‫قسم علم النفس‬

‫علم النفس االكلينيكي (‪)1‬‬

‫(نفس ‪)703‬‬

‫أستاذ المقرر‬
‫األستاذة الدكتورة‬
‫رشا عبد الفتاح الديدي‬
‫قسم علم النفس‬
‫كلية اآلداب – جامعة عين شمس‬

‫دكتــــــــور‬
‫يوسف عراقي يوسف محمد‬
‫قسم علم النفس‬
‫كلية اآلداب – جامعة عين شمس‬

‫القاهرة ‪2022 -‬‬

‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫أستاذ المقرر‬
‫األستاذة الدكتورة‬
‫رشا عبد الفتاح الديدي‬
‫قسم علم النفس‬
‫كلية اآلداب – جامعة عين شمس‬

‫دكتــــــــور‬
‫يوسف عراقي يوسف‬
‫قسم علم النفس‬
‫كلية اآلداب – جامعة عين شمس‬

‫‪1‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫قـــــائمـــة المحتــــويـــات‪.‬‬

‫الصفحة‬ ‫الموضوع‬ ‫م‬

‫‪3‬‬ ‫توصيف محتوى المقرر‬ ‫مقدمة‬

‫‪5‬‬ ‫تاريخ علم النفس االكلينيكي‬ ‫الفصل األول‬
‫‪16‬‬ ‫علم النفس االكلينيكي وعالقته بالتخصصات االخرى‬ ‫الفصل الثاني‬
‫‪30‬‬ ‫مناهج البحث في علم النفس االكلينيكي‬ ‫الفصل الثالث‬
‫‪76‬‬ ‫المراجع‬

‫‪2‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫مـقـــدمــــــة‬
‫ث دددد‬ ‫د د د د ثف د د ددال د د ددال ك ين د د ددا ثر د د ددلم‬ ‫ثنفن لثاد د د د‬ ‫يع د د ددل د د ددالك ين د د ددا ثر د د ددلم‬
‫ه د د د د د د د ددال‬ ‫دددد ي‬ ‫دددد‬ ‫من د د د د ثال رم د د د د ت د د د ددمل‬ ‫نهتم د د د د ي ثرلث د د د د‬
‫ي ددددددد يددددددد‬ ‫بص د د د د د د د‬ ‫ثرلهلث د د د د د د د رلث د د د د د د د يند د د د د د ددا ثرد د د د د د ددلم‬ ‫ب رص د د د د د د د‬
‫ثرلم د د د د د د ددث‬ ‫د د د د د د د ل ث د د د د د د د ثن د د د د د د د ثال‬ ‫ي د د د د د د ددمن‬ ‫ثرتخصد د د د د د ددم ثرلم د د د د د د د‬
‫د د د د د ددخثم‬ ‫ث ثد د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ثن ت د د د د د د د ث‬ ‫ثرتع د د د د د ددت د د د د د ددو ثرمال د د د د د د د‬
‫ب تالف ثشا ره ‪.‬‬ ‫ثجالثء ثرمق بال‬ ‫لث‬ ‫ثن ثال‬

‫دددددد ت‬ ‫ثرتد د د د د د‬ ‫دددددد ي‬ ‫يتلد د د د د د ا ثراتد د د د د د و ثر د د د د د د ر ثرعل د د د د ددل د د د د د د ثرم‬

‫تل د د د د د ا ثرمصد د د د ددت ث ا ثر د د د د ددلثي‬ ‫ددددد‬ ‫ثهتم د د د د د ي لث د د د د د يند د د د ددا ثرد د د د ددلم‬
‫عاليمد د د د د د ثر د د د د ددال ثل ثر د د د د ددل‬ ‫ثنفن لثاد د د د د د‬ ‫ثرت يخثد د د د د د رل د د د د د د ين د د د د ددا ثرد د د د د دلم‬
‫ثع د د د د د ث ل ث‬ ‫ثرعمد د د د ددت‬ ‫ددددد‬ ‫د د د ددو‬ ‫م وثم د د د د د‬ ‫د د د د د هم ث د د د د د بن د د د د د‬
‫ت د د د ددال‬ ‫دد د د د‬ ‫ثرلم د د د د د ثنفن لثاد د د د د ‪ ،‬د د د د د‬ ‫ثرتد د د د د يقد د د د د ي بهد د د د د ثن صد د د د د‬
‫ثنفن لثا د د د د د ب رتخصص د د د د د‬ ‫ثرمصد د د د ددت ثر د د د د د م ثر د د د د د يالق د د د د د ين د د د ددا ثر د د د ددلم‬
‫د د د د د ين د د د ددا ثر د د د ددلم‬ ‫مد د د د د‬ ‫د د د ددالا د د د د د ثرم د د د د د ا ثنفن لثاد د د د د بص د د د ددم‬ ‫ث‬
‫بصم ي ‪.‬‬

‫ثرلم د د د د د د د د‬ ‫ثن ص د د د د د د د د‬ ‫ت د د د د د د د ددال ثر د د د د د د د د ل‬ ‫ث د د د د د د د د ثرمصد د د د د د د ددت ثر ر د د د د د د د د‬

‫‪3‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرلم د د د ددث د د د د د ثرتخص د د د ددم ثنفن لثاد د د د د‬ ‫د د د د د ثجد د د د دالثء ثر د د د د د‬ ‫ثنفن لثاد د د د د‬
‫د د د د د ت ثن د د د د ددتم ل‬ ‫تل ره د د د د د ن د د د د د ث ب د د د د د‬ ‫ثرمل د د د د د ه ثرمتل ي د د د د د ثرت د د د د د‬
‫الا‪.‬‬ ‫لث‬ ‫نو ب‬ ‫له فثم ي‬

‫ثرعم د د د د د ددت د د د د د د د ثرم د د د د د د د ا‬ ‫د د د د د د د ثال تلد د د د د د د ا ثرمص د د د د د ددت ثر ثالب د د د د د ددو ث القثد د د د د د د‬
‫د د د د د ثء د د د د د ثج د د د د دالثء‬ ‫ثرلم د د د د د‬ ‫د د د د د جمثدد د د ددو ل ث ثن ص د د د د د‬ ‫ثنفن لثا د د د د د‬
‫ث ثرت خثم ثنفن لثا ‪.‬‬ ‫ث ثرتق ثا ثرلم‬ ‫ثر‬

‫‪4‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫الفصل األول‬
‫تاريخ علم النفس االكلينيكي‬

‫‪5‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫تاريخ علم النفس االكلينيكي‬

‫ثرت د د د د د د يخ بتم د د د د د د ال‬ ‫دددددد‬ ‫دددددد‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د‬ ‫يند د د د د ددا ثرد د د د د ددلم‬ ‫ث دددددد‬
‫ثرد د د ددل يع د د د د ل ثر د د د د ي ثرث د د د د ثر د د د د ثبعد د د ددل د د د د‬ ‫يالج د د د د‬ ‫ثرعقن د د د د‬ ‫ثرمد د د ددال‬
‫ث ا ثهتم د د د د د ي ب د د د د د ثر د د د د د ثر د د د د د بن‬ ‫ي د د د د د ي ‪ 2100‬ق د د د د ددت ثرم د د د د د الل يل د د د د د‬
‫متث د د د د د من د د د د د شد د د د ددث ي‬ ‫ثرعقن د د د د د ي د د د د ددل‬ ‫ثيتقد د د د ددل ث ثي ثرمد د د د ددال‬ ‫ثرد د د د ددل‬
‫ل لث د د د د‬ ‫د د د د ت د د د د الي‬ ‫د د د ددالا‬ ‫رد د د ددال ال ثرمد د د ددالل نيما د د د د ثمت ثيي د د د د ثن د د د د‬
‫مد د د د د‬ ‫ثر قد د د د د‬ ‫د د د د د ء ه د د د ددا ثر د د د د د ال د د د د د ممد د د د د‬ ‫د د د د د ي ثراهلد د د د د ه د د د ددا ث‬
‫ث د د د ددم‬ ‫ثرتع د د د ددل‬ ‫ب رق د د د د د‬ ‫ث د د د ددا ثرتع د د د ددت د د د ددو ثرمال د د د د د ثرلم د د د د د‬
‫ثرنال ف ثرمعث ث رها ب مه غ ال إم مث ‪.‬‬

‫ثرمما د د د دالي‬ ‫ت بدددد‬ ‫ثرقليم د د د د بد د د ددلثم م د د د ددل د د د د‬ ‫يلم د د د د دهد د د ددال ثرمد د د ددلمث‬
‫ق د د ددل د د د د ي‬ ‫مم د د د د‬ ‫يقند د د د‬ ‫د د ددال‬ ‫ر دددد ن‬ ‫د د د د ا بد د د د قد د د دالثو إشد د د د ث‬
‫د د د د ثرلناليد د د د‬ ‫ثرمال د د د د‬ ‫خن د د ددثم ين د د ددا ثر د د ددلم‬ ‫دددد‬ ‫رد د د د ثرم د د ددت د د د د‬
‫ثر د د د ددل‬ ‫ثر د د د د د‬ ‫د د د د د ثن د د د د د ثرصد د د د د‬ ‫د د د ددلر‬ ‫د د د د د جهد د د د د‬ ‫ثرت نثد د د د د‬
‫د د د ددالا ق د د ددل د د د د ي هل د د د د‬ ‫د د د د جه د د د د‬ ‫ج د د د د ا ثر د د ددل‬ ‫فد د د د ي ي د د د د ال ينثد د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ي ب‬ ‫س‬ ‫هلث ثرعنا ين‬ ‫ي‬ ‫ثي يم ال‬

‫‪6‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫مق د د د د د و‬ ‫د د د ددال‬ ‫ددددد‬ ‫ثرلم د د د د د‬ ‫د د د ددت ثبد د د د د قالثو يند د د د د ثر د د د د د‬ ‫ي د د د ددتنخم‬

‫د د د ددلر‬ ‫ثردد د ددل‬ ‫ثرعقن د د د د‬ ‫ثرم د د ددال‬ ‫ج د د د د ل يالق د د د د ب د د د د‬ ‫ثر د د د د‬ ‫قدد د ددل ش د د د د‬
‫جد د د د د ددله‬ ‫ثنممع رث د د د د د د ثرت د د د د د د‬ ‫ثن د د د د د د الثب‬ ‫د د د د د ددال ثن يج د د د د د د ثرمختنم د د د د د د‬
‫م د د د د هد د د د د جا ب د د د ددل ا د د د ددال ث د د د د د و‬ ‫د د د د د ر جث‬ ‫م د د د د ثال‬ ‫ال د د د د د‬ ‫دددد‬
‫ثرلن د د د ددال د د د د د‬ ‫نمد د د د د‬ ‫ثنرهد د د د د ‪ .‬رع د د د ددت ثه د د د ددا‬ ‫ددددد‬ ‫ثرعقند د د د د ب‬ ‫ثرم د د د ددال‬
‫ثرلم د د د د ددث جمثعه د د د د د ثر د د د د د‬ ‫ثي د د د د د ا ب د د د د د ق د د د د دالثو ثي رد د د د ددا د د د د ددالل ثني د د د د د ثال‬
‫ره د د د د‬ ‫تع د د ددال‬ ‫د د د د و ثر د د د د ثرتد د د د‬ ‫ثر د د د د‬ ‫د د د د و ي د د د د ي ب د د ددت شد د د د‬
‫ثرمال ‪.‬‬ ‫ث لث‬ ‫ث اله‬ ‫ثرمالي‬

‫بعد د د ددل ر د د د د بقد د د ددال ي رل د د د ددل‬ ‫دددد‬ ‫ال ثن د د د د ثي ال د د د ددل ثر‬ ‫غ د د د ددال ثي د د د د‬
‫ق د د د د ددل د د د د ددث ال ينثد د د د د د نه د د د د د د ي ل د د د د د د ي م د د د د د د‬ ‫ثرم تم د د د د ددو ثسم د د د د د د م‬
‫دد د د د د د‬ ‫د د د د د د د م ث ي د د د د د ددع ي هد د د د د د د نء ثرمال د د د د د د د‬ ‫دد د د د د د‬ ‫قل د د د د د د د ثبد د د د د د د قالثو‬
‫‪.‬‬ ‫دت دال ف إم مث‬ ‫ثرم ال‬ ‫ي و ثرقتن‬ ‫ثر‬

‫‪7‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫بع د د د د د‬ ‫م ددددد‬ ‫يلد د د د ددل‬ ‫د د د د ددعث‬ ‫د د د د ددا دهد د د د ددال ب رتد د د د ددل ي ب د د د د د ثل ث د د د د ددت‬
‫رال د د د د د د د د د د ثء‬ ‫دد د د د د د د د د‬ ‫دد د د د د د د د د ا‬ ‫ثرتد د د د د د د د د د ر د د د د د د د د ددا اد د د د د د د د د د‬ ‫ثرم ت د د د د د د د د د د ث‬
‫يع د د د ددت هد د د د د رمال د د د د د ب ر د د د ددالو ثر ن د د د ددل ر د د د ددالل ثر د د د ددال ال ثر د د د د داليال د د د د د‬
‫ج لها‪.‬‬

‫ددددد‬ ‫الم د د د د د‬ ‫ي د د د د ددال دهد د د د ددال د د د د د‬ ‫د د د د ددو مه ي د د د د د ثرقد د د د ددالي ثر د د د د د‬

‫مم د د د د د‬ ‫ب ل د د د ددت مد د د د د دهد د د د دال د د د د د ثر قد د د د د‬ ‫ن دد د د د‬ ‫مييد د د د د ثم د د د د د مث د د د ددلي‬
‫ددددددد ا‬ ‫ددددددد‬ ‫ثرمت د د د د د ددل ثن الياثد د د د د د د‬ ‫ل د د د د د د د ثر نيد د د د د د د‬ ‫بلثد د د د د د د‬
‫د د د د د يلهم د د د د د‬ ‫ثرلم د د د د د‬ ‫ثرمد د د د ددال‬ ‫ثر د د د د د‬ ‫فالهم د د د د د ثي د د د د دالف ب د د د د د‬
‫عد د د د د دا ثر ال د د د د د ثسم د د د د د مث د د د د د ثسم د د د ددالال ثنجتمد د د د د ي ‪.‬‬ ‫رد د د د د ثر قد د د د د‬
‫قص د د د د د ال يهد د د د ددل ثر د د د د د ب ل د د د د ددت ثنش د د د د دالثف‬ ‫ثرمالم د د د د ددث ب ق د د د د د‬ ‫ف عد د د د ددل ثر د د د د د‬
‫د د د د ال ر د د د د ثرمالم د د د د‬ ‫مد د د د‬ ‫د د د د بد د د د ي‬ ‫د د د ددالا رنمال د د د د‬ ‫دددد‬ ‫ين د د د د‬
‫د د د د ددال ها‬ ‫ددددد‬ ‫رمد د د د د ثرق د د د د د ل ثر ل ليد د د د د يد د د د د ثرل د د د ددينء ثرعم د د د ددت يند د د د د‬
‫ق د د د د ددل د د د د د د ي ب ل د د د د ددت بعم د د د د ددت نمد د د د د د‬ ‫رد د د د د د‬ ‫ثرد د د د د د‬ ‫ف س دددددد‬ ‫ثرمعث د د د د ددث‬
‫د د د ددع ث ا‬ ‫د د د د د ها د د د د د‬ ‫مد د د د د‬ ‫د د د ددمت د د د د د يخها ثر خصد د د د د‬ ‫رنمال د د د د د‬
‫د د د د د ددمت‬ ‫ث رد د د د د د‬ ‫تد د د د د د‬ ‫ق د د د د د ددم ثر د د د د د د‬ ‫ثرعقنث د د د د د د‬ ‫رال د د د د د د ثال‬ ‫صدد د د د ددلث‬
‫ثريهد د د د د ددال‬ ‫د د د د د د يم‬ ‫د د د د د د يد د د د د د‬ ‫ثرل‬ ‫ثرع د د د د د د ي‬ ‫ثرعقنثد د د د د د‬ ‫ثن د د د د د د ثال‬

‫‪8‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثر ه د د د د د د‬ ‫د د د د د د ثم د د د د د د‬ ‫نم د د د د د د د د د د د د‬ ‫ثل د د د د د د ي ثرا د د د د د د ا م د د د د د د ث د د د د د ددل‬

‫دد د د د د‬ ‫ثرعقنثد د د د د د ثر دث ثد د د د د د‬ ‫ثرم د د د د د د ثر مثد د د د د د هد د د د د د ثن د د د د د د ثال‬ ‫ثرعصد د د د د د‬
‫يد د د د د يد د د د د‬ ‫د د د ددنثا راد د د د د ثن د د د د د الثو مد د د د د‬ ‫ثرعصد د د د د‬ ‫ياد د د د د ي ثر هد د د د د‬
‫ر دثمت ‪.‬‬ ‫ثلثء ثرع‬ ‫نت‬

‫د د د د ددل ب لث د د د د د‬ ‫ثرلم د د د د د ين د د د د د‬ ‫ثرمت د د د د ددل بد د د د ددل ثر د د د د د‬ ‫د د د د د ثر ني د د د د د‬

‫د د د د ي يعمد د د ددت‬ ‫دددد‬ ‫قص د د د د ال‬ ‫ثن الياث د د د د ب ق د د د د‬ ‫ل بع د د د د ل د د د ددالو ثر د د د د‬
‫ت د د د د ددم بل دد د د د ددنم مث ي د د د د د د ي‬ ‫دددددد ء‬ ‫د د د د د د دد د د د ددا ثم دد د د د ددا ثر د د د د د د ه د د د د د د‬
‫ثرعقند د د د د من د د د ددال‬ ‫ل لن د د د ددال د د د ددلر ثرد د د د د ثرم د د د ددال‬ ‫‪ . 1783‬ق د د د ددل د د د د د ي‬
‫د د د د ددت‬ ‫د د د د د ثرم‬ ‫يخ د د د د د‬ ‫ثرص د د د د د ث‬ ‫ثرمق د د د د د ن‬ ‫إم د د د د د مث ا د د د د د ي يات د د د د د‬
‫د د د د د ي ل د د د د د ثم د د د د د ء‬ ‫تد د د د د ث د د د ددت ك ثي ياد د د د د ي ثيد د د د د ي د د د د د‬ ‫ثرعنمثد د د د د‬
‫د د د د د د هم‬ ‫د د د د د د ن د د د د د د ثء هد د د د د د نء ثرمال د د د د د د يد د د د د د ي ‪ 1796‬مد د د د د د‬ ‫ثا‬
‫ت بددددد‬ ‫د د د د د ثرله ي د د د د د‬ ‫ه لث د د د د د ثرعنمث د د د د د ثرملنم د د د د د ثر د د د د د ثي يصد د د د ددل‬
‫ثرعقنث د د د د " ثرد د د ددل يد د د ددل ث ا ت د د د د و د د د د‬ ‫ث د د د د د د د د ثن د د د د ثال‬ ‫" دددد ن‬
‫ت ددددد ث‬ ‫ثرمت د د د د ددل ‪.‬ثن ثي‬ ‫د د د د د ثر ني د د د د د‬ ‫ثرلم د د د د د يصد د د د ددل‬ ‫ثر د د د د د‬
‫ث د د د د ددو د د د د د د ثر نيد د د د د د‬ ‫ثرعقنثد د د د د د ر د د د د ددا لت د د د د ددال يند د د د د د م د د د د د د‬ ‫ثن د د د د د د ثال‬
‫ثرمت د د د د د د ددل ثن د د د د د د ددالا ثرقد د د د د د ددالي ثرت د د د د د د ددو ي د د د د د د ددال‪ .‬د د د د د د د ي د د د د د د د ي ‪1844‬‬

‫‪9‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثقد د د د د د د ث‬ ‫ثرعد د د د د د د ن ي د د د د د د د ثرم ت د د د د د د د ث‬ ‫د د د د د د د ء ثرلم د د د د د د د‬ ‫ثجتم د د د د د ددو ث‬

‫ثرلم د د د د د‬ ‫رث د د د د د ب د د د د ددا ثر معث د د د د د ثن الياث د د د د د رن د د د د د‬ ‫ثره د د د د د ثرمعال د د د د د‬
‫د د د د ثرع د د د د ي مم د د د د مد د د ددل رعد د د ددلل ث ا د د د د ثرم ن د د د د ثن الياث د د د د رن د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ثرلم‬

‫ثرلم د د د د د ثن ثم د د د د د رد د د د ددا‬ ‫ين د د د د د ثرد د د د ددالغا د د د د د ثر د د د د د ي ثرمت ثي د د د د ددل ب د د د د د رمال‬

‫د د د د و ه د د ددل ثن د د د د ثال‬ ‫جهد د د د ل د د ددل ال رمعال د د د د‬ ‫رد د د د ثر قد د د د‬ ‫دددد‬ ‫يا د د د د‬
‫شد د د د ددال ث‬ ‫ثفن لثاث د د د د د‬ ‫د د د د ددل‬ ‫فم د د د د د رد د د د ددا قد د د د ددلي هد د د د ددل ثرم ت د د د د د ث‬
‫دددددد ا‬ ‫د د د د ددو مه يد د د د د د ثرق د د د د ددالي ثرت د د د د ددو ي د د د د ددال د د د د ددل‬ ‫قثمد د د د د د رلين هد د د د د د‬
‫ث رمد د د د د د م ث د د د د ددت‬ ‫دد د د د د‬ ‫د د د د ددل ثر‬ ‫ثرم د د د د د د يند د د د د د‬ ‫د د د د د د ثر د د د د د د‬ ‫جد د د د د د هال‬
‫عم د د د د ددت‬ ‫د د د د د د ر جث د د د د د د‬ ‫م ال‬ ‫د د د د د د ي يق د د د د د د ي ب ب د د د د د د‬ ‫ثردد د د د ددل‬ ‫فد د د د د دالي ن‬
‫د د د ددالا جمد د د ددو د د د ددلنا رت د د د د ث ي ثنف د د د د ثر د د د د ن‬ ‫دددد‬ ‫ر دددد‬ ‫م دددد‬
‫مد د د د ددم رال د د د د د ثال‬ ‫د د د د ددو صد د د د ددلث‬ ‫ددددد‬ ‫م د د د د د ال د د د د د د د د د د ثرله ي د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ل ين ثني ثال‬ ‫ثرعقنث‬

‫يددددد ل‬ ‫ددددد‬ ‫د د د د د هم‬ ‫ثرت د د د د د‬ ‫د د د د دالي ن‬ ‫ه د د د د د لث‬ ‫ين د د د د د ثرد د د د ددالغا د د د د د‬

‫ص د د د ددلثمه ثني جهد د د د د ل ر د د د ددا نقد د د د د‬ ‫ثرمال د د د ددث‬ ‫د د د د د ا ثنيد د د د د ثال‬ ‫هملد د د د د‬

‫‪10‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د د د د د و ثند د د د د د د د دالثو ل ل ث د د د د د د د د ثرد د د د د د د د ثي ده د د د د د د ددال‬ ‫ثر د د د د د د د ء يند د د د د د د د‬

‫ف د د د د ددال ج مثد د د د د د‬ ‫د د د د د د ي الم د د د د ددث ي ع مد د د د د دالثي ر لثد د د د د د همد د د د د د شد د د د د د‬
‫د د د د د ل ث دد د د ددتهم رنه د د د د ددت الي‬ ‫د د د د د ث د د د د د هدد د د ددلث ثن د د د د د ثر د د د ددل ل‬ ‫ددددد‬
‫ق د د د د د د ا ثي‬ ‫د د د د د د ل ثرت د د د د د د‬ ‫مدددددد‬ ‫قد د د د د ددل ال د د د د د د ج م د د د د د د ثرماد د د د د ددال ثرت د د د د د د‬
‫ند د د د د‬ ‫د د د ددالا ثجعد د د د د م د د د د د ثرد د د د د‬ ‫ثرلم د د د ددث ث‬ ‫ثره د د د ددتالي ثن د د د د د الثب‬
‫د د د د ددع ث تمد د د د د د ن بد د د د د د ي ثرم د د د د ددال‬ ‫ثرعصد د د د د د‬ ‫د د د د د د ثر هد د د د د د‬ ‫ي دددددد‬
‫د د د د د س مم د د د د د‬ ‫د د د د د ثرمماد د د د د ثي ياد د د د د ي جع د د د د د ثرد د د د د‬ ‫ثرلم د د د د د بع د د د د د‬
‫ي د د د ددال مم د د د د د ب د د د ددلن د د د د د ثرع د د د ددال‬ ‫د د د ددا نب د د د ددل ثي ياد د د د د ي هلد د د د د‬ ‫ددددد‬
‫د د د ددو الي د د د ددل مناليد د د د د‬ ‫د د د ددو ج م ثد د د د د ب نش د د د ددت ثال‬ ‫د د د د د هل د د د د د‬ ‫ثرع د د د د د ‪.‬‬
‫دددد‬ ‫مم د د د د‬ ‫د د د ددع‬ ‫دددد دددد‬ ‫ل ث د د د د ق د د د د ا ثي ثره د د د ددت ال يع د د د د م‬
‫ثرد د د د د د‬ ‫مم د د د د ددث ل‬ ‫الج د د د د ددو ثرد د د د د د ثجهد د د د د د ل ث م د د د د ددل‬ ‫ثرعصد د د د د د‬ ‫ثر هد د د د د د‬
‫ن د د ددت مم د د د د يع د د ددل‬ ‫ج د د د د ثر د د د د‬ ‫دددد‬ ‫ثمع د د ددلثي ثرتا د د ددت ف رتد د د د ر م د د د د‬
‫هلث ثرتا ت ثرممق ل‪.‬‬ ‫رنمالي‬

‫د د د ددث م مل‬ ‫ي د د د د را ثنيص د د د د و ثرلم د د د د‬ ‫ر د د د د ثر ق د د د د‬ ‫قد د د ددل دهد د د ددال د د د د‬

‫يلد د د د د د ددل‬ ‫ي د د د د د د ددم ب رالشد د د د د د ددع‬ ‫ج د د د د د د د ثنمت د د د د د د د ثر د د د د د د د‬ ‫ال يد د د د د د ددل ثرد د د د د د ددل‬
‫ثني د د د د د د ثال‬ ‫ثرلث نث د د د د د د ين د د د د د د ده د د د د د د‬ ‫د د د د د د ال ثرص د د د د د دالثي‬ ‫ثرمال د د د د د د‬

‫‪11‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫يل د د د ددل ثره د د د ددت الي ‪ .‬يع د د د ددل ال ي د د د ددل ث ا د د د د د ث د د د ددت ك ثي ي د د د د د ا ثر د د د د د‬

‫ي د د ددع ثرد د د د‬ ‫د د ددالك د د د د ثر د د د د‬ ‫د د ددالل ين د د ددا م د د ددم ثرد د د د‬ ‫دددد‬ ‫ثرلم د د د د‬
‫مد د د د د د ث د د د د ددت ك ثي يق د د د د ددلي‬ ‫د د د د د د و ثرمع مد د د د د د ثسم د د د د د د مث‬ ‫يد د د د د د‬ ‫ثرا د د د د د د‬
‫عد د د د د ا‬ ‫د د د د ددن ف ثرعالج د د د د د ثرت ن ن د د د د د ث ا د د د د ددله يالج د د د د د‬ ‫د د د د ددالا‬ ‫ددددد‬
‫و هل ثرمع م ‪.‬‬ ‫ي‬ ‫ثرا‬

‫را د د د د يص د د د د ذ ثرعند د د ددا ينم د د د د م د د د ددل ال ب د د د د م نبد د د ددل ثي ت د د د د ال ر د د د د ث ك‬

