‫گردآورنده‪:‬محمدشمس‬

‫اسمز معکوس‪:‬‬

‫➢ منظور از اسمزمعکوس عبور یک حالل مانند آب از یک غشای چگال است‬

‫که نسبت به حالل تراوا است )‪ ،(A‬اما نسبت به حل شونده (ها) ناتراوا است‬
‫)‪( (B‬مانند یونهای غیر آلی)‪.‬‬

‫فرآیند اسمز بعنوان یک فرآیند تفکیک مفید نیست‪ ،‬چرا که حالل در جهت‬ ‫➢‬
‫اشتباهی منتقل می شود که این به جای تفکیک باعث ترکیب می شود‪ .‬ولی‬
‫جهت انتقال حالل درون غشا می تواند چنانچه در شکل صفحه بعد نشان داده‬
‫شده‪ ،‬معکوس شود‪ .‬این کار با اعمال فشار بر سمت چپ غشا صورت می‬
‫گیرد که بزرگتر از مجموع فشار اسمزی و فشار در سمت راست است‪.‬‬
‫پدیده اسمز و اسمز معکوس (‪:) a‬وضعیت اولیه ‪:) b(,‬تعادل بعد از اسمزی‪,‬‬
‫(‪:) c‬اسمزمعکوس‬
 ‫تفکیک غشایی اسمز معکوس )‪:(RO‬‬

‫➢ در یک فرآیند تفکیک غشایی اسمز معکوس )‪ (RO‬محلول تغذیه مایعی با فشار باالست ‪P1‬که‬
‫حالل (مانند آب) و حل شونده هایی (مانند نمک های غیرآلی و شاید مواد کلوئیدی) را در بر‬
‫می گیرد‪.‬‬

‫➢ از هیچ مایع روبشی استفاده نمی شود‪ ،‬ولی سوی دیگر غشا در فشار پایینتر نگه داشته می‬
‫شود‪ .‬از یک غشای چگال مانند استات یا پلی آمید های معطر استفاده می شود که برای حالل‬
‫نفوذگزین هستند‪.‬‬
‫➢ برای تحمل این اختالف فشار شدید‪ ،‬غشا باید ضخیم باشد‪ .‬از اینرو‪ ،‬از غشاهای مرکب نامتقارن‬
‫یا جدار نازک استفاده می شود که دارای یک پوسته یا الیه نازک چگال هستند که بر روی یک‬
‫پایه متخلخل کشیده می شود‪.‬‬
 ‫➢ مهمترین کاربرد اسمز معکوس در نمکزدایی آب جهت تولید آب آشامیدنی‬
‫است‪.‬‬

‫➢ غشای مناسب برای نمک زدایی از آب دریا که حدود ‪ %3.5‬نمک نامحلول‬

‫دارد و فشار اسمزی ‪ psia 350‬دارد‪ ،‬یک ماژول چند برگی ‪spiral-wound‬‬
‫مورد استفاده قرار می گیرند‪.‬‬

‫➢ در صورتی که آلودگی شدید نباشد‪ ،‬به منظور نمک زدایی آب شور که کمتر از‬
‫‪ %0.5‬نمک نامحلول دارد‪ ،‬ماژول های ‪ hollow-fiber‬مورد استفاده قرار‬
‫می گیرند‪.‬‬
‫➢ نیروی محرک برای انتقال حالل درون غشا است و نرخ انتقال جرم برابر‬
‫است با‪:‬‬
‫‪PM H 2O‬‬
‫= ‪N H 2O‬‬ ‫) ‪( P − ‬‬
‫‪lm‬‬
‫‪Pfeed − Ppermeate‬‬
‫➢ اختالف فشار هیدرولیکی در سرتاسر غشا =‬

‫‪ feed −  permeate‬‬

‫➢ اختالف فشار اسمزی در سرتاسر غشا =‬
‫➢ شار ماده حل شده(نمک) می تواند برای سهولت کاربرد بر حسب عبور نمک‬
‫‪ ، SP،‬توضیح داده شود که بوسیله این معادله تعریف می شود‪:‬‬
‫‪SP = (c salt ) permeate /(c salt ) feed‬‬

