‫آب‪ ،‬آهنگ زندگی‬

‫زمین در ف ضا به رنگ آبی دیده می شود؛ زیرا نزدیك به ‪ 75‬در صد سطح آن را آب پو شانده‪ ،‬به گونه ای كه جرم كل آب های روی‬
‫كرۀ زمین در حدود ‪1.5 × 1018‬تن برآورد می شود‪.‬‬

‫بخش عمده این آب در اقیانوس ها و دریاها توزیع شده است‪ ،‬به گونه ای كه اگر كره زمین را مسطح در نظر بگیریم آب‪ ،‬همۀ‬
‫سطح آن را تا ارتفاع بیش از ‪ 2‬كیلومتر می پوشاند‪ .‬آب اقیانوس ها و دریا ها مخلوطی همگن است كه اغلب مزه ای شور دارد‪ ،‬زیرا‬
‫مقدار قابل توجهی ( ‪ )5 × 1016‬از نمك های گوناگون در آن حل شده است‪.‬‬

‫ساالنه میلیاردها تن مواد گوناگون از سنگ كره نیز وارد آب كره می شوند‪ .‬از آنجا كه جرم كل مواد حل شده در آب های كره‬
‫زمین تقریباً ثابت است‪ ،‬پس باید همین مقدار ماده نیز از آب دریاها و اقیانوس ها خارج شوند‪.‬‬

‫كرۀ زمین را می توان سامانه ای بزرگ در نظر گرفت كه شامل چهار بخش هوا كره‪ ،‬آب كره‪ ،‬سنگ كره و زیست كره است‪.‬‬

‫درون این سامانه و بین این چهار بخش‪ ،‬پیوسته مواد گوناگونی مبادله می شود؛ برای نمونه ساالنه حجم عظیمی از آب دریاها بخار‬
‫و وارد هواكره می شود و به صورت بارش در آب كره یا سنگ كره فرود می آید‪ .‬جانداران آبزی ساالنه میلیاردها تن كربن دی‬
‫اكسید را وارد هوا كره و مقدار بسیار زیادی از گاز اكسیژن محلول در آب را مصرف می كنند‪ .‬فعالیت های آتشفشانی سبب می‬
‫شود گازهای گوناگون و مواد شیمیایی جامد به صورت گرد و غبار وارد هواكره شوند‪ .‬الشۀ جانوران و گیاهان براثر واكنش های‬
‫شیمیایی تجزیه شده و به صورت مولكول های كوچك تری وارد آب كره‪ ،‬هوا كره یا سنگ كره می شوند‪ .‬همچنین جانداران ساالنه‬
‫مقدار بسیار زیادی از تركیب های كربن دار را وارد بخش های گوناگون كرۀ زمین می كنند‪.‬‬

‫امروزه ‪ 50‬درصد جمعیت جهان از كم آبی رنج می برند و تا سال ‪ 66 ،2025‬درصد مردم جهان با كمبود آب روبه رو خواهند شد‪.‬‬

‫نحوه ی توزیع آب در جهان به صورت زیر است‪:‬‬

‫آب شیرین و آب شور دریاچه ها و رطوبت خاک و بخار آب موجود در هوا < نهرها و جوی ها < آب های زیر زمینی < كوه های‬
‫یخی < اقیانوس ها‪ :‬آب های جهان‬

‫بیشتر آب های روی زمین شور است و نمی توان از آنها در كشاورزی‪ ،‬مصارف خانگی و صنعتی استفاده كرد؛ از این رو تهیۀ آب‬
‫شیرین و آشامیدنی‪ ،‬همچنین آب قابل استفاده در كشاورزی‪ ،‬صنعت و دیگر حوزه ها یكی از چالش های اساسی در سطح جهان‬
‫است‪ .‬از سوی دیگر اقیانوس ها‪ ،‬دریاها‪ ،‬دریاچه ها و ‪ ...‬منابع ارزشمندی برای تهیه و استخراج مواد شیمیایی گوناگون‪ ،‬تولید‬
‫فراورده های پروتئینی‪ ،‬مواد و وسایل تزیینی‪ ،‬تهیۀ داروهای گوناگون و ‪ ...‬هستند‪.‬‬

‫آب باران در هوای پاک تقریباً خالص است‪ ،‬زیرا هنگام تشكیل برف و باران‪ ،‬تقریباً همۀ مواد حل شده در آب از آن جدا می شود‪.‬‬
‫این فرایند‪ ،‬الگویی برای تهیۀ آب خالص است‪.‬فرایندی كه تقطیر و فراوردۀ آن آب مقطر نام دارد‪.‬‬

‫در مورد یون های حل شده در آب دریا باید به موارد زیر توجه كرد‪:‬‬
 ‫ترتیب مقدار كاتیون ها در آب دریا به صورت مقابل است‪:‬‬

‫‪𝑁𝑎+ > 𝑀𝑔2+ > 𝐶𝑎2+ > 𝐾 +‬‬

‫ترتیب مقدار آنیون ها در آب دریا به صورت مقابل است‪:‬‬

‫‪𝐶𝑙 − > 𝑆𝑂42− > 𝐶𝑂32− > 𝐵𝑟 −‬‬

‫در میان همه ی یون های موجود در آب دریا‪ ،‬چهار یونی كه بیش ترین مقدار را دارند به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪𝐶𝑙 − > 𝑁𝑎+ > 𝑆𝑂42− > 𝑀𝑔2+‬‬

‫وجود انواع یون ها در آب دریا به دلیل انحالل نمك های گوناگون در آن است‪ .‬برای نمونه وجود یون ‪ 𝑁𝑎+‬در آب دریا می تواند‬
‫ناشی از حل شدن 𝑙𝐶𝑎𝑁 ‪ 𝑁𝑎2 𝐶𝑂3 , 𝑁𝑎2 𝑆𝑂4 ,‬و 𝑟𝐵𝑎𝑁 در آن ها باشد و جود یون ‪ 𝐶𝑙 −‬در آب می تواند ناشی از حل‬
‫شدن نمك های 𝑙𝐶𝑎𝑁 ‪ 𝑀𝑔𝐶𝑙2 , 𝐾𝐶𝑙 ,‬و ‪ 𝐶𝑎𝐶𝑙2‬در آب دریا باشد‪.‬‬

‫آب آشامیدنی‪ ،‬مخلوطی زالل و همگن بوده كه حاوی مقدار كمی از یون های گوناگون است‪ .‬برخی از این یون ها به طور طبیعی در‬
‫آب حل شده و برخی دیگر در مراكز تأمین آب آشامیدنی سالم به آن افزوده می شود ‪.‬برای نمونه به آب آشامیدنی‪ ،‬مقدار بسیار كم‬
‫و مناسب یون فلوئورید می افزایند زیرا وجود این یون سبب حفظ سالمت دندان ها می شود‪.‬‬

‫محلول‬

‫محلول مخلوطی همگن از دو یا چند ماده است كه حالت فیزیكی و تركیب شیمیایی در سرتاسر آن یكسان و یكنواخت است‪.‬‬

‫هر محلول از دو جزء حالل و حل شونده (ها) تشكیل شده است‪ .‬حالل جزئی از محلول است كه شمار مول های آن بیش تر از‬
‫سایر اجزای محلول است و حل شونده را در خود حل میكند‪.‬‬

‫سرم فیزیولوژی‬ ‫ضدیخ‬ ‫هوا‬ ‫گالب‬ ‫نام محلول‬

‫آب‬ ‫آب‬ ‫گاز نیتروژن‬ ‫آب‬ ‫حالل‬

‫سدیم كلرید‬ ‫اتیلن گلیكول‬ ‫گاز اكسیژن‪ ،‬كربن دی‬ ‫ماده آلی‬ ‫حل شونده‬
‫اكسید‪ ،‬بخار آب‪،‬‬
‫آوگون و‪...‬‬

‫سرم فیزیولوژی نمونه ای از محلول رقیق و گالب دو اتیشه نمونه ای از محلول غلیظ است‪.‬‬
 ‫خواص محلول ها به خواص حالل‪ ،‬حل شونده و مقدار هر یك از آنها بستگی دارد ‪.‬بنابراین دانستن اینكه چه مقدار حل شونده در‬
‫یك محلول وجود دارد‪ ،‬می تواند به درک خواص‪ ،‬رفتار و كاربرد آن محلول كمك كند‪ .‬شیمی دان ها غلظت یك محلول را مقدار‬
‫حل شونده در مقدار معینی از حالل یا محلول تعریف می كنند‪.‬‬

‫ترتیب درصد جرمی نمك موجود در آب چند دریاس معروف به صورت زیر است‪:‬‬

‫اقیانوس آرام < دریای مدیترانه < دریای سرخ < دریای مرده (بحر المیت)‬

‫آب دریای مرده محلول غلیظی است كه انسان می تواند به راحتی روی آن شناور بماند‪ .‬دریاچۀ ارومیه نیز یكی از دریاچه های شور‬
‫دنیاست كه مقدار نمك های حل شده در آن بسیار زیاد است محلول آبی این دریاچه نیز بسیار غلیظ است؛ از این رو دریاچۀ‬
‫ارومیه منبع غنی از مواد شیمیایی گوناگون به شمار می آید‪.‬‬

‫مواد شیمیایی موجود در آب دریا را می توان به روش های فیزیكی یا شیمیایی از آن جدا كرد‪ .‬برای نمونه ساالنه میلیون ها تن‬
‫سدیم كلرید با روش تبلور از آب دریا جداسازی و استخراج می شود‪.‬‬

‫جداسازی حل شونده از محلول به شكل بلورهای جامد را تبلور می نامند‪ .‬به این صورت كه مقداری از محلول را درون ظرف كم‬
‫عمق قرار داده و با گرما حالل‪ ،‬محلول را تبخیر‬
‫میكنیم‪.‬‬

‫بیشترین كاربرد سدیم كلرید در تهیه گاز كلر‪ ،‬فلز‬

‫سدیم‪ ،‬سودسوز آور و گاز هیدروژن در انتها نیز‬
‫مصارف خانگی قرار گرفته است‪.‬‬

‫فلز منیزیم مادۀ ارزشمند دیگری است كه در تهیۀ آلیاژ ها‪ ،‬شربت معده و ‪ ...‬كاربرد دارد‪.‬‬

‫آب دریا منبع سرشاری از یون های منیزیم ) ‪ (𝑀𝑔2+‬است‪ .‬مراحل تهیه فلز منیزیم از آب دریا‪:‬‬

‫‪ -1‬هدایت آب دریا به حوضچه‪،‬‬

‫‪ -2‬اضافه كردن یون )𝑞𝑎( ‪( 𝑂𝐻 −‬یون هیدروكسید)‪ :‬به منظور رسوب دادن یون های ) ‪ ،(𝑀𝑔2+‬به آب دریا یون‬
‫هیدروكسید ‪ 𝑂𝐻 −‬می افزایند تا رسوب ‪ 𝑀𝑔(𝑂𝐻)2‬تشكیل شود‪:‬‬
 ‫)𝑠( ‪𝑀𝑔2+ (𝑎𝑞) + 2 𝑂𝐻 − (𝑎𝑞) → 𝑀𝑔(𝑂𝐻)2‬‬

‫‪ -3‬استفاده از صافی‪ :‬برای جداسازی رسوب ‪ 𝑀𝑔(𝑂𝐻)2‬از باقی مانده محلول‪ ،‬از صافی استفاده می كنند‪.‬‬
‫‪ -4‬اضافه كردن هیدروكلریك اسید ‪ : HCl‬با اضافه كردن ‪ HCl‬به ‪ 𝑀𝑔(𝑂𝐻)2‬آن را به نمك ‪ 𝑀𝑔𝐶𝑙2‬تبدیل می كنند‪.‬‬

‫)𝑙(𝑂 ‪𝑀𝑔(𝑂𝐻)2 (𝑠) + 𝐻𝐶𝑙(𝑎𝑞) → 𝑀𝑔𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + 2 𝐻2‬‬

‫‪ -5‬خشك كردن‪ :‬محلول منیزیم كلرید را خشك می كنیم تا منیزیم كلرید جامد به دست آید‪.‬‬

‫)𝑠( ‪𝑀𝑔𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) → 𝑀𝑔𝐶𝑙2‬‬

‫‪ -6‬ذوب كردن‪ :‬برای شروع فرایند برقكافت منیزیم كلرید باید آن را ذوب نمود‪.‬‬

‫)𝑙( ‪𝑀𝑔𝐶𝑙2 (𝑠) → 𝑀𝑔𝐶𝑙2‬‬

‫‪ -7‬برقكافت منیزیم كلرید مذاب‪ :‬در یك سلول الكترولیتی منیزیم كلرید مذاب را برقكافت می كنند‪.‬‬

‫)𝑔( ‪ ∶ 𝑀𝑔2+ (𝑙) + 2 𝐶𝑙 − (𝑙) → 𝑀𝑔(𝑙) + 𝐶𝑙2‬واكنش كلی‬

‫جمع آوری منیزیم و كلر‪ :‬در آخر ‪ ،‬فراورده های برقكافت را به واحدهای جداگانه ای منتقل می شود‪.‬‬

‫ردپای آب‬

‫ردپای آب نشان می دهد كه هر فرد چه مقدار از آب قابل استفاده و در دسترس مصرف میكند و در نتیجه چه مقدار از حجم منابع‬
‫آب كم می شود‪.‬‬

‫هر فرد‪ ،‬روزانه در حدود ‪ 350‬لیتر آب مصرف می كند‪ .‬این مقدار آب افزون بر نوشیدن‪ ،‬شامل پخت و پز ‪ ،‬شستشو در آشپزخانه‪،‬‬
‫نظافت‪ ،‬شستشوی لباس و ‪ ....‬است‪ .‬مصرف آب به فعالیت های روزانه هر شخص محدود نمی شود‪ ،‬بلكه روزانه در صنایع گوناگون‪،‬‬
‫حجم بسیار زیادی آب استفاده می شود‪ .‬در میان صنایع‪ ،‬صنعت كشاورزی بیشترین حجم آب مصرفی را به خود اختصاص داده‬
‫است‪.‬‬

‫میانگین ردپای آب برای هر فرد در یك سال در حدود ‪ 1000000‬لیتر است‪.‬‬

‫واکنشهای جابهجایی یگانه‬

‫‪ .1‬جانشینی یگانه ( واكنش یك فلز با تركیب)‪ :‬جای فلز را با فلزو یا نافلز را با نافلز عوض كنید‪.‬‬
‫𝐵 ‪: 𝐴 + 𝐵𝐶 → 𝐴𝐶 +‬حالت كلی‬

‫)𝑠(𝑛𝑍 ‪𝐴𝑙(𝑠) + 𝑍𝑛𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) → 𝐴𝑙𝐶𝑙3 (𝑎𝑞) +‬‬

‫→ )𝑞𝑎( ‪𝑀𝑔(𝑠) + 𝐴𝑙𝐶𝑙3‬‬

‫نكته‪ :‬فلزات به صورت آزاد تك اتمی نوشته می شود‪ .‬اكسیژن‪ ،‬هیدروژن‪ ،‬نیتروژن و هالوژن ها به صورت دو اتمی‬
‫( ‪ )𝑂2 , 𝐻2 , 𝑁2 , 𝐹2‬هستند‪.‬‬

‫نكته‪ :‬برخی از فلزات می توانند جای هیدروژن را نیز بگیرند (در فلزاتی كه دارای چند ظرفیت می باشند فلز با ظرفیت‬
‫كمتر در واكنش شركت می كند‪).‬‬

‫در برخی مواقع كربن می تواند جای فلزات واسطه (نه اصلی) را بگیرد‪.‬‬

‫)𝑔( ‪𝑍𝑛(𝑠) + 2 𝐻𝐶𝑙(𝑎𝑞) → 𝑍𝑛𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + 𝐻2‬‬

‫→ )𝑞𝑎(𝑙𝐶𝐻 ‪𝐴𝑙(𝑠) +‬‬

‫‪ .2‬جانشینی دوگانه (واكنش دو تركیب با یكدیگر)‪:‬‬

‫𝐷𝐵 ‪: 𝐴𝐷 + 𝐵𝐶 → 𝐴𝐶 +‬حالت كلی‬

‫)𝑞𝑎( ‪𝐴𝑔𝑁𝑂3 (𝑎𝑞) + 𝑁𝑎𝐶𝑙(𝑎𝑞) → 𝐴𝑔𝐶𝑙(𝑠) + 𝑁𝑎𝑁𝑂3‬‬

‫→ )𝑞𝑎( ‪𝐵𝑎𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + 𝑁𝑎2 𝑆𝑂4‬‬
‫در نوشتن معادله ی واكنش های شیمیایی‪ ،‬مواد نامحلول نباید در حالت محلول )‪ (aq‬نوشته شوند‪ .‬به این دلیل كه در آب حل‬
‫نمی شوند و حالت آن ها باید جامد )‪ (s‬باشد‬

‫شناسایی یون‬

‫یك روش شناسایی یون های محلول در ّ این است كه محلول دیگری به ان اضافه كنیم كه با یون مورد نظر تشكیل ماده ی‬
‫نامحلول ( رسوب) دهد‪ .‬بدیت ترتیب با تشكیل رسوب مربوطه پی به وجود یون مورد نظر ببریم‪.‬‬

