Chemical 

Engineering 
Thermodynamics 1
1‫ترموديناميک مھندسی شيمی‬

presented by: 

Dr. Hosseini‐Nasab

Volumetric Properties

of Pure Fluids

‫ﺧﻮاص ﺣﺠﻤﻲ ﺳﻴﺎﻻت ﺧﺎﻟﺺ‬

2
 ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﺧﻮاص ﺣﺠﻤﻲ ﺳﻴﺎﻻت ﺧﺎﻟﺺ‬

‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺷﻤﺎ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز را اراﺋﻪ دﻫﻴﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮدن ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‬

‫ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻓﺎزﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻛﻠﻲ رﻓﺘﺎر ‪ PVT ‬ﻣﻮاد ﺧﺎﻟﺺ را از ﻟﺤﺎظ ﻛﻴﻔﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻳﻚ روش ﺑﺎ ﺟﺰﻳﻴﺎت از ﺣﺎﻟﺖ و وﺿﻌﻴﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ را ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ رﻓﺘﺎر‪ PVT ‬ﺳﻴﺎﻻت ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﭼﻪ رواﺑﻂ ﻛﻠﻲ و ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ اي وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ رﻓﺘﺎر ‪PVT ‬ﻣﺎﻳﻌﺎت را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ در‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ داده ﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻛﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ‪ :‬ﻣﺎدﻫﺎي ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ و ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﺎل‪ :‬آب‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن‪،‬‬
‫ﻫﻠﻴﻮم و ‪...‬‬

‫‪ ‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺼﻮرت ﻋﻨﺼﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻨﻬﺎ و ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﻬﺎي ﺷﺮﻳﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣﺨﻠﻮط ﻫﻤﮕﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﻮا ﻛﻪ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از دو ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﻓﺎزﻫﺎي ﻳﻚ ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎم ﻓﺎزﻫﺎ‬
‫ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻴﺮود‪ .‬ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺨﻠﻮط آب و ﻳﺦ ﻳﺎ آب ﻣﺎﻳﻊ و ﺑﺨﺎر آب‪.‬‬

‫‪ ‬ﻓﺎز‪ :‬ﻓﺎز‪ ،‬آراﻳﺶ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻣﺸﺨﺺ و ﻛﺎﻣﻼً ﻫﻤﮕﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻄﻮح ﻣﺮزي ﻣﺸﺨﺼﻲ از ﻓﺎزﻫﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 4‬ﺑﻌﺒﺎرﺗﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ ي ﻫﻤﮕﻨﻲ از ﻣﺎده ﻛﻪ داراي ﺧﻮاص ﺷﺪﺗﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎز ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫ﺟﺎﻣﺪ )‪ :(Solid‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ در ﺟﺎﻣﺪات ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻪ ﺑﻌﺪي )ﺷﺒﻜﻪ( ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﻧﺪ و‬

‫اﻳﻦ آراﻳﺶ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﺎﻣﺪ ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﺎذﺑﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ زﻳﺎد در‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎزﻫﺎي‬
‫ﻣﺎﻳﻊ )‪ :(Liquid‬دﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺷﻨﺎورﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻨﻈﻢ ﺧﻮد را‬ ‫اﺻﻠﻲ‬
‫در ﻫﺮ دﺳﺘﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﺎذﺑﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎي‬
‫ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻗﺮار ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد‬

‫ﮔﺎز )‪ :(Gas‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ دور از ﻫﻢ ﺑﻮده و ﺑﺪون ﻧﻈﻢ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و دﻳﻮازه ﻇﺮﻓﻲ ﻛﻪ در آن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺎذﺑﻪ ﻛﻢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫دﻳﺎﮔﺮام ﺧﻮاص و ﻓﺎزﻫﺎ‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻳﻚ ﻣﺎده ﻻزم اﺳﺖ دو ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ ‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻣﻴﺘﻮان از ﻳﻚ‬
‫دﻳﺎﮔﺮام دو ﺑﻌﺪي ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺤﻮرﻫﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺎﮔﺮام ﻫﺎﻳﻲ را دﻳﺎﮔﺮام ﻫﺎي ﺧﻮاص ﻳﺎ ﻓﺎزي ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‬

‫‪6‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫رﻓﺘﺎر ﻓﺎزي در دﻣﺎي ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫و ﻓﺸﺎر ‪atm 1‬و اﺻﻄﻼﺣﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر اﺳﺖ )ﻧﻘﻄﻪ ‪ (1‬ﮔﺮﻣﺎ ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫‪ ‬ﺑﻪ آﺑﻲ ﻛﻪ در دﻣﺎي ‪25‬‬
‫‪ 100‬ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺠﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اي ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﺣﺒﺎب ﺑﺨﺎر ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ اﺷﺒﺎع ﻣﻴﮕﻮﻳﻴﻢ )ﻧﻘﻄﻪ ‪(2‬؛ اﮔﺮ ﮔﺮﻣﺎ دادن را‬
‫اداﻣﻪ دﻫﻴﻢ دﻣﺎي آب ﺑﺎﻻ ﻧﻤﻴﺮود ﺑﻠﻜﻪ آب ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺑﺨﺎر ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫‪ ‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﺨﺎر ﺑﺎ آب در ﺣﺎل‬

‫ﺗﻌﺎدل اﺳﺖ‪) .‬ﻧﻘﻄﻪ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪(4‬؛ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ اي ﻣﻴﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻳﻊ‪ ،‬ﺑﺨﺎر ﻣﻴﺸﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺨﺎر اﺷﺒﺎع ﻣﻴﮕﻮﻳﻴﻢ )ﻧﻘﻄﻪ ‪(4‬؛‬

‫‪ ‬ﺑﺎ اداﻣﻪ ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬دﻣﺎي ﺑﺨﺎر ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ‬

‫‪ ‬و ﺑﻪ ﺑﺨﺎر ﻓﻮق ﮔﺮم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫)ﻧﻘﻄﻪ ‪(5‬؛‬
‫‪7‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫رﻓﺘﺎر ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ آب‬

‫‪ ‬آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺒﻠﻲ را ﺑﺮاي آﺑﻲ ﻛﻪ در در دﻣﺎي ‪ 25‬و ﻓﺸﺎر ‪ atm 2‬اﺳﺖ ﺗﻜﺮار ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻓﺸﺎر ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﺸﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻗﺒﻠﻲ ﻛﻤﻲ ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺷﺮوع ﮔﺮﻣﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ آب‬
‫در دﻣﺎي ‪ 100‬ﺑﺨﺎر ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻳﻊ اﺷﺒﺎع داراي دﻣﺎي ‪ 120/6‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺎ اداﻣﻪ ﮔﺮﻣﺎدﻫﻲ ﺗﻌﺎدل دو ﻓﺎزي آب و ﺑﺨﺎر اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻴﻜﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺨﺎر اﺷﺒﺎع ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﻓﺰودن ﮔﺮﻣﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻣﺎي ﺑﺨﺎر آب ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ و وارد ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﻮق ﮔﺮم ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬دﻣﺎﻫﺎي اﺷﺒﺎع ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ 100‬ﻣﻲ ﺟﻮﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻋﺒﺎرت ﻧﺎﻗﺺ‪ :‬آب در دﻣﺎي‬

