โคร่งร่างวิทยานิพนธ์

เรื่อง
การปลูกฝังคุณธรรมในโรงเรียนวิถีพุทธ
A MORAL CULTIVATION IN THE BUDDHIST ORIENTED SCHOOL

โดย
พระปลัดชูวิทย์ อภิชโย (บุญเจริญ)

วิทยานิพนธ์เป็นส่วนหนึ่งของการศึกษา
ตามหลักสูตรปริญญาพุทธศาสตรมหาบัณฑิต
สาขาวิชาพระพุทธศาสนา

บัณฑิตวิทยาลัย
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย
พุทธศักราช ๒๕๖๕
 ๑

บทที่ ๑
บทนำ
๑.๑ ควำมเป็นมำและควำมสำคัญของปัญหำ
เด็กและเยำวชน เป็นทรัพยำกรอันมีค่ำของสังคม ที่ควรจะได้รับกำรทะนุบำรุงอย่ำงดี ที่สุดต้องช่วยกัน
สร้ำงโอกำสในด้ำนกำรพัฒนำทำงสรีระและสติปัญญำ ตลอดจนโอกำสทำงสังคมอื่น ๆ ให้แก่เด็กและเยำวชน
ไทยให้มำกขึ้น เพรำะกำรเรียนรู้ที่เหมำะสมและเกื้อกูลต่อพัฒนำกำรของมนุษย์ต้องมีโครงสร้ำงและกำรทำงำน
ทำงร่ำงกำย จิตใจและสติปัญญำ ที่สมบูรณ์มีประสิทธิภำพในกำรเรียนรู้๑ ดังนั้น กำรสร้ำงพฤติกรรมของ
เยำวชนตำมหลักคติธรมทำงพระพุทธศำสนำ จึงถือได้ว่ำ เป็นวัยที่ขำดกำรยับยั้งชั่งใจ ขำดควำมอดทนอดกลั้น
ควำมลำบำกตรำกตรำต่อทุกขเวทนำ ต่อกำรกระทบกระทั่ง ต่อควำมยั่วยวนของกิเลสตัณหำ
โดยเฉพำะอย่ำงยิ่งในยุคสมัยปัจจุบัน โลกเปลี่ยนแปลงอย่ำงรวดเร็วด้วยเทคโนโลยีที่ ทันสมัย ซึ่ง
กระแสได้ไหลเข้ำมำสู่สังคมไทยจึงส่งผลให้เกิดกำรเปลี่ยนแปลงในทุกๆ ด้ำน เนื่องจำกควำมเจริญก้ำวหน้ำทำง
เทคโนโลยีดังกล่ำวนั้น ได้เชื่อมต่อไปทั่วทุกมุมโลก ทำให้โลกดูแคบลง ทำให้ผู้คนหลงใหลในเทคโนโลยีและสำร
สนทศใหม่ๆ มำกกว่ำที่จะสนใจพัฒนำด้ำนจิตวิญญำณ โดยเฉพำะทำงด้ำนศำสนำ และด้ำนวัฒนธรรมประเพณี
สิ่งที่ดีงำมซึ่งบรรพชนได้ดำรงรักษำไว้แต่ก่อนในสังคมไทย ทำให้มนุษย์จิตใจเสื่อมถอยลง ดังจะเห็นได้จำกข่ำว
ต่ำงๆ ที่ออกตำมสื่อสำรมวลชน เช่น ข่ำวปลัน จี้ ฆ่ำ กำรข่มขืน ซึ่งผู้ที่กระทำควำมผิดมิใช่แต่ผู้ใหญ่หรือบุคคล
ธรรมดำเท่ำนั้น แต่กลับกลำยเป็นเด็กและเยำวชนที่มีอำยุน้อยลงทุกวันเพียงอำยุไม่เกิน ๑๕ ปี ที่ยังไม่บรรลุนิติ
ภำวะแสดงให้เห็นถึงควำมเสื่อมโทรมทำงด้ำนศีลธรรม
กำรศึกษำของไทยในปัจจุบันยังไม่สำมำรถช่วยพัฒนำให้ผู้เรียนมีควำมประพฤติที่ดีงำมและมีวินัย ใน
ตนเองได้ อีกทั้งผู้เรียนที่สำเร็จกำรศึกษำแล้ว ก็ไม่สำมำรถเป็นพลเมืองที่มีค่ำนิยม และมีคุณสมบัติที่เอื้อต่อกำร
พัฒนำประเทศชำติให้มีควำมเจริญได้ นอกจำกนี้กำรจัดกำรศึกษำของไทยส่วนใหญ่ ไม่เพียงแยกกำรเรียนรู้
ออกจำกชีวิต แต่ยังละเลยกำรพัฒนำด้ำนจิตใจ กลับมุ่งเน้นที่วิชำกำรควำมฉลำดทำงสติปัญญำ และกำร
เอำชนะทำงกำรเรียน สังคมจะมีสันติสุขได้นั้นจะต้องเป็นสังคมที่มีคุณธรรม
ดังนั้น กำรศึกษำตำมนโยบำย “คุณธรรม นำควำมรู้” ในกำรจัดกำรศึกษำจึงพัฒนำคนโดยใช้คุณธรรม
เป็นพื้นฐำน กำรพัฒนำระบบกำรทำงำนแบบบูรณำกำร กำรปฏิรูปกำรเรียนรู้ไปสู่กำรเรียนรู้ที่ดี หรือกำรเรียนรู้

