Buku Kemahiran Al-Quran

ADSQ2103
Kemahiran Al-Quran
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

ADSQ2103
KEMAHIRAN
AL-QURAN
Dr Abdul Rahman Abd Ghani

Pengarah Projek: Prof Dato’ Dr Mansor Fadzil
Open University Malaysia
Penulis Modul: Dr Abdul Rahman Abd Ghani

Universiti Pendidikan Sultan Idris
Penyederhana: Azizul Hassan

Institut al-Quran Terengganu
Dibangunkan oleh: Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi

Open University Malaysia
Edisi Pertama, April 2013

Edisi Kedua, April 2018 (rs)
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM), April 2018, ADSQ2103
Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada bahan ini boleh disalin semula dalam mana-mana
cara tanpa kebenaran secara bertulis daripada Presiden Open University Malaysia (OUM).

Isi Kandungan
Panduan Kursus ix-xiv
Topik 1 Sejarah dan Pengenalan Ilmu Tajwid 1

1.1 Pendahuluan Ilmu Tajwid 2
1.1.1 Pengertian Ilmu Tajwid 2
1.1.2 Bahagian Tajwid 3
1.1.3 Hukum Ilmu Tajwid 4
1.2 Jenis Kesalahan dalam Bacaan al-Quran 8
1.2.1 Al-Lahn al-Jaly (Kesalahan Nyata) 8
1.2.2 Al-Lahn al-Khafy (Kesalahan Tersembunyi) 9
1.3 Rukun Bacaan al-Quran 9
1.3.1 Mutawatir 10
1.3.2 Bertepatan dengan Mashaf Uthmaniah 11
1.3.3 Bertepatan dengan Wajah Bahasa Arab 12
1.4 Tingkatan Bacaan al-Quran 13
1.5 Hukum IstiÊazah dan Basmalah 14
1.5.1 IstiÊazah dan Permasalahannya 14
1.5.2 Basmalah dan Permasalahannya 16
1.5.3 Cara Bacaan Akhir Surah al-Anfal dengan Awal 19
Surah at-Taubah
Rumusan 20
Kata Kunci 21
Rujukan 21
Topik 2 Tempat Keluar Huruf 23

2.1 Makhraj Huruf 24
2.1.1 Pengertian Makhraj Huruf 24
2.1.2 Kepentingan Mempelajari Makhraj Huruf 25
2.2 Kaedah Mengesan Makhraj Huruf 26
2.3 Pembahagian Makhraj Huruf 26
Rumusan 36
Kata Kunci 37
Rujukan 37

iv  ISI KANDUNGAN
Topik 3 Sifat-sifat Huruf 39

3.1 Sifat Huruf 40
3.2 Pembahagian Sifat Huruf 40
3.2.1 Sifat yang Berlawanan 41
3.2.2 Sifat yang Tidak Berlawanan 47
Rumusan 50
Kata Kunci 51
Rujukan 51
Topik 4 Nun Mati dan Tanwin 53

4.1 Pengertian Nun Mati dan Tanwin 54
4.2 Pembahagian Nun Mati dan Tanwin 56
4.2.1 Hukum Izhar (‫)ﺍﻹﻅﻬﺎﺭ‬ 57
4.2.2 Hukum Iqlab (‫)ﺍﻹﻗﻼﺏ‬ 58
4.2.3 Hukum Ikhfak (‫)ﺍﻹﺧﻔﺎء‬ 59
4.2.4 Hukum Idgham (‫)ﺍﻹﺩﻏﺎﻡ‬ 63
4.3 Nun dan Mim Bersabdu 66
Rumusan 67
Kata Kunci 68
Rujukan 68
Topik 5 Mim Mati dan Bahagian Idgham 70

5.1 Tiga Hukum Mim Mati 70
5.1.1 Hukum Idgham (‫)ﺍﻹﺩﻏﺎﻡ‬ 71
5.1.2 Hukum Ikhfak 73
5.1.3 Hukum Izhar (‫)ﺍﻹﻅﻬﺎﺭ‬ 74
5.2 Bahagian Idgham (‫)ﺍﻹﺩﻏﺎﻡ‬ 77
5.2.1 Tiga Bahagian Idgham 78
Rumusan 83
Kata Kunci 84
Rujukan 85

ISI KANDUNGAN  v
Topik 6 Hukum Beberapa Huruf Tertentu 86

6.1 Bahagian Alif Lam TaÊrif (Lam TaÊrif) 87
6.1.1 Alif Lam Qamariyyah (‫)ﺍﻝ ﺍﻟﻘﻤﺮﻳﺔ‬ 87
6.1.2 Alif Lam Syamsiah (‫)ﺍﻝ ﺍﻟﺸﻤﺴﻴﺔ‬ 89
6.2 Hukum Bacaan Lam 92
6.3 Bahagian Hamzah 93
6.3.1 Hamzah QataÊ (‫)ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻘﻄﻊ‬ 93
6.3.2 Hamzah Wasal (‫)ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻮﺻﻞ‬ 94
6.4 Hukum Bacaan Ra 97
6.4.1 Ra yang Dibaca dengan Tebal (‫)ﺍﻟﺘﻔﺨﻴﻢ‬ 97
6.4.2 Ra yang Dibaca dengan Nipis (‫)ﺍﻟﺘﺮﻗﻴﻖ‬ 99
6.4.3 Ra yang Dibaca dengan Dua Cara 100
Bacaan (‫)ﺟﻮﺍﺯ ﺍﻟﻮﺟﻬﻴﻦ‬
Rumusan 102
Kata Kunci 103
Rujukan 103
Topik 7 Bahagian dan Jenis Mad 105

7.1 Huruf Mad 105
7.1.1 Bahagian Mad dan Definisi Setiap Bahagian 106
7.1.2 Mad Asli (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻷﺻﻠﻲ‬ 106
7.1.3 Mad FarÊie (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻔﺮﻋﻲ‬ 107
7.2 Tingkatan/Martabat Mad FarÊie 116
Rumusan 119
Kata Kunci 120
Rujukan 120
Topik 8 Pecahan Hukum Mad 122

8.1 Pecahan Hukum Mad 123
8.1.1 Mad Silah (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺼﻠﺔ‬ 124
8.1.2 Mad Lin (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻠﻴﻦ‬ 125
8.1.3 Mad Iwadh (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻌﻮﺽ‬ 126
8.1.4 Mad Faraq (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻔﺮﻕ‬ 127
8.1.5 Mad Tamkin (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺘﻤﻜﻴﻦ‬ 128
8.1.6 Mad TaÊzim (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺘﻌﻈﻴﻢ‬ 129
8.1.7 Mad TabriÊah (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺘﺒﺮﺋﺔ‬ 129
Rumusan 133
Kata Kunci 134
Rujukan 134

vi  ISI KANDUNGAN
Topik 9 Wakaf dan Ibtida 136

9.1 Wakaf dan Permasalahannya 137
9.1.1 Pengertian Wakaf 137
9.2 Bahagian Wakaf 138
9.2.1 Wakaf al-Idhthirari (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﺿﻄﺮﺍﺭﻯ‬ 138
9.2.2 Wakaf al-Ikhtibari (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﺧﺘﺒﺎﺭﻯ‬ 139
9.2.3 Wakaf al-Intidhori (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﻧﺘﻈﺎﺭﻯ‬ 139
9.2.4 Wakaf al-Ikhtiyari (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﺧﺘﻴﺎﺭﻯ‬ 140
9.3 Tanda Wakaf dalam al-Quran 141
9.3.1 Wakaf Jibril 142
9.4 Beberapa Kaedah Wakaf di Hujung Kalimah 144
9.4.1 Bacaan Mati Semata-mata (‫ﺾ‬ ِ ْ‫ﺳ ُﻜﻮﻥُ ْﺍﻟ َﻤﺤ‬
ُ ) 144
9.4.2 Bacaan al-Raum (‫ﺍﻟﺮ ْﻭ ُﻡ‬
‫ﱠ‬ ) 144
9.4.3 Bacaan al-Isymam ( ‫) ﺍْ ِﻹ ْﺷ َﻤﺎ ُﻡ‬ 145
9.5 Kesalahan yang Sering Berlaku Ketika Wakaf 147
9.6 IbtidaÊ dan Permasalahannya 149
9.6.1 Pengertian Ibtida 149
9.6.2 Bahagian Ibtida 148
9.7 Faedah Mengetahui Wakaf dan Ibtida 150
Rumusan 151
Kata Kunci 152
Rujukan 152
Topik 10 Bacaan Khusus Riwayat Hafs 154

10.1 Bacaan al-Imalah 155
10.1.1 Bahagian al-Imalah 156
10.1.2 Tempat Bacaan al-Imalah 156
10.2 Bacaan al-Isymam 157
10.3 Bacaan al-Raum 158
10.4 Bacaan al-Sakt (Saktah) 159
10.4.1 Bahagian al-Sakt 159
10.5 Bacaan Mad Silah 161
10.6 Bacaan al-Tashil 162
10.7 Bacaan al-Naql (Naqal) 163
10.8 Kalimah yang Dibaca Lebih daripada Satu Bacaan 165
Rumusan 169
Kata Kunci 169
Rujukan 170

PANDUAN KURSUS

PANDUAN KURSUS  ix
DESKRIPSI PANDUAN KURSUS

Anda perlu membaca Panduan Kursus dengan teliti dari awal hingga akhir. Ia
menyatakan kandungan kursus dengan ringkas dan bertujuan membantu anda
memahami kandungan kursus. Ia juga mencadangkan jumlah tempoh masa untuk
anda habiskan bagi melengkapkan kursus ini dengan sepenuhnya. Sentiasalah
rujuk Panduan Kursus secara berterusan semasa anda membaca kandungan
kursus kerana ia dapat membantu dalam menjelaskan komponen-komponen
pembelajaran penting yang mungkin anda terlepas pandang.
PENGENALAN
ADSQ2103 Kemahiran al-Quran adalah satu kursus yang ditawarkan di Open
University Malaysia (OUM). Kursus ini melibatkan 3 jam kredit dan harus
dijalankan selama 8 hingga 15 minggu.
KEPADA SIAPA KURSUS INI DITAWARKAN

Kursus ini ditujukan kepada pelajar yang mengambil program Diploma Pengajian
Islam.
Sebagai pelajar jarak jauh, anda seharusnya mahir dengan keperluan

pembelajaran kendiri dan mampu mengoptimumkan kaedah pembelajaran dan
persekitaran yang sedia ada. Sebelum anda memulakan kursus ini, sila pastikan
anda maklum dengan bahan kursus, kelayakan kursus dan bagaimana kursus
tersebut dikendalikan.
PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN

Berdasarkan piawaian OUM, pelajar perlu memperuntukkan 40 jam pembelajaran
bagi setiap jam kredit. Selaras dengan piawaian ini, kursus yang bernilai 3 jam
kredit memerlukan masa selama 120 jam pembelajaran. Anggaran masa
pembelajaran adalah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 1.

x  PANDUAN KURSUS
Jadual 1: Anggaran Masa Pembelajaran
Jam
Aktiviti Pembelajaran
Pembelajaran
Mengambil bahagian dalam perbincangan awal dan membaca
3
kandungan kursus.
Membaca modul 60
Menghadiri 3 hingga 5 sesi tutorial 10
Perbincangan dalam talian 12
Ulang kaji 15
Menyiapkan Tugasan, Ujian dan Peperiksaan 20
JUMLAH MASA PEMBELAJARAN 120
OBJEKTIF KURSUS
Setelah mengikuti kursus ini, anda seharusnya dapat:
1. Menerangkan secara terperinci beberapa topik yang berkaitan dengan
bidang kemahiran al-Quran;
2. Menerangkan hukum tajwid dengan lebih baik;
3. Mempraktikkan hukum tajwid dengan lebih baik mengikut sebagaimana ia
diturunkan, iaitu secara bertajwid; dan
5. Melaksanakan pengajaran dan penilaian terhadap pelajar dengan lebih
berkesan.
SINOPSIS KURSUS
Kursus ini terbahagi kepada 10 topik. Sinopsis bagi setiap topik dinyatakan seperti
yang berikut:
Topik 1 membincangkan beberapa perkara asas yang perlu diketahui oleh

seseorang pembaca al-Quran sebelum mendalami ilmu lain yang berkaitan
dengan tajwid. Perbahasannya merangkumi pendahuluan ilmu tajwid, beberapa
jenis kesalahan dalam bacaan al-Quran, rukun dan tingkatan bacaan
al-Quran, istiÊazah dan permasalahannya serta basmalah dan permasalahannya.

PANDUAN KURSUS  xi
Topik 2 membincangkan tempat keluar huruf (makhraj) bagi semua huruf hijaiyah
bermula dari huruf alif sehinggalah huruf ya, yang merupakan asas kepada
pengajian kemahiran al-Quran.
Topik 3 membincangkan sifat huruf bagi semua huruf hijaiyah bermula dari huruf
alif sehinggalah huruf ya, yang merupakan asas kepada pengajian kemahiran
al-Quran.
Topik 4 membincangkan empat hukum nun mati dan tanwin yang bertemu
dengan huruf-huruf hijaiyah, iaitu izhar, iqlab, ikhfak dan idgham. Perbincangan
utamanya ialah pecahan huruf tersebut dan bagaimanakah cara menyebut hukum
tersebut dengan betul.
Topik 5 membincangkan tiga hukum mim mati yang bertemu dengan huruf
hijaiyah, iaitu idgham, ikhfak dan izhar. Topik ini juga membincangkan bahagian
idgham yang berkaitan dengan makhraj dua huruf yang bertemu, sama ada huruf
tersebut bersamaan makhraj dan sifatnya atau bersamaan makhrajnya sahaja,
ataupun berhampiran makhraj dan sifatnya.
Topik 6 membincangkan kaedah bacaan lam taÊrif, iaitu sama ada dibaca dengan
bacaan izhar ataupun dengan idgham. Selain itu, ia juga akan membicarakan lam
pada lafaz al-jalalah dan bahagian huruf hamzah dan tumpuan akan terarah
kepada hamzah wasal dan cara memulakan bacaan padanya.
Topik 7 membincangkan pembahagian mad iaitu mad asli dan mad far'ie serta
beberapa jenis mad dalam bahagian mad far'ie yang merangkumi mad muttasil,
mad munfasil, mad aridh lis sukun, mad lazim dan mad badal. Selain itu, ia juga
akan membincangkan harakat bacaan ke semua hukum mad tersebut, topik ini
juga akan menghuraikan mengenai sebab penamaannya serta kaitan dengan
contoh-contoh kalimah yang diberikan.
Topik 8 membincangkan beberapa cabang hukum mad, sama ada ia termasuk

dalam bahagian mad asli atau mad far'ie yang merangkumi mad silah tawilah,
mad silah qasirah, mad lin, mad iwadh, mad faraq, mad tamkin, mad ta'zim dan
mad tabriah. Ia juga akan membincangkan harakat bacaan kesemua hukum mad
tersebut, topik ini juga akan menghuraikan sebab penamaannya serta kaitan
dengan contoh kalimah yang diberi.
Topik 9 membincangkan pengertian wakaf serta perbezaannya dengan saktah dan

qata', bahagiannya, tandanya, cara melaksanakannya serta beberapa ciri kesalahan
yang sering dilakukan oleh pembaca al-Quran pada kalimah tertentu. Di samping
itu, perbincangan juga akan menjurus kepada maksud sebenar ibtida,
bahagiannya serta beberapa faedah yang akan diperoleh sekiranya mengetahui
ilmu yang berkaitan dengan wakaf dan ibtida ini.

xii  PANDUAN KURSUS
Topik 10 membahaskan beberapa istilah bacaan al-Quran yang terdapat dalam

bacaan riwayat Hafs. Istilah yang yang dimaksudkan ialah al-imalah, al-isymam,
al-raum, al-sakt, silah ha' al-dhamir, al-tashil dan al-naql.
PANDUAN SUSUN ATUR TEKS

Sebelum anda membaca modul ini, adalah penting sekiranya anda mengambil
tahu susun atur teks modul. Memahami susun atur teks akan membantu anda
untuk merencana pembelajaran kursus supaya lebih objektif dan berkesan.
Umumnya, susun atur teks bagi setiap topik adalah seperti yang berikut:
Hasil Pembelajaran: Ia merupakan apa yang anda harus dapat lakukan atau capai
setelah selesai membaca sesuatu topik. Setelah selesai membaca setiap topik, anda
digalakkan merujuk kepada senarai hasil pembelajaran berkenaan untuk
memastikan sama ada anda dapat atau tidak mencapainya. Amalan seperti ini
akan dapat mengukur dan mempertingkatkan penguasaan kandungan sesuatu
topik.
Semak Kendiri: Soalan diselitkan pada bahagian tertentu dalam topik. Soalan ini
menguji kefahaman tentang maklumat yang anda telah baca. Jawapan untuk
soalan ini biasanya terdapat dalam perenggan yang sebelumnya. Anda digalakkan
menjawab soalan Semak Kendiri ini untuk menguji dan memastikan sama ada
anda telah memahami kandungan sesuatu topik dan seterusnya menyediakan
anda untuk menghadapi ujian dan peperiksaan kelak. Kebanyakan jawapan
kepada soalan yang ditanya terdapat dalam modul itu sendiri.
Aktiviti: Aktiviti juga diselitkan pada bahagian tertentu dalam topik untuk
menggalakkan anda mengaplikasikan konsep dan prinsip yang anda telah pelajari
kepada situasi sebenar. Aktiviti ini juga memperluaskan kefahaman kandungan
yang dipelajari dengan menggalakkan anda melakukan sesuatu seperti berfikir
secara mendalam, memberi pendapat, berbincang bersama rakan dalam kelas,
merujuk kepada laman web, membaca artikel jurnal dan seumpamanya.
Rumusan: Pada akhir topik, isi penting topik tersebut disenaraikan. Komponen ini
membantu anda untuk mengingat dan mengimbas semula keseluruhan topik.
Anda haruslah memastikan bahawa anda memahami setiap pernyataan yang
disenaraikan. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan.
Kata Kunci: Pada akhir topik, disenaraikan beberapa perkataan dan frasa penting
yang digunakan dalam topik berkenaan. Anda mesti dapat menjelaskan setiap
perkataan dan frasa ini. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan.

PANDUAN KURSUS  xiii
Rujukan: Rujukan merupakan bahagian yang senarai buku teks, jurnal, artikel,
kandungan elektronik atau sumber yang boleh ditemui yang berkaitan dan
berguna dalam melalui modul atau kursus. Senarai ini boleh dilihat dalam
beberapa bahagian seperti dalam Panduan Kursus (pada bahagian Rujukan), pada
akhir setiap topik atau akhir modul. Anda digalakkan membaca bahagian yang
berkaitan dalam senarai rujukan tersebut untuk mendapatkan maklumat lanjut
dan memperkukuhkan kefahaman anda.
PENGETAHUAN ASAS
Tiada pengetahuan asas diperlukan.
KAEDAH PENILAIAN
Sila rujuk myINSPIRE.
RUJUKAN
Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan
Ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan
Perdana Menteri.
Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia:
Pustaka Aman Press.
Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir:

Dar al-Salam.
Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala
riwayah Hafs an Asim bin Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar.
Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah,

Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi.
Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir:

Al-Matabi' al-Aniriyyah.
Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia:

Dar al-Nu'man.

xiv  PANDUAN KURSUS
Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir:

Matabi' Syirkah al-Syimarli.
Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syiria: Dar al-Asama'.
PERPUSTAKAAN DIGITAL TAN SRI DR

ABDULLAH SANUSI (TSDAS)
Perpustakaan Digital TSDAS mempunyai pelbagai sumber bercetak dan atas
talian untuk kegunaan pelajar. Perpustakaan digital komprehensif ini, yang boleh
dicapai melalui portal OUM, menyediakan akses kepada lebih daripada 30
pangkalan data yang meliputi jurnal, tesis dan buku dalam format elektronik serta
banyak lagi. Contoh pangkalan data yang ada ialah EBSCOhost, ProQuest,
SpringerLink, Books24ൈ7, InfoSci Books, Emerald Management Plus dan Ebrary
Electronic Books. Sebagai pelajar OUM, anda digalakkan untuk menggunakan
sepenuhnya sumber-sumber yang terdapat di perpustakaan ini.

Topik  Sejarah dan
Pengenalan
1 Ilmu Tajwid
HASIL PEMBELAJARAN
Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Membezakan antara ilmu tajwid teori dengan praktikal serta hukum
kedua-duanya;
2. Mengenal pasti beberapa jenis kesalahan dalam bacaan al-Quran dan
ciri-cirinya;
3. Menerangkan kaedah pembelajaran al-Quran yang diajarkan oleh
Rasulullah SAW;
4. Menjelaskan tingkatan bacaan al-Quran serta mengamalkannya
dalam bacaan seharian; dan
5. Membincangkan beberapa perkara yang berkaitan dengan
pembacaan istiazah dan basmalah.
 PENGENALAN
Syarat utama untuk mahir dalam bacaan al-Quran ialah mestilah menguasai
sepenuhnya ilmu yang berkaitan dengan tajwid. Penguasaan ilmu tersebut akan
membantu seseorang membaca dengan baik. Tanpa menguasai ilmu ini,
bagaimanakah seseorang pembaca boleh mendakwa bahawa dia dapat membaca
al-Quran dengan betul? Bagaimanakah cara dia menyebut sesuatu huruf?
Bagaimanakah dia dapat menyempurnakan kadar sesuatu mad? Bagaimanakah
dia dapat mengetahui tempat ghunnah dan pelbagai hukum yang lain?

2  TOPIK 1 SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID
Topik ini akan menerangkan beberapa perkara asas yang perlu diketahui oleh
pembaca al-Quran sebelum mendalami ilmu lain yang berkaitan dengan tajwid.
Perbahasannya merangkumi pendahuluan ilmu tajwid, jenis kesalahan dalam
bacaan al-Quran, rukun dan tingkatan bacaan al-Quran, istiÊazah dan
permasalahannya serta basmalah dan permasalahannya.
AKTIVITI 1.1
Sebelum anda meneruskan pembacaan, nyatakan apa yang anda fahami

dengan istilah tajwid. Kemudian bandingkan jawapan awal anda dengan
apa yang dibincangkan seterusnya.
1.1 PENDAHULUAN ILMU TAJWID

Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari tentang ilmu tajwid.
1.1.1 Pengertian Ilmu Tajwid

Pengertian ilmu tajwid boleh terbahagi kepada dua, iaitu bahasa dan istilah seperti
yang ditunjukkan dalam Jadual 1.1.
Jadual 1.1: Pengertian Ilmu Tajwid
Bahasa Istilah
Mengelokkan Abi Asim Abd al-Aziz bin Abd al-Fattah al-Qari (1404H)
sesuatu  Mendatangkan setiap huruf akan haknya (sifatnya yang asli) dan
mustahaknya (sifatnya yang mendatang).
Mahmud al-Husari (1970), (lihat Rajah 1.1):

 Beberapa kaedah yang telah dibuat oleh
para ulama dan telah disusun oleh imam-
imam qurraÊ, dari segi makhraj huruf dan
sifatnya, keterangan mengenai mithlain
dan mutaqaribain serta mutajanisain,
hukum nun mati dan tanwin, hukum
mim mati, mad dan pembahagian serta
hukumnya, bahagian wakaf dan ibtida,
keterangan mengenai kalimah-kalimah
yang bercantum dan bercerai, keterangan Rajah 1.1:
mengenai huruf ta marbutah dan ta Mahmud al-Husari
maftuhah dan lain-lain lagi.

TOPIK 1 SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID  3
1.1.2 Bahagian Tajwid

Para ulama telah membahagikan ilmu tajwid kepada dua bahagian, iaitu tajwid
ilmi dan tajwid amali (lihat Rajah 1.2 dan 1.3).
Rajah 1.2: Pembahagian ilmu tajwid: Tajwid ilmi
Rajah 1.3: Pembahagian ilmu tajwid: Tajwid amali

1.1.3 Hukum Ilmu Tajwid

Mempelajari tajwid ilmi adalah wajib fardu kifayah, sementara mengamalkan
tajwid amali pula adalah wajib fardu ain bagi setiap Muslimin dan Muslimat yang
mukalaf. Dalil yang mewajibkan beramal dengan hukum tajwid ini terdapat
dalam al-Quran, hadis dan ijmak para ulama.
(a) Dalil daripada al-Quran
(i) Firman Allah SWT dalam surah al-Muzzammil ayat 4:
t ¸ξ‹Ï?ös? َ◌β#u™öà)ø9$# È≅Ïo?u‘uρ
Maksudnya:
„Dan bacalah al-Quran dengan tartil.‰
Sayidina Ali Abi Talib r.a., ketika ditanya mengenai makna tartil, beliau
menjawab: „Mentajwidkan huruf dan mengetahui wakaf.‰
(ii) Firman Allah SWT dalam surah al-Baqarah ayat 121:
⎯ÏμÏ?uρŸξÏ?t ¨,ym…çμtΡθè=÷Gtƒ =≈tGÅ3ø9$# ãΝßγ≈oΨ÷s?#u™ ⎦⎪Ï%©!$#
Maksudnya:
„Orang-orang yang kami berikan kitab kepada mereka, sedang mereka
membacanya dengan sebenar-benar bacaan (tidak mengubah dan
memutarkan maksudnya).‰
(b) Dalil daripada Hadis
(i) Sabda Rasulullah SAW:

‫ ﺇِ ﱠﻥ ﷲَ ﺗَﻌَﺎﻟَﻰ ﻳ ُِﺤﺐﱡ‬:‫ﺳﻠﱠ َﻢ‬ َ ُ‫ﺻﻠﱠﻰ ﷲ‬
َ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ َﻭ‬ ُ ‫ ﻗَﺎ َﻝ َﺭ‬,َ‫ﻋ ْﻨﻪُ ﻗَﺎﻝ‬
َ ِ‫ﺳﻮ ُﻝ ﷲ‬ َ ُ‫ﻲ ﷲ‬ َ ‫ﺿ‬ ٍ ‫ﻋ ْﻦ ﺯَ ْﻳ ِﺪ ﺑ ِْﻦ ﺛَﺎِﺑ‬
ِ ‫ﺖ َﺭ‬ َ
‫ﻏﻀًّﺎ َﻛ َﻤﺎ ﺃ ُ ْﻧ ِﺰ َﻝ‬
َ ُ‫ُﻘﺮﺃَ ﺍﻟﻘُ ْﺮ َءﺍﻥ‬َ ‫ﺃَ ْﻥ ﻳ‬
Maksudnya:
„Daripada Zaid bin Thabit r.a. telah berkata, Rasulullah SAW telah
bersabda: Sesungguhnya Allah SWT menyukai hamba-Nya membaca
al-Quran secara tepat sebagaimana ia diturunkan.‰
(Hadis riwayat Ibn Khuzaimah)

(ii) Abdullah bin MasÊud r.a. telah mendengar seorang lelaki membaca
firman Allah SWT dalam surah at-Taubah ayat 60:
È⎦⎫Å3≈|¡yϑø9$#uρ Ï™!#ts)àù=Ï9 àM≈s%y‰¢Á9$# $yϑ¯ΡÎ)
Tanpa bacaan panjang:

„Maka beliau berkata: Rasulullah SAW tidak membacanya kepadaku
sedemikian. Kemudian lelaki itu bertanya: Bagaimanakah Rasulullah
SAW membacakan kepadamu? Maka Abdullah bin MasÊud menjawab:
Dengan memanjangkan kalimah { Ï™!#ts)àù=Ï9}.‰
(c) Dalil daripada Ijmak Ulama

Telah bersepakat para ulama salaf dan khalaf tentang kewajipan
mengamalkan hukum tajwid ketika membaca al-Quran. Imam Ibn al-Jazari
telah menjelaskan tentang kewajipan beramal dengan hukum tajwid:
‫َﻭﺍْﻷ َ ْﺧﺬُ ِﺑﺎﻟﺘﱠﺠْ ِﻮ ْﻳ ِﺪ َﺧﺘْ ٌﻢ ﻻَ ِﺯ ٌﻡ * َﻣ ْﻦ ﻟَ ْﻢ ﻳُ َﺠ ّ ِﻮ ِﺩ ﺍﻟﻘُ ْﺮﺁﻥَ ﺁ ِﺛ ٌﻢ‬

َ‫ﺻﻼ‬َ ‫ﻷَﻧﱠـﻪُ ِﺑـ ِﻪ ﺍْ ِﻹﻟَـﻪُ ﺃ ُ ْﻧ ِـﺰﻻَ * َﻭ َﻫﻜَـﺬَﺍ ِﻣ ْﻨﻪُ ِﺇﻟَ ْﻴﻨَﺎ َﻭ‬
Maksudnya:
„Dan pengambilan (beramal) dengan hukum tajwid ialah satu perkara yang
dimestikan, barang siapa yang tidak mentajwidkan al-Quran, maka dia telah
berdosa. Ini adalah kerana sebagaimana al-Quran diturunkan oleh Allah
SWT, begitu jugalah dengannya disampaikan kepada kita.‰
Tahukah Anda
Rasulullah SAW menerima serta mempelajari al-Quran daripada malaikat
Jibrail a.s. secara talaqqi dan mushafahah. Melalui metodologi tersebut,
Baginda dapat memerhatikan cara sebutan al-Quran yang sebenarnya dari
sudut ghunnah, panjang, pendek, tebal, nipis dan sebagainya. Oleh yang
demikian, para ulama meletakkan dua kaedah tersebut sebagai syarat utama
kepada sesiapa sahaja yang ingin mempelajari al-Quran.
Para sahabat mempelajari ilmu tajwid al-Quran secara praktikal daripada

Rasulullah SAW. Mereka mendengar dengan teliti cara Baginda melafazkan ayat
al-Quran dan selepas itu mereka mengikuti sepenuhnya.