‫‪ -1‬شناسایی یون ‪ : 𝐴𝑔+‬چنانچه به محلول نقره نیترات )𝑞𝑎( ‪ 𝐴𝑔𝑁𝑂3‬كه حاوی یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐴𝑔+‬است مقداری محلول‬
‫سدیم كلرید )𝑞𝑎(𝑙𝐶𝑎𝑁 اضافه كنیم در این صورت یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐴𝑔+‬و یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐶𝑙 −‬با یكدیگر رسوب سفید رنگ‬
‫𝑙𝐶𝑔𝐴 را تشكیل می دهند بدین ترتیب می توان پی به وجود یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐴𝑔+‬در محلول برد‪.‬‬

‫)𝑞𝑎( ‪𝐴𝑔𝑁𝑂3 (𝑎𝑞) + 𝑁𝑎𝐶𝑙(𝑎𝑞) → 𝐴𝑔𝐶𝑙(𝑠) + 𝑁𝑎𝑁𝑂3‬‬

‫‪ -2‬شناسایی یون ‪ : 𝐵𝑎2+‬چنانچه به محلول نقره نیترات )𝑞𝑎( ‪ 𝐵𝑎𝐶𝑙2‬كه حاوی یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐵𝑎2+‬است مقداری محلول‬
‫سدیم سولفات )𝑞𝑎( ‪ 𝑁𝑎2 𝑆𝑂4‬اضافه كنیم در این صورت یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐵𝑎2+‬و یون )𝑞𝑎( ‪ 𝑆𝑂42−‬با یكدیگر رسوب‬
‫سفید رنگ)𝑠( ‪ 𝐵𝑎𝑆𝑂4‬را تشكیل می دهند بدین ترتیب می توان پی به وجود یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐵𝑎2+‬در محلول برد‪.‬‬

‫)𝑞𝑎(𝑙𝐶𝑎𝑁 ‪𝐵𝑎𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + 𝑁𝑎2 𝑆𝑂4 (𝑎𝑞) → 𝐵𝑎𝑆𝑂4 (𝑠) + 2‬‬

‫از واكنش باال برای شناسایی یون سوافات نیز استفاده می شود‬

‫‪ -3‬شناسایی یون ‪ : 𝐶𝑎2+‬چنانچه به محلول نقره نیترات )𝑞𝑎( ‪ 𝐶𝑎𝐶𝑙2‬كه حاوی یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐶𝑎2+‬است مقداری محلول‬
‫سدیم فسفات )𝑞𝑎( ‪ 𝑁𝑎3 𝑃𝑂4‬اضافه كنیم در این صورت یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐶𝑎2+‬و یون )𝑞𝑎( ‪ 𝑃𝑂43−‬با یكدیگر رسوب‬
‫سفید رنگ )𝑠( ‪ 𝐶𝑎3 (𝑃𝑂4 )2‬را تشكیل می دهند بدین ترتیب می توان پی به وجود یون )𝑞𝑎( ‪ 𝐶𝑎2+‬در محلول برد‪.‬‬

‫)𝑞𝑎(𝑙𝐶𝑎𝑁 ‪3 𝐶𝑎𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + 2 𝑁𝑎3 𝑃𝑂4 (𝑎𝑞) → 𝐶𝑎3 (𝑃𝑂4 )2 (𝑠) + 6‬‬
‫از واكنش باال برای شناسایی یون فسفات نیز استفاده می شود‪.‬‬

‫به طور خالصه می توان از جدول زیر استفاده كرد‪.‬‬

‫كاتیون مورد شناسایی‬ ‫آنیونی كه باید اضافه كنیم‬ ‫رسوب تشكیل شده‬

‫)𝑞𝑎( ‪𝐴𝑔+‬‬ ‫)𝑞𝑎( ‪𝐶𝑙 −‬‬ ‫)𝑠(𝑙𝐶𝑔𝐴‬

‫)𝑞𝑎( ‪𝐵𝑎2+‬‬ ‫)𝑞𝑎( ‪𝑆𝑂42−‬‬ ‫)𝑠( ‪𝐵𝑎𝑆𝑂4‬‬

‫)𝑞𝑎( ‪𝐶𝑎2+‬‬ ‫)𝑞𝑎( ‪𝑃𝑂43−‬‬ ‫)𝑠( ‪𝐶𝑎3 (𝑃𝑂4 )2‬‬

‫‪ -1‬جاهای خالی را با فرمول مناسب پر كنید (معادله را موازنه كنید)‪.‬‬

‫)𝑔( ‪𝑎) − − − + − −− → 𝐾𝑂𝐻 (𝑎𝑞) + 𝐻2‬‬

‫)𝑔(‪𝑏) 𝑍𝑛 (𝑠) + − − − → 𝑍𝑛𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + − − −‬‬

‫)‪𝑐) 𝐾𝐼 (𝑎𝑞) + − − − → − − −(−) + 𝐾𝐵𝑟 (−‬‬

‫‪𝑑) 𝐾𝐶𝑙(𝑎𝑞) + 𝐵𝑟2 (𝑙) → − − −‬‬

‫)‪𝑒) 𝐻𝐵𝑟 (𝑎𝑞) + 𝐴𝑙 (𝑠) → − − −(−) + − − −(−‬‬

‫‪𝑓) − − − + − −− → 𝐵𝑟2 (𝑎𝑞) + − − −‬‬

‫‪𝑔) 𝐶𝑎(𝑠) + 𝐻2 𝑂(𝑙) → − − − + − − −‬‬

‫‪ℎ) 𝐹𝑒2 𝑂3 (𝑠) + 𝐻2 (𝑔) → − − − + − − −‬‬

‫)‪𝑖) 𝑀𝑔(𝑠) + 𝑍𝑛(𝑁𝑂3 )2 (𝑎𝑞) → − − −(−) + − − −(−‬‬

‫‪ -2‬معادلهی واكنشهای زیر را بنویسید‪.‬‬

‫آ) واكنش منیزیم با آب‬

‫ب) واكنش فلز نقره با هیدروكلریك اسید‬

‫پ) واكنش برم با سدیم یدید‬

‫‪ -3‬با توجه به واكنش فویل آلومینیم با مس(‪ )II‬سولفات به موارد زیر پاسخ دهید‪.‬‬

‫آ) معادله واكنش را بنویسید‪.‬‬

‫ب) دو نشانهی ظاهری از انجام شدن این واكنش را بیان كنید‪.‬‬

‫پ) در این واكنش كدام یونها با یكدیگر وا كنش میدهند و كدام یونها ناظر بوده و در فرآیند وارد نمیشوند؟‬

‫‪ -4‬آیا این عبارت صحیح است؟ چرا؟‬

‫«واكنش برگشتِ واكنشهای جابهجایی یگانه انجام نمیشود‪».‬‬

‫واکنشهای جابهجایی دوگانه‬

‫‪ -1‬جاهای خالی را با فرمول مناسب پر كنید (معادله را موازنه كنید)‪.‬‬

‫)‪𝑎) 𝐻2 𝑆𝑂4 (𝑎𝑞) + 𝐾𝑂𝐻(𝑎𝑞) → − − −(𝑎𝑞) + − − −(−‬‬

‫‪𝑏) 𝑃𝑏(𝑁𝑂3 )2 (𝑎𝑞) + 𝐾2 𝐶𝑟𝑂4 (𝑎𝑞) → − − − + − − −‬‬

‫)‪𝑐) 𝐹𝑒 3+ (𝑎𝑞) + 𝑂𝐻 − (−) → − − −(−‬‬

‫)𝑙( 𝑂 ‪𝑑) − − − + − −− → 𝐶𝑎3 (𝑃𝑂4 )2 + 𝐻2‬‬

‫‪𝑒) 𝐻𝐹(𝑎𝑞) + − − − → 𝑁𝑎𝐹 (𝑎𝑞) + − − −‬‬

‫‪𝑓) 𝐶𝑎𝐶𝑂3 (𝑠) + − − − → 𝐶𝑎𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + − − − + − − −‬‬

‫)‪𝑔) 𝐻 + (𝑎𝑞) + 𝑂𝐻 − (𝑎𝑞) → − − −(−‬‬

‫‪ℎ) 𝐵𝑎(𝑂𝐻)2 (𝑎𝑞) + 𝑁𝑎2 𝑆𝑂4 (𝑎𝑞) → − − − + − − −‬‬

‫)𝑠( ‪𝑖) − − − + − −− → 𝐻𝐶𝑙 (𝑎𝑞) + 𝐹𝑒𝑃𝑂4‬‬

‫‪𝑗) 𝑍𝑛2 𝐵𝑟(𝑎𝑞) + − − −(𝑎𝑞) → 𝐴𝑔𝐵𝑟 (𝑠) + − − −‬‬

‫یون های چند اتمی متداول‬

‫یون های چند اتمی‪ ،‬یون هایی هستند كه دارای دو یا چند اتم هستند‪.‬‬

‫فرمول شیمیایی‬ ‫نام‬ ‫فرمول شیمیایی‬ ‫نام‬

‫‪𝑶𝑯−‬‬ ‫هیدروکسید‬ ‫‪𝑵𝑶−‬‬
‫𝟑‬ ‫نیترات‬
‫‪𝑵𝑯+‬‬‫𝟒‬ ‫آمونیوم‬ ‫‪𝑪𝑶𝟐−‬‬
‫𝟑‬ ‫کربنات‬
‫‪𝟐−‬‬ ‫‪𝟐−‬‬
‫𝟑𝑶𝑺‬ ‫سولفیت‬ ‫𝟒𝑶𝑺‬ ‫سولفات‬
‫‪𝐻𝐶𝑂3−‬‬ ‫هیدروژن كربنات‬ ‫‪𝑷𝑶𝟑−‬‬
‫𝟒‬ ‫فسفات‬
‫‪𝑁𝑂2−‬‬ ‫نیتریت‬ ‫‪𝑺𝒊𝑶𝟒−‬‬
‫𝟒‬ ‫سیلیکات‬
‫𝑂𝑂𝐶 ‪𝐶𝐻3‬‬ ‫‪−‬‬
‫استات‬ ‫‪𝑀𝑛𝑂4−‬‬ ‫پرمنگنات‬
‫‪𝐶𝑙𝑂3−‬‬ ‫كلرات‬ ‫‪𝐶𝑙𝑂4−‬‬ ‫پركلرات‬
‫‪−‬‬
‫‪𝐶𝑙𝑂2−‬‬ ‫كلریت‬ ‫𝑂𝑙𝐶‬ ‫هیپوكلریت‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫𝑂𝑂𝐶𝐻‬ ‫فورمات‬ ‫𝑁𝐶‬ ‫سیانید‬

‫فرمول نویسی تركیب های یونی دارای یون های چندتایی‬

‫‪ -1‬ابتدا كاتیون را در سمت چپ و آنیون را در سمت راست كنار یكدیگر می نویسیم‬

‫‪ -2‬اگر باز كاتیون با بار آنیون متفاوت بود برای این كه مجموع بارهای مثبت و منفی برابر شود‪ ،‬بار كاتیون را به عنوان زیروند آنیون و‬
‫بار آنیون را به عنوان زیروند كاتیون قرار می دهیم و در صورت امكان زیروندها را ساده میكنیم‪ .‬بدیهی است كه اگر بار آنیون با بار‬
‫كاتیون برابر باشد نیاز به هیچ زیروندی نیست‪.‬‬
‫‪ -3‬بار یون ها را حذف كرده تا یون های ناهمنام یكدیگر را خنثی كنند‪.‬‬

‫سدیم سولفات‬ ‫‪𝑁𝑎+ 𝑆𝑂42−‬‬ ‫‪𝑁𝑎2 𝑆𝑂4‬‬

‫آلومینیم فسفات‬ ‫‪𝐴𝑙 3+ 𝑃𝑂43−‬‬ ‫بارها به یك عدد ساده شدن‬ ‫‪𝐴𝑙𝑃𝑂4‬‬

 ‫آمونیوم كربنات‬ ‫‪𝑁𝐻4+ CO2−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪(𝑁𝐻4 )2 𝐶𝑂3‬‬

‫آهن (‪ )III‬نیترات‬ ‫‪𝐹𝑒 3+ NO−‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪𝐹𝑒(𝑁𝑂3 )3‬‬

‫در ساختار تركیب های یونی دارای یون های چند اتمی‪ ،‬هر دو نوع پیوند كوواالنسی و یونی وجود دارد‪.‬‬

‫برای نمونه‬

‫هر تركیب یونی بر اثر حل شدن در آب به تعداد یون های سازنده ی خود یون محلول در آب تولید می كند‪.‬‬

‫به عنوان مثال سدیم سولفات را در نظر بگیرید این تركیب از سه یون تشكیل شده است بنابراین از انحالل هر واحد در آب سه یون تولید می‬
‫شود‪.‬‬

‫)𝑞𝑎( ‪𝑁𝑎2 𝑆𝑂4 (𝑠) → 2 𝑁𝑎 + (𝑎𝑞) + 𝑆𝑂42−‬‬

‫ساختار لوویس آمونیوم سولفات ‪ (𝑁𝐻4 )2 𝑆𝑂4‬به صورت زیر است‪.‬‬

‫از انحالل هر واحد از آن ‪ 3‬یون تولید می شود‪.‬‬

‫)𝑞𝑎( ‪(𝑁𝐻4 )2 𝑆𝑂4 (𝑠) → 2 𝑁𝐻4 (𝑎𝑞) + 𝑆𝑂42−‬‬

‫گیاهان برای رشد مناسب‪ ،‬عالوه بر آب و كربن دی اكسید به عنصرهای گوگرد‪ ،‬فسفر و نیتروژن نیاز دارد آمونیوم سولفات یكی از كودهای‬
‫شیمیایی است كه دو عنصر گوگرد و نیتروژن را در اختیار گیاه قرار می دهد‪.‬‬
 ‫مسائل مربوط به انواع غلظت‬

‫غلظت ‪ppm‬‬

‫در محلول های بسیار رقیق‪ ،‬جرم ماده ی حل شونده در مقایسه با جرم كل محلول بسیار كم است‪ .‬به همین دلیل برای بیان غلظت این نوع‬
‫محلول ها از كمیتی به نام قسمت در میلیون یا ‪ ppm‬استفاده میكنند‪.‬‬

‫جرم حل شونده‬
‫= 𝑚𝑝𝑝‬ ‫‪× 106‬‬
‫جرم محلول‬

‫در صورت و مخرج رابطه ی فوق باید از یك نوع یكا استفاده شود‪.‬‬

‫در مسائل ‪ ppm‬فرض بر این است كه غلظت ماده ی حل شونده بسیار كم است‪ .‬بنابراین جرم محلول را می توان تقریباً برابر جرم حالل در‬
‫نظر گرفت‪ .‬به عبارت دیگر از جرم كم حل شونده صرف نظر می شود‪.‬‬

‫جرم حالل ≈ جرم محلول → در مسائل 𝑚𝑝𝑝‬

‫در مسائل ‪ ppm‬با توجه به اینكه غلظت محلول ناچیز است می توان چگالی محلول را معادل چگالی آب یعنی برابر ‪ 1 𝑔. 𝑚𝐿−1‬یا‬
‫‪ 1 𝑘𝑔. 𝐿−1‬در نظر گرفت‪.‬‬

‫از ‪ ppm‬برای بیان غلظت محلول های بسیار رقیق مانند غلظت كاتیون ها و آنیون ها در آب معدنی‪ ،‬آب آشامیدنی‪ ،‬آب دریا‪ ،‬بدن جانداران‪،‬‬
‫بافت های گیاهی و نیز مقدار آالینده های هوا استفاده می شود‪.‬‬

‫واحدهای میلی گرم حل شونده در یك كیلوگرم محلول و یا در زمانی كه چگالی محلول برابر ‪ 1 𝑘𝑔. 𝐿−1‬در نظر گرفته شود می توان از واحد‬
‫میلی گرم در لیتر به جای ‪ ppm‬استفاده كرد‪.‬‬

‫جرم حل شونده)‪(g‬‬ ‫𝑔𝑚 𝑔𝑚‬

‫= 𝑚𝑝𝑝‬ ‫= ‪× 106‬‬ ‫=‬
‫جرم محلول)‪(g‬‬ ‫𝑔𝑘‬ ‫𝐿‬

‫اگر در ‪ 20‬كیلوگرم از آب دریا‪8 ،‬گرم یون ‪ 𝐶𝑎2+‬وجود داشته باشد‪ ،‬غلظت یون ‪ 𝐶𝑎2+‬در آب دریا‪ ،‬برحسب ‪ ppm‬را محاسبه كنید‪.‬‬

‫غلظت یون پتاسیم در آب دریا برابر ‪ 380 ppm‬است در ‪ 200‬میلی لیتر آب دریا تقریباً چند مول یون ‪ 𝐾 +‬وجود دارد؟‬
‫) ‪(𝐾 = 39 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬
 ‫مقدار ‪ 0.002‬میلی مول سدیم سولفات را در ‪ 184‬گرم آب حل میكنیم‪ .‬غلظت یون سدیم در محلول حاصل‪ ،‬تقریباً چند ‪ ppm‬است؟‬

‫) ‪(𝑆 = 32, 𝑁𝑎 = 23 , 𝑂 = 16 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫مقدار ‪ 5.55‬گرم كلسیم كلرید را در ‪ 5‬لیتر آب حل می كنیم‪ .‬غلظت یون كلرید برحسب ‪ ppm‬را محاسبه كنید‪.‬‬