‫د د د د ددلل ثي يا د د د د د ي ر د د د د د‬ ‫د د د د ددث ه د د د د د ثي يا د د د د د ي ر د د د د د ث د د د د ددا‬ ‫يل مد د د د ددال‬
‫ل د د د د ددال هد د د د د د‬ ‫ينم د د د د د ن ثرمتخصصد د د د د د ي ثي ا د د د د د ي رد د د د د د ل ي د د د د د د ثرت د د د د د‬
‫ر د د د د د رعند د د د ددا ثرد د د د ددلم‬ ‫قددددد‬ ‫ثي ا د د د د د ي ر د د د د د جمعث د د د د د ‪ .‬قد د د د ددل‬ ‫ددددد‬ ‫ب‬
‫د د د د ددل ج د د د د ددت ث د د د د ددل ر تل د د د د ددال يتم د د د د ددال ثر د د د د ددل ثم د د د د د د ت‬ ‫ثنفن لثاد د د د د د يند د د د د د‬
‫شد د د د د ددال ر د د د د د ددت‬ ‫د د د د د د ن ممد د د د د ددو‬ ‫ثرعنم د د د د د د ثر د د د د د د‬ ‫بت يد د د د د ددت يند د د د د ددا ثرد د د د د ددلم‬
‫د د د د د س ي د د د د د ي ‪ 1896‬ث ا‬ ‫ثرل د د د د د س ف رمعد د د د ددت ق د د د ددل ثم د د د د د د د د د د‬ ‫دد د د دداال‬
‫ثرعقن ‪.‬‬ ‫ثر ع‬ ‫عث ل مم ث رأل م ا‬

‫د د د د بلد د د د ء ثرتخص د د ددم ق د د ددليا‬ ‫ق د د ددل ثيت د د ددل يتم د د ددال د د د د ثرمال ند د د د ث رد د د د‬
‫ثن ثمد د د د د ث دد د د ددت ك‬ ‫ثرخل د د د د د ثنفن لثاثد د د د د د د د د د ثرعثد د د د د ل يند د د د د ثرمعنم د د د د د‬

‫‪12‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ددددد‬ ‫ثرعنث د د د د د مهل د د د د د‬ ‫د د د ددالو ثرل ث د د د د د‬ ‫رتدد د د ددل ي‬ ‫بالم د د د د د‬ ‫ثي ي د د د د د‬

‫د د د د د د د ا ثرتخص د د د د د ددم ثر ل د د د د د ددل ف ند د د د د د د ا يد د د د د د د ي ‪ 1907‬د د د د د د د ي ثرم د د د د د ددهل‬
‫د د د د ددال ك ين د د د د ددا‬ ‫د د د د ددتقت د د د د د د‬ ‫د د د د ددا ت د د د د ددالك جل د د د د ددل‬ ‫ت د د د د ددم يل م د د د د ددال‬
‫ي تخصص د د د د د ي‬ ‫د د د د ددلل ث د د د د ددذ ثرمع د د د د د را ف د د د د د‬ ‫ددددد ا‬ ‫رددددد‬ ‫ثرد د د د ددلم‬
‫ل يد د د د د‬ ‫ددددد ث ددددد‬ ‫د د د ددتق نها ثرمهل د د د د د‬ ‫دد د د ددلل‬ ‫دد د د ددالو ل د د د د د م‬
‫ه م د د د د د و ثرت د د د د د و‬ ‫ينتق د د د د د ين د د د د د مد د د د ددم‬ ‫ددددد‬ ‫ين مث د د د د د ل د د د د ددال ب‬
‫ثر ل ل ‪.‬‬ ‫ث‬ ‫ثسم‬

‫ثرمت د د د ددل ثن الياثد د د د د ثر د د د ددالو ثرع رمثد د د د د ث رد د د د د‬ ‫د د د ددو ل د د د د د ا ثر نيد د د د د‬

‫دددد ت‬ ‫د د د د ثرد د د د‬ ‫جد د د د ثرد د د د‬ ‫مم د د د د د د د د‬ ‫يد د د د ي ‪ 1917‬ج د د ددل ثر د د ددث‬
‫مم د د د د ددث‬ ‫ثر ل د د د د د ل د د د د د قد د د د ددل ث ها د د د د ددال ثرم د د د د د الف‬ ‫ع ر د د د د د رتصد د د د ددلث‬
‫ر د د د د ددا ياد د د د د د ر د د د د ددلا‬ ‫ب رخل د د د د د د ثرع د د د د دداالي‬ ‫ث د د د د ددت ع لها ق د د د د ددت ثنرت د د د د د د‬
‫ما د د د د ددلها د د د د د د ثرم د د د د ددال‬ ‫ثرق د د د د ددا ثر د د د د د د مم د د د د ددلث ه د د د د ددل ثر د د د د د د ت ثرتد د د د د د‬
‫د د د د د د هلد د د د د د ب د د د د ددل ثن د د د د ددتع م ب رعنمد د د د د د ء‬ ‫جم عثد د د د د د‬ ‫بصد د د د د د‬ ‫ثرتص د د د د ددلث‬
‫ر لد د د د د رن ثد د د د د ي بتند د د د د ثرمهمد د د د د‬ ‫تا مد د د د د‬ ‫د د د د د ين د د د ددا ثر د د د ددلم‬ ‫ثرم د د د دده ي‬
‫د د د د د د ي ث د د د د د د رن معثد د د د د د ثن الياثد د د د د د‬ ‫ثر د د د د ددل‬ ‫د د د د ددال‬ ‫ف د د د د ددال‬ ‫ش د د د د ددمن‬
‫ال د د د د د د ي ث د د د د ددت ي‬ ‫قتهد د د د د د هلد د د د د دالا جد د د د د د لث ل رد د د د د د ي‬ ‫رعن د د د د ددا ثر د د د د ددلم‬

‫‪13‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ه دددددد‬ ‫ثرم د د د د د د ف ت د د د د د د رن د د د د د ددث‬ ‫د د د د د ددو ث ت د د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫هد د د د د ددل ثرن ل د د د د د د‬

‫ل‬ ‫ف د د د د د ددال‬ ‫د د د د د ددو‬ ‫جمعثد د د د د د د ر ثد د د د د د د س ثرد د د د د ددل ء مد د د د د د د‬ ‫ث ت دددددد ث‬
‫الف ‪.‬‬ ‫ث ت ث م رمال ثر ل ل ثرم‬

‫ثر د د د د د ل ث د د د د د‬ ‫ثنفد د د د د ليم‬ ‫ت د د د ددال ثر د د د ددالو ينمد د د د د ء ثر د د د ددلم‬ ‫رق د د د ددل ل عد د د د د‬

‫ثي‬ ‫يعت د د د ددال ثرا د د د ددال د د د د د ينمد د د د د ء ثر د د د ددلم‬ ‫ثر ثد د د د د ثر د د د د د غ‬ ‫د د د دداال‬
‫د د د د ددال رعن د د د د ددا ثر د د د د ددلم‬ ‫ل عد د د د د د‬ ‫ثر د د د د ددالو ثرع رمثد د د د د د ث رد د د د د د ق د د د د ددل ي د د د د د د‬
‫ثق د د د د‬ ‫ين د د د د ثر د د د د ثر د د د د يند د د ددا‬ ‫دددد‬ ‫ثنفنلثا د د د د ثر د د د د ثن د د د د ي د د د د‬
‫د د د د ددا قد د د د ددل ث د د د د ددو جمه د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ع م د د د د د ها‬ ‫ثرل د د د د د س‬ ‫هد د د د ددتا بم د د د د دداال‬
‫ثء‪.‬‬ ‫ل‬ ‫م ا ين‬ ‫ث‬ ‫ثرلم ث رث مت ثر ر‬ ‫ثرعث لث‬

‫ث ث د د د د د ي ثمد د د د ددلنك ثر د د د د ددالو ثرع رمث د د د د د ث ر د د د د د قد د د د ددل د د د د د ها د د د د د ث د د د د دالثء‬

‫د د د د د ددمت ثرت د د د د د ددخثم‬ ‫جعنهد د د د د د د‬ ‫ثرلم د د د د د د د ثنفن لاد د د د د د د‬ ‫ل ث ثن صد د د د د د د‬
‫ثرلم د د د د ددث د د د د د ي ثر د د د د ددالو ثرع رمث د د د د د‬ ‫د د د د د ثن ت د د د د د ث‬ ‫د د د د ددالل‬ ‫رد د د د ددث‬
‫ثرلم د د د د د ثنفن لثا د د د د د‬ ‫ثن ص د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ددددد‬ ‫ثر مثد د د د د قدد د د ددل د د د د د هم‬
‫ددددد ت‬ ‫دهد د د د ددال ثر ج د د د د د ثرمن د د د د د ثر د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫د د د د د يمنث د د د د د ثرعد د د د ددال‬
‫دد د د د د د د د هال‬ ‫ثر معد د د د د د د د بع د د د د د د ددل ثي ث د د د د د د ددع‬ ‫ثرع د د د د د د ددال ثرلم د د د د د د د د ثرم د د د د د د ددالل‬

‫‪14‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرلم د د د د د د ددث ثر د د د د د د د ل متث د د د د د د د دد د د د د د ددال ف ثرقت د د د د د د د ا ثراله د د د د د د د‬ ‫ثن د د د د د د د الف‬

‫ثر د د د د د د د‬ ‫ثنفن لا د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د هل د د د د د د د ثمد د د د د د ددل و ثن ص د د د د د د د‬ ‫ه‬ ‫ددددددد‬
‫ددددددد ء‬ ‫ث‬ ‫د د د د د د د ثرخل د د د د د د د ثرع د د د د د دداالي جل د د د د د د د ثرد د د د د د د جلد د د د د د د‬ ‫ثرم د د د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ثرلم‬

‫ق د د ددل د د د د ي د د د د‬ ‫ثي ثر قد د د د‬ ‫ث د د ددال ثن فع لد د د د‬ ‫ق د د ددل ش د د ددعال ثر مث د د ددو د د د د‬

‫لن د د د ددثا يمنثد د د د د ثي د د د ددلثل‬ ‫دد د د د‬ ‫ت د د د ددل ت ثر معثد د د د د ثن الياثد د د د د رعن د د د ددا ثر د د د ددلم‬
‫ق ددددد‬ ‫ع ددددد‬ ‫د د د د ددو ثر‬ ‫بال م د د د د د‬ ‫ثنفن لثا د د د د د‬ ‫ثن ص د د د د د‬ ‫د د د د ددل ي‬
‫بال د د د د د د ش د د د د د د ف ف ي د د د د د د ي‬ ‫د د د د د د ينم د د د د د د ء ثرد د د د د ددلم‬ ‫بت د د د د د ددا ت ر ل د د د د د د‬
‫د د د د د د مم ل ش د د د د د د ال ي د د د د د د ي ‪ 1947‬ثمته د د د د د د‬ ‫را د د د د د د‬ ‫ندددددد‬ ‫هنث د د د د د د ل‬
‫د د د د يند د د ددا ثرد د د ددلم‬ ‫قت د د د دالال رنتد د د ددل ي‬ ‫د د د ددو بالم د د د د‬ ‫هد د د ددل ثرن ل د د د د ثر د د د د‬
‫ثيت الفت د د د د د د د‬ ‫لت د د د د د د د ثر معث د د د د د د د ثن الياث د د د د د د د رعن د د د د د ددا ثرد د د د د د ددلم‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د د‬
‫ثرت د د د ددل ي‬ ‫ثرت د د د ددل ي‬ ‫ا د د د ددا بلد د د د د ء ينثد د د د د يند د د د د بد د د د د ثال‬ ‫عث د د د د د ث‬ ‫مم د د د ددلث‬
‫ثش د د د د ددتمت ه د د د د ددلث ثر المد د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫ق ثمهد د د د د د‬ ‫ثرمختنمد د د د د د‬ ‫عد د د د د د‬ ‫د د د د د د ثر‬
‫مدددد‬ ‫د د د ددث رعند د د ددا ثرد د د ددلم‬ ‫ث‬ ‫ثرمث د د د د ل‬ ‫ل د د د د ه ثر د د د د‬ ‫ين د د د د ل ث د د د د‬
‫ثرم ت د د د د د د د ث‬ ‫ددددددد‬ ‫ل ي ث د د د د د د د د د د د د د د ثرم‬ ‫ثشد د د د د د ددتمت ين د د د د د د د ب د د د د د د د ثال‬
‫ثرلم ث ‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫الفصل الثاني‬
‫علم النفس االكلينيكي وعالقته بالتخصصات االخرى‬

‫‪16‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫علم النفس االكلينيكي وعالقته بالتخصصات االخرى‬

‫د د د د د د ثال‬ ‫د د د د ددال ك ثرعن د د د د ددا د د د د د د‬ ‫تخص د د د د ددم د د د د د د‬ ‫د د د د ددالك ينمد د د د د د‬ ‫نيقد د د د د د‬
‫د د د د د د ددالا ث‬ ‫د د د د د د ددتقال ي د د د د د د د ب ث د د د د د د د د د د د د د ددال ك ثرتخصد د د د د د ددم ث ثرعن د د د د د د د ي ث‬
‫ثنفن لثاد د د د د‬ ‫د د د ددم م د د د د د ين د د د ددا ثر د د د ددلم‬ ‫ي ددددد‬ ‫ثرم د د د ددتال‬ ‫ثنهتم د د د د د‬
‫ثرعل د د د د ددل د د د د د‬ ‫د د د د ددالا بن د د د د د‬ ‫د د د د ددات هد د د د ددلث ثرعند د د د ددا د د د د د‬ ‫ثددددد‬ ‫ددددد‬
‫ثرا د د د ددال د د د د د‬ ‫بند د د د د‬ ‫ثد د د د د‬ ‫د د د ددالا‬ ‫د د د ددال ك‬ ‫ثرم د د د ددتمل د د د د د‬ ‫ثنهتم د د د د د‬
‫دددددد ق دددددد ي‬ ‫د د د د د د ا ق د د د د د ددث ثرمعال د د د د د د ثسم د د د د د د مث‬ ‫ثرتل د د د د د د ا‬ ‫لدددددد‬
‫ع م د د د د د ثرمد د د د ددالل‬ ‫خ ثددددد‬ ‫د د د د د يل د د د د د‬ ‫ث ثددددد‬ ‫د د د د ددالل ثر د د د د د ق د د د د د ي‬
‫د د د د د د ثن د د د د دده ي د د د د د د‬ ‫التد د د د د د‬ ‫د د د د ددال رن د د د د د د‬ ‫دد د د د د ر‬ ‫ش د د د د ددات‬ ‫ثد د د د د د‬
‫دددد‬ ‫ين د د د د ثس د د د د ل ق د د د د‬ ‫ثر ل د د د د ء ثرتالثفم د د د د رنعند د د ددا بد د د ددلن د د د د ثنقتص د د د د‬
‫اله ر ب ث ال ك ثرعنا‪.‬‬ ‫ثرمعال ثرتخصصث ثرت‬

‫د د ددال ك ين د د ددا‬ ‫ثقد د د د بد د د د را ال د د د د‬ ‫دددد‬ ‫ثنفن لثاد د د د ث‬ ‫ين د د ددا ثردد د ددلم‬ ‫د د ددال‬
‫د د د ددالا نيماد د د د د ب د د د د د ر و‬ ‫د د د ددال ك ثرعند د د د ددا ث‬ ‫بد د د د د ع‬ ‫مد د د د د د د د د ددال‬ ‫ثر د د د ددلم‬
‫م د د د د نيما د د د د ثي م د د د ددلل‬ ‫صد د د ددال د د د ددل ل ثن د د د ددتم ل د د د د هد د د ددل ثرعالق د د د د‬
‫ثرص د د د د ددن ثرم ش د د د د ددال غ د د د د ددال ثرم ش د د د د ددال‬ ‫ث‬ ‫ي د د د د ددلل ثرم د د د د ددال ك ثرتخصصد د د د د د‬
‫ين د د ددا ثر د د ددلم‬ ‫ن د د د ره د د ددل ثر د د ددال ثب بد د د د‬ ‫د د ددت دد د د يما هد د د د ق د د ددليا ثه د د ددا ث‬

‫‪17‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫رد د د د د به د د د ددلف إي د د د د د ال‬ ‫غ د د د ددال د د د د د ثرعند د د د د ي ثرتخصصد د د د د‬ ‫ثنفن لثاد د د د د‬

‫ثرع د د د د ي رهد د د ددلث ثرعند د د ددا ثرخن ث د د د د ثرت د د د د ي د د د ددتل ثر ه د د د د ثرمد د د ددلا ثرد د د ددل‬ ‫ثن د د د د‬
‫ثي يمتد د د د ددل‬ ‫ددددد‬ ‫ثنفن لثا د د د د د ث ثر‬ ‫م د د د د د س يند د د د ددا ثرد د د د ددلم‬ ‫ين د د د د د‬ ‫تع د د د د د‬
‫د د د ددت م د د د د د ال رنند د د د د ثهال‬ ‫رثد د د د د ث يق د د د ددلي ث‬ ‫ب ص د د د ددال ثرثد د د د د رثق د د د ددلي ل د د د د د‬
‫فث ‪.‬‬ ‫ثر ق‬

‫‪-1‬عالقة علم النفس االكلينيكي بفروع ونظريات علم النفس‪.‬‬

‫نظريات التعلم‪:‬‬
‫ثن د د د د د د الثب‬ ‫د د د د د د لر ثرد د د د د ددتعنا د د د د د د يد د د د د ددال بع د د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫ي د د د د د د ها‬
‫ثر د د د ددتعنا يند د د د د‬ ‫د د د د د منالي د د د د‬ ‫ب د د د ددلء ثرعد د د ددال ثر د د د ددن‬ ‫دد د د د‬ ‫ثرعص د د د د بث ‪.‬‬
‫بت الفتهم د د د د د د ين د د د د د د ثر مد د د د د ددت ثر د د د د د ددال ‪ .‬ق د د د د د د‬ ‫د د د د د د ي يل د د د د د د‬ ‫د د د د د ددل ث‬
‫خد د د د د ف‬ ‫القد د د د د د د د د د ي د د د ددال‬ ‫ددددد‬ ‫د د د د د ال بت‬ ‫ددددد ي ددددد‬ ‫نم د د د ددل ث‬
‫د د د د د و د د د ددل ث ‪ .‬مد د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫تد د د د د‬ ‫مد د د د د ا د د د د د يم د د د ددال ال د د د د د ثش د د د ددهال‬ ‫ث‬
‫ثقد د د د د د ثي‬ ‫ه د د د د ددا‬ ‫مناليد د د د د د ثر د د د د ددتعنا ثنجتمد د د د د د ي ر م د د د د ددل ث د د د د د د‬ ‫د د د د د د هم‬
‫د د د د د د د ثل ث ثرم د د د د د ددالل‬ ‫ل د د د د د د د متث د د د د د د د ثرع د د د د د ددال متد د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ثر د د د د د ددل‬ ‫ثرت‬
‫رم ين ت ثر خصث ‪.‬‬

‫‪18‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫نظريات الشخصية‪:‬‬
‫د د د د د همه د د د د د منالي د د د د د ثرت ن د د د د ددت ثرلم د د د د د‬ ‫ثر خصد د د د ددث‬ ‫منالي د د د د د‬ ‫د د د د د هم‬
‫ثرال د د د د د ‪ .‬م د د د د د ث د د د د ددتمل يند د د د ددا ثرد د د د ددلم‬ ‫ثر د د د د د‬ ‫م د د د د د ال ثر د د د د ددن‬ ‫ددددد‬
‫د د د د د رت ث‬ ‫ثر خص د د د ددث‬ ‫د د د د د مناليد د د د د‬ ‫م وثمد د د د د‬ ‫ثنفن لثاد د د د د ثرا د د د ددال د د د د د‬
‫ن د د د د ددت ال ي د د د ددل رن خصدد د د ددث ثرق د د د د د ا‬ ‫د د د د ددث ال‬ ‫ددددد‬ ‫ثرام د د د د د ء ثرمع رث د د د د د ‪.‬‬
‫د د د د د ثا‬ ‫د د د د د ء ثرلم د د د د د‬ ‫ث‬ ‫مد د د د د وثا ثن صد د د د د‬ ‫امهد د د د د يند د د د د‬ ‫ثرتد د د د د‬
‫د د د د د د د د ر ثرت د د د د د د ددخثم‬ ‫دد د د د د د د‬ ‫ث ا د د د د د د د د ثرق د د د د د د ددالي ثرع د د د د د د د دالي‬ ‫ثرلصد د د د د د د د‬
‫د د د د د ي د د د ددال بعد د د د د‬ ‫مد د د د د وثا ثرت ن د د د ددت ثرلم د د د د د‬ ‫ثرعال ‪.‬فمد د د د د ث د د د ددتخل‬
‫ثرعص بث ثره ت الي ‪.‬‬ ‫ثني ثال‬

‫القياس النفسي‪:‬‬
‫ثر ثد د د د د د س‬ ‫ثقد د د د د د‬ ‫مد د د د د د وثا‬ ‫ثنفن لثاد د د د د د يند د د د د د‬ ‫ثيتم د د د د ددل ين د د د د ددا ثر د د د د ددلم‬
‫دد د د د د د د د‬ ‫ثرلم د د د د د د د ددث د د د د د د د د د ثرمم‬ ‫د د د د د د د د د ث د د د د د د د ددتخلثي ثن ت د د د د د د د د د ث‬ ‫ثرلم د د د د د د د د د‬
‫ددددد‬ ‫ثر ثد د د د د س ثرلم د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫م‬ ‫د د د د د لر‬ ‫د د د د د هم‬ ‫ثنفن لثاثد د د د د ‪ .‬مد د د د د‬
‫ص د د د د د د ددمثا ل ث‬ ‫ثنفن لثاد د د د د د د د ب مد د د د د د د د ا لثد د د د د د د د‬ ‫ث د د د د د د ددلثل ثن صد د د د د د د د‬
‫ص ص د د د د د د د د دده م د د د د د د د د ددال ته‬ ‫دددددددددد‬ ‫ثر ثد د د د د د د د د د س ثرمتل يد د د د د د د د د د ثرت قد د د د د د د د د د‬
‫ثر ثا تالي ‪.‬‬

‫‪19‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثر ث د د د د د س ين د د د د د‬ ‫ثنفن لثا د د د د د رد د د د ددالل ث‬ ‫نيقتصد د د د ددال ث د د د د ددتخلثي ثن ص د د د د د‬

‫دد د د د د د ر‬ ‫ب د د د د د ددت د د د د د د د ثرمماد د د د د د د ث د د د د د ددتخلث ه د د د د د د د‬ ‫دد د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د ددخثم‬
‫‪.‬‬ ‫ثر‬ ‫ثرعال‬

‫علم النفس الفسيولوجي‪:‬‬

‫ددددددد‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د د‬ ‫ثرم د د د د د د د ر ج ثن ص د د د د د د د‬ ‫ي د د د د د د د يل يند د د د د د ددا ثرد د د د د د ددلم‬
‫د د د د د د ددلي ثرمال د د د د د د د بد د د د د د د د ع‬ ‫ثر‬ ‫ثع د د د د د د د ثني د د د د د د د ثال‬ ‫ثرتعد د د د د د ددالف ين د د د د د د د‬
‫ثرلم د د د د د ددث ‪ .‬يماد د د د د د د ث د د د د د ددتخلثي ثرم شد د د د د د د ثال ثرم د د د د د د د ر جث‬ ‫ثن د د د د د د د الثب‬
‫مم د د د د ددث ‪ .‬مد د د د د د ُيماللد د د د د د ه د د د د ددا‬ ‫ثي د د د د د ثال‬ ‫د د د د د د ثرتل د د د د د د ب تم رثد د د د د د دهد د د د د د‬
‫ثرمت د د د د د د د د ثال ثرلم د د د د د د ددث ثرم د د د د د د د د ر جث د د د د د د د د‬ ‫ثرعالقد د د د د د د د ثرت لرثد د د د د د د د بد د د د د د د د‬
‫ثرد د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ل د د د د د ثن د د د د د الثو‪ .‬فد د د د د ن‬ ‫ثف د د د ددال يند د د د د‬ ‫ثرتع د د د ددالف بصد د د د د‬
‫ُ د د د د د ددها ثر رد د د د د د د ثرع د د د د د د د ي رنعم د د د د د ددت د د د د د د د ثمتقد د د د د د د ء ثرملثد د د د د د د‬ ‫ددددددد‬
‫ثنفن لثا ‪.‬‬ ‫ق ت ثن ص‬ ‫ثرعالجث ثرمل‬

‫‪20‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫علم النفس المرضي‪:‬‬

‫ثنفن لثا د د د د‬ ‫ي د د د د ل قد د د ددل ثن ص د د د د‬ ‫دددد‬ ‫ثرمال د د د د‬ ‫ي د د د ددها يند د د ددا ثرد د د ددلم‬
‫ثرمال د د د د د د د ددث ثرخص د د د د د د د د د م‬ ‫ثر د د د د د د د ددن ث‬ ‫عال د د د د د د د د د صدد د د د د د د ددلثم‬ ‫يند د د د د د د د د‬
‫ثر د د د د د د داليو د د د د د د د يند د د د د د ددا ثرد د د د د د ددلم‬ ‫يعد د د د د د ددل ثرت د د د د د د د‬ ‫ثرمال د د د د د د ددث ثرمم د د د د د د ددي ‪.‬‬
‫ثنفن لثا د د د د ين د د د د‬ ‫د د د د قد د د ددل يند د د ددا ثرد د د ددلم‬ ‫دددد‬ ‫ثرمال د د د د ثرع د د د ددت ث‬
‫خثص د د د د د د د د‬ ‫ادددد‬ ‫ثرال د د د د‬ ‫هد د د ددا ثر د د د ددن‬ ‫دددد‬ ‫ثرمهد د د ددا ثرتعم د د د د‬
‫ث د د د د د د د ددتم ثال يته‬ ‫د د د د د د د ددل ثني د د د د د د د د ثال‬ ‫د د د د د د د د ء ثرعل د د د د د د د ددل د د د د د د د د ثرمع د د د د د د د د ال‬
‫ا ثال ه ‪.‬‬

‫علم النفس المعرفي‪:‬‬

‫م د د د د د د ال بعد د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫ثرمعال د د د د د د ثر د د د د ددل قل د د د د د د بثد د د د د د‬ ‫د د د د د د ها ثرملند د د د د د‬
‫ق د د د د د د ددلي م د د د د د د د د ال ال د د د د د د د د‬ ‫دددددددد‬ ‫نفت د د د د د د د د و‬ ‫ثرلم د د د د د د ددث‬ ‫ثن د د د د د د د د الثب‬
‫رنع را رنم تق ت‪.‬‬ ‫منال ثرمالل ثر ن ث رلث‬ ‫رالفت و تم ت‬

‫د د د د ددن و يالج د د د د د ق د د د د د ا ين د د د د د‬ ‫ق د د د ددليا‬ ‫ددددد‬ ‫ثرمعال د د د د د‬ ‫د د د د د ها ثرملن د د د د د‬

‫دددد ي ن‬ ‫عد د د ددل ت ثرلند د د ددال ثر د د د ددن ث رنمد د د ددالل ث الره د د د د بالني د د د د إي بث د د د د ه د د د د‬
‫ينث ثرعال ثرمعال ‪.‬‬

‫‪21‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫‪ -2‬عالقة علم النفس االكلينيكي بالتخصصات العلمية األخرى‬

