Kszta∏cenie literackie

2. Omówienie wybranych utworów

OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
BIBLIA
Ksi´ga Rodzaju – pierwsza ksi´ga $ Biblii wchodzàca w sk∏ad Starego Testamentu. Nale˝y
do ksiàg historycznych (opisuje wydarzenia chronologicznie). Grecka nazwa ksi´gi – Genesis zna-
czy pochodzenie, powstawanie, rodowód, geneza, czyli poczàtek, narodziny.
W Ksi´dze Rodzaju opisano mi´dzy innymi: stworzenie Êwiata, wàtek Adama i Ewy, szcz´Êcie w ra-
ju, pope∏nienie grzechu pierworodnego, wygnanie ludzi z raju, histori´ Kaina i Abla, budow´ wie˝y
Babel, histori´ potopu (arki Noego), zniszczenie Sodomy i Gomory.

Stworzenie Êwiata i cz∏owieka

Teoria wyjaÊniajàca powstanie wszechÊwiata (czyli kosmogonia biblijna) przedstawia stworzenie
Êwiata przez Boga. Bóg stworzy∏ Êwiat w ciàgu szeÊciu dni.

I dzieƒ – stworzy∏ niebo i ziemi´, oddzieli∏ dzieƒ od nocy (stworzy∏ Êwiat∏oÊç)

II dzieƒ – oddzieli∏ niebo od wody
III dzieƒ – oddzieli∏ làd od wody, stworzy∏ roÊliny
IV dzieƒ – stworzy∏ s∏oƒce, ksi´˝yc i gwiazdy
V dzieƒ – stworzy∏ zwierz´ta wodne i ptaki
VI dzieƒ – stworzy∏ zwierz´ta làdowe i cz∏owieka
VII dzieƒ – odpoczà∏

Do fragmentu Ksi´gi Rodzaju opisujàcego stworzenie Êwiata nawiàzujà mi´dzy innymi: Jan Kocha-
nowski w hymnie $ Czego chcesz od nas, Panie..., Micha∏ Anio∏ (fresk Stworzenie Adama), John
Milton (Raj utracony), Franciszek Karpiƒski (Kiedy ranne wstajà zorze), Juliusz S∏owacki (Na drzewie
zawis∏ wà˝), Czes∏aw Mi∏osz (S∏oƒce), Stanis∏aw Wyspiaƒski (witra˝ Bóg Ojciec – Staƒ si´!).

Micha∏ Anio∏, Stworzenie Adama (1510).

44
 Biblia

Upadek pierwszych ludzi

OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW

Bóg stworzy∏ Êwiat, w którym panowa∏o dobro. Pierwsi ludzie Adam i Ewa ˝yli w Edenie (biblijny raj)
bez cierpienia i trosk. W raju ros∏o drzewo poznania dobra i z∏a. Bóg zakaza∏ spo˝ywaç z niego
owoce. Jednak za namowà szatana pierwsi ludzie si´gn´li po zakazany owoc. Bóg wygna∏ ich
z Edenu i skaza∏ za grzech pierworodny na cierpienie, z∏o, Êmierç.

Historia Kaina i Abla

Kain i Abel byli synami Adama i Ewy. Kain by∏ starszym
bratem Abla. Kain z∏o˝y∏ Bogu w ofierze p∏ody ziemi (by∏
oraczem), a Abel – zwierz´ta (by∏ pasterzem). Bóg
przyjà∏ tylko dar Abla. Zazdrosny Kain zabi∏ brata. Bóg
ukara∏ Kaina. Jego ziemia nie rodzi∏a plonów. Musia∏
tu∏aç si´ po Êwiecie i zosta∏ naznaczony znamieniem
(kainowe pi´tno; por. $ zwiàzki frazeologiczne).
Nawiàzania do tego wàtku pojawiajà si´ mi´dzy innymi
w literaturze, na przyk∏ad w napisanej wierszem tragedii
Kain George’a Byrona, w malarstwie, na przyk∏ad Kain
i Abel Tycjana.

Tycjan, Kain i Abel (1570–1576).

Wie˝a Babel
Potomkowie Noego postanowili wy-
budowaç wie˝´, która si´ga∏aby
do nieba. Bóg rozgniewa∏ si´ i „po-
miesza∏ im j´zyki”, aby nie mogli
si´ porozumieç (wczeÊniej wszyscy
mieszkaƒcy ziemi mówili jednym
j´zykiem). Ludzie nie dokoƒczyli
swego dzie∏a, rozproszyli si´ po zie-
mi. Bóg ukara∏ ich za pych´. Opo-
wieÊç mia∏a t∏umaczyç, dlaczego
ludzie pos∏ugujà si´ ró˝nymi j´zy-
kami. Do biblijnej opowieÊci na-
wiàzuje zwiàzek frazeologiczny
wie˝a Babel, oznaczajàcy bez∏ad,
zam´t, pomieszanie j´zyków ($
zwiàzki frazeologiczne).
Peter Bruegel, Wie˝a Babel (1563).

Ksi´ga Hioba
Ksi´ga dydaktyczna (màdroÊciowa) $ Biblii
nale˝àca do Starego Testamentu. Powsta∏a
prawdopodobnie mi´dzy V a III w. p.n.e. Poru-
sza problem niezawinionego cierpienia, god-
noÊci i ˝arliwej wiary w Boga, a tak˝e boskiej
sprawiedliwoÊci i z∏a istniejàcego na Êwiecie.
Hiob jest prawym, uczciwym, religijnym, ˝yjà-
cym w dostatku cz∏owiekiem oraz ojcem dzie-
si´ciorga dzieci. Bóg (w wyniku zak∏adu z sza-
tanem) poddaje Hioba ci´˝kiej próbie. Hiob
traci dzieci, majàtek i zostaje dotkni´ty tràdem.
Przyjaciele sà przekonani, ˝e cierpi z powodu

45
 Kszta∏cenie literackie
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
grzechów. Hiob wie, ˝e nie
zawini∏. Chce jednak poznaç
przyczyn´ swojego cierpienia.
Mi∏uje Stwórc´, lecz nie po-
trafi si´ pogodziç z tym, co
go spotka∏o. Przeklina swój
los i pragnie, by Bóg zes∏a∏
mu Êmierç. Bóg uÊwiadamia
Hiobowi jego niewiedz´
o stworzeniu Êwiata, do-
wodzàc, ˝e Hiob (w domyÊle:
cz∏owiek) nie zrozumie za-
miarów i poczynaƒ Boga.
Hiob uznaje swà niewiedz´,
ma∏oÊç, korzy si´ przed wiel-
koÊcià Boga i tajemnicà jego
wyroków. Poniewa˝ ich nie
pojmuje, mo˝e jedynie mil-
czeç i oddaç swój los w r´ce
Boga. Mimo cierpienia, jakie
go dotkn´∏o, nie zwàtpi∏
w dobroç, màdroÊç i spra-
wiedliwoÊç Boga. Godnie
znosi∏ swój los. Bóg przywró- Âredniowieczna miniatura przedstawiajàca Hioba z ˝onà.
ci∏ mu majàtek, obdarzy∏
z powrotem dzieçmi i zdro- XVII), D˝umie Alberta Camu- pochodzi frazeologizm hiobo-
wiem. Motyw niezawinionego sa, w twórczoÊci Anny Ka- wa wieÊç (por. $ zwiàzki
cierpienia cz´sto pojawia si´ mieƒskiej (cykl Drugie frazeologiczne).
w literaturze, na przyk∏ad szcz´Êcie Hioba), oraz w ma- Jednego z najlepszych
w $ Trenach Jana Kocha- larstwie, np. Albrecht Dürer przek∏adów Ksi´gi Hioba
nowskiego (nawiàzanie Hiob z ˝onà, Georges de la na j´zyk polski dokona∏
do Ksi´gi Hioba w Trenie Tour Hiob. Z Ksi´gi Hioba Czes∏aw Mi∏osz.

