BBMP1103 Matematik Pengurusan - Emay21

BBMP1103
Matematik Pengurusan
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

BBMP1103
MATEMATIK
PENGURUSAN
Prof Madya Dr Zurni Omar
Noraziah Haji Man
Hawa Ibrahim
Fatinah Zainon
Azizan Saaban

Penterjemah
Pavethira Ramasamy
Edisi pertama 2021
Dibangunkan oleh Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi, OUM.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM), BBMP1103

Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada bahan ini boleh disalin semula dalam mana-mana
cara tanpa kebenaran secara bertulis daripada Presiden Open University Malaysia (OUM).
www.oum.edu.my

Isi Kandungan
Panduan Kursus ix–xv
Topik 1 Konsep Algebra 1

1.1 Set Nombor Nyata 1
1.2 Polinomial 3
1.3 Pemfaktoran Polinomial 11
1.4 Pecahan Separa 15
1.4.1 Kaedah Cover-Up 16
1.4.2 Kaedah Penggabungan 20
1.4.3 Pecahan Tak Wajar 22
Rumusan 25
Kata Kunci 26
Ujian Kendiri 26
Rujukan 27
Topik 2 Fungsi Linear dan Kuadratik 28

2.1 Persamaan Linear dan Melakar Graf 29
2.1.1 Persamaan Linear 29
2.1.2 Kecerunan 30
2.1.3 Jenis Garis Lurus 31
2.1.4 Melakar Graf 32
2.2 Garis Selari dan Serenjang 35
2.3 Persamaan Kuadratik dan Melakar Graf 40
2.4 Titik Persilangan 48
Rumusan 54
Kata Kunci 54
Rujukan 54
Topik 3 Aplikasi Fungsi Linear dan Kuadratik 55

3.1 Fungsi Permintaan dan Penawaran 56
3.1.1 Titik Keseimbangan Pasaran 57
3.2 Fungsi Kos dan Hasil 60
3.2.1 Analisis Titik Pulangan Modal 63
3.3 Nilai Maksimum dan Minimum 65
Rumusan 69
Kata Kunci 69
Rujukan 69
iv  ISI KANDUNGAN
Topik 4 Matriks 70
4.1 Klasifikasi/Jenis Matriks 73
4.1.1 Matriks Baris (Vektor Baris) 73
4.1.2 Matriks Lajur (Vektor Lajur) 73
4.1.3 Matriks Segi Empat Sama 73
4.1.4 Matriks Pepenjuru 74
4.1.5 Matriks Khas 74
4.2 Operasi Matriks 75
4.2.1 Kesamaan Matriks 76
4.2.2 Peralihan 77
4.2.3 Penambahan Matriks 78
4.2.4 Penolakan Matriks 78
4.2.5 Pendaraban Skalar 79
4.2.6 Pendaraban Matriks 80
4.3 Determinan 83
4.3.1 Elemen Minor aij 85
4.3.2 Elemen Kofaktor aij 87
4.4 Matriks Songsang 89
4.5 Menyelesaikan Sistem Persamaan Linear Menggunakan 91
Matriks
4.5.1 Persamaan Matriks 91
4.5.2 Kaedah Matriks Songsang 92
4.5.3 Kaedah Cramer 96
Rumusan 103
Kata Kunci 106
Rujukan 107
Topik 5 Fungsi Eksponen dan Logaritma 108

5.1 Ciri-ciri Eksponen 109
5.2 Persamaan dan Graf 112
5.3 Fungsi Logaritma 114
5.4 Ciri-ciri Logaritma 116
5.5 Persamaan dan Graf Logaritma 121
5.5.1 Aplikasi dalam Proses Penyusutan 124
5.5.2 Pelaburan Dengan Faedah Kompaun 126
Rumusan 130
Kata Kunci 130
Rujukan 130

ISI KANDUNGAN  v
Topik 6 Faedah Kompaun: Nilai Kini dan Nilai Masa Depan 131
6.1 Faedah Kompaun 132
6.1.1 Formula Faedah Kompaun 135
6.2 Kadar Nominal dan Berkesan 139
6.3 Nilai Masa Depan dan Kini 141
6.4 Persamaan Nilai 144
Rumusan 151
Kata Kunci 151
Rujukan 151
Topik 7 Pembezaan 152

7.1 Kaedah Pemalar 154
7.2 Kaedah Penguasaan 154
7.3 Kaedah Pemalar Kali Fungsi 155
7.4 Kaedah Fungsi Penjumlahan dan Perbezaan 156
7.5 Kaedah Hasil Darab 160
7.6 Kaedah Hasil Bahagi 162
7.7 Kaedah Rantai 165
7.8 Kaedah Penguasaan (Kes Khas Kaedah Rantai) 167
Rumusan 172
Kata Kunci 173
Rujukan 173
Topik 8 Aplikasi Pembezaan 174

8.1 Pembezaan Darjah Kedua dan Ketiga 175
8.2 Fungsi Jumlah Kos (C) 177
8.2.1 Fungsi Purata Jumlah Kos ( C ) 178
8.2.2 Fungsi Jumlah Kos Marginal atau Muktamad (C') 178
8.2.3 Meminimumkan Jumlah Kos 179
8.3 Fungsi Jumlah Hasil (R) 183
8.3.1 Fungsi Purata Jumlah Hasil ( R ) 183
8.3.2 Fungsi Jumlah Hasil Marginal atau Muktamad (R' ) 183
8.3.3 Memaksimumkan Fungsi Hasil 184
8.4 Fungsi Jumlah Keuntungan (Π) 188
8.4.1 Fungsi Purata Jumlah Keuntungan ( ∏ ) 189
8.4.2 Fungsi Jumlah Keuntungan Muktamad (Π’) 190
8.4.3 Memaksimumkan Jumlah Keuntungan 192
Rumusan 196
Kata Kunci 196
Rujukan 197

vi  ISI KANDUNGAN
Topik 9 Pengamiran 198

9.1 Anti-Terbitan 198
9.1.1 Kaedah Pengamiran 199
9.2 Kamiran Tentu 204
9.2.1 Kaedah Kamiran Tentu 205
9.3 Pengamiran dengan Penggantian 207
Rumusan 211
Kata Kunci 212
Rujukan 212
Topik 10 Aplikasi Pengamiran 213

10.1 Mencari Luas Kawasan Bawah Graf 214
10.2 Aplikasi Pengamiran dalam Bidang Ekonomi dan 219
Perniagaan
10.2.1 Lebihan Pengguna dan Pengeluar 219
10.2.2 Mencari Fungsi daripada Fungsi Marginal 225
Rumusan 231
Kata Kunci 231
Rujukan 231
Jawapan 232

PANDUAN KURSUS  ix
DESKRIPSI PANDUAN KURSUS

Anda perlu membaca Panduan Kursus ini dengan teliti dari awal hingga akhir.
Ia menyatakan kandungan kursus dengan ringkas dan bertujuan membantu
anda memahami kandungan kursus. Ia juga mencadangkan jumlah tempoh masa
untuk anda habiskan bagi menyelesaikan kursus ini dengan jayanya. Sila rujuk
Panduan Kursus ini dari semasa ke semasa ketika anda membaca kandungan kursus
kerana ia dapat membantu anda dalam menjelaskan komponen pembelajaran
penting yang mungkin anda terlepas pandang.
PENGENALAN
BBMP1103 Matematik Pengurusan adalah salah satu kursus yang ditawarkan di
Open University Malaysia (OUM). Kursus ini bernilai 3 jam kredit dan harus
dijalankan selama 8 hingga 15 minggu.
AUDIENS KURSUS
Kursus ini adalah matapelajaran teras bagi pelajar yang mengambil program
Sarjana Muda yang ditawarkan oleh Kluster Pengurusan dan Perniagaan.
Sebagai pelajar jarak jauh, anda seharusnya mampu belajar secara kendiri dan
mengoptimumkan kaedah pembelajaran dan persekitaran sedia ada. Sebelum anda
memulakan kursus ini, sila pastikan anda mempunyai bahan kursus yang betul serta
memahami keperluan kursus dan cara kursus tersebut dikendalikan.

x  PANDUAN KURSUS
JADUAL PEMBELAJARAN
Berdasarkan piawaian amalan OUM, pelajar perlu memperuntukkan 40 jam
pembelajaran bagi setiap jam kredit. Oleh itu, kursus yang bernilai 3 jam kredit
memerlukan masa pembelajaran selama 120 jam. Rajah 1 menunjukkan masa
pembelajaran pelajar (SLT – student learning time).
Rajah 1: Masa Pembelajaran Pelajar

PANDUAN KURSUS  xi
HASIL PEMBELAJARAN KURSUS

Pada akhir kursus ini, anda seharusnya dapat melakukan perkara berikut:
1. Merumuskan konsep algebra dan kaedah untuk melaksanakan perkiraan
kewangan matematik.
2. Mengaplikasikan perhubungan matematik dan fungsi dalam situasi
perniagaan.
3. Menyatakan penyelesaian kepada permasalahan perniagaan dan ekonomi
menggunakan konsep kalkulus.
SINOPSIS KURSUS
Kursus ini dibahagikan kepada 10 topik. Sinopsis bagi setiap topik dinyatakan
seperti yang berikut:
Topik 1 memperkenalkan sistem nombor sebenar dan ciri-cirinya. Topik ini akan
membincangkan pelbagai jenis nombor, garisan nombor, ketaksamaan, selang dan
nilai sebenar. Dalam aritmetik, hanya nombor dan operasi aritmetik (contohnya +,
-, × dan ÷) wujud manakala dalam algebra, simbol (contohnya a, x, y) digunakan
untuk menggantikan nombor. Hal ini berguna kerana ia membenarkan penghasilan
peraturan aritmetik umum (contohnya a + b = b + a bagi semua a dan b). Sekali
gus, ini membuka ruang untuk ekplorasi sistematik ciri-ciri sistem nombor sebenar.
Topik 2 membincangkan fungsi linear dan kuadratik, menyelesaikan persamaan

dan melakar graf.
Topik 3 membincangkan aplikasi fungsi linear dan kuadratik terutamanya dalam

ekonomi.
Topik 4 membincangkan klasifikasi matriks, operasi matriks dan determinan.

Seterusnya topik ini turut membincangkan penyelesaian untuk persamaan linear
menggunakan kaedah matriks songsang dan kaedah Cramer.
Topik 5 membincangkan fungsi eksponen dan logaritma dan bagaimana kedua-dua

fungsi ini saling berkaitan antara satu sama lain.

xii  PANDUAN KURSUS
Topik 6 memperkenalkan faedah kompaun yang secara amnya diaplikasikan dalam

bidang kewangan dan ekonomi. Formula faedah kompaun dan beberapa contoh
yang berkaitan disediakan dalam topik ini. Sebagai tambahan, perbezaan antara
kadar berkesan dan kadar nominal juga diperjelaskan dengan mendemontrasikan
pengiraan nilai kini. Contoh fungsi nilai juga disediakan.
Topik 7 membincangkan peraturan pembezaan yang membantu proses

mendapatkan terbitan untuk pelbagai fungsi dengan lebih mudah.
Topik 8 membincangkan proses mendapatkan peringkat pembezaan yang lebih

tinggi dan fungsi jumlah kos, jumlah hasil dan jumlah keuntungan bagi mencapai
kos minimum tetapi pada masa yang sama hasil dan keuntungan yang maksimum.
Topik 9 memperkenalkan pengamiran sebagai proses pembezaan. Perbincangan

seterusnya adalah terhadap pengamiran tak tentu dan pengamiran tentu dan diikuti
oleh pengamiran algebra dan fungsi eksponen dan logaritma. Kaedah pengamiran
secara penggantian juga diperkenalkan dalam topik ini.
Topik 10 membincangkan pelbagai aplikasi pengamiran seperti mencari atau

mengira luas antara lengkung dan aplikasinya dalam bidang ekonomi dan
perniagaan. Fungsi marginal, lebihan pembekal dan lebihan pengguna juga akan
dibincangkan dengan lebih teliti.
PANDUAN SUSUN ATUR TEKS

Sebelum anda membaca modul ini, adalah penting bagi anda untuk maklum
mengenai susun atur teks modul. Dengan memahami susun atur teks akan
membantu anda untuk merencana pembelajaran kursus supaya menjadi lebih
objektif dan berkesan. Secara umumnya, susun atur teks bagi setiap topik
adalah seperti yang berikut:
Hasil Pembelajaran: Ia menyatakan perkara yang anda harus dapat lakukan atau
capai setelah selesai membaca sesuatu topik. Semasa anda membaca setiap topik,
anda digalakkan merujuk senarai hasil pembelajaran berkenaan. Ia membolehkan
anda meningkatkan pemahaman anda mengenai kandungan topik secara berterusan.

PANDUAN KURSUS  xiii
Semak Kendiri: Komponen modul ini diselitkan di beberapa tempat strategik

tertentu di seluruh modul. Ia mungkin diletakkan selepas satu atau beberapa
subtopik. Ia biasanya berbentuk soalan. Apabila anda menemui komponen ini,
renungkanlah apa-apa yang telah anda pelajari sejauh ini. Dengan cuba menjawab
soalan tersebut, anda seharusnya dapat mengukur sejauh mana anda memahami
subtopik tersebut. Kebanyakan jawapan untuk soalan yang ditanya terdapat dalam
modul itu sendiri.
Aktiviti: Sebagaimana Semak Kendiri, komponen Aktiviti juga diselitkan pada bahagian
tertentu dalam topik di seluruh modul. Komponen ini mungkin memerlukan anda
untuk menjawab soalan, meneroka kajian kes pendek atau melakukan
pemerhatian atau penyelidikan. Anda juga mungkin perlu menilai senario tertentu.
Pada bahagian Aktiviti, anda harus berusaha merenungkan
apa-apa yang anda telah kumpulkan daripada modul ini dan mengguna pakainya
pada situasi sebenar. Pada masa yang sama, anda perlu mengaplikasikan
Kemahiran Berfikir Aras Tinggi (KBAT), iaitu dalam menganalisis,
mensintesiskan dan menilai, bukan hanya mengingat dan mendefinisikan sesuatu.
Rumusan: Pada akhir topik, pelbagai isi penting topik tersebut disenaraikan.
Komponen ini membantu anda untuk mengingat dan mengimbas semula
keseluruhan topik. Dengan membaca komponen ini, anda seharusnya dapat
mengukur tahap pengekalan pengetahuan anda tentang topik tersebut. Jika anda
dapati terdapat bahagian yang anda tidak faham dengan sepenuhnya, sila kembali
membaca topik berkenaan.
Kata Kunci: Pada akhir topik, disenaraikan beberapa perkataan dan frasa penting
yang digunakan dalam topik berkenaan. Anda seharusnya membaca komponen ini
untuk mengingat kembali perkataan dan frasa penting yang digunakan.
Jika terdapat perkataan atau terma yang anda tidak boleh jelaskan, sila kembali
mencari terma berkenaan dalam modul.
Rujukan: Bahagian ini menyatakan senarai buku teks, jurnal, artikel, kandungan
elektronik atau sumber yang boleh ditemui yang berkaitan dan bermanfaat. Senarai
ini boleh dilihat dalam beberapa bahagian seperti dalam Panduan Kursus (pada
bahagian Rujukan), pada akhir setiap topik atau pada akhir modul. Anda digalakkan
membaca bahagian yang berkaitan dalam senarai rujukan tersebut untuk
mendapatkan maklumat lanjut dan memperkukuhkan kefahaman anda berkenaan
kursus ini.

xiv  PANDUAN KURSUS
PENGETAHUAN ASAS
Tiada pengetahuan asas diperlukan.
KAEDAH PENILAIAN
Sila rujuk myINSPIRE.
RUJUKAN
Finney, R. L., Demana, F. D., Waits, B. K., & Kennedy, D. (2012).Calculus: A
complete course. Pearson Learning.
Haeussler, E. F., Richards S. P., & Wood R. J. (2014). Introductory mathematical

analysis for business, economics, and the life and social sciences (13th ed.).
Pearson Education.
Lau, T. K., Phang, Y. N., & Wee, K. K. (2012). Business mathematics for UiTM.
Oxford-Fajar.
Peirce, C. S., & Eisele, C. (2016). Algebra and geometry [eBook Academic
Collection (EBSCOhost)]. De Gruyter.
Soo T. Tan. (2013). Applied mathematics for managerial, life and social sciences
(6th ed.). Cengage Learning.

PANDUAN KURSUS  xv
PERPUSTAKAAN DIGITAL TAN SRI

DR ABDULLAH SANUSI (TSDAS)
Perpustakaan Digital TSDAS mempunyai pelbagai sumber bercetak dan dalam
talian untuk kegunaan pelajar. Perpustakaan digital komprehensif ini yang
boleh dicapai melalui portal OUM, menyediakan akses kepada lebih daripada
30 pangkalan data dan sebahagiannya ditunjukkan dalam Rajah 2. Sebagai
pelajar OUM, anda digalakkan untuk menggunakan sepenuhnya sumber yang
terdapat di perpustakaan ini.
Rajah 2: Antara Pangkalan Data dalam Talian

yang Terdapat di Perpustakaan Digital TSDAS

xvi  PANDUAN KURSUS

Topik  Konsep
Algebra
1
HASIL PEMBELAJARAN
Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat melakukan perkara berikut:
1. Menerangkan pelbagai set nombor nyata.
2. Menyelesaikan operasi matematik yang melibatkan polinomial.
3. Menyatakan pecahan wajar dan tak wajar.
 PENGENALAN
Dalam topik ini, kita akan membincangkan pelbagai set nombor nyata. Kita juga
akan mempelajari mengenai polinomial dan juga persamaan. Tambahan pula, kita
akan juga lihat pada operasi polinomial dan cara untuk menggunakannya untuk
menyelesaikan persamaan kuadratik dan masalah pecahan separa.
1.1 SET NOMBOR NYATA

Nombor yang kita gunakan boleh dikumpulkan kepada pelbagai kategori. Nombor
ini dikenal sebagai set nombor. Mari kita lihat pada set nombor asli. Nombor asli
adalah nombor asas seperti yang ditunjukkan di bawah.
N = {1, 2, 3, ...}

2  TOPIK 1 KONSEP ALGEBRA
Seterusnya, kita akan lihat pada set integer seperti yang berikut;
Z = {0, ±1, ±2, ±3, …} = {..., –3, –2, –1, 0, 1, 2, 3, ...}
Sila ambil perhatian bahawa nombor asli termasuk kosong, nombor positif dan
nombor negatif turut diambil kira sebagai integer:
Z = N ∪ {0} ∪ − N
Di mana – N adalah nombor asli negatif. Bagi tujuan memudahkan pemahaman, Z+

mewakili sebuah set integer positif, manakala Z– mewakili set integer negatif.
Sebuah set nombor nyata yang ditanda dengan R, adalah termasuk semua integer
dan nilai di antaranya, contohnya 1.22.
Nombor nisbah adalah nombor yang boleh ditulis sebagai nisbah dua integer. Set
nombor yang penting ini dinyatakan seperti yang berikut.
p 
Q =  : p, q ∈ Z , q ≠ 0 
q 
p
Set ini terdiri daripada nombor yang boleh ditulis sebagai nisbah dua integer di
q
1
mana q bukan kosong. Contohnya, , − 1 , 0, 1 adalah nombor nisbah. Sebarang
3 3
a
integer adalah nombor nisbah, iaitu Z ⊆ Q apabila a = bagi semua integer a.
1
Nombor nyata yang bukan nombor nisbah dikenal sebagai nombor tak nisbah.
2, π , sin 27° adalah contoh nombor tak nisbah. Nombor tak nisbah ialah nombor
yang tidak boleh ditulis sebagai nisbah dua integer dan kita boleh menandakan set
nombor tak nisbah ini sebagai Q' .
Oleh itu kita boleh memutuskan bahawa set nombor nyata adalah set yang terdiri
daripada semua nombor nisbah dan nombor tak nisbah; dalam erti kata lain
R = Q ∪ Q' . Kita boleh lihat bahawa N ⊆ Z ⊆ Q ⊆ R.

TOPIK 1 KONSEP ALGEBRA  3
SEMAK KENDIRI 1.1

Tulis:
(a) Sebuah integer yang bukan nombor asli.
(b) Sebuah nombor nisbah yang bukan integer.
(c) Sebuah nombor nyata yang bukan nombor nisbah.
1.2 POLINOMIAL
Sebuah monomial dinyatakan dalam bentuk:
axk
di mana a adalah sebuah pemalar, x tidak diketahui (atau pemboleh ubah). a dirujuk
sebagai pekali monomial. Kita boleh kira jumlah mana-mana dua monomial seperti
axk dan bxk dan hasil operasi ini juga akan menjadi monomial. Operasi ini dilakukan
dengan menggunakan sifat kalis agihan seperti yang ditunjukkan dalam Contoh 1.1:
Contoh 1.1
4 x2 + 2 x2 = (4 + 2) x2 = 6 x2 dan 3x2 − 5x2 = (3 − 5) x2 = −2 x2
Polinomial ialah pemboleh ubah tunggal dalam persamaan algebra dalam bentuk
yang berikut:
an x n + an −1 x n −1 + ... + a1 x + a0
di mana an , an−1 , ..., a1 , a0 adalah pemalar, n ≥ 0 dan x adalah pemboleh ubah.

pemalar an , an−1, ..., a1, a0 adalah pekali bagi polinomial dan apabila an ≠ 0,
polinomial an x n + an −1 x n −1 + ... + a1 x + a0 dikenal sebagai darjah polinomial n.
Setiap monomial dalam polinomial dikenal sebagai istilah polinomial.

Maka, sebuah polinomial adalah jumlah algebra monomial di mana tiada pemboleh
ubah yang wujud sebagai penyebut dan semua pemboleh ubah yang wujud hanya
dalam bentuk integer positif.
Biasanya sebuah polinomial ditulis dalam bentuk standard dengan darjah tertinggi
sebutan bukan kosong disenaraikan sebagai yang pertama dan diikuti dengan
sebutan darjah dalam urutan menurun. Kuasa tertinggi dalam polinomial dikenal
sebagai darjah polinomial.
Jadual 1.1 menunjukkan nombor polinomial dan beberapa ciri penting setiap
polinomial.
Jadual 1.1: Ciri Beberapa Polinomial
Pekali Setiap Monomial

Polinomial Darjah
x3 x2 x1 x0
2x3 + 3x + 8 ≡ 2x3 + 0x2 + 3x + 8 2 0 3 8 3
−2 x 2 + 11 ≡ 0 x 3 + ( −2) x 3 + 0 x + 11 0 –2 0 11 2
π x − 6 ≡ 0 x 3 + 0 x 2 + π x + ( −6) 0 0 π –6 1
4 ≡ 4.1 ≡ 4x0 0 0 0 4 0
Nota: Sehingga kini, kita hanya pernah menggunakan x untuk mewakili pemboleh
ubah dalam persamaan dan polinomial. Dalam realiti, kita boleh menggunakan
mana-mana huruf. Namun, huruf yang sering digunakan adalah y dan z. Semua
polinomial dalam Jadual 1.1 ditulis dengan huruf x.
Contohnya, 7y3 – 3y + 4 adalah darjah polinomial 3 dengan y sebagai pemboleh

ubah.
Dan, 9z4 + 2z3 – 10, adalah polinomial dengan darjah 4 dengan pemboleh ubah z.

Nota: Darjah polinomial (atau darjah kosong) dikenal sebagai pemalar. Sebuah
darjah polinomial l dikenal sebagai linear. Jadual 1.2 menunjukkan senarai lengkap
darjah polinomial 2 hingga 10 dan darjah 100.
Jadual 1.2: Klasifikasi Darjah Polinomial
Darjah Nama Contoh

0 (bukan kosong) pemalar 1
1 linear x+1
2 kuadratik x2 + 1
3 kubik x3 + 1
4 kuartik (atau dwikuadratik) x4 + 1
5 kuintik x5 + 1
6 sextik (atau hexik) x6 + 1
7 septik (atau heptik) x7 + 1
8 oktif x8 + 1
9 nonik x9 + 1
10 desik x10 + 1
100 hektik x100 + 1
(a) Penambahan dan Penolakan Polinomial

Penambahan dan penolakan polinomial dilakukan dengan menggabungkan
monomial yang sama darjahnya iaitu dengan mengumpulkan monomial yang
sama darjahnya dan menggabungkan mereka.
Contoh 1.2
(4 x 2 + 7 x − 3) + ( x 3 − 6 x 2 + x + 5) = x3 + (4 x 2 − 6 x 2 ) + (7 x + x) + (−3 + 5)
= x3 + (4 − 6) x 2 + (7 + 1) x + (−3 + 5)
= x3 − 2 x 2 + 8 x + 2

Contoh 1.3
Dalam contoh ini, kita akan cari perbezaan antara dua polinomial. Langkah
pertama adalah untuk membuka kurungan. Apabila membuka kurungan,
pastikan simbol setiap sebutan polinomial kedua dalam kurungan ditukar
dengan seadanya dalam pandangan simbol negatif sebelum kurungan.
(3x 4 + 4 x3 − 3 x 2 + x + 1) − ( x 4 + 3x3 − x 2 + 5 x − 9)
Simbol ditukar
= 3x 4 + 4 x3 − 3x 2 + x + 1 − x 4 − 3 x3 + x 2 − 5 x + 9
= (3 − 1) x 4 + (4 − 3) x3 + (−3 + 1) x 2 + (1 − 5) x + 1 + 9 Mengumpulkan sebutan
= 2 x 4 + x3 − 2 x 2 − 4 x + 10
(b) Pendaraban Polinomial

Pendaraban polinomial dikendalikan dengan menggunakan sifat kalis agihan
dan menggunakan kaedah eksponen berulang kali.
Contoh 1.4
(3 x + 2)(4 x 2 + 7 x − 3)
= 3 x(4 x 2 + 7 x − 3) + 2(4 x 2 + 7 x − 3)  sifat kalis agihan
= 3 x ⋅ 4 x 2 + 3 x ⋅ 7 x − 3 x ⋅ 3 + 2 ⋅ 4 x 2 + 2 ⋅ 7 x − 2 ⋅ 3  sifat kalis agihan
= 12 x3 + 21x 2 − 9 x + 8 x 2 + 14 x − 6  kaedah eksponen
= 12 x3 + 29 x 2 + 5 x − 6  gabungan sebutan
(c) Beberapa Produk Biasa

Terdapat beberapa produk polinomial biasanya digunakan dalam algebra.
Antaranya adalah:
( x − a )( x + a ) = x 2 − a 2
( x + a ) 2 = x 2 + 2ax + a 2
( x − a ) 2 = x 2 − 2ax + a 2
( x + a )( x + b) = x 2 + (a + b) x + ab
Hal ini boleh digunakan kepada sebarang nombor nyata x, a dan b.

(d) Persamaan, Identiti, Ketaksamaan dan Fungsi

Mari kita lihat persamaan algebra berikut:
(i) ( x + 1)2 = x + 7
(ii) ( x + 1)2 = x2 + 2 x + 1
(iii) ( x − 2) > 1
(iv) ( x + 1)2
Boleh dilihat dengan jelas terdapat ketakseragaman antara empat persamaan

berikut. Mari kita bincang dengan lebih lanjut.
(i) ( x + 1)2 = x + 7
Apabila kita menggantikan x dengan 1 pada sebelah kiri persamaan

(LHS), maka pada sebelah kanan (RHS) kita akan mendapat
LHS = (1 + 1)2 = 22 = 4
RHS = 1 + 7 = 8
Maka, LHS ≠ RHS.
Perhatikan apa yang berlaku jika kita gantikan x dengan 2.:

LHS = (2 + 1)2 = 32 = 9
RHS = 2 + 7 = 9
Maka, LHS = RHS.
Perhatikan bahawa persamaan (i) boleh disusun seperti yang berikut:

x2 + 2x + 1 = x + 7
 x2 + x – 6 = 0
Maka, (x + 3)(x – 2) = 0

LHS = RHS hanya apabila

x + 3 = 0 i.e. x = −3
or x – 2 = 0 i.e. x = 2
Oleh itu, (x + 1)2 = x + 7 hanya benar apabila x = −3 or x = 2. Persamaan

ini adalah tidak benar bagi mana-mana nilai lain x.
Ungkapan seperti dalam (i) dikenal sebagai persamaan dan sebuah

persamaan adalah hanya benar bagi beberapa nilai yang belum
diketahui.
Proses bagi mendapatkan nilai yang belum ketahui ini dikenal sebagai
menyelesaikan persamaan.
(ii) ( x + 1)2 = x2 + 2 x + 1
Apabila kita menggantikan x dengan 4, kita boleh lihat bahawa

LHS = (4 + 1)2 = 52 = 25
RHS = 42 + 2(4) + 1 = 25
Maka, LHS = RHS apabila x = 4. Apabila kita menggantikan x dengan

−2, kita mendapati
LHS = (−2 + 1)2 = (−1)2 = 1
RHS = (−2)2 + (2)(−2) + 1 = 1
Maka, LHS = RHS when x = −2.

Maka, LHS = RHS bagi semua nilai x. Hal ini ditunjukkan dalam
Rajah 1.1 bagi segi empat sama yang sisinya bersamaan dengan x + 1.
Rajah 1.1: Segi Empat Sama dengan Sisi yang Bersamaan Dengan x +1
Kedua-dua segi empat tepat yang ditunjukkan dalam Rajah 1.1 adalah
sama dan oleh yang demikian luas kawasannya juga sama. Maka
(x +1)2 = x2 + 2x +1 bagi semua nilai x dan (x + 1)2 yang dikatakan
sama dengan x2 + 2x + 1.
Perhubungan sedemikian dikenal sebagai identiti iaitu apabila

kedua-dua belah persamaan adalah sama bagi sebarang nilai yang
tidak diketahui.
Dalam kes berkenaan, simbol ≡ digunakan bagi mewakili identiti.

Contohnya identiti (ii) boleh ditulis sebagai:
( x + 1)2 ≡ x2 + 2 x + 1
Nota: Bukan semua persamaan adalah identiti

(iii) ( x − 2) > 1
Ungkapan sedemikian dibaca sebagai “x tolak 2 lebih besar daripada

satu”. Simbol > bermaksud “lebih besar daripada” dan simbol <
bermaksud “lebih kecil daripada”. Adalah jelas bahawa dengan
ungkapan ini adalah berbeza dengan ungkapan (i) dan (ii) dan hal ini
dikenal sebagai ketaksamaan.
(x−2) akan mempunyai nilai yang lebih besar daripada 1 apabila x

mengambil nilai lebih besar daripada 3. Dalam erti kata lain:
(x – 2) > 1
maka
x>3
Penyelesaiannya adalah selang separuh terbuka di mana semua titik

dalam selang memenuhi syarat (x – 2) > 1; iaitu terdapat sebuah set nilai
tak terhingga x yang memenuhi ketaksamaan (iii).
3 x
Penyelesaian kepada ketakseragaman adalah selang atau beberapa

selang nilai yang tidak diketahui (x dalam kes ini).
(iv) ( x + 1)2
Ungkapan ini tidak berkaitan dengan ungkapan lain dan ia boleh

mengambil pelbagai nilai. Nilainya juga bergantung pada nilai yang
diberikan kepada x. Contohnya, jika x bersamaan dengan 2, nilai bagi
(x + 1)2 ialah (2 + 1)2 = 9 dan jika x bersamaan −3, (x + 1)2 ialah
(−3 + 1)2 = 4.

1.3 PEMFAKTORAN POLINOMIAL

Dalam subtopik ini, kita akan pelajari cara untuk memfaktorkan polinomial, secara
khususnya darjah polinomial 2. Dalam erti kata lain, persamaan kuadratik.
Pemfaktoran persamaan kuadratik ialah proses mendapatkan dua persamaan linear

dengan sedemikian rupa supaya produk persamaan ini menghasilkan persamaan
kuadratik yang asal. Mari kita lihat pada contoh di bawah:
Contoh 1.5
Faktorkan yang berikut:
(a) x2 + 5x
(b) 3x2 + 9
(c) 4x2 – 9
Penyelesaian
(a) Faktorkan faktor umum iaitu x
x2 + 5x = x(x + 5)
(b) Faktorkan faktor umum iaitu 3
3x2 + 9 = 3(x2 + 3)
(c) Tukarkan kepada kuasa dua
4x2 – 9 = (2x)2 – (3)2

= (2x – 3) (2x + 3)

Contoh 1.6
(a) Faktorkan x 2 + 4 x − 5
Penyelesaian
x 2 + 4 x − 5 = ( x + p)( x + q) = x2 + px + qx + pq = x2 + ( p + q) x + pq
Samakan pekali x dan pemalar bagi mendapatkan p + q = 4 dan pq = –5.
pq p q p+q
–5 –5 × 1 –4 Semak:
5 × –1 4 x 5
x –1
x2 + 4x – 5
Terdapat dua cara untuk mendapatkan pq dan kita pilih p + q = 4.
Apabila p = 5, q = –1,
x 2 + 4 x − 5 = ( x + p)( x + q) = ( x + 5)( x − 1)
(b) Faktorkan x 2 + 3x + 2
Penyelesaian
x 2 + 3x + 2 = ( x + p)( x + q) = x2 + ( p + q) x + pq
Samakan pekali x dan pemalar bagi mendapatkan p + q = 3 dan pq = 2.
pq p q p+q Semak:
2 1×2 3 x 1
–2 × –1 –3 x 2
x2 + 3x + 2
Terdapat dua cara untuk mendapatkan pq dan kita pilih p = 1 dan q = 2.
Maka, x 2 + 3x + 2 = ( x + p)( x + q) = ( x + 1)( x + 2).