‫ثنفن لثاد د د د د د د يند د د د د د د ثرتخصصد د د د د د د‬ ‫ين د د د د د ددا ثر د د د د د ددلم‬ ‫ن قص د د د د د ددال م د د د د د ددال‬
‫ت د د ددلث ت د د ددو ي د د ددلل‬ ‫قد د د د ب د د ددت مت د د ددل م د د ددال‬ ‫ثرمالعثد د د د د د د د ين د د ددا ثر د د ددلم‬
‫د د د د د د ت د د د د د د ثرد د د د د د د‬ ‫رم د د د د د د ثي ثهتم‬ ‫ثر ر جث د د د د د د‬ ‫د د د د د ددال ك ثر د د د د د د‬ ‫دددددد‬
‫د د د د د ددا‬ ‫تع د د د د د ددت د د د د د ددو ثر‬ ‫غ د د د د د ددا ثي د د د د د ددال ك ثر د د د د د د د‬ ‫ثرع د د د د د ددال‬ ‫ثرم د د د د د ددال‬
‫ثسم د د د د د د م باد د د د د ددت ثجهي د د د د د د ب مد د د د د ددم ا يل د د د د د د ب ر جث د د د د د د ثن ثي ث د د د د د ددتالا‬
‫د د د د د ددتعم‬ ‫ثرتما د د د د د ددال رد د د د د ددا‬ ‫د د د د د د ثر د د د د د ددن‬ ‫ثن د د د د د د الثب‬ ‫ث لثء ثرعقن د د د د د د‬
‫د د د د ثرا د د د ددال د د د د‬ ‫ق د د د د ين د د د د ثرمهد د د ددا ثر ر د د د د ج ثرا د د د ددت ثمم د د د د ق د د د د‬
‫د د د د ددل ثراد د د د د د‬ ‫دددددد ء‬ ‫دددددد‬ ‫ثراثمثد د د د د د‬ ‫ثرت د د د د ددل ت ثر د د د د ددل ث‬ ‫ثر د د د د د د ن‬
‫رنت د د د ددل ت ثرلم د د د د د‬ ‫د د د ددي ل د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ددددد ث‬ ‫د د د د د ي نب د د د ددل د د د د د‬ ‫ثر د د د د د‬
‫م د د د د د د وثا غ د د د د د ددال‬ ‫دددددد‬ ‫ثرتع د د د د د ددت عه د د د د د د‬ ‫رت د د د د د ددل هد د د د د ددل ثن د د د د د د الف‬
‫د د د ددو‬ ‫د د د ددلثي ث د د د ددل جل د د د د ثر د د د د جل د د د د‬ ‫دددد‬ ‫متث د د د د رالشد د د ددت ثال‬ ‫ب ر جث د د د د‬
‫ثرتعد د د د ددالف ين د د د د د مد د د د ددن يند د د د ددا‬ ‫ثرعن د د د د د ي ثر ث د د د د د يص د د د د د ذ د د د د د ثر د د د د ددال‬
‫ثنفن لا بهل ثرعن ي‪.‬‬ ‫ثرلم‬

‫‪22‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫الطب النفسي‪:‬‬
‫دد د د د د ل ث دد د د د د‬ ‫ثنفن لثاد د د د د د‬ ‫د د د د ددو ين د د د د ددا ثر د د د د ددلم‬ ‫ثرلم د د د د د د‬ ‫ي د د د د ددتال ثر د د د د د د‬
‫ختن ‪ .‬د د د د د د‬ ‫لن د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ل د د د د د يلد د د د د د را د د د د د‬ ‫ثرال د د د د د‬ ‫ثر د د د د ددن‬
‫ثرلم د د د د د ددث‬ ‫ثن تد د د د د د د ن‬ ‫ي د د د د د ددع ثرت جد د د د د د د ثر د د د د د د د رمه د د د د د ددا ثن د د د د د د د الثب‬
‫رن د د د د د ت‬ ‫د د د د ددت‬ ‫د د د د ددان ي د د د د د ي‬ ‫ددددد يددددد‬ ‫ب مد د د د ددمه ثي ثال د د د د د م‬
‫ثنفن لا د د د د د‬ ‫نل ي د د د د د ثرعق د د د د د ق ال ب لم د د د د د لند د د د ددال يند د د د ددا ثرد د د د ددلم‬ ‫ثراثمث ث د د د د د‬
‫صد د د د ددن رع ث د د د د ددت‬ ‫ثرلم د د د د ددث ب يت ه د د د د د‬ ‫ثن ت د د د د د ن‬ ‫ثر د د د د د ثن د د د د د الثب‬
‫د د د د د و ثر د د د د د ث د د د د ددتعلثلث‬ ‫د د د د د ي د د د د د ثرد د د د ددتعنا ث‬ ‫ختنم د د د د د م‬ ‫مم د د د د ددث‬
‫ق د د د د د د ا مم د د د د د ددث‬ ‫ل ل ثد د د د د د بد د د د د د‬ ‫ثرمد د د د د ددالل رم ثجهته د د د د د د ث متث د د د د د د م د د د د د د يال‬
‫د د د د د د د م ثا ال ي د د د د د ددل د د د د د د د‬ ‫ختنمد د د د د د د‬ ‫ثا مي د د د د د د د‬ ‫ف لد د د د د د د نش د د د د د ددع ي‬
‫اال‪.‬‬ ‫ق‬

‫ثرمت ي د د د د ددل ر د د د د ددا مل د د د د ددو د د د د د د ثممتد د د د د د ال د د د د ددت‬ ‫غ د د د د ددال ثي ه د د د د ددل ثرمل نقد د د د د د‬
‫ثر د د د د د ددي ال‬ ‫ه د د د د د ددا ثنيد د د د د د د ثال‬ ‫لهمد د د د د د د يند د د د د د د ثن د د د د د ددال ثرتعد د د د د د د ي د د د د د د د‬
‫د د د د د ال ثرت د د د د ددخثم‬ ‫ددددد‬ ‫خثصد د د د دده يالجه د د د د د‬ ‫صد د د د ددلثمه‬ ‫ثرمال د د د د ددث‬
‫ثرخم د د د د ددل‬ ‫لتصد د د د د د‬ ‫تد د د د د د‬ ‫ل د د د د ددل ت د د د د ددال ا د د د د ددال ث د د د د ددتمال‬ ‫ثر د د د د ددثا ال‬
‫هد د د ددل ثرث د د د د بن د د د د ينال بد د د ددت يما د د د د ثرق د د د د ي ثي هد د د ددلث‬ ‫ثرلم د د د د ثرد د د ددل‬ ‫ب د د د د رمل‬

‫‪23‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرت ج د د د د ثرت خثصد د د د د ثرلم د د د د د ثر د د د د بو د د د د ددت هد د د د د ثر د د د د ل ب رمع د د د ددت تد د د د د‬

‫ي د د د د د د د د ي ‪1980‬‬ ‫ثر ر د د د د د د د د‬ ‫ثن ص د د د د د د د د‬ ‫ثرد د د د د د د ددلر ت ثرت خثص د د د د د د د د‬ ‫مد د د د د د د ددل‬
‫ثرعد د د د د د ثي‬ ‫ثر د د د د ددع ث بد د د د د د‬ ‫د د د د ددو ال ي د د د د ددل ث‬ ‫تمدد د د د د‬ ‫د د د د د د ي ه د د د د ددلث ثرمل د د د د د د‬
‫م د د د د د د وثا‬ ‫د د د د د ددلث ين د د د د د د‬ ‫د د د د د د ب د د د د د د و ثن د د د د د د الثو‬ ‫ثرد د د د د ددل ثهد د د د د ددتا‬
‫د د د ددل ل‬ ‫د د د ددع‬ ‫ثن د د د ددق و‬ ‫ث رثد د د د د ثر د د د ددال‬ ‫د د د ددت ثرعمنثد د د د د‬ ‫ن نثد د د د د‬
‫ثنم ‪.‬‬
‫ددددد‬ ‫د د د د د ء ثرلم د د د د د‬ ‫ث‬ ‫ب مد د د د د‬ ‫ينم د د د د د ء ثرد د د د ددلم‬ ‫ددددد‬ ‫م د د د د د عد د د د ددل‬
‫ثرص د د د د د ل ي د د د د د ثر معث د د د د د‬ ‫ثمد د د د ددلث ثلر د د د د د ثرت د د د د ددخثم ثر ثالبد د د د ددو ثرخ د د د د د‬
‫ثرلم د د د د د د د ث د د د د د ددل ند د د د د د د هال ثرتعد د د د د د د ي ثرم م د د د د د ددال بد د د د د د د‬ ‫ثن الياثد د د د د د د رن د د د د د د د‬
‫ثرم ر ‪.‬‬

‫‪24‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫البيولوجيا‪:‬‬
‫ثنفن لثاد د د د د ب ثعد د د د د‬ ‫يد د د د د ل ع د د د ددالف ثن صد د د د د‬ ‫د د د د د ها ثر ر جثد د د د د د د د د د‬
‫نمد د د د د د د ب‬ ‫ثر د د د د د د د ثرع د د د د د د د‬ ‫ث‬ ‫ثرلم د د د د د ددث‬ ‫ثنيد د د د د د د ثال‬ ‫ثرم د د د د د دداال‬
‫ثر لل‪.‬‬ ‫الثب‬ ‫ثرمخث ثرع ث ت ثر ث ث ث‬
‫دد د د د‬ ‫ثر‬ ‫ثنفن لثاد د د د د‬ ‫ثن صد د د د د‬ ‫مد د د د د ي د د د د د يل ثرتعد د د د د ي ثرم م د د د ددال بد د د د د‬
‫ثرلم د د د د ددث ثر ر جثد د د د د د‬ ‫ثر ثم د د د د د‬ ‫ق د د د د د ثرت د د د د د ث ي ب د د د د د‬ ‫ثرمخد د د د ددتم د د د د د‬
‫دد د د د د‬ ‫شد د د د ددال ث‬ ‫ددددد‬ ‫د د د د ددل ت‬ ‫ت ددددد‬ ‫ثرت د د د د د‬ ‫د د د د د يد د د د ددال ثر ثم د د د د د‬
‫ثرمال ث ‪.‬‬ ‫ثر ن ث‬ ‫رع‬ ‫ثرع‬ ‫م ال ثر‬

‫علم العقاقير(السيكوفارمكولوجي)‪:‬‬
‫ثرمختنمد د د د د د د د‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د د ثرتع د د د د د د ددالف ين د د د د د د د ثن دد د د د د د د‬ ‫ين د د د د د د د ثن صد د د د د د د د‬
‫د د د د ددلا‬ ‫ثرلم د د د د ددث‬ ‫ثن د د د د د الثب‬ ‫رألل ي د د د د د ثرلم د د د د ددث د د د د د ي د د د د ددال بع د د د د د‬
‫غ ال ثرل ث ث ‪.‬‬ ‫له ق م بن ر‬

‫ثرلم د د د د د بلثيد د د د د‬ ‫ثن صد د د د د‬ ‫د د د ددال ثرلن د د د ددال ثرتقن ليد د د د د ر د د د ددل‬ ‫ه د د د ددلث ق د د د ددل‬
‫يخ د د د د ددو‬ ‫دد د د د د‬ ‫ثرمت د د د د ددل ثن الياثد د د د د د‬ ‫د د د د د د يد د د د د د ي ‪ 1997‬د د د د د د ثر نيد د د د د د‬
‫مد د د د د د ددم‬ ‫ي د د د د د د د ر د د د د د د د بعد د د د د د ددل ت ب د د د د د د د‬ ‫ا ددددددد‬ ‫رتد د د د د د ددل ي‬ ‫ثن ص د د د د د د د‬

‫‪25‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ل ث د د د د د د مناليد د د د د د يمنثد د د د د د رمت د د د د ددال‬ ‫ه د د د د ددلث ثرت د د د د ددل ي‬ ‫ل ث ث ‪ .‬ت د د د د ددم بد د د د د د ثال‬
‫بعد د د د ددله ين د د د د د‬ ‫د د د د د ي ل ث د د د د ددث ي صد د د د ددت ثن ص د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫متد د د د ددل ثر د د د د د‬
‫د د د د د ثرت م د د د ددث ثرع د د د ددال ب رعقد د د د د ق ال ثرلم د د د ددث ثن‬ ‫لم د د د د د ثر د د د د د‬ ‫ش د د د دده ل‬
‫دددددد‬ ‫ثرلم د د د د د د ثنفن لا د د د د د د ثرمم د د د د د د س رنعد د د د د ددال ثرلم د د د د د د‬ ‫ثي ثن ص د د د د د د‬
‫يند د د د‬ ‫فقتص د د ددال ه د د ددلث ثر د د ددل‬ ‫ل ث ثد د د د‬ ‫ت بد د د د يالجد د د د‬ ‫ص د د ددال ني د د د د رد د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ثرلم‬ ‫ثر‬

‫علم االجتماع‪:‬‬
‫ر ثعد د د د د‬ ‫يد د د د د ل ه د د د ددا ثن صد د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ثرم د د د د د ر‬ ‫ي د د د ددها ثرتعد د د د د ي بد د د د د‬
‫ثرع ث د د د ددت ثنجتم عثد د د د د ثرم د د د د د يل د د د د د م د د د د د ثن د د د د د الثو‪ .‬مد د د د د ي د د د د د يل‬
‫ثنيد د د د د د د ثال‬ ‫يد د د د د د د ل عال تلد د د د د د د ب ثعد د د د د د د بعد د د د د د د‬ ‫ين د د د د د ددا ثنجتمد د د د د د د ك د د د د د د د‬
‫رخ د د د د ددت نم د د د د د د ثء‪ .‬يم د د د د ددل ين د د د د ددا‬ ‫ثر ثعد د د د د د ثنجتم عثد د د د د د‬ ‫ث‬ ‫ثرلم د د د د ددث‬
‫دددددددد ا ل ل ثدددددددد‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د د د بمعن د د د د د د د د‬ ‫ثنجتم د د د د د د د د ك ثن ص د د د د د د د د‬
‫ث الثله ‪.‬‬ ‫ب‬ ‫ثع ثرتم يال‬ ‫ثر م ي‬

‫ثر ثالبد د د د د د د ددو رال دد د د د د د د د الثب‬ ‫ثن ص د د د د د د د د‬ ‫ي د د د د د د د ددل ثرد د د د د د د ددلر ت ثرت خثصد د د د د د د د د‬
‫ثنجتم عث د د د د د‬ ‫همث د د د د د ث د د د د ددت ب ثرمد د د د ددالل ر د د د د د ا ثرعالق د د د د د‬ ‫ثرعقنث د د د د د ين د د د د د‬

‫‪26‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د ددالا‬ ‫دد د د د د‬ ‫د د د د د د تعن بد د د د د د رلنا ثنجتم عثد د د د د د‬ ‫ث د د د د ددع‬ ‫يمص د د د د ددت بصد د د د د د‬
‫ثرمال د د د د ددث ثرمالي د د د د ددل رع د د د د ددلل د د د د د د ثرم تمع د د د د د د‬ ‫ق د د د د ددليا ق مد د د د د د بد د د د د د ري ال‬
‫ثرخ م ‪.‬‬

‫خثص د د د د د د د د د‬ ‫من د د د د د د د د د ي‬ ‫ث د د د د د د د د ددال ثي‬ ‫ددددددددد ج مددددددددد‬ ‫فم د د د د د د د د د ال د د د د د د د د د‬

‫د د د د ددها د د د د د ث د د د د ددلث‬ ‫ن همد د د د ددت ثرع ث د د د د ددت ثرمتعد د د د ددلل ثرت د د د د د‬ ‫رال د د د د د الثب‬
‫ث مد د د د د د عق د د د د ددل ثر د د د د ددثا‬ ‫اد د د د د د ي د د د د د د همهد د د د د د‬ ‫ثرتد د د د د د‬ ‫ه د د د د ددل ثن د د د د د د الثب‬
‫د د د د ددال ف‬ ‫بد د د د د‬ ‫ثر د د د د د‬ ‫يد د د د دالف بعد د د د د‬ ‫ثنجتم عثد د د د د ثممد د د د د و ثرعالقد د د د د‬
‫ددددددد‬ ‫ددددددد‬ ‫ثرمعث د د د د د د د غ د د د د د ددال ثرمال مد د د د د د د ثن د د د د د د د الثو ثرلم د د د د د د د‬
‫فعد د د د د د‬ ‫مد د د د د د ر د د د د ددل ه‬ ‫ثي ثرل د د د د د د ء ثرال د د د د د د نيعمند د د د د د‬ ‫ثرل ث د د د د د د‬ ‫بعد د د د د د‬
‫م د د د د ددت‬ ‫ثنفت د د د د د د و مد د د د د د‬ ‫مد د د د د د ا ث ثف د د د د ددال ت ثي د د د د ددل ر د د د د ددل ه ث تمد د د د د د ن‬
‫د د د د د ثردد د د ددل ا‬ ‫ثر د د د ددعثم‬ ‫ثرم د د د ددت ي‬ ‫جد د د د د ل ث د د د د د و بد د د د د‬ ‫فد د د د د فال ثر د د د د د‬
‫ثرتال هث د د د د د د د د‬ ‫مقد د د د د د د ددم ث م د د د د د د د د‬ ‫ثرند د د د د د د ددال ف ثنجتم عث د د د د د د د د ثرمعث د د د د د د د ددث‬
‫ثرمال ث‬ ‫ثنجتم عث ثرمهلث ثني ثال‬ ‫ثن ص ن‬

‫‪27‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫مناهج البحث‪:‬‬
‫ثرلم د د د د د د ثنفن لثاد د د د د د ني د د د د ددلثل‬ ‫ثرتد د د د د د ه ن رال صد د د د د د‬ ‫ه د د د د ددلف ثرت د د د د ددل ي‬
‫د د د د د د ل بصد د د د د د‬ ‫مم د د د د د د ه د د د د د‬ ‫د د د د د د د د د د د ثر قد د د د د د‬ ‫دد د د د د ف‬ ‫رثا د د د د د ي م‬
‫ثر ل د د د ددل ثرتد د د د د‬ ‫د د د ددالا ثرم د د د ددال‬ ‫ش د د د ددال ثرد د د د د ث د د د د دالثء ثرتخص د د د ددم د د د د د‬
‫تع د د د ددت عهد د د د د‬ ‫ثرمال د د د ددث ثرتد د د د د‬ ‫د د د د د ثر د د د د د ن‬ ‫ي تخنص د د د دده ثن صد د د د د‬
‫ثرتد د د د د‬ ‫رم د د د ددت ه د د د ددل ثرم د د د ددال‬ ‫ثن ت د د د د د‬ ‫ثرت قد د د د د‬ ‫ددددد ر‬ ‫د د د ددالا‬ ‫دد د د د‬
‫لد د د د د ه ثر د د د د د‬ ‫ددددد ر‬ ‫ددددد‬ ‫تد د د د د ال رد د د د د ثر ثد د د د د ي بهد د د د د متث د د د د د رتمالد د د د د‬
‫د د د د ددالا ثرتعد د د د د ددالف‬ ‫دددددد‬ ‫رد د د د د د‬ ‫مت د د د د د د‬ ‫ثر د د د د ددال ثس صد د د د د د ث ثرمل د د د د د د‬
‫خصد د د د ددم صد د د د ددمثا‬ ‫ثنفن لثا د د د د د باد د د د ددت د د د د د‬ ‫ين د د د د د مد د د د ددن يند د د د ددا ثرد د د د ددلم‬
‫ثن ص ء‪.‬‬ ‫ثر‬

‫د د د ددال د د د د د‬ ‫ب ثد د د د د‬ ‫ص د د د ددمثم‬ ‫ثنفن لاد د د د د‬ ‫ي د د د ددتخلي ثن صد د د د د‬ ‫ددددد‬

‫ث د د د د د ددل ث‬ ‫د د د د د د دالي‬ ‫ققد د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ثر د د د د د ددل‬ ‫د د د د د د د ثء رتق د د د د د ددثا ثرت‬ ‫ل ث ددددددد‬
‫ع لد د د د د ث رنتع د د د ددالف يند د د د د ثرلتد د د د د‬ ‫د د د ددال يالجثد د د د د‬ ‫ث‬ ‫ممد د د د د‬ ‫ن ت ددددد‬
‫ثرل ث ثد د د د د د‬ ‫دد د د د د ر‬ ‫ثرعالجثد د د د د د ث‬ ‫ددددد ر‬ ‫ث‬ ‫يند د د د د د ثرم د د د د ددلا ثر ع د د د د ددل بد د د د د د‬
‫ن د د د د د ثر هد د د د د‬ ‫ثد د د د د ثرتد د د د د‬ ‫ثر‬ ‫د د د د د ثه د د د ددا ثرلمد د د د د‬ ‫د د د د د ت ثرم د د د د د ا‬ ‫يند د د د د‬
‫د د د د د د و ثر ر د د د د د د ثرمم د د د د ددالل ثرت د د د د د د‬ ‫صد د د د د ددمثم‬ ‫ثنفن لثاد د د د د د‬ ‫ثن صد د د د د د‬

‫‪28‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د ددل د د د د د ثر قد د د د د‬ ‫ثنفن لثاثد د د د د يمنثد د د د د‬ ‫ثرت اليد د د د د‬ ‫ددددد ر‬ ‫ع د د د ددل ثف د د د ددال‬

‫ينمث د د د د د م د د د د د لق‬ ‫عن د د د د د‬ ‫د د د د د ل ثر د د د د د ثرت مد د د د ددت ثر د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫مم د د د د د‬
‫ثرت اليد د د د د د‬ ‫د د د د ددت ص د د د د ددمثم‬ ‫ثر هد د د د د د ب د د د د ددم ء ختنمد د د د د د‬ ‫ي دددددد‬ ‫يد د د د د د ل‬
‫ي لد د د د د ثرم د د د ددالل ثر ث د د د ددل‬ ‫ث‬ ‫ثرمتا د د د ددال يند د د د د ثر رد د د د د ثر ث د د د ددل ث ثر د د د د د‬
‫ثم د د د د د ين د د د د د ثرد د د د ددالغا‬ ‫يد د د د ددل ال د د د د د ل‬ ‫ث د د د د د ثرمتعمق د د د د د‬ ‫ثر‬ ‫ث ثرتصد د د د ددمثم‬
‫د د د د ددم ثنثي ه د د د د ددل‬ ‫د د د د ددن و بد د د د د د ف ال د د د د د د‬ ‫ثرد د د د د د ه د د د د ددلث ث‬ ‫د د د د د د ثسشد د د د د د‬
‫ل ‪.‬‬ ‫نن ثر‬ ‫ثرم مث‬
‫ث د د د د د د د يد د د د د د د ثرتخص د د د د د ددم ثن د د د د د ددال ثرمد د د د د د د ال د د د د د د د ثي د د د د د ددلثل ثن صد د د د د د د‬
‫عالقد د د د د د د د ثس صد د د د د د د د ء بعن د د د د د د ددا ثر د د د د د د ددلم‬ ‫ثنفن لثاد د د د د د د د هد د د د د د د د اإلحصــــــــــــــــا‬
‫د د د د د د ددال د د د د د د د ثرمع ر د د د د د د د ثرامث د د د د د د د رنمد د د د د د ددال‬ ‫همث د د د د د د د‬ ‫ث‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د د‬
‫ثر ث د د د د د د د س‬ ‫د د د د د د د ثرصد د د د د د ددال ث ثر د د د د د د ددثا تالي نل ث‬ ‫ثرت ق د د د د د د د‬ ‫ثرعنمث د د د د د د د‬
‫ثرمتل ي ‪.‬‬

‫ثنفن لثاثد د د د د د د د‬ ‫ثس ص د د د د د د د ث د د د د د د د ثرل ث د د د د د د د‬ ‫ددددددد ر‬ ‫ددددددد ث ن ددددددد ث‬

‫ي د د د د ددمذ ب ر ص د د د د د ا ين د د د د د‬ ‫د د د د ددن و ث ص د د د د د‬ ‫ثر ال د د د د ددت ثري لث د د د د د ه د د د د د‬
‫د د ددها د د د د‬ ‫د د ددلل‬ ‫ل ددد‬ ‫د د ددلا‬ ‫ثرمد د ددالل يند د د د‬ ‫د د ددن‬ ‫ددد‬ ‫تاد د ددال‬ ‫ي ل ددد‬
‫ت ث شل ‪.‬‬ ‫و ثرل ث‬ ‫عال بلثي ثر ن‬

‫‪29‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫الفصل الثالث‬
‫مناهج البحث في علم النفس االكلينيكي‬

‫‪30‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫مناهج البحث في علم النفس االكلينيكي‬

‫ي دددد‬ ‫م د د د د ب د د د د ختن د د د د‬ ‫ثسفن لثا د د د د بمل د د د د ه‬ ‫نيخد د د ددتم يند د د ددا ثرد د د ددلم‬
‫‪ ،‬غ د د د د ددال ي ثرمص د د د د ددت‬ ‫د د د د د د ب ثد د د د د د د د د د ددال ك ين د د د د ددا ثر د د د د ددلم‬ ‫لد د د د د د ه ثر د د د د د د‬
‫مدددد‬ ‫همث د د د د‬ ‫ال د د د ددي ين د د د د ق د د د د ي له ث د د د د م عث د د د د عد د د ددل ث‬ ‫ثر د د د د ر‬
‫لد د د د د ه‬ ‫فص د د د ددم ي د د د د د ت د د د ددم‬ ‫ثسفن لثاد د د د د‬ ‫د د د د د ا ين د د د ددا ثر د د د ددلم‬ ‫دد د د د‬
‫تهد د د د د د ‪،‬‬ ‫تعد د د د د د‬ ‫ثرال ث د د د د د د ثرتد د د د د د‬ ‫دددددد ي‬ ‫ي د د د د ددللث د د د د د د ثرم‬ ‫ثر د د د د د د‬
‫د د د د د رمه د د د ددا‬ ‫ثنيتمد د د د د ل ين هد د د د د د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫تد د د د د ي د د د ددت ثو ثر د د د ددلث س ثر‬
‫د د د ددعث م د د د د د‬ ‫د د د د د ثر د د د د‬ ‫م‬ ‫ث ثد د د د د‬ ‫فث ث د د د د ثرت م د د د ددت إرد د د د د ثر ق د د د د‬
‫ددددد ء‬ ‫ع د د د د د ف ينمث د د د د د جل د د د د ددل يما د د د د د ث ت ه د د د د د د د د د د‬ ‫ثر م د د د د د ا إر د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ع ال ثرمله ثرص‬

‫له د د د د د د ثرتا د د د د د د ي ثرعنم د د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د د ن يخن د د د د د د‬ ‫دددددد ي‬ ‫ثرم‬ ‫دددددد ب دددددد‬

‫دد د د د د ا‬ ‫ال مد د د د د د‬ ‫ن ثد د د د د د‬ ‫ا د د د د ددال يند د د د د د‬ ‫قد د د د د د‬ ‫صد د د د د د ر د د د د د د‬ ‫دد د د د د‬ ‫رن‬
‫ل هددددد‬ ‫ثرمله ث د د د د د ثرمختنم د د د د د‬ ‫ددددد ر‬ ‫ق ثيد د د د ددل ‪ ،‬ث‬ ‫ثرمد د د د ددله ‪ ،‬ن د د د د ددمت‬
‫ثر ثد د د د د د د د د د س ثرتق د د د د د د د د ددثا ثرمال مد د د د د د د د د د رن د د د د د د د د د د‬ ‫دد د د د د د د د د ر‬ ‫دد د د د د د د د د ه ‪،‬‬ ‫م‬
‫م د د د د د د د د د اله ‪ ،‬د د د د د د د ددا‬ ‫ق ثمهد د د د د د د د د‬ ‫ن د د د د د د د ددت ثر ث مد د د د د د د د د‬ ‫ثسفن لثا ‪ ،‬د د د د د د د ددال‬
‫ثرتع د د د د ددالف‬ ‫رد د د د د د ب ر د د د د ددال‬ ‫‪ ،‬ند د د د د د‬ ‫القثد د د د د د د د د د د د ثر د د د د د د‬ ‫ثرمعد د د د د د ال ث‬

‫‪31‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫رت د د د د د د د لا‬ ‫ثر د د د د د د د‬ ‫يند د د د د د د ق ثي د د د د د ددل ثرل د د د د د ددال ثرت ثم د د د د د ددت ثرعنمد د د د د د د بد د د د د د د‬
‫ياله ‪.‬‬ ‫ق ثمه‬ ‫ت من ي إر ه‬ ‫ثرمع ف ثرت‬

‫ثق د د د د د‬ ‫د د د د د ا ثرمد د د د ددله ثرعنم د د د د د إق د د د د د ثال‬ ‫ت د د د د ددم ثرخن ث د د د د د ثر د د د د ددال ي‬

‫ال ند د د د د ص د د د ددمثا‬ ‫د د د ددث ي د د د د د‬ ‫ل د د د د د ثرتما د د د ددال يد د د د د الي‬ ‫ي ثرلناليد د د د د‬
‫ي‬ ‫ن نهد د د د د ‪ ،‬بمعلد د د د د‬ ‫د د د ددال جم د د د ددو ثر ث مد د د د د‬ ‫‪ ،‬تعند د د د د بهمد د د د د‬ ‫ثر د د د د د‬
‫لمصد د د د ددن ي د د د د د ثرلنالي د د د د د ثرت د د د د د‬ ‫د د د د ددتقن م د د د د د‬ ‫هد د د د ددل ثر د د د د ددال ن عد د د د ددل‬
‫مد د د د د ق د د د ددل ن‬ ‫ث د د د د د ث رد د د د د ‪ ،‬يند د د د د ثر د د د ددالغا د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ددددد‬ ‫قد د د د د ل ثر‬
‫ددددد ب ددددد‬ ‫دد د د ددو‬ ‫ياد د د د د ي علث د د د د د د د د د د هد د د د ددل ثرم ثال د د د د ددت ثرم اد د د د ددال د د د د د‬
‫م اله ‪.‬‬ ‫ب ال جمو ثر ث م‬