Pieʃ nad pieÊniami

Poetycka ksi´ga $ Biblii
wchodzàca w sk∏ad Starego
Testamentu. Jej autorstwo
b∏´dnie przypisywano królowi
Salomonowi. Powsta∏a praw-
dopodobnie
mi´dzy VII a II w. p.n.e.
Tytu∏ wskazuje, ˝e utwór to
pieʃ, ale podkreÊla równie˝,
˝e jest ona wa˝niejsza (do-
skonalsza, pi´kniejsza) od in-
nych pieÊni.
Poemat sk∏ada si´ z szeÊciu
pieÊni. Ma form´ lirycznego
dialogu. Wed∏ug niektórych
interpretacji jest to rodzaj
pieÊni weselnej (na Bliskim
Wschodzie zaÊlubinom towa-
rzyszy∏y trwajàce tydzieƒ uro-
czystoÊci weselne, podczas
których Êpiewano pieÊni wy-
chwalajàce nowo˝eƒców).
PieÊni Êpiewane sà przez ob-
lubienic´ i oblubieƒca, braci
oblubienicy, chór jej przyja-
ció∏ek i chór ludu oraz orszak
oblubieƒca. W sensie
dos∏ownym jest to poemat
o mi∏oÊci mi´dzy kobietà
i m´˝czyznà. Utwór odczyty-
wany jest tak˝e jako alegoria
mi∏oÊci Boga do narodu wy-
branego. W sensie alego-
rycznym jest to opis relacji
mi´dzy: Chrystusem
a KoÊcio∏em, Bogiem (Chry-
stusem) a ludzkoÊcià, Chry-
stusem a duszà ludzkà, Me-
sjaszem a Izraelem.
Mi∏oÊç ukazana w utworze
jest nami´tna, szczera,
g∏´boka, czu∏a, bezintere-
sowna, szlachetna, wznios∏a,
czysta, idealna, jednoczeÊnie
duchowa i zmys∏owa. To
uczucie odwzajemnione,
mi∏oÊç szcz´Êliwa. Oblubieni-
ca prze˝ywa jà w sposób
zmys∏owy, intensywnie manife-
stuje swoje uczucie. Oblubie-
niec jest bardziej uduchowio-
ny i powÊciàgliwy. Urzeka go
niezwyk∏e pi´kno cia∏a
ukochanej.
Do PieÊni nad pieÊniami
nawiàzywali mi´dzy innymi
Franciszek Petrarka – jeden
z najwybitniejszych w∏oskich
twórców epoki renesansu
– w swoich Sonetach, a tak˝e
polscy autorzy: Zbigniew
Morsztyn, Zygmunt Krasiƒski.

46
 Biblia

Hymn o mi∏oÊci

OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW

Fragment Pierwszego listu do Koryntian znajdujàcego si´ w Nowym Testamencie. To jeden z naj-
pi´kniejszych utworów o mi∏oÊci. Autorem hymnu jest Êw. Pawe∏.
Autor podkreÊla znaczenie i si∏´ mi∏oÊci. Wychwala jà jako najpi´kniejsze, najwi´ksze i najwa˝niej-
sze z uczuç, do jakich cz∏owiek jest zdolny.

Apokalipsa wed∏ug Êw. Jana

(Objawienie Êw. Jana) wiàc o powtórnym przyjÊciu jest wieloznaczny i tajemni-
– ksi´ga $ Biblii zamyka- Chrystusa, ˝yciu wiecznym, no- czy, zawiera wiele symboli,
jàca Nowy Testament. Powsta- wym Jeruzalem, ostatecznym czego konsekwencjà jest ist-
∏a w I w. n.e., w czasach zwyci´stwie dobra, nagrodzie nienie ró˝nych interpretacji
przeÊladowania chrzeÊcijan dla sprawiedliwych. Utwór tej ksi´gi.
przez Nerona i Domicjana.
Jej tematem jest wizja
koƒca Êwiata i sàdu osta-
tecznego. Apokalipsa to
objawienie, wizja przysz∏oÊci.
Ksi´ga ma charakter profe-
tyczny (przepowiada
przysz∏oÊç). Autor, przed-
stawiajàc upadek Êwiata,
grozi i przestrzega. Mówi
o tym, ˝e pojawià si´ gro-
my, b∏yskawice, trz´sienie
ziemi, grad, ogieƒ i plagi
nawiedzajàce ziemi´,
s∏ychaç b´dzie dêwi´k tràb
archanielskich. Autor
jednak nie tylko przestrze-
ga, ale te˝ pociesza, mó-
Hans Memling, Sàd Ostateczny (1464–1473).

Przyk∏ady odczytania symboli zawartych w Apokalipsie:

w Baranek – symbol Chrystusa,
w Alfa i Omega – symbol odwiecznego Boga, istniejàcego bez poczàtku i koƒca (alfa i omega to
pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu),
w studnia przepaÊci – piek∏o,
w szaraƒcza – szatany, demony,
w kobieta odziana w s∏oƒce, ksi´˝yc pod jej stopami, a na jej g∏owie korona z dwunastu gwiazd
– matka Mesjasza lub symbol spo∏ecznoÊci Izraela; 12 gwiazd: symbol dwunastu pokoleƒ Izraela
bàdê wszystkich zbawionych (liczba 12 – w symbolice biblijnej oznacza doskona∏oÊç, kompletnoÊç),
w czterej jeêdêcy Apokalipsy – uosobienie nieszcz´Êç: wojny, zarazy, g∏odu, Êmierci,
w smok (bestia) – symbol z∏a, szatana,
w lew, wó∏, orze∏ i zwierz´ z ludzkà twarzà – symbole czterech ewangelistów,
w nowe Jeruzalem – symbol ˝ycia wiecznego.

Symboliczne sà tak˝e liczby, na przyk∏ad:

w trzy (symbolizuje Trójc´ Âwi´tà),
w cztery, na przyk∏ad po otwarciu czwartej piecz´ci przybywa czterech jeêdêców Apokalipsy,
w siedem, na przyk∏ad ksi´ga przeznaczeƒ Bo˝ych zamkni´ta na siedem piecz´ci (oznacza tajem-
nic´), siedem tràb (zapowiedê sàdu ostatecznego), siedmiog∏owa bestia wychodzàca z morza,
siedem z∏otych czasz, siedem koronowanych g∏ów smoka, siedem plag.

47
 Kszta∏cenie literackie
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
W sztuce znajdziemy liczne
nawiàzania do Apokalipsy.
Przykłady w literaturze
polskiej to m.in.: Nie-Boska
komedia Zygmunta Krasiƒ-
skiego, Dies irae Jana Ka-
sprowicza, Bal w Operze Ju-
liana Tuwima, czy utwory
z okresu wojny (wiersze
Krzysztofa Kamila Baczyƒ-
skiego, Tadeusza Gajcego,
Opowiadania Tadeusza Bo-
rowskiego), Piosenka o koƒcu
Êwiata Czesława Miłosza,
Mała apokalipsa Tadeusza
Konwickiego.
W malarstwie motyw wyko-
rzystali m.in. Albert Dürer
(cykl drzeworytów: Apokalip-
sa w obrazach, tu m.in.
Czterej jeêdêcy Apokalipsy),
Hans Memling (Sàd Osta-
teczny), Michał Anioł (Sàd
Ostateczny).

Albrecht Dürer, Czterej jeêdêcy Apokalipsy (1498).

PrzypowieÊci biblijne
PrzypowieÊci ewangeliczne zawarte w $ Biblii, w Nowym Testamencie to historie, za pomocà których
naucza∏ Chrystus (por. $ przypowieÊç). W przypowieÊciach obok warstwy dos∏ownej (konkretnego
przyk∏adu z ˝ycia) istnieje znaczenie ukryte, przenoÊne (alegoryczne). Sà to utwory dydaktyczne.
Najwi´cej przypowieÊci Jezusa przytaczajà Êw. ¸ukasz i Êw. Mateusz. Do najpopularniejszych nale˝à
przypowieÊci o: synu marnotrawnym, mi∏osiernym Samarytaninie, siewcy, dzier˝awcy winnicy, ziar-
nie gorczycy, talentach, zgubionej owcy, robotnikach w winnicy.

