Charakterystyka pryncypatu

W ciągu swego istnienia cesarstwo rzymskie przeszło ewolucję ustrojową, mimo że

ogólnie określane bywa jako monarchia absolutna. Owa ewolucja pozwala na odróżnienie w
dziejach cesarstwa trzech okresów, z których pierwszy obejmuje rządu Augusta Oktawiana od
30r. p.n.e. do 14 r. n. e. Ten okres jest nazywany pryncypatem. Oktawian August sprawował
praktycznie nieograniczoną władzę, ale uważał ją za kontynuację dawnej republiki1.
Warto przy tym podkreślić, że władza Oktawiana była kontynuacją koncepcji Cezara,
pryncypat bowiem, podobnie jak cezaryzm, opierał się na armii był forma dyktatury militarnej.
Od cezaryzmu jednak władza Oktawiana augusta różniła się bardziej konserwatywnym
nastawieniem społecznym, większym poszanowaniem tradycji oraz zachowywaniem pozorów
republiki, tak, że niekiedy pryncypat Oktawiana Augusta bywa nazywany „komedią republiki”2.
System pryncypatu czerpał swoja siłę przede wszystkim z umiejętnego zespolenia starych
i nowych elementów. Formalna strona władzy kształtowała się w kilku etapach, jednak
najważniejsze było to, że utrzymywał on stałe zwierzchnictwo wojskowe. Od 31 do 23 r. p.n.e.
sprawował je jako konsul, natomiast od 27 r. miał tzw. imperium proconsulare nad prowincjami
rzymskimi, w 23 roku natomiast otrzymał władzę wojskową nad wszystkimi prowincjami i cała
armią rzymską. Istotą władzy w okresie pryncypatu była zatem siła, która opierała się na armii,
natomiast prawne kompetencje cesarza nie były jasno określone i często były wieloznaczne.
wiele pojęć August dostosowywał do własnej osoby, nawiązując przy tym do popularnych
funkcji z okresu republiki, unikając form, które mogłyby drażnić społeczeństwo rzymskie. W
związku z tym nigdy oficjalnie nie przyjął tytułu dyktatora, ale z drugiej strony, po
ustabilizowaniu swojej władzy, unikał także sprawowania konsulatu3.
Cywilną podstawą władzy Oktawiana Augusta była tzw. tribunicia potestas, która dawał
mu wszystkie uprawnienia kolegium trybunów ludowych, zapewniając jednocześnie
princepsowi osobista nietykalność, możliwość zgłaszania wniosków i prawo weta. Princeps
dysponował także prawem zgłaszania kandydatów na urzędy, a po śmierci Lepidusa, przyjął
funkcję najwyższego kapłana, co dawało jego władzy sankcję religijną – łącznie z tytułem
Augustus Divi filius4.

1
I. Jaworski, Zarys powszechnej historii państwa i prawa, PWN, Warszawa 1983, s. 12.
2
M. Jaczynowska, D. Musiał, M. stępień, Historia starożytna, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001, s. 500.
3
Tamże, s. 501.
4
Tamże, s. 502.