‫د د د د د د م د د د د ددالب ثرممد د د د د د وثا‬ ‫قثمتهد د د د د د ثر ث ثد د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د‬ ‫ف لمد د د د د د ات د د د د د د‬

‫د د د د د د ددال ث ت د د د د د د د د‬ ‫هد د د د د د د د ‪،‬‬ ‫ثرتد د د د د د د د ث د د د د د د ددتخل‬ ‫ثسجد د د د د د د دالثءث‬ ‫د د د د د د ددال‬
‫‪ ،‬إن ي د د د د ددل ل‬ ‫دددددد‬ ‫ت م د د د د ددت ثر هد د د د د د ثر‬ ‫د د د د دده ثرتم د د د د د د ثال ثرتد د د د د د‬ ‫ال‬
‫د د د ددال د د د د د ي ثرتعمثمد د د د د‬ ‫ثد د د د د ي‬ ‫ع قد د د د د د د د د د‬ ‫ثرل ث د د د د د لث مد د د د د د د د د د قد د د د د‬
‫ي إر هد د د د د ‪ ،‬ثرتد د د د د غ ر د د د د د د د د د د د د د ددالل د د د د د ثرمقد د د د د ثال‬ ‫ثرتد د د د د ي د د د ددع ثر د د د د د‬
‫رع د د ددلي إفمد د د د ا م د د د د‬ ‫د د ددالا إشد د د د ث‬ ‫دددد‬ ‫ثد د د د‬ ‫د د ددال د د د د ثرتقد د د د يال ثر‬ ‫ث‬

‫‪32‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرمق د د د د د ث‬ ‫بع د د د د د‬ ‫مقد د د د ددم بث م د د د د د‬ ‫رنت الف د د د د د‬ ‫د د د د د ثرم د د د د د‬ ‫ع لد د د د د‬

‫دددددد‬ ‫ال ن د د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫ثرمم م د د د د د د‬ ‫ثم د د د د د د و بع د د د د د د‬ ‫‪،‬‬ ‫ثرم د د د د د ددتخل‬
‫ثرت ن د د د د ددت يد د د د د د ثر مد د د د د د ا إرد د د د د د‬ ‫دد د د د د ر‬ ‫قصد د د د د د‬ ‫ثال د د د د ددت ثرل ث د د د د د د ‪،‬‬
‫د د د د ددل بع د د د د ددل د د د د د د‬ ‫ثسج بد د د د د د ‪ ،‬جمثعهد د د د د د ي ث د د د د ددت ت د د د د ددل ت إرد د د د د د‬ ‫بعد د د د د د‬
‫مد د د د ددت‬ ‫ثرت د د د د د‬ ‫عمد د د د ددثا ثرلت د د د د د‬ ‫إ ا مث د د د د د ق د د د د د ا ثرتم د د د د د ثال ثرمقل د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫إر ه ثر‬

‫ثرتد د د د يقص د د ددل د د د د‬ ‫لد د د د ه ثر د د د د‬ ‫ق د د ددو د د ددت ه د د ددل ثرق د د د د ي د د د د إ د د د د‬

‫ثر د د د ددل‬ ‫عد د د ددالف ثرع ث د د د ددت ثرم د د د ددان رن د د د د‬ ‫ين د د د د‬ ‫دددد‬ ‫ثر‬ ‫ث ه د د د د د د د ددل ي‬
‫قد د د د د‬ ‫ثرلناليد د د د د ثرق يد د د د د ثرتد د د د د‬ ‫ثرلقثقد د د د د‬ ‫د د د ددالا ثرتص د د د ددمثم‬ ‫‪ ،‬ن ددددد‬
‫دد د د ددذ ثر ثم د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د‬ ‫د د د د ددالا ثرم د د د ددللث‬ ‫ددددد‬ ‫‪ ،‬بد د د د ددت‬ ‫ددددد‬ ‫نم د د د د د‬
‫ثرتد د د د د د د يماد د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ‪ ،‬ثر د د د د د ددلنن‬ ‫ثر ث ثد د د د د د د رن ه د د د د د ددل ثر د د د د د ددل بلرد د د د د د د ثر‬
‫‪.‬‬ ‫ثرلت‬ ‫به‬ ‫ثرخال‬

‫‪ ،‬ه دددددد ي ل دددددد ه‬ ‫د د د د د ددو د د د د د د ثنيت د د د د د د‬ ‫ي‬ ‫د د د د د ددال م د د د د د ددال تع د د د د د د‬

‫د د د ددت‬ ‫ب د د د ددت د د د د د‬ ‫دد د د د‬ ‫ثسفن لثاد د د د د‬ ‫د د د د د ين د د د ددا ثر د د د ددلم‬ ‫‪ -‬ر د د د ددث‬ ‫ثر د د د د د‬
‫‪ ،‬دمد د د د د د د د ت د د د د د د د‬ ‫د د د د د د ددو ثر ق د د د د د د د‬ ‫د د د د د د ددالا ‪ -‬ت د د د د د د د‬ ‫د د د د د د ددال ك ثرعند د د د د د ددا ث‬

‫‪33‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ختنمد د د د د‬ ‫د د د د د ثال‬ ‫د د د د دالثفا‬ ‫د د د د د د د د د د لا إرد د د د د‬ ‫ثد د د د د ‪ ،‬هد د د د د‬ ‫ثر‬ ‫ثرتص د د د ددمثم‬

‫ل د د د د ددل‬ ‫ينثد د د د د د‬ ‫مد د د د د د‬ ‫ثرعنمد د د د د د ثآلي غ د د د د ددال د د د د د د‬ ‫ع د د د د ددت عد د د د د د ال ثر د د د د د د‬
‫د د ددال يمد د د د ت ق د د ددو ثرت م د د ددت‬ ‫د د ددل‬ ‫عنهد د د د ختنمد د د د إرد د د د‬ ‫يقد د د د ل قالي د د د د ‪،‬‬
‫د د ددالا غ د د ددال بع د د ددل ‪ ،‬غ د د ددال ي لد د د د ه ثر د د د د‬ ‫لثد د د د‬ ‫ثرثد د د د بع د د ددل تد د د د ثال‬
‫ددددد‬ ‫ثرمم‬ ‫ددددد ر‬ ‫م يد د د د د ثرم د د د د د ل ء ث‬ ‫ن د د د ددت د د د د د ثرله يد د د د د هد د د د د‬
‫ق دددددد ي‬ ‫ات د د د د د د‬ ‫ثرعنم د د د د د د‬ ‫ج د د د د د د ثر د د د د د د‬ ‫اد د د د د ددا‬ ‫ثرمتل ي د د د د د د ثرت د د د د د د‬
‫ر د د د د ثرتل د د د د ك د د د د‬ ‫هم دتدهد د د د د د د د د‬ ‫ثسفن لثا د د د د‬ ‫د د د د يند د د ددا ثرد د د ددلم‬ ‫ثرمد د د ددله‬
‫متد د د ددل د د د د ق د د د د ي ثرت د د د ددخثم ثرتق د د د ددثا ثرعد د د ددال‬ ‫ثرت د د د د‬ ‫ثع د د د د ثر د د د د‬
‫ثرمختنمد د د د د د ‪،‬‬ ‫ثرعالجد د د د د د‬ ‫بد د د د د د‬ ‫ينثد د د د د د ثرع د د د د ددال ‪ .‬ثرمق مد د د د د د‬ ‫‪ ،‬ف دد د د د د‬
‫ثراليال ‪.‬‬ ‫ثرعال‬ ‫مت‬ ‫ثرمق م ب‬

‫ثع د د د د ثرع ل د د د د‬ ‫ل د د د د ك ش د د ددل ل د د د د‬ ‫م د د د ددال إر د د د د‬ ‫م د د د د متد د د ددل د د د د ج م د د د د‬

‫ال د د د د ددث‬ ‫دددددد‬ ‫ال د د د د ددم ‪ ،‬د د د د د د‬ ‫تد د د د د د ثال ال بد د د د د د‬ ‫ثرم دتدخدل د د د د د د ‪ ،‬ثرتد د د د د د‬
‫ثرمصد د د د د د‬ ‫صد د د د د د م م د د د د ددي ‪ ،‬د د د د ددت ثنفتتد د د د د د ب‬ ‫ختنمد د د د د د ‪ ،‬رهد د د د د د‬
‫مد د د د د د د د د د د و‬ ‫ثرعصد د د د د د د د د د د بث ثرمختنمد د د د د د د د د د د‬ ‫ال د د د د د د د د د د د ثن د د د د د د د د د د د الثب‬
‫د د د د د هد د د د ددل‬ ‫د د د د دالثل د د د د ددت د د د د د‬ ‫فم د د د د د ت د د د د ددا ب د د د د د‬ ‫ثر خصد د د د ددث‬ ‫ث د د د د د الثب‬
‫ثم د د د د‬ ‫د د د د ي بع د د د ددها‬ ‫إر د د د د‬ ‫م عث د د د د ‪ ،‬ب س د د د د‬ ‫د د د دداال‬ ‫دددد‬ ‫ثرم د د د د‬

‫‪34‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثآل د د د ددال غد د د د ددال دق د د د ددثا ‪ ،‬بد د د ددت ي د د د د د غد د د د ددال ثرمال د د د د‬ ‫د د د د ثرم ت د د د د ث‬

‫ثر ف ث د د د د د‬ ‫د د د د د ثرل ث د د د د د‬ ‫د د د د د ال ثن د د د د د الثب‬ ‫م د د د د د ي د د د د ددتخل ي د د د د د‬
‫مد د د د د د ثك د د د د د د ثرع لد د د د د د‬ ‫‪ -‬بد د د د د د‬ ‫رد د د د د د‬ ‫تد د د د د د ثال ال ‪ -‬د د د د د د ج مد د د د د د‬ ‫‪ ،‬هد د د د د د‬
‫دددددد ي ء‬ ‫د د د د د د ي ء غ د د د د ددال ث‬ ‫ث‬ ‫ثسمد د د د د د‬ ‫مد د د د د د ا ثر د د د د ددل‬ ‫ث‬ ‫ف ر ثالش د د د د ددل‬
‫ق ب د د د د د ددت مد د د د د د د و ثن د د د د د د د الثب‬ ‫ليد د د د د د د‬ ‫ث‬ ‫مد د د د د د د و ثن د د د د د د د الثب‬
‫د د د د د يم بق د د د د د ي‬ ‫ثهتم د د د د د‬ ‫د د د د ددت هد د د د ددل ثنيت د د د د د ث‬ ‫مد د د د ددال‬ ‫ثرمتعد د د د ددلل‬
‫دددد‬ ‫دددد‬ ‫يد د د ددلي إغم ره د د د د ب رل د د د د رن‬ ‫تع د د د د‬ ‫ثرت د د د د‬ ‫ثنيت د د د د ث‬ ‫ثرمد د د ددله‬
‫ثرم ا ثنفن لثا ‪.‬‬

‫هد د د د د د ي مختد د د د د د‬ ‫د د د د د د ه د د د د ددلث ثر د د د د دديء د د د د د د ثر د د د د د د‬ ‫إي ثرخ د د د د د د ث رد د د د د د‬

‫دد د د د د د ك د دد د د د د د ن‬ ‫د د د د د د ي د د د د د د ددللث رل ث د د د د د ددت ‪ .‬مقصد د د د د ددل ب رم‬ ‫د د د د د د ال‬ ‫ب‬
‫مدد د د د د ا د د د د د د ال ‪،‬‬ ‫ثنهتمد د د د د د ي ‪،‬ک نفت د د د د د د و رد د د د ددلا ث‬ ‫ددددد ن‬ ‫ث د د د د ددع د د د د د د‬
‫دددددد ا‬ ‫يل م د د د د ددال‬ ‫يلصد د د د د د ثال د د د د د د د د د د د د بد د د د د د‬ ‫ثري ثجثد د د د د د ‪،‬‬ ‫ثرعالقد د د د د د‬
‫د د د د بلثي د د د د‬ ‫دددد‬ ‫د د د ددت د د د د ي ت ج د د د د ثر‬ ‫ثرعمنث د د د د ثس ش د د د د لي ‪ .‬هد د د ددلث ه د د د د‬
‫‪،‬‬ ‫د د د د د ثر د د د د د‬ ‫قدل د د د د د د د د د د د ددتم ثال د د د د د إيد د د د ددلثل‬ ‫ي هل د د د د د‬ ‫ثرم د د د د ددال ك ‪،‬‬
‫ي صد د د ددت د د د د‬ ‫ل د د د ددلث ال د د د د ثي ‪ ،‬إر د د د د‬ ‫د د د د د ك ثص د د د د ذ ف د د د ددال‬ ‫د د د ددـي ثرم‬
‫لل‪.‬‬ ‫ن‬ ‫شات‬ ‫اال‬ ‫مه ي ثرم ف إر مث غ‬

‫‪35‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫بم ند د د د د ثر د د د د د‬ ‫ثد د د د د ب ن تمد د د د د‬ ‫نتد د د د د ثر‬ ‫د د د د د ثرمم د د د ددل ي د د د ددل‬ ‫إمد د د د د‬

‫د د د د ن ب د د د د د ‪ ،‬مد د د د د ه د د د ددل ثرم ند د د د د‬ ‫ل د د د ددل بلثيد د د د د م د د د ددث غت‬ ‫ثر خصد د د ددث‬
‫ال ن د د د د د د د د د ‪ ،‬ممد د د د د د د د د و‬ ‫‪،‬‬ ‫دد د د د د د د د ت ا د د د د د د د د‬ ‫ثر خص د د د د د د د ددث يمالد د د د د د د د د‬
‫ج ي د د د د د د د إ ثء يمنث د د د د د د د ثر د د د د د د د ‪ .‬إي‬ ‫د د د د د د د يال‬ ‫ددددددد ‪،‬‬ ‫ثر‬ ‫د د د د د د ددن‬
‫مدددددد ن ت ددددد د‬ ‫ني د د د د د د‬ ‫صدددددد‬ ‫د د د د د ددتي ل بخن ث د د د د د د‬ ‫هد د د د د ددل ثرم ن د د د د د د‬
‫د د د د ددت ت جه يلد د د د ددل ت ب د د د د د ثرتقاليد د د د ددال‬ ‫ثرت د د د د د‬ ‫يل م د د د د دال ثرم د د د د د لث‬ ‫ث اد د د د د‬
‫د د د د د ثرمد د د د ددل ثال ثرعنمث د د د د د‬ ‫‪ .‬إي جمد د د د ددو هد د د د ددل ثرم م ي د د د د د‬ ‫ثرعنم د د د د د رن د د د د د‬
‫لمعد د د د د‬ ‫د د د ددال ن ل د د د د د‬ ‫د د د د د مي ث د د د ددل ‪ ،‬ت د د د ددات فثمد د د د د بع د د د ددل ي د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫رم ال ك ثر‬ ‫يلل ت ب ثرتقاليال ثرله‬

‫اختيار الموضوع‪:‬‬
‫دد د د د د ك‬ ‫د د د د ددال ا د د د د ددال‬ ‫‪ ،‬فمد د د د د د‬ ‫ثرلن د د د د ددال‬ ‫يند د د د د د ثرم د د د د ددت ا ثرتصد د د د د د‬
‫ثع د د د ددم متث د د د د د نهتم د د د د د ثر د د د ددلهل ثر د د د ددل ل بم د د د د د ن‬ ‫ب د د د ددات‬ ‫ثر د د د د د‬
‫د د د د د ددا فم د د د د د د يا د د د د د د ي صد د د د د ددل ه د د د د د د ثرعمد د د د د ددت ثرعث د د د د د د ل‬ ‫دددددد‬ ‫يمن د د د د د د ‪،‬‬
‫ث دددددد‬ ‫د د د د د ددال د د د د د د‬ ‫ثرق د د د د د د ي ثرت د د د د د د‬ ‫ثرق د د د د د دالثء ‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د‬
‫ددددددد‬ ‫د د د د د د د ثر ام د د د د د د د بد د د د د د ددلث ي‬ ‫د د د د د د ددو ر د د د د د د د ‪ ،‬رد د د د د د ددث‬ ‫ثر خصد د د د د د ددث‬
‫ث د د د د د ‪ ،‬مد د د د د‬ ‫د د د د د ثرصد د د د ددن بد د د د د ب د د د د ددات شخص د د د د د‬ ‫د د د د د ي يا د د د د د ي‬

‫‪36‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫م د د د د د ك د د د د د ثن دد د د ددتقالا د د د د د‬ ‫ق ددددد‬ ‫ينث د د د د د‬ ‫د د د د ددثا ي د د د د د ثرصد د د د ددع‬

‫دددد‬ ‫رد د د د ‪ .‬ر د د ددلث ـمد د د د‬ ‫جثد د د د مد د د د ثك د د د د ثرلق د د ددل ثر د د ددلث‬ ‫ثر د د ددال ‪ ،‬إ ثء ‪،‬‬
‫إج د د د د دالثء‬ ‫ت ل ددددد‬ ‫ثر د د د د ددال‬ ‫ق د د د د د ي بد د د د ددـجالثءث‬ ‫د د د د د ال ‪ ،‬إ ث ل د د د د د‬ ‫ثر ام د د د د د‬
‫دد د د د‬ ‫د د د ددت ث د د د د د‬ ‫‪.‬‬ ‫د د د د د ه د د د ددل ثرمت د د د ددال يد د د د د ثرال د د د د د ثري ثجد د د د د‬ ‫ب دد د د د‬
‫‪.‬‬ ‫عث ره ثر ي مم‬ ‫ثر جه ثرم‬

‫يال د د د د د د‬ ‫د د د د ددال ثهتم د د د د د د‬ ‫د يدددددد‬ ‫د‬ ‫د د د د ددا يم د د د د ددت ي ختد د د د د د‬ ‫دددددد‬

‫يند د د د د ‪ .‬د د د ددلر‬ ‫لثد د د د د‬ ‫عد د د د د ت د د د ددال‬ ‫د د د ددتعث‬ ‫ل ث عد د د د د ثرعنمثد د د د د ‪ ،‬مد د د د د‬
‫ثم د د د ددن ثر د د د د د‬ ‫د د د د د ك يند د د د د‬ ‫ق د د د ددل ي د د د د د يل ثنهتمد د د د د ي ثر خصد د د د د ب رم‬
‫‪.‬‬ ‫ثرع‬ ‫م‬ ‫هم‬ ‫فث‬

‫د د د د د ك رن صد د د د د ا يند د د د د ل جد د د د د ل تد د د د د ث ثرمن د د د ددم د د د د د‬ ‫رم‬ ‫إي ث تثد د د د د‬

‫رد د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫فمد د د د د د ت د د د د د ال بت جه د د د د د ثرمهلثد د د د د د ثرال ق د د د د د‬ ‫يند د د د ددا ثرد د د د ددلم‬
‫ف تث ث د د د د د ثرخ مد د د د د‬ ‫جثد د د د د ن تعند د د د د بد د د د د‬ ‫ددددد و‬ ‫إج ثال د د د د د ب د د د د د‬
‫د د د د رن ص د د د د ا ين د د د د ل ج د د د د‬ ‫ف د د د د ي يا د د د د ي ثرهد د د ددلف ه د د د د إج د د د دالثء ب د د د د‬
‫دددد و‬ ‫د د د ددالا‬ ‫ثرت د د د د‬ ‫ن د د د د ين د د د د ثر د د د د‬ ‫د د د ددل بد د د ددال ث‬ ‫ثرد د د ددل ت ث ‪.‬‬
‫د د د د د د د هدد د د د د د ثمخمد د د د د د د‬ ‫تل د د د د د د د‬ ‫‪ ،‬د د د د د ددـي ثرم د د د د د ددان ثرتد د د د د د د‬ ‫جثد د د د د د د‬

‫‪37‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫م يد د د د د‬ ‫‪ .‬د د د د د ه د د د ددل ثر رد د د د د ‪ ،‬د د د ددتنهال‬ ‫ثرلث عثد د د د د رم ثم د د د ددن ثر د د د د د‬

‫د د د د ددل‬ ‫د د د د ددو‬ ‫د د د د د د ‪ .‬ث ا هد د د د د د ثرت د د د د ددل‬ ‫د د د د د د ثر د د د د ددلث ت ثن تمد د د د د د ن‬
‫ثرم تمد د د د د ددت ‪ ،‬ه د د د د د د ثر د د د د د ددخم ثرد د د د د ددل‬ ‫ثرم د د د د د ددالف ثرمت د د د د د د ال‬ ‫ثرد د د د د ددي الء‬
‫د د د د ث تثد د د د‬ ‫ب لث د د د د ‪ ،‬راد د د د ي د د د د يل‬ ‫ياد د د د ي ق د د ددل ي د د د د‬ ‫رد د د د‬ ‫د د ددت م‬
‫إرد د د د د ثرمات د د د د د ‪ ،‬قد د د د د ي‬ ‫ي د د د ددله‬ ‫‪ .‬ثر د د د ددل ت ثر د د د د د م‬ ‫د د د د د ك ثر د د د د د‬
‫قد د د د د د د د ي بم ثالجدعد د د د د د د د‬ ‫د د د د د د ددلر‬ ‫ثرمص د د د د د د د ل ثر دل د د د د د د د د د ‪،‬‬ ‫بم ثالجدعد د د د د د د د بع د د د د د د د‬
‫د د د د د ك ثرد د د د ددل‬ ‫ع د د د د ددال ين د د د د د ثرم‬ ‫تددددد‬ ‫ثرمتخصص د د د د د‬ ‫ثرم د د د د ددال‬ ‫بع د د د د د‬
‫د د د د د د د ث تثد د د د د د د‬ ‫ف د د د د د ددثما‬ ‫د د د د د د د ‪ .‬د د د د د د د ثر د د د د د ددل ت ثر رد د د د د د د‬ ‫ثهتم‬ ‫تمد د د د د د د‬
‫ددددددد‬ ‫ثرمم‬ ‫د د د د د د دداال‬ ‫ثرعمنث د د د د د د د‬ ‫ددددددد‬ ‫د ي د د د د د د د ثم الق د د د د د د د د د د د د د د ث‬ ‫د‬
‫ثرعث لي ‪.‬‬

‫عه د د د ددل‬ ‫د د د د د ي ال د د د د د ج عتد د د د د‬ ‫ثر د د د د د ثا ثآلي ‪ ،‬ه د د د ددت ج د د د ددل ب د د د د د‬

‫د د د د ددال ي‬ ‫ددددد‬ ‫هد د د د ددت جد د د د ددالا ب د د د د د‬ ‫د د د د د إم د د د د د‬ ‫ثشد د د د ددتال‬ ‫ثرعنم د د د د د‬
‫دددد ر‬ ‫إي‬ ‫ج ثي د د د د‬ ‫جد د د دديء د د د د‬ ‫بـم د د د د‬ ‫مدددد‬ ‫د د د ددخم ‪ ،‬قم د د د د‬ ‫ب ثددد د‬
‫ادددد ي مدددد‬ ‫مدددد ردددد‬ ‫دددد‬ ‫ام د د د د‬ ‫د د د ددت هد د د ددلث ثرل د د د د ك د د د د ثر د د د د‬
‫د د د د الي د د ددل‬ ‫مد د د د ق د د ددل م د د ددي‬ ‫ثمد د د د‬ ‫د د ددعال ب سم د د د د‬ ‫‪ ،‬رد د د د‬ ‫ثر د د د د‬
‫دد د د د د د‬ ‫اد د د د د د د ي‬ ‫ص مد د د د د د د ت ‪ ،‬ي ثرل ث د د د د د د د رد د د د د د د‬ ‫د د د د د ددالل رد د د د د د د‬ ‫دد د د د د د‬ ‫ف‬

‫‪38‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د د ددث ال ب رل ج د د د د د د ث ر د د د د د د ‪ ،‬را د د د د د د ثرم د د د د د ددي ثرتع ي د د د د د ددث د د د د د د هد د د د د ددل‬

‫د د د ددتا ي ق د د د د ل ث ين د د د د ثرعمد د د ددت د د د ددو الي د د د د ب د د د د ‪ ،‬غ ر د د د د‬ ‫ثر ر د د د د ‪ ،‬م د د د د‬
‫ن نه ‪.‬‬ ‫يمنث جمو ثر ث م‬ ‫يل‬ ‫تا‬

‫أسئلة البحث ومشكالته‪:‬‬

‫د د د د ددل ثرخ د د د د د ثر مث د د د د د‬ ‫رددددد ‪ ،‬ت‬ ‫د د د د د ك ثر د د د د د‬ ‫رم‬ ‫بعد د د د ددل ث تث د د د د د‬
‫ت ددددد ا‬ ‫‪ ،‬ب ددددد‬ ‫د د د د د ك د د د د د ثرعد د د د د ي إر د د د د د ثرخد د د د د‬ ‫ع ر د د د د د ثرم‬ ‫ددددد‬
‫ثرمت د د د د‬ ‫د د د د ن ق د د د ددت ثر د د د ددت ثرعنم د د د د ب س ا م د د د د‬ ‫دددد ث‬ ‫م يد د د د‬ ‫إر د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ثرمال‬ ‫مي‬ ‫ت ا إر‬ ‫تق ال ‪،‬‬ ‫ثآلي‬

‫هد د د د د د ب د د د د ددات‬ ‫د د د د د د ثرمه د د د د ددا ج د د د د ددلث ي معتلد د د د د د به د د د د ددل ثرخ د د د د د د ر د د د د ددتا إم‬
‫د د د د د د تا ث تث مد د د د د د رهد د د د د د ب د د د د ددات‬ ‫مد د د د د د ثذ لق د د د د د د ‪ ،‬ي لد د د د د د ه ثر د د د د د د‬
‫د د د د د د د ن ثرم ال د د د د د د د ‪ .‬يند د د د د د د‬ ‫ث‬ ‫قد د د د د د د ر ثعد د د د د د د ثرم د د د د د دداال‬ ‫ثعد د د د د د د‬
‫ن ي‬ ‫ثالج د د د ددو ب د د د د د ل د د د د د ث ‪ ،‬ينثد د د د د‬ ‫يل د د د ددل‬ ‫ثرملد د د د د ثا مم د د د د د ‪ ،‬مد د د د د‬
‫ثسج ب يله بلق‬ ‫ر‬ ‫ال ته ثرل ث‬ ‫ن ثرت‬ ‫الثجو ث‬

‫‪39‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د د د دده د د د د د د د د مه يد د د د د د د د‬ ‫ال‬ ‫د د د د د د د د نته‬ ‫د د د د د د د دالال‬ ‫ثر د د د د د د د د‬ ‫إي بعد د د د د د د د‬

‫رنلن د د د د ددال ‪ ،‬ب لمد د د د د د ت د د د د ددال بع د د د د دده‬ ‫نمد د د د د د‬ ‫د د د د د د ال ن د د د د د د‬ ‫ثرمقل د د د د د د ب‬
‫ثر د د د د د‬ ‫د د د د ددث‬ ‫ي د د د د ددتلت ه د د د د د‬ ‫ثآل د د د د ددال هد د د د ددلث ث د د د د ددال رنق د د د د د ر ب د د د د د‬
‫يع د د د د ددل‬ ‫ثال ثد د د د د د ثرع د د د د د د ‪ .‬فد د د د د د ر و د د د د ددـي ثرلد د د د د د ك ث ا د د د د د د ثر د د د د د د‬
‫ثرمهد د د ددا‬ ‫د د د ددو لير د د د د ‪ ،‬م د د د د ث د د د ددال ين د د د د ثرق د د د د ر يمنث د د د د‬ ‫ف د د د ددال لق د د د د‬
‫د د د د د ال لد د د د ددل‬ ‫د د د د د نت ب‬ ‫ثر د د د د د‬ ‫ل د د د د ددل رم د د د د دداال‬ ‫ثرمت بع د د د د د ب د د د د د‬
‫قت د د د د د‬ ‫د د د د ثر د د د د د‬ ‫د د د د د هد د د ددل ثر ي ثد د د د د‬ ‫ثر لثي د د د د ‪ .‬إي ثرخ د د د د د ث ر د د د د‬
‫مصد د د ددذ يم د د د د‬ ‫د د د د ن ثرم ل ث د د د د ثرت د د د د‬ ‫ل د د د د مد د د ددث غ يد د د ددلل قن د د د ددت د د د د ث‬
‫د د د د هد د د ددل ثرل ث د د د د إمه د د د د رماد د د ددال ج د د د ددل ج د د د د ل ي‬ ‫ل د د د د ا ثرت مد د د ددت إرث د د د د‬
‫دددد‬ ‫يي‬ ‫يل د د د د ا ب د د د د‬ ‫ت د د د د ءا يمد د د د هد د د د ش د د ددل همثد د د د ب رل د د د د رد د د د‬
‫يل ‪.‬‬

