FERDINAND DE SAUSSURE – ISTOTA ZNAKU JĘZYKOWEGO

SEMIOLOGIA

1. Znak, element znaczony i znaczący.

- Jednostka językowa jest czymś dwoistym, powstałym ze zbliżenia dwóch składników (Obydwa
składniki zawarte w znaku językowym są natury psychicznej, połączone w mózgu więzią asocjacji)

ZNAK (fr. Signe) TO NIE :

 Rzecz ALE POJĘCIE (element znaczony – SIGNIFIE) – jeśli nazwiemy go materialnym, to wyłącznie
dlatego, iż stoi w opozycji do pojęcia, które jest na ogół bardziej ABSTRAKCYJNE.
 Nazwa ALE OBRAZ AKUSTYCZNY (element znaczący – SIGNIFIANT) – nie dźwięk
materialny/fizyczny, ale psychiczne odbicie tego dźwięku/ wyobrażenie jakie daje nam o nim
świadectwo zmysłów.

Psychiczny charakter obrazów akustycznych ujawnia się, gdy obserwujemy własną mowę. Nie
poruszając ustami i językiem możemy mówić w myśli do siebie.

2. DWIE ZASADY:

i. DOWOLNOŚĆ ZNAKU
Więź łącząca element znaczony jest dowolna = znak językowy jest teoretycznie DOWOLNY
czyli NIEUMOTYWAOWANY (element znaczący jest dowolny w stosunku do elementu
znaczonego, z którym w istocie nie łączy go żadna więź przyrodzona)

<Odparcie dwóch zarzutów> :

- ONOMATOPEJE - ALE – nie są one nigdy organicznymi elementami systemu językowego.

Właściwość ich obecnych dźwięków/ właściwość im przypisywana jest przypadkowym
wynikiem ewolucji fonetycznej.
- WYKRZYKNIKI – ALE – w odniesieniu do większości z nich można zaprzeczyć istnieniu
koniecznej więzi między signifiant i signifie.

UWAGA : OPRÓCZ SYMBOLU !!! Nie jest on nigdy całkowicie dowolny !!! Istnieje w nim
zawsze zaczątek więzi naturalnej między elementem znaczącym i znaczonym, np. symbol
sprawiedliwości – waga – nie może być zastąpiony czymkolwiek innym (np. wozem).

ii. LINIOWY CHARAKTER ELEMENTU ZNACZĄCEGO

Element znaczący, z natury swej słuchowy, rozwija się wyłącznie w czasie i posiada cechy,
które zapożycza od czasu (a. przedstawia pewną rozciągłość; b. rozciągłość ta jest wymierna
w jednym tylko kierunku i jest to linia)

Składniki elementów znaczących akustycznych następują jeden po drugim, tworzą one

łańcuch (pismo!)

3. NIEZMIENNOŚĆ/ ZMIENNOŚĆ ZNAKU

a) NIEZMIENNOŚĆ
- Stosunek signifiant-signifie = dowolny
- Stosunek signifiant – społeczność językowa posługująca się nim = NARZUCONY !!!
 A każdej epoce, bez względu na to, jak daleko cofniemy się w czasie, język ukazuje się
zawsze, jako dziedzictwo epoki poprzedzającej.
Akt, na mocy którego w pewnym momencie rzeczom zostałyby nadane nazwy i zostałaby
zawarta umowa między pojęciami akustycznymi, można sobie wyobrazić, NIE ZOSTAŁ ON
JEDNAK NIGDY STWIERDZONY.

a. Dowolny charakter znaku, bo : sama dowolność chroni język przed zmianą.

Zbiorowość nie jest na tyle świadoma (!), by na ten temat dyskutować, a żeby
poddać jakąś rzecz w wątpliwość, musi ona być oparta na normie rozumowej.
b. Wielka liczba znaków potrzebnych, aby utworzyć jakikolwiek język.
c. Zbyt złożony charakter systemu (ci nawet, którzy codziennie posługują się językiem
wykazują całkowitą nieznajomość jego mechanizmu)
d. Opór zbiorowej bezwładności przeciw wszelkim innowacjom językowym , bo : język
jako instytucja stanowi jedno z życiem zbiorowości, która z natury swej jest bierna,
jest w pierwszym rzędzie wynikiem zachowawczym.
Jeżeli język ma charakter trwały, to nie tylko dlatego, że jest związany ze zbiorowością, lecz
także dlatego, że jest umieszczony w czasie. SOLIDARNOŚĆ Z PRZESZŁOŚCIĄ GÓRUJE NAD
WOLNOŚCIĄ WYBORU.

b) ZMIENNOŚĆ

Można mówić jednocześnie o niezmienności i zmienności znaku, ponieważ czas, który

zapewnia językowi ciągłość, ma również moc przekształcania znaków językowych.
Następuje zatem PRZESUNIĘCIE STOSUNKU MIĘDZY ELEMENTEM ZNACZONYM I
ZNACZĄCYM = EWOLUCJA JĘZYKA

„czas zmienia wszystko: nie ma powodów by język miał być wyjęty spod tego prawa”

Czas pozwala siłom społecznym na rozwinięcie skutków swego działania na język i tym
samym dochodzimy do zasady ciągłości, która niweczy wolność. Lecz ciągłość z konieczności
zakłada zmianę, mniej lub bardziej wyraźne przesunięcia wzajemnego stosunku.

Semiologia de Saussure’a skoncentrowana jest na wewnętrznej organizacji systemu językowego, ma

charakter SYNCHRONICZNY (a więc pomijała zmiany języka w czasie - DIACHRONIĘ)!!

Język (LONGUE) jest systemem znaków i reguł ich tworzenia, który nie może być wytworem pojedynczego
człowieka, jest pewną abstrakcją, która urzeczywistnia się w indywidualnych aktach werbalnych (PAROLE).

SEMIOTYKA ( nauka badająca życie znaków w obrębie życia społecznego)

Rozwijała się na terenach anglojęzycznych. Przedstawicielem był Ch. S. Peirce.

System układa się na 3 klasy znaków:
 Indeksy (oznaki) – forma i treść są nierozerwalnie połączone w czasie i przestrzeni, np. slady stóp
na piasku, dym z ogniska
 Ikony – podobieństwo fizyczne, np. rysunek wyobrażający jakiś przedmiot, portret
 Symbole – forma i treść łączą się na zasadzie konwencji, związek nieumotywowany, np. znaki
językowe
+ Referencja – odniesienie znaku do rzeczywistości pozajęzykowej
+ Denotacja – wskazywanie na zbiór wszystkich obiektów, które daną nazwą można objąć
+ Konotacja – zdolność znaku do wskazywania cech wyróżniających dany przedmiot

Według Morrisa (ucznia Peirce’a) semiotyka dzieli się na 3 :

 Semantyka – relacja między znakiem a rzeczywistością
 Syntaktyka – relacja pomiędzy znakami
 Pragmatyka – relacja między nadawcą a odbiorcą, a systemem językowym

POETYKA OGÓLNIE
POETYKA W ŚWIETLE JĘZYKOZNAWSTWA (JAKOBSON)

Poetyka jest integralną częścią lingwistyki, utożsamia się z teorią literatury i rozpatruje problemy struktury
wypowiedzi (materiału literackiego). Tym samym można wyodrębnić:
 Poetykę historyczną – ewolucja form literackich; względnie wybrany moment dziejów,
określanie w granicach czasowych
 Poetykę opisową – opisuje to co się dzieje w literaturze, bada nie wartościowując, opisanie
zjawisk, które istnieją
 Poetykę normatywną – zbiór pewnych reguł, zasad pisania, faworyzowana w XVII wieku, pisanie
według schematu (jakie warunki trzeba spełnić, żeby napisać dramat/powieść/wiersz? Czyli
zupełne przeciwieństwo romantyzmu !)

