‫ـ از دالیل اسکان انسان در کنار رودخانه موارد مقابل بود‪1 :‬ـ شستوشوی خود توسط آب ‪2‬ـ تمیز کردن

ابزار‪ ،‬ظروف و محیط زندگی خود‬

‫ـ نیاکان ما به تجربه پی بردند که اگر ظرفهای چرب را به خاکستر آغشته کرده و سپس با آب گرم شست وشو دهند‪ ،‬آسانتر تمیز میشوند‪.‬‬
‫ـ وبا یک بیماری واگیردار است که به دلیل آلودهشدن آب و نبود بهداشت شایع میشود‪ .‬این بیماری در طول تاریخ بارها در جهان همهگیر شد و جان میلیونها‬
‫انسان را گرفت و هنوز هم میتواند برای هر جامعه تهدید کننده باشد و امکان ابتال مردم به بیماری وبا وجود دارد‪.‬‬
‫ـ سادهترین و مؤثرترین راه پیشگیری از بیماری وبا‪ ،‬رعایت بهداشت فردی و همگانی در جامعه است‪.‬‬
‫ـ شاخص امید به زندگی شاخصی است که نشان میدهد با توجه به خطراتی که انسانها در طول زندگی با آن مواجهاند‪ ،‬به طور میانگین چند سال در این‬
‫جهان زندگی میکنند‪ .‬این شاخص در کشورهای گوناگون و حتی در شهرهای یک کشور نیز با هم تفاوت دارد‪ ،‬زیرا به عوامل گوناگونی بستگی دارد‪.‬‬
‫ـ با افزایش سطح تندرستی و بهداشت فردی و همگانی‪ ،‬شاخص امید به زندگی نیز در جهان افزایش یافته است‪ .‬پیشگیری و درمان بیماریها نقش مهمی در‬
‫افزایش شاخص امید به زندگی دارد‪.‬‬
‫ـ با گذشت زمان‪ ،‬امید به زندگی در سطح جهان افزایش یافته است بهطوری که امروزه امید به زندگی برای بیشتر مردم جهان در حدود ‪ 70‬تا ‪ 80‬سال است‪.‬‬
‫نمودار زیر‪ ،‬مقایسه امید به زندگی برای مناطق برخوردار و کم برخوردار با میانگین جهانی را نشان میدهد‪.‬‬

‫ـ آالیندهها موادی هستند که بیش از مقدار طبیعی در یک محیط‪ ،‬نمونه ماده یا یک جسم وجود دارند‪ .‬گل و الی آب‪ ،‬گرد و غبار هوا‪ ،‬لکههای چربی و مواد‬
‫غذایی روی لباسها و پوست بدن نمونههایی از انواع آنها هستند‪.‬‬
‫ـ یکی از روشهای مناسب برای زدودن برخی از آلودگیها‪ ،‬استفاده از پاککنندهها است‪ .‬این مواد‪ ،‬آلودگیها را به حالت محلول در میآورند‪.‬‬
‫جدول زیر‪ ،‬اطالعات مربوط به چند مورد از مواد مختلف را نشان میدهد‪:‬‬
‫حالل‬ ‫قطبی‬ ‫فرمول شیمیایی‬ ‫نام ماده‬
‫مواد قطبی مثل آب‬ ‫✓‬ ‫‪𝐶2 𝐻6 𝑂2‬‬ ‫اتیلنگلیکول (ضدیخ)‬
‫مواد قطبی مثل آب‬ ‫✓‬ ‫𝑙𝐶𝑎𝑁‬ ‫نمک خوراکی‬
‫مواد ناقطبی مثل هگزان‬ ‫‪‬‬ ‫‪𝐶8 𝐻18‬‬ ‫بنزین‬
‫مواد قطبی مثل آب‬ ‫✓‬ ‫‪𝐶𝑂(𝑁𝐻2 )2‬‬ ‫اوره‬
‫مواد ناقطبی مثل هگزان‬ ‫‪‬‬ ‫‪𝐶57 𝐻104 𝑂6‬‬ ‫روغن زیتون‬
‫مواد ناقطبی مثل هگزان‬ ‫‪‬‬ ‫‪𝐶25 𝐻52‬‬ ‫وازلین‬
‫ـ مواد قطبی در حاللهای قطبی و مواد ناقطبی در حاللهای ناقطبی حل میشوند‪ .‬لکه عسل به راحتی با آب شسته و در آن پخش میشود زیرا عسل حاوی‬
‫مولکولهای قطبی است که در ساختار خود شمار قابل توجهی گروه هیدروکسیل( 𝐻𝑂‪ )−‬دارند‪ .‬هنگامی که عسل وارد آب میشود‪ ،‬مولکولهای سازنده آن‬
‫با مولکولهای آب پیوند هیدروژنی برقرار میکنند و در سرتاسر آن پخش میشوند‪.‬‬
‫ـ چربیها را میتوان مخلوطی از اسیدهای چرب و استرهای بلند زنجیر(با جرم مولی زیاد) دانست‪ .‬اسیدهای چرب‪ ،‬کربوکسیلیک اسیدهایی با زنجیر بلند‬
‫کربنی(بخش 𝑅) هستند‪ .‬نیروی بین مولکولی غالب در چربیها از نوع واندروالسی است‪ ،‬زیرا قسمت ناقطبی آنها بسیار بزرگ است‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از‬
‫ساختار چربیها را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ برای زدودن چربیها از یک محیط‪ ،‬باید از صابونها استفاده کنیم‪.‬‬

‫ـ صابون جامد را میتوان نمک سدیم اسید چرب دانست‪ .‬فرمول همگانی این نوع صابونها که جامد هستند‪ ،‬به صورت 𝑎𝑁𝑂𝑂𝐶 ‪ 𝑅 −‬بوده که در آن 𝑅 یک‬
‫زنجیر هیدروکربنی بلند است‪ .‬صابون جامد را از گرم کردن مخلوط روغنهای گوناگون یا چربیها مانند روغن زیتون‪ ،‬نارگیل و پیه با سدیم هیدروکسید تهیه‬
‫میکنند‪ .‬توجه داریم که صابونهای مایع‪ ،‬نمک پتاسیم یا آمونیوم اسیدهای چرب هستند‪.‬‬
‫ـ در ساختار ‪ 𝑅 − 𝐶𝑂𝑂− 𝑁𝑎 +‬که یک نوع صابون جامد را نشان میدهد‪ ،‬بخش آبی رنگ قطبی(آبدوست) و بخش طوسی رنگ به دلیل زنجیرهی هیدروکربنی‪،‬‬
‫ناقطبی(آبگریز یا چربیدوست) است‪ .‬به همین خاطر‪ ،‬صابون مادهای است که هم در آب و هم در چربی حل میشود‪.‬‬
‫ـ ساختار پاککنندههای صابونی به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ مخلوط آب و روغن یک مخلوط ناپایدار است زیرا به محض اینکه هم زدن آن را متوقف کنید‪ ،‬آب و روغن از هم جدا شده و دوالیه مجزا تشکیل میدهند‪ .‬اما‬
‫اگر مقداری صابون به این مخلوط اضافه کنید و آن را به هم بزنید یک مخلوط پایدار ایجاد میشود که به ظاهر همگن است‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از این فرآیند‬
‫را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ مخلوط آب و روغن و صابون یک نوع کلوئید است‪ .‬کلوئید نوعی مخلوط است که ناهمگن بوده و حاوی تودههای مولکولی با اندازههای متفاوت است‪ .‬شیر‪،‬‬
‫ژله‪ ،‬سس مایونز و رنگ نمونههایی از کلوئیدها هستند‪.‬‬
‫ـ رفتار کلوئیدها را میتوان رفتاری بین سوسپانسیون و محلولها در نظر گرفت‪ .‬در جدول زیر ویژگیهای کلوئیدها را با سایر مخلوطها مقایسه میکنیم‪:‬‬
‫محلول‬ ‫کلوئید‬ ‫سوسپانسیون‬ ‫ویژگی‬
‫‪‬‬ ‫✓‬ ‫✓‬ ‫پخش کردن نور‬
‫✓‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫همگن بودن‬
‫✓‬ ‫✓‬ ‫‪‬‬ ‫پایدار بودن(تهنشین نشدن)‬
‫یون یا مولکول‬ ‫مولکول بزرگ یا تودهی مولکولی‬ ‫ذرههای ریز ماده‬ ‫ذرههای سازنده‬
‫هوا ـ محلول مس(𝐼𝐼) سولفات‬ ‫شیر ـ ژله ـ سس مایونز ـ رنگ‬ ‫شربت معده ـ آب گلآلود‬ ‫مثال‬
‫ـ هنگامی که صابون وارد آب میشود‪ ،‬به کمک سر آب دوست خود در آن حل میشود‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬ذرههای صابون با بخش چربی دوست خود با مولکولهای‬
‫چربی جاذبه برقرار میکنند‪ .‬طی این فرایند‪ ،‬مولکولهای صابون مانند پلی بین مولکولهای آب و چربی قرار میگیرند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬ذرههای چربی کم کم‬
‫از سطح پارچه جدا و در آب پخش میشوند‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬مراحل پاک شدن لکه چربی از لباس را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ قدرت پاککنندگی صابونها به عوامل گوناگونی بستگی دارد‪ .‬در واقع صابونها همه لکهها را به یک اندازه از بین نمیبرند؛ زیرا عوامل مختلفی از جمله‬
‫‪1‬ـ نوع پارچه ‪2‬ـ دما ‪3‬ـ نوع آب ‪4‬ـ وجود آنزیم ‪5‬ـ مقدار صابون بر روی قدرت پاک کنندگی آنها تأثیر دارد‪.‬‬
‫ـ با افزایش دما و اضافه کردن آنزیم‪ ،‬قدرت پاککنندگی صابون بیشتر می شود‪ .‬افزودن آنزیم تاثیری بیشتر از افزایش دما در قدرت صابون دارد‪.‬‬
‫ـ چون لکههای چربی به الیاف پلیاستری با قدرت بیشتری نسبت به الیاف نخی میچسبند‪ ،‬پس از شستوشو‪ ،‬درصد لکه باقیمانده بر روی پارچههای نخی در‬
‫شرایط یکسان‪ ،‬کمتر از پارچه پلیاستری است‪.‬‬
‫ـ آبدریا و آبهای مناطق کویری که شور هستند‪ ،‬مقادیر چشمگیری از یونهای کلسیم و منیزیم دارند‪ .‬چنین آبهایی به آبسخت معروفاند‪ .‬البته‪ ،‬این‬
‫یونها به مقدار خیلی کمتر در آب آشامیدنی هم یافت میشوند‪.‬‬
‫ـ صابون در آبهای سخت به خوبی کف نمیکند و قدرت پاککنندگی آن کاهش مییابد‪ ،‬زیرا صابون با برخی از کاتیونهای موجود در آب سخت رسوب‬
‫تشکیل میدهد‪.‬‬

‫ـ صابون بر اساس معادلههای زیر با یونهای موجود در آب سخت(کاتیون منیزیم و کلسیم) واکنش میدهد‪:‬‬
‫)‪2RCOONa(aq) + MgCl2(aq) → (RCOO)2 Mg (s) + 2NaCl(aq‬‬
‫)‪2RCOONa(aq) + CaCl2(aq) → (RCOO)2 Ca (s) + 2NaCl(aq‬‬
‫ـ لکههای سفیدی که پس از شستن لباس با صابون روی آنها باقی میماند‪ ،‬نشان از تشکیل رسوب صابون با یونهای ‪ 𝐶𝑎2+‬و ‪ 𝑀𝑔2+‬دارد‪.‬‬
‫ـ دو دلیل مقابل‪ ،‬انسان را وادار به شناسایی و تولید پاککنندههای غیرصابونی کرد‪1 :‬ـ نیاز به میزان زیادی چربی برای تولید صابون در حجم انبوه به دلیل‬
‫افزایش جمعیت جهان ‪2‬ـ صابون در همه شرایط از جمله سفرهای دریایی و یا صنایع وابسته به آب شور به خوبی عمل نمیکند‪.‬‬
‫ـ شیمیدانها توانستند با استفاده از بنزن و دیگر مواد اولیه در صنایع پتروشیمی‪ ،‬مواد پاککنندهای با فرمول همگانی ‪ 𝑅𝐶6 𝐻4 𝑆𝑂3− 𝑁𝑎+‬تولید کنند‪ .‬این مواد‬
‫به پاککنندههای غیرصابونی مشهور هستند‪ .‬ساختار این مواد به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ پاککنندههای غیرصابونی از مواد پتروشیمیایی طی واکنشهای پیچیده در صنعت تولید میشوند‪ .‬این مواد قدرت پاککنندگی بیشتری نسبت به صابون‬
‫دارند و در آبهای سخت خاصیت پاککنندگی خود را حفظ میکنند زیرا با یونهای موجود در این آبها رسوب نمیدهند‪.‬‬
‫ـ صابون طبیعی معروف به صابون مراغه با بیش از ‪ 150‬سال قدمت‪ ،‬معروفترین صابون سنتی ایران است‪ .‬برای تهیه این صابون‪ ،‬پیه گوسفند و سود سوزآور‬
‫را در دیگهای بزرگ با آب برای چندین ساعت میجوشانند و پس از قالبگیری آنها را در آفتاب خشک میکنند‪.‬‬
‫ـ صابون مراغه افزودنی شیمیایی ندارد و به دلیل خاصیت بازی مناسب‪ ،‬برای شستوشوی موهای چرب استفاده میشود‪.‬‬
‫ـ امروزه صابونها و شویندههای دیگری تولید میشوند که افزون بر خاصیت پاککنندگی‪ ،‬خواص ویژهای نیز دارند‪ .‬این صابونها‪ ،‬افزودنیهای ویژهای دارند‪ .‬به‬
‫طور مثال‪1 ،‬ـ صابون گوگرددار برای از بین بردن جوش صورت و همچنین قارچهای پوستی استفاده میشود‪2 .‬ـ از صابون کلردار به منظور افزایش خاصیت‬
‫ضدعفونیکنندگی و میکروبکشی استفاده میشود‪3 .‬ـ از افزودن نمکهای فسفات به شویندهها‪ ،‬برای جلوگیری از تشکیل رسوب و ایجاد لکه به واسطهی‬
‫واکنش با یون کلسیم و منیزیم استفاده میشود‪.‬‬
‫ـ پاککنندههای صابونی و غیرصابونی بر اساس برهم کنش میان ذرهها عمل میکنند‪.‬‬
‫ـ پاک کنندههای دیگری وجود دارند که در کنار برهمکنش میان ذرهها‪ ،‬با آالیندهها واکنش میدهند‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬هیدروکلریک اسید(جوهر نمک)‪ ،‬سدیم‬
‫هیدروکسید(محلول سود) و سفیدکنندهها از این نوع پاککنندهها هستند‪ .‬این نوع از پاککنندهها (پاککنندههایی که از نظر شیمیایی فعال هستند و‬
‫خاصیت خورندگی دارند)‪ ،‬به پاککننده خورنده معروف بوده و نباید با پوست تماس داشته باشند‪.‬‬
‫ـ رسوب تشکیل شده بر روی دیواره کتری‪ ،‬لولهها‪ ،‬آب راهها و دیگهای بخار آن چنان به این سطح ها میچسبند که با صابون و پاک کنندههای غیرصابونی‬
‫زدوده نمیشوند‪ .‬برای زدودن این رسوبها به پاککنندههایی نیاز است که بتوانند با آنها واکنش شیمیایی بدهند و آنها را به فراوردههایی تبدیل کنند که‬
‫محلول در آب باشند و با آب شسته شوند‪.‬‬
‫ـ نوعی پاککننده که به شکل پودر عرضه میشود‪ ،‬شامل مخلوط سدیم هیدروکسید و پودر آلومینیم است‪ .‬این پاک کننده برای باز کردن مجاری مسدود شده‬
‫در برخی وسایل و دستگاههای صنعتی استفاده میشود و طبق الگوی زیر استفاده میشود‪:‬‬
‫گرما ‪ +‬فراوردههای دیگر ‪ +‬گاز هیدروژن → آب ‪ +‬پودر آلومینیوم ‪ +‬سدیمهیدروکسید(سود)‬
‫ـ صابونها را با استفاده از چربیها‪ ،‬روغنها و اسیدهای چرب تهیه میکنند‪.‬‬
‫ـ هر روز در بخشهای گوناگون زندگی افزون بر شویندهها و پاککنندهها‪ ،‬مقادیر متفاوتی از مواد شیمیایی گوناگون مصرف میشود که در اغلب آنها اسیدها و‬
‫بازها نقش مهمی دارند‪.‬‬
‫ـ عملکرد بدن انسان به میزان مواد اسیدی و بازی موجود در آن وابسته است‪ .‬اسیدهای خوراکی مزه ترش و بازها مزه تلخ دارند‪.‬‬
‫ـ اسیدها با اغلب فلزها واکنش میدهند و در تماس با پوست‪ ،‬احساس سوزش ایجاد میکنند‪ .‬در حالی که بازها در سطح پوست همانند صابون‪ ،‬احساس لیزی‬
‫ایجاد میکنند‪ .‬توجه داریم که بازها نیز به پوست بدن آسیب میرسانند‪.‬‬
‫ـ برای کاهش میزان اسیدی بودن خاک‪ ،‬به آن آهک( 𝑂𝑎𝐶) میافزایند‪ .‬آهک خاصیت بازی داشته و افزودن این ماده به خاک سبب میشود تا مقدار و نوع مواد‬
‫معدنی در دسترس گیاه تغییر کند‪ .‬توجه داریم که ورود فاضالبهای صنعتی به محیط زیست سبب تغییر 𝐻𝑝 میشود‪.‬‬
‫ـ پیش از آنکه ساختار اسیدها و بازها شناخته شود‪ ،‬شیمیدانها افزون بر ویژگی های اسیدها و بازها‪ ،‬با برخی واکنشهای آنها نیز آشنا بودند‪.‬‬
‫ـ سوانت آرنیوس نخستین کسی بود که اسیدها و بازها را بر یک مبنای علمی توصیف کرد‪ .‬او بر روی رسانایی الکتریکی محلولهای آبی کار میکرد‪ .‬یافتههای‬
‫تجربی او نشان داد که محلول اسیدها و بازها رسانای برق هستند‪ ،‬هر چند میزان رسانایی آنها با یکدیگر یکسان نیست‪.‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬
‫)𝑞𝑎(𝐻𝑂 را افزایش میدهند‪ ،‬به ترتیب اسید و باز آرنیوس‬ ‫)𝑞𝑎(𝐻 و هیدروکسید‬ ‫ـ مواد و ترکیبهایی که با حل شدن در آب‪ ،‬غلظت یونهای هیدرونیوم‬
‫هستند‪ .‬بدیهی است هرچه ] ‪ [𝐻+‬در محلولی بیشتر باشد‪ ،‬آن محلول اسیدیتر و هر چه ] 𝐻𝑂[ در محلولی بیشتر باشد‪ ،‬آن محلول بازیتر است‪ .‬اگر در‬
‫‪−‬‬