‫د د د د ددو‬ ‫هلد د د د د د رث د د د د د د يل يند د د د د د‬ ‫إي ث تم دد د د د د د به د د د د ددل ثرق ي د د د د ددل د د د د د د‬

‫ي ل د د د د د بع د د د دده ج م د د د د د‬ ‫يماد د د د د‬ ‫د د د د د ثر د د د ددلث ت ثن تثد د د د د ث‬ ‫م يد د د د د‬
‫ثرل ث د د د د د د ف د د د د د ددال عق د د د د د ددلث‬ ‫د د د د د ددل ب ع د د د د د دده ثآل د د د د د ددال إ ث د د د د د د م د د د د د د‬
‫ل ج د د د د عق د د د ددله‬ ‫دددد ن‬ ‫ال د د د د ‪ .‬ر د د د د ف يعتمد د د ددل د د د دالال ي د د د ددلل د د د د ث‬
‫يند د د د د د ثرم د د د د ددلا ثري لد د د د د د ثرمتد د د د د د ال ر ج بد د د د د د يلهد د د د د د ثرمصد د د د د د ل ثرمت د د د د د د‬

‫‪40‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرد د د د د د ددل‬ ‫ددددددد‬ ‫د د د د د د د ال ص د د د د د د د ل ر مد د د د د د ددو ثر ث م د د د د د د د ‪ .‬إي ثرمم‬ ‫ينمث د د د د د د د‬

‫ا د د د د د ي إم د د د د د‬ ‫ثرلم د د د د ددث‬ ‫جه د د د د د رت د د د د د يال ثرخد د د د ددل‬ ‫ددددد‬ ‫ي د د د د ددال ي ب‬
‫د د د د ددالو ثرم ج د د د د ددت ال يا م د د د د د ي ب ج د د د د د ر د د د د دالال‬ ‫د د د د ددلر‬ ‫رص د د د د د رهد د د د ددا ‪،‬‬
‫ثر د د د د ددل ي د د د د ددت ال‬ ‫م عثد د د د د د ‪ .‬د د د د د د اليد د د د د د ثر د د د د د د‬ ‫د د د د ددلل بلقد د د د د د‬ ‫دد د د د د ن‬
‫عقد د د د ددل رث ق د د د د د ثرعل د د د د ددل د د د د د‬ ‫ددددد ن‬ ‫د د د د دالال‬ ‫ي ث د د د د د يل د د د د ددل ‪ ،‬فثمال د د د د د‬
‫ي م د د د د ددتم لث م د د د د د د ب ه مل د د د د د د ي ثر د د د د د د‬ ‫ي دددددد‬ ‫ث هد د د د د ددلثف ثر م د د د د د د‬
‫د د د د ثال‬ ‫د د د د رالد د د د ق د د ددل ياد د د د ي‬ ‫عنثمد د د د شد د د د‬ ‫نب د د ددل ي ياد د د د ي قد د د د ل ث يند د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ا‬ ‫عتلق‬ ‫عنمت‬ ‫و‬ ‫تع‬ ‫م يلل‬ ‫‪،‬‬

‫ي د د ددل د د د د‬ ‫د د د د رم د د ددالل مد د د د‬ ‫سجد د د دالثء ب د د د د‬ ‫ثيتد د د د ثال‬ ‫ن ج د د ددل يد د د د إشد د د د‬

‫د د د د ثا ينثد د د د د‬ ‫د د د ددت ث‬ ‫ق د د د ددت ي د د د ددل ‪ ،‬بد د د ددت د د د د‬ ‫عن د د د د د‬ ‫دددد‬ ‫عال د د د د‬
‫د د د د بمعل د د د د م د د د ددال ‪ ،‬يمال د د د د‬ ‫د د د ددال‬ ‫د د د د ا إج د د د دالثء ل ث د د د د ن ت د د د د‬ ‫ي‬
‫ثرممال د د د د ثرتد د د د د يمالد د د د د ثرت م د د د ددت إر هد د د د د‬ ‫د د د د ا مم دد د د د يد د د د د ثرلتد د د د د‬ ‫ي‬
‫دددد‬ ‫‪،‬‬ ‫د د د د ه د د ددل ثرلتد د د د‬ ‫د د ددت متث د د د د‬ ‫دددد‬ ‫عنم د د د د‬ ‫د د د د ثر د د ددل يماد د د د‬ ‫‪،‬‬
‫إ ثء ثرن د د د د د هال‬ ‫د د د د ددال ا د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ددددد‬ ‫مددددد‬ ‫ه د د د د د ثرلتث د د د د د ثرت د د د د د‬
‫ثر د د د د د ددل ل د د د د د ددت يلهد د د د د د د عن د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ك ثرل ث د د د د د د د ‪ .‬إي ثرل ث د د د د د د د‬
‫ه د د ددل ثرلتد د د د‬ ‫د د ددن‬ ‫‪ ،‬تد د د د إ ث د د د د‬ ‫جهد د د د ثرلتد د د د‬ ‫مد د د د‬ ‫م د د ددل همد د د د‬

‫‪41‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثد د د د ي ن ياد د د د ي مالد د د د‬ ‫د د ددال د د د د ث‬ ‫دددد‬ ‫د د ددل ل ث د د د د ثرم ل ثد د د د‬ ‫دددد‬

‫د د د ددا ـمد د د د د‬ ‫دد د د د‬ ‫م د د د ددل د د د د د بلثيد د د د د ثرل ث د د د د د ‪،‬‬ ‫د د د د د ن ب ثد د د د د‬ ‫م د د د ددث غ‬
‫د د د ددا لق د د د د د بع د د د ددل رد د د د د ي د د د د د‬ ‫د د د د د ثا د د د ددل‬ ‫اد د د د د ي ب جد د د د د رص د د د ددث غ‬
‫ددددددد ك ‪ ،‬ث ت ددددددد‬ ‫ثر د د د د د د د بق د د د د د د د ثرم‬ ‫ثالجع د د د د د د د ثرل ث د د د د د د د‬ ‫الي د د د د د د د‬
‫ن د د ددت د د د د هد د د د‬ ‫دددد ‪،‬‬ ‫ثر د د ددي الء ‪ ،‬قالي د د ددال د د د د د د د د ثال ال مد د د د ب رل د د د د ر‬
‫‪ ،‬إج د د د دالثء ل ث د د د د د‬ ‫د د د د ثر ث د د د د س صد د د ددمثا ثر د د د د‬ ‫ق بد د د ددت رنعمد د د ددت د د د د‬
‫ث ت العث ‪.‬‬

‫ثرص د د د ددث غ ثردد د د ددتعنا د د د د د‬ ‫تد د د د د جذ ب د د د د د‬ ‫د د د ددت ال هد د د د ددل ثرعمنثد د د د د ثرت د د د د د‬

‫ي صد د د د د د ذ م د د د د ددث غ‬ ‫ثر ل د د د د ددل ش د د د د دده ث يل د د د د ددل ‪ .‬د د د د د د مه تهد د د د د د ي د د د د د د‬
‫د د د د ددت‬ ‫ددددد‬ ‫يختم د د د د د ثر م د د د د د‬ ‫ختصد د د د ددال ‪ ،‬ف د د د د د‬ ‫ددددد ن ث ددددد‬ ‫ث‬
‫دددد ن‬ ‫د د د د ثرمه د د ددا ي د د ددل بص د د ددث غ‬ ‫د د د د ه د د ددلف ثرل ث د د د د إرد د د د إم د د د د‬
‫ي‬ ‫د د د د د د يال إجالثءث د د د د د د ‪ .‬غ ر د د د د د د د د د د د د ي د د د د ددل‬ ‫د د د د ددو ثرتق د د د د ددلي د د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د‬
‫ثرت د د د د د‬ ‫ثرمق د د د د د ث‬ ‫جد د د د ددللث لهما د د د د د ي د د د د د ثرتما د د د ددال د د د د د ث ل ث‬ ‫بد د د د د‬
‫د د د د د ال فثمد د د د د لد د د د د ي ب د د د د د ها ثرا د د د د د‬ ‫ت د د د ددخل مه ق د د د ددت ثرتما د د د ددال ب‬
‫ل دددد‬ ‫ما د د ددالها ب د د ددات ن يماد د د د‬ ‫دددد ل دددد‬ ‫يلد د د د ‪ ،‬مد د د د ل د د ددت يلد د د د‬
‫يييل ‪.‬‬ ‫ن‬ ‫دلا ث‬ ‫‪ ،‬ي دل د‬

‫‪42‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫مراجعة اإلنتاج الفكري النفسي ‪:‬‬

‫د د د د د يه ‪ ،‬د د د د ددل يمنث د د د د د‬ ‫د د د د ددلل‬ ‫د د د د د ا ثرل ث د د د د د‬ ‫د د د د ددلل‬ ‫بم د د د د ددالل ي‬
‫ي ثمد د د د د ددت الثجع د د د د د د ثرل ث د د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د بق ين د د د د د د‬ ‫الثجع د د د د د د ثرل ث د د د د د د‬
‫ددددد ن‬ ‫ف د د د ددات د د د د د ثرتم ي د د د ددت د د د ددو يمنثد د د د د م د د د ددث غ‬ ‫ثر د د د د د بق بد د د د د رت ث‬
‫م يد د د د د‬ ‫ثر د د د د د بق‬ ‫الثجعد د د د د ثرل ث د د د د د‬ ‫يمنثد د د د د‬ ‫ند د د د د‬ ‫‪ .‬يقد د د د د‬ ‫ثر د د د د د‬
‫و بال ه ثآل ‪:-‬‬ ‫ث‬
‫ثر د د د د د بق ‪ ،‬مد د د د د ثك ثر د د د د د ثال‬ ‫‪ .1‬رتق د د د ددثا د د د ددلا ثرتق د د د ددلي د د د د د ثرل ث د د د د د‬
‫جد د د د د د ددل ب د د د د د د د‬ ‫دددددد د إ ث مددددددد‬ ‫ثرملت د د د د د د ددال ب له د د د د د د د ‪ ،‬رمعال د د د د د د د‬
‫د د د ددو‬ ‫بت ل د د د ددل ثرن د د د د هال‬ ‫رث د د د د قد د د ددل ق د د د د‬ ‫م دددد ث‬ ‫ل ث دددد‬
‫ثنهتم ي‪.‬‬

‫ثر د د د د د د د بق‬ ‫د د د د د د ددلا جد د د د د د ددل د د د د د د د ثرل ث د د د د د د د‬ ‫‪ .2‬رتعد د د د د د ددالف إر د د د د د د د‬

‫ي‬ ‫د د د د د د ثرد د د د د ددل ي د د د د د ددت ثو ب د د د د د د‬ ‫دددددد ن ب دددددد ‪.‬‬ ‫إج ب د د د د د د‬
‫ثرماد د د ددالا ثرم ج د د د د ل ب رمعد د د ددت د د د د هد د د ددلث ثرم د د د د ا‬ ‫ي د د د ددثم ر مت د د د د‬
‫الا ه د د د د ددت ه د د د د ددل‬ ‫جد د د د د د عنثد د د د د د سجد د د د د دالثء ل ث د د د د د د‬ ‫ه د د د د ددت مد د د د د د‬
‫د د د ددو رد د د د د ‪ ،‬د د د ددـي جد د د د د ل‬ ‫ع د د د ددال د د د د د ق د د د ددت‬ ‫ثرل ث د د د د د جاليد د د د د‬
‫ثرمل د د د د ا‬ ‫د د ددال م د د ددع‬ ‫د د د د بق‬ ‫د د د د ث م د د ددت د د د د ل ث د د د د‬ ‫م د د ددخ‬

‫‪43‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫نق د د د د ث ل د د د د ي د د د د ثر د د د ددال قد د د ددل‬ ‫شد د د ددل ل ثرلد د د ددل ‪ ،‬م د د د د ن جد د د ددل‬

‫ث دهد د د د د د د ‪،‬‬ ‫جاليد د د د د د ثرل ث د د د د د د مم د د د د د دده بتص د د د د ددمثا ث د د د د ددل ف ر اليقد د د د د د‬
‫م دت د د د د دداال ث تال د د د د د‬ ‫لث م د د د د د ي مدخدت د د د د ددالك‬ ‫د د د د د ثرمد د د د د د د د‬ ‫مد د د د د‬
‫بق يا ي قل ا لم له ب رمعت‬ ‫لث‬ ‫ل‬

‫دددددد‬ ‫د د د د د دداال‬ ‫د د د د د د ن ثر د د د د د د‬ ‫د د د د د د مد د د د د ددث غ‬ ‫‪ .3‬رم د د د د د د يل‬

‫ثر د د د د د بق ‪ ،‬مد د د د د د د د ددي ل بـ د د د د د‬ ‫ثر د د د د د‬ ‫دد د د د‬ ‫د د د د د مناليد د د د د‬
‫د د د ددت‬ ‫ب‬ ‫ث د د د ددذ عم د د د ددت د د د د د دند د د د د ‪ .‬رم د د د د د يل‬ ‫يم د د د ددت من د د د ددال‬
‫ثرت الي ث د د د د د د‬ ‫د د د د د ددت ثردتدصدمد دمد د د د د د د‬ ‫ف‬ ‫د د د د د ددال ثر ث د د د د د د س ل ث د د د د د د‬
‫د د د د د ددت د د د د د ددلث ت ثر ث د د د د د د س‬ ‫د د د د د د ن ب د د د د د د ‪ .‬رمعال د د د د د د‬ ‫ثرمال م د د د د د د‬
‫ثر د د د د د بق ‪ ،‬رث ث د د د د د ينم د د د د د بلق د د د د د و‬ ‫ال ته د د د د د ثرل ث د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د‬
‫د د د ددا ث د د د ددتخلث ه د د د د د‬ ‫ثرتد د د د د‬ ‫د د د د د ثرتص د د د ددمثم‬ ‫ثر د د د ددع‬ ‫ثرقد د د د د‬
‫ثر بق‬ ‫ثرل ث‬

‫‪44‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫التصميمات البحثية للعينات الصغيرة ‪:‬‬

‫د د د د ددتخلي‬ ‫ثرص د د د د د الا ‪ ،‬د د د د د ق د د د د ددت ن د د د د د ثرت د د د د د‬ ‫ثرع ل د د د د د‬ ‫إي صد د د د ددمثم‬
‫‪3‬‬ ‫د د د د د و ثر ر د د د د د ثرماللي د د د د د‬ ‫ثر ر د د د د د ثرملنم د د د د د‬ ‫د د د د د إج د د د د د ثالء ل ث د د د د د‬
‫ثرعن د د د د د ددا‬ ‫‪ ،‬هد د د د د د د ثر اليقد د د د د د د ثرتد د د د د د د م د د د د د ددتاا ثر ده د د د د د د د بق د د د د د د د رن م د د د د د ددو بد د د د د د د‬
‫ثرمالش د د د د د د ددل‬ ‫ثنفن لثا د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ‪ ،‬مه د د د د د د د ما د د د د د د د ثرعث د د د د د د د ل‬ ‫ثرمم‬
‫ثرال دمد د د د د د د د د د يمنهد د د ددا ثر د د د د‬ ‫ل د د د د ه ثر د د د د‬ ‫دث د د د د‬ ‫دددد‬ ‫ثرلم د د د د‬
‫جه منال ثرمم س رنعمت ثرعث ل ‪.‬‬

‫ثرص د د د د د د الا ثيي د د د د د د يل د د د د د ددل تم د د د د د ددت همه د د د د د د د د د د د د‬ ‫ثرع ل د د د د د د‬ ‫ر دددددد‬

‫د د د ددال د د د د د‬ ‫قتد د د د د قند د د د د ال ‪ ،‬ن‬ ‫د د د ددت ال‬ ‫ف مهد د د د د يد د د د د ل غ د د د ددال انمد د د د د ‪،‬‬
‫جهد د د د د من د د د ددال ف د د د ددال همثد د د د د ‪ ،‬إي ه د د د ددل ثر د د د د د‬ ‫دد د د د‬ ‫ي‬ ‫ف د د د ددت قد د د د د‬
‫د د د د د د يق د د د د د د ي بد د د د د د‬ ‫م دددددد‬ ‫ثلهد د د د د د مهد د د د د د ل د د د د د د‬ ‫نمهد د د د د د ن د د د د ددم‬ ‫قد د د د د د‬
‫د د د د د د د ددال ق د د د د د د د ددل ث‬ ‫‪ ،‬هد د د د د د د د‬ ‫دهدمد د د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د د د ي ثردعد د د د د د د د د د ل ي د د د د د د د د‬ ‫ثرمم‬
‫ثجه د د د د د د ثرم ثق د د د د د د‬ ‫ه د د د د د د ث ها مد د د د د دداللها ق د د د د د دل ها ين د د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫ثرمم‬
‫ثرمعقل ‪.‬‬

‫‪45‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثال د د د د د‬ ‫د د د د د ددم‬ ‫ند د د د د ين د د د د د ه د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫د د د ددذ ث د د د ددنال إرد د د د د‬ ‫ق د د د ددل‬

‫ددددد‬ ‫ثرع د د د ددال ثرلم د د د د د ‪،‬‬ ‫ال ‪ ،‬د د د د د ب د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ثرت د د د ددل ثن د د د د د‬
‫د د د ددم ثال ت لد د د د د ثرمعد د د د د ر ي ثرلم د د د د د ي‬ ‫ثد د د د د‬ ‫ث ت ثال د د د د د‬ ‫د د د ددال ي هلد د د د د‬
‫ل جد د د د د د‬ ‫د د د د د د لث ‪ ،‬ي هلد د د د د د‬ ‫ي د د د د ددال ي ب د د د د د د ها يند د د د د د ثرمال د د د د د د‬ ‫ثر د د د د ددل‬
‫د د ددا ي د د ددنا‬ ‫دددد‬ ‫ثرمال د د ددث ‪،‬‬ ‫د د ددت ثر د د د د ن‬ ‫د د د د ثرتد د د د د ب ثرتم د د ددت بد د د د‬
‫د د د د د د ددل ‪ ،‬ب د د د د د د د ي ثرتد د د د د د ددل ت‬ ‫‪ ،‬د د د د د د ددت د د د د د د ددلها ين د د د د د د د‬ ‫ثرمع د د د د د د د ر‬ ‫ختن د د د د د د د‬
‫لث ‪ ،‬هالث ل ثرث ‪.‬‬ ‫ي يا ي تم ال‬ ‫ل‬ ‫ثرعالج‬

‫د د د د ددال ي د د د د ددال مم د د د د د‬ ‫دد د د د د يد د د د د‬ ‫رد د د د ددلث د د د د ددل ل ‪ ،‬د د د د د ال ‪ ،‬د د د د د ل ث د د د د د د‬

‫ثرم م يد د د د د د د ق د د د د د ددت‬ ‫لثء ثرم د د د د د ددالل‬ ‫دت د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ددلل ‪ ،‬ي ثرم د د د د د ددال بد د د د د د د‬
‫ثددددد س‬ ‫ثرمت د د د د د بعد د د د ددل ثرخ د د د د د ك رنعد د د د ددال ين د د د د د‬ ‫ثرخ د د د د د ك رنعد د د د ددال‬
‫د د د ددال‬ ‫دددد‬ ‫د د د د ثرت‬ ‫عد د د ددلا ب د د د ددث‬ ‫د د د د رالفت د د د د و ‪ ،‬فم د د د د ي د د د د ال إر د د د د‬
‫ا د د ددت فم د د د د‬ ‫رد د د د ‪ ،‬د د ددـي ه د د ددلث ثرت د د ددال ثسي د د د د ب‬ ‫بد د د د رعال ثر د د ددل ق د د ددل ل‬
‫ي عن د د د د ددا‬ ‫د د د د ددو ثر د د د د ددالغا د د د د د د‬ ‫د د د د ددم مه مد د د د د د يند د د د د د‬ ‫ثقد د د د د د‬ ‫يخمد د د د د د‬
‫د د د ددلها يد د د ددللث قن د د د د ال د د د ددلها قد د د ددل‬ ‫‪ ،‬د د د ددـي قنث د د د د‬ ‫د د د ددل‬ ‫قد د د ددل‬ ‫ثر د د د د ن‬
‫ثرمت ل د د د د د إ ثء م د د د د د ك ث د د د د ددل‬ ‫د د د د ددله ث إي د د د د ددت هد د د د ددل ثن د د د د ددت ب‬ ‫ث لثل‬
‫د د د د ددلل د د د د د ثرعد د د د ددال يقد د د د ددلي رن مثد د د د ددو ‪ ،‬ن يما د د د د د ثفت د د د د د ه د د د د د ل ي‬

‫‪46‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ل ‪.‬‬ ‫ر اللي ين‬ ‫رات‬ ‫ب رل‬ ‫ثرتال ي ين مم ثرت‬

‫التصميمات التجريبية‪:‬‬
‫مهد د د د د ن د د د د د‬ ‫ثر رد د د د د ثرمالليد د د د د ثرت الي ثد د د د د يند د د د د‬ ‫ص د د د ددمثم‬ ‫لن د د د ددال إرد د د د د‬
‫د د د ددل ال د د د د د بلد د د د د ء‬ ‫الرهد د د د د مخت د د د ددال يالجد د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ثرتد د د د د‬ ‫ثرتص د د د ددمثم‬
‫ب د د ددات تا د د ددال رل د د ددالا د د د د‬ ‫ثرمقد د د د ث‬ ‫لثء د د ددالل ث د د ددل يند د د د بعد د د د‬ ‫يند د د د‬
‫ي عند د د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د ددل ت د د د د د د د ثال عد د د د د د د ن ي ن‬ ‫إ ث د د د د د د ي ه د د د د د ددلث ثرع د د د د د ددال‬
‫‪.‬‬ ‫ي تله‬ ‫ت‬

‫ثرمق م د د د د د ب د د د د د‬ ‫ر د د د د د ث د د د ددتخلثي صد د د د ددمثم‬ ‫ددددد‬ ‫ي ثرخ د د د د د ث ر د د د د د‬

‫د د د د د ثرمق د د د د د ث‬ ‫م يددددد‬ ‫ثددددد س ددددد‬ ‫ه د د د د د ث تث د د د د د‬ ‫ثرم م ي د د د د د‬
‫ثقه د د د د د ‪ ،‬د د د ددـي ثرخ د د د د د ث رد د د د د يل د د د ددل ث د د د ددتخلث ل صد د د د ددمثم‬ ‫يماد د د د د‬
‫دددد‬ ‫ق د د د ددت ثرت‬ ‫ثر ر د د د د ثرماللي د د د د ‪ ،‬ا د د د د ي ثر ج د د د د إر د د د د إيد د د ددلثل ق د د د د ث‬
‫ختص د د د د د ددال‬ ‫د د د د د ددا الب د د د د د ددل ي اد د د د د د د ي ه د د د د د ددل ثرمقد د د د د د د ث‬ ‫ددددددد‬ ‫ثرمتا د د د د د ددال‬
‫ثفال د د د د ‪ .‬إي ف د د د ددال مم د د د د و‬ ‫دددد‬ ‫د د د د ثال ين د د د د ثرمد د د ددالل‬ ‫قص د د د د ال ن تد د د ددال‬
‫قد د د د د د ددل ثال ثرم د د د د د د د هل‬ ‫ش د د د د د د د ي ‪ ،‬مم د د د د د د د ي هم د د د د د د د‬ ‫هد د د د د د ددل ثرتصد د د د د د ددمثم‬
‫ر د د د د ددلا‬ ‫ثرمال د د د د د ثر د د د د ددلث‬ ‫ي د د د د د د ء ثره د د د د د د ثر ثد د د د د د رن د د د د ددن‬ ‫فتق د د د د ددل ثال‬

‫‪47‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د ددالا‬ ‫ث هد د د د د د د د‬ ‫‪ ،‬ق د د ددل ثال ثر رد د د د‬ ‫د د د د ي د د ددثا د د د د يل ال د د د د‬ ‫د د د دالي‬

‫ث اد د د د د د د د‬ ‫مالثق د د د د د د د د ا د د د د د د د د ثال ده د د د د د د د د‬ ‫جد د د د د د د ددلث ا ثرمالثق د د د د د د د د ثرلث ث د د د د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ثر ي‬ ‫ب‬ ‫ث ث‬ ‫ثر‬

‫ثرم ث د د د د د د س ثرمال د د د د د ددا ‪ ،‬ا د د د د د د ي ثرخ د د د د د د ثرت رث د د د د د د ه د د د د د د‬ ‫فعد د د د د ددل ث تث د د د د د د‬

‫ثرتا د د د د د د ثال ثرمال د د د د د ددا رن ث د د د د د د س ‪ ،‬ر ث د د د د د د س ثرمتاد د د د د ددال ي د د د د د د ل د د د د د د‬ ‫ث تث د د د د د د‬
‫د د د ددلل ‪ ،‬ق د د د ددل ياد د د د د ي يند د د د د‬ ‫د د د د د د د د د ددت د د د د ددال ف‬ ‫ثد د د د د ‪ ،‬راد د د د د‬ ‫ياد د د د د ي‬
‫د د د د د ددل جمث د د د د د ددو ثرتص د د د د د ددمثم‬ ‫د د د د د د د عث‬ ‫يص د د د د د د د ذ‬ ‫د د د د د ددلث ثر د د د د د د د ي ‪،‬‬
‫ن د د د د ددن ند د د د ددت‬ ‫د د د د د س هد د د د د‬ ‫رت ل د د د ددل د د د د د ث‬ ‫د د د د د ثر ث د د د د د‬ ‫ب ن د د د ددن‬
‫د د د د ددلل ‪ ،‬ي د د د د د ل د د د د د د‬ ‫د د د د ددتمال ت د د د د د ي د د د د ددتقال ثر ث د د د د د س يل د د د د ددل ل ج د د د د د‬
‫ي د د د د د دالي‬ ‫د د د د د ددال‬ ‫ت د د د د د د ثال ال يدد د د د ددلل ثال ه د د د د د د د د د د د د ي د د د د د ددال إر د د د د د د ي د د د د د دالي‬
‫هل ‪.‬‬

‫د د د ددلل ‪ ،‬د د د ددتا قد د د ددليا‬ ‫قدددد ث‬ ‫د د د د س ث لثء ين د د د د‬ ‫ل د د د ددل د د د د‬ ‫فعد د د ددل‬

‫د د د د د هد د د د ددلث ثرم د د د د د د ا‬ ‫هد د د د ددل ثرتدصدمد د د د د ددم‬ ‫ثرمع ر د د د د د ثرت الي ث د د د د د ث ر د د د د د‬
‫د د د ددتخلي ه د د د د‬ ‫د د د ددلل ‪،‬‬ ‫ثرات ب د د د د بال د د د د د‬ ‫ثرت د د د د‬ ‫ردهد د د د د من د د د د ي رنتد د د ددل ي‬
‫دددد‬ ‫د د د د ال رمال ن د د د د‬ ‫د د د ددال ف ثره د د د د ء ث ر د د د د ‪ ،‬فث د د د د ال د د د ددالف‬ ‫بع د د د د‬

‫‪48‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د د د ال‬ ‫د د د د د ددل ت ‪ ،‬م د د د د د د‬ ‫ال ن د د د د د د يد د د د د ددلي ج د د د د د د ل يد د د د د ددال‬ ‫دددددد س‬ ‫ث‬