Rasulullah SAW tidak pernah mengajar mereka teori bacaan seperti nun mati
bertemu dengan huruf ba adalah iqlab, huruf idgham ada enam, iaitu ya (‫)ﻱ‬,
ra (‫)ﺭ‬, mim(‫)ﻡ‬, lam(‫)ﻝ‬, waw(‫ )ﻭ‬dan nun(‫)ﻥ‬. Begitu juga dengan hukum tajwid yang
lain. Hukum tersebut sebenarnya hanyalah dicipta oleh para ulama pada Zaman
Tabiin berpandukan apa yang mereka dengar dan terima daripada lidah para
ulama dan para sahabat sebelum mereka.
Para ulama berbeza pendapat mengenai asal usul teori ilmu tajwid ini. Ada yang
berpendapat bahawa teori ini dicipta oleh imam-imam qiraat. Ada juga yang
mengatakan bahawa orang yang mula-mula menyusun ilmu tajwid ialah al-Khalil
bin Ahmad al-Farahidi, ada pendapat lain menyatakan Abu al-Aswad al-DuÊali
dan ada juga yang berpendapat Abu Ubaid al-Qasim bin Salam.
Kaedah bertalaqqi dan bermushafahah daripada seorang guru hendaklah

berpandukan salah satu daripada dua cara berikut:
(a) Al-ÂAradh (‫)ال َع َرض‬: Melalui cara ini, guru membaca di hadapan muridnya
dan murid mendengar secara teliti bacaan gurunya; kemudian murid pula
membaca di hadapan gurunya. Cara inilah yang biasa diamalkan oleh orang
yang terdahulu (lihat Rajah 1.4).
Rajah 1.4: Kaedah bertalaqqi dan bermushafahah: Al-ÂAradh

(b) Al-Talqin (‫)التَ ْلقِين‬: Melalui cara ini pula, murid membaca di hadapan
gurunya dan guru pula mendengar dan menegur sekiranya bacaan
muridnya ada kesilapan. Cara ini biasa diamalkan oleh orang yang
terkemudian (lihat Rajah 1.5).
Rajah 1.5: Kaedah bertalaqqi dan bermushafahah: Al-Talqin
Menghimpunkan dua cara tersebut ialah kaedah yang lebih baik. Namun
sekiranya masa tidak mencukupi, maka pilihlah cara yang kedua untuk
diamalkan.
SEMAK KENDIRI 1.1
1. Apakah perbezaan antara tajwid ilmi dengan tajwid amali?
2. Ceritakan tentang sejarah kedua-dua bahagian tajwid ini.

1.2 JENIS KESALAHAN DALAM BACAAN

AL-QURAN
Para ulama membahagikan kesalahan ketika membaca al-Quran itu kepada dua
bahagin, iaitu al-lahn al-jaly dan al-lahn al-khafy.
1.2.1 Al-Lahn al-Jaly (Kesalahan Nyata)

Al-lahn al-jaly bermaksud kesalahan yang mengenai lafaz sama ada berubah
makna ataupun tidak. Sekiranya ia dilakukan ketika membaca surah al-Fatihah
sewaktu solat, maka hukum solatnya tidak sah. Dinamakan kesalahan nyata
kerana dapat diketahui sesiapa sahaja yang boleh membaca al-Quran sama ada
orang yang mahir dalam bidang tajwid ataupun tidak.
Antara kesalahan al-lahn al-jaly ialah:

(a) Menukarkan sesuatu huruf kepada huruf yang lain;
(b) Menukarkan sesuatu baris kepada baris yang lain; dan
(c) Mematikan, menambah atau mengurangkan sesuatu huruf.
Para ulama bersepakat menghukumnya sebagai haram.
Terdapat satu kesalahan dalam kategori ini yang sangat perlu diberi perhatian,
iaitu membaca dengan wasal (sambung) di penghujung sesuatu ayat tanpa
membariskan huruf terakhir pada ayat tersebut. Contohnya, apabila
menyambungkan kalimah {ÉΟŠÏm§9$#} dengan {ß ‰ôϑysø9$# } tanpa membariskan huruf
mim pada ayat:
š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$# Å_Uu‘ ¬! ß ‰ôϑysø9$# ∩⊇∪ ÉΟŠÏm§9$# Ç⎯≈uΗ÷q§9$# «!$# ÉΟó¡Î0
Oleh yang demikian, pembaca al-Quran perlu berhati-hati ketika melafazkan

kalimah Allah SWT ini dengan memberikan penumpuan sepenuhnya terhadap
hukum yang berkaitan dengan cara wakaf yang betul.

1.2.2 Al-Lahn al-Khafy (Kesalahan Tersembunyi)

Ah-lahn al-khafy bermaksud kesalahan yang tiada kaitan dengan lafaz bacaan
tetapi hanya berkaitan dengan kaedah atau cara bacaan sahaja. Dinamakan
kesalahan yang tersembunyi kerana kesalahan ini hanya dapat dikesan dan
diketahui oleh mereka yang mendalami ilmu tajwid. Contohnya, tidak dapat
membaca sesuatu mad itu dengan kadar panjang yang betul, meninggalkan
ghunnah.
Walaupun para ulama tidak sepakat mengenai hukumnya, namun ia dianggap

sangat aib apabila dilakukan oleh ahli al-Quran. Para ulama khalaf
menghukumkannya sebagai makruh; manakala para ulama salaf pula
menghukumkannya sebagai haram.
AKTIVITI 1.2
1. Berpandukan kefahaman anda mengenai dua jenis kesalahan yang

telah dibincangkan, kemukakan lima contoh bagi setiap jenis
kesalahan tersebut.
2. Bincangkan tingkatan bacaan yang diamalkan boleh menentukan
kadar bacaan seseorang.
1.3 RUKUN BACAAN AL-QURAN

Kebanyakan ulama bersepakat bahawa sebelum seseorang itu membaca atau
mempelajari al-Quran, ia mesti memenuhi tiga perkara seperti yang ditunjukkan
dalam Rajah 1.6.

Rajah 1.6: Rukun bacaan al-Quran
1.3.1 Mutawatir
Rajah 1.7 menerangkan pengertian mutawatir.
Rajah 1.7: Mutawatir

1.3.2 Bertepatan dengan Mashaf Uthmaniah

Rajah 1.8 menerangkan pengertian bertepatan dengan mashaf Uthmaniah.
Rajah 1.8: Bertepatan dengan mashaf Uthmaniah

1.3.3 Bertepatan dengan Wajah Bahasa Arab

Rajah 1.9 menerangkan pengertian bertepatan dengan wajah bahasa Arab.
Rajah 1.9: Bertepatan dengan wajah bahasa Arab
Terdapat sebahagian ulama menyatakan bahawa rukun bacaan al-Quran yang

ketiga adalah sah sanad bacaan tersebut sehingga Rasulullah SAW, sebagai
menggantikan rukunnya yang pertama, iaitu mutawatir. Antara mereka ialah
Imam Ibn al-Jazari, dan kenyataannya ini telah beliau sebutkan:
‫ﻠﺮﺳ ِْﻢ ﺍﺣْ ِﺘ َﻤﺎﻻً ﻳَﺤْ ِﻮﻱ‬

‫ﻓَ ُﻜ ﱡﻞ َﻣﺎ َﻭﺍﻓَﻖَ َﻭﺟْ ﻪُ ﻧَﺤْ ِﻮﻱ * َﻭ َﻛﺎﻥَ ِﻟ ﱠ‬
ْ ُ‫ﺻ ﱠﺢ ﺇِ ْﺳﻨَﺎﺩًﺍ ﻫ َُـﻮ ْﺍﻟﻘ‬
ُ‫ـﺮﺁﻥُ * ﻓَ َﻬـ ِﺬ ِﻩ ﺍﻟﺜﱠﻼَﺛَـﺔُ ﺍْﻷ َ ْﺭﻛَـﺎﻥ‬ َ ‫َﻭ‬
‫ﺷﺬُﻭﺫَﻩُ ﻟَ ْﻮ ﺃَﻧﱠـﻪُ ﻓِﻲ ﺍﻟ ﱠ‬
‫ﺴ ْﺒﻌَ ِﺔ‬ ِ ُ‫َﻭ َﺣﻴْـﺜ ُ َﻤﺎ ﻳَﺤْ ﺘ َ ﱡﻞ ُﺭ ْﻛ ٌﻦ ﺃَﺛْﺒ‬
ُ * ‫ﺖ‬
Maksudnya:
„Maka semua qiraat (bacaan al-Quran) yang bertepatan wajah nahu, dan
bertepatan juga dari sudut kaedah penulisannya (rasm Uthmani), serta sah
sanadnya, itulah dia al-Quran yang mempunyai tiga rukunnya. Sekiranya cacat
salah satu daripada rukun tersebut, maka jadilah ia syaz, sekalipun ia daripada
qiraat tujuh.‰
Sebagai kesimpulannya, mutawatir serta sah sanad merupakan dua perkara yang
berkaitan dengan satu sama lain. Semua qiraat yang mutawatir itu mesti
mempunyai sanad yang bersambung sehingga Rasulullah SAW dan begitu juga
setiap sanad yang sah itu mesti juga mutawatir.

1.4 TINGKATAN BACAAN AL-QURAN

Seseorang pembaca perlu mengetahui tingkatan bacaan yang digunakan, sama
ada bacaan itu perlahan, sederhana atau laju. Pengetahuan ini perlu kerana
apabila kita ingin menentukan kadar panjang sesuatu mad atau kadar ghunnah
sesuatu hukum, ia akan dinilai berdasarkan tingkatan bacaan yang digunakan.
Para ulama membahagikan martabat bacaan itu kepada tiga tingkatan, seperti
yang diterangkan dalam Rajah 1.10.
Rajah 1.10: Tingkatan martabat bacaan al-Quran
Semua martabat tingkatan bacaan yang diajarkan oleh para ulama itu sebenarnya
mempunyai kelebihan yang tersendiri. Oleh itu, setiap pembaca al-Quran patut
mengetahui martabat bacaan yang digunakan ketika membaca al-Quran, agar
dapat mempersembahkan bacaan yang berkualiti serta menepati hukum tajwid
yang sebenarnya.

1.5 HUKUM ISTI’AZAH DAN BASMALAH

Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari hukum istiÊazah dan basmalah.
1.5.1 Isti’azah dan Permasalahannya

Lafaz istiÊazah yang biasa dibaca ialah { ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ ِﻴﻢ‬
‫ـﺎﻥ ﱠ‬
ِ ‫ﻄ‬ ُ َ ‫ } ﺃ‬kerana begitulah
‫ﻋﻮﺫُ ﺑِﺎﻪﻠﻟِ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺸ ْﻴ‬
lafaz yang telah diajarkan oleh Jibrail a.s. kepada Baginda. Selain itu terdapat dua
lagi lafaz lain yang tertulis dalam hadis Rasulullah SAW iaitu:
{ ‫ـﻴﻢ‬
ِ ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ‬
‫ـﺎﻥ ﱠ‬
ِ ‫ﻄ‬ ‫ـﻴﻊ ْﺍﻟﻌَ ِﻠـﻴ ِﻢ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺸـ ْﻴ‬ ُ َ‫} ﺃ‬
ِ ‫ﻋــﻮﺫُ ِﺑﺎﻪﻠﻟِ ﺍﻟﺴ ِﱠﻤ‬
dan
{ ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ ِﻴﻢ ِﻣ ْﻦ ﻧَ ْﻔ ِﺨ ِﻪ َﻭﻧَ ْﻔﺜِ ِﻪ َﻭﻫ َْﻤ ِﺰ ِﻩ‬
‫ـﺎﻥ ﱠ‬ َ ‫ﺸ ْﻴ‬
ِ ‫ﻄ‬ ُ َ‫} ﺃ‬
‫ﻋﻮﺫُ ﺑِﺎﻪﻠﻟِ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬
Ibn al-Khatib berpendapat lafaz istiÊazah itu tiada batasannya dan ia boleh
ditambah atau diubah asalkan bersesuaian dengan sifat Allah SWT dan demikian
juga sifat syaitan yang dilaknat.
Antara lafaz yang pernah digunakan oleh para ulama ialah:
(a) { ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ ِﻴﻢ‬

‫ـﺎﻥ ﱠ‬
ِ ‫ﻄ‬ ‫ﻋـﻮﺫُ ِﺑﺎﻪﻠﻟِ ْﺍﻟﻌَ ِﻈ ِﻴﻢ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ُ َ‫} ﺃ‬
(b) ّ ‫ﺎﻥ ْﺍﻟﻐَ ِﻮ‬

{ ِ‫ﻱ‬ ِ ‫ﻄ‬َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ّ ‫ﻋﻮﺫُ ﺑِﺎﻪﻠﻟِ ْﺍﻟﻘَ ِﻮ‬
‫ﻱ ِ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬ ُ َ‫} ﺃ‬
(c) { ‫ﺎﻥ ْﺍﻟﻐَﺎﺩ ِِﺭ‬

ِ ‫ﻄ‬ ‫ﻋﻮﺫُ ِﺑﺎﻪﻠﻟِ ْﺍﻟﻘَﺎﺩ ِِﺭ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ُ َ‫} ﺃ‬

(a) Hukum Bacaan Isti'azah

IstiÊazah bermaksud memohon perlindungan. Allah SWT memerintahkan
supaya ia dibaca ketika ingin mula membaca al-Quran, bersesuaian dengan
firmanNya dalam surah al-Nahl ayat 98:
ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ õ‹ÏètGó™$$sù tβ#u™öà)ø9$# |Nù&ts% #sŒÎ*sù
Maksudnya:
Apabila kamu membaca al-Quran, maka mohonlah perlindungan dengan
Allah daripada godaan syaitan yang direjam.
Ulama berselisih pendapat dalam menafsirkan kalimah { õ‹ÏètGó™$$sù } yang

bermaksud mohonlah perlindungan. Jumhur ulama berpendapat bahawa
kata kerja suruhan itu adalah suruhan sunat. Oleh itu membaca istiÊazah
ketika ingin memulakan bacaan al-Quran hukumnya adalah sunat. Namun,
tetapi sebahagian ulama berpendapat bahawa kata kerja suruhan itu adalah
suruhan wajib. Oleh itu membaca istiÊazah ketika ingin memulakan bacaan
al-Quran hukumnya adalah wajib.
(b) Cara Bacaan IstiÊazah, Basmalah dan Awal Surah

Sekiranya istiÊazah dibaca berserta dengan sesebuah surah, maka terdapat
empat cara bacaan yang diharuskan, iaitu:
(i) Berhenti pada istiÊazah dan berhenti pada basmalah, kemudian barulah
membaca awal surah.
*ΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr&
È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è% * ijk
(ii) Berhenti pada istiÊazah, kemudian membaca basmalah dan

menyambungkannya dengan awal surah.
*ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr&
È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è% + ijk

(iii) Menyambungkan istiÊazah dengan basmalah dan berhenti, kemudian

barulah membaca awal surah.
+ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr&
È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è% * ijk
(iv) Menyambungkan istiÊazah dengan basmalah dan awal surah.
+ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr&
È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è% + ijk
1.5.2 Basmalah dan Permasalahannya
Para ulama bersepakat mengatakan bahawa lafaz basmalah adalah { ÉΟŠÏm§9$#
Ç⎯≈yϑôm§9$# «!$# ÉΟó¡Î0 }. Lafaz tersebutlah yang telah diajarkan oleh malaikat Jibrail a.s.
kepada Baginda dan begitulah ia tertulis dalam mashaf riwayat Imam Hafs. Lafaz
basmalah ini telah disebutkan dengan jelas dalam al-Quran sebagaimana firman
Allah SWT dalam surah an-Naml ayat 30:
ÉΟŠÏm§9$# Ç⎯≈yϑôm§9$# «!$# ÉΟó¡Î0 …çμ¯ΡÎ)uρ z⎯≈yϑø‹n=ß™ ⎯ÏΒ …çμ¯ΡÎ)
Maksudnya:
„Sesungguhnya surat itu dari Nabi Sulaiman, dan kandungannya (seperti yang
berikut): Dengan nama Allah, yang Maha Pemurah, lagi Maha Mengasihi.‰

(a) Hukum Bacaan Basmalah

Berpandukan bacaan riwayat Imam Hafs, basmalah adalah sunat dibaca
setiap kali mula membaca al-Quran, melainkan pada awal surah at-Taubah.
Lafaz basmalah tidak tertulis pada awal surah tersebut disebabkan surah
at-Taubah ini diturunkan semasa Allah SWT memerintahkan kaum
Muslimin supaya memerangi kaum kafir. Ibn Abbas r.a. pernah bertanya
kepada Sayidina Ali Abi Talib r.a., mengapa tidak tertulis basmalah pada
permulaan surah BaraÊah. Sayidina Ali Abi Talib r.a. menjawab: Oleh sebab
basmalah diturunkan semasa aman, sedangkan BaraÊah diturunkan semasa
tidak aman, iaitu ketika peperangan. Oleh itu ia tidak sesuai diletakkan di
permulaan surah tersebut.
Perkara ini juga telah dijelaskan oleh Imam al-Syatibi:
َ ‫ْﻒ ﻟَﺴ‬
َ‫ْﺖ ُﻣﺒَﺴ ِْﻤﻼ‬ ِ ‫ﺴﻴ‬ َ ْ‫َﺼ ْﻠ َﻬﺎ ﺃ َ ْﻭ ﺑَﺪَﺃ‬
‫ﺕ ﺑَ َﺮﺍ َءﺓ ً * ِﻟﺘ َ ْﻨ ِـﺰﻳ ِﻠ َﻬﺎ ِﺑﺎﻟ ﱠ‬ ِ ‫َﻭ َﻣ ْﻬ َﻤﺎ ﺗ‬
Maksudnya:
„Dan sama ada disambungkan (surah BaraÊah) dengan surah sebelumnya
(surah al-Anfal) ataupun memulakan bacaan padanya, kerana surah tersebut
(BaraÊah) diturunkan semasa peperangan, maka ia tidak boleh dibaca
basmalah.‰
Ulama berselisih pendapat tentang hukum membaca basmalah pada surah

at-Taubah sebagaimana yang berikut:
(i) Imam Ibnu Hajar dan al-Khatib mengatakan bahawa haram hukumnya
membaca basmalah pada awal surah dan makruh apabila dibaca di
pertengahan surah tersebut.
(ii) Syeikh Ramli pula berpendapat bahawa makruh hukumnya membaca

basmalah pada awal surah dan sunat apabila dibaca di pertengahan
surah tersebut.

Selain itu, basmalah juga sangat dituntut dibaca setiap kali ingin melakukan
perkara kebaikan demi memperoleh keberkatan daripada Allah SWT. Hal ini
amat bertepatan dengan sabda Rasulullah SAW yang berbunyi:
‫ﺍﻟﺮ ِﺣ ِﻴﻢ‬
‫ﺍﻟﺮﺣْ َﻤ ِﻦ ﱠ‬ ِ ‫ ُﻛ ﱡﻞ ﺃَ ْﻣ ٍﺮ ﺫِﻱ ﺑَﺎ ٍﻝ ﻻَ ﻳُ ْﺒﺪَﺃ ُ ﻓِﻴ ِﻪ ِﺑ ِﺒﺴ ِْﻢ‬: ‫ﺳﻠﱠ َﻢ‬
‫ﻪﻠﻟﺍﺍ ﱠ‬ َ ُ‫ﺻﻠﱠﻰ ﷲ‬
َ ‫ﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ َﻭ‬ ُ ‫ﻗَﺎ َﻝ َﺭ‬
ِ ‫ﺳﻮ ُﻝ‬
َ ‫ﻪﻠﻟﺍﺍ‬
َ ‫ﺃ َ ْﻗ‬
‫ﻄ ُﻊ‬
Maksudnya:
„Sabda Rasulullah SAW: Setiap perkara baik yang tidak dimulai dengan
lafaz basmalah, maka ia akan terputus (hilang keberkatannya).‰
(Hadis riwayat Abu Daud)
(b) Cara Bacaan Basmalah antara Dua Surah

Sekiranya sesuatu surah itu ingin disambungkan dengan surah yang
berikutnya, maka terdapat tiga cara bacaan yang diharuskan, iaitu:
(i) Berhenti seketika dengan bernafas (wakaf) pada akhir surah dan wakaf
juga pada basmalah, kemudian barulah membaca awal surah.
* tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ
trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) * ijk
(ii) Wakaf pada akhir surah, kemudian membaca basmalah dan

menyambungkannya dengan awal surah.
tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ
trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) + ijk

(iii) Menyambungkan akhir surah dengan basmalah dan awal surah.
+ tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ
trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) + ijk
Terdapat satu cara bacaan yang tidak diharuskan, iaitu

menyambungkan akhir surah dengan basmalah lalu berhenti,
kemudian barulah membaca awal surah. Cara ini ditegah kerana ia
boleh menimbulkan kekeliruan kepada orang yang mendengar,
dengan disangkakan bahawa basmalah itu adalah merupakan akhir
surah. Contohnya:
+ tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ
trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) * ijk
1.5.3 Cara Bacaan Akhir Surah al-Anfal dengan Awal

Surah at-Taubah
Sekiranya akhir surah al-Anfal ingin dibaca bersama-sama dengan awal surah at-
Taubah, terdapat tiga cara bacaan yang diharuskan iaitu:
(a) Berhenti seketika dengan bernafas (wakaf) pada akhir surah al-Anfal,
kemudian barulah membaca awal surah at-Taubah.
ÿ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ ×οu™!#tt/ * 7Λ⎧Î=tæ >™ó©«

x Èe≅ä3Î/ ©!$# ¨βÎ)
(b) Berhenti seketika tanpa bernafas (saktah) pada akhir surah al-Anfal,
kemudian barulah membaca awal surah at-Taubah.
‫ﺱ‬
ÿ Ï&!Î θ™
⎯ ß ‘u ρu «!#$ ⎯
z ΒiÏ ο× u™#! t /t Λ7 ⎧=Î æ
t ™> ©
ó «
x ≅
eÈ 3
ä /Î !
© #$ β
¨ )Î

(c) Menyambungkan akhir surah al-Anfal dengan awal surah at-Taubah dengan
bacaan Iqlab.
ÿ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ ×οu™!#tt/ + 7Λ⎧Î=tæ >™ó©«

x Èe≅ä3Î/ ©!$# ¨βÎ)
Tahukah Anda?
Allah SWT menurunkan al-Quran kepada Rasulullah SAW dengan pelbagai
cara bacaan. Para ulama mengaitkan bacaan tersebut dengan 14 orang perawi
yang mutawatir (sanad bacaan mereka bersambung sehingga kepada
Rasulullah SAW). Sangat perlu diketahui bahawa bacaan al-Quran yang
diamalkan oleh masyarakat Islam di Malaysia adalah berpandukan riwayat
Imam Hafs daripada Tariq al-Syatibi.
AKTIVITI 1.3
Terdapat tiga perkara yang perlu diketahui oleh setiap pembaca al-Quran.
Walaupun ia tiada kaitan dengan cara bacaan, namun ia boleh
menentukan sama ada bacaan seseorang itu diterima oleh Allah SWT atau
sebaliknya. Bincangkan perkara-perkara yang dimaksudkan.
• Ilmu tajwid ialah kaedah pembacaan al-Quran yang telah diajarkan oleh
Rasulullah SAW yang merangkumi hukum berkaitan dengan tempat keluar
dan sifat huruf, nun mati dan tanwin, mim mati, bahagian mad, bahagian
idgham, cara wakaf dan ibtida, ziyadah, hazaf dan ibdal serta segala hukum
yang berkaitan dengan cara pembacaan al-Quran.
• Mempelajari ilmu tajwid ilmi dapat membantu seseorang untuk memperoleh

kemahiran yang diperlukan dalam bacaan al-Quran.
• Mengetahui nama ilmu tajwid seperti hukum izhar, idgham dan sebagainya
serta cara bacaannya sangat penting dalam menentukan salah atau betulnya
bacaan seseorang.
• Mengetahui kadar panjang sesuatu hukum dapat menentukan salah atau

betulnya bacaan seseorang.

• Pembaca al-Quran yang tidak mengetahui hukum tajwid atau kadar panjang
sesuatu mad pasti tidak akan dapat membaca al-Quran dengan tepat.
• Kaedah talaqqi dan musyafahah sangat penting dalam proses pembelajaran

al-Quran, di samping merupakan sunah Rasulullah SAW.
• Tingkatan bacaan al-Quran sangat perlu diketahui oleh pembaca al-Quran,

agar mereka dapat menyempurnakan kadar ghunnah dan kadar sesuatu mad
itu dengan betul.
• Mengetahui jenis kesalahan dalam bacaan sangat penting kerana ia boleh

menentukan hukum bacaan seseorang.
• Rukun bacaan al-Quran merupakan antara perkara yang perlu diberi

perhatian oleh setiap pembaca al-Quran.
Al-hadr Isti'azah
Al-lahn al-jaly Musyafahah
Al-lahn al-khafy Mutawatir
Al-tadwir Sanad
Al-tahqiq Talaqqi
Basmalah Ulama khalaf
Hazaf Ulama salaf
Ibdal Wakaf
Ibtida Ziyadah

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.


ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan
Perdana Menteri.
riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar.



Dar al-Nu'man.
Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor:
Sasbadi.

Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Topik  Tempat Keluar
Huruf
2
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan tempat keluar semua huruf hijaiyah;
2. Menerangkan huruf yang mempunyai makhraj yang sama;
3. Membezakan sebutan antara huruf yang bersamaan makhrajnya;
4. Membaca al-Quran dengan fasih; dan
5. Mengenal pasti bahagian-bahagian makhraj huruf.
 PENGENALAN
Makhraj huruf menerangkan tentang dari mana sesuatu huruf itu dilafazkan sama
ada dari lingkungan bibir, lidah, halkum (kerongkong) dan sebagainya. Sementara
sifat huruf pula menjelaskan bagaimanakah sesuatu huruf itu dilafazkan, sama
ada ia tebal atau nipis, tinggi atau rendah dan sebagainya. Mengetahui makhraj
sesuatu huruf adalah sangat penting dalam proses pembacaan al-Quran kerana
tanpa mengetahuinya seseorang pembaca sangat terdedah kepada pertukaran
huruf, khususnya ketika membaca huruf yang hampir sama seperti huruf dzal (‫)ﺫ‬
dengan zai (‫)ﺯ‬.
Pengetahuan tentang sifat huruf juga begitu penting kerana ia akan menentukan
ciri-ciri huruf yang akan dilafazkan dan tanpa mengetahuinya seseorang pembaca
juga terdedah kepada pertukaran huruf khususnya ketika membaca huruf-huruf
yang hampir sama seperti huruf sin (‫ )ﺱ‬dengan sad (‫)ﺹ‬.