Contoh 1.7
(a) Faktorkan 3x2 + 4x − 4
Penyelesaian
3x 2 + 4 x − 4 = (mx + p)(nx + q) = mnx 2 + (mp + nq) x + pq
Samakan pekali x dan pemalar bagi mendapatkan mn = 3, mq + np = 4 dan

pq = –4.
m n p q mq + np
Semak:
3 1 –4 1 3 – 4 = –1 3x –2
4 –1 –3 + 4 = 1 x 2
2 –2 –6 + 2 = –4
–2 2 6–2=4 3x2 + 4x – 4
Terdapat empat cara untuk mendapatkan pq = –4. Pilih mp + nq = 4.
Maka m = 3, n =1, p = –2, q = 2. Oleh itu, , 3x2 + 4x − 4 = (3x − 2)(x + 2).
(b) Faktorkan 2x2 + 7x + 3
Penyelesaian
2 x 2 + 7 x + 3 = (mx + p)(nx + q) = mnx 2 + (mp + nq) x + pq
Samakan pekali x dan pemalar bagi mendapatkan mn = 2, mq + np = 7 dan

pq = 3.
m n p q mq + np Semak:
2 1 3 1 2+3=5 2x 1
1 3 6+1=7 x 3
2x2 + 7x + 3
Terdapat dua cara untuk mendapatkan pq = 3. Pilih mq + np = 7.
Maka m = 2, n =1, p = 1, q = 3. Oleh itu, 2x2 + 7x + 3 = (2x +1)(x + 3).

Contoh 1.8
(a) Faktorkan 3x2 + 12 x + 12
Penyelesaian
Langkah 1
Faktorkan 3 kerana 3 merupakan faktor umum
3x 2 + 12x + 12 = 3( x 2 + 4 x + 4)
Langkah 2
Faktorkan RHS dan permudahkan
= 3( x + 2)( x + 2)
(b) Faktorkan p2 + 2mp + 2p + 4m
Penyelesaian
Langkah 1
Faktorkan faktor umum bagi dua sebutan pertama
p2 + 2mp + 2p + 4m = p (p + 2m) + 2p + 4m
Langkah 2
Faktorkan faktor umum bagi dua sebutan terakhir
p2 + 2mp + 2p + 4m = p (p + 2m) + 2 (p + 2m)
Langkah 3
Faktorkan faktor umum (p + 2m)
p2 + 2mp + 2p + 4m = (p + 2) (p + 2m)

1.4 PECAHAN SEPARA

x2 − 3
Nisbah dua polinomial adalah , di mana kedua-dua pengangka dan
2 x3 + 5
penyebut adalah polinomial dan dikenal sebagai pecahan setara apabila darjah
pengangka dalam polinomial adalah lebih kecil daripada penyebut. Pada masa yang
sama, apabila darjah pengangka lebih besar daripada penyebut dalam sebuah
polinomial, maka hal ini akan membentuk pecahan tak setara.
4 3 +1 1
Sebuah pecahan tak setara sepertijuga boleh ditulis sebagai = 1 + . Cara
3 3 3
x2 + 4
yang sama boleh digunakan untuk menukarkan pecahan tak setara seperti 2
x +1
kepada bentuk yang berikut:
x2 + 4 x2 + 1 + 3 x2 + 1 3 3
2
≡ 2
≡ 2 + 2 ≡ 1+ 2
x +1 x +1 x +1 x +1 x +1
3 x
Katakan sebuah fungsi seperti f ( x) = + 2
x + 2 x +1
f ( x) boleh ditulis sebagai sebuah fungsi dengan penyebut am seperti yang

ditunjukkan di bawah:
3 x 3( x 2 + 1) + x( x + 2) 4x2 + 2x + 3
f ( x) ≡ + 2 ≡ ≡
x + 2 x +1 ( x + 2)( x 2 + 1) ( x + 2)( x 2 + 1)
Kadang kala kita perlu menyongsangkan operasi iaitu kita perlu menulis nisbah
polinomial sebagai penjumlahan dua atau lebih nisbah polinomial. Songsangnya
4x2 + 2 x + 3
ialah proses “memisahkan pecahan ” ke jumlah yang lebih mudah
( x + 2)( x 2 + 1)
seperti pecahan yang ditunjukkan di bawah, dikenal sebagai “mengurai pecahan
kepada pecahan separa”.
4x2 + 2x + 3 3 x
2
= + 2
( x + 2)( x + 1) x + 2 x + 1

1.4.1 Kaedah Cover-Up

Apabila pecahan asal adalah pecahan wajar maka pecahan separa yang dihasilkan
juga merupakan pecahan wajar.
x+2
Dalam erti kata lain, pecahan seperti juga boleh ditulis sebagai
( x − 3)( x − 2)
A B
+
x−3 x−2
x+2
dan boleh ditulis sebagai
( x − 3)( x 2 + 4)
A Bx + C
+ 2
x − 3 ( x + 4)
di mana A, B dan C adalah pemalar yang perlu ditentukan.
Kaedah yang boleh digunakan untuk mencari pemalar ini bergantung pada faktor
pengangka polinomial yang terlibat.
Contoh 1.9
x+2
Ungkapkan dalam pecahan separa.
( x − 3)( x − 2)

Penyelesaian
Dalam contoh ini, kita mempunyai pecahan wajar dengan faktor linear (di mana
polinomial adalah dalam susunan pertama) oleh itu, pecahan separa juga terdiri
daripada pecahan wajar. Di sini kita boleh lihat bahawa pengangka pecahan separa
juga terdiri daripada pemalar kerana penyebutnya ialah polinomial linear.
x+2 A B
≡ +
( x − 3)( x − 2) x − 3 x − 2
atau
x+2 A( x − 2) + B ( x − 3)
≡
( x − 3)( x − 2) ( x − 3)( x − 2)
Didapati penyebut kedua-dua belah identiti ini adalah sama. Maka, pengangka bagi
identiti ini juga mesti sama.
Dalam erti kata lain, x + 2 ≡ A(x − 2) + B(x − 3)
Identiti ini adalah benar bagi apa jua nilai x.
Jika kita pilih nilai x = 2 (untuk menghapuskan A), kita akan punyai
2 + 2 = A(0) + B(2 − 3)
atau
B = −4
Sekarang mari kita pilih x = 3 (untuk menghapuskan B), kita akan mendapat
3 + 2 = A(3 − 2) + B(0)
atau
A=5
Sekarang gantikan nilai tersebut ke dalam pemalar A dan B. Hasilnya pecahan wajar
yang asal boleh ditulis seperti pecahan separa yang berikut:
x+2 5 4
≡ −
( x − 3)( x − 2) x − 3 x − 2

Contoh 1.10
2
Ungkapkan sebagai pecahan separa.
( x − 1)( x 2 + 1)
Penyelesaian
Perhatikan penyebut dalam contoh ini mempunyai faktor kuadratik atau darjah
polinomial 2. Apabila faktor berkenaan wujud, pecahan separa yang terhasil boleh
menjadi darjah polinomial 1 (iaitu satu darjah lebih rendah daripada darjah penyebut
dalam polinomial). Maka kita perlu mencari pemalar A, B, dan C seperti sedemikian
rupa,
2 A Bx + C
2
≡ + 2
( x − 1)( x + 1) ( x − 1) ( x + 1)
atau
2 A( x 2 + 1) + ( Bx + C )( x − 1)
≡
( x − 1)( x 2 + 1) ( x − 1)( x 2 + 1)
Dalam kata lain,
2 ≡ A( x2 + 1) + ( Bx + C )( x − 1) ............ (*)
Katakan x = 1 (untuk menghapuskan B dan C) dalam persamaan (*) memberikan
2 = A(12 + 1)
atau
A=1

Kita tidak akan mempunyai sebarang nilai bagi x yang akan menghapuskan A
(kerana tiada nilai sebenar x yang boleh memenuhi x2 + 1 = 0).
Satu pilihan mudah yang akan menghapuskan B ialah x = 0. Dengan menggantikan

nilai ini dalam persamaan (*), kita akan dapat:
2 = A(1) + C(–1)
Menggantikan A dengan 1 (nilai yang telah diperoleh sebelum ini) kita kini punyai
2 = 1(1) − C
atau
C = −1
Bagi mendapatkan nilai pemalar B, kita boleh menggantikan apa jua nilai lain bagi
x (adalah terbaik untuk memilih nilai yang kecil untuk x bagi mempermudahkan
pengiraan). Katakan kita memilih x = −1, kita akan punyai
2 = A((–1)2 + 1) + (B(–1) + C)(–1 – 1)
atau
2 = 2A + 2B − 2C
Oleh sebab kita sudah pun tentukan bahawa A = 1, C = −1, dan B = −1
Maka,
2 1 x +1
2
≡ − 2
( x − 1)( x + 1) ( x − 1) ( x + 1)

1.4.2 Kaedah Penggabungan

Kaedah yang telah kita lihat selama ini untuk menentukan pemalar dalam pecahan
separa adalah kaedah cover-up.
Kaedah lain yang boleh digunakan adalah dengan mengembangkan sebelah kanan
persamaan (*) pada muka surat 18 yang menghasilkan
2 ≡ Ax 2 + A + Bx 2 − Bx + Cx − C
atau
2 ≡ ( A + B) x 2 + ( − B + C ) x + ( A − C )
Persamaan ini merupakan sebuah identiti. Maka pekali x2, x dan pemalar bagi
kedua-dua belah identiti mestilah sama. Dengan membandingkan pekali bagi setiap
pemalar yang kita punyai
x2 : 0=A+B
x : 0 = −B + C
x0 (atau 1) : 2 = A − C
Nilai bagi A, B dan C boleh dicari dengan menyelesaikan mana-mana tiga

persamaan.
Contoh 1.11
x
( x − 1)( x − 2) 2
Penyelesaian
Perhatikan bahawa dalam kes ini, faktor kedua penyebut merupakan faktor yang
diulang sebagai ( x − 2)2 ≡ ( x − 2)( x − 2).

Secara amnya, sebarang faktor bagi bentuk yang diulang (ax + b)2 dalam penyebut
A
akan memberikan peningkatan kepada dua pecahan separa dalam bentuk
( ax + b )
B
dan .
( ax + b ) 2
Maka,
x A B C
2
≡ + +
( x − 1)( x − 2) ( x − 1) ( x − 2) ( x − 2) 2
Dalam erti kata lain,
x ≡ A( x − 2)2 + B( x − 1)( x − 2) + C ( x − 1)
Hal ini sah bagi semua nilai x.
Mari kita pilih x = 2 (bagi menghapuskan A dan B) dan kita akan mendapat
2 = A(0)2 + B(1)(0) + C(2 − 1)
atau
C=2
Sekarang kita masukkan x = 1 (untuk menghapuskan B dan C) dan kita akan dapat
1 = A(1 – 2)2 + B(0)(1 – 2) + C(0)
atau
A=1

Akhirnya, masukkan x = 3 dan kita akan dapat
3 = A(3 – 2)2 + B(3 – 1)(3 – 2) + C(3 – 1)
atau
3 = A + 2B + 2C
Gantikan A = 1 dan C = 2 yang telah diperoleh sebelum ini dan ini akan memberikan
3 = 1 + 2B + 4
atau
B = −1
Maka,
x 1 1 2
2
≡ − +
( x − 1)( x − 2) ( x − 1) ( x − 2) ( x − 2) 2
Nota:
Menggunakan teknik yang sama, faktor berulang (ax + b)3 dalam penyebut akan
A B C
menghasilkan tiga pecahan separa , 2
dan .
( ax + b ) ( ax + b) ( ax + b)3
1.4.3 Pecahan Tak Wajar

Mari kita lihat pada contoh yang menerangkan pecahan tak wajar.
Contoh 1.12
x3 + 3
( x + 1)( x − 1)

Penyelesaian
Perhatikan dalam kes ini, kita mempunyai pecahan tak wajar yang darjah
pengangkanya lebih besar daripada darjah penyebut dalam polinomial. Bagi kes
sedemikian rupa, kita perlu membahagikan pengangka dengan penyebut bagi
mendapatkan polinomial dan juga pecahan wajar.
x
2 3
x −1 x + 3
x3 − x
x+3 ← Baki
Pembahagian berhenti pada peringkat berkenaan kerana bakinya adalah pada

darjah 1 polinomial (dan kurang daripada darjah pembahagi). Maka, persamaan asal
boleh ditulis sebagai
x3 + 3 x+3
≡ x+
( x + 1)( x − 1) ( x + 1)( x − 1)
A B
≡ x+ +
( x + 1) ( x − 1)
x( x + 1)( x − 1) + A( x − 1) + B( x + 1)
≡
( x + 1)( x − 1)
Oleh itu,
x3 + 3 ≡ x( x + 1)( x − 1) + A( x − 1) + B( x + 1)
Menggantikan x = 1 menghasilkan 4 = 2B atau B = 2.
Manakala, menggantikan x = −1 menghasilkan 2 = −2A atau A = −1.
Oleh itu,
x3 + 3 1 2
≡ x− +
( x + 1)( x − 1) ( x + 1) ( x − 1)

AKTIVITI 1.1
Bagi memahami pengiraan pecahan separa, layari laman sesawang

berikut dan bentangnya dalam forum myINSPIRE:
https://www.symbolab.com/solver/partial-fractions-calculator
LATIHAN 1.1
1. Tuliskan ungkapan berkenaan sebagai pecahan separa:

x −1
(a)
( x + 2)( x − 2)
x+3
(b)
x ( x + 1)
x2
(c)
( x − 1)( x + 1)
2. Tentukan nilai pemalar A, B dan C dalam identiti berikut:

3x A B C
≡ + +
( x − 1)( x − 2)( x − 3) ( x − 1) ( x − 2) ( x − 3)
x−3
3. Anggap bahawa f ( x ) = . Ungkapkan f ( x) sebagai
( x + 4)( x 2 − 2)
pecahan separa.

• Monomial adalah persamaan algebra bagi bentuk axk , di mana a adalah pemalar,
x tidak diketahui nilainya (atau pemboleh ubah) dan ≥ 0 adalah integer.
• Polinomial ialah persamaan algebra dalam bentuk
an x n + an −1 x n −1 +  + a1 x + a0
di mana an , an−1,, a1, a0 adalah pemalar, n ≥ 0 dan x adalah pemboleh ubah.
• Pemalar an , an−1,, a1, a0 dikenal sebagai pekali bagi polinomial dan apabila
an ≠ 0, polinomial an x n + an −1 x n −1 +  + a1 x + a0 dikenal sebagai darjah
polinomial n.
• Proses menulis persamaan sebagai produk dua atau lebih faktor dikenal sebagai
pemfaktoran.
• Formula yang penting:

– a2 + 2ab + b2 = (a + b)(a + b) = (a + b)2
– a2 − 2ab + b2 = (a − b)(a − b) = (a − b)2
– a2 − b2 = (a + b)(a − b)

Fungsi Pengangka
Identiti Pemfaktoran
Ketaksamaan Penyebut
Monomial Persamaan
Nombor nyata Polinomial
Pecahan separa
1. Tulis persamaan kuadratik dengan asas yang berikut:

(a) 3 (berulang)
(b) j dan k
x +1
2. Nyatakan ungkapan sebagai pecahan separa.
x ( x + 5)
x+3
3. Dapatkan pecahan separa bagi .
( x − 2) x
4. Selesaikan 2 x 2 + x − 6 = 0 tanpa menggunakan formula kuadratik.

Aufmann, R. (2005). Algebra: Beginning and intermediate. Houghton Mifflin.
Merecek, L. (2017, 14 Mac). Intermediate algebra. https://openstax.org/details/

books/intermediate-algebra
Ratti, J. S., & McWaters, M. (2008). College algebra. Pearson Addison-Wesley.

Topik  Fungsi Linear
dan Kuadratik
2
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mengenal pasti fungsi linear dan kuadratik.
2. Mencari kecerunan sebuah garis.
3. Menentukan sama ada dua garisan adalah garis selari atau garis
serenjang.
4. Melakar graf fungsi linear dan kuadratik.
5. Mencari titik persilangan.
 PENGENALAN
Pada awal kurun ke-17, Gottfried Wilhelm Leibniz memperkenalkan istilah “fungsi”
dalam konteks matematik. Konsep ini menjadi satu konsep matematik yang penting.
Secara amnya, fungsi ialah hubungan khas input-output yang menjelaskan kuantiti
(output) bergantung pada kuantiti satu lagi (input). Fungsi ialah satu kaedah yang
memberikan setiap nilai (input) kepada hanya satu nilai y (output) yang mana ditanda
dengan simbol f (simbol-simbol lain seperti g dan h juga digunakan). Biasanya,
simbol x digunakan untuk mewakili pemboleh ubah tak bersandar kerana ia boleh
mengambil apa jua nilai, manakala simbol y digunakan untuk menandakan pemboleh
ubah bersandar kerana ia hanya akan mengambil nilai yang diambil oleh x.
y = f ( x) 

or  disebut sebagai “y ialah sebuah fungsi bagi x”
y = g ( x ) 

TOPIK 2 FUNGSI LINEAR DAN KUADRATIK  29
2.1 PERSAMAAN LINEAR DAN MELAKAR

GRAF
Graf bagi sebuah fungsi linear ialah garis lurus.
SEMAK KENDIRI 2.1
Adakah persamaan linear sebuah fungsi? Jelaskan.
2.1.1 Persamaan Linear

Persamaan linear ialah sebuah persamaan di mana nilai tertinggi x adalah bersamaan
dengan 1.
Bentuk am: y = mx + c, di mana m adalah kecerunannya dan

c adalah pintasan-y
Contoh 2.1:
Dapatkan kecerunan dan pintasan-y bagi setiap persamaan linear berikut:
(a) y = 6 – 3x (b) 2y + 6x = 9
Penyelesaian:
Nyatakan persamaan berikut dalam bentuk am: y = mx + c. Kemudian, dapatkan
nilai bagi m (skalar untuk x) dan nilai c.
(a) y = 6 − 3x
(Bentuk am)
y = −3x + 6
Oleh itu, m = –3 and c = 6.

30  TOPIK 2 FUNGSI LINEAR DAN KUADRATIK
(b) 2 y + 6x = 9
2 y = −6 x + 9
(Bentuk am)
9
y − = −3x +
2
9
Oleh itu, m = –3 and c = .
2
2.1.2 Kecerunan
Jika dua titik A(x1, y1) dan B (x2, y2) diberi, sebuah kecerunan boleh diperoleh
dengan menggunakan formula berikut:
y2 − y1
m=
x2 − x1
Contoh 2.2:
Cari kecerunan bagi setiap garis yang menghubungkan dua titik yang diberikan:
(a) A (1, 4) dan B (–2, 5)
(b) C (0, –3) dan D (7, –1)
(c) E (–6, 6) dan F (1, 6)
Penyelesaian:
5−4
(a) m=
−2 − 1
1
=
−3
−1 − ( −3)
(b) m=
7−0
−1 + 3
=
7
2
=
7

6−6
(c) m=
1 − ( −6 )
0
=
7
=0
AKTIVITI 2.1
Apakah kepentingan persamaan linear? Bentang jawapan anda dalam
forum myINSPIRE.
2.1.3 Jenis Garis Lurus

Terdapat pelbagai jenis garis lurus yang telah dinyatakan dalam Rajah 2.1, 2.2, 2.3
dan 2.4. Mari kita lihat setiap jenis garis lurus.
(a) Rajah 2.1: Garis Mengufuk
(b) Rajah 2.2: Garis Mencancang

(c) Rajah 2.3: Garis Sendeng Menaik
(d) Rajah 2.4: Garis Sendeng Menurun
2.1.4 Melakar Graf

Langkah di bawah boleh digunakan untuk melakar sebuah graf fungsi linear:
(a) Cari dua titik yang berada pada sebuah garis dan plotkan titik tersebut.
(Secara amnya, titik-titik ini adalah titik persilangan x dan y)
Titik persilangan y boleh diperoleh dengan menggantikan x = 0 dalam

persamaan dan mengira nilai y. Titik persilangan x pula boleh diperoleh
dengan menggantikan y = 0 ke dalam persamaan dan mengira nilai x.
(b) Hubungkan dua titik berkenaan dengan satu garis lurus.

Contoh 2.3:
Lakar sebuah graf bagi fungsi linear berikut:
(a) y = 2x −1
(b) y = − 4x
Penyelesaian:
(a) y = 2x − 1
(i) Titik persilangan pertama: Cari titik persilangan y

Katakan x = 0, y = 2(0) − 1
y = −1
Maka, titik pertama ialah (0, −1).
(ii) Titik persilangan kedua: Cari titik persilangan x
Katakan y = 0, 2 x − 1 = 0
2x = 1
1
=
2
1 
Maka, titik kedua ialah  ,0  .
2 

Rajah 2.5 menunjukkan graf y = 2x − 1
Rajah 2.5: Graf y = 2x − 1
(b) y = − 4x
(i) Titik persilangan pertama: Cari titik persilangan y

Katakan x = 0, y = −4(0)
y=0
Maka, titik pertama ialah (0,0).
(ii) Titik persilangan kedua: Cari titik persilangan lain selain persilangan x
(kerana ia adalah bersamaan dengan persilangan y)
Katakan x = 2, y = −4(2)
y = −8
∴ Maka, titik kedua ialah (2, −8).

Rajah 2.6 menunjukkan graf y = ‒4x.
Rajah 2.6: Graf y = ‒4x
2.2 GARIS SELARI DAN SERENJANG

Garis selari ialah garisan berbeza yang berada pada aras yang sama tetapi tidak
bersilang dengan satu sama lain. Garis selari mempunyai kecerunan yang sama.
Dua garisan hanya selari jika, dan hanya jika, ia mempunyai kecerunan yang
sama.
Rajah 2.7: Garis Selari

Contoh 2.4:
Adakah garis 2y – 3x + 6 = 0 selari dengan 4y = 6x + 3 ?
Penyelesaian:
Dapatkan kecerunan setiap garis:
4 y = 6x + 3
2 y − 3x + 6 = 0
6 3
2 y = 3x − 6 y= x+
4 4
3x
y= −3 3 3
2 y= x+
2 4
3
∴ m1 = 3
2 ∴ m2 =
2
Oleh sebab kedua-dua garis ini mempunyai kecerunan yang sama, maka, kedua-dua
garis ini adalah selari.
Contoh 2.5:
Dapatkan persamaan garis lurus yang melalui titik (–2, 10) dan selari dengan garis
lurus 5x – y = 0.
Penyelesaian:
Tentukan kecerunan garis 5x – y = 0.
5x − y = 0
− y = −5 x
y = 5x
∴ m=5
Persamaan bagi garis lurus ialah y = mx + c. (Kecerunan bagi persamaan ini ialah 5
kerana kedua-dua garis tersebut adalah selari)
Gantikan m = 5 ke dalam persamaan y = mx + c, iaitu y = 5x + c.
Garis ini melalui titik (–2, 10). Gantikan x = –2 dan y = 10 ke dalam

y = 5x + c.
10 = −10 + c
10 + 10 = c
∴ c = 20

Persamaan garis lurus yang dicari ialah y = 5x + 20.
Sekarang kita faham maksud garis selari. Bagaimanakah pula dengan garis
serenjang?
Garis serenjang ialah apabila dua atau lebih garis bersilang pada 900 seperti garis
L1 dan L2 yang ditunjukkan dalam Rajah 2.8.
Dua garis adalah serenjang jika, dan hanya jika, produk kedua kecerunaannya
adalah –1.
Rajah 2.8: Garis Serenjang
Contoh 2.6:
Tentukan sama ada sebuah garis lurus, y – 2x = 1 serenjang dengan 2y + x = 2 atau
tidak.
Penyelesaian:
Dapatkan kecerunan bagi setiap garis dan darabkannya.
2y + x = 2
y − 2x = 1 2 y = −x + 2
y = 2x + 1 −x
y= +1
2
∴ m1 = 2
−1
∴ m2 =
2

Oleh sebab hasil pendaraban kedua-dua kecerunan adalah bersamaan dengan ‒1,
maka, kedua-dua garisan ini ialah garis serenjang.
Contoh 2.7:
Dapatkan persamaan bagi garis lurus yang melalui titik (1, 2) dan serenjang dengan
garis lurus x + 5y = 2.
Penyelesaian:
Tentukan kecerunan bagi garis x + 5y = 2.
x + 5y = 2
5y = −x + 2
−x 2
y= +
5 5
−1
∴ m1 =
5
Dapatkan kecerunan garisan yang diperlukan iaitu m 2 .
 1
 −  ( m2 ) = −1 (Hasil pendaraban kedua-dua kecerunan adalah ‒1 kerana
 5
kedua-dua garisan ini adalah serenjang)
m2 = 5
Gantikan m = 5 ke dalam persamaan y = mx + c, iaitu y = 5x + c.
Garisan ini melalui titik (1, 2). Oleh itu, gantikan x = 1 dan y = 2 ke dalam y = 5x + c.
2 = 5(1) + c
2 = 5+c
2−5 = c
−3 = c
Maka persamaan bagi garis lurus yang dicari ialah y = 5x – 3.

AKTIVITI 2.2
Jika produk bagi kedua-dua kecerunan adalah 1, adakah garis tersebut

garis serenjang? Jelaskan.
LATIHAN 2.1
1. Bagi setiap persamaan berikut, tentukan kecerunan dan pintasan-

y:
x
(a) y= −1 (b) y = –5 – 5x
2
(c) y = –3x (d) 3y = 5 – 2x
2. Dapatkan persamaan garis lurus dengan kecerunan ‒1 yang

melalui titik (3, 2).
3. Diberi dua titik A (2, 4) dan B (5, 12). Tentukan persamaan garis
lurus yang melaluinya.
4. Dapatkan persamaan garis lurus yang melalui titik (2, 1) dan

serenjang kepada garis 2y + x = 5.
5. Dapatkan persamaan garis lurus yang melalui titik (3, –2) dan
serenjang dengan garis 3x – y + 3 = 0.
LATIHAN 2.2
Lakar graf bagi setiap fungsi linear berikut:

−x
(a) y = 3x + 2 (b) y=
2
(c) 3y + 2x = 2

2.3 PERSAMAAN KUADRATIK DAN MELAKAR

GRAF
Bentuk am persamaan kuadratik ialah y = ax 2 + bx + c , di mana a, b dan c adalah
nombor nyata dan a ≠ 0. Tahap tertinggi bagi x dalam persamaan kuadratik adalah 2.
Graf bagi persamaan kuadratik ialah graf parabola. Arah ke mana parabola tersebut
melengkung bergantung pada nilai a. Jika a bernilai positif maka, parabola
melengkung ke bawah dan fungsinya mempunyai nilai minimum.
Rajah 2.9: Graf Fungsi Kuadratik Positif
Manakala, jika a bernilai negatif, maka, parabola melengkung ke atas dan fungsinya
mempunyai nilai maksimum.
Rajah 2.10: Graf Fungsi Kuadratik Negatif

2
Berikut adalah langkah bagi melakar graf fungsi kuadratik f (x ) = ax + bx + c .
(a) Tentukan arah lengkungan parabola dengan menentukan nilai a.
(b) Cari verteks (x, y) menggunakan formula berikut:
−b 4 ac − b 2
x= , y=
2a 4a
(c) Cari pintasan-y apabila x = 0.
Gantikan x = 0 ke dalam fungsi kuadratik.
f ( x) = ax 2 + bx + c
f (0) = a(0) 2 + b(0) + c

=c
Maka, (0, c) adalah persilangan y.
(d) Cari persilangan x (jika ia wujud)
Jika graf menyilang paksi-x bila y = 0, iaitu apabila ax2 + bx + c = 0.
Persamaan ini boleh diselesaikan dengan pemfaktoran atau menggunakan

formula kuadratik.
− b ± b 2 − 4 ac
Formula kuadratik: x =
2a
Sama ada graf melalui paksi x atau tidak bergantung pada nilai b 2 − 4ac
apabila
• b 2 − 4ac > 0, graf menyilang paksi x pada dua titik.
• b 2 − 4ac = 0, graf menyilang paksi x pada satu titik sahaja.
• b 2 − 4ac < 0, graf tidak menyilang paksi x.

(e) Plotkan semua titik yang telah ditentukan sebelum ini dari langkah (a) hingga
(d). Lakarkan sebuah lengkung yang melalui titik tersebut.
Contoh 2.8:
Lakar graf bagi setiap fungsi kuadratik berikut:
(a) f (x ) = x 2 – 4x
2
(b) f ( x ) = 3 – 2x – x
(c) f (x ) = 2 x 2 + 2x + 1
Penyelesaian:
(a) Tentukan nilai a, b dan c daripada fungsi f (x ) = x 2 – 4 x , di mana

a = 1, b = −4, c = 0.
(i) Jika nilai a ialah positif maka, parabola melengkung ke bawah.
(ii) Verteks adalah (x, y)
−b 4ac − b 2
x= , y=
2a 4a
− ( −4 ) 4 (1)( 0 ) − ( −4 )
2
= , =
2 (1) 4 (1)
4 0 − 16
= , =
2 4
=2 , = −4
Oleh itu, verteks adalah (2, −4).
(iii) Persilangan y adalah nilai c.
c=0
Maka, titik persilangan y adalah (0, 0).

(iv) x bersilang apabila f (x) = 0.
x (x – 4) = 0
Hasil kaedah pemfaktoran adalah:
x (x – 4) = 0
x = 0, x=4
atau formula kuadratik:
−b ± b2 − 4ac
x=
2a
b − 4ac = ( −4 ) − ( 4 )(1)( 0 )
2 2
= 16 − 0
= 16
− ( −4 ) ± 16
x=
2 (1)
4±4
x=
2
4+4 4−4
x= , x=
2 2
x = 4, x = 0

(v) Maka wujud dua persilangan x iaitu (0, 0) dan (4, 0).
Maka, grafnya ialah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.11:
Rajah 2.11: Graf f (x) = x2 – 4
2
(b) f ( x ) = 3 – 2 x – x , di mana a = –1, b = –2, c = 3.
(i) Nilai bagi a adalah negatif, maka parabola melengkung ke atas.
(ii) Titik pusingan adalah (x, y)
−b 4ac − b 2
x= , y=
2a 4a
− ( −2 ) 4 ( −1)( 3) − ( −2 )
2
x= , y=
2 ( −1) 4 ( −1)
2 −12 − 4
x= , y=
−2 −4
−16
x = −1 , y=
−4
y=4
Maka, verteks adalah (–1, 4).

(iii) Pintasan-y adalah nilai bagi c.
c=3
(iv) x bersilang apabila f (x) = 0.
3 – 2x – x 2 = 0
Berdasarkan kaedah pemfaktoran:

(3 + x)(1 – x) = 0
3 + x = 0, 1 – x = 4
x = –3, x = 1
(v) Maka, Rajah 2.12 menunjukkan graf f(x) = 3 – 2x – x2
Rajah 2.12: Graf f (x) = 3 – 2x – x2

(c) f (x) = 2x 2 + 2x + 1, di mana a = 2, b = 2, c = 1.
(i) Nilai bagi a adalah positif, maka parabola melengkung ke bawah.
(ii) Verteksnya (x, y)
−b  −b 
x= , y= f 
2a  2a 
−2 1
x= , gantikan x = − ke dalam fungsi
2 (2) 2
−2  1
x= y = f − 
4  2
2
1  1  1
x=− , y = 2 −  + 2 −  +1
2  2  2
1
y = 2  −1+1
4
1
y=
2
Maka, verteks adalah  − , 

1 1
 2 2
Pintasan-y adalah nilai bagi c.
c=1
(iii) Maka, titik persilangan y ialah (0, 1).
x bersilang apabila f (x) = 0.

2x2 + 2 x + 1 = 0

(iv) Gunakan kaedah formula kuadratik.
−b ± b 2 − 4ac
x=
2a
b − 4ac = 2 − 4 ( 2 )(1)
2 2
= 4−8
= −4
b 2 – 4ac < 0, maka graf ini tidak mempunyai persilangan x.
(v) Maka, graf bagi f(x) = 2x2 + 2x + 1 ditunjukkan dalam Rajah 2.1.3:
Rajah 2.13: f (x) = 2x2 + 2x + 1
AKTIVITI 2.3
Pada pendapat anda, mengapakah persamaan kuadratik mempunyai
bentuk parabola? Bentang jawapan anda dalam forum myINSPIRE.

LATIHAN 2.3
Lakar graf bagi setiap fungsi kuadratik berikut:
(a) f(x) = x2 – 6x + 5
(b) f(x) = x2 + 4
(c) f(x) = – x2 – 2x – 3
(d) f(x) = x2 – 16
(e) f(x) = (x – 1)(3 – x)
2.4 TITIK PERSILANGAN

Titik persilangan antara dua graf boleh diperoleh dengan menyelesaikan
persamaan secara serentak.
Contoh 2.9:
Dapatkan titik persilangan bagi garis 2x + y = 4 dan x – y = 2.
Penyelesaian:
Selesaikan dua persamaan secara serentak. Tambahkan persamaan ini bersama
bagi mengeluarkan y.
2x + y = 4
(+) x− y =2
3x = 6
x=2
Gantikan x = 2 ke dalam persamaan x – y = 2.

2− y = 2
y=0
Maka, titik persilangan adalah (2, 0).

