‫ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ‬: ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

 ‫‪2‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫‪ -1-2‬ﻃﺮاﺣﯽ آزﻣﺎﯾﺸﺎت‬

‫ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ورودي‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻓﺮاﯾﻨﺪ و‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﺧﺮوﺟﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﻫﺪف ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺮوﺟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬ﻫﺮ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺣﺎﮐﯽ از وﺟﻮد ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫• ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ورودي و ﯾﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫• ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫• ﺗﻐﯿﯿﺮات در اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺘﻐﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ‪.‬‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﻣﺘﻐﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﺑﺰار ﮐﻼﺳﯿﮏ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل آﻣﺎري ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﺎ دﻟﯿﻞ‪ 1‬و ﺗﻐﯿﯿﺮات ذاﺗﯽ‪ .2‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ذاﺗﯽ و ﯾﺎ ﺧﻄﺎي‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﻣﺘﻐﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﺮدد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮات اﯾﺠﺎد ﺷﺪه از ﺗﻐﯿﯿﺮات ذاﺗﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﯽ دار اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺎ دﻟﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺮاﺣﯽ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻮأم ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐـﺮدن ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿـﺮ‬
‫در ﯾﮏ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺠﺰا ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺪاد آزﻣﺎﯾﺸﺎت ﻣـﻮرد ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ ﻣﯿـﺰان ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ درك ﺑﻬﺘﺮي در ﻣﻮرد ﻓﺮاﯾﻨـﺪ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﯽﮔـﺮدد و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ از ﻧﻈـﺮ زﻣـﺎن و‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دﻗﯿﻘﺎً ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ روش ﺑﺮرﺳﯽ ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ در ﻫﺮ زﻣﺎن‪ 3‬اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ ﻣﺤـﺪود‬
‫ﺷﺪن ﻣﯿﺰان آﮔﺎﻫﯽ و ﺑﻪ ﻫﺪر رﻓﺘﻦ دادهﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﯾـﮏ ﻋﺎﻣـﻞ در ﻫـﺮ زﻣـﺎن ﻫـﯿﭻﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻨﯽ را در ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺛﺮات ﺧﺎص ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎ )اﺛﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫـﺎ( ﻓـﺮاﻫﻢ ﻧﻤـﯽﺳـﺎزد‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻃﺮاﺣﯽ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﯿﺴﺘﻤﺎﺗﯿﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻓﺮاﯾﻨﺪ و ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﻣﻄﺎﻟﻌـﮥ اﺛـﺮ آﻧﻬـﺎ‬
‫روي ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد ﮔﺴﺘﺮدهاي دارد‪.‬‬
‫اﻫﺪاف ﯾﮏ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺮ در ﻃﺮاﺣﯽ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﺴﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖ در ﻣﻮرد اﯾﻨﮑﻪ‪:‬‬

‫‪1- Special Cause Variation‬‬

‫‪2- Inherent Variation‬‬

‫‪3- On Factor at a time‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪3‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫• ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ را در ﺟﻬﺖ دﻟﺨﻮاه ﺗﻐﯿﯿﺮ داد‪.‬‬

‫• ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻐﯿﯿﺮات ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ را ﮐﺎﻫﺶ داد‪.‬‬
‫• ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ را ﻣﻘﺎوم ﯾﺎ اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺮوﺟﯽ )ﻣﺤﺼﻮل( را در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل در ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺑﯽ ﺗﻔﺎوت ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺪام ﯾﮏ از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮدن ﻣﻬﻢ و ﮐﺪام ﯾﮏ ﺑﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫•‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﻫﻔـﺖ ارﺗﻘﺎدﻫﻨـﺪه ‪ W ،Mn ،Mg ،Cr ،Ce ،Ba‬و ‪ Zr‬ﻣـﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬
‫روش ﻓﺎﮐﺘﻮرﯾﻞ )ﻋﺎﻣﻠﯽ( روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻫﻤﺰﻣﺎن اﺛﺮ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮاﯾﻨـﺪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﺛـﺮ‬
‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺮوي ﻣﺤﺮﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻓﺎﮐﺘﻮرﯾﻞ اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﻬﻢ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻃﺮح ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻠﯿﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺮاي ﺳﻄﻮح ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻃﺮح‬
‫ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪ 1‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻌﺪاد آزﻣﺎﯾﺸﺎت و ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﯾﯽ در وﻗﺖ و‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺮي از ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﻤﮑﻦ ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻃﺮح ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻃﺮح ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﺴﺮي ﻧﺎم دارد‪ .‬در ﻃﺮح ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﺴﺮي‪ ،‬ﻃﺮح آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬
‫آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ‪ 2‬اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮﻧﺪ ]‪.[59‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﺮح‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﮐﻠﯿﮥ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺮاي ﺳﻄﻮح ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش ﯾﮏ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ 3‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ داراي دو ﺳﻄﺢ )وﺟﻮد‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫ارﺗﻘﺎدﻫﻨﺪه ﯾﺎ ﻋﺪم وﺟﻮد آن( اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻃﺮح داراي ‪ ⁄16 ×2 7‬آزﻣﺎﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ‪ 8‬ﺗﺮﮐﯿﺐ آزﻣﺎﯾﺸﯽ‬

‫ﻣﺠﺰا دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻫﺸﺖ آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﯾﺎ رﯾﺴﮏ اﯾﺠﺎد ﺧﻄﺎ در ﻧﺘﺎﯾﺞ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﯿﺰان ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺮح آزﻣﺎﯾﺶ و‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎزي ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺮماﻓﺰار آﻣﺎري ﻣﯿﻨﯽﺗﺐ )‪ (MINITAB release 14‬اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار‬
‫ﺟﺪول ‪ 1-2‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1 - A Full Factorial Design‬‬

‫‪2 - Trial‬‬
‫‪3 -1/16 full factorial design‬‬
‫‪4 -Runs‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪4‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﻧﺤﻮه ﻧﺎمﮔﺬاري ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﺑﺪون ارﺗﻘﺎدﻫﻨﺪه ‪ A‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻣﺎﺑﻘﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ‪ A-M‬ﻧﺎم ﮔﺬاري ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ‪ M‬ﻧﺎم ارﺗﻘﺎدﻫﻨﺪهﻫﺎي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﻫﺮ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول‪ -1-2‬ﻃﺮح آزﻣﺎﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﯿﻨﯽ ﺗﺐ‬

‫ﻣﻨﮕﻨﺰ‬ ‫ﺑﺎرﯾﻢ ﺳﺮﯾﻢ زﯾﺮﮐﻮﻧﯿﻮم ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ‬ ‫ﮐﺮوم‬ ‫ﺗﻨﮕﺴﺘﻦ‬ ‫ﻧﺎم ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎره‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪A-Ce-Ba-Cr‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬ ‫‪1‬‬
‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mn-Cr-W‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mg-Ba-W‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mn-Mg-Ce‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Zr-Ce-W‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Zr-Ba-Mn‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mg-Zr-Cr‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬
‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪A-Mn-Mg-Zr-Ba-Ce-W-Cr‬‬
‫)‪ (+1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻀﻮر ارﺗﻘﺎدﻫﻨﺪه و )‪ (-1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺪم ﺣﻀﻮر آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2-2‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬

