You are on page 1of 252

{Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5

MaUmZw`moJgyMH$ My{bH$m _hm{YH$ma


(AmMaUàkmnZm{YH$ma)
A~ Xygam| H$mo MaUmZw`moJH$s gyMH$ My{bH$m1 H$hVo h¡Ÿ&
[ Cg_|, àW_ lr A_¥VMÝÐmMm`© Xod íbmoH$ Ûmam AmJm_r JmWm
H$s CËWm{ZH$m H$aVo h¢Ÿ&]
( BÝÐd«Om N>ÝX )
Ðì`ñ` {gÕm¡ MaUñ` {g{Õ…,Ðì`ñ` {g{ÕíMaUñ` {gÕm¡Ÿ&
~wX²>Üdo{V H$_m©{daVm… nao@{n, Ðì`m{déÕ§ MaU§ Ma§Vw>&&13&&
( Xmohm )
Ðì`{g{Õ go MaU Aa MaU {g{Õ go Ðì`Ÿ&
`h bIH$a g~ AmMamo Ðì`m| go A{déÕŸ&&13&&
AW© …• Ðì` H$s {g{Õ _| MaU H$s {g{Õ h¡ Am¡a MaU H$s {g{Õ _|
Ðì` H$s {g{Õ h¡ • `h OmZH$a, H$_m] go (ew^mew^ ^mdm| go) A{daV
Xygao ^r, Ðì` go A{déÕ MaU (Mm[aÌ) H$m AmMaU H$amoŸ&
íbmoH$ 13 na àdMZ
AmË_m H$m gå`H²$ lÕmZ-kmZ H$aZo go drVamJr n[aUm_ àJQ> hmoVo
h¢Ÿ& AmË_m {ZË` dñVw AZ§VJwUm| H$m {nÊS> h¡Ÿ& eara-_Z-dmUr go {^Þ
AmË_m n[aUm_r {ZË` Ðì` h¡Ÿ& `{X AmË_m n[aU_Z Z H$ao Vmo Xw…I
nbQ>H$a AZw^d H$s àm{á Z hmo Am¡a `{X AmË_m {ZË` Z hmo Vmo Xw…I H$mo
Zme H$aZodmbm Am¡a AZw^d H$aZodmbm nXmW© Zht ahoJmŸ& AV… AmË_m
{ZË` n[aUm_r h¡Ÿ& `{X dh {ZË` Z hmo Vmo {H$gr go CËnÞ hþAm {gÕ
hmoJm; naÝVw Eogm hmo Zht gH$Vm; Bg{b`o AmË_m AZm{X-AZ§V emídV
nXmW© h¡Ÿ& AkmZr nanXmW© _| gwI _mZH$a dV©_mZ AdñWm _| AkmZ^md
H$aVm h¡Ÿ& AmË_m kmVm-Ñï>m Am¡a gwI H$m {ZYmZ h¡ • Eogr gƒr g_P
H$ao Vmo em§{V H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& BgàH$ma Ðì` H$s {g{Õ _| MaU H$s {g{Õ
1. My{bH$m = Omo emó _| Zht H$hm J`m h¡ CgH$m ì`m»`mZ H$aZm, AWdm H$ho J`o H$m
{deof ì`m»`mZ H$aZm `m XmoZm| H$m `Wm`mo½` ì`m»`mZ H$aZmŸ&
1
2 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 201 3
hmoVr h¡Ÿ& Xohm{X Am¡a {dH$ënm{X go {^Þ • Eogo ewÕ AmË_ñd^md _| hr h¢, CVZo à_mU _| pñWaVm AmVr h¡, em§{V ~‹T>Vr h¡ Am¡a Ðì` H$s {g{Õ
O_Zm, a_Zm, brZ hmoZm MaU AWdm AmMaU h¡Ÿ& hmoVr h¡Ÿ&
{OgàH$ma H$moR>r H$mo YmoZo go H$sM‹S> {ZH$bVm h¡; CgràH$ma earaê$nr kmVm-Ñï>m em§V ñd^md Ho$ AZwgma {deof drVamJr n[aUm_ Ü`mZ
H$moR>r H$m bú` H$aZo go AmË_m H$m H$ë`mU Zht hmoVmŸ& AmË_m {ÌH$mb _| AmVo h¢ • Eogm OmZH$a ew^mew^ ^mdm| go {dam_ nmH$a gå`H²$kmZr
em§V ñd^mdr h¡, Cg_| Xw…I Zht hmo gH$Vm; naÝVw AnZm ñd^md J¥hñW ^r Ðì` go A{déÕ Mm[aÌ H$mo Ü`mVm h¡Ÿ&
N>mo‹S>H$a na Ho$ Aml` go gwI àmá hmoVm h¡ • Eogm {dH$ën H$aZm, Xw…I `hm± AmMaU H$s ~mV _w{ZamOm| Ho$ {b`o Zht h¡; Š`m|{H$ do Vmo drVamJr
H$s {dH¥$V AdñWm h¡Ÿ& dh Xw…I H$s AdñWm nanXmW© Ho$ H$maU Zht Mm[aÌ g{hV hr n[aU_Z H$a aho h¢; A{nVw Omo gå`½kmZr J¥hñW h¡§ VWm
h¡Ÿ& ZaH$ _| ^r Ordm| H$mo dhm± Ho$ à{VHy$b g§`moJm| go Xw…I Zht h¡; A{nVw {OÝhm|Zo nanXmW© _| Amg{º$ ^md H$_ hmoZo go ew^mew^ ^mdm| go {dam_ nm
eara _oam h¡ Am¡a CgH$s à{VHy$bVm _| _wPo Xw…I hmoVm h¡ • Eogr {b`m h¡, CZgo AmMm`© ^JdmZ H$hVo h¢ {H$ {OgàH$ma Ðì` H$s lÕm H$s
EH$Ëd~w{Õ hr Xw…I H$m H$maU h¡Ÿ& h¡, CgràH$ma Cg_| brZVm H$amo, Bggo {déÕ-{dH$ënm| H$mo _Z _| _V
`h Ord AZ§V^dm| _| AZoH$ àH$ma go Am¡nm{YH$ ^md H$aVm Am bmdmo Vmo ew^mew^ ^mdm| H$mo N>mo‹S>Zo H$m hR> ^r Zht ahoJmŸ&
ahm h¡, `o Am¡nm{YH$ ^md H¡$go {_Q>o ? {OgàH$ma `o Cnm{Y ^md na Ho$ AmË_ñd^md _| {OVZr pñWaVm ~‹T>Vr h¡, CVZm Mm[aÌ àJQ> hmoVo
H$maU Zht h¡§, CgràH$ma {Zénm{Y ñd^md _| ^r Zht h¡Ÿ& hþE `h Ord ew^mew^ ^mdm| go ghO Ny>Q> OmVm h¡Ÿ& Ðì` go MaU
ñd^md Vmo Cnm{Y-a{hV h¡ • Eogo gƒo lÕmZ-kmZnyd©H$ Ðì` H$m A{déÕ h¡ • Eogm H$hmŸ& "A{déÕ' AWm©V² ñd^md go hr A{^Þ h¡Ÿ&
Aml` Cnm{Y a{hV hmoVm h¡ Am¡a Cg_| brZVm H$aHo$ em§{V àmá hmoVr kmZñd^md em§{V go n[anyU© h¡; AV… VXZwgma `Wme{º$ drVamJr
h¡Ÿ& nwÊ`-nmnê$n ^md AmMaU Zht h¡; {H$ÝVw nwÊ`-nmn go a{hV AmË_m n[aUm_ hmoVo h¢Ÿ& AkmZê$n Vn _| ~hþV WH$mZ h¡, IoX XoIZo _| AmVm
h¡ • Eogo Ðì` H$s {g{Õ _| MaU H$s ^r {g{Õ h¡, BgàH$ma drVamJr h¡; naÝVw Eogr WH$mZ Am¡a IoX kmZnyd©H$ Mm[aÌ _| H$^r Zht h¡; AV…
n[aUm_ H$s {g{Õ hmoVr h¡Ÿ& ghO drVamJr n[aUm_ hmo • Eogm AmMaU H$amo; Š`m|{H$ MaU Ho$
AmË_m Ho$ bú`nyd©H$ {OVZo drVamJr n[aUm_ hmoVo h¢, CVZo à_mU drVamJr AmMaU _| hr Ðì` H$s {g{Õ hmoVr h¡Ÿ&
_| Ðì` H$s {g{Õ hmoVr h¡Ÿ& MaU H$s {g{Õ _| Ðì` H$s {g{Õ h¡Ÿ& {OVZo (1) AmË_m kmZmZÝXñd^mdr ewÕ h¡, Eogo lÕmZ-kmZnyd©H$ Omo
à_mU _| amJ H$m A^md hmoVm h¡, CVZo à_mU _| Ðì` H$s ew{Õ hmoVr h¡ MaU hmo, Cggo AmMaU H$s {g{Õ hmoVr h¡Ÿ&
Am¡a em§{V ~‹T>Vr h¡ • `hr Ðì` H$s {g{Õ h¡Ÿ& (2) AmË_m Ho$ ^mZg{hV amJ H$mo N>mo‹S>H$a {OVZo n[a_mU _|
AkmZr Ord "_¢ naÐì` H$m H$Îmm© hÿ±' • Eogm A{^_mZ H$aVm hþAm drVamJr n[aUm_ hmoVo h¢, CVZr em§{V hmoVr h¡ VWm Cggo hr Ðì` H$s
Xw…I CR>mVm h¡ VWm Omo Ord `WmW© ñd^md H$s g_P-kmZ H$aVm h¡, {g{Õ hmoVr h¡Ÿ&
dh gwIr hmoVm h¡Ÿ& BgàH$ma AmË_ñd^md H$s ~mV H$aZo Ho$ níMmV² (3) gå`H²$kmZr J¥hñW EH$ Xygao H$s nañna Anojm OmZVm h¡Ÿ&
MaUmZw`moJ H$s ~mV H$s h¡Ÿ& Ðì` H$s lÕm-kmZ {deof aIH$a em§V-drVamJr n[aUm_m| H$mo AmMaVm
AmË_ñd^md g_Po {~Zm {H$`m J`m Mm[aÌ JYo Ho$ gtJ Ho$ g_mZ h¡Ÿ& Bgr {d{Ynyd©H$ gå`H²$Ñ{ï> J¥hñW H$mo _w{ZnZm A§JrH$ma H$aZm
h¡Ÿ& {OVZo à_mU _| AmË_-ñd^md Ho$ bú` go H$m_-H«$moYm{X Zï> hmoVo Mm{hE, VËníMmV² ^y{_H$mZwgma CnXoe àma§^ H$aZm Mm{hEŸ&
2
4 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 201 5
BgàH$ma `h {ZpíMV hþAm {H$ MaU AWm©V² AmMaU H$m nmbZ
A§Va^mZ g{hV hmoZo go CÝh| (^mdqbJr g§Vm| H$mo) Vmo {deof em§{V ~‹T> Bg A{YH$ma H$s JmWm àma§^ H$aZo go nyd© CgH$s g§Yr Ho$ {bE
[
JB© h¡Ÿ& AV… ho Ord ! `{X Vw_ ^r `h em§{V àmá H$aZm MmhVo hmo Vmo h_ lr A_¥VMÝÐmMm`©Xod Zo n§Mna_oð>r H$mo Z_ñH$ma H$aZo Ho$ {bE kmZVÎd
O¡gm gXmMaU ~VmVo h¢, d¡gm AmMaU H$amoŸ& àkmnZ A{YH$ma H$s àW_ VrZ JmWm`| {bIr h¡Ÿ& ]
gXmMaU AWm©V² Š`m ? bm¡{H$H$ _| H$hVo h¢ {H$ Bg Ord Ho$ àdMZgma JmWm 201
gXmMaU h¡; {H$ÝVw AkmZr Ordm| H$mo gXmMaU eãX Ho$ ^md H$s hr A~ Bg MaUmZw`moJgyMH$ My{bH$m A{YH$ma H$s JmWm àma§^
I~a Zht h¡Ÿ& {\$a CZHo$ gXmMaU H¡$go hmo ? gXmMaU H$m ì`wËn{Îm H$aVo h¢Ÿ&
AW© Vmo gV² + AmMaU h¡Ÿ& Ed§ nU{_` {gÕo {OUdadgho nwUmo nwUmo g_UoŸ&
"gXmMaU' `h Vmo eãX h¡ Am¡a eãX dmMH$ h¡Ÿ& dmMH$ eãX H$m n{S>dÁOXw gm_ÊU§ O{X BÀN>{X XwŠIn[a_moŠI§Ÿ&&201&&
dmÀ` (^md) Š`m h¡ ? `h g_PZm AË`ÝV Amdí`H$ h¡Ÿ& {OgàH$ma ( h[aJrV )
eŠH$a eãX _| eŠH$a Zht h¡; {H$ÝVw eŠH$a ê$n ^md _| eŠH$a ({_R>mg) ho ^ì`OZ ! `{X ^dXwIm| go _wº$ hmoZm MmhVoŸ&
h¡, CgràH$ma gXmMaU Vmo eãX h¡, eãX _| gXmMaU Zht h¡; {H$ÝVw na_o{ð>`m| H$mo H$a Z_Z lm_Ê` H$mo YmaU H$amoŸ&&201&&
CgH$m ^md g_Po Vmo gXmMaU g_Pm • Eogm H$hm OmEŸ& AÝd`mW© …• [ `{X Xw…In[a_moj_² BÀN>{V ] `{X Xw…Im| go n[a_wº$
gV² = H$m`_ñdê$nr AmË_mŸ& Omo gV² nXmW© h¡, Cg_| a_UVm hmoZo H$s (Nw>Q>H$mam nmZo H$s) BÀN>m hmo Vmo, [ Ed§ ] nydm}º$ àH$ma go
H$aZm, Cg_| hr AmMaU H$aZm gXmMaU h¡Ÿ& Bg{b`o gV² Š`m h¡ ? (kmZVÎd-àkmnZ H$s àW_ VrZ JmWmAm| Ho$ AZwgma) [ nwZ… nwZ… ]
àW_ CgH$m kmZ H$aZm Mm{h`oŸ& gV² Ho$ kmZ {~Zm gV² H$m AmMaU Zht ~ma§~ma [ [gÕmZ² ] {gÕm| H$mo, [ {OZdad¥f^mZ² ] {OZdad¥f^m| H$mo
hmo gH$Vm VWm gV² H$m kmZ hmodo Am¡a VXZwgma VËH$mb hr AmMaU hmo (Ah©ÝVm| H$mo) VWm [ l_UmZ² ] l_Um| H$mo [ àUå` ] àUm_ H$aHo$,
• Eogm ^r Zht h¡Ÿ& [ lm_Ê`§ à{VnÚVm_² ] (Ord) lm_Ê` H$mo A§JrH$ma H$amoŸ&
AkmZr Ord gƒm ñdê$n g_Po {~Zm Hw$N> ^r H$ho Vmo dh dñVw- Q>rH$m …• O¡go Xw…Im| go _wº$ hmoZo Ho$ AWu _oao AmË_m Zo • ""{H$ƒm
ñdê$n Zht h¡, AV… gƒm kmZ H$aZm Mm{hE, {OgHo$ hmoZo na AnZr Aah§VmU§ {gÕmU§ Vh U_mo JUhamU§Ÿ& AÁPmd`d½JmU§ gmhÿU§ Mod
AmË_m _| IoX Zht hmoVmŸ& gìdo{g§Ÿ&& Voqg {dgwÕX§gUUmUnhmUmg_§ g_mgoÁOŸ& Cdg§n`m{_ gå_§
AmË_em§{V _| {ZaÝVa d¥{Õ Ho$ {bE à_mXa{hV AmMaU H$a|Jo Vmo OÎmmo {UìdmUg§nÎmrŸ&''1 BgàH$ma AhªÝVm|, {gÕm|, AmMm`m], CnmÜ`m`m|
VwaÝV hr Mm[aÌ hmoJm Eogm ^r Zht h¡; {H$ÝVw ghO nwéfmW© Ho$ AZwgma VWm gmYwAm| H$mo àUm_-d§XZmË_H$2 Z_ñH$manyd©H$ {dewÕXe©Z-
brZVm H$aZo go Mm[aÌ hmoVm h¡Ÿ& kmZàYmZ3 gmå`Zm_H$ lm_Ê` H$mo • {OgH$m Bg J«§W _| H$ho hþE
`hm± AmMm`©Xod ñd`§ go H$hVo h¢ {H$ h_ Vmo ^mdqbJr g§V h¢, 1. `h kmZVÎdàkmnZ H$s Mm¡Wr Am¡a nm±Mdt JmWm`| h¢Ÿ&
h_Zo Mm[aÌ A§JrH$ma {H$`m h¡Ÿ& h_ Vmo ñdê$n _| a_U H$aZodmbo h¢Ÿ& 2. Z_ñH$ma àUm_-d§XZ_` h¡Ÿ&
`{X Vwåh| ^r Eogr em§{V àmá H$aZm hmo Vmo h_Zo O¡gm H$hm h¡, d¡gm H$amoŸ& 3. {dewÕXe©ZkmZàYmZ = {Og_| {dewÕ Xe©Z Am¡a kmZ-àYmZ h¢ EogmŸ& (gmå` Zm_H$
lm_Ê` _| {dewÕ Xe©Z Am¡a kmZ àYmZ h¡Ÿ&
·
3
6 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 201 7
(kmZVËd-àkmnZ Am¡a ko`VËdàkmnZ Zm_H$) Xmo A{YH$mam| H$s aMZm 3. ñd-ko` H$mo ^ybH$a na-ko` _| AnZmnZm/gwI _mZZm hr
Ûmam gwpñWVnZ hþAm h¡ Cgo • ñd`§ A§JrH$ma {H$`m, CgràH$ma Xygam| Xw…I h¡, Omo {H$ EH$ g_` H$s AdñWm h¡Ÿ&
H$m AmË_m ^r, `{X Xw…Im| go _wº$ hmoZo H$m AWu (BÀNw>H$) hmo Vmo, Cgo 4. AmË_ñd^md _| Xw…I hmo Vmo Xw…I AmË_m H$m ñd^md hmo OmE
A§JrH$ma H$aoŸ& Cg (lm_Ê`) H$mo A§JrH$ma H$aZo H$m Omo `WmZw^yV1 Am¡a Xw…Ia{hV Xem H$^r àmá hr Z hmo, Bg{b`o Xw…I n`m©` _| hmoVm
_mJ© h¡ CgHo$ àUoVm h_ `h I‹S>o h¢Ÿ& h¡Ÿ& AmË_m Vmo ñd^md go {Zénm{Y gwIñdê$n hr h¡Ÿ&
JmWm 201 na àdMZ 5. Eogo {Zénm{Y ñd^md Ho$ bj go lÕm-kmZ _| a_UVm H$aZo go
ho Ordm| ! `{X Vwåh| n[anyU© gwI H$s àm{á H$aZm hmo Vmo ~mø- Xw…I Zï> hmoH$a gwI H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ&
Amä`ÝVa drVamJr _w{ZnZm A§JrH$ma H$amoŸ& `{X Vwåh| AnZo g§gma- 6. n`m©` nbQ>Vr h¡, gwI-Xw…I XmoZm| hr AdñWm`| h¢; {H$ÝVw Y«wd
Xw…I go n[anyU© _wŠV hmoZm h¡ Vmo CgH$m EH$_mÌ Cnm` Omo h_ H$hVo h¢, ñd^md H$m`_ ahVm h¡Ÿ&
dhr h¡Ÿ& 7. BgàH$ma lÕm-kmZ Vmo gå`½kmZr hr H$aVm h¡; naÝVw dhm± ^r
AkmZr Ordm| H$mo nwÊ` H$m CX` hmoZo na én`m-n¡gm VWm AÝ` ew^mew^ ^md hmoZo go Am§{eH$ Xw…I Vmo h¡ hrŸ&
AZoH$ AZwHy$bVm`| àmá hmoVr h¢; CÝh| Cgg_` Xw…I H$m ^md^mgZ AV: AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ ho Ordm| ! `{X Vwåh| g_ñV àH$ma Ho$
Zht h¡; {H$ÝVw dmñVd _| {dMma H$a| Vmo AZwHy$bVmAm| _| gwI _mZZm Xw…I go a{hV hmoZm h¡ Vmo n§Mna_oð>r H$mo Z_ñH$ma H$aHo$ ~mø-Amä`ÝVa
AkmZ ^md h¡, _hmZ Xw…I h¡Ÿ& _w{ZnZm A§JrH$ma H$amoŸ&
Bg nXmW© H$s CnpñW{V _| _wPo AZwHy$bVm hmoJr, `h _mÝ`Vm hr JmWm 201 H$s Q>rH$m na àdMZ
AmHw$bVm_` hmoZo go Xw…I h¡Ÿ& Eogm Xw…I Ord H$mo àË`j {XImB© XoVm AmMm`© ^JdmZ H$hVo h¢ {H$ Xw…I go _wº$ hmoZo Ho$ {bE h_Zo O¡gm
h¡, Bg{b`o Cgo Zï> H$aZo H$m AmMm`©Xod Cnm` ~VmVo h¢ • H$m`© {H$`m h¡, d¡gm hr Vw_ ^r H$amoŸ& ew^mew^ n[aUm_ XmoZm| hr Xw…Iê$n,
Bg Ord H$mo AZm{XH$mb go Mm¡amgr Ho$ AdVma _| EH$Ëd~w{Õ H$m {dH¥$V ñd^md h¡Ÿ& Cg Xw…I go a{hV hmoZo Ho$ {bE h_Zo n§Mna_oð>r H$mo
Xw…I bJm hþAm h¡, `{X Bggo nyU©V… _wŠV hmoZm hmo Vmo _w{ZnZm A§JrH$ma Z_ñH$ma H$a _w{ZnZm A§JrH$ma {H$`m h¡Ÿ&
· H¡$go h¢ do n§M na_oð>r ?
H$aZm Mm{hE, {Oggo `h {ZpíMV hmoJm {H$ •
1. AahÝV …• {OÝhm|Zo amJ a{hV drVamJr Xem àmá H$s h¡Ÿ& EH$g_`
1. dV©_mZ AdñWm _| Xw…I h¡, `{X dV©_mZ _| Xw…I Z hmo Am¡a
_| AbmoH$ g{hV VrZbmoH$ Am¡a VrZH$mb Ho$ nXmWm] H$mo OmZ aho h¢Ÿ&
AZm{XH$mbrZ n`m©` _| gwI hmo Vmo Xw…I H$mo Zï> H$aZo Am¡a gwI àJQ> {OZHo$ AZÝVkmZ-Xe©Z-gwI-dr`© àJQ> hþ`o h¢ • Eogo OrdZ _wº$
H$aZo H$s BÀN>m hr Z hmoŸ& Xemdmbo AahÝV ^JdmZ h¢Ÿ&
2. `h Xw…I g§`moJr dñVw, eara AWdm à{VHy$b g§`moJm| _| Zht 2. {gÕ …• AahÝV AdñWm Ho$ níMmV² hmoZodmbr Aearar {dXoh-
h¢Ÿ& `{X na dñVw go Xw…I hmoVm hmo Vmo H$^r Xw…I go _wº$ Zht hmo gH$VoŸ& _wº$ Xem H$m Zm_ {gÕ h¡Ÿ& `h AmË_m H$mo n[anyU© OmZZodmbo h¢, CZHo$
1. `WmZw^yV = O¡gm (h_Zo) AZw^d {H$`m h¡ d¡gmŸ& g_ñV JwU àJQ> hmo J`o h¢ • Eogo do {gÕ na_oð>r h¢Ÿ&
4
8 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 201 9

3. AmMm`© …• AmË_m kmZmZÝXñd^mdr, {Z{d©H$mar h¡ • Eogr BgàH$ma `{X Vwåh| ^r g§gma Ho$ g_ñV Xw…Im| go Ny>Q>Zm hmo Vmo Vw_
àVr{Vnyd©H$ Omo ñd _| {deof a_UVm H$aVo h¢, do AmMm`© h¢Ÿ& `o ~mø ^r AmË_m H$m gƒm lÕmZ-kmZ H$aHo$ n§M-na_oð>r H$mo Z_ñH$ma H$a
nXdr _| ~‹S>o hmoVo h¢Ÿ& h_Zo O¡gm _w{ZnZm A§JrH$ma {H$`m h¡, d¡gm _w{ZnZm A§JrH$ma H$amoŸ&
4. CnmÜ`m` …• {OÝh| AmË_m H$m ^md^mgZ h¡ Am¡a {OZHo$ g_rn dh _w{ZnZm A§JrH$ma H$aZo go O¡gm ñdê$n h_Zo AZw^d {H$`m h¡, d¡gm
AÝ` gmYw M¡VÝ` H$mo OmZZo H$m à`mg H$aVo h¢, do CnmÜ`m` na_oð>r h¢Ÿ& hr Vwåh| ^r àmá hmoJm, CgHo$ {bE h_ `ht I‹S>o h¡, Vw_ Mbo AmAmoŸ&
5. gmYw …• Omo AmË_ñdê$n Ho$ hr gmYH$ h¢, do gmYw H$hbmVo h¢Ÿ& Mm[aÌ H¡$gm hmoVm h¡ ? _w{ZXem H$m nmbZ H¡$go H$aZm Mm{hE ?
_mÌ Z½ZXem YmaU H$aZoê$n {dH$ën _w{ZnZm Zht h¡Ÿ& `h g~ OmZZm hmo Vmo AZw^dnyd©H$ h_ `hm± _moj_mJ© _| I‹S>o h¢Ÿ& ho
A~ AmMm`© ^JdÝVm| Zo H¡$gm _w{ZnZm A§JrH$ma {H$`m h¡ ? CgH$m Ordmo ! Amn ^r Mbo AmAmoŸ&
ñdê$n H$hVo h§¡ • VÎdkmZ {~Zm gå`½Xe©Z Zht hmo gH$Vm, gå`½Xe©Z {~Zm _w{ZnZm
Zht hmo gH$Vm Am¡a Mm[aÌ {~Zm _w{º$ Zht hmo gH$Vr; AV… gd©àW_
n§M na_o{ð>`m| H$s H$m` Am¡a dMZm| Ûmam ñVw{V H$a, CÝh| Z_ñH$ma
AmË_m H$m lÕmZ-kmZ H$amo níMmV² ghO ê$n go {deof brZVm hmoVo
H$a _w{ZnZm A§JrH$ma {H$`m h¡Ÿ& dh _w{ZnZm {dewÕ kmZ-Xe©Z _|
hþE _w{ZnZm AmVm h¡Ÿ& hR> H$aZo go _w{ZnZm Zht AmVmŸ&
àYmZ h¡, Bggo `h {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ AmË_m earam{X {H«$`m go a{hV {Og gmYwnX H$mo JUYaXodm| VH$ H$m Z_ñH$ma nhþ±MVm h¡, do gmYw
h¡, nwÊ`-nmn ê$n Zht h¡Ÿ& ewÕ kmZ AmZÝXñdê$n h¡, CgHo$ gå`½kmZ Eogo-d¡go Zht h¢Ÿ& do gmYw Vmo Ho$dbr ^JdmZ Ho$ g§XoedmhH$ h¡§Ÿ& Eogm
{~Zm _w{ZnZm H$Xm{n Zht hmo gH$VmŸ& gmYw nX J«hU H$aZm hmo Vmo h_ `hm± I‹S>o h¡§Ÿ&
VWm Bg emó _| {bIo hþE kmZVÎd àkmnZ Am¡a ko`VÎd àkmnZ ho ^mB© ! XoImo, AmMm`© ^JdmZ H$s qgh-d¥{Îm, CJ«-nwéfmW©Ÿ&
• BZ Xmo A{YH$mam| H$s aMZm go h_mam _w{ZnZm Am¡a A{YH$ {deof Ñ‹T> AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ ho Ordm| ! Amn Mbo AmAmoŸ& _moj_mJ© Ho$
hþAm h¡Ÿ& àUoVm, Cgo ~VmZodmbo h_ `hm± I‹S>o h¡§Ÿ& ·
AmË_m H$m ^mZ Vmo nyd© _| ^r Wm; {H$ÝVw A~ AÝVa _| nwÊ`-nmn Ho$
g_ñV {dH$ënm| H$mo ^r Zï> H$a {X`m h¡, {Oggo ñdê$n a_UVm {deof
O¡ZXe©Z H$s g~go ~‹S>r {deofVm `h h¡ {H$ dh H$hVm h¡
~‹T> JB© h¡ Am¡a ~mø _| ^r Z¾Xem dV© ahr h¡ • Eogm _w{ZnZm h_Zo
A§JrH$ma {H$`m h¡Ÿ& gå`½kmZ Am¡a gå`H²$lÕm {~Zm _mÌ Z½ZXem
{H$ g^r AmË_m ñd`§ ^JdmZ h¢Ÿ& ñd^md go Vmo g^r ^JdmZ h¢
YmaU H$aZm _w{ZnZm Zht h¡; {H$ÝVw `WmW© ^mZnyd©H$ AÝVaXem Ho$ hr, `{X gå`H²$nwéfmW© H$a| AWm©V² AnZo H$mo OmZ|, n{hMmZ|
gmW ~mø _| eara H$s Z¾Xem ^r ghO hr hmoVr h¡Ÿ& Am¡a AnZo _| hr O_ Omd|, a_ Omd| Vmo àH$Q>ê$n go n`m©` _| ^r
AmMm`©Xod H$hVo h¡§ {H$ ho ^mB© ! `{X Vwåh| Xw…I Ho$ Zmeñdê$n ^JdmZ ~Z gH$Vo h¢Ÿ&
_w{ZnZm A§JrH$ma H$aZm hmo Vmo h_mao nmg Mbo AmAmo ! h_ `hm± • AmË_m hr h¡ eaU, n¥ð>-31
I‹S>o h¡§Ÿ&
5
10 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 11
Ahmo ! Bg nwéf Ho$ eara H$s a_Ur (ór) Ho$ AmË_m ! Vy Bg nwéf Ho$
àdMZgma JmWm 202 AmË_m H$mo a_U Zht H$amVm, Eogm Vy {ZíM` go OmZŸ& Bg{b`o Vy Bg
A~ Bg JmWm _| l_U hmoZo H$m BÀNw>H$ Ord nhbo Š`m-Š`m AmË_m H$mo N>mo‹S>Ÿ& {Ogo kmZÁ`mo{V àJQ> hþB© h¡ Eogm `h AmË_m AmO
H$aVm h¡, CgH$m CnXoe H$aVo h¢ • AnZr ñdmZw^y{Vê$nr AZm{X-a_Ur Ho$ nmg Om ahm h¡Ÿ&
Am{nÀN> ~§Ydw ½J§ {d_mo{MXmo JwéH$bÎmnwÎmoqhŸ& Ahmo! Bg nwéf Ho$ eara Ho$ nwÌ Ho$ AmË_m ! Vy Bg nwéf Ho$ AmË_m
Am{gÁO UmUX§gUM[aÎmVddr[a`m`ma§&&202&& H$m OÝ` (CËnÞ {H$`m J`m • nwÌ) Zht h¡, Eogm Vy {ZíM` go OmZŸ&
( h[aJrV ) Bg{b`o Vy Bg AmË_m H$mo N>mo‹S>Ÿ& {Ogo kmZÁ`mo{V àJQ> hþB© h¡ Eogm `h
d¥ Õ OZ {V`-nw Ì -~§ Y w d J© go bo AZw _ {VŸ& AmË_m AmO AmË_mê$nr AnZo AZm{X OÝ` Ho$ nmg Om ahm h¡Ÿ&
dr`©-Xe©Z-kmZ-Vn-Mm[aÌ A§JrH$ma H$aŸ&&202&& BgàH$ma ~‹S>m| go, ór go Am¡a nwÌ go AnZo H$mo Nw>‹S>mVm h¡Ÿ&
AÝd`mW© …• (lm_Ê`mWu) [ ~ÝYwdJ©_² Amn¥ÀN>ç ] ~§YwdJ© go (`hm± Eogm g_PZm Mm{h`o {H$ Omo Ord _w{Z hmoZm MmhVm h¡ dh
{dXm _m±JH$a [ JwéH$bÌnwÌ¡… {d_mo{MV… ] ~‹S>m| go, ór Am¡a nwÌ go Hw$Qw>å~ go gd©àH$ma go {daº$ hr hmoVm h¡Ÿ& Bg{b`o Hw$Qw>å~ H$s gå_{V go
_wº$ {H$`m hþAm [ kmZXe©ZMm[aÌVnmodr`m©Mma_² AmgmÚ ] kmZmMma, hr _w{Z hmoZo H$m {Z`_ Zht h¡Ÿ& BgàH$ma Hw$Qw>å~ Ho$ ^amogo ahZo na Vmo,
Xe©ZmMma, Mm[aÌmMma, VnmMma Am¡a dr`m©Mma H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ& `{X Hw$Qw>å~ {H$gràH$ma go gå_{V hr Zht Xo Vmo _w{Z hr Zht hþAm Om
Q>rH$m …• Omo l_U hmoZm MmhVm h¡, dh nhbo hr ~§YwdJ© go (gJo- gHo$JmŸ& BgàH$ma Hw$Qw>å~ H$mo gå_V H$aHo$ hr _w{ZËd Ho$ YmaU H$aZo H$m
g§~§{Y`m| go) {dXm _m±JVm h¡, JwéOZm| (~‹S>m|) go, ór Am¡a nwÌm| go AnZo {Z`_ Z hmoZo na ^r, Hw$N> Ordm| H$mo _w{Z hmoZo go nyd© d¡am½` Ho$ H$maU
H$mo Nw>‹S>mVm h¡, kmZmMma, Xe©ZmMma, Mm[aÌmMma, VnmMma VWm dr`m©Mma Hw$Qw>å~ H$mo g_PmZo H$s ^mdZm go nydm}º$ àH$ma Ho$ dMZ {ZH$bVo h¢Ÿ&
H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ& dh BgàH$ma h¡ • Eogo d¡am½` Ho$ dMZ gwZH$a, Hw$Qw>å~ _| `{X H$moB© Aëng§gmar Ord hmo Vmo
~§YwdJ© go BgàH$ma {dXm boVm h¡ • Ahmo ! Bg nwéf Ho$ eara Ho$ dh ^r d¡am½` H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ&)
~§YwdJ© _| àdV©_mZ AmË_mAmo ! Bg nwéf H$m AmË_m qH${MV²_mÌ ^r (A~ {ZåZ àH$ma go n§MmMma H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡ …)
Vwåhmam Zht h¡ • BgàH$ma Vw_ {ZíM` go OmZmoŸ& Bg{b`o _¢ Vw_go {dXm ({OgàH$ma ~§YwdJ© go {dXm br, AnZo H$mo ~‹S>m| go, ór Am¡a nwÌ go
boVm hÿ±Ÿ& {Ogo kmZÁ`mo{V àJQ> hþB© h¡ • Eogm `h AmË_m AmO AnZo Nw>‹S>m`m) CgràH$ma • Ahmo H$mb, {dZ`, CnYmZ, ~hþ_mZ, A{Z•d,
AmË_mê$nr AnZo AZm{X~§Yw Ho$ nmg Om ahm h¡Ÿ& AW©, ì`§OZ Am¡a VXw^`g§nÞ kmZmMma ! _¢ `h {ZíM` go OmZVm hÿ±
Ahmo ! Bg nwéf Ho$ eara Ho$ OZH$ ({nVm) Ho$ AmË_m ! Ahmo ! Bg {H$ Vy ewÕmË_m H$m Zht h¡; VWm{n _¢ VwPo V~VH$ A§JrH$ma H$aVm hÿ±
nwéf Ho$ eara H$s OZZr (_mVm) Ho$ AmË_m ! Bg nwéf H$m AmË_m Vwåhmao O~VH$ {H$ Voao àgmX go ewÕmË_m H$mo CnbãY H$a byŸ± & Ahmo {Z…e§{H$VËd,
Ûmam O{ZV (CËnÞ) Zht h¡, Eogm Vw_ {ZíM` go OmZmoŸ& Bg{bE Vw_ Bg {ZH$m§{jVËd, {Z{d©{MH$ËgËd, {Z_y©‹T>Ñ{ï>Ëd, Cn~¥§hU, pñW{VH$aU,
AmË_m H$mo N>mo‹S>moŸ& {Ogo kmZÁ`mo{V àJQ> hþB© h¡ • Eogm `h AmË_m AmO dmËgë` Am¡a à^mdZmñdê$n Xe©ZmMma ! _¢ `h {ZíM` go OmZVm hÿ±
AmË_mê$nr AnZo AZm{XOZH$ Ho$ nmg Om ahm h¡Ÿ& {H$ Vy ewÕmË_m H$m Zht h¡, VWm{n VwPo V~VH$ A§JrH$ma H$aVm hÿ±
6
12 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 13
O~VH$ {H$ Voao àgmX go ewÕmË_m H$mo CnbãY H$a by±Ÿ& ahVmŸ& gH$b {d^mdn[aU{V go a{hV ñd^mdÑ{ï> Ho$ ~bñdê$n nwéfmW©
Ahmo! _moj_mJ© _| àd¥{Îm Ho$ H$maU^yV, n§M_hmd«Vg{hV H$m`- go JwUñWmZm| H$s n[anmQ>r Ho$ gm_mÝ` H«$_mZwgma CgHo$ àW_ Aew^
dMZ-_ZJw{á Am¡a B©`m©-^mfm-EfUm-AmXmZ {ZjonU à{Vð>mnZ n[aU{V H$s hm{Z hmoVr h¡ Am¡a {\$a Yrao-Yrao ew^ n[aU{V ^r Ny>Q>Vr
g{_{Vñdê$n Mm[aÌmMma ! _¢ `h {ZíM` go OmZVm hÿ± {H$ Vy ewÕmË_m OmVr h¡Ÿ& Eogm hmoZo go dh ew^amJ Ho$ CX` H$s ^y{_H$m _| J¥hdmg H$m
H$m Zht h¡, VWm{n VwPo V~VH$ A§JrH$ma H$aVm hÿ± O~VH$ {H$ Voao àgmX Am¡a Hw$Qw>å~ H$m Ë`mJr hmoH$a ì`dhma-aËZÌ`ê$n n§MmMma H$mo A§JrH$ma
go ewÕmË_m H$mo CnbãY H$a by±Ÿ& H$aVm h¡Ÿ& `Ú{n dh kmZ^md go g_ñV ew^mew^ {H«$`mAm| H$m Ë`mJr h¢
Ahmo ! AZeZ, Ad_m¡X`©, d¥{Îmn[ag§»`mZ, agn[aË`mJ, {d{dº$- VWm{n n`m©` _| ew^amJ Zht Ny>Q>Zo go dh nydm}º$àH$ma go n§MmMma H$mo
eæ`mgZ, H$m`Šboe, àm`píMV, {dZ`, d¡`md¥Ë`, ñdmÜ`m`, Ü`mZ J«hU H$aVm h¡Ÿ&)
Am¡a ì`wËgJ©ñdê$n VnmMma ! _¢ `h {ZíM` go OmZVm hÿ± {H$ Vy ewÕmË_m JmWm 202 na àdMZ
H$m Zht h¡, VWm{n VwPo V~VH$ A§JrH$ma H$aVm hy± O~VH$ Voao àgmX go · {OZHo$ MaUm| _| JUYa ^JdmZ H$m Z_ñH$ma nhþ±MVm h¡, dh
ewÕmË_m H$mo CnbãY H$a by± ! gmYwnX H¡$gm h¡, CgH$m ñdê$n H$hVo h¢Ÿ&
Ahmo ! g_ñV BVa (dr`m©Mma ! Ho$ A{V[aº$ AÝ`) AmMma _| Xoh-_Z-dmUr AmË_m H$m ñdê$n Zht h¡, nwÊ`-nmn AmË_m H$m
àd¥{Îm H$amZodmbr ñde{º$ Ho$ AJmonZñdê$n dr`m©Mma ! _¢ `h {ZíM` H$V©ì` Zht h¡Ÿ& AmË_m Vmo kmZñd^mdr h¡ • Eogo AmË_m Ho$ kmZ-
go OmZVm hÿ± {H$ Vy ewÕmË_m H$m Zht h¡, VWm{n VwPo V~VH$ A§JrH$ma lÕmZnyd©H$ Cg_| a_UVm H$aZo go drVamJr _w{ZnZm hmoVm h¡, VËníMmV²
H$aVm hÿ±, O~VH$ {H$ Voao àgmX go ewÕmË_m H$mo CnbãY H$a by± • ~mø _| eara H$s Z½ZXem hmoVr h¡Ÿ&
BgàH$ma kmZmMma, Xe©ZmMma, Mm[aÌmMma, VnmMma VWm dr`m©Mma Eogr _w{ZXem _| _mÌ _`ya{nN>r Am¡a H$_ÊS>b hr gmW _| ahVm h¡Ÿ&
H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ& bmoJ Eogm H$hVo h¢ {H$ dóg{hV _w{ZnZm hmoVm h¡; {H$ÝVw dh `WmW©
(gå`½Ñ{ï> Ord AnZo ñdê$n H$mo OmZVm h¡ • AZw^d H$aVm h¡ _w{ZnZm Zht h¡ AWdm gå`½Xe©Z {~Zm _mÌ ~mø Z½ZXem ^r _w{ZnZm
Am¡a AnZo H$mo AÝ` g_ñV ì`dhma^mdm| go {^Þ OmZVm h¢Ÿ& O~go Cgo Zht h¡Ÿ& Ohm± ~mø-Amä`ÝVa ghO drVamJr Xem dV©Vr h¡, dh `WmW©
ñd-na H$m {ddoH$ñdê$n ^oX-{dkmZ àJQ> hþAm Wm V^r go dh g_ñV _w{ZnZm h¡ • Eogo _w{ZnZo H$mo A§JrH$ma H$aZo H$s {d{Y Bg JmWm _|
{d^md^mdm| H$m Ë`mJ H$a MwH$m h¢ Am¡a V^r go CgZo Q>§H$moËH$sU© {ZO^md H$hr h¡Ÿ&
A§JrH$ma {H$`m h¡Ÿ& Bg{b`o Cgo Z Vmo Ë`mJ H$aZo H$mo ahm h¡ Am¡a Z Hw$N> àW_V: _w{ZnZm A§JrH$ma H$aZodmbo Ord H$mo AmË_m ghO
J«hU H$aZo H$mo • A§JrH$ma H$aZo H$mo ahm h¡Ÿ& ñd^mdÑ{ï> H$s Anojm go AmZÝXñdê$n h¡ • Eogm gƒm lÕmZ-kmZ hmoZm Mm{hEŸ& ho ^mB© !
Eogm hmoZo na ^r, dh n`m©` _| nyd©~Õ H$_m] Ho$ CX` Ho$ {Z{_Îm go AZoH$ {dMma Vmo H$amo {H$ gmYwnX H¡$gm hmoVm h¡ ?
àH$ma Ho$ {d^md^mdê$n n[aU{_V hmoVm h¡Ÿ& Bg {d^mdn[aU{V H$mo Mma kmZ Ho$ Ymar JUYa Xod Omo VrWªH$a ^JdmZ Ho$ dOra h¢, do ^r
n¥WH²$ hmoVr Z XoIH$a dh AmHw$b-ì`mHw$b ^r Zht hmoVm Am¡a dh Z_ñH$ma _§Ì ~mobVo g_` "U_mo bmoE gìdgmhÿU§' Bg nX Ho$ Ûmam
gH$b {d^mdn[aU{V H$mo Xya H$aZo H$m nwéfmW© {H$`o {~Zm ^r Zht H$hVo h¢ {H$ ho g§Vm| ! AmnHo$ MaUm| _| h_mam Z_ñH$ma h¡Ÿ& {OZHo$ MaUm|
7
14 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 15
_| Y_©Ymar JUYa Xod H$m ^r Z_ñH$ma nhþ±MVm h¡, dmñVd _| dh AmË_m BgH$s gmjr XoVm h¡Ÿ& eara AWdm nwÊ`-nmn n[aUm_m| go
gmYwnX H¡$gm hmoJm ? `h {dMma H$aZo `mo½` h¡Ÿ& Ho$dbkmZ àmá Zht hmoVm; {H$ÝVw _oar AmË_m _| go Adí` hr Ho$dbkmZ
{OÝh| AmË_m H$m ^mZ hþAm h¡, X`m-XmZm{X Ho$ {dH$ënm| H$mo Omo àJQ> hmoJm; Š`m|{H$ A~ _oar g§gma-pñW{V nyU© hmo JB© h¡Ÿ&
{df g_mZ _mZVo h¢, N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ H$s ^y{_H$m _| Omo {ZaÝVa Xoh, H$_©, dmUr AOrd h¡§ Am¡a nwÊ`-nmn Amòd-~§Y h¢Ÿ& BZ
PybVo ahVo h¢, {OÝh| Xoh go {^ÝZ M¡VÝ` H$m hr ~ma§~ma AZw^d hmoVm h¡ g~go a{hV M¡VÝ`_y{V© AmË_m _oam AZm{X-~§Yw h¡, Bg{b`o _¢ CgHo$
VWm {OÝh| ~mømä`ÝVa {ZJ«©ÝWXem dV©Vr h¡, CÝh| gmYw AWdm _w{Z {ZH$Q> hr ahVm hÿ±Ÿ&
H$hVo h¢Ÿ& ^mB©-~{hZ Am{X ~mø n[adma _oam Zht h¡; Š`m|{H$ EH$ AmË_m
Eogo _w{ZnX Ho$ BÀNw>H$ J¥hñW H$mo gd©àW_ gå`½Xe©Z-kmZ hmoZm AÝ` AmË_m H$m H$Xm{n Zht hmo gH$Vm Am¡a Z Hw$N> H$a gH$Vm h¡;
Mm{hE, {Oggo dh {deof d¡am½`^md YmaU H$a, ñd^md _| a_UVm H$a VWm{n BZ ~mø n[admam{X _| Amg{º$ê$n amJ ~§YwdJ© Ho$ H$maU Zht h¡;
Ho$dbkmZ àmá H$aZo Ho$ {bE {deof _w{ZnZm A§JrH$ma H$a gHo$Ÿ& A~ A{nVw dh amJ _oao ñd`§ Ho$ H$maU h¡Ÿ& amJ Ho$ H$maU BZHo$ à{V AnZmnZm
CgH$s {d{Y H$hVo h¢Ÿ& bJVm h¡; {H$ÝVw A~ Cg amJ H$m ^r Aml` N>mo‹S>H$a {damJr AmË_m _|
· _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord ~§YwdJ© go {dXmB© boVm h¡Ÿ& ahZo H$s _¢ Amkm _m±JVm hÿ±Ÿ&
Ahmo ! Bg nwéf eara Ho$ ~§YwdJ© _| àdV©Z H$aZodmbo AmË_mAmo ! Xoh H$s {H«$`m `m nadñVw H$mo N>mo‹S>Zo _| Omo Y_© _mZVm h¡ • Eogo
~§Yw Am{X n[adma dJ© H$m eara Vmo O‹S> na_mUwAm| H$m ~Zm hþAm h¡Ÿ& {_Ï`mÑ{ï> H$s `hm± ~mV Zht h¡Ÿ& `hm± Vmo kmZñdê$nr AmË_m H$s ~mV
Cggo nma AmË_m H$mo g§~moYVo hþE H$hVo h¢ {H$ • Bg nwéf H$m AmË_m h¡Ÿ& eara H$s {H«$`m Am¡a amJ H$m H$Îmm© _¢ Zht hÿ± • Eogm OmZZodmbm kmZr
a§M_mÌ ^r Vwåhmam Zht h¡ • Eogm {ZíM` go OmZmoŸ& _oao eara H$m g§~§Y Ord H$hVm h¡ {H$ ho ^mB© ! _oao amJ Ho$ H$maU Vwåhmar Amoa _oam bú`
Vwåhmao go hþAm, Bg{bE `h eara Vwåhmam hr hmo J`m • Eogm Zht h¡Ÿ& OmVm h¡, Cg bú` H$mo N>mo‹S>H$a {ZOñd^md _| a_U H$aZo Ho$ {bE _¢
A~ _wPo Ho$dbkmZ àJQ> H$aZm h¡, _w{ZnX àmá H$aZm h¡; AV: Vw_go {dXmB© _m±JVm hÿ±Ÿ&
Amngo {dXmB© boZo Am`m hÿŸ± & _wPo earam{X go {^Þ, X`m-XmZm{X {dH$ënm| · _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord _mVm-{nVm go {dXmB© boVm h¡Ÿ&
go {^Þ kmZÁ`mo{V àJQ> hmo JB© h¡; AV: _¢ {Zd¥Îm hmoZm MmhVm hÿ±Ÿ& Ahmo ! Bg nwéf eara Ho$ OZH$ _mVm-{nVm H$m AmË_m ! Bg nwéf
`Ú{n AmO VH$ _¢Zo AZ§V~ma _w{ZnZm {b`m h¡, Z¾ O¡Z gmYw H$m AmË_m Vwåhmao Ûmam O{ZV (CËnÞ {H$`m hþAm) Zht h¡ • Eogm
hþAm hÿ±; {H$ÝVw AZm{XH$mb go AmO VH$ AmË_m H$m ^mZ Zht hþAm; {ZíM` go OmZmoŸ&
AV: g~Hw$N> ì`W© J`mŸ& A~ AmË_m kmZñdê$n h¡ • Eogm ñdg§doXZ AmË_m Zo eara Ho$ {Z{_Îm go OÝ_ {b`m h¡, `h Vmo ì`dhma go H$hm
kmZ _wPo àJQ> hþAm h¡Ÿ& Wmo‹S>o-~hþV {dH$mar ^md ~Mo h¢; CÝh| kmZÁ`mo{V OmVm h¡Ÿ& AmË_m Zo Vmo {Z{_Îm H$s Ñ{ï> go ^r OÝ_ Zht {b`m h¡Ÿ&
Zï> H$a XoJrŸ& {OgàH$ma _wX} H$mo Ka _| Zht aIVo, CgràH$ma `h eara ^r _wXm© h¡;
_wPo gå`ŠËd hþAm h¡ {H$ Zht • `h Vmo Ho$dbr ^JdmZ OmZo, AV: A~ _¢ g§gmad¥{Îm go d¡am½` YmaUH$a AmË_m _| a_UVm H$a
Cg_| _wPo a§M_mÌ ^r e§H$m Zht h¡Ÿ& _wPo Vmo kmZÁ`mo{V àJQ> hþB© h¡Ÿ& _oam Ho$dbkmZ àJQ> H$aZm MmhVm hÿ±, Bg{bE Vw_ Bg AmË_m H$mo N>mo‹S>moŸ&
8
16 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 17
ho _mVm-{nVm ! _¢ naÐì` Am¡a nwÊ`-nmn H$s {H«$`m H$m H$Îmm© Zht àW_ Voam bú` amJ H$s Amoa Wm, A~ Cgo N>mo‹S>H$a AmË_m H$s Amoa
hÿ±Ÿ& AZm{XH$mbrZ M¡VÝ`ñd^md hr _oao _mVm-{nVm h¢ Am¡a _¢ CgHo$ bú` H$aŸ& `h AmË_m ñd`§ hr ñd`§ H$m AZm{XOÝ` h¡, CgHo$ nmg OmŸ&
nmg OmZm MmhVm hÿ± AV… Amn go {dXmB© _m±JVm hÿ±Ÿ& BgàH$ma ~§YwdJ©, _mVm-{nVm, ór Am¡a nwÌ g^r go AnZo H$mo Xya
· A~ _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord ór go {dXmB© boVo hþE H$hVm h¡Ÿ& H$a BZHo$ à{V {dÚ_mZ amJ H$mo N>mo‹S>H$a ñd^md _| R>haZo H$s àoaUm
ho ór AWm©V² Bg nwéf-eara Ho$ a_Ur Ho$ AmË_m ! VwPo Bg nwéf Xr h¡Ÿ&
H$m AmË_m a_U Zht H$amVm • Eogm {ZíM` go OmZŸ& ho ór ! Vy Vmo eara · _w{Z hmoZo Ho$ {bE Hw§$Qw>§~rOZm| H$s gå_{V hmo hr hmo `h gd©Wm {Z`_
H$mo a_mZodmbr h¡; {H$ÝVw h_mar àr{V Vmo AmË_m Ho$ gmW h¡ & Vy Vmo eara Zht h¡Ÿ&
H$mo XoIVr h¡, Voam gå~ÝY Vmo eara Ho$ gmW h¡Ÿ& AmË_m H$m AmZÝX Am¡a `hm± H$hVo h¡ {H$ Omo Ord _w{Z hmoZo Ho$ BÀNw>H$ h¢, do nhbo go hr
àr{V AmË_m _| hr h¡Ÿ& _oar àr{V _oao AmË_m Ho$ gmW h¡Ÿ& g§gma go CXmgrZ/d¡am½`d¥{Îmdmbo h¢Ÿ&
ho eara H$s a_Ur ! _¢ Vmo M¡VÝ`-Á`mo{V, ewÕ ghOmZ§Xñdê$nr _w{Z hmoZo Ho$ {bE Hw§$Qw>§~rOZm| H$s gå_{V hmo hr hmo, `h H$moB© gd©Wm
hÿ±Ÿ& Vwåhmao gmW àr{V H$aZoê$n _oam ñd^md Zht h¡ VWm `h eara Vmo _oam {Z`_ Zht h¡Ÿ& BgàH$ma `{X Hw§$Qw>§~rOZm| Ho$ ^amogo aho Am¡a Hw§$Q>w§~rOZ
h¡ hr Zht • Eogm OmZH$a A~ _¢ nwÊ`-nmn go a{hV, em§V ñd-g§doXZ Amkm hr Z Xo Vmo _w{Z hþAm hr Z Om gHo$JmŸ& BgàH$ma Hw$Qw>å~ H$mo
g{hV, ghOmZÝX ñdê$n ñdmZw^y{V ór Ho$ g_rn OmVm hÿ±Ÿ& gå_V H$aHo$ hr _w{ZËd Ho$ YmaU H$aZo H$m {Z`_ Zht hmoZo na ^r, Hw$N>
em§V-AZmHw$b-ì`ŠVXem Ho$ AZw^d _| a_U H$aZm hr AZm{X Ordm| H$mo _w{Z hmoZo go nyd© d¡am½` Ho$ H$maU Hw$Qw>å~ H$mo g_PmZo H$s
a_Ur H$m ñd^md h¡ Am¡a dh {ZOñd^md H$s X¥pîQ> H$aVo hr ì`º$ n`m©` ^mdZm go nydm}º$ àH$ma Ho$ dMZ {ZH$bVo h¢Ÿ& Eogo d¡am½`dY©H$ dMZ
_| àJQ> hmoVm h¡Ÿ& `hm± AZm{X-a_Ur eãX H$m à`moJ H$aHo$ Ðì` Ho$ gmW gwZH$a Hw$Qw>å~ _| `{X H$moB© Aëng§gmar Ord hmo Vmo dh ^r d¡am½` H$mo
A^oXnZm ~Vm`m h¡Ÿ& àmá hmoVm h¡Ÿ&
Omo bú` A~ VH$ Bg g§gma H$s a_Ur H$s Amoa OmVm Wm, Cgo dmñVd _| AmË_m ^mfm Zht ~mob gH$Vm, ^mfm Vmo O‹S> h¡, dh
\o$aH$a A~ ñd^md H$s Amoa H$aZm h¡Ÿ& AV… ho a_Ur Ho$ AmË_m ! Vy _wPo AmË_m Ho$ H$maU Zht {ZH$bVr Am¡a ^mfm Ho$ H$maU naOrd g_PVo
N>mo‹S> ! A~ _oam AmË_m ñdmZw^y{Vñdê$n A§Va a_Ur Ho$ nmg Om ahm h¡Ÿ& Zht h¡; {H$ÝVw O~ Cº$ _w{ZnZo Ho$ ^md hmo Am¡a ghO dmUr {ZH$bo V~
· A~ _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord nwÌ go {dXmB© boVo hþE {dMma H$aVm h¡ • H$moB© Ord ñd`§ go g_PH$a d¡am½` YmaU H$aVm h¡ • Eogm XmoZm| _| ghO
ho Bg nwéf eara Ho$ nwÌ Ho$ AmË_m ! Bg nwéf AmË_m go Vy CËnÞ {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ g§~§Y h¡Ÿ&
Zht {H$`m J`m h¡ • Eogm {ZíM` go OmZŸ& (H$) ho kmZmMma ! _¢ AmË_m _| pñWV Zht hmo nm ahm hÿ±, AV…
AmË_m H$m H$moB© {nVm-nmbZhma Zht h¡Ÿ& eara H$m {nVm H$hm ì`dhma go Vwåh| A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
OmVm h¡; {H$ÝVw Cg {nVmê$n AmË_m H$mo Vy N>mo‹S>; Š`m|{H$ eara O‹S> h¡ A~ _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord {ZaÝVa ewÕ^md _| R>ha Zht
Am¡a nwÊ`-nmn {dH$ma h§¡Ÿ& BZ {dH$mam| go a{hV AmË_m kmZÁ`mo{V h¡ • nmVm, AV: ì`dhma n§MmMmam| H$m nmbZ H$aVm h¢Ÿ& gmo Cg_| gd©àW_
Eogm ^mZ H$aZm Mm{hEŸ& kmZmMma H$m ñdê$n H$hVo h¢ •
9
18 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 19

(1 ) H$mb …• àmV…-gm`§H$mb BË`m{X `mo½` g_` _| emó H$mo hmoVm, V~VH$ kmZmMma g§~§Yr ew^ {dH$ën AmVo h¢, Cgr H$m `hm± kmZ
OmZZm/n‹T>Zm/H$hZmŸ& H$am`m h¢Ÿ&
(2 ) {dZ` …• emó H$s {dZ` H$aZmŸ& Hw$Xod-Hw$Jwé Ûmam H$ho J`o emóm| Ho$ OmZZo H$s ~mV `hm± Zht h¡;
(3 ) CnYmZ …• emó H$s kmZmamYZm Ho$ {bE VníM`m© H$aZmŸ& A{nVw gƒo Xod-Jwé Ûmam àê${nV emó Ho$ ~hþ_mZ AWm©V² ew^amJ H$s
(4 ) ~hþ_mZ …• gV²emóm| H$m ~hþ_mZ hmoZmŸ& ~mV h¡Ÿ& dmñVd _| {ZíM` go Vmo AnZo kmZñd^md H$s Am¡a ì`dhma go
(5 ) A{ZÝhd …• {OZHo$ nmg go kmZ H$s àm{á hþB© hmo, CÝh| Nw>nmZm gV² emóm| H$s _{h_m h¢Ÿ&
Zht AWdm {Og kmZr Ho$ {Z{_Îm go ñd`§ H$mo dñVwñdê$n H$s àm{á hþB© (I) Ahmo Xe©ZmMma ! AmË_m _| pñWV Z hmoZo Ho$ H$maU _¢ Vwåh|
hmo CgH$m Zm_ Z {N>nmVo hþE CZH$m CnH$ma _mZZmŸ& A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
(6 ) AW© …• emó H$m AW©Ÿ& (1 ) ho {Z…e§{H$Ëd …• drVamJr-gd©k ^JdmZ Ûmam H${WV N>h
Ðì` Am¡a Zd VÎdm| Ho$ ñdê$n _| _wPo e§H$m Zht h¡Ÿ& VrZm| H$mb _|
(7 ) ì`§OZ …• emó Ho$ eãXŸ&
na_mW© H$m n§W EH$ hr h¡, Y_© àmá H$aZo H$m EH$ hr amñVm h¡Ÿ& {ZíM` go
(8 ) VXw^` …• AW© Am¡a eãX XmoZm|Ÿ&
_wPo AnZo kmZñdê$n _| a§M_mÌ ^r e§H$m Zht h¡; VWm{n O~VH$ _¢
BZ AmR> àH$mam| go kmZmMma _| ew^{dH$ën CËnÞ hmoVo h¢Ÿ& V~ AnZo kmZñdê$n _| pñWV Z hmo gHy±$ V~VH$ ^JdmZ gd©kXod Ûmam
H$hVo h¢ {H$ ho kmZmMma ! ewÕ AmË_m _| Vwåhmam àdoe Zht h¡ • Eogm _¢ H${WV VÎdm| _| {Z…e§H$nZo àdV©Z H$aVm hÿ±Ÿ&
{ZíM` go OmZVm hÿ±; Š`m|{H$ ew^{dH$ën amJ h¡ Am¡a amJ H$aZm CZ VÎdm| H$mo OmZZo Ho$ gå~ÝY _| {dH$ën CR>Vo h¢; {Ogo _¢ OmZVm
ewÕñd^md H$m H$m`© Zht h¡; {H$ÝVw O~ VH$ gmYH$Xem _| R>haZm Zht hÿ±Ÿ VWm _¢ `h ^r OmZVm hÿ± {H$ {ZíM` go {dH$ënm{XH$ _oam ñdê$n Zht
hmoVm, V~ VH$ ew^{dH$ën Am`o {~Zm Zht ahVoŸ& AV: O~ VH$ ewÕ h¡, {\$a ^r ì`dhma go do Am`o {~Zm ahVo Zht h¢; AV: _¢ CÝh| ì`dhma
AmË_m H$s àm{á Zht hmoVr V~ VH$ _¢ Vwåh| A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ& go A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
ho ^mB© ! `h MaUmZw`moJ h¡Ÿ& Bg_| ì`dhma Am¡a {Z{_Îm Ho$ H$WZ {dH$ëndmbr Xem _| Xe©Zê$n ì`dhma {Z…e§{H$V A§J H$m kmZ
~hþV Am`|Jo, Bg{b`o g^r H$m ~am~a AW© J«hU H$aZm Mm{hEŸ& ew^amJ H$amVm h¡Ÿ& {ZíM` go Vmo _¢ ñd-ñdê$n Ho$ à{V {Z…e§H$ hÿ± Am¡a ì`dhma
H$mo kmZr ho` _mZVm h¡; VWm{n AnyU© Xem _| ew^amJ Adí` AmVm h¡; go gd©kH${WV N>h Ðì` Am¡a Zd VÎdm| Ho$ ñdê$n Ho$ à{V {Z…e§H$ hÿ±Ÿ&
AV… ì`dhma H$mo A§JrH$ma H$amo • Eogm H$hZo _| AmVm h¡; {H$ÝVw (2 ) ho {Z…H$m§{jËd …• Omo gd©kH${WV emó Ho$ {~Zm AÝ` Y_©
ì`dhmaê$n {dH$ën amJ h¡ Am¡a amJ go ewÕ AmË_m H$s àm{á H$Xm{n AÝ` _V AWdm 363 àH$ma ñdê$n nmI§{S>`m| Ho$ _V _| H$m§jm Zht
Zht hmo gH$Vr; AV… {dH$ënm| H$mo Vmo‹S>H$a ñd^md _| R>haZo H$m Cnm` H$aVm h¡Ÿ&
H$aZm Mm{hEŸ& Omo Ord AÝ`_V H$s BÀN>m Zht H$aVm h¡Ÿ& nwÊ` Ed§ nwÊ`\$b H$s
{dH$ënm| Ho$ àgmX go ewÕ AmË_m H$m AZw^d àmá hmoVm h¡ • Eogm BÀN>m Zht H$aVm h¡, ñd-ñdê$n _| hr BÀN>m a{hV hmoH$a pñWV hmoZo H$s
H$WZ ^r AmVm h¡Ÿ& dmñVd _| O~VH$ Ord ewÕmon`moJ _| pñWV Zht hr ^mdZm H$aVm h¡Ÿ& {OgHo$ {bE EH$ drVamJ _mJ© hr gƒm _mJ© h¡Ÿ&
10
20 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 21
BgàH$ma {ZíM` go BÀN>ma{hV ñd-ñdê$n H$m AZw^d Am¡a ì`dhma hr n`m©` _| pñWV hmoZm pñW{VH$aU h¡ Am¡a ì`dhma go AÝ` gmY_uOZ
go AÝ`_V d nwÊ` H$s BÀN>m Zht H$aZm hr {ZH$m§{jV A§J h¡Ÿ& Y_© go Mbm`_mZ hmoVo hm| Vmo CÝh| drVamJr _mJ© _| pñWV H$aVo h¢Ÿ& {\$a
BgàH$ma _w{ZnX H$m BÀNw>H$ Ord {ZíM`^mZg{hV Xrjm boH$a ^r AÝ` H$mo _moj_mJ© _| ñWm{nV H$ê±$ • Eogm {dH$ën amJ h¡, dh
n§MmMma H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡ Am¡a Bgr ^mZnyd©H$ _w{ZnZo H$mo A§JrH$ma {dH$ën _oam ñdê$n Zht h¡Ÿ&
H$aVm h¡; Š`m|{H$ `hr Mm[aÌ h¡ Am¡a Mm[aÌ hr _w{º$ H$m H$maU h¡Ÿ& (7 ) ho dmËgë` …• {ZíM` go AnZo AZÝVJwUm| _| àr{V aIZm
(3 ) ho {Z{d©{M{H$ËgËd …• _w{Z`m| Ho$ Z¾ `m _{bZ eara H$mo Am¡a ì`dhma go gmY{_©`m| Ho$ à[V Jm`-~N>‹S>o Ho$ g_mZ ào_^md aIZm;
XoIH$a ½bm{Z Zht H$aZmŸ& _w{Z H$mo CëQ>r (dmo_oqQ>J) hmo AWdm AÝ` {H$ÝVw `h {dH$ën ^r amJ h¡; Ord H$m ñdê$n Zht h¡Ÿ&
H$moB© Aew{M hmo Vmo g_{H$Vr H$mo ½bm{Z Zht hmoVr h¡Ÿ& (8 ) ho à^mdZm …• AnZo AmË_JwUm| H$s à^mdZm hmoZm {ZíM`
{ZíM` go `h H$hZm MmhVo h¢ {H$ O~VH$ AnZm ewÕñdê$n àJQ> à^mdZm h¡ Am¡a Y_© H$s à^mdZm-_{h_m ~‹T>o • Eogm {dH$ën ì`dhma
Zht hmo V~ VH$ ½bm{Z Z H$aVo hþE AnZo kmZmZÝXñd^md _| ghO à^mdZm h¡; VWm{n ì`dhma à^mdZm amJ h¡, dh _oam ñdê$n Zht h¡ •
pñWV hmodmo Am¡a O~ {ZíM` _| Zht R>ha gH$Vo V~ _w{Z`m| Ho$ eara Ho$ Eogm g_PZm Mm{hEŸ&
à{V ½bm{Z H$m {dH$ën ^r Z hmoZm ì`dhma h¡, amJ h¡Ÿ& `Ú{n dh _oam gå`H²$Xe©Z Ho$ `h AmR> AmMma ì`dhma _| AmR> A§J H$ho OmVo
ñdê$n Zht h¡; VWm{n dh Am`o {~Zm Zht ahVmŸ& h¢Ÿ& ewÕ AmË_m _| BZH$m àdoe Zht h¡; VWm{n O~ VH$ ñd^md _| pñWV
(4 ) ho {Z_y©‹T>Ñ{ï>Ëd …• ~mø _| gå`H²$Ñ{ï> Ho$ nwÊ` H$m CX` H$_ Zht hmo, V~ VH$ ì`dhma go ew^{dH$ën AmVo ahVo h¢, AV… CÝh| _¢
hmo VWm AÝ`_{V {_Ï`mÑ{ï> Ho$ nwÊ` H$m CX` A{YH$ hmo Am¡a CgHo$ A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ& _¢ `h ^r OmZVm hÿ± {H$ BZHo$ Aml` go _wPo ewÕ
~‹S>r gånÞVm XoIr OmE {\$a ^r g_{H$Vr _Z _| IoX Zhr§ H$aVm {H$ AmË_m H$s àm{á Zht hmoJr; AV… BZ AmR> A§Jm| H$s Amoa H$m {dH$ën
`h XoImo ! AÝ`_{V Ho$ nwÊ` H$m CX`Ÿ& N>mo‹S>H$a ewÕ ñd^md _| R>haVo hþE AmË_m H$m AZw^d H$aVm hÿ±Ÿ&
"drVamJr Xod hr gƒo h¢' • Eogr gå`½Ñ{ï> H$mo A§Va-àVr{V h¡Ÿ& BgàH$ma ì`dhma go AmR> A§Jm| H$m AZw^d hþAm • Eogm H$hZo _|
Cg àVr{Vnyd©H$ Cgo {ZíM` go ñdê$n-_y‹T>Vm Zht h¡ Am¡a AÝ`_{V Ho$ AmVm h¡; Š`m|{H$ AnyU© Xem _| CŠV {dH$ën Am`o {~Zm ahVo Zht h¢;
nwÊ`moX` XoIH$a AnZo _| _y‹T>Vm Z Amdo Eogo {dH$ën ^r {ZíM` go {H$ÝVw do Y_© H$Xm{n Zht h¢, `h Ü`mZ aIZm Mm{hEŸ&
AmË_m H$m ñdê$n Zht h¡; VWm{n `h Ord ì`dhma go CZ ew^{dH$ënm| (J) Ahmo! _moj_mJ© _| àd¥{Îm Ho$ H$maU^yV Mm[aÌmMma ! _¢ O~VH$
H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ& AmË_m _| pñWa Z hmoD±$, V~VH$ _¢ Vwåh| ì`dhma go A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
(5 ) ho Cn~¥§hU …• {ZíM` go AmË_ñd^md _| JwUm| H$s d¥{Õ hm| · nm±M _hmd«V •
Am¡a ì`dhma go AÝ` Y_m©Ë_m Ordm| Ho$ JwUm| H$s ^r d¥{Õ hm| • Eogm (1 ) Aqhgm _hmd«V …• amJa{hV AmË_ñdê$n Ho$ ^mZnyd©H$ na
{dH$ën CËnÞ hmoVm h¡; {H$ÝVw dh {dH$ën _oam ñdê$n Zht h¡ • Eogm `h Ordm| H$mo Xw…I Z XoZoê$n ew^{dH$ënŸ&
Ord _mZVm h¡Ÿ& (2 ) gË` _hmd«V …• gV²ñdê$n AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ gË` Am¡a
(6 ) ho pñW{VH$aU …• {ZíM` go AnZo AmË_ñd^md _|, AnZr {à` dMZ ~mobZoê$n ew^{dH$ënŸ&
11
22 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 23

(3 ) AMm¡`© _hmd«V …• kmZmZÝXñdê$n Ho$ ^mZnyd©H$ {~Zm Xr hþB© gH$Vm • Eogo ^mZnyd©H$ nanXmWm] (_b-_yÌm{X) H$m BgàH$ma jonU
H$moB© ^r dñVw J«hU Z H$aZo H$m ew^{dH$ënŸ& H$aZm {H$ {OgHo$ _mÜ`_ go AÝ` Ordm| H$mo Xw…I H$m {Z{_Îm Z hmo •
(4 ) ~«÷M`© _hmd«V …• ~«÷ñdê$n AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ gånyU© Eogm ew^^mdŸ&
~«÷M`© Ho$ nmbZ H$aZoê$n ew^{dH$ënŸ& `hm± H$hVo h¢ {H$ Ahmo ! _moj_mJ© H$s àd¥{Îm _| H$maU^yV n§M_hmd«V
(5 ) An[aJ«h _hmd«V …• n[aJ«h a{hV AmË_m Ho$ ^mZg{hV g{hV VrZ Jw{á Am¡a nm±M g{_{V ñdê$n ho Mm[aÌmMmaŸ! `h Omo Voah
dóm{X g_ñV àH$ma Ho$ n[aJ«h Ë`mJZo H$m ew^^mdŸ& àH$ma Ho$ Mm[aÌ Ho$ nmbZê$n ew^^md CËnÞ hmoVm h¡, dh {ZíM` go
· VrZ Jw{á • _oam ñdê$n Zht h¡; naÝVw O~VH$ ewÕ AmË_m H$s àm{á Zht hmoVr, V~
(1 ) H$m` Jw{á …• eara d AmË_m {^Þ-{^Þ h¢ • Eogo ^mZ g{hV VH$ _¢ Vwåh| ì`dhma go A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
eara H$s hmoZodmbr àd¥{Îm H$mo Jwá aIZoê$n ew^^mdŸ& `h Voah àH$ma H$m ew^^md nwÊ`mòd h¡, ~§Y H$m H$maU h¡; VWm{n
(2 ) dMZJw{á …• dmUr d AmË_m {^Þ-{^Þ h¢ • Eogo ^mZg{hV O~VH$ drVamJVm àmá Z hmo, V~VH$ `o ^md AmE {~Zm Zht ahVo •
dmUr H$s àd¥{Îm H$mo de H$aZoê$n ew^^mdŸ& `hr MaUmZw`moJ H$m H$WZ h¡; AV… "_moj_mJ© H$s àd¥{Îm _| H$maU^yV'
(3 ) _ZmoJ{w á …• _Z d AmË_m {^Þ-{^Þ h¢ • Eogo ^mZg{hV _Z • Eogm H$hH$a Bggo hr ewÕ AmË_m H$s àm{á hmoJr • Eogm {Z{_Îm go
H$s d¥{Îm H$mo de H$aZoê$n ew^^mdŸ& H$WZ {H$`m h¡Ÿ&
· nm±M g{_{V • dmñVd _| Cº$ Voah àH$ma H$m ew^^md ~§Y H$m H$maU h¡Ÿ& O~ Ord
(1 ) B©`m© g{_{V …• AmË_m Am¡a eara H$s {H«$`m {^Þ-{^Þ h¡ •
BZH$m A^md H$a ñd^md _| R>haVm h¡, V~ _moj_mJ© AmE {~Zm Zht
ahVmŸ&
Eogo ^mZg{hV VWm O~ {dhma Am{X H$aZo H$m ^md hmo V~ à_mXde
(K) Ahmo VnmMma ! O~VH$ _¢ ñd^md _| pñWa Z hmoD±$, V~VH$
AÝ` Ordm| H$s qhgm _| {Z{_Îm Z hmo • Eogo ^mdg{hV MbZo H$m Vwåh| ì`dhma go A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
ew^^mdŸ& `hm± _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord VnmMma A§JrH$ma H$aVm h¡ •
(2 ) ^mfm g{_{V …• AmË_m Am¡a ^mfm H$s {H«$`m {^Þ-{^Þ h¡ • (1 ) AZeZ …• AmË_m nadñVw H$m Ë`mJ Zht H$a gH$Vm • Eogo
Eogo ^mZg{hV {dMmanyd©H$ ~mobZo H$m ^mdŸ& ^mZ g{hV AmË_m Ho$ g_rn ahZm {ZíM` go Cndmg h¡ Am¡a {H$gr EH$
(3 ) EfUm g{_{V …• AmË_m Am¡a Amhma H$s {H«$`m {^Þ-{^Þ h¡ {XZ Amhma Z boZm ì`dhma go Cndmg h¡, Omo {H$ ew^amJ h¡Ÿ&
• Eogo ^mZnyd©H$ {ZXm}f Amhma boZo H$s d¥{Îm Am¡a VXZwgma ew^^mdŸ& (2 ) Ad_m¡X`© …• AmË_dñVw Ho$ ^mZnyd©H$ ^yI go H$_ Amhma
(4 ) AmXmZ-{ZjonU g{_{V …• nanXmW© Ho$ J«hU-Ë`mJ H$s boZoê$n ew^^mdŸ&
{H«$`m AmË_m Zht H$a gH$Vm • Eogo ^mZg{hV H$_ÊS>>b-_`ya{nN>r (3 ) d¥{Îmn[ag§»`mZ …• AmË_dñVw Ho$ ^mZg{hV AnZo n[aUm_m|
Am{X H$mo gmdYmZrnyd©H$ aIZo-CR>mZo H$m ew^^mdŸ& H$s d¥{Îm H$mo _`m©{XV H$a {H$gr EH$ {XZ H$moB© {d{eï> dñVw Zht boZoê$n
(5 ) à{Vð>mnZ g{_{V …• nanXmW© H$s {H«$`m AmË_m Zht H$a ew^amJŸ&
12
24 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 25
(4 ) agn[aË`mJ …• AmË_m _| nadñVwAm| H$m J«hU-Ë`mJ Zht h¡ H$m ew^amJ AmVm h¡ VWm _wPo O~VH$ n[anyU© drVamJVm àmá Z hmo;
• Eogo ^mZnyd©H$ Xhr, XyY, Kr, {_ð>mÞ BË`m{X ag H$m Ë`mJ H$aZoê$n V~VH$ _¢ Vwåh| A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
ew^^mdŸ& dmñVd _| Vmo AmË_m Ho$ Aml` go hr ewÕVm àJQ hmoVr h¡; {H$ÝVw
(5 ) {d{dŠVeæ`mgZ …• AmË_m _| nadñVwAm| H$m A^md h¢ • ì`dhma go ~mah àH$ma Ho$ Vn Ho$ ew^amJ go ewÕVm hmoVr h¡ • Eogm H$WZ
Eogo ^mZnyd©H$ Ka-n[adma, J«m_ Am{X go Xya EH$mÝV ñWmZ _| ñdê$n {H$`m OmVm h¡Ÿ&
{dMma H$aZoê$n ew^^mdŸ& `{X H$moB© H$ho {H$ ì`dhma go Vmo Vn Zht hmoVo Vmo Eogo Ord H$mo
6) H$m`Šboe …• eara go AmË_m {^Þ h¡ • Eogo ^mZg{hV eara dñVwñdê$n H$m kmZ hr Zht h¡Ÿ& {dH$ën CËnÞ hmoZo na ewÕVm hmoJr •
g§~§Yr Amg{º$ H$mo KQ>mZo Ho$ {bE VníM`m© H$aZoê$n ew^^mdŸ& `{X Eogm _mZo Vmo dh ^r {_Ï`m hr h¡; Bg{b`o _w{ZamO O~VH$ ñd-
7) àm`píMÎm …• ñdê$n Ho$ ^mZg{hV ñd`§ go {H$gr àH$ma H$m ñdê$n _| pñWV Zht hmoVo; V~VH$ hr `Wme{º$ ì`dhma go BZ ~mah
nmn hþAm hmo AWdm H$moB© Xmof bJm hmo Vmo CgH$m àm`píMÎm boZoê$n Vnm| H$mo AmMaVo h¢Ÿ&
ew^^mdŸ& (L>) ho dr`m©Mma ! O~VH$ _¢ AmË_m _| pñWa Z hmoD$± , V~ VH$ Vwåh|
(8 ) {dZ` …• AnZo kmZmZÝX ñd^md _| a_Zm hr dmñV{dH$ A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
{dZ` h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ Xod-Jwé-emó H$s {dZ` H$aZoê$n ew^^mdŸ& `hm± _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord dr`m©Mma H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ&
(9 ) d¡`md¥Î` …• AnZo kmZ-Xe©Z ñd^md _| Sw>~H$s bJmZm hr
Ahmo ! kmZmMma, Xe©ZmMma, Mm[aÌmMma Am¡a VnmMma _| àdV©Z
{ZíM` d¡`md¥Î` h¡ Am¡a Cº$ ^mZg{hV gmYw BË`m{X H$s godm H$aZoê$n
H$amZodmbo ñde{º$-ñdê$n dr`m©Mma ! ewÕ AmË_m _| Voam ^r àdoe
ew^^md ì`dhma d¡`md¥Î` h¡Ÿ&
Zht h¡ • Eogm _¢ {ZíM` go OmZVm hÿ±; Š`m|{H$ Vwåhmao AZwgma AmMaU
(10 ) ñdmÜ`m` …• AmË_ñdê$n _| hr pñWV hmoZm {ZíM` go
ñdmÜ`m` h¡ Am¡a Eogo ^mZnyd©H$ emódmMZ H$aZm, àíZmoÎma H$aZm, Jwé _| nwéfmW© H$ê±$ • Eogm {dH$ën H$aZm ew^amJ h¡ Am¡a ew^amJ AmË_m H$m
H$s dmUr gwZZm-g_PZm BË`m{X ew^^md ì`dhma go ñdmÜ`m` h¡Ÿ& ñdê$n Zht h¡, {\$a ^r O~VH$ ñd^md _| Zht R>ha gH$Vm; V~VH$
(11 ) Ü`mZ …• {ZíM` go ñd^md H$s EH$mJ«Vm hr Ü`mZ h¡ Eogo AÝ`-AÝ` AmMmam| _| e{º$ H$mo amoH$Zoê$n {dH$ën AmVm h¡Ÿ&
^mZ g{hV _¢ kmZmZÝXñdê$n _| R>haVm hÿ±/a_U H$aVm hÿ± • Eogm {dH$ën `hm± eara Ho$ dr`© H$s ~mV Zht h¡, dh Vmo O‹S> h¡, AmË_m H$mo Cggo
`m ew^^md ì`dhma go Ü`mZ h¡Ÿ& H$moB© bm^ Zht h¡Ÿ& `hm± Vmo A§Va§J nwéfmW© H$s ~mV h¡Ÿ&
(12 ) ì`wËgJ© …• ñdê$n^mZg{hV n[aJ«hË`mJ H$s ^mdZmê$n _¢ nwéfmW© H$aVm hy± • Eogm ^md ew^amJ h¡, Omo AnyU© Xem _| AmVm
ew^^mdŸ& h¡Ÿ& O~VH$ ñd^md _| nyU© pñWaVm àmá Z H$a by±, V~VH$ _¢ ew^amJ H$mo
Ahmo ! ~mah àH$ma Ho$ Vnê$n ew^amJ ! ewÕ AmË_m _| Vwåhmam A§JrH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&
àdoe Zht h¢ • Eogm _¢ {ZíM` go OmZVm hÿ±; VWm{n O~VH$ _¢ {dH$ënm| Ho$ Aml` go ewÕ AmË_m H$s àm{á hmoVr h¡ • Eogm H$hm;
AmË_ñd^md _| R>ha Zht gHy±$, V~VH$ _wPo Cº$ ~mah àH$ma Ho$ Vnm| {H$ÝVw dh ì`dhma h¡Ÿ& A§Va AmË_ñd^md _| pñWV hmoH$a Omo {ZíM`
13
26 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 202 27

H$mo àJQ> H$aVm h¡, Cgo ì`dhma go ew^{dH$ënm| Ho$ àgmX go ewÕ AmË_m {OgàH$ma H$m amJ hmoZm hmo CgàH$ma Ho$ H$maU hmoVo h¢; {\$a ^r Y_u
H$s àm{á hþB© • Eogm H$hZo _| AmVm h¡Ÿ& Ord OmZVm h¡ {H$ do _oar H$_Omoar go hmo aho h¢; _oam ñdê$n Zht h¡Ÿ&
BgàH$ma _w { ZnZo o H$m BÀNw > H $ Ord kmZmMma, Xe© Z mMma, CZ ew^mew^ ^mdm| H$mo OmZVo hþE ^r Y_u Ord AmHw$b-ì`mHw$b
Mm[aÌmMma, VnmMma Am¡a dr`m©Mma H$mo A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ& Zht hmoVmŸ& M¡VÝ` H$s EH$mJ«Vm H$aZo _| _oar ^yb hmo ahr h¡; Bg{b`o
· kmZñd^md _| nadñVw H$m J«hU Ë`mJ Vmo h¡ Zht; naÝVw amJ H$m ^r {ZMbr ^y{_H$mZwgma H¥$îU-Zrb-H$mnmoV BË`m{X boí`mê$n n[aUm_
J«hU-Ë`mJ Zht h¡Ÿ& hmoVo h¡Ÿ& dh CZ n[aUm_m| H$mo Q>mbZo H$m nwéfmW© ^r {ZaÝVa H$aVm h¡;
Y_u Ord AmË_ñd^md H$mo OmZVo hþE, AZw^d H$aVo hþE, _w{Z Š`m|{H$ `{X CZ ew^mew^ n[aUm_m| H$mo aIZo H$m ^md AÝVa _| aho Vmo
hmoZo go nyd© {OVZo ^r ew^{dH$ën CËnÞ hmoVo h¢, CZ g~H$mo AnZo go Ord {_Ï`mÑ{ï> H$hbm`oŸ& nwéfmW© Vmo {ZaÝVa H$aVm hr h¡; VWm{n Hw$N>
{^Þ OmZVm h¡ ; Š`m| { H$ Bgr go ^o X {dkmZ àJQ> hmo H $a g_ñV ew^mew^^md eof ahVo h¡§ Vmo Cg_| AnZr H$_Omoar g_PVm h¡; {H$ÝVw
ew^mew^^mdm| H$m lÕm Anojm Ë`mJ hmoJmŸ& dh Ord EH$_mÌ AmHw$b-ì`mHw$b Zht hmoVmŸ&
kmZmZÝXñdê$n ewÕñd^md H$mo hr AmXaUr` _mZVm h¡Ÿ& · Y_u Ord ñd^md Ho$ bú`nyd©H$ Aew^amJ H$m Zme H$aVo hþE
ho Ordm| ! `h Y_© H$s àW_ ^y{_H$m h¡Ÿ& Mm¡Wo JwUñWmZ _| Eogm hr n§MmMmaê$n ew^^mdm| H$mo ho`Ñ{ï> go A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ&
kmZ-lÕmZ dV©Vm h¡Ÿ& Y_u Ord H$mo nadñVw H$m J«hU-Ë`mJ h¡ Zht; ñd^mdÑ{ï> _| g_ñV {d^mdm| H$mo Q>mbZoê$n Ñ{ï> h¡Ÿ& Cg Ñ{ï> Ho$
Š`m|{H$ AmË_m _| nadñVwAm| H$m {ÌH$mb A^md h¢Ÿ& gmW nwéfmW© go JwUñWmZm| H$o$ gm_mÝ` H«$_mZwgma àW_V: Aew^ n[aU{V
"_¢ ewÕñd^md H$mo A§JrH$ma H$ê±$ Am¡a amJ H$m Ë`mJ H$ê±$' • Eogo Ny>Q>Vr h¡, Hw$Qw>å~ Am{X H$m Aew^amJ Ny>Q>Vm h¡, níMmV² Yrao-Yrao
{dH$ën H$m ^r ñd^md _| ñWmZ Zht h¡Ÿ& "amJ H$m Ë`mJ H$ê±$' • Eogo ew^amJ H$mo ^r N>mo‹S>Vm h¡Ÿ& BgàH$ma AmË_ñd^md Ho$ ^mZg{hV J¥hdmg
{dH$ën go Vmo amJ hr CËnÞ hmoVm h¡, amJ H$m Ë`mJ Zht hmoVm; {H$ÝVw Am¡a Hw$Qw>å~ Am{X H$m Aew^amJ N>mo‹S>Vm h¡ Am¡a O~VH$ ñd^md _| R>ha
Q>§H$moËH$sU© {ZOAmË_ñd^md H$m A§JrH$ma H$a, Cg_| hr pñWaVm Zht nmVm; V~VH$ ì`dhma go n§MmMmam| H$mo A§JrH$ma H$aVm h¢Ÿ&
H$aZo go amJ Zï> hmoVm h¡ Am¡a Cgg_` amJ H$m Ë`mJ {H$`m • Eogm H$hm `Ú{n dh ew^amJ h¡; VWm{n lÕm Anojm CgH$m {ZfoY hr dV©Vm
OmVm h¡Ÿ& h¡; {H$ÝVw ñd`§ H$s H$_Omoarde amJ Ny>Q>Vm Zht h¡ • `h OmZH$a ew^amJ
gå`½Ñ{ï> Y_m©Ë_m H$mo Eogm hr kmZ-lÕmZ dV©Vm h¡Ÿ& dhm± lÕm - _| àdV©Z H$aVm h¡Ÿ&
kmZ _| Hw$N> N>mo‹S>Zo AWdm J«hU H$aZo H$m ^md Zht ahVmŸ& BgàH$ma Ñ{ï> Vmo AIÊS> kmZñd^md na hr h¡Ÿ& dhm± lÕm Anojm Vmo ew^^mdm|
àW_ lÕmZ-kmZ hmodo VËníMmV² Ord _w{ZnZm YmaU H$aVm h¡Ÿ& H$m {ZfoY hr h¡Ÿ& AmË_lÕmZ hmoZo go dh CgH$m Ë`mJr hr h¡ {\$a ^r
· AewÕ CnmXmZJV `mo½`Vm Ho$ H$maU n`m©` _| gmYH$Ord H$mo AewÕ CnmXmZJV `mo½`Vm Ho$ H$maU A^r VH$ ew^amJ Ny>Q>m Zht h¡;
ew^mew^ ^md hmoVo h¢Ÿ& Bg{b`o D$na H$ho AZwgma n§MmMmam| H$m nmbZ/J«hU H$aVm h¡Ÿ&
ñd^md Ñ{ï> hmoZo na AnZr n`m©` _| AnZo AewÕ CnmXmZ Ho$ ho Ordm| ! {Ogo {ZOñdê$n Ho$ ^mZ {~Zm Z½Z earaê$n AdñWm_mÌ
H$maU d {Z{_Îmê$n H$_© Ho$ CX`de ew^mew^ ^md hmoVo h¢Ÿ& dhm± h¡Ÿ& ~mø _| ew^^md H$m H$moB© {dMma Zht h¡, Cgo _w{ZnZm Zht hmoVmŸ&
14
28 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 203 29
Bg{b`o O¡gm _w{ZnZm D$na H$hm h¡, d¡gm lÕm-kmZ _| `WmW© J«hU
H$aZm Mm{hEŸ& àdMZgma JmWm 203
· AmË_m H$m lÕmZ-kmZ hmoZo Ho$ níMmV² hr _w{ZnZm A§JrH$ma H$aZm níMmV² Xrjm Jwé H¡$go hmoVo h¢ CZH$m ñdê$n H$hVo h¡§ •
Mm{hE, Eogr O¡ZY_© H$s n[anmQ>r h¡Ÿ& g_U§ JqU JwUS²>T>§ Hw$bê$dd`mo{d{gÆ>{_Æ>Xa§Ÿ&
àW_V… Ordm| H$mo AmË_kmZ àmá H$aZm Mm{hE; Š`m|{H$ AmË_kmZ g_Uo{h V§ {n nUXmo n{S>ÀN> _§ Mo{X AUwJ{hXmo&&203&&
Ho$ {~Zm _w{ZnZm Zht hmo gH$VmŸ& O¡go nXmW© (_mb) {~Zm ~maXmZm ( h[aJrV )
Š`m h¡ ? Cg_| nXmW© (_mb) S>mbo Vmo CgH$m Zm_ ~maXmZm H$hbmVm ê$n Hw$b d`dmZ JwU_` l_UOZ H$mo Bï> OmoŸ&
h¡Ÿ& ~moao _| _y±J ^ao Vmo _y±J H$m ~moam Am¡a C‹S>X ^ao Vmo C‹S>X H$m ~moam Zm_ Eogo JUr H$mo Z_Z H$aHo$ eaU bo AZwJ«hrV hmoŸ&&203&&
nmVm h¡; {H$ÝVw {~Zm nXmW© (_mb) Ho$ CgH$m H$moB© Zm_ Zht hmoVmŸ& AÝd`mW© …• [ l_U§ ] Omo l_U h¡, [ JwUmT>ç§ ] JwUmT>ç h¡,
CgràH$ma AmË_m _| lÕm-kmZê$nr _mb S>mbo {~Zm eara H$s Z½Z [ Hw$bê$nd`mo {d{eï>§ ] Hw$b, ê$n VWm d` go {d{eï> h¡ Am¡a [ l_U¡…
AdñWmê$n ~moam (~maXmZm) _w{ZnZoê$n Zm_ H$mo ^r àmá Zht H$aVmŸ& Bï>Va§ ] l_Um| H$mo A{V Bï> h¡ [ V_² A{n J{UZ§] Eogo JUr H$mo [ _m_²
O¡ZY_© H$s n[anmQ>r Vmo Eogr h¡ {H$ àW_ VÎdkmZnyd©H$ gå`½Xe©Z àVrÀN> B{V ] "_wPo ñdrH$ma H$amo' Eogm H$hH$a [ àUV… ] àUV hmoVm
àJQ> hmo, VËníMmV² MaUmZw`moJ AZwgma Mm[aÌ A§JrH$ma H$ao • Eogo h¡ (àUm_ H$aVm h¡) [ M ] Am¡a [ AZwJ¥hrV… ] AZwJ¥hrV hmoVm h¡Ÿ&
_w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord Ka-n[adma go {dXmB© boH$a n§MmMma H$mo Q>rH$m …• níMmV² lm_Ê`mWu àUV Am¡a AZwJ¥hrV hmoVm h¡Ÿ& dh
A§JrH$ma H$aVm h¡Ÿ& BgàH$ma h¡ {H$ • AmMaU H$aZo _| Am¡a AmMaU H$amZo _| AmZodmbr
A~ {OZHo$ nmg Xrjm boZo OmVm h¡, do XrjmMm`© H¡$go hmoVo h¢ ? g_ñV {da{V H$s àd¥{Îm Ho$ g_mZ1 AmË_ê$n • Eogo lm_Ê`nZo Ho$
CgH$m dU©Z AmJm_r JmWm _| H$aVo h¢ • H$maU Omo "l_U' h¡; Eogo lm_Ê` H$m AmMaU H$aZo _| Am¡a AmMaU
{OgàH$ma {H$gr H$mo CYma én`m XoZm hmo Vmo àW_ CgH$s h¡[g`V H$amZo _| àdrU hmoZo go Omo "JwUmT>ç' h¡; gd© bm¡{H$H$ OZm| Ho$ Ûmam
Š`m h¡? BgH$s OmZH$mar àmá H$aVo h¢, Cg ì`{º$ H$s h¡{g`V XoIo {Z…e§H$V`m godm H$aZo `mo½` hmoZo go Am¡a Hw$bH«$_mJV (Hw$bH«$_ go
{~Zm én`m CYma Zht XoVo; CgràH$ma {Og Jwé Ho$ nmg Xrjm J«hU AmZodmbo) H«y$aVm{X Xmofm| go a{hV hmoZo go Omo "Hw$b{d{eï> h¡; A§Va§J
H$aZr h¡, do Jwé H¡$go hmoVo h¢ ? • CZH$m ñdê$n H$hVo h¡§Ÿ& ·
ewÕê$n H$m AZw_mZ H$amZodmbm ~{ha§J ewÕê$n hmoZo go Omo "ê$n{d{eï>'
{ÌH$mbr Y«wd {ZO ^JdmZ AmË_m Ho$ Xe©Z-kmZnyd©H$ Omo h¡, ~mbH$Ëd Am¡a d¥ÕËd go hmoZodmbr ~w{Õ{dŠbdVm2 H$m A^md hmoZo
Ü`mZ hmoVm h¡; dh ghO hmoVm h¡, Cg_| Aä`mg H$s Amdí`H$Vm go VWm `m¡dZmoÐoH$3 H$s {d{H«$`m go a{hV ~w{Õ hmoZo go "d`{d{eï>' h¡
Zht hmoVr, na Omo Ü`mZ AmË_Xe©Z-kmZ {~Zm _mÌ ~mhar Aä`mg Am¡a `Wmoº$ lm_Ê` H$m AmMaU H$aZo VWm AmMaU H$amZo gå~ÝYr
go {H$`m OmVm h¡, EH$ Vmo dh dmñV{dH$ Ü`mZ hmoVm hr Zht, Xygao 1. g_mZ=Vwë`, ~am~a, EH$gm, {_bVm hþAmŸ& ({da{V H$s àd¥{Îm Ho$ Vwë` AmË_m H$m ê$n
Cg_| ~mhar {H$«`m ^r {ZXm}f Zht hmo gH$VrŸ& AWm©V² {da{V H$s àd¥{Îm go {_bVr hþB© • g_mZ AmË_Xem gmo lm_Ê` h¡Ÿ&)
2. {dŠbdVm = ApñWaVm; {dH$bVmŸ&
• AmË_m hr h¡ eaU, n¥ð>-67 3. `m¡dZmoÐoH$ = `m¡dZ H$m Omoe, `m¡dZ H$s A{Ve`VmŸ&
15
30 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 203 31
nm¡éfo`1 Xmofm| H$mo {Z…eofV`m Zï> H$a XoZo go _w_wjwAm| Ûmam àm`píMÎmm{X Xem AË`{YH$ ~‹T> JB© h¡Ÿ& Omo AÝVa _| amJê$n Xem go nyU©V: a{hV h¡§
Ho$ {b`o {OZH$m ~hþAml` {b`m OmVm h¡; Bg{b`o Omo "l_Um| H$mo Am¡a ~mø _| ^r dóa{hV {ZJ«©ÝWXem _| dV© aho h§¡Ÿ&
A{VBï>' h¡, Eogo JUr Ho$ {ZH$Q> • ewÕmË_VÎd H$s CnbpãY Ho$ gmYH$ {OÝh| Xoh-_Z-dmUr go {^Þ {ZO AmË_ VÎd ~maå~ma AZw^d _|
AmMm`© Ho$ {ZH$Q> • "ewÕmË_VËd H$s CnbpãYê$n {g{Õ go _wPo Am ahm h¡Ÿ& Omo ñdÐì` _| hr {ZaÝVa brZVm H$aVo h¢ Am¡a AÝ` H$mo
AZwJ¥hrV H$amo' Eogm H$hH$a lm_Ê`mWu OmVm hþAm àUV hmoVm h¡Ÿ& H$amVo h¢ VWm {OÝh| g_ñV AÝVa-~mø ew^mew^ àd¥{Îm go a{hV
"BgàH$ma `h VwPo ewÕmË_VÎd H$s CnbpãYê$n {g{Õ' Eogm H$hH$a AmË_Xem dV©Vr h¡ • Eogo _w{ZnX Ho$ Ymar Jwé l_U h¢Ÿ&
Cg JUr Ho$ Ûmam dh lm_Ê`mWu àm{W©V AW©2 go g§`wº$ {H$`m OmVm (2 ) Jwé JwUmT>ç h§¡ …• Cº$ _w{ZXem Ho$ nmbZ _| Am¡a AÝ`
hþAm AZwJ¥hrV hmoVm h¡Ÿ& _w{ZamOm| Ûmam `h _w{ZXem nbdmZo _| Omo AË`ÝV àdrU h¡§, JwUm| Ho$
JmWm 203 na àdMZ ^ÊS>ma h¢ VWm Y¡`©, em§{V, CXmgrZVm BË`m{X JwUm| Ho$ Ymar h¢ • Eogo Jwé
_w{ZXrjm boZo H$m BÀNw>H$ Ord AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ {deof JwUdmZ JwUmT>ç h¡Ÿ&
_w{Z Ho$ g_rn OmH$a, CÝh| àUm_ H$a CZgo Xrjm H$s Amkm _m±JVm h¡Ÿ& (3 ) Jwé Hw$b {d{eï> h¢ …• g_ñV bm¡{H$H$OZm| Ûmam {Z…e§H$V`m
Jwé ^r gå`½Xe©Z-kmZ g{hV {deof pñWaVm gånÞ hmoVo h¢Ÿ& CZHo$ godm H$aZo `mo½` hmoZo go Omo nyÁ` h¢Ÿ& AZr{V-ñdê$n {ZåZ AmMaU Ho$
AÝVa _| ^mdqbJr Xem Am¡a ~mø _| Z½ZXem dV©Vr h¡Ÿ& {dH$ënê$n Ymar Zht h¢Ÿ& Omo nyd© go hr Hw$b {d{eï> h¢Ÿ& H$m_-H«$moY-H«y$aVm{X Xmofm|
AdñWm _| CÝh| ew^^md AmVo h¢; {H$ÝVw CZ ew^^md Ho$ {ZfoYnyd©H$ go a{hV gÁOZVm ñdê$n h¢Ÿ& CZ JwéAm| Ho$ _mVm-{nVm H$m ^r bmoH$ _|
VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r H$m CÝhm|Zo Zme {H$`m h¡Ÿ& {d{eï> ñWmZ hmoVm h¡; AV… Jwé Hw$b {d{eï> h¢Ÿ&
CÝh| g§ÁdbZ H$fm`ê$n _§XamJ dV©Vm h¡Ÿ& {OgH$maU Xrjm J«hU ñdÀN>ÝXr, bmo^r, _mZr ì`{º$ Jwé Ho$ `mo½` h¢ hr Zht, Eogo Jwé Vmo
H$aZoodmbo {eî`m| Ho$ `WmW© lÕmZ-kmZ h¡ {H$ Zht CgH$s OmZH$mar OJV _| {ZÝXm Ho$ hr nmÌ h¢Ÿ&
boVo h¢Ÿ& dh _w{ZnX nmbZ H$a gH$Vm h¡ {H$ Zht, BgH$s ImoO H$aVo h¢ (4 ) Jwé ê$n {d{eï> h¢ …• {OÝh| ~mø Am¡a AÝVa§J n[aJ«h go {^Þ
Am¡a VËníMmV² Cgo Xrjm XoVo h¢Ÿ& {Z{d©H$ën Xem dV© ahr h¡Ÿ& AÝVa ^mdqbJñdê$n H$mo Xem©Zodmbm
dmñVd _| {Z`_ Vmo `h h¡ {H$ _w{ZnX H$m BÀNw>H$ Ord àW_V: ~{ha§J Z½ZqbJ {OÝh| dV© ahm h¡Ÿ& {OZHo$ dóm{X H$m A§e Zht h¡,
Ðì`mZw`moJ AZwgma VÎdkmZ H$m Aä`mg H$a, `WmW© lÕm-kmZnyd©H$ eara H$s Moï>m _| MnbVm, hmñ`, _ñH$ar Am{X Zht h¢Ÿ& {OZHo$ AÝVa
CXmgrZ n[aUm_ aIH$a, n[afhm{X ghZ H$aZo H$s gm_Ï`© hmo Vmo ñd`§ _| d¡am½`ê$n n[aUm_ hr {ZaÝVa dV© aho h¢Ÿ& OJV Ho$ nXmWm] _| {OÝh|
Xrjm boZo OmVm h¡ Am¡a {\$a Jwé Cgo `mo½` OmZH$a Xrjm XoVo h¢Ÿ& AmíM`© `m {dñ_`Vm Zht h¡ VWm ~møê$n XoIZo_mÌ go Eogm bJVm h¡,
· A~ XrjmJwé H¡$go hmoVo h¢, CZH$m ñdê$n H$hVo h¢Ÿ& _mZmo do AÝVañdê$n _| R>ha J`o hmo§Ÿ&
(1 ) Jwé l_U h¡§ …• {OZH$mo AmË_m Ho$ ^mZg{hV A§Va ^mdqbJ `hm± ~møê$n _mÌ H$s ~mV Zht h¡; {H$ÝVw _wI H$s J§^raVm {d{eï
1. nm¡éfo` = _Zwî` Ho$ {b`o g§^{dVŸ& d¡am½`ñdê$n H$m ~moY H$amVr h¡Ÿ& BgàH$ma CZH$s ~møXem hr CZHo$
2. àm{W©V AW© = àmW©Zm H$aHo$ _m§Jr JB© dñVwŸ& AÝVa§Jñdê$n H$m ~moY H$amVr h¡; Bg{bE Jwé ê$n {d{eï> h¡§Ÿ&
16
32 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 203 33
(5 ) Jwé d` {d{eï> h¡§ …• ~mbnZo Ho$ {H«$`m-H$bmn d d¥ÕmdñWm Bg lm_Ê`mWu Ord H$mo AmË_m H$m ^mZ Vmo h¡; {H$ÝVw Cgo {deof
_| hmoZodmbr ApñWaVm Zht hmoZo go Omo AË`ÝV J§^ra h¡§ VWm OdmZr go brZVm H$s BÀN>m dV© ahr h¡Ÿ& dh AmË_m Ho$ kmZñd^md _| {dMaU
g§~{§ YV g_ñV {df`-dmgZmAm| H$s d¥{Îm`m| go a{hV hmo MwH$o h¡Ÿ§ & BgàH$ma H$aZm MmhVm h¡; AV: _w{ZnX H$m BÀNw>H$ Ord {dZ`nyd©H$ XrjmMm`©
~mbnZo Ho$ {H«$`mH$bmn, OdmZr H$s {df`-dmgZm Am¡a d¥ÕmdñWm H$s H$mo àUm_ H$aHo$ H$hVm h¡ {H$ ho ^Jd§V ! _wPo nwÊ` `m ñdJm©{X H$s Mmh
ApñWaVm • Eogo VrZ AdñWmJV Xmofm| go Omo a{hV hmo J`o h¡§ • Eogo Jwé Zht h¡, _wPo Vmo drVamJr em§{V àmá H$aZm h¡Ÿ&
d` {d{eï> h¡§Ÿ& · A~ XrjmMm`© H¥$nm H$a H$hVo h¡§ {H$ VwPo ewÕmË_m H$s àm{á hmo •
(6 ) Jwé l_Um| H$mo A{VBï> h§¡ …• {OZHo$ AÝVaXem H$s AÀN>r BgàH$ma _w{ZnZo H$m BÀNw>H$ Ord AmMm`© Ho$ g_rn AmH$a {dZVr
Vah d¥{Õ hmo JB© h¡ Am¡a AÝ` Ordm| H$s AÝVaXem ~‹T>mZo _| Omo {Z{_Îm H$aVm h¡, V~ AmMm`©Xod Cg lm_Ê`mWu H$s `mo½`Vm Am¡a d¡am½` H$s
h¢, do XrjmJwé gm_mÝ` Xmofm| go nyU©V: a{hV hmoVo h¢Ÿ& CËH¥$ï>Vm XoIH$a Amerdm©X ñdê$n H$hVo h¢ {H$ •"VwPo ewÕmË_VÎd Ho$
H$moB© {eî` AmH$a {H$gr ~mV H$m àm`píMÎm boZm Mmho Vmo Cgo AZw^d H$s [g{Õ hmoŸ&'
J§^raVmnyd©H$ g_PH$a CgH$s AmbmoMZm H$aVo h¢; {H$ÝVw {eî` H$s BgàH$ma {Og Ord H$mo _m±Jr hþB© dñVw àmá hmoVr h¡, JwéH¥$nm àmá
JbVr H$mo àJQ> Zht H$aVoŸ& hmoVr h¡, do Ord _hmZ ^m½`d§V h§¡Ÿ&
_w_wjw lmdH$ VWm AÝ` _w{ZamO ^r {OZHo$ nmg ~maå~ma àm`píMÎm Jwé {ZOmË_m H$m AZw^d {eî` H$mo Zht ~Vm gH$Vo; H$Xm{MV² CÝh|
J«hU H$aVo h¢ • Eogo Jwé l_Um| H$mo AË`ÝV Bï> h¡§Ÿ& {dH$ën CËnÞ hmoVo h¢; {H$ÝVw do dmUr go ~mobVo ^r Zht h¡; Š`m|{H$ do
Xoh H$s {H«$`m Am¡a nwÊ` _| Y_© _mZZm Vmo _Zwî`m| H$m ì`dhma h¡ • OmZVo h¡§ {H$ dmUr AWdm {dH$ën H$m H$Îmm© _¢ Zht hÿ±Ÿ&
Eogo ì`dhmaê$n Xmofm| H$m {OÝhm|Zo A^md {H$`m h¡ VWm {ZO ewÕmË_m `hm± Vmo {eî` H$mo ñd-AmË_m Ho$ AZw^d H$s {Okmgm h¡Ÿ& dh ñd`§
H$s lÕm-kmZ g{hV a_UVmê$n AmË_ì`dhma H$mo Omo ñd`§ {ZaÝVa {ZO nwéfmW© go Cg AZw^d H$mo àmá H$aVm h¡Ÿ& Cgg_` ì`dhma go Eogm
AmMaVo h¢ Am¡a Xygam| H$mo AMamVo h¢ • Eogo Jwé l_Um| H$mo AË`ÝV {à` h§Ÿ¡ &
H$hm OmVm h¡ {H$ Jwé H$s H¥$nm go AmË_mZw^d hþAmŸ&
· A~ lm_Ê`mWu H$hVm h¡ {H$ ho ^Jd§V ! AmË_ñd^md Ho$ AZw^d
go _wPo AZwJ¥hrV H$amo • AkmZr Ord Bg Mm[aÌ H$mo bmoho Ho$ MZo M~mZo O¡gm H$hVo h¢;
BgàH$ma Omo XrjmMm`© JwUmT>ç, Hw$b{d{eï>, ê$n{d{eï>, {H$ÝVw `h g~ ^«_ h¡Ÿ& Mm[aÌ H$ï>Xm`H$ Zht h¡Ÿ& {gÕ ^JdmZ Ho$ g_mZ
d`{d{eï> VWm l_Um| H$mo AË`ÝV {à` h¡§ • CZHo$ nmg _w{ZnX H$m AmZ§X H$s bha _w{ZamO H$mo dV©Vr h¡, A_¥V H$m Hw$ÊS> CZHo$ AÝVa go
BÀNw>H$ Ord Xrjm J«hU H$aZo Ho$ {bE OmVm h¡ Am¡a H$hVm h¡ {H$ ho à^mo ~hVm h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZ g{hV AmZ§X Ho$ A§Hw$a CZHo$ AÝVa go A§Hw$[aV
! AmË_ñd^md Ho$ AmZÝX _| a_U H$aZo Ho$ {bE, brZVm H$aZo Ho$ {bE hmoVo h¢Ÿ& _w{ZXem Vmo _hmZ em§{Vñdê$n Xem h¡Ÿ&
Amn _wP na H¥$nm H$amoŸ& BgàH$ma Ðì`Ñ{ï> H$ao Vmo AmË_m H$m kmZ à½mQ> hmo, AmË_kmZ hmoZo
ho ^mB© ! XoImo {H$VZm {dZ` ! AmË_m H$m ^mZ Vmo h¡ Am¡a Cg_| Ho$ níMmV² Mm[aÌ àJQ> H$ao Am¡a Mm[aÌXem àJQ> hmoZo na Ho$dbkmZ
brZVm ^r ñd`§ H$mo H$aZr h¡; VWm{n H$hVo h¢ {H$ ho ZmW ! AmË_mZw^d àJQ> hmoVm h¡; {H$ÝVw _w{ZnZo Ho$ {~Zm Ho$dbkmZ H$Xm{n Zht hmo gH$Vm;
go _wPo AZwJ¥hrV H$amoŸ& AV… _w{ZnX H$s gƒr n{hMmZ H$aZm AË`ÝV Amdí`H$ h¡Ÿ& ·
17
34 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 204 35

O¡gm h¡, d¡gm ñdm^m{dH$ê$n YmaU H$aVm h¡Ÿ&


àdMZgma JmWm 204 dh lm_Ê`mWu Eogm {ZíM` H$aVm h¡ {H$ Xoh-Xodb _| {damO_mZ
níMmV² dh H¡$gm hmoVm h¡, gmo CnXoe H$aVo h¢ • _¢ ñd`§ AmË_m qH${MË_mÌ ^r na H$m Zht hÿ± Am¡a nanXmW© _oao Zht h¢Ÿ& _¢
Umh§ hmo{_ naqg U _o nao UpËW _ÁP{_h qH${MŸ& eara, _Z, dmUr, ór, Hw$Qw>§~ n[adma go {^Þ hÿ±Ÿ& Xod-emó-Jwé ^r _oao
B{X {UpÀN>Xmo {OqXXmo OmXmo OYOmXê$dYamo&&204&& Zht h¡§ Am¡a _¢ CZH$m Zht hÿ±Ÿ&
( h[aJrV ) AmË_m _| CËnÞ hmoZodmbo nwÊ`-nmn Ho$ ^md ^r _oao Zht h¢, do
ao Xy g am| H$m _¢ Zht Zm Xy g ao _o a o aho Ÿ & _wPgo {^Þ na h¢Ÿ& nwÊ`-nmn _wP_| CËnÞ hmoZo na ^r _¢ CZH$m H$Xm{n
g§H$ën H$a hmo {OVopÝÐ` Z¾Ëd H$mo YmaU H$a|Ÿ&&204&& Zht hÿ±Ÿ& VrZm| H$mb nwÊ`-nmn Am¡a eara go a{hV O¡gm _¢ Ag§JVÎd hÿ±,
AÝd`mW© …• [ Ah§ ] _¢ [ naofm§ ] Xygam| H$m [ Z ^dm{_ ] Zht hÿ± d¡gm hr Ag§JVÎd dV©_mZ _| hÿ±Ÿ& nma_m{W©H$ Ñ{ï> go _oam {H$gr nanXmW©
[ nao _o Z ] na _oao Zht h¢, [ Bh ] Bg bmoH$ _| [ __ ] _oam [ qH${MV² ] Ho$ gmW H$moB© gå~ÝY Zht h¡Ÿ& N>h Ðì`m| go ì`má Bg bmoH$ _| ñd AmË_m
Hw$N> ^r [ Z ApñV ] Zht h¡ • [ B{V {ZpíMV… ] Eogm {ZíM`dmZ Am¡a Ho$ Abmdm Xygam H$moB© ^r nXmW© _oam Zht h¢Ÿ&
[ {OVopÝÐ`… ] {OVopÝÐ` hmoVm hþAm [ `WmOmVê$nYa… ] `WmOmV- AÝ` g_ñV Ord, AZÝVmZÝV nwX²>Jb, Ag§»` H$mbmUw, Y_©,
ê$nYa (ghOê$nYmar) [ OmV… ] hmoVm h¡Ÿ& AY_©, AmH$me BZ N>h Ðì`m| H$m ñdMVwï>` AWm©V² Ðì`, joÌ, H$mb,
Q>rH$m …• Am¡a VËníMmV² lm_Ê`mWu `WmOmVê$nYa1 hmoVm h¡Ÿ& ^md CZHo$ ñd`§ Ho$ AmYma go h¡ Am¡a _oam Ðì`, joÌ, H$mb, ^mdê$n
dh BgàH$ma …• "àW_ Vmo _¢ qH${MV²_mÌ ^r na H$m Zht hÿ±, na ^r ñdMVwï>` H$m AmYma _¢ ñd`§ hÿ±Ÿ& _¢ CZHo$ {bE Zht Am¡a do _oao {bE
qH${MV²_mÌ _oao Zht h¢, Š`m|{H$ g_ñV Ðì` VËdV…2 na Ho$ gmW Zht h¢Ÿ&
g_ñV gå~ÝY a{hV h¢; Bg{b`o Bg fS²>Ðì`mË_H$ bmoH$ _| AmË_m go AmË_m Am¡a àË`oH$ na_mUw ñdV§Ì h¢Ÿ& {ZJmoXXem _| gm_mÝ` eara
AÝ` Hw$N> ^r _oam Zht h¡;' • BgàH$ma {ZpíMV _{Vdmbm (dV©Vm _| ahZodmbo EH$ {ZJmo{X`m Ord H$m Xygao {ZJmo{X`m Ord _| A^md
hþAm) Am¡a naÐì`m| Ho$ gmW ñd-ñdm{_g§~§Y {OZH$m AmYma h¡
dV©Vm h¡Ÿ& CZHo$ eara H$m EH$ na_mUw Xygao na_mUw Ho$ g§~§Y go a{hV h¡Ÿ&
Eogr BpÝÐ`m| Am¡a Zmo-BpÝÐ`m| Ho$ O` go {OVopÝÐ` hmoVm hþAm dh
AkmZr Ord BZ g~H$mo AnZm _mZo Vmo _mZo; {H$ÝVw _oam naÐì` Ho$
(lm_Ê`mWu) AmË_Ðì` H$m `Wm{ZînÞ3 ewÕê$n YmaU H$aZo go
gmW a§M_mÌ ^r gå~ÝY Zht h¡Ÿ&
`WmOmVê$nYa hmoVm h¡Ÿ&
JmWm 204 na àdMZ _¢ {MXmZÝX kmZñd^mdr AmË_m hÿ±Ÿ& eara VWm amJm{X go {^Þ hÿ± •
AZ§V nanXmWm] go amJ H$s àd¥{Îm N>mo‹S>H$a lm_Ê`mWu `WmOmV- Eogm kmZ-lÕmZ Vmo J¥hñWmdñWm _| ^r Wm; {H$ÝVw A~ ñd^mdml` Ho$
ê$nYa hmoVm h¡Ÿ& dh gmYwnZo H$m AWu Ord AmË_m H$m _yb^yV ñdê$n H$maU A§Va _| Ü`mZ H$s brZVm H$a Mm[aÌ àJQ> hþAm h¡Ÿ& AÝVa§J go
1. `WmOmVê$nYa = (AmË_m H$m) O¡gm, _yb^yV ê$n h¡ d¡gm (ghO, ñdm^m{dH$) ê$n
amJ H$m AnZmnZ Qy>Q>Vm Om ahm h¡ Am¡a ghO `WmOmVê$nYanZm àmá
YmaU H$aZo dmbmŸ& hþAm h¡, Bgr H$m Zm_ ^mdqbJr _w{ZXem h¡Ÿ& gƒo ^mZ {~Zm `WmW©
2. VÎdV… = dmñVd _|, VÎd H$s Ñ{ï> go, na_mW©V…Ÿ& _w{ZnZm Zht hmoVmŸ&
3. `Wm{ZînÞ = O¡gm ~Zm hþAm h¡ d¡gm, ghO, ñdm^m{dH$Ÿ&
18
36 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 204 37

{OgàH$ma O‹S> H$mo Zï> {H$E {~Zm d¥j H$m Zme Zht hmoVm; CgràH$ma AmMm`©Xod H$mo O§Jb _| J«ÝW ~ZmZo H$m {dH$ën CËnÞ hþAm Am¡a
gå`½Xe© Z àmá {H$E {~Zm g§ g ma _y b H$m Zme Zht hmo V mŸ& `h aMZm hmo JB©, bo{H$Z do Bgo AnZm H$Îm©ì` Zht _mZVoŸ& _¢ km`H$ hÿ±,
gå`H²$Xe©Znyd©H$ BgàH$ma H$m `WmOmVê$nYa _w{ZnZm hmo Vmo na Ho$ gmW _oam H$moB© g§~§Y Zht h¡ • Eogo {ZU©`nyd©H$ dñVwÑ{ï> hþB© Am¡a
drVamJXem hmoVr h¡, Bg{bE drVamJXem H$s àm{á Ho$ {bE àW_ `WmOmV-ê$nYanZm ghO hþAm h¡Ÿ& dñVw Vmo AZm{X go d¡gr H$s d¡gr
_w{ZnZo H$m `WmW©kmZ H$aZm Mm{hEŸ& hr h¡, ~g ! n`m©` H$m ZdrZ OÝ_ hþAm h¡, AV… gmYwnX boZo dmbo Ord
gmYwnX H¡$gm hmoVm h¡? Am¡a gmYw hmoZo Ho$ {bE lm_Ê`mWu H$mo H$mo àW_ ~w{Õ H$s {Z_©bVm hmoZm Amdí`H$ h¡; Š`m|{H$ Cº$ ñdê$n
H¡$gm hmoZm Mm{hE CgH$s `hm± MMm© H$a aho h¢Ÿ& gmYwnX Ho$ {~Zm Vmo g_Po {~Zm gmYwnZm Zht hmo gH$VmŸ&
Ho$dbkmZ hr Zht hmo gH$Vm; AV… AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ lm_Ê`mWu "gd©Ðì`mo na VÎdV…' na Ho$ gmW g_ñV g§~§Y a{hV hÿ±, _¢ km`H$
Ord gd©àW_ `WmOmVê$nYa hmoVm h¡Ÿ& AmË_m H$m Omo _yb^yV kmZmZÝX- Am¡a na _oao ko` `h ^r ì`dhma h¡Ÿ& na H$m _wP_| Am¡a _oam na _| {ÌH$mb
ñd^md h¡, CgH$s àm{á H$m Zm_ `WmOmVê$nYanZm h¡ • Eogr A§VaXem- A^md h¡ • Eogo nañna A^md Ho$ {~Zm XmoZm| H$s n¥WH$Vm {gÕ Zht hmo
nyd©H$ _w{ZnX hmoVm h¡Ÿ& gH$VrŸ&
`WmOmVê$nYa _w{Z hmoZo Ho$ nhbo kmZr OmZVm h¡ {H$ • _¢ qH${MV² {OZ Jwé Ho$ nmg lm_Ê`mWr© Xrjm boZo OmVm h¢, CZHo$ gmW ^r
na_mW© go _oam H$moB© g§~§Y Zht h¡ • Eogm {ZpíMV H$aZo Ho$ níMmV² hr
^r na H$m Zht hÿ± Am¡a na _oam Zht h¡Ÿ& X`m{Xê$n {dH$ën _oao Zht h¡Ÿ& _¢
Xrjm br OmVr h¢Ÿ& bmoH$ Ho$ N>h Ðì`m| Ho$ gmW _oam Hw$N> g§~§Y Zht h¡;
Vmo kmZñdê$n hÿ±Ÿ& dmñVd _| gmYw Vmo Ho$dbkmZ H$s VbhQ>r h¢Ÿ& {OZH$s
Š`m|{H$ Ord, nwX²>Jb, Y_©, AY_©, AmH$me Am¡a H$mb • Eogo N>h
Ho$dbkmZ boZo H$s V¡`mar hmo JB© h¡, do hr gƒo gmYw h¢Ÿ& Ðì`ñdê$n Bg bmoH$ _| AmË_m Ho$ Abmdm Am¡a Hw$N> ^r _oam Zht h¡Ÿ&
"gd©Ðì`mo na VÎdV:' na Ho$ gmW g_ñV g§~§Y a{hV hÿ± & ^JdmZ _¢ Vmo EH$ km`H$ hÿ±, _Z Am¡a BpÝÐ`m| H$m ñdm_r _¢ Zht hÿ± • Eogr
AmË_m H$m nanXmWm] Ho$ gmW ko`-km`H$ g§~Y§ H$mo N>mS‹o >H$a AÝ` VmXmËå` {ZpíMV ~w{Õ hr lm_Ê`mWu Ho$ dV©Vr h¡ • Eogm hmoZo na `WmOmVê$nYa
g§~§Y, g§`moJ g§~§Y, bú`-bjU g§~§Y, JwU-JwUr g§~§Y BË`m{X _w{ZnZm hmoVm h¡Ÿ& Ðì`opÝÐ` Am¡a _Z O‹S> h¡, AV: AmË_m H$mo BZ
H$moB© ^r g§~§Y Zht h¡Ÿ& BpÝÐ`m| go ^r {^ÝZ OmZH$a, CZna {dO` àmßVH$a {OVopÝÐ` hmoZm h¡Ÿ&
BgràH$ma amJ Ho$ gmW AmË_m H$m EH$_oH$nZm Z hmoZo go ñd- `WmW© {ZpíMV ~w{Õdmbm hmoZm ApñV h¡ Am¡a {OVopÝÐ` hmoZm
ñdm_r g§~§Y, amJm{X bjU Am¡a AmË_m bú` Eogm bú`-bjU ZmpñV h¡Ÿ& _oam AmË_m O‹S> _Z Am¡a BpÝÐ`m| go Zht OmZVm; A{nVw
g§~§Y, amJ JwU Am¡a AmË_m JwUr, amJm{X bm^ H$amZodmbo Am¡a AmË_m ñdV… ñd`§ H$mo OmZVm h¡Ÿ& {OZH$m _wP_| {ÌH$mb A^md h¡ do _oao
bm^ H$mo àmá H$aZodmbm BË`m{X H$moB© ^r g§~§Y {dH$ma Ho$ gmW ^r Zht kmZ^md _| Hw$N> _XX Zht H$a gH$VoŸ& {Z{_Îm H$m _wP_| {ÌH$mb A^md
h¡Ÿ& {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ê$n g§~§Y ^r naÐì` AWdm H$_© Ho$ gmW Zht h¡Ÿ& h¡, AV: O~ BpÝÐ`m± _oar h¡ hr Zht, Vmo do _wPo Š`m _XX H$a gH$Vr h¢?
BgàH$ma g_ñV g§~§Y {ZfoY hmoZo go `WmW© {ZU©`nyd©H$ {OgH$s ~w{Õ VWm O~ _oam kmZñd^md na _| Zht Om gH$Vm Vmo {\$a _¢ na H$m Š`m
{Z_©b hþB© h¡, Cgo hr gƒm _w{ZnZm hmo gH$Vm h¡, AÝ` H$mo ZhtŸ& H$a gH$Vm hÿ± ? AWm©V² Hw$N> ^r Zht H$a gH$VmŸ&
19
38 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 205-206 39

