+¨º =∞O_»e-HÍÅ∞+¨º x"å~°}ÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞ HÀãÖ 040-2388 7500
H˜™ê<£ HÍÖòÃãO@~ü-~Ô `· ∞« Å‰õΩ =º=™ê~ÚHõ ã¨=∂Kå~°OHÀãÖ 1800 180 1551
q^ÕâßÖ’¡ Ñ¨xHÀãÖ "≥àı¡"åi ã¨Ç¨Ü«∞OHÀãÖ 1800 11 3090
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ áÈbãπ 040-2785 2625
=∞Ç≤ÏàÏ ~°HõΔHõ qÉèÏQÆO 040-2785 2400
n 040-2332 0539
„\ÏÑ¶≤H± ÃÇÏÖòÊÖˇ·<£ 040-2785 2482
J"≥∞iHÍ HÍ#∞ûÖË\ò HÍÖòÃãO@~ü 0120 484 4644
J"≥∞iHÍ HÍ#∞ûÖË\ò HÍÖòÃãO@~ü ZãπZOZãπ HÀãÖ 901 010 0100
J"≥∞iHÍ HÍ#∞ûÖË\ò-J"≥∞iHÍ #∞Oz HÍÖò KÕ¿ãÎ 1703 520 2239
Ãã·|~åÉÏ^£ áÈbãπ-=∞Ç≤Ïà◊Å HÀãÖ 949 473 1100
Ãã·|~åÉÏ^£ áÈbãπ-=∞Ç≤Ïà◊Å∞ ZãπZOZãπ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ 9640 100 100
Ãã·|~åÉÏ^£ áÈbãπ-HõO„\’Öò ~°∂"£∞ 949 061 7100
Ãã·|~ü <Õ~åÅÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞‰õΩ 040-2785 2040
`«∂xHõÅ∞-H˘Å`«ÅÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞Å∞ 1860 425 3333
n 040-2761 2170
ÃÑ„\’Öò ÑÖÑ¨ÙÅÖ’ HõbÎ, "≥∂™êÅÃÑ· (ZãπZOZãπ HÀãÖ) 949 016 5619
lÃÇÏKüZOã≤ H˜-J`«º=ã¨~° Ñïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ 040-2339 4566
|∂¡„HÍãπ-=¸QÆr"åÅ ~°H}Δõ HÀãÖ 040-2354 4355
„ÃÑ¶O_£û PÑ¶π ¿ãflH±û-ã¨~°ÊO =zÛ#Ñ¨Ù_»∞ ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ 837 423 3366
al<≥ãπ/c=∂/ÃÑ#¬<£/Zh˚"ÀÅ‰õΩ ™êÜ«∞O HÀãÖ...
=º=™êÜ«∞ al<≥ãπ ÃãO@~°¡ Ñ¨^äŒHõO 011 2584 8949
n 011-2584 7660
PO„`«„ÃÑ#∂º~ü tHõΔ} HÀãÖ-F.Ü«¸. 040-2707 2427
L^Œº=∞ q∞„`« 1800 180 6763
=º=™êÜ«∞ J„yHõÉ¡ òû 040-2400 1266
ãÖHˆ =Δ ∞ Ñ¨^HŒä ÍÅ ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ 0120-307 6200
WZãπS-ÃÑÇ¨ÏKå<£ HÍ~°∞Å¤ HÀãÖ (c=∂ ã¨^∞Œ áêÜ«∞O) 040-2323 2359
Hõ#û~üfl WO_çÜ«∂ á¶œO_Õ+¨<£-Z<£r"ÀÅ‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞OHÀãÖ 040-2773 4936
ãÖÇ≤Ï`«-ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Å÷ ‰õΩ HõOÃÑhÅ ^•fi~å ™ê=∂lHõ ÉÏ^èºŒ `å™êÜ«∞O 845 194 2223
y"£ WO_çÜ∂« -Jã¨Öˇ·# ã¨fiK«ÛùO^Œ ãÖã¨÷Å‰õΩ Pi÷Hõ ™êÜ«∞OHÀãÖ 226 173 9400