‫‪ 100‬در ﻓﺸﺎر ‪ atm1‬ﻣﻲ ﺟﻮﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﻛﺎﻣﻞ‪ :‬آب در دﻣﺎي‬

‫‪8‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫رﻓﺘﺎر ﻓﺎزي در دﻣﺎي ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫‪ ‬دﻳﺎﮔﺮام ﻓﺎزي ‪P‐T‬‬

‫و دﻳﺎﮔﺮام ﻓﺎزي ‪P‐V‬‬

‫‪9‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز و درﺟﻪ آزادي‬

‫‪ ‬ﺣﺎﻟﺖ ﻳﻚ ﺳﻴﺎل ﻫﻤﮕﻦ ﺧﺎﻟﺺ زﻣﺎﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ دو ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﺷﺪﺗﻲ‬
‫در ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺧﺎص ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دو ﻓﺎز از اﺟﺰاي ﺧﺎﻟﺺ ﻳﻜﺴﺎن در ﺗﻌﺎدل ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻴﺴﺘﻢ وﻗﺘﻲ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ از آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺨﺎر و آب ﻣﺎﻳﻊ در ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ‪ 101.33‬ﻛﻴﻠﻮ ﭘﺎﺳﻜﺎل ﻓﻘﻂ در دﻣﺎي ‪100‬‬
‫درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرت ﺣﻔﻆ ﺗﻌﺎدل ﺑﻴﻦ ﻓﺎزﻫﺎي ﺑﺨﺎر و ﻣﺎﻳﻊ ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫دﻣﺎ ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺸﺎر ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭼﻨﺪ ﻓﺎز در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﺎدل ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻟﺨﻮاه‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺸﺮده آن اﻳﺠﺎد ﺷﻮد ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد درﺟﺎت آزادي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز و درﺟﻪ آزادي‬

‫ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺎ ﺗﻌﺎدل )‪:(Equilibrium‬‬

‫‪ -1‬ﻫﻴﭻ ﻓﺮآﻳﻨﺪي داﺧﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺗﻔﺎق ﻧﻤﻲاﻓﺘﺪ‬
‫‪ -2‬ﮔﺮادﻳﺎن دﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺸﺎر و ﻏﻠﻈﺖ داﺧﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫‪ -3‬در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻓﺎزي‬

‫درﺟﻪ آزادي )‪ : (Degree of Freedom‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﺷﺪﺗﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ در ﺣﺎل‬

‫ﺗﻌﺎدل ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷـﻮﻧﺪ ﺗـﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺪﺗﻲ آن ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ‪F ‬ﺗﻌﺪاد درﺟﻪ آزادي اﺳﺖ ‪π  ،‬ﺗﻌﺪاد ﻓﺎزﻫﺎ اﺳﺖ و ‪N ‬ﺗﻌﺪاد ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫‪11‬ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫‪12‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز و درﺟﻪ آزادي‬

‫‪ ‬ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺪﺗﻲ ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﺎدل وﻗﺘﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ دﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﺸﺎر و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﻤﺎم ﻓﺎزﻫﺎ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي اﻳﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﺷﺪﺗﻲ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻮد‬
‫و در ﻧﺘﻴﺠﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﺷﺪﺗﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻓﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ و ﻫﻤﺰﻣﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻋﺪه ﻓﺎز ﺑﺎﻳﺪ در‬
‫ﺗﻌﺎدل ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻓﺎز ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ‪Continuous‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻓﺎزﻫﺎي ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ‪ :‬ﮔﺎزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺒﺎب در ﻣﺎﻳﻊ ﭘﺨﺶ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻌﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻗﻄﺮه در ﻣﺎﻳﻊ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺧﺘﻼط اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﻫﺎي‬
‫ﺟﺎﻣﺪ در ﻳﻚ ﮔﺎز ﻳﺎ ﻣﺎﻳﻊ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز و درﺟﻪ آزادي‬

‫‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ اﺗﺎﻧﻮل در ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آن اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ‪π = 2  ،N = 2 ‬‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ در ﺗﻌﺎدل ﺑﺨﺎر ‪ /‬ﻣﺎﻳﻊ اﺳﺖ و داراي دو درﺟﻪ آزادي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ در ‪T‬و ‪P‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﺎ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد دارد( ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﺎز ﻣﺎﻳﻊ و ﺑﺨﺎر‬
‫آن ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﺘﺪاول ﺗﺮي ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻴﺸﻮد‪T  :‬و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﺎز ﻣﺎﻳﻊ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ‪P ‬و‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﺎز ﺑﺨﺎر ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻧﻜﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ در ﻣﻮرد درﺟﻪ آزادي‬

‫‪ ‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﻌﺪاد درﺟﻪ آزادي ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ‪ ،F = 0‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ π = 2 + N‬ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ‪π‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺗﻌﺪاد ﻓﺎزﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻌﺎدل ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﺎوي ‪N‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ‪ ،N = 1‬اﻳﻦ ﺣﺪ ﺑﺮاي ‪ ،π = 3‬ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ‪ ،H2O‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻊ ‪ ،‬ﺑﺨﺎر و ﺷﻜﻞ ﻣﻌﻤﻮل ﻳﺦ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺗﻌﺎدل‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ‪ ،‬در دﻣﺎي ‪ 0/01‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد و ‪0 /0061‬ﺑﺎر ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬و ﺑﺎ ﻫﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮي در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺣﺪاﻗﻞ ﻳﻚ ﻓﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻧﻜﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ در ﻣﻮرد درﺟﻪ آزادي‬

‫‪ ‬ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﺷﺪﺗﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻧﺪازه ﺳﻴﺴﺘﻢ و ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز ﺑﺮاي‬
‫ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺰرگ ﻫﻤﺎن اﻃﻼﻋﺎت را ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺮاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺴﺒﻲ‬
‫ﻓﺎزﻫﺎ ‪ ،‬ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻓﺎز ﻓﻘﻂ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ‪N‐1‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﻛﺴﺮﻫﺎي ﺟﺮﻣﻲ ﻳﻚ ﻓﺎز ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻪ واﺣﺪ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز و درﺟﻪ آزادي‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ :1‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺨﻠﻮط در ﺣﺎل ﺗﻌﺎدل آب و اﻟﻜﻞ ﺗﻌﺪاد ﻓﺎز‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ‪ 2‬و ﺗﻌﺪاد اﺟﺰا ‪ 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫درﺟﻪ آزادي ﺳﻴﺴﺘﻢ ‪F=2‐2+2‬اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ‪ 2‬ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺜﻼً دﻣﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣـﻮﻟﻲ‬
‫ﻳـﻚ ﺟـﺰ‪ ،‬ﺳـﺎﻳﺮ ﺧﻮاص ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺜﻞ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻮﻟﻲ ﺟﺰ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺠﻢ‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ‪ ،‬اﻧﺮژي داﺧﻠﻲ و ‪...‬‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ :2‬درﺟﻪ آزادي ﺑﺮاي ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟ ﺻﻔﺮ‬

