ykÄwrLkf ¼khíkLkku EríknkMk
 {wnB{ËþknLkk þkMkLkfk¤{kt s niËhkçkkËLkk
«fhý-1 {w½÷ Mkk{úkßÞLkwt ÃkíkLk
(A) çknkËwhþkn-«Úk{ (E.Mk.1707-1712) :
 E.Mk. 1707{kt ykihtøkÍuçkLke {]íÞw ÃkAe íkuLkk ºký
Ãkwºkku ðå[u hksøkkÆe {kxu Mkt½»ko ÚkÞku níkku.
 ykihtøkÍuçkLkku Ãkwºk “{wyßs{” 65 ð»koÚke ðÞu
“çknkËwhþkn” Lkk Lkk{u hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 WíkhkrÄfkhLkk ÞwØ{kt “økwY økkurðLË­Mknu”
çknkËwhþknLku xufku ykÃÞku níkku.
 çknkËwhþknLku “þkn-yu-çku¾çkh” Ãký fnuðkÞ Au
 íkuýu {hkXk þkMkf “þknq” Lku {wõík fhe ËeÄku níkku.
(B) snkpËkhþkn (E.Mk.1712-1713) :
 çknkËwhþkn-«Úk{Lkk {]íÞw ÃkAe snkpËkhþkn
hksøkkÆe Ãkh çkuXku
 snkpËkhþkn Ãkh íkuLke «ur{fk “÷k÷ fwtðh” Lkku
¾qçk s «¼kð níkku
 snkpËkhþknu yk{uhLkk hkò ßÞ®MknLku “r{Íko
hkò MkðkE” Lke yLku {khðkzLkk hkò ySík®MknLku
“{nkhkò” Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe níke.
(C) VY¾rMkÞh (E.Mk.1713-1719) :
 VY¾rMkÞhu MkiÞË çktÄwyku “yçËwÕ÷k ¾kp” yLku
“nwMkiLky÷e ¾kp” Lke {ËËÚke snkpËh þknLke níÞk fhe
hksøkkÆe «kÃík fhe.
 VY¾rMkÞhu yçËwÕ÷k ¾kpLku ðSh y™u nwMkiLk y÷e
¾kpLku {ehçkÏþeLkwt ÃkË «ËkLk fÞwO
 VY¾rMkÞhLkk fk¤{kt þe¾Lkuíkk “çktËk çknkËwh”
Lke níÞk fhe Ëuðk{kt ykðe níke
 VY¾rMkÞhu YrÃkÞk 3000 Lkk ðkŠ»kf fhLkk çkË÷u EMx
EÂLzÞk ftÃkLkeLku çktøkk¤{kt ðuÃkkhLkk yrÄfkh «ËkLk fÞko níkk
(D) {wnB{Ëþkn (E.Mk.1719-1748) :
 {wnB{ËþknLku “htøke÷ku” çkkËþkn Ãký fnuðkÞ Au.
 yuf MktøkeíkfkhLkk YÃku {wnB{Ëþknu yLkuf
ÏÞk÷kuLke h[Lkk fhe níke.
 íkwhkLke MkirLkf “niËhçkuøk” yu E.Mk.1720 {kt
MkiÞË çktÄwykuLke níÞk fhe ËeÄe.
1
r[Lkrfr÷[ ¾kp yu “rLkÍk{-W÷-{wÕf” Lke WÃkkrÄ Äkhý
fhe. E.Mk.1724 {kt Mðíktºk hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe
niËhkçkkËLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe níke.
 {wnB{Ë þknu yðÄLkk MkykËík ¾kp Lku çkwhnkLk-
W÷-{wÕfLke WÃkkÄe ykÃke níke.
 EhkLk (VkhMk)Lkk Mk{úkx “LkkrËhþkn” E.Mk.
1739 {kt rËÕne Ãkh yk¢{ý fÞwO níkwt. íku Mk{Þu rËÕneLkku
þkMkf {wnB{Ëþkn níkku.
 LkkrËhþknLku “EhkLkLkku LkuÃkkur÷ÞLk” fnuðkÞ Au.
 LkkrËhþkn ÷øk¼øk 70 fhkuz YrÃkÞk yLku þknsnkt
æðkhk çkLkkðu÷ “{Þqh ­MknkMkLk” (Peacock throne) íkÚkk
“fkurnLkqh nehku” ÷ELku EhkLk Ãkhík økÞku níkku.
 “{Þqh ­MknkMkLk” (íkgu íkkWMk) Ãkh çkuMkðk ðk¤ku
AuÕ÷ku {w½÷ þkMkf “{wnB{Ëþkn” níkku.
(E) þknyk÷{-çkeòu (E.Mk.1759-1806) :
 {wnB{Ëþkn ÃkAe “yn{Ëþkn” (E.Mk. 1748-
1754) yLku “yk÷{økehe-çkeòu” (E.Mk. 1754-1759)
hksøkkÆeyu çkuXk.
 þknyk÷{-çkeòLkwt {q¤ Lkk{ “y÷e økkinh” níkw.t
 “ÃkkýeÃkíkLkk ºkeò ÞwØ” Lkk Mk{Þu {w½÷ Mk{úkx
þknyk÷{- çkeòu rËÕneLke hksøkkÆe Ãkh níkku.
 þknyk÷{-çkeòyu E.Mk. 1764 {kt çktøkk¤Lkk
{eh fkrMk{, yðÄLkk Lkðkçk þqÍk-QË-îki÷k MkkÚku {¤eLku
EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLke rðYæÄ “çkfMkhLkwt ÞwØ” ÷zâwt níkwt.
su{kt ytøkúuòu rðßÞe ÚkÞk níkk.
 çkfMkhLkk ÞwØ{kt ÃkhkßÞ ÃkAe þknyk÷{-çkeòu
yÕnkçkkË{kt EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkku ÃkuLþLkÄkhe çkLkeLku hne
økÞku.
 E.Mk. 1765 {kt ytøkúuòuLku çktøkk¤ yLku rçknkhLke
ËeðkLke 26 ÷k¾ YrÃkÞk ðkŠ»kf ÃkuLþLk y™u fzk «ËuþLkk
çkË÷u «ËkLk fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1803 {kt EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu rËÕne Ãkh
fçkòu fhe ÷eÄku níkku.
 {hkXkyku MkkÚku ¼¤e ßðkLkk fkhýu ytøkúuòuyu
þknyk÷{Lkwt ÃkuLþLk çktÄ fhe ËeÄwt níkwt.

 E.Mk. 1806 {kt Ynu÷k MkhËkh økw÷k{ fkrËh ¾kp
yu þknyk÷{-çkeòLke níÞk fhkðe.
 þknyk÷{ ÃkAe yfçkh-çkeòu (E.Mk.1806-
1837) {w½÷ Mk{úkx çkLÞku.
 yfçkh-çkeòu ytøkúuòuLkk yk©Þ nuX¤Lkku «Úk{
{w½÷ çkkËþkn níkku.
 {w½÷ þkMkf “çknkËwhþkn-çkeòu” AuÕ÷ku {w½÷
Mk{úkx níkku.
 E.Mk. 1857 Lkk rðÿkun{kt ¼køk ÷uðkLkk fkhýu
ytøkúuòuyu rLkðkorMkík fhe “htøkqLk” {kuf÷e ËeÄku sÞkp
E.Mk.1862 {kt íkuLkwt {]íÞw ÚkÞwt.
 çknkËwhþkn-çkeòu “ÍVh” Lkk Lkk{Úke frðíkk
yLku þkÞhe ÷¾íkku níkku. yk {kxu íkuLku “çknkËwhþkn-
ÍVh” Ãký fnuðkÞ Au.
******
2
«fhý-2 ¼khík{kt ÞqhkurÃkÞLkkuLkwt ykøk{Lk
 ¼khík{kt ÞqhkurÃkÞ ftÃkLkeykuLkwt ykøk{Lk ¢{ yk
«fkhu níkwt -
(1) ÃkkuxwoøkeÍ (2) z[ (3) ytøkúus (4) zurLkMk (5) £uL[
(A) ÃkkuxwoøkeÍ :
 ¼khíkeÞ Mk{wÿe {køkkuoLke þkuÄLkku «khtr¼f «ÞkMk
MÃkuLk yLku ÃkkuxwoøkeÍ æðkhk fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 E.Mk 1492 {kt “MÃkuLk” Lkku Þkºke “fku÷BçkMk”
¼khíkLke þkuÄ {kxu LkeféÞku ÃkhLíkw íkuLku y{urhfkLku þkuÄe
fkZâwt.
 E.Mk. 1486 {kt ÃkkuxwoøkeÍ Lkkrðf “çkkÚkkuo÷uBÞku
zkÞÍ” yu “fuÃk ykpV Ä økwz nkuÃk” Lke þkuÄ fhe.
 “ðkMfku-Ë-økk{k” «Úk{ ÞqhkuÃkeÞ ðuÃkkhe níkku,
suýu ¼khíkLkk Mk{wÿe {køkoLke þkuÄ fhe. íku E.Mk. 1498 {kt
“fk÷efx” çktËh Ãkh WíkÞkuo. yk yr¼ÞkLk{kt “yçËw÷
{ýef” Lkk{Lkku økwshkíke íkuLkku ÃkÚk «Ëþof níkku. íku Mk{Þu
íÞktLkku hkò “s{kurhLk” níkku.
 ÃkkuxwoøkeÍ Mk{wÿe Mkk{úkßÞLku “{wMíkkËku Ä EÂLzÞk”
fnuðkÞ Au.
 ÃkkuxwoøkeÍkuLkku ¼khík{kt «Úk{ økðLkoh “£ktrMkMfku-Ë-
yÕ{uzk” (E.Mk. 1505-1509) níkku.
 E.Mk. 1509 {kt “yÕVktMkku-Ä-yÕçkwffo”
¼khík{kt ÃkkuxwoøkeÍ økðLkoh çkLÞku.
 yÕçkwffo yu E.Mk. 1510 {kt çkeòÃkwhLkk “ÞwMkwV
ykrË÷þkn” Úke økkuðk Síke ÷eÄwt.
 ÃkkuxwoøkeÍ økðLkoh “LkkLnk-Ë-fqLnk” (E.Mk. 1529-
1538) yu E.Mk. 1530 {kt fku[eLkLke søÞkyu “økkuðk” Lku
ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe níke.
 E.Mk. 1534 {kt LkkLnk-ze-fqLnk yu økwshkíkLkk
þkMkf çknkËwhþknÚke “Ëeð” yLku “çkuMkeLk” «kÃík
fÞwO.
 ÃkkuxwoøkeÍ økðLkoh “yÕVktMkku rzMkkuÍk” Lke MkkÚku
r¾úMíke ÃkkËhe “£ktrMkMfku ÍurðÞh” ¼khík ykÔÞk níkk.
 E.Mk. 1622 {kt ÃkkuxwoøkeÍku yu ytøkúuòuLku çkkuBçku
ykÃÞwt níkwt.
 E.Mk. 1632 {kt þknsnkpyu ÃkkuxwoøkeÍkuLku
nwøk÷e{ktÚke nktfe fkZÞku níkku.
 ÃkkuxwoøkeÍkuyu ÃkkuíkkLke «Úk{ ðuÃkkhe fkuXe “fku[eLk”
{kt ¾ku÷e níke.
 ÃkkuxwoøkeÍkuyu ÃkkuíkkLke LkkiMkuLkk þÂõíkLkk ykÄkhu
¼khík{kt ½kuzkLkk ykÞkík Ãkh yufkrÄfkh {u¤ÔÞku.
 ÃkkuxwoøkeÍkuyu ¼khík{kt “r«­Lxøk «uMk” yLku
“ík{kfwLke ¾uíke” Lke þYykík fhe níke.
 ÃkkuxwoøkeÍkuyu ¼khík{kt “økkurÚkf f¤k” Lke þYykík
fhe níke.
 Ërûkýe-Ãkqðeo rfLkkhk Ãkh ÃkkuxwoøkeÍkuLke yuf{kºk
ðMkkník “MkuLk Úkku{u” níke.
 ÃkkuxwoøkeÍku ¼khíkLkk økkuðk{kt E.Mk. 1961 MkwÄe
hnÞk níkk.
 yÕçkwffo yu ¼khík{kt ÃkkuxwoøkeÍ ftÃkLkeLkk ykÄkhLku
ÔÞkÃkf çkLkkððk {kxu ÃkkuxwoøkeÍ ÃkwY»kkuLku ¼khíkeÞ
{rn÷kykuÚke ÷øLk fhðk {kxu «urhík fÞko níkk.
 ÃkkuxwoøkeÍkuyu «Úk{ ð¾ík E.Mk. 1502 {kt “fkxuos
ÔÞðMÚkk” (Permit) y{÷{kt {qfe. rnLË {nkMkkøkh{kt
Mkk{wrnf ðuÃkkh Ãkh «¼wíð s{kððk {kxu ÃkkuxwoøkeÍku ykðe
ÔÞðMÚkk y{÷{kt {qfe níke.
 ÃkkuxwoøkeÍkuLkk Mk{Þ{kt s ¼khíkLkku òÃkkLkÚke ðuÃkkhe
MktÃkfo MÚkkrÃkík ÚkÞku níkku.
(B) z[
 ÃkkuxwoøkeÍku ÃkAe ¼khík{kt z[ ÷kufku ykÔÞk níkk.
 ¼khík{kt ykðLkkh «Úk{ z[ Þkºke “fkLkuor÷ÞLk
nkWx{iLk” (E.Mk. 1596) níkku.
 z[ MktMkËu yuf ykËuþ îkhk {k[o, 1602 {kt “z[
EMx EÂLzÞk ftÃkLke” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1605 z[kuyu ¼khík{kt ÃkkuíkkLke «Úk{ ðuÃkkhe
{Úkf-fkuXe “{A÷eÃkèLk{” {kt MÚkkrÃkík fhe níke. çkkË{kt
Ãkw÷efx (E.Mk.1610), Mkqhík (E.Mk.1616), rð{÷eÃkèLk{
(E.Mk.1641), frhfk÷ (E.Mk.1645), r[LkMkwhk
(E.Mk.1653) yLku fku[eLk (E.Mk.1663){kt ðuÃkkhe{Úkfku
MÚkkrÃkík fÞko níkkt.
 E.Mk.1639{kt z[kuyu økkuðk Ãkh yk¢{ý fÞwO.
E.Mk.1641 {kt {÷¬k Ãkh rLkÞtºký ÃkAe E.Mk.1658 {kt
©e÷tfk Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku.
3
 z[kuLke çkeS ðuÃkkhe fkuXe “Ãkw÷efx” {kt MÚkkrÃkík
ÚkE sÞkp íku{ýu ÃkkuíkkLkk Mðýo rMk¬kyku - “Ãkiøkkuzk” Lku
«[÷Lk{kt {qõÞk y™u Ãkw÷efxLku s Mk{Mík økríkrðrÄykuLkwt
fuLÿ çkLkkÔÞwt.
 z[kuyu ¼khík{kt «Úk{ ð¾ík “ykiãkurøkf
ÃkøkkhËkh” hkÏÞk níkk.
 E.Mk. 1759 {kt “çkuËhkLkk ÞwØ” {kt ytøkúuòu
(f÷kEð)Lkk nkÚku ÃkhkÂßík ÚkÞk ÃkAe z[ ftÃkLkeLkwt rLkÞtºký
¼khíkeÞ ûkuºkkuÚke Mk{kÃík ÚkE økÞwt níkwt.
 ¼khík{kt z[kuLkk ykøk{LkLkk fkhýu ¼khíkLkku
“MkwíkhkW fkÃkz Wãkuøk” rLkfkMkLke Mkðkuoå[ MkÃkkxeyu
ÃknkU[e økÞwt níkwt.
(C) ytøkúus
 E.Mk. 1599 {kt Mkki«Úk{ MÚk¤ {køkoÚke ¼khík
ykðLkkh «Úk{ rçkúrxþ Þkºke “òpLk {eÕxLk” níkku.
 31 rzMkuBçkh, 1600 Lkk hkus #ø÷uLzLke hkýe
“yur÷òçkuÚk-«Úk{” yu EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLku yrÄfkh-
Ãkºk «ËkLk fÞkuo yLku EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
 þYykík{kt EMx EÂLzÞk ftÃkLke{kt 217 ¼køkeËkh
níkk yLku «Úk{ økðLkoh “xku{Mk ÂM{Úk” níkku.
 {w½÷ Ëhçkkh{kt ykðLkkh «Úk{ ytøkúus “fuÃxLk
nkurfLMk” níkku, su “suBMk-«Úk{” Lkk hksËqíkLkk YÃku
yur«÷, 1609 {kt snktøkehLkk Ëhçkkh{kt ykÔÞku níkku.
 {w½÷ Mk{úkx snkpøkehu fuÃxLk nkurfLMkLku 400
{LkMkçk ykÃke níke. yLku Mkqhík{kt yLkkiÃk[krhf YÃkÚke yuf
ðuÃkkhe fkuXe ¾ku÷ðkLke ÃkhðkLkøke ykÃke níke.
 ¼khík ykðLkkh «Úk{ ytøkúus snks “huz zÙuøkLk”
níkwt.
 E.Mk. 1611 {kt Ërûký-Ãkqðeo Mk{wÿe rfLkkhu Mkki«Úk{
ytøkúuòuyu “{A÷eÃkèLk{” {kt ðuÃkkhe fkuXeLke MÚkkÃkLkk fhe
níke.
 ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLke «Úk{ ðuÃkkhe fkuXe “Mkqhík” {kt
(E.Mk. 1608) MÚkkrÃkík fhe níke.
 E.Mk. 1615 {kt Mk{úkx “suBMk-«Úk{” yu “Mkh
xkp{Mk hku” Lku ÃkkuíkkLkku hksËqík çkLkkðe {w½÷ Mk{úkx
snkpøkehLkk Ëhçkkh{kt {kufÕÞku níkku.
 Mkh Úkku{Mk hku E.Mk. 1619 MkwÄe ¼khík{kt hÌkku
níkku. Mkh Úkku{Mk hku snkpøkeh yLku þknsnkp (¾who{) Úke
ytøkúuòu {kxu fux÷ef ðuÃkkhe Aqx «kÃík fhðk{kt MkV¤ hnÞku
níkku.
 E.Mk. 1632 {kt økku÷fwLzkLkk MkwÕíkkLku ytøkúuòuLku yuf
“Mðýo Vh{kLk” (Golden Farman) ykÃÞwt suLkk «{kýu
ytøkúus MkwÕíkkLkLku 500 Ãkiøkkuzk ðkŠ»kf fh ykÃkeLku økku÷fwLzk
hkßÞLkk çktËh Ãkh MðíktºkíkkÃkqðof ðuÃkkh fhe þfíkk níkk.
 E.Mk. 1639 {kt ytøkúus “£ktrMkMk zu” yu
[LÿrøkrhLkk hkòÚke {ÿkMk Ãkèk Ãkh ÷eÄwt yLku íÞkp yuf
fkuXeLkwt rLk{koý fÞwO.
 yk fkuXeLkwt Lkk{ “Vkuxo MkuLx ßÞkuso” Ãkzâwt. yLku
yk s Vkxo MkuLx ßÞkuso ¼rð»Þ{kt fkuhku{tz¤Lkk rfLkkhk Ãkh
ytøkúuS ðzwt{Úkf ({wÏÞk÷Þ) çkLÞwt.
 E.Mk. 1651 {kt þknþwòyu ytøkúuòuLku çktøkk¤{kt
ðuÃkkhLkk rðþu»kkrÄfkh ykÃÞk níkk.
 E.Mk. 1661 {kt ÃkkuxwoøkeÍ hkswf{khe “fuÚkheLk
ykpV çkúuøkuLò” (Catharine of Braganza) y™u rçkúxuLkLkk
hksfw{kh “[kÕMko-çkeò” Lkk ÷øLk ÚkÞk níkk. yk «Mktøku
ÃkkuxwoøkeÍku yu [kÕMko-çkeòLku “{wtçkE” Ënus{kt ykÃÞwt níkwt.
(D) zurLkMk
 zuLk{kfoLke EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLke MÚkkÃkLkk E.Mk.
1616 {kt ÚkE níke.
 E.Mk. 1620 {kt íkr{÷LkkzwLkk “ºkifkuçkkh” y™u
E.Mk. 1676 {kt çktøkk¤Lkk “©ehk{Ãkwh” {kt ÃkkuíkkLke
Vufxheyku (ðuÃkkhe fkuXeyku) MÚkkrÃkík fhe níke.
 zurLkMkkuLkwt ðzwt{Úkf ({wÏÞk÷Þ) “©ehk{Ãkwh” níkwt.
 E.Mk. 1845 {kt zurLkMkku ÃkkuíkkLke çkÄe r{÷fík
ytøkúuòuLku ðu[e ËeÄe yLku yk{ ¼khíkeÞ ûkuºkÚke íku{Lkwt
rLkÞtºký Mk{kÃík ÚkE økÞwt.
(E) £ktMkeMke
 ÷wE14 Mk{Þ{kt £U[ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLke MÚkkÃkLkk
E.Mk. 1664 {kt ÚkE níke.
 ykihtøkÍuçkÚke Vh{kLk «kÃík fhe E.Mk. 1668 {kt
“Mkqhík” (¼khík){kt £ktMkeMkeykuLke «Úk{ ðuÃkkhe fkuXe
“Vufku fuhku” Lkk æðkhk MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1674 {kt “£ktrMkMk {kŠxLk” yu “ÃkkUrz[uhe”
Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1742 {kt zqÃ÷u ¼khík{kt £uL[ økðLkoh çkLÞku.
 ytøkúuòu yLku £ktMkeMkeyku ðå[u fLkkoxfLkk ºký ÞwØku ÚkÞk níkk.

 E.Mk. 1668 {kt [kÕMko-çkeòyu {wtçkELku 10 ÃkkWLz  E.Mk. 1760 {kt ytøkúuS MkuLkkLkk “MkhykÞhfqx” Lkk Lkuík]íð{kt

ðkŠ»kf ¼kzk Ãkh EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLku ykÃke ËeÄku. “ðkzeðktþe ÞwØ” {kt £ktMkeMkeyku ÃkhkÂßík ÚkÞk níkk.
 E.Mk. 1687 {kt ytøkúuòu Ãkrù{e rfLkkhkLkk  E.Mk. 1763 Lke ÃkurhMkLke MktrÄ æðkhk ytøkúuòu
{wÏÞk÷ÞLku MkqhíkLku MÚkkLkktíkheík “{wtçkE” fhe. [tÿLkøkhLku AkuzeLku çkkfeLkk çkÄk «Ëuþku £ktMkeMkeykuLku Ãkhík
 E.Mk. 1698 {kt ytøkúuS EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk ºký fhe ËeÄk, su ¼khíkLke Mðíktºkíkk (1947) MkwÄe £ktMkeMkeykuLkk
økk{ MkqíkkLkwíke, fku÷fkíkk yLku økkurðLËÃkwhLke s{ªËkhe fçkò{kt s hnÞk.
(F) yLÞ VufxTMk
YrÃkÞk 1200 {kt «kÃík fhe níke yLku ynªÞk Vkuxo
 ÞqhkuÃkeÞ ðuÃkkhe ftÃkLkeyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞÂõíkyku :
rðr÷Þ{Lkwt rLk{koý fÞwO. ¢{ ÔÞÂõík ¾krMkÞík
 E.Mk. 1717 {kt VY¾rMkÞhu EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLku 1. ðkMfku-Ë-økk{k - ¼khík ykðLkkh «Úk{
fh ykÃÞk ðøkh çktøkk¤{kt ðuÃkkhLkwt yrÄfkh ykÃke yLku ÞqhkurÃkÞLk yLku ÃkkuxwoøkeÍ Þkºke.
Vkuxo rðr÷Þ{Lkwt rLk{koý fÞwO. 2. £ktrMkMfku-Ë- - ¼khíkLkku «Úk{ ÃkkuxwoøkeÍ
 1757 Lkwt Ã÷kMkeLkwt ÞwØ yLku 1764 Lkwt çkfMkhLkwt ÞwØ
yÕ{uzk økðLkoh
EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu SíÞwt. 3. òpLk r{ÕxLk - ¼khík ykðLkkh «Úk{ rçkúrxþ
 1857 Lkk rðÃ÷ð ÃkAe 1858 {kt EMx EÂLzÞk
nkp÷ Lkkøkrhf
ftÃkLkeLkwt þkMkLkLku ¼khíkÚke Mk{kÃík fhe rçkúrxþ ¢kWLkLkwt 4. fuÃxLk nkprfLMk - «Úk{ ytøkúus hksËqík su{ýu
MkeÄwt þkMkLk þY ÚkÞwt níkwt.
Mk{úkx snkpøkehLke MkkÚku {w÷kfkík
4
 fhe níke.  Ërûký ¼khík{kt niËhkçkkËLke ÃkkMku niËhy÷eLkk
5. økihkuÕz ytrøkÞkh - {wtçkELkk ðkMíkrðf MktMÚkkÃkf þkMkLk{kt “{iMkqh” hkßÞLkku WËÞ ÚkÞku níkku.
6. òpçk [kphLkkf - fku÷fkíkk (f÷f¥kk)Lkku MktMÚkkÃkf  niËhy÷eyu ÃkkuíkkLkwt «khtr¼f SðLk {iMkqhLke
7. [kÕMko ykÞh - Vkuxo rðr÷Þ{ (f÷f¥kk)Lkk MkuLkk{kt yuf MkkÄkhý yrÄfkheLkk YÃku þY fÞwO níkwt.
«Úk{ «þkMkf  {iMkqhLkku hkò r[¬k f]»ýhks níkku, su íkuLkk çku
8. Vufku {kŠxLk - ÃkkUrz[uheLkk «Úk{ £ktMkeMke {tºkeyku “Lktshks” yLku “Ëuðhks” Lke nkÚkLke fXÃkwík÷e
økðLkoh níkku.
9. £ktrMkMk zu - {ÿkMkLkku MktMÚkkÃkf  E.Mk. 1755 {kt niËhy÷e “rztrzøkw÷” Lkku MkqçkuËkh
10. òpLk Mkw{Lk - {wøk÷ Mk{úkx VY¾rMkÞhÚke çkLÞku yLku yuf ykÄwrLkf þ†køkh (£ktMkeMke rLk»ýkíkkuLke
rðþu»k ÔÞkÃkkrhf MkwrðÄk {ËËÚke) MÚkkrÃkík fÞwO.
{u¤ðLkkh rþ»x {tz¤Lkku yæÞûk  E.Mk. 1761 {kt niËhy÷eyu {iMkqhLke Mk¥kk
 «{w¾ ÞqhkuÃkeÞ ftÃkLkeyku : (LktshksLku nxkðeLku) ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt ÷eÄe níke.
¢{ MÚkkÃkLkk ð»ko ftÃkLke  E.Mk. 1763 {kt niËhy÷eyu çkuz{kuh Ãkh yrÄfkh
fhe ÷eÄku yLku ÃkkuíkkLke hkßÄkLke “©ehtøkÃkèLk{” Lku
1. E.Mk. 1498 - ÃkkuxwoøkeÍ EMx EÂLzÞk ftÃkLke çkLkkðe níke.
2. E.Mk. 1600 - ytøkúuS EMx EÂLzÞk ftÃkLke  «Úk{ yktø÷-{iMkqh ÞwØ (E.Mk. 1767-1769) :
3. E.Mk. 1602 - z[ EMx EÂLzÞk ftÃkLke  E.Mk. 1766 {kt ytøkúuòuyu niËhkçkkËLkk rLkÍk{Úke
4. E.Mk. 1616 - zurLkMk EMx EÂLzÞk ftÃkLke yuf MktrÄ fhe yLku rLkÍk{Lku niËhy÷eLkk rðYæÄ {ËË
5. E.Mk. 1664 - £ktMkeMke EMx EÂLzÞk ftÃkLke ykÃkðkLkwt ð[Lk ykÃÞwt.
6. E.Mk. 1731 - Mðerzþ EMx EÂLzÞk ftÃkLke  niËhy÷eLke rðYØ niËhkçkkËLkku rLkÍk{,
{hkXkyku yLku fýkoxfLkk LkðkçkLkwt yuf MktÞwõík økXçktÄLk
ÚkE økÞwt.
******  niËhy÷eyu yk MktfxLkku ¾qçk s [íkwhkEÚke Wfu÷
fÞkuo. íkuýu {hkXkykuLku Lkkýkt ykÃkeLku íkÚkk rLkÍk{Lku Úkkuzkf
«Ëuþku ykÃkeLku ÃkkuíkkLke íkhV ¼u¤ÔÞk.
 niËhy÷eyu ytøkúuòu Ãkh {ÿkMk{kt nw{÷ku fhe
ytøkúuòuLku ÃkhkÂßík fÞko níkk.
 niËhy÷e yLku ytøkúusku ðå[u “{ÿkMkLke MktrÄ”
(1769) ÚkE níke yLku yk ÞwØ Mk{kÃík ÚkÞwt. yk MktrÄ îkhk
çkLLku Ãkûkkuyu yuf-çkeòLkk Síku÷kt «Ëuþku ÃkkAk ykÃke ËeÄk
níkk.
 çkeswt yktø÷-{iMkqh ÞwØ (E.Mk.1780-1784)
 E.Mk. 1771 {kt {hkXk yk¢{ýLkk Mk{Þu
niËhy÷eLku MÃkü ÚkE økÞwt fu {ÿkMkLke MktrÄ{kt ytøkúuòuyu su
«fhý-3 rçkúrxþ þÂõíkLkku rðMíkkh {ËËLkwt ð[Lk ykÃÞwt níkwt. íku ¾kuxwt níkwt.
 niËhy÷eyu [íkwhkEÚke ytøkúuòuLke rðYæÄ rLkÍk{
(A) {iMkqh yLku {hkXkÚke {¤eLku sw÷kE, 1780 {kt ytøkúuS fLko÷
5
çku÷eLku nhkðe fýkoxfLke hkßÄkLke ykhfkx Ãkh yrÄfkh
fhe ÷eÄku.
 Úkkuzk Mk{Þ ÃkAe ytøkúuòu yu rLkÍk{ yLku
{hkXkykuLku ÃkkuíkkLke çkksw ¼u¤ðe E.Mk. 1781 {kt
ÃkkuxkuoLkkuðkLkk MÚk¤u niËhy÷eLku ÃkhkÂßík fÞkuo.
 Úkkuzk Mk{Þ ÃkAe E.Mk. 1782 {kt niËhy÷eLke {]]íÞw
Úkðwt.
 niËhy÷eLkwt MÚkkLk ÞwØ{kt íkuLkk Ãkwºk xeÃkw MkqÕíkkLku
÷eÄwt ÃkhLíkw yk ÞwØ yrLkýkoÞf Mkkrçkík ÚkÞwt.
 xeÃkw MkqÕíkkLk y™u ytøkúus økðLkoh sLkh÷ “ðkìhuLk
nuÂMxøÍ” ðå[u {k[o, 1784 {kt “{ìø÷kuhLke MktrÄ” ÚkE
níke. yk MktrÄ æðkhk çkLLku Ãkûkkuyu yuf-çkeòLkk Síku÷kt
«Ëuþku ÃkkAk ykÃke ËeÄk níkk.
 xeÃkq MkwÕíkkLk :
 niËhy÷eLkku W¥khkrÄfkhe íkuLkku Ãkwºk xeÃkq MkwÕíkkLk
níkku.
 E.Mk.1787 {kt xeÃkqyu ÃkkuíkkLke hkßÄkLke
©ehtøkÃkèLk{{kt “ÃkkËþkn” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 xeÃkqyu Lkðwt fu÷uLzhLku y{÷{kt {qõÞwt yLku
rMk¬kyku çknkh Ãkkzâk níkk.
 xeÃkqyu “©ehtøkÃkèLk{” {kt “Mðíktºkíkk-ð]ûk”
(£ktMk-{iMkqh {iºkeLkwt «ríkf) ÷økkÔÞwt níkwt. yLku íku “sifkurçkLk
f÷çk” Lkku MkÇÞ Ãký çkLÞku níkku.
 E.Mk.1796 {kt íkuýu yuf “s¤MkuLkk” (Navy) Lkwt
rLk{koý fÞwO níkwt.
 xeÃkqyu rðËuþ ðuÃkkhLkk rðfkMk {kxu £ktMk, xfeo,
EhkLk yLku Ãkuøkq{kt hksËqík {kufÕÞk níkk.
 xeÃkqyu [eLkLke MkkÚku Ãký ðuÃkkh fÞkuo níkku.
 xeÃkqyu ©]tøkuheLkk søkíkøkwY þtfhk[kÞoLkk MkB{kLk{kt
{trËhkuLkk ÃkwLkrLk{koý {kxu ËkLk ykÃÞwt níkwt.
 xeÃkqyu rMk¬kyku Ãkh rnLËq Ëuðe ËuðíkkykuLkk r[ºk
ytrfík fhkÔÞk níkkt.
 ºkeswt yktø÷ - {iMkqh ÞwØ(E.Mk.1790-1792)
 E.Mk.1790 {kt ytøkúus økðLkoh sLkh÷ “÷kìzo
fkLkoðkr÷Mk” yu rLkÍk{ yLku {hkXkykuÚke {¤eLku xeÃkq
MkwÕíkkLkLke rðYæÄ yuf MktÞwõík økXçktÄLk çkLkkÔÞwt níkwt.
6
 xeÃkqyu yk {ku[ko (økXçktÄLk) Lke rðYæÄ íkwfeoÚke
{ËË «kÃík fhðkLkku «ÞkMk fÞkuo níkku. yk {kxu íkuLku
fkuMLxeLkkuÃk÷ yLku £ktMk{kt yuf Ëqík{tz¤ {kufÕÞku níkku.
 yur«÷, 1790 {kt xeÃkq MkwÕíkkLku ºkkðýfkuh Ãkh
yk¢{ý fÞwO. fkìLkoðkr÷Mku yk yðMkhLkku VkÞËku WXkðe
ºkkðýfkuhLkk {nkhkòLkku Ãkûk ÷eÄku. yLku xeÃkq MkwÕíkkLkLke
rðYæÄ ÞwØLke ½ku»kýk fhe ËeÄe.
 yk ÞwØ{kt xeÃkq MkwÕíkkLk Ãkhkrsík ÚkÞku yLku E.Mk.
1792 {kt “©e htøkÃkèLk{Lke MktrÄ” fhðe Ãkze.
 yk MktrÄ «{kýu ytøkúuòuLku çkkhk{nu÷, rzzeøkw÷
yLku {k÷çkkh, {hkXkykuLku íkwtøk¼ÿk LkËeLkku W¥khLkku ¼køk
íkÚkk rLkÍk{Lku ÃkuLLkkh yLku f]»ýk LkËeLkk ðå[uLkku ¼køk
«kÃík ÚkÞku. xeÃkq MkwÕíkkLku ytøkúuòuLku 3 fhkuz YrÃkÞk
ÞwØûkríkLkk YÃku yLku ÃkkuíkkLkk çku ÃkwºkkuLku ytøkúuòu ÃkkMku çktÄf
hkÏÞk níkk.
 [íkwÚko yktø÷ - {iMkqh ÞwØ(E.Mk.1799)
 E.Mk. 1798 {kt ¼khíkLkku økðLkoh sLkh÷ çkLkeLku
“÷kuzo ðu÷uM÷e” ykÔÞku. íku yuf Mkk{úkßÞðkËe økðLkoh
níkku.
 ðu÷uM÷e xeÃkq MkwÕíkkLkLke rðYæÄ ykh-ÃkkhLkwt ÞwØ
fhðk EåAíkku níkku. íkuýu xeÃkq Mk{ûk MknkÞf MktrÄ Mðefkh
fhðkLkku «Míkkð {qõÞku.
 xeÃkqyu yk «Míkkð yMðefkh fhíkk yur«÷, 1799
{kt [íkwÚko yktø÷ - {iMkqh ÞwwØ þY ÚkE økÞwt.
 ytøkúuòuLkwt Lkuík]íð “ðu÷uM÷e nurhMk” yLku “Mxqyxo”
yu fÞwO níkwt. 4 {u, 1799 Lkk hkus ytøkúuòuyu xeÃkw MkwÕíkkLkLku
{khe ©ehtøkÃkèLk{ Síke ÷eÄwt.
 {iMkqhLke Mk¥kk ytøkúuòuyu “ðrzÞkh hkßðtþ” Lku
MkkutÃke ËeÄe yLku íku{Lkk Ãkh MknkÞf MktrÄ ÚkkuÃke ËeÄe.
 {iMkqhLku SíkðkLke «MkLLkíkk{kt ykÞh÷uLzLkk ÷kzo
Mk{ksu “ðu÷uM÷e” Lku “{kŠfðMk” Lke WÃkkÄe (r¾íkkçk)
ykÃke níke.
 yktø÷ - {iMkqh ÞwØLkwt [kxoMk :
¢{ ÞwØ ð»ko økðLkoh - sLkh÷ MktrÄ
1. «Úk{ yktø÷-{iMkqh ÞwØ 1767-69 - {ÿkMkLke MktrÄ (1769)
2. çkeswt yktø÷ {iMkqh ÞwØ 1780-84 ðkhuLk nuÂMxøÍ {tøk÷kuhLke MktrÄ (1784)
3. ºkeswt yktø÷ - {iMkqh ÞwØ 1790-92 ÷kuzo fkìLkoðkr÷Mk ©ehtøkÃkèLk{Lke MktrÄ (1792)
4. [íkwÚko - yktø÷ - {iMkqh ÞwØ 1799 ÷kuzo ðu÷uM÷e -
(B) yktø÷ - {hkXk Mkt½»ko
¢{ ÞwØ ð»ko økðLkoh - sLkh÷ MktrÄ
1. «Úk{ yktø÷ - {hkXk ÞwØ 1775-1782 ðkìhuLk nuÂMxøÍ - MkqhíkLke MktrÄ (1775)
- ÃkwhtËhLke MktrÄ (1776)
- çkzøkktðLke MktrÄ (1779)
- Mkk÷ðkELke MktrÄ (1782)
2. çkeswt yktø÷ - {hkXk ÞwØ 1803-06 ÷kuzo ðu÷uM÷e - çkuMkeLkLke MktrÄ (1802)
- ËuðøkktðLke MktrÄ (1803)
- MkwhS yswoLk økktðLke MktrÄ
(1803)
- hksÃkwh ½kxLke MktrÄ (1805)
3. ºkeswt yktø÷- {hkXk ÞwØ 1817-18 ÷kuxo nuÂMxøÍ -
- 1818 {kt ÃkuþðkÃkË Mk{kÃík
(C) yktø÷ - £ktMkeMke Mkt½»ko «kÃík fhe rçkúrxþ «¼wíð Ähkðíkkt {ÿkMkLku ½uheLku ÃkkuíkkLkku
 yktø÷ - £ktMkeMke ftÃkLkeykuLke ðå[u ÃkkuíkkLkku yrÄfkh s{kðe ÷eÄku.
yufkrÄfkh MÚkkrÃkík fhðk {kxu fýkoxf{kt ºký ÞwØku ÚkÞk  “÷k çkwzkoLku” yu yuf {kuxe hf{ ÷ELku {ÿkMk
níkk. Lkøkh ytøkúuòuLku ykÃke ËeÄwt ÃkhLíkw zqÃ÷u yk fkÞoÚke Mkn{ík Lk
(1) fýkoxfLkwt «Úk{ ÞwØ(E.Mk.1746-1748) níkku íkuÚke íkuýu {ÿkMkLku Vhe Síke ÷eÄwt. ÃkhLíkw íku “Vkuxo
 E.Mk.1740 {kt ykrMxÙÞkLkk WíkhkrÄfkhLku ÷ELku MkuLx zurðz” Lkk{Lkk MÚk¤Lku SíkeLk þõÞku.
ÞqhkuÃk{kt rçkúxuLk yLku £ktMkLke ðå[u Mkt½»ko ÚkÞwt níkwt.  fýkoxfLkwt «Úk{ ÞwØ “MkuLx xku{uLkk ÞwØ” íkhefu Ãký
 fýkoxfLkwt «Úk{ ÞwØ yk Mkt½»koLkwt rðMíkkh s níkwt. «ÏÞkík Au. zqÃ÷uyu fýkoxfLkk Lkðkçk yLkðhwÆeLkLku ð[Lk
fkhýfu ÞqhkuÃk{kt su{ yk çkLLku þÂõíkyku ðå[u ÞwØ þY Úkíkwt, ykÃÞwt níkwt fu {ÿkMk SíkeLku LkðkçkLku MkkUÃke Ëuþu ÃkhLíkw zqÃ÷u
su{ yk çkLLku þÂõíkyku ðå[u ÞwØ þY Úkíkwt, ¼khík{kt Ãký ÃkkuíkkLkk ð[LkÚke Vhe økÞku. Lkðkçku yuf {kuxe MkuLkk zqÃ÷u
Mkt½»ko ÚkÞku. rðYæÄ {kuf÷e. fiÃxLk ÃkuhkzkEsLkk Lkuík]íð{kt yuf LkkLkfze
 E.Mk. 1746 {kt yktø÷-£ktMkeMke ftÃkLkeyku ðå[u £ktMkeMke MkuLkkyu LkðkçkLke MkuLkkLku yzÞkh LkËeLkk LkSf
fýkoxf{kt ÞwØ þY ÚkE økÞwt. “çkkhLkux” Lkk Lkuík]íð{kt “MkuLx xku{u” Lkk{Lkk MÚk¤u ÃkhkÂßík fhe ËeÄe.
rçkúrxþ s¤MkuLkkyu fux÷kf £ktMkeMke Mkçk{heLkku Ãkh fçkòu  E.Mk. 1748 {kt “yufMk-÷k-þkÃku÷Lke MktrÄ” Úke
fhe ÷eÄku. ÞqhkuÃk{kt ykrMxÙÞkLkk WíkhkrÄfkhLkwt ÞwØ Mk{kÃík ÚkE økÞw.t
 ÃkkuÂLz[uheLkk £uuL[ økðLkoh “sLkh÷ zqÃ÷u” yu ykLke MkkÚku s ¼khík{kt fýkoxfLkwt «Úk{ ÞwØ Ãký Mk{kÃík
{kprhþMk ÂMÚkík £ktMkeMke økðLkoh “÷k çkqzkoLku” Úke {ËË ÚkE økÞwt. yLku ytøkúuòuLku {ÿkMk VheÚke {¤e økÞwt.
(2) fýkoxfLkwt çkeswt ÞwØ(E.Mk.1749-1754)
7
 E.Mk. 1748 {kt ËϾýLkk rLkÍk{ ykMkVÍknLke
{]íÞw ÚkE økE. ykLkk ÃkAe íkuLkk Ãkwºk “LkkrMkhstøk” yLku
Ãkkiºk “{wsVVhstøk” Lke ðå[u WíkhkrÄfkh {kxu Mkt½»ko þY
ÚkE økÞku.
 fýkoxf{kt Ãký Lkðkçk yLkðYÆeLk yLku
[LËkMkknuçkLke ðå[u Mk¥kk «kró {kxu Mkt½»ko ÚkE hnÞku níkku.
 £ktMkeMke økðLkoh zqÃ÷uyu hksLkiríkf yÂMÚkhíkkLkku VkÞËku
WXkððk {wsVVhstøk y™u [tËk MkknuçkLkwt Mk{ÚkoLk fÞwo ßÞkhu
ytøkúuòuyu LkkrMkhstøk yLku yLkðYÆeLkLkku MkkÚk ykÃÞku níkku.
 ykuøkMx, 1749 {kt zqÃ÷uLkk Lkuík]íð{kt {wsVVhstøk,
[LËkMkknuçk yLku £uL[ MkuLkkykuyu ðuÕ÷kuhLke LkSf
“yBçkqhLkk ÞwØ” {kt yLkðYÆeLkLku nhkÔÞku. 1750 {kt
LkkrMkhstøk Ãký ÞwØ{kt {]íÞw ÃkkBÞku.
 {wsVVhstøk ËϾýLkku þkMkf çkLÞku yLku íkuýu
zqÃ÷uLku f]»ýk LkËeLkk Ërûkýe ¼køk{kt {w½÷ «ËuþkuLkku økðLkoh
rLkÞwõík fhe ËeÄku. 1751 {kt [LËkMkknuçk fýkoxfLkk Lkðkçk
çkLke økÞk. yk{, zqÃ÷uLke ÞkußLkkyku MkV¤ ÚkE økE.
 ÃkhLíkw yk MkV¤íkk Úkkuzk Mk{Þ {kxu s níke. yk
çkksw fýkoxfLke hkßÄkLke yhfkx{kt f÷kEðu Vfík 210
MkirLkfkuLke {ËËÚke ÃkkuíkkLkku fçkòu s{kðe ÷eÄku. 1752 {kt
rMxÙøkh ÷kuhuLMkLkk Lkuík]íð{kt rçkúrxþ MkirLkfkuyu
rºk[LkkÃkÕ÷eÚke £ktMkeMke MkuLkkLku ¼økkze ËeÄe.
rºk[LkkÃkÕ÷eLke nkhÚke zqÃ÷uLke çkÄe ÞkusLkkyku Ãkh Ãkkýe
Vhe økÞwt yLku zqÃ÷u yk fýkoxfLkwt çkesw ÞwØ nkhe økÞku.
 zqÃ÷uLkk nkhÚke íkuLku £ktMk ÃkkAku çkku÷kðe ÷uðk{kt
ykÔÞku yLku íkuLke søÞkyu “økkuzunq” Lku ¼khík{kt £ktMkeMke
økðLkoh çkLkkððk{kt ykÔÞku. íkuýu ytøkúuòu MkkÚku
“ÃkkuÂLz[uheLke MktrÄ” (1755) fhe níke.
(3) fýkoxfLkwt ºkeswt ÞwØ(E.Mk.1756-1763)
 fýkoxfLkwt ºkeswt ÞwØ E.Mk. 1756-1763 Lke ðå[u
ÚkÞwt. su E.Mk. 1756 {kt þY ÚkÞu÷ £kLMk - rçkúxuLk ðå[uLkk
Mkóð»keoÞ ÞwØLkku s yuf ¼køk níkku.
 E.Mk. 1757 {kt £ktMkeMke Mkhfkhu “fkWLx ÷k÷e”
Lku ¼khík {kufÕÞku. ÷k÷e yuf ð»koLke ÷ktçke Mk{wÿe Þkºkk
ÃkAe yur«÷, 1758 {kt ¼khík ykÔÞku.
8
 yk Ëhr{ÞkLk ytøkúuòuyu çktøkk¤Lkk Lkðkçk rMkhks-
WËT-Ëki÷kLku Ã÷kMkeLkk ÞwØ{kt Ãkhkrsík fhe çktøkk¤ Ãkh
yrÄfkh fhe ÷eÄku níkku. yk MkV¤íkkÚke «kÃík yÃkkh
LkkýktLkk çk¤u ytøkúus £ktMkeMkeykuLku ËffLk{kt ÃkhkÂßík
fhðk{kt MkV¤ ÚkE økÞk.
 E.Mk. 1758 {kt fkWLx ÷k÷e yu Vkuzo MkuLx zurðz
Síke ÷eÄwt. ykLkk ÃkAe íkuýu {ÿkMkLku ½uhe ÷eÄku ÃkhLíkw
ytøkúuòuLke yuf þÂõíkþk¤e s¤MkuLkkLkk ykððkÚke {ÿkMk
ÃkhÚke ½uhku WXkðku Ãkzâku.
 yk Mk{Þu fkWLx ÷k÷eyu MkkiÚke {kuxe ¼q÷ fhe fu
íkuýu niËhkçkkËÚke “çkwMMke” Lku çkku÷kðe ÷eÄku suÚke
niËhkçkkË{kt £ktMkeMkeykuLke ÂMÚkrík Lkçk¤e Ãkze økE.
 E.Mk. 1760 {kt “MkhykÞhfqx” yu “ðktzeðktþeLkk
ÞwØ” {kt £ktMkeMkeykuLku Ãkhkrsík fhe ËeÄk yLku çkwMMkeLku
{khe LkkÏÞku. yk{, £ktMkeMke MkuLkkLkwt ¼khík{kt yÂMíkíð
÷øk¼øk Mk{kÃík ÚkE økÞwt.
 E.Mk. 1763 {kt MkÃíkð»keoÞ ÞwØ “ÃkurhMkLke MktrÄ”
ÚkðkÚke Mk{kÃík ÚkÞwt. ynªÞk Ãký fýkoxfLkwt ºkeswt ÞwØ
Mk{kÃík fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt. £ktMkeMkeykuLku ÃkkuÂLz[uhe Ãkhík
fhe íÞkp MkwÄe s Mker{ík fhe Ëuðk{kt ykÔÞk.
(D) çktøkk¤ Ãkh yrÄfkh
 {w½÷ Mkk{úkßÞLke yLíkøkoík ykðLkkh «ktíkku{kt
çktøkk¤ MkkiÚke ðÄw MktÃkLLk hkßÞ níkwt.
 {w½÷ fk¤Lke Ëhr{ÞkLk çktøkk¤ MkkiÚke Ãknu÷kt
Mðíktºk ÚkÞwt yLku MkkiÚke Ãknu÷kt rçkúrxþ þkMkLkLkk yÄeLk ÚkÞwt
níkwt.
 ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤{kt “{wŠþË fw÷e ¾kp”
çktøkk¤Lkku Lkðkçk níkku, su Mðíktºk þkMkf níkku. ÃkhLíkw íku
rLkÞr{ík YÃkÚke {w½÷ çkkËþknLku hksMð (fh) {kuf÷íkku
níkku.
 E.Mk. 1717 {kt {wþeoË fw÷e ¾kp yu ÃkkuíkkLke
hksÄkLke ZkfkÚke “{wŠþËkçkkË” MÚkkLkkLíkrhík fhe níke.
yk {wŠþËkçkkË “¼køkehÚke” LkËeLkk rfLkkhu ykðu÷ Au.
 {wþeoË fw÷e ¾kp yu “Eòhkþkne «Úkk” Lke
þYykík fhe y™u ¾uzqíkkuLku “íkfkðe Éý” (¾uíke {kxu
yrøkú{ Éý) ykÃkðkLkwt þY fÞwO.
 E.Mk. 1739 {kt “y÷eðËeo ¾kp” çktøkk¤Lkku þkMkf
çkLÞku. íkuýu ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤{kt {w½÷kuLku hksMð (fh)
ykÃkðwt çktÄ fhe ËeÄwt.
 íkuLkk þkMkLkfk¤{kt çktøkk¤ yux÷wt çkÄw Mk{]æÄþk¤e
çkLke økÞwt fu çktøkk¤Lku “¼khíkLkwt Mðøko” fnuðk{kt ykðíkwt
níkwt.
 E.Mk. 1756 {kt r{Íko {wnB{Ë çktøkk¤Lkku Lkðkçk
çkLÞku, su “rMkhkswÆÆki÷k” Lkk Lkk{Úke «ÏÞkík Au. yk
rMkhkswÆÆki÷k y÷eðËeo ¾kp Lkku s{kE níkku.
 20 sqLk, 1756 Lke «ÏÞkík “ç÷ufnkp÷Lke ½xLkk” (Black
Hole Tragedy) yk rMkhkswÆÆki÷kLkk Mk{Þu s ÚkE níke.
 “Ã÷kMkeLkwt ÞwØ” 23 sqLk, 1757 Lkk hkus ytøkúuòuLkk
MkuLkkÃkrík hkpçkxo f÷kEð yLku çktøkk¤Lkk Lkðkçk
rMkhkswÆÆki÷kLke ðå[u ÚkÞwt níkwt. su{kt Lkðkçk rMkhkswÆÆki÷k
ÃkkuíkkLkk MkuLkkÃkrík “{eh ÍkVh” Lke ËøkkçkkSLkk fkhýu
ÃkhkÂßík ÚkÞku.
 ytøkúuòuyu {ehÍkVhLku çktøkk¤Lkku Lkðkçk çkLkkÔÞku.
 hkpçkxo f÷kEðLkk nkÚkkuLke fXÃkwík¤e Lkðkçk
{ehÍkVhLku ytøkúuòuyu E.Mk. 1760 {kt nxkðe íkuLkk s{kE
“{ehfkrMk{” Lku çktøkk¤Lkku Lkðkçk çkLkkÔÞku.
 {ehfkrMk{u ÃkkuíkkLke hksÄkLkeLku “{wŠþËkçkkË” Úke
“{twøkuh” MÚkkLkkLíkrhík fhe níke.
 E.Mk. 1764 {kt “çkfMkhLkwt ÞwØ” ytøkúuòu yLku
{ehfkrMk{, þwòWÆki÷k (yðÄLkku Lkðkçk), þknyk÷{
çkeòu ({w½÷ Mk{úkx) Lke MktÞwõík MkuLkk ðå[u ÚkÞwt níkwt.
 yktø÷ - þe¾ Mkt½»ko :
¢{ ÞwØ ð»ko økðLkoh - sLkh÷
1. «Úk{ yktø÷ - þe¾ ÞwØ 1845-46 ÷kzo nkŠzøk
2. çkeswt yktø÷ - þe¾ ÞwØ 1848-49 ÷kxo zu÷nkWMke
 “¼uhkuðk÷Lke MktrÄ” 22 rzMkuBçkh, 1846 Lkk hkus
ÚkE níke, suLkk «{kýu þe¾kuLkk hkò rË÷eÃk®Mknu ytøkúuS
Mkthûký Mðefkh fhe ÷eÄwt.
 ÷kzo zu÷nkWMke yu E.Mk. 1849 {kt MkBÃkqýo ÃktòçkLkwt
rð÷Þ ytøkúuS hkßÞ{k fhe ÷eÄwt. {nkhkò rË÷eÃk®MknLku
50,000 ÃkkWLzLke ðkŠ»kf ÃkuLþLk ykÃke ËE íku{Lku rþûký
«kÃík fhðk {kxu #ø÷uLz {kuf÷e ÷uðk{kt ykÔÞk.
9
 yk çkfMkhLkwt ÞwØ{kt ytøkúuòu rðßÞe ÚkÞk níkk. yk
ÞwØ{kt ytøkúus MkuLkkÃkrík “nufxh {wLkhku” níkku. yk ÞwØ
ÃkAe ÚkÞu÷ “yÕnkçkkËLke MktrÄ” (E.Mk. 1765) Úke çktøkk¤
Ãkh EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkwt «¼wíð MÚkkrÃkík ÚkE økÞwt.
 “hkpçkxo õ÷kEð” çktøkk¤Lkku «Úk{ økðLkoh çkLÞku
yLku õ÷kEð çktøkk¤{kt îiÄ þkMkLk (rî{w¾e þkMkLk)
MÚkkrÃkík fÞwO.
(E) ytøkúus yLku þe¾
(1) hýSík®Mkn
 hýSík®MknLkku sL{ 2 LkðuBçkh, 1780 {kt
“Mkwfh[rfÞk r{Mk÷” Lkk «{w¾ “{nk­Mkn” Lkk ½hu ÚkÞku
níkku.
 E.Mk. 1798-99 {kt hýSík®Mkn ÷knkuhLkku þkMkf
çkLÞku.
 “y{]íkMkhLke MktrÄ” 25 yur«÷, 1809 Lkk hkus
ytøkúus MkuLkkÃkrík “[kÕMko {uxVkf” yLku {nkhkò
hýSík®MknLke ðå[u ÚkE níke.
 hýSík®MknLkwt hkßÞ [kh «kLíkku{kt ðnu[kÞu÷wt níkwt -
(1) ÷knkuh (2) fk~{eh (3) Ãkuþkðh y™u (4) {wÕíkkLk
 {nkhkò hýSík®MknLkk Lkkýk{tºke “ËeLkkLkkÚk”
y™u rðËuþ {tºke “Vfeh ySswÆeLk” níkk.
 E.Mk. 1839 {kt hýSík®MknLkwt yðMkkLk ÚkÞwt.
MktrÄ
÷knkuhLke MktrÄ (1846)
-
 þe¾ hkßÞLkwt «ÏÞkík “fkuneLkqh nehku” {nkhkýe
rðõxkurhÞkLku {kuf÷e Ëuðk{kt ykÔÞwt.
(F) yLÞ «kLíkeÞ MðkÞ¥k hkßÞ
(1) yðÄ
 E.Mk. 1722 {kt “MkykËík ¾kp çkwhnkLkwÕ{wÕf”
æðkhk yðÄ hkßÞLku Mðíktºk ½kur»kík fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 MkykËík ¾kp yu E.Mk. 1739 {kt LkkrËhþknLku
rËÕne Ãkh yk¢{ý fhðk {kxu «urhík fÞkuo níkku yLku 20
fhkuz YrÃkÞk {¤ðkLke ykþk ykÃke níke. LkkrËhþknLku  hkpçkxo f÷kEð E.Mk. 1757-1760 yLku Vhe E.Mk.
ykÃku÷ ð[Lk Lk Ãkwhwt fhe þfðkLkk fkhýu íkuýu E.Mk. 1739 1765-1767 MkwÄe çktøkk¤Lkku økðLkoh hnÞku níkku.
{kt ykí{níÞk fhe ÷eÄe.  hkpçkx f÷kEð çktøkk¤Lkku «Úk{ økðLkoh níkku.
 E.Mk. 1754 {kt yðÄLkku Lkðkçk “þwòWÆki÷k”  çktøkk¤{kt “ØiÄ þkMkLk” (rî{w¾e þkMkLk) Lke
çkLÞku. íkuýu “çkfMkhLkk ÞwØ” {kt ¼køk ÷eÄku níkku yLku MÚkkÃkLkk fhe níke. suLke ytËh ËeðkLke yux÷u {nuMkq÷ ðMkq÷
ÃkhkÂßík ÚkÞku. fhðkLkku, ËeðkLke LÞkÞ ykÃkðkLkku nf, ÷~fhLkwt ðneðx
 íÞkhçkkË yðÄLkku Lkðkçk “ykMkV-WËT-Ëki÷k” yLku rðËuþe çkkçkíkku ytøkúuòuLkk nkÚk{kt níkk, ßÞkhu þkMkLk
çkLÞku íkuýu yðÄLke hksÄkLke ViÍkçkkËÚke “÷¾Lkki” [÷kððkLke sðkçkËkhe LkðkçkLkk nkÚk{kt níke.
MÚkkLkkLíkrhík fhe níke.  çkeò þçËku{kt fneyu íkku, rî{w¾e þkMkLk ÃkØrík
 yðÄLkku AuÕ÷ku Lkðkçk “ðkrsË y÷e þkn” yux÷u fu LkðkçkLke ÂMÚkrík yuðe ÚkE fu, ykðf çkÄe ytøkúuòu
(E.Mk. 1847-56) níkku. suLkk Ãkh ytøkúuòuyu “fwþkMkLk”Lkku WÃkkze òÞ yLku ¾[o LkðkçkLkk {kÚku ykðu.
ykhkuÃk ÷økkðe E.Mk. 1856 {kt yðÄLku rçkúrxþ Mkk{úkßÞ{kt  {w½÷ Mk{úkx “þknyk÷{-çkeò” Lku
{¤kðe ÷eÄwt. “yÕnkçkkËLke MktrÄ” (E.Mk. 1765 {kt) Lkk æðkhk ftÃkLkeLkk
2. ¼híkÃkwh Mkthûký{kt ÷E ÷eÄk.
 ¼híkÃkwh{kt Mðíktºk òx hkßÞLke MÚkkÃkLkk “hkð  hkpçkxo f÷kEðu çktøkk¤Lkk Mk{Mík ûkuºk {kxu çku LkkÞçk
[qzk{÷” yLku “{nkhkò çkËLk­Mkn” yu fhe níke. - ËeðkLk, rçknkh {kxu “hkò rþíkkçk hkpÞ” yLku çktøkk¤
 òx hkò “Mkqhs{÷” (E.Mk. 1756-63) Lku òx {kxu “{wnB{Ë hò ¾kp” Lke rLk{ýqtf fhe níke.
hksðtþLkku “yV÷kíkqLk” yÚkðk “Ã÷uxku” Ãký fnuðkÞ Au.  hkpçkxo f÷kEð ÃkAe çktøkk¤Lkk økðLkoh “çkuhu÷kMx”
3. niËhkçkkË (E.Mk. 1767-69), “fkŠxÞh” (1769-72) yLku “ðkìhuLk
 niËhkçkkË{kt Mðíktºk hkßÞLke MÚkkÃkLkk nuÂMxøÍ” (E.Mk. 1772-74) çkLÞk níkk.
“r[Lkrfr÷[ ¾kp” (rLkÍk{-W÷-{wÕf ykMkVÍkn) yu  huøÞq÷u®xøk yufx, 1773 Lkk «{kýu çktøkk¤Lkk
E.Mk. 1724 {kt fhe níke. økðLkohLku nðu çktøkk¤Lkku økðLkoh - sLkh÷ fnuðk{kt ykÔÞku,
 E.Mk. 1748 {kt rLkÍk{-W÷-{wÕfLke {]íÞw ÃkAe suLkku fkÞofk¤ 5 ð»ko Lk¬e fhðk{kt ykÔÞku. {wtçkE y™u
niËhkçkkË ¼khíkeÞ hkßÞku{kt «Úk{ hkßÞ níkwt, suýu {ÿkMkLkk økðLkohLku çktøkk¤Lkk økðLkoh - sLkh÷Lkk nuX¤ fhe
ðu÷uM÷eLke MknkÞf MktrÄ Mðefkhe níke. Ëuðk{kt ykÔÞk.
(B) çktøkk¤Lkk økðLkoh sLkh÷
****** (1) ðkìhuLk nuÂMxøÍ (E.Mk.1772-85)
 ðkìhuLk nuÂMxøÍ E.Mk. 1750 {kt EMx EÂLzÞk
ftÃkLkeLkk yuf f÷kfoLkk YÃku f÷f¥kk ykÔÞku níkku. ÃkkuíkkLke
fkÞofwþ¤íkkLkk fkhýu íku fkrMk{ çkòhLkku yæÞûk çkLÞku.
 E.Mk.1772 {kt ðkìhuLk nuÂMxøÍLku çktøkk¤Lkku økðLkoh
çkLkkððk{kt ykÔÞku.
 E.Mk. 1772 {kt íkuýu økðLkoh çkLkíkkt rî{w¾e þkMkLk
«fhý-4 ¼khíkLkk økðLkoh sLkh÷ yLku ðkEMkhkìÞ ÃkØríkLke Mk{króLke ½ku»kýk fhe níke.
 íkuýu hkßfeÞ fku»kkøkkh (Mkhfkhe ¾òLkk) Lku
(A) çktøkk¤Lkk økðLkoh {wŠþËkçkkËÚke nxkðeLku “f÷f¥kk” ÷kÔÞku.
(1) hkpçkxo f÷kEð :
10
 E.Mk. 1772{kt «íÞuf SÕ÷k{kt yuf ËeðkLke yLku
VkisËkhe yËk÷íkkuLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1773 Lkk huøÞq÷u®xøk yuõxLkk «{kýu íkuLku
çktøkk¤Lkku «Úk{ økðLkoh sLkh÷ çkLkkððk{kt ykÔÞku níkku.
 E.Mk. 1773 Lkk huøÞq÷u®xøk yufxLkk «{kýu E.Mk.
1774 {kt f÷f¥kk{kt “Mkwr«{ fkuxo” MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðe
níke.
 E.Mk. 1781 {kt f÷f¥kk{kt {wÂM÷{ rþûkýLkk
rðfkMk {kxu «Úk{ “{ËhuMkk” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe
níke.
 E.Mk. 1782 {kt çkLkkhMk{kt MktMf]ík {nkrðãk÷ÞLke
MÚkkÃkLkk “òuLkkÚkLk ztfLk” æðkhk fhðk{kt ykðe níke.
 “rðr÷Þ{ rðÂÕfLMk” æðkhk “¼økðËTøkeíkk” Lkwt
ytøkúuS yLkwðkË ðkhuLk nuÂMxøÍLkk Mkthûký{kt s fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1784 {kt “Ä yurþÞkxef MkkuMkkÞxe ykuV
çktøkk¤” Lke MÚkkÃkLkk “Mkh rðr÷Þ{ òuLMk” æðkhk fhðk{kt
ykðe níke.
 “çkkuzo ykuV huðLÞw” Lkk MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe
níke.
 E.Mk. 1775-1782 {kt «Úk{ yktø÷-{hkXk ÞwæÄ
yLku E.Mk. 1780-1784 {kt çkeswt yktø÷- {iMkqh ÞwæÄ ÚkÞwt
níkwt.
 «Úk{ yktø÷-{hkXk ÞwæÄ “Mkk÷çkkELke MktrÄ”
(E.Mk. 1782 )yLku çkeswt yktø÷- {iMkqh ÞwæÄ “{uø÷kuhLke
MktrÄ” ( E.Mk. 1784 ) Lkk îkhk Mk{kÃík ÚkÞk níkk.
 ðkìhuLk nuÂMxøÍyu çktøkk¤e “LktËfw{kh” Ãkh ¾kuxku
ykhkuÃk ÷økkðeLku Mkw«e{fkuxoÚke VktMkeLke Mkò yÃkkðe níke.
 “suBMk ykuøkMxMk rn¬e” yu E.Mk. 1780 {kt
¼khíkLkwt «Úk{ Mk{k[kh- Ãkºk “Ä çktøkk¤ økuÍux” Lkwt
«fkþLk fÞwO níkwt.
 {w½÷ Mk{úkxLku «kÃík 26 ÷k¾ YrÃkÞkLke ðkŠ»kf
ÃkuLþLk çktÄ fhkðe ËeÄe níke.
 E.Mk. 1784 Lkk “rÃkxTMk EÂLzÞk yufx” Lkk
rðhkuÄ{kt hkSLkk{wt ykÃkeLku íku Eø÷uLz síkku hÌkku. íÞkt
ðkìhuLk nuÂMxøÍ Ãkh rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLx{kt “çkfo” æðkhk
{nkr¼Þkuøk ÷økkzðk{kt ykÔÞku. yk {nkr¼Þkuøk Ãkh 7 ð»ko
11
MkwÄe [[ko Úkíke hne yLku Auðx{kt 1795 {kt íkuLku Ëku»k{wfík
ònuh fhðk{kt ykÔÞku níkku.
2. ÷kuzo fkLkoðkr÷Mk (E.Mk. 1786-1793):
 ðkìhuLk nuÂMxÍLkk hkSLkk{kt ÃkAe “Mkh òpLk
{ufVhMkLk” (E.Mk. 1785-86) Lku yMÚkkÞe økðLkoh -
sLkh÷ rLkÞwõík fhðk{kt ykÔÞku.
 ÷kuzo fkLkoðkr÷Mk E.Mk. 1786 {kt çktøkk¤Lkku økðLkoh
- sLkh÷ çkLkeLku ykÔÞku.
 ÷kuzo fkLkoðkr÷MkLku ¼khík{kt “ðneðx MkuðkLkku
sLkf” (Lkkøkrhf MkuðkLkku sLkf) {kLkðk{kt ykðu Au.
 ÷kuzo fkLkoðkr÷MkLkk Mk{Þ{kt ºkeswt yktø÷ - {iMkqh
ÞwØ (E.Mk. 1789-92) ÚkÞwt níkwt, su “©ehtøkÃkèLk{Lke
MktrÄ” (E.Mk. 1792) æðkhk Mk{kÃík fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 ykLku E.Mk. 1793 {kt çktøkk¤{kt “MÚkkÞe
çktËkuçkMík” Lke ÔÞðMÚkk y{÷{kt {qfe níke. suLkk æðkhk
yuf Lkðk s{ªËkh ðøkoLkku WËT¼ð ÚkÞku níkku.
 yk MÚkkÞe çktËkuçkMíkLke ÔÞðMÚkkLke ytËh
s{eLkËkhkuLku nðu {nuMkq÷ (¼q-hkßMð) Lkwt ÷øk¼øk 90 xfk
¼køk) ftÃkLkeLku yLku ÷øk¼øk 10 xfk ( ¼køk)
ÃkkuíkkLke ÃkkMku hk¾ðkLkwt níkwt.
 MÚkkÞe çktËkuçkMíkLke ÞkusLkk “Mkh òpLk þkuh” yu
çkLkkðe níke. ykLku çktøkk¤, rçknkh, ykurhMMkk, çkLkkhMk yLku
{ÿkMkLkk Wíkhe SÕ÷kyku{kt y{÷{kt {qfðk{kt ykðe níke.
 íkuLkk Mk{Þ{kt SÕ÷kLkk Mk{Mík yrÄfkh
“f÷ufxh” Lkk nkÚkku{kt ykÃke Ëuðk{kt ykÔÞk níkk.
 ¼khíkeÞ LÞkÞkÄeþkuÚke Þwõík SÕ÷k VkisËkhe
yËk÷íkkuLku Mk{kÃík fhe íkuLke søÞkyu [kh ¼ú{ý fhLkkhe
yËk÷íkku rLkÞwõík fhe, su{kt yuf rçknkh {kxu yLku ºký
çktøkk¤ {kxu níke.
 ykLku E.Mk. 1793 {kt «ÏÞkík “fkpLkoðkr÷Mk fkuz”
Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt, su þÂõíkykuLkk “Ãk]Úk¬hýLkk
rMkØktík” Ãkh ykÄkrhík níkku.
 Ãkku÷eMk f{o[kheykuLkk Ãkøkkh{kt ð]rØ fhe yLku
økúk{eý ûkuºkku{kt s{ªËkhku ÃkkMku su Ãkku÷eMk yrÄfkh níkk íku
÷E ÷uðk{kt ykÔÞk.
 ftÃkLkeLkk f{o[kheykuLkk “ÔÞÂõíkøkík ðuÃkkh” WÃkh
«ríkçktÄ ÷økkðe ËeÄku níkku.
 Ãkku÷eMk MxuþLkkuLkwt rLk{koý fhe Ãkku÷eMk
yrÄfkheykuLke rLk{ýqtf fhe níke.
 ¼khíkeÞku {kxu MkuLkk{kt MkqçkuËkh, s{kËkhLkk ÃkË
ßÞkhu ðneðxe Mkuðk{kt {wtrMkV, MkËh, y{eLkLkk ÃkË s
níkk. ¼khíkeÞkuLku ykLkkÚke Ÿ[k ÃkË «ËkLk fhðk{kt ykÔÞk
Lk níkk.
 “huðLÞw çkkuzo” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
3. Mkh òpLk þkuh (E.Mk. 1793-1798):
 E.Mk. 1793 {kt Mkh òpLk þkuh çktøkk¤Lkku økðLkoh
sLkh÷ çkLÞku.
 E.Mk. 1793 Lkku [kxoh yuõx Mkh òpLk þkuhLkk
þkMkLkfk¤{kt s ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 Mkh òpLk þkuh yu “ynMíkûkuÃkLke Lkerík” yÚkðk
“íkxMÚkíkkLke Lkerík” yÃkLkkðe níke.
4. ÷kuzo ðu÷uM÷e (E.Mk. 1798-1805):
 ÷kuzo ðu÷uM÷e E.Mk. 1798 {kt çktøkk¤Lkku økðLkoh
sLkh÷ çkLÞku.
 ÷kuzo ðu÷uM÷eyu “MknkÞf MktrÄ” Lke Lkerík
yÃkLkkðe níke.
 MknkÞf MktrÄ fhðkðk¤ku «Úk{ hkßÞ
“niËhkçkkË” (E.Mk. 1798) níkku. íÞkhçkkË {iMkqh (E.Mk.
1799), Úktòðwh (E.Mk. 1799), yðÄ (E.Mk.1801),
Ãkuþðk (E.Mk. 1801), çkhkh yLku ¼kUMk÷u (E.Mk. 1803),
rMkÂLÄÞk (E.Mk. 1804), òuÄÃkwh, ßÞÃkwh, çkqtËe yLku
¼híkÃkqh yu Ãký MknkÞf MktrÄ Mðefkhe níke.
 “MknkÞf MktrÄ” yux÷u fu ¼khíkeÞ rhÞkMkíkkuLku
EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkwt «¼wíð MðefkhðkLkwt níkwt su{kt ftÃkLke
ÃkkuíkkLke yuf MkiLÞ xwfze íku rhÞkMkík{kt {qfíke níke. yk
MktrÄLke yLíkøkoík ftÃkLkeLke ÃkhðkLkøke ðøkh fkuEÃký
rhÞkMkík rðËuþe MktçktÄ MÚkkrÃkík Lk fhe þfu yLku fkuEÃký
«fkhLke Lkerík Ãký y{÷{kt Lk {qfe þfu.
 ¼khík{kt MknkÞf MktrÄLkku «Þkuøk ðu÷uM÷eÚke Ãknu÷kt
£ktMkeMke økðLkoh “zqÃ÷u” æðkhk fhðk{kt ykÔÞku níkku.
12
 ÷kuzo ðu÷uM÷eLkk Mk{Þu xeÃkq MkwÕíkkLkLke MkkÚku “[íkwÚko-
yktø÷ {iMkqh ÞwØ” (E.Mk. 1799) ÚkÞwt níkwt su{kt xeÃkq
MkwÕíkkLk {]íÞw ÃkkBÞk níkk.
 ÷kuzo ðu÷uM÷eLkk Mk{Þu E.Mk. 1802 {kt {hkXkyku
MkkÚku “çkuMkeLkLke MktrÄ” yLku “çkeswt yktø÷ - {hkXk ÞwØ”
(E.Mk. 1803-05) ÚkÞwt níkwt.
 ÷kuzo ðu÷uM÷eyu rMkrð÷ Mkuðk{kt rLk{ýqtf Ãkk{u÷kt
rçkúrxþ yrÄfkheykuLku íkk÷e{ ykÃkðk {kxu f÷fíkk{kt “Vkuxo
rðr÷Þ{ fkp÷us” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke ÃkhLíkw yk «r¢Þk ¾qçk
s ¾[ko¤ nkuðkÚke çktÄ fhe Ëuðk{kt ykðe níke.
 íkk÷e{Lkk {níðLku Mk{ßíkkt E.Mk. 1806 {kt
#ø÷uLz{kt “nu÷eçkhe EMx fkp÷us” {kt rMkrð÷ Mkuðk{kt
¼híke fhðk{kt ykðu÷ ÞwðfkuLku íkk÷e{ ykÃkðkLkwt þY
fhðk{kt ykÔÞwt.
 ÷kuzo ðu÷uM÷e ÃkkuíkkLku “çktøkk¤Lkku ðk½” fnuíkku níkku.
5. Mkh ßÞkuso çkk÷kuo (E.Mk. 1805 - 1807):
 ÷kuzo fkìLkoðkr÷Mk E.Mk. 1805 {kt VheÚke økðLkoh
sLkh÷ çkLkeLku ykÔÞku, ÃkhLíkw íkuLke {]íÞw Úkíkkt Mkh ßÞkuso
çkk÷kuo çktøkk¤Lkku økðLkoh - sLkh÷ E.Mk. 1805 {kt çkLÞku.
 íkuLkk þkMkLkfk¤{kt s MkuLkk{kt “ðuÕ÷kuh rðÿkun”
(E.Mk. 1806) ÚkÞku níkku.
 íkuLkk þkMkLkfk¤{kt E.Mk. 1807 {kt ËkMkkuLkk ðuÃkkh
Ãkh hkuf ÷økkzðk{kt ykðe níke.
6. ÷kuzo r{Lxku «Úk{ (E.Mk. 1807 - 1813):
 ÷kuzo r{Lxku «Úk{ E.Mk. 1807 {kt çktøkk¤Lkku
økðLkoh sLkh÷ çkLÞku.
 ÷kuzo r{Lxku «Úk{u E.Mk. 1809 {kt {nkhkò
hýSík®MknLke MkkÚku «ÏÞkík “y{]íkMkhLke MktrÄ” {kxu
[kÕMko {uxfkVLku {kufÕÞku níkku.
 ÷kuzo r{Lxku «Úk{Lkk Mk{Þ{kt s 1813 Lkku [kxoh
yufx ÃkkMk ÚkÞku níkku.
7. ÷kuzo nuÂMxøÍ (E.Mk. 1813 - 1823):
 ÷kuzo nuÂMxøÍ E.Mk. 1813 {kt çktøkk¤Lkku økðLkoh -
sLkh÷ çkLÞku.
 ÷kuzo nuÂMxøÍLkk Mk{Þu E.Mk. 1814-1816 {kt
“«Úk{ yktø÷ - LkuÃkk¤ ÞwØ” ÚkÞwt níkwt. su{kt LkuÃkk¤Lkk
y{h ®Mkn ÚkkÃkkLku ykí{Mk{Ãkoý fhðwt Ãkzâwt níkwt. E.Mk.
1816 {kt ytøkúuòu y™u økkuh¾kykuLke ðå[u “Mktøkku÷eLke
MktrÄ” æðkhk «Úk{ yktø÷-LkuÃkk¤ ÞwØ Mk{kÃík ÚkÞwt níkwt.
 ÷kuzo nuÂMxøÍLkk Mk{Þu E.Mk. 1817-1818 {kt
“ºkeswt yktø÷ - {hkXk ÞwØ” ÚkÞwt níkwt. su{kt {hkXkyku
ÃkhkÂßík ÚkÞk yLku {hkXk þÂõíkLku MkBÃkqýoÃkýu Mk{kÃík fhe
Ëuðk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo nuÂMxøÍLkwt MkkiÚke {níðÃkqýo fkÞo
“rÃkLzkheykuLkwt Ë{Lk” (E.Mk. 1817-1818) níkwt.
rÃkLzkheykuLkk «{w¾ Lkuíkkyku{kt ðkrMk÷ {wnB{Ë, [eíkq yLku
fhe{ ¾kp níkk.
 ykLkk Mk{Þ{kt s E.Mk. 1822 {kt “xuLkuLMke
yuõx” yÚkðk “fk~íkfkhe yrÄrLkÞ{” çktøkk¤{kt
y{÷{kt {qfðk{kt ykÔÞku.
 ÷kuzo nuÂMxøÍ yu «uMk Ãkh ÷økkðu÷ «ríkçktÄLku
Mk{kÃík fhe «uMkLkk {køkoËþoLk {kxu rLkÞ{ çkLkkÔÞk níkk.
8. ÷kuzo yu{nMxo (E.Mk. 1823 - 1828):
 ÷kuzo yu{nMxo E.Mk. 1823 {kt çktøkk¤Lkku økðLkoh-
sLkh÷ çkLÞku.
 E.Mk. 1824 - 1826 {kt “«Úk{ yktø÷ - çk{ko
ÞwØ” ÚkÞwt níkwt.su E.Mk. 1826 {kt “ÞkLzçkqLke MktrÄ” æðkhk
Mk{kÃík ÚkÞwt níkwt.
 E.Mk. 1824 {kt “çkuhfÃkwh” Lkku MkirLkf rðÿkun ÚkÞku níkku.
(C) ¼khíkLkk økðLkoh - sLkh÷
1. ÷kuzo rðr÷Þ{ çkurxf (E.Mk. 1828 - 1835):
 E.Mk. 1803 {kt ÷kuzo rðr÷Þ{ çkutrxf {ÿkMkLkku økðLkoh níkku.
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkuÂLxf çktøkk¤Lkku AuÕ÷ku - økðLkoh -
sLkh÷ níkku.
 E.Mk. 1833 Lkk [kxoh yufx æðkhk çktøkk¤Lkk
økðLkoh - sLkh÷Lku ¼khíkLkku økðLkoh - sLkh÷ çkLkkðe
Ëuðk{kt ykÔÞku. yk{, ¼khíkLkku «Úk{ økðLkoh - sLkh÷
÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxf níkku.
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxfyu hkò hk{{kunLkhkÞLkk MknfkhÚke
E.Mk. 1829 {kt “Mkíke-«Úkk” Lku Mk{kÃík fhe ËeÄe níke.
 {w½÷ Mk{úkx yfçkh yLku {hkXk Ãkuþðkykuyu Ãký
Mkíke-«Úkk Ãkh hkuf ÷økkzðkLkku «ÞkMk fÞkuo níkku.
13
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxf yu “fLko÷ M÷e{uLk” Lku E.Mk.
1830 {kt “Xøke «Úkk” Lku Mk{kÃík fhðk {kxu rLkÞwõík fÞkuo
níkku.
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxfu E.Mk. 1830 {kt “çkk¤ fLÞk
níÞk” Lku «ríkçktrÄík fhe níke.
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxfLkku fkÞofk¤ “rþûký
MkwÄkhkyku” {kxu «ÏÞkík Au.
 E.Mk. 1835 {kt çkUrxfu “f÷f¥kk {urzf÷ fkp÷us”
Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 “{ifk÷u” Lke ¼÷k{ýkuLku y{÷{kt {qfíkkt E.Mk.
1835 {kt “ytøkúuS” Lku rþûkýLkwt {kæÞ{ çkLkkððk{kt ykÔÞwt
níkwt.
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxfu ¼khíkeÞkuLku Mkhfkhe Lkkufhe{kt
Wå[ ÃkËku Ãkh rLkÞwõík fÞko níkk.
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxfu E.Mk. 1831 {kt {iMkqhLku yLku
E.Mk. 1834 {kt fwøko yLku {æÞf[uhLku ytøkúuS Mkk{úkßÞ{kt
{¤kðe ÷eÄwt níkwt.
 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxfu E.Mk. 1833 {kt “Lkhçkr÷
«Úkk” Lkku ytík fÞkuo níkku.
2. [kÕMko {uxfkpV (E.Mk. 1835 - 1836):
 [kÕMko {uxfkpV E.Mk. 1835 {kt ¼khíkLkku økðLkoh
sLkh÷ çkLÞku.
 íkuLkku þkMkLkfk¤ Vfík yuf ð»koLkwt s níkku ÃkhLíkw íkuýu
yk yuf ð»ko{kt «uMk (Mk{k[kh-Ãkºkku) ÃkhÚke rLkÞtºký nxkðe
÷eÄwt níkwt. yk {kxu íkuLku “¼khíkeÞ «uMkLkku {wÂõíkËkíkk”
(Mk{k[kh-ÃkºkkuLkku {wÂõíkËkíkk) Ãký fnuðkÞ Au.
3. ÷kuzo ykpf÷uLz (E.Mk. 1836 - 1842):
 ÷kuzo ykpf÷uLz E.Mk. 1836 {kt ¼khíkLkku økðLkoh -
sLkh÷ çkLÞku.
 E.Mk. 1839-1842 {kt “«Úk{ yktø÷ - yV½kLk
ÞwØ” ÚkÞwt níkwt.
 ¼khíkeÞ rðãkÚkeoykuLku “{urzf÷” Lkk rþûký {kxu
rðËuþ sðkLke ÃkhðkLkøke rçkúrxþ MktMkËu ykÃke níke.
 E.Mk. 1839 {kt ÷kuzo ykpf÷uLz yu f÷f¥kkÚke rËÕne
MkwÄeLkk “økúkLz xÙtf hkuz” Lkwt Mk{khfk{ fhðkÞwt níkwt. suLkwt
rLk{koý “þuhþkn Mkqhe” yu fhkÔÞwt níkwt.
 ytøkúuòuyu, hýSík®Mkn yLku þknþwòLke ðå[u  ÷kuzo zu÷nkWMke æðkhk ¾k÷Mkk Lkerík yLíkøkoík
rºkˤeÞ (rºkÃkûkeÞ) MktrÄ ÚkE níke. ytøkúuS Mkk{úkßÞ{kt rð÷Þ fhu÷kt hkßÞku Lke[u {wsçk Au -
4. ÷kuzo yu÷Lkçkhku (E.Mk. 1842 - 1844): ¢{ hkßÞ ð»ko
 ÷kuzo yu÷Lkçkhku E.Mk. 1842 {kt ¼khíkLkku økðLkoh - 1. Mkíkkhk 1848 (Mkki«Úk{)
sLkh÷ çkLÞku. 2. siíkÃkwh (çkwËu÷¾tz) 1849
 “«Úk{ yktø÷-yV½kLk ÞwØ” Mk{kÃík ÚkÞwt níkwt. 3. Mkt¼÷Ãkwh (ykurhMMkk) 1849
 ykuøkMx, 1843 {kt “rMkLÄ” Lkwt “[kÕMko LkurÃkÞh” Lkk 4. çk½kx (rn{k[÷«Ëuþ) 1850
Lkuík]íð{kt MkBÃkqýo Ãkýu rçkúrxþ Mkk{úkßÞ{kt rð÷Þ fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt. 5. WËÞÃkwh ({æÞ«Ëuþ) 1852
 ÷kuzo yu÷LkçkhkuLkku fkÞofk¤ “fwþ¤ yf{oÛÞíkkLke 6. ÍkpMke 1853
Lkerík” Lkku fk¤ {kLkðk{kt ykðu Au. 7. LkkøkÃkwh 1854
 “ËkMk - «Úkk” Lku LkkçkqË fhðk{kt ykðe níke. 8. fhki÷e 1855
5. ÷kuzo nkŠzøk (E.Mk. 1844 - 1848): 9. yðÄ (yðÄLkku Lkðkçk - 1856 (fwþkMkLkLkk
 ÷kuzo nkŠzøk E.Mk. 1844 {kt ¼khíkLkku økðLkoh -
“ðkrsË y÷e þkn”) ykhkuÃk{kt)
sLkh÷ çkLÞku.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1852 {kt
 E.Mk. 1845-1846 {kt “«Úk{ yktø÷ - þe¾ ÞwØ”
“ELkk{ f{eþLk” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke. yk
ÚkÞwt níkwt, su{kt þe¾kuLku ytøkúuòuyu ÃkhkÂßík fÞko níkk.
f{eþLkLkku {wÏÞ nuíkw s{eLkðuhk ðøkhLke òøkehkuLke íkÃkkMk
 “Lkhçkr÷ - «Úkk” Ãkh «ríkçktÄ ÷økkÔÞku níkku.
fhe íkuLku ytøkúuS Mkk{úkßÞ{kt {¤kðe Ëuðe.
 “÷knkuh” Ãkh ytøkúuS Mkk{úkßÞLkku fçkòu ÚkE økÞku níkku.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeyu E.Mk. 1854 {kt rþûký MktçktrÄík
6. ÷kuzo zu÷nkWMke (E.Mk. 1848 - 1856):
MkwÄkhk {kxu “ðwz rzMÃki[” Lku y{÷{kt {qfÞku.
 ÷kuzo zu÷nkWMke E.Mk. 1848 {kt ¼khíkLkku økðLkoh -
 ðwz rzMÃki[Lkk «{kýu SÕ÷kyku{kt yuø÷ku -
sLkh÷ çkLÞku.
ðLkkoõÞq÷h Mfq÷, «{w¾ Lkøkhku{kt Mkhfkhe fkp÷uòu yLku
 E.Mk. 1848-1849 {kt “çkeswt yktø÷ - þe¾ ÞwØ”
E.Mk. 1857 {kt ºký «uMkezuLMkeyku f÷f¥kk, {ÿkMk yLku
ÚkÞwt níkwt, su{kt ytøkúuòu rðßÞe ÚkÞk níkk.
{wtçkE{kt yuf - yuf rðïrðãk÷Þ (ÞwrLkðŠMkxe) MÚkkrÃkík
 29 {k[o, 1849 Lkk hkus “Ãktòçk” Lku ytøkúuS
fhðk{kt ykðe. yLku MkkÚku s «íÞuf «Ëuþ{kt yuf rþûkk
Mkk{úkßÞ{kt {¤kðe Ëuðk{kt ykÔÞwt níkwt. rðï «ÏÞkík þe¾
rLkËuoþfLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe níke.
hkßÞLkku “fkurnLkqh nehku” {nkhkýe rðfxkurhÞkLku {kuf÷e
 E.Mk. 1853 Lkk [kxoh yuõxLkk æðkhk EMx EÂLzÞk
Ëuðk{kt ykÔÞku níkku.
ftÃkLkeLkk Mkt[k÷f {tz¤Úke ftÃkLkeLkk ðneðxe yrÄfkheykuLke
 E.Mk. 1850 {kt “çkeswt yktø÷ - çk{ko ÞwØ” ÚkÞwt
rLk{ýqtfLkk yrÄfkh ÷E ÷uðk{kt ykÔÞk. yLku E.Mk. 1853
níkwt. yLku E.Mk. 1852 {kt ÷kuyh çk{ko yLku ÃkeøkqLku ytøkúuS
Úke s ðneðxe yrÄfkheyku (rMkrð÷ Mkuðf)Lke rLk{ýqtf {kxu
Mkk{úkßÞ{kt {¤kðe Ëuðk{kt ykÔÞwt níkwt.
«ríkÞkurøkíkk Ãkheûkk (Competative Exam) Lke ÔÞðMÚkk
 ÷kuzo zu÷nkWMkeyu E.Mk. 1850 {kt rMkr¬{ Ãkh çku
fhðk{kt ykðe níke. yk «ríkÞkurøkíkk Ãkheûkk {kxuLke
ytøkúus zkpfxhkuLke MkkÚkuLkk ËwÔÞoðnkh™ku ykhkuÃk ÷økkðeLku
ðÞ{ÞkoËk 18 Úke 23 ð»ko hk¾ðk{kt ykðe níke.
íkuLkk Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku níkku.
 “MkíÞuLÿLkkÚk xkøkkuh” yuðk «Úk{ ¼khíkeÞ níkk
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLkku þkMkLkfk¤ íkuLke
su{ýu E.Mk. 1863 {kt ÷tzLk{kt ÚkÞu÷ rMkrð÷ Mkuðk Ãkheûkk{kt
“¾k÷MkkLkerík” (ÔÞÃkøkík rMkØktík - Doctrine of
MkV¤íkk «kÃík fhe níke.
Lapse)Lkk fkhýu ¾qçk s «ÏÞkík Au.