24  TOPIK 2 TEMPAT KELUAR HURUF
AKTIVITI 2.1
Sejauh manakah pengetahuan anda mengenai makhraj dan sifat huruf?

Berdasarkan cara bacaan al-Quran anda sebelum ini, adakah anda
benar-benar memahami dan mengambil berat terhadap dua hukum
tersebut?
2.1 MAKHRAJ HURUF

Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari tentang makhraj huruf.
2.1.1 Pengertian Makhraj Huruf

Rajah 2.1 menunjukkan pengertian makhraj huruf.
Rajah 2.1: Pengertian makhraj huruf

TOPIK 2 TEMPAT KELUAR HURUF  25
2.1.2 Kepentingan Mempelajari Makhraj Huruf

Apabila seseorang itu membaca al-Quran, antara perkara penting yang mesti
diketahui dan dipelajari adalah membunyikan huruf hijaiyah dengan makhraj
yang betul. Antara kepentingan mempelajari makhraj huruf ditunjukkan dalam
Rajah 2.2.
Rajah 2.2: Kepentingan mempelajari makhraj huruf
SEMAK KENDIRI 2.1

Nyatakan maksud makhraj huruf dan kepentingan mempelajarinya.

2.2 KAEDAH MENGESAN MAKHRAJ HURUF

Terdapat dua cara yang boleh dilakukan untuk mengenali makhraj sesuatu huruf,
iaitu dengan cara mentasydidkannya atau mematikannya dengan sesuatu huruf
yang lain, sama ada huruf tersebut berbaris atas, bawah ataupun hadapan.
Kemudian perhatikan tempat suara terputus atau terhenti kerana di situlah
makhraj huruf yang berkenaan.
Contohnya, apabila kita ingin mengenali makhraj huruf mim, maka tasydidkan
atau matikan huruf itu dengan satu huruf lain sebelumnya seperti ( ‫) ﺃ َ ْﻡ ( ) ﺃ َ ﱠﻡ‬. Setelah
itu kita akan mengetahui bahawa tempat terhentinya suara itu adalah apabila bibir
atas dan bibir bawah dirapatkan. Jadi, di situlah makhraj huruf mim. Begitulah
juga cara untuk mengenali makhraj huruf lain.
2.3 PEMBAHAGIAN MAKHRAJ HURUF

Para ulama berselisih pendapat mengenai bilangan makhraj huruf dan perbahasan
di sini hanya menerangkan pendapat jumhur ulama sahaja. Terdapat empat
mazhab yang membicarakan masalah ini seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.3.

Rajah 2.3: Perbezaan empat mazhab tentang pembahagian makhraj huruf

Rajah 2.4 menunjukkan lima bahagian utama dalam pembahagian makhraj huruf.
Rajah 2.4: Lima bahagian utama dalam pembahagian makhraj
Lima bahagian yang utama itu dibahagikan pula kepada 17 makhraj yang
masyhur, iaitu:
(a) Makhraj Pertama

Rongga kerongkong hingga rongga mulut (rujuk Rajah 2.5). Keluar darinya
tiga huruf, iaitu huruf-huruf mad alif (‫)ﺍ‬, waw (‫ )ﻭ‬dan ya (‫)ﻱ‬.
Rajah 2.5: Makhraj pertama

(b) Makhraj Kedua

Pangkal halkum atau kerongkong. Keluar darinya dua huruf, iaitu hamzah (‫)ء‬
dan haa (‫)ﻫـ‬.
(c) Makhraj Ketiga

Pertengahan halkum. Keluar darinya dua huruf, iaitu gha ( ‫ )ﻉ‬dan ha (‫)ﺡ‬.
(d) Makhraj Keempat

Hujung halkum. Keluar darinya dua huruf, iaitu ghain (‫ )ﻍ‬dan kha (‫)ﺥ‬.
Rujuk Rajah 2.6 untuk makhraj kedua, ketiga dan keempat.
Rajah 2.6: Makhraj keempat
(e) Makhraj Kelima

Pangkal lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit lembut. Keluar
darinya hanya satu huruf, iaitu qaf (‫)ﻕ‬.

(f) Makhraj Keenam

Pangkal lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit lembut, lebih ke atas
sedikit dari keluarnya makhraj huruf qaf. Keluar darinya satu huruf, iaitu
kaf (‫( )ﻙ‬rujuk Rajah 2.7).
Rajah 2.7: Makhraj keenam
(g) Makhraj Ketujuh

Pertengahan lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit keras. Keluar
darinya tiga huruf, iaitu jim (‫)ﺝ‬, syin (‫ )ﺵ‬dan ya (‫( )ﻱ‬rujuk Rajah 2.8).
Rajah 2.8: Makhraj ketujuh

(h) Makhraj Kelapan

Hujung lidah, apabila diangkat mengenai gusi. Keluar darinya tiga huruf,
iaitu to (‫)ﻁ‬, ta (‫ )ﺕ‬dan dal (‫( )ﺩ‬rujuk Rajah 2.9).
Rajah 2.9: Makhraj kelapan
(i) Makhraj Kesembilan

Hujung lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit keras. Keluar darinya
tiga huruf, iaitu sad (‫)ﺹ‬, sin (‫ )ﺱ‬dan zai (‫( )ﺯ‬rujuk Rajah 2.10).
Rajah 2.10: Makhraj kesembilan

(j) Makhraj Kesepuluh

Hujung lidah, apabila diangkat mengenai di antara hujung gigi atas dan
bawah. Keluar darinya tiga huruf, iaitu dzo (‫)ﻅ‬, dzal (‫ )ﺫ‬dan tha (‫( )ﺙ‬lihat
Rajah 2.11).
Rajah 2.11: Makhraj kesepuluh
(k) Makhraj Kesebelas

Tepi hujung lidah, apabila diangkat ia mengenai gigi geraham kiri atau
kanan. Keluar darinya satu huruf, iaitu dhad (‫( )ﺽ‬lihat Rajah 2.12).
Rajah 2.12: Makhraj kesebelas

(l) Makhraj Kedua Belas

Tepi hujung lidah, apabila diangkat ia mengenai gusi dan melencong ke
muka hujung lidah. Keluar darinya satu huruf, iaitu lam (‫)ﻝ‬.
(m) Makhraj Ketiga Belas

Tepi hujung lidah, apabila diangkat ia mengenai gusi, ke hadapan sedikit
dari makhraj huruf lam. Keluar darinya satu huruf, iaitu nun (‫)ﻥ‬.
(n) Makhraj Keempat Belas

Tepi hujung lidah, apabila diangkat mengenai gusi dan melencong ke
belakang hujung lidah. Keluar darinya satu huruf, iaitu ra (‫( )ﺭ‬rujuk
Rajah 2.13).
Rajah 2.13: Makhraj keempat belas

(o) Makhraj Kelima Belas

Bibir atas bertemu bibir bawah. Keluar darinya tiga huruf, iaitu ba (‫)ﺏ‬,
mim (‫ )ﻡ‬dan waw (‫( )ﻭ‬lihat Rajah 2.14).
Rajah 2.14: Makhraj kelima belas
(p) Makhraj Keenam Belas

Bibir bawah bertemu hujung gigi atas. Keluar darinya satu huruf, iaitu
fa (‫( )ﻑ‬rujuk Rajah 2.15).
Rajah 2.15: Makhraj keenam belas

(q) Makhraj Ketujuh Belas

Rongga hidung. Keluar darinya bunyi ghunnah.
Rajah 2.16 yang berikut menerangkan beberapa bahagian makhraj huruf.
Rajah 2.16: Pembahagian makhraj huruf

Rajah 2.17 menerangkan beberapa kesalahan mengenai makhraj huruf.
Rajah 2.17: Kesalahan makhraj huruf
AKTIVITI 2.2
Dalam topik yang lalu, anda telah mempelajari bahagian-bahagian
kesalahan dalam bacaan al-Quran. Cuba bincangkan bilakah terjadinya
kesalahan yang nyata dan kesalahan yang tersembunyi dalam
melafazkan makhraj sesuatu huruf.
• Makhraj huruf menerangkan tentang asal usul atau punca sesuatu huruf itu
terbit dan dilafazkan.
• Hanya terdapat lima makhraj huruf yang utama, iaitu al-jauf, halkum, al-lisan,
al-syafah dan al-khaisyum.
• Terdapat dua huruf yang mempunyai dua makhraj, iaitu waw dan ya kerana
kedua-dua huruf tersebut berfungsi juga sebagai huruf mad.
• Huruf yang paling susah dilafazkan berpandukan makhrajnya yang tepat dan
betul ialah huruf dhad.
• Kesalahan yang nyata (al-lahn al-jaly) akan berlaku pada sesuatu huruf
sekiranya ia membawa kepada pertukaran huruf yang lain.
• Kesalahan yang tersembunyi (al-lahn al-khafy) akan berlaku sekiranya sesuatu

huruf itu dibaca tanpa berpandukan makhrajnya yang sebenar tetapi ia masih
belum bertukar kepada huruf yang lain.
Al-jauf Al-syafah
Al-khaisyum Halkum
Al-lahn al-jaly Huruf hijaiyah
Al-lahn al-khafy Makhraj
Al-lisan

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.



Dar al-Nu'man.
Sasbadi.


Topik  Sifat-sifat
Huruf
3
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan sifat-sifat penting bagi semua huruf hijaiyah;
2. Membandingkan sebutan antara huruf yang mempunyai banyak
sifat yang sama;
3. Membezakan antara huruf yang tebal dengan yang nipis;
4. Menganalisis sifat huruf yang berlawanan dan yang tidak
berlawanan; dan
5. Membaca al-Quran dengan mahir dan lancar.
 PENGENALAN
Pengetahuan tentang sifat huruf amat penting kerana ia akan menentukan ciri-ciri
huruf yang akan dilafazkan. Tanpa mengetahuinya, seseorang pembaca terdedah
kepada pertukaran huruf, khususnya ketika membaca huruf yang hampir sama
seperti huruf sin (‫ )ﺱ‬dengan sad (‫)ﺹ‬.

40  TOPIK 3 SIFAT-SIFAT HURUF
3.1 SIFAT HURUF

Rajah 3.1 menunjukkan pengertian sifat huruf.
Rajah 3.1: Pengertian sifat huruf
SEMAK KENDIRI 3.1
Jelaskan maksud sifat huruf.
3.2 PEMBAHAGIAN SIFAT HURUF

Berpandukan pendapat jumhur ulama dan qurraÊ, terdapat 17 sifat huruf dan ia
dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu:
(a) Sepuluh sifat yang berlawanan (lima pasangan); dan
(b) Tujuh sifat tunggal yang tidak berlawanan.
Setiap huruf hijaiyah mempunyai sekurang-kurangnya lima sifat (daripada sifat

yang berlawanan), kadangkala enam sifat dan paling banyak, tujuh sifat
(ditambah lagi dengan satu atau dua sifat yang tidak berlawanan). Sila lihat
Rajah 3.2 untuk keterangan lanjut.

TOPIK 3 SIFAT-SIFAT HURUF  41
Rajah 3.2: Pembahagian sifat-sifat huruf
3.2.1 Sifat yang Berlawanan

Sifat huruf yang berlawanan ini terbahagi kepada lima kumpulan dan ini
menjadikannya 10 sifat semuanya. Sifat tersebut adalah seperti yang ditunjukkan
dalam Jadual 3.1.

Jadual 3.1: Sifat yang Berlawanan
Sifat yang Berlawanan

Al-Jahr (‫)ﺍﻟﺠﻬﺮ‬ Al-Hams (‫)ﺍﻟﻬﻤﺲ‬
Jahr bermaksud nyaring, iaitu Hams bermaksud sembunyi, iaitu
semasa menyebut hurufnya nafas semasa menyebut hurufnya nafas
tertahan disebabkan tekanan yang terlepas disebabkan tekanan yang
kuat pada makhrajnya. lemah pada makhrajnya.
Maka jadilah huruf yang keluar Maka jadilah huruf yang keluar itu
itu nyata dan terang sebutannya. lemah dan tersembunyi sebutannya.
Hurufnya ada 19, terhimpun Hurufnya ada 10, terhimpun

dalam bait syair: dalam bait syair:
‫ﺐ‬ َ ‫َﺾ ِﺟ ٍﺪ‬

َ َ‫ﻁﻠ‬ ّ ٍ ‫ﺉ ﺫِﻱ ﻏ‬
ٍ ‫ﺎﺭ‬ ُ ‫َﻋ‬
ِ َ‫ﻈ َﻢ َﻭ ْﺯﻥُ ﻗ‬ ْ ‫ﺳﻜ‬
‫َﺖ‬ ٌ ‫ﻓَ َﺤﺜﱠﻪُ ﺷ َْﺨ‬
َ ‫ﺺ‬
Al-Syiddah (‫)ﺍﻟﺸﺪﺓ‬ Al-Rakhawah ( ‫)ﺍﻟﺮﺧﺎﻭﺓ‬
Syiddah bermaksud kuat, iaitu Rakhawah pula bermaksud
semasa menyebut hurufnya suara lembut, iaitu semasa menyebut
tertahan disebabkan pegangan hurufnya suara terlepas
yang kuat pada makhrajnya. disebabkan pegangan yang lemah
pada makhrajnya.
Maka jadilah huruf yang keluar
itu kuat dan nyata sebutannya. Maka jadilah huruf yang keluar
itu longgar dan lembut
sebutannya.
Hurufnya ada lapan, terhimpun
dalam bait syair:
Hurufnya ada 16, terhimpun dalam
bait syair:
ْ ‫ﺃ َ ِﺟ ْﺪ ﻗَﻂٍ ﺑَﻜ‬
‫َﺖ‬
‫ﺹ ﺯَ ﱠ‬
‫ﻱ َﺳﺎﻩ‬ ٍ ‫ﺾ ﺷ َْﻮ‬ ّ ٍ ‫َﺚ َﺣ‬
‫ﻆ ﻓَ ﱠ‬ ‫ُﺧ ْﺬ ﻏ ﱠ‬
Antara huruf yang bersifat syiddah dan rakhawah, terdapat juga beberapa huruf yang
bersifat al-tawassut (‫( )ﺍﻟﺘﻮﺳﻂ‬pertengahan).
Semasa menyebut huruf yang bersifat tawassut ini, suara dalam keadaan sederhana
disebabkan tidak keseluruhan suara terlepas dan tidak keseluruhannya terlepas.
Maka jadilah huruf yang keluar itu bersifat sederhana.
Hurufnya ada lima, terhimpun dalam bait syair: ‫ﻋ َﻤ ْﺮ‬ ْ ‫ِﻟ‬

ُ ‫ـﻦ‬

Al-IstiÊlaÊ (‫)ﺍﻹﺳﺘﻌﻼء‬ Al-Istifal (‫)ﺍﻹﺳﺘﻔﺎﻝ‬

IstiÊlaÊ bermaksud meninggi, iaitu Istifal pula bermaksud merendah,
semasa menyebut hurufnya iaitu semasa menyebut hurufnya
sebahagian besar daripada bahagian sebahagian besar daripada
lidah terangkat ke langit-langit. bahagian lidah tidak terangkat ke
langit-langit.
Maka jadilah huruf yang keluar
itu tebal dan tinggi sebutannya. Maka jadilah huruf yang keluar
itu nipis dan rendah sebutannya.
Hurufnya ada tujuh, terhimpun
dalam bait syair: Hurufnya ada 22, terhimpun dalam
bait syair:
ْ ِ‫ﺿ ْﻐﻂٍ ﻗ‬
‫ـﻆ‬ ‫ُﺧ ﱠ‬
َ ‫ﺺ‬
‫ﻑ ﺗ ُ َﺠ ِ ّﻬ ْﺰ ﺑِﺬَﺍ‬ َ َ‫ِﻳﺚ ِﻋ ْﻠ ِﻤﻚ‬
َ ‫ﺳ ْﻮ‬ َ ‫ﺃ َ ْﻧﺸ ِْﺮ َﺣﺪ‬
Al-Itbaq (‫)ﺍﻹﻁﺒﺎﻕ‬ Al-Infitah (‫)ﺍﻹﻧﻔﺘﺎﺡ‬
Itbaq bermaksud menutup, iaitu Infitah pula bermaksud
semasa menyebut hurufnya membuka, iaitu semasa menyebut
sebahagian besar daripada bahagian hurufnya sebahagian besar
lidah terangkat dan melengkung ke daripada bahagian lidah tidak
langit-langit. terangkat dan tidak melengkung
ke langit-langit.
Maka ia menjadikan ruang udara
tertutup dan memenuhi mulut Maka ia menjadikan ruang udara
dan huruf yang keluar itu sangat terbuka dan tidak memenuhi
tebal dan meninggi sebutannya. mulut.
Hurufnya ada empat, terhimpun Hurufnya ada 25, terhimpun

dalam rangkai kata: dalam bait syair:
َ ‫ﻄ‬
‫ﻆ‬ َ ‫ﻀ‬
ْ ‫ﺻ‬
َ ٍ ‫ﺏ َﻏ ْﻴ‬
‫ﺚ‬ ُ ‫ﺷ ْﺮ‬ َ َ‫َﻣ ْﻦ ﺃ َ َﺧﺬَ َﻭ َﺟﺪ‬
ُ ُ‫ﺳ َﻌﺔً ﻓَﺰَ ﻛَﺎ َﺣ ﱞﻖ ﻟَﻪ‬
Al-Izlaq (‫)ﺍﻹﺫﻻﻕ‬ Al-Ismat (‫)ﺍﻹﺻﻤﺎﺕ‬
Izlaq bermaksud terlepas, iaitu Ismat pula bermaksud tertegah,
huruf yang dapat disebut dengan iaitu huruf yang tidak dapat
mudah. disebut dengan mudah atau
lancar.
Hurufnya ada enam, terhimpun
dalam bait syair: Hurufnya ada 23, terhimpun
dalam bait syair:
ٌ‫ـﺮ ِﻣ ْﻦ ﻟُﺐ‬
‫ﻓَ ﱠ‬
ُ ‫ﺻﺪﱠ ﺛِـﻘَﺔً ﺇِ ْﺫ َﻭ ْﻋ‬
َ‫ﻈﻪُ ﻳَ ُﺤﻀﱡﻚ‬ َ ٍ‫ﺎﺧﻂ‬
ِ ‫ﺳ‬ ّ ٍ ‫َﺟ ﱡﺰ ِﻏ‬
َ ‫ﺶ‬

Rajah 3.3 berikut menunjukkan perbezaan sifat huruf yang berlawanan pula.


Rajah 3.3: Perbezaan sifat huruf yang berlawanan
AKTIVITI 3.1
1. Bincangkan sejauh mana sifat-sifat huruf boleh mempengaruhi

sebutan sesuatu huruf.
2. Sesuatu huruf hijaiyah itu mesti mempunyai sekurang-kurangnya

lima sifat huruf. Apakah yang akan terjadi sekiranya beberapa
daripada sifat tersebut ditinggalkan?

3.2.2 Sifat yang Tidak Berlawanan

Sifat huruf yang tidak berlawanan ini terbahagi kepada tujuh, iaitu seperti
ditunjukkan dalam Jadual 3.2.
Jadual 3.2: Sifat yang Tidak Berlawanan
(a) Al-Safir (‫)ﺍﻟﺼﻔﻴﺮ‬

(i) Safir bermaksud berdesir, iaitu semasa menyebut hurufnya terdengar
bunyi desiran yang kuat yang terbit di antara pertengahan lidah dan langit-
langit keras.
(ii) Hurufnya ada tiga, iaitu sad (‫)ﺹ‬, zai (‫ )ﺯ‬dan sin (‫)ﺱ‬.
(b) Al-Qalqalah (‫)ﺍﻟﻘﻠﻘﻠﺔ‬
(i) Qalqalah bermaksud detakkan atau pantulan, iaitu semasa menyebut
hurufnya terdengar bunyi detakan, ekoran daripada tekanan yang berlaku
pada huruf yang mati.
(ii) Hurufnya lima, terhimpun dalam rangkai kata: (ٍ‫ﺐ َﺟﺪ‬ ْ ُ‫)ﻗ‬.
ُ ‫ﻄ‬
(iii) Pembahagian:
Qalqalah terbahagi kepada dua bahagian iaitu:
Qalqalah
Qalqalah sughra Qalqalah kubra
 Qalqalah Sughra (‫)ﻗﻠﻘﻠﺔ ﺻﻐﺮﻯ‬.

Iaitu detakan yang kecil atau perlahan. Ia berlaku apabila huruf qalqalah
itu mati di tengah kalimah seperti ( ÷Λä⎢ö/¤‹x. ) ( tβθè=çGø)s? zΝÎ=sù ), ataupun di
hujung kalimah ketika bacaan wasal seperti ( öΝs9uρ ô$Î#ƒöΝs9).
 Qalqalah Kubra (‫)ﻗﻠﻘﻠﺔ ﻛﺒﺮﻯ‬

Iaitu detakkan yang besar atau kuat. Ia berlaku apabila huruf qalqalah
itu mati mendatang (ketika wakaf) di hujung kalimah seperti
( 5=ƒÍßΔ Ïμø‹s9Î) ).

(c) Al-Lin (‫)ﺍﻟﻠﻴﻦ‬

(i) Lin bermaksud lembut, iaitu huruf yang keluar dari makhrajnya berbunyi
lunak dan lembut.
(ii) Hurufnya ada dua, iaitu waw (‫ )ﻭ‬dan ya (‫ )ﻱ‬yang mati didahului oleh huruf
yang berbaris di atas. Contohnya:
( ¤∃öθyz ô⎯ÏiΒ) (C·÷ƒtè% É#≈n=ƒ\}).
(d) Al-Inhiraf (‫)ﺍﻹﻧﺤﺮﺍﻑ‬

(i) Inhiraf bermaksud melencong, iaitu semasa menyebut hurufnya makhraj
huruf tersebut melencong ke makhraj huruf yang lain.
(ii) Hurufnya ada dua, iaitu ra (‫ )ﺭ‬dan lam (‫)ﻝ‬. Huruf ra makhrajnya melencong
ke makhraj huruf lam, sementara huruf lam makhrajnya melencong ke
makhraj huruf nun.
(e) Al-Takrir (‫)ﺍﻟﺘﻜﺮﻳﺮ‬
(i) Takrir bermaksud berulang-ulang, iaitu semasa menyebut hurufnya
keadaan hujung lidah bergerak berulang-ulang atau bergetar-getar.
(ii) Hurufnya ada satu sahaja, iaitu ra (‫)ﺭ‬.
(f) Al-Tafasysyi (‫)ﺍﻟﺘﻔﺸﻲ‬
(i) Tafasysyi bermaksud berhamburan, iaitu semasa menyebut hurufnya angin
akan berhamburan keluar di antara pertengahan lidah dengan langit-langit
keras.
(ii) Hurufnya ada satu sahaja, iaitu syin (‫)ﺵ‬.
(g) Al-Istitalah (‫)ﺍﻹﺳﺘﻄﺎﻟﺔ‬
(i) Istitalah bermaksud berpanjangan, iaitu semasa menyebut hurufnya
berpanjangan suara keluar dari makhrajnya. Makhrajnya juga
berpanjangan di sepanjang tepi hujung lidah.
(ii) Hurufnya satu sahaja, iaitu dhad (‫)ﺽ‬.

Rajah 3.4 menunjukkan sifat huruf yang tidak berlawanan.
Rajah 3.4: Sifat huruf yang tidak berlawanan

Rajah 3.5 menerangkan beberapa kesalahann makhraj huruf.
Rajah 3.5: Kesalahan makhraj huruf
SEMAK KENDIRI 3.2

Nyatakan dua kesalahan makhraj huruf.
 Sifat-sifat huruf menerangkan tentang cara menyebut atau melafazkan sesuatu

huruf itu dengan sebutan yang betul.
 Setiap huruf hijaiyah mempunyai sekurang-kurangnya lima sifat dan paling

banyak tujuh sifat.
 Huruf hijaiyah yang mempunyai sifat yang paling banyak ialah huruf ra, iaitu
tujuh sifat.

 Kesalahan yang nyata (al-lahn al-jaly) akan berlaku pada sesuatu huruf
sekiranya ia membawa kepada pertukaran ke huruf yang lain.
 Kesalahan yang tersembunyi (al-lahn al-khafy) akan berlaku sekiranya sesuatu

huruf itu dibaca tanpa berpandukan sifatnya yang sebenar tetapi ia masih
belum bertukar ke huruf yang lain.
Al-hams Al-lahn al-jaly

Al-infitah Al-lahn al-khafy
Al-inhiraf Al-lin
Al-ismat Al-qalqalah
Al-istifal Al-rakhawah
Al-isti'la' Al-safir
Al-istitalah Al-syiddah
Al-itbaq Al-tafasysyi
Al-izlaq Al-takrir
Al-jahr Al-tawassut

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.




Dar al-Nu'man.
Sasbadi.


Topik  Nun Mati
dan Tanwin
4
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan pengertian nun mati dan tanwin;
2. Mengenal pembahagian nun mati dan tanwin;
3. Menjelaskan hukum nun dan mim bersabdu.
 PENGENALAN
Hukum nun mati dan tanwin menerangkan cara menyebut huruf tersebut apabila
ia bertemu dengan huruf hijaiyah, sama ada ia dinyatakan, dimasukkan ke dalam
huruf berikutnya, ditukarkan kepada huruf lain ataupun disembunyikan
sebutannya. Oleh sebab tanwin juga berasal dari nun mati, maka kedua-dua
hukum tersebut diletakkan seiringan kerana ia merupakan suatu perkara yang
sama dari kebanyakan aspek dan perbezaan kedua-duanya hanyalah dari aspek
tulisan.
Topik ini akan membincangkan empat hukum nun mati dan tanwin yang bertemu
dengan huruf hijaiyah iaitu izhar, idgham, iqlab dan ikhfak. Perbincangan
utamanya ialah pecahan huruf tersebut dan cara menyebut berdasarkan hukum
tersebut dengan betul.

54  TOPIK 4 NUN MATI DAN TANWIN
4.1 PENGERTIAN NUN MATI DAN TANWIN

Nun mati ialah huruf nun yang tidak menerima baris. Ia wujud pada bacaan dan
tulisan, sama ada ketika bacaan wasal atau wakaf. Ia berada pada kata nama
(isim), kata perbuatan (fiÊil) dan pada huruf sama di pertengahan atau di hujung
sesuatu kalimah.
Tanwin pula ialah nun mati tambahan yang hanya terletak di penghujung kata
nama. Ia wujud pada bacaan dan ketika wasal, tetapi tiada pada tulisan dan ketika
wakaf.
Perlu diketahui oleh para pembaca al-Quran, terdapat satu keadaan yang tanwin
atau nun tambahan tersebut perlu dibariskan, iaitu sekiranya ia dibaca sambung
dan selepasnya terdapat huruf hamzah wasal. Contohnya:
ِ ‫ { } ﺑِ ِﺰﻳﻨَ ٍﺔ ۡٱﻟﻜ ََﻮﺍ ِﻛ‬tΠöθu‹ø9$# î,ó¡Ïù öΝä3Ï9≡sŒ }

{ #þθ‘ÒxΡ$# #·θøλm; ρr& } { ‫ﺐ‬
Oleh sebab terdapatnya pertemuan antara dua huruf yang mati, maka huruf yang
pertama hendaklah dibariskan. Mengikut kaedah bacaan yang betul, nun
tambahan tersebut hendaklah dibaca dengan baris di bawah sekalipun tanwin
tersebut berbaris di atas, di bawah atau di hadapan.