‫➢ مقادیر ‪ SP‬با افزایش کاهش می یابند‪ .‬پس زدن نمک با معادله ‪ SR=1-SP‬داده‬
‫می شود‪.‬‬

‫➢ شارش ماده حل شده (مثل نمک) شود در سرتاسر غشا از ‪ ΔP‬مستقل است‬
‫بنابراین هر چه اختالف فشار بیش تر باشد‪ ،‬آب رد شده از غشا خالص تر‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫➢ یک نمودار شماتیک از یک فرآیند معمول اسمز معکوس‪:‬‬
‫تأثیر غلظت قطبیت براسمز معکوس‪:‬‬
 ‫برخی دیگر از کاربردهای اسمز معکوس‪:‬‬

‫➢ (‪ ) 1‬تصفیه فاضالب صنعتی جهت زدودن یونهای فلزات سنگین‪ ،‬مواد تجزیه‬
‫ناپذیر‪ ،‬و اجزاء دیگری که دارای ارزش تجاری باشند‪.‬‬

‫➢ (‪) 2‬زدودن ‪ rinse water‬از فرآیندهای آب کاری جهت بدست آوردن یک‬
‫محلول اشباع یونی فلزی و یک مادع عبور کرده از غشا که می تواند بعنوان‬
‫یک ‪ rinse‬مورد استعمال مجدد قرار گیرد‪.‬‬
‫➢ جداسازی سولفیت و بی سولفیت از سیال های خروجی در فرآیندهای خمیر و‬
‫کاغذ‪.‬‬

‫➢ تصفیه فاضالب در فرآیندهای رنگ کردن‪.‬‬

‫➢ تصفیه آب شهری جهت زدودن نمک های غیر آلی‪ ،‬ترکیبات آلی با وزن‬
‫مولکولی پایین‪ ،‬ویروسها و باکتریها‪.‬‬

‫➢ آب گیری از برخی محصوالت غذایی ویژه مانند قهوه‪ ،‬سوپ‪ ،‬چای‪ ،‬شیر‪ ،‬آب‬
‫پرتقال‪ ،‬و آب گوجه‪.‬‬
‫کند‪MD .‬‬‫➢ ‪ OMD‬یکی از انواع ‪ MD‬می باشد که در دمای پائین عمل می‬
‫از کاربردهای نسبتا ً جدید فرآیندهای غشائی است که می تواند در‬
‫جداسازی محلولهای آبدار مورد استفاده قرار گیرد‪.‬‬

‫➢ تقطیر غشائی به چندین روش اجرا می شود که در نوع راه های نفوذ‬
‫مکانیسم انتقال جرم درغشاء و علت تشکیل نیروی رانش با یکدیگر‬
‫تفاوت می کنند ‪.‬‬
‫➢ اساس كار بر تعادل گاز‪-‬مایع استوار است‪.‬ابتدا مایع در طرف غشائ‬
‫تبخیر شده و با عبور از غشاءدر طرف دیگر چگالیده مي شود‪.‬‬