14
 E.Mk. 1922 Úke ÷tzLk yLku yÕnkçkkË (¼khík)
çkLLku MÚk¤ku Ãkh yuf MkkÚku rMkrð÷ Mkuðk Ãkheûkk™wt ykÞkusLk
fhðk{kt ykððk ÷køÞwt.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLku ¼khík{kt “hu÷ðuLkku sLkf” Ãký
fnuðkÞ Au.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLkk þkMkLkfk¤{kt ¼khík{kt Mkki«Úk{
16 yur«÷, 1853 Lkk hkus “{wtçkE” Úke “Úkkýu” Lke ðå[u
(34 km) «Úk{ hu÷ðu [÷kððk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLkk þkMkLkfk¤{kt E.Mk. 1854 {kt
Lkðwt “ÃkkuMx ykprVMk yuõx” ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞwt níkwt yLku
¼khík{kt Mkki«Úk{ “zkf rxrfx” Lke þYykík fhðk{kt
ykðe.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLkk þkMkLkfk¤{kt E.Mk. 1854 {kt
¼khík{kt «Úk{ ð¾ík “MkkðosrLkf rLk{koý rð¼køk” yLku
“÷kuf Mkuðk rð¼køk” Lke MÚkkÃkLkk y÷øk-y÷øk fhðk{kt
ykðe.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLkk þkMkLkfk¤{kt E.Mk. 1853 {kt
¼khík{kt Mkki«Úk{ “f÷f¥kk” Úke “ykøkhk” Lke ðå[u
rðs¤eÚke Mkt[kr÷ík “íkkh-Mkuðk” Lke þYykík ÚkE níke.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeyu “rþ{÷k” Lku rçkúrxþ ¼khíkLke
økúe»{fk÷eLk hkßÄkLke çkLkkðe níke.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeyu MkuLkkLkwt ðzwt{Úkf ({wÏÞk÷Þ)
“rþ{÷k” {kt MÚkkrÃkík fÞwO níkwt.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeyu E.Mk. 1856 {kt íkkuÃk¾kLkkLkwt
ðzwt{Úkf ({wÏÞk÷Þ)Lku “f÷f¥kk” Úke “{uhX”
MÚkkLkkLíkrhík fÞwO níkwt.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeyu E.Mk. 1853 fýkoxfLkk Lkðkçk
yLku íktòðwhLkk hkòLke WÃkkrÄ Mk{kÃík fhe ËeÄe.
 E.Mk. 1856 Lkku «ÏÞkík “MktÚkk÷ rðÿkun” ykLkk
Mk{Þ{kt s ÚkÞku níkku.
(D) ¼khíkLkk ðkEMkhkìÞ
1. ÷kuzo fu®Lkøk (E.Mk.1856 1862) :
 ÷kuzo fu®Lkøk ¼khíkLkku EMx EÂLzÞk ftÃkLke æðkhk
rLkÞwõík AuÕ÷ku økðLkoh - sLkh÷ yLku rçkúrxþ Mk{úkx æðkhk
rLkÞwõík ¼khíkLkku «Úk{ ðkEMkhkìÞ níkku.
 ÷kuzo fu®LkøkLkk þkMkLkfk¤{kt “1857 Lkku
yuríknkrMkf rðÿkun” ÚkÞku níkku.
15
 1857 Lkk rðÿkun ÃkAe ðneðxe MkwÄkhkLke yLíkøkoík
¼khíkLkwt þkMkLk EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk nkÚkku{ktÚke MkeÄwt
rçkúrxþ ¢kWLku ÃkkuíkkLkk rLkÞtºký{kt ÷E ÷eÄwt níkwt.
 nðu #ø÷uLzLke {nkhkýe rðfxkurhÞk ¼khíkLke
Mkk{úk¿ke ònuh fhðk{kt ykðe níke.
 “¼khík þkMkLk yrÄrLkÞ{ - 1858” Ãkkrhík
fhðk{kt ykÔÞku yLku “{w½÷ Mk{úkx” Lkwt ÃkË Mk{kÃík fhe
Ëuðk{kt ykÔÞwt.
 ÷kuzo zu÷nkWMkeLke “¾k÷Mkk Lkerík” (ÔÞÃkøkík
rMkØktík - Doctrine of Lapse ) yux÷u fu hkßÞ- rð÷ÞLke
LkeríkLku Mk{kÃík fhe Ëuðk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo fu®LkøkLkk Mk{Þ{kt s E.Mk. 1856 {kt “rðÄðk
ÃkwLkŠððkn yrÄrLkÞ{” Mðíktºk YÃkÚke y{÷{kt ÷kððk{kt
ykÔÞku.
 ÷kuzo fu®LkøkLkk Mk{Þ{kt “¼khíkeÞ Wå[ LÞkÞk÷Þ
yrÄrLkÞ{ - 1861” (INDIAN HIGH COURT ACT) Ãkkrhík
fhðk{kt ykÔÞku suLkk æðkhk {wtçkE, f÷f¥kk yLku {ÿkMk{kt yuf -
yuf Wå[ LÞkÞk÷Þ (High Court) Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
 ÷kuzo fu®LkøkLkk Mk{Þ{kt {ifk÷u æðkhk «kYrÃkík
“¼khíkeÞ Ëtz Mktrníkk” Lku E.Mk. 1858 {kt fkÞËku çkLkkðe
Ëuðk{kt ykÔÞku.
 ÷kuzo fu®LkøkLkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1859 {kt “rMkrð÷
Ëtz «r¢Þk Mktrníkk” y{÷{kt {qfðk{kt ykðe.
 “EÂLzÞLk fkWÂLMk÷ yuõx - 1861” Ãkkrhík
fhðk{kt ykÔÞku yLku “ÃkkuxoVkur÷Þku «ýk÷e” y{÷{kt
{qfðk{kt ykðe.
 E.Mk. 1857 {kt {wtçkE, {ÿkMk yLku f÷f¥kk{kt
rðïrðãk÷ÞkuLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
2. ÷kuzo yuÂÕøkLk (E.Mk.1862 -1863) :
 ÷kuzo yuÂÕøkLk E.Mk. 1862 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 ykLku “ðnkçke yktËku÷Lk”Lkwt Ë{Lk fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1863 {kt Ä{oþk¤k (rn{k[÷ «Ëuþ) {kt
÷kuzo yuÂÕøkLkLke y[kLkf {]íÞw ÚkE økE níke.
3. Mkh òpLk ÷kuhuLMk (E.Mk.1863 -1869) :
 Mkh òpLk ÷kuhuLMk E.Mk. 1863 {kt ¼khíkLkku
ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 Mkh òpLk ÷kuhuLMku “Mkh ßÞkuso fuBÃkçku÷” Lkk
Lkuík]íð{kt yuf “Ëw»fk¤ f{eþLk” Lkwt økXLk fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1865 {kt ¼khík yLku ÞqhkuÃkLke ðå[u “«Úk{
Mk{wÿe xu÷eøkúkV” Mkuðk þY fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1865 {kt ¼qxkLku rçkúrxþ Mkk{úkßÞ Ãkh
yk¢{ý fÞwO níkwt.
 Mkh òpLk ÷kuhuLMku yV½krLkMíkkLkLkk MktçktÄ{kt
ynMíkûkuÃkLke Lkerík yÃkLkkðe níke, suLku “þkLkËkh
rLkr»¢Þíkk” Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 hu÷ðu yLku LknuhkuLkwt rLk{koý fkÞo þY ÚkÞwt níkwt.
4. ÷kuzo {uÞku (E.Mk.1869 -1872) :
 ÷kuzo {uÞku E.Mk. 1869 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 ÷kuzo {uÞku yu E.Mk. 1872 {kt ys{uh{kt “{uÞku
fkp÷us” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ÷kuzo {uÞkuyu E.Mk. 1872 {kt yuf “f]r»k rð¼køk”
Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ÷kuzo {uÞkuLkk Mk{Þ{kt s ¼khík{kt «Úk{ ðMíke
økýíkhe E.Mk. 1872 {kt fhðk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo {uÞkuLkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1870 {kt ¼khík{kt
“LkkýktLkwt rðfuLÿefhý” (Disinvestment of Finance)
fhðk{kt ykÔÞwt.
 E.Mk. 1872 {kt yuf yV½kLk æðkhk ytz{kLk{kt
÷kuzo {uÞkuLke [kfq {kheLku níÞk fhe Ëuðk{kt ykðe.
5. ÷kuzo LkkÚkoçkúwf (E.Mk.1872 -1876) :
 ÷kuzo LkkÚkoçkúwf E.Mk. 1872 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 E.Mk. 1872 {kt ÃktòçkLkku «ÏÞkík “fqfk
yktËku÷Lk” (fqfk rðÿkun) ÚkÞwt níkwt.
 “MkwyuÍ Lknuh” ¾w÷e sðkÚke ¼khík yLku rçkúxuLkLke
ðå[u ðuÃkkh{kt ð]rØ ÚkE níke.
 çktøkk¤{kt ¼Þtfh “Ëw»fk¤” Ãkzâku níkku.
 ÷kuzo LkkÚkoçkúwfu ðzkuËhkLkk “{Õnkhhkð økkÞfðkz”
Lku ¼úük[khLkk ykhkuÃk{kt ÃkËåÞwík fhe {ÿkMk {kuf÷e ËeÄk
níkk.
 ÷kuzo LkkÚkoçkúwfu ½ku»kýk fhe níke fu, “{khku nuíkw fhku
(fhðuhkyku) Lku nxkððkLkku yLku rçkLksYhe fkÞËuMkhLke
fkÞoðkneykuLku çktÄ fhðkLkku Au.”
16
6. ÷kuzo r÷xLk (E.Mk.1876 -1880) :
 ÷kuzo r÷xLk E.Mk. 1876 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 ÷kuzo r÷xLk yu y÷eøkZ{kt yuf “{wÂM÷{ yuø÷ku
{nkrðãk÷Þ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ÷kuzo r÷xLku rMkrð÷ Mkuðk Ãkheûkkyku{kt «ðuþLke
{n¥k{ ðÞ{ÞkoËk 21 ð»koÚke ½xkzeLku 19 ð»ko fhe ËeÄe
níke.
 ykLkk Mk{Þ{kt s E.Mk. 1878 {kt “¼khíkeÞ þ†
yrÄrLkÞ{” (Indian Arms Act) Ãkkrhík fhðk{kt ykÔÞku
níkku, suLkk «{kýu þ†ku hk¾ðk yLku ðuÃkkh fhðk {kxu
÷kÞMkLMkLku VhrsÞkík çkLkkðe Ëuðk{kt ykÔÞku.
 ÷kuzo ÷urxLku E.Mk. 1878 {kt “¼khíkeÞ
Mk{k[khÃkºk yrÄrLkÞ{” (ðLkkoõÞq÷h «uMk yuõx) Ãkkrhík
fÞkuo níkku. suLkk «{kýu òu fkuE Mk{k[khÃkºk{kt fkuE
ykÃkr¥ksLkf ðMíkw fu ÷u¾ AkÃkðk{kt ykðu Au íkku Mkhfkh
íkuLke r«®Lxøk «uMkLke MkkÚku Mk{Mík r{÷fík só fhe þfu Au.
yk yufx ¼khíkeÞ Mk{k[khÃkºkku (¾kMk fheLku Mkku{«fkþ
yLku y{]íkçkòh Ãkrºkfk) Ãkh Mk¾ík «ríkçktÄ ÷økkððk {kxu
Ãkkrhík fhðk{kt ykÔÞku níkku. yuf{kºk Mk{k[khÃkºk
“ÃkkÞkurLkÞh” æðkhk ðLkkofG÷qh «uMk yufx - 1878 Lkwt
Mk{ÚkoLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 E.Mk. 1877 {kt rçkúxuLkLke {nkhkýe rðõxkurhÞkLku
“fuMkh - yu - rnLË” Lke WÃkkrÄÚke MkB{krLkík fhðk {kxu
“rËÕne Ëhçkkh” Lkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 ÷kuzo r÷xLku “rh[zo Mxu[e” Lkk yæÞûkkÃkýk nuX÷
E.Mk. 1878 {kt yuf “Ëw»fk¤ f{eþLk” (Ëw»fk¤ Ãkt[)Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke. fkhýfu {wtçkE, {ÿkMk, niËhkçkkË, Ãktòçk
yLku {æÞ¼khík ðøkuhu{kt ¼Þtfh Ëw»fk¤ Ãkzâku níkku.
 ÷kuzo r÷xLk yuf «ÏÞkík MkkrníÞfkh, rLkçktÄ-÷u¾f
yLku WÃkLÞkMkfkh níkku. MkkrníÞ ßøkík{kt ykLku “ykuðLk
{urhrzÚk” Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 E.Mk. 1878-1880 {kt “çkeswt yktø÷ - yV½kLk
ÞwØ” ÚkÞwt níkwt.
7. ÷kuzo rhÃkLk (E.Mk.1880 -1884) :
 ÷kuzo rhÃkLk E.Mk. 1880 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 ÷kuzo rhÃkLkLkk æðkhk E.Mk. 1881 {kt “«Úk{
fkh¾kLkk yrÄrLkÞ{” («Úk{ Vuufxhe yufx) ÷kððk{kt
ykÔÞku níkku.
 þiûkrýf MkwÄkhkyku {kxu “rðr÷Þ{ nLxh” Lkk
yæÞûkkÃkýk nuX÷ yuf “nLxh f{eþLk” (E.Mk. 1882) Lkwt
økXLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 ÷kuzo rhÃkLku Mkki«Úk{ Mk{k[khÃkºkkuLke MðíktºkíkkLku
y{÷{kt ÷kððk {kxu E.Mk. 1882 {kt “¼khíkeÞ
Mk{k[khÃkºk yrÄrLkÞ{” (ðLkkoõÞq÷h «uMk yuõx) Lku
Mk{kÃík fhe ËeÄku níkku.
 ÷kuzo rhÃkLku rMkrð÷ Mkuðk Ãkheûkk{kt «ðuþLke
ðÞ{ÞkoËkLku 19 ð»koÚke ðÄkheLku 21 ð»ko fhe ËeÄe níke.
 ÷kuzo rhÃkLku E.Mk. 1882 {kt “MÚkkLkeÞ MðþkMkLk”
Lke þYykík fhe níke, íkuÚke ykLku “MÚkkLkeÞ MðþkMkLkLkku
sLkf” Ãký fnuðkÞ Au.
 ÷kuzo rhÃkLkLkk Mk{Þ{kt s ¼khík{kt E.Mk. 1881 {kt
Mkki«Úk{ rLkÞr{ík ðMíke økýíkhe fhkððk{kt ykðe níke
íÞkhÚke ÷ELku yks MkwÄe «íÞuf 10 ð»koLkk Mk{Þøkk¤k{kt
ðMíke økýíkhe fhðk{kt ykðu Au.
 ¼khík{kt Mkki«Úk{ ðMíke økýíkhe E.Mk. 1872 {kt
ÚkE níke.
 ÷kuzo rhÃkLkLkk Mk{Þ{kt s «ÏÞkík “E÷çkxo rçk÷
rððkË” E.Mk. 1883 {kt ÚkÞku níkku.
 E÷çkxo rçk÷Lke ytËh yuðe òuøkðkE níke fu
ÞqhkuÃkðkMkeyku (ytøkúuòu) Lke rðYØ {wfË{k (fuMk)Lke
MkwLkkðýe ¼khíkeÞ LÞkÞkÄeþku fhe þfu Au ÃkhLíkw
ÞqhkuÃkðkMkeykuLkk «çk¤ rðhkuÄLkk fkhýu yk rçk÷ ÃkkAwt ÷uðwt
Ãkzâwt níkwt.
 ytøkúuòu æðkhk yk rçk÷Lkk rðhkuÄ{kt fhu÷ rðÿkunLku
“ïuík rðÿkun” Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 ÷kuzo rhÃkLkLku “¼khíkLkku Wîkhf” V÷kuhuLMk
LkkExeøkU÷ yu fnÞku Au.
 ykLkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1883 {kt “Ëw»fk¤ Mktrníkk”
(Famine Code) çkLkkððk{kt ykðe níke.
8. ÷kuzo zVrhLk (E.Mk.1884 -1888) :
17
 ÷kuzo zVrhLk E.Mk. 1884 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 ÷kuzo zVrhLkLkk Mk{ÞLke MkkiÚke {n¥ðÃkqýo ½xLkk níke
- E.Mk. 1885 {kt “¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk” Lke MÚkkÃkLkk
 E.Mk. 1885-1888 {kt “ºkeswt yktø÷ - çk{ko ÞwØ”
ÚkÞwt níkwt yLku su{kt ytøkúuòu rðßÞe ÚkÞk yLku çk{koLku ytøkúuS
hkßÞ{kt ¼ze Ëuðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 çktøkk¤ xuLkuLMke yuõx, yðÄ xuLkuLMke yufx yLku
Ãktòçk xuLkuLMke yuõx Ãkkrhík fhðk{kt ykÔÞwt.
9. ÷kuzo ÷uLMkzkWLk (E.Mk.1888 -1894) :
 ÷kuzo ÷uLMkzkWLk E.Mk. 1888 {kt ¼khíkLkku
ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 ¼khík yLku yV½krLkMíkkLkLke ðå[u Mke{k hu¾k “zqhLz
hu¾k” Lkwt rLkÄkohý ÷kuzo ÷uLMkzkWLkLkk Mk{Þ{kt s ÚkÞwt níkwt.
 E.Mk. 1891 {kt “çkeswt fkh¾kLkk yrÄrLkÞ{”
(çkeswt Vufxhe yufx) ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. yk yufx
«{kýu {rn÷kykuLku Ëhhkus 11 f÷kfÚke ðÄw fk{ fhðk Ãkh
«ríkçktÄ ÷økkzðk{kt ykÔÞku níkku yLku yXðkrzÞk{kt yuf
rËðMk hòLke ÔÞðMÚkk Ãký fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1892 {kt “¼khíkeÞ Ãkrh»kË yrÄrLkÞ{”
(EÂLzÞLk fkWÂLMk÷ yufx) Ãkkrhík fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 E.Mk. 1893 {kt “{wÂM÷{ yuø÷ku ykurhyuLx÷
rzVuLMk yuMkkurMkyuþLk ykpV yÃkh EÂLzÞk” Lke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe níke.
 çkk¤øktøkkÄh rík÷f æðkhk “økýÃkrík {nkuíMkð”
Lke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe níke.
10. ÷kuzo yuÂÕøkLk - çkeòu (E.Mk.1894 -1899) :
 ÷kuzo yuÂÕøkLk - çkeòu E.Mk. 1894 {kt ¼khíkLkku
ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 ÷kuzo yuÂÕøkLk - çkeòLkk Mk{Þu E.Mk. 1895 -1898
{kt W¥kh«Ëuþ, rçknkh, Ãktòçk yLku {æÞ«Ëuþ{kt ¼Þtfh
Ëw»fk¤ Ãkzâku níkku.
 “÷kÞLk f{eþLk” Lkk Lkk{u Ëw»fk¤ Ãkt[ (Ëw»fk¤
f{eþLk) Lkwt økXLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 E.Mk. 1895 {kt çkk¤øktøkkÄh rík÷f æðkhk “rþðkS
{nkuíMkð” Lke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe níke.
 [kÃkufh çktÄwykuLkk æðkhk Ãkqýu{kt çku ytøkúus
yrÄfkheykuLke níÞk fhe Ëuðk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo yuÂÕøkLk - çkeòLkwt «ÏÞkík fÚkLk, “¼khíkLku
ík÷ðkhLkk çk¤u Síkðk{kt ykÔÞwt Au yLku ík÷ðkhLkk çk¤u s
ykLke hûkk fhðk{kt ykðþu.”
11. ÷kuzo fÍoLk (E.Mk.1899 -1905) :
 ÷kuzo fÍoLk E.Mk. 1899 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 ÷kuzo fÍoLkLkk Mk{Þ{kt f÷f¥kk{kt “rðfxkurhÞk
{u{kurhÞ÷ nkp÷” Lkwt rLk{koý ÚkÞwt níkwt.
 ÷kuzo fÍoLku E.Mk. 1904 {kt “«k[eLk M{khf
Ãkrhhûký yrÄrLkÞ{” Lkk îkhk ¼khík{kt «Úk{ ð¾ík
yuríknkrMkf M{khfkuLkk Mkthûký yLku Mk{khfk{Lke çkksw
æÞkLk ykÃÞwt. yk fkÞo {kxu ÷kuzo fÍoLku “¼khíkeÞ Ãkwhkíkíð
rð¼køk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ÷kuzo fÍoLku MkiLÞ yrÄfkheykuLke íkk÷e{ {kxu
“õðuxk” {kt yuf fkp÷usLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ÷kuzo fÍoLku E.Mk. 1900 {kt Mkh yuLxLke
{ifzkpLk÷Lkk yæÞûkÃkýk nuX÷ “{ifzkpLk÷ f{eþLk” Lkk{Lkwt
yuf Ëw»fk¤ Ãkt[ LkeBÞwt níkwt.
 E.Mk. 1904 {kt “¼khíkeÞ rðïrðãk÷Þ
yrÄrLkÞ{” (Indian UniversityAct) ÃkkMk fhðk{kt
ykÔÞwt.
 “Mkh xkp{Mk hi÷u” Lkk yæÞûkkÃkýk nuX÷
“rðïrðãk÷Þ f{eþLk” (suLku “hi÷ f{eþLk” Ãký
fnuðkÞ Au) LkeBÞwt níkwt.
 E.Mk. 1902 {kt “Mkh yuLzÞq Vush” Lkk
yæÞûkkÃkýk nuX÷ yuf “Ãkku÷eMk f{eþLk” LkeBÞwt níkwt. yk
Vush f{eþLk Ãkku÷eMk rð¼køk{kt MkwÄkhk {kxu Lke{ðk{kt
ykÔÞwt níkwt.
 E.Mk. 1901 {kt “Mkh fkpr÷Lk Mfkpx {kpLk¢eV” Lkk
yæÞûkÃkýk nuX÷ yuf “­Mk[kE f{eþLk” LkeBÞwt níkwt.
 ÷kuzo fÍoLkLkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1905 {kt “çktøkk¤Lkk
¼køk÷k” Ãkkzðk{kt ykÔÞk níkk.
 “W¥kh-Ãkrù{ Mke{k «kLík” Lkwt økXLk fhðk{kt
ykÔÞwt.
18
 E.Mk. 1904 {kt “Þtøk nMkçkuLz” Lkk Lkuík]íð{kt yuf
rþü{tz÷ “ÕnkMkk” (ríkçkux) økÞwt níkwt.
 E.Mk. 1905 {kt “¼khík ÷kufMkuðk {tz÷” Lkwt økXLk
fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 E.Mk. 1905 {kt “hu÷ðu çkkuzo” Lkwt økXLk fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt.
12. ÷kuzo r{Lxku - çkeòu (E.Mk.1905 -1910) :
 ÷kuzo r{Lxku çkeòu E.Mk. 1905 {kt ¼khíkLkku
ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 ykøkk ¾kp yLku Mk÷e{ WÕ÷k ¾kp Lkk æðkhk Zkfk{kt
E.Mk. 1906 {kt “{wÂM÷{ ÷eøk” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe níke.
 E.Mk. 1907 {kt fkUøkúuMkLkk Mkqhík yrÄðuþLk{kt
fkUøkúuMkLkk ¼køk÷k ÚkÞk níkk.
 E.Mk. 1907 {kt yktø÷ - hrþÞLk «ríkrLkrÄ{tz¤ku
ðå[u çkuXf ÚkE níke.
 E.Mk. 1909 {kt “{k÷uo - r{Lxku MkwÄkhk
yrÄrLkÞ{” Ãkkrhík fhðk{kt ykÔÞku su{kt {wÂM÷{ku {kxu
y÷øk [qtxýe ÔÞðMÚkkLke òuøkðkE fhðk{kt ykðe níke.
 “¾wËehk{ çkkuMk” Lku VktMke ykÃkðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1908 {kt ÷kuf{kLÞ rík÷fLku 6 ð»koLkk
fkhkðkMk (su÷)Lke Mkò ÚkE níke.
12. ÷kuzo nk‹zøk - çkeòu (E.Mk.1910 -1916) :
 ÷kuzo nk‹zøk - çkeòu E.Mk. 1910 {kt ¼khíkLkku
ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 rçkúxuLkLkk hkò “ßÞkuso Ãkt[{” ¼khík ykÔÞk
níkk. suLkk MkB{kLk{kt rzMkuBçkh, 1911 {kt rËÕne{kt yuf
¼ÔÞ ËhçkkhLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. yk rËÕne
Ëhçkkh{kt “çktøkk¤Lkk ¼køk÷k” Lku hË fhðkLke ½ku»kýk
fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1911 {kt ¼khíkLke hksÄkLke f÷f¥kkÚke
“rËÕne” MÚkkLkkLíkrhík fhðkLke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe
yLku E.Mk. 1912 {kt ¼khíkLke hksÄkLke “rËÕne” çkLke.
 23 rzMkuBçkh, 1912 Lkk hkus ÷kuzo nk‹zøk Ãkh hkMk
rçknkhe çkkuMk æðkhk rËÕne{kt çkkUçk VUfðk{kt ykÔÞku níkku,
su{kt íku ½kÞ÷ ÚkE økÞku níkku. yk fktz{kt çkk÷{wfwLËLku
VkptMkeLke Mkò ykÃkðk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo nk‹zøkLkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1914 {kt “«Úk{
rðïÞwØ” þY ÚkÞwt níkwt.
 íkuLkk þkMkLkfk¤{kt rVhkusþkn {nuíkkyu “çkkuBçku
¢kprLkf÷” yLku økýuþ þtfh rðãkÚkeoyu “«íkkÃk” Lkwt
«fkþLk fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1916 {kt ÷kuzo nk‹zøkLku “çkLkkhMk rnLËw
rðïrðãk÷Þ”Lkku fw÷Ãkrík rLkÞwõík fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 ÷kuf{kLÞ rík÷f y™u yuLke çkuMkLxu “nku{Y÷
÷eøk” (E.Mk. 1916) Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 “økkuÃkk÷ f]»ý økku¾÷u” yLku “rVhkusþkn
{nuíkk” Lkwt E.Mk. 1915 {kt yðMkkLk ÚkÞwt níkwt.
14. ÷kuzo [uBMkVkuzo (E.Mk.1916 -1921) :
 ÷kuzo [uBMkVkuzo E.Mk. 1916 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 fkUøkúuMkLkwt “÷¾Lkki yrÄrðþuLk” (E.Mk. 1916)
ÚkÞwt níkwt, su{kt fkutøkúuMkLkwt yufefhý ÚkÞwt yLku {wÂM÷{ ÷eøkLke
MkkÚku fhkh ÚkÞk níkk.
 “ºkeswt yV½kLk ÞwØ” ÚkÞwt.
 E.Mk. 1916 {kt Ãkqýu{kt “½kìtzku fuþð fðuo” æðkhk
“{rn÷k rðïrðãk÷Þ” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1917 {kt rþûký Ãkh “Mkiz÷h f{eþLk”
Lke{ðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 ykLkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1919 {kt “hku÷ux yuõx”
Ãkkrhík fhðk{kt ykÔÞku níkku. suLku økktÄeSyu “fk¤ku
fkÞËku” fnÞku níkku.
 13 yur«÷, 1919 Lkk hkus ðiþk¾eLkk rËðMku
“sr÷Þkðk÷k çkkøk níÞkfktz” (y{]íkMkh{kt) ÚkÞku níkku.
 “¼khík Mkhfkh yrÄrLkÞ{ - 1919” ({kpLxuøÞq -
[uBMkVkuzo MkwÄkhku) ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 “r¾÷kVík yktËku÷Lk” (E.Mk. 1920-21) yLku
økktÄeSLkwt “yMknfkh [÷𤔠(E.Mk. 1920) Lke
þYykík ÚkE níke.
 “Mkh yuMk.Ãke. rMkLnk” rçknkhLkk «Úk{ ¼khíkeÞ
økðLkoh çkLÞk níkk.
 yur«÷, 1917 {kt økktÄeSLkwt “[tÃkkhý MkíÞkøkún”
ÚkÞwt níkwt.
19
 E.Mk. 1920 {kt “¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk fkUøkúuMk”
Lkwt «Úk{ yrÄðuþLk ¼hkÞwt níkwt.
 E.Mk. 1920 {kt “y÷eøkZ {wÂM÷{
rðïrðãk÷Þ” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
15. ÷kuzo he®zøk (E.Mk.1921 -1926) :
 ÷kuzo he®zøk E.Mk. 1921 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 ÷kuzo he®zøkLkk Mk{Þu 1 LkðuBçkh, 1921 Lkk hkus
“r«LMk ykpV ðuÕMk” ¼khík ykÔÞk níkk. yk rËðMku Ãkqhk
¼khík{kt nzíkk÷Lkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 ÷kuzo he®zøkLkk Mk{Þu E.Mk. 1921 {kt ¼khíkLkk
Ërûkýe Ãkrù{e ËrhÞk rfLkkhk Ãkh “{kuÃk÷k rðÿkun” ÚkÞku
níkku.
 ÷kuzo he®zøkLkk Mk{Þu E.Mk. 1921 {kt “yu{. yuLk.
hkpÞ” æðkhk “¼khíkeÞ MkkBÞðkËe ˤ” (EÂLzÞLk
fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo) Lke h[Lkk íkkþftË{kt fhðk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo he®zøkLkk Mk{Þu 5 Vuçkúwykhe, 1922 Lkk hkus
ÚkÞu÷ “[kihe - [kihk fktz” (W¥kh«ËuþLkk økkuh¾Ãkwh
SÕ÷k{kt) ÃkAe {nkí{k økkÄeyu ÃkkuíkkLke yMknfkh [¤ð¤
Ãkhík ¾U[e ÷eÄe níke.
 ÷kuzo he®zøkLkk Mk{Þu E.Mk. 1923 {kt r[íkhtsLk ËkMk
yLku {kuíke÷k÷ LkunYyu yÕnkçkkË{kt “MðhkßÞ Ãkkxeo” Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke. E.Mk. 1923 Lke [qtxýe{kt MðhkßÞ ÃkkxeoLku
{æÞ «ktík yLku çktøkk¤{kt Ãkqýo çknw{ík {éÞwt níkw.t
 ÷tzLk yLku yÕnkçkkË (¼khík){kt E.Mk. 1922 Úke
yuf MkkÚku rMkrð÷ Mkuðk ÃkheûkkLke ykÞkusLkLke ÔÞðMÚkk
fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1922 {kt “rðï¼khíke rðïrðãk÷Þ” yu
fkÞo fhðwt þY fÞwO níkwt yLku rËÕne rðïrðãk÷Þ íkÚkk
LkkøkÃkwh rðïrðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1925 {kt «ÏÞkík ykÞo Mk{ksLkk hk»xÙðkËe
Lkuíkk “Mðk{e ©æÄkLktË” Lke níÞk fhe Ëuðk{kt ykðe níke.
 “fkfkuhe hu÷fktz” (9 ykuøkMx, 1925) ÷kuzo
he®zøkLkk fkÞofk¤{kt s ÚkÞku níkku.
 «Úk{ ð¾ík Wå[ ÃkËku Ãkh rLk{ýqtf {kxu ¼khíkeÞ
yLku ÞqhkurÃkÞLkkuLku Mk{kLkíkkLkku Ëhßòu «ËkLk fhðk{kt
ykÔÞku.
 E.Mk. 1923 -1925 {kt {wÕíkkLk, y{]íkMkh, rËÕne,
y÷eøkZ, f÷f¥kk{kt ¼Þtfh Mkkt«ËkÞef nwÕ÷zku ÚkÞk níkk.
 E.Mk. 1924 {kt “fkLkÃkwh” {kt “yr¾÷ ¼khíkeÞ
MkkBÞðkËe ˤ” (All India Communist Party) Lke
MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
16. ÷kuzo EhrðLk (E.Mk.1926 -1931) :
 ÷kuzo EhrðLk E.Mk. 1926 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 3 Vuçkúwykhe, 1928 Lkk hkus “MkkE{Lk f{eþLk”
{wtçkE ykÔÞku níkku.
 yk MkkE{Lk f{eþLkLkk rðhkuÄ{kt «ËþoLk fhe
hnu÷kt “÷k÷k ÷ßÃkíkhkÞ” Lke ytøkúuòu æðkhk níÞk fhe
Ëuðk{kt ykðe.
 ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞLke {]íÞwLkk çkË÷u ¼khíkeÞ
¢ktríkfkheyku “¼økík­Mkn” yLku “çkxwfuïh Ë¥k” æðkhk
rËÕneLke yuMkuBçk÷e{kt s 8 yur«÷, 1929 Lkk hkus çkkUçk
VUfðk{kt ykÔÞku.
 ÷kuzo EhrðLkLkk Mk{Þ{kt “÷knkuh” su÷{kt
sríkLkËkMku (¼økík®Mkn yLku íkuLkk MkkÚke) 13 sw÷kE, 1929
Lkk hkus ¼q¾ nzíkk÷ þY fhe yLku ¼q¾-nzíkk÷Lkk 64 {kt
rËðMku 13 MkÃxuBçkh, 1929 Lkk hkus íku{Lke {]íÞw ÚkE økE
níke. ¼q¾-nzíkk÷Lkwt {wÏÞ fkhý ¼khíkeÞ yLku ytøkúus
fiËeyku ðå[uLkk ÔÞðnkh{kt fhðk{kt ykðíkku ¼u˼kð níkku.
 E.Mk. 1929 {kt fkUøkúuMkLkk ÷knkuh yrÄðuþLk{kt “Ãkqýo
MðhkßÞ” Lkwt ÷ûÞktf ònuh fhðk{kt ykÔÞwt yLku 26 òLÞwykhe,
1930 Lkk hkus “Mðíktºkíkk rËðMk” {Lkkððk{kt ykÔÞku.
 økktÄeSyu 12 {k[o, 1930 Lkk hkus yuríknkrMkf
“ËktzeÞkºkk” þY fhe níke. økktÄeSyu “MkrðLkÞ fkLkqLk
¼tøkLke ÷zík” (MkrðLkÞ yð¿kk yktËku÷Lk)Lke þYykík fhe
níke.
 ÷kuzo EhrðLkLkk Mk{Þ{kt 12 LkðuBçkh, 1930 Lkk
hkus “÷tzLk” {kt “«Úk{ økku÷{uS Ãkrh»kË” ¼hkE níke.
yk MkB{u÷Lk (Ãkrh»kË){kt fkUøkúuMku ¼køk ÷eÄku Lk níkku.
20
 4 {k[o, 1931 Lkk hkus «ÏÞkík “økktÄe-EhrðLk
fhkh” Ãkh økktÄeSyu Mkne fhe níke yLku MkkÚku s MkrðLkÞ
fkLkqLk ¼tøkLke ÷zík (MkrðLkÞ yð¿kk yktËku÷Lk) Lku MÚkrøkík
fhe níke.
 “MkkLzMkoLke níÞk” fhe Ëuðk{kt ykðe níke.
(¼økík®Mkn yLku íkuLkk MkkÚkeyku æðkhk)
17. ÷kuzo ðu®÷øxLk (E.Mk.1931 -1936) :
 ÷kuzo ðu®÷øxLk E.Mk. 1931 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ
çkLÞku.
 E.Mk. 1931 {kt “çkeS økku÷{uS Ãkrh»kË” Lkwt
“÷tzLk” {kt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt. yk Ãkrh»kË{kt
fkUøkúuMku ¼køk ÷eÄku níkku. su{kt fkUøkúuMkLkwt «ríkrLkrÄíð
“{nkí{k økktÄe” æðkhk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 çkeS økku÷{uS Ãkrh»kËLke yMkV¤íkk ÃkAe {nkí{k
økktÄeyu 3 òLÞwykhe, 1932 Lkk hkus VheÚke MkrðLkÞ fkLkqLk
¼tøkLke ÷zík (MkrðLkÞ yð¿kk yktËku÷Lk)Lke þYykík fhe
níke.
 ÷kuzo ðu®÷øxLkLkk Mk{Þ{kt 16 ykuøkMx, 1932 Lkk
hkus rçkúxuLkLkk ðzk«ÄkLk hkpBMk {ifzkuLkkÕz æðkhk
yiríknkrMkf yLku rððkËkMÃkË “fkuBÞwLk÷ yuðkuzo” “fku{e
[wfkËku” (Mkkt«ËkrÞf rLkýoÞ)Lke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe
níke. suLkk «{kýu Ër÷íkkuLku rnLËwykuÚke y÷øk {kLkeLku
íku{Lku y÷øk «ríkrLkrÄíð ykÃkðkLke ðkík fnuðk{kt ykðe
níke yLku Ër÷ík ðøkkuo {kxu y÷øk rLkðko[Lk {tz÷ ({íkËkh
{tz¤)Lke òuøkðkE fhðk{kt ykðe níke.
 yk Mkkt«ËkrÞf Ãkt[kxÚke økktÄeS ¾qçk s Ëw:¾e ÚkÞk
yLku íku{ýu ykLku nxkððk {kxu yk{hý WÃkðkMk þY fÞko
Auðx{kt yuf fhkh (suLku “Ãkqýu fhkh” fnuðkÞ Au) fhðk{kt
ykÔÞku su{kt Ër÷ík ðøkkuo {kxu Mkk{kLÞ ðøkkuo{ktÚke s çkuXfkuLkwt
ykhûký fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 Ãktrzík {ËLk{kunLk {k÷ðeÞ, íkusçknkËwh Mk«w,
ßÞfh, X¬hçkkÃkk ðøkuhu Lkuíkkyku nrhsLk Lkuíkk zkp.
yktçkuzfhLku y÷øk {íkËkh{tz¤Lke ðkík síke fhðk Mk{òðe
þõÞk yLku çkË÷k{kt fku{e [wfkËkÚke nrhsLkkuLku {¤u÷e
çkuXf fhíkk ÷øk¼øk çk{ýe çkuXfku íku{Lku {¤u yuðwt Lk¬e
fhðk{kt ykÔÞwt. nrhsLkkuLku ðÄw ÷k¼ {¤u yu {kxu økktÄeS
nt{uþ hkS níkk yux÷u Lkuíkkykuyu h[u÷ Mk{kÄkLk {kxuLke
yk ÞkusLkk MðefkhkE suLku “ÃkqLkk fhkh” íkhefu yku¤¾kÞ
Au. yk{, MkÃxuBçkh, 1932 {kt {nkí{k økktÄe yLku zkp.
yktçkuzfh ðå[k yk “ÃkqLkk fhkh” ÚkÞku níkku.
 E.Mk. 1932 {kt “ºkeS økku¤{uS Ãkrh»kË”
÷tzLk{kt ¼hkE níke, su{kt fkUøkúuMku ¼køk ÷eÄku Lk níkku.
 ÷kuzo ðu®÷øxLkLkk Mk{Þ{kt “¼khík Mkhfkh
yrÄrLkÞ{-1935” ÃkkMk fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 ÷kuzo ðu®÷øxLku E.Mk. 1915 {kt fkUøkúuMkLkk {wtçkE
yrÄðuþLk{kt ¼køk ÷eÄku níkku. yk yrÄðuþLkLke yæÞûkíkk
Mkh MkíÞuLÿ «MkkË rMkLnk æðkhk fhðk{kt ykðe níke.
 {u, 1934 {kt fkUøkúuMk æðkhk MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke
÷zík (MkrðLkÞ yð¿kk yktËku÷Lk) ÃkkAe ¾U[e ÷uðk{kt ykðe
níke.
18. ÷kuzo r÷Lkr÷Úkøkku (E.Mk.1936 -1943) :
 ÷kuzo r÷Lkr÷Úkøkku E.Mk. 1936 {kt ¼khíkLkku
ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 ÷kuzo r÷Lkr÷ÚkøkkuLkk Mk{Þ{kt ¼khík{kt «Úk{ ð¾ík
[qtxýe fhkððk{kt ykðe níke. yk [qtxýe{kt fkUøkúuMku
yrøkÞkh{ktÚke ykX «ktíkku{kt (1 - çkkuBçku, 2 - rçknkh, 3 -
{ÿkMk, 4 - ykMkk{, 5 - W¥kh-Ãkrù{ Mke{k «kLík, 6 -
MktÞwõík «ktík, 7 - {æÞ«ktík, 8 - ykurhMMkk) ÃkkuíkkLke Mkhfkh
çkLkkðe níke. yk ykX «ktíkku{ktÚke 6 «kLíkku{kt fkUøkúuMkLku
MÃkü çknw{ík {éÞku níkku. çktøkk¤, ykMkk{, W¥kh-Ãkrù{
Mke{k «kLík, Ãktòçk yLku rMkLÄ{kt fkUøkúuMkLku Ãkqýo çknw{ík
{éÞwt Lk níkwt.
 ÷kuzo r÷Lkr÷ÚkøkkuLkk Mk{Þu 1 MkÃxuBçkh, 1939 Lkk
hkus çkeswt rðïÞwØ þY ÚkÞwt níkwt. rçkúrxþ Mkhfkhu
¼khíkeÞkuLku ÃkqAÞk ðøkh ¼khíkLku Ãký yk ÞwØ{kt Mkk{u÷
fhu÷. fkUøkúuMku rðhkuÄ fÞkuo yLku “Lk fkuE ¼kE, Lk fkuE
ÃkkE” Lkku Lkkhku ykÃÞku íkÚkk fkUøkúuMku ÃkkuíkkLkk æðkhk
þkrMkík «ktíkkuL kk {tºke{tz¤ku{ktÚke hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt
níkwt.
 ÷kuzo r÷Lkr÷ÚkøkkuLkk Mk{Þu {k[o, 1939 {kt
nrhÃkwhkLkk fkUøkúuMk yrÄðuþLk{kt Mkw¼k»k [Lÿ çkkuMk
fkUøkúuMkLkk yæÞûk íkhefu [qtxkÞk níkk. ÃkhLíkw økktÄeSLkk
21
rðhkuÄLkk fkhýu Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMku fkUøkúuMkLkk yæÞûkÃkËÚke
hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt.
 1 {u, 1939 Lkk hkus Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMku “Vkuhðzo
ç÷kpf” Lkk{Lke yuf Lkðe Ãkkxeo çkLkkðe níke.
 ÷kuzo r÷Lkr÷ÚkøkkuLkk Mk{Þu E.Mk. 1940 {kt
{wÂM÷{ ÷eøkLkk “÷knkuh” yrÄðuþLk{kt «Úk{ ð¾ík
“ÃkkrfMíkkLk” Lke {ktøkýe fhðk{kt ykðe níke.
 8 ykuøkMx, 1940 Lkk hkus ÷kuzo r÷Lkr÷Úkøkku
æðkhk “ykuøkMx «Míkkð” ÷kððk{kt ykÔÞku.
 ÷kuzo r÷Lkr÷ÚkøkkuLkk Mk{Þu fkUøkúuMku “ÔÞÂõíkøkík
MkíÞkøkún” 17 òLÞwykhe, 1941 Lkk hkus þY fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1941 {kt “hðeLÿLkkÚk xkøkkuh” Lkwt
yðMkkLk ÚkÞwt níkwt.
 E.Mk. 1942 {kt htøkqLk (çk{ko) Ãkh òÃkkLku çkkUçk
LkkÏÞk níkk.
 ÷kuzo r÷Lkr÷ÚkøkkuLkk Mk{Þu r¢ÃMkLkk Lkuík]íð{kt
“r¢ÃMk r{þLk” E.Mk. 1942 {kt ¼khík ykÔÞku níkku.
 ÷kuzo r÷Lkr÷ÚkøkkuLkk Mk{Þu fkUøkúuMkLke
fkÞofkrhýeLke çkuXf{kt økktÄeSyu “¼khík Akuzku «Míkkð”
ÃkkMk fhkÔÞku yLku “¼khík Akuzku yktËku÷Lk” (rnLË Akuzku
[¤ð¤) þY fhðk{kt ykðe.
 {k[o, 1944 {kt {wÂM÷{ ÷eøkLkwt fhk[e
yrÄðuþLk ÚkÞwt níkwt, su{kt “¼køk÷k Ãkkzku yLku òyku”
Lkku «ÏÞkík Lkkhku ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku
19. ÷kuzo ðuðu÷ (E.Mk. 1944 -1947) :
 ÷kuzo ðuðu÷ E.Mk. 1944 {kt ¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 ÷kuzo ðuðu÷Lkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1945 {kt çkeò
rðïÞwØLke Mk{kró ÚkE níke.
 ÷kuzo ðuðu÷u E.Mk. 1945 {kt rþ{÷k MkB{u÷Lk
çkku÷kÔÞku níkku su{kt “rþ{÷k fhkh” ÚkÞku níkku. yk
rþ{÷k MkB{u÷Lk{kt fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøkLkk
«ríkrLkrÄykuyu ¼køk ÷eÄku níkku.
 ÷kuzo ðuðu÷Lkk Mk{Þ “furçkLkux r{þLk” E.Mk.
1946 {kt ¼khík ykÔÞku níkku. yk furçkLkux r{þLkLkk
MkÇÞ níkk - MxuVkuzo r¢ÃMk, yk furçkLkux r{þLkLkk MkÇÞ
níkk - MxuVkuzo r¢ÃMk, ÃkirÚkf ÷kuhuLMk, yu.çke. hk»xÙÃkríkLke rLk{ýqtf çktÄkhý Mk¼k æðkhk fhðk{kt ykðe
y÷ufÍktzh. níke.
 ÷kuzo ðuðu÷Lkk Mk{Þ{kt MkÃxuBçkh, 1946 {kt
sðknh÷k÷ LknuY æðkhk ð[økk¤kLke MkhfkhLke h[Lkk *****
fhðk{kt ykðe níke.
 çktÄkhý Mk¼kLke «Úk{ çkuXf 9 rzMkuBçkh, 1946
Lkk hkus {¤e níke.
 ÷kukzo ðuðu÷Lkk Mk{Þu 20 Vuçkúwykhe, 1947 Lkk
hkus rçkúxuLkLkk ðzk«ÄkLk “÷kuzo f÷e{Ux yux÷e” (÷uçkh
Ãkkxeo) yu nkWMk ykpV fkp{Mk{kt yk ½ku»kýk fhe fu sqLk,
1948 MkwÄe ¼khíkLke «¼wMk¥kk ¼khíkeÞkuLku nkÚk{kt MkkUÃke
Ëuðk{kt ykðþu.
 ÷kuzo ðuðu÷Lkk Mk{Þ{kt E.Mk. 1946 {kt “LkkiMkuLkk
(Navy) rðÿkun” (s¤MkuLkk rðÿkun) ÚkÞku níkku.
20. ÷kuzo {kWLxçkuxLk (E.Mk.1947 -1948) :
 ÷kuzo {kWLxçkuxLk 24 {k[o, 1947 Lkk hkus
¼khíkLkku ðkEMkhkìÞ çkLÞku.
 Mðíktºk ¼khíkLkku «Úk{ ðkEMkhkìÞ yLku økðLkoh
- sLkh÷ ÷kuzo {kWLxçkuxLk s níkku.
 ÷kuzo {kWLxçkuxLku “Úkzo sqLk Ã÷kLk” hsq fÞkuo
níkku suLkk «{kýu ¼khíkLkk ¼køk÷k ÃkkzeLku ¼khík y™u
ÃkkrfMíkkLk çku hk»xÙkuLkwt rLk{koý fhðk{kt ykðþu.
 4 sw÷kE, 1947 Lkk hkus rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLx{kt
yux÷e æðkhk “¼khík Mðíktºkíkk rçk÷” nkWMk ykpV
fkp{LMk{kt hsq fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 15 ykuøkMx, 1947 Lkk hkus ¼khík Mðíktºk ÚkÞku
níkku.
21. [¢ðíkeo hksøkkuÃkk÷k[khe (E.Mk. 1948 -1950) :
 ÷kuzo {kWLxçkuLxLkLkk 21 sqLk, 1948 Lkk hkus
Ãkhík økÞk ÃkAe [¢ðíkeo hksøkkuÃkk÷k[khe ¼khíkLkk
økðLkoh - sLkh÷ çkLkkððk{kt ykÔÞk.
 hksøkkuÃkk÷[khe Mðíktºk ¼khíkLkk «Úk{
¼khíkeÞ yLku AuÕ÷k økðLkoh - sLkh÷ níkk.
 26 òLÞwykhe, 1950 Lkk hkus ¼khíkeÞ çktÄkhý
y{÷{kt ykÔÞk ÃkAe økðLkoh - sLkh÷Lkwt ÃkË Mk{kÃík
fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt yLku çktÄkhýeÞ «{w¾Lkk YÃku

22
 «fhý-5 ytøkúuòuLkk þkMkLkfk¤{kt ÚkÞu÷ {níðLkk rðÿkun

* ytøkúuòuLkk þkMkLkfk¤{kt ÚkÞu÷ {níðLkk rðÿkun :

¢{ yktËku÷Lk (rðÿkun) ûkuºk Lkuíkk ð»ko fkhý

1. MkLÞkMke rðÿkun çktøkk¤, rçknkh {qMkkþkn, 1760-1800 ytøkúuòu æðkhk s{eLkkuLkwt yrÄøkúný fhðkLkk
fuLkk, Mkhfkh, fkhýu MkLÞkMke-Vfehkuyu rðÿkun fÞkuo.
¼ðkLkeËuðe
2. Vfeh rðÿkun çktøkk¤ {sLkq{þkn, 1776-77 çktøkk¤Lkk rð÷ÞLkk fkhýu
r[hkøk y÷e
þkn
3. fèkçkkuB{LkLkku ríkYLkðu÷e ðehÃkktzâ 1792-99 fèkçkku{LkLku ytøkúuòu æðkhk yrÄøkúný fhðkLkk
rðÿkun (Ãkkp÷eøkhkuLkku (íkr{÷Lkkzw) fèkçkku{Lk fkhýu
rðÿkun)
4. [qykhku rðÿkun çktøkk¤ ËwsoLk®Mkn 1798
5. ÃkkÞf rðÿkun ykurhMMkk ¾hËkLkk hkò 1804-06 - ykurhMMkkLku ytøkúuòu æðkhk yrÄøkúný
yLku yLku fhðkLkk fkhýu ¾hËkLkk hkòyu rðÿkun fÞkuo
1817-25
søkçktÄwLkk ytøkúuòuyu Ë{Lk fÞwO Vhe søkçktÄwLkk Lkuík]íð{kt
Lkuík]íð{kt rðÿkun fÞkuo.
6. ðu÷qÚkBÃkeLkku rðÿkun ºkkðýfkuh ËeðkLk 1808-09 - ytøkúuòu æðkhk ykŠÚkf Ëçkký yLku ËeðkLkLku
ðu÷qÚkBÃke nxkððkLke {ktøkLkk fkhýu
7. ynku{ rðÿkun ykMkk{ økku{Äh fwtðh 1828 - ytøkúuòu æðkhk çk{ko ÞwØLkk Mk{Þu fhu÷
ðkÞËkÚke Vhe sðkLkk fkhýu
8. hk{kuMke rðÿkun Ãkqýu r[¥kh ®Mkn 1822-26 - ÃkuþðkLkk ûkuºkku Ãkh ytøkúuòu æðkhk yrÄfkh
fhe ÷uðkLkk fkhýu
9. rfíkqh rðÿkun Äkhðkz r[¥kqh yLku 1824-26 -rf¥kqhLkk þkMkfLke {]íÞw ÃkAe ytøkúuòu æðkhk
hkÞÃÃkk Ë¥kf ÃkwºkLku WíkhkrÄfkheLkk {kLkðk{kt fkhýu
10. hkð ¼kh{÷Lkku fåA y™u hkð ¼kh{÷ 1816-19 - fåALkk ½hu÷q {k{÷kyku{kt ytøkúuòu æðkhk
rðÿkun fkrXÞkðkz nMíkûkuÃkLkk fkhýu
11. Mkt¼÷ÃkwhLkku rðÿkun ykurhMMkk MkwhuLÿMkkE 1827-40 - Mkt¼÷ÃkwhLkk WíkhkrÄfkhe {k{÷k{kt ytøkúuòu
æðkhk nMíkûkuÃkLkk fkhýu
12. VhkÞS yktËku÷Lk çktøkk¤ þrhÞíkwÕ÷kh 1838-60 - ytøkúuòu æðkhk yrÄøkúnýLkk fkhýu
yLku xqxqr{Þk
13. çknkðe yktËku÷Lk rçknkh, MkiGÞË yn{Ë 1831 - ytøkúuòu æðkhk {wÂM÷{ þkMkfkuLke Mk¥kk Ãkh
W¥kh«Ëuþ íkqíke{eh yrÄfkhLkk fkhýu
14. Ãkkøk÷ÃktÚke rðÿkun çktøkk¤, fh{þkn yLku 1813-1833 -s{eËkhkuLkk þku»kýÚke ¾uzqíkku æðkhk
ykMkk{ xeÃkq