‫یک سامانه غلظت یونهای هیدرونیوم و هیدروکسید با هم برابر باشد‪ ،‬آن سامانه حالت خنثی دارد‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫)𝑞𝑎(𝐻‬ ‫)𝑞𝑎(𝐻 در آب به شکل ‪ 𝐻3 𝑂+‬یافت میشود که به یون هیدرونیوم معروف است‪ .‬برای آسانی در نوشتن‪ ،‬در منابع علمی بهجای ‪ H3 O+‬از نماد‬ ‫‪+‬‬
‫ـ یون‬
‫برای نشان دادن یون هیدرونیوم استفاده میشود‪.‬‬
‫ـ مواد رسانا را به دو دسته زیر تقسیم میکنیم‪:‬‬
‫این رسانایی هنگامی انجام میشود که یونها بتوانند از نقطهای به نقطۀ دیگر جابهجا شوند‪ ،‬زیرا در این شرایط‬
‫رسانای یونی‬
‫بارهای الکتریکی نیز جابه جا خواهند شد‪.‬‬
‫انواع رسانا‬
‫فلزها و گرافیت(مغز مداد) رسانای جریان برق هستند و رسانایی آنها به وسیلۀ الکترونها انجام میشود‪.‬‬ ‫رسانای الکترونی‬

‫ـ به طورکلی‪ ،‬میزان رسانایی محلولهای آبی به مجموع غلظت مولی یونهای موجود در آنها بستگی دارد‪ .‬با افزایش مجموع غلظت یونهای موجود در یک‬
‫محلول‪ ،‬رسانایی محلول بیشتر میشود‪.‬‬
‫ـ به موادی مانند 𝑙𝐶𝑎𝑁‪ ،‬الکترولیت و به محلول حاصل از این مواد‪ ،‬محلول الکترولیت میگویند‪.‬‬
‫ـ به موادی مانند اتانول و شکر که انحالل آنها در آب به شکل مولکولی است‪ ،‬غیرالکترولیت و به محلول آنها‪ ،‬محلول غیرالکترولیت میگویند‪ .‬این محلولها‬
‫جریان الکتریسیته را از خود عبور نمیدهند‪.‬‬
‫ـ در نمودار زیر‪ ،‬رفتار انواع مواد و محلولها در برابر جریان الکتریسیته مقایسه شده است‪:‬‬
‫رسانا نیستند‪.‬‬ ‫یون تولید نمیکنند‪.‬‬ ‫به خوبی در آب حل میشوند‪.‬‬
‫غیر الکترولیت‬
‫رسانا نیستند‪.‬‬ ‫یون تولید نمیکنند‪.‬‬ ‫در آب حل نمیشود‪.‬‬
‫انواع مواد‬
‫رسانای ضعیف‬ ‫مقدار کم یون تولید میکند‪.‬‬ ‫الکترولیت ضعیف‬
‫الکترولیت‬
‫رسانای قوی‬ ‫حاللیت زیاد‬
‫یون زیاد تولید میکند‪.‬‬ ‫الکترولیت قوی‬
‫رسانای ضعیف‬ ‫حاللیت کم‬

‫ـ تصویر زیر‪ ،‬رفتار سه محلول مختلف را در مسیر جریان الکتریسیته نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ به فرایندی که در آن یک ترکیب مولکولی در آب به یونهای مثبت و منفی تبدیل میشود‪ ،‬یونش میگویند‪ .‬توجه داریم که اصطالح یونش‪ ،‬فقط مختص به‬
‫ترکیبهای مولکولی است‪.‬‬
‫ـ به اسیدی که هر مولکول آن در آب تنها میتواند یک یون هیدرونیوم تولید کند‪ ،‬اسید تکپروتوندار میگویند‪.‬‬
‫ـ اسیدها را بر اساس میزان درجه یونش آنها میتوان به دو دسته تقسیم بندی کرد‪ .‬دسته اول اسیدهای قوی هستند که میتوان یونش آنها را در آب کامل در‬
‫نظر گرفت(‪ ) ≅ 1‬و دسته دوم‪ ،‬اسیدهای ضعیف هستند که در آب به میزان جزئی یونیده میشوند‪ .‬در این رابطه‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫تعداد مولکولهای(یا مولهای) یونیده شده‬
‫= ‪() yº¼Ä â¾]nj‬‬ ‫‪(%) yº¼Ä kÅnj = () yº¼Ä â¾]nj  100‬‬
‫تعداد کل مولکولهای(یا مولهای) حل شده‬
‫ـ اسیدهای قوی را میتوان محلولی شامل یونهای آب پوشیده دانست‪ ،‬به طوری که در آنها تقریباً مولکولهای یونیده نشده یافت نمیشود‪ .‬این در حالی است‬
‫که در محلول اسیدهای ضعیف‪ ،‬افزون بر اندک یونهای آب پوشیده‪ ،‬مولکولهای اسید نیز یافت میشوند‪.‬‬
 ‫ـ نمودارهای زی ر‪ ،‬شرایط مربوط به انواع اسیدها و بازهای قوی و ضعیف را نشان میدهند‪:‬‬

‫ـ کربوکسیلیک اسیدها از جمله اسیدهای ضعیف هستند که فقط هیدروژن گروه کربوکسیل آنها میتواند به صورت یون هیدرونیوم وارد محلول شود‪ .‬به عنوان‬
‫مثال در محلول سرکه‪ ،‬شمار ناچیزی از یونهای آب پوشیده همزمان با شمار زیادی از مولکولهای استیکاسید یونیده نشده حضور دارند‪ .‬اسیدهای موجود‬
‫در سیب‪ ،‬انگور‪ ،‬ریواس و مرکبات مانند پرتقال و لیمو نیز از جمله اسیدهای خوراکی و ضعیف هستند‪.‬‬
‫ـ نمونهای از سامانههای تعادلی‪ ،‬محلول بازها و یا اسیدهای ضعیف در آب است‪ .‬در این محلولها به دلیل یونش ناچیز مولکولهای بازی یا اسیدی‪ ،‬میان اندک‬
‫یونهای حاصل از یونش و مولکولهای یونیده نشده‪ ،‬تعادل برقرار میشود‪ .‬برای نمونه در محلول هیدروفلوئوریک اسید تعادل زیر برقرار است‪:‬‬
‫)𝑞𝑎( ‪𝐻𝐹(𝑎𝑞) ⇌ 𝐻 + (𝑎𝑞) + 𝐹 −‬‬
‫ـ سامانههای تعادلی را از دیدگاه کمّی نیز میتوان بررسی کرد به طوری که این سامانهها با کمیتی به نام ثابت تعادل( 𝐾) توصیف میشوند‪ .‬با قراردادن غلظت‬
‫تعادلی گونههای شرکتکننده در واکنش یونش اسیدهای ضعیف در رابطه ثابت تعادل‪ ،‬مقدار 𝐾 برای این واکنش به صورت زیر به دست میآید‪:‬‬
‫‪[H + ][A − ] ·r»nkÃÀ ·¼Ä Sʱü  kÃwH pH ®ÅIe ·¼ÃºA Sʱü‬‬
‫= ‪K = Ka‬‬ ‫=‬
‫]‪[HA‬‬ ‫‪½kzºï½kú¼Ä kÃwH Sʱü‬‬
‫ـ به ثابت تعادل فرایند یونش اسیدها ( 𝑎𝐾) به اصطالح ثابت یونش اسیدی میگویند که یکای آن معادل با ‪ 𝑚𝑜𝑙. 𝐿−1‬است‪.‬‬
‫ـ مقدار ثابت تعادل(𝐾) برای یک واکنش تعادلی در دمای معین‪ ،‬مقداری ثابت است‪ .‬گفتیم که ثابت تعادل برای اسیدها به ثابت یونش اسید معروف است‪.‬‬
‫ـ بازهای ضعیف نیز به هنگام انحالل در آب‪ ،‬طی فرایند تعادلی یونش پیدا میکنند‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬معادلۀ یونش آمونیاک به صورت زیر است‪:‬‬
‫)𝑞𝑎 ( ‪𝑁𝐻3 (𝑎𝑞) + 𝐻2 𝑂(𝑙) ⇌ 𝑁𝐻4+ (𝑎𝑞) + 𝑂𝐻 −‬‬
‫ـ به ثابت تعادل فرایند یونش بازها ) ‪ ، (K b‬به اصطالح ثابت یونش بازی میگویند که یکای آن معادل با ‪ 𝑚𝑜𝑙. 𝐿−1‬است‪.‬‬
‫ـ ثابت یونش‪ ،‬بیانی از میزان پیشرفت فرایند یونش تا زمان رسیدن به تعادل است‪ ،‬به طوری که هر چه ثابت یونش اسیدی در دمای معین بزرگتر باشد‪ ،‬آن‬
‫اسید بیشتر یونیده شده و غلظت یونهای موجود در محلول آن بیشتر است‪.‬‬
‫ـ ترتیب مقدار ثابت یونش برخی از ترکیبهای اسیدی معرفی شده در کتاب درسی به شرح زیر است‪:‬‬
‫𝑁𝐶𝐻 > 𝐻𝑂𝑂𝐶 ‪𝐻𝐼 = 𝐻𝐵𝑟 = 𝐻𝐶𝑙 = 𝐻2 𝑆𝑂4 > 𝐻𝑁𝑂3 > 𝐻𝐹 > 𝐻𝑁𝑂2 > 𝐻𝐶𝑂𝑂𝐻 > 𝐶𝐻3‬‬
‫ـ اگر دو قطعه نوار منیزیم یکسان را با حجم برابر از محلول دو اسید متفاوت(از لحاظ قدرت اسیدی)‪ ،‬در دما و غلظت یکسان وارد واکنش کنیم‪ ،‬اسید قویتر‬
‫با منیزیم سریعتر واکنش می دهد و سرعت تولید گاز در ظرف مربوط به این اسید بیشتر خواهد بود‪ .‬البته‪ ،‬توجه داریم که چون مقدار اسید موجود در دو‬
‫محلول یکسان است‪ ،‬میزان نهایی گاز ‪ 𝐻2‬تولید شده در هر دو ظرف نیز یکسان خواهد بود‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫ـ باران اسیدی حاوی نیتریک اسید و سولفوریک اسید است‪ ،‬در حالی که باران معمولی حاوی کربنیک اسید است‪ .‬بنابراین غلظت یون )𝑞𝑎(𝐻 در بارانهای‬
‫اسیدی بیشتر است‪.‬‬
‫ـ آمونیاک از جمله بازهای ضعیف است که در محلولهای شیشهپاککن وجود دارد‪.‬‬
‫ـ سدیم هیدروکسید(سود) از بازهای قوی است که در لوله بازکنها استفاده میشود‪ .‬تماس محلول سدیم هیدروکسید با بدن و تنفس بخارات آن‪ ،‬آسیبهای‬
‫جدی به دنبال دارد‪.‬‬
‫ـ گستره تغییر 𝐻𝑝 در محلولهای آبی و در دمای اتاق از ‪ 0‬تا ‪ 14‬است‪ .‬توجه داریم که در سامانههای خنثی رابطهی ] ‪ [𝐻+ ] = [𝑂𝐻 −‬برقرار است‪.‬‬
‫ـ آب خالص رسانایی الکتریکی ناچیزی دارد‪ .‬این ویژگی بیانگر وجود مقدار بسیار کمی از یونهای هیدرونیوم و هیدروکسید است‪ .‬در دمای اتاق‪ ،‬برای آب و‬
‫‪[𝐻 + ] × [𝑂𝐻 − ] = 10−14‬‬ ‫محلولهای آبی‪ ،‬رابطه روبرو همواره برقرار است‪:‬‬
‫ـ برای بدست آوردن 𝐻𝑝 محلولهای آبی از فرمول زیر اسفاده میکنیم‪.‬‬
‫] ‪𝑝𝐻 = − 𝑙𝑜𝑔[𝐻 +‬‬
‫ـ واکنش خنثی شدن اسید و باز‪ ،‬مبنایی برای کاربرد شوینده ها و پاک کنندهها است‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اغلب شویندهها از جمله شویندههای خورنده بر اساس‬
‫خواص اسیدی و بازی مواد کار میکنند‪.‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)𝑙(𝑂 ‪𝐻(𝑎𝑞) + 𝑂𝐻(𝑎𝑞) → 𝐻2‬‬ ‫ـ معادله کلی واکنش خنثی شدن اسیدها و بازها را به صورت مقابل نشان میدهند‪:‬‬
‫ـ اگر مسیر لولهای با مخلوطی از اسیدهای چرب مسدود شود‪ ،‬برای باز کردن این لوله باید از محلول غلیظ سدیم هیدروکسید استفاده کرد‪ .‬معادله واکنشهایی‬
‫که انجام میشود را میتوان به شکل کلی )𝑙(𝑂 ‪ 𝑅𝐶𝑂𝑂𝐻(𝑠) + 𝑁𝑎𝑂𝐻(𝑎𝑞) → 𝑅𝐶𝑂𝑂𝑁𝑎(𝑎𝑞) + 𝐻2‬نمایش داد‪ .‬فراورده چنین واکنشهایی‪ ،‬خود نوعی‬
‫پاککننده است که در آب حل میشود و میتواند چربیهای اضافی را بزداید‪.‬‬
‫ـ برخی از موادی که سبب گرفتگی بعضی لولهها و مجاری میشوند‪ ،‬خاصیت بازی دارند‪ ،‬به طوری که روی دیواره لولهها و مجاری به شکل رسوب به جای‬
‫ماندهاند‪ .‬رسوب کلسیم کربنات جامد‪ ،‬نمونهای از این مواد است‪ .‬در این حالت‪ ،‬لوله بازکن اسیدی در واکنش با این رسوبها‪ ،‬فراوردههای محلول در آب یا‬
‫گازی تولید میکند و از این راه سبب جرمگیری آنها میشود‪.‬‬
‫ـ دلیل سوزش معده که درد شدیدی در ناحیه سینه ایجاد میکند‪ ،‬برگشت مقداری از محتویات اسیدی معده به لوله مری است‪ .‬یاختههای دیواره معده با ورود‬
‫مواد غذایی به آن‪ ،‬هیدروکلریک اسید ترشح میکنند‪ .‬این اسید افزون بر فعال کردن آنزیمها برای تجزیه مواد غذایی‪ ،‬جانداران ذرهبینی موجود در غذا را نیز‬
‫از بین میبرد‪.‬‬
‫ـ درون معده یک محیط بسیار اسیدی است و حتی میتواند فلز روی را در خود حل کند!‬
‫ـ خوردن غذا سبب میشود که غدههای موجود در دیواره معده‪ ،‬هیدروکلریک اسید ترشح کنند‪ .‬دیواره داخلی معده به طور طبیعی مقدار کمی از یونهای‬
‫هیدرونیوم را دوباره جذب میکند‪ .‬این جذب سبب نابودی سلولهای سازنده دیواره معده میشود‪.‬‬
‫ـ اگر مقدار اسید معده به هر دلیل بیش از اندازه باشد‪ ،‬شمار یونهای هیدرونیوم جذب شده توسط سلولهای دیوارهی معده افزایش یافته و این فرایند‪ ،‬سبب‬
‫درد‪ ،‬التهاب و گاهی خونریزی معده میشود‪.‬‬
‫ـ ضداسیدها داروهایی هستند که برای جلوگیری از درد‪ ،‬التهاب و خونریزی معده توسط پزشکان تجویز میشوند‪ .‬شیر منیزی یکی از رایجترین آنها است که‬
‫شامل منیزیم هیدروکسید میشود‪.‬‬
‫ـ داروهای ضد اسید‪ ،‬خاصیت بازی داشته و با ورود به معده‪ ،‬سبب خنثیکردن اسید معده(𝑙𝐶𝐻) و افزایش مقدار 𝐻𝑝 محتویات معده میشوند‪.‬‬
‫ـ مواد مؤثر موجود در ضداسیدهای مختلف‪ ،‬شامل منیزیم هیدروکسید) ‪ ،(𝑀𝑔(𝑂𝐻)2‬آلومینیم هیدروکسید) ‪ (𝐴𝑙(𝑂𝐻)3‬و سدیم هیدروژن کربنات‬
‫(جوششیرین یا ‪ )NaHCO3‬میشود‪ .‬این مواد براساس معادلههای زیر با اسید معده واکنش میدهند‪:‬‬
‫»‪y¹¨H‬‬
‫)‪Mg(OH)2 ⎯⎯⎯→ Mg(OH)2 (aq) + 2HCl(aq) → MgCl2 (aq) + 2H2O(l‬‬
‫»‪y¹¨H‬‬
‫)‪NaHCO3 ⎯⎯⎯→ NaHCO3 (aq) + HCl(aq) → H2O(l) + CO2 (g) + NaCl(aq‬‬
‫»‪y¹¨H‬‬
‫)‪Al(OH)3 ⎯⎯⎯→ Al(OH)3 (aq) + 3HCl(aq) → AlCl3 (aq) + 3H2O(l‬‬
‫ـ برای افزایش قدرت پاککردن چربیها‪ ،‬به شویندهها جوش شیرین میافزایند‪ .‬جوششیرین(سدیم هیدروژن کربنات) نوعی ترکیب بازی بوده و باعث افزایش‬
‫خاصیت بازی شویندهها میشود‪.‬‬
‫ـ رنگ گل ادریسی به میزان 𝐻𝑝 خاک بستگی دارد‪ .‬این گل در محیط اسیدی به رنگ آبی و در محیط بازی به رنگ سرخ شکوفا میشود‪.‬‬

‫ـ الکتروشیمی شاخهای از دانش شیمی است که در بهبود خواص مواد و تأمین انرژی نقش بسزایی دارد‪.‬‬
‫ـ پدیدههای طبیعی همچون تندر و آذرخش از ماهیت الکتریکی ماده سرچشمه میگیرند و شامل داد و ستد الکترون میشوند‪ .‬در این پدیدهها‪ ،‬بخشی از انرژی‬
‫آزاد شده در قالب انرژی الکتریکی مبادله میشود‪.‬‬
‫ـ پرکاربرد ترین شکل انرژی در به کارگیری فناوریهای مختلف‪ ،‬انرژی الکتریکی است‪ .‬در نمودار زیر به بررسی برخی از قلمروهای الکتروشیمی میپردازیم‪:‬‬

‫تأمین انرژی (باتریها‪ ،‬سلول سوختی و سوخت آنها)‬

‫تولید مواد (مانند برقكافت و آبکاری)‬ ‫الکتروشیمی‬

‫اندازهگیری و كنترل كیفی (اطمینان از كیفیت فراورده)‬

‫ـ باتری یکی از فراوردههای مهم صنعتی است که در محل مورد نیاز با انجام واکنشهای شیمیایی‪ ،‬الکتریسیته تولید میکند‪ .‬برای نمونه تأمین انرژی الکتریکی‬
‫برای تنظیم کننده ضربان قلب‪ ،‬سمعک‪ ،‬تلفن همراه‪ ،‬اندام مصنوعی‪ ،‬دوربین دیجیتال‪ ،‬رایانه قابل حمل و خودروی الکتریکی به باتری وابسته است‪ .‬در ساختار‬
‫باتریها‪ ،‬بخشی از انرژی شیمیایی ذخیره شده در مواد در قالب انرژی الکتریکی آزاد میشود‪.‬‬
‫ـ باتری‪ ،‬مولدی است که در آن واکنشهای شیمیایی رخ میدهد تا بخشی(نه همه) از انرژی شیمیایی مواد به انرژی الکتریکی تبدیل شود‪ .‬انرژی حاصل از این‬
‫فرایند‪ ،‬میتواند یک موتور الکتریکی را به حرکت در بیاورد‪.‬‬
‫ـ اکسیژن نافلزی فعال است که با اغلب فلزها واکنش میدهد و آنها را به اکسید فلز تبدیل میکند‪ ،‬در حالیکه با برخی فلزها مانند طال و پالتین واکنش‬
‫نمیدهد‪ .‬اتم اکسیژن حین واکنش با فلزات ‪ 2‬عدد الکترون از فلز گرفته و به الیه آخر خود اضافه میکنند و به آرایش پایدار میرسند‪ .‬طی این فرایند‪،‬‬
‫مولکول اکسیژن به یون اکسید تبدیل میشود‪.‬‬
 ‫ـ روی‪ ،‬از جمله فلزهایی است که با اکسیژن واکنش میدهد‪ .‬تصویر زیر نمایی از این واکنش را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ در واکنشهای الکتروشیمیایی‪ ،‬گرفتن الکترون را کاهش و از دست دادن الکترون را اکسایش مینامیم‪ .‬در این شرایط‪ ،‬گونهای که الکترون از دست میدهد‬
‫را کاهنده و گونهای که الکترون دریافت میکند را اکسنده مینامیم‪ .‬آند الکترودی است که در آن نیم واکنش اکسایش انجام شده و کاتد الکترودی است که‬
‫در آن نیم واکنش کاهش رخ میدهد‪.‬‬
‫ـ در جدول زیر به بررسی خالصهای از ویژگیهای گونه کاهنده و اکسنده میپردازیم‪:‬‬
‫کاهنده‬ ‫اکسنده‬
‫الکترون از دست میدهد‪.‬‬ ‫الکترون میگیرد‪.‬‬
‫اکسید میشود‪.‬‬ ‫کاهش مییابد‪.‬‬
‫گونه دیگر را کاهش میدهد‪.‬‬ ‫گونه دیگر را اکسید میکند‪.‬‬