‫إر د د د د د د م د د د د د ددال د د د د د د هد د د د د ددل ثر د د د د د ددال ف ‪ ،‬إر د د د د د د‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ثر د د د د د ددال ف و ‪،‬‬
‫صد د د د د ددمثم‬ ‫ثرعل د د د د ددل د د د د د د‬ ‫ي د د د د ددلل د د د د د د ثال ثرت د د د د ددل ت ثرعالج د د د د د د ‪ ،‬هلد د د د د د‬
‫د د د ددال د د د ددت صد د د ددمثا له د د د د يد د د ددللث‬ ‫ثر ر د د د د ثرماللي د د د د ثرت الي ث د د د د ثرم تمن د د د د ‪،‬‬
‫د د د د د د رد د د د د د ع‬ ‫د د د د ددال يد د د د د د إ‬ ‫ثرعمنثد د د د د د ‪،‬‬ ‫د د د د د د ثرق د د د د د د ي ثنيت د د د د د د ث‬
‫همد د د د د د د د د د د د ي ص د د د د ددمثا‬ ‫ثد د د د د د ي ‪.‬‬ ‫ث‬ ‫القثد د د د د د د د د د د د بعد د د د د د‬ ‫ثرق دد د د د د ي ث‬
‫ثرل ث د د د د د د هد د د د د د ي ياد د د د د د ي ت د د د د ددال‬ ‫د د د د ددل ر يد د د د د د‬ ‫ثرم د د د د ددتخلي‬ ‫ثر د د د د د د‬
‫بعد د د د‬ ‫إي مد د د د‬ ‫ثر ث د د ددل‬ ‫ت د د ددال د د د د ثر قد د د د‬ ‫ث د د ددل قد د د د هد د د د ثر د د ددل‬
‫ختنم د د د د د‬ ‫تت بعد د د د د ين د د د د د ج ثمد د د د د‬ ‫د د د د د ثال‬ ‫د د د د ددمذ ب د د د ددـجالثء‬ ‫ثرتص د د د ددمثم‬
‫د د د د ددتا قد د د د ددل ال إ د د د د دده ي ف د د د د ددال د د د د د‬ ‫‪ ،‬يلد د د د ددل‬ ‫د د د د د ثر د د د د ددن‬ ‫د د د د ددتقن‬
‫اليقد د د د د‬ ‫ل د د د ددل ق د د د ددلث‬ ‫د د د د د ثرمماد د د د د‬ ‫‪ ،‬ن د د د ددث‬ ‫ت د د د ددال ث د د د ددل بد د د د د رت ثي‬
‫فــــــــــي هــــــــــ ا‬ ‫وســــــــــنعر‬ ‫د د د ددال د د د د ددن‬ ‫إ د د د دده ي د د د د ددت دد د د ددلها د د د د د‬
‫السياق ألشهر تصميمات تجربة الحالة المفردة‪:‬‬
‫أ ‪ -‬التصميم أ ‪ -‬ب‬
‫ثرتد داليد د د د د د د د د د د هد د د د د د د د د‬ ‫ثرتص د د د د د د د ددمثا ‪ -‬و هد د د د د د د د د ب د د د د د د د د د ثرتدصدمد دم د د د د د د د د د‬
‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ي ن د د د د د د د د د ين هم د د د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د د دالي ت‬ ‫د د د د د د د د ددال نت‬ ‫تد د د د د د د د د د م‬
‫د د د د د د ددالا ثردقد د د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ال‬ ‫ثرم د د د د د ددتهلف ب‬ ‫ي د د د د د ددلل ثر د د د د د ددن‬ ‫‪ ،‬ددددددد‬

‫‪49‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د د د س ثرتد د د د د د‬ ‫ال ن د د د د د ث‬ ‫‪ ،‬و ‪ .‬م د د د د ددت‬ ‫يندد د د د د ث ت د د د د ددلثل ثرم د د د د ددال نت‬
‫ثرم د د د د د د ددتهلف ‪ ،‬يقد د د د د د ددلي ثرمت د د د د د د ددال‬ ‫ثر د د د د د د ددن‬ ‫الره د د د د د د د ده د د د د د د د‬ ‫ال د د د د د د د‬
‫و ‪.‬‬ ‫ثرمال ن‬ ‫ثرت الي‬ ‫ثرعالج‬

‫د د د د د د د د د د ثردتدصدمد د د د د د د د ددا ‪ -‬و د د د د د د د د‬ ‫ده د د د د د د د ددا د د د د د د د د د ا‬ ‫د د د د د د د ددم‬ ‫هل د د د د د د د د‬

‫د د د د ددا فثمد د د د د د إ ث د د د د د د ي‬ ‫ثسفن لثاثد د د د د د ‪ ،‬هد د د د د د ي د د د د ددلي إ اد د د د د د ي ثر‬ ‫ثر د د د د د د د‬
‫ي مددددد‬ ‫ث ث د د د د د رهد د د د ددلث ثرعد د د د ددال‬ ‫ي د د د د د ثرعد د د د ددال متث د د د د د‬ ‫د د د د د ثرل د د د د د‬ ‫ثرت‬
‫دددددد ا‬ ‫د د د د د د ثرمعال د د د د د د د د د د د د‬ ‫ثرت‬ ‫قد د د د د د رمثا م ي د د د د د د‬ ‫نقد د د د د د‬ ‫دددددد‬
‫ثق د د د د ثرصد د د ددن يلد د د ددل ن ا د د د د ي‬ ‫ثرعد د د ددال ثرلم د د د د ‪ ،‬عد د د ددل هد د د ددل ثرق د د د ددث‬
‫ددددد ر‬ ‫د د د ددل ث‬ ‫د د د ددعثم يند د د د د ثرتد د د د د ال ثرت الي د د د د د ‪،‬‬ ‫إن لن د د د ددت‬ ‫هلد د د د د‬
‫ين د د د د هد د د ددل ثرم د د د ددان ه د د د د ث د د د ددتخلثي ت د د د ددال‬ ‫ثرت د د د د يما د د د د به د د د د ثرت ن د د د د‬
‫يا د د د د ي‬ ‫م د د د ددال د د د د ثر د د د ددن‬ ‫د د د د ب ‪ ،‬يقصد د د ددل ب د د د د رمت ال ثر د د د د ب ج م د د د د‬
‫رالد د د د د د غ د د د د ددال‬ ‫د د د د ددث ثرمت د د د د ددال ثرت الي د د د د د د‬ ‫د د د د د د بق د د د د ددل‬ ‫د د د د د د رنت‬
‫ثرت د د د د د ثال ثرمال ن د د د د د ثرت رث د د د د د‬ ‫د د د د د س رت د د د د د ثال ثرعد د د د ددال ‪ ،‬د د د ددـ ث م د د د د د‬
‫تصد د د د د د د د ذ ثرمل لثد د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د د ثرتنقد د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د د يد د د د د د د د ثرت‬ ‫رنع د د د د د د ددال م‬
‫تم ن ‪.‬‬ ‫ب‬ ‫ثرمت ال ثر‬ ‫ثرعال‬ ‫رات‬ ‫ثرخ م ب رت‬

‫‪50‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ب ‪ -‬التصميم أ ‪ -‬ب ‪ -‬أ‬

‫د د د د د د د د د ددالا رنتص د د د د د د د د د ددمثا ‪ -‬و‪،‬‬ ‫ثرتص د د د د د د د د د ددمثا ‪ -‬و ‪ -‬هد د د د د د د د د د د مد د د د د د د د د د د‬
‫بعد د د د د ددل‬ ‫د د د د د ددالا رنمال ن د د د د د د‬ ‫ثن د د د د د ددتالف ب لهم د د د د د د ه د د د د د د ثرع د د د د د د ل د د د د د ددال‬
‫دد د د ددتا د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫و ‪ ،‬ي ن د د د د د ينث د د د د د صد د د د ددمثا ثر د د د د د‬ ‫ثرمال ن د د د د د‬
‫دددددد‬ ‫و‬ ‫ثرمع ر د د د د د د ثرت الي ث د د د د د د ثرمقل د د د د د د د د د د د د ثرمال ن د د د د د د‬ ‫ثرعد د د د د ددال‬
‫ثرم دد د د د ددتهلف‬ ‫د د د د ددال د د د د د د ثر د د د د د ددن‬ ‫ثرت رث د د د د د د ‪ ،‬دد د د د ددـ ث د د د د ددل‬ ‫ثرمال ند د د د د د‬
‫دددد‬ ‫و د د د ددا ي د د د د ل إر د د د د‬ ‫د د د ددالا ثرمال ن د د د د‬ ‫متث د د د د رنمع ر د د د د ثرت الي ث د د د د‬
‫ثر ل د د د د د ددل بع د د د د د ددل د د د د د د‬ ‫د د د د د ددالا د د د د د ددالا ثرمال ن د د د د د د‬ ‫د د د د د د س د د د د د ددال‬ ‫ث‬
‫ددددد‬ ‫ثرمع ر د د د د د ثرت الي ث د د د د د ‪ ،‬تت د د د د د ث ال د د د د د ه د د د ددل ثر ر د د د د د ل ج د د د د د ي رث د د د د د‬
‫د د د د د ي متث د د د د د رنعد د د د ددال‬ ‫يدت د د د د ددالا ثر د د د د ددن‬ ‫ي ثرت د د د د ددال‪ .‬ثرد د د د ددل‬ ‫ثر ق د د د د د د د د د د‬
‫و ‪.‬‬ ‫ثرمال ن‬ ‫ثرل قلي‬
‫ي‬ ‫القثد د د د د د د تم د د د د د ددت د د د د د د د‬ ‫د د د د د ددانت ي‪:‬ث رد د د د د د د‬ ‫ثجد د د د د د د هلثثرتص د د د د د ددمثا‬
‫قد د د د ددل ن يا د د د د د ي‬ ‫ر د د د د د ثرم د د د د دالي‬ ‫ددددد‬ ‫ددددد‬ ‫لا إر د د د د د‬ ‫يد د د د ددال‬ ‫ددددد‬
‫ق د د ددل‬ ‫د د د د إ ث د د د د ي ثرمم د د د د‬ ‫رد د د د‬ ‫مد د د د د د د د‬ ‫هد د د د‬ ‫د د د د ثال ق د د د د ن‪.‬ثر مثد د د د‬
‫الي ث د د د د د د د د د د ثرمال ن د د د د د‬ ‫ثرم د د د د ددتهل‬ ‫ثرمه د د د د د‬ ‫صد د د د ددت ين د د د د د م د د د د د ك د د د د د‬
‫ق د د د ددل ن ياد د د د د ي د د د د د ثرمماد د د د د إر د د د د د ء ه د د د ددل ثرمهد د د د د‬ ‫د د د د د ثرل ث د د د د د‬ ‫و‬
‫و‬ ‫ثرت رث د د د د د د رنمال ن د د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د د ثفت د د د د د د ه يد د د د د ددلل ثرع د د د د د د ل رنمال ن د د د د د د‬

‫‪51‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرمع د د د د د د د د ال‬ ‫ه د د د د د د د د ثرمع ر د د د د د د د د ثرت الي ث د د د د د د د د ‪ .‬مد د د د د د د ددال‬ ‫ثرت د د د د د د د د جد د د د د د د ددال‬

‫يال ي ق م‬ ‫القث يلي‬ ‫ث‬
‫جـ ‪ -‬التصميم أ‪ -‬ب ‪ -‬أ ‪ -‬ب‬
‫دددددددددد‬ ‫الق د د د د د د د د د د‬ ‫ث‬ ‫ثرتصد د د د د د د د د ددمثا ‪ -‬و ‪ - -‬و ثرم د د د د د د د د د د‬ ‫ت لدددددددددد‬
‫اد د د د د ي ثرمال ند د د د د ثرله ثد د د د د فثد د د د د هد د د د د إيد د د د د ل‬ ‫ددددد‬ ‫ثرتص د د د ددمثا ثر د د د د د ب ‪،‬‬
‫د د د د د د ثرمال ند د د د د د‬ ‫ثرعالجد د د د د د بع د د د د ددل د د د د د د‬ ‫د د د د د د ثرت د د د د ددل ت ثرت الي د د د د د د‬
‫‪ ،‬فهد د د د ددلث لته د د د د د ثرم ق د د د د د‬ ‫ال ن د د د د د ثرع د د د د د ل إر د د د د د ثر ر د د د د د‬ ‫ثر د د د د د بق‬
‫ين د د د د د د د د ثرم ثيي د د د د د د د د ثرت الي ثدد د د د د د د د‬ ‫ثرمم د د د د د د د د د‬ ‫ب ص د د د د د د د د ا ثرم د د د د د د د دالي‬
‫ثر مث د د د د د ب ت د د د د د‬ ‫د د د د ددمذ ثرمال ن د د د د د‬ ‫ثرعالجث د د د د د ثرم د د د د ددتهل ‪ ،‬ب لم د د د د د‬
‫ف د د د ددل ع رثد د د د د ثرع د د د ددال ثرمق د د د ددلي د د د د د‬ ‫ثرمت د د د ددال ثرت الي د د د د د‬ ‫د د د د د ال د د د د د‬
‫و ‪ .‬يد د د د د د د ال ه د د د د د ددلث ثرتص د د د د د ددمثا إ ا مثد د د د د د د ثرتع د د د د د ددالف يند د د د د د د‬ ‫ثرمال ند د د د د د د‬
‫ثرم د د د ددتهلف بع د د د ددل ثرمال ند د د د د ثرم ل ثد د د د د‬ ‫د د د د د ال ثرع د د د ددال يند د د د د ثر د د د ددن‬
‫و ‪،‬فدم د د د د د د د د د د ددال ب رم د د د ددت دق د د د د د م‬ ‫د د د د د ثرمال ند د د د د‬ ‫د د د ددل‬ ‫ق مد د د د د بمد د د د د‬
‫ثر د د د د د د د د د بق ين هد د د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د د د ددال ثرمال ند د د د د د د د د‬ ‫و ث‬ ‫ثرمال ند د د د د د د د د‬ ‫بد د د د د د د د د‬
‫دد د د د د س‬ ‫ثرع د د د د د ل رمال ن د د د د د ث‬ ‫ثرمت د د د د ددال ثرت الي د د د د د ‪،‬‬ ‫ددددد‬ ‫ثرمت د د د د ددمل‬
‫ث ر ‪.‬‬

‫‪52‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د ‪ -‬تصميمات تعدد التدخالت وخطوط األساس‬

‫د د د د د د د به رنتصد د د د د د ددمثا ثر د د د د د د د ب‬ ‫د د د د د د ددالا‬ ‫ت د د د د د د د ث ال ب رم د د د د د د ددت صد د د د د د ددمثم‬
‫ع د د د د ددللث د د د د د د ثرمال د د د د ددت‬ ‫دددددد س‬ ‫دددددد و ث‬ ‫ع د د د د ددللث د د د د د د‬ ‫ت د د د د ددم‬
‫– و‪ - -‬و ‪- -‬‬ ‫ر د د د د د د د د د د ثرتصد د د د د د د د د ددمثا‬ ‫و ‪ ،‬دددددددددد‬ ‫ثرت الي ث د د د د د د د د د د‬
‫ت د د د د د د د د ددم إ د د د د د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د د د د د‬ ‫و ‪ - -‬و ‪ - -‬و ‪ ،‬ثرتصد د د د د د د د ددمثم‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬و‪- -‬‬ ‫الي د د د د د د م د د د د د ددال‪ ،‬د د د د د د ا ر د د د د د د ثرتصد د د د د ددمثا‬ ‫د د د د د ددل ت‬
‫ثسفن لثاد د د د د د د د د د د د د قدد د د د د د د د د د د ددل‬ ‫ي ثرم قد د د د د د د د د د د د د‬ ‫‪ ،‬يال د د د د د د د د د د د د د‬ ‫‪-‬و‪- -‬‬
‫ددددد‬ ‫ق د د د د د ن هد د د د د ي يقد د د د د ي ثر‬ ‫ت د د د ددم دال د د د د د ن ياد د د د د ي ل ثد د د د د‬
‫الي ث د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫م‬ ‫جد د د د ددل ث د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫يد د د د ددال ث‬ ‫ثسفن لثا د د د د د ب د د د د د‬
‫ال ند د د د إيد د د د ل ثرع د د ددال بع د د ددل د د د د‬ ‫بلثيد د د د‬ ‫دددد‬ ‫ي‬ ‫إرد د د د‬ ‫رمت د د ددال ع لد د د د‬
‫قد د د د د د د د رنتص د د د د د د ددمثا ثرت الي د د د د د د د د ثرم د د د د د د ددتخلي ‪ ،‬يل د د د د د د ددل ياد د د د د د د د ي ثرع د د د د د د ددال‬
‫مدددددد‬ ‫إر د د د د د د‬ ‫ج د د د د د د ثرخص د د د د د د‬ ‫د د د د د د ك ثرل ث د د د د د د قد د د د د ددل لا ين د د د د د د‬
‫غ د د د د د ددال الغد د د د د د د و‪ .‬ي د د د د د ددالا د د د د د د د ا‪ Yule‬ي ثرتص د د د د د ددمثا ‪ -‬و ‪-‬‬ ‫د د د د د ددن‬
‫ددددد‬ ‫ثر د د د ددت اا ثرت الي د د د د د‬ ‫‪ -‬و قد د د د ددل ن يا د د د د د ي صد د د د ددمثم ال م د د د د د رعد د د د ددال‬
‫دددددد‬ ‫د د د د ددا ثفت د د د د د د به متث د د د د د د رنص د د د د ددع ف ثر ث د د د د د د‬ ‫هد د د د د د ث‬ ‫د د د د ددن‬
‫ثرد د د ددل ث د د د ددتقال ‪ ،‬قد د د ددل ا د د د د ي ثر ثم د د د د ثر ث ث د د د د‬ ‫ثر د د د ددن‬ ‫إ ا مث د د د د يا د د د د‬
‫ق ا ب رمعت‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ثرت اا‬ ‫م يما‬ ‫رهلث ثرتصمثا ه‬

‫‪53‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫تحليل البيانات‪:‬‬
‫الف د د د د د ثر ر د د د د د‬ ‫صد د د د ددنل ين ه د د د د د د د د د د‬ ‫ثرت د د د د د‬ ‫ثر ث م د د د د د‬ ‫يما د د د د د يد د د د ددال‬
‫د د د د د و ثيتم لمد د د د د‬ ‫د د د ددل‬ ‫د د د ددا بثد د د د د م ‪ .‬إي‬ ‫م نهد د د د د د د د د د ش د د د ددات‬ ‫ثرمالليد د د د د‬
‫دددد‬ ‫ثرت الي ث د د د د رل ث د د د د ثر ر د د د د ثرماللي د د د د يام د د د د‬ ‫ين د د د د هد د د ددل ثرتصد د د ددمثم‬
‫شد د د د ددال‬ ‫د د د د د ال ف د د د د ددات‬ ‫د د د د ددت ثرتد د د د ددل ت يما د د د د د إل ثف د د د د د ب‬ ‫ي م د د د د د ال‬
‫ر ث م دددددد‬ ‫عد د د د د ددال‬ ‫د د د د د د ثرال د د د د د ددا ثر ث د د د د د د م إي ثرال د د د د د د ي ثر ث مث د د د د د د ثرت د د د د د د‬
‫د د د د ددن‬ ‫د د د د ددل قصد د د د د د م د د د د د د ال ثرت د د د د ددل ت ثرعالجدد د د د د‬ ‫ثرمالليد د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د ن‬
‫ا د د د د ي م د د د ددل‬ ‫د د د د ي ي لث د د د د ‪ .‬م د د د د مه د د د د د د د د ثر ر د د د د‬ ‫ندددد‬ ‫عنه د د د د‬
‫عال د د د د د د‬ ‫الثق د د د د د د ق د د د د ددل ها‬ ‫د د د د د د يلها يند د د د د د‬ ‫ث هد د د د د د ‪ ،‬مهد د د د د د‬ ‫رن د د د د د د ن‬
‫يد د د ددلي‬ ‫د د د د ال‬ ‫ع رث د د د د ثرتد د د ددل ت ب‬ ‫د د د ددلها ‪ ،‬مصد د د ددذ رهد د د ددا ي د د د د‬ ‫د د د ددلا‬
‫د د د ددال‬ ‫د د د ددو ر د د د د ‪ ،‬د د د ددـي ثرت د د د د ثال ثرت د د د د‬ ‫بع له د د د د‬ ‫دددد ن‬ ‫ع ر تد د د د د د د د‬
‫فم د د د د ا د د د د ي غ د د د ددال نمد د د د د د ن يما د د د د إل ثفدهد د د د د‬ ‫ثر د د د د ن‬ ‫ين د د د د بع د د د د‬
‫ه د د د د د د د د ددل ثر ردد د د د د د د د د غد د د د د د د د د د ددال‬ ‫بث مد د د د د د د د د د‬ ‫فمد د د د د د د د د د ت ند د د د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د د د د ال ‪،‬‬ ‫ب‬
‫د د د د ‪ .‬د د د ددا‬ ‫د د د ددال ين د د د د ثر ر د د د د ‪،‬‬ ‫د د د د ثرد د د ددل‬ ‫د د د ددلا ثرت‬ ‫د د د ددم ‪ .‬عال‬ ‫ثر‬
‫ثرت ن د د د د د د د ددت‬ ‫دددددددد ر‬ ‫س دتدخ د د د د د د د ددلثي بع د د د د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د د د‬ ‫ن د د د د د د د د بع د د د د د د د د‬
‫ر ج ب ي ثر ثا ثر ب ‪.‬‬ ‫ثس ص‬

‫‪54‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫التعميم‬
‫ثر د د د د د د د ر ثرمالليد د د د د د د عد د د د د د ددل ل ث د د د د د د د‬ ‫ي ل ث ددددددد‬ ‫يند د د د د د د ثر د د د د د ددالغا د د د د د د د‬
‫عمد د د ددثا‬ ‫يدددد‬ ‫د د د د ثرا د د د د‬ ‫دتدعدم د د د ددق ‪ ،‬د د د ددـي ثرمع د د د د ر غ ر د د د د د د د د الغ د د د د‬
‫ر د د د د بهد د د ددلف‬ ‫لثء د د د دالثل بع د د د ددلها د د د ددا دعد رد دت د د د ددها ‪،‬‬ ‫ندددد‬ ‫د د د ددلل يق د د د د‬
‫د د د د لاء ي د د د د تصد د د ددت بمد د د ددلا ع رث د د د د ثرعد د د ددال‬ ‫مد د د د د ا‬ ‫ثرت مد د د ددت إر د د د د‬
‫د د د د ثرتادد د د د ثال ث‬ ‫ثرم د د د ددتخلي ‪ .‬ي د د د د ل د د د د د د د ددتا ه د د د ددلث ثرعمن د د د ددـجالثء ن د د د ددن‬
‫ث هد د د د د يند د د د د‬ ‫إيد د د د د ل ثرل ث د د د د د‬ ‫اد د د د د ثال‬ ‫إيد د د د د ل ثرت د د د ددل ت ي د د د د د لي ث‬
‫د د د د ددا ـملد د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫د د د د ددل ‪،‬‬ ‫تع د د د د ددلل ‪ ،‬د د د د ددت لهد د د د د د ين‬ ‫الليد د د د د د‬ ‫دددددد ن‬
‫‪.‬‬ ‫رنلت‬ ‫م ت ثو ثر ص ا ين ثرصل ثرخ ج‬

‫ثرعث ليد د د د د‬ ‫د د د د د ثسيد د د د د لث‬ ‫ا د د د ددال ه د د د ددل ثر ن د د د ددن ثرمتا د د د ددال‬ ‫رق د د د ددل ثم قد د د د د‬
‫‪ 1‬را د د د د د‬ ‫تصد د د د ددت ب رم د د د د د هل ثرما م د د د د د‬ ‫ثرد د د د ددل‬ ‫مه د د د د د ي ال م د د د د د‬ ‫ددددد‬
‫د د د ددالا ‪ ،‬د د د ددـي‬ ‫ثقد د د د د‬ ‫د د د د د يماد د د د د إ ت هد د د د د د د د د د‬ ‫ي متث د د د د د‬ ‫بع لد د د د د ‪.‬‬
‫ق لمد د د د د‬ ‫د د د د د ف خت د د د ددال د د د ددل ل م د د د ددلقه ثرخد د د د د ج‬ ‫ثرن د د د ددال ف ثرمت لد د د د د‬
‫لتقد د د د ددت د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫« ي ثر‬ ‫إر د د د د د منالي د د د د د ف د د د د ددال د د د د دالثء ‪ ،‬م د د د د د ن د د د د د‬
‫م د د د د ال‬ ‫مد د د د‬ ‫دددد‬ ‫امد د د د‬ ‫إرد د د د م د د ددال ‪ ،‬د د ددـي همت د د د د ث رد د د د‬ ‫قد د د د‬
‫د د د دل ‪ ،‬فم د د د د ي د د د ددل د د د د‬ ‫د د د ددو ين د د د د‬ ‫د د د ددت‬ ‫ثرت د د د د ال د د د ددال مث د د د د د د د د‬

‫‪55‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫به د د د ددلث‬ ‫ي ث د د د ددت جل د د د ددل د د د ددال‬ ‫الي د د د ددل د د د د د م يهد د د د د‬ ‫ت د د د د د ثال‬ ‫ددددد ب‬
‫‪ ،‬د د د د ددـي ثر د د د د ددخم ثر د د د د ددل‬ ‫د د د د ددو ب ر د د د د ددلث ‪ .‬مند د د د د د ثال رتد د د د د دالثفا ثرلتد د د د د د‬ ‫ثرم‬
‫د د د د ددال ثرع ث د د د د ددت‬ ‫يد د د د د د ثرمه د د د د ددا د د د د د د لا قصد د د د د د ا جه د د د د ددل رثقتمد د د د د د‬ ‫دد د د د د‬
‫ددددددد‬ ‫ي ا ددددددد ي ددددددد‬ ‫د د د د د د ددلا يما د د د د د د د‬ ‫ثرل ن د د د د د د د رثعد د د د د د ددالف إر د د د د د د د‬
‫يد د د د د ثرت د د د ددل ت ثرعالجد د د د د ‪.‬‬ ‫د د د ددعث يد د د د د ث د د د ددال ثرلد د د د د‬ ‫ثرم‬ ‫ثنم ثال د د د د د‬
‫تد د د د ال‪،‬‬ ‫ن دددد‬ ‫قد د د د‬ ‫ي ثرتعم د د ددثا د د ددتا ثرت م د د ددت إرثد د د د د د د د‬ ‫ه د د ددلث يعلد د د د‬
‫د د د د ددل د د د د د د ثنيت د د د د د د‬ ‫ثن د د د د ددت ل ء‬ ‫يد د د د د د ه د د د د ددلث ثرتعم د د د د ددثا‬ ‫ي ثر د د د د ددل‬
‫ا ثرت مت إر ه ‪.‬‬ ‫ر ش ي ثرق يل ثرت‬ ‫شم‬