‫ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ از روش ﻫﻢرﺳﻮﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ روش‪ ،‬ﻣﺤﻠـﻮل آﺑـﯽ ﻧﻤـﮏ ﻓﻠـﺰات‬
‫)ﻧﯿﺘﺮات ﻓﻠﺰات ﺑﻪ ﺟﺰء ﺗﻨﮕﺴﺘﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻨﮕﺴﺘﺎت آﻣﻮﻧﯿـﻮم اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه اﺳـﺖ( ﮐـﻪ از ﻗﺒـﻞ ﺗـﺎ دﻣـﺎي‬
‫رﺳﻮبﮔﯿﺮي ﮔﺮم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ داﺧﻞ راﮐﺘﻮر ﮐﻪ ﺣﺎوي ‪ 300‬ﻣﯿﻠﯽ ﻟﯿﺘﺮ آب دي ﯾﻮﻧﯿﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻂ ﭘﻤـﭗ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺎﻟﺘﺎﺗﯿﮏ ﺑﺎ دﺑﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﭘﻤﭗ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻢ زﻣﺎن ﻣﺤﻠﻮل رﺳﻮبدﻫﻨﺪه )ﮐﺮﺑﻨﺎت ﺳﺪﯾﻢ( ﻧﯿﺰ ﮐﻪ از ﻗﺒـﻞ‬
‫ﺗﺎ دﻣﺎي رﺳﻮبﮔﯿﺮي ﮔﺮم ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻤﭗ ﭘﺮﺳﺘﺎﻟﺘﺎﺗﯿﮏ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ‪ pH‬ﺛﺎﺑـﺖ و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻔﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬دﻣﺎي رﺳﻮبﮔﯿﺮي ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﯿﺮﮐﻮﻻﺗﻮر ﺑﯿﻦ ‪ 70-80˚C‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺷـﮑﻞ ‪،1-2‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮي از اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪5‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﺷﮑﻞ‪ -1-2‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﻢ رﺳﻮﺑﯽ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﺳﻨﺘﺰ ﻣﺘﺎﻧﻮل از ﮔﺎز ﺳﻨﺘﺰ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم رﺳﻮبﮔﯿﺮي‪ ،‬رﺳﻮﺑﺎت در ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﯾﻂ و در ﺣـﺎل ﻫـﻢ زدن ﺑـﻪ ﻣـﺪت ﭘـﻨﭻ ﺳـﺎﻋﺖ ﭘﯿﺮﺳـﺎزي‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ رﺳﻮبﻫﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻓﺎز ﻣﻄﻠﻮب ﮐﺮﯾـﺴﺘﺎﻟﯽ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ رﺳـﻮﺑﺎت ﻓﯿﻠﺘـﺮ ﺷـﺪه و‬
‫ﺗﻮﺳﻂ آب ديﯾﻮﻧﯿﺰه ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﻮنﻫﺎي ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺪﯾﻢ ﺣـﺬف ﮔـﺮدد‪ .‬ﭘـﺲ از آن‬
‫رﺳﻮﺑﺎت ﺷﺴﺘﻪ ﺷﺪه در آون‪ 1‬و در دﻣﺎي ‪ 110 ˚C‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺷﺐ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ ﺗـﺎ آب ﻣﻮﺟـﻮد در آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺗﺒﺨﯿﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺳـﻮﺑﺎت ﺧـﺸﮏ ﺷـﺪه در ﮐـﻮره ﻟﻮﻟـﻪاي )ﺷـﮑﻞ‪ (2-2‬و در دﻣـﺎي ‪ 350 ˚C‬ﺑـﺎ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫‪ 3 /5 ˚C/min‬ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 3‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﮑﻠﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ رﺳﻮﺑﺎت ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﯿﺪروﮐﺴﯽ ﮐﺮﺑﻨﺎت ﻓﻠﺰات ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ اﮐﺴﯿﺪ ﻓﻠﺰات ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1- oven‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪6‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ -2-2‬ﮐﻮره ﻟﻮﻟﻪ اي ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮده ﺷﺪه در ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑـــــﺮاي ﺳـــــﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿـــــﺴﺖ ﺑـــــﺪون ارﺗﻘﺎدﻫﻨـــــﺪه ﮐـــــﻪ داراي ﻧـــــﺴﺒﺖﻫـــــﺎي ﻣـــــﻮﻟﯽ‬

‫‪ Cu:Zn:Al= 63/5: 26/5 :10‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﻣﺤﻠﻮل ﯾﮏ ﻣـﻮﻻر ﻧﯿﺘـﺮات ﻓﻠـﺰات ﻣـﻮرد ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ ﺻـﻮرت زﯾـﺮ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪64 grCu‬‬ ‫‪79.546 grCu‬‬
‫× ) ‪ = 63.5mlCuNO3 (1molar‬ﻣﯿﺰان اﮐﺴﯿﺪ ﻣﺲ در ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬ ‫×‬ ‫‪= 5.051gr‬‬ ‫)‪(1-2‬‬
‫‪1000mlit‬‬ ‫‪64 grCu‬‬

‫‪65 grzn‬‬ ‫‪81.396 grZnO‬‬

‫× ) ‪ = 26.5mlZnNO3 (1molar‬ﻣﯿﺰان اﮐﺴﯿﺪروي در ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬ ‫×‬ ‫‪= 2.157 gr‬‬ ‫)‪(2-2‬‬
‫‪1000mlit‬‬ ‫‪65 grZn‬‬

‫‪64 grAl‬‬ ‫‪79.546 grAl 2O3‬‬

‫× ) ‪ = 10ml Al 2 ( NO 3 ) 3 (1molar‬ﻣﯿﺰاناﮐﺴﯿﺪآﻟﻮﻣﻨﯿﻮمدرﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬ ‫×‬ ‫‪= 0.51gr‬‬ ‫)‪(3-2‬‬
‫‪1000mlit‬‬ ‫‪64 grAl‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎﻻ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ‪ 63/5‬ﻣﯿﻠـﯽ ﻟﯿﺘـﺮ ﻣﺤﻠـﻮل ﻧﯿﺘـﺮات ﻣـﺲ ﯾـﮏ ﻣـﻮﻻر‪26/5 ،‬‬
‫ﻣﯿﻠﯽﻟﯿﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﻧﯿﺘﺮات روي ﯾﮏ ﻣﻮﻻر و ‪ 10‬ﻣﯿﻠﯽﻟﯿﺘﺮ ﻣﺤﻠـﻮل ﻧﯿﺘـﺮات آﻟﻮﻣﻨﯿـﻮم ﯾـﮏ ﻣـﻮﻻر‪ 7/718 ،‬ﮔـﺮم‬
‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪ CuO/ZnO/Al2O3‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﻣﯿـﺰان ﻣﻄﻠـﻮب ﮐﺎﺗﺎﻟﯿـﺴﺖ و ﺑـﺴﺘﻦ ﺗﻨﺎﺳـﺐ‪،‬‬
‫ﺣﺠﻢ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻣﺤﻠﻮل ﻧﯿﺘﺮات ﻓﻠﺰات ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪7‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر اﻃﻤﯿﻨـﺎن از درﺻـﺪ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺑﺮاي ﺟـﺬب اﺗﻤـﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟـﺪول ‪،2-2‬‬
‫ﻣﯿﺰان ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه و ﻣﯿﺰان ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از ﺟﺬب اﺗﻤﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول‪ -2-2‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ درﺻﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﻣﻘﺪار واﻗﻌﯽ آن‬

‫درﺻﺪ وزﻧﯽ‬ ‫درﺻﺪ وزﻧﯽ‬ ‫درﺻﺪ وزﻧﯽ‬

‫درﺻﺪ وزﻧﯽ ﮐﺮوم‬ ‫درﺻﺪ وزﻧﯽ روي‬ ‫درﺻﺪ وزﻧﯽ ﻣﺲ‬
‫ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ‬ ‫ﻣﻨﮕﻨﺰ‬ ‫آﻟﻮﻣﻨﯿﻮم‬
‫ﻧﺎم ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫واﻗﻌﯽ‬ ‫واﻗﻌﯽ‬ ‫واﻗﻌﯽ‬ ‫واﻗﻌﯽ‬ ‫واﻗﻌﯽ‬ ‫واﻗﻌﯽ‬
‫ﺷﺪه‬ ‫ﺷﺪه‬ ‫ﺷﺪه‬ ‫ﺷﺪه‬ ‫ﺷﺪه‬ ‫ﺷﺪه‬
‫–‬ ‫–‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫‪3/2‬‬ ‫‪3/3‬‬ ‫‪21/0‬‬ ‫‪20/8‬‬ ‫‪49/0‬‬ ‫‪49/1‬‬ ‫‪A-Mg-Zr-Cr‬‬

‫–‬ ‫–‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫‪20/8‬‬ ‫‪20/5‬‬ ‫‪48/5‬‬ ‫‪46/5‬‬ ‫‪A-Mn-Mg-Ce‬‬

‫‪1/3‬‬ ‫‪1/5‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫‪1/3‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪3/1‬‬ ‫‪3/0‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫‪47/3‬‬ ‫‪45/7‬‬ ‫‪A-Mn-Cr-W‬‬

‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻌﺪ از رﺳﻮبزاﯾﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻧﮓ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺷـﮑﻞ ‪ ،3-2‬ﺗﻐﯿﯿـﺮ رﻧـﮓ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫وﺿﻮح ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻧﮓ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪.‬‬
‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Cr-W‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Ce-Ba-Cr‬‬

‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Mg-Ce‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mg-Ba-W‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪8‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫‪.‬‬
‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Zr-Ba‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Zr-Ce-W‬‬

‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Mg-Ce-Cr-Zr-Ba-W‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mg-Zr-Cr‬‬