๑ พวงเพชร สุรัตน์กวิคุล, มนุษย์สังคม, มหำวิทยำลัยเกษตรศำสตร์, พิมพ์ครั้งที่ ๒,(กรุงเทพมหำนคร: โรงพิมพ์

มหำวิทยำลัยเกษตรศำสตร์, ๒๕๔๒), หน้ำ ๑๓๙.
 ๒

ในอุดมคตินั้นควรจะมีกำรเจริญสติ เจริญสมำธิ เจริญปัญญำ เป็นส่วนสำคัญส่วนหนึ่งด้วย กระทรวงศึกษำธิกำร

จึงมีแนวคิดที่จะส่งเสริมให้สถำนศึกษำนำระบบของพุทธธรรมมำ
ประยุกต์ใช้กับระบบกำรเรียนกำรสอนในสถำนศึกษำ ดร.สิริกร มณีรินทร์ รัฐมนตรีช่วยว่ำกำร
กระทรวงศึกษำธิกำร และคณะได้ไปกรำบขอคำแนะนำเรื่องกำรจัดกำรเรียนกำรสอนโรงเรียนวิถีพุทธจำกพระ
ธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตฺโต) ณ วัดญำณเวศกวัน เมื่อวันที่ ๑ - ๔ กุมภำพันธ์ ๒๕๔๖นอกจำกนั้นยังมีข้ำรำชกำร
ระดั บ สู ง ได้ ไ ปกรำบขอค ำแนะน ำในเรื ่ อ งเดี ยวกัน นี้ จ ำกพระเทพโสภณ(ประยูร ธมฺ ม จิ ต โต) อธิ ก ำรบดี
มหำวิทยำลัยมหำจุฬำลงกรณรำชวิทยำลัย รวมทั้งนิมนต์ท่ำนมำให้ข้อคิดในกำรประชุมระดับควำมคิด จำกกำร
ประชุมใหญ่ ๒ ครั้ง ทำให้ได้ข้อสรุปโรงเรียนวิถีพุทธในเรื่อง ภำพสรุปโรงเรียนวิถีพุทธ กรอบควำมคิดรูปแบบ
โรงเรียนวิถีพุทธ แนวทำงกำรดำเนินงำนโรงเรียนวิถีพุทธ และแนวทำงกำรบริหำรโครงกำรโรงเรียนวิถีพุทธ
คณะกรรมกำรพัฒนำนวัตกรรมกำรศึกษำ ได้ให้ควำมหมำยของโรงเรียนวิถีพุทธ คือ โรงเรียนระบบ
ปกติทั่วไปที่นำหลักธรรมพระพุทธศำสนำมำใช้ หรือประยุกต์ใช้ในกำรบริหำรและกำรพัฒนำผู้เรียนโดยรวม
ของสถำนศึกษำ เน้นกรอบกำรพัฒนำตำมหลักไตรสิกขำอย่ำงบูรณำกำร ทั้งนี้ เพื่อพัฒนำเยำวชนไทยให้เป็น