‫‪56‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫إختيار العينة‬
‫د د د د د ثرل ث د د د د د‬ ‫ل د د د ددل ثرم د د د د د‬ ‫ثرع لد د د د د إرد د د د د يمنثد د د د د‬ ‫ي د د د د د ال إ تثد د د د د‬
‫ثرعمنث د د د د د د‬ ‫ثرخ د د د د د د ث‬ ‫ث ث د د د د د د ثر م د د د د د د ا ثر د د د د د د ها ‪ .‬إ ث ش د د د د د د ل ي مال د د د د د د‬
‫ل د د د ددل‬ ‫‪۱‬‬ ‫بد د د د د هد د د د د‬ ‫د د د ددل‬ ‫ثر د د د ددل‬ ‫قدد د د د رنتال د د د د د‬ ‫ثرع لد د د د د‬ ‫س تثدد د د د‬
‫ثرال د د د د د د د د س تثد د د د د د د د‬ ‫ثنجد د د د د د د دالثءث‬ ‫ثرمل د د د د د د د د ل ‪ ۲ ،‬إ تثد د د د د د د د‬ ‫ثر مهد د د د د د د د‬
‫د د د د ف متع د د د ددت د د د ددو د د د ددت له د د د د‬ ‫د د د ددا ثرع ل د د د د ‪.‬‬ ‫ل د د د ددل‬ ‫ثرع ل د د د د ‪۳ ،‬‬
‫ثر ل ند د د د د‬ ‫بع د د د ددل رد د د د د رع د د د ددلل د د د د د ثرملد د د د د‬ ‫يند د د د د ثرتد د د د د ثر ‪ ،‬د د د ددا مع د د د ددال‬
‫ال د د د د د د د بتق ر د د د د د ددل‬ ‫د د د د د د د ع د د د د د د د ثال‬ ‫د د د د د د د ف م د د د د د ددتخلي‬ ‫ف د د د د د ددالغا ملد د د د د د د‬
‫ددددد‬ ‫ل ق د د د ددتل بعم ثد د د د د ثرت‬ ‫ند د د د د‬ ‫ثرامثد د د د د ـملد د د د د مالي د د د ددل ي‬ ‫ث ب ددددد‬
‫د د ددل د د د د ق د د ددت د د د د ل جد د د د إهتم هد د د د‬ ‫ثراث ثد د د د إرد د د د‬ ‫‪ .‬ق د د ددل د د ددل ث ب د د د د‬
‫ددددد‬ ‫ه د د د ددا يم د د د د د ي إرد د د د د‬ ‫رد د د د د‬ ‫د د د د د يد د د د د‬ ‫بلقد د د د د م د د د ددت ثرع لد د د د د ‪ ،‬ي‬
‫الي د د د د د ددل مه راللد د د د د د د مد د د د د د د ل ي م د د د د د ددل‬ ‫د د د د د د د ف يخ د د د د د ددالها ب ر قد د د د د د د و ثرتد د د د د د د‬
‫يمال د د د د د‬ ‫ثد د د د د‬ ‫د د د د ددمل‬ ‫ب د د د د ددات م د د د د داليذ‬ ‫ددددد‬ ‫ي يقد د د د ددال ثر‬ ‫د د د د ددال‬
‫ثرع ل د د د د د د د ‪.‬ث د د د د د د د د‬ ‫رنق د د د د د د د ي ثرخ م د د د د د د د بـ تث د د د د د د د‬ ‫ي ي د د د د د د ددو إج ب د د د د د د د‬
‫دتدلث ن‬ ‫جدهد‬ ‫الا ال‬ ‫ثرمدمد دل ي مماال‬
‫دددددد ث دددددد‬ ‫‪،‬‬ ‫ثرع د د د د د دالي‬ ‫ه د د د د د د ثر مه د د د د د د‬ ‫‪-1‬ثرم تمد د د د د ددو ثنمد د د د د ددن‬
‫ينث ‪.‬‬ ‫مت‬ ‫مخال ب‬ ‫ثرمالغ ف ي معما‬

‫‪57‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرمل د د د د د د ل ه د د د د د د ثرم م ي د د د د د د ثرت د د د د د د م د د د د د ددلله مخت د د د د د د‬ ‫‪ -2‬ثر دمدهد د د د د د د‬

‫ثرل ث ‪.‬‬ ‫ي‬ ‫ب له ثرم‬
‫تا د د د د د ي‬ ‫ثرمل د د د د د ل ثرتد د د د د‬ ‫د د د د د ثر مهد د د د د‬ ‫د د د د د العثد د د د د‬ ‫‪-3‬ثرع لد د د د د هد د د د د‬
‫ي‬ ‫د د د د د ثرل ث د د د د د ‪ .‬يما د د د د د‬ ‫دع د د د د ددن‬ ‫رهد د د د ددا ل‬ ‫ثرد د د د ددل‬ ‫د د د د د ثرم د د د د د‬
‫‪ ،‬يمالل د د د د‬ ‫ثرع ل د د د د ثرمعنث د د د د‬ ‫ثرع ل د د د د ثرم رث د د د د‬ ‫د ددددد بدددد‬ ‫ا د د د د ي هل د د د د‬
‫ددددد‬ ‫ثرع ل د د د د د ثرمقص د د د د د ل‬ ‫صددددد ن‬ ‫ي م د د د د ددتخلي يلد د د د ددل إش د د د د د ل إر د د د د د‬
‫ي اد د د د د ي هتمد د د د د بل د د د د د‬ ‫‪ ،‬مد د د د د ال يماد د د د د‬ ‫ق ب د د د ددت ثرع لد د د د د ثرمت ص د د د ددن‬
‫ثرال د د د د د د د د ي ت د د د د د د ددالي‬ ‫ثرل د د د د د د د د ء ثنم ن يي د د د د د د د‬ ‫ث فت د د د د د د د د و ب د د د د د د د‬ ‫د د د د د د ددل‬
‫رع د د د د د د را‬ ‫‪ ،‬د د د د د د ه د د د د ددل ثر ر د د د د د د‬ ‫ثرع ن د د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫ثرمم د د د د د د س ثرع د د د د د د ي‬
‫د د د د د ددي ي ثرممد د د د د د د س ثرعد د د د د د د ي ‪،‬‬ ‫د د د د د ددثا ي د د د د د ددت م د د د د د د د ء ثنم ن د د د د د ددي ثرال د د د د د د د‬
‫د د د د د ددت ثرل د د د د د د ء ثرال د د د د د د ي ت د د د د د ددالي ي د د د د د ددال‬ ‫ثرمل د د د د د د ل م ن د د د د د د‬ ‫ثر مه د د د د د د‬
‫د د د د د د د د د ش د د د د د د د ددهال ثال د د د د د د د ددال يد د د د د د د د د ي ‪ ، ١٩٩٤‬ثرع لد د د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ددلل‬ ‫دددددددد ء‬
‫د د د د ه د د د د نء‬ ‫قد د د ددا ث د د د ددل إر د د د د ي د د د دالي‬ ‫ثرمقص د د د د ل م نه د د د د ث ق د د د د ي د د د د‬
‫د د د د هد د د د نء ثر د د د د لث‬ ‫د د د د العثد د د د‬ ‫‪ ،‬د د د د ثرع لد د د د ثرمعنثد د د د هد د د د‬ ‫ثر د د د د لث‬
‫ر د د د د د ثرتعد د د د ددلثل‬ ‫عه د د د د د ب رمعد د د د ددت د د د د د‬ ‫د د د د ددا ثج د د د د دالثء ثرمق بن د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫هد د د د د‬
‫ثرمل د د د د د د ل ثرع لد د د د د د ثرمعنثد د د د د د يمد د د د د د ال‬ ‫ثرال د د د د ددم رن د د د د ددا ي د د د د ددـي ثر مهد د د د د د‬
‫رد د د د ثرتع د د ددلثل ثرال د د ددم رن د د ددا ي‬ ‫ثرمعلد د د د ‪ .‬مد د د د‬ ‫ث د د ددلث رد د د د ممد د د د‬ ‫شد د د د‬

‫‪58‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرم جد د د د د ل لث د د د ددت ثرد د د د د الل ‪،‬‬ ‫د د د ددت ثر مهد د د د د‬ ‫تاد د د د د ي ه د د د ددلث ثس صد د د د د ء د د د د د‬

‫إي‬ ‫ددددد‬ ‫هد د د د ددل ه ‪،‬‬ ‫غد د د د ددا ي ثرع ل د د د د د ثرمعنث د د د د د قد د د د ددل قصد د د د ددال ي د د د د د بن د د د د د‬
‫ثجتل بهد د د د د د –‬ ‫د د د د د د و ثرت د د د د د يص د د د د ددع‬ ‫ث دد د د د دالثل – رع د د د د ددلل د د د د د د ث‬ ‫بع د د د د د‬
‫ن تا ثر م ا ثر ها‪.‬‬

‫‪59‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫القضايا األخالقية الخاصة بآداب المهنة‪:‬‬

‫مد د د د د د د د رذ‬ ‫ثال د د د د د د د د‬ ‫قد د د د د د د د‬ ‫القثد د د د د د د د ب م يد د د د د د د د‬ ‫ه د د د د د د ددتا ثرم د د د د د د د د ل ء ث‬
‫القث د د د د د‬ ‫قد د د د ددل مم د د د د د ثسهتم د د د د د ي ب رق د د د د د ي ث‬ ‫د د د د د ثر د د د د د‬ ‫ثرم د د د د د‬
‫يدددددد إ دددددد ء‬ ‫د د د د د د ال م م د د د د د د‬ ‫د د د د د ددالا‬ ‫دددددد‬ ‫ثرلم د د د د د د‬ ‫د د د د د د ثر د د د د د د‬
‫د د د د ددل‬ ‫دددددد‬ ‫ند د د د د د‬ ‫ا د د د د ددال ‪،‬‬ ‫قد د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫د د د د ددل‬ ‫ثرمع ند د د د د د ثرتد د د د د د‬
‫د د د د د د ثرمع د د د د ددا ثال ثرمال ييد د د د د د رنقد د د د د د ث‬ ‫جاليد د د د د د‬ ‫ثر ثد د د د د د ثرتد د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د‬
‫د د د د ثر د د د د‬ ‫د د د ددلر‬ ‫د د د ددل‬ ‫د د د ددالا ثر د د د ددالو ثرع رمث د د د د ثر مث د د د د ‪،‬‬ ‫ثرل ي د د د د‬
‫ثرم د د د ددق ‪.‬‬ ‫د د د د ك إ د د د ددت‬ ‫دددد‬ ‫ج ثاله د د د د ينم د د د د ء ثرد د د ددلم‬ ‫ثرم اد د د ددال ثرت د د د د‬
‫ث د د د ددتخلثي ثرخد د د ددلثك د د د د د‬ ‫د د د ددالا إمت د د د د‬ ‫دددد‬ ‫هد د د ددل ثنهتم د د د د‬ ‫غد د د ددل‬
‫‪،‬‬ ‫ث د د د د ددت ثر د د د د ددت لث‬ ‫د د د د د د ثرخم د د د د د د لث‬ ‫ثرلم د د د د د د ثنجتمد د د د د د ي‬ ‫ثر د د د د د د‬
‫هد د د د د ددا ينم د د د د د د ء‬ ‫ثن د د د د د د ثرع د د د د د د ي ب د د د د د د ي ينم د د د د د د ء ثرد د د د د ددلم‬ ‫ثرت د د د د د د شد د د د د ددان‬
‫خ لي ي‬
‫ثرملم د د د د د د د ثر دمد ه د د د د د د دالي د د د د د د د‬ ‫دال د د د د د د د ثر دق د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ي د د د د د د د متد د د د د د د‬
‫د د د د ددث ف د د د د ددال رد د د د د د لثو ثرخ مد د د د د د ب رمهلد د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د ع لث‬ ‫ثر د د د د ددت لث‬
‫دد د د د د د ‪،‬‬ ‫د د د د د د د ثال لا ثي د د د د د ددل ثنهتمد د د د د د د ي ب رتق‬ ‫ب رل د د د د د د رعنمد د د د د د د ء ثرد د د د د ددلم‬
‫ي د د د د د ل ثر ال ق ثال ث د د د د د ثرهثمل د د د د د ثر ا ث د د د د د ين د د د د د‬ ‫ثن د د د د د ثرع د د د د د ي م د د د د د‬
‫ددددددد‬ ‫ثرمت د د د د د ددل ث الياثد د د د د د د ل‬ ‫ص مد د د د د د د د د د د د د د ثر نيد د د د د د د‬ ‫ثر د د د د د د د ‪،‬‬

‫‪60‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫بمالثجع د د د د د ث ب د د د د د‬ ‫اددددد‬ ‫مددددد ي‬ ‫إر د د د د د‬ ‫ثر م م لث د د د د د‬ ‫ثر د د د د د ع لث‬

‫د د د د ددت‬ ‫ص د د د د ددمثم‬ ‫مد د د د د د‬ ‫د د د د د د ثر د د د د ددال‬ ‫دد د د د د‬ ‫ت د د د د ددم‬ ‫ثرتد د د د د د‬
‫ثرت الي ث ( ‪.‬‬ ‫ثرت ن خ و رنمع ر‬ ‫ب‬ ‫ثر‬ ‫ثرم م ي‬
‫القث د د د د د رنع ل د د د د د ني ل د د د د د ي م د د د د ددلل يد د د د ددللث‬ ‫ق دد د د ددت ي مقدد د د ددلي ثرم د د د د د ل ء ث‬
‫ثرلق و ثرعد د ه ‪:‬‬
‫ثرلصد د د د د ددث‬ ‫ندددددد‬ ‫غ د د د د د ددال نتد د د د د دديي ب س ص د د د د د د ال ي د د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫ن إي ثر‬
‫القثد د د د د د د د ثرخ مد د د د د د د د‬ ‫اد د د د د د د د ها د د د د د د د د ا ثرق د د د د د د د د ي ث‬ ‫د د د د د د د د ثآل د د د د د د د دالي‬
‫لث ت‬ ‫ثرمت مل‬
‫د د د د د ثي يد د د د د ي ‪ ، ١٩٨٢‬د د د ددال‬ ‫دددد‬ ‫د د د ددذ د د د ددت د د د د‬ ‫م دددد‬ ‫مث د د د د‬
‫‪،‬‬ ‫لمصد د د د د د ددن‬ ‫ددددددد ي‬ ‫ثلثو ثرمهل د د د د د د د‬ ‫ي عت دد د د د د ددال ثرصد د د د د د ددل‬ ‫ي ددددددد‬
‫‪،‬‬ ‫القث د د د د د قند د د د ددت د د د د د ثرصد د د د ددل ثرخ د د د د د ج رن د د د د د‬ ‫د د د د د غ د د د د ددال ث‬ ‫رمم‬
‫دد د د د د د ‪.‬‬ ‫د د د د د ددي ثرت‬ ‫ب ثد د د د د د د ن د د د د د ددل ت‬ ‫مه د د د د د د مص د د د د د ددذ ي د د د د د د إجدد د د د د دالثءث‬
‫د د د د د ثرم قد د د د د‬ ‫د د د ددع‬ ‫ل د د د د د ثرتص د د د ددمثا‬ ‫ب ددددد‬ ‫مد د د د د ثذ‬ ‫ثرعاد د د د د‬
‫ث د د د ددل ينمث د د د د‬ ‫جل د د د د‬ ‫‪،‬إ ي تمد د د ددت د د د د هد د د ددل ثرم ثق د د د د‬ ‫الق د د د د رن د د د د‬ ‫ث‬
‫د د د د د د د د جد د د د د د د دالثء‬ ‫د د د د د د د د ن رتد د د د د د د د ث ي ثرمخد د د د د د د د ال ثرم تمند د د د د د د د‬ ‫إجتم عثد د د د د د د د‬
‫ثر‬ ‫ثرم‬
‫مل د د د د د معمد د د د ددت د د د د د دد د د د ددت د د د د ددث ل‬ ‫م د د د د د ثرم د د د د ددلا ي مال د د د د د‬ ‫د د د د د ثال‬

‫‪61‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ثرت د د د د د د ثال ثر د د د د د ددن ث ثرت د د د د د د‬ ‫ا د د د د د د ي قثمث د د د د د د ‪ ،‬ين ل ي م د د د د د د ث ي د د د د د د ب د د د د د د‬

‫ثرتد د د د د د‬ ‫ثرتد د د د د د ثال ثسي بث د د د د د‬ ‫د د د د د د ثر د د د د د‬ ‫ت د د د د دالثفا ر د د د د ددلا ثرم د د د د د‬
‫ال ك رنم تمو ب ج ي ي‬ ‫ن‬ ‫ه‬

‫المبادي األخالقية للعينة‬

‫الموافقة الصريحة‪:‬‬
‫‪،‬‬ ‫د د د د ف ي د د د ددل‬ ‫ق د د د ددت ثرل ث د د د د يم د د د د‬ ‫دددد‬ ‫ثر‬ ‫ي يا د د د د‬ ‫د د د د ال إر د د د د‬
‫ي د د د د د د د ال د د د د د د د ق د د د د د د د ثال ثرمد د د د د د ددالل‬ ‫يما د د د د د د د‬ ‫عن د د د د د د د‬ ‫ي ددددددد يددددددد‬
‫د د د د د د د ثر د د د د د د د‬ ‫‪ .‬ه د د د د د ددلث ت د د د د د ددثذ رنم د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د ثر د د د د د د د‬ ‫ب رم د د د د د د د‬
‫د د د د د د د د ا د د د د د د د د إ ث دد د د د د د د م ث‬ ‫د د د د د د ددتق ال ي تخ د د د د د د ددل ث قد د د د د د د د ثال ث د د د د د د د د ثال ينل د د د د د د د د‬
‫ل د د د د د د ددم ي رنل ث د د د د د د د د ي ن ‪ ،‬ها د د د د د د ددلث رم ث قد د د د د د د د ثرمعنلد د د د د د د د ت د د د د د د ددم‬
‫‪.‬‬ ‫ثرم‬ ‫الي ثن تث‬ ‫ن إر ج م‬ ‫عن‬

‫المعلومات الكاملة‪:‬‬
‫إ ددددد‬ ‫د د د ددال‬ ‫د د د ددل يم د د د د د إرد د د د د‬ ‫ثرا ند د د د د إرد د د د د‬ ‫د د د د د ال ثرمعن د د د د د‬
‫ت د د د د يقد د د ددال ث‬ ‫عال ت د د د د‬ ‫باد د د ددت د د د د ي ت د د د د ج ي إر د د د د‬ ‫ثرمد د د ددال ق‬ ‫ثرم د د د د‬

‫‪62‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د ثرل ث د د د د د ي ن‬ ‫ي بد د د ددل‬ ‫دد د د د إ ث د د د د د د د د م ث د د د ددثق‬ ‫ب د د د ددات ل ق د د د د‬

‫ي ياد د د د د د د ي‬ ‫ي دد د د د د د‬ ‫لثه د د د د د د ي ثرم د د د د د د‬ ‫همد د د د د د د ‪،‬‬ ‫د د د د د ددنم‬ ‫‪ .‬هل د د د د د د‬
‫ي ات د د د د‬ ‫ثرت د د د د ممد د د ددل به د د د د ‪ ،‬د د د ددال ي د د د د‬ ‫هد د د ددا ثرمعن د د د د‬ ‫ق د د د د ل ث ين د د د د‬
‫ب د د د د ددات‬ ‫‪،‬‬ ‫د د د د د د ش د د د د ددات صد د د د د د ن‬ ‫ب د د د د ددات قلد د د د د د ‪،‬‬ ‫ثرمعن د د د د د د‬
‫تقلهد د د د د‬ ‫يد د د د د ثرن د د د د د ثرتد د د د د‬ ‫بن د د د د د ختند د د د د‬ ‫د د د ددال ثر د د د د د ال ‪،‬‬ ‫لد د د د د‬
‫ل ليد د د د د‬ ‫د د د د د جدد د د دالثء‬ ‫د د د دداال‬ ‫ل د د د د د ي د د د ددل‬ ‫د د د د د ثر د د د د د‬ ‫ثرم دد د د د‬
‫ث قدددددد‬ ‫د د د د د د ‪ .‬قد د د د د ددل ثم د د د د د د ذ ثر ص د د د د د د ا ين د د د د د د‬ ‫هد د د د د ددا ثرمد د د د د ددالل رم د د د د د د ر‬
‫غ د د د د ددال‬ ‫ثر ثالش د د د د ددل‬ ‫مد د د د د د ا‬ ‫د د د د د د ثرص د د د د ددع ف بماد د د د د د ي د د د د ددو ث‬ ‫مد د د د د دالي‬
‫د د د د د ددو ثر ثالش د د د د د ددل‬ ‫تد د د د د د د‬ ‫ن خد د د د د د د قد د د د د د د ثال ها ب مم د د د د د ددها‪ ،‬ب د د د د د ددت‬ ‫ثرمد د د د د د د هن‬
‫فثد د د د د د د يد د د د د د د ثرت د د د د د د د و‬ ‫ره د د د د د ددا عن د د د د د د د‬ ‫ق د د د د د ددل‬ ‫ثر د د د د د ددل‬ ‫ثرمتعنمد د د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ثر‬ ‫ثرعث لي ثرمعقل‬
‫‪،‬‬ ‫د د د د و د د ددل ث‬ ‫د د د د ت ثرم د د د د ا إ ث د د د د ي يم د د ددال ثر م د د ددت ق د د ددت د د د د‬ ‫عند د د د‬
‫إرد د د د د د‬ ‫ب س ددددد‬ ‫ث ق د د د د د ثر ثر د د د د ددل‬ ‫د د د د د رم ن و نشد د د د ددتالثف د د د د د د ثر د د د د د‬
‫د د د د د ثر مد د د د ددت ‪ .‬د د د د د إ ث د د د د د ي يم د د د ددال ثر مد د د د ددت ت د د د د د ثال ال‬ ‫ثرم ث ق د د د د د ثرنمنث د د د د د‬
‫د د د د و ي د د ددال د د ددل ‪ ،‬د د ددـي ث قتد د د د ثرمات فد د د د اد د د د ي‬ ‫د د د د و د د ددل ث‬ ‫بد د د د‬
‫ثر د د د د ا‬ ‫‪ .‬مم د د د د‬ ‫ث ق د د د د ثر ثرد د د ددل‬ ‫إر د د د د‬ ‫ن ف د د د د د د د د ثرع د د د د ل ب س د د د د‬
‫لث ه د د د د د ددا ‪،‬‬ ‫ش د د د د د ددل ل د د د د د د د‬ ‫يعد د د د د د د م ي إ د د د د د ددتالن‬ ‫ثر د د د د د ددل‬ ‫د د د د د ددو ثر ثالش د د د د د ددل‬

‫‪63‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫‪.‬‬ ‫ث د د د د د دالثل ثرد د د د د ددله م‬ ‫الثل ا ثس د د د د د د الثو ثرتعنثم د د د د د د ثر د د د د د ددل ل‬ ‫فدددددد‬

‫ثرعث ليد د د د د د ‪،‬‬ ‫ي تد د د د د د ددال ثر د د د د د د د د د ثرمهد د د د د د ث‬ ‫ثرم ند د د د د د و بع د د د د ددل رد د د د د د‬
‫هم ‪.‬‬ ‫يت ثر م‬ ‫ال ثرقل ين‬ ‫همث‬ ‫إر‬ ‫بس‬
‫ين د د د د د د‬ ‫ثرلم د د د د د د‬ ‫ثرخد د د د د ددلثك د د د د د د ثر د د د د د د‬ ‫ثرق د د د د د ددث ثرت رث د د د د د د ه د د د د د د ل‬
‫لد د د د د د د د‬ ‫ثنجتمد د د د ي‬ ‫مد د د د ف د د ددال إمت د د د د ث د د د د ين د د ددا ثر د د ددلم‬ ‫ثر د د ددالغا د د د د‬
‫ند د د د د د د د د د‬ ‫ث‬ ‫بعد د د د د د د د د د‬ ‫ثس شد د د د د د د د د د ل ‪ ،‬هل‬ ‫ثرعثد د د د د د د د د د ل‬ ‫ين د د د د د د د د ددا ثر د د د د د د د د ددلم‬
‫ثر هم ‪،‬رال مهد د د د د د د ي‬ ‫ثرمد د د د د د دالي‬ ‫د د رده د د د د د د د ل ث د د د د د د د‬ ‫ثرمعدال د د د د د د د رندخد د د د د د ددلثك‬
‫ند د د د د د د د هال ث ب جد د د د د د د د ل‬ ‫ثرم د د د د د د د د‬ ‫إي ثرم د د د د د د د د هل‬ ‫دد د د د د د د‬ ‫يد د د د د د د د ي ‪1973‬‬
‫ت د د د د ددم ث د د د د د د ثال‬ ‫ه مثد د د د د د ر د د د د ددل ها راد د د د د د يماد د د د د د إل د د د د د د رها‬ ‫يد د د د د د ثال‬
‫د د ددالا‬ ‫رنخ د د ددلثك د د د د‬ ‫ي د د د د ق د د ددث ق د د ددت إ د د د د‬ ‫هلد د د د‬ ‫مال د د د د‬ ‫ثرعقنثد د د د‬
‫ثرعنمد د د د د د د ثر د د د د د ددل ي د د د د د ددلي إ د د د د د د د‬ ‫يمند د د د د د د ثرت د د د د د ددل ي‬ ‫ددددددد‬ ‫ثس مد د د د د د د ء ‪،‬‬
‫دد د د د د ف‬ ‫د د د د ددو ثرل ث د د د د د د ‪ ،‬ي ه د د د د ددل ثرمعال د د د د د د‬ ‫بد د د د د د رمال‬ ‫ثرم د د د د د د‬
‫د د د ددل د د د د‬ ‫تل ج د د د د‬ ‫دددد ر‬ ‫ل د د د د هها د د د ددن ث ‪ .‬إ ي رخد د د ددلثك‬ ‫م د د د د إر د د د د‬
‫دعدلد د د د د د‬ ‫د د د ددال‬ ‫يد د د د د‬ ‫تمد د د د د ي عن د د د د د‬ ‫تم د د د ددت د د د د د‬ ‫د د د ددت ا ب د د د ددث‬
‫ف د د د د ددال‬ ‫ددددد ن‬ ‫إرد د د د د‬ ‫ثرع د د د د د ي ‪ ،‬يت د د د د د‬ ‫عد د د د د د د رن د د د ددن‬ ‫د د د د د هلث‬
‫‪.‬‬ ‫ثرالو ين ثرم‬ ‫تم ت‬

‫‪64‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫م د د د د د د يلد د د د د ددل ي د د د د د ددتخلي رل ث د د د د د د‬ ‫د د د د د ددال‬ ‫د د د د د ددان‬ ‫يعد د د د د ددل ثرخد د د د د ددلثك‬

‫إرد د د د د د‬ ‫د د د د د د ‪ .‬يند د د د د د ث ق د د د د ددت م تد د د د د د‬ ‫خ‬ ‫ثقد د د د د د‬ ‫تخ ند د د د د د‬ ‫ب دددددد‬
‫د د د د د د ددتخلي‬ ‫ل ث ددددددد‬ ‫د د د د د د د مه ي د د د د د د د‬ ‫د د د د د د ددت رنمعن د د د د د د د‬ ‫ث د د د د د د ددتخال‬
‫ل د د د د د د د ثرخ د د د د د ددلثك‬ ‫ت د د د د د ددمل‬ ‫ند د د د د د د‬ ‫ق د د د د د ددلي عن د د د د د د د‬ ‫ثرخ د د د د د ددلثك د د د د د د د‬
‫يد د د د د‬ ‫هد د د د د ثرم د د د د‬ ‫دددد‬ ‫د د د ددل‬ ‫د د د د د ن ثرت د د د د‬ ‫د د د دت ث‬ ‫‪ ،‬ر ج ب د د د د يد د د د د‬
‫ي‬ ‫ن يماد د د د د د‬ ‫ثرمعن د د د د د د‬ ‫د د د د د د ا دـ دتدخد د د د د ددال‬ ‫يد د د د د د‬ ‫ثرل ث د د د د د د ‪ .‬يند د د د د د‬
‫ييد د د ددت د د د د ثال ثرخد د د ددلثك‪ ،‬ي ر د د د د قد د د ددل ي د د د د‬ ‫يع د د د د ا ين د د د د د لث م د د د د د د د د‬
‫ي مها قل لي ث ‪.‬‬ ‫رم ف ال يلل يعنا ثرم‬

‫د د د د د د ثي ي د د د د د د ي ‪١٩٨٢‬‬ ‫دددددد‬ ‫د د د د د ددت د د د د د د‬ ‫مد د د د د د‬ ‫رهدد د د د ددلث ثر د د د د د د‬

‫د د د د د ي مالد د د د د ت د د د ددمل‬ ‫د د د د د لثي رد د د د د‬ ‫إ د د د ددتخلثي لد د د د د ه بل ند د د د د‬ ‫ب د د د ددال‬
‫ال ثرم د د د ددع إرد د د د د‬ ‫ث قد د د د د ثرم د د د ددالل يند د د د د ثر ه د د د ددت بد د د د د‬ ‫ثر صد د د د د ا يند د د د د‬
‫ثر د د د د د د د ددلنء ثرم د د د د د د د د به‬ ‫ثر ص د د د د د د د د ا ين د د د د د د د د ي د د د د د د د ددل د د د د د د د د ثرم د د د د د د د د‬
‫ف ددددددد‬ ‫د د د د د د ددالا لثء ث ل ث‬ ‫‪ ،‬ي ددددددد ددددددد‬ ‫ثرمد د د د د د ددال ق‬ ‫رنم د د د د د د د‬
‫ثر م ث ثر ثعث ‪.‬‬ ‫ثر‬ ‫ثرم ف‬