23
15. fqfk yktËku÷Lk Ãktòçk ¼økík 1840-72 - þe¾ «¼wíðLke Mk{kró
sðknh{÷
yLku hk{®Mkn
16. ÃkkçkLkk rðÿkun çktøkk¤ Eïh[tÿ hkÞ 1873-76 - s{eËkhkuLkk þku»kýÚke Lkkhks ¾uzqíkku æðkhk
yLku þt¼wÃkk÷
17. {kuÃk÷k rðÿkun {k÷çkkh y÷e 1921-22 - {wMk÷{kLk {sqh su [k yLku fkpVeLkk
(fuh¤) {wMkr÷Þkh çkøke[k{kt {sqhe fhíkk níkk íÞkpLkk rnLËq
s{ªËkhku æðkhk íku{Lkwt þku»ký fhðkLkk fkhýu
18. [tÃkkhý MkíÞkøkún rçknkh {nkí{k økktÄe, 1917
hksfw{kh
þwõ÷
19. íku÷tøkkýk yktËku÷Lk íku÷tøkkýk - 1946-51 - ¾uzqíkkuLkk Lkuíkk fk{huz f{hGÞkLke níÞkÚke
¾uzqíkku æðkhk
20. íku¼køkk yktËku÷Lk çktøkk¤ ¼ðkLke ®Mkn, 1946 - ¾uzqíkkuLkk ÃkkfLkku çku-ík]íkeÞktþ ¼køk ¾uzqíkku
fBÃkkhk{ {kxu yLku yuf-ík]íkeÞktþ ¼køk s{eËkhku {kxu
yk rð¼ksLkLkk fkhýu ykLku íku¼køkk
yktËku÷Lk fnuðkÞ Au.
21. íkkLkk ¼økík rçknkh síkhk ¼økík 1914
yktËku÷Lk
22. Lke÷ yktËku÷Lk çktøkk¤, rçknkh rËøkBçkh 1856-60
rðïkMk, rð»ýw
rðïkh
23. {wtzk rðÿkun rçknkh rçkhMkk{wtzk 1899-1900
24. MktÚkk÷ rðÿkun çktøkk¤, rçknkh rMkØq, fkLnq 1855-56

*****

24
 «fhý-6 1857 Lkku rðÃ÷ð
 E.Mk. 1757 {kt Ã÷kMkeLkk ÞwØ{kt ytøkúuòuyu rðßÞe
çkLÞk y™u ¼khík{kt Mk¥kk MÚkkÃke níke. íÞkhÚke 100 ð»ko
ÃkAe ¼khík{kt 1857 Lkku rðÃ÷ð ÚkÞku. su ¼khíkLkku Mkki«Úk{
Mðíktºkíkk Mktøkúk{ níkku.
* 1857 Lkk rðÃ÷ðLkk fkhýku :
 1857 {kt ÚkÞu÷ rðÃ÷ð {kxu rçkúrxþ Mkk{úkßÞLke
¾kuxe LkeríkykuLkk fkhýu WíÃkLLk ÚkÞu÷ çkÄk «fkhLkk
Mkk{krsf, ÄkŠ{f, ykŠÚkf, hksLkiríkf yLku íkkífkr÷f
fkhýku sðkçkËkh níkk.
(1) hksLkiríkf fkhýku :
- ÷kuzo ðu÷uM÷eLkk MknkÞf MktrÄLke Lkerík
- ÷kuzo zu÷nkWMkeLke ¾k÷Mkk Lkerík (Doctrine of
Lapse)
(2) ykŠÚkf yLku ðneðxe fkhýku :
* 1857 Lkk rðÃ÷ðLkk «{w¾ fuLÿku yLku íkuLkk Lkuíkkyku :
- Mkhfkhe Lkkufhe{kt fk¤k-økkuhkLkku ¼u˼kð
- ¼khíkeÞ «òLkwt ykŠÚkf þku»ký
(3) Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f fkhýku :
- r¾úMíke Ä{oLkku çk¤sçkheÚke Vu÷kðku
- ¼khíkeÞkuLkk «íÞu Mkg LkeríkykuLkwt y{÷ yLku
yíÞk[kh
- ytøkúus Mkk{krsf nMíkûkuÃk æðkhk ¼khíkeÞ MkÇÞíkk
yLku MktMf]ríkLku Mk{kÃík fhðk {ktøkíkk níkk.
(4) íkkífkr÷f yLku yLÞ fkhýku :
- [hçke Þqõík fkhíkqMk ykLkwt íkkífkr÷f fkhý níkwt.
- {w½÷ çkkËþkn çknkËwhþkn ÍVhLke MkkÚku yLÞkÞ
- MkirLkfku MkkÚku yLÞkÞ su{fu su ÃkË Ãkh ¼híke ÚkkÞ
íku ÃkË Ãkh s MkuðkrLkð]¥k Ãký

¢{ fuLÿ rðÿkunLkk Lkuíkkyku rðÿkunLkku Mk{Þ rçkúrxþ LkkÞf (rðÿkun ËçkkðLkkh)

(ytøkúus yrÄfkhe)
1. fkLkÃkwh LkkLkk Mkknuçk, 5 sqLk, 1857- fitÃkçku÷
íkkíÞk xkuÃku 6 MkÃxu, 1857 MkwÄe
2. rËÕne çknkËwh þkn ÍVh, 11 {u, 1857 - rLkfku÷MkLk y™u nzMkLk
çkg ¾kp 21 MkÃxu. 1857 MkwÄe
3. ÷¾Lkki çkuøk{ nshík {nu÷ 4 sqLk, 1857 - fIÃkçku÷
{k[o, 1858 MkwÄe
4. ÍkpMke hkýe ÷û{eçkkE sqLk, 1857 - Ìkqhkus
íkkíÞk xkuÃku yur«÷, 1858 MkwÄe
5. yÕnkçkkË r÷Þkfíky÷e 1857-1858 fLko÷ Lke÷
6. søkËeþÃkwh fwtðh®Mkn ykuøkMx, 1857 - rðr÷Þ{ xu÷h, {ush rðLMkux ykÞh
(rçknkh) 1858 MkwÄe
7. çkhu÷e ¾kLk çknkËwh ¾kp 1857-1858 {ush rðLMkux ykÞh
8. VíkunÃkwh yS{wÕ÷k 1857-1858 sLkh÷ huLkzo
9. ViÍkçkkË {ki÷ðe yn{Ë WÕ÷k 1857-1858 sLkh÷ huLkzo

25
* 1857 Lke ¢ktrík rðþu EríknkMkfkhkuLkku {ík : * 1857 Lke ¢ktrík rLk»V¤ ÚkðkLkk fkhýku :
¢{ EríknkMkfkh {ík  ytøkúus MkiLÞ ykÄwrLkf þ†kuÚke Mkßs ÚkELku ÞwØ
1. ðehMkkðhfh, - yk ¼khíkLkku «Úk{ Mðíktºkíkk fhe hÌkk níkk ßÞkhu rðÃ÷ðfkheyku ÃkhtÃkhkøkík nrÚkÞkhkuÚke
yþkuf {nuíkk Mktøkúk{ níkku. s ÷zðk WíkÞko níkk.
2. rzÍkhkÞ÷e - yk hk»xÙeÞ rðÿkun níkku.  rðÃ÷ðfkheykuLku yuf fhLkkh þÂõíkþk¤e LkuíkkLkku
3. Mkh òpLk ÷kuhuLMk,
- yk MkBÃkqýo MkirLkf rðÿkun y¼kð níkku.
Mke÷u (çk¤ðku) níkku.  rðÃ÷ðfkheyku ÃkkMku fkuEÃký rLkrùík YÃkhu¾k fu
4. suBMk ykWxÙ{, - yk ytøkúuòuLke Mkk{u rnLËw- ÞkusLkk Lk níke.
zçkÕÞw xu÷h {wMk÷{kLkkuLkwt »kzÞtºk níkwt.  rðÃ÷ð y÷øk - y÷øk MÚk¤kuyu y÷øk - y÷øk
5. xe. ykh. nkuBMk - yk MkÇÞíkk yLku çkçkohíkkLkku Mk{Þu þY Úkíkkt ytøkúuòuLku íkuLku ËçkkððkLkku Ãkw»f¤ Mk{Þ {¤e
Mkt½»ko níkku økÞku.
6. yu÷.E.ykh.heÍ - yk r¾úMíke Ä{oLke Mkk{u yuf  þe¾ku, økkuh¾kyku, ÃkrxÞk÷kLkk hkò,
Ä{oÞwØ níkwt. øðkr÷ÞhLkk hkò, niËhkçkkËLkk hkò, SLËLkk hkò,
7. zkp. Eïhe«MkkË - yk Mðíktºkíkk Mktøkúk{ níkwt. økkÞfðkz, ò{LkøkhLkk ò{Mkknuçk, sqLkkøkZLkk Lkðkçk
8. r{Mxh zu - yk yuf Mkk{tíkðkËe «ríkr¢Þk ðøkuhu hkòykuyu yLku MkirLkfkuyu ytøkúuòuLkku MkkÚk ykÃÞku
níke níkku.
9. zkp. hk{rð÷kMk - yk yuf sLk¢ktrík níke  rMkLÄ, LkuÃkk¤, hksMÚkkLk ðøkuhu{kt þktrík hnuíkk
þ{ko ytøkúuòuLku ¾qçk s {ËË {¤e níke.
10. ykh.Mke.{sq{Ëkh - yk fkuE Mðíktºkíkk Mktøkúk{ Lk  ytøkúuòuLku hu÷ðu, rðãwíkíkkh ÔÞðMÚkk ðøkuhuÚke ¾qçk
níkku. s VkÞËku ÚkÞku.
11. Ãke. hkuçkxoMk - yk yuf MkirLkf rðÿkun níkku  ¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhkuLke ytøkúuòuLke LkeríkÚke
suLkwt íkkífkr÷f fkhý rnLËw- {wÂM÷{ yufíkk íkqxe økE.
[hçkeðk¤wt fkhíkqMk níkwt.  yk rðÃ÷ð{kt {kºk MkirLkfku s çk¤ðk{kt òuzkÞk
* 1857 Lkk rðÃ÷ðÚke MktçktrÄík ÃkwMíkfku yLku íkuLkk ÷u¾fku : níkk ßÞkhu {kuxk¼køkLke «ò rLk»¢Þ hne níke.
¢{ ÃkwMíkfLkwt Lkk{ ÷u¾f  rðÃ÷ðfkheyku{kt yufíkkLkku y¼kð níkku.
1. VMxo ðkìh ykpV EÂLzÞLk ðe. ze. Mkkðhfh * yøkíÞLke {krníke :
EÂLzÃkuLzuLMk  E.Mk. 1857 Lkk rðÃ÷ð Ãknu÷kt LkkLkkMkknuçkLkku Ãkûk
2. Ä økúux rhçkur÷ÞLk yþkuf {nuíkk rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLxLke Mk{ûk {qfðk {kxu yS{wÕ÷k ¾kp yLku
3. rMkÃkkpÞ BÞwrxLke yuLz Ä ykh. Mke. {sq{Ëkh Mkíkkhk hkßÞLkku Ãkûk {qfðk {kxu htøkkuS çkkÃkq ÷tzLk økÞk
rhðkuÕx ykpV 1857 níkk.
 1857 rðÃ÷ðLke ÞkusLkk ÷tzLk{kt LkkLkkMkknuçk
4. rMkÃkkpÞ BÞwrxLke 1857 yuMk. Ãke. [èkuÃkkæÞkÞ
(½kuzkuÃktík), yS{wÕ÷k ¾kp yLku htøkkuSçkkÃkwyu fhe níke.
5. yuxeLk rVÃxe MkuðLk {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{
 LkkLkk Mkknuçk y™u yS{wÕ÷kyu fkLkÃkwh{kt rðÿkunLke
ykÍkË
íkkhe¾ 31 {u, 1857 Lk¬e fhe níke, ÃkhLíkw 21 rËðMk Ãknu÷kt
6. rnMxÙe ykpV EÂLzÞLk xe. ykh. nkuBMk
10 {u, 1857 Lkk hkus {uhX{kt MkirLkfkuyu [hçkeðk÷k fkhíkqMkkuLkk
BÞwrxLke
ELfkh fhíkkt rðÃ÷ðLke þYykík fhe ËeÄe.
7. 1857 yuMk. yuLk. MkuLk.
26
 29 {k[o, 1857 Lkk hkus [hçkeðk¤k fkhíkqMkkuLku
rðhkuÄ fhðk çkË÷ {tøk÷ ÃkktzuLku 8 yur«÷, 1857 Lkk hkus
VktMke ykÃke, íku «Úk{ þneË çkLÞkt, Ëuþ¼h{kt rðhkuÄLkku
sqðk¤ Vu÷kÞku.
 1857 Lke ¢ktríkLkk Mk{Þu ¼khíkLkk økðLkoh sLkh÷
“÷kuzo fi­Lkøk” yLku #ø÷uLzLkk ðzk«ÄkLk “Ãkk{oMxuLk”
(r÷çkh÷) níkk.
 íkkíÞkxkuÃkuLkwt {q¤ Lkk{ “hk{[tÿ Ãkktzwhtøk” níkwt 18
yur«÷, 1859 Lkk hkus rþðÃkwhe{kt ytøkúuòu æðkhk íku{Lku
VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe.
 rçkúxuLkLkk ¢kWLk æðkhk ¼khíkLke ftÃkLke MkhfkhLkk
yrÄøkúnýLke ½ku»kýk “yÕnkçkkË” {kt ykÞkursík
Ëhçkkh{kt fhðk{kt ykðe níke.
 ÷kuzo fu®LkøkLkk fk¤{kt “sLkh÷ MkŠðMk
ELkr÷Mx{uLx yuõx”Lkwt rLk{koý fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. suLkk
æðkhk ¼khíkeÞ MkirLkfkuLku ËrhÞk Ãkkh fhðwt VhrsÞkík
çkLkkðe Ëuðk{kt ykÔÞwt.
*****
27
«fhý-7 ¼khíkeÞ rþûký - WËÞ yLku rðfkMk
* ¼khíkeÞ rþûkýLkku WËÞ y™u íkuLkku rðfkMk :
 E.Mk. 1765 {kt ftÃkLke æðkhk hksLkiríkf MðYÃk
Äkhý fÞko ÃkAe rþûkýLkk ûkuºk{kt MkwÄkhk {kxu fux÷ktf
«ÞkMk fhðk{kt ykÔÞk níkk, su Lke[u {wsçk níkk -
(1) E.Mk. 1778 {kt “yurþÞkxef MkkuMkkÞxe ykpV
çktøkk¤” Lke MÚkkÃkLkk “Mkh rðr÷Þ{ òuLMku” fhe níke.
ykLkku WÆuþ «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMk yLku MktMf]ríkLkku
yÇÞkMk fhðkLkku níkku.
(2) ðkhuLk nuÂMxøÍ æðkhk E.Mk. 1781 {kt f÷f¥kk{kt
{ËhuMkkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke. suLkku WÆuþ VkhMke
yLku yhçke ¼k»kkLkwt yÇÞkMk fhðkLkku níkku.
(3) skuLkkÚkLk ztfLk æðkhk E.Mk. 1791 {kt ðkhkýkMke{kt
MktMf]ík fkp÷usLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke. suLkku WÆuþ
rnLËe fkÞËku yLku íkíð¿kkLkLkwt rþûký ykÃkðkLkwt níkwt.
(4) ÷kuzo ðu÷uM÷e æðkhk E.Mk. 1800 {kt Vkuxo rðr÷Þ{
fkp÷us (f÷f¥kk{kt)Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke. ykLkku
WÆuþ ftÃkLkeLkk yMkirLkf yrÄfkheykuLku rþûký ykÃkðkLkku
níkku.
(5) E.Mk. 1817 {kt hkòhk{{kunLkhkÞ, zurðz nuÞh
yLku Mkh nkEf EMxu {¤eLku f÷f¥kk{kt rnLËq fkp÷usLke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
(6) zurðz nuÞhu E.Mk. 1820 {kt f÷f¥kk{kt rðþÃk
fkp÷usLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
 1813 Lkk [kxoh yuõx æðkhk rþûkýLkk «Mkkh {kxu
Ëh ð»kuo yuf ÷k¾ YrÃkÞk ykÃkðkLke òuøkðkE fhðk{kt
ykðe níke.
 ÷kuzo {ufk÷Lkku «Míkkð :
- ¼khíkeÞ rþûkýLkk ûkuºk{kt økðLkoh - sLkh÷Lke
fkÞofkrhýe Ãkrh»kËLkk MkÇÞ “÷kuzo {ufk÷u” æðkhk 2
Vuçkúwykhe, 1835 Lkk hkus ÃkkuíkkLkku «Míkkð (Minute) hsq
fhðk{kt ykÔÞku.
- {ifk÷uLkk «MíkkðLkku nuíkw ¼khík{kt ÔÞÂõíkykuLke
yuf yuðe ©uýe íkiÞkh fhðkLkku níkku su htøk yLku YÃkÚke íkku
¼khíkeÞ nkuÞ Ãkhtíkw ¿kkLk, «ð]r¥k yLku LkiríkfíkkLke árüyu - ðwz rzMÃki[Lke ytËhLke {níðÃkqýo òuøkðkE Lke[u
ytøkúus nkuÞ. {wsçk Au -
- çkeò þçËku{kt fneyu íkku, {ifk÷u “çkúkWLk htøkLkk (1) Wå[ rþûký {kxu rþûkkLkwt {kæÞ{ ytøkúuS nkuÞ
ytøkúus” íkiÞkh fhðk {ktøkíkku níkku su ftÃkLkeLkk rLkBLk ÃkhLíkw Ëuþe ¼k»kkykuLku Ãký yk{kt «kuíMkknLk ykÃkðk{kt
MíkhLkk fkÞo¼khLku Mkt¼k¤e þfu. ykðu.
- ÷kuzo rðr÷Þ{ çkurxfyu {ifk÷uLkk «MíkkðLku Mðefkhe (2) ÷tzLk ÞwrLkðŠMkxeLkk ykÄkhu {ÿkMk, {wtçkE yLku
÷eÄku. f÷f¥kk{kt Ãký ÞwrLkðŠMkxeLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðu.
- ¼rð»Þ{kt Ãkk~[kíÞ rþûkýLkk «[kh yLku «Mkkh (3) {rn÷k rþûkýLku Mk{ÚkoLk yLku «kuíMkknLk
{kxu s Mkhfkhe «ÞkMk fhðk{kt ykðþu yLku íkuLku s LkkýktLke ykÃkðk{kt ykðu.
Vk¤ðýe fhðk{kt ykðþu. (4) Mkhfkh Ãkk~[kíÞ rþûký, f÷k, rð¿kkLk yLku
 ðwz rzMÃki[ : íkíð¿kkLkLkwt «Mkkh fhu.
- sw÷kE, 1854 {kt Mkh [kÕMko ðwzu ftÃkLke Mk{ûk yuf (5) økúkBÞ Míkhu Ëuþe ¼k»kkyku{kt «kÚkr{f Mfq÷
Lkðe rþûký ÞkusLkk hsq fhe, suLku “ðwz rzMÃki[” fnuðkÞ ¾ku÷ðk{kt ykðu.
Au. (6) SÕ÷k Míkhu ytøkúuS ¼k»kk{kt nkE-Mfq÷ yLku
- ðwz rzMÃki[Lku “¼khíkeÞ rþûkýLkwt {iøLkkfkxko” Ãký fkp÷us ¾ku÷ðk{kt ykðu.
fnuðkÞ Au. (7) rþûkfkuLke íkk÷e{ {kxu EÂLMkxxÞqxLke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðu.
 rçkúrxþfk¤Lke {níðLke fr{xeyku :
¢{ fr{xe ð»ko ðkEMkhkìÞ yæÞûk WÆuþ
1. nLxh f{eþLk 1882-83 ÷kuzo rhÃkLk rðr÷Þ{ nLxh - 1854 ÃkAe rþûkýLkk ûkuºk{kt rðfkMkLkku yÇÞkMk fhðk {kxu.
- «kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkýLke s Mk{eûkk fhðkLke níke.
- íkuLke ¼÷k{ýkuÚke 1882 {kt Ãktòçk ÞwrLkðŠMkxe yLku
1887 {kt yÕnkçkkË ÞwrLkðŠMkxeLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
2. ¼khíkeÞ 1902 ÷kuzo fÍoLk Mkh xkp{Mk hi÷u - ¼khíkeÞ rðïrðãk÷ÞLke fkÞo ÃkØrík yLku íkuLke
rðïrðãk÷Þ rËþkLkwt rLkheûký fhðwt. rðïrðãk÷ÞLkk rþûkýLkk
yrÄrLkÞ{ MíkhLku WÃkh ÷E sðk ¼÷k{ý fhðe.
- 1902 Úke 5 ÷k¾ YrÃkÞk ðkŠ»kf 5 ð»ko {kxu
rðïrðãk÷Þku {kxu Lk¬e fhðk{kt ykÔÞk ykLkk ÃkAe
Mkhfkhe økúkLx Mkhfkhe LkeríkLkwt ¼køk çkLke økE.
3. Mkiz÷h 1917- ÷kuzo zkp. yu{.E. - f÷f¥kkLke rðïrðãk÷ÞLke fkÞo«ýk÷e y™u íkuLkk
1919
f{eþLk [uBMkVkuzo Mkiz÷h Ëku»kkuLke íkÃkkMk fhðe.
(f÷f¥kk - zkp. Mkh ykþwíkku»k {w¾So yLku zkp. rsÞkWÆeLk
rðïrðãk÷Þ yn{Ë, çku ¼khíkeÞ Ãký yk f{eþLk{kt Mkk{u÷ níkk.
f{eþLk) - 1919 Lkk {kxuøÞq - [uBMkVkuzo MkwÄkhkLkk «{kýu
«ktíkku{kt rþûkk rð¼køkLku nðu yuf {tºke nuX÷ fhe
Ëuðk{kt ykÔÞku.

28
 - fuLÿ Mkhfkhu nðu rþûký{kt hMk ÷uðwt yLku Mkhfkhe
økúkLx Ãký çktÄ fhe ËeÄe.
4. nkxkuoøk 1929 ÷kuzo EhrðLk rVr÷Ãk nkxkuoøk - rþûkýLke ÂMÚkrík Ãkh ÃkkuíkkLke rhÃkkuxo ykÃkðk yLku
f{eþLk íkuLkk rðfkMk {kxu ¼÷k{ýku ykÃkðk {kxu
5. ðÄko ÞkusLkk 1937 - - - {nkí{k økktÄeyu rþûkkLke yuf ÞkusLkk hsq fhe, suLku
ðÄko ÞkusLkk fnuðkÞ Au.
- òrfh nwMkiLk Mkr{ríkyu yk ÞkusLkkLkwt «kYÃk hsq fÞwO
níkwt.
- çkeò rðïÞwØ yLku {tºke{ttz¤kuLkk íÞkøkÃkºkLkk fkhýu
yk ÞkusLkk y{÷{kt Lk ykðe.
6. MkksuoLx 1944 ÷kuzo ðuðu÷ òpLk MkksuoLx - yk ÞkusLkk{kt «kÚkr{f yLku Wå[ {kæÞr{f
ÞkusLkk rðãk÷ÞkuLkk Míkhku{kt MkwÄkhk Ãkh ¼kh ykÃkðk{kt
ykÔÞku.
- yk ÞkusLkk{kt 6 ð»koÚke 11 ð»ko MkwÄeLkk çkk¤fku {kxu
{Vík yLku VhrsÞkík rþûkýLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt
ykðe.
7. hkÄkf]»ýLk 1948-49 ¼khík zkp. hkÄkf]»ýLk - Mðíktºkíkk ÃkAe rðïrðãk÷ÞLkk rþûký Ãkh rð[kh
Ãkt[ Mkhfkh fhðk {kxu yk ykÞkuøkLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
(rðïrðãk÷Þ - «{w¾ ¼÷k{ýku{kt (i) rþûkýLku Mk{ðíkeo Mkq[e{kt
yLkwËkLk þkr{÷ fhðku (ii) rðïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøk
ykÞkuøk) (UGC) Lke MÚkkÃkLkk (1953{kt)
8. fkuXkhe 1964 ¼khík zkp. Ëki÷ík ®Mkn - «{w¾ ¼÷k{ýku{kt (i) {kæÞr{f rþûkýLku
ykÞkuøk Mkhfkh fkuXkhe ÔÞkðMkkrÞf çkLkkððk{kt ykðu. (ii) f]r»k MktþkuÄLk yLku
f]r»k rþûký Ãkh ¼kh
* hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1968 : (1) «kÚkr{f rþûkýLkwt Mkkðo¼ki{efhý
- fkuXkhe f{eþLkLke ¼÷k{ýkuLku y{÷{kt ÷kððk (2) {kæÞr{f rþûkýLkwt ÔÞðMkkÞefhý
{kxu ¼khík Mkhfkhu hk»xÙeÞ rþûký Lkerík íkiÞkh fhe níke, (3) rþûkýLkwt Mkk{kSfhý
suLke {wÏÞ òuøkðkEyku Lke[u {wsçk Au. * yLÞ VuõxMk :
(1) hk»xÙeÞ ykðfLkk 6 xfk rþûký Ãkh ¾[o fhðk{kt ykðu.  ðzkuËhk yuðwt «Úk{ hkßÞ níkwt suýu E.Mk. 1905 {kt
(2) 14 ð»ko MkwÄeLkk çkk¤fku {kxu {Vík yLku VhrsÞkík VhrsÞkík «kÚkr{f rþûkýLkk rMkØkLíkLkku Mðefkh fÞkuo níkku.
rþûký  nLxh f{eþLku {rn÷k rþûkýLku çkÄk Míkhu
(3) rºk¼k»kk VkuBÞqo÷kLkku Mðefkh «kuíMkknLk ykÃkðkLke ðkík fne níke.
(4) f]r»k, rð¿kkLk, Wãkuøk yLku MktþkuÄLkLke rþûkkLkku rðfkMk  E.Mk. 1902 Lkk hi÷u f{eþLk{kt çku ¼khíkeÞku Mkk{u÷ níkk -
* hk»xÙeÞ rþûký Lkerík - 1986 : (1) sÂMxMk økwYËkMk çkLkSo
- ¼khík Mkhfkhu 1986 {kt Lkðe hk»xÙeÞ rþûký (2) MkiÞË nwMkiLk rçk÷økúk{e
LkeríkLke ½ku»kýk fhe, suLke {wÏÞ òuøkðkEyku Lke[u {wsçk Au - *****

29
 «fhý-8 ¼khík{kt Mk{k[kh-ÃkºkkuLkku EríknkMk
*****
 Mkki«Úk{ ÃkkuxwoøkeÍkuyu ¼khík{kt “r«Lxªøk «uMk” Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1684 {kt EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu “{wtçkE”
{kt yuf r«Lxªøk «uMkLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 suBMk ykpøkMxMk rn¬eyu ¼khík{kt E.Mk. 1780 {kt
«Úk{ Mk{k[kh-Ãkºk “Ä çktøkk¤ øksux” (The Bengal
Gazette) «fkrþík fÞwO níkwt.
 ÷kuxo ðu÷uM÷eyu E.Mk. 1799 {kt “Mk{k[kh-Ãkºk
MkuLMkhþeÃk yuõx” ÃkMkkh fÞkuo níkku.
 yk yufx «{kýu -
(1) Mk{k[kh-ÃkºkLkk «fkþfu «fkrþík fhðk{kt ykðu÷
çkÄk íkíðkuLku MkhfkhLkk Mkr[ðLke Mkk{u Ãkqðo-MkuLMkhþeÃk (Pre-
Censorship) {kxu {kuf÷ðk Ãkzíkk níkk.
(2) Mk{k[kh-Ãkºku ÃkkuíkkLkk íktºk (MktÃkkËf), r«Lxªøk
yLku {kr÷fLkwt Lkk{ MÃkü yûkhku{kt AkÃkðwt Ãkzíkwt níkwt.
 ÷kuzo nuÂMxøÍ yu E.Mk. 1818 {kt Mk{k[kh-ÃkºkkuLke
Ãkqðo-MkuLMkhþeÃk (Pre-Censorship) çktÄ fhkðe ËeÄe níke.
 fkÞoðknf økðLkoh-sLkh÷ “òpLk yuzBs” æðkhk
1823 {kt ÃkhðkLkøke rLkÞ{ çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞku. yk
rLkÞ{ «{kýu-
(1) «fkþf yLku r«LxMko yu r«Lxªøk «uMk MÚkkrÃkík
fhðkÚke Ãknu÷kt MkhfkhÚke ÃkhðkLkøke ÷uðkLke nþu.
(2) ÃkhðkLkøkeLkk y¼kð{kt fkuEÃký MkkrníÞLkwt
r«ÂLxøk yLku «fkþLk ËtzLkeÞ yÃkhkÄ ònuh fhðk{kt
ykÔÞku.
 yk ÃkhðkLkøkeLkk rLkÞ{Lkk WÕ÷t½Lk fhðkLkk fkhýu
hkò hk{{kunLkhkpÞLkk “r{hkík-W÷-y¾çkkh” Lku çktÄ
fhkðe Ëuðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 [kÕMko {uxfkVLku “¼khíkeÞ Mk{k[kh-ÃkºkkuLkku
{wÂõíkËkíkk” fnuðkÞ Au. E.Mk. 1835 Lkk yuõx æðkhk 1823
Lkk ÃkhðkLkøke rLkÞ{Lku hËT fhðk{kt ykÔÞku. ykLkk fk¤{kt
s MkkiÚke ðÄw MktÏÞk{kt Mk{k[kh-Ãkºk «fkrþík ÚkÞk níkk.
 ¼khíkLkk Mk{k[kh - Ãkºk - yuf Lkshu :
30
 Mk{k[kh-Ãkºk hSMxÙuþLk yufx, 1867 æðkhk Ëhuf
Mk{k[kh-ÃkºkLkwt hSMxÙuþLk VhrsÞkík fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 ðLkkoõÞq÷h «uMk yuõx-1878 :
- ÷kzo r÷xLk æðkhk “¼khíkeÞ ¼k»kk Mk{k[kh-Ãkºk
yrÄrLkÞ{” (ðLkkoõÞq÷h «uMk yuõx) - 1878 ÃkkMk fhðk{kt
ykÔÞku níkku.
- yk yuõx «{kýu -
(1) SÕ÷k {uSMxÙuxLke ÃkhðkLkøke ðøkh Mk{k[kh-Ãkºk
AkÃkðwt økuhfkÞËuMkh ònuh fhðk{kt ykÔÞwt.
(2) Mk{k[kh-Ãkºk AkÃkðkÚke Ãknu÷kt «fkþfu SÕ÷k
{uSMxÙuxLku yuf çkkuLz Mkne fhe ykÃkðku Ãkzíkku suLkk «{kýu
ykLke «fkrþík Mkk{økúeÚke fkuE Mkhfkh rðhkuÄe ¼kðLkk
¼zfkþu Lk®n.
(3) SÕ÷k {uSMxÙuxLkku rLkýoÞ AuÕ÷ku økýkþu yLku íku{kt
yÃke÷ fhe þfkþu Lk®n.
(4) yk yufx “{ku çktÄ fhðkðk¤ku yufx” fnuðkÞ Au.
 ¼khíkeÞ Mk{k[kh-Ãkºk yrÄrLkÞ{-1910 :
- yk yuõx «{kýu -
(1) Mkhfkh fkuE r«®Lxøk «uMkLkk {kr÷f yÚkðk
«fkþfÚke hSMxÙuþLk s{kLkík (500 Úke 2000 YrÃkÞk) {ktøke
þfíke níke.
(2) MkhfkhLku s{kLkík só fhðkLkku yLku hSMxÙuþLk
hÆ fhðkLkku yrÄfkh níkku.
(3) Vhe hSMxÙuþLk {kxu 1000 Úke 10,000 YrÃkÞk
s{kLkík ykÃke Ãkzíke níke.
(4) Mkhfkh Mk{k[kh-Ãkºk hËT fhe þfíke níke.
(5) çku {kMkLke ytËh nkEfkuxo{kt yÃke÷ fhe þfkíke
níke.
(6) «íÞuf «fkþfu ÃkkuíkkLkk Mk{k[kh-ÃkºkLke çku fkuÃkeyku
{Vík{kt MkhfkhLku ykÃkðe Ãkzíke níke.
 Mk«q fr{xe- 1921 :
 1921 {kt Mkh íkuÍçknkËwh Mk«qLke yæÞûkíkk{kt yuf
Mk{k[kh-Ãkºk Mkr{ríkLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe níke.
 yk Mkr{ríkLke ¼÷k{ýkuLkk ykÄkhu E.Mk. 1908 Lkku
Mk{k[khÃkºk yuõx yLku E.Mk. 1910 Lkku Mk{k[kh-Ãkºk yuõx
hÆ fhðk{kt ykÔÞku níkku.
¢{ Mk{k[kh-Ãkºk ¼k»kk ð»ko MktMÚkkÃkf MÚk¤ ¾krMkÞík
1. çktøkk¤ - øksux ytøkúuS 1780 suBMk ykpøkMxMk rn¬e f÷f¥kk - ¼khíkLkwt «Úk{
Mk{k[kh-Ãkºk
2. EÂLzÞk øksux ytøkúuS 1787 - f÷f¥kk -
3. {ÿkMk fwrhÞh ytøkúuS 1784 - {ÿkMk - {ÿkMkÚke «fkrþík «Úk{
Mk{k[kh-Ãkºk
4. çkkpBçku nuhkÕz ytøkúuS 1789 - çkkpBçku {wtçkEÚke «fkrþík «Úk{
Mk{k[kh-Ãkºk
5. rËøkËþoLk çktøkk¤e 1818 {kþo{uLk f÷f¥kk «Úk{ çkktø÷k {krMkf
6. Mk{k[kh-ËÃkoý çktøkk¤e 1818 rðr÷Þ{ fuhe f÷f¥kk «Úk{ çkktø÷k Mkkókrnf
Mk{k[kh-Ãkºk
7. r{hkík-W÷-y¾çkkh VkhMke 1822 hkòhk{{kunLk hkpÞ f÷f¥kk «Úk{ VkhMke Ãkrºkfk
8. sk{-yu-snkpLkw{k WËqo 1822 yuf ytøkúuS MktMÚkk f÷f¥kk «Úk{ WËqo Mk{k[khÃkºk
9. çktøkËqík ytøkúuS, 1822 hk{{kunLkhkÞ, f÷f¥kk [kh ¼k»kkyku- ytøkúuS,
rnLËe, îkhfkLkkÚk xkøkkuh rnLËe, çkktø÷k, VkhMke{kt
çktøkk¤e, Mkkókrnf
VkhMke
10. çkkpBçku Mk{k[kh økwshkíke 1830 - {wtçkE økwshkíke{kt «Úk{
Mk{k[kh-Ãkºk
11. çkkpBçku xkEBMk ytøkúuS 1838 - {wtçkE E.Mk. 1861 {kt “xkEBMk
ykpV EÂLzÞk” çkLÞwt.
12. hMík økkuVíkkh økwshkíke 1851 ËkËk¼kE LkðhkuS {wtçkE yuf økwshkíke Ãkkrûkf
13. rnLËq ÃkirxÙÞx ytøkúuS 1853 røkheþ[Lÿ ½ku»k f÷f¥kk - ÃkAe nrhþ[Lÿ {w¾So
ykLkk MktÃkkËf (íktºke)
yLku {kr÷f çkLÞk.
14. Mkku{«fkþ çktøkk¤e 1858 Eïh[Lÿ rðãkMkkøkh f÷f¥kk - «Úk{ çkktø÷k Mk{k[kh-
Ãkºk su hksLkeríkÚke
òuzkÞu÷k níkk.
15. EÂLzÞLk r{hh çktøkk¤e 1861 ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh f÷f¥kk -
(çktøkk÷e)
16. {ÿkMk {u÷ ytøkúuS 1868 - {ÿkMk ¼khíkLkwt «Úk{ MkktæÞ
(Mkkps)Lkwt Mk{k[kh-Ãkºk
17. y{]ík çkòh Ãkrºkfk çktøkk¤e 1868 {kuíke÷k÷ ½ku»k f÷f¥kk -1878 Lkk ðLkkoõÞq÷h «uMk
yuõxÚke çk[ðk {kxu
ytøkúuS ¼k»kk{kt «fkrþík
18. MxuxTMk{uLk ytøkúuS 1875 hkpçkxo LkkEx f÷f¥kk - ¼khíkeÞ «uMk æðkhk
31
 “çkuÞzo ykpV EÂLzÞk”
fnuðkíkk níkk.
19. rnLËq ytøkúuS 1878 ðeh hkÄðk [khe {ÿkMk
20. rnLËq ytøkúuS 1881 yu{. S. hkLkkzu {wtçkE -
21. rxÙçÞqLk ytøkúuS 1881 ËÞk÷®Mkn {SrZÞk [tËeøkZ -
22. fuMkhe {hkXe 1881 çkk÷ øktøkkÄh rík÷f {wtçkE -
23. {hkXk ytøkúuS 1881 çkk÷ øktøkkÄh rík÷f {wtçkE -
24. çktøkk¤e ytøkúuS 1879 MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS f÷f¥kk -
25. ¼khík-r{ºk rnLËe - çkk÷{wfwLË økwÃík f÷f¥kk -
26. frðð[Lk MkwÄk rnLËe 1867 ¼khíkuLËw nrhþ[Lÿ W¥kh«Ëuþ -
27. Þtøk EÂLzÞk ytøkúuS 1919 {nkí{k økktÄeS y{ËkðkË -
28. LkðSðLk rnLËe 1919 {nkí{k økktÄeS y{ËkðkË -
29. nrhsLk rnLËe, 1933 {nkí{k økktÄeS Ãkqýu -
økwshkíke
30. EÂLzÃkuLzuLMk ytøkúuS 1919 {kuíke÷k÷ LknuY - -
31. yks rnLËe 1920 rþð«MkkË økwó ðkhkýkMke -
32. rnLËwMíkkLk xkEBMk ytøkúuS 1920 fu. yu{. Ãkrýfh rËÕne -
33. LkuþLk÷ nuhkÕz ytøkúuS 1938 sðknh÷k÷ LknuY rËÕne -
34. y÷ rn÷k÷ WËqo 1913 {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{ f÷f¥kk -
ykÍkË
35. y÷rçk÷køk WËqo 1912 {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{ f÷f¥kk -
ykÍkË
36. fk{huz ytøkúuS - {wnB{Ë y÷e rsLLkk - -
37. n{ËËo WËqo - {wnB{Ë y÷e rsLLkk - -
38. økËh ytøkúuS 1913 økËh Ãkkxeo æðkhk MkkpLk -
£kprMkMfku
39. fkp{Lkðe÷, LÞqEÂLzÞk ytøkúuS 1914 yuLke çkuMkLx - -
40. Mkkuþr÷Mx ytøkúuS 1922 yuMk. yu. zkpøku - -
41. EÂLzÞk ytøkúuS 1890 ËkËk¼kE LkðhkuS ÷tzLk -
42. EÂLzÞLk ykurÃkrLkÞLk ytøkúuS 1903 {nkí{k økktÄeS Ërûký -
ykr£fk
43. ðtËu {kíkh{ ytøkúuS 1909 ~Þk{S f]»ýð{ko ÃkurhMk -
44. çkkpBçku ¢kprLkf÷ ytøkúuS 1913 rVhkusþkn {nuíkk {wtçkE -

*****
«fhý-9 ¼khík{kt Ëw»fk¤

32
* ¼khík{kt Ëw»fk¤ {kxu h[kÞu÷e Mkr{ríkyku :

¢{ f{eþLk ð»ko yæÞûk økðLkoh sLkh÷/ðkEMkhkìÞ

1. fuBÃkçku÷ f{eþLk 1866-67 Mkh ßÞkuso fiBÃkçku÷ Mkh òpLk ÷kuhuLMk
2. MxÙu[e f{eþLk 1880 Mkh rh[zo MxÙu[e ÷kuzo r÷xLk
3. ÷kpÞ÷ f{eþLk 1896-97 Mkh suBMk÷kÞ÷ ÷kuzo yuÂÕøkLk - çkeòu
4. {ifzkuLk÷ f{eþLk 1901 Mkh yuLxLke {ifzkuLk÷ ÷kuzo fÍoLk
5. ðwz f{eþLk 1943 Mkh [kÕMko ðwz ÷kuzo ðuðu÷

*****

33
 «fhý-10 ÄkŠ{f yLku Mkk{krsf MkwÄkh
yktËku÷Lk
 E.Mk. 1819 {kt hk{{kunLkhkpÞu {ÿkMkLkk rðîkLk
* rnLËq Mkk{krsf - ÄkŠ{f yktËku÷Lk : MkwçkúñÛÞ{ þk†eLku {qŠíkÃkqòLkk Mkðk÷Lkk þk†kÚko{kt nhkðe ËeÄku.
1. çkúñ Mk{ks
 E.Mk. 1825 {kt íku{ýu “ðuËkLík fku÷us”Lke
 çkúñku Mk{ksLke MÚkkÃkLkk “hkò hk{{kunLk hkpÞ”
MÚkkÃkLkk fhe, su{kt ¼khíkeÞ rðãkLkk rMkðkÞ Mkk{kSf
æðkhk E.Mk. 1828 {kt f÷f¥kk{kt fhðk{kt ykðe níke. suLkku
yLku ¼kiríkf rð¿kkLkkuLkwt Ãký rþûký ykÃkðk{kt ykðíkwt níkwt.
WÆuþ íkkífkr÷f rnLËq Mk{ks{kt Vu÷kÞu÷ fwheríkykuLku Mk{kó
 çktøkk¤e ¼k»kkLkk rðfkMk{kt íkuu{Lkku {níðÃkqýo Vk¤ku
fhðkLkku níkku.
hÌkku. íku{ýu ðuËkLík yLku WÃkrLk»kËkuLkku çktøkk¤e{kt yLkwðkË
 çkúñku Mk{ksLkku MkkiÚke ðÄw ¼kh EïhLke WÃkkMkLkk
fÞkuo yLku ÃkkXâÃkwMíkfkuLkk rMkðkÞ «Úk{ ð¾ík økã
Ãkh níkku ÃkhLíkw yk WÃkkMkLkk rðïÔÞkÃke EïhLke níke.
MkkrníÞLku «kuíMkknLk ykÃÞwt.
 hkò hk{{kunLkhkpÞ yu E.Mk. 1814 {kt “ykí{eÞ
 rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLx æðkhk ¼khíkeÞ {k{÷kyku Ãkh
Mk¼k”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
Mk÷kn ykÃkLkkh Mkr{rík{kt íku «Úk{ ¼khíkeÞ níkk.
 hkò hk{{kunLkhkpÞ æðkhk E.Mk. 1803 {kt VkhMke
 hk{{kunLk hkpÞ «Úk{ ¼khíkeÞ yLku «Úk{ çkúkñý
¼k»kkLke ÃkwMíkf “íkwnVkík - W÷ - {wðkrnÆeLk” Lkwt «fkþLk
níkk, su{ýu ËrhÞku Ãkkh fheLku ÞqhkuÃkLke Ähíke Ãkh Ãkøk
fÞwO.
{qõÞku yLku ykðe heíku rnLËq YrZðkËLkk íku rðr[ºk {íkLku
 f÷f¥kk{kt hkò hk{{kunLk hkpÞ yu E.Mk. 1817 {kt
íkkuze LkkÏÞwt fu “ËrhÞku Ãkkh fhðku ÃkkÃk Au.”
“zurðz nuÞh” Lke {ËËÚke “rnLËq fkp÷us”Lke MÚkkÃkLkk fhe
 E.Mk. 1830 {kt {w½÷ çkkËþkn yfçkh- çkeòyu
níke.
hk{{kunLkhkpÞLku “hkò” Lke WÃkkrÄLke MkkÚku ÃkkuíkkLkk
 E.Mk. 1820 {kt “Precepts of Jesus” Lkk{Lke
hksËqíkLkk YÃku íku Mk{ÞLkk rçkúrxþ Mk{úkx “rðr÷Þ{
ÃkwMíkf «fkrþík fhe. “The Guide to Peace and
[íkwÚko”Lkk Ëhçkkh{kt {kuõÕÞk níkk.
Happiness” Lkk{Lke yuf yLÞ ÃkwMíkf «fkrþík fhe.
 27 MkÃxuBçkh, 1833 Lkk hkus “rçkúMx÷” (÷tzLk){kt
 çktøkk¤{kt ytøkúuS rþûkkLkk «Mkkh{kt f÷f¥kkLkk
hkò hk{{kunLk hkpÞLkwt yðMkkLk ÚkE økÞwt.
rnLËq fkp÷usLkku Vk¤ku MkkiÚke ðÄw Au.
 hkòhk{{kunLkhkpÞLku “¼khíkeÞ ÃkwLkoòøkhýLkku
 hkò hk{{kunLk hkpÞu E.Mk. 1821 {kt “MktðkË
sLkf”, “¼khíkeÞ hk»xÙðkËLkku sLkf” yLku “ykÄwrLkf
fki{wËe” Lkk{Lke yuf Mkkókrnf ÃkrºkfkLku «fkrþík fhðwt þY
¼khíkLkk rÃkíkk” Ãký fnuðkÞ Au.
fÞwo su{kt ÄkŠ{f yLku Lkiríkf rð»kÞkuLke MkkÚku-MkkÚku hksLkiríkf
 Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMku hkò hk{{kunLk hkpÞLku
rð»kÞku Ãkh Ãký ÷¾ðk{kt ykðíkwt.
“ÞwøkËqík” Lke WÃkkrÄÚke MkB{krLkík fÞko níkk.
 yufuïhðkËLkku ykËþo, rnLËq Ä{oLke Mkðkuoå[ þÂõík
 hkò hk{{kunLk hkpÞLke {]íÞw ÃkAe çkúñ Mk{ksLkwt
Au yLku yk s ykËþo EM÷k{ yLku EMkkE Ä{oLkku Ãký Au
Mkt[k÷Lk “{nŠ»k ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh” yLku “Ãktrzík hk{[tÿ
íkuÚke hkò hk{{kunLk hkpÞ yu “yufuïhðkË”Lkwt Mk{ÚkoLk
rðãk ðkøkeþ” Lkk Lkuík]íð{kt [k÷íkwt hnÞwt.
fÞwO.
 ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuhu E.Mk. 1843 {kt çkúñMk{ksLkwt
 hk{{kunLkhkpÞLkku {wÏÞ WÆuþ, ¼khíkLkk ÷kufkuLku
MkÇÞÃkË økúný fÞwO. yk{kt Mkk{u÷ ÚkðkÚke Ãknu÷kt íku{ýu
ðuËkLíkLkk MkíÞLkwt ËþoLk fhkððkLkwt níkwt.
f÷fíkk{kt “íkíðçkkurÄLke Mk¼k” (E.Mk. 1839) Lke MÚkkÃkLkk
 hk{{kunLkhkpÞu Mkk{krsf ûkuºk{kt, rnLËq Mk{ksLke
fhe níke.
fwheríkyku- Mkíke-«Úkk, çknwÃkíLke «Úkk, ðu~Þkøk{Lk,
 ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh æðkhk E.Mk. 1834 {kt
òríkðkË ðøkuhuLkku rðhkuÄ fÞkuo. íku{ýu “rðÄðk ÃkwLkŠððkn”
“fuþð[Lÿ MkuLk” Lku çkúñMk{ksLkwt MkÇÞÃkË «ËkLk fhe çkúñ
Lkwt Mk{ÚkoLk fÞwO.
Mk{ksLkk yk[kÞo íkhefu rLkÞwõík fÞko níkk.

34
 fuþð[Lÿ MkuLkLkk «ÞkMkkuLkk fkhýu s çkúñ Mk{ks
yuf yr¾÷ ¼khíkeÞ yktËku÷LkLkwt YÃk Äkhý fhe þõÞku.
 yk fuþð[Lÿ MkuLkLkk «ÞkMkkuLkk îkhk {ÿkMk{kt
“ðuË Mk{ks” yLku {nkhk»xÙ{kt “«kÚkoLkk Mk{ks” Lke
MÚkkÃkLkk ÚkE þfe ÃkhLíkw fuþð[Lÿ MkuLkLkk WËkhðkËe
rð[khkuLkk fkhýu ykøk¤ [k÷eLku çkúñMk{ks{kt ¼køk÷k Ãkze
økÞk.
 fuþð[Lÿ MkuLkLkk Lkuík]íððk¤k ˤLku “¼khík ð»keoÞ
çkúñMk{ks”Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ÃkhLíkw 1878
{kt ykLktË {kunLk çkkuMkLkk Lkuík]íð{kt ¼køk÷k Ãkze økÞk su
“MkkÄkhý çkúñ Mk{ks” fnuðkÞ Au.
 yk rð¼ksLkLkwt {q¤fkhý “çkúñ rððkn yuõx”
(1872) Lkwt WÕ÷t½Lk níkw fu yk yuõx «{kýyu çkk¤-rððkn
rLk»kuÄ níkku. yLku çkúñMk{ks Ãký çkk¤ rððknLkk rðhkuÄ{kt
níkku ßÞkhu fuþð[Lÿ æðkhk ÃkkuíkkLke yÕÃkkÞw ÃkwºkeLkk ÷øLk
fq[rçknkhLkk hkòÚke fhe Ëuðk{kt ykÔÞk níkk.
2. ykÞo Mk{ks
 ykÞo Mk{ksLke MÚkkÃkLkk “Mðk{e ËÞkLktË
MkhMðíke” æðkhk E.Mk. 1875 {kt {wtçkE{kt fhðk{kt ykðe
níke.
 Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeLkwt çkk¤ÃkýLkwt Lkk{
“{q¤þtfh” níkwt.
 {q¤þtfhLkku sL{ E.Mk. 1824 {kt økwshkíkLkk
{kuhçkeLkk xtfkhk{kt ÚkÞku níkku.
 Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeLkk økwhw {ÚkwhkLkk Mðk{e
rðhòLktË níkk.
 Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeyu “ðuËku íkhV ÃkkAk
ð¤ku” (Back To Vedas) Lkku Lkkhku ykÃÞku níkku.
 ËÞkLktËu E.Mk. 1863 {kt ykøkhkÚke ÃkkuíkkLkk
Ä{o«[khLkwt fkÞo þY fÞwO níkwt.
 ykÞo Mk{ksLkku «{w¾ WÆuþ ðirËf Ä{oLku Vhe þwØ
YÃkÚke MÚkkrÃkík fhðkLkku, ¼khíkLku ÄkŠ{f, Mkk{krsf yLku
hkßLkiríkf YÃku yuf Mkqºk{kt çkktÄðkLkku yLku Ãkk~[kíÞ yMkhLku
Mk{kÃík fhðkLkku níkku.
 ËÞkLktËu çkk¤ rððkn, Ãkwhkurník ÔÞðMÚkk, Mkíke «Úkk
yLku ÃkËko-«ÚkkLkku rðhkuÄ fÞku.o
35
 ykÞo Mk{ksLkwt {wÏÞk÷Þ (ðzwt{Úkf) “÷knkuh”{kt
níkwt.
 ËÞkLktËu ðuËkuLku y{kuÄ yLku EïheÞ fnÞk Au.
íku{Lke {kir÷fíkk [khuÞ ðuËkuLkwt Mk{Mík ¿kkLk y™u MkíÞLkku
¼tzkh çkíkkððk{kt níke.
 ËÞkLktËu çkÄk ðøkkuoLkk ÷kufkuLku ðuËkuLkku yÇÞkMk y™u
ÔÞkÏÞkLkku yrÄfkh ykÃÞku. ¼khíkLkk Mkk{krsf
EríknkMk{kt íku «Úk{ MkwÄkhf níkk, su{ýu þqÿ yLku
{rn÷kykuLku ðuË ðkt[ðkLkwt, Q[e rþûký «kÃík fhðkLkku,
Þ¿kkuÃkðeík (sLkuð) Äkhý fhðkLkku yrÄfkh ykÃkðk {kxu
yktËku÷Lk fÞwO.
 íku ðýoÔÞðMÚkkLku sL{Úke Lkrn f{oÚke {kLkíkk níkk.
 ËÞkLktË MkhMðíkeLkk çkÄk rð[khkuLkwt Mktf÷Lk íku{Lke
«ÏÞkík ÃkwMíkf “MkíÞkÚko «fkþ” (E.Mk. 1883){kt {¤u Au,
suLke h[Lkk íku{ýu rnLËe{kt fhe níke.
 Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeLke rþûkkLke {wÏÞ ¾krMkÞík
yk níke fu íku{ýu ÃkkùkíÞ ËþoLk, rþûký yLku Mk{ks{ktÚke
fEÃký ÷eÄw Lk®n.
 E.Mk. 1886 {kt ÷knkuh{kt ze.yu.ðe.Mfq÷Lke
MÚkkÃkLkk fhe su E.Mk. 1889 {kt “ËÞkLktË yuø÷ku fkp÷us”
{kt ÃkrhðŠíkík ÚkE økÞku.
 E.Mk. 1902 {kt “Mðk{e ©ØkLktË” Lkk Lkuík]íð{kt
“nrhîkh” {kt “økwYfw¤” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke. ßÞkt
«k[eLk ðirËf rþûký, «k[eLk ÃkØríkÚke ykÃkðk{kt ykðíke
níke.
 ykÞo Mk{ksu {rn÷k-rþûkýLke çkksw MkkiÚke ðÄw
æÞkLk ykÃÞwt.
 Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke æðkhk [÷kððk{kt ykðu÷
“þwrØ yktËku÷Lk” Lke yLíkøkoík íku ÷kufkuLku Vhe rnLËw Ä{o{kt
ykððkLkku yðMkh {éÞku su{ýu fkuE fkhýðþ fkuE çkeòu
Ä{o Mðefkh fhe ÷eÄku níkku.
 E.Mk. 1882 {kt ËÞkLktËu “økkuhrûkýe Mk¼k” Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1883 {kt ys{uh{kt íku{Lkwt yðMkkLk ÚkÞwt
níkwt.
 “©e{íke yuLke çkuMkLx” yu fnÞwt níkwt fu “Mðk{e
ËÞkLktË yuðk «Úk{ ÔÞrfík níkk su{ýu ¼khík
¼khíkðkMkeyku {kxu Au íku{ fnÞwt níkwt.”
 “ðu÷uLxkELk r[hku÷” yu ÃkkuíkkLke ÃkwMíkf “EtrzÞLk
yLkhuMx” {kt ykÞo Mk{ksLku “¼khíkeÞ yþktríkLkku
sL{Ëkíkk” fnÞwt Au.
 ËÞkLktË MkhMðíkeLku Wíkh ¼khíkLkku “{kŠxLk
ÕÞqÚkh” fnuðkÞ Au.
 MkíÞkÚko «fkþLku ykÞoMk{ksLke “çkkEçk÷”
fnuðkÞ Au.
3. hk{f]»ý r{þLk
 hk{f]»ý Ãkh{ntMkLkku sL{ E.Mk. 1834 {kt
çktøkk¤{kt ÚkÞku níkku.
 hk{f]»ý Ãkh{ntMkLku “ËrûkýuïhLkk Mktík” fnuðkÞ
Au.
 íku{Lkku {wÏÞ WÆuþ çkÄk Ä{kuoLku {¤kðeLku yuf
fhðkLkwt níkwt. íku{Lkk «{kýu “{kLkð-Mkuðk s EïhLke Mkuðk
Au”
 hk{f]»ý Ãkh{ntMkLkk rþ»Þ “Mðk{e rððufkLktË”
níkk.
 Mðk{e rððufkLktËLkku sL{ E.Mk. 1863 {kt
f÷f¥kk{kt ÚkÞku níkku, íku{Lkwt çkk¤ÃkýLkwt Lkk{ LkhuLÿ Ë¥k
níkwt.
 rððufkLktËu rnLËq ykæÞkÂí{f rð[khkuLke ÔÞkÏÞk,
ykÄwrLkf LÞkÞ Mktøkík yLku «økríkþe÷ rð[khkuLke árüÚke
fhe níke.
 E.Mk. 1893 {kt y{urhfkLkk rþfkøkku þnuh{kt
“rðï Ä{o-Ãkrh»kË” {kt ¼køk ÷eÄku níkku. yk Ãkrh»kË{kt
¼køk ÷uðk síkkt Mk{Þuu s “Mðk{e rððufkLktË” Lkk{ økúný
fÞwO níkwt. íku{ýu ÃkkuíkkLkwt «ÏÞkík ¼k»ký ykÃÞwt níkwt.
 Vuçkúwykhe, 1896 {kt íku{ýu LÞqÞkufo{kt “ðuËktík
MkkuMkkÞxe” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke suLkku ÷ûÞktf ðuËktíkLkku
«[kh níkku.
 E.Mk. 1896 {kt íku{ýu “hk{f]»ý r{þLk” Lke
h[Lkk fhe yLku 1 òLÞwykhe, 1899 Lkk hkus “ðu÷qh”
(f÷f¥kkLke LkSf) {kt yk r{þLkLkku {wÏÞk÷Þ (ðzwt{Úkf)
MÚkkrÃkík fÞkuo níkku.
36
 sqLk, 1899 {kt çkeS ð¾ík y{urhfk økÞk yLku
1901 {kt Ãkhík ykðe økÞk.
 4 sw÷kE, 1902 {kt 39 ð»koLke LkkLke ô{hu íku{Lkwt
yðMkkLk ÚkÞwt.
 Mðk{e rððufkLktËu rnLËq Ä{oLke Ãkrù{e Ëuþku{kt
ÔÞkÏÞk fhe yLku yk çkíkkÔÞwt fu ðuËkuLkk ¿kkLkÞkuøk, f{oÞkuøk,
¼ÂõíkÞkuøk ðøkuhu {køkkuoÚke Eïh MkwÄe ÃknkU[e þfkÞ Au.
 íku{ýu f{o yLku ÃkwLkosL{Lkk rMkØkLíkkuLke Mkk[e
ÔÞkÏÞk fhe.
 Mk{ks fÕÞký, sLkMkuðkLkk ÷ûÞktfkuLkk «kró {kxu
Mðk{e rððufkLktËu hk{f]»ý r{þLkLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 hk{f]»ý r{þLkLkku WÆuþ Au - ÄkŠ{f yLku
Mkk{krsf MkwÄkhk, ÃkhLíkw yk ¼khíkLke «k[eLk MktMf]ríkÚke
ÃkkuíkkLke «uhýk økúný fhu Au. yk þwØ ðuËkLíkLkk rMkØktíkLku
ÃkkuíkkLkku ykËþo {kLku Au ykLkku ÷ûÞktf Au - {kýMkLkk
ytËhLke Wå[¥k{ ykæÞkÂí{fíkkLkku rðfkMk. yk r{þLkLke
çkeS ¾krMkÞík Au - çkÄk Ä{kuLo kk MkíÞ{kt rðïkMk.
 E.Mk. 1900 {kt rððufkLktËu “ÃkurhMk” {k “Ä{kuoLkk
EríknkMkLke Ãkrh»kË” {kt ¼køk ÷eÄku níkku.
 rððufkLktËLke MkkiÚke {kuxe MkV¤íkk yk níke fu íku{ýu
MkLÞkMkeyku Mk{ûk ÔÞrfíkrLkckLke yÃkuûkk Mk{ks-MkuðkLkk
ykËþoLku hsq fÞwO.
 íku{ýu ðuËktíkLke {wÏÞ rþûkk yk çkíkkðe fu “Ëhuf
ÔÞÂõík ÃkkuíkkLkk{kt EïhLke ßÞkurík òuE þfu Au”
 íku{Lkk rþfkøkku ¼k»ký ÃkAe nuhkÕzu fnÞwt fu,
“rððufkLktËLku Mkkt¼éÞk ÃkAe yk yLkw¼ð ÚkkÞ Au fu ykðk
¿kkLk MktÃkLLk Ëuþ{kt ÃkkuíkkLkk Ä{o-«[khf {kuf÷ðk fux÷wt
{w¾oíkkÃkýwt Au.”
 íku{ýu Ëuþ¼Âõík, Mk{ks-MkuðkLkk su ÷ûÞktfkuLkwt
«ríkÃkkËLk fÞwO, íku ¼khík{kt yuf Lkðk Ëuþ «u{Lku «kuíMkknLk
ykÃkðk{kt MkV¤ ÚkÞku.
 Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMku fÌkwt níkwt fu, “ßÞkp MkwÄe
çktøkk¤Lkku MktçktÄ Au, ykÃkýu rððufkLktËLku ykÄwrLkf hk»xÙeÞ
yktËku÷LkLkk “ykæÞkÂí{f rÃkíkk” fne þfkÞ”
4. rÚkÞkuMkkurVf÷ MkkuMkkÞxe
 rÚkÞkuMkkurVf÷ MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1875
{kt “LÞqÞkufo” {kt yuf hrþÞLk {rn÷k “{uz{ nu÷uLkk
ÃkuxÙkuðLkk ç÷kðíMkfe” yLku “nuLkhe Mxe÷ ykp÷fkpx” æðkhk
fhðk{kt ykðe níke.
 òLÞwykhe, 1886 {kt íku ¼khík ykÔÞk yLku
{ÿkMk{kt “yzÞkh” {kt ykLkwt yktíkhhk»xÙeÞ {wÏÞk÷Þ
MÚkkrÃkík fÞwO.
 rÚkÞkuMkkurVf÷ MkkuMkkÞxeLkk MkÇÞku E.Mk. 1879 {kt
Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeLkk yk{tºký Ãkh {wtçkE ykÔÞk
níkk.
 E.Mk. 1907 {kt fLko÷ ykp÷fkpxLke {]íÞw ÃkAe yuLke
çkuMkLx (1847-1933) ykLke yæÞûk çkLke níke.
 ¼khík{kt yk yktËku÷LkLke ðkMíkrðf MkV¤íkkLkku
©uÞ “©e{íke yuLke çkuMkLx”Lku òÞ Au. íku{ýu E.Mk. 1889
{kt yk MkkuMkkÞxeLkwt MkÇÞÃkË Äkhý fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1893 {kt íku ¼khík ykðeLku ðMke økÞk níkk.
íku {q¤YÃku ykÞh÷uLzLkk níkk.
 rÚkÞkuMkkurVf÷ MkkuMkkÞxeLkk {q¤ WÆuþku{kt yuf níkku,
ykÞoËþoLk, Ä{oLkku yÇÞkMk yLku «[kh fhðku. WÃkrLk»kËkuyu
çkúñ, çkúñktz yLku Sð MktçktrÄík íkíð «økx fÞko.
 rÚkÞkuMkkurVf÷ yktËku÷LkLke LkðeLkíkk Vfík yk níke
fu yk íku ykËþkuoLku «kÃík fhðk yLku Mk{sðk {kxu {kLkrMkf
ÂMÚkrík íkiÞkh fhíkwt níkwt.
 MkkuMkkÞxeyu ËþoLk yLku ykæÞkí{ MktçktrÄík
«ð[LkkuLkk ykÞkusLkkuLkk rMkðkÞ, MkkrníÞ yLku MktþkuÄLkLkk
ûkuºk{kt ¾kMk fk{ fheLku rnLËq òøk]rík{kt {níðLkku Vk¤ku
ykÃÞku.
 yuLke çkuMkLxu E.Mk. 1898 {kt çkLkkhMk{kt “MkuLxÙ÷
rnLËq fkp÷us” Lke MÚkkÃkLkk fhe, suLku ÃkAe 1915-16 {kt
{ËLk{kunLk {k÷ðeÞyu “çkLkkhMk rnLËq rðïrðãk÷Þ” Lkk
YÃku rðfrMkík fÞkuo.
 yuLke çkuMkLxu ykÞh÷uLzLke nku{ Y÷ ÷eøkLkk Lk{qLkk
ykÄkhu ¼khík{kt nku{Y÷ ÷eøkLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 yk MkkuMkkÞxeyu ÃkwhkíkLk («k[eLk) rnLËq Ä{oLkk
ykæÞkÂí{f ËþoLk yLku íkuLkk ÃkwLksoL{ðkËLkku Mðefkh fÞkuo.
ykLku òrík, Ä{o, «òrík yLku ®÷øk¼uËÚke WÃkh WXeLku
“rðïçktÄwíðLkk rMkØktík” Lkku «[kh fÞkuo.
5. Þtøk-çktøkk¤ yktËku÷Lk
37
 ¼khík{kt Þtøk-çktøkk¤ yktËku÷Lk þY fhðkLkku ©uÞ
“nuLkhe rðrðÞLk zuhkursÞku” (1809 -1831) Lku Au.
 yuø÷ku - EÂLzÞLk zuhkursÞku f÷f¥kk{kt rnLËq
fkp÷usLkk «kuVuMkh níkk.
 íku{ýu Mk{ks MkwÄkhk {kxu “yufuzr{f
yuMkkurMkyuþLk” yLku “MkkuMkkÞxe Vkph Ä yuøSçkeþLk ykpV
sLkh÷ Lkku÷us” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 zuhkursÞkuyu “yuø÷ku-EÂLzÞLk rnLËq
yuMkkuMkeyuþLk”, “çktøkrník Mk¼k” yLku “rzçku­xøk f÷çk”
Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 zuhkursÞkuyu “EMx EÂLzÞk” Lkk{Lkk Mk{k[kh-
ÃkºkLkwt Ãký MktÃkkËLk fÞwO níkwt.
 íku{Lku ykÄwrLkf ¼khíkLkk «Úk{ hk»xÙfrð {kLkðk{ktt
ykðu Au.
6. «kÚkoLkk - Mk{ks
 fuþð[tÿ MkuLkLke {nkhk»xÙ ÞkºkkLkk Ãkrhýk{MðYÃk
E.Mk. 1867 {kt ynªÞk “«kÚkoLkk Mk{ks” Lke MÚkkÃkLkk ÚkE
níke. ykLkk «{w¾ MktMÚkkÃkf “zkp. ykí{khk{ Ãkkzwthtøk”
yLku “{nkËuð økku­ðË hkLkkzu” níkk.
 {nkËuð økku®ðË hkLkkzuLku “¼khíkLkku Mkwfhkík” yLku
“Ãkrù{e ¼khík{kt MkktMf]ríkf ÃkwLkoòøkhýLkk yøkúËqík” Ãký
fnuðkÞ Au.
 ykh. S. ¼tzkhfh Ãký ykLkk yLÞ «{w¾ Lkuíkk
níkk.
 hkLkkzu yu ÃkkuíkkLkk ykÂMíkõíkk MktçktrÄík rð[khku
ÃkkuíkkLke ÃkwMíkf “yuf ykÂMíkfLke Ä{o{kt ykMÚkk” {kt hsq
fÞko Au. hkLkkzuLkk Ä{o yLku Mk{ks MktçktrÄík rð[kh Ãkrù{e
rð[khÄkhkÚke «¼krðík níkk.
 hkLkkzuLkk Mkk{krsf MkwÄkh fkÞo¢{ku{kt íku{Lkk çku
yLÞ MknkÞf níkk - ½kuzku fuþð fðuo yLku rð»ýw þk†e.
 hkLkkzu yLku fðuoyu rðÄðk ÃkwLkŠððkn yktËku÷LkLkwt
Mkt[k÷Lk fÞwo yLku rðÄðkykuLku rþûký ykÃkðk {kxu “rðÄðk
yk©{ Mkt½” Lke MÚkkÃkLkk fhe. yk yk©{Lkku WÆuþ
rðÄðkykuLku rþrûkfkyku, Ãkrh[krhfkyku yÚkðk ËkÞýkuLkk
YÃku íkk÷e{çkØ fheLku ykí{rLk¼oh çkLkkððkLkku níkku.
 hkLkkzu yu E.Mk. 1877 {kt “ÃkqLkk MkkðosrLkf
Mk¼k” yLku E.Mk. 1884 {kt “z¬Lk yußÞwfuþLk
MkkuMkkÞxe” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
* ÃkkhMke Mkk{krsf - ÄkŠ{f yktËku÷Lk :
1. hnLkw{kE {sËkÞLk Mk¼k
 yk Mk¼kLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1851 {kt ËkËk¼kE
LkðhkuS, yu[. yuMk. çktøkk¤e, ykh. fu. fk{k, LkkihkuS
VhËwLkS, yLku su. çke. ðk[k æðkhk fhðk{kt ykðe níke.
 yk Mk¼kLkku WÆuþ ÃkkhMkeyku{kt Ä{oLke «k[eLk
ÃkrðºkíkkLku MÚkkrÃkík fhðe, Ãkk~[kíÞ rþûkýLkk {kæÞ{Úke
YrZðkrËíkkLku Ëqh fhðe yLku {rn÷k rþûký Ãkh ¾kMk ¼kh
ykÃkðkLkku níkku.
 yk Mk¼kLke rð[khÄkhkLku «[krhík - «Mkkrhík
fhðk {kxu “hMík økkuVíkkh” Lkk{Lkwt Ãkºk çknkh Ãkkzðk{kt
ykðíkwt.
 ¼khík{kt yk s yuf{kºk yuðku Mk{wËkÞ níkku suýu
ÃkkuíkkLkk Mk{wËkÞLkk Ãkk~[kíÞefhý (Ãkrù{efhý) {kxu
MkkiÚke ðÄw «ÞkMk fÞko.
 yk Mk¼kLkk «Úk{ yæÞûk LkkihkuS VhËwLkS yLku
«Úk{ Mkr[ð yu[. yuMk. çktøkk¤e níkk.
* {wÂM÷{ Mkk{krsf - ÄkŠ{f yktËku÷Lk :
1. ðnkçke yktËku÷Lk
 ðnkçke yktËku÷Lk {wÏÞíðu ÃkwLkoMÚkkÃkLkkðkËe
yktËku÷Lk níkku. yk yktËku÷Lk fèh {wMk÷{kLkkuLke Ãkk~[kíÞ
ÃkzfkhLke rðYØ Mkki«Úk{ «ríkr¢Þk níke.
 ðnkçke yktËku÷LkLkk «{w¾ Mktík “yçËw÷ ðnkçk”
níkk.
 yk yktËku÷LkLku ¼khík{kt MkkiÚke ðÄw «[r÷ík
fhðkLkku ©uÞ “MkiÞË yn{Ë çkhu÷ðe” y™u “r{Íko
yÍeÍ” Lku ykÃkðk{kt ykðu Au.
 yk yktËku÷LkLkku WÆuþ Ëh-W÷-nçkoLku Ëh-W÷-
EM÷k{{kt çkË÷ðkLkku níkku.
 ÃkkuíkkLkk «kthr¼f rËðMkku{kt yk yktËku÷Lk Ãktòçk{kt
þe¾ MkhfkhLke rðYØ [÷kððk{kt ykÔÞku níkku.
 yk yktËku÷LkLkku {wÏÞ fuLÿ “Ãkxýk”{kt níkwt.
38
 yk yktËku÷LkLkk yLÞ Lkuíkk “þkn ð÷e WÕ÷kn”
níkk.
 þkn ð÷e WÕ÷kn (1702-62) 18 {e MkËe{kt
¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLkk «Úk{ Lkuíkk níkk, su{ýu ¼khíkeÞ
{wMk÷{kLkkuLke ÂMÚkrík{kt ÚkÞu÷ ½xkzk Ãkh r[Líkk «økx fhe
níke. íku{ýu ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLkk heík-rhðkòu yLku
{kLÞíkkyku{kt ykðu÷ fwxuðkuLke çkksw æÞkLk ËkuÞqo.
 yk yktËku÷LkLkku «{w¾ WÆuþ ¼khíkeÞ EM÷k{Lku
çknkhLkk íkíðkuÚke {wõík fhkððkLkku níkku.
 yk yktËku÷LkLkk Ãkqðeo ¼khík{kt «{w¾ Lkuíkk “þu¾
fhk{ík y÷e” yLku “nkS-þrhÞík WÕ÷kn” níkk.
2. y÷eøkZ yktËku÷Lk
 Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp, {kunrMkLk W÷ {wÕf, Lksh
yn{Ë yLku r[hkøk y÷e yk yktËku÷LkÚke òuzkÞu÷k «{w¾
Lkuíkk níkk.
 E.Mk. 1870 Lkk ÃkAe {wMk÷{kLkkuLke Mkk{krsf
ÂMÚkríkLku MkwÄkhðk {kxu Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp yu yuf
yktËku÷Lk þY fÞwO.
 íku{ýu {wÂM÷{ çknwMktÏÞf y÷eøkZ LkøkhLku ÃkkuíkkLke
økríkrðrÄykuLkwt fuLÿ çkLkkÔÞku, suLkk fkhýu Mkh MkiÞËLke
økríkrðrÄyku y÷eøkZ yktËku÷LkLkk YÃku «ÏÞkík Au.
 íku{ýu EM÷k{{kt Mkk{krsf fw«ÚkkykuLku Ëqh
fhðkLkku Ãký «ÞkMk fÞkuo. íku{ýu “Ãkehe {wheËe” Lke «ÚkkLku
Mk{kÃík fhðkLkku «ÞkMk fÞkuo.
 íku{ýu “íknSçk-W÷-y¾÷kf” Lkk{Lke Ãkrºkfk
rLkfk¤e suLkku WÆuþ {wÂM÷{kuLku MkÇÞ çkLkkððkLkku níkku.
 íku{ýu E.Mk. 1863 {kt “{wnB{zLk r÷xhuhe
MkkuMkkÞxe”Lke MÚkkÃkLkk “f÷f¥kk” {kt fhe.
 {wMk÷{kLkku{kt Mk{ks-MkwÄkhLkku {wÏÞ yr¼«kÞ,
íku{Lkk{kt Ãkrùr{ rþûkýLku «ÏÞkík çkLkkððkLkwt níkwt. yk
MkkuMkkÞxeLkku WÆuþ ¼khík{kt rçkúrxþ hkßÞLkk MÚkkrÞíðLkk
VkÞËkyku {wMk÷{kLkkuLku çkíkkððkLkku níkku, MkkÚku s Ãkrù{e
¿kkLk-rð¿kkLkLke «{w¾ ÃkwMíkfkuLku WËqo{kt yLkwðkË fheLku, íkuLku
÷kufr«Þ çkLkkððkLkwt níkwt.
 E.Mk. 1864 {kt íku{ýu yuf “MkkÞrxrVf
MkkuMkkÞxe”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 íku{ýu E.Mk. 1875 {kt “{kunB{zLk yutø÷ku-ykurhÞuLx÷
Mfq÷” (yktø÷ - {wÂM÷{ Mfq÷)Lke MÚkkÃkLkk “y÷eøkZ” {kt fhe
níke. yk íku{Lke MkkiÚke {kuxe WÃk÷ÂçÄ níke. yk Mfq÷ E.Mk. 1920
{kt “y÷eøkZ rðïrðãk÷Þ” çkLke økÞwt.
 Mkh MkiÞË yu ytøkúuS rþûký Ãkh ¾qçk s ¼kh
ykÃÞku, fkhýfu yk Mkhfkhe Lkkufhe {u¤ððk {kxu sYhe
níkwt.
 Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp «kÚkr{f rþûkýLke yÃkuûkk
Wå[ rþûký Ãkh ðÄw ¼kh ykÃkíkk níkk. íku ytøkúuS rþûkýLku
{rn÷kyku {kxu rçkLksYhe Mk{síkk níkk ykLkk rMkðkÞ íku
{rn÷kyku{kt ÃkËko-«ÚkkLkk Ãký Ãkûk{kt níkk.
 E.Mk. 1888 {kt Mkh MkiÞË yu çkUfLke {ËËÚke
“ÞwLkkExuz EÂLzÞk ÃkurxÙÞkurxf yuMkkurMkyuþLk” Lke MÚkkÃkLkk
fhe níke. suLkku WÆuþ “fkUøkúuMk” Lkku rðhkuÄ fhðkLkku níkku.
 {wÂM÷{ rníkkuLke hûkk {kxu E.Mk. 1893 {kt
“{wnB{zLk yuø÷ku ykurhÞuLx÷ rzVuLMk yuMkkurMkyuþLk” Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 Mkh MkiÞË yn{Ë “fkUøkúuMk” Úke õÞkhuÞ Ãký
MktçktrÄík fu òuzkÞu÷k Lk níkk.
 íku{ýu E.Mk. 1886 {kt “{kunB{zLk yußÞwfuþLk÷
fkUøkúuMk”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke. yk MktMÚkkLkku ÷ûÞktf
{wMk÷{kLkkuLku fkUøkúuMkÚke y÷øk fhðkLkku níkku. ykLkku WÆuþ
¼khíkLkk rðrðÄ ¼køkku{kt yrÄðuþLk ykÞkursík fheLku
{n¥k{ rðMíkkh{kt yktËku÷LkLke {wÏÞ ÄkhkLku ÷kufr«Þ
çkLkkððkLke níke.
 ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkÚke MktMÚkkLkku ytíkh MÃkü
fhðk {kxu E.Mk. 1890 {kt ykLkwt Lkk{ “ykp÷ EÂLzÞk
{wnB{zLk yußÞwfuþLk÷” fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt.
3. yn{rËÞk yktËku÷Lk
 19 {e MkËe{kt {wMk÷{kLkku{kt ðkMíkrðf MkwÄkhkyku {kxu
“yn{rËÞk yktËku÷Lk” E.Mk. 1889 {kt þY ÚkÞwt. ykLkk
MktMÚkkÃkf “r{Íko økw÷k{ yn{Ë” (1838-1908) níkk.
* «{w¾ Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f MkwÄkh yktËku÷Lk :
¢{ MktMÚkk MÚk¤ ð»ko
1. ykí{eÞ Mk¼k çktøkk¤ 1815
2. rnLËq fkp÷us f÷f¥kk 1817
39
 yk yktËku÷Lk ÃktòçkLkk økwhËkMkÃkwh SÕ÷kLkk
fkrËÞk LkøkhÚke þY ÚkÞku níkku.
 r{Íko økw÷k{ yn{Ëu ÃkkuíkkLkk rMkØktíkkuLke ÔÞkÏÞk
ÃkkuíkkLke ÃkwMíkf “çkhkneLk-yu-yn{rËÞkt” {kt fhe níke.
 yk yktËku÷LkLkku WÆuþ {wÂM÷{ku{kt ykÄwrLkf çkkirØf rðfkMkLkk
Mkt˼o{kt Ä{kuoÃkËuþku yLku rLkÞ{kuLku WËkh çkLkkððkLkku níkku.
 r{Íko økw÷k{ yn{Ë {æÞ ÞwøkLkk rsnkËLkk
árüfkuýLkk fèh rðhkuÄe níkk.
 Mkk{krsf ûkuºk{kt yn{rËÞk yktËku÷Lk, Ãkk~[kíÞ
rþûkk «ýk÷eLkku ÃkûkÃkkíke níkku.
 r{Íko økw÷k{ ÃkkuíkkLku “f]»ý”Lkk yðíkkh fnuíkk níkk.
 yk yktËku÷Lk yu þwrØ yktËku÷Lk y™u EMkkEÞíkLkk
rðMíkkh Ãkh hkuf ÷økkðe níke.
 økw÷k{ yn{Ë Ãkrù{e WËkhðkË, çkúñrðãk yLku
rnLËwykuLkk ÄkŠ{f MkwÄkh yktËku÷LkÚke ¾qçk s «¼krðík níkk.
4. ËuðçktË yktËku÷Lk
 ËuðçktË yktËku÷Lk yuf EM÷k{ Ä{o MkwÄkhk
yktËku÷Lk níkku, suLkku WÆuþ EM÷k{Lkk yLkwÞkÞeykuLku
EM÷k{Lke {q¤ rþûkk yLku [rhºk-rLk{koý fhðkLkku níkku.
 E.Mk. 1867 {kt çku {wÂM÷{ Ä{oþk†eyku
“{kunB{Ë fkrMk{ LkLkkiíkðe” yLku “hþeË yn{Ë
øktøkkune” yu “ËuðçktË” (MknkhLkÃkwh-Wíkh«Ëuþ){kt
yktËku÷Lk [÷kÔÞku níkku.
 ËuðçktË yktËku÷Lk ytøkúus yLku ytøkúuS rþûkkLkku Ãkqýo
rðhkuÄe níkku yLku ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLku fkUøkúuMkLke
økríkrðrÄyku{kt Ãký Mkk{u÷ Úkðwt òuEyu.
 ËuðçktË yktËku÷Lk y÷eøkZ yktËku÷LkLkk rðYæÄ
níkku, fkhý fu yuf çkksw yk Ãkk~[kíÞ rð[khkuLkwt Mk{ÚkoLk
fhíkku LkÚke ßÞkhu çkeS çkksw yk {wM÷{kLkkuLku fktøkúuMk{kt
Mkk{u÷ ÚkðkLke ¼÷k{ý fhu Au.
 “{ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{ ykÍkË” yk yktËku÷LkÚke
òuzkÞu÷k níkk.
MktMÚkkÃkf
hkòhk{{kunLkhkÞ
zurðz nuÞh
3. çkúñ Mk{ks çktøkk¤ 1828 hkòhk{{kunLkhkÞ
4. ykrË çkúñMk{ks f÷f¥kk 1865 ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh
5. MkkÄkhý çkúñ Mk{ks f÷f¥kk 1878 ykLktË {kunLk çkkuMk
6. ðuË Mk{ks {ÿkMk 1871 ©e Ähk÷q LkkÞzw
7. íkíðçkkurÄLke Mk¼k çktøkk¤ 1839 ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh
8. «kÚkoLkk Mk{ks {nkhk»xÙ 1867 zkp. ykí{khk{ Ãkkzwthtøk, yu{. S. hkLkkzu
9. ykÞo Mk{ks {wtçkE 1875 Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke
10. ËÞkLktË yuø÷kuðirËf fkp÷us ÷knkuh 1889 ntMkhks yLku ÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ
11. økwYfw¤ nrhîkh 1902 Mðk{e ©æÄkLktË, {wtþehk{, ÷u¾hk{
12. hk{f]»ý {X f÷f¥kk 1897 Mðk{e rððufkLktË
13. hnLkw¼kE {sËkÞMkLk Mk{ks {wtçkE 1851 LkkihkuS VhËwLkS, ËkËk¼kE LkðhkuS yu[. yuMk.
çktøkk¤e
14. Lkk{Äkhe yktËku÷Lk Ãktòçk - hk{®Mkn
15. yn{rËÞk yktËku÷Lk fkrËÞk (Ãktòçk) 1889 r{Íko økw÷k{ yn{Ë
16. ËuðçktÄ yktËku÷Lk ËuðçktË (W.«.) 1867 {wnB{Ë fkrMk{ LkLkkiíke, hþeË yn{Ë øktøkkune
17. {wÂM÷{ yutø÷ku ykurhÞuLx÷ Mfq÷ y÷eøkZ 1875 Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp
18. MkuLxÙ÷ rnLËq fkp÷us çkLkkhMk 1898 yuLke çkuMkLx
19. rÚkÞkuMkkurVf÷ MkkuMkkÞxe LÞqÞkufo (y{urhfk) 1875 {iz{ ç÷kðxTMfe, fLko÷ ykpÕfkpx
{ÿkMkLkk yzÞkh{kt
{wÏÞk÷Þ 1882
20. íkeíkq{eh yktËku÷Lk çktøkk¤ 1831 {eh rLkMkkh y÷e
21. VhkS yktËku÷Lk çktøkk¤ 1840 nkS þheÞík WÕ÷k, ËkËqr{Þkp
22. Þtøk - çktøkk¤ yktËku÷Lk f÷f¥kk 1826 nuLkhe ÷wE rðrðÞLk zuhkursÞku
* Mkk{krsf -MkwÄkhk yuõx
¢{ yuõx ð»ko økðLkoh rð»kÞ
sLkh÷/ðkEMkhkìÞ
1. çkk¤níÞk LkkçkqË 1804 ÷kuzo ðu÷uM÷e 1795 Lkk rLkÞ{ 21 Lkk æðkhk çkk¤ níÞk Ãkh «ríkçktÄ
÷økkzðk{kt ykÔÞku.
2. Mkíke «Úkk LkkçkqË 1829 ÷kuzo rðr÷Þ{ çkUrxf 1829 Lkk rLkÞ{ 17 Lkk æðkhk Mkíke «Úkk LkkçkqË
fhðk{kt ykðe.
3. rnLËq rðÄðk ÃkwLkŠððkn 1856 ÷kuzo fu®Lkøk rðÄðk rððknLke ÃkhðkLkøke ykÃke
4. Lkirxð {urhs yuõx 1872 ÷kuzo LkkÚkoçkúwf yLíkoòíkeÞ rððkn
5. yus ykpV fLMkux yuõx 1891 ÷kuzo ÷uLMkzkWLk ÷øLk {kxu Akufhe - 12 ð»ko yLku AkufhkLke ô{h - 18
ð»ko
6. þkhËk yuõx 1930 ÷kuzo EhrðLk ÷øLk {kxu Akufhe - 14 ð»ko y™u AkufhkLke ô{h - 18
ð»ko
40
7. ËkMk «Úkk LkkçkqË 1843 ÷kuzo yu÷Lkçkuhku - 1833 Lkk [kxoh yuõx æðkhk