‫ﺷﮑﻞ‪ -3-2‬ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻧﮓ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻃﻮل ﻣﺪت زﻣﺎن ﭘﯿﺮﺳﺎزي‪.‬‬

‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺗﮑﻠﯿﺲ ﺷﺪه ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در آزﻣﻮن راﮐﺘﻮري ﺑﺎﯾﺪ ﺷﮑﻞدﻫﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷـﮑﻞدﻫـﯽ‬
‫آﻧﻬﺎ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ‪ 1/5‬درﺻﺪ ﮔﺮاﻓﯿﺖ ﺗﻮﺳﻂ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﺮص ﺳﺎز ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه در ﺷﮑﻞ ‪ ،4-2‬ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮص ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺶ ‪ 16-25‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ داﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﻧﺪازه ‪ 0/71‬ﺗﺎ ‪ 0/19‬ﻣﯿﻠﯽﻣﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪9‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﺷﮑﻞ‪ -4-2‬دﺳﺘﮕﺎه ﻗﺮص ﺳﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه در ﺷﮑﻞ دﻫﯽ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ‪.‬‬

‫‪ -3-2‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬

‫‪ -1-3-2‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ] ‪ 60‬و ‪ 61‬و ‪ 62‬و ‪[63‬‬

‫واﮐﻨﺶﻫﺎي ﮔﺎزي ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻮاد ﺟﺎﻣﺪ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺰ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﺳـﻄﻮح داﺧﻠـﯽ و ﺧـﺎرﺟﯽ ﺣﻔـﺮهﻫـﺎي‬
‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﺳﻄﺢ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻃـﻮري‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان اﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﻣﻮاد واﮐﻨﺶدﻫﻨﺪه در واﺣﺪ زﻣﺎن و واﺣﺪ ﺳـﻄﺢ‬
‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﮐﻨﺶﻫﺎي ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﻬـﺎ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺟﺮم ﻣﻮاد واﮐﻨﺶدﻫﻨﺪه از ﻓﺎز ﮔﺎزي ﺑﻪ ﻓﺎز ﺟﺎﻣﺪ )ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ( ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧـﻪاي‬
‫از اﯾﻦ واﮐﻨﺶﻫﺎ اﮐﺴﯿﺪاﺳﯿﻮن آﻣﻮﻧﯿﺎك ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﭘﻼﺗﯿﻦ در دﻣﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﻓﻠﺰي در داﺧﻞ ﺳـﻄﻮح داﺧﻠـﯽ و ﺧـﺎرﺟﯽ ﭘﺎﯾـﻪﻫـﺎي ﻣﺘﺨﻠﺨـﻞ ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻄﺢ وﯾﮋه ﺑﺎﻻ و ﮐﺎﻣﻼً در دﺳـﺘﺮس‪ ،‬اﯾﺠـﺎد ﮔـﺮدد‪ .‬در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐـﻪ اﻧـﺪازه ﻗﻄـﺮ ﺣﻔـﺮهﻫـﺎي‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪10‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﺤﺼﻮﻻت و واﮐﻨﺶدﻫﻨﺪه ﺑـﻪ راﺣﺘـﯽ اﻧﺠـﺎم ﮔﯿـﺮد‪،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ واﮐﻨﺶدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ وﯾﮋه ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﺣﻔﺮهﻫﺎ ﺑﺎرﯾﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﺮﻋﺖ واﮐﻨﺶ را ﻣﺤﺪود ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ واﮐـﻨﺶ ﺑـﺎ رﯾـﺸﻪ دوم ﺳـﻄﺢ وﯾـﮋه ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﻧﻔﻮذ در داﺧﻞ ﺣﻔﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺳﻄﺢ وﯾﮋه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي اوﻟﯿﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺳـﻄﺢ‪ ،‬ﺗﺨﻤـﯿﻦ ﻣـﺴﻤﻮﻣﯿﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿـﺴﺖ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ در ﻣـﺼﺮف‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ از ﮐﺎﻫﺶ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ اﻓﺖ ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﻧـﺸﺎن دﻫﻨـﺪه اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﻤﻮﻣﯿﺖ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﮐـﺎﻫﺶ ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﻓﻌﺎل ﺷﺪن ﺣﺮارﺗﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕـﺮ از ﮐﺎرﺑﺮدﻫـﺎي اﻧـﺪازهﮔﯿـﺮي ﻣـﺴﺎﺣﺖ‬
‫ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﮐﺎراﯾﯽ ﭘﺎﯾﻪ و ﯾﺎ ارﺗﻘﺎدﻫﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ارﺗﻘﺎدﻫﻨﺪه و ﯾﺎ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﻄﺢ در دﺳﺘﺮس ﺑﺮاي ﺟﺬب را‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ واﮐﻨﺶ ﺑﻬﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺑـﻪ ازاي واﺣـﺪ ﺳـﻄﺢ اﻓـﺰاﯾﺶ ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﯾﮏ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻬﻢ در ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺎراﯾﯽ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺿـﻤﻦ اﯾﻨﮑـﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ در واﮐﻨﺶﻫﺎي ﮔﺎزي ﻫﺘﺮوژن اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﭘـﯽ ﺑـﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﺳﻄﺢ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﮑﻨﯿﮏ ﺟﺬب ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ اﻧـﺪازهﮔﯿـﺮي ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻓﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -1-1-3-2‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي اﯾﺰوﺗﺮمﻫﺎي ﺟﺬب ﺳﻄﺤﯽ‬

‫ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﺟﺎﻣﺪات ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻣﺪات ﻓﺎﮐﺘﻮرﻫـﺎي ﻣـﻮﺛﺮ ﺑـﺮ‬
‫روي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫• روش ﺳﺎﺧﺖ‬
‫• ﺷﺮاﯾﻂ دﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺸﺎر در ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي آﻣﺎده ﺳﺎزي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺸﮏ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﺲ(‬
‫• روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﮑﻞدﻫﯽ‬
‫ﺣﻔﺮات ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﺎﻣﺪات ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫• ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج ﺑﺎ اﻧﺪازه ﻣﺎﮐﺮو‪ :‬اﻧﺪازه ﺣﻔﺮات ﺑﯿﺶ از ‪ 50 nm‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫• ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج ﺑﺎ اﻧﺪاره ﻣﺰو‪ :‬اﻧﺪازه ﺣﻔﺮات ﺑﯿﻦ ‪ 2 nm‬و ‪ 50 nm‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫• ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج ﺑﺎ اﻧﺪازه ﻣﯿﮑﺮو‪ :‬اﻧﺪازه ﺣﻔﺮات ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ از ‪ 2 nm‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪11‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﻮع ﺗﺨﻠﺨﻞ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬اﯾﺰوﺗﺮم ﺟﺬب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﺟـﺬب‬
‫ﻧﯿﺘﺮوژن در دﻣﺎي ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﻧﯿﺘﺮوژن ﻣﺎﯾﻊ )‪ (77 K‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺟﺎﻣـﺪ ﻣﺘﺨﻠﺨـﻞ‬
‫ﺷﮑﻞ اﯾﺰوﺗﺮمﻫﺎي ﺟﺬب ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﮑﻞ ‪ 5-2‬اﯾﺰوﺗﺮمﻫﺎي ﺟﺬب ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ -5-2‬اﻧﻮاع اﯾﺰوﺗﺮمﻫﺎي ﺟﺬب ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‪.‬‬