O synu marnotrawnym

M∏odszy syn wyruszy∏ w Êwiat, roztrwoni∏ prze-

znaczony dla niego majàtek, ale powróci∏
do ojca skruszony i ˝a∏owa∏ swego post´powa-
nia. Ojciec przebaczy∏ mu i ucieszy∏ si´ z jego
powrotu. Starszy syn nie móg∏ tego zrozumieç,
gdy˝ ci´˝ko pracowa∏, a ojciec nigdy tak si´ nie
radowa∏ i w taki sposób nie uczci∏ jego trudu.
Ojciec wyjaÊni∏, ˝e cieszy si´, bo powróci∏ syn,
którego uwa˝a∏ za straconego.
Historia mo˝e byç odczytana jako alegoria
mi∏oÊci Boga do ka˝dego nawróconego grzesz-
nika.

O mi∏osiernym Samarytaninie

Pobity przez zbójców cz∏owiek le˝a∏ przy dro-

dze, ale nikt nie udzieli∏ mu pomocy. Dopiero
Samarytanin (mieszkaniec Samarii, przedstawi-
ciel nacji znienawidzonej przez ˚ydów) opatrzy∏
go i otoczy∏ opiekà.
Historia dotyczy przykazania mi∏oÊci bliêniego.
Prawdziwym bliênim jest ten, kto potrafi bezin-
teresownie pomóc innemu cz∏owiekowi. Przypo-
wieÊç mówi o litoÊci, wspó∏czuciu, mi∏osierdziu, Rembrandt van Rijn, Powrót syna marnotrawnego (XVII w.).
mi∏oÊci. Samarytanin jest wzorem cz∏owieka,
który troszczy si´ o drugà osob´, poÊwi´ca si´
dla niej.

48
 Antyk

ANTYK

OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW

Iliada
Epos $ Homera; powsta∏ w Grecji ok. VIII w. dà i nadludzkà si∏à. Na ich losy ma wp∏yw fa-
p.n.e. Stanowi wybitne osiàgni´cie literatury an- tum. W eposie wyst´pujà tak˝e bogowie. Posia-
tycznej i jest êród∏em wiedzy o kulturze Greków. dajà oni cechy ludzkie – ingerujà w przebieg
Tytu∏ pochodzi od greckiej nazwy Ilion (Troja). walki, sprzyjajà lub szkodzà bohaterom, spie-
Utwór sk∏ada si´ z 24 pieÊni. Nawiàzuje do mitu rajà si´, kochajà, nienawidzà.
o wojnie trojaƒskiej. Homer przedstawia 49 dni Styl Iliady jest podnios∏y, patetyczny, powa˝ny, tzw.
z dziesiàtego roku wojny, którà Grecy pod wodzà wysoki (charakterystyczny dla pieÊni bohaterskich).
Agamemnona toczyli z Trojanami. Âwiat przedstawiony w Iliadzie czasem wydaje
Iliada – klasyczny $ epos – rozpoczyna si´ $ si´ fantastyczny, ale realistyczne (dok∏adne
inwokacjà, w której autor zwraca si´ do bogini i szczegó∏owe) sà opisy sytuacji, wydarzeƒ (np.
(muzy) z proÊbà o pomoc w tworzeniu sceny batalistyczne, przedstawienie Êmierci Hek-
dzie∏a i okreÊla jego temat (skutki gniewu Achille- tora), przedmiotów (np. uzbrojenia), osób. Autor
sa). Mówi te˝ o przyczynach waÊni (Apollon roz- niezwykle sugestywnie przedstawia emocje
gniewa∏ si´, ˝e Agamemnon nie okaza∏ czci jego i uczucia bohaterów.
kap∏anowi, Chryzesowi).
Powodem gniewu Achillesa jest najpierw odebra-
nie mu branki Bryzeidy przez Agamemnona.
Dlatego Achilles nie bierze udzia∏u w walce, choç
Grecy przegrywajà. W starciu z Hektorem (synem
króla Troi – Priama) ginie Patroklos – przyjaciel
Achillesa. Rozgniewany i zrozpaczony Achilles
powraca do walki. W pojedynku zabija Hektora.
Priam przybywa do obozu Greków b∏agaç Achil-
lesa o wydanie cia∏a syna. Achilles, wzruszony
s∏owami starego Priama, zezwala na pogrzeb
Hektora.
Zarówno Achilles, jak i Hektor sà zapalczywi,
nami´tni, odwa˝ni, nieugi´ci, ambitni, ˝àdni Malarstwo wazowe, ilustracja do Iliady Homera,
s∏awy, waleczni, m´˝ni. Charakteryzujà si´ uro- pojedynek Achillesa z Hektorem.

Odyseja
Epos $ Homera; powsta∏ w Grecji ok. VIII w. W Odysei dom, rodzina, mi∏oÊç, wiernoÊç, ojczy-
p.n.e.; kontynuacja $ Iliady. zna zosta∏y ukazane jako istotne wartoÊci
Utwór sk∏ada si´ z 24 pieÊni. w ˝yciu cz∏owieka.
Odyseusz – bohater eposu – by∏ królem Itaki, Motyw podró˝y, obecny w eposie Homera,
uczestnikiem wojny trojaƒskiej. Doprowadzi∏ cz´sto pojawia si´ w literaturze póêniejszych
do zdobycia Troi, wprowadzajàc do miasta od- epok. W´drówka Odysa jest metaforà ludzkiego
dzia∏ grecki ukryty w drewnianym koniu. losu. S∏owo „odyseja” oznacza d∏ugà w´drówk´,
Odyseja opowiada o powrocie Odyseusza spod cz´sto niebezpiecznà.
Troi do rodzinnej Itaki. Choç tu∏aczka Odysa
trwa∏a dziesi´ç lat, akcja rozgrywa si´ w ciàgu je-
dynie 40 dni (wiele innych epizodów z ˝ycia bo-
hatera przedstawionych zosta∏o w $ retrospek-
cjach). Powrót Odyseusza przed∏u˝a si´, gdy˝
przeÊladuje go Posejdon. Odys rozgniewa∏ boga,
oÊlepiajàc jego syna – olbrzyma Polifema. Boha-
ter prze˝y∏ wiele niebezpiecznych przygód, zanim
dotar∏ do ojczyzny. Po powrocie, wraz z synem
Telemachem, zabija wszystkich zalotników sta-
rajàcych si´ o wzgl´dy jego ˝ony Penelopy.

Malarstwo wazowe,
ilustracja do Odysei Homera. 49
 Kszta∏cenie literackie

Mitologia
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
Opracowanie mitów Greków i Rzymian (por. antyk $ mity) autorstwa Jana Parandowskiego wy-
dane w 1924 roku.
Utwór dzieli si´ na dwie cz´Êci. Pierwsza jest poÊwi´cona mitom greckim, druga rzymskim. Autor oma-
wia staro˝ytnà kosmogoni´ (powstanie Êwiata), wierzenia Greków i Rzymian oraz takie mity, jak
na przyk∏ad o wojnie trojaƒskiej, Dionizosie, rodzie Labdakidów. Opisuje sylwetki poszczególnych bo-
gów – olimpijskich i ziemskich. Przedstawia ich dzieje, zwiàzki i zale˝noÊci mi´dzy nimi. Te barwne
opowieÊci w sposób przyst´pny przybli˝ajà Êwiat antycznej kultury.