TOPIK 4 NUN MATI DAN TANWIN  55
Rajah 4.1 menunjukkan pengertian nun mati dan tanwin.
Rajah 4.1: Pengertian nun mati dan tanwin

AKTIVITI 4.1
1. Terangkan perbezaan antara nun mati dengan tanwin.
2. Tasmik surah al-Sajadah dengan guru anda, kemudian keluarkan tiga

contoh hukum izhar halqi serta terangkan kaedah bacaan hukum
tersebut.
4.2 PEMBAHAGIAN NUN MATI DAN TANWIN

Apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan huruf hijaiyah, ia akan
menghasilkan beberapa hukum bacaan yang berbeza-beza. Hukum bacaan
tersebut terbahagi kepada empat bahagian, iaitu izhar, iqlab, ikhfak dan idgham
(rujuk Rajah 4.2).
Rajah 4.2: Pembahagian nun mati dan tanwin

4.2.1 Hukum Izhar (‫)اإلظھار‬

(a) Pengertian Izhar
(i) Bahasa
Terang atau nyata.
(ii) Istilah
Mengeluarkan setiap huruf dari makhrajnya tanpa ghunnah.
(b) Huruf Izhar dan Contohnya

Huruf izhar ada enam, iaitu hamzah (‫)ء‬, haa (‫)ﻫـ‬, ain (‫)ﻉ‬, ha (‫)ﺡ‬, ghain (‫)ﻍ‬
dan kha (‫)ﺥ‬. Para ulama menghimpunkan huruf tersebut pada permulaan
َ ُ‫)ﺃَ ِﺧﻰ ﻫَﺎﻙَ ِﻋ ْﻠ ًﻤﺎ َﺣﺎﺯَ ﻩ‬.
setiap kalimah dalam bait syair (‫ﻏﻴ َْﺮ ﺧَﺎ ِﺳ ٍﺮ‬
Jadual 4.1 menyatakan beberapa contoh bacaan izhar.
Jadual 4.1: Beberapa Contoh Bacaan Izhar
Huruf
Izhar Pertemuan Nun Mati Pertemuan Nun Mati Pertemuan
dalam Satu Kalimah dalam Dua Kalimah Tanwin
Halqi
‫ء‬ šχöθt↔÷Ζtƒuρ öΝåκsEötΒr&÷ ⎦È⌡s9 íΟŠÏ9r&ë >#x‹tã
‫ﻫـ‬ βöθyγ÷Ψtƒ uθèδ ÷βÎ) $yγ1y‰èδC §øtΡ
‫ﻉ‬ ß,Ïè÷Ζtƒ ÅU#x‹tãô⎯ÏΒ öΝÍκön=tæ BN≡uy£ym
‫ﺡ‬ tβθçGÅs÷Ζs?uρ ß]ø‹ymô⎯ÏΒ íΟŠÅ3ym î“ƒÍ•tã
‫ﻍ‬ tβθàÒÉó÷Ζã|¡sù 9e≅Ïî ô⎯ÏiΒ Îöxî >Š#uθÎ/
‫ﺥ‬ πs)ÏΖy‚÷Ζßϑø9$#uρ 9,≈n=yz ô⎯ÏΒ $Z‹Ïyz ¸ξôϑym

(c) Cara Menyebut Hukum Izhar

Dua perkara utama yang perlu diperhatikan semasa menyebut hukum izhar
ialah (rujuk Rajah 4.3):
Rajah 4.3: Cara menyebut hukum izhar
Oleh sebab semua huruf tersebut tempat keluarnya dari halkum, maka hukum
izhar ini dinamakan izhar halqi.
AKTIVITI 4.2
1. Apakah yang anda fahami mengenai idgham?
2. Berdasarkan ayat al-Quran dalam surah al-Insan, keluarkan tiga

kalimah yang mengandungi hukum idgham bi ghunnah.
3. Baca ayat yang berikut dengan betul, kemudian kenal pasti hukum
kalimah yang bergaris di bawah:
(a) z⎯ŠÉ)−Fßϑù=Ïj9 “W‰èδ (b) ΝÎγÎn/§‘ ⎯ÏiΒ (c) ãΑθà)tƒ ⎯tΒ
4.2.2 Hukum Iqlab (‫)اإلقالب‬

(a) Pengertian Iqlab
(i) Bahasa
Menukar atau mengganti.
(ii) Istilah
Menukarkan bunyi nun mati atau tanwin kepada bunyi mim.

 Huruf iqlab ada satu sahaja, iaitu ba (‫)ﺏ‬.
 Hukum iqlab terjadi apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan
huruf ba.
(b) Cara Bacaan Iqlab (rujuk Rajah 4.4):
Rajah 4.4: Cara bacaan iqlab
Jadual 4.2 menyatakan contoh bacaan iqlab.
Jadual 4.2: Contoh Bacaan Iqlab
Huruf Pertemuan Nun Mati Pertemuan Nun Mati Pertemuan

Iqlab dalam Satu kalimah dalam Dua Kalimah Tanwin
‫ﺏ‬
MÎ6.⊥è? Ï‰÷èt/ .⎯ÏΒ #\t±o0 7,Î=≈yz
Νßγ÷∞Î;/Ρr& $yγÎ=ø)t/. ⎯ÏΒuρ 7‰‹Ïèt/ ¥−$s)Ï©
4.2.3 Hukum Ikhfak (‫)اإلخفاء‬

(a) Pengertian Ikhfak
(i) Bahasa
Menyembunyikan.
(ii) Istilah
Menyembunyikan nun mati atau tanwin, iaitu dengan
membunyikannya antara bunyi izhar dengan idgham.

Rajah 4.5 menunjukkan 15 huruf ikhfak.
‫ﺿ ْﻊ ﻇَﺎﻟِ ًﻤﺎ‬
َ ‫ﺺ ﻗَ ْﺪ َﲰَﺎ * ُد ْم ﻃَﻴﱢﺒًﺎ ِزْد ِﰲ ﺗُـ ًﻘﻰ‬ ْ ‫ِﺻ‬
ٌ ‫ﻒ َذا ﺛـَﻨَﺎ َﻛ ْﻢ َﺟ َﺎد َﺷ ْﺨ‬
Rajah 4.5: Lima belas huruf ikhfak
Sekiranya nun mati atau tanwin bertemu dengan salah satu daripada huruf
tersebut, maka hendaklah nun mati atau tanwin itu disembunyikan di sisi
huruf ikhfak tersebut, iaitu dengan membunyikannya antara bunyi izhar
dengan bunyi idgham.
(b) Cara Bacaan Ikhfak (rujuk Rajah 4.6):
Rajah 4.6: Cara bacaan ikhfak
Untuk membezakannya dengan hukum ikhfak yang lain, maka hukum ini
dinamakan ikhfak haqiqi.

(c) Tingkatan Bacaan Ikhfak

Para ulama telah membahagikan hukum ikhfak itu kepada tiga martabat
atau tingkatan seperti di dalam Rajah 4.7.
Rajah 4.7: Tiga tingkatan bacaan ikhfaÊ
Jadual 4.3 menunjukkan contoh bacaan ikhfak haqiqi.
Jadual 4.3: Contoh Bacaan Ikhfak Haqiqi
Huruf
Pertemuan Nun Mati Pertemuan Nun Mati Pertemuan
Ikhfak
dalam Satu Kalimah dalam Dua Kalimah Tanwin
Haqiqi
‫ﺹ‬ (#θçFÅÁΡr& 9≅≈|Áù=|¹ ⎯ÏΒ #Z|À÷|À $\t†Í‘
‫ﺫ‬ (#ρâ‘x‹ΖãŠÏ9uρ “Ï%©!$# #sŒ ⎯tΒ Ï]≈n=rO “ÏŒ 9e≅Ïß
‫ﺙ‬ 4©s\ΡW{$#uρ ;οtyϑrO ⎯ÏΒ ¢ΟèO 7's#≈yγpg¿2
‫ﻙ‬ #θßsÅ3Ρ$$sù šχ%x. ⎯yϑsù ÒΟƒÌŸ2 ×−ø—Í‘uρ
‫ﺝ‬ μ≈oΨø‹yfΡr'sù (#θßsuΖy_ βÎ)uρ 8ìÏΒ%y` 9öΔr&
‫ﺵ‬ r't±Σr& |Mø⁄Ï© ⎯yϑÏj9 Ö‘θà6x© Ö‘θàxî

‫ﻕ‬ #θÝÁà)Ζs? öΝà6Î=ö7s% ⎯ÏΒ s's#ö6Ï% 8ìÎ/$tFÎ/
‫ﺱ‬ z⎯≈|¡ΣM}$# 7's#≈n=ß™ ⎯ÏΒ $Vϑn=y™ Wξã_u‘uρ
‫ﺩ‬ ‰ΖÏã ÈβρßŠ ⎯ÏΒ ÿ…çνtç/ßŠ 7‹Í×tΒöθtƒ
‫ﻁ‬ ß,ÏÜΖtƒ ÏM≈t6ÍhŠsÛ ⎯ÏΒ ãΠ$yèsÛ× πtƒô‰Ïù
‫ﺯ‬ tΑÌ“Ρé& $yγ8©.y— ⎯tΒ Oπ§‹Ï.y— $T¡øtΡ
‫ﻑ‬ tβθà)ÏΖãƒ ôNu™!$sù βÎ*sù ôN§yϑsù $Z‹Ïyz
‫ﺕ‬ MΖä. t¨zr's? ⎯tΒuρ “ÌøgrB ;M≈¨Ψy_
‫ﺽ‬ ŠθàÒΖ¨Β 7#÷è|Ê ⎯ÏiΒ $¸≈yèÅÊ Zπ−ƒÍh‘èŒ
‫ﻅ‬ #ρãÝàΨu‹sù $yδÍ‘θßγàß ⎯ÏΒ ¸ξŠÎ=sß yξÏß
SEMAK KENDIRI 4.1

1. Terangkan perbezaan antara iqlab dengan ikhfak.
2. Bagaimanakah cara sebutan hukum iqlab yang betul?
3. Dengan mengambil surah Yasin sebagai contoh, keluarkan lima

hukum yang berkaitan dengan ikhfak haqiqi serta jelaskan
tingkatannya.

4.2.4 Hukum Idgham (‫)اإلدغام‬

(a) Pengertian Idgham
(i) Bahasa
Memasukkan.
(ii) Istilah
Memasukkan huruf pertama ke dalam huruf kedua, seakan-akan
menjadi satu huruf yang bersabdu. Huruf idgham ada enam, iaitu ya,
waw, mim, nun, lam dan ra.
(b) Pembahagian Idgham

Apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan huruf idgham (ya, nun, mim,
waw, ra dan lam), maka akan menghasilkan dua hukum bacaan, iaitu
idgham bi ghunnah dan idgham bi la ghunnah (lihat Rajah 4.8).
Rajah 4.8: Dua bahagian idgham

(c) Idgham bi Ghunnah (‫ )إدغام بغنة‬dan Cara Bacaannya

Idgham bi ghunnah terjadi apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan
huruf idgham bi ghunnah, iaitu ya (‫)ﻱ‬, waw (‫)ﻭ‬, mim (‫ )ﻡ‬dan nun (‫)ﻥ‬. Bagi
memudahkan seseorang mengingati keempat-empat huruf ini, ia
dihimpunkan di dalam rangkai kata (‫)ﻳَ ْﻨ ُﻤﻮ‬. Rajah 4.9 menerangkan cara
bacaan idgham bi ghunnah.
Rajah 4.9: Cara bacaan idgham bi ghunnah
Jadual 4.4 menunjukkan contoh bacaan idgham bi ghunnah.
Jadual 4.4: Contoh Bacaan Idgham bi Ghunnah
Huruf Idgham bi
Pertemuan Nun Mati Pertemuan Tanwin
Ghunnah
‫ﻱ‬ s−θãƒ ⎯tΒuρ $pκtΞθß™â‘ô‰tƒ 5=çGä.
‫ﻥ‬ <§ø¯Ρ ⎯ÏiΒ $|‹Î;¯Ρ $Z)ƒÏd‰Ï¹
‫ﻡ‬ &™!$¨Β ⎯ÏiΒ 5βθãΖó¡¨Β :*uΗxq
‫ﻭ‬ ™!#u‘uρ ⎯ÏΒuρ #ρãä.øŒ$#uρ ;ο§θà)Î/ (

Tahukah Anda?
Hukum idgham bi ghunnah hanya berlaku apabila nun mati bertemu
dengan huruf idgham bi ghunnah dalam dua kalimah. Sekiranya
pertemuan tersebut berlaku dalam satu kalimah, maka ia hendaklah
dibaca dengan izhar dan hukumnya adalah izhar mutlak. Cara bacaannya
hendaklah jelas dan nyata.
Keadaan ini hanya berlaku pada empat kalimah sahaja dalam al-Quran, iaitu:
{Ö⎯≈uŠ÷Ψç/ } { $u‹÷Ρ‘‰9$# } { ×β#uθ÷ΖÏ% } { ×β#uθ÷ΖÏ¹}
(d) Idgham bi la Ghunnah (‫ )إدغام بال غنة‬dan Cara Bacaannya

Hukum idgham bi la ghunnah terjadi apabila nun mati atau tanwin bertemu
dengan huruf lam dan ra. Rajah 4.10 menjelaskan cara bacaan idgham bi la
ghunnah.
Rajah 4.10: Cara bacaan idgham bi la ghunnah
Jadual 4.5 menunjukkan contoh bacaan idgham bi la ghunnah.
Jadual 4.5: Contoh Bacaan Idgham bi la Ghunnah
Huruf Idgham bi Pertemuan

Pertemuan Nun Mati
la Ghunnah Tanwin
‫ﻝ‬ öΝ©9 ⎯yϑsù š⎥⎪Ï%©#Ïj9 ×öyz
‫ﺭ‬ ©Çrρ•‘ ⎯ÏΒ ÒΟ‹Ïm§‘ Ö‘θàxî

Tahukah Anda?
Idgham bi ghunnah juga dinamakan idgham naqis kerana nun mati atau
tanwin dimasukkan ke dalam huruf yang berikutnya secara tidak
sempurna disebabkan berlakunya ghunnah antara kedua-duanya.
Sementara idgham bi la ghunnah pula dinamakan idgham kamil kerana

nun mati atau tanwin dimasukkan ke dalam huruf yang berikutnya secara
sempurna tanpa berlakunya ghunnah antara kedua-duanya.
4.3 NUN DAN MIM BERSABDU

Huruf nun dan mim bersabdu (bertasydid) hendaklah didengungkan dengan
kadar dua harakat, sama ada ketika bacaan wasal ataupun wakaf. Sesetengah
pendapat mengatakan, ia boleh didengungkan sehingga tiga harakat.
Kebanyakan pembaca al-Quran menamakan hukum ini sebagai wajibul ghunnah.

Namun, para ulama memberikan nama berlainan, iaitu idgham bi ghunnah
musyaddad ataupun harf ghunnah musyaddad. Wajibul ghunnah hanyalah suatu
istilah yang digunakan untuk menerangkan cara bacaannya yang wajib
didengungkan. Jadual 4.6 menunjukkan beberapa contoh nun dan mim bersabdu.
Jadual 4.6: Contoh Nun dan Mim Bersabdu
Contoh Nun Sabdu Contoh Mim Sabdu
…çμ¯Ρr& (#þθ‘Ζsßuρ (#θãΖtΒ#u™ ¢ΟèO
£⎯åκèEuθó¡Ï.uρ àM≈s)‹ÏΒ §ΝtGsù

 Terdapat empat hukum bagi nun mati dan tanwin iaitu izhar, iqlab, ikhfak dan
idgham.
 Bacaan izhar adalah dengan menyatakan makhraj nun mati atau tanwin serta
tanpa ghunnah apabila ia bertemu dengan enam huruf, iaitu hamzah, haa, ain,
ha, ghain dan kha.
 Bacaan idgham adalah dengan memasukkan nun mati atau tanwin berserta
ghunnah ke dalam empat huruf, iaitu ya, waw, mim dan nun atau tanpa
ghunnah apabila bertemu dengan dua huruf, iaitu lam dan ra.
 Bacaan ikhfak ialah menyembunyikan bunyi nun mati atau tanwin berserta
ghunnah sekiranya bertemu dengan salah satu daripada 15 huruf, iaitu sad,
dzal, tha, kaf, jim , syim , qaf , sin , dal , to , zai, fa, ta, dhad dan dzo.
 Bacaan iqlab adalah dengan menukarkan nun mati atau tanwin kepada huruf
mim berserta ghunnah apabila ia bertemu dengan satu huruf, iaitu ba.
 Hukum yang berkaitan dengan izhar, idgham, iqlab dan ikhfak ialah cara
bacaan yang melibatkan nun mati dan tanwin sama ada bunyinya dinyatakan,
dimasukkan, ditukarkan ataupun disembunyikan.
 Walaupun meninggalkan hukum ghunnah hanya merupakan kesalahan yang

tersembunyi (mengikut pandangan ulama salaf), namun ia merupakan salah
satu daripada kesenian bacaan al-Quran yang tiada pada ilmu lain.

FiÊil Isim
Ghunnah IstiÊlaÊ
Hamzah wasal Izhar
Hijaiyah Izhar halqi
Idgham Izhar mutlak
Idgham bi la ghunnah Tarqiq
Idgham kamil Wajibul ghunnah
Idgham naqis Wakaf
Ikhfak haqiqi Wasal
Iqlab

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.



Dar al-Nu'man.

Sasbadi.


Topik  Mim Mati dan
Bahagian
5 Idgham
HASIL PEMBELAJARAN
1. Mengenal pasti tiga bahagian hukum yang melibatkan mim mati; dan
2. Menerangkan bahagian idgham serta cara bacaannya yang betul.
 PENGENALAN
Hukum mim mati ialah suatu hukum yang menerangkan cara menyebut huruf
tersebut apabila ia bertemu dengan huruf hijaiyah, sama ada ia dinyatakan,
dimasukkan ke dalam huruf berikutnya ataupun disembunyikan sebutannya. Ia
merangkumi tiga hukum kesemuanya, iaitu idgham, ikhfak dan izhar.
Topik ini juga akan membincangkan bahagian idgham yang berkaitan dengan makhraj
dua huruf yang bertemu, sama ada huruf tersebut bersamaan makhraj dan sifatnya,
atau bersamaan makhrajnya sahaja, ataupun berhampiran makhraj dan sifatnya.
5.1 TIGA HUKUM MIM MATI

Terdapat tiga hukum bacaan sekiranya mim mati bertemu dengan huruf hijaiyah.
Hukum yang dimaksudkan ialah idgham mithlain saghir, ikhfak syafawi dan
izhar syafawi seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 5.1.

TOPIK 5 MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM  71
Rajah 5.1: Tiga hukum mim mati
5.1.1 Hukum Idgham (‫)اإلدغام‬

(a) Pengertian Idgham dan Cara Bacaannya (rujuk Rajah 5.2).
Rajah 5.2: Pengertian idgham dan cara bacaannya

72  TOPIK 5 MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM
(b) Huruf Idgham dan Contohnya

Rajah 5.3 menunjukkan idgham mithlaini saghir berserta contohnya.
Rajah 5.3: Idgham mithlaini saghir berserta contohnya
Jadual 5.1 menyenaraikan contoh bacaan idgham mithlaini saghir.
Jadual 5.1: Contoh Bacaan Idgham Mithlaini Saghir
Huruf Idgham Pertemuan Mim Mati Pertemuan Mim Mati

Mithlaini Saghir dengan Huruf Mim dengan Huruf Mim
‫ﻡ‬ ÖÚz£Δ ΝÎγÎ/θè=è% ÏμŠÏù (#öθt±¨Β Νßγs9

5.1.2 Hukum Ikhfak (‫)اإلخفاء‬

(a) Pengertian Ikhfak dan Cara Bacaannya (rujuk Rajah 5.4).
Rajah 5.4: Pengertian ikhfak dan cara bacaannya
(b) Huruf Ikhfak dan Contohnya

Rajah 5.5 menunjukkan huruf ikhfak syafawi berserta contohnya.
Rajah 5.5: Huruf ikhfak syafawi berserta contohnya

Jadual 5.2 menyenaraikan contoh bacaan ikhfak syafawi.
Jadual 5.2: Contoh Bacaan Ikhfak Syafawi
Huruf Ikhfak Pertemuan Mim Mati Pertemuan Mim Mati

Syafawi dengan Huruf Ba dengan Huruf Ba
(‫)ب‬ ;οu‘$y∨Ït¿2 ΝÎγ‹ÏΒös? t⎦⎫ÏΨÏΒ÷σßϑÎ/ Νèδ $tΒuρ
5.1.3 Hukum Izhar (‫)اإلظھار‬

(a) Pengertian Izhar dan Cara Bacaannya (lihat Rajah 5.6).
Rajah 5.6: Pengertian izhar dan cara bacaannya

(b) Huruf Izhar dan Contohnya

Rajah 5.7 menunjukkan huruf izhar syafawi berserta contohnya.
Rajah 5.7: Huruf izhar syafawi berserta contohnya

Jadual 5.3 menyenaraikan contoh bacaan izhar syafawi.
Jadual 5.3: Contoh Bacaan Izhar Syafawi
Huruf Huruf
Bil. Izhar Contoh Kalimah Bil. Izhar Contoh Kalimah
Syafawi Syafawi
1 ‫ﺕ‬ (#ρß‰ÅgrB öΝn=sù 14 ‫ﻁ‬ ×πxÍ←!$sÛ öΝåκ÷]ÏiΒ
2 ‫ﺙ‬ §ΝèO öΝÍγƒÏ‰÷ƒr& 15 ‫ﻅ‬ yξÏß öΝßγè=Åzô‰çΡuρ
3 ‫ﺝ‬ x8ρâ™!$y_ öΝßγ|¡àΡr& 16 ‫ﻉ‬ 4’n?tã öΝßγŸÒ÷èt/
4 ‫ﺡ‬ %[`tym öΝÎηÅ¡àΡr& 17 ‫ﻍ‬ Îöxî öΝÎγø‹n=tã
5 ‫ﺥ‬ çöy{ ö/ãφ 18 ‫ﻑ‬ !$pκÏù öΝçλ°;
6 ‫ﺩ‬ tβρãÅz≡yŠ óΟèδuρ 19 ‫ﻕ‬ Kωöθs% öΝÎηÅ¡àΡr&
7 ‫ﺫ‬ ρèŒ öΝà6š/§‘ 20 ‫ﻙ‬ (#ρãxŸ2 óΟßγ¯Ρr&
8 ‫ﺭ‬ (#θàÊu‘ óΟßγ¯Ρr& 21 ‫ﻝ‬ öΝà6ΖÏϑs9 öΝåκ¨ΞÎ)
9 ‫ﺯ‬ Ô÷ƒy— óΟÎγÎ/θè=è% 22 ‫ﻥ‬ #Y‘$tΡ öΝÍκÎ=óÁçΡ
10 ‫ﺱ‬ 3“t≈s3ß™ óΟçFΡr&uρ 23 ‫ﻭ‬ tΠuθø%r&uρ öΝçλ°;
11 ‫ﺵ‬ •Ÿ° öΝèδ 24 ‫ﻫـ‬ #YŠθèδ öΝèδ%s{r&
12 ‫ﺹ‬ t⎦⎫Ï%Ï‰≈|¹ óΟçFΖä. 25 ‫ء‬ (#θãΨtΒ#u™ öΝßγ¯Ρr&
13 ‫ﺽ‬ ÷Λä⎢ö/uŸÑ óΟçFΡr& 26 ‫ﻱ‬ tβρß‰Ý¡øts† ôΘr&

Tahukah Anda?
Satu perkara yang perlu diberi perhatian oleh pembaca al-Quran ialah
pertemuan antara mim mati dengan huruf waw seperti :
{ t⎦⎫Ïj9!$Ò9$# Ÿωuρ óΟÎγø‹n=tæ } kerana kedua-duanya mempunyai makhraj yang sama
dan juga pertemuan antara mim mati dengan huruf fa seperti{ !$yγŠÏù óΟßγs9uρ }
kerana kedua-duanya mempunyai makhraj yang sangat berhampiran.
Sekiranya keadaan ini tidak diberi perhatian, ditakuti bunyinya akan bertukar
kepada hukum ikhfak.
SEMAK KENDIRI 5.1

1. Apakah yang anda fahami mengenai tiga hukum yang berkaitan
dengan mim mati?
2. Tasmik surah al-Insan dengan guru anda, kemudian keluarkan

lima kalimah yang berkaitan dengan mim mati serta namakan
hukum kalimah-kalimah tersebut.
5.2 BAHAGIAN IDGHAM (‫)اإلدغام‬

Apabila dua huruf yang mempunyai kaitan dengan makhraj atau sifat bertemu,
maka terdapat beberapa kalimah yang wajib diidghamkan, iaitu memasukkan
huruf pertama ke dalam huruf yang kedua.
Perlu diketahui bahawa syarat idgham itu mestilah huruf pertama mati dan huruf
kedua pula berbaris. Oleh itu, sekiranya dua huruf yang sama bertemu yang mana
kedua-duanya berbaris, maka ia tidak harus dibaca dengan idgham.

5.2.1 Tiga Bahagian Idgham

Rajah 5.8 menerangkan tiga bahagian idgham.
Rajah 5.8: Tiga bahagian idgham
(a) Idgham Mutamathilain (‫)إدغام متماثلين‬

Rujuk Rajah 5.9 untuk pengertian idgham mutamathilain.
Rajah 5.9: Pengertian idgham mutamathilain

Jadual 5.4 menyenaraikan contoh bacaan idgham mutamathilain.
Jadual 5.4: Contoh Bacaan Idgham Mutamathilain
Pertemuan Huruf Contoh Kalimah
Huruf ba (‫ )ﺏ‬ke dalam ba (‫)ﺏ‬ š‚$|ÁyèÎn/ >ÎôÑ$#
Huruf dal (‫ )ﺩ‬ke dalam dal (‫)ﺩ‬ (#θè=yz¨Š ‰s%uρ
Huruf kaf (‫ )ﻙ‬ke dalam kaf (‫)ﻙ‬ ÝVöθyϑø9$# ãΝœ3.Í‘ô‰ãƒ
Huruf dzal (‫ )ﺫ‬ke dalam dzal (‫)ﺫ‬ |=yδ©Œ ŒÎ)
Rajah 5.10 menunjukkan cara bacaan idgham mutamathilain.
Pertemuan Nun dengan Nun Pertemuan Mim dengan Mim
A‘θœΡ ⎯ÏΒ óΟçFö;|¡x. $¨Β Νä3s9uρ
<§ø¯Ρ ⎯ÏiΒ ÖÚz£Δ ΝÎγÎ/θè=è%
Rajah 5.10: Cara bacaan idgham mutamathilain

Tahukah Anda?
Huruf mad tidak harus diidghamkan ke dalam huruf yang berikutnya,
sekalipun huruf yang selepasnya ialah huruf sejenisnya. Contohnya:
{(#θè=Ïϑtãuρ (#θãΨtΒ#u™} dan {â¨Èθó™uθãƒ “Ï%©!$#}
(b) Idgham Mutajanisain (‫)إدغام متجانسين‬

Rajah 5.11 menunjukkan idgham mutajanisain berserta pembahagiannya.
Rajah 5.11: Idgham mutajanisain berserta pembahagiannya

(i) Wajib Dimasukkan Secara Sempurna (Idgham Kamil)

Iaitu apabila bertemu huruf yang nipis (lemah) dengan huruf yang
tebal (kuat). Terdapat beberapa huruf yang wajib dimasukkan ke
dalam huruf yang berikutnya dan huruf yang dimaksudkan itu seperti
dalam Jadual 5.5.
Jadual 5.5: Contoh Bacaan Idgham Kamil
Pertemuan Huruf Contoh Kalimah
Huruf dal (‫ )ﺩ‬ke dalam ta (‫)ﺕ‬ ÷Λ–n‰t6tã
Huruf ta (‫ )ﺕ‬ke dalam dal (‫)ﺩ‬ $yϑà6è?uθôã¨Š Mt6‹Å_é&
Huruf ta (‫ )ﺕ‬ke dalam tho (‫)ﻁ‬ ×πxÍ←!$©Û Ms9$s%uρ
Huruf dzal (‫ )ﺫ‬ke dalam dzo (‫)ﻅ‬ (#þθßϑn=¤ß ŒÎ)
Huruf tha (‫ )ﺙ‬ke dalam dzal (‫)ﺫ‬ y7Ï9≡©Œ ]yγù=tƒ
Huruf ba (‫ )ﺏ‬ke dalam mim (‫)ﻡ‬ $oΨyè¨Β =Ÿ2ö‘$#
(ii) Wajib Dimasukkan Sebahagiannya (Idgham Naqis)

Iaitu apabila bertemu huruf yang tebal (kuat) dengan huruf yang nipis
(lemah). Ia hanya berlaku pada pertemuan antara huruf tho (‫ )ﻁ‬dengan
huruf ta (‫ )ﺕ‬sahaja. Contohnya dipaparkan dalam Jadual 5.6.
Jadual 5.6: Contoh Bacaan Idgham Naqis
Contoh Kalimah
|MÜ|¡o0 .⎦È⌡s9 àMÛ§sù $tΒ
Cara untuk mengenali idgham kamil ini adalah apabila selepas huruf yang
diidghamkan itu terdapat huruf bersabdu. Sekiranya huruf itu tidak
bersabdu maka hukumnya adalah idgham naqis.