„ÔH·-JÉèÏQÆº Ñ≤ÅÅ¡ rq`åÅÖ’ "≥Å∞QÆ∞ÅHÀãÖ ™êÜ«∞OKÕ^•ÌO 994 809 7127
S-Kåi\˜-Zh˚"ÀÅ‰õΩ ™êÜ«∞OHÀãÖ 0124-4896683
375
„Ñ¨Ü∂« }O HÀãÖ...
Psìã‘ HÍÖòÃãO@~ü-i[ˆ~fi+¨<£ qKå~°}ÅHÀãÖ 1800 200 4599
Psìã‘ HÍÖòÃãO@~ü-ZãπZOZãπ HÀãÖ 081 999 9999
=∞Ç¨`å‡QÍOnè |ãπ¿ã+ì <¨ £-qKå~°} HÀãÖ (Wg∞¡|<£) 040-2461 4406
=∞Ç¨`å‡QÍOnè |ãπ¿ã+ì <¨ £-i[ˆ~fi+¨<£ HÀãÖ (Wg∞¡|<£) 040-2343 4269
Ec¡ |ãπ ¿ã+ì <¨ £-qKå~°} HÀãÖ (ã≤HÕ„^•ÉÏ^£) 040-2780 2203
Ec¡ |ãπ ¿ã+ì <¨ £-i[ˆ~fi+¨<£ HÀãÖ (ã≤HÕ„^•ÉÏ^£) 040-2780 5901
ZÑ≤ @∂i[O i[ˆ~fi+¨<£ HÀãÖ 1800 425 45454
`≥ÅOQÍ} @∂i[O i[ˆ~fi+¨<£ HÀãÖ 1800 425 46464
Ô~·ÖËfi i[ˆ~fi+¨<£ qKå~°} 139
Ô~·ÖËfiÖ’ Éèí„^Œ`« QÆ∞iOz ã¨Ç¨Ü«∞O HÀãÖ 1322
Ô~·ÖËfi i[ˆ~fi+¨<£ ZãπZOZãπ ^•fi~å qKå~°} 54959 / 57886
Ô~·ÖËfi `«`å¯Öò \ỖH¯@¡ÃÑ· Ñ¶≤~åº^Œ∞Å HÀãÖ 011-2374 5962
care@irctc.co.in 011-3934 0000
Ô~·ÖËfiÅÃÑ· ã¨ÅÇ¨Å∞, ã¨∂K«#Å HÀãÖ 971 766 30982
„\ÏÑ¶≤H± ÃÇÏÖòÊùÖˇ·<£ 901 020 3626
q=∂<åÅ ~åHõáÈHõÅ ã¨=∂Kå~°O 040-6660 6000
n 040-6654 6370
Z~Ú~ü WO_çÜ∂« 1800 180 1407
"å^•-ã¨∞~°HΔ̃`« „Ñ¨Ü«∂}ÏxH˜ „Ñ¨Kå~À^Œº=∞O 040-2355 6690
~Ô O_»∞ ~å„ëêìÅ "åºÑ≤Ò« QÍ J<ÕHõ ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Å÷ ∞ L<åfl~Ú. HÍx, U ãÖã¨÷ z`«âÎ √◊ kú`À
Ñ¨xKÕã¨∞Î#fl^À `≥eÜ«∞^Œ∞. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ q∞#Ç¨ W`«~° „áêO`åÅÖ’x ã¨fiK«ÛùO^Œ ãÖã¨÷Å QÆ∞iOz
ã¨÷ÖÏÉèÏ=O =Å¡ WHõ¯_» W=fiÖË^Œ∞. x*ÏxH˜ ã¨fiK«ÛùO^Œ ãÖã¨÷Å∞ KÕ¿ã Ñ¨#∞Å#∞ „Ñ¨Éèí∞`åfiÖË
KÕÜ∂« Å<Õk <å Jaè„áêÜ«∞O. ã¨fiK«ÛOù ^Œ ãÖã¨Å÷ ∞ JOkOKÕ Ñïëê¯~°O XHõ ãÖã¨¯~°} =∂„`«"∞Õ .
âßâ◊fi`« Ñïëê¯~°O HÍ^Œ∞. =∞#O Z#∞flH˘<Õ <åÜ«∞‰õΩÖË HõzÛù`«OQÍ Jxfl ¿ã=Å∂ KÕÜ«∂e.
L<Àflà◊‰¡ Ωõ H˘`«Î H˘`«Î Ñ¨^`úŒ ∞« Ö’¡ T_çQOÆ KÕ¿ã ã≤Q∂Æ ,æ â◊~=° ¸ÖËx „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ =ã¨∂Î áÈ`«∞<åfl~Ú.
JO^Œ∞=Å¡ D ãÖã¨÷Å QÆ∞iOz "å\˜ ÉÏ^èŒº`«Å∞ Uq∞\’ q_»=∞ˆ~Û ¿ÇÏ`«∞|^Œú q=∞~°≈‰õΩÅ‰õΩ
P™ê¯~°O Wã¨∂Î, WO^Œ∞Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕ~°∞ÊÅ∞ LO\ÏÜ«∞x Ç¨g∞xã¨∞Î<åfl#∞. n