Literackość – coś co przekształca komunikat językowy w dzieło sztuki.

Literaturoznawstwo ma nie być krytyką literacką. Badania syntaktyczne (składniowe) nie mają być
podporządkowane gramatyce normatywnej (poprawnościowej). Badacza interesuje każda ekspresja
językowa (nie wszyscy mówią poprawnie).
Przedmiotem badań poetyki jest przede wszystkim struktura utworu. Struktura dzieła literackiego to :
klasyfikacja do gatunku literackiego, metaforyczność itp. Lecz przede wszystkim FORMA I TREŚĆ.

*sposób istnienia treści to forma w sztuce – malarstwo abstrakcyjne: jego treścią jest forma.

Dwa poziomy struktury dzieła literackiego:

I. Plan wyrażania – relacje między formą tekstu a tworzywem (językiem) ; sposób zorganizowania
materii języka
II. Plan Treści – relacja między formą a treścią (podobnie jak relacja signifiant i signifie); forma to
sposób istnienia treści w sztuce, treści nie da się wyabstrahować, oddzielić od formy; TO np.
motywy, bohaterowie, intencji, ewentualne treści ideowe

Dwie gałęzie poetyki zajmującej się badaniem struktury:

a. STYLISTYKA – zajmuje się planem wyrażania – zajmuje się baaniem relacji pomiędzy poszczególnymi
elementami języka, oglądaniem go z zewnątrz
b. KOMPOZYCJA – kreacja świata przedstawionego + treści ideowe (intencje, motywacje)
Nauki NOMMOTETYCZNE i IDIOGRAFICZNE

Idiografizm – to, co niepowtarzalne, jednostkowe, indywidualne.

Nomotetyzm - orientacja metodologiczno-teoretyczna uznająca, że głównym celem poznania oraz
wyjaśniania jest odkrywanie prawidłowości w otaczającym świecie i formułowanie na tej podstawie praw
nauki (to co powtarzalne)

Funkcje w teśkcie:

 Funkcja emotywna – ekspresywna, nacisk na nadawcę, emocje, wykrzyknienia

 Funkcja konatywna – rozkazy, nastawienie na odbiorcę
 Funkcja magiczna – odmiana funkcji konatywnej, ma wpłynąć na rzeczywistość („niech mu się
stanie”)
 Funkcja fatyczna – nastawienie na kontakt, aby podtrzymać romowę
 Funkcja metajęzykowa – nastawienie na kod – podręczniki, teksty informacyjne, które mają
charakter metajęzykowy
 Funkcja poetycka – kładzie nacisk na komunikat, na to czym on jest i jaki jest.
(F. Poetycka to projekcja zasad ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji)
 NADAWCA ODBIORCA

Pomiędzy nimi : KONTEKST, KONTAKT, KOD

A1D – TRAGEDIA

A1C – intryga apoteozy, apologetyczna

A2D – intryga melodramatyczna

A2C – intryga sentymentalna

BD – intryga winy i kary

BC – intryga cyniczna

+ intryga przygodowa (nie da się wpisać w ten graf)

 TEMAT, coś co zapewnia światu przedstawionemu spójność semantyczną

POWIEŚĆ, NARRATOLOGIA
Powieść – długo była gatunkiem „pogardzanym”. Doceniono ją dopiero w czasie wzrostu znaczenia
mieszczaństwa.
Pojęcie ‘narracja’ jest wszechobecna w kulturze. Poznajemy siebie i świat poprzez narrację.
Narracja i narrator – obecność narratora = podstawowa cecha epiki.
 Narracja jednopłaszczyznowa – narracja jest ukryta – powieść realistyczna
 Narracja dwupłaszczyznowa – narracja jest widoczna – powieść wieku XVIII
Poza tym narracja jest pierwszoosobowa i trzecioosobowa.

Władimir Propp – prekursor narratologii, autor dzieła „Morfologia bajki” (1928 r.). Porównywał 450
rosyjskich bajek ludowych, w których występowały siły nadprzyrodzone. Wyłowił wśród nich wiele
podobnych struktur, motywów. Wyodrębnił 31 funkcji narracyjnych (przykład gramatyki literatury). Obok
funkcji pojawiło się też 7 typów działających postaci (przeciwnik, pomocnik, fałszywy bohater…)

Claude Levi-Strauss – etnolog, należał do II grupy strukturalistów, „Antropologia strukturalna” (1958 r.).
Wzorując się na Saussurze potraktował zjawiska kulturowe tak jak Saussure język. Odpowiednikiem fonemu
stał się MIT jako minimalna jednostka znacząca.

Ich badania były inspiracją do stworzenia:

Narratologia – tzw. Gramatyka narracyjna – strukturalistyczna

próba opisania fabuły w kategoriach swoistego języka. Samo
pojęcie narratologia pojawiło się w 1966 r. w pewnym czasopiśmie
– narratolodzy dzielili utwór na historię (histoire – relacjonowanie
zdarzenia) i dyskurs (discours – sposób relacjonowania zdarzeń)

Narratologia próbuje opisać tę historię w kategoriach

gramatycznych = wyodrębnienie funkcji fabularnych : aktantów
(postacie działające lub role narracyjne) i reguły ich łączenia.

Strukturaliści pragną „czytać wszystkie bajki w tym samym systemie”. Greimas stwierdza, że jest to możliwe
– da się odkryć uniwersalne matryce do „produkowania opowiadań”
Owa matryca/schemat wygląda tak:

Gerard Genette – posiadał ambicje „nazewnicze” zjawisk :

1) Poziom narracji – EKSTRADIEGETYCZNY (na zewnątrz historii, narrator jest na zewnątrz opowiadanej
historii) oraz INTERDIEGETYCZNY (wewnątrz historii, narracja w narracji a także METADIEGETYCZNE
(kompozycje szkatułkowe)

2) Typy narratora – (stopień zaangażowania narratora)

- HOMODIEGETYCZNY : autodiegetyczny (protagonista własnej historii) i świadek
- HETERODIEGETYCZNY : na zewnątrz historii

3) Perspektywa narracji (ten kto patrzy) czyli FOKALIZACJA (termin odnosi się do perspektywy, z której
prezentowana jest narracja, choć ten kto mówi nie musi być tym kto patrzy)
 - FOKALIZACJA ZEROWA – brak selekcji informacji o świecie przedstawionym; czytelnik ma wrażenie,
że wiedza narratora o świecie jest kompletna
- FOKALIZACJA WEWNĘTRZNA – świat przedstawiony jest „przefiltrowany” przez wnętrze postaci
(świat z jego punktu widzenia); czytelnik ma wrażenie że wiedza narratora o świecie jest
niekompletna
- FOKALIZACJA ZEWNĘTRZNA – tzw. „oko kamery” selekcjonujące informacje poza świadomością
bohatera (np. behawiorycznie)