(c) Idgham Mutaqaribain (‫)إدغام متقاربين‬

Rajah 5.12 menjelaskan pengertian idgham mutaqaribain.
Rajah 5.12: Pengertian idgham mutaqaribain
Huruf yang wajib diidghamkan pada bahagian ini hanyalah huruf lam (‫)ﻝ‬
ke dalam ra (‫ )ﺭ‬dan huruf qaf (‫ )ﻕ‬ke dalam kaf (‫)ﻙ‬.
Jadual 5.7 menyenaraikan contoh idgham mutaqaribain.
Jadual 5.7: Contoh Idgham Mutaqaribain
Pertemuan Lam dengan Ra Pertemuan Qaf dengan Kaf
ª!$# çμyèsù§‘ ≅t/ /œ3)è=øƒwΥ óΟs9r&
Perhatian:
Pertemuan antara huruf qaf dengan kaf hanyalah berlaku pada kalimah tadi
sahaja, iaitu dalam surah al-Mursalat ayat 20. Kalimah tersebut boleh dibaca
dengan dua cara bacaan, iaitu sama ada dimasukkan secara sempurna (idgham
kamil) atau dimasukkan secara tidak sempurna (idgham naqis).
SEMAK KENDIRI 5.2
1. Idgham mutamathilain berlaku pada pertemuan dua huruf yang

sama. Apakah syarat idgham tersebut serta apakah huruf-huruf
yang tidak boleh diidghamkan? Jelaskan.
2. Jelaskan perbezaan antara idgham mutamathilain dengan idgham

mutaqaribain.

 Tingkatan dengung yang paling tinggi adalah pada huruf nun dan mim yang
bersabdu, sehingga ada sebahagian ulama yang mengharuskannya dibaca
sehingga tiga harakat.
 Wajibul ghunnah bukanlah nama bagi hukum nun dan mim yang bersabdu,
dan nama hukum yang sebenarnya ialah idgham bi ghunnah musyaddad atau
harf ghunnah musyaddad.
 Terdapat tiga hukum bacaan apabila mim mati bertemu dengan huruf-huruf
hijaiyah, iaitu idgham mithlaini syafawi (idgham syafawi), ikhfak syafawi dan
izhar syafawi.
 Semua hukum yang berkaitan dengan mim mati dipanggil sebagai syafawi
kerana huruf mim tersebut makhrajnya adalah dari bibir.
 Terdapat tiga hukum bacaan apabila bertemu dua huruf yang mempunyai
kaitan dari sudut makhrajnya iaitu idgham mutamathilain, idgham
mutajanisain dan idgham mutaqaribain.
 Memasukkan huruf pertama ke dalam huruf yang kedua secara sempurna

dinamakan sebagai idgham kamil.
 Memasukkan huruf pertama ke dalam huruf yang kedua secara tidak

sempurna dinamakan sebagai idgham naqis.
 Syarat idgham pada semua hukum idgham di atas ialah hendaklah huruf yang
pertama mati dan huruf yang kedua pula berbaris (pertemuan huruf yang mati
dengan huruf yang berbaris).

Hijaiyah Idgham mutaqaribain

Idgham bi ghunnah musyaddad Idgham naqis
Idgham kamil Idgham syafawi
Idgham mithlain saghir Ikhfak syafawi
Idgham mutajanisain Izhar syafawi
Idgham mutamathilain

Perdana Menteri.
Pustaka Aman Press.

Dar al-Salam.
Ali Allah Ali Abu al-Wafa. (2003). Al-qaul al-sadid fi ilm al-tajwid bi riwayah Hafs
an Asim. Beirut, Lebanon: Dar Ibn Hazm.



Dar al-Nu'man.
Sasbadi.



Topik  Hukum
Beberapa
6 Huruf
Tertentu
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan pembahagian alif lam ma'rifah dan cara bacaannya
sama ada wajib dibaca dengan izhar ataupun idgham;
2. Membezakan huruf lam yang dibaca tebal dan nipis pada lafz
al-jalalah;
3. Mengenal pasti bahagian huruf hamzah dan dapat membaca semua
hamzah wasal dengan betul terutamanya ketika memulakan bacaan;
dan
4. Membezakan antara huruf ra yang dibaca tebal atau nipis, atau harus
kedua-duanya;
 PENGENALAN
Topik ini akan membincangkan kaedah bacaan alif lam ma'rifah, iaitu sama ada
perlu dibaca dengan bacaan izhar (menyatakan bunyi lam) ataupun dengan
idgham (memasukkan huruf lam ke dalam huruf yang selepasnya). Cara
bacaannya bergantung pada huruf yang berada selepas lam tersebut.
Selain itu, topik ini juga akan membicarakan lam pada lafz al-jalalah dan bahagian
huruf hamzah dan tumpuan akan terarah kepada hamzah wasal dan cara
memulakan bacaan padanya.

TOPIK 6 HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU  87
6.1 BAHAGIAN ALIF LAM TA’RIF (LAM TA’RIF)

Alif lam taÊrif ialah dua gabungan huruf yang hanya terletak di pangkal kalimah
isim (kata nama) sahaja. Ia terbahagi kepada dua bahagian, iaitu alif lam
qamariyyah dan alif lam syamsiah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 6.1.
Rajah 6.1: Alif Lam maÊrifah dan bahagiannya
6.1.1 Alif Lam Qamariyyah (‫)ال القمرية‬

Alif lam qamariyyah ada 14 huruf, iaitu seperti ditunjukkan dalam Rajah 6.2.
Rajah 6.2: Huruf alif lam qamariyyah

88  TOPIK 6 HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU
Huruf tersebut terhimpun dalam rangkai kata:
ُ‫ﻋ ِﻘﻴ َﻤﻪ‬ ْ ‫ﺃَﺑ ِْﻎ َﺣ ﱠﺠ َﻚ َﻭﺧ‬

َ ‫َﻒ‬
Rajah 6.3 berikut menerangkan definisi izhar qamari.
Rajah 6.3: Definisi izhar qamari
Sebab Dinamakan Izhar Qamari dan Contohnya

Para ulama menamakan hukum ini sebagai izhar qamari kerana mereka
mengumpamakan huruf lam itu sebagai bintang dan 14 huruf tersebut sebagai
bulan. Huruf lam tetap dibaca dengan nyata sebagaimana „cahaya bintang akan
terus nyata dan terang walaupun terdapat bulan di sisinya.‰
Cara untuk mengenali hukum ini adalah seperti yang berikut:

(a) Di atas huruf lam terdapat tanda mati; dan
(b) Selepasnya pula tiada huruf yang bersabdu.

Jadual 6.1 menyenaraikan beberapa contoh alif lam qamariyyah.
Jadual 6.1: Contoh Alif Lam Qamariyyah
Bil. Huruf Contoh Kalimah Bil. Huruf Contoh Kalimah
1 ‫ء‬ ÌÅzFψ$# 8 ‫ﺥ‬ Å∃öθy‚ø9$#
2 ‫ﺏ‬ ä−÷y9ø9$# 9 ‫ﻑ‬ sπt±Ås≈xø9$#
3 ‫ﻍ‬ sπsùöäóø9$# 10 ‫ﻉ‬ š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$#
4 ‫ﺡ‬ ß ‰ôϑysø9$# 11 ‫ﻕ‬ t⎦⎪Ï‰Ïè≈s)ø9$#
5 ‫ﺝ‬ Èβ$yèôϑyfø9$# 12 ‫ﻱ‬ zΟŠÏKuŠø9$#
6 ‫ﻙ‬ Ü=≈tGÅ6ø9$# 13 ‫ﻡ‬ tΛ⎧É)tGó¡ßϑø9$#
7 ‫ﻭ‬ 4’s+øOâθø9$# 14 ‫ﻫـ‬ ”y‰ßγø9$#
6.1.2 Alif Lam Syamsiah (‫)ال الشمسية‬

Alif lam syamsiah ada 14 huruf, iaitu seperti dilakarkan dalam Rajah 6.4.
Rajah 6.4: 14 huruf yang terdapat dalam huruf alif lam syamsiah
Huruf tersebut terhimpun di permulaan rangkai kata:
‫ﻅ ٍّﻦ ُﺯ ْﺭ ﺷ َِﺮﻳﻔًﺎ ِﻟ ْﻠ َﻜ َﺮ ِﻡ‬

َ ‫ﺳﻮ َء‬ ْ َ‫ﻒ ﺫَﺍ ﻧَﻌَ ْﻢ * ﺩ‬
ُ ‫ﻉ‬ ِ ‫ِﻁﺐْ ﺛ ُ ﱠﻢ‬
ِ ‫ﺻ ْﻞ َﺭﺣْ ًﻤﺎ ﺗَﻔُ ْﺰ‬
ْ ‫ﺿ‬
Manakala Rajah 6.5 pula menerangkan definisi idgham syamsiah.
Rajah 6.5: Definisi idgham syamsiah
Sebab Dinamakan Idgham Syamsiah dan Contohnya

Para ulama menamakan hukum ini sebagai idgham syamsiah kerana mereka
mengumpamakan huruf lam itu sebagai bintang dan 14 huruf tersebut sebagai
matahari. Huruf lam akan hilang sebagaimana „hilangnya cahaya bintang apabila
matahari berada di sisinya.‰
Cara untuk mengenali hukum ini adalah seperti berikut:

(a) Di atas huruf lam tiada tanda mati; dan
(b) Selepasnya pula terdapat huruf yang bersabdu.

Jadual 6.2 menyenaraikan contoh alif lam syamsiah.
Jadual 6.2: Contoh Alif Lam Syamsiah
Bil. Huruf Contoh Kalimah Bil. Huruf Contoh kalimah
1 ‫ﻁ‬ ( |Nθäó≈©Ü9$# 8 ‫ﻥ‬ È≅øtª[“$#
2 ‫ﺙ‬ ÏN≡tyϑ¨V9$# 9 ‫ﺩ‬ $u‹÷Ρ‘‰9$#
3 ‫ﺹ‬ ÏM≈ysÎ=≈¢Á9$# 10 ‫ﺱ‬ Ÿ≅‹Î6¡¡9$#
4 ‫ﺭ‬ tΑθß™§9$# 11 ‫ﻅ‬ ÏM≈yϑè=—à9$#
5 ‫ﺕ‬ É>#u—I9$# 12 ‫ﺯ‬ nο4θŸ2¨“9$#
6 ‫ﺽ‬ t⎦⎫Ïj9!$Ò9$# 13 ‫ﺵ‬ Í‘θåκ’¶9$#
7 ‫ﺫ‬ tø.Ïe%!$# 14 ‫ﻝ‬ ©ÉL©9$#
Tahukah Anda?
Hendaklah diketahui bahawa hukum izhar qamariyyah dan idgham syamsiah itu
hanyalah berlaku apabila alif lam itu terletak di permulaan kata nama (isim) sahaja.
Oleh itu, sekiranya huruf lam mati itu terletak pada kata perbuatan (fiÊil) seperti
{‘s)tGø9$#} dan {ΝçGøŠs)tGø9$#}, maka hukumnya adalah izhar mutlak.
AKTIVITI 6.1
Terangkan hukum yang akan berlaku sekiranya seseorang itu wakaf
pada kedua-dua lafaz al-jalalah.

6.2 HUKUM BACAAN LAM

Terdapat dua kalimah dalam al-Quran yang disebut sebagai lafz al-jalalah, iaitu
kalimah { ª!$# } dan { ¢Οßγ¯=9$# }. Huruf lam pada kedua-dua kalimah tersebut ada
ketikanya dibaca dengan tebal (taghliz/tafkhim) dan ada ketikanya dibaca pula
dengan nipis (tarqiq).
Terdapat dua keadaan yang perlu dibaca dengan tafkhim, iaitu apabila
sebelumnya terdapat sebarang huruf yang berbaris di atas atau hadapan.
Contohnya:
{ª!$# šχ%x. $tΒuρ } { ©!$# χr'Î/ y7Ï9≡sŒ } { ©!$# (#ρãà2øŒ$#uρ}
{¢Οßγ¯=9$# Ν
z tƒótΒ ß⎦ø⌠$# ©|¤ŠÏã tΑ$s% } { ¢Οßγ¯=9$# (#θä9$s% øŒÎ)uρ }.
Ia pula hendaklah dibaca dengan tarqiq apabila sebelumnya terdapat sebarang

huruf yang berbaris di bawah. Contohnya:
{«!$# Ï‰ΖÏã } { ¢Οßγ¯=9$#È≅è% } dan sebagainya.
Rajah 6.6 menunjukkan dua jenis hukum bacaan lam.
Rajah 6.6: Dua jenis hukum bacaan lam

Tahukah Anda?
(a) Dua kalimah lafz al-jalalah di atas hendaklah dibaca dengan panjang,
walaupun tiada terdapat tanda mad di atas huruf lam tersebut. Ini untuk
membezakannya dengan kalimah { M≈¯=9$# }.
(b) Dalam firman Allah SWT (surah al-Ikhlas: ayat 1 dan 2):
∩⊄∪ ß‰yϑ¢Á9$# ª!$# ∩⊇∪ î‰ymr& ª!$# uθèδ ö≅è%
sekiranya kalimah { î‰ymr& } dibaca wasal dengan kalimah { ª!$# } maka

hendaklah lafz al-jalalah itu dinipiskan kerana huruf nun (asal tanwin)
mesti dibaca dengan baris di bawah.
6.3 BAHAGIAN HAMZAH

Hamzah terbahagi kepada dua bahagian iaitu hamzah qataÊ (‫ )ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻘﻄﻊ‬dan
hamzah wasal (‫)ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻮﺻﻞ‬.
6.3.1 Hamzah Qata’ (‫)ھمزة القطع‬

Hamzah qataÊ, iaitu huruf hamzah yang terletak sama ada di permulaan,
pertengahan atau di hujung kalimah. Huruf hamzah ini dibariskan mengikut
barisnya sama ada ketika bacaan wasal atau wakaf.
Dalam al-Quran rasm Uthmani, hamzah qataÊ ini tertulis dalam pelbagai keadaan.
Kadangkala tanpa surah (rumah) seperti{ Ö™÷“ã_ } atau berumahkan huruf alif
seperti { tβθãèuΗødr& } { :*yϑym }, atau berumahkan huruf waw seperti {βθãΖÏΒ÷σãƒ}, atau
berumahkan huruf ya seperti { çμãΨÍ←!#t“yz } dan sebagainya.

Sila lihat Rajah 6.7 untuk mengetahui hamzah qataÊ dengan selanjutnya.
Rajah 6.7: Hamzah qataÊ
6.3.2 Hamzah Wasal (‫)ھمزة الوصل‬

Iaitu hamzah tambahan yang terletak di permulaan kalimah sahaja dan hanya
dibaca ketika memulakan bacaan padanya. Ia tidak boleh dibaca apabila
disambungkan dengan kalimah sebelumnya.

Cara membunyikan hamzah wasal apabila memulakan bacaan padanya, berbeza

antara satu keadaan dengan keadaan yang lain. Secara ringkasnya, hamzah wasal
boleh dibahagikan kepada empat keadaan seperti dipaparkan dalam Rajah 6.8.
Rajah 6.8: Empat keadaan hamzah wasal ketika memulakan bacaan
Apabila hamzah wasal berada pada fiÊil amar (‫)ﻓﻌﻞ ﺍﻷﻣﺮ‬, maka ia hendaklah
dibariskan berpandukan kepada huruf yang ketiga:
(a) Sekiranya huruf ketiga berbaris di atas seperti { =yδøŒ$# }, { $yδöθn=ô¹$# } atau di
bawah seperti { #θäÜÎ7÷δ$#} { ôìÅ_ö‘$# }, maka ia hendaklah dibariskan dengan

baris di bawah.
(b) Sekiranya huruf ketiga berbaris hadapan seperti {$yδθè=äz÷Š$# } { (#θè=çGø%$# } maka
ia hendaklah dibariskan dengan baris hadapan.

Pengecualian:
Namun, terdapat beberapa kalimah yang tetap dibaca dengan baris di bawah,
sekalipun huruf ketiganya berbaris hadapan. Ini disebabkan baris huruf yang
ketiga itu adalah baris mendatang dan asalnya adalah baris bawah. Kalimah yang
dimaksudkan itu dinyatakan dalam Jadual 6.3.
Jadual 6.3: Kalimah Pengecualian dan Asal
Kalimah Asal
#θà±øΒ$# ‫ْﺍﻣ ِﺸﻴُﻮﺍ‬
#þθàÒø%$# ِ ‫ﺍ ْﻗ‬
‫ﻀﻴُﻮﺍ‬
(#θçGø$# ‫ﺍﺋْﺘِﻴُﻮﺍ‬
(#θãΖö/$# ‫ﺍ ْﺑﻨِﻴُﻮﺍ‬
#ρß‰øî$# ‫ﺍ ْﻏ ِﺪﻳُﻮﺍ‬
#θàÒøΒ$# ‫ﻀﻴُﻮﺍ‬
ِ ‫ْﺍﻣ‬
SEMAK KENDIRI 6.1

1. Berikan beberapa contoh alif lam ma'rifah yang dibaca dengan
izhar dan idgham. Pada pandangan anda, apakah hukumnya
apabila cara bacaan tersebut dibaca dengan sebaliknya? Adakah ia
mengakibatkan kesalahan yang nyata atau tersembunyi?
2. Terdapat dua ayat dalam surah Yasin yang bermula dengan

hamzah wasal, iaitu (‫ )ﺍﺻﻠﻮﻫﺎ‬dan (‫)ﺍﺗﺒﻌﻮﺍ‬. Bagaimanakah cara untuk
membariskan kedua-dua kalimah tersebut? Terangkan sebab
pembarisan tersebut.

6.4 HUKUM BACAAN RA

Hukum huruf ra dalam al-Quran terbahagi kepada tiga hukum bacaan, iaitu ra
yang dibaca dengan tebal, ra yang dibaca dengan nipis dan ra yang harus dibaca
dengan tebal atau nipis (lihat Rajah 6.9).
Rajah 6.9: Tiga hukum bacaan ra
6.4.1 Ra yang Dibaca dengan Tebal (‫)التفخيم‬

Terdapat lapan keadaan yang huruf ra wajib dibaca dengan tebal. Keadaan
tersebut seperti yang ditunjukkan didalam Rajah 6.10.

Rajah 6.10: Ra yang dibaca dengan tebal

6.4.2 Ra yang Dibaca dengan Nipis (‫)الترقيق‬

Terdapat lima keadaan yang mana huruf ra wajib dibaca dengan nipis. Keadaan
tersebut seperti yang dilakarkan dalam Rajah 6.11.

Rajah 6.11: Ra yang dibaca dengan nipis
6.4.3 Ra yang Dibaca dengan Dua Cara Bacaan

(‫)جواز الوجھين‬
Terdapat enam kalimah yang huruf ra harus dibaca sama ada dengan tebal atau
nipis. Kalimah tersebut seperti ditunjukkan dalam Rajah 6.12.

Rajah 6.12: Ra yang dibaca dengan dua cara bacaan
SEMAK KENDIRI 6.2

Terdapat beberapa keadaan yang huruf ra itu akan dibaca dengan nipis
ketika wasal tetapi perlu ditebalkan ketika wakaf atau ditebalkan ketika
wasal, tetapi nipis ketika wakaf. Berikan dua contoh pada setiap keadaan
tersebut.

 Terdapat dua cara bacaan apabila huruf alif lam ma'rifah (lam taÊrif) bertemu
dengan huruf hijaiyah, iaitu sama ada dibaca dengan izhar (izhar qamari)
ataupun dengan idgham (idgham syamsi).
 Cara membaca hukum izhar qamari adalah dengan menyatakan bunyi huruf
lam, sementara idgham syamsi pula adalah dengan memasukkan huruf lam
tersebut ke dalam huruf yang berikutnya.
 Hamzah qata' ialah hamzah yang perlu dibaca mengikut barisnya sama ada
ketika memulakan bacaan ataupun ketika menyambungkan bacaan dengan
kalimah sebelumnya.
 Hamzah wasal pula adalah hamzah yang hanya boleh dibaca sekiranya ingin
memulakan bacaan sahaja tetapi tidak boleh dibaca ketika menyambungkan
bacaan.
 Huruf ra ialah satu-satunya huruf yang mempunyai tiga cara bacaan yang
berbeza-beza, iaitu wajib tebal, wajib nipis dan harus dibaca tebal atau nipis.
 Huruf lam pada lafaz al-jalalah akan berbeza cara bacaannya pada dua
keadaan, iaitu dibaca tebal apabila sebelumnya terdapat huruf yang berbaris
atas atau hadapan dan dibaca nipis apabila sebelumnya terdapat huruf yang
berbaris bawah.
 Berpandukan pendapat ulama khalaf, menebalkan huruf yang nipis atau

menipiskan huruf yang tebal hanyalah termasuk dalam bahagian kesalahan
yang tersembunyi sahaja.

Alif lam ma'rifah Izhar mutlak

FiÊil Izhar qamari
Hamzah qata' Lafaz al-jalalah
Hamzah wasal Tafkhim
Hijaiyah Taghliz
Idgham Tarqiq
Idgham syamsi Ulama khalaf
Isim Wakaf
Izhar Wasal

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.



Dar al-Nu'man.

Sasbadi.


Topik  Bahagian dan
Jenis Mad
7
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan pembahagian mad; dan
2. Mengenal pasti hukum mad asli dan hukum asas dalam mad far'ie
yang merupakan hukum asal yang diguna pakai oleh para ulama.
 PENGENALAN
Topik ini akan membincangkan pembahagian mad yang terbahagi kepada dua
bahagian, iaitu mad asli dan mad far'ie serta beberapa jenis mad dalam bahagian
mad far'ie yang merangkumi mad muttasil, mad munfasil, mad aridh lis sukun,
mad lazim dan mad badal.
Selain membincangkan harakat bacaan kesemua hukum mad tersebut, topik ini
juga akan menghuraikan sebab penamaannya serta kaitan dengan contoh kalimah
yang diberi.
7.1 HURUF MAD

Huruf mad ada tiga, iaitu:
(a) Alif (‫ )ﺍ‬sebelumnya baris atas;
(b) Waw (‫ )ﻭ‬sebelumnya baris hadapan; dan
(c) Ya (‫ )ﻱ‬sebelumnya baris bawah.

106  TOPIK 7 BAHAGIAN DAN JENIS MAD
7.1.1 Bahagian Mad dan Definisi Setiap Bahagian

Para ulama telah membahagikan hukum mad kepada dua bahagian, iaitu mad asli
dan mad far'ie. Kedua-dua mad ini dibezakan oleh dua sebab utama, iaitu hamzah
(sama ada sebelum atau selepas huruf mad) dan mati (selepas huruf mad)
(lihat Rajah 7.1).
Rajah 7.1: Pembahagian hukum mad
7.1.2 Mad Asli (‫)المد األصلي‬

Cara mengenali mad asli ini ditunjukkan di dalam Jadual 7.1.
Jadual 7.1: Cara Mengenali Mad Asli
Cara Mengenali
Sebelum huruf alif terdapat huruf yang berbaris atas.
Sebelum huruf ya terdapat huruf yang berbaris bawah.
Sebelum huruf waw terdapat huruf yang berbaris hadapan.
Ada tiga syarat mad asli, iaitu:

(a) Sebelum huruf mad bukannya huruf hamzah seperti { $oΨ÷s?#u™};
(b) Selepas huruf mad bukannya huruf hamzah seperti {u™!$y™uρ }; dan
(c) Selepas huruf mad bukannya huruf mati seperti { ⎯≈t↔ø9!#u™ }.

TOPIK 7 BAHAGIAN DAN JENIS MAD  107
Pembahagian Mad Asli

Mad asli terbahagi kepada dua bahagian, iaitu:
(a) Mad Asli Kalimi (‫)المد األصلي الكلمي‬

Iaitu mad asli yang terletak pada sesuatu kalimah seperti {<Ú#ts?}, {z>θçGtƒuρ}
dan {t⎦⎪É‹©9$#}.
(b) Mad Asli Harfi (‫)المد األصلي الحرفي‬

Iaitu mad asli pada lima huruf, iaitu huruf ha (‫)ﺡ‬, ya (‫)ﻱ‬, tho (‫)ﻁ‬, haa (‫)ﻫـ‬
dan ra (‫ )ﺭ‬yang terletak di permulaan beberapa surah tertentu. Contohnya,
huruf ya pada {û§ƒ} yang sekiranya dieja menjadi (‫ )ﻳﺎ‬dan huruf ra pada
{!9#} yang sekiranya dieja menjadi (‫)ﺭﺍ‬.
Selain daripada mad asli, mad ini juga dinamakan sebagai mad tabiÊie
(‫)اﳌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻰ‬. Para qurraÊ bersepakat mengatakan bahawa mad asli atau mad
tabiÊie ini wajib dibaca dengan kadar dua harakat.
7.1.3 Mad Far’ie (‫)المد الفرعي‬

Iaitu mad yang mempunyai banyak cabangan. Mad ini terjadi apabila sebelum
atau selepas huruf mad terdapat hamzah, atau selepas huruf mad terdapat satu
huruf yang mati.
Di sini akan diterangkan lima jenis mad far'ie yang merupakan asas kepada
hukum mad yang lain. Mad yang dimaksudkan itu adalah seperti yang
ditunjukkan dalam Rajah 7.2.

Rajah 7.2: Lima jenis mad farÊie
(a) Mad Muttasil (‫)المد المتصل‬
Cara Mengenali dan Contohnya

Cara mengenali mad muttasil ini adalah apabila bertemu huruf mad dengan
hamzah dalam satu kalimah yang sama. Jadual 7.2 menyenaraikan contoh
mad mutassil.
Jadual 7.2: Contoh Mad Muttasil
Mad Alif Bertemu Mad Waw Bertemu Mad Ya Bertemu

Hamzah Hamzah Hamzah
ß⎦É⎩!#t“yz â™þθß™ Ö™ü“Ìt/
â™!$yγx¡9$# &™ÿρãè% ™ü“(%Éùρ
šÍ×¯≈s9'ρé& &™þθß™ …çμçGt↔ÿ‹ÏÜyz
Sebab Penamaan dan Kadar Bacaannya

Mad muttasil ini juga dinamakan mad wajib (‫ )ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻮﺍﺟﺐ‬kerana bacaannya
wajib dipanjangkan melebihi dua harakat, iaitu dibaca dengan kadar empat
atau lima harakat ketika bacaan wasal dan boleh ditambah sehingga enam
harakat ketika bacaan wakaf.

(b) Mad Munfasil (‫)المد المنفصل‬

Cara mengenali mad munfasil adalah apabila bertemu huruf mad dengan
hamzah dalam dua kalimah, yang huruf mad terletak pada penghujung
kalimah pertama dan huruf hamzah pula di permulaan kalimah
(lihat Jadual 7.3).
Jadual 7.3: Contoh Mad Munfasil
Mad Alif Bertemu Mad Wau Bertemu Mad Ya Bertemu

Hamzah Hamzah Hamzah
u’Å+ø9é& !$yϑ¯=ä. öΝßγ¯Ρr& (#ÿρçy9|¹ É=≈ptõ¾r& þ’Îû
(#θà)ø9é& !#sŒÎ) öΝä3tƒÏ‰÷ƒr& (#þθ’ä. βÎ) þ’ÎΤß‰ÉftFy™
z⎯|¡ômr& !$yϑŸ2 ö/ä3|¡àΡr& (#þθè% Νä3‹Ï?#u™ þ’Ìj?yè©9
u’ÎAρé& !$yϑÎ/ tΑ#u™ (#þθè=Åz÷Š&r àMó¡nΣ#u™ þ’ÎoΤÎ)
$yγ•ƒr'¯≈tƒ öΝà2£‰ä©r& (#þθäóè=ö7tFÏ9 ΝÍκÍΞ#sŒ#u™ þ’Îû

Mad munfasil ini juga dinamakan mad jaiz (‫ )اﳌﺪ اﳉﺎﺋﺰ‬kerana bacaannya harus
dibaca pendek (dua harakat) atau panjang (melebihi dua harakat). Namun,
mengikut bacaan riwayat Imam Hafs berpandukan Tariq al-Syatibi, ia hanya
harus dibaca dengan kadar empat atau lima harakat sahaja.
Perlu diketahui bahawa mad munfasil ini hanya berlaku ketika bacaan wasal
sahaja dan apabila kalimah tersebut diwakafkan, maka hukum bacaannya
akan menjadi mad asli (dua harakat sahaja).
Tahukah Anda?
Membaca dengan dua harakat pada hukum mad jaiz munfasil sebagaimana
yang diamalkan oleh sebahagian masyarakat, sebenarnya adalah berpandukan
Tariq Ibn al-Jazari, bukan Tariq al-Syatibi. Oleh itu, ia merupakan satu
kesalahan yang perlu dijauhi.