áê~î°‰õΩÅ‰õΩ q#„=∞`«`À...
JO^ŒiH© =O^Œ<åÅ∞.
D Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ ™ê=∂#∞ºÅ HÀãÖ, PÖ’K«#Å =∂~°∞Ê HÀãÖ
L^ÕtÌ OzOk. 'ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì —`À áê@∞QÍ WÑ¨ÙÊ_»∞
H˘#™êQÆ∞`«∞#fl D „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºOÖ’x <åÅ∞QÆ∞ =º=ã¨÷Å#∞
bÖÏ=∂„`«OQÍ<≥·<å J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_®xH˜, =∞#∞+¨μÅO`å
~å[H©Ü∞« OQÍ =∞iO`« Ñï}u K≥O^•Å#fl Pâ◊Ü∞« O, `«Ñ#¨ Å`À
~åã≤Ok. H˘O^ŒiH˜ WO^Œ∞Ö’x q+¨Ü∂« Å∞ KåÖÏ „áê^äqŒ ∞Hõ"∞≥ #ÿ qQÍ
HõxÑ≤OK«=K«∞Û. =∞iH˘O^ŒiH˜ `≥eÜ«∞xq H˘`«QÎ Í, =∞iO`«QÍ
J~°=÷ ∞~Ú#g LO_»=K«∞Û. LOH˘O^ŒiH˜ Z<Àfl q+¨Ü∂« Å∞ WÑ¨ÙÊ_Õ
ã¨Ê+ì̈OQÍ `≥eã≤#g LO_»=K«∞Û. JO^Œ∞Hˆ Z=iH˜ D Ñ¨ÙãÎ̈HOõ
Z\Ï¡ JxÑ≤OzO^À L`«~Î åÅ ^•fi~å<À, D-"≥∞~ÚÖò ^•fi~å<À
`«=∞ Jaè„áêÜ«∂Å#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ«∂Åx HÀ~°∞`«∞<åfl#∞.
Ñ¨ÙãÎ̈HOõ Ö’x q+¨Ü∂« Å ZOÑ≤H,õ WO^Œ∞Ö’x ã¨=∂Kå~°O, "å\˜x
~åã≤# f~°∞, ÉÁ=∞‡Å ZOÑ≤H,õ JHõ~Δ ° ~°∂áêÅ∞, Ãã·AÅ∞, ÖËJ=Ù\ò
JO^ŒK«O^•Å =O\˜ J<ÕHõ JOâßÅÃÑ· g∞ Jaè„áêÜ«∂Å#∞
`≥eÜ«∞*Ëã≤ nxfl =∞iO`« J~°÷=O`«OQÍ ~°∂á⁄OkOK«_»OÖ’
`«Ñ¨ÊHõ ã¨Ç¨ÏHõiOK«QÆÅ~°x HÀ~°∞`«∞<åfl.
áÈ`Õ, D Ñ¨ÙãÎ̈HÍxfl PtOz#suÖ’ „â◊=∞HÀiÛ `«Ü∂« ~°∞
KÕã#≤ ~°∂Ñ¨tÅ∞ÊÅ∞ 'JO‰õΩ+π— JHõ~Δ ° |$O^ŒO z#fl, L¿ÑO^Œ~,ü
ã¨∞~ˆ +πÅ‰õΩ Pf‡Ü«∞ Jaè#O^Œ#Å∞.
- Hõcè Jefi^• # HõÃÇÏ<å...
QQQ
My Sincere thanks to :
CHRI - MKSS - NCPRI - MUDRA - Wikipedia - Prof Manubhai Shah - R.K.
Laxman - Harsh Mander - Abha Joshi - Andhesri - Tankasala Ashok -
Vinay Mahajan - Charul Barwada - Venkatesu(NIRD) -The Times of
India - The Economic Times - Business India - Outlook - CJAR - FFF.

