SKRYPT DO ĆWICZEŃ →RENTGENODIAGNOSTYKA / FIZYKA W RADIOLOGII

Elektroradiologia I rok (niestacjonarne) – Aparatura Medyczna 2022/23 Kalisz

Wykładowca: mgr Grzegorz Jędroszka

POWSTANIE PROMIENI RENTGENOWSKICH:

Promieniowanie rentgenowskie (RTG) → należy do grupy promieniowań
elektromagnetycznych. Ich istotę wyjaśniają dwie teorie: falowa i kwantowa. Promienie
rentgenowskie rozchodzą się w przestrzeni w formie fal, natomiast reagują z materią tak, jak
cząstki. Są one wysyłane z miejsca powstania w postaci cząstek (kwantów) energii,
nazywanych fotonami. Jednostką energii fotonów jest elektronowolt (eV). Długość fal
promieni rentgenowskich jest mierzona w nanometrach.
Promienie rentgenowskie powstają w szklanej bańce próżniowej, w której umieszczone są
dwie elektrody.
Elektroda ujemna (KATODA)→ jest źródłem elektrów wykorzystywanych w procesie
wytwarzania promieniowania rentgenowskiego. Zbudowana jest z cienkiego, skręconego
spiralnie drutu wolframowego, zwanego włóknem żarzenia. Rozgrzanie włókna
wolframowego do 2200˚ powoduje zjawisko termoemisji elektronów.
▪ Włókna są zwykle wykonane z wolframu, ponieważ jest on:
✓ Gęsty
✓ Twardy
✓ Relatywnie łatwy w obróbce
✓ Dobrym emiterem termojonowym

▪ Oraz charakteryzuje się:

✓ Niskim ciśnieniem pary
✓ Wysoką temperaturą topnienia (3410 ˚C)

Elektroda dodatnia (ANODA)→ zbudowana jest z bloku miedzianego , w którym wytopiono

cienki krążek ze stopu metali szczególnie odpornych mechanicznie i termicznie. Anoda
przewodzi prąd, wspiera tarczę oraz zapewnia odprowadzenie ciepła z tarczy.
▪ Nieruchoma Anoda→ spotykana jest w podstawowych lampach RTG z niskimi
wymaganiami mocy, takie jak w sprzęcie używanym w stomatologii, mobilnych
ramieniach C do fluroskopii oraz aparatach o niskiej wydajności. Nieruchoma anoda
składa się z wolframowej tarczy umieszczonej w bloku miedzi. Promieniowanie
rentgenowskie jest wytwarzane na tarczy wolframowej, natomiast blok miedzi
odprowadza ciepło. Blok anody składa się z drutu miedzianego mającego ściętą
powierzchnię z jednej strony. Na ściętej powierzchni walca umieszczona jest tarcza.
Kąt pod jakim umieszczona jest tarcza, określa rozmiar ogniska. W nieruchomej
anodzie promieniowanie rentgenowskie wytwarzane jest na niewielkiej powierzchni
(około 4𝑚𝑚2 ), co sprawia, że temperatura rośnie gwałtownie. Zmniejsza to możliwe
obciążenie lampy, po którym może nastąpić jej uszkodzenie.
 ▪ Wirująca Anoda→ Projekt wirującej anody został opracowany, aby umożliwić
większe obciążenie lampy rentgenowskiej. Anodę stanowi dysk (tarcza) zamontowany
na obrotowym trzonie napędzanym przez indukcyjny silnik elektryczny. Średnica
dysku wynosi od 55 mm do 100 mm, a jego grubość 7 mm.
W wirującej anodzie tarcza jest umieszczona blisko krawędzi obracającego się dysku.
W przypadku zwykłej anody o średnicy 9 cm powierzchnia ścieżki wynosi w
przybliżeniu 1200𝑚𝑚2 . Jeżeli czas ekspozycji jest wystarczająco długi, a prędkość
rotacji anody wystarczająca, ciepło jest rozpraszane na znaczne większej powierzchni
z towarzyszącym mniejszym wzrostem temperatury. Prędkość obrotów dysku wynosi
od 3000 do 10000 obrotów na minutę.