‫ـ شیمیدانها هریک از فرایندهای گرفتن و از دست دادن الکترون را با یک نیمواکنش نمایش میدهند‪ .‬توجه داریم که هر نیم واکنش باید از لحاظ جرم‬
‫(تعداد اتمها) و بار الکتریکی موازنه باشد‪.‬‬
‫ـ اغلب فلزها در واکنش با نافلزها تمایل دارند یک یا چند الکترون خود را به نافلزها داده و ضمن اکسایش به کاتیون تبدیل شوند‪ .‬نافلزها نیز با گرفتن یک یا‬
‫چند الکترون کاهش یافته و به آنیون تبدیل میشوند‪ .‬از این رو فلزها اغلب کاهنده و نافلزها اغلب اکسنده هستند‪.‬‬
‫ـ اغلب فلزها در واکنش با محلول اسیدها‪ ،‬گاز هیدروژن و نمک تولید میکنند‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از این واکنش را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ در گذشته برای عکاسی از فرایند سوختن منیزیم به عنوان منبع نور استفاده میشده است‪ .‬در این واکنش‪ ،‬فلز منیزیم با نور خیرهکنندهای در )𝑔( ‪ 𝑂2‬میسوزد‬
‫و به منیزیم اکسید تبدیل میشود‪ .‬در واکنش مورد نظر‪ ،‬منیزیم کاهنده و اکسیژن اکسنده است‪.‬‬
‫ـ تمایل فلزها برای از دست دادن الکترون در محلول های آبی یکسان نیست‪ .‬به دیگر سخن‪ ،‬فلزها قدرت کاهندگی متفاوتی دارند‪ .‬برای نمونه فلز روی کاهندهتر‬
‫از مس است‪ .‬در واکنشهایی از این دست که به صورت خودبهخودی انجام میشوند‪ ،‬مخلوط واکنش گرمتر میشود زیرا سامانۀ واکنش بخشی از انرژی خود‬
‫را به شکل گرما به محیط میدهد‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬واکنش میان محلول مس(𝐼𝐼) سولفات با فلز روی به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ برای ایجاد جریان الکتریکی باید الکترونها را از یک مسیر معین عبور داد یا از نقطهای به نقطه دیگر جابه جا نمود‪ .‬بنابراین برای استفاده از جریان الکتریکی‬
‫حاصل از واکنشهای اکسایش ـ کاهش‪ ،‬از سلولهای گالوانی استفاده میکنیم‪.‬‬
‫ـ سلول گالوانی‪ ،‬سلولی است که شامل دو نیمسلول میشود‪ .‬به طور مثال‪ ،‬در سلول روی ـ مس‪ ،‬تیغه روی درون محلولی از روی سولفات(نیم سلول روی) و‬
‫تیغه مس درون محلولی از مس(𝐼𝐼)سولفات(نیم سلول مس) قرار میگیرد‪ .‬در این سلول‪ ،‬روی نقش کاهنده و مس نقش اکسنده را دارد‪ .‬نیم سلولها توسط‬
‫سیم(مدار خارجی) به یکدیگر وصل میشوند و الکترونها در مدار بیرونی جابهجا شده و جریان الکتریکی ایجاد میشود‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از این سلول را‬
‫نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ در سلول گالوانی روی ـ مس‪ ،‬پس از مدتی جرم تیغه روی کم و جرم تیغه مس زیاد شده‪ ،‬زیرا به دلیل بیشتر بودن واکنشپذیری روی نسبت به مس‪ ،‬در‬
‫طی واکنش‪ ،‬هر اتم روی دو الکترون از دست میدهد و به شکل یون روی وارد محلول میشود‪ .‬الکترونهای تولید شده در سطح الکترود روی‪ ،‬از طریق مدار‬
‫بیرونی(سیم رابط) به سوی کاتد (الکترود مس) روانه میشوند‪ .‬هر یون مس موجود در محلول کاتدی‪ ،‬این دو الکترون را میگیرد و به شکل اتم مس بر سطح‬
‫تیغه مینشیند و باعث افزایش جرم تیغه میشود‪.‬‬
‫ـ برای ادامه واکنش اکسایش ـ کاهش در سلولهای گالوانی‪ ،‬محلولهای موجود در دو نیمسلول باید از نظر بار الکتریکی خنثی بمانند‪ .‬بین دو نیمسلول موجود‬
‫در یک سلول گالوانی‪ ،‬یک دیواره متخلخ ل وجود دارد که از طریق آن‪ ،‬آنیون موجود در کاتد به سمت آند میرود و کاتیون موجود در محلول آند به سمت‬
‫کاتد می رود‪ .‬این فرایند‪ ،‬باعث خنثی شدن بار الکتریکی تجمع یافته در هر نیمسلول میشود‪.‬‬
‫ـ در سلول گالوانی‪ ،‬به دلیل تولید الکترون در سمت الکترود آندی‪ ،‬این الکترود را با عالمت منفی نشان میدهند‪.‬‬
‫ـ اگر در سلول گالوانی به جای المپ‪ ،‬ولت سنج قرار گیرد‪ ،‬ولتاژی که ولت سنج نشان میدهد‪ ،‬اختالف پتانسیل میان دو نیم سلول است‪ .‬کمیتی که به نیروی‬
‫الکتروموتوری معروف است و با 𝑓𝑚𝑒 نمایش داده میشود‪.‬‬
‫ـ هر سلول گالوانی ولتاژ معینی دارد‪ .‬در این سلولها با تغییر هر یک از اجزای سلول‪ ،‬ولتاژ تغییر میکند‪.‬‬
‫ـ اندازهگیری پتانسیل یک نیمسلول به طور جداگانه ممکن نیست و این کمیت باید به طور نسبی اندازهگیری شود‪.‬‬
‫ـ برای مقایسه پتانسیل الکتریکی نیمسلولهای مختلف‪ ،‬نیمسلول استاندارد هیدروژن( 𝐸𝐻𝑆) را به عنوان مبنا انتخاب کردند و پتانسیل آن را برابر با صفر در‬
‫نظر گرفتند و با تشکیل سلول گالوانی از هر نیم سلول با 𝐸𝐻𝑆‪ ،‬توانستند پتانسیل استاندارد بسیاری از نیمسلولها را اندازهگیری کنند‪.‬‬
‫ـ اندازهگیریهای پتانسیل استاندارد نیمسلولها در شرایط روبرو انجام شده است‪1 :‬ـ دمای ℃‪2 25‬ـ فشار ‪ 1‬اتمسفر ‪3‬ـ غلظت یک موالر برای محلول‬
‫الکترولیتها‪ .‬در این شرایط‪ ،‬پتانسیل اندازهگیری شده را پتانسیل کاهشی استاندارد نیمسلول مینامند و با ‪ 𝐸 0‬نمایش میدهند‪.‬‬
‫ـ همانطور که مشخص است‪ ،‬رتبه بندی فلزها بر اساس کاهش مقدار ‪ 𝐸 0‬آنها در یک جدول‪ ،‬سری الکتروشیمیایی نامیده میشود‪.‬‬
‫ـ برای ایجاد یک سلول گالوانی‪ ،‬عنصری با ‪ 𝐸 0‬بیشتر‪ ،‬نقش کاتد و عنصری با ‪ 𝐸 0‬کمتر‪ ،‬نقش آند را ایفا میکند و مقدار 𝑓𝑚𝑒(نیروی الکتروموتوری) سلول‬
‫)آند( ‪) − 𝐸 0‬کاتد( ‪𝑒𝑚𝑓 = 𝐸 0‬‬ ‫نیز طبق رابطهی روبرو محاسبه میشود‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫ـ در فناوری ساخت باتریهای جدید‪ ،‬نقش فلز لیتیم پررنگ است زیرا لیتیم در میان فلزها‪ ،‬کمترین چگالی و پایینترین مقدار 𝐸 را دارد‪ .‬این ویژگیهای‬
‫لیتیم سبب شد راه برای ساخت باتریهای سبکتر‪ ،‬کوچکتر و با توانایی ذخیره بیشتر انرژی هموار شود‪.‬‬
‫ـ دستهای از باتریهای لیتیمی آنهایی هستند که درتلفن و رایانه همراه به کار میروند و میتوان آنها را بارها شارژ کرد‪ .‬باتریهای لیتیمی از نوع دگمهای نیز‬
‫در شکلها و اندازههای گوناگون به کار میروند‪.‬‬
‫ـ باتری روی ـ نقره از جمله باتریهای دگمهای است که در آن واکنش‪ 𝑍𝑛(𝑠) + 𝐴𝑔2 𝑂(𝑠) → 𝑍𝑛𝑂(𝑠) + 2𝐴𝑔(𝑠) :‬انجام میشود‪ .‬در این واکنش‪ ،‬فلز 𝑛𝑍‬
‫نقش آند را داشته و 𝑔𝐴 نیز نقش کاتد را دارد‪.‬‬
‫ـ سوختهای فسیلی رایج ترین سوخت برای خودروها و نیروگاهها به شمار میروند‪ .‬در هر یک از روشهای زیر‪ ،‬مراحل تبدیل انرژی شیمیایی موجود در یک‬
‫سوخت به انرژی الکتریکی نشان داده شده است‪.‬‬

‫ـ در روش اول اتالف انرژی به روش گرما بیشتر است زیرا برخالف روش دوم‪ ،‬انرژی شیمیایی مستقیما به انرژی الکتریکی تبدیل نمیشود‪ .‬روند تبدیل انرژی‬
‫در روش اول به صورت (شمیایی ← گرمایی ← گرمایی ← مکانیکی ← الکتریکی) است؛ درصورتی که در روش دوم انرژی شیمیایی مستقیما به انرژی‬
‫الکتریکی تبدیل میشود‪.‬‬
‫ـ سوزاندن گاز ‪ 𝐻2‬در موتور درونسوز‪ ،‬بازدهی نزدیک به ‪ %20‬دارد در حالی که اکسایش آن در سلول سوختی بازده را تا ‪ 3‬برابر افزایش میدهد‪.‬‬
‫ـ سلول سوختی نوعی سلول گالوانی است که شیمیدانها برای گذر از تنگنای تأمین انرژی و کاهش آلودگی محیط زیست پیشنهاد میدهند‪ .‬این سلولها‬
‫افزون بر کارایی بیشتر‪ ،‬میتوانند ردپای کربندیاکسید را کاهش دهند به طوری که دوستدار محیطزیست بوده و منبع انرژی سبز به شمار میروند‪ .‬فرایند‬
‫تولید انرژی در این سلولها تا زمانی ادامه پیدا میکند که تزریق سوخت به سلول در حال انجام شدن باشد‪.‬‬
‫ـ رایجترین سلول سوختی‪ ،‬سلول هیدروژن ـ اکسیژن است‪ .‬دستگاهی که در آن گاز هیدروژن با گاز اکسیژن به صورت کنترل شده واکنش میدهد و بخش‬
‫قابل توجهی از انرژی شیمیایی به انرژی الکتریکی تبدیل میشود‪ .‬در این سلول گاز هیدروژن به عنوان سوخت پیوسته وارد میشود‪.‬‬
‫ـ معادلههای زیر‪ ،‬واکنشهای صورت گرفته در سلول را نشان میدهند‪:‬‬

‫ـ چون گونههای شرکت کننده در برخی از واکنش اکسایش ـ کاهش‪ ،‬مولکولهای خنثی هستند و شمار الکترونهای ظرفیت اتمها در واکنش تغییر نمیکند‪،‬‬
‫شیمیدانها با معرفی عدد اکسایش‪ ،‬راه حل مناسبی برای مشخص کردن گونههای اکسنده و کاهنده‪ ،‬مشخص کردند‪.‬‬
‫ـ افزایش عدد اکسایش به معنای از دست دادن الکترون و فرایند اکسایش است‪ ،‬در حالی که کاهش عدد اکسایش به معنای به دست آوردن الکترون و فرایند‬
‫کاهش است‪.‬‬
‫ـ عدد اکسایش هیدروژن و اکسیژن به حالت آزاد برابر با صفر است‪ .‬عدد اکسایش دیگر عنصرها نیز به حالت آزاد برابر با صفر خواهد بود‪ .‬این در حالی است که‬
‫عدد اکسایش یونهای تک اتمی برابر با بار الکتریکی آنها است‪.‬‬
‫ـ فلوئور نافلزترین عنصر جدول تناوبی است و عدد اکسایش آن در ترکیب با سایر عناصر برابر ‪ -1‬میشود‪.‬‬
‫ـ بعد از فلوئور‪ ،‬اکسیژن نافلزترین عنصر جدول تناوبی است؛ پس بهجز فلوئور‪ ،‬عدد اکسایش اتمهای اکسیژن در ترکیب با سایر عناصر برابر ‪ -2‬است‪ .‬برای‬
‫مثال‪ ،‬عدد اکسایش اکسیژن در ترکیب با گوگرد‪ ،‬منیزیم‪ ،‬کلسیم‪ ،‬سیلیسیم و ‪ ...‬همواره برابر با ‪ -2‬است‪ .‬جدول زیر‪ ،‬موارد استثنای عدد اکسایش اتمهای‬
‫اکسیژن را نشان میدهد‪:‬‬
‫گونۀ شیمیایی‬ ‫‪OF2‬‬ ‫‪O2F2‬‬ ‫‪HOF‬‬ ‫‪O2−‬‬ ‫‪O22−‬‬ ‫‪H2O2‬‬
‫عدد اکسایش اکسیژن‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪−0 / 5‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫ـ نوع دیگری از سلولهای الکتروشیمیایی وجود دارند که با اعمال یک ولتاژ بیرونی و عبور جریان الکتریکی از درون محلول الکترولیت‪ ،‬میتوان یک واکنش‬
‫شیمیایی را در خالف جهت طبیعی پیش راند‪ .‬این سلولها به سلولهای الکترولیتی معروف هستند‪.‬‬
‫ـ در سلولهای الکترولیتی آند به قطب مثبت باتری(منبع انرژی) و کاتد به قطب منفی آن متصل میشود‪.‬‬
‫ـ در سلول گالوانی‪ ،‬انجام یک واکنش اکسایش ـ کاهش منجر به تولید انرژی الکتریکی شده اما در سلول الکترولیتی با اعمال ولتاژ بیرونی معین‪ ،‬یک واکنش‬
‫اکسایش ـ کاهش دلخواه انجام میشود‪.‬‬
‫ـ در سلول الکترولیتی‪ ،‬دو الکترود درون یک الکترولیت قرار دارند‪ .‬الکترودهای این سلولها اغلب (نه همیشه!) گرافیتی هستند‪ .‬در این سلولها‪ ،‬کاتد الکترودی‬
‫است که به قطب منفی باتری متصل بوده و آند الکترودی است که به قطب مثبت باتری متصل شده و الکترولیت نیز محتوی یونهایی است که آزادانه جابهجا‬
‫میشوند‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از این سلولها را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ الکترولیت‪ ،‬یک محلول یونی یا یک ترکیب یونی مذاب است‪ .‬هنگامی که به سلولهای الکترولیتی ولتاژ معینی اعمال شود‪ ،‬یونها بهسوی الکترود با بار ناهمنام‬
‫حرکت میکنند؛ به طوری که کاتیونها به سوی کاتد و آنیونها به سوی آند روانه میشوند تا به سطح الکترودها برسند و در نیم واکنش اکسایش و کاهش‬
‫شرکت کنند‪.‬‬
‫ـ برقکافت آب یک نمونه از واکنشهایی است که در سلولهای الکترولیتی انجام میشود‪ .‬واکنشهای انجام شده در آن به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ در سلول برقکافت آب‪ ،‬نیمواکنش کاتدی محیط را قلیایی میکند و نیم واکنش آندی سبب اسیدی شدن محیط میشود‪.‬‬
‫ـ برقکافت )𝑙(𝑙𝐶𝑎𝑁 نمونهی دیگری از کاربردهای سلول الکترولیتی است‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از سلول برقکافت سدیم کلرید را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ همان طور که در شکل مشاهده میکنید‪ ،‬برقکافت )𝑙(𝑙𝐶𝑎𝑁 شامل ‪ 2‬نیمواکنش آندی و کاتدی مجزا است‪.‬‬
‫ـ فلز سدیم یک کاهنده قوی است که در طبیعت به حالت آزاد یافت نمیشود‪ .‬این عنصر در ترکیبهای طبیعی و گوناگون خود تنها به شکل یون سدیم وجود‬
‫دارد‪ .‬یونهای سدیم بسیار پایدارتر از اتمهای آن هستند و به همین دلیل‪ ،‬برای تهیه فلز سدیم باید انرژی زیادی مصرف کرد‪.‬‬
‫ـ سدیم کلرید خالص در دمای ℃‪ 801‬ذوب میشود‪ .‬افزودن مقداری کلسیم کلرید( ‪ )𝐶𝑎𝐶𝑙2‬به این ماده‪ ،‬دمای ذوب را تا حدود ℃‪ 587‬پایین میآورد‪ .‬بر این‬
‫اساس‪ ،‬میتوان گفت برای مصرف انرژی کمتر‪ ،‬از کلسیم کلرید استفاده میکنیم‪.‬‬
‫ـ فلز منیزیم را در صنعت از برقکافت منیزیم کلرید مذاب تهیه میکنند‪ .‬شکل زیر مراحل تهیه فلز منیزیم را ازآب دریا نشان میدهد‪:‬‬
‫ـ ساالنه صدها میلیون تن از فلزهای گوناگون به ویژه آهن برای ساخت اسکله نفتی‪ ،‬اسکلت ساختمان‪ ،‬پل‪ ،‬کشتی‪ ،‬لوکوموتیو و راه آهن‪ ،‬خودرو و هواپیما‬
‫مصرف میشود‪ .‬هنگامیکه فلزها در مجاورت با هوا قرار میگیرند‪ ،‬اغلب اکسایش یافته و به شکل اکسید در میآیند‪.‬‬
‫ـ در فلزهایی مانند آهن‪ ،‬با ادامه فرایند اکسایش‪ ،‬الیهای ترد و شکننده تشکیل میشود که به تدریج فرو میریزد‪ .‬در این حالت میگویند فلز خورده شده است‪.‬‬
‫به فرایند ترد شدن‪ ،‬خرد شدن و فروریختن فلزها بر اثر واکنش اکسایش ـ کاهش خوردگی گفته میشود‪ .‬زنگ زدن آهن و ایجاد زنگار سبز بر سطح فلز مس‪،‬‬
‫نمونههایی از فرایند خوردگی هستند‪.‬‬
‫ـ پتانسیل کاهشی اغلب فلزها منفی بوده اما پتانسیل کاهشی اکسیژن مثبت است‪ .‬با این توصیف‪ ،‬اکسیژن به عنوان اکسنده تمایل دارد با گرفتن الکترون از‬
‫فلزها‪ ،‬آنها را اکسید کند‪ .‬هنگامیکه وسایل آهنی در هوای مرطوب قرار گیرند‪ ،‬یک واکنش اکسایش ـ کاهش انجام میشود‪.‬‬
‫ـ واکنشهای انجام گرفته در فرایند خوردگی آهن به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪2+‬‬
‫نیم واکنش کاتدی‪𝑂2(𝑔) + 2𝐻2 𝑂(𝑙) + 4𝑒 → 4𝑂𝐻 :‬‬ ‫)𝑞𝑎(𝑒𝐹‪2𝐹𝑒(𝑠) → 2‬‬ ‫نیمواکنش آندی مرحله اول‪+ 2𝑒 :‬‬
‫)𝑠(‪4𝐹𝑒(𝑠) + 2𝑂2(𝑔) + 4𝐻2 𝑂(𝑙) → 4𝐹𝑒(𝑂𝐻)2‬‬ ‫معادلهی کلی واکنش مرحله اول خوردگی آهن‪:‬‬
‫)𝑠(‪4𝐹𝑒(𝑂𝐻)2(𝑠) + 𝑂2(𝑔) + 2𝐻2 𝑂(𝑙) → 4𝐹𝑒(𝑂𝐻)3‬‬ ‫معادلهی کلی واکنش مرحله دوم خوردگی آهن‪:‬‬
‫)𝑠(‪4𝐹𝑒(𝑠) + 6𝐻2 𝑂(𝑙) + 3𝑂2(𝑔) → 4𝐹𝑒(𝑂𝐻)3‬‬ ‫واکنش کلی خوردگی آهن(مجموع واکنشهای مرحله اول و دوم)‪:‬‬