MeekosamSamacharaHakku-free KinigeDotCom

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MeekosamSamacharaHakku-free KinigeDotCom

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ñ¨u`«∞ÖÏ~°!

Q First Print : January - 2015

QCONTENTS : RTI Act-2005. RTI Central & States Rules.

QDue care taken in preparing this book. Much exercise

g∞ HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

) g∞H˜Ñ¨ÙÊ_»∞ ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LOk. Jxfl „Ñ¨Éèí∞`«fi

„Ñ¨É∞íè `«ﬁ Ñ¨xf~°∞#∞ „Ñ¨tﬂOKÕO^Œ∞‰õΩ WÑ¨Ê\˜=~°‰Ωõ

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

ã¨=∂Kå~° ¿ãﬁK«Ûù „áê^äŒq∞Hõ =∂#=Ç¨Ï‰õΩ¯.

D aÅ∞¡#∞ P"≥∂kOK«_O» ^•ﬁ~å =∞# Ñ¨iáêÅ<å

O¨ QÆOÖ’x ÉèÏQÆO 11–5–2005 ]

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

HÀ~°∞Åì ‰õΩ PsìS ^Œ~M° Ïã¨∞Î

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

ã≤. =∞^è∞Œ Hõ~ü ~åA Ñ≤. q[Ü«∞ ÉÏ|∞

Zãπ. „Ñ¨ÉÏè Hõ~ü ~Ô _ç¤ Zãπ. Wq∞ÎÜ∂« *ò JÇ¨Ï‡^£

_®II q. "≥OHõ>âË ﬁ◊ ~°∞¡ ÖÏ"£∞ `åOuÜ«∂ ‰õΩ=∂i

ZO. ~°`<« £ ZO. q[Ü«∞ x~°‡Å

ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü

Q i>ˇ~ÿ ¤ü J~Ú# `˘e ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~°∞¡ (Ñ¨xKÕã#≤ HÍÅO : 2005 - 2010)

Tel : 011-2616 1137 QFax : 011-26186536 Q For Status : 011-6111 7666

ÃãO„@Öò W#Êù̂~‡+¨<£ Hõg∞+¨<£

„Ñ¨^è•# ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨#~ü

ã¨=∂Kå~°O ã¨iQÍæ ÖËHõáÈ~Ú<å, ^Œ~°MÏã¨∞Î#∞

`˘e JÑ‘ÊÅ∞‰õΩ ã¨=∂^è•#O JOk# 90 ~ÀAÖ’¡<Õ

Hõg∞+¨<£ x~°Ü‚ ∞« OÃÑ· ÃÇÏ· HÀ~°∞Öì ’

=∞~À ã¨~å¯s âßYQÍ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<£

- Ü«∂Ç¨˙ "åi 'Hõ~‡° Ü≥∂Q∑—Ö’. 2013.