4) Czas narracji

a. PORZĄDEK – układ sekwencji wydarzeń w czasie historii i powieści

(chronologiczny/anachroniczny)
b. CZĘSTOTLIWOŚĆ – coś co wydarzyło się w historii, a powtarzane jest wielokrotnie w
opowieści. Dzielimy na:
- aspekt syngulatywny – 1:1 – raz coś powiedziane
- aspekt repetytywny – 1:2 – raz się wydarzy, wiele się o tym mówi
- aspekt iteratywny – 2:1 – wiele razy się wydarzyło, a w powieści wspomniane raz
c. PRĘDKOŚĆ – tę samą historię można opowiedzieć na wiele sposobów
- może być taka sama w historii i w opowieści np. dialog, monolog (to co się dzieje)
- pauza deskrypcyjna – czas historii = 0, czas opowieści = n
- elipsa – czas historii = n; czas opowieści = 0 (np. minęło pięć lat…)
- streszczenie – czas historii > czas opowieści

Ponadto :

 Paradoks : badanie języka za pomocą języka

 W strukturalizmie wierzono, że język służący opisywaniu języka jest narzędziem, nazwano go
„metajęzykiem”
 Współcześnie uznaję się, że metajęzyk nie istnieje, jest to kolejna narracja! W ogóle współcześni
raczej nie starają się szukać tego co niezmienne, jest to uważane za utopię

AUERBACH - MIMESIS
Auerbach swoje rozumienie mimesis wyjaśnia porównując tę kategorię w ujęciu Homera i w Starym
Testamencie (opowieść o Izaaku).

Homer i Biblia.

Homer unaocznia dokładnie wszystkie zjawiska, czyni je dotykalnymi i widzialnymi we wszystkich ich
częściach i określa je dokładnie we wszystkich związkach przestrzennych i czasowych. Podobnie dzieje się z
wydarzeniami rozgrywającymi się wewnątrz świadomości bohaterów – nie ma tu żadnych ukryć i
niedomówień. Natomiast w opowieści o Izaaku szczegóły, ale także podstawowe informacje, zostały
pominięte. Powszedniość jest tylko lekko zarysowana – najważniejszy jest wymiar transcendentny, boski. Nie
zostało powiedziane gdzie znajdują się rozmówcy, skąd przybyli, co Bóg rozważał we własnym sercu. Nie
wiemy, czym zajmował się Abraham. Bóg jest bezpostaciowy, pojawia się niewiadomo skąd, słyszymy tylko
jego głos. Zdania są główne, ubogie (bez opisów jakiegokolwiek sprzętu). Wiemy tylko to, co dzieje się tu i
teraz, w ramach rozwijającej się akcji. U Homera cierpienie jest karą, w Biblii ma ono char. odkupieńczy. W
obu tekstach jest prawda – w Biblii prawda o boskich prawach, u Homera prawda o powszedniości, o
doczesności, codziennej krzątaninie.

U Homera mowa służy ukształtowanemu ujawnieniu wew. treści. W Starym Testamencie wskazuje ona na
treści, które pozostają niewypowiedziane. U Homera zjawiska są odtworzone w pełnym ukształtowaniu,
równomiernie oświetlone, określone czasowo i przestrzennie, powiązane między sobą bez niedopowiedzeń i
pojawiające się na 1 planie. Myśli i uczucia są wypowiedziane. Wydarzenia rozgrywają się w sposób
swobodny i są ubogie w napięcia. W Biblii tylko to, co ważne dla przebiegu akcji jest scharakteryzowane.
Reszta pozostaje w cieniu, akcentuje się jedynie rozstrzygające punkty kulminacyjne fabuły, wszystko, co
znajduje się pomiędzy nimi jest nieistotne. Miejsce i czas pozostają nieokreślone i domagają się wykładni.
Myśli i uczucia nie są wyrażone. Całość jest skierowana ku jednemu celowi – bardziej jednolita, ale i bardziej
zagadkowa (Stary Test. Cały czas musi być interpretowany na nowo).

U Homera możemy obserwować jak bohaterowie radują się, jak używają swego pełnego uroku żywota
ukazanego w sposób plastyczny na tle obyczaju, krajobrazu i zajęć codziennych. W Biblii nie ma ukazanych
uroków zmysłowych, ale jest nastawienie na procesy etyczne, religijne, duchowe. Opowieści Pisma Św. nie
zabiegają o nasze względy, nie schlebiają nam, nie pragną nam się podobać. [Homer – dla przyjemności,
statyczni bohaterowie, wszystko wyłożone kawa na ławę; Biblia – dla zastanowienia, dynamiczni
bohaterowie, egzegeza – interpretacja Pisma Św.; rzeczywistość biblijna ma char. ponadczasowy).

MIMESIS to naśladowanie rzeczywistości przez sztukę – sygnalizuje relacje między dziełem sztuki, a światem
zewnętrznym.

1. STAROŻYTNOŚĆ - mimesis to naśladowanie czynności natury.

-Platon - oceniał taką sztukę mimetyczną negatywnie. Naśladowanie przedmiotów, które-zgodnie z jego
filozofią-stanowiły tylko odbicie, cień idei, oddalało człowieka od prawdy, pogrążało w iluzji.

- Arystoteles – Mimesis to nie wierne kopiowanie natury, ale naśladowanie oparte na zasadzie
prawdopodobieństwa i konieczności. Naśladowanie = kreowanie nowej rzeczywistości. Dopuszczał, by
twórca przedstawiał rzeczywistość nie taką, jaka jest, ale też piękniejszą lub brzydszą, by prezentował rzeczy i
zdarzenia, mające znaczenie ogólne i będące typowymi, by wreszcie ukazywał nie to, co było, lecz to, co
możliwe i prawdopodobne, a także by ograniczał szczegóły na rzecz ich kompozycji, dzięki której tworzą
niepowtarzalną całość artystyczną.

Mimesis może pojawić się na trzech poziomach:

 Rzeczywistość realna (to co jest)
 Rzeczywistość pomyślana (to co myślimy że jest)
 Rzeczywistość realna (to co powinno być)

-Cyceron – mimesis = naśladowanie mistrza i jego dzieł

2. ŚREDNIOWIECZE - porzucono starożytne wzory mimesis,

3.RENESANS - W renesansie wzorcem był antyk. Postępowali oni według formuły Horacego, który uważał, że
poeta jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny
miód.

Następne epoki w swych programach ustosunkowywały się do teorii mimetyzmu. Jedne - renesans,
klasycyzm, realizm - postulowały konieczność naśladowania rzeczywistości i respektowania zasad
prawdopodobieństwa, inne - romantyzm, symbolizm - odrzucały mimetyzm.

Dążenie do rozwiązania problemu sensu twórczości literackiej, artystycznej, naukowej, próba określenia
specyfiki i ich związku z rzeczywistością to jedno z najistotniejszych a zarazem najtrudniejszych wyzwań jakie
mogą podjąć artyści, literaturoznawcy, filozofowie, wyzwań wart zachodu, nawet jeśli okazałoby się, że
efektami tych poszukiwań będą opowieści o niespełnieniu.

XX ERICH AUERBACH - Przedstawia on różne pojmowanie rzeczywistości, związane z ewolucją

światopoglądów. Pojmuję ją bardziej jak Platon – poszukuje możliwości utworów, które pozwalają ukazać
rzeczywistość taką, jak ukazuję się przed naszymi oczami.

GŁÓWNA TEZA : Życie to rzeczywistość zmienna, dramatyczna, zróżnicowana (jak w Biblii), groteskowa. Im
literatura będzie bardziej pomieszana w stylach (zwłaszcza styl wzniosły połączony z niskim) tym adekwatniej
będzie odpowiadać rzeczywistości !