‫➢ نفوذ مولكولي و نفوذ نادسن با توجه به قطر حفره ها ي غشاء مكانیزم‬

‫هاي غالب بر نفوذ از غشاء مي باشند‪.‬‬
 ‫دماي عملیاتي پایین‬ ‫‪(1‬‬

‫‪ (2‬قابلیت جداسازي ذرات كوچك به اندازه ‪ 0.1- 7‬نانومتر‬

‫‪ (3‬نیاز به منبع انرژي پایین و داشتن صرفه اقتصادي باال‬

‫‪ (4‬مانع از هم پاشیدگي مزه و رنگ مواد غذایي مي شود‪.‬‬

‫‪ (5‬تسهیل در تغلیظ خوراك هاي آلي در شرایط عملیاتي مالیم‬

 ‫نمك زدایي‬ ‫‪(1‬‬

‫‪ (2‬شیرین سازي آب براي مصارف آشامیدني و صنعتي‬

‫‪ (3‬تغلیظ آب میوه‬
 ‫تقطیر غشائي تماس مستقیم (‪) DCMD‬‬ ‫‪(1‬‬

‫‪ (2‬تقطیر غشائي با شكاف هوایي (‪) AGMD‬‬

‫‪ (3‬تقطیر غشائي اسمزي (‪) OMD‬‬

‫‪ (4‬تقطیر غشائي با خالء (‪) VMD‬‬

 ‫➢ دمای محلول ورودی پائین و نزدیک به دمای جریان محلول در طرف‬
‫دیگر غشاهاست‪.‬‬

‫➢ اختالف فشار بخار در عرض غشاء ناشی از استفاده یک محلول با فشار‬

‫بخار پائین آب (محلول استخراج کننده) در طرف محلول استخراجی‬
‫است‪.‬‬
‫انحالل پذیري آب به مقدار زیاد‬ ‫➢‬

‫➢ فراریت كم‬

‫➢ ویسكوزیته پایین‬

‫➢ كشش سطحي باال‬

‫➢ مدلهای کالسیک نفوذ گاز در پوشش متخلخل مانند نفوذ مولکولی یا نفوذ‬
‫نادسن برای انتقال جرم در عرض غشاء در فرآیندهای ‪ MD‬استفاده شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪N = Lm ‬‬

‫➢ نیروی رانش در ‪ MD‬گرادیان فشار جزئی در فاز بخار است که به‬

‫صورت زیر داده شده است‪.‬‬
‫‪ = p = p F − p D‬‬
 ‫➢ انتقال جرم درون غشاء در فرایند ‪ MD‬به علت اختالف پتانسیل شیمیا ‪‬‬
‫یي‪‬‬
‫در دو طرف غشاء مي باشد‪.‬‬

‫➢ مقدار پتانسیل شیمیایي وابسته به دما‪ ،‬فشار و تركیب محلول است‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ =  i2 −  i1 = RT ln i1‬‬
‫‪ai‬‬

‫‪a 2pi‬‬ ‫‪ai2‬‬

‫‪= 1‬‬
‫‪a 1pi‬‬ ‫‪ai‬‬
 ‫➢ فرض مي كنیم حالت (‪ ) 1‬حالت ماده خالص (‪ ) 0‬باشد ‪:‬‬
‫‪ai1 = ai0 = 1‬‬

‫‪a 1pi = a 0pi‬‬

‫➢ بنابراین داریم ‪:‬‬

‫‪ = p = p a − p a = p x  − p x ‬‬
‫‪0‬‬
‫‪F F‬‬
‫‪0‬‬
‫‪D D‬‬
‫‪0‬‬
‫‪F F F‬‬
‫‪0‬‬
‫‪D D D‬‬
 1 1 1 −1
N = K ( p F − p D ) = ( + + ) P
k F k D Lm
‫قطبیت دمایی‪:‬‬
 ‫➢ اختالف دما در فرآیند ‪ OMD‬باید مینیمم باشد زیرا گرادیان فشار بخار تولید‬
‫شده با این اختالف دما عکس گرادیان فشار تولید شده با گرادیان غلظت است‪.‬‬
‫بنابراین حاصل شده سبب می شود که نیروی رانش برای انتقال بخار کاهش‬
‫یابد‪.‬‬
 ‫قطبیت غلظتی‪:‬‬
‫➢ آب تنها از بین غشاء عبور کند‪ ،‬بنابراین غلظت حل شونده نزدیک غشاء در‬
‫طرف خوراک بزرگتر از بالک هست و غلظت حل شونده در طرف محصول‬
‫کمتر از بالک هست‪ ،‬این پدیده به عنوان قطبیت غلظتی نامیده شده و بر کاهش‬
‫نیروی رانش در عرض غشاء اثر می گذارد‪.‬‬
‫➢ یک شرط اساسی برای اجرا کردن فرآیند ‪ OMD‬نگهداشتن فاز گاز در خلل و‬
‫فرج غشاء است‪.‬‬