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

Hˆ O„^Œ ã¨=∂Kå~° Hõg∞+¨<‰£ Ωõ

ÉèÏ~°`« „Ñ¨Éèí∞`«ﬁO WÑ¨ÙÊ_»∞ H˘`«ÎQÍ ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@ìO H˜O^Œ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞,

'*Ï<£HÍi—... "åÇπÏ cÇ¨i

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

Hõ^ÅŒä P^è•~°O : ^Õ|+≤+π â◊OYi, (ã≤.ÃÇÏKü.P~ü.S)

„Ñ¨*Ï ã¨=∂Kå~° JkèHÍ~°¡#∞ `«Ñ¨Êxã¨iQÍ H˘`«Î"åi<Õ ã¨=∂Kå~°ÇÏ¨ ‰õΩ¯

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

`å#∞ fã¨∞‰õΩ#ﬂ 15 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å ÅOKåxﬂ D '[<£ ã¨∞<£"å~Ú— "ÕkHõÃÑ· "åÑ¨ãπ

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

Jk 1987 = ã¨O=`«û~°O. Z_®i ~å[™ê÷<Ö£ ’ ZO_®HÍÅO ~ÀAÅ∞. F =ÚQÆ∞~æ ∞°

_çÜ∞« ~ü „Ñ¨^•è h... ["åa=ﬁO_ç

ã¨`º« "Õ∞= Ç¨Ï`«ºÖË

=∂Ü«∞"≥∞áÿ È`«∞#ﬂ_»=∂‡ =∞x+¨#ﬂ"å_»∞

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO JO>Ë „Ñ¨[Å áêÅ#. „H©ã∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fi"Õ∞ „w‰õΩ#QÆ~O° Ö’ Ñ¨Ù~°∞_»∞áÈã¨∞‰õΩ#fl

ÉèÏ~°`« „Ñ¨É∞íè `«ﬁ =º=ã¨÷

„Ñ¨*Ï™êfi=∞ºO JO>Ë Hˆ =ÅO ZxflHõÖË HÍ^Œ∞. ZxflHõÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù

Q10 JO`«Hõ<åﬂ Z‰õΩ¯= „H˜q∞#Öò ˆHã¨∞Å∞#ﬂ JÉèíºiú Ö’Hõã¨Éèí‰õΩ ÔQeKÕJ=HÍâ◊O-25%

WHõ¯_» J~°=~å^Œ∞ Ñ¨OA QÆOQÆ∂e. al<≥ãπ WO_çÜ∂« (2001)

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

~åR „Ñ¨É∞íè `«ﬁO

Q K«@O ì Ñ¨@¡ Q“~°=O

ã¨Ç¨ Ü«∞ =∞O„`«∞Å∞

âßã¨# Ñ¨i+¨`ü (H“xûÖò) ZQÆ∞= ã¨Éèí

~å*ÏºOQÆOÖ’x 368= JkèH~õ }° O "Õ∞~°‰Ωõ „áê^äqŒ ∞Hõ Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞ ã¨=iOKÕ JkèHÍ~°O

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

ZxﬂHõÅ x~°ﬁÇ¨Ï}Ï x|O^è#Œ Ö’x '~°∂Öò:49F— F@~°∞ `«#

g∞HÀã¨O ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯

P~ü.ÔH. ÅHõΔ ‡}ü

'>ÿ̌"∞£ û PÑ¶π WO_çÜ∂« — #∞Oz

P~ü.ÔH. ÅHõΔ ‡}ü

<å‰õΩ ãÖ`À+Ö HõeyOz# =∞~À q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë Jqhu „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ

Q JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆO J<Õk =∞~°∞QÆ∞A˚Å∞ x~°ﬁÇ≤ÏOKÕ JuÃÑ^ŒÌ Ü«∞O„`åOQÆO.

Ï~ÚO\ò Ï~ÚO\ò *Ï~ÚO\ò