àíZ …• _¢ Aënk hÿ±, BpÝÐ` Am¡a _Z go Hw$N> Zht hmoVm; VWm{n


BpÝÐ` Am¡a _Z {Z{_Îm Vmo h¡ Z? àdMZgma JmWm 205-206
CÎma …• {Z{_Îm AWm©V² naÐì`Ÿ& O~ naÐì` H$m AmË_m _| A^md
h¡, Vmo do AmË_m H$mo Š`m bm^ H$a|Jo? AmË_m _| kmZ H$m gX²>^md Am¡a A~, AZm{X g§gma go AZä`ñV hmoZo go Omo AË`ÝV Aà{gÕ h¡
BpÝÐ`m| H$m A^md h¡; AV… BpÝÐ`m± kmZ _| Hw$N> Zht H$a gH$Vr • Eogm Am¡a A{^Zd1 Aä`mg _| H$m¡eë` Ûmam {OgH$s {g{Õ CnbãY hmoVr
O~ VH$ Zht OmZ|Jo, V~ VH$ `WmW© _w{ZnZm Zht hmo gH$VmŸ& h¡, Eogo `WmOmVê$nYanZo Ho$ ~{ha§J Am¡a A§Va§J Xmo qbJm| H$m CnXoe
Xrjm XoZodmbo Jwé H¡$go hmoVo h¢ ? `h ~mV JmWm 203 _| H$hr Wr H$aVo h¢ …•
Am¡a `hm± Xrjm boZodmbm Ord H¡$gm hmoVm h¡? CgH$m dU©Z H$a aho h¢Ÿ& OYOmXê$dOmX§ Cßnm{S>XHo$g_§gJw § gwÕŸ§ &
BpÝÐ` Am¡a _Z H$m g§~§Y AmË_m Ho$ gmW Zht h¡; A{nVw O‹S> na a{hX§ qhgmXrXmo Aßn{S>H$å_§ hd{X qbJ&&205&&
nXmWm] Ho$ gmW h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ km`H$ M¡VÝ` O¡gm h¡ d¡gm ghO _wÀN>ma§^{dOwÎm§ OwÎm§ CdAmoJOmoJgwÕrqhŸ&
ñdm^m{dH$ ewÕê$n YmaU H$ao Vmo `WmOmVê$nYa H$hbmVm h¡Ÿ& {gÕnX qbJ§ U namdoŠI§ AnwU~²^dH$maU§ OoÊh§&&206&&(OwJb§)
Ho$ g_mZ _oam _ybñdê$n ewÕ h¡, Cgo àmá H$aZo Ho$ {bE, n`m©` H$mo ( h[aJrV )
ñd^md H$s Amoa PwH$mZo Ho$ {bE `WmOmVê$nYa hmoVo h¢Ÿ& ûm¥§Jma Aa qhgm a{hV Aa Ho$ebw§MZ AqH$MZŸ&
`WmOmVñdê$n hr {OZdaH${WV ~{h{bªJ h¡Ÿ&&205&&
Ahmo ! _w{ZnX Vmo Eogm h¡ • {OZHo$ MaUm| _| JUYaXodm| VH$ H$m
Ama§^-_yN>m© go a{hV na H$s Anojm go a{hVŸ&
Z_ñH$ma nhþ±MVm h¡Ÿ& "U_mo bmoE gìd gmhÿU§' Ûmam gd© _w{Z`m| H$mo ewY `moJ Aa Cn`moJ go {OZH${WV A§VaqbJ h¡Ÿ&&206&&(`w½__²)
JUYaXod H$m Z_ñH$ma nhþ±MVm h¡, Eogo _w{ZnX H$s _{h_m AWmh h¡Ÿ& AÝd`mW© …• [ `WmOmVê$nOmV_² ] OÝ_g_` Ho$ ê$n O¡gm
{Z{_Îm go CnmXmZ _| Hw$N> hmoVm h¡ • Eogm _mZZm ñWyb ^yb h¡Ÿ& `hm± Vmo ê$ndmbm, [ CËnm{Q>VHo$eí_lwH§$ ] {ga Am¡a Xm‹T>r-_yN> Ho$ ~mbm| H$m
{Z{_Îm Ho$ gmW H$moB© g§~§Y hr Zht h¡, AV: CZgo _wPo H$moB© bm^ ^r Zht bm|M {H$`m hþAm, [ ewÕ§ ] ewÕ (AqH$MZ), [ qhgm{XV… a{hV_² ]
h¢, `h ~Vm`m J`m h¡; {Z{_Îm H$m g§~§Y CgHo$ AnZo ñdÐì` Ho$ gmW h¡ qhgm{X go a{hV Am¡a [ Aà{VH$_© ] à{VH$_© (emar[aH$ ûm¥§Jma) go
Am¡a _oam g§~§Y _oao AnZo ñdÐì` Ho$ gmW h¡Ÿ& a{hV [ qbJ_² ^d{V ] Eogm (lm_Ê` H$m ~{ha§J) qbJ h¡Ÿ&
kmZ-ko`m{YH$ma _| Bgr ~mV H$m {ZíM` H$am`m h¢, níMmV² `h [ _yÀN>m©aå^{d`wŠV_² ] _yÀN>m© (__Ëd) Am¡a Amaå^ a{hV,
MaUmZw`moJgyMH$ My{bH$m H$hr h¡Ÿ& [ Cn`moJ`moJew{Õä`m§ `wº§$ ] Cn`moJ Am¡a `moJ H$s ew{Õ go `wº$ VWm
`WmOmVê$nYanZm AZm{X go AZä`ñV h¡; {H$ÝVw Z`o Aä`mg _| [ Z namnoj§ ] na H$s Anojm go a{hV • Eogm [ O¡Z§ ] {OZoÝÐXod-H${WV
Hw$ebVmnyd©H$ àdoe H$aZo go drVamJr {Z_©bXem Adí` àmá hmoJrŸ& [ qbJ_² ] (lm_Ê` H$m A§Va§J) qbJ h¡ [ AnwZ^©dH$maU_² ] Omo {H$
drVamJr ^mdqbJ H$m AmOVH$ H$^r ^r Aä`mg Zht {H$`m h¡; {H$ÝVw _moj H$m H$maU h¡Ÿ&
Aä`mg go CgH$s {g{Õ Adí` hmoJr, AV…AmJm_r JmWm _| AÝVa§J 1. A{^Zd = {~ëHw$b Z`mŸ& (AZm{X g§gma go AZä`ñV `WmOmVê$nYanZm A{^Zd
qbJ Am¡a ~{h{bªJ H$m CnXoe H$aVo h¢Ÿ& · Aä`mg _| àdrUVm Ho$ Ûmam {gÕ hmoVm h¡Ÿ&)
20
40 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 205-206 41
Q>rH$m …• àW_ Vmo AnZo go, `Wmoº$H«$_ go `WmOmVê$nYa1 hþE H|$ebm|M H$aVo h¢, ewÕ h¢ AWm©V² n[aJ«h Am¡a qhgm{X go a{hV h¢ VWm
AmË_m Ho$ A`WmOmVê$nYanZo2 Ho$ H$maU^yV _mohamJÛofm{X^mdm| H$m eara Ho$ ûm§¥Jma Am{X go a{hV h¢ • Eogr l_Um| H$s ~møpñW{V h¢Ÿ&
A^md hmoVm hr h¡ Am¡a CZHo$ A^md Ho$ H$maU, Omo {H$ CZHo$ gX²>^md _| VWm Omo _yÀN>m© (__Ëd) Am¡a Amaå^ go a{hV h¢, {OZH$m Cn`moJ
hmoVo h¢ Eogo (1) dóm^yfU H$m YmaU, (2) {ga Am¡a Xm‹T>r-_yN>m| Ho$ AË`ÝV {Z_©b hmo MwH$m h¡ Am¡a {OÝh| na H$s Anojm Zht h¡ • Eogo
~mbm| H$m ajU, (3) gqH$MZËd3 (4) gmdÚ`moJ go `wº$Vm VWm (5) AÝVa§J qbJ H$mo YmaU H$aZodmbo _w{Z h¢; Š`m|{H$ _moj H$m H$maU
emar[aH$ g§ñH$ma H$m H$aZm, BZ (nm±Mm|) H$m A^md hmoVm h¡; {Oggo AÝV~m©ø {ZJ«©ÝWXem h¡, BgHo$ A{V[aº$ XyOm H$moB© ^r _moj H$m _mJ©
(Cg AmË_m Ho$) (1) OÝ_g_` Ho$ ê$n O¡gm ê$n, (2) {ga Am¡a Zht h¡Ÿ& AÝ` H$moB© drVamJVm H$m Zm_ YmaU H$a| Vmo H$a|; {H$ÝVw drVamJVm
X>m‹T>r-_yN> Ho$ ~mbm| H$m bm|M, (3) ewÕËd, (4) qhgm{Xa{hVVm VWm H$m _mJ© Vmo EH$ `h hr h¡Ÿ&
(5) Aà{VH$_©Ëd (emar[aH$ ûm¥§Jma-g§ñH$ma H$m A^md) hmoVm hr h¡Ÿ& "".... àW_ Vmo AnZo go `WmoŠVH«$_ go `WmOmVê$nYa hþE AmË_m
Bg{b`o `h ~{ha§J qbJ h¡Ÿ& Ho$ A`WmOmVê$nYanZo Ho$ H$maU^yV _moh-amJ-Ûofm{X^mdm| H$m
Am¡a {\$a, AmË_m Ho$ `WmOmVê$nYanZo go Xya {H$`m J`m Omo A^md hmoVm hr h¡Ÿ&......''
A`WmOmVê$nYanZm, CgHo$ H$maU^yV _mohamJÛofm{X^mdm| H$m A^md nydm}ŠV H$ho AZwgma ñd-ñdê$n Ho$ ^mZnyd©H$ ghO AmZÝX H$s
hmoZo go hr Omo CZHo$ gX²>^md _| hmoVo h¢ Eogo Omo (1) __Ëd Am¡a H$_©àH$_©4 Xem _| PybVo hþE _w{ZXem hmoVr h¡Ÿ& hR>nyd©H$ à{VHy$bVm ghZ H$a|,
Ho$ n[aUm_, (2) ew^mew^ Cnaº$ Cn`moJ Am¡a VËnyd©H$5 VWm{dY `moJ CgH$m Zm_ _w{ZnZm Zht h¡Ÿ& dmñVd _| {H$gr ^r àH$ma H$s à{VHy$bVm
H$s Aew{Õ go `wº$Vm VWm (3) naÐì` go gmnojVm; BZ (VrZm|) H$m
_wP_| Zht h¡Ÿ& OJV Ho$ AÝ` gmYw Vmo naÐì`m| Ho$ gmW g§~§Y aIVo h¢;
A^md hmoVm h¡; Bg{b`o (Cg AmË_m Ho$) (1) _yN>m© Am¡a Amaå^ go
a{hVVm, (2) Cn`moJ Am¡a `moJ H$s ew{Õ go `wº$Vm VWm (3) na H$s {H$ÝVw _wP_| CgH$m A^md h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ AÝVa _| drVamJr pñWaVm
Anojm go a{hVVm hmoVr hr h¡, Bg{b`o `h A§Va§J qbJ h¡Ÿ& ~‹T>Zo go ghO _w{ZnZm ì`º$ hmoVm h¡Ÿ&
JmWm 205-206 na àdMZ `WmOmV AWm©V² ghOê$n, km`H$nZmŸ& AZm{X go àË`oH$ Ord
nag§~Y§ go a{hV, kmZñd^mdr AmË_m H$m ^mZ hmoZo na Omo _w{ZXem `WmOmVñdê$nr hr h¡; {H$ÝVw A~ dV©_mZ _| l_Um| Zo {Z_©b n`m©`
hmoVr h¡, dh H¡$gr hmoVr h¡ ? CgH$m ñdê$n H$hVo h¢ • àJQ> H$aHo$ `WmOmVê$n H$mo YmaU {H$`m h¢ AWm©V² `WmOmVê$nYa
_w{Z Ho$ ~mø _| OÝ_g_` O¡gm ê$n h¡ AWm©V² dóm{X Hw$N> ^r Zht hþE h¢Ÿ&
h¢; {H$ÝVw Omo dóm{X g{hV _w{ZnZm _mZVm h¡, dh {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& Omo jwYm-V¥fm BË`m{X H$m g§~§Y O‹S> Ðì` Ho$ gmW h¡, AV… jwYm-V¥fm
1. `WmOmVê$nYa = (AmË_m H$m) ghOê$n YmaU H$aZodmbmŸ& H$m Xw…I _wPo Zht h¡Ÿ& _¢ Vmo kmZñdê$nr M¡VÝ` hÿ±Ÿ& na Ho$ gmW _oam H$moB©
2. A`WmOmVê$nYa = (AmË_m H$m) AghOê$n YmaU H$aZodmbmŸ& g§~§Y Zht h¡Ÿ& _oam ñd^md _oao {bE ZwH$gmZXm`H$ Zht h¡Ÿ& nadñVwAm|
3. gqH$MZ = {OgHo$ nmg Hw$N> ^r (n[aJ«h) hmo EogmŸ&
4. H$_©àH$_© = H$m_ H$mo AnZo D$na boZm; H$m_ _| `wº$ hmoZm, H$m_ H$s ì`dñWmŸ& H$m _wP_| {ÌH$mb A^md hmoZo go do _wPo ZwH$gmZ Zht H$a gH$Vr • Eogm
5. VËnyd©H$ = Cnaº$ (_{bZ) Cn`moJnyd©H$Ÿ& {Ogo ^mZ Zht, do drVamJ _mJ© _| _w{Z Zht h¡Ÿ&
21
42 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 205-206 43
`WmOmVê$nYanZm `h drVamJr ghOXem H$s ApñV h¡ Am¡a (2 ) _ñVH$ Am¡a Xm‹T>r Ho$ Ho$em| H$m bm|M H$aVo h¢Ÿ&
Cg_| _moh-amJ-ÛofnZo H$s ZmpñV h¡Ÿ& `hm± lm_Ê`mWu Ord Zo hR>nyd©H$ (3 ) ewÕnZm hmoZo go dòm{X AWdm YZm{X n[aJ«h CZHo$ Zht h¡Ÿ&
{H$gr H$m Ë`mJ Zht {H$`m h¡; A{nVw ghO-ñd^md go OÝ_r drVamJr (4 ) qhgm{X go a{hVnZm hmoZo go én`o-n¡go H$m boZ-XoZ Zht h¢Ÿ&
Xem Cgo àmá hþB© h¡Ÿ& (5 ) Aà{VH$_© AWm©V² eara H$m ûm¥§Jma Am{X Zht H$aVoŸ&
Ahm ! AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX d AmMm`© A_¥VMÝÐ N>R>d|-gmVd| BgàH$ma ^mdqbJr _w{Z`m| H$m ~møqbJ h¡Ÿ&
JwUñWmZ _| PybZodmbo ^mdqbJr g§V WoŸ& h_go CZHo$ Ûmam ~Vbm`m ""...... Am¡a {\$a AmË_m Ho$ `WmOmVê$nYanZo go Xya {H$`m J`m
hþAm _w{ZnZm nmbZ Zht {H$`m OmE Vmo CgH$s `WmW© lÕm Adí` Omo A`WmOmVê$nYanZm, CgHo$ H$maU^yV _mohamJÛofm{X^mdm| H$m
H$a|; {H$ÝVw {dnarVVm J«hU Zht H$aZm Mm{h`oŸ& A^md hmoZo go hr Omo CZHo$ gX²>^md _| hmoVo h¢ Eogo Omo (1) __Ëd Am¡a
AÝVa _| ghO drVamJXemê$n `WmOmVê$nYanZm hmo Vmo _moh- H$_©àH$_© Ho$ n[aUm_, (2) ew^mew^ Cnaº$ Cn`moJ Am¡a VËnyd©H$
VWm{dY `moJ H$s Aew{Õ go `wº$Vm VWm (3) naÐì` go gmnojVm; BZ
amJ-Ûofm{X H$m A^md hmoVm hr h¡ Am¡a Ohm± {_Ï`mËd amJ-Ûofm{X H$m
(VrZm|) H$m A^md hmoVm h¡Ÿ& .....''
A^md hþAm, dhm± dòm{X ^r Zht hmoVo; Š`m|{H$ _mohm{X Ho$ gX²>^md _|
_w{Z`m| H$mo _mohm{X H$m A^md hmoZo go _mohm{X Ho$ gX²>^md _| hmoZodmbo
hr dòm^yfU XoIZo _| AmVo h¢Ÿ& __Ëd Am¡a H$_©àH$_© Ho$ n[aUm_ Zht hmoVo h¢Ÿ&
_w{ZamO H$mo {_Ï`mËd-amJ-Ûof-_moh H$m A^md h¢, AV: CÝh| J¥hñWmdñWm _| AmË_ñd^md Ho$ ^mZnyd©H$ gå`½Xe©Z àmá {H$`mŸ&
dóm^yfU AWdm AÝ` ûm§¥Jma Am{X Zht h¢Ÿ& H|$ebm|M H$aVo hþ`o ^r `hm± gå`½Xe©Z H$moB© dñVw {deof Zht h¡; {H$ÝVw na go {^Þ {ZO AmË_m
CÝh| Xw…I Zht hmoVm; Š`m|{H$ Ho$e naÐì` h¢ • Eogo ^mZnyd©H$ do ghO kmZñd^mdr gd©k g_mZ h¡ • Eogm lÕm _| ñdrH$ma hr gå`½Xe©Z h¡Ÿ&
{ZOmZÝX _| _½Z ahVo h¢, AV: VËg§~§Yr Xw:I ^r CZHo$ Zht h¡Ÿ& Bg gå`½Xe©Znyd©H$ Omo {deof AmË_pñWaVm hmoVr h¡, CgH$m Zm_
amOm F$f^Xod Zo O~ Xrjm br, V~ CZHo$ gmW AÝ` Mma hOma _w{ZnZm h¡ • `hm± CgH$s ~mV h¡Ÿ&
amOmAm| Zo ^r Xrjm brŸ& do Ðì`qbJr hmoH$a {dnarV AmMaU H$aZo AÝVa _| M¡VÝ`_y{V© H$m Adb§~Z boH$a a_UVm H$a|, CgH$m Zm_
bJo, V~ Xodm| Zo AmH$a CZgo H$hm {H$ {XJå~a _w{Z H$m doe YmaU H$a _w{ZnZm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo __Ëdê$n n[aUm_ Zht h¡Ÿ& {gÕ ^JdmZ Ho$
Eogm AmMaU H$amoJo Vmo XÊS> {_boJm, {\$a CZ amOmAm| Zo Ðì`qbJ ^r g_mZ AmZÝX H$m Ohm± doXZ hmoVm h¡, CgH$m Zm_ _w{ZXem h¡Ÿ&
N>mo‹S>H$a dóm{X YmaU H$a {b`oŸ& dmñVd _| CÝh| AÝVa go _w{ZnZm Zht Ama§^m{X go a{hV Eogr _w{ZXem Ho$ ~mø _| {dJV nm±M ~mVm| go
Wm {OÝh| AÝVa _| drVamJr Xem hmoVr h¡, CÝh| ~mha _| YZ-dóm{X H$m {Zd¥{Îm h¡ Am¡a AÝVa _| amJ-Ûofm{X Amaå^ go {Zd¥{Îm h¡Ÿ& BgàH$ma
n[aJ«h Zht hmoVmŸ& gmdÚ`moJ, earam{X Ho$ g§ñH$ma Zht hmoVoŸ& ñZmZ- Cn`moJ H$s ew{Õ dV©Vr h¡Ÿ& Cn`moJ ñd _| hr bJm hmoZo go Cg_| naÐì`
XÝVYmodZ Am{X ^r Zht hmoVo& H$s gmnojVm H$m A^md h¡Ÿ&
BgàH$ma amJm{X Ho$ A^md _| _w{Z`m| H$s ~mø Xem H$mo ñnï> ~mø _| dZ-O§Jb, Jw\$m BË`m{X H$s ñn¥hm (ào_) _w{ZamO H$mo
H$aZodmbo {ZåZ nm±M ~mobm| H$mo ~Vm`m J`m h¡ • Zht h¡; {H$ÝVw AÝVa _| M¡VÝ` H$s Jw\$m _| a_U H$aZo H$s ñn¥hm CZHo$
(1 ) OÝ_g_` Ho$ ê$ng_mZ Z¾ê$n hmoVm h¡Ÿ& dV©Vr h¡, AV: do {ZOmË_m H$m Ü`mZ H$aVo h¢Ÿ&
22
44 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 207 45
g_`gma JmWm 49 H$s Q>rH$m _| O`goZmMm`©Xod {bIVo h¢ {H$ •
""g Ed ewÕmË_m.. {Z{d©H$ën{Z_m}h{Za§OZ-{ZOewÕmË_g_m{Y- àdMZgma JmWm 207
g§OmVgwIm_¥VagmZw^{y VbjUo {J[a-JwhmJhþdao pñWËdm gd©VmËn`}U A~ (lm_Ê`mWu) BZ XmoZm| qbJm| H$mo J«hU H$aHo$ Am¡a BVZm-
Ü`mVì` B{VŸ& BVZm H$aHo$ l_U hmoVm h¡ • BgàH$ma ^d{V{H«$`m1 _|, ~§YwdJ© go {dXm
{Z{d©H$ën, {Z_m}h, {Za§OZ, {ZO ewÕmË_m H$s g_m{Y go CËnÞ boZoê$n {H«$`m go boH$a eof g^r {H«$`mAm| H$m EH$ H$Îmm© {XIbmVo hþE,
gwIm_¥V ag H$s AZw^y{V hr {OgH$m bjU h¡ • Eogo {J[a-Jw\$m _| BVZo go (AWm©V² BVZm H$aZo go) lm_Ê` H$s àm{á hmoVr h¡, Eogm CnXoe
pñWV hmoH$a gd© VmËn`© go EH$ ewÕmË_m hr Ü`mVì` (Ü`mZ H$aZo H$aVo h¢ …•
`mo½`) h¡Ÿ&'' AmXm` V§ {n qbJ§ JwéUm na_oU V§ U_§{gÎmmŸ&
`hm± Ü`mZ H$aZo hoVw AÝVa-Jw\$m _| OmZo H$s ~mV H$hr h¡Ÿ& ~mø
gmoƒm gdX§ {H$[a`§ Cd{Æ>Xmo hmo{X gmo g_Umo&&207&&
nËWa H$s {J[a-Jw\$m _| Vmo qghm{X new-njr ^r ahVo h§¡; naÝVw _w{ZamO
( h[aJrV )
AÝVa M¡VÝ`ñd^md H$s Jw\$m _| OmH$a AmË_m H$mo Ü`mVo h¢, V~ CZHo$
• 1. _yÀN>m© Am¡a Amaå^ go a{hVVm hmoVr h¡Ÿ& 2. Cn`moJ Am¡a `moJ H$s Omo na_JwéZ_ qbJ XmoZm| àmá H$a d«V AmMa|Ÿ&
AmË_{WV do l_U hr ~g `Wm`mo½` {H«$`m H$a|Ÿ&&207&&
ew{Õ hmoVr h¡Ÿ& 3. na H$s Anojm go a{hVnZm hmoVm h¡ • BgàH$ma CZHo$
AÝd`mW© …• [ na_oU JwéUm ] na_ Jwé Ho$ Ûmam àXÎm [ VX{n
AÝVa§J ^mdqbJ nm`m OmVm h¡Ÿ&
qbJ_² ] CZ XmoZm| qbJm| H$mo [ AmXm` ] J«hU H$aHo$, [ V§ Z_ñH¥$Ë` ]
~mø _| Ðì`qbJ hmo, {H$ÝVw AÝVa _| ^mdqbJ Z hmo Vmo dh _w{Z
Zht h¡Ÿ& CgràH$ma AÝVa§J _| ^mdqbJ hmo Am¡a ~mha Ðì`qbJ Z hmo CÝh| Z_ñH$ma H$aHo$ [ gd«Vm§ {H«$`m§ lwËdm ] d«V g{hV {H«$`m H$mo gwZH$a
[ CnpñWV… ] CnpñWV (AmË_m Ho$ g_rn pñWV) hmoVm hþAm [ g… ]
Eogm g§^d Zht h¡Ÿ&
A~ AmJm_r JmWm _| Hw$Qw>å~ go gå_{V boH$a, Jwé Ho$ g_rn Xrjm dh [ l_U… ^d{V ] l_U hmoVm h¡Ÿ&
{b`o hþE Ord H$mo g_ñV {H«$`mAm| H$m H$Îmm© EH$ AmË_m hr h¡, Eogo Q>rH$m …• VËníMmV² l_U hmoZo H$m BÀNw>H$ XmoZm| qbJm| H$mo J«hU
{dMmanyd©H$ lm_Ê` H$s àm{á hmoVr h¡, CgH$m ñdê$n H$hVo h¢Ÿ& · H$aVm h¡, Jwé H$mo Z_ñH$ma H$aVm h¡, d«V VWm {H«$`m H$mo gwZVm h¡ Am¡a
CnpñWV hmoVm h¡; CnpñWV hmoVm hþAm lm_Ê` H$s gm_J«r n`m©ßV
AmË_Ü`mZ H$aZo Ho$ nyd© Cg AmË_m H$m ñdê$n g_PZm AË`ÝV (n[anyU©) hmoZo go l_U hmoVm h¡Ÿ& dh BgàH$ma h¡ •
Amdí`H$ h¡, {OgH$m Ü`mZ H$aZm h¡, Omo Ü`o` h¡Ÿ& a§J, amJ Am¡a na_ Jwé • àW_ hr AhªV^Å>maH$ Am¡a Cg g_` (XrjmH$mb _|)
^oX go {^Þ kmZmZÝX ñd^mdr {ZO ^JdmZ AmË_m hr EH$_mÌ XrjmMm`© • Bg `WmOmVê$nYaËd Ho$ gyMH$ ~{ha§J VWm A§Va§J qbJ
Ü`o` h¡, Ü`mZ H$aZo `mo½` h¡Ÿ& AV… g~go nhbo h_| AmÜ`mpË_H$ Ho$ J«hU H$s {d{Y Ho$ à{VnmXH$ hmoZo go, ì`dhma go Cg qbJ Ho$
emóm| Ho$ ñdmÜ`m` Ed§ AmË_kmZr JwéAm| Ho$ gh`moJ go, gXwnXoe XoZodmbo h¢Ÿ& BgàH$ma CZHo$ Ûmam {X`o J`o CZ qbJm| H$mo J«hU {H«$`m Ho$
go {ZO ^JdmZ AmË_m H$m ñdê$n JhamB© go g_PZm Mm{hEŸ& Ûmam g§^m{dV-gå_m{ZV H$aHo$ (lm_Ê`mWu) VÝ_` hmoVm h¡ Am¡a {\$a
• AmË_m hr h¡ eaU, n¥ð>-67-68 1. ^d{V{H«$`m = hmoZoê$n {H«$`mŸ&
23
46 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 207 47
{OÝhm|Zo gd©ñd {X`m h¡ Eogo _yb1 Am¡a CÎma na_Jwé H$mo, ^mì`^mdH$Vm H$s gm_J«r Zht h¡Ÿ& ~mø _| Ðì`qbJr hmo OmE; {H$ÝVw AÝVa _|
Ho$ H$maU àd{V©V BVaoVa{_bZ Ho$ H$maU {Og_| go ñd-na H$m {d^mJ drVamJVmê$n ^mdqbJ Z hmo Vmo ^r _w{ZnZm Zht h¡Ÿ& J¥hñWmdñWm _|
AñV hmo J`m h¡ • Eogr Z_ñH$ma {H«$`m Ho$ Ûmam g§^m{dV H$aHo$ gå_m{ZV hr ahVo hþE _w{ZnZm hmo OmEJm • Eogm H$moB© H$ho Vmo g§^d Zht h¡Ÿ&
H$aHo$ ^mdñVw{V dÝXZm_`2 hmoVm h¡Ÿ& níMmV² gd© gmdÚ`moJ Ho$ gm_mÝ` _w{ZXem Ho$ àm{á H$s ~mV hr AË`ÝV J§^ra h¡ Vmo Ho$dbkmZ
àË`m»`mZñdê$n EH$ _hmd«V H$mo gwZZoê$n lwVkmZ Ho$ Ûmam g_` _| H$s ~mV Vmo Bggo ~hþV D±$Mr h¡Ÿ&
n[aU{_V hmoVo hþE AmË_m H$mo OmZVm hþAm gm_m{`H$3 _| Amê$‹T> hmoVm àW_V… AahÝV ^Å>maH$ na_Jwé h¢, {H$ÝVw `hm± Xrjm XoZodmbo
h¡Ÿ& níMmV² à{VH«$_U4-AmbmoMZm-àË`m»`mZ-ñdê$n {H«$`m H$mo gwZZo AmMm`© H$mo na_Jwé H$hm h¢Ÿ& do `WmW© qbJ H$m ñdê$n ~VmVo hþ`o H$hVo
ê$n lwVkmZ Ho$ Ûmam Ì¡H$m{bH$ H$_m] go {d{dº$ ({^Þ) {H$`o OmZodmbo h¢ {H$ • ^mB© ! AÝVa _| km`H$ñdê$n H$m Adb§~Z boH$a, ~mø nXmWm]
AmË_m H$mo OmZVm hþAm, AVrV-AZmJV-dV©_mZ, _Z-dMZ- Am¡a nwÊ` H$m Adb§~Z N>mo‹S>H$a, AÝVa ñdê$n _| R>haZo H$m Zm_
H$m`g§~§Yr H$_m] go {d{dº$Vm ({^ÞVm) _| Amê$‹T> hmoVm h¡Ÿ& níMmV² ^mdqbJ h¡Ÿ& ~mø _| {Zîn[aJ«hr BË`m{X ahZm Vmo Ðì`qbJ h¡Ÿ&
g_ñV gmdÚ H$_m] Ho$ Am`VZ^yV5 H$m` H$m CËgJ© (Cnojm) H$aHo$ BZ XmoZm| hr qbJm| H$m ñdê$n na_Jwé à{VnmXZ H$aVo h¢Ÿ& dhm±
`WmOmVê$ndmbo ñdê$n H$mo, EH$ H$mo EH$mJ«V`m Adbpå~V H$aHo$ Ah©ÝV Am¡a XrjmMm`© ì`dhma go Cg qbJ H$mo XoZodmbo h¢Ÿ& _w{ZamO Zo
ahVm hþAm, CnpñWV hmoVm h¡ Am¡a CnpñWV hmoVm hþAm, gd©Ì g_Ñ{ï>nZo ñd`§ AÝVa _| d¡gr Xem àmá H$s h¡ VWm Jwé {Z{_Îm hmoZo go Xrjm
Ho$ H$maU gmjmV² l_U hmoVm h¡Ÿ& XoZodmbm H$ho OmVo h¢Ÿ&
JmWm 207 na àdMZ Jwé Zo ^mdqbJ Am¡a Ðì`qbJ {X`m h¡ • `h CnMma h¡Ÿ& _w{Z ñd`§
AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ Hw$Qw>§~rOZm| go {dXm boH$a, Jwé Ho$ nmg Xrjm ^r eara Ho$ Ðì`qbJ H$mo Zht H$a gH$Vm, dh Vmo ghO hmoVm h¡Ÿ&
boH$a, n§M_hmd«Vnyd©H$ lm_Ê`mWu Ord ^md Am¡a Ðì`qbJ H$mo J«hU na_Jwé Zo _wPo Ðì`qbJ {X`m h¡, `h Vmo CnMma go H$hm OmVm h¡Ÿ&
H$aVm h¡, Jwé H$mo Z_ñH$ma H$aVm h¡, d«Vm{X {H«$`mAm| H$mo g§^mbVm h¡ AmË_m Ho$ ^mZ Am¡a Eogo drVamJr _w{ZXem {~Zm H$^r ^r gwIr Zht
Am¡a AmË_ñd^md _| pñWV ahVm h¡Ÿ& hþAm Om gH$Vm; Š`m|{H$ gƒo kmZ {~Zm _w{ZXem Zht h¡ Am¡a _w{ZXem
lm_Ê` ~ZZo H$s gånyU© gm_J«r Ho$ nyU© hmoZo go dh _w{ZnZo H$mo àmá H$s àm{á {~Zm Ho$dbkmZ Zht hmo gH$VmŸ&
hþAm h¡Ÿ& gå`½Xe©Z Am¡a gå`½kmZ Vmo Y_© H$s _yb gm_J«r h¡Ÿ& BgHo$ A{V[aº$
~mø _| {ZJ«©ÝW qbJ Z hmo, dóm{X go g{hVnZm hmo, dh _w{ZËd na_Jwé Ûmam àXÎm Ðì` Am¡a ^md XmoZm| hr qbJ H$mo gå_mZnyd©H$ A§JrH$ma
H$aVo h¢Ÿ& gmjmV² VrWªH$a ^JdmZ Zo _wPo _w{ZnX {X`m h¡ • Eogm g_PH$a
1. _yb na_Jwé Ah©ÝVXod VWm CÎmana_Jwé XrjmMm`© Ho$ à{V AË`ÝV AmamÜ`^md Ho$ H$maU
AmamÜ` na_Jwé Am¡a AmamYH$ Eogo {ZO H$m ^oX AñV hmo OmVm h¡Ÿ& CZ AÝV~m©ø ew{Õnyd©H$ AÝVa _| Sy>~H$s bJmH$a brZ hmoVo h¢Ÿ&
2. ^mdñVw{VdÝXZm_` = ^mdñVw{V_` Am¡a ^mddÝXZm_`Ÿ& ""...Am¡a {\$a {OÝhm|Zo gd©ñd {X`m h¡ Eogo _yb Am¡a CÎmana_Jwé
3. g_` _| (AmË_Ðì` _|, {ZOÐì`ñd^md _|) n[aU{_V hmoZm gmo gm_m{`H$ h¡Ÿ&
4. AVrV-dV©_mZ-AZmJV, H$m`-dMZ-_Zg§~§Yr H$_m] go {^Þ {ZOewÕmË_n[aU{V dh H$mo ^mì`^mdH$Vm Ho$ H$maU àd{V©V BVaoVa {_bZ Ho$ H$maU {Og_| go
à{VH«$_U-AmbmoMZm-àË`m»`mZê$n {H«$`m h¡Ÿ& ñd H$m {d^mJ AñV hmo J`m h¡ • Eogr Z_ñH$ma {H«$`m Ho$ Ûmam g§^m{dV
5. Am`VZ = ñWmZ, {ZdmgŸ& H$aHo$ gå_m{ZV H$aHo$ ^mdñVw{V dÝXZm_` hmoVm h¡Ÿ&...''
24
48 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 207 49
AÝVa _| OmJ¥V hþAm `moJr {dMma H$aVm h¡ {H$ ho à^mo ! AmnZo gm_m{`H$ ^r Zht h¡Ÿ& H$Xm{MV² ~mha _| gmdÚ`moJ Ny>Q>m hþAm {XImB©
_wPo _oam gånyU© AmË_m, _oam H$ë`mU, _oam _moj àmá H$am`m h¡Ÿ& AmnZo ^r Xo; {H$ÝVw AÝVa _| AkmZ^md h¡, AV… gmdÚ`moJ {dÚ_mZ h¡Ÿ&
^mdqbJ àXmZ H$a _wPo _w{º$ H$s àm{á H$amB© h¡Ÿ& dmñVd _| AmnZo hr dmñVd _| AkmZ H$m hmoZm hr g~go ~‹S>m gmdÚ`moJ h¡Ÿ&
_wPo gd©ñd {X`m h¡Ÿ& AÝVa _| {Z{d©H$ën lwVkmZ Ûmam à{Vg_` AmË_m H$mo OmZZm,
_yb Am¡a CÎmaJwé Ho$ à{V {dZ`nyd©H$ Z_ñH$ma H$a _¢ ^mdH$ Am¡a Cgr Ho$ AmZÝX _| brZ hmoZm hr _w{Z`m| H$m gm_m{`H$ h¡Ÿ& {OZHo$ MaUm|
Jwé ^mì` Eogm ñd-naê$n ^mì`-^mdH$nZo H$m ^oX Ny>Q> OmVm h¡ Am¡a _| JUYaXod VH$ H$m Z_ñH$ma nhþ±MVm h¡, CZ _w{Z`m| H$m Eogm hr
dh Ord AÝVa AmZÝX _| brZ hmoVm h¡Ÿ& ñdê$n h¢, Bggo {^Þ _w{ZnZm Zht hmo gH$VmŸ&
AmË_mZw^d _| brZVm hmoZo na ^JdmZ nyU© Am¡a _¢ AnyU©, ^JdmZ ""...níMmV² à{VH«$_U-AmbmoMZm-àË`m»`mZñdê$n {H«$`m H$mo
_oao ñdm_r Am¡a _¢ CZH$m godH$ BË`m{X ^oX-{dH$ën ^r Ny>Q> OmVo h§¡ • gwZZoê$n lwVkmZ Ho$ Ûmam Ì¡H$m{bH$ H$_m] go {d{dŠV ({^Þ) {H$`o
OmZodmbo AmË_m H$mo OmZVm hþAm, AVrV-AZmJV-dV©_mZ _Z-
Eogo AZw^dnyd©H$ hr gƒr _w{ZXem hmoVr h¢Ÿ&
dMZ-H$m` g§~§Yr H$_m] go {d{dŠVVm _| Amê$‹T> hmoVm h¡Ÿ&...''
AÝVa ñdê$n Ho$ ~hþ_mZnyd©H$ {ZOmË_m _| brZVm hþB©, Cgrg_` AVrV-dV©_mZ-AZmJV, _Z-dMZ-H$m` g§~§Yr H$_m] go {^Þ
na_Jwé H$mo Z_ñH$ma {H$`m J`mŸ& CZH$m ~hþ_mZ hmo J`mŸ& AmË_Ü`mZ {ZOew Õ mË_n[aU{V à{VH« $ _U-Ambmo M Zm-àË`m»`mZ ñdê$n
_| brZ hmoZo go ñd`§ H$mo ^mdñVw{V-^mdd§XZm hmo OmVr h¡Ÿ& ^JdmZ H$s {H«$`m h¡Ÿ&
ñVw{V H$m {dH$ën Zht h¡; {H$ÝVw n`m©` AÝVa _| brZ hmoH$a M¡VÝ`_y{V© AÝVa _| M¡VÝ`ñdê$n H$s {Z_©b n[aU{V H$m Zm_ à{VH«$_U h¡Ÿ&
^JdmZ _| VëbrZ hmo JB© h¡Ÿ& {Z{d©H$ën g_m{Y _| brZVm H$m Zm_ hr Omoa-Omoa go nmR> ~mobZm Vmo O‹S> eãX h¡Ÿ& ew^{dH$ënm| H$m hmoZm nwÊ`
^mdñVw{V-^mdd§XZm h¡ Am¡a `hr _w{ZXem h¡Ÿ& h¡Ÿ& Bggo {dnarV AÝVa AmË_m _| ew^ go a{hV hmoH$a pñWV hmoZo go
{Ogo A^r `WmW© _w{ZXem H$s nhMmZ hr Zht h¡, Cgo Eogr _w{ZXem à{VH«$_U-AmbmoMZm-àË`m»`mZ BZ VrZm| H$s {H«$`m H$m g_mdoe hmo
H$s ^mdZm H¡$go hmoJr ? _mÌ dóm{X N>mo‹S>Zo H$m Zm_ _w{ZnZm Zht h¡Ÿ& OmVm h¡; {H$ÝVw `h Xem àmá hmoZo Ho$ nyd© CgH$m kmZ H$aZm Mm{hE;
""...níMmV² g_ñV gmdÚ`moJ Ho$ àË`m»`mZñdê$n EH$ _hmd«V Š`m|{H$ `WmW© ñdê$n OmZo Zht Am¡a O‹S> AWdm {dH$ma H$s {H«$`m _|
H$mo gwZZoê$n lwVkmZ Ho$ Ûmam g_` _| n[aU{_V hmoVo hþE AmË_m H$mo gm_m{`H$ _mZo, CgH$s Vmo lÕm ^r gå`H²$ Zht h¡Ÿ&
OmZVm hþAm, gm_m{`H$ _| Amê$‹T> hmoVm h¡Ÿ&...'' ñdê$n _| R>haVo hþE nwÊ`-nmn H$s CËn{Îm hr Z hmoZo H$m Zm_
n§M _hmd«Vm{X ì`dhma ew^amJ h¡Ÿ& {ZíM` go AmË_m _| drVamJr à{VH«$_U, àË`m»`mZ Am¡a AmbmoMZmê$n {H«$`m h¡Ÿ& BgHo$ A{V[aº$
pñWaVmê$n EH$ hr _hmd«V h¡Ÿ& M¡VÝ`ñd^mdr AmË_m _| brZ hmoH$a _Z-dMZ-H$m` H$s {H«$`m AmË_m H$s Zht h¡Ÿ&
ñdg_` _| n[aU_Zm AWdm nwÊ` H$m {dH$ën N>mo‹S>H$a M¡VÝ` _| brZ BgàH$ma ^JdmZ Am¡a Jwé go Y_© H$m ñdê$n g_PH$a níMmV²
hmoZo H$m Zm_ `WmW© gm_m{`H$ h¡Ÿ& ~mha _| gm_m{`H$ Zht hmoVrŸ& AÝVapñWaVmnyd©H$ AmË_{H«$`m H$aZm Mm{hEŸ& km`H$ AmË_m _| brZ
M¡VÝ`ñdê$n _| brZVm Ho$ {~Zm gmdÚ`moJ AWm©V² nwÊ`-nmn H$m hmoZm Mm{hEŸ& {Ogg_` AmË_m _| brZVmnyd©H$ pñWaVm hþB©, Cgrg_`
Ë`mJ Zht hmo gH$Vm Am¡a O~VH$ nwÊ`-nmn H$m Ë`mJ Zht h¡, V~VH$ VrZm| H$mb AmË_m H$_m] go {^Þ hþAmŸ&
25
50 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 207 51
""...níMmV² g_ñV gmdÚH$_m] Ho$ Am`VZ^yV H$m` H$m CËgJ©
H$aHo$ `WmOmVê$ndmbo ñdê$n H$mo, EH$ H$mo EH$mJ«V`m Adbpå~V àdMZgma JmWm 208-209
H$aHo$ ahVm hþAm, CnpñWV hmoVm h¡ Am¡a CnpñWV hmoVm hþAm, gd©Ì A{dpÀN>Þ gm_m{`H$ _| Amê$‹T> hþAm hmoZo na ^r l_U H$Xm{MV²
g_Ñ{ï>nZo Ho$ H$maU gmjmV² l_U hmoVm h¡Ÿ&'' N>oXmonñWmnZm Ho$ `mo½` h¡, Eogm A~ CnXoe H$aVo h¢ …•
BgàH$ma H«$_nyd©H$ gånyU© ~mV H$sŸ& EH$~ma AÝVa _| brZ hþE Vmo dXg{_qX{X`amoYmo bmoMmdñg`_Mob_ÊhmU§Ÿ&
g~Hw$N> Am J`mŸ& H$m`m H$mo gmdÚH$_© H$m Am`VZ H$hm dh {Z{_Îm go {I{Xg`U_X§VdU§ {R>{X^mo`U_oJ^Îm§ M&&208&&
H$hm h¡; Š`m|{H$ H$m`m Ho$ Aml` go amJ H$m {dH$ën CR>Vm h¡, dh EXo Ibw _ybJwUm g_UmU§ {OUdaoqhnÊUÎmmŸ&
gmdÚ h¡, nmn h¡Ÿ& ^JdmZ AmË_m M¡VÝ`Á`mo{V h¡, CgHo$ Aml` go Vogw n_Îmmo g_Umo N>oXmodÆ>mdJmo hmo{X&&209&&(OwJb§)
{Z_©b^md hmoZo H$m Zm_ H$m`moËgJ© h¡Ÿ& ( h[aJrV )
ho kmZgmJa AmË_m ! Bg H$m`moËgJ©nyd©H$ `WmOmVñdê$n H$m d«V g{_{V BpÝÐ` amoY bwM
§ Z AMobH$ AñZmZ d«VŸ&
Adb§~Z, brZVm hmoZm _w{ZnZm h¡Ÿ& Cg Ord H$mo gd©Ì km`H$^md hr Zm XÝV-YmodZ {j{V-e`Z Aa I‹S>o hmo ^moOZ H$a|Ÿ&&208&&
dV©Vm h¡ • Eogo gd©Ì g_Ñ{ï> Ho$ YmaH$ Ord gmjmV² l_U h¡Ÿ& gd©Ì {XZ _| H$a| BH$~ma hr `o _ybJwU {OZda H$hoŸ&
_w{ZXem H$m Eogm hr ñdê$n OmZZm Mm{h`oŸ& BZ_| aho {ZV brZ Omo N>oXmonWmnH$ l_U dhŸ&&209&&(`w½__²)
`hm± H$moB© nyN>o {H$ _w{Z Zht hm|Jo Vmo _w{Z Ho$ Xe©Z-Amhma Am{X H$m AÝd`mW© …• [ d«Vg{_VrpÝÐ`amoY… ] d«V, g{_{V, BpÝÐ`amoY,
bm^ H¡$go {_boJm ? AV: CZHo$ Xe©Z Am{X H$m bm^ boZo hoVw _w{Z [ bmo M mdí`H$_² ] bmo M § , Amdí`H§ $ , [ AMo b _² ] AMo b nZm,
hmoZm Mm{hEŸ& [ AñZmZ§ ] AñZmZ, [ {j{Ve`Z_² ] ^y{_e`Z, [ AX§VYmdZ§ ]
Cggo H$hVo h¢ {H$ Ord H$mo gmYwnZm hmoVm hr Zht h¢, AV… Xygam| AX§VYmdZ, [ [ñW{V^moOZ_² ] I‹S>o-I‹S>o ^moOZ, [ M ] Am¡a
H$mo bm^ XoZo Ho$ {bE gmYw Zht hþAm OmVmŸ& gmYw Vmo ñd`§ _| brZ ahVo [ EH$^ŠV§ ] EH$~ma Amhma • [ EVo ] `o [ Ibw ] dmñVd _| [ l_UmZm§
h¢, na go {Zñn¥h ahVo h¢Ÿ& _ybJwUm… ] l_Um| Ho$ _ybJwU [ {OZda¡… àkám… ] {OZdam| Zo H$ho h¢;
N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ _| PybZodmbo _w{ZamO H$mo g§gma H$m H$moB© [ Vo f w ] CZ_| [ à_V… ] à_Îm hmo V m hþ A m [ l_U… ] l_U
{dH$ën hr Zht hmoVmŸ& do AënH$mb _| hr Ho$dbkmZ àmá H$aVo h¢; [ N>oXmonñWmnH$… ^d{V ] N>oXmonñWmnH$ hmoVm h¡Ÿ&
AV: _w{ZXem H$mo `WmW© g_PH$a YmaU H$aZm Mm{h`oŸ& gå`H²$ _w{ZXem Q>rH$m …• gd© gmdÚ`moJ Ho$ àË`m»`mZñdê$n EH$ _hmd«V H$s
Ho$ {~Zm Y_© Zht hmoVm, _w{º$ H$s àm{á Zht hmoVrŸ& BgàH$ma l_U hmoZo ì`{º$`m± ({deof, àJQ>VmE±) hmoZo go qhgm, AgË`, Mmoar, A~«÷ Am¡a
Ho$ níMmV² H$s Xem H$m dU©Z {H$`mŸ& n[aJ«h H$s {da{Vñdê$n nm±M àH$ma Ho$ d«V VWm CgH$s n[aH$a^yV1
A~, {Z{d©H$ën Xem _| {dH$ën CR>Vo g_` N>R>dm± JwUñWmZ nm±M àH$ma H$s g{_{V, nm±M àH$ma H$m BpÝÐ`-amoY, bm|M, N>h àH$ma
AmVm h¡, Cgg_` l_U H$s pñW{V H¡$gr hmoVr h¡? CgH$m dU©Z AmJm_r 1. n[aH$a = AZwgaU H$aZodmbm g_wXm`; AZwMag_yh; (g{_{V, BpÝÐ`amoY, BË`m{X JwU
JmWm _| H$aVo h¢Ÿ& · nm±M d«Vm| Ho$ nrN>o-nrN>o hmoVo hr h¢, Bg{b`o g{_{V BË`m{X JwU nm±M d«Vm| H$m n[aH$a
AWm©V² AZwMa g_yh h¡Ÿ&)
26
52 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 208-209 53
Ho$ Amdí`H$, AMobnZm1, AñZmZ, ^y{_e`Z, AX§VYmdZ (XmVwZ Z hþB©, CgH$m Zm_ gm_m{`H$ h¡Ÿ& AmË_Ü`mZ _| brZ hmoVo hr _w{Z H$mo
H$aZm), I‹S>-o I‹S>o ^moOZ, Am¡a EH$~ma Amhma • BgàH$ma `o (AÆ>mB©g) àW_ gmVdm± JwUñWmZ hmoVm h¡, níMmV² N>R>dm± JwUñWmZ AmVm h¡Ÿ&
{Z{d©H$ën gm_m{`H$g§`_ Ho$ {dH$ën (^oX) hmoZo go l_Um| Ho$ _ybJwU {Z{d©H$ënXem _| _hmd«Vê$n ew^{dH$ën ^r Zht h¢Ÿ& N>R>d| JwUñWmZ
hr h¢Ÿ& O~ (l_U) {Z{d©H$ën gm_m{`H$g§`_ _| Amê$‹T>Vm Ho$ H$maU _| AmZo Ho$ níMmV² n§M _hmd«Vê$n ew^d¥{Îm CËnÞ hmoVr h¡Ÿ&
{Og_| {dH$ënm| H$m Aä`mg (godZ) Zht h¡ Eogr Xem _| go À`wV hmoVm {H$gr EH$ h[aVH$m` Ord H$s ^r qhgm hmoVr hmo Vmo Amhmam{X boZo
h¡, V~ "Ho$dbgwdU©_mÌ Ho$ AWu H$mo Hw$ÊS>b, H§$H$U, A§JyR>r Am{X H$mo H$s d¥{Îm CÝh| Zht hmoVr • Eogr Aqhgm h¡Ÿ& gmW hr {H$gràH$ma H$m
J«hU H$aZm (^r) lo` h¡, {H$ÝVw Eogm Zht h¡ {H$ (Hw$ÊS>b BË`m{X H$m AgË`, Mmoar, A~«÷M`© AWdm n[aJ«hê$n gmdÚ^md _w{ZamO H$mo
J«hU H$^r Z H$aHo$) gd©Wm ñdU© H$s hr àm{á H$aZm hr lo` h¡' Eogm Zht hmoZo go CZHo$ n§M _hmd«V Am¡a CZHo$ gmW-gmW nm±M g{_{V BË`m{X
{dMma H$aHo$ _ybJwUm| _| {dH$ënê$n go (^oXê$n go) AnZo H$mo ñWm{nV 28 _ybJwU {Za{VMma nbVo h¢Ÿ& do 28 _ybJwU {ZåZàH$ma go h¢ :•
H$aVm hþAm N>oXmonñWmnH$ hmoVm h¡Ÿ& 5 _hmd«V 5 g{_{V 5 BpÝÐ`{dO`
JmWm 208-209 na àdMZ 6 Amdí`H$ 1 Ho$ebm|M 1 AMobH$nZm
gmYwnX àJQ> H$aZo Ho$ nyd© Xod-emó-Jwé H$m `WmW© ñdê$n OmZZm 1 AñZmZ 1 ^y{_e`Z 1 AX§VYmodZ
Amdí`H$ h¡; Š`m|{H$ O~ VH$ gƒo Xod-emó-Jwé H$m ñdê$n Zht 1 I‹S>o-I‹S>o Amhma 1 EH$ g_` Amhma
OmZ|Jo, V~ VH$ {_Ï`mËd^md Q>bZodmbm Zht h¡ Am¡a {_Ï`mËd Ho$ BZ 28 _ybJwUm| Ho$ nmbZê$n ew^{dH$ën N>R>d| JwUñWmZ _|
A^md {~Zm gƒm gmYwnZm g§^d Zht h¡Ÿ& hmoVm h¡; Bggo {déÕ^md _w{ZamO H$mo Zht hmoVoŸ& _w{ZamO Vmo _w»`nZo
~mø _| n[aJ«h Am¡a AÝVa _| VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r H$m A^md {H$E AmË_Ü`mZ _| brZ ahVo h¢Ÿ&
{~Zm _w{ZXem Zht hmoVrŸ& ^bo hr AmË_kmZ hmo, _{V-lwV-Ad{Y AZ§V VrWªH$a ^Jd§Vm| Ho$ gZmVZ _mJ© _| AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod Zo
VrZm| kmZ hmo; {H$ÝVw AÝV~m©ô` drVamJXem Z hmo Vmo _w{ZnZm Zht hmo Eogr hr _w{ZXem Om{ha H$s h¡Ÿ& Bggo {déÕ H$moB© AÝ` _w{ZXem _mZo Vmo
gH$VmŸ& CgZo Hw$ÝXHw$ÝXXod Am¡a VrWªH$am| H$s Amkm hr Zht _mZrŸ& _w{ZXem
{XJå~a emgZ Ho$ A{V[aº$ AÝ` {H$gr ^r _V _| _w{ZnZm g§^d ghO hmoVr h¡, Cg_| {H$gràH$ma H$m hR>mJ«h Zht h¡Ÿ&
hr Zht h¡Ÿ& {XJå~a emgZ H$hmo `m dñVw ñdê$n H$hmo, BgHo$ ~J¡a AÝ` N>R>d| JwUñWmZ _| 28 _ybJwUê$n ew^d¥{Îm hmoVr h¡Ÿ& AÝVa _|
ar{V go _w{ZnZm Zht h¡Ÿ& _mVm Ho$ J^© go OÝ_ Ho$ dº$ O¡gr {Z{d©H$ma drVamJ ^md Ho$ {~Zm ~mø _| Z½ZXem hmo, dh H$moB© _w{ZXem Zht h¡,
Am¡a dóm{X a{hV Xem hmoVr h¡, d¡gr hr _w{ZXem h¡Ÿ& Bggo {^Þ H$moB© dh Vmo Ðì`qbJ h¡Ÿ& AmË_m _| ghO brZVm hmoZo go CÝh| Eogm ghO
AÝ`àH$ma go _w{ZnZm _mZo Vmo CgZo _w{Z Ho$ `WmW© ñdê$n H$mo OmZm hr CXmgrZ-drVamJ^md hþAm h¡ {H$ XÝVYmodZ AWdm dóm{X J«hU H$m
Zht h¡Ÿ& {dH$ën hr Zht h¡Ÿ& _w{ZamO Vmo qghd¥{Îm dmbo h¢Ÿ& I‹S>o-I‹S>o EH$~ma hr
{Ogo _w{ZXem hþB© h¡, Cgo g_ñV gmdÚ`moJ H$m àË`m»`mZ hmo Amhma H$aVo h¢Ÿ& eara _| VmH$V Z hmo Vmo g_m{Y YmaU H$aVo h¢; {H$ÝVw
J`m h¡Ÿ& AÝVa _| gmVd| JwUñWmZ Ho$ g_` Omo {Z{d©H$ënXem àJQ> AÝ` ar{V go Amhma Zht H$aVoŸ&
1. AMobnZm = dóa{hVnZm, {XJå~anZm EH$~ma Amhma boZo Ho$ níMmV² Xygar ~ma Amhmad¥{Îm CÝh| Zht
27
54 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 210 55
CR>Vr h¡Ÿ& `h ~mha H$s ~mV Zht h¡, {H$ÝVw AÝVa _| Cg Om{V H$m
drVamJ^md CÝh| OmJ¥V hmo MwH$m h¡, `hr g§Vm| H$m _moj_mJ© h¡Ÿ& àdMZgma JmWm 210
28 _ybJwU ew^ {dH$ën Ho$ ^oX h¢Ÿ& A^oX _| {Z{d©H$ën AZw^d A~ BZHo$ (l_U Ho$) àd«Á`mXm`H$ H$s ^m±{V N>oXmonñWmnH$ na
ê$n EH$ hr _ybJwU h¡ Am¡a {dH$ën CËnÞ hmoVo hr do 28 àH$ma Ho$ h¢Ÿ& (Xygam) ^r hmoVm h¡, Eogm AmMm`© Ho$ ^oXm| Ho$ àkmnZ Ûmam CnXoe
gmVd| JwUñWmZ _| {Z{d©H$ën gm_m{`H$ _| pñWaVm Ho$ g_` BZ 28 H$aVo h¢ …•
_ybJwUm| Ho$ ^oX H$m {dH$ën Zht ahVm, {H$ÝVw O~ {Z{d©H$ënXem _| qbJ½JhUo Voqg Jwé {Îm nìdÁOXm`Jmo hmo{XŸ&
pñWa Zht ahm OmVm, V~ Cg Ord H$mo 28 _ybJwUê$n ew^{dH$ën
CËnÞ hmoVo h¢, Cg g_` ^r AH$fm`ê$n drVamJ^md {dÚ_mZ ahVm h¡Ÿ& N>oXogydÆ>dJm gogm {UÁOmdJm g_Um&&210&&
""... V~ "Ho$dbgwdU©_mÌ Ho$ AWu H$mo Hw$ÊS>b, H§$H$U, A§JyR>r ( h[aJrV )
Am{X H$mo J«hU H$aZm (^r) lo` h¡, {H$ÝVw Eogm Zht h¡ {H$ (Hw$ÊS>b Xrjm g_` Omo X| àd«Á`m do Jwé Xmo ^oX`wVŸ&
BË`m{X H$m J«hU H$^r Z H$aHo$) gd©Wm ñdU© H$s hr àm{á H$aZm hr lo` N>oXmonWmnH$ l_U h¢ Aa eof g~ {Z`m©nH$mŸ&&210&&
h¡' Eogm {dMma H$aHo$ _ybJwUm| _| {dH$ënê$n go (^oXê$n go) AnZo H$mo AÝd`mW© …• [ qbJJ«hUo ] qbJJ«hU Ho$ g_` [ àdÁ`mXm`H$…
ñWm{nV H$aVm hþAm N>oXmonñWmnH$ hmoVm h¡Ÿ&'' ^d{V ] Omo àd«Á`m (Xrjm) Xm`H$ h¢ dh [ Vofm§ Jwé… B{V ] CZHo$ Jwé h¢
gmVd| JwUñWmZ _| {Z{d©H$ën gm_m{`H$ gwdU© h¡ Am¡a N>R>d| Am¡a [ N>oX`mo… CnñWmnH$m… ] Omo N>oXÛ`1 _| CnñWmnH$ h¢ (AWm©V²
JwUñWmZ _| CËnÞ 28 _ybJwUê$n ew^{dH$ën gwdU© H$s n`m©`| h¢; 1. Omo ^oXm| _| ñWm{nV H$aVo h¢ VWm 2. Omo g§`_ _| N>oX hmoZo na nwZ…
Š`m|{H$ ew^{dH$ën CËnÞ hmoZo na ^r AÝVa _| AH$fm`^md {dÚ_mZ ñWm{nV H$aVo h¢) [ eofm… l_Um… ] do eof l_U [ {Z`m©nH$m… ]
hr h¡Ÿ& drVamJ^md {Q>H$m ahVm h¡Ÿ& {Z`m©nH$2 h¢Ÿ&
Ahmo _w{ZXem Am¡a do _w{ZamO ! jU-jU H$m {dH$ën Vmo‹S>H$a Q>rH$m …• Omo AmMm`© qbJJ«hU Ho$ g_` {Z{d©H$ën gm_m{`H$g§`_
AÝVa _| Eogo brZ hmoVo h¢ {H$ h_| Ho$dbkmZ boZm hr h¡? Ho$dbkmZ boZo
Ho$ à{VnmXH$ hmoZo go àd«Á`mXm`H$ h¢, do Jwé h¢; Am¡a VËníMmV² VËH$mb
Ho$ {bE _mZmo do PnÅ>m _maVo h¢Ÿ&
O~ {Z{d©H$ën Zht ahm Om gH$Vm, V~ N>R>d| JwUñWmZ _| 28 Omo (AmMm`©) g{dH$ën N>oXmonñWmnZm g§`_ Ho$ à{VnmXH$ hmoZo go
_ybJwUê$n ew^amJ CËnÞ hmoVm h¡Ÿ& dhm± ew^{dH$ën CËnÞ hr Z hmo, "N>oX Ho$ à{V CnñWmnH$ (Cg_| nwZ… ñWm{nV H$aZo dmbo)' h¢, do {Z`m©nH$
Eogm hR> Zht h¡Ÿ& Bg Anojm go 28 _ybJwUm| H$mo gm_m{`H$ Am¡a g§`_ h¢; CgràH$ma Omo (AmMm`©) {N>ÝZ3 g§`_ Ho$ à{Vg§YmZ4 H$s {d{Y Ho$
Ho$ ^oX H$hm J`m h¢Ÿ& à{VnmXH$ hmoZo go "N>oX hmoZo na CnñWmnH$ (g§`_ _| N>oX hmoZo na Cg_|
BgàH$ma N>R>d| JwUñWmZ _| ahVo hþE ew^amJ CËnÞ hmoVm h¡, CgH$m 1. N>oXÛ` = Xmo àH$ma Ho$ N>oXŸ& (`hm± (1) Omo 28 _ybJwUê$n ^oX hmoVo h¢ Cgo ^r N>oX H$hm
Zm_ N>oXmonñWmnZm h¡Ÿ& {OZHo$ {Z{d©H$ën g§`_ _| N>oX hmoH$a 28 _ybJwU h¡ Am¡a (2) IÊS>Z AWdm Xmof H$mo ^r N>oX H$hm h¡Ÿ&)
2. {Z`m©nH$ = {Zdm©h H$aZodmbm, gXwnXoe go Ñ‹T> H$aZodmbm; {ejmJwé, lwVJwéŸ&
Ho$ nmbZê$n d¥{Îm CR>Vr h¡, CÝht _w{ZamO H$mo N>oXmonñWmnH$ H$hm 3. {N>ÝZ-N>oX H$mo àmá; IpÊS>V; Qy>Q>m hþAm, Xmof àmáŸ&
OmVm h¡Ÿ& · 4. à{Vg§YmZ = nwZ… Omo‹S> XoZm dh; Xmofm| H$mo Xya H$aHo$ EH$gm (Xmof a{hV) H$a XoZm dhŸ&

28
56 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 210 57

nw Z … ñWm{nV H$aZo d mbo ) ' h¢ , do ^r {Z`m© n H$ hr h¢ ; Bg{b`o CgH$m AW© `h Zht h¡ {H$ Jwé g§`_ H$m {Zdm©h H$amVo hmo§; {H$ÝVw do Amn
N>oXmonñWmnH$1, Xygao ^r hmoVo h¢Ÿ& ñd`§ AnZo g§`_ H$m {Zdm©h H$aVo h¢ Am¡a AÝ` H$mo H$amZo _| {Z{_Îm hmoVo
JmWm 210 na àdMZ h¡, V~ do Jwé {Z`m©nH$ H$ho OmVo h¡Ÿ& CnXoeH$ Jwé ^r 28 _ybJwU go
_w{ZamO gmVd| JwÊmñWmZ _| go N>R>d| JwUñWmZ _| Am`o, `h CZH$s {déÕ CnXoe Zht XoVoŸ&
ñd`§ H$s CnmXmZJV `mo½`Vm h¡Ÿ& dhm± Xrjm XoZodmbo ñd`§ Jwé h¢ Am¡a N>oXmonñWmnH$ Ho$ ^r Xmo AW© h¡ …• (1) Omo N>oX (^oX) Ho$ à{V
N>R>d| JwUñWmZ _| AmZo na gm_m{`H$ BË`m{X H$m ñdê$n g_PmZodmbo CnñWmnH$ h¡ AWm©V² Omo 28 _ybJwUê$n ^oX H$mo g_PmH$a Cg_| ñWm{nV
Xygao hmoVo h¢, AV: N>oXmonñWmnH$ Xygao ^r hmoVo h¢Ÿ& H$aVm h¡, dh N>oXmonñWmnH$ h¡, VWm (2) Omo N>oX Ho$ hmoZo na CnñWmnH$
28 _ybJwUm| Ho$ nmbZê$n d¥{Îm CËnÞ hmo Vmo dh {ZíM` g§`_ H$m h¡ AWm©V² g§`_ Ho$ {N>Þ (IpÊS>V) hmooZo na Cg_| nwZ… ñWm{nV H$aVm h¡,
N>oX h¡, {\$a AÝ` ^mdm| H$s Š`m ~mV H$a| ? Bggo {déÕ^md hm| Vmo Cgo dh ^r N>oXmonñWmnH$ h¡Ÿ&
_w{ZXem h¡ hr ZhtŸ& H$moB© Ord dóg{hV _w{ZXem _mZo Vmo VrWªH$a ^JdmZ, emó
N>oX Xmo àH$ma H$m h¡ …• (1) {Z{d©H$ën g§`_ _| 28 _ybJwUm| H$m Am{X H$mo d¡gm hr CnXoeH$ _mZZm n‹S>oJmŸ& BgàH$ma Cg Ord H$s lÕm
{dH$ën CR>Zm N>oX h¡ (2) N>R>d| JwUñWmZ _| 28 _ybJwUm| Ho$ nmbZ _| _| Xod-emó-Jwé Ho$ ñdê$n Ho$ à{V {dnarVVm hmo OmEJr, `h Vmo
H$moB© A{VMma bJo Vmo dh ^r N>oX h¡Ÿ& J¥hrV {_Ï`mËd h¡Ÿ&
{Z{d©H$ën gm_m{`H$ _| Z ahH$a H$moB© _w{ZamO N>R>d| JwUñWmZ _| Ahmo ! _w{ZXem H$m gå`ŠËd, AmË_Xem _| PybVr hþB© Mm[aÌXem
AmVo h¢ Vmo CÝh| AÝ` _w{Z H$hVo h¢ {H$ ho _w{Z ! AÝVa {Z{d©H$ën Am¡a CZH$s Ho$dbkmZ boZo H$s V¡`mar • Eogr _w{ZXem H$mo Omo {dnarV
Aà_Îm^md _| ahZm hr dmñVd _| _w{ZXem h¡, BgHo$ A{V[aº$ AÝ` _mZo, dh Vmo AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX H$m {damoYr h¡Ÿ&
H$moB© ^r _w{Z H$m ^md Zht h¡ Am¡a Eogo CnXoenyd©H$ do _w{ZamO nwZ: EH$ Amoa AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX H$mo _hmZ ~Vmd| Am¡a Xygar Va\$
{Z{d©H$ën hmo OmVo h¢, V~ do Xygao _w{ZamO N>oXmonñWmnH$ H$hbmVo h¢ dóg{hV _w{ZXem _mZo BZ Xmo ~mVm| H$m _ob g§^d Zht h¡; Š`m|{H$
VWm 28 _ybJwUm| Ho$ nmbZ _| H$moB© A{VMma bJo, V~ {d{Ynyd©H$ dóg{hV _w{ZnZm VrZH$mb _| Zht hmo gH$VmŸ& dñVwñdê$n Ho$ AZwgma,
àm`píMÎm H$amHo$ A{VMma Xya H$amVo h¢, do _w{ZamO ^r N>oXmonñWmnH$ VrWª H $am| Ûmam H$hm hþ A m Am¡ a g§ V m| Ûmam AZw ^ d {H$`m hþ A m
H$hbmVo h¢Ÿ& AÝ` {Z`m©nH$ h¢ `h Vmo {Z{_Îm go h¡Ÿ& _w{ZXemñdê$n `hr _mJ© h¡Ÿ& BgHo$ A{V[aŠV AÝ` H$moB© _mJ© Zht h¡Ÿ&
MaUmZw`moJ _| {Z{_Îm H$m ^r kmZ H$am`m h¡Ÿ& Jwé {Z`m©nH$ h¢, dóg{hV Am¡a dóa{hV Eogo Xmo àH$ma Ho$ _w{Z Zht hmoVoŸ& _w{ZamO
Vmo {ZJ«©ÝW hr hmoVo h¢Ÿ& AÝVa _| VrZ H$fm`ê$n Jm±R> Am¡a ~mø _| dóm{X
1. N>oXmonñWmnH$ Ho$ Xmo AW© h¢ … (1) Omo "N>oX (^oX) Ho$ à{V CnñWmnH$' h¡, AWm©V² Omo 28 n[aJ«h H$m CZH$mo A^md dV©Vm h¡Ÿ& `h Xem hr drVamJ_mJ©ñdê$n
_ybJwUê$n ^oX H$mo g_PmH$a Cg_| ñWm{nV H$aVm h¡ dh N>oXmonñWmnH$ h¡; VWm (2) Omo
_w{ZnZm h¡, AÝ` H$moB© _w{ZnZm Zht h¡Ÿ&
"N>oX Ho$ hmoZo na CnñWmnH$' h¡, AWm©V² g§`_ Ho$ {N>Þ (IpÊS>V) hmoZo na Cg_| nwZ…
ñWm{nV H$aVm h¡, dh ^r N>oXmonñWmnH$ h¡Ÿ& ·
29
58 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 211-212 59

Q>rH$m …• g§`_ H$m N>oX Xmo àH$ma H$m h¡; ~{ha§J Am¡a AÝVa§JŸ&
àdMZgma JmWm 211-212 Cg_| _mÌ H$m`Moï>m g§~§Yr dh ~{ha§J h¡ Am¡a Cn`moJ g§~§Yr dh
A~ {N>ÝZg§`_ Ho$ à{Vg§YmZ H$s {d{Y H$m CnXoe H$aVo h¢ …• AÝVa§J h¡Ÿ& Cg_|, `{X ^br^m±{V Cn`w©º$ l_U Ho$ à`ËZH¥$V H$m`Moï>m
n`Xpåh g_maÕo N>oXmo g_Uñg H$m`MoÆ>påhŸ& H$m H$W§{MV ~{ha§J N>oX hmoVm h¡, Vmo dh gd©Wm AÝVa§J N>oX go a{hV h¡
Om`{X O{X Vñg nwUmo Ambmo`Unwpìd`m {H$[a`m&&211&& Bg{b`o AmbmoMZmnyd©H$ {H«$`m go hr CgH$m àVrH$ma (BbmO) hmoVm
N>Xo dw OwÎmmo g_Umo g_U§ ddhm[aU§ {OU_XpåhŸ& h¡Ÿ& {H$ÝVw `{X dhr l_U Cn`moJg§~§Yr N>oX hmoZo go gmjmV² N>oX _| hr
AmgoÁOmbmo{MÎmm Cd{XÆ>§ VoU H$m`ìd§&&212&&(OwJb§) Cn`wº$ hmoVm h¡ Vmo {OZmoº$ ì`dhma{d{Y _| Hw$eb l_U Ho$ Aml` go,
( h[aJrV ) AmbmoMZmnyd©H$, CZHo$ Ûmam Cn{Xï> AZwð>mZ Ûmam (g§`_ H$m) à{Vg§YmZ
`{X `ËZnyd©H$ ah| na Xo{hH$ {H«$`m _| N>oX hmoŸ& hmoVm h¡Ÿ&
AmbmoMZm Ûmam Aao CgH$m H$a| n[a_mO©ZŸ&&211&& ^mdmW© …• `{X _w{Z Ho$ ñdñW^mdbjU à`ËZ g{hV H$s OmZodmbr
{H$ÝVw `{X `{V N>oX _| Cn`wº$ hmoH$a ^«ï> hm|Ÿ& AeZ-e`Z-J_Zm{XH$ emar[aH$ Moï>mg§~Y§ r N>Xo hmoVm h¡ Vmo Cg VnmoYZ
Vmo `mo½` Jwé Ho$ _mJ©Xe©Z _| H$a| AmbmoMZmŸ&&212Ÿ&&(`w½__²) Ho $ ñdñW^md H$s ~{ha§ J ghH$marH$maU^y V à{VH« $ _Uñdê$n
AÝd`mW© …• [ `{X ] `{X [ l_Uñ` ] l_U Ho$ [ à`Vm`m§ ] AmbmoMZm-nyd©H$ {H«$`m go hr CgH$m àVrH$ma-àm`píMÎm hmo OmVm h¡,
à`ËZnyd©H$1 [ g_maãYm`m§ ] H$s OmZodmbr [ H$m`Moï>m`m§ ] H$m`Moï>m Š`m|{H$ dh ñdñW^md go M{bV Zht hþAm h¡, {H$ÝVw `{X CgHo$ {Z{d©H$ma
_| [ N> o X … Om`V o ] N> o X hmo V m h¡ Vmo [ Vñ` nw Z … ] Cgo Vmo ñdg§doXZ-^mdZm go À`w{Vñdê$n N>oX hmoVm h¡, Vmo Cgo {OZ_V _|
[ AmbmoMZmny{d©H$m {H«$`m ] AmbmoMZmnyd©H$2 {H«$`m H$aZm Mm{h`oŸ& ì`dhmak • àm`píMÎmHw$eb • AmMm`© Ho$ {ZH$Q> OmH$a, {Zîàn§M^md
[ l_U… N>oXmon`wŠV… ] ({H$ÝVw) `{X l_U N>oX _| Cn`wº$ hþAm go Xmof H$m {ZdoXZ H$aHo$, do AmMm`© {Z{d©H$ma ñdg§doXZ^mdZm Ho$
hmo Vmo Cgo [ {OZ_Vo ] O¡Z_V _| [ ì`dhm[aU§ ] ì`dhmaHw$eb [ l_U§ AZwHy$b Omo Hw$N> ^r àm`píMÎm CnXoe| dh H$aZm Mm{h`oŸ&
AmgmÚ ] l_U Ho$ nmg OmH$a [ AmbmoÀ` ] AmbmoMZm H$aHo$3 (AnZo JmWm 211-212 na àdMZ
Xmof H$m {ZdoXZ H$aHo$), [ VoZ Cn{Xï>§ ] do O¡gm CnXoe X| dh [ H$V©ì`_² ] _w{Z Ho$ (_w{ZËdmo{MV) ewÕmon`moJ AÝVa§J AWdm {ZíM` à`ËZ
H$aZm Mm{h`oŸ& h¡ VWm ewÕmon`moJ Xem _| hR> Am{X go a{hV Xoh-Moï>m{XH$ g§~§Yr
1. _w{Z Ho$ (_w{ZËdmo{MV) ewÕmon`moJ dh AÝVa§J AWdm {ZíM`à`ËZ h¡ Am¡a Cg dV©Vm hþAm ew^mon`moJ ~{ha§J AWdm ì`dhma à`ËZ h¡Ÿ& `{X
AewÕmon`moJXem _| àdV©_mZ (hR> a{hV) XohMoï>m{X g§~§Yr ew^mon`moJ dh ~{ha§J AWdm
ì`dhmaà`ËZ h¡Ÿ& (Ohm± ewÕmon`moJXem Zht hmoVr dhm± ew^mon`moJ hR>g{hV hmoVm h¡; ewÕmon`moJXem Ho$ {~Zm dV©Zodmbm ew^mon`moJ hR>nyd©H$ hmo Vmo Eogm
dh ew^mon`moJ ì`dhma-à`ËZ H$mo ^r àmá Zht hmoVmŸ&) ew^mon`moJ ì`dhmaà`ËZ H$mo àmá Zht hmoVmŸ&
2. AmbmoMZm = gyú_Vm go XoI boZm dh, gyú_Vm go {dMmaZm dh, R>rH$ Ü`mZ _| boZm dhŸ& AÝVa _| drVamJ^md go a{hV 28 _ybJwUm| Ho$ nmbZ ê$n
3. {ZdoXZ; H$WZŸ&
(211dt JmWm _| AmbmoMZm H$m àW_ AW© K{Q>V hmoVm h¡ 212dt _| XygamŸ&) ew^{dH$ën N>R>dt ^y{_H$m Ho$ `mo½` ew^mon`moJ Zht h¡; A{nVw hR>nyd©H$
30
60 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 211-212 61

YmaU {H$`m J`m ew^mon`moJ h¡Ÿ& ghO ewÕmon`moJ Xemnyd©H$ N>R>d| dmñVd _| AÝVa ñd^md _| Xmof Zht bJm; Š`m|{H$ AÝVa ñd^md
JwUñWmZ _| Omo ew^{dH$ën hmoVo h¢, do ew^mon`moJê$n ì`dhma à`ËZ h¡Ÿ& _| Xmof bJo `m ñdg§doXZ H$s ^y{_H$m Zht aho Vmo dh Ord AnZo ñd^md
AÝVa _| H$fm` a{hV {ZíM` à`ËZ {dÚ_mZ hmo Vmo ew^^md ^r go À`wV hmo J`m h¡Ÿ& Eogo g_` _| do Ord AmMm`© Ho$ g_rn OmH$a
ì`dhma à`ËZ H$hbmVo h¢; {H$ÝVw drVamJ^md Ho$ {~Zm _mÌ ew^nZm {ZdoXZnyd©H$ àm`píMÎm boVo h¢Ÿ&
_w{ZXem H$m ì`dhma à`ËZ ^r Zht H$hbmVmŸ& AÝVa _| drVamJ^md Ahmo ! _w{ZamO Vmo AÝVa kmVm-Ñï>m ñd^md _| brZ h¢Ÿ& do amJ-
{Q>H$m`o aIVo hþE Omo 28 _ybJwUm| H$s d¥{Îm CR>Vr h¡, Cgo ì`dhma à`ËZ Ûof Ho$ H$Îmm© Zht h¢, do ~mø nanXmWm] go nyU©V: CXmgrZ h¢, EH$_mÌ
H$hVo h¢Ÿ& dmñVd _| _w{ZXem Vmo AÝVa drVamJVm Ho$ AmYma go pñWV h¡Ÿ& {ZO Ðì` Ho$ Aml`r h¡Ÿ& Omo H«$_ga n`m©`| hmo ahr h¢, CgHo$ ^r do _mÌ
kmVm-Ñï>m ñdê$n _| a_UVm hmo Am¡a à_mXnyd©H$ ghO Xmof hmo kmVm h¢Ÿ& CZ n`m©`m| _| \o$a\$ma H$aZo H$s ~w{Õ CÝh| Zht dV©VrŸ&
OmE Vmo do _w{ZamO {ZXm}f ê$ngo {ZdoXZ H$aHo$ CZ Xmofm| H$mo Xya H$a XoVo EH$ M¡VÝ` Ðì` _| hr do à{V~Õ h¢, Ag§»`àXoer kmZ{nÊS> _| hr
h¢Ÿ& ghO Xmof hþAm, `h H«$_~Õ h¡Ÿ& AÝVa _| kmVmñd^md H$s Amoa CZH$s brZVm h¡Ÿ& BgàH$ma ew^{dH$ën CËnÞ hmoZo na ^r CZHo$ n[aUm_m|
Ñ{ï> H$s EH$mJ«Vm h¡, CgHo$ Omoanyd©H$ àmá _w{ZXem H$m `hr ñdê$n h¡Ÿ& _| {H$VZr gabVm h¡, CgH$s `h ~mV h¡Ÿ& Ahmo ! _w{ZamO H$mo Vmo
_w{ZamO H$mo AÝVa kmZmZÝX ñd^md _| Omo nyU© brZVm/pñWaVm ^JdmZ Ho$ ñd^md Ho$ g_mZ nyU©Vm dV©Vr h¡Ÿ&
h¡, Cgo hr ñdñW^md H$hVo h¢Ÿ& dhm± ew^^mdñdê$n d¥{Îm Zht h¡Ÿ& Ahmo ! {OZHo$ AÝVa _| d¡am½` H$s Ymam ~hVr hmo, {OÝh| XoIVo hr
Eogm drVamJr ñdñW^md AÝVa _| {Q>H$m`o aIVo hþE ~mø earam{X Eogm bJVm hmo {H$ `h Vmo OJV Ho$ na_oída h¢Ÿ& AmË_m Ho$ Ag§»`
Ho$ hbZ-MbZê$n {H«$`m _| Omo ghO \o$a\$ma hþAm dh ~mø N>oX h¡; àXoem| go {OÝh| {ZaÝVa {Z{d©H$ën AmZÝX H$s Ymam ~hVr hmo • Eogo
{H$ÝVw AÝVa _| CgH$s AmbmoMZm H$aZo go dh Xmof ^r Q>b OmVm h¡Ÿ& AÝVa ñdê$n _| PybZo dmbo _w{ZamO Vmo OJV Ho$ Y_©{nVm h¢Ÿ&
"eara H$s {H«$`m hþB©' • Eogo bú` go CËnÞ ew^{dH$ën H$m {dMma Ahmo ! AmO Vmo Eogo drVamJr g§V _w{Z`m| Ho$ Xe©Z Xwb©^ hmo JE h¢Ÿ&
AmVm h¡ Am¡a VËH$mb CVZo _| hr ~møN>oX H$m àm`píMÎm hmo OmVm h¡Ÿ& _w{ZXem YmaU H$aZo H$s ~mV Vmo ~hþV Xya ahr; A{nVw _w{ZXem H$m
_w{ZamO H$mo ewÕmon`moJ go ~mha {OVZo g_` VH$ N>R>d| JwUñWmZ ñdê$n g_PZm ^r bmoJm| H$mo H${R>Z bJVm h¡Ÿ&
_| ew^{dH$ën ahVo h¢, CVZo H$mb VH$ do ñd^md go À`wV h¡; AV: dhm± AV: ho ^mB© ! _w{ZXem H$m `WmW© ñdê$n g_Po {~Zm gƒm
earam{X H$s {H«$`m H$mo {Z{_Îm H$aHo$ ~mø N>oX _| {JZm h¡Ÿ& Cg N>oX H$mo _w{º$_mJ© Zht h¡Ÿ& ·
Q>mbZo Ho$ {b`o ñdê$n-{dMma H$s ~mV `hm± H$hr h¡Ÿ& AmË_Z²! Vy ñd`§ ^JdmZ h¡, Vy AnZr e{º$`m| H$mo n{hMmZ,
`Ú{n N>R>d| JwUñWmZ H$s ^y{_H$m _| H$moB© Xmof Zht bJm h¡;
n`m©` H$s nm_aVm H$m {dMma _V H$a, ñd^md Ho$ gm_Ï`© H$mo XoI,
Š`m|{H$ eara H$s Moï>m AmË_m H$s Zht h¡; AV… eara H$s Moï>m H$m Xmof
AmË_m H$mo Zht h¡; {H$ÝVw ew^{dH$ën CR>Vo hr ñd-AmË_m H$m bú` gånyU© OJV² na go Ñ{ï> hQ>m Am¡a ñd`§ _| hr g_m Om, Cn`moJ H$mo
eara H$s Moï>m na J`m, Cgg_` Omo \o$a-\$ma hþAm CgH$s AmbmoMZm `hm±-dhm± Z ^Q>H$m, AÝVa _| Om, VwPo {ZO na_mË_m Ho$ Xe©Z
H$s `hm± ~mV h¡Ÿ& hm|JŸo & • AmË_m hr h¡ eaU, n¥ð>-82
31
62 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 213 63

JmWm 213 na àdMZ


àdMZgma JmWm 213 ewÕ CnmXmZ H$s Amoa go _w{ZamO {MXmZÝX AmË_ñdê$n Ho$ gÝ_wI
A~, lm_Ê` Ho$ N>oX Ho$ Am`VZ hmoZo go naÐì`-à{V~§Y1 {ZfoY ahVo h¢ Am¡a {Z{_Îm H$s Amoa go lrJwé Ho$ g_rn CZHo$ MaUm| _| AWdm
H$aZo `mo½` h¢, Eogm CnXoe H$aVo h¢ …• Jwé H$s Amkm boH$a EH$m§V _| dgVo h¢; {H$ÝVw ñdÀN>ÝXr Zht hmo gH$VoŸ&
A{Ydmgo d {ddmgo N>Xo {dhÿUmo ^dr` gm_ÊUoŸ& {MXmZÝX ñdê$n H$s a_UVm _| CÝh| H$moB© à{V~§Y Zht h¡Ÿ& dmñVd
g_Umo {dhaXw {Uƒ§ n[aha_mUmo {U~§Ym{U&&213&& _| _w{ZXem Vmo _hmZ Xem h¡Ÿ&
( h[aJrV ) gm_mÝ` Ordm| H$mo `h Xem AË`ÝV Xwb©^ h¡Ÿ& gZmVZ drVamJ
ho l_UOZ! A{Ydmg _| `m {ddmg _| ~gVo hþEŸ& _mJ© _| Vmo órXem _| _w{ZnZm h¡ hr ZhtŸ& ór H$mo A{YH$ go A{YH$
à{V~§Y Ho$ n[ahmanyd©H$ N>oX{da{hV hr ahmoŸ&&213&&
nm±Mdm JwUñWmZ hmo gH$Vm h¡, dh Am{`©H$m hmo gH$Vr h¡; {H$ÝVw N>R>d|-
AÝd`mW© …• [ A{Ydmgo ] A{Ydmg _| (AmË_dmg AWdm JwéAm|
gmVd| JwUñWmZ _| PybZo `mo½` CJ« nwéfmW© CgHo$ Zht hmoVmŸ&
Ho$ ghdmg _|) dgVo hþE [ dm ] `m [ {ddmgo ] {ddmg _| (JwéAm| go
{^Þ dmg_|) dgVo hþE, [ {ZË`§ ] gXm [ {Z~§YmZ² ] (naÐì`gå~ÝYr) Ahmhm ! Mm¡~rgm| KÊQ>o {OZHo$ AÝVa _| EH$ AmË_m hr AmË_m H$m
à{V~§Ym| H$mo [ n[aha_mU… ] n[ahaU H$aVm hþAm [ lm_Ê`o ] lm_Ê` KmobZ hmo, Cg AmË_m H$m hr {dMma hmo, do Ord CJ« nwéfmW©nyd©H$
_| [ N>oX{dhrZ… ^yËdm ] N>oX{dhrZ hmoH$a [ l_U… {dhaVw ] l_U AmË_Ü`mZ H$s Amoa AJ«ga hmoVo h¢Ÿ& {d{eï> g_` _| {ZÐm boVo h¢, dh
{dhamoŸ& ^r AË`ÝV Aën hmoVr h¡Ÿ& K§Q>m-Xmo K§Q>m ZtX Zht boVoŸ& do Vmo gX¡d
Q>rH$m …• dmñVd _| g^r naÐì`-à{V~§Y Cn`moJ Ho$ Cna§OH$2 OmJ¥VXem _| hr ahVo h¢Ÿ&
hmoZo go {ZénamJ3 Cn`moJê$n lm_Ê` Ho$ N>oX Ho$ Am`VZ h¢; CZHo$ ^mdqbJr _w{ZamOm| H$mo {ZO M¡VÝ` H$s Eogr OmJ¥VXem dV©Vr h¡
A^md go hr A{N>Þ lm_Ê` hmoVm h¡Ÿ& Bg{b`o AmË_m _| hr AmË_m {H$ CZH$s {ZÐm g_má hmo JB© h¡Ÿ& gmVd| JwUñWmZ _| Vmo {ZÐm h¡ hr Zht,
H$mo gXm A{YH¥$V4 H$aHo$ (AmË_m Ho$ ^rVa) ~gVo hþE AWdm Jwé N>R>d| JwUñWmZ H$m H$mb ^r AÝV_w©hÿV© go A{YH$ Zht h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo
ê$ngo JwéAm| H$mo A{YH¥$V5 H$aHo$ (JwéAm| Ho$ ghdmg _|) {Zdmg {ZÐm H$m à{V~§Y Zht h¡, {H$ÝVw eara _| ~hþV WH$mdQ> hmo Vmo Hw$N> g_`
H$aVo hþE `m JwéAm| go {d{eï> • {^Þ dmg _| ~gVo hþE, gXm hr {dlm_ H$aVo h¢, Xmo-VrZ K§Q>o gmo Om`o • Eogm Zht hmoVmŸ&
naÐì`à{V~§Ym| H$mo {ZfoYVm (n[ahaVm) hþAm lm_Ê` _| N>oX{dhrZ ""...dmñVd _| g^r naÐì`-à{V~§Y Cn`moJ Ho$ Cna§OH$ hmoZo go
hmoH$a l_U dVm}Ÿ& {ZénamJ Cn`moJê$n lm_Ê` Ho$ N>oX Ho$ Am`VZ h¡; CZHo$ A^md go hr
1. naÐì`à{V~§Y = naÐì`m| _| amJm{Xnyd©H$ g§~§Y H$aZm; naÐì`m| _| ~±YZm • éH$Zm; brZ ApÀN>Þ lm_Ê` hmoVm h¡Ÿ&...''
hmoZm; naÐì`m| _| éH$mdQ>Ÿ&
2. Cna§OH$ = CnamJ H$aZodmbo, _{bZVm • {dH$ma H$aZodmboŸ& Ahmo, `h _w{ZXem ! _w{ZamO Vmo gd©k ^JdmZ Ho$ dOra h¢Ÿ&
3. {ZénamJ = CnamJa{hV; {dH$maa{hVŸ& Ho$dbkmZ boZo H$s V¡`mar _| h¢Ÿ& EH$ ~ma Amhma J«hU H$aVo h¢ Vmo nwZíM
4. A{YH¥$V = ñWm{nV H$aHo$; aIH$aŸ&
5. A{YH¥$V H$aHo$ = A{YH$ma XoH$a; ñWm{nV H$aHo$; A§JrH¥$V H$aHo$Ÿ& CÝh| Amhmam{X H$s d¥{Îm Zht hmoVrŸ& VoO Yyn/J_u hmo Vmo ^r nmZr Ho$
32
64 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 214 65

J«hU H$aZo H$m {dH$ën VH$ Zht CR>VmŸ& {OÝh| AÝVa _| M¡VÝ`mZÝX Ho$
AZw^d H$m ag dV©Vm h¡, CÝh| V¥fm H¡$gr ? M¡VÝ` go {^Þ ~mø nanXmWm] àdMZgma JmWm 214
na Ñ{ï> OmE Vmo dh M¡VÝ` H$mo _{bZ H$aZodmbr h¡Ÿ& M¡VÝ` Ho$ Cn`moJ A~, lm_Ê` H$s n[anyU©Vm H$m Am`VZ hmoZo go ñdÐì` _| hr
H$mo ^«_mZodmbr h¡Ÿ& à{V~§Y (gå~ÝY brZVm) H$aZo `mo½` h¢, Eogm CnXoe H$aVo h¢ …•
do _w{ZamO àdMZ H$aVo-H$aVo AWdm Amhma boVo-boVo ^r gmVd| Ma{X {U~Õmo {Uƒ§ g_Umo UmUpåh X§gU_whpåhŸ&
JwUñWmZ Ho$ {Z{d©H$ën AmZÝX H$mo AZw^dVo h¢Ÿ& M¡VÝ` H$m ag ~ma§~ma n`Xmo _ybJwUgo w ` Omo gmo n{S>nÊw Ugm_ÊUmo&&214&&
CZHo$ AÝVa _| CN>bVm h¡ • Eogr _w{Z`m| H$s {H«$`m h¡Ÿ& ( h[aJrV )
~mø nanXmWm] _| Bgo J«hU H$aZm Am¡a Bgo N>mo‹S>Zm • Eogr _w{ZamO ao kmZ-Xe©Z _| gXm à{V~Õ Ed§ _ybJwUŸ&
Omo `ËZV: nmbZ H$a| ~g h¢ dhr nyaU l_UŸ&&214&&
H$s {H«$`m Zht h¡Ÿ& CZH$s {H«$`m Vmo EH$_mÌ AÝVañdê$n _| brZVm h¡Ÿ&
AÝd`mW© …• [ `… l_U… ] Omo l_U [ {ZË`§ ] gXm [ kmZo
AÝVa _| ewÕmon`moJ H$s ñWmnZm H$m Zm_ gmYwnZm h¡Ÿ& Z½Zdoe
Xe©Z_wIo ] kmZ Am¡a Xe©Zm{X _| [ {Z~Õ… ] à{V~Õ [ M ] VWm
AWdm ew^amJ _| gmYwnZm Zht h¡Ÿ& `{X _w{ZamO Ho$ ewÕmon`moJ H$m [ _ybJwUofw à`V… ] _ybJwUm| _| à`V (à`ËZerb) [ Ma{V ] {dMaU
A^md h¡ Vmo CZH$s l_UVm _| N>oX h¡Ÿ& H$aVm h¡, [ g… ] dh [ n[anyU©lm_Ê`… ] n[anyU© lm_Ê`dmZ² h¡Ÿ&
{OZHo$ AN>oX ewÕmon`moJ hmo Am¡a M¡VÝ`Ðì` _| brZVm ~Zr aho; do Q>rH$m …• EH$ ñdÐì`-à{V~§Y hr, Cn`moJ H$m _mO©Z (ewÕËd)
ApÀN>Þ l_U H$hbmVo h¢; AV: _w{ZamO AnZo AmË_m _| AmË_m H$mo H$aZodmbm hmoZo go, _m{O©V (ewÕ) Cn`moJê$n lm_Ê` H$s n[anyU©Vm
ñWm{nV H$aHo$ Cg_| brZ ahVo h¢Ÿ& H$m Am`VZ h¡; CgHo$ gX²>^md go hr n[anyU© lm_Ê` hmoVm h¡Ÿ& Bg{b`o
`hm± AmË_m H$mo d«Vm{X `m amJm{X _| ñWm{nV H$aZo H$s ~mV Zht gXm kmZ Am¡a Xe©Zm{XH$ _| à{V~Õ1 ahH$a _ybJwUm| _| à`ËZerbVm
h¡; Š`m|{H$ `o Vmo {dH$ma h¢Ÿ& CnmXmZ H$s Ñ{ï> go EH$_mÌ {ZOewÕmË_m go {dMaZm; • kmZXe©Zñd^md ewÕmË_Ðì` _| à{V~Õ Eogm ewÕ
_| hr a_Zo H$s ~mV h¡ Am¡a {Z{_Îm H$s Anojm lrJwé H$mo Jwéê$n _| ApñVËd_mÌê$n go dV©Zm, `h VmËn`© h¡Ÿ&
ñWm{nV H$aHo$ CZHo$ g_rn AWdm Jwé H$s AmkmZwgma AÝ` ñWmZ na JmWm 214 na àdMZ
^r ahZo H$s ~mV h¡, {Oggo naÐì` H$m à{V~§Y Zht aho Am¡a ewÕmon`moJ _w{ZamO dñVwñd^md _| brZ hmo J`o h¢; AV… ñdÐì` _| hr à{V~Õ
^r AN>oX dV©Vm ahoŸ& BgàH$ma _w{ZamO H$mo naÐì`m| Ho$ à{V~§Y H$m h¢ VWm _ybJwUm| _| à`ËZerb ahVo hþE n[anyU© l_UVm H$mo àmá hmoVo
A^md h¡Ÿ& h¢Ÿ& `{X ñdÐì` _| brZVm Z hmo Vmo CZHo$ l_UnZm hr Zht hmo gH$VmŸ&
A~ AmJm_r JmWm _| l_U (_w{ZamO) EH$ ñdÐì` _| hr à{V~Õ ""EH$ ñdÐì` à{V~§Y hr, Cn`moJ H$m _mO©Z (ewÕËd) H$aZodmbm
h¢ • CgH$m dU©Z H$aVo h¢Ÿ& hmoZo go, _m{O©V (ewÕ) Cn`moJê$n lm_Ê` H$s n[anyU©Vm H$m
Am`VZ h¡Ÿ&...''
·
1. à{V~Õ, g§~Õ; éH$m hþAm; ~±Ym hþAm; pñWV; pñWa; brZŸ&

33
66 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 214 67
ñdÐì` _| brZVmê$n ewÕmon`moJ hr EH$ AmË_m H$mo ewÕ H$aZodmbm AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX Ho$ 1000 df© níMmV² AmMm`© A_¥VMÝÐ Zo Bg
h¡Ÿ& ewÕmon`moJ Ho$ A{V[aŠV {H$gr {Z{_Îmê$n à{V~§Y AWdm ew^amJ emó H$s Q>rH$m _| `hr ~mV {bIr Am¡a dhr ~mV AmO ^r `WmdV²
go AmË_m H$mo ewÕVm H$s àm{á Zht hmoVrŸ& ewÕmon`moJê$n gmYwnZo H$s H$hr Om ahr h¡; AV: gd©àW_ `WmW© _mJ© H$s lÕm H$aZr Mm{h`oŸ&
n[anyU©Vm H$m ñWmZ EH$_mÌ ñdÐì` _| brZVm hr h¡, {H$ÝVw {Ogo `Ú{n h_mao OrdZ _| A^r _w{ZXem Zht h¡; {H$ÝVw _w{ZXem H¡$gr
ñdÐì` H$m ^mZ ^r Zht h¡, Cgo _w{ZnZm H¡$go hmo gH$Vm h¡ ? _w{ZXem _| hmoVr h¡ ? CgH$m ñdê$n Š`m h¡ ? BgH$s n{hMmZ hmoZm AË`ÝV Amdí`H$
ahZodmbm ñWmZ EH$_mÌ AmË_Ðì` h¡Ÿ& 28 _ybJwUm| Ho$ nmbZê$n Omo h¡; BgHo$ {~Zm AÝ` ar{V go _w{ZnZm {ÌH$mb g§^d Zht h¡Ÿ&
d¥{Îm h¡, dh ^r dmñVd _| l_UXem H$m ñWmZ Zht h¡Ÿ& {Ogg_` h_mao OrdZ _| Eogm _w{ZnZm Zht Am gHo$ Vmo H$moB© Xmof Zht h¡
ñdÐì` _| à{V~ÕVm hþB©, Cgrg_` l_UVm H$s n[anyU©Vm hþB©Ÿ& AWm©V² _w{ZnZm Zht hmo Vmo Z hmo, {H$ÝVw lÕm _| Vmo _w{ZnZo H$m `WmW©
""...Bg{b`o gXm kmZ Am¡a Xe©Zm{XH$ _| à{V~Õ ahH$a _ybJwUm| ñdê$n kmV hmoZm hr Mm{h`oŸ& Bggo {dnarV lÕm hmoJr Vmo dh XmofnyU©
_| à`ËZerbVm go {dMaZm • kmZXe©Zñd^md ewÕmË_ Ðì` _| à{V~Õ hr hmoJrŸ&
Eogm ewÕ ApñVËd_mÌê$n go dV©Zm, `h VmËn`© h¡Ÿ&'' Ahmo ! `h _mJ© Vmo AZ§V g§Vm| Ûmam J«hU {H$`m J`m h¢Ÿ& VrWªH$am|
ewÕ M¡VÝ`gÎmm _| dV©Zo H$m Zm_ gmYwnZm h¡ AWdm kmZ-Xe©Z Ûmam ~Vm`m hþAm Am¡a JUYam| H$m ñdrH$mam hþAm h¡Ÿ& MH«$dVu H$mo ^r
ñd^mdr AmË_m _| brZ hmoH$a Cgr _| dV©Zo H$m Zm_ gmYwnZm h¡Ÿ& Omo AmXa`mo½` h¡ • Eogm _w{Z_mJ© VrZm| H$mb _| EH$ hr h¡Ÿ& Bgo {H$gr
n§M_hmd«Vm{X Ho$ {dH$ën AWdm ew^^mdm| Ho$ {dH$ën H$s ny{V© H$aZm AÝ` ar{V go ñdrH$ma H$aZm Vmo {_Ï`m lÕm h¡Ÿ& ·
_w{ZnZo H$m VmËn`© Zht h¡Ÿ& ~hþV go bmoJm| H$mo Vmo A^r gƒo _w{ZnZo Ho$
ñdê$n H$m hr nVm Zht h¡Ÿ& ^mB©! drVamJr à^w H$m _mJ© `m Y_© H$m _mJ© OJV go {~ëHw$b
`Ú{n _w{ZamO H$mo 28 _ybJwUm| Ho$ nmbZê$n {dH$ën hmoVm h¡; OwXm h¡Ÿ& na H$s X`m nmbZo H$m ^md AmVm h¡ dh ew^amJ h¡, naÝVw
{H$ÝVw CZH$m _yb CÔoí` Vmo ewÕmon`moJ {Q>H$m`o aIZm h¡Ÿ& {Ogo A^r na H$s X`m H$moB© nmb Zht gH$Vm; Š`m|{H$ dh nadñVw h¡, dh
VH$ _w{Zñdê$n H$m nVm hr Zht h¡ AWdm Omo _w{ZnZo H$mo {dnarVê$n AnZo n[aU_Z _| ñdV§Ì h¡Ÿ& CgH$s AdñWm H$m H$Îmm© dh ñd`§ h¡Ÿ&
ñdrH$ma H$aVm h¡, Cgo gƒo _mJ© H$s lÕm hr Zht h¡Ÿ& BgH$maU Xygam H$moB© Eogm H$ho {H$ "_¢ BgH$mo Or{dV aIVm hÿ±,
`h H$moB© Z`m _mJ© Zht h¡; A{nVw AZm{Xñdê$n _mJ© h¡Ÿ& VrWªH$a ~MmVm hÿ± `m _maVm hÿ±' Vmo `o _mÝ`Vm`| {_Ï`m h¢, ^«_ h¢; Eogm
^Jd§Vm| Zo AZm{X go `hr _mJ© H$hm h¡ Am¡a g§Vm| Zo CgH$m godZ {H$`m _mZZodmbm _y‹T> h¡, AkmZr h¡Ÿ& ^mB©! Vy Vmo kmZ h¡ Z? Vy OmZZo H$s
h¡Ÿ& AmO ^r _hm{dXoh joÌ _| gr_ÝYa ^JdmZ `hr _mJ© CnXoe aho h¢ ^y{_H$m _| aho • Eogm Voam ñdê$n h¡Ÿ& OmZZodmbm AmË_m OmZZo Ho$
Am¡a Bgr _mJ© H$mo ñdrH$maZo dmbo hOmam|-bmIm| _w{ZamO A^r dhm± {gdm Am¡a H$a hr Š`m gH$Vm h¡? Š`m dh amJ H$a gH$Vm h¡? amJ
CnpñWV h¢Ÿ& `m {dH$ma H$m Vmo Voao ñd^md _| A^md h¡Ÿ& VWm{n Vy X`m, XmZ
Am{X naÐì`m| Ho$ ^mdm| H$mo d ñd`§ H$mo EH$ê$n H$aHo$ AZm{X go
AV: `hm± (emó _|) {OgàH$ma _w{ZXem H$m ñdê$n ~Vm`m h¢,
{_Ï`mËd _| gmo ahm h¡, `o Voar ^mar ^yb h¡, AkmZ h¡Ÿ&
dh _w{ZXem d¡gr hr h¡, AÝ`ê$n ZhtŸ&
• àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-93
Xmo hOma df© nyd© AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod Zo `hr ~mV H$hr Wr VWm
34
68 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 215 69
OmZodmbm Omo {JarÝÐH$ÝXam{XH$ AmdgW _| (Cƒ nd©V H$s Jw\$m BË`m{X
àdMZgma JmWm 215 {Zdmg ñWmZ _|), (4) `Wmoº$ earaH$s d¥{Îm H$s H$maU^yV {^jm Ho$
A~, _w{ZOZ H$mo {ZH$Q>1 H$m gyú_naÐì`à{V~§Y2 ^r, lm_Ê` Ho$ {b`o {H$`o OmZodmbo {dhmaH$m`© _|, (5) lm_Ê` n`m©` H$m ghH$mar
N>oX H$m Am`VZ hmoZo go {ZfoÜ` h¢, Eogm CnXoe H$aVo h¢ …• H$maU hmoZo go {OgH$m {ZfoY Zht h¡ Eogo Ho$db Xoh_mÌ n[aJ«h _|, (6)
^Îmo dm I_Uo dm AmdgYo dm nwUmo {dhmao dmŸ& _mÌ AÝ`moÝ` ~moÜ`~moYH$ê$n1 go {OZH$m H$W§{MV² n[aM` dV©Vm h¡
Cd{Ypåh dm {U~ÜX§ g_Upåh {dH$Ypåh&&215&& Eo g o l_U (AÝ` _w { Z) _| , Am¡ a (7) eãXê$n nw X ² > J bmo ë bmg
( h[aJrV ) (nwX²>Jbn`m©`) Ho$ gmW g§~§Y go {Og_| M¡VÝ`ê$nr {^{Îm H$m ^mJ
Amdmg _| Cndmg _| Amhma {dH$Wm Cn{Y _|Ÿ& _{bZ hmoVm h¡, Eogr ewÕmË_Ðì` go {déÕ H$Wm _| ^r à{V~§Y {ZfoÜ`
l_UOZ d {dhma _| à{V~§Y Z Mmh| l_UŸ&&215&& • Ë`mJZo `mo½` h¡ AWm©V² CZHo$ {dH$ënm| go ^r {MÎm^y{_ H$mo {M{ÌV
AÝd`mW© …• [ ^ŠVo dm ] _w{Z Amhma _|, [ jnUo dm ] jnU _| hmoZo XoZm `mo½` Zht h¡Ÿ&
(Cndmg _|), [ AmdgWo dm ] Amdmg _| ({Zdmg ñWmZ _|), [ nwZ… ^mdmW© …• AmJ_{déÕ Amhma{dhmam{X Vmo _w{Z Zo nhbo hr N>mo‹S>
{dhmao dm ] Am¡a {dhma _| [ CnYm¡ ] Cn{Y _| (n[aJ«h _|) [ l_Uo ] {X`o h¢Ÿ& A~ g§`_ Ho$ {Z{_ÎmnZo H$s ~w{Õ go _w{Z Ho$ Omo AmJ_moº$
l_U _| (AÝ` _w{Z _|) [ dm ] AWdm [ {dH$Wm`m_² ] {dH$Wm _|3 Amhma, AZeZ, Jw\$m{X _| {Zdmg, {dhma, Xoh_mÌ n[aJ«h, AÝ` _w{Z`m|
[ {Z~Õ§ ] à{V~ÝY [ Z BÀN>{V ] Zht MmhVmŸ& H$m n[aM` Am¡a Ym{_©H$ MMm©-dmVm© nm`o OmVo h¢, CZHo$ à{V ^r amJm{X
Q>rH$m …• (1) lm_Ê`n`m©` Ho$ ghH$mar H$maU^yV eara H$s d¥{Îm4 H$aZm `mo½` Zht h¡, • CZHo$ {dH$ënm| go ^r _Z H$mo a±JZo XoZm `mo½` Zht
Ho$ hoVw_mÌê$n go J«hU {H$`m OmZodmbm Omo Amhma, (2) VWm{dY5 h¡; BgàH$ma AmJ_moŠV Amhma-{dhmam{X _| ^r à{V~§Y àmá H$aZm
eara H$s d¥{Îm Ho$ gmW {damoY {~Zm, ewÕmË_Ðì` _| Zra§J6 Am¡a {ZñVa§J `mo½` Zht h¡, Š`m|{H$ Cggo g§`_ _| N>oX hmoVm h¡Ÿ&
{dlm§{V H$s aMZmZwgma àdÎm©_mZ Omo jnU (AWm©V² eara Ho$ {Q>H$Zo Ho$ JmWm 215 na àdMZ
gmW {damoY Z Am`o BgàH$ma, ewÕmË_Ðì` _| {dH$maa{hV Am¡a Va§Ja{hV _w{ZamO Ho$ AmJ_{déÕ Amhma-{dhmam{X Vmo h¢ hr Zht; AV:
pñWaVm hmoVr Om`o, VXZwgma àdÎm©_mZ AZeZ _|), (3) Zra§J Am¡a {déÕ Amhma-{dhmam{X ê$n {H$gr ^r àH$ma H$m à{V~§Y Vmo _w{ZamO
{ZñVa§J-AÝVa§J Ðì` H$s à{g{Õ (àH¥$ï> {g{Õ) Ho$ {b`o godZ {H$`m Ho$ Xya hr h¡; {H$ÝVw AmJ_H${WV Amhma-{dhmam{X _| _w{ZamO àdV©Vo
1. AmJ_ {déÕ Amhma{dhmam{X Vmo _w{Z Ho$ Ny>Q>m hþAm hr hmoZo go Cg_| à{V~ÝY hmoZm Vmo h¢, dhm± à{V~§Y hmo OmZm g§^{dV h¡; Bg{b`o dh à{V~§Y {ZH$Q> H$m
_w{Z Ho$ {b`o Xya h¡; {H$ÝVw AmJ_H${WV Amhma {dhmam{X _| _w{Z àdÎm©_mZ h¡, Bg{b`o
Cg_| à{V~§Y hmo OmZm g§^{dV hmoZo go dh à{V~§Y {ZH$Q> H$m h¡Ÿ& H$hbmVm h¡Ÿ&
2. gyú_naÐì`à{V~ÝY = naÐì` _| gyú_ à{V~ÝYŸ& `hm± Aew^^md H$s ~mV Zht h¡; {H$ÝVw ^y{_H$mZwgma Omo ew^amJ
3. N>ÙñW _w{Z Ho$ Ym{_©H$ H$Wm-dmVm© H$aVo hþ`o ^r {Z_©b M¡VÝ` {dH$ën`wº$ hmoVm h¡, hmoVm h¡ Cg ew^amJê$n à{V~§Y H$m ^r CÝh| {ZfoY dV©Vm h¡; AV…
Bg{b`o A§eV… _{bZ hmoVm h¡, AV… Cg Ym{_©H$ H$Wm H$mo ^r {dH$Wm AWm©V² ewÕmË_Ðì`
go {déÕ H$Wm H$hm h¡Ÿ& 1. ~moÜ` dh h¡ {Ogo g_Pm`m OmVm h¡ AWdm {Ogo CnXoe {X`m OmVm h¡ Am¡a ~moYH$ dh h¡
4. d¥{Îm = {Zdm©h; {Q>H$ZmŸ& Omo g_PmVm h¡, AWm©V² Omo CnXoe XoVm h¡Ÿ& _mÌ AÝ` l_Um| go ñd`§~moY J«hU H$aZo Ho$
5. VWm{dY = d¡gm (lm_Ê`n`m©` H$m ghH$mar H$maU^yV) {b`o AWdm AÝ` l_Um| H$mo ~moY XoZo Ho$ {b`o _w{Z H$m AÝ` l_U Ho$ gmW n[aM` hmoVm h¡Ÿ&
6. Zra§J = ZramJ; {Z{d©H$maŸ&
35
70 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 215 71
{ZXm}f Amhma-{dhma Am{X n[aUm_m| _| ^r do à{V~Õ Zht hmoVoŸ& do Vmo h¢ Am¡a EH$_mÌ km`H$ñd^md hr Ñ{ï> _| h¡; {H$ÝVw A^r pñWaVmnyd©H$
gd©Wm Ny>Q>o hþ`o hr h¢ • Eogr _w{ZamOm| H$s drVamJXem h¡Ÿ& AÝVa _| R>haZm ~mH$s h¡Ÿ& _w{ZamO Vmo O§Jb _| ^r AmË_m Ho$ AmZÝX _|
Eogo _w{ZamOm| H$mo AÝV~m©ø {ZJ©«ÝWXem dV©Vr h¡§Ÿ& H$Xm{MV² {ZXm}f PybVo hþE _½Z ahVo h¢Ÿ& AmË_kmZ hmoZo na O~VH$ Cg_| brZVm Z hmo
Amhma boZo H$s d¥{Îm CR>Vr hmo AWdm _hrZm-Xmo-_hrZm H$m Cndmg V~VH$ Ho$dbkmZ Zht hmoJmŸ&
hþAm hmo, {dhma hþAm hmo, AÝ` _w{Z`m| Ho$ gmW {dH$Wm hþB© hmo Vmo Cg_| (1) AÝVañd^md Ho$ Aml` go hr l_UmdñWm {Q>H$s hþB© h¡, Cg_|
Am¡a _`yanrN>r `m H$_ÊS>b Am{X _| ^r _w{ZamO à{V~Õ Zht hmoVoŸ& ~mø {Z{_Îm eara h¡Ÿ& dh eara ^r AnZo ñd`§ Ho$ H$maU {dÚ_mZ h¡;
`hm± N>ÙñW _w{Z Ym{_©H$ H$Wm-dmVm© H$aZo na {Z_©b ahVo hþ`o ^r {H$ÝVw Cg_| {Z{_Îm Amhmam{X h¢Ÿ& Amhma H$s d¥{Îm CR>Vr h¡; {\$a^r
{dH$ën`wº$ hmoVo h¡, Bg{b`o A§eV… _{bZ h¢, AV… Cg Ym{_©H$ H$Wm CZHo$ AÝVa _| M¡VÝ` H$s Ymam Zht Qy>Q>Vr Am¡a ewÕmon`moJ H$s ^y{_H$m
H$mo ^r {dH$Wm AWm©V² ewÕmË_Ðì` go {déÕ H$Wm H$hm h¡Ÿ& _| ^§J Zht n‹S>Vm h¡Ÿ& AV… Amhmam{X H$s d¥{Îm Ho$ {b`o _w{ZamO à{V~Õ
ew^amJ _| ^r Cn`moJ H$s _{bZVm hmoZo go CÝh| CgH$m ^r à{V~§Y Zht h¢Ÿ& do gXmof Amhma Vmo boVo hr Zht h¢; {H$ÝVw {ZXm}f Amhma H$s d¥{Îm
hmoZo XoZm `mo½` Zht h¡Ÿ& {OÝh| AmË_m H$m H$ë`mU H$aZm h¡, CÝh| àW_ _| ^r à{V~Õ Zht h¢Ÿ& CÝh| A§Vañdê$n H$m Omoa Ny>Q>H$a Amhma H$s d¥{Îm
earam{X naÐì`m| go {^Þ AmË_m H$s n{hMmZ H$aZr Mm{hEŸ& AÝV_w©I Zht CR>Vr • Eogr CJ« _w{ZXem hmoVr h¡Ÿ&
ñd^md H$s Ñ{ï>nyd©H$ gå`½Xe©Z àJQ> H$aZm Mm{hE; Š`m|{H$ `hr (2) _w{ZamO {ZOñdê$n H$s Ymam Qy>Q>Zo Zht XoVoŸ& EH$-EH$ _hrZm
àW_ Y_© h¡ • Eogm gå`½Xe©Z hmoZo na hr gƒr _w{ZXem hmoVr h¡Ÿ& Cndmg hmo OmE; VWm{n AÝVa _| IoX Zht hmoVmŸ& eara H$s d¥{Îm _|
Bg _w{ZXem H$mo àmá {H$`o {~Zm Ho$dbkmZ Zht hmoVmŸ& _w{ZamO {damoY Z Amdo BgàH$ma {OVZo à_mU _| e{º$ h¡, CVZo à_mU _| Cndmg
H$mo Vmo AÝVañd^md Ho$ Adb§~Znyd©H$ ~mø _| VX²ê$n {ZJ«©ÝWXem hþB© H$aVo h¢Ÿ& hR>nyd©H$ Cndmg H$a| Am¡a Cggo eara Ny>Q> OmE • Eogm Zht
h¡Ÿ& dhm± naÐì` Ho$ à{V~§Y go a{hV Xem H¡$gr hmoJr? CgH$m ñdê$n H$aVoŸ& {ZO ewÕmË_Ðì` _| _w{ZamOm| H$s Zra§J Am¡a {ZñVa§J pñWaVm
H$hVo h¢ • hmoVr h¡Ÿ&
CnmXmZ _| ewÕ^md àJQ> hmo V~ ~mø _| {Z{_Îm H¡$go hmoVo h¢? `h Ahmo ! Amhma boZo H$s d¥{Îm go O~ WH$mdQ> bJVr h¡, V~ do
^r OmZZo `mo½` h¡Ÿ& AÝVa _| M¡VÝ`brZVm na hr Cn`moJ pñWa hþAm h¡; AÝVañdê$n _| {dlm§{V boVo h¢Ÿ& do Amhma H$s d¥{Îm N>mo‹S>H$a ñdê$n _|
AV… ~mø _| dóm{X Ho$ Adb§~Z H$s d¥{Îm Zht ahVrŸ& gmYwnX Vmo R>hao h¢, `hr CZH$m AmZÝX h¡, {dlm_ h¡; naÝVw Amhma Zht hþAm,
n§Mna_oð>r nX h¡Ÿ& {OZHo$ AÝVa _| km`H$ñd^md H$m Ñ‹T> Aml` dV©Vm BgH$m CÝh| IoX Zht dV©VmŸ& Amhmad¥{Îm Ho$ amJ go WH$ J`o h¢; AV… Cg
h¡, CZ _w{ZamOm| H$mo N>R>d| JwUñWmZ _| Amhmam{X H$s d¥{Îm CR>Vr h¡, WH$mdQ> H$mo Xya H$aZo Ho$ {b`o {ZamHw$b ñdê$nr Ðì` _| R>hao h¢, dhm±
dhm± emó Amkm go {déÕ Aew^^md Vmo Zht hmoVm; {H$ÝVw emó Amhmaê$n AmHw$bVm Zht h¡ • Eogr Xem H$mo hr ^JdmZ Zo Cndmg H$hm
AmkmZwgma Omo ew^^md h¡, CZH$m ^r à{V~§Y (à{V~ÕVm) Zht h¡Ÿ& h¡Ÿ& Cndmg ghO hmoVm h¡, Cg_| hR> `m à{V~§Y Zht h¡Ÿ&
àíZ …• gå`½Xe©Z hmo Vmo `h g_ñV qMVm`| {_Q> Om`|Jr Š`m? {OgàH$ma amhJra MbVo-MbVo WH$ OmVm h¡ Am¡a {\$a {H$gr
CÎma …• gå`½Xe©Z hþAm _mZo lÕm _| go g_ñV qMVm`| Q>b hr JBª em§V ñWmZ na OmH$a {dlm_ H$aVm h¡, CgràH$ma _w{ZamO Amhmad¥{Îm
36
72 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 215 73
go WH$H$a AÝVa _| M¡VÝ` H$s VbhQ>r _| OmH$a _mZmo brZ hmoH$a {déÕ H$Wm H$m ^r à{V~§Y _w{ZamO Zht MmhVoŸ& km`H$ Y«wd AmË_m
{dlm_ H$aVo h¢Ÿ& ñd^md _| brZ hmoH$a do amJ H$s WH$mdQ> Xya H$aVo h¢ M¡VÝ`{^{Îm h¡, Cg_| ew^{dH$ënm| Ho$ CR>Zo _mÌ go M¡VÝ`^y{_ _{bZ
Am¡a AÝVa _| A{dH$mar n[aU{V H$s aMZm H$aVo h¢Ÿ& hmoVr h¡Ÿ&
(3 ) _w{ZamO AÝVañd^md _| brZ hmoH$a CgH$m Ü`mZ H$aHo$ BgàH$ma D$na H$ho J`o gmV àH$ma Ho$ ^mdm| _| _w{Z H$mo {H$gr ^r
M¡VÝ`^JdmZ H$s à{g{Õ Ho$ {b`o AWm©V² Ho$dbkmZ àJQ> H$aZo Ho$ àH$ma H$m à{V~§Y H$aZo `mo½` Zht h¡ AWm©V² dh gd©Wm Ë`mJZo`mo½` h¡Ÿ&
{b`o {J[a-Jw\$m _| ahVo h¢, dhm± Cg ñWmZ H$m à{V~§Y hmo Eogm Zht h¡ dhm± ew^{dH$ënm| go kmZ^y{_ {M{ÌV hmoVr h¡, Bg{b`o CZ {dH$ënm| go
VWm BZ {J[a-Jw\$m _| hr ahZm Mm{hE • Eogm AmJ«h ^r Zht h¡Ÿ& AÝVa ^r {MÎm^y{_/M¡VÝ`^y{_ H$mo {M{ÌV hmoZo XoZm `mo½` Zht h¡ • Eogm
_| M¡VÝ` H$s ^y{_H$m _| à{V~Õ hþ`o Vmo ~mø {J[a-Jw\$mAm| H$m à{V~§Y `WmW© _w{ZnZm hmoZm Mm{h`oŸ&
Zht h¡Ÿ& {dH$ën CR>Zo na {J[a-Jw\$m Am{X Ü`mZ `mo½` ñWmZm| na bj àíZ …• Eogm _w{ZnZm A^r nmbm Om gH$Vm h¡ Š`m ?
OmVm h¡; {H$ÝVw CZ ñWmZm| H$m à{V~§Y Zht h¡Ÿ& CÎma …• `{X nwéfmW© H$a| Vmo CŠV àH$ma H$m _w{ZnZm hmoZo _| H$moB©
( 4 ) `WmZwgma earad¥{Îm Ho$ H$maU^yV {^jm Am{X Ho$ AW© Omo ~mYm Zht h¡; {H$ÝVw A^r (dV©_mZ _|) Eogr XemYmar H$moB© _w{ZamO
{dhmaH$m`© hmoVm h¡, CgH$m ^r à{V~§Y Zht h¡Ÿ& XoIZo _| Zht AmVoŸ&
( 5 ) lm_Ê` n`m©` H$m ghMmar H$maU hmoZo go {OgH$m {ZfoY AV: `WmW© _w{ZXem H$s lÕm H$aHo$, _w{ZXem H$m ñdê$n
Zht h¡, Eogm Xoh_mÌ n[aJ«h hr _w{ZamO H$mo h¡; {H$ÝVw Cg_| __Ëd Zht n{hMmZH$a ^mdZm H$aZr Mm{h`o {H$ • Ahmo ! Eogr YÝ`Xem h_mao
h¡Ÿ& `hm± H$_ÊS>b Am¡a _`ya{nÀN>r ^r Jm¡U h¡Ÿ& OrdZ _| H$~ Am`oJr? ñdê$nmZÝX H$s Anyd©Xem _| h_ H$~ Pyb|Jo?
( 6 ) ~moÜ`-~moYH$ ê$n AÝ` {OZ _w{ZamOm| H$m H§$W{MV² n[aM` H$~ _w{Z hm|Jo?
dV©Vm h¡ • Eogo Omo l_U (AÝ` _w{ZamO) CZHo$ {b`o ^r à{V~§Y Zht h¡Ÿ& lr_X² amOMÝÐOr H$hVo Wo •
_w{ZamO H$mo AÝ` (bm¡{H$H$) MMm©-dmVm© Vmo hmoVr Zht h¡, {H$gr gd© ^mdm| go CXmgrZ d¥{Îm Yar, _mÌ Xoh g§`_ hoVw hmo` h¡Ÿ&
Xygao _w{ZamO Ho$ gmW Hw$N> kmZdmVm© H$a aho hm|, {H$gr H$mo g_Pm aho hm| lr_X²Or _w{Z Zht ~Z gH|$; {H$ÝVw CŠV _w{ZXem H$s ^mdZm
`m AÝ` _w{ZamO go g_P aho hm| ~g BVZm hr n[aM` dV©Vm h¡Ÿ& ór H$aVo-H$aVo g_m{Y_aUnyd©H$ Xoh N>mo‹S>H$a Mbo J`oŸ& CÝh| _w{ZXem Vmo
Am{X H$m n[aM` Vmo _w{ZamO H$mo hmoVm hr Zht h¡Ÿ& bm¡{H$H$ M`m© _| ^r Zht hþB©; {H$ÝVw Anyd© Adga H$mì` _| CÝhm|Zo {ZJ«ªWXem YmaUH$a
do ^Q>H$Vo Zht h¢Ÿ& _w{ZamO H$m Vmo AÝ` _w{Z`m| Ho$ gmW kmZê$n hr {gÕXem àmá H$aZo H$s ^mdZm H$s h¡Ÿ&
n[aM` dV©Vm h¡Ÿ& dh n[aM` ^r à{V~§Y H$m H$maU hmo Eogm Zht h¡Ÿ& _w{ZamO Vmo Z½Z {XJå~a M¡VÝ`ñdê$n _| PybZo dmbo g§V h¢ • Eogr
A§Va _| drVamJr ewÕ^md Ho$ gmW dV©Vm hþAm ew^^md N>R>d| JwUñWmZ _w{ZXem H$s A§Va _| n{hMmZ H$aHo$ CgH$s ^mdZm H$aZm ^r bmoJm| H$mo
_| H¡$gm hmoVm h¡? CgH$s `h ~mV h¡Ÿ& _mÌ ew^^md `m ~mø{H«$`m H$s Xwb©^ hmo J`m h¡Ÿ&
~mV Zht h¡Ÿ& MaUmZw`moJ _| Vmo {Z{_Îm Ho$ AmYma go hr MMm© hmoVr h¡Ÿ& {gÕ ^JdmZ Ho$ g_mZ AZmHw$b, em§V, Cne_ ag A§Xa _| àJQ>
( 7 ) eãXê$n nwX²>Jbmoëbmg (nwX²>Jbn`m©`) Ho$ gmW g§~§Y go hmoŸ& M¡VÝ` nd©V _| go em§Vag H$s Ymam \y$Q> n‹S>o • Eogr Xem H$m Zm_
{Og_| M¡VÝ`ê$nr {^{Îm H$m ^mJ _{bZ hþAm h¡ • Eogr ewÕmË_Ðì` go Cndmg h¡ Am¡a Eogr hr _w{ZXem hmoVr h¡Ÿ& ·
37
74 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 216 75

dhm± {Z`_ go AewÕmon`moJ Vmo hmoVm hr h¡, Bg{b`o Aà`V AmMaU


àdMZgma JmWm 216 N>oX hr h¡, qhgm hr h¡Ÿ&
A~ N>oX Š`m h¡, (AWm©V² N>oX {H$go H$hVo h¢) CgH$m CnXoe H$aVo JmWm 216 na àdMZ
h¢ …• N>R>d| JwUñWmZ _| _w{ZamO H$mo ew^^md {dÚ_mZ h¡; {H$ÝVw dh
An`Îmm dm M[a`m g`UmgUR>mUM§H$_mXrgwŸ& ew^amJ `{X `mo½` ^y{_H$m Ho$ ~mha H$m hmo Vmo Cgo à_mXM`m© H$hVo h¢Ÿ&
g_Uñg gìdH$mbo qhgm gm g§V` {Îm _Xm&&216&& _w{ZamO Ho$ ^y{_H$m`mo½` ew^amJ H$mo AewÕmon`moJ _| Zht {JZm h¢;
( h[aJrV ) Š`m|{H$ ^y{_H$m`mo½` CËnÞ hmoZdo mbo ew^amJ Ho$ gmW CZHo$ AÝVa ñd^md
e`Z AmgZ I‹S>o ahZm J_Z Am{XH$ {H«$`m _|Ÿ& _| Vmo {ZaÝVa ewÕVm dV©Vr hr h¡Ÿ& ew^amJm{X Ho$ {dH$ënm| H$mo Vmo‹S>H$a do
`{X A`ËZmMma h¡ Vmo gXm qhgm OmZZmŸ&&216&& _w{ZamO ewÕñd^md _| hr a_U H$aZo _| AJ«ga hmoVo h¢Ÿ&
AÝd`mW© …• [ lm_Uñ` ] l_U Ho $ [ e`ZmgZñWmZ- {OÝh| `h ~mV »`mb _| Zht AmVr, do Bg ~mV na Q>rH$m H$aVo hþE
M§H«$_Um{Xfw ] e`Z, AmgZ (~¡R>Zm), ñWmZ (I‹S>o ahZm), J_Z H$hVo h¢ {H$ Amhmam{X Ho$ g_` ^r _w{ZamO Ho$ ewÕmon`moJ H¡$go dV©Vm
BË`m{X _| [ Aà`Vm dm M`m© ] Omo Aà`V M`m© h¡ [ gm ] dh h¢ ? {H$ÝVw ho ^mB© ! Bg g§~§Y _| AZoH$ {ddjm`| h¢ ? {OgH$r VwPo I~a
[ gd©H$mbo ] gXm [ g§VVm qhgm B{V _Vm ] gVV qhgm _mZr JB© h¡Ÿ& hr Zht h¡Ÿ& MaUmZw`moJ H$m H$WZ Eogm hr hmoVm h¡Ÿ&
Q>rH$m …• AewÕmon`moJ dmñVd _| N>oX h¡, Š`m|{H$ (Cggo) AÝVa _| ewÕVmê$n ^y{_H$m H$mo {Q>H$m`o aIVo hþE Omo ew^mon`moJ
ewÕmon`moJê$n lm_Ê` H$m N>oXZ hmoVm h¡, Am¡a dhr (AewÕmon`moJ hr) h¡, Cgo ^r `hm± {Z{_Îm H$s Anojm ewÕ _| hr J«hU {H$`m h¢; Š`m|{H$ Bg
qhgm h¡, Š`m|{H$ (Cggo) ewÕmon`moJê$n lm_Ê` H$m qhgZ (hZZ) Xem _| dV©Zodmbm ew^amJ ^y{_H$m Ho$ `mo½` dV© ahm h¡Ÿ& ^y{_H$m Ho$ ~mha
hmoVm h¡Ÿ& Bg{b`o l_U Ho$, Omo AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Zht hmoVr Eogr H$m ew^amJ CZH$mo Zht h¡Ÿ& _w{ZXem H¡$gr hmoVr h¡ ? BgH$s Vmo OJV Ho$
e`Z-AmgZ-ñWmZ-J_Z BË`m{X _| Aà`V1 M`m© (AmMaU) dh Ordm| H$mo I~a hr Zht h¡Ÿ&
dmñVd _| CgHo$ {b`o gd©H$mb _| (gXm) hmo g§VmZdm{hZr2 qhgm hr h¡ AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ _w{ZamO H$mo AÝVañd^md H$s ^y{_H$m _|
• Omo {H$ N>oX go AZÝ`^yV h¡ (AWm©V² N>oX go H$moB© {^Þ dñVw Zht h¡Ÿ&) ew^{dH$ën CR>Vo h¢; {H$ÝVw do Cg_| à_mX Zht H$aVoŸ& `{X do à_mX H$a|
^mdmW© …• AewÕmon`moJ go ewÕmon`moJê$n _w{ZËd {N>XVm h¡, hZZ Vmo CZH$s ewÕmon`moJ ^y{_H$m _| N>oX hmo OmdoŸ&
hmoVm h¡, Bg{b`o AewÕmon`moJ (1) N>oX hr h¡, (2) qhgm hr h¡Ÿ& Am¡a ew^{dH$ën _| ^r do Aà_mXê$n {dhmam{X H$aVo h¢; AV… CgH$m
Ohm± gmoZo, ~¡R>Zo, I‹S>o hmoZo, MbZo BË`m{X _| Aà`V AmMaU hmoVm h¡ Zm_ Aà`VM`m© Zht h¡ Am¡a Cgo N>oX _| ^r Zht {JZm J`m h¡; Š`m|{H$
1. Aà`V = à`ËZ a{hV, AgmdYmZ, Ag§`_r, {Za§Hw$e, ñdÀN>ÝXrŸ& (Aà`V M`m© BVZm ew^^md Vmo _w{ZamO H$s N>R>dt ^y{_H$m `mo½` hr h¡Ÿ& `{X Cg_|
AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm H$^r Zht hmoVrŸ&) {H$gràH$ma H$m à_mXnZm Am Omdo Vmo Cgo qhgm AWdm N>oX H$hm
2. g§VmZdm{hZr = gVV, {Za§Va, Ymamdmhr, AQy>Q>; (O~VH$ Aà`V M`m© h¡ V~ VH$ gXm
hr qhgm gVVê$n go Mmby ahVr h¡Ÿ&) OmVm h¡Ÿ&
38
76 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 216 77