‫‪17‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ؟‬

‫‪ ‬ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻗﺎﻋﺪه ﻓﺎز ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺷﻮد؟‬
‫)اﻟﻒ( آب ﻣﺎﻳﻊ در ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آن‪.‬‬
‫)ب( آب ﻣﺎﻳﻊ در ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺨﺎر آب و ﻧﻴﺘﺮوژن‪.‬‬
‫)ج( ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺳﻪ ﻓﺎز ﻣﺤﻠﻮل ﻧﻤﻚ آﺑﻲ اﺷﺒﺎع ﺷﺪه در ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش آن ﺑﺎ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﻫﺎي ﻧﻤﻚ اﺿﺎﻓﻲ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دو ﻓﺎز وﺟﻮد دارد )ﻳﻚ ﻣﺎﻳﻊ و ﻳﻚ‬
‫ﺑﺨﺎر(‪:‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻓﺸﺎر ﻣﻌﻴﻦ آب داراي ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ب( دو ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬دوﺑﺎره دو ﻓﺎز وﺟﻮد دارد ‪ ،‬و‬

‫‪18‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ؟‬

‫‪ ‬اﻓﺰودن ﮔﺎز ﺑﻲ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ آب در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آن ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬اﻛﻨﻮن دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه‬
‫ﻓﻘﻂ در ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺧﺎص از ﻓﺎز ﺑﺨﺎر ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻌﺎدل وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬اﮔﺮ ﻧﻴﺘﺮوژن ﺑﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫ﻧﺎﭼﻴﺰي در آب ﺣﻞ ﺷﻮد ‪ ،‬ﻓﺎز ﻣﺎﻳﻊ آب ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪ ‬ﺳﻪ ﻓﺎز ﻧﻤﻚ ﺑﻠﻮري ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ اﺷﺒﺎع ﺷﺪه و ﺑﺨﺎر ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه در ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آب و ﻧﻤﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ‪،‬‬

‫‪19‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﺎزي ﻣﻮاد ﺧﺎﻟﺺ‬

‫‪ ‬دﻣﺎي اﺷﺒﺎع ﻣﺎﻳﻊ )‪ : (Tsat‬در ﻳﻚ ﻓﺸﺎر ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻮﺷﻴﺪن ﻣﻲﻛﻨﺪ را دﻣﺎي اﺷﺒﺎع ﻣﺎﻳﻊ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ) .‬دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آن ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻳﺎ ﻣﻴﻌﺎن ﺻﻮرت ﻣﻴﮕﻴﺮد(‬

‫‪ ‬ﻓﺸﺎر اﺷﺒﺎع ﻣﺎﻳﻊ ‪ :Psat‬در ﻳﻚ دﻣﺎي ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺸﺎري ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻮﺷﻴﺪن ﻣﻲﻛﻨﺪ را ﻓﺸﺎر اﺷﺒﺎع ﻣﺎﻳﻊ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ ‬دﻣﺎي اﺷﺒﺎع‪ :‬دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺎده در ﻓﺸﺎر ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻓﺸﺎر اﺷﺒﺎع‪ :‬ﻓﺸﺎري ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺎده در دﻣﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺷﺒﺎع دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر‪ ،‬دو ﺧﺎﺻﻴﺖ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ در ﺧﺎرج از اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻳﻦ دو ﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬در ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز‪ ،‬دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺧﻮاص ﻛﺎﻣﻼً واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻮده و راﺑﻄﻪي ﻣﻌﻠﻮﻣﻲ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﺎزي ﻣﻮاد ﺧﺎﻟﺺ‬

‫‪ ‬ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪ :‬اﮔﺮ در ﻳﻚ دﻣﺎي ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺸﺎر از ﻓﺸﺎر اﺷﺒﺎع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪،‬‬
‫‪ Compressed‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺎدون ﺳﺮد‪ :‬اﮔﺮ در ﻳﻚ ﻓﺸﺎر ﻣﻌﻴﻦ دﻣﺎي ﻣﺎﻳﻊ از دﻣﺎي اﺷﺒﺎع ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺣﺠﻢ ﻣﺨﺼﻮص آن از‬
‫ﺣﺠﻢ ﻣﺨﺼﻮص اﺷﺒﺎع ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻳﻊ را ﻣﺎدون ﺳﺮد ‪ Sub-cooled‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺎﻳﻊ اﺷﺒﺎع‪ :‬ﻣﺎﻳﻊ رو در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر اﺷﺒﺎع‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ اﺷﺒﺎع ‪ Saturated liquid‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎدون ﺳﺮد و ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺘﺮاﻛﻢ از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻳﻜﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻣﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺨﺎر اﺷﺒﺎع‪ :‬ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﮔﺮﻣﺎ و اداﻣﻪ ﺗﺒﺨﻴﺮ‪ ،‬آﺧﺮﻳﻦ ﻗﻄﺮه ﻣﺎﻳﻊ ﺑﺨﺎر ﺷﺪه و دﻓﻊ ﮔﺮﻣﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻘﺪاري ﺑﺨﺎر ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫دﻳﺎﮔﺮام ﺧﻮاص‬

‫‪ ‬ﺑﺨﺎر ﻓﻮق ﮔﺮم )ﺑﺨﺎر ﺳﻮﭘﺮﻫﻴﺖ(‪ :‬ﺑﺨﺎري ﻛﻪ دﻣﺎي آن ﺑﺎﻻﺗﺮ از دﻣﺎي اﺷﺒﺎع آن در ﻓﺸﺎر‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ )‪ : (Triple Point‬ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻓﺎز ﻣﺎده در ﺣـﺎل ﺗﻌـﺎدل ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬دﻣـﺎ و‬
‫ﻓﺸــــﺎر ﻧﻘﻄــــﻪ ي ﺳــــﻪ ﮔﺎﻧــــﻪ ﺑــــﺮاي ﻫــــﺮ ﻣــــﺎده ﻣﻨﺤﺼــــﺮ ﺑــــﻪ ﻓــــﺮد‬
‫اﺳــــﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬در دﻣﺎي ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻣﺎده از ﺣﺎﻟﺖ‬

‫ﻣﺎﻳﻊ ﻓﺸﺮده ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺷﺒﺎع ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در‬
‫ﻓﺸﺎر و دﻣﺎي اﺷﺒﺎع‪ ،‬ﻣﺎده از ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‬
‫ﺑﺨﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛـﺎﻫﺶ ﻓﺸـﺎر در ﻧﻘﻄﻪي ﺑﺨﺎر اﺷﺒﺎع‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ وارد ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺑﺨﺎر ﺳﻮﭘﺮﻫﻴﺖ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺟﺪول ﺑﺨﺎر و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬

‫‪23‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق ﺑﺤﺮاﻧﻲ )‪(Super Critical‬‬

‫‪ ‬دور از ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،C‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺎﻳﻊ و ﺑﺨﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ‪ ،‬اﮔﺮ دﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﺎدل در اﻣﺘﺪاد ﻣﻨﺤﻨﻲ ‪C -2‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﭘﻴﺶ رود ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت دو ﻓﺎز ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺷﺒﻴﻪ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪C‬آﻧﻬﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻨﻴﺴﻚ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎل از‬