‫پلي پروپیلن)‪(PP‬‬

‫پلي تترا فلورواتیلن (‪) PTFE‬‬

‫پلي وینیل دن فلوراید (‪) PVDF‬‬

‫➢ از آنجا که فالکس تراوایی در فرآیند ‪ OMD‬متناسب با عکس مقدار طول‬
‫خلل و فرج‪ ،‬غشاء ها باید تا حد ممکن باریک باشند‪.‬‬

‫➢ مقاومت گرمایی غشاء با کاهش ضخامت کاهش می یابد‪ .‬این از مزیت‬

‫های غشاء است زیرا غشاء استفاده شده در فرآیند باید تا حد ممکن هدایت‬
‫حرارتی باال داشته باشند‪.‬‬

‫➢ كاهش مقاومت دمایي غشاء انتقال حرارت از آب شور به خوراك را‬

‫تسهیل مي كند‪:‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪‬‬
‫➢ یکی از محدودیت های فرآیند ‪ OMD‬احتمال خیس شدگی غشای هیدروفوییک‬
‫که منجر به کاهش فالکس تراوایی و عملکرد جداسازی می شود‪.‬‬

‫➢ برای جلوگیری از خیس شدگی از غشاهای هیدروفوییک استفاده می شود که‬

‫در غشاهای هیدروفوییک با اصالح سطح غشاء با پوشش توسط الیه نازک‬
‫پلیمر هیدروفوییک دست یافتنی است‪.‬‬
‫مشخصات غشاهای استفاده شده در ‪OMD‬‬
 ‫ماژولهای ‪ OMD‬و کاربردهای فرآیندی‪:‬‬

‫➢ فالکس تراوایی در فرآیند ‪ OMD‬به طور چشم گیری تحت تأثیر طراحی ماجول‬
‫و شرایط عملیاتی است‪.‬‬

‫➢ غشاء ها ممکن است مسطح باشند یا به فرم فیبرهای تو خالی‬

‫➢ نظر به ویسکوزیتی باالی مایعات در میان ماژولهای ‪ OMD‬به کار بردن قاب‬
‫و صفحه یا ساختارهای جراحت مارپیچ پیشنهاد می شود بعالوه ماجول صفحه‬
‫و قاب (همچنین جراحت مارپیچ) غشاهایی با ضخامت کمتر دارند‪.‬‬
‫➢ در فرآیند ‪ OMD‬با استفاده از ماجول ‪ ، Hellical‬غلظت باالتر حل شونده ها و دو‬
‫برابر فالکس بزرگتر نسبت به ماجولهای با جریان شعاعی بدست می دهد ‪.‬‬

‫➢ ماژولهای فیبر متخلخل ‪ Helically wound‬یک پیشرفت مهمی در شرایط‬

‫هیدرودینامیکی روی قسمت پوسته در مقایسه با ماژولهای جریان شعاعی‬
‫پیشنهاد می کند‬
 ‫➢ تقطیر غشایي اسمزي)‪ (OMD‬یك پروسه ي غشایي همراه با حرارت‬
‫جدید مي باشد‪.‬كه رسیدن به حداكثر غلظت مواد غذایي مایع را براي‬
‫شرایط عملیاتي مالیم تسهیل مي بخشد‪.‬‬

‫➢ آزمایش ها با یك سیستم واقعي (آب لیمو‪/‬آب آناناس)در یك مدل غشاء‬

‫مسطح انجام شده است عامل اسمزي مثل كلرید كلسیم و كلرید سدیم براي‬
‫تغییر غلظت بكار مي رود‪.‬‬
‫➢ مقاومت الیه مرزي خوراك ‪،‬عالوه بر الیه مرزي آب نمك و غشاء در‬
‫نظر گرفته شده است‪.‬‬