‫) ‪(𝐶𝑎 = 40, 𝐶𝑙 = 35.5 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫مقدار ‪ 820‬میلی گرم كلسیم نیترات در ‪ 2.5‬كیلوگرم آب دریاچه ای وجود دارد‪ .‬اگر فرض كنیم یون های كلسیم و نیترات از هیچ ماده ی دیگری‬
‫وارد این دریاچه نشده اند‪ ،‬غلظت یون نیترات در این دریاچه بر حسب ‪ ppm‬چقدر است؟) ‪(𝐶𝑎 = 40, 𝑂 = 16, 𝑁 = 14 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫غلظت یون فسفات در محلولی از سدیم فسفات برابر ‪ 1900 ppm‬است‪ .‬غلظت یون سدیم در این محلول چند ‪ ppm‬است؟‬

‫) ‪(𝑁𝑎 = 23, 𝑂 = 16, 𝑃 = 31 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫درصد جرمی‬

‫غلظت بسیاری از محلول ها در صنعت‪ ،‬پزشكی‪ ،‬داروسازی‪ ،‬كشاورزی و زندگی روزانه با درصد جرمی بیان می شود‪.‬‬

‫سركه محلول ‪ 5‬درصد جرمی استیك اسید 𝐻𝑂𝑂𝐶 ‪ 𝐶𝐻3‬در آب است‪.‬‬

‫محلول غلیظ نیتریك اسید ) ‪ (𝐻𝑁𝑂3‬در صنعت با غلظت ‪ 70‬درصد جرمی تولید و بسته به كاربرد آن‪ ،‬به محلول های رقیق تبدیل می شود‪.‬‬

‫به مقدار گرم ماده حل شونده در ‪ 100‬گرم از یك محلول‪ ،‬درصد جرمی ماده ی حل شونده در آن محلول گفته می شود‪.‬‬

‫جرم حل شونده‬
‫= درصد جرمی‬ ‫‪× 100‬‬
‫جرم محلول‬

‫‪ × 104‬درصد جرمی = 𝑚𝑝𝑝‬

‫در صورت و مخرج رابطه ی فوق باید از یك نوع یكا استفاده شود‪.‬‬

‫درصد جرمی را با نماد ‪ w/w‬نشان می دهند‪.‬‬

‫به این نكته توجه كنید كه چگالی محلول نسبت جرم محلول به حجم محلول می باشد‪.‬‬

‫جرم محلول‬
‫= چگالی محلول‬
‫حجم محلول‬

‫‪ 4‬گرم سدیم كلرید در ‪ 16‬گرم آب حل شده است‪ .‬درصد جرمی ‪ NaCl‬را در این محلول حساب كنید‪.‬‬

‫محلول ‪ %25‬جرمی سولفوریك اسید تهیه شده است‪ .‬در ‪ 80‬گرم از این محلول چند گرم ‪ 𝐻2 𝑆𝑂4‬حل شده است؟‬

‫برای تهیه ی محلول ‪ %80‬جرمی نیتریك اسید‪ ،‬چند گرم ‪ 𝐻𝑁𝑂3‬را باید در ‪ 160‬گرم آب حل كنیم؟‬

‫‪ 200‬گرم محلول ‪ 20% w/w‬كلسیم كلرید موجود است‪ .‬اگر به این محلول به اندازه ی دو برابر جرم نمك موجود در آن كلسیم كلرید اضافه‬
‫كنیم درصد جرمی محلول حاصل را تعیین كنید‪.‬‬
 ‫چند گرم پتاسیم كلرید را به ‪ 60‬گرم محلول ‪ 30‬درصد آن اضافه كنیم تا محلول ‪ 50‬درصد جرمی به دست آید؟‬

‫در ‪ 60‬میلی لیتر محلول ‪ 40‬درصد جرمی سولفوریك اسید با چگالی ‪ 1.25‬گرم بر میلی لیتر‪ ،‬چه مقدار از این اسید وجود دارد؟‬

‫غلظت موالر یا غلظت مولی )‪ : (M‬به تعداد مول های حل شونده در یك لیتر محلول‪ ،‬غلظت موالر یا غلظت مولی گفته می شود‪ .‬یكای غلظت‬
‫موالر یا غلظت مولی مول بر لیتر ‪ 𝑚𝑜𝑙. 𝐿−1‬یا موالر )‪ (M‬است‪ .‬هنگامی كه گفته می شود غلظت مولی یك محلول برابر ‪ 0.2 M‬یا‬
‫‪ 0.2 𝑚𝑜𝑙. 𝐿−1‬است‪ .‬بدین معنی است كه در یك لیتر از محلول مورد نظر ‪ 0.2‬مول ماده ی حل شونده وجود دارد‪.‬‬

‫تعداد مول های حل شونده 𝑛‬

‫=𝑀‬ ‫=‬
‫حجم محلول بر حسب لیتر 𝑉‬

‫اندازه گیری حجم یك مایع به ویژه در آزمایشگاه‪ ،‬آسان تر از جرم آن است‪.‬‬

‫از سوی دیگر شیمی دان ها مقدار ماده را برحسب مول بیان می كنند در واقع مبنای محاسبه های كمّی در شیمی‪ ،‬مول است‪.‬‬

‫در ‪ 250‬میلی لیتر محلول سولفوریك اسید ‪ 0.025‬مول از آن وجود دارد‪ .‬غلظت موالر این محلول را تعیین كنید‪.‬‬

‫در ‪ 5‬میلی لیتر محلول موالر پتاسیم هیدروكسید چند میلی گرم ‪ KOH‬وجود دارد؟ ) ‪(𝐾 = 39, 𝑂 = 16, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫در ‪ 50‬میلی لیتر محلول ‪ 0.04‬موالر كلسیم كلرید چند یون كلرید وجود دارد؟‬
 ‫غلظت گرم بر لیتر )‪ (C‬را می توان به صورت رابطه ی زیر تعریف كرد‬

‫مقدار گرم حل شونده)𝑔(‬

‫=𝐶‬
‫حجم محلول بر حسب لیتر)𝐿(‬

‫برای تبدیل سریع تر غلظت مولی به غلظت گرم بر لیتر می توان از رابطه ی زیر استفاده نمود‪:‬‬

‫𝐶‬
‫=𝑀‬
‫جرم مولی‬

‫چنانچه ‪ 0.02‬مول كلسیم كلرید را در مقداری آب حل كنیم و با آب خالص حجم محلول را به ‪ 50‬میلی لیتر برسانیم‪ ،‬غلظت محلول كلسیم‬
‫كلرید را بر حسب گرم بر لیتر تعیین كنید‪.‬‬

‫گلوکومتر‬

‫دستگاه اندازه گیری قند خون را گلوكومتر می نامند‪ .‬عددی كه روی صفحه نمایش ظاهر می شود بیان گر مقدار گلوكز بر حسب میلی گرم در‬
‫یك دسی لیتر از خون است‪.‬‬

‫هر دسی لیتر )‪ (dL‬معادل ‪ 100 mL‬یا ‪ 0.1 L‬است‪.‬‬

‫اگر چگالی خون را برابر ‪ 1 𝑔. 𝑚𝐿−1‬فرض كنیم برای تعیین غلظت قند خون بر حسب ‪ ppm‬كافی است كه عدد نشان داده شده توسط‬
‫گلوكومتر را در ‪ 10‬ضرب كنیم‪.‬‬

‫‪ × 10‬عدد خوانده شده از روی گلوكومتر = غلظت قند خون بر حسب 𝑚𝑝𝑝‬

‫رابطه ی بین درصد جرمی با غلظت موالر‪ :‬یكی از مسائلی كه در آزمون های مختلف متداول است‪ ،‬مسائل مربوط به تبدیل درصد جرمی )‪(a‬‬
‫به غلظت موالر )‪ (M‬یا بالعكس است‪.‬‬

‫𝑑𝑎 ‪10‬‬
‫=𝑀‬
‫جرم مولی‬

‫كه در رابطه فوق ‪ M‬غلظت مولی یا موالر‪ a ،‬درصد جرمی محلول (بدون مخرج ‪ )100‬و ‪ d‬چگالی محلول بر حسب ‪ 𝑔. 𝑐𝑚−3‬یا ‪𝑔. 𝑚𝐿−1‬‬
‫است‪.‬‬

‫درصد جرمی محلولی از سولفوریك اسید برابر ‪ %49‬است اگر بدانیم چگالی این محلول ‪ 1.2‬گرم بر میلی لیتر است غلظت موالر این محلول را‬
‫تعیین كنید‪(𝑆 = 32, 𝐻 = 1 , 𝑂 = 16 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1 ) .‬‬
‫‪ 2‬مول سدیم هیدروكسید را در مقداری آب حل نموده و حجم محلول را به ‪ 250‬میلی لیتر می رسانیم اگر بدانیم چگالی محلول حاصل برابر‬
‫‪ 1.4‬گرم بر میلی لیتر است‪ ،‬درصد جرمی محلول حاصل را تعیین كنید‪(𝑁𝑎 = 23, 𝑂 = 16, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1 ) .‬‬

‫رقیق کردن محلول ها‬

‫هنگامی كه یك محلول غلیظ را توسط آب خالص رقیق می كنیم غلظت مولی آن كاهش می یابد‪.‬‬

‫‪𝑀1 𝑉1 = 𝑀2 𝑉2‬‬

‫برای تهیه محلول ‪ 0.01‬موالر نیتریك اسید‪ ،‬چند میلی لیتر آب خالص را باید به ‪ 25‬میلی لیتر محلول ‪ 0.5‬موالر ‪ 𝐻𝑁𝑂3‬اضافه كنیم؟‬

‫چنانچه ‪ 200‬میلی لیتر آب خالص را به ‪ 50‬میلی لیتر محلول ‪ 2‬گرم در لیتر سدیم هیدروكسید اضافه كنیم‪ ،‬غلظت محلول حاصل چند موالر‬
‫خواهد شد؟ ) ‪(𝑁𝑎 = 23, 𝑂 = 16, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫مخلوط كردن چند محلول‪ ،‬و پیدا كردن غلظت‬

‫⋯ ‪𝑀1 𝑉1 + 𝑀2 𝑉2 +‬‬
‫=𝑀‬
‫⋯ ‪𝑉1 + 𝑉2 +‬‬

‫اگر عالوه بر دو محلول حاوی یك ماده معین‪ ،‬مقداری آب خالص نیز به مخلوط اضافه كنیم‪.‬‬

‫چنانچه ‪ 20‬میلی لیتر محلول ‪ 0.5‬موالر سولفوریك اسید را با ‪ 30‬میلی لیتر محلول یك موالر سولفوریك اسید مخلوط كنیم غلظت محلول‬
‫نهایی بر حسب موالر را محاسبه كنید‪.‬‬
‫‪ 80‬میلی لیتر محلول ‪ 0.5‬موالر پتاسیم هیدروكسید را با ‪ 50‬میلی لیتر محلول ‪ 2‬موالر پتاسیم هیدروكسید مخلوط نموده و حجم محلول را با‬
‫آب خالص به ‪ 200‬میلی لیتر می رسانیم‪ ،‬غلظت پتاسیم هیدروكسید در محلول نهایی بر حسب موالر را محاسبه كنید‪.‬‬

‫‪ 200‬میلی لیتر محلول هیدروكلریك اسید به غلظت ‪ 0.1‬موالر در واكنش با فلز منیزیم‪ ،‬چند میلی لیتر گاز هیدروژن در شرایط ‪ STP‬تولید‬
‫می كند؟‬

‫در واكنش محلول سرب (‪ )II‬نیترات با ‪ 10‬میلی لیتر محلول پتاسیم یدید ‪ 23.05‬گرم رسوب سرب (‪ )II‬یدید تولید شده است‪ .‬غلظت موالر‬
‫محلول پتاسیم یدید را تعیین كنید‪(𝑃𝑏 = 207, 𝐼 = 127 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1 ) .‬‬

‫با ‪ 4‬میلی گرم سدیم هیدروكسید به تقریب چند گرم محلول ‪ 50 ppm‬آن را می توان تهیه كرد و این محلول با چند مول سدیم هیدروژن‬
‫سولفات واكنش می دهد؟ ) ‪(𝑁𝑎 = 23, 𝑂 = 16, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫)𝑙(𝑂 ‪𝑁𝑎𝑂𝐻(𝑎𝑞) + 𝑁𝑎𝐻𝑆𝑂4 (𝑎𝑞) → 𝑁𝑎2 𝑆𝑂4 (𝑎𝑞) + 𝐻2‬‬

‫برای تهیه ‪ 200‬میلی لیتر محلول ‪ 10 ppm‬از یون های كلرید به تقریب چند گرم كلسیم كلرید الزم است؟‬

‫) ‪(𝐶𝑎 = 40, 𝐶𝑙 = 35.5 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

 ‫‪ 10‬گرم محلول سدیم هیدروكسید با غلظت ‪ 120 ppm‬با چند مول آهن )‪ (III‬كلرید واكنش كامل می دهد؟‬

‫) ‪(𝑁𝑎 = 23, 𝑂 = 16, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫یك نمونه سوخت دارای ‪ 96 ppm‬گوگرد است‪ .‬سوختن هر تن از آن چند گرم سولفوریك اسید به محیط زیست وارد می كند؟‬
‫) ‪(𝑆 = 32, 𝑂 = 16, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫اگر ‪ 400‬میلی گرم ید در ‪ 31‬میلی لیتر كربن تتراكلرید حل شود‪ ،‬درصد جرمی ید در محلول حاصل را محاسبه كنید‪( .‬چگالی كربن تتراكلرید‬
‫را برابر ‪ 1.6 𝑔. 𝑚𝐿−1‬در نظر بگیرید‪).‬‬

‫اگر ‪ 28.75‬میلی لیتر اتانول خالص را با ‪ 1.5‬مول آب مقطر مخلوط كنیم درصد جرمی اتانول در این محلول چقدر است؟ چگالی اتانول برابر‬
‫‪ 0.8 𝑔. 𝑚𝐿−1‬است‪.‬‬
‫) ‪(𝐶 = 12, 𝑂 = 16, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫دو محلول شامل آب و متانول‪ ،‬اولی دارای ‪ 40‬درصد و دومی دارای ‪ 70‬درصد جرمی از متانول موجود است‪ .‬اگر ‪ 200‬گرم از محلول اول با‬
‫‪ 300‬گرم از محلول دوم با یكدیگر مخلوط شوند‪ ،‬درصد جرمی متانول در محلول به دست آمده به تقریب چه مقدار است؟‬
 ‫در ‪ 25‬میلی لیتر محلول ‪ 34‬درصد جرمی آمونیاک با چگالی ‪ 0.98 𝑔. 𝑚𝐿−1‬چند مول آمونیاک وجود دارد و این محلول چند موالر است؟‬
‫) ‪(𝑁 = 14, 𝐻 = 1 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫چند لیتر محلول ‪ 6‬موالر سولفوریك اسید باید با ‪ 10‬لیتر محلول ‪ 1‬موالر آن مخلوط شود‪ ،‬تا پس از رقیق شدن تا حجم ‪ 20‬لیتر‪ ،‬به محلول‬
‫حدود ‪ 3‬موالر این اسید تبدیل شود؟‬

‫چند لیتر محلول ‪ 6‬موالر سولفوریك اسید باید با چند لیتر محلول ‪ 1‬موالر آن مخلوط شود‪ ،‬تا حجم ‪ 20‬لیتر‪ ،‬محلول حدود ‪ 3‬موالر این اسید‬
‫شود؟‬

‫برای تهیه ی ‪ 100‬میلی لیتر محلول ‪ 2‬موالر ‪ HCl‬چند میلی لیتر محلول ‪ 36.5‬درصد جرمی آن الزم است؟ ( چگالی محلول را‬
‫‪ 1.25𝑔. 𝑚𝐿−1‬در نظر بگیرید‪(𝐻 = 1, 𝐶𝑙 = 35.5 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1 ) ).‬‬

‫به ‪ 10‬میلی لیتر محلول ‪2‬موالر ‪ HCl‬آب مقطر اضافه می كنیم تا حجم آن به یك لیتر برسد‪ 100 ،‬میلی لیتر از این محلول‪ ،‬با چند میلی گرم‬
‫كلسیم كربنات خنثی می شود؟) ‪(𝐻 = 1, 𝐶 = 12, 𝑂 = 16, 𝐶𝑎 = 40 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫)𝑙(𝑂 ‪𝐻𝐶𝑙(𝑎𝑞) + 𝐶𝑎𝐶𝑂3 (𝑠) → 𝐶𝑎𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) + 𝐶𝑂2 (𝑔) + 𝐻2‬‬

‫‪ M‬گرم گرد آلومینیم را در ‪ 250‬میلی لیتر مح لول هیدروكلریك اسید وارد می كنیم‪ .‬همه ی آلومینیم با اسید واكنش می دهد و غلظت موالر‬
‫اسید به اندازه ی ‪ 0.4‬مول بر لیتر كم می شود‪ m ،‬چقدر است؟ ) ‪(𝐴𝑙 = 27 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬
 ‫)𝑔( ‪𝐴𝑙(𝑠) + 𝐻𝐶𝑙(𝑎𝑞) → 𝐴𝑙𝐶𝑙3 (𝑎𝑞) + 𝐻2‬‬

‫اگر ‪ 28‬گرم از یك نمونه محلول پتاسیم هیدروكسید ‪ 6 × 10−6‬مول آهن (‪ )II‬كلرید را به صورت هیدروكسید رسوب دهد غلظت این نمونه‬
‫محلول پتاسیم هیدروكسید چند ‪ ppm‬است؟) ‪(𝐻 = 1, 𝑂 = 16, 𝐾 = 39 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫)𝑞𝑎(𝑙𝐶𝐾 ‪𝐾𝑂𝐻(𝑎𝑞) + 𝐹𝑒𝐶𝑙2 (𝑎𝑞) → 𝐹𝑒(𝑂𝐻)2 (𝑠) +‬‬