AÝVa ñd^md _| Omo ew^{dH$ën CR>Vo h¢, do ^r na_mW© go qhgm hr CÎma …• Bg_| Xygam Š`m H$aoJm? n`m©` Ho$ g_j AIÊS> Ðì`
h¡; {H$ÝVw `hm± Cgo qhgm Zht H$hm; Š`m|{H$ BZ ew^{dH$ënm| go N>R>d| ñd`§ I‹S>m h¡, CgH$m Aml` bod| Vmo g~ ghO hmo Om`oJmŸ& AÝ` {H$gr
JwUñWmZ _| H$moB© hm{Z Zht h¡Ÿ& Ho$ Aml` H$s Amdí`H$Vm hr Zht h¡Ÿ&
_w{ZamO Ho$ AÝVa _| H¡$gr drVamJXem AWdm ewÕVm hmoVr h¡Ÿ& H$moB© H$hVm h¡ {H$ • ""`h Vmo {OZH$ënr _w{Z`m| H$s ~mV h¡ ?
Cg ^y{_H$m _| H¡$gm {dH$ën hmoVm h¡ Am¡a Cg ^y{_H$m _| ghO ~mø ñW{daH$ënr _w{ZamO Vmo dóm{X g{hV hmoVo h¢Ÿ&'' {H$ÝVw ^mB© ! Eogm
{Z{_Îm H¡$go hmoVo h¢? • BZ g~H$m dU©Z EH$gmW {H$`m h¡Ÿ& Zht h¡Ÿ& {OZH$ënr _w{ZamO hmo `m ñW{daH$ënr g_ñV _w{Z`m| H$s
`hm± AmMm`©Xod MaUmZw`moJ H$m AX²>^wV dU©Z H$a aho h¢Ÿ& J¥hñWm| AÝVaXem EH$gr hr hmoVr h¡Ÿ&
H$mo _w{ZXem Zht h¡; {H$ÝVw do ^r _w{ZXem H$s ^mdZm H$aHo$ CgH$m kmZ Omo AHo$bo ahVo h¢, do {OZH$ënr _w{ZamO h¢ Am¡a Omo g_wXm` Ho$
Vmo H$a hr gH$Vo h¢Ÿ& J¥hñWm| H$mo ^r `h Xem g_PZo `mo½` h¡ Am¡a Bg gmW ahVo h¢, do ñW[daH$ënr h¢Ÿ& ~g ! BVZm hr {deof OmZZm,
Xem H$mo g_PH$a Bggo {déÕ Omo Xem`| h¢, do g~ N>mo‹S>Zo `mo½` h¢Ÿ& ñW[daH$ënr H$m AW© dóm{X YmaU H$aZodmbo Zht h¡Ÿ&
gƒr lÕm Am¡a kmZnyd©H$ hmoZodmbr _w{ZXem H$s `hm± MMm© H$s AZm{X AZ§V g_ñV _w{Z`m| H$s AÝV~m©øXem `hr hmoVr h¡Ÿ&
h¡Ÿ& Eogr _w{ZXem Z hmo gHo$ Vmo H$_ go H$_ CgH$m `WmW© lÕm-kmZ Vmo _hm{dXoh joÌ Ho$ _w{ZamO hm| AWdm ^aVjoÌ Ho$ _w{ZamO hm| • g~H$s
~Zm hr ahoŸ& `hr gË` H$m _mJ© h¡Ÿ& Xem EH$gr hr h¡Ÿ& Bggo {déÕ H$moB© dóm{Xg{hV _w{ZnZm _mZo Vmo dh
_w{ZamO H$mo Amhmam{X H$m ew^{dH$ën CR>Vm h¡, Vmo dh Am¡fYr {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& CZH$s `hm± MMm© Zht h¡ VWm {OÝh| `WmW© _w{ZnZm hmoVm
Ho$ g_mZ h¡ Am¡a Am¡fYr H$m godZ Vmo {d{eï> H$mb VH$ hr hmoVm h¡Ÿ& h¡ do ^r J_Z, Amhma Am{X _| à_mXr hmo Om`| Vmo CZHo$ ^r _w{ZnZo _|
{OgàH$ma H$moB© d¡Ú {H$gr amoJr H$mo {~_mar {_Q>mZo Ho$ {b`o _waã~m N>oX dV©Vm h¡Ÿ& ·
`m Xdm ImZo Ho$ {b`o H$ho Am¡a ñdmXbmobwnr Ord CgH$m hr godZ
H$aVm aho, Vmo CbQ>m ZwH$gmZ hmoVm h¡Ÿ& Ü`mZ H$aZo `mo½` Vmo EH$_mÌ na_nXmW© {ZO ^JdmZ AmË_m
CgràH$ma {Z{d©H$ën _w{ZXem _| O~VH$ AÝVa-pñWaVm Z hmo hr h¡Ÿ& AmOVH$ {OVZo ^r Ordm| Zo AVrpÝÐ` AmZÝX àmá {H$`m
V~VH$ CËnÞ hmoZdo mbo ew^{dH$ën Am¡f{Y Ho$ g_mZ h¢Ÿ& `{X do _w{ZamO h¡, gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ YmaU {H$`m h¡, {gÕXem H$mo àmá
CZ ew^{dH$ënm| H$mo hr AnZm _mZH$a à_mXr hmo Om`| Vmo AÝVaXem go {H$`m h¡; CZ g^r Zo `h g~ {ZO ^JdmZ AmË_m Ho$ Ü`mZ go hr
MyH$ Om`|JoŸ& CZHo$ M¡VÝ` H$s qhgm hmo Om`oJrŸ& `hm± ~mø qhgm H$s àmá {H$`m h¡Ÿ& AV… Ü`mZ H$aZo Ho$ nyd© h_| na_Ü`o`ê$n {ZO
~mV Zht h¡; {H$ÝVw AÝVa _| M¡VÝ` Ho$ Cn`moJ H$m hZZ hþAm,Cg qhgm ^JdmZ AmË_m H$m ñdê$n ^br-^m±{V g_PZm Mm{hE; Š`m|{H$
H$s ~mV h¡Ÿ& Ü`o` H$m ñdê$n ñnï> hþE {~Zm Ü`mZ g§^d Zht h¡Ÿ&
àíZ …• `h g~ Ü`mZ aIZo Ho$ {b`o {H$gr Xygao H$s Amdí`H$Vm • AmË_m hr h¡ eaU, n¥ð>-64-65
h¡ `m Zht?
39
78 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 217 79

BgàH$ma Omo AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm hmoVm h¡ Eogo à`V AmMma1 go à{gÕ
àdMZgma JmWm 217 hmoZodmbm AewÕmon`moJ H$m AgX²>^md {OgHo$ nm`m OmVm h¡ CgHo$,
A~ N>oX Ho$ AÝVa§J Am¡a ~{ha§J Eogo Xmo àH$ma ~VbmVo h¢ …• naàmUm| Ho$ ì`namon Ho$ gX²>^md _| ^r ~§Y H$s Aà{g{Õ hmoZo go, qhgm Ho$
_aXw d {O`Xw d Ordmo A`XmMmañg {UpÀN>Xm qhgmŸ& A^md H$s à{g{Õ gw{ZpíMV h¡Ÿ& Eogm hmoZo na ^r (AWm©V² A§Va§J N>oX
n`Xñg UpËW ~§Ymo qhgm_oÎmoU g{_Xñg&&217&& hr {deof ~bdmZ h¡, ~{ha§J N>oX Zht • Eogm hmoZo na ^r ) ~{ha§J N>oX
( h[aJrV ) AÝVa§J N>oX H$m Am`VZ _mÌ h¡, Bg{b`o Cgo (~{ha§J N>oX H$mo) ñdrH$ma
àmUr _a| `m Zm _a| qhgm A`ËZmMma goŸ& Vmo H$aZm hr Mm{h`o AWm©V² Cgo _mZZm hr Mm{h`oŸ&
V~ ~§Y hmoVm h¡ Zht O~ ah| `ËZmMma goŸ&&217&& ^mdmW© …• ewÕmon`moJ H$m hZZ hmoZm dh AÝVa§J qhgm • AÝVa§J
AÝd`mW© …• [ Ord… ] Ord [ {_«`Vm§ dm OrdVw dm ] _ao `m {O`o N>oX h¡ Am¡a Xygao Ho$ àmUm| H$m {dÀN>oX hmoZm ~{ha§J qhgm • ~{ha§J
[ A`VmMmañ` ] Aà`V AmMmadmbo Ho$ [ qhgm ] (AÝVa§J) qhgm N>oX h¡Ÿ&
[ {ZpíMVm ] {ZpíMV h¡; [ à`Vñ` g{_Vñ` ] à`VHo$1, g{_{VdmZ² Ord _ao `m Z _ao, {OgHo$ Aà`V AmMaU h¡ CgHo$ ewÕmon`moJ H$m
Ho$2 [ qhgm_mÌoU ] (~{ha§J) qhgm_mÌ go [ ~ÝY… ] ~§Y [ ZmpñV ] hZZ hmoZo go AÝVa§J qhgm hmoVr hr h¡ Am¡a Bg{b`o AÝVa§J N>oX hmoVm hr
Zht h¡Ÿ& h¡Ÿ& {OgHo$ à`V AmMaU h¡ CgHo$, na àmUm| Ho$ ì`namon ê$n ~{ha§J
Q>rH$m …• AewÕmon`moJ A§Va§J N>oX h¡; na àmUm| H$m ì`namon qhgm Ho$ • ~{ha§J N>oX Ho$ • gX²>^md _| ^r ewÕmon`moJ H$m hZZ Zht hmoZo
({dÀN>oX) dh ~{ha§J N>oX h¡Ÿ& BZ_| go AÝVa§J N>oX hr {deof ~bdmZ go AÝVa§J qhgm Zht hmoVr Am¡a Bg{b`o AÝVa§J N>oX Zht hmoVm h¡Ÿ&
JmWm 217 na àdMZ
h¡, ~{ha§J N>oX Zht; Š`m|{H$ • naàmUm| Ho$ ì`namon H$m gX²>^md hmo `m
AmË_m H$m gå`H²$^mZ hmoZo na AÝVapñWaVm nyd©H$ AÝV~m©ø
AgX²>^md, Omo AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Zht hmoVm Eogo Aà`V3 AmMma go
{ZJ«©ÝW _w{ZXem hmoVr h¢Ÿ& _w{ZamO Ho$ AÝVa _| AË`ÝV drVamJVm àJQ
à{gÕ hmoZdo mbm (OmZZo _| AmZodmbm) AewÕmon`moJ H$m gX²>^md {OgHo$ hþB© h¡ Am¡a CZH$m amJ A{V Aën ahm h¡Ÿ&
nm`m OmVm h¡ CgHo$ qhgm Ho$ gX²>^md H$s à{g{Õ gw{ZpíMV h¡ Am¡a _w{ZamO H$mo ^y{_H$mZwgma ew^{dH$ënm| H$s {dÚ_mZVm _| Omo {deof
1. à`V = à`ËZerb, gmdYmZ, g§`_r (à`ËZ Ho$ AW© Ho$ {b`o XoImo JmWm 211 H$m amJ hmoVm h¡, dh à_mX^md hmoZo go qhgm H$m H$maU h¡Ÿ& ~mø _| naOrdm|
\w$Q>ZmoQ>Ÿ&) H$s qhgm Z ^r hmo; {H$ÝVw AÝVa _| à_mX^md {dÚ_mZ hmo Vmo qhgm H$m
2. ewÕmË_ñdê$n _| (_w{ZËdmo{MV) gå`H²$ "B{V' AWm©V² n[aU{V dh {ZíM` g{_{V h¡Ÿ&
Am¡a Cg Xem _| hmoZo dmbr (hR> a{hV) B©`m©-^mfm{X g§~§Yr ew^ n[aU{V dh ì`dhma Xmof bJVm hr h¡Ÿ&
g{_{V h¡Ÿ& (Ohm± ewÕmË_ñdê$n _| gå`H²$n[aU{Vê$n Xem Zht hmoVr dhm± ew^ n[aU{V kmVm-Ñï>m M¡VÝ` ñd^md _| brZVm hmoZo na amJ H$s d¥{Îm _`m©{XV
hR> g{hV hmoVr h¡; dh ew^n[aU{V ì`dhmag{_{V ^r Zht h¡Ÿ&) hmo JB© h¡Ÿ& dhm± do amJ H$mo OmZVo Vmo h¢; na `{X amJ H$mo OmZZo go amJ H$s
3. AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Aà`V AmMma H$^r Zht hmoVm, Bg{b`o {OgHo$ Aà`V AmMma
dV©Vm h¡ CgHo$ AewÕ Cn`moJ Adí`_od hmoVm h¡Ÿ& BgàH$ma Aà`V AmMma Ho$ Ûmam 1. Ohm± AewÕ Cn`moJ Zht hmoVm dhr§ à`V AmMma nm`m OmVm h¡, Bg{b`o à`V AmMma Ho$
AewÕ Cn`moJ à{gÕ hmoVm h¡ • OmZm OmVm h¡Ÿ& Ûmam AewÕ Cn`moJ H$m AgX²>^md {gÕ hmoVm h¡ • OmZm OmVm h¡Ÿ&

40
80 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 217 81
Vrd«Vm ~T>o Vmo à_mX^md hmoZo go qhgm H$m Xmof bJVm h¡Ÿ& BVZm {deof OmZVm h¡ {H$ ^y{_H$m ~mha H$m Vrd« amJ qhgm hr h¡Ÿ&
ñd^md Ho$ Aml` go {OVZr drVamJVm àJQ> hþB© h¡, dh {ZíM` km`H$ {Z{d©H$ën AmË_m _| {OVZr A^oX n[aU{V hþB© h¡, CVZr
à`ËZ h¡ Am¡a ^y{_H$mZwgma Omo ew^{dH$ën hmoVm h¡, dh ì`dhma à`ËZ {ZíM` g{_{V h¡ AWdm ewÕmË_ñdê$n _| (_w{ZËdmo{MV) gå`H²$
h¡ VWm `{X ^y{_H$m go ~mha H$m {dH$ën CR>o Vmo dh Aà`V AmMma hmoZo n[aU{V {ZíM` g{_{V h¡ Am¡a Bg Xem _| dV©Zodmbr B©`m©-^mfm{X
go à_mX h¡Ÿ& `hr qhgm h¡Ÿ& g§~§Yr ew^n[aU{V ì`dhma g{_{V h¡Ÿ&
na Ord H$m KmV hmo `m Z hmo, Cggo qhgm-Aqhgm H$m H$moB© g§~§Y `{X ewÕmË_ñdê$n _| gå`H²$ n[aU{Vê$n Xem Z hmo Vmo dhm±§
Zht h¡Ÿ& {H$gr H$mo Vrd« amJ hmo Am¡a gm_Zodmbm Ord ñd`§ _a OmE Vmo dV©Zodmbr ew^n[aU{V hR>g{hV hmoVr h¡, V~ dh ì`dhma g{_{V Zm_
Cg Ord H$s _¥Ë`w hmoZo go Bg Ord H$mo qhgm Zht h¡; A{nVw AÝVa _| ^r àmá Zht H$aVrŸ&
{dÚ_mZ Vrd« amJ ^md Ho$ H$maU qhgm h¡, nmn h¡Ÿ& BgràH$ma na Ord Ñ{ï> …• {Og_| AI§S>-EH$mH$ma km`H$ Ðì` H$s hr ñdrH¥${V hmoŸ&
H$m KmV Z hmo; {H$ÝVw AÝVa _| H$fm`^mdm| H$s {dÚ_mZVm hmo, Vmo dh kmZ …• Omo ñd-na àH$meH$ ñd^md go `wŠV VWm ^y{_H$mZwgma
qhgm H$hbmVr h¡Ÿ& amJ H$mo OmZVm hmoŸ&
Bggo {dnarV _w{ZamO Ho$ nmg {H$gr Ord H$m _aU hmo Om`o Am¡a Mm[aÌ …• `hm± ^y{_H$mZwgma amJ dV©Vm h¡ Am¡a ^y{_H$m H$s _`m©Xm
CZHo$ AÝVa _| {H$gràH$ma H$m H$fm`^md Z hmo Vmo CÝh| qhgm Zht h¡Ÿ& go amJ ~‹T> Om`o Vmo dh qhgm h¡Ÿ&
kmZñd^md H$s ñd-na àH$meH$ n`m©` H$m ñd^md amJ Ho$ H«$_ amJ Vmo ñd`§ H$mbH«$_ _| Am`m h¡; {H$ÝVw ^y{_H$m H$s Anojm Vrd«
H$mo OmZZo H$m h¡, amJ H$mo H$aZo H$m ZhtŸ& kmZ Vmo amJ go OwXm ahH$a amJ amJ hmo Vmo dh qhgm h¡Ÿ&
H$mo _mÌ OmZVm h¡Ÿ& dh kmZ Z amJ H$mo H$a gH$Vm h¡ Am¡a Z Cgo Q>mb Amhma gXmof hmo; {H$ÝVw `{X _w{ZamO H$mo AÝVa _| CgàH$ma H$m
gH$Vm h¡Ÿ& {dH$ën Z Am`m hmo Vmo CZHo$ Ûmam dh Amhma boZo na ^r _w{ZamO H$mo
^y{_H$m AZwgma hmoZo dmbo amJ H$mo ñd-naàH$meH$ kmZ OmZVm ^y{_H$m ~mha H$m Vrd« amJ Zht hmoZo go qhgm H$m Xmof Zht h¡Ÿ&
h¡Ÿ& kmZ Vmo AnZr ñd^md gm_Ï`© go amJ H$mo _mÌ OmZVm h¡Ÿ& {\$a Mmho ""AewÕmon`moJ dh AÝVa§J N>Xo h¡, naàmUm| H$m ì`namon (Xygao Ho$
dh Vrd«amJ hmo AWdm _ÝXamJ, kmZ H$m H$m`© Vmo _mÌ OmZZm hr h¡Ÿ& àmUm| H$m {dÀN>oX) dh ~{ha§J N>oX h¡Ÿ&''
amJ H$mo OmZVo hþ`o ^r kmZ AnZo ñd^md-gÝ_wI hr ahVm h¡, dh N>R>d| JwUñWmZ _| {ZXm}f Amhma Am{X H$s Omo ew^d¥{Îm CR>Vr h¡,
amJgÝ_wI hmoH$a amJ H$mo Zht OmZVmŸ& `hr kmZ JwU H$m ñd^md h¡Ÿ& Cgo MaUmZw`moJ _| AewÕmon`moJ Zht H$hm Am¡a Z Cgo AÝVa§J N>oX H$hm
N>R>d| JwUñWmZ _| CËnÞ hmoZodmbo amJ H$s ^y{_H$m go Vrd« amJ hmo h¡; {H$ÝVw AY…H$_u Amhma boZo H$s d¥{Îm CR>o Vmo AewÕmon`moJ hmoZo go
Vmo Cgo kmZ BgàH$ma OmZVm h¡ {H$ `h amJ Bg ^y{_H$m H$s Anojm Vrd« dh AÝVa§J N>oX H$hm J`m h¡Ÿ&
amJ h¡Ÿ& ho ^mB© ! Eogr Xem {~Zm _w{ZnZm Zht h¡ Am¡a _w{ZXem {~Zm _Z…n`©`
kmZ H$m ñd^md Vmo à{Vg_` hmoVo hþ`o amJ H$mo OmZZo H$m hr h¡Ÿ& kmZ/Ho$dbkmZ Zht h¡Ÿ& J¥hñWm| H$mo _Z…n`©` kmZ Zht hmoVmŸ& lr_X²
Cgg_` H$m nwéfmW© Am¡a amJ Ho$ hmoZo H$m d¡gm hr H«$_ h¡Ÿ& dhm± kmZ amOMÝÐOr H$hVo Wo •
41
82 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 217 83
""ho Hw$ÝXHw$ÝXm{X AmMm`m] ! AmnHo$ dMZ_mÌ hr Bg nm_a H$mo amJê$n H$m¡Z n[aU_m ? Bg{b`o ì`dhma _| amJ Am¡a CgHo$ {Z{_Îm H$m
ñdê$ng§YmZ Ho$ {b`o na_ CnH$ma^yV hþ`o h¢, Bg{b`o _¢ AmnH$mo kmZ H$aZm Mm{h`oŸ& AÝVa _| amJ H$m gX²>^md hmoZm qhgm h¡; ~mø _| na
^{º$nyd©H$ Z_ñH$ma H$aVm hÿ±Ÿ&'' Ordm| Ho$ KmV hmoZo _mÌ go qhgm Zht h¡Ÿ&
AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod Zo Vmo Eogr hr _w{ZXem H$m dU©Z {H$`m h¡Ÿ& O¡ZXe©Z _| Vmo amJ^md H$s CËn{Îm H$mo hr qhgm H$hm h¡Ÿ& N>R>dt
Bggo {déÕ H$moB© _w{ZXem H$mo ñdrH$ma H$ao Vmo Cgo AmMm`©Xod {_Ï`mÑ{ï> ^y{_H$m (JwUñWmZ) _| Omo ew^amJ h¡, dh ^r na_mW© go qhgm hr h¡;
H$hVo h¢Ÿ& Cgo Vmo O¡ZY_© H$s I~a hr Zht h¡Ÿ& {H$ÝVw `hm± MaUmZw`moJ _| ^y{_H$m Ho$ ~mha H$m amJ hmo, Cgo hr qhgm
Omo Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© H$mo Jwé ê$n _| ñdrH$ma H$aVm h¡, dh dóm{X H$hm h¡Ÿ& dmñVd _| EH$ drVamJ^md hr Aqhgm Y_© h¡Ÿ&
g{hV _w{ZnZm H¡$go _mZ gH$Vm h¡ ? Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© Zo Vmo dñVwñdê$n N>R>d| JwUñWmZ _| ^y{_H$m `mo½` amJ hmo Vmo drVamJVm {Q>H$s ahVr
H$m dU©Z {H$`m h¡Ÿ& N>R>d| JwUñWmZ _| n`m©` H$m ñdê$n H¡$gm h¡ ? `h h¡, dh Aqhgm Y_© h¡; {H$ÝVw ew^amJ H$s A{V hmo Omdo Vmo Aqhgm Y_©
~Vm`m h¡Ÿ& _w{Z Ho$ dóm{X J«hU H$aZo AWdm bm¡{H$H$ H$m`m] _| n‹S>Zo Zht h¡Ÿ&
H$m amJ^md hmoVm hr Zht h¡Ÿ& kmZr H$s ^mdZm Vmo nyU© Mm[aÌ AWdm drVamJVm H$s àm{á H$aZm
Ho$dbkmZ n`m©` H$m ñd^md Eogm h¡ {H$ dhm± Amhma-nmZr H$s h¡Ÿ& `{X nyU©Vm àm{á H$s ^mdZm hr Z hmo Vmo lÕm-kmZ ^r `WmW© Zht hmo
d¥{Îm, amJ-dó BË`m{X hmoVo hr Zht h¡; {H$ÝVw H$moB© Ord Bggo {dnarV gH$VmŸ&
Ho$dbr H$mo Amhmam{X Am¡a _w{ZamO H$mo dóm{X g{hV _mZo Vmo Cgo Xod- lr O`goZmMm`© 255 dt JmWm _| H$hVo h¢ {H$ •
Jwé-Y_© H$m nVm hr Zht h¡ AWm©V² CgZo dñVwñd^md H$mo OmZm hr ""BËW§ drVamJ Mm[aÌ ì`m»`mZ§ lwËdm Ho$MZ dXpÝV g`moJHod{b-
Zht h¡Ÿ& Zm_ ß`oH$XoeoZ Mm[a̧, n[anyU© Mm[a̧ nwZa`mo{JMa_g_`o ^{dî`{V
`WmW© _w{ZnZm dV©_mZ _| ^bo hr h_| Z hmo gHo$; {H$ÝVw lÕm Vmo VoZ H$maUoZoXmZr_ñ_mH§$ gå`ŠËd^mdZ`m ^oXkmZ^mdZ`m M ny`©Vo
`WmW© hr aIZm Mm{h`oŸ& O¡gm _w{ZnZm h¡, `{X Cggo {dnarV ñdê$n Mm[a̧ níMmäX{dî`Vr{V Z¡d§ dŠVì`_²Ÿ&
_mZo Vmo Cg Ord H$s lÕm hr {_Ï`m h¡Ÿ& CŠV drVamJ Mm[aÌ H$m ì`m»`mZ gwZH$a {H$VZo hr bmoJ H$hVo h¢
AÝVa§J d ~{ha§J N>oX _| AÝVa§J N>oX hr {deof ~bdmZ h¡, ~{ha§J {H$ g`moJ Ho$dbr Ho$ ^r EH$Xoe Mm[aÌ h¡, n[anyU© Mm[aÌ Vmo A`moJHo$dbr
Zht; Š`m|{H$ AÝVa§J N>oX go qhgm hmoVr h¢, ~{ha§J N>oX qhgm H$m H$maU Ho$ Ma_g_` _| hmoVm h¡Ÿ& Bg H$maU h_| h_mar gå`ŠËd^mdZm go VWm
Zht h¡Ÿ& ^oXkmZ^mdZm go hr ~g hmo ! Mm[aÌ níMmV² hmo Om`oJmŸ&''
""naàmUm| Ho$ ì`namon H$m gX²>^md hmo AWdm AgX²>^md hmo, Omo CZgo H$hVo h¢ {H$ ho ^mB© ! Eogm Zht h¡Ÿ& dV©_mZ _| h_| d¡gr Xem
AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Zht hmoVm Eogo Aà`V AmMma go à{gÕ hmoZdo mbm àJQ> Z ^r hþB© hmo, Vmo ^r CgH$s ^mdZm Vmo hmo hr gH$Vr h¡ Z !
(OmZZo _| AmZodmbm) AewÕmon`moJ H$m gX²>^md {OgHo$ nm`m OmVm drVamJVm H$s ^mdZm N>mo‹S>H$a Omo amJ H$s ^mdZm H$aVm h¡, Cgo `WmW©
h¡, CgHo$ qhgm Ho$ gX²>^md H$s à{g{Õ gw{ZpíMV h¡Ÿ&'' lÕm-kmZ ^r Zht h¡Ÿ& {OgZo AnZo n[anyU© ñd^md H$mo OmZm, lÕm _|
Ðì`ñd^md go Vmo amJ H$m H$Îmm© AmË_m h¡ hr Zht; {H$ÝVw n`m©` _| {b`m, Cgo n`m©` _| ^r nyU©Vm H$s ^mdZm hmoVr h¡Ÿ& Cgo nyU©Vm H$m hR>
42
84 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 218 85
Zht h¡ ; {H$ÝVw nyU©Vm H$s ^mdZm AÝVa _| Adí` {dÚ_mZ h¡Ÿ&
{Ogo à_mX^mdê$n AewÕmon`moJ h¡, Cgo qhgm h¡ Am¡a {Ogo àdMZgma JmWm 218
AewÕmon`moJ Zht h¡, Cgo qhgm H$m ^r A^md h¡Ÿ& ~mø _| naOrdm| H$m A~, gd©Wm AÝVa§J N>oX {ZfoÜ`-Ë`mÁ` h¡ Eogm CnXoe H$aVo h¢…•
KmV Z hmo {\$a ^r AÝVa§J _| AewÕmon`moJ hmo Vmo Cgo qhgm H$s à{g{Õ A`XmMmamo g_Umo N>ñgw {d H$m`ogw dYH$amo {Îm _XmoŸ&
h¡ VWm AewÕmon`moJ {~Zm Omo hmoVm h¡, dh à`V AmMma `hm± à{gÕ h¡Ÿ& Ma{X OX§ O{X {UÀM§ H$_b§ d Obo {Uédbodmo&&218&&
""AewÕmon`moJ H$m AgX²>^md {OgH$o nm`m OmVm h¡, CgHo$ na ( h[aJrV )
àmUm| Ho$ ì`namon Ho$ gX²>^md _| ^r ~§Y H$s Aà{g{Õ hmoZo go, qhgm Ho$ ObH$_bdV {Zb}n h¢ Omo ah| `ËZmMma goŸ&
A^md H$s à{g{Õ gw{ZpíMV h¡Ÿ&'' na A`ËZmMm{a Vmo fQ²>H$m` Ho$ qhgH$ H$hoŸ&&218&&
BgàH$ma ~mø _| na àmUr _ao, Vmo CgH$s qhgm H$m Xmof Ord H$mo AÝd`mW© …• [ A`VmMma… l_U… ] Aà`V AmMmadmbm l_U,
Zht h¡Ÿ& AÝVa§J qhgm go hr Xmof h¡ Am¡a ~mø qhgm Vmo {Z{_Îm_mÌ h¡Ÿ& [ fQ²>gw A{n H$m`ofw ] N>hm| H$m` g§~§Yr [ dYH$a… ] dY H$m H$aZodmbm
""Eogm hmoZo na ^r (AWm©V² AÝVa§J N>oX hr {deof ~bdmZ h¡, [ B{V _V… ] _mZZo _| • H$hZo _| Am`m h¡; [ `{X ] `{X [ {ZË`§ ] gXm
~{ha§J N>oX Zht, Eogm hmoZo na ^r) ~{ha§J N>oX AÝVa§J N>oX H$m [ `V§ Ma{V ] à`Vê$ngo AmMaU H$ao Vmo [ Obo H$_b_² Bd ] Ob _|
Am`VZ_mÌ h¡, Bg{b`o Cgo (~{ha§J N>oX H$mo) ñdrH$ma Vmo H$aZm hr H$_b H$s ^m±{V [ {Zénbon… ] {Zb}n H$hm J`m h¡Ÿ&
Mm{h`o AWm©V² Cgo _mZZm hr Mm{h`oŸ&'' Q>rH$m …• Omo AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Zht hmoVm Eogo Aà`V AmMma
~mø {Z{_Îmm| H$m kmZ hmoZm Mm{h`o VWm AÝVa§J _| CZHo$ à{V Ho$ Ûmam à{gÕ (kmV) hmoZodmbm AewÕmon`moJ H$m gX²>^md qhgH$ hr
{deof amJ Z hmo Om`o, BgHo$ {b`o OmJ¥{V aIZm Mm{hE; Š`m|{H$ AÝVa h¡; Š`m|{H$ N>hH$m` Ho$ àmUm| Ho$ ì`namon Ho$ Aml` go hmoZodmbo ~§Y H$s
amJ go hr qhgm hmoVr h¡Ÿ& · à{g{Õ h¡ Am¡a Omo AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm hmoVm h¡ Eogo à`V AmMma go
à{gÕ hmoZodmbm AewÕmon`moJ H$m AgX²>^md AqhgH$ hr h¡, Š`m|{H$
{OgàH$ma Xn©U _| {~å~ H$m à{V{~å~ {XImB© XoVm h¡; na Ho$ Aml` go hmoZodmbo boe_mÌ ^r ~§Y H$m A^md hmoZo go Ob _|
CgràH$ma EH$g_` H$s n`m©` _| g§nyU© Ðì` H$m à{V^mg hmoVm H$_b H$s ^m±{V {Zb}nVm H$s à{g{Õ h¡Ÿ& Bg{b`o CZ-CZ gd©àH$ma go
AewÕmon`moJê$n AÝVa§J N>Xo {ZfoÜ`-Ë`mJZo `mo½` h¡, {OZ-{OZ àH$mam|
h¡Ÿ& OJV _| N>h Ðì` h¢, CZ_| Aah§V, {gÕ Am{X nm±Mm| na_oð>r go CgH$m Am`VZ_mÌ ^yV na àmUì`namonê$n ~{ha§J N>oX AË`ÝV
^r h¢ • CZ g~H$m, ñdÐì` H$m Am¡a ñd`§ n`m©` H$m ^r à{V^mg {Z{fÕ hmoŸ&
n`m©` _| EH$gmW hmoVm h¡; VWm{n n`m©` H$mo Ðì` ñne© Zht ^mdmW© …• emóm| _| Aà`V-AmMmadmZ AewÕmon`moJr H$mo N>h
H$aVm h¡Ÿ& ^mB©! JO~ ~mV h¡Ÿ& {Ogo `h ~mV AÝVa§J _| ~¡R> Om`o, H$m` H$m qhgH$ H$hm h¡ Am¡a à`V AmMmadmZ ewÕmon`moJr H$mo AqhgH$
CgH$m ^d^«_U {_Q>o {~Zm Z aho AWm©V² Adí` Zme H$mo àmá hmo H$hm h¡, Bg{b`o emóm| _| {Og-{Og àH$ma go N>h H$m` H$s qhgm H$m
Om`oŸ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-237 {ZfoY {H$`m J`m hmo, Cg-Cg g_ñV àH$ma go AewÕmon`moJ H$m {ZfoY
g_PZm Mm{h`oŸ&
43
86 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 218 87
JmWm 218 na àdMZ _mJ© AZdaV Mbm Am ahm h¡ Am¡a Cgr _mJ© H$m CX²KmQ>Z `hm± ^r {H$`m
N>R>d| JwUñWmZ H$s ^y{_H$mZwgma _w{ZamO H$mo ew^amJ hmoVm h¡; J`m h¡Ÿ&
{H$ÝVw Cggo _w{ZËdmo{MV ^y{_H$m _| Xmof Zht bJVm, AV: _w{ZamO H$mo AmË_kmZ {~Zm _w{ZXem Vmo hmoVr hr Zht h¡Ÿ& EH$~ma AmË_kmZ
`hm± {Zb}n H$hm J`m h¡Ÿ& `Ú{n CÝh| amJ H$m Aën~§YZ h¡; {H$ÝVw hmodo Vmo Xoh-Xodb _| {damO_mZ M¡VÝ`kmVm Xoh go {^Þ àVrV hmoVm h¡,
^y{_H$m go {deof amJ Zht h¡§, AV: do {ZO ^y{_H$m go À`wV Z hmoZo Ho$ V~ Cg_| {dlm_ H$aVo hr ~‹S>o go ~‹S>m amJ Ny>Q> OmVm h¡ Am¡a
H$maU {Zb}nr hr h¢Ÿ& `WmOmVê$nYa AWm©V² OÝ_g_` O¡gr Xem Wr, d¡gr Xem àmá hmo
`h Vmo _w{ZXem H$m dU©Z h¡Ÿ& Eogr _w{ZXem hmoZo Ho$ nyd© gå`½Xe©Z OmVr h¡, Cgr H$m Zm_ _w{ZnX h¡Ÿ& Bg _`m©Xm Ho$ {~Zm {ÌH$mb _w{ZnZm
hmoZm Mm{h`o; Š`m|{H$ gå`½Xe©Z Ho$ {~Zm _w{ZnZm Zht hmoVm Am¡a Xod- g§^d Zht h¡Ÿ&
Jwé-emó H$s gƒr lÕm {~Zm gå`½Xe©Z Zht hmoVmŸ& Bg{b`o gd©kXod dV©_mZ _| Eogo _w{ZamO {XImB© Zht XoVo; {H$ÝVw Bggo _w{ZXem H$m
H¡$go h¢ ? {ZJ«©ÝW Jwé H¡$go h¢ ? CZH$m AÝV~m©ø ñdê$n Š`m h¡, H¡$gm ñdê$n Zï>/Xya hmo Om`o Eogm Zht h¡Ÿ& _hm{dXoh joÌ _| AmO ^r bmIm|
h¡ ? emó H$m ñdê$n Š`m h¢ ? `h g_PZm Mm{h`oŸ& g§V-_w{ZamO ^mdqbJ Xem _| {damO aho h¡§Ÿ&
{Ogo Xod-Jwé-emó H$s g_P hr Zht h¡, dh Vmo J¥hrV {_Ï`mËdr `{X H$moB© Ord _w{ZXem H$m nmbZ Zht H$a gHo$ Vmo O¡ZXe©Z _| Cg
h¡Ÿ& Cggo H$hVo h¢ {H$ ho ^mB© ! _w{ZXem H$mo _mZ| {~Zm Vmo ì`dhma lÕm Ord H$mo H$moB© XÊS> Zht h¡; {H$ÝVw Cº$ Xem Ho$ {dnarV _w{ZnZm _mZo Vmo
^r gå`H²$ Zht h¡Ÿ& Adí` XÊS> h¡, CgH$s Vmo lÕm hr {_Ï`m h¡Ÿ&
^mdmW© na àdMZ H$moB© Ord AmË_m Am¡a Xod-Jwé-emó H$s gƒr lÕm {~Zm hr
28 _ybJwU Am{X ew^amJ N>R>dt ^y{_H$m _| _`m©Xm à_mU hmoVo h¢Ÿ& _w{ZnZm ñdrH$ma H$a bo Vmo dh {_Ï`mËdr h¡Ÿ& ·
Cg_| Vrd«amJ H$s A{V hmo OmE Vmo _w[ZamO H$mo N>h H$m` H$m qhgH$ ^mB©! O~ VH$ Voar BpÝÐ`m± {e{Wb Zht n‹S>t VWm eara H$mo
H$hm h¡, Bg{b`o _w{ZnZo _| Vrd«amJ Zht hmo gH$VmŸ& amoJm| Zo Zht Koam, CgHo$ nhbo hr Vy {MÝ_mÌ ewÕ AmË_m H$m
_w{ZnZo _| N>h H$m` Ho$ Ordm| H$s qhgm H$m {ZfoY dV©Vm h¡ AWm©V² AZw^d H$a boŸ& `h {ejm Cgo Xo aho h¢, {OgH$m nwéfmW© H$_Omoa
VËg§~§Yr Vrd«amJ H$m {ZfoY dV©Vm h¡Ÿ& dóm{X J«hU H$aZo H$m ^md h¡Ÿ& AÝ`Wm AZÝV à{VHy$bVmAm| Ho$ ~rM ahVm hþAm, Agø
Vrd«amJ h¡Ÿ& Omo emó dó g{hV _w{ZnZm H$ho, do gƒo emó Zht h¢ nr‹S>m ^moJVm hþAm gmVd| ZaH$ H$m ZmaH$s ^r CJ« nwéfmW© H$aHo$
Am¡a dh _w{ZnZm ^r gƒm Zht h¡Ÿ& AmË_kmZ àmá H$a gH$Vm h¡Ÿ& d¥ÕmdñWm, amoJr-AdñWm, {ZY©ZVm
AÝVa _| VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r Ho$ A^mdnyd©H$ ~mø _| dóm{X a{hV Am{X Mmho O¡gr à{VHy$bVm`| hm|; VWm{n AmË_m AnZm nwéfmW©
{ZJ«©ÝW Z¾ {XJå~a Xem H$m Zm_ _w{ZXem h¡Ÿ& BgHo$ ~J¡a drVamJ _mJ© OmJ¥V H$aHo$ AmË_mZw^d H$a gH$Vm h¡, Š`m|{H$ naÐì` d naÐì`
_| AÝ` H$moB© _w{ZnZm {ÌH$mb g§^d Zht h¡Ÿ& H$s n`m©`m| H$mo ^JdmZ AmË_m Ny>Vm VH$ Zht h¡Ÿ& eara _| Mmho
gd©k ^Jd§Vm| Zo ^r Bgr Xem H$mo ñdrH$ma {H$`m Am¡a H$hm h¡Ÿ& O¡gr doXZm hmo, Cg doXZm H$m AmË_m ñne© Zht H$aVmŸ&
g§Vmo§ Zo ^r Bgr _mJ© H$m godZ {H$`m h¡Ÿ& _hm{dXoh joÌ _| AmO ^r `hr • àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-236
44
88 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 219 89
^mdmW© …• AewÕmon`moJ H$m AgX²>^md hmo, VWm{n H$m` H$s hbZ-
àdMZgma JmWm 219 MbZm{X {H«$`m hmoZo go naOrdm| Ho$ àmUm| H$m KmV hmo OmVm h¡; Bg{b`o
A~, Cn{Y (n[aJ«h) H$mo EoH$mpÝVH$ AÝVa§J-N>oXËd hmoZo go Cn{Y H$m`Moï>mnyd©H$ naàmUm| Ho$ KmV go ~§Y hmoZo H$m {Z`_ Zht h¡ •
AÝVa§J N>oX H$s ^m±{V Ë`mÁ` h¡, Eogm CnXoe H$aVo h¢ …• AewÕmon`moJ Ho$ gX²>^md _| hmoZodmbo H$m`Moï>mnyd©H$ naàmUm| Ho$ KmV go
hd{X d U hd{X ~§Ymo _Xpåh Ordo@Y H$m`MoÆp> åhŸ& Vmo ~§Y hmoVm h¡ Am¡a AewÕmon`moJ Ho$ AgX²^md _| hmoZodmbo H$m`-
~§Ymo Ywd_wdYrXmo B{X g_Um N>{È>`m gìd§&&219&& Moï>mnyd©H$ naàmUm| Ho$ KmV go ~§Y Zht hmoVm; BgàH$ma H$m`Moï>mnyd©H$
( h[aJrV ) hmoZodmbo naàmUm| Ho$ KmV go ~§Y H$m hmoZm AZ¡H$m§{VH$ hmoZo go CgHo$
~§Y hmo `m Z ^r hmo {O` _ao VZ H$s {H«$`m goŸ& N>oXnZm AZ¡H$mpÝVH$ h¡ • {Z`_ê$n Zht h¡Ÿ&
na n[aJ«h go ~§Y hmo ~g Cgo N>mo‹S>o l_UOZŸ&&219&& O¡go ^md Ho$ {~Zm ^r na àmUm| H$m KmV hmo OmVm h¡, CgràH$ma ^md
AÝd`mW© …• [ AW ] A~ (Cn{Y Ho$ g§~§Y _| Eogm h¡ {H$), Z hmo VWm{n n[aJ«h H$m J«hU hmo Om`, Eogm H$^r Zht hmo gH$VmŸ& Ohm±
[ H$m`Moï>m`m_² ] H$m`Moï>mnydH© $ [ Ordo _¥Vo ] Ord Ho$ _aZo na [ ~ÝY… ] n[aJ«h H$m J«hU hmoVm h¡ dhm± AewÕmon`moJ H$m gX²>^md Adí` hmoVm hr
~§Y [ ^d{V ] hmoVm h¡ [ dm ] AWdm [ Z ^d{V ] Zht hmoVm; h¡Ÿ& Bg{b`o n[aJ«h go ~§Y H$m hmoZm EoH$m§{VH$-{ZpíMV-{Z`_ê$n h¡Ÿ&
[ CnYo… ] ({H$ÝVw) Cn{Y-n[aJ«hgo [ Y«wd_² ~§Y… ] {ZíM` hr ~§Y Bg{b`o n[aJ«h Ho$ N>oXnZm EoH$mpÝVH$ h¡Ÿ& Eogm hmoZo go hr na_ l_U Eogo
hmoVm h¡; [ B{V ] Bg{b`o [ l_Um… ] l_Um| (AahÝVXodm|) Zo [ gd© ] Ah©ÝV ^JdÝVm| Zo nhbo go hr gd© n[aJ«h H$m Ë`mJ {H$`m h¡ Am¡a AÝ`
gd© n[aJ«h H$mo [ Ë`º$dÝV… ] N>mo‹S>m h¡Ÿ& l_Um| H$mo ^r nhbo go hr gd© n[aJ«h H$m Ë`mJ H$aZm Mm{h`oŸ&
Q>rH$m …• O¡go H$m`ì`mnmanyd©H$ na àmUì`namon H$mo AewÕmon`moJ JmWm 219 na àdMZ
Ho$ gX²>^md Am¡a AgX²>^md Ho$ Ûmam AZ¡H$m§{VH$ ~§Yê$n hmoZo go Cgo eara H$s {H$gr ^r Moï>m go na àm{U`m| H$m KmV hmo, dhm± _w{ZamO
(H$m`ì`mnmanyd©H$ na àmUì`namon H$mo) N>oXnZm AZ¡H$m§{VH$1 _mZm H$mo à_mX^md Zht hmo Vmo H$moB© Xmof Zht bJVm; {H$ÝVw Vrd« amJ hmoZo go
J`m h¡, d¡gm Cn{Y-n[aJ«h H$m Zht h¡Ÿ& n[aJ«h gd©Wm AewÕmon`moJ Ho$ VËg§~§Yr Xmof Adí` h¡Ÿ&
{~Zm Zht hmoVm, Eogm Omo n[aJ«h H$m gd©Wm AewÕmon`moJ Ho$ gmW Bggo {dnarV dóm{X n[aJ«h H$s CnpñW{V _| Eogm Zht h¡Ÿ& dóm{X
A{dZm^m{dËd h¡ Cggo à{gÕ hmoZodmbo EoH$mpÝVH$2 AewÕmon`moJ Ho$ n[aJ«h H$s CnpñW{V hr AÝVa _| {dÚ_mZ __Ëd^md H$mo ñnï> H$aVr
gX²>^md Ho$ H$maU n[aJ«h Vmo EoH$m§{VH$ ~§Yê$n h¡, Bg{b`o Cgo (n[aJ«h h¡Ÿ& Bggo Ord H$mo ~§Y hmoVm hr h¡, Bg{b`o `mo{J`m| Zo g_ñV n[aJ«h H$mo
H$mo) N>oXnZm EoH$mpÝVH$ hr h¡Ÿ& Bgr{b`o ^JdÝV Ah©ÝVm| Zo - na_ N>mo‹S> {X`m h¡Ÿ&
l_Um| Zo - ñd`§ hr nhbo hr gd© n[aJ«h H$mo N>mo‹S>m h¡; Am¡a Bgr{b`o _w{ZamO Ü`mZ _| _½Z hm| Am¡a H$moB© ì`{º$ CZ na dóm{X S>mbH$a
Xygam| H$mo ^r, AÝVa§J N>oX H$s ^m±{V àW_ hr gd© n[aJ«h N>mo‹S>Zo `mo½` Mbm Omdo, Vmo dh CngJ© h¡, n[aJ«h ZhtŸ& _w{ZamO H$mo dó J«hU H$s
h¡; Š`m|{H$ dh (n[aJ«h) AÝVa§J N>oX Ho$ {~Zm Zht hmoVmŸ& BÀN>m Zht h¡Ÿ& dó aIo Am¡a _w{ZXem _mZo Cgo Vmo {OZoÝÐ Ho$ _V _|
1.AZ¡H$m§{VH$ = A{ZpíMV; {Z`_ê$n Z hmo; EoH$m§{VH$ Z hmoŸ& {_Ï`mÑ{ï> H$hm h¡Ÿ& dóg{hV gå`½Ñ{ï>nZm, nm±Mdm JwUñWmZ,
2. EoH$mpÝVH$ = {ZpíMV; Adí`§^mdr; {Z`_ê$nŸ& ~«÷MmarXem hmo gH$Vr h¡; {H$ÝVw _w{ZXem Zht hmo gH$VrŸ&
45
90 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 219 91

AmMm`© H$hVo h¢ {H$ ho ^mB© ! dñVwpñW{V Vmo Eogr hr h¡Ÿ& `{X VwPgo ""....Bgr{b`o ^JdÝV AahÝVm| Zo - na_ l_Um| Zo - ñd`§ hr
Eogr _w{ZXem Zht ~Zo Vmo Z ghr; {H$ÝVw lÕm _| \o$a\$ma _V H$aŸ& lÕm nhbo hr gd© n[aJ«h H$mo N>mo‹S>m h¡; Am¡a Bgr{b`o Xygam| H$mo ^r, AÝVa§J
_| Vmo O¡gm dñVw H$m ñdê$n h¡, d¡gm hr {dMma H$aŸ& V^r Voao lÕm H$s N>Xo H$s ^m±{V àW_ hr gd© n[aJ«h N>mS‹o >Zo `mo½` h¡; Š`m|{H$ dh (n[aJ«h)
gË`Vm {Q>H$s ahoJrŸ& AÝVa§J N>oX Ho$ {~Zm Zht hmoVmŸ&...''
dñVwpñW{V H$m `hr ñdê$n hmoZo Ho$ H$maU l_Um| Zo ^r AahÝVm| Ho$ VrWªH$a ^JdmZ Cgr ^d go _moj OmVo h¢, `h ~mV {ZpíMV h¡;
g_mZ g_ñV n[aJ«h H$mo N>mo‹S> {X`m h¡Ÿ& `hr _w{Z_mJ© H$s AIÊS> Ymam VWm{n ~mø _| O~VH$ g_ñV n[aJ«h H$mo N>mo‹S>H$a, do drVamJr _w{ZnZm
h¡Ÿ& Bggo {déÕ _w{ZXem _mZZodmbm drVamJ _mJ© H$s qZXm H$aVm h¡Ÿ& àmá Zht H$aVo, V~VH$ CÝh| Ho$dbkmZ Zht hmo gH$VmŸ&
""O¡go H$m`ì`mnmanyd©H$ na àmUì`namon H$mo AewÕmon`moJ Ho$ VrWªH$a ^Jd§Vm| Zo ^r Bgr Xemnyd©H$ Ho$dbkmZ àmá {H$`m h¡ Am¡a
gX²>^md Am¡a AgX²>^md Ho$ Ûmam AZ¡H$m§{VH$ ~§Yê$n hmoZo go Cgo Xygao Ord Bggo CëQ>m _mZ| Vmo do VrWªH$am| Ho$ _mJ© go ~mha hr h¢Ÿ& {Z{_Îm
(H$m`ì`mnmanyd©H$ na àmUì`namon H$mo) N>oXnZm AZ¡H$m§{VH$ _mZm go Omo bm^-hm{Z _mZVm h¡, Cgo Vmo gå`½Xe©Z ^r Zht h¡Ÿ& {\$a _w{Z `m
J`m h¡, d¡gm Cn{Y-n[aJ«h H$m Zht h¡Ÿ&'' AmMm`©nX H¡$go hmodo ? {OÝh| AmË_m H$m ^mZ h¡, CZHo$ dóg{hV
~mø _| naOrdm| H$s qhgm go _w{ZamO H$mo ~§YZ hmo AWdm Z ^r hmo, _w{ZnZm hmo hr Zht gH$VmŸ&
`h H$moB© EH$m§V {Z`_ Zht h¡; {H$ÝVw à_mX^md h¡, Vmo ~§Y Adí` h¡ "dóg{hV _w{ZXem Zht hmoVr' Bg_| H$moB© {Z{_Îm H$m Omoa Zht h¡,
Am¡a AÝVa _| à_mX^md Zht h¡ Vmo ~§Y ^r Zht h¡Ÿ& {Z{_Îm Ho$ H$maU _w{ZXem AQ>H$s h¡ • Eogm ^r BgH$m Ame` Zht h¡;
{gÕmÝV _| H$hm h¡ • ""à_Îm`moJmV² àmUì`namonU§ qhgm'' AWm©V² A{nVw {Z{_Îm ê$n _| dóm{X hmoZo go AewÕ^md {dÚ_mZ h¢, AV: Cg
à_mX ^md go àmU H$m ì`namonU hmoZm qhgm h¡Ÿ& Ord H$mo _w{ZXem hmo hr Zht gH$VrŸ&
dóm{X n[aJ«h Ho$ g§~§Y _| Eogm Zht h¡; Š`m|{H$ dóm{X n[aJ«h hmo H$moB© Ord A^ú` Amhma J«hU H$aVm hmo Am¡a H$h| {H$ h_| AÝVa
Vmo {H$VZm ~§Y hmoJm Am¡a {H$VZm Zht hmoJm • Bg_| H$moB© AndmX Zht _| Aew^^md Zht h¡, Vmo `h g§^d Zht ? Aew^^md Ho$ {~Zm Eogo
h¡Ÿ& dhm± Vmo EH$ hr {Z`_ h¡ {H$ Ohm± dóm{X n[aJ«h hmo Cg Ord H$mo {Z{_Îmm| na bj Om hr Zht gH$VmŸ& CgràH$ma Vrd« amJ Ho$ {~Zm
AewÕmon`moJ AWm©V² Vrd«amJ hmoVm hr h¡Ÿ& Omo Ho$db ~§Y H$m hr H$maU h¡Ÿ& dóm{X J«hU H$aZo H$m ^md hmo hr Zht gH$Vm Am¡a Bg Vrd« amJ Ho$
""..n[aJ«h gd©Wm AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Zht hmoVm, Eogm Omo n[aJ«h gmW _w{ZnZm ^r Zht hmo gH$VmŸ&
H$m gd©Wm AewÕmon`moJ Ho$ gmW A{dZm^m{dËd h¡, Cggo à{gÕ hmoZdo mbo {OgàH$ma AÝVa _| _m±g^jU H$m ^md Z hmo Vmo "_m±g AÀN>m h¡'
EoH$mpÝVH$ AewÕmon`moJ Ho$ gX²>^md Ho$ H$maU n[aJ«h Vmo EoH$m§{VH$ ~§Yê$n • Eogo dMZ ^r Zht H$ho OmVo AWdm AÝVa _| ~«÷M`© H$m ^md hmo Vmo
h¡, Bg{b`o Cgo (n[aJ«h H$mo) N>oXnZm EoH$mpÝVH$ hr h¡Ÿ&....'' "ór H$m g§J AÀN>m h¡' • Eogr ^mfm ^r Zht ~mobr Om gH$VrŸ& `Ú{n
n[aJ«h Am¡a AÝVa Ho$ AewÕmon`moJ H$m Vmo Eogm {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ ^mfm Vmo ^mfm Ho$ H$maU h¡; VWm{n {OgàH$ma ^mfm Am¡a ^md H$m
g§~§Y h¡ {H$ Ohm± dóm{X n[aJ«h hm|, dhm± _w{ZËdmo{MV ewÕVm h¡ hr {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ g§~§Y h¡ CgràH$ma dóa{hVnZm Am¡a _w{ZnZm BZ
ZhtŸ& dóm{X n[aJ«h go Vmo _w{ZnZm N>oX H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ& dóg{hV XmoZm| H$m ^r {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ g§~§Y h¡Ÿ&
_w{ZXem {ÌH$mb g§^d Zht, `h {Z`_ h¡Ÿ& _w{ZXem H$m {Z_©b drVamJ ^md AÝVa _| hþAm hmo Am¡a ^mfm _|
46
92 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 219 93
H$ho {H$ • "dóm{X aIZo _| ~§YZ Zht h¡' Vmo `h g§^d ZhtŸ& {Ogo H$mo {H$gàH$ma g_Pm`m Om gH$Vm h¡? do Zht g_P gH$VoŸ&
dóm{X aIZo H$s ~w{Õ h¡, Cgo _w{ZnZm hmo hr Zht gH$VmŸ& BgàH$ma {OZoÝÐ ^JdmZ H${WV _mJ© H$mo Om{ha H$aHo$ AmMm`© ^JdÝVm| Zo
gd©k ^Jd§Vm| Zo _w{ZnZo _| dóm{X n[aJ«h H$m {ZfoY {H$`m h¡Ÿ& hmW I‹S>o H$a {X`o h¢Ÿ& do H$hVo h¢ {H$ _w{Z`m| H$m _mJ© Vmo Eogm hr h¡Ÿ& Omo
^mdmW© na àdMZ {Okmgw hmo, {ddoH$s hmo do BVZo _| hr g~Hw$N> g_P OmE±Jo; Š`m|{H$
AmË_Ðì` Ho$ Aml` go _w{ZËdmo{MV {Z_©b n`m©` àJQ hþB© h¡ • Eogo g~Hw$N> H$hm Om MwH$m h¡Ÿ& gå`½Xe©Z-gå`½kmZ-gå`ŠMm[aÌ H$m Š`m
{Z_©b n`m©`ñd^md H$mo Omo Zht n{hMmZVm, CgZo {ZOÐì` H$mo ^r Zht ñdê$n h¡? VWm BZH$mo YmaU H$aZodmbm| H$m ~mø ì`dhma H¡$gm hmoVm
n{hMmZmŸ& dóg{hV _w{ZnZm _mZZo _| Vmo gƒr lmdH$Xem ^r Zht h¡Ÿ& h¡? `h g~ Hw$N> ñnï> ar{V go H$hm Om MwH$m h¡Ÿ& g_PZodmbo Vmo BVZo _|
Ahmhm ! g§Vm| Zo O¡gm _w{º$_mJ© H$hm h¡, dh d¡gm hr h¡, Cg_| H$moB© hr g~Hw$N> g_P OmE§JoŸ& ~mH$s Omo O‹S> g_mZ (O‹S>~w{ÕdV²) h¢, do Vmo
AndmX Zht h¡, dh {dnarV ñdê$n ^r Zht h¡Ÿ& Omo ì`{º$ Bg _mJ© H$m AZoH$m| Hw$VH©$ {ZH$mb|Jo • Eogo Zmg_Pm| Ho$ ì`m_moh H$m Omb
{damoY H$aoJm dh g§gma _| aI‹S>oJm; {H$ÝVw AÝ` ar{V go `h _mJ© H$Xm{n A{VXwñVa h¡Ÿ&
g§^d Zht h¡Ÿ& AmMm`©Xod H$mo H$éUm Am ahr h¡ {H$ Omo {~Mmao Zmg_P/AMoVZ
(A~, "H$hZo `mo½` g~ H$hm J`m h¡' BË`m{X H$WZ íbmoH$ Ûmam O¡go h¢, do Bg _mJ© H$mo H¡$go g_P|Jo ? {OZ_| "MoVZVm' AWm©V² AmË_m
{H$`m OmVm h¡Ÿ&) H$s OmJ¥{V H$m ^md h¡, do Vmo g_ñV dñVwpñW{V H$mo g_P hr OmE±JoŸ&
(dgÝV{VbH$m) ~mH$s _mohr Ordm| H$m Vmo _moh Omb _| go {ZH$bZm hr _wpíH$b h¡Ÿ&
dº$ì`_od {H$b `ÎmXeof_wº$- Ahm _w{ZXem ! `h Vmo AmË_m Ho$ AmZÝX _|, AZw^d _| PybZodmbm|
_oVmdV¡d `{X MoV`Vo@Ì H$mo@{nŸ& H$s Xem h¡Ÿ& H$^r Amhma H$s d¥{Îm hmo Am¡a Amhma boZo Omd|, dhm± {H$gr
ì`m_mohOmb_{VXwñVa_od ZyZ§
Ho$ éXZ H$m ñda gwZmB© Xo Vmo, do Cg Amhmad¥{Îm go Xya hmo OmVo h¢Ÿ&
{ZíMoVZñ` dMgm_{V{dñVao@{nŸ&&14Ÿ&&
( Xmohm ) h_ Vmo AmZÝX _§JbH$mar _mojXem H$mo gmYZo {ZH$bo h¢, dhm± `h
Omo H$hZo Ho$ `mo½` h¡ H$hm J`m dh gã~Ÿ& éXZ H¡$gm? h_ Vmo M¡VÝ` Ho$ AmZÝX _| PybZodmbo h¢, dhm± Bg éXZ H$m
BVZo go hr MoV bmo A{V go Š`m h¡ Aã~Ÿ&&14&& {Z{_Îm Š`m? Eogr AÝVa _| AmZÝX H$s CJ«Vm ~‹T>o Vmo Amhma H$s d¥{Îm
AW© …• Omo H$hZo `mo½` Wm dh Aeofê$n go H$hm J`m h¡, BVZo _mÌ ^r Qy>Q> OmVr h¡; AV… H$moB© éXZ Am{X H$aVm hmo dhm± _w{ZamO Amhma
go hr `{X `hm± H$moB© MoV Om` • g_P bo Vmo (AÝ`Wm) dmUr H$m Zht boVoŸ& AÝVa AmZÝX Ho$ Omoa go g_ñV ew^d¥{Îm`m± ^r ghO Qy>Q>
A{V{dñVma Š`m| {H$`m Om` VWm{n {ZíMoVZ (O‹S>dV², Zmg_P) H$mo OmVr h¢Ÿ& {H$ÝVw ""Aao! AmO h_mao Amhma _| A§Vam` hþAmŸ&'' Eogm
ì`m_moh H$m Omb dmñVd _| A{VXwñVa h¡Ÿ& {dH$ën _w{Z`m| H$mo Zht hmoVmŸ& Eogr AmZÝX_` _w{ZXem h¡Ÿ&
H$be 14 na àdMZ BgàH$ma _w{ZXem H$m ñdê$n g^r àH$ma H$hm J`m h¡Ÿ& gab
{OÝh| {ddoH$~w{Õ Zht h¡ Eogo AMoVZ-O‹S> O¡go Zmg_Pm| H$mo H$m¡Z Ordm| H$mo Vmo `h ~mV {MÎm _| ~¡R> hr OmEJrŸ&
g_Pm gH$Vm h¡? {OÝh| Ho$db dmX-{ddmX hr H$aZm h¡, CZ O‹S> Ordm| ·
47
94 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 220 95
O¡ZY_© _| `hr _w{ZXem h¡Ÿ& {dJV JmWm _| BgH$m ~hþV dU©Z
àdMZgma JmWm 220 {H$`mŸ& g_PZo dmbo BVZo _| hr g_P Om`|Jo; Hw$VH$s© {_Ï`mÑ{ï>`m| Ho$
A~, Bg Cn{Y (n[aJ«h) H$m {ZfoY dh AÝVa§J N>oX H$m hr {ZfoY Vmo CëQ>o VH©$ Am¡a ñdÀN>ÝXrnZm hr hmoVm h¡Ÿ&
h¡, Eogm CnXoe H$aVo h¢ …• H$moB© H$hVm h¡ {H$ • _w{ZXem H$r Eogr Iwëbr ~mV H$aZo go bmoJm|
U {h {UadoŠImo MmJmo U hd{X {^ŠIwñg Amg`{dgwÕrŸ& H$mo Xw…I hmoVm h¡, {damoY hmoVm h¡, Bg{b`o AmMm`©Xod `h ~mV BgàH$ma
A{dgwÕñg ` {MÎmo H$h§ Uw H$å_ŠIAmo {d{hXmo&&220&& Z H$hVo Vmo R>rH$ hmoVmŸ&
( h[aJrV ) Cggo H$hVo h¢ {H$ Vy ñdÀN>ÝXr h¡Ÿ& g§Vm| H$s ~mV gwZH$a Vmo à_moX
`{X {^jw Ho$ {Zanoj Z hmo Ë`mJ Vmo ew{Õ Z hmoŸ& hmoZm Mm{hE {H$ Ahmo ! `h ~mV Vmo AmO VH$ OmZr hr Zht WrŸ& `h
Vmo H$_©j` hmo {H$gVah A{dewÕ ^mdm| go H$hmoŸ&&220&& Anyd© ~mV gwZH$a AÝVa _| à_moX d AmíM`© hmoZm Mm{hEŸ& ho à^w ! h_|
AÝd`mW© …• [ {Zanoj… Ë`mJ… Z {h ] `{X {Zanoj ({H$gr ^r Vmo Hw$N> ^r ^mZ Zht Wm Am¡a AmnZo `WmW© dñVwpñW{V ~VbmH$a h_mao
dñVw H$s Ano j m-a{hV) Ë`mJ Z hmo Vmo [ {^jmo … ] {^jw Ho $ {bE CnH$ma {H$`m h¡Ÿ& OJV Ho$ {bE CnH$ma {H$`m h¡Ÿ&
[ Ame`{dewÕ… ] ^md H$s {dew{Õ [ Z ^d{V ] Zht hmoVr; [ {MÎmo h_| Vmo _w{ZXem H$m `pËH¨${MV² ^r ^mZ Zht Wm, h_ Vmo Bggo
A{dewÕñ` ] Omo ^md _| A{dewÕ h¡ CgHo$ [ H$_©j`… ] H$_©j` {dnarV _w{ZXem _mZVo WoŸ& AmnZo `WmW© dñVwpñW{V g_PmH$a h_mao
[ H$W§ Zw ] H¡$go [ {d{hV… ] hmo gH$Vm h¡? D$na CnH$ma {H$`m h¡Ÿ& h_| AgË` go Nw>‹S>m`m h¡Ÿ& AmnZo Vmo h_| {Zhmb
Q>rH$m …• O¡go {N>bHo$ Ho$ gX²>^md _| Mmdbm| _| nmB© OmZo dmbr H$a {X`m h¡Ÿ&
(aº$Vmê$n) AewÕVm H$m Ë`mJ ( Zme, A^md) Zht hmoVm, CgràH$ma BgHo$ ~Xbo H$moB© {dMma H$ao {H$ _w{Z`m| Zo `h ~mV Iwëbr Z H$s
~{ha§J g§J Ho$ gX²>^md _| AewÕmon`moJê$n AÝVa§J N>oX H$m Ë`mJ Zht hmoVr Vmo bmoJm| H$mo Xw…I Vmo Zht hmoVm Vmo Eogm H$hZodmbm ñdÀN>ÝXr
hmoVm Am¡a CgHo$ gX²>^md _| ewÕmon`moJ_ybH$ H¡$dë` (_moj) H$s Am¡a drVamJr _w{Z`m| H$m ~¡ar h¡Ÿ&
CnbpãY Zht hmoVrŸ& (Bggo Eogm H$hm J`m h¡ {H$) AewÕmon`moJê$n gË` ~mV H$hZo na hr Vmo nmÌ Ord Cgo g_P|Jo Am¡a CZH$m H$ë`mU
AÝVa§J N>oX Ho$ {ZfoYê$n à`moOZ H$s Anojm aIH$a {d{hV (AmXoe) hmoJmŸ& Bg{b`o AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX Am{X drVamJr g§Vm| Zo `h _mJ©
{H$`m OmZodmbm Cn{Y H$m {ZfoY d AÝVa§J N>oX H$m hr {ZfoY h¡Ÿ& Iwëbm hr H$hm h¡ • Eogm gË`mW© OmZH$a à_moX H$aZm Mm{hE; {H$ÝVw
JmWm 220 na àdMZ CgHo$ ~Xbo H$moB© {dnarV VH©$ H$a| Vmo do AmMm`© H$s Amkm go ~mha h¡,
· _w{º$ Ho$ amO_mJ© _| {dMaZodmbo g§V _w{Zdam| H$mo Z_ñH$ma hmo ! ñdÀN>§Xr h¡Ÿ& XoImo Vmo ghr ! EH$ Va\$ AmMm`m] H$s H$éUm ! Am¡a
`h gmYH$ _w{ZamOm| H$s ~mV h¡Ÿ& AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ Ahmo ! Xygar Amoa OJV Ho$ {dnarV Ordm| H$s {dnarVVmŸ&
{OÝh| AmË_m H$m Anyd© ^mZ hþAm h¡ Am¡a AmË_m _| brZ hmoZo go AÝVa _| Ahmhm ! MaUmZw`moJ _| _w{ZXem H$s H¡$gr AX²>^wV Am¡a gag
VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r H$m A^md hþAm h¡, CÝh| ~mø _| ghOVmnyd©H$ Z½Z ~mV Iwbr h¡ • Eogr gag ~mV gwZVo hr nmÌ Ordm| H$mo à_moX hmoVm h¡Ÿ&
{XJå~a Xem hmoVr h¡Ÿ& àíZ • dó a{hV hr _w{ZnZm h¡ Am¡a Omo dóg{hV _w{Z h¢, do
48
96 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 220 97
Hw$Jwé h¢ • Eogm H$hZo na dóg{hV _w{ZnZm _mZZodmbm| H$mo Xw…I AkmZr Ord {dnarVVm H$aHo$ Xw…I _mZo Vmo Cg_| H$maU dh ñd`§ h¢Ÿ&
bJVm h¡; AV… d¡gm Z H$hVo Vmo AÀN>m hmoVmŸ& àíZ • Amn H$hVo hmo dh Vmo gƒr ~mV h¡; naÝVw AÝ`_{V`m| H$s
CÎma • `WmW© dñVwpñW{V Om{ha H$aZo na AgË` H$m Vmo {ZfoY hmo {ZÝXm H$aZo go do Xw…Ir hm|Jo, h_mam CZHo$ gmW {damoY hmoJm, Bg{b`o
hr OmVm h¡Ÿ& "`hr gË` h¡' Eogr gË` H$s ñWmnZm H$aVo hr "Cggo {déÕ {ZÝXm Š`m| H$aVo hmo?
g~Hw$N> AgË` h¡' • Eogm AgË` H$m {ZfoY ^r hmo OmVm h¡, `hr CÎma • Omo H$fm`^mdnyd©H$ {ZÝXm H$a| AWdm AÝ` H$mo Xw…I
AZoH$m§V h¡Ÿ& Cggo {dnarV _mZZodmbo H$mo Xw…I bJo, `h CZH$s {dnarV CnOmd|, dh Vmo nmnr hr h¡; {H$ÝVw `hm± AÝ`_V Ho$ lÕmZm{X go Ordm|
^mdZm h¢, Cg_| kmZr Š`m H$a|? Eogr Vmo H$moB© àê$nUm OJV _| Zht hmo H$s AVÎdlÕm hr Ñ‹T> hmoJr Am¡a Cggo dh g§gma _| Xw…Ir hr hmoJm,
gH$Vr, Omo g_ñV Ordm| H$mo AÀN>r bJoŸ& AV… AË`ÝV H$éUm^md go AmMm`m] Zo CŠV `WmW© {Zê$nU {H$`m h¡Ÿ&
H$moB© H$hVm h¡ • ""B©ída OJV H$m H$Îmm© Zht h¡'' • Eogm H$hZo na VWm{n H$moB© {~Zm H$maU hr Xw…I nm`o, {damoY CËnÞ H$a|, Vmo Cg_| h_
B©ída H$mo H$Îmm© _mZZodmbo H$mo Xw…I bJVm h¡; AV… d¡gm Zht Š`m H$a gH$Vo h¢ ?
H$hZm Mm{hEŸ& {OgàH$ma eam~ H$s qZXm H$aZo go H$bmb Xw…I nmVm h¡, Hw$erb
Cggo kmZr Ord H$hVo h¢ CgràH$ma ""B©ída H$Îmm© h¡'' Eogm H$hZo H$s {ZÝXm H$aZo go doí`m Xw…I nmVr h¡ VWm gƒo-PyR>o H$s n{hMmZ
na ""B©ída H$Îmm© Zht h¡'' Š`m Eogm _mZZodmbo bmoJm| H$mo Xw…I Zht H$amZo go R>J Xw…Ir hmoVo h¢, Vmo Cg_| h_ Š`m H$a| ? CgràH$ma H$moB©
hmoJm? AWm©V² {ZpíMV hr hmoJmŸ& BgàH$ma Vmo gË`-AgË` H$s H$moB© nm{n`m| Ho$ ^` go Y_m}nXoe hr Z Xod| Vmo Ordm| H$m ^bm H¡$go hmoJm ?
àê$nUm hr Zht ~Z nm`oJrŸ& Omo XwIr h¡, dh AnZo ñd`§ Ho$ H$maU h¡, g§gma _| Eogm Vmo CnXoe Zht h¡, {Oggo g~ Ordm| H$mo gwI hmo OmEŸ&
gË` Ho$ H$maU ZhtŸ& gË` H$mo kmZr gË` ar{V go hr Om{ha H$aVo h¢Ÿ& AmMm`©Xod H$mo {dH$ën CËnÞ hþAm Am¡a CÝhm|Zo AË`ÝV H$éUm^md
Cg_| AkmZr ñd`§ H$s H$ënZm go Xw…I _mZo, Vmo `h CgH$m {dnarV go ñnï> ~mV H$aVo hþ`o Cº$ _w{ZnZo H$m ñdê$n g_Pm`m h¡Ÿ&
^md h¡Ÿ& Bggo gË` àénUm H$m {ZfoY Zht hmoVmŸ& H$_m] H$m Zme H$aHo$ AënH$mb _| hr Ho$dbkmZ hmodo • Eogr
AV… ñnï>ê$n go _w{ZXem H$m ñdê$n dU©Z H$aVo hþE AmMm`© _w{ZXem hmoVr h¡Ÿ& Bg Xem _| AË`ÝV drVamJVm h¡Ÿ& dóm{X H$s Cnm{Y
^JdmZ H$hVo h¢ {H$ dóa{hV _w{ZXem hr `WmW© _w{ZXem h¡Ÿ& `hm± AWm©V² `h dó boH$a Bgo AmoTy>±, `h \$Q> J`m Am¡a `h Qy>Q> J`m • Eogr
AÝVa Am¡a ~mø H$s O¡gr pñW{V hmoZr Mm{hE, d¡gr hr H$hr JB© h¡Ÿ& dóm{XH$ H$s Cn{Y _w{ZamOm| H$mo Zht h¡Ÿ&
Bg H$mb _| `h H$hZo`mo½` Zht Wm Am¡a H$hZo _| Am J`m • Eogm dóg{hV J¥hñWm| H$mo ñd^mdÑ{ï> Am¡a AmË_kmZ Vmo hmo gH$Vm
Zht; {H$ÝVw Omo H$hZo `mo½` Wm dhr H$hZo _| Am`m h¡Ÿ& BgàH$ma _w{ZXem h¡; {H$ÝVw _w{ZXem {ÌH$mb _| Zht hmo gH$Vr, Š`m|{H$ dóm{X g{hV
H$mo ZŠH$s H$a ! _w{ZXem Vmo Ho$dbkmZ boZo Ho$ {bE M¡VÝ` H$s PybVr Ord Ho$ n[aUm_m| _| _w{ZXem `mo½` {dewÕVm Zht hmo gH$VrŸ&
hþB© Xem h¡Ÿ& {OgHo$ ~mø _| dóm{X hm|, Cgo AÝVa _| amJ H$s a{º$_m {dÚ_mZ
AmMm`©Xod Zo gË` ~mV H$s Om{hamV OJV Ho$ H$ë`mU Ho$ {bE h¡Ÿ& dó N>mo‹S>Zo na ^r AÝVa _| amJ ah gH$Vm h¡; {H$ÝVw AÝVa H$m amJ
H$s h¡Ÿ& Bggo {H$gr H$mo Xw…I hmo • Eogr H$moB© ~mV AmMm`m] H$mo Zht h¡Ÿ& Ny>Q> OmE Vmo dóm{X H$m gX²^md aho • Eogm Zht hmoVmŸ& dó H$m YmJm
49
98 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 220 99
^r {dÚ_mZ hmo Am¡a AÝVa _| amJ^md Z aho • Eogr pñW{V Zht ~ZVr & _w{ZamO H$mo ~mø _| dóm{X Zht hmoVo • Eogm H$hH$a Omo n[aJ«h H$m
eara na dó nhZo hm| Am¡a H$ho {H$ ""h_ Vmo _w{Z h¢, h_| n[aJ«h H$m amJ {ZfoY {H$`m h¡Ÿ& dhm± dmñVd _| AÝVa AewÕmon`moJ Ho$ hr {ZfoY H$m
Zht h¡'' Cggo AmMm`© H$hVo h¢ {H$ Vw_ _w{Z Zht, nmIÊS>r hmo • Vwåhmar à_wI à`moOZ h¡Ÿ&
`h ~mV PyR>r h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Vrd« amJ^md H$m {ZfoY dV©Vm h¡, `h ~VmZo Ho$ {bE
AÝVa _| amJ Ny>Q>Zo na ~mha _| dóm{X ^r ghO Ny>Q> OmVo h¢Ÿ& h_mao ~mø n[aJ«h H$m A^md {gÕ {H$`mŸ& AÝVa _| amJm{X^md Z Ny>Q>o Am¡a
AZw^d Am¡a AmJ_ H$s gmjrnyd©H$ h_Zo _w{ZXem H$s ~mV H$hr h¡, ~mø _| dóm{X N>mo‹S>H$a ~¡R> OmE±, CgH$s `hm± ~mV Zht h¡Ÿ& `hm± Vmo
BgHo$ gmW `w{º$ Am¡a Ñï>mÝV ^r h¢; Omo [gÕ h¢Ÿ& AÝVa drVamJr Xemnyd©H$ ~mø _| H¡$gr Xem hmoVr h¡, CgH$s MMm© h¡Ÿ&
· ewÕmon`moJ Vmo Ho$dbkmZ H$m _yb h¡Ÿ& Ahmo ! `h _w{ZXem Vmo h_Zo g_Pr hr Zht WrŸ& _w{ZXem H$m
dóm{X Ho$ n[aJ«h dmbm| H$mo ewÕmon`moJ Zht hmoVmŸ& XoImo ! JmWm `WmW© ñdê$n OmZH$a h_ Vmo {Zhmb hmo JE • Eogm {dMma H$aVo hþ`o
196 _| Mma àH$ma Ho$ _yb H$s ~mV H$ht Wr Am¡a A~ `hm± nm±Mdo nmÌ Ord `WmW©Vm H$mo g_P OmVo h¢Ÿ&
Ho$dbkmZ ñdê$n _yb H$s ~mV H$aVo h¢Ÿ& na_mW© go Vmo EH$ A^oX drVamJr _w{ZamOm| H$mo, OJV Ho$ Ordm| H$mo gË` dñVwpñW{V g_PmZo
AmË_m hr gå`½Xe©Z Am{X g_ñV Y_m] H$m _yb h¢Ÿ& H$m {dH$ën CËnÞ hþAm, AV: CÝhm|Zo `h gånyU© H$WZ {H$`m h¡Ÿ& CgHo$
1. amJ-Ûof H$m _yb {_Ï`mËd h¡Ÿ& O~VH$ {_Ï`mËd H$m Zme Zht ~Xbo H$moB© {_Ï`mÑ{ï> Ord H$ho {H$ • ""Eogm H$hZo go AÝ` Ordm| H$mo
hmoVm, V~ VH$ amJ-Ûof H$m `WmW© Zme Zht hmoVmŸ& Xw…I hmoVm h¡, AV: `h ~mV Iwëbr Z H$hVo Vmo AÀN>m hmoVmŸ&'' • Vmo
2. Mm[aÌ H$m _yb gå`ŠËd h¡, gå`½Xe©Z Ho$ {~Zm Mm[aÌXem Eogm VH©$ H$aZodmbm ñdÀN>ÝXr h¡Ÿ&
CËnÞ Zht hmoVrŸ& Aao _yT> ! drVamJr _w{ZXem _| PybZodmbo _hmg§Vm| go Vy Š`m ~‹S>m
3. naÐì`m| _| àd¥{Îm H$m _yb _moh_b h¡Ÿ& _moh_b AWm©V² {_Ï`mËd h¡ ? AmMm`©Xod H$mo Voao {OVZr ~w{Õ Zht Wr Š`m ? Aao ^mB© ! _w{Zdam|
amJ-ÛofŸ& Zo Omo H$hm h¡, dh `WmW© hr H$hm h¡Ÿ& Cgo g_PH$a VwPo AmZÝX Zm hmo
4. M§MbVm H$m _yb _Z h¡Ÿ& _Z Ho$ Aml` go M§MbVm AWm©V² Am¡a Vy Hw$VH©$ H$a|, `h Voar ñdÀN>ÝXVm hr h¡Ÿ&
amJ-Ûof hmoVo h¢Ÿ& Aao ^mB© ! AmMm`© Xod H$hVo h¢ {H$ emó _| Vmo gd©k ^Jd§Vm| Zo
5. Am¡a A~ `h ApÝV_ Ho$dbkmZ H$m _yb ewÕmon`moJ h¡Ÿ& Eogr hr _w{ZXem H$m \$a_mZ {H$`m h¡Ÿ& Am¡a Vy H$hVm h¡ {H$ • ""Eogm Z
`h ewÕmon`moJ Xem dóm{X n[aJ«hdmbm| H$mo Zht hmoVrŸ& J¥hñW H$hVo Vmo AÀN>m hmoVm?'' Aao ! Vy Vmo ^JdmZ, emó Am¡a g§Vm| H$m ~¡ar
Y_m©Ë_m H$mo gå`½Xe©Z Am¡a gå`½kmZ H$s ewÕVm h¡; {H$ÝVw _w{ZXem Ho$ h¡Ÿ& dñVwpñW{V Am¡a {ZOmË_m H$m ^r Xwí_Z h¡Ÿ& AV: AmMm`© ^Jd§Vm|
`mo½` ewÕmon`moJ dóg{hV Xem _| Zht hmoVmŸ& Zo {Og dñVwpñW{V H$mo IwbH$a H$hm h¡, Cgo ñdrH$ma H$a ! AnZr
O¡gr _w{ZXem Z½Z drVamJr h¡, d¡go hr km{Z`m| Ho$ dMZ ^r Z½Z gË` ñdÀN>§XVm H$mo EH$ Amoa aIH$a AmMm`© ^Jd§Vm| Zo Omo H$hm h¡ • dh
h¢Ÿ& `hm± Vmo `WmW© dñVwpñW{V ñnï> H$s h¡Ÿ& Omo Ord g_Po, CÝh| AÀN>r g_P !
bJVr h¡Ÿ& {dnarV ~w{Õdmbm| H$mo Vmo AZm{X go AkmZ hr Mb ahm h¡Ÿ& ·
50
100 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 221 101
qghd¥{Îm go {dMaZ H$aZodmbo g§V h¡Ÿ& O¡go qgh H$mo Jmobr bJo Vmo Cgo
àdMZgma JmWm 221 qnOamnmob _| Zht ~m±YVo, CgràH$ma _w{Zdam| H$mo ^r J¥hñWm| H$s Anojm
A~, "Cn{Y dh EoH$mpÝVH$ AÝVa§J N>oX h¡' Eogm {dñVma go CnXoe Zht hmoVr h¡Ÿ& Ama§^-n[aJ«hm{X CZHo$ Zht hmoVoŸ& n[aJ«hm{X _| ahZm Vmo
H$aVo h¢ …• qnOamnmob _| ahZodmbo newAm| O¡gr J¥hñWm| H$s bmMmar h¡§Ÿ& J¥hñWm|
{H$Y Vpåh UpËW _wÀN>m Ama§^mo dm Ag§O_mo VñgŸ& H$mo dóm{X H$s gm\$-g\$mB©ê$n Ama§^ hmoVm h¡, Ag§`_ hmoVm h¡Ÿ&
VY naXìdpå_ aXmo H$Y_ßnmU§ ngmY`{X&&221&& dóm{X-n[aJ«hm| Ho$ à{V _yÀN>m© (__Ëd) hmoVr h¡ • Eogm Ord AmË_m _|
( h[aJrV ) brZ hmoH$a AmË_m H$mo {H$g ar{V go gmYoJm? `hm± Vmo nyU© gmYZm H$s
Cn{Y Ho$ gX²^md _| Ama§^ _yN>m© Ag§`_Ÿ& ~mV h¡Ÿ& dóm{X n[aJ«h _| __Ëddmbo J¥hñW Y_m©Ë_m H$mo gå`½Xe©Z-
hmo {\$a H$hmo naÐì`aV {ZO AmË_ gmYo {H$gVahŸ&&221&& kmZ Vmo hmo gH$Vm h¡; {H$ÝVw dóm{X go g{hV Xem _| Ho$dbkmZ àmá
AÝd`mW© …• [ Vpñ_Z² ] Cn{Y Ho$ gX²^md _| [ Vñ` ] Cg ({^jw) Zht hmo gH$Vm; Š`m|{H$ CÝh| _w{ZXem Zht hmo gH$VrŸ& Ahmo ! `h Vmo
Ho$ [ _yÀN>m© ] _yN>m,© [ Amaå^… ] Ama§^ [ dm ] `m [ Ag§`_… ] Ag§`_ AÝVa _| EH$X_ {Zd¥{Îmñdê$n em§V_mJ© h¡Ÿ& dó-nmÌ H$s Cn{Y H$s
[ ZmpñV ] Z hmo [ H$W§ ] `h H¡$go hmo gH$Vm h¡? (H$Xm{n Zht hmo àd¥{Îm AmË_mWu H$mo amoH$Vr Zht h¡Ÿ& _w{Z Vmo dó-nmÌm{X H$s Cn{Y
gH$Vm), [ VWm ] VWm [ naÐì`o aV… ] Omo naÐì` _| aV hmo dh {~Zm hr hmoVo h¢Ÿ& AmË_m Ho$ AmZÝX Am¡a AZw^d H$s loUr _| n‹S>o hþE
[ AmË_mZ§ ] AmË_m H$mo [ H$W§ ] H¡$go [ àgmY`{V ] gmY gH$Vm h¡? _w{ZamOm| H$mo ~mø Cn{Y go Š`m gå~ÝY h¡¡ ? AWm©V² Hw$N> ^r ZhtŸ&
Q>rH$m …• Cn{Y Ho$ gX²>^md _|, (1) __Ëd-n[aUm_ {OgH$m bjU `h ~mV J¥hñWm| H$mo Xod-Jwé-emó H$s n{hMmZ H$amZo Ho$ {b`o
h¡ Eogr _yN>m©, (2) Cn{Y g§~§Yr H$_©àH«$_1 Ho$ n[aUm_ {OgH$m bjU Amdí`H$ h¡Ÿ& Xod-Jwé-emó H¡$go hmoVo h¢? `h Vmo OmZZm hr Mm{h`o
h¡ Eogm Amaå^, AWdm (3) ewÕmË_ñdê$n qhgmê$n n[aUm_ {OgH$m Z ? CZHo$ ñdê$n H$mo OmZo {~Zm Ohm±-dhm± _mWm PwH$md| Vmo Y_© Zht
bjU h¡ Eogm Ag§`_ Adí`_od hmoVm hr h¡; VWm Cn{Y {OgH$m hmoJmŸ& {Ogo ~mø _| dóm{X n[aJ«hm| H$s _yÀN>m© h¡ Am¡a {\$a ^r dh ñd`§
{ÛVr` hmo (AWm©V² AmË_m go AÝ` Eogm n[aJ«h {OgZo J«hU {H$`m hmo) H$mo _w{Z _mZo Vmo Cgo drVamJ _mJ© H$s I~a hr Zht h¡Ÿ& drVamJ _mJ© _|
CgHo$ naÐì` _| aVnZm (brZVm) hmoZo Ho$ H$maU ewÕmË_Ðì` H$s gmYH$Vm g§V-_w{Z`m| H$mo Eogr n[aJ«h H$s _yÀN>m© `m Ama§^d¥{Îm Zht hmo gH$VrŸ&
H$m A^md hmoVm h¡; Bggo Cn{Y Ho$ EoH$mpÝVH$ AÝVa§J N>oXnZm {ZpíMV {Og gmYwnX {~Zm Ho$dbkmZ Am¡a _w{º$ H$s àm{á Zht hmo gH$Vr,
hmoVm hr h¡Ÿ& dh gmYwnX H¡$gm hmoVm h¡? CgH$s `h MMm© h¡Ÿ& Omo _w{ZnZo H$mo {dnarV
`hm± `h VmËn`© h¡ {H$ • "Cn{Y Eogr h¡, (n[aJ«h dh AÝVa“ N>oX _mZo CgH$s Vmo lÕm hr {dnarV h¡Ÿ& dh drVamJXod H$s Amkm H$mo Zht
hr h¡), Eogm {ZpíMV H$aHo$ Cgo gd©Wm N>mo‹S>Zm Mm{h`oŸ& _mZVmŸ& dh Jwé H$mo Zht n{hMmZVm Am¡a emó H$mo ^r Zht n{hMmZVm
JmWm 221 na àdMZ h¡Ÿ& {OZgo Y_© grIZm h¡, CZH$s n{hMmZ Vmo H$aZm hr Mm{h`o Zm ?
Ahmhm ! _w{ZamO Vmo OJV go EH$X_ {Z…ñn¥h h¢, do Vmo gXm Xod-Jwé-emó H$s `WmW© lÕm H$aZm Am¡a do Š`m H$hVo h¢, CgH$s
1.H$_©àH«$_ = H$m_ _| `wŠV hmoZm; H$m_ H$s ì`dñWmŸ& g_P H$aZm ^r J¥hñWm| H$m EH$ Y_© h¡Ÿ& _w{ZXem àmá H$aZo Ho$ nyd©
51
102 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 222 103
_w{ZXem H¡$gr hmoVr h¡? `h n{hMmZZm Mm{hEŸ& "U_mo bmoE gìd
gmhÿU§' _| {OZ gmYwAm| H$mo Z_ñH$ma {H$`m J`m h¡, CZ gmYwAm| H$s àdMZgma JmWm 222
Xem H¡$gr hmoVr h¡ ? CgH$m `h dU©Z h¡Ÿ& n[aJ«h g§~§Yr H«$_-AH«$_ A~; "{H$gr Ho$ H$ht H$^r {H$gr àH$ma H$moB© Cn{Y A{Z{fÕ ^r
H$m ~moPm _w{Z`m| Ho$ _mWo Zht h¡Ÿ& `h dó boZm h¡, `h n{hZZm h¡, `h h¡' Eogo AndmX H$m CnXoe H$aVo h¢ …•
dó J§Xo hmo J`o, AV… YmoZm, YmoH$a gyImZm, CÝh| ì`dpñWV H$aZm `h N>Xo mo OoU U {~‚m{X JhU{dg½Jogw god_mUñgŸ&
Cn{Y _w{ZamO H$mo Zht h¡Ÿ& BZ H$m`m] H$s ì`dñWm _mWo na hmo Vmo g_Umo Vo{Uh dÅ>Xw H$mb§ IoÎm§ {d`m{UÎmm&&222&&
_w{ZnZm hZZ hmoVm h¡Ÿ& dhm± qhgm H$m n[aUm_ h¡, AV: dh Ag§`_ h¡Ÿ& ( h[aJrV )
Ohm± __Ëd, Ama§^ Am¡a Ag§`_ hmo, dhm± _w{ZnZm Zht hmo gH$VmŸ& N>oX Z hmo {OgVah Amhma bodo CgVahŸ&
""Cn{Y Ho$ gX²>^md _|, (1) __Ëd-n[aUm_ {OgH$m bjU hmo {dgO©Z Zrhma H$m ^r joÌ H$mb {dMma H$aŸ&&222&&
h¡ • Eogr _yN>m©, (2) Cn{Y g§~§Yr H$_©àH«$_ Ho$ n[aUm_ {OgH$m AÝd`mW© …• [ J«hU{dgJ}fw ] {Og Cn{Y Ho$ (Amhma-Zrhmam{X
bjU h¡ • Eogm Amaå^, AWdm (3) ewÕmË_ñdê$n qhgmê$n Ho$) J«hU-{dgO©Z _| godZ H$aZo _| [ `oZ ] {Oggo [ god_mZñ` ]
n[aUm_ {OgH$m bjU h¡ • Eogm Ag§`_ Adí`_od hmoVm hr h¡; godZ H$aZodmbo Ho$ [ N>oX… ] N>oX [ Z {dÚVo ] Zht hmoVm, [ VoZ ] Cg
VWm Cn{Y {OgH$m {ÛVr` hmo (AWm©V² AmË_m go AÝ` Eogm n[aJ«h Cn{Y`wº$, [ H$mb§ jo̧ {dkm` ] H$mb joÌ H$mo OmZH$a, [ Bh ] Bg
{OgZo J«hU {H$`m h¡) CgHo$ naÐì` _| aVnZm (brZVm) hmoZo Ho$ bmoH$ _| [ l_U… ] l_U [ dV©Vm_² ] ^bo dV}Ÿ&
H$maU ewÕmË_Ðì` H$s gmYH$Vm H$m A^md hmoVm h¡'' Q>rH$m …• AmË_Ðì` Ho$ {ÛVr` nwX²>Jb H$m A^md hmoZo go g_ñV
M¡VÝ` _| brZVm Z hmo Am¡a Omo ~mø dóm{X n[aJ«h _| _½Z h¢, Cgo hr Cn{Y {Z{fÕ h¡ • Eogm CËgJ© (gm_mÝ` {Z`_) h¡; Am¡a {d{eï>
_w{ZXem Ho$ gmYH$nZo H$m A^md h¡ • Eogm hmoZo go Cn{Y Ho$ EH$m§{VH$ H$mbjoÌ Ho$ de H$moB© Cn{Y A{Z{fÕ h¡ • Eogm AndmX h¡Ÿ& O~ l_U
AÝVa§J N>oX ^r {ZpíMV hmoVm h¡; Š`m|{H$ n[aJ«h H$s __Vm h¡, Bg{b`o gd© Cn{Y Ho$ {ZfoY H$m Aml` boH$a na_monojmg§`_1 H$mo àmá H$aZo H$m
_w{ZnZm H$m {ZfoY h¡Ÿ& BÀNw>H$ hmoZo na ^r {d{eï> H$mbjoÌ Ho$ de hrZ e{º$dmbm hmoZo go Cgo
_w{ZnZm Vmo D±$Mr gmYH$Xem h¡Ÿ& AÝVa _| a_UVm H$s O_mdQ> hmo àmá H$aZo _| Ag_W© hmoVm h¡, V~ Cg_| AnH$f©U2 H$aHo$ (AZwËH¥$ï>)
JB© h¡Ÿ& n[aJ«h H$m bj hmo Vmo ewÕmon`moJ H$s O_mdQ> Zht hmo gH$Vr, g§`_ àmá H$aVm hþAm CgH$s ~{ha§J gmYZ_mÌ Cn{Y H$m Aml`
Bg{b`o Ohm± Cn{Y h¡, dhm± _w{ZnZo H$m N>oX hr h¡Ÿ& H$aVm h¡Ÿ& BgàH$ma {OgH$m Aml` {H$`m OmVm h¡ Eogr dh Cn{Y
`hm± VmËn`© `h h¡ {H$ • Cn{Y Eogr h¡ • (n[aJ«h dh AÝVa§J N>oX Cn{YnZo Ho$ H$maU dmñVd _| N>oXê$n Zht h¡, àË`wV N>oX H$s {ZfoYê$n
hr h¡) Eogm {ZpíMV H$aHo$ Cgo gd©Wm N>mo‹S>Zm Mm{h`oŸ& (Ë`mJê$n) hr h¡Ÿ& Omo Cn{Y AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Zht hmoVr dh N>oX
AV: àW_ Eogm _w{ZnZm {ZpíMV H$aHo$ n[aJ«h H$mo N>mo‹S>moŸ& BgHo$ 1.na_monojmg§`_ = na_-Cnojmg§`_ (CËgJ©, {ZíM`Z`, gd©n[aË`mJ na_monojmg§`_,
{~Zm _w{ZXem Zht hmoVrŸ& drVamJ Mm[aÌ Am¡a ewÕmon`moJ; • `o g~ EH$mW©dmMr h¢Ÿ&)
2. AnH$f©U = hrZVm (AndmX, ì`dhmaZ`, EH$Xoen[aË`mJ, AnöVg§`_ (AënVm-
· hrZVmdmbm g§`_ gamJMm[aÌ Am¡a ew^mon`moJ • `o g~ EH$mW©dmMr h¢Ÿ&)

52
104 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 222 105

h¡Ÿ& {H$ÝVw `h (g§`_ H$s ~møgmYZ_mÌ^yV Cn{Y) Vmo lm_Ê`n`m©` AWm©V² gamJ^md hmoZo na earam{X {Z{_Îm na bj OmZo go Cg Cn{Y
H$s ghH$mar H$maU^yV eara H$s d¥{Îm Ho$ hoVw^yV Amhma-Zrhmam{X Ho$ H$mo ñdrH$ma {H$`m h¡Ÿ& `h AmË_m H$mo {ÛVr` Cn{Y h¡, AV… Cgo Cn{Y
J«hU-{dgO©Z (J«hU-Ë`mJ) g§~§Yr N>oX Ho$ {ZfoYmW© J«hU H$s OmZo go ñdrH$ma {H$`mŸ& AmË_m Vmo kmVm-Ñï>m ewÕ h¡ • Eogm ^mZ Am¡a Cg_|
gd©Wm ewÕmon`moJ g{hV h¡, Bg{b`o N>oX Ho$ {ZfoYê$n hr h¡Ÿ& Ñ‹T>brZVm _w{ZamO Ho$ hmoVr hr h¡Ÿ&
JmWm 222 na àdMZ nyU© drVamJñdê$n AmË_m _| O~VH$ `h Ord pñWV Zht hmoVm,
na Ho$ J«hU-Ë`mJ H$m H$WZ CnMma go h¡Ÿ& AÝVa _| {dH$ën CR>m V~VH$ Cgo CnXoe ldU, CnXoe XoZm, Amhma, na Ordm| H$s X`m
Vmo dhm± {Z{_Îm H$s Anojm J«hU-Ë`mJ H$aZm H$hm h¡Ÿ& dmñVd _| Vmo nmbZm BË`m{X {dH$ën ^md AmVo h¢; {H$ÝVw Eogr Cn{Y H$m Aml` hmoZo
AmË_m na H$m J«hU-Ë`mJ Zht H$a gH$VmŸ& `hr dñVwpñW{V h¡; VWm{n na g§`_ H$mo N>oX Zht hmoVm, AV… dmñVd _| do Cn{Y Zht h¡Ÿ& dhm± g§`_
MaUmZw`moJ _| {Z{_Îm H$m kmZ H$am`m J`m h¡Ÿ& H$m N>oX Zht h¡, A{nVw dh Cn{Y Vmo N>oX H$mo {ZfoYê$n h¡Ÿ& N>R>d|
""AmË_Ðì` Ho$ {ÛVr` nwX²>Jb H$m A^md hmoZo go g_ñV hr Cn{Y JwUñWmZ _| {dH$ën AmZo na CgH$m bj Z H$a|, Vmo do AÝ` amJ _|
{Z{fÕ h¡ • Eogm CËgJ© (gm_mÝ` {Z`_) h¡Ÿ&'' Ow‹S>|Jo, AV… ì`dhma g§`_-N>R>d| JwUñWmZ _| {Q>H$m hþAm hmoZo go do
^JdmZ AmË_m EH$ ewÕ Ðì` h¡, Cg_| earam{X g_ñV naÐì`m| ew^{dH$ën Cn{Y _| Zht {b`o h¢Ÿ& na_mW© go CËgJ©ê$n Vmo do Xmof h¢;
H$m AWm©V² na_mUw_mÌ Ho$ ^r J«hU-Ë`mJ H$m A^md h¡Ÿ& {OgZo Eogr {H$ÝVw ì`dhma go N>R>d| JwUñWmZ H$s Anojm AndmXñdê$n Cgo
Ñ{ï>nyd©H$ AmË_m _| a_UVm H$s h¡, Cgo _w{ZnZo _| AÝ` {H$gr Cn{Y H$m
ew^{dH$ën Am¡a Amhmam{X Cn{Y hmoVr h¡, dh Cn{Y g§`_ Ho$ N>oX H$m
g§J Zht h¡ • `hr CËgJ© h¡Ÿ& AV… _mÌ AHo$bo AmË_m _| brZVm hr
H$maU Zht h¡Ÿ&
_w{ZamOm| H$mo CËgJ© _mJ© h¡ Am¡a _Z-dmUr-Xoh na bj OmE Vmo dh
"".....Omo Cn{Y AewÕmon`moJ Ho$ {~Zm Zht hmoVr dh N>oX h¡Ÿ&
AndmXê$n Cn{Y h¡Ÿ& _Z-dmUr-Xoh H$mo AndmX ñdê$n Cn{Y _|
{H$ÝVw `h (g§`_ H$s ~møgmYZ_mÌ^yV Cn{Y) Vmo lm_Ê`n`m©` H$s
{JZm J`m h¡; {H$ÝVw dóm{X Ho$ Vmo AndmXê$n _| ^r _w{ZamO H$mo Cn{Y
ghH$mar H$maU^yV eara H$s d¥{Îm Ho$ hoVw^yV Amhma-Zrhmam{X Ho$
Zht H$hmŸ& J«hU-{dgO©Z (J«hU-Ë`mJ) g§~§Yr N>oX Ho$ {ZfoYmW© J«hU H$s OmZo
""...{d{eï> H$mbjoÌ Ho$ de H$moB© Cn{Y A{Z{fÕ h¡ • Eogm
go gd©Wm ewÕmon`moJ g{hV h¡, Bg{b`o N>Xo Ho$ {ZfoYê$n hr h¡Ÿ&.....''
AndmX h¡Ÿ& O~ l_U gd© Cn{Y Ho$ {ZfoY H$m Aml` boH$a
na_monojmg§`_ H$mo àmá H$aZo H$m BÀNw>H$ hmoZo na ^r...'' _w{ZamO H$mo N>R>dm± Am¡a gmVdm± JwUñWmZ hOmam| ~ma AmVm h¡Ÿ&
{Z{d©H$ën hmoH$a {MXmZÝXñdê$n _| Omo R>ham h¡, Cgo Vmo earam{X dhm± gmVd| _| {Z{d©H$ën AZw^d _| R>ha|, dh CËgJ© h¡ Am¡a N>R>d| H$m
H$s Cn{Y H$m bj hr Zht h¡; {H$ÝVw {OgH$s ^mdZm hmoZo na ^r H$mb {dH$ën CËnÞ hþAm dh AndmX h¡Ÿ&
joÌ Ho$ de hmoZo go hrZ e{º$ hmo Am¡a {Z{d©H$ënê$n go pñWV Z hmo Ahmo ! _w{ZXem H¡$gr h¡ ? CgH$s VwPo I~a Zht h¡Ÿ& gå`½Xe©Z
gH$Vm hmo Vmo AndmXñdê$n Wmo‹S>m _Z-dMZ-H$m` na bj OmVm h¡Ÿ& Am¡a MVwW© JwUñWmZ H$m ^r {R>H$mZm Zht h¡ Am¡a dó N>mo‹S>Zo H$mo _w{ZnZm
dhm± AZwËH¥$ï> g§`_ H$mo {Q>H$m`o aIZo Ho$ {b`o Cn{Y H$m Aml` H$aVm h¡ _mZ ~¡R>m, Cgo _w{ZnZm Zht h¡, dh Vmo Y_u ^r Zht h¡Ÿ&
53
106 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 222 107
N>R>d| JwUñWmZ _| ew^d¥{Îm CR>Zo na ^r Cgo `hm± gd©Wm ewÕmon`moJ Xw…I go Ny>Q>Zo Ho$ BÀNw>H$ hm| Vmo do ^r h_mao O¡gm _w{ZnZm A§JrH$ma H$a|Ÿ&
hr {JZm h¡; Š`m|{H$ N>R>d| JwUñWmZ H$s Xem _| {d¿Z O¡gr AewÕVm h_ Vmo d¡gr _w{ZXem H$m AZw^d H$a aho h¢ Am¡a Cgr _w{ZXem Ho$ àUoVm
Zht h¡Ÿ& dhm± Amhmam{XH$ H$m {dH$ën CR>o Vmo Amhmam{XH$ boVo h¢; na ^r h¢ • Eogm H$hH$a _w{ZXem H$m ñdê$n ~Vm`m h¡Ÿ& AV: _w{ZXem Ho$
amJ Ho$ nmofU Ho$ {b`o Zht; A{nVw g§`_ H$m KmV hmoH$a Aew^ amJ Z ñdê$n H$mo n{hMmZZm Mm{h`oŸ&
Am Om`o • Bg hoVw go Amhmam{XH$ boVo h¢Ÿ& Bgr{b`o Bg Cn{Y go g§`_ ho Ordm| ! g§gma Xw:I go ~mha {ZH$bZo Ho$ {bE h_| `WmW© _w{ZnZm
H$m N>oX Zht hmoVmŸ& Adí` n{hMmZZm Mm{h`o • Eogm _w{ZnZm hmo gHo$ Vmo A§JrH$ma H$aZm
_w{ZamO ñd`§ g§gma Ho$ {dH$ënm| go ~mha {ZH$bo hþ`o h¢ VWm CëQ>r Am¡a `{X Zht hm|do Vmo CgH$s `WmW© lÕm Vmo Adí` hr aIZr Mm{hEŸ&
_mÝ`Vmê$nr Hw$E± _| n‹S>o hþ`o Ordm| H$mo ~mha {ZH$mbZo hoVw `h dñVwpñW{V lÕm _| a§M_mÌ ^r AÝ`nZm Zht hmoZm Mm{hEŸ&
g_Pm aho h¢Ÿ& N>R>d| JwUñWmZ _| ew^amJ Am¡a _Z H$m Adb§~Z hmoZo na ^r `hm±
nÙZpÝX n§M{de§{VH$m Ho$ XmZm{YH$ma _| AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ Cgo gd©Wm ewÕmon`moJ H$hm h¡; Š`m|{H$ N>R>d| JwUñWmZ go do _w{ZamO
h_ AmË_m H$s a_UVm H$aHo$, _w{Z hmoH$a, g§gmaê$nr Hw$E± go ~mha ZrMo Zht {JaVoŸ& CZH$s dh Xem {Q>H$s ahVr h¡, CgHo$ níMmV² do nwZ…
{ZH$b J`o h¢ Am¡a A~, Bgr g§gma Ho$ bmo^ê$nr Hw$E± _| n‹S>o hþ`o g§gmar gmVd| _| OmVo h¢, Bg{b`o N>R>d| JwUñWmZ H$mo ^r ewÕmon`moJ _| hr {JZm
Ordm| H$mo H$éUmnyd©H$ ~mha {ZH$mbZo Ho$ {bE `h XmZ H$m CnXoe {X`m OmVm h¡Ÿ& N>R>dm± JwUñWmZ Vmo Ðì` Ho$ Aml` go hr {Q>H$m h¡; {H$ÝVw
J`m h¡ {H$ ho ^mB© ! nyd© _| {ZO ñd^md H$m KmV H$aHo$ Omo Vwåh| nwÊ`~§Y _w{ZamO H$mo {dH$ën CËnÞ hmo, V~ CZH$s Š`m pñW{V h¡ ? {dH$ën H$s
hþAm Wm, CgHo$ \$b _| A^r dV©_mZ _| n¡gm Am{X ^moJ-gån{Îm Vwåh| Š`m _`m©Xm h¡ ? CgH$m `hm± kmZ H$am`m h¡Ÿ& Mm¡Wm-nm±Mdm JwUñWmZ
{_br h¡, Bgo A~ XmZ H$aHo$ ^moJ gm_J«r Ho$ à{V __Vm KQ>mAm|Ÿ& ^r Ðì` Ho$ hr Aml` go {Q>H$m h¡Ÿ& ·
{OgàH$ma H$m¢do H$mo Obr hþB© PyR>Z ^r {_bVr h¡, Vmo dh H$m±d- ^mB©! Vy Bg AmË_m H$mo XoIZo Ho$ {bE AÝXa OmVm hr H$~ h¡?
H$m±d H$aHo$ AÝ` H$m¢Am| H$mo BH$Ç>m H$a boVm h¡Ÿ& CgràH$ma Vwåhma| `{X XoIZo H$m à`ËZ H$ao Vmo Š`m| Zht XrIoJm? Adí` XrIoJmŸ&
ñd^md H$m KmV hmoH$a Vwåh| IwaMZ Ho$ ê$n _| nwÊ`~§Y hþAmŸ& V~ Vwåh| kmZ-ZoÌ CKm‹S>H$a AÝXa XoImo Vmo {XImB© XoJmŸ& ^mB©! "AmË_m
n¡gm Am{X àmá hþAm Am¡a Vy Cgo AHo$bm hr ^moJoJm/Im`oJm ? Aao ! {XImB© Zht XoVm' Am¡a "_¢ _wPH$mo hr Zht XrIVm' • `o g~ H$hZo
Bg bmo^ H$mo KQ>mH$a `{X Vy XmZ Z H$a| Vmo bmo^ê$nr Hw$E± _| ñd`§ OmH$a dmbm H$m¡Z h¡? `h {ZU©` {H$gZo {H$`m h¡ {H$ _wPo AmË_m {XImB©
n‹S>oJm, AV: AmMm`©Xod Zo VwPna H$éUm H$aHo$ XmZ H$m CnXoe {X`m h¡Ÿ& Zht XoVm h¡Ÿ& Aao, {OgZo `h H$hm `m {ZU©` {H$`m, dhr Vmo ñd`§
`hm± Hw$JwéAm| H$s CëQ>r lÕmê$n Hw$E± _| n‹S>o Ordm| H$mo g§gma go AmË_m h¡Ÿ& "Zht XrIVm' • Eogm ZH$mamË_H$ kmZ XrI J`m Z?
~MmZo Ho$ {bE AmMm`© ^Jd§Vm| Zo H$éUmnyd©H _w{ZnZo H$m CnXoe {X`m dh {Ogo XrI J`m, dhr AmË_m h¡Ÿ& `h {ZU©` ñd`§ kmZ H$s
h¡Ÿ& Bg MaUmZw`moJ H$s ewê$AmV _| hr AmMm`© ^JdmZ H$hVo h¡ {H$ • n`m©` _| hþAm h¡ VWm kmZ Zo {H$`m h¡Ÿ& {Og_| Cº$ {ZU©` hþAm d
ho Ordmo ! h_mam AmË_m g§gma Ho$ Xw…I go _wŠV hmoZo H$m BÀNw>H$ h¡, AV… {OgZo `h {ZU©` {H$`m, dh "kmZ' hr ñd`§ AmË_m h¡Ÿ&
h_Zo _w{ZXem A§JrH$ma H$s h¡ Am¡a Omo H$moB© Ord h_mao g_mZ g§gma • àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-397
54
108 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 223 109
_yÀN>m©{X Ho$ CËnmXZ go a{hV h¡, dh dmñVd _| A{Z{fÕ h¡Ÿ&
àdMZgma JmWm 223 _w{ZamO H$mo Omo Cn{Y H$hZo _| AmB©, dh H¡$gr h¡?
A~; A{Z{fÕ Cn{Y H$m ñdê$n H$hVo h¢ …• (1) gd©Wm ~§Y H$m AgmYH$ hmoZo go A{ZpÝXV h¡Ÿ& dóm{X n[aJ«h
Aßn{S>H$w Æ>§ CdqY AnËW{UÁO§ Ag§OXOUoqhŸ& Vmo ~§YZ H$m gmYH$ h¡Ÿ&
_wÀN>m{XOUUa{hX§ JoÊhXw g_Umo O{X {d Aßn§&&223&& (2) g§`V go {^Þ Omo ^r AZw{MV H$m`© h¡, dh Ag§`VOZm| Ho$
( h[aJrV ) Ûmam AàmW©Zr` h¡Ÿ&
_yN>m{© X CËnmXZ a{hV Mmho {Ogo Z Ag§`_rŸ& (3) amJm{X n[aUm_ {~Zm Omo H$_ÊS>b, _`yanr§N>r Am{X h¢, dh
AË`ën hmo Eogr Cn{Y hr AqZ{XV A{Z{fÕ h¡Ÿ&&223&& n[aJ«h _yÀN>m© a{hV hr hmoVo h¢; AV… dh Cn{Y A{Z{fÕ h¡Ÿ& BgHo$
AÝd`mW© …• [ `Ú{n Aën_² ] ^bo hr Aën hmo VWm{n, A{V[aº$ dóm{X g^r n[aJ«h {Z{fÕ hr h¢Ÿ&
[ Aà{VH« w $ ï> _ ² ] Omo AqZ{XV hmo , [ Ag§ ` VOZ¡ … AàmW© Z r`§ ] Bggo {déÕ dóm{X n[aJ«h Vmo ~§YZ H$m gmYH$ h¡, dh Vmo _w{Z`m|
Ag§`VOZm| go AàmW©Zr` hmo Am¡a [ _yÀN>m©{XOZZa{hV§ ] Omo _yÀN>m©{X Ho$ h¡ hr Zht AWm©V² {ZíM` go Vmo g_ñV n[aJ«hm| H$m hr {ZfoY h¡, {H$ÝVw
H$s OZZa{hV hmo • [ Cn{Y ] Eogo hr Cn{Y H$mo [ l_U… ] l_U N>R>d| JwUñWmZ _| {dH$ën CR>Zo na H$_ÊS>b BË`m{X na bj OmVm h¡,
[ Jw†mVw ] J«hU H$amoŸ& AV… dh AndmXê$n n[aJ«h h¡, bo{H$Z dóm{X n[aJ«h Vmo AndmX _|
Q>rH$m …• Omo Cn{Y gd©Wm ~§Y H$m AgmYH$ hmoZo go A{Z§{XV h¡, ^r _w{ZamO H$mo Zht hmoVoŸ& ·
g§`V Ho$ A{V[aº$ AÝ`Ì AZw{MV hmoZo go Ag§`VOZm| Ho$ Ûmam AàmW©Zr` ^mB©! AÝXa _| Vy AZÝV JwUm| H$m ^ÊS>ma nyUm©ZÝX H$m ZmW à^w
(A{ZÀN>Zr`) h¡ Am¡a amJm{Xn[aUm_ Ho$ {~Zm YmaU H$s OmZo go _yÀN>m{© X h¡ Z? naÝVw `h ~mV ~¡R>o H¡$go? Š`m|{H$ AZm{XH$mb go EH$g_` H$s
Ho$ CËnmXZ go a{hV h¡, dh dmñVd _| A{Z{fÕ h¡Ÿ& Bggo `Wmoº$ n`m©` na hr Ñ{ï> n‹S>r h¡, EH$g_` H$s Xem H$mo hr AnZm ñdê$n
ñdê$ndmbr Cn{Y hr CnmXo` h¡, {H$ÝVw qH${MV²_mÌ ^r VWmoº$ ñdê$n _mZVm ahm h¡; {H$ÝVw `h n`m©` Voam ñdê$n Zht h¡, n`m©` AmË_m
go {dnarV ñdê$ndmbr Cn{Y CnmXo` Zht h¡Ÿ& Zht h¡Ÿ& ì`dhmaZ` ^bo hr n`m©` H$mo AmË_m H$ho, {H$ÝVw {ZíM`
JmWm 223 na àdMZ go ^JdmZ AmË_m nyU© M¡VÝ`KZ, AHo$bm AmZÝX H$m Xb, AZmHw$b
N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ _| PybZodmbo _w{ZamOm| H$s Xem H¡$gr hmoVr empÝV H$m agH$ÝX, {ÌH$mb Y«wdê$n h¡Ÿ& AZm{X-AZÝV Y«wd
h¡ ? CÝh| ~mø _| H¡$go CnH$aU hmoVo h¢ ? CgH$m `h dU©Z h¡Ÿ& BgH$m M¡VÝ`nZo ahZodmbo VÎd H$mo ^JdmZ AmË_m H$hVo h¢ • BgH$s Ñ{ï>
{Ogo ^mZ Zht h¡, Cgo Vmo Xod-emó-Jwé H$s ^r gƒr lÕm Zht h¡Ÿ& Cgo H$aZm gå`½Xe©Z h¡Ÿ& ^mB©! BgH$s Ñ{ï> H$aZo Ho$ {bE VwPo {Z{_Îm go,
gå`½Xe©Z ^r Zht hmo gH$Vm h¡Ÿ& amJ go VWm ^oX Ho$ ^mdm| go Ñ{ï> CR>mZr n‹S>oJrŸ& AÝXa _| EH$_mÌ
Omo Cn{Y gd©Wm ~§Y H$m AgmYH$ hmoZo go A{Z§{XV h¡, g§`V Ho$ AIÊS> A^oX EH$ê$n M¡VÝ`_y{V© {MXmH$ma ^JdmZ H$s Ñ{ï> H$aZm
A{V[aº$ AÝ`Ì AZw{MV hmoZo go Ag§`VOZm| Ho$ Ûmam AàmW©Zr` hr gå`½Xe©Z h¡Ÿ& Y_© H$s ewéAmV ^r `ht go (gå`½Xe©Z go)
(A{ZÀN>Zr`) h¡ Am¡a amJm{Xn[aUm_ Ho$ {~Zm YmaU H$s OmZo go hmoVr h¡Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-355
55
110 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 224 111
AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod ^JdmZ H$s gmjrnyd©H$ H$hVo h¢ {H$
àdMZgma JmWm 224 ""{OZdaoÝÐm| Zo _mojm{^bmfr Ho$ "Xoh n[aJ«h h¡' Eogm H$hH$a Xoh _| ^r
A~ "CËgJ© hr dñVwY_© h¡, AndmX Zht' Eogm CnXoe H$aVo h¢ …• Aà{VH$_©nZm (g§ñH$maa{hVnZm) CnXoem h¡, V~ CZH$m `h ñnï> Ame`
qH$ qH$MU {Îm VŠH§$ AnwUã^dH$m{_UmoY Xoho {dŸ& h¡ {H$ Cg Ord Ho$ (_w{ZamOm| Ho$) AÝ` n[aJ«h H¡$go hmo gH$Vo h¢ ?
g§J {V {OUd[a¨Xm Aßn{S>H$å_Îm_w{ÔÆ>m&&224&& AWm©V² Zht hmo gH$VoŸ&
( h[aJrV ) ""`hm±, lm_Ê`n`m©` H$m ghH$mar H$maU hmoZo go {OgH$m {ZfoY
O~ Xoh ^r h¡ n[aJ«h CgH$mo gOmZm C{MV ZmŸ& Zht {H$`m J`m h¡ • Eogo AË`ÝV CnmÎm eara _| ^r, "`h (eara)
Vmo {H$gVah hmo AÝ` g~ {OZXod Zo Eogm H$hmŸ&&224&& naÐì` hmoZo go n[aJ«h h¡, dmñVd _| `h AZwJh« `mo½` Zht, {H$ÝVw Cnojm
AÝd`mW© …• [ AW ] O~{H$ [ {OZdaoÝÐm… ] {OZdaoÝÐm| Zo `mo½` hr h¡' Eogm H$hH$a, ^JdÝV Ah©ÝVXodm| Zo Aà{VH$_©nZo H$m
[ AnwZ^©dH$m{_Z… ] _mojm{^bmfr Ho$, [ g§J… B{V ] "Xoh n[aJ«h h¡' CnXoe {X`m h¡....''
Eogm H$hH$a [ Xoho A{n ] Xoh _| ^r [ Aà{VH$_©Ëd_² ] Aà{VH$_©nZm M¡VÝ` AmË_m Ho$ AmZÝX Ho$ A{V[aŠV _w{ZamO H$mo AÝ` H$moB© ^r
(g§ñH$maa{hVnZm) [ C{Ôï>dÝV… ] H$hm (CnXoem) h¡, V~ [ qH$ qH$MZ_² Anojm Zht h¡Ÿ& Xoh Am¡a CgHo$ {ZH$Q>dVu g§`moJm| _| dV©Vo hþ`o hmoZo na
B{V VH©$… ] CZH$m `h (ñnï>) Ame` h¡ {H$ CgHo$ AÝ` n[aJ«h Vmo H¡$go ^r gd©k ^JdmZ CÝh| Xoh H$s Cnojm H$aZo Ho$ {b`o H$h aho h¢Ÿ&
hmo gH$Vm h¡? gd©kXod Zo _w{Zdam| H$mo eara H$mo gOmZo Am{X H$m {ZfoY H$aZo Ho$
Q>rH$m …• `hm±, lm_Ê`n`m©` H$m ghH$mar H$maU hmoZo go {OgH$m {b`o Aà{VH$_©nZo H$m hr CnXoe {X`m h¡, Bg{b`o _w{ZamOm| H$mo AÝ`
{ZfoY Zht {H$`m J`m h¡ • Eogo AË`ÝV CnmÎm1 eara _| ^r, "`h Xya joÌñW AZwnmÎm n[aJ«h H$m Vmo {dMma H$aZm ^r `mo½` Zht h¡Ÿ&
(eara) naÐì` hmoZo go n[aJ«h h¡, dmñVd _| `h AZwJ«h `mo½` Zht, AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX H$hVo h¢ {H$ ""qH$ qH$MZ{_{V....'' • AWm©V²
{H$ÝVw Cnojm `mo½` hr h¡' Eogm H$hH$a, ^JdÝV Ah©ÝVXodm| Zo Aà{VH$_©nZo Oam ^r n[aJ«h _w{Zdam| H$mo H¡$go hmo gH$Vm h¡? ""n[aJ«hmo damH$… qH$
H$m CnXoe {X`m h¡, V~ {\$a dhm± ewÕmË_VVÎdmonbpãY H$s g§^mdZm Zm_...'' Ohm± _w{Z`m| Ho$ XohàË`` Ho$ bj H$m ^r {ZfoY H$aHo$ Cgo
Ho$ a{gH$ nwéfm| Ho$ eof AÝ` AZwnmÎm2 n[aJ«h ~oMmam H¡$go (AZwJ«h AndmX _| {JZm h¡ Vmo {\$a dó-nmÌ-n¡gm BË`m{X H$m n[aJ«h CÝh| H¡$go
`mo½`) hmo gH$Vm h¡? • Eogm CZH$m (Ah©ÝV Xodm| H$m) Ame` ì`º$ hr hmo gH$Vm h¡? eara Vmo {ZH$Q> H$m ñd`§ àmá n[aJ«h h¡ Am¡a dóm{X Xya Ho$
h¡Ÿ& Bggo {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ • CËgJ© hr dñVwY_© h¡, AndmX ZhtŸ& Aàmá n[aJ«h h¡, O~ CÝh| eara H$m hr AmXa Zht h¡ Vmo dó nmÌm{X H$m
`hm± Eogm VmËn`© h¡ {H$ dñVwY_© hmoZo go na_ {ZJ«©ÝWnZm hr AmXa H¡$go hmo gH$Vm h¡? AWm©V² Zht hmo gH$VmŸ&
Adbå~Z `mo½` h¡Ÿ& AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX H$hVo h¢ {H$ gd©k ^JdmZ H$m Eogm Ame` h_|
JmWm 224 na àdMZ ì`º$ ^m{gV hmoVm h¡, Š`m|{H$ `hr AahÝVm| H$m Ame` h¡Ÿ& Bggo
`hm± eara H$mo n[aJ«h H$hH$a CgHo$ à{V hmoZodmbo __Ëd n[aUm_ {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ CËgJ© hr dñVwY_© h¡, AndmX ZhtŸ& ì`dhma go
H$mo ^r N>mo‹S>Zo Ho$ {b`o H$hm J`m h¡ Vmo {\$a dóm{X H$m n[aJ«h _w{ZamO earam{X n[aJ«h h¢ • Eogm OmZm Wm, {H$ÝVw Cgo ^r AndmX _| {JZH$a
H$mo H¡$go hmo gH$Vm h¡? na_mW© go CgH$m ^r {ZfoY {H$`m h¡Ÿ& VmËn`© `h h¡ {H$ na_ {ZJ«©ÝWnZm
1. CnmÎm = àmá, {_bm hþAmŸ& 2. AZwnmÎm = AàmáŸ& hr dñVwY_© h¡, AV… `hr Adb§~Z H$aZo `mo½` h¡Ÿ& ·
56
112 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 225 113
(3) {OZH$m AÜ``Z {H$`m OmVm h¡ Eogo, {ZË`~moYH$, AZm{X{ZYZ
àdMZgma JmWm 225 ewÕ AmË_VÎd H$mo àH$m{eV H$aZo _| g_W© lwVkmZ Ho$ gmYZ^yV
A~ AndmX Ho$ H$m¡Zgo {deof (^oX) h¢, gmo H$hVo h¢ …• eãXmË_H$ gyÌnwX²>Jb; Am¡a (4) ewÕ AmË_VÎd H$mo ì`ŠV H$aZodmbr
Cd`aU§ {OU_½Jo qbJ§ OhOmXê$d{_{X ^{UX§Ÿ& Omo Xme©{ZH$ n`m©`|, CZê$n go n[aU{_V nwéf Ho$ à{V {dZrVVm1 H$m
Jwéd`U§ {n ` {dUAmo gwÎmÁP`U§ {U{ÔÆ>§&&225&& A{^àm` àd{V©V H$aZodmbo {MÎmnwX²>JbŸ& (AndmX _mJ© _| {Og
( h[aJrV ) CnH$aU^yV Cn{Y H$m {ZfoY Zht h¡ CgHo$ CnamoŠV Mma ^oX h¢Ÿ&)
OÝ_Vo {eewg_ ZJZ VZ {dZ` Aa Jwé Ho$ dMZŸ& `hm± Eogm VmËn`© h¡ {H$ H$m` H$s ^m±{V dMZ Am¡a _Z ^r dñVwY_©
AmJ_ nR>Z h¡ CnH$aU {OZ_mJ© H$m Eogm H$WZŸ&&225&& Zht h¡Ÿ&
AÝd`mW© …• [ `WmOmVê$n§ qbJ§ ] `WmOmVê$n (OÝ_OmV-Z½Z) ^mdmW© …• {Og l_U H$s lm_Ê`n`m©` Ho$ ghH$mar H$maU^yV,
Omo qbJ dh [ {OZ-_mJ} ] {OZ_mJ© _| [ CnH$aU§ B{V ^{UV_² ] gd© H¥${Ì_VmAm| go a{hV `WmOmVê$n Ho$ gå_wI d¥{Îm Om`o, Cgo H$m`
CnH$aU H$hm J`m h¡, [ JwédMZ§ ] Jwé Ho$ dMZ, [ gyÌmÜ``Z§ ] gyÌm| H$m n[aJ«h h¡; {Og l_U H$s Jwé-CnXoe Ho$ ldU _| d¥{Îm éHo$, Cgo
H$m AÜ``Z [ M ] Am¡a [ {dZ`… A{n ] {dZ` ^r [ {Z{X©ï>_² ] dMZnwX²>Jbm| H$m n[aJ«h h¡, {Og l_U H$s gyÌmÜ``Z _| d¥{Îm éHo$
CnH$aU H$hr JB© h¡Ÿ& CgHo$ gyÌnwX²>Jbm| H$m n[aJ«h h¡ Am¡a {Og l_U Ho$ `mo½` nwéf Ho$
Q>rH$m …• Bg_| Omo A{Z{fÕ Cn{Y AndmX h¡, dh g^r dmñVd _| {dZ`ê$n n[aUm_ hm| CgHo$ _Z Ho$ nwX²>Jbm| H$m n[aJ«h h¡Ÿ& `Ú{n `h
Eogm hr h¡ {H$ Omo lm_Ê`n`m©` Ho$ ghH$mar H$maU Ho$ ê$n _| CnH$ma n[aJ«h CnH$aU^yV h¢, Bg{b`o AndmX _mJ© _| CZH$m {ZfoY Zht h¡,
H$aZodmbm hmoZo go CnH$aU^yV h¡, Xygam ZhtŸ& CgHo$ {deof (^oX) VWm{n do dñVwY_© Zht h¢Ÿ&
BgàH$ma h¢ …• gd© Amhm`©1 a{hV ghOê$n go Ano{jV (gd© Amhm`© JmWm 225 na àdMZ
a{hV) `WmOmVê$nnZo Ho$ H$maU Omo ~{ha§J qbJ^yV h¢ Eogo H$m`nwX²>Jb; `hm± _w{ZamO H$mo Omo A{Z{fÕ Cn{Y AndmXê$n h¡, CgH$m dU©Z
(2) {OZH$m ldU {H$`m OmVm h¡ Eogo VËH$mb~moYH$2, Jwé Ûmam H$ho {H$`m J`m h¡Ÿ& AndmXê$n Cn{Y _w{Z`m| Ho$ g§`_ _| CnH$ma H$aZodmbr
OmZo na AmË_VÎd-ÚmoVH$3, {gÕ4 CnXoeê$n dMZnwX²>Jb; VWm hmoZo go dh CnH$aU^yV h¡, AÝ` Hw$N> ^r CnH$aU^yV Zht h¡Ÿ&
dh CnH$aU ^oX BgàH$ma h¡ •
1. Ahm`© = ~mha go bm`m OmZodmbm; H¥${Ì_; Am¡nm{YH$, (gd© H¥${Ì_-Am¡nm{YH$ ^mdm|
go a{hV _w{Z Ho$ AmË_m H$m ghOê$n dóm^yfUm{X gd© H¥${Ì_VmAm| go a{hV `WmOmVê$nnZo ""(1) gd© Amhm`© a{hV ghOê$n go Ano{jV (gd© Amhm`© a{hV)
H$s Anojm ahVm h¡ AWm©V² _w{Z Ho$ AmË_m H$m ê$n-Xem-ghO hmoZo go eara ^r `WmOmV `WmOmVê$nnZo Ho$ H$maU Omo ~{ha§J qbJ^yV h¢ Eogo H$m`nwX²>Jb..''
hr hmoZm Mm{h`o; Bg{b`o `WmOmVê$nnZm dh _w{ZnZo H$m ~møqbJ h¡Ÿ&)
2. VËH$mb~moYH$ = Cgr (CnXoe Ho$) g_` hr ~moY XoZodmboŸ& (emó eãX gXm ~moY Ho$ Ahm`© AWm©V ~mha go bm`m OmZodmbm; H¥${Ì_; Am¡nm{YH$Ÿ& gd©
{Z{_Îm^yV hmoZo go {ZË`~moYH$ H$ho J`o h¢, JwédMZ CnXoe-H$mb _| hr ~moY Ho$ {Z{_Îm^yV H¥${Ì_-Am¡nm{YH$ ^mdm| go a{hV _w{Z Ho$ AmË_m H$m ghOê$n
hmoZo go VËH$mb~moYH$ H$ho J`o h¢Ÿ&)
3. AmË_VÎdÚmoVH$ = AmË_VÎd H$mo g_PmZo dmbo-àH$m{eV H$aZodmboŸ& 1. {dZrVVm = {dZ`; Z_«Vm; (gå`½Xe©Zm{X n`m©` _| n[aU{_V nwéf Ho$ à{V {dZ`^md go
4. {gÕ = g\$b; am_~mU; A_moK = AMyH$; (Jwé H$m CnXoe {gÕ-g\$b-am_~mU h¡Ÿ&) àd¥Îm hmoZo _| _Z Ho$ nwX²>Jb {Z{_Îm^yV h¢Ÿ&)