‫➢ انتقال جرم در الیه مرزي توسط تابعي از اعداد بدون بعد تعریف مي‬
‫شود در حالي كه انتقال جرم در غشاء بر اساس نادسن یا نفوذ مولكولي‬
‫در نظر گرفته مي شود‪.‬‬
 ‫➢ رابطه ي بنیادین بین فالكس انتقال جرم با نیروي محركه ي اختالف فشار‬
‫مایعات دو طرف غشاء به صورت رابطه زیر بیان مي شود‪.‬‬
‫‪N = KP‬‬

‫➢ ‪ K‬ضریب انتقال جرم كلي و به صورت زیر محاسبه مي شود‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 −1‬‬
‫(= ‪K‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬
‫‪K f K m K oA‬‬

‫➢ در این رابطه ‪ KOA‬و ‪ Km‬و ‪ Kf‬به ترتیب مقاومت انتقال جرم در الیه ي عامل‬
‫اسمزي ‪،‬الیه ي غشاء و الیه ي خوراك مي باشد‪.‬‬
‫➢ وقتي اندازه حفره هاي غشا نسبتا ً بزرگ باشد‪ ،‬برخورد بین مولكول هاي‬
‫نفوذ كننده بیشتر مي باشد‪ .‬چنین انتقال جرمي‪ ،‬به عنوان نفوذ مولكولي‬
‫بیان مي شود‪.‬‬

‫‪1 D M‬‬
‫ضریب نفوذ غشاء‬ ‫= ‪K mm‬‬
‫‪Yln   RT‬‬
 ‫➢ وقتي كه پویش آزاد متوسط نسبت به اندازه حفره ها بزرگتر باشد‪،‬‬
‫مولكول هاي نفوذ كننده مرتبا ً با دیواره حفره ها برخورد مي كنند و قطر‬
‫حفره ها اهمیت دارد‪ .‬چنین انتقال جرمي به عنوان نفوذ نادسن بیان مي‬
‫شود‪.‬‬

‫‪r M 0.5‬‬
‫ضریب نفوذ غشاء‬ ‫‪K mK = 1.064‬‬ ‫‪‬‬
‫) (‬
‫‪ RT‬‬
‫➢ ‪ D‬ضریب نفوذ مي باشد و مي تواندبا رابطه زیر بیان شود‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1 0.5‬‬

‫( ‪0.001858T‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪1.5‬‬
‫)‬
‫‪MA MB‬‬
‫=‪D‬‬
‫‪P AB‬‬
‫‪2‬‬
‫‪D‬‬
‫➢ ضریب انتقال جرم در الیه مرزي خوراك و عامل اسمزي را مي توان‬
‫توسط روابط تجربي بیان كرد كه شامل ترم هاي مربوط به خواص‬
‫فیزیكي و شرایط هیدرو دینامیكي محلول ها مي باشد و داریم‪:‬‬
‫‪ki L‬‬
‫= ‪Sh‬‬
‫‪Dw‬‬

‫‪Sh = b1 Re Sc‬‬
‫‪b2‬‬ ‫‪b3‬‬
‫= ‪Re‬‬
‫‪uL‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫= ‪Sc‬‬
‫‪Dw‬‬
‫➢ ‪ Dw‬ضریب نفوذ آب مي باشد و مي توان آن را از رابطه زیر به دست آورد‪:‬‬