Rysunek 1. Przekrój lampy rentgenowskiej z wirującą anodą

Włączenie lampy rentgenowskiej w obwód prądu elektrycznego o dużej

różnicy potencjałów powoduje nadanie wolnym elektronom odpowiedniej energii
kinetycznej. Przebiegają one od katody do anody i zostają nagle zahamowane w
miejscu, które nazywane jest ogniskiem lampy. W momencie zderzenia z
powierzchnią ogniska energia kinetyczna elektronów zostaje zmieniona na energię
promieniowania rentgenowskiego (1%) oraz ciepło (99%).

Emitowane przez lampę rentgenowską promieniowanie składa się z promieni hamowania i

promieni charakterystycznych.
Rysunek 2. Schemat lampy rentgenowskiej
 ▪ Widmo promieniowania hamowania →jest widmem ciągłym- składa się z promieni
o bardzo różnej długości fal. Powstaje, gdy rozpędzone elektrony mijają zewnętrzną
powłokę elektronową atomu i oddziałują z siłami jądra atomu.
▪ Promieniowanie charakterystyczne →powstaje, gdy rozpędzone elektrony wybijają
elektrony z wewnętrznej powłoki atomu. Długość fali promieniowania
charakterystycznego jest zawsze jednakowa i zależy od struktury atomowej materiału,
z jakiego zbudowane jest ognisko lampy.
O jakości promieniowania rentgenowskiego decyduje napięcie szczytowe (kVp) prądu
elektrycznego. Natomiast na liczbę promieni rentgenowskich ma wpływ natężenie prądu,
mierzone w miliamperach (mA).

WZAJEMNEODDZIAŁYWANIE PROMIENIOWANIA RENTGENOWKSIEGO I

MATERII
Część promieniowania rentgenowskiego, przenikając przez materię, ulega osłabieniu na
skutek wzajemnego z nią oddziaływania. Istnieją trzy podstawowe procesy wzajemnego
oddziaływania:
✓ Zjawisko fotoelektryczne

✓ Rozproszenie Comptona

✓ Zjawisko tworzenia par elektron – pozyton

WŁAŚCIWOŚCI PROMIENIOWANIA RENTGENOWSKIEGO

Promieniowanie rentgenowskie ma następujące właściwości:
 ✓ Zmniejsza swoje natężenie z kwadratem odległości
✓ Ulega osłabieniu, przenikając przez materię
✓ Wywołuje jonizację materii
✓ Wywołuje zjawisko luminescencji
✓ Działa na emulsję fotograficzną
✓ Ma działanie biologiczne

PODSTWY TECHNICZNE RENTGENODIAGNOSTYKI

Badania diagnostyczne są wykonywane za pomocą aparatów rentgenowskich. W skład
aparatu wchodzą:
▪ Jedna lub więcej lamp rentgenowskich
▪ Generator rentgenowski
▪ Urządzenia umożliwiające przeprowadzenie badania

Obecnie powszechnie stosowane są lampy rentgenowskie dwuogniskowe z wirującą anodą.

W przeciwieństwie do lampy jednoogniskowej nowoczesne lampy mają katodę z dwoma
włóknami żarzenia, różniącymi się długością. Oba włókna znajdują się na dnie czaszy, której
zadaniem jest skupienie elektronów uwalnianych z wolframu na skutek termoemisji.
Generator rentgenowski → zespół urządzeń zaopatrujących lampę w prąd elektryczny nosi
nazwę generatora rentgenowskiego. Składa się z transformatorów niskiego i wysokiego
napięcia, układu prostującego kierunek prądu elektrycznego, zegarów czasowych i stolika
rozdzielczego. Aparat rentgenowski wykorzystuje jedną lub trzy fazy prądu, o napięciu 220
lub 380 V.
Do zadań generatora należą:
✓ Dostarczenie prądu o niskim napięciu do żarzenia włókna katody
✓ Zmiana prądu o zmiennym kierunku na jednokierunkowy
✓ Dostarczenie lampie prądu o wysokim napięciu
✓ Sterowanie całym aparatu
Transformatory / Prostowniki / Zegary czasowe / Stolik rozdzielczy