* yøkíÞLke {krníke :  “E.ðe. hk{kMðk{e LkkÞfh” yu yAqíkkuLkk Ãkûk{kt

 ßÞkuríkçkk Vw÷u æðkhk E.Mk. 1873 {kt “MkíÞþkuÄf
Mk{ks” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke. íku{ýu
“økw÷k{økehe” yLku “MkkðsorLkf MkíÞ Ä{o ÃkwMíkf” Lkk{Lke
çku ÃkwMíkfku ÷¾e níke.
 rð»ýw þk†e Ãktrzíku E.Mk. 1850 {kt “rðÄðk
rððkn Mkt½” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1849 {kt “Ãkh{ntMk {tz÷e” Lke MÚkkÃkLkk
“ËkËkuçkk Ãkkzwthtøku” fhe níke.
 “ynhkh yktËku÷Lk” Lke þYykík E.Mk. 1910 {kt
ÚkE níke. ykLkkÚke òuzkÞu÷kt «{w¾ Lkuíkk níkk - {wnB{Ë
y÷e, nfe{ ys{÷ ¾kp, nMkLk E{k{, ÍkVh y÷e ¾kp,
{snY÷ nf ðøkuhu.
“ykí{MkB{kLk yktËku÷Lk” þY fÞkuo níkku.
 Eïh[tÿ rðãkMkkøkhLkk «ÞkMkkuÚke “rðÄðk
ÃkwLkŠððkn yrÄrLkÞ{-1856” ÃkkMku ÚkÞku níkku.
 “Mktøkík Mk¼k” Lke MÚkkÃkLkk fuþð[Lÿ MkuLku fhe
níke. E.Mk. 1872 {kt “EÂLzÞLk rhVk{o yuMkkurMkyuþLk”Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 hkLkkzu yu 1884 {kt “zu¬Lk yußÞwfuþLk
MkkuMkkÞxe” Lke MÚkkÃkLkk fhe suLku ÃkAe “Ãkqýu VøÞwoMkLk
fkp÷us” Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
 rððufkLktËu “{U Mk{ksðkËe nqP” Lkk{Lke ÃkwMíkf
÷¾e níke.
 “÷kufrníkðkËe” Lkk Lkk{Úke økkuÃkk÷ nrh Ëuþ{w¾
«ÏÞkík níkk.

*****

41
 «fhý-11 ykÄwrLkf ¼khík{kt òíkeÞ yktËku÷Lk

* ykÄwrLkf ¼khík{kt òíkeÞ yktËku÷Lk :

¢{ yktËku÷Lk MktMÚkkÃkf ð»ko ¾krMkÞík
1. MkíÞþkuÄf Mk{ks ßÞkuríkçkk Vw÷u 1873 - 1851 {kt Ãkqýu{kt yAqíkku {kxu Mfq÷Lke MÚkkÃkLkk
- ÃkkuíkkLke ÃkwMíkf “økw÷k{røkrh” {kt {kLkð
yrÄfkhku yLku òrík «Úkk LkkçkqË fhðk Ãkh ¼kh
ykÃÞku.
- 1917 {kt “sÂMxMk” Lkk{Lkk Mk{k[khÃkºkLkwt
«fkþLk fÞwO.
2. LkkÞh yktËku÷Lk Mke. ðe. h{ý rÃkÕ÷u 1891 - LktçkqËhe çkúkñýku yLku rçkLk {÷Þk÷e çkúkñýkuLkk
hksLkiríkf yLku Mkk{krsf «¼wíðLke rðYæÄ «çk÷
yktËku÷Lk Mke. ðe. h{ý rÃkÕ÷u æðkhk {÷Þk÷e
{u{kurhÞ÷Lke MÚkkÃkLkk yLku WÃkLÞkMk {kíkoz ð{koLkwt
«fkþLk
3. yuÍðk yktËku÷Lk LkkhkÞý økwhw 20 {e MkËeLke - “©e LkkhkÞýÄ{o ÃkrhÃkk÷Lk Þkuøk{” yktËku÷Lk
þYykík{kt þYykík fheLku y~Ãk]~ÞíkkLku Mk{kÃík fhðkLkku «ÞkMk
4. sÂMxMk yktËku÷Lk Mke. yuLk. 1915-16 - {æÞ{ðøkeoÞ òríkykuLkk WíÚkkLk, çkúkñýkuLke
{wËr÷Þkh, xe. yu{. rþûkk yLku Mkhfkhe Lkkufhe íkÚkk hksLkerík{kt
LkkÞh, Ãke. íÞkøkhks ykrÄÃkíÞLkk rðhkuÄ fhðk {kxu {ÿkMk{kt þY
[uèe fhðk{kt ykÔÞku.
5. ykí{MkB{kLk yktËku÷Lk E.ðe. hk{kMðk{e 1925 - yk yktËku÷Lk{kt {trËhku{kt çk¤Ãkqðof «ðuþ, Ãktrzíkku
ðøkh ÷øLk, {LkwM{]ríkLku çkk¤e Lkk¾e
6. {nkh yktËku÷Lk økkuÃkk÷ çkkçkk 19 {e - 20 {e - {LkwM{]ríkLku çkk¤e Lkk¾e
çkk÷tøkkh, çke. ykh. MkËe Ëhr{ÞkLk - {nkh òríkyku {kxu ÃkeðkLkk Ãkkýe yLku ík¤kðkuLkku
yktçkuzfh WÃkÞkuøk íkÚkk {trËhku{kt «ðuþLkku yrÄfkh
7. nrhsLk Mkt½ {ní{k økktÄe 1932 - økktÄeS æðkhk yr¾÷ ¼khíkeÞ nrhsLk Mkt½Lke
MÚkkÃkLkk
- Lke[e òríkykuLkk ÷kufkuLke rþûkk yLku yLÞ
yrÄfkh ykÃkðkLkwt Mk{ÚkoLk fÞwO.
8. çkrn»f]ík rník- fkrhýe zkp. çke. ykh. 1924 - zkp. yktçkuzfhu Ër÷íkkuLkk yrÄfkhku {kxu ykLke
Mk¼k yktçkuzfh MÚkkÃkLkk fhe.
- 1927 {kt çkrn»f]ík ¼khík ÃkrºkfkLkwt MktÃkkËLk fÞwO.
9. f]r»k {sqh MktøkXLk çkkçkq søkSðLkhk{ - - rçknkh{kt søkSðLk hk{u Ër÷íkku Ãkh ykÄkrhík
f]r»k {sqh MktøkXLkLke MÚkkÃkLkk fhe.
10. Mðíktºk {sqh Ãkkxeo zkp. çke. ykh. 1936 - zkp. yktçkuzfhu Mðíktºk {sqh ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk æðkhk
yktçkuzfh Ër÷ík ¾uzqíkku yLku {sqhkuLku Mkt½»ko {kxu «urhík fÞko.

42
 E.Mk. 1902-03 {kt ©e LkkhkÞý økwhw, zkp. ÃkÕ÷q  {nkí{k økktÄeSyu E.Mk. 1932 {kt “y~Ãk]~Þíkk
yLku {nkLk {÷Þk÷{ frð yuLk. fw{kh ykMkLku “©e rðhkuÄe ÷eøk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
LkkhkÞý Ä{o ÃkrhÃkk÷Lk Þkuøk{”Lke MÚkkÃkLkk fhe.  hk{f]»ý rÃkÕ÷Eyu ¼khík{kt Mkki«Úk{
 zkp. yktçkuzfhu “yr¾÷ ¼khíkeÞ Ër÷ík ð½o Mkt½” “fk÷o{kfMko” Lke ykí{fÚkkLku «fkrþík fhe níke.
Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
*****

43
 «fhý-12 ©r{f yLku ðuÃkkh Mkt½ yktËku÷Lk

* «{w¾ fkh¾kLkk yuõx

¢{ yuõx økðLkoh ¾krMkÞík
sLkh÷/ðkEMkhkìÞ

1. 1881 Lkku fkh¾kLkk ÷kuzo rhÃkLk - {rnLkk{kt 4 rËðMkLke hò

yrÄrLkÞ{ - 7 ð»koÚke ykuAe ô{hLkk çkk¤fkuLkk fkÞo fhðk Ãkh «ríkçktÄ
2. 1891 Lkku fkh¾kLkk ÷kuzo ÷UMkzkWLk - Ëhhkus 11 f÷kf fk{ fhðkLkwt Lk¬e
yrÄrLkÞ{ - yXðkrzÞk{kt yuf hò
- 9 ð»koÚke ykuAe ô{hLkk çkk¤fkuLkk fkÞo fhðk Ãkh «ríkçktÄ
3. 1911 Lkku fkh¾kLkk ÷kuzo nk‹zøk - ÃkwY»kku {kxu Ëhhkus 12 f÷kf fk{ fhðkLkwt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt.
yrÄrLkÞ{
4. 1922 Lkku fkh¾kLkk ÷kuzo he®zøk - 12 Úke 15 ð»koLke ô{hLkk çkk¤fkuLku fk{ fhðkLke ÃkhðkLkøke
yrÄrLkÞ{ ykÃkðk{kt ykðe.
- çkk¤fku {kxu Ëhhkus 7 f÷kf fk{ fhðkLkwt Lk¬e
5. 1934 Lkku fkh¾kLkk ÷kuzo rð®÷øxLk - LkkLke ô{hLkk çkk¤fku {kxu Ëhhkus 5 f÷kf fk{ fhðkLkwt Lk¬e
yrÄrLkÞ{ fhðk{kt ykÔÞwt.
- ©r{fkuLkk {urzf÷ yLku ykhk{Lke ÔÞðMÚkk
- {kiMk{e yLku rçkLk{kiMk{e fkh¾kLkkyku{kt ytíkh
6. 1944 Lkku fkh¾kLkk ÷kuzo ðuðu÷ - huøÞw÷h fkh¾kLkkyku{kt Ëhhkus 9 f÷kf fk{ fhðkLkwt Lk¬e
yrÄrLkÞ{ - fuLxeLkLke ÔÞðMÚkk
* «{w¾ {sqh yktËku÷Lk / Ãkkxeo :
¢{ Ãkkxeo/yktËku÷Lk MktMÚkkÃkf/MkÇÞ ð»ko

1. y{ËkðkË xufMkxkE÷ ÷uçkh yuMkkurMkyuþLk {nkí{k økktÄeS 1918

2. {ÿkMk ÷uçkh ÞwrLkÞLk (¼khíkLke «Úk{ xÙuz ÞwrLkÞLk çke. Ãke. ðkrzÞk 1918
3. fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo ykpV EÂLzÞk yu{. yuLk. hkpÞ 1920
4. yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk fkUøkúuMk ©e LkkhkÞý {Õnkh òuþe 1920
5. ÷uçkh rfMkkLk Ãkkxeo ®Mkøkkhðu÷w 1923
6. ¼khíkeÞ MkkBÞðkËe Ãkkxeo MkíÞ ¼õík 1924
7. rfhík rfMkkLk Ãkkxeo MkkunLk®Mkn òuþe 1926
8. EÂLzÞLk xÙuzMko ÞqrLkÞLk VuzhuþLk ©e LkkhkÞý {Õnkh òuþe 1929
9. Mk{ksðkËe Ãkkxeo sÞ«fkþ LkkhkÞý, yþkuf {nuíkk, {eLkq {MkkLke -
10. fkUøkúuMk Mkkuþr÷Mx Ãkkxeo LkhuLÿ Ëðu 1934
11. Vkphðzo ç÷kuf Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMk 1939
12. EÂLzÞLk LkuþLk÷ xÙuz ÞqrLkÞLk fkUøkúuMk ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷, 1947
13. rnLËwMíkkLk {sqh Mk¼k ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷, hksuLÿ «MkkË, su. çke. 1948

44
 f]Ãk÷kLke
14. çkkpBçku nuLz{e÷ yuMkkurMkyuþLk yu{. yuLk. ÷ku¾tzu 1890

* yLÞ VuõxMk :
 yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk fkUøkúuMkLkk «Úk{
yæÞûk “÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ” yLku «Úk{ Mkr[ð “rËðkLk
[e{Lk÷k÷” níkk.
 1926-27 {kt yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk
fkUøkúuMk{kt ¼køk÷k Ãkze økÞk.
(1) MkwÄkhkðkËe Ãkûk yÚkðk suLkuðk y{Mxzo{ ˤ
(2) ¢kÂLíkfkhe Ãkûk yÚkðk {kuMfku ˤ
 MkwÄkhkðkËe ÃkûkLke EåAk yk níke fu yktíkhhk»xÙeÞ
VuzhuþLk ykpV xÙuz ÞwrLkÞLkÚke yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk
fkUøkúuMkLku òuzðk{kt ykðu yLku ykLkwt ðzwt{Úkf “yu{Mxzo{”
{kt MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðu.
 ¢kÂLíkfkhe ÃkûkLke EåAk yk níke fu huz
ELxhLkuþLk÷ ÷uçkh ÞwrLkÞLk fkUøkúuMkÚke yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz
ÞwrLkÞLk fkUøkúuMkLku òuzðk{kt ykðu yLku ykLkwt ðzwt{Úkf
“{kuMfku” {kt MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðu.
 yk «MíkkðLkk rðhkuÄ{kt “yuLk. yu{. òuþe” Lkk
Lkuík]íð{kt E.Mk. 1929 {kt “yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk
VuzhuþLk” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
 E.Mk. 1931 {kt yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk
fkUøkúuMk{kt Vhe yuf ð¾ík ¼køk÷k Ãkzâk yLku
MkkBÞðkËeykuyu “huz xÙuz ÞwrLkÞLk fkUøkúuMk” Lke MÚkkÃkLkk
fhe.
 rçkúrxþ ¼khík Mkhfkhu E.Mk. 1926 {kt xÙuz ÞwrLkÞLk
yuõx ÃkkMk fhe «Úk{ ð¾ík xÙuz ÞwrLkÞLkLku fkÞËuMkhLkku
ykÄkh «ËkLk fÞkuo. “çkkpBçku xuõMkxkE÷ ÷uçkh ÞwrLkÞLk”
Lkðk fkÞËkLke yLíkøkoík hSMxzo Úkðkðk¤e «Úk{ ÞwrLkÞLk
níke.
*****

45
 «fhý-13 ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk

* ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkÚke Ãknu÷ktLke hksLkiríkf MktMÚkkyku

¢{ hksLkiríkf MktMÚkk ð»ko MÚk¤ MktMÚkkÃkf
1. çktøk¼k»kk «fkþLk Mk¼k 1836 çktøkk¤ hkò hk{{kunLk hkÞ
2. ÷uLz nkuÕzMko MkkuMkkÞxe 1838 f÷f¥kk ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh
3. rçkúrxþ EÂLzÞk MkkuMkkÞxe 1839 ÷tzLk rðr÷Þ{ yuz{
4. rçkúrxþ EÂLzÞLk yuMkkurMkyuþLk 1851 f÷f¥kk ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh
5. çkkpBçku «uMkezuLMke yuMkkurMkyuþLk 1852 {wtçkE søkLLkkÚk þtfh MkuX
6. {ÿkMk Lkurxð yuMkkurMkyuþLk 1853 {ÿkMk -
7. EMx EÂLzÞk yuMkkurMkyuþLk 1866 ÷tzLk ËkËk¼kE LkðhkuS
8. LkuþLk÷ EÂLzÞLk yuMkkurMkyuþLk 1867 ÷tzLk {uhe fkhÃkutxh
9. ÃkqLkk MkkðsorLkf Mk¼k 1870 Ãkqýu yu{. S. hkLkkzu, yuMk. yu[. r[Ãk÷tfh S. ðe. òu»ke
10. EÂLzÞLk ÷eøk 1875 f÷f¥kk rþrþh fw{kh ½ku»k
11. EÂLzÞLk yuMkkurMkyuþLk 1876 f÷f¥kk ykLktË {kunLk çkkuMk, MkwhuLÿLkkÚk çkLkSo
12. {ÿkMk {nksLk Mk¼k 1884 {ÿkMk ðe. hk½ðk[khe, ykLktË [k÷qo, Ãke htrøkÞk LkkÞzq
 çktrf{ [Lÿ [uxhSyu fnÞwt níkwt fu, “fkUøkúuMkLkk
* ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk (E.Mk.1885) ÷kufku ÃkËkuLkk ¼qÏÞk Au”
 Mkh yu÷Lk Ìkq{Lke «uhýkÚke E.Mk. 1885 {kt  ÷k÷k ÷ksÃkík hkpÞyu fnÞwt níkwt fu “fkUøkúuMk
“¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe. íku yrÄðuþLkku rþrûkík ¼khíkeÞkuLkku ðkŠ»kf hk»xÙeÞ {u¤ku Au- ”
“fkUøkúuMk”Lkk xqtfk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.  E.Mk. 1888 {kt rðr÷Þ{ rzøçkeLke yæÞûkíkk{kt
 fkUøkúuMkLkku «Úk{ yrÄðuþLk («Úk{ çkuXf) çkurhMxh ÷tzLk{kt “rçkúrxþ fr{xe ykpV EÂLzÞk” Lke MÚkkÃkLkk
ÔÞku{uþ[tÿ çkuLkhSLkk «{w¾ÃkËu (yæÞûkÃkËu) {wtçkE{kt fhðk{kt ykðe níke.
økkuðkr¤Þk xuLf ÃkkMku ykðu÷e økkufw÷ËkMk íkusÃkk÷ MktMf]ík  E.Mk. 1889 {kt {wtçkE, fkUøkúuMk yrÄðuþLk{kt
ÃkkXþk¤k{kt {¤e. íku{kt Ëuþ¼h{ktÚke 72 «ríkrLkrÄykuyu rçkúrxþ nkWMk ykpV fkp{MkLkk MkÇÞ “[kÕMko çkúuz÷k” nksh
¼køk ÷eÄku níkku. níkk.
 yk Mk{Þu f÷f¥kk{kt MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhSyu  E.Mk. 1885 - 1905 MkwÄe fkUøkúuMk{kt {ðk¤ðkËe
MÚkkÃku÷e “EÂLzÞLk LkuþLk÷ fkuLVhLMk” Lke çkuXf {¤e (WËkhðkËe) LkuíkkykuLkwt ð[oMð hnÞwt. íku çktÄkhýeÞ heíku
níke. çkLLku MktMÚkkykuLkk nuíkw yLku fkÞo¢{ Mkh¾k nkuðkÚke ¼khík{kt MkwÄkhkLke {kpøk fhíkk níkk.
çkLLkuLkwt òuzký ÚkÞwt. yk heíku EÂLzÞLk LkuþLk÷ fkuLVhLMk  ËkËk¼kE LkðhkuS, MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS,
fkUøkúuMk{kt ¼¤e økE. rVhkusþkn {nuíkk, økkurðLË hkLkkzu, økkuÃkk÷ f]»ý økku¾÷u
 Ãknu÷kt Lkk{ “EÂLzÞLk LkuþLk÷ ÞwrLkÞLk” níkwt. ðøkuhu {ðk¤ðkËe Lkuíkkyku níkk.
ËkËk¼kE LkðhkuSyu ykLkwt Lkk{ çkË÷eLku “¼khíkeÞ  snk÷ðkËe (økh{ÃktÚke) Lkuíkkyku MðhksLke {ktøk
hk»xÙeÞ fkUøkúuMk” (EÂLzÞLk LkuþLk÷ fkUøkúuMk) hkÏÞwt. fhíkk níkk. çkk¤øktøkkÄh rík÷f, rçkÃkeLk[Lÿ ÷k÷, yLku
 fkUøkúuMkLkk MktMÚkkÃkf yu. yku. Ìkq{ õÞkhuÞ Ãký ÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ «{w¾ snk÷ðkËe Lkuíkkyku níkk.
fkUøkúuMkLkk yæÞûk («{w¾) çkLÞk Lk®n ÃkhLíkw íku E.Mk. 1885  ðkEMkhkìÞ fsoLk yu fkUøkúuMk rðþu fnÞwt níkwt fu,
Úke 1906 MkwÄe fkUøkúuMkLkk {nkMkr[ð çkLÞk hnÞk. “fkUøkúuMk ÃkkuíkkLke {]íÞwLkku Mk{Þ økýe hne Au, ¼khík{kt

46
hnuíkk t {khe yuf MkkiÚke {kuxe EåAk Au fu nqP íkuLku þktríkÃkqðfo - yk rMkØktíkLkk sLkf “økkuÃkk÷ f]»ý økku¾÷u” níkk.
{hðk{kt {ËË fYt” - yk{Lkwt {kLkðwt níkwt fu Ìkq{ yu ¼khíkeÞkuLku Lkrn
 MkuVxe ðkÕð rMkØktík :
ÃkhLíkw ¼khíkeÞkuyu Ìkq{Lkku WÃkÞkuøk íkrzík [k÷f ( )Lkk
- yk rMkØktíkLkk sLkf “÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ” níkk.
YÃku fÞkuo.
- ( ) rðr÷Þ{ ðuzhðoLkLkk fÚkLkLku ykÄkh
- íku{ýu ÷ÏÞwt Au fu íkífk÷eLk ¼khík{kt fkuE ¼khíkeÞ
çkLkkðeLku E.Mk. 1916 {kt “Þtøk EÂLzÞk” {kt «fkrþík
æðkhk [÷kððk{kt ykðíke hksLkiríkf økríkrðrÄyku Ãkh
ÃkkuíkkLkk ÷u¾{kt rMkØktík hsq fÞkuo fu fkUøkúuMk “÷kuzo zVrhLk”
MkhfkhLkwt Ë{Lkkí{f «nkh ÚkE þfíkwt níkwt. yk fkhýu s
Lkk {ÂMík»fLke WÃks níke su fu rçkúrxþ Mkk{úkßÞLkk þkMkLk
fkUøkúuMkLke MÚkkÃkLkk{kt Ìkq{Lku ykøk¤ hk¾eLku rçkúrxþ
Ãkh [uíkðýeLkk fð[Lkk YÃku ÷kððk{kt ykðe níke.
MkhfkhLkku ¢kuÄÚke çk[e þfkÞ.
 íkrzík [k÷f rMkØktík :
* fkUøkúuMk yrÄðuþLk (Congress Conference )
¢ fkUøkúuMk yrÄðuþLk ð»ko MÚk¤ yæÞûk (President ) ¾krMkÞík (Importance)
{ (Congress Conference ) (Year ) (Place)
1. «Úk{ yrÄðuþLk 1885 {wtçkE ÔÞku{uþ [Lÿ çkuLkhS - 72 «ríkrLkrÄ nksh níkk.
(«Úk{ yæÞûk)
2. çkeswt yrÄðuþLk 1886 f÷f¥kk ËkËk¼kE LkðhkuS
3. ºkeswt yrÄðuþLk 1887 {ÿkMk çkÿYÆeLk íkiÞçkS - «Úk{ {wÂM÷{ yæÞûk
4. [kuÚkwt yrÄðuþLk 1888 yÕnkçkkË sÞkuso Þq÷u - «Úk{ ytøkúus yæÞûk
5. Ãkkt[{wt yrÄðuþLk 1889 {wtçkE Mkh rðr÷Þ{ ðuzhçkLko
6. Aêwt yrÄðuþLk 1890 f÷f¥kk rVhkusþkn {nuíkk f÷f¥kk rðïrðãk÷ÞLke «Úk{ {rn÷k
MLkkíkf “fkËÂBçkLke økktøkw÷e” fkUøkúuMkLku
MktçkkurÄík fhe.
7. Mkkík{wt yrÄðuþLk 1891 LkkøkÃkwh Ãke.ykLktË [k÷qo
8. ykX{wt yrÄðuþLk 1892 yÕnkçkkË ÔÞku{uþ[Lÿ çkuLkhS
9. Lkð{wt yrÄðuþLk 1893 ÷knkuh ËkËk¼kE LkðhkuS
10. ËMk{wt yrÄðuþLk 1894 {ÿkMk yÕVuz ðuçk
11. yrøkÞkh{wt yrÄðuþLk 1895 Ãkqýu MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS
12. çkkh{wt yrÄðuþLk 1896 f÷fíkk hne{íkwÕ÷k MkÞkLke - «Úk{ ð¾ík ðtËu {kíkh{ økkððk{kt
ykÔÞwt.
13. íkuh{wt yrÄðuþLk 1897 y{hkðíke Mke.þtfhLk LkkÞh
14. [kiË{wt yrÄðuþLk 1898 {ÿkMk ykLktË{kunLk ËkMk
15. ÃktËh{wt yrÄðuþLk 1899 ÷¾Lkki h{uþ[tÿ Ë¥k
16. Mkku¤{wt yrÄðuþLk 1900 ÷knkuh yuLk.ðe.[tÿkðhfh
17. Mk¥kh{wt yrÄðuþLk 1901 f÷fíkk rËLkþk ðk[k
18. yZkh{wt yrÄðuþLk 1902 y{ËkðkË MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS
19. ykuøkýeMk{wt yrÄðuþLk 1903 {ÿkMk ÷k÷{kunLk Äku»k
20. ðeMk{wt yrÄðuþLk 1904 {twçkE Mkh nuLkhe fkuxLk
47
21. yufðeMk{wt yrÄðuþLk 1905 çkLkkhMk økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u - çktøkk¤Lkk ¼køk÷kLke xefk
- MðËuþe {ktøk
22. çkkðeMk{wt yrÄðuþLk 1906 f÷fíkk ËkËk¼kE LkðhkuS - «Úk{ ð¾ík “MðhkßÞ” þçËLkku
«Þkuøk
23. ºkuðeMk{wt yrÄðuþLk 1907 Mkwhík zku.hkMkrçknkhe ½ku»k - fkUøkúuMkLkk ¼køk÷k
24. [kuðeMk{wt yrÄðuþLk 1908 {ÿkMk zku.hkMkrçknkhe ½ku»k - fkUøkúuMk {kxu yuf çktÄkhýLkwt rLk{koý
25. Ãkå[eMk{wt yrÄðuþLk 1909 ÷knkuh Ãktrzík {ËLk {kunLk
{k÷ðeÞ
26. AÔðeMk{wt yrÄðuþLk 1910 yÕnkçkkË rðr÷Þ{ ðuzhçkLko
27. Mk¥kkðeþ{wt yrÄðuþLk 1911 f÷fíkk Ãktrzík rçkþLk - «Úk{ ð¾ík sLk-øký-{Lk økkððk{kt
LkkhkÞýÄh ykÔÞwt.
28. yêkðeMk{wt yrÄðuþLk 1912 çkktfeÃkwh ykh.yuLk.{kÄku÷fh
29. ykutøkýºkeMk{wt yrÄðuþLk 1913 fhk[e Lkðkçk MkiÞË çknkËwh
30. ºkeMk{wt yrÄðuþLk 1914 {ÿkMk ¼qÃkuLÿLkkÚk çkkMkw
31. yufºkeMk{wt yrÄðuþLk 1915 {wtçkE Mkh MkíÞuLÿ «MkLLk - ÷kuzo ðu®÷økxLku ¼køk ÷eÄku níkku.
rMkLnk
32. çkºkeMk{wt yrÄðuþLk 1916 ÷¾Lkku ytrçkfk[hý - {ðk÷ðkËe yLku snk÷ðkËe yuf ÚkÞk.
{sq{Ëkh - {wÂM÷{ ÷eøk MkkÚku ÷¾Lkki fhkh.
33. íkiºkeMk{wt yrÄðuþLk 1917 f÷fíkk ©e{íke yuLkeçkuMkLx - «Úk{ {rn÷k yæÞûk (rðËuþe)
34. rðþu»k yrÄðuþLk 1918 {wtçkE nMkLk E{k{ - fkUøkúuMk{kt çkeS ð¾ík ¼køk÷k ÃkzÞk.
35. [kuºkeMk{wt yrÄðuþLk 1918 rËÕne Ãktrzík {ËLk {kunLk - {ðk¤ðkËe yuMk. yuLk. çkuLkhSLkwt
{k÷ðeÞ hkSLkk{wt.
36. ÃkkºkeMk{wt yrÄðuþLk 1919 y{]íkMkh Ãktrzík {kuíke÷k÷ LkunY
37. rðþu»k yrÄðuþLk 1920 f÷fíkk ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ
38. AºkeMk{wt yrÄðuþLk 1920 LkkøkÃkwh Mke.rðsÞk hkÄðk[khe - fkUøkúuMkLkk çktÄkhý{kt ÃkrhðíkoLk
39. MkkzºkeMk{wt yrÄðuþLk 1921 y{ËkðkË nfe{ ys{÷ ¾kp - yæÞûk Mke. ykh. ËkMk su÷{kt nkuðkÚke
nfe{ ys{÷ ¾kpLku yæÞûk çkLkkÔÞk.
40. ykzºkeMk{wt yrÄðuþLk 1922 økÞk ËuþçktÄw r[íkhtsLkËkMk - MðhkßÞ ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk
41. ykuøký[k÷eMk{wt yrÄðuþLk 1923 fkfeLkkzk {ki÷kLkk {wnB{Ëy÷e
42. rðþu»k yrÄðuþLk 1923 rËÕne {ki÷kLkk yçËw÷f÷k{ - MkkiÚke LkkLke ô{hLkk yæÞûk
ykÍkË
43. [k÷eMk{wt yrÄðuþLk 1924 çku÷økkpð {nkí{k økktÄeS - økktÄeS yuf s ð¾ík yæÞûk çkLÞk níkk.
44. yufíkk÷eMk{wt yrÄðuþLk 1925 fkLkÃkwh MkhkusLke LkkÞzq - «Úk{ ¼khíkeÞ {rn÷k yæÞûk
45. çkuíkk÷eMk{wt yrÄðuþLk 1926 økkunkxe ©erLkðkMk ykÞtøkh - MkÇÞku {kxu ¾kËe ð† VhrsÞkík fhe
Ëuðk{kt ykÔÞk.
46. íkuíkk÷eMk{wt yrÄðuþLk 1927 {ÿkMk zku.yu{.yu.ytMkkhe - sðknh÷k÷ LknuYLkk ykøkún Ãkh «Úk{
48
 ð¾ík “Mðíktºkíkk «Míkkð” ÃkkMk fhðk{ktt
ykÔÞku.
47. [ki{k÷eMk{wt yrÄðuþLk 1928 f÷fíkk Ãktrzík {kuíke÷k÷ LkunY - «Úk{ yr¾÷ ¼khíkeÞ Þwðk fkUøkúuMk
48. rÃkMíkk÷eMk{wt yrÄðuþLk 1929 ÷knkuh Ãktrzík sðknh÷k÷ - “Ãkqýo Mðhks”Lke {ktøk
LkunY
49. Auíkk÷eMk{wt yrÄðuþLk 1931 fhk[e MkhËkh ðÕ÷¼kE - “{q¤ yrÄfkh” yLku “hk»xÙeÞ
Ãkxu÷ ykŠÚkf Lkerík” «Míkkð
50. Mkwzíkk÷eMk{wt yrÄðuþLk 1932 rËÕne y{]ík hýAkuzËkMk þuX
51. yzíkk÷eMk{wt yrÄðuþLk 1933 f÷fíkk ©e{íke LkuÕ÷e
MkuLkøkwÃíkk
52. ykuøkýÃkt[kMk{wt yrÄðuþLk 1934 {wtçkE zku.hksuLÿ «MkkË - fkUøkúuMk Mkkuþr÷Mx ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk
53. Ãk[kMk{wt yrÄðuþLk 1936 ÷¾Lkku Ãktrzík sðknh÷k÷
LkunY
54. yufkðLk{wt yrÄðuþLk 1937 VisÃkwh Ãktrzík sðknh÷k÷ - økk{zk{kt ykÞkursík «Úk{ yrÄðuþLk
LkunY
55. çkkðLk{wt yrÄðuþLk 1938 nrhÃkwhk Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
56. ¥kuÃkLk{wt yrÄðuþLk 1939 rºkÃkwhe Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ - çkkuMkLkwt hkSLkk{wt, zkp. hksuLÿ «MkkË
yæÞûk çkLÞk, çkkuMk æðkhk “Vkuhðzo
ç÷kpf” Lke MÚkkÃkLkk
57. [kuÃÃkLk{wt yrÄðuþLk 1940 hk{økZ {ki÷kLkk yçËw÷f÷k{
ykÍkË
58. Ãkt[kðLk{wt yrÄðuþLk 1946 {uhX yk[kÞo - Mðíktºkíkk y™u ¼køk÷kLkk Mk{Þu
su.çke.f]Ãkk÷kýe yæÞûk
59. rðþu»k yrÄðuþLk 1947 rËÕne zku.hksuLÿ «MkkË
60. AÃÃkLk{wt yrÄðuþLk 1948 ßÞÃkwh Ãkèkr÷ Mkeíkkh{GÞk
61. Mk¥kkðLk{wt yrÄðuþLk 1950 LkkrMkf ÃkwY»kkuík{ËkMk xtzLk

*****

49
 «fhý-14 hk»xÙeÞ yktËku÷LkLkku rðfkMk
(1) ËkËk¼kE LkðhkuS æðkhk E.Mk. 1887 {kt
 hk»xÙeÞ yktËku÷LkLkku rðfkMk {wÏÞíðu ºký ¼køkku{kt “¼khíkeÞ MkwÄkhk Mkr{rík” (EÂLzÞLk rhVku{o
ÚkÞku níkku - yuMkkurMkyuþLk)Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
(1) {ðk¤ðkËe Þwøk (WËkhðkËe Þwøk) - 1885 - 1905 (2) ËkËk¼kE LkðhkuS æðkhk E.Mk. 1888 {kt
(2) snk÷ðkËe Þwøk (WøkúðkËe Þwøk) -1906 - 1918 “rðr÷Þ{ rzøðe” Lkk yæÞûkÃkýk nuX¤ “EÂLzÞLk
(3) økktÄeðkËe Þwøk - 1919 -1947 yusLMke” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
1. {ðk¤ðkËe Þwøk (WËkhðkËe Þwøk) - 1885-1905
(3) E.Mk. 1889 {kt fkUøkúuMkLke “rçkúrxþ Mkr{rík”
 1885 Úke 1905 MkwÄe ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ
çkLkkððk{kt ykðe suLku “EÂLzÞk” Lkk{Lke {krMkf ÃkrºkfkLku
yktËku÷Lk{kt, fkUøkúuMk WÃkh MktÃkqýo heíku {ðk¤ðkËeyku
«fkrþík fhe.
(WËkhðkËeyku)Lkku «¼kð hÌkku níkku.
 ËkËk¼kE LkðhkuSLku “økúkLz ykuÕz {uLk ykpV
 «{w¾ Lkuíkk níkk - MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS, ËkËk¼kE
EÂLzÞk” fnuðkÞ Au.
LkðhkuS, rVhkusþkn {nuíkk, økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u,{nkËuð
 “ÄLkLkk rLk»fkMkLkLkku rMkØktík” ËkËk¼kE LkðhkuS
økkurðË hkLkkzu, ÔÞku{uþ[tÿ çkuLkhS, yLku Ãktrzík {ËLk
îkhk hsq fhðk{kt ykÔÞku níkku.
{kunLk {k÷ðeÞ ðøkuhu.
 h{uþ[Lÿ Ë¥ku ¼khíkLkk ykŠÚkf EríknkMk Ãkh «Úk{
 «kht¼{kt fkUøkúuMkLke Lkerík Xhkðku yLku yhS
ÃkwMíkf “Economic History of India” ÷¾e níke.
fhðkLke níke. Ëh ð»kuo swËk-swËk MÚk¤u yrÄðuþLkku ¼hkíkkt,
 MðËuþe yktËku÷LkLkk Mk{Þu “yk[kÞo Ãke. Mke.
ytøkúus Mkhfkh íkhV ðVkËkhe yLku rðïkMk ònuh fhðk{kt
hkÞ” æðkhk “çktøkk¤ fur{fÕMk yuLz Vk{koMÞwrxf÷” Lke
ykðíkkt yLku rðLkÞÃkqðof Úkkuzk hkßfeÞ MkwÄkhkLke
MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
{ktøkýeyku fhðk{kt ykðíke.
 {ðk¤ðkËeykuLkk «ÞkMkkuÚke s E.Mk. 1892 Lkku
 {ðk¤ðkËeyku (WËkhðkËeyku)Lke {ktøkýeyku :
yuõx ÃkkMk ÚkÞku níkku.
- rMkrð÷ MkŠðMkLke Ãkheûkk #ø÷uLz{kt s ÷uðkíke íkuLku
 Exk÷eLkk Mkw«ÏÞkík {kfMkoðkËe ®[íkf “ytíkkurLkÞku
çkË÷u #ø÷uLz yLku ¼khík çkLLku MÚk¤u ÷uðkðe òuEyu.
økúk{þe” yu fkUøkúuMkLku “yktËku÷LkLkwt {wÏÞk÷Þ” fnÞwt Au.
- rþûkýLkwt {kuxk ÃkkÞk Ãkh rðMíkhý fhðwt òuEyu.
2. snk÷ðkËe Þwøk (1905-1919)
- ÄkhkMk¼kyku{kt ¼khíkLkk ÷kufkuLku ðÄkhu
 fkUøkúuMkLkk Xhkðku «íÞu MkhfkhLke yufÄkhe WÃkuûkkÚke
«ríkrLkrÄíð {¤ðwt òuEyu íkÚkk íkuLke Mk¥kkyku ðÄkhðe
fkUøkúuMk{ktLkk fux÷ktf ÷kufku yf¤kðk ÷køÞk. ykSS fÞkoÚke
òuEyu.
ftE Lk®n ð¤u, ytøkúus ÷kufku íkku Lk¬h fkÞkuoÚke s Xufkýu ykðu.
- Mkhfkhe Lkkufheyku{kt ¼khíkeÞkuLku ÷uðk òuEyu.
yk{ fkUøkúuMkLke Lkerík{kt ðÄw ÷zkÞf swMMkku Ëk¾÷ fhðkLke
- ÷~fh ÃkkA¤ Úkíkku ¾[o ½xkzðku òuEyu.
{ktøkýe fhðk ÷køÞk yLku snk÷ðkËeyku yÂMíkíð{kt ykÔÞk.
- ðkìÞMkhkpÞLke fkhkuçkkhe{kt ¼khíkeÞkuLku MÚkkLk {¤ðwt
 [kh «{w¾ fkUøkúuMke Lkuíkkyku - çkk¤ øktøkkÄh rík÷f,
òuEyu.
÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ, rðrÃkLk[Lÿ Ãkk÷ yLku yh®ðË ½ku»k
- rnLËe ðShLke EÂLzÞk fkWÂLMk÷ hÆ Úkðe òuEyu.
ðøkuhu snk÷ðkËe Lkuíkkyku níkk.
- ykBMko yuõx hÆ fhðku.
 “MðhkßÞ {khku sL{rMkØ yrÄfkh Au” Lke
- ¼khíkeÞ ðneðxLke íkÃkkMk {kxu “hkpÞ÷ f{eþLk”
Mkki«Úk{ nkf÷ fhLkkh çkk¤ øktøkkÄh rík÷f níkk.
Lke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðu. * çktøkk¤Lkk ¼køk÷k yLku MðËuþe yktËku÷Lk
 {ðk¤ðkËeyku æðkhk #ø÷uLz{kt rðrðÄ MktMÚkkykuLke  E.Mk. 1899 {kt ÷kuzo fÍoLk ¼khíkLkk ðkÞMkhkpÞ
MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke - íkhefu ykÔÞk.

50
 çktøkk¤{kt hk»xÙeÞ [uíkLkkLku Mk{kÃík fhðkLkk
WÆuþÚke ÷kuzo fÍoLku 20 sw÷kE, 1905 Lkk hkus çktøkk¤Lkk
¼køk÷k ÃkkzðkLke ònuhkík fhðk{kt ykðe. su 16
ykufxkuçkh, 1905 Lkk hkusÚke y{÷{kt ykðe økE.
 ÷kuzo fÍoLku Ãkqðo çktøkk¤ yLku Ãkrù{ çktøkk¤ yu{ çku
«ktíkku çkLkkððkLkwt Lk¬e fÞwO. yu{kt Ãkqðo çktøkk¤{kt
{wÂM÷{kuLke çknw{íke níke, ßÞkhu Ãkrù{ çktøkk¤{kt
rnLËwykuLke çknw{íke níke, ßÞkhu Ãkrù{ çktøkk¤{kt
rnLËwykuLke çknw{íke níke. Mkhfkh yuðe Ë÷e÷ fhíke níke fu
çktøkk¤ «ktík çknw {kuxku nkuðkLku ÷eÄu íkuLkku ðneðx Mkkhe heíku
ÚkE þfíkku Lk níkku. íkuÚke çktøkk¤Lkk çku «ktík fhðk{kt ykÔÞk.
ßÞkhu nfefík{kt rnLËwyku yLku {wÂM÷{kuLku swËk Ãkkzðk {kxu
s çktøkk¤Lkk ¼køk÷kt fhðk{kt ykÔÞk níkk.
 çktøkk¤Lkk ¼køk÷k hË fhðk {kxu ®nËÔÞkÃke
“çktøk¼tøkLke [¤ð¤” þY fhðk{kt ykðe níke. yk
çktøk¼tøkLke [¤ð¤u Ëuþ{kt Wøkú hksfkhýLku sL{ ykÃÞku.
[khuÞ íkhV yMktíkku»k, hku»k yLku rðhkuÄLkwt ðkíkkðhý níkwt.
çktøkk¤Lkk ¼køk÷k hË fhðk {kxu ÷kufkuyu 7 ykuøkMx, 1905
Lkk hkus {kuxk ÃkkÞk Ãkh “MðËuþe yktËku÷Lk” þY fÞwo.
 yk MðËuþe yktËku÷Lk{kt rðËuþe ðMíkwykuLkku
çkrn»fkh fhe MðËuþe ðMíkwyku yÃkLkkððkLke níke. yu MkkÚku
Mkhfkhe MktMÚkkyku, yËk÷íkku íku{s ytøkúus MkhfkhLkku
çkrn»fkh fhðkLkku níkku. yk yktËku÷Lk çktøkk¤Úke þY ÚkE
Ãktòçk, {wtçkE, yktÄú«Ëuþ, {ÿkMk ðøkuhu{kt Vu÷kÞwt.
 rðËuþe ðMíkwykuLkk çkrn»fkhLke Mkki«Úk{ ¼÷k{ý
“f]»ýfw{khr{ºk”Lkk Ãkºk “MktSðLke” {kt ykÃkðk{kt
ykðe.
 16 ykufxkuçkh, 1905 Lkk hkus “þkuf rËðMk” yLku
“hûkkçktÄLk rËðMk” Lkk YÃku Wsððk{kt ykÔÞku.
 MðËuþe yktËku÷LkLkk Mk{Þu “hðeLÿLkkÚk xkøkkuh”
yu “yk{kh MkkuLkkh çkktø÷k” Lkk{Lkwt økeík ÷ÏÞwt níkwt su
1971 {kt çkktø÷kËuþLkwt hk»xÙeÞ økkLk çkLÞwt.
 Mkíkeþ[Lÿ {w¾hS yLku yh®ðË ½ku»k yu hk»xÙeÞ
rþûký MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk{kt Mknfkh ykÃÞku. Mkíkeþ [Lÿ
{w¾hSyu “zkpLk MkkuMkkÞxe” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 MðËuþe yktËku÷LkLkwt Lkuík]íð
51
(1) {wtçkE yLku Ãkqýu - ÷kuf{kLÞ rík÷f
(2) Ãktòçk yLku W¥kh«Ëuþ - ySík®Mkn, ÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ
(3) rËÕne - MkiÞË niËh hkò
(4) {ÿkMk «uMkezuLMke - ®[ËBçkh{T rÃkÕ÷i
 ËkËk¼kE LkðhkuS «Úk{ ¼khíkeÞ níkk, su{ýu
E.Mk. 1906 {kt f÷f¥kkLkk fkUøkúuMk yrÄðuþLk{kt
“MðhkßÞ” þçËLkku «Þkuøk fÞkuo.
 “Mðhks” þçËLkku «Úk{ ð¾ík «Þkuøk “ËÞkLktË
MkhMðíke” yu fÞkuo.
 MðËuþe yktËku÷LkLkk òøkhý {kxu MðÞtMkuðe
MktMkÚkkykuyu ¾qçk {ËË fhe. yk MktMÚkkykuyu yktËku÷Lk {kxu
sLk{ík íkiÞkh fhðk{kt {níðLke ¼qr{fk ¼sðe. yk{kt
MkkiÚke {níðÃkqýo MktMÚkk níke - “MðËuþ çkktÄð Mkr{rík”
çkkheMkk÷Lkk yuf yæÞkÃkf “yrïLke fw{kh Ë¥k” Lkk
Lkuík]íð{kt MðËuþ çkktÄð Mkr{ríkLke MÚkkÃkLkk ÚkE níke.
 økýÃkrík {nkuíMkð yLku rþðkS {nkuíMkðLku
÷kuf{kLÞ rík÷fu ¾qçk s «ÏÞkík çkLkkÔÞk yLku íkuLkk
{kæÞ{Úke MðËuþe yktËku÷LkLkwt «[kh-«Mkkh fÞwo.
 “MktæÞk” Mk{k[khÃkºkLkk MktÃkkËf “çkúñkçktÄw
WÃkkæÞkÞ” níkk.
 xkøkkuhLkk þktríkrLkfuíkLkLke su{ E.Mk. 1906 {kt
“çktøkk¤ LkuþLk÷ fkp÷us” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe suLkk
«k[kÞo “yh­ðË ½ku»k” çkLÞk níkk.
 E.Mk. 1900 {kt MÚkkrÃkík “¼khíkeÞ «kåÞ f÷k
MktMÚkk” Lke «Úk{ Mfku÷hþeÃk ¼khíkeÞ f÷kLkk rLk»ýktík
“LktË÷k÷ çkkuMk” Lku {¤e. rð¿kkLkLkk ûkuºk{kt søkËeþ[Lÿ
çkkuÍ, «VwÕ÷[Lÿ hkpÞ ðøkuhuLke WÕ÷u¾LkeÞ MkV¤íkkyku,
çkrn»fkh MðËuþe yktËku÷LkLku ðÄw {sçkqík çkLkkÔÞku níkku.
* {wÂM÷{ ÷eøkLke MÚkkÃkLkk (1906)
 1905 {kt rnLËw-{wÂM÷{kuyu MktøkrXík çkLkeLku Wøkú
÷zík ykÃke níke. íkuÚke ytøkúuòu {qtÍðý{kt {wfkÞk. yu ÃkAe
yu{ýu {wÂM÷{kuLku rnLËwykuÚke y÷øk ÃkkzðkLke fÃkx¼he
Lkerík yÃkLkkðe.
 1 ykuõxkuçkh, 1906 Lkk hkus ykøkk ¾kLkLke
yæÞûkíkk{kt yuf rþü{tz÷ («ríkrLkrÄ{tz¤) íÞkhLkk
ðkÞMkhkpÞ “÷kuzo r{Lxku” Lku “rþ{¤k” {kt {éÞwt.
 yk rþü{tz¤u {wÂM÷{ku {kxu y÷øk {íkËkh{tz¤Lke
{ktøkýe fhe. ÷kuzo r{Lxku yu ytøku rð[khðkLke ¾kíkhe ykÃke.
 {wÂM÷{ku {kxu yuf y÷øk MktøkXLk h[ðkLkwt Lk¬e
fhðk{kt ykÔÞwt yLku 30 rzMkuBçkh, 1906 Lkk hkus ZkfkLkk
Lkðkçk “Mk÷e{wÕ÷kn ¾kLk” y™u “ykøkk ¾kLk” Lkk
Lkuík]íð{kt Zkfk{kt “{wÂM÷{ ÷eøk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 {wÂM÷{ ÷eøku íkuLkwt çktÄkhý 1907 Lkk rzMkuBçkh{kt
fhkt[e {wfk{u {¤u÷ çkuXf{kt {tsqh fhðk{kt ykÔÞwt, íku{kt
Lke[uLkkt æÞuÞku Lk¬e fhkÞk.
(1) {wÂM÷{kuLkk hkßfeÞ nfkuLkwt hûký fhðwt.
(2) {wÂM÷{ku{kt ytøkúus Mkhfkh íkhV ðVkËkheLke
¼kðLkk Q¼e fhðe.
 {wÂM÷{- ÷eøkLkk «Úk{ yæÞûk “ðfkh-W÷-{wÕf
{wMíkkf nwMkiLk” Lku çkLkkððk{kt ykÔÞk.
 {ku÷uo-r{Lxku MkwÄkhku (1909) {kt {wÂM÷{ ÷eøkLke
{ktøkýeyku ytøkúuòuyu Mðefkhe ÷eÄe. y÷øk {íkËkh{tz¤Lke
{tsqhe ykÃke. ÷kuzo r{LxkuLke rnLËw-{wÂM÷{kuLku y÷øk
ÃkkzðkLke LkeríkÚke rnLËwMíkkLkLke þktrík y™u yufíkk{kt
r[Lkøkkhe [ktÃke.
* fkUøkúuMk{kt ¼køk÷k (1907)
 fkUøkúuMkLkk ¼køk÷k E.Mk. 1907 {kt fkUøkúuMkLkk Mkqhík
yrÄðuþLk{kt ÚkÞk níkk.
 fkUøkúuMk{kt ¼køk÷k ÃkkzðkLkk fkhýku Lke[u {wsçk Au -
(1) snk÷ðkËe yktËku÷Lkfkhe MðËuþe yLku çkrn»fkh
yktËku÷LkLku çktøkk¤ MkwÄe s Mker{ík Lk hk¾eLku íkuLku ËuþLkk
yLÞ ¼køkku MkwÄe ÃknkU[kzðk {ktøkíkk níkk. ßÞkhu
{ðk¤ðkËe yktËku÷Lkfkhe yk yktËku÷LkLku çktøkk¤ MkwÄe s
Mker{ík hk¾ðk {ktøkíkk níkk.
(2) E.Mk. 1906 {kt r«LMk ykpV ðuÕMkLkk ¼khík
ykøk{LkLkk Mk{Þu MðkøkíkÚke MktçktrÄík «Míkkð níkku.
snk÷ðkËe (rík÷f) EåAíkk níkk fu MkhfkhLke rðYØ
þktríkÃkqýo «ríkhkuÄ r«LMk ykpV ðuÕMkLkk ¼khík ykøk{LkLkk
Mk{Þu fhðk{kt ykðu ßÞkhu {ðk¤ðkËe ykðwt EåAíkk Lk
níkk.
(3) E.Mk. 1900 Lkk f÷f¥kk yrÄðuþLk{kt
snk÷ðkËeyku rík÷f yÚkðk ÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞLku yæÞûk
52
çkLkkððk EåAíkk níkk. ÃkhLíkw {ðk¤ðkËeykuyu ËkËk¼kE
LkðhkuSLku rLk{tºký ykÃÞwt, su{Lkwt snk÷ðkËeyku Ãký
ykËh fhíkk níkk. snk÷ðkËeyku {kLke íkku økÞk Ãký
yMktíkwü níkk.
 1907 Lkwt fkUøkúuMk yrÄðuþLk LkkøkÃkwh{kt ÚkðkLkwt níkwt,
ÃkhLíkw {ðk¤ðkËe Lkuíkkyku rVhkusþkn {nuíkk, rËLkþk
ðk[k, økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷uyu ÃkkuíkkLkk ð[oMðLkku «Þkuøk fhe
yrÄðuþLkLkwt MÚk¤ LkkøkÃkwhÚke Mkqhík ÃkrhðŠíkík fhe ËeÄwt.
íkuLkwt {q¤ fkhý (1) Mðkøkík Mkr{rík rVhkusþkn {nuíkkLkk
«¼kð{kt níke. (2) rík÷f nðu fkUøkúuMkLkk yæÞûk Lk çkLke
þfu.
 fkUøkúuMkLkk çktÄkhý{kt yk òuøkðkE níke fu fkUøkúuMkLkku
yæÞûk yrÄðuþLk çkku÷kðLkkh «kLíkLkku Lk nkuðku òuEyu.
Mkqhík {wtçkE «kLík{kt níkwt yLku rík÷f {wtçkELkk níkk.
 snk÷ðkËeyku nðu ÷k÷kSLku yæÞûk çkLkkððk
EåAíkk níkk ÃkhLíkw {ðk¤ðkËeykuyu hkMkrçknkhe ½ku»kLku
yæÞûk çkLkkðe ËeÄk.
 yrÄðuþLkLke þYykík{kt rík÷fu {t[ Ãkh ykðeLku
yæÞûkLke ÃkMktËøkeLkk MktçktÄ{kt çku þçËku fnuðk fÌkwt ÃkhLíkw
íku{Lku çkku÷ðkLke ÃkhðkLkøke Lk {¤íkk snk÷ðkËeyku ¢kuÄu
¼hkÞk.
 yk{, snk÷ðkËeyku yLku {ðk¤ðkËeyku ðå[u
{ík¼uË Úkíkkt íkkÃíkeLkk fktXu ykðu÷ Mkqhík yrÄðuþLk{kt
fkUøkúuMkLkk ¼køk÷k ÚkÞk.
* rËÕne Ëhçkkh
 rçkúrxþ þkMkLkfk¤{kt E.Mk. 1877-1911 {kt fw÷
ºký ð¾ík rËÕne{kt rðþk¤ ËhçkkhLkwt ykÞkusLk fhðk{kt
ykÔÞwt, su EríknkMk{kt “rËÕne Ëhçkkh” Lkk Lkk{u «ÏÞkík
Au.
¢{ rËÕne Ëhçkkh ð»ko ðkEMkhkìÞ ¾krMkÞík
1. «Úk{ rËÕne Ëhçkkh 1877 ÷kuzo - {nkhkýe rðfxkurhÞkLku ¼khíkLke {nkhkýe ònuh fhe.
r÷xLk
2. çkeswt rËÕne Ëhçkkh 1903 ÷kuzo fÍoLk - Mk{úkx yuzðzo - MkÃík{Lke íkkßÃkkuþe fhðk{kt ykðe.
3. ºkeswt rËÕne Ëhçkkh 1911 ÷kuzo - Mk{úkx ßÞkuso-Ãkt[{Lke íkkßÃkkuþe fhðk{kt ykðe.
nk‹zøk - ¼khíkLke hksÄkLke f÷f¥kkÚke rËÕne ÃkrhðŠíkík fhðk{kt ykðe.
- çktøkk¤Lkk ¼køk÷k hÆ fhðk{kt ykÔÞk.
- çktøk÷k ¼k»ke ûkuºkkuLku {¤kðe yuf y÷øk «kLík çkLkkððk{kt
ykÔÞku.
- ykurhMMkk yLku rçknkhLku y÷øk hkßÞ çkLkkððk{kt ykÔÞku.
* yøkíÞLke {krníke : (MktMÚkk) Lke MÚkkÃkLkk fhe, suLku E.Mk. 1906 {kt yuf
 rçkúrxþ Mkhfkhu MðËuþe yktËku÷Lk{kt rðãkÚkeoykuLke ¢ktríkfkhe MktøkXLk{kt çkË÷e Ëuðk{kt ykðe yLku íkuLkwt Lkk{
¼køkeËkhe Mk{kÃík fhðk {kxu 22 ykufxkuçkh, 1905 Lkk hkus “yr¼Lkð ¼khík” hk¾ðk{kt ykÔÞwt.
fwÏÞkík “fk÷koE÷ Mkfwo÷h” Lku y{÷{kt ÷kððk{kt ykÔÞku.  yr¼Lkð ¼khík MktMÚkkLkk MkÇÞ “Ãke. yuLk. ðkÃkx”
suLke ytËh þiûkrýf MktMÚkkykuLku ykÃkðk{kt ykðíke økúkLx çkkUçk çkLkkððkLke f÷k þe¾ðk {kxu “ÃkurhMk” økÞk níkk.
yLku Mfku÷hþeÃkLku hkufðk{kt ykðe níke.  E.Mk. 1909 {kt “{ËLk÷k÷ Zªøkhk” yu “fLko÷
 MðËuþe yktËku÷LkLke Ëhr{ÞkLk “f]»ýk fw{kh rðr÷Þ{ fsoLk ðkE÷e” Lke økku¤e {khe níÞk fhe ËeÄe.
r{ºk” yu “yuLxe Mkfwo÷h MkkuMkkÞxe” Lke MÚkkÃkLkk fhe fLko÷ ðkE÷e EÂLzÞk ykprVMk{kt hksLkiríkf MknkÞf níkk.
níke. yk MkkuMkkÞxeyu ÃkkuíkkLkk {wMk÷{kLk fkÞofíkkoykuLke {ËLk÷k÷ ZªøkhkLku ÃkfzeLku VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe níke.
¼kðLkkLku æÞkLk{kt hk¾íkk “rþðkS {nkuíMkð”Lkku  çkk÷ øktøkkÄh rík÷f «Úk{ fkUøkúuMke Lkuíkk níkk,
çkrn»fkh fÞkuo. su{ýu Ëuþ {kxu fux÷eÞ ðkh su÷Lke Þkºkk fhe níke.
* {nkhk»xÙ{kt ¢ktríkfkhe yktËku÷Lk  {nkhk»xÙ{kt ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLkk «MkkhLkku ©uÞ
 ¢ktríkfkhe hk»xÙðkËeykuLkku MkkiÚke «Úk{ fuLÿ rík÷fLkk Mk{k[khÃkºk “fuMkhe” Lku òÞ Au.
{nkhk»xÙ níkwt.  ðu÷uLxkELk rþhkp÷u ÷kuf{kLÞ rík÷fLku “¼khíkeÞ
 1893 {kt økýÃkrík {nkuíMkð yLku 1895 {kt rþðkS ytMkíkku»kLkku sLkf” fnÞku níkku.
{nkuíMkð {Lkkððk{kt ykÔÞku. (÷kuf{kLÞ rík÷fu þY fÞko  {nkhk»xÙÚke {níðÃkqýo ¢ktríkfkhe Mk{k[kh-Ãkºk
níkk) “fk÷” Lkwt MktÃkkËLk “ÃkhktßÞu” yu fÞwo níkwt.
 Mkki«Úk{ 22 sqLk, 1897 Lkk hkus Ãkqýu{kt Ãkqýu Ã÷uøk  E.Mk. 1908 {kt “yLkLík ÷û{ý fktnhu” yu
fr{þLkh “r{.hiLz” yLku íkuLkk yuf MknkÞf “÷uVxLkUx LkkrMkfLkk SÕ÷k {rsMxÙuz “sifMkLk” Lke níÞk fhe ËeÄe.
yÞMxo” Lke [kÃkufh çktÄwyku (çkk÷f]»ý [kÃkufh y™u yk níÞkfktzÚke òuzkÞu÷k ÷kufkuLke rðYæÄ “LkkrMkf »kzâtºk
Ëk{kuËh [kÃkufh) yu níÞk fhe ËeÄe níke. ykLkwt {wÏÞ fuMk” Lkku {wfË{ku [÷kððk{kt ykÔÞku.
fkhý Ã÷uøkLkk Mk{Þu ¼khíkeÞkuLke MkkÚku y{kLkðeÞ ÔÞðnkh * çktøkk¤{kt ¢ktríkfkhe yktËku÷Lk
níkku. [kÃkufh çktÄwykuLku VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe.  çktøkk¤ ykíktfðkËe ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLkwt fuLÿ ®çkËw
 Mkkðhfh çktÄwykuyu økýÃkrík {nkuíMkð Wsððk {kxu níkwt.
E.Mk. 1899 {kt “r{ºk {u÷k” Lkk{Lke yuf MkkuMkkÞxe