‫‪(117.3 *10 −18 )(M w ) 0.5 T‬‬

‫= ‪Dw‬‬
‫‪ A0.6‬‬
 ‫➢ شار میان غشایي با افزایش غلظت عامل اسمزي ‪ ،‬افزایش مي یابد‪ .‬این‬
‫افزایش‪ ،‬عمدتا ً به دلیل اختالف فشار بخار بیشتر است كه منجر به افزایش‬
‫نیروي محركه انتقال آب از غشا مي شود‪.‬‬
‫➢ با افزایش جریان ‪،‬شار میان غشایي به تدریج افزایش مي یابد‪ .‬این موضوع مي‬
‫تواند ناشي از كاهش الیه قطبیت غلظت باشد ( به دلیل كاهش ضخامت الیه‬
‫مرزي هیدرودینامیكي)‪.‬‬
 ‫➢ نتایج در شكل زیر آورده شده است كه مشاهده مي شود كه شار میان‬
‫غشایي‪ ،‬در بازه مورد بررسي‪ ،‬تغییري با تغییر اندازه حفره نمي كند‪.‬‬
‫➢ دو عامل اسمزي ‪ NaCl‬و ‪ CaCl2.2H2O‬با غلظت هاي متفاوت ( ‪ 2‬تا ‪14‬‬
‫موالر براي ‪ CaCl2.2H2O‬و ‪ 2‬تا ‪ 6‬موالر براي ‪ ) NaCl‬در آزمایش ها‪،‬‬
‫به كار گرفته شده است‪.‬‬

‫➢ كلرید كلسیم در مقایسه با كلرید سدیم‪ ،‬در تمام غلظت ها‪ ،‬شار میان‬
‫غشایي باالتري مي دهد‪.‬‬

‫➢ عمدتا ً فعالیت اسمزي باالتر كلرید كلسیم ( نسبت حاللیت آب به وزن اكي‬
‫واالن ) دلیل این امر مي باشد‪ ،‬كه گرادیان فشار بخار باالتر در طول‬
‫غشا را ایجاد مي كند‪.‬‬
‫➢ در اینجا آزمایش ها با ثابت نگه داشتن دماي عامل اسمزي در ‪28 ± 0.5 °C‬‬
‫به كمك ثابت نگه داشتن دماي حمام آب با تغییر دادن دماي خوراك ( آب‬
‫آناناس‪ /‬لیمو شیرین ) بین ‪ 30‬تا ‪ 38‬درجه سانتیگرادو (این آزمایش براي‬
‫تغلیظ مایعات غیر حساس به دما مفید است‪ ).‬انجام شد‪.‬‬
 ‫نتایج‪:‬‬
‫➢ با در نظر گرفتن ضرایب انتقال جرم در الیه هاي مرزي خوراك و عامل‬
‫اسمزي و همچنین در غشا‪ ،‬شارهاي تئوري تخمین زده شدند كه در جدول آمده‬
‫است‪.‬‬
 ‫➢ براي تخمین انتقال آب در الیه هاي مرزي (سمت خوراك و عامل اسمزي)‪،‬‬
‫از رابطه ي تجربي شامل اعداد بي بعد‪ ،‬استفاده شد‪.‬دستگاه غشاي به كار رفته‪،‬‬
‫تخت و جریان آرام ( مقادیر ‪ NRe‬بین ‪ 18‬تا ‪ 430‬است)و سرعت انتقال جرم‬
‫پایین است‪ .‬ثوابت در معادله برابر با ‪ b2=0.5 ،b1=0.664‬و ‪b3= 0.33‬‬
‫در نظر گرفته شد‪.‬‬

‫‪Sh = b1 Re Sc‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪b3‬‬

‫مقادیر ضریب انتقال جرم براي غلظتهاي متفاوت عامل‬
‫اسمزي‪:‬‬
‫مقادیر ضریب انتقال جرم براي شدت جریان هاي متفاوت ‪:‬‬
 :‫مراجع‬
1) Osmotic MD and other membrane distillation
variants, Marek Gryta
• Institute of Chemical and Environment Engineering, Technical University of Szczecin,
ul. Pulaskiego 10, 70-322 Szczecin, Poland,2004

2) Mass transfer in osmotic membrane

distillation,Naveen Nagaraj,B.Ravindra Babu

• Department of Food Engineering, Central Food Technological Research Institute, Mysore

570013, India,2005