มนุษย์ที่สมบูรณ์ตำมที่พระรำชบัญญัติกำรศึกษำแห่งชำติ กำหนดให้ นักเรียนเป็นคนดี เก่ง มีควำมสุข อย่ำง
แท้จริง๒ ซึ่งจะเห็นได้ว่ำ มีควำมสอดคล้องกับเป้ำหมำยโดยแท้ ของกำรนำหลักธรรมไปใช้อยู่แล้ว ให้มีควำม
ชัดเจนขึ้นโดยผ่ำนกำรปลูกฝังคุณธรรมในโรงเรียนวิถีพุทธอันจะเป็นตัวอย่ำงที่จะขยำยผลสู่กำรพัฒนำใน
โรงเรียนอื่น ๆ ในวงกว้ำงต่อไป
หลักพุทธธรรมมีกรอบกำรพัฒนำหลัก เป็นระบบกำรศึกษำ ๓ ประกำรเรียกว่ำ ไตรสิกขำ คือ อธิศีล
สิกขำ อธิจิตสิกขำ และอธิปัญญำสิกขำ ที่เรียกสั้น ๆ ว่ำ ศีล สมำธิ ปัญญำเป็นกำรฝึกหัดอบรมเพื่อพัฒนำกำย
ควำมประพฤติจิตใจ และปัญญำ ไตรสิกขำ นี้เป็นกำรศึกษำที่ ครอบคลุมกำรดำเนินชีวิตทุกด้ำนและทุกวัย มี
ควำมง่ำยยำกตั้งแต่เรื่องเบื้องตัน ทั้งของเด็กและผู้ใหญ่ จนถึงเรื่องที่ละเอียดชับช้อน ที่อยำกจะหำองค์ควำมรู้
อื่นใดมำเทียบได้๓
โรงเรียนวิถีพุทธโรงเรียนบ้ำนชุมแสง เริ่มโครงกำรวิถีพุทธเมื่อวันที่ ๒0 พฤษภำคม๒๕๕๘ ตำม
นโยบำยของสำนักงำนเขตพื้นที่กำรศึกษำประถมศึกษำบุรีรัมย์ เขต ๔ ที่มีนโยบำยให้ สถำนศึกษำในสังกัดทุก
โรงเรียน สมัครเข้ำร่วมโครงกำรโรงเรี ยนวิถีพุทธโรงเรียนบ้ำนชุมแสง ได้เริ่ม พัฒนำให้ควำมรู้ แก่ผู้บริหำร ครู
ผู้ปกครอง และนักเรียน ในกำรดำเนินกำรตำมแนวทำงกำรบริหำรจัดกำรโรงเรียนวิถีพุทธ ที่ต้องเตรียมควำม
พร้อมตั้งแต่กำรจัดสภำพปัจจัยนำเข้ำ ด้ำนกระบวนกำรและเป้ำหมำยด้ำนผลผลิต ผลกระทบที่จะเกิดขึ้ นหลัง

๒ กระทรวงศึกษำธิกำร, พระรำชบัญญัตกิ ำรศึกษำแห่งชำติ พ.ศ.๒๕๔๒, (กรุงเทพมหำนคร :โรงพิมพ์คุรุสภำ, ๒๕๔๒), หน้ำ ๑๐๔.

