Promieniowanie gamma

Promieniowanie gamma – wysokoenergetyczna forma promieniowania elektromagnetycznego. W wielu publikacjach rozróżnienie promieniowania gamma oraz
promieniowania X (rentgenowskiego) opiera się na ich źródłach, a nie na długości fali[1]. Promieniowanie gamma wytwarzane jest w wyniku przemian jądrowych
albo zderzeń jąder lub cząstek subatomowych, a promieniowanie rentgenowskie – w wyniku zderzeń elektronów z elektronami powłok wewnętrznych lub ich
rozpraszaniu w polu jąder atomu. Promieniowanie gamma jest promieniowaniem jonizującym i przenikliwym. Promieniowanie gamma oznacza się grecką literą γ,
analogicznie do korpuskularnego promieniowania alfa (α) i beta (β).

Spis treści
Promieniowanie gamma
Źródła promieniowania gamma
Oddziaływanie z materią (absorpcja)
W wybuchu jądrowym
Detekcja promieniowania gamma
Zastosowania
Zobacz też
Przypisy

Źródła promieniowania gamma

Reakcja jądrowa – jądra atomowe izotopów promieniotwórczych po rozpadzie znajdują się w stanie wzbudzonym. Powrót do stanu podstawowego, o niższej energii, powoduje
emisję fotonu gamma.
Nukleosynteza – dwa jądra atomowe zderzają się, tworząc nowe jądro w stanie wzbudzonym. Jego przejściu do stanu podstawowego może towarzyszyć emisja jednego lub wielu
kwantów gamma.
Anihilacja – zderzenie cząstki i antycząstki, np. elektronu i pozytonu, powoduje zniknięcie obu tych cząstek i emisję co najmniej dwóch fotonów gamma.
Rozpady cząstek elementarnych – fotony gamma mogą być produktami rozpadu wielu nietrwałych cząstek elementarnych, np. neutralny pion rozpada się najczęściej na dwa
fotony.
Promieniowanie hamowania i promieniowanie synchrotronowe – wysokoenergetyczne cząstki naładowane (najczęściej elektrony) poruszające się w silnym polu elektrycznym, np.
jąder atomowych, lub polu magnetycznym mogą emitować fotony promieniowania gamma.
Odwrotne rozpraszanie Comptona – wysokoenergetyczne elektrony mogą zderzać się z niskoenergetycznymi fotonami (np. promieniowania tła) i przekazywać im energię,
zmieniając je w kwanty gamma.

Oddziaływanie z materią (absorpcja)

Promieniowanie gamma przechodząc przez materię jest pochłaniane (wielkość pochłaniania zależy od energii promieniowania). Za pochłanianie promieniowania gamma odpowiadają następujące
zjawiska (w nawiasie podane są opisy odnoszące się do wykresu)[2]:
 1. wewnętrzny efekt fotoelektryczny (Photo), w wyniku którego promieniowanie gamma oddaje energię elektronom, odrywając je od
atomów lub przenosząc na wyższe poziomy energetyczne;
2. rozpraszanie komptonowskie (Compton) – elektrony słabo związane lub swobodne doznają przyspieszenia w kierunku rozchodzenia
się promieniowania. W pojedynczym akcie oddziaływania następuje niewielka zmiana energii kwantu gamma. W wyniku
oddziaływania z wieloma elektronami kwant gamma wytraca swą energię. Jest to najważniejszy sposób oddawania energii przez
promieniowanie gamma;
3. kreacja par elektron-pozyton (Pair) – kwant gamma, uderzając o jądro atomowe, powoduje powstanie par cząstka-antycząstka
(warunkiem zajścia zjawiska jest energia kwantu gamma > 1,02 MeV – dwukrotnej wartości energii spoczynkowej elektronu);
4. reakcje fotojądrowe – w tym oddziaływaniu promieniowanie gamma oddaje energię jądrom atomowym, wzbudzając je i, przy
odpowiednio wysokiej energii fotonu, produkując nowe cząstki. Wzbudzone jądro atomowe może wypromieniować kwant gamma,
ulec rozpadowi lub rozszczepieniu. Przekrój czynny takiej reakcji jest zazwyczaj niewielki, może być jednak rezonansowo zwiększony
jeżeli energia kwantu gamma odpowiada dokładnie energii wzbudzenia jądra.
Wykładniczy charakter absorpcji promieniowania
Udział zjawiska fotoelektrycznego i rozpraszania komptonowskiego w całkowitej absorpcji maleje wraz ze wzrostem energii na rzecz wzrostu udziału gamma (total), tutaj: w aluminium. Liniami
przerywanymi zaznaczono poszczególne
kreacji par Przy małych energiach, dominuje zjawisko fotoelektryczne[2].
składowe odpowiedzialne za pochłanianie.
Sumarycznie, absorpcja promieniowania gamma w materii ma charakter wykładniczy: gdzie: I0 – natężenie promieniowania przy braku
absorpcji, I – natężenie prom. po przejściu przez warstwę grubości x absorbentu, μx – liniowy współczynnik osłabiania promieniowania. Z charakteru równania wynika, że zasięg promieniowania gamma
w materii jest teoretycznie nieskończony[2].