‫اﯾﺰوﺗﺮم ﻧﻮع ‪ ،I‬از ﺟﺬب در ﺣﻔﺮهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎرﯾـﮏ )ﻣﯿﮑـﺮو( ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬اﯾﺰوﺗـﺮم ﻧـﻮع ‪ ،II‬ﺟـﺬب‬
‫ﺗﮏ ﻻﯾﻪ – ﭼﻨﺪ ﻻﯾﻪ ﺟﺎﻣﺪﻫﺎي ﻣﺎﮐﺮو و ﯾﺎ ﺑﺪون ﺗﺨﻠﺨﻞ را ﻧﺸﺎن ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ زاﻧـﻮي اﯾﺰوﺗـﺮم ﺗﯿـﺰ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ‪ ،B‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﮏ ﻻﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯿﺰان ﺟـﺬب ﺷـﻮﻧﺪهاي را ﻧـﺸﺎن ﻣـﯽدﻫـﺪ ﮐـﻪ در‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﺳﻄﺢ ﺑﺼﻮرت ﺗﮏ ﻻﯾﻪ ﺟﺬب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﺰوﺗﺮم از ﻧﻮع ‪ ،III‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﺟﺬب ﺷـﻮﻧﺪه و ﺟـﺎذب‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺰوﺗﺮﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﺰوﺗـﺮم ‪ ،VI‬ﺗﻮﺳـﻂ ﺟﺎﻣـﺪات ﻣـﺰو ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ اﯾﻦ ﻧﻮع اﯾﺰوﺗﺮم را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﺰوﺗﺮم ‪ ،V‬ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده و ﺗﻔـﺴﯿﺮ‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪12‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫آﻧﻬﺎ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﯾﺰوﺗﺮم ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﺰوﺗﺮم ‪ ،III‬ﺣﺎﺻﻞ ﭘﯿﻮﻧـﺪ ﺿـﻌﯿﻒ ﺑـﯿﻦ ﺟـﺬب ﺷـﻮﻧﺪه و ﺟـﺎذب‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -2-1-3-2‬ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ‬

‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﺰوﺗﺮم از ﻧﻮع ‪ II‬و ﯾﺎ ‪ VI‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣـﯽﺗـﻮان از ﻣﻌﺎدﻟـﻪ )‪Brunauer,Emmett,Teller (BET‬‬

‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﻓﺮض اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ از ﻧﻈﺮ اﻧﺮژي ﯾﮑﻨﻮاﺧـﺖ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﮐﻨﺪاﻧﺲ ﻻﯾﻪﻫﺎي ﮔﺎز ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺪ ﻻﯾﻪ ﮔﺮدد و ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي ﺟﺬب ﺷﺪه ﺑﺎ ﻣﻮﻟﮑـﻮلﻫـﺎي ﺟـﺎﻧﺒﯽ‬
‫ﺧﻮد واﮐﻨﺶ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮم ﺳﺎده ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﺎس روش ‪ BET‬ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾـﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪P (C − 1‬‬
‫=‬ ‫‪C+‬‬ ‫)‪(4-2‬‬
‫‪V ( P0 − P ) Vm‬‬ ‫‪Vm CP0‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ ،V‬ﺣﺠﻢ ﮔﺎز ﺟﺬب ﺷﺪه در ﻓﺸﺎر ﺗﻌﺎدﻟﯽ )‪ (P‬و ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر اﺷﺒﺎع ﻣﺎده ﺟﺬب ﺷـﻮﻧﺪه در دﻣـﺎي‬
‫ﺟﺬب )ﻣﻌﻤﻮﻻً دﻣﺎي ﻧﯿﺘﺮوژن ﻣﺎﯾﻊ( )‪ (P0‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ C .‬ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ اﯾﺰوﺗﺮﻣﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ رﺳﻢ ))‪ P/(V(P0-P‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫‪ P/P0‬ﺧﻂ راﺳﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﺗﻮان ‪) Vm‬ﺣﺠﻢ ﺗﮏ ﻻﯾﻪ( را از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﯿﺐ ﺧﻂ و ﯾﺎ ﻋﺮض از ﻣﺒﺪا آن‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺠﻢ ﺗﮏ ﻻﯾﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳـﻄﺢ وﯾـﮋه ﺟـﺎذب را ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺠﻢ ﺗﮏ ﻻﯾﻪ ﺑﻪ ‪) m3/gr‬در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر اﺳﺘﺎﻧﺪارد( ﮔﺰارش ﺷﻮد )‪ ،(Vm‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫـﺎي ﺟـﺬب ﺷـﺪه‬
‫در ﺗﮏ ﻻﯾﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ) ‪ Vm/(0/0224‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺿﺮب ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﺟﺬب ﺷﺪه در ﺗﮏ ﻻﯾﻪ در ﻋـﺪد آووﮔـﺎدرو‪،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي ﺟﺬب ﺷﺪه در ﺗﮏ ﻻﯾﻪ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣـﯽآﯾـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﺳـﻄﺢ اﺷـﻐﺎل ﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ ﻫـﺮ ﻣﻮﻟﮑـﻮل‬
‫ﺟﺬبﺷﻮﻧﺪه )‪ A (m2‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ وﯾﮋه از راﺑﻄﻪ زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪Vm‬‬ ‫)‪(5-2‬‬
‫= ) ‪S g (m 2 / gr‬‬ ‫‪× 6.023 × 10 23 × A = 2.69 × 10 25 Vm × A‬‬
‫‪0.0224‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ ،Vm‬ﻣﯽﺗﻮان از روش ﻧﻘﻄﻪ ‪ B‬ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬اﯾـﻦ روش زﻣـﺎﻧﯽ ﻗﺎﺑـﻞ اﻋﺘﻤـﺎد اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺗﯿﺰ و واﺿﺤﯽ در ﻣﻨﺤﻨﯽ اﯾﺰوﺗﺮم ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮدد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ B‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه در‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ B‬در ﻧﻤﻮدار ﺣﺠﻢ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﺗﮏ ﻻﯾﻪ ﯾﺎ ‪ Vm‬را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﺰوﺗﺮم از ﻧﻮع ‪ I‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻻﻧﮕﻤﯿﺮ ﯾﺎ ﻻﻧﮕﻤﯿﺮ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺟـﺬب را‬
‫ﺷﺮح دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻻﻧﮕﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪13‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫‪V‬‬ ‫‪bP‬‬
‫=‬ ‫)‪(6-2‬‬
‫‪Vm 1 + bP‬‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ از ﺗﺌﻮري ﻏﯿﺮ ﺻﺮﯾﺢ ﻻﻧﮕﻤﯿﺮ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑـﺎ ﻓـﺮم ﻣـﺸﺎﺑﻪ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺑﺮازش ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ اﯾﺰوﺗﺮم ‪ I‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺛﺎﺑﺖ ‪ b‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪاي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻫﻤﯿـﺖ ﺗﺌـﻮري ﻣـﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﺗﺌﻮري ﻻﻧﮕﻤﯿﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻣﺠﺎﻧﺐ ‪ V‬در ﻓﺸﺎر ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻ ﻣﻌﺎدل ﺣﺠﻤﯽ از ﮔـﺎز ﺟـﺬب ﺷـﺪه در ﺗـﮏ‬
‫ﻻﯾﻪ در زﻣﺎن اﺷﺒﺎع ﺳﻄﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪(7-2‬‬
‫‪V Vm bVm‬‬
‫ﺑﺎ رﺳﻢ ‪ P/V‬در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ،P‬ﺧﻂ راﺳﺘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷـﯿﺐ اﯾـﻦ ﺧـﻂ‪ ،‬ﺣﺠـﻢ ﺗـﮏ ﻻﯾـﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -3-1-3-2‬روشﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ‬

‫ﺳﻪ روش ﻣﺨﺘﻠﻒ )روش ﺣﺠﻤﯽ‪ ،‬ﮔﺮاوﯾﻤﺘﺮي و دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ( از روش ﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﺪات ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮي داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫روش ﺣﺠﻤﯽ‬

‫در اﯾﻦ روش‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﻤﻮﻧﻪ در دﻣﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻋﺎري از ﮔﺎز ﻣﯽﺷـﻮد ﺗـﺎ ﺳـﻄﺢ ﺗﻤﯿـﺰ ﮔـﺮدد‪ .‬ﻓـﻀﺎي ﻣـﺮده‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻠﯿﻮم اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﺬب ﺳﻄﺤﯽ در دﻣﺎي ﻧﯿﺘﺮوژن ﻣﺎﯾﻊ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯿﺰان‬
‫ﺟﺬب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﻓﺸﺎر ﺟﺰﺋﯽ ﮔﺎز ﺟﺬب ﺷﻮﻧﺪه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و اﯾﺰوﺗﺮم رﺳﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ اﯾـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻌﺎدل ﺑﯿﻦ ﺟﺬب و دﻓﻊ ﮔﺎز‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﮑﻞ ‪ ،6-2‬ﻧﻤﻮﻧـﻪاي از دﺳـﺘﮕﺎﻫﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﺎذب ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ﺑﯿﺶ از ‪ 20 m2‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑـﺮده ﻣـﯽﺷـﻮد را ﻧـﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﺎذب ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 0/2 m2‬ﻣـﻮرد آزﻣـﺎﯾﺶ ﻗـﺮار ﮔﯿﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺬب ﺷﻮﻧﺪهاي ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﺘﺮ از ﻧﯿﺘﺮوژن )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮﯾﭙﺘﻮن( اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪14‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﺷﮑﻞ‪ -6-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪ اي از دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﻪ روش ﺣﺠﻤﯽ‪.‬‬