„BLIZNA ODYSEUSZA” - Dialogi: teksty biblijne dialogi wskazują na treści, które pozostają niewypowiedziane.
U Homera mowa służy ujawnieniu wewnętrznych treści. W tekstach biblijnym najważniejsza jest religijność,
doktryna wiary, zawiera naukę i obietnicę, zawierają ukryty sens. Teksy Homera chcą nam się przypodobać,
walczą nasze względy. Biblia składa się z wielu, różnych fragmentów, które łączą się w historię świata i jej
interpretację. Biblia ma charakter historyczny. -Bohaterowie Homera nie podlegają zmianom czasu, biblijne
postacie są marionetkami w rękach Boga. Homer = legenda, mit

gest Saussura - wyłącza z Arystotelesa rzeczywistość realną np. jesteśmy w czasie i przestrzeni - jest to
konwencja kulturowa, możnaby zmienić tę konwencję. -> nie mamy dostępu do rzeczywistości realnej ->
zawsze jesteśmy w rzeczywistości pośredniczonej przez znaki pewnej konwencji. Skutkiem gestu Saussura
jest pojęcie -> MIMESIS JĘZYKOWA – literatura, jako twór językowy nie może naśladowac rzeczywistości
realnej, która nie ma natury językowej. Twórcy naśladują nie tyle rzeczywistość, co sposoby mówienia o niej.

Michaił Bachtin (Rosja) - dialogiczność - naturalne nastawienie żywego słowa, ale także najważniejsza
właściwość utworu literackiego, sprzeciwiająca się traktowaniu go jako autonomicznej i samowystarczalnej
całości. Każdy utwór jest repliką w toczącym się od dawna dialogu językowym i każdy zapowiada
(antycypuje) nową odpowiedź. Dilogiczność jest głównym mechanizmem procesu historycznoliterackiego.
Dialogiczne w naturalny sposób jest słowo powieściowe, w przeciwieństiwe do słowa poetyckiego, które jest
samowystarczalne i nie zakłada istnienia cudzych wypowiedzi.

"słowo jest zawsze drugie, echem odpowiedź"

Julia Kristeva - (Bułgaria, Francja) - intertekstualność - odwołanie się do innych, już powstałych utworów,
każdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów - chłonięcie innych motywów. . Przykłady na itnertekstualność:
aluzja, parodia, plagiat. Quo Vadis zawiera np. odniesienia do Biblii.
Roland Barthes (Francja) "l'effet du reel" efekt realnosci.

Vladimir Nabokov (Rosja) "Literatura to zmyślenie [...] oszutwo, natura..."

UMBERTO ECO – CZYTELNIK MODELOWY

Umberto Eco – wybitny profesor, teoretyk, ale również pisarz i artysta (co rzadko się zdarza). Z początku
porównywał scholastykę ze strukturalizmem, badał również średniowiecze. Wobec strukturalizmu wysunął
teorię czytelnika modelowego, jako dekodera, nie dopuszczając wielości interpretacji oraz wrażliwość wobec
czasu/historii.

Tekst jest pełen niedopowiedzeń, domysłów. To, co jest wypowiedziane w planie wyrażania(relacja
tworzywo, forma), jest aktualizowane przez czytelnika w planie treści (co mówi tekst).

 TEKST jako PODMIOT (leniwy)

„Tekst jest więc pełen białych plam, szczelin do wypełnienia, a ten, kto był jego nadawcą,
przewidywał, że zostaną one wypełnione, i zostawił je puste z dwu powodów:”

 Tekst jest mechanizmem LENIWYM (lub ekonomicznym), który żyje kosztem wartości
dodatkowej sensu, jaki wprowadza odbiorca i jedynie w przypadkach skrajnej troski
dydaktycznej tekst uzupełnia się o dodatkowe wyjaśnienia (co w skrajnym przypadku oczywiście
dla Eco jest pogwałceniem normalnych reguł konwersacyjnych)
 W miarę przechodzenia od funkcji dydaktycznej do funkcji estetycznej tekst chce pozostawić
czytelnikowi inicjatywę w interpretacji, choć zazwyczaj CHCE ON BYĆ ZINTERPRETOWANY Z
WYSTARCZAJĄCYM MARGINESEM JEDNOZNACZNOŚCI. Tekst CHCE, aby ktoś pomógł u
funkcjonować !!!!!!

 CZYTELNIK i AUTOR MODELOWY

Należy uściślić, że kompetencje odbiorcy niekoniecznie pokrywają się z kompetencjami nadawcy.

Łatwiej porozumiewać się podczas rozmowy „twarzą w twarz”, gdyż wówczas działają formy
wzmocnienia pozajęzykowego, szeroko rozumiana semiotyka i współdziałanie znaków pomocnych
interpretacji przekazu. Co zatem zrobić w przypadku tekstu pisanego?

 CZYTELNIK MODELOWY – odbiorca tekstu, przewidziany przez nadawcę (autora tekstu) zdolny
do aktualizacji tekstu w taki sposób, w jaki autor sobie to wyobrażał., takiej interpretacji tekstu,
jaką założył nadawca. To wynika z założenia, że zbiór kompetencji, do których się odwołuje autor
ma być tym samym zbiorem, o którego odwołuje się czytelnik.

„Przewidywanie własnego czytelnika modelowego nie oznacza jedynie <<nadziei>> , iż on istnieje,

oznacza ono również kierowanie tekstem w taki sposób, by go stworzyć”
„Tekst nie tylko na pewnej kompetencji się opiera, lecz również do wytworzenia
pewnej kompetencji się przyczynia”

 AUTOR MODELOWY - musi zadawać sobie pytanie- „jak mam rozpoznać autora, żeby moja
interpretacja miała sens? Czytelnik modelowy musi wystąpić wraz z autorem modelowym,
 ponieważ nawzajem się definiują. Autor modelowy- określa sposób interpretacji tekstu oraz
rolę czytelnika modelowego

Czytelnik modelowy/empiryczny : Czym się od siebie różnią?

Czytelnik empiryczny wykorzystuje tekst do snucia marzeń na jawie, za bardzo się w niego wczuwa, podczas
lektury odwołuje się do własnych emocji i doświadczeń- przez to nie interpretuje tego tekstu, ale go
wykorzystuje. Eco „poruszamy się po narracyjnym lesie, jakby był naszym własnym ogrodem”. Czytelnik
modelowy tego nie robi.

 POJĘCIE TRZECH INTENCJI :

 Intentio autoris – intencja autora

 Intentio operis – intencja dzieła, tekstu (traktowanego podmiotowo)
 Intentio lectoris – intencja czytelnika

 TEKST OTWARTY I ZAMKNIĘTY

„Nic nie jest bardziej otwarte od tekstu zamkniętego” – otwartość jest wynikiem działania inicjatywy
z zewnątrz, pewnym sposobem manipulowania tekstem, a nie poddawania się jego delikatnej
manipulacji

 TEKST OTWARTY – pozwala na wiele interpretacji, uprawomocnia

 TEKST ZAMKNIĘTY – jedna intencja pozwalająca na konkretne odczytanie – określony target
(Interpretacje można sprowadzić do szukania intencji tekstu)

 UŻYTKOWANIE I INTERPRETACJA

 UŻYTKOWANIE – tak jak my tego chcemy, nie licząc się z intencją tekstu
 INTERPRETACJA – zgodnie z intencja tekstu

NIE AKTUALIZUJE INTENCJI AUTORA (co autor miał na myśli) TYLKO TEKSTU. Odgadnięcie intencji autora
(hermeneutyka romantyczna). Eco mówi NIE – mamy dostęp do tego, co autor zrobił, a nie co chciał zrobić !