Contoh 2.10:
Dapatkan titik persilangan bagi garis 2x + 4y = 6 dan 6x + 3y = 18.
Penyelesaian:
Samakan skalar x dalam kedua-dua persamaan dengan mendarabkan setiap sebutan
dalam persamaan
2x + 4y = 6 (didarabkan dengan 3)
Oleh itu, kita mendapatkan 6x + 12y = 18.
Kemudian, tolakkan persamaan ini daripada yang lain bagi menghapuskan

pemboleh ubah x.
6 x + 12 y = 18
( −) 6 x − 3 y = 18
9y = 0
y=0
Gantikan y = 0 ke dalam persamaan 2x + 4y = 6.
2 x + 4(0) = 6
2x = 6
x=3
Maka, titik persilangan adalah (3, 0).
Contoh 2.11:
Cari titik persilangan bagi lengkung y = 4 x – x 2 and y = x 2 – 6.
Penyelesaian:
Selesaikan persamaan y = 4 x – x 2 and y = x 2 – 6.
4x − x2 = x2 − 6
4 x − x2 − x2 + 6 = 0
4x − 2x2 + 6 = 0 (Bahagikan setiap sebutan dengan 2)
2 x − x2 + 3 = 0

a = –1, b = 2, c = 3 (Gunakan formula kuadratik)
−2 ± 4 − 4 ( −1)( 3)
x=
2 ( −1)
−2 ± 16
x=
−2
−2 ± 4
x=
−2
−2 + 4 −2 − 4
x= , x =
−2 −2
2 −6
x= , x =
−2 −2
x = −1 , x = 3
Maka, titik persilangan adalah (–1, –5) dan (3, 3).
Contoh 2.12:
Cari titik persilangan bagi lengkung x 2 + y – 3 = 0 dan 2x + y = 0.
Penyelesaian:
Selesaikan persamaan x 2 + y – 3 = 0 dan 2x + y = 0.
Gantikan 2x + y = 0, yang mana y = –2x ke dalam x 2 + y – 3 = 0
x2 + y − 3 = 0
x2 − 2x − 3 = 0 ( Faktorkan persamaan )
( x − 3)( x + 1) = 0
x = 3, x = −1
Masukkan x = 3 dan x = –1 ke dalam y = –2x.
Apabila x = 3, y = –2(3)
y = –6

Apabila x = –1, y = –2(–1)

y=2
Maka, titik persilangan adalah (3, –6) dan (–1, 2).
AKTIVITI 2.4
1. Apabila dua graf menyilang antara satu sama lain, bagaimanakah
kita boleh terangkan nilai x dan y pada titik persilangan?
2. Bagi mendapatkan maklumat tambahan mengenai fungsi, layari

laman sesawang berikut. Bentang penemuan anda dalam forum
myINSPIRE.
https://mathworld.wolffram.com/Function.html
LATIHAN 2.4
Dapatkan titik persilangan bagi setiap persamaan berikut:
(a) 2x + y = 10 dan 6x + y = 14
(b) 3x + y – 2 = 0 dan 3x – 4y + 8 = 0
(c) 2x – 3y = 7 dan 3x + 2y = 4
(d) y = 8 – x2 dan 4x – y + 11 = 0
(e) y = 2x2 – 3x dan y = x2 – 2
(f) y = x2 + 6x + 2 dan y = 2x2 + 2x + 5

SOALAN ANEKA PILIHAN 2.1
1. Bentukkan persamaan linear bagi garis yang melalui titik (3, - 1)

dan mempunyai kecerunan – 7.
A. y = −7 x + 21 B. y = 7 x − 22
C. y = −7 x + 20 D. y = 3x + 7
2. Garis manakah merupakan garis selari?

A. L1 : 2 y = −3x + 13 , L2 : 3 y = 2 x − 3
B. L1 : 2 x + 2 y = 1 , L2 : y + x = 9
C. L1 : y = −3 x − 7 , L2 : y = 3 x − 7
D. L1 : 3 x − y + 7 = 0 , L2 : x + y + 1 = 0
3. Tentukan graf yang mewakili garis yang mempunyai kecerunan –3.

4. Katakan y = f(x) ialah sebuah fungsi kuadratik.
Yang manakah antara berikut adalah salah?

A. Parabola melengkung ke atas apabila skalar x adalah negatif.
B. Pintasan-y diperoleh dengan menentukan f(0).
C. Titik pusingan adalah maksimum apabila parabola melengkung
ke atas.
D. Kuasa tertinggi bagi sebuah pemboleh ubah tak bersandar
adalah dua.
5. Graf manakah yang mewakili f(x) = 6 + 5x + x2?

• Jika y ialah sebuah fungsi bagi x dan ditulis sebagai y = f(x), maka wujudlah
sebuah nilai unik bagi y untuk setiap nilai x.
• Sebuah fungsi linear adalah salah satu daripada fungsi polinomial tahap
pertama, maka, sekali gus, ia juga dikenal sebagai linear polinomial.
• Sebuah fungsi kuadratik adalah salah satu daripada fungsi polinomial tahap
kedua.
Fungsi Parabola
Fungsi kuadratik Titik persilangan

Fungsi linear
Larson, R. (2004). College algebra: Graphing approach. Houghton Mifflin.
Merecek, L. (2017, Mac 14). Intermediate algebra. https://openstax.org/details/


Topik  Aplikasi
Fungsi Linear
3 dan Kuadratik
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mengenal pasti permintaan dan penawaran fungsi.
2. Mengira titik keseimbangan pasaran.
3. Mengenal pasti fungsi kos, hasil dan keuntungan.
4. Menganalisis titik pulang modal.
5. Mendapatkan nilai maksimum dan minimum fungsi.
 PENGENALAN
Terdapat banyak aplikasi fungsi linear dan kuadratik dalam kehidupan seharian.
Walau bagaimanapun, topik ini akan membincangkan aplikasi dalam bidang
ekonomi. Perbincangan mengenai titik keseimbangan melibatkan fungsi
permintaan dan penawaran dan titik persilangan. Perbincangan mengenai analisis
pulangan modal pula melibatkan fungsi kos, hasil dan keuntungan. Bentuk graf
kuadratik ialah parabola. Oleh itu, nilai maksimum dan minimum sebuah fungsi
kuadratik boleh diperoleh daripada titik pusingan.

56  TOPIK 3 APLIKASI FUNGSI LINEAR DAN KUADRATIK
3.1 FUNGSI PERMINTAAN DAN PENAWARAN

Bagi setiap peringkat harga produk, terdapat kuantiti yang dipadankan dengan
produk yang diminta oleh pengguna dalam tempoh masa tertentu. Secara amnya,
semakin tinggi harga, semakin rendah kuantiti yang dikehendaki dan apabila harga
menurun, kuantiti permintaan akan meningkat semula. Katakan harga bagi satu unit
produk ialah p dan permintaan kuantiti yang sepadan ialah q, maka, persamaan yang
menghubungkan p dan q dikenal sebagai persamaan permintaan. Fungsi
permintaan ini mempunyai kecerunan negatif, seperti di Rajah 3.1.
Rajah 3.1: Fungsi Permintaan
Amnya, semakin tinggi harga seunit sesuatu produk, semakin banyak kuantiti yang
dikeluarkan oleh pengeluar. Apabila harga menurun pula, kuantiti yang ditawarkan
akan menurun. Jika harga bagi seunit produk adalah p dan kuantiti ditawarkan yang
sepadan adalah q, maka persamaan yang menghubungkan p dan q dikenal sebagai
persamaan penawaran. Fungsi penawaran ini mempunyai kecerunan positif,
seperti di Rajah 3.2.
Rajah 3.2: Fungsi Penawaran

TOPIK 3 APLIKASI FUNGSI LINEAR DAN KUADRATIK  57
3.1.1 Titik Keseimbangan Pasaran

Pasaran mencapai tahap keseimbangan apabila penawaran dan permintaan adalah
sama, seperti yang digambarkan dalam Rajah 3.3. Titik keseimbangan boleh
diperoleh daripada mendapatkan titik persilangan antara persamaan permintaan dan
penawaran.
Rajah 3.3: Titik Keseimbangan Pasaran
Contoh 3.1
Tentukan yang manakah persamaan antara berikut adalah persamaan permintaan
dan persamaan penawaran. Kemudian, dapatkan titik keseimbangan pasaran.
(a) p + 2q = 100
(b) 3p = q + 125
Penyelesaian:
Tentukan kecerunan bagi setiap persamaan.
(a) p + 2q = 100
p = – 2q + 100
Kecerunan adalah –2 (negatif).
Maka, persamaan p + 2q = 100 adalah persamaan permintaan.

(b) 3 p = q + 125
q 125
p= +
3 3
1
Kecerunan adalah (positif).
3
Maka, persamaan 3p = q + 125 adalah persamaan penawaran.
Selesaikan kedua-dua persamaan ini bagi mendapatkan titik keseimbangan

pasaran.
p + 2q = 100 (darabkan setiap peringkat dengan 3)

3 p + 6q = 300
( −) 3 p − q = 125 (tolakkan persamaan ini daripada yang lain untuk
7 q = 175 mengeluarkan p)
q = 25
Masukkan q = 25 ke dalam persamaan p + 2q = 100
p + 2(25) = 100
p + 50 = 100
p = 50
∴ Titik keseimbangan pasaran adalah (25, 50).
Contoh 3.2
Berikan sebuah fungsi permintaan qd = p2 − 100p + 2500 dan sebuah fungsi
penawaran qs = 0.5p2 – 50.
(a) Tentukan harga pada titik keseimbangan pasaran jika harga domain adalah
5 ≤ p ≤ 50.
(b) Dapatkan kuantiti bagi harga tersebut.

Penyelesaian:
(a) Samakan fungsi permintaan dan penawaran bagi mendapatkan nilai bagi p.
p 2 – 100p + 2500 = 0.5p 2 – 50

p 2 – 0.5p 2 – 100p + 2500 + 50 = 0
0.5p 2 – 100p + 2550 = 0
a = 0.5, b = –100, c = 2550
−b ± b2 − 4ac
p=
2a
b 2 – 4ac = (–100) 2 – 4(0.5)(2550)

= 10000 – 5100
= 4900
− ( −100 ) ± 4900
p=
2 ( 0.5 )
100 ± 70
p=
1
p = 100 + 70 , p = 100 − 70
p = 170 , p = 30
p = 170 tidak terletak di bawah harga domain, maka ia bukan jawapannya.
Oleh itu, harga pada titik keseimbangan pasaran ialah RM30.
(b) Gantikan p = 30 ke dalam fungsi penawaran.
q = 0.5 p 2 − 50
= 0.5(30) 2 − 50
= 0.5(900) − 50
= 450 − 50
= 400
Kuantiti penawaran yang sepadan adalah 400.

AKTIVITI 3.1
Jika anda adalah seorang usahawan, adakah anda akan berpuas hati jika
titik keseimbangan dapat dicapai? Jelaskan jawapan anda dalam forum
myINSPIRE.
LATIHAN 3.1
1. Dapatkan titik keseimbangan jika fungsi penawaran dan fungsi sebuah

1 1
produk masing-masing adalah p = q + 8 dan p = − q + 12 .
300 180
2. Katakan fungsi permintaan ialah p 2 – 400 dan fungsi penawaran yang

diberikan ialah p 2 – 40p + 2600. Tentukan harga dan kuantiti apabila
pasaran mencapai titik keseimbangan.
3.2 FUNGSI KOS DAN HASIL

Kos tetap ialah kos yang bebas daripada peringkat pengeluaran seperti kos insurans.
Kos berubah pula ialah kos yang berubah dengan kadar pengeluaran, contohnya,
bahan mentah.
Jumlah kos = Kos tetap + Kos berubah
Jumlah hasil ialah wang yang diterima daripada penjualan produk.
Jumlah hasil = Harga unit x Jumlah kuantiti terjual
Keuntungan ialah perbezaan antara jumlah hasil dan jumlah kos.
Keuntungan = Jumlah hasil – Jumlah kos

Contoh 3.3
Sebuah kilang menghasilkan sebuah jenis produk yang bernilai RM200. Kos bagi
bahan mentah dan buruh masing-masing adalah RM30 dan RM15 per unit. Kos
tetap adalah RM100,000.
(a) Dapatkan fungsi untuk keuntungan.
(b) Cari keuntungan jika 10,000 terjual.
Penyelesaian:
(a) Katakan q adalah kuantiti produk yang terjual.

Jumlah hasil = Unit harga × Jumlah kuantiti terjual
= 200q
Jumlah kos = Kos berubah + Kos tetap

= 30q +15q + 100,000
Maka, Keuntungan = Jumlah hasil – Jumlah kos

= 200q – (30q +15q + 100,000)
= 200q – 30q – 15q – 100,000
= 155q – 100,000
(b) Gantikan q = 10,000 ke dalam 155q – 100,000
Keuntungan = 155 (10,000) – 100,000

= 1,550,000 – 100,000
= 1,450,000
Maka, jika 10,000 unit telah dijual, keuntungan yang diperoleh adalah
RM1,450,000.

Contoh 3.4
Katakan kos bagi menghasilkan 10 unit sebuah produk adalah RM 40, manakala 20
unit adalah RM 70. Jika kos C adalah berkaitan secara linear kepada kuantiti
pengeluaran, q, dapatkan:
(a) Persamaan linear yang menghubungkan C kepada q.
(b) Kos bagi menghasilkan 35 unit produk berkenaan.
Penyelesaian:
Persamaan linear: C = mq + k … (1)
Gantikan q = 10, C = 40 dan q = 20, C = 70 ke dalam persamaan (1) bagi membentuk

dua persamaan.
40 = 10m + k dan 70 = 20m + k
Tolakkan satu persamaan daripada yang lain bagi menghapuskan k dan bagi
memperoleh nilai untuk m.
70 = 20m + k
( −) 40 = 10m + k
30 = 10m
3=m
(a) Gantikan m = 3 ke dalam 40 = 10m + k bagi mendapatkan nilai k.
40 = 10(3) + k
40 = 30 + k
10 = k
Maka, persamaan linear akan menjadi C = 3q + 10
(b) Gantikan q = 35 ke dalam C = 3q + 10.
C = 3q + 10
= 105 + 10
= 115
Maka, jumlah kos RM115 diperlukan untuk menghasilkan 35 unit produk.

3.2.1 Analisis Titik Pulangan Modal

Titik pulang modal sebuah produk adalah peringkat dalam pengeluaran yang mana
tiada keuntungan atau kerugian yang diperoleh. Ia adalah satu tempoh di mana
jumlah hasil adalah bersamaan dengan jumlah kos. (Lihat pada Rajah 3.4).
Rajah 3.4: Graf Titik Pulangan Modal
TR = TC : Titik pulangan modal

TR < TC : Perniagaan mengalami kerugian
TR > TC : Perniagaan memperoleh keuntungan
Contoh 3.5
Sebuah syarikat menjual sebuah produk pada harga RM 45 seunit. Kos berubah
seunit adalah RM 33, manakala kos tetap adalah RM 450,000. Berapakah unit yang
perlu dijual bagi mencapai titik pulang modal?
Penyelesaian:
Titik pulangan modal: Jumlah hasil = Jumlah kos
Jumlah hasil = Harga unit × Jumlah kuantiti terjual

= 45q
Jumlah kos = Kos berubah + Kos tetap

= 33q + 450,000

Maka, 45q = 33q + 450,000

45q − 33q = 450,000
12q = 450,000
q = 37,500
Maka, 37,500 unit harus dijual bagi mencapai titik pulang modal.
SEMAK KENDIRI 3.1
Bahagian manakah dalam graf di Rajah 3.4 yang harus dielakkan oleh
usahawan? Jelaskan.
LATIHAN 3.2
1. Kenal pasti setiap persamaan yang berikut sebagai persamaan

permintaan dan penawaran. Kemudian, cari harga sepadan dan
kuantiti pada mana titik pulang modal dapat dicapai.
(a) 2p = 100q − 600
(b) p = −50q + 600
2. Sebuah syarikat menghasilkan sejenis produk pada harga jual RM50

seunit. Bagi menghasilkan salah satu unit produk berkenaan,
syarikat tersebut terpaksa menggunakan bahan mentah yang bernilai
RM40. Kos tetap adalah RM5,000. Jika q mewakilkan kuantiti
produk terjual, dapatkan:
(a) Fungsi hasil;
(b) Fungsi kos;
(c) Fungsi keuntungan; dan
(d) Kuantiti yang perlu dijual bagi mencapai titik pulangan modal.

3.3 NILAI MAKSIMUM DAN MINIMUM

Nilai maksimum boleh diperoleh daripada titik pusingan pada parabola yang
melengkung ke bawah dan nilai minimum pula boleh diperoleh daripada titik
pusingan pada parabola yang melengkung ke atas.
Contoh 3.6
Sebuah syarikat mendapat tahu bahawa fungsi permintaan bagi produknya adalah
p = 48 – 3q, di mana p mewakili harga unit dan q adalah kuantiti permintaan bagi
produk berkenaan.
(a) Dapatkan fungsi hasilnya.
(b) Tentukan kuantiti apabila hasil adalah maksimum.
(c) Apakah nilai maksimum bagi hasil yang dijana?
Penyelesaian:
(a) Jumlah hasil = Harga unit × Jumlah kuantiti terjual

R = pq
R = (48 − 3q)q
R = 48q − 3q 2
(b) Fungsi hasil adalah fungsi kuadratik, maka, titik pusingan (x,y) akan
digunakan bagi mendapatkan titik maksimum. Koordinat bagi x adalah
apabila hasil adalah maksimum.
R = 48q − 3q2
di mana a = –3, b = 48, c = 0

Maka:
−b
q=
2a
−48
=
2 ( 3)
48
=
6
=8
Kuantiti yang akan memaksimumkan hasil adalah 8.
(c) Gantikan q = 8 ke dalam fungsi hasil.
R = 48q − 3q 2
= 48(8) − 3(64)
= 384 − 192
= 192
Maka, hasil maksimum adalah RM192.
Contoh 3.7
Diberi fungsi kos adalah, C = q2 – 6q + 16
(a) Tentukan kuantiti apabila kos dapat dikurangkan.

(b) Apakah nilai minimum kos tersebut?

Penyelesaian:
(a) Fungsi kos adalah fungsi kuadratik, maka, titik pusingan (x, y) akan
digunakan kerana ia memberikan titik minimum. Koordinat x adalah kuantiti
apabila kos dapat dikurangkan.
C ( q ) = q 2 − 6q + 16 di mana a = 1, b = −6, c = 16
−b
q=
2a
− ( −6 )
q=
2 (1)
q=3
Kuantiti apabila kos dapat dikurangkan adalah 3.
(b) Gantikan q = 3 ke dalam fungsi kos.

C (q) = q 2 − 6q + 16
= 32 − 6(3) + 16
= 9 − 18 + 16
=7
Maka, kos minimum adalah RM7.
AKTIVITI 3.2
Adakah mungkin bagi fungsi kuadratik mempunyai kedua-dua nilai

maksimum dan minimum? Bentang jawapan anda dalam forum
myINSPIRE.

LATIHAN 3.3
Syarikat BC mendapat tahu bahawa fungsi permintaan bagi produknya
adalah q = 1,850 – 5p, di mana p mewakili harga unit dan q adalah kuantiti
permintaan bagi produk berkenaan.
(a) Dapatkan fungsi hasil.
(b) Cari hasil jika harga unit adalah RM5.
(c) Tentukan harga apabila hasil dimaksimumkan.
(d) Apakah nilai maksimum bagi hasil?

1. Seorang pengeluar menjual produk pada harga RM200 seunit. Kos
buruh adalah RM15 seunit dan kos bahan adalah RM50 seunit.
Sewa bangunan pula adalah RM10,800 sebulan. Dapatkan kuantiti
pulang modal.
A. 5 B. 8 C. 46 D. 80
2. Diberi fungsi permintaan adalah p2 – 200 dan fungsi penawaran

adalah p2 – 20p + 1,400. Apakah harga seimbang?
A. RM80 B. RM100 C. RM800 D. RM6,200
3. Fungsi permintaan bagi sejenis produk adalah p = 2,750 – 5q.
(a) Dapatkan jumlah fungsi hasil.

A. 2,750q – 5 B. 2,750p – 5pq
C. 2,750q – 5q2 D. 2,750p – 5p2
(b) Tentukan kuantiti yang akan memaksimumkan jumlah hasil.

A. 0 B. 25 C. 50 D. 275
(c) Apakah jumlah hasil maksimum?

A. 0 B. RM2,750
C. RM378,125 D. RM753,500

• Kedua-dua aplikasi titik persilangan yang dibincangkan dalam topik ini adalah
titik keseimbangan pasaran dan titik pulang modal.
• Titik keseimbangan pasaran diperoleh dengan menyelesaikan persamaan

permintaan dan penawaran secara serentak.
• Titik pulang modal diperoleh dengan menyelesaikan persamaan hasil dan kos
secara serentak.
• Dalam topik ini, kita telah mempelajari nilai maksimum bagi fungsi hasil dan
juga nilai minimum bagi fungsi kos dengan menggunakan kaedah titik
pusingan.
Fungsi hasil Nilai maksimum

Fungsi kos Nilai minimum
Fungsi penawaran Titik keseimbangan
Fungsi permintaan Titik pulangan modal
Kindsfather, W. L., & Parish, W. A. (2003). Business mathematics. Prentice Hall.
Oxford-Fajar.
Miller, C. D., Salzman, S. A., & Clendenen, C. (2003). Business mathematics.

Pearson Addison Wesley.

Topik  Matriks
4
HASIL PEMBELAJARAN
Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat lakukan yang berikut:
1. Menerangkan konsep matriks dan klasifikasi matriks.
2. Menerangkan penambahan matriks, pendaraban skalar dan
pendaraban matriks dan ciri-ciri berkaitan dengan operasi ini.
3. Mengira determinan untuk matriks kubik menggunakan kaedah
pendaraban silang dan kaedah pengembangan kofaktor.
4. Menentukan songsangan sebuah matriks disongsangkan dan
menggunakan songsangan untuk menyelesaikan sistem persamaan
linear.
5. Mengaplikasikan kaedah Cramer untuk mencari penyelesaian untuk
sistem persamaan dua linear.
 PENGENALAN
Data adalah sumber maklumat yang penting. Oleh itu, data perlu disusun dalam
bentuk yang mudah, jelas dan difahami. Matriks ialah satu kaedah yang sering
kali digunakan.
Dalam bidang ekonomi, matriks digunakan dalam merumuskan masalah dan

memaparkan data. Sebagai contohnya, seorang pengilang yang menghasilkan
produk D, E dan F mewakilkan unit buruh dan bahan mentah yang terlibat dalam
pengeluaran selama seminggu oleh bahan-bahan yang ditunjukkan dalam
Jadual 4.1.

TOPIK 4 MATRIKS  71
Jadual 4.1: Pengeluar Produk D, E dan F

Produk
D E F
Buruh 10 12 16
Bahan Mentah 5 9 7
10 12 16 
Data boleh diwakilkan dengan mudah oleh matriks A =  
5 9 7
Matriks boleh dikategorikan dalam beberapa kelas atau jenis. Topik ini seterusnya
akan membincangkan operasi matriks yang setiap satunya mempunyai ciri-ciri
tersendiri yang berbeza daripada operasi nombor sebenar. Aplikasi matriks
digunakan untuk menyelesaikan sistem persamaan serentak. Dua kaedah akan
digunakan untuk menyelesaikan sistem persamaan serentak iaitu, matriks
songsang dan kaedah Cramer. Kedua-dua kaedah ini boleh digunakan dengan
mengenal pasti determinan matriks yang diberikan.
Matriks ialah tatasusunan nombor dalam bentuk segi empat tepat yang terdiri
daripada baris mengufuk, m dan lajur menegak, n, seperti berikut:
 a11 a12 ... a1n 

a a22 ... a2 n 
 21
 . . ... . 
 
 . . ... . 
 . . ... . 
 
 am1 am 2 ... amn 
Matriks ini dikenal sebagai m × n (dibaca sebagai “m kepada n”) matriks atau
matriks dalam bentuk m × n.
Bagi apa jua jenis matriks, data perlulah disusun dalam bentuk segi empat tepat
seperti yang berikut:
2 0 1 
 0 −1 3
 

72  TOPIK 4 MATRIKS
Matriks di atas terdiri daripada dua baris dan tiga lajur. Oleh yang demikian,
dimensi, tertib, saiz atau darjah bagi matriks di atas adalah 2 x 3. Dimensi matriks
adalah bilangan nombor pada baris diikuti oleh bilangan nombor pada lajur. Elemen
atau entri bagi matriks di atas di baris pertama ialah 2, 0 dan 1. Manakala, elemen
untuk baris kedua ialah 0, ‒1 dan 3.
Biasanya, matriks ditandakan dengan huruf besar. Manakala setiap elemen dalam
matriks akan ditandakan dengan huruf kecil dengan nombor seperti yang berikut:
 a11 a12 a13 

A =  a21 a22 a23 
 a31 a32 a33 
Berdasarkan matriks A di atas, kita boleh menyimpulkan bahawa A ialah sebuah

matriks dengan dimensi 3 x 3, di mana terdapat 3 baris mengufuk dan 3 lajur
menegak. Setiap elemen matriks A ditanda dengan satu pemboleh ubah bersama
dua subskrip. Contohnya:
(a) a11 terletak di baris pertama dan lajur pertama;
(b) a21 terletak di baris kedua dan lajur pertama; dan
(c) a32 terletak di baris ketiga dan lajur kedua.
Dimensi matriks A boleh ditulis pada bahagian bawah kanan huruf berkenaan
dalam bentuk subskrip, contohnya A3×3.
Secara amnya, sebuah matriks A dengan dimensi m × n (matriks A dengan baris m

dan lajur n) biasanya ditulis sebagai Am×n. Elemen matriks A ditanda dengan aij ,
di mana i = 1, 2, …, m dan j = 1, 2, …, n.
SEMAK KENDIRI 4.1
Jika nombor tidak disusun dalam bentuk segi empat tepat, adakah
nombor berkenaan masih boleh dikenal sebagai matriks? Terangkan.

4.1 KLASIFIKASI / JENIS MATRIKS

Matriks boleh dikategorikan kepada beberapa jenis berdasarkan kepada dimensi
dan elemen.
4.1.1 Matriks Baris (Vektor Baris)

Matriks baris atau vektor baris ialah matriks yang mempunyai satu baris sahaja.
Matriks ini ditulis seperti yang berikut:
(a) B1×3 = [1 0 1] (b) B1×4 = [1 3 2 −1]
4.1.2 Matriks Lajur (Vektor Lajur)

Sebuah matriks yang mempunyai satu lajur sahaja dipanggil matriks lajur atau
vektor lajur. Berikut merupakan contoh bagi matriks lajur:
3
1  2
(a) L3×1 =  0  (b) L4×1 =  
1 
 3   
0
4.1.3 Matriks Segi Empat Sama

Sebuah matriks dengan jumlah baris dan lajur yang sama dikenal sebagai matriks
segi empat sama. Matriks m × n hanya akan dikenal sebagai matriks segi empat
sama jika dan hanya jika m = n. Contoh bagi matriks ini adalah seperti yang berikut:
3 2 1
 −1 2 
(a) S 2×2   (b) S 3×3 =  3 1 0 
 −4 0   2 1 4 
Elemen pada pepenjuru utama bagi sebarang matriks kubik adalah semua elemen
yang terdiri daripada sudut kiri atas hingga sudut kanan bawah. Elemen pepenjuru
utama bagi matriks S2×2 dan ke atas adalah −1 dan 0. Manakala, pepenjuru utama
bagi matriks S3×3 adalah 3, 1 dan 4.

4.1.4 Matriks Pepenjuru

Jika sebuah matriks kubik mempunyai sekurang-kurangnya satu elemen bukan
kosong pada pepenjuru utama, dan semua elemen lain adalah kosong, maka,
matriks berkenaan dikenal sebagai matriks pepenjuru atau aij = 0 untuk i ≠ j.
Berikut adalah contoh matriks berkenaan:
1 0 0 
1 0 
(a) P2×2 =   (b) P3×3 = 0 0 0 
0 −1  
0 0 3
4.1.5 Matriks Khas

Identiti matriks yang ditanda dengan I, adalah matriks pepenjuru yang mana
entri pepenjuru utamanya ialah 1. Lihat pada contoh yang berikut:
1 0 0 
1 0 
(a) I 2×2 =  (b) I 3×3 =  0 1 0 
0 1   0 0 1 
Matriks kosong atau matriks nol, ditanda dengan 0 apabila semua elemen dalam
matriks tersebut adalah kosong. Contoh bagi matriks tersebut adalah seperti
yang berikut:
0 0 
0 0 0
(a) 03×2 = 0 0  (b) 02×3 =  
0 0  0 0 0
SEMAK KENDIRI 4.2
Bolehkah sebuah matriks dikenal sebagai matriks kubik jika matriks

berkenaan hanya mempunyai satu elemen? Jelaskan.

LATIHAN 4.1
1. Diberi:
 3 1 6
(a) B =  6 2 (b) C = [ −1 5 8] (c) D = 9 
 −1 0   4
Nyatakan tertib bagi setiap matriks.

a 0 0
2. Cari nilai a, yang boleh menjadikan  0 0 0  sebuah matriks
 0 0 0 
pepenjuru.
1 0 0 
3. Adakah matriks   sebuah matriks identiti? Jelaskan
0 1 0
jawapan anda.
4. Tentukan jenis kelas bagi setiap matriks berikut:

0 0 0
0 0
0 0  0
(a) 
0
(b)   (c) [ −1 2 1 0]
0 0
   2 
0 0 0
4.2 OPERASI MATRIKS

Dalam subtopik ini, anda akan mempelajari mengenai operasi matriks berikut:
• kesamaan matriks (equality of matrix)
• peralihan (transpose)
• penambahan matriks
• penolakan matriks
• pendaraban skalar
• pendaraban matriks.

4.2.1 Kesamaan Matriks

Matriks A = [aij] dan B = [bij] adalah sama jika dan hanya jika kedua-dua matriks
ini mempunyai tertib yang sama dan aij = bij untuk setiap i dan j. Maka,
 1
 5 5 0.5
2 
 =
 3 
0 1 1  0
  2
2 
tetapi [1 2] ≠ [1 2 0]
Sebuah persamaan matriks boleh dijelaskan sebagai sebuah sistem persamaan.

Contohnya, katakan
 3 q q + 1  3 q 5 
 q − 1 2r =
 p + 1 r 2r q − 4

Dengan menyamakan entri yang sepadan, kita akan mempunyai
a13 = q + 1, b13 = 5. Maka a13 = b13, dan
q +1 = 5
q = 5 −1
q=4
a21 = q −1, b21 = r . Maka b21 = a21, dan
r = q −1
r = 4 −1
r =3

a 23 = p + 1, b23 = q − 4 . Maka a 23 = b23 , dan
p +1 = q − 4
p = q − 4 −1
p = q −5
p = 4 − 5 = −1
4.2.2 Peralihan
Diberi sebuah matriks Am×n, dengan elemen aij, di mana i = 1, 2, …, m dan j = 1, 2,
…, n. Peralihan bagi matriks Am×n, yang ditandakan dengan AT n×m, adalah sebuah
matriks dengan elemen aij, di mana i = 1, 2, …, n dan j = 1, 2, …, m. Dalam erti
kata lain, kita akan menyongsangkan tertib baris dan lajur elemen matriks Am×n
supaya baris menjadi lajur dan lajur menjadi baris.
Contoh 4.1
2 3 1 2 1 0
(a) Jika A =  1 2 0  , , maka AT =  3 2 1 
   
 0 1 3   1 0 3 
 1 3
1 0 −1
(b) Jika B =   , , maka B =  0 2 
T
3 2 0   −1 0 
T
Persamaan peralihan mempunyai ciri-ciri  AT  = A

4.2.3 Penambahan Matriks

Menambahkan dua atau lebih matriks hanya boleh dilaksanakan jika semua matriks
berada pada dimensi yang sama. Jumlah diperoleh dengan menambah elemen yang
sepadan (iaitu, elemen berdiri pada posisi yang sama). Operasi penambahan tidak
boleh dilaksanakan jika matriks mempunyai dimensi yang berbeza.
Contoh 4.2
1 0   −2 4  −1 4 
(a)  2 2 +  −1 3 =  1 5 
     
 −2 2 0  −1 2 0  −3 4 0 
(b)  4 −1 3 +  3 2 0 =  7 1 3
     
 2 3 7 1 3
(c) 1 5 +  3 1 3 , tidak boleh dilaksanakan kerana kedua-dua matriks
   
mempunyai dimensi yang berlainan.
4.2.4 Penolakan Matriks

Dua atau lebih matriks boleh ditolak daripada satu sama lain selagi kesemua matriks
berkenaan mempunyai dimensi yang sama. Operasi penolakan hanya boleh
dijalankan jika elemen yang sepadan dan berada pada posisi yang sama dengan
matriks masing-masing ditolak dengan yang lain. Operasi ini juga tidak boleh
dilaksanakan jika dimensi kedua-dua matriks adalah berbeza.
Contoh 4.3
 3 0 1   0 −2 5   3 2 −4 
(a)  2 1 3  − 1 −3 2  =  1 4 1 
     
1 4 −1  2 1 2   −1 3 −3
 2 3   7 1 3
(b)  −  , penolakan tidak boleh dilaksanakan kerana kedua-dua
 1 5   3 1 3
matriks mempunyai dimensi yang berbeza.