‫‪65‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫حـريـة األختيار‪:‬‬
‫يند د د د د ثرت د د د د د ك‬ ‫ي اد د د د د ي ث قد د د د د ثرم د د د د د‬ ‫اليد د د د د ثن تثد د د د د‬ ‫ت ند د د د د‬
‫شد د د د ددال ‪،‬‬ ‫غ د د د ددال‬ ‫شد د د د ددال‬ ‫ددددد و‬ ‫د د د د د ثرل ث د د د د د بد د د د ددالغ تها د د د د د ل ي‬
‫م د د د د داليذ ‪ .‬هاد د د د ددلث‬ ‫د د د د ددمل‬ ‫إف د د د د د ثال ب د د د د ددات‬ ‫ن يا د د د د د ي هل د د د د د‬ ‫ي ددددد‬
‫اليد د د د د إ ثل د د د د د ‪،‬‬ ‫ي ي د د د د د و إ د د د ددتقالرث ثرم د د د د د‬ ‫دد د د د‬ ‫يند د د د د ثر‬ ‫ي دد د د د‬
‫ثر د د د د د ددملث ثرع ث د د د د د ددت ثر خص د د د د د ددث ثرتد د د د د د د‬ ‫ي اد د د د د د د ي ثرم ثقد د د د د د د‬ ‫ي دد د د د د د‬
‫د د د د د ثال د د د د د ياد د د د د ي هلد د د د د‬ ‫د د د ددع رتق يمد د د د د‬ ‫ند د د د د ثر اليد د د د د‬ ‫د د د ددل د د د د د‬
‫‪،‬‬ ‫ثرمال قد د د د د‬ ‫ثرم د د د د د‬ ‫دد د د د‬ ‫ثر‬ ‫د د د د ديثي ثرقد د د د د بد د د د د‬ ‫د د د ددال د د د د د‬ ‫ث د د د ددتالا‬
‫م د د د د ن جد د د ددل‬ ‫د د د ددان ثرت فد د د ددل د د د د‬ ‫د د د ددت هد د د ددل ثر ر د د د د ص د د د د ذ‬ ‫دددد‬
‫د د د د د د ثرم د د د د د د فت ثرخ د د د د ددال ‪ .‬يد د د د د د ل د د د د د د م ثجد د د د د د ه د د د د ددل‬ ‫د د د د ددمل‬ ‫إفد د د د د د ثال‬
‫ددددد‬ ‫ثر‬ ‫اليد د د د ددل ثرمع د د د د د ر‬ ‫ثرعث لي د د د د د يل د د د د دل‬ ‫ثرم د د د د د ر د د د د د ثر ن د د د د د‬
‫ي ي د د د د ددال ‪.‬‬ ‫ددددد‬ ‫ال د د د د د بع د د د د ددلها ‪ ،‬يخ د د د د د‬ ‫د د د د ددالا ب د د د د د ين د د د د د‬ ‫ي‬

‫‪66‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ها بعالجها‪.‬‬

‫د د د ددلر فثم د د د د تعن د د د د ب ر م د د د د ه ال ثرمق د د د ددل ثر الي د د د د‬ ‫د د د ددال هد د د ددل ثرم د د د د ر‬

‫ثر د د د د د د د ل ء ‪،‬‬ ‫د د د د د د د ثرم ت د د د د د د ددم ‪،‬‬ ‫د د د د د د د ا ثرمال د د د د د د د ثرم ثم د د د د د د د‬ ‫‪،‬‬
‫ثر د د د د ددالو ‪ .‬د د د د د د ه د د د د ددل ثر رد د د د د د تع د د د د ددل إجتلد د د د د د و ي د د د د ددلي ثرتد د د د د د ث ي د د د د د د‬
‫‪ .‬رع د د د د ددت ثرم د د د د ددال‬ ‫اليد د د د د د ثرم د د د د د د‬ ‫د د د د د ديثي ثرقد د د د د د ا مد د د د د د ي د د د د ددل د د د د د د‬
‫ي د د د د د ددتخل ي هد د د د د ددل ثر م د د د د د د ه ال‬ ‫ثرلم د د د د د د‬ ‫ر هتم د د د د د د ي ي ثن تص م د د د د د د‬
‫با ال ‪.‬‬

‫صيغة الموافقة الصريحة‪:‬‬

‫د د د د ت ث ق د د د د ثرم د د د د‬ ‫ثرل ث د د د د‬ ‫مدددد‬ ‫د د د ددتا د د د د ثر ثقد د د ددو ثرعمن د د د د‬
‫ي راد د د ددت‬ ‫‪ .‬ين د د د د ثرد د د ددالغا د د د د‬ ‫ثرم ث ق د د د د ثرص د د د دالي‬ ‫الي د د د د مد د د ددث‬ ‫يدددد‬
‫م عثد د د د د د‬ ‫دد د د د د‬ ‫د د د د ددالا ‪ ،‬ب‬ ‫يد د د د د د ث‬ ‫مد د د د د د ختند د د د د د‬ ‫ت ن دد د د د د‬ ‫ل ث دد د د د د‬
‫د د د ددلث لمد د د د د ي د د د د د‬ ‫د د د ددا ه د د د د د ‪ ،‬د د د ددـي مد د د د د‬ ‫ثرل ث د د د د د ‪ ،‬ثر ن د د د د د ثرتد د د د د‬
‫ن ثرصث ‪:‬‬ ‫مل‬
‫ثرل ث‬ ‫سجالثءث‬ ‫‪ .1‬م‬
‫‪ .2‬شالال رنم ث ل ثرم تمن رنل ث ‪.‬‬
‫ق‬ ‫ن‬ ‫ثي ث‬ ‫يي‬ ‫‪ .3‬إيالي ث تعلثل ثر‬

‫‪67‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫دالا ثرل ث د‬ ‫قد‬ ‫ي د ث قتها د‬ ‫قل ي د‬ ‫ثله ي ثرم‬ ‫‪ .4‬ع‬

‫ص مد د فثمد د تص ددت‬ ‫ددال ره ددا ‪،‬‬ ‫رد د‬ ‫يند د‬ ‫‪ ،‬د د ل ي ي تال د د‬
‫ثرق لي‪.‬‬ ‫بعالجها ثرالثه‬
‫لث م يمها‬ ‫ثرمال ق‬ ‫قو فث ثرم‬ ‫مه ي ن ثرصث‬ ‫اي‬ ‫‪ .5‬إ‬
‫ت مل ثرل ث ‪.‬‬

‫رقالثء هد د د د د د د د‬ ‫إرد د د د د د د د ثرم د د د د د د د د‬ ‫ثرم ث قد د د د د د د د ثرصد د د د د د د دالي‬ ‫ق د د د د د د ددلي م د د د د د د ددث‬

‫‪ ،‬فع د د د د ددل‬ ‫ره د د د د ددا ثرل ث د د د د د د ب د د د د ددات د د د د ددل‬ ‫قثعهد د د د د د ‪ ،‬بع د د د د ددل ي مد د د د د د‬
‫د د د د ن ثرل ث د د د د ب د د ددالو ي د د ددتا رد د د د‬ ‫يد د د د‬ ‫ي تد د د د ال ره د د ددا ثرمالمد د د د س د د د د‬
‫د د د د د د ثر د د د د د ددل ي‬ ‫د د د د د د ق د د د د د ددت ثرمم‬ ‫ق د د د د د ددت ي د د د د د ددل ثرل ث د د د د د د عنث د د د د د د ‪.‬‬
‫رث تمند د د د د ث‬ ‫ثرم ث قد د د د د ثرصد د د د دالي‬ ‫د د د د د م د د د ددث‬ ‫م د د د ددخ‬ ‫مع د د د د د ثرم د د د د د‬
‫به ‪.‬‬

‫األضرار والـفـوائـد‪:‬‬
‫‪ .‬ين د د د د د‬ ‫د د د د ددال ث رنم د د د د د‬ ‫ثر د د د د د‬ ‫ب جددددد يددددد ي ي ي ددددد‬ ‫ن ي ددددد‬
‫ث د د د د دالثل بـ تثد د د د د ها ي ت مند د د د د ث ثر د د د ددال‬ ‫د د د د د ا ق د د د ددل يق د د د ددت بعد د د د د‬ ‫يد د د د د‬
‫رد د د د د‬ ‫ال د د د د د ر م د د د د د مث ‪ ،‬م د د د د د ه د د د د د ثر د د د د د ا د د د د د‬ ‫جد د د د ددت لمع د د د د د‬ ‫ددددد‬
‫دددد بدددد‬ ‫د د د ددن‬ ‫لث م د د د د م‬ ‫ث د د د د جل د د د ددل ‪ .‬هل د د د د‬ ‫الف د د د د إج د د د دالثءث‬

‫‪68‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫‪ ،‬ثرم د د د د د ددل ثرت د د د د د د ي تمد د د د د ددت ي‬ ‫رنم د د د د د د‬ ‫ي ي د د د د د ددل‬ ‫د د د د د ددال يما د د د د د د‬

‫د د د د د د د ثر د د د د د د د‬ ‫د د د د د د د جد د د د د د دالثء ثفت د د د د د د د و ثرمعال د د د د د د د‬ ‫ل هد د د د د د د ثسم د د د د د د د مث‬
‫د د د ددث‬ ‫ل ددددد‬ ‫ثرلم د د د ددث د د د ددل ا ثر د د د ددال غ ر د د د د د يد د د د د ثرم د د د د د ثال ثرتد د د د د‬
‫ثرم د د د ددالل يد د د د د‬ ‫ن د د د د د بصد د د د د‬ ‫رمد د د د د ‪ ،‬يد د د د د ثرتهل د د د ددل ثر د د د ددل‬ ‫اليد د د د د‬
‫ث ‪ ،‬لر ي ثس ثال ‪.‬‬
‫دددد‬ ‫ثرلم د د د د‬ ‫د د د د د ق د د د ددل د د د د ددل ثر د د د د د‬ ‫د د د د د د ني ت ال د د د د ي ين د د د د‬ ‫مد د د د د‬
‫ن د د د د د دالثي‪Milgram‬ي د د د د د د ثر ي د د د د د د ي د د د د د د ي‬ ‫د د د د د ددال ‪ ،‬تم الي د د د د د د ل ث د د د د د د‬
‫ي ه د د د د د د د مهد د د د د د ددا د د د د د د د ف يع د د د د د د د ي‬ ‫‪ ، 1964‬ثرت د د د د د د د ثيدتدق د د د د د د ددل ثرم د د د د د د د‬
‫م الي ‪.‬‬ ‫هالف ث شل ل رم‬ ‫مل‬

‫ددددد‬ ‫ثرد د د د د هم ‪،‬‬ ‫د د د د د ل يد د د د د ي ‪ 1973‬يد د د د د ثر د د د د د‬ ‫د د د ددلر ل ث د د د د د‬

‫د د د د ددث‬ ‫يع د د د د د ن ي ب‬ ‫د د د د دالثس د د د د د‬ ‫ع د د د د د بتم د د د د ددت ل‬ ‫ق د د د د د ي د د د د ددالو ثر‬
‫إر د د د د د د د‬ ‫ددددددد‬ ‫ثر د د د د د د د ل ء ‪ .‬ف‬ ‫م د د د د د د ددالي يق د د د د د د د ي بد د د د د د ددل‬ ‫ددددددد‬
‫ي د د د د د ثرمخ د د د د د ال‬ ‫ق د د د ددو يند د د د د ث د د د دالثل دهد د د د ددل‬ ‫ثرمخد د د د د ال ثرلم د د د ددث ثرتد د د د د‬
‫د د د د د د د قد د د د د د د د ددت إ دتد د د د د د د د د ء ي د د د د د د د د ء جم ي د د د د د د د‬ ‫ثنجدتدمد يد د د د د د د د د ثرم تمن د د د د د د د‬
‫بد د د د د‬ ‫م د د د ددم ثرم د د د ددال‬ ‫ثرد د د د د‬ ‫ثرل ث د د د د د‬ ‫د د د د د متد د د د د‬ ‫ق فثد د د د د‬ ‫القثد د د د د‬
‫بعد د د د ددل‬ ‫ثر د د د ددل ي د د د ددل‬ ‫ثرمعن د د د د د‬ ‫د د د د د دديء د د د د د إ دتدخد د د د ددال‬ ‫ثر م يد د د د د‬

‫‪69‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ددددد ا إ ث ددددد ددددد م ث‬ ‫ي‬ ‫‪ ،‬ينث د د د د د‬ ‫د د د د د ثرم د د د د د‬ ‫جدم د د د د ددو ثرمعن د د د د د‬

‫د د د ددالا ثرل ث د د د د د ‪ .‬ف د د د ددال‬ ‫د د د د د فت مم د د د ددث‬ ‫ددددد‬ ‫ق د د د ددل ش د د د ددعال ث بد د د د د ا‬
‫د د د د ددال‬ ‫بل جد د د د د د‬ ‫ل د د د د دديي‬ ‫ي مد د د د د د ذ ثرقد م د د د د د د ي ب سج بد د د د د د‬ ‫رد د د د د د‬ ‫دد د د د د‬
‫ي لهد د د د د د جم د د د د ددو‬ ‫إرد د د د د د‬ ‫تد د د د د د‬ ‫د د د د ددالا ثرل ث د د د د د د مم د د د د دده ‪ ،‬ق د د د د ددل‬ ‫دددددد‬
‫ه ث د د د د د د ثرعث ليد د د د د د ثس شد د د د د د لي‬ ‫‪.‬‬ ‫دددددد‬ ‫مالج د د د د د د إرد د د د د د‬ ‫‪،‬‬ ‫ثر ث مد د د د د د‬
‫ددددددد ‪ ،‬ي ددددددد‬ ‫ث‬ ‫هم د د د د د د د د د د د د د د هدد د د د د ددلث ثرصد د د د د د ددلل سفت د د د د د د د ف د د د د د د ددل‬
‫رم ثجهت ب ات ال ا ‪.‬‬

‫ثرمد د د د د د د د ي‬ ‫ق د د د د ددل د د د د د ددت‬ ‫ثر د د د د د ن‬ ‫د د د د د ا م د د د د د بع د د د د د‬ ‫يد د د د د‬ ‫ين د د د د د‬

‫م دددددد‬ ‫د د د د د ددالا رم د د د د د د يل ها د د د د د د‬ ‫صد د د د د د ل‬ ‫ي ي ر د د د د د د ث إر د د د د د د‬ ‫إر د د د د د د‬
‫ثرلم د د د د د دث‬ ‫ق بن د د د د د د ي د د د د د د ثرصد د د د د ددل‬ ‫ي هد د د د د ددث‬ ‫دددددد ا ردددددد‬ ‫ثرل ث د د د د د د ‪،‬‬
‫ث م د د د د دالثك‬ ‫ث‬ ‫لدد د د ددت ي د د د د د ل ث د د د د د ثرتدمد د د د د د يت ب د د د د د‬ ‫رم د د د د د‬ ‫الي د د د د د‬
‫د د د ددال ت د د د د ك ث د د د دالثل سج د د د دالثء‬ ‫د د د د ثا‬ ‫‪ .‬دددد‬ ‫رد د د ددلا ثرد د د ددي ج‬ ‫ن دددد‬
‫د د د د ت ماد د د ددلها د د د د ثر ص د د د د ا‬ ‫ثرلم د د د ددث ين د د د د ها د د د د ي د د د ددل ث‬ ‫ثرل ث د د د د‬
‫د د د د مد د د ددع و يتم د د د ددت ثرمنهد د د ددال ثآل د د د ددال‬ ‫ثجه م د د د د‬ ‫د د د د يل رم د د د د‬ ‫ين د د د د‬
‫ي ددددددد‬ ‫ثرملمع د د د د د د د ‪ .‬م د د د د د د د ال ثرم د د د د د د د‬ ‫ددددددد‬ ‫د د د د د د د ثر د د د د د د ددال د د د د د د د‬
‫ثرد د د د د د هم‬ ‫مد ي د د د د د د ثرعدق د د د د د د‬ ‫ثرم م يد د د د د د ثرتد د د د د د ن تنقد د د د د د يالجد د د د د د ‪،‬‬

‫‪70‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫د د د د د د ثرت الف د د د د د د ثرعث لي د د د د د د ثرع د د د د د د ث ث ي ال د د د د د د ي د د د د د د ثرعد د د د د ددال ثرمع د د د د د د ا‬

‫ر د د د د د د د جي ث د د د د د د د بـي د د د د د د د ها ثرعد د د د د د ددال‬ ‫ي يع د د د د د د د‬ ‫يما د د د د د د د‬ ‫ثرم تمد د د د د د ددت‬
‫يا د د د د ي ه د د د د نء ثرمال د د د د‬ ‫دددد‬ ‫د د د د ثرل ث د د د د‬ ‫رث د د د د‬ ‫ال ن د د د د‬ ‫ثرمعد د د د ا د د د د‬
‫ددددد‬ ‫يند د د د د ثر‬ ‫‪ ،‬ي ددددد‬ ‫ثرم م يد د د د د ثر د د د د د ب‬ ‫د د د ددم قد د د د د ث ا ثمتند د د د د‬
‫ثر جد د د د د إرد د د د د ثرمعال د د د د د ثرعنمثد د د د د ثرخ مد د د د د بمع رثد د د د د‬ ‫ي د د د د د ث ي د د د د د بد د د د د‬
‫ثرم تمند د د د د ر ال د د د د د ي ث د د د د دالثل ثرم د د د د د‬ ‫ق ب د د د ددت ثرمتال د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ثرع د د د ددال‬
‫ثرعال ‪.‬‬ ‫ثرل ث‬

‫الخصوصية والسرية‪:‬‬
‫مدددددد‬ ‫دددددد ن‬ ‫قد د د د د ددلثي ثر د د د د د دالي بم ب د د د د د د‬ ‫ثرخص مد د د د د ددث‬ ‫إي إمته د د د د د د‬
‫ن يق د د د ددلي‬ ‫د د د د د ثرم د د د ددالل د د د د د‬ ‫د د د د د ال ثرخص م د د د ددث إرد د د د د‬ ‫ثر د د د ددال ‪.‬‬ ‫ددددد‬
‫د د د د ددو‬ ‫د د د د د ثرمد د د د ددالل‬ ‫د د د د د ال ثر د د د د دالي إر د د د د د‬ ‫‪ ،‬ب لم د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫رن‬ ‫عن د د د د د‬
‫ي ي د د د د د د ددت ق رلم د د د د د د د ن د د د د د د د‬ ‫ددددددد‬ ‫ددددددد‬ ‫ء د د د د د د د ثر‬ ‫ثرت د د د د د د ديثي ا د د د د د د د‬
‫ثرلم د د د ددث نتد د د دديي ب رخص مد د د ددث‬ ‫د د د ددل د د د د اد د د ددت ثر د د د د‬ ‫إر د د د د‬ ‫ثرمعن د د د د‬
‫ددددددد ا ‪،‬‬ ‫يدددددد د‬ ‫ت مد د د د د د ددت إر د د د د د د د ش د د د د د د د ء جل د د د د د د ددل ‪ .‬ين د د د د د د د‬ ‫‪ ،‬إن ن د د د د د د د‬
‫علث د د د د د د د د د بت مد د د د د د د د ددت‬ ‫القث د د د د د د د د د ثرخ م د د د د د د د د د ب رخص مد د د د د د د د ددث‬ ‫رق د د د د د د د د د ي ث‬
‫ثرمختنم د د د د د د د د ي رد د د د د د د ددل ها د د د د د د د ددل لها ثر خصد د د د د د د ددث‬ ‫‪ .‬نشد د د د د د د ددخ‬ ‫ثر د د د د د د د د‬

‫‪71‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫ج هاليد د د د د‬ ‫عن د د د د د‬ ‫يد د د د د‬ ‫ثرمت لد د د د د ‪،‬ف ع د د د ددها ن يمد د د د د مو د د د د د ثرا د د د د د‬

‫ي ت ام د د د د ث ج د د ددلث فثم د د د د ه د د د د‬ ‫م د د د ددال ي د د د د‬ ‫مد د د د ب د د د د ‪ ،‬ب لمد د د د الغ د د د د‬
‫ددددد‬ ‫ددددد‬ ‫ي لت د د د د د ر د د د ددل ل د د د ددت‬ ‫ددددد‬ ‫عند د د د د ي ي د د د ددلها ‪ .‬ين د د د د د ثر‬
‫تم د د د د د ي عن د د د د د‬ ‫‪ ،‬ي ي تد د د د ددالي ق د د د د د د د د د د‬ ‫ثس ص د د د د د ال ي د د د د د ثرمعن د د د د د‬
‫س د د د ددم‬ ‫د د د ددال ثرم د د د د‬ ‫شد د د ددا ن م ي د د د د ثر د د د دالي يد د د ددلي‬ ‫ت د د د ددم‬ ‫ع لددد د‬
‫ا د د د د د د ‪ .‬ف د د د د د ددال ثرم ثق د د د د د د‬ ‫نم د د د د د د‬ ‫يخم د د د د د د ثره ي د د د د د د ثر خصد د د د د ددث‬ ‫دددددد‬
‫ثد د د د د د‬ ‫هد د د د د د ثر د د د د ددمال ثر‬ ‫ثرمعتد د د د د د ل ث د د د د ددتخلث ه ر م يد د د د د د ه يد د د د د د ثرم د د د د د د‬
‫ث هد د د د د د د د يم د د د د د د ددت‬ ‫اد د د د د د د د ي لمص د د د د د د ددن يد د د د د د د د ثر ث مد د د د د د د د‬ ‫ثآل لد د د د د د د د ثرتد د د د د د د د‬
‫ي يقد د د د د د ددل ث بث م د د د د د د د‬ ‫ي يا م د د د د د د د ث ف د د د د د د ددال م د د د د د د د ثال‬ ‫ي إر د د د د د د د‬ ‫ثرم د د د د د د د‬
‫د د د د د ثال ين ل د د د د د ي معد د د د د د‬ ‫د د د د ددت إ ث شد د د د ددعال ث ب د د د د ددم ي م د د د د د ي ثر د د د د دالي‬
‫ثر د د د د د‬ ‫د د د د د ال‬ ‫ند د د د د رن د د د د دالي ‪،‬‬ ‫د د د ددم ي‬ ‫هلد د د د د‬ ‫ج د د د ددلث مد د د د د ر د د د ددث‬
‫ثرم ث قد د د د د د د‬ ‫م د د د د د ددث‬ ‫ي د د د د د د د رال د د د د د ددتلي ء ثرقد د د د د د د م م‬ ‫عال د د د د د د د رن د د د د د د دالق‬
‫تمت د د د ددو‬ ‫د د د ددلل د د د د د ثر د د د ددل‬ ‫ي‬ ‫ثرمعنلد د د د د د د د د د مد د د د د ه ثرلم جثد د د د د ي د د د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ثرلت‬ ‫ب الي ث تخلثي ثر ث م‬

‫د د د د ددالل د د د د د‬ ‫رلد د د د ددلك ج م د د د د د ثر من د د د د د ثر د د د د د ع ثر د د د د دالي ثرت د د د د د ‪ ،‬ثرت د د د د د‬

‫ث د د د د ددل ‪ ،‬ر د د د د د ء‬ ‫مددددد‬ ‫ي ر د د د د د بم ب د د د د د‬ ‫ثرم ث ق د د د د د ثرمعنل د د د د د‬ ‫مد د د د ددث‬

‫‪72‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫علد د د د د ددل إ د د د د د ددتخلثي ش د د د د د د ثال‬ ‫ن يا د د د د د د ي د د د د د ددلر‬ ‫إ د د د د د د ي يا د د د د د د ي د د د د د دالي‬

‫ي ياد د د د د ي‬ ‫د د د د د ثرل ث د د د د د ي د د د د د‬ ‫نم يد د د د د رنم د د د د د‬ ‫شد د د د د ثال‬ ‫ددددد ت‬
‫يدددد‬ ‫غد د د ددال‬ ‫د د د د ف ي د د د ددتم بهد د د ددل ثر د د د د ثال‬ ‫د د د د ثرد د د ددل‬ ‫ث دددد‬
‫مد د د د د‬ ‫عنل د د د د‬ ‫ث ق دددد‬ ‫مد د د ددث‬ ‫د د د ددت ي ا د د د د ي هلد د د د د‬ ‫د د د ددل رعد د د ددت ث‬
‫بهد د د د د د ‪ .‬يل د د د د ددل ت بد د د د د د‬ ‫ثن تمد د د د د د‬ ‫د د د د د د ال‬ ‫ب رم ث قد د د د د د يند د د د د د إجد د د د د دالثء‬
‫ثر خصد د د د د ددث‬ ‫ي عد د د د د ددلا ثر ث م د د د د د د‬ ‫ثرم د د د د د د ل ثرخ م د د د د د د ب ر ر د د د د د د ‪ ،‬فث د د د د د د‬
‫ر إر ثرقل ين ثسبتا ‪.‬‬ ‫‪ ،‬قل ي ت‬ ‫رنم‬

‫د د د د ددم ثرخ د د د د ددال‬ ‫د د د د د د ثرق د د د د د د ي ثر‬ ‫ق د د د د ددث ثر د د د د د دالي‬ ‫ق د د د د ددل مد د د د د د‬

‫د د د ددث‬ ‫صد د د د د ذ ف د د د ددال‬ ‫إي ثرمعن د د د د د‬ ‫ددددد‬ ‫ت ثي د د د ددل‪،‬‬ ‫يند د د د د م د د د د د‬
‫د د د د ددتق ال د د د د د د ق د د د د ددت‬ ‫عال تهد د د د د د‬ ‫دددددد‬ ‫يصد د د د د د ه ثر د د د د ددال ثر د د د د ددل يامد د د د د د‬
‫ي ثر د د د د د دالي‬ ‫ثآل د د د د د دالي ‪ ،‬مد د د د د د ثك ثرخ د د د د ددال د د د د د د ثرص د د د د ددلك ثر د د د د ددل يماد د د د د د‬
‫ثرخ م د د د د د ب رق د د د د د م ي ‪،‬‬ ‫د د د د د ثس د د د د د ثال ‪ ،‬قد د د د ددل ثر دثم د د د د د ث د د د د د‬ ‫يام د د د د د‬
‫ي ددددد ل‬ ‫ي ددددد‬ ‫د د د د ددت هد د د د ددل ثرم ثق د د د د د‬ ‫ثر مد د د د ددم ثنجتم عث د د د د د ‪ .‬د د د د د‬
‫مد د د د د د د ثك‬ ‫ثرم ث قد د د د د د د ثرمعنلد د د د د د د يد د د د د د د‬ ‫د د د د د د د م د د د د د ددث‬ ‫مصد د د د د د د ال‬ ‫ددددددد‬ ‫ثر‬
‫ي يقل ه ‪.‬‬ ‫ثرم‬ ‫ث ن‬ ‫ثرت‬ ‫ثرمعن‬

‫‪73‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

 ‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫املراجع‬
‫محمود الزيادى (‪ : )1987‬علم النفس االكلينيكى ‪ ،‬القاهرة‪ ،‬مكتبة االنجلو المصرية‬ ‫‪-‬‬
‫لويس كامل مليكة (‪)2001‬علم النفس االكلينيكى‪ ،‬القاهرة ‪ ،‬مكتبة االنجلو المصرية‬ ‫‪-‬‬
‫صفوت فرج‪.)2008(.‬علم النفس االكلينيكي‪،‬الطبعة األولى‪ ،‬القاهرة‪،‬مكتبة االنجلو المصرية‬ ‫‪-‬‬

‫‪74‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬

‫قسم علم النفس – المستوى السابع‬ ‫علم النفس االكلينيكي‪1‬‬

‫‪75‬‬ ‫د‪.‬يوسف عراقي‬ ‫ا‪.‬د‪/‬رشا الديدي‬