3. Huruf sin di permulaan surah Yasin { û§ƒ } ketika disambung dengan
kalimah {Éβ#u™öà)ø9$#uρ }, hukumnya ialah mad lazim harfi mukhaffaf kerana

mengikut bacaan riwayat Hafs daripada tariq al-Syatibi, nun mati
bertemu dengan huruf Waw di situ hendaklah dibaca dengan izhar.
Begitu juga dengan huruf nun di permulaan surah al-Qalam {úχ} ketika
disambung dengan kalimah { ÉΟn=s)ø9$#uρ }, nun mati bertemu dengan huruf

waw di situ juga hendaklah dibaca dengan izhar.
(e) Mad Badal (‫)مد البدل‬

Cara untuk mengenali hukum mad badal ini ialah apabila sebelum huruf
mad (alif, waw atau ya) terdapat huruf hamzah seperti yang ditunjukkan
dalam Jadual 7.7.
Jadual 7.7: Contoh Mad Badal
Contoh Mad Badal Asal Kalimah
M≈tƒ#u™ ‫ءﺃﻳﺖ‬
(#θãΖtΒ#u™ ‫ءﺃﻣﻨﻮﺍ‬
öΝÎγÍ←!$t/#u™ ‫ءﺃﺑﺎﺋﻬﻢ‬
$YΖ≈yϑƒÎ) ‫ﺇﺋﻤﺎﻧﺎ‬
Å∃ρé& ‫ﺃﺅﻑ‬

Rajah 7.3: Bahagian mad lazim
(i) Mad Lazim Kalimi (‫)المد الالزم الكلمي‬

Iaitu apabila huruf mad bertemu dengan satu huruf yang mati asli
dalam satu kalimah. Ia terbahagi kepada dua bahagian,iaitu:
 Mad Lazim Kalimi Muthaqqal (‫)المد الالزم الكلمي مثقل‬

Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf yang bersabdu
(terdapat huruf yang diidghamkan).
 Mad Lazim Kalimi Mukhaffaf (‫)المد الالزم الكلمي مخفف‬

Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf yang mati asli
(tiada huruf yang diidghamkan).

Jadual 7.5 menyenaraikan contoh mad lazim kalimi.
Jadual 7.5: Contoh Mad Lazim Kalimi
Mad Lazim Mad Lazim

Kalimi Muthaqqal Kalimi Mukhaffaf
t⎦⎫Ïj9!$Ò9$# Ÿωuρ ⎯≈t↔ø9!#u™
-
èπ©%!$ptø:$# $tΒ
-
È ⎦ø⎪tŸ2©%!!#u™
-
’ÎoΤþθ’f¯≈ptéBr&
(ii) Mad Lazim Harfi (‫)المد الالزم الحرفي‬

Iaitu apabila huruf mad bertemu dengan satu huruf yang mati asli
dalam satu huruf, iaitu setelah huruf tersebut dieja. Hukum ini hanya
berlaku pada lapan huruf yang terletak di permulaan surah tertentu
sahaja, iaitu huruf kaf (‫)ﻙ‬, mim (‫)ﻡ‬, ain (‫)ﻉ‬, sin (‫)ﺱ‬, lam (‫)ﻝ‬, nun (‫)ﻥ‬,
qaf (‫ )ﻕ‬dan sad (‫)ﺹ‬. Ia terbahagi kepada dua bahagian, iaitu:
 Mad Lazim Harfi Muthaqqal (‫)المد الالزم الحرفي المثقل‬

Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf mati asli yang
diidghamkan ke dalam huruf yang berikutnya.
Contohnya, huruf lam pada { ‫( } ﺍﻟﻢ‬setelah dieja menjadi ‫)ﺍﻟﻒ ﻻﻡ ﻣﻴﻢ‬

dan huruf sin pada { ‫( } ﻁﺴﻢ‬setelah dieja menjadi ‫)ﻁﺎ ﺳﻴﻦ ﻣﻴﻢ‬.
 Mad Lazim Harfi Mukhaffaf (‫)المد الالزم الحرفي المخفف‬

Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf mati asli yang
tidak diidghamkan. Contohnya, huruf sin pada Yasin {û ‫} ﻳﺲ‬
(setelah dieja menjadi ‫ )ﻳﺎ ﺳﻴﻦ‬dan huruf mim pada {$Ο!9# } (setelah
dieja menjadi ‫)ﺍﻟﻒ ﻻﻡ ﻣﻴﻢ‬.

Jadual 7.6 menyenaraikan contoh mad lazim harfi.
Jadual 7.6: Contoh Mad Lazim Harfi
Mad Lazim Mad Lazim

Hurufnya Hurufnya
Harfi Muthaqqal Harfi Mukhaffaf
$Ο!9# Lam §ƒ Sin
$Οû¡Û Sin $Ο!9# Mim
- - $Οû¡Û Mim
Kaf
- - üÈÿè‹γ!2 Ain
Sad
- - üΝm Mim
Tahukah Anda:
1. Huruf ain (‫ )ﻉ‬pada { üÈÿè‹γ!2 } { ý,û¡ÿã }, selain dibaca dengan enam
harakat, huruf tersebut juga harus dibaca dengan empat harakat.
2. Huruf mim pada { $Ο!9# } (setelah dieja menjadi ‫ )ﺍﻟﻒ ﻻﻡ ﻣﻴﻢ‬di permulaan
surah Ali Imran, ketika disambung dengan kalimah { ª!$# }, huruf mad
harus dibaca dengan dua atau enam harakat dan huruf mim yang kedua
dibaca dengan baris atas.

3. Huruf sin di permulaan surah Yasin { û§ƒ } ketika disambung dengan
kalimah {Éβ#u™öà)ø9$#uρ }, hukumnya ialah mad lazim harfi mukhaffaf kerana

mengikut bacaan riwayat Hafs daripada tariq al-Syatibi, nun mati
bertemu dengan huruf Waw di situ hendaklah dibaca dengan izhar.
Begitu juga dengan huruf nun di permulaan surah al-Qalam {úχ} ketika
disambung dengan kalimah { ÉΟn=s)ø9$#uρ }, nun mati bertemu dengan huruf

waw di situ juga hendaklah dibaca dengan izhar.
(e) Mad Badal (‫)مد البدل‬

Cara untuk mengenali hukum mad badal ini ialah apabila sebelum huruf
mad (alif, waw atau ya) terdapat huruf hamzah seperti yang ditunjukkan
dalam Jadual 7.7.
Jadual 7.7: Contoh Mad Badal
Contoh Mad Badal Asal Kalimah
M≈tƒ#u™ ‫ءﺃﻳﺖ‬
(#θãΖtΒ#u™ ‫ءﺃﻣﻨﻮﺍ‬
öΝÎγÍ←!$t/#u™ ‫ءﺃﺑﺎﺋﻬﻢ‬
$YΖ≈yϑƒÎ) ‫ﺇﺋﻤﺎﻧﺎ‬
Å∃ρé& ‫ﺃﺅﻑ‬


Dinamakan mad badal kerana huruf mad yang terletak selepas hamzah ialah
huruf gantian yang mana asalnya adalah hamzah mati. Dalam al-Quran,
hamzah yang mati itu telah diganti dengan huruf mad berpandukan baris
hamzah sebelumnya. Mad badal hendaklah dibaca dengan kadar dua
harakat sahaja.
SEMAK KENDIRI 7.1

1. Berdasarkan pengetahuan anda mengenai mad asli dan mad far'ie,
terangkan bagaimanakah anda membezakan antara kedua-dua
bahagian mad tersebut.
2. Terangkan kaedah untuk mengira kadar sesuatu mad sebagaimana

yang diajarkan oleh para ulama.
3. Cuba anda jelaskan beberapa ciri perbezaan antara mad muttasil

dengan mad munfasil.

7.2 TINGKATAN/MARTABAT MAD FAR’IE

Dalam membahaskan hukum mad farÊie ini, para ulama telah membahagikannya
kepada lima tingkatan/martabat seperti dipaparkan dalam Rajah 7.4.
Rajah 7.4: Lima tingkatan mad farÊie

Oleh itu, sekiranya dalam sesuatu kalimah itu terdapat dua hukum mad yang
berlainan, maka hendaklah kalimah tersebut dibaca menurut hukum yang lebih
kuat berdasarkan tingkatan tadi. Contohnya:
(a) Kalimah ( t⎦⎫ÏiΒ!#u™ ) dalam firman Allah SWT (surah al-Maidah ayat 2)
{tΠ#tptø:$# |MøŠ7t ø9$# t⎦⎫ÏiΒ!#™u Iωuρ}, terhimpun padanya hukum, iaitu mad badal dan
mad lazim muthaqqal kalimi. Namun, ia wajib dibaca mengikut hukum mad
lazim muthaqqal kalimi kerana tingkatannya yang lebih tinggi.
(b) Kalimah (Aβ!%y`) dalam firman Allah SWT (surah al-Rahman ayat 56){ Aβ!%y`Ÿωuρó
Οßγn=ö6s% Ó§ΡÎ) £⎯åκ÷ZÏϑôÜtƒ óΟs9}, ketika bacaan wakaf terhimpun padanya hukum mad
aridh lis sukun dan mad lazim muthaqqal kalimi. Namun, ia wajib dibaca
mengikut hukum mad lazim muthaqqal kalimi kerana tingkatannya yang
lebih tinggi.
(c) Kalimah (u™!$sÍ‘) dalam firman Allah SWT (surah an-NisaÊ ayat 38)
{Ä¨$¨Ψ9$# u™!$sÍ‘ öΝßγs9≡uθøΒr& šχθà)ÏΨãƒ t⎦⎪Ï%©!$#uρ}, terhimpun padanya hukum mad badal
dan mad wajib muttasil. Namun, ia wajib dibaca mengikut hukum mad
wajib muttasil kerana tingkatannya yang lebih tinggi.
(d) Kalimah {â™!$t±o„} dalam al-Quran, ketika bacaan wakaf terhimpun padanya
hukum mad aridh lis sukun dan mad wajib muttasil. Namun, ia wajib dibaca
mengikut hukum mad wajib muttasil kerana tingkatannya yang lebih tinggi.

Rajah 7.5 menyenaraikan beberapa bahagian mad.
Rajah 7.5: Bahagian-bahagian mad

SEMAK KENDIRI 7.2
1. Apakah yang anda fahami mengenai mad lazim? Pada pendapat

anda, apakah hukumnya apabila seseorang pembaca al-Quran
sengaja mengurangkan kadar mad tersebut?
2. Mad lazim merupakan tingkatan mad yang tertinggi, sementara

mad badal pula adalah yang paling rendah. Nyatakan sebabnya.
3. Baca di hadapan guru anda beberapa contoh mad lazim yang

muthaqqal dan yang mukhaffaf, kemudian jelaskan perbezaan
bunyi (sebutan) antara keduanya.
 Huruf mad ada tiga, iaitu huruf alif yang sebelumnya berbaris atas, waw
sebelumnya berbaris hadapan atau ya sebelumnya berbaris bawah.
 Terdapat tiga syarat utama pada hukum mad asli, iaitu sebelum huruf mad
tiada hamzah, selepas huruf mad tiada huruf hamzah atau sesuatu huruf yang
sukun.
 Tiga sebab utama yang mesti ada pada jenis mad far'ie adalah sebelum mad
tiada hamzah, selepas huruf mad tiada hamzah atau selepas hamzah tiada
huruf yang sukun.
 Mad muttasil dan mad munfasil mempunyai persamaan dari sudut pertemuan
dua huruf mad dan hamzah, ia hanya dibezakan sama ada pertemuan kedua-
dua huruf itu dalam satu atau dua kalimah.
 Mad muttasil akan terjadi ketika bacaan wasal atau wakaf, sementara mad
munfasil hanya terjadi ketika bacaan wasal sahaja kerana ketika wakaf ia akan
menjadi mad asli.
 Walaupun mad aridh lis sukun harus dibaca sama ada dengan dua, empat atau
enam harakat tetapi keseragaman dalam bacaan perlu juga diutamakan ketika
bertemu hukum tersebut.

 Terdapat satu persamaan pada hukum mad aridh lis sukun dan mad lazim,
iaitu pertemuan huruf mad dengan huruf sukun. Cuma perbezaannya adakah
sukun itu asli atau mendatang.
 Oleh sebab muthaqqal ini bermaksud berat, maka hukum mad lazim
muthaqqal sama ada kalimi atau harfi perlu ditekankan sedikit bacaannya,
berbeza dengan mad lazim mukhaffaf.
Mad aridh lis sukun Mad munfasil

Mad asli harfi Mad muttasil
Mad asli kalimi Mad wajib
Mad far'ie Mukhaffaf
Mad jaiz Muthaqqal
Mad lazim harfi Wakaf
Mad lazim kalimi Wasal

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.




Dar al-Nu'man.
Sasbadi.


Topik  Pecahan
Hukum Mad
8
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan beberapa cabang hukum mad sama ada termasuk
dalam bahagian mad asli atau mad farÊie;
2. Mengenal pasti ciri-ciri persamaan dan perbezaan antara hukum
mad lazim dan mad faraq;
3. Mengenal pasti ciri-ciri persamaan dan perbezaan antara mad jaiz
munfasil, mad silah tawilah dan mad ta'zim;
4. Membandingkan antara hukum mad asli, mad silah qasirah, mad
iwadh dan mad tabriah; dan
5. Membandingkan antara hukum mad aridh lis sukun dan mad lin.
 PENGENALAN
Topik ini akan membincangkan beberapa cabang hukum mad, sama ada ia
termasuk dalam bahagian mad asli atau mad far'ie yang merangkumi mad silah
tawilah, mad silah qasirah, mad lin, mad faraq, mad iwadh, mad tamkin, mad
ta'zim dan mad tabriah.
Selain membincangkan harakat bacaan kesemua hukum mad tersebut, topik ini
juga akan menghuraikan mengenai sebab penamaannya serta kaitan dengan
beberapa contoh kalimah yang diberi.

TOPIK 8 PECAHAN HUKUM MAD  123
8.1 PECAHAN HUKUM MAD

Para ulama mutakaddimin (ulama terdahulu) membahagikan mad far'ie itu
kepada lima bahagian. Ia merangkumi hukum asas dalam ilmu tajwid yang telah
diterangkan dalam topik yang lalu.
Namun, ulama mutaakhirin (ulama terkemudian) telah membahagikan lagi

hukum tersebut kepada beberapa bahagian yang lain, iaitu mad silah tawilah, mad
silah qasirah, mad lin, mad iwadh, mad faraq, mad tamkin, mad ta'zim dan mad
tabriah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 8.1.
Rajah 8.1: Pecahan hukum mad
AKTIVITI 8.1
1. Cuba anda teliti kalimah (βr& ÿ⎯Ä©÷∏Gt ó¡tƒ). Kemudian jelaskan hukum
mad pada kalimah tersebut dan mengapakah anda memberi hukum
tersebut.
2. Terangkan satu persamaan dan satu perbezaan antara mad silah

tawilah dengan mad jaiz munfasil.

124  TOPIK 8 PECAHAN HUKUM MAD
8.1.1 Mad Silah (‫)المد الصلة‬

Mad silah ialah mad yang terdapat selepas huruf haa dhamir (haa ganti nama)
yang berbaris bawah atau hadapan. Mad ini hanya akan berlaku sekiranya huruf
sebelum dan selepas haa dhamir itu berbaris. Ia terbahagi kepada dua bahagian,
iaitu:
(a) Mad Silah Tawilah (‫)المد الصلة طويلة‬

Mad ini dinamakan juga sebagai mad silah kubra. Ia berlaku apabila terdapat
huruf haa dhamir bertemu dengan huruf hamzah qataÊ. Ia hendaklah dibaca
panjang dengan kadar empat atau lima harakat. Mad ini dikategorikan
sebagai mad farÊie.
(b) Mad Silah Qasirah (‫)المد الصلة قصيرة‬

Mad ini dinamakan juga sebagai mad silah sughra. Ia berlaku apabila
terdapat huruf haa dhamir bertemu dengan selain huruf hamzah qataÊ. Ia
hendaklah dibaca dengan kadar dua harakat sahaja. Mad ini dikategorikan
sebagai mad asli. Jadual 8.1 menunjukkan contoh mad silah qasirah dan mad
silah tawilah.
Jadual 8.1: Contoh Mad Silah Qasirah dan Mad Silah Tawilah
Mad Silah Qasirah Mad Silah Tawilah
(#θãã÷Š$#uρ ⎯Ï&Î#÷VÏiΒ t⎦⎫É)Å¡≈xø9$# ωÎ) ÿ⎯ÏμÎ/
#ZÏVŸ2 ⎯ÏμÎ/ Ÿ≅|¹θãƒ βr& ÿ⎯ÏμÎ/
;M≈yϑÎ=x. ⎯ÏμÎn/§‘ ©!$# ¨βÎ) ÿ⎯ÏμÏΒöθs)Ï9
¨,ym …çμtΡθè=÷Gtƒ öΝÎ=ó™r& ÿ…çμš/u‘
z⎯ÏΒ …ã&s#÷δr& «!$# ’n<Î) ÿ…çνãøΒr&uρ
Mad silah berlaku ketika bacaan wasal sahaja. Ia dinamakan kubra atau tawilah
kerana ia perlu dibaca dengan panjang (empat atau lima harakat) dan dinamakan
sughra atau qasirah kerana ia perlu dibaca dengan pendek (dua harakat) sahaja.
Sekiranya hukum ini dibaca dengan wakaf, maka hendaklah huruf haa tersebut
dibaca dengan sukun sahaja.

Tahukah Anda?
Huruf haa pada kalimah (‫ )ﻫﺬﻩ‬dalam al-Quran bukan merupakan haa dhamir
kerana ia merupakan sebahagian daripada kalimah tersebut tetapi hukum
bacaannya adalah menyerupai hukum mad silah. Contohnya:
{ þ’Í?ŠÎ6y™ ⎯ÍνÉ‹≈yδ ö≅è% }
8.1.2 Mad Lin (‫)المد اللين‬

Huruf lin ada dua, iaitu waw (‫ )ﻭ‬dan ya (‫ )ﻱ‬yang sebelumnya terdapat satu huruf
yang berbaris di atas.
Mad lin pula adalah apabila selepas huruf lin terdapat satu huruf yang mati mendatang
kerana wakaf. Contohnya, apabila wakaf pada kalimah {#ø‹¢Á9$#uρ} dan {Møt7ø9$#}.
Lin bermaksud lembut dan dinamakan dengan nama demikian kerana huruf
tersebut dilafazkan dengan nada yang lembut. Mad lin ini dikategorikan sebagai
mad aridh lis sukun, iaitu harus dibaca dengan tiga wajah bacaan, sama ada dua,
empat atau enam harakat (lihat Jadual 8.2).
Jadual 8.2: Contoh Mad Lin
Contoh Huruf Lin Contoh Mad Lin

(Ketika Wasal) (Ketika Wakaf)
«!$# ÈβøŒÎ*Î/ #MösÛ C·÷ƒtè% É#≈n=ƒ\}
t⎦⎪Ï%©#Ïj9 ×≅÷ƒuθsù ÏMøt7ø9$# #x‹≈yδ ¡>u‘
Νåκ÷]tã öΝä3tƒÏ‰÷ƒr&uρ Îö©Ü9$# Ïπt↔øŠyγx.
óΟÎγÏGu‹Ïã÷ρr'Î/ r&y‰t6sù s−öθsù ã≅Ïϑômr&
Èe≅à2 s−öθsùuρ ¤∃öθyz ô⎯ÏiΒ ΝßγoΨtΒ#u™uρ

8.1.3 Mad Iwadh (‫)المد العوض‬

Mad iwadh adalah apabila wakaf pada kalimah yang huruf akhirnya berbaris dua
di atas. Contohnya, {#´‰‹Ïèt/} dan {“W‰èδ}.
Dinamakan mad iwadh kerana ketika bacaan wakaf, baris tanwin hendaklah
ditukar kepada huruf mad, iaitu huruf alif kerana huruf sebelumnya berbaris di
atas. Mad iwadh hendaklah dibaca dengan kadar dua harakat sahaja dan ia
dikategorikan sebagai mad asli. Hendaklah diketahui bahawa hukum ini hanya
berlaku ketika bacaan wakaf sahaja dan sekiranya dibaca dengan wasal, maka ia
akan kembali kepada hukum nun mati dan tanwin.
Jadual 8.3 menunjukkan contoh mad iwadh.
Jadual 8.3: Contoh Mad Iwadh
Kalimah
$YΨÎ6•Β $YΖ≈sÜù=ß™
$VϑŠÏàtã $¹/#x‹tã
$¸ϑŠÎ=tã $VϑŠÅ6ym
ً ِ‫ﺳﺒ‬
‫ﻴﻼ‬ َ öΝÍκön=tã
‫ﻴﺮﺍ‬ً ‫ﺼ‬ ْ ‫ﺳﺎ َء‬
ِ ‫ﺕ َﻣ‬ َ ‫َﻭ‬
ً ‫ﺳ ِﺒ‬
‫ﻴﻼ‬ َ َ‫َﻭ َﻻ ﻳَ ْﻬﺘَﺪُﻭﻥ‬
AKTIVITI 8.2
1. Anda telah mempelajari hukum mad badal dalam topik yang lalu.
Cuba berikan perbezaan antara mad tersebut dengan mad iwadh.
2. Setelah anda mengetahui hukum yang berkaitan dengan mad faraq,

cuba berikan perbezaan antara mad tersebut dengan mad lazim
kalimi yang telah anda pelajari dalam topik yang lalu.

8.1.4 Mad Faraq (‫)المد الفرق‬

Mad faraq adalah apabila selepas huruf hamzah qataÊ di permulaan kalimah
terdapat huruf hamzah wasal. Kalimah demikian hanya terdapat pada tiga
kalimah sahaja dalam al-Quran, iaitu {È ⎦ø⎪tŸ2©%!!#u™ } , { ª!!#u™ } dan { ⎯≈t↔ø9!#u™ }.
Jadual 8.4 menunjukkan contoh mad faraq ini.
Jadual 8.4: Contoh Mad Faraq
Kalimah/Ayat Surah/No. Ayat
È⎦÷⎫Šu s[ΡW{$# ÏΘr& tΠ§ym È⎦ø⎪tŸ2©%!!#u™ ö≅è% Al-An'am/143 dan 144
tβθè=É∨÷ètGó¡n@ ⎯ÏμÎ/ Λä⎢Ψä. ô‰s%uρ z⎯≈t↔ø9!#u™ Yunus/51
ã≅ö6s% |MøŠ|Átã ô‰s%uρ z⎯≈t↔ø9!#u™ Yunus 91
öΝä39s šχÏŒr& ª!!#u™ ö≅è% Yunus/59
šχθä.Îô³ç„ $¨Βr& îöyz ª!!#u™ Al-Naml/59
Mad ini dinamakan mad faraq kerana ia terjadi adalah untuk membezakan antara
hamzah istifham (pertanyaan) yang terletak di permulaan kalimah dengan
hamzah kalimah (perkhabaran) selepasnya.
Sebagai kesimpulan, mad ini harus dinamakan dengan dua hukum. Sekiranya
dilihat dari sudut pertemuan dua hamzah, maka mad ini dihukumkan sebagai
mad faraq. Namun, sekiranya dilihat dari sudut pertemuan dua huruf yang mati,
maka ia dihukumkan sebagai mad lazim kalimi sama ada muthaqqal atau
mukhaffaf. Oleh yang demikian, ia wajib dibaca panjang, iaitu enam harakat.

Tahukah Anda:
Kalimah tersebut, selain dibaca dengan bacaan ibdal (menukarkan hamzah
kedua dengan huruf mad alif), ia juga harus dibaca dengan bacaan tashil, iaitu
memudahkan sebutan hamzah kedua antara bunyi hamzah dengan alif.
Imam al-Syatibi telah menjelaskan: Sekiranya terdapat hamzah wasal di antara

lam mati dengan hamzah istifham, maka hendaklah ditukarkan hamzah wasal
itu kepada huruf mad (panjang enam harakat). Ini merupakan bacaan yang
lebih masyhur bagi semua qurraÊ, dan harus juga dibaca dengan dua harakat
berserta tashil bagi semua qurraÊ seperti kalimah (‫)ءﺍﻟـﺌﻦ‬.
8.1.5 Mad Tamkin (‫)المد التمكين‬

Mad tamkin adalah apabila terdapat dua huruf ya yang bersebelahan dalam satu
kalimah yang ya pertama bersabdu dan berbaris di bawah, sementara ya kedua
ialah huruf mad. Hukum ini hanya terdapat pada empat kalimah sahaja
dalam al-Quran, iaitu { ⎯↵ÍhŠÏΨ≈−/‘u }, { z⎯↵ÍhŠÎ;¨Ψ9$# }, { Λä⎢ŠÍh‹ãm } dan { z⎯↵Íh‹ÏiΒW{$# }.
Jadual 8.5 menyenaraikan contoh mad tamkin dalam al-Quran.
Jadual 8.5: Contoh Mad Tamkin dalam al-Quran
Kalimah
$¹/$t/ö‘r& z⎯↵Íh‹Î;¨Ζ9$#uρ sπs3Í×¯≈n=pRùQ$# (#ρä‹Ï‚−Gs? βr&
!$yδρ–Šâ‘ ÷ρ&r !$pκ÷]ÏΒ z⎯|¡ômr'Î/ (#θ–Šyssù 7π¨ŠÅstFÎ/ Λä⎢ŠÍh‹ãm #sŒÎ)uρ
4 óΟçFôϑn=ó™r&u™ z⎯↵Íh‹ÏiΒW{$#uρ |=≈tGÅ3ø9$# (#θè?ρé& t⎦⎪Ï%©#Ïj9 ≅è%uρ
|=≈tGÅ3ø9$# tβθßϑÏk=yèè? óΟçFΖä. $yϑÎ/ z⎯↵ÍhŠÏΨ≈−/u‘ (#θçΡθä. ⎯Å3≈s9uρ
Mad ini dinamakan mad tamkin kerana keadaannya tetap (tidak berubah).
Berpandukan hukum tajwid riwayat Imam Hafs, mad ini juga boleh dinamakan
mad asli dan hendaklah dibaca dengan dua harakat.

8.1.6 Mad Ta’zim (‫)المد التعظيم‬
Mad taÊzim adalah apabila selepas kalimah ( Ÿω ) yang bermaksud penafian
terdapat kalimah( tμ≈s9Î)). Contohnya, seperti firman Allah SWT dalam Jadual 8.6
yang berikut.
Jadual 8.6: Contoh Mad TaÊzim
Kalimah
ª!$# ωÎ) tμ≈s9Î) Iω
ãΠθ•‹s)ø9$#ª!$# ‘y⇔ø9$# uθèδ ωÎ) tμ≈s9Î) Iω ª!$#
š⎥⎫ÏϑÎ=≈©à9$# z⎯ÏΒ àMΖà2 ’ÎoΤÎ) šoΨ≈ysö6ß™ |MΡr& HωÎ) tμ≈s9Î) Hω
ü“Ìò2Ï%Î! nο4θn=¢Á9$# ÉΟÏ%r&uρ ’ÎΤô‰ç6ôã$$sù O$tΡr& HωÎ) tμ≈s9Î) Iω
Mad ini dinamakan mad taÊzim kerana ia terjadi disebabkan untuk menafikan
ketuhanan melainkan Allah SWT, semata-mata untuk memuliakannya. Selain
daripada mad taÊzim, mad ini juga boleh dinamakan sebagai mad jaiz munfasil
dan hendaklah dibaca dengan kadar empat atau lima harakat.
8.1.7 Mad Tabri’ah (‫)المد التبرئة‬
Mad tabriÊah ialah semua kalimah (Ÿω) yang bermaksud penafian (bukan tegahan)
dan selepasnya tiada huruf hamzah. Contohnya,{|=÷ƒu‘ Ÿω} dan {×ΠöθtΡ Ÿωuρ} Jadual 8.7
mempamerkan contoh perbezaan antara kalimah penafian dengan tegahan.