‫روش ﮔﺮاوﯾﻤﺘﺮي‬

‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ ﻣﯿﺰان ﮔﺎز ﺟﺬب ﺷﻮﻧﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺛﺒﺖ وزن ﺟـﺎذب در ﻃـﯽ ﻓﺮاﯾﻨـﺪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي زﯾﺎدي در ﺳـﺎﺧﺖ ﺗﺮازوﻫـﺎي ﺑـﺴﯿﺎر ﺣـﺴﺎس ﮐـﻪ ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﺛﺒـﺖ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﺮم ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ ‪ 10-8‬ﮔﺮم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﻧـﻮاع ﺗﺮازوﻫـﺎي ﮔﺮاوﯾﻤﺘـﺮي‪ ،‬ﺗـﺮازوي‬
‫ﻓﻨﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺰﯾﺖ اﯾﻦ ﺗﺮازو اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﮔﺎز ﺟﺬب ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و آن ﻣﻘﺪار از ﮔﺎز ﺟﺬبﺷﻮﻧﺪه ﮐﻪ در ﻓﻀﺎي ﻣﺮده ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺑﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺬب ﻣﺎده ﺟﺬب ﺷﻮﻧﺪه‬
‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺟﺎذب ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮐﺸﺶ ﻓﻨﺮ ﮐﻪ در اﻧﺘﻬﺎي آن ﻣﺨﺰن ﺣﺎوي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮازوﻫﺎ‪ ،‬دو ﻣﻨﺒﻊ ﺧﻄﺎ در اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫• ﮔﺮادﯾﺎن دﻣﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ و وزﻧﻪ ﻣﺘﻌﺎدلﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﮐﻢ و ﯾﺎ ﺣﺬف ﮔﺮدد‪.‬‬
‫• اﺛﺮ ﻧﯿﺮوي ﺑﻮﯾﺎﻧﺴﯽ‪ ،1‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺪازه ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑﻮﯾﺎﻧﺴﯽ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫روش دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ‬

‫‪1- Buoyancy‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪15‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫در اﯾﻦ روش ﺳﻄﺢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎذب‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ از ﮔﺎز ﺧﻨﺜﯽ )ﻫﻠﯿﻮم( در دﻣﺎي ﺑﺎﻻ ﺗﻤﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﺎز ﺟﺬبﺷﻮﻧﺪه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﯾﮏ ﮔﺎز ﺣﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺸﺨﺺ وارد ﻣـﯽﮔـﺮدد‪ .‬اﺧـﺘﻼف ﻏﻠﻈـﺖ ورودي و‬
‫ﺧﺮوﺟﯽ ﯾﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﮏ آﺷﮑﺎرﺳﺎز ﻫﺪاﯾﺖ ﺣﺮارﺗﯽ )‪ (TCD‬اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫـﺎي ﺟـﺬب‬
‫دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ‪ ،‬آﺷﮑﺎرﺳﺎز ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘـﺪار ﻣﺸﺨـﺼﯽ از ﮔـﺎز ﺟـﺬب ﺷـﻮﻧﺪه در ﮔـﺎز ﺣﺎﻣـﻞ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻟﯿﺒﺮه ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ ،7-2‬ﺷﻤﺎﯾﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺗﺠﻬﯿﺰات را ﺑﺮاي روش دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﯿﺘـﺮوژن ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﮔﺎز ﺟﺬب ﺷﻮﻧﺪه و ﻫﻠﯿﻮم )ﮔﺎز ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﺎﻣﺪات ﺟـﺬب ﻧﻤـﯽﺷـﻮد( ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﮔـﺎز‬
‫ﺣﺎﻣﻞ و رﻗﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ‪ -7-2‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺑﺮاي روش دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ ،3-2‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ وﯾﮋه‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﮐﻞ ﺣﻔﺮات و ﺷﻌﺎع ﺣﻔﺮهﻫﺎ را ﺑﺮاي ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺬب ﻧﯿﺘﺮوژن در ‪ 77 K‬و ﺑﻪ روش ﺣﺠﻤﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪16‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﺟﺪول‪ -3-2‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ وﯾﮋه‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﮐﻞ ﺣﻔﺮات و ﺷﻌﺎع ﺣﻔﺮهﻫﺎ ﺑﺮاي ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬

‫ﺷﻌﺎع ﺣﻔﺮات‬ ‫ﺣﺠﻢ ﮐﻞ ﺣﻔﺮات ×‪103‬‬ ‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ وﯾﮋه‬

‫ﻧﺎم ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬
‫)‪(˚A‬‬ ‫)‪(ml/gr‬‬ ‫‪(m2/gr) ،BET‬‬
‫‪72/05‬‬ ‫‪299/60‬‬ ‫‪83/16‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Ce-Ba-Cr‬‬

‫‪78/87‬‬ ‫‪466/48‬‬ ‫‪118/29‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Cr-W‬‬

‫‪70/92‬‬ ‫‪357/56‬‬ ‫‪100/83‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mg-Ba-W‬‬

‫‪90/82‬‬ ‫‪407/51‬‬ ‫‪89/73‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mn-Mg-Ce‬‬

‫‪87/18‬‬ ‫‪353/70‬‬ ‫‪87/18‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Zr-Ce-W‬‬

‫‪104/81‬‬ ‫‪573/94‬‬ ‫‪109/51‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Zr-Ba-Mn‬‬

‫‪44/62‬‬ ‫‪243/11‬‬ ‫‪108/96‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mg-Zr-Cr‬‬

‫‪86/31‬‬ ‫‪424/14‬‬ ‫‪98/28‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬

‫‪A-Mn-Mg-Zr-Ba-Ce-W-Cr‬‬

‫‪ -2-3-2‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ﻓﻠﺰ ﻓﻌﺎل ]‪[64‬‬

‫ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي ﻓﺎز ﮔﺎز و اﺗﻢﻫﺎي ﺳﻄﺢ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫در ﯾﮏ واﮐﻨﺶ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﻓﻠﺰي ﭘﺎﯾﻪدار ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻓﻠـﺰات ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﯿﺎز ﺑﺮاي ﯾﮏ واﮐﻨﺶ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻓـﺮاﻫﻢ ﮔـﺮدد‪ .‬در ﭼﻨـﯿﻦ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿـﺴﺖﻫـﺎي ﭘﺎﯾـﻪ داري‪ ،‬ﺟـﺬب ﺷـﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﺑـﺮ روي‬
‫ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﻓﻠﺰي ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮ روي ﻣﻮاد اﮐﺴﯿﺪي ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳـﻄﺢ ﺑـﺎﻻ ﭘﺮاﮐﻨـﺪه ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﯿﻦ ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺘﯽ در ﻣﻘﺎﻻت اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐـﻪ ﻗـﺪرت‬
‫ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬در ﺿﻤﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌـﺪاد‬
‫ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿـﺴﺖﻫـﺎي ﻓﻠـﺰي ﭘﺎﯾـﻪدار‪،‬‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﺳﻄﺢ ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬از اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺗﻌﺪاد ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻮﮐﯿﻮﻣﺘﺮي ﻣـﺸﺨﺺ ﺑـﺎ‬
‫ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺮوب‪ 1‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ ﺑﺮ روي‬
‫ﺳﻄﺢ ﻓﻠﺰ ﺑﺮاي ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﭘﺎﯾﻪدار‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي زﯾﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪1 -Prob‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪17‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫• ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﺣﺠﻤﯽ ﯾﺎ اﺳﺘﺎﺗﯿﮑﯽ‪ :‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺗﻌﺎدل ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي ﻓﺎز ﮔﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘـﻪ ﺑـﺮ روي‬
‫ﺳﻄﺢ در ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ‪.‬‬
‫• ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﭘﺎﻟﺴﯽ‪ :‬آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن ﺗﻌﺪاد ﭘﺎﻟﺲﻫﺎي ﮐﺎﻟﯿﺒﺮه ﺷﺪه ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ ﮐـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﻄﺢ‪،‬‬
‫ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫• دﻓﻊ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه دﻣﺎﯾﯽ )‪ :(1TPD‬ﺷﻤﺎرش ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي ﺟﺬب ﺷـﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬در زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ اﻓﺰاﯾﺶ دﻣﺎ‪ ،‬از ﺳﻄﺢ دﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫دو ﺗﮑﻨﯿﮏ اول در ﺷﺮاﯾﻂ اﯾﺰوﺗﺮﻣﺎل )ﻣﻌﻤﻮﻻً دﻣﺎي ﻣﺤﯿﻂ( اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﺗﮑﻨﯿـﮏ ﺳـﻮم‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي دﻣﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻃﻼﻋـﺎت زﯾـﺎدي درﺑـﺎره دو ﭘـﺎراﻣﺘﺮ ﻣﻬـﻢ اﺳـﺘﺤﮑﺎم و‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺬب ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ -3-3-2‬ﺑﺮرﺳﯽ اﺣﯿﺎ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﺑﻪ روش ‪[64] TPR‬‬