๓ กระทรวงศึกษำธิกำร, แนวทำงกำรดำเนินงำนโรงเรียนวิถีพุทธ, (กรุงเทพมหำนคร: โรงพิมพ์องค์กำรรับส่งสินค้ำและพัสดุภัณฑ์
(ร.ส.พ.), ๒๕๔๖), หน้ำ ๕.
 ๓

กำรพัฒนำ โดยกำรนำหลักพุทธธรรม ตำมหลัก ไตรสิกขำมำบูรณำกำรกับกำรจัดกิจกรรมกำรเรียนรู้ กิจกรรม

เสริมหลักสูตรและจัดกิจกรรมประจำวันพื้นฐำนสู่วิถีพุทธ โรงเรียนบ้ำนชุมแสงได้นำผลกำรประเมินตนเอง มำ
เป็น ข้อมูล ในกำรศึกษำเพื่อท ำกำรพัฒ นำกระบวนกำรด ำเนินงำนโครงกรวิถีพุทธให้มีประสิทธิภำพและ
ประสิทธิผลมำกยิ่งขึ้น และเข้ำร่วมเป็นเครือข่ำยองค์กรที่ส่งเสริมคุณธรรมจริยธรรมและพัฒนำพฤติกรรม
นักเรียนกับหน่วยงำนภำยนอก เช่น ศูนย์ส่งเสริมคุณธรรมและพลังแผ่นดิน หน่วยงำน ปปส. กระทรวงยุติธรรม
กระทรวงสำธำรณสุข กระทรวงศึกษำธิกำรและองค์กรทำงพุทธศำสนำ ฯลฯ ทำให้มีกำรพัฒนำกระบวนกำร
ดำเนินกำรโครงกำรวิถีพุทธในโรงเรียนข้ำนชุมแสง หลำกหลำยเป็นกำรพัฒนำกำรนักเรียนทั้ง ๔ ด้ำ น
คือพัฒนำทำงกำย สังคม จิตใจและปัญญำ ผ่ำนวิถีปฏิบัติสู่กำรเรียนรู้วิถีพุทธแบบบูรณำกำรในชีวิตประจำวัน
คือ กำรกิน อยู่ ดู ฟังเป็น ใช้หลัก "พุทธวิธีบริหำร"คือ หลักปฏิบัติ ดังนี้ คือ หลักธรรมำภิบำล หลักไตรสิกขำ
หลักปัญญำวุฒิธรรม ๔ และหลักภำวนำ ๔ โดยใช้กำรบริหำรแบบมีส่วนร่วมที่เรียกว่ำ "บวร" เป็นควำมร่วมมือ
ระหว่ำงบ้ำน วัด โรงเรียน มีกระบวนกำรดำเนินงำนแบบวงจรคุณภำพ PDCA ในกำรวำงแผนปัจจัยกำรบริหำร
ตำมหลักศรัทธำ P (Plan) กำรจัดกระบวนกำรจัดประสบกำรณ์ กำรเรียนรู้ ตำมหลักกัลยำณมิตร D (Do) กำร
ประเมินผลด้ำนผลผลิตที่เ กิดขึ้นกับนักเรียนโรงเรียนและชุมชน C (Check) และกำรทบทวนกำรดำเนินงำน
ตำมโครงกำร A (Action)
จำกเหตุผลเบื้องต้นดังกล่ำว ผู้วิจัยจึงสนใจศึกษำหลักพุทธธรรมที่ใช้ในกำรปลูกฝัง คุณธรรมตำม
แนวทำงพระพุทธศำสนำที่ดำเนินกำรอยู่ในโรงเรียนวิถีพุทธโรงเรียนบ้ำนชุมแสงโดยจะมุ่งศึกษำนักเรียนที่ยัง