‫اگر ‪ 500‬میلی لیتر محلول سدیم هیدروكسید با چگالی ‪ 1.01 𝑔. 𝑚𝐿−1‬با ‪ 0.076‬گرم آهن (‪ )II‬سولفات واكنش كامل دهد غلظت محلول‬
‫سدیم هیدروكسید‪ ،‬برابر چند ‪ ppm‬است؟) ‪(𝐻 = 1, 𝑂 = 16, 𝑆 = 32, 𝑁𝑎 = 23 , 𝐹𝑒 = 56 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1‬‬

‫)𝑠( ‪2 𝑁𝑎𝑂𝐻(𝑎𝑞) + 𝐹𝑒𝑆𝑂4 (𝑎𝑞) → 𝑁𝑎2 𝑆𝑂4 (𝑎𝑞) + 𝐹𝑒(𝑂𝐻)2‬‬

‫انحالل پذیری و مسائل آن‬

‫در دمای معین‪ ،‬قابلیت حل شدن مواد گوناگون در آب متفاوت است‪ ،‬به همین دلیل برای این كه بتوانیم قابلیت حل شدن مواد مختلف در آب‬
‫را بررسی و مقایسه كنیم‪.‬‬

‫انحالل پذیری‪ :‬بیش ترین مقدار از یك ماده ی حل شونده ( برحسب گرم) كه در دمای معین‪ ،‬در ‪ 100‬گرم حالل حل می شود را انحالل‬
‫پذیری آن ماده می گویند‪.‬‬

‫برای نمونه‪ ،‬هنگامی كه می گوییم انحالل پذیری ‪ 𝐾𝑁𝑂3‬در دمای ℃ ‪ 30‬برابر ‪ 45‬گرم است بدین معنی است كه اگر در دمای ℃ ‪،30‬‬
‫مقدار ‪ 50‬گرم ‪ 𝐾𝑁𝑂3‬را در ‪ 100‬گرم حالل ریخته شود ‪ 45‬گرم در آب حل كی شود و ‪ 5‬گرم از آن رسوب می كند‪ .‬به محلول بدست آمده‪،‬‬
‫محلول سیر شده می گویند‪.‬‬

‫محلول ها را براساس میزان ماده ی حل شونده ی موجود در آن ها به سه دسته تقسیم می كنند‪:‬‬

‫محلول سیر نشده‪ :‬محلولی است كه در دمای مورد نظر‪،‬می تواند مقدار بیش تری ماده ی حل شونده در خود حل نماید در محلول سیر نشده‬
‫مقدار ماده حل شونده در دمای مورد نظر كمتر از انحالل پذیری آن در همان دما است‪.‬‬
 ‫محلول سیر شده‪ :‬محلولی است كه در آن ماده حل شونده به ازای ‪ 100‬گرم حالل برابر با انحالل پذیری ماده مورد نظر در دمای مربوطه‬
‫است‪.‬بدیهی است كه چنین محلولی دیگر قادر نیست مقدار بیش تری از حل شونده را در خود حل كند‪.‬‬

‫محلول فراسیر شده‪ :‬محلولی است كه در آن مقدار حل شونده به ازای ‪ 100‬گرم حالل بیشتر از انحالل پذیری ماده ی مورد نظر در دمای‬
‫مربوطه است‪.‬‬

‫محلول‪ ،‬كم محلول و نامحلول‬

‫با توجه به میزان انحالل پذیری آن در دمای ℃‪ ،25‬مواد را به سه دسته تقسیم می كنند‪.‬‬

‫‪ -1‬مواد محلول‪ :‬موادی هستند كه انحالل پذیری آن ها از یك گرم حل شونده در ‪ 100‬گرم آب بیش تر است‪ .‬مانند‪ :‬شكر‬
‫) ‪ ،(𝐶6 𝐻12 𝑂6‬سدیم نیترات ) ‪ ،(𝑁𝑎𝑁𝑂3‬سدیم كلرید )𝑙𝐶𝑎𝑁( و‪...‬‬
‫‪ -2‬مواد نامحلول‪ :‬موادی هستند كه انحالل پذیری آن ها از ‪ 0.01‬گرم حل شونده در ‪ 100‬گرم آب كم تر است‪.‬‬

‫مواد نامحلول داخل متن كتاب درسی كه باید حفظ باشید‪:‬‬

‫) ‪ (𝐵𝑎𝑆𝑂4‬باریم سولفات رسوب سفید رنگ‪ (𝐴𝑔𝐶𝑙) ،‬نقره كلرید رسوب سفید‬
‫رنگ‪ (𝐶𝑎3 (𝑃𝑂4 )2 ) ،‬كلسیم فسفات رسوب سفید رنگ‪(𝑀𝑔(𝑂𝐻)2 ) ،‬‬
‫منیزیم هیدروكسید رسوب سفید رنگ‪ (𝐹𝑒(𝑂𝐻)2 ) ،‬آهن (‪ )II‬هیدروكسید‬
‫رسوب سبز رنگ‪ (𝐹𝑒(𝑂𝐻)3 ) ،‬آهن(‪ )III‬هیدروكسید رسوب قرمز آجری رنگ‪.‬‬

‫‪ -3‬مواد كم محلول‪ :‬موادی هستند كه انحالل پذیری آن ها بین ‪ 0.01‬تا ‪1‬‬

‫گرم حل شونده در ‪ 100‬گرم آب است‪ .‬مانند ) ‪(𝐶𝑎𝑆𝑂4‬‬

‫آمارها نشان می دهند كه نزدیك ‪ 3‬درصد از جمعیت كشور به سنگ كلیه دچارند‪.‬‬

‫اغلب سنگ های كلیه از رسوب برخی نمك های كلسیم دار در كلیه ها تشكیل‬
‫می شوند‪.‬‬

‫مقدار نمك های كلسیم دار در ادرار افراد سالم از انحالل پذیری آن ها كم تر است‬
‫به همین دلیل این نمك ها در ادرار افراد سالم‪ ،‬به صورت محلول باقی مانده و به‬
‫راحتی دفع می شوند‪.‬‬

‫در افرادی كه به سنگ كلیه مبتال می شوند‪ ،‬مقدار نمك های كلسیم دار در ادرار از انحالل پذیری آن ها بیش تر است به همین دلیل ادرار این‬
‫افراد نمی تواند مقدار اضافی این نمك ها را در خود حل كند‪ ،‬بنابراین مقدار اضافی این نمك ها در كلیه ها رسوب می كنند و به سنگ كلیه‬
‫تبدیل می شود‪.‬‬

‫بیماری سنگ كلیه افزون بر زمینۀ ژن شناختی می تواند به دلیل تغذیۀ نامناسب‪ ،‬كم تحركی‪ ،‬مصرف بیش از حد نمك خوراكی‪ ،‬نوشیدن كم‬
‫آب‪ ،‬مصرف پروتئین حیوانی و لبنیات و نیز اختالالت هورمونی ایجاد شود‪.‬‬

‫نمودار (انحالل پذیری‪ -‬دما)‬

 ‫انحالل پذیری نمكها به نوع آنها و دما بستگی دارد اما تأثیر دما بر میزان انحالل پذیری آنها یكسان نیست به طوری كه انحالل پذیری اغلب‬
‫نمكها با افزایش دما‪ . ،‬افزایش یافته و برخی دیگر كاهش می یابد‪.‬‬

‫اگر منحنی حركت صعودی داشته باشد نشان دهنده آن است كه با افزایش دما انحالل پذیری افزایش می یابد‪ .‬این نوع نمك ها گرماگیر‬
‫هستند‪ .‬انحالل پذیری با دما رابطه ی مستقیم دارد‪𝐾𝐶𝑙 ،𝑁𝑎𝐶𝑙 ،𝐾𝑁𝑂3 ،𝑁𝑎𝑁𝑂3 .‬‬

‫نمودار 𝑙𝐶𝑎𝑁 تقریباً افقی به این معنا كه انحالل پذیری آنها تأثیر چندانی نسبت به دما ندارند‪.‬‬

‫اگر منحنی حركت نزولی داشته باشد نشان دهنده آن است كه با افزایش دما انحالل پذیری كاهش می یابد‪ .‬این نوع نمك ها گرماده هستند‪.‬‬
‫انحالل پذیری با دما رابطه ی عكس دارد‪𝐿𝑖2 𝑆𝑂4 ،𝐶𝑎𝐶𝑙2 .‬‬

‫در نمودار های انحالل پذیری‪ -‬دما هر چه شیب منحنی بیش تر باشد نشان دهنده آن است كه تأثیر دما روی انحالل پذیری بیش تر است‪.‬‬

‫در كتاب درسی شیب نمودار پتاسیم نیترات از بقیه موارد بیشتر‪ ،‬و سدیم كلرید از بقیه موارد كمتر است‪.‬‬

‫نمودار انحالل پذیری به جز پتاسیم نیترات در محدوده كتاب درسی را خطی فرض كنید‪.‬‬

‫هر نقطه روی منحنی نشان دهنده یك محلول سیر شده است زیرا در این گونه نقطه ها‪ ،‬ماده ی حل شونده درست به میزان انحالل پذیری‬
‫اش در آب حل شده است نقطه های زیر منحنی نشان دهنده ی محلول سیر شده هستند زیرا در نقطه های زیر منحنی ماده ی حل شونده‬
‫كم تر از میزان انحالل پذیری اش در آب حل شده است نقطه های ب االی منحنی نیز بیانگر محلول فرا سیر شده هستند زیرا در آن ها ماده ی‬
‫حل شونده بیش تر از میزان انحالل پذیری اش در آب حل شده است‪.‬‬

‫در ‪ 120‬گرم محلول سیر شده ی آمونیوم كلرید در دمای معین ‪ 40‬گرم نمك 𝑙𝐶 ‪ 𝑁𝐻4‬وجود دارد‪ .‬انحالل پذیری آمونیوم كلرید را در دمای‬
‫مورد نظر حساب كنید‪.‬‬

‫انحالل پذیری سدیم نیترات در دمای ℃‪ 10‬برابر ‪ 80‬گرم است حساب كنید برای تولید محلول سیر شده ی آن در دمای ℃‪ 10‬چند گرم‬
‫سدیم نیترات را می توان در ‪ 20‬گرم آب حل نمود؟‬

‫انحالل پذیری پتاسیم كلرید در دمای ℃‪ 75‬برابر ‪ 50‬گرم است‪ 75 .‬گ رم از محلول سیر شده ی پتاسیم كلرید در این دما چند گرم پتاسیم‬
‫كلرید است؟‬
‫اگر بدانیم در دمای ℃‪ 90‬مقدار ‪ 0.2‬مول كلسیم سولفید در ‪ 94.4‬گرم محلول سیر شده آن وجود دارد‪ ،‬انحالل پذیری كلسیم سولفید را در‬
‫این دما تعیین كنید‪(𝐶𝑎 = 40, 𝑆 = 32 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1 ) .‬‬

‫انحالل پذیری پتاسیم نیترات در دماهای ℃‪ 60‬و ℃‪ 0‬به ترتیب برابر ‪ 110‬و ‪ 12‬گرم است‪ .‬هر گاه ‪ 55‬گرم محلول سیرشده ی پتاسیم‬
‫نیترات را از دمای ℃ ‪ 60‬تا ℃ ‪ 0‬سرد كنیم‪ ،‬چند گرم رسوب پتاسیم نیترات حاصل می شود؟‬

‫انحالل پذیری یك نمك در دمای ℃ ‪ 20‬برابر ‪ 8‬گرم است‪ .‬چنانچه مقدار ‪ 69‬گرم محلول سیر شده ی این نمك را از دمای ℃‪ 70‬تا دمای‬
‫℃‪ 20‬سرد كنیم مشاهده می كنیم كه ‪ 15‬گرم نمك رسوب می كند‪ .‬انحالل پذیری این نمك در دمای ℃‪ 70‬چند است؟‬

‫با توجه به نمودار مقابل ‪ 25‬گرم پتاسیم كلرید در ‪ 50‬گرم آب در چه محدوده دمایی سیرنشده و در چه محدوده دمایی فراسیر شده است؟‬

‫معادله خط انحالل پذیری‬

‫برای تعیین معادله انحالل پذیری نمك هایی كه منحنی (انحالل پذیری‪ -‬دما) برای آن ها خطی است‪ .‬می توان از رابطه زیر استفاده كرد‬

‫‪𝑆 = 𝑎𝜃 + 𝑆0‬‬
 ‫‪𝑆2 −𝑆1‬‬
‫(و‬ ‫كه در آن 𝜃 بیانگر دما و 𝑆 بیانگر انحالل پذیری در دمای مربوطه است‪ 𝑎 .‬و ‪ 𝑆0‬نیز به ترتیب نشان دهنده ی شیب خط )𝑎 =‬
‫‪𝜃2 −𝜃1‬‬
‫عرض از مبداء (انحالل پذیری در دمای℃‪ ) 0‬هستند‪.‬‬

‫هر چه قدر مطلق شیب منحنی (‪ ) a‬در معادله ی انحالل پذیری بر حسب دما‪ ،‬بزرگ تر باشد‪ ،‬تأثیر دما روی انحالل پذیری آن بیشتر است‪.‬‬

‫برای این كه انحالل پذیری نمك ‪ A‬از نمك ‪ B‬در هر دمای بیش تر باشد نمك ‪ A‬باید عرض از مبدا و نیز شیب بزرگ تری داشته باشد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫با توجه به جدول زیر كه به ترتیب مربوط به نمك های سدیم كلرید‪ ،‬پتاسیم كلرید و لیتیم سولفات است‪ ،‬چه تعداد از موارد زیر درست است؟‬

‫آ‪ -‬انحالل پذیری نمك های ‪ A‬و‪ B‬در دمای ‪ 13‬درجه سانتی گراد با یكدیگر برابرند‪.‬‬

‫نمك‬ ‫معادله ی انحالل پذیری‬ ‫ب‪ -‬انحالل پذیری سدیم كلرید در دمای ‪ 100‬درجه سانتی گراد برابر ‪ 40‬گرم در ‪ 100‬گرم آب است‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪𝑆 = 0.07 𝜃 + 33‬‬
‫پ‪ -‬انحالل پذیری لیتیم سولفات در دمای ‪ 50‬درجه سانتی گراد برابر ‪ 28‬گرم در ‪ 100‬گرم آب است‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪𝑆 = −0.16 𝜃 + 36‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪𝑆 = 0.3 𝜃 + 27‬‬ ‫ت‪ -‬انحالل پذیری پتاسیم كلرید در دمای ‪ 60‬درجه سانتی گراد برابر ‪ 45‬گرم در ‪ 100‬گرم آب است‪.‬‬

‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫با توجه به معادله انحالل پذیری سدیم نیترات ‪ 𝑆 = 0.8 𝜃 + 72‬است‪ .‬چنانچه ‪ 44‬گرم محلول سیر شده ی سدیم نیترات را از دمای ‪ 60‬تا‬
‫‪ 20‬درجه سانتی گراد سرد كنیم‪ .‬چند گرم رسوب تشكیل می شود؟‬

‫‪3.2 )4‬‬ ‫‪9.8 )3‬‬ ‫‪8.2 )2‬‬ ‫‪6.4 )1‬‬

‫چنانچه معادله انحالل پذیری پتاسیم كلرید ‪ 𝑆 = 0.3𝜃 + 27‬باشد‪ ،‬محلول سیر شده ی این نمك در دمای ‪ 40‬درجه سانتی گراد به تقریب‬
‫چند موالر است؟ ( چگالی محلول‪ 1.1𝑔. 𝑚𝐿−1‬در نظر بگیرید‪(𝐶𝑙 = 35.5, 𝐾 = 39 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1 ) ).‬‬

‫‪6.12 )4‬‬ ‫‪5.08 )3‬‬ ‫‪41.8 )2‬‬ ‫‪3.94 )1‬‬

 ‫محلولی از كلسیم سولفات در ‪ 500‬گرم آب در دمای معین‪ ،‬دارای یك گرم یون كلسیم است‪ .‬چند گرم دیگر كلسیم سولفات در آن حل می‬
‫شود؟ (انحالل پذیری كلسیم سولفات در این شرایط برابر ‪ 1.02‬گرم در ‪ 100‬گرم آب است‪(𝐶𝑎 = 40, 𝐶𝑎𝑆𝑂4 = 136 𝑔. 𝑚𝑜𝑙 −1 ) ).‬‬

‫‪4.1 )4‬‬ ‫‪1.7 )3‬‬ ‫‪1.5 )2‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫محلول سیر شده ی نمكی با جرم مولی ‪ 80‬گرم و چگالی ‪ 1.2‬گرم بر میلی لیتر در دمای معین تهیه شده است‪ .‬اگر غلظت موالر آن در همان‬
‫دما برابر ‪ 2.5 𝑚𝑜𝑙. 𝐿−1‬باشد‪ .‬انحالل پذیری آن در دمای آزمایش‪ ،‬چند گرم در ‪ 100‬گرم آب است؟‬

‫‪16 )4‬‬ ‫‪20 )3‬‬ ‫‪24 )2‬‬ ‫‪30 )1‬‬

‫با توجه به مع ادله انحالل پذیری سدیم نیترات و كلسیم كلرید‪ ،‬چه تعداد از موارد زیر درست است؟‬