Stolik rozdzielczy → sterowanie całym aparatem rentgenowskim odbywa się za pomocą

stolika rozdzielczego. W skład jego wchodzą
✓ Włącznik prądu elektrycznego
✓ Regulator wysokiego napięcia (kVp)
✓ Regulator natężenia prądu (mA)
✓ Zegar czasowy
✓ Zegar określający czas trwania prześwietlenia
✓ Przełącznik lamp rentgenowskich i ich ognisk
Obecnie budowane aparaty mają stoliki rozdzielcze wyposażone w mikroprocesor, a nawet
mikrokomputer, które automatycznie sterują aparatem i doborem warunków ekspozycji
dostosowanych do anatomicznej budowy badanej części ciała.

URZĄDZENIA DO DIAGNOSTYKI RENTGENOWKSIEJ

Typy aparatów. Diagnostyczne aparaty rentgenowskie są przeznaczone do wykonywania
zdjęć rentgenowskich i prześwietleń. Najczęściej umożliwia to jeden uniwersalny aparat.
Składa się on z dwóch niezależnych od siebie części:
▪ Ścianki do prześwietleń z lampą rentgenowską i zestawem: wzmacniacz obrazu –
telewizja
▪ Stołu do zdjęć w pozycji poziomej i statywu do zdjęć w pozycji pionowej wraz z
lampą. Lampa jest podwieszona pod sufitem na przesuwalnym teleskopie. Stół, statyw
i ścianka do prześwietleń mają ruchome kratki przeciwrozporszeniowe w wózkach dla
kaset do zdjęć. Wzmacniacz obrazu umożliwia stosowanie kamery filmowej i kamer
małoobrazkowych, a telewizja – zastosowanie magnetowidu. Sterowanie położeniem
pacjenta i aparatem odbywa się zdalnie, co zabezpiecza badającego elektroradiologa
przed promieniowaniem.
FILTRY → Zadaniem filtrów jest pochłanianie fotonów o długich falach, które nie tworzą
obrazu rentgenowskiego, gdyż zostają pochłonięte w skórze pacjenta. Szkło lampy
rentgenowskiej, olej i okienko bakelitowe odgrywają rolę filtra własnego lampy. Spełnia on
swoje zadania przy stosowaniu promieniowania poniżej 50 kVp. Dla promieniowania od 50
do 70 kVp należy stosować dodatkowy filtr aluminiowy o grubości 0,5 mm, a dla
promieniowania powyżej 70kVp dodaje się filtr 1,5 mm. Filtry są najtańszym sposobem
ochrony badanego przed promieniowaniem. Zmniejsza dawkę padającą na skórę o 80%.
ZWALCZANIE PROMIENIOWANIA ROZPROSZONEGO → Najskuteczniejszym
urządzeniem do zwalczania promieniowania rozproszonego jest kratka
przeciwrozproszeniowa. Jest ona zbudowana z cienkich ołowianych listewek przegrodzonych
materiałem dobrze przepuszczającym promieniowanie rentgenowskie. Większość promieni
rozproszonych, które znajdują się między obiektem, a błoną rentgenowską, jest pochłaniana
przez ołowiane listewki. Kratki dzielą się na ruchome i stałe. Musza być używane do
wszystkich zdjęć grubszych części ciała.