57
114 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 225 115
dóm^yfUm{X gd© H¥${Ì_VmAm| go a{hV `WmOmVê$nnZo H$s Anojm g_mZ H$m`© H$aVo h¢, AV: Jwé AmË_VÎdÚmoVH$ AWm©V² AmË_ñdê$n
ahVm h¡ AWm©V² _w{Z Ho$ AmË_m H$m ê$n ghO hmoZo go eara ^r `WmOmV H$mo ~VmZodmbo hr hmoVo h¢Ÿ&
hr hmoZm Mm{h`o; Bg{b`o `WmOmVê$nnZm _w{ZnZo H$m ~møqbJ h¡Ÿ& _w{ZamO Mmho Omo Hw$N> H$h|, do H$moB© ^r ~mV H$aVo hm|, {H$ÝVw CZH$m
dóm{X n[aJ«h ~mha go bm`o OmZo Ho$ H$maU CZH$m n[aJ«h _w{ZamO _w»` Ame` Vmo AmË_ñd^md H$mo hr ~VmZm h¡Ÿ& nwÊ`-nmn H$s MMm© `m
H$mo Zht h¡Ÿ& g§`_ hoVw eara, _Z, dmUr na bj OmZm Cn{Y h¡Ÿ& H$m` nwÊ`-nmn H$m ñdê$n ñnï> H$aZm CZH$m ñd^md Zht h¡Ÿ& nwÊ`-nmn Vmo
nwX²>Jbê$n ~møqbJ _w{Z H$m CnH$aU h¡, {H$ÝVw dó-nmÌm{X _w{ZamO ZmpñVê$n h¡ Am¡a AmË_VÎd H$s MMm© ApñVê$n h¡Ÿ&
Ho$ CnH$aU Zht h¢Ÿ& AmMm`©Xdo Vmo "qbJ `WmOmVê$n§' H$hH$a {ZJ«Ý© WVm AmË_m H$mo OmZVo hr O‹S> nXmWm] H$m ^r kmZ hmo OmVm h¡Ÿ& _w{Z`m|-
hr ñnï> H$aVo h¢Ÿ& JwéAm| H$m CnXoe Vmo VËH$mb~moYH$, am_~mU Ho$ g_mZ h¡Ÿ& _w{Z`m| Ho$
""(2) {OZH$m ldU {H$`m OmVm h¡ Eogo VËH$mb~moYH$, Jwé Ûmam nmg g_PZodmbm Ord ^r Eogm nmÌ hmoVm h¡ {H$ dh erK« hr g_P
H$ho OmZo na AmË_VÎd-ÚmoVH$, {gÕ CnXoeê$n dMZnwX²>Jb..'' OmVm h¡Ÿ& AV… CgHo$ {bE JwédMZ am_~mU g_mZ H$m`© {H$`o {~Zm
Jwé Ho$ dMZ ldU ^r n[aJ«h h¡Ÿ& ho Ordm| ! Jwé Ho$ dMZ VËH$mb Zht ahVoŸ&
~moYH$ AWm©V² Cgr H$mb (CnXoe Ho$ H$mb) _| hr ~moY XoZodmbo hmoVo h¢Ÿ& _w{Z`m| Ho$ dMZ gwZZo go AÝ` _w{Z`m| H$s kmZn`m©` ^r {Z_©b hmo
emó eãX gX¡d ~moY Ho$ {Z{_Îm^yV hmoZo go {ZË`~moYH$ H$ho J`o h¢
OmVr h¡ • Eogm CnXoe hr drVamJ_mJ© _| _w{ZqbJ H$hm h¡Ÿ& {e{WbVm
Am¡ a Jw é dMZ CnXo e -H$mb _| hr ~mo Y Ho $ {Z{_Îm^y V hmo Z o go
àmá H$amZodmbo dMZ _w{ZamO Ho$ CnH$aU _| Zht {JZo OmVo h¢Ÿ&
VËH$mb~moYH$ H$ho J`o h¢Ÿ&
ldU {H$`m OmVm h¡ • Eogm H$hm AWm©V² N>R>d| JwUñWmZdmbo
AmË_m H$m ^mZ H$aHo$ Omo {Z{d©H$ën hþAm h¡, Cgo Vmo lrJwé Ho$
VËH$mb~moYH$ dMZ gwZZo H$s ^r BÀN>m Zht h¡; Š`m|{H$ Cgo Vmo _w{ZamO ñd`§ ldU Ho$ BÀNw>H$ h¢Ÿ& Jwé ñd`§ CÝh| gwZmZo Zht OmVoŸ&
dMZnwX²>Jb H$m n[aJ«h h¡ hr ZhtŸ& O~ N>R>d| JwUñWmZ _| {dH$ën N>R>d| JwUñWmZdmbo _w{ZamO VrWªH$a ^JdmZ Ho$ nmg ^r gwZVo h¢, dhm±
CR>Vm h¡, V~ JwédMZ ldU _| {Z{_Îmê$n hmoVo h¢; {H$ÝVw CÝh| n[aJ«h VrWªH$a ^JdmZ H$s dmUr _| Omo Am`m, Cg_| ^r AmË_VÎd H$m hr
_| hr J{^©V {H$`m h¡Ÿ& Ame` {ZH$mbo Vmo CZ _w{ZamOm| Zo gwZm • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ&
lrJwé Ho$ dMZ VËH$mb~moYH$ h¢Ÿ& am_~mU Am¡f{Y Ho$ g_mZ ^JdmZ AWdm Jwé H$s dmUr nwéfmW© H$mo {e{Wb H$aZodmbr Zht
A_moK Cnm` hmoZo go VÎdÚmoVH$ h¢, AmË_ñdê$n H$mo àH$m{eV H$aZodmbo hmoVrŸ& CZH$m CnXoe Vmo AmË_m Ho$ {dH$mg _| {Z{_Îmê$n hr hmoVm h¡Ÿ&
h¢ • BgàH$ma `hm± àW_ JwéJ_ H$s ~mV H$hr h¡, níMmV² emó H$s ~mV N>R>d| JwUñWmZ dmbo _w{ZamO Ho$ {bE CnXoeê$n JwédMZ AmË_Y_©
H$h|JoŸ& H$s d¥{Õ H$amZo _| hr {Z{_Îm hmoVo h¢Ÿ& AmË_Y_© H$s d¥{Õ hmo • Eogo hr
JwéJ_ Ho$ {~Zm H$moB© ñd`§ ñdÀN>ÝX hmoH$a emóm{X H$m dmMZ H$a| JwéAm| Ho$ dMZ h¢ Am¡a CZH$mo gwZZodmbo ^r d¡go hr hmoVo h¢Ÿ&
Vmo do emó eñÌê$n hmo Om`|JoŸ& Aao ^mB© ! _w{Z Ho$ dMZ Vmo am_~mU N>R>d| JwUñWmZdVu Ho$ CnmXmZ _| AË`{YH$ drVamJVm h¡Ÿ& dhm±
Am¡f{Y Ho$ g_mZ h¢, Omo H$mZ _| n‹S>Vo hr nmÌ Ord Ho$ {b`o am_~mU Ho$ {Z{_Îm CnH$aU H¡$gm hmoVm h¡ ? {ZJ«©ÝW `WmOmVê$ndmbm eara hr
58
116 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 225 117

CÝh| {Z{_Îmê$n hmoVm h¡Ÿ& dóm{X n[aJ«h go `wº$ eara _w{ZamO H$mo `hm± _w{ZamO Ho$ CnH$aU _| Eogo hr dMZm| H$mo {b`m h¡Ÿ& AÝ`
{Z{_Îmê$n Zht h¡Ÿ& Y_m©Ë_mAm| H$mo ^r Bgr Om{V Ho$ dMZ {Z{_Îmê$n hmoVo h¢Ÿ& Ahmo !
gwZZo _| AmË_m H$mo ~VmZodmbo {Z{_Îmê$n JwédMZ Y_© H$s d¥{Õ _w{Zdam| Ho$ CËgJ© _mJ© H$s Vmo Š`m ~mV H$a| ? dh Vmo AX²>^wV h¡; VWm{n
H$aZodmbo A_moK dMZ hmoVo h¢Ÿ& CZ dMZm| H$mo gwZZodmbo _w{ZamOm| Ho$ CZH$mo AndmX _mJ© ^r nm`m OmVm h¡Ÿ& Bggo {^Þ {H$gràH$ma Ho$ {deof
{b`o do dMZ Y_©d¥{Õ _| hr hoVw ~ZVo h¢Ÿ& JwédMZm| H$mo gwZH$a _w{ZamO amJ H$m {Z{_Îm _w{ZamO H$mo Zht hmoVmŸ&
{e{WbVm H$m Aml` Zht boVoŸ& àíZ …• `hm± _w{ZamO Ho$ dMZm| H$mo VËH$mb~moYH$ Ed§ am_~mU
AmË_m _| drVamJ^md H$s OmJ¥{V hmo • Eogm CZH$mo `WmW©nZm O¡gm {gÕ {H$`m h¡? Vmo Š`m {Z{_Îm H$s _w»`Vm h¡? AWm©V² {Z{_Îm go
hmoVm h¡Ÿ& Jwé Ho$ dMZm| H$mo ldU H$aZodmbo do _w{ZamO ^r AË`ÝV Ñ‹T> Hw$N> hmoVm h¡, `h g_P| Š`m ?
hmoVo h¢ Am¡a gwZmZodmbo Jwé ^r d¡go hr hmoVo h¢Ÿ& nwÊ`-nmn Vmo AmË_m Ho$ CÎma …• `hm± MaUmZw`moJ H$s Anojm {Z{_Îm H$m kmZ H$am`m h¡Ÿ&
Y_© h¢ hr ZhtŸ& Am¡a gwZZodmbo _w{ZamO Vmo N>R>d| JwUñWmZdVu h¢, AV: CZHo$ {bE Vmo
_w{ZamO Ho$ CnH$aUm| H$m dU©Z H$aVo hþE AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod JwédMZ am_~mU Ho$ g_mZ {Z{_Îm hr h¢; Š`m|{H$ CnmXmZ _| CZHo$ ñd`§
`hm± VrWªH$a Am¡a Jwé Ho$ dMZ H¡$go hmoVo h¢, `h g_Pm aho h¢Ÿ& BZ dMZm| H$s n[anyU© V¡`mar h¡Ÿ&
H$m ldU H$aZm ^r CËgJ©_mJ© _| AndmX h¡Ÿ& eara AWdm dMZ Ho$ {ZJ«©ÝW Xoh Am¡a Jwé Ho$ VËH$mb~moYH$ A_moK dMZ • Eogo Xmo
D$na bj Om`o dh dñVwY_© AWdm CËgJ©_mJ© Zht h¡Ÿ& CËgJ©_mJ© Vmo àH$ma Ho$ Cn{Y H$s ~mV H$aZo Ho$ níMmV² A~ Vrgao àH$ma Ho$ Cn{Y H$s
{Z{d©H$ën ewÕmon`moJ _| pñWV hmoZm h¡ Am¡a `{X Cg_| R>haZm Z hmo Vmo ~mV H$hVo h¢ •
eof AndmX_mJ© h¡Ÿ& ""(3) {OZH$m AÜ``Z {H$`m OmVm h¡ Eogo, {ZË`~moYH$,
N>R>d| JwUñWmZdVu _w{ZamO AZoH$m| ~ma VrWªH$am| H$s {Xì`Üd{Z AZm{X{ZYZ ewÕ AmË_VÎd H$mo àH$m{eV H$aZo _| g_W© lwVkmZ Ho$
gwZVo h¢Ÿ& dhm± ^JdmZ H$s dmUr _| g_ñV nXmWm] H$m ñdê$n EH$ gmW gmYZ^yV eãXmË_H$ gyÌnwX²>Jb...''
AmVm h¡; {H$ÝVw _w{ZamO Vmo AnZo `mo½` AWm©V² {Og CnXoe go {ZOmË_m ñd^md H$s ApñV Am¡a na H$s ZmpñV • Eogo ewÕ AmË_VÎd H$mo
_| Y_©d¥{Õ hmo • Eogo Ame` H$mo hr J«hU H$aVo h¢Ÿ& àH$m{eV H$aZo _| gyÌ g_W© h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo _w»`V: lwVkmZ H$m
do AmË_VÎd ÚmoVH$ AWm©V² AmË_VÎd H$mo hr g_PZodmbo hmoVo Adb§~Z h¡Ÿ& Cg lwVkmZ _| {Z{_Îm^yV eãX lwV h¢Ÿ& do eãXlwV
h¢Ÿ& Jwé Ho$ H$maU AWdm Jwé Ho$ ~VmZo na hr AmË_m OmZZo _| Am`oJm • AZm{X{ZYZ AmË_ñd^md H$mo ~VmVo h¢Ÿ&
Eogo AmË_m H$mo namYrZ ~VmZodmbr Jwé H$s dmUr Zht hmoVr; A{nVw {H$Ýht _w{ZamOm| H$mo Ad{YkmZ-_Z…n`©`kmZ hmo; {H$ÝVw ñd^md
{ZO ñd^md go hr AmË_m H$mo OmZm Om gH$Vm h¡ • BgàH$ma ñdmYrZVm H$mo gmYZo Ho$ {bE Vmo ^md lwVkmZ hr gmYZ h¡Ÿ& Cg ^mdlwV _|
H$mo ~VmZodmbr JwédmUr hmoVr h¡, VWm{n {ZO AmË_VÎd H$mo OmZZo _| eãXlwV {Z{_Îm h¢Ÿ& dh eãXlwV ^r _w{Z`m| Ho$ {b`o CnH$aU hr h¡Ÿ&
Jwé AWdm VrWªH$am| H$s dmUr H¡$go {Z{_Îm hmoVr h¡, CgH$m `hm± kmZ _w{ZamOm| H$mo ewÕmË_VÎd H$mo àH$m{eV H$aZodmbo emóm| Ho$ ñdmÜ`m`m{X
H$am`m h¡Ÿ& H$m {dH$ën AmVm h¡; dh ^r _w{ZamO H$mo CnH$aU hr h¡Ÿ&
59
118 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 225 119
`hm± _w{ZXem H¡$gr hmoVr h¡? CgH$m dU©Z {H$`m Om ahm h¡Ÿ& drVamJ ^mZnyd©H$ Cg_| hr brZVm H$aHo$ ewÕmË_VÎd H$s àJQ>Vm hþB© h¡Ÿ& V~ do
_mJ© _| Vmo {ZJ«©ÝW {XJå~a Xem hr `WmW© _w{ZXem h¡Ÿ& N>R>d|-gmVd| gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌê$n drVamJr n`m©` _| n[aU_o h¢Ÿ& dhm± _w{ZamO
JwUñWmZ _| _w{ZamO H$mo dó-nmÌm{X Zht hmoVŸo & AndmXê$n Omo CnH$aU Ho$ à{V {dZ` H$m A{^àm` àdV©Zodmbm Omo {MÎmnwX²>Jb h¡, dh ^r
CZH$mo nm`o OmVo h¢, CgH$m dU©Z `hm± {H$`m Om ahm h¡, {Og_| • AndmXê$n CnH$aU hr h¡Ÿ&
(1) {dH$ën CËnÞ hmoZo na eara na bú` OmE, V~ eara H$mo BgàH$ma eara, JwédMZ, emó VWm {dZ`^md _| àd{V©V
CnH$aU H$hm h¡Ÿ& {MÎmnwX²>Jb • BZ Mma àH$ma Ho$ {Z{_Îmm| na N>R>d| JwUñWmZ _| _w{ZamO
(2) JwéAm| Ho$ dMZ AWdm VrWªH$am| H$s {Xì`Üd{Z ldU H$mo ^r H$m Ü`mZ OmVm h¡Ÿ& _`yantN>r Am¡a H$_ÊS>b Vmo eara Zm_H$ CnH$aU _|
_w{ZamO H$m CnH$aU H$hm h¡Ÿ& Jwé H$s dmUr VËH$mb~moYH$ h¡, ewÕmË_m g_m OmVo h¢; Š`m|{H$ O~ eara na bú` OmVm h¡, V~ _`yantN>r Am¡a
H$mo ~VmZodmbr h¡, AV: Cg dmUr H$mo CnH$aU _| {b`m h¡Ÿ& H$_ÊS>b na ^r Ü`mZ OmVm h¡ VWm O~ do ^JdmZ H$s ^{º$ H$aVo h¢,
(3) _w{ZamO H$mo {H$Ýht emóm| Ho$ AÜ``Z H$aZo H$m bú` hmo Vmo dh {dZ` _| g_m{hV hmo OmVr h¡Ÿ&
do emó ^r CnH$aU hr h¢Ÿ& BZ CnH$aUm| H$s Amoa go Omo ^r {dH$ën CR>Vo h¢, do g^r {dH$ën
BgàH$ma VrZ CnH$aUm| H$s ~mV H$sŸ& ew^^md h¢Ÿ& ñd^mdY_© Zht h¡, A{nVw AndmX h¡Ÿ& BZ Mma àH$ma H$m
ho ^mB©, `{X Eogr _w{ZXem àJQ> Z hmo V~ VH$ CgH$s lÕm H$aZm; ^md _w{ZamO H$mo AmVm h¡; VWm{n `o AndmX drVamJ^mdê$n Y_© Zht
{H$ÝVw Bggo {dnarV _w{ZXem _mZo Vmo dh Ord AkmZr {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& h¡Ÿ& `hm± Vmo N>R>d| JwUñWmZ _| {Og gr_m VH$ amJ H$s CËn{Îm hmo gH$Vr
_w{ZamO H$mo eara _mÌ n[aJ«h h¡; {H$ÝVw eara Ho$ à{V __Ëd n[aUm_ h¡, CgH$m kmZ H$am`m h¡Ÿ& Bggo {deof amJ _w{ZamO H$mo Zht hmoVmŸ&
Zht h¡Ÿ& eara, dMZ Am¡a emó • Eogo VrZ CnH$aU H$ho h¢Ÿ& dmñVd _| ""....`hm± Eogm VmËn`© h¡ {H$ H$m` H$s ^m±{V dMZ Am¡a _Z ^r
_w{ZamO H$mo VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r H$m A^md hþAm h¡Ÿ& do AÝVa ñdê$nmZÝX dñVwY_© Zht h¡Ÿ&''
H$s {Z{d©H$ën AZw^d Xem _| ~ma§~ma Pyb aho h¢ Am¡a O~ H$^r {dH$ën {OgàH$ma H$m`m na bj OmZm AmË_m H$m ñd^md Zht h¡;
CËnÞ hmoVo h¢, V~ CZH$m {OZ {Z{_Îmm| na bú` OmVm h¡ Cgo `hm± ñnï CgràH$ma JwédMZ AWdm _Z Ho$ D$na bj OmE Am¡a amJ CËnÞ hmo Vmo
{H$`m J`m h¡Ÿ& dh ^r AmË_m H$m ñd^md Zht h¡Ÿ& _w{Z`m| H$mo N>R>d| JwUñWmZ _|
A~ Mm¡Wo CnH$aU H$m ñdê$n H$hVo h¢ • VX`mo½` amJ hmoVm h¡; {H$ÝVw do Cgo dñVwY_© Zht _mZVoŸ&
""(4) ewÕ AmË_VÎd H$mo ì`ŠV H$aZodmbr Omo Xme©{ZH$ n`m©`|, ^mdmW© na àdMZ
CZê$n go n[aU{_V nwéf Ho$ à{V {dZrVVm H$m A{^àm` àd{V©V (1) {Og l_U H$s lm_Ê`n`m©` Ho$ ghH$mar H$maU^yV, gd©
H$aZodmbo {MÎmnwX>²Jb...'' H¥${Ì_VmAm| go a{hV `WmOmVê$n Ho$ gå_wI d¥{Îm Om`o, Cgo H$m` H$m
_w{ZamO H$mo {ZO AÝVa _| gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ àJQ> hþ`o h¢, n[aJ«h h¡Ÿ&
ewÕmË_m ì`ŠV hþAm h¡Ÿ& AÝ` _w{ZamOm| Ho$ gå`ŠËd Ho$ à{V ^r CZHo$ (2) {Og l_U H$s Jwé-CnXoe Ho$ ldU _| d¥{Îm éHo$, Cgo
AÝVa _| {dZ` ^md ahVm h¡Ÿ& dmñVd _| Vmo CÝh| AÝVa AmË_m Ho$ dMZnwX²>Jbm| H$m n[aJ«h h¡Ÿ&
60
120 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 226 121

(3) {Og l_U H$s gyÌmÜ``Z _| d¥{Îm éHo$ CgHo$ gyÌnwX²>Jbm| H$m
n[aJ«h h¡Ÿ& àdMZgma JmWm 226
(4) {Og l_U Ho$ `mo½` nwéf Ho$ {dZ`ê$n n[aUm_ hm| CgHo$ _Z A~, A{Z{fÕ Eogm Omo eara _mÌ Cn{Y CgHo$ nmbZ H$s {d{Y
Ho$ nwX²>Jbm| H$m n[aJ«h h¡Ÿ& H$m CnXoe H$aVo h¢ …•
BgàH$ma AndmXê$n n[aJ«h Mma àH$ma H$m h¡Ÿ& CËgJ© _mJ© _| Vmo BhbmoJ{UamdoŠImo Aßn{S>~Õmo napåh bmo`påhŸ&
n[aJ«h H$m bj hr Zht h¡Ÿ& OwÎmmhma{dhmamo a{hXH$gmAmo hdo g_Umo&&226&&
""....`Ú{n `h n[aJ«h CnH$aU^yV h¢, Bg{b`o AndmX _mJ© _| ( h[aJrV )
CZH$m {ZfoY Zht h¡, VWm{n do dñVwY_© Zht h¡...'' BhbmoH$ go {Zanoj `{V nabmoH$ go à{V~Õ ZmŸ&
gd©kXod H$m AmJ_ {Og Xem H$mo gå`H²$ _w{ZXem H$hVm h¢, Cgo Aa H$fm`m| go a{hV `wº$mhma Am¡a {dhma _|Ÿ&&226&&
`hm± g_Pm`m J`m h¡Ÿ& `hm± AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX Zo VrWªH$am| Ho$ emgZ H$s AÝd`mW© …• [ l_U… ] l_U [ a{hVH$fm`… ] H$fm`a{hV dV©Vm
~mV H$mo Bg àdMZgma _| IwbH$a H$hm h¡Ÿ& hþAm [ BhbmoH$ {Zamnoj… ] Bg bmoH$ _| {Zanoj Am¡a [ napñ_Z² bmoHo$ ]
eara-_Z AWdm dMZ na bj OmE Vmo dh CnH$aU H$hZo _| nabmoH$ _| [ Aà{V~Õ… ] Aà{V~Õ hmoZo go [ `wº$mhma{dhma… ^doV² ]
AmVo h¢ Am¡a {ZO ñdê$n _| {Z{d©H$ën R>haZm _w{Z`m| H$mo CËgJ© _mJ© h¡, `wº$mhma-{dhmar1 hmoVm h¡Ÿ&
VWm{n D$na H$ho JE n[aJ«hm| na bj OmE Vmo ^r Cggo N>R>d| JwUñWmZ Q>rH$m …• AZm{X{ZYZ EH$ê$n ewÕ AmË_VÎd _| n[aUV hmoZo go
_| _w{ZXem {N>XVr Zht h¡Ÿ& · l_U g_ñV H$_©nwX²>Jb Ho$ {dnmH$ go AË`ÝV {d{dº$ ({^Þ) ñd^md
Ahmhm.....! {OÝh| M¡VÝ`_y{V©, drVamJ_y{V© AmË_à^w H$m Ho$ Ûmam H$fm`a{hV hmoZo go, Cg (dV©_mZ) H$mb _| _Zwî`Ëd Ho$ hmoVo hþE
àJm‹T> ñne©Z-doXZ hmo J`m h¡ Am¡a {OgH$m AVrV-AZmJV d ^r (ñd`§) g_ñV _Zwî`ì`dhma go ~{h^y©V2 hmoZo Ho$ H$maU Bg bmoH$
dV©_mZ • VrZm| H$mb g§~§Yr H$_m] H$m __Ëd Ny>Q> J`m h¡, do Ho$ à{V {Zanoj ({Zñn¥h) h¡; VWm ^{dî` _| hmoZodmbo Xodm{X ^mdm| Ho$
ñdê$n _| pñWaVmê$n Mm[aÌ H$mo A§JrH$ma H$aVo h¢Ÿ& Ahm! Eogm AZw^d H$s V¥îUm go eyÝ` hmoZo Ho$ H$maU nabmoH$ Ho$ à{V Aà{V~Õ h¡;
Mm[aÌ H$moB© Abm¡{H$H$ dñVw h¡Ÿ& ^mB©! n§M na_oð>r nX _| {OZH$m Bg{bE, O¡go ko` nXmWm] Ho$ kmZ H$s {g{Õ Ho$ {b`o (KQ>nQ>m{X nXmWm]
ñWmZ h¡, {OZH$mo àMwa AmZÝX H$s Xem AZw^d _| AmVr h¡ VWm H$mo XoIZo Ho$ {b`o hr) XrnH$ _| Vob S>mbm OmVm h¡ Am¡a XrnH$ H$mo
ñWmZmÝV[aV {H$`m OmVm h¡, CgràH$ma l_U ewÕ AmË_VÎd H$s
{OZ_| ñdê$n a_UVm H$m A{Ve` VoO àJQ> hmoVm h¡ • Eogm
CnbpãY H$s {g{Õ Ho$ {b`o (ewÕmË_m H$mo àmá H$aZo Ho$ {b`o hr) dh
Mm[aÌ hr bmoH$ _| gdm}Îm_ nXmW© h¡Ÿ&
eara H$mo {IbmVm Am¡a MbmVm h¡, Bg{b`o `wº$mhma{dhmar hmoVm h¡Ÿ&
XoImo, Mm¡Wo d nm±Mdo JwUñWmZ _| A^r Omo doXZê$n H$_©MoVZm `hm± Eogm VmËn`© h¡ {H$ • l_U H$fm`a{hV h¡ Bg{b`o dh eara Ho$
d H$_©\$bMoVZm hmoVr h¡, _w{ZamO Ho$ dh ^r Zht hmoVrŸ& CZHo$ Vmo
1. `wº$mhma-{dhmar = (1) `mo½` (C{MV) Amhma-{dhmadmbm; (2) `wº$ AWm©V² `moJr Ho$
_mÌ kmZMoVZm h¡Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-10, n¥ð>-29 Amhma {dhmadmbm; `moJnyd©H$ (AmË_ñd^md _| `wŠVVm nyd©H$) Amhma {dhmadmbmŸ&
2. ~{h^y©V = ~mha, a{hV, CXmgrZŸ&
61
122 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 226 123
(dV©_mZ _Zwî`-eara Ho$) AZwamJ go `m {Xì` eara Ho$ (^mdr Xodeara VWm do l_U, ^{dî` _| hmoZodmbo Xodm{X ^dm| Ho$ AZw^d H$s
Ho$) AZwamJ go Amhma-{dhma _| A`wº$ê$n go àd¥Îm Zht hmoVm; {H$ÝVw V¥îUm go eyÝ` hmoZo Ho$ H$maU nabmoH$ Ho$ à{V Aà{V~Õ h¢Ÿ&
ewÕmË_VÎd H$s CnbpãY H$s gmYH$^yV lm_Ê`n`m©` Ho$ nmbZ Ho$ lr_X²> Hw$ÝXHw$ÝX^JdmZ Am¡a lr_X²> A_¥VMÝÐmMm`©Xdo `hm± _w{Zê$n
{b`o hr Ho$db `wº$mhma{dhmar hmoVm h¡Ÿ& _| WoŸ& do `hm± go ñdJ© _| OmZodmbo Wo, {H$ÝVw {\$a ^r dhm± Ho$ ^moJm| H$s
JmWm 226 na àdMZ V¥îUm CZH$mo Zht WrŸ& gå`½Ñ{ï> Am¡a _w{Z Vmo d¡_m{ZH$ ñdJ© _| hr OmVo
A~, A{Z{fÕ eara_mÌ Cn{Y Ho$ nmbZ H$s {d{Y H$m CnXoe h¢, AmamYH$ Y_m©Ë_m ^r D±$Mo ñdJ© _| hr OmVo h¢Ÿ& do ñdJ© go AmH$a
H$aVo h¢ AWm©V² {OgH$m {ZfoY Zht {H$`m J`m h¡ • Eogo eara_mÌ n[aJ«h amOm Am{X nwÊ`dÝVm| Ho$ `hm± hr OÝ_ boVo h¢, X[aÐVm _| CZH$m OÝ_
Ho$ nmbZ H$aZo H$s {d{Y Ho$ AÝVJ©V `wº$mhma-{dhmar l_U H$m ñdê$n Zht hmoVm; bo{H$Z CZ Y_m©Ë_mAm| H$mo CZ ^moJm| Ho$ AZw^d H$s V¥îUm
~VmVo h¢ • Zht h¡Ÿ& CZH$mo »`mb h¡ {H$ _oar gmYH$Xem nyU© Zht hmoJr, Bg{bE
XoImo! _w{Z H¡$go hmoVo h¢? ñdJ© _| AdVma hmoJm, naÝVw CÝh| dhm± Ho$ ^moJm| H$s A{^bmfm Zht h¡Ÿ&
AZm{X{ZYZ EH$ê$n ewÕ AmË_VÎd _| n[aUV hmoZo go l_U AV… drVamJ^md hmoZo go do nabmoH$ Ho$ à{V ^r {Zanoj h¢, à{V~Õ
g_ñV H$_©nXw >²Jb Ho$ {dnmH$ go AË`ÝV {^Þ ñd^md Ho$ Ûmam H$fm`a{hV Zht h¢Ÿ&
hmoVo h¢Ÿ& gå`½Ñ{ï> Y_m©Ë_m `hm± go _aH$a grYo _hm{dXohjoÌ _| Zht OmVo
AÝVa _| AZm{X-AZÝV km`H$ñd^md _| brZ _w{Z g_ñV H$_© go VWm órn`m©` _| ^r CËnÞ Zht hmoVoŸ& _w{Z`m| H$mo Eogr drVamJVm h¡ {H$
{^Þ hr h¢Ÿ& O~ ñd^md _| pñWa hþE, V~ H$_© Ho$ gmW gå~ÝY H$hm± CÝh| ñdJ© Ho$ d¡^d H$s V¥îUm hr Zht h¡; AënamJ ah J`m h¡, Bg{bE
ahm? `hm± Vmo H$hm h¡ {H$ _w{Z H$m AmË_m g_ñV H$_© go {^Þ hmo J`m h¡Ÿ& nwÊ` ~±Y hmoH$a d¡^d àmá hmoVm h¡ AWm©V² do BÝÐ, bm¡H$mpÝVH$, ~«÷-
Aao ao! A^r Vmo bmoJ `h _mZVo h¢ {H$ H$_© _wPo n[a^«_U H$amVm h¡, F${f BË`m{X hmoVo h¢, naÝVw M¡VÝ` _| AÝV_w©I n[aU{V hmoZo go do
bo{H$Z Eogr _mÝ`Vmdmbm| H$mo _w{ZXem H¡$go hmo gH$Vr h¡? Y_m©Ë_m Cg d¡^d H$s V¥îUm go a{hV h¢Ÿ&
· l_U, dV©_mZH$mb _| _Zwî`Ëd Ho$ hmoVo hþE ^r ñd`§ g_ñV _w{ZamO H$mo dV©_mZ eara H$s ñn¥hm Zht h¡ VWm ^{dî` _| àmá
_Zwî`ì`dhma go ~{h^y©V hmoZo Ho$ H$maU Bg bmoH$ Ho$ à{V {Zanoj hmoZodmbo d¡^d H$s V¥îUm ^r Zht h¡; Bg{bE do BgbmoH$ VWm nabmoH$
({Zñn¥h) h¢Ÿ& Ho$ à{V Aà{V~Õ h¢ • Eogr CZH$s drVamJn[aU{V hmoVr h¡Ÿ&
_w{ZamO H$mo _Zwî`Xoh H$m g§`moJ h¡; naÝVw do Vmo amJa{hV hmoH$a O¡go, ko`nXmWm] Ho$ kmZ H$s {g{Õ Ho$ {bE AWm©V² KQ>-nQ>m{X
M¡VÝ` _| pñWa h¢; Bg{bE Omo drVamJn`m©` àJQ> hþB© h¡, dhr _w{Z`m| nXmWm] H$mo XoIZo Ho$ {bE hr XrnH$ _| Vob S>mbm OmVm h¡ Am¡a XrnH$
H$m AmË_ì`dhma h¡ eof g_ñV ~mø _Zwî`ì`dhma go do a{hV h¢; H$mo ñWmZmÝV[aV {H$`m OmVm h¡; Cgr àH$ma l_U, ewÕ AmË_VÎd H$s
Bg{bE _w{Z Bg bmoH$ _| {Zanoj h¢Ÿ& Ohm± eara H$s ^r Cnojm h¡, dhm± CnbpãY H$s {g{Õ Ho$ {bE AWm©V² ewÕmË_m H$mo àmá H$aZo Ho$ {bE hr
AÝ` ~mø nXmWm] H$s Š`m ~mV? _w{ZamO Vmo bmoH$ì`dhma go ~mha eara H$mo {IbmVm Am¡a MbmVm h¡, Bg{bE `wº$mhma-{dhmar hmoVm h¡Ÿ&
{ZH$b J`o h¢ Am¡a AÝVa _| M¡VÝ` H$s {Z_©bn`m©` àJQ> hþB© h¡, dhr XoImo, MaUmZw`moJ _| {Z{_ÎmàYmZ H$WZ h¡Ÿ& gmYH$ H$s ^y{_H$m _|
CZH$m ì`dhma h¡Ÿ& BgàH$ma H$m {dH$ën CËnÞ hmoVm h¡ Am¡a ~mø _| d¡gr {H«$`m ^r hmo
62
124 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 226 125
OmVr h¡Ÿ& `hm± BgH$m kmZ H$amZo Ho$ {bE H$hm h¡ {H$ eara H$mo {IbmVo Am¡a Ho$ nmbZ Ho$ {bE hr Ho$db `wº$mhma-{dhmar hmoVo h¢, `h ^r {Z{_ÎmàYmZ
MbmVo h¢; naÝVw eara Ho$ à{V _moh-__Vm Zht h¡Ÿ& AmË_m eara H$s {H«$`m MaUmZw`moJ H$m H$WZ h¡Ÿ& na_mW© go Vmo Ðì` Ho$ Aml` go hr brZVm
H$a gH$Vm h¡ • `h H$hZo H$m `hm± Ame` Zht h¡, {H$ÝVw _w{Z H$mo amJ hmoVr h¡, CgHo$ Omoa go hr gmYH$nZm {Q>H$Vm Am¡a ~‹T>Vm h¡Ÿ&
CËnÞ hmoZo na Cg àH$ma Ho$ Amhma-{dhma H$m {dH$ën CËnÞ hmoVm h¡, CZHo$ {bE Amhma H$m Mm¡H$m ~Zm`o hm| Am¡a do Amhma b| • Eogm Vmo
Cg {dH$ën H$m Amamon H$aHo$ _w{Z, eara H$mo {IbmVo Am¡a MbmVo h¢, `h _w{ZXem _| hmoVm hr ZhtŸ& Eogm Amhma boZodmbo H$mo `wº$mhmar Zht H$hm
H$hm h¡Ÿ& nyU© drVamJn`m©` àJQ> Zht hþB© h¡ Am¡a {dH$ën CËnÞ hþAm h¡; OmVm Am¡a dhm± _w{ZnZm ^r Zht hmoVmŸ& Bg `WmW© _w{ZXem H$m
Bg{bE Xoh Ho$ à{V bú` OmZo go Amhma Am{X H$s d¥{Îm CËnÞ hmoVr h¡Ÿ& drVamJ^md àJQ> Z hmo Vmo AnZo H$mo _w{Z Zht _mZZm, naÝVw `WmW©
{_Ï`mÑ{ï> Ord Vmo eara H$m ñdm_r hmoVm h¡; naÝVw `hm± Vmo nhbo _w{ZnZo H$mo nhMmZH$a CgH$s lÕm H$aZm, Cggo {déÕ _mZZodmbm Vmo
hr `h H$hm {H$ _w{Z eara go {Zanoj h¢Ÿ& VËníMmV² `h {Z{_Îm H$m kmZ {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ&
H$am`m {H$ _w{Z eara H$mo Amhma-{dhma H$amVo h¢Ÿ& dhm± N>R>d| JwUñWmZ ^JdmZ Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© Aï>nmhþ‹S> _| H$hVo h¢ •
_| CVZm {dH$ën CËnÞ hmoVm h¡, Cggo A{YH$ amJ do hmoZo Zht XoVo • Bg
OhOm`édg[agmo, {VbVwg{_Îm§ U {Jh{X hÎmogŸw &
Anojm go H$hm h¡ {H$ ewÕmË_VÎd H$s CnbpãY H$s {g{Õ Ho$ {bE do
OB boB Aßn~hþ`§, VÎmmo nwU OmB {U½JmoX_²Ÿ&&
eara H$mo {IbmVo Am¡a MbmVo h¢ • Eogo _w{Z `wº$mhma-{dhmar h¢Ÿ& do Vrd« (gyÌnmhþ‹S>, JmWm-18)
amJnyd©H$ J¥ÕVmg{hV Amhmam{X _| àd¥Îm Zht hmoVo; Bg{bE `wº$mhma- AWm©V² _w{Z `WmOmVê$n h¢; O¡gm OÝ_Vm ~mbH$ Z½Zê$n hmoVm h¡;
{dhmar h¢Ÿ& d¡gr Z½Zê$n {XJå~a _wÐm Ho$ YmaH$ _w{ZamO h¢Ÿ& do AnZo hmW _| {Vb-
gå`½Xe©Z H$m Ü`o` Vmo gånyU© Ðì` hr h¡, `h ~mV Vmo H$^r Vwf ~am~a ^r Hw$N> J«hU Zht H$aVoŸ& `{X Wmo‹S>m-~hþV J«hU H$a| Vmo do
{dñ_¥V hmoVr hr ZhtŸ& gå`½Ñ{ï> Ord na Ho$ Aml` go, {dH$ën Ho$
_w{Z CgHo$ J«hU go {ZJmoX OmVo h¢Ÿ&
Aml` go AWdm n`m©` Ho$ Aml` go bm^ _mZo • Eogm VrZ H$mb _|
^mB©! `{X e{º$ hmo Vmo Eogo _w{ZnZo H$m nmbZ H$aZm, `{X e{º$ Z
H$^r Zht hmoVmŸ& drVamJr n`m©` _| go drVamJVm Zht AmVr; Bg{bE
hmo Vmo d¡gr lÕm H$aZm, Š`m|{H$ Hw$ÝXHw$ÝX ^JdmZ H$hVo h¢ •
Cg n`m©` H$m Aml` ^r gå`½Ñ{ï> H$s lÕm _| Zht h¡Ÿ& lÕm _| Vmo Ðì`
H$m hr Aml` h¡, Cg Ðì` na Ñ{ï> aIH$a hr `h g~ ~mV h¡Ÿ& O§ gŠH$B V§ H$saB, O§ M U gŠHo$B V§ M gÔhU§Ÿ&
`hm± Eogm VmËn`© h¡ {H$ l_U H$fm`a{hV h¢, Bg{bE do dV©_mZ Ho$d{b{OUoqh ^{U`§, gÔh_mUñg gå_Îm§Ÿ&&
(Xe©Znmhþ‹S>, JmWm-22)
_Zwî` eara Ho$ `m ^mdr {Xì` Xodeara Ho$ AZwamJ go Amhma-{dhma _|
A`wº$ê$n go àd¥Îm Zht hmoV,o {H$ÝVw ewÕmË_VÎd H$s CnbpãY H$s gmYH$ AWm©V² Omo H$aZo _| g_W© hm| dhr H$a| Am¡a {Ogo H$aZo _| g_W© Zht
lm_Ê`n`m©` Ho$ nmbZ Ho$ {bE hr Ho$db `wº$mhma{dhmar hmoVo h¢Ÿ& hmo CgH$r lÕm H$a|, Š`m|{H$ Ho$dbr ^JdmZ Zo lÕmZ H$aZodmbo H$mo
_w{Z H$mo N>R>d| JwUñWmZ _| {ZXm}f Amhma-{dhma H$m {dH$ën CËnÞ gå`ŠËdr H$hm h¡Ÿ&
hmoVm h¡Ÿ& do _w{Z ewÕmË_VÎd H$s CnbpãY Ho$ gmYZ^yV lm_Ê`n`m©` ·
63
126 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 227 127
{g{Õ Ho$ {b`o (nyU© àm{á Ho$ {b`o EfUmXmofeyÝ` Eogr AÝ` naê$n)
àdMZgma JmWm 227 {^jm AmMaVo h¢; do Amhma H$aVo hþE ^r _mZm| Amhma Zht H$aVo hm| •
A~, `wº$mhma{dhmar gmjmV² AZmhma{dhmar (AZmhmar Am¡a Eogo hmoZo go gmjmV² AZmhmar hr h¢, Š`m|{H$ `wº$mhmarnZo Ho$ H$maU CZHo$
A{dhmar) hr h¡ Eogm CnXoe H$aVo h¢ …• ñd^md VWm na^md Ho$ {Z{_Îm go ~ÝY Zht hmoVmŸ&
Oñg AUogU_ßnm V§ {n Vdmo Vßn{S>ÀN>Jm g_UmŸ& BgàH$ma (O¡go `wº$mhmar gmjmV² AZmhmar hr h¢, Eogm H$hm J`m h¡
AÊU§ {^ŠI_UogU_Y Vo g_Um AUmhmam&&227&& CgràH$ma), (1) ñd`§ A{dhmañd^mddmbm hmoZo go Am¡a (2) g{_{V
( h[aJrV ) ewÕ (B©`m©g{_{V go ewÕ Eogo) {dhmadmbm hmoZo go `wº${dhmar (`wº$
Aao {^jm _w { Zdam| H$s Eo g Um go a{hV hmo Ÿ & {dhmadmbm l_U) gmjmV² A{dhmar hr h¡ • Eogm AZwº$ hmoZo na ^r
do `VrJU hr H$ho OmVo h¢ AZmhmar l_UŸ&&227&& (JmWm _| Zht H$hm OmZo na ^r) g_PZm Mm{h`oŸ&
AÝd`mW© …• [ `ñ` AmË_m AZofU… ] {OgH$m AmË_m EfUma{hV JmWm 227 na àdMZ
h¡ (AWm©V² Omo AZeZñd^mdr AmË_m H$m kmVm hmoZo go ñd^md go hr _w{ZamO H$mo Amhma J«hU H$s ^mdZm hr Zht h¡, CÝh| Vmo Amhmaa{hV
Amhma H$s BÀN>m go a{hV h¡) [ VV² A{n Vn… ] Cgo dh ^r Vn h¡; AZmhmar M¡VÝ`ñd^md _| hr brZVm H$s ^mdZm h¡, Bg{bE Cg _w{Z
(Am¡a) [ VËàË`ofH$m… ] Cgo àmá H$aZo Ho$ {b`o (AZeZñd^mddmbo H$m AmË_m AZmhmar h¡; Vnñdr h¡Ÿ& CÝh| ñd^md _| EfUm h¡ AWm©V²
AmË_m H$mo n[anyU©V`m àmá H$aZo Ho$ {b`o) à`ËZ H$aZodmbo [ l_Um… ] ñd^md pñWaVm H$s _w»`Vm _| Amhma J«hU H$s _w»`Vm Zht h¡Ÿ& do Vmo
l_Um| Ho$ [ AÝ`V² ^¡j_² ] AÝ` (ñdê$n go n¥WH²$) {^jm [ AZofU_² ]
à{VjU, à{Vnb AÝVa Ho$ AmZÝX H$mo emoYH$a Cg_| hr brZ hmoVo h¢,
EfUma{hV (EfUXmof go a{hV) hmoVr h¡; [ AW ] Bg{bE [ Vo l_Um… ]
CZHo$ Vmo AÝXa go A_¥V PaVm h¡ • Eogr Xem _| dV©Vo _w{Z H$mo ñd^md
do l_U [ AZmhmam… ] AZmhmar h¢Ÿ&
Q>rH$m …• (1) ñd`§ AZeZñd^mddmbm hmoZo go (AnZo AmË_m go hr Vn hmoVm h¡Ÿ& hmW _| Amhma H$m J«mg n‹S>m hmo, Cg g_` ^r _w{Z`m|
H$mo ñd`§ AZeZñd^mddmbm OmZZo go) Am¡a (2) EfUmXmofeyÝ` H$s a_UVm AÝVa Ho$ AZmhmar AmË_ñd^md _| h¡; Bg{bE CÝh| ñd^md
{^jmdmbm hmoZo go, `wº$mhmar (`wº$mhmadmbm l_U) gmjmV² AZmhmar go Amhma H$s BÀN>m Zht h¡, Amhmaa{hV ñd^md _| hr pñWaVm H$s
hr h¡Ÿ& dh BgàH$ma • gXm hr g_ñV nwX²>Jbmhma go eyÝ` Eogo AmË_m _w»`Vm h¡Ÿ& `hm± _w{Z`m| Ho$ EfUma{hV AmË_m H$mo Vn H$hm J`m h¡Ÿ&
H$mo OmZVm hþAm g_ñV AeZV¥îUm a{hV hmoZo go {OgH$m ñd`§1 AZeZ Amhma Ho$ EH$ aOH$U H$m ^r J«hU _wP_| Zht h¡ • Eogm ^mZ hmoZo
hr ñd^md h¡, dhr CgHo$ AZeZ Zm_H$ Vn h¡, Š`m|{H$ A§Va§J H$s go _w{Z H$mo Amhma H$s BÀN>m Zht h¡; Bg{bE CÝh| Vn dV©Vm h¡Ÿ& ^bo hr
{deof ~bdÎmm h¡; Eogm g_PH$a Omo l_U (1) AmË_m H$mo ñd`§ Amhma H$m {dH$ën CËnÞ hmo, naÝVw ^mdZm Vmo AZmhmar AmË_m H$s hr
AZeZñd^md ^mVo h¢ (g_PVo h¢, AZw^d H$aVo h¢) Am¡a (2) CgH$s _w»` h¡Ÿ& `h Xem drVamJ^mdnyd©H$ hmoVr h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo AZmhmar
1. ñd`§ = AnZo Amn; AnZo go; ghOVm go (AnZo AmË_m H$mo ñd`§ AZeZñd^mdr OmZZm
ñd^md H$s ^mdZm Am¡a EH$mJ«Vm ~hþV {deof ~‹T> J`r h¡Ÿ& gå`½Ñ{ï>
dhr AZeZ Zm_H$ Vn h¡)Ÿ& H$mo AZmhmar ñd^md H$s Ñ{ï> h¡; naÝVw _w{Z {OVZr ^mdZm AWdm
64
128 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 227 129

EH$mJ«Vm Zht h¡Ÿ& `hm± Vmo {OÝh| ~hþV drVamJVm ~‹T> JB© h¡ • Eogr gXm hr g_ñV nwX²>Jbmhma go eyÝ` Eogo AmË_m H$mo OmZVm hþAm
_w{ZXem H$m dU©Z h¡Ÿ& g_ñV AeZV¥îUma{hV hmoZo go {OgH$m ñd`§ AZeZ hr ñd^md h¡,
(1) ñd`§ AZeZñd^mddmbm hmoZo go AWm©V² AnZo AmË_m H$mo dhr CZHo$ AZeZ Zm_H$ Vn h¡, Š`m|{H$ AÝVa§J H$s {deof ~bdÎmm h¡Ÿ&
ñd`§ AZeZñd^mddmbm OmZZo go Am¡a (2) EfUmXmofeyÝ` {^jmdmbm _wP AmË_m _| nwX²>Jb H$m Amhma Vmo h¡ hr Zht Am¡a Amhma H$s d¥{Îm
hmoZo go, `wº$mhmar l_U, gmjmV² AZmhmar hr h¡Ÿ& CËnÞ hmoVr h¡, dh ^r n`m©` H$s H$_Omoar h¡, dh _oam ñdê$n Zht h¡Ÿ&
AÝVañdê$n _| Pyby± .... AmZÝX _| bdbrZ hmo OmD±$ .... nyU© g_ñV àH$ma Ho$ Amhma go _oam AmË_m eyÝ` h¡; Bg{bE _wPo {H$gr
M¡VÝ` Am¡a Ho$dbkmZ H$mo àmá H$ê±$ • Eogr ^mdZmdmbo _w{ZamO H$mo àH$ma Ho$ Amhma H$s V¥îUm Zht h¡Ÿ& {dH$ën CËnÞ hmo, naÝVw ^mdZm Vmo
Amhma H$s d¥{Îm CËnÞ hmo Vmo {ZXm}f Amhmad¥{Îm hr CËnÞ hmoVr h¡, Bg AZmhmar kmVmñd^md H$s hr dV©Vr h¡; Bg{bE _w{Z Ho$ AmË_m H$m
Anojm go Cg _w{Z H$mo AZmhmar hr H$hm J`m h¡Ÿ& ñd^md hr ñd`§ AZeZñdê$n h¡Ÿ& ñd`§ AWm©V² AnZo Amn, AnZo go
AmË_m H$m ^mZ H$aZo Ho$ níMmV² ^r `h Xem A§JrH$ma H$aZr hr ghOê$nŸ& VmËn`© `h h¡ {H$ AnZo AmË_m H$mo ñd`§ AZeZñd^mdr
n‹S>oJrŸ& AmË_m H$s nhMmZ H$aHo$ CŠV Xem àJQ> hþE {~Zm Ho$dbkmZ OmZZm hr AZeZ Zm_H$ Vn h¡Ÿ&
Am¡a _w{º$ Zht hmoJrŸ& ~±Jbo _| ~¡R>o-~¡R>o Eogr _w{ZXem Zht AmVr, _¢ Amhma Ho$ aOH$Ua{hV {MXmZÝXñdê$n hÿ± • Eogr Ñ{ï> {Ogo hþB©
h¡, dh AmË_m ñd`§ AZeZ ñd^mddmbm h¡Ÿ& AeZ AWm©V² Amhma;
Bg{bE AmË_m H$s n{hMmZ g{hV Bg drVamJr _w{ZXem H$s ^mdZm
dh {Ogo Zht h¡, gmo ñd`§ AZeZ h¡Ÿ& AmË_m H$m ñd^md gXm hr
H$aZr Mm{hEŸ&
Amhma {~Zm hr {Q>H$m h¡, AmË_m ñd`§ AZeZñd^mdr h¡Ÿ& _oao Ðì`-
XoImo, àW_ Vmo _w{Z H$mo AmË_m H$m ^mZ hmoVm h¡ {H$ _¢ Xohm{X O‹S>
joÌ-H$mb-^mdê$n ñdMVwï>` _wP_| h¢ Am¡a O‹S> Ho$ ñdMVwï>` O‹S> _|
go n¥WH²$ kmZ_` AmË_m hÿŸ± & amJm{X H$m hmoZm, dh _oar n`m©` H$s AewÕVm h¢; Bg àH$ma nhMmZH$a Omo _w{Z AÝVa _| pñWa hþE, CZ _w{Z`m| Ho$ ñd`§
h¡, dh _oam ñdê$n Zht h¡ • Eogm ^mZ hmoZo Ho$ níMmV² ñd^md _| pñWaVm AZeZVn h¡Ÿ& AmË_m H$m ñd^md hr AZeZ h¡, amoQ>r ImZm AmË_m H$m
H$aHo$ AmZÝX H$m AZw^d H$aZo go _w{Z H$mo VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r H$m ñd^md Zht h¡Ÿ&
A^md hmo OmVm h¡ • Eogr Xem _| _w{Z H$mo Amhmad¥{Îm CËnÞ hmoVr h¡, _w{Z`m| Zo H¡$go AmË_m H$mo OmZm h¡? • Omo g_ñV nwX²>Jb Ho$ Amhma
V~ CZH$m Amhma H¡$gm hmoVm h¡? `h ~mV `hm± Mb ahr h¡Ÿ& go eyÝ` h¡, EH$ aOH$U H$m ^r J«hU H$aZm AWdm N>mo‹S>Zm AmË_m _|
AmË_m, ñd`§ Amhma-nmZr Ho$ J«hU go a{hV h¡ AWm©V² dh ñd`§ Zht h¡Ÿ& eara AWdm eara go {^Þ na_mUw _wP_| Zht h¢; Bg{bE CÝh|
ñd^md go hr AZeZñd^mddmbm h¡ • Eogo AmË_m H$mo OmZZo go Am¡a N>mo‹S>Zm AWdm J«hU H$aZm AmË_m _| Zht h¡Ÿ& Amhma boZm AWdm _b-
AZw^d H$aZo go _w{ZamO H$mo AZeZ Vn h¡ VWm Amhma H$s d¥{Îm CËnÞ _yÌ H$m Ë`mJ hmoZm, eara H$m Y_© h¡; dh AmË_m Ho$ ñd^md _| Zht h¡Ÿ&
hmoVr h¡, V~ ^r Xmofa{hV `wº$mhmar hmoZo go do gmjmV² AZmhmar hr h¢Ÿ& AmË_m, Amhma-nmZr J«hU H$ao AWdm ~bnyd©H$ _b-_yÌ Am{X H$m
Xmofg{hV Amhma CZHo$ Zht hmoVmŸ& `hm± _w{Z H$mo `wº$mhmar H$hm, CgH$m Ë`mJ H$ao • Eogr {H«$`m AmË_m _| h¡ hr ZhtŸ& AmË_m _| Amhma boZm
ñnï>rH$aU Bg àH$ma h¡Ÿ& AWdm N>mo‹S>Zm Zht hmoVmŸ&
65
130 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 227 131

_w{ZamO H$mo Amhma-Ob J«hU H$aZo H$s ^r V¥îUm Zht h¡Ÿ& O¡go AnZm AmË_m Vmo AVrpÝÐ` kmZ_` h¡, Cg AmË_m go CËnÞ AmZÝX
{ZY©Z _Zwî` YZdmZnZo H$s ^mdZm H$aVm h¡; Cgr àH$ma `hm± AmË_m H$m _w{ZamO AZw^d H$aVo h¢Ÿ& do Amhma J«hU H$aVo h¢, `h ì`dhma H$m
H$s ^mdZmdmbo H$mo _w{ZnZo H$s ^mdZm h¡Ÿ& O¡gm drVamJr gÝVm| H$m H$WZ h¡Ÿ& CZH$m Amhma {ZXm}f hmoVm h¡, Am¡Ôo{eH$ Amhma H$m J«hU
hmX©/öX` h¡, CgràH$ma do _moj_mJ© H$mo OmZVo Am¡a dV©Vo h¢Ÿ& `h Vmo _w{ZamO Zht H$aVo • Eogm hmoZo go do `wº$mhmar h¢; Bg{bE gmjmV²
gd©k {ÌbmoH$sZmW Ûmam H${WV Mm[aÌ_mJ© H$m ñnï>rH$aU h¡Ÿ& Bggo AZmhmar h¢Ÿ& AmË_m AmZÝXH$ÝX h¡, CgH$s AZw^y{Vg{hV Mm[aÌXem
{déÕ _mZZo VWm _ZdmZodmbm O¡Z_mJ© H$mo byQ>Vm h¡ Am¡a ñd`§ H$mo àJQ> hþB© h¡ AWm©V² {gÕ g_mZ Am§{eH$ drVamJMm[aÌ H$m AZw^d
bwQ>dmVm h¡Ÿ& H$aVo h¢Ÿ&
lr_X²> Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© Am¡a lr_X²> A_¥VM§ÐmMm`© H$hVo h¢ {H$ AmË_m U_mo Am`[a`mU§, U_mo CdÁPm`mU§, U_mo bmoE gìdgmhÿU§ •
H$m gmjmV² AZw^d H$aHo$ h_ _moj_mJ© _| I‹S>o h¢Ÿ& O¡gm Ho$dbr ^JdmZ Eogo VrZ nX _| H$m¡Z AmVo h¢? CZH$s `hm± ~mV Mb ahr h¡Ÿ& AmË_m _|
H$hVo h¢, VXZwgma hr h_ H$h aho h¢Ÿ& _w{Z H$mo Amhma-J«hU H$s d¥{Îm nwÊ`-nmna{hV AmZÝX H$m AZw^d h¡Ÿ& _w{ZamO Mm[aÌnyd©H$ AmZÝX
nmn Vmo h¡ hr Zht; A{nVw Cgo AZeZ Zm_ H$m Vn H$hm h¡Ÿ& AnZo H$m ñdmX Am¡a Xmofa{hV Amhma boVo h¢, Bg{bE CÝh| `wº$mhmar H$hm h¡Ÿ&
ñd^md _| Amhma Zht h¡ • Eogo ñd^md H$mo OmZVo h¢ Am¡a ^y{_H$m Ho$ Bgr H$maU do gmjmV² AZmhmar H$ho J`o h¢Ÿ&
AZwgma EfUmXmofa{hV Amhma boVo h¢; Bg{bE CZHo$ Amhma H$s d¥{Îm O¡Z_mJ© _| _w{Z H¡$go hmoVo h¢? AnZm AmË_m kmVmñd^mdr hmoZo go
H$mo AZeZ Vn H$hm h¡, `h Mm[aÌ H$s ^y{_H$m H$m ñdê$n h¡Ÿ& ñd-na H$mo OmZZo H$s gm_Ï`© aIVm h¡, {H$ÝVw Amhma-Ob boZo H$s
_w{ZamO H$mo Amhma boZo H$s d¥{Îm CËnÞ hmoVr h¡ Vmo do Xmofa{hV VmH$V Zht aIVm, Š`m|{H$ dh Vmo O‹S> H$s ñdV§Ì AdñWm h¡, Cgo
Amhma-J«hU H$aVo h¢Ÿ& CZHo$ {bE ~Zm`r J`r dñVw hmo; Ho$bm, AZma AmË_m J«hU Zht H$a gH$VmŸ& _w{ZamO Vmo AmË_ñd^md H$s hr ^mdZm
Am{X CZHo$ {Z{_Îm go {dH«$` H$a bm`o hm| Vmo CÝh| _w{ZamO Zht boVoŸ& ^mVo h¢Ÿ& _oao AmË_m _| AmZÝXag PaVm h¡, dhr _oam ^moOZ h¡, Amhma
{ZXm}f Amhma boZo H$s CZH$s d¥{Îm hmoVr h¡Ÿ& AÝVa§Jñdê$n _| Vmo Amhma
_oam ^moOZ Zht h¡ • Eogo AZw^ddmbm AZmhmar kmVmñd^md H$mo ^mVm h¡Ÿ&
Zht h¡ Am¡a ~mha _| Xmof bJZo Zht XoVo h¢ • Eogm OmZZm Mm{hEŸ& ^mB© !
"{gÕ g_mZ gXm nX _oamo' AWm©V² AmË_m {gÕg_mZ h¡Ÿ& Amhma-
gmYwnX H$m Eogm ñdê$n OmZo {~Zm {Og-{H$gr H$mo gmYwnX _mZ boZo go
J«hU H$aZo H$s AmË_m H$s gm_Ï`© Zht h¡Ÿ& AÆ>mB©g _ybJwU nmbZ H$aZo
Ñ{ï> {dnarV hmo OmVr h¡Ÿ&
Eogm g_PH$a Omo l_U (1) AmË_m H$mo ñd`§ AZeZñd^md H$m ^md nwÊ` h¡, ~ÝY H$m H$maU h¡ • Eogm do OmZVo h¢ VWm AmË_m H$mo
^mVo h¢ AWm©V² g_PVo h¢ `m AZw^d H$aVo h¢ Am¡a (2) CgH$s {g{Õ Ho$ AZeZñd^mdr _mZVo h¢Ÿ& _wP_| H$_© Zht h¡, _wP_| Amhma-Ob Zht h¡
{bE AWm©V² nyU© àm{á Ho$ {bE EfUmXmof go eyÝ` Eogr AÝ` (naê$n) • Eogo AmË_m H$s lÕm-kmZ-a_UVm H$aVo h¢, naÝVw A^r Ho$dbkmZ
~mø {^jm AmMaVo h¢; do Amhma H$aVo hþE ^r _mZm| Amhma Zht H$aVo H$s àm{á Zht hmoZo go H$_Omoarde g§`_ Ho$ hoVw go Xmofa{hV Amhma-
hm| • Eogo hmoZo go gmjmV² AZmhmar hr h¢, Š`m|{H$ `wº$mhmarnZo Ho$ H$maU J«hU H$aVo h¢, AÝ` hoVw go ZhtŸ& CÝh| ^mZ h¡ {H$ _oao ñd^md _| Amhma
CZH$mo na^md Ho$ {Z{_Îm go ~ÝY Zht hmoVmŸ& H$s d¥{Îm Zht h¡ Am¡a Amhma Ho$ H$maU ñd^md H$m {Q>H$Zm Zht hmoVmŸ&
66
132 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 227 133

CZH$m amJ AË`{YH$ Aën ah J`m h¡; AÆ>mB©g _ybJwU H$m nmbZ h¡, H$s nhMmZ AmVr h¡Ÿ& g§da-{ZO©am H$s nhMmZ _| Jwé H$s nhMmZ Am¡a
EH$ ~ma Amhma boZm ^r ew^amJ h¡, nwÊ` h¡, ~ÝY H$m H$maU h¡; Y_© Zht Jwé H$s nhMmZ _| g§da-{ZO©am H$s nhMmZ AmVr h¡Ÿ& _w{ZamO AVrpÝÐ`
h¡ • Eogo AmË_m H$m AZw^d hþAm h¡Ÿ& VËníMmV² Mm[aÌ H$s ^y{_H$m H$s AmË_m H$m AZw^d H$aVo h¢ Am¡a {ZXm}f Amhma J«hU H$aVo h¢; Bg{bE
~mV h¡Ÿ& Mm[aÌ, nyU©Vm H$s àm{á _| gmjmV² H$maU h¡Ÿ& Cg_| ghH$mar hoVw CÝh| A~ÝYñd^mdr H$hm h¡Ÿ& dñVwV… do Amhma Zht, A{nVw Vn H$aVo
eara h¡Ÿ& eara H$s Amoa H$m AënamJ h¡, Bg{bE g§`_ Ho$ hoVw go {ZXm}f h¢, Bg àH$ma do gmjmV² AZmhmar h¢, do hr VnmoYZ h¢Ÿ&
Amhma boVo h¢, VWm{n AZmhmar h¢Ÿ& Bg àH$ma O¡go `wº$mhmar gmjmV² AZmhmar hr h¢ • Eogm H$hm J`m
VrWªH$a Ho$ Y_©dOra JUYaXod ^r Z_ñH$ma _§Ì ~mobVo g_` Eogo h¡; Cgr àH$ma (1) ñd`§ A{dhma ñd^mddmbm hmoZo go Am¡a (2)
gmYwAm| H$mo Z_ñH$ma H$aVo h¢Ÿ& `hm± go CÎma{Xem _| 45000 `moOZ Xya g{_{VewÕ AWm©V² B©`m©g{_{V go ewÕ • Eogo {dhmadmbm hmoZo go `wº${dhmar
_oénd©V h¡, Cg _oénd©V Ho$ nyd©^mJ _| {dXohjoÌ Ho$ gmobh Xoe/ZJar (`wº${dhmadmbm l_U) gmjmV² A{dhmar hr h¡ • Eogm AZwº$ hmoZo na
h¢Ÿ& npíM_ ^mJ _| ^r gmobh Xoe h¢Ÿ& Cg_| nyd©{dXoh _| nwîH$bmdVr ^r (JmWm _| Zht H$hm OmZo na ^r) g_PZm Mm{hEŸ&
Zm_H$ EH$ Xoe h¡, {Og_| gr_ÝYa ^JdmZ gmjmV²ê$n go {damO_mZ A~, Bgr àH$ma {dhma H$s ~mV H$aVo h¢Ÿ& AmMm`©, CnmÜ`m`
h¢Ÿ& CZHo$ gÝVm| Ho$ Zm`H$ lr JUYaXod ^r Z_ñH$ma _§Ì ~mobVo g_` Am¡a gmYw `h g_PVo h¢ {H$ _¢ eara H$mo Mbm Zht gH$Vm, _¢ A{dhma-
U_mo bmoE gìd gmhÿU§ ~mobVo h¢Ÿ& ho gÝVm|! Vwåhmao MaU-H$_bm| _| _oam ñd^mdr hÿ±Ÿ&
Z_ñH$ma h¡ • Eogo _w{Z Abm¡{H$H$ h¢, do _w{Z ñd`§ H$mo AZmhmar g_PH$a dmñVd _| AmMm`©, CnmÜ`m` Am¡a gmYw H¡$go hmoVo h¢? • ñd`§
`wº$mhma boVo h¢, Bg{bE _w{Z AZmhmar h¢Ÿ& VrZm| H$mb Ohm± ^r _w{Z A{dhmañd^mdr h¢Ÿ& gå`½Ñ{ï> Ord ^r AnZo AmË_m H$mo eara Am¡a
hmoVo h¢, do Eogo hr hmoVo h¢Ÿ& Amhma-nmZ go a{hV _mZVm h¡, daZm Cgo gå`ŠËd Zht ahVmŸ& Mm¡Wo
àíZ • Eogr _w{ZXem H$s g_P H$s Š`m Amdí`H$Vm h¡? JwUñWmZdVu A{daV gå`½Ñ{ï>, nm±Md| JwUñWmZdVu lmdH$ Am¡a
CÎma • gmV VÎd H$s lÕm gå`½Xe©Z h¡Ÿ& _w{ZamO, g§da-{ZO©amVÎd N>R>d| JwUñWmZdVu _w{Z Eogm hr _mZVo h¢Ÿ& Mm¡Wo JwUñWmZ go hr AnZo
_| AmVo h¢Ÿ& Xod, _mojVÎd _| AmVo h¢Ÿ& gmV VÎd H$s nhMmZ _| Xod-Jwé AmË_m H$mo eara, _Z, dmUr Am¡a H$_© go a{hV _mZVo h¢Ÿ& H$_© AOrdVÎd
H$s nhMmZ AmVr h¡Ÿ& {Ogo gmV VÎd H$s nhMmZ Zht h¡, Cgo Xod-Jwé h¡, AOrdVÎd _wP_| Zht h¡ • Eogr _mÝ`Vm Z hmo Vmo gå`½Ñ{ï> Zht
H$s nhMmZ Zht h¡Ÿ& _w{ZamO {ZXm}f Amhma boVo h¢, Bg{bE CÝh| gmjmV² ahVmŸ& bú_r, _H$mZ Am{X AOrdVÎd h¢Ÿ& AOrdVÎd, Ord _| Zht
AZmhmar H$hm J`m h¡Ÿ& BgH$m H$maU `h h¡ {H$ `wº$mhmarnZo Ho$ H$maU h¡, AOrdVÎd _| _oam AmË_m Zht h¡Ÿ& `hm± Vmo _w{ZamO H$s ~mV h¡Ÿ&
CÝh| ñd^md VWm na^md Ho$ {Z{_Îm go ~ÝY Zht hmoVmŸ& ñd^md go ^r gå`½Xe©Z hmoZo Ho$ níMmV² hr _w{ZXem hmoVr h¡Ÿ&
~ÝY Zht hmoVm VWm Amhma boZo H$s d¥{Îm go ^r ~ÝY Zht hmoVmŸ& _w{ZamO A{dhmañd^mdr h¢, eara O‹S> H$s AdñWm h¡, Cgo MbZm
Ord-AOrd, Amòd-~ÝY, g§da-{ZO©am Am¡a _moj • `o gmV hmo Vmo MbVm h¡, _¢ Cgo Zht MbmVmŸ& Mm¡Wo JwUñWmZdVu gå`½Ñ{ï> ^r
VÎd h¢Ÿ& _moj H$s nhMmZ _| Xod H$s nhMmZ Am¡a Xod H$s nhMmZ _| _moj Eogm hr _mZVo h¢Ÿ& eara Ho$ hbZ-MbZ H$s {H«$`m H$m H$Îmm© AmË_m H$mo
67
134 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 228 135

_mZZodmbm B©ídaH$Îmm© H$s _mÝ`VmdV² {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& _w{Z ñd`§


A{dhmañd^mdr h¢, O‹S> H$s {H«$`mdVre{º$ Ho$ H$maU Xoh H$s AdñWm àdMZgma JmWm 228
hmoVr h¡Ÿ& _¢ Vmo kmVmVÎd hÿ±Ÿ& A~, (l_U Ho$) `wº$mhmarnZm H¡$go {gÕ hmoVm h¡, gmo CnXoe H$aVo
BgràH$ma Bg JmWm _| _w{Z H$mo AZmhmar H$hm h¡; naÝVw {OgàH$ma h¢ …•
do AZmhmar h¢, CgràH$ma do A{dhmar ^r h¢Ÿ& `h ~mV ^r Bg_| Am Ho$dbXohmo g_Umo Xoho U __{Îm a{hXn[aH$å_moŸ&
OmVr h¡ • `h g_PZm Mm{hEŸ& AmOwÎmmo V§ Vdgm A{UJy{h` AßnUmo gqÎm&&228&&
AkmZr Vmo à{VjU M¡VÝ`ñd^md Ho$ ^mZ {~Zm O‹S> H$s {H«$`m H$m ( h[aJrV )
ñdm_r hmoVm h¡, dh Vmo {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& AmË_m O‹S> H$s {H«$`m H$mo H$aVm h¡ VZ_mÌ hr h¡ n[aJ« h __Vm Zht h¡ Xo h _| Ÿ &
• Eogm _mZZodmbo H$mo _w{ZXem Vmo hmoVr hr Zht; gå`½Xe©Z ^r Zht ûm¥§Jma {~Z e{º$ Nw>nm`o {~Zm Vn _| Omo‹S>VoŸ&&228&&
hmoVm, dh Vmo {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& Bg{bE Eogr drVamJr _w{ZXem àJQ> hmoZo AÝd`mW© …• [ Ho$dbXoh… l_U… ] Ho$dbXohr ({OgHo$ _mÌ Xohê$n
go nyd© dñVwñdê$n H$s nhMmZ H$aZr Mm{hEŸ& `h nhMmZ hmoZo Ho$ n[aJ«h dV©Vm h¡, Eogo) l_U Zo [ Xoho ] eara _| ^r [ Z __ B{V ] "_oam
níMmV² AÝVañdê$n _| pñWaVm H$aZo na _w{ZXem àJQ> hmoVr h¡Ÿ& · Zht h¡' Eogm g_PH$a [ a{hVn[aH$_m© ] n[aH$_©1 a{hV dV©Vo hþE,
[ AmË_Z… ] AnZo AmË_m H$s [ e{º$§ ] e{º$ H$mo [ A{VJyø ] Nw>nm`o
Ahmhm! bmoH$ Vmo ~g Eogm _mZVm h¡ {H$ X`m, XmZ, d«V, {~Zm [ Vngm ] Vn Ho$ gmW [ V§ ] Cgo (eara H$mo) [ Am`wŠVdmZ² ]
^{º$ Am{X ì`dhma {H«$`m H$amo • BÝht go H$ë`mU hmo Om`oJm; `wº$ {H$`m (Omo‹S>m) h¡Ÿ&
naÝVw `hm± Vmo H$hVo h¢ {H$ à^w! BZ a§J, amJ d ^oX Ho$ gd© ^mdm| H$m Q>rH$m …• lm_Ê`n`m©` Ho$ ghH$mar H$maU Ho$ ê$n _| Ho$db Xoh_mÌ
nwX²>Jb Ho$ gmW gå~ÝY h¡Ÿ& `{X AmË_m a§Jê$n, amJê$n `m ^oXê$n Cn{Y H$mo l_U ~bnyd©H$ • hR> go {ZfoY Zht H$aVm Bg{b`o dh
hmo Omdo Vmo ê$nr-nwX²>Jb hmo Om`oJmŸ& Ahmhm! AkmZ AdñWm _| Ho$db XohdmZ² h¡; Eogm (XohdmZ²) hmoZo na ^r, "qH$ qH$MU' BË`m{X
nyd©gyÌ (JmWm 224) Ûmam àH$m{eV {H$`o J`o na_oída Ho$ A{^àm` H$m
a§J-amJ d ^oX _oam h¡ Am¡a _¢ CZH$m H$Îmm© hÿ± • Eogm Omo _mZVo h¢, do
J«hU H$aHo$ "`h (eara) dmñVd _| _oam Zht h¡ Bg{b`o `h AZwJ«h
nwX²>Jb H$mo Ordê$n _mZVo h¢Ÿ& ^mB©! dñVw Ho$ ñdê$n H$s Ñ{ï> go
`mo½` Zht h¡; {H$ÝVw Cnojm `mo½` hr h¡' BgàH$ma Xoh _| g_ñV g§ñH$ma
XoIZo na a§J-amJ-^oX {ÌH$mbr dñVw _| Zht h¢Ÿ& `Ú{n n`m©` H$s H$mo N>mo‹S>m hmoZo go n[aH$_©a{hV h¡Ÿ& Bg{b`o CgHo$ Xoh Ho$ __Ëdnyd©H$
Anojm go CZH$mo Ord H$m H$hm h¡, VWm{n {ÌH$mbr Y«wdñd^md H$s AZw{MV AmhmaJ«hU H$m A^md hmoZo go `wº$mhmarnZm {gÕ hmoVm h¡Ÿ&
Ñ{ï> go XoIZo na CZH$m Ord Ho$ gmW VmXmËå`-gå~ÝY Zht h¡Ÿ& Am¡a (AÝ`àH$ma go) CgZo (AmË_e{º$ H$mo qH${MV²_mÌ ^r Nw>nm`o
BgH$maU do Ord Ho$ Zht h¡, {H$ÝVw ê$nr nwX²>Jb Ho$ h¢ • Eogm `h {~Zm) g_ñV hr AmË_e{º$ H$mo àJQ> H$aHo$, ApÝV_ gyÌ (JmWm 227)
ñ`mÛmX h¡Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-336-337
1. n[aH$_© = emo^m; ûm¥§Jma; g§ñH$ma; à{VH$_©Ÿ&
68
136 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 228 137
Ûmam H$ho J`o AZeZñd^mdbjU1 Vn Ho$ gmW Cg eara H$mo gdm©aå^ {ZíM` go _w{ZamO OmZVo h¢ {H$ ~mø naÐì` H$m EH$ aOH$U ^r
(CÚ_) go `w º $ {H$`m h¡ (Omo ‹ S > m h¡ ) ; Bg{b`o AmhmaJ« h U Ho $ _oam Zht h¡Ÿ& Eogo ^mZnyd©H$ hr CÝh| AÝVa _| drVamJVm àJQ> hþB© h¡Ÿ&
n[aUm_ñdê$n `moJÜd§g2 H$m A^md hmoZo go CgH$m Amhma `wŠV H$m ì`dhma _| lm_Ê`-n`m©` H$m {Z{_Îm eara h¡; Š`m|{H$ amJ Ho$ CËnÞ
(`moJr H$m) Amhma h¡, Bg{b`o CgHo$ `wŠVmhmarnZ {gÕ hmoVm h¡Ÿ& hmoVo hr eara na bj OmVm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo hR>nyd©H$ Xoh H$m {ZfoY Zht
^mdmW© …• l_U Xmo àH$ma go `wº$mhmar {gÕ hmoVm h¡; (1) eara h¡; Š`m|{H$ O~VH$ eara H$s `mo½`Vm h¡, V~VH eara H$m g§`moJ ~Zm
na __Ëd Z hmoZo go CgHo$ C{MV hr Amhma hmoVm h¡, Bg{b`o dh ahVm h¡Ÿ& eara H$s __Vm Ny>Q> JB© h¡, {H$ÝVw eara H$mo hr N>mo‹S> Xy± • Eogm
`wŠVmhmar AWm©V² C{MV Amhmadmbm h¡ Am¡a (2) "AmhmaJ«hU AmË_m hR> CZH$mo Zht h¡; AV… Ho$db Xoh _mÌ H$m n[aJ«h hr CÝh| dV©Vm h¡Ÿ&
H$m ñd^md Zht h¡' Eogm n[aUm_ñdê$n `moJ l_U Ho$ dV©Vm hmoZo go dh lr_X²> amOMÝÐOr H$hVo Wo •
l_U `wŠV AWm©V² `moJr h¡ Am¡a Bg{b`o CgH$m Amhma `wŠVmhma AWm©V² gd© ^mdm| go CXmgrZ d¥{Îm YarŸ, _mÌ Xoh g§`_ hoVw hmo` h¡Ÿ&&
`moJr H$m Amhma h¡Ÿ& AÝVa _| CXmgrZ drVamJ^md ewÕ CnmXmZ h¡ VWm {Z{_Îm eara
JmWm 228 na àdMZ h¡Ÿ& eara hmoZo na ^r CgHo$ g§ñH$ma `m ûm¥§Jma Am{X H$s d¥{Îm CÝh| Zht
O‹S> Xoh M¡VÝ` go {^Þ h¡Ÿ& "`h Xoh _oar Zht h¡' • Eogo ^mZnyd©H$ hmoVr; Š`m|{H$ eara Ho$ H$maU _w{ZXem Zht {Q>H$s h¡Ÿ& _w{ZXem Vmo
_w{ZamO H$mo AË`ÝV drVamJVm àJQ> hmoZo go Xoh Ho$ à{V Cnojm^md M¡VÝ`ñd^md Ho$ Aml` go {Q>H$s h¡Ÿ& Bg Anojm eara H$mo {Z{_Îm
dV©Vm h¡ AWm©V² CÝh| Xoh Ho$ à{V amJ Zht h¡Ÿ& do Xoh H$s emo^m-ûm¥§Jma Zht _mZH$a ghH$mar H$maU H$hm h¡Ÿ&
H$aVoŸ& {ZO AmË_m H$s e{º$ H$mo {N>nm`o {~Zm Vn _| brZ ahVo h¢Ÿ& AÝVa M¡VÝ`ñd^md _| pñWV hmoVo hr {ZamHw$b drVamJr AmZ§X
Amhma AWdm Xoh H$m EH$ aOH$U ^r _oam Zht h¡ • Eogo ^mZ g{hV àJQ> hþAm h¡, `hr _w{ZXem h¡Ÿ& eara Vmo ~mø h¡Ÿ& Cg_| go drVamJVm
`WmW© kmZ H$aVo h¢Ÿ& CÝh| Vmo AÝVa _| AmZ§X H$m em§V ag CN>b ahm h¡Ÿ& Zht AmVr h¡Ÿ& nwÊ` ^md AWdm n`m©` _| go ^r drVamJr n`m©` CËnÞ
_¢ km`H$ hÿ± Am¡a Xohm{X g_ñV nako` h¢Ÿ& _¢ CZ ko`m| H$m Zht hÿ± Am¡a do Zht hmoVrŸ& AÝVa AI§S>mZÝX M¡VÝ` _| EH$mJ« hmoVo hr Cg_| go drVamJr
ko` _oao Zht h¢, BgàH$ma Xoh Am¡a nako` XmoZm| H$s {^ÞVm H$m ^mZ H$aHo$ n`m©` CËnÞ hmoVr h¡ • Eogo M¡VÝ` H$m ^mZ H$a Cg_| R>haZo H$m Zm_
do AÝVa AmZÝX Ho$ AZw^d _| R>haVo h¢Ÿ& dhm± Xoh H$s Cnojm hmoZo go CÝh| _w{ZXem h¡Ÿ& dhm± g§`moJ Anojm Xoh H¡$gm hmoVm h¡? CgH$m `hm± kmZ
e{º$à_mU Vn hmoVm h¡Ÿ& H$am`m h¡Ÿ& `{X drVamJr _w{ZXem hr Z hmo Vmo eara H$mo ghH$mar H$m¡Z
""....lm_Ê`n`m©` Ho$ ghH$mar H$maU Ho$ ê$n _| Ho$db Xoh_mÌ H$hoJm? Bg{b`o "ghH$mar' H$hZo na ^r CnmXmZ Vmo ñd`§ Amn hr h¡ •
Cn{Y H$mo l_U ~bnyd©H$ hR> go {ZfoY Zht H$aVm, Bg{b`o dh `h {gÕ hmoVm h¡Ÿ& CnmXmZ Ho$ {~Zm ghH$mar {H$gH$m ?
Ho$db XohdmZ h¡Ÿ&....'' _w{Z`m| H$mo Ho$db Xoh h¡Ÿ& Xoh hmoZo na ^r do Cg Xoh _mÌ Ho$ n[aH$_©
1. AZeZñd^mdbjUVn = AZeZñd^md {OgH$m bjU h¡ Eogm VnŸ& (Omo AmË_m Ho$ go a{hV h¡Ÿ&
AZeZ ñd^md H$mo OmZVm h¡ CgHo$ AZeZñd^mdbjU Vn nm`m OmVm h¡)Ÿ& "".....Eogm (XohdmZ²) hmoZo na ^r, "qH$ qH$MU' BË`m{X nyd©gyÌ
2. `moJÜd§g = `moJ H$m Zme ("Amhma J«hU H$aZm AmË_m H$m ñd^md h¡' Eogo n[aUm_ go
n[aU{_V hmoZm `moJÜd§g h¡Ÿ& l_U Ho$ Eogm `moJÜd§g Zht hmoVm, Bg{b`o `h `wŠV (JmWm 224) Ûmam àH$m{eV {H$`o J`o na_oída Ho$ A{^àm` H$m J«hU
AWm©V² `moJr h¢ Am¡a Bg{b`o CgH$m Amhma `wŠVmhma AWm©V² `moJr H$m Amhma h¡Ÿ& H$aHo$ "`h (eara) dmñVd _| _oam Zht h¡, Bg{b`o `h AZwJ«h `mo½`
69
138 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 228 139
Zht h¡; {H$ÝVw Cnojm `mo½` hr h¡' BgàH$ma Xoh _| g_ñV g§ñH$ma H$mo h¡, AV… CgHo$ Ðì` H$s e{º$ {~J‹S>r hþB© h¡; {H$ÝVw _w{ZamO Vmo AmË_m
N>mS‹o >m hmoZo go n[aH$_©a{hV h¡Ÿ& Bg{b`o CgHo$ Xoh Ho$ __ËdnydH© $ AZw{MV Ho$ ^mZnyd©H$ Cg_| hr R>hao h¢, AV… CÝh| AmË_m H$s g_ñV e{º$`m±
AmhmaJ«hU H$m A^md hmoZo go `wº$mhmarnZm {gÕ hmoVm h¡Ÿ&.....'' àJQ> hþB© h¢Ÿ& {ZO AmË_ñd^md H$s àJQ> e{º$nyd©H$ do AZeZñd^mdr,
AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod Zo ^JdmZ na_oída Ho$ A{^àm` H$mo OJV Ho$ {MXmZ§Xr, AmZÝXH$ÝX ñdê$n _| Ow‹S>o h¢Ÿ& CÝh| AmhmaJ«hU go M¡VÝ` Ho$
g_j Om{ha {H$`m h¡Ÿ& ñd`§ H$s nmÌVm Z hmoZo go `h Ord {ÌbmoH$sZmW Ow‹S>mZ H$m Zme Zht hmoVmŸ& M¡VÝ` H$s gÝ_wIVm H$m Ow‹S>mZ Ny>Q>o Am¡a
VrWªH$a na_mË_m Ho$ nmg OmH$a ^r VÎd g_Po {~Zm hr dm{ng bm¡Q> Amhma hmo • Eogm CÝh| Zht hmoVmŸ& AV… CZH$m Omo Amhma h¡, dh `wŠV
Am`m AWm©V² ""Ho$dbr g_j ah J`m H$moam'' Š`m|{H$ ñd`§ H$s n`m©` Amhma hr h¡, AV… do `wº$mhmar h¢Ÿ&
H$mo AÝV_w©I H$aHo$ AmOVH$ BgZo Hw$N> OmZm hr Zht h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ gmYwnX _| H¡$gr drVamJVm hmoVr h¡? CgH$m `h
Xoh H$m g§`moJ hmoZo na ^r _w{ZamO H$mo ^mZ h¡ {H$ `h Xoh _oar Zht; dU©Z h¡Ÿ& drVamJVm Ho$ hþE {~Zm Ho$dbkmZ Zht hmoVmŸ& `h ~mV {H$gr
AV… AZwJ«h `mo½` Zht h¡, __Vm H$aZo `mo½` Zht h¡, A{nVw Cnojm Xygao H$s Zht, A{nVw ñd`§ H$s h¡Ÿ& àW_ AmË_m Ho$ kmZñd^md H$s
H$aZo`mo½` hr h¡Ÿ& ^JdmZ VrWªH$aXod Ho$ A{^àm` H$mo OmZH$a _w{Z`m| Zo n{hMmZ H$aHo$ gå`½Xe©Z-gå`½kmZ hþAm níMmV² Eogr Mm[aÌXem
Xohmo{MV g_ñV g§ñH$mam| H$mo N>mo‹S> {X`m h¡, AV… dh Xoh AZwJ«h AWdm hmoVr h¡Ÿ&
__Vm H$aZo`mo½` Zht h¡, A{nVw Cnojm H$aZo`mo½` hr h¡Ÿ& BgàH$ma _w{ZamO H$mo Xoh H$m bj Ny>Q>H$a ñd^md H$m AË`{YH$ Ow‹S>mZ hmo
VrWªH$aXod Ho$ A{^àm` H$mo OmZH$a _w{Z`m| Zo Xohmo{MÎm g_ñV g§ñH$mam| J`m h¡Ÿ& AV… CÝh| "_¢ Amhma J«hU H$aVm hÿ'± • Eogo n[aUm_ê$n `moJÜd§g
H$mo N>mo‹S> {X`m h¡, AV… dh n[aH$_© a{hV h¡Ÿ& H$m A^md h¡Ÿ& Amhma J«hU H$aZm AmË_m H$m ñd^md h¡ • Eogm Omo
_¢ VrZm| H$mb ApñVê$n {MXmZÝX-ñd^mdr hÿ± Am¡a Xohm{XH$ H$s _mZVm h¡, Cgo gå`½Xe©Z Zht hmo gH$VmŸ& _w{ZamO H$s Ñ{ï> _| Vmo
_wP_| {ÌH$mb ZmpñV h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ _w{Z`m| H$mo Xoh H$s __Vm Ny>Q> Amhmam{X J«hU H$aZo H$s ~w{Õ hr Zht h¡ Am¡a AÝVa pñWaVmnyd©H$
JB© h¡Ÿ& AV… __Vmnyd©H$ hmoZodmbo AZw{MV Amhmam{X ^r CZHo$ Zht H$fm` H$m BVZm A^md hmo J`m h¡ {H$ {Oggo `moJ H$m Üd§g hmoŸ&
hmoVoŸ& BgàH$ma CZH$mo `wº$mhmarnZm {gÕ h¡Ÿ& `hm± A^r `wº$mhmarnZo BgàH$ma Amhma J«hU H$m n[aUm_ Zht hmoZo go do _w{ZamO `wº$mhmar h¢Ÿ&
H$s EH$ ~mV H$s h¡, A~ Xygar ~mV H$aVo h¢Ÿ& CZH$m Amhma `wº$mhma h¡Ÿ& Mm[aÌ H$m Zme hmo • Eogm gXmof Amhma
""...Am¡a (AÝ` àH$ma go) CgZo (AmË_e{º$ H$mo qH${MV²_mÌ ^r
CZH$mo Zht hmoVmŸ&
Nw>nm`o {~Zm) g_ñV hr AmË_e{º$ H$mo àJQ> H$aHo$, ApÝV_ gyÌ (JmWm
227) Ûmam H$ho J`o AZeZñd^mdbjU Vn Ho$ gmW Cg eara H$mo AZeZñd^md bjU Vn AWm©V² AZeZñd^md {OgH$m bjU
gdm©aå^ (CÚ_) go `wº$ {H$`m h¡ (Omo‹S>m h¡); Bg{b`o AmhmaJ«hU Ho$ h¡ • Eogm VnŸ& Omo AmË_m AZeZñd^md H$mo OmZVm h¡, Cgo AZeZ
n[aUm_ñdê$n `moJÜd§g H$m A^md hmoZo go CgH$m Amhma`wŠV H$m ñd^md bjU Vn dV©Vm h¡ Am¡a `moJÜd§g H$m Zme hmoVm h¡Ÿ& Amhma
(`moJr H$m) Amhma h¡, Bg{b`o CgHo$ `wŠVmhmarnZ {gÕ hmoVm h¡Ÿ&...'' J«hU H$aZm AmË_m H$m ñd^md h¡ • Eogo n[aUm_nyd©H$ n[aU_Z H$aZm
_w{ZXem Vmo na_oída nX h¡Ÿ& `h nX n§Mna_oð>r _| gpå_{bV h¡Ÿ& `moJÜd§g h¡Ÿ& l_U H$mo Eogm `moJÜd§g Zht hmoZo go do `wº$ AWm©V² `moJr
_w{ZXem Vmo AmË_m H$s drVamJrXem h¡Ÿ& AkmZr H$mo Ðì` H$m ^mZ Zht h¢ Am¡a CZH$m Amhma `wº$mhma AWm©V² `moJr H$m Amhma h¡Ÿ& ·
70
140 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 229 141

a{hV h¡Ÿ& (nyUm}Xa Amhma `wº$mhma Zht h¡, Eogm {ZåZmZwgma Xmo àH$ma go
àdMZgma JmWm 229 {gÕ hmoVm h¡ …•) (1) nyUm}Xa Amhma Vmo à{VhV `moJdmbm hmoZo go
A~, `wº$mhma H$m ñdê$n {dñVma go CnXoe H$aVo h¢ …• H$W§{MV² qhgm`VZ hmoVm hþAm `wº$ (`mo½`) Zht h¡; Am¡a (2) nyUm}Xa
EŠH§$ Ibw V§ ^Îm§ Aßn{S>nwÊUmoXa§ OhmbÕ§Ÿ& Amhma H$aZodmbm à{VhV `moJdmbm hmoZo go dh Amhma `wº$ (`moJr)
MaU§ {^ŠIoU {Xdm U agmdoŠI§ U _Yw_g § &§ &229&& H$m Amhma Zht h¡Ÿ&
( h[aJrV ) `WmbãY Amhma hr `w º $mhma h¡ , Š`m| { H$ dhr (Amhma)
BH$~ma {^jmMaU go O¡gm {_bo _Yw-_m§g {~ZŸ& {deof{à`Vmñdê$n AZwamJ go eyÝ` h¡Ÿ& (1) A`WmbãY1 Amhma Vmo
AYnoQ> {XZ _| b| l_U ~g `hr `wº$mhma h¡Ÿ&&229&& {deof{à`Vm ñdê$n AZwamJ go godZ {H$`m OmVm h¡, Bg{b`o AË`ÝVê$n
AÝd`mW© …• [ Ibw ] dmñVd _| [ g… ^º$… ] dh Amhma
go qhgm`VZ {H$`m OmZo Ho$ H$maU `wº$ (`mo½`) Zht h¡ Am¡a A`WmbãY
(`wº$mhma) [ EH$… ] EH$ ~ma [ Aà{VnyUm}Xa… ] D$ZmoXa [ `WmbãY… ]
Amhma H$m godZ H$aZodmbm {deof{à`Vm ñdê$n AZwamJ Ûmam godZ
`WmbãY (O¡gm àmá hmo d¡gm), [ ^¡jmMaUoZ ] {^jmMaU go, [ {Xdm ]
H$aZodmbm hmoZo go dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ&
{XZ _| [ Z agmnoj… ] ag H$s Anojm go a{hV Am¡a [ Z _Yw_m§g… ] _Yw-
_m§g a{hV hmoVm h¡Ÿ& {^jmMaU go Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ dhr Ama§^eyÝ` h¡
Q>rH$m …• EH$ ~ma Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ CVZo go hr lm_Ê` (1) A{^jmMaU go ({^jmMaU a{hV) Omo Amhma Cg_| Amaå^ H$m
n`m©` H$m ghH$mar H$maU^yV eara {Q>H$m ahVm h¡Ÿ& (EH$ go A{YH$ ~ma gå^d hmoZo go qhgm`VZnZm à{gÕ h¡, AV… dh Amhma `wº$ (`mo½`)
Amhma boZm `wº$mhma Zht h¡, Eogm {ZåZmZwgma Xmo àH$ma go {gÕ hmoVm Zht h¡; Am¡a (2) Eogo Amhma Ho$ godZ _| (godZ H$aZodmbo H$s) AÝVa§J
h¡ …•) (1) eara Ho$ AZwamJ go hr AZoH$~ma Amhma H$m godZ {H$`m Aew{Õ ì`º$ (àH$Q>) hmoZo go dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ&
OmVm h¡, Bg{b`o AË`ÝVê$n go qhgm`VZ1 {H$`m OmZo Ho$ H$maU `wº$ {XZ H$m Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ dhr gå`H²$ (~am~a) XoIm
(`mo½`) Zht h¡; (AWm©V² dh `wº$mhma Zht h¡); Am¡a (2) AZoH$ ~ma Om gH$Vm h¡Ÿ& (1) A{Xdg ({XZ Ho$ A{V[aº$ g_` _|) Amhma Vmo
Amhma H$m godZ H$aZodmbm earamZwamJ go godZ H$aZodmbm hmoZo go dh gå`H²$ Zht XoIm Om gH$Vm, Bg{b`o CgHo$ qhgm`VZnZm A{Zdm`©
Amhma `wº$2 (`moJr) H$m Zht h¡ (AWm©V² dh `wº$mhma Zht h¡Ÿ&) hmoZo go dh Amhma `wº$ (`mo½`) Zht h¡; Am¡a (2) Eogo Amhma Ho$ godZ _|
AnyUm}Xa3 Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ dhr à{VhV4 `moJ5 AÝVa§J Aew{Õ ì`º$ hmoZo go Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ&
1. qhgm`VZ = qhgm H$m ñWmZ (EH$ go A{YH$ ~ma Amhma H$aZo _| eara H$m AZwamJ hmoVm ag H$s Anojm go a{hV Amhma hr `wº$mhma h¡; Š`m|{H$ dhr AÝVa§J
h¡, Bg{b`o dh Amhma AmË`§{VH$ qhgm H$m ñWmZ hmoVm h¡, Š`m|{H$ eara H$m AZwamJ hr
ñd-qhgm h¡Ÿ&) ew{Õ go gwÝXa h¡Ÿ& (1) ag H$s Anojmdmbm Amhma Vmo AÝVa§J Aew{Õ
2. `wº$ = AmË_ñd^md _| bJm hþAm; `moJrŸ&
3. AnyUm}Xa = nyam noQ> Z ^aH$a; D$ZmoXa H$aZmŸ& Ûmam AË`ÝVê$n go qhgm`VZ {H$`m OmZo Ho$ H$maU `wŠV (`mo½`) Zht
4. à{VhV = h{ZV, Zï>, éH$m hþAm, {d¿Z H$mo àmáŸ&
5. `moJ = AmË_ñd^md _| Ow‹S>ZmŸ& 1. A`WmbãY = O¡gm {_b Om` d¡gm Zht, {H$ÝVw AnZr ng§XJr H$m; ñdoÀN>mbãYŸ&

71
142 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 229 143

h¡; (2) CgH$m godZ H$aZodmbm AÝVa§J Aew{Õnyd©H$ godZ H$aVm h¡ H$mo _mZo; {H$ÝVw AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX Xod Ho$ Bg H$WZ H$mo Zht _mZo Vmo dh
Bg{b`o dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ& lr_X²>Or H$mo ^r Zht _mZVm h¢Ÿ&
_Yw-_m§g a{hV Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ Cgr Ho$ qhgm`VZnZo A~, AmMm`© A_¥VMÝÐXod `wº$mhma Ho$ ~mobm| H$m ñnîQr>H$aU
H$m A^md h¡Ÿ& (1) _Yw-_m§g g{hV Amhma Vmo qhgm`VZ hmoZo go `wº$ H$aVo h¢Ÿ&
(`mo½`) Zht h¡; Am¡a (2) Eogo Amhma Ho$ godZ _| AÝVa§J Aew{Õ ì`º$ ""EH$ ~ma Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ CVZo go hr lm_Ê` n`m©`
hmoZo go dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ& `hm± _Yw-_m§g qhgm`VZ H$m ghH$mar H$maU^yV eara {Q>H$m ahVm h¡Ÿ&....''
H$m CnbjU h¡ Bg{b`o ("_Yw-_m§g a{hV Amhma `wº$mhma h¡' Bg EH$ ~ma Amhma H$aZo na _w{ZamO H$mo AÝ` g_` Amhma H$s d¥{Îm
H$WZ go Eogm g_PZm Mm{h`o {H$) g_ñV qhgm`VZeyÝ` Amhma hr Zht hmoVrŸ& AZoH$ ~ma Amhma H$aZo H$s d¥{Îm OmJ¥V hmo Vmo _w{ZnZm {Q>H$Vm
`wº$mhma h¡Ÿ& hr Zht h¡Ÿ&
JmWm 229 na àdMZ "".....(EH$ go A{YH$ ~ma Amhma boZm `wº$mhma Zht h¡, Eogm
{OgàH$ma ì`mnmar ì`mnma _| {H$gràH$ma H$s hm{Z Zht hmo BgH$m {ZåZmZwgma Xmo àH$ma go {gÕ hmoVm h¡ …•)''
nyam Ü`mZ aIVm h¡, CgràH$ma AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod H$hVo h¢ {H$ • ho eara Ho$ AZwamJ go hr AZoH$~ma Amhma H$m godZ {H$`m OmVm h¡,
_w{Z ! Vwåh| AË`ÝV drVamJVm àmá hmo JB© h¡Ÿ& `Ú{n Vwåhmar ^y{_H$m _| Bg{b`o AË`ÝVê$n go qhgm`VZ {H$`m OmZo Ho$ H$maU `wº$ (`mo½`) Zht
Amhmam{X H$m {deof amJ Zht h¡; Š`m|{H$ Amhmam{X Ho$ à{V {deof amJ h¡; (AWm©V² dh `wº$mhma Zht h¡)Ÿ&.....''
CËnÞ hmo Vmo _w{ZXem {Q>H$Vr hr Zht h¡Ÿ& Vw_ AnZr _w{ZXem H$m nyU© {OgàH$ma H$moB© ì`{º$ AnZo H$m`© (ì`mnma-Y§Yo) _| AË`{YH$
»`mb aImo; Š`m|{H$ AÝVa-brZVm hmoVo hr amJ H$m A^md hmoVm hr h¡Ÿ& ì`ñV hmo Vmo Cgo ^moOZ H$s d¥{Îm A{YH$ CËnÞ Zht hmoVr h¡; CgràH$ma
_w{ZXem H$m `h `WmW© _mJ© gd©k ^JdmZ H$m H$hm hþAm h¡ Am¡a _w{ZamO AmË_mZÝX Ho$ A§Vañdê$n AZw^d _| Eogo brZ h¢ {H$ CÝh| AZoH$
AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝX Xod Zo Cgo AZw^d {H$`m h¡Ÿ& V^r Bg MaUmZw`moJ ~ma Amhma H$s d¥{Îm CËnÞ hr Zht hmoVr h¡Ÿ&
A{YH$ma H$s ewéAmV _| do ñd`§ H$hVo h¢ {H$ • ""lm_Ê` H$mo A§JrH$ma _w{ZamO Ho$ AZmHw$b AmË_mZw^d H$m ì`mnma AË`ÝV gwÑ‹T>Vm go
H$aZo H$m Omo `WmZw^yV _mJ© h¡, CgHo$ àUoVm h_ `hm± I‹S>o h¢Ÿ&'' OmoaXma Mb ahm h¡ AWm©V² CÝh| AmË_mZw^d H$s AË`{YH$ Vrd«Vm àdm{hV
XoImo! H¡$go AX²^wV dMZ h¢ ? A^r _w{ZamO ñd`§ N>R>d|-gmVd| hmo ahr h¡Ÿ& eara Ho$ à{V AZwamJ Zht hmoZo go CÝh| Amhma H$s d¥{Îm Zht h¡Ÿ&
JwUñWmZ _| dV© aho h¢, VWm{n Xygam| H$mo `h _mJ© ~VmZodmbo àUoVm h_ AÝVa _| Amhma boZm hr Zht • Eogm CÝh| hR> Zht h¡; {H$ÝVw ghOVm go hr
gmjmV² I‹S>o h¢Ÿ& drVamJr g§Vm| H$m Omo _mJ© h¡, Cg_| h_ ñd`§ dV© aho h¢, CÝh| Amhmad¥{Îm Qy>Q> OmVr h¡Ÿ&
CgHo$ àUoVm h_ ñd`§ h¢Ÿ • Eogm H$h aho h¡Ÿ& _w{ZamO EH$ hr g_` Amhma boVo h¢Ÿ& O~ AÝVa _| AmË_m Ho$ AmZ§X
lr_X² amOMÝÐOr H$hVo Wo • Eogo Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© H$mo h_mam d§XZ H$s Ymam Qy>Q>o V^r _w{Z H$mo {H$gr ^r g_` Amhma hmo Omdo • Eogm Zht
h¢, {OÝhm|Zo `WmW© _w{ZXem H$m kmZ H$am`m h¡Ÿ& `{X H$moB© ì`{º$ lr_X²>Or hmoVmŸ& `{X AÝ` {H$gr ^r g_` Amhma bod| Vmo do _w{Z hr Zht h¡Ÿ&
72
144 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 229 145
""....AnyUm}Xa Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ dhr à{VhV `moJ O¡gm {ZXm}f {_bo, d¡gm Amhma _w{Z H$mo hmoVm h¡Ÿ& {H$gr {d{eï>
a{hV h¡Ÿ& (nyUm}Xa Amhma `wº$mhma Zht h¡, Eogm {ZåZmZwgma Xmo àH$ma go àH$ma H$m Amhma hmo Vmo hr Mbo • Eogr d¥{Îm _w{ZamO H$mo Zht hmoVrŸ&
{gÕ hmoVm h¡ …•) ....'' A`WmbãY (O¡gm {_b Om` d¡gm Zht, A{nVw AnZr ng§XJr H$m;
_w{ZamO H$mo Amhma Ho$ H$maU `moJ H$m Zme Zht hmoVm h¡; AÝVa _| ñdoÀN>mbãY) Amhma Vmo {deof {à`Vm ñdê$n AZwamJ Ûmam godZ _|
à_mX `m J¥ÕVm H$m ^md hmo Vmo `moJ H$m N>oX hmoVm h¡Ÿ& J¥ÕVmnyd©H$ EH$ hr AmVm hmoZo go AË`§VnZo qhgm`VZ {H$`m OmZo Ho$ H$maU `wº$ (`mo½`)Zht
~ma _| noQ> ^aH$a Amhma bo bod| • Eogr bmobwnVm H$m ^md ^r _w{ZamO H$mo h¡ Am¡a A`WmbãY Amhma H$mo godZdmbm {deof{à`Vmñdê$n AZwamJ
Zht hmoVmŸ& `h Vmo drVamJr g§Vm| H$m AX²^wV _mJ© h¡, {OÝh| AënH$mb _| Ûmam godZ H$aZodmbm hmoZo go dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ&
hr Ho$dbkmZ àmá H$aZm h¡ • Eogr gmYH$ _w{ZXem gmYmaU Ordm| H$mo {OgàH$ma K‹S>m gmoZo go ^r ^am Om gH$Vm h¡ Am¡a {_Å>r go ^r ^am
Zht hmo gH$VrŸ& Om gH$Vm h¡; CgràH$ma _w{ZamO H$mo Amhma H$s d¥{Îm CR>Vr h¡ Vmo do _mÌ
_w{ZamOm| H$mo Xoh H$m g§`moJ hmoZo na ^r Xoh Ho$ à{V {H$VZr CXmgrZVm jwYm H$m Zme H$aZo hoVw Amhma boVo h¢Ÿ& dhm± O¡gm Amhma {_b OmE d¡gm
h¡, CgH$s `hm± MMm© h¡Ÿ& Cº$ _w{ZXem H$mo Z n{hMmZH$a Bggo {déÕ J«hU H$aVo h¢Ÿ&
AÝ`àH$ma go _w{ZnZm _mZo AWdm A§JrH$ma H$a| Vmo Cgo _w{Z Zht _mZZm ""....{^jmMaU go Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ dhr Ama§^eyÝ`
Mm{hEŸ& h¡ (1) A{^jmMaU go ({^jmMaU a{hV) Omo Amhma Cg_| Amaå^
`{X _w{ZamO H$mo nyUm}Xa Amhma hmo Vmo à{VhV `moJdmbm hmoZo go Cgo H$m gå^d hmoZo go qhgm`VZnZm à{gÕ h¡; AV… dh Amhma `wº$
(`mo½`) Zht h¡; Am¡a (2) Eogo Amhma Ho$ godZ _| (godZ H$aZodmbo H$s)
H$W§{MV² qhgm`VZ H$hm h¡Ÿ& Amhma Ho$ H$maU qhgm Zht h¡, {H$ÝVw AÝVa
AÝVa§J Aew{Õ ì`º$ (àH$Q>) hmoZo go dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m
_| Vrd« amJ^md hmoZo go à_mXnyd©H$ A§Va H$s em§{V Zï> hmoVr h¡, `hr
Zht h¡Ÿ&...''
qhgm h¡Ÿ& _w{ZamO ñd`§ {^jm Ho$ {bE OmVo h¢Ÿ& H$moB© O§Jb _| Amhma XoZo
Xygao {XZ Cndmg H$aZm h¡ AWdm {dhma H$aZm h¡; Bg{b`o AmO hr Amdo Am¡a _w{ZamO Amhma bo bod| Eogm Zht hmoVm AWdm H$moB© nmÌ _|
nyam noQ> ^a ^moOZ H$a by± • Eogr d¥{Îm _w{ZamO H$mo Zht hmoVrŸ& Aao ^mB© ! Amhma boH$a Amd| Am¡a _w{ZamO Amhma bo bod| • Eogm ^r Zht hmoVmŸ&
_w{Z`m| H$m _mJ© Vmo ghO Abm¡{H$H$ ghOmË_ñdê$n h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo dó-nmÌ Vmo hmoVo hr Zht h¡Ÿ& ñd`§ Ho$ {bE ~ZmB© J`r H$moB©
{OgàH$ma H$bmH$ma S>moar na Wmbr _| n¡a aIH$a MbVm h¡, Cgo dh dñVw ^r _w{ZamO Zht boVo h¢Ÿ& ñd`§ Ho$ {bE ~Zm`m hþAm Amhma bod|,
_mJ© ghO àVrV hmoVm h¡, CgràH$ma M¡VÝ` H$s S>moa Ny>Q>o {~Zm _w{ZamO H$mo dh Vmo CZHo$ n[aUm_m| H$s AewÕVm h¡Ÿ&
{ZaÝVa AmZÝX H$s Ymam MbVr ahVr h¡, CZHo$ {b`o `h ghO em§{V H$m "".....{XZ H$m Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ dhr gå`H²$ (~am~a)
Abm¡{H$H$ _mJ© h¡Ÿ& ~mha go hr `h gånyU© Xem àJQ> hmo Om`o • Eogm Zht XoIm Om gH$Vm h¡Ÿ& (1) A{Xdg ({XZ Ho$ A{V[aº$ g_` _|) Amhma
h¡Ÿ& Xoh Am¡a amJ go a{hV M¡VÝ` H$m ^mZ hmoZo Ho$ níMmV² `h Xem hmoVr h¡Ÿ& H$mo gå`H²$ Zht XoIm Om gH$Vm, Bg{b`o CgHo$ qhgm`VZnZm A{Zdm`©
""....`WmbãY Amhma dh `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ dhr (Amhma) hmoZo go dh Amhma `wº$ (`mo½`) Zht h¡; Am¡a (2) Eogo Amhma Ho$ godZ _|
{deof{à`Vmñdê$n AZwamJ go eyÝ` h¡Ÿ&...'' AÝVa§J Aew{Õ ì`º$ hmoZo go Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ&
73
146 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 229 147
ag H$s Anojm go a{hV Amhma hr `wº$mhma h¡Ÿ& Š`m|{H$ dhr AÝVa§J ""....`hm± _Yw-_m§g qhgm`VZ H$m CnbjU h¡ Bg{b`o ("_Yw-
ew{Õ go gwÝXa h¡Ÿ& (1) ag H$s Anojmdmbm Amhma Vmo AÝVa§J Aew{Õ _m§g a{hV Amhma `wº$mhma h¡' Bg H$WZ go Eogm g_PZm Mm{h`o {H$)
Ûmam AË`ÝVê$n go qhgm`VZ {H$`m OmZo Ho$ H$maU `wŠV (`mo½`) Zht g_ñV qhgm`VZeyÝ` Amhma hr `wº$mhma h¡Ÿ&....''
h¡; (2) CgH$m godZ H$aZodmbm AÝVa§J Aew{Õ nyd©H$ godZ H$aVm h¡ {OgàH$ma _Yw-_m±g _| qhgm hmoZo go CgH$m {ZfoY {H$`m h¡,
Bg{b`o dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ&....'' CgràH$ma dZñn{V Am{X H$s qhgm go `wº$ Amhma ^r _w{Z H$mo Zht
XyY, Xhr ag`wŠV Amhma hmo Vmo R>rH$ h¡, Xm±V Zht h¡; AV: hbwAm hmoVmŸ&
Am{X {_b OmE Vmo R>rH$ hmoJm • Eogr Anojm _w{Z`m| H$mo Zht hmoVrŸ& _w{Z H$mo eara_mÌ H$m n[aJ«h hmoZo na ^r Cg eara Ho$ à{V Cnojm
eara _| amoJ h¡, AV: {H$gràH$ma H$m {d{eï> Amhma {_bo • Eogr hmo JB© h¡ VWm CÝh| CgHo$ à{V H$moB© {d{eï> amJ Zht h¡Ÿ& AÝVa _| brZVm
Anojm ^r CÝh| Zht hmoVrŸ& _w{ZamO H$mo AÝVa _| M¡VÝ` Ho$ Ü`mZ H$s ~‹T> JB© h¡Ÿ& AÝVa ñdg§doXZ AmZÝX H$s CÝh| àMwaXem dV©Vr h¡Ÿ&
Eogr O_mdQ> h¡ {H$ Xoh Am¡a Amhma go CÝh| Cnojm hmo JB© h¢Ÿ& {OgàH$ma nyaUnmobr H$mo Kr _| Sw>~mo`o Vmo Cggo ag Q>nH$Vm h¡,
_w{ZamO H$mo MH«$dVu Ho$ g_mZ {d{eï> Amhma {_bo Vmo ^r CÝh| Cg CgràH$ma _w{Z`m| H$m AmË_m M¡VÝ`Jmobm AÝVa _| AmZÝX ñd^md go
Amhma H$s bmobwnVm Zht hmoVr VWm J¥hñW lmdH$ AnZr ^{º$-^mdZm ^anya h¡ • {Og_| Eogm ag Kwb J`m h¡ {H$ AmZÝX Am¡a em§{V H$s Ymam
Ho$ AZwgma O¡gm Amhma XoVo h¢, d¡gm hr do J«hU H$a boVo h¢Ÿ& {ZaÝVa Q>nH$Vr ahVr h¡Ÿ& AÝVa _| EH$X_ drVamJVm hmo OmZo na Eogr
do g_PVo h¢ {H$ Ahmo ! _oao g_j Y_© H$m H$ënd¥j h¡, do ^{º$nyd©H$ ghO Xem hmoVr h¡Ÿ&
Amhma XoVo h¢; {H$ÝVw _wPo Cg Amhma Ho$ ag H$s J¥ÕVm Z H$aHo$ AmË_m Ho$ Aaoao ! ^JdmZ Zo H$hm h¡ Bg{b`o `h g~ nmbZ H$aZm n‹S>o • Eogm
A_¥V Ho$ ñdmX H$m AZw^d H$aZm Mm{h`oŸ& _w{Z`m| H$mo Zht hmoVm; A{nVw gånyU© Xem H$m nmbZ ghO hmoVm h¡Ÿ&
""....._Yw-_m§g a{hV Amhma hr `wº$mhma h¡, Š`m|{H$ Cgr Ho$
h_mar O¡gr ghOXem h¡, d¡gr ^JdmZ Zo OmZr h¡ Am¡a ^JdmZ Zo O¡gr
qhgm`VZnZo H$m A^md h¡Ÿ& (1) _Yw-_m§g g{hV Amhma Vmo qhgm`VZ Xem H$m dU©Z {H$`m d¡gr h_mar ghOXem hþB© h¡ • Eogr _w{Z`m| H$mo
hmoZo go `wº$ (`mo½`) Zht h¡; Am¡a (2) Eogo Amhma Ho$ godZ _| AÝVa§J AÝVa _| ghOXem H$s àVr{V hþB© h¡ Am¡a `hr CËgJ©_mJ© h¡Ÿ& ·
Aew{Õ ì`º$ hmoZo go dh Amhma `wº$ (`moJr) H$m Zht h¡Ÿ&....''
grYo _Yw-_m±g Vmo _w{Z H$mo Zht hmoVo; {H$ÝVw Cggo ñn{e©V H$moB© ^mB©! `h eara Vmo hm‹S>-_m§g d M_‹S>o H$m {nÊS> h¡Ÿ& `h H$ht
Amhma ^r _w{ZamO Zht boVoŸ& _Yw Ho$ Amhma _| ~‹S>m nmn h¡Ÿ& emó H$hVo AmË_m Zht h¡Ÿ& `h Vmo EH$ {XZ í_emZ _| YYH$Vr hþB© A{¾ _|
h¢ {H$ EH$ _Yw {~ÝXw Ho$ godZ _| 6 Jm±d ObmZo {OVZm nmn bJVm h¡Ÿ& ObH$a ^ñ_ hmo OmEJm Am¡a AmË_m Vmo AZm{X AZÝV A{dZmer
gmYmaU O¡Z H$mo ^r _Yw-_m±g H$m ^jU Zht hmo, `h Vmo _hmqhgm h¡Ÿ& dñVw h¡Ÿ& Cg {MÝ_mÌ EH$ AnZo AmË_m H$mo OmZo {~Zm gmar Y_©
_Yw-_m±g Ho$ à`moJ go {Z{_©V bon hmo • BgàH$ma H$s H$moB© Amhma `m {H«$`mE± g§gma ImVo _| hr OmVr h¢Ÿ& BZgo g§gma H$m n[a^«_U Zht
Xdm _w{Z H$mo Zht hmoVrŸ& {_Q>VmŸ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-8, n¥ð>-109
74
148 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 230 149

(^r) • N>oX O¡go Z hmo CgàH$ma ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ Eogo AnZo `mo½`


àdMZgma JmWm 230 _¥Xw AmMaU ^r AmMaZmŸ& BgàH$ma AndmXgmnoj1 CËgJ© h¡Ÿ&
A~, CËgJ© Am¡a AndmX H$s _¡Ìr Ûmam AmMaU Ho$ gwpñWVnZo H$m ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ H$mo eara H$m • Omo {H$ ewÕmË_VËd Ho$
CnXoe H$aVo h¢ …• gmYZ^yV g§`_ H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgH$m • N>oX O¡go Z hmo
~mbmo dm dwST>‹² >mo dm g_{^hXmo dm nwUmo {JbmUmo dmŸ& CgàH$ma go ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ Eogo AnZo `mo½` _¥Xw AmMaU AmMaVo
M[a`§ MaXw gOmo½J§ _ybÀN>oXmo OYm U hd{X&&230&& hþE, (CgHo$) g§`_ H$m • Omo {H$ ewÕmË_VËd H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV
( h[aJrV ) h¡ CgH$m (^r) • N>oX O¡go Z hmo CgàH$ma go g§`V Eogm AnZo `mo½`
_yb H$m Z N>oX hmo Bg Vah AnZo `mo½` hrŸ& A{VH$H©$e AmMaU ^r AmMaZm; BgàH$ma CËgJ©gmnoj AndmX h¡Ÿ&
d¥Õ ~mbH$ lmÝV amoJr AmMaU YmaU H$a|Ÿ&&230&& Bggo (Eogm H$hm h¡ {H$) gd©Wm (gd©àH$ma go) CËgJ© Am¡a AndmX
AÝd`mW© …• [ ~mb… dm ] ~mb, [ d¥Õ… dm ] d¥Õ, [ l_m{^hV… H$s _¡Ìr Ûmam AmMaU H$m gwpñWVnZm H$aZm Mm{h`oŸ&
dm ] lm§V1 [ nwZ… ½bmZ… dm ] `m ½bmZ2 l_U [ _ybÀN>oX… ] _yb H$m JmWm 230 na àdMZ
N>oX [ `Wm Z ^d{V ] O¡gm Z hmo CgàH$ma go [ ñd`mo½`m§ ] AnZo `mo½` AmË_m kmZñd^mdr h¡Ÿ& dh eara, H$_© Am{X nako` Am¡a CZH$s
[ M`mª MaVw ] AmMaU H$amoŸ&
AdñWmAm| H$m ñdm_r Zht h¡Ÿ& AmË_m H$s n`m©` _| {dH$ma CËnÞ hþAm,
Q>rH$m …• ~mb, d¥Õ, l{_V `m ½bmZ (l_U) H$mo ^r g§`_ H$m •
dh ñd`§ H$m Xmof h¡, ñdko` H$m A§e h¡Ÿ& {ÌH$mbr M¡VÝ`ñd^md ^r
Omo {H$ ewÕmË_VÎd H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgH$m • N>oX O¡go Z hmo
ñdko` H$m A§e h¡ • Eogo ko` VÎd H$mo OmZZoê$n kmZ H$m ñd^md h¡ •
CgàH$ma, g§`V Eogo AnZo `mo½` A{V H$H©$e (H$R>moa) AmMaU hr
BgH$m dU©Z nyd© Ho$ Xmo A{YH$mam| _| {H$`mŸ&
AmMaZm; BgàH$ma CËgJ© h¡Ÿ&
BZ Xmo A{YH$mam| _| AmË_m Ho$ kmZñd^md H$mo OmZH$a níMmV²
~mb, d¥Õ, l{_V `m ½bmZ (l_U) H$mo earaH$m • Omo {H$
ewÕmË_VÎd Ho$ gmYZ^yV g§`_ H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgH$m • {deof drVamJVm hmoZo na H¡$gr _w{ZXem hmoVr h¡ • BgH$m `hm± dU©Z h¡Ÿ&
N>oX O¡go Z hmo CgàH$ma ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ H$mo AnZo `mo½` _¥Xw drVamJVm hr _w{Z`m| H$m CËgJ© _mJ© h¡ Am¡a Omo ew^{dH$ën CËnÞ
AmMaU hr AmMaZm; BgàH$ma AndmX h¡Ÿ& hmoVo h¢, dh AndmX _mJ© AWm©V² Xmof hr h¡Ÿ&
~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ Ho$ g§`_ H$m • Omo {H$ ewÕmË_VÎd H$m ""~mb, d¥Õ, l{_V `m ½bmZ (l_U) H$mo ^r g§`_ H$m • Omo {H$
gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgH$m • N>oX O¡go Z hmo CgàH$ma H$m g§`V Eogm ewÕmË_Ëd H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡, CgH$m • N>oX O¡go Z hmo
AnZo `mo½` A{V H$R>moa AmMaU AmMaVo hþE, (CgHo$) earaH$m • Omo CgàH$ma, g§`V Eogo AnZo `mo½` A{V H$H©$e (H$R>moa) AmMaU hr
{H$ ewÕmË_VËd Ho$ gmYZ^yV g§`_ H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgH$m AmMaZm; BgàH$ma CËgJ© h¡Ÿ&....''
{Ogo AmË_m H$m ^mZ h¡ Am¡a ñdê$n H$s a_UVm hmoZo go drVamJVm
1. lmÝV = l{_V; n[al_r; WH$m hþAmŸ&
2. ½bmZ = ì`m{YJ«ñV; amoJr; Xw~©bŸ& 1. AndmXgmnoj = AndmX H$s Anojm g{hVŸ&