Mit o rodzie Labdakidów (w∏adcach Teb)

Wyrocznia przepowiedzia∏a Lajosowi (królowi ˝e cz∏owiek, b´dàc dzieckiem, chodzi na czwora-

Teb), ˝e zostanie zabity przez w∏asnego syna, któ-
ry poÊlubi matk´ i b´dzie mia∏ z nià potomstwo.
Król postanowi∏ nie dopuÊciç do spe∏nienia tej
przepowiedni. Gdy jego ˝ona Jokasta uro-
dzi∏a dziecko, wyda∏ rozkaz, by je zabiç. S∏uga
jednak ulitowa∏ si´ nad synem Lajosa i ocali∏ go.
Edyp wychowa∏ si´ w Koryncie. Kiedy dorós∏, do-
wiedzia∏ si´ od wyroczni, jaki los go czeka. Uciek∏
z Koryntu, nie chcàc skrzywdziç tych, którzy, jak
sàdzi∏, byli jego rodzicami. Podczas w´drówki
wda∏ si´ w bójk´ i zabi∏ przeciwników, wÊród któ-
rych by∏ Lajos. Dotar∏ do Teb, gdzie okrutny Sfinks
odbiera∏ ludziom ˝ycie. Uwolniç miasto od potwo-
ra móg∏ ten, kto rozwià˝e jego zagadk´: „Co to
za zwierz´, obdarzone g∏osem, które rano chodzi
na czworakach, w po∏udnie na dwóch nogach,
a wieczorem na trzech?”. Edyp odpowiedzia∏,
kach, potem na dwóch nogach, a na staroÊç pod-
piera si´ laskà. W nagrod´ za rozwiàzanie
zagadki zosta∏ w∏adcà Teb i poÊlubi∏ królowà Jo-
kast´, nieÊwiadomy tego, ˝e jest ona jego matkà.
Z kazirodczego zwiàzku urodzili si´: Polinejkes,
Eteokles, Antygona i Ismena. Na Teby spad∏a za-
raza i g∏ód. Plagi mia∏y ustàpiç, gdy zabójca La-
josa zostanie wygnany z miasta. Wieszcz Tejre-
zjasz wyjawi∏ prawd´ o tym, ˝e spe∏ni∏a si´
przepowiednia dotyczàca Edypa. Jokasta powie-
si∏a si´, a Edyp wyk∏u∏ sobie oczy i opuÊci∏ miasto.
W Tebach dosz∏o do walki o w∏adz´ mi´dzy Ete-
oklesem i Polinejkesem. Bracia zgin´li, a tron
objà∏ Kreon. Jednak jego rzàdy tak˝e okaza∏y si´
tragiczne w skutkach.
Do mitu nawiàzuje mi´dzy innymi $ Antygona
Sofoklesa.

Mit o stworzeniu Êwiata

Na poczàtku by∏ Chaos (wielka otch∏aƒ). Z nie-
go wy∏oni∏a si´ pierwsza para bogów: Uranos
(Niebo) i Gaja (Ziemia). Z ich zwiàzku narodzili
si´ giganci, cyklopi, stur´cy, tytani i tytanki (m.in.
Kronos i Rea). Uranos, przera˝ony wyglàdem
dzieci, stràci∏ je do Tartaru (krainy ciemnoÊci).
Najm∏odszy tytan Kronos, który jeszcze pozosta∏,
okaleczy∏ Uranosa i pozbawi∏ go boskiego tro-
nu. Z krwi z rany Uranosa zrodzi∏y si´ trzy bogi-
nie zemsty – Erynie. Âwiatem rzàdzili Kronos
i Rea (jego siostra i ˝ona). Kronos, pami´tajàc
klàtw´ ojca, ˝e i jemu syn odbierze w∏adz´,
po∏yka∏ dzieci urodzone przez Re´. Szóste dziec-
ko – Zeusa – Rea ocali∏a, podajàc Kronosowi
kamieƒ owini´ty w pieluszk´. Zeusa wykar-
mi∏a koza Amaltea (Zeus pob∏ogos∏awi∏ u∏ama-
ny róg Amaltei; od tej chwili róg nape∏nia∏ si´
wszystkim, czego zapragnà∏ jego posiadacz; róg
obfitoÊci oznacza dostatek). Reja da∏a Kronoso-
wi Êrodek na wymioty, dzi´ki czemu z jego
wn´trznoÊci wydosta∏y si´ po∏kni´te dzieci: Ha-
des, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia. Zeus po-
kona∏ ojca (w walce chroni∏a go egida – cudow-
na tarcza ze skóry Amaltei; pod egidà znaczy
pod opiekà). Zeus objà∏ w∏adz´ na Olimpie,
w∏ada∏ ziemià i niebem. Posejdon panowa∏
na morzach i oceanach, a Hades – w królestwie
zmar∏ych.

Chaos

Uranos Gaja

Erynie giganci, cyklopi, stur´cy, tytani i tytanki (tytan Kronos, tytanida Rea)

Zeus, Hades, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia

50
 Antyk

OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW

Mit o stworzeniu cz∏owieka

Stworzenie cz∏owieka przypisywano Prometeuszowi. Mia∏ on ulepiç

go z czerwonej gliny pomieszanej ze ∏zami, a dusz´ wykonaç z iskier
wykradzionych z rydwanu s∏oƒca. Prometeusz podarowa∏ ludziom
ogieƒ oraz nauczy∏ ich leczenia za pomocà zió∏, rzemios∏a, wznosze-
nia budowli i budowy okr´tów, pisania, liczenia, oswajania zwierzàt
i uprawy roÊlin.

Bernard Picart, Prometeusz (1733).

Antygona
Tragedia Sofoklesa; powsta∏a w V w. p.n.e.
w Grecji.
Dramat nawiàzuje do mitu o rodzie Labdaki-
dów (por. antyk $ mitologia). Kiedy Edyp,
oskar˝ony o kazirodztwo i ojcobójstwo, opuÊci∏
Teby, w∏adz´ na zmian´ mieli sprawowaç jego
synowie – Eteokles i Polinejkes. Jednak Ete-
okles, choç czas jego rzàdów minà∏, nie chcia∏
ustàpiç. Wtedy Polinejkes zwróci∏ si´ z proÊbà
o pomoc do króla Argos i z jego wojskami na-
jecha∏ Teby. Obaj bracia zgin´li w walce.
W∏adz´ w Tebach objà∏ Kreon.
Akcja Antygony rozpoczyna si´ w momencie,
gdy Kreon odmawia pogrzebu Polinejkesowi ja-
ko zdrajcy ojczyzny. Tematem utworu jest kon-
flikt mi´dzy Kreonem a Antygonà, córkà Edypa.
Antygona ∏amie zakaz króla i usi∏uje pogrzebaç
brata. Zostaje zamkni´ta w podziemnym lochu
i skazana na Êmierç g∏odowà. Syn Kreona Haj-
mon (narzeczony Antygony) bezskutecznie
b∏aga ojca o cofni´cie wyroku. Kreon zmienia
decyzj´ dopiero pod wp∏ywem s∏ów wró˝bity
Tejrezjasza, który mówi, ˝e niezgodny z prawa-
mi bogów rozkaz Kreona mo˝e spowodowaç
ich gniew. Jest ju˝ jednak za póêno. Hajmon
na wieÊç o Êmierci Antygony przebija si´ mie-
czem. Jego matka Eurydyka pope∏nia samobój-
stwo.

Przeciwstawne racje Kreona i Antygony

w Prawo boskie (naturalne) a prawo ludzkie (stanowione)

Konflikt mi´dzy Antygonà a Kreonem rozgrywa si´ przede wszystkim na p∏aszczyênie
sprzecznoÊci mi´dzy prawem boskim (Grecy wierzyli, ˝e jeÊli cia∏o nie zostanie pochowa-
ne, to dusza zmar∏ego nie trafi do Hadesu) a prawem stanowionym (zakaz pochówku
cia∏a zdrajcy). Antygona, wierna prawom boskim i w∏asnym idea∏om, przeciwstawia si´
rozkazowi w∏adcy i obowiàzujàcemu w paƒstwie prawu. Kreon chce rzàdziç sprawiedliwie,
zatem zdrajcy nie mo˝e potraktowaç tak jak obroƒcy ojczyzny, a przepisy prawa odnoszà
si´ – w tym samym stopniu co do zwyk∏ych obywateli – równie˝ do cz∏onków rodziny kró-
lewskiej.
w Jednostka a paƒstwo
Antygona reprezentuje racje jednostki. Kreon uwa˝a, ˝e dobro ogó∏u jest wa˝niejsze
od dobra jednostki. Wed∏ug niego jednostka zawsze musi podporzàdkowaç si´ w∏adzy,
prawom obowiàzujàcym w paƒstwie.
w Uczucie a rozum
Antygona kieruje si´ uczuciami, a Kreon rozumem. Kreon uwa˝a, ˝e musi konsekwentnie
i bezwzgl´dnie egzekwowaç ustanowione prawo. Pragnie on silnego, sprawiedliwego
paƒstwa, ale rzàdzi despotycznie. Jest uparty i porywczy. Antygona jest dumna, odwa˝na,
wierna idea∏om, ale tak˝e bezkompromisowa. Bohaterowie ponoszà kl´sk´, gdy˝ nad ich lo-
sem cià˝y fatum.