Ciri-ciri penambahan matriks dan penolakan matriks adalah:
A+ B = B + A
A− B ≠ B − A
( A + B) + C = A + ( B + C )
( A − B) − C ≠ A − ( B − C )
A+O = O + A = A
A−O ≠ O − A
4.2.5 Pendaraban Skalar

Pendaraban skalar diperoleh dengan mendarab setiap entri matriks secara skalar.
Contoh 4.4
1 0 
(a) Jika A =  
 2 3
1 0 5(1) 5(0)   5 0 
5A = 5  = = 
2 3 5(2) 5(3) 10 15
3 0 1 
(b) Jika B =  2 1 3 
 1 4 −1
 3 0 1   −1(3) −1(0) −1(1)   −3 0 −1

− B = ( −1)  2 −1 5  =  −1(2) −1( −1) −1(5)  =  −2 1 −5 
  
 6 4 −7   −1(6) −1(4) −1( −7)   −6 −4 7 

4.2.6 Pendaraban Matriks

Pendaraban dua matriks hanya boleh dilaksanakan jika jumlah lajur matriks
pertama adalah sama dengan jumlah baris matriks kedua. Katakan matriks pertama
ditanda dengan Am×n dan matriks kedua dengan Bs×t. Pendaraban Am×n × Bs×t hanya
boleh dilaksanakan jika dan hanya jika n = s. Produk pendaraban ini adalah
sebuah matriks baru (contohnya C) dengan baris m dan lajur t. Jika AB wujud, maka
AB = Am×n × Bs×t= Cm×t
Secara amnya,
b b12 b13 
a a12 a13   11
AB =  11 b b22 b23 
 a21 a22 a23   21
 b31 b32 b33 
c c12 c13 
=  11
 c21 c22 c23 
di mana:
c11 = a11 b11 + a12 b21 + a13 b31

c12 = a11 b12 + a12 b22 + a13 b32
c13 = a11 b13 + a12 b23 + a13 b33
c21 = a21 b11 + a22 b21 + a23 b31
c23 = a21 b12 + a22 b22 + a23 b32
c12 = a21 b13 + a22 b23 + a23 b33

Contoh 4.5
 1 −1
 1 1  1 0 −2 
Diberi A3×2 =  0 2  , B2× 2 =   , and C 2×3 =  
 1 0   −1 0   0 1 −1
 (1)(1) + ( −1)( −1) (1)(1) + ( −1)(0) 

(a) AB = A3×2 × B2×2 =  (0)(1) + (2)( −1) (0)(1) + (2)(0) 
 (1)(1) + (0)( −1) (1)(1) + (0)(0) 
 2 1
=  −2 0 
 
 1 1  3×2
(b) Pendaraban BA= B2×2 × A3×2 tidak boleh dilaksanakan kerana bilangan lajur
matriks B2×2 tidak sama dengan bilangan baris matriks A3×2.
 (1)(1) + ( −1)(0) (1)(0) + ( −1)(1) (1)( −2) + ( −1)( −1) 

(c) AC3×3 = A3×2 × C2×3 =  (0)(1) + (2)(0) (0)(0) + (2)(1) (0)( −2) + (2)( −1) 
 (1)(1) + (0)(0) (1)(0) + (0)(1) (1)( −2) + (0)( −1) 
 1 −1 −1
=  0 2 −2 
 1 0 −2 
Ciri-ciri pendaraban matriks adalah:
A ( BC ) = ( AB ) C
A ( B + C ) = AB + AC and ( A + B ) C = AC + BC
AB ≠ BA
AI = IA = A
Terdapat juga beberapa kes di mana pendaraban dua matriks dilakukan dengan
matriks itu sendiri, contohnya: A × A = A. Matriks A ini dikenal sebagai matriks
idempoten.

Contoh 4.6
      
1 0 0 1 0 0  1 0 0  1 0 0
      
1 1 0 1 1  1 1  1 1
Diberi A =  0 , dan AA = 0 = 0 =A
 2 2  2 2  2 2  2 2
 1 1  1 1   1 1   1 1
0  0  0  0 
 2 2  2 2  2 2  2 2
Oleh itu, A adalah matriks idempoten.
SEMAK KENDIRI 4.3
Senaraikan beberapa contoh matriks idempoten.
LATIHAN 4.2
1. Katakan:
 2 −1  −4 2 
 −2 1 3  4 1 −2     
A=  , B =  , C =  0 6  and D =  3 5 
4 0 1  5 −1 3   −3 2   −1 −3 
   
Cari:
(a) 3A (b) A+B (c) C−D
(d) AB (e) (2A)(5C ) (f) (2A − B)D
(g) (AT )A
2. Tentukan matriks A yang serasi dengan persamaan yang berikut:
 1 0   −1 −3
A = 
 −1 3  3 6 

4.3 DETERMINAN
Determinan adalah untuk matriks kubik sahaja. Determinan matriks ditandakan
dengan |A| dan mempunyai nilai skalar. Bahagian ini hanya digunakan untuk
mendapatkan determinan untuk matriks kubik dengan dimensi sehingga 3 × 3.
Determinan digunakan untuk mencari matriks boleh songsang yang digunakan

secara jelas untuk menerangkan penyelesaian kepada sistem persamaan linear.
Jika A = [ a11 ] ialah sebuah matriks kubik dengan tertib 1, maka A = a11.
a a 
Diberi matriks A2×2 =  11 12  . Determinan matriks boleh diperoleh dengan
 a21 a22 
mengambil perbezaan elemen antara pendaraban pepenjuru utama (a11 dan a22)
dengan pepenjuru bertentangan (a12 dan a21). Determinan matriks A2×2 adalah
seperti berikut:
A2×2 = ( a11 )( a22 ) − ( a12 )( a21 )
Contoh 4.7
 0 −1 1 2 
Jika A =   dan B =  0 1  , tentukan
2 4   
(a) |A| (b) |B| (c) |AB|
(d) |BA| (e) |A| |B| (f) |B| |A|
Penyelesaian:
(a) |A| = 0(4) – (–1)(2) = 2
(b) |B| = 1(1) – 2(0) = 1
 0 −1
(c) AB =   . Maka, AB = (0)(8) – (–1)(2) = 2
2 8 

4 7 
(d) BA =   . Maka, BA= (4)(4) – (7)(2)
2 4
= 16 –14
=2
(e) | A| | B| = (2)(1) = 2
(f) | B| | A| = (1) (2) = 2
 a11 a12 a13 

Determinan bagi matriks A3×3 =  a21 a22 a23  diperoleh dengan:
 
 a31 a32 a33 
Untuk entri a11, kita akan memadamkan entri-entri di baris 1 dan lajur 1 seperti
yang berikut:
 a11 a12 a13 

a a23 
 21 a22
 a31 a32 a33 
a a23 
Hal ini menjadikan matriks  22 dalam tertib 2. Determinan matriks ini
 a32 a33 
dikenal sebagai minor kepada a11.
a21 a23 a21 a22

Apabila minor kepada a12 adalah , maka a13 adalah .
a31 a33 a31 a32
Oleh yang demikian bagi mencari determinan untuk sebarang matriks kubik A
dengan tiga tertib diberikan dengan:
a22 a23 a21 a23 a21 a22

A = a11 − a12 + a13
a32 a33 a31 a33 a31 a32
= a11 ( a22 a33 − a23a32 ) − a12 ( a21a33 − a23a31 ) + a13 ( a21a32 − a22 a31 )

4.3.1 Elemen Minor aij
Minor kepada elemen aij adalah determinan kepada sub-matriks yang tertinggal
selepas mengeluarkan baris ke i dan lajur ke j. Contohnya, katakan
1 4 1 
A = 0 2 0
 
 2 −3 3 
Maka, elemen kepada minor adalah:
1 4 1
2 0
m11 (iaitu 1) = 0 2 0 = = (2)(3) – (0)( –3) = 6
−3 3
2 −3 3
1 4 1
0 0
m12 (iaitu 4) = 0 2 0 = = (0)(3) – (0)(2) = 0
2 3
2 −3 3
1 4 1
0 2
m13 (iaitu 1) = 0 2 0 = = (0)(3) – (2)(2) = – 4
2 −3
2 −3 3
1 4 1
4 1
m21 (iaitu 0) = 0 2 0 = = (4)(3) – (1)( –3) = 15
−3 3
2 −3 3

1 4 1
1 1
m22 (iaitu 2) = 0 2 0 = = (1)(3) – (1)(2) = 1
2 3
2 −3 3
1 4 1
1 4
m23 (iaitu 0) = 0 2 0 = = (1)( –3) – (4)(2) = –11
2 −3
2 −3 3
1 4 1
4 1
m31 (iaitu 2) = 0 2 0 = = (4)(0) – (1)(2) = –2
2 0
2 3 3
1 4 1
1 1
m32 (iaitu –3) = 0 2 0= = (1)(0) – (1)(0) = 0
0 0
2 −3 3
1 4 1
1 4
m33 (iaitu 3) = 0 2 0 = = (1)(2) – (4)(0) = 2
0 2
2 −3 3
 6 0 −4 
 
Minor matriks A adalah Minor A =  −15 1 −11 .
 −2 0 2 


4.3.2 Elemen Kofaktor aij
Elemen kepada kofaktor cij adalah minor kepada elemen mij didarab dengan (‒1)i+j.
Maka, elemen kepada kofaktor:
c11 = (–1)1+1 × m11 = 1 × 6 = 6

c12 = (–1)1+2 × m12 = –1 × 0 = 0
c13 = (–1)1+3 × m13 = 1 × (– 4) = – 4
c21 = (–1)2+1 × m21 = –1 × 15 = –15
c22 = (–1)2+2 × m22 = 1 × 1 = 1
c23 = (–1)2+3 × m23 = –1 × (–11) = 11
c31 = (–1)3+1 × m31 = 1 × (–2) = –2
c32 = (–1)3+2 × m32 = –1 × 0 = 0
c33 = (–1)3+3 × m33 = 1 × 2 = 2
 6 0 − 4
Matriks kofaktor adalah kofaktor A =  −15 1 11 
 
 −2 0 2 
Langkah-langkah berikut diperlukan untuk mencari determinan matriks

menggunakan kaedah pengembangan kofaktor:
(a) Langkah 1: Pilih sebuah baris atau lajur untuk menjalankan pengembangan
kofaktor. Biasanya kita akan memilih baris atau lajur yang mempunyai
banyak kosong. Dalam matriks A, baris kedua mempunyai banyak kosong.
Maka, pilih baris kedua matriks A untuk melaksanakan pengembangan
kofaktor.
(b) Langkah 2: Lakukan pengembangan kofaktor dengan mendarab setiap

elemen antara baris atau lajur terpilih dengan kofaktor yang sepadan. Maka,
determinan kepada matriks A adalah,
Determinan A = |A| = a21 c21 + a22 c22 + a23 c23

= 0(15) + 2(1) + 0(11)
= 0 + 2(1) + 0
= 2
Nota: Nilai determinan yang sama akan diperoleh walaupun pengembangan

kofaktor dilakukan pada baris dan lajur yang berlainan.
Peralihan matriks kofaktor adalah sebuah matriks adjoin.
Adjoin A = [Kofaktor A]T

T
 6 0 − 4
=  −15 1 11 
 −2 0 2 
 6 −15 −2
=  0 1 0 
 − 4 11 2 
LATIHAN 4.3
1. Cari determinan bagi matriks yang berikut:
 2 −5  a b
(a) 1 3  (b) −b a 
   
1 2 3 3 2 1 
(c)  2 3 0 (d) 0 3 2
   
 3 0 0 0 0 3
 1 a
2. (a) Cari nilai bagi a,diberikan determinan untuk   adalah 6.
 −2 4 
a b
(b) Cari determinan bagi  1 0  .

 2 4 

4.4 MATRIKS SONGSANG

Matriks songsang digunakan untuk matriks kubik sahaja. Walau bagaimanapun,
bukan semua matriks kubik mempunyai songsangan. Jika determinan sebuah
matriks kubik adalah bersamaan dengan kosong, maka, matriks tersebut tidak
mempunyai songsangan. Sebuah matriks tanpa songsangan dikenal sebagai matriks
tunggal.
Songsangan kepada A ditanda dengan A−1.
a a  1 a − a12 
Katakan A =  11 12  dan A = a11a22 − a12a21 . Maka, A−1 =  22 
 a21 a22  A  − a21 a11 
1
Jika A adalah sebuah matriks kubik dengan tiga tertib, maka A−1 = × Adjoin A
A
 6 −15 −2
 
Dapatkan matriks songsang bagi  0 1 0
− 4 11 2 

Dalam contoh di atas:
 −15 
3 −1
 6 −15 −2  2
 
1   1
−1
A = × 0 1 0  =  0 0 
2  − 4 11
2
 2   
 −2 11
 1 
2 
Apabila sebuah matriks A didarab dengan songsangannya A-1, ciri-ciri yang berikut
adalah benar:
(a) A × A−1 = I (b) A− 1 × A = I

LATIHAN 4.4
1. Carikan songsangan (jika ada) untuk matriks berikut. Kemudian

buktikan jawapan anda.
2 −3 −4 
 3 4  
(a)   (b) 0 0 − 1
 −2 2 1
 −2 1 
4 2 2 1 4 −1
   
(c)  −1 −3 4  (d) 2 3 −2 
 3 −1 6   −1 2 3 
  
2. Diberi:
2 3 −1 −1 −1
A=  . Cari A dan tunjukkan bahawa (A ) = A.
 −4 −5 
3. Katakan:
a b
B= 
c d 
(a) Tentukan B −1 dan nyatakan ciri-ciri yang diperlukan untuk

kewujudan B −1 .
(b) Tentukan kesahihan BB −1 = B −1 B = I.

4.5 MENYELESAIKAN SISTEM PERSAMAAN

LINEAR MENGGUNAKAN MATRIKS
Dalam subtopik ini, kita akan mengilustrasikan kaedah di mana matriks boleh
digunakan untuk menyelesaikan sistem persamaan linear. Dua kaedah yang
digunakan ialah kaedah songsangan matriks dan kaedah Cramer.
4.5.1 Persamaan Matriks

Sistem persamaan linear boleh diwakilkan dengan menggunakan pendaraban
matriks. Contohnya, bayangkan persamaan matriks berikut:
x
 1 4 −2     4 
 2 −3 1   y  =  − 3 
    
z
x + 4 y − 2z  4 
 2 x − 3 y + z  =  −3
   
Dengan kesamaan matriks, entri yang sepadan mestilah sama untuk memperoleh
sistem tersebut:
x + 4 y − 2z = 4
2 x − 3 y + z = −3
Maka, sistem persamaan linear ini boleh dinyatakan dalam bentuk sistem
persamaan matriks AX = B. Dalam persamaan ini A ialah matriks yang diperoleh
daripada pekali pemboleh ubah yang, X ialah matriks lajur yang diperoleh daripada
pemboleh ubah dan B ialah sebuah matriks lajur yang diperoleh daripada pemalar.
Contoh 4.8
Diberi sebuah sistem persamaan dua linear:
x + 2y = 0
2x − y = 5

1 2   x  0 
Ia boleh dinyatakan seperti berikut:   =  
 2 −1  y  5
1 2   x 0 
di mana A =   , X =   dan B =   sebagai sistem persamaan matriks.
 2 −1  y 5 
Contoh 4.9
Diberi sebuah sistem persamaan tiga linear:
2 x − y + 3z = 3
x + 2y − z = 4
2x − 2z = 0
2 −1 3   x   3 
Bentuk matriks tersebut ialah  1    
2 −1  y  =  4  , di mana
2 0 −2   z   0 

 2 −1 3  x 3
A =  1 2 −1 , X =  y  dan B =  4 
   
 2 0 −2   z   0 
4.5.2 Kaedah Matriks Songsang

Sebuah sistem persamaan linear boleh ditulis dalam bentuk matriks, AX = B,
di mana, A ialah matriks pekali. Jika kita menentukan nilai entri dalam matriks
yang tidak diketahui X, kita akan mempunyai penyelesaian kepada sistem.
Songsangan matriks A, A−1 digunakan untuk menyelesaikan persamaan AX = B.
Darabkan kedua-dua bahagian persamaan AX=B dengan A−1,
A−1 ( AX ) = A−1B
( A A) X = A
−1 −1
B
IX = A−1 B di mana I ialah sebuah matriks identiti. Oleh itu,
X = A−1 B dikenal sebagai kaedah songsangan untuk menyelesaikan masalah

sistem persamaan linear.

Contoh 4.10
Selesaikan x + 2 y = 3
2x − y = 5
menggunakan kaedah matriks songsangan.
Penyelesaian:
Langkah 1: Tukarkan persamaan kepada persamaan matriks yang mana
1 2   x  0 1 2   x 0 
 2 −1  y  = 5 di mana A =  2 −1 , X =  y  dan B = 5 
          
Langkah 2: Tentukan songsangan matriks A, contohnya . A−1
A = (1)( −1) − ( 2 )( 2 ) = −5
1 2
1  −1 −2  5 5
A−1 = ×   =  
−5  −2 1  2 −
1
 5 5 
Langkah 3: Gunakan formula X = A−1B untuk mendapatkan penyelesaian:
1 2 
 x  5 5  0
 y =   
   2 − 1  5
 5 5 
2
=  
 −1
Maka, penyelesaian kepada persamaan linear serentak adalah x = 2, y = −1.

Contoh 4.11
Selesaikan 2 x − y + 3z = 3
x + 2y − z = 4
2x − 2z = 0
menggunakan kaedah matriks songsangan.
Penyelesaian:
Langkah 1: Mula-mula, kita perlu menukarkan persamaan kepada bentuk

persamaan matriks yang mana
 2 −1 3   x   3 
 1 2 −1  y  =  4  , di mana
    
 2 0 −2   z   0 
 2 −1 3   x 3
A =  1 2 −1 , X =  y  dan B =  4 
   
 2 0 −2   z   0 
Langkah 2: Tentukan songsangan matriks A, iaitu A−1. Untuk melakukannya,

kita perlu mengira determinannya dahulu, iaitu
1+ 2 1 −1 2+ 2 2 3 3+ 2 2 3
A = ( −1)( −1) + ( 2 )( −1) + ( 0 )( −1)
2 −2 2 −2 1 −1
A = 1 (1)( −2 ) − ( −1)( 2 )  + 2 ( 2 )( −2 ) − ( 3)( 2 )  + 0
A = 1( 0 ) + 2 ( −10 )
A = −20

Elemen minor ialah:
n11 = – 4, n12 = 0, n13 = – 4, n21 = 2 dan n22 = –10, n23 = 2
n31 = –5, n32 = –5, n33 = 5.
Maka,
 −4 0 −4   −4 0 −4 
Minor A =  2 − 10 2  , Kofaktor A =  − 2
 −10 − 2 
 − 5 −5 5   − 5 5 5 
 −4 −2 −5 
Adjoin A =  0 − 10 5 

 − 4 −2 5 
Menggunakan formula:
1
A −1 = × Adjoin A
A
 −4 −2 −5 
1 
= × 0
 −10 5 
−20
 −4 −2 5 
1 1 1 
5 10 4 
 
1 1
= 0 −
 2 4
1 1 1
 − 
 5 10 4 

Langkah 3: Menggunakan formula X = A−1B untuk mendapatkan penyelesaian

untuk:
1 1 1 
 4   3 1 
 x   5 10 
 y = 0 1 1    
− 4 = 2
   2 4
 z    0  1 
1 1 1    
−
 5 10 4 
Maka, penyelesaian yang diberikan untuk persamaan serentak ialah x = 1, y = 2

dan z = 1.
4.5.3 Kaedah Cramer

Kaedah lain yang boleh digunakan untuk menyelesaikan persamaan serentak
AX = B ialah kaedah Cramer. Langkah berikut perlu diambil untuk menyelesaikan
masalah sistem persamaan linear n dalam n yang tidak diketahui.
Langkah 1: Tentukan determinan bagi matriks pekali A, iaitu ⏐A⏐. Jika⏐A⏐= 0,

kaedah Cramer tidak lagi boleh digunakan.
Langkah 2: Cari ⏐Ai⏐di mana Ai ialah matriks yang terbentuk apabila lajur di
i dalam matriks A digantikan dengan matriks B seperti yang
ditunjukkan di bawah:
 a11 ⋅ ⋅ b1 ⋅ a1n 
a ⋅ ⋅ b2 ⋅ a2 n 
 21 
⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 
Ai = 
⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 
 
 ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 
 a1n ⋅ ⋅ bn ⋅ a2 n 
↑
Lajur i

Langkah 3: Untuk mendapatkan xi, gunakan formula berikut:
Ai
xi =
A
Contoh 4.12
Selesaikan x + 2 y = 0
2x − y = 5
menggunakan kaedah Cramer.
Penyelesaian:
1 2   x   0
Langkah 1: Tentukan ⏐A⏐untuk    =  
 2 −1  y   5
⏐A⏐ = (1)(−1) – (2)(2) = −5
Langkah 2: Cari ⏐A1⏐dan ⏐A2⏐.
0 2 
A1 =   . Maka, ⏐A1⏐= (0)( −1) – (2)(5) = −10
5 −1
1 0 
A2 =   . Oleh itu, ⏐A2⏐= (1)(5) – (0)(2) = 5
2 5

Langkah 3: Peroleh nilai bagi x dan y.
A 1 −10
x= = =2
A −5
A2 5
y= = = −1
A −5
Contoh 4.13
Selesaikan 2 x − y + 3z = 3
x + 2y − z = 4
2x − 2z = 0
menggunakan kaedah Cramer.
Penyelesaian:
 2 −1 3   x   3 
Langkah 1: Tentukan ⏐A⏐bagi  1 2 −1  y  =  4 
    
 2 0 −2   z   0 
menggunakan pengembangan kofaktor dalam baris ketiga:
3+1 −1 3 3+3 2 −1
A = 2 ( −1) + ( −2 )( −1)
2 −1 1 2
= 2 ( −1)( −1) − ( 2 )( 3)  − 2 ( 2 )( 2 ) − (1)( −1) 
= 2 ( −5 ) − 2 ( 5)
= −20

Langkah 2: Cari ⏐A1⏐,⏐A2⏐ dan ⏐A3⏐.
3 −1 3  2 3 3  2 −1 3
A1 =  4 2 − 1  , A2 =  1 4 − 1  , A3 =  1 2 4 
 0 0 − 2   2 0 − 2   2 0 0 
3+ 3 3 −1
A1 = 2 ( − 1 ) = − 2  ( 3 )( 2 ) − ( − 1 )( 4 )  = − 20
4 2
3 +1 3 3 3 +1 2 3
A2 = 2 ( − 1 ) + ( − 2 )( − 1 )
4 −1 1 4
= 2  ( 3 )( − 1 ) − ( 3 )( 4 )  + ( − 2 )  ( 2 )( 4 ) − ( 3 )(1 ) 
= 2 ( − 15 ) − 2 ( 5 )
= − 40
3 +1 −1 3
A3 = 2 ( − 1 ) = 2  ( − 1 ) ( 4 ) − ( 3 )( 2 )  = − 20
2 4
Langkah 3: Peroleh nilai bagi x, y dan z.

A1 −20
x= = =1
A −20
A2 −40
y= = =2
A −20
A3 −20
z= = =1
A −20
AKTIVITI 4.1
Apakah kelebihan menggunakan matriks untuk menyelesaikan sistem

persamaan linear serentak berbanding dengan teknik algebra
(penggantian/penghapusan)? Dapatkan jawapan anda dan kongsi
pendapat anda bersama rakan sekuliah dalam forum myINSPIRE.

LATIHAN 4.5
1. Nyatakan sistem persamaan linear berikut dalam bentuk persamaan

matriks. Seterusnya selesaikan persamaan linear menggunakan
kaedah songsangan matriks.
(a) x + 2 y = 14
2x − y = 5
(b) x + 2y + z = 7
x+ y+z =4
3x + y + z = 2
2. Selesaikan (1) menggunakan kaedah Cramer.
3. Selesaikan sistem persamaan berikut menggunakan kaedah yang

sesuai:
3x + 2 y − z = b1
3x − 2 y + z = b2
x − y − z = b3
di mana:
(a) b1 = 2, b2 = −2, b3 = 4
(b) b1 = 8, b2 = −3, b3 = 6

1 −2  4 7
1. Diberi A =   dan B =   . Cari:
3 2.5 −3 −1
(a) A + 2B
8 9 9 7 
A. −6 −2 B. −3 0.5
   
6 3  9 11 
C.  3 4 D. 9 4.5
   
(b) B
4 −3
A. 7 −1 B. –25 C. –17 D. 17
 
T
3 1 2  4 
2. −2 0 4   =
  −2
8 
4
A.   B. Tidak wujud
 0 
16
4
C. [16 4 0] D.  
 0 

 −3 −1 −1
3. Diberi |A| = −6 dan kofaktornya  3 
−1 −1 . Cari songsangan A.
 −6 −4 2 

−3 3 −6  −3 −1 −1

 −1 −1 −4 1
A.   B. −  3 −1 −1
6
 −1 −1 2   −6 −4 2 
−3 3 −6  −3 −1 −1

1
C. −  −1 −1 −4 D. −6  3 −1 −1
6
 −1 −1 2  −6 −4 2 
 1 1 1  x 1
     
4. Diberi A = 3 −2 1 , X =  y  , B =  2  , dan A = −1
2 5 3  z   −1
Kira nilai z.
A. –18 B. –10 C. –7 D. 18

• Matriks adalah terdiri daripada m dan n, satu set kuantiti mn yang disusun
dalam bentuk segi empat tepat di mana m mewakili nombor di baris dan n
mewakili nombor di lajur. Kuantiti ini biasanya ditulis di dalam kurungan dan
matriks biasanya ditanda dengan huruf besar A seperti yang berikut:
Lajur Lajur
pertama ke-n
 a11 a12  a1n  Baris pertama

 
a a22  a2 n 
A =  21
   
 
 am1 am 2  amn  Baris ke-m
− Kuantiti a ij dikenal sebagai elemen matriks. Contohnya, a11 adalah

elemen pertama matriks.
− Elemen a ij mewakili elemen di baris ke-i dan lajur ke-j dalam sebuah
matriks, seperti yang berikut,
ai j
Baris ke-i Lajur ke-j
• Sebuah matriks mempunyai susunan m × n jika ia mempunyai m baris dan

n lajur. Jika jumlah baris dan lajur adalah sama (m = n), maka matriks berkenaan
akan dikenal sebagai matriks segi empat sama. Bagi matriks segi empat sama,
pepenjuru yang mengandungi elemen a11, a22,... ann dikenal sebagai pepenjuru
utama.

• Jenis-jenis matriks adalah seperti berikut:
− Matriks Kosong
Matriks dalam apa jua saiz (atau susunan) dengan semua elemen bersamaan
dengan kosong dikenal sebagai matriks kosong atau nol. Ia biasanya ditulis
sebagai O.
− Matriks Pepenjuru
Matriks pepenjuru adalah apabila sebuah matriks segi empat sama dengan
elemen aii ≠ 0 dan aij = 0 bagi semua i ≠ j.
− Matriks Identiti
Matriks identiti atau matriks unit adalah apabila sebuah matriks segi empat
sama dengan susunan n × n di mana semua elemen pepenjuru utama adalah
bersamaan dengan 1 dan nilai lain adalah 0. Matriks ini biasanya ditanda
dengan I.
– Matriks Segi Tiga

Sebuah matriks segi empat sama A dikenal sebagai matriks segi tiga atas
jika aij = 0 bagi semua i > j dan matriks segi tiga bawah jika aij = 0 bagi
semua i < j.
− Kesamaan Matriks
Dua matriks A dan B yang mempunyai susunan yang sama hanya dinyatakan
sebagai serupa sekiranya aij = bij bagi semua i dan j.
• Operasi matriks adalah seperti yang berikut:
− Penambahan Matriks
Jumlah bagi dua matriks yang sama saiznya A =  aij  dan B = bij 
adalah matriks C = cij  dengan rupa cij = aij + bij bagi semua i dan j.
− Penolakan Matriks
Perbezaan bagi dua matriks yang sama saiz, A =  aij  dan B =  bij  ,
dinyatakan sebagai A − B = A + (−1) B =  aij − bij  bagi semua i dan j.

– Pendaraban Matriks Secara Skalar

Jika A =  aij  dan k adalah skalar, maka pendaraban k dan matriks A adalah
bersamaan dengan matriks B = bij  dengan rupa b i j = k a i j bagi semua i
dan j.
− Pendaraban Matriks
c
Hasil pendaraban vektor baris ( a b ) dan vektor lajur   dinyatakan
d 
c
sebagai ( a b )   = ac + bd .
d 
• Jika A adalah matriks dalam susunan m × p dan B adalah matriks dalam

susunan p × n, maka semua hasil AB boleh diterima dengan ia membentuk
matriks dengan susunan m × n.
Susunan matriks A Susunan matriks B

2×3 3×2
Jumlah lajur matriks A = Jumlah baris matriks B
• Secara amnya, pendaraban matriks mengikut ciri-ciri berikut:

– AB ≠ BA : Hukum bukan kalis tukar tertib
– A ( BC ) = ( AB )C : Hukum kalis sekutuan
A( B + C ) = AB + AC 
–  : Hukum kalis agihan
( A + B )C = AC + BC 
• Jika terdapat dua matriks A dan B yang memenuhi AB = BA =I, maka matriks
B adalah songsangan matriks A dan ia ditulis sebagai B = A-1. Manakala jika
matriks A adalah songsangan B, maka ia ditulis sebagai A = B-1. Matriks A
dan songsangannya memenuhinya pendaraban hukum kalis tukar tertib di mana
AA-1 = A-1A=I. Hal yang sama bagi matriks B di mana BB-1 = B-1B = I.

• Mencari songsangan matriks 2 × 2.
a b −1 1  d −b 
Jika A =   dan Δ = ad − bc ≠ 0 maka A =  .
c d Δ  −c a 
• Operasi Baris Permulaan (Elementary Row Operations [ERO]) adalah operasi

yang dilakukan pada baris matriks seperti yang berikut:
− Pertukaran mana-mana dua baris (baris i dan j) dan ia ditanda sebagai:
Ri ↔ R j
− Pendaraban baris i secara skalar k (k ≠ 0) dan ia ditanda sebagai:

Ri → kRi
− Penambahan baris j kepada baris i dan ia ditanda sebagai:

Ri → Ri + kR j
Determinan Pendaraban matriks

Jenis/klasifikasi matriks Pendaraban skalar
Kesamaan matriks Penolakan matriks
Matriks Peralihan
Matriks songsang Kaedah Cramer
Penambahan matriks

Merecek, L. (2017, March 14). Intermediate algebra.
https://openstax.org/details/books/intermediate-algebra

Topik  Fungsi
5 Eksponen dan
Logaritma
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mengenal pasti fungsi eksponen dan logaritma.
2. Mengenal pasti graf fungsi eksponen dan logaritma.
3. Menyelesaikan persamaan menggunakan ciri-ciri eksponen.
4. Menyelesaikan persamaan menggunakan ciri-ciri logaritma.
5. Menyelesaikan masalah aplikasi.
 PENGENALAN
Fungsi logaritma adalah berkaitan dengan fungsi eksponen. Setiap fungsi logaritma
adalah songsangan kepada fungsi eksponen yang sepadan dan fungsi eksponen
tersebut merupakan songsangan kepada fungsi logaritma yang sepadan. Topik ini
akan membincangkan hubungan antara kedua-dua fungsi ini dan aplikasinya.

TOPIK 5 FUNGSI EKSPONEN DAN LOGARITMA  109
5.1 CIRI-CIRI EKSPONEN

Sebuah fungsi hanya dikenal sebagai fungsi eksponen jika ia mempunyai bentuk
f (x) = ax di mana asas a adalah positif dengan a ≠ 0 dan eksponen x adalah sebarang
nombor nyata.
1. a xa y = a x + a y 2. a xb x = ( ab) x
ax ax  a 
x
3. y
= a x− y 4. = 
a bx  b 
5. (a x ) y = a x y 1
6. a− x =
ax
7. a0 = 1
8. a1 = a
x
( a)y x
y
9. a =
Contoh 5.1
Dapatkan nilai:
3
−2 3 2 3
(a) 3 ×3 (b) (2 ) (c) 42
−3 −2
−2 1 3
(d) 3 (e)   (f)  
2 2
Penyelesaian:
3
(2 ) ( 4)
3 3
(a) 3 ×3−2 3
(b) 2
=2 2×3
(c) 42 =
= 3− 2 + 3 = 26 = 23
= 31 = 64 =8
=3

110  TOPIK 5 FUNGSI EKSPONEN DAN LOGARITMA
−3 −2
1 1 3 3−2
( )
−3
(d) 3−2 = (e)   = 2
−1
(f)   =
32 2 2 2−2
1 = 23 1 1
= = ÷
9 9 4
=8
4
=
9
Contoh 5.2
Selesaikan:
1
(a) 82 x = 2 (b) e2 x +1 =
e
1 2
(c) 2 x 2 x−1 = (d) 3x – 9 4 − x = 0
8
Penyelesaian:
82 x = 2 1
(a) (b) e2 x +1 =
e
(2 )3 2x
= 2 (Equate the base)
(Samakan nombor asas) e2 x +1 = e−1
26 x = 21 (Bandingkan
(Compare theeksponen)
exponent) 2 x + 1 = −1
6x = 1 2 x = −2
1 x = −1
x=
6
1 2
3x − 9 4− x = 0
(c) 2 x 2 x −1 = (d)
8
( )
2 4− x
2 x + x −1
=2 −3 3x = 32
2 x − 1 = −3 x2 = 8 − 2 x
2 x = −2
x2 + 2 x − 8 = 0
x = −1
( x − 2 )( x + 4 ) = 0
x = 2, x = −4

AKTIVITI 5.1
Antara fungsi linear dan eksponen, yang manakah mempunyai perubahan

nilai yang paling pesat? Bentang jawapan anda dalam forum myINSPIRE.
LATIHAN 5.1
Dapatkan nilai:
1
(a) 3 × 3–4 (b) 2–3 × 8 (c) 27 3
2
−3
 1 3 1
(d)   (e)   (f) 42 × 2–1
8 5
LATIHAN 5.2
Selesaikan:
x
1
(a)   = 16 (b) e x +3 = 1 (c) 4x – 2x+1 = 0
4
(d) 2x8x = 2 (e) 5− x =

1
25
(f) (e ) (e ) = 1e
x2 x 2

5.2 PERSAMAAN DAN GRAF

Terdapat dua bentuk am dalam graf eksponen. Bentuk ini bergantung pada nilai
asas fungsi eksponen.
(a) Rajah 5.1 menunjukkan y = ax di mana a > 1
Rajah 5.1: Graf y = ax di mana a > 1
(b) Rajah 5.2 menunjukkan y = ax di mana 0 < a < 1
Rajah 5.2: Graf y = ax di mana 0 < a < 1

Berikut merupakan ciri-ciri graf fungsi eksponen f ( x) = a x .
• Persilangan – y pada graf eksponen adalah (0,1).