RETORYKA
Retoryka według:

o ARYSTOTELES, CYCERON
Retoryka ma charakter performatywny, ma wpłynąć na odbiorcę. To sztuka mowy, perswazji,
przekonywania.

o KWINTYLIAN
Autor definicji bene dicendi scientia („nauka dobrego mówienia”). Uprzednia sztuka perswazji staje
się sztuką dobrego mówienia. Wyodrębnione zostały 3 cele mowy:
- Docere – nauczać = styl prosty
 - Delectare – podobać się = styl powściągliwy
- Movere – poruszać = styl wysoki
Retoryka dotyczyła dyskursów:
- dyskurs doradczy, polityczny (pozostał dziś w postaci parlamentu)
- dyskurs epideiktyczny (pochwały, podniosłe mowy, publiczne nagany)
- dyskurs sądowy (język skodyfikowany)

ETAPY TWORZENIA WYPOWIEDZI:

I inventio – pomysł, koncept, dobranie pewnych toposów retorycznych (o czym będę mówić i do kogo?)
II dispoditio – ułożenie kolejnych części wypowiedzi
III elocutio – dobór środków stylistycznych, mowa ozdobna, erudycja
IV memoria – uczenie się na pamięć (w starożytności)
V actio – wypowiedzenie, mowa ciała

o Później pod uwagę brano jedynie elocutio – literaturyzacja retoryki.

o W romantyzmie retoryczność była swoistą „obelgą”!
o W połowie XX wieku następuje powrót retoryki jako „sztuki argumentacji”

ROZRÓŻNIENIE:
W odróżnieniu od figur retorycznych, czyli przemieszczeń składniowych, tropy są przekształceniami
semantycznymi.
 Trzy mechanizmy powstawania FIGURY: dodawanie/odejmowanie/ przestawianie wyrazów
 ZASTĘPOWANIE (zmiana na poziomie semantycznym) należy już do TROPU – typu figury retorycznej,
w której dokonuje się zmiana na poziomie semantycznym

TRZY TEORIE METAFOR WEDŁUG MAX’a BLACK’a :

o Teoria substytucyjna – dowolna metafora może być przełożona na język dosłowny (bez strat!)
o Teoria porównawcza - metafora = skrócone porównanie, metaforę można rozwinąć w porównaniu
o Teoria interakcyjna – metafora jako transakcja znaczeniowa (semantyczna), metafora jako zderzenie
różnych pojęć; teoria kładzie nacisk na to co wynika z tego powstania  „nowa jakość”, innowacja
semantyczna!

F. Nietzsche – język jest pierwotnie metaforyczny ! Prawda to armia ruchliwych metafor. Figuratywność jest
wtedy, gdy język „odkleja” się od rzeczywistości.

P. Ricoeur – trzeba jednak odróżnić METAFORĘ LITERACKĄ (twórczą, szokującą, ŻYWĄ) od tej
ZLEKSYKALIZOWANEJ (zużyta, MARTWA – np. noga stołu)
PODZIAŁ FIGUR:
- metafora (podobieństwo) – np. ukochana =mój skarb
- metonimia (omownia) – np. ukochana = miłość mojego życia; dobre oko = dobry gust; lekkie pióro =
umiejętność pisania;
- synekdocha –(zastąpienie nazwy całości nazwą części)– np. student ma ciężkie życie
- ironia – powiedzenie czegoś z odwrotnym znaczeniem; odwrócenie semantyki wypowiedzi; radykalna
zmiana znaczenia– np. no pięknie!

HERMENEUTYKA
Hermeneutyka to tradycja, postawa, inspiracja ! Pewien temperament badawczy! H. to sposób łączenia
elementów pojęciowych innych metodologii, trudno zatem zakreślić jej granice !

Najkrócej : teoria, sztuka interpretacji; „objaśnianie tradycji, tłumaczeniem jej przekazów, tekstów”

Hermeneutyka sięga korzeniami głęboko, do początków europejskiej kultury (różnych początków!), mocno
związana z sacrum (np. wyrocznia delficka, hermeneuta – wykłada znaczenie, przekłada znaki, interpretuje
je). W Hermeneutyce wczesnego chrześcijaństwa Starego testamentu rodzą się dwie szkoły: antiocheńska -
sens dosłowny; i aleksandryjska (egzegeza patrystyczna, czyli chrześcijańska, czytanie „ojców”) – sens tekstu
świętego jest ukryty  Teoria 4 sensów pisma :
(to nie jest uniwersalna teoria! Jest ona związana z wrażliwością na to co językowe i na to co
historyczne/dziejowe w Piśmie chrześcijańskim)

a. Dosłowny/literalny (czyny, fakty, wydarzenia),

b. Alegoryczny (to w co wierzymy, np. ofiara Izaaka – (Abraham jest figurą alegoryczną Jahwe, a
Izaak jest figurą alegoryczną Chrystusa)
c. Tropologiczny/moralny (jak powinniśmy się zachowywać, bądźmy jak Abraham!
d. eschatologiczny/ anagogiczny (odsłonienie wartości ostatecznej, królestwa i tak wszystko się
dobrze skończy!)

Egzegeza patrystyczna czyli sposób czytania Biblii - traktowania ST jako zapowiedzi wydarzeń z Nowego
testamentu, wiara w to - DOGMAT !

4 TEZY Z MARII JANION W ZWIĄZKU Z JEDNYM KONKRETNYM POJĘCIEM HERMENEUTYKI:

1. PO PIERWSZE – hermeneutyka zajmuje się przede wszystkim tekstami świętymi. Do nich zaliczać
się mogą zarówno księgi Starego i Nowego Testamentu jak i arcydzieła kultury europejskiej.
2. PO DRUGIE – hermeneutyka ustala swoje pojęcie tekstu jako tekstu. Język. Mowa. Pismo –
Wszystko to wchodzi w zakres zainteresowań hermeneutyki. Wszystko, w czym „duch się
zapisuje” może stanowić tekst !
3. PO TRZECIE – hermeneuta pełniąc swoją powinność występuje jako pośrednik (POSŁANNIK,
TŁUMACZ) w najwznioślejszym sensie tego słowa. Nie jest on tylko zwykłym wykładaczem
(za Platonem : „być hermeneus to znaczy zajmować drugie po bogach, albo nawet trzecie po
poetach miejsce  to co jest boskie i nieskończone ujęte zostaje w skończona formę  treść
wewnętrzna staje się zrozumiała !)
4. PO CZWARTE – w systemie hermeneutycznym „czynić myśli zrozumiałymi”, objaśniać teksty,
uczyć innych rozumieć siebie i innych oznacza przede wszystkim ujawniać co ukryte. Dwa
stanowiska : identyfikacji/utożsamienia oraz dystansu/krytyki („HERMENEUTYKA PODEJRZEŃ”)

W tej dwoistości hermeneutyki zawiera się możliwość rozmaicie pojętej KRYTYKI TEKSTU. Natomiast
egzegeza żadnej takowej nie dopuszcza !!! „Utożsamia się z dogmatycznym, autorytarnie ustalonym, zaciekle
jednostronnym, niedopuszczającym żadnych odchyleń wykładem Pisma Świętego.”

Zwrot antypozytywistyczny :
Nie da się tak samo badać roślin i tekstu !