‫‪𝐾𝐶𝑙 → 𝑆 = 0.3𝜃 + 27‬‬

‫‪𝑁𝑎𝑁𝑂3 → 𝑆 = 0.8𝜃 + 72‬‬

‫آ‪ -‬در دمای ‪ 86‬درجه سانتی گراد‪ ،‬انحالل پذیری های این دو نمك با یكدیگر برابر می شوند‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫ب‪ -‬در همه ی دماها انحالل پذیری سدیم نیترات ‪ 3‬برابر انحالل پذیری پتاسیم كلرید است‪.‬‬

‫پ‪ -‬در دمای ‪ 10‬درجه سانتی گراد محلول سیر شده ی سدیم نیترات دارای غلظت تقریبی ‪ 44.4‬درصد جرمی است‪.‬‬

‫ت‪ -‬در دمای ‪ 50‬درجه سانتی گراد به تقریب محلول ‪ 29.6‬درصد جرمی پتاسیم كلرید یك محلول سیر شده است‪.‬‬

‫‪1 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪2 )1‬‬

 ‫طبق نمودار رو به رو‪ ،‬در میان موارد زیر چند عبارت درباره ی نمك های مطرح شده در این نمودار درست هستند؟‬

‫آ‪ -‬تنها در مورد دو نمك‪ ،‬با ریختن ‪ 40‬گرم از نمك مربوطه در ‪ 100‬گرم آب در دمای ‪ 30‬درجه سانتی گراد‬
‫یك محلول سیر نشده به دست می آید‪.‬‬

‫ب‪ -‬اگر ‪ 60‬گرم لیتیم سولفات را در دمای ‪ 60‬درجه سانتی گراد درون ‪ 200‬گرم آب بریزیم‪ .‬محلول سیر‬
‫شده ای به دست می آید كه ‪ 10‬گرم نمك در آن رسوب كرده است‪.‬‬

‫پ‪ -‬در دمای ‪ 44‬در جه سانتی گراد انحالل پذیری پتاسیم نیترات دو برابر انحالل پذیری پتاسیم كلرید‬
‫است‪.‬‬

‫ت‪ -‬برای تهیه ی محلول سیر شده ای از لیتیم سولفات كه در آن جرم آب‪ ،‬چهار برابر جرم نمك موجود‬
‫است‪ ،‬باید دمای ‪ 60‬درجه سانتی گراد را انتخاب كنیم‪.‬‬

‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1)1‬‬

‫با توجه به نمودار مقابل‪ ،‬با سرد كردن ‪ 900‬گرم محلول سیر شده ی پتاسیم كلرات از دمای ‪ 94‬درجه سانتی گراد تا دمای ‪ 32‬درجه سانتی‬
‫گراد و جداسازی مواد جامد‪ ،‬جرم محلول باقی مانده به تقریب چند گرم خواهد بود؟‬

‫‪660 )4‬‬ ‫‪600 )3‬‬ ‫‪550 )2‬‬ ‫‪500 )1‬‬

 ‫با توجه به نمودار چند مورد از عبارت های زیر درست پر نشده است؟‬

‫محلول ‪ ..............‬گرم ‪ .....................‬در ‪ 100‬گرم آب در دمای ‪ ،...............‬یك محلول‬

‫‪ ........................‬به شمار می رود‪.‬‬

‫آ‪ – 90 -‬پتاسیم نیترات‪ 50 -‬درجه سانتی گراد‪ -‬سیر نشده‬

‫ب‪ – 26 -‬پتاسیم كلرید‪ 0 -‬درجه سانتی گراد‪ -‬سیر شده‬

‫پ‪ – 80 -‬سدیم نیترات‪ 10 -‬درجه سانتی گراد‪ -‬سیر شده‬

‫ت‪ – 30 -‬لیتیم سولفات‪ 30 -‬درجه سانتی گراد‪ -‬فرا سیر شده‬

‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫مولکول های قطبی و ناقطبی‬

‫نافلزها برای رسیدن به پایداری و آرایش هشتایی پایدار‪ ،‬الكترون به دست می آورند‪ .‬نافلزات تمایل دارند الكترون ها را به سمت‬
‫خود جذب كنند در نتیجه خصلت نافلزی به معنای میزان تمایل نافلزات به جذب توده الكترونی درگیر در یك پیوند اشتراكی‬
‫است‪ .‬هر چه خصلت نافلزی بیشتر باشد‪ ،‬الكترون كشندگی اتم مورد نظر در یك پیوند اشتراكی بیشتر است‪.‬‬

‫در جدول تناوبی عناصر‪ ،‬در هر تناوب از چپ به راست‪ ،‬خصلت نافلزی افزایش می یابد از طرفی در هر گروه از باال به پایین‪ ،‬خصلت‬
‫نافلزی كاهش می یابد‪.‬‬

‫هر چه خصلت نافلزی اتم درگیر در یك پیوند اشتراكی بیشتر باشد احتمال حضور جفت الكترون پیوندی با همان توده الكترونی‬
‫پیوندی در اطراف هسته اتم مورد نظر بیشتر است‪ .‬برای مثال در پیوند كوواالنسی ‪ A-B‬كه ‪ A‬دارای خصلت نافلزی بیشتری است‬
‫توده الكترونی پیوندی‪ ،‬بیشتر زمان خود را در اطراف هسته اتم ‪ A‬می گذراند‪.‬‬

‫خصلت نافلزی ∶ 𝐹 < 𝑂 < 𝑁 < 𝑙𝐶 < 𝑟𝐵 < 𝑆 < 𝐶 < 𝐻 = 𝑃‬

‫هر پیوند اشتراكی میان دو اتم متفاوت را می توان به صورت یك بردار در نظر گرفت كه جهت آن از اتم با خصلت نافلزی كم تر‬
‫(سر مثبت پیوند با ‪ )𝛿 +‬به سمت اتم با خصلت نافلزی بیشتر (سر منفی پیوند با ‪ )𝛿 −‬است‪ .‬به این بردار یا فلش بردار قطیبت یك‬
‫پیوند گفته می شود‪ .‬و به این نوع پیوند‪ ،‬پیوند كوواالنسی قطبی می گویند‪.‬‬
‫مراقب باشید كه پیوند كوواالنسی قطبی را با پیوند یونی اشتباه نگیرید‪ .‬پیوند یونی اغلب شامل فلز و نافلز است (موارد استثنا مانند‬
‫آمونیوم كلرید نیز وجود دارد‪ ).‬اما پیوند كوواالنسی قطبی بین دو نافلز نا همجنس تشكیل می شود‪.‬در پیوند یونی الكترون كامل‬
‫منتقل می شود ولی در پیوند كوواالنسی تنها بخشی از الكترون های پیوندی به سمت اتم نافلزتر كشیده می شود‪.‬‬

‫اگر دو اتم شركت كننده در پیوند یكسان ( یا تقریباً یكسان) باشنده در این صورت توزیع ابر الكترونی پیوند یبین دو اتم به طور‬
‫تقریباً یكنواخت صورت می گیرد در نتیجه پیوند كوواالنسی ناقطبی است‪.‬‬

‫برای مثال می خواهیم بردار قطبیت را در پیوند ‪ N-O‬مشخص كنیم‪ .‬از انجا كه در یك دوره از چپ به راست خصلت نافلزی‬
‫افزایش می یابد‪ ،‬خصلت نافلزی ‪ O‬بیشتر از ‪ N‬است بنابراین سر مثبت ( ‪ )𝛿 +‬پیوند‪ N ،‬و سر منفی ( ‪ )𝛿 −‬پیوند ‪ O‬است‪.‬‬

‫‪𝛿+‬‬ ‫→‬ ‫‪𝛿−‬‬

‫𝑁‬ ‫‪−‬‬ ‫𝑂‬
‫به مولكولی كه الكترون های پیوندی آن به صورت غیر یكنواخت در فضای كلی پخش شده است مولكول قطبی می گویند‪.‬‬

‫برای شناسایی مولكول قطبی می توان از سه روش زیر استفاده كرد‪.‬‬

‫روش اول‪:‬‬

‫مولكولی قطبی است كه در آن مراكز بارهای مثبت و منفی رو هم منطبق نیستند در واقع مولكول تقارن ندارد‪.‬‬

‫‪ :𝐶𝑂2‬پیوندهای موجود در مولكول كربن دی اكسید‪ ،‬قطبی هستند زیرا خصلت نافلزی ‪ O‬از ‪ C‬بیشتر است و الكترون های پیوندی‬
‫به طور یكسان توزیع نمی شود‪ .‬در نتیجه كربن دارای بار جزئی مثبت ( ‪ )𝛿 +‬و اكسیژن دارای بار جزئی منفی ( ‪ )𝛿 −‬می شود‪.‬‬

‫در هر مولكول یك مركز بار مثبت و یك بار منفی وجود دارد‪ ،‬مركز بار مثبت در ‪ 𝐶𝑂2‬كه مشخصاً روی اتم كربن است (هر دو ‪𝛿 +‬‬
‫روی اتم ‪ C‬هستند) برای پیدا كردن مركز بار منفی‪ ،‬با خطی صاف دو سر اتم اكسیژن را بهم هم وصل كرده و وسط آن را به عنوان‬
‫مركز بار منفی در نظر می گیریم وسط این خط نیز دقیقاً بر روی اتم كربن منطبق است‪ .‬از آن جا كه مراكز بار مثبت ( ‪ )𝛿 +‬و‬
‫منفی ( ‪ )𝛿 −‬بر روی هم منطبق هستند و اصطالحاً مولكول متقارن می باشد ‪ 𝐶𝑂2‬مولكولی ناقطبی محسوب می شود‪.‬‬

‫‪ : 𝑆𝑂2‬همانند ‪ ، 𝐶𝑂2‬پیوندهای موجود در گوگرد دی اكسید قطبی هستند‪ ،‬زیرا خصلت نافلزی ‪ O‬بیشتر از ‪ S‬بوده و الكترون‬
‫های پیوندی به طور یكسان توزیع نمی شود‪ ،‬در نتیجه گوگرد دارای بار جزئی مثبت ( ‪ )𝛿 +‬و اكسیژن دارای بار جزئی منفی ( ‪)𝛿 −‬‬
‫می شود‬

‫اگر با خطی فرضی بارهای مثبت و منفی را به هم وصل كنیم‪ ،‬مراكز اثر بار مثبت و منفی پیدا می شود‪.‬‬
‫مراكز بار مثبت و منفی یكدیگر را خنثی نمی كنند و مولكول متقارن نیست در نتیجه ‪ 𝑆𝑂2‬قطبی است‪.‬‬
 ‫روش دوم‬

‫در یك مولكول قطبی‪ ،‬اگر برای هر پیوند قطبی‪ ،‬یك بردار قطبیت در نظر بگیریم در اثر اعمال نیروی یكسان به این بردارها در‬
‫جهت خودشان‪ ،‬اتم (های) مركزی تحت تأثیر هم زمان این نیروها جا به جا می شود‪.‬‬

‫می خواهیم قطبیت مولكول های ‪ 𝑆𝑂3‬و ‪ 𝐶𝑂𝐶𝑙2‬را بررسی كنیم‪ .‬با توجه به خصلت نافلزی و سرهای مثبت و منفی پیوندها‬
‫میتوان بردارهای قطبیت هر پیوند قطبی را به صورت مقابل در نظر گرفت‪.‬‬

‫در ‪ 𝑆𝑂3‬از آن جا كه نیروها با هم زاویه ‪ 120°‬دارند نیروها هم دیگر را به طور كامل خنثی می كنند و برآیند آن ها صفر است‪،‬‬
‫ولی در ‪ 𝐶𝑂𝐶𝑙2‬كه شكل هندسی آن با ‪ 𝑆𝑂3‬یكسان است‪ ،‬برایند دو بردار ‪ C-Cl‬به سمت پایین است ولی از آن جا كه اندازه این‬
‫بردار با بردار قطبیت ‪ C=O‬متفاوت است‪ ،‬همدیگر را خنثی نمی كند‪.‬‬

‫روش سوم‬

‫مولكول های متقارن‪ :‬مولكولی متقارن است كه دو شرط زیر را هم زمان داشته باشد‪.‬‬

‫اتم مركزی‪ ،‬الكترون ناپیوندی نداشته باشد‪.‬‬

‫اتم های اطراف اتم مركزی یكسان باشد‪.‬‬

‫مولكول های نامتقارن‪ :‬مولكولی نامتقارن است كه حداقل یكی از شرط های زیر را داشته باشد‪.‬‬

‫اتم مركزی‪ ،‬الكترون ناپیوندی داشته باشد‪.‬‬

‫اتم های اطراف اتم مركزی یكسان نباشد‪.‬‬

‫پس‪:‬‬

‫همه مولكول های متقارن‪ ،‬ناقطبی هستند‪.‬‬

 ‫همه مولكول های نامتقارن‪ ،‬قطبی هستند‪.‬‬

‫مولكول های دو اتمی جور هسته ناقطبی اند‪.‬‬

‫مولكول های دو اتمی ناجور هسته قطبی اند‪.‬‬

‫به طور كلی مولكول هایی كه از یك نوع اتم تشكیل شده اند ناقطبی هستند (اوزون از معدود مولكول هایی است كه با این كه از‬
‫یك نوع اتم تشكیل شده است ولی مولكول قطبی به شمار می رود‪).‬‬

‫هیدروكربن ها (مولكول هایی كه فقط شامل هیدروژن و كربن هستند) ناقطبی اند‪،‬‬

‫رفتار مولکول ها در میدان الکتریکی‬

‫از آن جایی كه مولكول های قطبی دارای سر مثبت و منفی هستند‪ ،‬سر مثبت آن ها به سمت قطب منفی میدان الكتریكی و سر‬
‫منفی آن ها به سمت قطب مثبت میدان الكتریكی جذب می شود‪ .‬بدین ترتیب گفته می شود كه مولكول های قطبی دز میدان‬
‫الكتریكی جهت گیری می كنند‪.‬‬

‫برای مثال در مولكول آب اتم اكسیژن سر منفی مولكول را تشكیل میدهد و به سمت قطب مثبت میدان الكتریكی و اتم های‬
‫هیدروژن سر مثبت و به سمت قطب منفی جهت گیری می كنند‪.‬‬

‫مولكول های ناقطبی فاقد سر مثبت و منفی هستند بنابراین هنگامی كه در میدان الكتریكی قرار می گیرند جهت گیری مشخصی‬
‫ندارند‪.‬‬

‫چنانچه شانه ی پالستیكی یا میله شیش ه ای را با مالش به موی خشك دارای بار الكتریكی كنیم و آن را به باریكه ای از آب نزدیك‬
‫كنیم‪ ،‬باریكه ی آب از مسیر اصلی خود منحرف می شود‪.‬‬
 ‫گشتاور دو قطبی‬

‫میدان الكتریكی باعث چرخیدن مولكول های قطبی می شود ( البته به شرطی كه هنوز در راستای خطوط میدان الكتریكی قرار‬
‫نگرفته باشند) و همین موضوع مبنایی برای اندازه گیری شدت قطبیت مولكول ها است‪ .‬بدین معنی كه هر چه میزان قطبی بودن‬
‫یك مولكول بیش تر باشد اثر و میزان چرخانندگی آن مولكول در یك میدان الكتریكی كعین بیش تر بوده و به اصطالح گفته می‬
‫شود كه گشتاور دو قطبی )𝜇( مولكول بی تر است‪.‬‬

‫گشتاور دوقطبی مولكول ها را با یكای دبای (‪ )D‬گزارش می كنند‪.‬‬

‫هر چه گشتاور دو قطبی یك مولكول بر حسب دبای بزرگ تر باشد‪ ،‬میزان قطبیت آن مولكول بیش تر است‪.‬‬

‫در مولكول های نا قطبی‪ ،‬گشتاور دو قطبی مولكول برابر صفر است‪.‬‬

‫شرط ‪ V‬شكل بودن مولكول‬

‫اگر اتم مركزی به دو اتم دیگر متصل باشد و بر روی اتم مركزی‪ ،‬الكترون تك (جفت نشده) و یا یك یا دو جفت الكترون ناپیوند‬
‫وجود داشته باشد‪ ،‬شكل مولكول به صورت خمیده است‪.‬‬

‫مهم ترین گونه هایی كه شكل هندسی آن ها خمیده است‪ ،‬عبارتند از‪:‬‬

‫تمرین‪:‬‬

‫كدام جفت مولكول های زیر قطبی محسوب می شوند؟‬

‫‪ 𝑆𝐹4 )4‬و ‪𝑆𝑖𝐹4‬‬ ‫‪ 𝑁𝐹3 )3‬و ‪𝑃𝐶𝑙3‬‬ ‫‪ 𝐵𝐶𝑙3 )2‬و ‪𝑆𝑂3‬‬ ‫‪ 𝐶𝑂2 )1‬و ‪𝑆𝑂2‬‬

‫كدام مولكول قطبی است و اتم مركزی آن در الیه ظرفیت خود الكترون تك دارد؟‬

‫‪𝑆𝑂3 )4‬‬ ‫‪𝑁𝐻3 )3‬‬ ‫‪𝑆𝑂2 )2‬‬ ‫‪𝑁𝑂2 )1‬‬

 ‫در میان موارد زیر چند عبارت درست هستند؟‬

‫آ‪ -‬مولكول ‪ 𝑆𝑂3‬در میدان الكتریكی جهت گیری نمی كند‪.‬‬

‫ب‪ -‬گشتاور دو قطبی مولكول های هیدروژن سولفید و گوگرد هگزافلوئورید به ترتیب می توانند برابر ‪ 0.97‬و ‪ 0.82‬دبای باشند‪.‬‬