‫ـ با توجه به معادله واکنشهای باال‪ ،‬برای تولید زنگ آهن‪ ،‬آهن ابتدا به )𝑠(‪ 𝐹𝑒(𝑂𝐻)2‬تبدیل میشود و سپس به دلیل واکنشپذیری باالی اکسیژن‪ ،‬این ترکیب‬
‫مجددا با اکسیژن و آب دوباره واکنش داده و به )𝑠(‪ 𝐹𝑒(𝑂𝐻)3‬تبدیل میشود‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از فرایند خوردگی آهن را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ فلزهای نجیبی مانند طال و پالتین حتی در محیط های اسیدی اکسایش نمییابند‪ ،‬اما وسایل آهنی در هوای مرطوب دچار خوردگی میشوند‪ .‬توجه داریم که‬
‫خوردگی فلزات در محیط اسیدی بیشتر رخ میدهد‪.‬‬
‫ـ قدرت اکسندگی اکسیژن در محیطهای اسیدی افزایش مییابد؛ پس محیط اسیدی باعث افزایش سرعت فرایند خوردگی آهن میشود‪.‬‬
‫ـ سادهترین راه برای جلوگیری از خوردگی آهن‪ ،‬ایجاد یک پوشش محافظ است تا از رسیدن اکسیژن و رطوبت به آهن جلوگیری کند‪ .‬پوششی که با روشهایی‬
‫مانند رنگ زدن‪ ،‬قیراندود کردن و روکش کردن ایجاد میشود‪.‬‬
‫ـ هنگامیکه دو فلز در هوای مرطوب با هم در تماس باشند‪ ،‬برای اکسایش یافتن با یکدیگر رقابت میکنند‪ .‬بدیهی است که فلز کاهندهتر در این رقابت برنده‬
‫میشود‪ .‬پس یکی از راهکارهای حفاظت از یک فلز‪ ،‬استفاده از فلزی کاهندهتر برای برنده شدن در رقابت برای از دست دادن الکترون است‪ .‬به چنین فرایندی‪،‬‬
‫به اصطالح حفاظت کاتدی گفته میشود‪.‬‬
‫ـ در زندگی روزمره‪ ،‬نمونههای مختلفی از حفاظت فلز آهن به وسیلهی منیزیم دیده میشود؛ به طور مثال در بدنهی کشتی و یا لولههای نفتی!‬
‫ـ پتانسیل کاهشی استاندارد روی کمتر از آهن است‪ .‬بر این اساس‪ ،‬میتوان گفت فلز روی از دیگر عناصری است که میتواند از آهن حفاظت کند‪ .‬فداکاری فلز‬
‫روی برای حفاظت از آهن سبب شد تا در صنعت‪ ،‬ورقههای آهنی با پوششی از فلز روی تهیه شود‪ .‬این نوع آهن به آهن گالوانیزه(آهن سفید) معروف است‪.‬‬
‫آهن گالوانیزه در ساخت تانکر آب و کانال کولر به کار میرود‪.‬‬
‫ـ هنگامیکه خراشی در سطح آهن گالوانیزه پدید میآید‪ ،‬هر دو فلز آهن و روی در مجاورت اکسیژن و رطوبت قرار میگیرند و برای اکسایش رقابت میکنند‪.‬‬
‫بدیهی است که فلز روی به دلیل داشتن ‪ 𝐸 0‬کمتر‪ ،‬اکسید شده و آهن محافظت میشود‪ .‬تصویر زیر نمایی از این فرایند را نشان میدهد‪:‬‬
‫ـ اگر ورقهی آهنی با الیۀ نازکی از قلع پوشیده شود‪ ،‬به این نوع آهن‪ ،‬حلبی میگویند‪ .‬از ورقههای حلبی برای ساختن قوطیهای روغن نباتی و کنسرو استفاده‬
‫میشود‪ .‬چون پتانسیل کاهشی استاندارد آهن کمتر از قلع است‪ ،‬در اثر ایجاد خراش در سطح این نوع آهن‪ ،‬فلز آهن خورده میشود‪ .‬توجه داریم که قوطیهایی‬
‫از جنس حلبی در اثر خراش زودتر و آسانتر دچار خوردگی میشوند‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از فرایند خوردگی حلبی را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ چون فلز روی با اسید موجود در برخی غذاها واکنش میدهد‪ ،‬برخالف حلبی از آهن گالوانیزه نمیتوان برای ساخت ظروف بستهبندی غذا استفاده کرد‪.‬‬
‫ـ در زندگی روزانه از وسایل و ابزار گوناگونی مانند وسایل آشپزخانه‪ ،‬شیرآالت ساختمان و دستگیره در استفاده میشود که فلز اصلی سازنده آنها آهن یا مس‬
‫است‪ .‬برای جلوگیری از خوردگی این فلزات‪ ،‬سطح اغلب این وسایل را با فلزهایی مانند نقره‪ ،‬کروم‪ ،‬نیکل و طال میپوشانند‪.‬‬
‫ـ پوشاندن سطح یک فلز با الیه نازکی از فلزهای ارزشمند و مقاوم در برابر خوردگی‪ ،‬آبکاری نام دارد‪ .‬فرایند آبکاری در سلولهای الکترولیتی انجام میشود‪.‬‬
‫شکل زیر آبکاری یک قاشق فوالدی را با فلز نقره نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ در سلول الکترولیتی نشان داده شده‪ ،‬تیغه نقره در نقش آند و قاشق فلزی نیز در نقش کاتد است‪.‬‬
‫ـ در این سلول‪ ،‬جسمی که به عنوان کاتد است باید رسانای جریان برق باشد و محلول الکترولیت برای آبکاری نیز باید دارای یونهای فلزی باشد که قرار است‬
‫الیه نازکی از آن روی جسم قرار بگیرد‪ .‬به طور مثال‪ ،‬در مثال باال‪ ،‬محلول حاوی یون ‪ 𝐴𝑔+‬است‪.‬‬
‫ـ در فرایند آبکاری‪ ،‬آن جسمی که قرار است توسط گونهی دیگر آبکاری شود‪ ،‬به قطب منفی باتری متصل میشود‪ .‬طی این فرایند‪ ،‬اگر جنس تیغهی آندی‬
‫مشابه به جنس کاتیونهای موجود در الکترولیت باشد‪ ،‬غلظت کاتیون در الکترولیت ثابت باقی میماند‪.‬‬
‫ـ در سلول مربوط به آبکاری‪ ،‬همانند سلولهای گالوانی‪ ،‬جرم تیغه متصل به آند به مرور زمان کاهش پیدا میکند(تیغه آندی الغرتر میشود) و جرم جسم‬
‫متصل به کاتد نیز به مرور زمان افزایش پیدا میکند‪.‬‬
‫ـ آلومینیم‪ ،‬همانند سدیم و منیزیم‪ ،‬در دسته فلزهای فعال قرار داشته و به همین خاطر‪ ،‬در طبیعت به حالت آزاد وجود ندارد و به شکل ترکیب با سایر عناصر‬
‫یافت میشود‪.‬‬
‫ـ از آلومینیم میتوان برای ساخت وسایل گوناگونی بهره برد که برای مدت طوالنیتری استحکام خود را حفظ میکنند‪ .‬آلومینیوم فلزی فعال است که به سرعت‬
‫در هوا اکسید میشود‪ .‬این فلز با تشکیل الیه چسبنده و متراکم ‪ 𝐴𝑙2 𝑂3‬در سطح خود‪ ،‬از ادامه اکسایش جلوگیری میکند به طوری که الیههای زیرین برای‬
‫مدت طوالنی دست نخورده باقی میماند و استحکام خود را حفظ میکند‪.‬‬
‫ـ برخی کاربردهای آلومینیم عبارت از استفاده در لوازم خانگی‪ ،‬هواپیما‪ ،‬کشتی‪ ،‬چرخ گوشت و قطعه ای از موتور خودرو هستند‪.‬‬
‫ـ فلز آلومینیم نقش کلیدی در صنایع گوناگون دارد و فناوری تولید آن بسیار ارزشمند است‪ .‬آلومینیم همانند دیگر فلزهای فعال در طبیعت به شکل ترکیب‬
‫یافت میشود؛ از این رو این فلز هم از برقکافت نمکهای مذاب آن به دست میآید‪ .‬رایجترین روش استخراج فلز آلومینیم‪ ،‬به فرایند هال معروف است‪ .‬تصویر‬
‫زیر‪ ،‬نمایی از این فرایند را نشان میدهد‪:‬‬
 ‫ـ واکنش صورت گرفته در سلول برقکافت آلومینیم اکسید مذاب‪ ،‬به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ در سلول مربوط به برقکافت آلومینیم اکسید مذاب‪ ،‬بدنه کربنی ظرف نقش کاتد را دارد(مکانی که نیمواکنش کاهش رخ میدهد)‪ .‬در این فرایند‪ ،‬یون آلومینیوم‬
‫نقش اکسنده را داشته و تیغههای گرافیتی موجود در محلول نیز نقش کاهنده را دارد‪.‬‬
‫ـ با انجام شدن فرایند هال در یک سلول الکترولیتی‪ ،‬جرم تیغههای گرافیتی سازنده آند به مرور زمان کاهش پیدا میکند‪ ،‬پس برای ادامه کارکرد سلول‪ ،‬باید‬
‫این تیغههای گرافیتی به صورت دورهای تعویض شوند‪.‬‬
‫ـ فرایند هال به علت مصرف مقدار زیادی انرژی الکتریکی هزینۀ باالیی دارد‪ ،‬از این رو با بازیافت فلز آلومینیم میتوان ضمن افزایش عمر یکی از مهمترین منابع‬
‫تجدیدناپذیر طبیعت‪ ،‬برخی از هزینههای تولید این فلز را کاهش داد‪.‬‬
‫ـ در برخی سلولهای الکتروشیمیایی‪ ،‬برای انجام واکنش اکسایش ـ کاهش‪ ،‬میتوان از نور بهره برد‪ .‬این سلولها را سلول نور الکتروشیمیایی مینامیم‪ .‬به طور‬
‫مثال نمونهای از آنها برای تهیه گاز هیدروژن از آب به کار میرود که در آن نیمواکنشهای زیر انجام میشود‪:‬‬

‫ـ این سلول دارای 𝑓𝑚𝑒‪ ،‬بازده و سرعت انجام کمی است اما به دالیل زیستمحیطی‪ ،‬از آن در تهیه گاز هیدروژن استفاده میشود‪.‬‬

‫ـ خاک رس مخلوطی از مواد گوناگون است‪ .‬این خاک‪ ،‬مخلوطی از اکسیدهای گوناگون را در برمیگیرد‪ .‬جدول زیر درصد جرمی مواد سازنده نوعی خاک رس‬
‫را نشان میدهد که از یک معدن طال استخراج شده است‪.‬‬
‫𝑢𝐴 و دیگر مواد‬ ‫𝑂𝑔𝑀‬ ‫‪𝐹𝑒2 𝑂3‬‬ ‫𝑂 ‪𝑁𝑎2‬‬ ‫𝑂 ‪𝐻2‬‬ ‫‪𝐴𝑙2 𝑂3‬‬ ‫‪𝑆𝑖𝑂2‬‬ ‫ماده‬
‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ترتیب فراوانی‬

‫ـ سرخ فام بودن این نوع خاک رس به دلیل وجود ‪ 𝐹𝑒2 𝑂3‬در ساختار آن است‪.‬‬
‫ـ فراوانترین عناصر سازنده کره زمین به ترتیب 𝑒𝐹‪ 𝑂 ،‬و 𝑖𝑆 هستند‪ .‬از طرفی‪ ،‬فراوانترین عناصر سازنده پوسته جامد زمین به ترتیب 𝑂 و 𝑖𝑆 هستند‪ .‬به‬
‫همین خاطر است که ترکیبهای گوناگون دو عنصر 𝑂 و 𝑖𝑆‪ ،‬بیش از ‪ %90‬پوسته جامد زمین را تشکیل میدهند‪ .‬بر این اساس‪ ،‬میتوان گفت سیلس( ‪)𝑆𝑖𝑂2‬‬
‫فراوانترین اکسید در این الیه از سیاره ما به شمار میرود‪.‬‬
‫ـ کوارتز از جمله نمونههای خالص و ماسه از جمله نمونههای ناخالص سیلیس است‪ .‬در واقع‪ ،‬ماسه نمونهای از سیلیس به همراه ناخالصی است‪.‬‬
‫ـ سیلیس خالص به دلیل داشتن خواص نوری ویژه در ساخت منشورها و عدسیها به کار میرود‪.‬‬
‫ـ پختن نان سنگک بر روی دانههای درشت سنگ را میتوان نشانهای از مقاومت گرمایی باالی سیلیس دانست‪.‬‬
‫ـ مواد کوواالنسی مجموعهای از اتمهای بسیار هستند که باهم پیوندهای اشتراکی داشته و یک شبکهی غولآسا را ایجاد میکنند‪ .‬برای مثال‪ ،‬سیلیس‪ ،‬سیلیسیم‪،‬‬
‫گرافیت و الماس از جمله جامدهای کوواالنسی هستند‪ .‬مواد کوواالنسی به دلیل وجود پیوند اشتراکی میان همهی اتمهای خود‪ ،‬نسبت به مواد مولکولی دارای‬
‫نقطه ذوب باالتر و درجه سختی بیشتری هستند‪.‬‬
‫ـ مولکولهای 𝑂 ‪ 𝐻2‬در ساختار یخ‪ ،‬در یک آرایش منظم و سهبُعدی با تشکیل حلقههای شش گوشه‪ ،‬شبکهای همانند کندوی زنبور عسل با استحکام ویژه پدید‬
‫میآورند‪ .‬در این ساختار‪ ،‬هر اتم اکسیژن به دو اتم هیدروژن با پیوند اشتراکی و به دو اتم هیدروژن از مولکولهای دیگر با پیوندهای هیدروژنی متصل است‪.‬‬
‫این در حالی است که در ساختار سیلیس‪ ،‬همه اتمها(اتمهای سیلیسیم و اکسیژن) با پیوندهای اشتراکی به یکدیگر متصل شدهاند‪.‬‬
‫ـ سیلیس‪ ،‬شامل شمار بسیار زیادی از اتمهای سیلیسیم و اکسیژن با پیوندهای اشتراکی 𝑖𝑆 ‪ 𝑆𝑖 − 𝑂 −‬بوده و دارای ساختاری به هم پیوسته و غول آسا است‪.‬‬
‫ساختاری که دلیلی بر سختی باال و دیرگداز بودن چنین موادی است‪ .‬ساختار سیلیس به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ همه اعضای خانواده مواد کواالنسی از جمله الماس‪ ،‬گرافیت و سیلیس‪ ،‬در دما و فشار اتاق به حالت جامد هستند؛ بنابراین‪ ،‬مواد مورد نظر را با نام جامد‬
‫کوواالنسی نیز میخوانند‪.‬‬
‫ـ عنصرهای اصلی سازندۀ جامدهای کوواالنسی در طبیعت‪ ،‬کربن و سیلیسیم هستند‪ .‬از این دو عنصر تاکنون یون تکاتمی در هیچ ترکیبی شناخته نشده است‪،‬‬
‫زیرا اتمهای 𝐶 و 𝑖𝑆 با تشکیل پیوندهای اشتراکی به آرایش الکترونی هشتتایی میرسند‪ .‬البته‪ ،‬اتمهای سیلیسیم و کربن در ساختار برخی از یونهای‬
‫چنداتمی مثل یونهای کربنات و سیلیکات یافت میشوند‪.‬‬
‫ـ گرافیت و الماس از جمله دگرشکلهای طبیعی کربن بوده که جزو جامدهای کوواالنسی هستند‪ .‬گرافیت به دلیل ساختار الیهای خود‪ ،‬دارای چگالی کمتری‬
‫نسبت الماس است‪ .‬همچنین این ویژگی چند الیه بودن گرافیت‪ ،‬سبب شده که گرافیت در مقایسه با الماس درجهی سختی کمتری داشته باشد و با کشیدن‬
‫آن بر روی کاغذ‪ ،‬الیههایی از گرافیت جدا شده و بر روی کاغذ باقی بمانند‪.‬‬
‫ـ تصاویر زیر‪ ،‬نمایی از ساختار گرافیت و الماس را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ گرافن‪ ،‬تک الیهای از گرافیت است که در آن‪ ،‬اتمهای کربن با پیوندهای اشتراکی‪ ،‬حلقههای شش گوشه تشکیل دادهاند‪ .‬چنین ساختاری با الگویی مانند‬
‫کندوی زنبور عسل‪ ،‬استحکام ویژهای دارد به طوری که مقاومت کششی آن حدود ‪ 100‬برابر فوالد است‪.‬‬
‫ـ برای ذوبکردن یا خردکردن سیلیس و سایر جامدهای کوواالنسی‪ ،‬باید بر پیوندهای اشتراکی بین اتمهای موجود در این مواد غلبه کنیم‪ .‬بر این اساس‪،‬‬
‫جامدهای کوواالنسی دیرگداز بوده و عالوه بر سختی زیاد‪ ،‬نقطه ذوب باالیی دارند‪.‬‬
‫ـ سیلیسیم در طبیعت به حالت خالص یافت نمیشود و به طور عمده به شکل سیلیس) ‪ (𝑆𝑖𝑂2‬وجود دارد‪ .‬در واقع چون آنتالپی پیوند 𝑂 ‪ 𝑆𝑖 −‬بزرگتر از‬
‫آنتالپی پیوند 𝑖𝑆 ‪ 𝑆𝑖 −‬است‪ ،‬یک نمونه از سیلیس پایداری بیشتری در مقایسه با سیلیسیم خالص دارد و به همین خاطر‪ ،‬اغلب اتمهای 𝑖𝑆 موجود در طبیعت‬
‫در ساختار سیلیس جای میگیرند‪.‬‬
‫ـ ساختار الماس مانند ساختار سیلیسیم خالص است‪ ،‬اما نقطهء ذوب این جامد کوواالنسی باالتر از نقطهء ذوب سیلیسیم است‪ .‬در واقع برای ذوبکردن الماس‬
‫و سیلیسیم‪ ،‬باید بر نیروی پیوندهای 𝐶 ‪ 𝐶 −‬و 𝑖𝑆 ‪ 𝑆𝑖 −‬موجود در بلور این مواد غلبه کنیم و از آنجا که آنتالپی پیوند 𝐶 ‪ 𝐶 −‬بیشتر از آنتالپی پیوند‬
‫𝑖𝑆 ‪ 𝑆𝑖 −‬است‪ ،‬پس برای ذوبکردن الماس به انرژی بیشتری نیاز بوده و نقطهء ذوب این ماده باالتر است‪.‬‬
‫ـ سیلیسیم کربید با فرمول شیمیایی 𝐶𝑖𝑆‪ ،‬یک سایندۀ ارزانقیمت است که در دستۀ جامدهای کوواالنسی قرار میگیرد‪ .‬سیلیسیم کربید‪ ،‬ساختاری مشابه‬
‫الماس و سیلیسیم دارد و از آن در تهیۀ سنباده استفاده میشود‪.‬‬
‫ـ به موادی که در ساختار خود مولکولهای مجزا دارند‪ ،‬مواد مولکولی میگویند‪ .‬برای مثال‪ 𝐻2 𝑂 ،‬و ‪ 𝐶𝑂2‬از جمله مواد مولکولی هستند‪.‬‬
‫ـ اغلب ترکیبهای آلی جزو مواد مولکولی هستند‪ .‬توجه داریم که واژههای شیمیایی رایج مانند ماده مولکولی‪ ،‬فرمول مولکولی و نیروهای بین مولکولی را صرفا‬
‫برای مواد مولکولی به کار میبریم و برای جامدهای کواالنسی و ترکیبهای یونی‪ ،‬نمیتوان از این واژهها استفاده کرد‪.‬‬
‫ـ همه ترکیبهایی که در دما و فشار اتاق به حالت مایع و یا گاز هستند را در دسته مواد مولکولی قرار میدهیم‪.‬‬
‫ـ رفتار فیزیکی مواد مولکولی به نوع و قدرت نیروهای بین مولکولی آنها بستگی دارد؛ در حالی که رفتار شیمیایی این مواد به طور عمده به پیوندهای‬
‫اشتراکی(جفت الکترونهای پیوندی) و جفت الکترونهای ناپیوندی موجود در مولکول آنها وابسته است‪.‬‬
‫ـ رفتارهای فیزیکی و شیمیایی مواد مولکولی به شرح جدول زیر هستند‪:‬‬
‫آنتالپی تبخیر ـ نقطه ذوب و جوش ـ چگالی مواد ـ حالت فیزیکی مواد(جامد‪ ،‬مایع‪ ،‬گاز)‬ ‫رفتار فیزیکی مواد‬
‫آنتالپی سوختن ـ واکنشپذیری‬ ‫رفتار شیمیایی مواد‬
‫ـ توزیع جفت الکترونهای پیوندی و ناپیوندی در هر مولکول نقش مهمی در تعیین رفتار آن به ویژه در میدان الکتریکی دارد‪.‬‬
‫ـ سادهترین مولکولها‪ ،‬دواتمی هستند‪ .‬مولکولهایی مانند ‪ 𝐻2‬و ‪ 𝐶𝑙2‬که از دو اتم یکسان تشکیل شدهاند‪ ،‬مولکول دو اتمی جور هسته نامیده میشوند‪ .‬چنین‬
‫مولکولهایی در میدان الکتریکی جهت گیری نمیکنند‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬گشتاور دو قطبی آنها برابر با صفر بوده و مولکولهای ناقطبی هستند‪ .‬نقشه پتانسیل‬
‫الکترواستاتیکی این مولکولها به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ مولکولهای دو اتمی مانند 𝑙𝐶𝐻‪ 𝐻𝐹 ،‬و𝑂𝑁‪ ،‬مولکول دواتمی ناجور هسته بوده و قطبی هستند‪ .‬برای مثال‪ ،‬نقشه پتانسیل الکترواستاتیکی مولکولهای‬
‫هیدروژن کلرید به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ یکی از عواملی که میتواند تقارن و توزیع یکنواخت بارهای الکتریکی را در مولکولهای چند اتمی به هم بزند‪ ،‬وجود جفت الکترونهای ناپیوندی روی اتم‬
‫مرکزی است‪ .‬هر مولکولی که اتم مرکزی آن دارای جفت الکترون ناپیوندی باشد‪ ،‬حتما قطبی خواهد بود‪.‬‬
‫ـ در یک مولکول‪ ،‬در صورتی که برآیند حاصل از بارهای جزئی مثبت و منفی صفر شود‪ ،‬آن مولکول ناقطبی است و در غیر این صورت‪ ،‬آن مولکول قطبی است‪.‬‬
‫به عنوان مثال‪ ،‬مولکول آب قطبی و مولکول کربن دیاکسید ناقطبی است‪ .‬به ساختارهای زیر توجه کنید‪:‬‬