SYSTEMY OBRAZOWANIA W RENTGENODIAGNOSTYCE

Obecnie istnieje wiele systemów rejestracji i prezentacji obrazu radiologicznego. Są to:
konwencjonalne zdjęcia rentgenowskie, radiologia cyfrowa, prześwietlenia, systemy
umożliwiające rejestrację czynności narządu oraz tomografia komputerowa.
Obraz, jaki otrzymuje się na zdjęciu rentgenowskim, zależy w dużej mierze od geometrii
wiązki powoduje, że przedmiot fotografowany ulega powiększeniu. Niekorzystnemu
zniekształceniu obiektu można zapobiec, jeśli znajduje się on możliwie blisko błony (kasety)
rentgenowskiej, a odległość ogniska od lampy od błony jest duża. Zdjęcie rentgenowskie
wykonuje się przeważnie z odległości 100cm.
RADIOGRAFIA CYFROWA
Pod tym pojęcie rozumiany jest cyfrowy zapis obrazów uzyskiwanych w czasie
konwencjonalnych badań radiologicznych. Przez ponad 100 lat w rentgenodiagnostyce
rejestrowano wyniki badań w postaci analogowej na błonach halogenosrebrowych.
Wprowadzenie systemu cyfrowego stało się możliwe dzięki postępom, jakie dokonały się w
dziedzinie detekcji promieniowania X, technologii przetworników analogowo-cyfrowych,
sprawności komputerów, ciekłokrystalicznych monitorów obrazowych o wysokiej
rozdzielczości oraz systemów transmisji danych.
Różnice między analogowym i cyfrowym zapisem obrazu
Obrazy analogowe i cyfrowe znacznie się różnią. W pierwszym przypadku prezentowane
szczegóły zmieniają się w sposób ciągły, w drugim – obraz składa się z wielu elementów
(pikseli), rejestrowanych na tzw. matrycy (macierz).
Ostrość tego typu obrazów, czyli zdolność do odróżnienia niewielkich szczegółów i wyraźne
zarysowane granice między różnymi strukturami, w dużej mierze zależą od wielkości i liczby
pikseli. Osoba prawidłowo widząca rozpoznaje elementy o wielkości 0,1 mm (100um).
Pożądana wielkość piksela ocenianego przez lekarza obrazu powinna być zatem równa lub
mniejsza od tych wartości.
Drugim ważnym elementem jest odpowiednia kontrastowość obrazu, czyli skala
zaczernienia odpowiednich obszarów, odpowiadających wartościom pochłaniania promieni X
po przejściu przez ciało pacjenta. Oko ludzkie pozwala odróżnić 30-90 stopni szarości.
System cyfrowy tworzy zwykle obrazy 10-bitowe. Oznacza to, że rejestruje 210 , czyli 1024,
odcieni szarości. Najczęściej prezentowane są na one na obrazie monitora jako obrazy 8-
bitowe (256 poziomów szarości). Technika cyfrowa pozwala jednak na korektę obrazów, w
sensie zmiany poziomu i zakresu (okna), przenoszonej przez system skali szarości,
dostosowując je do właściwości oka.
PODSTAWY TECHNICZNE RADIOGRAFII CYFROWEJ
W zależności od posiadanej aparatury i wykonywanych badań stosuje się różne rozwiązania.
Do najczęstszych należą:
✓ Zastąpienie folii wzmacniającej i błony halogenosrebrowej płytą fosforową
wielokrotnego użytku. Pod wpływem kwantów promieniowania X, proporcjonalnie do
natężenia promieniowania po przejściu przez ciało pacjenta, dochodzi do
przemieszczania elektronów na wyższy poziom energetyczny i wychwytywanie ich
przez pułapki jonowe fosforu. Powstaje obraz utajony. Proces uwalniania elektronów
związanych z emisją światła odbywa się po umieszczeniu płyty w odpowiednim
skanerze laserowym. Po odczytaniu obrazu utajonego i przekształceniu go na sygnał
cyfrowy płyta przygotowana jest do kolejnej ekspozycji. Podstawowymi zaletami
przedstawionego systemu jest stosunkowo niski koszt wdrożenia go w każdej
tradycyjnej pracowni radiologicznej z zachowaniem dotychczasowej infrastruktury
(kaset i aparatury), a także niski koszt eksploatacji przy zadawalających wynikach
badań.
 Rysunek 3. Budowa i działanie wzmacniacza obrazu