‫پ‪ -‬در میان مولكول های ‪ 𝐵𝐹3 ،𝐶2 𝐻6‬و ‪ 𝑆𝑖𝐹4‬تنها دو مولكول‪ ،‬ناقطبی است‪.‬‬

‫ت‪ -‬مولكول كربن دی اكسید دارای پیوندهای كوواالنسی ناقطبی است‪.‬‬

‫‪3 )4‬‬ ‫‪4 )3‬‬ ‫‪1 )2‬‬ ‫‪2 )1‬‬

‫در میان موارد زیر چند عبارت درست هستند؟‬

‫آ‪ -‬دو عنصر ‪ A‬و ‪ B‬با عدد اتمی ‪ 51‬و ‪ 53‬تركیبی با فرمول ‪ 𝐴𝐵3‬ایجاد می كنند كه دارای مولكول های قطبی است‪.‬‬

‫ب‪ -‬در میان مولكول های 𝑒𝑆 ‪ 𝑆𝑂3 ،𝑃𝐹3 ،𝐻2‬و ‪ 𝐶𝐻𝐹3‬تنها یك مولكلول در میدلن الكتریكی جهت گیری نمی كند‪.‬‬

‫پ‪ -‬مولكولی كه به صورت ‪ V‬شكل است یك مولكول قطبی است‪.‬‬

‫ت‪ -‬گشتاور دو قطبی مولكول های كربن دی سولفید‪ ،‬گوگرد تترافلوئورید و بریلیم دی فلوئورید برابر صفر دبای است‪.‬‬

‫‪3 )4‬‬ ‫‪4 )3‬‬ ‫‪1 )2‬‬ ‫‪2 )1‬‬

‫نیروهای بین مولکولی و مقایسه ی نقطه ی ذوب و جوش‬

‫نیروهای بین مولكولی‬

‫منظور از نیروهای بین مولكولی‪ ،‬نیروهایی است كه ال به الی مولكول های وجود داشته و باعث می شوند كه مولكول ها بتوانند كم‬
‫و بیش یكدیگر را جذب كنند‪.‬‬

‫دقت داشته باشید كه پیوند میان اتم ها ( پیوند كوواالنسی) را با خط تیره ( و یا به صورت كره های در هم فرو رفته) اما نیروهای‬
‫بین مولكلولی را با نقطه چین نمایش می دهیم كه بیانگر ضعیف بودن آن ها در مقایسه با پیوند كوواالنسی است‪.‬‬
 ‫نیروی بین مولكولی را به دو دسته كلی تقسیم می كنند‪ .‬كه عبارتند از آ‪ -‬نیروی واندوالسی ب‪ -‬پیوند هیدروژنی‬

‫آ‪ -‬نیروی واندروالسی‬

‫به جز پیوند هیدروژنی به سایر نیروهای جاذبه بین مولكولی نیروی واندرولسی گفته می شود‪.‬‬

‫در مقایسه قدرت نیروهای واندروالسی باید به دو عامل زیر توجه نمود‪:‬‬

‫‪ -1‬جرم مولكول‬
‫‪ -2‬قطبیت مولكول‬

‫‪ -1‬جرم مولكول‪ :‬هر چه جرم مولكول بیش تر باشد‪ ،‬نیروهای واندروالسی بین مولكول ها قوی تر خواهد بود‪.‬‬

‫‪ ∶ 𝐹2 < 𝐶𝑙2 < 𝐵𝑟2 < 𝐼2‬قدرت نیروی واندروالسی‬

‫‪ -2‬قطبیت مولكول‪ :‬در مواد مولكولی با جرم مولی مشابه‪ ،‬نیروی بین مولكول های قطبی قوی تر از نیروی بین مولكول های‬
‫ناقطبی است‪.‬‬

‫علت این است كه مولكول های قطبی دارای سرهای مثبت و منفی هستند و بین سر مثبت هر مولكول با سر منفی مولكول دیگر‬
‫جاذبه ی نسبتاً قوی ایجاد می شود‪.‬‬

‫برای نمونه كربن مونوكسید مولكولی قطبی و گاز نیتروژن مولكولی ناقطبی است‪ .‬نیروی واندروالسی بین مولكول های كربن‬
‫مونوكسید قوی تر از نیروی واندروالسی بین مولكول های گاز نیتروژن است‪ .‬این مورد برای هیدروژن كلرید و گاز فلوئور از صادق‬
‫است‪.‬‬

‫رابطه ی نیروهای بین مولكولی با حالت فیزیكی ماده‪ :‬نیروهای بین مولكولی نقش مهمی در تعیین حالت فیزیكی یك ماده دارند و‬
‫بدین ترتیب كه اگر نیروی جاذبه و برهمكنش بین مولكول ها ضعیف باشند‪ ،‬فاصله ی بین مولكول ها زیاد و آزادی و تحرک‬
‫مولكول ها بیش تر شده و در نتیجه احتمال ایجاد حالت فیزیكی گاز افزایش می یابد‪ .‬اما هر چه نیروی جاذبه و برهمكنش بین‬
‫مولكول ها قوی باشد م ولكول ها به یكدیگر نزدیك تر و فشرده تر شده و احتمال ایجاد حالت فیزیكی جامد افزایش می یابد‪.‬‬
‫گاز < مایع < جامد ‪ :‬برهمكنش و نیروی جاذبه ی بین مولكول ها در حالت های فیزیكی مختلف یك ماده‬

‫برای مقایسه نیروی جاذبه بین مولكول ها‪ ،‬توجه كردن به حالت فیزیكی آن جامد یا مایع است بدین ترتیب در دمای ثابت ماده‬
‫ای كه حالت فیزیكی آن جامد یا مایع است‪ .‬نسبت به ماده ی گازی شكل‪ ،‬نیروهای بین مولكولی قوی تر دارد‪.‬‬

‫گاز < مایع < جامد ‪ :‬مقایسه ی نیروهای بین مولكولی‬

‫عنصر‬ ‫‪𝐹2‬‬ ‫‪𝐶𝑙2‬‬ ‫‪𝐵𝑟2‬‬ ‫‪𝐼2‬‬

‫حالت فیزیكی‬ ‫گاز‬ ‫گاز‬ ‫مایع‬ ‫جامد‬

‫در دمای اتاق تركیب های هیدروژن دار عنصرهای گروه های ‪ 14‬تا ‪ 17‬به جز آب گازی شكل هستند‪.‬‬

‫ب‪ -‬پیوند هیدروژنی‬

‫سه عنصر ‪ O ، F‬و ‪ N‬خصلت نافلزی باال و قدرت كشندگی الكترون آنها زیاد است‪ .‬بنابراین پیوندهای ‪ H-O ،H-F‬و ‪ H-N‬بسیار‬
‫قطبی بوده و بین مولكلول های دارای این پیوند ها جاذبه ی نسبتاً قوی به وجود می آید كه به آن پیوند هیدروژنی می گویند‪.‬‬

‫موادی می تواند ال به الی مولكول های خود پیوند هیدروژنی برقرار كنند كه در ساختمان مولكول آنها پیوند ‪ H-O ،H-F‬و ‪H-N‬‬
‫وجود داشته باشد به عبارت دیگر هیدروژن متصل به ‪ O ، F‬و ‪ N‬داشته باشد‪ .‬مانند 𝑂 ‪ 𝐻𝐹 ،𝑁𝐻3 ،𝐻2‬و 𝐻𝑂 ‪𝐶𝐻3‬‬

‫پیوند هیدروژنی از نیروی واندروالسی قوی تر است اما از پیوند كوواالنسی ضعیف تر است‬

‫پیوندهای هیدروژنی در حالت های فیزیکی گوناگون آب‬

‫آب را در سه حالت فیزیكی جامد (یخ)‪ ،‬مایع و بخار در نظر بگیرید‪ 𝐻2 𝑂 .‬مولكول های در حالت بخار جدا از هم هستند‪ ،‬گویی‬
‫پیوندهای هیدروژنی میان آنها وجود ندارد‪ .‬در این حالت‪ ،‬مولكول های آب آزادانه و نامنظم از جایی به جای دیگر انتقال می یابند‪.‬‬
‫در حالت مایع‪ ،‬با اینكه مولكول ها با یكدیگر پیوندهای هیدروژنی قوی دارند‪ ،‬اما روی هم می لغزند و جابه جا می شوند‪ .‬برخالف‬
‫آب‪ ،‬ساختار یخ منظم است‪ .‬در یخ‪ ،‬مولكول های آب در جاهای به نسبت ثابتی قرار دارند‪ .‬درواقع در ساختار یخ‪ ،‬هر اتم اكسیژن به‬
‫دو اتم هیدروژن با پیوند اشتراكی و به دو اتم هیدروژن دیگر با پیوند هیدروژنی متصل است‪.‬‬

‫مولكول های 𝑂 ‪ 𝐻2‬در ساختار یخ در یك آرایش منظم و سه بعدی با تشكیل حلقه های شش گوشه‪ ،‬شبكه ای همانند كندوی‬
‫زنبور عسل با استحكام ویژه پدید می آورند‪.‬‬
 ‫در این ساختار هر اتم اكسیژن به دو اتم هیدروژن با پیوند اشتراكی و به دو اتم هیدروژن از مولكول های دیگر با پیوندهای‬
‫هیدروژنی متصل است‪ .‬در واقع در ساختار این نوع جامدمولكولی‪ ،‬نیروی بین مولكولی از نوع پیوند هیدروژنی است‪.‬‬

‫هر مولكول 𝑂 ‪ 𝐻2‬به چهار مولكول دیگر با پیوند هیدروژنی متصل است‪ ،‬به همین دلیل است كه شبكه هایی با حلقه های شش‬
‫ضلعی به وجود می آید كه اتم های اكسیژن در رأس آن قرار دارند در این حلقه های شش ضلعی‪ ،‬هر ضلع شامل یك پیوند‬
‫اشتراكی و یك پیوند هیدروژنی است‪.‬‬

‫در دمای صفر درجه ی سلسیوس و فشار یك اتمسفر‪ ،‬چگالی یخ از چگالی آب كم تر است‪.‬‬

‫علت این است كه در ساختار یخ مولكول های آب به صورت تقریباً ثابت و در رئوس حلقه های شش ضلعی قرار میگیرند كه در‬
‫مركز این حلقه های شش ضلعی‪ ،‬فضاهای خالی زیادی موجود است و همین فضاهای خالی باعث حجیم شدن یخ‪ ،‬یعنی افزایش‬
‫حجم یخ و در نتیجه‪ ،‬كاهش چگالی آن می شوند‪.‬‬

‫در بافت كلم دیواره ی یاخته بر اثر یخ زدن تخریب می شوند علت این است كه با كاهش دما تا صفر درجه سانتی گراد افزایش‬
‫حجم پیدا كرده و باعث فشار روی دیواره و از بین رفتن آن می شود‪.‬‬

‫مقایسه ی نقطه ی جوش مواد مولکولی‬

‫در مقایسه ی نقطه ی جوش مواد مولكولی به ترتیب اولویت به موارد زیر توجه می كنیم‪:‬‬

‫‪ -1‬تركیب هایی كه دارای پیوند هیدروژنی هستند نسبت به تركیب های مولكولی فاقد پیوند هیدروژنی‪ ،‬نقطه ی جوش‬
‫باالتری دارند‪ .‬مثال‪:‬‬
‫𝑙𝐶𝐻 > 𝐹𝐻 ∶ نقطه جوش‬
‫‪ -2‬در مورد تركیب هایی كه فاقد پیوند هیدروژنی هستند دو حالت ممكن است پیش آید‪:‬‬
 ‫آ‪ -‬اگر جرم مولی دو تركیب مورد نظر به طور قابل توجهی تفاوت داشته باشد ( یعنی اتم های مركزی در یك دوره قرار نداشته‬
‫باشد) تركیبی كه جرم مولی بزرگ تری دارد‪ ،‬نیروهای واندروالسی قوی تری داشته و در نتیجه نقطه ی جوش آن باالتر است‪.‬‬

‫𝑙𝐶𝐻 > 𝑟𝐵𝐻 ∶ نقطه جوش‬

‫ب‪ -‬اگر تركیب های مورد نظر جرم مولی تقریباً مشابهی داشته باشند به قطبیت آن ها توجه می كنیم‪ .‬بدین ترتیب كه تركیب های قطبی‬
‫نسبت به تركیب های ناقطبی دارای نیروی وان در والسی قوی تر و در نتیجه‪ ،‬نقطه ی جوش باالتری هستند‪.‬‬

‫‪ ∶ 𝐶𝑂 > 𝑁2‬نقطه جوش‬ ‫𝑙𝐶𝐻 < ‪ ∶ 𝐹2‬نقطه جوش‬

‫بررسی نقطه ی جوش در ترکیب های دو تایی هیدروژن دار گروه های ‪ 14‬تا ‪17‬‬

‫گروه ‪ : 17‬دمای جوش ‪ HF‬از سایر تركیب های هیدروژن دار گروه ‪ 17‬بیش تر است‪ ،‬زیرا ‪ HF‬دارای پیوند هیدوژنی است‪ .‬اما از ‪ HCl‬به بعد با‬
‫افزایش جرم و حجم مولكول ها‪ ،‬نیروی واندروالسی بین آن ها قوی تر شده لذا دمای جوش افزایش می یابد‪.‬‬

‫گروه ‪ : 16‬بدین ترتیب كه دمای جوش 𝑂 ‪ 𝐻2‬از سایر تركیبات دوتایی هیدروژن دار گروه ‪ 16‬بیش تر است زیرا 𝑂 ‪ 𝐻2‬دارای پیوند هیدروژنی‬
‫است اما از 𝑆 ‪ 𝐻2‬به بعد با افزایش جرم و حجم مولكول ها نیروی واندروالسی بین آن ها قوی تر شده لذا دمای جوش افزایش می یابد‪.‬‬

‫گروه ‪ 𝑁𝐻3 : 15‬به دلیل داشتن پیوند هیدروژنی دمای جوش باالیی دارد و از ‪ 𝑃𝐻3‬به بعد نیز با افزایش جرم و حجم مولكول ها‪ ،‬نیروی‬
‫واندروالسی بین آن ها قوی تر شده و دمای جوش افزایش می یابد‪.‬‬

‫دمای جوش ‪ 𝑆𝑏𝐻3‬از دمای جوش ‪ 𝑁𝐻3‬بیش تر است زیرا جرم و حجم ‪ 𝑆𝑏𝐻3‬از ‪ 𝑁𝐻3‬خیلی‪ ،‬بیش تر است و در ضمن پیوند هیدروژنی‬
‫در ‪ 𝑁𝐻3‬چندان قوی نیست‪.‬‬

‫گروه ‪ : 14‬در این گروه تركیبی كه پیوند هیدروژنی برقرار كند وجود ندارد لذا در تركیبات دو تایی هیدروژن دار این گروه از باال به پایین با‬
‫افزایش جرم و حجم مولكول ها نیروی واندروالسی بین آن ها قوی تر شده و در نتیجه دمای جوش به طور منظم افزایش می یابد‪.‬‬

‫مقایسه ی قدرت پیوند هیدروژنی و نقطه جوش در 𝐹𝐻‪ 𝐻2 𝑂 ،‬و ‪𝑁𝐻3‬‬

‫پیوند هیدروژنی در 𝐹𝐻 نسبت به 𝑂 ‪ 𝐻2‬و در 𝑂 ‪ 𝐻2‬نسبت به ‪ 𝑁𝐻3‬قوی تر است زیرا هر چه اختالف الكترونگاتیوی عنصر با هیدروژن بیشتر‬
‫باشد قطبیت پیوند نیز بیش تر شده لذا پیوند هیدروژنی ناشی از آن قوی تر می شود‪.‬‬

‫‪ ∶ 𝐻𝐹 > 𝐻2 𝑂 > 𝑁𝐻3‬قدرت پیوند هیدروژنی‬

‫با اینكه پیوند هیدروژنی 𝑂 ‪ 𝐻2‬از پیوند هیدروژنی ‪ HF‬ضعیف تر است اما نقطه جوش 𝑂 ‪ 𝐻2‬از نقطه جوش ‪ HF‬باالتر است زیرا در اطراف هر‬
‫مولكول 𝑂 ‪ ، 𝐻2‬حداكثر چهار پیوند هیدروژنی تشكیل می شود‪ ،‬در حالی كه در اطراف هر مولكول ‪ HF‬تنها دو پیوند هیدروژنی تشكیل می‬
‫شود‪ .‬بنابراین عامل باالتر بودن نقطه جوش 𝑂 ‪ 𝐻2‬نسبت به ‪ HF‬این است كه تعداد پیوند هیدروژنی در 𝑂 ‪ 𝐻2‬دو برابر تعداد پیوند هیدروژنی‬
‫در ‪ HF‬است در ضمن در ‪ 𝑁𝐻3‬نیز اطراف هر مولكول دو پیوند هیدروژنی تشكیل می شود‪.‬‬