Jadual 8.7: Contoh Perbezaan antara Kalimah Penafian dengan Tegahan
Kalimah Penafian Kalimah Tegahan
Èd,ptø:$# z⎯ÏΒ ©Í_øóãƒ Ÿω £⎯©à9$# ¨βÎ) ô#y‚s? Ÿω 4©y›θßϑ≈tƒ
tβθÝ¡y‚ö7ãƒ Ÿω $pκÏù óΟèδuρ y#ß™θãƒ (#θè=çGø)s? Ÿω öΝåκ÷]ÏiΒ ×≅Í←!$s% tΑ$s%
tΠöθu‹ø9$# tΛÄŒ$tã Ÿω tΑ$s%  î‰n

t r& öΝà6ΖÏΒ ôMÏtGù=tƒ Ÿωuρ
#x‹≈yδŸωuρ È≅ö6s% ⎯ÏΒ y7ãΒöθs% Ÿωuρ þ’Í∋$s)Ï© öΝä3¨ΨtΒÌøgs† Ÿω ÏΘöθs)≈tƒuρ
šχθßϑn=ôètƒ Ÿω öΝèδçsYò2r& ö≅t/ öΝèδtÅ6tΡ Ïμø‹s9Î) ã≅ÅÁs? Ÿω
Mad ini dinamakan mad tabriÊah kerana ia terjadi untuk membersihkan sifat-sifat
Allah SWT atau sesuatu perkara daripada segala kekurangan. Selain daripada
mad tabriÊah, mad ini juga boleh dipanggil mad asli dan hendaklah dibaca dengan
kadar dua harakat.

Rajah 8.2 dan 8.3 berikut menerangkan cabang mad asli dan cabang mad farÊie dengan
lebih lanjut.
Rajah 8.2: Cabang mad asli

Rajah 8.3: Cabang mad farÊie
SEMAK KENDIRI 8.1

1. Huraikan cabang mad asli.
2. Terangkan cabang mad farÊie.

AKTIVITI 8.3
Tasmik petikan ayat yang ini di hadapan guru anda, kemudian keluarkan
serta namakan tiga kalimah yang dibaca dengan empat atau lima harakat
dan tiga kalimah yang dibaca dengan dua, empat atau enam harakat.
’Îû $tΒuρ ÏN≡uθ≈yϑ¡¡9$# ’Îû $tΒ …çμ©9 4 ×ΠöθtΡ Ÿωuρ ×πuΖÅ™ …çνä‹è{ù's? Ÿω 4 ãΠθ•‹s)ø9$# ©y∏ø9$# uθèδ ωÎ) tμ≈s9Î) Iω ª!$#
( öΝßγxù=yz $tΒuρ óΟÎγƒÏ‰÷ƒr& š⎥÷⎫t/ $tΒ ãΝn=÷ètƒ 4 ⎯ÏμÏΡøŒÎ*Î/ ωÎ) ÿ…çνy‰ΨÏã ßìxô±o„ “Ï%©!$# #sŒ ⎯tΒ 3 ÇÚö‘F{$#
Ÿωuρ ( uÚö‘F{$#uρ ÏN≡uθ≈yϑ¡¡9$# çμ•‹Å™öä. yìÅ™uρ 4 u™!$x© $yϑÎ/ ωÎ) ÿ⎯ÏμÏϑù=Ïã ô⎯ÏiΒ &™ó©y´Î/ tβθäÜŠÅsãƒ Ÿωuρ
ÞΟŠÏàyèø9$# ’Í?yèø9$# uθèδuρ 4 $uΚßγÝàøÏm …çνßŠθä↔tƒ
• Terdapat pelbagai nama mad yang direka oleh para ulama sebagai pecahan
kepada beberapa hukum yang asal.
• Pecahan hukum mad yang telah diterangkan dalam topik ini mempunyai
kaitan dengan hukum asal yang telah diterangkan dalam topik yang lalu.
• Hukum mad seperti mad silah qasirah, mad iwadh, mad tamkin dan mad
tabriah adalah sebahagian daripada hukum mad asli yang wajib dibaca
dengan kadar dua harakat.
• Hukum mad seperti mad silah tawilah dan mad ta'zim adalah sebahagian
daripada hukum mad jaiz munfasil yang harus dibaca dengan kadar empat
atau lima harakat.
• Hukum mad lin adalah sebahagian daripada hukum mad aridh lis sukun yang
harus dibaca dengan kadar dua, empat atau enam harakat.
• Hukum mad faraq pula adalah sebahagian daripada hukum mad lazim kalimi
yang wajib dibaca dengan kadar enam harakat.
• Kurangnya kemahiran dalam menentukan kadar sesuatu mad merupakan

kesalahan yang tersembunyi, namun, sekiranya seseorang pembaca itu
sengaja mengurangkan atau melebihkan kadar sesuatu mad, ia adalah
kesalahan yang nyata.

Hamzah istifham Mad tabriah

Hamzah qata' Mad tamkin
Hamzah wasal Mad ta'zim
Ibdal Mukhaffaf
Mad faraq Muthaqqal
Mad iwadh Qasirah
Mad lin Tashil
Mad silah Tawilah

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.


Dar al-Nu'man.
Sasbadi.



Topik  Wakaf dan
Ibtida
9
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan maksud dan bahagian wakaf;
2. Mengenal pasti tanda dan kaedah wakaf di hujung kalimah;
3. Menjelaskan kesalahan yang sering berlaku ketika wakaf;
4. Menerangkan maksud dan bahagian ibtida; dan
5. Membincangkan faedah mengetahui wakaf dan ibtida.
 PENGENALAN
Wakaf dan ibtida adalah sebahagian daripada hukum tajwid yang perlu diketahui
dan diamalkan untuk mendapatkan suatu bacaan yang berkualiti. Kedua-dua
kaedah bacaan ini saling berkait rapat antara satu sama lain. Topik ini akan
membincangkan secara terperinci pengertian sebenar wakaf serta perbezaannya
dengan saktah dan qata', bahagiannya, tandanya, cara melaksanakannya dengan
sempurna serta beberapa ciri kesalahan yang sering dilakukan oleh pembaca
al-Quran pada kalimah tertentu.
Di samping itu, perbincangan juga akan menjurus kepada maksud sebenar ibtida,
bahagiannya serta beberapa faedah yang akan diperoleh sekiranya mengetahui
ilmu yang berkaitan dengan wakaf dan ibtida ini.

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA  137
9.1 WAKAF DAN PERMASALAHANNYA

Wakaf merupakan suatu hukum bacaan yang biasanya kurang diberi perhatian
oleh pembaca al-Quran. Ini mungkin disebabkan kerana mereka merasakan tiada
perkara penting yang perlu diberi perhatian kerana ia hanya melibatkan masalah
pernafasan sahaja. Namun, pernahkah anda terfikir bagaimanakah cara wakaf
yang betul? Berapa lamakah masa yang diperlukan untuk wakaf? Oleh itu sering
kali kita lihat dan dengar pelbagai cara wakaf yang tidak betul akibat daripada
kurang pengetahuan mengenainya.
9.1.1 Pengertian Wakaf

Yang berikut ialah pengertian wakaf dari segi bahasa dan istilah.
Bahasa
Tertahan atau tertegah daripada melakukan sesuatu.
Istilah
 Memutuskan suara pada sesuatu kalimah al-Quran dalam satu jangka
masa yang biasa untuk bernafas dan berniat untuk menyambungkan
semula bacaan.
 Sama ada dengan kalimah yang selepasnya atau kalimah yang diwakafkan
ataupun kalimah yang sebelumnya (bergantung pada kesesuaian untuk
memulakan bacaan) dan ia mestilah dengan cara bernafas (mengambil
nafas yang baharu).
Mahmud al-Husari (1970)

138  TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA
9.2 BAHAGIAN WAKAF

Terdapat pelbagai keterangan ulama mengenai pembahagian wakaf. Untuk
modul ini, dapat disimpulkan bahawa wakaf itu terbahagi kepada empat
bahagian (lihat Rajah 9.1).
Rajah 9.1: Pembahagian wakaf
Semua wakaf ini akan diterangkan dengan lebih lanjut dalam subtopik seterusnya.
9.2.1 Wakaf al-Idhthirari ( ‫) الوقف اإلضطرارى‬

Rajah 9.2 menerangkan wakaf al-idhthirari (berhenti kerana terpaksa).
Rajah 9.2: Wakaf al-idhthirari

9.2.2 Wakaf al-Ikhtibari ( ‫) الوقف اإلختبارى‬

Rajah 9.3 menerangkan wakaf al-ikhtibari (berhenti mengkhabarkan sesuatu perkara).
Rajah 9.3: Wakaf al-ikhtibari
9.2.3 Wakaf al-Intidhori ( ‫) الوقف اإلنتظارى‬

Rajah 9.4 menerangkan wakaf al-intidhori (berhenti untuk menjelaskan wajah qiraat,
riwayat, turuq atau sebagainya).
Rajah 9.4: Wakaf al-intidhori

9.2.4 Wakaf al-Ikhtiyari ( ‫) الوقف اإلختيارى‬

Wakaf al-ikhtiyari pula bermaksud berhenti dengan memilih tempat-tempat yang
tertentu. Ia terbahagi kepada empat keadaan seperti ditunjukkan dalam Rajah 9.5.
Rajah 9.5: Wakaf al-ikhtiyari

Maklumat: Tahukah Anda:

Dalam al-Quran, tiada terdapat wakaf wajib yang boleh menjadikan seseorang
pembaca al-Quran itu berdosa apabila meninggalkannya dan begitu juga tiada
terdapat wakaf haram yang boleh menjadikan seseorang pembaca al-Quran itu
berdosa apabila melakukannya, melainkan keadaan yang telah diterangkan
sebelum ini. Ini bertepatan dengan apa yang disebutkan oleh Imam Ibn
al-Jazari: „Dan tiada terdapat dalam al-Quran wakaf yang wajib dan tiada
wakaf yang haram, melainkan adanya sebab-sebab yang menjadikannya
haram.‰
9.3 TANDA WAKAF DALAM

AL-QURAN
Antara tanda wakaf yang terdapat dalam al-Quran rasm Uthmani adalah seperti
di dalam Rajah 9.6 yang berikut.

Rajah 9.6: Tanda wakaf dalam al-Quran
SEMAK KENDIRI 9.1
1. Selepas mempelajari topik ini, adakah anda mengetahui cara wakaf

yang sebenarnya?
2. Tasmik surah al-Fatihah dengan guru anda dan pastikan setiap ayat
yang anda berhenti itu bertepatan dengan kaedah wakaf yang
sebenarnya.
3. Apakah yang perlu anda lakukan sekiranya terbatuk atau bersin

ketika sedang membaca al-Quran? Bagaimanakah caranya untuk
meneruskan atau memulakan semula bacaan?
9.3.1 Wakaf Jibril

Dalam al-Quran terdapat sejenis wakaf yang dinamakan oleh para ulama sebagai
wakaf Jibril atau wakaf Nabawi. Imam al-Sakhawi telah mengatakan bahawa
wakaf tersebut terletak pada 10 tempat dalam al-Quran, iaitu firman Allah SWT:
(a) { ÏN≡uöy‚ø9$# (#θà)Î7tFó™$$sù } (Surah al-Baqarah ayat 148);
(b) {ª!$# s−y‰|¹ ö≅è% } (Surah ali Imran ayat 95);

(c) @d,ysÎ/ ’Í< }§øŠs9 $tΒ tΑθè%r& ÷βr& þ’Í< ãβθä3tƒ $tΒ } (Surah al-Maidah ayat 116);
(d) { ÏN≡uöy‚ø9$# (#θà)Î7tFó™$$sù } (Surah al-Maidah ayat 48);
(e) {«!$# ’n<Î) (#þθãã÷Šr& þ’Í?ŠÎ6y™ ⎯ÍνÉ‹≈yδ ö≅è% } (Surah Yusuf ayat 108);
(f) { tΑ$sWøΒF{$# ª!$# Ü>ÎôØo„ y7Ï9≡x‹x. } (Surah al-RaÊd ayat 17);
(g) {$yγs)n=yz zΟ≈yè÷ΡF{$#uρ } (Surah al-Nahl ayat 5);
(h) { $Z)Å™$sù šχ%x. ⎯yϑx. $YΖÏΒ÷σãΒ tβ%x. ⎯yϑsùr& } (Surah al-Sajadah ayat 18);
(i) { u|³yssù ∩⊄⊄∪ 4©tëó¡o„ tt/÷Š&r §ΝèO } (Surah al-NaziÊat ayat 23); dan
(j) { 9öκy− É#ø9r& ô⎯ÏiΒ ×öy{ Í‘ô‰s)ø9$# ä's#ø‹s9 } (Surah al-Qadr ayat 3).
Dinamakan sebagai wakaf Jibril kerana malaikat Jibrail a.s. akan berhenti pada
kalimah tersebut ketika mengajar atau membacakan al-Quran kepada Baginda. Ia
dinamakan sebagai wakaf Nabawi pula adalah kerana Rasulullah SAW juga akan
berhenti pada kalimah tersebut ketika mengajar atau membacakan al-Quran
kepada para sahabat.
AKTIVITI 9.1
Selain daripada bacaan yang biasa kita amalkan ketika wakaf (bacaan
mati semata-mata), terdapat dua lagi kaedah bacaan lain yang perlu kita
pelajari dan amalkan, iaitu bacaan al-raum dan al-isymam. Bertemulah
dengan guru anda serta pelajarilah kaedah-kaedah tersebut dengan cara
mempraktikkannya di hadapannya.

9.4 BEBERAPA KAEDAH WAKAF DI HUJUNG

KALIMAH
Dalam pembacaan al-Quran, ulama telah mengajarkan beberapa kaedah untuk
wakaf apabila seseorang itu membaca al-Quran. Kaedah yang dimaksudkan akan
dibincangkan dalam subtopik yang berikutnya.
9.4.1 ِ ‫س ُكونُ ا ْل َم ْح‬

Bacaan Mati Semata-mata ( ‫ض‬ ُ )
Ini merupakan kaedah pembacaan yang selalu diamalkan oleh pembaca al-Quran.
Kaedahnya adalah dengan mematikan huruf di hujung kalimah, iaitu dengan
membawa makhraj huruf tersebut ke tempatnya. Contohnya, apabila wakaf pada
kalimah {Ú⎥⎫ÏètGó¡nΣ } hendaklah membawa atau mengenakan hujung lidah ke
langit-langit keras kerana di situlah makhraj huruf nun. Ia merupakan cara yang
asal ketika wakaf.
Kaedah ini diharuskan pada semua baris, sama ada atas, bawah atau hadapan,
juga sama ada bertanwin ataupun tidak.
9.4.2 Bacaan al-Raum ( ‫)ال ﱠر ْو ُم‬

Bacaan al-raum dengan membunyikan huruf yang di hujung kalimah itu dengan
kadar satu pertiga atau sebahagian daripada barisnya (harakat). Bunyi huruf
tersebut kebiasaannya hanya didengar oleh orang yang berhampiran sahaja, tidak
bagi orang yang jauh.
Kaedah ini hanyalah diharuskan pada huruf yang berbaris bawah dan
hadapan. Contohnya:
{ΟŠÏm§9$# Ç⎯≈uΗ÷q§9$#} , { Ú⎥⎫ÏètGó¡nΣ y‚$−ƒÎ)uρ}
Hendaklah diketahui juga bahawa kaedah ini tidak diharuskan pada tiga keadaan
berikut:
(a) Apabila huruf tersebut berbaris atas seperti {š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$# Å_Uu‘ };
(b) Apabila huruf tersebut huruf ta marbutah seperti { Ïπyϑ≈uŠÉ)ø9$# tΠöθtƒuρ }; dan

(c) Apabila huruf tersebut berbaris bawah yang mendatang disebabkan

bertemu dua huruf yang mati. Contohnya, apabila wakaf pada huruf nun
pada kalimah {©|Ós?ö‘$# Ç⎯yϑÏ9 ωÎ)}.
Bacaan raum ini ada kalanya perlu digunakan, terutamanya apabila seseorang
pembaca al-Quran itu wakaf pada satu huruf yang berbaris bawah dan
sebelumnya terdapat satu huruf mati yang bukan huruf mad. Contohnya,
ِ Çyèø9$#uρ }. Ini disebabkan kerana bacaan mati semata-mata adalah lebih sukar.
{ ◌ó
9.4.3 Bacaan al-Isymam ( ‫ش َما ُم‬

ْ ‫) ْا ِإل‬
Bacaan al-isymam adalah dengan memuncungkan kedua-dua bibir tanpa bunyi
selepas mematikan sesuatu huruf dan ia hanya dapat dilihat tanpa didengar.
Kaedah isymam ini hanya diharuskan pada huruf yang berbaris hadapan sahaja.
Contohnya:
{Ú⎥⎫ÏètGó¡nΣ y‚$−ƒÎ)uρ } {ÞΟŠÏàyèø9$#ã—öθxø9‫ﺍ‬$ uθèδ}
Hendaklah diketahui juga bahawa kaedah ini tidak diharuskan pada tiga keadaan,
iaitu:
(a) Apabila huruf itu berbaris atas seperti {š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$# Å_Uu‘ };
(b) Apabila huruf itu berbaris bawah seperti { ÉΟŠÏm§9$# Ç⎯≈uΗ÷q§9$# }; dan
(c) Apabila huruf itu ialah ta marbutah seperti {πuΖ÷FÏø9$#ρu }.
Bacaan isymam ini juga ada kalanya perlu digunakan, terutamanya apabila
seseorang pembaca al-Quran itu berhenti pada satu huruf yang berbaris hadapan
dan sebelumnya terdapat satu huruf sukun yang bukan huruf mad.
Contohnya,{ ßx÷Gxø9$#uρ}.
Dalam menerangkan kaedah wakaf ini, Imam Ibn al-Jazari telah menerangkannya:
„Jauhi wakaf dengan membunyikan baris yang penuh. Melainkan apabila dibaca
dengan raum, iaitu dengan membunyikan sebahagian daripada baris. Melainkan
pada huruf yang berbaris di atas. Dan (harus) dibaca dengan isymam, iaitu isyarat
memuncungkan (kedua bibir) pada huruf yang berbaris hadapan‰.

Rajah 9.7 menerangkan kaedah wakaf di hujung kalimah secara ringkas.
Rajah 9.7: Tiga kaedah wakaf di hujung kalimah

9.5 KESALAHAN YANG SERING BERLAKU

KETIKA WAKAF
Dalam pembacaan al-Quran seharian, masyarakat sering melakukan beberapa
kesalahan yang semestinya diperbaiki. Kesalahan tersebut sama ada yang nyata
dan membawa kepada haram, ataupun yang tersembunyi dan membawa kepada
haram (mengikut pendapat ulama salaf) atau makruh (mengikut pendapat ulama
khalaf). Kesalahan tersebut adalah seperti yang berikut:
(a) Mencuri nafas ketika membaca al-Quran.
(b) Menyambungkan akhir sesuatu ayat dengan ayat yang berikutnya tanpa
membariskan huruf yang di akhir.
(c) Berhenti tanpa bernafas dan terus menyambungkan dengan kalimah yang
berikutnya.
(d) Meninggalkan atau tidak membunyikan huruf di hujung kalimah.

Kesalahan ini kebiasaannya berlaku apabila sebelum huruf tersebut,
terdapat satu huruf sukun yang bukan huruf mad. Contohnya, apabila
wakaf pada kalimah { ßx÷Gxø9$#uρ } pada firman Allah SWT:
. ßx÷Gxø9$#uρ «!$# ãóÁtΡ u™!$y_ #sŒÎ)
(e) Berhenti dengan bunyi huruf hamzah pada mad asli. Contohnya, apabila
wakaf pada kalimah { 4©y∏‘Ò9$#uρ } dan { #©yÌ÷tIsù } sebagainya.
(f) Tidak menekan huruf bersabdu. Contohnya, {Èd,ysø9$$Î/} dan {Ædkptø:$#}.
(g) Tidak mematikan huruf di hujung kalimah.
(h) Tidak berhenti dengan mad iwadh pada huruf hamzah yang berbaris dua di
atas. Contohnya, {[™!$tΒ} dan {[™!$oΨÎ/}.

(i) Menyambungkan bunyi haa dhomir apabila berhenti. Contohnya, pada

kalimah{ ÿ⎯ÏμÎ/} pada firman Allah SWT.
. t⎦⎫É)Å¡≈xø9$# ωÎ) ÿ⎯ÏμÎ/ ‘≅ÅÒãƒ $tΒuρ
(j) Berhenti dengan panjang empat harakat pada hukum mad jaiz. Contohnya,
berhenti pada kalimah {!#sŒ$tΒ} pada firman Allah SWT.
WξsVtΒ #x‹≈yγÎ/ ª!$# yŠ#u‘r& !#sŒ$tΒ
(k) Tidak berhenti dengan bunyi ha pada ta marbutah (huruf ta simpul).

Contohnya, { Íοy‰≈yγ¤±9$#uρ} dan {>πtƒös%}.
SEMAK KENDIRI 9.2

1. Cuba perhatikan dan fikirkan beberapa jenis kesalahan tadi, serta
bertemulah dengan guru anda untuk mendapatkan cara bacaan yang
sebenarnya (bertalaqqi dan bermusyafahah dengan mereka).
2. Bincangkan dengan rakan-rakan sekuliah anda mengenai jenis

kesalahan tersebut, kemudian rujuk kepada guru anda mengenai
hasil perbincangan yang telah anda lakukan.

9.6 IBTIDA’ DAN PERMASALAHANNYA

Kita akan membincangkan ibtida dari sudut pengertian dan bahagiannya dalam
subtopik in.
9.6.1 Pengertian Ibtida

Yang berikut ialah pengertian ibtida dari segi bahasa dan istilah.
Bahasa
Memulakan.
Istilah
Memulakan bacaan atau menyambungkannya selepas berhenti pada sesuatu
kalimah yang tertentu.
9.6.2 Bahagian Ibtida

Ibtida terbahagi kepada dua bahagian, iaitu (lihat Rajah 9.8):
Rajah 9.8: Pembahagian ibtida

Di samping itu, terdapat satu lagi cara ibtida yang disebut sebagai aqbah (lebih
buruk) iaitu apabila memulakan bacaan dengan lafaz yang boleh memberi makna
kufur kepada Allah seperti { î's!θè=øótΒ «!$# ß‰tƒ } dan { â™!$u‹ÏΖøîr& ß⎯øtwΥuρ ×É)sù ©!$# ¨βÎ)}. Ibtida
yang seumpama ini boleh menjadikan seseorang pembaca itu kufur dan berdosa
apabila dia sengaja melakukannya (mengetahui maknanya).
9.7 FAEDAH MENGETAHUI WAKAF DAN

IBTIDA
Pada zaman Rasulullah SAW ilmu yang menerangkan wakaf dan ibtida ini tidak
diperlukan kerana sebarang masalah yang berhubung dengan pembacaan
al-Quran, akan dirujuk sepenuhnya kepada Baginda.
Namun, sebaik sahaja bermulanya zaman tabiin dan selepasnya, umat Islam
merasakan betapa perlunya ilmu ini kerana ia sangat berkait rapat dengan
pembacaan al-Quran. Dengan sebab keprihatinan dan keilmuan sebahagian
daripada mereka, maka akhirnya ilmu yang berkaitan dengan wakaf dan ibtida
ini dapat dihasilkan.
Ilmu yang menerangkan wakaf dan ibtida ini sebenarnya banyak memberikan
faedah dan manfaat kepada umat Islam umumnya dan pembaca al-Quran
khususnya. Antara faedah yang dapat diperoleh daripada ilmu ini ialah:
(a) Dapat mentafsirkan al-Quran dengan baik kerana dengan mengetahui

tempat wakaf dan ibtida ini, seseorang itu akan dapat mengetahui hubungan
sesuatu kalimah atau ayat dengan kalimah atau ayat yang selepasnya.
(b) Dapat berhenti pada sesuatu kalimah itu dengan betul dan bertepatan atau
lengkap maknanya.
(c) Dapat memulakan bacaan dengan kalimah yang bersesuaian dan bertepatan
maknanya.
(d) Dapat mengikrabkan kalimah al-Quran itu dengan betul.
(e) Dapat mengetahui tempat yang baik, sangat baik dan dilarang untuk wakaf
apabila membaca al-Quran.

• Wakaf yang sebenarnya ialah memberhentikan bacaan pada sesuatu kalimah

yang tertentu dan hendaklah mengambil nafas yang baharu sebelum
memulakan semula bacaan.
• Terdapat tiga cara yang harus digunakan ketika wakaf pada sesuatu kalimah,
iaitu mematikan semata-mata huruf hujung atau membunyikannya dengan
sebahagian harakat (al-raum) ataupun memuncungkan (al-isymam).
• Bacaan mati semata-mata diharuskan pada semua baris, sama ada atas, bawah
ataupun hadapan, juga pada huruf yang bertanwin.
• Bacaan al-raum diharuskan pada huruf hujung yang berbaris bawah atau
hadapan sahaja.
• Bacaan al-isymam diharuskan pada huruf hujung yang berbaris hadapan

sahaja.
• Apabila wakaf pada kalimah yang tiada mempunyai tanda wakaf, hendaklah
memulakan semula bacaan pada kalimah tersebut atau kalimah yang
sebelumnya.
• Dalam al-Quran tiada tempat yang diwajibkan wakaf dan tiada juga tempat
yang diharamkan, melainkan apabila wakaf pada sesuatu kalimah yang boleh
menjadikan syirik atau menghina Allah SWT dalam keadaan memahami
makna ayat tersebut.

Al-isymam Wakaf
Al-raum Wakaf al-idhthirari
Ibtida Wakaf al-ikhtibari
Ibtida al-hasan Wakaf al-ikhtiyari
Ibtida al-qabih Wakaf al-intidhori
Musyafahah Wakaf al-ta'anuq
Rasm Uthmani Wakaf jaiz
Talaqqi Wakaf Jibril
Ulama khalaf Wakaf lazim
Ulama salaf Wakaf Nabawi

Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.



Dar al-Nu'man.



Topik  Bacaan
Khusus
10 Riwayat Hafs
HASIL PEMBELAJARAN
1. Menerangkan beberapa istilah bacaan yang dibaca oleh riwayat Hafs
seperti al-imalah, al-tashil dan al-isymam;
2. Menerangkan kalimah yang perlu dibaca dengan sebutan yang
berlainan dari kebiasaannya;
3. Membaca dengan baik, khususnya kalimah yang mempunyai
sebutan yang berlainan daripada kebiasaannya; dan
4. Membaca al-Quran dengan baik dan betul.
 PENGENALAN
Antara kesenian bacaan al-Quran yang tiada pada ilmu yang lain ialah adanya
istilah bacaan yang pelbagai. Istilah yang dimaksudkan adalah seperti izhar,
idgham dan ikhfak. Semua istilah tersebut mestilah dibaca dengan cara bacaan
yang berbeza-beza sebagaimana yang diajarkan oleh para ulama.
Topik ini akan membahaskan beberapa lagi istilah bacaan al-Quran yang terdapat
dalam bacaan riwayat Hafs. Istilah yang dimaksudkan ialah al-imalah, al-isymam,
al-raum, al-sakt, silah ha' al-dhamir, al-tashil dan al-naql. Ia berbeza dengan istilah
yang telah diterangkan kerana bacaan tersebut dibaca berlainan dengan kalimah
yang lain dan ia hanya berlaku pada kalimah yang tertentu sahaja dalam al-Quran
sahaja (lihat Rajah 10.1).