‫ـ مواد قطبی دارای حداقل یکی از شروط مقابل هستند‪1 :‬ـ اتصال دو اتم ناهمجور به یکدیگر ‪2‬ـ وجود جفت الکترون ناپیوندی روی اتم مرکزی‬
‫‪3‬ـ اتصال اتمهایی از عناصر متفاوت به اتم مرکزی‬
‫ـ کلروفرم) ‪ ،(𝐶𝐻𝐶𝑙3‬برخالف کربنتتراکلرید) ‪ ،(𝐶𝐶𝑙4‬به دلیل اتصال اتم مرکزی آن به اتمهای متفاوت‪ ،‬یک مادهی قطبی است‪.‬‬
‫ـ دیمتیلاتر)𝑂 ‪ ،(𝐶2 𝐻6‬یک ترکیب قطبی است‪ ،‬درحالی که پروپان) ‪ ،(𝐶3 𝐻8‬همانند سایر هیدروکربنها‪ ،‬یک ترکیب ناقطبی است‪.‬‬
‫ـ در جدول زیر‪ ،‬به بررسی تعدادی از ترکیبهای معرفی شده در کتاب درسی میپردازیم‪:‬‬
‫آمونیاک‬ ‫گوگرد تریاکسید‬ ‫کربونیل سولفید‬ ‫اتین‬ ‫کربندی اکسید‬ ‫آب‬ ‫نام ترکیب‬
‫‪𝑁𝐻3‬‬ ‫‪𝑆𝑂3‬‬ ‫𝑂𝐶𝑆‬ ‫‪𝐶2 𝐻2‬‬ ‫‪𝐶𝑂2‬‬ ‫𝑂 ‪𝐻2‬‬ ‫فرمول ترکیب‬

‫نقشهی پتانسیل‬
‫الکتروستاتیکی‬

‫چهار اتمی‬
‫چهار اتمی‬ ‫سه اتمی غیرخطی‬
‫مسطح‬ ‫سه اتمی خطی‬ ‫چهار اتمی خطی‬ ‫سه اتمی خطی‬ ‫نوع ساختار‬
‫غیرمسطح‬ ‫(‪ V‬شکل)‬
‫(مثلثی شکل)‬
‫✓‬ ‫‪‬‬ ‫✓‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫✓‬ ‫قطبی‬
‫وجود‬
‫الکترون‬ ‫اتصال اتمهای‬ ‫وجود جفت الکترون‬
‫ناپیوندی‬ ‫ـ‬ ‫متفاوت به اتم‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ناپیوندی بر روی‬ ‫دلیل قطبیت‬
‫روی اتم‬ ‫مرکزی‬ ‫اتم مرکزی‬
‫مرکزی‬

‫ـ مولکولهایی با گشتاور دوقطبی بزرگتر از صفر‪ ،‬در میدان الکتریکی جهتگیری پیدا کرده و یک باریکه مایع از آنها توسط میله باردار از مسیر خود منحرف‬
‫میشود‪.‬‬
‫ـ از واکنش فلز سدیم با گاز کلر‪ ،‬جامد یونی سفید رنگی بر جای میماند که همان نمک خوراکی است‪ .‬نور زرد رنگ و گرمای زیاد آزاد شده در این واکنش‬
‫نشان میدهد که واکنش مورد نظر بسیار گرماده است‪.‬‬
‫ـ معادله کلی واکنش تولید نمک خوراکی(سدیم کلرید) از عناصر سازنده آن به صورت زیر است‪:‬‬
‫)𝑠(𝑙𝐶𝑎𝑁‪2𝑁𝑎(𝑠) + 𝐶𝑙2 (𝑔) → 2𝑁𝑎 + (𝑠) + 2𝐶𝑙 − (𝑠) → 2‬‬
‫ـ پس از دادوستد الکترون و تشکیل یونها‪ ،‬میان یونهای ناهمنام‪ ،‬نیروی جاذبه و میان یونهای همنام‪ ،‬نیروی دافعه پدید میآید‪ .‬اگر هر یک از یونها همانند‬
‫کرهای باردار باشد‪ ،‬انتظار میرود نیروهای جاذبه و دافعه از همۀ جهتها به آن وارد شود‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬این نیروها به شمار معینی از یونها محدود نشده‬
‫بلکه میان همۀ آنها و در فاصلههای گوناگون وارد میشود‪.‬‬
‫ـ وجود سدیمکلرید و دیگر جامدهای یونی در طبیعت نشان میدهد که نیروهای جاذبه میان یونهای ناهمنام بر نیروهای دافعه میان یونهای همنام غالب‬
‫است؛ آن چنان که شمار بسیار زیادی از یونها به سوی یکدیگر کشیده میشوند‪ .‬چنین روندی‪ ،‬دلیل پدید آمدن آرایش منظمی از یونها در سه بعد و‬
‫تشکیل شبکه بلوری جامد یونی است‪.‬‬
‫ـ شکل مقابل آرایش یونها در شبکه بلوری سدیم کلرید را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ به شمار نزدیکترین یونهای ناهمنام موجود پیرامون هر یون در شبکه بلور‪ ،‬عدد کوئوردیناسیون میگویند‪ .‬به طور مثال با توجه به شکل مقابل‪ ،‬عدد‬
‫کوئوردیناسیون یونهای ‪ 𝑁𝑎+‬و ‪ 𝐶𝑙 −‬در بلور سدیم کلرید برابر با ‪ 6‬است‪.‬‬
‫بار کاتیون ∝ عدد کوئوردیناسیون کاتیون ≡ شمار نزدیکترین یونهای ناهمنام پیرامون هر کاتیون‬
‫بار آنیون ∝ عدد کوئوردیناسیون آنیون ≡ شمار نزدیکترین یونهای ناهمنام پیرامون هر آنیون‬
‫ـ میدانیم که شعاع اتم ها در یک دوره با افزایش شماره گروه کاهش یافته و همچنین در یک گروه با افزایش شماره دوره‪ ،‬شعاع اتمها افزایش مییابد‪.‬‬
‫ـ برای مقایسهی شعاع یونهایی با تعداد الکترون یکسان(یونهای همالکترون)‪ ،‬یونی که تعداد پروتون کمتری در ساختار هسته خود دارد‪ ،‬شعاع بیشتری دارد‪،‬‬
‫زیرا جاذبه هسته بر آخرین الیه الکترونی آن کمتر میشود‪ .‬برای مثال‪ ،‬مقایسه شعاع چند یون همالکترون به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ به طور کلی آنیونها اندازهای بیشتر از اتم خنثی خود دارند و کاتیونها در مقایسه با اتم خنثی خود‪ ،‬کوچکتر هستند‪.‬‬
‫ـ اگر هر یون را کرهای باردار در نظر بگیریم‪ ،‬چگالی بار هم ارز با نسبت بار به حجم آن یون است‪ .‬چگالی بار‪ ،‬کمیتی است که میتواند برای مقایسۀ میزان‬
‫برهمکنش میان یونها به کار رود‪ .‬نسبت سادهتری که میتوان به کاربرد‪ ،‬نسبت مقدار بار یون به شعاع آن است‪.‬‬
‫ـ نوع و بار یونها و در نتیجه قدرت نیروی جاذبه میان آنها در شبکه بلوری‪ ،‬کلیدی برای درک رفتار ترکیبهای یونی است‪ .‬هر چه نیروی جاذبه میان یونها‬
‫قویتر باشد‪ ،‬استحکام شبکه یونی بیشتر بوده و برای فروپاشی آن به انرژی بیشتری نیاز است‪.‬‬
‫ـ هرچه چگالی بار یونهای سازنده یک شبکه یونی بیشتر باشد‪ ،‬انرژی الزم برای فروپاشی آن شبکه بیشتر است‪.‬‬
‫ـ گرمای مصرف شده در فشار ثابت برای فروپاشی یک ترکیب یونی(تبدیل یک مول از شبکهی بلوری یک ترکیب یونی جامد به به یونهای گازی مجزا) را‬
‫آنتالپی فروپاشی شبکه مینامند و آن را با فروپاشی𝐻∆ نمایش میدهند‪ .‬به طور مثال آنتالپی واکنش زیر‪ ،‬فروپاشی𝐻∆ سدیم کلرید است‪:‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)𝑔(𝑎𝑁 → 𝐽𝑘‪𝑁𝑎𝐶𝑙(𝑠) + 787‬‬ ‫)𝑔(𝑙𝐶 ‪+‬‬ ‫‪ = +787𝑘𝐽. 𝑚𝑜𝑙 −1‬فروپاشی𝐻∆ ‪,‬‬
‫ـ برای مقایسه آنتالپی فروپاشی ترکیبهای یونی‪ ،‬به ترتیب روبرو عمل میکنیم‪1 :‬ـ هرچه مجموع قدرمطلق بار یونهای موجود در ترکیب بیشتر باشد‪ ،‬آنتالپی‬
‫فروپاشی آن ترکیب بیشتر است‪2 .‬ـ در صورت برابر بودن مجموع قدرمطلق بار یونها‪ ،‬چگالی بار آنیون و کاتیون موجود در بلور دو ترکیب را با هم مقایسه‬
‫میکنیم‪ .‬ترکیبی که دارای یونهایی با چگالی بار باالتر باشد‪ ،‬فروپاشی𝐻∆ باالتری دارد‪ .‬برای مثال‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫𝐹𝑎𝑁 > 𝑂 ‪ ∶ 𝑀𝑔𝑂 > 𝑀𝑔𝐹2 > 𝑁𝑎2‬فروپاشی𝐻∆‬
‫در ترکیب اول‪ ،‬مجموع قدرمطلق بارهای آنیون و کاتیون مساوی ‪ 4‬است‪ ،‬پس این ترکیب بیشترین فروپاشی𝐻∆ را دارد‪ .‬سپس برای مقایسهی فروپاشی𝐻∆ در‬
‫‪ 𝑀𝑔𝐹2‬و 𝑂 ‪ ،𝑁𝑎2‬به سراغ چگالی بار می رویم زیرا مجموع قدرمطلق بارهای آنیون و کاتیون در این دو ترکیب برابر با ‪ 3‬است‪ .‬از طرفی‪ ،‬چون در 𝐹𝑎𝑁‬
‫مجموع قدرمطلق بارهای آنیون و کاتیون برابر با ‪ 2‬است‪ ،‬این ترکیب کمترین فروپاشی𝐻∆ را دارد‪.‬‬
‫ـ میان آنتالپی فروپاشی شبکه و نقطه ذوب جامدهای یونی رابطهای مستقیم وجود دارد‪ .‬ترکیبی با فروپاشی𝐻∆ باالتر‪ ،‬دمای ذوب بیشتری دارد‪.‬‬
‫ـ باال بودن نقطه ذوب و جوش ترکیبهای یونی‪ ،‬از جمله ویژگیهای مهم این مواد است‪ .‬در این ترکیبها‪ ،‬بخاطر قوی بودن جاذبه میان یونها‪ ،‬نقطه ذوب و‬
‫جوش تفاوت زیادی داشته و به همین خاطر‪ ،‬از این مواد در برخی از نیروگاههای خورشیدی استفاده میشود‪.‬‬
‫ـ مطابق یک قاعدۀ کلی‪ ،‬هر چه تفاوت بین نقطه ذوب و جوش یک مادۀ خالص بیشتر باشد‪ ،‬آن ماده در گسترۀ دمایی بیشتری به حالت مایع بوده و نیروهای‬
‫جاذبه میان ذرههای سازندۀ مایع قویتر است‪.‬‬
‫ـ خورشید بزرگترین منبع انرژی برای زمین است‪ .‬منبعی تجدیدپذیر که انرژی خود را با استفاده از پرتوهای الکترومغناطیسی به سوی ما گسیل میدارد‪.‬‬
‫بدیهی است که بهرهگیری بیشتر از این انرژی پاک‪ ،‬کاهش ردپای زیست محیطی را به دنبال خواهد داشت‪.‬‬
‫ـ تبدیل پرتوهای پرانرژی خورشیدی به انرژی الکتریکی‪ ،‬به دانش و فناوری پیشرفته نیازمند است و به همین خاطر‪ ،‬این فرایند فقط در برخی از کشورهای‬
‫توسعه یافته انجام میشود‪ .‬شکل زیر نمایی از فناوری پیشرفته برای تولید انرژی الکتریکی از پرتوهای خورشیدی را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ در این فرآیند پرتوهای خورشیدی پس از بازتاب از سطح آینهها‪ ،‬در باالترین نقطه برج متمرکز شده و انرژی خود را به سیال ‪(A‬سدیم کلرید مذاب) که در‬
‫حال عبور کردن از این قسمت است منتقل میکنند و موجب افزایش دمای این ماده میشوند‪ .‬شاره ‪ A‬پس از افزایش دما به سمت منبع ذخیره انرژی گرمایی‬
‫جریان پیدا کرده در این مخزن باقی میماند‪.‬‬
‫ـ در هنگام نیاز به انرژی الکتریکی‪ ،‬شاره ‪ A‬از منبع ذخیره انرژی گرمایی به طرف محل انتقال حرارت جاری شده و بخشی از انرژی خود را به شاره ‪(B‬آب)‬
‫میدهد و آن را به بخار تبدیل میکند‪ .‬پس از انتقال حرارت‪ ،‬دمای شاره ‪ A‬مجددا کاهش پیدا کرده و این ماده دوباره به سمت برج گیرنده جاری میشود‪.‬‬
‫در این فرایند‪ ،‬وظیفه شاره ‪ A‬رساندن حرارت خورشید به شاره ‪ B‬است‪.‬‬
‫ـ بخار آب تولید شده در مخزن انتقال حرارت‪ ،‬به سمت یک توربین (مولد) حرکت کرده و با چرخاندن آن سبب تولید انرژی الکتریکی میشود‪ .‬پس از به حرکت‬
‫درآوردن توربین‪ ،‬بخار آب به سمت سردکننده جاری میشود تا دوباره در چرخه تولید بخار قرار بگیرد‪.‬‬
‫ـ مادهای که به عنوان شاره ‪ A‬انتخاب میشود‪ ،‬باید ظرفیت گرمایی باالیی داشته و در گستره دمایی بزرگی به حالت مایع باشد تا بتواند انرژی گرمایی خورشید‬
‫را برای مدت طوالنیتری نگه دارد‪ .‬از سدیم کلرید مذاب که یک شاره یونی است‪ ،‬به عنوان این شاره استفاده میکنیم‪.‬‬
‫ـ ترکیبهای یونی در حالت جامد رسانای جریان برق نیستند اما با ذوبکردن این مواد یا انحالل آنها در آب‪ ،‬یک محلول الکترولیت به دست میآید‪.‬‬
‫ـ شبکه بلور ترکیبات یونی شامل تعداد زیادی یون میشود که با یک آرایش ویژه و منظم در کنار هم قرار گرفتهاند‪ .‬در این حالت‪ ،‬نیروهای جاذبه ایجادشده‬
‫بین یونهای ناهمنام سبب حفظ پیوستگی بلور جامد یونی میشود‪ .‬با واردشدن یک نیروی خارجی(مثل ضربه) به بلور ترکیب یونی‪ ،‬الیههای سازنده این‬
‫ترکیب جابهجا شده و یونهای همنام موجود در آن در مقابل یکدیگر قرار میگیرند‪ .‬در چنین شرایطی‪ ،‬نیروی دافعه ایجادشده میان یونهای همنام باعث‬
‫شکستن شبکه بلور و جداشدن قطعات آن از هم میشوند‪.‬‬
‫ـ تنوع و شمار مواد مولکولی(مثل آب و متان) بیشتر از مواد یونی(مثل سدیم کلرید و کلسیم اکسید) است و تنوع و شمار مواد یونی نیز بیشتر از مواد‬
‫کوواالنسی(مثل گرافیت و سیلیسیم کربید) است‪.‬‬
‫ـ فلزها بخش عمده عنصرهای جدول دورهای را تشکیل میدهند‪ .‬این عناصر در هر ‪ 4‬دسته ‪ d ،p ،s‬و ‪ f‬جدول دورهای جای داشته و به طور کلی‪ ،‬خواص‬
‫مشابهی دارند‪ .‬البته‪ ،‬برخی از رفتارهای فیزیکی و شیمیایی فلزها متنوع و متفاوت از هم است‪.‬‬
‫ـ داشتن جال‪ ،‬رسانایی الکتریکی‪ ،‬رسانایی گرمایی و شکل پذیری‪ ،‬از جمله رفتارهای فیزیکی فلزها هستند‪ ،‬در حالی که واکنش پذیری و تنوع اعداد اکسایش‬
‫از جمله رفتارهای شیمیایی آنها است‪.‬‬
‫ـ شکل مقابل یک الگوی ساده از شبکۀ بلوری فلزها را نشان میدهد که برای توجیه برخی رفتارهای فیزیکی(نه رفتارهای شیمیایی)‬
‫آنها ارائه شده و به مدل دریای الکترون معروف است‪:‬‬
‫ـ بر اساس مدل دریای الکترونی‪ ،‬ساختار فلزها آرایش منظمی از کاتیونها در سه بعد است که در فضای میان آنها سستترین‬
‫الکترونهای موجود در اتم که همان الکترون الیه ظرفیت هستند‪ ،‬دریایی را ساخته و در آن آزادانه جابهجا می شوند‪.‬‬
‫ـ در مدل دریای الکترونی‪ ،‬به دلیل حرکت آزادانهی الکترونها‪ ،‬نمیتوان هر الکترون موجود در بلور فلز را تنها متعلق به یک اتم‬
‫معین دانست‪.‬‬
‫ـ دریای الکترونی عاملی است که چیدمان کاتیونها را به دلیل جاذبهای که با آنها ایجاد میکند‪ ،‬در شبکه بلوری فلز حفظ میکند‪ .‬همچنین این الکترونها‬
‫هستند که باعث خاصیت چکشخواری و رسانایی الکتریکی فلزات میشوند‪ .‬تصاویر زیر‪ ،‬نمایی از توجیه این دو ویژگی را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ فلزها افزون بر رفتارهای مشابه‪ ،‬تفاوتهای آشکاری در برخی رفتارها نشان میدهند‪ .‬در واقع‪ ،‬هر فلز افزون بر رفتارهای مشترک‪ ،‬رفتارهای ویژۀ خود را نیز‬
‫دارد‪ .‬برای نمونه فلزهای دسته ‪ d‬همانند فلزهای دسته ‪ s‬و ‪ ،p‬دارای ویژگیهایی مانند جال‪ ،‬رسانایی الکتریکی‪ ،‬رسانایی گرمایی و شکلپذیری هستند‪ ،‬اما در‬
‫ویژگیهایی مانند سختی‪ ،‬نقطه ذوب و تنوع اعداد اکسایش با آنها تفاوت دارند‪.‬‬
‫ـ در میان عنصرهای دسته ‪ d‬از دورۀ چهارم جدول تناوبی‪ ،‬تیتانیم(𝑖𝑇‪ ) 22‬با ویژگیهای باورنکردنی‪ ،‬فلزی فراتر از انتظار است‪ .‬ماندگاری و استحکام مناسب از‬
‫جملۀ این ویژگیها است‪ .‬جدول زیر برخی ویژگیهای تیتانیم را با فوالد زنگ نزن مقایسه میکند‪:‬‬
‫ماده‬
‫فوالد‬ ‫مقایسه‬ ‫تیتانیم‬
‫ویژگی‬