75
150 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 230 151

^r ~‹T> JB© h¡ • Eogm AmR> df© H$m ~mbH$ ^r _w{Z hmo gH$Vm h¡Ÿ& ~mbH$ ""~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ g^r H$mo AmË_m _| pñWaVm hmodo • Eogm
hmoZo na ^r dh _hm J§^ra h¡Ÿ& CJ« à`ËZ H$amo''• Eogm H$hH$a g^r _w{ZamOm| Ho$ {b`o CËgJ© _mJ©
dfm© Ho$ nmZr _| nËWa \|$H$H$a Iob H$a| • Eogo ~mbH$ _w{Z Zht H$hm h¡Ÿ& A~ AndmX _mJ© H$m H$WZ H$aVo h¢Ÿ&
hmoVoŸ& `h g~ Vmo ~mbH$~w{Õ h¡Ÿ& Xoh N>moQ>r h¡; VWm{n M¡VÝ` Ho$ à{V ""....~mb, d¥Õ, l{_V `m ½bmZ (l_U) H$mo eara H$m • Omo {H$
A{VJ§^raVm h¡Ÿ& AÝVa _| nyU© pñWa hþE h¢Ÿ& `{X H$moB© _w{ZamO d¥Õ hm| ewÕmË_VÎd Ho$ gmYZ^yV g§`_ H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgH$m •
Vmo do bH$‹S>r H$m Q>oH$m Zht boVoŸ& H$moB© _w{ZamO amoJr AWdm WHo$ hþE N>oX O¡go Z hmo CgàH$ma ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ H$mo AnZo `mo½` _¥Xw
hm| ? Vmo ^r CÝh| {H$gr H$s Anojm Zht ahVrŸ& AÝ` ZramoJ _w{Z`m| H$s AmMaU hr AmMaZm; BgàH$ma AndmX h¡Ÿ&.....''
Š`m ~mV H$a| ? {H$ÝVw Omo N>moQ>r d` Ho$ _w{ZamO h¢, d¥Õ h¢, WHo$ hþE `hm± AndmX _mJ© ~VmVo hþE "^r' eãX H$m à`moJ Zht {H$`mŸ&
AWdm amoJr h¢ • Eogo _w{Z`m| H$mo ^r ewÕmË_Ü`mZ H$m hr »`mb ahVm ewÕmË_VËd H$m _ybgmYZ g§`_ h¡Ÿ& Bg g§`_ H$mo {Z{_Îm H$aHo$ eara
h¡Ÿ& ewÕmË_VËd H$m gmYZ^yV, {Oggo g§`_ H$m N>oX Z hmo Eogm AnZo _yb^yV gmYZ H$hm h¡Ÿ&
eara _| e{º$ Z hmo Am¡a hR> H$aHo$ AmHw$bVm CËnÞ hmo • Eogm
`mo½` A{VH$H©$e AmMaU hr do AmMaVo h¢, `hr CËgJ© h¡Ÿ&
_w{ZamOm| H$mo Zht hmoVmŸ& ghO drVamJ^md go AnZr e{º$ {N>nm`o
na_mW© gmYZ Vmo {ÌH$mbr M¡VÝ` H$maU na_mË_m h¡Ÿ& n`m©` H$mo
{~Zm {OVZm hmoVm h¡, do CVZm H$aVo h¢ AWm©V² AnZr e{º$ `mo½` _¥Xw
H$maU Vmo ì`dhma go H$hm h¡Ÿ& `hm± MaUmZw`moJ _| Vmo eara H$mo ^r
AmMaU AmMaVo h¢, `hr AndmX h¡Ÿ&
CnMma go g§`_ H$m gmYZ H$hm h¡Ÿ& AÝVa _| EH$ M¡VÝ`ñd^md hr _moj
eara na bj OmVm h¡, V~ ghO ghZe{º$ Zht hmoVr; AV:
H$m na_mW©H$maU h¡Ÿ& Amhma hr Zht boZm • Eogm hR> _w{Z`m| H$mo Zht hmoVmŸ& AnZr gm_Ï`©
drVamJr ewÕ^mdê$n {Z_©b g§`_n`m©` ewÕmË_m H$s {g{Õ H$m H¡$gm H$m`© H$aVr h¡ ? ñd^md _| H¡$go pñWaVm hmo gH$Vr h¡ ? BgH$m
gmYZ h¡Ÿ& Ñ{ï> _| Vmo AIÊS> km`H$^md hr {dÚ_mZ h¡Ÿ& dhr na_mW© {ddoH$ aIH$a _w{ZamO e{º$à_mU Vn H$aVo h¢Ÿ&
gmYZ h¡ Am¡a CgHo$ hr AmYma go {Z_©bn`m©` àH$Q> hmoVr h¡Ÿ& gmobhH$maU ^mdZmAm| _| "e{º$V…VnñË`mJ' ^mdZm AmVr h¡
H$moB© _w{ZamO ^bo hr ~mbH$ hmo§, d¥Õ hmo§, WHo$ hþE hm| AWdm amoJr AWm©V² AnZr e{º$ AZwgma Vn-Ë`mJ H$aZmŸ&
hm|, CÝh| ^r g§`_ nmbZ H$aZo _| à_mX AWdm {e{WbVm Zht H$aZr AÝ` `wdm _w{ZamO Xya-Xya VH$ {dhma H$aVo h¢, AV: _¢ ^r CZHo$
Mm{hE VWm AnZr e{º$ AZwgma A{VH$H©$e AmMaU AmMaZm Mm{hEŸ& gmW Xya VH$ {dhma H$ê±$ • Eogm hR> _w{ZamO Zht H$aVoŸ& ghO AnZr
"H$H©$e' eãX H$m VmËn`© Xw…I hmo • Eogm pŠbï> Zht h¡; A{nVw e{º$ H$mo g_PH$a YraOnyd©H$ dV©Vo h¢Ÿ& AÝVa _| kmVm-Ñï>m ahVo h¢
AÝVa _| ewÕmon`moJ H$s CJ«Vm ~‹T>o, km`H$ M¡VÝ` Ðì` _| {ZaÝVa Am¡a {dH$ën CËnÞ hmo Vmo CgH$m {ddoH$ aIVo h¢Ÿ&
brZVm ~‹T>Vr OmE , {deof OmJ¥{V aho • Eogm Ame` h¡Ÿ& `hr CËgJ©_mJ© H$moB© _w{ZamO ~hþV WH$ Om`|, CZ_| MbZo H$s VmH$V Z ah|, VWm{n
h¡Ÿ& `h Xem Vmo loUr Am¡a Ho$dbkmZ H$m H$maU h¡Ÿ& Bg Xem {~Zm loUr do hR>nyd©H$ {dhma H$a| Vmo CZgo AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ Vy hR> _V H$a !
Am¡a Ho$dbkmZ àmá hr Zht hmo gH$VmŸ& Voar e{º$ AZwgma _¥Xw AmMaU hr AmMa ! Bggo Hw$N> Voar _w{ZXem
76
152 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 230 153
Q>bZodmbr Zht h¡, AV: {OgàH$ma eara Ho$ bj go AmHw$bVm CËnÞ Z AnZo `mo½` _¥Xw AmMaU ^r AmMaZmŸ& BgàH$ma AndmXgmnoj CËgJ©
hmo Am¡a g§`_ _| N>oX Z hmodo • Cg ar{V go {ddoH$ aIH$a dV©Z H$amoŸ& h¡Ÿ&....''
eara H$s e{º$ Zht h¡ Vmo {deof Cndmg Zht hmo gH$Vm AWdm _w{Z`m| H$mo CËgJ© AmMaU hr _w»` h¡Ÿ& CËgJ© _| pñWa Zht hmo
{dhma Zht hmo gH$Vm, BgH$maU do AmHw$bVm Zht H$aVo VWm n[aUm_m| gHo$, V~ _¥Xw AmMaU AmMaZm • `h AndmX gmnoj CËgJ© h¡Ÿ& _w{ZamO
_| hR> Zht AmZo XoVoŸ& H$mo ~ma§~ma gmVd| JwUñWmZ H$m {Z{d©H$ën AmZÝX/AZw^d Vmo AmVm
CJ« à`ËZnyd©H$ drVamJ n[aUm_m| _| R>haZm hr g_ñV _w{Z`m| H$mo hr h¡Ÿ&
CËgJ© _mJ© h¡Ÿ& Omo drVamJ n[aUm_m| _| Zht R>ha gH$Vm Am¡a Cgo ^JdVr AmamYZm _| H$hm h¡ {H$ • _w{ZamO Zo gëboIZm br hmo
ew^{dH$ën CËnÞ hmoVo hm|, Cgo AnZr e{º$ H$m {dMma H$aHo$ n[aUm_m| Am¡a V¥fm H$s d¥{Îm CËnÞ hmo Vmo CÝh| AÝ` (~‹S>o) _w{Z H$hVo h¢ {H$ ho _w{Z
_| IoX Zht H$aHo$ H$mo_b AmMaU H$aZm Mm{hE • `hr AndmX h¡Ÿ& ! Vw_Zo AZ§V _mVmAm| H$m BVZm XyY {n`m h¡ {H$ AZ§V g_wÐ ^a Om`|,
_w{ZamO 28 _ybJwU _| N>oX Zht hmoZo XoVo; {H$ÝVw 28 _ybJwU H$mo Bg{b`o `h V¥fm H$s d¥{Îm N>mo‹S>moŸ& AZoH$ Vmbm~/g_wÐ ^a Om`o, BVZm
pñWa aIH$a {H$gàH$ma dV©Z H$aVo h¢, `hm± CZH$s ~mV h¡ • `h H$mo_b nmZr Vw_Zo {n`m h¡, {\$a ^r Vwåh| V¥{á Zht hþB©, AV: ho _w{ZamO ! Ü`mZ
AmMaU H$m AW© h¡Ÿ& aImo ! Am¡a AÝVa M¡VÝ` _| R>hamoŸ& Xoh Ny>Q>oJr Vmo Vwåh| g_m{Y_aU
H$mo_b AmMaU H$m AW© `h Zht h¡ {H$ 28 _ybJwU H$s nadmh hmoJm; AV: em§V ahH$a M¡VÝ` _| OmJ¥{V H$amo !
XoImo ! gëboIZm boZodmbo _w{ZamO ^r N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ _|
{H$`o {~Zm gwI-gmVmê$n AmMaU H$a|Ÿ&
hr PybVo h¡Ÿ& {\$a ^r g_m{Y _| pñWV H$aZo Ho$ {b`o AÝ` _w{Z _moj_mJ©
àíZ …• I‹S>o ahZo H$s e{º$ Z hmo Vmo ~¡R>o-~¡R>o Amhma bo bod§o Š`m?
H$m ~ma§~ma Eogm CnXoe XoVo h¢ {H$ ho _w{Z OmJmo ! OmJmo ! M¡VÝ` H$s
CÎma …• _w{ZamO Vmo I‹S>o-I‹S>o hr Amhma boVo h¢Ÿ& `{X I‹S>o ahZo H$s
OmJ¥{V _| ahmo ! Vwåhmar Xoh Ny>Q>oJr, Vw_ ñdJ© _| OmAmoJoŸ& _hm{dXoh joÌ
VmH$V Z hmo Vmo g_m{Y YmaU H$a boVo h¢Ÿ& {OgàH$ma qgh Ho$ {bE _| gr_§Ya na_mË_m {damO_mZ h¢, dhm± OmAmoJoŸ& Ü`mZ aImo ! Xoh H$m
qnOamnmob Zht hmoVm, CgràH$ma _w{Z`m| H$mo ~¡R>o-~¡R>o Amhma Zht hmoVmŸ& bj N>mo‹S>H$a M¡VÝ` _| R>hamo ! "CgrH$s AIÊS> AmamYZm H$amo' • Eogm
_w{ZamO Vmo _moj Ho$ _¡XmZ _| I‹S>o qgh h¡Ÿ& amJm{X H$mo OrVZo Ho$ {bE do H$hH$a AÝ` _w{ZamO nwéfmW© H$s CJ«Vm ~‹T>o • Eogm CnXoe XoVo h¢Ÿ&
_¡XmZ _| Am`o h¢ Am¡a A§Va _| pñWaVm H$aHo$ amJm{X H$m Zme H$aVo hrh¢Ÿ& `hm± H$moB© H«$_ Zht h¡, VWm{n _w{ZXem H$m H¡$gm H«$_ hmoVm h¡,
A~, CËgJ© Am¡a AndmX BZ XmoZm| H$s g§{Y H$aHo$ ~mV H$aVo h¢ • CgH$m kmZ H$am`m h¡Ÿ& MaUmZw`moJ H$s e¡br H$m H$WZ AZoH$ AnojmAm|
"".....~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ Ho$ g§`_ H$m • Omo {H$ ewÕmË_Îd go {H$`m OmVm h¡, Cgo g_PZm Mm{hEŸ&
H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgH$m • N>oX O¡go Z hmo CgàH$ma H$m g§`V ""....~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ H$mo eara H$m • Omo {H$ ewÕmË_VÎd
Eogm AnZo `mo½` A{V H$R>moa AmMaU AmMaVo hþE, (CgHo$) eara H$m Ho$ gmYZ^yV g§`_ H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡, CgH$m • N>Xo O¡go Z hmo
• Omo {H$ ewÕmË_VËd Ho$ gmYZ^yV g§`_ H$m gmYZ hmoZo go _yb^yV h¡ CgàH$ma go ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ Eogo AnZo `mo½` _¥Xw AmMaU
CgH$m (^r) • N>oX O¡go Z hmo CgàH$ma ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZ Eogo AmMaVo hþE, (CgHo$) g§`_ H$m • Omo {H$ ewÕmË_VÎd H$m gmYZ hmoZo
77
154 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 231 155
go _yb^yV h¡ CgH$m (^r) • N>Xo O¡go Z hmo CgàH$ma go g§`V Eogm AnZo
`mo½` A{VH$H©$e AmMaU ^r AmMaZm; BgàH$ma CËgJ©gmnoj AndmX àdMZgma JmWm 231
h¡Ÿ&....'' A~, CËgJ© Am¡a AndmX Ho$ {damoY (A_¡Ìr) go AmMaU H$m
hR>nyd©H$ eara H$m N>oX Z hmo Am¡a g§`_ ^r {Q>H$m aho • Bg ar{V H$m Xw…pñWVnZm1 hmoVm h¡, Eogm CnXoe H$aVo h¢ …•
_¥Xw AmMaU AmMaVo hþE H$H©$e AmMaU ^r AmMaZm Mm{hEŸ& e{º$ Amhmao d {dhmao Xog§ H$mb§ g_§ I_§ CdqYŸ&
hmo Vmo {e{Wb Zht hmoZm Mm{hEŸ& Bg{bE `h CËgJ© gmnoj AndmX Om{UÎmm Vo g_Umo dÅ>{X O{X Aßnbo~r gmo&&231&&
h¡Ÿ& _w{Z Vmo ñd`§ hr {ddoH$ Ho$ g_wÐ h¢Ÿ& M¡VÝ` Ü`mZ _| hr brZ ahVo h¢Ÿ& ( h[aJrV )
CÝh| hR> Vmo hmoVm hr Zht h¡, {\$a ^r MaUmZw`moJ Ho$ CnXoe H$m CÝh| kmZ l_U l_ j_Vm Cn{Y bI Xoe Ed§ H$mb H$moŸ&
H$am`m h¡Ÿ& OmZH$a dV©Z H$a| Vmo Aënbonr Om{Z`oŸ&&231&&
""....Bggo (Eogm H$hm h¡ {H$) gd©Wm (gd©àH$ma go) CËgJ© AÝd`mW© …• [ `{X ] `{X [ l_U… ] l_U [ Amhmao dm {dhmao ]
Am¡a AndmX H$s _¡Ìr Ûmam AmMaU H$m gwpñWVnZm H$aZm Amhma AWdm {dhma _| [ Xoe§ ] Xoe, [ H$mb§ ] H$mb, [ l_§ ] l_
Mm{h`oŸ&....'' [ j_m§ ] j_Vm VWm [ Cn[Y§ ] Cn{Y, [ VmZ² kmËdm ] BZH$mo OmZH$a
ñd^md _| brZVm ~‹T>Vr OmE Am¡a IoX ^r Z hmo • Eogo XmoZm| àH$ma [ dV©Vo ] àdV} [ g; Aënbonr ] Vmo dh Aënbonr hmoVm h¡Ÿ&
H$m {ddoH$ aIH$a _w{ZamO dV©Z H$aVo h¢Ÿ& Q>rH$m …• j_Vm VWm ½bmZVm H$m hoVw Cndmg h¡ Am¡a ~mb VWm
~g ! _wPo Vmo ewÕmon`moJ _| hr ahZm h¡, Amhmam{X H$m ew^{dH$ën d¥ÕËd H$m A{Yð>mZ Cn{Y-eara h¡, Bg{b`o `hm± (Q>rH$m _|) ~mb-
AmZm hr Zht Mm{hE • Eogm do hR> Zht H$aVoŸ& ewÕmon`moJ _| ahZm Vmo d¥Õ-lm§V-½bmZ hr {b`o J`o h¢Ÿ& (AWm©V² _yb JmWm _| Omo j_m, Cn{Y
CZHo$ {bE CËgJ© _mJ© hr h¡; {H$ÝVw O~ ewÕmon`moJ _| pñWa Zht ah BË`m{X eãX h¢ CZH$m Ame` ItMH$a Q>rH$m _| "~mb, d¥Õ, lm§V,
gH$Vo, V~ ghZe{º$ H$m {ddoH$ aIH$a Amhmam{X _| ^r _w{ZamO ½bmZ' eãX hr à`wº$ {H$`o J`o h¢Ÿ&)
àdV©Z H$aVo h¢Ÿ& · XoeH$mbkH$mo2 ^r, `{X dh ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZËd Ho$ AZwamoY
go (AWm©V² ~mbËd, d¥ÕËd, lm§VËd AWdm ½bmZËd H$m AZwgaU
Aao ^mB©! O~ h_ bm¡{H$H$ n‹T>mB© _| BVZr e{º$ bJm XoVo h¢, H$aHo$) Amhma-{dhma _| àd¥{Îm H$ao Vmo _¥Xw AmMaU _| àd¥Îm hmoZo go
Omo _mÌ AmOr{dH$m hr Xo nmVr h¡, Bggo H$moB© AmË_m H$m {hV Zht Aën bon hmoVm hr h¡, (bon H$m gd©Wm A^md Zht hmoVm) Bg{b`o
hmoVm AV… OÝ_-_aU _oQ>Zo Ho$ {bE h_| `h na_mW© emó n‹T>Zm CËgJ© AÀN>m h¡Ÿ&
XoeH$mbk H$mo ^r, `{X dh ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZËd Ho$ AZwamoY
Mm{hEŸ& Xygam| Ho$ {XImdo `m nmpÊS>Ë` àXe©Z H$aZo Ho$ {bE Zht,
go Amhma-{dhma _| àd¥{Îm H$ao Vmo _¥Xw AmMaU _| àd¥Îm hmoZo go Aën hr
~pëH$ Ho$db AmË_m Ho$ bú` go hr n‹T>Zm Mm{hEŸ&
1. Xw…pñWV = Iam~ pñW{Vdmbm; Zï>Ÿ&
• àdMZaËZmH$a ^mJ-10, n¥ð>-241 2. XoeH$mbk = XoeH$mb H$mo OmZZodmbmŸ&

78
156 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 231 157
bon hmoVm h¡Ÿ& ({deof bon Zht hmoVm), Bg{b`o AndmX AÀN>m h¡Ÿ& VWm CËgJ©ê$n Ü`o` H$mo MyH$H$a _mÌ AndmX Ho$ Aml` go Ho$db _¥Xw
XoeH$mbk H$mo ^r, `{X dh ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZËd Ho$ AZwamoY AmMaUê$n {e{WbVm H$m ^r godZ Zht H$aZm Mm{h`o; {H$ÝVw BgàH$ma
go, Omo Amhma-{dhma h¡, Cggo hmoZodmbo Aënbon Ho$ ^` go Cg_| H$m dV©Z H$aZm Mm{h`o {Og_| hR> ^r Z hmo Am¡a {e{WbVm H$m ^r godZ
àd¥{Îm Z H$ao Vmo (AWm©V² AndmX Ho$ Aml` go hmoZodmbo Aën~§Y Ho$ Z hmoŸ& gd©k ^JdmZ H$m _mJ© AZoH$mÝV h¡Ÿ& AnZr Xem H$s Om±M H$aHo$
^` go CËgJ© H$m hR> H$aHo$ AndmX _| àd¥Îm Z hmo Vmo), A{V H$H©$e O¡go ^r bm^ hmo CgàH$ma go dV©Z H$aZo H$m ^JdmZ H$m CnXoe h¡Ÿ&
AmMaUê$n hmoH$a AH«$_ go earanmV H$aHo$ XodbmoH$ àmá H$aHo$ {OgZo AnZr Mmho Omo (g~b `m {Z~©b) pñW{V hmo, VWm{n EH$ hr
g_ñV g§`_m_¥V H$m g_yh d_Z H$a S>mbm h¡ Cgo Vn H$m AdH$me Z àH$ma go dV©Zm, Eogm {OZ_mJ© Zht h¡Ÿ&
ahZo go, {OgH$m àVrH$ma AeŠ` h¡ Eogm _hmZ bon hmoVm h¡, Bg{b`o JmWm 231 na àdMZ
AndmX {Zanoj CËgJ© lo`ñH$a Zht h¢Ÿ& "Aënbonr hmoVm h¡' Q>rH$m Ho$ Bg dmŠ` go AmMm`©Xod Zo CËgJ©
XoeH$mbk H$mo ^r, `{X dh ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZËd Ho$ AZwamoY Am¡a AndmX Ho$ Mma ~mob ~Vbm`o h¢Ÿ&
go Omo Amhma-{dhma h¡, Cggo hmoZodmbo Aënbon H$mo Z {JZH$a Cg_| 230dt JmWm _| ~mb-d¥Õ-lm§V Am¡a ½bmZ • Eogo eãXm| H$m
`Woï>1 àd¥{Îm H$ao Vmo (AWm©V² AndmX go hmoZodmbo Aën~ÝY Ho$ à{V
à`moJ {H$`m h¡, {H$ÝVw Bg JmWm _| Cº$ eãXm| H$m grYm à`moJ Zht
AgmdYmZ hmo H $a CËgJ© ê $n Ü`o ` H$mo My H $H$a AndmX _|
{H$`m h¡Ÿ& `hm± j_Vm Am{X H$s MMm© H$aVo hþ`o Cº$ Ame` {ZH$mbm h¡,
ñdÀN>ÝXVmnyd©H$ àdV} Vmo), _¥Xw AmMaUê$n hmoH$a g§`_ {damoYr H$mo
• Ag§`VOZ Ho$ g_mZ hþE CgH$mo • Cgg_` Vn H$m AdH$me Z ahZo AV… `hm± na ^r dht ~mV H$hVo h¢Ÿ&
go, {OgH$m àVrH$ma AeŠ` h¡ Eogm _hmZ bon hmoVm h¡, Bg{b`o CËgJ© ""....XoeH$mbkH$mo ^r, `{X dh ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZËd Ho$
{Zanoj AndmX lo`ñH$a Zht h¡Ÿ& AZwamoY go (AWm©V² ~mbËd, d¥ÕËd, lm§VËd AWdm ½bmZËd H$m
Bggo (Eogm H$hm J`m h¡ {H$) CËgJ© Am¡a AndmX Ho$ {damoY go AZwgaU H$aHo$) Amhma-{dhma _| àd¥{Îm H$ao Vmo _¥Xw AmMaU _| àd¥Îm
hmoZodmbm Omo AmMaU H$m Xw…pñWVnZm dh gd©Wm {ZfoÜ` (Ë`mÁ`) h¡, hmoZo go Aën bon hmoVm hr h¡, (bon H$m gd©Wm A^md Zht hmoVm),
Am¡a Bgr{b`o nañna gmnoj CËgJ© Am¡a AndmX go {OgH$s d¥{Îm Bg{b`o CËgJ© AÀN>m h¡Ÿ&....''
(ApñVËd, H$m`©) àJQ> hmoVr h¡ Eogm ñ`mÛmX gd©Wm AZwJå` (AZwgaU {Ogg_` _w{ZamO ewÕmon`moJ _| Zht hmoV,o Cgg_` CÝh| ew^mon`moJ
H$aZo `mo½`) h¡Ÿ& go Aën~§YZ hmoVm h¡, AV: Xmof Vmo bJVm hr h¡Ÿ& Bg{b`o ewÕmon`moJê$n
^mdmW© …• O~VH$ ewÕmon`moJ _| hr brZ Z hmo Om`m Om` V~VH$ CËgJ© _mJ© hr AÀN>m h¡Ÿ&
l_U H$mo AmMaU H$s gwpñW{V Ho$ {b`o CËgJ© Am¡a AndmX H$s _¡Ìr ""....XoeH$mbk H$mo ^r, `{X dh ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZËd Ho$
gmYZr Mm{h`oŸ& Cgo AnZr {Z~©bVm H$m bj aIo {~Zm _mÌ CËgJ© H$m AZwamoY go Amhma-{dhma _| àd¥{Îm H$ao Vmo _¥Xw AmMaU _| àd¥Îm hmoZo go
AmJ«h aIH$a Ho$db A{V H$H©$e AmMaU H$m hR> Zht H$aZm Mm{h`o; Aën hr bon hmoVm h¡Ÿ& ({deof bon Zht hmoVm), Bg{b`o AndmX
1. `Woï> = ñdÀN>§V`m, BÀN>m Ho$ AZwgmaŸ& AÀN>m h¡Ÿ&....''
79
158 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 231 159

O~ _w{ZamO ewÕ^md _| pñWa Zht hmoVo, V~ hR>a{hV ew^mon`moJ `h Ord EH$m§V CËgJ© _| hr dV©Zo H$m hR> H$ao Am¡a N>R>d| JwUñWmZ
AmVm h¡, Cggo Aën~§YZ hmoVm h¡Ÿ& Vrd«~§YZ Zht hmoVm; Bg Anojm go _| H$moB© {dH$ën Am`o Am¡a CgH$m {ddoH$ Z aI| Vmo hR>nyd©H$ Xoh Ny>Q>H$a
AndmX AÀN>m h¡; {H$ÝVw A~§YnZo H$s Anojm go Vmo Aën~§YZ ^r ñdJ© _| Om`oJm Am¡a dhm± Ag§`_r hmoJmŸ& Ag§`_rnZo _| Vmo Vrd« ~§YZ
AÀN>m Zht h¡ AWm©V² dmñVd _| EH$_mÌ CËgJ© _mJ© hr AÀN>m h¡ VWm hr h¡, Bg{b`o {ddoH$ H$s S>moar hmW _| aImoŸ& M¡VÝ` H$s Ñ{ï> Am¡a kmZ
Vrd« ~§YZ H$s Anojm go Aën~§YZ ê$n AndmX AÀN>m h¡Ÿ& AV… H$aHo$ {ddoH$nyd©H$ dV©Z H$amoŸ& CËgJ© _| dV©Z hmo Vmo AÀN>m hr h¡; {H$ÝVw
_w{ZamO {ddoH$nyd©H$ CËgJ© Ho$ g_` CËgJ© _| Am¡a AndmX Ho$ g_` CËgJ© _| dV©Z Z hmo Vmo hR>a{hV AndmX ^r AÀN>m h¡Ÿ& AndmX {Zanoj
AndmX _| dV©Vo h¢Ÿ& CËgJ© lo`ñH$a Zht h¡Ÿ&
""...XoeH$mbk H$mo ^r, `{X dh ~mb-d¥Õ-lm§V-½bmZËd Ho$
· drVamJXem H$s Anojm aIo {~Zm _w{ZamO AHo$bo ew^mMaU _| ah|
AZwamoY go, Omo Amhma-{dhma h¡, Cggo hmoZodmbo Aënbon Ho$ ^` go
Vmo lo`ñH$a Zht h¡Ÿ&
Cg_| àd¥{Îm Z H$ao Vmo (AWm©V² AndmX Ho$ Aml` go hmoZdo mbo Aën~§Y
Ho$ ^` go CËgJ© H$m hR> H$aHo$ AndmX _| àd¥Îm Z hmo Vmo), A{V H$H©$e {ZJ«©ÝW _w{Z`m| H$m AmMaU H¡$gm hmoVm h¡ ? `hm± BgH$s MMm© H$s
AmMaUê$n hmoH$a AH«$_ go earanmV H$aHo$ XodbmoH$ àmá H$aHo$ Om ahr h¡Ÿ& VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r Ho$ A^mdnyd©H$ AÝVa _| drVamJXem
{OgZo g_ñV g§`_m_¥V H$m g_yh d_Z H$a S>mbm h¡ Cgo Vn H$m AdH$me H$s AË`ÝV d¥{Õ hþB© h¡ Am¡a ~mø _| Z½Z {XJå~a Xem dV©Vr h¡Ÿ& dó-
Z ahZo go, {OgH$m àVrH$ma AeŠ` h¡ Eogm _hmZ bon hmoVm h¡, Bg{b`o nmÌ g{hV _w{ZnZm Vmo {ÌH$mb Zht hmoVmŸ& _w{ZamO Vmo eara Ho$ aOH$U
AndmX {Zanoj CËgJ© lo`ñH$a Zht h¢Ÿ&...'' Am¡a nwÊ`-nmn n[aUm_m| go a{hV em§V AmË_m H$m hr AZw^d H$aVo h¢Ÿ&
eara Vmo AnZr `mo½`VmZwgma hr Zï> hmoJmŸ& CgHo$ H$mbH«$_ _| _hm{dXoh joÌ _| AmR> df© Ho$ amOHw$_ma _w{Z hmo OmVo h¢ Am¡a
n[adV©Z Zht hmoVm; {H$ÝVw Q>rH$m _| "AH«$_ go earanmV H$aHo$' • Eogm ^JdmZ F$f^Xod Ho$ g_` _| 1 H$amo‹S> nyd© H$s Am`wî`dmbo ^r _w{ZamO
Bg{b`o H$hm h¢ {H$ `{X _w{ZamO AnZr ^y{_H$m`mo½` {ddoH$ H$mo N>mo‹S>H$a hmoVo WoŸ& CZ _w{ZamOm| H$mo ^r {dH$ën CËnÞ hmoVm Wm, V~ do Xmof Ed§
{H$gràH$ma H$m hR>nyd©H$ dV©Z H$a| Vmo Cggo CZHo$ g§`_ H$m H«$_ Ny>Q>
A§Vam` a{hV Amhma boVo WoŸ&
OmVm h¡Ÿ& Bg{b`o hR>^md H$m Amamon H$aHo$ eara Ho$ ^r AH«$_ go Zï>
hmoZo H$s ~mV H$hr h¡Ÿ& do _w{ZamO ^r dmUr Am¡a Xoh go {^Þ AmË_m H$m AZw^d H$aVo Wo
_w{ZXem Vmo AË`ÝV drVamJVmê$n h¡Ÿ& `h Xem Vmo g§`_ê$nr VWm "_¢ Amhma by± AWdm {dhma H$ê±$' Am{X {dH$ën CR>Zo na CÝh| ^r
A_¥V H$m X{a`m h¡Ÿ& Bg Xem Ho$ nmbZ _| {H$gràH$ma H$m hR> {H$`m Vmo AmMaVo WoŸ&
g§`_ _| Adí` hr N>oX hmo OmEJmŸ& O~ `h Ord AnZr Am`w nyU© H$aHo$ Eogo N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ _| PybZodmbo _w{ZamO hmoVo h¢Ÿ& Y_© Vmo
XodJ{V _| Om`oJm, V~ dhm± Cgo g§`_-Vn Am{X H$m AdH$me hr Zht M¡VÝ` H$m ñd^md h¡ Am¡a Amhmam{X Ho$ {dH$ën CR>Zm, ~§YZ H$m H$maU
ahoJmŸ& dhm± Cgo _hmZ bon (H$_©~§YZ) hmoVm h¡; Bg{b`o hR>nyd©H$ h¡Ÿ& dh Y_© H$m H$maU Zht h¡, {\$a ^r Omo _w{Z Aënbon Ho$ à{V
{H$`m J`m CËgJ© lo`ñH$a Zht h¡Ÿ& ~onadmh h¡Ÿ& ñd^md _| pñWaVmê$nr CËgJ© _mJ© H$mo N>mo‹S>H$a ñdÀN>ÝX
80
160 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 231 161

àdV©Z H$aVo h¢, do {d{eï> _¥Xw AmMaU H$a| Vmo ^r Ag§`_r hmo OmVo h¢Ÿ& l_U H$mo AmMaU H$s gwpñW{V Ho$ {b`o CËgJ© Am¡a AndmX H$s _¡Ìr
CZHo$ _w{ZnZm Zht ahVmŸ& gmYZr Mm{hEŸ&
`{X dh _w{ZamO ~mbH$, d¥Õ, WHo$ hþE AWdm ½bmZ hmo§ Am¡a AnZr emar[aH$ AdñWm `mo½` Z hmo Vmo _mÌ CËgJ© AWm©V² A§Va
NR>d| JwUñWmZ _| {deof à_mXnyd©H$ _¥Xw AmMaU AmMaVo hm| Vmo CZHo$ drVamJr Xem Ho$ _mJ© H$m AmJ«h aIH$a Ho$db A{V H$H©$e AmMaU
^r _w{ZnZm Zht ahVmŸ& H$m hR> Zht H$aZm Mm{hEŸ& amoJ hmo Am¡a Cndmg H$a|, eara d¥Õ hmo§ Am¡a
~mbH$, d¥Õ AWdm lm§V _w{ZamO H$mo VníM`m©, {dhma Am{X {dhma H$a| • Eogm hR> Zht H$aZm Mm{hEŸ&
AnZr e{º$-AZwgma hmoVo h¢, BVZr CÝh| Ny>Q h¢; {H$ÝVw Eogr AdñWm _| AnZr e{º$ AZwgma Vn H$aZm Mm{hEŸ; drVamJr Xem go MyH$H$a
do {e{WbVmnyd©H$ à_mX H$ao§ Am¡a ñd^md _| brZVm Z H$a| AWm©V² {e{WbVmê$n AmMaU Zht H$aZm Mm{hEŸ& {Oggo hR> ^r Z hmo Am¡a
AÝVa kmVm-Ñï>m ñd^md go CZH$s Ñ{ï> MyH$ Om`o Vmo dh {_Ï`mÑ{ï> hmo {e{WbVm H$m godZ ^r Z hmo • Eogm AmMaU AmMaZm Mm{hEŸ&
Om`|Ÿ& gmW hr AÝVabrZVm Z hmoZo go CZH$m _w{ZnZm ^r Zht {Q>H$Vm, drVamJr ^JdmZ H$m _mJ© AZoH$mÝVñdê$n h¡Ÿ& AnZo n[aUm_m| H$s
CÝh| Mm¡Wm JwUñWmZ hmo OmVm h¡Ÿ& Om±M H$aHo$ O¡go ^r bm^ hmo, CgàH$ma go AmMaU H$aZm hr ^JdmZ H$m
XoImo ! `h _w{ZXem ! lm§V, d¥Õ AWdm ~mbH$ _w{Z Ho$ {bE ^r CnXoe h¡Ÿ& emar[aH$ pñW{V g~b AWdm {Z~©b hmo Vmo ^r EH$ hr àH$ma
{deof Ny>Q> Zht h¡ • Eogm _w{Z_mJ© h¡Ÿ& BgàH$ma Ag§`_rOZm| Ho$ g_mZ go dV©Z H$aZm • Eogm {OZ_mJ© Zht h¡Ÿ& emar[aH$ pñW{V {Z~©b hmo Vmo
A{YH$ {dhma AWdm Vn Zht H$aZm, BgràH$ma {e{WbVm Z Amdo •
àd¥{Îm hmo OmZo Ho$ H$maU CÝh| Cgg_` Vn Zht hmoVmŸ& VWm _hmZ bon
BgH$m »`mb aIZm Mm{hE • Eogm hr _w{Z_mJ© h¡Ÿ&
hmoZo go CgH$m àVrH$ma ^r g§^d Zht h¡, Bg{b`o CËgJ© H$s Anojm aIo
XoImo ! _w{ZamO Ho$ AÝVa _| Vrd«amJ hmoZo na hr _w{ZnZm Zht
{~Zm _mÌ AndmX _mJ© AWm©V² ew^mMaU _| pñWV ahZm _w{Z Ho$ {bE {Q>H$Vm Vmo {\$a dó-nmÌ g{hV _w{ZnZm Vmo VrZH$mb _| Zht hmo gH$VmŸ&
lo`ñH$a Zht h¡Ÿ& A~, íbmoH$ Ûmam AmË_Ðì` _| pñWa hmoZo H$s ~mV H$hH$a
Bggo `h {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ CËgJ© Am¡a AndmX _| {damoYdmbm "AmMaUàkmnZ' nyU© {H$`m OmVm h¡Ÿ&
AmMaU gd©Wm Ë`mÁ` hr h¡Ÿ& `{X AndmX _| drVamJVm H$m Zme hmo Vmo (emXwb©{dH«$r{‹S>V)
Cg_| CËgJ© Am¡a AndmX XmoZm| hr _mJ© H$m {damoY hmoVm h¡Ÿ& dhm± ñd^md BË`od§ MaU§ nwamUnwéf¡Ow©ï>§ {d{eï>mXa¡-
_| brZVm H$aZm CËgJ© _mJ© h¡ Am¡a {dH$ën CËnÞ hmoZo na 28 _ybJwUm| éËgJm©XndmXVíM {dMaÛrˆr… n¥W½^y{_H$m…Ÿ&
H$m nmbZ H$aZm AndmX _mJ© h¡Ÿ& AmH«$å` H$_Vmo {Zd¥{Îm_Vwbm§ H¥$Ëdm `{V… gd©V-
BgàH$ma CËgJ© Am¡a AndmX H$s gmnojVmnyd©H$ O¡gm H$m`© àJQ> píMËgm_mÝ`{deof^m{g{Z {ZOÐì`o H$amoVw pñW{V_²Ÿ&&15Ÿ&&
hmo • d¡gm ñ`mÛmX drVamJr _mJ© gd©Wm AZwH$aU `mo½` h¡Ÿ& _w{Z_mJ© _| ( _ZhaU H${dÎm )
hR> ^r Zht hmo Am¡a {e{WbVm ^r Z Amdo • Eogm AmMaU AmMaZm CVgJ© Am¡a AndmX Ho$ {d^oX ÛmamŸ&
Mm{hEŸ& O~VH$ _w{ZamO nyU© drVamJr Xem H$mo àmá Zht H$aVo V~VH$ {^ÝZ-{^ÝZ ^y{_H$m _| ì`má Omo M[aÌ h¡Ÿ&&
81
162 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 231 163
nwamUnwéfm| Ho$ Ûmam gmXa h¡ go{dV OmoŸ& {H«$`m AmË_m Zht H$a gH$VmŸ& `hm± Vmo AmMm`© A_¥VMÝÐXod Eogm
Cgo àmá H$a g§V hþE Omo n{dÌ h¢Ÿ&& AmXoe H$aVo h¢ {H$ ho _w{Z ! Vw_ AnZo kmZ _| ko` ~ZZodmbo amJ go ^r
{MËgm_mÝ` Am¡a M¡VÝ`{deof ê$nŸ& {Zd¥{Îm H$aHo$ ñdê$n _| R>hamoŸ&
{OgH$m àH$me Eogo {ZO AmË_Ðì` _|Ÿ&& Ðì` gm_mÝ` AWm©V² Y«wd kmVm-Ñï>m ewÕñd^md Am¡a Ðì` {deof
H«$_e… na go nyU©V… {Zd¥{Îm H$aHo$Ÿ&
g^r Amoa go gXm dmg H$amo {ZO _|Ÿ&&15Ÿ&& AWm©V² nwÊ`-nmn Ho$ {dH$ën go a{hV ì`ŠV drVamJr n`m©` • BZ XmoZm|
AW© …• BgàH$ma {deof AmXanyd©H$ nwamU nwéfm| Ho$ Ûmam go{dV, go `wŠV gm_mÝ` Am¡a {deofê$n {OgH$m àH$me h¡ • Eogo {ZO AmË_Ðì`
CËgJ© Am¡a AndmX Ûmam AZoH$ n¥WH²$-n¥WH²$ ^y{_H$mAm| _| ì`má _| g^r Amoa go a_UVm H$amoŸ&
Omo M[aÌ CgH$mo `{V àmá H$aHo$, H«$_e… AVwb {Zd¥{Îm H$aHo$, XoImo ! AÝV _| 28 _ybJwUm| H$m {dH$ën ^r Xya {H$`m h¡; Š`m|{H$
M¡VÝ`gm_mÝ` Am¡a M¡VÝ`{deofê$n {OgH$m àH$me h¡ Eogo {ZOÐì` _| dh ^r AmË_m Zht h¡Ÿ& ho _w{ZamOm| ! A§Va^mZ g{hV {ZO ñd^md _|
gd©V… pñW{V H$amoŸ& brZ ahmo • Eogm AmMm`©Xod H$hVo h¢Ÿ&
H$be 15 na àdMZ BgàH$ma AmMaUàkmnZ A{YH$ma g_má hþAmŸ&
AmMm`©Xod AmXoe XoVo h¢ {H$ BgàH$ma gmdYmZr Ed§ ñd^md H$m ·
AmXa aIZodmbo AZ§V km{Z`m| Am¡a g§Vm| H$mo CËgJ© Am¡a AndmX _mJ©
Ûmam {^Þ-{^Þ ^y{_H$m Ho$ `mo½` AmMaU H$hm h¡Ÿ& Aao! AkmZr H$mo Vmo Eogm H$moB© {dMma hr Zht {H$ _¢ H$m¡Z hÿ±?
`o gmYH$ {H$gr g_` BÀN>m H$m {ZamoY H$aVo h¢, {H$gr g_` _oam Š`m ñdê$n h¡? _¢ H$hm± go Am`m hÿ± Am¡a _a H$a H$hm± OmD±$Jm?
Amhma boVo h¢, {H$gr g_` {dhma H$aVo h¢ Vmo {H$gr g_` {dhma Zht ^r `{X Bgr Vah OrdZ Mbm J`m Vmo Š`m hmoJm? H¡$go-H¡$go à{VHy$b
H$aVo h¢Ÿ& àg§Jm| _| go JwOaZm n‹S>oJm? BgZo Vmo _mÌ Hw$Qw>å~ n[adma Ho$ ^aU-
drVamJVm H$m Ü`mZ aIVo hþE H$Xm{MV² CÝh| ew^^md AmVo ^r h¢ nmofU Am¡a {df`^moJm| H$s gm_J«r OwQ>mZo-{_bmZo _| VWm EVXW©
Vmo do {e{Wb Zht hmoVo, BgàH$ma AnZo n[aUm_m| Ho$ AZwgma {^Þ- én`m-n¡gm H$_mZo H$mo hr AnZm Ü`o` ~Zm aIm h¡Ÿ& `hr g~
{^Þ ^y{_H$mAm| _| ì`má Mm[aÌ H$m godZ H$aVo h¢Ÿ& AkmZr H$m gd©ñd h¡Ÿ& Eogo Ordm| go H$hVo h¢ {H$ Omo ^md Vy H$a
ew^mew^^mdm| go AVwb {Zd¥{Îm H$aHo$ AZÝV km{Z`m| Zo O¡go Mm[aÌ ahm h¡, do ^md naÐì` H$s {H«$`m H$aZo _| g_W© Zht h¢Ÿ& `o Voao
H$m godZ {H$`m h¡, d¡go hr Mm[aÌ H$m godZ AnZr e{º$ AZwgma H$aVo h¢ {dMma na H$s {H«$`m _| AqH${MËH$a h¢Ÿ& Voar hmo{e`mar d ~w{Õ na
VWm gm_mÝ` Am¡a {deofmË_H$ Eogo ñdÐì` _| gd©àH$ma go brZ ahVo h¢Ÿ&
_| Hw$N> H$a Zht gH$VrŸ& Bg H$maU `o Voao AÜ`dgmZ AnZr
A~ ! AmMaU A{YH$ma H$m ApÝV_ gmam§e H$hVo h¢Ÿ&
AW©{H«$`m H$aZodmbo Zht; Bggo `o {_Ï`m hr h¢Ÿ&
dñVw J«hU H$aZo AWdm N>mo‹S>Zo H$s ~mV Vmo `hm± br hr Zht h¡;
• àdMZaËZmH$a ^mJ-8, n¥ð>-148
Š`m|{H$ ~mø dñVw Vmo O‹S>nXmW© h¡, Cgo J«hU H$aZo AWdm N>mo‹S>Zo H$s
82
164 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 232 165
{Ogo nXmWm] H$m {ZíM` Zht h¡ dh (1) H$Xm{MV² {ZíM` H$aZo H$s BÀN>m
àdMZgma JmWm 232 go AmHw$bVm àmá {MÎm Ho$ H$maU gd©V… S>mobm`_mZ (S>mdm±S>mob) hmoZo go
A~, lm_Ê` {OgH$m Xygam Zm_ h¡ • Eogo EH$mJ«Vm bjUdmbo AË`ÝV VabVm (M§MbVm) àmá H$aVm h¡, (2) H$Xm{MV² H$aZo H$s
_moj_mJ© H$m àkmnZ H$aVo h¡Ÿ& Cg_| àW_, CgHo$ (_moj_mJ© Ho$) _yb BÀN>mê$n Áda go nade hmoVm hþAm {díd H$mo (g_ñV nXmWm] H$mo) ñd`§
gmYZ^yV AmJ_ _| ì`mnma (àd¥{Îm) H$amVo h¡ • gO©Z H$aZo H$s BÀN>m H$aVm hþAm {díd-ì`mnmaê$n (g_ñV nXmWm] H$s
E`½JJXmo g_Umo E`½J§ {UpÀN>Xñg AËWogwŸ& àd¥{Îmê$n) n[aU{_V hmoZo go à{VjU jmo^ H$s àJQ>Vm H$mo àmá hmoVm h¡,
{UpÀN>Îmr AmJ_Xmo AmJ_MoÆ>m VXmo OoÆ>m&&232&& Am¡a (3) H$Xm{MV² ^moJZo H$s BÀN>m go ^m{dV hmoVm hþAm {díd H$mo ñd`§
( h[aJrV ) ^moJê$n J«hU H$aHo$, amJÛofê$n Xmof go H$bw{fV {MÎmd¥{Îm Ho$ H$maU
ñdmÜ`m` go Omo OmZH$a {ZO AW© _| EH$mJ« h¢Ÿ& (dñVwAm| _|) Bï>-A{Zï> {d^mJ Ûmam Û¡V H$mo àd{V©V H$aVm hþAm àË`oH$
^yVmW© go do hr l_U ñdmÜ`m` hr ~g loð> h¡Ÿ&&232&& dñVwê$n n[aU{_V hmoZo go AË`ÝV ApñWaVm H$mo àmá hmoVm h¡, Bg{b`o
AÝd`mW© …• [ l_U… ] l_U [ EoH$mJ«²`V… ] EH$mJ«Vm H$mo àmá (Cnamoº$ VrZ H$maUm| go) Cg A{ZíM`r Ord Ho$ (1) H¥$V{ZíM`, (2)
hmoVm h¡; [ EoH$mJ«²`§ ] EH$mJ«Vm [ AW}fw {ZpíMVñ` ] nXmWm] Ho$ {ZpîH«$` Am¡a (3) {Z^m}J Eogo ^JdmZ AmË_m H$mo • Omo {H$ `wJnV² {díd
{ZíM`dmZ² Ho $ hmo V r h¡ ; [ {ZpíMV… ] (nXmWm] H$m) {ZíM` H$mo nr OmZodmbm hmoZo na ^r {dídê$n Z hmoZo go EH$ h¡ Cgo • Zht XoIZo go
[ AmJ_V… ] AmJ_ Ûmam hmoVm h¡; [ VV… ] Bg{b`o [ AmJ_Moï>m ] gVV ì`J«Vm hr hmoVr h¡, (EH$mJ«Vm Zht hmoVr)Ÿ&
AmJ_ _| ì`mnma [ Á`oð>m ] _w»` h¡Ÿ& Am¡a EH$mJ«Vm Ho$ {~Zm lm_Ê` {gÕ Zht hmoVm; Š`m|{H$ {OgHo$
Q>rH$m …• àW_ Vmo, l_U dmñVd _| EH$mJ«Vm H$mo àmá hr hmoVm h¡; EH$mJ«Vm Zht h¡ dh Ord (1) "`h AZoH$ hr h¡' Eogm XoIVm (lÕmZ
EH$mJ«Vm nXmWm] Ho$ {ZíM`dmZ² Ho$ hr hmoVr h¡ Am¡a nXmWm] H$m {ZíM` H$aVm) hþAm Cg àH$ma H$s àVr{V _| A{^{Z{dï>1 hmoVm h¡; (2) "`h
AmJ_ Ûmam hr hmoVm h¡; Bg{b`o AmJ_ _| hr ì`mnma àYmZVa AZoH$ hr h¡' Eogm OmZVm hþAm CgàH$ma H$s AZw^y{V go ^m{dV hmoVm
({deof àYmZ) h¡; Xygar J{V (AÝ` H$moB© _mJ©) Zht h¡Ÿ& CgH$m H$maU h¡, Am¡a (3) "`h AZoH$ hr h¡' BgàH$ma àË`oH$ nXmW© Ho$ {dH$ën go
`h h¡ {H$ …• IpÊS>V ({N>Þ-{^Þ) {MÎm g{hV gVV àd¥Îm hmoVm hþAm CgàH$ma H$s
dmñVd _| AmJ_ Ho$ {~Zm nXmWm] H$m {ZíM` Zht {H$`m Om gH$Vm; d¥{Îm2 go Xw…pñWV hmoVm h¡, Bg{b`o Cgo EH$ AmË_m H$s àVr{V-AZw^{y V-
Š`m|{H$ AmJ_ hr, {OgHo$ {ÌH$mb (CËnmX-ì``-Y«mì¡ `ê$n) VrZ bjU d¥{Îmñdê$n gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ n[aU{Vê$n àdÎm©_mZ Omo Ñ{e3-
àdV©Vo h¢ Eogo gH$b nXmW© gmW©Ho$ `WmVÏ` kmZ Ûmam gwpñWV A§Va§J k{á-d¥{Îmê$n AmË_VÎd _| EH$mJ«Vm h¡ CgH$m A^md hmoZo go
go J§^ra h¡ (AWm©V² AmJ_ H$m hr A§Va§J, gd© nXmWm] Ho$ g_yh Ho$ ewÕmË_VËdàd¥{Îmê$n lm_Ê` hr (ewÕmË_VÎd _| àd¥{Îmê$n _w{ZnZm
`WmW©kmZ Ûmam gwpñWV h¡ Bg{b`o AmJ_ hr g_ñV, nXmWm] Ho$ `WmW© hr) Zht hmoVmŸ&
kmZ go Jå^ra h¡)Ÿ& 1.A{^{Z{dï> = AmJ«hr, Ñ‹T>Ÿ& 2. d¥{Îm = dV©Zm; Mm[aÌŸ&
Am¡a, nXmWm] Ho$ {ZíM` Ho$ {~Zm EH$mJ«Vm {gÕ Zht hmoVr; Š`m|{H$, 2. Ñ{e = Xe©ZŸ&

83
166 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 232 167
Bggo (Eogm H$hm J`m h¡ {H$) _moj_mJ© {OgH$m Xygam Zm_ h¡ Eogo emó Aä`mg go VÎdm| H$s àVr{V hmoVr h¡Ÿ& àVr{V hmoZo Ho$ níMmV²
lm_Ê` H$s gd©àH$ma go {g{Õ H$aZo Ho$ {b`o _w_wjw H$mo ^JdmZ² Ah©ÝV hr _w{ZnZm hmoVm h¡Ÿ& _w{ZnZo _| ^r ewÕmË_m _| EH$mJ« hmo Vmo drVamJVm
gd©k go Cnk (ñd`§ OmZH$a H$ho J`o) eãX~«÷ _| • {OgH$m {H$ hmoVr h¡ Am¡a drVamJVm àmá hmoZo Ho$ níMmV² {gÕXem H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ&
AZoH$mÝVê$nr Ho$VZ ({M•-ÜdO-bjU) àJQ> h¡ Cg_| {ZîUmV hmoZm (1) àW_V… _w»` ~mV `h h¡ {H$ _w{ZamO AnZo kmZñdê$n H$s
Mm{h`oŸ& EH$mJ«Vm AWm©V² ñdê$nmZÝX H$s a_UVm _| brZ ahVo h¢, OJV Ho$ àn§M
^mdmW© …• AmJ_ Ho$ {~Zm nXmWm] H$m {ZíM` Zht hmoVm, nXmWm] _| Zht n‹S>VoŸ&
Ho$ {ZíM` Ho$ {~Zm AlÕmO{ZV VabVm, naH$V¥©Ëdm{^bmfmO{ZV ho Ordmo ! XoImo, `h _w{ZXem !! {Ogo JUYa na_mË_m H$m ^r
jmo^ Am¡a na^moŠV¥Ëdm{^bmfmO{ZV ApñWaVm Ho$ H$maU EH$mJ«Vm Z_ñH$ma _§Ì ~mobVo g_` dMZ Z_ñH$ma nhþ±MVm h¡ • dh _w{ZnX H¡$gm
Zht hmoVr Am¡a EH$mJ«Vm Ho$ {~Zm EH$ AmË_m _| lÕmZ-kmZ-dV©Zê$n hmoJm ? CÝh| nanXmWm] _| Vmo EH$mJ«Vm h¡ hr Zht; {H$ÝVw _hmd«Vm{X H$m
àdÎm©_mZ ewÕmË_àd¥{Îm Z hmoZo go _w{ZnZm Zht hmoVm, Bg{b`o _mojmWu {dH$ën CR>Vm h¡, Vmo Cg_| ^r EH$mJ«Vm Zht h¡Ÿ&
H$m àYmZ H$Îm©ì` eãX~«÷ê$n4 AmJ_ _| àdrUVm àmá H$aZm hr h¡Ÿ& (2) _w{ZamO kmZñd^mdr AmË_m _| hr EH$mJ«Vm H$aVo h¡§Ÿ& CÝhm|Zo
JmWm 232 na àdMZ
nXmWm] Ho$ ñdê$n H$m `WmW© {ZíM` {H$`m h¡Ÿ& earam{X O‹S> AdñWm
_w{ZamO ñdê$nbrZVm nyd©H$ EH$ AmË_m H$mo hr AJ« aIVo h¢Ÿ&
AmË_m H$s Zht h¡ • Eogm OmZm h¡Ÿ& Ord H$_mZo H$m ^md H$ao, Bg{b`o
_Z, dmUr Am¡a Xoh go {^Þ {ZO AmË_m Ho$ ^mZ g{hV A§Va a_UVm
n¡gm àmá hmoVm h¡ • Eogm Zht h¡Ÿ& O‹S>Ðì` H$m joÌmÝVa O‹S> Ho$ H$maU
H$aVo h¡§Ÿ& Bggo {dnarV AkmZr Ord nanXmW© Am¡a amJ-Ûofm{X _|
EH$mJ«Vm H$aVm h¡; Š`m|{H$ AmË_m _| nanXmWm] H$m A^md h¡, Bg ~mV hmoVm h¡, Ord Ho$ Aew^^md Ho$ H$maU ZhtŸ& {Ogo ñdê$n H$m {ZíM`
H$mo dh Zht OmZVmŸ& hþAm h¡, do eara H$mo AnZm Zht _mZVoŸ& AmË_m Aê$nr h¡ Am¡a eara
N>h Ðì`, Zd VÎd ñdV§Ì h¡§ • Eogm AmJ_ go n¥WH²$-n¥WH²$ kmZ ê$nr h¡Ÿ& eara H$mo ñdñW aIZodmbr Am¡fYr ^r ê$nr h¡; {H$ÝVw XdmB© go
H$ao Vmo gå`ŠËd hmoVm h¡Ÿ& N>h Ðì` Am¡a Zd VÎdm| H$m ñdê$n {Xì`Üd{Z eara H$s AdñWm ZramoJr hmo • Eogm Zht hmoVmŸ&
_| Am`m h¡, AV: AmJ_ Ûmam CgH$m gå`H²$ àH$ma go AÜ``Z H$aZm àË`oH$ na_mUw ñdV§Ì h¡Ÿ& AmË_m Am¡a H$_© ñdV§Ì h¢Ÿ& H$_© Ho$ CX`
Mm{hEŸ& drVamJ Ho$ Zm_ go H$moB© H$pënV emó aMo Vmo dh drVamJ Ho$ go AmË_m _| amJ hmoVm h¡ • Eogm Zht h¡Ÿ& H$_© AmË_m go {ÌH$mb n¥WH²$
emó Zht h¢, Bg{bE narjmnyd©H$ drVamJXod H$m AmJ_ H¡$gm h¡ ? h¢Ÿ& ñd`§ AnamY AdñWm _| amJ hmoVm h¡, {\$a ^r ñd^md _| amJ Zht
`h OmZH$a `WmW© dñVwñdê$n g_PZm Mm{hEŸ& h¡Ÿ& amJ-a{hV ñd^md H$s lÕm-kmZ go Y_© hmoVm h¡Ÿ& Bg ar{V go N>h
1. eãX~«÷ = na_~«÷ê$n dmÀ` H$m dmMH$ Ðì`lwVŸ& (BZ JmWmAm| _| gd©kmonk g_ñV
nXmW© Am¡a Zd VÎdm| H$m `WmW© {ZíM` hmo, Vmo AÝVa ñdê$n _| EH$mJ«Vm
Ðì`lwV H$mo gm_mÝ`V`m AmJ_ H$hm J`m h¡Ÿ& H$^r Ðì`lwV Ho$ "AmJ_' Am¡a "na_mJ_' hmoVr h¡Ÿ& Omo Ord O‹S> H$s {H«$`m AmË_m go hmoVr h¡, H$_© g§gma _|
Eogo Xmo ^oX ^r {H$`o OmVo h¢; dhm± Ord^oXm| Am¡a H$_©^oXm| Ho$ à{VnmXH$ Ðì`lwV H$mo aI‹S>mVo h¢ • Eogm _mZVm h¡, dh nwÊ` go Y_© _mZVm h¡, Cgo nXmWm] H$m
"AmJ_' H$hm OmVm h¡ Am¡a g_ñV Ðì`lwV Ho$ gma^yV {MXmZÝX EH$ na_mË_VÎd Ho$
àH$meH$ AÜ`mË_Ðì`lwV H$mo "na_mJ_' H$hm OmVm h¡Ÿ&) {ZíM` Zht h¡Ÿ& `WmW© {ZíM` Ho$ {~Zm gå`½Xe©Z Zht hmoVm Am¡a
84
168 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 232 169

gå`½Xe©Z {~Zm EH$mJ«Vm Zht hmoVr, Bg{b`o nXmWm] Ho$ ñdê$n H$m · ^JdmZ AmË_m H$m ñdê$n H¡$gm h¡?
`WmW© {ZU©` H$aZodmbo H$mo hr EH$mJ«Vm hmoVr h¡Ÿ& (1) H¥$V {ZíM`r …• AmË_m {ZíM`d§V h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr,
3) BZ nXmWm] H$m {ZU©` H$aZo Ho$ {bE ^JdmZ Ho$ Ûmam H$ho hþE ór, Hw$Qw>§~ Am{X nanXmW© AmË_m Zht h¢Ÿ& na H$s qhgm AWdm ajm
AmJ_ H$m Aä`mg H$aZm Mm{hEŸ& ^JdmZ H$s {Xì`Üd{Z _| Am`o hþE AmË_m Zht H$a gH$VmŸ& AmË_m _| X`m-XmZm{X Ho$ {dH$ma hm| Vmo dh
nXmWm] H$m ñdê$n Am¡a Cg ñdê$n H$mo ~VmZodmbo drVamJr emóm| H$m AmË_m H$s em§{V Ho$ {bE ì`W© h¢Ÿ& AmË_m H$s em§{V Vmo AmË_m Ho$
`WmW© AÜ``Z hr EH$ Cnm` h¡Ÿ& Omo emó Eogm H$WZ H$aVo hm| {H$ Aml` go h¡Ÿ& na H$m AÀN>m-~wam H$aZo _| AmË_m g_W© Zht h¡Ÿ& na H$m
eara H$s {H«$`m AmË_m go hmoVr h¡, nwÊ` go Y_© hmoVm h¡, dh drVamJr ~XbZm CgHo$ ñd`§ Ho$ H$maU h¡ Am¡a _oam AÀN>m-~wam _oao ñd`§ Ho$
emó Zht h¢Ÿ& Omo n¥WH²$-n¥WH²$ Zd VÎdm| H$m `WmW© ñdê$n ~Vmdo, do H$maU h¡ • `hr {ZíM` h¡Ÿ& ~mha go H$ë`mU hmoVm h¡ `m AÝV_w©I Ñ{ï>
hr drVamJr emó h¡§Ÿ& Cg_| ì`mnma AWm©V² àd¥{Îm H$aZm hr gË`_mJ© h¡, go H$ë`mU hmoVm h¡ • Eogm gÝXoh Zht h¡Ÿ& nwÊ`-nmn Ho$ Aml` go em§{V
AÝ` H$moB© _mJ© ZhtŸ& Zht; {H$ÝVw kmZñd^mdr AmË_m Ho$ Aml` go hr em§{V d Y_© hmoVm h¡ •
· AkmZr Ord VrZ H$maUm| go A{ZíM`r h¡ •
Eogm ^JdmZ AmË_m H¥$V{ZíM`r h¡Ÿ&
(2) {ZpîH«$` …• ^JdmZ AmË_m eara H$mo {hbmZo-MbmZo _| g_W©
(1) Omo Ord AmË_m Ho$ ñdê$n H$m `WmW© {ZU©` Zht H$aVm, Cgo
Zht h¡Ÿ& dh "na' H$m CÕma Zht H$a gH$VmŸ& "_¢ hÿ±' AV… AÝ` O‹S>
M§MbVm ahVr h¡Ÿ& Cgo {ZaÝVa g§H$ën-{dH$ën MbVo ahVo h¢,
nXmWm] H$s AdñWm hmoVr h¡ • Eogm AmË_m H$m ñd^md Zht h¡Ÿ& O‹S> H$s
{OgH$maU Cgo ì`J«Vm hmoVr h¡, Y_© Zht hmoVmŸ&
{H«$`m O‹S> Ho$ H$maU go hmoVr h¡, CgH$m H$Îmm© AmË_m Zht h¡Ÿ& Hw$Qw>§~,
(2) AmË_m kmZ-Xe©Z-Mm[aÌ H$m {nÊS> h¡Ÿ& naÐì`m| H$m Hw$N> ^r
Xoe, g_mO, g§K Am{X Hw$N> ^r AmË_m Ho$ Zht h¢Ÿ& AmË_m _| nwÊ`-nmn
H$aZo _| g_W© Zht h¡, VWm{n naÐì` H$m _¢ Hw$N> H$a gH$Vm hÿ± • n[aUm_ê$n {H«$`m hmoVr h¡; {H$ÝVw dh AmË_m H$m ñd^md Zht h¡Ÿ&
Eogo ^md go à{VjU jmo^ H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ& dhm± H$Xm{MV² A§Va ^JdmZ AmË_m na {H«$`m go a{hV {ZpîH«$` h¡, VWm{n Hy$Q>ñW Zht h¡Ÿ&
EH$mJ«Vm hmoVr hmo; {H$ÝVw Y_© Zht hmoVmŸ& AnZo ñd^md Ho$ lÕm-kmZ-{H«$`m dmbm hmoZo go dh g{H«$` h¡; {H$ÝVw
(3) AkmZr Ord AZoH$ ~ma ""na H$mo ^moJZo go gwI {_boJm'' • Eogr na Ho$ {dH$ma d {H«$`m go a{hV hmoZo go dh {ZpîH«$` h¡Ÿ&
^«mpÝV H$aVm h¡Ÿ& dh nanXmW© H$mo Vmo ^moJ Zht gH$Vm; {H$ÝVw (3) {Z^m}J …• AmË_m nanXmW© H$mo ^moJVm Zht h¡Ÿ& O‹S> nXmWm]
{dH$ma H$mo ^moJZo _| CgH$s {MÎmd¥{Îm H$bw{fV hmoVr h¡Ÿ& Bï>- H$s AdñWm AÝ`-AÝ` {H«$`mê$n h¡Ÿ& Cgo AmË_m OmZ gH$Vm h¡; {H$ÝVw
A{Zï> H$s H$ënZm H$aVo hþE AË`ÝV ApñWaVm H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ& doXZ Zht H$a gH$Vm h¡Ÿ& kmZr Ord H$mo n`m©`JV hf©-{dfmX H$m ^moJ
dhm± ñd^md _| EH$mJ« Z hmoZo go Y_©Xem H$mo àmá Zht hmoVmŸ& Zht h¡Ÿ& ñdê$n _| nanXmW© VWm AmHw$bVm H$m ^moJ Zht h¡, Bg{b`o
BZ VrZ H$maUm| go AkmZr Ord A{ZíM`r h¡ • Eogo AkmZr Ord {Z^m}J h¡Ÿ&
H$mo Y_© Zht hmoVm, Š`m|{H$ dh H¥$V {ZíM`r, {ZpîH«$`, {Z^m}Jr ^JdmZ (4) `wJnX²> OmZVm h¡ …• `h ^JdmZ AmË_m Xoh Xodb _| {damO_mZ
AmË_m H$mo Zht XoIVm AWm©V² Cg_| EH$mJ«Vm Zht H$aVmŸ& h¡Ÿ& AZ§V AmË_mAm| VWm AZ§V O‹S> nXmWm] H$mo EH$ g_` _| OmZZo H$m
85
170 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 232 171
CgH$m ñd^md h¡Ÿ& {H$gr H$m Hw$N> H$ao • Eogm CgH$m ñd^md Zht h¡Ÿ& Zht hmoVr Am¡a {Ogo AmË_m H$s EH$mJ«Vm h¡, Cgo ì`J«Vm Zht hmoVr •
gd©Xeu Am¡a gd©kËdê$n CgH$m ñd^md h¡Ÿ& Wmo‹S>m-Wmo‹S>m éH$-éH$H$a BgàH$ma `hm± ApñV-ZmpñV go MMm© h¡Ÿ&
OmZo Eogm ^r CgH$m ñd^md Zht h¡Ÿ& AënkXem ^r AmË_m H$m ñd^md {OgH$mo ñd^md H$s EH$mJ«Vm Zht h¡, Cgo _w{ZnZo H$s {g{Õ ^r
Zht h¡, EH$ hr g_` _| n[anyU© OmZZoê$n AmË_m H$m ñd^md h¡Ÿ& Zht h¡Ÿ& `hm± _w{ZnZo H$s _w»`Vm go ~mV h¡Ÿ& ^JdmZ AmË_m H$s BgàH$ma
(5) kmZñd^mdr AZ§V h¡ …• g_ñV {díd Ho$ nXmWm] H$mo OmZZoê$n lÕm H$aHo$ A§Va a_UVm H$aZm Mm[aÌ h¡Ÿ& dZ _| ahZm, X`m nmbZm
AZÝV ñd^mdr h¡Ÿ& AZ§V ko`m| H$mo OmZZo na ^r kmZ H$s AZ§VVm eof gmYwnX Zht h¡Ÿ& na go {^Þ ewÕñd^md _oao ñd`§ H$m h¡ • Eogm lÕm kmZ
ahVr h¡Ÿ& `h AmË_m AZ§VH$mb go aI‹S> ahm h¡, ew^mew^ ^md H$a ahm H$ao Vmo gmYwnX hmoVm h¡Ÿ&
h¡; {H$ÝVw CZ ^md `m earaê$n Zht hþAm h¡Ÿ& AmË_m H$m kmZ ñd^md (1) {Ogo {Z…e§H$ AmË_m H$s àVr{V Zht h¡, dh _¢ kmZñd^mdr
{demb h¡, OJV H$m kmZ H$aZo H$s gm_Ï`©dmbm h¡; {H$ÝVw OJV H$mo EH$ AmË_m hÿ± • Eogr àVr{V Zht hmoVr; A{nVw _¢ ~mø nXmWm] H$mo
~XbZo `m nbQ>Zo H$s gm_Ï`©dmbm Zht h¡Ÿ& nXmW© H$mo OmZZodmbm kmZ g§^mbZo dmbm hÿ±, nwÊ`-nmnê$n hÿ±, H$Îmm©-^moº$m hÿ± • Eogm A{^_mZ
nXmW©ê$n Zht hmoVmŸ& {~ÀNy> Ho$ S>§H$ H$m kmZ H$aVm h¡, {H$ÝVw Cgê$n H$aVm h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr, nwÊ`-nmn {d^md h¢ • Eogm Zht _mZVmŸ&
Zht hmoVmŸ& AZ§V H$mo OmZZo na ^r kmZ H$s AZ§VVm g_má Zht hmoVrŸ& na VWm {d^md go ñd`§ H$mo AZoH$nZoê$n _mZVm ahVm h¡Ÿ& OmZZo-
(6) EH$ h¡ …• AZoH$ nXmW© kmZ _| à{Vg_` ñnï>ê$n go à{V{~på~V XoIZodmbm AmË_m EH$ hr h¡ • Eogm Z _mZH$a AZoH$nZoê$n lÕm
hmoVo h¢Ÿ& à{VHy$b AWdm AZwHy$b g§`moJm| Ho$ OmZZo na ^r kmZñd^md H$aVm h¡Ÿ& A^r _wPo na H$m ~hþV Hw$N> H$aZm ~mH$s h¡ Am¡a na go ~hþV
AZoH$ê$n Zht hmoVmŸ& nwÊ`-nmn H$s AZoH$Vm hmoZo na ^r AmË_m Hw$N> boZm ~mH$s h¡ • Eogr ~mV| H$aVm h¡Ÿ& na nXmW© AmË_m H$mo eaU^yV
AZoH$ê$n Zht hmoVm, {H$ÝVw EH$ê$n hr ahVm h¡Ÿ& AmË_m H$m gƒm ^mZ Zht h¡Ÿ& AmË_m {Zamdbå~r kmVm-Ñï>m EH$ VÎd h¡ • Eogm Z _mZH$a
hmoZo Ho$ níMmV² kmZ-Xe©Z H$s {Z_©bVm H«$_-H«$_ go AZoH$ àH$ma go Omo AZoH$ê$n lÕm H$aVm h¡, Cg lÕm _| dh nŠH$m AmJ«hr hþAm h¡,
~‹T>Vr h¡; VWm{n ^JdmZ AmË_m EH$ê$n hr ahVm h¡Ÿ& {_Ï`mËd _| _ñV hmo ahm h¡Ÿ&
BgàH$ma ^JdmZ AmË_m H¥$V{ZíM`r, {ZpîH«$`, {Z^m}J, g^r H$mo H$moB© {H$gr H$m Hw$N> Zht H$a gH$Vm, na_mUw_mÌ ^r {H$gr _|
`wJnX² OmZZodmbm, AZ§V H$mo OmZZo na ^r kmZ H$s AZ§VVm g_má \o$a~Xb Zht hmo gH$Vm, H$moB© AÝ` Ord H$m Hw$N> Zht H$a gH$VmŸ&
Zht hþB© • Eogm AZoH$ H$mo OmZVo hþE ^r EH$ê$n ahZodmbm h¡; {H$ÝVw gƒr ~mV ~mha AmZo na ^r gË` gwZZo Ho$ {b`o g_` Zht {ZH$mbVmŸ&
{Og AkmZr Ord H$mo AmJ_ H$m Aä`mg Zht h¡, AmË_m Ho$ ñd^md AmË_m H$s CëQ>r lÕm H$m hr Omo nŠH$m AmJ«hr hmo Vmo Cgo H$Xm{n Y_©
H$m kmZ Zht h¡, dh AmË_m Ho$ H¥$V {ZíM`r, {Z[îH«$`, {Z^m}J ñdê$n Zht hmoVmŸ&
H$s lÕm Zht H$aVmŸ& (2) AkmZr Ord AmJ_ H$m Aä`mg Z H$aHo$, ""_¢ kmVm-ÑîQ>m
_¢ kmZ hÿ±, ewÕ hÿ±, nwÊ`-nmn go a{hV hÿ± • Eogm Z _mZH$a _¢ na H$m EH$ na_ nXmW© hÿ±'' • Eogm Z _mZH$a ñd`§ H$mo ew^mew^ ^mdê$n
Hw$N> H$a gH$Vm hÿ±, na H$mo ^moJ gH$Vm hÿ± • Eogm _mZZodmbo H$mo {ZaÝVa _mZVm h¡Ÿ& _¢ na _| \o$a\$ma H$a gH$Vm hÿ±, _¢ earadmZ² hÿ±, nwÊ`-nmnê$n
ì`J«Vm ~Zr ahVr h¡Ÿ& {Ogo AÝVa _| ì`J«Vm h¡, Cgo AmË_m H$s EH$mJ«Vm hÿ±, H$_©dmZ hÿ± Am{X AZoH$àH$ma H$s {dH$mar n`m©`m| H$m _¢ H$Îmm© hÿ±, _¢
86
172 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 232 173
AZoH$ê$n hÿ± • Eogr ^mdZm ^mVm h¡Ÿ& "_oao VÎd _| AÝ` Ðì` H$m àdoe àH$ma Ho$ {dH$ënm| H$mo CËnÞ H$aHo$ kmZ H$s EH$ê$n n[aU{V Zht H$aVm
Zht h¡' • Eogm kmZ Z H$aHo$ "_¢ AZoH$ê$n hÿ±' • Eogm kmZ H$aVm h¡Ÿ& h¡ Am¡a AnZo kmZ H$mo AZoH$ àH$ma go I§S>-I§S> H$aVm h¡Ÿ& EH$ Ho$
AmË_m H$mo OmZH$a ñd^md _| EH$mJ« hmo Vmo EH$Vm ahVr h¡, {H$ÝVw níMmV² Xygam {dH$ën gVV² H$aVm ahVm h¡Ÿ&
ì`J«Vm H$a| Vmo AZoH$nZm hmoVm h¡ • Eogo {dnarV kmZdmbo AkmZr H$mo BgàH$ma {Ogo AmJ_ H$m Aä`mg Zht h¡, nXmWm] H$m {ZU©` Zht
{ÌH$mb Y_© Zht hmoVmŸ& h¡, Cg AkmZr Ord H$mo AnZm AmË_m OmZZo-XoIZodmbm h¡ • Eogr
3) _oam kmZñd^md EH$ê$n h¡, Cg_| EH$mJ«ê$n R>haH$a a_UVm àVr{V, kmZ Am¡a a_UVm Zht h¡Ÿ& CgH$s lÕm AZoH$ê$n h¡Ÿ& dh AZoH$
H$aZo H$m Zm_ Mm[aÌ h¡ • Eogm AkmZr Ord Zht _mZVmŸ& Cgo AZoH$ àH$ma go OmZVm h¡ Am¡a AZoH$ {dH$ënm| go AnZr n[aU{V H$mo IÊS>-
àH$ma Ho$ {dH$ën hmoVo h¢Ÿ& `h _oam {_Ì h¡, AV… _wPo amJ hmoVm h¡Ÿ& `h IÊS> H$aVm h¡Ÿ& Cgo gå`H²$Xe©Z, kmZ, Mm[aÌê$n àdV©Zdo mbr EH$mJ«Vm
_oam eÌw h¡, AV: Ûof H$aZo`mo½` h¡Ÿ& {_Ì Ho$ {_bZo na _wPo gwI hmoJm Zht hmoVrŸ&
Am¡a eÌw Ho$ {_bZo na hm{Z hmoJrŸ& _¢ AÝ` H$mo _XX H$ê±$Jm Vmo dh gwIr _¢ kmZñd^mdr hÿ± • Eogr àVr{V, Eogm kmZ VWm Cg_| {dH$maa{hV
hmoJm Am¡a _wPo g§Vmof H$s àm{á hmoJrŸ& `{X _¢ CgH$s _XX Zht H$ê±$Jm a_UVm H$aZm _oam ñd^md h¡ • Eogr d¥{Îm hmoZm Mm{hEŸ& Bggo {dnarV
Vmo dh Xw…Ir hmoJmŸ& _¢ Ü`mZ aIy±Jm Vmo Bg Ord H$s X`m nmD±$JmŸ& gå`½Xe©Z, kmZ, Mm[aÌ n[aU{Vê$n àdV©Vr Ñ{e, k{á Am¡a d¥{Îmê$n
AZwHy$b {_Ì Am`|Jo Vmo _wPo gwI hmoJm • Eogo AZoH$ àH$ma Ho$ {dH$ën AmË_VÎd _| AkmZr H$mo EH$mJ«Vm Zht h¡; {H$ÝVw dh _¢ nwÊ`dmbm hÿ±,
dh H$aVm ahVm h¡Ÿ&
{dH$madmbm hÿ±, Hw$Qw>§~dmbm hÿ±, X`m-nmbZodmbm hÿ± • Eogr {dnarV
ho ^mB© ! Voam {dlm_, Voar em§{V VwP_| hr h¡, ~mha _| ZhtŸ& H$moB©
àVr{V, kmZ, pñWaVmê$n AZoH$Vm hr AZw^d H$aVm h¡Ÿ& Cgo `WmW©
_¥Ë`w nm`oJm Vmo Š`m Vy Cgo ~Mm nm`oJm ? Xw…I Ho$ g_` ^r em§{V aIoJm
Vmo VwPo em§{V àmá hmoJrŸ& AÝ` Ord H$s em§{V CZ_| ñd`§ _| h¡ VWm Voar VÎd H$s lÕm Zht hmoVr, ñdê$n H$s EH$mJ«Vm Zht hmoVr VWm EH$mJ«Vm
em§{V Voao ñd`§ _| h¡Ÿ& `h Ord Aem§{V H$mo ñd`§ Ho$ AkmZ Ho$ H$maU go Ho$ {~Zm AmË_ñdê$n H$s brZVmê$n _w{ZnZm ^r Zht hmoVmŸ&
CËnÞ H$aVm h¡ VWm `{X ñd`§ kmZ H$ao Vmo em§{V d gwI H$mo àmá H$aVm Z½Z AdñWm, {dH$ën AWdm _hmd«Vm{X _| _w{ZnZm Zht h¡; A{nVw
h¡Ÿ& AÝ` H$moB© _wPo gwIr H$a gH$Vm h¡ • `h _hmZ Kmoa AkmZ h¡, AV: nanXmW© Am¡a nwÊ`-nmn go a{hV AmË_ñd^md _| EH$mJ«Vm H$m Zm_
AnZo kmZñd^md _| EH$mJ« hmoH$a EH$ê$n em§{V Am¡a AmZ§X H$m AZw^d _w{ZnZm h¡Ÿ& AkmZr Ord IÊS>-IÊS> H$aHo$ AZoH$nZm YmaU H$ao Vmo
H$aZm Mm{hE, CgHo$ ~Xbo AkmZr Ord AnZr AmË_m H$mo {^Imar Cgo _w{ZnZm AWdm Y_© Zht hmo gH$VmŸ&
~ZmH$a AnZm gwI naÐì` _| h¡ • Eogm _mZH$a AZoH$ nanXmWm] H$m gd©k Ûmam H$ho hþE AmJ_ H$m {Ogo Aä`mg Zht h¡, Cgo nXmWm]
Aml` H$aHo$ {dH$ën hr H$aVm ahVm h¡Ÿ& H$m {ZU©` Zht h¡Ÿ& dh ñd-na H$s {^ÞVm H$mo Zht OmZVmŸ& AV: H¥$V
{OgàH$ma nmZr H$m àdmh EH$ê$n ~hVm ahVm h¡; {H$ÝVw amñVo _| {ZíM`r Am¡a {ZpîH«$` AmË_m H$mo nanXmW© Am¡a {dH$ma go a{hV {Z^m}J
{H$gràH$ma H$m AQ>H$md `m ~m±Y Am OmE Vmo dh àdmh I§S>-I§S> ê$n _mZZm Mm{hEŸ& Omo AmË_m H$s lÕm H$a|, Cgo hr Y_© hmoVm h¡Ÿ& AmË_m
hmo OmVm h¡, CgràH$ma kmZOb EH$àdmhr h¡; {H$ÝVw AkmZr AZoH$ H$s {Ogo àVr{V hmo Cgo ì`J«Vm Zht hmoVr, EH$mJ«Vm ahVr h¡; {H$ÝVw
87
174 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 232 175

AkmZr Ord EH$ g_` _| VrZ bmoH$ Am¡a VrZ H$mb H$mo OmZZo dmbo EH$ JwU AÝ` JwUê$n Zht h¡ • Eogm {ZpíMV H$aZo na VrZm| H$mb
^JdmZ AmË_m H$s A§V_w©Ir é{M Zht H$aVm h¡ Am¡a g§gma _| hr ^Q>H$Vo _| H$moB© JwU AÝ` JwU H$m H$m`© Zht H$aVm AWm©V² EH$ JwU AÝ` H$mo
ahVm h¡Ÿ& gå`½kmZê$n Z`Z àJQ> Zht H$aVm h¡ AWm©V² ^JdmZ AmË_m _XX Zht H$aVm • Eogm {gÕ hmoVm h¡Ÿ&
H$mo XoIVm hr Zht h¡Ÿ& EH$ n`m©` AÝ` n`m©`ê$n Zht h¡, XmoZm| H$m EH$ Xygao _| A^md h¡
eara Am¡a nanXmW© _oao h¡, nwÊ` go _wPo bm^ hmoJm • Eogm {_Ï`m^md AV… nyd©n`m©` dV©_mZ H$mo _XX H$aVr h¡ • `h ~mV Zht h¡Ÿ&
nmn h¡Ÿ& AmË_m kmZñd^mdr h¡, CgH$s lÕm-kmZ H$aHo$ {_Ï`mËd Am¡a BgàH$ma EH$ nXmW© H$mo AÝ` nXmW© H$s Anojm Z hmoZo go Ðì`
amJÛof H$m Zme hmoVm h¡Ÿ& Omo AmË_m H$m gƒm kmZ H$ao AWm©V² n[anyU© h¡Ÿ& EH$ JwU AÝ` JwU H$s Anojm Zht aIVm h¡, AV… JwU
na_mË_Xem àJQ> H$ao, dh Za Zmam`U h¡; {H$ÝVw AkmZr H$mo Eogo AmË_m n[anyU© h¡ VWm EH$ n`m©` AÝ` n`m©` H$s Anojm Zht aIVr, AV…
H$m ^mZ Zht h¡, AV: Z Cgo gmYwnX hmo gH$Vm h¡ Am¡a Z Y_© hmo n`m©` ^r n[anyU© h¡Ÿ&
gH$Vm h¡Ÿ& Ahmo ! AZoH$mÝV dñVwñdê$n AX²>^wV h¡Ÿ& AZoH$mÝV dñVwñdê$n
`hm± H$hVo h¡§ {H$ _moj_mJ© AWdm _w{ZnZo H$s {g{Õ Ho$ {bE _w_wjw H$mo g_PZo go ñd`§ _| Omo ñdV§ÌVm àJQ> hþB© dh dñVwV… ñdamÁ` h¡Ÿ&
H$mo gd©kXod Ho$ H$ho hþ`o emóm| _| {ZîUmV² hmoZm Mm{hEŸ& {Og àH$ma AmË_m ñd`§ Ho$ {bE {edmZÝXñdê$n h¡Ÿ& Cgo H$moB© _ma Zht gH$VmŸ&
gamoda _| H$_b {dH${gV hmoVm h¡, CgràH$ma M¡VÝ` ñd^md H$s lÕm, eara H$mo ^r H$moB© _ma Zht gH$VmŸ& eara H$m {d`moJ hmod| Vmo bmoJ Cgo
kmZ Am¡a a_UVm H$aZo go km{Z`m| H$m AÝV_©Z {dH${gV hmoVm h¡Ÿ& gd©k _¥Ë`w H$hVo h¢Ÿ&
^JdmZ Zo dñVw H$m O¡gm ñdê$n h¡, d¡gm OmZm h¡ VWm CZH$s dmUr _| dñVwV: na_mUw H$s AdñWm nbQ>r h¡Ÿ& g§`moJr dñVw H$m ^r H$^r
^r d¡gm hr H$WZ Am`m h¡Ÿ& {OgH$m bjU AZoH$m§Vñdê$n h¡ • Eogo Zme Zht hmoVm, {\$a Ag§`moJr AmË_m H$s _¥Ë`w hmo • Eogm H¡$go hmo
eãX~«÷ _| {ZîUmV hmoAmoŸ& gH$Vm h¡ ? AmË_m H$m O¡gm ñdê$n h¡ • Cgo d¡gm hr AZoH$mÝV Ûmam
AZoH$nZm dñVw Ho$ AZoH$ Y_m] H$mo ~VmVm h¡Ÿ& CXmhaUmW© • AmË_m OmZZm Mm{hEŸ& Cg_| {ZîUmV hmoH$a, nma§JV hmoH$a, AdJmhZ H$aZm
AmË_m Ho$ H$maU h¡, na Ho$ H$maU ZhtŸ& ñd^md-ñd^md _| h¡, {d^md _| Mm{hEŸ& {OgàH$ma g_wÐ _| _moVr Ho$ {bE Sw>~H$s bJmB© OmVr h¡,
ZhtŸ& {d^md-{d^md _| h¡, ñd^md _| ZhtŸ& EH$ JwU Cgr JwU _| h¡, CgràH$ma AmJ_ê$nr g_wÐ _| AÀN>rVah go àdoe H$aHo$ {ZOmË_ ñd^md
AÝ` JwU _| ZhtŸ& EH$ dV©_mZ n`m©`, dV©_mZ n`m©`ê$n h¡, AÝ` ^yV- _| {ZîUmV hmoZm Mm{hE, Bggo hr _moj_mJ© H$s {g{Õ hmoVr h¡Ÿ&
^{dî` n`m©`ê$n ZhtŸ& gmYH$ n`m©` _| nyU© n`m©` Zht h¡ Am¡a nyU© àíZ …• Ðì`qbJr _w{ZamO AZoH$ emóm| H$m AÜ``Z H$aVo h¢, do
{Z_©b n`m©` _| AnyU© n`m©` Zht h¡Ÿ& EH$ nXmW© AÝ` nXmW©ê$n Zht h¡ {ZîUmV h¢ {H$ Zht?
• Eogm {ZíM` hmoZo go EH$ nXmW© {ÌH$mb AÝ` nXmW©ê$n Zht hmoVm `h CÎma …• ZhtŸ& emó _| O¡gm H$hm h¡, Ðì`qbJr _w{ZamO d¡gr lÕm
g_PZm Mm{hEŸ& H$moB© nXmW© {H$gr AÝ` nXmW© H$mo bm^-hm{Z Zht Zht H$aVoŸ& nwÊ` _| Y_© _mZVo h¢, Omo {H$ emó{déÕ h¡, AV… do emó _|
H$amVm h¡Ÿ& {ZîUmV Zht h¢Ÿ& {H$gr gå`½Ñ{ï> H$mo kmZ H$m Aën{dH${gVnZm hmoZo
88
176 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 232 177

na ^r AmJ_ Ho$ AZwgma ^md^mgZnZm hmoVm h¡Ÿ& eara O‹S h¡, {dH$ma H$m_ ~mH$s ah J`m, `h _H$mZ AYyam ah J`m, b‹S>Ho$ H$s emXr Zht
na h¡ • Eogm dh OmZVm h¡Ÿ& AmË_m kmZñd^mdr h¡ • Eogm ^mZ Cgo hþB© Am{X AZoH$m| {dH$ën H$aVm ahVm h¡Ÿ& nm±M hOma én`m Y_© _| IM©
dV©Vm h¡, AV… dh g_ñV emóm| _| {ZîUmV h¡Ÿ& Zht H$a gH$Vm; {H$ÝVw g§gma Ho$ H$m`m] Ho$ {b`o ã`mO go én`m boH$a ^r
nyd©Om| Ho$ nwamZo ~hr-ImVm| _| {H$gr H$s Amoa go nwamZr g§n{Îm boZm IM© H$aVm h¡ Am¡a ñd`§ A{^_mZr hmoVm h¡Ÿ&
{ZH$bVr hmo Vmo ì`mnmar Cgo AÀN>rVah go Om±MVm h¡, CgràH$ma ^JdmZ Aao ^mB© ! H$moB© ^r Ord na H$m H$m_ Zht H$a gH$VmŸ& AkmZr Ord
Ho$ ~hr-ImVm| ({OZdmUr) _| Ho$dbkmZê$nr g§n{Îm ^ar hþB© h¡, {Ogo H$mo g§gma gwIm| H$r `mX AmVr h¡; A_¥V H$s `mX Zht AmVrŸ& ho ^mB© !
AmJ_ H$hm OmVm h¡Ÿ& Vw_ `{X Cg g§n{Îm H$mo J«hU H$aZm MmhVo hmo Vmo na Ho$ H$Îm¥©Ëd-^moŠV¥Ëd go a{hV ewÕ ñd^md go ^am hþAm A_¥V_`
J«hU H$amoŸ& {OgàH$ma ~hr-ImVm| _| g§n{Îm boZo H$m {ZpíMV g_` AmË_m h¡ Cgo `mX H$a ! jmo^ _V H$aŸ! M¡VÝ` ñd^md H$m JwUJmZ H$aVo
hmoVm h¡, d¡go hr AmJ_ H$hVm h¡ {H$ ho ^mB© ! Vy ZaH$-{ZJmoX _| J`mŸ& hþE A_¥V H$m àmeZ Vmo H$aŸ!
dhm± AZ§VH$mb ì`VrV {H$`mŸ& Voam g_` ^r {ZpíMV h¡, `{X VwPo Voar AkmZr Ord Vmo M¡VÝ`ñd^md H$s EH$mJ«Vm N>mo‹S>H$a EH$ Ho$ ~mX
`WmW© g§n{Îm àmá H$aZm hmo Vmo EH$ g_` H$s n`m©` go Ñ{ï hQ>mH$a EH$ {dH$ën H$aHo$ jmo^ H$aVm h¡, AV: AmË_m Ho$ lÕm-kmZ-Mm[aÌê$n
Ho$dbkmZê$nr AÝVa§J bú_r _| pñWaVm H$aŸ! Cgo ~mø _| àJQ> H$aŸ! àd¥{Îm Ho$ {bE Cgo AmË_m H$s EH$mJ«Vm Adí` H$aZr Mm{hE, EVXW©
Bg {ZíM`nyd©H$ hr AZm{XH$mb go ^ybm hþAm AmË_m àJQ> hmo gH$Vm _mojm{^bmfr Ordm| H$mo gd©k Ûmam H$ho hþE emóm| _| àdrUVm H$aZr
h¡Ÿ& AV… emóm| H$m Aä`mg H$amoŸ& `h Ho$db _w{Z`m| H$m H$m`© Zht h¡;
Mm{hEŸ&
A{nVw g^r H$m H$m`© h¡, AV: g^r H$mo emó-ñdmÜ`m` H$aZm Mm{hEŸ&
Bg JmWm _| gd©kXod Ûmam H$ho hþE g_ñV Ðì`lwV H$mo gm_mÝ`ê$n
^mdmW© na àdMZ
go AmJ_ H$hm J`m h¡Ÿ& Ðì`lwV Ho$ AmJ_ Am¡a na_mJ_ Eogo Xmo ^oX
AmJ_ Ho$ {~Zm nXmWm] H$m {ZíM` Zht hmoVmŸ& nXmWm] H$m {ZíM` hmoVo h¢Ÿ& Ord VWm H$_m] Ho$ ^oX H$mo ~VmZodmbo Ðì`lwV H$mo AmJ_ Am¡a
Zht h¡, Bg{bE nXmWm] Ho$ ñdê$n Ho$ à{V {dnarV lÕm h¡, {Oggo g_ñV gma^yV {MXmZÝX EH$ ^JdmZ AmË_m Ho$ àH$meH$ AÜ`mË_
AkmZr Ord H$mo M§MbVm ~Zr ahVr h¡Ÿ& AkmZr Ord nanXmWm] Ho$
Ðì`lwV H$mo na_mJ_ H$hVo h¢Ÿ&
H$V©¥Ëdê$n A{^bmfm go {ZaÝVa jmo^ H$aVm h¡ Am¡a nanXmWm] H$mo
^moJZoê$n A{^bmfm Ho$ H$maU ApñWaVm H$mo àmá H$aVm h¡ • Eogm hmoZo g_`gma, n§MmpñVH$m`, {Z`_gma, Aï>nmhþ‹S>, VÎdmW©gyÌ,
go AkmZr Ord ñdê$n _| EH$mJ« Zht hmo gH$VmŸ& àdMZgma Am{X na_mJ_ h¢Ÿ& Bg_| ^r g_`gma, àdMZgma,
n§MmpñVH$m` VrZm| àm^¥V J«ÝW, {OZ_| M¡VÝ` H$s _w»` ~mV H$ht h¡Ÿ&
AkmZr Ord H$hVm h¡ {H$ _¢ ~‹S>m hÿ±, AV… _wPo n[adma H$m nmbZ-
·
nmofU H$aZm h¡Ÿ& _oao ~mX n[adma H$m nmofU H$m¡Z H$aoJm ? `h Ord
{H$gr na_mUw H$s ^r AdñWm _| \o$a\$ma Zht H$a gH$Vm, {\$a ^r `h
89
178 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 233 179
Xoenyd©H$ ñdmZw^d Ho$ A^md Ho$ H$maU, AmË_m _| Am¡a AmË_àXoe
àdMZgma JmWm 233 pñWV earam{XÐì`m| _| VWm Cn`moJ{_{lV _moh-amJ-Ûofm{X^mdm| _|
A~, AmJ_hrZ l_U Ho$ _mojm»` (_moj Zm_ go H$hm OmZodmbm) "`h na h¡ Am¡a `h AmË_m (ñd) h¡' Eogm kmZ {gÕ Zht hmoVm; VWm
H$_©j` Zht hmoVm, Eogm à{VnmXZ H$aVo h¢ …• Cgo, na_mË_{ZíMm`H$1 AmJ_monXoenyd©H$ ñdmZw^d Ho$ A^md Ho$
AmJ_hrUmo g_Umo UodßnmU§ na§ {d`mUm{XŸ& H$maU, {OgHo$ {ÌH$mb n[anmQ>r _| {d{MÌ n`m©`m| H$m g_yh àJQ> hmoVm
A{dOmU§Vmo AËWo Ido{X H$å_{U {H$Y {^ŠIy&&233&& h¡ Eo g o AJmY Jå^rañd^md {díd H$mo ko ` ê$n H$aHo $ àV{nV 2
( h[aJrV ) kmZñd^mdr EH$ na_mË_m H$m kmZ ^r {gÕ Zht hmoVmŸ&
Omo l_U AmJ_hrZ h¢ do ñd-na H$mo Zqh OmZVoŸ& Am¡a (BgàH$ma) Omo (1) namË_kmZ go VWm (2) na_mË_kmZ go
do H$_©j` H¡$go H$a| Omo ñd-na H$mo Zqh OmZVoŸ&&233&& eyÝ` h¡ Cgo, (1) Ðì`H$_© go hmoZodmbo earam{X Ho$ gmW VWm VËàË``r3
AÝd`mW© …• [ AmJ_hrZ… ] AmJ_hrZ [ l_U… ] l_U _mohamJÛofm{X ^mdm| Ho$ gmW EH$Vm H$m AZw^d H$aZo go ~Ü`KmVH$4 Ho$
[ AmË_mZ§ ] AmË_m H$mo ({ZOH$mo) Am¡a [ na§ ] na H$mo [ Z Ed {d^mJ H$m A^md hmoZo go _mohm{X Ðì`-^mdH$_m] H$m j` {gÕ Zht
{dOmZm{V ] Zht OmZVm; [ AWm©Z² A{dOmZZ² ] namWm] H$mo Zht OmZVm hmoVm, VWm (2) ko`{Zð>Vm5 go àË`oH$ dñVw Ho$ CËnmX-{dZmeê$n
hþAm [ {^jw… ] {^jw [ H$_m©{U ] H$_m] H$mo [ H$W§ ] {H$gàH$ma n[aU{_V hmoZo Ho$ H$maU AZm{X g§gma go n[adV©Z H$mo nmZodmbr Omo
[ jn`{V ] j` H$a|? k{á, CgH$m n[adV©Z na_mË_{Zð>Vm Ho$ A{V[aº$ A{Zdm`© hmoZo go;
Q>rH$m …• dmñVd _| AmJ_ {~Zm namË_kmZ1 `m na_mË_kmZ2 k{án[adV©Zê$n H$_m] H$m j` ^r {gÕ Zht hmoVm, Bg{b`o H$_©j`m{W©`m|
Zht hmoVm; Am¡a namË_kmZeyÝ` Ho$ `m na_mË_kmZeyÝ` Ho$ _mohm{XÐì`- H$m gd©àH$ma go AmJ_ H$s n`w©nmgZm H$aZm `mo½` h¡Ÿ&
^mdH$_m] H$m k{án[adV©Zê$n3 H$_m] H$m j` Zht hmoVmŸ& dh BgàH$ma h¡ • ^mdmW© …• AmJ_ H$s n`w©nmgZm go a{hV OJV H$mo AmJ_mon-
àW_ Vmo, AmJ_hrZ `h OJV • {H$ Omo {Zad{Y (AZm{X) Xoenyd©H$ ñdmZw^d Z hmoZo go "`h Omo A_y{V©H$ AmË_m h¡ gmo _¢ hÿ± Am¡a `o
^dg[aVm Ho$ àdmh H$mo ~hmZodmbo _hm_moh_b go _{bZ h¡ dh YVyam g_mZjoÌmdJmhr earam{XH$ dh na h¢', BgràH$ma "`o Cn`moJ h¡ gmo _¢
{n`o hþE _Zwî` H$s ^m±{V {ddoH$ Ho$ Zme H$mo àmá hmoZo go A{d{dº$4 hÿ± Am¡a `o Cn`moJ{_{lV _mohamJÛofm{X^md h¢ gmo na h¢' BgàH$ma ñd-
kmZÁ`mo{V go `Ú{n XoIVm h¡ VWm{n, Cgo ñdna-{ZíMm`H$5 AmJ_mon- 1. na_mË_{ZíMm`H$ = na_mË_m H$m {ZíM` H$aZodmbm (AWm©V² kmZñd^md na_mË_m H$m
{ZíM` H$aZo _| {Z{_Îm^yV h¡Ÿ&)
1. namË_kmZ = na H$m Am¡a AmË_m H$m kmZ; ñd-na H$m ^oXkmZŸ& 2. àV{nV = àVmndmZ² (kmZñd^md na_mË_m {díd H$mo ko`ê$n H$aHo$ VnVm h¡ • àVmndmZ²
2. na_mË_kmZ = na_mË_m H$m kmZ, "_¢ g_ñV bmoH$mbmoH$ Ho$ km`H$ kmZñd^mddmbm dV©Vm h¡Ÿ&)
na_ AmË_m hÿ±' Eogm kmZŸ& 3. VËàË``r = VËgå~ÝYr, dh {OgH$m {Z{_Îm h¡ EogoŸ&
3. k{á n[adV©Z = k{á H$m ~XbZm, OmZZo H$s {H«$`m H$m n[adV©Z (kmZ H$m EH$ ko` go 4. ~Ü`KmVH$ = hZZ `mo½` Am¡a hZZH$Vm© (AmË_m ~Ü` h¡ Am¡a _mohm{X^mdH$_© KmVH$ h¢Ÿ&
Xygao ko` _| ~XbZm gmo k{án[adV©Zê$n H$_© h¡) _mohm{X Ðì`H$_© ^r AmË_m Ho$ KmV _| {Z{_Îm^yV hmoZo go KmVH$ H$hbmVo h¢Ÿ&)
4. A{d{dº$ = A{ddoH$dmbr; {ddoH$ eyÝ`, ^oX-hrZ; A{^Þ; EH$_oH$Ÿ& 5. ko`{Zð> = ko`m| _| {Zð>mdmbm; ko`nam`U; ko`gå_wI (AZm{X g§gma _| k{á ko`{Zð>
5. ñdna{ZíMm`H$ = ñdna H$m {ZíM` H$amZodmbm (AmJ_monXoe ñdna H$m {ZíM` hmoZo go dh àË`oH$ nXmW© H$s CËn{Îm-{dZmeê$n n[aU{_V hmoZo go n[adV©Z H$mo àmá
H$amZodmbm h¡; AWm©V² ñdna H$m {ZíM` H$aZo _| {Z{_Îm^yV h¢Ÿ&) hmoVr ahVr h¡Ÿ& na_mË_{Zð>Vm Ho$ {~Zm k{á H$m dh n[adV©Z A{Zdm`© h¢Ÿ&)
90
180 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 233 181
na H$m ^oXkmZ Zht hmoVm VWm Cgo AmJ_moXoenyd©H$ ñdmZw^d Z hmoZo go H$s I~a Zht ahVrŸ& Cgo emó H$s é{M Zht h¡Ÿ& H¡$gm h¡ `o OJV?
"_¢ kmZñd^mdr EH$ na_mË_m hÿ±' Eogm na_mË_kmZ ^r Zht hmoVmŸ& Mm¡amgr Ho$ AdVma H$m dmñVd _| nma Zht h¡Ÿ&
BgàH$ma {Ogo (1) ñd-na kmZ VWm (2) na_mË_kmZ Zht h¡ (2) {_Ï`mËdê$nr _hm_moh H$s AZm{XH$mbrZ g§gma-g[aVm ~h
Cgo, kmZ Z hmoZo go _mohm{X Ðì`-^mdH$_m] H$m j` Zht hmoVm, VWm ahr h¡Ÿ& {OgàH$ma ZXr Ho$ nmZr _| nËWa-bH$‹S>r CbPVo ahVo h¢, d¡go
(2) na_mË_{Zð>Vm Ho$ A^md Ho$ H$maU k{á H$m n[adV©Z Zht Q>bZo go hr AkmZr H$s n`m©` _| _moh CbPVm ahVm h¡Ÿ& dh _moh ^dê$nr ZXr Ho$
k{án[adV©Zê$n H$_m] H$m ^r j` Zht hmoVmŸ& Bg{b`o _mojm{W©`m| H$mo àdmh H$mo {ZaÝVa ~‹T>mVm h¡Ÿ&
gd©àH$ma go gd©kH${WV AmJ_ H$m godZ H$aZm Mm{h`oŸ& (3) {OgàH$ma YVyam godZ H$aZo dmbm _Zwî` OJV Ho$ g_ñV
JmWm 233 na àdMZ g\o $ X nXmWm] H$mo ^r nrbm Xo I Vm h¡ , CgràH$ma AkmZr Ord
dñVwV: ^JdmZ H$s dmUr (AmJ_) Ho$ {~Zm ñd-na H$m ^oX{dkmZ {_Ï`mËdê$nr _{Xam {n`m hþAm h¡, {Oggo CgHo$ ñd-na Ho$ {ddoH$ H$m
Zht hmo gH$VmŸ& _¢ kmZñd^mdr AmË_m hÿ±, eara Am¡a H$_m©{X _wPgo na Zme hmo J`m h¡Ÿ& ^JdmZ AmË_m ñd`_² gwIñdê$nr h¡; {H$ÝVw Cgo Z
h¢Ÿ& AmË_m ñd Am¡a {dH$ma na h¡ • Eogm kmZ AmJ_ Ho$ {~Zm Zht hmo OmZH$a Cgo ImoOZo Ho$ {bE {ZH$bm h¡ {H$ AmË_m H¡$gm h¡ ?
gH$VmŸ& nwÊ`-nmn _¢ hÿ±, amJ _¢ hÿ±Ÿ& Aao ^mB© ! AmË_m H$m¡Z h¡? H¡$gm h¡?
BgH$s VwPo I~a hr Zht h¡Ÿ& Vy ñd`§ H$mo ^yb J`m h¡Ÿ& Bg àH$ma {ddoH$
AmË_m gH$b bmoH$mbmoH$ H$mo OmZZodmbm kmZñd^mdr na_nXmW©
Z hmoZo go {ddoH$eyÝ` kmZÁ`mo{V dV© ahr h¡Ÿ&
h¡ • Eogm kmZ ^JdmZ H$s dmUr {~Zm Zht hmoVmŸ& {Ogo ñd-na ^oX{dkmZ
ñd-na H$m {ZíM` H$amZodmbm AmJ_ ñd`§ kmZñdê$nr h¡Ÿ& `hm±
AWm©V² namË_kmZ Zht h¡ • Eogo Ord Ho$ _mohZr` Am{X O‹S> H$_m] H$m,
_mÌ AZw^d H$m A^md h¡Ÿ& AmË_m ñd h¡ Am¡a AmË_àXoe _| ahZodmbo
amJ-Ûofm{X ^mdH$_m] H$m VWm AnyU© kmZ H$m Zme Zht hmoVmŸ& eara-H$_© na h¢Ÿ& AmË_m H$m ewÕ Cn`moJ ñd h¡ Am¡a X`m-XmZm{X go
kmZ H$m EH$ ko` go AÝ` ko`ê$n nbQ>Zm k{á-n[adV©Zê$n H$_© `wº$ {_l Cn`moJ na h¡Ÿ&
h¡Ÿ& N>ÙñW H$mo AnyU©Xem _| kmZ H$m nbQ>Zm hmoVm h¡, {H$ÝVw dh AnyU© AmË_m, AmË_m _| h¡ Am¡a eara, eara _| h¡ • Eogm ñd-na H$m
kmZXem h¡; AmË_ñd^md Zht h¡Ÿ& O‹S>H$_© Vmo na h¡, CgH$m AmË_m _| {ddoH$ {gÕ hmoZm Mm{hEŸ& Q>rH$m _| "AmË_àXoe pñWV' • Eogm Omo H$hm
AË`ÝV A^md h¡; {H$ÝVw {dH$ma Ho$ hmoZo _| O‹S>-H$_© Am¡a _moh-amJ- h¡, dh MaUmZw`moJ H$m H$WZ h¡Ÿ& AmË_m Ho$ EH$joÌ _| eara, H$_© ahVo
Ûofê$n ^mdH$_© {Z{_Îmê$n hmoVo h¡§Ÿ& do AmË_m H$m ñd^md Zht h¡Ÿ& h¢, AV: Cgo AmË_àXoe pñWV H$hm h¡; {H$ÝVw `WmW©Vm _| {ddoH$ H$m
n[anyU© kmZ _| EH$ ko` AÝ` ko`ê$n n[adV©Z Zht H$aVm, AV… A^md hmoZo go ñd-na ^oX{dkmZ Zht h¡Ÿ&
AmË_kmZ Am¡a na_mË_kmZ go a{hV Ord H$mo Ðì`H$_©, ^mdH$_© Am¡a · AkmZr Ord H$mo _moh Ho$ H$maU ñd-na ^oX{dkmZ Zht hmoVm •
AnyU©kmZ H$m Zme Zht dV©VmŸ& àW_V… gd©k ^JdmZ Ûmam H$ho hþE emóm| H$m OJV Ho$ Ordm| H$mo
(1) àW_V… OJV H$mo AmJ_ H$m kmZ hr Zht h¡Ÿ& AkmZr Ord Aä`mg Zht h¡, BgH$maU `h OJV AZm{XH$mb go {_Ï`mËdê$nr
H$mo g§gma H$s g_ñV ~mV| `mX ahVr h¢; {H$ÝVw gd©k Ûmam H$ho hþE emóm| _{Xam nrH$a _ñV hmo ahm h¡Ÿ& eara Am¡a nwÊ` nXmWm©{XH$ _oao h¢ • Eogo
91
182 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 233 183
_moh go _{bZ hmoH$a ^dê$nr ZXr _| ~hZo Ho$ {bE `h Ord Mm¡amgr Ho$ gH$Vo h¢, X`m-XmZm{X n[aUm_ AmË_m Zht, A{nVw OmZZo-XoIZodmbm
AdVma YmaU H$aVm ahVm h¡, Ohm± Ord H$mo ñd-na H$m ^oX{dkmZ Zht AmË_m h¡ • Eogm H$WZ H$aZodmbo drVamJVm Ho$ nmofH$ gƒo emó hmoVo h¢Ÿ&
hmo gH$Vm & Ord O‹S>ê$n Zht hþAm h¡; {H$ÝVw Cgo naÐì` H$s {^ÞVm H$m Omo emó eara Am¡a AmË_m H$mo EH$ H$hVo h¢, H$_© Ho$ H$maU AmË_m
»`mb Zht h¡Ÿ& g§gma _| ^Q>H$Vm h¡ • Eogm H$WZ H$aVo h¢, do drVamJVm Ho$ à{VnmXH$
{OgàH$ma ~o‹S>r _| N>moQ>r-N>moQ>r AZoH$ H${‹S>`m± hmoVr h¢; {H$ÝVw dh emó Zht h¢Ÿ&
~o‹S>r EH$ hr h¡, CgràH$ma AmË_m ^r Ag§»`àXoer hmoZo na ^r EH$ hr AmË_m gV² nXmW© h¡Ÿ& AZÝV JwUm| H$m {nÊS> h¡Ÿ& n`m©` _| {dH$ma h¡;
h¡Ÿ& g§H$moM-{dñVma H$mo àmá Ad`ddmbm h¡Ÿ& AmË_m Ho$ EH$ joÌ _| hr {H$ÝVw dh AmË_ñdê$n Zht h¡Ÿ& Xod-emó-Jwé ^r na h¢, CZgo Y_© hmoJm
eara Am¡a H$_© ahVo h¢; {H$ÝVw AmË_m eara Am¡a H$_© BZ XmoZm| go {^Þ h¢Ÿ& • Eogm Zht h¡Ÿ&
`h eara n‹S>mogr Ho$ Kag_mZ h¡; {H$ÝVw AkmZr Ord eara Ho$ emóm| _| H$hm h¡ {H$ Xod-emó-Jwé g§~§Yr H$moB© ^r {dH$ën hmo • dh
{d`moJ _| hr emoH$ H$aVm h¡Ÿ& AmË_m {ÌH$mbr EH$ dñVw h¡Ÿ& AmË_m ñd h¡ Vwåhmar dñVw Zht h¡Ÿ& M¡VÝ` Ho$ AZwgma Omo dñVw hmo • dh Vwåhmar h¡Ÿ& ho
Am¡a eara-H$_© Am{X na h¢Ÿ& AmË_m Ho$ kmZ-Xe©Z H$m ewÕ ì`mnma ñd ^mB© ! Vy Vmo M¡VÝ` Á`mo{Vñdê$n h¡Ÿ& AkmZ-amJ-Ûof H$mo Obm S>mbo •
Am¡a _{bZ^mdñdê$nr Cn`moJ na h¡; {H$ÝVw AkmZr H$mo Eogo ñd-na Eogr Voar kmZÁ`mo{V h¡Ÿ&
^oX{dkmZ H$m A^md dV©Vm h¡Ÿ& X`m-XmZm{X {dH$mar ^md AmË_m H$m drVamJr emóm| H$m AÜ``Z H$aZo na ^r Omo eara H$s {H«$`m _| Y_©
ñd^md Vmo h¡ hr Zht, gmW hr dh CgH$s n`m©` H$m ^r ñd^md Zht h¡Ÿ& _mZVm h¡, H$_© Ho$ H$maU AmË_m g§gma _| ^Q>H$Vm h¡, X`m-XmZm{X go
ñd n`m©` H$m ñd^md kmZ-Xe©Z Cn`moJ_`r h¡Ÿ& X`m-XmZm{X _| bm^ hmoVm h¡ • Eogm _mZVm h¡, dh AmJ_ H$m `WmW© CnXoeH$ Zht h¡,
dh {_Ï`m-CnXoeH$ h¡Ÿ& AmJ_ H$m CnXoeH$ ì`{º$ `WmW© kmZr hmoZm
AQ>H$Zm ñd-n`m©` H$m ñd^md Zht h¡Ÿ&
Mm{hE, V^r dh CnXoe Xo gH$Vm h¡; AÝ`Wm CnXoeH$ Zht h¡Ÿ&
Aao ! EH$ joÌ _| ahZodmbo eara-H$_© Am¡a EH$g_`dVu {dH$ma
CnXoe XoZm, CnXoe H$m {ZU©` H$aZm • `h H$WZ MaUmZw`moJ H$m
^r na h¢, {\$a Ka-XwH$mZ-n¡gm BË`m{X AmË_m H$s dñVwE± H¡$go hmo h¡Ÿ& {ZU©` Vmo ñd`§ Ho$ Ûmam hr {H$`m OmVm h¡Ÿ& AmJ_ H$mo Vmo _mÌ {Z{_Îm
gH$Vr h¢? MoVZ Am¡a O‹S> Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` XmoZm| {^Þ-{^Þ h¢; {\$a H$h {X`m OmVm h¡Ÿ& _w{Z hmo `m J¥hñW g^r Ho$ {bE EH$ hr CnXoe h¡Ÿ&
^r AkmZr Ord A{^_mZ H$aVm h¡ {H$ _¢ naÐì` H$s X`m nmbVm hÿ±, gwIr hmoZo H$m EH$_mÌ _mJ© km{Z`m| Ho$ CnXoe Ûmam Aä`mg H$aHo$ ñd-
d«V H$aVm hÿ±, AÝ` H$mo _XX H$aVm hÿ±, AÝ`m| H$s ì`dñWm H$aVm hÿ±Ÿ& na na ^oX{dkmZ H$aZm hr h¡Ÿ&
Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` {^Þ h¢ Am¡a AmË_m H$m ñd^md {^Þ h¡ • Eogm kmZ AkmZr Ord H$mo gƒo AmJ_monXoe H$m A^md h¡Ÿ& AmË_m n[anyU©
AkmZr H$mo Zht h¡Ÿ& kmZmZÝXñd^mdr h¡Ÿ& Cg_| EH$mJ« hmoVo hr gd©X{e©Ëd Am¡a gd©kËd
· gƒo emó {H$go H$hVo h¢ ? VWm CZH$m CnXoe H¡$gm hmoVm h¡ ? n`m©` àJQ> hmoVr h¡Ÿ& na_mË_ñd^md H$mo ~VmZo dmbo AmJ_ H$m CnXoe
AmË_m eara Am¡a H$_m©{X go {^Þ h¡Ÿ& M¡VÝ` Ho$ Cn`moJmZw{dYm`r AkmZr H$mo àmá Zht hþAm h¡Ÿ& H$Xm{MV² {H$gr Ord H$mo Eogm CnXoe
ewÕ n[aU{V go {dH$ma n[aU{V {^Þ h¡Ÿ& H$_© AmË_m H$m Hw$N> Zht H$a {_bo {H$ Vy ^JdmZ h¡, na_mË_m h¡, Vmo dh H$hVm h¡ {H$ ^mB© ! Amn _wPo
92
184 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 233 185
na_mË_m H$hVo hmo; na _¢ na_mË_m Zht hÿ±Ÿ& dh `WmW© ñdê$n H$mo H$mbm {XImB© XoVm h¡Ÿ& {ZJmoX go H$moB© Ord {ZH$bH$a _Zwî` hmoH$a
OmZVm hr Zht h¡Ÿ& Ho$dbkmZ àmá H$aVm h¡ AWdm H$moB© Y_u Ord ~r_ma AdñWm _| hmo,
{OgàH$ma ^JdmZ Zm_H$ {H$gr b‹S>Ho$ H$mo CgHo$ n[admadmbo new eara OrU©-erU© hmo Am¡a AJbo g_` hr CgH$s _¥Ë`w hmo OmE Vmo
^r H$hVo h¢, CgràH$ma emó _| n`m©`Ñ{ï> àmá {^Þ-{^Þ Ordm| H$m AJbo ^d _| Xod H$m gw§Xa eara àmá H$aVm h¡Ÿ& XoImo ! joÌ, ^md Am¡a
kmZ H$am`m h¡, AV: do Ord ñd`§ H$mo _¢ EHo$pÝÐ` hÿ±, n§MopÝÐ` hÿ±, amJr ^d {\$aVo h¡ ? {H$VZm \o$a\$ma ? O‹S>-MoVZ dñVwAm| _| BgàH$ma H$m
hÿ±, H$_©dmbm hÿ± • Eogm _mZZo bJVo h¢Ÿ& kmZr H$hVo h¢ {H$ ho ^mB© ! Vw_ {d{MÌ n`m©`m| H$m g_yh àJQ> hmoVm hr ahVm h¡Ÿ&
^JdmZ hmo, na_mË_m hmo, amJr-Ûofr AWdm H$_©ñdê$nr Zht hmo; {H$ÝVw AZ§VH$mb H$s AZ§Vn`m©`| àJQ> hmoVr h¢ • Eogo AJmY, J§^ra
AkmZr Ord Bg ~mV H$mo ñdrH$ma Zht H$aVmŸ& ñd^mdr {díd H$mo AmË_m EH$ g_` _| OmZ boVm h¡Ÿ& kmZñd^mdr
AmJ_ H$m CnXoe n`m©` _| AQ>H$Zo Ho$ {bE Zht, A{nVw BpÝÐ`, AmË_m {díd H$mo ko`ê$n H$aHo$ àVmnd§V dV©Vm h¡Ÿ& {díd _| O‹S> MoVZ
amJ-Ûof, AnyU©Vm go a{hV n[anyU© na_mË_m H$m kmZ H$aZo Ho$ {bE h¡Ÿ& AZ§V nXmWm] Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` h¢Ÿ& do AZ§V hmoZo na ^r AZ§V H$mo
AÜ`mË_ emóm| _| Bgr ~mV H$m _w»`Vm go dU©Z {H$`m h¡Ÿ& EH$g_` _| OmZ boVm h¡, `hr CgH$m àVmn h¡Ÿ& AmË_m ñd`§ H$m kmZ
AkmZr BZ ~mVm| go AZ{^k ^JdmZ H$s H¥$nm go hr g~Hw$N> hmoVm H$aZo Ho$ {bE àVmnd§V h¡Ÿ& AZoH$ ko` h¢, AV… kmZ hmoVm h¡ • Eogm Zht;
h¡ • Eogm _mZVm h¡Ÿ& `{X ^JdmZ H$s H¥$nm go g~Hw$N> hmoVm h¡ • Eogm naÝVw ñd ko` VWm AZ§V nako`m| H$mo EH$ g_` _| OmZo • Eogm AZÝV
ñdrH$ma H$a| Vmo AmOVH$ Omo g§gma n[a^«_U Mb ahm h¡, dh ^JdmZ e{º$dmZ àË`oH$ AmË_m h¡Ÿ&
H$s AH¥$nm go Mb ahm h¡ • Eogm H$hm OmEJm; {H$ÝVw ^JdmZ Vmo · emókmZhrZ AkmZr Ord H$mo "_¢ na_mË_ñdê$nr hÿ±' • Eogm kmZ
Zht hmoVmŸ&
drVamJr h¢Ÿ& `h Ord ñd`§ AnZr ^yb Ho$ H$maU g§gma _| aIS> ahm h¡Ÿ&
AkmZr H$mo àVmnd§V kmZñd^mdr na_mË_m H$s I~a hr Zht h¡Ÿ&
AkmZr Ord Eogo gƒo CnXoe H$s Adkm H$aVm h¡, AV: gƒo
AmË_m H$s H$s_V Zht h¡Ÿ& _yI© ì`{º$ H$mo hrao H$s H$s_V ~Vm`o Vmo dh
CnXoe Ho$ J«hU H$m CgH$mo A^md hmoZo go Cgo ñd-na H$m AZw^d Zht
H$ho J m BVZr H$s_V? CgràH$ma AkmZr H$mo AZ§ V e{º$dmZ
hmoVmŸ& na_mË_ñdê$n H$s ~mV H$aVo hr ZdrZVm bJVr h¡Ÿ& {H$ÝVw ^mB© ! Vy
· àVmnd§V kmZñd^mdr na_mË_m H¡$gm h¡? Eogm hr h¡Ÿ& Voar e{º$ H$m _mn amJ Am¡a eara go Zht hmo gH$Vm;
Bg OJV _| VrZm| H$mb O‹S> Am¡a MoVZ H$s n[anmQ>r Mb ahr h¡Ÿ& kmZ_mÌ go hr hmo gH$Vm h¡Ÿ&
{OgàH$ma Kmo‹S>m EH$ Ho$ ~mX EH$ nJ aIVo hþE Xm¡‹S>Vm h¡, CgràH$ma `h na_mË_m AHo$bm hr M¡VÝ`Á`mo{Vñdê$n h¡Ÿ& ko`m| H$s n`m©`
O‹S> Am¡a MoVZ Ðì` Ðì`nZo H$mo H$m`_ aIVo hþE ñd`§ H$s EH$ Ho$ ~mX {d{MÌVm Ho$ g_yhñdê$n h¡Ÿ& BZ g_ñV n`m©`m| H$mo EH$ g_` _| OmZZo
EH$ AdñWmê$n H«$_~Õ n[aU_Z H$aVo h¢Ÿ& O‹S> MoVZ nXmWm] H$s {ÌH$mb H$s `mo½`Vm Ord Ho$ ñd^md _| h¡Ÿ& BgH$m Ord H$mo kmZ Zht h¡; Š`m|{H$
n[aU{V MbVr hr ahVr h¡Ÿ& Cg_| {d{MÌ n`m©`m| H$m g_yh àJQ> hmoVm Cgo AmJ_ H$m Aä`mg Zht h¡, AV… gƒm CnXoe XoZo na ^r Cgo `h
h¡Ÿ& EH$ na_mUw EH$ g_` _| bmb {XImB© XoVm h¡ Vmo Xygao g_` _| ~mV g_P _| Zht AmVrŸ&
93
186 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 233 187

· earam{X na VWm {dH$ma Ho$ gmW EH$Ëd~w{Õ Ho$ H$maU AkmZr H$mo H$aZm Mm{hE Am¡a ñd-na H$m ^oX{dkmZ H$aHo$ {ZOmË_m H$s àm{á H$s
H$_©j` Zht hmoVmŸ& Amoa AJ«ga hmoZm Mm{hEŸ&
AkmZr Ord na_mË_kmZ go eyÝ` h¡Ÿ& AmË_m ñd h¡ Am¡a eara, H$_© Ho$dbr ^JdmZ Ûmam {Xì`Üd{Z Ho$ _mÜ`_ go Omo dñVwñdê$n
Am{X nanXmW© h¡Ÿ& M¡VÝ` Ho$ AZwgma n[ad{V©V hmoZodmbm ewÕ Cn`moJ H$hm J`m h¡Ÿ& dh AmJ_ _| ~Vm`m J`m h¡Ÿ& Bg AmJ_ H$m {Ogo kmZ
ñd h¡Ÿ& X`m-XmZm{X _| ^Q>H$Zo dmbm {dH$mar {_l Cn`moJ na h¡Ÿ& Zht h¡, Cgo ñd-na H$m ^oX{dkmZ ^r Zht h¡Ÿ& AmË_m ñd h¡ Am¡a eara
AkmZr H$mo AmË_m ñd Am¡a AÝ` g_ñV nXmW© na • Eogm ^oXkmZ na h¡Ÿ& AmË_m H$m kmZ-Xe©Zê$n ewÕ Cn`moJ ñd h¡ Am¡a X`m-XmZm{X
Zht h¡Ÿ& CgH$o$ Ðì`H$_© Am¡a ^mdH$_© H$m Zme Zht h¡; Š`m|{H$ dh {dH$mar n[aU_Zdmbm Cn`moJ na h¡Ÿ& Ohm± ñd-na H$m ^oXkmZ Zht h¡ •
Ðì`H$_© Ho$ {Z{_Îm àmá hmoVo hr eara Am{X Ho$ gmW EH$Vm H$m AZw^d dhm± _moh-amJ-Ûof H$m Zme Zht hmo gH$VmŸ& AkmZr Ord H$mo ñd-na
H$aVm h¡Ÿ& "eara _¢ hr hÿ±' • Eogm _mZVm h¡ VWm _moh-amJ-Ûofm{X Ho$ dñVw H$m {ddoH$ Zht h¡Ÿ& n`m©`Ñ{ï> Ord ñd`§ hr ~Ü` h¡ Am¡a _mohm{X
gmW AnZmnZm ñWm{nV H$aVm h¡Ÿ& ^md CgHo$ KmVH$ h¢Ÿ& O~VH$ ~Ü`-KmVH$ H$m A^md Zht hmoVm,
{dH$ma go AmË_m H$mo bm^ hmoVm h¡ • Eogm _mZZm _moh Ho$ gmW V~VH$ g§gma H$m ^r Zme Zht hmoVmŸ& BgàH$ma ñd-na Ho$ ^oX{dkmZ _|
EH$Ëd~w{Õ h¡; {H$ÝVw AkmZr ñd`§ H$mo {dH$maê$n _mZVm h¡Ÿ& eara VWm gƒm AmJ_ {Z{_Îm hmoVm h¡ VWm AmJ_ H$m CnXoeH$ ^r Eogm hmoZm
Mm{hE Omo ñd-na H$m ^oX{dkmZ H$amdoŸ; Š`m|{H$ {Ogo ñd-na H$m
nwÊ` go AmË_m {^Þ h¡ • Eogm ñd-na {ddoH$ Z H$aVo hþE eara Am¡a
^oX{dkmZ Zht h¡, Cgo Y_© Zht hmo gH$VmŸ&
{dH$ma Ho$ gmW EH$Ëd~w{Õ H$aVm h¡ • `hr n`m©`~w{Õ h¡Ÿ& · AZoH$ ko`m| H$s VËnaVm _| brZ hmoZo go AkmZr H$m kmZ I§S>-I§S>
`hm± AmË_m ~Ü` h¡ Am¡a _moh-amJm{X ^mdH$_© KmVH$ h¡Ÿ& _mohm{X Xem H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ&
Ðì`H$_© ^r Cg_| {Z{_Îm^yV hmoZo go KmVH$ H$hZo _| AmVo h¢Ÿ& BgàH$ma AmË_m ñd`§ na_mË_ñdê$n h¡ • Eogm {Ogo kmZ Zht h¡, Cg Ord
n`m©`~w{Õ hmoZo go ~Ü`-KmVH$ Ho$ {d^mJ H$m `hm± A^md h¡ AWm©V² H$mo AZm{X go g§gma Ho$ ko`m| _| VËnaVm h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr, Xod, Jwé,
~Ü`-KmVH$nZm h¡Ÿ& emó, nwÊ`-nmn Ho$ {dH$ën `h g~ ko` h¢ Am¡a AmË_m kmVm h¡ {\$a ^r
AkmZr H$mo AmË_m Am¡a {dH$ma H$m {d^mJ Z hmoH$a EH$nZm h¡Ÿ& kmZñd^mdr na_mË_m _| pñWa Z hmoH$a AkmZr nanXmWm] H$s Amoa
`{X AmË_m Am¡a {dH$ma H$m {d^mJ hmo Vmo ~Ü`-KmVH$nZm Zht ah|Ÿ& Pm±H$Vm h¡Ÿ& X`m-XmZm{X Am¡a nanXmWm] _| CgH$m kmZ ñI{bV hmoVm
AmË_m Am¡a {dH$ma H$m {d^mJ Z hmoZo go `hm± CZHo$ EH$nZm àVrV hmoVm h¡Ÿ& dh _mÌ OmZZo-XoIZodmbm Z ahH$a nadñVwAm| _| hr EH$mJ« hmoVm
h¡; {H$ÝVw AmË_m Am¡a {dH$ma H$m {d^mJ hmo Vmo ~Ü`-KmVH$nZm g§^d h¡Ÿ& nwÊ`-nmn Am¡a nadñVwAm| H$s EH$mJ«Vm _| hr CgH$s kmZ-{H«$`m
Zht h¡Ÿ& nbQ>Vr h¡; {H$ÝVw M¡VÝ` _| EH$mJ« Zht hmoVrŸ& dh naÐì`m| _| hr àr{V
n`m©`~w{Õ hmoZo Ho$ H$maU AkmZr Ord Ho$ Ðì`H$_© VWm ^mdH$_© H$aVm h¡Ÿ&
H$m Zme Zht hmoVmŸ& dh AZ§VH$mb VH$ n[a^«_U H$aVm ahVm h¡, AV… AkmZr Ord EH$ Ho$ ~mX EH$ ko` _| VËna ahVm h¡Ÿ& eara _| amoJ hmo
{Ogo g§gma n[a^«_U go ~MZm h¡, Cgo gËg_mJ_ go AmJ_ H$m Aä`mg Vmo Ûof H$aVm h¡ Am¡a amoJ R>rH$ hmo OmZo na amJ H$aVm h¡Ÿ& {dï>m XoIo Vmo
94
188 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 233 189