51
 Kszta∏cenie literackie
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
Przeciwstawne racje Kreona i Hajmona
(odmienne wizje metod rzàdzenia paƒstwem)

Hajmon reprezentuje koncepcj´ paƒstwa demokratycznego, Kreon – koncepcj´ paƒstwa au-

tokratycznego. Hajmon uwa˝a, ˝e w∏adca powinien s∏uchaç rad innych i post´powaç zgodnie
z wolà ogó∏u, a rozkazy muszà byç rozsàdne, przemyÊlane i zgodne z prawem boskim. Pró-
buje zwróciç uwag´ ojca na opinie ludu. Kreon zaÊ jest zwolennikiem silnej w∏adzy, sàdzi,
˝e w∏ada niepodzielnie i tylko on wie, jak rzàdziç najlepiej.

Utwór Antygona ma cechy charakterystyczne dla tragedii antycznej ($ dramat antyczny).

Najwa˝niejsze z nich to:

w nawiàzanie do mitu,
w zachowanie zasady trzech jednoÊci (czasu, miejsca i akcji),
w fatum (bohaterowie majà ÊwiadomoÊç, ˝e przekleƒstwo bogów cià˝y nad ich losem),
w budowa zgodna z zasadami greckiej tragedii (prolog, parodos, epejsodiony, stasimony),
w obecnoÊç konfliktu tragicznego: wybór mi´dzy z∏amaniem praw boskich a z∏amaniem pra-
wa ludzkiego, stanowionego (te˝: racje jednostki a dobro paƒstwa; uczucie a rozum),
ka˝dy wybór Antygony koƒczy si´ dla niej kl´skà (albo Êmierç z rozkazu Kreona, albo ka-
ra bogów),
w styl podnios∏y (zasada decorum),
w pochodzenie bohaterów z rodów królewskich,
w brak scen zbiorowych,
w brak scen okrutnych (o takich wydarzeniach informuje pos∏aniec).

Strona tytu∏owa Antygony.

52

ÂREDNIOWIECZE
Pieʃ o Rolandzie
Âredniowieczny $ epos; powsta∏ najprawdopo-
dobniej w XII w. we Francji.
Akcja utworu rozgrywa si´ w VIII w., kiedy to w∏ad-
ca Franków – Karol Wielki walczy∏ w Hiszpanii z Sa-
racenami (Arabami). W∏adca Saragossy, Marsyl,
zaproponowa∏, ˝e zgodzi si´ na przyj´cie chrzeÊci-
jaƒstwa, jeÊli król Franków zrezygnuje z obl´˝enia
miasta. Karol wys∏a∏ do Marsyla pos∏a Ganelona,
ojczyma Rolanda. Uk∏ad zosta∏ zawarty. Jednak
Ganelon okaza∏ si´ zdrajcà. Kiedy Francuzi wycofy-
wali si´ z Hiszpanii, wojska Saracenów zaatakowa∏y
w wàwozie Roncevaux (w Pirenejach) tylnà stra˝ Ka-
rola Wielkiego, dowodzonà przez Rolanda. Hrabia
Roland m´˝nie walczy∏ i nie chcia∏ wezwaç pomocy.
Zadà∏ w róg, gdy kl´ska Francuzów by∏a przesàdzo-
na, a jego przyjaciel Oliwier zosta∏ Êmiertelnie ran-
ny. Roland tak˝e poleg∏. Karol Wielki zemÊci∏ si´
na Saracenach, a Ganelona skaza∏ na Êmierç.
Utwór nawiàzuje do wydarzeƒ historycznych. Ro-
land, hrabia Marchii Bretoƒskiej, w 778 roku do-
wodzi∏ tylnà stra˝à Franków powracajàcych z wy-
prawy Karola Wielkiego do Hiszpanii. W wàwozie
w Pirenejach zosta∏ napadni´ty przez górali baskij-
skich i zabity wraz z ca∏à tylnà stra˝à.
Pieʃ o Rolandzie ma równie˝ legendarny cha-
rakter. Legendarny jest opis heroicznej Êmierci
Rolanda. Scena ta stanowi punkt kulminacyjny
eposu. Roland modli si´ do Boga, wyznaje grze-
chy, prosi o przebaczenie. Wspomina w∏adc´
i „s∏odkà Francj´”. Bogu ofiarowuje r´kawic´
(znak pos∏uszeƒstwa wobec Boga). Âmierç Ro-
landa jest wznios∏a i patetyczna. Bohater umie-
ra jak prawdziwy rycerz i chrzeÊcijanin. Po jego
dusz´ przybywajà anio∏owie.
Bogurodzica
Pierwsza zachowana polska $ pieʃ religijna.
Czas powstania utworu jest kwestià spornà. Bo-
gurodzica powsta∏a mi´dzy X a XIV wiekiem.
W pierwszej strofie wierni zwracajà si´ do Matki
Boskiej, aby zjedna∏a im swego syna. W drugiej
proszà, aby Chrystus us∏ysza∏ ich g∏os, spe∏ni∏
ich pragnienia: zapewni∏ szcz´Êliwe (dostatnie)
˝ycie na ziemi i zbawienie po Êmierci.
Podmiotem lirycznym w utworze sà wierni, modlàcy
si´ lud (podmiot zbiorowy). Adresatkà pierwszej
strofy jest Matka Boska, która zosta∏a przedstawio-
na jako poÊredniczka mi´dzy ludêmi a Bogiem.
Adresatem drugiej strofy jest Syn Boga, Chrystus
Âredniowiecze
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
Roland ma typowe cechy Êredniowiecznego ryce-
rza. Jest odwa˝ny, honorowy, waleczny, wierny Bo-
gu, religii chrzeÊcijaƒskiej, ojczyênie, swemu panu
i idea∏om. Âredniowieczny rycerz pochodzi∏
najcz´Êciej z wysokiego rodu. Doskonale potrafi∏
pos∏ugiwaç si´ bronià. Cechowa∏a go pobo˝noÊç.
Powszechne by∏o nadawanie imion koniom i mie-
czom (koƒ Rolanda nazywa∏ si´ Wejlantyf, a miecz
Durendal).
Narrator jest trzecioosobowy, wszechwiedzàcy,
jednak daleki od obiektywizmu (wyraênie zazna-
cza swój stosunek do przedstawionych wydarzeƒ).
Pieʃ o Rolandzie nale˝y do tzw. chansons de ge-
ste [wym. szäsà de ˝est]. By∏y to francuskie pieÊni
(poematy rycerskie) o czynach bohaterskich, prze-
kazywane przez w´drownych pieÊniarzy, zwanych
cz´sto trubadurami lub bardami.
Bitwa w wàwozie Roncevaux (miniatura Êredniowieczna).
okreÊlony jako Gospodzin (tu w znaczeniu: Bóg)
i bo˝yc (syn Boga). Wierni, chcàc uzyskaç spe∏nie-
nie proÊby, powo∏ujà si´ na Jana Chrzciciela.
Ka˝da zwrotka zawiera – apostrof´ i proÊb´. Strofy
sà oddzielone od siebie zwrotem „Kyrieleison”, co
znaczy „Panie, zmi∏uj si´”. W wersach wyst´puje
ró˝na liczba zg∏osek (wiersz asylabiczny). Zastoso-
wano zarówno rymy zewn´trzne, jak i wewn´trzne.
Utwór ma cechy modlitwy i $ hymnu.
Bogurodzic´ jako modlitw´ bojowà Êpiewano
pod Grunwaldem i Warnà. Funkcjonowa∏a jako
pieʃ rycerska i paƒstwowa. Sta∏a si´ pierw-
szym polskim hymnem narodowym.
53
 Kszta∏cenie literackie

RENESANS
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
˚ywot cz∏owieka poczciwego
Utwór $ Miko∏aja Reja stanowiàcy g∏ównà cz´Êç èwierciad∏a. Autor ukazuje renesansowy wzorzec
ziemianina. Opisuje wzorcowà biografi´ w trzech ksi´gach, przedstawiajàc kolejno m∏odoÊç, wiek
dojrza∏y i staroÊç. Udziela rad, poucza, podaje przyk∏ady (zdarzenia o wymowie dydaktycznej). Zie-
mianin to cz∏owiek, który dostatnio i spokojnie ˝yje z rodzinà na wsi, w harmonii z naturà oraz po-
trafi czerpaç przyjemnoÊci z codziennego ˝ycia. Jest uczciwy, cechuje go umiar, rozsàdek. Poszcze-
gólne pory roku odzwierciedlajà okresy ludzkiego ˝ycia. Choç jest to wzorzec szlachcica, ma on
uniwersalny charakter, co podkreÊla∏ ju˝ sam autor.