• Tiada persilangan – x.
• Jika a > 1, graf menaik dari kiri ke kanan.
• Jika 0 < a < 1, graf menurun dari kiri ke kanan.
Contoh 5.3:
x
Lukis graf y = 2 .
Penyelesaian:
(a) Bina sebuah jadual yang terdiri daripada beberapa nilai x dan y.
(b) Plotkan titik pada satah.
(c) Lukis sebuah lengkung titik yang telah diplotkan (lihat Rajah 5.3).
(i) x –2 –1 0 1 2 3
1 1
y 1 2 4 8
4 2
x
(ii) Rajah 5.3: Graf y = 2

Contoh 5.4 :
x
 1
Lukis sebuah graf y =   .
 2
Penyelesaian:
(a) x –3 –2 –1 0 1 2
1 1
y 8 4 2 1
2 4
x
1
(b) Rajah 5.4: Graf bagi y =  
2
5.3 FUNGSI LOGARITMA

Sebuah fungsi logaritma dengan asas a, ditulis sebagai loga di mana a > 0, a ≠ 1. y
adalah logaritma bagi x dengan asas a, ditandakan dengan y = log a x.
y = loga x ay = x
Bentuk Logaritma ⇔ Bentuk Eksponen

Contoh 5.5:
Tukarkan persamaan berikut daripada bentuk logaritma kepada bentuk eksponen:
(a) log3 9 = 2
(b) log10 y = 4
(c) log2 8 = 3
Penyelesaian:
2
(a) 3 =9
4
(b) 10 = y
3
(c) 2 =8
Contoh 5.6:
Tukarkan persamaan berikut daripada bentuk eksponen kepada bentuk logaritma:
5
(a) 2 = 32
0
(b) 10 = 1
3
(c) 5 =y
Penyelesaian:
(a) log2 32 = 5
(b) log10 1 = 0
(c) log5 y = 3
Logaritma dengan asas 10 juga dikenal sebagai logaritma biasa dan ditulis sebagai,
log10 x = log x = lg x.
Manakala, logaritma dengan asas e dikenal sebagai logaritma asli dan ditanda
dengan loge x = ln x.

AKTIVITI 5.2
Adakah fungsi logaritma sebuah operasi salingan bagi fungsi eksponen?

Mengapa? Jelas dan bentang jawapan anda dalam forum myINSPIRE.
5.4 CIRI-CIRI LOGARITMA
• loga a = 1
• loga mx = xlog a m
logb m
• loga m = (Formula saling tukar asas logaritma)
logb a
• loga M + loga N = loga MN

M
• log a M − log a N = log a
N
• Jika loga M = loga N maka M = N
Contoh 5.7:
Gunakan ciri-ciri berikut untuk mencari nilai bagi:
1
(a) log3 81 (b) ln (c) log a1
e
(d) log4 2 (e) log4 2 + log4 8 (f) log6 54 − log6 9

Penyelesaian:
4 1 1
(a) log 3 81 = log 3 3 (b) ln = log e
e e
= 4 log 3 3
= log e e−1
= 4 (1) = −1log e e
=4 = −1(1)
= −1
(c) log a 1 = log a a 0 (d) log 4 2 = log 4 4

= 0 ( log a a ) 1
= log 4 42
=0
1
= log 4 4
2
1
=
2
54
(e) log 4 2 + log 4 8 = log 416 (f) log 6 54 − log 6 9 = log 6
9
= log 4 42 = log 6 6
= 2 log 4 4 =1
= 2 (1)
=2
Contoh 5.8:
Dapatkan nilai bagi x.
(a) log (2x + 1) = log (x + 6) (b) logx (6 – x) = 2
(c) log3 x = 2 (d) log x = –1
(e) log2 x4 + log2 4x = 12 (f) log x – log (x – 1) = log 4

Penyelesaian:
Dapatkan nilai bagi x.
(a) log ( 2 x + 1) = log ( x + 6 )

2x +1 = x + 6
2x − x = 6 −1
x=5
(b) log x ( 6 − x ) = 2
x2 = 6 − x
x2 + x − 6 = 0
( x + 3)( x − 2 ) = 0
x = −3, x = 2
x = −3 akan diabaikan kerana asas x > 0
So, x = 2
(c) log3 x = 2
x = 32
x =9
(d) log x = −1
log10 x = −1
x = 10−1

(e) log 2 x 4 + log 2 4 x = 12
log 2 x 4 ( 4 x ) = 12
log 2 4 x5 = 12
4 x5 = 212
212
x5 =
22
x5 = 210
1
x= ( )
210 5
x = 22
x=4
(f) log x − log ( x − 1) = log 4
 x 
log   = log 4
 x −1 
x
=4
x −1
x = 4x − 4
−3x = −4
−4
x=
−3
4
x=
3

LATIHAN 5.3
1. Tukarkan persamaan berikut daripada bentuk logaritma kepada

bentuk eksponen.
(a) log5 25 = 2 (b) log2 y = x (c) log10 0.1 = −1
2. Tukarkan persamaan berikut daripada bentuk eksponen kepada

bentuk logaritma.
1
(a) 102 = 100 (b) a0 = 1 (c) 2−3 =
8
3. Gunakan ciri-ciri logaritma dan dapatkan nilai yang berikut:

(a) log2 16 (b) log8 2 (c) ln e
1 1
(d) log4 (e) ln 1 + 1g 100 (f) log2 − log2 4
4 4
4. Dapatkan nilai x.
1
(a) log2 x = 0 (b) logx = −1
3
(c) log8 64 = x − 1 (d) logx (2x + 8) = 2
(e) log x + log (x – 15) = 2 (f) log3 (x + 1) = log3 (x – 1) + 1
AKTIVITI 5.3
1. Apakah nilai bagi e? Apakah kepentingan e?
2. Bagaimanakah sebuah fungsi logaritma mempermudahkan

pengiraan yang melibatkan fungsi eksponen?
Bentang jawapan anda dalam forum myINSPIRE bagi tujuan

perbincangan.

5.5 PERSAMAAN DAN GRAF LOGARITMA

Terdapat dua bentuk am dalam graf logaritma. Bentuk graf ini bergantung pada
nilai asas fungsi logaritma (rujuk kepada Rajah 5.5 dan 5.6).
(a) y = loga x, di mana a > 1
Rajah 5.5: Graf bagi y = loga x, di mana a > 1
(b) y = loga x, di mana 0 < a < 1
Rajah 5.6: Graf bagi y = loga x , di mana 0 < a < 1

Berikut merupakan ciri-ciri graf fungsi logaritma f (x) = loga x.

(a) Tiada persilangan – y.
(b) Persilangan – x pada graf logaritma ialah (1,0).
(c) Jika a > 1, graf meningkat dari kiri ke kanan.
(d) Jika 0 < a < 1, graf menurun dari kiri ke kanan.
Contoh 5.9:
Lukis sebuah graf y = log2 x.
Penyelesaian:
(a) Tukarkan persamaan daripada bentuk logaritma kepada bentuk eksponen.
(b) Bina sebuah jadual yang terdiri daripada beberapa nilai x dan y.
(c) Lukis sebuah lengkung yang licin melalui semua titik (lihat Rajah 5.7).
(i) y = log2 x
2y = x
(ii) x –2 –1 0 1 2 3
1 1
y 1 2 4 8
4 2
(iii) Rajah 5.7: Graf bagi y = log2 x

Contoh 5.10:
Lukis sebuah graf y = log1/2 x
Penyelesaian:
y
1
(a)   =x
2
(b) y −3 −2 −1 0 1 2
1 1
x 8 4 2 1
2 4
(c) Rajah 5.8: Graf bagi graf y = log1/2 x

5.5.1 Aplikasi dalam Proses Penyusutan

Fungsi eksponen boleh diaplikasikan dalam proses pertumbuhan dan
penyusutan. Formula bagi jumlah pertumbuhan adalah:
P = P0 ert
di mana
P = Bilangan penduduk selepas t tahun
P0 = Bilangan penduduk asal
r = Peratusan (kadar) pertumbuhan
t = Tempoh masa
Contoh 5.11:
Katakan jumlah bilangan penduduk dalam sebuah bandar yang diberi ialah 20,000
dan kadar pertumbuhan penduduk ialah 5% setahun.
(a) Tentukan jumlah bilangan dalam bandar ini 6 tahun dari sekarang.
(b) Berapa tahunkah yang diperlukan bagi jumlah ini meningkat dua kali ganda?
Penyelesaian:
(a) Gantikan semua nilai yang diberikan ke dalam formula bagi mencari nilai P.
P = P0 e rt , di mana P0 = 20,000, r = 5% dan t = 6.

= 5/100
= 0.05
P = 20,000e 0.05(6)
= 20,000e 0.3
= 26,997
Maka, bilangan penduduk dalam bandar selepas enam tahun ialah 26,997.

(b) Penggandaan bilangan penduduk membayangkan P = 2Po.
Gantikan P dengan 2Po dan r = 0.05 ke dalam formula bagi mencari nilai
bagi t.
P = Po ert
2 Po = Po e0.05t
2 Po
= e0.05t
Po
2 = e0.05t
log e 2 = 0.05t
ln 2 = 0.05t
ln 2
t=
0.05
t = 13.863
Bilangan penduduk akan meningkat dua kali ganda dalam masa 14 tahun.
Formula bagi proses pelupusan ialah:
P = P0 e –rt
Contoh 5.12:
Katakan sebuah elemen radioaktif menjalani pelupusan kuasa berdasarkan fungsi
eksponen P = 100e− 0.075t selepas t hari. Berapakah kuantiti yang tersisa selepas
20 hari?
Penyelesaian:
Gantikan t = 20 ke dalam formula bagi mencari nilai P.
P = 100e−0.075(20)
= 100e−1.5
= 100(0.22313)
= 22.313

5.5.2 Pelaburan dengan Faedah Kompaun

Jumlah wang yang ditandakan dengan S adalah jumlah kompaun bagi jumlah wang
P yang merupakan pengkompaunan selepas tahun ke n di mana faedah boleh
dibayar k kali pada kadar r % setahun diberi oleh formula yang berikut:
nk
 r
S = P 1 + 
 k
di mana:
S = Jumlah kompaun atau nilai prospektif
P = Pelaburan awal atau nilai utama
r = Kadar faedah setahun
k = Bilangan faedah yang telah dibayar (kompaun) dalam setahun
n = Bilangan tahun
Contoh 5.13:
Jika RM1,000 dilaburkan pada kadar 6% setahun dengan pengkompaunan dan
(boleh dibayar) setiap suku tahun, apakah jumlah amaun dalam akaun selepas
10 tahun?
Penyelesaian:
S = ?, P = 1,000, r = 6% = 0.06, k = Setiap suku tahun = 4 × Setahun, n = 10
Maka,
nk
 r
S = P 1 + 
 k
(10 )( 4 )
 0.06 
S = 1, 000  1 + 
 4 
40
S = 1, 000 (1.015 )
S = 1, 000 (1.81402 )
S = 1,814.02

Contoh 5.14:
Tentukan jumlah prinsipal sebuah pinjaman, diberi nilai prospektif boleh bayar
selepas 10 tahun adalah RM21,589.20 pada kadar kompaun sebanyak 8% setahun,
pengkompaunan (boleh bayar) secara tahunan.
Penyelesaian:
S = 21,589.20, P = ?, r = 8% = 0.08, k = Setiap tahun = 1 × Setahun, n = 10
Maka,
nk
 r
S = P 1 + 
 k
(10 )(1)
 0.08 
21,589.20 = P 1 + 
 1 
10
21,589.20 = P (1.08 )
21,589.20 = P ( 2.15892 )
21,589.20
P=
2.15892
P = 10, 000
AKTIVITI 5.4
Layari laman sesawang berikut bagi memahami konsep logaritma dengan

lebih lanjut dan bentangkannya dalam forum myINSPIRE.
(a) https://openstax.org/details/books/intermediate-algebra
(b) https://www.khanacademy.org/math/algebra2/exponential-and-
logarithmic-functions

LATIHAN 5.4
1. (a) Diberi bahawa harga seekar tanah semakin meningkat pada

kadar 2% setahun. Berapakah tempoh waktu yang diperlukan
untuk harga tersebut meningkat kepada RM 30,000, jika nilai
semasa adalah RM 10,000?
(b) Oleh sebab kemelesetan ekonomi, jumlah penduduk dalam

sesebuah bandar jatuh pada kadar 1 % setahun. Jumlah populasi
awal adalah 100,000 orang. Apakah populasi selepas 3 tahun?
2. Tentukan jumlah kompaun, apabila diberi nilai prinsipal, kadar

faedah kompaun dan tempoh masa yang berikut:
(a) RM5,500; 6% setahun, pengkompaunan secara bulanan;

18 bulan.
(b) RM10,000; 8% setahun, pengkompaunan secara tahunan;

5 tahun.
(c) RM7,600; 7.26% setahun, pengkompaunan secara suku tahun;

5 tahun dan 8 bulan.
(d) RM2,300; 5.75% setahun, pengkompaunan setiap hari;

159 hari. (jangkaan 1 tahun = 365 hari).
3. Tentukan jumlah prinsipal apabila diberi nilai kompaun, kadar

faedah kompaun dan tempoh masa yang berikut:
(a) RM16,084.82; 6% setahun pengkompaunan secara bulanan;

14 bulan.
(b) RM10,197.02; 5.3% setahun pengkompaunan secara harian;

135 hari. (andaian: 1 tahun = 365 hari).
(c) RM6,657.02; 12.6% setahun pengkompaunan setiap 2 bulan;

10 bulan.
(d) RM36,361.63; 7.2% setahun pengkompaunan setiap 3 bulan;

5 tahun and 3 bulan.

−1
1
1. Adakah x 2
= ?
x2
A. Ya B. Tidak
2. Diberi 2x 8x = 4. Selesaikan x.
−1 1 1
A. B. 0 C. D.
2 4 2
1
3. Kira 1 + lg .
10
A. −10 B. −1 C. 1 D. 10
4. Katakan RM 5,000 dilaburkan selama 10 tahun pada kadar 6%

setahun dengan pengkompaun dan setiap empat bulan. Dapatkan
amaun kompaun tersebut.
A. 5000(1.02)30 B. 5000(1.02)40
C. 5000(1.015)30 D. 5000(1.015)40
5. Populasi P sebuah bandar selepas 2 tahun dari tahun 1990 diberikan

oleh P = 100 000e0.06 . Apakah kadar pertumbuhannya?
A. 1% B. 2% C. 3% D. 6%
SOALAN ANEKA PILIHAN

• Fungsi eksponen asli adalah fungsi yang ditakrifkan sebagai f ( x ) = ex,

e ≈ 2.7183 y = f ( x ) = ex ditakrifkan bagi semua nombor sebenar dan
lingkungan semua nombor positifnya.
• Songsangan bagi fungsi f ( x ) = ex adalah fungsi bagi g(x) = loge x. Fungsi ini
juga dikenal sebagai fungsi logaritma asli dan biasanya ditanda hanya sebagai
ln x.
Faedah kompaun Penyusutan

Fungsi eksponen Pertumbuhan
Logaritma
Merecek, L. (2017, Mac 14). Intermediate algebra. https://openstax.org/details/


Topik  Faedah
6 Kompaun:
Nilai Kini dan
Nilai Masa
Depan
HASIL PEMBELAJARAN
1. Kira faedah kompaun.
2. Bezakan kadar efektif dengan kadar nominal.
3. Kira nilai kini menggunakan formula kompaun faedah.
4. Bina persamaan nilai.
 PENGENALAN
Topik ini memperkenalkan faedah kompaun yang biasanya digunakan dalam
bidang kewangan dan ekonomi. Formula kompaun faedah dan beberapa contoh
yang berkaitan juga disediakan. Tambahan pula, dalam topik ini akan dibincangkan
perbezaan antara kadar efektif dengan kadar nominal, diikuti dengan pengiraan nilai
kini dan membina persamaan nilai.

132  TOPIK 6 FAEDAH KOMPAUN: NILAI KINI DAN NILAI MASA DEPAN
6.1 FAEDAH KOMPAUN

Bagaimanakah kita mengira faedah kompaun? Faedah kompaun atau faedah
berganda dikira berdasarkan prinsipal asal ditambah dengan faedah terkumpul
daripada tempoh sebelumnya. Hal ini biasanya membolehkan deposit berkembang
dengan lebih cepat daripada faedah mudah. Hal ini kerana faedah mudah biasanya
dikira berdasarkan prinsipal asal. Mari kita lihat contoh berikut.
Contoh 6.1
Sebanyak RM1,000 telah dilaburkan selama tiga tahun. Cari faedah yang diperoleh
jika kadar faedahnya ialah:
(a) 9 peratus faedah mudah setahun; dan
(b) 9 peratus dikompaun setiap tahun.
Penyelesaian:
Pengiraan bagi Contoh 6.1 boleh dilihat dalam Jadual 6.1.
Jadual 6.1: Pengiraan bagi Contoh 6.1
Faedah
Tahun Faedah Mudah Jumlah Jumlah
Kompaun
1 1,000 × 0.09 × 1 1,000 + 90 1,000 × 0.09 × 1 1,000 + 90 = 1,090
= 90 = 1,090 = 90
2 1,000 × 0.09 × 1 1,090 + 90 1,090 × 0.09 × 1 1,090 + 98.1
= 90 = 1,180 = 98.1 = 1,188.10
3 1,000 × 0.09 × 1 1,180 + 90 1,188.1 × 0.09 × 1,188.10 + 106.93
= 90 = 1,270 1 = 106.93 = 1,295.03
(a) Jumlah faedah yang diperoleh = 90 × 3 = RM270
(b) Jumlah faedah yang diperoleh = 90 + 98.1 + 106.93 = RM295.03
Hasil ini menunjukkan bahawa jumlah yang dihasilkan oleh faedah kompaun
adalah lebih daripada faedah mudah.

TOPIK 6 FAEDAH KOMPAUN: NILAI KINI DAN NILAI MASA DEPAN  133
Terdapat beberapa istilah yang biasanya digunakan dalam hal berkaitan dengan
faedah kompaun. Istilah berkenaan disenaraikan di Jadual 6.2.
Jadual 6.2: Istilah Penting Berkaitan dengan Faedah Kompaun
Istilah Penerangan
Prinsipal asal, P Jumlah yang mula-mula didepositkan
Kadar faedah tahunan, k Faedah bagi setahun bersama-sama dengan kekerapan di
mana faedah dikira dalam setahun
Tempoh faedah atau Tempoh masa faedah dikira
tempoh pertukaran
Kekerapan pertukaran m Kekerapan faedah yang dikira dalam setahun
Kadar faedah berkala Kadar faedah bagi setiap tempoh faedah
i = k/m
Bilangan tempoh faedah n dengan n = mt (t adalah masa dalam tahun)
dalam tempoh pelaburan
Contoh 6.2
Sebanyak RM7,500 dilaburkan pada 12 % yang dikompaun setiap suku tahun
selama dua tahun dan tiga bulan. Cari:
(a) Prinsipal asal, P
(b) Kadar faedah tahun, k
(c) Tempoh faedah
(d) Kekerapan pertukaran, m
(e) Kadar faedah berkala, i
(f) Bilangan tempoh faedah dalam tempoh pelaburan, n

Penyelesaian:
(a) P = RM7,500.00
(b) k = 12 peratus k = dikompaun setiap suku tahun
(c) Tempoh faedah adalah tiga bulan
(d) m=4
(e) i = k/m
= 0.12/4
(f) n = mt
= 4 × 2¼
= 9 tempoh faedah
AKTIVITI 6.1
Sebanyak RM4,500.00 dilaburkan pada 8 peratus dikompaun setiap

separuh tahun selama tiga tahun dan enam bulan. Cari:
(a) Prinsipal asal
(b) Kadar faedah tahunan
(c) Tempoh faedah
(d) Kekerapan pertukaran
(e) Kadar faedah berkala
(f) Bilangan tempoh faedah dalam tempoh pelaburan
Kongsikan jawapan anda dalam forum myINSPIRE.

6.1.1 Formula Faedah Kompaun

Katakan prinsipal asal = RM P
Kadar faedah berkala = i peratus
Bilangan tempoh faedah dalam tempoh pelaburan = n
Nilai masa depan (nilai terkumpul) selepas tempoh faedah n = S
Maka,
Prinsipal asal = P
Kadar yang diperoleh selepas satu tempoh faedah = Pi
Jumlah selepas satu tempoh faedah = P + Pi = P(1 + i)
Faedah yang diperoleh selepas dua tempoh faedah = P(1 + i)i
Jumlah selepas dua tempoh faedah = P(1 + i) + P(1 + i)i = P(1 + i)2
Faedah yang diperoleh selepas tiga tempoh faedah = P(1 + i)2i
Jumlah selepas tiga tempoh faedah = P(1 + i)2 + P(1 + i)2i = P(1 + i)3
Dengan meneruskan proses sebelum ini, kita akan mendapat
S = P(1 + i)n
Dengan menolak P dari S akan memberikan faedah kompaun, I.
I=S–P
Mari kita lihat pada Contoh 6.3

Contoh 6.3
Cari nilai masa depan RM8,500 yang telah dilaburkan bagi:
(a) Empat tahun pada 5 peratus yang dikompaun secara tahunan
(b) Tiga tahun pada 4.5 peratus yang dikompaun pada separuh tahun
(c) Tiga setengah tahun pada 5.5 peratus yang dikompaun pada suku tahun
(d) Satu setengah tahun pada 3.5 peratus yang dikompaun pada setiap dua bulan
(e) Dua tahun pada 6 peratus yang dikompaun setiap bulan
Penyelesaian:
(a) Diberi P = RM8,500.00

i = k/m = 0.05/1
n = mt = 1 × 4 = 4
Menggunakan S = P(1 + i)n, kita akan mendapat

S = 8,500(1 + 0.05)4
= RM10,331.80
(b) Diberi P = RM8,500.00

i = k/m = 0.045/2
n = mt = 2 × 3 = 6

S = 8,500(1 + 0.045/2)6
= RM9,714.02
(c) Diberi P = RM8,500

i = k/m = 0.055/4
n = mt = 4 × 3½ = 14

S = 8,500(1 + 0.055/4)14
= RM10,290.85

(d) Diberi P = RM8,500

i = k/m = 0.035/6
n = mt = 6 × 1½ = 9
n
Menggunakan S = P(1 + i) , kita akan mendapat
S = 8,500(1 + 0.035/6)9
= RM8,956.81
(e) Diberi P = RM8,500

i = k/m = 0.06/12
n = mt = 12 × 2 = 24
n
Menggunakan S = P(1 + i) , kita akan mendapat
S = 8,500(1 + 0.06/12)24
= RM9,580.86
Contoh 6.4
Cari nilai masa depan dan faedah yang diperoleh jika RM4,440 dilaburkan selama
empat tahun dan empat bulan pada 4 peratus dikompaun setiap bulan.
Penyelesaian :
Diberi : P = RM4,440
i = 0.04/12
n = 12 × 4⅓ = 52
Menggunakan formula S = P(1 + i)n, kita akan mendapat

S = 4,440(1 + 0.04/12)52
= RM5,278.80
Faedah yang diperoleh, I = S –P

= 5,278.80 – 4,440
= RM838.80

Contoh 6.5
Katakan RM7,550 telah dilaburkan bagi lima tahun dan tiga bulan. Jika pelaburan
menawarkan 6 peratus dikompaun pada faedah sukuan bagi tiga tahun pertama dan
7 peratus dikompaun bagi faedah bulanan untuk tempoh yang selanjutnya, kira:
(a) Nilai masa depan pelaburan berkenaan
(b) Jumlah faedah yang diperoleh
Penyelesaian:
Lukis rajah tempoh masa (lihat Rajah 6.1).
Rajah 6.1: Rajah tempoh masa bagi Contoh 6.5
(a) Jumlah pelaburan pada akhir tiga tahun:

S3 = P(1 + i)n
= 7,550(1 + 0.06/4)12
= RM9,026.92
Katakan P = RM9,026.92
Jumlah pelaburan bagi akhir lima tahun dan tiga bulan:

S5¼ = P(1 + i)
= 90,26.92(1 + 0.07/12)27
= RM10,561.90
(b) Jumlah faedah yang diperoleh:

I =S–P
= 10,561.90 – 7,550
= RM3,011.90

AKTIVITI 6.2
1. Suraya telah melaburkan RM3,600 dalam satu akaun selama enam

tahun pada 6.4 peratus yang dikompaun setiap suku tahun. Cari
faedah yang diperoleh.
2. Sebanyak RM50,000 dilaburkan bagi tiga tahun dan sembilan bulan.

Faedah pelaburan ditawarkan bagi dua tahun pertama ialah
10 peratus dikompaun setiap suku tahun dan 12 peratus dikompaun
bagi tempoh selanjutnya. Cari nilai masa depan pelaburan ini.
Bentang jawapan anda dalam forum myINSPIRE.
6.2 KADAR NOMINAL DAN BERKESAN

Apakah itu kadar nominal?
Kadar nominal adalah apabila faedah dikira lebih daripada sekali dalam
setahun.
Misalnya, 7 peratus dikompaun setiap bulan. Apabila faedah dikira secara

tahunan atau sekali dalam setahun, ia akan dikenal sebagai kadar efektif. Kadar
efektif digunakan sebagai asas bersama untuk membandingkan pelaburan dengan
tempoh pengkompaunan yang berbeza. Mari kita lihat pada contohnya.
Contoh 6.6
RM1,000 dilaburkan bagi setahun. Cari jumlah selepas setahun jika kadar
faedahnya adalah:
(a) 12.55 peratus yang dikompaun setiap tahun; dan
(b) 12 peratus yang dikompaun setiap suku tahun.

Penyelesaian:
(a) Diberi P = RM1,000

I = 0.1255
N =1

S = 1,000(1 + 0.1255)1
= RM1,125.50
(b) Diberi P = RM1,000

i = 0.12/4
n =4×1

S = 1,000(1 + 0.12/4)4
= RM1,125.50
Perhatikan bahawa 12.55 peratus dikompaun pada setiap tahun adalah kadar efektif
dan 12 peratus yang dikompaun pada setiap suku tahun adalah kadar nominal. Di
sini, kadar efektif 12.55 peratus yang dikompaun setiap tahun adalah bersamaan
dengan peratus yang dikompaun setiap suku tahun.
Perhubungan antara kadar efektif dan kadar nominal boleh diungkapkan dalam
bentuk:
r = (1 + i)m – 1
di mana r = Kadar efektif

i = k/m = Kadar nominal

Contoh 6.7
Cari kadar efektif yang bersamaan dengan 14.5 peratus yang dikompaun setiap
bulan.
Penyelesaian:
Diberi i = 0.145/12, m = 12
r = (1 + i)m – 1
= (1 + 0.145/12)12 – 1
= 0.1550
= 15.5%
AKTIVITI 6.3
1. Cari kadar efektif yang bersamaan dengan 13 peratus yang

dikompaun setiap separuh tahun.
2. Yang manakah menghasilkan faedah yang lebih, 7 peratus yang

dikompaun setiap bulan atau 7.1 peratus yang dikompaun setiap
tahun?
6.3 NILAI MASA DEPAN DAN KINI

Adakah anda tahu apakah maksud nilai masa depan?
Nilai masa depan dalam faedah kompaun merujuk kepada jumlah terkumpul
dalam tempoh masa termasuk prinsipal dan faedah.

Apakah maksud nilai kini?
Nilai kini adalah songsangan nilai masa depan. Ia merupakan nilai wang
sekarang dan ia digunakan untuk mengira nilai terkini bagi jumlah masa
depan.
Dari S = P (1 + i)n, kita dapat nilai kini, P = S (1 + i)–n. Mari kita lihat pada
contohnya.
Contoh 6.8
Anda ingin mempunyai jumlah terkumpul sebanyak RM20,000 dalam akaun
simpanan yang menawarkan faedah pada 12.5 peratus yang dikompaun secara suku
tahun dalam masa lima tahun. Berapakah jumlah yang perlu anda laburkan pada
hari ini?
Penyelesaian:
Diberi S = RM20,000.00
i = 0.125/4
n = 4 × 5 = 20
Menggunakan formula P = S(1 + i)–n, kita akan mendapat

P = 20,000(1 + 0.125/4)–20
= RM10,808.14
Contoh 6.9
Cari faedah yang diperoleh bagi pelaburan jika jumlah terkumpul pada akhir lima
tahun adalah RM 3734,97 dan kadar faedahnya adalah 7.5 peratus yang dikompaun
setiap bulan.
Penyelesaian:
Diberi S = RM2,734.97
i = 0.075/12
n = 12 × 5 = 60

Menggunakan formula S = P (1 + i)n, kita akan mendapat

3,734.97 = P (1 + 0.075/12)60
P = RM2,570.00
Faedah yang diperoleh, I = S –P

= 3,734.97 – 2,570
= RM1,164.97
Contoh 6.10:
Satu hutang yang berjumlah RM2,500 dijangka habis pada hujung tahun ketiga.
Jika duit tersebut bernilai 10 peratus dikompaun setiap separuh tahun, cari nilai
hutang ini pada akhir tahun pertama.
Penyelesaian:
Lukis rajah (lihat Rajah 6.2).
Rajah 6.2: Rajah Masa bagi Contoh 6.10
Menggunakan formula P = S(1 + i)–n, kita akan mendapat

P = 2,500(1 + 0.10/2)–4
= RM2,056.76

AKTIVITI 6.4
1. Kira jumlah wang yang diperlukan kini untuk membeli sebuah

komputer riba yang bernilai RM 3,500 dalam setahun jika wang
yang dilaburkan pada 6.2 peratus dikompaun pada setiap suku tahun.
2. Mariana berhajat untuk mengumpul RM6,000 pada akhir lima

tahun. Dia mendepositkan sejumlah wang pada hari ini. Cari jumlah
faedah yang diperoleh jika kadar faedahnya adalah 7.2 peratus yang
dikompaun setiap bulan.
6.4 PERSAMAAN NILAI

Sebelum kita mengakhiri topik ini, mari kita lihat pada persamaan nilai. Apakah
maksudnya?
Persamaan nilai adalah persamaan yang menerangkan persamaan antara dua

set tanggungan, hutang dan pembayaran semula pada tarikh perbandingan
yang juga dikenal sebagai tarikh tumpuan.
Perhubungan berkenaan boleh diterangkan seperti yang berikut:
Jumlah yang dibayar = Jumlah hutang pada tarikh tumpuan

atau
Jumlah yang diberi = Jumlah yang diterima pada tarikh tumpuan

Terdapat empat langkah yang boleh digunakan untuk menyelesaikan persamaan

nilai. Langkah tersebut adalah:
• lukis rajah masa dengan nilai dan tarikh;
• pilih tarikh tumpuan (juga dikenal sebagai tarikh perbandingan);
• bawa semua nilai bertarikh ke tarikh tumpuan dengan menggunakan formula
• S = P(1 + i)n atau P = S(1 + i)–n; dan
• gunakan konsep di mana jumlah yang dibayar = jumlah hutang pada tarikh
tumpuan, dan binakan persamaan dan kemudian cari penyelesaian kepada
soalan tersebut.
Contoh 6.11
Halim mempunyai dua hutang. Hutang pertama berjumlah RM 1,500 dan akan
berakhir pada hujung tahun pertama dan hutang kedua berjumlah RM 6,500 akan
berakhir pada hujung tahun ke lima. Katakan:
(a) Halim berhasrat melangsaikan hutangnya dengan membuat sekali

pembayaran semula pada akhir tahun kedua. Berapakah jumlah bayaran
semula tunggal ini jika wang tersebut bernilai 5 peratus dan dikompaun setiap
suku tahun?
(b) Halim berhasrat untuk melangsaikan semua hutangnya dalam dua bayaran,
satu pada hujung tahun kedua dan satu lagi pada hujung tahun keempat.
Berapakah jumlah bayaran jika wang tersebut bernilai 5 peratus dan
dikompaun setiap suku tahun?

Penyelesaian:
(a) Langkah 1: Lukis rajah masa dengan nilai bertarikh (Rajah 6.3)
Rajah 6.3: Rajah Masa bagi Contoh 6.11(a)
Katakan bayaran semula tunggal tersebut adalah X.
Langkah 2: Tentukan tarikh tumpuan
Tarikh tumpuan adalah pada hujung tahun kedua.
Langkah 3: Bawa semua nilai bertarikh ke tarikh tumpuan
(i) Jumlah hutang RM 1,500 pada tarikh tumpuan adalah

S = P(1 + i)n dengan
P = RM1,500; i = 0.05/4 dan n = 4.
Maka,
S = P(1 + i)n
= 1,500(1 + 0.05/4)4
= RM1,576.42

(ii) Jumlah hutang RM6,500 pada tarikh tumpuan adalah

P = S(1 + i)–n dengan
S = RM6,500; i = 0.05/4 dan n = 3 × 4 = 12. Maka,
P = S(1 + i)–n
= 6,500(1 + 0.05/4)–12
= RM5,599.81
(iii) Jumlah pembayaran semula, X, pada tarikh tumpuan adalah RMX.
Langkah 4: Rumuskan persamaan nilai.

X = RM1,576.42 + RM5,599.81
= RM7,176.23
(b) Langkah 1: Lukis rajah masa dengan semua nilai bertarikh (Rajah 6.4)
Rajah 6.4: Rajah Masa bagi Contoh 6.11 (b)
Katakan bayaran tunggal adalah X.
Langkah 2: Tentukan tarikh tumpuan
Tarikh tumpuan adalah pada hujung tahun keempat.