Ûof Am¡a \y$bm| H$s _mbm XoIo Vmo amJ H$aVm h¡; {H$ÝVw kmZñd^md _| H$aZm Mm{hEŸ& AmË_m Ag§»`àXoer dñVw h¡, na_mË_ñdê$nr h¡Ÿ& CgH$m
VËnaVm Zht H$aVmŸ& eara Ho$ Ñ‹T> hmoVo hr, _¢ nwï> hÿ± • Eogm _mZH$a gwIr kmZmon`moJ nako`m| _| AQ>H$H$a I§S>-I§S> hmo ahm h¡, Bg I§S>-I§S> Xem
hmoVm h¡ Am¡a eara Ho$ H$U© hmoZo na _wPo H$ï> hþAm • Eogm _mZH$a Xw…Ir H$m Zme na_mË_ñdê$n Ho$ bú` go hr hmoVm h¡Ÿ& {Ogo g§gma H$m Zme
hmoVm h¡Ÿ& én`m-n¡gm-g§n{Îm Am{X H$s àm{á hmo Vmo gwI H$m CËnmX H$aZm h¡, CZHo$ {bE `h ~mV h¡Ÿ& Aao ! AmË_m Zo Mm¡amgr Ho$ AdVma _|
_mZVm h¡ Am¡a ñd`§ Ho$ nwÌm{XH$ H$m _aU hmo, én`m-n¡gm Mbm Omdo Vmo AnZr em§{V H$m Ka Zht nm`m Am¡a na-Ka _| hr Ky_ ahm h¡Ÿ& H$_© AÀN>m
gwI H$m Zme _mZVm h¡Ÿ& BgàH$ma AkmZr H$m kmZ àË`oH$ dñVw Ho$ hmo Vmo _wPo bm^ hmoJm `h _mÝ`Vm CëQ>r h¡, Bg{bE {Ogo H$_© H$m Zme
CËnmX-{dZmeê$n hr n[aU_Z H$aVm h¡Ÿ& AÝVñd©^md H$s EH$mJ«Vm Z H$aZm hmo Cgo AÀN>r Vah AmJ_ H$s CnmgZm H$aZr Mm{hEŸ&
hmoZo go _mÌ ko`m| _| EH$mJ« hmoH$a CgH$m kmZ IÊS>-IÊS> dV©Vm h¡Ÿ& {OZ Ordm| H$mo AmJ_ H$s godm/CnmgZm H$aZr hmo, CÝh| {ZåZ
· ñd^md H$s EH$mJ«Vm {~Zm kmZ H$s IÊS>-IÊS> XemAm| H$m Zme ~mVm| H$mo Ü`mZ _| aIZm Mm{hE V^r AmJ_ H$s godm hmo gH$Vr h¡ •
Zht hmoVmŸ& (1) gd©àW_ Hw$Xod-Hw$Jwé-Hw$emó H$s é{M N>mo‹S>Zm Mm{hEŸŸ&
AZm{X H$mb go Ord na _| EH$Ëd~w{Õ H$a ahm h¡Ÿ& dh _mZVm h¡ (2) OJV H$s é{M N>mo‹S>H$a gËg_mJ_nyd©H$ AmJ_ H$m Aä`mg
{H$ én`m IM© H$aZo go Y_© hmoVm h¡; {H$ÝVw `h Vmo O‹S> H$s AdñWm h¡, H$aZm Mm{hEŸ&
Cgo AmË_m Zht H$a gH$Vm; {\$a ^r `h Ord O‹S> Ho$ H$m`m] H$mo H$aZo _| (3) gƒo Xod-emó-Jwé H$s é{M H$aHo$ CZHo$ CnXoeH$ Ho$ g_rn
hr VËna ahVm h¡Ÿ& nyOm-d«V-Cndmg H$aZo go Y_© _mZZodmbo eara H$s AmJ_ H$m Aä`mg H$aZm Mm{hE, {_Ï`m CnXoeH$ Ho$ nmg emóm| H$m
{H«$`m _| VËna h¢Ÿ& {H$gr Ord H$m hmb-Mmb nyN>Zm, Cgo VH$br\$ hmo AÜ``Z Zht H$aZm Mm{hEŸ&
Vmo Xya H$aZm • BgàH$ma na-ko`m| _| AkmZr H$m kmZ I§S>-I§S> hmoVm h¡Ÿ& (4) `h AmJ_ AWm©V² Ðì`-AmJ_ H$s ~mV h¡Ÿ& AmJ_ H$hVm h¡
AkmZr Ord kmZñd^md H$mo N>mo‹S>H$a {Za§Va na H$s Amoa hr bú` {H$ _oar Amoa H$m bú` bm^ H$m H$maU Zht h¡Ÿ& ho Ord ! Vy _oar Va\$ H$m
bú` N>mo‹S>H$a ñd H$s é{M H$a Vmo bm^ hmoJm Am¡a Cg_| AmJ_ {Z{_Îm
H$aVm h¡; {H$ÝVw O~VH$ ñd^md H$s EH$mJ«Vm Z hmo, V~VH$ na H$s
H$hm OmEJmŸ&
EH$mJ«Vm H$m Zme Zht hmo gH$VmŸ&
BgàH$ma AmJ_ H$m __© g_PH$a AmJ_ H$s CnmgZm H$ao Vmo
AZm{X g§gma _| k{á ko`{Zð> hmoH$a àË`oH$ nXmW© Ho$ CËn{Îm- ñdna ^oX{dkmZ hmoH$a amJ-Ûofm{X ^mdH$_©, {Z{_Îmê$n Ðì`H$_© VWm
{dZmeê$n n[aU_Z/n[adV©Z H$mo àmá hmoVr h¡Ÿ& na_mË_{Zð>Vm {~Zm k{á n[adV©Zê$n H$_m] H$m ^r Zme hmoVm h¡Ÿ&
k{á H$m `h n[adV©Z A{Zdm`© h¡Ÿ& na_mË_ñdê$n AmË_m Ho$ ^mZ {~Zm k{á n[adV©Zê$n H$_© = kmZ H$m ñd`§ _| EH$mJ« Z hmoH$a AZoH$
{_Ï`m^«m§{V H$m Zme Zht hmo gH$VmŸ& kmZ H$s Omo n`m©` AZoH$ ko`m| H$m ko`m| _| I§S>-I§S> Xemê$n hmoZodmbm H$_©Ÿ& k{á = kmZ H$s {H«$`mŸ&
bú` H$aHo$ I§S>-I§S> hþB© h¡, Cg I§S>nZo H$m Zme ñd^md H$s EH$mJ«Vm AZoH$ ko`m| _| I§S>-I§S>ê$n Xem H$m hmoZm H$_© h¡Ÿ& BgàH$ma Cº$
{~Zm Zht hmoVmŸ& VrZm| H$_m] H$m Zme H$aZo Ho$ {bE ñdbú`nyd©H$ gËg_mJ_ go `WmW©Vm
H$_©Zme H$aZo Ho$ {bE ^oXkmZ Ho$ {Z{_Îm^yV AmJ_ H$m Aä`mg Ho$ gmW AmJ_ H$m Aä`mg H$aZm Mm{hEŸ& AmJ_ H$m Aä`mg H$ao Vmo
95
190 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 233 191
ñd-na ^oX{dkmZ hmoVm h¡ VWm na_mË_kmZ hmoH$a H$_m] H$m ^r Zme na_kmZ ñd^mdr AmË_m _| EH$mJ«Vm {~Zm k{á-n[adV©Z Q>bVm
hmoVm h¡Ÿ& Zht Am¡a kmZ H$s I§S>-I§S> Xem H$m ^r Zme Zht hmoVmŸ& AV… ho ^mB© !
^mdmW© na àdMZ dñVwñdê$n g_PH$a ñd-AdñWm H$m kmZ H$aZm h¡Ÿ& AnZr dV©_mZ
`h OJV AmJ_ H$s CnmgZm a{hV h¡ AWm©V² gƒo dñVwñdê$n H$mo n`m©` H$m kmZ H$aHo$ hrZ n`m©`m| _| Zht OmZm h¡Ÿ& nm_aVm a{hV _¢
Zht OmZVm h¡Ÿ& AmJ_ Ho$ CnXoenyd©H$ ñd H$m AZw^d Zht H$aVm h¡Ÿ& na_mË_ñdê$n hÿ±, Eogm kmZ H$aZm h¡Ÿ&
`hm± _mÌ "AmJ_nyd©H$' Z H$hH$a "km{Z`m| Ho$ lr_wI go AmJ_ Voam {gÕnX VwP_| h¢Ÿ& AÝ` H$moB© VwPo {gÕnX H$s àm{á Zht H$am
H$m `WmW© CnXoe g_PH$a {ZU©` H$ao Vmo ñdmZw^d hmo' • Eogm H$hm h¡; gH$VmŸ& ñd`§ {gÕXem àJQ> H$ao Vmo {gÕ ^JdmZ na Amamon AmVm h¡;
{H$ÝVw AkmZr Ord H$mo CgH$m ^mZ Zht h¡Ÿ& {H$ÝVw `h g~ {Z{_Îm H$m H$WZ h¡Ÿ&
AkmZr H$mo A_y{V©H$ AmË_m _¢ ñd`§ ñd hÿ± Am¡a _y{V©H$ H$_©, eara AV… _moj Ho$ AWu Ordm| H$mo `WmVÏ`ê$n emóm| H$m AW© g_PZm
Am{X na h¢ • BgH$m ^mZ Zht h¡Ÿ& H$Xm{MV² emó g_Po Vmo ^r {dnarV Mm{hEŸ& g^r àH$ma go gd©k Ûmam H${WV AmJ_ H$m godZ H$aZm Mm{hEŸ&
AW© {ZH$mbVm h¡Ÿ& emó Ho$ AmJo XrnH$ ObmZo AWdm emónyOm H$aZo go CnmgZm
OmZZo-XoIZodmbo ñd^md Ho$ bú`nyd©H$ {Z_©b Cn`moJ hmoVm h¡, Zht hmoVrŸ& Bggo dñVwñdê$n »`mb _| Zht AmVm, A{nVw AZ§VH$mb
A^oXVm àmá hmoVr h¡ Am¡a X`m-XmZm{Xê$n {_{lV Cn`moJ H$m Zme go {Og dñVw-ñdê$n H$mo Zht g_Pm, Cgo g_Po Vmo emó H$s godm H$s
hmoVm h¡ • Eogm ñd-na ^oX{dkmZ Zht H$aVm h¡, AV: Cgo ñdmZw^d Zht • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ& ·
hmo gH$VmŸ& _¢ n[anyU© na_mË_ñdê$n hÿ±, n[anyU© {gÕg_mZ hÿ± • Eogm
kmZ ^r dh Zht H$aVm h¡Ÿ&
BgàH$ma {Ogo namË_ kmZ VWm na_mË_kmZ Zht h¡, Cgo ^oX{dkmZ ^mB©! "AZwHy$b gm_J«r Vmo nwÊ` Ho$ CX` go AmVr h¡' • `h
Zht h¡Ÿ& CgHo$ _mohm{X ^mdH$_m] H$m Zme Zht hþAm h¡Ÿ& _¢ à{Vg_` H$hZm ^r {Z{_Îm H$m H$WZ h¡; Š`m|{H$ nwÊ` H$m CX` d AZwHy$b
ñd`§ Ho$ AkmZ Ho$ H$maU Xw…I CR>m ahm hÿ± Am¡a {dH$mar ^md _wPo Xw…I gm_J«r XmoZm| {^Þ-{^Þ dñVwE± h¢Ÿ& hm±, BVZm gå~ÝY Adí` h¡ {H$
XoZodmbo h¢Ÿ& O~ Ord Ho$ nwÊ` H$m CX` hmoVm h¡, CgrH$mb _| AZwHy$b gm_J«r
M¡VÝ`dñVw àJQ> hmo Vmo Xw…I Zï> hmo, amJ-Ûof Zï> hm|; {H$ÝVw `h H$m AmZm ^r hmoVm h¡Ÿ& `Ú{n XmoZm| AnZo-AnZo ñd-MVwï>` H$s
Ord ñd^md H$m bú` Zht H$aVm {Oggo {Z_©bn`m©` CgHo$ H$^r àJQ> `mo½`Vm go hmoVo h¢; {\$a ^r {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ gå~ÝY Vmo h¢ hrŸ&
Zht hmoVr, AV: amJ-Ûof Xw…IXm`r h¢ • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ& Eogm {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ gå~ÝY XoIH$a ì`dhma go Eogm H$hm OmVm
ñd^md H$m ^mZ Z hmoZo go {dH$ma H$s é{M hmoVr h¡, V~ AmË_m
h¡ {H$ "nwÊ`moX` go AZwHy$bVm {_br, gwI hþAmŸ&'
Xw…I CR>mVm h¡Ÿ& Eogo g_` _| {dH$ma Am¡a ~mø {Z{_Îmê$n O‹S>-nXmWm]
H$mo Xw…I XoZodmbm H$hm OmVm h¡Ÿ& n`m©`~w{Õ _| _½Z Ordm| Ho$ ^mdH$_© • àdMZaËZmH$a ^mJ-8, n¥ð>-78
Am¡a Ðì`H$_© H$m H$^r Zme Zht hmoVmŸ&
96
192 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 234 193

go CÝh| {^Þ H$aZm AeŠ` h¡ (AWm©V² ko` kmZ _| kmV Z hm| Eogm H$aZm
àdMZgma JmWm 234 AeŠ` h¡) VWm{n do Cg AmJ_Mjw go ñd na H$m {d^mJ H$aHo$, _hm
_moh H$mo {OZZo ^oX S>mbm h¡ Eogo dV©Vo hþE na_mË_ nX H$mo nmH$a, gVV
A~, _moj_mJ© na MbZodmbm| H$mo AmJ_ hr EH$ Mjw h¡ Eogm kmZ{Zð> hr ahVo h¢Ÿ&
CnXoe H$aVo h¢ …•
Bggo (Eogm H$hm OmVm h¡ {H$) _w_wjwAm| H$mo g~ Hw$N> AmJ_ê$n
AmJ_MŠIy gmhÿ B§{X`MŠIy{U gìd^yXm{UŸ&
Mjw Ûmam hr XoIZm Mm{h`oŸ&
Xodm ` Amo{hMŠIy {gÕm nwU gìdXmo MŠIw&&234&&
JmWm 234 na àdMZ
( h[aJrV )
· {gÕm| VWm Ho$d{b`m| Ho$ Ag§»`àXoer kmZ àJQ> hþAm h¡; AV… do
gmYw AmJ_Mjw BpÝÐ`Mjw Vmo g~ bmoH$ h¡Ÿ&
Xod Ad{YMjw Aa gdm©Ë_Mjw {gÕ h¢Ÿ&&234&& gd©V… Mjw h¢Ÿ&
àW_V… _w»` ~mV `h h¡ {H$ Bg bmoH$ _| ^JdmZ {gÕ Am¡a
AÝd`mW© …• [ gmYw … ] gmYw [ AmJ_Mjw … ] AmJ_Mjw
Ho$dbr ewÕ kmZ_` hmoZo go gd©V… Mjw h¢Ÿ& O~ VH$ amJ h¡, V~VH$ kmZ
(AmJ_ê$n Mjwdmbo) h¢, [ gd©^yVm{Z ] gd©àmUr [ BpÝÐ` Mjy§{f ]
H$m nyU© {dH$mg Zht h¡Ÿ& {gÕm| _| amJ Zht h¡Ÿ& {gÕ ^Jd§Vm| H$mo nyU© kmZ
BpÝÐ` Mjwdmbo h¢, [ Xodm… M ] Xod [ Ad{YMjwf… ] Ad{YMjw h¢
{dH${gV hþAm h¡Ÿ& {OgàH$ma H$_b H$s H$br nyU©ê$n go {Ib OmVr
[ nwZ… ] Am¡a [ {gÕm… ] {gÕ [ gd©V… Mjwf… ] gd©V… Mjw (gd© Amoa
h¡, CgràH$ma CZH$m Ag§»`àXoer AmË_m ^r {Ib J`m h¡Ÿ& CÝh|
go Mjwdmbo AWm©V² gdm©Ë_àXoem| go MjwdmZ²) h¢Ÿ&
gd©àXoer Ho$dbkmZ àJQ> hþAm h¡Ÿ& CZHo$ gånyU© AmË_m H$s Am±I| Iwb
Q>rH$m …• àW_ Vmo, Bg bmoH$ _| ^JdÝV {gÕ hr ewÕkmZ_` hmoZo JB© h¢Ÿ& VrWªH$a H$m eara hmoZo na ^r dh Am±I go XoIVo Zht h¢Ÿ& H$mZ go
go gd©V… Mjw h¢, Am¡a eof "g^r ^yV (Ord), _yV© Ðì`m| _| hr CZH$s gwZVo Zht h¢; {H$ÝVw Ag§»`àXoe {Ib OmZo go àË`oH$ àXoe go g_PmZo
Ñ{ï> bJZo go BpÝÐ` Mjw h¢Ÿ& Xod gyú_Ëd{d{eï> _yV© Ðì`m| H$mo J«hU H$m H$m`© hmoVm h¡, AV… ^JdmZ H$mo gd©V…Mjw H$hm OmVm h¡Ÿ&
H$aVo h¢, Bg{b`o do Ad{YMjw h¢; AWdm do ^r, _mÌ ê$nr Ðì`m| H$mo · kmZr Ho$ A{V[aº$ g_ñV g§gmar Ord Am¡a XodJU _mÌ _yV© nXmWm]
XoIVo h¢, Bg{b`o CÝh| BpÝÐ`Mjwdmbm| go AbJ Z {H$`m Om` Vmo, H$mo OmZVo h¢; AV… BpÝÐ`Mjw h¢Ÿ&
BpÝÐ`Mjw hr h¢Ÿ&' BgàH$ma `h g^r g§gmar _moh go CnhV1 hmoZo Ho$ kmZr Ordm| Ho$ A{V[aº$ g_ñV g§gmar Ordm| H$s _yV©Ðì` _| hr
H$maU ko`{Zð> hmoZo go, kmZ{Zð>Vm H$m _yb Omo ewÕmË_VÎd H$m g§doXZ Ñ{ï> h¡; AV: do g^r BpÝÐ`Mjw h¢Ÿ& AkmZr Ord _mÌ O‹S> H$mo hr
Cggo gmÜ` (gYZodmbm) Eogm gd©V… MjwnZm CZHo$ {gÕ Zht hmoVmŸ& XoIVm h¡, M¡VÝ` H$mo Zht XoIVmŸ& _wPgo `h eara MbVm h¡, _¢ dmUr
A~, Cg (gd©V… MjwnZo) H$s {g{Õ Ho$ {b`o ^Jd§V l_U ~mobVm hÿ± • Eogm dh _mZVm h¡; {H$ÝVw AmË_m _yV© eara Am¡a dmUr H$m
AmJ_Mjw hmoVo h¢Ÿ& `Ú{n ko` Am¡a kmZ H$m nmañn[aH$ {_bZ hmo OmZo YZr Zht h¡, A{nVw Cggo {^Þ h¡Ÿ&
1. CnhV = Km`b, AewÕ, _{bZ, ^«ï>Ÿ& amoQ>r Z Im`o Vmo Cndmg hþAm Am¡a amoQ>r Im`o Vmo Cndmg Zht
97
194 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 234 195
hþAm; amoQ>r Vmo O‹S> h¡, dmñVd _| Cgo AmË_m Z J«hU H$aVm h¡ Am¡a Z bm^-hm{Z _mZVm h¡ AWdm eara, _Z, dmUr H$mo AnZm _mZVm h¡, dh
N>mo‹S>Vm h¡, {\$a ^r AkmZr Ord {H«$`m-A{H«$`m Ho$ AmYma go Y_©- dmñVd _| ko`m| _| àr{V H$aVm h¡Ÿ& X`m-XmZm{X Ho$ {dH$mar ^md _oao ko`
AY_© _mZVm h¡Ÿ& CgH$s Ñ{ï> gd©V: O‹S> na hr h¡; A_¥V ñdê$n AmË_m h¢ • Eogm Z _mZH$a CZ_| àr{V H$aZodmbo Ord H$mo AmË_m H$s àr{V Zht
na Zht h¡; AV: Cgo BpÝÐ`Mjw H$hVo h¢Ÿ& hmo gH$VrŸ&
Xod gyú_Ëd ê$n _yV© nXmWm] H$mo OmZVo h¢, AV… CÝh| Ad{YMjw gmjmV² ^JdmZ Ho$ à{V EH$Ëd~w{Õ H$s àr{V dV©Vr hmo Vmo dh ^r
H$hm OmVm h¡Ÿ& do ^bo hr Ad{YkmZ go gyú_ nXmWm] H$mo XoIVo hmo§; ko`{ZðnZm h¡Ÿ& Ohm± ^JdmZ Ho$ à{V CËnÞ àr{V H$mo ^r ko`{Zð> H$hm h¡
{H$ÝVw do gyú_ nXmW© ^r _yV© hr h¢Ÿ& XodVm ^r nwÊ`-nmn a{hV A_y{V©H$ Vmo bú_r, nwÌ Am{X {H$VZo Xya ah JE ? CZHo$ à{V àr{Vdmbo Ord Vmo
gyú_ AmË_m H$mo Zht XoIVoŸ& Ad{YkmZ go gyú_ na_mUwAm| H$mo OmZ ko`{Zð> hr h¡§Ÿ&
gH$Vo h¢; {H$ÝVw na_mUw Am¡a X`m-XmZm{X ^mdm| go a{hV AmË_m CZH$s AkmZr Ord A{^_mZ H$aVm h¡ {H$ _¢Zo Y_© H$m`© _| BVZm én`m-
Ñ{ï> H$m {df` Zht h¡, Bg{bE do BpÝÐ`Mjw h¢Ÿ& n¡gm IM© {H$`m; {H$ÝVw ^mB© H$_mB© Ho$ dŠV nmn Ho$ ^md H$aVm h¡ Am¡a
gm_mÝ` _Zwî` ñWyb _yV© nXmWm] H$mo XoIVo h¢ Am¡a Xod gyú_ _yV© IM© H$aVo g_` A{^_mZ H$aVm h¡, `h Voam H¡$gm Y_© h¡ ? EH$ n¡gm ^r
nXmWm] H$mo XoIVo h¢, Bggo A{YH$ CZ_| H$moB© AÝVa Zht h¡Ÿ& AmË_m H$s Voam Zht h¡, ídmg ^r Voam Zht h¡Ÿ& Or^ ~mobVr Zht h¡, H$mZ gwZVo Zht
I~a XmoZm| _| go {H$gr H$mo Zht h¡, AV: do BpÝÐ`Mjw h¢Ÿ& h¡, g§gma _| Hw$N> ^r dñVw Vwwåhmar Zht h¡; {H$ÝVw AkmZr Ord én`o-n¡go
· AkmZr Ord AkmZ Am¡a _moh go Km`b hþE h¢Ÿ&
H$m hr A{^_mZ H$aVm h¡Ÿ&
g_ñV g§gmar Ord AkmZ Am¡a _moh go Km`b hþE h¢Ÿ& {MXmZ§X
AmË_m H$mo ^ybH$a eara, ór, én`m, n¡gm, X`m-XmZm{X go h_mam Aao ^mB© ! n¡go Ho$ à{V {dÚ_mZ amJ H$m A^md H$ao Vmo nwÊ` hmoVm h¡
H$ë`mU hmoJm, {df`m| go h_| gwI hmoJm • Eogm _mZVo h¡§Ÿ& Am¡a nwÊ` H$s àr{V H$ao Vmo {_Ï`mËd hmoVm h¡Ÿ& Omo nwÊ` H$s àr{V H$aVm
dñVwV: Bgr _mÝ`Vm Ho$ H$maU g§gmar Ord Mm¡amgr Ho$ AdVma _| h¡, dh ko`{Zð> h¡, {\$a Mmho d«VYmar hmo AWdm Ðì`qbJr _w{Z hmo {Ogo
Km`b hþE h¡§Ÿ& {OgàH$ma b‹S>mB© _| g¡{ZH$ Jmobr go Km`b hmo Vmo Cgo nwÊ` Am¡a eara H$s é{M h¡, do g~ ko`{Zð> h¢, _moh Ho$ _mao h¢Ÿ&
Jm‹S>r _| aIH$a AñnVmb bo OmVo h¢, CgH$m CnMma H$aVo h¢, CgHo$ · AkmZr H$mo kmZñd^md H$s Ñ{ï> Zht hmoZo go Ho$dbkmZ àJQ Zht hmo
{~Zm dh ñdñW Zht hmoVm; CgràH$ma AkmZr Ord Xoh Am¡a nwÊ` H$s gH$VmŸ&
{H«$`m _| H$ë`mU _mZH$a _moj_mJ© _| MbZo go Xya hmo J`m h¡Ÿ& dh kmZ{Zð>nZm H$m _yb ewÕmË_VÎd H$m g§dXo Z h¡Ÿ& kmZ{Zð>nZm AWm©V²
ko`{Zð> hmoH$a hr Mb ahm h¡, AV: Cgo {MXmZÝX AmË_m H$m kmZ H$aZo ñd`§ AmË_m kmZñd^mdr h¡ • Eogm _mZZodmbo H$mo nanXmWm] H$s {H«$`m
Ho$ {bE H$hVo h¡§Ÿ& _| \o$a\$ma hmoZo na hf©-{dfmX Zht hmoVmŸ&
· nanXmW© VWm nwÊ` H$s àr{V _moh h¡, `h _moh hr ko`{Zð>nZo H$m eara, _Z, dmUr H$s {H«$`m AnZo H$maU go hmoVr h¡, AmË_m Cg_|
_yb h¡Ÿ& Hw$N> Zht H$aVmŸ& amoJr eara hmoZo go Xw…I hþAm, _aU hmoVo hr _¢ Zï> hmo
nanXmW© ko` hmoZo go OmZZo`mo½` h¡ • Eogm Z _mZH$a Omo Cggo J`m • Eogm kmZr Zht _mZVmŸ&
98
196 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 234 197

AmË_m Ho$db OmZZo-XoIZo dmbm h¡Ÿ& earam{X Am¡a nwÊ`-nmn go eŠH$a _| {_R>mg Ho$ A{V[aº$ Hw$N> Zht h¡, CgràH$ma AmË_m _| kmZ Ho$
a{hV ewÕ AmË_m H$m ñd-g§doXZ hr kmZ{Zð>nZo H$m _yb h¡ • Eogo A{V[aº$ Hw$N> Zht h¡Ÿ&
AZw^ddmbr AÝVX©em H$mo hr Y_© H$hVo h¢Ÿ& `hr pñW{V ~‹T>Vo-~‹T>Vo eara, Ka, ór-nwÌm{X, Hw$Xod, Hw$Jwé, Hw$emó Ho$ à{V àr{V hmoZm
Ho$dbkmZ AWm©V² gd©V: Mjwdmbr Xem hmo OmVr h¡Ÿ& ko`{Zð>Vm h¡Ÿ& AnZo M¡VÝ` Ho$ A{V[aº$ gƒo Xod-emó-Jwé Ho$ à{V
AkmZr H$mo AmË_m Ho$ kmZñd^md H$m ^mZ Zht h¡Ÿ& Cgo ewÕmË_m àr{V ^r ko`{ZîR>Vm hr h¡Ÿ& `h Ord _moh Ho$ H$maU _mam J`m h¡, AV:
H$m AZw^d Zht h¡, AV… CgHo$ gd©V…Mjw, Ho$dbkmZ àJQ> Zht h¡Ÿ& AmOVH$ Bgo Y_© Zht hþAmŸ& Y_u H$mo Xod-emó-Jwé Ho$ à{V ew^amJ
{H$gr ~V©Z na H$m{bI M‹T>r hmo Vmo Cg H$m{bI H$mo {ZH$mbZo Ho$ hmoVm h¡; {H$ÝVw CgH$s Ñ{ï> {ZO AmË_m H$s Amoa h¡ & Bggo {dnarV
{bE {_Å>r Am¡a AÝ` nXmWm] go {KgZm n‹S>Vm h¡, CgràH$ma AmË_m Ho$ AkmZr Ord ^JdmZ _oam H$ë`mU H$a|Jo • Eogm _mZH$a CZ_| àr{V
AÝVa _| H$_m] H$s H$m{bI n‹S>r h¡, dh d«V-Cndmg Am{X {H«$`mH$mÊS>m| H$aVm h¡, {Oggo Cgo Y_© Vmo Zht hmoVm, A{nVw {_Ï`mËd H$m ~§Y
go Zï> hmo OmEJr • Eogm AkmZr Ord _mZVm h¡; {H$ÝVw ^mB© ! H$_© Vmo Adí` hmoVm h¡Ÿ&
O‹S> h¢Ÿ& dh kmZ _| OmZZo`mo½` h¢ Am¡a AmË_m Cggo {ÌH$mb {^Þ h¡Ÿ& · _hm_w{ZamO AmJ_Mjw go ñd-na H$m ^oX{dkmZ H$aHo$ kmZñd^md
nanXmW© _oao Am¡a _¢ CZH$m • `h ^«mpÝV h¡,O‹S>nXmWm] Ho$ à{V àr{V h¡Ÿ& Ho$ gÝ_wI ahVo h¢Ÿ&
{dH$ma H$s Amoa Ñ{ï> H$aHo$ _¢ amJ H$mo N>mo‹Sz>±, _¢ amJ H$mo N>moSy>± • Eogr `hm± gd©V: MjwnZm AWm©V² Ho$dbkmZ àJQ> H$aZo hoVw ^JdmZ Zo
Ñ{ï>dmbo Ord H$mo Y_© Zht hmo gH$VmŸ& nwÊ`-nmn a{hV kmZñd^md H$s _w{ZamO H$mo AmJ_Mjw H$hm h¡Ÿ&
O~VH$ lÕm-kmZ Z H$ao, V~VH$ Ord {dH$maa{hV Zht hmoVmŸ&
ho g§V ! AmnHo$ MaUm| _| h_mam Z_ñH$ma hmo • Eogm H$hH$a Z_ñH$ma
àíZ …• h_ AnZo n[adma H$m nmbZ-nmofU H$a| `m AmË_m Ho$ gmW
_§Ì _| JUYa na_mË_m ^r {OÝh| Z_ñH$ma H$aVo h¢, dmñVd _| do _w{ZamO
àr{V H$a|?
H¡$go hm|Jo? _w{ZXem Ho$db Z½ZVm H$m Zm_ Zht h¡Ÿ& eara-{dH$ma na h¡
CÎma …• na Ordm| H$m _¢ nmbZ H$aVm hÿ±, ajU H$aVm hÿ± • Eogm
_mZZodmbm _moh go Km`b h¡, dh g§gma _| aI‹S>Vm h¡Ÿ& naOrd AnZr VWm AmË_m kmZñdê$n h¡ • Eogo ^mZg{hV {OÝh| ñdê$n _| {deof
Am`w Ho$ H$maU Or aho h¢Ÿ& EH$ na_mUw_mÌ H$m ^r AmË_m J«hU-Ë`mJ AÝVapñWaVm ~‹T>r h¡ • Eogo ^mdqbJr _w{Z`m| H$mo Ag§»`àXoer
Zht H$aVm h¡Ÿ& ew^mew^^md ko` h§¡, kmZ ZhtŸ& kmZ g_ñV nXmWm] H$mo Ho$dbkmZ àJQ> H$aZo Ho$ {bE AmJ_Mjw H$hm h¡Ÿ&
_mÌ OmZZodmbm h¡Ÿ& do g§V gd©àW_ kmZMjw go ñd-na H$m {d^mJ H$aHo$ _hm_moh H$m
`hm± ñnîQ>V: H$hm h¡ {H$ `{X Ord {ZOmË_m H$s n{hMmZ H$aHo$ Zme H$aVo h¢ VWm kmZ{Zð> AmË_m H$mo ñd Am¡a ew^mew^^mdm| H$mo na
kmZ{Zð>nZo H$mo àmá hmo Vmo ewÕmË_m Ho$ AZw^dnyd©H$ Ho$dbkmZ àJQ ko`ê$n OmZVo h¢Ÿ&
H$a gH$Vm h¡; {H$ÝVw {ZO AmË_m H$s n{hMmZ Z H$aHo$, ko`m{X _| ko` kmZ _| OmZZo _| Z Am`o§ • Eogm hmoZm Ag§^d h¡, AV… AmJ_Mjw
àr{Vnyd©H$ `h Ord Mm¡amgr Ho$ AdVma _| hr aI‹S>Vm h¡Ÿ& {OgàH$ma go ñd-na H$m {d^mJ H$aHo$ _hm_moh H$m {OÝhm|Zo Zme {H$`m h¡ • Eogo
99
198 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 234 199

_w{ZamO na_mË_ñdê$n H$mo nmZo Ho$ {bE kmZñd^md Ho$ gÝ_wI ahVo h¢Ÿ& Xe©Z_moh Zï> hmo CnOm kmZ àH$meŸ&
`hr _moj_mJ© Am¡a _moj H$m gmYZ h¡Ÿ& Xoh {^Þ Ho$db M¡VÝ` H$m àJQ>m kmZ ^mZŸ&&
· ko`{Zð> Ordm| H$mo {gÕXem àJQ> Zht hmoVrŸ& `hm± ñd^mdJV kmZ H$s ~mV H$hr h¡Ÿ& eara, H$_©, ^mdH$_© _oam
AmË_m _| n[anyU© ewÕVm H$m àJQ> hmoZm hr {gÕXem h¡Ÿ& Bggo hr ñdê$n Zht h¡ • Eogm OmZH$a Ho$db M¡VÝ` ñd^md H$m {OÝh| kmZ
gd©V… MjwnZo H$s {g{Õ AWm©V² Ag§»`àXoer Ho$dbkmZê$nr XrnH$ dV©Vm h¡ • Eogo _w{ZamO na_ AmË_Xem H$mo àmá hmoVo h¢Ÿ&
àJQ> hþAm kmV hmoVm h¡Ÿ& `hm± na_mË_m go VmËn`© {gÕXem Zht h¡, {H$ÝVw na_ AmË_ñd^md
gmYmaU Ordm| H$s Ñ{ï> _yV© nXmWm] na hr hmoVr h¡Ÿ& do BpÝÐ`m| go hr Xemdmbo Ordm| go h¡Ÿ& {OgàH$ma g_wÐ _| Ob H$s Va§Jo CËnÞ hmoVr h¢,
XoIVo h¢; {H$ÝVw AVrpÝÐ` M¡VÝ`ñd^md H$mo Zht XoIVo Am¡a M¡VÝ` H$mo CgràH$ma M¡VÝ` _| kmZ H$s Va§Jo CËnÞ hmoVr h¢Ÿ& kmZ hr {ZaÝVa
OmZo {~Zm ñd-na H$m ^oX{dkmZ Zht hmo gH$VmŸ& àd{V©V hmoVm ahVm h¡Ÿ&
g_ñV g§gmar Ord EH$ _moh Ho$ H$maU hr Km`b hþE h¢, do g§gma _| _w{ZamO gVV² X`m-XmZm{X {dH$ënm| H$mo N>moS>H$a kmZ{Zð> AWm©V²
hr ^Q>H$ aho h¢Ÿ& AmË_m H$mo `WmdV² Zht OmZo Vmo {gÕXem Z àJQ>o Am¡a kmZ-Xe©Z-Mm[aÌ H$s EH$Vmê$n hr ahVo h¢, AV: _w_wjwAm| H$mo
{OVZm AmË_m h¡, CgH$m lÕmZ-kmZ Zht H$ao Vmo Y_© ^r Zht hmoŸ& AmJ_Mjw H$m Aml` boZm Mm{hEŸ& ·
M¡VÝ` Ho$ ^mZa{hV g_ñV g§gmar Ord ko`{Zð> hr h¡§Ÿ& eara AZwHy$b
hmo Vmo R>rH$, nwÊ` hmo Vmo R>rH$ • Eogm _mZZodmbo Ord ko`{Zð> h§¡, CÝh|
XoImo, AkmZr Ord Zo AZm{X go amJ-Ûof-H$_©MoVZm Am¡a
`WmW© Y_© Am¡a Ho$dbkmZ àJQ> Zht hmo gH$VmŸ&
·AmJ_Mjw _w{ZamOm| Zo _hm_moh H$m Zme {H$`m h¡, AV: CZHo$
H$_©\$bMoVZm H$m hr doXZ {H$`m h¡Ÿ& CgH$mo O‹S> H$m ñdmX Vmo
M¡VÝ`g_wÐ _| kmZ H$s bha| {ZaÝVa ~hVr ahVr h¢Ÿ& H$^r AmVm hr Zht h¡ Am¡a ñdê$n H$m ñdmX CgZo H$^r {b`m Zht
AmË_m kmZñdê$n h¡Ÿ& g§H$ën-{dH$ën go a{hV AmË_m H$m ewÕ h¡Ÿ& H$hZo H$m VmËn`© `h h¡ {H$ bmSy>, ~a\$s, no‹S>m Am{X {_ð>mÞ,
doXZ kmZ{Zð>nZo H$m _yb h¡, Bggo hr {gÕnX H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& YZ-gånXm VWm ór H$m gwÝXa eara Am{X O‹S> nXmW© Vmo naÐì`
ñd^mdgÝ_wI VËnaVm hr {gÕnX gmYZo H$m na_ Cnm` h¡Ÿ& {gÕnX h¢Ÿ& AV… CZH$m ñdmX AmZo H$m Vmo àíZ hr Zht CR>VmŸ& Š`m|{H$
H$s {g{Õ Ho$ {bE l_U AmJ_Mjw h¡Ÿ& EH$ Ðì` H$m AÝ` Ðì` _| AË`ÝVm^md h¡Ÿ& hm±, CZHo$ bú` go
_w{ZamO AmJ_Mjw go _hmd«Vm{X ^mdm| H$mo ko`ê$n Am¡a AmË_m AkmZr H$mo AnZo amJm{X H$m ñdmX AmVm h¡Ÿ& Cggo dh na _|
H$mo kmZê$n OmZVo h¡¢Ÿ& eara _| amoJ hmo, {dH$ma hmo AWdm H«$moY CËnÞ hmo ^bo-~wao H$s H$ënZm {H$`m H$aVm h¡Ÿ& na ^mB©! `h Vmo Xw…I H$m hr
Vmo Cgo ñdßZ Ho$ g_mZ OmZH$a eara H$s AdñWm OmZVo h§¡Ÿ& eara d ñdmX h¡Ÿ&
{dH$ma H$mo AnZm Zht _mZVo; {H$ÝVw CgH$mo OmZo§ hr Zht • Eogm Zht hmo Ahmo! `{X EH$ jU ^r kmZMoVZm H$m ñdmX b| Vmo BgHo$
gH$Vm; Š`m|{H$ kmZ ñd-na àH$meH$ ñd^mdr h¡Ÿ& kmZ AnZo ñd- OÝ_-_aU hr Q>b Omd|Ÿ& na.... AkmZr Zo Eogm à`ËZ H$^r {H$`m
gm_Ï`© go ñd-na H$s n{hMmZ H$aHo$ hr _moh H$m Zme H$aVm h¡Ÿ& hr ZhtŸ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-8, n¥ð>-376

100
200 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 235 201

Bggo (Eogm H$hm h¡ {H$) AmJ_MjwAm| H$mo (AmJ_ê$n Mjwdmbm|


àdMZgma JmWm 235 H$mo) Hw$N> ^r AÑí` Zht h¡Ÿ&
A~, `h g_W©Z H$aVo h¢ {H$ AmJ_ê$n Mjw go g~ Hw$N> {XImB© JmWm 235 na àdMZ
XoVm hr h¡ …• · AmJ_ go N>h Ðì`m| H$s {g{Õ/àVr{V hmoVr h¡Ÿ&
gìdo AmJ_{gÕm AËWm JwUnÁOEqh {MÎmoqhŸ& `hm± àW_ Ðì` H$s ~mV H$aVo h¢Ÿ& AmJ_ Ûmam g^r nXmW© ko`/
OmU§{V AmJ_oU {h nopÀN>Îmm Vo {d Vo g_Um&&235&& à_o` hmoVo h¢Ÿ& g_ñV Ðì` AmJ_mZwgma kmV hmoVo h¢Ÿ& Ho$dbr, {gÕ,
( h[aJrV ) g§V, ZmaH$s, {ZJmo{X`m Am{X AZ§V Ord, na_mUw go boH$a _hmñH$ÝY
{OZ-AmJ_m| go {gÕ hm| g~ AW© JwU-n`©` g{hVŸ&
{OZ-AmJ_m| go hr l_UOZ OmZH$a gmY| ñd{hVŸ&&235&&
VH$ nwX²>Jb Ðì`, Y_©, AY_©, AmH$me Am¡a Ag§»` H$mbmUw • `o
AÝd`mW© …• [ gd} AWm©… ] g_ñV nXmW© [ {MÌ¡… JwUn`m©`¡… ] g_ñV Ðì` h¡§Ÿ& AmOVH$ AZ§V Ord {gÕ hþE; {H$ÝVw CZgo ^r AZ§VJwUo
{d{MÌ (AZoH$ àH$ma H$s) JwUn`m©`m| g{hV [ AmJ_{gÕm… ] Ord g§gma _| ^Q>H$ aho h¢Ÿ& na_mUw ^r AZ§V h¡Ÿ& `h AmJ_{gÕ ~mV
AmJ_{gÕ h¢Ÿ& [ VmZ² A{n ] CÝh| ^r [ Vo l_Um… ] do l_U [ AmJ_oZ h¡Ÿ& do g^r Ðì` kmZ _| kmV hmoVo h¢Ÿ&
{h Ñï²>dm ] AmJ_ Ûmam dmñVd _| XoIH$a [ OmZpÝV ] OmZVo h¢Ÿ& · `o g_ñV Ðì` {d{MÌ JwU-n`m©`dmbo h¢Ÿ&
Q>rH$m …• àW_ Vmo, AmJ_ Ûmam g^r Ðì` à_o` (ko`) hmoVo h¢, AmJ_ _| d{U©V `o g_ñV Ðì` {d{MÌ JwU-n`m©` dmbo h¢Ÿ& {d{MÌ
Š`m|{H$ gd©Ðì` {dñnï> VH©$Um go A{déÕ h¢, (gd© Ðì` AmJ_mZwgma AWm©V² EH$ na_mUw AZ§V JwUñdê$n h¢Ÿ& AZ§V na_mUwAm| H$m EH$
Omo {deof ñnï> VH©$ CgHo$ gmW _obdmbo h¢ AWm©V² do AmJ_mZwgma ñH$ÝY AZÝVàXoer AmH$me Ho$ EH$ àXoe _| pñWV h¡Ÿ& EH$ {ZJmo{X`m
{dñnï> {dMma go kmV hm| Eogo h¢)Ÿ& Am¡a AmJ_ go do Ðì` {d{MÌ eara _| AZ§V AmË_m`| ahVr h¢ Am¡a àË`oH$ AmË_m {gÕ g_mZ AZ§V
JwUn`m©`dmbo àVrV hmoVo h¢, Š`m|{H$ AmJ_ H$mo ghàd¥Îm Am¡a H«$_àd¥Îm JwUm| H$s YmaH$ h¢Ÿ& {ZJmoX H$m Ord _Zwî` hmoH$a Ho$dbkmZ àmá H$aVm
AZoH$ Y_m] _| ì`mnH$ (AZoH$ Y_m] H$mo H$hZodmbm) AZoH$mÝV_`1 hmoZo h¡Ÿ& EH$ _Zwî` H$m Ord AmR> df© _| hr Ho$dbkmZ àmá H$aZo H$s gm_Ï`©
go AmJ_ H$mo à_mUVm H$s Cnn{Îm h¡ (AWm©V² AmJ_ à_mU^yV {gÕ aIVm h¡Ÿ& H$moB© Ðì`qbJr _w{Z _Zwî` hmoH$a Zdd| J«¡do`H VH$ OmVm h¡
hmoVm h¡)Ÿ& Bggo g^r nXmW© AmJ_{gÕ hr h¢ Am¡a do l_Um| H$mo ñd`_od Am¡a nwZ… Mmam| J{V`m| _| n[a^«_U ^r H$aVm h¡Ÿ& na_mUw AZ§V JwUm| H$m
ko`^yV hmoVo h¢; Š`m|{H$ l_U {d{MÌJwUn`m©`dmbo gd©Ðì`m| _| ì`mnH$
{nÊS> h¡Ÿ& AmË_m ^r AZ§VJwUm| H$m {nÊS> h¡Ÿ& kmZJwU ñd H$mo ^r OmZVm
(gd©Ðì`m| H$mo OmZZodmbo) AZoH$mÝVmË_H$ lwVkmZmon`moJê$n2 hmoH$a
n[aU{_V hmoVo h¢Ÿ& h¡ Am¡a AÝ` AZ§V JwUm|, nXmWm] H$mo ^r OmZVm h¡, bo{H$Z lÕm ñd`§
H$mo Zht OmZVr h¡, BgàH$ma AZoH$àH$ma H$s [d{MÌVm h¡Ÿ&
1. AZoH$mÝV = AZoH$ AÝV; AZoH$ Y_©Ÿ& (Ðì`lwV AZoH$mÝV_` h¡; gd©Ðì`m| Ho$ EH$ hr gmW
Am¡a H«$_e… àdV©_mZ AZoH$ Y_m] _| ì`má (CÝh| H$hZodmbo) AZoH$ Y_© Ðì`lwV h¢Ÿ&) EH$ na_mUw EH$ g_` _| Mm¡Xh amOy à_mU D±$MmB© VH$ OmVm h¡
2. lwVkmZmon`moJ AZoH$mÝV_` h¡Ÿ& gd©Ðì`m| Ho$ AZoH$ Y_m] _| ì`má (CÝh| OmZZodmbo AZoH$ Am¡a AZoH$ na_mUwAm| go ~Zm hþAm eara `ht n‹S>m ahVm h¡, dh D$na
Y_© ^mdlwVkmZ _| h¢)Ÿ&
101
202 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 235 203

H$s Amoa J_Z hr Zht H$aVm, `h H¡$go? • Eogm ^«_ `{X {H$gr AkmZr g_ñV n`m©`| EH$gmW Zht hmo gH$VrŸ& JwU joÌ Ho$ gmW ghdVu h¡§ Am¡a
H$mo hmod| Vmo CgHo$ `WmW©Vm Zht h¡Ÿ& n`m©` H$mb^oX go H«$_~Õ h¡Ÿ&
Ord H$hZm Hw$N> MmhVm h¡ Am¡a H$hVm Hw$N> Am¡a h¡Ÿ& `h dmUr/ g_ñV Ðì`m| _| {dÚ_mZ ghdVu JwU Am¡a H«$_àd¥Îm n`m©`m| H$m
O‹S> H$m {d{MÌ n`m©`Y_© h¡Ÿ& eara Ho$ H¥$f hmoZo Ho$ H$maU dmUr Añnï>ê$n dU©Z AmJ_ _| àmá hmoVm h¡Ÿ& AmJ_ _| àË`oH$ Ðì` Ho$ AZoH$mÝV_`
go gwZmB© XoVr h¡, `h O‹S> ^mfm H$m Añnï>ê$n n[aU_Zñd^md h¡Ÿ& AZ§V Y_m] H$m H$WZ àmá hmoVm h¡Ÿ&
AkmZr Ord àW_V: dñVwñdê$n H$mo AñdrH$ma H$aVm h¡; {H$ÝVw AZoH$mÝV H$m Ñï>mÝV …• AmË_m O‹S>ê$n Zht hmoVm Am¡a O‹S> na_mUw
AÝV_w©hÿV© _mÌ _| hr gå`½Xe©Z àmá H$aVm h¡, níMmV² _w{ZnZm àmá H$a AmË_ê$n Zht hmoVmŸ& EH$ JwU AÝ` JwUê$n Zht hmoVm Am¡a EH$ n`m©`
Ho$dbkmZ àmá H$aVm h¡Ÿ& Xmo K‹S>r nyd© gV²ñdê$n go BÝH$ma H$a ahm Wm AÝ` n`m©`ê$n Zht hmoVrŸ& eara eara Ho$ H$maU h¡; AmË_m Ho$ H$maU
Am¡a Xmo K‹S>r ~mX hr Ho$dbkmZ àmá H$a {b`m • `hr {d{MÌVm h¡Ÿ& ZhtŸ& dmUr, dmUr Ho$ H$maU h¡Ÿ& BÀN>m, BÀN>m Ho$ H$maU h¡Ÿ& dmUr `m
{H$gr Ord Ho$ ~w{Õ H$m AË`ÝV {dH$mg {XImB© XoVm h¡; {H$ÝVw Cgo BÀN>m EH$-Xygao Ho$ H$maU ZhtŸ&
gV² H$m lÕmZ-kmZ Zht h¡Ÿ& gV² H$m Vrd« {damoY H$aHo$ dh ZaH$- àË`oH$ dñVw ñd`§ {gÕ h¡, dh AÝ` go Zht h¡Ÿ& AÝ` Ho$ H$maU h¡ •
{ZJmoX OmVm h¡Ÿ& EH$ g_` nyd© AJmY ~w{Õ H$m Ymar n§MopÝÐ` _Zwî` Wm Eogm H$h| Vmo dñVw H$m "ApñVnZm' AÝ` Ho$ AmYma go K{Q>V hmoJmŸ&
Vmo AJbo hr g_` {ZJmoX H$mo àmá hmoZo go AË`ën kmZ ahm • `h dñVw ñdV§Ì Zht ahoJrŸ& nyd© _| ew^amJ Wm, AV… Y_©Xem àJQ> hþB©
AWdm dV©_mZ _| {dH$ma h¡; Bg{b`o nyd©n`m©` _| ^r {dH$ma Wm • Eogm
n[adV©Z H¡$go hmoVm h¡ ?
Zht h¡Ÿ&
Ord Zo AZoH$m| ~ma {_Ï`m^md H$m godZ {H$`m; Bg{b`o {ZJmoX
àË`oH$ Ðì` AZm{XH$mb go ñd`§ Ho$ H$maU h¡; na Ho$ H$maU ZhtŸ&
eara H$mo àmá hþAm • Eogm Zht h¡Ÿ& `h Vmo earaê$n n`m©` H$s {d{MÌVm
JwU ^r AZm{XH$mb go ñd`§ Ho$ H$maU h¢; na Ho$ H$maU ZhtŸ& {dH$maê$n
h¡, Omo eara Ho$ H$maU àmá hþB© h¡ Am¡a AmË_m H$s {d{MÌVm AmË_m Ho$ n`m©` dV©_mZ g_` Ho$ H$maU h¡, nyd© {dH$ma Ho$ H$maU Zht VWm dV©_mZ
H$maU h¡Ÿ& àË`oH$ Ðì` {d{MÌ JwU-n`m©`dmbm h¡ • Eogm hr JwU- {Z_©b n`m©` nyd© n`m©` Ho$ H$maU Zht h¡Ÿ& àË`oH$ AmË_m Am¡a na_mUw
n`m©`m| H$m {d{MÌ ñd^md h¡, Bg_| AÝ` H$moB© H$maU Zht h¡Ÿ& ñdV§Ì h¢Ÿ& H$moB© ^r Ðì` na Ho$ H$maU h¡ • Eogm H$hm OmE Vmo g_ñV
· AmJ_ ghdVu JwU Am¡a H«$_dVu n`m©`m| Ho$ Y_m] H$mo ~VmVm h¡Ÿ& Ðì`m| H$s ñdV§ÌVm IpÊS>V hmo OmEJr, AV: àË`oH$ nXmW© ñdV§Ì h¡ •
ghàd¥Îm JwU Am¡a H«$_àd¥Îm n`m©`ê$n AZoH$ Y_m] H$m H$WZ BgàH$ma ^JdmZ H$s dmUr AZoH$mÝV_` Y_© H$mo ~VmVr h¡Ÿ&
H$aZodmbm AZoH$mÝV_` AmJ_ h¡Ÿ& dh AmJ_ à_mU^yV h¡Ÿ& AmË_m _| · g_ñV Ðì`m| Ho$ AZoH$mÝV_` Y_© H$m H$WZ AmJ_ _| àmá hmoVm
kmZ-Xe©Z-Mm[aÌ Am{X AZÝV JwU EH$ gmW ahVo h¢, BZ JwUm| H$mo h¡,AV… AmJ_ à_mU^yV h¡Ÿ&
ghàd¥Îm H$hVo h¢ Am¡a n`m©` EH$ Ho$ ~mX EH$ hmoVr h¡, {H$gr ^r g_` AmJ_ AZoH$ Y_m] H$mo ~VmVm h¡Ÿ& {OgHo$ kmZ _| AZ§V Ðì`, JwU
n`m©`m| H$m H«$_ Qy>Q>Vm Zht h¡, AV: n`m©`m| H$mo H«$_àd¥Îm H$hm OmVm h¡Ÿ& Am¡a n`m©`m| H$mo OmZZo H$s gm_Ï`© h¡, CgH$s dmUr hr dñVwñdê$n H$mo
102
204 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 235 205

~VmZo _| {Z{_Îm hmoVr h¡; AV… dmUr Ûmam dñVwñdê$n g_P _| AmVm h¡ VÎdkmZr àË`oH$ nXmW© Am¡a CZHo$ Ðì`-JwU n`m©` H$mo `WmW©ê$n
• Eogm H$hH$a dmUr H$mo Amamo{nV {H$`m OmVm h¡Ÿ& `h dmUr hr Ðì`lwV go OmZ boVo h¢Ÿ& CZHo$ kmZ _| {H$gr dñVw H$m ahñ` namojê$n go eof Zht
AWm©V² AmJ_ H$s _{h_m H$mo ~VmVr h¡Ÿ& ahVm, AV… CZH$m namojkmZ n[anyU© h¡Ÿ&
drVamJ H$s dmUr _| AZ§V Ðì`m| H$mo H$hZo H$s VmH$V Z hmoVr Vmo ^JdmZ H$s dmUr _| g_ñV Ðì`-JwU-n`m©` H$m `Wmê$n H$WZ
dmUr na {Z{_ÎmnZo H$m Amamon ^r Zht AmVm; AV… {Z{_Îm ê$n go CZ hmoVm h¡, AV… dh ^r n[anyU© h¡Ÿ&
g_ñV Ðì`-JwU-n`m©` H$m H$WZ H$aZo H$s gm_Ï`© dmUr _| h¡; BgàH$ma · n[anyU©Vm H$m lÕmZ-kmZ H$aHo$ Omo pñWa ahVm h¡, dh Adí` hr
AmJ_ à_mU^yV {gÕ hmoVm h¡Ÿ& n[anyU©Vm H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ&
· ^md lwVkmZr _w{Z namojkmZ _| n[anyU© h¡§Ÿ& Ho$dbr ^JdmZ EH$ g_` _| g_ñV Ðì`-JwU-n`m©` H$mo àË`j
g_ñV nXmW© AmJ_{gÕ Am¡a _w{Z`m| Ho$ kmZ _| kmV h¡§; Š`m|{H$ n[anyU© OmZVo h¡,§ AV… gd©k àË`j kmZ go n[anyU© h¡Ÿ& _w{ZamO namojkmZ
{d{MÌ JwU n`m©`dmbo g^r Ðì`m| Am¡a CZHo$ AZoH$ Y_m] H$mo OmZZo H$s go OmZVo h¢, AV… do namojkmZ _| n[anyU© h¢ VWm drVamJ H$s dmUr
gm_Ï`© ^mdlwVkmZ _| h¡Ÿ& `h ^mdlwVkmZ _w{ZamOm| H$mo hmoVm h¡Ÿ& AV… dñVwñdê$n H$mo H$hZo H$s gm_Ï`©dmbr h¡, AV: dmUr ^r n[anyU© h¡Ÿ&
_w{ZamO g_ñV nXmWm] Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` H$mo namoj ar{V go n[anyU© Eogo `WmW© kmZnyd©H$ na H$s _{h_m N>moS>H$a {Ogo ñd H$s _{h_m
OmZVo h¢ AWm©V² ñd`_od OmZVo h¢Ÿ& AmVr h¡, n[anyU© ñd^md H$s _{h_m AmVr h¡, Cgo gå`½Xe©Z àJQ>
`hm± 1. do nXmW© ko` h¢, AV… _w{ZamO OmZVo h¢ VWm 2. AmJ_ hmoVm h¡Ÿ& `hm± gå`½Xe©Znyd©H$ Omo Mm[aÌXem H$s ~mV h¡, Cgo g_{H$Vr
g^r nXmWm] H$mo H$hVm h¡, AV… _w{ZamO OmZVo h¢ • Eogm Zht h¡Ÿ& `hm± Jm¡Uê$n go YmaU H$aVm h¡Ÿ&
^mdlwVkmZ Ho$ gm_Ï`© H$m dU©Z h¡Ÿ& VrWªH$aXod H$s dmUr n[anyU© h¡ Cg dmUr H$m ^moJ CÝh| {_b ahm h¡
eara, amJ-Ûofm{X go {^Þ _¢ kmZmZÝXñdê$n hÿ± • Eogr lÕm- Am¡a {deofê$n go ñd`§ Ho$ ñd^md _| EH$mJ« hmoZo go dh ^r g_ñV Ðì`m|
kmZnyd©H$ ñd H$s Amoa àd¥Îm hmoZodmbr kmZn`m©` AZ§V-Ðì`-JwU- H$mo àË`j OmZZo H$s {Xem _| CÝ_wI hmo ahm h¡ AWm©V² gd©V: Mjw/
n`m©` H$mo namojar{V go OmZZo H$s gm_Ï`© aIVr h¡Ÿ& {OgàH$ma dmUr Ho$dbkmZ Xem H$mo àmá H$aZo H$s Amoa AJ«ga hmo ahm h¡Ÿ& {Ogo n[anyU©Vm
H$s n`m©` g_ñV Ðì`m| _| ì`mnH$ h¡, CgràH$ma ^mdlwVkmZ H$s n`m©` H$m ^md^mgZ h¡, dh {ZpíMVê$n go n[anyU©Vm H$mo àmá H$aVm hr h¡Ÿ&
^r g^r H$mo namoj ar{V go `WmW© OmZ boVr h¡Ÿ& AmË_m Am¡a O‹S> H$s {^ÞVm H$m kmZ AmJ_nyd©H$ hmoVm h¡Ÿ& Ðì`-
· Ho$dbkmZr àË`jkmZ _|, lwVkmZr namojkmZ _| Am¡a drVamJdmUr JwU Am¡a {Z_©b n`m©` H$m kmZ ^r AmJ_ go hr hmoVm h¡Ÿ& `h AmJ_Mjw
H$WZ _| n[anyU© hmoVr h¡Ÿ& gm_mÝ` OZm| Ho$ {bE AÑí` Zht h¡, A{nVw Bgr Ho$ AmYma go àË`oH$
AmJ_ AZ§V Ðì`-JwU-n`m©` H$mo H$h gH$Vm h¡, AV… AZ§V Y_© _Zwî` dñVwñdê$n H$m `WmW© kmZ àmá H$a gH$Vm h¡Ÿ& earam{X na h¢,
Cg_| ì`mnH$ h¡Ÿ& ho Ordm| ! O¡gm {Z{_Îm hmo, d¡gm H$hm OmVm h¡Ÿ& gd©k nwÊ`-nmn Cnm{Y^md h¢ Am¡a EH$ ewÕ AmË_m hr {Zénm{Y VÎd h¡ •
^JdmZ H$m Ho$dbkmZ àË`oH$ nXmW© Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` H$mo EH$ g_` Eogm kmZ AmJ_ Ûmam hr hmoVm h¡Ÿ& AmJ_ H$m n[anyU© kmZ _w{ZamOm| H$mo
_| n[anyU© OmZ boVm h¡, AV… CZH$m kmZ nyU© àË`j h¡Ÿ& dV©Vm h¡, AV… CÝh| AmJ_Mjw H$hVo h¢Ÿ& ·
103
206 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 236 207
Bg{b`o CZHo$ gd©V… {Zd¥{Îm H$m A^md h¡Ÿ& (AWm©V² {H$gr ^r Amoa go
àdMZgma JmWm 236 • qH${MV²_mÌ ^r {Zd¥{Îm Zht h¡), VWm{n (2) CZHo$ na_mË_kmZ Ho$
A~, AmJ_kmZ, VËnyd©H$ VÎdmW©lÕmZ Am¡a VXw^`nyd©H$ g§`VÎd A^md Ho$ H$maU ko`-g_yh H$mo H«$_e… OmZZodmbr {ZaJ©b1 k{á hmoZo
H$s `wJnVVm H$mo _moj_mJ©nZm hmoZo H$m {Z`_ H$aVo h¢Ÿ& go kmZê$n AmË_VËd _| EH$mJ«Vm H$s àd¥{Îm H$m A^md h¡Ÿ& (BgàH$ma
(AWm©V² Eogm {Z`_ {gÕ H$aVo h¢ {H$ • 1. AmJ_kmZ, 2. VËnyd©H$ CZHo$ g§`_ {gÕ Zht hmoVm) Am¡a (BgàH$ma) {OZHo$ g§`_ {gÕ Zht
VËdmW©lÕmZ Am¡a 3. CZ XmoZm| nyd©H$ g§`VnZm BZ VrZm| H$m gmW hmoZm hmoVm, CÝh| gw{ZpíMV2 EH$mJ²«`n[aUVVmê$n lm_Ê` hr • {OgH$m
hr _moj_mJ© h¡) …• Xygam Zm_ _moj_mJ© h¡ dhr • {gÕ Zht hmoVmŸ&
AmJ_nwìdm {XÆ>r U ^d{X Oñgoh g§O_mo VñgŸ& Bggo AmJ_kmZ • VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd Ho$ `wJnVnZo H$mo
UËWr{X ^U{X gwÎm§ Ag§OXmo hmo{X {H$Y g_Umo&&236&& hr _moj_mJ©nZm hmoZo H$m {Z`_ hmoVm h¡Ÿ&
( h[aJrV ) JmWm 236 na àdMZ
{OZmJ_ AZwgma {OZH$s Ñ{ï> Z do Ag§`_rŸ& A~, AmJ_kmZnyd©H$ ZdVÎdm| H$s lÕm Am¡a lÕmnyd©H$ AÝVa§J
`h {OZmJ_ H$m H$WZ h¡ do l_U H¡$go hmo gH|$Ÿ&&236&& brZVm • BZ VrZm| Ho$ `wJnV²nZo H$mo _moj_mJ© {gÕ hmoVm h¡•Eogm H$hVo h¢Ÿ&
AÝd`mW© …• [ Bh ] Bg bmoH$ _| [ `ñ` ] {OgH$s [ AmJ_nydm© gå`½Xe©ZnydH© $ hr d«V-{Z`_-g§`_Xem hmoVr h¡Ÿ& {Ogo gå`½Xe©Z
Ñ{ï>… ] AmJ_nyd©H$ Ñ{ï> (Xe©Z) [ Z ^d{V ] Zht h¡ [ Vñ` ] CgHo$ Zht h¡, Cgo gƒo d«V-{Z`_ Am{X ^r Zht h¢Ÿ& dh fQ²>H$m` Ho$ Ordm| H$s
[ g§`_… ] g§`_ [ ZmpñV ] Zht h¡, [ B{V ] BgàH$ma [ gy̧ ^U{V ] ajm H$aVm hmo Vmo ^r Cgo g§`_ Zht h¡Ÿ& gå`½Xe©Z H$m H$maU AmJ_kmZ
gyÌ H$hVm h¡; Am¡a [ Ag§`V… ] Ag§`V dh [ l_U… ] l_U [ H$W§ h¡Ÿ& Omo Ord eara Am¡a nwÊ` go Y_© _mZVo h¢, AnZr AmË_m H$mo namYrZ
^d{V ] H¡$go hmo gH$Vm h¡? _mZVo h¢, CÝh| BÀN>m {ZamoYê$n Vn Zht hmoVmŸ& g§`_^md AWm©V² _w{ZnZm
Q>rH$m …• Bg bmoH$ _| dmñVd _|, ñ`mËH$ma {OgH$m {M• h¡ Eogo Zht hmoVm h¡Ÿ&
AmJ_nyd©H$ VËdmW©lÕmZbjUdmbr1 Ñ{ï> go Omo eyÝ` h¢ CZ g^r H$mo AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod H$hVo h¢ {H$ _w{ZnZm AWdm g§`_rnZm AmË_m
àW_ Vmo g§`_ hr {gÕ Zht hmoVm, Š`m|{H$ (1) ñd-na Ho$ {d^mJ Ho$ Ho$ lÕm-kmZ-a_UVmnyd©H$ àJQ> hmoVm h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZ {~Zm nm±M
A^md Ho$ H$maU H$m`m Am¡a H$fm`m| Ho$ gmW EH$Vm H$m AÜ`dgm` BpÝÐ`m| H$m {ZamoY, d«V, Vnm{X Hw$N> ^r H$m`©H$mar Zht h¢Ÿ& g§`moJ d amJ
H$aZodmbo Eogo do Ord, {df`m|2 H$s A{^bmfm H$m {ZamoY Zht hmoZo go go a{hV AamJr AmË_VÎd H$s AmJ_nyd©H$ lÕm Am¡a a_UVm hmo Vmo
N>h Ord{ZH$m` Ho$ KmVr hmoH$a gd©V… (g~ Amoa go) àd¥{Îm H$aVo h¢, _w{ZnZm hmoVm h¡ • `hr _moj_mJ© h¡Ÿ&
1. VËdmW©lÕmZbjUdmbr = VËdmW© H$m lÕmZ {OgH$m bjU h¡ Eogr (gå`½Xe©Z H$m _w{ZamO H$mo AÝVX©em _| kmZ-d¡am½` H$s d¥{Õ hþB© h¡, do N>R>d|-
bjU VËdmW©lÕmZ h¡Ÿ& dh AmJ_nyd©H$ hmoVm h¡Ÿ& AmJ_ H$m {M• "ñ`mV²' H$ma h¡Ÿ& gmVd| JwUñWmZ _| PybZodmbo na_ drVamJr g§V h¢Ÿ& CÝh| Aën amJ
2. {OZ Ordm| H$mo ñdna H$m ^oXkmZ Zht h¡ CZHo$ ^bo hr H$Xm{MV² n§MopÝÐ`m| Ho$ {df`m| H$m
g§`moJ {XImB© Z XoVm hmo, N>h Ord{ZH$m` H$s Ðì`qhgm {XImB© Z XoVr hmo Am¡a BgàH$ma Am¡a ~mø _| Z¾ {XJå~aXem dV©Vr h¡ • `hr _w{ZnZm h¡, _moj_mJ© h¡Ÿ&
g§`moJ go {Zd¥{Îm {XImB© XoVr hmo, VWm{n H$m`m Am¡a H$fm` Ho$ gmW EH$Ëd _mZZodmbo CZ
Ordm| Ho$ dmñVd _| n§MopÝÐ` Ho$ {df`m| H$s A{^bmfm H$m {ZamoY Zht h¡, qhgm H$m 1. {ZaJ©b = {Za§Hw$e, g§`_a{hV; ñdÀN>ÝXrŸ&
qH$M{V²_mÌ A^md Zht h¡ Am¡a BgàH$ma na^md go qH${MV²_mÌ {Zd¥{Îm Zht h¢Ÿ& 2. {ZpíMV = Ñ‹T> (Ñ‹T>Vmnyd©H$ EH$mJ«Vm _| n[aU{_V hmoZm gmo lm_Ê` h¡Ÿ&)
104
208 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 236 209
AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod Zo Ho$dbr ^JdmZ Ho$ _§Ìm| H$m ahñ` CX²>KmQ>Z {Ogo gƒr Ñ{ï> AWm©V² gƒo dñVwñdê$n H$m kmZ Zht h¡, dh AkmZr
{H$`m h¡Ÿ& AmË_kmZ-Ü`mZ _| hr PybZodmbo do na_ drVamJr ^mdqbJr Ord "eara _¢ hÿ±', "_¢ dmUr go ~mobVm hÿ±', "_oao H$maU eara H$s pñW{V
g§V Wo; {H$ÝVw AënamJ de {dH$ën CËnÞ hmoZo go CZHo$ Ûmam `h h¡'Ÿ, "amoQ>r Z ImZo go d«V-Cndmg hþAm, AV: Y_© hþAm', "_¢Zo Ord
emó-aMZm hþB© h¡Ÿ& ajm H$m ^md {H$`m; AV… CgH$m ~Mmd hþAm', "_oao H$maU naÐì`m| Ho$
Ahmo ! OJV Ho$ Ordm| H$mo AmJ_nyd©H$ lÕmZ Zht h¡Ÿ& {ÌbmoH$sZmW H$m`m] H$s {g{Õ hmoVr h¡' • Eogo AZoH$ àH$ma go VÎd{damoYr lÕm H$aVm
gd©kXod Zo àË`oH$ nXmW© H$mo {^Þ d ñdV§Ì ~Vm`m h¡Ÿ& ñd^md-{d^md h¡; {H$ÝVw _oar n`m©` _oao H$maU h¡ Am¡a na H$s n`m©` na Ho$ H$maU h¡ •
^r {^Þ-{^Þ h¢Ÿ& BZ g~H$m AmJ_ Ûmam kmZ-lÕmZ H$a| Vmo gå`½Xe©Z Eogr gƒr lÕm Zht H$aVmŸ& Mm[aÌ H$m _yb gå`½Xe©Z h¡; AV:
Adí` àJQ> hmoVm h¡, AÝ`Wm gå`½Xe©Z Zht hmoVmŸ& gå`½Xe©Z Ho$ {~Zm Mm[aÌ H$Xm{n Zht hmo gH$VmŸ&
Aao ^mB© ! {OgH$s lÕm H$m hr {R>H$mZm Zht hmo, Cg Ord H$mo lmdH$ · ñd-na ^oX{dkmZ Ho$ A^md Ho$ H$maU AkmZr Ord eara Am¡a
`m _w{ZnZm H¡$go hmo gH$Vm h¡Ÿ? eara Am{X O‹S> nXmWm] H$s n`m©`| ñd`§ amJm{X Ho$ gmW EH$Ëd~w{Õ H$aVm h¡Ÿ&
AnZo go hmoVr h¡, AmË_m _mÌ Cgo OmZZo-XoIZodmbm h¡ • Eogm {Ogo ^mZ AkmZr Ord H$mo Ag§»`àXoer AmË_m ñd Am¡a earam{X na •
Zht h¡, Cgo _w{ZnZm H¡$go hmo gH$Vm h¡ ? AWm©V² Zht hmo gH$VmŸ& Eogm ñd-na Ho$ {d^mJ H$m A^md h¡Ÿ& OmZZo-XoIZoê$n ewÕ Cn`moJ
· {Ogo gå`½Xe©Z Zht h¡, Cgo Mm[aÌ ^r Zht h¡Ÿ& ñd Am¡a X`m-XmZm{X n[aUm_ na • Eogm Cgo ^oXkmZ Zht dV©VmŸ&
Q>rH$m Ho$ "Bg bmoH$' eãX Ûmam AmMm`©Xod bmoH$ H$s {dÚ_mZVm AkmZr eara Ho$ gmW EH$Ëd~w{Õ H$aVm h¡Ÿ& eara Ho$ H$maU Y_©
~VmVo h¢Ÿ& ""~«÷gË` Am¡a OJV² {_Ï`m'' • Eogr ~mV `hm± Zht h¡Ÿ& `h hmoJm, eara H$m Ü`mZ aI|Jo Vmo AÀN>m ahoJm, AV: Amhmam{X H$m godZ
bmoH$ AZm{X-{ZYZ h¡ VWm AmË_m Am¡a O‹S>nXmW© XmoZm| hr Bg bmoH$ _| H$aZm Mm{hE • Eogm AkmZr _mZVm h¡; {H$ÝVw ^mB© ! Amhma Am{X Ho$
AZm{X go {dÚ_mZ h¢Ÿ& AmJ_ H$m {M• ñ`mËH$ma h¡Ÿ& ñ`mV² AWm©V² H$maU eara Zht {Q>H$Vm, Bg ~mV H$m Cgo ^mZ Zht h¡Ÿ&
Anojm `wº$ H$WZŸ& H$m`moËgJ© Ho$ g_` H$m`m H$mo pñWa aIZm, dMZm| go _m¡Z ahZm
AmË_m ñd`§ Ho$ H$maU hmo Am¡a na Ho$ H$maU ^r hmo • Eogm Zht hmo • BgàH$ma dh H$m`m Am¡a dMZ H$s {H«$`m AnZo AmYrZ _mZVm h¡Ÿ&
gH$VmŸ& AmË_m ñd Anojm go ñd h¡ Am¡a na Anojm go ñd Zht h¡ • Eogo ^JdmZ H$s ^{º$-nyOm go AWdm VrW©joÌm{X Ho$ Xe©Z go Y_© hmoVm h¡ •
Anojm H$WZ H$mo ñ`mËH$ma H$hVo h¢Ÿ& AmË_m, AmË_m Ho$ H$maU h¡, O‹S> Eogm _mZZodmbo H$mo ñd-na H$m {ddoH$ Zht h¡Ÿ& gå_oX{eIaOr hm| `m
Ho$ H$maU ZhtŸ& gå`H²$lÕm {ZO Aml` go àJQ> hmoVr h¡, Xod-emó- gmjmV² Xod-Jwé-emó hm|, do _oao {b`o na hr h¢ VWm CZHo$ à{V {dÚ_mZ
Jwé Ho$ AmYma go ZhtŸ& àË`oH$ AmË_m Am¡a na_mUw Ho$ Ðì`-JwU n`m©` amJ ^r na hr h¡Ÿ& eara, na Ho$ H$maU {Q>H$Vm h¡ • Eogm _mZZodmbm ñd-
AnZo ñd`§ Ho$ H$maU h¢, na Ho$ H$maU ZhtŸ& BgàH$ma ZmZm AnojmAm| go na H$s EH$Vm H$aVm h¡Ÿ& BgàH$ma ñd-na _| AZoH$àH$ma H$s ^«mpÝV`m|
AmJ_ _| dU©Z hmoVm h¡Ÿ& dmbm lmdH$ hmo `m gmYw hmo, {_Ï`mÑ{ï> hr h¡Ÿ&
AmJ_kmZnyd©H$ VÎdmW©lÕmZ Ho$ bjU go `wŠV {Ogo nXmW© Ñ{ï> X`m-XmZm{X {dH¥$V^md h¢ Am¡a ewÕ Cn`moJ "ñd'^md h¡; {H$ÝVw
àJQ> Zht h¡, CZ Ordm| H$mo g§`_ {gÕ Zht hmoVm h¡Ÿ& AkmZr Ord X`m-XmZm{X ^md H$mo H$aZo`mo½` Ed§ CZgo _wPo {Z{d©H$mar
105
210 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 236 211
Xem àmá hmoJr • Eogr _mÝ`Vm H$aVm h¡ Am¡a H$fm`^mdm| Ho$ gmW _¢ naOrd H$mo ~Mm gH$Vm hÿ± • Eogr EH$Ëd~w{Õ H$aZodmbm Ord
EH$Ëd~w{Õ H$aVm h¡Ÿ& dmñVd _| N>hH$m` Ho$ Ordm| H$m KmVr h¡Ÿ& AkmZr lmdH$ hmo `m _w{Z,
{OÝh| ñd-na H$m ^oXkmZ Zht h¡, CZHo$ ^bo hr nm±M BpÝÐ`m| Ho$ dh gX¡d hr eara AZwHy$b hmo Vmo bm^ hmoJm, eara H$s {H«$`m go Y_©
{df`m{X H$m g§`moJ {XImB© Zht XoVm hmoŸ& N>h H$m` Ho$ Ordm| H$s Ðì` hmoJm • Eogr _mÝ`Vm H$aVm h¡Ÿ&
qhgm ^r Zht {XImB© XoVr hmoŸ& gmW hr eara Am¡a g§`moJm{X go H$Xm{MV² dh H$Xm{MV² {ZXm}f Amhma boVm hmo, nm±M g{_{V H$m nmbZ
{Zd¥{Îm {XImB© XoVr hmo, {\$a ^r eara Am¡a {dH$ma Ho$ gmW EH$Ëd~w{Õ H$aVm hmo, {H$gr Ord H$m KmV H$aVo hþE {XImB© Z ^r XoVm hmo, {\$a ^r
H$aZodmbo Ordm| H$mo dmñVd _| nm±M BpÝÐ`m| Ho$ {df`m| H$s A{^bmfm dh N>hH$m` Ho$ Ordm| H$m KmVr h¡; Š`m|{H$ eara Am¡a nwÊ`-nmn go
H$m {ZamoY Zht h¡Ÿ& qhgm H$m a§M_mÌ ^r A^md Zht hmoZo go CÝh| na^mdm| a{hV _oam AmË_m kmVm-Ñï>m h¡ • Eogm Z _mZH$a dh {ZO M¡VÝ` àmUm|
go {~ëHw$b ^r {Zd¥{Îm Zht h¡Ÿ& H$m KmV H$aVm h¡Ÿ&
AkmZr Ord ~mø _| amÁ`, Hw$Qw>§~m{X H$m Ë`mJ H$a _w{Z hþAm hmo, eara Am¡a H$fm`m{X Ho$ gmW EH$Ëd~w{Õ H$aZodmbo Ord H$mo N>h
{ZXm}f Amhma J«hU H$aVm hmo; VWm{n _mÌ H$fm` _§XVm H$mo hr Y_© H$m` Ho$ Ordm| H$s qhgm Q>br Zht h¡Ÿ& _¢ na Ord H$mo ~Mm gH$Vm hÿ± `m
_mZo Vmo CgHo$ gm§gm[aH$ {df`m| H$s é{M g_má Zht hþB© h¡; Cgo Vmo CZH$m nmbZ H$a gH$Vm hÿ± • Eogm _mZZodmbm Ord hr N>hH$m` H$m
{dH$ma Am¡a ~mø {H«$`m H$s hr é{M h¡Ÿ& KmVr h¡Ÿ& dV©_mZ _| {H$gr Ord H$s qhgm H$m ^md Cgo Zht h¡, VWm{n _¢
~mø go eara Am¡a {df`-H$fm`m{X H$m Ë`mJr {XImB© XoVm h¡; {H$gr Ord H$s ajm H$a gH$Vm hÿ± • Eogm _mZZodmbo Zo g~ Ordm| Ho$ àmU
{H$ÝVw AÝVa§J _| {dH$ma H$m A{^àm` h¡Ÿ& kmVm-Ñï>m ñd^md H$s é{M namYrZ _mZH$a CZHo$ ajU H$m Omo ^md {H$`m h¡, dh ^md hr {dH$ma h¡Ÿ&
Zht h¡Ÿ& EH$ g_`dVu amJ Ho$ ñdm{_Ëd H$s é{M H$ao Vmo {ÌH$mbdVu àíZ … • ~mø _| `{X H$moB© Ord N>hH$m` Ho$ Ordm| H$m KmV Zht H$ao
amJ H$m ñdm_rnZm Zht Ny>Q>Vm h¡Ÿ& Cgo VËg§~§Yr g§`moJm{XH$ H$m A{^àm` Vmo dh ì`dhma qhgm go {Zd¥Îm h¡ {H$ Zht ?
dV©Vm h¡Ÿ& Cgo {df`m| H$s é{M h¡, AV: {df`m| _| hr AQ>H$m hþAm h¡Ÿ& CÎma …• ZhtŸ& dh Ord ì`dhma go ^r {Zd¥Îm Zht h¡Ÿ& Aew^^md
AmË_m Y«wd kmZmZÝXñd^mdr h¡; {H$ÝVw AkmZr Ord Yw«d ñd^md H$s VWm qhgm H$m {Z{_Îm {XIVm Zht hmo Vmo OJVOZ Cgo {Zd¥Îm H$h|;
é{M N>mo‹S>H$a AY«wd {dH$ma H$s é{M H$aVm h¡Ÿ& {dH$ma H$s é{Mdmbm g§`moJ
{H$ÝVw h_ Cgo {Zd¥Îm Zht H$hVoŸ& AÝVa _| "_¢ na H$mo _ma `m ~Mm gH$Vm
H$s é{Mdmbm h¡Ÿ& dh nanXmWm] H$mo AnZm _mZH$a `h g§`moJ AZwHy$b
h±ÿ' • Eogm ^md {dÚ_mZ h¡ V~ VH$ Cgo N>hH$m` Ho$ Ordm| Ho$ KmV go
Am¡a `h à{VHy$b • Eogr AZwHy$b-à{VHy$b H$s _mÝ`Vm H$aVm h¡Ÿ&
{Zd¥{Îm H$m gd©V: A^md h¡Ÿ&
"eara_mÚ§ Ibw Y_© gmYZ_²' • Eogm _mZH$a eara H$mo hï>-nwï>
H$aVm h¡Ÿ& H$moB© Ord gmpËdH$ àd¥{Îmdmbm hmo, Vmo Cgo ^r Eogm hr CnXoe H$moB© Ord O§Jb, {J[a-Jw\$m _| Ü`mZ-brZ hmo; {H$ÝVw `h {dMma
XoVm h¡Ÿ& Amhmam{X Ho$ J«hU Ûmam eara, nm±M BpÝÐ` Am¡a CZHo$ {df`m| _| H$a| {H$ Ü`mZ Am¡a H$fm` H$s _§XVm Y_© _| _XX H$aVr h¡ Vmo Cgo ^r
EH$Ëd~w{Õ H$aVm h¡Ÿ& {Zd¥{Îm Zht h¡Ÿ& dh Ord ~mø _| Z½Z {XJå~a Xem YmaU H$ao; {H$ÝVw
· "_¢ naOrd H$mo ~Mm gH$Vm hÿ±' • Eogm _mZZodmbm Ord N>hH$m` Ho$ amJ H$m AmXa hmoZo go Cgo ñd^md H$m AZmXa h¡, AV: Cgo ì`dhma go
Ord-{ZH$m` H$m KmVr h¡Ÿ& ^r {Zd¥Îm Zht H$hm Om gH$VmŸ& CgHo$ g§`_ H$s {g{Õ Zht hmoVr h¡Ÿ&
106
212 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 236 213
· _¢ na_mË_ñdê$n hÿ± • Eogm {Ogo lÕmZ kmZ Zht h¡, Cgo _moj_mJ© gH$Vm hÿ± • Eogm Z _mZH$a `h Ord na Ho$ H$V©¥Ëd-^moº¥$Ëd H$m ^ma,
àJQ> Zht h¡Ÿ& nwÊ` d {dH$ma H$m ^ma ñd`§ na boVm h¡, BgàH$ma dh AnZo AZ§V JwUm|
_oam km`H$ ñd^md n[anyU© na_mË_ê$n h¡Ÿ& AënkVm _oam ñd^md d fQ²>H$m` Ho$ Ordm| H$m KmV H$aVm h¡Ÿ& amJ Am¡a {Z{_Îm H$s Omo ^mdZm
Zht h¡Ÿ& VrZbmoH$ Am¡a VrZH$mbdVu g_ñV nXmWm] H$mo EH$ gmW ^mVm h¡, dh kmVm-Ñï>m ñd^md H$m KmV H$aVm h¡; Š`m|{H$ Cgo ñd H$m
OmZZoê$n _oam ñd^md h¡ • Eogm ^mZ Z hmoZo Ho$ H$maU dh Ord {d{^Þ AZmXa h¡Ÿ& O~ VH$ ñd qhgm Zht Ny>Q>r, V~ VH$ na qhgm H$m Ë`mJ
ko`m| H$mo hr OmZVm ahVm h¡ VWm km`H$ ñd^md H$s àr{V N>mo‹S>H$a ko`m| Zht H$hm OmVmŸ& ~mø _| d¡am½` H$m YmaH$ _w{Z hmo, ~møê$n go qhgm
_| hr àr{V-Aàr{V H$aVm h¡Ÿ& Zht {XImB© XoVr hmo, {\$a ^r Cgo qhgm go {Zd¥{Îm Zht h¡, AV… g§`_ ^r
ho ^mB© ! EH$ km`H$ ñd^md H$mo "ñd' OmZo Vmo g_ñV nanXmW© Zht h¡Ÿ&
ñd`§ kmZ _| kmV hmoVo h¢; {H$ÝVw `h Ord {ZO km`H$ ñd^md H$m ^mZ Z H$moB© MH«$dVu gå`½X¥{ï> b‹S>mB© H$a ahm hmo; {H$ÝVw Cgo Cgg_` ^r
H$aHo$ nanXmWm] _| ñdÀN>ÝX àd¥{Îm H$aVm h¡; AmË_ñd^md _| EH$mJ«Vm ñd^md H$m ^mZ dV©Vm h¡Ÿ& Ûofê$n n[aUm_ hmoZo na ^r Cgo Ûof H$s
Zht H$aVm; EVXW© Cgo na_mË_ñd^md _| Ñ‹T>nZoê$n brZVm ^r Zht ^mdZm Zht h¡, `Ú{n dhm± Mm[aÌJV Xmof h¡; {H$ÝVw AZ§V g§gmaê$n
hmoVr h¡Ÿ& CgHo$ `WmW© _w{ZnZm Zht hmoZo go _moj_mJ© ^r Zht hmoVm h¡Ÿ& ~§Y Zht h¡Ÿ&
BgàH$ma {Ogo ñd-na H$m ^oX{dkmZ Zht h¡ VWm na_mË_kmZ H$m H$moB© gå`½Ñ{ï> hmWr nm±M-nƒrg _U Kmg ImVm hmo, ~mha go
A^md h¡, Cgo _moj_mJ© {gÕ Zht hmoVmŸ& CgHo$ qhgm {XImB© XoVr hmo; {H$ÝVw O‹S> H$s {H«$`m _wPgo Zht hmoVr VWm
VrWªH$a ^JdmZ Ûmam H${WV d AmMm`m] Ûmam a{MV emóm| _| Xmo Aën amJ-Ûof _oam ñdê$n Zht h¡ • Eogm ^mZ hmoZo go dh d¡am½` H$mo hr
Anojm go H$WZ àmá hmoVm h¡Ÿ& AmË_m "ñd' ê$n go h¡ Am¡a "naê$n' go àmá H$aVm h¡Ÿ& {Ogo amJ go n¥WH²$ M¡VÝ` H$s ^mdZm h¡, Cgo amJ Ho$ gmW
Zht h¡Ÿ& "dñVw ñd^md go h¡ Am¡a naê$n go Zht h¡' • `hr dñVw H$m AnZmnZ Zht h¡Ÿ& Y_m©Ë_m Ordm| H$mo AnZo kmVm-Ñï>m ñd^md H$m
ñd^md h¡Ÿ& ^JdmZ Ho$ kmZ _| Eogm hr kmV hþAm h¡ VWm dmUr Ûmam AmXa h¡, nwÊ`-nmn H$m AmXa Zht h¡ • `hr Aqhgm h¡Ÿ&
H$WZ _| ^r `hr VÎd H$hm J`m h¡, Bgo hr AZoH$mÝVÑ{ï> H$hVo h¢Ÿ& Y_u Ord H$mo Ûof H$m n[aUm_ hmo, ~mø _| qhgm {XImB© XoVr hmo Vmo
AmO ^r AZoH$ Ord Eogm _mZVo h¢ {H$ AmË_m {ZíM` go eara H$m ^r dh fQ²>H$m` H$s qhgm go {Zd¥Îm h¡Ÿ& Bggo {dnarV AkmZr d¡am½`-
AH$Vm© Am¡a ì`dhma go H$Vm© h¡; {H$ÝVw `h _mÝ`Vm ^«_ h¡Ÿ& ñd`§ H$m Ü`mZ _| brZ hmo, X`m nmbZ H$aVm hmo; {H$ÝVw nwÊ` go Y_© _mZVm h¡;
ì`dhma ^r ñd`§ _| hr hmoVm h¡, na _| ZhtŸ& O~ AmË_m eara ê$n hr AV: dh qhgm go {Zd¥Îm Zht h¡Ÿ&
Zht h¡ Vmo eara H$m ì`dhma H¡$go H$a gH$Vm h¡ ? nwÊ` hmo Vmo R>rH$ hmoJm AkmZr Ord H$mo AnZo na_mË_ñdê$n H$m kmZ Zht h¡Ÿ& CgH$m
• `h ^mdZm ^«_ h¡; {H$ÝVw AkmZr Ord nwÊ` H$s BÀN>m aIH$a gmao kmZ amJ _| AQ>H$H$a {ZaHw§$eê$n go àË`oH$ ko` _| I§S>-I§S> hmoVm h¡Ÿ&
g§`moJm| H$mo ^moJZm MmhVm h¡, Cgo VrZm| H$mb OJV Ho$ O‹S> nXmWm] H$mo dh ñd^md _| EH$mJ«Vm Zht H$aVm, AV: Cgo g§`_ {gÕ Zht hmoVm h¡Ÿ&
hr ^moJZo H$s BÀN>m dV©Vr h¡, Cgo nwÊ` Ho$ gmW hr EH$Ëd~w{Õ dV©Vr h¡; ñd^md _| EH$mJ«Vm Zht h¡, AV: CgHo$ _w{ZnZm AWdm _moj_mJ© ^r
AV: kmZñd^md H$m AmXa Zht h¡Ÿ& Zht h¡Ÿ& BgàH$ma AmJ_ H$m kmZ, VËdmW©lÕmZ Am¡a A§VapñWaVm BZ
AmË_m ñd`§ kmZmZÝX JwUm| H$m ^ÊS>ma h¡; {H$ÝVw _¢ ñd`§ H$mo OmZ VrZm| Ho$ `wJnV²nZo go hr _moj_mJ© hmoZo H$m {Z`_ h¡Ÿ& ·
107
214 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 237 215
hmoJm? (Zht hmoJm, dh AkmZr hr hmoJmŸ&) Am¡a AkmZr H$mo, ko`-
àdMZgma JmWm 237 ÚmoVH$ hmoZo na ^r, AmJ_ Š`m H$aoJm ? (AmJ_ ko`m| H$m àH$meH$
A~, Eogm {gÕ H$aVo h¢ {H$ • AmJ_kmZ-VËdmW©lÕmZ Am¡a hmoZo na ^r dh AkmZr Ho$ {b`o Š`m H$a gH$Vm h¡?) Bg{b`o lÕmZeyÝ`
g§`VËd Ho$ A`wJnV²nZo H$mo _moj_mJ©Ëd K{Q>V Zht hmoVm …• AmJ_ go {g{Õ Zht hmoVrŸ&
U {h AmJ_oU {gÁP{X gÔhU§ O{X {d UpËW AËWogŸw & Am¡a, gH$b nXmWm] Ho$ ko`mH$mam| Ho$ gmW {_{bV hmoVm hþAm {deX
gÔh_mUmo AËWo Ag§OXmo dm U {Uìdm{X&&237&& EH$ kmZ {OgH$m AmH$ma h¡ Eogo AmË_m H$m lÕmZ H$aVm hþAm ^r,
( h[aJrV ) AZw^d H$aVm hþAm ^r `{X Ord AnZo _| hr g§`{_V (A§Hw${eV)
{OZmJ_ go AW© H$m lÕmZ Zm {g{Õ ZhtŸ& hmoH$a Zht ahVm, Vmo AZm{X _moh-amJ-Ûof H$s dmgZm go O{ZV Omo
lÕmZ hmo na Ag§`V {Zdm©U H$mo nmVm ZhtŸ&&237&& naÐì` _| ^«_U CgHo$ H$maU Omo ñd¡[aUr (ñdÀN>§Xr, ì`{^Mm[aUr) h¡
AÝd`mW© …• [ AmJ_oZ ] AmJ_ go [ `{X A{n ] `{X [ AW}fw Eogr {MX²>d¥{Îm (M¡VÝ` H$s n[aU{V) AnZo _| hr ahZo go, dmgZma{hV
lÕmZ§ ZmpñV ] nXmWm] H$m lÕmZ Z hmo Vmo, [ Z {h {gÕç{V ] {g{Õ {ZîH§$n EH$ VËd _| brZ {MX²>d¥{Îm H$m A^md hmoZo go, dh H¡$go g§`V
(_w{º$) Zht hmoVr; [ AWm©Z² lÕYmZ… ] nXmWm] H$m lÕmZ H$aZodmbm hmoJm? (Zht hmoJm, Ag§`V hr hmoJm) Am¡a Ag§`V H$mo, `Wmoº$ AmË_VËd
^r [ Ag§`V… dm ] `{X Ag§`V hmo Vmo [ Z {Zdm©{V ] {Zdm©U H$mo àmá H$s àVr{Vê$n lÕmZ `m `Wmoº$ AmË_VËd H$s AZw^y{Vê$n kmZ Š`m
Zht hmoVmŸ& H$aoJm? Bg{b`o g§`_eyÝ` lÕmZ go `m kmZ go {g{Õ Zht hmoVrŸ&
Bggo AmJ_kmZ-VËdmW©lÕmZ-g§`VËd Ho$ A`wJnV²nZo H$mo
Q>rH$m …• AmJ_O{ZV kmZ go, `{X dh lÕmZeyÝ` hmo Vmo {g{Õ _moj_mJ©nZm K{Q>V Zht hmoVmŸ&
Zht hmoVr; VWm CgHo$ (AmJ_kmZ Ho$) {~Zm Omo Zht hmoVm Eogo lÕmZ JmWm 237 na àdMZ
go ^r `{X dh (lÕmZ) g§`_eyÝ` hmo Vmo {g{Õ Zht hmoVrŸ& dh g§gmar Ordm| H$mo "AmË_m naÐì` H$m Hw$N> Zht H$a gH$Vm' • Eogm
BgàH$ma …• H$hZo na ZdrZVm ^m{gV hmoVr h¡Ÿ& _Zwî` {XZ _| AZoH$ àH$ma Ho$ H$m`©
AmJ_ ~b go gH$b nXmWm] H$s {dñnï> VH©$Um1 H$aVm hþAm ^r H$aVm h¡Ÿ& CnXoe AWm©V² dmUr H$s AdñWm ~Xb Zht gH$Vr, VWm{n
`{X Ord gH$b nXmWm] Ho$ ko`mH$mam| Ho$ gmW {_{bVhmoZodmbm2 {deX _¢ CnXoe H$aVm hÿ±, _wPo CnXoe go bm^ hmoVm h¡ • Eogm _mZVm h¡Ÿ&
EH$ kmZ {OgH$m AmH$ma h¡ Eogo AmË_m H$mo CgàH$ma go àVrV Zht {Z{_Îm na _| Hw$N> Zht H$a gH$Vm; {H$ÝVw `h Ord {Z{_Îm H$m Adb§~Z
H$aVm Vmo `Wmoº$ AmË_m Ho$ lÕmZ go eyÝ` hmoZo Ho$ H$maU Omo `Wmoº$ boVm h¡Ÿ& na _| {H$gràH$ma H$m \o$a\$ma Zht H$a gH$Vm, {\$a ^r CZH$mo
AmË_m H$m AZw^d Zht H$aVm dh ko`{Z_½Z kmZ{d_y‹T> Ord H¡$go kmZr ~XbZm MmhVm h¡Ÿ&
1. VH©$Um = {dMmaUm; `w{º$ BË`m{X Ho$ Aml`dmbm kmZŸ& · àË`oH$ dñVw ñdV§Ìê$n go n[adV©Z H$a ahr h¡Ÿ& ì`dhma H$m H$WZ
2. {_{bV hmoZodmbm = {_{lV hmoZodmbm; g§~§Y H$mo àmá; AWm©V² CÝh| OmZZodmbmŸ& (g_ñV g§`moJ AWdm {Z{_Îm H$m kmZ H$amVm h¡Ÿ&
nXmWm] Ho$ ko`mH$ma {Og_| à{Vq~{~V hmoVo h¢ AWm©V² CÝh| OmZVm h¡ Eogm ñnï> EH$ kmZ
hr AmË_m H$m ê$n h¡Ÿ& ho ^mB© ! Cº$ H$WZ ì`dhmaÑ{ï> go {H$`m h¡Ÿ& nanXmWm] H$s AdñWm
108
216 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 237 217
O¡gr hmoZm hmo • d¡gr hmoVr h¡, Cgo AmË_m ~Xb Zht gH$Vm; {H$ÝVw CZ (2) H$moB© AmJ_ OmZVm hmo; {H$ÝVw g_PVm Zht hmo, CgH$s ^r
nXmWm] _| Ord Ho$ H$maU {H«$`m hmoVr h¡ • Eogm _mZH$a Ord Ho$ {dH$ënm| ~mV Zht h¡Ÿ&
H$mo {Z{_Îm H$hVm h¡Ÿ& dmñVd _| Ord Ho$ {dH$ën go dh {H«$`m Zht hþB© h¡ (3) H$moB© AmJ_ go {dnarV AW© {ZH$mbo AWm©V² {Z{_Îm go CnmXmZ
Am¡a na _| {H«$`m hþB©, Bg{bE Ord H$mo {dH$ën hþAm Eogm ^r Zht h¡Ÿ& _| H$m`© hmoVm h¡, nwÊ` go Y_© hmoVm h¡ • Eogr {dnarV Añnï> VH©$Um H$a|
àË`oH$ dñVw ñdV§Ì h¡Ÿ& ì`dhma H$m H$WZ g§`moJr dñVw H$m kmZ H$amZo CgH$s ^r ~mV Zht h¡Ÿ&
Ho$ {bE {H$`m OmVm h¡Ÿ& (4) `hm± AmJ_ _| nXmWm] Ho$ ñdê$n H$s `WmW© {dMmaUm H$aHo$
""dh Ord lÕmZeyÝ` hmo Vmo AmJ_O{ZV kmZ go H$m`© H$s {g{Õ Omo kmZ _| "{Z{_Îm go CnmXmZ _| H$m`© Zht hmoVm, nwÊ` go Y_© Zht
Zht hmoVr VWm CgHo$ (AmJ_kmZ Ho$) {~Zm Omo Zht hmoVm • Eogo lÕmZ hmoVm' • Eogr YmaUm H$aVm h¡; {H$ÝVw N>h Ðì` Am¡a Zd VÎd Ho$ ñdê$n
go ^r `{X dh (lÕmZ) g§`_eyÝ` hmo Vmo {g{Õ Zht hmoVrŸ&...'' H$mo `w{º$nyd©H$ ñdV§Ì OmZH$a ^r Omo `WmW© lÕm Zht H$aVm h¡, CgH$s
`hm± AmJ_ Ho$ Aä`mg go {ZU©` hþAm {H$ AmË_m, AmË_m h¡ Am¡a MMm© h¡Ÿ&
O‹S>, O‹S> h¡Ÿ& `hm± AmË_m nwÊ` Am¡a {dH$ma go {^Þ h¡ • Eogr YmaUm Vmo · dh Ord AmJ_ Ho$ bj go AnZo kmZ H$mo IÊS>-IÊS> H$aVm h¡
hþB©; {H$ÝVw AÝVa _| d¡gr lÕm Zht h¡Ÿ& `hm± AkmZr g_PVm h¡ {H$ Am¡a AZoH$Vm H$mo àmá hmoVm h¡; {H$ÝVw EH$ê$n AmË_m H$s lÕm Zht
CnXoe gwZZo-g_PZo go hr gå`ŠËd H$s àm{á hmo OmEJr; {H$ÝVw AmJ_ H$aVmŸ&
_| H${WV CnXoe/dmUr na h¡, AV: AÝVa lÕm Zht hmoZo Ho$ H$maU Omo Ord AmJ_~b go g_ñV nXmWm] H$m `w{º$nyd©H$ ñdê$n OmZZo
Ord H$mo Hw$N> bm^ Zht h¡Ÿ& Jwé go kmZ Zht hmoVm, {\$a ^r Jwé Ho$ g_rn na ^r AmË_m H$s `WmW© àVr{V Zht H$aVm, Cgo gå`½Xe©Z Zht hmoVmŸ&
OmVm h¡; BgàH$ma AmJ_ H$m ì`dhma kmZ hmoZo na ^r AÝVa {dídmg g_ñV nXmWm] H$m ko`mH$mañdê$n {Og_| à{V{~på~V hmoVm h¡
AWm©V² OJV² Ho$ g_ñV ko`m| H$mo Omo AnZo kmZ _| ñnï> OmZVm h¡ • Eogm
Zht h¡, AV: Cgo gå`½Xe©Z Zht hmoVm, dh _moj_mJu Zht h¡Ÿ&
kmZ ñdê$n hr AmË_m H$m gƒm ê$n h¡Ÿ& kmZ gX¡d EH$ê$n hr h¡Ÿ& kmZ
AmJ_kmZ g{hV gå`ŠËd hmo gH$Vm h¡; {H$ÝVw g§`_ AWm©V² Mm[aÌ
H$s Amoa PwH$Zm `m ñd^md H$s EH$Vm H$aZm hr {OgH$m ñdê$n h¡ •
Zht hmo gH$VmŸ& O~VH$ g§`_/Mm[aÌ Zht h¡, V~VH$ Ord _moj àmá Eogm AmË_m h¡Ÿ& AmJ_ gÝ_wIVm H$s Amoa ~‹T>m hþAm kmZ AZoH$Vm
Zht H$a gH$Vm h¡Ÿ& AmË_m H$m lÕmZ kmZ hmo; {H$ÝVw AÝVabrZVm Zht CËnÞ H$aVm h¡ • Eogo Ord H$s YmaUm Vmo `WmW© h¡; {H$ÝVw kmZ nagÝ_wI
hmo Vmo _moj àmá Zht hmo gH$VmŸ& h¡, AV: dh kmZ EH$nZo H$mo àmá Z hmoH$a I§S>-I§S>nZo H$mo àmá hmoVm h¡
AmJ_ go g_ñV nXmWm] H$m `w{º$nyd©H$ ñdê$n OmZH$a ^r O~ `h Am¡a Cgo AmË_m H$s àVr{V Zht hmoVrŸ&
Ord {ZO AÝVa _| lÕm Zht H$aVm Vmo {\$a AmJ_ ~b go {deof g_ñV ko`m| go Ñ{ï> hQ>mH$a AÝV_w©I hmoH$a {ZO kmVmnZo H$s é{M
{dMmaUm H$aHo$ gH$b nXmWm] H$m O¡gm ñdê$n h¡, d¡gm {dMma Zht H$ao Vmo lÕm nyU©V: gå`H²$ hmo Am¡a ñd-na àH$meH$ ñd^md {IbH$a
H$aZo dmbo Vmo Bg ^y{_H$m go ~hþV Xya h¢Ÿ& g^r nXmWm] H$mo OmZZo bJo; {H$ÝVw ñd^md gÝ_wI kmZ Z hmoZo go Cgo
(1) {H$gr {XZ AmJ_ AÜ``Z Zht H$ao, CgH$s ~mV Zht h¡Ÿ& Y_© Zht hmoVmŸ&
109
218 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 237 219

g_`gma, àdMZgma, {Z`_gma, n§MmpñVH$m` Am{X AmJ_ ^r H$s EH$ê$n àVr{V Zht H$aVm h¡, dh Vmo ko`m| _| Sy>~H$a kmZ go Xya hmo
h¡ Am¡a na_mJ_ ^r h¡Ÿ& BZH$m kmZ àmá H$ao, N>h Ðì`m| H$mo `WmdV² J`m h¡Ÿ&
OmZo; {H$ÝVw `{X kmZ H$m PwH$md AmJ_ AWdm {Z{_Îm H$s Amoa hmo Vmo AmJ_ g_ñV nXmWm] H$m àH$meH$ h¡; na AkmZr Ho$ {b`o AmJ_
dh kmZ Zht h¡ Am¡a gå`ŠËd H$m H$maU ^r Zht h¡Ÿ& Š`m H$a gH$Vm h¡ ? AV… AmJ_ kmZ hmoZo na ^r dh Ord AkmZr hr
gå`ŠËd hmoZo na AmJ_ H$m kmZ Adí` hmoVm h¡Ÿ& `h _mZH$a `{X h¡Ÿ& _mÌ AmJ_ kmZ H$s d¥{Õ go Z Y_© hmoVm h¡ Am¡a Z _w{º$ hmoVr h¡,
H$moB© AmJ_ H$m kmZ hr Zht H$a| AWdm {dnarV kmZ H$a| Vmo CgH$s `hm± AV… àW_V: AmJ_ H$m `WmW© kmZ H$aHo$ ñdÐì` H$s lÕm-kmZ-
~mV Zht h¡; A{nVw AmJ_ Ûmam `WmW© kmZ hmoZo na ^r {Ogo kmZñd^mdr brZVm H$aZm hr _moj_mJ© h¡Ÿ&
AmË_m H$s àVr{V Zht h¡ • CgH$s `hm± ~mV h¡Ÿ& · _w_jw w Ord kmZr nwéfm| H$s dmUr H$mo ~hþ_mZnydH© $ g_PH$a AmJ_
· kmZñd^mdr AmË_m H$s AlÕmdmbm Ord ko`{Z_½Z AWm©V² H$m kmZ H$aVo h¢Ÿ&
kmZ{d_yT‹ > h¡Ÿ& VrWªH$a ^JdmZ H$s dmUr _| àË`oH$ Ðì`-JwU-n`m©` H$m ñdê$n
EH$mH$ma kmZñd^mdr AmË_m H$s {Ogo lÕm Zht h¡, dh EH$mH$ma {^Þ-{^Þ H$hm h¡Ÿ& `hm± AkmZr Ord AmJ_~b go g_ñV nXmWm] H$s
AmË_m H$m AZw^d Zht H$a gH$Vm; AV… ko`{Z_½Z h¡, kmZ{d_y‹T> {deof ñnï> VH©$Um ({dMmaUm) H$aVm hmoZo na ^r EH$ê$n AmË_ñd^md
AkmZr h¡Ÿ& H$s àVr{V Zht H$aVm, AV… Cgo gå`½Xe©Z Zht hmoVmŸ& {\$a {OÝhm|Zo
ko` {Z_½Z = EH$ Ho$ ~mX EH$ ko`m| H$mo OmZZo _| brZ h¡; {H$ÝVw AmJ_ H$m Aä`mg hr Zht {H$`m h¡, CZH$s Š`m ~mV H$a| ? àW_ Vmo
g_ñV ko`m| H$mo OmZZodmbo AmË_m _| brZ Zht h¡Ÿ& _w_wjwAm| H$mo AmJ_ H$m ñdê$n g_PZm Mm{hEŸ& AmJ_ H$mo H$hZodmbo
kmZ{d_y‹T> = YmaUmkmZ h¡; {H$ÝVw AÝVa ñdê$n H$m kmZ Zht h¡, CnXoeH$ na ^r lÕm hmoZm Mm{hEŸ& {OZHo$ nmg `WmW© dñVwñdê$n
AV… kmZ{d_y‹T> h¡Ÿ& g_PVo h¢, CZHo$ à{V `WmW© {dZ` Am¡a ^{º$ Adí` hmoZm Mm{hE VWm
Ord AmJ_ Ûmam OmZVm h¡ {H$ ""amJ `m nwÊ` go bm^ Zht h¡, CnXoeH$ ^r gd©k H$s ~mV H$mo H$ho Vmo gƒm CnXoeH$ H$hbmVm h¡,
AmË_m _| Ho$dbkmZ H$s gm_Ï`© h¡, _¢ IÊS>-IÊS> Xemê$n Zht hÿ±, AÝ`Wm ZhtŸ&
AmË_m Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` n[anyU© h¡'' BË`m{X àH$ma go emó gÝ_wI N>h Ðì` ñdV§Ì h¢, CZH$s àË`oH$ n`m©` ñdV§Ì h¡, {Z{_Îm H$mo
hmoH$a ko` H$s Amoa PwH$H$a kmZ H$aVm h¡; {H$ÝVw kmZñd^mdr AmË_m AmË_m Zht H$a gH$Vm, nwÊ` go Y_© Zht hmoVm • Eogm AmJ_ Ûmam Omo
H$s Amoa PwH$H$a ñd ko` H$m kmZ Zht H$aVm; AV… ko` {Z_½Z h¡ Am¡a ~am~a OmZVm h¡ • Cgo Xod-emó-Jwé Ho$ à{V {dZ` h¡; {H$ÝVw AmJ_
kmVm H$m kmZ Zht h¡, AV… kmZ{d_y‹T> h¡Ÿ& kmZ-ko` H$mo g_Po {~Zm H$m CnXoe gwZH$a _mÌ nwÊ` hmoVm h¡, Y_© ZhtŸ&
gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ Zht hmo gH$VmŸ& AkmZr Ord ko` gÝ_wI hmoH$a · ñdÀN>ÝXr Ord Y_© nmZo`mo½` ^y{_H$m H$m ^r nmÌ Zht h¡Ÿ&
hr OmZVm h¡Ÿ& Cgo AmJ_ H$s Ho$db YmaUm h¡Ÿ& kmZ H$m ñd^md g_ñV Omo Ord kmZ Ho$ {Z{_Îmê$n gƒo Xod-emó-Jwé H$m {damoY H$aVm
ko`m| H$mo nr OmZo ê$n h¡ AWm©V² OmZZo _mÌ H$m h¡ • Eogo AJmY kmZg_wÐ h¡ Am¡a CZH$s Amkm H$mo Zht _mZVm, Cgo AmJ_ H$m gƒm kmZ Zht h¡Ÿ&
110
220 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 237 221

Cgo AZoH$ àH$ma go kmZmdaU H$_© ^r ~§YVm h¡Ÿ& {H$gr kmZr Ho$ nmg go AZoH$ H$mo OmZVm h¡; na AZoH$Vm àmá Zht H$aVm, A{nVw EH$ê$n hr
kmZ àmá {H$`m hmo Am¡a H$ho {H$ _¢Zo Cggo g_Pm hr Zht h¡, _¢ Vmo AnZo ahVm h¡Ÿ& Eogo EH$ê$n AmË_m H$s lÕm hmoZo na, AZw^d hmoZo na ^r Omo
ñd`§ go g_Pm hÿ± • Eogm Ord ñdÀN>ÝXr hmoH$a Amkm H$m Cëb§KZ ñd`§ _| pñWaVm Zht H$aVm, Cgo _moj H$s àm{á Zht hmo gH$Vr h¡Ÿ& `Ú{n
H$aHo$ kmZ _| A§Vam` H$aVm h¡Ÿ& H$moB© AÝ` Ord kmZ àmá H$aVm hmo Vmo CgH$m g§gma n[a{_V hþAm h¡, {H$ÝVw g§gma H$m AÝV A^r Zht hþAm h¡Ÿ&
Cg_| A§Vam` CËnÞ H$aVm hmo, kmZ H$s A{dZ` H$aVm hmo Vmo Eogm Ord `hr MaUmZw`moJ _| Mm[aÌ H$s àYmZVm go ~mV h¡Ÿ&
Z Jwé H$s dmUr g_PZo bm`H$ h¡ Am¡a Z Y_© Ho$ bm`H$ hr h¡Ÿ& gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ H$s EH$Vm hr _moj_mJ© AWdm _w{ZnZm
· gËg_mJ_ go AmJ_ H$m kmZ H$aZo na ^r Omo Ord AmË_kmZ Zht h¡Ÿ& g_`gma _| gå`½Ñ{ï> H$mo _wº$ hr H$hm h¡ • dhm± Xe©ZàYmZ A{YH$ma
H$aVm, Cgo Hw$N> ^r {gÕ Zht hmoVm h¡Ÿ& h¡Ÿ& ApñWaVm H$mo Jm¡U H$aHo$ Ñ{ï> H$s _{h_m ~VmB© h¡Ÿ& `hm± MaUmZw`moJ
`hm± ñdÀN>ÝXr Ord H$s ~mV Zht h¡, A{nVw Omo Jwé H$s {dZ` _| gå`½Xe©Z-kmZ hmoZo na ^r pñWaVm Z H$ao Vmo Cgo _w{º$ Zht hmoVr •
H$aVm h¡, {H$gr Om{V H$m Ah§H$ma Zht H$aVm, A§Vam` Zht H$aVm, Eogm H$hm h¡Ÿ& ñd^mdÑ{ï>nyd©H$ Mm[aÌ H$s a_UVm H$a| Vmo Cgo _moj_mJ©
AmJ_ _| H$ho AZwgma lÕm H$aVm h¡, ZdVÎdm| H$mo O¡go H$m V¡gm g_PVm hmoVm h¡Ÿ& Bg Anojm go Omo Ord AmË_m H$m lÕmZ-kmZ hmoZo na ^r
h¡, nwÊ` AWdm {Z{_Îm go bm^ Zht _mZVm h¡, dh Ord ñd^md H$m ñdê$n _| brZVm Zht H$aVm, dh g§`Vr AWm©V² _w{Z Zht hmo gH$VmŸ&
kmZ H$ao, V~ emó H$mo {Z{_Îm H$hm OmVm h¡; {H$ÝVw AmJ_kmZ hmoZo na · Y_uOrd AnZr ^yb Ho$ H$maU drVamJVm àmá Zht H$aVmŸ&
^r Omo AmË_m H$s àVr{V Zht H$aVm, Cgo gå`½Xe©Z Y_© àJQ> Zht Ord H$s Ñ{ï> AZm{X _moh-amJ-Ûof H$s dmgZm Ho$ H$maU naÐì`
hmoVmŸ& Cg Ord H$mo AmË_m H$m kmZ Zht h¡, dh kmZ{d_y‹T> AkmZr h¡Ÿ& _| ^«_U Ho$ {bE ñdÀN>§Xr h¡Ÿ& Ðì` ñd^md H$m kmZ hmoZo na ^r nyd©
ko`m| H$m hr àH$meH$ h¡, AV: Cgo AmJ_ Š`m H$aoJm? AV… AmË_lÕm n`m©` Ho$ H«$moY-_mZ-_m`m-bmo^ Ho$ H$maU amJ-Ûof Ho$ n[aUm_ hmoVo
go eyÝ` _mÌ AmJ_kmZ go {g{Õ Zht hmoVrŸ& h¢; Bgo {Z{_Îm H$m H$WZ g_PZm Mm{hEŸ& M¡VÝ` H$m ^mZ hmoZo na ^r
· gå`½Xe©Z Am¡a gå`½kmZ hmoZo na ^r ñdê$n H$s A§Va a_UVm Zht {OVZm kmZ amJ-Ûof _| ê$H$m, dh ì`{^Mma h¡Ÿ& X`m-XmZm{X {dMmam|
hmo Vmoo _w{ZnZm Zht hmo gH$VmŸ& _| kmZ H$m AQ>H$Zm ì`{^Mma h¡Ÿ& Xmof ñdÀN>ÝXVm Ho$ H$maU h¡Ÿ& nm±Md|
A~, gå`½Xe©Z Am¡a gå`½kmZ hmoZo na ^r g§`_ Z hmo Vmo Cg Ord JwUñWmZ _| H$B© ~ma AmV©-am¡Ð Ü`mZ ^r hmoVm h¡, nwÌ _aZo na IoX hmoVm
H$mo _w{º$ H$s àm{á Zht hmoVr • Eogm H$hVo h¢Ÿ& h¡Ÿ& {H$gr g_` Ûof H$m ^md ^r hmoVm h¡; {H$ÝVw `h g_ñV ^md Y_u H$mo
AmË_m H$m ñd^md ñd-na àH$meH$ h¡Ÿ& ñd H$mo OmZVo hr g_ñV AnZo Xmof Ho$ H$maU hmoVo h¢Ÿ& {H$gr àg§J AWdm {Z{_Îm Ho$ H$maU amJ-
nXmWm] H$mo kmZ hmoVm h¡Ÿ& ñd H$s Amoa PwH$m hþAm kmZ EH$ê$n h¡Ÿ& Ûof Zht hmoVo; {H$ÝVw ñd`§ H$s H$_Omoar Ho$ H$maU Xmof bJVm h¡Ÿ&
{_Ï`mÑ{ï> H$m na H$s Amoa PwH$md h¡ AWm©V² AmJ_ Ho$ bú` go hþAm `hm± MaUmZw`moJ _| amJ-Ûof H$m H$maU {Z{_Îm AWdm H$_© H$mo Zht
kmZ I§S>-I§S>Vm H$mo n«má H$a AZoH$Vm àmá H$aVm h¡Ÿ& H$hm h¡, A{nVw ñd`§ H$s nyd© n`m©` H$s dmgZm Ho$ H$maU `h hþE h¢ •
`hm± gå`½Ñ{ï> H$s ~mV h¡Ÿ& gå`½Ñ{ï> H$m kmZ ñd H$s Amoa ahH$a Eogm H$hm h¡Ÿ& `hm± nyd©n`m©` H$m kmZ H$am`m h¡Ÿ& Amn ñd`§ ApñWaVm Ho$
111
222 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 237 223

H$maU H«$moYm{Xê$n n[aU_Vm h¡, dh {ZíM` h¡ Am¡a nyd© {dH$ma Ho$


H$maU H«$moYm{X hþE • Eogm H$hZm/OmZZm ì`dhma h¡Ÿ& àdMZgma JmWm 238
Y_u Ord H$mo dV©_mZ ApñWaVmê$n amJ-Ûof ñd`§ Ho$ H$maU hmoVo A~, AmJ_kmZ-VËdmW©lÕmZ-g§`VËd H$m `wJnV²nZm hmoZo na
h¢Ÿ& `hm± {ZíM` H$s ~mV aIH$a nyd© n`m©`JV g§ñH$ma H$mo H$maU H$hH$a ^r, AmË_kmZ _moj_mJ© H$m gmYH$V_ (CËH¥$ï> gmYH$) h¡ Eogm
{Z{_Îm H$m kmZ H$am`m h¡; {H$ÝVw O‹S>H$_© AWdm g§`moJm| Ho$ H$maU do g_PmVo h¢ …•
Zht h¢Ÿ& O§ AÊUmUr H$å_§ Ido{X ^dg`ghñgH$moS>rqhŸ&
gå`H²$ lÕm-kmZ Ho$ gmW drVamJr Mm[aÌ Zht hmoZo go Y_u Ord V§ UmUr {Vqh JwÎmmo Ido{X Cñgmg_oÎmoU&&238&&
H$mo Cg ^d _| _moj H$s {g{Õ Zht hmoVr h¡Ÿ& ( h[aJrV )
BgàH$ma Y_u Ord H$s n[aU{V {d^md^mdm| _| AQ>H$s h¡Ÿ& Cgo {dk VrZm| Jw{á go j` H$a| ñdmgmoÀN²>dmg _|Ÿ&
Zm Ak CVZo H$_© Zmeo ^d hOma H$amo‹S> _|Ÿ&&238&&
nwÊ`-nmn go a{hV {ZîH$§n EH$ AmË_VÎd _| brZVm H$m A^md h¡ AÝd`mW© …• [ `V² H$_© ] Omo H$_© [ AkmZr ] AkmZr
AWm©V² drVamJXem H$m A^md h¡ AV… do g§`V Zht H$hbmVoŸ& MVwW© [ ^deVghóH$mo{Q>{^… ] bjH$mo{Q> ^dm| _| [ jn`{V ] InmVm h¡,
JwUñWmZ _| ñdê$nmMaUMm[aÌ Am¡a nm±Md| _| XoeMm[aÌ hmoVm h¡; {H$ÝVw [ VV² ] dh H$_© [ kmZr ] kmZr [ {Ì{^… Jwá… ] VrZ àH$ma (_Z-
dh gmjmV² Mm[aÌ Zht h¡Ÿ& lÕmZ-kmZnyd©H$ a_UVm Z hmo Vmo dh dMZ-H$m`) go Jwá hmoZo go [ CÀN²>dmg_mÌoU ] CÀN²>dmg_mÌ _|
g§`_r Zht h¡Ÿ& g_{H$Vr H$mo ^mZ h¡, gƒr lÕm h¡ {\$a ^r nwéfmW© _| [ jn`{V ] Inm XoVm h¡Ÿ&
H$_r h¡ AWm©V² Mm[aÌ Zht h¡, AV: _w{º$ Zht h¡Ÿ& Q>rH$m …• Omo H$_© (AkmZr H$mo) H$_©n[anmQ>r go VWm AZoH$ àH$ma
g_{H$Vr H$mo AÝ`m`-AZr{V-A^ú` H$m Ë`mJ hmoVm h¡; {H$ÝVw Ho$ ~mbVnm{Xê$n CÚ_ go nH$Vo hþE, amJÛof H$mo J«hU {H$`m hmoZo go
ImZo-nrZo `m AÝ` H$m`© H$aZo g§~Y§ r amJ^md Ag§`_^md, AË`mJ^md gwIXw…Im{X {dH$ma^mdê$n n[aU{_V hmoZo go nwZ… g§VmZ H$mo Amamo{nV
h¡Ÿ& Y_u Ord H$mo ^mZ h¡ {H$ nanXmW© {^Þ h¢, amJ _oam ñdê$n Zht h¡; H$aVm Om` BgàH$ma, bjH$mo{Q> ^dm| Ûmam Mmho {OgàH$ma (_hm H$ï>
{\$a ^r dh Ag§`_r h¡, AV… g§`_eyÝ` lÕmZ `m kmZ go _moj Zht go) AkmZr nma H$a OmVm h¡, dhr H$_©, kmZr H$mo ñ`mËH$maHo$VZ AmJ_
hmoVm, Š`m|{H$ gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ BZ VrZm| H$s EH$Vm hr _moj_mJ© kmZ, VËdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd Ho$ `wJnV²nZo Ho$ A{Ve`àgmX go
h¡Ÿ& `h {Ogo Zht h¡, Cgo _moj H$s àm{á ^r Zht h¡Ÿ& àmá H$s hþB© ewÕkmZ_` AmË_VËd H$s AZw^y{V {OgH$m bjU h¡ Eogo
BgàH$ma AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ VWm g§`VÎd BZ VrZm| H$s kmZrnZ Ho$ gX²>^md Ho$ H$maU H$m`-dMZ-_Z Ho$ H$_m] Ho$ Cna_1 go
{ÌJw{áVm àdV©_mZ hmoZo go àMÊS> CÚ_ go nH$Vm hþAm, amJ-Ûof Ho$
EH$Vm {Ogo Zht h¡, Cgo _moj_mJ© Zht hmo gH$VmŸ&
N>mo‹S>Zo go g_ñV gwI-Xw…Im{X {dH$ma AË`ÝV {ZañV hþAm hmoZo go nwZ…
·
1.Cna_ = {dam_, AQ>H$ OmZm dh; éH$ OmZm dh; (kmZr Ho$ kmZrnZ Ho$ H$maU H$m`-
dMZ-_Z g§~§Yr H$m`© éH$ OmZo go {ÌJwáVm àdV©Vr h¡Ÿ&)