‫ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻪ ﺑﺨﺎر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﺴﻴﺮﻫﺎﻳﻲ‬

‫رخ دﻫﺪ ﻛﻪ از ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺗﺒﺨﻴﺮ ‪C -2‬ﻋﺒﻮر‬

‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ‪A‬ﺑﻪ ‪B.‬‬

‫‪24‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق ﺑﺤﺮاﻧﻲ‬

‫‪ ‬اﮔﺮ ﺑﺨﺎر ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر در دﻣﺎي ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻳﻚ ﻓﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺎﻳﻊ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬اﮔﺮ ﻣﻴﻌﺎن ﺣﺎﺻﻞ از ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎ در ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻳﻚ ﻓﺎز ﮔﺎز در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ‬

‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺧﻄﻮط ﺷﻜﺴﺘﻪ آﻏﺎز‬

‫ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﻴﺎل‬

‫)‪ (fluid region‬ﻳﺎ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻓﻮق ﺑﺤﺮاﻧﻲ‬

‫ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق ﺑﺤﺮاﻧﻲ‬

‫‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ در دﻣﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪Tc‬وﺟﻮد دارد ﻓﻮق ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق ﺑﺤﺮاﻧﻲ‬

‫‪ ‬در ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﻓﺸﺎر ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﺣﺠﻢ وﻳﮋه ﻣﺎده ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪ :‬ﻧﻘﻄﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در‬

‫آن‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻳﻊ اﺷﺒﺎع و ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺨﺎر اﺷﺒﺎع ﺑﺮ ﻫﻢ‬

‫ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺎده‪ ،‬دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر‬

‫ﺑﺤﺮاﻧﻲ و ﺣﺠﻢ وﻳﮋه ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻣﺨﺼﻮص‬

‫دارد‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻧﻤﻮدار ﻓﺸﺎر و ﺣﺠﻢ )‪(P‐V‬‬

‫‪ ‬ﺿﻌﻒ دﻳﺎﮔﺮام دﻣﺎ‪-‬ﻓﺸﺎر ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز در دﻣﺎ ﻳﺎ ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ در آن دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد زﻳﺮا در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز ﻓﺸﺎر و دﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮده و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان از آن ﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ ‬در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز و ﻳﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎده در ﺷﺮاﻳﻂ دوﻓﺎزي ﻗﺮار دارد ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺳﻮم ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻧﻤﻮدار ‪P‐T‬ﻫﻴﭻ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ درﺑﺎره ﺣﺠﻢ اراﺋﻪ ﻧﻤﻲ دﻫﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﺮزﻫﺎي ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﻚ ﻓﺎز را ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬در ﻧﻤﻮدار ‪PV‬اﻳﻦ ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ دو ﻓﺎز ‪ -‬ﺟﺎﻣﺪ ‪ /‬ﻣﺎﻳﻊ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ ‪/‬‬

‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺑﺨﺎر و ﻣﺎﻳﻊ ‪ /‬ﺑﺨﺎر ‪ -‬ﻛﻪ در ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪28‬‬
 ‫ﻧﻤﻮدار ﻓﺸﺎر و ﺣﺠﻢ )‪(P‐V‬‬

‫‪29‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻧﻤﻮدار ﻓﺸﺎر و ﺣﺠﻢ )‪(P‐V‬‬

‫‪ ‬ﻣﺎﻳﻌﺎت و ﺑﺨﺎرﻫﺎي ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ‪BCD‬اﺷﺒﺎع ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ و ﻓﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻄﻌﻪ اﻓﻘﻲ اﻳﺰوﺗﺮم در ﻓﺸﺎر اﺷﺒﺎع ﺧﺎص اﻳﺰوﺗﺮم ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺧﻄﻮﻃﻲ ﺑﺎ ﺑﺮﭼﺴﺐ ‪T1‬و ‪T2‬ﺑﺮاي دﻣﺎي زﻳﺮ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﻪ‬
‫اﻓﻘﻲ ﻫﺮ اﻳﺰوﺗﺮم ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﺗﻤﺎم ﻣﺨﻠﻮط ﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻣﺎﻳﻊ و ﺑﺨﺎر در ﺗﻌﺎدل اﺳﺖ ‪ ،‬از ‪ ٪100‬ﻣﺎﻳﻊ‬
‫در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺗﺎ ‪ ٪100‬ﺑﺨﺎر در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬در دﻣﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪Tc ‬از ﻣﺮز ﻓﺎز ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺎﻳﻊ ‪ /‬ﺑﺨﺎر دو ﻓﺎز در زﻳﺮ ﮔﻨﺒﺪ‪ BCD‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎدون ﺳﺮد در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬
‫ﻣﻨﺤﻨﻲ ﻣﺎﻳﻊ اﺷﺒﺎع ﺷﺪه ﻣﻨﺤﻨﻲ ‪BC‬ﻗﺮار دارد و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺨﺎر ﻓﻮق ﮔﺮم در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺑﺨﺎر‬
‫اﺷﺒﺎع ﺷﺪه ‪ CD‬ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎدون ﺳﺮد در دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ و ﺑﺨﺎر ﻓﻮق ﮔﺮم در دﻣﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﺑﺮاي ﻓﺸﺎر داده‬
‫ﺷﺪه وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﺰوﺗﺮم ﻫﺎ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎدون ﺳﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻴﺐ دار ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ زﻳﺎد ﻓﺸﺎر‬
‫‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻣﺎﻳﻊ ﻛﻤﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪30‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ و ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﻚ ﻓﺎزي‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ از ﻧﻤﻮدار ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﺎز وﺟﻮد دارد ‪ ،‬ﻳﻚ راﺑﻄﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ‪V ،P‬و ‪T‬را‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ،f (P,V,T) = 0‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ‪PVT‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ ﻳﺎ وﻳﮋه و دﻣﺎ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺎﻳﻊ ﺧﺎﻟﺺ ﻫﻤﮕﻦ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺗﻌﺎدل را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬اﻧﺒﺴﺎط ﭘﺬﻳﺮي ﺣﺠﻢ‪:‬‬

‫ﺗﺮاﻛﻢ ﭘﺬﻳﺮي اﻳﺰوﺗﺮﻣﺎل )ﻫﻤﺪﻣﺎ(‪:‬‬

‫‪31‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ؟‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻮن ﻣﺎﻳﻊ در دﻣﺎي ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد و ‪ 1‬ﺑﺎر ‪،‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻮن ‪ ،‬ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫در ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد و ‪ 1‬ﺑﺎر‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﻘﺪار‬

‫ب( ﻓﺸﺎر ﭘﺲ از ﮔﺮم ﺷﺪن در‪V ‬ﺛﺎﺑﺖ از ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد و ‪ 1‬ﺑﺎر ﺗﺎ ‪ 30‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد‪.‬‬

‫ج( ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪T ‬و ‪ P‬از ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد و ‪ 1‬ﺑﺎر ﺑﻪ ‪ 0‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد و ‪ 10‬ﺑﺎر ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺠﻢ‬

‫را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ‪V ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ‪dV = 0:‬‬