‫‪ TPR‬ﯾﺎ اﺣﯿﺎء ﺑﻪ روش ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي دﻣﺎﯾﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﺮرﺳﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺣﯿﺎء ﻓﺎزﻫﺎي اﮐﺴﯿﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ‬
‫روي ﭘﺎﯾﻪ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻓﺎز ﻓﻠﺰي‪.‬‬
‫روش ‪ TPR‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ‪ :‬درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻻزم ﺑﺮاي اﺣﯿﺎء ﮐﺎﺗﺎﻟﺴﯿﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺰان اﺣﯿﺎء ﻓﺎز اﮐﺴﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺎز ﻓﻠﺰي‬
‫و اﻧﻮاع ﻓﺎزﻫﺎي اﮐﺴﯿﺪ ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ ﻓﺎز اﮐﺴﯿﺪ در ﯾﮏ درﺟـﻪ ﺣـﺮارت‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻓﺎز ﻓﻠﺰي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ‪ TPR‬ﯾﮏ ﻧﮕﺮش اوﻟﯿﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺪوده دﻣﺎ ﺑﺮاي اﺣﯿﺎ ﻓﺎز اﮐﺴﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺎز ﻓﻠﺰي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در آزﻣﺎﯾﺶ ‪ TPR‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫• ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ درﺟﻪ ﺣﺮارت‬
‫• ﺟﺮم ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﻣﺼﺮﻓﯽ‬
‫• ﻏﻠﻈﺖ ﮔﺎز ﻫﯿﺪروژن در ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺎزي ﻫﯿﺪروژن و ﯾﮑﯽ از ﮔﺎزﻫﺎي ﺑﯽ اﺛﺮ)‪(He ،Ar ،N2‬‬
‫دﺑﯽ ﮐﻞ ﺟﺮﯾﺎن ورودي ﮔﺎز اﺣﯿﺎء ﮐﻨﻨﺪه‬ ‫•‬

‫ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﺳﯿﺴﺘﻢ آﺷﮑﺎرﺳﺎز‬ ‫•‬

‫‪1 - Temperature Programmed Desorption‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪18‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫در ﺑﺮرﺳﯽ‪ TPR‬ﻣﯿﺰان اﺣﯿﺎء ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ در درﺟﻪ ﺣﺮارتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ در‬
‫ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺣﯿﺎء ﯾﮑﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ از ﺣﺎﻟﺖ اﮐﺴﯿﺪي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺣﯿﺎء ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻻزم ﺑﺮاي اﺣﯿﺎء و ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺰان ﻫﯿﺪروژن ﻣﺼﺮﻓﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻮع ﺗﺮﮐﯿﺐ اﺣﯿـﺎ‬
‫ﺷﺪه در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪ TPR‬ﺣﺎﺻﻞ از ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﻣﻨﺤﻨـﯽ ‪ TPR‬ﺗﺮﮐﯿـﺐﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺎ ﺗﻠﻔﯿﻖ اﻃﻼﻋﺎت ﺣﺎﺻﻞ از ‪ XRD‬ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اﺛﺮ ﻋﺒﻮر ﮔﺎز ﻫﯿﺪروژن از روي ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﺎز اﮐﺴﯿﺪ ﻓﻠﺰي ﺟﺎﻣﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻃﺒـﻖ راﺑﻄـﻪ زﯾـﺮ‬
‫اﺣﯿﺎ اﮐﺴﯿﺪ ﻓﻠﺰي ‪ MO‬ﺑﻪ ﻓﻠﺰ ‪ M‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺪروژن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫) ‪MO( s) + H 2 ( g ) → M (s ) + H 2 O( g‬‬ ‫)‪(8-2‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺣﯿﺎ اﮐﺴﯿﺪﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤـﺖ ﺗـﺎﺛﯿﺮ ﻓﺎﮐﺘﻮرﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔـﯽ ﻧﻈﯿـﺮ ﻓـﺸﺎر ﺑﺨـﺎر آب‪ ،‬ﻓـﺸﺎر ﺟﺰﺋـﯽ‬
‫ﻫﯿﺪروژن و اﻧﺮژي ﻓﻌﺎل ﺳﺎزي اﮐﺴﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻓﺎﮐﺘﻮرﻫﺎي ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ و ﻣﯿﺰان اﺣﯿﺎ ﻓﺎزﻫﺎي اﮐﺴﯿﺪ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫• اﻧﺪازه ذرات اﮐﺴﯿﺪ‬
‫• اﻧﺪازه ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج‬
‫• ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬
‫• ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژي ﺳﻄﺢ‬
‫• ﺷﺮاﯾﻂ آزﻣﺎﯾﺶ اﺣﯿﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ‪ ،8-2‬در ﻃﯽ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺣﯿﺎ ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي آب ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫اﻧﺪازه ذرات آن ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر و ﭘﺨﺶ ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي آب از روي اﯾﻦ ذرات ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻣﻮﻟﮑﻮل آب اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﺎﯾﻪ و اﮐﺴﯿﺪﻫﺎي ﻓﻠﺰي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﻋﺎﻣـﻞ‬
‫ﻋﺪم اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎي آب و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻓﺎزﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﺑﻠﻮري‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ درﺟﻪ ﺣﺮارت اﺣﯿﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺎس ﮐﺎر ﺳﯿﺴﺘﻢ ‪ TPR‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ آزﻣﻮن راﮐﺘﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻌﺪ از ﺑﺎرﮔﺬاري ﮐﺎﺗﺎﻟﯿـﺴﺖ‬
‫درون راﮐﺘﻮر ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎ دﺑﯽ ﻣﺸﺨﺺ از ﻫﯿﺪروژن )‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 10‬درﺻﺪ( و ﮔﺎز ﺑﯽ اﺛـﺮ )‪ Ar،He‬و‪ (N2‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﮔﺎز ﺣﺎﻣﻞ از روي ﺑﺴﺘﺮ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻃﺒـﻖ ﯾـﮏ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ از ﭘـﯿﺶ ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﺷـﺪه‪ ،‬درﺟـﻪ‬
‫ﺣﺮارت ﺑﺴﺘﺮ اﻓﺰاﯾﺶ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺗﻮﺳـﻂ ﯾـﮏ آﺷﮑﺎرﺳـﺎز از ﻧـﻮع ‪ TCD‬ﻣﯿـﺰان ﻫﯿـﺪروژن‬
‫ﻣﺼﺮف ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ‪ H2O‬ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ روﻧـﺪ ﺗﻐﯿﯿـﺮات‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪19‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﻣﺼﺮف ‪ H2‬و ﯾﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ H2O‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻣﺎ رﺳﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬در دﻣﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺣﯿﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﭘﯿـﮏﻫـﺎﯾﯽ ﻣـﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ زﯾﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﮏﻫﺎ ﻣﻌﺮف ﻣﻘﺪار اﺣﯿﺎ ﺷﺪن و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ دﻣﺎﯾﯽ آن ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ ﺳـﺎدﮔﯽ و ﯾـﺎ دﺷـﻮاري‬
‫اﺣﯿﺎ ﺷﺪن ﻓﺎزﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻘﺪار ﻫﯿﺪروژن ﻣﺼﺮﻓﯽ در ‪ ،TPR-H2‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﯾﺮ‪ ،‬ﻣﯿﺰان اﺣﯿﺎ )‪ (R%‬ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪) ×100‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﻫﯿﺪروژن ﻻزم ﺑﺮاي اﺣﯿﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﮐﺴﯿﺪ( ‪) /‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﻫﯿﺪروژن ﻣﺼﺮﻓﯽ( =‪R%‬‬ ‫)‪(9-2‬‬