112
224 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 238 225
g§VmZ H$mo Amamo{nV Z H$aVm Om` BgàH$ma CÀN²>dmg_mÌ _| hr brbm 1) {_Ï`mÑ{ï> H$mo AmJ_ H$m AWm©V² na H$m kmZ h¡ Am¡a Y_u H$mo
_mÌ _| hr kmZr Zï> H$a XoVm h¡Ÿ& ñd AmË_m H$m kmZ h¡Ÿ&
Bggo AmJ_kmZ, VËdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd H$m `wJnV²nZm hmoZo 2) {_Ï`mÑ{ï> H$mo Zd VÎdm| H$s Zm_{Zjon go ì`dhma lÕm h¡ Am¡a
na ^r AmË_kmZ H$mo hr _moj_mJ© H$m gmYH$V_ gå_V H$aZmŸ& Y_u H$mo A§Va§J ^mZnyd©H$ ZdVÎdm| H$s `WmW© lÕm h¡Ÿ&
^mdmW© …• AkmZr Ho$ H«$_e… VWm ~mbVnm{Xê$n CÚ_ go H$_© 3) {_Ï`mÑ{ï> H$mo ì`dhma g§`_ Am¡a ew^^md h¡ VWm Y_u H$mo
nH$Vo h¢ Am¡a kmZr Ho$ kmZrnZ1 Ho$ H$maU hmoZodmbo {ÌJwáVmê$n àMÊS> A§Va a_UVm h¡Ÿ&
CÚ_ go H$_© nH$Vo h¢; Bg{b`o AkmZr {Og H$_© H$mo AZoH$ eV- BgàH$ma XmoZm| _| AË`ÝV {^ÞVm h¡Ÿ& AkmZr H$amo‹S>m| H$m XmZ H$aVm
ghò-H$mo{Q>2 ^dm| _| _hmH$ï> go Cëb§KZ (nma) H$a nmVm h¡ dhr H$_© h¡, AZoH$ Vnm{X H$aVm h¡; {H$ÝVw AmË_m Ho$ ^mZ {~Zm Cgo Y_© Zht
kmZr CÀN²>dmg _mÌ _| hr, H$m¡VwH$ _mÌ _| hr Zï> H$a S>mbVm h¡ Am¡a hmoVm; Š`m|{H$ Y_© go Y_u H$mo Aën g_` _| hr H$_m] H$m Zme hmoVm h¡Ÿ&
AkmZr Ho$ dh H$_©, gwIXw…Im{X {dH$ma ê$n n[aU_Z Ho$ H$maU, nwZ… · AkmZr amJ-Ûof H$m H$Îmm©-^moº$m hmoH$a ZdrZ H$_m] H$mo ~m±YH$a
ZyVZ H$_©ê$n g§V{V H$mo N>mo‹S>Vm OmVm h¡ VWm kmZr Ho$ gwIXw…Im{X g§gma _| aI‹S>Vm h¡Ÿ&
{dH$ma ê$n n[aU_Z Z hmoZo go dh H$_© nwZ… ZyVZ H$_©ê$n g§V{V H$mo AkmZr AZoH$ àH$ma Ho$ Vnm{X H$aVm h¡Ÿ& d«V CÚmnZ H$aVm h¡Ÿ&
Zht N>mo‹S>Vm OmVmŸ& EH$ d«V nyU© H$aHo$ nwZ… Xygam d«V H$aVm h¡; {H$ÝVw Cgo AmË_m H$m ^mZ
Bg{b`o AmË_kmZ hr _moj_mJ© H$m gmYH$V_ h¡Ÿ& Zht h¡Ÿ& earam{X {H«$`m na h¡Ÿ& Amhma H$m J«hU-Ë`mJ AmË_m _| Zht h¡Ÿ&
JmWm 238 na àdMZ amJ KQ>H$a ew^^md hmoVm h¡; {H$ÝVw `h AmË_m H$m ñdê$n Zht h¡ • Eogm
A~, {_Ï`mÑ{ï> H$mo AmJ_ê$n ì`dhma H$m kmZ h¡, Z`{Zjon ê$n ^mZ AkmZr H$mo Zht h¡Ÿ&
Zd VÎdm| H$s lÕm h¡, N>hH$m` Ho$ Ordm| H$s X`m h¡, nm±M BpÝÐ`m| Ho$ dh ew^^mdm| H$m hr nwéfmW© H$aVm h¡, AV… Aew^ H$_© Vmo Zht
{ZamoYnyd©H$ Aew^^md go Ny>Q>H$a ew^^md dV©Vm h¡; {\$a ^r AmË_kmZ ~±YVo; {H$ÝVw nwÊ`H$_© Adí` ~±YVo h¢Ÿ& AÝVa _| X`m-XmZm{X go Y_©
{~Zm _moj_mJ© Zht h¡; AV… AmË_kmZ hr _moj_mJ© H$m CËH¥$ï> gmYZ h¡ Zht hmoVm; {H$ÝVw nwÊ`H$_© Adí` ~±YVo h¢Ÿ&
• `h g_PmVo h¢Ÿ& ho ^mB© ! AÝVa _| X`m-XmZm{X go Y_© hmoJm • Eogr amJ H$s nH$‹S>
{Ogo gƒo Xod-emó-Jwé H$s lÕm Zht h¡Ÿ& Omo AkmZnyd©H$ Vnm{X hmoZo go dh amJ-Ûof H$m H$Îmm©, hf©-{dfmX H$m ^moº$m hmoVm h¡Ÿ& AmË_m
H$aVm h¡ • Eogo Ord H$s `hm± MMm© Zht h¡, A{nVw {Ogo Xod-emó-Jwé kmVm-Ñï>m h¡ • Eogm Cgo ^mZ Zht h¡Ÿ& BÀN>m Ho$ A^mdnyd©H$, ñd^md _|
H$m g_mJ_ {_bm h¡Ÿ& AmJ_m{X H$m ì`dhma kmZ h¡ {OgZo g§`_ àmá brZVm hmoH$a Omo Vn Am¡a em§{V H$m AZw^d hmoZm Mm{hE, dh Cgo Zht
{H$`m h¡, Cgo Xod-emó-Jwé H$s `wJnV²Vm hmoZo na ^r H$_© ~§YVo h¢, hmoVmŸ& Vn go AmZ§X Ho$ ñWmZ na dh AmHw$bVm H$m doXZ H$aVm h¡Ÿ&
A{nVw g_{H$Vr Ho$ H$_© VwaÝV Zï> hmoVo h¢Ÿ& Š`m|{H$ • Cndmgm{X-Vnm{X _| ImZo-nrZo H$s AZwHy$b gm_J«r àmá hmo Vmo gwI
1. kmZrnZ=AmJ_ kmZ-VËdmW©lÕmZ-g§`VËd Ho$ `wJnV²nZo Ho$ A{Ve` àgmX go àmá AZw^dVm h¡ Am¡a à{VHy$bVm hmo Vmo Xw…I AZw^d H$aVm h¡Ÿ& BgàH$ma
ewÕkmZ_` AmË_VËd H$s AZw^y{V kmZrnZ H$m bjU h¡Ÿ&
2. eV-ghó-H$mo{Q> = 100 • 1000 • 100,00,000 AmHw$bVmnyd©H$ ZdrZ H$_m] H$mo ~m±YVm h¡Ÿ&
113
226 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 238 227
AkmZr Ho$ Vn hmWr ñZmZdV² h¢Ÿ& amJ-Ûof Ho$ H$maU Cgo EH$ Ho$ Y_u Ord H$mo AmË_kmZ àH$Q> hmoZo Ho$ nyd© AmJ_kmZ Am{X hmoVo h¢Ÿ&
~mX EH$ H$_© ~±YVo OmVo h¢Ÿ& bmIm|-H$amo‹S>m| dfm] VH$ VníMaU H$a| Vmo (1) ñ`mV²H$ma bjU go `wº$ AmJ_ kmZ …• Y_u Ord Zo AmJ_
^r H$_© j` Zht hmoVo h¢Ÿ& hm±, Cgg_` nwamZo H$_© CX` _| AmH$a Zï> H$m Aä`mg {H$`m h¡Ÿ& AmJ_ ñ`mV²H$ma {MÝh go emo{^V h¡Ÿ& {H$gr
hmoVo h¢; {H$ÝVw ZdrZ H$_© ~±YVo OmVo h¢, CZH$m j` Zht hmoVm h¡Ÿ& Q>rH$m Anojm go H$WZ H$aZm ñ`mV²H$ma h¡Ÿ& O¡go AmË_m, AmË_mê$n h¡ naê$n
Ho$ bmI-H$moQ>r ^dm| H$m AW© AZ§V ^d hr J«hU H$aZm h¡Ÿ& BgàH$ma Zht, AmË_m nbQ> H$a earaê$n Zht hmoVm, ñd^md-ñd^md ê$n h¡;
AkmZr H$mo O~ VH$ AmË_kmZ Zht h¡, V~ VH$ Y_© Zht hmoVm Am¡a {d^md ê$n ZhtŸ& {d^md {d^mdê$n h¡, ñd^mdê$n ZhtŸ& AmË_m
H$_m] H$m Zme ^r Zht hmoVmŸ& kmZñdê$n h¡ Am¡a H$_© O‹S> h¢Ÿ& H$_© AmË_m H$mo naoemZ Zht H$aVo,
· AkmZr Ord AmË_kmZ Ho$ A^md Ho$ H$maU g§gma _| aI‹S>Vm h¡Ÿ& A{nVw AmË_m ñd`§ ^yb H$ao Vmo H$_© {Z{_Îm H$hbmVo h¢Ÿ& BgàH$ma
AmË_m H$m `WmW© kmZ {H$E {~Zm emó H$m kmZ H$ao, Zd VÎdm| H$s AmJ_ H$m kmZ O¡gm h¡ d¡gm H$aZm Mm{hEŸ&
lÕm H$ao AWdm n§M _hmd«V nmbo, {\$a ^r H$ë`mU Zht hmo gH$VmŸ& (2) VÎdmW© lÕmZ …• AmË_m kmZñdê$n h¡Ÿ& Ord H$mo Ordê$n
AkmZr Ord AkmZ go Vn, X`m, XmZ, `mÌm H$aVm h¡, {H$ÝVw BZ g_ñV _mZH$a eara H$_© Am{X H$mo AOrdê$n _mZZmŸ& X`m-XmZm{X ^md
{H«$`mH$m§S> Ho$ H$maU dh H$_m] H$mo ~‹T>m ahm h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZ {~Zm nwÊ` Am¡a qhgm, PyR>, Mmoar Am{X nmn^md h¢; {H$ÝVw XmoZmo§ hr Amòd d
BpÝÐ`m| H$m X_Z {H$`m, eara H$mo H¥$f {H$`m; {H$ÝVw Bggo OÝ_-_aU ~ÝY Ho$ H$maU h¢Ÿ& Bggo {dnarV ewÕ ñd^md Ho$ Aml` go AmË_m _|
H$m AÝV Zht hmoVmŸ& `hm± _mÌ nwamZo H$_© CX` _| AmH$a {IaVo h¢ Am¡a
ewÕXem AWm©V² Am§{eH$ g§da-{ZO©am àH$Q> hmoVo h¢Ÿ& VËníMmV² n[anyU©
amJ-Ûof H$s H$Îmm©~w{Õ Ho$ H$maU nwZ… ZdrZ H$_©~§YZ hmoVm h¡Ÿ&
ewÕVm AWm©V² _moj H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& Ord, AOrd H$m Hw$N> Zht H$a
{OgàH$ma H$moB© ì`{º$ XwH$mZXma H$mo nMmg én`o H$s {nN>br CYmar
gH$Vm, AOrd, Ord H$m Hw$N> Zht H$a gH$VmŸ& AOrd H$_m©{X Ord
XoVm h¡ Am¡a Cggo hr gm¡ én`o H$m _mb {\$a go CYma boVm h¡ Vmo CgH$m
H$mo h¡amZ `m gwIr Zht H$aVo; {H$ÝVw {\$a ^r H$moB© nwÊ` go g§da AWdm
H$O© g_má Zht hþAm h¡, CgràH$ma AkmZr Ord H$mo nwÊ` Ho$ H$maU
Y_© _mZo Vmo Cgo ZdVÎd H$s `WmW© lÕm Zht h¡Ÿ&
Wmo‹S>o H$_© KQ> JE h¢ • Eogm ì`dhma go bJVm h¡; {H$ÝVw nwÊ` go Y_© hmoVm
h¡ • Eogm _mZH$a dh ZdrZ H$_©~ÝYZ H$aVm h¡, Cgo OÝ_-_aU H$m (3) g§`VËd …• amJ H$mo KQ>mH$a ew^^md H$aZm, nm±M BpÝÐ`m| H$m
Zme Zht hmoVmŸ& bmIm| H$amo‹S>m| ^dm| _| AZÝV ~ma Vn H$aVm h¡; {H$ÝVw X_Z H$aZm, N>hH$m` Ho$ Ordm| H$s X`m nmbZmŸ&
H$_© Ho$ CX` Ho$ H$maU AmË_m H$s ewÕVm Zht hmoVr; AV… g§gma _| BgàH$ma AmJ_ kmZ, VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd Y_u Ord H$mo
^«_U H$aVm ahVm h¡Ÿ& amJ KQ>mVm h¡ Vmo nwÊ`~§Y hmoVm h¡; {H$ÝVw nwÊ` go EH$ gmW hmoVo h¢; {H$ÝVw dh ì`dhma h¡, {dH$ën h¡Ÿ& ho ^mB© ! ì`dhma
Y_© _mZo Vmo {_Ï`mËdê$n nmn ~§YVm h¡Ÿ& BgàH$ma AmË_ ñd^md Ho$ kmZ ^r `WmW© hmoZm Mm{hEŸ& n¡go H$s àm{á H$aZm AmË_m H$m nwéfmW©
^mZ {~Zm g_ñV H$m`© {H$`o, {H$ÝVw g§gma H$m AÝV Zht hþAmŸ& Zht h¡; {H$ÝVw AnZo _| pñWa ahZm AmË_m H$m nwéfmW© h¡ • Eogm kmZ
· AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ, g§`VËd go AmË_m H$m AZw^d hmoVm h¡ ì`dhmakmZ h¡Ÿ& Bg ì`dhmakmZ Am¡a ew^amJ Ho$ {dH$ën Ho$ àgmX go
`h ì`dhma H$WZ h¡Ÿ& ewÕ kmZ_` AmË_VÎd H$s AZw^y{V àmá hmoJr • Eogm H$hZm MaUmZw`moJ
114
228 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 238 229

H$m H$WZ h¡Ÿ& ewÕ kmZ H$s AZw^y{V Ho$ H$maU ì`dhmakmZ Am¡a d«Vm{X AkmZr Ord X`m-XmZm{X go Y_© _mZVm h¡, AV… Cgo {dH$ma H$s
Ho$ ^md hmoVo h¢; {H$ÝVw `h ì`dhma go hr H$ho J`o h¢Ÿ& ewÕ AmË_m Ho$ Ñ{ï> h¡Ÿ& kmZr H$mo ew^mew^^mdm| na Ñ{ï> Zht h¡, dh Cgo Y_© H$m H$maU
lÕm-kmZ go {Ogo AZw^d H$s à{á hmoVr h¡, CÝh| gå`½kmZ àH$Q Zht _mZVmŸ& AkmZr ì`dhma H$aVo-H$aVo hr Y_© hmo OmEJm • Eogm
H$aZo Ho$ {b`o àW_V… AmJ_kmZ ZdVÎd H$s lÕm Am¡a g§`_ ^md _mZH$a amJ-Ûof H$m H$Îmm© Am¡a hf©-emoH$ H$m ^moº$m hmoVm h¡Ÿ& kmZr H$mo
Adí` hmoVm h¡, AV… BZHo$ H$maU AZw^y{V hþB© • Eogm {Z{_Îm go H$WZ amJ-Ûof H$m H$Îmm©nZm Am¡a hf©-emoH$ H$m ^moº$mnZm Zht h¡, _mÌ kmVm
{H$`m OmVm h¡Ÿ& ^md ahVm h¡, Cgo g_ñV gwI-Xw…Im{X {dH$ma {ZañV hmo JE h¢, AV…
· ewÕkmZ_` AmË_VÎd H$s AZw^y{V kmZr H$m {ZíM` bjU h¡Ÿ& H$_© ~±YZ Zht h¡Ÿ& kmZr ghO_mÌ ahH$a AmZÝXnyd©H$ H$_m] H$mo Xya
ewÕ kmZ_` AmË_VÎd H$s AZw^y{V hr kmZr H$m {ZíM` bjU H$aVm h¡Ÿ&
h¡Ÿ& `hm± kmZ H$s _w»`Vm go ~mV H$s h¡Ÿ& `h {ZíM` bjU àJQ> H$ao • {OZ H$_m] H$mo AkmZr AZ§V^dm| _| Xya Zht H$a gH$Vm • Eogo H$_m]
Cgo AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd Ho$ `wJnV²nZo H$m ì`dhma H$m kmZr erK« hr _ybV… Zme H$aVo h¢, BgrH$m Zm_ Y_© h¡, g§da-
H$hm OmVm h¡ • BgàH$ma {ZíM`-ì`dhma XmoZm| ~Vm`o h¢Ÿ& {ZO©am h¡Ÿ&
earam{X na h¢, X`m-XmZm{X {dH$mar ^md Amòd h¢Ÿ& _oam ñd^md · AmË_kmZ hr _moj_mJ© H$m CÎm_ gmYZ h¡Ÿ&
Vmo {MXmZÝX kmZñd^mdr h¡ • Eogm ^mZ hmoZo na O‹S> go CXmgr hmoVr h¡ `hm± Eogm H$hm h¡ {H$ AmJ_kmZ-VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd BZ
Am¡a nwÊ`-nmn go XyanZm hmoVm h¡Ÿ& AÝVÑ©{ï>nyd©H$ AmË_VÎd H$m AZw^d VrZm|nyd©H$ AmË_kmZ hmo Vmo hr _moj_mJ© hmoVm h¡Ÿ& AmË_kmZ Ho$ {~Zm
hmoZo na kmZ H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& CŠV VrZm| hm| Vmo ^r dh H$m`©H$mar Zht h¢, {\$a {OZ Ordm| H$mo AmJ_kmZ
· kmZr Zo _Z-dMZ-H$m` H$s àd¥{Îm go {dam_ nm`m h¡, AV: CgHo$
nwamZo H$_© {Ia OmVo h¢Ÿ& H$m hr {R>H$mZm Zht h¡, CZH$s Š`m ~mV H$a|? {OgH$mo ì`dhma lÕm H$m
kmZr H$mo kmZËd Ho$ gX²>^md Ho$ H$maU _Z-dMZ-H$m` g§~§Yr nVm Zht h¡Ÿ& Omo AmË_m H$mo eara H$m H$Vm© _mZVm h¡Ÿ& ì`dhma/nwÊ` go
H$m`m] _| AQ>H$Zm hmoZo go {ÌJw{ánZm dV©Vm h¡Ÿ& _Z-dMZ-H$m` O‹S> Y_© _mZVm h¡, d«V H$aVo-H$aVo _moj hmo OmEJm • Eogm _mZVm h¡ CgH$s
hmoZo go na h¢Ÿ& Cg_| AQ>H$Zm Zht h¡, bo{H$Z CgHo$ bj go Omo Vmo `hm± ~mV hr Zht h¡Ÿ& ñWyb {_Ï`mÑ{ï> H$s ~mV ^r ~hþV Xya h¡; AV…
ew^mew^^md hmoVo h¢, CZgo lÕm _| {Zd¥{Îm h¡Ÿ& `hm± gå`½Xe©Znyd©H$ AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd H$m `wJnV²nZm hmoZo na AmË_kmZ
pñWaVm H$s ~mV H$a aho h¢Ÿ& ew^mew^^mdm| go {Zd¥{Îm h¡, AV… VrZm| Amoa hr _moj_mJ© H$m CÎm_ gmYZ g_PZm Mm{hEŸ&
H$s àd¥{Îm amoH$H$a ñdê$n _| Jwá hþAm h¡Ÿ& Eogm CJ« nwéfmW© hmoZo go H$_© (1) AmJ_kmZ …• eara go Y_© hmoVm h¡, H$_© naoemZ H$aVo h¢ •
CX` _| AmH$a {Ia OmVo h¢Ÿ& kmZr Vmo AnZo ñd^md _| hr brZ h¡ • `hr Eogm _mZZodmbo H$mo AmJ_ H$m gå`H²$ kmZ Zht h¡Ÿ& ^JdmZ H$s {Xì`Üd{Z
àMÊS> CÚ_ h¡Ÿ& go àmá dñVwñdê$n H$mo `WmW© ar{V go H$hZodmbo AmJ_ H$m kmZ H$ao,
· kmZr amJ-Ûof H$m H$Îmm© Zht h¡, hf©-emoH$ H$m ^moº$m Zht h¡, AV… Ord H$mo Ordê$n Am¡a H$_© H$mo H$_©ê$n _mZoŸ& EH$ Ðì` H$m AÝ` Ðì` _|
ghO _| hr H$_m] H$mo Zï> H$aVm h¡Ÿ& A^md h¡, àË`oH$ Ho$ ñdMVwï>` AnZo ñd`§ go h¡, na go Zht, AmJ_ ^r
115
230 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 238 231

na h¡, AmJ_ go kmZ Zht hmoVm • BgàH$ma AmJ_ Am¡a kmZ H$mo {^Þ- Vwåhmam AmË_m ewÕ M¡VÝ`_y{V© h¡, CgH$s lÕm-kmZ H$amoJo Vmo
{^Þ OmZVm h¡Ÿ& _moj hmoJm • Eogm {ZíM` H$amoŸ& dñVwñdê$n Eogm hr h¡Ÿ& {Xì`Üd{Z _|
(2) VÎdmW©lÕmZ …• ZdVÎdm| H$mo {^Þ-{^Þ OmZVm h¡Ÿ& nwÊ` go Eogm hr Am`m h¡ Am¡a h_ ^r `hr H$h aho h¢Ÿ& AmË_kmZ hr _moj_mJ© h¡;
Y_© Zht hmoVm, ì`dhma go {ZíM` Zht hmoVmŸ& H$_© Ed§ eara AOrd h¢, AV… g§`_ YmaU H$amoŸ& dh O~ VH$ àmá Z hmo, V~ VH$ CgH$m à`ËZ
AmË_m kmZñdê$n h¡ Am¡a XmoZm| ñdV§Ì h¢ • Eogm _mZo Vmo ì`dhma H$amo Am¡a CgH$s àm{á Ho$ {bE {deof nwéfmW© H$amoŸ&
lÕm h¡Ÿ& · AkmZr Vn VWm Y_© H$mo H$ï>Xm`H$ _mZVm h¡, Omo {H$ ^yb h¡Ÿ&
(3) g§`VËd …• ~mah d«V, nm±M _hmd«V VWm N>hH$m` Ho$ Ordm| dmñVd _| Vn Am¡a Y_© Vmo em§{V H$mo XoZodmbo h¢Ÿ&
H$s ajm Am{X H$m ^md ew^^md h¡Ÿ& AkmZr H$mo ~mbVn hmoVo h¢ Am¡a ew^^md Ho$ D±$Mo nwéfmW© go H$_©
BgàH$ma AmJ_kmZ-VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd H$m `wJnV²nZm {IaVo h¢; {H$ÝVw Aën H$_© j` hmoH$a nwZ: ZdrZ AZoH$ H$_© ~±YVo h¢Ÿ&
AWm©V² ì`dhma aËZÌ`nZm nwÊ`~§Y H$m H$maU h¡; Y_© H$m ZhtŸ& VrZm| AkmZr Ord AZoH$ ^d Vn H$aVm h¡ Am¡a _hmH$ï> go H$_m] H$mo N>mo‹S>
hmoZo na ^r {dH$ënm| go a{hV, A^oX AmË_m Ho$ AmYma go AmË_kmZ hr nmVm h¡Ÿ& Cgo Y_© ^r H$ï>Xm`H$ hr bJVm h¡Ÿ&
_moj_mJ© H$m CÎm_ gmYZ h¡Ÿ& ho ^mB© ! dmñVd _| Y_© H$ï>Xm`H$ Zht h¡, Y_© Vmo em§{VXm`H$ h¡Ÿ&
AV: ho Ordm| ! AmË_kmZ àmá H$amo, CgHo$ {bE hr nwéfmW© H$amoŸ& Cndmg Am{X H$aHo$ eara H$mo AZoH$m| ~ma Bg Ord Zo H¥$f {H$`m h¡Ÿ&
AZm{X go AmO VH$ Ordm| H$mo dñVwñdê$n H$s g_P hr Zht h¡Ÿ& Bg{b`o Vnm{X H$mo bmoho Ho$ MZo M~mZo O¡gm H$hH$a Vn Am¡a Y_© H$mo
AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ Am¡a ew^amJ • `h naÐì` h¢, BZH$s Amoa H$ï>Xm`H$ _mZVm h¡, CÝh| A§JrH$ma Zht H$aVm h¡Ÿ& dñVw H$ï>Xm`H$ hmo
CÝ_wI hmoZm amJ h¡Ÿ& _¢ BZ g~go a{hV M¡VÝ`_y{V© hÿ± • Eogm kmZ hr Vmo Cggo Š`m em§{V {_boJr ? Y_© Vmo em§{VXm`H$ hmoZm Mm{hEŸ& AkmZr
AmË_kmZ h¡Ÿ& A{YH$ Vn H$aHo$ AÝVa _| AmV©Ü`mZ H$aVm h¡, Cggo Y_©Ü`mZ Zht
AmË_kmZ hmoZo Ho$ nyd© AmJ_kmZm{X hmoVo h¢; {H$ÝVw Cggo AmË_kmZ hmoVmŸ& AmË_m H$mo OmZo {~Zm Aem§{V H$m Zme Zht hmoVmŸ& AmË_m
Zht hmoVmŸ& ZdVÎdm| H$m amJ ^r M¡VÝ` _| Zht h¡; AV… Omo {_Ï`mËd {MXmZÝXñdê$n h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ A§Va brZVm ~‹T>Zo go amJ KQVm h¡
amJ-Ûof N>mo‹S>o, dh O¡Z h¡Ÿ& O¡Z Zm__mÌ YmaU H$aZo go O¡ZnZm Zht Am¡a ghO Vn-Cndmgm{X hmoVo h¢Ÿ& BgàH$ma kmZr H$s em§{V AË`{YH$
hmoVmŸ& nwÊ`-nmn H$s {_R>mg N>mo‹S>H$a Omo ñd^md H$m AmXa Zht H$aVm, ~‹T> JB© h¡, Y_© Vmo em§{V H$m XmVma h¡Ÿ& AkmZr AZoH$ ^dm| _| ^r H$_m]
dh O¡Z Zht h¡Ÿ& dh Vmo lmdH$ AWdm gmYw ^r Zht h¡Ÿ& AmJ_kmZ, H$mo n{hMmZ H$a CZH$m Zme Zht H$aVm; {H$ÝVww {OZ km{Z`m| H$mo AmË_m
Ðì`qbJnZm AZoH$m| ~ma àmá {H$`m h¡Ÿ& XodbmoH$ _| ^r AZoH$m| ~ma J`m H$m ^mZ h¡, do jU_mÌ _| hr H$_m] H$m Zme H$aVo h¢Ÿ&
h¡; {H$ÝVw H$ht na ^r AmË_m H$m ^mZ Zht hþAm h¡; AV: AmMm`©Xod · AkmZr ZdrZ H$_© ~m±YVm h¡ Am¡a kmZr ghOVm go H$_m] H$mo Zï>
H$hVo h¢ {H$ Ahmo ! X`m-XmZ go Y_© _mZZodmbm {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& eara, H$aVm h¡Ÿ&
_Z, dmUr na h¢, X`m-XmZm{X {dH$ma h¢Ÿ& AmË_m kmZñd^mdr dñVw h¡ Am¡a eara, H$_© Am{X na h¢Ÿ& X`m-
116
232 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 238 233

XmZm{X {dH¥$V^md h¢Ÿ& dh AmË_m H$m ewÕñd^md Zht h¡; AkmZr H$mo OmZZm Mm{hEŸ& Zm¡ nyd© H$m kmZ hmoZo na ^r `{X AmË_kmZ Zht hmo Vmo
BgH$m ^mZ Zht h¡Ÿ& nmn H$s dmgZm _| {_R>mg _mZVm h¡, nwÊ` go Y_© AmJ_kmZm{X Hw$N> ^r H$m`©H$mar Zht h¡Ÿ&
_mZVm h¡Ÿ& AZoH$ àH$ma Ho$ d«V-Vn-CÚmnZ H$aVm h¡; {H$ÝVw n[anyU© (2) VÎdmW©lÕmZ …• Ordm{X ZdVÎd O¡go h¢, d¡go Zm_ {Zjon go
Vnm{X hmoZo na ^r CgHo$ H$_© Zï> Zht hmoVoŸ& AkmZr _mZVm h¡ {H$ OmZVm h¡Ÿ& Ord-AOrd H$mo {^ÝZ-{^Þ OmZVm h¡Ÿ& nwÊ` go Y_© Zht
A{YH$ Xw…I ghZ H$a|Jo Vmo Y_© hmoJm, Cgo Y_© H§$Q>H$_` bJVm h¡Ÿ& _mZVmŸ& Ord _| Amòd H$m A^md h¡ • Eogr Zd VÎdm| H$s n¥WH²$-n¥WH²$
{OZH$mo Mm[aÌ AmZÝX_` H$s OJh Xw…IXm`H$ bJVm h¡, CZ Ordm| lÕm H$aVm h¡, {H$ÝVw AmË_kmZ {~Zm `o g~ H$m`©H$mar Zht h¢Ÿ&
H$mo Vn _| AmV©Ü`mZ hmoVm h¡ • dh nwÊ` H$m ^r H$maU Zht h¡, {\$a Y_© (3) g§`VËd …• ew^^md H$a|, ~mah d«Vm| H$m nmbZ H$a|Ÿ& _w{Z hmo
Vmo nm±M _hmd«Vm| H$m nmbZ H$a|, {H$ÝVw AmË_kmZ {~Zm `o g~Hw$N> ^r
H$m H$maU H¡$go hmo gH$Vm h¡?
H$m`©H$mar Zht h¢Ÿ&
AkmZr H$mo AZoH$ H$ï> hmoZo na ^r H$_m] H$m j` Zht hmoVm; {H$ÝVw
dV©_mZ _| AmJ_kmZ Am¡a ZdVÎd H$s ì`dhma lÕm H$m ^r {R>H$mZm
kmZr Ho$ Aën g_` _| hr H$_m] H$m j` hmoVm h¡Ÿ& _¢ AmË_m M¡VÝ`ñd^mdr Zht h¡Ÿ& {Z{_Îm go bm^ hmoVm h¡, nwÊ` go Y_© hmoVm h¡, g§`moJ Am¡a
hÿ±Ÿ, earam{X VWm ew^mew^^md _oao kmZ Ho$ ko` h¢, _¢ g^r H$mo OmZZodmbm {Z{_Îm g~Hw$N> H$aVo h¢ • Eogr _mÝ`Vm Vmo ñWyb ^yb h¡Ÿ& na nXmW© _oao
hÿ±, {dH$ënm| _| VÝ_` aho {~Zm hr _¢ OmZVm hÿ± • Eogr gƒr Ñ{ï> hmoZo na H$maU Zht hmoVo, {Z{_Îm go {H$gràH$ma H$m hm{Z bm^ Zht hmoVm • Eogm
Wmo‹S>o g_` _| (brbm_mÌ _|) hr kmZr H$_m] H$m Zme H$aVm h¡Ÿ& _mZH$a dh {ZOmË_m H$m ñdV§Ì kmZ ^r H$aVm h¡, {H$ÝVw AmJ_ Ho$
AkmZr AZwHy$b g§`moJm| _| hf© Am¡a à{VHy$b g§`moJm| _| IoX H$aVm bú` go nwÊ` H$m Aml` boH$a hþAm kmZ AmË_kmZ Zht h¡Ÿ& H$moB© Ord
h¡, AV… dh hf©-{dfmX H$m ^moº$m h¡, Cgo ZdrZ H$_m] H$m ~§Y hmoVm h¡Ÿ& AmR> df© H$s Am`w _| kmZ àmá H$a| Am¡a H$amo‹S> nyd© H$s Am`wî` hmoZo VH$
kmZr {H$gr ^r g§`moJ H$mo AZwHy$b `m à{VHy$b Zht _mZVm, dh CgH$m _mÌ AmJ_ H$m bj H$ao Vmo dh H$m`©H$mar Zht h¡; Š`m|{H$ AmJ_ nako`
kmVm ahVm h¡, AV… Cgo ZdrZ H$_©~§YZ Zht hmoVmŸ& BgàH$ma AmË_kmZ h¢Ÿ& O~VH$ ñd-ko` Ho$ bj go OmZZnZm Zht H$aVm, V~VH$ Cgo
hr _moj_mJ© H$m CÎm_ gmYZ h¡Ÿ& AmË_kmZ Zht hmoVmŸ&
· AmË_kmZ {~Zm AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd H$m`©H$mar AV: CgH$m gånyU© AmJ_kmZ d¥Wm h¡Ÿ& g_deaU _| AZoH$ Ordm|
Zht h¡Ÿ& H$mo kmZ H$m Wmo‹S>m CKm‹S> hmoZo na ^r do AmË_kmZ H$a boVo h¢, Š`m|{H$
A~, AmË_kmZ eyÝ` gd© AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ, g§`_VËd CZH$m bú` kmVm-Ñï>m ñd^md na h¡Ÿ& Omo AkmZr _Zwî` kmZ H$m
H$m `wJnV²nZm AqH$MËH$a h¡ • Eogm CnXoe H$aVo h¢Ÿ& AË`ÝV {dH$mg hmoZo na ^r nabú` Ho$ H$maU AmË_kmZ àJQ> Zht
AmË_m nwÊ`-nmn go a{hV AIÊS>AmZÝXñd^mdr h¡Ÿ& CgH$s A§Va§J H$aVm • Eogm Ord hOmam| am{Z`m| H$mo N>mo‹S>o, eara H$mo IÊS>-IÊS> H$aHo$
lÕm Ho$ {~Zm AmJ_kmZm{X Hw$N> ^r bm^H$mar Zht h¢Ÿ& Vnm{X H$m AmMaU H$ao, ~«÷M`© H$m nmbZ H$ao, naÝVw AmË_kmZ Ho$
(1) AmJ_kmZ …• AmË_m amJa{hV h¡Ÿ& AmË_m Ho$ {ZíM` ñdê$n {~Zm `h g~ d¥Wm hr h¡Ÿ&
_| ì`dhma H$m A^md h¡Ÿ& Ðì`JwU n`m©` O¡go h¢, d¡go AmJ_ Ûmam ·
117
234 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 239 235

Bg{b`o AmË_kmZeyÝ` AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ, g§`VËd H$m


àdMZgma JmWm 239 `wJnV²nZm ^r AqH${MËH$a hr h¡Ÿ&
A~, Eogm CnXoe H$aVo h¢ {H$ • AmË_kmZeyÝ` Ho$ gd© AmJ_kmZ, JmWm 239 na àdMZ
VÎdmW©lÕmZ VWm g§`VËd H$m `wJnV²nZm ^r AqH${MËH$a h¡, (AWm©V² {_Ï`mÑ{ï> Ord g_ñV AmJ_ H$m nabú` go Aä`mg H$aVm h¡Ÿ&
Hw$N> ^r Zht H$a gH$Vm) …- {_Ï`mÑ{ï Ord g_ñV AmJ_ H$m nabú`nyd©H$ `WmdV² Aä`mg
na_mUwn_mU§ dm _wÀN>m Xohm{XEgw Oñg nwUmoŸ& H$aVm h¡Ÿ& g_ñV nXmWm] Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` H$mo dh hñVm_bH$dV²
{dÁO{X O{X gmo {gqÕ U bh{X gìdmJ_Yamo {d&&239&& OmZVm h¡Ÿ& AmJ_ _| O¡gm ñdê$n H$hm J`m h¡, d¡gm ñdê$n dh AmJ_
( h[aJrV ) gå_wI hmoH$a OmZVm h¡; VWm{n _¢ {MXmZÝXñdê$n hÿ±, _wP_| CËnÞ
Xohm{X _| AUw_mÌ _yÀN>m© aho `{X Vmo {Z`_ goŸ& Amòd^md Xw…Iñdê$n h¡ • BgàH$ma {ZO AmË_m H$mo {dH$ma go {^Þ
dh gd© AmJ_ Ya ^bo hmo {g{Õ dh nmVm ZhtŸ&&239&& H$aHo$ AmË_kmZ Zht H$aVm; AV… emóm| H$m kmVm/H$WZ H$aVm hþAm
AÝd`mW© …• [ nwZ… ] Am¡a [ `{X ] `{X [ `ñ` ] {OgHo$
hmoZo na ^r dh {_Ï`mÑ{ï> hr h¡Ÿ&
[ Xohm{XHo$fw ] earam{X Ho$ à{V [ na_mUwà_mU§ dm ] na_mUw_mÌ ^r
Bg Ord H$mo AmË_kmZ Zht h¡; {H$ÝVw AmJ_kmZ ~am~a h¡Ÿ&
[ _yÀN>m© ] _yÀN>m© [ {dÚVo ] dV©Vr hmo Vmo [ g… ] dh [ gdm©J_Ya…
{OgàH$ma hmW na aIm Am±dbm ñnï>ê$n go {XImB© XoVm h¡, CgràH$ma
A{n ] ^bo hr gdm©J_ H$m Ymar hmo VWm{n [ {g{Õ§ Z b^Vo ] {g{Õ
H$mo àmá Zht hmoVmŸ& AmJ_kmZ Ho$ _mÜ`_ go dh g_ñV nXmWm] H$mo `WmdV² (hñVm_bH$dV²)
Q>rH$m …• gH$b AmJ_ Ho$ gma H$mo hñVm_bH$dV² H$aZo go (hWobr ñnï> OmZVm h¡Ÿ& O‹S> H$s n`m©`, O‹S> go hmoVr h¡ Am¡a MoVZ H$s n`m©`
_| aŠIo hþE Am§dbo Ho$ g_mZ ñnï> kmZ hmoZo go) Omo nwéf ^yV-dV©_mZ- MoVZ go hmoVr h¡Ÿ& nyd© n`m©` go dV©_mZ n`m©` Zht hmoVrŸ& àË`oH$ Ðì`-
^mdr §ñdmo{MV1 n`m©`m| Ho$ gmW Aeof Ðì` g_yh H$mo OmZZodmbo AmË_m JwU-n`m©` ñdV§Ì h¡ • Eogm `WmW©kmZ Cgo dV©Vm h¡Ÿ& ^yV-^{dî` Am¡a
H$mo OmZVm h¡, lÕmZ H$aVm h¡ Am¡a g§`{_V aIVm h¡, Cg nwéf Ho$ dV©_mZ ñdmo{MV n`m©` g{hV g_ñV Ðì`m| H$mo OmZZo H$m _oam km`H$
AmJ_kmZ-VÎdmW©lÕmZ-g§`VËd H$m `wJnV²nZm hmoZo na ^r, `{X ñd^md h¡ • Eogm dh OmZVm h¡Ÿ&
dh qH${MV²_mÌ ^r _moh_b go {bá hmoZo go earam{X Ho$ à{V (VËg§~§Yr) ñdmo{MV = AnZo-AnZo `mo½` AWm©V² O‹S> H$s n`m©` O‹S> go hmoVr
_yÀN>m© go Cnaº$2 ahZo go, {ZénamJ3 Cn`moJ _| n[aUV H$aHo$ kmZmË_H$ h¡ Am¡a AmË_m H$s n`m©` AmË_m go hmoVr h¡Ÿ& BgàH$ma AnZo A{V[aº$
AmË_m H$m AZw^d Zht H$aVm, Vmo dh nwéf _mÌ CVZo (Hw$N>) _moh_b- g_ñV AmË_m Am¡a O‹S> nXmWm] Ho$ ñdê$n H$mo dh nagÝ_wI hmoH$a
H$b§H$ê$n H$sbo Ho$ gmW ~±Yo hþE H$_m] go Z Ny>Q>Vm hþAm {gÕ Zht hmoVmŸ& OmZVm h¡Ÿ& CgH$m OmZZnZm amJnyd©H$ hmoVm h¡; {H$ÝVw ñd-gÝ_wIVm go
1 ñdmo{MV = AnZo H$mo C{MV, AnZo-AnZo `mo½`Ÿ& (AmË_m H$m ñd^md {ÌH$mb H$s dh {ZO AmË_m H$mo Zht OmZVmŸ& g_ñV Ðì` g_yh AWm©V² AZ§V {gÕ
ñdmo{MV n`m©`m| g{hV g_ñV Ðì`m| H$mo OmZZm h¡Ÿ&) na_oð>r, AZ§V g§gmar AmË_m, AZ§VmZ§V na_mUw, Y_©, AY_©, AmH$me
2 Cnaº$ = _{bZ; {dH$marŸ&
3. {ZénamJ = CnamJ a{hV; {Z_©b; {Z{d©H$ma; ewÕŸ& Am¡a Ag§»` H$mbmUw Ðì`m| H$mo dh AmJ_ go OmZVm h¡Ÿ&
118
236 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 239 237

`h g_ñV Aä`mg na-gÝ_wI Ñ{ï>nyd©H$ CgHo$ dV©Vm h¡; {H$ÝVw `{X H$moB© n`m©` na Ho$ H$maU hmo Vmo dV©_mZ n`m©` ^r ñdV§Ì Zht ahVrŸ&
na H$m bú` N>mo‹S>H$a ñd-AmË_m H$s Amoa CgH$m bú` Zht ahVm h¡Ÿ& {OgàH$ma B©ída H$mo OJV H$m H$Îmm© _mZZodmbm ^yb _| h¡; CgràH$ma
`h g~ j`mone_ H$m CKm‹S> h¡, nwÊ` H$m H$maU h¡; {H$ÝVw Y_© H$m H$maU EH$ Ðì` H$s dV©_mZ n`m©` H$m H$Îmm© AÝ` Ðì` H$mo H$hZo dmbo H$s
Zht h¡ Ÿ & gå`½Xe© Z H$m H$maU Vmo na_nm[aUm{_H$ ^md h¡ , _mÝ`Vm ^r ^ybñdê$n hr h¡Ÿ&
j`mone{_H$^md ZhtŸ& j`mone_ ^md ^bo hr dV©Vm hmo; {H$ÝVw Cggo · {_Ï`mÑ{ï> H$m g_ñV Aä`mg na bj go {H$`m hþAm h¡; ñd-bú`
AmË_kmZ Zht hmo gH$VmŸ& go CgZo {ZU©` {H$`m hr Zht h¡Ÿ&
· {Ogo AmJ_ H$m `WmW© Aä`mg Zht, dh Y_© H$s ^y{_H$m go ^r {_Ï`mÑ{ï> Ord g_ñV ~mVm| H$m {ZU©` AmJ_ H$s Amoa XoIH$a
AË`ÝV Xya h¡Ÿ& H$aVm h¡Ÿ& amJ H$s _§XVm Ho$ H$maU hr nagÝ_wIVm H$m CKm‹S> _mZVm h¡Ÿ&
(1) ho Ordmo ! `hm± AmJ_ H$m gma H$hm J`m h¡Ÿ& Omo Ord g§gma Ho$ `o g~ {_Ï`mkmZ H$s n`m©` h¡Ÿ& emó _| O¡gm H$hm h¡, d¡gm CgZo OmZm
Aä`mg _| n‹S>o h¢, do AmJ_mä`mg go ~hþV Xya h¢Ÿ& `hm± Vmo bm¡{H$H$ h¡; {H$ÝVw n`m©`~w{Õ go OmZm h¡Ÿ& Ðì`~w{Õ go OmZm hr Zht h¡Ÿ&
Aä`mg N>mo‹S>H$a Omo AmJ_ H$m Aä`mg H$aVm h¡, CgH$s ~mV h¡Ÿ& `h Ord AmJ_ Ho$ bú`nyd©H$ OmZVm h¡; {H$ÝVw ñd^md Ho$ Aml`
(2) AmJ_ H$m Aä`mg H$aZo na ^r `{X H$moB© AmJ_ go {déÕ go {Z{d©H$ën {ZU©` Zht H$aVm h¡Ÿ& na H$s Amoa {dH${gV kmZ go
^md {ZH$mbo, CgH$s `hm± ~mV Zht h¡Ÿ& eara H$s {H«$`m go AmË_m H$mo gå`½Xe©Z H$s n`m©` àJQ> Zht hmoVrŸ& gå`ŠËd H$s n`m©`, n`m©` _| go
bm^ hmoVm h¡Ÿ& AmË_m h¡ Vmo dmUr ~mobVr h¡ eara Y_© H$m gmYZ h¡, Zht AmVr h¡Ÿ& AkmZr _mZVm h¡ {H$ emókmZ H$s {dH${gV n`m©` H$s
AZwHy$b {Z{_Îm hmo Vmo bm^ hmoVm h¡, nwÊ` go Y_© hmoVm h¡ • BgàH$ma Amoa Ñ{ï> H$a| Vmo gå`ŠËd hmoJm AWm©V² n`m©` _| go n`m©` CËnÞ hmoJr;
H$s _mÝ`Vmdmbo ñWyb {_Ï`mÑ{ï> H$s `hm± ~mV Zht h¡Ÿ& do Ord Vmo Y_© {H$ÝVw Eogm Zht h¡Ÿ& kmZñd^mdê$n A§er Ho$ AmYma go gå`½Xe©Z hmoVm
H$s ^y{_H$m go ^r ~hþV Xya h¢Ÿ& h¡ • Eogm dh Zht _mZVm, AV… Cgo AmË_kmZ Zht hmo gH$VmŸ&
· `hm±, {Og {_Ï`mÑ{ï> H$s AmJ_ Ho$ Aä`mg _| ^yb Zht h¡, CgH$s {ed^y{V _w{ZamO H$mo ^mdlwV kmZ WmŸ& do AmË_m H$mo {MXmZÝX-
~mV h¡Ÿ& ñdê$nr VWm Amòd H$mo AmHw$bVmñdê$n _mZVo WoŸ& em§{V Am¡a Y_©
`hm±, emóm| _| Omo ~mV O¡gr H$hr JB© h¡, CgH$m d¡am½`nyd©H$ d¡gm ñd`§ Ho$ Aml` go àJQ> hmoVm h¡ • Eogm CÝh| ^mdlwVkmZ Wm Am¡a Bggo
hr Aä`mg H$ao, Cgo d¡gm hr _mZo Cg Ord H$s ~mV h¡Ÿ& Eogm Ord nwÊ`, hr Ho$dbkmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ&
H$mo nwÊ` H$m H$maU _mZVm h¡, Y_© Zht & {Z{_Îm go bm^ Zht _mZVmŸ& · nagÝ_wI Ñ{ï> dmbo Ord H$mo kmZ H$m {dH${gVnZm hmoZo na ^r Y_©
g_ñV AmË_m Am¡a O‹S> H$s n`m©` dV©_mZ _| AnZo-AnZo H$maU go Zht hmoVmŸ&
hmoVr h¢, na go Zht • Eogm AmJ_ Ûmam {ZpíMV H$aVm h¡Ÿ& O‹S> H$s ^yV- {_Ï`mÑ{ï> H$mo kmZ H$m AË`{YH$ {dH$mg hmoZo na ^r AmË_kmZ
dV©_mZ Am¡a ^{dî`H$mbrZ n`m©`| AnZo-AnZo H$maU go hmoVr h¢Ÿ& _oam Zht hmoZo go CgH$m kmZ {_Ï`m h¡Ÿ& nagÝ_wI Ñ{ï> H$aVo-H$aVo hr H$ë`mU
amJ _wPgo hmoVm h¡, na go ZhtŸ& amJ _wPgo hþAm h¡, H$_© Ho$ H$maU ZhtŸ& hmoJm • Eogm dh _mZVm h¡Ÿ& {ZOmË_m Ho$ {gdm` g_ñV Ðì`m| H$mo
119
238 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 239 239

OmZVm h¡; ì`dhma go {ZíM` hmoJm • Eogm dh _mZVm h¡Ÿ& _oam AmË_m AOrd OmZVm h¡Ÿ& nwÊ`-nmn, Amòd-~§Y O¡go h¢, d¡gm OmZVm h¡Ÿ&
{MXmZÝXñdê$n h¡ • Eogm `WmW© {ZíM` Cgo Zht h¡Ÿ& na gÝ_wIVm g§da-{ZO©am àJQ> Zht h¡; {H$ÝVw g§da-{ZO©am Ed§ _moj H$m `WmW©
ì`dhma Am¡a ñd-gÝ_wIVm {ZíM` h¡ • `h dh Zht OmZVmŸ& ñdê$n OmZVm h¡Ÿ& AmJ_ Ûmam N>h Ðì`m| H$mo ñdV§Ì OmZH$a, AmJ_
{ZO H$s n`m©` ñd-gÝ_wIVm go àJQ> hmoJr • Eogm dh Zht _mZVmŸ& Am¡a ZdVÎdm| H$s lÕm H$aVm h¡Ÿ& nm±M BpÝÐ`m| H$s {df`m{^bmfm
àW_ na-gÝ_wI Ñ{ï> H$m A^md H$ao Vmo ñdgÝ_wIVm àJQ> hmoVr h¡Ÿ& amoH$H$a, nm±M _hmd«V, ~mah d«Vê$n ew^^md H$aVm h¡Ÿ& _w{Z hmoH$a 28
AmJ_ H$s Amoa H$m bj hQ>mH$a n`m©` H$mo Ðì` gÝ_wI H$ao Vmo ñdgÝ_wI _ybJwU, g§`_m{X H$m nmbZ H$aVm h¡; BVZm g~ Hw$N> hmoZo na ^r
Xem àJQ> hmoVr h¡; {H$ÝVw dh Eogm Zht H$aVm Am¡a nagÝ_wI bj AmË_kmZ Zht hmoZo go {g{Õ H$mo àmá Zht H$aVm h¡Ÿ&
aIH$a j`mone_ ^md go Y_© _mZVm h¡; naÝVw Bggo {ÌH$mb _| ^r Y_© · J¥hrV {_Ï`mËd Q>mbZo na ^r AJ¥hrV {_Ï`mËd Ho$ gX²>^md Ho$
Zht hmo gH$VmŸ& H$maU Ord g§gma _| aI‹S>Vm h¡Ÿ&
Ahmo ! dñVwñdê$n H$m dU©Z AmMm`© ^Jd§Vm| Zo AX²>^wVar{V go Ord H$mo AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ, g§`VËd `wJnV² hmoZo na ^r
{H$`m h¡Ÿ& {ZOmË_m Ho$ ^mZ go CÝh| AË`ÝV A§Vaa_UVm ~‹T> JB© h¡Ÿ& OmZZnZm ñdbú` go Zht h¡ AWm©V² AmJ_ Ûmam nabú` go {H$`m J`m
drVamJr Xem hmoZo na ^r ~mø _| eara H$s Z¾Xem CÝh| {XImB© XoVr h¡Ÿ& h¡Ÿ& dh nwéf Oam go _moh-_b go, gyú_ {_Ï`mËd Ho$ H$maU g§gma _| hr
_w{ZamO H$hVo h¢ {H$ AmJ_ H$m Aä`mg hmoZo na nm±M _hmd«V H$m aI‹S> ahm h¡Ÿ& CgZo Hw$Xod-Hw$Jwé-Hw$emó H$s lÕm N>mo‹S>H$a gƒo-Xod-
nmbZ H$aVo hþE AmË_m H$s é{M H$amoŸ& Omo AmË_kmZ Zht H$aVm h¡, Cgo emó-Jwé H$s lÕm H$s h¡Ÿ& AmJ_ AZwgma Zd VÎdm| H$s ì`dhma lÕm
AmJ_ H$m Aä`mg Hw$N> ^r H$m`©H$mar Zht h¡, AV… ñdgÝ_wIVm H$s H$s h¡Ÿ& Cgo ñWyb-J¥hrV {_Ï`mËd ì`dhma go Q>bm h¡, AV… "gyú_'
é{M H$aHo$ AmË_kmZ àJQ> H$amoŸ& Eogm H$hm AWm©V² {Ogo J¥hrV {_Ï`mËd, Hw$Xodm{X H$s lÕm hmo Cgo Vmo
· AmË_kmZ {~Zm gånyU© AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ, g§`VËd AJ¥hrV {_Ï`mËd hmoVm hr h¡Ÿ&
AH$m`©H$mar h¡Ÿ& {Ogo AJ¥hrV AWdm gyú_ {_Ï`mËd eof h¡, Cgo gyú_ _moh _|
AmJ_ H$m kmZ, VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËd hmoZo na ^r, {Ogo {báVm h¡Ÿ& Vrd« {_Ï`mËdr Ord ì`dhma H$mo Q>mbVm h¡Ÿ& `{X CgZo
AmË_kmZ Zht h¡, CgH$m H$ë`mU Zht hmo gH$VmŸ& AmOVH$ AZoH$ {ZíM` go Ë`mJ {H$`m hmo Vmo nwZ… J¥hrV {_Ï`mÑ{ï> Zht hmoVmŸ& AJ¥hrV
Ordm| Zo AmË_kmZ {~Zm hr AmJ_ H$m Aä`mg {H$`m h¡Ÿ& AZÝV AmË_mE± {_Ï`mËd Q>bm hmo Vmo hr ñWyb Vrd« {_Ï`mËd Q>bm • Eogm H$hm OmVm
h¢, àË`oH$ Ho$ AZ§V JwU h¢, CZ g~H$s àË`oH$ n`m©` ^r ñdV§Ì h¡Ÿ& h¡Ÿ& ì`dhma go J¥hrV {_Ï`mËd Q>bm h¡; {H$ÝVw AJ¥hrV {_W`mËd eof
eara, H$_© ñdV§Ì h¢Ÿ& H$moB© {H$gr H$mo H$maU Zht h¡, dV©_mZ H$s n`m©` h¡, AV… "OamH$' eãX à`wº$ {H$`m h¡Ÿ&
^{dî` H$s n`m©` H$m H$maU Zht h¡Ÿ& ñda{MV O‹S> H$s AdñWm O‹S> Ho$ · Ord H$mo gyú_ {_Ï`mËd Ho$ H$maU AmË_m H$m AZw^d Zht h¡Ÿ&
H$maU Am¡a AmË_m H$s AdñWm AmË_m Ho$ H$maU hmoVr h¡ • Eogm OmZH$a _moh _hm_b Wmo‹S>m gm eof h¡? AkmZr Ord Zo Omo ^r Aä`mg
Omo ZdVÎdm| H$s lÕm H$aVm h¡, Ord H$mo Ord OmZVm h¡, AOrd H$mo {H$`m h¡, dh AmJ_ Ho$ bj go {H$`m h¡, ñdbj go ZhtŸ& M¡VÝ`ñd^md
120
240 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 239 241

H$s A§Va é{M Z H$aHo$ emóm| H$mo OmZH$a hr Ord _y‹T> hmo J`m h¡Ÿ& · Ord H$mo gyú_ {_Ï`mËd Ho$ H$maU H$_© H$m Zme Zht hmoVm VWm Y_©
M¡VÝ` Ho$ Aml` go bm^ H$mo ñdrH$ma Z H$aHo$ nagÝ_wI bjU Ed§ ^r Zht hmoVm h¡Ÿ&
{Z{_Îm go bm^ _mZVm h¡Ÿ& dh ì`dhma, d«Vm{X H$m nmbZ H$aVm h¡; ""....dh nwéf _mÌ CVZo (Hw$N>) _moh_hm_bH$b§H$ ê$n H$sbo
{H$ÝVw `o g~ amJ h¢, nwÊ` h¢; Y_© ZhtŸ& Ord AÝVa _| {dH$ma H$s é{M Ho$ gmW ~±Yo hþE H$_m] go Ny>Q>Vm hþAm {gÕ Zht hmoVmŸ&.......''
H$aVm h¡; {H$ÝVw ñd^md H$s é{M Zht H$aVmŸ& {Z{d©H$mar Cn`moJ _| Cg Ord H$mo Zd nyd© Am¡a ½`mah A§Jm| H$m Aä`mg h¡, YmaUm
n[aU{V H$aHo$ kmZmË_H$ AmË_m H$mo Zht AZw^dVmŸ& H$aZm eof h¡; {H$ÝVw ñdgÝ_wIVm H$aHo$ kmZ Zht H$aVm h¡, à`moOZ^yV
A~, kmZmË_H$ AmË_m H$m ñdê$n H$hVo h¡ ? H¡$gm h¡ kmZmË_H$ VÎdm| H$mo gmYVm Zht h¡, AV… gyú_ {_Ï`mËd ah J`m h¡Ÿ&
AmË_m? ewÕ kmZñdê$n h¡Ÿ& Cg_| nanXmWm] H$m J«hU-Ë`mJ Zht h¡; _moj_mJ© àH$meH$ _| ^r H$hm h¡ {H$ • ""Omo Ord O¡Z h¡, {OZ
Š`m|{H$ nanXmWm] H$m AmË_m _| AË`ÝV A^md h¡Ÿ& amJ H$m J«hU-Ë`mJ Amkm H$mo _mZVo h¢, CÝh| ^r gyú_ {_Ï`mËd ah OmVm h¡Ÿ& Bg {_Ï`mËd
^r kmZmË_H$ AmË_m _| Zht h¡Ÿ& amJ H$m kmZ _| àdoe hr Zht h¡, Vmo {\$a eÌw H$m A§e ^r ~wam h¡, AV… `h gyú_ {_Ï`mËd ^r Ë`mJZo `mo½` h¡Ÿ&''
AmJ_kmZ go _oam AmË_kmZ OmJ¥V hmoJm • Eogr _mÝ`Vm H$m gyú_
Cgo Xya H$aZo H$s ~mV H¡$go hmoJr? AV… kmZmË_H$ AmË_m _| pñWa hmoH$a
eë` A^r {dÚ_mZ h¡Ÿ& earam{X Ho$ à{V _yÀN>m© h¡Ÿ& eara, nwÊ`, {Z{_Îm
{Z{d©H$mar ewÕ n[aU{V H$m AZw^d H$aZm Mm{hE; {H$ÝVw {dH$ma Am¡a
Am{X H$s Am§{eH$ é{M h¡, AV: Cg Ord Ho$ A^r gyú_ _moh eof h¡Ÿ&
nagÝ_wIVm H$s Ñ{ï> hmoZo go Omo Ord gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌXem H$m
amJ Am¡a nwÊ` H$s gyú_ EH$Ëd~w{Õ Ho$ H$maU _yÀN>m© H$hr JB© h¡Ÿ&
AZw^d Zht H$aVm h¡, dh Ord nagÝ_wI hr ahVm h¡Ÿ& Eogm Ord na H$m
nm±M {H$bmo XyY _| EH$ én`o H$m Oha S>mbo Vmo dh XyY _Zwî` H$mo _ma
kmZ KQ>mH$a kmZ H$aVm h¡; {H$ÝVw kmZmË_H$ M¡VÝ` H$m Aml` Zht
S>mbVm h¡, CgràH$ma gyú_ hmoZo na ^r dh {_Ï`mËd hmoZo Ho$ H$maU
boVm& dh Ord AnZo kmZ _| "`h Ord h¡, `h AOrd h¡, `h nmn h¡' • AZ§V g§gma _| n[a^«_U H$amVm h¡Ÿ&
Eogo {^Þ-[^Þ ^oX H$aHo$ {df`m| H$m {ZU©` H$aVm h¡Ÿ& dhm± amJ H$mo OwXm "gyú_ _moh_b' H$m AW© `h h¡ {H$ Ord Zo Hw$Xodm{XH$ H$s lÕm
H$aVm h¡; {H$ÝVw _¢ AÝVa kmVmñdê$n EH$ ewÕ OrdVÎd hÿ± • Eogm N>mo‹S> Xr h¡, AmJ_ H$mo ñnï> VH©$Um go OmZm h¡Ÿ& ^JdmZ H$s na§nam
EH$ê$n lÕmZ-kmZ Zht H$aVm, AV… Cgo drVamJ n`m©` H$m AZw^d dmUrê$n emóm| H$mo ^r OmZm h¡Ÿ& ZdVÎdm| H$mo _mZVm h¡Ÿ& d«Vm{X H$m
Zht hmoVmŸ& nmbZ H$aVm h¡Ÿ& BVZo na ^r Hw$N> gyú_ {_Ï`mËd nwÊ` AWdm nagÝ_wI
àíZ …• Cgo AZw^d AÀN>m bJVm h¡ `m Zht ? Ñ{ï> Ho$ H$maU ah J`m h¡ • Eogm H$hH$a `hm± AmË_kmZ Ho$ à{V Omoa
CÎma …• `{X Cgo ñdmË_m H$m AZw^d AÀN>m bJVm hmo Vmo dh {X`m J`m h¡Ÿ&
{dH$ma H$m AZw^d H$aoJm hr ZhtŸ& AkmZr Omo Hw$N> ^r H$aVm h¡, dh AmË_kmZ {~Zm AmJ_ H$m kmZ Am{X g~ AH$m`©H$mar h¢Ÿ& gyú_
g~ ^moJ Ho$ ^md go H$aVm h¡Ÿ& Cgo Vrd« {_Ï`mËd Zht h¡; {H$ÝVw dh {_Ï`mËd Ho$ H$maU O~ Ord g§gma n[a^«_U H$aVo h¢ Vmo Omo Ord nwÊ`
X`m-XmZm{X ^mdm| _| AQ>H$m h¡Ÿ& dh g_ñV {dH$mam| H$m AZw^d H$aVm Ho$ H$maU Y_© _mZVo h¢, {Z{_Îm go bm^ _mZVo h¢, Hw$Xodm{XH$ H$s lÕm
h¡; AV… Cgo ñdgÝ_wIVm Zht hmoVrŸ& H$aVo h¢, do Vmo ñWyb {_Ï`mÑ{ï> h¢Ÿ& g§gma n[a^«_U hr H$aZodmbo h¢Ÿ& BZ
121
242 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 239 243
gyú_ {_Ï`mÑ{ï> Ordm| H$mo ñd^md H$m doXZ Zht h¡ AWm©V² nwÊ` H$m dV©_mZ _| Ord dV©_mZ nXmWm] H$m àË`j kmZ H$aVo h¢Ÿ& ^yVH$mb
doXZ h¡Ÿ& gå`½Ñ{ï> Ord H$mo g§gma Am¡a amO-nmQ> hmoZo na ^r CgH$m _| ahZodmbo Ord ^yVH$mb Ho$ nXmWm] H$m àË`j kmZ H$aVo Wo Am¡a
bj ñd^md Ho$ à{V h¡, AV… Cgo Y_© dV©Vm h¡Ÿ& AkmZr Ord Ka-~ma ^{dî` _| hmoZodmbo Ord ^{dî`H$mbrZ nXmWm] H$m àË`j kmZ H$a|JoŸ&
N>mo‹S>H$a O§Jb _| OmVm h¡, _hrZm-_hrZm Cndmg H$aVm h¡, A§Va _| BgàH$ma Cg-Cg H$mb _| dV©Zodmbo Ordm| H$mo Cg-Cg H$mbdVu
H$fm` _§XVm H$aVm h¡; {H$ÝVw nagÝ_wI Ñ{ï> hmoZo Ho$ H$maU Cgo {d^md g_ñV nXmWm] H$m àË`j kmZ dV©Vm h¡Ÿ& BgàH$ma VrZH$mbdVu g_ñV
H$m doXZ h¡Ÿ& ñd^md H$s é{M Zht h¡, AV… AmË_H$ë`mU ^r Zht h¡Ÿ& nXmWm] H$m EH$ gmW àË`j kmZ g§^d h¡ Am¡a Eogm kmZ {OZHo$ dV©Vm
g§`_nmbZ {H$`m, ZdVÎdm| H$s lÕm H$s, AmJ_ kmZ {H$`m, {\$a h¡, dh gd©k h¢Ÿ& A^r Bg joÌ _| dV©Zodmbo nXmWm] H$m kmZ `hm± Ho$ Ord
^r gd©k ^JdmZ H$hVo h¢ {H$ h_ Cgo kmZr Zht H$hVo; Š`m|{H$ dh H$aVo h¢Ÿ& {dXoe _| dV©Zodmbo nXmWm] H$m kmZ dhm± Ho$ Ord H$aVo h¢Ÿ&
kmVm-Ñï>m ñd^md H$s é{M Zht H$aVmŸ& AmJ_kmZ, ZdVÎdm| H$s BgàH$ma {^Þ-{^Þ joÌm| _| ahZodmbo Ordm| H$mo Cg-Cg joÌ H$m kmZ
lÕm Am¡a BpÝÐ`X_Z go gå`ŠËd Zht hmoVm h¡, {\$a ^r dh Bggo hr hmoVm h¡, dhm± gd©joÌ _| dV©Zodmbo nXmWm] H$m kmZ EH$ Ord H$mo ^r hmo
gå`ŠËd _mZVm h¡Ÿ& {OgàH$ma H$moB© `ÝÌ H$sb Am{X Ho$ AQ>H$ OmZo go gH$Vm h¡ Am¡a Eogm kmZ {Ogo dV©Vm h¡, dh gd©k h¢Ÿ& CÝh| {H$gr H$mb
~ÝX n‹S> OmVm h¡, CgràH$ma kmZmË_H$ AmË_ñdê$n _| amJ go bm^ `m joÌdVu nXmWm] H$m OmZZm eof Zht ahVmŸ& BgàH$ma gd©k H$s {g{Õ
hmoJm • Eogr CëQ>r _mÝ`Vm H$s H$sb AQ>H$ JB© h¡, {OgH$maU AmË_`ÝÌ hmoVr h¡ • Eogm gd©k ñd^md EH$ g_` _| g_ñV nXmWm] H$mo OmZ boZo
ñd^mdê$n H$m_ Zht H$aVm Am¡a Cgo ñdg§doXZ Zht hmoVm h¡Ÿ& H$m h¡Ÿ&
Bg ar{V go {Og Ord H$mo gyú_ {_Ï`mËd ah J`m h¡, Cgo ^mdH$_© · nabj go AmË_kmZ Zht hmoVm; ñdbj go AmË_kmZ hmoVm h¡Ÿ&
Am¡a {Z{_Îmê$n Ðì`H$_m] H$m Zme Zht hmoVm; AV… Y_© ^r Zht hmoVm& Bg Ord H$m kmZñd^md gd©k O¡gm n[anyU© h¡Ÿ& AnZo kmZ ñd^md
BgàH$ma AmË_m {MXmZÝXñdê$nr h¡Ÿ& BgHo$ kmZ {~Zm, emókmZ, H$m {ZU©` {H$E {~Zm AmJ_ Am¡a AmË_m H$s ~mV H$ao Vmo Cgo ñdg§doXZ
VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VnZm Oam ^r bm^Xm`H$ Zht h¡Ÿ& EH$ gmW, àË`j kmZ Zht h¡Ÿ& kmZ ñd`§ H$m h¡ Am¡a ñd`§ H$m kmZ na gÝ_wI hmo
EH$ g_` _| VrZm| Ho$ hmoZo na ^r AmË_m H$mo bm^ Zht hmoVmŸ& O~VH$ Eogm Zht hmoVmŸ& Bg AmË_m H$m kmZ n[anyU© ñd-na àH$meH$ h¡ • Eogm
nagÝ_wI Ñ{ï> h¡, V~VH$ AmË_bm^ Zht hmo gH$VmŸ& ~ImZ emóm| _| AmVm h¡ Am¡a JwéAm| Ûmam ^r H$hm J`m h¡Ÿ& BgàH$ma H$s
AmË_m H$m kmZñd^md na Ho$ Adb§~Z go Zht h¡Ÿ& OJV Ho$ g_ñV dmUr H$mo H$hZodmbo Jwé emóg_j kmZ H$s àm{á H$aVo h¢; {H$ÝVw
nXmWm] H$m kmZ gd©k H$mo h¡ Am¡a gd©k H$s dmUr ^r n[anyU© ahñ`m| H$mo AmË_m H$m kmZ Zht H$a| Vmo CÝh| AmË_kmZ Zht hmo gH$Vm, Bg{b`o
~VbmZodmbr h¡Ÿ& dmUr _| Omo H$hm h¡, dhr AmJ_ _| Am`m h¡Ÿ& AmJ_ {OZHo$ kmZ H$m ~ImZ emó Am¡a dmUr _| {H$`m h¡, CZHo$ g_j OmH$a
H$m kmZ Vmo H$a {b`m; {H$ÝVw ñd H$m kmZ AmJ_ _| Zht h¡, Bg{b`o AWm©V² AmË_m Ho$ g_j OmH$a AmË_kmZ àmá H$aZm Mm{hEŸ&
AmJ_ gÝ_wI ahH$a kmZ H$aZo go AmË_m H$m kmZ Zht hmoVmŸ& · AmË_kmZ {~Zm àË`jkmZ, àË`jkmZ Zht; A{nVw {_Ï`mkmZ h¡Ÿ&
· AmË_kmZeyÝ` AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ, g§`VËd H$m `wJnV²nZm `hm± H$moB© H$hVm h¡ {H$ `h dñVw (Q>o~b) h_| àË`j {XImB© XoVr h¡
Hw$N> ^r bm^Xm`H$ Zht h¡Ÿ& Vmo Cggo h_ nyN>Vo h¢ {H$ dh àË`j kmZ Q>o~b _| h¡ `m AmË_m _|?
122
244 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 240 245
nako`m| _| AmË_m H$m kmZ hmo Zht gH$Vm; AV… àË`jkmZ na _| Zht h¡,
CgràH$ma àË`jkmZ na Ho$ {bE ^r Zht h¡Ÿ& àdMZgma JmWm 240
{Xì`Üd{Z AWdm emó _| H$hm h¡ {H$ • ""Vwåhmam ñd^md n[anyU©, A~, AmJ_kmZ-VÎdmW©lÕmZ-g§`VËd Ho$ `wJnV²nZo Ho$ gmW
ewÕ h¡'' emóm| _| H$hr JB© Omo ~mV »`mb _| AmB©, dh kmZ Vwåhmam h¡ AmË_kmZ Ho$ `wJnV²nZo H$mo gmYVo h¢; (AWm©V² AmJ_kmZ, VÎdmW©
`m emó H$m? ho ^mB©! Vwåhmam ñd^md Eogm hr h¡ • Eogm àW_ {ZpíMV lÕmZ Am¡a g§`VËd Bg {ÌH$ Ho$ gmW AmË_kmZ Ho$ `wJnV²nZo H$mo {gÕ
H$amoŸ& emó Vwåhmao {bE H$hVo h¢ {H$ "Vwåhmao {bE Eogm Zht h¡Ÿ&' Vwåhmao H$aVo h¢) …-
Ka _| H$amo‹S> én`m h¡ • Eogm H$moB© Xygam H$ho Am¡a Vw_ àgÞ hmodmoŸ& `h n§Mg{_Xmo {VJwÎmmo n§M|{X`g§dwS>mo {OXH$gmAmoŸ&
{H$g H$m_ H$m h¡? Vwåhmao Ka _| H$amo‹S> én`m h¡ • BgH$s Vwåh| I~a h¡, X§gUUmUg_½Jmo g_Umo gmo g§OXmo ^{UXmo&&240&&
Bg{bE Vw_ _mZVo hmo {H$ Xygam H$hVm h¡ Bg{bE _mZVo hmo? Vwåhmar ( h[aJrV )
~mV Vw_ ñd`§ {ZUuV H$amoŸ& CgràH$ma Amn ñd`§ kmZñd^mdr h¡ • VrZ Jw{á nm±M g{_{V g{hV n§Mo{Ð`O`rŸ&
Eogm OmZH$a AmË_kmZ àJQ> H$ao Vmo dh H$m`©H$mar h¡; {H$ÝVw AmJ__mÌ kmZXe©Z_` l_U hr {OVH$fm`r g§`_rŸ&&240&&
Ho$ bj go AnZm kmZ H$m`©H$mar Zht h¡Ÿ& AÝd`mW© …• [ n§Mg{_V… ] nm±M g{_{V`wº$, [ n§Mpo ÝÐ`g§dV¥ … ]
{Z{_Îm Am¡a amJ Ho$ Adb§~Z {~Zm AnZo kmZñd^md H$m Aml` nm±M BpÝÐ`m| H$m g§dadmbm [ {ÌJwá… ] VrZ Jw{á g{hV, [ {OVH$fm`… ]
hþAm, dh AmË_kmZ/àË`jkmZ `WmW© h¡Ÿ& ñd`§ H$m àË`jkmZ Zht hmo H$fm`m| H$mo OrVZodmbm, [ Xe©ZkmZ g_J«… ] Xe©ZkmZ go n[anyU© •
Vmo `h dñVw àË`j h¡ • Eogm H$hZm `m _mZZm PyR> h¡Ÿ& [ l_U… ] Eogm Omo l_U [ g… ] dh [ g§`V… ] g§`V [ ^{UV… ]
· àË`jkmZ Ho$ {~Zm Ho$db AZw_mZkmZ ^r {_Ï`mkmZ h¡Ÿ& H$hm J`m h¡Ÿ&
BgràH$ma H$moB© H$ho {H$ ""YwE± Ho$ AmYma go A{¾ H$m AZw_mZ kmZ Q>rH$m …• Omo nwéf AZoH$mÝVHo$VZ AmJ_kmZ Ho$ ~b go, gH$b
hmoVm h¡'' Vmo Cggo nyN>Vo h¢ {H$ AZw_mZ kmZ YwE± _| h¡, A{¾ _| h¡ `m nXmWm] Ho$ ko`mH$mam| Ho$ gmW {_{bV hmoVm hþAm, {deX EH$ kmZ {OgH$m
AmË_m _| h¡? nako` _| AZw_mZ kmZ Zht hmo gH$Vm Am¡a `{X AZw_mZ AmH$ma h¡ Eogo AmË_m H$m lÕmZ Am¡a AZw^d H$aVm hþAm AmË_m _| hr
kmZ Cg_| h¡ • Eogm H$h| Vmo dh AZw_mZkmZ àË`jnyd©H$ hmoVm h¡ `m {ZË`{ZíMb d¥{Îm H$mo BÀN>Vm hþAm, g§`_ Ho$ gmYZê$n ~Zm`o hþE
ñdV§Ì hmoVm h¡? `{X àË`jnyd©H$ AZw_mZ kmZ hmo Vmo dh AZw_mZ kmZ eara nmÌ H$mo nm±M g{_{V`m| go A§Hw${eV àd¥{Îm Ûmam àd{V©V H$aVm
gå`H²$ h¡; AV… {Ogo amJa{hV, {Z{_Îma{hV ewÕñd^md Ho$ bj go hþAm, H«$_e… n§MopÝÐ`m| Ho$ {ZíMb {ZamoY Ûmam {OgHo$ H$m`-dMZ-
àË`j kmZ àJQ> hþAm h¡, dh níMmV² AZw_mZ H$ao Vmo CgH$m AZw_mZ _Z H$m ì`mnma {dam_ H$mo àmá hþAm h¡ Eogm hmoH$a, {MX²>d¥{Îm Ho$ {b`o
kmZ gå`H²$ h¡Ÿ& àË`jkmZ {~Zm AZw_mZkmZ gå`H²$ AZw_mZkmZ Zht naÐì` _| ^«_U H$m {Z{_Îm Omo H$fm`g_yh dh AmË_m Ho$ gmW AÝ`moÝ`
h¡; A{nVw {_Ï`mkmZ hr h¡Ÿ& {_bZ Ho$ H$maU AË`ÝV EH$ê$n hmo OmZo na ^r ñd^md ^oX Ho$ H$maU
· Cgo naê$n go {ZpíMV H$aHo$ AmË_m go hr Hw$eb _ëb H$s ^m±{V
123
246 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 240 247
AË`ÝV _X©Z1 H$aHo$ AH«$_ go Cgo _ma S>mbVm h¡, dh nwéf dmñVd _|, dmñVd _| Vmo ñd`§ H$mo ñd`§ Ho$ ~b go hr EH$ËdnZm àmá hmoVm h¡,
gH$b naÐì` go eyÝ` hmoZo na ^r {dewÕ2 Xe©ZkmZ_mÌ ñd^mdê$n go V~ AmJ_ {Z{_Îm H$hbmVm h¡Ÿ& Eogo EH$mH$ma, kmZñdê$n AmË_m H$m
ahZodmbo AmË_VËd (ñdÐì`) _| {ZË`{ZíMb n[aU{V CËnÞ hmoZo go, lÕmZ-AZw^d H$aZm hr AmJ_ h¡Ÿ& nyd© _| kmZ nagÝ_wI Wm, A~
gmjmV² g§`V hr h¡ Am¡a Cgo hr AmJ_kmZ-VÎdmW©lÕmZ-g§`VËd Ho$ ñdko` _| EH$mH$ma h¡ Am¡a emó _| O¡gm H$hm h¡ d¡go hr {ZO AmË_m H$s
`wJnV²nZo H$m VWm AmË_kmZ H$m `wJnV²nZm {gÕ hmoVm h¡Ÿ& amJ Am¡a {Z{_Îm go a{hV hmoH$a àVr{V H$aVm h¡Ÿ& ñd-g§doXZ kmZ àJQ>
JmWm 240 na àdMZ H$aVm h¡, BgàH$ma gå`H²$Xe©Z Am¡a gå`½kmZ H$s ~mV H$hr h¡Ÿ&
· AmJ_ Ho$ AmYma go AZoH$mÝVñdê$n {ZO AmË_m H$mo kmZñdê$n A~, Omo Ord ñd^md _| Ñ‹T>Vmnyd©H$ pñWaVm H$aZm MmhVo h¢,
EH$mH$ma OmZH$a Y_u Ord lÕmZ H$aVm h¡, AZw^d H$aVm h¡Ÿ& CZHo$ {bE gå`H²$Mm[aÌ H$s ~mV H$aVo h¢Ÿ&
AmJ_ H$m {MÝh AZoH$mÝV h¡Ÿ& AmË_m ñdê$n go h¡ Am¡a naê$n go JmWm 232 _| H$hm Wm {H$ _moj_mJ© H$m bjU EH$mJ«Vm h¡Ÿ& Omo
Zht h¡Ÿ& H$m`_ñdê$nr dñVw gX¡d H$m`_ ahVr h¡, dh na go Zht hmoVrŸ& Ord na H$s Amoa PwH$m hþAm Wm, AmJ_ H$s Amoa PwH$m hþAm Wm, dh
Omo j{UH$n`m©` h¡, dh ^r j{UH$ê$n ñd`§ go hr hmoVr h¡, na go Zht A~ {ZO ñd^md H$s Amoa PwH$m hþAm h¡Ÿ& dh Y_u AnZo kmZñd^md _|
hmoVrŸ& dñVw, dñVw Ho$ JwU, dñVw H$s AdñWm, dñVw H$m joÌ • g~ ñd`§ hr pñWa ahZm MmhVm h¡Ÿ& ñd^md _| pñWaVmê$n Omo d¥{Îm (BÀN>m)
go h¢, na go ZhtŸ& dñVw "h¡' Eogm H$hVo hr na Ho$ H$maU Zht h¡, `h g_P CËnÞ hmoVr h¡, Cggo ñd^md _| pñWaVm Zht hmoVr, dh {ZíM` Mm[aÌ
_| AmZm Mm{hEŸ& na Ho$ H$maU dñVw hmo Vmo ApñVnZm Zht ahoJmŸ& dñVw Zht h¡Ÿ& BÀN>m hmoZm Am¡a pñWaVm hmoZm XmoZm| AbJ-AbJ h¢Ÿ& Cgo
H$m ñd^md hr AZoH$mÝV ñdê$n h¡Ÿ& kmZ Am¡a dmUr _| dh BgràH$ma nanXmW© H$s Vmo BÀN>m hr Zht h¡, ew^mew^ ^mdm| H$mo ^r dh Zht
MmhVm, A{nVw EH$ {ZË` A§Va{ZYmZñdê$n kmZñd^mdr dñVw _| hr
àñ\w${Q>V hþAm h¡ • Eogo AZoH$mÝV Y_© H$mo ~VmZodmbo AmJ_ Ho$ ~b go
pñWaVm MmhVm h¡Ÿ& dh Ord nm±M g{_{V`m| Ho$ A§Hw$[aV àd¥{Îm H$s Amoa
{ZO AmË_m H$mo OmZVo hþE Omo na H$mo ^r OmZVm h¡ • Eogm ñd`§ H$m ñd- àd{V©V hmoVm h¡Ÿ&
na àH$meH$ ñd^md h¡Ÿ& `h {ZíM` H$aZo dmbm Ord hr Y_u h¡Ÿ& dh ""...g§`_ Ho$ gmYZê$n ~ZmE hþE eara nmÌ H$mo nm±M g{_{V`m|
nanXmW© VWm amJm{X g_ñV ko`m| H$mo ñd _| brZ hmoH$a hr OmZVm h¡Ÿ& go A§Hw$[aV àd¥{Îm Ûmam àd{V©V H$aVm hþAmŸ&...''
{_Ï`mËd AdñWm _| {Z{_Îm VWm amJ H$s Amoa PwH$m hþAm kmZ AZoH$Vm AnZo kmZñd^md _| pñWa hmoH$a g§`_ H$s Amoa àd{V©V hþAm, dhm±
Am¡a IÊS>-IÊS> Xem H$mo àmá Wm, Omo A~ kmZmdñWm _| EH$ê$nVm eara na g§`_ Ho$ gmYZ H$m Amamon hþAmŸ& àW_V… {Ogo gå`½Xe©Z
H$mo nm MwH$m h¡Ÿ& _¢ km`H$ñd^mdr hÿ±, _oam ñd^md ñd-na àH$meH$ h¡Ÿ& Am¡a gå`½kmZ Wm; {H$ÝVw g§`_ Zht Wm • Eogo Ord na g§`_-gmYZ
nako`m| Ho$ g§~§Ydmbm kmZ _oam kmZ Zht h¡ • Eogo ñd`§ Ho$ kmZ go dh H$m Amamon Zht AmVm h¡; Š`m|{H$ dhm± AÝVa _| g§`_ Zht Wm; {H$ÝVw
EH$Ëdê$n h¡Ÿ& `hr {Z{_Îm H$s Anojm AmJ_~b H$hbmVm h¡Ÿ& A~, g§`_ àJQ> hþAm h¡ Vmo Amamon Am J`mŸ& g§`_ ñd^md H$m gmYZ
1 _X©Z H$a H$aHo$ = X~m X~mHo$, H$Ma H$MaHo$, X_Z H$aHo$Ÿ&
h¡, ewÕ AZw^d, n[anyU© AmZÝX gmÜ` h¡Ÿ& `hm± {ZíM` g§`_ eara Ho$
2 AmË_VÎd {dewÕXe©ZkmZñd^md _mÌ h¡Ÿ& H$maU gmÜ` hþAm • Eogm H$hm h¡Ÿ&
124
248 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 240 249
lr_X² amOMÝÐOr ^r H$hVo Wo "Xoh g§`_ Ho$ hoVw hr h¡Ÿ&' hoVw AWm©V² jonU H$aVo h¢Ÿ& Cgg_` hmW Am{X H$s {H«$`m hmW Ho$ H$maU hr hmoVr
{Z{_ÎmŸ& ñd^mdê$n CnmXmZ H$maU à½mQ> hmo dhm± {Z{_Îm na ^r VXZwgma h¡; H¡$gr ^r hmo Omdo • Eogm Zht hmoVmŸ&
Amamon AmVm h¡; {H$ÝVw {Z{_Îm go hþAm • Eogm H$ho Vmo {Z{_Îm H$s BgàH$ma nm±M g{_{V H$m nmbZ ~am~a H$aVo h¢, dhm± g§`_ Ho$
VQ>ñWVm Zht ahoJr Am¡a {Z{_Îm Zo CnmXmZ H$m H$m`© {H$`m • Eogm H$hm gmYZê$n eara H$s {H«$`m eara Ho$ H$maU A§Hw$[aV hmoVr h¡Ÿ&
Omdo Vmo XmoZm| Ho$ Zme H$m àg§J Am`oJmŸ& · Ordm| H$mo nm±M BpÝÐ`m| Ho$ {df`m| H$m {ZamoY hmoZo go _Z-dMZ-
""...eara nmÌ H$mo nm±M g{_{V`m| go A§H$w {eV àd¥{Îm Ûmam àd{V©V H$m`m H$m ì`mnma {dlm_ H$mo àmá hþAm h¡Ÿ&
H$aVm hþAm...Ÿ&'' ""........H«$_e… n§Mpo ÝÐ`m| Ho$ {ZíMb {ZamoY Ûmam {OgHo$ H$m`-
eara H$s {H«$`m H$mo AmË_m àd{V©V Zht H$am gH$Vm; {H$ÝVw nm±M dMZ-_Z H$m ì`mnma {dam_ H$mo àmá hþAm h¡Ÿ&.......''
g{_{V`m| Ho$ nmbZ Ho$ g_` eara H$s {H«$`m eara Ho$ H$maU Cg-Cg A§Va _| ñdê$n a_UVm ~‹T>Zo go do Ord ^md BpÝÐ`m| H$m {ZamoY
g{_{V Ho$ `mo½` hmoVr h¡Ÿ& O¡go • H$aVo h¢Ÿ& dhm± Ðì` BpÝÐ`m| H$m ^r ghO {ZamoY hmo OmVm h¡, A§Va _| amJ
(1) B©`m© g{_{V H$m nmbZ H$aVo g_` Ord H$mo à_mX^md AË`ÝV AË`ÝV _§X hþAm h¡Ÿ& nm±M BpÝÐ`m| Ho$ de hmoZo go _Z-dMZ-H$m`m H$m
H$_ h¡Ÿ& XoIH$a MbZo H$m ^md h¡, V~ J_Z ê$n {H«$`m _| Yrao-Yrao, ì`mnma {dam_ H$mo àmá hmo MwH$m h¡Ÿ&
gmdYmZr go nJ aIVm h¡; erK«Vm Zht h¡Ÿ& J{V erK« Zht h¡; Yrao- A§Va ^md_Z H$m ì`mnma Am§{eH$ {Zd¥Îm hþAm h¡ AWm©V² Ðì`-_Z
Yrao h¡Ÿ& Am¡a na_mUwAm| Ho$ gmW BVZm Ow‹S>mZ hmoVm h¡ Am¡a H$m`m H$s Amoa H$m
(2) ^mfm g{_{V Ho$ nmbZ Ho$ g_` _¥Xw gË` dMZ ~mobZo H$m bjdmbm ì`mnma Am§{eH$ {Zd¥Îm hþAm h¡, AV… H$m`m H$s {H«$`m ^r
^md ahVm h¡Ÿ& Cg g_` ^mfm ^r ^mfm Ho$ H$maU go _¥Xw g§`_r {ZH$bVr H$m`m Ho$ AZwê$n hmoVr h¡Ÿ&
h¡Ÿ& A`mo½` ^mfm Zht {ZH$bVr h¡Ÿ& dMZJV bú` `mo½` ì`mnma go ^r Am§{eH$ {Zd¥{Îm hþB© h¡ AWm©V²
(3) EfUm g{_{V Ho$ nmbZ _| {ZXm}f Amhma J«hU H$s d¥{Îm hmoVr dMZm| H$s {H«$`m _| ^r Abú` dV©Vm h¡Ÿ&
h¡Ÿ& Amhma J«hU H$aZo H$s d¥{Îm na A§Hw$e h¡, {deof à_mX Zht h¡Ÿ& Cg BgàH$ma dh Ord _Z-dMZ-H$m`m Ho$ ì`mnma _| Hw$N> gr_m VH$
g_` eara H$s {H«$`m ^r I‹S>o ahH$a hmW _| Amhma b| • Eogr hmoVr h¡; {Zd¥Îm hþAm h¡Ÿ&
{H$ÝVw Amhma boVo g_` eara boQ>m AWdm ~¡R>m hmo • Eogm Zht hmoVmŸ& · ñd-na ^oX {dkmZ Ho$ H$maU go H$fm`m| H$mo _ëb Ho$ g_mZ X~mH$a
(4) AmXmZ-{ZjonU g{_{V Ho$ nmbZ Ho$ g_` d¥{Îm na A§Hw$e _ma S>mbVo h¢Ÿ&
h¡Ÿ& dñVw boZo `m J«hU H$aVo g_` gmdYmZr aIVo h¢Ÿ& dhm± hmW AWdm "{MX²>d¥{Îm Ho$ {b`o naÐì` _| ^«_U H$m {Z{_Îm H$fm`g_yh AmË_m
eara H$s CgàH$ma H$s AdñWm hmoVr h¡; {H$ÝVw H$moB© ^r dñVw O¡go-V¡go Ho$ gmW AÝ`moÝ` {_bZ Ho$ H$maU AË`ÝV EH$ê$n hmo OmZo na ^r
bo bod| `h Zht hmoVmŸ& ñd^md ^oX Ho$ H$maU Cgo naê$n go {ZpíMV H$aHo$ AmË_m go hr Hw$eb
(5) CËgJ© g{_{V Ho$ nmbZ Ho$ g_` _w{Z gmdYmZ hmoVo h¢Ÿ& {deof _ëb H$s ^m±{V AË`ÝV _X©Z H$aHo$ AH«$_ go Cgo _ma S>mbVm h¡Ÿ&'
à_mX Zht hmoZo XoVoŸ& _b-_yÌm{X gmdYmZr go Orda{hV ñWmZm| na na nXmWm] _| àd¥{Îm H$m H$maU H«$moY, _mZ, _m`m, bmo^ê$n ApñWaVm
125
250 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 241 251
H$m n[aUm_ h¡Ÿ& CZ n[aUm_m| Ho$ gmW AmË_m AË`ÝV EH$ê$n hmo J`m
h¡Ÿ& "EH$ê$n hmo J`m h¡' AWm©V² EH$ g_` Ho$ {bE CËnÝZ hþE h¢, {\$a ^r àdMZgma JmWm 241
AmË_m H$m km`H$ ñd^md AZmHw$b em§V h¡ Am¡a H$fm` AmHw$bVm A~, AmJ_kmZ-VÎdmW©lÕmZ-g§`VËd Ho$ `wJnV²nZo H$m VWm
CËnÞ H$aZodmbo h¢Ÿ& BgàH$ma ñd^md ^oX hmoZo na ewÕmË_m ñd h¡ Am¡a AmË_kmZ H$m `wJnV²nZm {Ogo {gÕ hþAm h¡ Eogo Bg g§`V H$m Š`m
H$fm` na h¡ • Eogm Cg Ord Zo {ZpíMV {H$`m h¡Ÿ& bjU h¡ gmo H$hVo h¢ …•
dhm± ewÕ AmË_m Hw$eb _ëb Ho$ g_mZ H$fm`m| H$mo X~m-X~mH$a g_gÎmw~§Ywd½Jmo g_gwhXwŠImo ng§gqUXg_moŸ&
_ma S>mbVm h¡, `o hr Mm[aÌJV {deof a_UVm H$s ~mV h¡Ÿ& {OgàH$ma g_bmoÆ>H$§ MUmo nwU Or{dX_aUo g_mo g_Umo&&241&&
EH$ _ëb Xygao _ëb H$mo Yyb MQ>mVm h¡, CgràH$ma `h ewÕmË_mê$nr ( h[aJrV )
_ëb H$fm`m| Ho$ g_j I‹S>m h¡ Am¡a I‹S>m hmoH$a H$fm`m| H$mo _ma S>mbVm H$m§M-H§$MZ ~ÝYw-A[a gwI-Xw…I àe§gm-{ZÝX _|Ÿ&
h¡, {\$a do H$fm` H¡$go CËnÞ hm|Jr? • Eogr emó H$s H$WZnÕ{V h¡Ÿ& ewÕmon`moJr l_U H$m g_^md OrdZ-_aU _|Ÿ&&241&&
{ZOmË_m Ho$ kmVm-Ñï>m ewÕ ñd^md _| EH$mJ« hmoVo hr H$fm`| AÝd`mW© …• [ g_eÌw~ÝYwdJ©… ] {Ogo eÌw Am¡a ~ÝYw dJ© g_mZ
CËnÞ hr Zht hmoVrŸ& CZ H$fm`m| H$mo dh ewÕmË_m _ëb H$s ^m±{V h¡, [ g_gwI-Xw…I… ] gwI Am¡a Xw…I g_mZ h¡, [ àe§gm{ZÝXmg_… ]
nH$‹S>-nH$‹S> H$a _ma S>mbVm h¡Ÿ& ñd^md Ho$ gmW H$s EH$Vm Ord Ho$ CJ« àe§gm Am¡a {ZÝXm Ho$ à{V {OgH$mo g_Vm h¡, [ g_bmoï>H$m#mZ… ] {Ogo
nwéfmW© H$mo {gÕ H$aVr h¡Ÿ& bmoï> ({_Å>r H$m T>obm) Am¡a gwdU© g_mZ h¡, [ nwZ… ] VWm [ Or{dV_aUo
· Eogo Ord H$mo {dewÕ kmZñd^md _| Ñ‹T>Vm hmoZo go dh gmjmV² _w{Z h¡Ÿ& g_… ] OrdZ-_aU Ho$ à{V {OgH$mo g_Vm h¡, dh [ l_U… ] l_U h¡Ÿ&
BgàH$ma {Og nwéf H$mo gå`½Xe©Z, gå`½kmZ Vmo Wm, níMmV² Q>rH$m …• g§`_, gå`½Xe©ZkmZnyd©H$ Mm[aÌ h¡; Mm[aÌ Y_© h¡; Y_©
ñd^md _| Ñ‹T>Vmnyd©H$ pñWaVm hþB© h¡Ÿ& nm±M g{_{V H$s A§Hw${eV àd¥{Îm gmå` h¡; gmå` _mohjmo^ a{hV AmË_ n[aUm_ h¡Ÿ& Bg{b`o g§`V H$m,
go àdV©Z h¡Ÿ& nm±M BpÝÐ`m| Ho$ {ZamoY go _Z-dMZ-H$m`m H$m ì`mnma gmå` bjU h¡Ÿ&
{dam_ H$mo àmá hþAm h¡Ÿ& AmË_m Am¡a H$fm`m| H$m ^oX OmZH$a H$fm`m| H$mo dhm±, (1) eÌw-~§YwdJ© _|, (2) gwI-Xw…I _|, (3) àe§gm-{ZÝXm
nH$‹S>H$a _ma S>mbm h¡ AWm©V² {deof nwéfmW©nyd©H$ dh A§Va a_UVm H$a _|, (4) {_Å>r Ho$ T>obo Am¡a gmoZo _|, (5) Or{dV-_aU _| EH$ hr gmW,
ahm h¢Ÿ& dhm± Cg nwéf H$mo {dewÕ Xe©Z-kmZ _mÌ ñd^mdê$n ahVo hþE (1) "`h _oam na (eÌw) h¡, `h ñd (ñdOZ) h¡;' (2) "`h Am‡mX h¡,
ñdÐì` _| drVamJr Xem CËnÞ hþB© h¡; AV… do gmjmV² g§`V (_w{Z) hr `h n[aVmn h¡,' (3) "`h _oam CËH$f©U (H$s{V©) h¡, `h AnH$f©U
h¢ Am¡a CÝh| AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ, g§`VËd Ho$ `wJnV²nZm VWm (AH$s{V©) h¡,' (4) "`h _wPo AqH${MËH$a h¡, `h CnH$maH$ (Cn`moJr)
AmË_kmZ H$m `wJnV²nZm {gÕ hmoVm h¡Ÿ& h¡,' (5) "`h _oam ñWm{`Ëd h¡, `h AË`ÝV {dZme h¡' BgàH$ma _moh Ho$
· A^md Ho$ H$maU gd©Ì {OgH$mo amJÛof H$m Û¡V àJQ> Zht hmoVm, Omo
gVV² {dewÕ Xe©ZkmZñd^md AmË_m H$m AZw^d H$aVm h¡, Am¡a
(BgàH$ma) eÌw-~ÝYw, gwI-Xw…I, àe§gm-{ZÝXm, bmoï>-H$m§MZ Am¡a
126
252 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 241 253
Or{dV-_aU H$mo {Z{d©eofV`m hr (AÝVa Ho$ {~Zm hr) ko`ê$n OmZH$a gH$Vm • Eogm ^mZ hmoZo na ^r ñd`§ H$s H$_Omoar Ho$ H$maU Cgo Aën
kmZmË_H$ AmË_m _| {OgH$s n[aU{V AM{bV hþB© h¡; Cg nwéf H$mo amJ-Ûof hmoVo h¢; naÝVw _w{ZamO H$mo BVZm ^r amJ-Ûof Zht hmoVmŸ& CÝh|
dmñVd _| Omo gd©V… gmå` h¡ dh (gmå`) g§`V H$m bjU g_PZm gX¡d-gd©Ì g_^md hr dV©Vm h¡Ÿ& do g_ñV ko`m| H$mo EH$ g_mZ hr
Mm{h`o • {H$ {Og g§`V Ho$ AmJ_kmZ-VËdmW©lÕmZ-g§`VËd Ho$ OmZVo h¢Ÿ&
`wJnV²nZo H$m Am¡a AmË_kmZ H$m `wJnV²nZm {gÕ hþAm h¡Ÿ& (3) àe§gm Am¡a {ZÝXm _| g_mZVm h¡ • àe§gm Am¡a {ZÝXmê$n eãX
JmWm 241 na àdMZ O‹S> H$s n`m©` h¡Ÿ& CZ eãXm| go _wPo bm^ `m ZwH$gmZ Zht hmoVm h¡Ÿ&
N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ _| PybZodmbo {ZJ«©ÝW _w{Z`m| H$m bjU OJV Ho$ Ord àe§gm H$a| AWdm {ZÝXm H$a|; {H$ÝVw do _oar àe§gm-{ZÝXm
drVamJr g_Vm h¡Ÿ& Zht H$aVo h¢Ÿ& do ñd`§ Ho$ ^md H$s àe§gm-{ZÝXm H$aVo h¢ • Eogm Y_u
(1) eÌw Am¡a ~§Ydw J© {Ogo g_mZ h¡ • ñd`§ H$m AmË_m kmZñd^mdr Ord OmZVm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Aën amJ-Ûof ^r Zht hmoVmŸ& do Vmo ñd`§
h¡Ÿ& X`m-XmZm{X {dH$ma _oam ñdê$n Zht h¡Ÿ& _¢ {dewÕ AmË_VÎd hÿ±Ÿ& Ho$ ñd^md _| hr g_Vm ^md aIVo h¢Ÿ&
eÌw AWdm {_Ì Vmo kmZ Ho$ ko` h¢Ÿ& kmVmñd^md Ho$ eÌw `m {_Ì H$moB© · g_Vm^md na _| Zht h¡, na Ho$ {bE Zht h¡, g_Vmñdê$n AmË_m
Zht hmo gH$VoŸ& n`m©` _| CËnÞ {dH$ma eÌw h¡ Am¡a {dH$ma a{hV ñd`§ _| h¡ Am¡a Cg_| go hr g_Vmê$n n`m©` àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
AmË_ñd^md {_Ì h¡Ÿ& naÐì` H$moB© ^r eÌw-{_Ì Zht hmo gH$Vm • Eogo Cº$ g_Vm^md Ho$ {~Zm H$moB© H$ho {H$ H$moB© AÝ` Ord bH$‹S>r
g_ñV ^md CÝh| dV©Vo h¢Ÿ& _¢ g~H$m ^bm H$a gH$Vm hÿ±, na H$mo _XX H$a boH$a Am`m Am¡a _wPo _maZo bJm; {H$ÝVw _¢Zo Cg g_` g_Vm ~Zm`o
gH$Vm hÿ±, na Ho$ Ûmam _wPo _XX hmoJr • `o g_^md Zht h¡Ÿ& na H$Îm¥©Ëd go aIr Vmo dh dmñVd _| g_Vm Zht h¡Ÿ&
a{hV _¢ _mÌ OmZZodmbm hÿ± Am¡a g_ñV nXmW© ko` h¢ • Eogm ^mZ hmoZm (1) bH$‹S>r CR>mZo H$s AdñWm bH$‹S>r Ho$ H$maU hþB© h¡, {\$a ^r
gå`½Xe©Z-kmZ h¡Ÿ& Bg ^mZnyd©H$ Y_u Ord H$mo ñd`§ H$s H$_Omoar Ho$ `h _mZVm h¡ {H$ AmË_m Ho$ H$maU bH$‹S>r D$na hþB© h¡, `h _mÝ`Vm
H$maU Aën-amJ-Ûof hmoVo h¢Ÿ& na Ho$ H$maU amJ-Ûof hmoVo h¢ • Eogm Y_u {_Ï`m h¡Ÿ&
Zht _mZVm; {H$ÝVw J¥hñWmdñWm _| ñd`§ Ho$ H$maU Aën amJ-Ûof hmoVo (2) bH$‹S>r D$na hþB© Am¡a _oao eara Ho$ gmW g§`moJ hmoZo go _wPo H$ï>
h¢Ÿ& ApñWaVmê$n amJ-Ûof _w{ZamO H$mo Zht hmoVoŸ& _w{ZamO H$mo eÌw- hþAmŸ& dmñVd _| bH$‹S>r AmË_m H$mo Vmo Ny>Vr hr Zht h¡ eara H$mo ^r Zht
{_Ì Ho$ g§~§Y _| g_mZ^md dV©Vm h¡Ÿ& kmVm Ho$ kmZ _| do g~ AmVo h¢, bJr h¡, XmoZm| H$m EH$ Xygao _| AÝ`moÝ`m^md h¡; VWm{n `h _mZVm h¡ {H$
dhm± g_ñV ko`m| H$m EH$ hr àH$ma h¡ • ^oX ZhtŸ& bH$‹S>r bJZo go _wPo Xw…I hþAm; gmo `h _mÝ`Vm {_Ï`m h¡; {\$a ^r `{X
(2) gwI-Xw…I {OZH$mo g_mZ h¡ • Y_u Ord H$mo AZwHy$b d H$moB© Ord Eogm _mZo Vmo dh eara Ho$ gmW EH$Ëd~w{Õ H$aVm h¡Ÿ&
à{VHy$b XmoZm| g§`moJ g_mZ h¢Ÿ& dh gmVm Ho$ g§`moJ _| gwI Zht _mZVm (3) Ûof na Ho$ H$maU hþAm • Eogm dh _mZVm h¡ Am¡a Ûof H$mo
VWm à{VHy$b g§`moJm| _| Xw…I Zht _mZVm; Š`m|{H$ nanXmW© gwI-Xw…I N>mo‹S>H$a em§{V aIVm h¡ Vmo Xygao Ho$ {bE em§{V aIr • `h ew^^md h¡Ÿ&
Ho$ H$maU Zht h¢Ÿ& _¢ {Z{_Îm hmoH$a ^r na Ordm| H$mo gwI-Xw…I Zht Xo `h Ord Aën ew^^md go Y_© _mZVm h¡; {H$ÝVw `h _mÝ`Vm {_Ï`m h¡Ÿ&
127
254 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 241 255

Ord ñd`§ g_Vmñdê$nr h¡ • Eogo ^mZ {~Zm dh ew^^md H$m`©H$mar h¡? AV… Xygar dñVw H$m Cn`moJ Ord H$a gH$Vm h¡ • Eogm _mZZm
Zht h¡Ÿ& `hm± _w{ZamO H$mo ^mZ h¡ {H$ _oao {dewÕ kmZ-Xe©Z_` ñd^md {_Ï`mËd h¡Ÿ&
_| kmZ Ho$ A{V[aº$ AÝ` Hw$N> ^r Zht h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ do ñd^md _| O¡Z {gÕmÝV àdo{eH$m _| dñVwËd JwU H$mo g_PmVo hþE CXmhaU
brZ ahVo h¢ Am¡a ApñWaVmO{ZV amJ-Ûof Zht hmoZo XoVoŸ& {X`m h¡ {H$ K‹S>o H$s à`moOZ^yV {H«$`m K‹S>o _| h¡ Am¡a nmZr H$s à`moOZ^yV
àíZ …• H$moB© n[adma Am{X H$mo ZwH$gmZ nhþ±Mmdo Vmo Š`m H$a|? {H«$`m nmZr _| h¡Ÿ& {H$gr ^r nXmW© H$s à`moOZ^yV {H«$`m na _| `m na Ho$
CÎma …- na Ord AmË_m H$m n[adma Zht h¡Ÿ& kmZ-Xe©Zm{X AZ§VJwU {bE Zht hmo gH$Vr • Eogm {ZpíMV {H$E {~Zm hr `h ñdrH$ma H$ao {H$
AmË_m H$m Hw$Qw>å~ h¡Ÿ& EH$-Xygao H$mo H$moB© ~Mm Zht gH$VmŸ& ~§YwdJ© _| `h dñVw Bgo à`moOZdmZ h¡; AV: Cgo _XX H$aZr Mm{hE Vmo `h
amJ Am¡a eÌwdJ© _| Ûof kmZr H$mo Zht dV©VmŸ& ñdê$n _| pñWaVm Zht hmo {_Ï`mËd eë` h¡Ÿ& Bg {_Ï`mËd eë` Ho$ Zï> hmoZo na hr Ord d«Vr
gHo$ Vmo Aën amJ-Ûof hmoVm h¡, Cgo Y_u Ord OmZVm h¡, Bg_| Xygam H$hbmVm h¡, BgHo$ {~Zm d«V-Vn gƒo Zht hmo gH$VoŸ&
H$moB© Hw$N> Zht H$a gH$VmŸ& _w{ZamO H$mo Vmo BVZm amJ-Ûof ^r Zht hmoVmŸ& (5) OrdZ-_aU _| g_Vm h¡ • eara H$m g§`moJ AWdm {d`moJ hmo
(4) {_Å>r Ho$ T>obo Am¡a ñdU© BZ XmoZm| _| {Ogo g_mZVm h¡ • {_Å>r
• XmoZm| AdñWmAm| _| Y_u H$mo kmVm-Ñï>m ^md hr h¡Ÿ& gn©/Vbdma _wPo
_ma Zht gH$VrŸ& {H$gr Ho$ H$maU OrdZ ~‹T>oJm AWdm KQ>oJm • Eogm
H$m`©H$mar Zht h¡ Am¡a gwdU© H$m`©H$mar h¡ • Eogm Y_u Ord Zht _mZVmŸ&
_mZZodmbm _y‹T> h¡Ÿ& BZ_| {H$gr àH$ma H$m \o$a\$ma Zht hmo gH$VmŸ&
dñVw ñd`§ H$mo bm^-hm{Z Zht nhþ±MmVr h¡Ÿ& O§Jb _| gmoZo H$s ImZ
OrdZ ~‹T>mZodmbo g§`moJm| H$mo nmg bmZm Am¡a _aU àmá H$amZodmbo
{_bo Vmo - `h _wPo H$m_ Am`oJr AWdm AÝ` H$mo H$m_ Am`oJr • Eogm g§`moJm| H$mo Xya H$aZo H$m A{^àm` Y_u H$mo Zht dV©VmŸ& Am`wî` g_`
Y_u Ord Zht _mZVmŸ& VH$ hr OrdZ ahVm h¡ • Eogm Y_u _mZVm h¡, dhm± ñd`§ Ho$ H$maU Omo
naÐì` {H$gr H$mo H$m_ AmVm h¡, `h _mÝ`Vm _y‹T> Ord H$s h¡Ÿ& H$moB© Aën-amJ-Ûof hmoVo h¢, CgH$m ^r dh kmVm ahVm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Aën
dñVw hmo Vmo dh Xygao H$mo H$m_ AmEJr • BgàH$ma Y_u H$mo amJm{Xnyd©H$ amJ-Ûof ^r Zht h¢; AV… CÝh| g_Vm^md h¡Ÿ& BgàH$ma AZwHy$b Am¡a
AnZmnZm Zht h¡Ÿ& Y_u Ord H$mo J¥hñW Xem _| ñd`§ Ho$ H$maU go Aën à{VHy$b g§`moJm| _| lÕm Am¡a kmZ H$s g_Vm Ho$ níMmV² {OÝh| Mm[aÌ
amJ-Ûof hmoVo h¢; {H$ÝVw lÕm _| Cgo {ZfoY dV©Vm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Vmo H$s a_UVmê$n g_Vm h¡, do hr _w{Z h¢Ÿ&
ApñWaVm OÝ` amJ-Ûof ^r Zht hmoVmŸ& · AmË_m Ho$ AÝVañdê$n a_UVmê$nr Mm[aÌ gå`½Xe©ZkmZnyd©H$
· àË`oH$ Ðì` H$s à`moOZ^yV {H«$`m ñd`§ go ñdV§Ì hmoVr h¡, na Ho$ hmoVm h¡, Mm[aÌ hr Y_© Am¡a g_Vm h¡Ÿ&
H$maU ZhtŸ& nm±M BpÝÐ`m| H$m X_Z, N>hH$m` Ho$ qhgmê$n n[aUm_ H$m A^md
àË`oH$ Ðì` AnZr à`moOZ^yV {H«$`m AnZo ñd`§ Ho$ {bE H$aVm h¡, BË`m{X àH$ma H$m g§`_ {dewÕXe©Z-kmZ _mÌ ñd^md Ho$ lÕm-
na Ho$ {bE ZhtŸ& àË`oH$ Ðì` _| dñVwËd Zm_H$ JwU h¡, {OgHo$ H$maU kmZnyd©H$ hmoVm h¡Ÿ& ñd^md H$s drVamJr n[aU{V Mm[aÌ h¡Ÿ& _¢ Xygam| H$mo
àË`oH$ nXmW© _| Cg gå~ÝYr à`moOZ^yV {H«$`m hmoVr h¡Ÿ& EH$ dñVw H$m gwIr-Xw…Ir H$a gH$Vm hÿ±Ÿ& à{VHy$b g§`moJm| Ho$ H$maU Ord H$m _aU
AÝ` dñVw _| A^md hmoZo go EH$ dñVw AÝ` H$mo _XX H¡$go H$a gH$Vr hmoVm h¡Ÿ& _¢ naÐì` H$s AW©{H«$`m H$a gH$Vm hÿ± • BË`m{X A{^àm`
128
256 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 241 257
{Ogo dV©Vm h¡, dh {_Ï`mËdr h¡ • Cgo g§`_ Zht hmo gH$VmŸ& {Ogo h¡; {H$ÝVw `h {_Ï`mXe©Z h¡Ÿ& kmZr kmZñd^md _| ahH$a g_ñV {H«$`m
gå`½Xe©Z Zht h¡, Cgo g_Vm Zht hmo gH$VrŸ& AkmZr g§`moJm| H$s Amoa VWm amJ H$mo OmZVm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo eÌw AWdm {_Ì _| Z amJ-Ûof hmoVm
XoIVm h¡; dñVwñd^md H$s Amoa Zht XoIVmŸ& dñVwñd^md OmZo {~Zm h¡ Am¡a Z _moh hr hmoVm h¡Ÿ&
à{VHy$bVm Ho$ àg§J _| em§{V ~Zm`o aIo; {H$ÝVw dh gƒr em§{V Zht h¡Ÿ& · _w{ZamO AZwHy$b-à{VHy$b g§`moJm| _| g_Vm^md YmaU H$aVo h¢Ÿ&
BgàH$ma H$s g_Vm Vmo Bg Ord Zo nabj go AZ§V~ma YmaU H$s h¡Ÿ& Y_u Ord gmVm-AgmVm _| gwI-Xw…I H$s H$ënZm Zht H$aVmŸ&
dmñVd _| AmË_m ñd`§ Ho$ kmZ Ho$ Abmdm AÝ` Hw$N> ^r Zht H$a eara {ZamoJ aho, n¡go H$s àm{á hmo AWdm AÝ` AZwHy$b àg§J AmZo na
gH$Vm • Eogo ^mZnyd©H$ A§Va _| a_UVm ~‹T>o dh dmñVd _| Mm[aÌ h¡, _wPo gwI hmo AWdm do àg§J _wPo gwIXm`r h¢, gwI Ho$ XmVma h¢ • Eogm
Mm[aÌ hr Y_© h¡, Y_© hr g_Vm h¡ Am¡a g_Vm hr {ZXm}f drVamJr Y_u Zht _mZVmŸ& eara amoJr h¡, _¢ {ZY©Z hÿ± Am¡a à{VHy$b g§`moJm| _| _wPo
n[aUm_ h¡Ÿ& Xw…I hþAm • Eogm Y_u Zht _mZVm, Cgo gmao g§`moJ ko`_mÌ bJVo h¢Ÿ&
Y_u Ord H$mo lÕm Anojm go g_Vm h¡; {H$ÝVw `hm± _w{ZamO H$mo Cg_| dh Bï>-A{Zï> H$s H$ënZm Zht H$aVm& ñd`§ H$s H$_Omoarde
{deof brZVmnyd©H$ drVamJr Xem àJQ h¡; AV: CÝh| hr gƒr g_Vm Aën amJ-Ûof hmoVo h¢; {H$ÝVw do amJ-Ûof {H$gr AÝ` Ho$ H$maU go Zht;
hmoVr h¡Ÿ& _w{ZamO H$m bjU g_Vm hr h¡Ÿ& A{nVw _oao ñd`§ Ho$ H$maU hþE h¢ • Eogm _mZH$a CÝh| Q>mbZo H$m à`ËZ
· kmVm H$mo ko`m| _| Bï>-A{Zï>nZm Zht h¡, CgràH$ma _w{Z`m| H$mo H$moB© H$aVm h¡Ÿ& _w{Z`m| H$mo AZwHy$b-à{VHy$b g§`moJ hmoZo na ^r H$_Omoarde
Ord eÌw-{_Ì Zht h¡Ÿ&
amJ-Ûof Zht hmoVoŸ& CÝhm|Zo VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r H$m Zme {H$`m h¡Ÿ&
Y_u Ord {H$gr H$mo eÌw-{_Ì Zht _mZVmŸ& nËZr Ho$ à{V amJ Am¡a
eÌw Ho$ à{V Ûof Y_u H$mo Zht hmoVmŸ& _oam ñd^md kmVm-Ñï>m h¡Ÿ& ko` drVamJr em§{V AË`ÝV ~‹T> JB© h¡Ÿ& N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ _| PybZodmbo
nXmWm] _| Hw$N> nXmW© Bï> h¢ Am¡a Hw$N> nXmW© A{Zï> h¢ • BgàH$ma ko`m| _| Eogo g§V H$mo g_Vm^md dV©Vm h¡Ÿ&
Xmo ^mJ Zht h¡ Am¡a kmZñd^md _| Bï-A{Zï>nZm Zht h¡Ÿ& EH$ hr àH$ma · AZwHy$b-à{VHy$b gm_J«r dV©_mZ nwéfmW© Ho$ H$maU Zht {_bVr;
go OmZZo _| AmZm ko`m| H$m ñd^md h¡ VWm CZ nXmWm] H$mo OmZZm_mÌ A{nVw gmVm-AgmVm doXZr` H$_© Ho$ H$maU {_bVr h¡Ÿ&
kmZ H$m ñd^md h¡Ÿ& ^aV VWm ~mhþ~br H$mo b‹S>mB© ê$n Ûof Ho$ n[aUm_ {H$VZo hr Ord _mZVo h¢ {H$ AZwHy$b-à{VHy$b g§`moJ Ord Ho$
hþE Wo, do na Ho$ H$maU Zht hþE AWdm Ûof hþAm Bg{b`o b‹S>mB© hþB© • nwéfmW© Ho$ H$maU {_bVo h¢, Cg_| gmVm-AgmVm doXZr` H$_© {Z{_Îm
Eogm ^r Zht h¡Ÿ& b‹S>mB© H$s {H«$`m Ho$ H$maU ^r Ûof Zht hþAmŸ& dñVwV: Zht h¡; {H$ÝVw `h ~mV {_Ï`m h¡Ÿ&
dhm± ì`{º$ Ho$ à{V Ûof Wm hr ZhtŸ& Y_u Ord OmZVm h¡ {H$ b‹S>mB©, JmWm _| Omo gwI-Xw:I H$ho h¢, do gwI-Xw…I g§`moJm| H$s ~mV h¡Ÿ&
b‹S>mB© Ho$ H$maU hþB©, Ûof-Ûof Ho$ H$maU hþAm VWm kmZ-kmZ Ho$ H$maU gwI-Xw…I H$ënZm H$s ~mV Zht h¡, `{X `h H$ënZmJV ~mV hmo Vmo
hþAm • Eogo ñdV§Ìê$n go g_ñV {H«$`mE± ñd`§ hmoVr h¢Ÿ& Bg_| g_Vm Zht ah gH$VrŸ& gwI-Xw…I Ho$ g§`moJm| _| g_Vm aIZo H$s
AkmZr Ord Jm‹S>r Ho$ ZrMo MbVo hþ`o Hw$Îmo Ho$ g_mZ na Ho$ H$maU ~mV hmoVr h¡, dhm± BZ g_ñV g§`moJm| Ho$ {_bZo H$m H$maU gmVm-
amJ-Ûof _mZVm h¡Ÿ& `h gmar AdñWmE± _oao H$maU hþB© h¢ • Eogm _mZVm AgmVm doXZr` Ðì`H$_© H$m CX` h¡Ÿ& Bgg_` Ord _moh Ho$ H$maU
129
258 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 241 259

gwI-Xw…I H$s H$ënZm H$aVm h¡ Vmo do àH¥${V`m± Ord{dnmH$s H$hbmVr hram-_m{UH$-én`m n¡gm àmá hmo Vmo do _wPo bm^ H$am`|Jo AWdm Xygao
h¢ Am¡a O~ do àH¥${V`m± AZwHy$b-à{VHy$b g§`moJm| _| {Z{_Îm hm| Vmo CÝh| H$mo bm^ H$am`|Jo • Eogm Y_u Ord Zht _mZVmŸ& Omo Ord naÐì` Ho$
hr nwX²>Jb{dnmH$s H$hVo h¢Ÿ& H$maU bm^-hm{Z _mZVm h¡, dh {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& Y_u Ord H$mo`bo Am¡a
Ydbm nwñVH$ _| AmMm`© dragoZñdm_r H$hVo h¢ {H$ g§`moJm| H$s hrao H$mo g_mZ _mZVm h¡; Š`m|{H$ g_ñV dñVwE± ko` _mÌ h¢Ÿ& CZ_| H$moB©
àm{á _| gmVm-AgmVm doXZr` H$_© H$s àH¥${V {Z{_Îm h¡Ÿ& dh Ord{dnmH$s ^oX Zht h¡Ÿ& g_{H$Vr Ord amÁ`-nmQ> XoIVm h¡, Cgo AË`{YH$ gm_J«r
Am¡a nwX²>Jb{dnmH$s Ho$ ^oX go Xmo àH$ma H$s h¢Ÿ& àmá h¡; {H$ÝVw dh nXmWm] _| gwI Zht _mZVmŸ& _oam gwI Vmo _wP_| h¡Ÿ&
na_mË_àH$me _| ^r H$hm h¡ {H$ nyd© nwÊ` Ho$ H$maU d¡^dm{X H$s Aën H$_Omoar de amJ hmoVm h¡, CgHo$ H$maU na H$s Amoa bj OmVm h¡;
àm{á hmoVr h¡; AV… g§`moJm| Ho$ {_bZo _| gmVm-AgmVm doXZr` H$_© {H$ÝVw dh amJ AWdm na dñVwAm| _| gwI Zht _mZVmŸ& amOm hmo Vmo _¢
{Z{_Îm h¡Ÿ& Bggo {dnarV _mZZodmbm Ord dñVwñdê$n go {dnarV Am¡a amOm hÿ±, _oao amÁ` H$mo byQ>Zo _| H$moB© g_W© Zht h¡ • BgàH$ma dñVwAm| go
AmMm`© ^JdmZ Ho$ H$WZ go {dnarV _mÝ`Vmdmbm h¡Ÿ& gwI-Xw…I Zht _mZVm h¡Ÿ& Aën amJ-Ûof ñd`§ Ho$ H$maU hmoVo h¢; naÝVw
· _w{ZamO àe§gm AWdm qZXm Ho$ àg§J _| g_Vm^md aIVo h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo Vmo CVZm Aën amJ-Ûof ^r Zht h¡, do gwdU© hmo `m {_Å>r
àe§gm AWdm qZXm Ho$ eãX Vmo O‹S> h¢, AV… Y_u Ord H$mo àe§gm XmoZm| _| g_mZ^md aIVo h¢Ÿ&
AWdm {ZÝXm Ho$ eãXm| _| bm^-hm{Zê$n ~w{Õ Zht h¡Ÿ& CgH$s Ñ{ï> ñd`§ · {ZJ«©ÝW _w{ZamOm| H$mo OrdZ-_aU _| Ý`yZm{YH$Vm Zht hmoVrŸ&
Ho$ kmZñd^md na h¡Ÿ& dh g_PVm h¡ {H$ _oao ApñVËd _| do eãX h¢ hr _w{ZamO H$mo Xoh Ny>Q>o AWdm aho, XmoZm| _| g_mZ^md dV©Vm h¡Ÿ& ~‹S>m
Zht, AV… Cgo amJ-Ûof hmoZo na ^r do amJ-Ûof eãXm{X Ho$ H$maU Zht Am`wî` hmo Vmo Y_© hmoJm Am¡a erK« _¥Ë`w hmo Vmo Y_© Zht hmoJm, b‹S>H$m
h¢Ÿ& qZXm-àe§gm AWdm amJ-Ûof H$m H$mb EH$ hr hmoVm h¡; {H$ÝVw Y_u ~‹S>m hmoJm Am¡a h_| H$_mH$a {Ibm`oJm • Eogm Y_u Zht _mZVm h¡Ÿ&
H$mo Cg_| ho`nZm h¡Ÿ& àg§J `m KQ>Zm Ho$ H$maU amJ-Ûof hþAm • Eogm AmË_m {ÌH$mb A{dZmer OÝ_-_aU go a{hV h¡Ÿ& gy`© am{Ì _|
{XImB© Zht XoVm, MÝÐ_m {XZ _| {XImB© Zht XoVm Vmo Š`m CÝh| {H$gr Zo
_mZZodmbm {_Ï`mËdr h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo AË`ÝV drVamJVm h¡, AV…
{N>nm {X`m h¡ ? Zht ! gy`©-MÝÐ_m AnZr AdñWm go VXZwgma n[aU{_V
àg§JmZwgma CÝh| amJ-Ûof Zht h¡ Am¡a àg§J Ho$ g_` ^r amJ-Ûof Zht h¡
hþE h¢Ÿ& AJbo {XZ do nwZ… {XImB© X|JoŸ& EH$ AmË_m EH$ ^d go AÝ` ^d
• Eogr drVamJXemê$n g_Vm^md _w{ZamO H$m bjU h¡Ÿ& _| OmVm h¡Ÿ& AkmZr na nXmWm] Ho$ g§`moJ-{d`moJ _| amJ-Ûof H$aVm h¡
· {ZJ«©ÝW _w{ZamO {_Å>r Am¡a gwdU© XmoZm| H$mo g_mZ _mZVo h¢Ÿ& Am¡a kmZr Bg_| amJ-Ûof Zht H$aVo h¢Ÿ& AnZr H$_Omoarde Aën amJ-
Bg JmWm _| _w{ZamO Ho$ g_Vm bjU H$m dU©Z h¡Ÿ& do g_VmYmar Ûof hmoVo h¢; {H$ÝVw Bggo AmË_m H$mo bm^-hm{Z Zht hmoVrŸ& `hm± Vmo
_w{ZamO H¡$go hmoVo h¢ ? do {H$gr Ord H$mo eÌw-{_Ì Zht _mZVo VWm àVr{V Ho$ níMmV² a_UVm H$s ~mV h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Vmo {H$gr ^r àg§J _|
CZHo$ à{V amJ-Ûof ^r Zht H$aVoŸ& AZwHy$b-à{VHy$b g§`moJm| H$mo g_mZ Aën amJ-Ûof ^r Zht hmoVo h¢Ÿ&
OmZVo h¢Ÿ& àe§gm Am¡a {ZÝXm H$mo g_mZ _mZVo h¢Ÿ& M¡VÝ` ewÕ ñd^md _| OrdZ `m _aU _| Zht Ý`yZm{YH$VmŸ&
hr pñWaVm aIVo h¢Ÿ& CÝh| gwdU© Am¡a {_Å>r _| g_mZ ^md dV©Vm h¡Ÿ& g§gma _moj _| EH$ ewÕ^md hr h¡ dV©VmŸ&&
130
260 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 241 261
Eogr ^mdZm Y_u Ord H$mo dV©Vr h¡Ÿ& ñd`§ Ho$ eara Ho$ gmW Or{dV (5) `h _oam ñWm{`Ëd h¡ Am¡a `h {dZme h¡ …• Am`wî` Ho$ H$maU
ahZo H$m àg§J hmo AWdm _¥Ë`w H$m àg§J hmoŸ& OrdZ H$m àg§J AÀN>m _oam ñWm{`Ëd h¡ Am¡a Am`wî` Ho$ A^md go _oam _aU h¡ • `h Vmo g§`moJ
Am¡a _aU H$m àg§J ~wam • Eogr Ý`yZm{YH$Vm `hm± Zht h¡Ÿ& amJ-Ûof Anojm ~mV h¡Ÿ& Y_u Ord Vmo ñd`§ Ho$ AmË_m H$mo A{dZmer _mZVm h¡Ÿ&
H$_Omoarde hmoVo h¢ • Cgo Q>mbH$a g§`_^mdñdê$n _w{ZnZo _| h_ erK« _w{ZamO ah|Jo Vmo O¡ZemgZ MboJm • Eogr Y_u Ord H$mo ^mdZm Zht
hr bJ| • Eogr Y_u Ord ^mdZm H$aVo h¢Ÿ& hmoVrŸ& àË`oH$ Ord AnZr `mo½`VmZwgma EH$ Ho$ ~mX EH$ ^md H$aVm h¡,
(1) `h _oam eÌw Am¡a `h {_Ì h¡ …• _w{ZamO H$mo `h _oam {_Ì Am¡a H$moB© dñVw AH$ñ_mV² Zht hmoVr& {Og-{Og g_` Omo-Omo n`m©` O¡gr
`h _oam eÌw • Eogm amJ-Ûof Zht dV©VmŸ& ewÕñd^md _oam {_Ì h¡ Am¡a hmoZodmbr h¡ d¡gr hmoVr h¡, Bg_| \o$a\$ma H$aZo _| H$moB© g_W© Zht h¡ •
{dH$mar ^md Xwí_Z h¡, BgHo$ A{V[aº$ AÝ` H$moB© ^r eÌw-{_Ì CÝh| Eogr Y_u Ord H$mo lÕm hmoVr h¡ Am¡a _w{ZamO H$mo Eogr àVr{V Ho$
Zht h¡Ÿ& `h Ord _oam {hVqMVH$ h¡, _oam ^bm H$aoJm • Eogm AkmZr CnamÝV CgàH$ma H$m g§`moJ ^r hmoVm h¡; {H$ÝVw amJ-Ûof Zht hmoVmŸ&
Ord _mZVm h¡; {H$ÝVw _oam {hVm{hV ñd`§ go h¡, na go ZhtŸ& _w{ZamO H$mo · {ZJ«©ÝW _w{ZamO _moh Ho$ A^md Ho$ {bE kmZñd^md H$m AZw^d
Eogr Ñ‹T> lÕm h¡, pñWaVm h¡; AV… amJ-Ûof Zht hmoVm h¡Ÿ& H$aVo h¢Ÿ&
(2) `h Amh²bmX h¡, `h n[aVmn h¡ …• AkmZr AZwHy$b g§`moJm|
_w{ZamO H$mo _moh H$m A^md h¡Ÿ& amJ-Ûof àJQ> Zht hmoVo AWm©V²
H$s àm{á hmoZo na Amh²bmX H$aVm h¡ Am¡a à{VHy$b g§`moJm| _| n[aVmn
CZH$mo ApñWaVm H$m amJ-Ûof Q>b J`m h¡Ÿ& dh AnZo {dewÕ Xe©Z-
H$aVm h¡Ÿ& Y_u Ord g§`moJm| _| gwI-Xw…I Zht _mZVm h¡Ÿ&
(3) `h _oam CËH$f©U (H$s{V©) h¡ Am¡a `h AnH$f©U (AnH$s{V©) kmZ-ñd^mdr AmË_m H$mo gVV² AZw^dVo h¢Ÿ& XoImo _w{ZXem ! _w{Z Zm_
h¡ …• n¡go H$s A{YH$Vm hmoZo go h_mar H$s{V© hþB© Am¡a {ZY©Z hmoZo go h_| YmaU H$aZo go _w{ZnZm Zht àJQ>VmŸ& Xohm{X H$s {H«$`m _oar Zht h¡,
H$moB© nyN>Vm ^r Zht h¡ • Eogm AkmZr _mZVm h¡Ÿ& Y_u Ord àe§gm Am¡a ew^mew^ ^md {dH$ma h¢, dh AmË_m H$m `WmW© ñdê$n Zht h¡Ÿ& AmË_m
{ZÝXm H$mo g_mZ _mZVm h¡Ÿ& bmoJ dmh-dmhr H$a| AWdm {ZÝXm H$a|, Vmo kmZñd^mdr h¡ • Eogr ñd^md-brZVm H$m Zm_ _w{ZnZm h¡, `hr
CgH$s Y_u H$mo nadmh Zht hmoVrŸ& _¢ Vmo {dewÕ kmZ_` AmË_m hÿ± • Ho$dbkmZ H$m gmYZ h¡Ÿ& Bg ^mZ Ho$ {~Zm Y_unZm Zht hmoVmŸ&
Eogm Cgo ^mZ ahVm h¡ Am¡a _w{ZamO H$mo Eogr àVr{V hmoZo na a§M_mÌ ^r dV©_mZ _| ew^{dH$ën AWdm O‹S> H$s {H«$`m Ho$ H$maU Omo Y_©
amJ-Ûof Zht ahVmŸ& _mZVm h¡, Cgo Vmo lÕm H$m ^r {R>H$mZm Zht h¡ {\$a _w{ZnZm H$hm± go
(4) `h _wPo AqH${MËH$a h¡ Am¡a `h Cn`moJr h¡ …• AkmZr hmoJm? AWm©V² Zht hmoJmŸ& AmË_m Ho$ lÕmZ-kmZ g{hV A§Va a_UVm
nadñVw H$mo CnH$maH$ _mZVm h¡ Am¡a CgH$m g§J«h H$aVm h¡Ÿ& Y_u Ord hr gmYwnZm h¡Ÿ& amJ-Ûof H$m Û¡{dYnZm hmo Vmo gmYwnZm Zht h¡Ÿ&
_mZVm h¡ {H$ nadñVw Cn`moJr AWdm {ZaW©H$ Zht h¡ dh Vmo ko` h¡Ÿ& EH$ · {ZJ«©ÝW _w{ZamO g_ñV ko`m| H$mo OmZVo h¢Ÿ&
ewÕ {MXmZÝX AmË_m hr Cn`moJr h¡Ÿ& Y_u Ord H$mo nadñVwAm| _| _w{ZamO {H$gr H$mo eÌw-{_Ì ê$n Zht XoIVo; Š`m|{H$ do XmoZm| hr
[hVm{hVnZm Zht h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Vmo lÕm Ho$ níMmV² brZVm hþB© h¡; kmZ Ho$ ko`_mÌ h¢Ÿ& {OgàH$ma ko`ê$n _| dh eÌw-{_Ì Zht h¢, CgràH$ma
AV… ApñWaVm H$m {dH$ën CR>Vm hr Zht h¡Ÿ& kmZ _| ^r eÌw-{_Ì Zht h¢Ÿ& H$moB© M§XZ go Zhbm`o AWdm H$moB© Xrdma
131
262 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 241 263