Fraszki
Zbiór ponad 300 drobnych utworów poetyckich
$ Jana Kochanowskiego.
Stanowià one syntez´ poglàdów poety i cenio-
nych przez niego wartoÊci. Znajdziemy tu na-
wiàzania do ówczesnej rzeczywistoÊci i do $
antyku. Utwory sà niezwykle ró˝norodne
pod wzgl´dem tematów, nastrojów, sposobów
przedstawiania – obok dowcipnych, anegdotycz-
nych czy frywolnych sà powa˝ne, liryczne, filozo-
ficzne. Do najbardziej znanych fraszek nale˝à
mi´dzy innymi: $ Na dom w Czarnolesie, $
Na lip´, Na zdrowie, Do gór i lasów.
Na lip´ (GoÊciu, siàdê pod mym liÊciem...)
Podmiotem lirycznym w utworze jest lipa. Frasz-
ka rozpoczyna si´ $ apostrofà do goÊcia,
którego lipa zaprasza do odpoczynku i zach´ca
do znalezienia wytchnienia od letniego skwaru
w cieniu jej konarów. Utwór ma charakter re-
fleksyjny. Jest to pochwa∏a ˝ycia na wsi – spo-
koju, dostatków i radoÊci, jakie ono niesie.
Utwór zalicza si´ do $ liryki roli.

Na dom w Czarnolesie

Fraszka rozpoczyna si´ $ apostrofà do Boga.

Podmiot liryczny prosi Boga o b∏ogos∏awieƒs-
two oraz o to, by pomóg∏ mu dobrze prze˝yç
˝ycie, zgodnie z wartoÊciami, które szczególnie
ceni. Nie chce bogactwa. Uwa˝a, ˝e w ˝yciu naj-
wa˝niejsze jest zdrowie, czyste sumienie, uczci-
woÊç, ˝yczliwoÊç, dobra staroÊç.

Karol Miller,
Jan Kochanowski i kanclerz Zamoyski w Czarnolesie (XIX w.).

PieÊni
Zbiór liryków $ Jana Kochanowskiego, sk∏a-
dajàcy si´ z 49 utworów, wydany w 2 ksi´gach,
do których do∏àczono $ Pieʃ Êwi´tojaƒskà
o Sobótce oraz hymn $ Czego chcesz od nas,
Panie.
Utwory te Kochanowski pisa∏ zarówno w czasach
dworskich, jak i czarnoleskich. Pracowa∏ nad ni-
mi do koƒca ˝ycia. Sà one zró˝nicowane tema-
tycznie. Wyró˝nia si´ wÊród nich mi´dzy innymi
pieÊni refleksyjno-filozoficzne, mi∏osne, biesiad-
ne, religijne, patriotyczne i okolicznoÊciowe. Po-
eta nawiàzuje do antycznej liryki i filozofii oraz
wartoÊci chrzeÊcijaƒskich. Wyra˝a postaw´ rene-
sansowà i g∏osi idea∏y $ humanizmu. Mówi
o radoÊci ˝ycia, pi´knie przyrody, chwali cnot´,
m´stwo, rozsàdek, umiar. Dostrzega zmiennoÊç
losu, ale uwa˝a, ˝e cz∏owiek, który ma ugrunto-
wany system wartoÊci, potrafi przeciwstawiç si´
kaprysom fortuny.
PieÊni charakteryzuje bogata strofika i ró˝no-
rodnoÊç wersyfikacyjna, co mia∏o istotny wp∏yw
na rozwój polskiej liryki.

54
 Renesans

OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW

Do najbardziej znanych pieÊni nale˝à mi´dzy
innymi: Mi∏o szaleç, kiedy czas po temu, Chce-
my sobie byç radzi, Pieʃ o spustoszeniu Podo-
la przez Tatarów.
Pieʃ Êwi´tojaƒska o Sobótce
Cykl 12 pieÊni przedstawiajàcych pochwa∏´
˝ycia na wsi, do∏àczony do $ PieÊni.
Tytu∏ nawiàzuje do ludowego obrz´du sobótki
– nocy Êwi´tojaƒskiej (przypada na letnie zrów-
nanie dnia z nocà). DwanaÊcie panien Êpiewa
pieÊni ukazujàce wieÊ jako krain´ szcz´ÊliwoÊci
– arkadi´. W utworze poeta wychwala pi´kno
przyrody, idea∏ ziemiaƒskiego bytowania,
uczciwe, spokojne, dostatnie ˝ycie na wsi,
w harmonii z naturà.
Czego chcesz od nas, Panie
Jeden z najstarszych utworów do∏àczony do $
PieÊni.
Poeta, nawiàzujàc do renesansowej wizji Êwiata,
ukazuje pi´kno i harmoni´ Êwiata stworzonego
przez Boga. Sk∏ada Bogu ho∏d i podzi´kowanie.
Mówi o Jego wielkoÊci i dobroci oraz prosi
o b∏ogos∏awieƒstwo i opiek´. Bóg przedstawio-
ny zostaje jako artysta, architekt (Stwórca Êwia-
ta), opiekun cz∏owieka i dobry ojciec. Utwór jest
hymnem. Zalicza si´ go do $ liryki inwokacyj-
nej, a pochwalny charakter, podnios∏y ton
wskazujà na inspiracj´ $ Ksi´gà Psalmów (pa-
rafraza Psalmu VIII).

Cykl 19 wierszy $ Jana Ko-
chanowskiego napisanych
po Êmierci córki Urszuli.
Jako gatunek $ tren
ukszta∏towa∏ si´ w antyku.
OryginalnoÊç trenów Jana
Kochanowskiego polega
na stworzeniu zwartego cyklu
(a nie 19 luênych liryków)
i uczynieniu jego bohaterem
dziecka. Tematem utworu jest
ból ojca cierpiàcego
po Êmierci córki oraz kryzys
jego wizji Êwiata i wartoÊci,
które wydawa∏y mu si´ nie-
podwa˝alne. Podmiot liryczny
mo˝na uto˝samiç z autorem,
sà to wi´c utwory autobio-
graficzne. Âwiatopoglàd po-
ety, oparty na renesansowych
wartoÊciach, stoicyzmie i wie-
rze w sprawiedliwoÊç Boga,
ulega za∏amaniu. Nie-
mo˝noÊç pogodzenia si´
z losem prowadzi go – jak
biblijnego Hioba (por. $
Ksi´ga Hioba) – do for-
mu∏owania gorzkich skarg,
dramatycznych pytaƒ,
do buntu, poszukiwaƒ, wa-
haƒ i rozpaczy. Udaje mu si´
jednak odnaleêç punkt opar-
cia – ufnoÊç i wiar´ w Boga.
Treny
Cykl ma kompozycj´ typowe- opiekà, nagle, przypadkowo
go utworu ˝a∏obnego: rozpo- umiera. PodkreÊla to absurd,
czyna si´ od przedstawienia, dramatyzm ludzkiego losu.
pochwa∏y zmar∏ej (Tre- Utwór koƒczy si´ zwrotem
ny I–VIII), kolejne utwory do Persefony – greckiej bogi-
ukazujà ˝al, rozpacz (IX–XI), ni Êwiata zmar∏ych (notabene
a ostatnie (XI–XIX) – to poszu- jej atrybutem by∏a oliwka).
kiwanie pocieszenia, prze- Ta apostrofa to jednoczeÊnie
zwyci´˝enie kryzysu, pogo- pe∏ne rozpaczy i bezsilnoÊci
dzenie z losem. pytanie retoryczne – swoista
puenta. Zastosowane prze-
Tren V rzutnie podkreÊlajà zawarte
w utworze emocje, niepokój.
Jest rozbudowanym $ po-
równaniem, tak zwanym $
porównaniem homeryckim.
Poeta przyrównuje Urszul´
do wschodzàcej dopiero
oliwki, która zosta∏a przypad-
kowo Êci´ta przez zbyt po-
spiesznie robiàcego porzàdki
ogrodnika. Tak ów ogrodnik
mo˝e byç odczytany jako me-
tafora Boga. DelikatnoÊç,
wàt∏oÊç, wra˝liwoÊç to cechy
m∏odego drzewka oliwnego,
a zarazem ma∏ej Urszuli. To
porównanie uwydatniajà te˝
$ antropomorfizacje
– oliwka ma cechy ludzkie:
„mdleje”, „upada”. Ma∏a Ur-
szula, jak m∏ode drzewko,
choç otoczona troskliwà
Persefona, Frederick Sandys
(wł. Anthony Frederick Augustus Sandys).