TOPIK 10 BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS  155
Rajah 10.1: Bacaan al-Quran dalam riwayat Hafs
Dalam al-Quran, terdapat beberapa kalimah yang wajib dibaca dengan cara
bacaannya yang tersendiri yang nyata berbeza dengan cara bacaan yang biasa
digunakan pada kalimah yang seumpamanya. Seseorang pembaca pasti tidak
akan mengetahui cara membaca kalimah tersebut tanpa mendengar terlebih
dahulu dari mulut seseorang guru dan selepas itu berusaha pula untuk
mencubanya.
10.1 BACAAN AL-IMALAH

Yang berikut ialah bacaan al-imalah dari segi bahasa dan ilmu tajwid.
Bahasa
Bacaan condong.
Ilmu Tajwid
Membunyikan sesuatu huruf yang berbaris atas di antara baris atas dengan
bawah atau di antara huruf alif dengan huruf ya.

156  TOPIK 10 BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS
10.1.1 Bahagian al-Imalah

Bacaan al-imalah ini terbahagi kepada dua bahagian, iaitu seperti dipaparkan
dalam Rajah 10.2.
Rajah 10.2: Bahagian al-imalah
10.1.2 Tempat Bacaan al-Imalah

Terdapat satu sahaja kalimah dalam al-Quran yang wajib dibaca dengan bacaan
imalah al-kubra, iaitu huruf ra pada kalimah ($yγ11øgxΧ) dalam firman Allah SWT
surah Hud ayat 41:
!$yγ8y™öãΒuρ $yγ11øgxΧ «!$# ÉΟó¡Î0 $pκÏù (#θç7Ÿ2ö‘$# tΑ$s%uρ
Imam al-Syatibi telah menerangkan kaedah bacaan ini dengan katanya: „Imam
Hafs bersepakat dengan (Abu Amru, Hamzah dan al-Kisaie) membaca dengan
imalah kubra pada kalimah (‫ )ﳎﺮﻳﻬﺎ‬yang terdapat dalam surah Hud.‰
Sekiranya diperhatikan dengan teliti, kalimah tersebut mempunyai persamaan

dengan banyak kalimah yang lain dalam al-Quran, iaitu kalimah yang diakhiri
dengan alif maqsurah. Namun, hanya kalimah ini sahajalah yang dibaca
sedemikian oleh riwayat Hafs. Itulah antara keunikan bacaan al-Quran bagi
sesuatu riwayat tertentu.
Terdapat dua orang imam qiraat yang banyak membaca bacaan al-imalah sughra,
iaitu riwayat Warsh al-Madani dan Imam Abu Amru al-Basri. Sementara tiga
orang imam yang banyak membaca bacaan al-imalah kubra ialah Imam Abu
Amru al-Basri, Hamzah al-Kufi dan al-Kisa'i al-Kufi.

Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan huruf ra ini dibaca
dengan al-imalah ialah tanda intan yang terletak di bawah huruf ra tersebut.
10.2 BACAAN AL-ISYMAM

Apakah maksud al-isymam?
Memuncungkan kedua-dua bibir selepas mematikan sesuatu huruf
tanpa membunyikannya.
Al-isymam
Ia hanya boleh dilihat tetapi tidak didengar.
Bacaan ini hanya diharuskan pada huruf yang berbaris hadapan sahaja.
Bahagian al-Isymam
Bacaan al-isymam mempunyai dua bahagian seperti yang ditunjukkan di dalam
Rajah 10.3.
Rajah 10.3: Dua bahagian al-isymam

10.3 BACAAN AL-RAUM

Apakah maksud al-raum?
Membunyikan sesuatu huruf dengan sepertiga atau sebahagian harakat.
Al-raum Dengan suara perlahan yang hanya boleh didengar oleh orang yang
dekat, tetapi tidak boleh didengari oleh orang yang jauh.
Bahagian al-Raum
Bacaan al-raum mempunyai dua bahagian seperti di dalam Rajah 10.4.
Rajah 10.4: Pembahagian pembacaan al-raum

Oleh sebab kurangnya pengetahuan mengenai cara bacaan al-raum atau

al-isymam, maka ramai pembaca al-Quran yang wakaf pada sesuatu kalimah
tanpa membunyikan huruf yang di hujung. Ini merupakan suatu kesalahan yang
besar (nyata) yang tidak seharusnya dilakukan.
Sebagai kesimpulannya, bacaan al-isymam dan al-raum ini hanya diwajibkan

pada satu kalimah sahaja dalam al-Quran. Oleh itu, para pembaca boleh memilih
salah satu cara bacaan tersebut. Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang
menunjukkan huruf nun ini dibaca dengan al-isymam atau al-raum ialah tanda
intan yang menggantikan huruf nun tersebut.
10.4 BACAAN AL-SAKT (SAKTAH)

Yang berikut adalah maksud saktah.
Bermaksud berhenti seketika tanpa bernafas.
Iaitu memberhentikan bacaan pada sesuatu kalimah tanpa mengambil
Al-sakt nafas baharu.
(Saktah)
Serta berniat untuk meneruskan bacaan.
Bacaan saktah ini hanya berlaku ketika wasal sahaja.
10.4.1 Bahagian al-Sakt

Yang berikut ialah penjelasan mengenai bahagian al-sakt:
(a) Al-Sakt Wajib

Terdapat empat tempat dalam al-Quran yang wajib dibaca saktah, iaitu:
Antara kalimah (%yùθÏã) dengan ($VϑÍhŠs% ) |=≈tGÅ3ø9$# ÍνÏ‰ö7tã 4’n?tã tΑt“Ρr& ü“Ï%©!$# ¬! ß‰÷Κptø:$#
dalam firman Allah SWT surah al-Kahfi
ayat 1 dan 2: $U™ù't/ u‘É‹ΖãŠÏj9 $VϑÍhŠs% ∩⊇∪ 2%yùθÏã …ã&©! ≅yèøgs† óΟs9uρ
Antara kalimah ($tΡÏ‰s%ö¨Β) dengan

$tΒ #x‹≈yδ 3 2$tΡÏ‰s%ö¨Β ⎯ÏΒ $uΖsVyèt/ .⎯tΒ $uΖn=÷ƒuθ≈tƒ (#θä9$s%
(#x‹≈yδ) dalam firman Allah SWT surah

∩∈⊄∪ šχθè=y™ößϑø9$# šXy‰|¹uρ ß⎯≈oΗ÷q§9$# y‰tãuρ
Yasin ayat 52:

Antara kalimah (2ô⎯tΒ) dengan (5−#u‘)

∩⊄∠∪ 5−#u‘ 2ô⎯tΒ Ÿ≅ŠÏ%uρ
dalam firman Allah SWT surah
al-Qiyamah ayat 27:
Antara kalimah 2(ö≅t/) dengan t(β#u‘)

tβθç6Å¡õ3tƒ (#θçΡ%x. $¨Β ΝÍκÍ5θè=è% 4’n?tã tβ#u‘ 2ö≅t/ ( ξx.
dalam firman Allah SWT surah al-
Mutaffifin ayat 14:
Imam al-Syatibi telah menerangkan cara bacaan ini: „Dibaca saktah oleh Imam
Hafs dengan saktah yang lembut tanpa memutuskan nafas, pada huruf alif sebagai
ganti kepada tanwin pada kalimah (‫)ﻋﻮﺟﺎ‬, huruf nun pada kalimah (‫)ﻣﻦ ﺭﺍﻕ‬, huruf
alif pada kalimah (‫ )ﻣﺮﻗﺪﻧﺎ‬dan huruf lam pada kalimah (‫ﻥ‬‫)ﺑﻞ ﺭﺍ‬.‰
Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan bacaan saktah ini ialah
huruf sin kecil yang terletak selepas kalimah yang disaktahkan.
(b) Al-Sakt Harus

Selain daripada empat tempat yang wajib dibaca saktah, terdapat dua
tempat lagi yang harus dibaca sedemikian, iaitu:
Antara kalimah (7Λ⎧Î=tæ) dengan ∩∠∈∪ 7Λ⎧Î=tæ >™ó©«

x Èe≅ä3Î/ ©!$# t¨βÎ)
(οu™!#tt/) dalam firman Allah z⎯ÏiΒ Ν›?‰yγ≈tã t⎦⎪Ï%©!$# ’n<Î) ÿ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ ×οu™!#tt/
SWT surah al-Anfal ayat 75 dan
at-Taubah ayat 1 ∩⊇∪ t⎦⎫Ï.Îô³ßϑø9$#
Antara kalimah (μu‹Ï9$tΒ) dengan ∩⊄®∪ ÷μuŠÏΖ≈sÜù=ß™ ©Íh_tã y7n=yδ ∩⊄∇∪ 2÷μu‹Ï9$tΒ ©Íh_tã 4©o_øîr& !$tΒ
(y7n=yδ) dalam firman Allah Ketika wasal, kalimah tersebut dibaca dengan
dua cara, iaitu:
SWT surah al-Haqqah ayat 28  Membaca dengan mengidghamkan
dan 29 huruf haa ke dalam haa (idgham
mutamathilain).
 Membaca dengan izhar berserta saktah
antara keduanya.

Tahukah Anda?
Selain daripada enam tempat yang telah disebutkan tadi, para ulama tidak
menjelaskannya secara terperinci. Namun, dapat difahami bahawa tempat lain
adalah tidak harus bagi semua qiraat termasuklah Imam Hafs dan sekiranya
dibaca, ia adalah satu kesalahan.
10.5 BACAAN MAD SILAH

Apakah maksud mad silah?
Iaitu membaca dengan menyambungkan huruf ha atau dinamakan sebagai
ha dhamir dengan huruf mad (ya), walaupun kalimah yang dimaksudkan
Mad silah ini sepatutnya tidak boleh dibaca dengan bacaan demikian.
Dalam ilmu tajwid hukum ini dinamakan sebagai silah ha al-dhamir atau
mad silah.
Kalimah yang dibaca dengan bacaan demikian hanyalah pada satu tempat sahaja
dalam al-Quran, iaitu ($ºΡ$yγãΒ⎯ÏμŠÏù) yang terletak dalam firman Allah SWT surah
al-Furqan ayat 69:

$ºΡ$yγãΒ ⎯ÏμŠÏù ô$é#øƒs†uρ Ïπyϑ≈uŠÉ)ø9$# tΠöθtƒ Ü>#x‹yèø9$# ã&s! ô#yè≈ŸÒãƒ
Imam al-Syatibi telah menerangkan kaedah bacaan ini dengan katanya: „Pada
kalimah (‫)ﻓﻴﻪ ﻣﻬﺎﻧﺎ‬, Imam Hafs bersama dengan (Imam ibn Kathir) membaca dengan
silah.‰
Terdapat seorang imam qiraat yang banyak membaca bacaan silah seperti ini, iaitu
Imam ibn Kathir al-Makki.
Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan huruf ha ini dibaca
dengan mad silah ialah huruf ya kecil yang terletak selepas huruf ha tersebut.

10.6 BACAAN AL-TASHIL

Yang berikut ialah bacaan al-tashil dari segi bahasa dan ilmu tajwid.
Bahasa
Mudah atau mempermudahkan.
Ilmu Tajwid
Membunyikan huruf hamzah antara bunyi hamzah dengan alif (sekiranya
berbaris atas), dengan ya (sekiranya berbaris bawah) atau dengan waw
(sekiranya berbaris hadapan).
Bahagian al-tashil
Bacaan al-Tashil mempunyai dua bahagian, iaitu:
(a) Al-tashil Wajib

Terdapat satu kalimah dalam al-Quran yang wajib dibaca dengan bacaan
demikian, iaitu huruf hamzah kedua pada kalimah (@‘Ïϑygõƒ−#u™) dalam firman
Allah SWT surah Fussilat ayat 44:
ö 3 @’Î1ttãuρ @‘Ïϑygõƒ−#u™ ( ÿ…çμçG≈tƒ#u™ ôMn=Å_Áèù Ÿωöθs9 (#θä9$s)©9
Imam al-Syatibi telah menerangkan kaedah bacaan ini dengan katanya:

Imam SyuÊbah, Hamzah Dibaca dengan tahqiq (pada huruf hamzah kedua)
dan al-KisaÊie pada kalimah (‫ )ءﺃﻋﺠﻤﻰ‬dalam surah Fussilat.
Membaca dengan menggugurkan huruf hamzah
Imam Hisyam
kedua.
Membaca dengan tashil pada huruf hamzah yang
Imam Hafs dan lain-lain
kedua.
Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan bacaan tashil ini
ialah titik tumpat yang terletak di atas huruf yang ditashilkan.

(b) Al-Tashil Harus

Terdapat tiga kalimah dalam al-Quran yang harus dibaca dengan bacaan
al-tashil, iaitu pada tiga tempat sahaja dalam al-Quran:
(i) {È ⎦ø⎪tŸ2©%!!#™u } dalam surah al-An'am ayat 143 dan 144;
(ii) Kalimah { ª!!#u™ } dalam surah Yunus ayat 59 dan surah al-Naml ayat
59; dan
(iii) Kalimah { ⎯≈t↔ø9!#™u } dalam surah Yunus ayat 51 dan 91.
10.7 BACAAN AL-NAQL (NAQAL)

Yang berikut adalah maksud al-naql.
Bermaksud pindah, iaitu memindahkan baris sesuatu huruf kepada
Al-naql
huruf yang mati sebelumnya.
Terdapat satu kalimah sahaja dalam al-Quran yang wajib dibaca dengan bacaan
demikian, iaitu baris hamzah wasal kepada huruf lam yang mati sebelumnya pada
kalimah} (ãΛôœeω$#) dalam firman Allah SWT surah al-Hujurat ayat 9:
ä−θÝ¡àø9$# ãΛôœeω$# }§ø♥Î/
Terdapat dua imam qiraat yang banyak membaca dengan bacaan naql, iaitu
riwayat Warsh (ketika wasal dan wakaf) dan Imam Hamzah (ketika wakaf).
Mereka membaca demikian pada semua hamzah yang sebelumnya terdapat satu
huruf yang mati.
Tahukah Anda?
Sekiranya anda ingin memulakan bacaan pada kalimah tersebut, maka anda
harus membacanya dengan salah satu daripada dua cara yang berikut:
(a) Mengekalkan hamzah wasal dengan membariskannya di atas dan
selepasnya huruf lam yang berbaris di bawah (ãΛôœeω$#)
(b) Membuang hamzah wasal, iaitu memulakan bacaan dengan huruf lam

Jadual 10.1 menjelaskan kalimah yang dibaca dengan cara yang berbeza daripada
kalimah yang lain.
Jadual 10.1: Kalimah yang Wajib Dibaca dengan Cara Berbeza daripada Kalimah yang
Lain oleh Riwayat Imam Hafs
Kalimah Surah/Ayat Cara Bacaan

Dibaca dengan imalah kubra, iaitu
membunyikan huruf ra' yang asalnya
$yγ11øgxΧ Hud/41
berbaris atas hampir kepada baris
bawah.
Dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu
sama ada dengan:
(a) Raum, iaitu membunyikan huruf
nun yang pertama dengan kadar
$¨Ζ0Βù's? ω Yusof/11
sepertiga harakat; atau
(b) Isymam, iaitu memuncungkan
kedua-dua bibir tanpa suara pada
huruf nun yang pertama.
$VϑÍhŠs% ∩⊇∪ %yùθÏã
Al-Kahfi/1-2
#x‹≈yδ 3 2$tΡÏ‰s%ö¨Β Dibaca dengan saktah, iaitu berhenti
Yasin/52
seketika tanpa mengambil nafas baharu
Al-Qiyamah/27 sebelum memulakan semula bacaan.
5−#u‘ 2ô⎯tΒ
Al-Mutaffifin/14
tβ#u‘ 2ö≅t/ (
Dibaca dengan hukum mad silah

$ºΡ$yγãΒ ⎯ÏμŠÏù Al-Furqan/69 qasirah, iaitu menyambungkan huruf ha
dengan huruf ya.
Dibaca dengan tashil, iaitu membunyikan
@‘Ïϑygõƒ−#u™ Fussilat/44 huruf hamzah kedua antara bunyi hamzah
dengan alif.
Dibaca dengan naql, iaitu memindahkan
ãΛôœeω$# Hujurat/9 baris hamzah wasal kepada huruf lam
yang mati sebelumnya.

SEMAK KENDIRI 10.1

1. Pernahkah anda mendengar istilah-istilah bacaan al-imalah,
al-isymam, al-raum, al-sakt, silah ha' al-dhamir, al-tashil dan
al-naql? Jika pernah, sejauh manakah pengetahuan dan
pengamalan anda mengenainya?
2. Dengar dengan teliti cara menyebut kalimah-kalimah yang

diterangkan tadi daripada guru anda dan pastikan anda benar-
benar memahami kaedah sebutannya.
10.8 KALIMAH YANG DIBACA LEBIH

DARIPADA SATU BACAAN
Selain daripada kalimah tersebut, terdapat beberapa lagi kalimah dalam al-Quran
yang perlu diketahui cara bacaannya kerana ia harus dibaca secara lebih daripada
satu cara bacaan. Kalimah yang dimaksudkan itu adalah seperti yang berikut:
(a) Tiga kalimah (7 #÷è|Ê) dan satu kalimah ($Z÷è|Ê ) dalam surah al-Rum ayat 54
;ο§θè% Ï‰÷èt/ .⎯ÏΒ Ÿ≅yèy_ ¢ΟèO Zο§θè% 7#÷è|Ê Ï‰÷èt/ .⎯ÏΒ Ÿ≅yèy_ ¢ΟèO 7#÷è|Ê ⎯ÏiΒ Νä3s)=n s{ “Ï%©!$# ª!$# *
∩∈⊆∪ ãƒÏ‰s)ø9$# ÞΟŠÎ=yèø9$# uθèδuρ ( â™!$t±o„ $tΒ ß,è=øƒs† 4 Zπt7øŠx©uρ $Z÷è|Ê
Huruf dhad pada kalimah tersebut harus dibaca dengan dua cara bacaan,
iaitu sama ada berbaris di atas atau berbaris di hadapan.
(b) Kalimah (u ⎯Ç⎯8s?#u™ ) dalam firman Allah SWT surah al-Naml ayat 36:
Νä39s?#u™ !$£ϑÏiΒ ×öyz ª!$# u⎯Ç⎯8s?#u™ !$yϑsù
Ketika bacaan wakaf ia harus dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu sama ada
mengekalkan huruf ya dan dibaca dengan mad asli atau membuangnya dan
dibaca dengan mad aridh lis sukun.

(c) Kalimah ( 6ξÅ¡≈n=y™ ) dalam firman Allah SWT surah al-Insan ayat 4:
#·Ïèy™uρ Wξ≈n=øîr&uρ 6ξÅ¡≈n=y™š ⎥⎪ÌÏ≈s3ù=Ï9 $tΡô‰tFôãr&
Ketika bacaan wakaf, ia harus dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu sama
ada mengekalkan huruf alif (mad asli) atau membuangnya (wakaf pada
huruf lam sukun).
(d) Kalimah ( tβρãÏÜø‹kÁßϑø9$# ) dalam firman Allah SWT surah al-Tur ayat 37:
t βρãÏÜø‹kÁßϑø9$# ã Νèδ ÷Πr&
Kalimah tersebut harus dibaca sama ada dengan huruf sad (yang lebih
masyhur) atau dengan huruf sin.
(e) Huruf ain (‫ )ﻉ‬pada { üÈÿè‹γ!2 } di permulaan surah Maryam dan
{ý,û¡ÿã } di permulaan surah al-Syura.
Selain dibaca dengan enam harakat, huruf tersebut juga harus dibaca dengan
empat harakat.
Syeikh Sulaiman al-Jamzuri telah menjelaskan: „Terdapat dua cara bacaan

(empat atau enam harakat) untuk huruf ain. Dan bacaan panjang enam
harakat adalah yang lebih utama.‰
(f) Huruf mim pada { $Ο!9# } di permulaan surah Ali Imran (setelah dieja menjadi
‫ﻥ ﻣﻴﻢ‬
‫)ﺍﻟﻒ ﻻ‬
Ketika disambung dengan kalimah { ª!$#}.
Maka, huruf mad harus dibaca dengan dua atau enam harakat dan huruf
mim yang kedua dibaca dengan baris atas.

Rajah 10.5 menjelaskan kalimah yang dibaca lebih daripada satu bacaan.
Rajah 10.5: Kalimah yang dibaca lebih daripada satu bacaan

AKTIVITI 10.1
1. Tasmik ayat 1 hingga 5 surah al-Insan dengan guru anda, dan cuba
berikan tumpuan terhadap cara bacaan kalimah yang harus dibaca
dengan dua cara bacaan ketika wakaf.
2. Lakukan aktiviti talaqqi dan musyafahah dengan guru anda terhadap

ayat-ayat di bawahp dengan memastikan bahawa sebutan anda telah
betul terutamanya pada kalimah-kalimah yang baru dibincangkan
sebentar tadi.
}‘Éδuρ ∩⊆⊇∪ ×Λ⎧Ïm§‘ Ö‘θàót s9 ’În1‘u ¨βÎ) 4 !$yγ8y™öãΒuρ $yγ11øgxΧ «!$# ÉΟó¡Î0 $pκÏù (#θç7Ÿ2ö‘$# Α$s%uρ
¢©o_ç6≈tƒ 5ΑÌ“÷ètΒ ’Îû šχ%Ÿ2uρ …çμoΨö/$# îyθçΡ 3“Šy $tΡuρ ÉΑ$t6Éfø9$$x. 8löθtΒ ’Îû óΟÎγÎ/ “ÌøgrB
∩⊆⊄∪ t⎦⎪ÍÏ≈s3ø9$# yì¨Β ⎯ä3s? Ÿωuρ $oΨyè¨Β =Ÿ2ö‘$#
Íοu‘$§‹¡¡9$# âÙ÷èt/ çμôÜÉ)tGù=tƒ Éb=àfø9$# ÏMt6≈uŠxî ’Îû çνθà)ø9r&uρ y#ß™θãƒ (#θè=çGø)s? Ÿω öΝåκ÷]ÏiΒ ×≅Í←!$s% tΑ$s%
tβθßsÅÁ≈oΨs9 …ã&s! $¯ΡÎ)uρ y#ß™θãƒ 4’n?tã $¨Ζ0Βù's? Ÿω y7s9 $tΒ $tΡ$t/r'¯≈tƒ (#θä9$s% ∩⊇⊃∪ t⎦,Î#Ïè≈sù óΟçGΨä. βÎ)
∩⊇⊄∪ tβθÝàÏ≈yss9 …çμs9 $¯ΡÎ)uρ ó=yèù=tƒuρ ôìs?ötƒ #Y‰î

x $oΨyètΒ ã&ù#Å™ö‘r& ∩⊇⊇∪
uθèδ ö≅è% 3 @’Î1ttãuρ @‘Ïϑygõƒ−#u™ ( ÿ…çμçG≈tƒ#u™ ôMn=Å_Áèù Ÿωöθs9 (#θä9$s)©9 $|‹Ïϑygõƒr& $ºΡ#u™öè% çμ≈oΨù=yèy_ öθs9uρ
uθèδuρ Öø%uρ öΝÎγÏΡ#sŒ#u™ þ’Îû šχθãΨÏΒ÷σãƒ Ÿω š⎥⎪Ï%©!$#uρ ( Ö™!$xÏ©uρ ”W‰èδ (#θãΖtΒ#u™ š⎥⎪Ï%©#9Ï
∩⊆⊆∪ 7‰‹Ïèt/ ¥β%s3¨Β ⎯ÏΒ šχ÷ρyŠ$uΖãƒ šÍ×¯≈s9'ρé& 4 ‘¸ϑtã óΟÎγøŠn=tæ

 Terdapat pelbagai bacaan tambahan yang wajib dibaca dalam al-Quran selain
daripada hukum yang sedia ada, yang diistilahkan sebagai al-imalah,
al-isymam, al-raum, silah ha' dhamir, al-tashil, al-naql dan al-sakt.
 Bacaan-bacaan seperti al-imalah, al-tashil adalah merupakan salah satu

daripada kaedah bacaan riwayat Hafs dan menjadi suatu kesalahan yang
nyata bagi sesiapa yang meninggalkan bacaan tersebut.
 Seseorang pembaca al-Quran tidak akan dapat membaca dengan tepat, lebih-
lebih lagi pada istilah bacaan seperti al-raum, al-isymam, al-tashil melainkan
setelah bertalaqqi dan bermusyafahah dengan guru yang mahir.
 Perbezaan antara bacaan al-isymam dengan al-raum ialah, al-isymam hanya

isyarat muncung sahaja tanpa suara, sementara al-raum perlu dibunyikan
dengan suara yang perlahan.
 Terdapat beberapa kalimah dalam al-Quran yang harus dibaca dengan lebih
daripada satu cara bacaan oleh riwayat Hafs.
Al-imalah Al-tashil
Al-isymam Musyafahah
Al-naql Silah ha' dhamir
Al-raum Talaqqi
Al-sakt Tasmik


Dar al-Salam.
Pustaka Aman Press.

Perdana Menteri.



Dar al-Nu'man.


MODULE FEEDBACK
MAKLUM BALAS MODUL
If you have any comment or feedback, you are welcome to:
1. E-mail your comment or feedback to modulefeedback@oum.edu.my
OR
2. Fill in the Print Module online evaluation form available on myINSPIRE.
Thank you.
Centre for Instructional Design and Technology

(Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi )
Tel No.: 03-27732578
Fax No.: 03-26978702


Buku Kemahiran Al-Quran

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buku Kemahiran Al-Quran

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ADSQ2103

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Penulis Modul: Dr Abdul Rahman Abd Ghani

Penyederhana: Azizul Hassan

Dibangunkan oleh: Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi

Edisi Pertama, April 2013

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 1 Sejarah dan Pengenalan Ilmu Tajwid 1

Topik 2 Tempat Keluar Huruf 23

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 3 Sifat-sifat Huruf 39

Topik 4 Nun Mati dan Tanwin 53

Topik 5 Mim Mati dan Bahagian Idgham 70

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 6 Hukum Beberapa Huruf Tertentu 86

Topik 7 Bahagian dan Jenis Mad 105

Topik 8 Pecahan Hukum Mad 122

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 9 Wakaf dan Ibtida 136

Topik 10 Bacaan Khusus Riwayat Hafs 154

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

DESKRIPSI PANDUAN KURSUS

KEPADA SIAPA KURSUS INI DITAWARKAN

Sebagai pelajar jarak jauh, anda seharusnya mahir dengan keperluan

PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Jadual 1: Anggaran Masa Pembelajaran

Topik 1 membincangkan beberapa perkara asas yang perlu diketahui oleh

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 8 membincangkan beberapa cabang hukum mad, sama ada ia termasuk

Topik 9 membincangkan pengertian wakaf serta perbezaannya dengan saktah dan

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik 10 membahaskan beberapa istilah bacaan al-Quran yang terdapat dalam

PANDUAN SUSUN ATUR TEKS

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir:

Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah,

Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir:

Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia:

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir:

Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syiria: Dar al-Asama'.

PERPUSTAKAAN DIGITAL TAN SRI DR

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Sebelum anda meneruskan pembacaan, nyatakan apa yang anda fahami

1.1 PENDAHULUAN ILMU TAJWID

1.1.1 Pengertian Ilmu Tajwid

Jadual 1.1: Pengertian Ilmu Tajwid

Mahmud al-Husari (1970), (lihat Rajah 1.1):

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

1.1.2 Bahagian Tajwid

Rajah 1.2: Pembahagian ilmu tajwid: Tajwid ilmi

Rajah 1.3: Pembahagian ilmu tajwid: Tajwid amali

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

1.1.3 Hukum Ilmu Tajwid

(a) Dalil daripada al-Quran

(i) Firman Allah SWT dalam surah al-Muzzammil ayat 4:

t ¸ξ‹Ï?ös? َ◌β#u™öà)ø9$# È≅Ïo?u‘uρ

(ii) Firman Allah SWT dalam surah al-Baqarah ayat 121:

⎯ÏμÏ?uρŸξÏ?t ¨,ym…çμtΡθè=÷Gtƒ =≈tGÅ3ø9$# ãΝßγ≈oΨ÷s?#u™ ⎦⎪Ï%©!$#

(b) Dalil daripada Hadis