Langkah 3: Bawakan semua nilai bertarikh ke tarikh tumpuan.
(i) Jumlah hutang RM1,500 pada tarikh tumpuan adalah S = P(1 + i)n
dengan:
P = RM1,500; i = 0.05/4 dan n = 3 × 4 = 12. Maka,
S = P(1 + i)n
= 1,500(1 + 0.05/4)12
= RM1,741.13
(ii) Jumlah hutang RM6,500 pada tarikh tumpuan adalah:

S = P(1 + i)–n dengan
S = RM6,500; i = 0.05/4 dan n = 4. Maka,
P = S(1 + i)–n
= 6,500(1 + 0.05/4)–4
= RM6,184.91
(iii) Jumlah pembayaran semula, X (bagi tahun kedua) pada tarikh tumpuan
adalah:
S = P(1 + i)n dengan P = RMX; i = 0.05/4 dan n = 8. Maka,
S = X (1 + 0.05/4)8
= 1.1045X
(iv) Jumlah pembayaran semula X pada tarikh tumpuan adalah RMX.
Langkah 4: Rumuskan persamaan nilai.
Jumlah dibayar = Jumlah hutang pada tarikh tumpuan
1.104 X + X = RM1, 741.13 + RM6,184.91

2.1045 X = RM7,926.04
7,926.04
X=
2.1045
= RM3,766.23

AKTIVITI 6.5
Sheila mempunyai dua hutang. Hutang pertama bernilai RM1,200 yang

akan terlangsai pada hujung tahun pertama, manakala hutang kedua
bernilai RM2,400 pada hujung tahun keenam.
(a) Sheila mahu melangsaikan kedua-dua hutang tersebut dengan sekali
bayaran pada hujung tahun kedua. Cari jumlah bayaran ini jika wang
bernilai 6 peratus dikompaun setiap bulan.
(b) Sheila mahu melangsaikan semua hutang dengan membuat dua
bayaran yang sama pada hujung tahun ketiga dan kelima. Cari
jumlah bayaran ini jika wang bernilai 6 peratus dikompaun setiap
bulan.
LATIHAN 6.1
1. Gina melaburkan RM4,000 dalam satu pelaburan selama tiga tahun.

Pada hujung tempoh pelaburan, pelaburan beliau akan bernilai
RM5,000. Cari kadar faedah mudah yang ditawarkan.
2. Zaharah melaburkan RM250 dalam akaun persatuan bangunan.

Pada hujung tahun, akaunnya telah dikreditkan dengan faedah
sebanyak 2%. Berapakah jumlah faedah yang telah diperoleh bagi
pelaburan RM250 pada tahun tersebut?
3. Azlan melaburkan RM140 dalam akaun yang membayar r% faedah.

Selepas tahun pertama, dia menerima RM4.20 sebagai faedah.
Apakah nilai r, iaitu kadar faedah?
4. Alias mendepositkan RM250 dalam satu akaun yang membayar 9%

faedah kompaun dan dibiarkannya selama tiga tahun. Berapakah
baki dalam akaun berkenaan pada akhir waktu itu?
5. Azila menyimpan RM5,000 dalam akaun simpanan yang membayar

5% faedah dikompaun setiap tahun. Kira jumlah dalam akaun beliau
pada penghujung tahun kelima.

6. RM15,200 telah dilaburkan bagi tiga tahun dalam sebuah bank

dengan memperoleh kadar faedah mudah 4.8% setiap tahun. Kira
jumlah mudah ini pada penghujung tempoh pelaburan.
7. Alif melaburkan RM3,000 dalam dana pelaburan bagi lima tahun.

Pada penghujung tempoh pelaburan, pelaburannya akan bernilai
RM33,850. Dapatkan kadar faedah mudah yang ditawarkan.
8. Kira nilai kini pada 10% faedah mudah bagi hutang RM10,200 yang
akan tamat dalam tempoh enam bulan.
9. Dapatkan nilai masa depan RM2,000 yang dilaburkan bagi tiga tahun
dan 6.8% yang dikompaunkan setiap suku tahun.
10. Judika melaburkan RM1,200 dalam bank akaun yang membayar

faedah pada hujung tahun sebanyak 4%. Kira nilai pelaburan selepas
empat tahun.
11. Dave meminjam RM500 bagi empat tahun dan bersetuju untuk
membayar 6.5% dengan faedah kompaun bagi tempoh ini. Apakah
jumlah nilai yang dia perlu bayar balik?
12. Berapakah jumlah yang perlu Samson deposit dalam akaun simpanan
6% jika dia ingin mencapai jumlah RM120 selepas dua tahun?
13. Apakah kadar faedah yang akan membolehkan RM350 menjadi

RM500 dalam lima tahun?
14. Berapa lamakah sejumlah wang mesti didepositkan dalam akaun

yang memberikan 14% faedah kompaun bagi mendapat nilai
sebanyak dua kali ganda?
15. Cari kadar efektif yang bersamaan dengan 12% yang dikompaun
secara suku tahun.
16. Hatta ingin melawat rakannya di Eropah dalam masa dua tahun. Dia
menjangkakan kos seluruh perjalanannya akan berjumlah RM15,000.
Berapakah jumlah yang berjaya dia kumpulkan pada hujung setiap
bulan jika akaun simpanannya memperoleh kadar faedah 8% setiap
tahun?

• Faedah kompaun dikira berdasarkan prinsipal campur faedah.
• Nilai masa depan adalah jumlah terkumpul berdasarkan kadar faedah yang
diberi selepas satu tempoh.
• Kadar efektif adalah kadar faedah yang dikira setahun sekali.
• Kadar nominal adalah kadar faedah yang dikira lebih daripada sekali dalam
setahun.
• Nilai kini bagi jumlah S pada i peratus bagi satu tempoh faedah akan tamat
dalam n tempoh faedah adalah P = S(1 + i)–n.
• Persamaan nilai dibina berdasarkan hubungan berikut:

atau
Jumlah yang diberi = Jumlah yang diterima pada tarikh tumpuan
Faedah kompaun Nilai kini

Kadar efektif Nilai masa depan
Kadar nominal Persamaan nilai
Oxford-Fajar.

Topik  Pembezaan
7
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mendapatkan terbitan dengan mengaplikasikan kaedah hasil darab
dan kaedah hasil bahagi.
2. Mengaplikasikan kaedah rantai.
3. Menerbitkan kaedah penguasaan sebagai kes khas dalam kaedah
rantai.
 PENGENALAN
Dalam topik ini, anda akan didedahkan kepada proses mendapatkan terbitan
untuk fungsi yang boleh dibezakan. Proses mendapatkan terbitan ini dikenal
sebagai pembezaan. Pembezaan sebuah fungsi dengan menggunakan takrif
terbitan secara langsung adalah agak menyukarkan, iaitu dengan mengaplikasikan
takrifan terhad. Oleh itu, satu set syarat pembezaan telah diterbitkan daripada
kaedah terhad ini untuk memudahkan proses ini. Syarat-syarat tersebut merupakan
satu prosedur yang agak mekanikal dan berkesan bagi pembezaan. Walau
bagaimanapun, bagi yang berminat dalam membuktikan kaedah ini bolehlah
merujuk kepada buku Calculus.

TOPIK 7 PEMBEZAAN  153
Tatatanda yang biasa digunakan untuk menandakan pembezaan sebuah fungsi

dy
berkaitan dengan pemalar x ialah f ′(x) dan disebut sebagai f prime x dan
dx
(disebut sebagai “dee y, dee x”).
Jika f ′(x) boleh dicari, f dikatakan boleh dibezakan dan f ′(x) dikenal sebagai
terbitan fungsi f yang berkaitan dengan pemalar x atau pembezaan f ke atas x.
Terdapat lapan kaedah pembezaan seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.1.
Rajah 7.1: Lapan Kaedah dalam Pembezaan

154  TOPIK 7 PEMBEZAAN
7.1 KAEDAH PEMALAR

Formula bagi kaedah pemalar adalah:
Jika f (x) = c, di mana c adalah malar, maka f ′(x) = 0.
Contoh 7.1
(a) Jika f (x) = 15, maka f ′(x) = 0.
(b) Jika g(x) = −1.4, maka g′(x) = 0.
dy
(c) Jika y = 3x0, maka y ′ = = 0 , kerana x0 = 1.
dx
(d) Jika y = e5, maka y′ = 0, apabila e5 adalah pemalar.
(e) Jika y = log 7, maka y′ = 0.
7.2 KAEDAH PENGUASAAN

Formula bagi kaedah penguasaan adalah:
Jika f (x) = xn di mana n adalah pemalar, maka f ′(x) = nxn–1.
Contoh 7.2
(a) Jika f ( x ) = x 6 , maka

dy
= 6 x6−1
dx
= 6 x5

1
(b) Jika h ( w ) = 3
, maka
w5
3
−
h ( w) = w 5
3
3 − −1
Maka, h′ ( w ) = − w 5
5
8
3 −
=− w 5
5
d  
4
Jika y = x , maka y ′ = x 
3 4 3
(c)
dx  
 
4
4 −1
= x 3
3
1
4 3
= x
3
7.3 KAEDAH PEMALAR KALI FUNGSI

Formula bagi kaedah pemalar kali fungsi adalah:
Jika f (x) = c(g(x)), di mana c adalah sebuah pemalar dan g′(x) wujud, maka
f ′(x) = c(g′(x)).
Contoh 7.3
Katakan y = 9x4 maka d y = 9  d x 4  ( )
dx  dx 
( )
= 9 4 x 4 −1
= 9 (4 x ) 3
= 36 x 3
Contoh 7.4
Diberi f ( x ) = 4 x3 . Cari f ′(x).
Penyelesaian:
Tukarkan f (x) ke dalam bentuk eksponen atau penguasaan.
1
( )
f ( x ) = 4 x3 2
3
= 4x 2
Maka
d  2
3
f ( x) = 4  x 
′
dx  
 
 3 3 −1 
= 4 x2 
2 
 
3 1
= 4 x2 
2 
 
1
= 6x 2 atau 6 x
7.4 KAEDAH FUNGSI PENJUMLAHAN DAN

PERBEZAAN
Bagi mengira fungsi penjumlahan dan perbezaan, formula berikut digunakan:
(a) Jika f (x) = g(x) + h(x), di mana g′(x) dan h′(x) wujud, maka f ′(x) = g′(x) +
h′(x).
(b) Jika f (x) = g(x) − h ( x ) , di mana g′(x) dan h′(x) wujud, maka f ′(x) = g′(x) −
h′(x).

Contoh 7.5
(a) Katakan f (x) = 3x2 + 5. Mengikut Kaedah IV, f (x) = g(x) + h(x), di mana
g(x) = 3x2 dan h(x) = 5, maka:
( )
f ′( x) = 3 2 x 2−1 + 0
= 6x
(b) Katakan f (x) = 10x5 – 6x. Mengikut Kaedah IV, f (x) = g(x) – h(x), di mana
g(x) = 10x5 dan h(x) = 6x, maka:
( ) ( )
f ′( x) = 10 5 x5−1 − 6 1x1−1
= 10 ( 5 x ) − 6 ( x )
4 0
= 50 x 4 − 6
(c) Katakan f (x) = 5x4 – 8x3 + 3x2 – x + 12
Pembezaan dilakukan pada setiap pernyataan f (x).
( ) ( ) ( )
f ′( x) = 5 4 x 4−1 − 8 3 x3−1 + 3 2 x 2−1 − 1 + 0
= 20 x3 − 24 x 2 + 6 x − 1

Contoh 7.6
Diberikan f ( x ) =
(
5 x4 − 3 ) . Cari f ′(x).
2
Penyelesaian:
Permudahkan f (x):
5 x 4 − 15
f ( x) =
2
5 x 4 15
= −
2 2
5 4 15
= x −
2 2
d  5 x 4  d  15 
Maka, f ′ ( x ) =  −  
dx  2  dx  2 
=
5
2
(4 x 4−1 − 0)
20 x3
=
2
= 10 x3

Contoh 7.7
7 x3 + x
Diberi f ( x ) = . Cari f ′(x).
2 x
Penyelesaian:
Tukarkan f (x) dengan menulisnya dalam bentuk eksponen atau penguasaan.
7 x3 + x
f ( x) = 1
2x 2
7 x3 x
= 1
+ 1
2x 2 2x 2
1 1
7 3 − 2 1 1− 2
= x + x
2 2
5 1
7 1 2
= x2 + x
2 2
 5 5 −1  1  1 2 −1 
1
7
Maka, f ′ ( x ) =  x 2  +  x 
22  22 
   
3 1
35 2 1 −
= x + x 2
4 4

Contoh 7.8
3
Katakan f ( x) = x 5
(x 2
)
+ 7 x + 1 . Cari f ′(x).
Penyelesaian:
Kembangkan f (x) dengan mengaplikasikan kaedah eksponen.
13 8 3
f ( x) = x5 + 7x5 + x 5
13
13 5 −1 8 8 −1 3
3
−1
f ′ ( x) = x + 7  x5  + x5
5 5  5
 
8 3 2
13 5 56 5 3 − 5
= x + x + x
5 5 5
8 3 2
−
13 x 5 + 56 x 5 + 3x 5
=
5
7.5 KAEDAH HASIL DARAB

Formula bagi kaedah hasil darab atau kaedah produk adalah:
Jika f (x) = g(x)h(x), di mana g′(x) g' ( x ) dan h′(x) wujud, maka f ′(x) = h(x)g′(x)
+ g(x)h′(x).
Contoh 7.9
Jika f (x) = 2x(3x2 – 2). Tentukan terbitan bagi f (x).
Penyelesaian:
Katakan g(x) = 2x and h(x) = (3x2 – 2).
Maka g′(x) = 2 dan h′(x) = 6x.

2
Maka f ′( x) = (3x – 2)(2) + 2x(6x)
= 6x2 – 4 + 12x 2
= 18x2 – 4
Contoh 7.10
Jika f (x) = (x + 3)(4x2 + 2x). Tentukan terbitan bagi f (x).
Penyelesaian:
Katakan g(x) = x + 3 dan h(x) = 4x2 + 2x, maka
g′(x) = 1 dan h′(x) = 8x + 2
Maka, f ′(x) = (4x2 + 2x)(1) + (x + 3)(8x + 2)
= 4x2 + 2x + 8x2 + 24x + 2x + 6
= 12x2 + 28x + 6
Contoh 7.11
Diberi s(t) = (8 – 7t)(t2 – 2). Tentukan s′(t).
Penyelesaian:
s′ (t ) = ( 8 − 7t )
dx
(
d 2
) ( )
t − 2 + t2 − 2
d
dx
( 8 − 7t )
= ( 8 − 7t )( 2t ) + ( t − 2 ) ( −7 )
2
= 16t − 14t 2 − 7t 2 + 14
= −21t 2 + 16t + 14

Contoh 7.12
dy
Diberi y = (x2 + 3x – 2)( 2x2 – x – 3). Tentukan .
dx
Penyelesaian:
dy
dx
(
= x 2 + 3x − 2
d
dx
) ( ) (
2 x2 − x − 3 + 2x2 − x − 3
d 2
dx
) (
x + 3x − 2 )
= ( x + 3 x − 2 ) ( 4 x − 1) + ( 2 x − x − 3) ( 2 x + 3)
2 2
= ( 4 x − x + 12 x − 3 x − 8 x + 2 ) + ( 4 x + 6 x − 2 x
3 2 2 3 2 2
− 3x − 6 x − 9 )
= ( 4 x + 11x − 11x + 2 ) + ( 4 x + 4 x − 9 x − 9 )
3 2 3 2
= 8 x3 + 15 x 2 − 20 x − 7
7.6 KAEDAH HASIL BAHAGI

Formula bagi kaedah hasil bahagi adalah:
g ( x)
Jika y = f ( x) = , di mana g ′( x) dan h′( x) wujud, maka
h ( x)
h ( x ) g ′ ( x ) − g ( x ) h′ ( x )
f ′ ( x) = 2
.
 h ( x ) 

Contoh 7.13
x
Diberi f ( x) = . Tentukan terbitan yang pertama bagi f (x)
x −1
Penyelesaian:
d d
( x − 1) ( x ) − ( x ) ( x − 1)
f ′ ( x) = dx dx
2
( x − 1)
=
( x − 1)(1) − ( x )(1)
( x − 1)2
=
( x − 1) − x
( x − 1)2
−1
=
( x − 1)2
Contoh 7.14
2x − 3 dy
Diberi y = . Tentukan .
4x + 1 dx
Penyelesaian:
d d
dy ( 4 x + 1) ( 2 x − 3) − ( 2 x − 3) ( 4 x + 1)
= dx dx
2
dx ( 4 x + 1)
=
( 4 x + 1)( 2 ) − ( 2 x − 3)( 4 )
( 4 x + 1)2
8 x + 2 − 8 x + 12
=
( 4 x + 1)2
14
=
( 4 x + 1)2

Contoh 7.15
8x2 − 2 x + 1 dy
Diberi y = 2
. Tentukan .
x − 5x dx
Penyelesaian:
dy 8 x 2 − 2 x + 1
=
dx x2 − 5x
(x 2
− 5x ) dxd (8x 2
) (
− 2 x + 1 − 8x2 − 2 x + 1 ) dxd ( x 2
− 5x )
=
(x )
2 2
− 5x
=
(x 2
) (
− 5 x (16 x − 2 ) − 8 x 2 − 2 x + 1 ( 2 x − 5 ) )
(x )
2 2
− 5x
=
(16 x 3
− 2 x 2 − 80 x 2 + 10 x ) − (16 x − 40 x 3 2
− 4 x 2 + 10 x + 2 x − 5 )
( x − 5x )2 2
16 x3 − 82 x 2 + 10 x − 16 x3 + 44 x 2 − 12 x + 5
=
(x )
2
2
− 5x
−38 x 2 − 2 x + 5
=
(x )
2
2
− 5x

7.7 KAEDAH RANTAI

Formula bagi kaedah rantai adalah:
dy  dy   du 
Jika y = f (u), di mana u = g(x), maka y′ ( x ) = = .
dx  du   dx 
Contoh 7.16
dy
Diberi y = (1 + x)4 . Tentukan .
dx
Penyelesaian:
dy du
Langkah 1: Perkenalkan satu pemboleh ubah baharu, u, supaya dan
du dx
adalah senang untuk dikira.
Katakan u = 1 + x, maka y = u4
dy du
Langkah 2: Kira dan .
du dx
Apabila u = 1 + x, dan y = u4 ,
du dy
Maka =1 dan = 4u3
dx du
dy
Langkah 3: Gunakan kaedah rantai untuk mengira .
dx
dy  dy  du 
y′ ( x ) = =   
dx  du  dx 
= 4u 3 (1)
= 4u 3

dy
Langkah 4: Kira ke dalam pernyataan x.
dx
dy
Gantikan u = 1 + x ke dalam , berikan
dx
dy
= 4(1 + x)3.
dx
Contoh 7.17
dy
Tentukan , diberi y = (3 + x3)4.
dx
Penyelesaian:
(a) Katakan u = (3 + x3), maka y = u4
du dy
(b) Kemudian = 3x2 dan = 4u3
dx du
dy  dy   du 
(c) Dengan menggunakan kaedah rantai: =   
dx  du   dx 
( )
= 4u 3 3x 2
dy
(d) Gantikan u = (3 + x3) ke dalam .
dx
dy
( ) ( 3x )
3
= 4 3 + x3 2
dx
= 12 x 2 (3 + x )3 3

Contoh 7.18
3
( )
Diberi y = 2 x 2 + 1 2 , tentukan y′(x).
Penyelesaian:
3
2
(a) Katakan u = (2x + 1), maka y = (u ) 2
1
du dy 3 2
(b) Kemudian = 4 x dan = u
dx du 2
dy  dy   du 
(c) Dengan menggunakan kaedah rantai: =   
dx  du   dx 
1
3
= u 2 (4x)
2
dy
(d) Gantikan u = ( 2x 2 + 1) ke dalam .
dx
1
dy 3
(
= 2 x2 + 1
dx 2
) 2 ( 4x)
1
= 6x 2x +1( 2
) 2
7.8 KAEDAH PENGUASAAN (KES KHAS

KAEDAH RANTAI)
Formula bagi kaedah penguasaan (kes khas kaedah rantai) adalah:
n n −1
Jika y =  g ( x )  , maka y′ = n  g ( x )  g′ ( x ) .

Contoh 7.19
Diberi y = (3x + 4)7. Cari y′(x).
Penyelesaian:
Katakan g(x) = 3x + 4, maka g′(x) = 3 dan n = 7.
Maka, y′(x) = 7(3x + 4)7–1(3)

= 21(3x + 4)6
Contoh 7.20
Diberi y = (13 – x4)5. Cari y′(x).
Penyelesaiaan:
Katakan g(x) = (13 – x4), maka g′(x) = –4x3 dan n = 5.
Maka, y′(x) = 5(13 – x4)5–1 (–4x3)

= –20x3 (13 – x4)4
Contoh 7.21
1
2
Bezakan fungsi y = (3x – 2x + 1) 2 .
Penyelesaian:
1
dy 1
( ) d
( )
−1
= 3x 2 − 2 x + 1 2 3x 2 − 2 x + 1
dx 2 dx
1
1
( )
−
= 3x 2 − 2 x + 1 2 ( 6x − 2)
2
1
( )
−
2
= 3x − 2 x + 1 2 ( 3x − 1)

Contoh 7.22
3
 2x + 2 
Bezakan fungsi f ( x ) = 3  
 x+3 
Penyelesaian:
3−1
 2x + 2  d  2x + 2 
f ′ ( x) = 3    
 x+3  dx  x + 3 
 d d 
 2x + 2   ( x + 3) ( 2 x + 2 ) − ( 2 x + 2 ) ( x + 3) 
2
= 3 dx dx
  2 
 x+3   ( x + 3) 
 
2
 2x + 2 
= 3 
( x + 3)( 2 ) − ( 2 x + 2 )(1) 
  
 x+3   ( x + 3)2 
2
 2x + 2  2x + 6 − 2x − 2 
= 3   
 x+3   ( x + 3)2 
 
2
 2x + 2   4 
= 3  
 x + 3   ( x + 3)2 
AKTIVITI 7.1
Bagi mendapatkan lebih banyak maklumat mengenai kaedah pembezaan,

layari laman sesawang berikut dan bentang dapatan anda dalam forum
myINSPIRE:
https://www.intmath.com/differentiation/differentiation-intro.php

LATIHAN 7.1
Dapatkan pembezaan darjah pertama bagi fungsi yang berikut:
(a) f (x) = 15 (b) f (x) = 5x0
(c) y = 6e3 (d) y = −8 ln2
(e) y = x3(x4) (f) h(s) = x5

2
−
3 1
(g) p(r) = r (h) s(t) = 3
t 5
4
(i) y= x5 (j) y= x5
8 3
(k) y = 4 x2 (l) f (x) = 5 x 2 + −4
x
x
(m) f (x) = 3x + 7 (n) f (x) = 2 −
4
2 5( x4 − 3)
(o) y = x + 4x + 8 (p) f (x) =
2
4 x3 + 7 x − 4
(q) f (x) = (r) y = (1 + x) (1 – 2x) 4
x
x +1
(s) y = (2x – 1) (x + 1)4 (t) y=
x2 + 2
4 x3 + 1
(u) y= (v) y = (2x – 1) 2
x2 + 1
(w) y = (x2 + 4)5 (x) y= 3x 2 − 2 x + 1

3
 2x + 2 
(y) f (x) = x2 − 5x (z) f (x) =  
 x+3 

1. Jika f (x) = x4 +5x, maka f ′(1) ialah
A. 0 B. 4 C. 5 D. 9
2
2. Jika g ( x) = 3x 4 + , maka g ′( x ) =
x
3
−
3
A. 3+ x B. 3x − x 2
3
−
3
C. 12x − x D. 12x − x 2
8(9 − 3x)5
3. Jika y = , maka y ′ =
5
8(9 − 3x)5
A. −24(9 − 3x) 4 B. −
25
8(9 − 3x)5
C. D. 24(9 − 3x) 4
25
3 − 2x 2
4. Jika y = , maka y ′ =
x2
3 6 4 3 − 4x
A. −2 B. − C. − D.
x2 x3 x3 x4
5. Diberi y = 5 x3 − x + 8, maka y′′(2) − y′(1) =
A. 14 B. 34 C. 46 D. 60

Anda harus memahami dan menguasai kaedah-kaedah pembezaan berikut:
• Kaedah pemalar
– Jika f (x) = c, di mana c adalah sebuah pemalar, maka f ′(x) = 0
• Kaedah penguasaan
– Jika f (x) = xn di mana n adalah sebuah pemalar, maka f ′(x) = nx n –1
• Kaedah pemalar kali fungsi
– Jika f (x) = c (g (x )) , di mana c adalah sebuah pemalar dan g′(x) wujud,

maka f ′(x) = c(g′(x))
• Kaedah penjumlahan dan perbezaan fungsi
– Jika f (x) = g(x) ± h(x), di mana g′(x) dan h′(x) wujud, maka
f ′(x) = g′(x) ± h′(x)
– Jika f (x) = g(x) h(x), di mana g′(x) dan h′(x) wujud, maka
f ′(x) = h(x) g′(x) + g(x) h′(x)
• Kaedah hasil darab
– Jika f ( x ) = g ( x ) h ( x ), di mana g' ( x ) dan h' ( x ) wujud, maka

f ′ ( x ) = h( x ) g ′ ( x ) + g ( x ) h′ ( x )
• Kaedah hasil bahagi
g ( x)
– Jika y = f ( x) = , di mana g′(x) dan h′(x) wujud, maka
h( x)
h ( x ) g ′ ( x ) − g ( x ) h′ ( x )
f ′ ( x) = 2
 h ( x ) 

• Kaedah rantai
dy  dy  du 
– Jika y = f (u), di mana u = g(x), maka y′ ( x ) = =
dx  du  
 dx 
• Kaedah penguasaan (kes khas kaedah rantai)

n n −1
– Jika y =  g ( x )  , maka y′ = n  g ( x )  g′ ( x )
Kaedah hasil bahagi Kaedah penguasaan (kes khas kaedah

rantai)
Kaedah hasil darab
Kaedah penjumlahan dan perbezaan
Kaedah pemalar fungsi
Kaedah pemalar kali fungsi Kaedah rantai
Kaedah penguasaan
Ayres, F. Jr., & Mendelson, E. (2013). Calculus. McGraw Hill.
Barnett, R. A., Ziegler, M. R., & Byleen, K. E. (2002). Calculus for business,
economics, life sciences, and social sciences. Prentice Hall.
Herman, E., & Strang, G. (2020). Calculus: Volume 1 (Digital Ed.). OpenStax.
https://openstax.org/details/books/calculus-volume-1
Weisstein, E. (2019, April 18). Differential calculus.

http://mathworld.wolfram.com/topics/DifferentialCalculus.html

Topik  Aplikasi
Pembezaan
8
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mengaplikasikan syarat pembezaan apabila mendapatkan terbitan
darjah tinggi daripada pelbagai fungsi.
2. Menyelesaikan fungsi jumlah kos, jumlah hasil dan jumlah
keuntungan dalam dunia ekonomi dan perniagaan.
3. Mengira fungsi purata jumlah kos, jumlah hasil dan jumlah
keuntungan dalam dunia ekonomi dan perniagaan.
4. Mendapatkan fungsi marginal atau muktamad bagi jumlah kos,
jumlah hasil dan jumlah keuntungan dalam dunia ekonomi dan
perniagaan.
5. Meminimumkan fungsi jumlah kos, sementara memaksimumkan
fungsi jumlah hasil dan jumlah keuntungan dengan menggunakan
pembezaan.
 PENGENALAN
Terbitan atau pembezaan sebuah fungsi ditandakan dengan y = f (x ) :
dy
y’ = f ' ( x) = adalah fungsi pembezaan x darjah pertama
dx
Apabila pembezaan dijalankan ke atas y', maka:

d (2) y
y ′′ = f ′′ ( x ) = adalah terbitan kedua fungsi x yang dibaca sebagai “f prime
dx ( 2 )
kedua x”.

TOPIK 8 APLIKASI PEMBEZAAN  175
Hal yang sama bila pembezaan dijalankan ke atas y”, terbitan ketiga adalah
d ( 3) y
y ′′′ = f ′′′ ( x ) = yang merupakan pembezaan darjah ketiga x.
dx (3)
Dan seterusnya, bagi mendapatkan terbitan tahap tinggi ialah pembezaan x darjah
ke-n;
d (n) y
yn = f n ( x) =
dx ( n )
Pemahaman menyeluruh dan kebolehan dalam mengaplikasikan syarat pembezaan

bersama dengan pengetahuan mengenai fungsi permintaan dan penawaran akan
membantu pelajar memahami aplikasi pembezaan.
Anda diharapkan dapat menghargai aplikasi pembezaan dalam bidang ekonomi dan
perniagaan yang melibatkan pengiraan fungsi jumlah kos, jumlah hasil dan jumlah
keuntungan. Kaedah pembezaan akan menentukan bagaimana untuk
meminimumkan fungsi jumlah kos, sementara fungsi jumlah hasil dan fungsi
jumlah keuntungan dimaksimumkan.
8.1 PEMBEZAAN DARJAH KEDUA DAN

KETIGA
Topik ini meliputi pembezaan darjah ketiga sahaja. Aplikasi syarat pembezaan
secara berulang kali akan menyokong proses mendapatkan tahap atau darjah
pembezaan yang dikehendaki.
Contoh 8.1:
Diberi y = 4x 3 − 12 x 2 + 6x + 2.
Terbitkan y′′ .
Penyelesaian:
( )
y ′ = 4 3 x 2 − 12 ( 2 x ) + 6
= 12 x 2 − 24 x + 6
y ′′ = 12 ( 2 x ) − 24 (1)
= 24 x − 24

176  TOPIK 8 APLIKASI PEMBEZAAN
Contoh 8.2:
d ( 3) y
Tentukan ( 3)
diberi y = 2 x −1 + x 2 + 1
dx
Penyelesaian:
dy
= 2 ( −1x −2 ) + 2 x
dx
= −2 x −2 + 2 x
d ( 2) y
( 2)
= −2 ( −2 x −3 ) + 2
dx
= 4 x −3 + 2
d ( 3) y
( 3)
= 4 ( −3 x −4 )
dx
= −12 x −4
LATIHAN 8.1
1. Dapatkan pembezaan darjah kedua bagi fungsi yang diberi:
2
(a) y = 4 x3 − 12 x 2 + 6 x + 2 (b) y=
x2
2. Dapatkan pembezaan darjah ketiga bagi fungsi seperti yang

berikut:
(a) y = 4 x2 (b) y = 4 x3 − 12 x 2 + 6 x + 24
(c) y = 2 x −1 + x 2 + 1

8.2 FUNGSI JUMLAH KOS (C )

Fungsi jumlah kos diperlukan bagi menghasilkan x unit produk. Dengan kata lain,
ia adalah kos yang diperlukan untuk menjalankan sesuatu perniagaan.
Terdapat dua jenis kos, iaitu:
(a) Kos Tetap

Kos yang tidak bertukar atau berubah walaupun bilangan unit produk yang
dihasilkan berubah-ubah. Contohnya, sewa bulanan bangunan.
(b) Kos Boleh Ubah

Kos yang bergantung pada bilangan unit produk yang dihasilkan. Contohnya,
bahan mentah dan pekerja sambilan.
Secara amnya, fungsi bagi kos boleh ditulis sebagai:
C(x) = Kos tetap + Kos boleh ubah

= Kos tetap + (Bilangan unit)  (Kos seunit)
Contoh 8.3:
Jika kos pengeluaran bagi satu unit alat mainan kanak-kanak adalah RM5,
manakala kos tetap adalah RM7,000.
(a) Tentukan fungsi kos.
(b) Apakah jumlah kos bagi menghasilkan lebih daripada 100 unit alat mainan
berkenaan?
Penyelesaian:
(a) Fungsi kos, C(x) = Kos tetap + x(Kos seunit)

= 7000 + 5x
(b) Apabila x = 100, C(x) = 7000 + 5(100)

= 7000 + 500
= 7500
Maka, jumlah kos bagi menghasilkan 100 ialah RM7,500.

8.2.1 Fungsi Purata Jumlah Kos (C )

Fungsi purata jumlah kos, C ( x) adalah jumlah kos bagi menghasilkan satu unit
produk.
C ( x)
C ( x) =
x
Contoh 8.4:
Diberi fungsi jumlah kos, C(q) = 2q + 40. Apakah fungsi purata jumlah kos?
Penyelesaian:
C (q)
Fungsi purata jumlah kos, C (q) =
q
2q + 40
=
q
40
=2+
q
8.2.2 Fungsi Jumlah Kos Marginal atau Muktamad

(C' )
Dalam perniagaan, kadar pertukaran sebuah fungsi dikenal sebagai fungsi marginal.
Fungsi jumlah kos marginal atau muktamad, ditandakan dengan C′(x), adalah kadar
pertukaran bagi fungsi jumlah kos melebihi kuantiti.
Contoh 8.5:
1 3
Diberikan fungsi purata kos, C ( x ) = x+
10 x
(a) Apakah fungsi jumlah kos?
(b) Apakah fungsi jumlah kos muktamad?
(c) Dapatkan kadar perubahan bagi kos (menganggarkan kos dalam RM) apabila
4 unit produk dihasilkan.

Penyelesaian:
(a) Fungsi jumlah kos, C ( x) = C ( x)( x)

1 3
=  x + ( x)
 10 x
1
= x2 + 3
10
1
(b) Kos muktamad, C′ ( x ) = (2x) + 0
10
1
= x
5
(c) Kadar perubahan kos bagi kos muktamad, C'(x).