‫‪1535‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1667‬‬ ‫)‪(C‬‬ ‫نقطة ذوب‬

‫‪7 / 90‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4 / 51‬‬ ‫) ‪( g  mL−1‬‬ ‫چگالی‬

‫متوسط‬ ‫‪‬‬ ‫ناچیز‬ ‫واکنش با ذرههای موجود در آب دریا‬

‫ضعیف‬ ‫‪‬‬ ‫عالی‬ ‫مقاومت در برابر خوردگی‬
‫عالی‬ ‫عالی‬ ‫مقاومت در برابر سایش‬

‫ـ در جدول زیر به چند مورد از موارد مصرف تیتانیم و علت استفادهی آن میپردازیم‪.‬‬
‫دلیل استفاده‬ ‫مورد استفاده‬
‫باال بودن نقطه ذوب تیتانیم‬ ‫ساخت برخی از اجزای ثابت و متحرک موتور جت‬
‫مقاومت در برابر خوردگی و واکنشپذیری کم‬ ‫ساخت پروانه کشتی اقیانوس پیما‬
‫مقاومت باال در برابر خوردگی‬ ‫پوشش بیرونی بناهای هنرمندانه‪ ،‬زیبا و ماندگار همانند موزۀ گوگنهایم‬
‫شرکت در ساختار آلیاژهای هوشمند‬ ‫آلیاژ نیتینول‪ ،‬در ساخت فراوردههای صنعتی و پزشکی‬
‫چگالی کم و مقاومت در برابر خوردگی و سایش‬ ‫بدنه دوچرخه‬

‫ـ نیتینول آلیاژی از نیکل و تیتانیم است که به آلیاژ هوشمند معروف است‪ .‬از این آلیاژ در ساخت فراوردههای صنعتی و پزشکی مانند استنت برای رگها‪ ،‬سازه‬
‫ارتودنسی و قاب عینک کاربرد دارد‪.‬‬
‫ـ احساس و درک رنگ به دلیل نورهایی است که از محیط پیرامون به چشم ما میرسد‪ .‬در واقع‪ ،‬این نورها همان پرتوهای الکترومغناطیسی بوده که طول موج‬
‫آنها در گسترۀ بین 𝑚𝑛‪ 400‬تا ‪ 700nm‬است و چشم ما آنها را میبیند‪.‬‬
‫ـ اگر در محیطی نور مرئی نباشد‪ ،‬انسان نمیتواند پیرامون خود را ببیند‪ .‬رفتار نور در برخورد با اجسام مختلف‪ ،‬تفاوت دارد‪ .‬در جدول زیر‪ ،‬رفتار مختلف نور را‬
‫بررسی میکنیم‪:‬‬
‫نور جذب شده‬ ‫نور بازتاب شده‬
‫ـ‬ ‫همه طول موجهای مرئی‬ ‫جسم سفید‬
‫همه طول موجهای مرئی‬ ‫ـ‬ ‫جسم سیاه‬
‫همه طول موجهای مرئی بجز رنگ خود جسم‬ ‫رنگ جسم‬ ‫جسم رنگی‬
‫ـ سازندۀ اصلی یک ماده رنگی که به آن رنگ میبخشد‪ ،‬رنگدانه نام دارد‪ .‬برای نمونه‪ 𝑇𝑖𝑂2 ،‬سفید رنگ بوده و ‪ 𝐹𝑒2 𝑂3‬قرمز رنگ است‪ .‬دوده نیز یک رنگدانه‬
‫به رنگ سیاه است‪ .‬این مواد‪ ،‬از جمله رنگدانههای معدنی هستند‪ .‬در گذشته انسان‪ ،‬این مواد رنگی را از منابع طبیعی همچون گیاهان‪ ،‬جانوران و برخی‬
‫کانیها تهیه میکرد‪.‬‬
‫ـ رنگهایی که برای پوشش سطح استفاده میشوند(رنگهای پوششی)‪ ،‬نوعی کلویید هستند که الیۀ نازکی روی سطح ایجاد میکنند تا افزون بر زیبایی‪ ،‬مانع‬
‫خوردگی در برابر اکسیژن‪ ،‬رطوبت و مواد شیمیایی گردد‪ .‬همانطور که میدانیم‪ ،‬این مواد به طور کامل از خوردگی فلزها جلوگیری نمیکنند‪ .‬به یاد داریم که‬
‫کلوئیدها از جمله مخلوطهای پایدار هستند که از تودههای مولکولی ساخته شدهاند‪.‬‬
‫ـ وانادیم یک عنصر از دستهی ‪ d‬است که اعداد اکسایش متفاوتی دارد‪ .‬در جدول زیر محلول نمکهای مختلف وانادیم در شرایطی با اعداد اکسایش متفاوت را‬
‫بررسی میکنیم‪:‬‬
‫کاهش‬
‫وانادیم‬ ‫کاهش‬ ‫کاهش‬

‫افزودن‬ ‫وانادیم‬
‫وانادیم‬
‫گرد روی‬

‫محلولی از نمک وانادیم ) ‪( V‬‬ ‫) ‪( IV‬‬ ‫محلولی از نمک وانادیم‬ ‫) ‪( III‬‬ ‫محلولی از نمک وانادیم‬ ‫) ‪( II‬‬ ‫محلولی از نمک وانادیم‬
‫محلول‬

‫رنگ محلول‬ ‫زرد‬ ‫آبی‬ ‫سبز‬ ‫بنفش‬

‫آرایشالکترونی‬ ‫وانادیم در این محلول به‬ ‫وانادیم در این محلول به‬
‫وانادیم‬ ‫شکل یون چنداتمی است‪.‬‬ ‫شکل یون چنداتمی است‪.‬‬
‫‪18 Ar  3d2‬‬ ‫‪18 Ar  3d3‬‬
‫ـ با افزودن مقدار کافی گرد 𝑛𝑍 به محلول نمک وانادیم‪ ،‬با اکسایش 𝑛𝑍 و مشاهدهی تغییر رنگ محلول‪ ،‬میتوانیم عدد اکسایش وانادیم در محلول ایجاد شده‬
‫را تشخیص دهیم‪.‬‬

‫ـ استفاده بهینه و درست از دانش و فناوری‪ ،‬آسایش و رفاه را در زندگی تأمین میکند‪ ،‬اما استفاده نادرست از آن‪ ،‬آثار مخربتر و زیانبارتری به دنبال خواهد‬
‫داشت‪ .‬برای نمونه تولید سالحهای شیمیایی استفاده نادرست از دانش و فناوری را نشان میدهد‪.‬‬
‫ـ در نمودار زیر‪ ،‬ترتیب زمانی تولید برخی از فناوریهای شیمیایی در سالهای پس از انقالب صنعتی نشان داده شده است‪:‬‬

‫تولید کود شیمیایی‬ ‫مراقبتهای بهداشتی‬ ‫پوشش دوستدار محیط زیست‬

‫(ابتدا آمونیاک و سپس‪ ،‬اوره)‬ ‫(تولید ویتامین آ)‬ ‫(عایقهای گرمایی)‬

‫ـ تماشای آسمان آبی و تنفس در هوای پاک‪ ،‬همیشه لذت بخش و شادی آفرین است اما گاهی در آسمان به ویژه در زمستان‪ ،‬شاهد الیه قهوهای روشن هستیم‬
‫که سطح شهرهای بزرگ جهان و کشورمان را میپوشاند‪ .‬این الیهی قهوهای رنگ ناشی از وجود گاز ‪ 𝑁𝑂2‬در هواکره است‪.‬‬
‫ـ به دلیل وجود آالیندههای مختلف‪ ،‬هوای آلوده بوی بدی دارد‪ ،‬چهرۀ شهر را زشت میکند‪ ،‬فرسودگی ساختمانها و پوسیدگی خودروها را سرعت میبخشد‬
‫و سبب ایجاد و تشدید بیماریهای تنفسی ازجمله برونشیت‪ ،‬آسم‪ ،‬سرطان ریه و حتی مرگ میشود‪.‬‬
‫ـ نمودار زیر‪ ،‬روند تغییر غلظت برخی از آالیندهها را در نمونهای از هوای یک شهر بزرگ نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ هوای آلوده حاوی آالیندههایی است که اغلب بیرنگ هستند و نمیتوان به آسانی وجود آنها را تشخیص داد‪ .‬همچنین نوع آالیندهها و مقدار هریک از آنها‬
‫در شهرهای گوناگون متفاوت است‪ .‬یکی از روشهایی که با توجه به آن میتوانیم نوع و غلظت آالیندهها را تشخیص دهیم‪ ،‬برهمکنش این مواد با پرتوهای‬
‫الکترومغناطیسی است‪.‬‬
‫ـ هرگاه یک نمونه ماده در برابر پرتوهای الکترومغناطیسی قرار گیرد‪ ،‬ممکن است گستره معینی از آنها را جذب کرده و پرتوهای باقی مانده را بازتاب کند یا‬
‫عبور دهد‪ .‬اینکه یک جسم چه پرتوهایی را جذب کرده و چه پرتوهایی را بازتاب میکند‪ ،‬به رنگ آن جسم بستگی دارد‪ .‬شیمیدانها با استفاده از برهمکنشهای‬
‫پرتوهای مرئی‪ ،‬فروسرخ‪ ،‬فرابنفش و پرتوهای الکترومغناطیسی‪ ،‬روشهای گوناگون طیف سنجی را برای شناسایی ساختار مواد پایه گذاری کردهاند‪ .‬به عنوان‬
‫مثال‪ ،‬تصویر زیر برهمکنش دو ماده با نور را نشان میدهد‪:‬‬
‫ـ یکی از رایجترین روشهای طیفسنجی که برای شناسایی گروههای عاملی به کار میرود‪ ،‬طیفسنجی فروسرخ(نوعی پرتو الکترومغناطیسی با طول موج‬
‫بلندتر از ‪ 700‬نانومتر) نام دارد‪ .‬با توجه به اینکه شمار و نوع اتمهای سازنده هر گروه عاملی متفاوت از دیگری است‪ ،‬موادی که شامل هر نوع گروه عاملی‬
‫میشوند تنها گستره معین و منحصر بهفردی از پرتوهای فروسرخ را جذب میکنند‪.‬‬
‫ـ طیف سنجی فروسرخ برای تشخیص موارد دیگری از جمله برخی آالیندههای هواکره(کربنمونوکسید و اکسیدهای نیتروژن) و نیز شناسایی برخی از انواع‬
‫مولکولها در فضای بین ستارهای بهکار میرود‪.‬‬
‫ـ افزون بر طیفسنجی فروسرخ‪ ،‬میتوان از برهمکنش پرتوهای فرابنفش‪ ،‬مرئی و یا امواج رادیویی نیز برای شناسایی مواد گوناگون بهره برد‪ .‬دستگاه ام‪.‬آر‪.‬آی‬
‫(‪ ،)MRI‬نمونهای از کاربرد طیفسنجی در علم پزشکی است‪.‬‬
‫ـ واکنشهای شیمیایی با سرعتهای گوناگون انجام میشوند‪ .‬برای نمونه واکنش زنگ زدن آهن کُند است‪ ،‬در حالی که واکنش سوختن متان‪ ،‬تند است‪ .‬افزایش‬
‫دما سبب افزایش سرعت واکنشهای شیمیایی میشود‪ .‬برای نمونه گاز نیتروژن با گاز اکسیژن در دمای اتاق واکنش نمیدهد اما درون موتور خودرو که‬
‫دمایی بیشتر از ℃‪ 1000‬دارد‪ ،‬اندکی از این گازها به نیتروژن مونوکسید تبدیل میشود‪.‬‬
‫ـ هر واکنش شیمیایی برای انجام شدن به حداقلی از انرژی نیاز دارد‪ .‬در واقع برای اینکه یک واکنش آغاز شود‪ ،‬باید واکنش دهندهها مقدار معینی انرژی داشته‬
‫باشند‪ .‬به این حداقل انرژی مورد نیاز‪ ،‬انرژی فعالسازی واکنش) 𝑎𝐸( میگویند و آن را با یکای کیلوژول نشان میدهند‪.‬‬
‫ـ یکی از روشهای تأمین انرژی فعالسازی‪ ،‬گرما دادن به واکنشدهندهها است‪.‬‬
‫ـ واکنشهای شیمیایی صرف نظر از اینکه گرماده یا گرماگیر باشند‪ ،‬برای آغاز شدن به انرژی فعالسازی نیاز دارند‪ .‬به طور مثال برای روشن شدن کبریت‪،‬‬
‫هنگامی که نوک آن روی سطح زبر قوطی کبریت کشیده شود‪ ،‬گرما تولید میشود‪ .‬این گرما انرژی فعالسازی واکنش را تأمین میکند‪ .‬پس از تامین انرژی‬
‫فعالسازی اولیه‪ ،‬ادامه واکنش سوختن کبریت به طور خودبهخودی پیش میرود‪.‬‬
‫ـ هرچه انرژی فعالسازی واکنشی بیشتر باشد‪ ،‬تامین این مقدار انرژی دشوارتر بوده و سرعت آن واکنش کمتر است‪ .‬چنین واکنشی در شرایط دشوارتر و دمای‬
‫باالتری انجام میشود‪.‬‬
‫ـ اگر محتوای انرژی فراوردهها(آنتالپی) پایینتر از واکنشدهندهها باشد‪ ،‬واکنش مورد نظر گرماده است و اگر محتوای انرژی فراوردهها از واکنشدهندهها باالتر‬
‫باشد‪ ،‬واکنش مورد نظر نوعی واکنش گرماگیر است‪ .‬در هر واکنش تفاوت سطح انرژی واکنشدهندهها و فراوردهها‪ ،‬نشان دهنده 𝐻∆ واکنش و تفاوت سطح‬
‫انرژی واکنشدهندهها با قله نمودار نیز نشاندهنده مقدار انرژی فعالسازی واکنش است‪.‬‬
‫ـ فسفر سفید‪ ،‬برخالف گاز هیدروژن در هوا و در دمای اتاق میسوزد‪ .‬علت این پدیده‪ ،‬انرژی فعالسازی کمتر واکنش سوختن فسفر سفید در مقایسه با گاز‬
‫هیدروژن است‪.‬‬
‫ـ برخی واکنشها در صنعت فقط در دما و فشار باال انجام میشوند و تولید فراوردهها در آنها صرفه اقتصادی ندارد‪ .‬به همین دلیل‪ ،‬برای انجام اینگونه واکنشها‬
‫از کاتالیزگرهای مختلفی استفاده میکنند‪.‬‬
‫ـ کاتالیزگرها در واکنش شرکت میکنند‪ ،‬اما در پایان واکنش باقی میمانند‪ .‬از این رو میتوان آنها را بارها و بارها به کار برد‪ .‬همچنین استفاده از کاتالیزگرها‬
‫در صنایع گوناگون‪ ،‬سبب کاهش آلودگی محیط میشود‪.‬‬
‫ـ هر کاتالیزگر میتواند به شمار معدودی واکنش سرعت ببخشد‪ .‬این مواد اغلب اختصاصی و انتخابی عمل میکنند‪ .‬در نقطه مقابل‪ ،‬مواد بازدارنده سرعت انجام‬
‫واکنش شیمیایی را برخالف کاتالیزگرها کاهش میدهند‪.‬‬
‫ـ در حضور کاتالیزگر استفاده شده در یک فرایند‪ ،‬نباید واکنشهای ناخواسته دیگری انجام شود‪ .‬همچنین‪ ،‬کاتالیزگر در شرایط انجام واکنش باید پایداری‬
‫شیمیایی و گرمایی مناسبی داشته باشد‪.‬‬
‫ـ افزایش دما‪ ،‬گرما دادن به مواد و یا زدن جرقه در مخلوط واکنشدهندهها‪ ،‬باعث کاهش انرژی فعالسازی واکنش نمیشود‪ ،‬اما این عوامل با تامین انرژی‬
‫فعالسازی‪ ،‬توانایی افزایش سرعت واکنش را دارند‪.‬‬
‫ـ گازهای هیدروژن و اکسیژن با یکدیگر واکنش داده و بخار آب را تولید می کنند‪ .‬در جدول و نمودار زیر‪ ،‬سرعت واکنش گاز هیدروژن و اکسیژن در دمای‬
‫اتاق(دمای ℃‪ )25‬با شرایط مختلف را بررسی میکنیم‪:‬‬