W wybuchu jądrowym
Podczas wybuchu jądrowego bomby atomowej część energii wybuchu zamienia się na promieniowanie jonizujące. Promieniowanie gamma emitowane Grubość warstwy materiału redukującej natężenie
w trakcie wybuchu określa się jako natychmiastowe promieniowanie gamma, a emitowane w okresie późniejszym z izotopów promieniotwórczych promieniowania gamma o połowę
powstałych w trakcie wybuchu nosi nazwę opóźnionego promieniowania gamma. Natychmiastowe promieniowanie gamma generowane jest Grubość mm
bezpośrednio podczas wybuchu, a także w wyniku oddziaływania innych typów promieniowania (np. promieniowania neutronowego) z materią[3]. Materiał
Energia 662 keV Energia 284 keV
Podczas ataku atomowego na Hiroszimę ok. 5% osób zmarłych w ciągu 30 dni od wybuchu było ofiarami oddziaływania promieniowania gamma[4].
Ołów 63,5 35,6

Detekcja promieniowania gamma Stal 172,7 94,0

Beton 533,4 355,6
Człowiek nie posiada narządów zmysłów pozwalających mu na postrzeganie promieniowania gamma, którego detekcja stała się konieczna wraz z
rozwojem technologii jądrowej. Ogólnie detektory promieniowania gamma wykorzystują własności jonizacyjne tego promieniowania i można je podzielić na:

detektor barwnikowy
detektory gazowe, do których należą:
komora jonizacyjna
licznik Geigera-Müllera
licznik proporcjonalny
detektor półprzewodnikowy
emulsja jądrowa
licznik scyntylacyjny

Zastosowania
Promienie gamma mogą służyć do sterylizacji sprzętu medycznego, jak również produktów spożywczych. W medycynie używa się ich w radioterapii do leczenia nowotworów[5] (tzw. bomba kobaltowa,
nóż gamma) oraz w diagnostyce, np. tomografia emisyjna pojedynczych fotonów. Ponadto promieniowanie gamma ma zastosowanie w przemyśle oraz nauce, np. pomiar grubości gorących blach
stalowych, pomiar grubości papieru, wysokości ciekłego szkła w wannach hutniczych, w geologii otworowej (poszukiwania ropy i gazu ziemnego), w badaniach procesów przemysłowych (np.
przepływu mieszanin wielofazowych, przeróbki rudy miedzi). Promieniowanie γ ma zastosowanie w badaniach z dziedziny chemii radiacyjnej.

Zobacz też
astronomia promieniowania gamma
detekcja promieniowania jądrowego
Geminga
oddziaływanie elektromagnetyczne
rozbłyski gamma

Przypisy
1. Michael L’Annunziata, Mohammad Baradei: Handbook of Radioactivity Analysis (http://books.google.com/?id=b519e10OPT0C&pg=PA58&dq=gamma+x-ray). Academic Press,
2003, s. 58. ISBN 0-12-436603-1.
2. red. nacz. tomu Jan Zienkiewicz: red. nacz. Heliodor Chmielewski: Encyklopedia Techniki. T. Energia jądrowa. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1970, s. 16, seria:
Encyklopedia Techniki.
3. Iwona Obierak: Skutki wybuchów jądrowych (http://www.if.pw.edu.pl/~pluta/pl/dyd/mtj/zal99/obierak/str6.htm). [w:] Wybuchy jądrowe i ich konsekwencje ekologiczne [on-line].
Wydział Inżynierii Środowiska Politechniki Warszawskiej, 2000-02-10. [dostęp 2017-07-15].
4. Jerzy Sobkowski: Chemia radiacyjna i ochrona radiologiczna. Warszawa: Adamantan, 2009, s. 117–119. ISBN 978-83-7350-135-5.
5. promieniowanie gamma (https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3962655), [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-09-15].

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Promieniowanie_gamma&oldid=68228633”

Tę stronę ostatnio edytowano 15 wrz 2022, 09:13.

Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach (http:https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl), z
możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń.
Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania (http:https://foundation.wikimedia.org/wiki/Warunki_korzystania).