‫‪ -4-3-2‬ﭘﺮاش ﭘﺮﺗﻮ اﯾﮑﺲ )‪ 60] 1 (XRD‬و ‪ 63‬و ‪[65‬‬

‫ﯾﮏ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻣﻬﻢ ﭘﻮدرﻫﺎ و ﻓﻠﺰات‪ ،‬اﻧﺪازه ذرات و داﻧﻪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺴﯿﺮ اﺷـﻌﻪ اﯾﮑـﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬روشﻫﺎي ﭘﺮاش ﭘﺮﺗﻮ اﯾﮑﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﺣـﻞ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﯿﻤﯽ ﯾﮏ ﻣﺎده ﺟﺎﻣﺪ )اﮐﺴﯿﺪ ﯾـﺎ زﺋﻮﻟﯿـﺖ ﯾـﺎ ﻣﻮﻟﮑﻮﻻرﺳـﯿﻮ و ﯾـﺎ ﺟﺎﻣـﺪات ﺑـﯽ ﺷـﮑﻞ( ﺑـﺪون اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻧﻮع اﻃﻼﻋﺎت در ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﭘﺮاش وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫• ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫• ﺷﺪت‬
‫• ﺷﮑﻞ ﭘﯿﮏ ﭘﺮاش‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭘﯿﮏﻫﺎي ﭘﺮاش ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺷﮑﻞ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺷﺒﮑﻪ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎل ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل اﻧـﺪازه و ﺷـﮑﻞ واﺣـﺪ ﺳـﻠﻮل‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از دﯾﺪ ﭘﺮاش ﭘﺮﺗﻮ اﯾﮑﺲ‪ ،‬اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ )ﻗﻄﺮ آﻧﻬﺎ( ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫• ﺑﯿﺶ از ‪ 10-3‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ‪ :‬ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎل ﺧﻄﻮط ﭘﺮاش ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ و ﻧﺎﻫﻤﻮاري ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻ ﺧـﻂ‬
‫ﭘﻬﻦ ﺷﺪهاي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫• ﺑﯿﻦ ‪ 10-3‬ﺗﺎ ‪ 10.-5‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ‪ :‬ﻣﺴﯿﺮ اﺷﻌﻪ اﯾﮑﺲ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﺻﺎف و ﻫﻤـﻮاري را ﻧـﺸﺎن ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﺎﻫﻤﻮاريﻫﺎي ﻣﺠﺰا ﺑﺮ روي ﻓﯿﻠﻢ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺴﯿﺮ ﺑـﻪ ﺗﻐﯿﯿـﺮات‬
‫اﻧﺪازه در اﯾﻦ ﻣﺤﺪوده ﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫• ‪ 0‬ﺗﺎ ‪ 1000‬آﻧﮕﺴﺘﺮوم‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﭘﺮاش ﭘﻬﻦﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ ﮐﺮﯾـﺴﺘﺎلﻫـﺎ ﺧﯿﻠـﯽ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺑﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺷﺪن ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﭘﺮاش ﭘﻬﻦﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪ .‬ﺷﺪت ﭘﯿـﮏﻫـﺎ‬

‫‪1 - X-Ray Diffraction‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪20‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫در ﯾﮏ ﻧﻤﻮدار‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ از اﺗﻢﻫﺎ در ﯾﮏ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎل و ﻧﺤﻮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬـﺎ در واﺣـﺪ‬
‫ﺳﻠﻮل ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﮑﻞ ﭘﯿﮏ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﮐﺮﯾـﺴﺘﺎلﻫـﺎ و ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـ ﻒ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺎس ﭘﺮاش ﺗﻮﺳﻂ ‪ W. L. Bragg‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ‪ ، Bragg‬ﻣﻌﻤﻮلﺗﺮﯾﻦ و ﺑـﺎ ﻗـﺪرتﺗـﺮﯾﻦ ﺗﺌـﻮري‬
‫ﭘﺮاش اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮاش از ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﺮﺗﻮ اﯾﮑﺲ ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﻮج ‪) λ‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آﻧﮕﺴﺘﺮوم( ﺑﺎ زاوﯾﻪ ﺗﺎﺑﺶ ‪ θ‬ﺑﺎ دو ﺳﻄﺢ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪) d‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آﻧﮕﺴﺘﺮوم( از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽﮔﯿـﺮد‪ .‬ﭘـﺎراﻣﺘﺮ ﺗﺠﺮﺑـﯽ ‪ ،2θ‬زاوﯾـﻪ ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻣﻮجﻫﺎي اﺷﻌﻪ اﯾﮑﺲ ﭘﺮاش ﺷﺪه و ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﻮﺛﺮ زﻣﺎﻧﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاگ‬
‫) ‪ ( n λ = 2d sin θ‬ﺻﺪق ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ در آن ‪ n‬درﺟﻪ ﭘﺮاش اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪ واﺣﺪ ﺳﻠﻮل ﺑـﺮاي ﺑﯿـﺸﺘﺮ آزﻣـﺎﯾﺶﻫـﺎي‬
‫ﭘﺮاش ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ راه ﺣﻞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﮏﻫﺎي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬در ﻗـﺎﻧﻮن ﺑـﺮاگ‪ n ،‬ﻣـﺴﺎوي‬
‫ﯾﮏ ﻗﺮار داده ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭘﯿﮏ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ d‬ﮔﺰارش ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -1-4-3-2‬آﻧﺎﻟﯿﺰ ﮐﯿﻔﯽ‬

‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ‪ XRD‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻣﻬﻢ را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﺴﯿﺎري از ﺳـﻮاﻻت از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﻮارد زﯾﺮ را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫• ذرات ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯽﺷﮑﻞ‬
‫• ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روش ﻣﯽﺗﻮان ﺳﯿﻨﺘﯿﮏ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﺷﺪن ﻣﺎده ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﭘﯽ ﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺜﺎل در ﺳﻨﺘﺰ ﻣﻮاد زﺋﻮﻟﯿﺘﯽ در ﻃﻮل ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻫﯿﺪروﺗﺮﻣﺎل‪ ،‬ﻣﯽﺗـﻮان ﺳـﺮﻋﺖ ﻫـﺴﺘﻪ زاﯾـﯽ و رﺷـﺪ‬
‫ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد‪ .‬و ﯾﺎ ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ‪ XRD‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻣـﺎنﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫در ﻃﻮل ﺗﮑﻠﯿﺲ در دﻣﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﺑﯿﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻓﺮاﯾﻨـﺪ ﮐﺮﯾـﺴﺘﺎﻟﯽ ﺷـﺪن آﻧﻬـﺎ‬
‫اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫• ﻣﯽﺗﻮان ﺷﺪت ﭘﯿﮏ در ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد و ﻣﯿﺰان ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﻧﻤﻮﻧـﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﮐﻤﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫• ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ‪ 2 θ‬ﭘﯿﮏﻫﺎ در ‪ XRD‬ﻣﺎده ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻓﺎزﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ آن‬
‫ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﺗﮏ ﻓﺎز‪ ،‬داراي ﻓﺎزﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺣﺎوي ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻓﺎز اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪21‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫• ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭘﯿﮏ در ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ‪ ،XRD‬اﻧـﺪازه و ﺷـﮑﻞ واﺣـﺪ ﺳـﻠﻮل ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺧﺘﻼف در ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ 2θ‬در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺮﺟﻊ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان درﺑﺎره اﻧﺒﺴﺎط و ﯾﺎ اﻧﻘﺒـﺎض‬
‫واﺣﺪ ﺳﻠﻮل ﻧﻈﺮ داد‪.‬‬
‫• در ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ‪ ،XRD‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺘﻘﺎرن در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗـﺮار ﮔﯿـﺮد‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺜﺎل در ﻣﻮرد ﻓﺮمﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ‪ H+،NH4+،Na+) ZSM-5‬و ﯾـﺎ ‪ (p-xylene‬ﺗﻐﯿﯿـﺮات ﻣﺘﻘـﺎرن از‬
‫ارﺗﻮروﻣﺒﯿﮏ‪ 1‬ﺑﻪ ﻣﻮﻧﻮﮐﻠﯿﻨﯿﮏ‪ 2‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ ارﺗﻮﻫﻮﻣﺒﯿﮏ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺗﻮﺳـﻂ ﺷـﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷـﺪن‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﭘﯿﮏﻫﺎ و ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﺷﺪت ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎزﺗﺎﺑﺶﻫﺎ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺷﻮد‪.‬‬
‫• ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﺮر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -2-4-3-2‬آﻧﺎﻟﯿﺰ ﻧﯿﻤﻪ ﮐﻤﯽ و ﮐﻤﯽ‬