53
 çktøkk¤{kt ¢ktríkfkhe yktËku÷LkLkwt MkqºkÃkkík “¼ÿ÷kuf
Mk{ks” yu fÞwO.
 Ãke. r{ºkk, ðkheLÿ fw{kh ½ku»k yLku ¼qÃkuLÿLkkÚk
Ë¥k ðøkuhuLkk MknfkhÚke 1902 {kt “r{ËLkkÃkwh” {kt
“yLkwþe÷Lk Mkr{rík” Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe níke suLkku
{wÏÞ nuíkw “÷kuneLkk çkË÷u ÷kune” níkwt.
 yLkwþe÷Lk Mkr{ríkLke 500 þk¾kyku ¾ku÷ðk{kt
ykðe níke. yLkwþe÷Lk Mkr{ríkyu “nu{[Lÿ” Lku hrþÞLk
¢ktríkfkheykuÚke çkkUçk çkLkkððkLke f÷k þe¾ðk {kxu
“hrþÞk” {kufÕÞku.
 E.Mk. 1902 {kt s “Ãkw÷eLkËkMk” yu “Zkfk
yLkwþe÷Lk Mkr{rík” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 çktøkk¤{kt ¢ktríkfkhe rð[khÄkhkLku “çkkheLÿ fw{kh
½ku»k” yLku “¼qÃkuLÿ LkkÚk Ë¥k” yu ÃkMkkh fÞkuo. 1905 {kt
çkkheLÿfw{kh ½ku»k yu “¼ðkLke {trËh” Lkk{Lke ÃkwÂMíkfk
÷¾e, su{kt ¢ktríkfkhe fkÞkuoLku MktøkrXík fhðk {kxu fuLÿ
çkLkkððk {kxuLke òýfkhe ykÃkðk{kt ykðe níke. 1906 {kt
yk çkLLkuyu {¤eLku “Þwøkktíkh” Lkk{Lkwt Mk{k[kh-ÃkºkLkwt
«fkþLk fÞwO.
 «VwÕ÷ [kufe yLku ¾wËehk{ çkkuMku 30 yur«÷, 1908
Lkk hkus {wsVVhÃkwhLkk LÞkÞkÄeþ “­føMkVkuzo”Lke níÞkLkku
«ÞkMk fÞkuo ÃkhLíkw ¼q÷Úke çkkUçk fuLkuzeLke økkze Ãkh Ãkze
økÞku, suLkkÚke çku {rn÷kykuLke {]íÞw ÚkE økE. «VwÕ÷ [kfe
yLku ¾wËehk{ çkkuMk Ãkfze ÷uðk{kt ykÔÞk. «VwÕ÷ [kufeyu
ykí{níÞk fhe ÷eÄe yLku ¾wËehk{ çkkuMkLku 11 ykuøkMx,
1908 Lkk hkus VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe.
 ¢ktríkfkheykuLke yk ÃkuZe{kt çktøkk¤{kt “nu{[tÿ
fkLkqLkøkku” MkkiÚke {níðÃkqýo ÔÞÂõík níkku. nu{[tÿ fkLkqLkøkku
hrþÞkÚke çkkUçk çkLkkððkLke íkk÷e{ «kÃík fhe f÷f¥kk ÂMÚkík
“{rýfíkÕ÷k” {kt çkkUçk çkLkkððkLkwt fkh¾kLkwt ¾kuÕÞwt.
 çktøkk¤Lkk hkMkrçknkhe çkkuMk Ãktòçk yLku çktøkk¤Lkk
¢ktríkfkheykuLke ðå[u Ãkw÷ (Bridge) Lkwt fk{ fhe hnÞk níkk.
yk{Lke «uhýkÚke rËÕne{kt yuf {kuxe ykíktfðkËe fkÞoðkne
fhðk{kt ykðe. 23 rzMkuBçkh, 1912 Lkk hkus hkMkrçknkhe
çkkuMku rËÕne{kt ðkEMkhkìÞ ÷kuzo nk‹zøk Ãkh çkkUçk VufÞku.
íku{kt nk‹zøk íkku çk[e økÞku. ÃkhLíkw íkuLkku {nkðík {kÞkuo økÞku.
54
yk ½xLkkLkk Mkt˼o{kt 13 ÔÞÂõíkLke ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe.
yk{kt «{w¾ níkk - {kMxh y{e[Lÿ, ËeLkkLkkÚk,
yðÄrçknkhe ÷k÷, çkk÷ {wtfwtË, ðMktíkfw{kh rðïkMk,
nLkw{tík MknkÞ yLku çk÷hks. ËeLkkLkkÚk Ëçkký{kt ykðeLku
Mkhfkhe økðkn çkLke økÞk yLku {kMxh y{e[Lÿ,
yðÄrçknkhe, çkk÷ {wtfwtË y™u ðMktík fw{kh rðïkMkLku VktMke
ykÃke Ëuðk{kt ykðe.
 ySík®Mknu ÷knkuh{kt “ytsw{Lku-{kurnççkkLku
ðíkLk” Lkk{Lke yuf MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk fhe yLku “¼khík-
{kíkk” Lkk{Lkwt Mk{k[kh-Ãkºk «fkrþík fÞwO.
* rðËuþku{kt ¢ktríkfkhe yktËku÷Lk
 E.Mk. 1902 {kt Mkkðhfh çktÄwyku yu ÷tzLk{kt
“yr¼Lkð ¼khík” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1905 {kt ~Þk{S f]»ý ð{koyu ÷tzLk{kt
“EÂLzÞk nkWMk” yLku “nku{Y÷ MkkuMkkÞxe” Lke MÚkkÃkLkk
fhe. íku{ýu “EÂLzÞLk MkkurMkÞku÷kprsMx” Lkk{Lkwt Mk{k[kh-
ÃkºkLkw «fkþLk þY fÞwo.
 £ktMk{kt “yuMk.ykh. hkýk” yLku “{iz{ ¼e¾kS
fk{k” yu ykíktfðkËe økríkrðrÄykuLkwt Mkt[k÷Lk fÞwo. ÃkAe
ykLkkÚke ~Þk{S f]»ý ð{ko Ãký òuzkE økÞk. ynªÞk {iz{
fk{kyu “ðtËu{kíkh{T” Lkk{Lkwt Mk{k[kh-Ãkºk rLkfkéÞwt.
 E.Mk. 1907 {kt y{urhfk{kt “hk{LkkÚk Ãkwhe” yu
“Mkfwo÷h-yu-ykÍkËe” Lkk{Lke Ãkrºkfk rLkfk¤e su{kt
MðËuþe yktËku÷LkLkwt Mk{ÚkoLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 íkkhfLkkÚk ËkMku fuLkuzkLkk ðifwtðh{kt “MðËuþ Mkuðf
øk]n” Lke MÚkkÃkLkk fhe yLku “£e rnLËwMíkkLk” Lkk{Lkwt
Mk{k[kh-ÃkºkLkwt «fkþLk þY fÞwo. íku{ýu “økwY{w¾e”
¼k»kk{kt “MðËuþ Mkuðf” Lkk{Lkwt Mk{k[kh-Ãkºk Ãký rLkfkéÞwt.
 E.Mk. 1910 {kt íkkhfLkkÚk ËkMku fuLkuzk MkhfkhLkk
ËçkkýLkk fkhýu y{urhfk{kt ÃkkuíkkLke økríkrðrÄyku þY fhe.
ynetÞk S. ze. fw{khLke MkkÚku {¤eLku “rMkyux÷” {kt
“ÞwLkkExuz EÂLzÞk nkWMk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 1 LkðuBçkh, 1913 Lkk hkus yLkuf ¼khíkeÞkuyu
“÷k÷k nhËÞk÷” Lkk Lkuík]íð{kt “MkkLk£ktrMkMfku”
(y{urhfk){kt “økËh Ãkkxeo” Lke MÚkkÃkLkk fhe, “MkkunLk­Mkn
¼f¾Lkk” ykLkk «Úk{ yæÞûk, “÷k÷k nhËÞk÷” ykLkk
«Úk{ {tºke (sLkh÷ Mku¢uxhe) yLku “fkþehk{” fku»kkæÞûk
[qtxðk{kt ykÔÞk níkk.
 økËh ÃkkxeoÚke fhíkkh®Mkn Mkhk¼k, fkþehk{
Ãktrzík, ¼kE Ãkh{kLktË yLku nhLkk{®Mkn xqtze÷kx Ãký
òuzkÞu÷k níkk.
 MkkLk£ktrMkMfku{kt ÞwøkkLíkh yk©{ Lkk{Úke økËh
ÃkkxeoLkwt {wÏÞk÷Þ çkLkkððk{kt ykÔÞwt. LkðuBçkh, 1913 {kt
økËh ÃkrºkfkLke þYykík fhe. yk ÃkrºkfkLkwt «fkþLk
ytøkúuS, QËqo, økwY{w¾e, yLku Ãk~íkku ¼k»kk{kt fhðk{kt
ykðíkwt níkwt.
 “hkò {nuLÿ «íkkÃk” yu s{oLkeLkk MknfkhÚke
yV½krLkMíkkLkLkk fkçkw÷{kt rzMkuBçkh, 1915 {kt ¼khíkLke
«Úk{ yLku yMÚkkÞe MkhfkhLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 {iz{ ¼e¾kS fk{kLku “Mother of Indian
Revolution” Ãký fnuðkÞ Au.
 E.Mk. 1907 {kt Mxwxøkkzo (s{oLke) {kt Úkðkðk¤k
“çkeò yktíkhhk»xÙeÞ Mk{ksðkËe fkUøkúuMk” Lkk MkB{u÷Lk{kt
{uz{ fk{kyu ¼khíkeÞ «ríkrLkrÄLkk YÃku ¼køk ÷eÄku níkku.
yk MkB{u÷Lk{kt fk{kyu «Úk{ ð¾ík hk»xÙeÞ æðs VhfkÔÞku
níkku.
* fk{k økkxk {kÁ fktz (1914)
 fk{køkkxk{kÁ yuf ßnksLkwt Lkk{ níkwt.
 fuLkuzk Mkhfkhu ¼khíkeÞkuLkk «ðuþ Ãkh «ríkçktÄ
{qõÞku. íku{ Aíkkt íÞkttLke fkuxuo 35 ¼khíkeÞkuLku «ðuþ ykÃÞku
su MkeÄk ¼khíkÚke ykÔÞk Lk níkk.
 íkuÚke ®MkøkkÃkwhLkk yuf ¼khíkeÞ {q¤Lkk ðuÃkkhe
“økwYË¥k ­Mknu” “fk{køkkxk{kÁ” Lkk{Lkwt snks ¼kzu
hk¾eLku 376 Þkºkeyku MkkÚku fuLkuzkLkk “ðifwtðh” sðk
LkeféÞkt, ÃkhLíkw íku Ãknu÷kt Mkhfkhu ÃkkAku «ríkçktÄ {qõÞku.
Ãkrhýk{u ðifwtðh{kt fk{køkkxk{kÁLku Ãkku÷eMku ½uhkçktÄe fhe
fkuE ÞkºkeLku íÞkt Wíkhðk ËeÄkt Lk®n.
 ÞkºkeykuLku LÞkÞ yÃkkððk MkkunLk÷k÷ ÃkkXf,
çk÷ðtík ®Mkn yLku nwMkiLk hne{Lke ykøkuðkLke{kt “þkuh
fr{xe” Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe íku{ Aíkkt fuLkuzkyu
Lk{íkwt òuÏÞwt Lknª.
55
 íkuÚke yk snks ðifwtðhÚke rLkf¤eLku fku÷fkíkk LkSf
“çksçks çktËhu” ÃknkUåÞwt íÞkt ytøkúus Ãkku÷eMku íkuLkk Ãkh
nw{÷ku fÞkuo su{kt 18 Þkºke {]íÞw ÃkkBÞk yLku 202 ÞkºkeykuLke
ytøkúuòuyu ÄhÃkfz fhe.
* íkkLkk ¼økík yktËku÷Lk (1914)
 íkkLkk ¼økík yktËku÷Lk rçknkh{kt (ðíko{kLk-
Íkh¾tz{kt) E.Mk. 1914 {kt þY fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 yk yktËku÷LkLkwt Lkuík]íð “síkhk ¼økíku” fÞwO níkwt.
 yk ykrËðkMkeykuLkwt «Úk{ yktËku÷Lk níkwt, su{kt
MkíÞkøkúnLku {níð ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
 yk yktËku÷LkLke þYykík {nuMkq÷ ðuhk (¼q-
hksMð) {kt ðÄkhku yLku [kufeËkhe ðuhkLke rðYØ fhðk{kt
ykðe níke.
* «Úk{ rðï ÞwØ (1914)
 «Úk{ rðïÞwØ sw÷kE, 1914 {kt þY ÚkÞwt níkwt.
 yk «Úk{ rðïÞwØ{kt yuf çkksw Exk÷e, s{oLke,
ykrMxÙÞk, ntøkhe yLku xfeo íkÚkk çkeS çkksw rçkúxLk, £ktMk,
hrþÞk yLku òÃkkLk níkwt.
 ßÞkhu «Úk{ rðïÞwØ þY ÚkÞwt íku Mk{Þu fkUøkúuMk
MktÃkqýoÃkýu økkuÃkk÷ f]»ý økku¾÷u ({ðk¤ðkËeyku)Lkk
Lkuík]íð{kt níke.
 fkUøkúuMk yLku ÷øk¼øk çkÄk Ãkûkkuyu MkhfkhLku yk
ÞwØ{kt yk ykïkMkLk Ãkh Mknfkh ykÃkðwt Mðefkh fÞwo fu
ÞwØLke Mk{kró Ãkh ¼khíkeÞkuLke {ktøkku Ãkh Ãkqýo æÞkLk
ykÃkðk{kt ykðþu.
* nku{Y÷ ÷eøk yktËku÷Lk
 nku{Y÷ yktËku÷Lk ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Mktøkúk{Lkk
EríknkMk{kt «Úk{ yr¾÷ ¼khíkeÞ sLk yktËku÷Lk níkku,
suLkwt Lkuík]íð ÷kuf{kLÞ rík÷f yLku ©e{íke yuLke çkuMkLx
æðkhk fhðk{kt ykÔÞwt.
 nku{Y÷Lkku yÚko MðþkMkLk yÚkðk Mðhks ÚkkÞ Au.
MðËuþe yktËku÷LkLkk Lkuíkk yh®ðË ½ku»k MkLÞkMk ÷ELku
ÃkkUrz[uhe{kt ykæÞkÂí{f SðLk ðeíkkðíkk níkk. ÷k÷k
÷ksÃkíkhkÞ íÞkhu y{urhfk{kt [kÕÞk økÞk níkk. çkk¤
øktøkkÄh rík÷f ßÞkhu 6 ð»koLke Mkò ÃkAe su÷{ktÚke Aqxâk
íÞkhu Mk{økú Ëuþ þktík sýkíkku níkku. ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk
Ãký rð¼krsík ÚkELku ¼ktøke Ãkze níke.
* ÷kuf{kLÞ rík÷fLke nku{Y÷ ÷eøk
 WÃkh ykÃku÷ Ãkqðo ¼qr{fk òuELku fkUøkúuMkLku Ä{Ä{íke
fhðk yLku Vhe Ëuþ{kt Mðhks [¤ð¤ {kxu òøk]rík
÷kððkLkk nuíkwÚke ÷kuf{kLÞ rík÷fu “nku{Y÷ ÷eøk” þY
fhe.
 çkk÷ øktøkkÄh rík÷fu ¼khík{kt Mkki«Úk{ nku{Y÷
÷eøkLke MÚkkÃkLkk 28 yur«÷, 1916 Lkk hkus “çku÷økk{”
(Ãkqýu){kt fhe níke.
 “òuMkuV çkuÃkrxMxku” Lku yæÞûk çkLkkððk{kt
ykÔÞk.
 “yuLk. Mke. fu¤fh” Lku Mkr[ð çkLkkððk{kt ykÔÞk.
 rík÷fu ytøkúuS ¼k»kk{kt “{hkXk” yLku {hkXe
¼k»kk{kt “fuMkhe” Lkk{Lkk Mk{k[kh-Ãkºk îkhk nku{Y÷
÷eøkLkwt «[khLkwt fk{ fÞwO.
 rík÷fLke nku{Y÷Lke ÷eøkLke fw÷ 6 {wÏÞ þk¾kyku
níke.
 rík÷fLke nku{Y÷Lke yLíkøkoík fýkoxf, {nkhk»xÙ,
{æÞ«ktík yLku çkhkh Mkk{u÷ níkk.
 “Ãkqýu” Lku nku{Y÷ ÷eøkLkk yktËku÷LkLkku fuLÿeÞ
{wÏÞk÷Þ çkLkkððk{kt ykÔÞku.
 rík÷fLke ßÞkhu ÄhÃkfz fhe íÞkhu “{kunB{Ë y÷e
rsLLkk” íku{Lkk ðfe÷ níkk.
* yuLke çkuMkLxLke nku{Y÷ ÷eøk
 yuLke çkuMkLxu ykÞh÷uLzLkk nku{Y÷ ÷eøkLke Mk{kLk
Mðíktºkíkk {kxu hkßLkiríkf yktËku÷Lk [÷kððkLke ÞkusLkk
çkLkkðe níke.
 ©e{íke yuLke çkuMkLxu y÷økÚke rík÷fLke nku{Y÷
÷eøkLkk 5 {rnLkk ÃkAe MkÃxuBçkh, 1916 {kt “{ÿkMk” {kt
“LkuþLk÷ nku{Y÷ ÷eøk” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 yk nku{Y÷ ÷eøkLkk Mkr[ð - “ßÞkuso yYzu÷”,
{nkMkr[ð- “hk{kMðk{e yGÞh” («ÏÞkík ðfe÷) yLku
fku»kkæÞûk - “ðe. Ãke. ðkrzÞk” Lku çkLkkððk{kt ykÔÞk.
 ÷kuf{kLÞ rík÷fLke nku{Y÷ ÷eøkLkk fkÞoûkuºk
rMkðkÞLkku ËuþLkku Mk{økú «Ëuþ yuLke çkuMkLxLke nku{Y÷
÷eøkLkku níkku.
56
 nku{Y÷ ÷eøkLku yr¾÷ ¼khíkeÞ MðYÃk yuLke
çkuMkLxu ykÃÞwt níkwt.
 yuLke çkuMkLxu “LÞq EÂLzÞk” yLku “fkp{Lkðe÷”
Lkk{Lkk Mk{k[khÃkºk æðkhk nku{Y÷ ÷eøkLkwt «[kh-«MkkhLkwt
fk{ fÞwO.
 yk nku{Y÷ ÷eøkLkku {wÏÞk÷Þ {ÿkMkLke LkSf
“yzÞkh” {kt çkLkkððk{kt ykÔÞku.
 ÷kuf{kLÞ rík÷f yLku yuLke çkuMkLxLke nku{Y÷ ÷eøk
fkUøkúuMkLkk çkLLku Ãkûkku (snk÷ðkËe yLku {ðk¤ðkËe) ðå[u
íkÚkk {wÂM÷{ ÷eøk Ãký yuf ÚkE økE.
 yuLke çkuMkLxLkk nku{Y÷ ÷eøkLke þk¾kyku {wtçkE,
y{ËkðkË, Mkqhík, LkrzÞkË MkwÄe rðMíkhu÷e níke.
 økwshkík{kt nku{Y÷ ÷eøkLkwt fkÞo fLkiÞk÷k÷ {wLþe,
{kunB{Ë y÷e rsLLkk, {LkMkw¾¼kE {kMxh, rðê÷¼kE
Ãkxu÷, W{h MkkuçkkLke ðøkuhuyu Mkt¼kéÞwt níkwt.
 yk [¤ð¤Lku “ËkËk¼kE LkðhkuS” Lkku xufku níkku.
 ELËw÷k÷ Þkr¿kfu “¼khíkeÞ Mkuðf Mk{ks” AkuzeLku
nku{Y÷ ÷eøkLke [¤ð¤{kt ÍtÃk÷kÔÞwt.
 yuLke çkuMkLxLke ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe yLku ºký
{kMk ÃkAe su÷ {wÂõík ÚkE.
 E.Mk. 1917 {kt yuLke çkuMkLx fkUøkúuMkLkk «{w¾ çkLke
økÞk íkuÚke nku{Y÷ ÷eøk yktËku÷Lk Úkkuzwt Ze÷wt Ãkze økÞwt.
 E.Mk. 1918 {kt yuLke çkuMkLx yLku ÷kuf{kLÞ rík÷f
ðå[u {kuxuøÞw MkwÄkhku MðefkhðkLkk «&™u {ík¼uË ÚkÞkt yLku rík÷fu
“†eýkt hkuËLkt çk÷t” yuðe yuLke çkuMkLxLke ònuh{kt xefk fhe.
 yk [¤ð¤Úke «Úk{ðkh ÷kufku{kt swMMkku WíÃkLLk ÚkÞku
níkku ÃkhLíkw rík÷f rLkhkþ Úkíkkt yktËku÷Lk Ze÷wt Ãkzâwt níkwt.
 nku{Y÷ ÷eøk yktËku÷Lk E.Mk. 1916 Úke 1918-19
MkwÄe [kÕÞwt.
* ÷¾Lkki fhkh (1916)
 E.Mk. 1916 {kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLkwt
yrÄðuþLk “©e ytrçkfk [hý {sw{Ëkh” Lke yæÞûkíkk{kt
“÷¾Lkki” {kt {éÞwt.
 yk ÷¾Lkki yrÄðuþLk{kt fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{
÷eøkLke ðå[u {níðÃkqýo fhkh ÚkÞku, suLku “÷¾Lkki fhkh”
(÷¾Lkki Ãkifx) fnuðkÞ Au.
 yk ÷¾Lkki yrÄðuþLk{kt yuf çkeS {níðÃkqýo
çkkçkík yu níke fu 1907 Lkk Mkqhík yrÄðuþLk{kt ÚkÞu÷
fkUøkúuMkLkk ¼køk÷k (snk÷ðkËe yLku {ðk¤ðkËe) Vhe yuf
ÚkÞk yLku snk÷ðkËeykuLku fkUøkúuMk{kt Vhe «ðuþ ykÃkðk{kt
ykÔÞku.
 yk snk÷ðkËeyku yLku {ðk¤ðkËeykuLku yuf
fhðk{kt yuLke çkuMkLx yLku ÷kuf{kLÞ rík÷fLkku {wÏÞ Vk¤ku
níkku.
 yk yrÄðuþLk{kt {kunB{Ë y÷e Íeýkyu «Úk{
ð¾ík ¼køk ÷eÄku níkku.
 ÷¾Lkki fhkh æðkhk fkUøkúuMk «Úk{ ð¾ík {wMk÷{kLkku
{kxu y÷øk {íkËkh {tz÷Lke {ktøk ykiÃk[krhf YÃku Mðefkhe
÷eÄe, su ¼rð»Þ{kt yuf {kuxe ¼q÷ Mkkrçkík ÚkE.
* yLÞ VuõxTMk :
 økkuÃkk÷ f]»ý økku¾÷u æðkhk MÚkkrÃkík “MkðuoLxTMk
ykpV EÂLzÞk MkkuMkkÞxe” Lkk MkÇÞkuLku nku{Y÷ ÷eøk{kt
«ðuþ fhðkLke ÃkhðkLkøke Lk níke.
 E.Mk. 1918 {kt MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhSyu fkUøkúuMkÚke
swËk ÚkELku “yr¾÷ ¼khíkeÞ WËkhðkËe Mkt½” Lke MÚkkÃkLkk
fhe níke.
*****
«fhý-15 økktÄeðkËe Þwøk (1919-1947)
* {nkí{k økktÄeS :
 {q¤Lkk{ - {kunLkËkMk fh{[Lÿ økktÄe
57
 sL{ - ÃkkuhçktËh, 2 ykufxkuçkh, 1869
 ÃkíLke - fMíkqhçkk
 {kíkk - Ãkqík¤e çkkE
 Ërûký ykr£fkLkk yuf økwshkíke ðuÃkkhe “ËkËk
yçËwÕ÷k”Lkku {wfË{ku ÷zðk {kxu E.Mk. 1893 {kt Ërûký
ykr£fk økÞk níkk.
 Ërûký ykr£fk{kt íku{Lku òýðk {éÞwt fu
¼khíkeÞkuLku MkhkMkh yLÞkÞ Úkíkku níkku yLku íku{Lke «íÞu
MkhfkhLkwt ð÷ý Ä]ýkí{f níkwt. {kºk {wfË{ku ÷zeLku ÃkkAk
VhLkkhk økktÄeS ykr£fk{kt hkufkE økÞk. ¼khíkeÞkuLku Úkíkkt
yLÞkÞ Mkk{u íkuyku 21 ð»ko MkwÄe ÷zâk y™u ¼khíkeÞkuLku
Mkk{krsf LÞkÞ {¤u íku {kxu ½ýkt yÃk{kLk MknLk fÞko, Ëw:¾
ðuXâkt.
 Ërûký ykr£fkLke yk ÃkrhÂMÚkríkykuLkk fkhýu
rðrðÄ Ä{o, Mkt«ËkÞ yLku ðøkkuoLkk ÷kufku yk yíÞk[khLke
rðYæÄ ¼uøkk ÚkÞkt. yk yufíkkLkk ykÄkhu økktÄeSLkk
ÔÞÂõíkíð{kt yr¾÷ ¼khíkeÞ yufíkkLke rð[khÄkhkLkku
{sçkqík ÃkkÞku Lkt¾kÞku.
 Ërûký ykr£fk{kt økktÄeSyu ÃkkuíkkLke rð[khÄkhkLku
«[krhík yLku «Mkkrhík fhðk {kxu “VerLkõMk Mkux÷{uLx”
yLku “xkpÕMkxkpÞ Vk{o” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke. su{kt
ÃkkuíkkLkk fkÞofíkkoykuLku yLkwþkMkLkLke MkkÚku MksøkíkkLke
íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðíke níke suÚke íku y®nMkf
MkíÞkøkúneykuLkk YÃku rðfrMkík ÚkE þfu.
 Ërûký ykr£fk{kt MkíÞkøkúnLkk {køkuo þY ÚkÞu÷e yk
÷zíkLke Ãkqýkonwrík fheLku íkuyku òLÞwykhe, 1915 {kt
¼khíkLkk {wtçkE çktËhu WíkÞko níkk.
 økktÄeSLkk hksLkiríkf økwhw “økkuÃkk÷ f]»ý økku¾÷u” níkk.
 E.Mk. 1915 {kt ytøkúus Mkhfkhu “fuMkh - yu -
rnLË” Lke WÃkkrÄÚke {nkí{k økktÄeLku MkL{krLkík fÞko.
 E.Mk. 1916 {kt økktÄeSyu y{ËkðkË{kt
“Mkkçkh{íke yk©{”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 hksLkiríkf ûkuºk{kt íku{Lkwt Mkki«Úk{ {níðÃkqýo fkÞo
ytøkúuòuLkk WÃkrLkðuþkuLke {ËË {kxu ¼khíkeÞ {sqhkuLke
¼híke fhðk suðe Ä]rýík “røkhr{rxÞk «Úkk” Lke rðYæÄ
yðks WXkÔÞku yLku íkuLku MkBÃkqýo heíku Mk{kÃík fhe ËeÄe
níke.
* [tÃkkhý MkíÞkøkún (1917)
 økktÄeSyu “MkíÞkøkún” Lkku Mkki«Úk{ «Þkuøk Ërûký
ykr£fk{kt fÞkuo. ¼khík{kt MkíÞkøkúnLkku «Úk{ «Þkuøk E.Mk.
1917 {kt [tÃkkhý (rçknkh){kt fÞkuo níkku.
 E.Mk. 1917 {kt [tÃkkhýLkk ¾uzqík Lkuíkk “hksfw{kh
þwõ÷” yu [tÃkkhý MkíÞkøkúnLkwt Lkuík]íð fhðk {kxu rLk{tºký
ykÃÞwt su økktÄeSyu MðefkÞwO.
 [tÃkkhý{kt Lke÷ (øk¤e) Lke ¾uíke fhLkkh ¾uzqíkku
Ãkh “íkeLkfrXÞk ÃkØrík”Lkk{Lke ytøkúuòuyu yLÞkÞ¼he
fh«ýk÷e y{÷{kt {qfe.
 yk ÃkØrík{kt 3/20 ¼køk{kt Lke÷ (øk¤e) ¾uíke fhðwt
VhrsÞkík níkwt.
 yk yktËku÷Lk{kt økktÄeS MkkÚku hksuLÿ «MkkË, su.
çke. f]Ãkýk÷e, {nkËuð ËuMkkE, {snY÷ nf ðøkuhu níkk.
 [tÃkkhý yktËku÷Lk ÃkAe Mkhfkhu íkÃkkMk fr{xe h[e
su{kt økktÄeS Ãký MkÇÞ níkk. ytík{kt ¾uzqíkkuLke Mk{MÞkLkku
rLkfk÷ ykÔÞku yLku MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke «Úk{ ÷zkE
økktÄeSyu Síke ÷eÄe.
 [tÃkkhý MkíÞkøkún Ëhr{ÞkLk økktÄeSLkk fwþ÷
Lkuík]íðÚke «¼krðík ÚkELku “hrðLÿLkkÚk xkøkkuh” yu
økktÄeSLku “{nkí{k” Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe.
* y{ËkðkË r{÷ nzíkk÷ (1918)
 r{÷ {kr÷fku yLku {sqhku{kt “Ã÷uøk çkkuLkMk” ÷ELku
íkfhkh níke. Ã÷uøkLkku «fkuÃk Mk{kÃík ÚkÞk ÃkAe r{÷-{kr÷f
ykLku Mk{kÃík fhðk {ktøkíkk níkk, ßÞkhu {sqh ykLku [k÷w
hk¾ðkLke {ktøk fhe hnÞk níkk. {sqhkuLkku íkfo níkku fu íku{Lku
ðøkh çkkuLkMk su hf{ {¤e hne Au, íku yk {kU½ðkhe{kt ¾qçk
s ykuAe Au.
 økktÄeSyu yk {k{÷kLku yuf rxÙçÞqLk÷Lku MkkUÃkðk
hkS fhe ÷eÄk, ÃkhLíkw ÃkAe {kr÷fkuyu nzíkk÷Lkwt çknkLkwt
çkLkkðeLku ÃkkuíkkLku ykLkkÚke y÷øk fhe ÷eÄk. {kr÷fkuyu
20% çkkuLkMkLke ½ku»kýk fhe yLku yk Ä{fe ykÃke fu su
{sqh ykLku Mðefkh Lk fhu, íkuLku LkkufheÚke rLkfk¤e Ëuðk{kt
ykðþu.
58
 økktÄeSyu ½ku»kýk fhe fu {sqhkuLku 35 xfk çkkuLkMk
{¤ðwt òuEyu nzíkk÷ þY ÚkE. {sqhkuLkku WíMkkn ðÄkhðk
yLku Mkt½»ko íkus fhðk {kxu økktÄeS Ãkkuíku WÃkðkMk (yLkþLk)
Ãkh çkuXk.
 yk yktËku÷Lk{kt s Mkki«Úk{ økktÄeS ¼q¾-nzíkk÷
(yLkþLk) Ãkh çkuXk níkk.
 økktÄeSLkk ¼q¾-nzíkk÷Lkk fkhýu {kr÷fku yk
{k{÷kLku rxÙçÞwLk÷Lku MkkUÃkðk hkS ÚkE økÞk. rxÙçÞqLk÷u
35% çkkuLkMk ykÃkðkLkku rLkýoÞ fÞkuo.
 ytçkk÷k÷ Mkkhk¼kELke çkuLk “yLkMkqÞkçkuLk” yk
Mkt½»ko (yktËku÷Lk) {kt økktÄeSLke MkkÚku níkk.
 MkíÞkøkúnLkk yk «khtr¼f «Þkuøkkuyu økktÄeSLku
Mkk{kLÞ sLkíkkÚke rLkfxíkk ðÄkhe ËeÄe su{kt økúk{eý
ûkuºkkuLkk ¾uzqíkku Ãký níkk yLku þnuhe ûkuºkkuLkk {sqh Ãký.
* {kUxuøÞq ½ku»kýk (1917)
 20 ykuøkMx, 1917 Lkk hkus rçkúxLkLke Ãkk÷ko{uLx{kt
¼khík Mkr[ð {kUxuøÞq yu yuf «Míkkð ÃkMkkh fÞkuo, su
“ykuøkMx ½ku»kýk” yÚkðk “{kUxuøÞq ½ku»kýk” fnuðkÞ Au.
 yk «Míkkð «{kýu ¼khík{kt ðneðxLke Ëhuf þk¾k{kt
¼khíkeÞkuLku ðÄw «ríkrLkrÄíð ykÃkðkLke òuøkðkE níke.
* ¾uzk MkíÞkøkún (1918)
 E.Mk. 1918 Lkku ¾uzk MkíÞkøkún økktÄeS æðkhk
[÷kðkÞu÷ku ºkeòu MkíÞkøkún níkku.
 E.Mk. 1917 {kt ¾uzk SÕ÷k{kt yríkð]rü ÚkE yLku
Ãkkf rLk»V¤ økÞku, ykðk Mk{Þu íku÷, ÷ku¾tz, fÃkzk, {eXwt
ðøkuhu ðMíkwyku {kU½e ÚkE økE. yk{ nkuðk Aíkkt ytøkúus
yrÄfkheyku ÃkkfLke ytËksu ðÄw ykfkhýe fheLku ðÄw
{nuMkq÷ ðMkq÷ fhðk ÷køÞk níkk. ßÞkhu {nuMkq÷ fkÞËk{kt
yuðe òuøkðkE níke fu Mkk{kLÞ WíÃkkËLkÚke 25% Ãkkf ykuAku
ÚkkÞ íkku {nuMkq÷ {kV fhðk{kt ykðþu.
 økwshkíkLkk çku ðfe÷ku “su. fu. Ãkkhu¾” yLku
“rðê÷¼kE Ãkxu÷” yu Mk{Þ rðMíkkhLkwt Mkðuo fheLku 25% Úke
ðÄw Ãkkf rLk»V¤ økÞku nkuðkLkku rhÃkkuxo íÞktLkk f÷ufxhLku ykÃÞku.
 økktÄeSyu MkhfkhLku hsqykík fhe Ãkhtíkw íkuLke fkuE
yMkh Lk Úkíkkt 22 {k[o, 1918 Lkk hkus LkrzÞkËLke Mk¼kÚke
¾uzk MkíÞkøkúnLke þYykík ÚkE.
 yk MkíÞkøkún{kt ELËw÷k÷ Þkr¿kf, rðê÷¼kE
Ãkxu÷, yLkMkqÞkçkuLk Mkkhk¼kEyu økktÄeSLke {ËË fhe níke.
 yk ÷zík{kt ©e ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ økktÄeS íkhV
«uhkÞk yLku ðfe÷kík AkuzeLku ÷kufkuLke Mkuðk fhðkLkwt Lk¬e fÞwO.
 yk MkíÞkøkúnLkk Ãkrhýk{ MðYÃk Mkhfkhu yuðku
ykËuþ ykÃÞku fu ÷økkLk yuðk ¾uzqíkku ÃkkMkuÚke s ÷uðk{kt
ykðu fu suLke ykÃkðkLke Mkûk{íkk nkuÞ yLku økktÄeSyu
MkíÞkøkún Mk{uxe ÷eÄwt.
* hku÷ux yuõx (1919)
 17 {k[o, 1919 Lkk hkus ytøkúus Mkhfkhu “hku÷ux
yuõx” ÃkMkkh fÞkuo. su{kt ¼khík{kt þY ÚkE hnu÷e
¢ktríkfkhe «ð]r¥kykuLku Qøkíkk zk{e ËuðkLkku «ÞkMk fhðk{kt
ykÔÞku níkku. su{kt “fkuE yrÃk÷ Lknª, fkuE Ë÷e÷ Lkrn
yLku fkuE ðfe÷ Lk­n.” yuðe òuøkðkE fhðk{kt ykðe
níke.
 10 MkÃxuBçkh, 1917 Lkk hkus rçkúrxþ Wå[
LÞkÞk÷ÞLkk LÞkÞkÄeþ “rMkzLke hku÷ux” Lke yæÞûkíkk{kt
økrXík fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 hku÷ux yuõxLku “fk¤ku fkÞËku” íkhefu Ãký
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 yk fkÞËk {wsçk fkuEÃký ykhkuÃk rðLkk øk{u íku
{kýMkLke ÄhÃkfz fhðkLke yLku íkuLku ËuþrLkfk÷ fhðkLke
Mk¥kk MkhfkhLku ykÃkðk{kt ykðe níke.
 MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS, íkusçknkËwh Mk«q, ©e{íke
yuLke çkuMkLx ðøkuhu fux÷ktf {kuxk Lkuíkkyku økktÄeSLkku rðhkuÄ
fÞkuo níkku, ßÞkhu çkeS çkksw {wÂM÷{ ÷eøku økktÄeSLku
Mk{ÚkoLk ykÃÞwt yLku {kunB{Ë y÷e Íeýk, s{Lkk÷k÷,
þtfh÷k÷ çkUfh ðøkuhu økktÄeSLke Ãkz¾u hnÞk níkk.
 økktÄeSyu yk fkÞËkLke rðhkuÄ{kt MkíÞkøkún
yktËku÷LkLkku «Míkkð fkUøkúuMk{kt ÃkMkkh fhkÔÞku níkku.
* sr÷Þktðk÷k çkkøk níÞkfktz (1919)
 hku÷ux yuõxLkk rðhkuÄ{kt ÞkuòÞu÷k «ËþoLk{kt
ÃktòçkLkk ÷kufr«Þ Lkuíkk “MkiVwËeLk rf[÷w” y™u
“MkíÞÃkk÷”Lke ÄhÃkfz fhe níke.
59
 yk ÄhÃkfzLkk rðhkuÄ{kt 13 yur«÷, 1919 Lkk hkus
y{]íkMkh{kt ðiþk¾eLkk rËðMku sr÷Þkðk÷k çkkøk{kt yuf
Mk¼k ¼hkE.
 yk Mk¼k Ãkh ¾çkh ykÃÞk rðLkk “sLkh÷ zkÞhu”
økku¤eçkkh þY fhe ËeÄku. su{kt MkUfzku ÷kufku {kÞko økÞk y™u
nòhku ÷kufku ½kÞ÷ ÚkÞk níkk.
 yk níÞkfktz{kt “ntMkhks” Lkk{Lkk ¼khíkeÞ yu
sLkh÷ zkÞhLke {ËË fhe níke.
 yk níÞkfktzLkk rðhkuÄ{kt ðkEMkhkìÞ Lke
fkÞofkrhýeLkk MkÇÞ “þtfhLk LkkÞh” yu hkSLkk{wt ykÃke
ËeÄwt níkwt.
 yk níÞkfktzLkk rðhkuÄ{kt {nkí{k økktÄeSyu
“fuMkh-yu-rnLË” Lke WÃkkrÄ, s{Lkk÷k÷ çkòsu “hkÞ -
çknkËwh” Lke WÃkkrÄ yLku hðeLÿLkkÚk xkøkkuh yu
“LkkExnqz” Lke WÃkkrÄ (r¾íkkçk) ÃkkAku ykÃke ËeÄku.
 ËeLkçktÄw Mke yuV yuLzqÍ yu yk níÞkfktzLku
òýeòuELku ykÞkusLkÚke fhu÷ níÞk fnÞwt níkwt.
* nLxh fr{xe (1919)
 sr÷Þktðk÷k çkkøk níÞkfktzLke íkÃkkMk {kxu MktÃkqýo
Ëuþ{kt [k÷e hnu÷ sçkhËMík rðhkuÄLku òuíkkt Mkhfkhu
{sçkqhe{kt 1 ykufxkuçkh, 1919 Lkk hkus “÷kuzo nLxh” Lke
yæÞûkíkk{kt yuf fr{xeLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
 yk fr{xe{kt 5 ytøkúus MkÇÞku ÷kuzo nLxh, sÂMxLk
hirfLk, hkEMk, {ush sLkh÷ Mkh sÞkuso çkuhku yLku Mkh
xkp{Mk ÂM{Úk yLku ºký ¼khíkeÞ MkÇÞku “Mkh [e{Lk÷k÷
þeík÷ðkz”, “MkknuçkÍkËk MkwÕíkkLk yn{Ë” yLku “søkík
LkkhkÞý” níkk.
 nLxh fr{xeyu {k[o, 1920 {kt ÃkkuíkkLke rhÃkkuxo hsq
fhe su{kt Vfík sLkh÷ zkÞhLku çk[kððkLkk «ÞkMk ÚkÞk
ÃkhLíkw íku{Lku LkkufheÚke nxkðe Ëuðk{kt ykÔÞk.
 rçkúrxþ Mk{k[kh-Ãkºkkuyu sLkh÷ zkÞhLku “rçkúrxþ
Mkk{úkßÞLkku hûkf”, ÷kuzo Mk¼kyu íkuLku “rçkúrxþ Mkk{úkßÞLkku
ðk½” yLku Mkhfkhu íkuLke Mkuðkyku {kxu íkuLku “{kLkLke
ík÷ðkh” Lkku r¾íkkçk «ËkLk fÞkuo.
 ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk yu sr÷Þktðk÷k çkkøk
níÞkfktzLke íkÃkkMk {kxu “{ËLk {kunLk {kð÷eÞ” Lkk
Lkuík]íð{kt yuf f{eþLkLke h[Lkk fhe, suLkk yLÞ MkÇÞku{kt
“{kuíke÷k÷ LkunY” yLku “økktÄeS” níkk.
 fktøkúuMk æðkhk rLkÞwõík íkÃkkMk fr{xe (f{eþLk) yu
ÃkkuíkkLke rhÃkkuxo{kt yrÄfkheykuLke Mkg xefk fhe yLku {ktøk
fhe fu Ëku»keykuLke rðYæÄ Mkg fkÞoðkne yLku {]íkfkuLkk
ykr©íkkuLku ykŠÚkf {ËË «ËkLk fhðk{kt ykðu, Ãkhtíkw yk
MktçktÄ{kt MkhfkhLkk íkhVÚke fkuEÃký «ríkr¢Þk Lk {¤íkkt
økktÄeSyu yMknfkh yktËku÷Lk þY fhðkLkwt rð[kÞwo.
* r¾÷kVík yktËku÷Lk
 r¾÷kVík yktËku÷Lk ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLkku r{ºk
hk»xÙkuLke rðYØ ¾kMk fheLku rçkúxuLkLke rðYæÄ íkqfeoLkk
¾÷eVkLkk Mk{ÚkoLk{kt yktËku÷Lk níkwt.
 «Úk{ rðïÞwØ{kt ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuyu yux÷k {kxu
MkhfkhLku {ËË fhe níke fu ÞwØLke Mk{kró ÃkAe (íkwfeo)
Mkk{úkßÞLku ytøkúuòu æðkhk nuhkLkøkrík fhðk{kt Lk®n ykðu.
 íku ð¾íku EM÷k{Lkk ¾÷eVk íkhefu (íkwfeo)Lkk
MkwÕíkkLk fnuðkíkk níkk. ÃkhLíkw «Úk{ rðïÞwØ ÃkAe
“ðMkuoÕMkLke MktrÄ” Lke òuøkðkELkk «{kýu (íkwfeo){kt
“¾÷eVk” Lkwt ÃkË Mk{kó fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt.
 Ãkrhýk{MðYÃk ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkku rLkhkþ ÚkÞk
yLku ytøkúuòu rðYæÄ yktËku÷Lk fhðk íkíÃkh ÚkÞkt. y÷e çktÄw
({kunB{Ë y÷e yLku þkifík y÷e), {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{
ykÍkË, {ki÷kLkk y÷ nMkLk, zkp. yLMkkhe, nfe{ ys{÷
¾kLk ðøkuhu ¾÷eVkLkk Mk{Úkofku níkk.
 17 ykufxkuçkh, 1919 Lkk hkus yr¾÷ ¼khíkeÞ
Míkh Ãkh “r¾÷kVík rËðMk” Wsððk{kt ykÔÞku níkku.
 23 LkðuBçkh, 1919 Lkk hkus “yr¾÷ ¼khíkeÞ
r¾÷kVík fr{xe” yu rËÕne{kt MkB{u÷Lk ÞkußÞwt, suLke
yæÞûkíkk {nkí{k økktÄeSyu fhe níke.
 “yr¾÷ ¼khíkeÞ r¾÷kVík fr{xe” Lke h[Lkk
{kunB{Ë y÷e yLku þkifík y÷e (y÷e çktÄwyku) yu E.Mk.
1919 {kt fhe níke.
 yçkw÷ f÷k{ ykÍkËu ÃkkuíkkLkk Mk{k[kh-Ãkºk
“y÷-rn÷k÷” yLku “fk{huz” Lkk {kæÞ{Úke r¾÷kVík
yktËku÷LkLkwt «[kh fÞwo.
60
 9 swLk, 1920 Lkk hkus yÕnkçkkË{kt yr¾÷
¼khíkeÞ r¾÷kVík fr{xeyu økktÄeSLke y®nMkf yMknfkh
yktËku÷Lk fhðkLke Mk÷kn Mðefkhe ÷eÄe yLku økktÄeSLku s
íku rËðMkÚke yk yktËku÷LkLkwt Lkuík]íð MkkUÃke ËeÄwt.
* yMknfkh yktËku÷Lk (1920)
 E.Mk. 1920 {kt ÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞLke yæÞûkíkk{kt
ÚkÞu÷ rðþu»k yrÄðuþLk- “f÷fíkk yrÄðuþLk” {kt
yMknfkh yktËku÷LkLkku «Míkkð ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku yLku
1920 Lkk LkkøkÃkwh yrÄðuþLk{kt ykLku Mkt{rík ykÃke Ëuðk{kt
ykðe.
 yMknfkh yktËku÷LkLkku «Míkkð “økktÄeS” yu
íkiÞkh fÞkuo níkku.
 hku÷ux yuõx, sr÷Þkðk÷k çkkøk níÞkfktz yLku
r¾÷kVík yktËku÷LkLkk sðkçk{kt økktÄeSyu 1 ykuøkMx,
1920 Lkk hkus “yMknfkh yktËku÷Lk” þY fÞwO.
 yMknfkh yktËku÷LkLkk þYykíkLkk rËðMku s
“÷kuf{kLÞ rík÷f” Lke {]íÞw (1 ykuøkMx, 1920) ÚkE økE
níke. ykLkk ÃkAe “rík÷f Vtz” Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe,
su{kt 1 fhkuz YrÃkÞk ¼uøkkt ÚkÞkt níkk.
 E.Mk. 1920 Lkk LkkøkÃkwh yrÄðuþLk{kt yLÞ çku
{níðLkk rLkýoÞku ÷eÄk -
(1) Mðhks {u¤ððkLkku rLkýoÞ
(2) økktÄeSLkk h[Lkkí{f fkÞo¢{ku fhðkLkku rLkýoÞ
 h[Lkkí{f fkÞo¢{kuLkku {wÏÞ íkíð :
- WÃkkÄeyku, MkL{kLkkuLkwt Mk{Ãkoý yLku MÚkkLkeÞ
yuf{ku (Local Bodies) {kt {wÏÞ MkÇÞku æðkhk íÞkøkÃkºk.
- rðËuþe ðMíkwykuLkku çkrn»fkh
- Mkhfkhe rðãk÷Þku, {nkrðãk÷Þku yLku
LÞkÞk÷ÞkuLkku çkrn»fkh
- rðÄkLkMk¼kykuLkku çkrn»fkh
- Mkhfkhe yLku rçkLkMkhfkhe Mk{khkunkuLkku çkrn»fkh
- {uMkkuÃkkuxur{Þk{kt MkuLkk f{o[khe, {sqhkuLke ¼híkeLkku
çkrn»fkh.
- rðÄkLk Ãkrh»kËkuLkku W{uËðkhku æðkhk yLku [qtxýeLkku
{íkËkíkkyku æðkhk çkrn»fkh
- hk»xÙeÞ þiûkrýf MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk su{ fu-
økwshkík rðãkÃkeX, fkþe rðãkÃkeX, rçknkh rðãkÃkeX,
çkLkkhMk rðãkÃkeX, rík÷f {nkhk»xÙ rðãkÃkeX, òr{Þk
r{r÷Þk EM÷kr{Þk rðïrðãk÷Þ yLku y÷eøkZ {wÂM÷{
rðïrðãk÷Þ ðøkuhu.
- Mkhfkhe yËk÷íkkuLke søÞk Ãkh ÷kufkuyu XuhXuh
Ãkt[kÞíkkuLke MÚkkÃkLkk fhe ÷ðkËe {khVík ͽzkykuLke
Ãkíkkðx fhðk {ktze.
- hu®xÞkLke «ð]r¥k òuuhÚke WÃkkzeLku ËuþLke yLkuf
Lkçk¤kEyku suðe fu ËkYíkkzeLke çktËe{ktÚke ËuþLku Akuzkððk
nòhku MðÞtMkurðfkyku çknkh Ãkkze.
 {wnB{Ë y÷e «Úk{ Lkuíkk níkk, su{Lku Mkki«Úk{
yMknfkh yktËku÷Lk{kt ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe.
 rþûký MktMÚkkykuLkku yMknfkh yktËku÷LkLkk Mk{Þu
MkkiÚke ðÄw çkrn»fkh “çktøkk¤” {kt ÚkÞku níkku.
 økktÄeSyu “fuMkh-yu-­nË” íkÚkk yLÞ [tÿfku
ÃkkAk ykÃke ËeÄk níkk.
 17 LkðuBçkh, 1921 Lkk hkus “r«LMk ykpV ðuÕMk”
Lkk ykøk{Lk Ãkh Ëuþ{kt MkkðosrLkf nzíkk÷ fhðk{kt ykðe.
 1 ykuøkMx, 1920 Lkk hkus yuf ÞwøkLkku ytík yLku
Lkðk ÞwøkLke þYykík ÚkE níke.
 31 {k[o, 1921 Lkk hkus rðßÞðkzkLkk fktøkúuMk
yrÄðuþLk{kt rík÷fLkk M{khf {kxu “Mðhksfku»k” {kt yuf
fhkuz YrÃkÞk ¼uøkk fhðkLkwt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt.
rðßÞðkzk yrÄðuþLkÚke s økktÄeSyu ykuAk ð†ku
ÃknuhðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku su ykSðLk Ãkk¤e çkíkkÔÞku níkku.
 [kihe-[kuhk fkttz :
- 5 Vuçkúwykhe, 1922 Lkk hkus W¥kh«ËuþLkk økkuh¾Ãkwh
SÕ÷kLkk [kihe-[kuhk Lkk{Lkk MÚk¤u yuf sw÷wMk Ãkh Ãkku÷eMku
økku¤eyku [÷kðe. suLkkÚke ¢kurÄík ¼ezu Ãkku÷eMk MxuþLk{kt
nw{÷ku fhe 21 Ãkku÷eMkðk¤kLku Sðíkk çkk¤e {qõÞk.
- yk çkLkkðÚke økktÄeS Ëw:¾e ÚkÞk yLku [kihe-
[kihkLke ®nMkf ½xLkkLkk ÃkAe økktÄeSyu yMknfkhLke
÷zíkLku {kufqV fhe ËuðkLkku rLkýoÞ fÞkuo.
- yk [¤ð¤Lke ykfÂM{f {kufqVíkkyu çkÄk ÷kufku
yLku LkuíkkykuLku MíkçÄ fhe ËeÄk.
- økktÄeS æðkhk ÷uðk{kt ykðu÷ rLkýoÞLke ÃkkA¤
Lke[u {wsçkLkk Ãkrhçk¤ku sðkçkËkh níkk -
61
(1) yMknfkhLke [¤ð¤, økktÄeSLke y®nMkkí{f
«ð]r¥k Ãkh ykÄkrhík [¤ð¤ níke, ÃkhLíkw [kuhe-[kuhkLke yk
®nMkkí{f ½xLkkyku íku{Lke yk «ð]r¥kLkku «ríkfkh fÞkuo. yk
½xLkkyu yk Mkkrçkík fÞwo fu ÷kufkuLku nsw Ãký MkíÞkøkúnLke
f¤kykuLku þe¾ððkLkwt çkkfe Au, su fu yk [¤ð¤Lke «{w¾
þÂõík níke.
(2) økktÄeS y®nMkkðkËe rMkØktíkkuLkk fèh Mk{Úkof
níkk. økktÄeSyu y®nMkkðkËe «ð]r¥kLku ÃkkuíkkLkk rMkØktíkkuLkk
YÃk{k yÃkLkkðe yLku íku yk rMkØktíkLku sLkyktËku÷Lk{kt
Mk{kðuþ fhðk EåAíkk níkk. yk økktÄeSLkk rMkØktíkkuLke
hksLkiríkf yLku Lkiríkf yðÄkhýk níke. ®nMkf {kæÞ{kuÚke
MðhkßÞLke «kró íku{Lku Mðef]ík Lk níke.
 yMknfkh yktËku÷LkLke rLk»V¤íkk :
- yMknfkh yktËku÷Lk íkuLkk ºký nuíkwyku{kt rLk»V¤
ÚkE níke -
(1) yuf ð»ko{kt MðhkßÞ {¤þu íkuLkwt økkÄeSLkwt ykÃku÷wt
ð[Lk MkV¤ ÚkE þõÞwt Lk®n.
(2) Ãktòçk{kt ÚkÞu÷ yLÞkÞku Ãkh rçkúrxþ Mkhfkh
ÃkkMkuÚke çkktnuÄhe su{kt íku{Lkk æðkhk ÞkuøÞ Ãkøk÷kt ÷uðkþu íkuðwt
íku{Lkwt ð[Lk rLk»V÷ hnÞwt.
(3) r¾÷kVík yktËku÷LkLkk «&™Lkku ÞkuøÞ Wfu÷
÷kððk{kt rLk»V¤íkk {¤e.
* Mðhks Ãkkxeo (1923)
 yMknfkh yktËku÷LkLke ÷zík {w÷íkðe hk¾ðkÚke
Ëuþ çkuçkkf¤k suðku çkLÞku. fktøkúuMkLkk Lkuíkkyku{kt Vqx Ãkze
økE.
 yuf Ãkûk økktÄeSLkk fkÞo¢{Lku [wMíkÃkýu ð¤øke hne
çkrn»fkhLke «ð]r¥kLku ykøk¤ ÄÃkkððkLkk {íkLkku níkku, su{kt
Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunY, hksøkkuÃkk÷[khe, MkhËkh
ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ y™u hksuLÿ«MkkË ðøkuhu yk ÃkûkLkk
yøkúýeyku níkk.
 çkeòu Ãkûk økktÄeSLkku fkÞo¢{ økktÄeS rðLkk
ykÃkýkÚke Lkrn Ãkkh Ãkkze þfkÞ yLku íkuÚke ÄkhkMk¼kyku{kt
sE Mkhfkh MkkÚku ÷ze ÷uðkLkk {íkLkku níkku. yu ÃkûkLkk Lkuíkk
Ãktrzík {kuíke÷k÷ LkunY, ËuþçktÄw r[¥khtsLk ËkMk, rðê÷¼kE
Ãkxu÷ ðøkuhu níkk. y Ãkûku “Mðhks Ãkkxeo” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 Mðhks Ãkkxeoyu E.Mk. 1923 {kt ÚkÞu÷ rðÄkLkMk¼k
yLku rðÄkLkÃkrh»kËLke [qtxýe{kt ¼køk ÷eÄku yLku MkV¤íkk
«kó fhe.
 MðhkßÞLkk Mk{ÚkofkuLkk fkÞkuo :
(1) E.Mk. 1925 {kt rðê÷¼kE Ãkxu÷Lku fuLÿeÞ
rðÄkLk{tz¤ (MkuLxÙ÷ ÷ursM÷urxð yuMkuBçk÷e)Lkk yæÞûk
çkLkkððk{kt ykÔÞk. yk MðhkrsÞkuLke MkkiÚke {kuxe WÃk÷ÂçÄ
níke.
(2) MkuLxÙ÷ ÷ursM÷urxð yuMkuBçk÷e{kt íku{ýu 1919 Lkk
yufxLke íkÃkkMk fhkððk {kxu “y÷ufÍktzh {wœe{uLk
fr{xe” Lke rLk{ýqtf fhkðe níke.
(3) MðhkßÞ Mk{ÚkofkuLke hksLkeríkÚke s hk»xÙðkËe
¼khíkeÞkuLku Mkki«Úk{ MkktMkË çkLkðkLkku MkwyðMkh {éÞku.
 13 {k[o, 1922 Lkk hkus økktÄeSLke ÄhÃkfz fhe 6
ð»koLke Mkò ykÃkðk{kt ykðe. økktÄeSLke ÄhÃkfzÚke
ÔÞkÃku÷e rLkhkþkLkwt yuf Ãkrhýk{ yk Ãký ykÔÞwt fu Äehu-Äehu
{wMk÷{kLkku fktøkúuMkÚke y÷øk Úkíkk økÞk. su r¾÷kVík {kxu
íku{ýu Íwtçkuþ QÃkkze níke íku r¾÷kVík s íkwfeo{kt {wMíkVk
f{k÷ ÃkkþkLke MkhËkhe nuX÷ MÚkÃkkÞu÷k «òMkíkkf hkßÞLku
fkhýu QÚk÷e Ãkze níke. Ãkrhýk{u 1920-21 {kt MkÄkÞu÷e
yËT¼wík fku{e yufíkk zøke økE yLku Ëuþ{kt fku{e
rð¾ðkËLkk çkes ððkðk {ktzâk.
* MkkE{Lk f{eþLk (1927-28)
 rçkúrxþ Mkhfkhu 1919 Lkk yuõxLku ÃkkMk fhíke ð¾íku
yk ½ku»kýk fhe níke fu 10 ð»ko ÃkAe yk MkwÄkhkykuLkwt
{qÕÞktfLk fhþu. yk MkwÄkhk 1920 {kt y{÷{kt ykÔÞk níkk
íkuÚke íku{Lkwt {qÕÞktfLk 1930 yÚkðk 1931 {kt Úkðwt òuEíkwt níkwt.
 Ãkhtíkw rçkúrxþ Mkhfkhu LkðuBçkh, 1927 {kt yuf
f{eþLk “Mkh MkkE{Lk” Lke yæÞûkíkk{kt yk yrÄrLkÞ{Lke
Mk{eûkk fhðk {kxu rLk{ýqtf fhe níke yLku yk f{eþLkLku
¼khík {kuf÷ðk{kt ykÔÞku.
 yk f{eþLkLkk MkkíkuÞ (7) MkÇÞku ytøkúus níkk, íkuÚke
ykLku “ðkEx{uLk f{eþLk” Ãký fnuðkÞ Au.
 yk f{eþLk{kt yuf Ãký ¼khíkeÞ MkÇÞ Lk
hk¾ðkLkk fkhýu ¼khíkeÞ sLkíkk{kt ¾qçk s yMktíkku»k ðæÞku
yLku f{eþLkLkku ¼khík{kt ÃkqýoYÃkÚke çkrn»fkh fhðk{kt
ykÔÞkuníkku. íkuLku fk¤k Ítzk çkíkkððk{kt ykÔÞk yLku
62
“MkkE{Lk ÃkkAk òyku” (Simon Go Back) Lkk Lkkhkyku
÷økkððk{kt ykÔÞk níkk.
 rçkúrxþ Mkhfkhu ÃkkuíkkLkku Ë{Lk - [¢ [k÷w fÞkuo yLku
«ËþoLkfkheyku Ãkh ÷kXeyku ðhMkkððk{kt ykðe yLku
½kuzkyku Ëkuzkððk{kt ykÔÞk.
 ÷knkuh{kt Ãkku÷eMkLke ÷kXeykuÚke ÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ
ykx÷k EòøkúMík ÚkE økÞk fu Úkkuzkf rËðMkku{kt s íkuyku
yðMkkLk ÃkkBÞk níkk. yk Ãkku÷eMk fkÞoðkneLkwt Lkuík]íð
“MkkLzMko” fhe hnÞku níkku.
 yk f{eþLkÚke ytøkúus yk rLkýoÞ fhðkLkk níkk fu
¼khíkeÞ Ãkkuíku þkMkLk fhðk ÞkuøÞ Au fu Lkrn. yk rhÃkkuxo{kt
¼khíkLkk MktçktÄ{kt {wÏÞíðu yk ¼÷k{ýku fhðk{kt ykðe
níke -
(1) MkkE{Lk f{eþLku rî{w¾e hkßÞÃkØríkLke Mk{kró yLku
«ktíkeÞ MðhkßÞLkk þYykíkLke ¼÷k{ý fhe níke. íkuLkk
«{kýu «ktíkku{kt 1919 Lkk yufxLkk «{kýu þY fhu÷ rî{w¾e
hkßÞÃkØrík rðrðÄ yktíkrhf Ëku»kku yLku Mkkt«ËkrÞf rðhkuÄkuLkk
fkhýu MkV¤ ÚkE þõÞku Lk®n, íkuÚke ykLku Mk{kó fheLku «ktíkkuLku
MðkÞík¥kk (Autonomy) «ËkLk fhðk{kt ykðu.
(2) f{eþLku MkuLkkLkk ¼khíkeÞfhýLke sYhíkLku Mðefkh
fhðk Aíkkt Ãký yk ðkík Ãkh ¼kh ykÃÞwt fu ßÞkt MkwÄe ¼khík
ÃkkuíkkLke hûkk {kxu Ãkkuíku Ãkqýo YÃkÚke Mk{Úko Lk ÚkE òÞ íÞkh
MkwÄe rçkúrxþ MkuLkkykuLku ¼khík{kt hk¾ðwt sYhe Au.
(3) f{eþLku ¼÷k{ý fhe fu «ktíkku yLku fuLÿ{kt
yÕÃkMktÏÞfkuLkk rníkkuLke hûkk yLku þkMkLkLkk ÞkuøÞ Mkt[k÷Lk
{kxu økðLkoh yLku økðLkoh sLkh÷Lku rðþu»k þÂõíkyku «ËkLk
fhðk{kt ykðu.
(4) çk{koLku ¼khíkÚke yLku rMkLÄLku çkkuBçkÚke y÷øk fhe
Ëuðk{kt ykðu.
(5) f{eþLk æðkhk {íkkrÄfkhLkk rðMíkkhLke ¼÷k{ý
fhðk{kt ykðe níke su{kt ¼khíkLke ykuAk{kt ykuAe 10 fu
15 xfk ðMíkeLku {íkËkLkLkku yrÄfkh ykÃkðku òuEyu.
 fux÷ktf Ãkûkkuyu MkkE{Lk f{eþLkLkwt Mðkøkík Ãký fÞwo
níkwt su{kt -
(1) ÃktòçkLke ÞqrLkÞrLkMx Ãkkxeo
(2) {ÿkMkLke sÂMxMk Ãkkxeo
(3) yr¾÷ ¼khíkeÞ yAqík VuzhuþLk
* LkunY rhÃkkuxo (1928)
 MkkE{Lk f{eþLkLkwt ¼khíkeÞkuLkk æðkhk rðhkuÄu
rçkúrxþ þkMkLkLku ykùÞo[rfík fhe ËeÄku. rçkúrxþ furçkLkuxLkk
¼khík{tºke “÷kuzo çkfuLkzun” yu LkðuBçkh, 1927 {kt yk
Ãkzfkh VUfÞku fu ¼khíkeÞ MkÂB{r÷ík YÃkÚke ÃkkuíkkLkku fkuE
fkÞËku fu çktÄkhý çkLkkðe þfíkk LkÚke. ytøkúuòuLkku rðïkMk
níkku fu rnLËq - {wMk÷{kLk yuf ÚkE þfþu Lk®n.
 rçkúrxþ MkhfkhLkk yk ÃkzfkhLku Íe÷ðk{kt ykÔÞku.
fktøkúuMk æðkhk 1928 {kt rËÕne{kt yuf MkðoÃkûkeÞ Mkt{u÷Lk
(All - Parties Conference) Lkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt
níkwt. ykLkku WÆuþ níkku fu çkÄk Ãkûk {¤eLku MkhfkhLku ÃkkuíkkLke
{ktøkku hsq fhu.
 “Ãktrzík {kuíke÷k÷ LkunY” Lke yæÞûkíkk{kt rLkÞwfík
yuf fr{xe yu ¼khíkeÞ çktÄkhýLkwt MkðkoLkw{kurËík YÃk hsq
fÞwo níkwt. su{kt ¼khík {kxu “ykiÃkrLkðurþf MðhkßÞ”
(Dominion Status) Lke {ktøk hsq fhðk{kt ykðe níke.
 yk fr{xeLkk yLÞ MkÇÞku níkk - (1) y÷e E{k{,
Mkkuyuçk fwhuþe ({wÂM÷{), (2) yu{. ykh. sÞfh (rnLËq
{nkMk¼k), (3) {tøk÷®Mkn (þe¾ VuzhuþLk), (4) íkus
çknkËwh Mk«q (r÷çkúÕMk Ãkkxeo), (5) yuLk. yu{. òuþe (÷uçkh
Ãkkxeo), (6) S. Ãke. «ÄkLk (rçkLk-çkúkñý) yLku (7)
sðknh÷k÷ LkunY (fkUøkúuMkLkk {nkMkr[ð)
 LkunY f{exeyu ÃkkuíkkLke rhÃkkuxo ykuøkMx, 1928 {kt
hsq fhe, suLku “LkunY rhÃkkuxo” fnuðk{kt ykðu Au. LkunY
rhÃkkuxo{kt Lke[u {wsçkLke ¼÷k{ýku fhðk{kt ykðe níke -
(1) ¼khík{kt “ykiÃkrLkðurþf MðhkßÞ” (Dominion
Status) «ËkLk fhðk{kt ykðu yLku íkuLkwt MÚkkLk rçkúrxþ
þkMkLkLkk yLíkøkoík yLÞ WÃkrLkðuþkuLke Mk{kLk nkuÞ.
(2) Mkkt«ËkrÞf {íkËkh {tz¤Lke søÞkyu “MktÞwõík
{íkËkh {tz¤” y{÷{kt {qfðk{kt ykðu.
(3) «ktíkku{kt Ãký fuLÿLke su{ s WíkhËkÞe (sðkçkËkh)
þkMkLk MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðu.
(4) fuLÿ{kt Ãkqýo WíkhËkÞe þkMkLkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðu. økðLkoh sLkh÷ ÷kufr«Þ {tºkeykuLke Mk÷kn yLkwMkkh
yLku çktÄkhýeÞ «ÄkLkLkk YÃk{kt fkÞo fhu.
63
(5) fuLÿeÞ rðÄkLk Ãkrh»kË rîMkËLkeÞ nkuÞ yLku
{tºke{tz¤ íkuLkk «rík sðkçkËkh hnu. Lke[uLkk MkËLkLke
ÃkMktËøke «íÞûk {ík ÃkØrík æðkhk ðÞMf (ÃkwgðÞ)
{íkkrÄfkh Ãkh yLku WÃkhLkk MkËLkLke ÃkMktËøke Ãkhkuûk {ík
ÃkØrík æðkhk ÚkkÞ.
(6) {q¤ yrÄfkhkuLkku WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku.
(7) fuLÿ y™u «ktíkkuLke ðå[u þÂõík - rðíkhýLke ÞkusLkk
hsq fhðk{kt ykðe suLkk «{kýu yðrþü þÂõíkyku fuLÿLku
«ËkLk fhðk{kt ykðu.
(8) yÕÃkMktÏÞf ðøkkuoLku íku{Lke ðMíkeLkk ykÄkhu
ykhûkýLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðu.
(9) Ëuþe hkßÞkuLkk yrÄfkhku yLku rðþu»kkrÄfkhkuLke
hûkkLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðu MkkÚku s íku{Lku òý fhðk{kt
ykðu fu íku ¼khíkeÞ Mkt½{kt íÞkhu s Mkk{u÷ fhðk{kt ykðu fu
íku ¼khíkeÞ Mkt½{kt íÞkhu s Mkk{u÷ fhðk{kt ykðþu ßÞkhu
íku{Lkk hkßÞku{kt W¥khËkÞe þkMkLkLke MÚkkÃkLkk Úkþu.
(10) W¥kh-Ãkrù{e Mke{k «ktíkLku rçkúrxþ ¼khíkLkk yLÞ
«ktíkkuLke su{ fkÞËkfeÞ ÂMÚkrík «kÃík ÚkkÞ y™u rMkLÄLku
çkkpBçku «ktíkÚke y÷øk fhe yuf y÷øk «ktíkLkku Ëhßòu «ËkLk
fhðk{kt ykðu.
 LkunY rhÃkkuxo yuf ¾qçk s çkwrØ{íkkÃkqýo ËMíkkðus
níkku. yk rhÃkkuxo{kt «Úk{ ð¾ík çkÄk hksLkiríkf yLku yLÞ
Mk{MÞkyku Ãkh rð[kh fhðk{kt ykÔÞku yLku íku{Lkwt Mk{kÄkLk
þkuÄðkLkku «ÞkMk fhðk{kt ykÔÞku. «Úk{ ð¾ík çkÄk Ãkûkkuyu
{¤eLku rðrðÄ Mk{MÞkykuLkku rLkfk÷ ÷kððk{kt ÃkkuíkkLkku
Mknfkh ykÃÞku níkku.
 LkunY rhÃkkuxoLkwt {níð yk ðkíkÚke s MÃkü Au fu
ykLke yLkuf ðkíkku ¼khíkLkk ðíko{kLk çktÄkhý{kt y{wf
VuhVkhkuLke MkkÚku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðe Au. yk árüÚke yk
rhÃkkuxo ðíko{kLk çktÄkhýLke “«khtr¼f fze” fnuðkÞ Au.
 LkunY rhÃkkuxoLke fux÷ef ¼÷k{ýku yu íkfhkh Q¼wt
fÞwo. Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunY, Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMk ðøkuhu yLkuf
Þwðk hk»xÙðkËeyku Ãkqýo MðíktºkíkkLkk Ãkûk{kt níkk ßÞkhu rhÃkkuxo
zkur{rLkÞLk MxuxTMkLke {ktøk fhe. {wÂM÷{ ÷eøk, rnLËw
{nkMk¼k y™u þe¾ VuzhuþLku Ãký ykLkku Mðefkh Lk fÞkuo.
* Íeýk VkuBÞqo÷k (1928)
 {wÂM÷{ ÷eøkLkk yæÞûk {wnB{Ë y÷e Íeýk æðkhk
LkunY rhÃkkuxoLku yMðefkh fhe íkuLkk Mk{kLkkLíkh yuf 14
MkqºkeÞ VkuBÞqo÷k íkiÞkh fÞkuo.
 LkunY rhÃkkuxo{kt {wMk÷{kLkkuLku y÷øk {íkËkh {tz¤
ykÃkðkLke Lkk Ãkkze Ëuðk{kt ykðe níke.
 Íeýk VkuBÞwo÷k{kt y÷øk {íkËkh {tz¤Lke søÞkyu
fuLÿeÞ Mk¼k{kt 1/3 (yuf - ík]íkªÞktþ) çkuXf yLku Ãktòçk
íkÚkk çktøkk¤{kt 50 xfk ykhûký {wMk÷{kLkkuLku ykÃkðkLke
ðkík fnuðk{kt ykðe.
* çkkhzku÷e MkíÞkøkún (1928)
 økwshkíkLkk çkkhzku÷e{kt ¾uzqíkku ÃkkMkuÚke 30% ðÄw
s{eLk - {nuMkq÷ W½hkððkLkwt XhkÔÞwt.
 çkkhzku÷e{kt ÞkuòÞu÷e íkk÷wfkLkk ¾uzqíkkuLke Ãkrh»kËu
{nuMkq÷ ðÄkhkLkku rðhkuÄ fhe ðÄkhkLkwt {nuMkq÷ Lk ¼hðkLkku
Xhkð fÞkuo.
 ¾uzqíkku Mkhfkh Mkk{u ÷zík [÷kððk íkiÞkh níkk. yk
WíMkkn òuELku fwtðhS¼kE yu Lkk fhLke ÷zíkLke ykøkuðkLke
“ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷” Lku MkkUÃke.
 ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷u ÷kufkuLku {nuMkq÷ Lk ¼hðkLke
Mk÷kn ykÃke. íku{Lkkt íkuòçke ¼k»kýkuÚke ¾uzqíkku{kt ÷zðkLke
íkkfkík søkkðe. çkkhzku÷eLkk ¾uzqíkkuyu çkkhzku÷e ¾k÷e fÞwo.
 yk ÷zík{kt çknuLkkuyu ðÄkhu WíMkknÚke fk{ fÞwo níkwt. yk
çknuLkku yu s ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lku “MkhËkh” Lkwt rçkYË
ykÃÞwt.
 ytíku Mkhfkhu Lk{ðwt Ãkzâwt yLku ¾uzqíkku MkkÚku Mk{kÄkLk
fheLku rLk»Ãkûk íkÃkkMkÃkt[ Lke{ðkLkwt Lk¬e fÞwo.
* ÷knkuh yrÄðuþLk (1929)
 E.Mk. 1929 {kt fktøkúuMkLkk ÷knkuh yrÄðuþLk{kt
“Ãktrzík sðknh÷k÷LkunY” Lke yæÞûkíkk{kt “Ãkqýo Mðhks”
Lkku Xhkð ÃkMkkh fÞkuo.
 31 rzMkuBçkh, 1929 Lke hkíkLkk 12 f÷kfu
sðknh÷k÷ LkunYyu “hkðe” LkËeLkk rfLkkhu rºkhtøkku Ítzku
VhfkÔÞku.
 yk yrÄðuþLk{kt 26 òLÞwykhe, 1930 Lkk hkus
“«Úk{ Mðíktºkíkk rËðMk” íkhefu WsððkLkwt Lk¬e fhðk{kt
ykÔÞwt. ykLke MkkÚku s «íÞuf ð»kuo 26 òLÞwykheLkk hkus
64
Mðíktºkíkk rËðMkLkk YÃku WsððkLke ÃkhtÃkhk þY fhðk{kt
ykðe níke.
 fktøkúuMkLkk ÷knkuh yrÄðuþLk{kt LkunY rhÃkkuxoLku
MkBÃkqýo Ãkýu hÆ fhðkLke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe.
 økktÄeSLku MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke ÷zík [÷kððk
{kxu Lkuík]íð «ËkLk fhðk{kt ykÔÞwt.
* MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤ (1930-1934)
 E.Mk. 1929 MkwÄe ¼khíkLke hksLkerík{kt ¾qçk s
Wf¤kx ykðe økÞku níkku. yk¾k Ëuþ{kt yþktríkLkwt
ðkíkkðhý nksh níkwt. {sqh yLku {æÞ{ðøkoLkk ÷kufku
ÃkkuíkkLkk MktøkXLkLku {sçkqík fhe hnÞk níkk yLku íku{Lkk{kt
®nMkkí{f «ð]r¥k Wíkhku¥kh rðfrMkík ÚkE hne níke.
ykiãkurøkf fuLÿ yþktríkLkk {wÏÞ MÚk¤ çkLke økÞk níkk.
MkkBÞðkËeykuLkk Lkuík]íð{kt {sqh ÷kufkuLkku ðøko Mkt½»ko {kxu
ÃkqýoYÃkuý íkiÞkh níkku. ¾uzqíkku{kt Ãký «çk¤ òøkYfíkk ykðe
hne níke yLku {kuxk WíMkknLke MkkÚku íku ÃkkuíkkLke [¤ð¤
[÷kððk {kxu íkiÞkh níkk.
 31 ykufxkuçkh, 1929 Lkk hkus ÷kuzo EhrðLku
¼khíkLku ÃkkuíkkLkku ykiÃkrLkðurþf MðhkßÞ (Dominion
Status) «ËkLk fhðkLke hksLkiríkf ½ku»kýk fhe, ÃkhLíkw íkuLke
yk ½ku»kýk fqxLkeríkÚke ÃkrhÃkqýo níke. yk ½ku»kýk{kt yk
ðkíkLke íkhV Mktfuík fhðk{kt ykÔÞku Lk níkku fu ¼khíkLku
Mðhks fÞkhu «ËkLk fhðk{kt ykðþu. yk{kt Ëuþe hkßÞkuLke
Mk{MÞkykuLkku Mk{kðuþ fhe ykLku ðÄw srx÷ çkLkkðe Ëuðk{kt
ykðe níke. fktøkúuMkLkk Lkðe ÃkuZeLkk Lkuíkkyku yk ½ku»kýkÚke
Mkn{ík Lk níkk.
 E.Mk. 1929 {kt ÷knkuh yrÄðuþLkLkk yæÞûk Ãktrzík
sðknh÷k÷ LkunY ¼khíkeÞ hk»xÙðkËeLke Wøkú ¼kðLkkLkk
«íkef níkk. yk{kt fktøkúuMku zkur{rLkÞLk MxuxTMkLkk «MíkkðLku
Lkfkhe Ãkqýo MðhkßÞLke ½ku»kýk fhe níke. fktøkúuMku økku¤{uS
Mkt{u÷Lk{kt ¼køk Lk ÷uðkLkwt Lk¬e fÞwo yLku MkrðLkÞ fkLkqLk
¼tøk yLku “Lkk - fh” Lke ÷zíkLkku fkÞo¢{ «kht¼ fhðkLkwt
Lk¬e fÞwO.
 fktøkúuMkLkk 26 òLÞwykhe, 1930 Lkk ½ku»kýk Ãkºku
rçkúrxþ MkhfkhLku ¼khíkLkk ykŠÚkf, hksLkiríkf MkktMf]ríkf
yLku ykæÞkÂí{f ÃkíkLk {kxu sðkçkËkh økýkððk yLku
Mðíktºkíkk «kó fhðkLkk ¼khíkeÞ sLkíkkLkk sL{rMkØ
yrÄfkhLke ½ku»kýk fhe.
 yk yðMkh Ãkh MktÃkqýo sLkíkk yu su WMíkkn
çkíkkÔÞku íkuLkkÚke yk MÃkü ÚkE økÞwt fu Ëuþ hksLkiríkf
yktËku÷Lk {kxu íkiÞkh Au. fktøkúuMke MkÇÞku yLku yLÞ
hk»xÙðkËeykuyu rðÄkLkMk¼kyku{ktÚke hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt.
 yr¾÷ ¼khíkeÞ fktøkúuMk Mkr{ríkyu Vuçkúwykhe,
1930 {kt økktÄeSLku MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤ «kht¼
fhðkLkku yrÄfkh ykÃke ËeÄku.
* økktÄeSLke 11 MkqºkeÞ {ktøkku
 MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤ «kht¼ fhðkLkku
yrÄfkh {éÞk ÃkAe økktÄeSyu MkhfkhLke Mk{ûk ÃkkuíkkLkku 11
þhíkkuðk¤ku «Míkkð {qõÞku yLku yk MÃkü fhe ËeÄwt níkwt fu,
òu Mkhfkh yk þhíkkuLku Mðefkh fhe ÷u Au íkku MkíÞkøkún
yktËku÷LkLke fkuE sYhík hnuþu Lk®n.
 økktÄeS æðkhk {qfðk{kt ykðu÷ 11 þhíkku Lke[u
{wsçk níke -
(1) MktÃkqýoÃkýu ËkYçktÄe
(2) YrÃkÞkLkk rðrLk{ÞLke Ëh (Rate) ½xkze yuf
rþ®÷øk [kh ÃkiLMk hk¾ðe.
(3) {nuMkq÷Lku 50% ½xkzðe.
(4) {eXkLkk fhLku Mk{kó fhðku.
(5) MkuLkkLkk ¾[o{kt ykuAk{kt ykuAwt 50 xfkLkku ½xkzk fhðku.
(6) Wå[ MíkhLke Mkhfkhe LkkufheykuLkku Ãkøkkh yzÄku fhe Ëuðku.
(7) rðËuþe fÃkzkLkk ykÞkík Ãkh fh ÷økkððku.
(8) ¼khíkeÞ ËrhÞkrfLkkhkyku Vfík ¼khíkeÞ snkòu
{kxu Mkwhrûkík fhðk{kt ykðu.
(9) çkÄk hksLkiríkf fuËeykuLku {wõík fhðk{kt ykðu,
hksLkiríkf {k{÷kyku WXkðe ÷uðk{kt ykðu yLku rLkðkorMkík
¼khíkeÞkuLku Ëuþ{kt Ãkhík ykÃkðkLke ÃkhðkLkøke ykÃkðk{kt ykðu.
(10) økwó[h Ãkku÷eMk ÔÞðMÚkk (C.I.D.) Lku Mk{kó fhðe
yÚkðk íkuLkk Ãkh sLkíkkLkwt rLkÞtºký MÚkkrÃkík fhðwt.
(11) ykí{hûkk {kxu nrÚkÞkh hk¾ðkLke ÃkhðkLkøke
ykÃkðe.
 Ãkhtíkw Mkhfkhu yk {ktøkku (þhíkku) Ãkh fkuEÃký
rË÷[MÃke ÷eÄe Lk®n.
65
* Ëktze Þkºkk (1930)
 økktÄeSLke 11 {ktøkkuLke økku¤{uS Ãkrh»kË {kxuLke
Ãkqðo þhíkku ðkEMkhkpÞ ÷kuzo EhrðLk Mk{ûk {qfe níke. ÃkhLíkw
íku{ktÚke yufÃký çkkçkík ÄkhkMk¼k{kt [[ko ÚkE Lk®n íkuÚke
økktÄeSyu ÷kuzo EhðeLkLku yuf Ãkºk ÷ÏÞku níkku íku{kt MkrðLkÞ
fkLkqLk ¼tøkLke ÷zík 12 {k[o, 1930 Úke þY fhðkLke òý
fhe.
 12 {k[o, 1930 Úke Ëktzefq[Lke þYykík fhíkkt
Ãknu÷kt økktÄeSyu Mkkçkh{íke yk©{{kt «kÚkoLkk Mk¼k{kt
«rík¿kk fhe fu, “nwt fkøkzk - fqíkhkLkk {kuíku {heþ Ãkhtíkw
Mðhks ÷eÄk rðLkk yk yk©{{kt Ãkøk {qfðkLkku LkÚke.”
 12 {k[o, 1930 Lkk hkus Mkðkhu 6.30 f÷kfu
økktÄeSyu Mkkçkh{íke yk©{Úke Ëktzefq[Lke þYykík fhe.
 økktÄeS íkÚkk íkuLkk 78 MkkÚkeyku (y{urhfLk ðuçk
r{÷h Ãký níkk) MkkÚku ÞkºkkLke þYykík fhe ËeÄe. ©e ¾hu
yu “h½wÃkrík hk½ð hkòhk{” Lke ÄqLk MkkÚku «eík{Lkwt ¼sLk
“nrhLkku {khøk Au þqhkLkku Lkrn fkÞhLkwt fkuE fk{ hu”
økkðkLke þYykík fhe ËeÄe.
 Mkkçkh{íkeÚke fw÷ 241 {kE÷Lke fq[ fheLku 5
yur«÷, 1930 Lkk hkus Ëktze ÃknkUåÞk.
 6 yur«÷, 1930 Lkk hkus 6.00 ðkøku Mkðkhu Mk{wÿ
MLkkLk fheLku 6.30 f÷kfu [Ãkxe {eXwt WÃkkze økktÄeSyu fnÞwt,
“rçkúrxþ Mkk{úkßÞLke E{khíkLkk ÃkkÞk{kt nw ÷qýku ÷økkzwt
Awt.” yLku nòhku ÷kufkuLkku økøkLk¼uËe LkkË økkS WXÞku,
“Lk{f fk fkÞËk íkkuz rËÞk.” LkkLkfze ÷køkíke yk ½xLkkyu
rçkúrxþ MkÕíkLkíkLkk ÃkkÞk n[{[kðe LkkÏÞk.
 yk ËktzeÞkºkkLku “{eXkLkku MkíÞkøkún” Ãký fnuðkÞ Au.
 Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMku økktÄeSLkk {eXkLkk MkíÞkøkúnLke
Mkh¾k{ýe LkuÃkkur÷ÞLkLke yuÕçkkÚke ÃkurhMk MkwÄeLke ÞkºkkÚke
fhe.
 6 yur«÷, 1930 Lkk hkus {eXkLkk fkÞËkLku íkkuzeLku
økktÄeSyu MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤Lke þYykík fhe
níke.
* MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤Lkku fkÞo¢{
- MðíktºkíkkÃkqðof {eXwt çkLkkððwt.
- ËkY yLku rðËuþe fkÃkzLke ËwfkLkku Ãkh Ähýk
ykÃkðk.
- [h¾ku (hurxÞku) [÷kððku.
- rðËuþe fÃkzkykuLkku çkrn»fkh
- Mkhfkhe rðãk÷Þku y™u {nkrðãk÷ÞkuLkku çkrn»fkh
fÞkuo.
- Mkhfkhe LkkufheykuÚke hkSLkk{wt ykÃkðwt.
* «Úk{ økku¤{uS Ãkrh»kË (1930)
 rçkúrxþ Mkhfkhu ¼khíkLke çktÄkhýeÞ Mk{MÞkykuLkk
rLkfk÷ {kxu 12 LkðuBçkh, 1930 Úke 13 òLÞwykhe, 1931
MkwÄe ðzk«ÄkLk “hiBMk {ifzkuLkkÕz” Lke yæÞûkíkk{kt «Úk{
økku¤{uS Ãkrh»kËLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt, suLkku WÆuþ
MkkE{Lk f{eþLkLke rhÃkkuxo Ãkh rð[kh fhðkLkku níkku.
 «Úk{ økku¤{uS Ãkrh»kËLkwt ykÞkusLk “÷tzLk” {kt
ÚkÞwt níkwt.
 yk Ãkrh»kËLkwt WËT½kxLk rçkúxuLkLkk Mk{úkx “ßÞkuso-
Ãkt[{” yu fÞwO níkwt.
 yk Ãkrh»kË{kt fktøkúuMku ¼køk ÷eÄku Lk níkku.
 yk Ãkrh»kË{kt ¼køk ÷uLkkh ¼khíkeÞ
«ríkrLkrÄyku{kt -
(1) nrhsLk «ríkrLkrÄ - zkp. çke. ykh. yktçkuzfh
(2) ¼khíkeÞ {qzeðkËe ðøkoÚke - nku{e {kuËe
(3) rnLËq {nkMk¼kLkk «ríkrLkrÄ - {wtsu yLku sÞfh
(4) {wÂM÷{ «ríkrLkrÄ - ykøkk¾kLk, {wnB{Ë y÷e,
Vs÷q÷ n¬, {kunB{Ë y÷e Íeýk
(5) ðkEMkhkìÞ Lke fkÞofkrhýeLkk MkÇÞ- Vs÷i nwMkuLk
(6) ¼khíkeÞ {rn÷kyku - çkuøk{ þnLkðks, hkÄkçkkE
MkwççkkhkÞý
(7) Lkh{ ÃkûkeÞ «ríkrLkrÄ - íkus çknkËwh Mk«q, ðkÞ.
ðe. ®[íkk{ýe, ©e rLkðkMk þk†e
 19 òLÞwykhe, 1931 Lkk hkus «Úk{ økku¤{uS
Ãkrh»kË fkuEÃký rLkýoÞ ðøkh Mk{kó ÚkE økE.
* økktÄe - EhðeLk fhkh (1931)
 «Úk{ økku¤{uS Ãkrh»kË{kt fktøkúuMku ¼køk ÷eÄku Lk
níkku, ÃkhLíkw Mkhfkh yk ðkíkLkku yLkw¼ð fhe hne níke fu,
fktøkúuMkÚke fkuE fhkh fhðk{kt ykðu.
 fktøkúuMk fkÞo Mkr{ríkyu økktÄeSLku ðkEMkhkìÞ ÷kuzo
EhðeLkLke MkkÚku fhkh MktçktrÄík ðkík[eík fhðkLkku yrÄfkh
66
ykÃÞku suLkk Ãkrhýk{MðYÃk “økktÄe-EhðeLk fhkh” ÚkÞku
níkku. (5 {k[o, 1931)
 5 {k[o, 1931 Lkk hkus økktÄeS yLku ÷kuzo
EhðeLkLke ðå[u fhkh ÚkÞku suLku “økktÄe-EhðeLk fhkh”
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ykLku “rËÕne fhkh” Ãký
fnuðkÞ Au.
 økktÄeS - EhðeLk fhkhLke þhíkku :
(1) økktÄeSLke Mkn{rík :
- økktÄeS Lke[uLkk {wÆkyku Ãkh Mkn{ík ÚkÞk níkk.
(A) çkeS økku¤{uS Ãkrh»kË{kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fktøkúuMk
¼køk ÷uþu.
(B) MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLkk yktËku÷LkLke {kufqVíkk.
(C) Ãkku÷eMk æðkhk fhðk{kt ykðu÷ yíÞk[khkuLke
íkÃkkMkLke {ktøkLku Akuzðwt.
(2) ðkEMkhkìÞ EhðeLkLke Mkn{rík :
- Mkhfkh íkhVÚke ðkEMkhkìÞ ÷kuzo EhðeLk Lke[uLkk
{wÆkyku Ãkh Mkn{ík ÚkÞk níkk.
(A) MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤{kt ÄhÃkfz fhu÷
ÔÞÂõíkykuLku fkhkøkkh{ktÚke {wõík fhðk.
(B) ËrhÞkLkk rfLkkhu ðMku÷ yuf Lk¬e fhu÷ Ëqhe MkwÄe
ðMkðkx fhíkkt ÷kufkuLku ËrhÞkÚke {eXwt yufrºkík fhðwt yÚkðk
çkLkkððkLkku yrÄfkh ykÃkðku.
(C) [¤ð¤Lkk Mk{Þu só fhðk{kt ykðu÷ s{eLk yLku
r{÷fík ÃkkAe ykÃkðe.
(D) ËkY fu rðËuþe fkÃkzLke ËwfkLkku Ãkh þktríkÃkqýo Ähýwt
fhðk Ëuðwt.
(E) yæÞkËuþkuLku Mk{kó fhðk.
 yk fhkhÚke fktøkúuMkLke fkuE {níðLke {ktøk Ãkqhe fhe
þfkE Lk®n. yk {kxu fktøkúuMk ðk{ÃkûkeÞ Lkuíkkykuyu ¾qçk s
xefk fhe yLku rçkúrxþ fqxLkeríkLke Sík çkíkkðe.
 Ãkhtíkw økktÄeSLkk rð[khÚke yk fhkhÚke yuf
{níðÃkqýo VkÞËku yk ÚkÞku fu Ëuþ íku MktfxÚke çk[e økÞku, su
fhkh Lk ÚkðkLke Ëþk{kt ¾qçk s ðÄe òík fkhýfu ßÞkhu
yktËku÷Lk Ãkqýoíkk (Mk{kró) Lke LkSf ÃknkU[e þfÞku níkku su
yk fhkhu íkuLku y[kLkf yLku hnMÞ{Þ heíku hkufe ËeÄku.
 økktÄeSLkk «{kýu yk yktËku÷Lku y®nMkkLke
{nkþÂõíkLkwt «ËþoLk fÞwo yLku ËuþLke sLkíkk{kt òøk]rík yLku
[uíkLkkLkku Mkt[kh fhðk{kt òËwLke su{ fk{ fÞwo. økktÄe -  çkeS økku¤{uS Ãkrh»kË{kt s “Vuf {kuhuMku”
EhðeLk fhkhLkk «{kýu ÷øk¼øk 1 ð»ko MkwÄe MkrðLkÞ fkLkqLk økktÄeSLku “yÄoLktøkk Vfeh” íkhefu yku¤¾kÔÞk níkk.
¼tøk [¤ð¤ {kufqV hne.  økktÄeS ßÞkhu çkeS økku¤{uS Ãkrh»kË{kt ¼køk ÷uðk
 økktÄe - EhðeLk fhkhLku 1931 Lkk fktøkúuMkLkk fhk[e {kxu síkk níkk íÞkhu “Íðuh[tË {u½kýe” yu økkÞwt níkwt -
yrÄðuþLk{kt yLkw{kuËLk ykÃke ËeÄwt. “AuÕ÷ku fxkuhku ÍuhLkku yk Ãke sòu çkkÃkw”
 økktÄeSyu ¼økík®Mkn y™u íku{Lkk MkkÚkeyku  yk Ãkrh»kË{kt ¼køk ÷uLkkhk ¼khíkeÞ «ríkrLkrÄyku
(1) yAqík VuzhuþLk - zkp. çke. ykh. yktçkuzfh
hksøkwY, Mkw¾ËuðLku su÷Úke {wõík fhðkLke ðkík fhe Lk níke.
(2) ¼khíkeÞ {rn÷k - MkhkusLke LkkÞzq
su Mk{Þu fhkt[e yrÄðuþLk [k÷e hnÞwt níkwt. íÞkhu
¼økík®MknLku VktMke ykÃkðkLke íkiÞkhe [k÷e hne níke. «ríkrLkrÄ
økktÄeSyu økktÄe-EhðeLk fhkh{kt Mkþ† ¢ktríkfkheykuLku (3) rnLËq {nkMk¼k - {ËLk {kunLk {k÷ðeÞ
ftEÃký {ËË fhe Lk®n su yuf økktÄeSLke ¼qr{fkLku (4) ¼khíkeÞ WãkuøkÃkrík - S. ze. rçkh÷k
xefkí{f heíku nt{uþk EríknkMk{kt hnuþu. (5) WËkhðkËe Ãkûk - íkusçknkËwh Mk«q, ðkÞ. ðe.
* çkeS økku¤{uS Ãkrh»kË (1931) ®[íkk{ýe
 økktÄe-EhðeLk fhkhLkk yLkwYÃk ÷tzLk{kt çkeS (6) {wÂM÷{ ÷eøk - {wnB{Ë y÷eÍeýk, y÷e
økku¤{uS Ãkrh»kË{kt, su 7 MkÃxuBçkh, 1931 Úke 1 rzMkuBçkh, E{k{, {wnB{Ë Efçkk÷
1931 MkwÄe [k÷e níke íku{kt fktøkúuMkLkk yuf{kºk «ríkrLkrÄ (7) ¼khíkeÞ EMkkE - yuMk. fu. Ë¥kk
íkhefu {nkí{k økktÄeSyu ¼køk ÷eÄku níkku. (r¾úMíke)
 Ãktrzík {ËLk{kunLk {k÷ðeÞ yLku ©e{íke MkhkusLke (8) ÃkkuíkkLkk ÔÞrfíkøkík - {ËLk{kunLk {k÷ðeÞ,
LkkÞzq ÃkkuíkkLke ÔÞrfíkøkík nurMkÞík (ÃkkuíkkLkk ¾[o) Úke ¾[uo yuLke çkuMkLx
Ãkrh»kË{kt Mkk{u÷ ÚkÞkt níkk. (9) fktøkúuMk - økktÄeS (økktÄeSLkk
 Ãkrh»kË þY ÚkðkLkk Úkkuzk Mk{Þ Ãknu÷kt s rçkúrxþ Mkr[ð)Lkk YÃku ÃÞkhu÷k÷ yLku
hksLkiríkf htøk{t[ Ãkh yuf {níðÃkqýo ÃkrhðíkoLk ÚkE økÞku {nkËuð ËuMkkE Ãký økÞk
níkku. ©r{f Mkhfkh (÷uçkh Ãkkxeo) yÃkËMÚk ÚkE økE yLku  28 rzMkuBçkh, 1931 Lkk hkus økktÄeS ¾k÷e nkÚku
hk»xÙeÞ MkhfkhLkwt rLk{koý ÚkÞwt. “hiBMku {ifzkuLkkÕz” {wtçkE ÃkkAk ykÔÞk y™u fnÞwt fu, “nwt ¾k÷e nkÚku ÃkkAku
rçkúxLkLkk ðzk«ÄkLk çkLke økÞk níkk yLku “Mkh Mki{wy÷ ykÔÞku Awt ÃkhLíkw ÃkkuíkkLkk ËuþLke ÷ksLku (Eßsík) Lku {U Lke[u
nkuh” (su Ãkkfk xkuhe níkk) ¼khík {tºke rLk{ýqtf ÚkÞk yLku Ãkzðk ËeÄe LkÚke.”
“÷kuzo ðu­÷øxLk” ¼khíkLkk ðkEMkhkìÞ níkk.ׂ  økktÄeSyu Vhe MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke ÷zík þY
 rçkúrxþ Mkhfkhu «íÞuf òríkLkk yuðk «ríkrLkrÄ fhðkLke ½ku»kýk fhe ËeÄe.
[qtxÞk níkk su{kt fkuE fhkh ÚkE þfu Lk®n. yux÷wt s Lk®n, * MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤Lkku VheÚke þw¼kht¼
rçkúrxþ Mkhfkhu {wÂM÷{ «ríkrLkrÄykuLke MkkÚku fhkh fhe  çkeS økku¤{uS Ãkrh»kËLke yMkV¤íkk yLku økktÄe-
÷eÄku y™u íku{Lku fktøkúuMkLke rðYæÄ WÃkÞkuøk fÞkuo. EhðeLk fhkhLkku y{÷ Lk ÚkðkÚke økktÄeSyu VheÚke MkrðLkÞ
 Mkkt«ËkrÞf {wÆkyku{kt rðhkuÄLkk ÷eÄu çkeS fkLkqLk ¼tøkLke ÷zík 1 òLÞwykhe, 1932 Lkk hkus þY
økku¤{uS Ãkrh»kË 1 rzMkuBçkh, 1931 Lkk hkus Mk{kó fhe fhðkLkwt Lk¬e fÞwo.
ËeÄe.  [¤ð¤Lke þYykík{kt 4 òLÞwykhe, 1932 Lkk hkus
 “rðMxLk [Š[÷u” rçkúrxþ MkhfkhLke xefk fhíkk økktÄeS, Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunY, ðøkuhuLku su÷{kt Ãkqhe
fnÞwt fu, “yk Ëuþ ÿkune Vfeh (økktÄeS) Lku Mkh¾ku Ëhßòu ËeÄkt yLku fktøkúuMkLku “økuhfkÞËuMkh MktMÚkk” ònuh fhe
ykÃkðkLke ¼q÷ fhe hne Au.” Ëuðk{kt ykðe níke.
67
 * {ufzkuLkkÕzLkku fku{e [wfkËku (1932)
 MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤ ßÞkhu
[h{Mke{kyu níkwt íÞkhu rçkúxuLkLkk ðzk«ÄkLk “hiBMk
{ufzkuLkkÕzu” ÃkkuíkkLkku fku{e [wfkËku (Mkkt«ËkrÞf Ãkt[kx -
(Communal Award)) ònuh fÞkuo.
 16 ykuøkMx, 1932 Lkk hkus {ufzkuLkkÕzu y÷øk -
y÷øk Mkt«ËkÞkuLkk «ríkrLkrÄíð rðþuLkku su Ãkt[kx ([wfkËku)
ònuh fÞkuo, íkuLku s “fku{e [wfkËku” (Communal Award)
fnuðkÞ Au.
 yk fkuBÞwLk÷ yuðkuzo yk {ík Ãkh ykÄkrhík níkku fu
¼khík yuf hk»xÙ LkÚke, Ãkhtíkw yLkuf òríkyku, ÄkŠ{f yLku
MkktMf]ríkf Ãkûkku ðøkuhuLkku Mk{qn Au. yk{kt {wÂM÷{ku,
r¾úMíkeyku, þe¾ku, yuø÷ku - EÂLzÞLkku yLku Ër÷íkkuLku Ãký
y÷øk Mkex yÚkðk {íkËkh {tz¤ ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
* ÃkqLkk Ãkifx (ÃkqLkk fhkh - 1932)
 fkuBÞwLk÷ yuðkuzo{kt nrhsLkku (Ër÷íkku) {kxu y÷øk
{íkËkh {tz÷Lke ÞkusLkk fhðk{kt ykðe níke. rnLËw
Mk{ksLkku yk heíku ËunrðåAuË fhðkLkku fkuEÃký «ÞkMk
fhðk{kt ykðþu íkku “nwt íkuLkku «kýkLíku Ãký rðhkuÄ fheþ”
yuðwt økku¤{uS Ãkrh»kË Mk{ûk økktÄeSyu su rLkðuËLk fÞwo níkwt
íkuLkku y{÷ fhðkLkku Mk{Þ ykðe ÃknkUåÞku yLku yu {wsçk
økktÄeSyu 20 MkÃxuBçkh, 1932 Lkk hkusÚke “Þhðzk su÷”
{kt yk{hý WÃkðkMk ykËÞko.
 ¼khíkeÞ Lkuíkkyku Mkt{ík ÚkE yk [wfkËk{kt su
fEÃký VuhVkh fhðk EåAu íku fhe ykÃkðk Ãkkuíku íkiÞkh Au
yuðwt {ufzkuLkkÕzu ònuh fÞwO.
 økktÄeSLkwt SðLk çk[kððk ¼khíkeÞ Lkuíkkyku yk
«&™Lkku íkkuz fkZðk {kxu ¼uøkkt {éÞkt.
 Ãktrzík {ËLk{kunLk {k÷ðeÞ, íkus çknkËwh Mk«q, ßÞfh yLku
y{]ík÷k÷ X¬h ðøkuhu Lkuíkkykuyu nrhsLk Lkuíkk zkp. çke. ykh.
yktçkuzfhLku y÷øk {íkËkh{tz¤Lke ðkík síke fhðk Mk{òÔÞk.
 26 MkÃxuBçkh, 1932 Lkk hkus zkp. çke. ykh. yktçkuzfh
yLku økktÄeSLke ðå[u yuf fhkh fhðk{kt ykÔÞku, su{kt fku{e
[wfkËkÚke nrhsLkkuLku {¤u÷e çkuXf fhíkkt ÷øk¼øk çk{ýe çkuXfku
íku{Lku {¤u yuðwt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt. nrhsLkkuLku ðÄw ÷k¼
{¤u yu {kxu økktÄeS nt{uþk hkS níkk, yux÷u Lkuíkkykuyu þkuÄe
68
fkZu÷e Mk{kÄkLk {kxuLke yk ÞkusLkk MðefkhkE. suLku “ÃkqLkk-
Ãkifx” (ÃkqLkk-fhkh) íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 yk{, MkuLxÙ÷ ÷ursM÷urxð yuMkuBçk÷e{kt 18 xfk
Mkexku nrhsLkku (Ër÷ík ðøko) {kxu ykhrûkík ÚkE økE.
* økktÄeS æðkhk nrhsLkkuíÚkkLk fkÞo¢{
 ÃkqLkk Ãkifx (ÃkqLkk fhkh) ÃkAe økktÄeSLkwt ð÷ý
nrhsLk WíÚkkLk íkhV ðÄkhu níkwt.
 nrhsLkLkk fÕÞký {kxu økktÄeSyu MkÃxuBçkh, 1932 {kt
“yr¾÷ ¼khíkeÞ yMÃk]~Þ rðhkuÄe ÷eøk” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 òLÞwykhe, 1933 {kt “nrhsLk” Lkk{Lkwt Mkkókrnf þY fÞwO.
 nrhsLkku «íÞu rnLËwykuLkk yÃk{krLkík ÔÞðnkhLkk
Ãkùk¥kkÃkYÃku 8 {u, 1933 Lkk hkusÚke su÷{kt s 21 rËðMkLkk
WÃkðkMk fÞko yLku MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke ÷zík 12
yXðkrzÞk MkwÄe MÚkrøkík fhe ËeÄe.
* ºkeS økku¤{uS Ãkrh»kË (1932)
 su Mk{Þu MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤ [k÷e hne
níke íÞkhu økku¤{uS Ãkrh»kËLkku ºkeòu yLku AuÕ÷ku MktB{u÷Lk
÷tzLk{kt LkðuBçkh, 1932 {kt þY ÚkÞwt.
 yk Ãkrh»kËLkwt fkutøkúuMku çkrn»fkh fÞkuo.
 yk Ãkrh»kË ÷tzLk{kt 17 LkðuBçkh, 1932 Úke 24
rzMkuBçkh, 1932 MkwÄe ÞkuòE yLku ¼khík Mkhfkhu yuðk s
¼khíkeÞ «ríkrLkrÄykuLku yk{trºkík fÞko suLkkÚke rðhkuÄLke
shk Ãký ykþk Lk nkuÞ.
 yk Ãkrh»kË{kt çkeS økku¤{uS Ãkrh»kËLke Ãkuxk
Mkr{ríkykuLke ¼÷k{ýkuLku [[ko-rð[khýk fhðk {kxuLkku
{wÏÞ ykÄkh çkLkkððk{kt ykÔÞku. yk ykÄkh Ãkh fux÷ktf
rLkýoÞ ÷uðk{kt ykÔÞk, suLku ÃkAeÚke ¼khík MkhfkhLkk 1935
Lkk yrÄrLkÞ{ (yuõx){kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
 ¼khíkeÞ «ríkrLkrÄyku æðkhk 1935 Lkk
yrÄrLkÞ{{kt Lkkøkrhfku {kxu yrÄfkh-Ãkºk (Bill of
Rights) Lke {ktøk fhðk{kt ykðe, Ãkhtíkw Mkhfkh æðkhk yk
{ktøkLku yMðefkh fhe Ëuðk{kt ykÔÞe ðMíkwík: yLkwËkh Ãkûk
¼khíkLku ftEÃký ykÃkðkLkk Ãkûk{kt Lk níkku yLku ykLku
økw÷k{eLke Mkktf¤{kt çkktÄeLku hk¾ðk {ktøkíkku níkku.
* rðþu»k
 sr÷Þkðk÷k çkkøk níÞkfktzLkk Mk{Þu s Ãktòçk{kt
“y{LkËeÃk” ([{LkËeÃk)Lke ykøkuðkLke{kt “ztzk Vkis”
yÂMíkíð{kt ykðe.
 rzMkuBçkh, 1924 {kt fkUøkúuMkLkk çku÷økk{ yrÄðuþLk{kt
økktÄeS «Úk{ ð¾ík fkUøkúuMkLkk yæÞûk çkLÞk níkk.
 MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤ ÃkAe “{ËLk{kunLk
{k¤ðeÞ” yu “fkUøkúuMk LkuþLkr÷Mx Ãkkxeo” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøkLke [¤ð¤ Ëhr{ÞkLk
fkUøkúuMkLkku E.Mk. 1931 Lkku «ÏÞkík “fhk[e yrÄðuþLk”
ÚkÞku níkku. yk yrÄðuþLk{kt fkUøkúuMku “{q¤ yrÄfkh” Lkk
«MíkkðLku {tsqhe ykÃke níke.
 økktÄe-EhðeLk fhkhLkk Mk{Þu MkhkusLke LkkÞzqyu
ykLku çku {nkí{kykuLkwt r{÷Lk fnÞwt níkwt.
 ºkýuÞ økku¤{uS Ãkrh»kËLkk Mk{Þu #ø÷uLzLkk ðzk«ÄkLk
“hBMk {ufzkuLkkÕz” níkk. zkp. ykttçkuzfhu ÷tzLk{kt ÚkÞu÷ ºkýuÞ
økku¤{uS Ãkrh»kË{kt nrhsLkkuLkwt «ríkrLkrÄ fÞwO níkwt.
*****
«fhý-16 ¢ktríkfkhe hk»xÙðkËe yktËku÷Lk
 ykufxkuçkh, 1924 {kt Mk{Mík ¢ktríkfkhe ÃkûkkuLkku
fkLkÃkwh{kt yuf MktB{u÷Lk çkku÷kððk{kt ykÔÞku, su{kt
Mkr[LÿLkkÚk þkLÞk÷, søkËeþ[Lÿ [uxhS, yLku hk{«MkkË
rçkÂM{÷ suðk sqLkk ¢ktríkfkhe Lkuíkkyku yLku ¼økík®Mkn,
rþðð{ko, Mkw¾Ëuð, ¼økðíke[hý ðkunhk yLku [tÿþu¾h
ykÍkË suðk Þwðk ¢ktríkfkheykuyu ¼køk ÷eÄku.
 Mkr[LÿLkkÚk MkkLÞk÷ yu E.Mk. 1924 {kt
“rnLËwMíkkLk rhÃkÂç÷fLk yuMkkurMkyuþLk” (rnLËwMíkkLk
rhÃkÂç÷fLk yk{eo) Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 yk yuMkkurMkyuþLkLkk ºký «{w¾ ykËþkuo níkk -
69
(1) Ãkqýo Mðíktºkíkk {kxu «íÞûk fkÞoðkne yLku ¢ktríkLke
sYrhÞkík Ãkh ¼kh ykÃkðku.
(2) ¼khíkeÞ sLkíkk{kt økktÄeSLke y®nMkkðkËe
LkeríkykuLke rLkhÚkofíkkLkk «rík òøk]rík ÷kððe.
(3) ytøkúuS Mkk{úkßÞðkËLke søÞkyu Mk{ksðkËe
rð[khÄkhkÚke «urhík MktÞwõík ¼khík hkßÞ{kt Mkt½eÞ
økýíktºkLke MÚkkÃkLkk fhðe.
* fktfkuhe fktz :
 9 ykuøkMx, 1925 Lkk hkus ßÞkhu hu÷økkzeÚke
Mkhfkhe ¾òLkku MknkhLkÃkwhÚke ÷¾Lkki çkksw sE hnÞku
níkku, íÞkhu íkuLku fkfkuhe Lkk{Lkk MxuþLk Ãkh ÷qxðk{kt ykÔÞku.
ykLku s “fkfkuhe fktz” fnuðkÞ Au.
 Mkhfkhe ¾òLkku ÷qtxðkLkku rð[kh hk{«MkkË
rçkÂM{÷Lkku níkku.
 hk{«MkkË rçkÂM{÷, hksuLÿ ÷krnze, hkuþLk®Mkn
yLku yþVkf WÕ÷k ¾kpLku rzMkuBçkh, 1927 {kt VktMke ykÃke
Ëuðk{kt ykðe.
 Mk[eLÿLkkÚk MkkLÞk÷Lku ykSðLk fuËLke Mkò {¤e
ßÞkhu {L{ÚkLkkÚk økwÃíkLku 14 ð»koLke fuËLke Mkò {¤e.
 Mkt¼ðík: yþVkfWÕ÷k¾kp «Úk{ ¼khíkeÞ
¢ktríkfkhe {wMk÷{kLk níkk, su ËuþLke Mðíktºkíkk {kxu VktMke
Ãkh ÷xfkðe Ëuðk{kt ykÔÞk níkk.
 [Lÿþu¾h ykÍkË yLku ¼økík®MknLkk Lkuík]íð{kt 9
MkÃxuBçkh, 1928 Lkk hkus rËÕne{kt ykðu÷ rVhkusþkn
fkux÷kLkk {uËkLk{kt “rnLËwMíkkLk Mkkuþr÷Mx rhÃkÂç÷fLk
yuMkkurMkyuþLk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ¢ktríkfkheykuyu sLkíkkLku ÃkkuíkkLke rð[khÄkhkÚke
yðøkík fhkððk {kxu “rV÷kuMkkpVe ykpV Ä ð{” Lkk{Lke
ÃkwMíkf ÷¾e. yk ÃkwMíkf [Lÿþu¾h ykÍkËLkk yLkwhkuÄ Ãkh
“¼økðíke [hý ðkunhk” yu ÷¾e níke. yk ÃkwMíkfLke
«MíkkðLkk “¼økík­Mknu” ÷¾e níke.
 “LkkisðkLk ¼khík Mk¼k” Lke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1926
{kt “¼økík­Mkn” yLku “Mkw¾Ëuð” yu fhe níke.
 [xøkkttðLke Mkhfkhe þ†køkkh Ãkh yur«÷, 1930 {kt
¢ktríkfkheykuyu ykÞkusLk fheLku ÷qtx fhe níke, suLkwt Lkuík]íð
“MkqÞoMkuLk” yu fÞwO níkwt. ÃkAe MkqÞoMkuLkLku Ãkfze ÷uðk{kt ykÔÞk
ÃkuBV÷ux{kt fnÞwt níkwt fu “íku{Lkku EhkËku fkuELke níÞk
yLku E.Mk. 1993 {kt VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe. fhðkLkku LkÚke Ãký çknuhkykuLku Mkkt¼¤ðkLkku Au.”
 MkkE{Lk f{eþLkLkk rðhkuÄ{kt «ËþoLk fhíkkt ÷k÷k  23 {k[o, 1931 Lkk hkus ¼økík®Mkn, hksøkwY yLku
÷ksÃkíkhkÞLke níÞk fhe Ëuðk{kt ykðe níke. yk níÞk Mkw¾ËuðLku VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe níke.
Ãkku÷eMkLkk ÷kXe[ksoÚke ÚkE níke. suLkku çkË÷ku Ëuðk {kxu  27 Vuçkúwykhe, 1931 Lkk hkus [Lÿþu¾h ykÍkË
yÕnkçkkËLkk ykÕVuz Ãkkfo{kt yuf Ãkku÷eMk {wX¼uz{kt þneË
¼økík®MknLkk Lkuík]íð{kt ÃktòçkLkk ¢ktríkfkheykuyu 17 rzMkuBçkh,
1928 Lkk hkus ÷knkuhLkk íku Mk{ÞLkk MknkÞf Ãkku÷eMk yrÄfkhe ÚkE økÞk.
“MkkpLzMko” Lke økku¤e {kheLku níÞk fhe Ëuðk{kt ykðe.  ÷knkuh »kzÞtºk fuMk{kt ¼økík®Mkn, hksøkwY y™u
 “ÃkÂç÷f MkuVxe rçk÷” ÃkkMk ÚkðkLkk rðhkuÄ{kt 8 Mkw¾ËuðLke ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe níke.
yur«÷, 1929 Lkk hkus “¼økík­Mkn” yLku “çkxwfuïh  Mk[eLÿLkkÚk MkkLÞk÷u “çktËe SðLk” Lkk{Lke ÃkwMíkf
Ë¥k” yu rËÕne{kt “MkuLxÙ÷ ÷ursM÷urxð yuMkuBçk÷e” {kt ÷¾e níke.
¾k÷e çkU[ku Ãkh çkkUçk VufÞku. ¢ktríkfkheykuyu ÃkkuíkkLkk  ¼økík®Mkn yu “nwt LkkÂMíkf fu{ Awt” Lkk{Lke ÃkwMíkf
÷¾e níke.
* «{w¾ ¢ktríkfkhe MktMÚkkyku
¢{ MktMÚkk ð»ko MÚk¤ Lkuík]íð
1. ÔÞkÞk{ {tz¤ 1896 Ãkqýu [kÃkufh çktÄw
2. r{ºk {u¤k 1899 Ãkqýu Mkkðhfh çktÄw
3. yLkwþe÷Lk Mkr{rík 1902 f÷f¥kk, Zkfk çkkheLÿ fw{kh ½ku»k, sríkLÿLkkÚk çkuLkhS
4. yr¼Lkð ¼khík 1904 Ãkqýu ðe. ze. Mkkðhfh
5. ¼khík{kíkk Mkr{rík 1904 Ãktòçk ðkt[e yGÞh, su. yu{. [uxhS, Lke÷fktík çkúñ[khe
6. MðËuþ çkktÄð Mkr{rík 1905 çkkrhMkk÷ yrïLkefw{kh Ë¥k
7. EÂLzÞk MkkuMkkÞxe 1906 ÃkurhMk {uz{ fk{k
8. Þwøkktíkh 1906 f÷f¥kk çkkheLÿfw{kh ½ku»k, ¼qÃkuLÿLkkÚk Ë¥k
9. ¼khík{kíkk MkkuMkkÞxe 1907 Ãktòçk ySík®Mkn, ytçkk«MkkË
10. økËh Ãkkxeo 1913 MkkLk£ktrMkMfku ÷k÷k nhËÞk¤, MkkunLk ®Mkn ¼kfLkk
11. rnLË yuMkkurMkyuþLk 1913 çkkrhMkk÷ MkkunLk®Mkn ¼kfLkk
12. rnLËwMíkkLk rhÃkÂç÷fLk yuMkkurMkyuþLk 1924 fkLkÃkwh Mk[eLÿLkkÚk MkkLÞk÷, òuøkuþ[Lÿ [uxhS
13. ÷knkuh Akºk Mkt½ 1925 Ãktòçk Mkw¾Ëuð, ¼økík®Mkn
14. LkkisðkLk Mk¼k 1926 ÷knkuh ¼økík®Mkn
15. EÂLzÞLk rhÃkÂç÷fLk yk{eo 1930 [xøkkpð MkqÞoMkuLk
16. EÂLzÞLk EÂLzÃkutzuMk ÷eøk 1942 òÃkkLk hkMkrçknkhe çkkuMk
17. ykÞo çkktÄð Mk{ks 1942 òÃkkLk hkMkrçknkhe çkkuMk
* Mk{ksðkËe hksLkeríkLkku WËÞ  ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLke ytËh Ãký ðk{ÃktÚke
 E.Mk. 1917 {kt hrþÞLk ¢ktríkLke MkV¤íkk yu hksLkeríkLku «kuíMkknLk {éÞwt. yk «kuíMkknLkLkk MkqºkÄkh
MkBÃkqýo rðï{kt Mk{ksðkËe rð[khÄkhkLku ÷kufr«Þ çkLkkðe “sðknh÷k÷ LkunY” níkk.
ËeÄe.