55
 Kszta∏cenie literackie
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
Absurd tej Êmierci dobitnie
oddaje te˝ kontrast losu
Urszuli i symboliki drzewka
oliwnego. Oliwka to drzewo
uwa˝ano za Êwi´te, symboli-
zuje mi´dzy innymi
b∏ogos∏awieƒstwo, d∏ugie
˝ycie, si∏´ ˝ywotnà, ochron´,
trwa∏oÊç, odrodzenie, dobro-
byt, nadziej´.
Tren VII
Rozpoczyna si´ apostrofà
do ubiorów zmar∏ej córki.
Wyra˝ajàc rozpacz, poeta
u˝ywa mi´dzy innymi epite-
tów: „nieszcz´Êne och´dó-
stwo”, „˝a∏osne ubiory”,
„najmilszej cory”, „smutne
oczy”, zdrobnieƒ (np.
„cz∏oneczków”) i zdania
wykrzyknikowego: „Nie masz,
nie masz nadzieje!” (dodat-
kowe wzmocnione przez
zastosowanie powtórzenia).
Ów brak nadziei podkreÊlajà
jeszcze a˝ trzy dobitne epitety
okreÊlajàce Êmierç jako sen:
„˝elazny”, „twardy”, „nie-
przespany”. Dalszy fragment
ukazuje kontrast mi´dzy
rzeczywistoÊcià, a tym, jak
powinno wyglàdaç ˝ycie
Urszuli (wykorzystanie dwu-
znacznoÊci s∏owa „o˝nice”
– ∏o˝e ma∏˝eƒskie, trumna).
Ale Êmierç zniweczy∏a wszyst-
kie te nadzieje: „i posag,
i ona / W jednej skrzynce
zamkniona” – metaforycznie
puentuje poeta.
wprowadzenie kontrastu
– przywo∏anie obrazu dziec-
ka, sprawiajàcego, ˝e dom
by∏ radosny i t´tni∏ ˝yciem.
Ten optymistyczny nastrój
panujàcy za ˝ycia Urszuli
podkreÊlajà rymowane zesta-
wienia: „Êpiewa∏a” – „pobie-
ga∏a”, „ob∏apiajàc” – „zaba-
wiajàc”, u˝ycie okreÊleƒ
„zaw˝dy”, „wszytki”, „nigdy”,
wyliczenie (zachowania
i sytuacje ukazujàce Urszul´
jako radosne, dobre, màdre
dziecko). Powtórzone
w zakoƒczeniu „nie masz”
kojarzy si´ ze s∏owami z tre-
nu VII: „Nie masz, nie masz
nadzieje!”. W ostatnim
wersie – puentujàcym roz-
pacz poety – s∏owo „pocie-
cha” jest dwuznaczne: nie
ma ju˝ ukochanego dziecka,
ale nie ma te˝ ˝adnego
pocieszenia. Pustka, która
panuje w domu, dope∏nia
duchowà pustk´, jakà odczu-
wa ojciec.
Tren XIX albo Sen
Tren stanowi zakoƒczenie
cyklu. Tytu∏owy sen przynosi
poecie pocieszenie i ukojenie
bólu.
A sen był tak wyrazisty,
˝e poeta w zakoƒczeniu
stwierdza: „Aczciem prawie /
Niepewien, jeÊlim przez sen
s∏ucha∏ czy na jawie”.
We Ênie zjawia si´ matka
poety z Urszulà na r´kach.
Widzàc rozpacz syna,
przyby∏a, aby go pocieszyç.
Przekonuje, ˝e córka jest
szcz´Êliwa w niebie,
unikn´∏a cierpienia i trudów,
jakich zazna∏aby na ziemi.
Napomina, aby zachowa∏
rozsàdek i równowag´
ducha, bowiem nikt nie
zrozumie boskich wyroków.
Rozpacz mo˝e jedynie
prowadziç do zguby. Przypo-
mina mu, ˝e poucza∏ innych,
jak ˝yç, teraz musi poradziç
sobie z w∏asnym losem.
Musi pogodziç si´ z tym,
˝e ˝ycie to nie tylko radoÊç,
ale tak˝e cierpienie, które
trzeba znosiç z godnoÊcià.

Tren VIII

Jest apostrofà do zmar∏ej.

Poeta opisuje pustk´ w domu
po Êmierci Urszuli.
W poczàtkowym i koƒcowym
fragmencie mówi wprost
o przygn´biajàcej ciszy.
Rozpoczyna, uwypuklajàc jà
przez zastosowanie antytezy:
„Pe∏no nas, a jakoby nikogo
nie by∏o”. Cz´Êç Êrodkowa
podkreÊla owà pustk´ przez Jan Matejko, Kochanowski nad zw∏okami Urszulki (1862).