‫ب( ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ اي ﻛﻪ داﺷﺘﻴﻢ‪:‬‬

‫‪33‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪:‬‬

‫ج( اﺑﺘﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺠﻢ ﻫﺎ را ﺑﺪﺳﺖ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‬

‫‪34‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي از اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻣﺜﺎل ﭘﻴﺶ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﮔﺮم ﺷﺪن ﻣﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻇﺮف ﺑﺴﺘﻪ را ﭘﺮ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺸﺎر ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻣﺎﻳﻊ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮم ﺷﺪن ﻳﻚ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎدون ﺳﺮد در ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﺠﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﺸﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ در ﻇﺮف ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎز اﻳﺪه آل در واﻗﻊ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ و دﻣﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻘﻂ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪودﻫﺎ ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎي ﺳﺎزﻧﺪه ﮔﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮي از ﻛﻞ ﺣﺠﻢ اﺷﻐﺎل ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺎز ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺎذﺑﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﻮاﺻﻞ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬در ﺣﺪ ﻓﺸﺎر ﺻﻔﺮ ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺎي ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺠﻢ آﻧﻬﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﻛﻞ ﮔﺎز ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪36‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺧﻮاص‬

‫‪ ‬ﻳﻚ روش ﻛﻠﻲ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺧﺎﺻﻴﺖ ﮔﺎزﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﮔﺎم‬
‫اﺻﻠﻲ در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ رﻳﺎﺿﻲ ﺣﺎﻟﺖ اوﻟﻴﻪ ﮔﺎز واﻗﻌﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل در‬
‫ﻫﻤﺎن ‪T ‬و ‪P.‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺧﺎﺻﻴﺖ را در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮات ‪T ‬و ‪P ‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ رﻳﺎﺿﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز واﻗﻌﻲ در ‪T ‬و ‪P ‬‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫رواﺑﻂ ﺧﻮاص ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎي اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ در ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﻓﻘﻂ ﺗﺎﺑﻌﻲ از دﻣﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻗﺒﻼ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه ﺑﺮاي آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺑﻮده ‪ ،‬ﻫﭽﻨﻴﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ‪ Hig‬ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺑﻌﻲ از دﻣﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎ در ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ ‪ ،CPig‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،CVig‬ﻓﻘﻂ ﺗﺎﺑﻌﻲ از دﻣﺎ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪38‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫رواﺑﻂ ﺧﻮاص ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎي اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬ﻳﻚ راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻴﻦ ‪ CPig‬و ‪: Cvig‬‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ‪CPig‬و ‪ CVig‬ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻣﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ اﺧﺘﻼف آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪R ‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل‪:‬‬

‫‪39‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺧﻮاص ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ دﻣﺎ ﮔﺎز اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ‪Uig‬و ‪Cvig‬ب ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﻓﻘﻂ ﻋﻤﻠﻜﺮد دﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ΔUig ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻧﻮع ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮ‪.‬‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﺑﻪ دﻣﺎ در ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻤﻮدار اﻧﺮژي داﺧﻠﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﻲ از‬
‫‪Vig‬در دو دﻣﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬ﻛﺎر ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺗﻮﺳﻂ راﺑﻄﻪ ذﻳﻞ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل در ﻫﺮ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي واﺣﺪ ﺟﺮم ﻳﺎ ﻣﻮل ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت اﺳﺖ‬

‫‪41‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬از ﻃﺮﻓﻲ دارﻳﻢ‪:‬‬

‫و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ آﻧﻬﺎ‪:‬‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮﺿﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﺳﺘﺨﺮاج آﻧﻬﺎ ﺿﻤﻨﻲ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و روﻧﺪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪42‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﻳﺰوﺗﺮﻣﺎل )ﻫﻤﺪﻣﺎ(‬

‫‪ ‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﺻﺮﻓﺎ از دﻣﺎ رواﺑﻂ ﻗﺒﻠﻲ روﺑﻪ رو‪:‬‬

‫‪ ‬ﻟﺬا دارﻳﻢ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رواﺑﻂ ﻗﺒﻠﻲ )اﺳﻼﻳﺪ‪41‬و‪ (42‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬

‫‪43‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﺪﻣﺎ و ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﻔﺸﺎر‬

‫‪ ‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬

‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﻔﺸﺎر دارﻳﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﻓﺸﺎر‪:‬‬

‫‪44‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻢ ﺣﺠﻢ و آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ‬

‫‪ ‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻢ ﺣﺠﻢ‬

‫‪ ‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ رواﺑﻂ ذﻳﻞ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪ Q=0‬از رواﺑﻂ ﻗﺒﻞ )اﺳﻼﻳﺪ ‪ (42 ،41‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪:‬‬

‫‪45‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫رواﺑﻂ ﻓﺮآﻳﻨﺪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ و اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬اﻳﻦ رواﺑﻂ ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ذﻳﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ ‬و از دو راﺑﻄﻪ ﺑﺎﻻ‪ ،‬راﺑﻄﻪ روﺑﻪ رو ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬

‫‪ ‬و ﮔﺎﻣﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻫﺎي ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻮق ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺑﺎ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﻳﺎ ﻓﺸﺮده ﺳﺎزي آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫رواﺑﻂ ﻓﺮآﻳﻨﺪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ و اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬اوﻟﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي ﻓﺮآﻳﻨﺪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ در ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻗﺒﻠﻲ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪:‬‬

‫از ﮔﺎﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬ ‫‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺬف‬

‫‪47‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫رواﺑﻂ ﻓﺮآﻳﻨﺪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ و اﻳﺪه آل‬

‫‪ ‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري دارﻳﻢ‬

‫‪ ‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﺑﻄﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ داﺷﺘﻴﻢ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ذﻳﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ و ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺳﻴﺴﺘﻢ‬

‫ﺑﺴﺘﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ‪ ،‬ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫رواﺑﻂ ﻓﺮآﻳﻨﺪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ‬

‫‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻮق آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ در ﮔﺎزﻫﺎي واﻗﻌﻲ اﻋﻤﺎل ﺷﺪ ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻫﺎي رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺸﻲ‬
‫اراﺋﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻧﺤﺮاف از اﻳﺪه آل ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎي ﺗﻚ ﻫﺴﺘﻪ اي ‪γ = 1.67 ،‬؛ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ‪γ‬ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎي دﻳﺎﺗﻮﻣﻴﻚ ‪ 1.4‬و ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺎزﻫﺎي ﭼﻨﺪ اﺗﻤﻲ ﺳﺎده ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪NH3 ،SO2 ،CO2‬و ‪ 1.3 CH4‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‬

‫‪ ‬ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎدﻻت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮاي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢ‬

‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻻت ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺧﺎﺻﻴﺖ ‪ΔUig ،dHig ،dUig‬و ‪ ΔHig -‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻧﻮع‬

‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه در ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ در ﻫﺮ دو ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ و ﺑﺎز‬

‫اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﻐﻴﻴﺮات وﻳﮋﮔﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اوﻟﻴﻪ و ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‬