DILTHEY:
Nauki nomotetyczne (przyrodoznawstwo) –
Erklarung czyli WYJAŚNIANIE rzeczywistości,
objaśnianie, dociekanie przyczyn i skutków , BRAK
ukrytych sensów, jest tylko „POWIERZCHNIA”,
człowiek jest sam ! jest „wypadkiem
ewolucyjnym”; POSTĘP, PATRZENIE W
PRZYSZŁOŚĆ!
HERMENEUTYKA :
Nauki idiograficzne (humanistyka) – verstehen
czyli ROZUMIENIE, dostęp do głębokiego sensu,
hermeneutyka bierze się z praktyk sakralnych,
mamy do czynienia z elementarną wiarą, że
człowiek nie jest sam  intuicja natury
metafizycznej, tajemnica, wymiar nieredukowalny
do wyjaśnień naukowych, nie można tego dociec!;
PATRZENIE W PRZESZŁOŚĆ

Moment krytyczny w rozwoju hermeneutyki : początek nowożytności - Katezjusz : Cogito Ergo sum,
postawienie człowieka na ważnym miejscu w świecie, nie Bóg! metodyczne wątpienie – prawda to coś co się
nie poddaje wątpieniu, wątpieniu nie podległo „Cogito Ergu Sum” właśnie. Doprowadza do rewolucji w
filozofii europejskiej !  początek nowożytności, człowiek jest sam dla siebie dostępny
To wolny podmiot, może poznawać świat w sposób niezależny.

P. Ricoeur – hermeneutyka podejrzeń (pojęcie zostało zaproponowane przez Paula Ricouera), jego zdaniem
trzema mistrzami podejrzeń są (myśl antykartezjańska, koniec snu Kartezjusza) :

 Marks („byt określa świadomość”, jak będziemy

głodni, będziemy myśleć inaczej, człowiek
zdeterminowany przez czynniki EKONOMICZNE, jest
wypadkową stosunków ekonomicznych
społeczeństwa; człowiek nie jest świadom tego, jak
byt ekonomiczny determinuje jego świadomość),
Marks opisywał dzieje rozwoju stosunków społeczno-
ekonomicznych.
 Freud – odkrycie podświadomości/nieświadomości
(id/ca)
 Nietzsche – człowiek nie jest wolny, to co go
determinuje nie jest jawne, nie pojawiają się na
poziomie świadomości: Nietzsche (człowiek to igraszka sił popędowych, człowiek jest skazany na
pośrednictwo języka, a język nie jest transparentny, jest nieprzejrzysty, niesie już jakieś treści;
(antykartezjańska teoria człowieka : wydaje nam się, że jesteśmy wolni w poznawaniu świata nie
przejmując się językiem na przykład).

POJĘCIE KOŁA HERMENEUTYCZNEGO :

Zdaniem hermeneutów rozumienie ma strukturę kolistą.

Dwa przykłady rozumienia tego koła :

 Schleiermacher – nawiązując do egzegezy biblijnej –

kiedy wyjaśniamy tekst święty to żaden fragmenty
tekstu nie może zaprzeczać wymowie całości, a całość
powinna potwierdzać sens fragmentu tekstu; fragmenty
sobie nie zaprzeczają, nie zaprzeczają też całości tekstu
 tak jak całość fragmentom, niesprzeczność mdz fragmentem i całością : „judasz się powiesił” – „idź i
czyń ponownie”, interpretacje się uzupełniają i nie sprzeczają!

Schleiermacher – inspirator pytania „co autor miał na myśli’, hermeneutyka wiary w to, ze przeczytany tekst
czytamy tak jak go widział autor!

 Heidegger – rozumienie ma strukturę koła, bo rozumienie w języku nie ma punktu zero, rozumienie,
to już jakaś zastana struktura przed rozumieniem, to nie błędne koło, tylko spirala widziana od góry;
przedrozumienie  rozumienie nielinearne, czytanie od
nowa, nie wracanie do punktu wyjścia
Egzegeza – coś strzeżonego przez instytucję, nie dopuszcza
krytyki, to nie tekst staje się dogmatem wierzenia tylko
jego interpretacja !! Nie można tylko strzec tego skarbu,
ale w różny sposób go interpretować na nowo.

„Ale hermeneuta to taki pilnujący skarbca tekstów strażnik,

który musi też ciągle sprawdzać, czy skarby jego nie
zaśniedziały, czy wartości nie zastygły w dogmaty…”

Teatr – przedstawienie
Dramat – rodzaj literacki  gatunki – tragedia, komedia
W średniowieczu – misteria, mirakle.
Szekspir ! - Jeden z najczęściej inscenizowanych autorów. Rozpoczął fascynację „formami nieczystymi”

XIX w. – gatunek dramat mieszczański/drama mieszczańska jako odpowiedź na sytuację społeczną (nowa
klasa społeczna - burżuazja)
XIX w – odpowiedzialność reżyserska jest kolektywna !
Koniec XIX wieku – odejście od teatru mieszczańskiego/rozrywkowego/gwiazdorskiego  praktyka
estetyczna, wartościowa !

CZYLI WIELKA REFORMA (początek wielkiej kariery reżysera i reżyserii i początek nowego sposobu myślenia
o teatrze, nie będącego masową rozrywką!)
(1890-1940 w różnych krajach Europy w sposób synchroniczny !) : Gordon Craig, Artaud, Stanisławski,
Appia, Schiller, Osterwa.
Teatr postdramatyczny to teatr jako „termometr” (wskaźnik) pokazujący nastroje społeczne, aktualności
kulturalne, nieprzełożone na praktykę dyskursywną!

Zespół znaków w teatrze – „performancja” obejmująca dwa podzespoły – tekst i przedstawienie. Te znaki
tworzą proces komunikacji i stanowią komunikat.

Co to praktyka klasyczna?
W inscenizacji przenosimy tekst literacki na scenę. Wierność literaturze!
Ubersfeld to dekonstruuje to przekonanie! Niebezpieczeństwa praktyki klasycznej:
Wydaje się praktykom klasycznym, że oni strzegą teksty, ale jest to sakralizowana, utrwalona
interpretacja tekstu!
Np.
Francuska scena narodowa : comedie francaise (np. teksty Moliera) : „przedstawienia szkolne”, „po
bożemu”, z zachowaniem wszystkich stałych w tekście (Ubersfeld : to nie jest wierność tekstowi tylko
wierność interpretacji ! reprodukcja tego samego.
Teatr jest miejscem i praktyką polityczną! – aspekt polityczny

Co to jest praktyka awangardowa?

Tekst jest najmniej ważny, może być zredukowany do minimum.

Ogólnie:
Nie ma jednego języka teatralnego( teatr służy do komunikacji, posługuje się on wieloma kodami, nie
tylko językowym). Nie widzimy po to, żeby rozumieć, ale możemy zrozumieć. Teatr jest referentem sam
dla siebie, ma referencje historyczne i aktualne w danym czasie.

Teza Ubersfeld : zrozumienie nie jest istotą teatru. (nie trzeba zrozumieć jej)
Kod teatralny : zbiór ekwiwalencji między gestem, muzyką, charakteryzacją. Teatr rozmnożył
ekwiwalencję.

Funkcja teatralna to poetycka w lepszym wydaniu niż w literaturze (Jakobson), wszystkie ekwiwalencje
działają jednocześnie!!! Dzięki temu teatr może przedstawiać wiele rzeczy jednocześnie (dźwięk, ruch,
słowo…) – percepcja rzeczywistości znaczącej na scenie – NIE symbolika/alegoryzacja

Teatr jest niesprowadzalny do znaczeń dyskursywnych.