Jika 4 unit dihasilkan iaitu x = 4, maka
1
C ′(4) = (4)
5
4
=
5
Maka, kadar perubahan kos apabila 4 unit produk dihasilkan adalah RM0.80
seunit.
8.2.3 Meminimumkan Jumlah Kos

Dalam bidang perniagaan dan ekonomi, kos biasanya dikurangkan
(diminimumkan) bagi mendapatkan hasil pengeluaran dan jumlah keuntungan yang
ditingkatkan (dimaksimumkan).
Langkah bagi meminimumkan fungsi kos, C (x):

1. Dapatkan C'(x) dan C ′′ ( x)
2. Katakan C'(x) = 0 dan selesaikan bagi x. Katakan x = a dan a haruslah
positif.
3. Jika C ′′(a) > 0 , maka x = a adalah kuantiti atau tahap pengeluaran yang
meminimumkan kos.

Contoh 8.6:
Jika C (q) = 0.01q 2 + 5q + 100 adalah fungsi kos.
(a) Dapatkan fungsi purata kos.

(b) Tentukan tahap pengeluaran, q yang meminimumkan purata kos.
(c) Apakah nilai minimum bagi purata kos?
Penyelesaian:
C (q)
(a) Fungsi purata kos, C (q) =
q
0.01q 2 + 5q + 100
=
q
100
= 0.01q + 5 +
q
(b) (i) Cari C ′(q) dan C′′(q) .

dC
C′( q ) = = 0.01 − 100q −2
dq
d 2C
d an C ′′ ( q ) = = 200 q − 3
dq 2
200
= 3
q
dC
(ii) Apabila =0
dq
100
0.01 − =0
q2
100
= 0.01
q2
q 2 = 10000
q = 100

(iii) Bolehkah q = 100 meminimumkan kos?

d 2C 200 d 2 C 200
= , apabila q = 100, = >0
dq 2 q3 dq 2 1003
d 2C
Maka > 0 , oleh itu, C ( x) akan mempunyai nilai minimum apabila q
dq 2
= 100.
100
(c) Apabila q = 100, C ( q ) = 0.01q + 5 +
q
100
C (100 ) = 0.01(100 ) + 5 +
100
=7
LATIHAN 8.2
1. Jika kos pengeluaran bagi seunit Produk A adalah RM10,

manakala kos tetap adalah RM5,000.
(a) Cari fungsi kos.
(b) Apakah jumlah kos bagi menghasilkan lebih daripada 200 unit
Produk A?
(c) Terbitkan fungsi purata kos.
(d) Tentukan fungsi muktamad jumlah kos.
2. Andaikan fungsi purata jumlah kos adalah

100000
C (q) = + 1500 + 0.2q
q
(a) Dapatkan fungsi jumlah kos.

(b) Terbitkan fungsi marginal jumlah kos.
(c) Tentukan kadar perubahan kos bagi menghasilkan 10 unit
produk.

q2
3. Diberi fungsi jumlah kos ialah C ( q ) = + 3q + 400
4
(a) Cari fungsi purata kos.
(b) Terbitkan fungsi muktamad jumlah kos.
(c) Apakah kuantiti yang perlu dihasilkan supaya purata jumlah
kos dikurangkan?
4. Elyna Trading membekalkan pakaian sukan kepada pasar raya di

utara Semenanjung Malaysia. Kos tahunan syarikat ini dihasilkan
15
melalui fungsi C = + 0.15q + 200 , di mana q adalah kuantiti (dalam
q
dozen) dan C adalah jumlah kos setahun (dalam ribu Ringgit
Malaysia).
(a) Apakah kuantiti yang akan mengurangkan jumlah kos?
(b) Apakah jumlah kos minimum?
5. Jumlah kos pengeluaran sebuah produk kosmetik adalah

C = 2500 + 75q + 0.25q2
(a) Cari fungsi purata jumlah kos.

(b) Apakah kuantiti yang perlu dihasilkan supaya purata jumlah kos
dikurangkan?
(c) Apakah jumlah kos pada tahap pengeluaran yang
mengurangkan purata jumlah kos?

8.3 FUNGSI JUMLAH HASIL (R )

Fungsi jumlah hasil, R(x) adalah hasil yang diterima daripada pengeluaran dan
penjualan x unit produk tersebut.
Jika p adalah harga unit dan x adalah kuantiti produk, maka
Fungsi jumlah hasil, R(x) = Harga × Kuantiti

= px
8.3.1 Fungsi Purata Jumlah Hasil ( R )

Fungsi purata jumlah hasil, R ( x) adalah hasil yang diterima daripada jualan satu
R ( x)
unit produk iaitu R ( x ) = .
x
8.3.2 Fungsi Jumlah Hasil Marginal atau

Muktamad (R' )
Fungsi jumlah hasil muktamad adalah kadar perubahan jumlah hasil melebihi
kuantiti sebuah produk:
Fungsi jumlah hasil muktamad = R′(x)

Contoh 8.7:
Fungsi permintaan bagi suatu produk yang diberi oleh p = −200q + 500.
(a) Apakah fungsi jumlah hasil?
(b) Tentukan fungsi jumlah kos muktamad.
Penyelesaian:
(a) Fungsi jumlah hasil, R(x) = Kuantiti × Harga

= qp
= q (−200q + 500)
= −200q2 + 500q
(b) Fungsi jumlah hasil muktamad, R′(x) = d/dq (R(x))

= − 400q + 500
SEMAK KENDIRI 8.1
Apakah definisi bagi “muktamad” dan “marginal”? Apakah kepentingan

dua istilah ini?
8.3.3 Memaksimumkan Fungsi Hasil

Dalam bidang ekonomi dan perniagaan, jumlah hasil biasanya dimaksimumkan
bagi mencapai keuntungan maksimum.
Langkah bagi memaksimumkan fungsi hasil, R(x):

1. Cari R′(x) dan R″(x).
2. Katakan R′(x) = 0 dan selesaikan bagi x. Katakan x = b dan b haruslah
positif.
3. Jika R″(b) < 0, maka x = b adalah kuantiti atau tahap pengeluaran yang
memaksimumkan hasil.

Contoh 8.8:
80 − q
Fungsi permintaan produk yang diberi ialah p ( q ) = .
4
(a) Tentukan kuantiti yang memaksimumkan jumlah hasil.
(b) Dapatkan harga yang memaksimumkan jumlah hasil.
Penyelesaian:
(a) Fungsi jumlah hasil, R(q) = Kuantiti × Harga

= q ( p)
 80 − q 
= q 
 4 
q2
= 20q −
4
Bagi memaksimumkan jumlah hasil, fungsi jumlah hasil muktamad perlulah

kosong dan R ′′ ( q ) < 0 .
q 1
Fungsi jumlah hasil muktamad, R′ ( q ) = 20 − dan R′′ ( q ) = −
2 2
q
Apabila R′(q) = 0, maka 20 − = 0
2
q
− = −20
2
q = 40
Bolehkah nilai q = 40 memaksimumkan hasil? Gantikan q = 40 ke dalam
R ′′ ( q ) .
1 1
Jikalau R′′ ( q ) = − , maka R′′ ( 40 ) = − < 0 .
2 2
Oleh itu, q = 40 adalah kuantiti yang memaksimumkan jumlah hasil.
80 − q
(b) Diberi p ( q ) = . Apabila kuantiti ialah q = 40,
4
80 − 40
p ( 40 ) =
4
= 10
Maka, harga perlu ditetapkan pada RM10 bagi memaksimumkan hasil.

Contoh 8.9:
Satu kajian telah dijalankan bagi menentukan cukai import bagi seunit barang
elektronik buatan luar negara. Permintaan bagi item berkenaan diberi dengan fungsi
D(t) = 8000 – 20t, di mana D menandakan kuantiti permintaan (dalam ratusan unit)
dan t mewakili cukai import (dalam RM)
(a) Tentukan fungsi hasil bagi cukai, R(t).
(b) Kirakan cukai import yang perlu dikenakan bagi memaksimumkan hasil cukai.
(c) Apakah hasil cukai maksimum?
(d) Dapatkan kuantiti item barang elektronik yang diperlukan pada tahap cukai
untuk memaksimumkan hasilnya.
Penyelesaian:
(a) R (t ) = ( D )(t )
= (8000 − 20t)t
= 8000t – 20t 2
(b) R ( t ) = 8000 t – 20 t 2
dR
= 8000 − 40 t
dt
dR
Apabila = 0 , maka 8000 − 40t = 0
dt
−40t = −8000
t = 200
R′′(t ) = −40
Apabila t = 200, R′′(200) < 0 maka jumlah cukai import yang perlu dikenakan
untuk memaksimumkan cukai hasil adalah RM200.

(c) R (a ) = 8000t − 20t 2
= 8000(200) − 20(200) 2
= 1600000 − 80000
= 800000
Maka, cukai hasil maksimum adalah RM800,000.
(d) D (t ) = 8000 – 20t

= 8000 – 20(200)
= 4, 000
Bagi mencapai tahap cukai yang memaksimumkan hasil, 4,000 unit elektronik
perlu diimport.
LATIHAN 8.3
1. Fungsi permintaan suatu produk kesihatan diberikan oleh fungsi

p = 0.001q 2 + 840.
(a) Dapatkan fungsi jumlah hasil.
(b) Terbitkan fungsi purata jumlah hasil.
(c) Tentukan fungsi jumlah hasil marginal.
2. Diberi jumlah fungsi permintaan, p(x) = 2 – 0.01 p, di mana p

adalah harga unit dalam RM dan x adalah kuantiti item tersebut.
(a) Cari fungsi jumlah hasil.
(b) Tentukan harga yang memaksimumkan jumlah hasil.
3. Diberi fungsi jumlah hasil, p(x) = 2 – 0.01 p, di mana p adalah harga

unit dalam RM.
(a) Tentukan harga yang akan memaksimumkan jumlah hasil.
(b) Kirakan jumlah hasil maksimum.

8.4 FUNGSI JUMLAH KEUNTUNGAN (Π)

Fungsi jumlah keuntungan atau kerugian, Π(x), diperoleh daripada pengeluaran
satu unit produk. Secara amnya:
Π = Fungsi jumlah hasil – Fungsi jumlah kos

= R(x) – C (x)
Contoh 8.10:
Fungsi permintaan bagi item alat ganti kenderaan untuk ATSAS Enterprise
diberikan oleh p = 400 – 2q dan purata jumlah kos seunit bagi mengeluarkan item
2000
berkenaan diberikan oleh fungsi C ( q ) = q + 160 + . Tentukan fungsi jumlah
q
keuntungan bagi ATSAS Enterprise.
Penyelesaian:
2000
Diberi p = 400 – 2q dan C ( q ) = q + 160 +
q
Fungsi jumlah kos, C ( q ) = C ( q )  q
 2000 
=  q + 160 + q
 q 
= q 2 + 160q + 2000
Jumlah keuntungan = Jumlah hasil − Jumlah kos

= R (q ) – C (q )
= pq – C ( q )
= (400 – 2 q ) q – ( q 2 + 160 q + 2000)
=–3q 2 + 240q – 2000

8.4.1 Fungsi Purata Jumlah Keuntungan ( ∏ )

Purata jumlah keuntungan adalah keuntungan yang diperoleh daripada pengeluaran
seunit produk.
∏ ( x)
∏ ( x) =
x
Contoh 8.11:
Diberi fungsi permintaan bagi produk adalah p(x) = 8 − 0.025x dan jumlah kos dan
fungsi jumlah kos adalah C(x) = 500 + 7x. Cari:
(a) Fungsi jumlah hasil;
(b) Fungsi jumlah keuntungan; dan
(c) Fungsi bagi purata jumlah kos, purata jumlah hasil dan purata jumlah
keuntungan.
Penyelesaian:
(a) Fungsi jumlah hasil, R(x) = xp (x)

= x(8 − 0.025x)
= 8x − 0.025x 2
(b) Fungsi jumlah keuntungan, ∏( x) = R( x) − C ( x)
( )
= 8 x − 0.025 x 2 − ( 500 + 7 x )
= −0.025 x 2 + x − 500

C ( x)
(c) Fungsi purata jumlah kos, C ( x) =
x
500 + 7 x
=
x
500
= +7
x
R( x)
Purata jumlah hasil, R ( x) =
x
8 x − 0.025 x 2
=
x
= 8 − 0.025 x
Fungsi permintaan juga adalah fungsi purata jumlah hasil.
∏( x)
Purata jumlah keuntungan, ∏( x) =
x
−0.025 x 2 + x − 500
=
x
500
= −0.025 x + 1 −
x
8.4.2 Fungsi Jumlah Keuntungan Muktamad (Π’)

Fungsi jumlah keuntungan muktamad adalah kadar perubahan jumlah keuntungan
melebihi kuantiti sesuatu produk.
∏′ ( x ) = R′ ( x ) − C ′ ( x )

Contoh 8.12:
Katakan fungsi jumlah kos adalah, C (x ) = 0.05x 2 – 3x + 500 dan fungsi bagi jumlah
hasil adalah R (x ) = 3x – 0.01x 2 . Dapatkan:
(a) Fungsi jumlah keuntungan; dan
(b) Fungsi bagi purata jumlah kos, purata jumlah hasil dan purata jumlah
keuntungan.
Penyelesaian:
(a) Fungsi jumlah keuntungan, Π(x) = R (x ) – C (x )

= (3 x – 0.01 x 2 ) – (0.05 x 2 – 3 x + 500)
= – 0.06 x 2 + 6 x – 500
(b) Fungsi jumlah kos muktamad, C'(x) = 0.05(2x) – 3

= 0.10x – 3
Fungsi jumlah hasil muktamad, R'(x) = 3 – 0.01(2x)

= 3 – 0.02x
Fungsi jumlah keuntungan muktamad, Π'(x) = – 0.06(2x) + 6

= – 0.12x + 6
atau
Π'(x) = R'(x) – C'(x)

= (3 – 0.02x) – (0.10x – 3)
= – 0.12x + 6

8.4.3 Memaksimumkan Jumlah Keuntungan

Seperti yang kita ketahui, tujuan utama menjalankan sebuah perniagaan atau apa
jua aktiviti ekonomi adalah untuk mendapatkan keuntungan maksimum.
Langkah bagi memaksimumkan keuntungan:

1. Cari ∏′( x) dan ∏′′( x) .
2. Katakan ∏′( x) = 0 dan selesaikan bagi x. Katakan x = c dan c haruslah

positif.
3. Jika ∏′′(c) < 0 , maka x = c adalah kuantiti atau tahap pengeluaran yang
akan memaksimumkan keuntungan.
Contoh 8.13:
Persamaan permintaan bagi suatu agensi pelancongan adalah p = 40 – 2q dan fungsi
100
bagi purata kosnya yang diberikan ialah C ( q ) = 4 + .
q
(a) Tentukan fungsi jumlah hasil, R(q).

(b) Tentukan fungsi jumlah kos, C(q).
(c) Tentukan fungsi jumlah keuntungan, Π(q).
(d) Kirakan harga yang akan memaksimumkan keuntungan. Tunjukkan bahawa
keuntungan itu dimaksimumkan.
Penyelesaian:
(a) R(q) = pq
= (40 – 2q ) q
= 40q – 2q 2

C (q)
(b) C (q) = => C (q) = q C (q) 
q
 100 
= q4+ 
 q 
= 4q + 100
(c) Π(q) = = R (q ) – C (q )
= 40q – 2q 2 – (4q + 100)
= –2q 2 + 36q – 100
d∏
(d) = −4q + 36
dq
d∏
Apabila =0
dq
−4 q + 36 = 0
4 q = 36
q=9
d2 ∏
Apabila q = 9, = −4 < 0.
dq 2
Gantikan q = 9 ke dalam p, p(9) = 40 – 2(9)
= 22
Maka, harga p pada RM22 akan memaksimumkan keuntungan.

LATIHAN 8.4
1. Sebuah syarikat mempunyai fungsi purata jumlah kos

K = 4 + 100q −1 . Persamaan permintaan bagi sebuah syarikat
diberikan oleh fungsi p = 54 – q, di mana p adalah harga unit (dalam
RM) dan q adalah kuantiti.
(a) Terbitkan fungsi hasil.
(b) Tentukan fungsi kos.
(c) Dapatkan fungsi keuntungan.
(d) Cari harga yang akan memaksimumkan keuntungan syarikat
tersebut dengan menggunakan kaedah pembezaan.
2. Fungsi permintaan suatu produk tempatan adalah p = 300 – x dan

fungsi kos pula adalah C (x) = 0.1x2 + 14x + 100 .

(b) Terbitkan fungsi jumlah keuntungan.
(c) Tentukan kuantiti yang akan memaksimumkan keuntungan.
(d) Kirakan harga bila keuntungan akan dimaksimumkan.
(e) Cari nilai keuntungan maksimum.
3. Fungsi permintaan bagi sebuah produk yang berasaskan bahan

2
kitar semula adalah p = x 2 − 5 x + 16 dan fungsi purata jumlah kos
3
1 2 5
ialah C ( x ) = x − 2 x +
3 x
(b) Terbitkan fungsi jumlah hasil.
(c) Tentukan fungsi jumlah keuntungan
(d) Kirakan kuantiti yang memaksimumkan keuntungan.
(e) Cari nilai bagi memaksimumkan keuntungan.

AKTIVITI 8.1
Bolehkah kos tetap menjadi pemboleh ubah? Mengapa? Bentang
jawapan anda dalam forum myINSPIRE.
1. Diberi f ( x) = −3x2 + 12 x − 9 .
(a) Apakah titik kritikalnya?

A. (−6,−189) B. (−6,−24) C. (2,0) D. (2, 3)
(b) Tentukan sifat titik kritikal.

A. Titik minimum B. Titik maksimum
C. Titik infleksi D. Tiada penyelesaian
2
2. Diberi C ( x) = 0.05x2 − 3x + 500 dan R( x) = 3x − 0.01x .
(a) Apakah fungsi jumlah keuntungannya?

A. −0.06 x 2 + 6 x − 500 B. 3x − 0.01x 2
C. 0.05 x 2 − 3x + 500 D. 0.06 x 2 + 500
(b) Apakah fungsi keuntungan marginalnya?

A. 0.10 x − 3 B. 3 − 0.02x
C. −0.12 x + 6 D. −0.06 x 2 + 6 x − 500
(c) Apakah kuantiti yang akan memaksimumkan keuntungan?
A. 0.5 B. 6 C. 12 D. 50

• Pembezaan boleh diaplikasikan untuk mengurangkan atau meningkatkan

sesuatu kuantiti.
• Kita boleh mengurangkan kos dan meningkatkan hasil dan keuntungan.
• Beberapa formula pembezaan yang sering kali digunakan dalam dunia ekonomi
dan perniagaan adalah:
Jumlah Kos C
− Kos Purata = C=
Kuantiti q
dC
− Kos Marginal/Muktamad = Kadar Perubahan bagi Kos, C ′ = .
dq
Jumlah Hasil R
− Purata Hasil = R=
Kuantiti q
dR
− Hasil Marginal/Muktamad = Kadar perubahan, R′ = .
dq
Jumlah Keuntungan ∏
− Purata Keuntungan = ∏= .
Kuantiti q
− Keuntungan marginal/muktamad = Kadar perubahan bagi keuntungan,

d∏
∏′ = .
dq
Fungsi purata jumlah hasil Marginal/muktamad fungsi jumlah

keuntungan
Fungsi purata jumlah keuntungan
Marginal/muktamad fungsi jumlah kos
Fungsi purata jumlah kos
Ujian pembezaan darjah kedua dan ketiga
Marginal/muktamad fungsi jumlah
hasil

Kindfather, W. L., & Parish, W. A. (2003). Business mathematics. Prentice Hall.
Herman, E. & Strang, G. (2020). Calculus: Volume 1 (Digital Ed.). OpenStax

Weisstein, E. (2019, April 23). Differential calculus. http://mathworld.wolfram.

com/topics/DifferentialCalculus.html

Topik  Pengamiran
9
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menggunakan kaedah pengamiran untuk menyelesaikan masalah
pengamiran.
2. Mengira kamiran tentu,.
3. Menggunakan teknik penggantian bagi masalah yang kompleks.
 PENGENALAN
Kalkulus terbahagi kepada dua bidang yang luas, iaitu kalkulus pembezaan, yang
telah dibincangkan dalam topik sebelum ini, dan kalkulus kamiran, yang akan
dibincangkan dalam topik ini. Terbitan merupakan kadar perubahan sebuah fungsi
merujuk kepada pemboleh ubah tak bersandar. Maka, jika terbitan sebuah fungsi
diberi, fungsi itu sendiri boleh ditentukan. Proses bagi mendapatkan fungsi asal
adalah proses songsangan pembezaan yang juga dikenal sebagai pengamiran. Jika
dibincang secara geometri, sebuah kamiran tentu merujuk kepada kawasan di
bawah lengkung.
9.1 ANTI-TERBITAN
d
Jika F ( x ) = f ( x ) , maka pengamiran sebuah fungsi f(x) adalah F(x), kerana
dx
perhubungan songsangan mereka.

TOPIK 9 PENGAMIRAN  199
Catatan untuk pengamiran:
 f ( x ) dx = F ( x ) + c
di mana
 : Tanda pengamiran c : Pemalar pengamiran

f(x) : Integrand F'(x) : Anti-terbitan
dx : Merujuk kepada pemboleh ubah x F'(x) = f(x)
Pertimbangkan terbitan yang berikut:
(a)
d 2
dx
( x ) = 2x (b)
d 2
dx
( x + 4) = 2x (c)
d 2
dx
( x − 100 ) = 2 x
Maka, 2x bukan sahaja satu-satunya terbitan x 2 , tetapi ia juga adalah terbitan bagi
x 2 + 4 dan x 2 − 100 . Oleh itu, mempunyai nombor sembarangan c mewakili semua
nombor lain x 2 + c adalah anti-terbitan 2x dan ia ditulis sebagai  2 x dx = x 2 + c.
Pengamiran sebuah fungsi f(x) adalah F(x) + c dan proses mencari F ( x) dipanggil
sebagai pengamiran.
Kaedah berikut diterbitkan daripada menyongsangkan proses ini dan boleh

diaplikasikan untuk menyelesaikan masalah pengamiran.
9.1.1 Kaedah Pengamiran

Terdapat tujuh kaedah pengamiran seperti yang ditunjukkan di bawah:
Kaedah 1  k dx = kx + c, k adalah pemalar.

x n +1
Kaedah 2  x dx = + c , n ≠ −1 .
n
n +1
Kes khas (apabila n = −1 )
1
x dx = 
−1
dx = ln x + c
x

200  TOPIK 9 PENGAMIRAN
Kaedah 3 k f ( x ) dx = k  f ( x) dx , k adalah pemalar.

Kaedah 4  ( f ( x) + g ( x) ) dx =  f ( x) dx +  g ( x) dx
Kaedah 5  ( f ( x) − g ( x) ) dx =  f ( x) dx −  g ( x) dx
Kaedah 6 e dx = e x + c
x
ek x
 e dx = + c , k adalah pemalar.
k x
Kaedah 7
k
Mari kita lihat cara mengaplikasikan kaedah ini:
Contoh 9.1: Mengaplikasikan Kaedah 1

(a) 1dx = x+c
(b)  5 dx = 5 x + c
(c) 100 dx = 100 x + c
(d)  π dx = π x + c
(e)  e dx = ex + c
Contoh 9.2: Mengaplikasikan Kaedah 2
x2
(a)  x dx =  x dx =
1
+c
2
x 3+1 x4
(b) x
3
dx = +c= +c
3 +1 4
3
1
x 2 2 32
(c)  x dx =  x dx =
2
3
= x +c
3
2

1 x −2 1
 x3 
−3
(d) dx = x dx = +c= +c
−2 −2 x 2
1
(e)  x dx = ln x + c
Contoh 9.3: Mengaplikasikan Kaedah 3, 4 dan 5
(a)  3x dx = 3 x dx (Keluarkan pemalar seperti yang ternyata dalam Kaedah 3)
3 3
x 3+1 x4
3 +c =3 +c
3 +1 4
1 1 1 1
(b)  5 xdx = 5  xdx = 5 ln x + c (Keluarkan pemalar seperti yang ternyata dalam
Kaedah 3)
(c)  ( 3x + 1) dx =  3 x 3 dx +  1dx (Mengaplikasikan Kaedah 4)

3
3 4
x + x+c
4
(d)  (2x − x 2 ) dx =  2 x 5 dx −  x 2 dx (Mengaplikasikan Kaedah 5)

5
2 6 1 3 1 1
x − x + c = x 6 − x3 + c
6 3 3 3
(e)  ( 2 x − x )( x + 1) dx
 (2x + x − 1) dx (Kembangkan yang pertama kerana tiada kaedah bagi produk
2
pengamiran)
=  2 x 2 dx +  x dx −  1 dx (Kembangkan menggunakan Kaedah 3 dan 4)
x3 x 2
=2 + − x + c (Kamirkan satu persatu)
3 2

(f)  x ( x 2 + 1) dx
1
 5 1

=  x 2 ( x 2 + 1) dx =   x 2 + x 2  (Kembangkan dx dahulu)
 
5 1
=  x 2 dx +  x 2 dx
5 1
+1 +1
x2 x2
= + + c (Kamirkan satu persatu)
5 1
+1 +1
2 2
7 3 7 3
x2 x2 2x 2 2x 2
= + +c= + c
7 3 7 3
2 2
x4 − x2
(g)  x 4 dx
1
= 1 − dx (Permudahkan persamaan kerana tiada kaedah bagi pengamiran
x2
bahagian)
=  1dx −  x −2 dx (Perlu dinyatakan dalam bentuk χ n )
x −2+1
= x− +c
−2 + 1
x −1 1
= x− +c= x+ +c
−1 x
Contoh 9.4: Mengaplikasikan Kaedah 6 dan 7

x
(a)  e dx = e +c
x
2x e2 x
(b)  e dx = 2
+c
100 x e100 x
(c) e dx =
100
+c

x
x x
e2
(d)  e 2
dx =
1
+ c = 2 e 2
+c
2
2− 4 x 4e 2 − 4 x
(e)  4e dx =
−4
+ c = −e 2 − 4 x + c
LATIHAN 9.1
Kamirkan setiap yang berikut:
(a)  π dx (b)  e dx
(c)  8 p dx (d)  ex dx
3 2
 −3 1

 ( u + 3u ) du   + x 2  dx
−2
(e) 3
(f) x + x − 3 x 4
 x5 + 2 x 2 − 1 
(g)  x (1 + x ) dx (h)   x4  dx
3
e e
−0.07 t 3s + 4
(i) dt (j) ds
(1 + x ) ( 2 − x ) dx
2
4 x 
(k)  (l)   x + 4 + e
x
3  dx
x 
AKTIVITI 9.1
Songsangan pembezaan merupakan pengamiran. Adakah terdapat proses

matematik yang tidak mempunyai songsangan?

9.2 KAMIRAN TENTU

Katakan f(x) adalah sebuah fungsi yang ditakrifkan antara selang [a, b] dan F(x)
adalah anti-pembezaan bagi f(x). Kamiran tentu bagi f(x) antara selang [a, b] diberi
oleh:
 f ( x ) dx =  F ( x ) = F (b) − F ( a )
b b
a a
Di mana a adalah had yang lebih rendah dan b adalah had lebih tinggi pengamiran.
Mari kita lihat pada contoh di bawah:
Contoh 9.5
1 x
3 3
dx
Penyelesaian:
3
3  x4   34 14 

3
x dx =   = − 
1
 4 1  4 4
 81 1  80
= −  = = 20
 4 4 4
Contoh 9.6
1
 0
e2 x dx
Penyelesaian:
1
1  e2 x  e 2(1) e 2( 0 )
0
2x
e dx =   = −
 2 0 2 2
e2 e0 e 2 1
= − = −
2 2 2 2

Contoh 9.7
e 1
 1 x
dx
Penyelesaian:
= [ ln x ]1 = ln e − ln1 = 1 − 0 = 1
e
9.2.1 Kaedah Kamiran Tentu

Katakan  f dx dan  g dx ditakrifkan antara selang (a, b), di mana a, b dan c
adalah pemalar. Maka,
cf ( x ) dx = c  f ( x ) dx ;
b b
1. a a
 ( f ( x ) + g ( x ) ) dx =  f ( x ) dx +  g ( x ) dx; dan
b b b
2. a a a
 ( f ( x ) − g ( x ) ) dx =  f ( x ) dx −  g ( x ) dx
b b b
3. a a a
Mari kita lihat contoh berikut.
Contoh 9.8
3
 1
3x3 dx
Penyelesaian:
3
3  x4   34 1   81 1 
1
3
3 x dx =3   = 3  −  = 3 − 
 4 1  4 4  4 4
 80 
= 3   = 3 ( 20 ) = 60
 4

Contoh 9.9
e 1 
 1  − 2 x  dx
x 
Penyelesaian:
e 1  e1 e
 1  − 2 x  dx = 1 dx − 1 2 x dx
x  x
= [ ln x ]1 −  x 2 
e e
= [ ln e − ln1] − e 2 − 1

= [1 − 0] −  e 2 − 1
= 2 − e2
LATIHAN 9.2
Cari nilai bagi pengamiran berikut:
 −1 x (1 + x ) dx
3 3 2
 2 x dx
3
(a) (b)
2 2 1 2 −4 
 1 (t 1  x3 − x2 + x
2
(c) − 2t + 8)dt (d)  dx
9 4 5
(e)  4 2 y y dy (f) 1
e dx
84 4  x + 1
(g)  1  y  dy (h)  1  dx
x 
AKTIVITI 9.2
Apakah istilah yang diberikan kepada nilai a dan b bagi selang [a, b]?

9.3 PENGAMIRAN DENGAN PENGGANTIAN

Pengamiran dengan penggantian adalah satu kaedah yang digunakan untuk
mengamirkan fungsi yang lebih kompleks. Pengamiran ini akan menukarkan
pemboleh ubah asas (biasanya x) kepada pemboleh ubah lain (biasanya u).
Hubungan antara dua pemboleh ubah ini mestilah ditetapkan. Apabila ada
perubahan pada pemboleh ubah, pengamiran akan lebih senang untuk dikendalikan.
Contoh 9.10
 2x x 2 + 1 dx
Penyelesaian:
Langkah 1: Kenal pasti u dan du,
u = g(x), u diandaikan tanpa kuasa. Oleh itu, u = x2 + 1. Maka,

du = 2xdx.
Langkah 2: Gantikan pengamiran daripada x kepada u.

1 1 1
 2 x ( x + 1) 2 dx =  ( x + 1) 2 2 x dx =  u 2 du
2 2
Langkah 3: Pengamiran dengan merujuk kepada u.

1
2 32
 u 2
du =
3
u +c
Langkah 4: Gantikan semula u kepada x.

3
2 2
=
3
( x + 1) 2 + c

Contoh 9.11
x
 x2 + 3
dx
Penyelesaian:

1
u = x2 + 3 du = 2 x dx ∴ x dx = du
2

1
du
x 1 −1
 dx =  2 1 =  u 2 du
2
x +3 2
u2
1 − 12
2
Langkah 3: Kamirkan u du merujuk kepada u.
 1 
1  u2  1
=   + c = u 2
+c
2 1 
 2 
(x 3
+3 ) 2 +c
Contoh 9.12
ln x
 x
dx
Penyelesaian:

dx
u = ln x, du =
x

dx
 ln x x 
= u du
Langkah 3: Kamirkan merujuk kepada u.
u2
+c
2
( ln x )
2
+c
2
Contoh 9.13
x
x 2
+1
dx
Penyelesaian:
Langkah 1: Kenal pasti u dan du.

du
u = x2 + 1 du = 2xdx ∴ = xdx
2

du
x x dx 1 du
 x2 + 1 dx =  x2 + 1 =  u2 = 2  u
Langkah 3: Kamirkan merujuk kepada u.
1
ln u + c
2
1
ln ( x 2 + 1) + c
2

LATIHAN 9.3
Kamirkan yang berikut:
3x
 (t − 2 )( t 4 − 8t + 2 ) dx 
3
(a) (b) dx
4 x2 + 5
(c) e
x
( e x + 2 dx) (d) 
x2 + x
( 4 − 3x 2
− 2 x3 )
4
dx
s x +1
(e)  3
1 − 2s 2
ds (f) x 2
+ 2x + 1
dx

Pilih jawapan yang betul.
x
1.  x
dx
3 1 3
x2 2 2 2 2 3 2
A. 3
+c B. x +c C. x +c D. x
3 3 2
x2
3
2. e 5x
dx
5 3
A. − e −5 x + c B. − e −5 x +1 + c
3 5x + 1
3 4
C. − e−5 x + c D. − e−5 x + c
5 5
−3x 2
3.  (− x3 + 8)2 dx
1 x3
A. − +c B. − +c
8 − x3 (8 − x3 )3
1 x3
C. +c D. − +c
8 − x3 3(8 − x3 )3

 3x
2
4. ( x3 − 5) 20 dx
( x3 − 5)21 x3 ( x3 − 5)21
A. +c B. +c
21 21
( x3 − 5)21 x3 ( x 4 − 5)21
C. +c D. +c
63 21
3
1
5.  6 x − 3dx
1
1 1 1 1
A. B. ln 6 C. − D. ln 5
15 15 −2 6
AKTIVITI 9.3
1. Apakah yang anda perlu lakukan bagi mengenal pasti u dan du

dengan baik?
2. Layari laman sesawang http://www.sosmath.com/calculus/
calculus.html bagi mendapatkan lebih banyak contoh pengamiran
dengan penggantian.
• Pengamiran boleh diaplikasikan untuk menentukan sebuah fungsi diberikan

oleh kadar perubahannya.
• Kaedah pengamiran asas adalah seperti yang berikut:

−  k dx = kx + c, k adalah pemalar.
x n +1
−  x dx = + c , n ≠ −1 .
n
n +1

Suatu kes khas apabila n = −1 adalah seperti yang berikut:

1
 x dx =  x dx = ln x + c
−1
− k f ( x ) dx = k  f ( x) dx , k adalah pemalar
 ( f ( x) + g ( x) ) dx =  f ( x) dx +  g ( x) dx
−  ( f ( x) − g ( x) ) dx =  f ( x) dx −  g ( x) dx
− e dx = e x + c
x
ek x
−  e dx = + c , k adalah pemalar.
kx
• Pengamiran dengan penggantian adalah salah satu kaedah yang digunakan

untuk mengamirkan fungsi yang lebih kompleks.
Anti-terbitan Kamiran tentu

Kaedah pengamiran Pengamiran dengan penggantian
Herman, E. & Strang, G. (2020). Calculus: Volume 1 (Digital Ed.). OpenStax

Hoffmann, L. D., & Bradley, G. L. (2000). Calculus for business, economics, life
sciences, and social sciences. McGraw-Hill.
Weisstein, E. (2019, April 23). Integrals. http://mathworld.wolfram.com/

topics/Integrals.html

Topik  Aplikasi
Pengamiran
10
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mengira luas kawasan di antara graf dan paksi-x.
2. Mengira luas di antara dua graf.
3. Mengaplikasikan pengamiran untuk menentukan lebihan pengeluar
dan lebihan pengguna.
4. Mengaplikasikan pengamiran untuk menentukan fungsi kos, hasil
dan keuntungan daripada fungsi marginal masing-masing.
 PENGENALAN
Salah satu aplikasi pengamiran adalah untuk mencari luas kawasan. Topik ini
secara khususnya akan memberikan tumpuan terhadap mencari luas di antara graf
dan paksi-x dan luas di antara dua graf. Kemudian, pengamiran akan digunakan
untuk menentukan lebihan pengeluar dan pengguna. Pengamiran digunakan
dalam bidang ekonomi dan perniagaan untuk mencari fungsi kos, hasil dan
keuntungan dari fungsi marginal masing-masing.