1
 Poza wymienionymi, Oktawian otrzymał wiele nadzwyczajnych pełnomocnictw, do
których zaliczyć można układanie listy senatu czy zaopatrywanie miasta w zboże. Wszystko to w
ręku Augusta stanowiło istotny element nieograniczonej władzy. Jako imperator i najwyższy
kapłan August posiadał najwyższą władzę we wszystkich sprawach państwowych i religijnych.
był pierwszym pomiędzy senatorami i korzystał z pewnych prerogatyw podczas posiedzeń
senatu. Posiadał zatem prawo przemawiania w pierwszej kolejności, co orientowało senatorów
co do tego, jaka jest wola władcy5.
Warto jednak zauważyć, że sprawując praktycznie nieograniczoną władzę, August
zachował pewne instytucje republikańskie. W związku z tym nadal zwoływano komicje, czyli
ogólne zebrania obywateli rzymskich. Jednak istnienie komicji było w okresie pryncypatu
sztucznie podtrzymywane i musiały one wykonywać wolę Augusta. wiele ze swojego znaczenia
w okresie pryncypatu Augusta stracił senat. Przestał bowiem być organem rządzącym w
państwie rzymskim, zachowując jednak pewien zakres władzy ustawodawczej w zakresie np.
kontroli nad polityką zagraniczną. Senat uzupełniał się automatycznie i na ogół zawsze był
posłuszny woli Augusta. Istniały również dawne urzędy konsulów, którzy jednak utracili swoje
stanowiska kierownicze wojskowe i polityczne, zachowując jednocześnie atrybucje sądowe i
administracyjne. Polityka Augusta cechowała się przy tym pewna nieufnością wobec senatorów.
W związku z tym nie wolno im było, bez pozwolenia cesarza, opuszczać Italii, odwiedzać
Egiptu6.
Oprócz senatu, podporą władzy cesarskiej w okresie pryncypatu był stan ekwitów.
Granica przynależności do tej grupy był majątek wartości 400 tysięcy sesterców. spośród
ekwitów rekrutowani byli urzędnicy cesarscy, prokuratorowie, którzy zarządzali sprawami
finansowymi oraz prefekci. Najważniejszymi z nich byli dowódcy pretorianów oraz namiestnik
Egiptu. Warto podkreślić, że Egipt w okresie pryncypatu stanowił niejako osobista domenę
cesarza, ponieważ obawiał się on groźby uzurpacji. W tym kontekście izolacja Egiptu była
Augustowi na rękę. Dlatego właśnie władzę tam sprawowali wyłącznie ekwici, którzy pełnili
również funkcje kierownicze w legionach. możliwy był awans ekwitów do stanu senatorskiego i,
co istotne, cieszyli się oni większym zaufaniem cesarza aniżeli senatorowie, ponieważ nie byli

5
I. Jaworski, Zarys, op. cit., s. 13.
6
Tamże, s. 14; M. Jaczynowska, D. Musiał, M. stępień, Historia,op. cit., s. 502.

2
oni związani z tradycjami republikańskimi. Rozwój pryncypatu przyniósł wzmocnienie roli
ekwitów oraz znaczne poszerzenie sprawowanych przez nich funkcji7.
Na uwagę zasługuje nietykalność posłów w okresie pryncypatu. Każdy, kto dopuściłby się
pulsatio ( uderzenie, pobicie) czy w inny sposób znieważyłby posłów lub towarzyszące im
osoby, będzie odpowiadał na podstawie lex Iulia de vi publica wydanej za czasów Juliusza
Cezara lub Oktawiana Augusta8.
Postawy społeczne Oktawiana augusta w czasach jego pryncypatu były zdecydowanie
konserwatywne. Bardziej jeszcze aniżeli Cezar starał się on ograniczać rolę niewolników. Z jego
inicjatywy w 2 r. p.n.e. uchwalona została ustawa ograniczająca liczbę niewolników, których
jednocześnie można było wyzwolić na mocy testamentu. Wobec plebsu polityka cesarza była
zdecydowanie nieufna i ostrożna. Aspiracje polityczne tej warstwy społecznej August starał się
rozładowywać poprzez urządzanie igrzysk oraz rozdawnictwo zboża i pieniędzy. Była to
polityka nazywana panem et circenses. znalazła ona swój wyraz także w podniesieniu liczby
uprawnionych do otrzymywania darmowego zboża do 200 tysięcy mieszkańców Rzymu. Przed
ewentualnym buntem proletariuszy chronić mieli cesarza pretorianie oraz kohorty miejskie9.
W okresie pryncypatu polityka wobec prowincji została uwsteczniona w stosunku do
rządów Cezara. August ograniczył nadawanie obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom
Imperium, hamując w ten sposób możliwości awansu politycznego prowincjonalnej arystokracji.
Z drugiej jednak strony utrzymywał cezariańską zasadę racjonalnego wyzysku prowincji.
Podsumowując, należy podkreślić, że ustrój wprowadzony przez Augusta oznaczał
ostateczny koniec republiki, chociaż w czasach pryncypatu wciąż były obecne jej pozory oraz
siła ideologiczna, której oparciem był senat.

Bibliografia
7
M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia,op. cit., s. 503.
8
F. Longchamps de Berier, Nietykalność posła w Rzymie okresu pryncypatu, „Prawo Kanoniczne: kwartalnik
prawno-historyczny” 1994/ 37/3-4, 165-174
9
M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia,op. cit., s. 503.

3
1. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. stępień, Historia starożytna, Wydawnictwo TRIO,
Warszawa 2001.
2. I. Jaworski, Zarys powszechnej historii państwa i prawa, PWN, Warszawa 1983.
3. F. Longchamps de Berier, Nietykalność posła w Rzymie okresu pryncypatu, „Prawo
Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny” 1994/ 37/3-4.