70
 E.Mk. 1927 {kt sðknh÷k÷ LkunY Mkk{úkßÞðkËLke
rðYæÄ çkúwþuÕMk{kt ÚkÞu÷ yktíkhhk»xÙeÞ Ãkrh»kË{kt fkUøkúuMkLkk
«ríkrLkrÄ íkhefu Mkk{u÷ ÚkÞk níkk. ynªÞk íku{Lku “÷eøk
yøkuLMx EBÃkerhÞr÷s{ yuLz Vkph LkuþLk÷ EÂLzÃkuLzuMk”
Lke fkÞofkrhýe Mkr{ríkLkk MkÇÞ rLkÞwõík fhðk{kt ykÔÞk.
 sðknh÷k÷ LkunY yu hrþÞkLke Þkºkk fhe ßÞkp
íku{Lkk Ãkh Mk{ksðkËLke ¾qçk s yMkh ÚkE níke.
 E.Mk. 1929 {kt fkUøkúuMkLkk ÷knkuh yrÄðuþLkLke
yæÞûkíkk sðknh÷k÷ LkunYyu fhe níke su{kt íku{ýu MÃkü
fnÞwt níkwt fu “nwt Mk{ksðkËe Awt”
 E.Mk. 1937 Lkk fkUøkúuMkLkk ÷¾Lkki yrÄðuþLk{kt
sðknh÷k÷ LkunY yu ònuh fÞwO fu “Mk{ksðkË s çkÄe
Mk{MÞkykuLke [kðe Au”
 sðknh÷k÷ LkunY rMkðkÞ fkUøkúuMk{kt Mkw¼k»k[Lÿ
çkkuMk Ãký Mk{ksðkËe rð[khÄkhk Ähkðíkk níkk.
 ykuøkMx, 1928 {kt LkunY yLku çkkuMku {¤eLku
“EÂLzÃkUzuMk Vkph EÂLzÞk ÷eøk”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
* rºkÃkwhe Mktfx
 Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMk E.Mk. 1938 {kt MkðoMkB{ríkÚke
fkUøkúuMkLkk nrhÃkwhk yrÄðuþLk {kxu yæÞûk [qtxðk{kt ykÔÞk
níkk.
 rºkÃkwhe yrÄðuþLk{kt Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMk E.Mk. 1939
{kt Vhe fkUøkúuMkLkk yæÞûk çkLkðk {kxu Q¼k ÚkÞk. yk Mk{Þu
Ãkèkr¼Mkeíkkh{iÞk íku{Lke Mkk{u Q¼k ÚkÞk su{Lkwt Mk{ÚkoLk
økktÄeS æðkhk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 fkUøkúuMkLke yæÞûkÃkËLke [qtxýe{kt Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMk
rðßÞe ÚkÞkt y™u Ãkèkr¼ Mkeíkkh{iÞkLke nkh ÚkE níke.
økktÄeS ykLkkÚke Ëw:¾e ÚkÞk yLku fnÞw fu yk Ãkèkr¼Mkeíkkh
{iÞkLke nkh LkÚke {khe nkh Au.
 ykLkkÚke Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMku fkUøkMkLkk yæÞûk ÃkËÚke
hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt yLku “Vkuhðzo ç÷kpf” Lkk{Lke ÃkkxeoLke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
* rðþu»k
 rnLËq Mk¼k Lkk{Úke E.Mk. 1909 {kt Ãktòçk{kt
Þq.yuLk. {w¾So yLku ÷k÷[tÿ yu yuf MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk
fhe. yur«÷, 1915 {kt ykLkwt Lkk{ “yr¾÷ ¼khíkeÞ rnLËq
{nkMk¼k” hk¾ðk{kt ykÔÞwt. ykLkk «{w¾ Lkuíkkyku{kt
71
Ãktrzík {ËLk{kunLk {k÷ðeÞ, ÷k÷k ÷ksÃkíkhkÞ, {wtfwtËhkð
sÞfh suðk Lkuíkk níkk. E.Mk. 1938 {kt ðe. ze. Mkkðhfh
ykLkk yæÞûk çkLÞk níkk.
 E.Mk.1925 {kt ykh. yuMk. yuMk. (RSS) Lke
MÚkkÃkLkk ÚkE níke. ykLke MÚkkÃkLkk nuzøkuðkh yu LkkøkÃkwh{kt
fhe níke.
 “ykp÷ EÂLzÞk Mxux rÃkÃkwÕMk fkuLVhLMk” Lke MÚkkÃkLkk
E.Mk. 1927 {kt “çk÷ðtíkhkÞ {nuíkk” Lke yæÞûkíkk nuX÷ ÚkE
níke.
 ¼khík{kt MkkBÞðkËe rð[khkuLkk «Úk{ «ðfíkkLkk
YÃku “LkhuLÿLkkÚk ¼èk[kÞo” yLku “{kLkðuLÿ LkkÚk hkÞ”
(yu{. yuLk. hkÞ) Lkwt Lkk{ «ÏÞkík Au.
 yu{. yuLk. hkÞ yLku LkhuLÿLkkÚk ¼èk[kÞo E.Mk.
1919 {kt {kMfku økÞk yLku ÷urLkLkÚke {éÞk níkk.
 ÷urLkLkLke «uhýkÚke ykufxkuçkh, 1920 {kt íku{ýu
íkkþftË{kt “fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo ykpV EÂLzÞk” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 E.Mk. 1922 {kt yu{. yuLk. hkÞ æðkhk ÃkkuíkkLke
ÃkkxeoLkwt {wÏÞk÷Þ s{oLkeLkk çkŠ÷Lk{kt MÚkkLkkLíkrhík fhðk{kut
ykÔÞwt. ynªÚke íku{ýu ðuLøkkzo ykpV EÂLzÞLk EÂLzÃkUzuMk
Lkk{Úke yuf Ãkkrûkf ÃkrºkfkLkwt «fkþLk fÞwo.
 yu{. yuLk. hkÞu çkŠ÷Lk{kt ðehuLÿLkkÚk
[èkuÃkkæÞkÞ, ¼qÃkuLÿLkkÚk Ë¥k yLku çkhfíkwÕ÷kLkk MknfkhÚke
“EÂLzÞk EÂLzÃkUzuMk Ãkkxeo” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ykuøkMx, 1922 Úke yuMk. yu. zktøku yu {wtçkEÚke yuf
Mkkuþr÷Mx ÃkrºkfkLkwt MktÃkkËLk fÞwO níkwt. yk ¼khík{kt
«fkrþík Úkðkðk¤e «Úk{ fkuBÞwrLkMx Ãkrºkfk níke.
 E.Mk. 1921 {kt yuMk. yu. zktøku æðkhk “økktÄe
ðMkuos ÷urLkLk” Lkk{Lke ÃkwMíkfLke h[Lkk fhe níke.
 E.Mk. 1925 {kt yuMk. yu. zktøku yLku Ãkqýo [Lÿ òuþe ðøkuhuyu
“fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo ykpV EÂLzÞk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1926 {kt {wtçkE{kt yuMk. yuMk. r{hkßfh,
fu. yuLk. òuøku÷fh y™u yuMk. ðe. ½kxu æðkhk “fkUøkúuMk
÷uçkh Ãkkxeo” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1934 {kt fkUøkúuMk Mk{ksðkËe ÃkkxeoLke
MÚkkÃkLkk ÚkE. sÞ«fkþ LkkhkÞýLku yk ÃkkxeoLkk Mkr[ð
çkLkkððk{kt ykÔÞk.
 * çkeò rðïÞwØLke þYykík
 E.Mk. 1935 {kt yrÄrLkÞ{Lke òuøkðkE «{kýu
1937 {kt «ktíkeÞ [qtxýe ÚkE níke. yk [qtxýe{kt fkUøkúuMkLku
fw÷ 11 «ktíkku{ktÚke 6 {kt MÃkü çknw{ík {éÞwt níkwt.
 sw÷kE, 1937 {kt fkUøkúuMk yu MktÞwõík «ktík, {æÞ
«ktík, ykurhMMkk, rçknkh, {ÿkMk y™u {wtçkE{kt Mkhfkh
çkLkkðe ßÞkhu ykMkk{ y™u Wíkhe-Ãkrù{e Mke{k «ktík{kt
fkUøkúuMk økXçktÄLkLke Mkhfkh çkLkkðe níke.
 E.Mk. 1939 {kt rnx÷hLke MkuLkkyu Ãkku÷uLz Ãkh
yk¢{ý fhe ËeÄwt, yu s çkeò rðïÞwØLke þYykík níke.
 rçkúxLku Ãký s{oLkeLke Mkk{u ÞwØ ònuh fhe ËeÄwt yLku
¼khíkLke fkuE hksfeÞ MktMÚkk MkkÚku ðkík[eík fÞko ðøkh
ytøkúuòuyu ¼khíkLkku Ãký ÞwØ{kt Mk{kðuþ fhe ËeÄku.
 E.Mk. 1939 {kt fkUøkúuMk {tºkeÃkrh»kËkuyu çkeò
rðïÞwØ{kt ¼khíkLku Mkk{u÷ fhðkLkk rðhkuÄ{kt {tºkk÷ÞkuÚke
hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt. Ëuþ{kt E{hsLMke ÷økkzðk{kt ykðe.
 22 rzMkuBçkh, 1939 Lkk hkus fkUøkúuMke Mkhfkhu
hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt níkw, íku rËðMkLku {wÂM÷{ ÷eøk{kt
“{wÂõík rËðMk” Lkk YÃku Wsððk{kt ykÔÞku.
 {wÂM÷{ ÷eøkLke MkkÚku zkp. çke. ykh. ykttçkuzfhu Ãký
“{wÂõík rËðMk” WsÔÞku níkku.
 y{urhfkyu òÃkkLkLkk “rnhkurþ{k” þnuh Ãkh 6
ykuøkMx, 1945 Lkk hkus y™u “LkkøkkMkkfe” þnuh Ãkh 9
ykuøkMx, 1945 Lkk hkus yýwçkkuBçk VUõÞk níkk suÚke Mk{økú
òÃkkLk ÃkkÞ{k÷ ÚkE økÞwt níkwt.
 14 ykuøkMx, 1945 Lkk hkus òÃkkLku þhýkøkrík
Mðefkhíkkt çkeò rðïÞwØLkku ytík ykÔÞku níkku.
«fhý-17 hk»xÙeÞ yktËku÷Lk
******
* ykuøkMx «Míkkð (August Offer -1940)
 E.Mk. 1940 Lke {æÞ{kt çkeò rðïÞwØ{kt
#ø÷uLzLke ÂMÚkrík {w~fu÷¼he ÚkE økE níke. s{oLkeyu Lkkuðu,
zuLk{kfo, nku÷uLz yLku çkuÂÕsÞ{ Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku níkku
yLku £ktMk Ãký ¾hkçk heíku Ãkhkrsík ÚkE [qõÞku níkku. s{oLke
nðu #ø÷uLz Ãkh yk¢{ýLke ÞkusLkk çkLkkðe hnÞku níkku.
ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt fkUøkúuMku rçkúxuLkLke {ËË fhðkLkwt Lk¬e fÞwO
níkwt.
72
 fkUøkúuMkLke fkÞofkrhýe yu «Míkkð {qõÞku fu ykÃkýku
áZ rðïkMk Au fu yk Mk{Þu rçkúxuLk yLku ¼khíkLku su
Mk{MÞkykuLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkze hnÞku Au íkuLkku rLkfk¤
fhðkLkku yuf{kºk hMíkku rçkúxLk îkhk ¼khíkLke Ãkqýo
MðíktºkíkkLke Mðef]rík Au y™u ykLku íkífk÷ fkÞo¢{Lkk YÃk{kt
Ãkrhrýík fhðk {kxu íkuLku fuLÿ{kt yuf ð[økk¤kLke hk»xÙeÞ
MkhfkhLke MÚkkÃkLkk fhðe òuEyu.
 økktÄeSLkwt fnuðwt níkwt fu ykÃkýu rçkúxuLkLke çkhçkkËe
æðkhk Mðíktºkíkk EåAíkk LkÚke. òu fu {k[o{kt Úkðkðk¤k
hk{økZLkk yrÄðuþLk{kt fkUøkúuMku yk MÃkü fhe ËeÄwt níkwt fu
íkuLkku WÆuþ MkhfkhLku ÞwØ{kt {ËË ykÃke yLku {sçkqík
çkLkkðe ÃkkuíkkLke økw÷k{eLkku Mk{Þ ðÄkhðkLkku LkÚke ÃkhLíkw
yktËku÷LkLke íkiÞkhe fhðkLkku Au.
 8 ykuøkMx, 1940 Lkk hkus íku Mk{ÞLkk ðkEMkhkìÞ
÷kuzo r÷Lkr÷Úkøkku yu “ykuøkMx «Míkkð”Lke ½ku»kýk fhe
níke.
 ykuøkMx «MíkkðLke òuøkðkEyku :
(1) rçkúrxþ Mkhfkh ¼khíkeÞ çktÄkhý MktçktrÄík {ktøkkuÚke
MknkLkw¼qrík hk¾u Au yLku yk þhíkkuLkk nuX÷ {ktøkLke Ãkqýo
yr¼ÔÞÂõík òuðkLke EåAk hk¾u Au fu rçkúxuLkLkk ¼khíkLke
MkkÚku ÷ktçkk Mk{ÞLkk MktçktÄkuÚke WíÃkLLk ÚkÞu÷ VhòuLke rçkúxuLk
ÃkqŠík fhþu, fkhý fu rçkúrxþ Mkhfkh íkuLke sðkçkËkheÚke çk[e
þfíke LkÚke.
(2) ¼khíkðkMkeyku æðkhk ÃkkuíkkLkk çktÄkhý çkLkkððkLkku
yrÄfkh ¼khíkLke Mk÷k{íke, yÕÃkMktÏÞfkuLkk yrÄfkh,
Ëuþe rhÞkMkíkkuLke MkkÚku MktrÄ yLku «ÄkLk{tºkeLke Mkuðkyku
ðøkuhuLkk «rík rçkúrxþ MkhfkhLke VhòuLkk nuX÷ ¼khíkeÞkuLku
ÃkkuíkkLkk çktÄkhý çkLkkððkLke EåAkLkk MktçktÄ{kt rçkúrxþ
Mkhfkhu fnÞwt fu çktÄkhý - rLk{koý {wÏÞíðu ¼khíkeÞkuLke
sðkçkËkhe nþu yLku ¼khíkeÞ çktÄkhýLke WíÃkrík ¼khíkeÞ
Mkk{krsf, ykŠÚkf yLku hksLkiríkf SðLkÚke Úkðe òuEyu.
(3) çktÄkhý Mk¼k yuðk Mk{Þ{kt ßÞkhu yuf hk»xÙ
(yux÷u fu rçkúxuLk) ÃkkuíkkLkk SðLk {kxu Mkt½»ko fhe hnÞku Au,
çktÄkhýeÞ Mkðk÷kuLkku rLkýoÞ ÚkE þfu Lkrn ÃkhLíkw ÞwØLkk
ÃkAe ¼khíkeÞkuLke yuf «ríkrLkrÄ Mk¼k çktÄkhý rLk{koý {kxu
çkuMkkzðk{kt ykðþu. yk ðå[u rçkúrxþ Mkhfkh çktÄkhý
rLk{koý Mk¼kLkk YÃk{kt yLku fkÞo«ýk÷eLkk rð»kÞ{kt
fkuEÃký «fkhLkk fhkh Ãkh ÃknkU[ðkLkku «ÞkMkLkwt Mðkøkík
fhþu yLku íku{kt {ËË ykÃkþu.
(4) yk ðå[u rçkúrxþ Mkhfkh yÃkuûkk hk¾u Au fu çkÄk Ãkûk
yLku Mkt«ËkÞ ÞwØ «ÞkMkku{kt MkhfkhLku {ËË «ËkLk fhþu.
 fkUøkúuMk æðkhk ykuøkMx «MíkkðLke yMðef]rík :
(1) òu fu yk ½ku»kýkÚke fkUøkúuMkLke fux÷ef {ktøkku Ãkqhe
ÚkE síke níke. Mkhfkhu ¼khíkeÞkuLku ¼rð»Þ{kt çktÄkhýLkk
rLk{koýÚke Ãký sðkçkËkhe ykÃke níke. Ãkhtíkw íkku Ãký
ykLkkÚke ¼khíkLke íkkífkr÷f ÃkrhÂMÚkrík{kt Lk íkku ftE
ÃkrhðíkoLk ÚkE þfíkku níkku yLku Lk yk{kt fkuE MÃkü ðkÞËku
fhðk{kt ykÔÞku níkku.
(2) Ãkqýo MðíktºkíkkLke {ktøk søÞkyu Vfík ðkEMkhkìÞ Lke
fkÞofkrhýeLkku rðMíkkh fhðku Mk{MÞkLkku fkuE rLkfk÷ LkÚke.
(3) {wÂM÷{ ÷eøkLku yk ykïkMkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt
níkwt fu íkuLke Mðef]rík ðøkh fkuEÃký çktÄkhýeÞ ÞkusLkkLku
Mkhfkh Mðefkh Lk®n fhu. yk ÷kufíktºkkí{f rMkØktíkkuLke
«ríkfq¤ níkwt.
 {wÂM÷{ ÷eøk æðkhk ykuøkMx «MíkkðLke yMðef]rík :
(1) {wÂM÷{ ÷eøku Ãký ykuøkMx «MíkkðLku yMðef]ík fhe
ËeÄe Ãkhtíkw íkuLke yMðef]ríkLkwt fkhý çkeswt s níkwt. íkuLkk
«{kýu ¼khíkLke çktÄkhýeÞ Mk{MÞkLkku rLkfk÷Lkku yuf{kºk
{køko ÃkkrfMíkkLkLke {ktøk Mðefkh fhðkLkku níkku.
(2) {wÂM÷{ ÷eøk MktÞwõík ¼khíkLke rðYæÄ níke.
(3) {wÂM÷{ ÷eøku yk ðkík Ãkh ¾kMk çk¤ ykÃÞwt fu íkuLke
Mkt{rík ðøkh ¼khíkLku fkuEÃký ¼rð»ÞLkwt çktÄkhý
(ð[økk¤kLkwt yÚkðk AuÕ÷wt) rLk{koý fhðk Ëuðk{kt ykðu Lk®n.
(4) ðkEMkhkìÞ Lke fkÞofkrhýe Mkr{rík{kt íkuLku fkUøkúuMkLke
Mk{kLk çkuXfkuLke {ktøkýe fhe.
* ÃkkrfMíkkLkLke {ktøkýe (1940)
 {wMk÷{kLkku {kxu y÷øk hk»xÙLke Mk÷kn Mkki«Úk{
«ÏÞkík þkÞh “Efçkk÷” yu E.Mk. 1930 {kt {wÂM÷{
÷eøkLkk “yÕnkçkkË yrÄðuþLk” {kt ykÃke níke.
 “[kiÄhe hnu{ík y÷e” suyku furBçkús
rðïrðãk÷ÞLkk rðãkÚkeo níkk, íku{ýu “ÃkkrfMíkkLk” Lkk{Lke
ÃkrhfÕÃkLkk fhe níke.
73
 E.Mk. 1937 Lke [q txýe{kt nkhðkÚke {w nB{Ë y÷e
Íeýkyu økktÄeS Ãkh rnLËw hk»xÙ MÚkkÃkðkLkku ykûkuà k
{qõÞku, yk{ {wnB{Ë y÷e Íeýkyu “rîhk»xÙL kk
rMkØktík” Lkwt «ríkÃkkËLk fÞwO.
 23 {k[o, 1940 Lkk hkus {wÂM÷{ ÷eøkLkk ÷knkuh
yrÄðuþLk{kt «Úk{ ð¾ík “ÃkkrfMíkkLk” hkßÞLkk
rLk{koýLkku «Míkkð ÃkMkkh fÞkuo. yk yrÄðuþLkLke yæÞûkíkk
{wnB{Ë y÷e Íeýk fhe hnÞk níkk.
* ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkún (1940)
 ykuøkMx «MíkkðLkku MkBÃkqýoÃkýu yMðefkh fheLku
fkUøkúuMku 12 ykuøkMx, 1940 Lkk hkus “ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkún”
fhðkLkku Xhkð ÃkMkkh fÞkuo.
 12 ykufxkuçkhLke fkhkuçkkhe Mk¼k{kt økktÄeSyu
ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkúnLke ÞkusLkk Mk{òðíkkt fnÞwt fu rLkÞr{ík
fktíký yLku h[Lkkí{f fkÞo{kt ©Øk ÄhkðLkkhLku s ÷kÞf
økýðk{kt ykðþu.
 økktÄeSyu 17 ykufxkuçkh, 1940 Lkk hkus
“ÃkkðLkkh” {kt ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkúnLke þYykík fhe. yk
MkíÞkøkúnLkk «Úk{ MkíÞkøkúne “rðLkkuçkk¼kðu”, çkeò
MkíÞkøkúne “sðknh÷k÷ LkunY” yLku ºkeò MkíÞkøkúne
“çkúñË¥k” níkk.
 yk yktËku÷LkLku “rËÕne [÷ku” yktËku÷Lk Ãký fnuðkÞ Au.
 yk MkíÞkøkún{kt ykþhu 25,000 sux÷k
MkíÞkøkúneyku su÷{kt økÞk.
 rzMkuBçkh, 1941 {kt fkUøkúuMk fkÞoMkr{ríkyu
yktËku÷LkLku MÚkrøkík fhðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku.
* r¢ÃMk r{þLk (1942)
 çkeò rðïÞwØ{kt òÃkkLku “Ãk÷o nkçkoh” Ãkh nw{÷ku
fÞkuo yLku y{urhfkLke s¤MkuLkkLkku Lkkþ fhe ËeÄku.
 çkeò rðïÞwØ{kt nðu r{ºk hkßÞkuLke ÂMÚkrík Lkçk¤e
Ãkze økE níke. y{urhfkLkk hk»xÙÃkrík VUfr÷Lk YÍðuÕx,
ykpMxÙur÷ÞkLkk ðzk«ÄkLk Eðkh yLku [eLkLkk hk»xÙÃkrík [ktøk-
fkE-þuf {¤eLku rçkúxLkLkk ðzk«ÄkLk ®ðMxLk [Š[÷ Ãkh [khu
çkkswÚke ¼khík MkkÚku LÞkÞÃkqýo ÔÞðnkh fhðk yLku
¼khíkeÞkuLku ÞwØ{kt {ËË fhðk {kxuLkwt Ëçkký fÞwO.
 rçkúrxþ MkhfkhLku yuf ðÄw ÃkrhÂMÚkríkyu fEf fhðk
{kxu çkkæÞ fÞko níkk. E.Mk. 1941 {kt Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMk
ÃkkuíkkLkk ½hu (fku÷fk¥kk) LkshfuË níkk, Ãkhtíkw rçkúrxþ
yrÄfkheykuÚke LkshfuË{ktÚke AxfeLku ¼køke rLkféÞk yLku
ðuþ¼q»kk çkË÷eLku ¼khíkLke W¥kh-Ãkrù{ Mke{k Ãkkh fheLku
s{oLke ÚkELku òÃkkLk ÃknkU[e økÞk. íÞkt íku{ýu «ðkMke
¼khíkeÞkuLku MktøkrXík fÞko níkk. òÃkkLkLke MkhfkhÚke Ãký
íku{Lku MkirLkf yLku yLÞ {ËË {¤e níke.
 íku{ýu «ðkMke ¼khíkeÞkuLke yuf MkuLkkLkwt rLk{koý fÞwo
su ykÍkË rnLË Vkus íkhefu yku¤¾kÞ Au. LkuíkkS
Mkw¼k»k[Lÿ çkkuMkLkku WÆuþ yk MkuLkkLke {ËËÚke ¼khíkLku
Mðíktºk fhkððkLkku níkku.
 rçkúrxþ {tºk{tz¤u “Mkh MxuVzo r¢ÃMk” Lke
ykøkuðkLke nuX÷ 22 {k[o 1942 Lkk hkus yuf «Míkkð ÷ELku
¼khík {kufÕÞk.
 r¢ÃMk r{þLkLke òuøkðkEyku :
(1) r¢ÃMk r{þLkLkk çku ¼køk níkk - yuf ¼køk
íkkífkr÷f y{÷{kt ykðLkkhku níkku. Ãkhtíkw çkeòu ¼køk
ÞwØLkk ÃkAeLke ÃkrhÂMÚkríkykuÚke MktçktÄ hk¾íkku níkku.
íkkífkr÷f y{÷ {kxu yk ÞkusLkk níke fu ÞwØ Ëhr{ÞkLk
yuf fkÞoðkne Ãkrh»kË h[ðk{kt ykðþu, Vfík Mkthûký
{tºkk÷Þ (Defence Ministry) s rçkúxuLk ÃkkMku hnuþu.
(2) ¼rð»ÞLkk MktçktÄ{kt Lke[u {wsçkLke ÞkusLkkyku níke -
- ÞwØLke Mk{kró ÃkAe yuf Lkðk ¼khíkeÞ Mkt½Lke
MÚkkÃkLkk suLku ykiÃkrLkðurþf MðhkßÞ (zkur{rLkÞLk MxuuxMk)Lkku
Ëhßòu ykÃkðk{kt ykðþu yLku òu EåAu íkku rçkúrxþ
hk»xÙ{tz¤Úke MktçktÄ rðåAuË fhe þfþu.
- ÞwØ Mk{kó ÚkÞk ÃkAe yuf çktÄkhý Mk¼kLke MÚkkÃkLkk
su{kt rçkúrxþ ¼khík yLku Ëuþe hkßÞku yu{ çkLLkuLkk
«ríkrLkrÄyku Mkk{u÷ hnuþu.
- «ktíkku y÷øk Úkðk EåAu íkku ÚkE þfþu y™u ÃkkuíkkLkwt
Lkðwt çktÄkhý Ãký çkLkkðe þfþu.
 fkUøkúuMk æðkhk r¢ÃMk r{þLkLke yMðef]rík :
- 11 yur«÷, 1942 Lkk hkus fkUøkúuMk Mkr{ríkyu Lke[u
{wsçkLkk fkhýkuÚke r¢ÃMk «MíkkðLku yMðefkh fÞkuo níkku.
(1) r¢ÃMk ÞkusLkkLkk «{kýu çktÄkhý Mk¼k{kt
rhÞkMkíkkuLkk «ríkrLkrÄykuLku {kuf÷ðkLkku yrÄfkh íÞkpLke
74
sLkíkkLku ™ ykÃkeLku íÞkpLkk þkMkfkuLku ykÃkðk{kt ykÔÞku
níkku. fkUøkúuMku ykLku yk {kxu yMðefkh fhe ËeÄku fu yuf íkku
ykLkkÚke rhÞkMkíkkuLke sLkíkkLke yðøkýLkk Úkíke níke yLku
çkeswt Ëuþe rhÞkMkíkkuLkk þkMkfku ytøkúuòuLku «MkL™ (hkS)
hk¾ðkLkk «ÞkMk fhíkk níkk yLku ËuþLke «økríkLkk {køko{kt
yðhkuÄf çkLkíkk níkk.
(2) yk ÞkusLkk æðkhk Mkt½ yLku Ëuþe rhÞkMkíkkuLku Mkt½Úke
y÷øk hnuðk yLku çktÄkhý çkLkkððkLkku yrÄfkh ykÃkðk{kt
ykÔÞku, ßÞkhu fkUøkúuMk ËuþLke yufíkk{kt rðïkMk fhíke níke.
(3) òÃkkLke nw{÷kLkk Mkt˼o{kt fkUøkúuMku yk {ktøk fhe
níke fu hûkk Ãkh ¼khíkLkku Ãkqýo yLku yMkhfkhf rLkÞtºký
hnuðku òuEyu ÃkhLíkw rçkúrxþ Mkhfkh ykLku {kLkðk {kxu
íkiÞkh Lk níke.
 {wÂM÷{ ÷eøk æðkhk r¢ÃMk r{þLkLke yMðef]rík :
- {wÂM÷{ ÷eøk yu 11 yur«÷, 1942 Lkk hkus Lke[u
{wsçkLkk fkhýkuÚke r¢ÃMk «MíkkðLku yMðefkh fÞkuo níkku.
(1) yk ÞkusLkk{kt MÃküYÃkÚke ÃkkrfMíkkLkLke {ktøk
Mðefkh fhðk{kt ykðe Lk níke.
(2) yk ÞkusLkk{kt çku çktÄkhý Mk¼kykuLke ÔÞðMÚkk
fhðk{kt ykðe Lk níke. {wMk÷{kLk ÃkkuíkkLkk {kxu y÷øk
çktÄkhý Mk¼k EåAíkk níkk.
(3) «ktíkkuLkk rðÄkLk{tz¤ku{kt {wMk÷{kLkkuLkwt «ríkrLkrÄíð
Mktíkku»ksLkf Lk níkwt.
 þe¾ku, nrhsLkku yLku rnLËw {nkMk¼k æðkhk r¢ÃMk
r{þLkLke yMðef]rík :
(1) þe¾kuyu yk «MíkkðLku yk {kxu yMðefkh fhe ËeÄku
níkku fu, «ktíkkuLku fuLÿÚke y÷øk hnuðkLkku yrÄfkh ykÃke
Ëuðk{kt ykÔÞku níkku. yLku ykðe heíku Ãktòçk{kt Ãký
ÃkkrfMíkkLk çkLkðkLke Mkt¼kðLkk níke.
(2) rnLËw {nkMk¼kyu yk «MíkkðLku yk {kxu yMðefkh
fÞkuo fu, yk{kt ÃkkrfMíkkLk çkLkðkLke Mkt¼kðLkk Ëu¾kíke níke.
(3) nrhsLk Lkuíkkykuyu yk «MíkkðLku yk {kxu
yMðefkh fÞkuo fu, Q[e òríkLkk rnLËwykuLke ËÞk Ãkh
ykr©ík ÚkðkLkku ¼Þ níkku. ykðe heíku r¢ÃMk «Míkkð
¼khíkLkk çkÄk Ãkûkku æðkhk rðrðÄ fkhýkuÚke yMðefkh fhe
Ëuðk{kt ykÔÞku níkku.
 økktÄeSyu r¢ÃMk «MíkkðkuLku “Post - Dated
Cheque” fnÞwt níkwt.
 sðknh÷k÷ LkunYyu r¢ÃMk «MíkkðLku fnÞwt níkwt,
“yk yuðk çkUfLkku [uf Au su xqtf Mk{Þ{kt çktÄ ÚkðkLke Au.”
* ®nË Akuzku yktËku÷Lk (1942)
 ykuøkü «Míkkð yLku r¢ÃMk r{þLkLke yMkV¤íkk
ÃkAe ®nË Akuzku yktËku÷Lk þY fhðk{kt ykÔÞku.
 økktÄeSyu 27 yur«÷, 1942 Lkk hkus yÕnkçkkËLke
fkUøkúuMkLke çkuXf{kt s økktÄeSyu ytøkúuòuLku ¼khík Akuzðk {kxu
fÌkwt níkwt.
 14 sw÷kE, 1942 Lkk hkus økktÄeSyu “ðÄko” {kt
ÞkuòÞu÷kt fkUøkúuMkLke fkÞoMkr{ríkLke çkuXf{kt “­nË Akuzku
yktËku÷Lk” fhðk {kxuLkku «Míkkð {qõÞku.
 8 ykuøkü, 1942 Lkk hkus {wtçkELkk ø÷krðÞk xUf
{uËkLk {kt fkUøkúuMkLke ðkŠ»kf çkuXf{kt “ðÄko «Míkkð”
MkðkoLkw{íku ÃkMkkh fÞkuo. yk çkuXfLke yæÞûkíkk “{ku÷kLkk
yçkw÷ f÷k{ ykÍkË” yu fhe níke.
 ®nË Akuzku yktËku÷Lk Lku “ykuøkMx ¢ktrík” íkhefu Ãký
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 yk yktËku÷Lk{kt økktÄeSyu “fhUøku Þk {hUøku” (Do
or die) Lkwt Mkqºk ykÃÞwt níkwt yLku fÌkwt níkwt fu {Lku “nðu
ykÍkËe rMkðkÞ {Lku ftE ¾Ãkþu Lkrn.”
 9 ykuøkü, 1942 Lkk hkus {wtçkE{kt økktÄeS,
MkhËkh Ãkxu÷, sðknh÷k÷ LknuY suðk fkUøkúuMk Lkk {wÏÞ
LkuíkkykuLke ÄhÃkfz fhe ÷eÄe. økktÄeS yLku MkhkusLke LkkÞzq
Lku Ãkqýu Lke ykøkk¾kLk {nu÷{kt hkÏÞk yLku yLÞ LkuíkkykuLku
yn{ËLkøkh Lkk rfÕ÷k{kt fuË fÞko.
 yk [¤ð¤ Ëhr{ÞkLk {wtçkE{kt “W»kkçkuLk {nuíkk”
yu økwó hurzÞku MxuþLk Q¼wt fÞwO.
 rçkúxeþ Mkhfkhu “nrhsLk” Mk{k[khÃkºk Ãkh «ríkçktÄ
{qõÞku yLku fkUøkúuMkLkk yÕnkçkkË Lkk {wÏÞ {Úkf Lku fçksu fÞwO.
 {wÂM÷{ ÷eøku ¼khík Akuzku yktËku÷LkLkwt Mk{ÚkoLk Lk
fÞwO yLku íkxMÚk çkLÞkt hÌkk.
 sÞ«fkþ LkkhkÞý, hk{{Lkkunh ÷kurnÞk yLku
yYýkykMkV y÷e yu ¼qr{økík (underground) hneLku
yktËku÷LkLkwt Lkuík]íð fÞwO.
* Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ yLku ykÍkË rnLË Vkus :
75
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lkku sL{ 23 òLÞwykhe, 1897 {kt
òLkfeLkkÚk çkkuÍLkk ½hu “fxf” (ykurhMMkk) {kt ÚkÞku níkku.
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu E.Mk. 1919 {kt f÷f¥kk rðïrðãk÷ÞÚke
ËþoLk þk† Lke MLkkíkf Ãkheûkk{kt «Úk{ MÚkkLk {u¤ÔÞwt níkwt.
 E.Mk. 1919 {kt s “¼khíkeÞ rMkrð÷ MkŠðMk” Lke
«ríkÞkurøkíkk Ãkheûkk {kxu #ø÷uLz {kuf÷ðk{kt ykÔÞkt níkk.
íku{ýu yk «ríkÞkurøkíkk Ãkheûkk {kt [kuÚkwt MÚkkLk «kó fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1919 Lkk Mk{Þøkk¤k{kt s hku÷ux yuõx,
sr÷Þktðk÷k çkkøk níÞkfktz, yMknfkh yktËku÷Lk ðøkuhu
½xLkkykuÚke Ëw:¾e ÚkELku íku{ýu ¼khíkeÞ rMkrð÷ MkŠðMkÚke
hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt níkwt.
 E.Mk. 1925 {kt MðhksÃkûk Lku f÷f¥kk LkøkhÃkkr÷fk{kt
çknw{ík «kó ÚkÞku níkku íkku íku LkøkhÃkkr÷fkLkk {wÏÞ fkÞofkhe
ÃkËkrÄfkhe íkhefu rLk{ýqf fhðk{kt ykÔÞk níkk.
 1928 {kt f÷f¥kk yrÄðuþLk{kt økktÄeSyu ¼khík
{kxu “zkur{rLkÞ{ MxuuTxMk” (Dominion Status) Lke {ktøk
fhe. Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu yk{kt MkwÄkhku fhe “Ãkqýo MðhkßÞ”
Lke {ktøk {qfe níke.
 1929 {kt Mkw¼k»k[ttÿ çkkuÍ “yr¾÷ ¼khíkeÞ ðuÃkkh
Mkt½ fkUøkúuMk” (All India Trade Union Congress) Lkk
yæÞûk íkhefu [qtxkÞk.
 1930 {kt MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøk Lke ÷zík{kt
Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu økktÄeSLkk MkíÞkøkún {kt ¼køk ÷eÄku níkku.
Mkhfkh îkhk íku{Lke ÄhÃkfz fhe fkhkðkMk {kt Lkk¾e ËeÄk.
5 {k[o, 1931 Lkk økktÄe-EhðeLk fhkh æðkhk MkíÞkøkún
{kufqV fhðk{kt ykÔÞku.
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ yLku íku{Lkk MkkÚkeykuLku Akuze
Ëuðk{kt ykÔÞk níkk. Ãkhtíkw Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ økktÄeSÚke
Lkkhks níkk fkhýfu økktÄeS yu ¼økík®Mkn, hksøkwÁ yLku
Mkw¾Ëuð Lku VktMke Úke çk[kððk Lkku fkuE s «ÞkMk fÞkuo Lkrn.
 økwshkík {kt ÚkÞu÷ nrhÃkwhkLkk fkUøkúuMk yrÄðuþLk{kt
(Vuçkúwykhe, 1938) Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lku MkðoMkt{rík Úke fkUøkúuMk
Lkk yæÞûk íkhefu [qtxðk{kt ykÔÞk.
 yk fnuðk{kt ykðu Au fu Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuY
s ykŠÚkf ÞkusLkk ÃkØrík Lkk «ríkÃkkËf níkk. Ãkhtíkw Mkw¼k»ku
íkku yk MkÃkLkwt 1938 {kt s Ëu¾e ÷eÄwt níkwt. yLku 1938 Lkk
fkUøkúuMk Lkk yæÞûkeÞ ¼k»ký {kt “hk»xÙeÞ ÞkusLkk Mkr{rík”
(National Planning Commttee) Lke MÚkkÃkLkk Lke Mk÷kn
ykÃke ËeÄe níke.
 Mkw¼k»ku fÌkwt níkwt fu, hk»xÙeÞ ÞkusLkk Mkr{rík Lku yuf
ÔÞkÃkf ÞkusLkk «{kýu Mk{Mík f]r»k yLku ykiãkurøkf WíÃkkËLk
yLku rðíkhý «f]rík Lku yÃkLkkðwt Ãkzþu.
 yk{kt ykøk¤ ðÄíkkt 17 rzMkuBçkh, 1938 Lkk hkus
çkkuBçku ({wtçkE) {kt “yr¾÷ ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ ÞkusLkk
Mkr{rík” Lkwt rðrÄðík YÃk Úke WËT½kxLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
 òLÞwykhe, 1939 {kt Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ fkUøkúuMk
yæÞûk {kxu VheÚke Q¼k ÚkÞk. yk ð¾íku íku{Lke Mkk{u
økktÄeSyu Ãkèk¼eMkeíkkh{uGÞk Lku Q¼k fÞko. “rºkÃkwhe”
({æÞ«Ëuþ) {kt ÚkÞu÷ fkUøkúuMk yrÄðuþLk {kt Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
Vhe rðsÞe ÚkÞk. suÚke økktÄeS ¾qçks Ëw:¾e ÚkÞk yLku
íku{ýu fÌkwt fu, “yk Mkeíkkh{iGÞk Lkku ÃkhksÞ LkÚke, yk íkku
{khku ÃkhksÞ Au. ”
 økktÄeðkËeyku yLku Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ íkÚkk íku{Lkk
Mk{Úkofku Lke ðå[u yuf Lkðk MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøk yktËku÷Lk Lku
÷ELku {q¤¼qík ¼uË níkk. Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ yLku íku{Lkk
MkkÚkeyku Mk{síkk níkk fu ¼khík Lkku Þwðf íkuLkk {kxu íkiÞkh
Au yLku çkeswt yktíkhhk»xÙeÞ ÃkrhÂMÚkríkyku Ãký yLkwfq¤ Au.
økktÄeS yLku íku{Lkk Mk{Úkof yk{ Lke Lkerík yLku hý
fkiþÕÞku Úke Mkt{ík Lk níkk.
 økktÄeS yu E.Mk. 1939 {kt fÌkwt níkwt fu,
“Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Mk{su Au fu ykÃkýe ÃkkMku ytøkúuòu Úke
÷zðkLke þÂõík Au. nwt yk rð[kh Lkk Ãkqýo YÃk Úke rðÁØ Awt.
yksu ykÃkýe ÃkkMku ytøkúuòu Úke ÷zðkLke þÂõík LkÚke.”
 yk çkÄk Úke ftxk¤eLku Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu yur«÷,
1939 {kt fkUøkúuMk Lkk yæÞûk ÃkË Úke hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt.
 1 {u, 1939 Lkk hkus Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu fkutøkúuMk Lke
ytËh s yuf Lkðk Ãkûk Lke MÚkkÃkLkk fhe, suLku “Vkuhðzo
ç÷kuf” (Forward Block) fnuðkÞ Au.
 økktÄeS yLku íku{Lkk Mk{Úkofku Lkkhks ÚkE
Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lku çktøkk¤Lke «ktíkeÞ fkUøkúuMk Mkr{rík Lke
yæÞûkíkk Úke nxkðe Ëuðk{kt ykÔÞk yLku íku{Lku ykðíkkt 3
(ºký) ð»ko MkwÄe fkuEÃký [qtxkÞu÷k ÃkË Ãkh çkLÞk hnuðk {kxu
yÞkuøÞ ònuh fhe Ëuðk{kt ykÔÞk.
76
 MkÃxuBçkh, 1939 {kt çkeò rðïÞwØ {kt ¼khíkLkk
ðkEMkhkìÞ u ¼khíkLku ÃkqAâk ðøkh yk Mkk{úkßÞðkË Lkk ÞwØ
{kt Äfu÷e ËeÄku. økktÄeSyu fÌkwt fu, “nwt ÞwØ Lkk Mk{Þu
ytøkúus Mkhfkh Lku {w~fu÷{kt Lkk¾ðwt ÃkMktË Lknª fhwt.”
økktÄeS Lke yk «ríkr¢Þk ¾qçks rðr[ºk níke.
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu “Vkuhðzo ç÷kuf” (Forward
Block) Lke yuf Mk¼k sqLk, 1940 {kt LkkøkÃkwh {kt fhe níke.
íku{kt ytøkúus Mkhfkh ÃkkMku ¼khík {kt yuf ð[økk¤k Lke
Mkhfkh çkLkkððk Lke {ktøk Lkku «Míkkð {qfðk{kt ykÔÞku.
 sw÷kE, 1940 {kt çktøkk¤ Mkhfkhu Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
Lku nku÷ðu÷ rðhkuÄe yktËku÷Lk Lkk MktçktÄ{kt ÄhÃkfz fhe ÷eÄe
níke. Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ æðkhk ¼q¾ n¤íkk¤ fhðk Ãkh íku{Lku
íkhík Akuze Ëuðk{kt ykÔÞk. Ãkhtíkw yuÂÕøkLk hkuz ðk÷k ½h{kt
LkshfuË fhe Ëuðk{kt ykÔÞk.
 17 òLÞwykhe, 1941 Lkk hkus Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
Ãkku÷eMk Lku {q¾o çkLkkðe AË{ðuþ {kt f÷f¥kk yLku ¼khík Úke
çknkh rLkf¤e økÞk níkk. íku Ãkuþkðh Úke fkçkw÷ økÞk íÞkt Úke
{kuMfku (hrþÞk) Úkíkkt çkŠ÷Lk ÃknkU[e økÞk níkk.
 çkŠ÷Lk{kt íku{ýu rnx÷h Lkk «{w¾ MknÞkuøke
rhçkUxÙkuÃk Lke MkkÚku ðkíkko fhe. çkŠ÷Lk hurzÞku Úke rçkúrxþ
rðhkuÄe «[kh yLku s{oLke {kt ¼khíkeÞ ÞwØçktÄeyku Lkk
Mknfkh Úke “ykÍkË ®nË Vkus” Lke h[Lkk Lke Mk÷kn {qfe
suLku Mkhfkhu Mðefkh fhe ÷eÄe. Ãkhtíkw s{oLk Mkhfkh Mkw¼k»k
Lkk yk «Míkkð Úke Mkn{ík Lk ÚkE fu s{oLke, Exk÷e yLku
òÃkkLk MktÞwõík YÃk Úke ¼khíkLke Mðíktºkíkk Lke ½ku»kýk fhþu.
 s{oLke {kt Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lku “LkuíkkS” Lkku E÷fkçk
(r¾íkkçk) ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku. LkuíkkS s{oLke Lkk Mknfkh
Úke ¼khík Ãkh hrþÞkLkk {køkuo yk¢{ý fhðk EåAíkk níkk.
 íku{ýu s{oLke {kt ¼khíkeÞ MkirLkfku Lkk çku økwxku Lkwt
Ãký rLk{koý fÞwO níkwt. hku{ yLku ÃkurhMk {kt íku{ýu “Mðíktºk
¼khík fuLÿ” Ãký MÚkkrÃkík fÞko níkk.
 1941 Lke Mkk÷ Lkk W¥khkÄo {kt òÃkkLk Lku ÞwØ {kt ÍzÃke
MkV¤íkk {¤e níke. ®MkøkkÃkwh, {÷kÞk, çk{ko ytøkúuòu Lkk nkÚk Úke
Lkef¤e økÞk níkk. íku{Lkku «¼kðûkuºk Mktfwr[ík Úkðk ÷køÞku níkku.
 òÃkkLk Lke «økrík Lku òuELku «ÏÞkík ¢ktríkfkhe
“hkMkrçknkhe çkkuÍ” yu xkurfÞku Ãkrh»kË {kt “EÂLzÞLk
LkuþLk÷ yk{eo” (I.N.A.) Lkk rLk{koý Lke ÞkusLkk çkLkkðe
níke. MkkÚku MkkÚku “EÂLzÞLk EÂLzÃkuLzuMk ÷ªøk” Lke Ãký
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ykLkwt yrÄðuþLk çkUøfkuf {kt 23 sqLk, 1942 Lkk
hkus ÚkÞwt níkwt. su{kt Ërûký-Ãkqðo yurþÞk Lkk Ëuþku Lkk
÷øk¼øk 100 «ríkrLkrÄykuyu ¼køk ÷eÄku níkku. yk Ãkrh»kË
“hkMkrçknkhe çkkuÍ” Lke yæÞûkíkk {kt ÚkÞwt níkwt.
 yk Ãkrh»kËu Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lku Ãkqðo yurþÞk {kt
ykððkLkwt rLk{tºký ykÃÞwt. Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu yk «Míkkð Lkku
Mðefkh fhe ÷eÄku fkhýfu òÃkkLk {kt yLkuf ÞwØçktËe
¼khíkeÞ MkirLkf níkk. íku{Lke {ËË Úke ytøkúuòu Lke rðYØ
Mkþ† rðÿkun yLku ÞwØ [÷kðe þfkÞ.
 ykLke ðå[u {÷kÞk {kt ytøkúus MkuLkk Lke nkh ÚkE
níke. yuf ¼khíkeÞ MkiLÞ yrÄfkhe “fuÃxLk {kunLk­Mkn”
Lkk Lkuík]íð {kt su{ýu {÷kÞk {kt ÃkhksÞ Lkk ÃkAe
ykí{Mk{Ãkoý fhe ËeÄwt níkwt. ykE.yuLk.yu. (I.N.A.) Lke
MÚkkÃkLkk hkMkrçknkhe çkkuÍ Lkk «ÞkMkku Úke ÚkE níke.
®MkøkkÃkwh Lkk ÃkíkLk ÃkAe 40,000 ¼khíkeÞ MkirLkf ÞwØçktËe
çkLÞk níkk. yk çkÄkyku Lku ykÍkË rnLË Vkus {kt Mkk{u÷
fhðkLke ÞkusLkk çkLkkðe níke.
 1 MkÃxuBçkh, 1942 Lkk hkus ykiÃk[krhf YÃku ykÍkË
rnLË Vkus Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe yLku fuÃxLk
{kunLk®Mkn ykLkk «ÄkLk MkuLkkÃkrík çkLÞk níkk.
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ yuf Mkçk{heLk îkhk 13 sqLk,
1943 Lkk hkus xkurfÞku ÃknkUåÞk níkk. òÃkkLk Lkk ðzk«ÄkLk
íkkuòu yu Mkw¼k»k[tÿ Lkwt Mðkøkík fÞwO níkwt.
 4 sw÷kE, 1943 Lkk hkus hkMkrçknkhe çkkuÍu yu Ãkqðo
yurþÞk Lkk ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk yktËku÷LkLkwt Lkuík]íð Mkw¼k»k[tÿ
çkkuÍ Lku MkkUÃke ËeÄwt. LkuíkkSyu ykÍkË rnLË Vkis yLku EÂLzÞLk
EÂLzÃkuLzutMk ÷eøk Lke sðkçkËkhe Mkt¼k¤e ÷eÄe.
 íku{Lku Mðíktºk ¼khíkLke ð[økk¤kLke Mkhfkh
çkLkkððkLke yLku ykÍkË rnLË Vkus ÷ELku ¼khík sðkLke
½ku»kýk fhe níke. íku{ýu ¼khíkðkMkeykuLku fÌkwt, “ík{u {Lku
÷kune ykÃkku, nwt ík{Lku ykÍkËe yÃkkðeþ” 21 ykuõxkuçkh,
1943 Lkk hkus ®MkøkkÃkwh {kt Mðíktºk ¼khík Lke ð[økk¤k Lke
Mkhfkh MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðe níke.
77
 yk Mkhfkh Lkk WÆuþku Lku MÃkü fhðk çkkuÍu, ½ku»kýk
fhe fu, ð[økk¤k Lke Mkhfkh Lkwt fk{ nþu íku Mkt½»ko fhðwt yLku
[÷kððwt su ¼khíkLke ¼qr{ Úke ytøkúuòu yLku íku{Lkk r{ºkku Lku
çknkh rLkfk¤e þfu. y{u ¼khík Lke Mðíktºkíkk {kxu ÃkkuíkkLkk
Ítzk Lke Lke[u ¼uøkk Úkðk yLku yk¢{ý fhðk {kxu ¼khíkeÞ
Lkuíkkyku Lkku yknTðkLk fheyu Aeyu.
 yk ð[økk¤k Lke Mkhfkhu rnLËe Lku hk»xÙ¼k»kk, sÞrnLË
Lku Mkqºk, fkUøkúuMk Lkk rºkhtøkk Ítzk Lku hk»xÙeÞ æðs yLku
hðeLÿLkkÚk xkøkkuh Lke frðíkk sLk-øký-{Lk yrÄLkkÞf sÞ
nku, ¼khík ¼køÞ rðÄkíkk Lku hk»xÙeÞ økkLk Lkk YÃk {kt
Mðefkh fÞkuo níkku.
 nðu Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ òÃkkLk Lke {ËË Úke ¼khík Ãkh
yk¢{ý Lke ÞkusLkk çkLkkððk ÷køÞk níkk. íku{ýu rçkúxLk yLku
y{urhfk Lke rðÁØ ÞwØ Lke ½ku»kýk fhe ËeÄe níke. òÃkkLku
ytz{kLk yLku rLkfkuçkkh xkÃkw ð[økk¤k Lke MkhfkhLku MkkUÃke ËeÄk.
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu yk{Lkwwt Lkk{ çkË÷e Lku “þneË” yLku
“Mðhks” fhe ËeÄwt níkwt. yLku íÞkt Lkwt ðneðx ÃkkuíkkLkk
nkÚkku{kt ÷E ÷eÄwt.
 þknLkðkÍ ¾kLk Lkk MkuLkkÃkríkíð {kt yk{eo ¼khík-çk{ko Mke{k
WÃkh r{ºk hk»xÙku Lke MkuLkkÚke ÞwØ fhðk {kxu {kuf÷ðk{kt ykðe.
 yk Ëhr{ÞkLk {u, 1944 Úke ÞwØ {kt òÃkkLk Lke
ÂMÚkrík çkøkzðk ÷køke níke. çk{koÚke òÃkkLk Lku ÃkeAu nx
fhðe Ãkze. ytøkúuòuyu òÃkkLkeyku Lke MkkÚku ykÍkË rnLË
Vkus Lkk MkirLkfku yLku yrÄfkheyku Ãkh yíÞk[kh þY fhe
ËeÄku. yLkuf MkirLkfku {kÞko økÞk. fux÷ktÞ Lke ÄhÃkfz
fhðk{kt ykðe níke. çkË÷kíke ÃkrhÂMÚkríkyku{kt òÃkkLke
Mkhfkh Vkus Lku Ãkqhku Mknfkh ykÃke þfe Lk®n. íkuÚke ¼khík
rðsÞ Lkwt çkkuÍ Lkwt MkÃkLkwt yÄwYt s hne økÞwt.
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lku Ãký htøkqLk Akuzðwt Ãkzâwt níkwt. xkurfÞku síke
ð¾íku {køko {kt yuhkuÃ÷uLk {kt ykøk ÷køke sðkLkk fkhýu 18
ykuøkü, 1945 Lkk hkus Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lkwt {]íÞw ÚkE økÞwt.
 rðïÞwØ {kt òÃkkLkLkku ÃkhksÞ yLku ÞwØ Lke Mk{kró
ÃkAe Mkhfkhu ykÍkË rnLË Vkus Lkk yrÄfkheyku Ãkh fuMk
[÷kððkLkwt Lk¬e fÞwO. íku{Lkk Ãkh hksÿkun yLku rðïkMk½kík
Lkku ykhkuÃk ÷økkððk{kt ykÔÞku.
 LkðuBçkh, 1945 {kt rËÕne Lkk ÷k÷ rfÕ÷k{kt
“fLko÷ þknLkðks” , “fuÃxLk rZÕ÷ku” yLku “÷u^xLktx
Mkunøk÷” Ãkh fuMk [÷kððk{kt ykÔÞku níkku.
 Ëuþ{kt MkhfkhLkk yk fkÞoLke íke¾e «ríkr¢Þk yLku
rðhkuÄ ÚkÞku níkku. íku{Lku Mkò ykÃkðkLkk rðhkuÄ {kt sLk-
«ËþoLk ÚkÞk, Mkh½Mkku fkZðk{kt ykÔÞk níkk. MkBÃkqýo Ëuþ {kt
yk Lkuíkkyku Lke rhnkE Lke {ktøkýe fhðk{kt ykðe níke. yLkuf
fkutøkúuMke Ãký su Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lkk rðhkuÄe níkk, Mkhfkhe
fkÞoðkne Lkku rðhkuÄ fhe hÌkk níkk.
 fkUøkúuMk íkhVÚke ¼w÷k¼kE ËuMkkE, íkusçknkËwh Mk«q,
fi÷kMkLkkÚk fkísw, sðknh÷k÷ LknuY ðøkuhu MkuLkk yk
yrÄfkheyku Lkk fuMk Lke Ãkuhðe fhe hÌkk níkk. òu fu {wÂM÷{
÷ªøk u yk {k{÷k {kt rLkhÃkuûkíkk Lke Lkerík yÃkLkkðe. Ãkhtíkw
ykMkVy÷e suðk yLkuf {wMk÷{kLk Lkuíkk Ãký yk{ Lke
rhnkE Lke {ktøk fhe hÌkk níkk. yk sçkhËMík yktËku÷Lk
yLku «ËþoLk Lku Mkhfkh nðu LkshytËks fhðkLke ÂMÚkrík {kt
hne Lk níke. íkuÚke Ëku»ke Mkkrçkík nkuðk Aíkkt Ãký Mkhfkh Lku
yk yrÄfkheyku Lku {wõík fhðk Ãkzâk. yk ¼khíkeÞku {kxu
¾qçks {kuxku rðsÞ níkku.
****
«fhý-18 ykÍkËe y™u ¼køk÷k
* hksøkkuÃkk÷k[khe VkuBÞqo÷k (1944)
 ËuþLke Mkkt«ËkrÞf Mk{MÞkLkk Mk{kÄkLk {kxu 10
sq÷kE, 1944 Lkk hkus økktÄeSLke Mðef]rík Úke “[¢ðíke
hksøkkuÃkk÷k[khe” yu fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøk Lke ðå[u
fhkh fhðk {kxu yuf ÞkusLkk hsq fhe, suLku
“Mke.ykh.VkuBÞqo÷k” fnuðkÞ Au.
 yk ÞkusLkk Lke «{w¾ ðkíkku Lke[u {wsçk níke -
(1) {wÂM÷{ ÷eøk Mðíkttºkíkk Lke {ktøkLkwt Mk{ÚkoLk fhþu
yLku AuÕ÷k Mk{Þ{kt yuf ð[økk¤k Lke Mkhfkh çkLkkððk {kt
fkUøkúuMk Lke {ËË fhþu.
(2) çkeò rðïÞwØ Lke Mk{kró ÃkAe ¼khíkLkk W¥kh
Ãkrù{e yLku W¥kh-Ãkqðeo {wÂM÷{ çknwMktÏÞf «Ëuþku {kt çkÄk
÷kufku Lkwt yuf sLk{ík Mktøkún fhðk{kt ykðþu. su{kt íku yk
Lk¬e fhþu fu þwt íku{Lku y÷øk hkßÞ MÚkkrÃkík fhðkLkwt Au ?
78
(3) y÷øk ÚkðkLke ÂMÚkrík{kt (1) Mk÷k{íke (Defence)
(2) Mkt[kh ÔÞðMÚkk yLku yLÞ sYhe rð»kÞku {kxu fhkh
fhðk{kt ykðþu.
(4) yk çkÄe þhíkku íÞkhu {kLkðk{kt ykðþu ßÞkhu
#ø÷uLz ¼khík Mkhfkh Lku MkBÃkqýo þÂõík yLku sðkçkËkhe
MkkÚku Mðíktºkíkk ykÃkþu.
 {wnB{Ë y÷e Íeýk yu yk VkuBÞqo÷k Lku yMðefkh
fhe ËeÄku.
* ËuMkkE -y÷e ðkíkko (fhkh)
 Mke.ykh. VkuBÞqo÷k Lkk Mk{Þu {nkí{k økktÄe-
{wnB{Ë-y÷e Íeýk ðå[u ÚkÞu÷ ðkíkko ÃkAe su ¼khíkeÞ
Lkuíkkykuyu ¼khík Lke Mkkt«ËkrÞf Mk{MÞk Lkku rLkfk÷ ÷kððk
{kxu «ÞkMk fÞkuo, íku{kt ¼q÷k¼kE ËuMkkE yLku r÷Þkfík
y÷e «{w¾ níkk.
 1945 Lkk çksux yrÄðuþLk Lke Ëhr{ÞkLk fkUøkúuMk
yLku {wÂM÷{ ÷eøk Lke ðå[u Mknfkh {kxu fhkh ÚkÞku. fkUøkúuMk
yLku{wÂM÷{ ÷eøk yk ðkík Ãkh Mkn{ík ÚkÞk fu íku fuLÿ {kt
{¤e Lku yuf ð[økk¤k Lke Mkhfkh çkLkkðþu.
 yk ð[økk¤kLke Mkhfkh Lke[u {wsçk Lkk rLkÞ{ku
«{kýu fk{ fhþu.
1. fuLÿ Lke Mkhfkh {kxu fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøk
çkhkçkh (Mk{kLk) ÔÞÂõíkyku Lku Lkkur{Lkux fhþu.
2. yk Lkkur{Lkux MkÇÞku {kxu yk sYhe Lkrn nkuÞ fu íku
fuLÿeÞ rðÄkLkMk¼k Lkk MkÇÞ nkuÞ.
3. yÕÃkMktÏÞfku ¾kMk fhe Lku yLkwMkqr[ík òríkyku yLku
þe¾ku Lkk «ríkrLkrÄyku Lku ð[økk¤kLke Mkhfkh {kt Mkk{u÷
fhðk{kt ykðu.
4. {wÏÞ MkuLkkÃkrík Lku yk Mkhfkh {kt Mkk{u÷ fhðk{kt
ykðþu.
5. yk MkhfkhLkwt rLk{koý yLku y{÷ ¼khík Mkhfkh
yrÄrLkÞ{ 1935 Lke yLíkøkoík [k÷þu.
 fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøku ÔÞkðnkrhf YÃku yk
fhkh Lku {kLÞíkk ykÃke Lk níke. ÃkhLíkw ÷kuzo ðuðu÷ îkhk yk
fhkhLkwt Mðkøkík fhðk{kt ykÔÞwt.
* ðuðu÷ ÞkusLkk (1945)
 ykuõxkuçkh, 1943 {kt ÷kuzo r÷Lkr÷rÚkøkku Lke søÞkyu
÷kuzo ðuðu÷ ¼khík Lkku ðkEMkhkìÞ çkLke Lku ykÔÞku.
 ÷kuzo ðuðu÷, su fu ¼khík Lkk ¼køk÷k Lke rðYØ níkku, yu Ãký
fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøk Lke ðå[u fhkh fhkððk Lkk «ÞkMk fÞko.
 ÷kuzo ðuðu÷ íkku ynª MkwÄe fÌkwt níkwt fu, “ík{u ¼qøkku¤
çkË÷e þfku Lkrn.”
 4 sqLk, 1945 Lkk hkus ðuðu÷ ÞkusLkk Lkku «Míkkð
hsq fhðk{kt ykÔÞku.
 yk «Míkkð {kt ðkEMkhkìÞ Lke fkÞofkrhýe Ãkrh»kË
Lku ÃkwLkøkŠXík fhðk{kt ykðe yLku su{kt çkÄk Ãkûkku Lku
«ríkrLkrÄíð ykÃkðkLke ðkík fnuðk{kt ykðe níke.
 çkeò rðïÞwØ ÃkAe ¼khík Lku Ãkkuíku çktÄkhý
çkLkkððkLke sðkçkËkhe ykÃkðkLke níke.
* rþ{÷k Ãkrh»kË (1945)
 ðuðu÷ ÞkusLkk Ãkh [[ko- rð[khýk fhðk {kxu
rþ{÷k {kt 25 sqLk, 1945 Lkk hkus “rþ{÷k Ãkrh»kË” Lkwt
ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt.
 ðuðu÷ ÞkusLkk {kt Lke[u {wsçk Lke òuøkðkE níke -
1. fuLÿ {kt yuf Lkðe fkÞofkhe Ãkrh»kË Lke ð[økk¤k Lke
Mkhfkh çkLkkððk {kt ykðu su{kt rnLËw-{wÂM÷{ Lke MktÏÞk
Mk{kLk nkuÞ.
2. Lkðwt çktÄkhý Lke h[Lkk Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe yk
fkÞofkhe Ãkrh»kË ð[økk¤k Lke Mkhfkh íkhefu fk{ fhþu.
3. ðkEMkhkìÞ yLku «ÄkLk MkuLkkÃkrík Lku Akuze Lku íkuLkk
çkkfe MkÇÞku ¼khíkeÞ nþu.
4. yuf ¼khíkeÞ rðËuþe {k{÷kyku Lke yæÞûkíkk fhu.
5. ¼khík {kt yuf rçkúrxþ nkE-f{eþLkh ykðe Lku hnu
su rçkúxuLk Lkk ðuÃkkhe VkÞËk ykuLkwt æÞkLk hk¾u.
 rþ{÷k Ãkrh»kË {kt 22 ¼khíkeÞ Lkuíkkykuyu ¼køk
÷eÄku. su{kt fkUøkúuMk Lkk yæÞûk {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{
ykÍkË, sðknh÷k÷ LkunY, MkhËkh Ãkxu÷ ðøkuhu ßÞkhu
{wÂM÷{ ÷eøk íkhV Úke {wnB{Ë y÷e Íeýk yu ¼køk ÷eÄkuu
níkku.
 fkUøkúuMku fÌkwt níkwt fu íku yuf yuðe hksLkiríkf MktMÚkk Au
su çkÄk ÔÞÂõík yku Lkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au. íkuÚke íku ÃkkuíkkLkk
íkhV Úke fkÞoÃkkr÷fk {kxu çku {wÂM÷{ MkÇÞku ykÃkþu.
79
 {wÂM÷{ ÷eøk Lkk {wnB{Ë y÷e Íeýk yu
ðkEMkhkìÞ Lke 14 MkÇÞkuðk¤e fkÞofkrhýe Ãkrh»kË {kt çkÄk
s {wÂM÷{ MkÇÞku {wÂM÷{ ÷eøk {ktÚke ÷uðkLke SË fhe. íku{
Aíkkt ðuðu÷u {wÂM÷{ ÷eøk Lku Mktíkku»kðk {kxu 14 {ktÚke 6
MkÇÞku {wÂM÷{ ÷eøk {ktÚke ÷uðkLkk Lk¬e fÞko. ðuðu÷u
{wMk÷{kLkku Lku ðexku yrÄfkh Ãký ykÃÞku fu íku {wMk÷{kLkku Lku
fkuE «Míkkð Ãkh ykÃkr¥k nkuÞ íkku «Míkkð 2/3 çknw{íke Úke
ÃkMkkh fheLku yMðefkh fhe þfþu.
 íku{ Aíkkt y÷øk Ëuþ Lke ÷k÷[ {kt Íeýk yu ykLkku
Ãký rðhkuÄ fÞkuo yLku {wÂM÷{ ÷eøku ðuðu÷ ÞkusLkk Lkku
yMðefkh fhíkkt ÞkusLkk rLkhMík çkLke níke.
 yçkw÷ f÷k{ ykÍkËu rþ{÷k Ãkrh»kË Lke
yMkV¤íkk Lku “s÷rð¼ksLk” (watershed) Lke Mkt¿kk
ykÃke níke.
* furçkLkux r{þLk (1946)
 ðuðu÷ ÞkusLkk Lke yMkV¤íkk yu ¼khík {kt rçkúrxþ
Mkhfkh Lke ¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhku (Divide and Rule)
Lke Lkerík Lkku MÃkü «ËþoLk fhe ËeÄku. íku Mk{Þu Íeýk Lke
Lkerík Ãký MÃkü ÚkE økE fu íku{Lku íÞkh MkwÄe fkuE ÞkusLkk
{kLÞ Lkne hnu ßÞkh MkwÄe ÃkkrfMíkkLk Lke {ktøk Lku Mðefkh
fhe ÷uðk{kt Lk ykðu. yk ÃkrhÂMÚkrík Lkwt Ãkrhýk{ yk ÚkÞwt fu
¼khíkeÞ hksLkerík {kt yrLkrùík fk¤ MkwÄe økríkhkuÄ çkLÞku
hÌkku Ãkhtíkw yk Ãký Mkt¼ð Lk níkku fu ¼khíkeÞ Mk{MÞk Lkwt
Mk{kÄkLk nðu ðÄw rËðMkku MkwÄe xk¤e þfkÞ Lkrn.
 ÞwØ ÃkAe rçkúrxþ Mkhfkh Lke Mkk{u ¼khíkeÞ Mk{MÞk
Lku ÷E Lku yLkuf «&™ nksh níkk. íku Mk{Þu #ø÷uLz {kt
Mkk{kLÞ [qtxýe ÚkE níke yLku rçkúxuLk Lke ÷uçkhÃkkxeo Lke
rðsÞ ÚkE níke. [qtxýe Lkk ½ku»kýkÃkºk {kt ÷uçkhÃkkxeo yu
ykïkMkLk ykÃÞwt níkwt fu òu íku Mkhfkh çkLkkðþu íkku ¼khík Lku
sYh zkur{rLkÞLk MxuxTMk ykÃkþu.
 ÞwØ ÃkAe Ëuþ Lkwt hksLkiríkf ðkíkkðhý yíÞtík
W¥kursík níkwt. Lkðe [qtxýe ÃkAe rLkðko[Lk ÚkE [qõÞk níkk.
yk Mk{Þu ykÍkË rnLË Vkus Lkk ykurVMkhku Ãkh {wfË{ku
[÷kðe Lku íku{Lku Mkò ykÃkðkLkku VuMk÷ku fÞkuo níkku. ykLke
rðYØ Ëuþ {kt fux÷ktÞ MÚk¤ku Ãkh «ËþoLk fhðk{kt ykÔÞk
níkk. sçk÷Ãkwh {kt Ãký MkirLkf rðÿkun ÚkÞku níkku.
 Vuçkúwykhe, 1946 Lkk ºkeò yXðkrzÞk {kt ¼khíkeÞ
s¤MkuLkk (Navy) yu yLku ðkÞwMkuLkk Lkk yuf ¼køku Ãký
ykÍkË rnLË Vkus Lkk yrÄfkheyku Úke MknkLkw¼qrík «ËŠþík
fhíkkt rðÿkun fhe ËeÄku. ¼khík {kt Úkðkðk¤e yk ½xLkkyku
Úke rçkúrxþ Mkhfkh WËkMkeLk Lk hne þfe. MkuLkk Lke xwfzeyku
Lkku rðÿkun ¼rð»Þ {kxu ¾íkhk Lkku Mktfuík níkku, íkuÚke Rtø÷uLz
{kt yk yLkw¼ð fhðk{kt ykÔÞku fu ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk Lke
Mk{MÞk Lku ðÄw xk÷e þfkþu Lkrn.
 ¼khíkLke hksLkiríkf ÂMÚkrík {kt suðe heíku ÃkrhðíkoLk
ÚkE hÌkk níkk íku{Lku æÞkLk {kt hk¾eLku rçkúrxþ ðzk«ÄkLk
“yux÷e” yu Ãkk÷ko{uLx {kt 16 Vuçkúwykhe, 1946 Lkk hkus
yk ½ku»kýk fhe fu furçkLkux Lkk ºký MkÇÞ yk Wÿuþ Úke
¼khík {kuf÷ðk{k ykðþu fu íku ¼khíkeÞ LkuíkkykuÚke {¤e Lku
Mðíktºkíkk Lkk MktçktÄ {kt ÞkusLkk çkLkkðþu.
 24 {k[o, 1946 Lkk hkus furçkLkux r{þLk rËÕne
ykÔÞwt. yk r{þLk Lkk MkÇÞ níkk.
1. MxuVkuzo r¢ÃMk - yæÞûk, çkkuzo ykuV xÙuz
2. ÃkurÚkf ÷kuhuLMk - ¼khík Mkr[ð (¼khík {tºke)
3. yu.ðe. yu÷ufÍktzh - s¤MkuLkk (Navy) {tºke
 yk ºkýuÞ ÔÞÂõík rçkúrxþ {tºke{tz¤ Lkk «{w¾
MkÇÞ níkk. furçkLkux r{þLk “ÃkurÚkf ÷kuhuLMk” Lkk Lkuík]íð {kt
ykÔÞwt níkwt.
 furçkLkux r{þLk ÞkusLkk Lke ½ku»kýk rçkúxuLk Lke
¼khíkeÞ Lkerík {kt yuf {níðÃkqýo MÚkkkLk hk¾íke níke. yk
½ku»kýk Lkku yiríknkrMkf {níð Au fkhýfu yk{kt MkkV íkhefk
Úke ¼khíkeÞku Lke Mðíktºkíkk MktçktrÄík {ktøkýe Mðefkh
fhðk{kt ykðe níke. yk{kt ¼khíkeÞku ™k ykí{rLkýoÞ yLku
ÃkkuíkkLkku çktÄkhý çkLkkððkLkku yrÄfkh Lku Ãký Mðefkh
fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 ¼khíkeÞkuLkk yk yrÄfkh Lku Ãký Mðefkh fhðk{kt
ykÔÞku níkku fu íku EåAu íkku rçkúrxþ fku{LkðuÕÚk Úke y÷øk ÚkE
þfþu.
 yk ½ku»kýk Lkku AuÕ÷ku ¼køk MkkiÚke ðÄw {níðÃkqýo
níkku fkhýfu yk{kt fnuðk{kt ykÔÞwt níkwt fu {wÂM÷{ ÷eøk Lku
¼khík Lkk çktÄkhýeÞ rðfkMk {kt çkkÄf çkLkðk Ëuðk{kt
ykðþu Lkrn.
80
 furçkLkux- r{þLku {wÂM÷{ ÷eøk Lke {ktøkýe Ãkh
rð[kh fheLku íkuLku yÔÞkðnkrhf çkíkkðíkk yMðefkh fhe
ËeÄe níke. íkuLkwt fnuðwt níkw fu {wÂM÷{ ÷eøk Lke {ktøkýe
Mðefkh fhðkÚke Ãký yÕÃkMktÏÞfku Lke Mk{MÞk Lkku Mk{kÄkLk
Úkþu Lkrn.
 furçkLkux- r{þLk Lke òuøkðkEyku :
1. rçkúrxþ ¼khík yLku Ëuþe hkßÞku Lkku yuf ¼khíkeÞ
Mkt½ nkuÞ. rðËuþ Lkerík, Mk÷k{íke (hûkk) yLku ÃkrhðnLk Lkk
rð»kÞ Mkt½ Lkk nuX¤ nkuÞ yLku íku{Lkk {kxu Mkt½ Lku Lkkýkt
«kró Lkku yrÄfkh nkuÞ.
2. Mkt½ {kt yuf fkÞoÃkkr÷fk yLku rðÄkLk{ttz÷ nkuÞ
su{kt rçkúrxþ ¼khík yLku Ëuþe hkßÞku Lkku «ríkrLkrÄ Mkk{u÷
nkuÞ. WÃkh Lkk rð»kÞku Lkk rMkðkÞ Lkk çkÄk rð»kÞ «ktíkku Lkk
nuX¤ hnu.
3. «ktíkku Lku y÷øk Mk{qn çkLkkððk Lkku yrÄfkh nkuÞ.
«íÞuf Mk{qn Lku yk rLkýoÞ fhðkLkku yrÄfkh nkuÞ fu fÞk -
fÞk rð»kÞ Mk{qn Lkk yrÄfkh {kt hk¾ðk{k tykðu. «íÞuf
Mk{qn {kt yuf fkÞoÃkkr÷fk yLku rðÄkLk{tz¤ nkuÞ.
4. Ëuþe hkßÞku Lkk MktçktÄ {kt çkíkkððk {kt ykÔÞku fu
çktÄkhý çkLkkÔÞk ÃkAe rçkúrxþ Mkhfkh Mkkðo¼kii{ «¼wíkk Lkku
yrÄfkh Ëuþe hkßÞku Lku nMíkktíkrhík fhe Ëu. Ëuþe hkßÞku Lku
yk yrÄfkh nkuÞ fu íku ¼khíkeÞ Mkhfkh Lke MkkÚku hksLkiríkf
MktçktÄ MÚkkrÃkík fhu yÚkðk fhkh fhu yÚkðk Mðíktºk hnu.
5. Mkt½ yLku Mk{qn Lkk çktÄkhý {kt yk ðkík Lke
ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðu fu Ëhuf 10 ð»ko ÃkAe fkuE «ktík
ÃkkuíkkLkk rðÄkLk{tz¤ Lkk çknw{ík Úke çktÄkhý{kt MkwÄkhkLkku
«Míkkð {qfu.
 “çktÄkhý h[Lkk Mkr{rík” «ktík Lke rðÄkLkMk¼k Lku
íkÚkk Ëuþe hsðkzk Lkk «ríkrLkrÄyku Lke çkLku÷e hnuþu, su
ðMíke Lkk ykÄkhu Lk¬e Úkþu.
 «ktíkku Lku ºký ©uýe f, ¾, øk {kt ðnU[ðk{kt
ykðþu.
(f) {wtçkE, rçknkh, {æÞ«ktík, {ÿkMk, ykurhMMkk, MktÞwõík
«ktík
(¾) Ãkrù{ku¥kh Mke{k «ktík, ®Mk½, Ãktòçk
(øk) ykMkk{, çktøkk¤.
 {wÂM÷{ ÷eøk yLku fkUøkúuMku íkuLkku Mðefkh fÞkuo.  {ki÷k Lkk yçkw÷ f÷k{ ykÍkËu 16 ykuøkMx Lku
çktÄkhý Mk¼k Lke [qtxýe {kt fkUøkúuMk Lku 296 Mkex {ktÚke 205 “fk¤ku rËðMk” ònuh fÞkuo níkku.
Mkex {¤e níke, {wÂM÷{ ÷eøku rLkhkþ ÚkE Lku y÷øk * ð[økk¤k Lke Mkhfkh (1946)
ÃkkrfMíkkLk Lke {ktøkýe fhðkLkwt [k÷w hkÏÞwt.  ðuðu÷ ÞkusLkk {wsçk 24 ykuøkMx, 1946 Lkk hkus
* «íÞûk fkÞoðkne rËðMk (Direct Action Day) “Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunY” Lke yæÞûkíkk {kt ¼khík Lke
 {wÂM÷{ ÷eøku furçkLkux r{þLk Úke rLkhkþ ÚkE Lku 30 «Úk{ ð[økk¤k Lke hk»xÙeÞ Mkhfkh yÂMíkíð {kt ykðe.
sw÷kE, 1946 Lkk hkus íkuýu rLkýoÞ fÞkuo fu íku “16 ykuøkMx,  Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunY yu 2 MkÃxuBçkh, 1946 Lkk
1946” Lkk hkus“«íÞûk fkÞoðkne rËðMk” (Direct Action hkus 11 MkÇÞku Lke MkkÚku þÃkÚk ÷eÄe, su{kt 3 {wÂM÷{ MkÇÞku
Day) íkhefu Wsðþu. níkkt.
 Mkki «Úk{ «íÞûk fkÞoðkne rËðMk f÷f¥kk {kt  {wÂM÷{ ÷eøk Lkk MkÇÞku {kxu 5 çkuXfku ¾k÷e {qfe
Wsððk{kt ykÔÞku. ËeÄe su ykøk¤ [k÷e Lku 26 ykuõxkuçkh, 1946 Lkk hkus
 yk Mk{Þu çktøkk¤ {kt {wÂM÷{ ÷eøk Lke Mkhfkh {wÂM÷{ ÷eøk Lkk 5 «ríkrLkrÄyku yk{kt Mkk{u÷ ÚkE økÞk.
níke.  7 rzMkuBçkh, 1946 Lkk hkus çktÄkhýeÞ Mk¼k Lke
 çktøkk¤ Lkk {wÏÞ{tºke “þneË MkwnhkðËeo” níkk. «Úk{ çkuXf {¤e suLkku {wÂM÷{ ÷eøku çkrn»fkh fÞkuo.
 yk «íÞûk fkÞoðkne rËðMk Lke Wsðýe Lkk fkhýu fku{e
h{¾kýku Vkxe LkeféÞk yLku nòhku ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk.
 ð[økk¤k Lke Mkhfkh Lkk MkÇÞku :
¢{ MkÇÞ rð¼køk
1. Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunY fkÞofkhe Ãkrh»kË Lkk WÃkkæÞûk, rðËuþe çkkçkíkku íkÚkk hk»xÙ{tz¤
MktçktÄku
2. MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ øk]n, {krníke yLku «Mkkhý
3. çk÷Ëuð ®Mkn Mkthûký
4. òuLk {ÚkkE Wãkuøk yLku Lkkøkrhf ÃkwhðXku
5. Mke. hksøkkuÃkk÷k[khe rþûký yLku f¤k
6. Mke.yu[.¼k¼k fkÞo, ¾ký yLku çktËh
7. zkp. hksuLÿ «MkkË ¾kã yLku f]r»k
8. ykMkV y÷e hu÷ðu yLku ðknLkÔÞðnkh
9. søkSðLk hk{ ©{
{tºke {tz¤ {kt Mkk{u÷ {wÂM÷{ ÷eøk Lkk MkÇÞku
(26 ykuõxkuçkh, 1946)
10. r÷Þkfík y÷e ¾kp Lkkýkt
11. ykE.ykE. [wtËheøkh ðkrýßÞ
12. yçËw÷ hçk Lk~íkh Mkt[kh (xÃkk¤ yLku ðkÞwˤ)
13. òuøkuuÿLkkÚk {tz¤ fkÞËku
14. økòLíkh y÷e ¾kp MðkMÚÞ (ykhkuøÞ)
* yux÷e Lke ½ku»kýk (1947)