‫ﻣﯽﺗﻮان درﺻﺪ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﺑﻮدن را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮاد اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر اﺑﺘـﺪا ﺳـﻄﺢ زﯾـﺮ‬
‫ﭘﯿﮏﻫﺎ ﺑﯿﻦ ﻣﺤﺪوده ‪ 2θ‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ )‪ (As‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﯾﺎ ﻣﺎده‬
‫ﻣﺮﺟﻊ )‪ (AR‬در ﻣﺤﺪوده ‪ 2θ‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬درﺻﺪ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪As ×100‬‬
‫= درﺻﺪ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﺑﻮدن‬ ‫)‪(10-2‬‬
‫‪AR‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي اﺳﺘﺎﻧﺪارد و ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗـﻮان ﮐﺮﯾـﺴﺘﺎﻟﯽ ﺑـﻮدن‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﺴﺒﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -3-4-3-2‬اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ‬

‫ﯾﮏ آﻧﺎﻟﯿﺰ ﻣﻨﺎﺳﺐ از ﻧﻤﻮدار ﭘﺮاش اﺷﻌﻪ اﯾﮑﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ اﻧﺪازه ﻣﺘﻮﺳﻂ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯿـﺰان‬
‫ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﯽ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻣﯿﺰان ﻋﯿﻮب ﺷﺒﮑﻪ را در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ ﺑﺎ اﻧﺪازه ذرات ﻫﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﯾﮏ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎل‪ ،‬ﯾﮏ ﺗـﮏ ﮐﺮﯾـﺴﺘﺎل اﺳـﺖ‬
‫وﻟﯿﮑﻦ ذره ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﮐﺮﯾﺴﺘﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎس ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺮاش ﭘﺮﺗـﻮ اﯾﮑـﺲ‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1 - Orthorhombic‬‬
‫‪2 - Monoclinic‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪22‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ‪ L(◦A) ،‬را ﻣﯽﺗﻮان از ﻃﻮل ﭘﻬﻨﺎي ﭘﯿﮏ )‪ (β‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﺮر‪ 1‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫‪L = Kλ β cos θ‬‬ ‫)‪(11-2‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ λ‬ﻃﻮل ﻣﻮج ﭘﺮﺗﻮ اﯾﮑﺲ و ‪ L‬ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺑﻌﺎد ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﻮدري را ﺳـﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎل در ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﭘﺮاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ K .‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﭘﻬﻨﺎي اﻧﺘﮕﺮاﻟﯽ و ﯾﺎ ﭘﻬﻨﺎي ﻧﺼﻒ ارﺗﻔﺎع ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ )‪ 2(FWHM‬ﺑﺮاي ‪ β‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ β .‬ﭘﻬﻨـﺎي‬
‫زاوﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪ δ(2 θ‬و در واﺣﺪ درﺟﻪ ﮔﺰارش ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤـﻮل اﺳـﺖ ﮐـﻪ از واﺑـﺴﺘﮕﯽ ‪ K‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯽ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﺷﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت از ﭘﻬﻨﺎي اﻧﺘﮕﺮاﻟﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ‪ K‬ﺑﺮاﺑﺮ ﯾـﮏ و‬
‫در ﻣﻮاﻗﻌﯽ ﮐﻪ ‪ FWHM‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد ‪ K=0 /9‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﮔﺰارش ﭘﺮاش ﭘﺮﺗﻮ ‪ ،X‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺮﺗﻮ ‪ Cu Kα‬ﻣﺠﻬـﺰ ﺑـﻪ ﺳﯿـﺴﺘﻢ ﮐـﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮي‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﺗﻮﻣﺎﺗﯿـﮏ‪ ،‬ﺑـﺎ ﮔـﺎم ‪ 0/02‬درﺟـﻪ و ﺑـﺮاي‪ 10 ‹2θ‹60‬اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﮑﻞ ‪،8-2‬‬
‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ‪ XRD‬رﺳﻮﺑﺎت را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻤﻮدارﻫﺎ ﻓﺎزﻫﺎي ﻣﻬـﻢ ﻣﺎﻻﮐﯿـﺖ‪ ،‬آرﯾﮑﺎﻟـﺴﯿﺖ و روزاﺳـﯿﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺪول ‪ ،4-2‬درﺻﺪ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ اﯾﻦ ﻓﺎزﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ درﺻﺪ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯿﺘﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ ،9-2‬ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ‪ XRD‬ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﻫﺎي ﺗﮑﻠﯿﺲ ﺷﺪه را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻧﺪازه ﮐﺮﯾـﺴﺘﺎلﻫـﺎي ‪ CuO‬در‬
‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﺮر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و در ﺟﺪول ‪ 5-2‬آورده ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آوردن اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎ ﻃﻮل ﻣﻮج ﭘﺮﺗﻮ ‪ 1 /54056 ،Cu Kα‬آﻧﮕﺴﺘﺮوم ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ‪ FWHM‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‪ K=0/9 ،‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1 - Sherrer equation‬‬

‫‪2 - Full Width Half Maximum‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 23 ‫ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬:‫ﻓﺼﻞ دوم‬

A-Mn-Mg-Ce

A-Mn-Mg-Cr-Zr-Ba-W-Ce

A-Mg-Cr-Zr

A-Mg-Ba-W

A-Zr-W-Ce

A-Mn-Cr-W

A-Mn-Zr-Ba

A-Cr-Ba-Ce

10 20 30 40 50 60

‫ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶ ﻣﺎده ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬XRD ‫ ﻧﻤﻮدارﻫﺎي‬-8-2 ‫ﺷﮑﻞ‬

.‫ ■( ﻓﺎزآرﯾﮑﺎﻟﺴﯿﺖ‬،‫ □(ﻓﺎز روزاﺳﯿﺖ‬،‫¯( ﻓﺎز ﻣﺎﻻﮐﯿﺖ‬

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

 ‫‪24‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﺟﺪول‪ -4-2‬ﻓﺎزﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه درﺻﺪ آﻧﻬﺎ در ﭘﯿﺶ ﻣﺎدهﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫درﺻﺪ‬ ‫درﺻﺪ ﻓﺎز‬ ‫درﺻﺪ ﻓﺎز‬ ‫درﺻﺪ ﻓﺎز‬

‫ﻧﺎم ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﯿﺘﯽ‬ ‫ﻣﺎﻻﮐﯿﺖ‬ ‫آرﯾﮑﺎﻟﺴﯿﺖ‬ ‫روزاﺳﯿﺖ‬
‫‪16/9‬‬ ‫‪46/8‬‬ ‫‪40/0‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Ce-Ba-Cr‬‬

‫‪14/7‬‬ ‫‪47/6‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪36/6‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Cr-W‬‬

‫‪17/7‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪52/3‬‬ ‫‪47/7‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mg-Ba-W‬‬

‫‪13/7‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪66/3‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Mg-Ce‬‬

‫‪17/8‬‬ ‫‪56/4‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪34/2‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Zr-Ce-W‬‬

‫‪12/2‬‬ ‫‪23/8‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪57/5‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Zr-Ba-Mn‬‬

‫‪20/3‬‬ ‫‪39/8‬‬ ‫‪35/0‬‬ ‫‪19/9‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mg-Zr-Cr‬‬

‫‪28/0‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪72/0‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Mg-Zr-Ba-Ce-W-Cr‬‬

‫ﺟﺪول‪-5-2‬اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎي ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺗﮑﻠﯿﺲ ﺷﺪه‬

‫اﻧﺪازه ﮐﺮﯾﺴﺘﺎلﻫﺎي ‪(nm)،CuO‬‬ ‫ﻧﺎم ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‬

‫‪6/68‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Ce-Ba-Cr‬‬

‫‪8/21‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Cr-W‬‬

‫‪6/33‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mg-Ba-W‬‬

‫‪5/61‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mn-Mg-Ce‬‬

‫‪8/09‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Zr-Ce-W‬‬

‫‪6/01‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Zr-Ba-Mn‬‬

‫‪6/99‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ‪A-Mg-Zr-Cr‬‬

‫‪5/25‬‬ ‫ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ ‪A-Mn-Mg-Zr-Ba-Ce-W-Cr‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

 ‫‪25‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن‬

‫ﺷﮑﻞ‪ -9-2‬ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ‪ XRD‬ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎي ﺗﮑﻠﯿﺲ ﺷﺪه )○ ‪.(CuO:‬‬

‫‪PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com‬‬

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com