เรียนอยู่ในช่วงชั้นที่ 6 และช่วงชั้นที่ ๓ คือ ระดับชั้นประถมศึกษำปีที่ ๔ ๖ และระดับชั้นมัธยมศึกษำปีที่ ๑ - ๓
เหตุผลที่ต้องกำรศึกษำกลุ่มนี้ก็เพรำะเป็นวัยที่สำมำรถเรียนรู้ วิเครำะห์ปรำกฏกำรณ์ต่ำงๆ ที่ตนประสบได้ด้วย
ตนเอง มีสติปัญญำพอที่จะเข้ำใจว่ำสิ่งไหนมีประโยชน์ สิ่งไหนไม่มีประโยชน์ สิ่งไหนควรทำและสิ่งไหนไม่ควร
ท ำ และเป็นกลุ่มที่ได้ใช้หลักสูตรกำรศึกษำภำคบังคับในช่ว งแรกที่มุ่งเน้นให้ผู้เรียนพัฒนำคุณภำพชีวิต
กระบวนกำรเรียนรู้ทำงสังคมกำรคิดวิเครำะห์และพื้นฐำนควำมเป็นมนุษย์ เน้นกำรบูรณำกำรอย่ำงสมดุลทั้ง
ด้ำนร่ำงกำยสติปัญญำ อำรมณ์ สังคมและวัฒนธรรมเป็นวัยที่กำลังต้องกำรศึกษำหำควำมรู้และหำกมีกำรจัด
กระบวนกำรเรียนรู้กิจกรรมต่ำงๆ ที่ได้น ำหลักพุทธธรรม จำกกำรจัดกิจกรมต่ ำงๆ มำประยุกต์ใช้ อย่ำง
เหมำะสม จะทำให้นักเรียนเป็นผู้ที่มีคุณภำพ ทั้งทำงร่ำงกำย จิตใจและสติปัญญำ
ผู ้ ว ิ จ ั ย คำดหวั ง อย่ ำ งยิ ่ ง ว่ ำ กำรน ำหลั ก พุ ท ธธรรมมำใช้ ใ นกำรปลู ก ฝั ง คุ ณ ธรรมในแนวทำง
พระพุทธศำสนำที่ดำเนินกำรอย่ำงถูกต้องครบถ้วนจะเป็นแรงขับเคลื่อนให้เกิดพฤติกรรมที่ดีขึ้นกับ ผู้เรียน จน
นำไปสู่กำรดำเนินชีวิตที่เป็นสุขในครอบครัว อันจะส่งผลสู่ชุมชุน และสังคมโดยรวมซึ้งหมำยถึง กำรจัดกำร
ศึกษำภำครัฐสำมำรถสร้ำงนักเรียนให้เป็นคนดี คนเก่ง สำมำรถอยู่ร่วมกับผู้อื่นได้อย่ำงมีควำมสุข อย่ำงแท้จริง
 ๔

๑.๒ วัตถุประสงค์ของกำรวิจัย
๑.๒.๑ เพื่อศึกษำประวัติ แนวคิด และรูปแบบของโรงเรียนวิถีพุทธ
๑.๒.๒ เพื่อศึกษำหลักพุทธธรรมสำหรับเด็กและเยำวชนในโรงเรียนวิถีพุทธ
๑.๒.๓ เพื่อศึกษำวิธีกำรปลูกฝังคุณธรรมในโรงเรียนวิถีพุทธ

๑.๓ ปัญหำที่ต้องกำรทรำบ
๑.๓.๑ ประวัติ แนวคิด และรูปแบบของโรงเรียนวิถีพุทธเป็นอย่ำงไร ?
๑.๓.๒ หลักพุทธธรรมสำหรับเด็กและเยำวชนในโรงเรียนวิถีพุทธได้นำมำใช้ในบริบทของโรงเรียนมี
อะไรบ้ำง ?
๑.๓.๓ วิธีกำรปลูกฝังคุณธรรมในโรงเรียนวิถีพุทธ