Rysunek 4 Układ wzmacniacz obrazu-telewizja do prześwietleń

TOMOGRAFIA KOMPUTEROWA
 Tomografia komputerowa (TK) podobnie jak rentgenodiagnostyka konwencjonalna
wykorzystuje zjawisko osłabienia promieniowania X przenikającego przez ciało pacjenta.
Odmienny jest natomiast sposób badania pacjenta, uzyskiwania obrazów wnętrza ciała
ludzkiego oraz ich prezentacji. Leżącego na plecach, na ruchomym stole diagnostycznym
pacjenta wprowadza się do otworu okola. Stanowi ono zamkniętą przestrzeń, w której
znajdują się między innymi:
✓ Lampa rentgenowska – emitująca promienie X w postaci wachlarza, rzadziej stożka,
wirująca w płaszczyźnie prostopadłej do długiej osi chorego, oraz układu detektorów
rejestrujących osłabienie promieniowania X po przejściu przez ciało badanego.
Wybrana warstwa ciała w czasie obrotu lampy eksponowana jest zatem w czasie
obrotu lampy eksponowana jest zatem z wielu stron, pod różnymi kątami. Do
ustalenia miejscowych wartości osłabienia promieniowania, charakteryzujących
rodzaje tkanek i narządów, jakie znajdują się w wybranym przekroju ciała,
wykorzystuje się proces rekonstrukcji obrazu.
Komponenty systemu TK można zwykle podzielić na cztery kategorie:
• system obrazowania (znany również jako skaner) – składa się z gantry oraz stołu
pacjenta,
• system komputerowy – gdzie dane są cyfrowo przetwarzane i analizowane,
• system prezentacji obrazu – umieszczony w pomieszczeniu kontrolnym razem z
konsolą operatorską służącą do planowania i przeprowadzania badania,
• zdalne stacje opisowe – używane do oglądania oraz rekonstrukcji obrazów

▪ Stół pacjenta → na którym leży pacjent, umożliwia płynną zmianę wysokości, a także
może być odłączony od aparatu TK. Pozwala to na bezpieczny transport chorego z
łóżka na stół. Podczas badania TK stół porusza się jedynie w kierunku otworu gantry,
pozwalając na badanie całego ciała pacjenta bez konieczności zmiany jego pozycji.

▪ Gantra →mówiąc najprościej, jest kwadratową obudową z otworem w środku.

Dostęp personelu do pacjenta jest możliwy z obu stron otworu gantry. Średnica
otworu jest nazywana aperturą, która w większości aparatów wynosi 70 cm, a także
ma system laserowych markerów ułatwiających prawidłowe pozycjonowanie pacjenta
podczas badania. Ważną zaletą gantry TK jest jej zakres odchylania wspomagającego
pozycjonowanie pacjenta. Stopień odchylania różni się, ale zwykle wynosi +/– 300 .
Dla badania spiralnego często stopień odchylenia musi wynosić 0°, aby umożliwić
odtworzenie obrazu. Gantra zawiera ważne elementy, takie jak generator wysokiego
napięcia, lampa rentgenowska na obracającej się ramie, pierścień detektorów,
pierścienie ślizgowe oraz kolimatory. Generator wysokiego napięcia oraz lampa
rentgenowska są połączone za pomocą krótkiego kabla. Generator jest zamontowany
na obracającej się ramie razem z lampą rentgenowską.
Naprzeciwko lampy rentgenowskiej znajduje się kolimator (podobny do stosowanych w
tradycyjnych systemach rentgenowskich), za pomocą którego można zmieniać grubość
warstwy. Kolejny kolimator znajduje się po przeciwnej stronie obracającej się ramy. Jego
celem jest wyeliminowanie z wiązki promieniowania rozproszonego o niskiej energii, dzięki
czemu uzyskuje się ostrzejsze i bardziej szczegółowe obrazy. Detektory umieszczone są na
nieruchomym pierścieniu wokół otworu gantry. Są zaprojektowane tak, aby mierzyć
osłabienie wiązki promieniowania przechodzącej przez ciało pacjenta i zamienić to na sygnał
elektryczny. Sygnał jest następnie poddawany wzmocnieniu oraz analizowany przez system
akwizycji danych DAS. DAS znajduje się między układem detektorów a systemem
komputerowym