‫آزمایش ‪ 1‬و ‪2‬‬ ‫واکنش‬‫‪H‬‬ ‫سرعت واکنش‬ ‫شرایط آزمایش‬ ‫آزمایش‬

‫آزمایش ‪3‬‬ ‫‪−572 kJ‬‬ ‫ناچیز‬ ‫بدون حضور کاتالیزگر‬ ‫‪1‬‬
‫آزمایش ‪4‬‬
‫‪−572 kJ‬‬
‫انرژی‬

‫انفجاری‬ ‫ایجاد جرقه در مخلوط‬ ‫‪2‬‬

‫‪−572 kJ‬‬ ‫سریع‬ ‫در حضور پودر روی‬ ‫‪3‬‬

‫پیشرفت واکنش‬ ‫‪−572 kJ‬‬ ‫انفجاری‬ ‫در حضور توری پالتینی‬ ‫‪4‬‬
‫ـ یکی از راهکارهای مهم برای حذف آالیندههای تولید شده توسط خودروها(گازهای 𝑂𝐶‪ 𝑁𝑂 ، ،SO2 ،‬و 𝑦𝐻 𝑥𝐶)‪ ،‬گذاشتن قطعهای به نام مبدل کاتالیسیتی در‬
‫مسیر خروج گازها از اگزوز خودروها است‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬ساختار این مبدلها را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ آالیندههای مختلف با عبور از قطعهای که بر سر راه خروج آنها قرار دارد‪ ،‬در واکنشهای مختلفی شرکت کرده و به فراوردههایی کمخطر تبدیل میشوند‪.‬‬
‫معادله این واکنشها به صورت زیر است‪:‬‬
‫𝑦‬
‫𝑥‪+2‬‬ ‫𝑦‬
‫‪2𝐶𝑂(g) + 𝑂2 (g) → 2𝐶𝑂2 (g) • 2𝑁𝑂(g) → 𝑁2 (g) + 𝑂2 (g) • 𝐶𝑥 𝐻𝑦 (g) + 2‬‬ ‫)‪𝑂2 (g) → 𝑥𝐶𝑂2 (g) + 𝐻2 O(g‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ـ واکنشهای باال‪ ،‬مقدار 𝑎𝐸 باالیی دارند‪ .‬این حقیقت‪ ،‬نشان میدهد که این واکنشها در دماهای باال انجام میشوند و یا اگر هم در دمای پایین انجام شوند‪،‬‬
‫سرعت واکنش بسیار کند است‪ .‬به همین خاطر است که در روزهای سرد زمستان‪ ،‬آالیندههای بیشتری از اگزوز خارج میشوند‪.‬‬
‫ـ در ساختار مبدلهای کاتالیستی‪ ،‬یک قطعه سرامیکی وجود دارد‪ .‬بر روی سطح این قطعه که به شکل توری به کار میرود‪ ،‬فلزهای رودیم)‪ ،(Rh‬پاالدیوم)‪(Pd‬‬
‫و پالتین)‪ (Pt‬به عنوان کاتالیزگر نشانده شده است‪ .‬این فلزها 𝑎𝐸 واکنشهای انجام شده در مبدل را کاهش میدهند‪.‬‬
‫ـ درسطح سرامیکهای درون مبدل کاتالیستی‪ ،‬تودههای فلزی با قطر ‪ 2‬تا ‪ 10‬نانومتر وجود دارند‪.‬‬
‫ـ برای افزایش کارایی مبدل کاتالیستی‪ ،‬گاهی سرامیک را به شکل مِش(دانه)های ریز در میآورند و کاتالیزگرها را روی سطح آن می نشانند‪ .‬این فرایند‪ ،‬با‬
‫افزایش سطح تماس میان کاتالیزگرها و آالیندهها سبب افزایش قدرت مبدل میشود‪.‬‬
‫ـ با اینکه مبدل کاتالیستی برای مدت طوالنی کار میکند‪ ،‬اما کارایی این قطعه پس از مدت معینی کاهش یافته و دیگر قابل استفاده نیست‪.‬‬
‫ـ مبدل کاتالیستی ذکر شده صرفا برای استفاده در خودروهای بنزینی طراحی شده است‪ ،‬زیرا با استفاده از این مبدلها نمیتوان گازهای 𝑂𝑁 و ‪ 𝑁𝑂2‬خروجی‬
‫از خودروهای دیزلی را حذف کرد‪ .‬بر این اساس‪ ،‬برای حذف آالیندههای خودروهای دیزلی از روشی دیگر استفاده میکنند‪.‬‬
‫ـ شکل زیر مبدل کاتالیستی را در خودروهای دیزلی نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ در مبدل مخصوص خودروهای دیزلی‪ ،‬با ورود آمونیاک و انجام واکنش )𝑔(𝑂 ‪ ،𝑁𝑂(𝑔) + 𝑁𝑂2(𝑔) + 2𝑁𝐻3(𝑔) → 2𝑁2(𝑔) + 3𝐻2‬گازهای 𝑂𝑁 و ‪ 𝑁𝑂2‬به‬
‫گاز ‪ 𝑁2‬تبدیل شده و تا حدود زیادی(نه به طور کامل) از ورود آالیندههای 𝑂𝑁 و ‪ 𝑁𝑂2‬به هواکره جلوگیری میشود‪.‬‬
‫ـ چون در واکنش مربوط به حذف اکسیدهای نیتروژن در خودروهای دیزلی گاز آمونیاک مصرف میشود‪ ،‬پس میتوان گفت تعداد اتمهای نیتروژن خارج شده‬
‫از اگزوز خودرو دیزلی بیشتر از تعداد اتم نیتروژن خارج شده از موتور این خودروها است‪.‬‬
‫ـ غذا به عنوان محور رشد و سالمتی‪ ،‬یکی از ضرورتهای زندگی برای ادامه آن به شمار میرود‪ ،‬اما محدودیت منابع و روند رو به افزایش جمعیت جهان سبب‬
‫شده تا تأمین غذا به یکی از چالشهای زندگی تبدیل شود‪.‬‬
‫ـ بهترین راهحل برای مسئله تامین غذا‪ ،‬افزایش بهرهوری در تولید فراوردههای کشاورزی است‪ .‬در این راستا شناسایی‪ ،‬تولید و افزودن کودهای شیمیایی مناسب‬
‫به خاک راهگشا خواهد بود‪.‬‬
‫ـ گیاهان با جوی سرشار از گاز نیتروژن احاطه شدهاند‪ ،‬اما نمیتوانند این عنصر ضروری برای رشد خود را به طور مستقیم از هوا جذب کنند‪ .‬به همین خاطر‪،‬‬
‫گیاهان باید نیتروژن را به شکل ترکیبهای نیتروژندار از جمله آمونیاک و اوره از خاک جذب کنند‪ .‬گیاهان برای رشد افزون بر کربن دیاکسید و آب‪ ،‬به‬
‫عنصرهایی مانند 𝑆‪ 𝑃 ،𝑁 ،‬و 𝐾 نیز نیاز دارند‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از مبادله مواد بین گیاه و سایر اجزای طبیعت را نشان میدهد‪:‬‬
 ‫ـ در برخی از کشورها برای افزایش بازده تولید فراوردههای کشاورزی‪ ،‬آمونیاک مایع را به عنوان کود شیمیایی مستقیما به خاک تزریق میکنند‪.‬‬
‫𝑒𝐹‬
‫⇔ (‪ 𝑁2(𝑔) + 3H2)g‬است‪.‬‬ ‫ـ واکنش برگشتپذیر تولید آمونیاک به صورت )𝑔(‪2𝑁𝐻3‬‬
‫ـ در دمای اتاق‪ ،‬واکنش میان گازهای نیتروژن و هیدروژن حتی در حضور کاتالیزگر یا جرقه پیش نمیرود‪ ،‬زیرا انرژی فعالسازی این واکنش بسیار بزرگ است‪.‬‬
‫بر این اساس‪ ،‬فریتس هابر با تالش فراوان شرایط بهینه برای انجام شدن این واکنش را یافت‪.‬‬
‫ـ شرایط بهینه واکنش تولید آمونیاک (شرایطی که در آن واکنشدهنده ها تا حد ممکن به فراورده ها تبدیل شوند)‪ ،‬دمای ℃‪ 450‬و فشار ‪ 200‬اتمسفر در‬
‫حضور کاتالیزگر آهن است‪.‬‬
‫ـ واکنش انجام شده در فرایند هابر‪ ،‬برگشتپذیر است و میتواند در شرایط مناسب به تعادل برسد‪ .‬تعادلی که در دمای معین‪ ،‬شامل مخلوطی از گازهای‬
‫واکنشدهنده و فراورده با غلظت ثابت میشود‪.‬‬
‫ـ تولید فراورده بیشتر در شرایط معین‪ ،‬به میزان پیشرفت واکنش در آن شرایط بستگی دارد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬هر چه میزان پیشرفت واکنش بیشتر باشد‪،‬‬
‫درصد بیشتری از واکنشدهندهها به فراوردهها تبدیل میشوند‪.‬‬
‫ـ مقدار ثابت تعادل هر واکنش‪ ،‬معیاری برای سنجش میزان پیشرفت آن واکنش است‪ .‬در واقع مقدار ثابت تعادل هر واکنش برابر با نسبت میان حاصلضرب‬
‫غلظت تعادلی فراوردههای گازی یا محلول‪ ،‬هر یک به توان ضریب استوکیومتری آنها به حاصلضرب غلظت تعادلی واکنشدهندههای گازی و محلول هر‬
‫‪[𝑁𝐻 ]2‬‬
‫‪3‬‬
‫𝐻[×] 𝑁[ = 𝐾 بدست میآید‪.‬‬ ‫‪]3‬‬
‫یک به توان ضریب استوکیومتری آنها است‪ .‬برای مثال‪ ،‬ثابت تعادل واکنش انجام شده در فرایند هابر طبق رابطه‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ـ اصل لوشالیته بیان میکند که اگر تغییری سبب به هم خوردن یک سامانه تعادلی شود‪ ،‬تعادل در جهتی جابهجا میشود که تا حد امکان اثر آن تغییر را‬
‫جبران کند‪ .‬از این اصل‪ ،‬برای بررسی عوامل موثر بر واکنشهای تعادلی استفاده میشود‪.‬‬
‫ـ هنگامیکه در دمای ثابت‪ ،‬غلظت یکی از مواد شرکت کننده در سامانه تعادلی افزایش یابد‪ ،‬واکنش در جهت مصرف آن ماده تا حد امکان پیش میرود تا به‬
‫تعادل جدیدی برسد‪ .‬در نقطه مقابل‪ ،‬اگر غلظت یکی از مواد شرکت کننده در سامانه تعادلی کاهش یابد‪ ،‬واکنش در جهت تولید آن ماده تا حد امکان پیش‬
‫میرود تا به تعادل جدیدی برسد‪ .‬توجه داریم که طی این جابهجایی‪ ،‬مقدار 𝐾 واکنش ثابت میماند‪.‬‬
‫ـ برای افزایش غلظت مواد‪ ،‬میتوان میزان مول آنها را افزایش داد و یا حجم ظرف محتوی آنها را کاهش داد‪ .‬به طور مثال‪ ،‬در واکنش هابر‪ ،‬با افزودن مقداری‬
‫از گازهای نیتروژن و یا هیدروژن به ظرف واکنش‪ ،‬واکنش در جهت مصرف این گازها(در جهت تولید آمونیاک بیشتر) پیش میرود‪.‬‬
‫ـ به شرط یکسان نبودن تعداد مولهای گازی در دو سمت معادلهی یک واکنش تعادلی‪ ،‬کاهش حجم ظرف محتوی سامانه در دمای ثابت‪ ،‬تعادل را در جهت‬
‫مولهای گازی کمتر جابه جا میکند‪ .‬بر این اساس‪ ،‬میتوان گفت کاهش حجم ظرف‪ ،‬باعث افزایش سرعت واکنش رفت و برگشت میشود اما سرعت واکنشی‬
‫که منجر به تولید تعداد مولهای گازی کمتری میشود را به مقدار بیشتری افزایش میدهد‪.‬‬
‫ـ اگر در یک واکنش تعادلی‪ ،‬شمار مول های گازی موجود در دو سمت معادله واکنش با همدیگر برابر باشند‪ ،‬با افزایش و یا کاهش حجم ظرف واکنش‪ ،‬تعادل‬
‫جابهجا نمیشود و شمار مولهای هر یک از گونههای شرکت کننده در واکنش نیز ثابت باقی میماند‪.‬‬
‫ـ تغییر دما از دیگر عواملی است که باعث جابهجایی تعادل میشود‪ ،‬اما این عامل برخالف بقیه موارد‪ ،‬باعث تغییر میزان 𝐾 واکنش نیز میشود‪ .‬اثر تغییر دما‬
‫بر تعادلهای گوناگون‪ ،‬یکسان نیست و به گرماده یا گرماگیر بودن آنها بستگی دارد‪.‬‬
‫ـ هنگامی که دمای یک سامانه تعادلی افزایش مییابد‪ ،‬تعادل در جهت مصرف گرما پیش میرود‪ .‬به عبارتی با افزایش دمای یک سامانه تعادلی‪ ،‬سرعت‬
‫واکنشهای رفت و برگشت به طور همزمان افزایش مییابد اما میزان افزایش سرعت برای واکنشی که با مصرف گرما همراه است‪ ،‬بیشتر خواهد بود‪.‬‬
‫ـ در اغلب واکنشهای تعادلی‪ ،‬نماد 𝑄(گرما) در سمتی از معادله واکنش قرار دارد که مجموع تعداد مولهای گازی و یا محلول آن کمتر باشد‪.‬‬
‫ـ هابر به دنبال شرایط بهینه ای برای انجام واکنش تولید آمونیاک بود‪ .‬او میدانست که با افزایش دما و تأمین انرژی فعالسازی‪ ،‬سرعت واکنش افزایش خواهد‬
‫یافت‪ .‬از این رو واکنش را در دماهای باالتر بررسی کرد‪.‬‬
‫ـ در دماهای باال‪ ،‬واکنش تولید آمونیاک با سرعت چشمگیری انجام میشد‪ ،‬اما چون معادله این واکنش گرماده بود‪ ،‬با درصد پیشرفت کمی به تعادل میرسید؛‬
‫به طوری که سامانه محتوی مخلوطی از هر سه گاز بوده و مقدار زیادی آمونیاک تولید نمیشد‪ .‬هابر هر چه دما را باالتر میبرد‪ ،‬درصد مولی آمونیاک در‬
‫مخلوط واکنش کاهش مییافت‪ .‬هابر دریافت که افزایش دما نمیتواند برای تولید آمونیاک بیشتر ثمربخش باشد؛ چراکه با افزایش دما‪ ،‬واکنش در جهت‬
‫برگشت جابهجا میشود‪.‬‬
‫ـ هابر با استفاده از کاتالیزگر مناسب(ورقههای آهنی)‪ ،‬توانست واکنش تولید آمونیاک را در دماهای پایینتر و با سرعت مناسب انجام دهد؛ هر چند که هنوز‬
‫هم درصد مولی آمونیاک در مخلوط واکنش مطلوب نبود‪ .‬هابر برای رفع این مشکل‪ ،‬از افزایش فشار بر سامانه واکنش بهره برد‪.‬‬
‫ـ در فرایند هابر‪ ،‬با افزایش فشار در دمای ثابت‪ ،‬درصد مولی آمونیاک در سامانه افزایش پیدا میکند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬هابر توانست شرایط بهینه برای تولید‬
‫آمونیاک را بیابد‪ .‬شرایطی که در آن‪ ،‬تنها ‪ 28‬درصد مولی مخلوط واکنش را آمونیاک تشکیل میدهد‪.‬‬
‫ـ در پایان واکنش‪ ،‬در ظرف مخلوطی از گازهای آمونیاک‪ ،‬هیدروژن و نیتروژن را داریم که برای جداسازی آنها از تفاوت نقطه جوش آنها بهره میبریم‪ .‬چون‬
‫نقطه جوش آمونیاک(℃‪ )−34‬اختالف زیادی با نقطه جوش هیدروژن(℃‪ ) −253‬و نیتروژن(℃‪ ) −196‬دارد‪ ،‬با رساندن دمای سامانه به نقطه جوش‬
‫آمونیاک‪ ،‬این ماده میعان شده و از مخلوط خارج میشود‪.‬‬
‫ـ شکل زیر‪ ،‬نمایی از فناوری تولید آمونیاک به روش هابر را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ سردکنندهی موجود در دستگاه تولید آمونیاک‪ ،‬دما را تا حدود ℃‪ −34‬کاهش میدهد تا آمونیاک میعان شده و از سایر مواد جدا شود‪.‬‬
‫ـ استفاده از کاتالیزگر(تیغه آهن) در این واکنش‪ ،‬در درصد پیشرفت واکنش نقشی ندارد و فقط سرعت واکنش را افزایش میدهد‪.‬‬
‫ـ به معادلهی تعادل گازی زیر و روند تغییر رنگ مخلوط تعادلی توجه کنید‪:‬‬