‫‪ ∶ 𝐻2 𝑂 > 𝐻𝐹 > 𝑁𝐻3‬نقطه جوش‬

‫مایع کردن گازها‬

‫هر چه نقطه جوش یك تركیب باالتر باشد قابلیت مایع شدن‪،‬یا به حالت مایع باقی ماندن بیشتر می شود و تبدیل شدن آن از‬
‫حالت گاز به مایع راحت تر اتفاق می افتد‪ .‬برای نمونه نقطه جوش كربن مونوكسید از گاز نیتروژن بیشتر است و در نتیجه برای‬
‫مایع كردن گار نیتروژن نیاز است دمای را بیشتر كم كنیم‪.‬هنگامی كه گفته می شود مایع كردن یك گاز آسان تر است‪ .‬بدین‬
‫معنی است كه مایع شدن آن در دماهای باالتر انجام می شود‪.‬‬

‫مقایسه ی خواص اتانول با استون(حالل الک)‪:‬‬

‫ابتدا فرمول هر دو را بخاطر داشته باشید‪.‬‬

‫اتانول‬

‫استون‬

‫اتانول و استون هر دو به عنوان حالل در صنعت و آزمایشگاه به كار می روند‪.‬‬

‫نقطه ی جوش اتانول از استون باالتر است زیرا در ساختار مولكول اتانول )𝐻𝑂 ‪ (𝐶𝐻3 𝐶𝐻2‬پیوند ‪ O-H‬وجود دارد كه باعث می شود البه الی‬
‫مولكول های اتانول پیوند هیدروژنی تشكیل شود‪ .‬این در حالی است كه نیروهای بین مولكولی در استون‪ ،‬از نوع واندروالسی است‪.‬‬
 ‫اتانول و استون به هر نسبتی در آب حل می شوند‪ ،‬یعنی انحالل پذیری آنها در آب بی نهایت بوده و نمی توان محلول سیر شده ی آن ها را‬
‫تهیه كرد‪.‬‬

‫در مورد اتانول تشكیل پیوند هیدروژنی بین مولكول های اتانول و آب ‪ ،‬باعث ایجاد جاذبه ی نسبتاً قوی بین آن ها شده كه باعث افزایش شدید‬
‫انحالل پذیری می شود‪.‬‬

‫بخشی از گروه عاملی آن ها باشد می توانند با مولكول های آب پیوند هیدروژنی برقرار كنند در حالی‬ ‫مواد آلی كه گروه‬
‫كه ممكن است توانایی برقراری پیوند هیدروژنی میان مولكول های خود را نداشته باشند شكل مقابل‬

‫را نشان می دهد توجه كنید شرط‬ ‫برقراری پیوند هیدروژنی میان یك پیوند ‪ O-H‬و گروه‬
‫برقراری پیوند هیدروژنی‪ ،‬وجود یك اتم هیدروژن متصل به فلوئور‪ ،‬اكسیژن و نیتروژن از یك مولكول و‬
‫وجود حداقل یك جفت الكترون ناپیوندی بر روی اتم های ‪ O،F‬و یا ‪ N‬از یك مولكول دیگر است‪.‬‬

‫پیوند هیدروژنی ال به الی‬ ‫قابلیت تشكیل پیوند‬

‫ماده‬ ‫پیوند ‪O-H‬‬
‫مولكول های خودش‬ ‫هیدروژنی با آب‬
‫اتانول‬ ‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫دارد‬
‫استون‬ ‫ندارد‬ ‫ندارد‬ ‫دارد‬

‫هنگام حل شدن اتانول در آب‪ ،‬پیوند هیدروژنی اتانول –اتانول و نیز پیوند هیدروژنی آب‪-‬آب شكسته می شود و پیوند هیدروژنی قوی تری بین‬
‫مولكول های آب – اتانول به وجود می آید‪.‬‬

‫از آن جایی كه پیوندهای هیدروژنی تشكیل شده بین مولكول های آب‪ -‬اتانول قوی تر از پیوند هیدروژنی آب –آب و اتانول‪ -‬اتانول است‪ .‬پیوند‬
‫هیدروژنی اولیه شكسته شده و به پیوند هیدروژنی اولیه غلبه می كند‪.‬‬

‫تمرین‪:‬‬

‫در میان موارد زیر چند عبارت نادرست هستند؟‬

‫آ‪ -‬در ساختار یخ‪ ،‬پیرامون هر اتم هیدروژن‪ ،‬دو پیوند وجود دارد كه یكی كوواالنسی و دریگری هیدروژنی است‪.‬‬

‫ب‪ -‬در ساختار یخ‪ ،‬پیرامون هر مولكول آب‪ ،‬شش پیوند هیدروژنی تشكیل می شود‪.‬‬

‫پ‪ -‬تخریب دیواره ی یاخته ها در بافت كلم بر اثر یخ زدن‪ ،‬ناشی از شكننده بودن پیوند های هیدروژنی در یخ است‪.‬‬

‫ت‪ -‬حلقه های شش وجهی‪ ،‬مبنای شكل دانه های برف است‪.‬‬

‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

 ‫در میان موارد زیركدام عبارت نادرست هستند؟‬

‫آ‪ -‬در تركیب های هیدروژن دار عنصرهای گروه ‪ ،17‬پایین ترین نقطه جوش مربوط به تركیب های هیدروژن دار عنصر دوره ی سوم است‪.‬‬

‫ب‪ -‬نقطه جوش ‪ CO‬از ‪ 𝑁2‬باالتر و گاز شدن ‪ CO‬آسان تر از گاز ‪ 𝑁2‬به مایع تبدیل می شود‪.‬‬

‫پ‪ -‬تركیب هیدروژن دار عنصری با عدد اتمی ‪ ،33‬دارای مولكولی خمیده است‪.‬‬

‫ت‪ -‬پیوند هیدروژنی در نیروهای جاذبه ی بین مولكولی در همه ی تركیب های هیدروژن دار نقش مؤثری دارد‪.‬‬

‫‪ )4‬ب و ت‬ ‫‪ )3‬آ و پ‬ ‫‪ )2‬پ و ت‬ ‫‪ )1‬آ و ب‬

‫در میان موارد زیر چند عبارت درست هستند؟‬

‫آ‪ -‬نقطه جوش ‪ HCl‬نسبت به ‪ CO‬باالتر است‪.‬‬

‫ب‪ -‬در شرایط یكسان گاز فلوئور نسبت به گاز نیتروژن آسان تر مایع می شود‪.‬‬

‫پ‪ -‬چنانچه ‪ HCl‬در یك میدان الكتریكی قرار بگیرد كه قطب های مثبت و منفی آن به ترتیب در سمت چپ و راست قرار داشته باشند‬
‫مولكول ‪ HCl‬به صورت ‪ Cl-H‬قرار می گیرد‪.‬‬

‫ت‪ -‬در تركیب های مولكولی با مولكول های ناقطبی‪ ،‬با افزایش جرم مولی‪ ،‬جهت گیری مولكول ها در میدان الكتریكی دشوارتر می شود‪.‬‬

‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫حالل ها و انحالل مواد در یکدیگر‬

‫آب فراوان ترین و رایج ترین حالل در طبیعت‪ ،‬صنعت و آزمایشگاه است‪ ،‬زیرا می تواند بسیاری از تركیب های یونی و مواد مولكولی را در خود‬
‫حل كند‪ .‬آب و محلول های آبی در زندگی جانداران نقش حیاتی دارند‪ .‬اما همۀ محلول ها آبی نیستند(مانند محلول ید در هگزان) زیرا افزون‬
‫بر آب‪ ،‬حالل های دیگری نیز وجود دارند‪.‬‬

‫اغلب محلول های موجود در بدن انسان‪ ،‬محلول آبی هستند‪.‬‬

‫واكنش های شیمیایی درون بدون از جمله گوارش غذا‪ ،‬كنترل دمای بدن‪ ،‬تنفس‪ ،‬سوخت و ساز‪ ،‬جلوگیری از خشكی پوست و‪ ....‬در محلول‬
‫های آبی موجود در بدن انجام می شوند‪.‬‬

‫بخش عمده ی جرم بدن انسان را آب تشكیل می دهد كه بیش از نیمی از آن درون سلول ها ( یاخته ها) و باقی آن در مایع های برون سلولی‬
‫جریان دارد‪.‬‬

‫محلول های آبی برون سلولی‪ ،‬مواد مغذی و نیز مواد زائد را بین سلول ها و دستگاه گردش خون جا به جا میكنند‪.‬‬
 ‫آب با حل كردن مواد زائد تولید شده در سلول ها و دفع آن ها نقش كلیدی در حفظ سالمت بدن دارد‪.‬‬

‫هر فرد بالغ روزانه به طور میانگین ‪ 1.5‬تا ‪ 3‬لیتر آب به صورت ادرار‪ ،‬تعرق پوستی‪ ،‬بخار آب در بازدم و‪ ...‬از دست میدهد‪.‬‬

‫حالل های آلی‬

‫اتانول‬

‫فرمول شیمیایی اتانول 𝐻𝑂 ‪ 𝐶2 𝐻5‬است‪.‬‬

‫مولكول اتانول قطبی است بنابراین گشتاور دوقطبی آن بزرگ تر از صفر است‪.‬‬

‫اتانول به هر نسبتی در آب حل می شود از این رو نمی توان محلول سیر شده ی آن را تهیه كرد‪.‬‬

‫اتانول در نقش حالل در تهیه ی مواد دارویی‪ ،‬آرایشی و بهداشتی كاربرد دارد‪.‬‬

‫استون‬

‫فرمول شیمیایی آن به صورت 𝑂 ‪ 𝐶3 𝐻6‬است‪.‬‬

‫مولكول استون قطبی است بنابراین گشتاور دوقطبی آن بزرگ تر از صفر است‪.‬‬

‫استون به هر نسبتی در آب حل می شود از این رو نمی توان محلول سیر شده ی آن را تهیه كرد‪.‬‬

‫استون به عنوان حالل چربی‪ ،‬رنگ ها و انواع الک ها به كار می رود‪.‬‬

‫هگزان‬

‫فرمول آن به صورت ‪ 𝐶6 𝐻14‬است‪.‬‬

‫هگزان به عنوان حالل مواد ناقطبی و رقیق كننده رنگ (تینر) به كار می رود‪.‬‬

‫مولكول هگزان عمالً ناقطبی است بنابراین گشتاور دوقطبی آن تقریباً برابر صفر است‪.‬‬

‫اختالف خصلت نافلزی در پیوند ‪ C-H‬بسیار كم است در نتیجه عمالً یك پیوند كوواالنسی ناقطبی محسوب می شود‪ .‬به همین دلیل‪ ،‬مولكول‬
‫هیدروكربن ها ناقطبی بوده و گشتاور دوقطبی آن ها تقریباً صفر است‪.‬‬

‫بنزین نمونه ای از یك محلول غیر آبی محسوب می شود‪ ،‬زیرا حالل آن یك هیدروكربن است نه آب‪.‬‬

‫شبیه‪ ،‬شبیه را حل میكند!‬

‫‪ -1‬مواد قطبی در حالل های قطبی حل می شوند‬

‫مواد قطبی در حالل های قطبی حل می شوند‪ ،‬علت این است كه بین ماده ی قطبی و حالل قطبی نیروی واندروالسی (دوقطبی‪-‬دوقطبی) به‬
‫وجود می آید و به نیروی واندروالسی اولیه غلبه می كند‪.‬‬

‫‪ -2‬مواد ناقطبی در حالل های ناقطبی حل می شوند‪.‬‬

 ‫در این حالت نیز نیروی بین مولكول های حل شونده‪ ،‬از همان نوعی است كه بین موكلول های حالل وجود دارد‪ ،‬از این رو نیروی واندوالسی‬
‫ایجاد شده ( از نوع دوقطبی‪-‬دوقطبی لحظه ای) بین مولكول های حل شونده و حالل می تواند بر نیروی بین مولكولی اولیه غلبه كند و عمل‬
‫انحالل صورت می گیرد‪.‬‬

‫‪ -3‬مو‪h‬د ناقطبی در حالل های قطبی حل نمی شود‬

‫مواد ناقطبی در حالل های قطبی حل نمی شوند زیرا بین مولكول های ناقطبی ماده ی حل شونده و مولكول های قطبی حالل‪ ،‬نیروی جاذبه‬
‫چندانی به وجود نمی آید كه بتواند بر نیروهای بین مولكولی اولیه غلبه كند‪ .‬به طور مثال آب و هگزان در یك دیگر حل نمی شوند زیرا‬
‫برهمكنش آب و هگزان به میزانی نیست كه مولكول های آب یكدیگر را رها كرده و با مولكول های هگزان نیروی واندروالسی برقرار كنند‪.‬‬

‫با این كه هگزان در آب حل نمی شود اما بررسی های دقیق نشان داده اند كه شمار ناچیزی از مولكول های هگزان وارد آب می شوند و یا‬
‫برعكس كه البته این مقدار ناچیز‪ ،‬قابل صرف نظر كردن است‪.‬‬

‫هیدروكربن ها چگالی كم تر نسبت به آب دارند‪ ،‬بنابراین اگر مقداری هگزان ‪ .‬آب را مخلوط كنیم‪ ،‬دو الیه مجزا ایجاد می شود كه الیه ی‬
‫زیرین آب و الیه ی فوقانی هگزان است‪.‬‬

‫مواد دارای پیوند هیدروژنی در حالل های دارای پیوند هیدروژنی حل می شوند‪.‬‬

‫تركیب های یونی در آب حل می شوند اما در حالل های ناقطبی حل نمی شوند‪.‬‬

‫اغلب تركیب های یونی مانند سدیم كلرید‪ ،‬نقره نیترات و‪ ...‬در آب حل می شوند‪ ،‬زیرا مولكول های آب قطبی بوده و سرهای مثبت و منفی‬
‫دارند‪ .‬بنابراین می توانند با یون های مثبت و منفی موجود در شبكه ی بلوری تركیب های یونی جاذبه ی الزم را ایجاد كنند و باعث پیشرفت‬
‫انحالل شوند‪.‬‬

‫فرایند انحالل یك تركیب یونی مانند سدیم كلرید به صورت زیر است‪.‬‬

‫‪ -1‬تركیب یونی اولیه‪ :‬در تركیب یونی اولیه‪ ،‬یون های مثبت و منفی با آرایشی منظم در سه بعد جای گرفته اند‪ .‬در مورد سدیم كلرید‬
‫این شبكه بلوری مكعبی است‪.‬‬
‫‪ -2‬لحظه ی حل شدن تركیب یونی‪ :‬هنگامی كه بلور كوچكی از یك تركیب یونی در آب وارد می شود‪ ،‬مولكول های قطبی آب‪ ،‬از سر‬
‫هیدروژن های خود ( كه بار مثبت دارند) به یون های منفی موجود در سطح بیرونی‬
‫بلور نزدیك می شوند‪ .‬همچنین برخی دیگر از مولكول های قطبی آب از سر‬
‫اكسیژن خود ( كه بار منفی دارند) به یون های مثبت موجود در سطح بیرونی بلور‬
‫نزدیك می شوند‪ .‬بدین ترتیب یون های مثبت و منفی موجود در بلور بر اثر جاذبه‬
‫ای كه با مولكول های آب ایجاد می كنند یكی پس از دیگری از شبكه ی بلوری‪،‬‬
‫جدا شده و به داخل آب كشیده می شوند‪.‬‬
‫‪ -3‬محلول نهایی‪ :‬در محلول نهایی‪ ،‬یون های مثبت و منفی كه توسط الیه ای از‬
‫مولكول های آب احاطه شده اند و به یون های آبپوشیده معروفند در سرتاسر‬
‫محلول پ راكنده هستند‪ ،‬در این حالت به نیروی جاذبه ی موجود میان مولكول های‬
‫قطبی آب و یون ها‪ ،‬نیروی یون‪-‬دوقطبی می گویند‪.‬‬
 ‫در شبكه بلوری تركیب یونی اولیه‪ ،‬واحد های مجزا و مستقلی دیده نمی شود و كلیه ی یون ها در شبكه ی بلور درگیر هستند اما در محلول‬
‫نهایی‪ ،‬یون های آبپوشی ده به صورت واحدهای مجزا و جدا زا هم قرار دارند‪ .‬بدین ترتیب می توان گفت كه در فرایند انحالل یونی‪ ،‬مادهی حل‬
‫شونده (تركیب یونی) ویژگی ساختاری خود را حفظ نكرده است‪.‬‬

‫در مورد تركیب های یونی كه در آب حل نمی شود مانند باریم سولفات میانگین پیوند یونی در تركیب یونی مربوطه و پیوندهای هیدروژنی در‬
‫آب بیشتر از نیروی جاذبه یون‪-‬دوقطبی در محلول است‪.‬‬

‫در مورد تركیب های یونی كه در آب حل می شود مانند منیزیم سولفات میانگین پیوند یونی در تركیب یونی مربوطه و پیوندهای هیدروژنی در‬
‫آب كوچك تر از نیروی جاذبه یون‪-‬دوقطبی در محلول است‪.‬‬

‫مقایسه انحالل مولكولی با انحالل یونی‬

‫منظور از انحالل مولكولی‪ ،‬انحاللی است كه در آن ماده ی حل شونده قبل از حل شدن در حالل مربوطه به صورت یك ماده ی مولكولی است‬
‫و پس از حل شدن در حالل مربوطه نیز همچنان به صورت یك ماده مولكولی باقی می ماند‪ .‬مانند انحالل اتانول در آب یا حل شدن ید در‬
‫هگزان‪ ،‬در این نوع انحالل مولكول های حل شونده ماهیت خود را حفظ می كنند‪.‬‬