81
 rçkúxuLk Lkk ÷uçkh Ãkkxeo Lkk “õ÷e{uLx yux÷e”
(ðzk«ÄkLk) yu “nkWMk ykuV fku{LMk” {kt 20 Vuçkúwykhe,
1947 Lkk hkus ½ku»kýk fhe fu “sqLk, 1948 MkwÄe {kt ytøkúuòu
¼khík Lku Mðíktºkíkk ykÃke Ëuþu.”
 yk yiríknkrMkf rLkýoÞ Úke MkBÃkqýo Ëuþ{kt WíMkkn Lkwt
Lkðwt ðkíkkðhý çkLke økÞwt.
 õ÷e{uLx yux÷e yu ÷kuzo ðuðu÷ Lke søÞkyu “÷kuzo
{kWLxçkuxuLk” Lku ¼khík Lkk ðkEMkhkìÞ çkLkkðe Lku
{kuf÷ðk{kt ykÔÞk.
 ÷kuzo ðuðu÷u ÃkkuíkkLkk ÃkË Lkk AuÕ÷k rËðMkku {kt
“çkúufzkWLk Ã÷kLk” {kt 31 {k[o, 1947 MkwÄe {kt ytøkúuòu
MkBÃkqýo heíku Akuzþu yuðwt Mkq[Lk ykÔÞwt.
* {kWLxçkuxLk ÞkusLkk (1947)
 ¼khík Lkk 34 {kt íkÚkk AuÕ÷k rçkúrxþ økðoLkh
sLkh÷ (ðkEMkhkìÞ ) ÷kuzo {kWLxçkuxLk 22 {k[o, 1947 Lkk
hkus ¼khík ykÔÞk, suLkku yuf{kºk nuíkw níkku ¼khík Lku xqtf
Mk{Þ {kt s Mðíktºkíkk ykÃkðwt.
 ¼khík ykðíkk s {kWLxçkuxLk yne Lke hksLkiríkf
ÂMÚkrík Ãkh fkçkq Ãkk{ðk {kxu (rLkÞtºký fhðk {kxu) Ëuþ Lkk
rðrðÄ Lkuíkkyku Úke [[ko-rð[khýk fhðk ÷køÞk.
 yk MktçktÄ {kt íku yk rLk»f»ko Ãkh ÃknwtåÞkt fu ¼khíkeÞ
Mk{MÞk Lkku yuf{kºk Mk{kÄkLk Ëuþ Lkk ¼køk÷k Ãkkzðk yLku
ÃkkrfMíkkLkLke MÚkkÃkLkk Au.
 ykðe heíku Mk{Mík ÂMÚkrík Lkku yÇÞkMk fhe Lku yLku
çktLku hksLkiríkf Ãkûkku (fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøk) Lkk
árüfkuý Lku Mk{S Lku íku 15 {u, 1947 Lkk hkus ÷tzLk økÞk.
 ÷tzLk {kt rçkúrxþ {tºke{tz¤ Úke Mk÷kn fhe Lku íkuLku 3
sqLk, 1947 Lkk hkus yuf ÞkusLkk hsq fhe su “{kWLxçkuxLk
ÞkusLkk” Lkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
 {kWLxçkuxLk ÞkusLkk Lku “3 sqLk ÞkusLkk” Ãký
fnuðkÞ Au.
yk ÞkusLkk Lke {wÏÞ òuøkðkEyku Lke[u {wsçk níke -
1. rçkúrxþ Mkhfkh Lke yk EåAk Au fu ¼khík Lkwt þkMkLk
sÕËe Úke yuðe Mkhfkh Lku MkkUÃkðk{kt ykðu suLkwt rLk{koý
sLkíkk Lke EåAk Ãkh nkuÞ.
82
2. rçkúrxþ Mkhfkh yk LkÚke EåAíke fu ðíko{kLk
çktÄkhý Mk¼k Lkk fkÞo {kt fkuEÃký «fkh Lke {w~fu÷eyku
Q¼e ÚkkÞ.
3. yk ÞkusLkkyu yk Ãký MÃkü fÞwO fu ðíko{kLk
çktÄkhý Mk¼k æðkhk rLkŠ{ík çktÄkhý Lku Ëuþ Lkk íku ¼køkku Ãkh
Lknª MkkutÃkðk{kt ykðu su ykLku Mðefkh fhíkk LkÚke.
4. yk òýðk {kxu Ëuþ Lkk íku ¼køk su yk çktÄkhý
Mk¼k Lkk çktÄkhý Lku Mðefkh fhíkk LkÚke, fkuE Lkðe çktÄkhý
Mk¼k Lkwt rLk{koý fhðk EåAu Au fu Lkrn, Lke[u {wsçk Lke
«r¢Þk Lkwt yLkwMkhý fhðk{kt ykðþu.
- Ãktòçk yLku çktøkk¤ Lke rðÄkLkMk¼kyku Lkku
yrÄðuþLk çku ¼køkku {kt fhðk{kt ykðþu. su{kt yuf ¼køk íku
ûkuºkku Lkk «ríkrLkrÄyku Lkku nþu su{kt {wMk÷{kLkku Lkku çknw{ík
LkÚke. íku{Lke Mkk{u yk Mkðk÷ hsq fhðk{kt ykðþu fu íku
ÃkkuíkkLkk «ktík Lkwt rð¼ksLk (¼køk÷k) fhðk EåAu Au fu
Lkrn, òu ðkux rð¼ksLk (¼køk÷k) Lkk Ãkûk {kt ykÔÞku íkku
íku{Lkku yk rLkýoÞ fhðk{kt ykðþu fu íku ðíko{kLk çktÄkhý
Mk¼k {kt Mkk{u÷ Úkðk EåAu Au yÚkðk yuf y÷øk çktÄkhý
Mk¼k Lkwt rLk{oký EåAu Au.
5. rMkLÄ Lke rðÄkLkMk¼k Lku Ãký yk ðkík Lkwt rLkýoÞ
Lkku yðMkh ykÃkðk{kt ykðþu.
6. W¥kh-Ãkrù{e Mke{k «ktík Lkk rð»kÞ {kt ykLkku
rLkýoÞ íÞkt Lke rðÄkLkMk¼k æðkhk Lkrn Ãký sLk{ík æðkhk
fhðk{kt ykðþu.
7. ykMkk{ Lkk rMk÷nx SÕ÷k {kt {wMk÷{kLkku Lke
çknw{íke Au, ßÞkhu yLÞ ¼køkku {kt rnLËwykuLke. rMk÷nx
SÕ÷k {kt yk ðkík Lkwt rLkýoÞ sLk{ík æðkhk fhðk{kt ykðþu
fu íÞktLke sLkíkk ykMkk{ Lke ytËh hnuðk EåAu Au fu Ãkqðeo
çktøkk¤ {kt.
8. yk ÞkusLkk {kt Ëuþe hsðkzkyku Lku ¼khík{kt
hnuðkLkwt fu ÃkkrfMíkkLk {kt òuzkðkLke Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe.
9. òu WÃkh Lke ÞkusLkk Lkk «{kýu {wÂM÷{ ûkuºk
rð¼ksLk (¼køk÷k) Lkwt Mk{ÚkoLk fhu Au íkku ¼khík yLku
ÃkkrfMíkkLk Lke Mke{k Lkk rLkÄkohý {kxu yuf f{eþLk Lke
rLk{ýqf fhðk{kt ykðþu.
10. íku{kt MÃkü fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt fu rçkúrxþ Mkhfkh 2. yk çktLku hkßÞ MðuåAk Úke rLkýoÞ fhþu fu íku{Lku
1948 MkwÄe Mk¥kk nMíkktíkrhík fhðkLke hkn Lkrn òuðu Ãkhtíkw rçkúrxþ hk»xÙ{tz¤ (Commonwealth) Lkwt MkÇÞ hnuðwt Au fu
íku 1947 {kt s yk fkÞo Lku Mk{kÃík fhe Ëuðk EåAu Au. Lkrn.
 {wÂM÷{ ÷eøku yrð÷tçk yk ÞkusLkk Mðefkh fhe 3. su Mk{Þ MkwÄe çktLku hk»xÙku {kt çktÄkhý Lkwt rLk{koý
÷eÄe fkhý fu íkuLku ÃkkrfMíkkLk {¤e hÌkwt níkwt. ÚkE síkwt LkÚke, çktLku hk»xÙku Lke çktÄkhý Mk¼kyku Lku 1935 Lkk
 fkUøkúuMku Ãký suLku nt{uþk y¾tz ¼khík Lkwt Mk{ÚkoLk yuõx Lke òuøkðkEyku «{kýu fk{ fhðkLkwt hnuþu.
fÞwot níkwt - Ëuþ Lke ÃkrhÂMÚkrík Lku òuíkkt ykLku Mðefkh fhe 4. rçkúrxþ Mk{úkx çktLku hk»xÙku {kxu y÷øk-y÷øk
÷eÄe. ykðe heíku {kWLxçkuxLk ÞkusLkk ¼khík Lkk ¼køk÷k Lkwt ðkEMkhkìÞ rLk{ýqf fhþu Ãkhtíkw òu çktLku yuf s ðkEMkhkìÞ
ykÄkh çkLke níke. hk¾ðk EåAu íkku Ãký hk¾e þfkþu.
 økktÄeSyu íku{Lkk AuÕ÷k ïkMk MkwÄe yk ÞkusLkk Lku 5. rçkúrxþ Mk{úkx Lke ¼khíkeÞ hkòyku ÃkhÚke Mkðkuoå[
Mðefkhe Lk níke. Mk¥kk Mk{kÃík ÚkE sþu.
* ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk yrÄrLkÞ{ (1947) 6. ¼khík Mkr[ð yLku íkuLkk MknÞkuøke Lkk ÃkË Mk{kÃík
 {kWLxçkuxLk Lke 3 sqLk ÞkusLkk Lkk ykÄkhu rçkúrxþ fhe Ëuðk{kt ykÔÞk níkk. ¼khík yLku ÃkkrfMíkkLk Úke MktçktÄ
MktMkËu 18 sw÷kE, 1947 Lkk hkus “¼khíkeÞ Mðíktºkíkk MÚkkrÃkík hk¾ðk {kxu fku{LkðuÕÚk Mkr[ð (hk»xÙ{tz¤ Lkk
yrÄrLkÞ{, 1947” Lku ÃkMkkh fÞkuo. hkßÞ Mkr[ð) Lku Mk¥kk (yrÄfkh) ykÃkðk{kt ykðe níke.
 yk yrÄrLkÞ{ Lke òuøkðkE «{kýu ¼khík Lku 7. rçkúrxþ Mk{úkx Lke ¼khík Mk{úkx íkhefu Lke WÃkkrÄ
ytøkúuòu Lke 200 ð»ko Lke økw÷k{e Lkku ytík ykÔÞku. Mk{kÃík fhe Ëuðk{kt ykðe.
 14 ykuøkMx, 1947 Lkk hkus ÃkkrfMíkkLk çkLÞwt yLku  ykðe heíku ¼khík Lkk çktÄkhýeÞ rðfkMk Lkku çkeòu
íkuLkk økðLkoh “{wnB{Ë y÷e Íeýk” çkLÞk. íkçk¬ku Mk{kÃík ÚkÞku. ¼khík Lkk çktÄkhýeÞ rðfkMk Lkku ºkeòu
 15 ykuøkMx, 1947 Lkk hkus ¼khík Mðíktºk ÚkÞwt yLku íkçk¬ku ¼khík Lkk LkðeLk økýíktºk çktÄkhý Úke þY ÚkÞw suLku
íkuLkk «Úk{ ðzk«ÄkLk “sðknh÷k÷ LkunY” çkLÞk. 1950 Úke ¼khík {kt y{÷ {kt {qfðk{kt ykÔÞku níkku.
 yuõx Lke òuøkðkEyku :
1. 15 ykuøkMx, 1947 Lkk hkus ¼khík Lkk ¼køk÷k
Ãkkze Lku ¼khík yLku ÃkkrfMíkkLk Lkk{ Lkk çku Mðíktºk hk»xÙ Lkwt
rLk{koý fhðk{kt ykðþu.
* Mðíktºk ¼khík Lkwt «Úk{ {tºke{tz¤ (1947)
¢{ {tºke rð¼køk
1. Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunY ðzk«ÄkLk, hk»xÙ{tz¤ íkÚkk rðËuþe çkkçkíkku, ði¿kkrLkf MktþkuÄLk
2. MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ øk]n, Mkq[Lkk yLku «Mkkhý, Ëuþe hsðkzk
3. ðe.yuLk. økkzrøk÷ fkÞo, ¾ký, yLku Wòo
4. zkp. ~Þk{k«MkkË {w¾hS Wãkuøk yLku ÃkwhðXku
5. ykh.fu. »ký{w¾{ þuèe Lkkýkt
6. hVe yn{Ë rfËðE Mkt[kh
7. Mke.yu[.¼k¼k ðkrýßÞ
8. hksfw{khe y{]íkfkih MðkMÚÞ
9. MkhËkh çk¤Ëuð ®Mkn Mkthûký

83
10. søkSðLk hk{ ©{
11. zkp. çke.ykh. yktçkuzfh fkÞËku
12. zkp. òuLk {ÚkkE hu÷ðu yLku ðknLkÔÞðnkh
13. {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{ ykÍkË rþûký
14. zkp. hksuLÿ «MkkË ¾kã yLku f]r»k