‫با افزایش دمای محیط در واکنش تعادلی فوق‪ ،‬واکنش در جهت رفت(در جهت مصرف گرما) به پیش رفته و رنگ مخلوط گازی مورد نظر تیره میشود‪.‬‬
‫ـ نفت خام‪ ،‬گاز طبیعی‪ ،‬زغال سنگ و معادن مس‪ ،‬آهن‪ ،‬طال‪ ،‬مرمر و فیروزه از جمله منابع شیمیایی ارزشمندی هستند که به طور یکسان در جهان توزیع‬
‫نشدهاند‪ .‬به همین دلیل برخی کشورها صادر کننده این منابع و برخی دیگر وارد کننده آنها هستند‪.‬‬
‫ـ برخی از کشورهای دنیا با کسب درآمد از فروش منابع خود‪ ،‬زمینه آسایش‪ ،‬رشد و توسعه را فراهم میکنند‪ .‬این فروش منابع میتواند به روشهای مختلفی‬
‫صورت بگیرد‪ .‬بسیاری از کشورها منابع طبیعی خود را کم و بیش بدون فراوری و به همان صورتی که از طبیعت بدست میآید‪ ،‬میفروشند‪ .‬این فرایند به‬
‫خام فروشی معروف است‪ .‬برای نمونه فروش نفت خام سادهترین راه بهرهبرداری از این منبع طبیعی است‪.‬‬
‫ـ خام فروشی برای منابع معدنی مانند سنگ معدن آهن‪ ،‬مس‪ ،‬روی و حتی منابع کشاورزی مانند پنبه نیز صادق است‪ .‬برای نمونه قیمت یک تن مس خالص‬
‫در بازارهای جهانی به هزاران برابر قیمت یک تن سنگ معدن مس میرسد‪ .‬این تفاوت چشمگیر نشان میدهد که دانش و فناوری استخراج و خالصسازی تا‬
‫چه اندازه ارزشمند است‪.‬‬
‫ـ در برخی از کشورها‪ ،‬به کمک فناوریهای شیمیایی‪ ،‬مواد خام و اولیه را به فراوردههای دیگر تبدیل میکنند تا بتوان آنها را به قیمت باالتری به فروش رساند‪.‬‬
‫به عنوان مثال‪ ،‬نفت خام را پس از پاالیش‪ ،‬به فراوردههای پتروشیمیایی مانند آمونیاک و سولفوریک اسید تبدیل میکنند‪.‬‬
‫ـ هر چه درصد خلوص یک ماده شیمیایی بیشتر باشد‪ ،‬قیمت آن ماده نیز بیشتر خواهد بود‪ .‬به همین دلیل‪ ،‬فناوریهای جداسازی و خالص سازی مواد یکی‬
‫از فناوریهای پیشرفته‪ ،‬گران‪ ،‬پرکاربرد و در عین حال کارآفرین و درآمدزا به شمار میرود‪.‬‬
‫ـ به کارگیری فناوری و تبدیل مواد خام به مواد فراوری شده‪ ،‬سبب رشد و بهرهوری اقتصاد یک کشور میشود‪ .‬از نفت خام میتوان چند فراوردهی نفتی مانند‬
‫بنزین‪ ،‬پلیاتن‪ ،‬اتانول‪ ،‬متانول و اتیلن گلیکول تهیه کرد‪.‬‬
‫ـ فناوری را میتوان به کار بردن دانش برای حل یک مسئله در صنعت یا زندگی روزانه برای رسیدن به هدفی خاص دانست‪.‬‬
‫ـ یکی از لذتبخشترین فناوریهای شیمیایی‪ ،‬سنتز مواد نو از جمله رنگدانهها‪ ،‬خوشبوکنندهها‪ ،‬داروهای ضدسرطان‪ ،‬الیاف‪ ،‬سوختهای دوستدار محیطزیست‬
‫و مواد هوشمند است‪ .‬سنتز‪ ،‬کانون بسیاری از پژوهشهای شیمیایی است که باعث طراحی و تولید مواد جدید میشود‪.‬‬
‫ـ سنتز یک فرایند شیمیایی هدفمند است که در آن با استفاده از مواد سادهتر‪ ،‬مواد شیمیایی دیگر را تولید میکنند‪ .‬به طور مثال‪ ،‬برای سنتز یک استر میتوان‬
‫از واکنش یک اسید آلی با یک الکل در شرایط مناسب بهره برد‪ .‬شکل زیر‪ ،‬واکنش کلی تولید استر را نشان میدهد‪:‬‬
‫ـ گاز اتن) ‪ (𝐶2 𝐻4‬یکی از مهم ترین خوراکها در صنایع پتروشیمی است‪ .‬از این گاز‪ ،‬مواد آلی گوناگون‪ ،‬پرمصرف و اغلب ارزشمند میتوان تهیه کرد‪ .‬در جدول‬
‫زیر‪ ،‬برخی از موادی را که با استفاده گاز اتن تولید میشوند بررسی میکنیم‪:‬‬
‫کاربرد فراورده تولید شده‬ ‫معادله واکنش‬ ‫نام واکنش‬

‫سوخت‬ ‫→ )𝑔( ‪𝐶2 𝐻4 (𝑔) + 𝐻2‬‬

‫𝑖𝑁‬
‫)𝑔( ‪𝐶2 𝐻6‬‬ ‫واکنش تولید گاز اتان‬

‫افشانه بیحسکننده موضعی‬ ‫)𝑔(𝑙𝐶 ‪𝐶2 𝐻4 (𝑔) + 𝐻𝐶𝑙(𝑔) → 𝐶2 𝐻5‬‬ ‫واکنش تولید کلرواتان‬
‫فشار و دما‬
‫سازنده اصلی برخی لوازم پالستیکی‬ ‫→ )𝑔( ‪𝐶2 𝐻4‬‬ ‫)𝑠( 𝑛)‪(𝐶2 𝐻4‬‬ ‫واکنش تولید پلیاتن‬

‫ضد عفونی کننده ـ حالل صنعتی‬ ‫→ )𝑔(𝑂 ‪𝐶2 𝐻4(𝑔) + 𝐻2‬‬

‫‪𝐻2𝑆𝑂4‬‬
‫)𝑙(𝑂 ‪𝐶2 𝐻6‬‬ ‫واکنش تولید اتانول‬

‫→ )𝑔(𝑂 ‪𝐶2 𝐻4(𝑔) + 𝐻2‬‬

‫‪𝐻2𝑆𝑂4‬‬
‫)𝑙(𝑂 ‪𝐶2 𝐻6‬‬ ‫واکنش تولید اتیل‬
‫حالل چسب‬ ‫‪𝐻2 𝑆𝑂4‬‬
‫→ )𝑙(𝑂 ‪𝐶4 𝐻4 𝑂2 (𝑙) + 𝐶2 𝐻6‬‬ ‫)𝑙(𝑂 ‪𝐶4 𝐻8 𝑂2 (𝑙) + 𝐻2‬‬ ‫استات‬

‫ـ الکلها با استفاده از آلکنها تولید میشوند‪ .‬نمودار زیر‪ ،‬فرایند تبدیل الکلها به سایر ترکیبهای آلی را نشان میدهد‪:‬‬

‫دما و فشار باال‬

‫پلیمرها‬
‫کتونها یا آلدهیدها‬

‫واکنش با آب‬
‫آلکنها‬ ‫الکلها‬ ‫کربوکسیلیک اسیدها‬

‫واکنش با‬
‫آلکانها‬ ‫آمینها‬

‫ـ با استفاده از مواد مناسب و واکنشهای شیمیایی ویژه‪ ،‬میتوان مواد آلی گوناگون را به یکدیگر تبدیل کرد‪.‬‬
‫ـ ساالنه شمار بسیار زیادی بطری پالستیکی برای نگهداری و بستهبندی آب آشامیدنی تولید میشود‪ .‬بطری آب‪ ،‬از پلیمری به نام پلیاتیلن ترفتاالت)‪(PET‬‬
‫ساخته میشود‪ .‬فرمول مولکولی پلیاتیلن ترفتاالت به صورت 𝑛) ‪ (𝐶10 𝐻8 𝑂4‬است‪.‬‬
‫ـ برای ساخت بطریهایی از جنس پلیاتیلن ترفتاالت‪ ،‬نخست پلیمر آنها را تهیه میکنند‪ .‬سپس این پلیمرها را به همراه برخی افزودنیها در قالبهای ویژهای‬
‫میریزند تا به شکل بطری مورد نظر درآید‪.‬‬
‫ـ پلیاتیلن ترفتالت پلیمری از خانواده پلی استرها است که از واکنش میان یک الکل دوعاملی به نام اتیلن گلیکول با فرمول مولکولی ‪ 𝐶2 𝐻6 𝑂2‬و یک اسید‬
‫دوعاملی به نام ترفتالیک اسید با فرمول مولکولی ‪ 𝐶8 𝐻6 𝑂4‬تهیه میشود‪.‬‬
‫ـ در واکنش تولید یک نمونه از پلیاتیلن ترفتاالت‪ ،‬به ازای مصرف هر مول از هر یک از واکنشدهندهها(دیاسید و دیالکل)‪ 2 ،‬مول آب تولید میشود‪ .‬شکل‬
‫زیر فرایند تشکیل این پلیمر را نشان میدهد‪:‬‬

‫ـ مونومرهای مورد نیاز برای تولید پلیاتیلن ترفتالت(اتیلن گلیکول و ترفتالیک اسید)‪ ،‬در نفت خام وجود ندارند و به همین خاطر‪ ،‬نمیتوان آنها را به طور‬
‫مستقیم از نفت خام به دست آورد‪ .‬در چنین شرایطی‪ ،‬با بهرهگیری از دانش شیمی میتوان این مواد را با استفاده از مواد خام و اولیه که از نفت خام جداسازی‬
‫میشوند‪ ،‬سنتز کرد‪.‬‬
‫ـ پارازایلن یک هیدروکربن حلقوی با فرمول ‪ 𝐶8 𝐻10‬است که به طور مستقیم از نفت خام بدستآمده و میتوان از آن در تهیه ترفتالیکاسید استفاده کرد‪ .‬این‬
‫ماده‪ ،‬یک ترکیب آروماتیک بوده و همانند بنزوئیک اسید‪ ،‬استیرن‪ ،‬نفتالن و ‪ ،...‬یکی از ترکیبهای مشتق شده از بنزن به شمار میرود‪ .‬ساختار این ماده به‬
‫صورت زیر است‪:‬‬
‫ـ ترفتالیک اسید را میتوان از اکساش پارازایلن به دست آورد‪ .‬در این واکنش‪ ،‬پتاسیم پرمنگنات اکسندهای است که محلول غلیظ آن در شرایط مناسب پارازایلن‬
‫را با بازده نسبتا خوب بر اساس معادله 𝐻𝑂𝐾‪ 𝐶8 𝐻10 + 4𝐾𝑀𝑛𝑂4 → 𝐶8 𝐻6 𝑂4 + 4𝑀𝑛𝑂2 + 4‬به ترفتالیک اسید تبدیل میکند‪ .‬معادله این واکنش به‬
‫صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ در واکنش تبدیل پارازایلن به ترفتالیک اسید‪ ،‬یون پرمنگنات به منگنز(‪ )IV‬اکسید تبدیل شده و عدد اکسایش منگنز از ‪ +7‬به ‪ +4‬میرسد‪.‬‬
‫ـ فرایند اکسایش پارازایلن به ترفتالیک اسید دشوار است و انرژی فعالسازی باالیی دارد‪ .‬با وجود غلظت باالی یون پرمنگنات‪ ،‬باز هم شرایط تبدیل پارازایلن به‬
‫ترفتالیک اسید تأمین نمیشود؛ مگر آنکه دمای مخلوط واکنش افزایش یابد‪ .‬با افزایش دما اگرچه شرایط انجام واکنش تأمین شده است‪ ،‬اما بازده همچنان‬
‫مطلوب نیست‪.‬‬
‫ـ شیمیدانها دریافتند که با استفاده از اکسیژن هوا و کاتالیزگر مناسب‪ ،‬میتوان پارازایلن را در شرایط آسانتری به ترفتالیک اسید تبدیل کرد‪.‬‬
‫ـ اتیلنگلیکول‪ ،‬از دیگر واکنشدهندههای مصرف شده در واکنش تولید پلیاتیلنترفتالت است‪ .‬این ماده را همانند ترفتالیک اسید‪ ،‬نمیتوان به طور مستقیم از‬
‫نفت خام به دست آورد‪ .‬برای تولید اتیلنگلیکول‪ ،‬از اتن(مادهای که به طور مستقیم از تقطیر نفت خام حاصل میشود) استفاده میکنیم‪ .‬گاز اتن در اثر‬
‫واکنش با محلول آبی و رقیق پتاسیم پرمنگنات در شرایط مناسب به اتیلن گلیکول تبدیل میشود‪ .‬پتاسیم پرمنگنات در این واکنش نقش اکسنده را بر عهده‬
‫دارد‪ .‬معادله این واکنش به صورت زیر است‪:‬‬

‫ـ در واکنشهای تولید ترفتالیک اسید و اتیلن گلیکول‪ ،‬از یک اکسنده یکسان استفاده میشود‪ .‬اکسنده واکنش تولید ترفتالیک اسید محلول غلیظ پتاسیم‬
‫پرمنگنات است‪ ،‬اما اکسنده واکنش تولید اتیلن گلیکول محلول رقیق پتاسیم پرمنگنات است‪.‬‬
‫ـ پلیاتیلن ترفتاالت‪ ،‬همانند پلیمرهای سنتزی‪ ،‬ماندگاری زیادی دارد و در طبیعت به کندی تجزیه میشود‪ .‬به همین دلیل‪ ،‬پسماندهای حاصل از این ماده‪،‬‬
‫تهدیدی جدی برای زندگی روی کره زمین به شمار میآید‪.‬‬
‫ـ پالستیکها به دلیل ویژگیهایی روبرو‪ ،‬کاربردهای وسیعی در زندگی پیدا کردهاند‪1 :‬ـ چگالی کم ‪2‬ـ نفوذناپذیری نسبت به هوا و آب ‪3‬ـ ارزان بودن ‪4‬ـ‬
‫مقاومت در برابر خوردگی‬
‫ـ استفاده بیرویه و بیش از حد از مواد پالستیکی در صنایع گوناگون‪ ،‬به همراه زیستتخریبناپذیری این مواد‪ ،‬سبب شده که پالستیکها در جایجای کره‬
‫زمین یافت شوند‪ .‬به همین خاطر است که گفته میشود بازیافت پالستیکها اجتناب ناپذیر است‪.‬‬
‫ـ یکی از مواد پالستیکی قابل بازیافت‪ ،‬پلیاتیلنترفتاالت است‪ .‬برای این منظور‪ ،‬باید اجسام ساخته شده از این پلیمر را جداگانه جمعآوری و سپس با انجام‬
‫فرایندهای فیزیکی و شیمیایی‪ ،‬به مواد قابل استفاده تبدیل کرد‪.‬‬
‫ـ در روش اول بازیافت پلیاتیلن ترفتاالت‪ ،‬مواد ساخته شده از این پلیمر را پس از شست وشو وتمیز کردن‪ ،‬ذوب کرده و دوباره از آنها برای تولید وسایل و‬
‫ابزار دیگر استفاده میکنند‪.‬‬
‫ـ در روش دوم بازیافت پلیاتیلن ترفتاالت‪ ،‬پس از شست وشوی مواد پالستیکی آنها را خرد کرده و به تکههای کوچک به نام پَرک تبدیل و در تولید مواد‬
‫پالستیکی دیگر استفاده میکنند‪.‬‬
‫ـ در روش سوم بازیافت پلیاتیلن ترفتاالت‪ ،‬پسماندهای این پلیمر را به مونومرهای سازنده یا مواد اولیه مفید و ارزشمند تبدیل میکنند‪.‬‬
‫ـ سطح فناوری هر کشور یا گروه صنعتی تعیین میکند کدام روش بازیافت را باید انتخاب کرد‪ ،‬زیرا برگرداندن پسماندهای حاصل از پلیاتیلن ترفتاالت به‬
‫مونومرهای سازنده کاری بسیار دشوار است‪.‬‬
‫ـ پلیاتیلن ترفتاالت(𝑇𝐸𝑃)‪ ،‬در شرایط مناسب با متانول(سادهترین عضو خانواده الکلها با فرمول مولکولی 𝐻𝑂 ‪ )𝐶𝐻3‬واکنش داده و به مواد مفیدی تبدیل‬
‫میشود که میتوان آنها را برای تولید پلیمرهای جدید بهکار برد‪.‬‬
‫ـ متانول مایعی بیرنگ‪ ،‬بسیار سمی و سادهترین عضو خانواده الکلها است که میتوان آن را از چوب تهیه کرد‪ .‬از آنجا که این الکل کاربردهای زیادی در صنایع‬
‫گوناگون دارد‪ ،‬باید آن را در مقیاس صنعتی تولید کرد‪.‬‬
‫ـ متانول در مقیاس صنعتی‪ ،‬از دو روش مستقیم و غیرمستقیم تولید میشود‪ .‬متان مورد استفاده در این واکنشها را با استفاده از زیستگاز‪ ،‬گاز طبیعی و یا‬
‫گاز مشعل تهیه میکنند‪ .‬تصویر زیر‪ ،‬نمایی از واکنشهای انجام شده را نشان میدهد‪:‬‬

‫کاتالیزگر‪𝑂2 +‬‬
‫→ ‪ 𝐶𝐻4‬اکسایش پیدا میکند‪ .‬گاز متان‪ ،‬سازنده اصلی گاز طبیعی است و در‬ ‫ـ در روش تولید مستقیم متانول از متان‪ ،‬گاز متان طبق واکنش 𝐻𝑂 ‪𝐶𝐻3‬‬
‫میدانهای نفتی به فراوانی یافت میشود‪ .‬در این میدانها برای افزایش ایمنی‪ ،‬بخش قابل توجهی از گاز متان خارج شده را میسوزانند‪ .‬گاز متان واکنش‬
‫پذیری بسیار کمی دارد و تبدیل آن به متانول فرایندی دشوار است‪.‬‬
‫ـ واکنشهای زیر‪ ،‬روش تولید غیرمستقیم متانول از متان را نشان میدهند‪.‬‬
‫℃‪+450−550‬کاتالیزگر‬ ‫دما و فشار مناسب‪+‬کاتالیزگر‬
‫→ )𝑔(𝑂 ‪𝐶𝐻4 (𝑔) + 𝐻2‬‬ ‫)𝑔( ‪𝐶𝑂(𝑔) + 3𝐻2‬‬ ‫→ )𝑔( ‪𝐶𝑂(𝑔) + 2𝐻2‬‬ ‫)𝑙(𝐻𝑂 ‪𝐶𝐻3‬‬

‫ـ واکنش کلی تولید غیرمستقیم متانول از متان به صورت )𝑔( ‪ 𝐶𝐻4 (𝑔) + 𝐻2 𝑂(𝑔) → 𝐶𝐻3 𝑂𝐻(𝑙) + 𝐻2‬است‪.‬‬
‫ـ شیمی سبز با طراحی مواد و فرایندهای شیمیایی مناسب‪ ،‬سبب حذف یا کاهش مواد زیانآور و سمی و حرکت در مسیر توسعه پایدار میشود‪ .‬توسعه پایدار‪،‬‬
‫به معنی بهره برداری هوشمندانه و مناسب از منابع برای تأمین نیازهای امروز بدون تحمیل هزینه به آیندگان تعریف میشود‪.‬‬
‫ـ همچنین شیمی سبز به دنبال طراحی واکنشهایی با کمترین آسیب به محیط زیست و بیشترین بازده است‪.‬‬
‫ـ یک واکنش شیمیایی هنگامی از دیدگاه اتمی به صرفهتر است که شمار بیشتری از اتمهای واکنشدهنده به فراوردههای سودمند تبدیل شود‪.‬‬