‫‪ ‬ﻛﺎر ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ روش دو ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اول ‪W ،‬ﺑﺮاي ﻳﻚ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﺎ روﻧﺪ واﻗﻌﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻳﻚ ﻛﺎراﻳﻲ ﺿﺮب ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻛﺎر واﻗﻌﻲ اراﺋﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻛﺎر‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﻄﻠﻖ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎﻳﺪ در ﻳﻚ ﺑﺎزده ﺿﺮب ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬اﮔﺮ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻴﺎز دارد ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﻓﺮآﻳﻨﺪ واﻗﻌﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﺎراﻳﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻫﻮا از ﺣﺎﻟﺖ اوﻟﻴﻪ ‪ 1‬ﺑﺎر و ‪ 298.15‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ‪ 3‬ﺑﺎر و ‪ 298.15‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻪ‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ در ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﻓﺸﺮده ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬

‫)اﻟﻒ( ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺧﻨﻚ ﺳﺎزي ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ‪.‬‬

‫)ب( ﻓﺸﺮده ﺳﺎزي ﻫﻤﺪﻣﺎ‪.‬‬

‫)ج( ﻓﺸﺮده ﺳﺎزي آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺧﻨﻚ ﺳﺎزي در ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎ در ﺷﻜﻞ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻫﻮا در ﺣﺎﻟﺖ اﻳﺪه آل ﮔﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﻇﺮﻓﻴﺖ‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ ‪CVig = 20.785 ،‬و ‪CPig = 29.100 J · mol-1 ∙ K‐1‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻛﺎر ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﺮژي داﺧﻠﻲ و آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻫﻮا را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪:‬‬

‫‪ ‬ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ‪ 1‬ﻣﻮل ﻫﻮا اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻت اوﻟﻴﻪ و ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﻮا ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺜﺎل ‪ 2.7‬ﻳﻜﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺠﻢ ﻫﺎي ﻣﻮﻟﻲ داده ﺷﺪه در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ ‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ‪T‬در اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﻬﺎي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻳﻜﺴﺎن‬

‫اﺳﺖ ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ‪،‬‬

‫‪53‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪:‬‬

‫‪) ‬اﻟﻒ( ﻓﺮآﻳﻨﺪ در اﻳﻨﺠﺎ دﻗﻴﻘﺎً ﻫﻤﺎن ﻣﺜﺎل ‪) 2.7‬ب( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي آن‪:‬‬

‫ب( ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (3.20‬ﺑﺮاي ﻓﺸﺮده ﺳﺎزي ﻫﻤﺪﻣﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻣﻨﺎﺳﺐ ‐‪R = 8.314 J ∙ mol‬‬
‫‪1 ∙ K‐1‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج( ﻣﺮﺣﻠﻪ اوﻟﻴﻪ ﻓﺸﺮده ﺳﺎزي آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻫﻮا را ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﻧﻬﺎﻳﻲ ‪ 0.008263‬ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (،a 3.23‬دﻣﺎ در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ‪:‬‬

‫‪54‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ‪:‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ‪Q = 0 ،‬و ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ، (3.25) .‬ﻛﺎر ﻓﺸﺮده ﺳﺎزي ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻧﺘﻘﺎل ﮔﺮﻣﺎ‪:‬‬

‫‪55‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫‪56‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ )‪(EOS‬‬

‫‪ ‬داده ﻫﺎي ﺣﺠﻤﻲ ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از اﻫﺪاف ‪ ،‬از اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﺎﻳﻌﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ اﻧﺪازه ﻣﺨﺎزن‬
‫‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬داده ﻫﺎي ‪V‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﻲ از ‪T‬و ‪ P‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪاول اراﺋﻪ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ‪ ،‬ﺑﻴﺎن راﺑﻄﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮدي ‪ ،f (P, V, T)=0‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺸﺮده و راﺣﺖ‬
‫ﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬اﻳﺰوﺗﺮم ﻫﺎي ﮔﺎزﻫﺎ و ﺑﺨﺎرﻫﺎ ‪ ،‬واﻗﻊ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪CD‬ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺑﺨﺎر اﺷﺒﺎع ﺷﺪه در ﻧﻤﻮدار ‪P‐V‬‬
‫ﻣﻨﺤﻨﻲ ﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺳﺎده اي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ‪V ،P‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ )‪(EOS‬‬

‫‪ ‬اﮔﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‬

‫‪ ‬ﻛﻪ در آن ‪ ،C ′ ،B ′‬و ﻏﻴﺮه ‪ ،‬ﺛﻮاﺑﺘﻲ ﺑﺮاي‬

‫ﻳﻚ درﺟﻪ ﺣﺮارت داده ﺷﺪه و ﻳﻚ ﻣﺎده داده‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫دو ﺷﻜﻞ از ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي از اﻧﺤﺮاف ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﺮ‬
‫واﻗﻌﻲ ﮔﺎز از ﻣﻘﺪار ﮔﺎز اﻳﺪه آل آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ‪Z = 1. ،‬در دﻣﺎي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﻘﺪار‬
‫آن ﻣﻌﻤﻮﻻً >‪ 1‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در دﻣﺎي ﺑﺎﻻ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ< ‪ 1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ ﭘﺬﻳﺮي دي‬
‫اﻛﺴﻴﺪ ﻛﺮﺑﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﻲ از ‪T‬و ‪P‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻄﺢ ‪ PZT‬و اﻳﺰوﺗﺮم ﻫﺎ ﺧﻄﻮط‬

‫ﺳﻴﺎه و ﺣﺠﻢ‪-‬ﻓﺸﺎر ﺳﻔﻴﺪ‬

‫‪59‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫دو ﺷﻜﻞ از ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬

‫‪ ‬و ﻳﻚ روش دﻳﮕﺮ و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‬

‫‪ ‬اﻳﻦ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺴﻂ ﻫﺎي وﻳﺮﻳﺎل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ و ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ‪ C ، B‬و ‪ ...‬ﺑﻪ ﺿﺮاﻳﺐ وﻳﺮﻳﺎل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺿﺮاﻳﺐ دوم و ﺳﻮم وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪‬‬

‫‪60‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫دو ﺷﻜﻞ از ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج اﻳﻦ رواﺑﻂ ‪Z = PV / RT ،‬را در ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮال )ﻓﺮﻣﺖ ‪ (2‬وارد ﻛﺮده و ﺑﺮاي ‪P‬ﺣﻞ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ ‪P‬در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮال )ﻓﺮﻣﺖ ‪ (1‬ﺣﺬف ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺮي ﺗﻮاﻧﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ 1/V‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺘﻮان اﺻﻄﻼح ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺑﺎ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮال )ﻓﺮﻣﺖ ‪ (2‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ رواﺑﻂ داده ﺷﺪه ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻻت وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎ و ﺑﺨﺎرات در ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻛﻢ ﺗﺎ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎ دﻗﺖ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻧﻤﻮدار ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ ﭘﺬﻳﺮي ﺑﺮاي ﻣﺘﺎن را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻫﻤﻪ اﻳﺰوﺗﺮم ﻫﺎ از ‪Z = 1‬و ‪ P = 0‬ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ‬

‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و در ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻛﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺧﻂ‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻻت وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ P‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﺸﺎرﻫﺎي‬ ‫‪ ‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻤﺎس ﻳﻚ اﻳﺰوﺗﺮم در ‪ = 0‬ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺧﻮﺑﻲ از اﻳﺰوﺗﺮم از ‪0‬‬
‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل ﺑﺮاي ﻳﻚ دﻣﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ دﻫﺪ ‪:‬‬

‫‪ ‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺧﻂ ﻣﻤﺎس ‪Z = 1 + B′P‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻮﺗﺎه ﻛﺮدن ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ دو ﺗﺮم‬

‫ﻧﻴﺰ داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪63‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻻت وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬ﺷﻜﻞ ﻣﺘﺪاوﻟﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ از ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ‪B′‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻗﺒﻠﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي در ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻛﻢ ﺑﻪ دو ﺗﺮم ﻛﻮﺗﺎه ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮاي ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﺤﺪوده ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل دو ﺗﺮﻣﻲ اﻣﺎ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﺑﺤﺮاﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫وﻳﺮوﻳﺎل ﺑﺎ ﺳﻪ ﺗﺮم اﻏﻠﺐ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﺎﻟﻲ را اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻻت وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺸﺎر ﺻﺮﻳﺢ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺣﺠﻢ آن ﻣﻜﻌﺐ اﺳﺖ‪ .‬راه ﺣﻞ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮاي ‪V‬ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ راه ﺣﻞ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻃﺮح ﺗﻜﺮاري ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﻣﺜﺎل ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ، 3.8 .‬اﻏﻠﺐ‬
‫راﺣﺖ ﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ ،C‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،B‬ﺑﻪ ﮔﺎز و دﻣﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در ﻣﻮرد ﺿﺮاﻳﺐ ﺳﻮم ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ از ﺿﺮﻳﺐ وﻳﺮﻳﺎل‬
‫دوم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ داده ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﺪادي از ﮔﺎزﻫﺎ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺿﺮاﻳﺐ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺴﻂ راﺑﻄﻪ وﻳﺮﻳﺎل ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از‬
‫ﺳﻪ ﺗﺮم ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪65‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻻت وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻣﺎ ﺑﺮ ﺿﺮاﻳﺐ وﻳﺮﻳﺎل ‪B‬و ‪C‬ﺑﺮاي ﻧﻴﺘﺮوژن را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻋﺪدي‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺎزﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ‪ ،‬روﻧﺪﻫﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺤﻨﻲ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ‪B‬ﺑﺎ ‪T‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ‪ ،‬در دﻣﺎي ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ‪B ،‬ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آراﻣﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻻت وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺣﺮارت‪ C‬ﺑﻪ ﻃﻮر آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﻧﺸﺎن دادن دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي اﺻﻠﻲ‬
‫آن واﺿﺢ اﺳﺖ‪C :‬در دﻣﺎﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ ‪ ،‬در دﻣﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دﻣﺎي ﺑﺤﺮاﻧﻲ از ﺣﺪاﻛﺜﺮ‬
‫ﻋﺒﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﭘﺲ از آن ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ‪T‬ﺑﻪ آراﻣﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪67‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ درﺟﻪ ‪3‬‬

‫‪ ‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ رﻓﺘﺎر ‪ PVT‬ﻣﺎﻳﻌﺎت و ﺑﺨﺎرات را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داﻣﻨﻪ وﺳﻴﻌﻲ از دﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﺸﺎرﻫﺎ‬
‫و ﺣﺠﻢ ﻫﺎي ﻣﻮﻟﻲ را در ﺑﺮ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﻘﺪر ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻋﺪدي ﻳﺎ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ را در ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﺠﺎد‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻻت ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ اي ﻛﻪ داراي ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻻر ﻣﻜﻌﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ و ﺳﺎدﮔﻲ را‬
‫اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از اﻫﺪاف ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻜﻌﺒﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ رﻓﺘﺎر ﻣﺎﻳﻊ و ﺑﺨﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﻧﺪرواﻟﺲ‬

‫‪ ‬اوﻟﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻜﻌﺐ ﻋﻤﻠﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻮﺳﻂ ‪J. D. van der Waals‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ‬

‫‪ ‬در اﻳﻨﺠﺎ ‪a ،‬و ‪b‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﺎص ؛‬

‫وﻗﺘﻲ ﺻﻔﺮ ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺑﺎزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﻫﺪف از اﺻﻄﻼح ‪ ،a / V2‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺬاب ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﺸﺎر ﻛﻤﺘﺮ‬
‫از ﻓﺸﺎر وارد ﺷﺪه در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻫﺪف از ﺛﺎﺑﺖ ‪b‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺪازه ﻣﺤﺪود ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺣﺠﻢ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز‬
‫اﻳﺪه آل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪69‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ردﻟﻴﺶ‪-‬ﻛﻮاﻧﮓ )‪Redlich/Kwong (RK‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ درﺟﻪ ‪ 3‬در ذﻳﻞ آﻣﺪه‬

‫‪ ‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ و ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ ذﻳﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻪ‪:‬‬

‫)‪• Soave/Redlich/Kwong (SRK‬‬

‫)‪• Peng/Robinson (PR‬‬ ‫‪70‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬

‫‪ ‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ ورود ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺪون ﺑﻌﺪ)‪α (Tr, ω‬؛ ﺑﻪ دﻣﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮ از ‪Tc‬ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ در دﻣﺎي‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺑﻪ واﺣﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪71‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺟﺪول ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﻌﺎدﻻت ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺸﻬﻮر!‬

‫‪72‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺗﺌﻮري ﺣﺎﻻت ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ )‪(Correspoding States‬‬

‫‪ ‬ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻳﻌﺎت ‪ ،‬وﻗﺘﻲ در ﻫﻤﺎن دﻣﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻓﺸﺎر ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً داراي‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ ﭘﺬﻳﺮي ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ از رﻓﺘﺎر ﮔﺎز اﻳﺪه آل ﺗﺎ ﺣﺪود ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪73‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺗﺌﻮري ﺣﺎﻻت ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ )‪(Correspoding States‬‬

‫‪ ‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ )ﻋﻼوه ﺑﺮ ‪ Tc‬و ‪ ، (Pc‬ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ‪ (Acentric Factor) ω‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ‪ K. S. Pitzer‬و ﻫﻤﻜﺎران ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻳﻌﺎت داراي ﻣﻘﺪار ﻳﻜﺴﺎن ﻓﺎﻛﺘﻮر ﻣﺮﻛﺰي از ﻫﻤﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن دﻣﺎ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻓﺸﺎر ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪74‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫راﺑﻄﻪ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎ )راﺑﻄﻪ ﭘﻴﺘﺰر(‬

‫‪ ‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ از ﻧﻮع ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺘﺰر و ﻫﻤﻜﺎران ﺑﺮاي ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ ‪ Z‬و‬
‫ﺿﺮﻳﺐ وﻳﺮﻳﺎل دوم ‪ B‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ Z0‬و ‪ Z1‬ﺗﻮاﺑﻊ ‪ Tr‬و ‪ Pr‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬رواﺑﻂ ﭘﻴﺘﺰر ﺑﺮاي ﺿﺮﻳﺐ دوم ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪75‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫رواﺑﻂ ﭘﻴﺘﺰر ﺑﺮاي ﺿﺮﻳﺐ دوم ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪ ‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت دارﻳﻢ‪:‬‬