‫منظور از انحالل یونی‪ ،‬انحاللی است كه در آن ماده ی حل شونده قبل از حل شدن در حالل مربوطه به صورت یك شبكه بلوری سه بعدی‬
‫است است و پس از حل شدن در حالل به صورت یون ه ای پراكنده ی آبپوشیده در می آید‪ .‬مانند انحالل سدیم كلرید در آب‪ .‬در انحالل یونی‪،‬‬
‫ماده ی اولیه ویژگی ساختاری خود را حفظ نمی كنند‪ .‬زیرا در تركیب یونی اولیه كلیه ی یون ها در شبكه ی سه بعدی درگیر هستند و یون‬
‫آزاد و مستقلی دیده نمی شود‪ .‬اما محلول حاصل‪ ،‬حاوی یون های مجزا و مستقلی است كه به صورت آبپوشیده در آمده اند‪.‬‬

‫انحالل گازها در آب‬

‫ترتیب انحالل پذیری گازها در دما و فشار معین را باید به صورت زیر حفظ گردد‪:‬‬

‫‪ ∶ 𝐻𝐶𝑙 > 𝑁𝐻3 > 𝐶𝑂2 > 𝑁𝑂 > 𝑂2 > 𝑁2‬ترتیب انحالل پذیری گازها‬

‫انحالل پذیری گاز ‪ HCl‬در آب بیشتر از بقیه مورد است زیرا ‪ HCl‬در آب یك اسید و به طور كامل به یون هیدرونیوم و یون كلرید تفكیك شود‬
‫این یون ها نیز به خوبی با مولكول های آب جاذبه یون‪-‬دوقطبی ایجاد می كنند‪.‬‬

‫آمونیاک با مولكول های آب پیوند هیدروژنی برقرار كرده در نتیجه به میزانی مناسبی در آب حل می شوند‪ .‬همچنین باآب وارد واكنش‬
‫شیمیایی می شود‪.‬‬

‫)𝑞𝑎(𝐻𝑂 ‪𝑁𝐻3 (𝑔) + 𝐻2 𝑂(𝑙) → 𝑁𝐻4‬‬

‫كربن دی اكسید به دلیل جرم باال جاذبه نیروی دوقطبی‪ -‬دوقطبی لحظه ای آن باالتری دارد زیرا ابر الكترونی الیه ی ظرفیت آن از هسته اتم‬
‫های آن دورتر بوده و كم تر تحت كنترل هسته ها است‪ .‬در نتیجه ابر الكترونی كربن دی اكسید راح تر جا به جا شده و دوقطبی هال القایی‬
‫قوی تری ایجاد می كند ‪ .‬همچنین كربن دی اكسید با آب وارد واكنش شیمیایی شده و در نتیجه انحالل پذیری آن افزایش می یابد‪ .‬البته‬
‫كربن دی اكسید بیشتر در آب به صورت فیزیكی حل می شود‪.‬‬
 ‫)𝑞𝑎( ‪𝐶𝑂2 (𝑔) + 𝐻2 𝑂(𝑙) → 𝐻2 𝐶𝑂3‬‬

‫انحالل پذیری گاز ‪ NO‬از گاز های اكسیژن و نیتروژن بیشتر است زیرا این مولكول یك مولكول قطبی است و سرهای مثبت و منفی آن می‬
‫تواند با مولكول های قطبی آب جاذبه نسبتاً قوی تری را ایجاد كند‪.‬‬

‫انحالل پذیری گاز اكسیژن از گاز نیتروژن بیشتر است زیرا ج رم و حجم مولكول اكسیژن نسبت به نیتروژن بیش تر بوده و مولكول آسان تر دو‬
‫قطبی های القایی ایجاد می كند و بدین ترتیب جاذبه ی آن با مولكول های آب نسبتاً قوی تر می شود‪.‬‬

‫تأثیر فشار روی انحالل پذیری گازها‬

‫به طور كلی با افزایش فشار گاز‪ ،‬برخورد مولكول های گازی با سطح حالل (آب) بیشتر شده و احتمال این كه مولكول های گازی به داخل‬
‫حالل نفوذ كنند افزایش می یابد‪ .‬بدین ترتیب انحالل پذیری نیز زیاد می شود‪.‬‬

‫قانون هنری‪ :‬در دمای ثابت‪ ،‬انحالل پذیری یك گاز معین با فشار آن گاز رابطه مستقیم دارد‪ .‬براساس قانون هنری‪ ،‬رابطه ی انحالل پذیری گاز‬
‫با فشار گاز به صورت زیر است‪.‬‬

‫𝑃 × 𝐻𝐾 = 𝑆‬
‫با توجه به قانون هنری‪ ،‬رابطه ی انحالل پذیری گاز با فشار گاز به صورت یك معادله خطی است‪.‬‬

‫در نمودار فوق عرض از مبدا منحنی برابر صفر است به عبارت دیگر در فشار صفر اتمسفر‪ ،‬انحالل پذیری گاز نیز برابر صفر است‪ .‬علت این است‬
‫كه در فشار صفر اتمسفر اصوالً گازی وجود ندارد كه بخواهد در آب حل شود‪.‬‬

‫با توجه به معادله ی قانون هنری می تواندریافت كه در مای ثابت با ‪ n‬برابر كردن فشار گاز‪ ،‬انحالل پذیری گاز نیز ‪ n‬برابر می شود‪.‬‬
 ‫بررسی یك نمودار مهم در كتاب درسی‬

‫این نمودار نشان می دهد كه در دمای ثابت و در هر فشاری ترتیب‬

‫انحالل پذیری به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪: 𝑁𝑂 > 𝑂2 > 𝑁2‬ترتیب انحالل پذیری در هر فشار‬

‫نمودار انحالل پذیری‪-‬فشار گاز به صورت یك خط راست صعودی‬

‫هستند كه از مبداء مختصات بیرون می آیند‪.‬‬

‫با توجه به این كه شیب خط مربوط به ‪ NO‬از همه تندتر و شیب خط‬
‫مربوط به ‪ 𝑁2‬از همه كم تر است‪ .‬باید به خاطر بسپارید كه تأثیر فشار‬
‫روی انحالل پذیری گاز ‪ NO‬از همه بیش تر و روی انحالل پذیری گاز‬
‫‪ 𝑁2‬از همه كمتر است‪.‬‬

‫تأثیر دما بر روی انحالل پذیری گاز ها‬

‫به طور كلی انحالل پذیری یك گاز مین در فشار ثابت با دما رابطه عكس دارد یعنی هر‬
‫چه دما باالتر باشد‪ ،‬انحالل پذیری گاز مورد نظر كم تر می شود‪.‬با افزایش دما‪ ،‬نیروی‬
‫جاذبه بین مولكول های حل شونده و مولكول های آب سست تر و شكننده تر می شوند‬
‫و مولكول های حل شونده بیش تر احتمال دارد كه خود را از قید مولكول های آب رها‬
‫نموده و به صورت گاز از محلول خارج می شوند‪.‬‬

‫نمودار دما انحالل پذیری گاز‪-‬دما به صورت منحنی نزولی و لزوماً به صورت خطی‬
‫نیست‪.‬‬

‫همۀ جانوران از جمله ماهی ها برای زنده ماندن به اكسیژن نیازمندند‪ .‬آنها با عبور دادن‬
‫آب از درون آبشش خود‪ ،‬اكسیژن مولكولی حل شده در آب را جذب میكنند‪ .‬با اینكه گاز‬
‫اكسیژن به میزان كمی در آب حل می شود‪ ،‬اما همین مقدار كم برای زندگی آبزیان نقش حیاتی دارد‪ .‬ولی در هوای گرم ماهی ها به سطح آب‬
‫می آیند علت این است كه در هوای گرم انحالل پذیری گاز اكسیژن در آب كم شده و غلظت اكسیژن محلول برای تنفس ماهی ها كافی‬
‫نیست‪ .‬در نتیجه به سطح آب می آیند تا بتوانند اكسیژن مورد نیاز خود را از هوا تأمین كنند‪.‬‬

‫در اثر انداختن قرص جوشان درون آب مقدار زیادی كربن دی اكسید آزاد می شود‪ .‬اگر دمای آب كم باشد مقدار كمتری گاز كربن دی اكسید‬
‫به محیط نسبت به آب گرم آزاد می شود‪ ،‬زیرا در آب سرد نسبت به آب گرم بهتر می تواند كربن دی اكسید را در خود حل كند‪ .‬بنابراین اگر از‬
‫آب سرد استفاده كنیم مقداری از كربن دی اكسید به جای اینكه به صورت گاز در قسمت فوقانی استوانه مدرج به دام بیفتد به صورت محلول‬
‫در آب باقی می ماند‪.‬‬

‫تأثیر نمك در انحالل گاز‬

‫اگر به مقداری نوشابه مقداری نمك اضافه كنیم‪ ،‬مقداری زیادی گاز از داخل آن خارج می شود كه این موضوع نشان می دهد كه انحالل‬
‫پذیری گازها با میزان نمك موجود در محلول رابطه ی وارونه دارد‪.‬‬
‫برای درک علت این موضوع ابتدا باید توجه داشت كه جاذبه ی بین مولكول های آب با یون ها بسیار قوی تر از جاذبه ی بین مولكول های آب‬
‫با مولكول های گاز حل شده در آب است‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬با حضور یون های مانند سدیم و یا كلرید مولكول های آب تمایل بیشتری نسبت به‬
‫این یون ها دارد و آنها را احاطه میكنند و دیگر تمایلی به احاطه كردن مولكلو های كربن دی اكسید و یا اكسیژن ندارنددر نتیجه هر چه غلظت‬
‫نمك در آب بیشتر شود قابلیت حل شدن گازها در آب كمتر می شود‪.‬‬

‫فرایند اسمز‪ ،‬اسمز معكوس و تصفیه آب‬

‫فرایند اسمز (گذرندگی)‬

‫در فرایند اسمز از غشای نیمه تراوا استفاده می شود دیواره ای است كه روزنه های بسیار ریز دارد و فقط اجازه ی عبور به برخی از ذره ها و‬
‫مولكول های كوچك مانند آب و برخی یون ها را می دهد‪.‬‬

‫فرایند اسمز به مهاجرت خود به خودی مولكلو های یك حالل از طریق یك غشا ی نیمه تراوا‪ ،‬یك محلول با غلظت پایین تر به محلولی با‬
‫غلظت باالتر فرایند اسمز (گذرندگی) می گویند‪.‬‬

‫همانطور كه گفته شد غشای نیمه تراوا اندازه ی منافذ به حدی است كه به مولكول های آب اجازه ی رفت و آمد می دهد‪ .‬فرض كنید در دو‬
‫سمت غشای نیمه تراوا آب و محلول آب و نمك وجود دارد بنابراین مولكول های آب می توانند از غشا عبور كنند ولی در سمتی كه آب نمك‬
‫وجود دارد مولكول های آب آزاد عمل كمتری دارند زیرا به شدت با یون ها درگیر هستند و برای عبور باید یك مجموعه عظیم از غشا عبور‬
‫كند كه منافذ غشا این اجازه را نمی دهند با توجه به تعداد كمتر مولكول های آزاد آب در سمت آب نمك احتمال عبور آنها نیز از غشا كمتر‬
‫می شود‪ .‬ولی در سمتی كه تنها آب وجود دارد عبور آنها به آسانی اتفاق می افتد‪ .‬و برایند این دو اتفاق انتقال آب را از سمت آب به آب نمك‬
‫بیان می كنند‪.‬‬

‫قانون كلی‪ :‬هنگامی كه دو محلول آبی توسط یك غشای نیمه تراوا از هم جدا می شوند‪ ،‬مولكول های آب در مجموع از محلول رقیق تر وارد‬
‫محلول غلیظ تر می شوند‪ .‬این موضوع باعث می شود كه به مرور زمان‪ ،‬تفاوت غلظت بین دو محلول در دو طرف غشاء كم تر و كم تر شود‪.‬‬

‫بر اثر مهاجرت مولكول های آب از سمت آب به آب و نمك‪ ،‬ارتفاع مایع در لوله ی حاوی آب نمك افزایش یافته این افزایش ارتفاع مایع باعث‬
‫می گردد كه فشار وارده بر غشا نیمه تراوا بیش تر شده بنابراین مهارجت آب را در سمت مخالف سخت تر می كند تا جایی كه پس از مدتی‬
‫تعداد مولكول های آبی كه به دو طرف غشا نیمه تراوا مهاجرت می كنند با یكدیگر برابر شود‬

‫فشار اسمزی محلول‪ ،‬فشار ناشی از مایع اضافی باعث توقف ف رایند اسمز می شود‪ .‬به بیان دیگر فشاری كه الزم است تا فرایند اسمز را متوقف‬
‫كند برابر فشار ناشی از اختالف سطح دو مایع در دو طرف غشا است‬

‫هر چه غلظت یك محلول بیش تر باشد فشار اسمزی آن تیز بیش تر است طیزا غلظت یك محلول‪ ،‬بیش تر باشد‪ ،‬تمایل مولكول های آب برای‬
‫مهاجرت به سمت آن بیش تر شده و برای متوقف نمودن فرایند اسمز به فشار باالتری نیاز است‪.‬‬

‫فرایند اسمز برای نمك زدایی از آب دریا و تهیه ی آب شیرین مناسب نیست زیرا در فرایند اسمز آب از آب شیرین به سمت آب دریا مهاجرت‬
‫می كنند‪.‬‬

‫هنگامی كه میوه های خشك مانند مویز درون آب قرار می گیرند‪ ،‬مولكول های آب‪ ،‬خود به خود از محیط رقیق با گذر از روزنه های دیوارۀ‬
‫سلولی به محیط غلیظ می روند‪ .‬در نتیجه ‪ ،‬میوه آبدار و متورم می شود‪ .‬در این فرایند‪ ،‬برخی نمك ها ‪ ،‬ویتامین ها و ‪ ...‬از بافت میوه به آب راه‬
‫می یابد‪.‬‬
‫با قرار دادن خیار شور در آب شور‪ ،‬چروكیده می شود زیرا غلظت امالح در آب شور بیشتر از بافت های دونی خیار است‪ .‬بنابراین باساس پدهده‬
‫اسمز مولكول های آب از دیواره ی سلول های خیار عبور كرده و وارد آب شور می شوند بدین ترتیب خیار‪ ،‬آب خود را از دست داده و‬
‫چروكیده می شود‪.‬‬

‫اسمز معكوس‬

‫اسمز به طور خود به خودی رخ می دهد اما اگر در سمت آب و نمك یك فشار باالیی وارد كنیم‪ ،‬مولكول های آب برخالف قاعده ی كلی‬
‫فرایند اسمز از محلول غلیظ تر وارد محلول رقیق تر می شوند‪ .‬به این فرایند كه به طور غیر خود به خودی رخ می دهد اسمز معكوس می‬
‫گویند‪.‬‬

‫اسمز معكوس فراین دی غیر خود به خودی كه طی آن به دلیل اعمال فشار بر سطح محلول غلیظ تر‪ ،‬مولكول های آب برخالف روند طبیعی از‬
‫محلول غلیظ تر وارد محلول رقیق تر می شوند‪.‬‬

‫این فرایند كمك می كند كه مولكول های آب از امالح و ناخالصی های موجود در آب دریا جدا شده و وارد آب شیرین شوند‪.‬‬

‫برای تصفیه آب ابتدا آّب دریا را از قسمت فوقانی دستگاه وارد میكنند و پمپ ایجاد فشار باغث انجام فرایند اسمز معكوس می شود‪ .‬بدین‬
‫ترتیب كه مولكول های آب‪ ،‬تحت فشار مجبور می شوند از غشای نیمه تراوا عبور نموده و وارد آب شیرین شوند‪ ،‬بدیهی است كه محلول آب‬
‫دریا به مرور غلیظ تر می شود و در نهایت از سمت دیگر دستگاه خارج می شود‪.‬‬

‫سه روش متداول تصفیه آب‬

‫‪ -1‬تقطیر‬

‫به طور كلی فرایند تقطیر‪ ،‬عملی است كه طی آن ابتدا یك حرارت داده می شود تا تنها برخی از اجزای آن تبخیر می شود تا تنها برخی از‬
‫اجزای آن تبخیر شوند سپس اجزای تبخیر شده را سرد میكنند و در نهایت از محلول اولیه جدا شوند‪ .‬پس می توان گفت كه تقطیر عبارت‬
‫است از تبخیر و سپس میعان‪.‬‬

‫مطابق شكل ابتدا آب دریا به كمك انرژی خورشید‪ ،‬تبخیر می گردد و بخارهای حاصل در برخورد با سقف پالستیكی میعان شده و بعد از آن‬
‫به حاشیه ها هدایت شده و به صورت آب شیرین جمع آوری می شود‪.‬‬

‫در این روش نافلزها ‪ ،‬فلزات سمی‪ ،‬آالینده ها و حشره كش ها و آفت كش ها را جدا می شكند ولی میكروب ها و تركیب های آلی فرار در آب‬
‫باقی می مانند‪.‬‬

‫‪ -2‬اسمز معكوس‬
‫‪ -3‬صافی كربن‬

‫در این روش آب تصفیه شده را از درون صافی هایی عبور می دهند كه حاوی كربن متخلل هستند و قابلیت جذب بسیاری از ناخالصی های‬
‫موجود در آب را دارند‪.‬‬

‫در روش های اسمز معكوس و صافی كربن‪ ،‬از میان ناخالصی های موجود تنها میكروب در آب باقی می ماند‪.‬‬
‫با توجه به اینكه میكروب های در داخل آب باقی می مانند آب تصفیه شده در این روش ها را باید پیش از مصرف كلر زنی كرد‪.‬‬