Najczęściej używanymi aparatami tomografii komputerowej są aparaty wielorzędowe,

np. 16- oraz 64-rzędowe. Liczba rzędów oznacza liczbę rzędów detektorów wewnątrz
gantry, np. aparat 64-rzędowy ma 64 rzędy detektorów.

Zalety aparatów wielorzędowych:

✓ Więcej danych uzyskiwanych podczas jednego obrotu lampy.
✓ Krótszy czas badania.
✓ Cienkie warstwy pozwalają na zebranie bardziej szczegółowych danych przy każdym
obrocie lampy rentgenowskiej.
✓ Użycie cienkich warstw zapobiega pojawieniu się efektu uśredniania.\
Istnieją trzy sposoby badania za pomocą wielorzędowej TK:
▪ Rzadko wykonywana technika sekwencyjna (warstwa po warstwie) identyczna z
konwencjonalną TK. Może być stosowana w badaniach o wysokiej rozdzielczości
(HRCT) lub w czasie monitorowania zabiegów diagnostycznych lub interwencyjnych.
▪ Technika szybkiego badania spiralnego – umożliwia wykonanie grubych warstw
(>2mm). Wykorzystywana jest np. jako badanie rutynowe lub przeglądowe.
▪ Badanie objętościowe polega na utworzeniu zbioru danych źródłowych z cienkich ,
nakładających się warstw (kolimacja warstwy <1,5 mm), a następnie rekonstrukcji
przestrzennych lub grubszych warstw osiowych. Technika ta pozwala wykorzystać
wszystkie zalety wielorzędowej TK, ale wydłuża czas badania i naraża pacjenta na
większą dawkę promieniowania jonizującego. W zestawie o 16 rzędach detektorów
lub większej ich liczbie wykorzystuje się głównie programy obrazowania
objętościowego.
GŁÓWNE PARAMTERY AKWIZYCJI I STOSOWANIA TERMINOLOGIA:
o RT (rotation time) → czas trwania jednego pełnego obrotu lampy rentgenowskiej w
sekundach
o N → liczba rzędów detektorów czynnych w czasie obrotu lampy
o SC (slice collimation) → grubość warstwy uzależniona szerokością rozwarcia
przesłony (w mm)
o TF (table feed) → przesuw stołu przypadający na jeden obrót lampy (w mm)
o P (pitch factor) = TF/(NxSC) → współczynnik skoku wiązki promieniowania
o P* (volumen pitch) → objętościowy współczynnik skoku, określony jako
współczynnik skoku warstwy
Okno i poziom skali HOUNSFIELDA
Jednostki osłabienia promieniowania jonizującego po przejściu przez ciało pacjeta określane
są według skali Hounsfielda i przepisuje się im odpowiednią skalę szarości od – 1000 jH.
(odpowiada osłabieniu promieni X przez powietrze, barwa czarna) do +3000-4000
jH.(osłabienie promieniowania przez zbitą kość, barwa biała). Wartość 0 odpowiada
osłabieniu promieniowania przez wodę.
Podstawowe parametry rekonstrukcji – podstawowe elementy:
o SW (section width) → efektywna grubość obrazowanego przekroju
o RI (reconstruction increment) → przedział między rekonstruowanymi warstwami,
który może być wybrany niezależnie od kolimacji i efektywnej grubości
obrazowanego przekroju.