‫‪76‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫رواﺑﻂ ﭘﻴﺘﺰر ﺑﺮاي ﺿﺮﻳﺐ دوم ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل‬

‫‪77‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫رواﺑﻂ ﭘﻴﺘﺰر ﺑﺮاي ﺿﺮﻳﺐ ﺳﻮم ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﺿﺮﻳﺐ دوم وﻳﺮﻳﺎل ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ را ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪:‬‬ ‫‪ ‬راﺑﻄﻪ ﺑﺮاي‬

‫‪ ‬راﺑﻄﻪ ﺿﺮﻳﺐ ﺳﻮم وﻳﺮﻳﺎل ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ را دارﻳﻢ‪:‬‬

‫‪78‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫راﺑﻄﻪ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎﻳﻌﺎت‬

‫‪ ‬اﮔﺮﭼﻪ ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻻر ﻣﺎﻳﻌﺎت را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ ‪ 3‬ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻛﺮد ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻏﻠﺐ از دﻗﺖ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ‪ ،‬ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻟﻲ ‪ /‬ﻛﺴﻠﺮ ﺷﺎﻣﻞ داده ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺧﻨﻚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻻت ﻛﻠﻲ ﺑﺮاي ﺗﺨﻤﻴﻦ ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻻر ﻣﺎﻳﻌﺎت اﺷﺒﺎع ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ راﻛﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪79‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭼﻪ ﺑﻮد؟!‬

‫‪ ‬ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ‪:‬‬

‫‪ ‬ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺎز را ﺑﺮاي ﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي ﻏﻴﺮ واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ و اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻧﻤﻮدار ‪PT‬و ‪PV‬را ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﺎﻣﺪ ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ ‪ ،‬ﮔﺎز و ﻣﺎﻳﻊ ﺗﻔﺴﻴﺮ‬

‫ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻣﻨﺤﻨﻲ ﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ )ذوب( ‪ ،‬ﺗﺼﻌﻴﺪ و ﺗﺒﺨﻴﺮ ؛ و ﻧﻘﺎط ﺑﺤﺮاﻧﻲ و ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‬

‫‪ ‬اﻳﺰوﺗﺮم ﻫﺎ را روي ﻧﻤﻮدار ‪PV‬ﺑﺮاي دﻣﺎي ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﻳﻴﻦ دﻣﺎي ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﺮاﻛﻢ ﭘﺬﻳﺮي و اﻧﺒﺴﺎط ﭘﺬﻳﺮي ﻫﻤﺪﻣﺎ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﺪ و از آﻧﻬﺎ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺎﻳﻌﺎت و‬

‫ﺟﺎﻣﺪات اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪80‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭼﻲ ﺑﻮد؟!‬

‫‪ ‬از ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل ‪Uig‬و ‪ Hig‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ‪T‬ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد )ﻧﻪ ﺑﻪ ‪P‬‬

‫و ‪ ،(Vig‬و ‪CPig = CVig + R‬‬

‫‪ ‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺣﺮارت و ﻛﺎر ﻻزم و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺮاي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ‬

‫اﻳﺰوﺗﺮﻣﺎل ‪ ،‬اﻳﺰوﺑﺎرﻳﻚ ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ و آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز اﻳﺪه آل‪.‬‬

‫‪ ‬ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ ﭘﺬﻳﺮي ‪Z‬را ﺗﻌﺮﻳﻒ و اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎﻟﺖ ﻳﺎ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻛﻠﻲ را ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در ﻳﻚ وﺿﻌﻴﺖ‬

‫ﺧﺎص اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﻧﻤﻮدار زﻳﺮ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪81‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ و ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﻣﻌﺎدﻻت‬

‫‪ ‬از ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ‬

‫‪82‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭼﻪ ﺑﻮد؟!‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﻳﺮﻳﺎل دو ﺗﺮم را اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻴﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺸﺎر ﻳﺎ داﻧﺴﻴﺘﻪ ﻣﻮﻟﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺿﺮاﻳﺐ دوم و ﺳﻮم ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻳﺮﻳﺎل را ﺑﻪ ﺷﻴﺐ و اﻧﺤﻨﺎي ﻧﻤﻮدار ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ ﭘﺬﻳﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫داﻧﺴﻴﺘﻪ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﻌﺎدﻻت وﻧﺪرواﻟﺲ و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺣﺎﻟﺖ درﺟﻪ ‪ 3‬را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ و ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎ ﺧﻮاص ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪Pr ،Tr ‬و ‪ω‬را ﺗﻌﺮﻳﻒ و اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﺎدﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭼﻪ ﺑﻮد؟!‬

‫‪ ‬ﻣﺒﻨﺎي ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ دو و ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮي را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻌﺎدﻻت ‪Soave / Redlich / Kwong ،Redlich / Kwong‬و‬

‫‪Peng / Robinson‬از ﺧﻮاص ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪.‬‬

‫‪ ‬در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ ‪ 3‬ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﺮاي ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻻر ﺑﺨﺎر و ﻳﺎ‬

‫ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ در ‪T‬و ‪P‬ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻟﻲ ‪ /‬ﻛﺴﻠﺮ را ﺑﺎ داده ﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳﺖ ‪ D‬اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺣﺠﻢ ﻫﺎي ﻣﻮﻟﻲ ﻓﺎز ﻣﺎﻳﻊ را ﺑﺎ رواﺑﻂ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﺑﺰﻧﻴﺪ‪.‬‬
‫‪84‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬

‫ﺗﻮ ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬

‫‪85‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫دﻳﺎﮔﺮام ﺧﻮاص‬

‫‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬

‫‪ ‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ آﻳﺎ رواﺑﻂ ﭘﻴﺘﺰر ﺑﺮاي ﺿﺮﻳﺐ وﻳﺮﻳﺎل دوم ﺑﺮاي ‪T‬و ‪P‬داده ﺷﺪه ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ ﻳﺎ‬
‫ﺧﻴﺮ و در ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﺳﺐ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ‬

‫‪86‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫دﻳﺎﮔﺮام ﺧﻮاص‬

‫‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬

‫‪87‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫دﻳﺎﮔﺮام ﺧﻮاص‬

‫‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬

‫ﺳﻄﺢ ‪ PZT‬و اﻳﺮوﺗﺮم ﻫﺎ ﺧﻄﻮط‬

‫ﺳﻴﺎه و ﺣﺠﻢ‪-‬ﻓﺸﺎر ﺳﻔﻴﺪ‬
‫‪88‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬
 ‫دﻳﺎﮔﺮام ﺧﻮاص‬

‫‪ ‬م‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ‪:‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ درﺟﻪي آزادي ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ اﺷﺒﺎع ‪ 1‬اﺳﺖ و دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر در ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺷﺒﺎع ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﻚ ﻣﺨﻠﻮط اﺷﺒﺎع ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻳﻊ و‬
‫ﻗﺴﻤﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺨﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﻲ ﺑﻌﺪ ﻛﻴﻔﻴﺖ را ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ؛‬

‫‪89‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