****

84
 «fhý-19 {níðLkk Lkuíkkyku
1. ËkËk¼kE LkðhkuS (1825-1917) :
 yk{Lku “økúkLz ykuÕz {uLk ykuV EÂLzÞk” (Grand
Old Man of India) fnuðkÞ Au.
 sL{ -4 MkÃxuBçkh, 1825, {wtçkE Lkk ÃkkhMke
Ãkrhðkh{kt
 fkUøkúuMk Lkk yæÞûk ÃkËu ºký ð¾ík (1886, 1893,
1906) hÌkk.
 E.Mk. 1892 {kt {ðk¤ðkËe æðkhk [qtxkÞu÷k rçkúrxþ
Ãkk÷ko{uLx Lkk «Úk{ ¼khíkeÞ MkÇÞ níkk.
 {wtçkE {kt “¿kkLk «Mkkhf {tz¤e” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 {wtçkE {kt E.Mk. 1852 {kt «Úk{ hksLkiríkf MktMÚkk
“çkkuBçku yuMkkurMkyuþLk” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 ÷tzLk {kt “÷tzLk EÂLzÞk yuMkkurMkyuþLk” yLku
“EMx EÂLzÞk yuMkkurMkyuþLk” Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 ËkËk¼kE LkðhkuS yu Mkki «Úk{ ÃkkuíkkLke ÃkwMíkf
“Indian Poverty and un-british rule in India” {kt
yttøkúuS Mkk{úkßÞ æðkhk ¼khík Lkwt þku»ký fÞko Lkwt ðýoLk {¤u
Au.
2. MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS (1848-1925) :
 sL{ - 1848, çktøkk¤ Lkk çkúkñý Ãkrhðkh{kt
 «Úk{ ¼khíkeÞ su{ýu E.Mk. 1869 {kt ¼khíkeÞ
rMkrð÷ Mkuðk (I.C.S.) Lke Ãkheûkk ÃkkMk fhe.
 íku{ýu E.Mk. 1876 {kt “EÂLzÞLk yuMkkurMkyuþLk”
Lke MÚkkÃkLkk fhe.
 íku{ýu “çktøkk¤e” Lkk{Lkk Mk{k[kh-Ãkºk Lkwt MktÃkkËLk
Ãký fÞwO.
 1895 yLku 1902 {kt íku fkUøkúuMk Lkk yæÞûk hÌkk
níkk.
 yk{Lku “íkks ðøkhLkk çkkËþkn” Ãký fnuðkÞ Au.
3. økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u (1866-1915) :
 sL{ - fkuÕnkÃkwh ({nkhk»xÙ) 9 {u, 1866 Lkk hkus
 hkLkkzu æðkhk MÚkkrÃkík “zu¬Lk yußÞwfuþLk
MkkuMkkÞxe” {kt E.Mk. 1884 {kt Mkk{u÷ ÚkE økÞk.
85
 E.Mk. 1902 {kt íku {wtçkE çktÄkhý Ãkrh»kË yLku
ÃkAe “EBÃkeheÞ÷ ÷ursM÷urxð fkWÂLMk÷” (Imperial
Legislative Council) {kxu [qtxðk{kt ykÔÞk níkk.
 1905 {kt fkUøkúuMkLkk çkLkkhMk yrÄðuþLk Lke
yæÞûkíkk fhe níke.
 1909 Lkk {k÷uo-r{Lxku MkwÄkhkyku çkLkkððk{kt
yk{Lku {níðLke ¼qr{fk ¼sðe níke.
 1905 {kt “¼khík Mkuðf {tz¤” Lkk{Lke MktMÚkk Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 {nkí{k økktÄeS Lkk hksLkiríkf økwÁ økkuÃkk÷f]»ý
økku¾÷u níkk.
 økku¾÷u Lkk ykæÞkÂí{f yLku hksLkiríkf økwhw
“yu{.S.hkLkkzu” níkk.
4. çkk÷ øktøkkÄh rík÷f (1856-1920) :
 sL{-híLkkrøkrh ({nkhk»xÙ) 23 sw÷kE, 1856 Lkk
hkus
 “çkuíkks çkkËþkn” yLku “÷kuf{kLÞ” Lkk{ Úke
«ÏÞkík.
 E.Mk. 1900 {kt “Ãkqýu LÞq #ø÷eþ Mfq÷” Lke
MÚkkÃkLkk fhe.
 ÷kuf{kLÞ rík÷f «Úk{ hk»xÙðkËe Lkuíkk níkk, su{ýu
Mkk{kLÞ sLkíkk Úke LkSfLkk MktçktÄku MÚkkrÃkík fÞko yLku ÷kufku
{kt hk»xÙðkË Lke ¼kðLkk Lkku rðfkMk fÞkuo.
 “Mðíktºkíkk {khku sL{rMkØ yrÄfkh Au yLku nwt
íkuLku ÷ELku hneþ.” Lke Mkki «Úk{ nkf÷ fhLkkh çkk¤
øktøkkÄh rík÷f níkk.
 ÷kuf{kLÞ rík÷fu “{hkXk” yLku “fuMkhe” Lkk{ Lkk
Mk{k[kh-Ãkºk çknkh Ãkkzâk.
 íku{ýu “økýuþ {nkuíMkð” yLku “rþðkS
{nkuíMkð” Lkk {kæÞ{ Úke Mkk{kLÞ sLkíkk {kt hk»xÙeÞ [uíkLkk
òøk]ík fhe.
 1916 {kt nku{Y÷ ÷ªøk Lke MÚkkÃkLkk fhe.
5. Ãktrzík {ËLk {kunLk {k÷ðeÞ (1861-1946) :
 sL{ - 1861 {kt yÕnkçkkË {kt.
 ÃktrzíkS ºký ð¾ík rnLËq {nkMk¼k Lkk yLku çku
ð¾ík fkUøkúuMk Lkk yæÞûk çkLÞk níkk.
 íku{ýu “rnLËwMíkkLk”, “yÇÞwËÞ” yLku “EÂLzÞLk
ÞqrLkÞLk” Lkk{ Lkk Mk{k[kh-Ãkºkku Lkwt MktÃkkËLk fÞwO níkwt.
 1916 {kt ðkhkýMke {kt “rnLËw rðïrðãk÷Þ” Lke
MÚkkÃkLkk fhe.
6. ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ (1865-1928) :
 sL{ - 1865 {kt ÷wrÄÞkýk{kt (Ãktòçk)
 “þuh yu Ãktòçk” Lkk{ Úke «ÏÞkík.
 Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke Úke «¼krðík ÚkE Lku
ykÞoMk{ks Úke òuzkÔÞk.
 ze.yu.ðe. fku÷us - ÷knkuh Lke MÚkkÃkLkk {kt
{níðLke ¼qr{fk ¼sðe níke.
 íku{ýu “ðtËu{kíkh{” , “Ãktòçke” yLku “The
People” Mk{k[kh-ÃkºkkuLkwt MktÃkkËLk fÞwO.
 E.Mk. 1920 {kt fkUøkúuMk Lkk f÷f¥kk yrÄðuþLk Lke
yæÞûkíkk fhe.
 Ãknu÷kt íku økktÄeSLke yMknfkh Lke Lkerík Lke rðÁØ
níkk Ãkhtíkw ¼rð»Þ {kt íku økktÄeS Úke Mkn{ík ÚkE økÞk níkk.
 1928 {kt MkkE{Lk f{eþLk Lkk rðhkuÄ «ËþoLk {kt
Ãkku÷eMku ÷kXe[kso æðkhk íku{Lke níÞk fhe Lkkt¾e.
7. hrðLÿLkkÚk xkøkkuh :
 sL{ - f÷f¥kk {kt 1861 {kt
 yk{Lke MkkiÚke «ÏÞkík ÃkwMíkf “økeíkkts÷e” Au.
suLkk {kxu íku{Lku E.Mk. 1913 {kt “Lkkuçku÷ ÃkwhMfkh” {éÞku
níkku.
 þktríkrLkfuíkLk {kt “rðï¼khíke” Lke MÚkkÃkLkk
yk{Lku s fhe níke.
 “sLk-øký-{Lk” - ¼khík Lkk hk»xÙøkkLk Lke h[Lkk
yk{Lku s fhe Au.
 íku “økwÁËuð” Lkk{Úke «ÏÞkík níkk.
 E.Mk. 1919 Lkk sr÷Þkðk÷k çkkøk níÞkfktz Lke
rðhkuÄ {kt íku{ýu “LkkExnqz” Lkku E÷fkçk Ãkhík fhe ËeÄku
níkku.
8. {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{ ykÍkË (1888-1958) :
 sL{ - 1888 {kt f÷f¥kk{kt
 {q¤ Lkk{ - {wneWÆeLk yn{Ë
 “y÷-rn÷k÷” Lkk{Lkwt WËqo Mkkókrnf ÃkrºkfkLkwt
MktÃkkËLk fÞwO.
86
 1920 {kt ¼khíkeÞ r¾÷kVík fr{xe Lkk yæÞûk
[qtxðk{kt ykÔÞk.
 íku{Lke «ÏÞkík ÃkwMíkf “EÂLzÞk rðLMk Vez{”
níke.
 1923, 1940 yLku 1942 {kt fkUøkúuMk Lkk yæÞûk
hÌkk.
 Mðíktºk ¼khík Lkk «Úk{ rþûký {tºke.
 fkUøkúuMku yk{Lke yæÞûkíkk {kt “rnLË Akuzku
«Míkkð” Lku ÃkkMk fÞkuo níkku.
9. ¾kLk yçËw÷ økVVkh ¾kLk (1890-1987) :
 sL{ - 1890 {kt Ãkuþkðh (ÃkkrfMíkkLk) {kt
 “ÃkgqLk” (Pakhtoon) Lkk{ Lke {krMkf Ãkrºkfk Lkwt
«fkþLk fÞwO.
 E.Mk. 1930 {kt “¾wËkE r¾Ë{íkøkkh” Lkk{ Lkk
MktøkXLkLke MÚkkÃkLkk fhe.
 rð¼ksLk (¼køk÷k) ÃkAe ÃkkrfMíkkLkLk Lke
“sr{Þík-W÷-yðk{” Lkk yæÞûk çkLÞk.
 yk ¼khík Lkk rð¼ksLk (¼køk÷k) Lkk fèh
rðhkuÄe níkk.
 E.Mk. 1968 {kt “LknuY þktrík ÃkwhMfkh” {éÞku.
 E.Mk. 1985 {kt ¼khík ÷kððk{kt ykÔÞk yLku
1987 {kt íku{Lku “¼khíkhíLk” ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
10. [¢ðíkeo hksøkkuÃkk÷k[khe (1879-1972) :
 Mke.ykh. VkuBÞqo÷k Lkk{ Lke ÞkusLkk yk{Lku s
ykÃke níke.
 ÷kuzo {kWLxçkuxLk ÃkAe Mðíktºk ¼khík Lkk økðLkoh
sLkh÷ çkLÞk su fu yk ÃkË {kxu «Úk{ yLku AuÕ÷k ¼khíkeÞ
níkk.
 1950-51 {kt íku øk]n{tºke hÌkk.
 «{w¾ ÃkwMíkfku - Mkku¢urxMk, {khfMk ykkhkur÷ÞMk, Ä
Vux÷ fkxo yuLz yÄh MxkuheÍ.
* rðþu»k :
 zkp. çke.ykh. ykttçkuzfhu “çkrn»f]ík ¼khík” yLku
“sLkíkk” Lkk{ Lkk Mk{k[kh-Ãkºkku Lkwt MktÃkkËLk fÞwO.
 zkp. ykttçkzfhu “çkkiØ Ä{o” (SðLk Lkk AuÕ÷k
Mk{Þ) Mðefkh fÞkuo níkku.
 zkp. yktçkuzfh Lku E.Mk. 1990 {kt “¼khík híLk”
({hýkuÃkhkLík) ykÃkðk{kt ykÔÞku.
 W¥kh«Ëuþ hkßÞ Lkk «Úk{ {wÏÞ{tºke Ãktrzík økku®ðË
ðÕ÷¼ Ãktík níkk.
 Mðíktºkíkk «kró Lkk Mk{Þu fkUøkúuMkLkk yæÞûk
“su.çke.f]Ãk÷kýe” yLku rçkúxuLk Lkk ðzk «ÄkLk “õ÷e{uLx
yux÷e” níkk.
 {nkí{k økktÄeS æðkhk MÚkkrÃkík “nrhsLk Mkuðf
Mkt½” Lkk MktMÚkkÃkf yæÞûk “½Lk~Þk{ ËkMk rçkh÷k” níkk.
 økktÄeSyu fkUøkúuMk Lkk MkÇÞÃkË Úke çku ð¾ík 1925
yLku 1930 {kt hkSLkk{wt ykÃÞwt níkwt.
 ËeLkçktÄw r{ºk Lkwt Lkkxf “Lke÷ ËÃkoý” {kt Lke÷
(øk¤e) Lke ¾uíke fhðkðk¤kyku Ãkh ÚkÞu÷ yíÞk[kh Lkwt
ðýoLk {¤u Au.
 “{snh-W÷-nf” yu ynhkh yktËku÷LkLke
þYykík fhe.
 “hkÄkMðk{e LkkÞfh” yu ykí{MkB{kLk
yktËku÷LkLke þYykík fhe.
 “ËÞk¤ËkMk” yu rLkhtfkhe yktËku÷Lk Lke þYykík
fhe.
 ËuðMk{ksLkk MktMÚkkÃkf “rþðLkkhkÞý
yÂøLknkuºke” níkk.
 íkYý†e Mk¼k Lke MÚkkÃkLkk f÷f¥kk {kt fhðk{kt
ykðe.
 ºkýuÞ økku¤{uS Ãkrh»kË {kt ¼køk ÷uLkkh ¼khíkeÞ
Lkuíkk “zkp. çke.ykh. yktçkuzfh” níkk.
 yu.yku.Ìkq{ Lku “nhr{x ykuV rþ{÷k” Ãký
fnuðkÞ Au.
 økkuÃkk÷ nrhËuþ{w¾ “÷kufrníkðkËe” Lkk Lkk{u
«ÏÞkík Au.
 rðrðÞLk zurhrsÞku Lku Þtøkçktøkk¤ yktËku÷Lk Lkk
«ðíkof fnuðkÞ Au.
 hk»xÙeÞ Þwðk rËðMk “Mðk{e rððufkLktË” Úke
MktçktrÄík Au.
 “yr¾÷ ¼khíkeÞ nrhsLk Mkt½” Lke MÚkkÃkLkk
{nkí{k økktÄeS yu fhe níke.
87
 þwrØ yktËku÷Lk Lkk «ðíkof “Mðk{e ËÞkLktË
MkhMðíke” níkk.
 MkhËkh Ãkxu÷ Lku “¼khíkLkk rçkM{kfo” fnuðkÞ Au.
 ËuþçktÄw r[¥khtsLkËkMk Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lkk
hksLkiríkf økwY níkk.
 Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ Lku Mkki «Úk{ “LkuíkkS” yuzkuÕV
rnx÷hu fÌkwt níkwt.
 økktÄeS Lku Mkki «Úk{ “hk»xÙrÃkíkk” fnuLkkh
Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ níkk.
 hðeLÿLkkÚk xkøkkuhu Mkki «Úk{ økktÄeS Lku
“{nkí{k” fÌkwt níkwt.
 sðknh÷k÷ LkunY yu fÌkwt níkwt fu, “nwt yuf
¢ktríkfkhe Lkk YÃku fk{ fÁt Awt.”
 “çkÄk {kxu yuf òrík, yuf Ä{o, yuf Eïh”
fnuLkkh “©e LkkhkÞý økwÁ” níkk.
 ¼økík ®Mkn Lku “þneË-yu-ykÍ{” fnuðkÞ Au.
 MkkiÚke ykuAe ô{h {kt VktMke Lke Mkò Ãkk{Lkkh
¢ktríkfkhe “¾wËe hk{ çkkuMk” níkk.
 “¼khík-¼khíkeÞku {kxu ” - yk Mkqºk ykÞoMk{ksu
ykÃÞwt níkwt
 ykÞo {rn÷k Mk¼k Lke MÚkkÃkLkk “Ãktrzíkk
h{kçkkE” yu fhe níke.
 hk»xÙeÞ Mðíktºkíkk yktËku÷LkLke Ëhr{ÞkLk «ÏÞkík
“Mku÷w÷h su÷” ytz{kLk {kt ykðu÷e Au.
*****
 «fhý-20 EríknkMk - yuf Lkshu

* {wÏÞ ¼khíkeÞ Mktðík

¢{ Mktðík Mk{Þ ¾krMkÞík
1. rð¢{ Mktðík 58 E.Ãkq. - {k¤ðk Lkk þkMkf rð¢{krËíÞ æðkhk þY fhðk{kt ykðu÷.
2. þf Mktðík E.Mk. 78 - frLk»f (fw»kký þkMkf) æðkhk þY fhu÷.
3. [urË Mktðík (f÷[whe Mktðík) E.Mk. 248 - EïhMkuLk æðkhk þY fhu÷.
4. økwÃík Mktðík (ð÷¼e Mktðík) E.Mk. 320 - økwÃíkðtþ Lkk þkMkf “[tÿøkwÃík «Úk{” æðkhk þY fhu÷.
5. n»ko Mktðík E.Mk. 606 - ÃkwÛÞ¼qrík ðtþ Lkk þkMkf “n»koðÄoLk” æðkhk þY fhu÷.
6. fku÷{ Mktðík E.Mk. 825 - [k÷wwõÞ þkMkf rð¢{krËíÞ - [íkwÚko æðkhk þY fhu÷.
7. E÷kne Mktðík E.Mk. 1583 - {w½÷ Mk{úkx “yfçkh” æðkhk þY fhu÷.

* ðuË yLku íkuLkk «ðíkof : 8. WËÞhks {n{qË çkuøkzku (økwshkík)

¢{ ðuË «ðíkof 9. hksþu¾h økwsoh-«ríknkh þkMkf {nuLÿÃkk÷
1. ÉøkðuË çkúñkS («òÃkrík) yLku {neÃkk÷
2. ÞswoðuË rðïkr{ºk 10. Mkku{Ëuð Ãk]Úðehks [kinký ºkeòu
3. Mkk{ðuË LkkhË 11. [tËðhËkE Ãk]Úðehks [kinký ºkeòu
4. yÚkðoðuË rðïf{ko 12. çkký¼è ÃkwÛÞ¼qrík ðtþ Lkku “n»koðÄoLk”
* «ÏÞkík rðîkLk yLku íkuLkk Mkthûkf 13. Ëtze ÃkÕ÷ð þkMkf Lkh®Mkn ð{oLk
¢{ rðîkLk Mkthûkf 14. økwýkZâ MkkíkðknLk þkMkf nk÷
1. nrh»kuý Mk{wÿøkwÃík 15. sÞËuð çktøkk¤ þkMkf ÷û{ý MkuLk
2. ¼ð¼qrík fLLkkis Lkku Þþkuð{oLk 16. rçkÕný [k÷wwõÞ þkMkf rð¢{krËíÞ - VI
3. ðkfÃkríkhks fLLkkis Lkku Þþkuð{oLk 17. rð¿kkLkuïh [k÷wõÞ þkMkf rð¢{krËíÞ - VI
4. hrðfeŠík [k÷wõÞ þkMkf Ãkw÷furþLk- çkeòu 18. ÷û{eÄh fLLkkis þkMkf økku®ðË[tÿ
5. y{h®Mkn [tÿøkwÃík rð¢{krËíÞ 19. ©en»ko fLLkkis þkMkf sÞ[tÿ
6. LkkøkkswoLk frLk»f 20. fÕný fk~{eh Lkku þkMkf n»ko
7. nu{[tÿk[kÞo økwshkík Lkk [k÷wõÞ þkMkf 21. rVhËkiMke {n{qË økÍLkðe
fw{khÃkk¤ 22. y{eh ¾wMkhku çk÷çkLk Úke y÷kWÆeLk ¾÷S MkwÄe
* yiríknkrMkf M{khf yLku rLk{koíkk
¢{ yiríknkrMkf M{khf rLk{koíkk (çkLkkðLkkh) / ðtþ
1. Mkkt[e Lkku MíkqÃk {kiÞo Mk{úkx yþkuf
2. ystíkk Lke økwVkyku økwÃíkðtþ
3. MkkhLkkÚk Lkku MíkqÃk/ Ä{u¾ MíkqÃk økwÃíkðtþ
4. y{hkðíke Lkku MíkqÃk MkkíkðknLk ðtþ
5. fk÷uo Lkku [iíÞ MkkíkðknLk ðtþ
6. ¼hnwík Lkku MíkqÃk þwtøk ðtþ
7. Ãkuþkðh Lkku MíkqÃk fw»kký þkMkf frLk»f
88
8. ËuðøkZ Lkku ËMkkðíkkh {trËh økwÃíkðtþ
9. fkt[eÃkwh { Lkwt çkifwtX ÃkiY{÷ {trËh LktËeð{oLk
10. fkt[eÃkwh{ Lkwt fi÷kþLkkÚk {trËh ÃkÕ÷ð þkMkf Lkh®Mknð{oLk-çkeòu
11. Ãkèf÷Lkwt rðYÃkkûk {trËh [k÷wõÞ ðtþ
12. çkkuÄøkÞk Lkwt {nkçkkuÄ {trËh Ãkk÷ðtþ
13. yuu÷kuhk Lkwt fi÷kþLkkÚk {trËh hk»xÙfqx þkMkf f]»ý- «Úk{
14. yuur÷VuLxk Lke økwVkyku hküTfqx ðtþ
15. íktòðwh Lke çk]nËuïh {trËh [ku÷ þkMkf hkshks-«Úk{
16. ¼wðLkuïh Lkwt ®÷økhks {trËh øktøk ðtþ
17. Ãkwhe Lkwt søkLLkkÚk {trËh øktøk þkMkf yLktíkð{ko
18. fkuýkfo Lkwt MkqÞo{trËh LkhrMkn- «Úk{
19. {kuZuhk Lkwt MkqÞo{trËh Mkku÷tfe ~kkMkf ¼e{Ëuð
20. fk~{eh Lkwt MkqÞo{trËh fkfkuox þkMkf ÷r÷íkkrËíÞ
21. ¾sqhknku Lkwt ftËrhÞk {nkËuð [tËu÷ ðtþ
22. r[íkkuz Lkwt feŠíkMíkt¼ hkýk fwt¼k
23. nòhk {trËh f]»ýËuðhkÞ
24. {ËwhkE Lkwt {eLkkûke {trËh ríkY{÷ LkkÞf
25. çkeòÃkwh Lkwt økku÷ økwBçks {kunB{Ë ykrË÷ þkn
26. òuLkÃkwh Lke yxk÷k {ÂMsË Eçkúkrn{þkn þfeo
* þnuh yLku íkuLkk MktMÚkkÃkf
¢{ þnuh (Lkøkh) MktMÚkkÃkf
1. y{ËkðkË yn{Ëþkn
2. niËhkçkkË {wnB{Ë fw÷e þkn
3. {wMíkVkçkkË {n{qË çkuøkzku
4. {wnB{ËkçkkË {n{qË çkuøkzku
5. òuLkÃkwh, rVhkusçkkË, VíkunkçkkË, rnMkkh, rVhkusÃkwh rVhkusþkn íkÄ÷¾
6. òuÄÃkwh {khðkz þkMkf òuÄk
7. VíkunÃkwh Mkefhe, yÕnkçkkË yfçkh
8. Ëki÷íkkçkkË, snkpÃkLkkn, ykrË÷kçkkË {wnB{Ë rçkLk íkÄ÷¾
9 ËeLkÃkLkkn nq{kÞqP
10. íkwøk÷fkçkkË økÞkMkwÆeLk íkÄ÷¾
11. hkÞ rÃkÚkkihk Ãk]Úðehks [kinký
12. f÷f¥kk òuçk [kihLkkpf
13. rðsÞLkøkh nrhnh-«Úk{
14. LkkihMkÃkwh Eçkúkrn{ ykrË÷þkn- çkeòu
15. ykøkhk rMkftËh ÷kuËe
89
16. ys{uh ysÞhks [kinkLk
17. øktøkufkuLz[ku÷Ãkwh{T [ku÷ðtþ Lkk hksuLÿ
18. ©eLkøkh yþkuf
19. y{]íkMkh økwÁ hk{ËkMk
20. Ãkkx÷eÃkwºk WËÞLk
21. {nkçk÷eÃkwh{ Lkh®Mknð{oLk - «Úk{

* ¼khík {kt ykðLkkh rðËuþe Þkºkeyku

¢{ rðËuþeÞkºke Ëuþ þkMkf/ ðtþ
1. xuðŠLkÞh (Íðuhkík Lkku òýfkh) £kLMk {w½÷ þkMkf þknsnkP yLku ykihtøkÍuçk
2. {Lkq[e Exk÷e ykihtøkÍuçk
3. çkŠLkÞh (zkpõxh) £kLMk ykihtøkÍuçk
4. SLk rÚkLk Lkkux £kLMk ykihtøkÍuçk
5. òuLk ÷kÞx z[/ zurLkMk þknsnkP
6. Ãkexh {tze Exk÷e þknsnkP
7. fuÃxLk nkprfLMk (ytøkúus ðuÃkkhe) #ø÷uLz snkPøkeh
8. rðr÷Þ{ rV[ #ø÷uLz snkPøkeh
9. Mkh xkp{Mk hku (ytøkúus hksËqík) #ø÷uLz snkPøkeh
10. yuuzðzo xuhe (ytøkúus ÃkkËhe) #ø÷uLz snkPøkeh
11. rÃkºkkzu÷kð÷e Exk÷e snkPøkeh
12. Mkesh Vuzrhf Ãkkuxwoøk÷ rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ
13. hkÕV rV[ («Úk{ ytøkúusÞkºke) #ø÷uLz yfçkh
14. yuLÚkkuLke {ktMkuhkx (ÃkkËhe) Ãkkuxwoøk÷ yfçkh
15. LkqrLks (½kuzkLkku MkkiËkøkh) Ãkkuxwoøk÷ yåÞwíkËuðhkÞ
16. yuzðzo çkkhçkkuMkk Ãkkuxwoøk÷ f]»ýËuðhkÞ
17. zkur{økkus ÃkuEs Ãkkuxwoøk÷ f]»ýËuðhkÞ
18. çkkÚkkuo÷kuBÞq zkÞs Exk÷e Ërûký ¼khík
19. yçËw÷ hßòf (hksËqík) EhkLk ËuðhkÞ - çkeòu
20. rLkfku÷kufkuLxe Exk÷e ËuðhkÞ-«Úk{
21. EçLkçkíkqíkk {kuh¬ku (Ërûký ykr£fk) {wnB{Ë rçkLk íkÄ÷¾
22. {kfkuoÃkku÷ku Exk÷e Ãkktzâ hkßÞ

90
* rçkúrxþfk÷eLk f{eþLk/fr{xeyku :
¢{ f{eþLk ð»ko yæÞûk økðLkohsLkh÷/ WÆuþ
ðkEMkhkìÞ
1. ELkk{ f{eþLk 1852 ELkk{ ÷kuzo zu÷nkWMke -¼qÃkíkeyku Lke WÃkkrÄykuLke íkÃkkMk
fhðk {kxu
2. nLxh f{eþLk 1882 rðr÷Þ{ nLxh ÷kuzo rhÃkLk -rþûký Lkku rðfkMk
3. yuur[MkLk f{eþLk 1886 [kÕMko yur[MkLk ÷kuzo zVrhLk -Lkkøkrhf Mkuðk{kt ¼khíkeÞku Lke MktÏÞk{kt
ðÄkhku fhðk
4. nhþu÷ fr{xe 1893 nhþu÷ ÷kuzo ÷uLMkzkWLk -xfMkk÷ MktçktrÄík
5. Mfkux fr{xe 1901 Mkh fkur÷Lk Mfkux ÷kuzo fsoLk -®Mk[kE ÔÞðMÚkk {kt MkwÄkhk Úke MktçktrÄík
6. rðïrðãk÷Þ f{eþLk 1902 Úkkp{Mk hu÷u ÷kuzo fsoLk -¼khíkeÞ rðï rðãk÷Þ Lke ÂMÚkrík Ãkh
(hu÷u fr{xe) rð[kh fhðk
7. Vush f{eþLk 1902 £ush ÷kuzo fsoLk -Ãkku÷eMk fkÞoÃkØrík Ãkh rð[kh fhðk
{kxu
8. EMk®÷øxLk f{eþLk 1912 ÷kuzo EMk®÷øxLk ÷kuzo nk‹xøÍ -Lkkøkrhf Mkuðk {kt ¼khíkeÞku Lke
¼køkeËkhe Ãkh rð[kh fhðk
9. {uf÷uøkLk fr{xe 1914 {uf÷uøkLk ÷kuzo nk‹xøÍ -Mkhfkhe LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk Úke MktçktrÄík
¼÷k{ý
10. f÷f¥kk ÞwrLkðŠMkxe 1917 {kEf÷ Mkuz÷h ÷kuzo [uBMkVkuzo -f÷f¥kk ÞwrLkðŠMkxe {kt yðøkwýku Lke
f{eþLk (Mkiz÷h f{eþLk) íkÃkkMk fhðk {kxu
11. þkne f{eþLk 1923 ÷kuzo ÷e ÷kuzo he®zøk -÷kuf Mkuðk ykÞkuøk Lke MÚkkÃkLkk Lke
(÷e fr{xe) ¼÷k{ý
12. E[fuÃk fr{xe 1923 ÷kuzo E[fUÃk ÷kuzo he®zøk -rþûký MktçktrÄík
13. MkiLznMxo fr{xe 1925 yuLzÞq MfeLk ÷kuzo he®zøk -¼khíkeÞ MkuLkkLkwt ¼khíkeÞfhý
14. çkx÷h fr{xe 1927 nhfkuxo çkx÷h ÷kuzo EhrðLk -ËuþehkßÞku yLku ytøkúuS Mkhfkh Lkk
MktçktÄku Ãkh rð[kh
15. MkkE{Lk f{eþLk 1927 òuLk MkkE{Lk ÷kuzo EhðeLk -1919 Lkk yrÄrLkÞ{Lke Mk{eûkk {kxu
16. r÷Lkr÷Úkøkku f{eþLk 1928 ÷kuzo r÷Lkr÷Úkøkku ÷kuzo EhðeLk -f]r»k MktçktrÄík Mk{MÞkyku Ãkh rð[kh
fhðk {kxu
17. rñx÷u f{eþLk 1928 su.yu[ rñx÷u ÷kuzo EhðeLk -©r{fku Lke ÂMÚkrík Ãkh rð[kh fhðk{kt
18. r÷LzMku f{eþLk 1929 yuze r÷LzMku ÷kuzo EhðeLk -r{þLkhe rþûký Lkk rðfkMk
19. nkxkuoøk f{eþLk 1929 rVr÷Ãk nkxkuoøk ÷kuzo EhðeLk -rþûkk Lke ÂMÚkrík Lke Mk{eûkk
20. Mk«q fr{xe 1934 íkusçknkËwh Mk«q ÷kuzo rð®÷økxLk -çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk Lke Mk{eûkk
21. ¼khíkeÞ ÃkrhMke{Lk fr{xe 1935 ÷kuhe nu{Lz ÷kuzo rð®÷øxLk -©r{f «ríkrLkrÄyku Lkk {íkËkh {tz¤
Lke ÔÞðMÚkk fhðk
22. hk»xÙeÞ ÞkusLkk fr{xe 1938 sðknh÷k÷ ÷kuzo -ykŠÚkf ÞkusLkk çkLkkððk
91
 LkunY r÷Lkr÷Úkøkku
23. r¢ÃMk f{eþLk 1942 MxuVkuzo r¢ÃMk ÷kuzo -¼khík Lkk hksLkiríkf økríkhkuÄ Lku Ëqh
r÷Lkr÷Úkøkku fhðk {kxu
24. MkksuoLx f{eþLk 1944 òuLk MkksuoLx ÷kuzo ðuðu÷ -rþûkk Lkk rðfkMk {kxu
25. furçkLkux r{þLk 1946 ÃkurÚkf ÷kuhuLMk ÷kuzo ðuðu÷ - ¼khíkeÞku Lku Mk¥kk xÙkLMkVh fhðkLkk
rð[kh {kxu
*hk»xÙeÞ Mðíktºkíkk yktËku÷Lk Úke MktçktrÄík {níðÃkqýo MktMÚkkyku
¢{ MktMÚkkyku MktMÚkkÃkf ð»ko
1. yurþÞkrxf MkkuMkkÞxe ykuV çktøkk¤ rðr÷Þ{ òuLMk 1784
2. ykí{eÞ Mk¼k hkòhk{{kunLk hkpÞ 1815
3. ðuËkLík fku÷us hkòhk{{kunLk hkpÞ 1825
4. Þtøk çktøkk¤ yktËku÷Lk nuLkhe ÷wE rðr÷ÞLk zurhrsÞku 1826
5. çkúñMk{ks hkòhk{{kunLk hkpÞ 1828
6. íkíðçkkurÄLke Mk¼k ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh 1839
7. Ãkh{ntMk {tz¤e økkuÃkk÷ nrh Ëuþ{w¾ 1840
8. rçkúrxþ MkkðosrLkf Mk¼k ËkËk¼kE LkðhkuS 1843
9. {kLkðÄ{o Mk¼k {nuíkkS Ëwøkkohk{ {tþkhk{ 1844
10. hnLkw¼kE {ksËkÞkLk Mk¼k ËkËk¼kE LkðhkuS 1851
11. çkkr÷fk rðãk÷Þ ßÞkuríkçkk Vw÷u 1851
12. hkÄkMðk{e MkíMktøk rþðËÞk¤ Mkknuçk 1861
13. {kunB{zLk yuø÷ku r÷xhuhe MkkuMkkÞxe yçËw÷ ÷íkeV 1863
14. MkkÞrxrVf MkkuMkkÞxe Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp 1864
15. EMx EÂLzÞLk yuMkkurMkÞuþLk ËkËk¼kE LkðhkuS 1866
16. ¼khíkeÞ çkúñ Mk{ks fuþð[Lÿ MkuLk 1866
17. ÃkqLkk MkkðosrLkf Mk¼k {nkËuð økku®ðË hkLkkzu 1867
18. «kÚkoLkk Mk{ks yuu{.S.hkLkkzu, ykí{khk{Ãkktzwthtøk 1867
19. ðuË Mk{ks ©e Ähk¤w LkkÞzw 1871
20. EÂLzÞLk MkkuMkkÞxe ykLktË {kunLk çkkuMk 1872
21. MkíÞþkuÄf Mk{ks ßÞkuríkçkk Vw÷u 1873
22. y÷eøkZ {kunB{zLk yuø÷ku ykurhyuLx÷ fku÷us Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp 1875
23. EÂLzÞLk ÷eøk rþrþh fw{kh ½ku»k 1875
24. ykÞo Mk{ks Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke 1875
25. rÚkÞkuMkkurVf÷ MkkuMkkÞxe {uz{ ç÷kðíMkfe yLku fLko÷ ykÕfkux 1875
26. EÂLzÞLk yuMkkurMkyuþLk ykLktË{kunLk çkkuMk, MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS 1876
27. hks{wtËhe Mkkuþ÷ rhVku{o yuMkkurMkyuþLk ðehuMku®÷øk{ Ãkè÷w 1876
28. MkkÄkhý çkúñ Mk{ks ykLktË {kunLk çkkuMk 1878

92
29. økki hrûkýe Mk¼k ËÞkLktË MkhMðíke 1882
30. ÞwLkkExuz EÂLzÞLk fr{xe ÔÞku{uþ[tÿ çkuLkhS 1883
31. ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk yuu.yku. Ìkq{ 1885
32. çkkuBçku «uMkezuLMke yuMkkurMkyuþLk rVhkusþkn {nuíkk, íki÷tøk yLku çknYÆeLk íkiÞçkS 1885
33. hk»xÙeÞ Mk{ks MkwÄkh Mkr{rík yu{.S. hkLkkzu 1887
34. ðu÷qh {X Mðk{e rððufkLktË 1887
35. ÞqLkkExuz EÂLzÞLk ÃkurxÙÞkrxf yuMkkurMkyuþLk Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp 1888
36. þkhËk MkËLk h{kçkkE 1889
37. hk{f]»ý r{þLk Mðk{e rððufkLktË 1897
38. yuMk.yuLk.ze.Ãke. Þkuøk{T LkkhkÞý økwÁ 1903
39. yr¼Lkð ¼khík MktMÚkk rðLkkÞf Ëk{kuËh Mkkðhfh 1904
40. MkðuoLxTMk ykuV RÂLzÞk MkkuMkkÞxe økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u 1905
41. {wÂM÷{ ÷eøk ykøkk¾kLk, Mk÷e{ WÕ÷k¾kp 1906
42. yLkwþe÷Lk Mkr{rík çkkheLÿfw{kh ½ku»k, ¼qÃkuLÿ Ëík 1907
43. Mkkuþ÷ MkŠðMk ÷eøk ©e LkkhkÞý {Õnkh òuþe 1911
44. rðï¼khíke hðeLÿLkkÚk xkøkkuh 1912
45. ËuðçktË Mfq÷ yktËku÷Lk yçkw÷ f÷k{ ykÍkË 1912
46. økËh Ãkkxeo ÷k÷k nhËÞk÷, fkþehk{ MkkunLk®Mkn ¼kfLkk 1913
47. rnLËq {nkMk¼k Ãktrzík {ËLk {kunLk {k÷ðeÞ 1915
48. nku{Y÷ ÷eøk rík÷f yLku yuLke çkuMkLx 1916
49. ðe{uLMk EÂLzÞk yuMkkurMkyuþLk ÷uze MkËkrþð yGÞh 1917
50. r¾÷kVík yktËku÷Lk y÷e çktÄwyku 1919
51. yr¾÷ ¼khíkeÞ xÙuz ÞwrLkÞLk fkUøkúuMk yuLk.yu{. òuþe 1920
52. fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo ykuV EÂLzÞk yuu{.yuLk.hkÞ 1920
53. MkðuoxTMk ykuV ÃkeÃkÕMk MkkuMkkÞxe ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ 1920
54. ¼e÷ Mkuðk {tz÷ y{]ík÷k÷ X¬h (X¬hçkkÃkk) 1922
55. Mðhks Ãkkxeo {kuíke÷k÷ LkunY, r[¥khtsLkËkMk 1923
56. rnLËwMíkkLk rhÃkÂç÷fLk yuMkkurMkyuþLk þ[eLÿ MkkLÞk÷ 1924
57. çkrn»f]ík rníkfkrhýe Mk¼k çke.ykh. yktçkuzfh 1924
58. hk»xÙeÞ MðÞtMkuðf Mkt½ (RSS) zkp. fu.çke. nuzøkuðkh 1925
59. LkkisðkLk Mk¼k ¼økík®Mkn, Açke÷ËkMk, ÞþÃkk÷ 1926
60. rnLËwMíkkLk Mkkuþr÷Mx rhÃkÂç÷fLk yuMkkurMkyuþLk [tÿþu¾h ykÍkË, ¼økík®Mkn 1928
61. ¾wËkE r¾Ë{íkøkkh ¾kLk yçËw÷ øk^Vkh ¾kLk 1930
62. nrhsLk Mkuðf Mkt½ {nkí{k økktÄe 1932
63. Mðíktºk ©r{f Ãkkxeo zkp. çke.ykh. yktçkuzfh 1936

93
64. yr¾÷ ¼khíkeÞ rfMkkLk Mk¼k yuLk.S.htøkk, Mðk{e MknòLktË 1936
65. yr¾÷ ¼khíkeÞ rðãkÚkeo Ãkrh»kË {eLkq{Mkkýe, yþkuf {nuíkk 1936
66. Vkuhðzo ç÷kuf Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ 1939
67. hurzf÷ zu{ku¢urxf ˤ yuu{.yuLk.hkÞ 1940
68. ykÍkË rnLË Vkus fuÃxLk {kunLk®Mkn 1943

*Mðíktºkíkk yktËku÷Lk Úke MktçktrÄík ÃkwMíkfku/ Ãkrºkfkyku / Mk{k[kh-Ãkºk

¢{ ÃkwMíkfku / Ãkrºkfkyku/ Mk{k[kh-Ãkºk MktÃkkËf/ ÷u¾f/ «fkþf
1. yÇÞwËÞ, rnLËwMíkkLk, ÷ezh {ËLk{kunLk {k÷ðeÞ
2. ÞwøkkLíkh çkkheLÿfw{kh ½ku»k,
¼qÃkuLÿLkkÚk Ë¥k
3. MktæÞk çkúñçkktÄð WÃkkæÞkÞ
4. ¼ðkLke {trËh, ðtËu{kíkh{, Ä ÷kEV rzðkELk, Mkkrðºke, f{oÞkuøke yh®ðË ½ku»k
5. ¼khík{kíkk ySík®Mkn
6. EÂLzÞLk MkkurþÞku÷kursMx ~Þk{S f]»ýð{ko
7. ÃkkÚkuh Ëkðe þhík[tÿ [xkuÃkæÞkÞ
8. økËh, rnLxTMk Vkuh MkuÕV fÕ[h ÷k÷k nhËÞk÷
9. çktËeSðLk, Ä rhðkuÕÞqþLkhe Mk[eLkÿLkkÚk MkkLÞk÷
10. çkkuBçk {iLkwy÷ Ãke.yuLk.çkkÃkx
11. ðíko{kLk hýLkerík çkkheLÿ fw{kh ½ku»k
12. Ã÷k®Lkøk ELk EÂLzÞk, Ä fBÞqrLkMx ELxhLkuþLk÷ EÂLzÞk ELk xÙkÂLsþLk yuu{.yuLk.hkuÞ
13. ÔnkÞ ykE yu{ yu™ yuÚkeMx þneË ¼økík®Mkn
14. Ä EÂLzÞLk MxÙøk÷, Ä EÂLzÞLk rÃk÷røkú{ Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
15. MkkBÞðkË ne õÞkU ? hknw÷ Mkktf]íÞkÞLk
16. Mk{ksðkË ne õÞkU ? xqðzoTMk MxÙøk÷, fkUøkúuMk Mkkuþr÷Mx Ãkkxeo sÞ«fkþ LkkhkÞý
17. økw÷k{røkhe ßÞkuríkçkk Vw÷u
18. MkkIøk ykuV EÂLzÞk, ðÕzo ykuV xkE{ MkhkursLke LkkÞzq
19. Lke÷ËÃkoý ËeLkçktÄw r{ºk
20. yMkðkçk çkøkkðík-yu-rnLË Mkh MkiÞË yn{Ë ¾kp
21. ¼khík ËwËoþk ¼khíkuLËw nrhþ[tÿ
22. yLkniÃÃke EÂLzÞk, Þtøk EÂLzÞk, rnLËw-{wÂM÷{ yufíkk ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ
23. økktÄe ðMkuos ÷urLkLk yuMk.yu.zktøku
24. Ãkkuðxe yuLz yLkrçkúrxþ Y÷ ELk EÂLzÞk, hkMíkøkkuVíkkh ËkËk¼kE LkðhkuS
25. EÂLzÞk rzðkEzuz zkp. hksuLÿ«MkkË
26. íkwnVkík-W÷-{wðkrnÆeLk, MktðkË fki{wËe hkòhk{{kunLkhkÞ
27. MkíÞkÚko «fkþ Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke
28. EÂLzÞk xwzu hsLkeÃkk{ Ë¥k
94
29. EfkuLkkur{f rnMxÙe ykuV EÂLzÞk ykh.Mke.Ëík
30. xkE{ yuLz xkEz, MÃke[us yuLz hkE®xøMk {wnB{Ëy÷e Íeýk
31. økeíkk hnMÞ, ykforxf nku{ ELk Ä ðuËks, fuMkhe, {hkXk çkk¤ øktøkkÄh rík÷f
32. Vkuh £ez{, ðuf yÃk EÂLzÞk, Ä ^Þq[h ykuV EÂLzÞLk Ãkkur÷rxõMk, yuþuLx yuLke çkuMkLx
ykEzÕMk ELk {kuzoLk ÷kEV, fkp{Lkðe÷, LÞq EÂLzÞk
33. MkðkuoËÞ, rnLË MðhkßÞ, ykpxkuçkkÞkuøkúkVe {nkí{k økktÄeS
34. yMkhkh-yu-¾wËe, sçko-yu-f÷e{, {wMkkrVh, rþfðk, íkhkLku rnLË, çkkpøkuËhk {wnB{Ë Efçkk÷
35. Efçkk÷ Ä Ãkkuyux yuLz rns {uMkus MkÂå[ËkLktË rMkLnk
36. MxuVkuzo r¢ÃMk hk{{Lkkunh ÷kurnÞk
37. íkswo{Lk-W÷-fwhkLk, EÂLzÞk rðLMk Vez{, íksrfhk, y÷rn÷k÷, økwçkkhu ¾kríkh {ki÷kLkkyçkw÷ f÷k{ ykÍkË
38. fýoVq÷ : Ä r¢MkuLx {qLk, rðï {kLkðíkk fe ykuh, økeíkktsr÷, nku{ yuLz Ä ðÕzo hðeLÿLkkÚk xkøkkuh
39. Ä fBÞwrLkMx Ãkkxeo ykuV EÂLzÞk yuu.ykh. {Mkkýe
40. ÃkkŠxþLk ykpV EÂLzÞk zkp. çke.ykh. yktçkuzfh
41. ErzÞkÍ VkuhuLk Ãkkur÷Mke, rðï EríknkMk fe Í÷f, rzMfðhe ykpV EÂLzÞk sðknh÷k÷ LkunY
42. Mkkus-yu-ðíkLk, f{o¼qr{, þíkhts fu ¾u÷kze {wtþe «u{[tË
43. Ä huLkuMkkt ELk RÂLzÞk Mke.yuV.yuLzqÍ
44. EÂLzÞk yLkhuMx ðu÷UxkELk r[hku÷
45. rnLËwíð, ðkh ykpV EÂLzÞLk EÂLzÃkuLzUMk ðe.ze.Mkkðhfh
46. ykLktË{X, Ëuðe [kiÄhkýe çktrf{[tÿ [uxhS
47. økktÄeykuh økktÄeðkË, fkUøkúuMk fk EríknkMk Ãkèkr¼ Mkeíkkh{iGÞk
48. £e rnLËwMíkkLk íkkhfLkkÚk ËkMk
* rðËuþku {kt ¢ktríkfkhe MktMÚkkyku :
¢{ MktMÚkk Ëuþ ð»ko MktMÚkkÃkf
1. EÂLzÞk nkWMk ÷tzLk (#ø÷uLz) 1905 ~Þk{Sf]»ý ð{ko
2. yr¼Lkð ¼khík ÷tzLk (#ø÷uLz) 1906 ðe.ze. Mkkðhfh
3. EÂLzÞk #rzÃkuLzuMk ÷eøk y{urhfk 1907 íkkhfLkkÚk ËkMk
4. økËh Ãkkxeo MkkLkVkrMkMfku (y{urhfk) 1913 ÷k÷knhËÞk÷, MkkunLkrMktn ¼kfLkk
5. EÂLzÞk EÂLzÃkuLzutMk ÷eøk çkŠ÷Lk (s{oLke) 1914 ÷k÷k nhËÞk÷, ðehuLÿLkkÚk
6. ErzÞk #rzÃkuLzuMk ÷eøk xkurfÞku (òÃkkLk) 1942 hkMkrçknkhe çkkuMk

* ÔÞÂõíkyku Lku {¤u÷ r¾íkkçk :

¢{ ÔÞÂõík r¾íkkçk/ E÷fkçk/ WÃkkrÄ r¾íkkçk ykÃkLkkh
1. hk{{kunLk hkÞ hkò yfçkh-çkeòu
2. {nkí{k økktÄeS {nkí{k hðeLÿLkkÚk xkøkkuh
3. {nkí{k økktÄeS hk»xÙrÃkíkk Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
4. hðeLÿLkkÚk xkøkkuh økwYËuð {nkí{k økktÄeS
5. Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ LkuíkkS yuuzkuÕV rnx÷h
95
6. Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ ËuþLkkÞf hðeLÿLkkÚk xkøkkuh
7. ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ MkhËkh çkkhzku÷e Lke {rn÷kyku
8. {wnB{Ëy÷e Íeýk fkÞËu-ykÍ{ {nkí{k økktÄeS
9. zkp. hksuLÿ«MkkË yòíkþºkw/ ËuþhíLk {nkí{k økktÄeS

* ¼khíkeÞ EríknkMk Lkk {níðLkk ÞwØku

¢{ ÞwØ ð»ko ÞwØ Lkwt Ãkrhýk{

1. nkEzuMÃkeÍ Lkwt ÞwØ E.Ãkq. 326 - yk ÞwØ rMkftËh yLku ÃkkuhMk Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt rMkftËh rðsuíkk
çkLÞku níkku.
2. f®÷økLkwt ÞwØ E.Ãkq. 261 - yk ÞwØ {kiÞo Mk{úkx yþkuf yLku f®÷øk Lkk hkò Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt
yþkuf rðsuíkk çkLÞku níkku
3. Lk{oËk Lkwt ÞwØ E.Mk. 631 - yk ÞwØ n»koðÄoLk yLku [k÷wõÞ þkMkf Ãkw÷furþLk çkeò Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt
su{kt Ãkw÷furþLk çkeò rðsuíkk çkLÞku.
4. ðkíkkÃke Lkwt ÞwØ E.Mk. 642 - yk ÞwØ Ãkw÷furþLk çkeò yLku Lkh®Mknð{oLk-«Úk{ Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt
su{kt Lkh®Mknð{oLk-«Úk{ rðsuíkk çkLÞku.
5. ®MkÄLkwt ÞwØ E.Mk. 712 - yk ÞwØ {wnB{Ë-rçkLk-fkrMk{ yLku ®MkÄLkk hkò Ëkrnh Lke ðå[u ÚkÞwt
níkwt su{kt hkò Ëkrnh Ãkhkrsík ÚkÞku níkku.
6. Ãkuþkðh Lkwt ÞwØ E.Mk. 1001 - yk ÞwØ {kunB{Ë økÍLkðe yLku sÞÃkk÷ (Ãktòçk Lkku hkò) Lke ðå[u ÚkÞwt
níkwt su{kt sÞÃkk÷ Ãkhkrsík ÚkÞku níkku.
7. yýrn÷ðkzLkwt ÞwØ E.Mk. 1178 - yk ÞwØ {wnB{Ë økkuhe yLku ¼e{Ëuð hkò-çkeò (Mkku÷tfe ðtþ) Lke ðå[u
ÚkÞwt níkwt su{kt ¼e{Ëuð-çkeòu Ãkhkrsík ÚkÞku níkku.
8. íkhkELk Lkwt «Úk{ ÞwØ E.Mk. 1191 - yk ÞwØ {wnB{Ë økkuhe yLku Ãk]Úðehks [kinký -ºkeò Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt
su{kt Ãk]Úðehks rðsuíkk çkLÞku níkku.
9. íkhkELkLkwt çkeswt ÞwØ E.Mk. 1192 - yk ÞwØ {wnB{Ë økkuhe yLku Ãk]Úðehks [kinký-ºkeò ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt
{wnB{Ë økkuhe rðsuíkk çkLÞku níkku.
10. [tËkðh Lkwt ÞwØ E.Mk. 1194 - yk ÞwØ {wnB{Ë økkuhe yLku sÞ[tËLke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt {wnB{Ë økkuhe
rðsuíkk çkLÞku níkku.
11. ÃkkýeÃkíkLkwt «Úk{ ÞwØ E.Mk. 1526 yk ÞwØ çkkçkh yLku Eçkúkrn{ ÷kuËe Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt çkkçkh rðsuíkk
çkLÞku níkku.
12. ¾kLkðk Lkwt ÞwØ E.Mk. 1527 - yk ÞwØ çkkçkh yLku hkýk Mkktøkk Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt çkkçkh rðsuíkk
çkLÞku níkku.
13. [tËuhe Lkwt ÞwØ E.Mk. 1528 - yk ÞwØ çkkçkh yLku {urËLkehkÞ Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt çkkçkh rðsuíkk çkLÞku níkku.
14. ÄkÄhkLkwt ÞwØ E.Mk. 1529 - yk ÞwØ çkkçkh yLku {n{qË ÷kuËeLke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt çkkçkh rðsuíkk
çkLÞku níkku.
15. [kiMkk Lkwt ÞwØ E.Mk. 1539 - yk ÞwØ nq{kÞqP yLku þuhþkn Mkqhe Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt þuhþkn Mkqhe
96
 rðsuíkk çkLÞku níkku.
16. fLLkkus Lkwt ÞwØ E.Mk. 1540 - yk ÞwØ nq{kÞqP yLku þuhþkn Mkqhe Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt þuhþkn
rðsuíkk çkLÞku níkku.
17. ÃkkýeÃkíkLkwt çkeswt ÞwØ E.Mk. 1556 - yk ÞwØ yfçkh yLku nu{w rð¢{krËíÞ Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt yfçkh
rðsuíkk çkLÞku níkku.
18. íkk÷efkuxkLkwt ÞwØ ( E.Mk. 1565 -yk ÞwØ rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ Lke rðYØ çkeòÃkwh, çkeËh, økku÷fwtLzk,
hkûkMke íkktøkze Lkwt ÞwØ) yn{ËLkøkhLke MktÞwõík MkuLkkLke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt rðsÞLkøkh Mk{úkßÞLkwt
ÃkíkLk ÚkÞwt níkwt.
19. nÕËe½kxe Lkwt ÞwØ E.Mk. 1576 - yk ÞwØ yfçkh yLku {nkhkýk «íkkÃk Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt yfçkh
rðsuíkk çkLÞku níkku.
20. fhLkk÷ Lkwt ÞwØ E.Mk. 1739 - yk ÞwØ LkkrËhþkn yLku {w½÷ Mk{úkx {wnB{Ë þkn Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt
su{kt LkkrËhþkn rðsuíkk çkLÞku níkku.
21. fýkoxf Lkwt «Úk{ ÞwØ E.Mk. 1746-48 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku £ktMkeMkeyku ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt £ktMkeMkeyku rðsuíkk
çkLÞk níkk.
22. fýkoxf Lkwt çkeswt ÞwØ E.Mk. 1749-54 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku £ktMkeMkeyku ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt ytøkúuòu rðsÞe
çkLÞk níkk.
23. fýkoxf Lkwt ºkeswt ÞwØ E.Mk. 1756-63 - yk ÞwØ ytøkTúuòu yLku £ktMkeMkeyku ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt ytøkúuòu rðsÞe
çkLÞk níkk.
24. Ã÷kMke ™wt ÞwØ E.Mk. 1757 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku çktøkk¤ Lkk Lkðkçk rMkhkswËki÷k Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt
su{kt ytøkúuòu rðsÞe çkLÞk níkk.
25. ðkzeðkþ Lkwt ÞwØ E.Mk. 1760 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku £ktMkeMkeyku ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt ytøkúuòu rðsuíkk
çkLÞk níkk yLku £ktMkeMkeykuLkwt nt{uþk {kxu ¼khík Ãkh hkßÞ MÚkkrÃkík
fhðkLkwt MkÃkLkwt íkqxe økÞwt níkwt.
26. ÃkkýeÃkík Lkwt ºkeswt ÞwØ E.Mk. 1761 - yk ÞwØ yn{Ëþkn yçËk÷e yLku {hkXkyku Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt
yn{Ëþkn rðsuíkk çkLÞku níkku.
27. çkfMkh Lkwt ÞwØ E.Mk. 1764 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku çktøkk¤ Lkk Lkðkçk {ehfkrMk{, {w½÷ Mk{úkx þkn
yk÷{-çkeòu, yðÄLkku Lkðkçk þwòWËki÷k Lke MktÞwõík MkuLkk Lke ðå[u ÚkÞwt
níkwt su{kt ytøkúuòu rðsÞe çkLÞk yLku ¼khík Ãkh þkMkLk fhðk ÷køÞk.
28. «Úk{ ykttø÷-{iMkwh ÞwØ E.Mk. 1767-69 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku niËhy÷e Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt niËhy÷e rðsuíkk
çkLÞku yLku “{ÿkMk Lke MktrÄ” (1769) æðkhk yk ÞwØ Mk{kÃík ÚkÞwt níkwt.
29. çkeswt yktø÷- {iMkqh ÞwØ EMk. 1780-84 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku niËhy÷e Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt ðkhuLk nuMxøÍ
Lkk Lkuík]íð {kt ytøkúuòu rðsuíkk çkLÞk yLku “{Uøk÷kuh Lke MktrÄ” (1784)
æðkhk yk ÞwØ Mk{kó ÚkÞwt níkwt.
30. ºkeswt yktø÷- {iMkwh ÞwØ E.Mk. 1790-92 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku xeÃkw MkwÕíkkLk Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt ÷kuzo
fkuLkoðkr÷Mk Lkk Lkuík]íð {kt ytøkúuòu rðsuíkk çkLÞk. yLku “©ehtøkÃkèLk{ Lke
MktrÄ” (1792)æðkhk yk ÞwØ Mk{kó ÚkÞwt níkwt.
97
31. [kuÚkwt yktø÷-{iMkwh ÞwØ E.Mk. 1799 - yk ÞwØ ytøkúuòu yLku xeÃkwMkwÕíkkLk Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt ÷kuzo ðu÷uM÷e
Lkk Lkuík]íð {kt ytøkúuòu rðsuíkk çkLÞk. xeÃkw MkwÕíkkLk Lke {]íÞw Úkíkkt ytøkúuòu
yu {iMkwh Ãkh MknkÞ MktrÄ Lkkt¾e.
32. «Úk{ yktø÷- {hkXk E.Mk. 1775-82 - yk ÞwØ ytøkúuòu (ðkuhuLk nuÂMxøÍ) yLku {hkXk yku ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt
ÞwØ {hkXkyku (LkkLkk VzLkðeMk) Lkk Lkuík]íð {kt rðsuíkk çkLÞk níkk.
33. çkeswt yktø÷ -{hkXk E.Mk. 1803-06 - yk ÞwØ ytøkúuòu (÷kuzo ðu÷uM÷e) yLku {hkXkyku ðå[u ÚkÞwt níkwt su{kt
ÞwØ ytøkúuòu rðsuíkk çkLÞk níkk.
34. ºkeswt yktø÷-{hkXk ÞwØ E.Mk. 1817-18 - yk ÞwØ ytøkúuòu (÷kuzo nuÂMxøÍ) yLku {hkXkyku(çkkShkð çkeòu) ðå[u
ÚkÞwt níkwt su{kt ytøkúuòu rðsuíkk çkLÞk níkk.
35. ¼khík-[eLk ÞwØ E.Mk. 1962 - yk ÞwØ{kt [eLku ¼khíkLkk {kuxk ¼køkLkk rðMíkkh Ãkh fçkòu fÞkuo.
36. ¼khík-Ãkkf ÞwØ EMk. 1965 - yk ÞwØ {kt ¼khík rðsuíkk çkLÞku.
37. ¼khík-Ãkkf ÞwØ E.Mk. 1971 - yk ÞwØ {kt ¼khík rðsuíkk çkLÞku yLku çkktø÷kËuþ Lkk{ Lkku Mðíktºk Ëuþ
çkLÞku.
38. fkhrøk÷ ÞwØ E.Mk. 1999 - ¼khíku ÃkkrfMíkkLkLku nhkÔÞku níkku.
* {wÏÞ hksðtþ, MÚkkÃkf yLku hksÄkLke :
¢{ {wÏÞ hksðtþ hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) MktMÚkkÃkf (MÚkkÃkf)
1. nÞof ðtþ hksøk]n rçkÂBçkMkkh
2. rþþwLkkøk ðtþ ðiþk÷e rþþwLkkøk
3. LktË ðtþ Ãkkx÷eÃkwºk {nkÃkÈLktË
4. {kiÞo ðtþ Ãkkx÷eÃkwºk [LÿøkwÃík
5. þwtøk ðtþ Ãkkx÷eÃkwºk Ãkw»Þr{ºk þwtøk
6. fÛð ðtþ Ãkkx÷eÃkwºk ðkMkwËuð
7. MkkíkðknLk ðtþ «ríkckLk (ÃkiXLk) rMk{wf
8. fw»kký ðtþ ÃkwY»kÃkwh (Ãkuþkðh) fws÷ fzrVMkMk
9. økwÃík ðtþ Ãkkx÷eÃkwºk ©eøkwÃík
10. nqý ðtþ Mkkf÷ (MÞk÷fkux) íkkuh{ký
11. Ãkw»Þ¼qrík ðtþ/ ðÄoLk ðtþ ÚkkLkuïh, fLLkkis Ãkw»Þ¼qrík
12. MkuLkðtþ LkkrËÞk (÷¾Lkkuíke) Mkk{Lík MkuLk
13. Ãkh{kh ðtþ ÄkhkLkøkhe WÃkuLÿhks
14. øknzðk÷ ðtþ fLLkkus [tÿËuð
15. Eïkfw ðtþ LkkøkkswoLkfkuLz ðrþ»XÃkwºk ©e Mktík{q÷
16. økwsoh-«ríknkh ðtþ {k÷ðk Lkkøk¼è «Úk{
17. hk»xÙfqx ðtþ {kLÞ¾ux ËtríkËwøko
18. [ki÷ðtþ íktòðwh rðßÞk÷Þ
19. Ãkktzâ ðtþ {ËwhkE LkurzÞkuLk
20. ÞkËð ðtþ Ëuðrøkrh r¼Õ÷¼- Ãkkt[{ku
98
21. nkuÞMk÷ ðtþ îkhMk{wË rð»ýwðÄoLk
22. f÷[whe ðtþ rºkÃkwhe fkufÕ÷
23. Mkk÷wð ðtþ rðsÞLkøkh Lkh®Mkn
24. íkw÷wð ðtþ rðsÞLkøkh ðeh Lkh®Mkn
25. Mkku÷tfe ðtþ yýrn÷ðkz {q¤hks Ãknu÷ku
26. þfeo ðtþ òuLkÃkwh {r÷f Mkhðh
27. ¼kuMk÷u ðtþ hkÞøkZ rþðkS
28. Ãkk÷ ðtþ {wtøkuh økkuÃkk÷
29. [kinkLk ðtþ ys{uh ðkMkwËuð
30. [tËu÷ ðtþ ¾sqhknku LkLLkwf
31. ÃkÕ÷ð ðtþ fkt[eÃkwh{ ®Mknð{oLk [kuÚkku
32. [k÷wõÞ ðtþ (çkkËk{e) ðkíkkÃke sÞ®Mkn «Úk{
33. [k÷wõÞ ðtþ (ðUøke) ðUøke rð»ýwðÄoLk
34. [k÷wõÞ ðtþ (fÕÞkýe) {kLÞ¾ux/fÕÞký íki÷Ãk-çkeòu
35. Mktøk{ ðtþ rðsÞLkøkh nrhnh yLku çkw¬khkÞ
36. øktøk ðtþ Ãkwhe ðúsnMík ð{oLk
37. fkfkuox ðtþ fk~{eh Ëw÷o¼ðÄoLk
38. WíÃk÷ ðtþ fk~{eh yðÂLík ð{oLk
39. ÷kunkh ðtþ fk~{eh Mktøkúk{ hks
40. yhrðzw ðtþ ÃkuLkwtfkuzkt ríkY{÷
41. çkn{Lke ðtþ økw÷çkøkko (çkeËh) nMkLk øktøkw
42. økw÷k{ ðtþ rËÕne fwíkwçkwÆeLk yiçkf
43. ¾÷S ðtþ rËÕne s÷k÷wÆeLk ¾÷S
44. íkw½÷f/ íkÄ÷¾ ðtþ rËÕne øÞkMkwÆeLk íkÄ÷¾
45. MkiÞË ðtþ rËÕne r¾ús ¾kp
46. ÷kuËe ðtþ rËÕne çkn÷ku÷ ÷kuËe
47. {w½÷ ðtþ rËÕne çkkçkh
48. fwíkwçkþkne ðtþ økku÷fwLzk fw÷e fwíkwçkþkn
49. ykrË÷þkne ðtþ çkeòÃkwh ykrË÷þkn
50. rLkÍk{þkne ðtþ yn{ËLkøkh {r÷f yn{Ë
51. E{kËþkne ðtþ çkhkh VíkunWÕ÷k E{kËþkn
52. çkheËþkne ðtþ çkeËh y{eh y÷e çkheË

* ¼khíkeÞ Mðíktºkíkk yktËku÷Lk Lke «{w¾ WÂõíkyku yLku Mkqºkku :

¢{ «{w¾ WÂõíkyku yLku Mkqºkku ÔÞÂõík
1. MðhkßÞ {khku sL{rMkØ yrÄfkh Au çkk÷øktøkkÄh rík÷f
99
2. ELf÷kçk ®sËkçkkË ¼økík®Mkn
3. rËÕne [÷ku, sÞ rnLË Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
4. fhUøku Þk {hUøku {nkí{k økktÄe
5. Ãkqýo MðhkßÞ sðknh÷k÷ LkunY
6. ðuËku íkhV ÃkkAk ð¤ku Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke
7. ykhk{ nhk{ nki sðknh÷k÷ LkunY
8. sÞ sðkLk, sÞ rfMkkLk (1965 Lkk ÃkkrfMíkkLk Lkk ÞwØ Mk{Þu) ÷k÷ çknkËwh þk†e
9. sÞ søkík rðLkkuçkk ¼kðu
10. MkBÃkqýo ¢ktrík sÞ«fkþ LkkhkÞý
11. rðsÞerðï ríkhtøkk ÃÞkhk ~Þk{÷k÷ økwók “Ãkk»koË”
12. ðtËu {kíkh{ çktrf{[tÿ [èkuÃkkæÞkÞ
13. sLk-øký-{Lk hðeLÿLkkÚk xkøkkuh
14. MkhVhkuþe fe ík{LLkk, yçk n{khu rË÷ {u nki hk{«MkkË rçkÂM{÷
15. Mkkhu snkp Mku yåAk rnLËwMíkkLk n{khk Efçkk÷
16. MkkE{Lk f{eþLk ÃkkAk òyku ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ
17. nq r÷ÔMk EV EÂLzÞk zkEÍ sðknh÷k÷ LkunY
18. {wÂM÷{ {q¾o níkk, su{ýu Mk÷k{íke Lke {ktøkýe fhe yLku rnLËqw íku{LkkÚke yçËw÷ f÷k{ ykÍkË
Ãký {kuxk {q¾o níkk, su{ýu yk {ktøkýe Lku yMðefkh fhe ËeÄe.
19. sÞ sðkLk, sÞ rfMkkLk, sÞ rð¿kkLk yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe
20. {uhk ¼khík {nkLk hkSðøkktÄe
21. rðsÞ Mkne, rð©k{ Lkrn yu÷.fu. yzðkýe
22. fXkuh Ãkrh©{ Lkku fkuE rðfÕÃk LkÚke ©e{íke EÂLËhk økktÄe
23. økheçke nxkðku ©e{íke EÂLËhk økktÄe
24. su Ä{o rðÄðkLkkt yktMkw Lk ÷qAe þfu íku Ä{o LkÚke. Mðk{e rððufkLktË
25. QXku, òøkku yLku æÞuÞ «kró MkwÄe {ttzâk hnku Mðk{e rððufkLktË
26. íkw{ {wÍu ¾wLk Ëku, {U íkwBnu ykÍkËe Ëqtøkk Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
27. Eïh MkíÞ LkÚke, MkíÞ yu s Eïh Au. {nkí{k økktÄeS
28. Íkz Lkk Úkz Lku fkÃke Lkk¾ku, ð]ûk Lke þk¾kyku ykÃkkuykÃk íkqxe Ãkzþu çkkShkð-«Úk{

100
* Lkk{ yLku WÃkLkk{ :

¢{ WÃkLkk{ Lkk{
1. ÷k÷, çkk÷ yLku Ãkk÷ Lke rºkÃkwxe ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ, çkk¤øktøkkÄh rík÷f, rðrÃkLk[tÿ Ãkk÷
2. ËkËk Ãkq. Ãkktzwhtøk þkMºkeS
3. ¼khíkLkk rçkM{kfo, ÷ku¾tzeÃkwÁ»k, MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷
4. ¼khík Lkk çkw÷çkw÷ MkhkusLke LkkÞzq
5. hkòS hksøkkuÃkk÷k[khe
6. Ãktòçk fuMkhe ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ
7. ËeLkçktÄw yuLzwÍ Mke. yuV.
8. MkhnË Lkk økktÄe ¾kLk yçËw÷ øk^Vkh ¾kLk
9. ËuþçktÄw r[¥khtsLkËkMk
10. ÷kufLkkÞf sÞ«fkþ LkkhkÞý
11. þktríkËqík, [k[k, ÃktrzíkS sðknh÷k÷ LkunY
12. fkfkMkknuçk Ë¥kkºkuÞ fk÷u÷fh
13. rnLË Lkk ËkËk ËkËk¼kE LkðhkuS
14. çktøkçktÄw {wSçkwh hnu{kLk
15. {nkhks hrðþtfh ÔÞkMk
* ¼khík Lkk {nkLk þneË
¢{ Lkk{ ½xLkk
1. ¼økík®Mkn - Ãkku÷eMk yrÄfkhe Lke “MkkuLzMko” Lke níÞk yLku 8 yur«÷, 1929 Lkk hkus rËÕne Lke
yuMkuBçk÷e {kt çkkUçk VufðkLkk fkhýu ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe níke. 23 {k[o, 1931 Lkk
hkus MkkiLzMko Lke níÞk Lkk fuMk{kt VktMke ykÃke ËeÄe.
2. Mkw¾Ëuð - Ãkku÷eMk yrÄfkhe “MkkuLzMko” Lke níÞk fhe. 15 yur«÷, 1929 Lkk hkus ÄhÃkfz
fhðk{kt ykðe. ¼økík®Mkn Lke MkkÚku yk{Lku Ãký VktMke ykÃke ËeÄe.
3. hksøkwhw - Ãkku÷eMk yrÄfkhe “MkkuLzMko” Lke níÞk fhe. 30 rzMkuBçkh, 1929 Lkk hkus ÃkqýuÚke
ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe. ¼økík®Mkn Lke MkkÚku yk{Lku Ãký VktMke ykÃke ËeÄe.
4. [tÿþu¾h ykÍkË - fkfkuhe fktz {kt Ëku»ke, yk{Lku Ãkfzðk rçkúrxþ Mkhfkhu 30,000 YrÃkÞk Lkwt ELkk{
ykÃkðkLke ònuhkík fhe níke. 27 Vuçkúwykhe, 1931 Lkk hkus yÕnkçkkË Lkk ykÕVuz Ãkkfo
{kt Ãkku÷eMk MkkÚku {wX¼uz ÚkE su{kt ÃkkuíkkLku AuÕ÷e økku¤e {kheLku þnkËík ðnkuhe.
5. ¾wËehk{ çkkuMk - LÞkÞÄeþ ®føMkVkuzo Lke økkze Ãkh çkkUçk VuufÞku níkku. 11 ykuøkMx, 1908 Lkk hkus VktMke
ykÃke Ëuðk{kt ykðe.
6. çkxwfuïh Ë¥k - ¼økík®Mkn Lke MkkÚku rËÕne Lke yuMkuBçk÷e {kt çkkUçk VUfðkLkk fkhýu ÄhÃkfz fhðk{kt
ykðe níke. yk{Lku ykSðLk fkhkðkMk Lke Mkò ykÃkðk{kt ykðe níke.
7. yþVkf WÕ÷k¾kp - fkfkuhe fktz {kt ÄhÃkfz fhe, 18 rzMkuBçkh, 1927 Lkk hkus VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe.
8. [kÃkufh çktÄwyku - Ã÷uøk f{e&™h “hiLz” yLku ÷uVxLkUx “yuÞMxo” Lke 22 sqLk, 1897 Lkk hkus níÞk

101
 fhe, çktLku ¼kEykuLku (ðkMkwËuð yLku çkk÷f]»ý) VktMke ykÃke ËeÄe. yk ytøkúus yrÄfkhe
Lke níÞk ÞqhkurÃkÞLkku Lke «Úk{ hksLkiríkf níÞk níke.
9. WÄ{®Mkn -sr÷Þkðk÷k çkkøk níÞkfktz Lkk Ëku»ke sLkh÷ zkÞh Lku 13 {k[o, 1940 Lkk hkus ÷tzLk{kt
økku¤e {khe ËeÄe. 31 sw÷kE, 1940 Lkk hkus íku{Lku VktMke ykÃke Ëuðk{kt ykðe níke.
10. {kMxh y{e[tÿ - rËÕne »kzÞtºk fuMk {kt (ðkEMkhkìÞ ÷kuzo nkŠzøk Lke níÞkLkku «ÞkMk) ÄhÃkfz fhe, 8 {u
1915 Lkk hkus VktMke ykÃke ËeÄe.
11. yðÄrçknkhe çkkuMk - ÂËÕne »kzÞtºk fuMk yLku ÷knkuh çkkUçk fktz {kt ÄhÃkfz fhe, 8 {u, 1915 Lkk hkus VktMke
ykÃke ËeÄe.
12. MkqÞoMkuLk - [xøkkpð þMºkkøkh fuMk {kt ÄhÃkfz fhe, 11òLÞwykhe, 1934 Lkk hkus VktMke ykÃke
Ëuðk{kt ykðe.
13. yLkLík fkLnhu - sifMkLk níÞkfktz (LkkrMkf) {kt ÄhÃkfz fhe, 19 yur«÷ 1910 Lkk hkus VktMke ykÃke
Ëuðk{kt ykðe.
14. {ËLk÷k÷ Zªøkhk - fLko÷ rðr÷Þ{ fsoLk ðkE÷e Lke 1909 {kt níÞk fhe, 16 ykuøkMx , 1909 {kt VktMke
ykÃke Ëuðk{kt ykðe.
15. ðkMkwËuð çk÷ðtík Vfzu - rçkúrxþ Mkhfkh Lkku rðhkuÄ fhðk yuf Mkþ† MkuLkk çkLkkðe suLkk fkhýu 1879 {kt íku{Lke
ÄhÃkfz fhe. fk¤kÃkkýe Lke MkòLke rðÁØ yk{hý yLkþLk(WÃkðkMk) fheLku 1883 {kt
ÃkkuíkkLkk «ký íÞS ËeÄk.
16. fhíkkh®Mkn Mkhkçkk - ÷knkuh »kzÞtºk fuMk {kt ÄhÃkfz fhe 16 LkðuBçkh, 1915 Lkk hkus VktMke ykÃke Ëuðk{kt
ykðe.

****

102