KWESTIA 3 POJĘĆ : NEGACJA ILUZJA TEATRALIZACJA :

 NEGACJA: wszystkie sceniczne znaki są opatrzone znakiem „minus”. Krzesło rzeczywiste nie pełni
na scenie funkcji krzesła.
 ILUZJA : Nierzeczywistość będzie tym silniejsza, kiedy będziemy udawali, że nie ma granicy
między odbiorcą a aktorem. Taki teatr uczy bezradności (rola bycia wiernym widzem) ! Widzowi
wydaje się, że jest aktorem, członkiem wydarzeń inscenizowanych. Kopiujemy w życiu to, co
dzieje się w teatrze – niemożność działania. Dwie sprzeczne praktyki teatralne: mieszczański/
iluzyjny i mimetyczny/naturalny. Prowadzi do takich samych skutków jak teatr awangardowy,
który próbuje zamazać rampę.
 TEATRALIZACJA : upewnić widza, że znajduje się w teatrze ! zostajemy wytrąceni z iluzji poprzez
powrót do teatru; znaki teatralizacji nie pozwalają uwierzyć, że rzeczy dzieją się naprawdę.
Pokazana jest to co nie rzeczywiste, ale prawdziwe. Kiedy teatr nie będzie udawał ze nim nie jest,
wtedy będzie mówił prawdę ! (przykład : hamlet)
PRAKTYKI CZYTANIA
II przełom ’60 (rozłożonym bardziej w czasie) PRZEŁOM POSTSTRUKTUURALISTYCZNY
Zjawiska :
Sztuka – Postmodernizm, Filozofia/teoria - ponowoczesne; w refleksji : ponowoczesność 
„dekonstruowanie wielkiego europejskiego dziedzictwa, kończy się sposób myślenia sięgający Platona”
według niektórych; przełom głębszy niż przełom antypozytywistyczny, to cos więcej niż „demontaż
strukturalizmu”.

Dwa najważniejsze nurty:

 Dekonstrukcja ’60 ‘70 ’80  (Francja – J. Derrida, Stany Zjednoczone – P. Deman)

 Derrida demaskuje (jego zdaniem) całą tradycję filozoficzną i kulturową Europy Zachodniej, zajmuje
się dekonstruowaniem opozycji binarnych. Twierdzi bowiem, że świat podzielony jest na (siatka
pojęć z wyodrębnioną hierarchią, wartościującą „jedną kolumnę”, kultura wypracowała taki schemat
myślenia) naturę i kulturę, na to co kobiece i męskie, na ciało i umysł/ducha (wartościowane 0:1,
dziś również 1:0 –) to udaje naturalny obraz świata (a tak naprawdę są konstruktem) 
FALLOGOCENTRYZM (logos – słowo, rozum, racjonalne myślenie) = METAFIZYKA OBECNOŚCI
(męskie=duch=kultura)… <- Derrida mówi : TO PRZEMOC/GEST WYKLUCZENIA (zatem stawia pytanie
czy w jezyku da się mówić bez przemocy? Czy można mówić bez „wykluczenia”? ) Dekonstrukcja
próbuje wpisać przemoc w coś co udaje obiektywizm.

…- czy te opozycje są naturalne? Czy te opozycje są neutralne (równoważne, pokazujące

zróżnicowanie)? Stwierdza, że są to Opozycje nierównorzędne !! One są zhierarchizowane, ale często
jest to w kulturze ukryte!! Czujny sposób czytania tekstów : opozycje nie są takie oczywiste! CZY
JĘZYK WPISUJE SIĘ W KTÓRĄŚ KOLUMNĘ, CZY JEST TO ZJAWISKO WPISANE W PARY OPOZYCYJNE?
CZY JĘZYK JEST „MĘSKI”?? – pytanie o miejsce języka w praktykach czytania !

Zadaniem dekonstrukcji, było zdemaskować jak bardzo te opozycje są niepewne, uwarunkowane,

nieoczywiste, niosą jakąś ideologię! Ciągów antywartości jest bardzo wiele.

Dekonstrukcja to nie teoria literacka tylko sposób czytanie (wg Deridy) – SIC!
„Nie ma nic poza tekstem” – zdanie oznacza, że kontekst interpretacji jest zawsze otwarty, nie
można powiedzieć „to już wszystko”

Wspólna cecha : dwa nurty uprzywilejowują literaturę kosztem filozofii (zatarcie granicy pomiędzy
literaturą a filozofią, filozofia jako rodzaj literatury!! Filozofia traci swoją nadrzędność w dyskursie)

=== UNIKANIE HIERARCHIZACJI (ZATEM PRZEMOCY) - JEST WIELE DYSKURSÓW!! ========

 (Neo)pragmatyzm

Dla człowieka istotne jest pytanie nie CO JEST tylko JAKIE MA KONSEKWENCJE PRAKTYCZNE, JAK
DZIAŁA, DO CZEGO SUŻY, KOMU, W JAKICH OKOLICNOŚCIACH?

William James (XIX/XX) – twórca pragmatyzmu !! ,

Podział na : umysły twarde (ludzie wierzący w to co jest dostępne empirycznie, weryfikowalne,
mierzalne, oparte na faktach) i umysły miękkie (potrzeba szukania porządku poza tym światem,
szukanie ukrytego poza światem)
Richard Rorty – POZYTYWIŚCI to umysły twarde i METAFIZYCY to umysły miękkie (ludzie religijni np.)
= kultura postfilozoficzna (człowiek powinien zdać sobie sprawę, że jest tu „przez przypadek”, nie ma
żadnego nadrzędnego znaczenia świata, człowiek sam je produkuje!
„ŚWIAT NIE MÓWI - MÓWI CZŁOWIEK” - nie jest zbiorem znaków, księga, nie ma znaczenia, sensu,
który możemy nadać tylko MY, ). Prekursor pojęcia „doświadczenie” (podmiot i prawda to skutki
doświadczenia, doświadczenie nie jest narzędziem poznania prawdy).

 Metafizyk :
Transcendentny – (wykraczający poza ten świat np. Bóg)
Transcendentalny –odnosi się do tego co jest na tym świecie, ale nie jest możliwe do poznania.
Np.grawitacja. (

 Pragmatysta : to są złudzenia, produkty kultury !  DEMASKOWANIE

 Wszystkie interpretacje są dozwolone ! (zarzut wobec pragmatystów). Oni : interpetacja ma granice,
ale negocjowalne w obrębie wspólnoty czytelników! Umawianie społeczne, co będzie w danym
momencie wartością.

Stanley Fish (II poł XIX)

Podstawowa teza pragmatystów : nie da się oddzielić poznawania od tworzenia!!
Nie poznajemy czegoś obiektywnie istniejącego ale tworzymy!!

OBA NURTY SĄ ANTYFUNDAMENTALISTYCZNE I ANTYeSenCJALISTYCZNE (pytanie o naturę, istote

pewnej rzeczy) !! Oba uprzywilejowują literaturę (wobec filozofii) !