214  TOPIK 10 APLIKASI PENGAMIRAN
10.1 MENCARI LUAS KAWASAN BAWAH

GRAF
Katakan f (x) adalah berterusan dan f (x) ≥ 0 dalam selang [a, b]. Maka, kawasan
b
bawah graf f (x) dan atas paksi-x, dari x = a ke x= b, adalah A =  f ( x) dx. Graf
a
ini ditunjukkan dalam Rajah 10.1.
Rajah 10.1: Kawasan di Bawah Sebuah Graf dan di Atas Paksi x dari x = a ke x = b
Mari kita lihat pada contoh di bawah:
Contoh 10.1
Cari luas kawasan bawah y = 2x dari x = 0 ke x = 2.

TOPIK 10 APLIKASI PENGAMIRAN  215
Penyelesaian:
Rajah 10.2: Graf bagi y = 2x dari x = 0 ke x = 2
Rajah 10.2 menunjukkan bahawa graf y = 2x sentiasa berada di atas paksi-x

apabila x adalah positif. Maka luas A ialah:
2 2
0 2 x dx =  x 2  = 4 − 0 = 4 unit 2
0
Katakan f(x) dan g(x) adalah berterusan dalam selang [a, b] di mana f (x) ≥ g(x),
iaitu f(x) sentiasa berada di atas g(x). Maka, luas kawasan di antara graf f (x)
dan g(x) dalam selang [a, b] adalah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 10.3,
yang diberi oleh:
b
A =   f ( x ) − g ( x )  dx
a
Rajah 10.3: Kawasan di Bawah Graf f(x) dan g(x) dalam Selang (a, b)

Contoh 10.2
Cari kawasan di antara graf y = x2 dan y = x.
Penyelesaian:
Langkah 1: Lukis graf untuk menentukan yang mana berada di atas dan mana
di bawah (lihat pada Rajah 10.4).
Rajah 10.4: Kawasan di antara Graf y = x2 dan y = x
Langkah 2: Dapatkan titik persilangan antara graf y = x2 dan y = x.
x2 = x
x2 − x = 0
x( x −1) = 0  x = 0 dan 1
∴ (0,0) dan (1,1) adalah titik persilangan.
Langkah 3: Tentukan fungsi atas dan fungsi bawah

f a = Fungsi atas
f b = Fungsi bawah
Fungsi atas tolak fungsi bawah: x − x 2

Langkah 4: Tentukan pengamiran dan dapatkan nilai
1
 x 2 x3 
0 ( x − x )
1 2 1 1 1
dx =  −  = − = unit 2
2 3 0 2 3 6
Contoh 10.3
Cari luas kawasan di antara graf y = 2 – x2 dan y = – 2x – 1.
Penyelesaian:
Langkah 1: Lukis dua graf (lihat pada Rajah 10.5).
Rajah 10.5: Kawasan di antara Graf y = 2 – x2 dan y = –2x – 1
Langkah 2: Dapatkan titik persilangan antara graf y = 2 – x2 dan y = – 2x – 1.
2 − x 2 = −2 x − 1
x2 − 2 x − 3 = 0
( x − 3)( x + 1) = 0  x = 3, − 1
∴ (–1, 1) dan (3, –7) adalah titik persilangan.

Langkah 3: Dapatkan fungsi atas dan fungsi bawah. Graf atas tolak graf bawah
2 2
 (2 – x ) – (– 2x – 1) = 3 + 2x – x .
Langkah 4: Tentukan pengamiran dan dapatkan nilainya.
3
 x3 
 −1 ( 3 + 2 x + x )
3 2
dx = 3x + x 2 − 
 3  −1
 1 2
= [9 + 9 + 9] −  −3 + 1 +  = 10
 3 3
LATIHAN 10.1
1. Cari luas kawasan atas atau bawah bagi graf berikut:
(a) y = x2 – 1; x = –1 ke x = 1
(b) y = 3x2 + 1; x = –1 ke x = 2
(c) y = 9 – x2, antara [–2, 1]
(d) y = 2x + x2; antara [0, 3]
2. Cari luas kawasan di antara dua lengkung berikut:
(a) y = 2x + 4 dan y = x2 + 2x + 3
(b) y = 2x – 5 dan y = – x2 + 6x – 5
(c) y + x = 6 dan y = x2 + 4
(d) y= x dan y = x

AKTIVITI 10.1
1. Apakah tujuan mencari luas kawasan bawah graf? Terangkan.
2. Apakah yang akan anda dapat jika anda kamirkan selang [‒3,3]
dan fungsinya ialah y = 1? Terangkan.
10.2 APLIKASI PENGAMIRAN DALAM BIDANG

EKONOMI DAN PERNIAGAAN
Dalam bidang ekonomi dan perniagaan, pengamiran boleh digunakan dalam aspek
berikut:
• lebihan pengguna dan pengeluar; dan
• mencari fungsi daripada fungsi marginal.
Mari kita bincangkan setiap daripada kawasan tersebut dengan lebih teliti.
10.2.1 Lebihan Pengguna dan Pengeluar

Ingat semula fungsi permintaan, p = D (q) dan fungsi penawaran, p = S (q).
Titik persilangan kedua-dua persamaan dikenal sebagai keseimbangan pasaran

(qe, pe) yang wujud dalam persaingan ideal pasaran.
(a) Lebihan Pengguna

Terdapat pengguna yang sanggup membayar lebih daripada harga yang
seimbang. Kawasan A mewakili lebihan pengguna (Rajah 10.6). Hal ini
adalah jumlah keuntungan yang diperoleh daripada kesanggupan pengguna
untuk membayar lebih daripada harga keseimbangan pasaran.

Rajah 10.6: Kawasan A Mewakili Lebihan Pengguna

manakala B Mewakili Lebihan Pengeluar
Daripada Subtopik 8.1, kita dapati lebihan pengguna boleh didapati dengan
mencari luas kawasan di antara dua graf.
qe
Lebihan pengguna: A= 0[
D( q )

− Pe ] dq

↑ ↑
Kawasan atas graf Graf bawah
qe
Atau, lebih mudah, A =  D(q )dq − Pe qe
0 
 
↑
↑ Luas segi
Luas bawah empat tepat
lengkung D ( q )
(b) Lebihan Pengeluar

Pada masa yang sama, sesetengah pengeluar mungkin akan menawarkan
produk pada harga bawah harga seimbang, supaya mereka juga boleh
mendapat keuntungan daripada harga seimbang. Jumlah keuntungan
pengeluar dikenal sebagai lebihan pengeluar dan diwakili oleh B dalam
Rajah 10.6.

qe
Lebihan pengeluar: B=
0
[ pe
 − S (q)] dq
 
↑ ↑
Graf di atas Graf bawah
garis luruh
qe
Atau, lebih mudah, B = pe qe −
  S (q)dq

↑ 0 ↑
Luas segi Luas bawah graf
empat tepat
Contoh 10.4:
Diberi fungsi permintaan dan fungsi penawaran bagi sebuah syarikat
masing-masing adalah p = 200 – q2 dan p = 6q + 160. Tentukan lebihan
pengguna dan pengeluar bagi syarikat tersebut.
Penyelesaian:
Lukis graf dalam suku pertama sahaja. Dapatkan titik keseimbangan pasaran.
Rajah 10.7: Graf dalam Suku Pertama Sahaja

Bagi mendapatkan titik keseimbangan pasaran, kita boleh menggunakan

dua fungsi di bawah:
6q + 160 = 200 − q 2 p = 200 + q 2
q 2 + 6q − 40 = 0 = 200 − 16
= 184
( q + 10 )( q − 4 ) = 0
q = −10 dan q = 4
Maka, (4, 184) adalah titik keseimbangan pasaran.
( 200 − q ) dq − (4)(184)
Lebihan pengguna: 4
CS =  2
0
4
 q3  
=  200q −   − 736
 3  
0
4
 ( 4) 
3
=  200q −   − 736
 3 
0

128
=
3
4
Lebihan pengeluar: PS = (4)(184) − 
0
( 6q − 600 ) dq
( )
4
= 736 −  3q 2 + 160 q 
 0
= 736 − [ 48 + 640 ]
= 48

Contoh 10.5
Fungsi permintaan dan penawaran bagi sebuah syarikat masing-masing adalah
pd = 49 − 6 q dan ps = 1 + q. Tentukan lebihan pengguna dan pengeluar bagi
syarikat tersebut.
Penyelesaian:
Dapatkan titik keseimbangan pasaran.
pd = ps
49 − 6q = 1 + q
2
49 − 6q = (1 + q )
49 − 6q = 1 + 2q + q 2
0 = q 2 + 2q + 1 − ( 49 − 6q )
0 = q 2 + 8q − 48
0 = ( q − 4 )( q + 12 )
Kita akan mempertimbangkan titik q = 4. Bila q = 4, P = 1 + q = 1 + 4 = 5.

Maka (4,5) adalah titik keseimbangan pasaran, seperti yang ditunjukkan dalam
Rajah 10.8.
Nota: Nilai q = 4 adalah had pengamiran.
Rajah 10.8: Graf bagi Titik Keseimbangan Pasaran pada (4,5)

4
Lebihan pengguna:  0 D ( q ) dq − (4)(5)
4
0 49 − 6q dq − 20
u = 49 − 6q u = 49 − 6(4) = 25
du = −6 dq u = 49 − 0 = 49
du
= dq
−6
49
1 1
 3
49 du 1 49 1 u 2 
 25 u 2 −6 − 20 = − 6  25 u 2 du − 20 = 6  3  − 20
 
 2  25
12 1
=    ( ) −( )
25  − 20 = 73 − 53  − 20
3 3
49
6 3  9
218 38
= − 20 =
9 9
Lebihan pengeluar: pe qe −  S ( q )dq

4
= (4)(5) −  (1 + q ) dq
0
4
 q2   16 
= 20 −  q +  = 20 −  4 +  = 20 − 12 = 8
 2 0  2

ACKTIVITIY 10.2
1. Apakah maksud persaingan yang ideal? Adakah persaingan bukan

ideal wujud?
2. Mengapakah seorang pengguna sanggup membayar harga lebih

daripada harga keseimbangan pasaran?
3. Antara lebihan pengguna dan lebihan pengeluar, yang manakah

lebih menguntungkan?
10.2.2 Mencari Fungsi daripada Fungsi Marginal

Sebelum ini, jika diberi fungsi kos, hasil dan keuntungan, kita akan diminta mencari
fungsi marginal terutamanya kos marginal, hasil marginal dan keuntungan
marginal. Sekarang, dalam topik ini pula diberi fungsi marginal dan diminta
mencari fungsi kos, hasil dan keuntungan. Ini boleh dilaksanakan dengan
mengamirkan fungsi marginal sepadan.
Contoh 10.6
Katakan fungsi kos marginal bagi sebuah syarikat yang menghasilkan x ribu unit
50
buku diberikan oleh C ′ ( x ) = , manakala kos tetap ialah RM25,000.
x
(b) Tentukan kenaikan dalam jumlah kos bagi peningkatan dalam pengeluaran
dari 100 ke 121 unit.

Penyelesaian:
(a) Diberi fungsi kos marginal, kita boleh mengamirkan fungsi kos marginal bagi
mendapatkan fungsi kos.
C ( x) =  C ′( x) dx
1
1 1 1
50 − x2
= dx =  50 x 2 dx = 50 + c = 50 ( 2 ) x2 +c = 100 x 2 +c
x 1
2
Diberi kos tetap adalah RM25,000. Dengan kata lain, kos adalah RM25,000
apabila x = 0.
Selesaikan C(0) = 25000

1
Maka, 100x 2 + c = 25000
100(0) + c = 25000
c = 25000
1
Oleh itu, C(x) = 100x 2 + 25000
121
(b) 100 C ′ ( x ) dx
= C (121) − C (100 )
= 100 121 + 25000  − 100 100 + 25000 
= 100 (11) + 25000  − 100 (10 ) + 25000 

= 100
Oleh itu, kenaikan kos yang diperlukan adalah RM100.

Contoh 10.7
Katakan bahawa fungsi kos marginal sebuah syarikat ialah C ′(x) = 2x3 + 6x − 5,
dan kos tetap adalah RM8,000. Cari fungsi kos syarikat.
Penyelesaian:
Diberi fungsi kos marginal C′(x) = 2x3 + 6x − 5, kita lakukan pengamiran untuk
mendapatkan fungsi kos.
C ( x ) =  C ' ( x ) dx
=  2 x3 + 6 x − 5 dx
2 x4 6 x2
= + − 5x + c
4 2
x4
C ( x) = + 3 x 2 − 5 x + c memandang C (0) = 8000
2
C (0) = 0 + 0 − 0 + c
8000 = c
x4
Maka, fungsi kos adalah C ( x) = + 3 x 2 − 5 x + 8000
2
Contoh 10.8
Sebuah kilang perabot mempunyai fungsi kos marginal, C′(x) = 3x – 15 dan
fungsi hasil marginal R′(x) = 150 – 3x dengan x sebagai kuantiti yang dihasilkan.
Kos tetap bagi kilang tersebut adalah RM8,000. Tentukan:
(a) Fungsi hasil;
(b) Fungsi permintaan;
(c) Fungsi jumlah kos; dan
(d) Fungsi keuntungan.

Penyelesaian:
(a) Fungsi hasil: R( x) =  R′( x)dx =  (150 − 3x)dx

3x 2
= 150 x – +C
2
3x 2
= 150 x – → R(0) = 0
2
(b) Fungsi permintaan ialah p = f (x) dan boleh diperoleh daripada fungsi hasil
R = p.x
R
Maka, p=
x
3x 2
150 x −
R 2 = 150 − 3 x
p= =
x x 2
3x
Maka, fungsi permintaan ialah p = 150 −
2
(c) Fungsi jumlah kos: C ( x) =  C ′( x)dx =  3x − 15dx
3x 2
= − 15 x + C
2
3x 2
= − 15 x + 8000 → C (0) = 8000
2
(d) Fungsi keuntungan: P ( x ) = R ( x ) − C ( x)
 3x 2  3x2
=  150 x − −( − 15 x + 8000)
 2  2
= 165 x – 3 x 2 − 8000

LATIHAN 10.2
1. Fungsi kos marginal bagi sebuah syarikat yang menghasilkan beg

sekolah ialah C′(q) = 0.003q2 – 0.03q, di mana q adalah bilangan
beg sekolah yang dihasilkan. Kos tetap syarikat ialah RM176.
(b) Tentukan kenaikan dalam jumlah kos apabila pengeluaran

meningkat dari 260 ke 400 unit.
1000
2. Fungsi hasil marginal sebuah kilang ialah R′ = . Jika R
100q
adalah hasil dalam RM, tentukan perubahan atau kenaikan apabila
jualan meningkat dari 400 ke 900 unit.
3. Sebuah kilang perabot mempunyai fungsi kos marginal

C′(x) = 3x – 15 dan fungsi hasil marginal R′(x) = 150 – 3x dengan
x adalah kuantiti yang dihasilkan. Kos tetap bagi kilang itu
ialah RM8,000.
Tentukan:
(a) Fungsi jumlah kos; dan
(b) Fungsi keuntungan.
4. Fungsi permintaan dan penawaran masing-masing bagi sebuah

syarikat ialah p = 400 − q dan p = q + 100. Tentukan lebihan
pengguna dan pengeluar bagi syarikat.
5. Fungsi kos marginal bagi sebuah syarikat diberi oleh

C′(q) = 0.001q2 − 0.02q, di mana q adalah dalam unit. Kos tetap
ialah RM1,000. Tentukan fungsi kos.
6. Fungsi permintaan dan penawaran bagi sebuah produk masing-

masing adalah p = 100 – 0.05q dan p = 10 + 0.1q. Tentukan lebihan
pengguna dan pengeluar produk berkenaan.
7. Fungsi permintaan dan penawaran masing-masing bagi sebuah

syarikat adalah p = 0.01q2 − 1.1q + 30 dan p = 0.01q2 + 8 . Tentukan
lebihan pengguna dan pengeluar.

1. Cari luas kawasan yang merangkumi y = 4x2, paksi-x, x = –4 dan

x = 6.
1
A. 373 B. 370 C. 333 D. 333.3
3
2. Jika fungsi hasil marginal adalah R′(x) = 10 – 9x + x2, cari fungsi

jumlah hasil.
A. TR = –9 + 2x B. TR = –9 + 2x + c
9 2 x3 9 2 x3
C. TR = 10 x − x + D. TR = 10 x − x + +C
2 3 2 3
Maklumat berikut adalah bagi soalan 3, 4 dan 5.
Diberi fungsi permintaan D(x) = 200 – x2, dan fungsi penawaran

S(x) = 6x + 160.
3. Tentukan titik keseimbangan.
A. x = 4, y = 184 B. x = 184, y = 4
C. x = –4, y = 184 D. x =184, y = –4
4. Tentukan lebihan pengguna.
A. 872 B. 48 C. 128/3 D. 248
5. Tentukan lebihan pengeluar.
A. 48 B. 248 C. 148 D. 872

• Pengamiran adalah songsangan kepada pembezaan.
• Aplikasi pengamiran tidak hanya terhad kepada mencari luas sebuah kawasan
tetapi juga boleh digunakan untuk menyelesaikan masalah dalam bidang
ekonomi dan perniagaan.
Aplikasi pengamiran Lebihan pengeluar

Fungsi marginal Lebihan pengguna
Keseimbangan pasaran
economics, life sciences and social sciences. Prentice Hall.
Herman, E., & Strang, G. (2020). Calculus: Volume 1 (Digital Ed.). OpenStax.
Hoffman, L. D., & Bradley, G. L. (2000). Calculus for business, economics, life
sciences and social sciences. McGraw-Hill.

232  JAWAPAN
Jawapan
TOPIK 1: KONSEP ALGEBRA
Latihan 1.1
3 1 3 2
1. (a) + (b) −
4( x + 2) 4( x − 2) x x +1
1 1
(c) 1+ −
2( x − 1) 2( x + 1)
3 6 9
2. − +
2( x − 1) x − 2 2( x − 3)
x−2 1
3. 2
−
2( x − 2) 2( x + 4)
TOPIK 2: FUNGSI LINEAR AND KUADRATIK
Latihan 2.1
1
1. (a) m = , c = −1 (b) m = −5, c = −5
2
−2 5
(c) m = −3, c = 0 (d) m= , c=
3 3
2. y = −x + 5
3. 3y = 8x − 4
4. 2y + x = 4
5. 3y + x + 3 = 0
JAWAPAN  233
Latihan 2.2
(a) (b)
(c)
Latihan 2.3
(a) Parabola membuka ke atas.
Verteks adalah (3, –4).
Titik persilangan y adalah (0, 5).
Persilangan x adalah (1, 0) dan (5, 0).
(b) Parabola membuka ke atas.
Verteks adalah (–2, –4).
Titik persilangan y adalah (0, 0).
Persilangan x adalah (0, 0) dan (–4, 0).

234  JAWAPAN
(c) Parabola membuka ke bawah.
Verteks adalah (–1, –2).
Titik persilangan y adalah (0, –3).
Tiada persilangan x.
(d) Parabola membuka ke atas.
Verteks adalah (0, –16).
Persilangan x adalah (4, 0) dan (– 4, 0).
(e) Parabola membuka ke bawah.
Verteks adalah (2, 1).
Persilangan x adalah (1, 0) dan (3, 0).
Latihan 2.4
(a) (1, 8)
(b) (0, 2)
(c) (2, –1)
(d) (–3, –1) dan (–1, 7)
(e) (1, –1) dan (2, 2)
(f) (1, 9) dan (3, 29)
Soalan Aneka Pilihan 2.1

1. C 2. B 3. C 4. A 5. A

JAWAPAN  235
TOPIK 3: APLIKASI FUNGSI LINEAR DAN

KUADRATIK
Latihan 3.1
1. (450, 9.50) 2. p = RM75 q = 5,225
Latihan 3.2
1. 2p = 100q – 600 persamaan penawaran
p = −50q + 600 persamaan permintaan
p = RM150 q=9
2. (a) 50q
(b) 40q + 5,000
(c) 10q – 5,000
(d) 500
Latihan 3.3
(a) 1,850p – 5p2
(b) RM9,125
(c) RM185
(d) RM171,125

1. D 2. A 3(a). C 3(b). D 3(c). C

236  JAWAPAN
TOPIK 4: MATRIKS
Latihan 4.1
1. (a) 3×2 (b) 1× 3 (c) 3×1
2. a≠0
3. Tidak. Identiti matriks hanya wujud untuk matriks segi empat sama.
4. (a) Matriks Kosong (Nol)
(b) Matriks Lajur
(c) Matriks Baris
Latihan 4.2
 −6 3 9 2 2 1
1. (a)   (b)  
12 0 3 9 −1 4
 6 −3
 
(c)  −3 1  (d) Tidak mungkin
 −2 5 
 
 −130 140   27 −35

(e)   (f)  
 110 −60  −4 26 
 20 −2 −2
 
(g)  −2 1 3
 −2 3 10 
 
 −2 −1
2. A=  
5 2

JAWAPAN  237
Latihan 4.3
1. (a) 11
(b) a2 + b2
(c) −27
(d) 27
2. (a) 1
(b) Determinan tidak wujud
Latihan 4.4
1 2
7 − 
7
1. (a)  
1 3 
 7 14 
 2 −11 −3
 
(b)  1 −6 −2
 0 −1 0 
 
(c) Tidak wujud
 13 7 1
 − 10 5 2
 
 2 1
(d)  5 − 0 
5
 
 7 3 1
 − 10 5 2 

238  JAWAPAN
 5 3
− − 
2. A = 2
−1
2
 
 2 1 
1  d −b
3. (a) B−1 =  
ad − bc  −c a 
(b) ad – bc ≠ 0
Latihan 4.5
24 23
1. dan 2. (a) x= , y=
5 5
(b) x = −1, y = 3, z = 2
2 10 60
3. (a) x=− , y=− , z=−
17 17 17
(b) x = 1, y = 0, z = −5

1(a). B 1(b). D 2. D 3. C 4. D

JAWAPAN  239
TOPIK 5: FUNGSI EKSPONEN DAN LOGARITMA
Latihan 5.1
1
(a) (b) 1 (c) 3
27
1
(d) (e) 125 (f) 8
4
Latihan 5.2
(a) −2 (b) −3 (c) 1
1
(d) (e) 2 (f) −1
4
Latihan 5.3
1. (a) 52 = 25 (b) 2x = y (c) 10−1 = 0.1
1
2. (a) log10 100 = 2 (b) 10ga 1 = 0 (c) log2 = −3
8
1
3. (a) 4 (b) (c) 1
3
(d) −1 (e) 2 (f) −4
1
4. (a) (b) 3 (c) 3
2
(d) 4 (e) 20 (f) 2

240  JAWAPAN
Latihan 5.4
1. (a) 55 tahun
(b) 97,045 orang
2. (a) RM6,016.61
(b) RM14,693.28
(c) RM11,373.99
(d) RM2,354.99
3. (a) RM15,000
(b) RM10,000
(c) RM6,000
(d) RM25,000

1. B 2. D 3. B 4. A 5. C

JAWAPAN  241
TOPIK 6: FAEDAH KOMPAUN: NILAI KINI DAN

NILAI MASA DEPAN
Latihan 6.1
1. 8.4% 9. RM2,448.40
2. RM5 10. RM1,403.83
3. 3% 11. RM643.23
4. RM323.75 12. RM106.643.23
5. RM6,381.40 13. 7.4%
6. RM1,7388.80 14. 5.3 tahun
7. 5.6% 15. 12.6%
8. RM10,710.00 16. RM577.90
TOPIK 7: PEMBEZAAN
Latihan 7.1
(a) 0 (b) 0
(c) 0 (d) 0
(e) 7x6 (f) 5x4

5 8
2 − 3 −
(g) − r 3 (h) − t 5
3 5
1 3
5 4 5 2
(i) x (j) x
4 2

242  JAWAPAN
3
−3
(k) x4 (l) + 10x
x2
1
(m) 3 (n) −
4
(o) 2x + 4 (p) 10x3
4
(q) 8x + (r) (1 − 2 x )3 ( −10 − 7 x )
x2
3 − x2 − 2x + 2
(s) ( x + 1) (10 x − 2) (t)
(x )
2 2
+2
(u)
(
2 x 2 x3 + 6 x − 1 ) (v) 4(2x – 1)
( x + 1)
2 2
1
( 3x )
−
(w) 10 x(x + 4) 2 4
(x) 2
− 2x +1 2 ( 3x − 1)
2
2x − 5  2x + 2  4 
(y) (z) 3   
2 x2 − 5x  x+3   ( x + 3) 2 
 

1. D 2. D 3. A 4. B 5. C

JAWAPAN  243
TOPIK 8: APLIKASI PEMBEZAAN
Latihan 8.1
12
1. (a) 24 x − 24 (b)
x4
2. (a) 0 (b) 24 (c) −12x−4
Latihan 8.2
1. (a) 10x + 5,000 (b) RM7,000
5, 000
(c) 10 + (d) 10
x
2. (a) 100, 000 + 1,500q + 0.2q 2 (b) 1,500+ 0.4q
(c) 1,504
q 400 1 400
3. (a) +3+ (b) −
2 q 4 q2
(c) 40 unit
4. (a) 10 dozen (b) RM203,000
2,500
5. (a) 75 + 0.25q (b) 100
q
(c) RM12,500

244  JAWAPAN
Latihan 8.3
1. (a) 0.01q3 + 840 (b) 0.01q 2 + 840
(c) 0.003q 2 + 840
2. (a) 2 x – 0.1x2 (b) RM1,000
3. (a) RM200 (b) RM400
Latihan 8.4
1. (a) R(q) = 54q – q 2 (b) K(q) = 4q + 100
(c) ∏ ( q ) = −q2 + 50q −100 (d) RM29
2. (a) 300x – x2 (b) –1.1x2 + 286 x – 100
(c) 130 (d) RM170
(e) RM18,490
1 3 2 3
3. (a) x − 2 x2 + 5 (b) x − 5 x 2 + 16 x
3 3
1 3
(c) x − 3 x 2 + 16 x − 5 (d) 8
3
(e) RM101.67

1. (a) D (b) C
2. (a) A (b) C (c) D

JAWAPAN  245
TOPIK 9: PENGAMIRAN
Latihan 9.1
(a) πx+c (b) ex + c
3 ex3
(c) 8p x + c (d) +c
3
3 5
u4 3 1 2 2 12 4 x 3
(e) − +c (f) − x − x + +c
4 u −2 x 2 3 5 3
x 2 x5 x2 2 1
(g) + +c (h) − + 3 +c
2 5 2 x 3x
e −0.07 t e3 s + 4
(i) +c (j) +c
−0.07 3
1 1 x2
(k) − + 2 ln x + −x+c (l) 4ln x + + ex + c
x2 x 8
Latihan 9.2
65 87
(a) (b)
4 10
22 1
(c) (d) −
3 3
211
(e) (f) 3e5
5
20
(g) 4 ln 8 (h)
3

246  JAWAPAN
Latihan 9.3
1
(a)
1 4
8
(
t − 8t + 2 )
2
+c (b)
3
4
(
4 x2 + 2 ) 2 +c
(c)
(
2 e +2 x
) 2
+c (d)
1
+c
3
( 2
18 4 − 3 x − 2 x 3 3
)
2
(e)
3
8
(
− 1 − 2s 2 ) 3 +c (f)
1
2
(
ln x 2 + 2 x + 1 + c )
1. B 2. C 3. A 4. A 5. D
TOPIK 10: APLIKASI PENGAMIRAN
Latihan 10.1
4
1. (a) (b) 12 (c) 4 (d) 18
3
4 32 9 1
2. (a) (b) (c) (d)
3 3 2 6

JAWAPAN  247
Latihan 10.2
1. (a) 0.001q3 – 0.015q2 + 176
(b) RM45,038
2. RM2,000
3x 2
3. (a) − 15 x + 8,000
2
(b) 165x – 3x2 – 8,000
4. Lebihan pengguna: 11,250
Lebihan pengeluar: 11,250
0.001 3
5. q − 0.01q 2 + 1, 000
3
6. Lebihan pengguna = 9,000 Lebihan pengeluar = 18,000
7. Lebihan pengguna = 166.66 Lebihan pengeluar = 53.33

1. A 2. C 3. A 4. C 5. A

MODULE FEEDBACK
MAKLUM BALAS MODUL
If you have any comment or feedback, you are welcome to:
1. E-mail your comment or feedback to modulefeedback@oum.edu.my
OR
2. Fill in the Print Module online evaluation form available on myINSPIRE.
Thank you.
Centre for Instructional Design and Technology

(Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi )
Tel No.: 03-78012140
Fax No.: 03-78875911 / 03-78875966


BBMP1103 Matematik Pengurusan - Emay21

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BBMP1103 Matematik Pengurusan - Emay21

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BBMP1103

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Edisi pertama 2021

Dibangunkan oleh Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi, OUM.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM), BBMP1103

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 1 Konsep Algebra 1

Topik 2 Fungsi Linear dan Kuadratik 28

Topik 3 Aplikasi Fungsi Linear dan Kuadratik 55

Topik 5 Fungsi Eksponen dan Logaritma 108

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 7 Pembezaan 152

Topik 8 Aplikasi Pembezaan 174

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 9 Pengamiran 198

Topik 10 Aplikasi Pengamiran 213

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

DESKRIPSI PANDUAN KURSUS

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Rajah 1: Masa Pembelajaran Pelajar

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

HASIL PEMBELAJARAN KURSUS

Topik 2 membincangkan fungsi linear dan kuadratik, menyelesaikan persamaan

Topik 3 membincangkan aplikasi fungsi linear dan kuadratik terutamanya dalam

Topik 4 membincangkan klasifikasi matriks, operasi matriks dan determinan.

Topik 5 membincangkan fungsi eksponen dan logaritma dan bagaimana kedua-dua

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 6 memperkenalkan faedah kompaun yang secara amnya diaplikasikan dalam

Topik 7 membincangkan peraturan pembezaan yang membantu proses

Topik 8 membincangkan proses mendapatkan peringkat pembezaan yang lebih

Topik 9 memperkenalkan pengamiran sebagai proses pembezaan. Perbincangan

Topik 10 membincangkan pelbagai aplikasi pengamiran seperti mencari atau

PANDUAN SUSUN ATUR TEKS

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Semak Kendiri: Komponen modul ini diselitkan di beberapa tempat strategik

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Haeussler, E. F., Richards S. P., & Wood R. J. (2014). Introductory mathematical

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

PERPUSTAKAAN DIGITAL TAN SRI

Rajah 2: Antara Pangkalan Data dalam Talian

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

1.1 SET NOMBOR NYATA

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Z = {0, ±1, ±2, ±3, …} = {..., –3, –2, –1, 0, 1, 2, 3, ...}

Di mana – N adalah nombor asli negatif. Bagi tujuan memudahkan pemahaman, Z+

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

SEMAK KENDIRI 1.1

4 x2 + 2 x2 = (4 + 2) x2 = 6 x2 dan 3x2 − 5x2 = (3 − 5) x2 = −2 x2

di mana an , an−1 , ..., a1 , a0 adalah pemalar, n ≥ 0 dan x adalah pemboleh ubah.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Jadual 1.1: Ciri Beberapa Polinomial

Pekali Setiap Monomial

2x3 + 3x + 8 ≡ 2x3 + 0x2 + 3x + 8 2 0 3 8 3

Contohnya, 7y3 – 3y + 4 adalah darjah polinomial 3 dengan y sebagai pemboleh

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Jadual 1.2: Klasifikasi Darjah Polinomial

Darjah Nama Contoh

4 kuartik (atau dwikuadratik) x4 + 1

6 sextik (atau hexik) x6 + 1

7 septik (atau heptik) x7 + 1

100 hektik x100 + 1