56

Tragedia $ Williama Szek-
spira; powsta∏a pod ko-
niec XVI w.
Dramat opowiada
o nieszcz´Êliwej mi∏oÊci Ro-
mea Montecchi i Julii Capu-
letti. Pochodzà oni z dwóch
zwaÊnionych rodów. Rodzice
Julii chcà, aby córka zo-
sta∏a ˝onà Parysa. Na balu,
który wydajà, zjawia si´ Ro-
meo. M∏odzi zakochujà si´
w sobie. Ojciec Laurenty po-
tajemnie udziela im Êlubu,
majàc nadziej´, ˝e dzi´ki te-
mu uda si´ pogodziç
zwaÊnione rody.
W ulicznym pojedynku Tybalt,
krewny pani Capuletti, zabija
Merkucja – przyjaciela Ro-
mea. Zrozpaczony Romeo
Êmiertelnie rani Tybalta. Zo-
staje oskar˝ony o zbrodni´
i skazany na wygnanie
do Mantui. M∏odzi zostajà
rozdzieleni. Mimo wielkiej
mi∏oÊci i poÊwi´cenia, nie
uda∏o im si´ po∏àczyç i za-
znaç szcz´Êcia. Na skutek
nieporozumienia ginà oboje.
Dopiero ta tragedia prowadzi
do pogodzenia rodów Mon-
tecchich i Capulettich.
W utworze widaç pewne
odst´pstwa od typowej budo-
wy $ dramatu (np. trudno
wskazaç jeden punkt kulmi-
nacyjny). Ma on cechy cha-
rakterystyczne dla $ trage-
dii szekspirowskiej. Sk∏ada
si´ z pi´ciu aktów.
Akt I i II poprzedzajà prologi
(sonety). Pierwsza scena (bój-
ka s∏u˝àcych) pe∏ni funkcj´
ekspozycji. Zdarzenia z ak-
tu I sà wst´pem do zawiàza-
nia w∏aÊciwej akcji, czyli spo-
tkania Romea i Julii na balu.
Na perypetie sk∏adajà si´ ko-
lejne dramatyczne wydarze-
nia, zmiana losów bohate-
rów. Tragiczny fina∏ to Êmierç
Romea i Julii.
Renesans
Romeo i Julia
OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
Kadr z filmu Romeo i Julia, re˝. Buzz Luhrmann (1996).
Akcja utworu rozgrywa si´ we J´zyk dramatu Szekspira jest
Włoszech (głównie w Wero- niezwykle plastyczny, obrazo-
nie, ale tak˝e w Mantui, wy, zindywidualizowany. Pisze
gdzie uciek∏ Romeo). Czas on zarówno stylem prostym,
akcji nie zosta∏ dok∏adnie potocznym, jak i wyrafinowa-
okreÊlony (ukazana kultura nym. Autor stosuje wyszukane,
i obyczaje wskazujà na czasy rozbudowane porównania,
renesansu); wiemy, ˝e obej- powtórzenia, oksymorony,
muje pi´ç dni. liczne oryginalne metafory,
Zarówno Romeo, jak i Julia sentencjonalne zwroty.
zmieniajà si´ w trakcie akcji. W literaturze epok póêniej-
Romeo poczàtkowo jest uczu- szych znajdziemy liczne na-
ciowym, melancholijnym wiàzania do Romeo i Julii
m∏odzieƒcem, odgrywajàcym (np. wiersz Cypriana Norwi-
rol´ nieszcz´Êliwie zakocha- da W Weronie). Znane ada-
nego w Rozalindzie. Zmienia ptacje filmowe wyre˝yserowa-
si´, gdy poznaje Juli´. Staje li m.in. George Cukor
si´ zdecydowany, gotowy zre- (1936), Franco Zeffirelli
zygnowaç z lojalnoÊci wobec (1968), Buzz Luhrmann (1996;
swej rodziny, walczyç o uczu- uwspó∏czeÊniona wersja).
cie, pokonaç wszelkie prze-
szkody, aby byç z ukochanà.
Jest gwa∏towny, porywczy, ale
te˝ szlachetny i odwa˝ny.
Julia ma czternaÊcie lat. Jest
pi´knà dziewczynà
i pos∏usznà córkà. Zgadza
si´ z decyzjà rodziców do-
tyczàcà ma∏˝eƒstwa z Pary-
sem. Zmienia si´, gdy pozna-
je Romea. Staje si´ dojrza∏a,
gotowa do poÊwi´ceƒ, zdecy-
dowana, konsekwentna.
Podejmuje niebezpieczne
dzia∏ania, by walczyç o uko-
chanego i mi∏oÊç. „Balkon Julii” w Weronie.
57
 Kszta∏cenie literackie

OMÓWIENIE WYBRANYCH UTWORÓW
PrzemyÊlny szlachcic Don Kichot z Manchy
Hiszpaƒska powieÊç Miguela
de Cervantesa Saavedry;
powsta∏a na poczàtku XVII w.
Utwór przedstawia histori´ Don
Kichota – b∏´dnego rycerza,
który pod wp∏ywem lektury
ksiàg rycerskich wyrusza
w Êwiat, aby walczyç ze z∏em
i niesprawiedliwoÊcià.
Szlachcic Alonso Quijano staje
si´ Don Kichotem z Manczy.
Zostaje pasowany na rycerza
przez ober˝yst´, którego bierze
za kasztelana. Swoim gierm-
kiem czyni wieÊniaka Sancho
Pans´. W jego towarzystwie,
na swym chudym koniu Rosy-
nancie Don Kichot w´druje
w poszukiwaniu s∏awy, przygód
i okazji, by broniç s∏abych
i bezbronnych. Damà jego
serca zostaje ch∏opka z sàsied-
niej wsi, którà nazywa Dulcy-
neà z Toboso.
Don Kichot i Sancho Pansa
reprezentujà dwie skrajne
postawy wobec ˝ycia.
Don Kichot to idealista, ma-
rzyciel. Lektury rycerskich ro-
mansów tak zaprzàtn´∏y jego
BAROK
umys∏, ˝e nie zwa˝a na nic,
traci kontakt z rzeczywistoÊcià.
Sancho Pansa jest czasem
t´pawy i tchórzliwy, a czasem
niezwykle roztropny i przenikli-
wy. Du˝o mówi i jest pogodny.
Utwór Cervantesa jest te˝ $
przypowieÊcià. Ma sens zarów-
no dos∏owny, jak i symboliczny.
Opowiada o tragizmie cz∏owie-
ka, który nie godzi si´ z rzeczy-
wistoÊcià. OryginalnoÊç i nowa-
torstwo Cervantesa opiera si´
mi´dzy innymi na parodii ro-
mansów rycerskich, które w XV-
i XVI-wiecznej Hiszpanii cieszy∏y
si´ ogromnà popularnoÊcià.
W utworze znajdziemy na przy-
Honoré Daumier, Don Kichot (XIX w.).
k∏ad parodi´ bohaterskich
czynów rycerskich (atak na wia- rytua∏u pasowania na rycerza.
traki), wizerunku rycerza (wychu- Celem wymienionych zabie-
dzony rycerz na wychudzonej gów jest oÊmieszenie takich
szkapie wydaje si´ karykaturà historii i ukazanie ich ana-
rycerza, atakujàc wiatraki, chronizmu.
przypomina raczej ob∏àkane- Komizm w utworze wspó∏tworzà
go), skutków rycerskich czynów mi´dzy innymi: karykatura, iro-
(wskutek nierealnej oceny rze- nia, groteskowoÊç sytuacji,
czywistoÊci zostaje poturbowa- pompatyczne wypowiedzi Don
ny przez skrzyd∏a wiatraka, je- Kichota, rubaszny, dowcipny
go czyny sà bezu˝yteczne), i dosadny j´zyk Sancho Pansy.

Komedia $ Moliera z 1668 r.
Jest to uniwersalne studium
skàpstwa cz∏owieka, dla
którego wartoÊci materialne
majà tak ogromne znaczenie,
˝e podporzàdkowuje temu
˝ycie swoje i innych ludzi.
G∏ówny bohater – Harpagon
– jest bogatym wdowcem, oj-
cem Elizy i Kleanta. Chce po-
zbyç si´ dzieci z domu – Eliz´
wydaç za Anzelma (ojca Wa-
lerego), choç jest ona zako-
chana z wzajemnoÊcià w Wa-
lerym, a Kleanta o˝eniç
z bogatà wdowà. Sam zamie-
rza o˝eniç si´ z Mariannà,
w której kocha si´ jego syn.
Skàpiec
Plany Harpagona koƒczà si´
fiaskiem.
Molier w karykaturalny spo-
sób ukaza∏ obsesyjnà chciwoÊç
i ˝àdz´ bogactwa. Chorobliwe
oszcz´dzanie i zabieganie
o pieniàdze niszczy nie tylko
Harpagona. Wp∏ywa te˝ ne-
gatywnie na ˝ycie jego rodzi-
ny i s∏u˝by. Harpagon nikomu
nie ufa, wszystkich podejrze-
wa o nieuczciwoÊç i ch´ç
zaw∏adni´cia jego pieni´dzmi.
Taki stosunek ma nawet
do w∏asnych dzieci. Nie zale˝y
mu na ich szcz´Êciu. Sta∏ si´
egoistà, zainteresowanym
wy∏àcznie swoim majàtkiem.
W jego systemie wartoÊci nie
istnieje mi∏oÊç, honor, odpo-
wiedzialnoÊç czy troska
o innych. Poni˝a, wykorzystuje
s∏u˝b´, nie przejawia ani
wspó∏czucia, ani litoÊci.
W komedii mo˝emy wyró˝niç
ró˝ne typy komizmu: komizm
postaci (karykaturalne ukaza-
nie charakteru Harpagona),
komizm sytuacji (np. rozmowa
Harpagona i Walerego, kiedy
bohaterom wydaje si´, ˝e roz-
mawiajà o tym samym, ale
Harpagon mówi o szkatu∏ce,
a Walery o Elizie), komizm
j´zykowy (rozmowa Harpago-
na z Frozynà o Mariannie).

58