Efekty  kolejne praktyki interpretacyjne/czytania ‘80/’90 (odkrywanie!):

 Gender
Ścierają się dwie opcje w ramach badań Genderowych: esencjaliści i konstrukcjoniści. Na „sex”
narzucona zostaje siatka kulturowa „gender”; jest coś niezmiennego! (esencjaliści).
Konstrukcjoniści – czegoś takiego jak „sex” nie ma, płeć jest konstruktem. Dotarcie do esencji
tego, czym jest płeć jest niemożliwe. Judith Butter – płeć biologiczna jest dążeniem do
przekonania o nieodwołalności natury ludzkiej, sprzeciw!!! „gender” płeć kulturowa
 Queer
Pierwotnie: demaskowanie w literaturze mniejszości, tego co przemilczane w tradycyjnym
społeczeństwie (np. homoseksualiści w XXleciu mdzwojennym). Bohaterem badań
współczesnych jest człowiek o nieustabilizowanej tożsamości (nie przynależność do homo lub
hetero, ale bi)
 Postkolonializm
Początek ’78 : Edward Said pisze książkę „Orientalizm”, podstawowa teza – cała narracja
literacka Europy zachodniej to było konstruowanie orientu (nietrafnie reprezentująca obraz, ale
projekcja !) Szukać tego, co przemilczane (np. Jądro Ciemności). Hinduscy teoretycy dowodzą, że
kolonizatorską przemoc niesie sam dyskurs WIĘC powtarza to, z czym chcieli walczyć. Jeśli
prbujemy coś zrozumieć to kolonizujemy.
 Animal studies
Upodmiotowienie zwierzęcia ALE w rezultacie  uprzedmiotowienie !
 Feminizm – wyróżniamy
 postać socjopolityczną ( 3 historyczne etapy rozwoju ruchu) :
a. I fala XIX/XX w. – ’60: hasło – RÓWNOŚĆ w życiu publicznym, politycznym
Simone de Beauvoir „Druga płeć”
b. II fala ’60-’80 : prywatnie nie ma ekspresji wolności, powielają wzorce -->
demaskowanie męskiej dominacji w języku (język jest solidarny z mężczyznami!) hasło:
RÓŻNICA czym jest kobieta? Sama opozycja jest produktem kultury patriarchalnej
c. III ’90-… hasło: RÓŻNORODNOŚĆ (kobiety niewykształcone, homoseksualne, czarne) –
postfeministki. Sama kobieta jest produktem kultury patriarchalnej)
 Akademicką : Lucy Irigaray, Julie Kristera, Helene Cixous („śmiech meduzy”)
wypracowywanie metodologii, powstaje w czasie II fali

Przez usiłowanie rozumienia  mamy władzę  używając dyskursu dokonuje się przemocy.

POSZUKIWANIE WSPÓLNOTY ZGROMADZONEJ WOKÓŁ DANEJ WARTOŚCI –POLITYCZNOŚĆ .Polityczność – w

humanistyce (gr.polis – miasto państwo) wspólnotowość !

„Każdy dyskurs jest nośnikiem ideologii” (Foucault)

W dyskurs jest wpisana władza, literatura to sieć konfliktów ideologii. Sujet – podmiot LUB poddany.
Nowoczesność jest nastawiona na różnorodność (NIE uniwersalność). Człowiek jest produktem pewnej
ideologii, jeden z wielu dyskursów. (Nie całościowość) nowoczesność preferuje peryferyjność, wykluczenie.
Narracja jest dyskursem, język jako narzędzie nie da się odróżnić od języka jako materii (NIE MA metajęzyka).

Badania kulturowe  literatura jest jedną z symbolicznych aktywności wobec innych praktyk kulturowych,
badania te to rodzaj politycznej interwencji, praktyki społecznej

Culler :Zadaniem dekonstrukcji jest demaskować opozycje, zwiększać nasz stan czujności na te opozycje, by
nie przyjmować ich bezmyślnie, jednak nadzieja na kompletne wyjście z takich opozycji jest niemożliwe!!

OMÓWIENIE LEKTURY:

RORTY: Rorty twierdzi, że Eco wpisuje wartościowanie – interpretacja jest czymś lepszym od użycia, tekst
zakreśla granice interpretacji; Nie warto używać ani nadinterpretować Rorty – wszystko i tak jest użyciem !
Rorty : esencjaliści wierzą, że tekst naprawdę jest „ o czymś”, to nie ma sensu, Rorty - nie ma żadnej istoty
tekstu! Wokół tekstu będzie organizowali własne potrzeby interpretacyjne . „Widzimy tylko to co chcemy
widzieć” Fajnie jak książka budzi potrzeby nowe, z których ne zdawaliśmy sobie sprawy. Paradoks  „inny”
wdziera się w nas ! Jeśli niczego tekst nie mówi naprawdę, to jak to jest możliwe że przychodzi z czymś co nas
zmienia??
Cel: nie zapsokajanie potrzeb ale ich BUDZENIE !
Deprecjacja wiedzy! Po co nam znajomośc komputerów, skoro używamy nie rozumiejąc/? Po co wiedzieć
czym jest tekst by nim się cieszyć !

CULLER:
Tekst perswaduje by był czytany w dany sposób.
Zarzut Cullera do rortyego: Zarzucanie wejście na drabinę inteligencji jako profesora rozumiejąc mechanizmy
tekstowe), spalając ją następnie, by powiedzieć „młodzi bawcie się”, nie chce by ktoś mu „zagroził”

Eco: jak ja roumiem to się jeszcze bardziej cieszę 

PODSUMOWANIE

XIX w. – pozytywizm (czym jest literatura? Czynniki społeczne, biografia pisarza – to co

zewnątrz…)
Przełom : przełom antypozytywistyczny – moment, w którym humanistyka zdobywa autonomię
(niezależność od przyrodoznawstwa). Podział na nauki nomotetyczne i idiograficzne.
Przejaw w literaturoznawstwie: zwrot językowy! (po publikacji kursu językoznawstwa
ogólnego) 1 odkrycie : rewolucja w semiotyce (Saussure: semiologia). Znak językowy to nie
triada (+ rzeczywistość), znak ma strukturę binarną! Naukowo da się badać tylko longue
(niezmienne, obiektywne, wspólnotowe, NIE indywidualne, historyczne, zmienne) Strukturaliści
 w badaniu literatury idąc za Saussurem: poszukiwanie systemu, całości, tego co ponad
historyczne.
Do ’60 strukturalizm : nurt badawczy w literaturoznawstwie:
Założenia: (jak badać literaturę?)
 teoria literatury (literaturoznawstwo)cechuje się autonomią wobec ideologii, polityki.
 Obiektywność w badaniu literatury (tak naprawdę powtarzają pozytywistyczne idee)
 Ważne To co jest w tekście, systemie języka ! <wewnątrz tekstu>
 Uniwersalność – ponadhistoryczna, nieuwarunkowana czynnikami etnicznymi itp.
 Całościowość (systemowość) – za śladami językoznawstwa, zrekonstruowanie systemu (tym
razem literatury!) ma objąć swoją uwagą badawczą wszystkie przejawy literatury
 Neutralność metajęzyka – język da się sprowadzić do roli narzędzia (język nie jest materią lecz
narzędziem przy opisywaniu go) – badanie języka za pomocą języka. Da się raz potraktować go
jak przedmiot badań, a raz jak instrument.
Strukturaliści „wpadli w to samo z czego chcieli wyjść’, tylko, że zmieniają teorię o tym, co jest czynnikiem
determinującym.
Destrukcja tez/założeń w systematyczny sposób (do dziś! z przystankiem w latach ’80)
II przełom ’60 (rozłożonym bardziej w czasie) PRZEŁOM POSTSTRUKTUURALISTYCZNY
Zjawiska :
Sztuka – Postmodernizm, Filozofia/teoria - ponowoczesne; w refleksji : ponowoczesność 
„dekonstruowanie wielkiego europejskiego dziedzictwa, kończy się sposób myślenia sięgający Platona”
według niektórych; przełom głębszy niż przełom antypozytywistyczny, to cos więcej niż „demontaż
strukturalizmu”.