Ho$ ZrMo X~mH$a _mao • CÝh| XmoZm| _| g_Vm^md h¡Ÿ& àe§gm Am¡a {ZÝXm H$mo gå`½Xe©Z Am¡a AÝVaa_UVm Ho$ g_Vm^md {~Zm _mÌ ~mø _|
do AÀN>m-~wam Zht _mZVo; Š`m|{H$ XmoZm| hr ^mfm H$s n`m©`| h¢Ÿ& _w{ZXem H$m YmaU _w{ZnZm Zht h¡Ÿ& _w{ZXem H$m bjU Vmo gå`½Xe©Z
{_Å>r Am¡a gmoZm XmoZm| hr O‹S>Ðì` h¢; AV… do CZ_| amJ-Ûof Zht g{hV drVamJr Xemê$n g_Vm^md h¡ Am¡a {Z{_Îmê$n 28 _ybJwUm| H$m
H$aVoŸ& {H$gr H$s _¥Ë`w AWdm {H$gr H$mo ~MmZo H$m àg§J ~Zo; {H$ÝVw nmbZ Am¡a Z½ZXem h¡Ÿ&
CÝh| amJ-Ûof Zht hmoVm h¡Ÿ& BgàH$ma g_ñV àg§Jm| H$mo ko`ê$n OmZVo h¢ BgàH$ma AmJ_ H$m `WmW© kmZ H$ao, Zd VÎdm| H$mo n¥WH²$-n¥WH²$
Am¡a Cg_| amJ-Ûof Zht H$aVo & CZ ko`m| H$s Va\$ PwH$md Ho$ {~Zm hr do OmZo, nm±M BpÝÐ` {df`m| H$m X_Z H$ao, g§`_ YmaU H$ao gmW hr _¢ ewÕ
g_ñV ko`m| H$mo amJ-Ûof go a{hV kmZ _| OmZVo h¢Ÿ& AmË_m hÿ± • Eogm AmË_kmZ H$ao Vmo H$m`©H$mar h¡ VWm CÝh| hr _w{ZnZm
· {ZJ«©ÝW _w{ZamO H$mo drVamJr n[aU{V hþB© h¡, AV… CÝh| g_Vm^md hmoVm h¡Ÿ& Ho$db AmJ_kmZ, VÎdmW©lÕmZ Am¡a g§`VËdnZm hmo; {H$ÝVw
dV©Vm h¡Ÿ& AmË_kmZ Zht hmo Vmo _w{ZnZm Zht hmoVm, dh Vmo {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& gmW hr
_w{ZamO H$mo AnZo kmZmË_H$ ñd^md _| drVamJr n`m©` àJQ>r h¡Ÿ& AmË_kmZ hmo; {H$ÝVw drVamJr brZVm Zht h¡ Vmo dh gå`½Ñ[ï> H$hbmVm
gå`½Ñ{ï> Ord H$mo lÕm-kmZ Vmo h¡; {H$ÝVw gmW _| ApñWaVm H$m amJ- h¡; _w{Z Zht H$hbmVmŸ& _w{ZamO H$mo lÕm-kmZ g{hV A§Va drVamJr
Ûof ^r h¡Ÿ& Cgo àg§J Ho$ H$maU amJ-Ûof Zht hmoVo; {H$ÝVw àg§J Ho$ g_` Xem a_UVm Am¡a g_Vm^md {deof hmoVm h¡Ÿ& BgàH$ma _w{Z H$m bjU
amJ-Ûof hmoVo h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo Vmo Eogo amJ-Ûof ^r Zht hmoVoŸ& CÝh| g_ñV g_Vm^md OmZZmŸ& ·
H$mb Am¡a joÌ _| g_Vm dV©Vr h¡Ÿ& J_u _| {H$gr R>§S>o ñWmZ na OmZm,
_hm~boída OmZm • Eogm _w{ZamO H$mo Zht hmoVm; Š`m|{H$ nanXmWm] _| Aao ^mB©! `h _yb {gÕmÝV h¡ {H$ EH$ Ðì` Ho$ H$maU Xygao _|
gwI-Xw:I H$s H$ënZm CÝh| Zht h¡Ÿ& ghO kmZmZÝX ñd^md _| n[aU{V Hw$N> ^r Zht hmoVmŸ& naÝVw AkmZr H$ënZm go Eogm _mZVo h¢ {H$ _¢
Ho$ brZ hmoZo na J¥hñW H$mo {OgàH$ma H$m amJ-Ûof hmoVm h¡, _w{ZamO H$mo hr Ka ~mha H$s ~hþV gmar ì`dñWmE± H$aVm hÿ±, AÝ`Wm Eogr gwÝXa
CgàH$ma H$m amJ-Ûof Zht hmoVm, AV… CÝh| g^r _| gmå`/g_Vm^md ì`dñWm g§^d hr Zht WrŸ& O~ H$^r _¢Zo Ü`mZ Zht {X`m, AWdm
dV©Vm h¡Ÿ& Eogm hmoVm Vmo AÀN>m hmoVm AWdm Eogm hmoVm Vmo R>rH$ hmoVm • _¢Zo A_wH$ H$m_ Zht {H$`m `m Zht H$a nm`m Vmo dh H$m_ hþAm hr
Eogm CÝh| Zht dV©Vm, do gX¡d g_Vm ^md go n[anyU© ahVo h¢Ÿ& ZhtŸ& Eogr EH$ Zht AZoH$ KQ>ZmE± BgHo$ àË`j à_mU h¢Ÿ& AkmZr
· AmJ_kmZnyd©H$ AmË_m Ho$ lÕm-kmZ g{hV drVamJr Xemê$n
Eogm gmoMVm h¡, _mZVm h¡ Am¡a H$hVm ^r h¡, na `h CgH$m gmoMZm
g_Vm _w{ZnZo H$m bjU h¡Ÿ&
BgàH$ma drVamJr Xemê$n g_Vm^md hmoZo na amJ KQ>H$a eara {_Ï`m h¡Ÿ&
H$s ghO Z½ZAdñWm hmoVr h¡Ÿ& `h Z¾mdñWm H$aZr Zht n‹S>VrŸ& AmMm`© AkmZr go H$hVo h¢ {H$ ^mB©! `h g~ Voam ^«_ h¡, `h
Z¾mdñWm Ho$ {~Zm _w{ZnZm Zht hmoVm Am¡a Z½ZmdñWm Ho$ H$maU _w{ZnZm Voar JbV _mÝ`Vm h¡Ÿ& VyZo Vmo _mÌ amJ-Ûof-_moh Ho$ ^md hr {H$E
Zht h¡Ÿ& 28 _ybJwUm| H$m nmbZ, Z½ZmdñWm Am{X ~mø {M• nyd© H$s h¢Ÿ& amJ-Ûof-_moh Ho$ ^md hr nwZ… nwX²>Jb H$_© Ho$ ~§Y Ho$ {Z{_Îm
JmWm _| H$h MwHo$ h¢Ÿ& H$maU hmoVo h¢Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-8, n¥ð>-265
132
264 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 242 265
bjUdmbm lm_Ê` {OgH$m Xygam Zm_ h¡ Eogm _moj_mJ© hr h¡ • Eogm
àdMZgma JmWm 242 OmZZm Mm{h`o, Š`m|{H$ dhm± (g§`VnZo _|) no`H$s1 ^m±{V AZoH$mË_H$2
A~, `h g_W©Z H$aVo h¢ {H$ AmJ_kmZ-VÎdmW©lÕmZ-g§`VËd EH$ H$m AZw^d hmoZo na ^r, g_ñV naÐì` go {Zd¥{Îm hmoZo go EH$mJ«Vm
Ho$ `wJnV²nZo Ho$ gmW AmË_kmZ Ho$ `wJnV²nZo H$s {g{Õê$n g§`VnZm A{^ì`º$ (àJQ>) h¡Ÿ&
hr _moj_mJ© h¡, {OgH$m Xygam Zm_ EH$mJ«Vm bjUdmbm lm_Ê` h¡ …• dh (g§`VËdê$n AWdm lm_Ê`ê$n _moj_mJ©) ^oXmË_H$ hmoZo go
X§gUUmUM[aÎmogw Vrgw OwJd§ g_w{Æ>Xmo Omo XwŸ& "gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ _moj_mJ© h¡' BgàH$ma n`m©`àYmZ ì`dhmaZ`
E`½JJXmo {Îm _Xmo gm_ÊU§ Vñg n{S>nwÊU§&&242&& go CgH$m àkmnZ h¡; dh (_moj_mJ©) A^oXmË_H$ hmoZo go "EH$mJ«Vm
( h[aJrV ) _moj_mJ© h¡' BgàH$ma Ðì`àYmZ {ZíM`Z` go CgH$m àkmnZ h¡; g_ñV
kmZXe©ZMaU _| `wJnV gXm Amê$‹T> hmoŸ& hr nXmW© ^oXm^oXmË_H$ hmoZo go do XmoZm|, (gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ VWm
EH$mJ«Vm H$mo àmá `{V lm_Ê` go n[anyU© h¢Ÿ&&242&& EH$mJ«Vm) _| _moj_mJ© h¡' BgàH$ma à_mU go CgH$m àkmnZ h¡Ÿ&
AÝd`mW© …• [ `… Vw ] Omo [ Xe©ZkmZM[aÌofw ] Xe©Z, kmZ Am¡a JmWm 242 na àdMZ
Mm[aÌ [ {Ìfw ] BZ VrZm| _| [ `wJnV² ] EH$ hr gmW [ g_wpËWV… ] · Ho$dbkmZr H$m AmXa Am¡a {ZJmoX Ho$ Ord H$m AZmXa • Eogm kmVm
Amê$‹T> h¡, dh [ EH$m½m«²`JV… ] EH$mJ«Vm H$mo àmá h¡ [ B{V ] BgàH$ma ñd^md _| Zht h¡Ÿ&
[ _V… ] (emó _|) H$hm h¡Ÿ& [ Vñ` ] CgHo$ [ lm_Ê`§ ] lm_Ê` ko`VËd Am¡a kmZVÎd H$s `WmdV² àVr{V {OgH$m bjU h¡ • Cgo
[ n[anyU©_² ] n[anyU© h¡Ÿ& gå`½Xe©Z H$hVo h¢Ÿ& ko`VÎd AWm©V² kmZ _| OmZZo`mo½` nXmW© Am¡a
Q>rH$m …• ko`VÎd Am¡a kmV¥VÎd H$s VWmàH$ma (O¡gr h¡ d¡gr hr, kmVmVÎd AWm©V² OmZZo-XoIZodmbm kmVm-Ñï>m ñdê$n AmË_m & AmË_m
`WmW©) àVr{V {OgH$m bjU h¡ dh gå`½Xe©Zn`m©` h¡; ko`VÎd Am¡a OmZZo-XoIZodmbm h¡; eara H$mo MbmZodmbm AWdm amJ H$aZodmbm
kmV¥VËd H$s VWm àH$ma AZw^y{V {OgH$m bjU h¡ dh kmZn`m©` h¡; Zht h¡Ÿ& dñVw H$m ñd^md AWm©V² Ðì`-JwU-n`m©` O¡go h¢, d¡gm AmË_m
ko` Am¡a kmVm H$s {H«$`mÝVa go1 {Zd¥{Îm Ho$ Ûmam a{MV Ñ{ï>kmV¥VËd _| OmZVm h¡Ÿ& AZ§V {ZJmo{X`m Ordm| H$s dh X`m nmbVm h¡ • Eogm Zht h¡;
n[aU{V {OgH$m bjU h¡ dh Mm[aÌn`m©` h¡Ÿ& BZ n`m©`m| Ho$ AmË_m Ho$ {H$ÝVw kmZ _| OmZVm Adí` h¡Ÿ& ^JdmZ Zo Ordm| Ho$ àH$ma ~Vm`o h¢;
^mì`^mdH$VmHo$2 Ûmam CËnÞ A{V Jm‹T> BVaoVa {_bZ Ho$ ~b Ho$ {H$ÝVw do N>h H$m` Ho$ Ordm| H$s ajm H$a gH$Vo h¢ • Eogm Zht h¡Ÿ& AmË_m
H$maU BZ VrZm| n`m©`ê$n `wJnV² A§J-A§Jr^md go n[aUV AmË_m Ho$, g^r H$mo OmZZodmbm h¡ Am¡a ko` AmË_m _| OmZZo _| AmVo h¢Ÿ& AmË_m
AmË_{Zð>Vm hmoZo na Omo g§`VËd hmoVm h¡ dh g§`VnZm EH$mJ«Vm- 1 no` = nrZo H$s dñVw, O¡go R>§S>mB©Ÿ& (R>§S>mB© H$m ñdmX AZoH$mË_H$ EH$ hmoVm h¡; Š`m|{H$
A^oX go Cg_| EH$ R>§S>mB© H$m hr ñdmX AmVm h¡ Am¡a ^oX go Cg_| XyY, eŠH$a, gm|\$,
1 {H«$`m§Va = AÝ` {H«$`m; (ko` Am¡a kmVm AÝ` {H«$`m go {Zd¥Îm hmo CgHo$ H$maU hmoZodmbr H$mbr{_M© VWm ~mXm_ Am{X AZoH$ dñVwAm| H$m ñdmX AmVm h¡Ÿ&)
Omo Ñï>m-kmVm AmË_VËd _| n[aU{V dh Mm[aÌn`m©` H$m bjU h¡Ÿ&) 2 `hm± AZoH$mË_H$ EH$ Ho$ AZw^d _| Omo AZoH$mË_H$Vm h¡ dh naÐì`_` Zht h¡ dhm±
2 ^mdH$ AWm©V² hmoZodmbm Am¡a ^mdH$ {Ogê$n hmo gmo ^mì` h¡Ÿ& AmË_m ^mdH$ h¡ Am¡a naÐì`m| go Vmo {Zd¥{Îm hr h¢; _mÌ gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌê$n ñd-A§em| Ho$ H$maU hr
gå`½Xe©Zm{X n`m©`| ^mì` h¢Ÿ& ^mdH$ Am¡a ^mì` H$m nañna A{V Jm‹T> {_bZ (EH$_oH$Vm) AZoH$mË_H$Vm h¡Ÿ& Bg{b`o dhm±, AZoH$mË_H$Vm hmoZo na ^r EH$mJ«Vm (EH$-AJ«Vm)
hmoVm h¡Ÿ& ^mdH$ AmË_m A§Jr h¡ Am¡a ^mì`ê$n gå`½Xe©Zm{X n`m©`| CgH$m A§J h¢Ÿ& àJQ> h¡Ÿ&
133
266 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 242 267
nanXmWm] H$s AdñWm H$m ajH$ Zht h¡, dh Ho$db kmVm h¡Ÿ& AmË_m hmoVmŸ& _¢ ñd`§ {dH$ma a{hV kmZñd^mdr hÿ±, Cg_| pñWV ahVo hþE
Hw$Xodm{X Am¡a gwXodm{X H$mo ^r ~am~a OmZVm h¡Ÿ& {ZJmoX H$s AnyU© AWm©V² {ZO ñd^md H$s lÕm-kmZ H$aHo$ níMmV² Omo Aën {dH$ma aho
n`m©` Am¡a {gÕ H$s nyU© n`m©` H$mo ^r OmZVm h¡; {H$ÝVw {ZJmoX H$s Vmo Cgo ^r OmZVm h¡Ÿ& BgàH$ma ñd^md Am¡a {dH$ma XmoZm| Ho$ `WmW© kmZ
n`m©` AnyU© h¡, AV… CgH$m AZmXa Am¡a Ho$dbkmZ H$s n`m©` n[anyU© {~Zm lmdH$ AWdm _w{ZnZm Zht hmo gH$VmŸ&
h¡, AV… CgH$m AmXa H$aZm • BgàH$ma gå`½Ñ{ï> ko`m| _| IÊS>- AmË_m H$s àVr{V hþB©, dh gå`H²$Xe©Z H$s n`m©` h¡, gå`½Xe©Z
IÊS>nZm Zht H$aVmŸ& g_ñV ko` EH$ hr àH$ma go OmZZo _| AmVo h¢ Am¡a JwU Zht h¡, {H$VZo hr bmoJ Cgo JwU H$hVo h¢; {H$ÝVw dh JwU Zht h¡Ÿ& nyd©
AmË_m CZ g_ñV ko`m| H$mo EH$ gmW OmZVm h¡Ÿ& H$s AdJwUê$n AdñWm Wr, dh JwUê$n hþB© h¡, Bg Anojm go Cgo JwU
· {OgàH$ma kmZñd^mdr AmË_m amJ H$m H$Îmm© Zht h¡, CgràH$ma H$hm OmVm h¡Ÿ& {gÕm| Ho$ AmR> JwU H$ho h¢, do àJQ> h¢Ÿ& JwU Vmo {ÌH$mbr
amJ H$m ZmeH$ ^r Zht h¡, dh _mÌ kmVm h¡Ÿ& h¢, do àH$Q> Zht hmoVo, A{nVw AdñWm àH$Q> hmoVr h¡Ÿ& g§gma AdñWm _|
AmË_m kmVmñd^mdr h¡, Cg_| nadñVw H$m J«hU Ë`mJ Zht h¡; Omo AdJwUm| H$s Xem Wr dh gå`H²$ hþB© h¡, AV… Cgo JwU H$hVo h¢;
Š`m|{H$ nadñVw H$mo AmË_m Zo Z H$^r J«hU {H$`m h¡ Am¡a Z H$^r N>mo‹S>m {H$ÝVw dh ^r n`m©` hr h¡ • Eogm kmZr ~am~a {ZíM` H$aVo h¢Ÿ&
h¡Ÿ& AmË_m H$s AdñWm _| Omo amJ-Ûof hmoVo h¢ dh ^r nanXmW© Ho$ H$maU · kmZàYmZ go gå`H²$ Xe©Z H$s ì`dñWmŸ&
Zht h¡, A{nVw ñd`§ Ho$ H$maU go h¢Ÿ& amJ-Ûof AnZr H$_Omoar Ho$ H$maU BgàH$ma ko`VÎd VWm kmZVÎd O¡go h¢, d¡go CZH$s àVr{V H$aZm
hmoVo h¢ • Eogm dh OmZVm h¡; {H$ÝVw AmË_m amJ-Ûof H$mo J«hU H$ao gå`H²$Xe©Z h¡Ÿ& gå`H²$Xe©Z H$m Ü`o` EH$ na_nm[aUm{_H$ ^md h¡Ÿ&
AWdm N>mo‹S>o `h dñVwñd^md _| Zht h¡Ÿ& AmË_m amJ H$m kmVm h¡; {H$ÝVw {Z{_Îm, {dH$ma, {Z_©b n`m©`, JwU-^oX Am{X Zht h¢Ÿ& EH$ ñd^md^md
CËnmXH$ `m ZmeH$ Zht h¡Ÿ& AmË_m amJ H$m ZmeH$ h¡ • Eogm H$hZm Ho$db H$maUna_mË_m hr gå`½Xe©Z H$m {df` h¡Ÿ& A^oX ewÕñd^md
CnMma h¡Ÿ& AmË_m amJ H$mo OmZVm h¡; {H$ÝVw amJ hþAm, Bg{bE OmZo • Ñ{ï> H$m {df` h¡Ÿ&
Eogm Zht h¡, A{nVw AnZo ñd^md Ho$ H$maU OmZVm h¡Ÿ& `hm± MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡Ÿ& AmË_m OmZZodmbm h¡ Am¡a
· kmZñd^md CnmXmZ Am¡a {Z{_Îm H$maU XmoZm| H$mo `WmdV² OmZVm h¡Ÿ& AÝ` nXmW© OmZZo _| AmZo`mo½` h¢Ÿ& kmZ amJ H$s n`m©` H$mo OmZVm h¡, na
kmZ-ko`VÎd, Xod-emó-Jwé, N>hÐì` Am{X H$mo O¡go h¢ • d¡gm H$mo OmZVm h¡, AÝ` JwUm| H$mo OmZVm h¡; {H$ÝVw nanXmWm] H$mo OmZZm amJ
OmZVm h¡Ÿ& CZ nXmWm] H$m H$moB© H$Îmm©-YÎmm©-hÎmm© Zht h¡Ÿ& nyd© _| ^r H$Îmm© H$m H$maU Zht h¡Ÿ& `hm± Vmo ñd-na H$m `WmW© kmZ H$am`m h¡Ÿ&
Zht Wm Am¡a dV©_mZ _| ^r H$Îmm© Zht h¡Ÿ& Omo ko` {Z{_Îm hmo Cgo {Z{_Îm ko` = AmË_m Ho$ A{V[aº$ AZÝV nXmW©Ÿ&
VarHo$ go OmZVm h¡, {H$ÝVw do {Z{_Îm, CnmXmZ _| Hw$N> H$a XoVo h¢ • Eogm kmVm = AmË_mŸ&
Zht h¡Ÿ& emóm| _| Xmo H$maU H$ho h¢ • 1. CnmXmZ H$maU 2. {Z{_Îm H$maUŸ& XmoZm| _| kmVm-ko` g§~§Y h¡Ÿ& dñVw H$s `WmdV² àVr{V H$aZm
AmË_m nanXmW© H$m Vmo H$Îmm© h¡ hr Zht; {H$ÝVw g§gma H$s n`m©` H$m kmZàYmZ H$WZ go gå`H²$Xe©Z H$m bjU H$hm OmVm h¡Ÿ& Ñ{ï>àYmZ
^r H$Îmm© AWdm ZmeH$ Zht h¡Ÿ& g§gma CËnÞ hþAm, Zme hþAm, _mojn`m©` H$WZ _| jm{`H$^md ^r Ñ{ï> H$m {df` Zht h¡ VWm kmVm-ko` gå~ÝY
CËnÞ hþB© Am{X g^r H$mo _mÌ OmZVm h¡Ÿ& g§gma Am¡a _mojn`m©` XmoZm| hr H$mo ^r Ñ{ï> Zht ñdrH$maVr h¡Ÿ& Ñ{ï> Vmo AIÊS> EH$ê$n ñd^md H$mo
ko` h¢Ÿ& {dH$mar n`m©` H$mo OmZVm h¡; {H$ÝVw {dH$mar n`m©` _| brZ Zht ñdrH$maVr h¡Ÿ& `hm± MaUmZw`moJ _| kmVm-ko` H$m ì`dhma gå~ÝY ~VmH$a
134
268 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 242 269
kmZ àYmZVm go gå`½Xe©Z H$s ì`m»`m H$s h¡Ÿ& hmoZm `WmW© Mm[aÌ h¡Ÿ& gå`H²$Xe©Z Am¡a gå`H²$kmZ Ho$ g_` kmVm
· kmVm Am¡a ko` O¡go h¢, d¡gm kmZ H$aZm gå`H²$kmZ H$m bjU h¡Ÿ& OmZVm h¡ {H$ Omo X`m-XmZ H$m amJ hþAm dh _oao {b`o ko` h¡, naÝVw Bg
emóm| H$m kmZ {H$`m, Cgo kmZn`m©` Zht H$hVo h¢Ÿ& emóm| H$mo AdñWm _| dh amJ go {Zd¥Îm Zht h¡Ÿ& amJr Ord AÝVa ñd^md _| pñWV
OmZZodmbo AWdm AZoH$ _Zwî`m| Ho$ ~rM ^mfU XoZodmbo ì`{º$ H$s hmo Vmo amJ H$m A^md hmo OmVm h¡Ÿ& amJ ko`ê$n ^r Zht ahVm; {H$ÝVw amJ
kmZn`m©` gå`H²$kmZ H$s n`m©` Zht h¡Ÿ& AmË_m kmZñd^mdr h¡ Am¡a h¡, AV… CgH$m OmZZm hmoVm h¡, {H$ÝVw amJ _| AQ>H$Zm Zht Mm{hEŸ&
AÝ` AZÝV nXmW© ko` h¢Ÿ& g§H$ën, {dH$ën, X`m, XmZ Am{X g_ñV amJ Ho$ OmZZo na dh kmVm AÝ` ko`m| _| AQ>H$ OmVm Wm; {H$ÝVw A~
ko` h¢, BgàH$ma ko`VÎd Am¡a kmVmVÎd H$s `Wm`mo½` AZw^y{V {Ogo Zht AQ>H$VmŸ& AÝ` ko` ko`ê$n ah OmVo h¢, BgàH$ma ko` Am¡a kmVmnZo
h¡, dh kmZn`m©` h¡Ÿ& kmZn`m©` bú` h¡ Am¡a AZw^y{V CgH$m bjU h¡Ÿ& H$s {d^md{H«$`m go dh Ord {Zd¥Îm hmoVm h¡Ÿ& Bg {Zd¥{Îm Ho$ Ûmam a{MV
hOmam| nXmWm] H$mo OmZo Cgo kmZ n`m©` Zht H$hVo; Š`m|{H$ CZ nXmWm] kmVmñd^md H$s n[aU{V Mm[aÌ H$m bjU h¡Ÿ&
H$mo OmZZo _| ~w{Õ I§S>-I§S> hmoVr h¡Ÿ& dh kmZ na H$s Amoa PwH$m hþAm gå`H²$kmZ Xem _| ko` kmVm H$m ^mZ hmoZo na ^r ApñWaVm H$m
h¡, Cg kmZ H$m bú` AmË_m H$s Amoa Zht h¡Ÿ& dhm± AÝ` nXmWm] H$mo amJ hmoVm Wm; {H$ÝVw A~ dh amJ Zht h¡, AV… kmVm Am¡a kmZ XmoZm| hr
OmZZo _| Omo e{º$ {XImB© XoVr h¡, dh AkmZ ^md h¡Ÿ& {ZJmoX go boH$a {d^md go {Zd¥Îm h¢Ÿ& Mm[aÌ n`m©` H$m bjU-ew^^md AWdm eara H$s
g_ñV Ord ko` h¢Ÿ& amJ-Ûof Ho$ n[aUm_ ^r ko` hr h¢Ÿ& kmZñd^mdr Z½Z AdñWm H$mo Zht H$hm h¡; A{nVw drVamJr n[aU{V H$mo Mm[aÌ H$m
AmË_m hr kmVm h¡, CgHo$ AÝVa Aml` go Omo kmZ àH$Q> hmoVm h¡, dh bjU H$hm h¡Ÿ&
gå`H²$kmZ h¡Ÿ& emó H$m OmZZm kmZn`m©` Zht h¡, A{nVw AÝVa AZw^{y V · àË`oH $JwU H$s àË`oH$ n`m©` H$m {df` gm_mÝ` h¡, {\$a ^r àË`oH$
kmZ n`m©` h¡Ÿ& n`m©` H$m {dH$mg EH$ O¡gm Zht h¡Ÿ&
· {d^md H$s {Zd¥{Îmnyd©H$ drVamJ n[aU{V Mm[aÌ H$m bjU h¡& AmË_m kmVm-Ñï>mñdê$n AWm©V² gm_mÝ` Xe©Z-kmZ ñdê$n h¡Ÿ&
ko` Am¡a kmVmnZo H$s {H«$`m go {Zd¥{Îm hmoH$a kmVm-Ñï>m VÎd Xe©Z gm_mÝ` H$mo XoIVm h¡ dh kmZ Ho$ ^oX, AÝ` nXmWm] Ho$ ^oX AWdm
({ZOmË_m) _| {OgH$s {ZaÝVa n[aU{V MbVr h¡, dh Mm[aÌ n`m©` h¡Ÿ& Ðì`-JwU-n`m©` Ho$ ^oXm| H$mo Zht ñdrH$maVmŸ& CgH$m {df` gm_mÝ`
ko` Am¡a kmVmê$n {d^md {H«$`m go {Zd¥Îm hmoH$a Omo XoIZo-OmZZodmbm h¡, AV… g_ñV Xe©Z n`m©` H$m {dH$mg EH$ O¡gm hmo • Eogm Zht h¡Ÿ&
AmË_m h¡, Cg_| n[aU{V hmoZm Mm[aÌ H$m bjU h¡Ÿ& O¡go-O¡go {Z_©b Xem ~‹T>Vr OmVr h¡; d¡go-d¡go Xe©Z H$m {dH$mg hmoVm
àW_ gå`H²$Xe©Z gå`H²$kmZ H$s ~mV h¡Ÿ& dhm± gå`H²$kmZ _| ^mZ h¡Ÿ& O~ kmZ H$m {dH$mg hmoVm h¡, Vmo dh g^r H$mo ^oX H$aHo$ OmZVm h¡Ÿ&
h¡ {H$ na nXmWm] H$s Amoa bú` OmZo go ew^mew^ ^md hþE; {H$ÝVw dh `h Ðì` h¡, JwU h¡, n`m©` h¡ Am{X ^oX H$aHo$ kmZ OmZVm h¡Ÿ& `h kmVm-
AmË_m H$m ñdê$n Zht h¡Ÿ& AmË_m kmZñdê$n h¡ • Eogr àVr{V VWm Ñï>m H$s n[aU{V hr Mm[aÌ h¡Ÿ&
kmZ h¡; {H$ÝVw kmVm Ord A^r {d^md ^mdm| go {Zd¥Îm Zht hþAm h¡Ÿ& BgàH$ma gå`H²$Xe©Z, kmZ d Mm[aÌ H$mo _moj_mJ© H$hm h¡Ÿ& {H$VZo
kmVmñd^md Omo amJ _| AQ>H$Vm WmŸ& A~, Cggo {Zd¥{Îm nmH$a hr Ord ^JdmZ Ho$ Xe©Z H$mo Xe©Z{dew{Õ H$hVo h¢; {H$ÝVw dh
ñdê$n _| brZVm hmoZo go drVamJr Xem àH$Q> hþB© h¡, dh {d^md{H«$`m go Xe©Z{dew{Õ Zht h¡Ÿ& AmË_m na Am¡a {dH$ma go {^Þ h¡ • Eogr lÕm
{Zd¥{Îm h¢Ÿ& g_ñV ew^^md, X`m-XmZm{X, n§M _hmd«Vm{X go {Zd¥{Îm Xe©Z{dew{Õ h¡ • `hr AmË_{g{Õ Am¡a Y_© H$m _yb h¡Ÿ&
135
270 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 242 271

gå`H²$Ñ{ï> H$m bjU AZwH$ånm Zht h¡, A{nVw `WmW© àVr{V Ðì` n`m©` H$mo ñne© Zht H$aVm • Eogm H$hH$a Ðì` Am¡a n`m©` H$mo
g_{H$Vr H$m bjU h¡Ÿ& kmZ AZoH$ ko`m| H$mo OmZVm h¡, {\$a ^r amJ Zht ñdV§Ì ~Vm`m h¡ Am¡a `hm± AmË_m Am¡a n`m©` H$m A{VJm‹T> BVaoVa
H$aVm • `h kmZ H$m bjU h¡Ÿ& Z½ZXem Am¡a ~mø {H«$`m H$mo N>mo‹S>H$a {_bZ H$hm h¡Ÿ& Vmo Š`m AZm{X-AZ§V EH$ê$n nm[aUm{_H$ ^md ~XbH$a
drVamJr n[aU{V Mm[aÌ H$m bjU h¡Ÿ& `hm± VrZm| hr n`m©` gå`H²$ h¡ n`m©` ê$n hmoVm h¡?
Am¡a EH$ g_` _| h¡Ÿ& g_mYmZ …• ^mB© ! `h MaUmZw`moJ H$m H$WZ h¡Ÿ& `hm± g_` Ho$
· gå`H²$Xe©Z kmZ-Mm[aÌ-ê$n VrZm| n`m©`m| H$m AmË_m Ho$ gmW AZwgma H$WZ {H$`m J`m h¡Ÿ& {ÌH$mbr AmË_m {^Þ Am¡a gå`H²$Xe©Zm{X
EH$nZm hr _w{ZnZm h¡, _moj_mJ© h¡Ÿ& H$s n`m©` {^Þ • Eogm Zht, A{nVw VrZm| H$s EH$Vm _| EH$ g_` ~Vm`m
""....BZ n`m©`m| Ho$ Am¡a AmË_m Ho$ ^mì`^mdH$Vm Ho$ Ûmam CËnÞ h¡Ÿ& n`m©` Am¡a Ðì` H$mo A^oX H$aHo$ {ddjm ^oX go H$WZ {H$`m J`m h¡,
A{V Jm‹T> BVaoVa {_bZ Ho$ ~b Ho$ H$maU BZ VrZm| n`m©`ê$n `wJnV² BgàH$ma VrZm| n`m©` AmË_m Ho$ gmW EH$ê$n h¢Ÿ& `h AmË_m H$m
A§J-A§Jr^md go n[aUV AmË_m Ho$, AmË_{Zð>Vm hmoZo na Omo g§`VËd AmË_{Zð>nZm h¡, g§`VnZm h¡ AWdm EH$mJ«Vm bjUdmbm _w{ZnZm `m
hmoVm h¡, dh g§`VnZm EH$mJ«VmbjUdmbm lm_Ê` {OgH$m Xygam _moj_mJ© h¡Ÿ&
Zm_ h¡ • Eogm _moj_mJ© hr h¡ • Eogm OmZZm Mm{h`o....'' · gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ VrZ n`m©` hmoZo na ^r AmË_m _| EH$nZm
^mdH$ AWm©V² hmoZodmbm, Am¡a ^mdH$ {Ogê$n hmo gmo ^mì`Ÿ& hr AZw^d _| AmVm h¡Ÿ&
AmË_m ^mdH$ h¡ Am¡a gå`½Xe©Zm{X n`m©`| ^mì` h¢Ÿ& ^mdH$ Am¡a ^mì` `hm± _moj_mJ© H$m A{YH$ma h¡Ÿ& gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ `h
H$m nañna A{V Jm‹T> {_bZ (EH$_oH$Vm) hmoVm h¡Ÿ& ^mdH$ AmË_m A§Jr _moj_mJ© h¡Ÿ& AmË_m kmZñdê$n h¡ Am¡a eara, _Z, dmUr, amJ-Ûof
h¡ Am¡a ^mì`ê$n gå`½Xe©Zm{X n`m©`| CgH$m A§J h¢Ÿ& AmË_m H$s Am{X g_ñV nXmW© OmZZo `mo½` h¢ • Eogr kmVm Am¡a kmZ H$s àVr{V
gå`H²$Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ H$s n`m©` Ho$ gmW EH$Vm hmoVr h¡, {^ÞVm hmoZm dh gå`½Xe©Z h¡Ÿ& ko` Am¡a kmVm H$s àVr{VnydH© $ AZw^{y V gå`½kmZ
ZhtŸ& Ðì` Am¡a n`m©` EH$ g_` Ho$ {bE A^oXê$n h¢; gd©Wm A^oX h¡ VWm {d^md go {Zd¥{Îm Am¡a A§Va _| a_UVm gå`H²$Mm[aÌ h¡Ÿ&
ZhtŸ& gd©Wm A^oX hmod| Vmo n`m©` H$m Zme hmoZo na Ðì` H$m ^r Zme hmo gå`½Xe©Z, kmZ, Mm[aÌ H$s n`m©` VWm AmË_m XmoZm| {^Þ-{^Þ Zht
Om`o, AV… H$W§{MV² A^oXVm h¡Ÿ& Ðì` H$mo CnmXmZ Am¡a n`m©` H$mo h¡, XmoZm| hr nañna Jm‹T> {_bZê$n h¡Ÿ& `hr AmË_{Zð>nZm h¡Ÿ& AmË_m Ho$
{Z{_Îm H$hH$a EH$_oH$ H$hm h¡Ÿ& n`m©` n`m©`dmZ _| {_b JB© Am¡a gÝ_wI VËnaVm hr g§`VnZm h¡Ÿ&
{OgàH$ma R>§S>mB© H$m ñdmX AZoH$mZoH$ _| ^r EH$ h¡; Š`m|{H$ A^oX
n`m©`dmZ n`m©` _| {_b J`mŸ&
go Cg_| EH$ R>§S>mB© H$m ñdmX AmVm h¡ Am¡a ^oX go Cg_| XyY, eŠH$a,
Ðì`mZw`moJ _| _moj_mJ© H$mo ZmedmZ VÎd H$hm h¡; Š`m|{H$ _moj_mJ©
gm¢\$, H$mbr{_M©, ~mXm_ Am{X AZoH$ dñVwAm| H$m ñdmX AmVm h¡,
Am¡a AmË_m EH$_oH$ hmo Omd| Vmo _moj_mJ© H$m Zme hmoZo go AmË_m H$m CgràH$ma g§`VnZo _| AZoH$mË_H$ EH$ H$m AZw^d hmoVm h¡Ÿ& Cg g§`VnZm
^r Zme hmo Omdo, AV… {^Þ VÎd ~VmH$a EH$ AIÊS> AmË_m H$mo Ü`o` _| gå`½Xe©Z-gå`½kmZ Am¡a gå`H²$Mm[aÌ VrZm| n`m©` {^Þ-{^Þ h¢Ÿ&
~Vm`m h¡Ÿ& Bg Anojm Cg_| AZoH$mË_H$nZm h¡; {H$ÝVw VrZm| n`m©` AmË_m Ho$ gmW
àíZ …• `hm± àdMZgma _| n`m©` Ðì` H$mo ñne© Zht H$aVr VWm EH$_oH$ h¡, AV… EH$ h¡Ÿ& `hm± AZoH$mË_H$ EH$nZo _| Omo AZoH$mË_H$Vm
136
272 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 242 273
h¡, dh naÐì` Zht h¡Ÿ& dh Vmo naÐì`m| go AWm©V² nwÊ`-nmn Am{X AZ§V JwU h¢Ÿ& Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ Am{X VrZm| JwUm| H$s {^Þ-{^Þ n`m©`
AZoH$ {dH$mar ^mdm| go {Zd¥Îm hr h¡Ÿ& h¡, AV… AÝVa AZw^d ~‹T>Zo na EH$mJ«Vm ~‹T>Vr h¡, BgàH$ma `WmW©
CgràH$ma AZoH$ naÐì`m| Ho$ Adb§~Z H$mo ^r CgZo N>mo‹S>m h¡Ÿ& _mÌ kmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ&
gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌê$n ñd A§em| Ho$ {bE hr AZoH$mË_H$nZm h¡, _moj H$hr {ZO ewÕVm, Omo nmdo dh n§WŸ&
AV… AZoH$mË_H$Vm hmoZo na ^r EH$ AJ«nZm hr àJQ> (_w»`) h¡Ÿ& g_Pm`m g§jon _|, gH$b _mJ© {ZJ«©ÝWŸ&&
AZoH$Vm H$m kmZ h¡; {H$ÝVw AZoH$Vm _| AQ>H$Vm Zht h¡, AV… AnZr AmË_m H$s n[anyU© ewÕXem hr _moj h¡Ÿ& {gÕ{ebm na OmZo
EH$Vm hr h¡Ÿ& n`m©` n`m©`dmZ Ho$ gmW A^oX h¡Ÿ& dh EH$mJ«Vm go _moj Zht hmoVmŸ& gånyU© ewÕVm H$mo àmá hmoZm _moj h¡Ÿ& _mojXem nmZo
H$m H$maU _moj_mJ© h¡ Am¡a dh gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ H$s EH$Vm h¡Ÿ&
bjUdmbr g§`VXem AWdm _moj_mJ© hr {gÕXem hmoZo H$m H$maU h¡Ÿ& · _moj_mJ© H$s EH$ hr n`m©` _| ì`dhmaZ`, {ZíM`Z` Am¡a à_mU h¡Ÿ&
· M¡VÝ` XrnH$ _| ñd-na àH$meH$ ñd^md Ho$ {~Zm d«Vm{X H$s _moj_mJ© H$mo ^oXmË_H$ H$hZo na gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ _moj_mJ©
g_ñV {H«$`m g§gma Ho$ {bE h¡Ÿ& h¡ • `h H$WZ n`m©`àYmZ ì`dhmaZ` H$m H$WZ h¡Ÿ& `hm± ì`dhma
AkmZr Ordm| H$mo bJVm h¡ {H$ h_Zo ~mø H$m Hw$N> {H$`m Vmo Š`m aËZÌ` H$mo ^oXmË_H$ H$hm h¡Ÿ& amJ Ho$ {dH$ënê$n ^oX H$s `hm± ~mV Zht
hþAm ? {H$ÝVw ^mB© ! {dMma Vmo H$a ! Vy ~mø nXmWm] H$m Hw$N> Zht H$a h¡Ÿ& Xe©Z, kmZ, Mm[aÌ Ho$ JwU-n`m©`JV ^oXm| H$m `hm± ì`dhmaZ` go
gH$VmŸ& na H$s Amoa H$m bj amJ H$m àVrH$ h¡ Am¡a amJa{hV kmZñd^md H$WZ {H$`m J`m h¡Ÿ&
_| R>haZm `WmW© {H«$`m h¡; {H$ÝVw Ordm| H$mo Bg Xoh, nwÊ`-nmn VWm Cº$ VrZm| ^oXê$n hmoZo go AmË_m H$m AZw^d Zht hmoVm, `h ~mV
gånyU© AmË_m H$mo OmZZodmbo M¡VÝ`XrnH$ H$s I~a Zht h¡Ÿ& `hm± Zht br h¡Ÿ& {ÌH$mbrÐì` H$mo OmZo dh {ZíM`Z` h¡ Am¡a n`m©` H$mo
nwÊ` go Y_© hmoVm h¡Ÿ& eara H$s {H«$`m go bm^ hmoVm h¡, {Z{_Îm go OmZo dh ì`dhmaZ` h¡Ÿ& BgàH$ma {ZíM`Z` Am¡a ì`dhmaZ` H$m H$WZ
CnmXmZ _| H$m`© hmoVm h¡ • BgàH$ma ñdê$n Ho$ ^mZ {~Zm d«V, Vn, `hm± {b`m h¡Ÿ&
Cndmg, `mÌm Am{X g_ñV {H«$`mE± H$m`©H$mar Zht h¡, Bggo Vmo ì`W© _| _w»`ê$n go `hm± Vmo _moj_mJ© H$s ì`m»`m h¡Ÿ& _moj_mJ© n`m©` h¡Ÿ&
hr g§gma ~‹T>Vm h¡Ÿ& eara dmUr na h¡, nwÊ`-nmn {dH$ma h¡, _¢ Vmo Cg n`m©` _| ì`dhmaZ`, {ZíM`Z` Am¡a à_mU VrZm| h¢ • Eogm H$hm
kmVmñdê$n hÿ±, nwÊ`-nmn {dH$ma _| AQ>H$Zm _oam ñd^md Zht h¡, _¢ Vmo h¡Ÿ& `hm± MaUmZw`moJ Ho$ H$WZ _| EH$ hr n`m©` _| VrZm| H$mo ~VmH$a
^oXm^oX H$hm h¡Ÿ&
g^r H$mo OmZZodmbm hÿ± • Eogo M¡VÝ` XrnH$ Ho$ àH$me go AnZm gånyU©
(1) àW_V… D$na H$ho AZwgma _moj_mJ© H$s n`m©` _| gå`½Xe©Z,
AmË_m ^am h¡Ÿ& AWm©V² ñd-na àH$meH$ kmZ _| g~Hw$N> OmZZo _| kmZ-Mm[aÌ Eogm ^oX H$aHo$ kmZ H$am`m dh n`m©` àYmZ ì`dhmaZ` go
AmVm h¡Ÿ& H$WZ h¡Ÿ& (nwÊ`-nmnê$n ^oX H$s ~mV `hm± Zht h¡Ÿ&)
AZ§V AmË_mE± VWm nwX²>Jbm{X Ðì` g^r ñd-ñdê$n _| H$m`_ (2) _moj_mJ© A^oXmË_H$ ^r h¡; Š`m|{H$ VrZm| hr n`m©` AmË_m Ho$
ahH$a n[adV©Z H$a aho h¢Ÿ& Ord AnZo ñd^md go MyH$ J`m Vmo {dH$ma gmW A^oX h¢ Am¡a ñd^md _| hr A^oX H$aHo$ AmË_m Ho$ gmW brZ hþB©
CËnÞ hmoVm h¡ Am¡a ñd^md _| pñWa aho Vmo {ZO©am hmoVr h¡Ÿ& AmË_m _| h¢, BgàH$ma _moj_mJ© H$s n`m©` H$m A^oX go kmZ H$aZm AWm©V² EH$mJ«Vm/
137
274 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 242 275
EH$Vm hr _moj_mJ© h¡, `h Ðì`àYmZ {ZíM`Z` go H$WZ h¡Ÿ& `hm± AW© …• BgàH$ma à{VnmXH$ Ho$ Ame` Ho$ de, EH$ hmoZo na ^r
{ZíM`Z` H$hm AWm©V² CgH$m {df` Ðì` h¡ • Eogm Zht, `hm± ^r AZoH$ hmoVm hþAm (A^oXàYmZ {ZíM`Z` go EH$-EH$mJ«Vmê$n • hmoVm
Z`ê$n {df` Vmo _moj H$s n`m©` hr h¡; {H$ÝVw VrZm| H$s EH$Vm hmoH$a hþAm ^r dº$m Ho$ A{^àm`mZwgma ^oXàYmZ ì`dhmaZ` go AZoH$ ^r •
EH$nZo H$m kmZ hþAm dh {ZíM`Z` H$m H$WZ h¡Ÿ& Xe©ZkmZMm[aÌê$n ^r • hmoVm hmoZo go) EH$Vm1 (EH$bjUVm) H$mo VWm
3) g_ñV nXmW© ^oXm^oXmË_H$ hmoZo go _moj_mJ© H$s n`m©` ^r {ÌbjUVm H$mo2 àmá Omo AndJ© (_moj) H$m _mJ© Cgo bmoH$ Ñï>m-kmVm _|
^oXm^oXmË_H$ h¡Ÿ& Cg n`m©` _| Xe©Z, kmZ, Mm[aÌ BZ VrZm| H$s Anojm n[aU{V ~m±YH$a (brZ H$aHo$) AMbê$n go Adbå~Z H$ao, {Oggo dh
go ^oX h¡, VWm{n dhm± gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ VrZm| n`m©`m| H$s EH$Vm (bmoH$) Cëb{gV MoVZm Ho$ AVwb {dH$mg H$mo AënH$mb _| àmá hmoŸ&
AmË_m Ho$ gmW A^oXê$n _| hþBª; AV… EH$mJ«Vm _moj_mJ© h¡Ÿ& BgàH$ma H$be 16 na àdMZ
_moj_mJ© H$s n`m©`m| H$m EH$ gmW kmZ H$aZm à_mU H$m H$WZ h¡Ÿ& Omo Ord AnZo kmVm-Ñï>m ñdê$n _| brZVm H$aVo h¢, do AënH$mb
MaUmZw`moJ hmoZo go _moj_mJ© H$s EH$ g_` H$s n`m©` _| {ZíM`Z`, _| hr Ho$dbkmZ àmá H$aVo h¢Ÿ& Bg A{^àm` Ho$ AZwgma {ZíM`Z` go
ì`dhmaZ` Am¡a à_mU VrZm| H$mo H$h {X`m h¡Ÿ& ñd^md _| EH$mJ«Vm hr _moj_mJ© h¡ Am¡a ^oX-àYmZ H$WZ go _moj_mJ©-
(A~ íbmoH$ Ûmam _mojàm{á Ho$ {b`o Ñï>m-kmVm _| brZVm H$aZo gå`½Xe©Z, kmZ, Mm[aÌê$n AZoH$ê$n ^r hmoVm h¡; AV: _moj_mJ©
H$mo H$hm OmVm h¡Ÿ&) {ZíM`Z` go EH$ bjUdmbm Am¡a ì`dhmaZ` go {ÌbjUdmbm h¡Ÿ&
(emXy©b{dH«$s{S>V) Bg _moj_mJ© H$mo AZ§V Ordm| Zo AnZo kmZñd^md _| àVr{Vnyd©H$
BË`od§ à{VnÎmwame`demXoH$mo@ß`ZoH$s^d§- AMbê$n go àmá {H$`m h¡Ÿ& _¢ M¡VÝ`, ewÕ hÿ±Ÿ& O‹S> {H«$`m, nwÊ`-nmn
ó¡bjÊ`_W¡H$Vm_wnJVmo _mJm}@ndJ©ñ` `…Ÿ& {H«$`m go a{hV _mÌ OmZZo-XoIZodmbm hÿ± • Eogr AÝVaÑ{ï>-brZVm
Ðï¥>kmV¥{Z~Õd¥{Îm_Mb§ bmoH$ñV_mñH$ÝXVm- H$aHo$ M¡VÝ` H$m Adb§~Z bod|Ÿ&
_mñH$ÝXË`{Mam{ÛH$me_Vwb§ `oZmoëbgÝË`m{üVo…Ÿ&&16Ÿ&& ho ^mB© ! AmMm`© ^JdmZ g_ñV bmoH$ Ho$ Ordm| H$mo `h g_Pm aho
h¢ {H$ {OgàH$ma nmZr H$s \w$hma| \$ìdmao go ~mha AmVr h¢, CgràH$ma
( _ZhaU H${dÎm )
BgàH$ma Omo à{VnmXZ Ho$ AZwgmaŸ&
M¡VÝ` H$s lÕm-kmZ H$aHo$ Cg_| pñWaVm H$aVo hr M¡VÝ` AVwb {dH$mg
EH$ hmoH$a ^r AZoH$ ê$n hmoVm h¡Ÿ&& go Cëb{gV hmoH$a Ho$dbkmZ, Ho$dbXe©Z, AZ§VgwI Am¡a AZ§Vdr`©
{ZíM`Z` go Vmo _mÌ EH$mJ«Vm hrŸ& H$mo erK« hr nmVm h¡Ÿ&
na ì`dhma go VrZê$n hmoVm h¡Ÿ&& {OVZm H$mb g§gma _| bJm h¡, CVZm H$mb _w{º$ Ho$ {bE Zht
Eogo _moj_mJ© Ho$ AMbmbå~Z goŸ& bJVmŸ& AënH$mb _| hr _w{º$ àmá hmoVr h¡Ÿ& `hr `moJ H$s gmYZm h¡Ÿ&
kmVm-Ñï>m^md H$mo {ZO _| hr ~m±Y boŸ&& Bg `moJ H$s gmYZm go na_mË_Xem-`moJrXem àmá hmoVr h¡Ÿ& ·
Cëb{gV MoVZm H$m AVwb {dbmg bIŸ& 1. Ðì`àYmZ {ZíM`Z` go _mÌ EH$mJ«Vm hr EH$ _moj_mJ© H$m bjU h¡Ÿ&
AmË_rH$gwI àmá H$ao AënH$mb _|Ÿ&&16&& 2. CgràH$ma ì`dhmaZ` go Xe©ZkmZMm[aÌê$n {ÌH$ _moj_mJ© H$m bjU h¡Ÿ&

138
276 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 243 277
_mohr h¢Ÿ& naÐì` VWm nwÊ`-nmn go {Zd¥Îm hmoZo na Y_© hmoVm h¡, Eogm Z
àdMZgma JmWm 243 _mZH$a na _| bm^-ZwH$gmZ _mZo `h {_Ï`m h¡Ÿ&
A~, Eogm XaemVo h¢ {H$ • AZoH$mJ«Vm Ho$ _moj_mJ©nZm K{Q>V Zht `hm± _w»`Vm go _w{ZamO Am¡a Jm¡Uê$n go lmdH$ H$s ~mV h¡Ÿ&
hmoVm (AWm©V² AZoH$mJ«Vm _moj_mJ© Zht h¡) …• O§Jb, {J[a-Jw\$m _| OmZo go Y_© Zht hmoVmŸ& `{X Eogm hmo Vmo Cg_| ahZo
_wÁP{X dm aÁO{X dm Xwñg{X dm Xìd_ÊU_mgoÁOŸ& dmbo new-n{j`m| H$mo ^r Y_© hmoŸ& emóm| _| {Z{_Îmê$n AZoH$ H$WZ
O{X g_Umo AÊUmUr ~ÁP{X H$å_oqh {d{dhoqh&&243&& AmVo h¢Ÿ& Ohm± go Ord Ho$dbkmZ àJQ> H$aVm h¡, Cg joÌ na ^r Amamon
( h[aJrV ) AmVm h¡, {H$ÝVw joÌ go Ho$dbkmZ Zht hmoVmŸ& AkmZr Ord na _| bm^-
Akm{Z naÐì`ml`r hmo _w½Y amJ-Ûof_`Ÿ& hm{Z _mZH$a AZwHy$b nXmWm] _| àr{V Am¡a à{VHy$b nXmWm] _| Ûof H$aVm
Omo l_U dh hr ~m±YVm h¡ {d{dY {dY Ho$ H$_© g~Ÿ&&243&& h¡; AV… Cgo {d{dY H$_© ~±YVo h¢Ÿ&
AÝd`mW© …• [ `{X ] `{X [ l_U… ] l_U, [ AÝ`V² Ðì`_² · AkmZr na _| EH$Ëd~w{Õ H$aHo$ _mohr-amJr-Ûofr hmoVm h¡Ÿ&
AmgmÚ ] AÝ` Ðì` H$m Aml` H$aHo$ [ AkmZr ] AkmZr hmoVm hþAm, AmË_m, eara-H$_© Am{X go {^Þ h¡Ÿ& {dH$ma CgH$m ñdê$n Zht
[ _wø{V dm ] _moh H$aVm h¡, [ a‚m{V dm ] amJ H$aVm h¡, [ Ûo{ï> dm ] h¡Ÿ& AmË_m kmZñdê$n h¡ • Eogo AmË_m H$mo AJ« H$aHo$ CgH$s lÕm-kmZ
AWdm Ûof H$aVm h¡, Vmo dh [ {d{dY¡… H$_©{^… ] {d{dY H$_m] go Zht H$aVmŸ& OmZZo-XoIZodmbo VÎd H$s lÕm Zht h¡; AV… Ord eara,
[ ~Ü`Vo ] ~±YVm h¡Ÿ& _Z, dmUr, X`m, XmZ BË`m{X ko`^yV AÝ` nXmWm] H$m Aml` H$aVm
Q>rH$m …• Omo dmñVd _| kmZmË_H$ AmË_mê$n EH$ AJ« ({df`) h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZ g{hV ì`dhma hmoZm AÝ` ~mV h¡, {\$a ^r Y_u H$mo
H$mo Zht ^mVm, dh Adí` ko`^yV AÝ` Ðì` H$m Aml` H$aVm h¡ Am¡a amJm{X H$s ^mdZm Zht h¡Ÿ& AkmZr Ord d«V H$ê±$, nyOm H$ê±$ Vmo Y_©
CgH$m Aml` H$aHo$, kmZmË_H$ AmË_m Ho$ kmZ go ^«ï> dh ñd`§ AkmZr hmoJm • Eogm _mZVm h¡; {H$ÝVw AnZo kmZñd^md H$mo Zht OmZVmŸ&
hmoVm hþAm _moh H$aVm h¡, amJ H$aVm h¡ AWdm Ûof H$aVm h¡; Am¡a Eogm ñd`§ _| kmZ, Xe©Z, Mm[aÌ, nwéfmW© ^am hþAm h¡ • Eogr lÕm Z
(_mohr, amJr AWdm Ûofr) hmoVm hþAm ~§Y H$mo hr àmá hmoVm h¡, naÝVw H$aHo$ kmZ go ^«ï> hmoH$a AkmZr hmoVm h¡Ÿ& kmZr H$mo nanXmW© nmg _|
_wº$ Zht hmoVmŸ& bmD±$ `m Xya H$ê±$ • Eogm A{^àm` Zht h¡; {H$ÝVw AkmZr H$mo `h MrO
Bggo AZoH$mJ«Vm H$mo _moj_mJ©nZm {gÕ Zht hmoVmŸ& g_rn bmZm, `h Xya H$aZm Eogr ^«m§{V h¡, AV… dh _mohr-amJr-Ûofr
JmWm 243 na àdMZ hmoVm h¡Ÿ& nanXmWm] H$m AmZm `m Zht AmZm Ord Ho$ AmYrZ Zht h¡Ÿ& dh
· Omo _w{ZamO na _| bm^ _mZH$a na H$m Aml` H$aVo h¢, do {_Ï`mÑ{ï> ko` Vmo kmZ _| OmZZo-`mo½` h¡, {\$a ^r Ord H$s hmo{e`mar go én`m-
h¢, CÝh| AZoH$ H$_m] H$m ~§Y hmoVm h¡Ÿ& n¡gm {_bVm h¡ • Eogm AkmZr _mZVm h¡Ÿ&
Omo _w{Z AnZo M¡VÝ` ñd^md H$m Aml` N>mo‹S>H$a eara, _Z, H$moB© nXmW© `h Zht H$hVm {H$ _oam ajU H$amoŸ& O‹S>H$_© AkmZr H$mo
dmUr go bm^ _mZVo h¢Ÿ& nwñVH$ go kmZ hmoJm, `mÌm H$aZo go Y_© hmoJm • `h Zht H$hVo {H$ Vw_ AkmZr hmoAmo; {H$ÝVw AkmZr Ord gX¡d na _| hr
Eogm _mZH$a {Z{_Îm VWm nwÊ`-nmn Ho$ ^mdm| H$m Aml` H$aVo h¢, do VËna hmoH$a AnZr ñd`§ H$s VËnaVm H$mo ^yb OmVm h¡Ÿ& AZwHy$b nXmW©
139
278 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 243 279
g_rn hmo Vmo AÀN>m Am¡a à{VHy$b nXmW© Xya hmo Vmo AÀN>m • Eogm amJ-
Ûof H$aVm h¡Ÿ& H$_m] Ho$ H$maU amJ-Ûof H$aZo go Ord ~±YVm hr h¡, Ny>Q>Vm àdMZgma JmWm 244
Zht h¡Ÿ& A~, EH$mJ«Vm dh _moj_mJ© h¡ Eogm (AmMm`© _hmamO) {ZpíMV
AÝ` J«ÝWm| _| H$_© H$m {Z{_Îmê$n go kmZ H$aZo H$m dU©Z {_bVm H$aVo hþE (_moj_mJ©-àkmnZ H$m) Cng§hma H$aVo h¢ …•
h¡Ÿ& Ord {dH$ma H$aVm h¡, dhm± H$_© {Z{_Îm h¡Ÿ& `hm± kmZ Ho$ ñd-na AÆ>g o w Omo U _wÁP{X U {h aÁO{X Uod Xmog_wd`m{XŸ&
àH$meH$ ñd^md H$s nw{ï> hmoVr h¡; {H$ÝVw H$_© Zo {dH$ma H$am`m • Eogm g_Umo O{X gmo {U`X§ I~o{X H$å_m{U {d{dhm{U&&244&&
H$moB© emó Zht H$hVmŸ& {Ogo ñd H$s ^mdZm Zht h¡, dh naÐì` H$s ( h[aJrV )
^mdZm {H$E {~Zm Zht ahoJmŸ& na H$mo g_PmD±$ AWdm na Ho$ H$maU _mo{hV Z hmo Omo bmoH$ _| Aa amJ-Ûof Zht H$a|Ÿ&
g_P _| Am`m • Eogm _mZZodmbm "_¢ ñd`§ kmZñd^mdr VÎd hÿ±', Bg do l_U hr {Z`_ go j` H$a| {dY-{dY H$_© g~Ÿ&&244&&
~mV H$mo ^ybH$a na _| hr AQ>H$Vm h¡ Am¡a ZdrZ H$_m] H$m ~±Y H$aVm h¡, AÝd`mW© …• [ `{X `… l_U… ] `{X l_U [ AW}fw ] nXmWm] _|,
BgàH$ma na VWm {dH$ën BË`m{X _| EH$mJ« hmoZo go Cgo _moj_mJ© H$s [ Z _wø{V ] _moh Zht H$aVm, [ Z {h a‚m{V ] amJ Zht H$aVm, [ Z Ed
{g{Õ Zht hmoVr h¡Ÿ& · Ûof_² Cn`m{V ] Am¡a Ûof H$mo Zht àmá hmoVm h¡ [ g… ] Vmo dh [ {Z`V§ ]
{Z`_ go ({ZpíMV) [ {d{dYm{Z H$_m©{U ] {d{dY H$_m] H$mo [ jn`{V ]
InmVm h¡Ÿ&
^mB©! {OZoídaXod H$m _mJ© ~hþV gyú_ VWm Anyd© h¡Ÿ& O¡go • Q>rH$m …• Omo kmZmË_H$ AmË_mê$n EH$ AJ« ({df`) H$mo ^mVm h¡,
gn© H$mo nH$‹S>Zo H$s _moQ>r g§S>mgr hram-_moVr H$mo nH$‹S>Zo _| H$m_ dh ko`^yV AÝ` Ðì` H$m Aml` Zht H$aVm; Am¡a CgH$m Aml` Zht
Zht Am gH$VrŸ& CgràH$ma A{Vgyú_ ^JdmZ AmË_m H$mo J«hU H$aHo$ kmZmË_H$ AmË_m Ho$ kmZ go A^«ï> Eogm dh ñd`_od kmZr^yV
H$aZo _| • nH$‹S>Zo _| ñWyb {dH$ën H$m_ Zht Am gH$VoŸ& `h Vmo ahVm hþAm, _moh Zht H$aVm, amJ Zht H$aVm, Ûof Zht H$aVm Am¡a Eogm
{Z{d©H$ën kmZ d AmZÝX go nH$‹S>Zo _| AmVm h¡Ÿ& Eogm {Z{d©H$ënkmZ (A_mohr, AamJr, AÛofr) dV©Vm hþAm (dh) _wº$ hr hmoVm h¡, naÝVw
d AmZÝX {Ogo àJQ> h¡, do gå`½Ñ{ï> AmË_m H$mo Eogm AZw^dVo h¢ ~±YVm Zht h¡Ÿ&
{H$ • "_¢ Vmo EH$ hÿ±'Ÿ& _¢ EH$ km`H$ M¡VÝ`ñdê$n hÿ± VWm `h Bggo EH$mJ«Vm H$mo hr _moj_mJ©Ëd {gÕ hmoVm h¡Ÿ&
BgàH$ma `hm± _moj_mJ© àkmnZ g_má hþAmŸ&
eara-_Z-dmUr, Xod-Jwé-emó Am{X g~ nako` h¢Ÿ& do _oar dñVw
JmWm 244 na àdMZ
Zht h¢ `m _oao _| Zht h¢Ÿ& do _oao H$maU go Zht h¢ Am¡a _¢ ^r CZHo$
· eara Am{X g§`moJr nXmWm] _| gwI-Xw…I Zht h¡; A{nVw {_Ï`m
H$maU go Zht hÿ±Ÿ& _¢ km`H$ hÿ± VWm dh ko` h¡, BVZm _mÌ ko`- _mÝ`Vm hr Xw…I Am¡a g§gma h¡Ÿ&
km`H$^md h¢Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-123 AmË_m Am¡a eara {^Þ-{^Þ h¢Ÿ& eara O‹S> h¡, {\$a ^r eara go gwI
_mZZodmbm AnZo AÝVa§J Ho$ gwI H$mo Zht ñdrH$maVm VWm M¡VÝ`gÎmm
140
280 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 244 281
_| em§{V H$m A^md _mZVm h¡Ÿ& eara gwI _| H$m_ Am`oJm • Eogr Zht H$aVmŸ& Cgo EH$Ëd~w{Õ, amJ, Ûof Zht hmoVmŸ& `hm± Bg JmWm _| _w{Z
_mÝ`Vm hmo Vmo eara H$m A^md hmoZo na Ord H$mo Xw…Ir hmoZm Mm{hE; H$s àYmZVm go ~mV H$s h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo ApñWaVmOÝ` amJ-Ûof Zht
{H$ÝVw earaa{hV {gÕ ^JdmZ Vmo na_ gwIr h¢Ÿ& eara O‹S> h¡, CgH$s dV©Vm; AV… do ~±YZa{hV h¢Ÿ&
AdñWm go AmË_m _| Hw$N> Zht hmoVm, AV… eara _| \o$a\$ma hmoZo go · g_ñV g§`moJm| _| Y_u Ord kmZñdê$n AmË_m H$s hr ^mdZm ^mVm h¡Ÿ&
_wP_| \o$a\$ma hþAm Eogr AgËH$ënZm Xw…IXm`H$ h¡Ÿ& dh ñd`§ OmZZo- {OgàH$ma eŠH$a H$m ñdê$n {_R>mg h¡, Z_H$ H$m ñdê$n ImamnZm
XoIZodmbm Zht ahmŸ& eara Ho$ gmW EH$Vm Zht hmoZo na ^r dh Ord h¡, CgràH$ma AmË_m H$m ñd^md kmZmË_H$ h¡Ÿ& kmZr EH$ kmZñdê$n
eara Ho$ gmW EH$Vm _mZVm h¡ • `h Xw…I h¡Ÿ& n¡go _| gwI hmo Vmo n¡go H$m AmË_m H$mo hr ^mVm h¡Ÿ& {Ogo {OgH$s ^mdZm hmoVr h¡, dh Cgo {ZaÝVa
K‹S>m ^aH$a XoZo go gwI hmoZm Mm{hE; {H$ÝVw n¡go H$m AmË_m _| A^md h¡Ÿ& ^mVm h¡Ÿ& g§gma H$s ^mdZmdmbm ~mø gm§gm[aH$ nXmWm] H$mo hr MmhVm
A^md H$m ^moJ {H$g ar{V go H$a nm`|Jo? CgràH$ma amJ H$m ^moJ ^r h¡, g§`moJr nXmWm] H$s hr ^mdZm H$aVm h¡Ÿ&
H¡$go H$a nm`|Jo? Omo {OgH$s ^mdZm ^mVm h¡, dh dhm± VËna hmoVm h¡Ÿ& kmZr H$mo
{OgàH$ma EH$ AmË_m _| AÝ` AmË_m H$m A^md h¡, CgràH$ma nanXmWm] H$s ^mdZm Zht hmoVr, Cgo Ho$db kmZñd^md H$s hr ^mdZm
EH$ O‹S> nXmW© H$m AÝ` O‹S> nXmW© _| A^md h¡Ÿ& A^md AWm©V² n¥WH$Vm hmoVr h¡Ÿ& gå`½Ñ{ï> Ord H$mo J¥hñWXem _| Aën ew^mew^ ^md hmoZo na
h¡Ÿ& na H$mo H$moB© ^moJ Zht gH$Vm; na Ho$ ^moJZo H$m ^md hr Xw…I h¡Ÿ& ^r g§`moJ Am¡a g§`moJr ^mdm| _| Y_©~w{Õ Zht h¡Ÿ& CgH$m dh ñdm_r Zht
g_ñV nanXmW© g§`moJr h¢Ÿ& `{X CZ dñVwAm| _| gwI hmo Vmo CZ dñVwAm| hmoVmŸ& amJ H$aZo go na _| \o$a\$ma hmoVm h¡ • Eogm Y_u Zht _mZVmŸ& dh
Ho$ Ny>Q> OmZo na gwI ^r Ny>Q> Omd|; `{X Eogm hmo Vmo _w{ZamO Am¡a {gÕm| Am¡fYr H$m godZ H$aVm h¡; {H$ÝVw Cgo Am¡fYr J«hU H$s ^mdZm Zht
H$m gwI Ny>Q> OmZm Mm{hEŸ& do Ord Xw…Ir {XImB© XoZo Mm{hE; {H$ÝVw ahVrŸ& {OgàH$ma amoJ hmoZo na ì`{º$ Am¡fYr H$m J«hU H$aVm h¡; {H$ÝVw
Eogm Zht hmoVm, AV… Omo nadñVw _| gwI _mZVm h¡, dh Xw…Ir h¡Ÿ& ñd {ZamoJVm hmoZo na Am¡fYr Zht boVm, CgràH$ma Y_u Ord H$mo H$_Omoarde
H$s VËnaVm N>mo‹S>H$a na H$s VËnaVm H$aZm hr namYrZVm h¡Ÿ& nanXmW© ew^mew^ ^md hþE h¢; {H$ÝVw dh CgH$s ^mdZm Zht H$aVmŸ& amJ Ho$
kmZ _| OmZZo bm`H$ h¢ Am¡a AmË_m OmZZodmbm h¡; {\$a ^r "_¢ CZH$m hÿ± H$maU nanXmW© na bj OmVm h¡; {H$ÝVw na Ho$ H$maU ñd`§ _| H$m`© hmoVm
Am¡a do _oao h¢' • Eogr CëQ>r _mÝ`Vm go Vmo g§gma hr I‹S>m hmoVm h¡Ÿ& h¡ AWdm ñd`§ Ho$ amJ go na _| H$m`© hmoVm h¡ • Eogm dh Zht _mZVmŸ&
· Y_u Ord {_Ï`m _mÝ`Vm Zht H$aVm, AV… Cgo _moh-amJ-Ûof Zht h¡Ÿ& kmZr à{Vg_` AnZo km`H$^md H$mo D$Üd© aIVm h¡Ÿ& na H$mo VWm
kmZr Ord {dnarV _mÝ`Vm Zht H$aVmŸ& dh nanXmWm] H$mo {^Þ {dH$ma H$mo AJ« Zht H$aVm VWm kmZ _| Omo-Omo ko` OmZZo _| AmVo h¢,
_mZVm h¡Ÿ& AmË_m H$m ñd^md OmZZo-XoIZo H$m h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr _| CZ ko`m| H$m Aml` ^r Zht H$aVm dh Vmo _mÌ kmZ ñd^md H$m Aml`
Y_u Ord EH$Ëd~w{Õ Zht H$aVmŸ& nanXmWm] _| VËna Zht hmoVm; {H$ÝVw H$aVm h¡Ÿ&
nanXmWm] H$s AdñWm H$mo OmZVm h¡Ÿ& _oao H$maU CZH$s AdñWm hþB© • · dV©_mZ bm¡{H$H$ kmZ H$m {dH$mg nyd© Ho$ H$maU h¡, dh dV©_mZ
Eogm dh Zht _mZVmŸ& eara, H$_m©{X nanXmW© _oao {df` Zht h¢Ÿ& _¢ nwéfmW© H$m \$b Zht h¡Ÿ&
nanXmW© H$m {df` Zht hÿ±Ÿ& XmoZm| n¥WH²$-n¥WH²$ h¢Ÿ& dhm± Y_u Ord _moh AkmZr Ord H$mo ñd`§ Ho$ kmZ ñd^md H$m lÕmZ-kmZ Zht h¡,
141
282 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 244 283
AV… na _| hr gwYma-{~Jm‹S> H$aZm MmhVm h¡Ÿ& kmZ ñd`§ go Z _mZH$a Vmo AÜ`mË_ H$m kmZ hmoJm • Eogm kmZ namYrZ Zht h¡Ÿ& kmZn`m©` _| Omo
na Ho$ H$maU hmoVm h¡ • Eogm _mZVm h¡Ÿ& dh H$hVm h¡ {H$ `h dñVw h_| ^r nXmW© AmVo h¢, dh Cgo OmZVr h¡, Cgr H$m kmZ H$aVr h¡, dhm± dh
àË`j {XImB© Xo ahr h¢, dh Bg ~mV H$m A{^_mZ H$aVm h¡; {H$ÝVw nXmW© {Z{_Îm hmoVm h¡Ÿ& AkmZr H$s g§`moJÑ{ï> h¡, AV… `h {b`m Am¡a
^mB© ! nadñVw H$m Eogm `m d¡gm H$aZm `h Vwåhmao hmW H$s ~mV Zht h¡Ÿ& `h Zht {b`m • Eogo g§`moJm| _| ^Q>H$Zo H$s dh ^mdZm H$aVm h¢; {H$ÝVw
nadñVw H$mo OmZZoê$n Omo kmZ H$m CKm‹S> XoIZo _| AmVm h¡, dh nyd© H$_© `h AY_© h¡Ÿ&
Ho$ H$maU àmá hþAm h¡, Omo ì`º$ {XImB© XoVm h¡Ÿ& dh CKm‹S> nadñVw Ho$ · Omo _w{Z _moh-amJ-Ûof Zht H$aVo, do g§`moJm| go ^r Zht ~±YVo h¢Ÿ&
H$maU Zht hþAmŸ& CgràH$ma dV©_mZ _| Aew^amJ OmZZo _| Am`m, kmZr g_PVm h¡ {H$ dV©_mZ kmZ emó Ho$ H$maU Zht h¡; {H$ÝVw _¢
AV… kmZ H$m CKm‹S> hþAm • Eogm Zht h¡Ÿ& dV©_mZ, bm¡{H$H$ nXmWm] Ho$ kmZmË_H$ hÿ± Am¡a Cg_| go kmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ& nanXmW© {Z{_Îm H$maU h¢;
Aä`mg H$m ^md Vmo nmn^md h¡Ÿ& AkmZr _mZVm h¡ {H$ _¢Zo BVZr _ohZV {H$ÝVw _¢ nanXmWm] H$m Hw$N> Zht H$aVm, AV… na H$m Aml` ^r Zht H$a
H$s Bg{bE _oao kmZ H$m BVZm {dH$mg hþAm; {H$ÝVw `{X Eogm hmo Vmo H$moB© gH$Vm hÿŸ± & dh ñd`§ Ho$ AmË_kmZ go ^«ï> Zht h¡ AWm©V² gX¡d kmZñd^mdr
{deof Om{V Ho$ ^md go Am¡a ^r kmZ H$m CKmS> XoIZo _| AmZm Mm{h`o; hr ahVo h¢Ÿ& H$_© _§X hþE h¡, AV… kmZr hþAm • Eogm Zht h¡; {H$ÝVw
na Eogm h¡ ZhtŸ& ^mB©, bm¡{H$H$ kmZ H$m Omo {dH$mg XoIZo _| AmVm h¡, kmZñd^md Ho$ lÕm-kmZ Ho$ H$maU kmZr H$hbmVm h¡Ÿ& dh _moh-amJ-
dh g~ nyd© H$m ì`º$ {dH$mg h¡Ÿ& dV©_mZ nmn^md Am¡a kmZñd^md Ho$ Ûof Zht H$aVmŸ& na Ho$ Adb§~Z go _wPo bm^ hmoJm Am¡a na H$m Adb§~Z
ZH$ma go Vmo kmZmdaU VWm AÝ` H$_m] H$m ~§Y hmoVm h¡Ÿ& N>mo‹S>Zo go ZwH$gmZ hmoJm • Eogm dh Zht _mZVmŸ&
· kmZñd^mdr AmË_m go kmZ àJQ> hmoVm h¡, dhm± Cgo `mo½` emó ~mø nXmW© AZwHy$b d à{VHy$b Zht h¢; {H$ÝVw ñd`§ H$m amJa{hV
{Z{_Îm hmoVo h¢Ÿ&
kmZñd^md AZwHy$b h¡ Am¡a {dH$ma à{VHy$b h¡Ÿ& gƒo lÕm-kmZ Ho$
Y_© Ho$ Zm_ na H$moB© H$hVm h¡ {H$ emó go kmZ hmoVm h¡ Vmo CgH$s
H$maU Y_u Ord H$mo EH$Ëd~w{Õ H$m amJ-Ûof Zht hmoVm Am¡a Omo _w{Z
`h _mÝ`Vm {_Ï`m h¡Ÿ& A{YH$ emó n‹T>o Vmo kmZ hþAm • Eogm Zht h¡Ÿ&
{deof pñWaVm H$aVo h¢, do _moh-amJ-Ûof ê$n Zht n[aU_Vo VWm H$_m]
àíZ …• `hm± H$moB© nyN>Vm h¡ {H$ emó go kmZ Zht hmoVm Vmo g_`gma
Š`m| IarXVo hmo? nX²>_nwamU Š`m| Zht IarXVo? go ^r Zht ~±YVo, A{nVw _wº$ hr hmoVo h¢Ÿ&
g_mYmZ …• ^mB© ! g_ñV emó na h¢Ÿ& CÝh| AmË_m Z J«hU H$aVm AkmZr H$_m] go ~±YVm h¡ Am¡a kmZr H$_m] go _wº$ h¡, `hr MaUmZw`moJ
h¡ Am¡a Z N>mo‹S>Vm h¡Ÿ& kmZ ñd^md _| go kmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ& AmË_m, emó h¡Ÿ& `hm± {Z{_ÎmmYrZ H$WZ {H$`m h¡Ÿ& _w{Z ñd`§ Ho$ ñd^md _| gmdYmZ
Am¡a emó Ho$ amJ go {^Þ h¡Ÿ& {Ogo {OgàH$ma Ho$ kmZ H$s bm`H$mV ahVo h¢, AV… do ~±YVo Zht h¢Ÿ& AmË_m M¡VÝ`ñd^mdr h¡ • Eogm {ZU©`
hmoVr h¡, dhm± Cgo `mo½` emó {Z{_Îm hmoVo h¢Ÿ& {Ogg_` Omo {Z{_Îm H$aHo$ EH$ AmË_m H$mo bú` H$aHo$ Cg_| hr lÕm-kmZ brZVm H$a| Vmo
ñd`§ Ho$ H$maU hmoVo h¢, Cgo kmZr OmZVo h¢; {H$ÝVw {Z{_Îm H$mo bmVo _moj_mJ© {gÕ hmoVm h¡Ÿ&
Zht h¢Ÿ& BgàH$ma `hm±, _moj_mJ© àkmnZ A{YH$ma g_má hþAmŸ&
nÙnwamU bod| Vmo AÜ`mË_ H$m kmZ Zht hmoJm Am¡a g_`gma bod| ·

142
284 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 245 285
EH$mW©g_dm`1 h¡Ÿ& Bg{b`o ew^mon`mooJr ^r, CZHo$ Y_© H$m gX²>^md
àdMZgma JmWm 245 hmoZo go, l_U h¢Ÿ& {H$ÝVw do ewÕmon`mo{J`m| Ho$ gmW g_mZ H$mo{Q> Ho$ Zht
A~, ew^mon`moJ H$m àkmnZ H$aVo h¢Ÿ& Cg_| (àW_), ew^mon`mo{J`m| h¢; Š`m|{H$ ewÕmon`moJr g_ñV H$fm`m| H$mo {ZañV {H$`m hmoZo go {Zamòd
H$mo l_Uê$n _| Jm¡UV`m ~VbmVo h¢Ÿ& hr h¢ Am¡a `o ew^mon`moJr Vmo H$fm`H$U A{dZï> hmoZo go gmòd hr h¢
g_Um gwÕdþ OwÎmm gwhmodOwÎmm ` hm|{V g_`påhŸ& Am¡a Eogm hmoZo go hr ewÕmon`mo{J`m| Ho$ gmW BZH$mo (ew^mon`mo{J`m| H$mo)
Vogw {d gwÕþdOwÎmm AUmgdm gmgdm gogm&&245&& Zht {b`m (dU©Z Zht {H$`m) OmVm, _mÌ nrN>o go (Jm¡Uê$n _| hr)
( h[aJrV ) {b`m OmVm h¡Ÿ&
ewÕmon`moJr l_U h¢ ew^mon`moJr ^r l_UŸ& ^mdmW© …- na_mJ_ _| Eogm H$hm h¡ {H$ ewÕmon`moJr l_U h¢ Am¡a
ewÕmon`moJr {Zamòd h¢ Amòdr h¢ eof g~Ÿ&&245&& ew^mon`moJr ^r Jm¡Uê$n go l_U h¢Ÿ& O¡go {ZíM` go ewÕ~wÕ-EH$ñd^mdr
AÝd`mW© …• [ g_`o ] emó _| (Eogm H$hm h¡ {H$), [ ewÕmon`wº$m… {gÕ Ord hr Ord H$hbmVo h¢ Am¡a ì`dhma go MVwJ©{V n[aUV AewÕ
l_Um… ] ewÕmon`moJr do l_U h¢, [ ew^mon`wŠVm… M ^dpÝV ] Ord ^r Ord H$ho OmVo h¢, CgràH$ma l_Uê$n go ewÕmon`moJr Ordm|
ew^mon`moJr ^r l_U hmoVo h¢; [ Vofw A{n ] CZ_| ^r [ ewÕmon`wº$m… H$s _w»`Vm h¡ Am¡a ew^mon`moJr Ordm| H$s Jm¡UVm h¡; Š`m|{H$ ewÕmon`moJr
AZmòdm… ] ewÕmon`moJr {Zamòd h¢, [ eofm… gmòdm… ] eof gmòd {ZOewÕmË_ ^mdZm Ho$ ~b go g_ñV ew^mew^ g§H$ën-{dH$ënm| go
h¢, (AWm©V² ew^mon`moJr Amòd g{hV h¢Ÿ&) a{hV hmoZo go {Zamòd hr h¢ Am¡a ew^mon`mo{J`m| Ho$ {_Ï`mËd {df`
Q>rH$m …• Omo dmñVd _| lm_Ê`n[aU{V H$s à{Vkm H$aHo$ ^r, H$fm`ê$n Aew^mòd H$m {ZamoY hmoZo na ^r do nwÊ`mòd`wº$ h¢Ÿ&
H$fm` H$U Ho$ Or{dV ({dÚ_mZ) hmoZo go, g_ñV naÐì` go {Zd¥{Îmê$n JmWm 245 na àdMZ
go àdV©_mZ Eogr Omo gw{dewÕXe©ZkmZñd^md1 AmË_VËd _| n[aU{Vê$n · ewÕmon`moJr Am¡a ew^mon`moJr H$m ñdê$n •
ewÕmon`moJ ^y{_H$m Cg_| AmamohU H$aZo H$mo Ag_W© h¢; do (ew^mon`moJr) AmË_m kmZmZÝX ñdê$n h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr na h¢Ÿ& X`m-XmZm{X
Ord • Omo {H$ ewÕmon`moJ ^y{_H$m Ho$ CnH§$R>2 {Zdmg H$a aho h¢, Am¡a {dH$ën CËnÞ hmoVo h¢, Cggo a{hV AZmHw$b em§V ñd^md H$s àVr{V
H$fm` Zo {OZH$s e{º$ Hw$pÊR>V H$s h¡ VWm Omo AË`ÝV CËH$pÊR>V Y_© (gå`½Xe©Z) h¡Ÿ& gå`½Xe©Z hmoZo Ho$ ~mX ewÕ ñd^md _| pñWaVm
(AmVwa) _Zdmbo h¢, do • l_U h¢ `m Zht, `h `hm± H$hm OmVm h¡ …• AWdm a_UVm H$a|, dh {ZíM` gmYw h¡Ÿ& `hm± gmYw H$mo ñdê$n a_UVm
Yå_oU n[aUXßnm Aßnm O{X gwÕg§nAmoJOwXmoŸ& nmd{X {UìdmUgwh§ h¡; {H$ÝVw amJ Zht h¡, dh ewÕmon`moJr AWdm {ZíM` gmYw h¡Ÿ&
gwhmodOwÎmmo d g½Jgwh§Ÿ&&3 BgàH$ma (^JdmZ Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© Zo 11dt _w{ZamO H$mo AmË_m H$m ^mZ VWm Hw$N> pñWaVm ^r h¡; {H$ÝVw nm±M
JmWm _|) ñd`§ hr {ZénU {H$`m h¡, Bg{b`o ew^mon`moJ H$m Y_© Ho$ gmW _hmd«Vm{Xê$n {dH$ën hm| Vmo CZ {dH$ënm| H$m dh ñdm_r Zht h¡; {\$a
1. AmË_VËd H$m ñd^md gw{dewÕ Xe©Z Am¡a kmZ h¡Ÿ& ^r {dH$ënm| H$mo Q>mbH$a `{X dh ewÕ ñd^md _| pñWV Zht hmo Vmo Cgo
2. CnH§$R> = VbhQ>r; n‹S>mog; ZOXrH$ H$m ^mJ; {ZH$Q>VmŸ&
3. AW© = Y_©n[aUV-ñdê$ndmbm AmË_m `{X ewÕmon`moJ _| `wº$ hmo Vmo _mojgwI H$mo nmVm h¡ 1. EH$mW©g_dm` = EH$ nXmW© _| gmW ah gH$Zoê$n g§~§Y (AmË_ nXmW© _| Y_© Am¡a
Am¡a `{X ew^mon`moJ _| `wº$ hmo Vmo ñdJ©gwI H$mo (~§Y H$mo) nmVm h¡Ÿ& ew^mon`moJ EH$gmW hmo gH$Vm h¡ Bg{b`o ew^mon`moJ H$m Y_© Ho$ gmW EH$mW©g_dm` h¡Ÿ&)

143
286 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 245 287
ì`dhma AWdm ew^mon`moJr gmYw H$hVo h¢Ÿ& g_mYmZ …• gå`½Ñ{ï> Ñ{ï> H$s Anojm {Zamòdr h¡ Am¡a ew^mon`moJr
{H$gr _w{ZamO H$mo AmË_m H$m ^mZ hmo, AÝVa _| pñWaVm ^r hmo; _w{ZamO ApñWaVm H$s Anojm go Amòdr h¡Ÿ&
{H$ÝVw nm±M _hmd«Vm{Xê$n {dH$ën CR>Vm hmo Vmo CZ {dH$ënm| H$m dh AkmZr Ord AZm{XH$mb go eara H$s {H«$`m Am¡a nwÊ` _| Y_©
ñdm_r Zht h¡Ÿ& `{X {dH$ënm| H$mo Q>mbH$a ewÕñd^md _| R>haZo go nrN>o _mZVm Am`m Wm, A~ eara _oam Zht, nwÊ` H$s {H«$`m _oar Zht, _¢ Vmo
ahVm h¡ Vmo Cgo ì`dhma AWdm ew^mon`moJr gmYw H$hVo h¢Ÿ& kmZmZÝX ñd^mdr hÿ± • Eogr lÕm h¡, AV: dh {dH$ma H$m ñdm_r Zht
EH$mJ«Vm AWdm _moj_mJ© Ho$ Xmo ^oX H$ho h¢Ÿ& gmVd| JwUñWmZ go h¡Ÿ& AZ§V g§gma Ho$ H$maUñdê$n {_Ï`mËd, amJ-Ûof H$m Amòd Cgo
EH$ê$n _| brZVm dV©Vr h¡Ÿ& N>R>d| _| ^r _moj_mJ© h¡, `hm± na ^r Zht h¡, AV… Ñ{ï> Anojm go MVwW© JwUñWmZdVu H$mo g_`gma _| {Zamòdr
AZÝVmZw~§Yr, AàË`m»`mZmdaU, àË`m»`mZmdaU H$fm` H$o$ A^md H$hm h¡Ÿ&
_| Mm[aÌ àJQ> hþAm h¡; {H$ÝVw N>R>d| JwUñWmZ _| ew^mòd H$mo Jm¡U `hm± MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo AmË_m H$m lÕmZ-
H$aHo$ _w{Z H$mo ì`dhma gmYw H$hm h¡Ÿ& `hm± Mm[aÌJV {ZíM` Am¡a kmZ h¡Ÿ& VrZ H$fm` Mm¡H$‹S>r H$m A^md hmoZo na ^r _hmd«Vm{X Ho$
ì`dhma H$s ~mV h¡Ÿ& {dH$ën CR>Vo h¢; dh _{bZVm ~§Y H$m H$maU h¡; AV: `hm± Mm[aÌ H$s
Ñ{ï> H$m {ZíM` • _¢ kmZñdê$nr hÿ±, earam{X {H«$`m Zht H$a Anojm go CÝh| Amòdr H$hm h¡Ÿ&
gH$VmŸ& amJ _oam ñdê$n Zht h¡ • Omo Eogr àVr{V Vmo Mm¡Wo JwUñWmZ _| · ew^mon`moJr Ord H$mo l_U H$h| {H$ Zht ?
hr hmo MwH$s h¡, `hm± CgHo$ ~mX H$s ~mV h¡Ÿ& ñdê$n _| a_UVm {ZíM` _w{ZamO H$mo ewÕñd^md Ho$ ^mZ g{hV ñdê$n a_UVm H$aZo H$s
Am¡a ew^{dH$ën ì`dhma h¡Ÿ& à{Vkm hmoVr h¡; {H$ÝVw dhm± ApñWaVmOÝ` amJ-Ûof {dÚ_mZ h¢Ÿ& ^JdmZ
`hm± Mm[aÌ Y_© H$s ~mV Mb ahr h¡Ÿ& {Ogo {ZíM`Ñ{ï> H$m ^mZ H$s ^{º$, X`m Am{X H$m amJ dV©Vm h¡ AWm©V² H$fm` nyU©V… g_má Zht
Zht h¡, MVwW© JwUñWmZ àJQ> Zht h¡, eara H$s {H«$`m AWdm nwÊ` H$s hþB© h¡Ÿ& Mm[aÌ-_mohZr` H$_© H$m CX` h¡, AV… H$fm`H$U {dÚ_mZ h¢ •
{H«$`m go Y_© _mZVm h¡, ~mø nm±M _hmd«Vm{X H$mo nmbVm h¡ Vmo dh ^r Eogm Zht h¡, A{nVw ñdê$n _| brZ Zht hþE h¡, Bg{b`o amJm{X H$fm`H$U
ì`dhma gmYw H$hbmVm h¡Ÿ& {dÚ_mZ h¢Ÿ& AnZr AmË_m H$m ñd^md Vmo gw{dewÕ Xe©Z Am¡a kmZ_`
ewÕ ñd^md H$m ^mZ hmoZo na _w{Z ñd`§ Ho$ ñd^md _| brZVm H$aVo h¡Ÿ& dhm± AmË_m _| brZVmê$n ewÕ Cn`moJê$n n[aU{V h¡, Omo {H$
h¢, CÝh| AZmòd H$hVo h¢ AWm©V² dhm± _{bZ^md H$m ~§YZ Zht h¡ g_ñV naÐì`m| Am¡a ew^mew^ ^mdm| go {Zd¥Îmê$n h¡, Cg_| brZ ahZo _|
Am¡a {OZ _w{ZamO H$mo ñdê$n H$m ^mZ h¡, {\$a ^r ñdê$n _| Zht Omo g_W© Zht h¡, dh ew^mon`moJr _w{Z h¡Ÿ&
R>haVo, CÝh| _hmd«Vm{X Ho$ {dH$ënê$n _{bZ^md CËnÞ hmoVo h¢, AV… (1) _w{ZamO H$mo ñdê$n H$m ^mZ h¡, do ñdê$n _| hr R>haZm MmhVo
do ~§YZ _| h¡Ÿ& h¢; {\$a ^r ñd^md _| pñWa Zht hmo gH$VoŸ& {OgàH$ma Jm±d go Hw$N> Xyar
àíZ • g_`gma _| gå`½Ñ{ï> Ord H$mo AWm©V² MVwW© JwUñWmZdVu na pñWV ì`{º$ Jm±d H$m hr H$hbmVm h¡, CgràH$ma _w{ZamO ñdê$n
kmZr H$mo {Zamòdr H$hm h¡ Am¡a N>R>d| JwUñWmZdVu _w{ZamO H$mo Amòd em§{V _| R>haZo Ho$ BÀNw>H$ h¢, AV… ewÕmon`moJ Ho$ g_rn hr pñWV h¡Ÿ&
g{hV H$hmŸ& `h H¡$go? (2) {OgàH$ma H$moB© _Zwî` {H$gr H$m Jbm X~mdo Am¡a CgH$m
144
288 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 245 289
ídmg ê±$Y Omdo, CgràH$ma N>R>d| JwUñWmZ _| dV©Vo _w{ZamO H$mo g§ÁdbZ Am Omdo Vmo {dMma H$aVm h¡ {H$ OrdZ {H$gàH$ma ì`VrV hmoJm ? Aao
H$fm` dV©Vr h¡, dh H$fm` ewÕmon`moJê$n Xem Zht hmoZo XoVrŸ& ^mB© ! `h Vmo O‹S> H$s AdñWm h¡Ÿ& Cgo ahZm hmoJm Vmo ahoJr, Vy Vmo AmË_m
""...AmË_m H$m ^mZ hmoZo Ho$ níMmV² n§M _hmd«Vm{X Ho$ n[aUm_ H$s n{hMmZ H$a ! `hm±, Vmo AmË_m Ho$ ^mZg{hV Ordm| Ho$ nm±M _hmd«Vm{X
_| Omo AË`ÝV AmVwa _Zdmbo h¢Ÿ& ...'' Ho$ n[aUm_ H$mo ^r Xw…Iñdê$n H$hm h¡Ÿ&
(3) ewÕmon`moJr _w{Z ñdê$n _| brZ hmoVo h¢, dhm± _Z H$m g§~§Y Omo Ord AÝVañdê$n _| R>haZo Ho$ BÀNw>H$ h¢, `hm± CZH$s ~mV h¡Ÿ&
~w{Õnyd©H$ Zht hmoVm; naÝVw N>R>d| JwUñWmZ _| amJ dV©Vm h¡, AV… {\$a Omo _mÌ Aew^^md _| hr _½Z h¢, AmË_m H$s é{M H$aVo hr Zht h¢,
CÝh| AmVwa _Zdmbm H$hm h¡ • Eogo ew^mon`moJr Ord ewÕmon`moJ Ho$ do Vmo XrK© g§gmar h¢, AV… CÝh| Y_© `m _w{ZnZm H¡$go hmoJm? _moj_mJ©
g_rndVu h¡Ÿ& AWdm _w{ZnZo H$s lÕm Vmo gå`H²$ hr hmoZr Mm{hEŸ&
A~, Omo nm±M _hmd«Vm{X nmbZ H$aVo h¢ do l_U h¢ {H$ Zht gmo · N>R>d| JwUñWmZ _| Omo Am§{eH$ drVamJVm h¡, Cg Anojm go
H$hVo h¢Ÿ& ew^mon`moJr H$mo ^r l_U H$hVo h¢Ÿ&
· nwÊ` go Y_© _mZZodmbo Am¡a ~VmZodmbo g§gma H$s Amoa PwHo$ hþE h¢Ÿ& Y_©_` n[aU{_V ñdê$nJwá AmË_m Omo ewÕ Cn`moJ _| Ow‹S>m hþAm
Ahmo ! XoImo dñVwñdê$n H$s _{h_m !! Ñ{ï> H$m ^mZ h¡; {H$ÝVw h¡, dh _moj gwI nmVm h¡ Am¡a Omo ew^mon`moJr h¡, dh ñdJ© gwI nmVm h¡Ÿ&
A^r n§M_hmd«Vm{X Ho$ {dH$ën CËnÞ hmo aho h¢, CÝh| _w{Z H$hZm `m
AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod Zo 11dt JmWm _| {Zê$nU {H$`m h¡ {H$ ""ew^mon`moJ
Zht, CgH$s `hm± ~mV H$hVo h¢Ÿ& Omo Ord nmn _| {hV _mZVo `m ~VmVo h¢
H$m Y_© Ho$ gmW EH$mW© g_dm` h¡ AWm©V² AmË_m H$m Y_© Am¡a ew^mon`moJ
AWdm nwÊ` _| Y_© _mZVo `m ~VmVo h¢, do g§gmaê$nr Hw$E± _| n‹S>o hþE h¢Ÿ& do
ñd`§ Vmo Cg_| go {ZH$b Zht gH$Vo; A{nVw Xygao H$mo ^r Zht {ZH$mb EH$ gmW hmo gH$Vo h¢Ÿ&''
gH$Vo h¢Ÿ& ewÕ AmË_m Ho$ bj go Y_© hmo • Eogr gå`½Ñ{ï> Am¡a nwÊ` go Y_© hmo
· Y_© go Xya Am¡a gm§gm[aH$ H$m`m] _| aMo-nMo Ord XrK© g§gmar h¢Ÿ& - Eogr {_Ï`mÑ{ï> • `o XmoZm| EH$gmW Zht hmo gH$Vo; {H$ÝVw ñdê$n H$m
H$moB© H$ho {H$ h_| BZ g~ ~mVm| go Š`m H$m_? {H$ÝVw ^mB© ! _w{Z H¡$go ^mZ hmoZo Ho$ níMmV² Mm[aÌ H$s n`m©` Hw$N> A§em| _| {Z_©b Am¡a Hw$N>
hmoVo h¢ ? CZH$s n{hMmZ Vmo H$aZm Mm{hE Z ? _w{ZnZo H$s ì`dhma A§e _| _{bZVm ê$n hmoVr h¡Ÿ& N>R>d| JwUñWmZ _| ew^mon`moJr Ord H$mo
lÕm ^r Zht hmo Vmo Cgo A§Va AZw^d Zht hmoJm Am¡a _w{º$ ^r Zht Hw$N> A§e _| drVamJVm h¡ Am¡a Hw$N> A§e _| amJ h¡ • Eogo XmoZm| EH$gmW
hmoJrŸ& Omo gmao {XZ g§gma _| hr bJm ahVm h¡, Omo nmn _| gwI _mZVm h¡, h¢, Cg_| H$moB© {damoY Zht h¡, AV… ew^mon`moJr ^r l_U h¢Ÿ&
{Ogo amJ H$s hr é{M n‹S>r h¡, dh Vmo AZmË_m h¡Ÿ& n¡gm, earam{X _oao h¢ • · ewÕmon`moJr {Zamòdr hmoZo go _w»` l_U h¢ Am¡a ew^mon`moJr Amòdr
Eogm dh {dMma H$aVm h¡; {H$ÝVw _oam AmË_m H¡$gm h¡ ? _wPo _moj H$s hmoZo go Jm¡U l_U h¢Ÿ&
àm{á H¡$go hmoJr? Bg na {dMma Zht H$aVmŸ& Omo AnZo ewÕñd^md _| brZ ahVm h¡, CgH$s ewÕmon`moJ Ho$ gmW
nm±M-nMmg bmI én`m hmo, Hw$Qw>§~-n[adma hmo Vmo ñd`§ H$mo gwIr é{M h¡; Š`m|{H$ ewÕmon`moJr _w{Z Zo ~w{Õnyd©H$ amJ-Ûof H$m A^md
_mZVm h¡; {H$ÝVw Bg_| gwI Zht h¡Ÿ& `{X H$moB© amoJ Am Omdo, à{VHy$bVm {H$`m h¡Ÿ& g§ÁdbZê$n A~w{Õnyd©H$ amJ Vmo Xgd| JwUñWmZ Ho$ A§V _|
145
290 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 245 291

g_má hmoJm; {H$ÝVw ~w{Õnyd©H$ amJ H$m A^md CÝhm|Zo {H$`m h¡, AV… · gd© joÌ, gd© H$mb Am¡a gd© nXmWm] H$mo OmZZo dmbm kmZ hr h¡&
g_ñV H$fm`| Q>b OmZo go do {Zamòdr h¢Ÿ& AmË_m H$m _yb ñd^md Xw…IXm`H$ Zht h¡, A{nVw namYrZ Ñ{ï>
ew^mon`moJr _w{Z H$mo N>R>d| JwUñWmZ _| g§ÁdbZ H$m Vrd« CX` Xw…IXm`H$ h¡, namYrZVm _| Xw…I h¡, ñd^md _| Xw…I Zht h¡, {Ogo
hmoZo go dh Amòdr h¡Ÿ& Bg ar{V go ewÕmon`moJr {Zamòdr Am¡a ew^mon`moJr Xw…I H$mo Zï> H$aHo$ gwI àJQ> H$aZm hmo, Cgo ewÕ AmË_ñd^md H$mo
Amòdr h¡Ÿ& `hm± ew^mon`moJr H$mo ewÕmon`moJr Ho$ gmW J«hU Zht {H$`m ^mZm Mm{hEŸ& _¢ AÝV_w©I Ñ{ï> H$ê±$ V^r _wPo em§{V àmá hmoJrŸ& _¢
Om gH$Vm; {H$ÝVw `{X J«hU {H$`m J`m hmo Vmo Jm¡U ê$n go J«hU {H$`m g_Vmñdê$nr hÿ±, _oam AmZÝX _wP_| hr h¡; {H$ÝVw AkmZr Ordm| H$mo
h¡ • Eogm OmZZmŸ& BgH$s I~a Zht h¡Ÿ&
CnMma H$m AW© PyR>m Zht h¡Ÿ& N>R>d| JwUñWmZ _| VrZ H$fm` H$m AmË_m OmZZo-XoIZodmbm h¡Ÿ& eara-n¡gm, amJ-Ûofm{X g~ OmZo
A^md H$aHo$ Am§{eH$ drVamJVm h¡, dh AZwnMma Xem h¡ Am¡a do Ord OmVo h¢Ÿ& Bg OJV _| Eogm H$m¡Zgm nXmW© h¡ {H$ {Ogo AmË_m Zht OmZVm
n[anyU© drVamJVm Ho$ BÀNw>H$ h¢, AV… dhm± ew^amJ go {Z{_Îm H$hH$a hmo? {H$gr joÌ H$mo `mX H$a| Vmo CgHo$ nrN>o kmZ H$s hr {dÚ_mZVm h¡Ÿ&
CnMma {H$`m h¡Ÿ& _w{º$_mJ© _| AJ«ga Vmo ewÕmon`moJr _w{Z hr h¢Ÿ& N>R>d| Ohm± H$ht ^r Omo dñVw hmo CgH$mo OmZZo Ho$ nrN>o kmZ hr ahVm h¡Ÿ& nyd© _|
JwUñWmZdmbo ew^mon`moJr AJ«ga Zht h¢, AV… CÝh| ~mX _| J«hU {H$E hþE AnamY `m Ah§H$ma `mX Amdo, {ZY©ZVm AWdm gYZVm `mX
Amdo, AZoH$ {dH$ën, Hw$Qw>å~rOZ, ew^mew^ ^md `mX Amd| Vmo CgHo$
{H$`m h¡Ÿ& {\$a ^r Omo Ord nwÊ` Am¡a ~mø {H«$`m go Y_© _mZVo h¢, do Vmo
nrN>o EH$ kmZ hr ahVm h¡Ÿ& H$moB© H$hVm h¡ {H$ `h ~mV _wPo `mX Zht
~hþV Xya h¢ AWm©V² {_Ï`mÑ{ï> hr h¢Ÿ&
ahVr, _¢ ^yb OmVm hÿ± Vmo BgHo$ nrN>o ^r kmZ H$s hr {dÚ_mZVm h¡Ÿ& kmZ
àíZ …• h_ AmË_m H$s lÕm H$a|Jo; na Mm[aÌ H$m Š`m H$m_ h¡?
H$s n`m©` H$hm±, {H$g joÌ _| Zht h¡, H$m¡Zgo ko` H$mo Zht OmZVr h¡? dh
CÎma …• Aao ^mB©! Mm[aÌ Ho$ AZmXa _| AmË_m H$m AZmXa h¡, Eogo
Vmo g_ñV dñVwAm| H$mo XoIVr-OmZVr h¡Ÿ&
Ord H$s lÕm ^r gå`H²$ Zht h¡Ÿ& · Omo kmZ AmHw$bVm _| Z AQ>H$H$a Am§{eH$ {ZamHw$bVm nmVm h¡, dh
Xe©Zew{Õnyd©H$ Mm[aÌ H$s ^mdZm H$amoŸ& Ohm± lÕm AmË_m H$mo gå`H²$kmZ h¡Ÿ&
n[anyU© ñdrH$ma H$aVr h¡, dhm± AmË_m Ho$ g_ñV JwU Am OmVo h¢Ÿ& g_ñV dñVwAm| Ho$ ñ_aU Ho$ nrN>o kmZ {dÚ_mZ h¡Ÿ& {dH$ën AZoH$
Mm[aÌ H$m AZmXa Zht hmo gH$Vm h¡Ÿ& H$moB© Ord ñd`§ H$s H$_Omoarde Am¡a kmZ EH$ h¡Ÿ& {_Ï`mÑ{ï> H$mo AkmZ hmoZo go Xw…I h¡Ÿ& gmYH$ kmZr
Mm[aÌ H$mo J«hU Zht H$a nmdo, `h AÝ` ~mV h¡; {H$ÝVw Mm[aÌ H$m H$mo Am§{eH$ AmZÝX h¡Ÿ& kmZ H$s n`m©` _| Omo kmZ H$s EH$Vm {XImB©
AZmXa H$aZm Vmo AmË_m Ho$ AZmXa O¡gr ~mV h¡Ÿ& CgH$s Ñ{ï> ^r gƒr XoVr h¡, Cg n`m©` H$m Ym_ {ZË` Y«wd nXmW© h¡Ÿ& CgH$s lÕm-kmZ H$ao
Zht hmoJr, AV… Mm[aÌ ~mX _| hmo Om`oJm • Eogm Z H$hZm Mm{hE Am¡a dh gmYH$ H$hbmVm h¡Ÿ& dh gmYH$Xem Am¡a {gÕXem H¡$go àJQ> hmoVr
Z gmoMZm Mm{hEŸ& ^mdZm Am¡a lÕm Vmo nyU© AmË_m H$s hr ^mZm Mm{hE, h¡? CgH$s `hm± ~mV Mb ahr h¡Ÿ& {dH$ma H$s AmHw$bVm Ho$ H$maU Omo
dhm± g_ñV JwU AIÊS>ê$n _| n[anyU© hm| • Eogr ^mdZm ^mZm AWm©V² AZoH$Vm {XImB© XoVr h¡ dh AZoH$Vm {_Q>H$a AZmHw$bVm hmo Vmo kmZ
`WmdV² `WmW© kmZ H$aZmŸ& H$s EH$Vm hþB© • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ&
146
292 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 245 293

X`m-XmZm{X AZoH$Vm H$m bj N>mo‹S>H$a kmZ H$s EH$Vm Ho$ gmW kmZì`mnma H$mo pñWa {H$`m h¡ • Eogo ewÕmon`moJr _w{Z l_U h¢ Am¡a
g§Yr H$aHo$ _¢ kmZñd^mdr em§V hÿ± • Eogm {ZíM` H$aZm gå`½Xe©Z h¡Ÿ& ew^mon`moJr ^r Jm¡Uê$n go l_U h¢Ÿ& Eogm H$WZ na_mJ_m| _| H$hm h¡Ÿ&
BgHo$ ~mX gmYwnZm hmoVm h¡Ÿ& Omo kmZ, kmZê$n ^m{gV hmoVm h¡, dh {OgàH$ma na_ewÕ Am¡a nyU© kmZXem H$mo nm`o hþE {gÕ Ord hr
M¡VÝ` e{º$ _| go AmVm h¡Ÿ& OmZZo H$s AdñWm nbQ> OmVr h¡, {\$a^r {ZíM` go Ord H$hbmVo h¢ Am¡a ì`dhma go Mma J{V`m| _| ahZo dmbo
kmZ ahVm h¡, dh kmZ H$s H$m`_ ñdê$nr e{º$ h¡Ÿ& OJV Ho$ {H$gr ^r g§gmar Ord ^r Ord H$hbmVo h¢, {H$ÝVw O‹S> nXmW© H$^r ^r Ord Zht
nXmW© H$s pñW{V H$mo OmZZo _| kmZ H$s CnpñW{V h¡Ÿ& kmZ ñd`§ gXm H$hbmVoŸ& CgràH$ma ñdê$n H$s A§Va a_UVm H$aZo dmbo gmYw _w»`
CnpñWV ahVm h¡Ÿ& Cgo ñd`§ H$s em§{V Ho$ {bE nanXmWm] H$s Amdí`H$Vm l_U h¢ Am¡a {OÝh| ñdê$n H$m ^mZ Vmo h¡; {H$ÝVw brZVm Zht h¡ VWm
Zht h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr, amJ-Ûof BZ g~H$mo OmZZo go _wPo gwI nm±M _hmd«Vm{X Ho$ nmbZ _| Omo VËna h¢ • Eogo ew^mon`moJr Ord Jm¡Uê$n
{_boJm • Eogr {OgH$s lÕm h¡, dh gƒr lÕm Zht h¡Ÿ& go l_U H$hbmVo h¢Ÿ&
AÝVagÝ_wI Xem Ho$ {~Zm AmZÝX Zht hmo gH$VmŸ& nyU©Xem H$mo ewÕmon`moJr l_Um| Zo AmË_m Ho$ ewÕ lÕm-kmZ Ho$ CnamÝV EH$mJ«Vm
gmYZo H$m gmYZ ñd`§ _| hr h¡Ÿ& AmZÝX _| nanXmW© Zht h¡; AV… H$s ~w{Õnyd©H$ g_ñV ew^mew^^mdm| H$m A^md {H$`m h¡, AV… Amòd
AmZÝX _| _¢ hÿ± • `h ZŠH$s H$aHo$ M¡VÝ` H$mo OmJ¥V H$aZm Mm{hEŸ& O¡go a{hV h¢ VWm X`m Am{X Ho$ n[aUm_m| _| ahZodmbo ew^mon`moJr Amòd
gmoVo hþE b‹S>Ho$ H$mo _m±-~mn OJmVo h¢, d¡go hr AZm{XH$mb go _moh- g{hV h¢Ÿ& CÝh| {_Ï`mËd H$m n[aUm_ Zht h¡ VWm g§gma Ho$ ór Hw$Qw>§~m{XH$
{ZÐm _| gmo`o hþE AmË_m H$mo gd©kXod OmJ¥V H$aVo h¢; {H$ÝVw `h A^rVH$ H$m Aew^ Amòdê$n n[aUm_ ^r Zht h¡; VWm{n _hmd«Vm{X Ho$ n[aUm_
OmJ¥V hr Zht hþAm h¡Ÿ& _¢ H$m¡Z hÿ± • BgH$m {dMma hr BgZo Zht hmoVo h¢, CZH$m {ZfoY H$aVo hþE do ewÕ ñd^md _| R>haZo Ho$ BÀNw>H$ hmoVo
{H$`m h¡Ÿ& h¢, AV… CÝh| Jm¡U ê$n go gmYw H$hVo h¢Ÿ&
_¢ AmË_m AmZÝXñdê$n hÿ± • Eogr {dMmaUm H$aŸ& Ahmo ! _¢ g~H$mo Omo eara H$s {H«$`m go, nwÊ` go Y_© _mZVo h¢ Am¡a dó g{hV
OmZZodmbm hÿ± Vmo {\$a _wPo Xw…I H¡$go hmo gH$Vm h¡Ÿ& kmZ _| ^oX Zht _w{ZnZm _mZVo h¢, do Vmo _w{Z hr Zht h¢Ÿ& drVamJr A§Va _w{ZXem hmoVo hr
hmoVm • Eogm {ZpíMV H$aHo$ kmZ Ho$ gmW Am§{eH$ AmZÝX àJQ> H$ao Vmo ~mø _| Z½Z {XJå~a Xem ghO hmoVr h¡Ÿ& dó H$m amJ Zht hmoVmŸ&
hr gå`½Xe©Z Am¡a Y_© H$s ^y{_H$m hmo gH$Vr h¡Ÿ& kmZ Ho$ gmW gd©Wm A^ú`m{X ^jU H$m ^md Zht hmoVmŸ& naOrdm| H$mo _maZo H$m ^md Zht
AmHw$bVm Am¡a IoX aho Vmo Y_©Xem Zht hmoVr; {H$ÝVw kmZ Ho$ gmW hmoVm • Eogr ghO Xem hmoZo na _w{Z H$mo ñdê$n brZVm hmoVr h¡, CÝh|
Am§{eH$ AZmHw$b AmZÝXXem àJQ> hmoVr h¡Ÿ& dh Xem kmZ Ho$ {ZË`Ym_ _w»` l_U H$hVo h¢ VWm {OÝh| _hmd«Vm{X n[aUm_ hmoVo h¢, CÝh| Jm¡U
ewÕ ñd^md H$s lÕm, kmZ Am¡a pñWaVm go àJQ> hmoVr h¡Ÿ& l_U H$hVo h¢ • `hr dñVwpñW{V h¡Ÿ&
· ñdê$n _| a_U H$aZo dmbo _w{Z _w»`l_U Am¡a ew^mon`moJr _w{Z ·
Jm¡U l_U h¡Ÿ&
kmZ-^mZnyd©H$ ñdê$n _| {deof brZVm ~‹T>Vr h¡Ÿ& {OgZo A§Va
147
294 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 246 295

Ordm| Ho$ à{V dmËgë` go M§Mb (ApñWa) h¢ Cg l_U Ho$ ew^mon`moJr


àdMZgma JmWm 246 Mm[aÌ h¡, Š`m|{H$ ewÕmË_n[aU{V naÐì` àd¥{Îm (naÐì` _| àd¥{Îm) Ho$
A~, ew^mon`moJr l_U H$m bjU gyÌ Ûmam (JmWm Ûmam) H$hVo gmW {_br hþB© h¡ AWm©V² dh ew^^md Ho$ gmW {_{lV h¡Ÿ&
h¢ …• JmWm 246 na àdMZ
Aah§Vm{Xgw ^Îmr dÀN>bXm nd`Um{^OwÎmogwŸ& · _w{ZamO ew^mon`moJ _| hm| Vmo CÝh| AahÝVm{X H$s ^{º$ ^r dV©Vr h¡Ÿ&
{dÁO{X O{X gm_ÊUo gm gwhOwÎmm ^do M[a`m&&246&& _w{ZamO AmË_ñd^md _| pñWa Zht hmo gH$Vo hm| Vmo CÝh| ew^^md
( h[aJrV ) hmoVo h¢, CgH$s _`m©Xm Š`m Am¡a {H$VZr h¡? A~, `h ~VmVo h¢ •
dmËgë` àdMZaVm| _| Aa ^{º$ Ah©V² Am{X _|Ÿ& _w{Z`m| H$mo g_ñV g§J go a{hV ahZo H$s ^mdZm dV©Vr h¡Ÿ& AmË_m
~g `hr M`m© l_UOZ H$s H$hr ew^ Cn`moJ h¡Ÿ&&246&&
kmVm-Ñï>m ñd^mdr eara, H$_m©{X go {^Þ h¡Ÿ& nwÊ`-nmn AmË_m H$m
AÝd`mW© …• [ lm_Ê`o ] lm_Ê` _| [ `{X ] `{X ñdê$n Zht h¡ • Eogo ^mZg{hV {H$gr ^r nXmW©, nwÊ`-nmn AWdm _Z
[ Ah©Xm{Xfw ^{º$… ] Ah©ÝVm{X Ho$ à{V ^{º$ VWm [ àdMZm{^`wºo$fw _| g§J H$aZo H$s ^mdZm CÝh| Zht hmoVr, A{nVw gd©Wm Ag§J ahZo H$s hr
dËgbVm ] àdMZaV Ordm| Ho$ à{V dmËgë` [ {dÚVo ] nm`m OmVm h¡ ^mdZm dV©Vr h¡Ÿ& VWm{n gd©Wm Ag§J hmoZo Ho$ {bE {OVZm nwéfmW©
Vmo [ gm ] dh [ ew^`wŠVm M`m© ] ew^`wº$ M`m© (ew^mon`moJr Mm[aÌ) Mm{hE CVZm nwéfmW© Zht hmoZo go Hw$N> H$fm`m§e Ho$ der^yV AWm©V²
[ ^doV² ] h¡Ÿ&
ApñWaVm Ho$ amJ-Ûof Ho$ H$maU gd©Wm AnZr ewÕ AmË_m _| do pñWa
Q>rH$m …• gH$b g§J Ho$ g§Ý`mgñdê$n lm_Ê` hmoZo na ^r Omo ahZo _| g_W© Zht hmoVo h¢Ÿ&
H$fm`m§e (AënH$fm`) Ho$ Amdoe Ho$ de Ho$db ewÕmË_n[aU{Vê$n XoImo ! `hm± H$_© Ho$ der^yV hmoH$a ewÕmË_m H$m AZw^d Zht hmoVm
go ahZo _| ñd`§ Aeº$ h¡ Eogm l_U, na Eogo Omo (1) Ho$db ewÕmË_ • Eogm Zht H$hm h¡Ÿ& `hm± _w{Z H$mo amJ Am¡a H$fm` hmoVo h¢; {H$ÝVw
n[aUVê$n go ahZo dmbo Ah©ÝVm{XH$ VWm (2) Ho$db ewÕmË_n[aUVê$n g§ÁdbZ H$fm` H$m CZH$s Ñ{ï> _| ZH$ma dV©Vm h¡Ÿ& Eogo amJ H$mo hr O~
go ahZo H$m à{VnmXZ H$aZo dmbo àdMZaV Ordm| Ho$ à{V (1) ^{º$ VWm `hm± Amdoe H$hm h¡ Vmo {_Ï`mËd g{hV amJ Vmo AË`ÝV H$R>moa Amdoe h¡Ÿ&
(2) dmËgë` go M§Mb h¡ Cg (l_U) Ho$, _mÌ CVZo amJ go àdV©_mZ {H$gr g_` `{X _w{ZamO H$mo ew^^md hm| Vmo Ah©ÝV, {gÕ Am{X
naÐì`àd¥{Îm Ho$ gmW ewÕmË_n[aU{V{_{bV hmoZo Ho$ H$maU, ew^mon`moJr Ho$ à{V ^{º$ H$m amJ hmoVm h¡Ÿ& Hw$Xodm{X Ho$ à{V ^{º$ H$m amJ Zht
Mm[aÌ h¡Ÿ& hmoVmŸ& amJ H$aZm Mm{hE AWdm BgàH$ma H$m amJ H$aZo `mo½` h¡ • Eogr
Bggo (Eogm H$hm J`m h¡ {H$) ewÕmË_m H$m AZwamJ`wº$ Mm[aÌ CZH$s _mÝ`Vm Zht h¡Ÿ& CÝh| Vmo amJ H$m gd©Wm {ZfoY hr dV©Vm h¡Ÿ& amJ
ew^mon`moJr l_Um| H$m bjU h¡Ÿ& H$mo N>mo‹S>H$a do ñdê$n _| brZ ahZm MmhVo h¢; AV… _w{ZamO H$mo AënamJ
^mdmW© …• _mÌ ewÕmË_n[aU{Vê$n ahZo _| Ag_W© hmoZo Ho$ H$maU dV©Vm h¡, BgàH$ma {H$ZHo$ à{V amJ dV©Vm h¡, Cg ^y{_H$m H$m `hm± kmZ
Omo l_U, na Eogo Ah©ÝVm{X Ho$ à{V ^{º$ go VWm na Eogo AmJ_nam`U H$am`m h¡Ÿ&
148
296 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 246 297
· ew^mon`moJr _w{ZamO dñVwñdê$n Ho$ `WmW© à{VnmXH$ Ho$ à{V ew^amJ D$na H$hm h¡, d¡gm _`m©Xmê$n _| dV©Vm h¡Ÿ& dh amJ ^r AahÝVm{X
dmËgë` ^mddmbo ahVo h¢Ÿ& H$s ^{º$ AWdm ewÕmË_m H$m à{VnmXZ H$aZodmbo àdMZaV Ordm| Ho$
ho ^mB© ! Omo Ord drVamJr emóm| _| aV ahVo h¢Ÿ& ewÕmË_m Ho$ à{V dmËgë`^mdñdê$n hr dV©Vm h¡, BgàH$ma ewÕVm Ho$ gmW ew^amJ
AZw^d _| hr ahZo H$m à{VnmXZ H$aVo h¢, CZ Ordm| Ho$ à{V ew^mon`moJr dV©Vm h¡, CZHo$ ew^mon`moJr Mm[aÌ h¡Ÿ&
_w{Z H$mo dmËgë` ^md hmoVm h¡Ÿ& `hm± Eogm H$hm h¡ {H$ ewÕ AmË_m Ho$ AZwamJ g{hV Mm[aÌ
Omo drVamJr emómZwgma à{VnmXZ H$aVm h¡, dh eara H$s {H«$`m ew^mon`moJr l_U H$m bjU h¡Ÿ& Omo {Z{_Îm AWdm nwÊ` go Y_© _mZVm
AWdm nwÊ` go Y_© Zht _mZVmŸ& Y_© Vmo AmË_m Ho$ lÕm, kmZ Am¡a h¡, {Z{_Îm go H$m`© _mZVm h¡, dó g{hV _w{ZnZm _mZVm h¡, dh
a_UVm go h¡ • Eogm H$hZodmbo Ordm| Ho$ à{V hr CÝh| dmËgë`^md {_Ï`mÑ{ï> hr h¡, _w{Z Zht h¡Ÿ&
dV©Vm h¡& Bggo {dnarV Omo nwÊ` go Y_© _mZo, ì`dhma H$aVo-H$aVo Y_© AahÝVm{X Ho$ à{V ^{º$ VWm AmJ_ nam`U Ordm| Ho$ à{V
_mZ| • Eogo {_Ï`mÑ{ï> Ordm| Ho$ à{V AWdm Ðì`qbJr _w{Z`m| Ho$ à{V dmËgë`^md, dh ew^mon`moJr _w{Z H$m bjU h¡Ÿ&
^mdqbJr _w{Z`m| H$mo dmËgë`^md Zht hmoVm h¡Ÿ& ^mdmW© na àdMZ
· A~, ^mdqbJr _w{Z H$mo ew^^md Amd| Vmo {H$gHo$ à{V AmVo h¢, dh AmË_m H$m _yb ñd^md AmZÝXñdê$n h¡Ÿ& earam{X O‹S> nXmW©
~VmVo h¢Ÿ& AmË_m go {^Þ h¢Ÿ& X`m, XmZm{X ^md {dH$ma h¢ Am¡a {dH$ma a{hV
àdMZaV Ordm| Ho$ à{V ^mdqbJr _w{Z`m| H$mo ew^^md AWm©V² ñdê$n n{dÌ h¡Ÿ& CgH$s Ñ{ï> H$aZm Y_© h¡, BgHo$ níMmV² gmYwnZo H$s
dmËgë`^md hmoVm h¡Ÿ& àW_V: Vmo do ewÕmË_m _| hr R>haVo h¢; {H$ÝVw ~mV MbVr h¡Ÿ&
`{X pñWa Zht hmo gH|$ Vmo ewÕmË_m Ho$ à{VnmXZ H$aZo dmbm| H$s Amoa AmË_m Ho$ ^mZ g{hV ewÕmË_m _| a_UVm gmVd| JwUñWmZ _| hmoVr
CZH$m bú` OmVm h¡Ÿ& `hm± bú` _| bmoH$moÎma Ordm| H$mo {b`m h¡Ÿ& h¡Ÿ& dhm± _w{ZamO pñWa ahZo _| g_W© Zht hm| Vmo N>R>d| JwUñWmZ _| AmVo
bm¡{H$H$ _| gm_mÝ` ew^^md H$aVm hmo • Eogo Ordm| Ho$ à{V CÝh| h¢ Am¡a ew^amJ hmo OmVm h¡Ÿ& do ew^amJ H$mo Y_© AWdm Y_© H$m ghm`H$
Zht _mZVo; {H$ÝVw ew^amJ hþE {~Zm ahVm Zht h¡Ÿ& Cg g_` AahÝVm{X
dmËgë`^md Zht AmVmŸ& gd©k H$s {damYZm H$aZodmbm Am¡a emó go
Ho$ à{V ^{º$ Am¡a AmJ_ nam`U Ordm| Ho$ à{V dmËgë`^md AmVm h¡;
{dnarV àê$nZm H$aZodmbo Ho$ à{V ^r ew^amJ Zht hmoVm h¡Ÿ& Ðì`qbJr naÝVw Omo Ord B©ída H$mo H$Îmm© _mZVo h¢, {Z{_Îm go H$m`© AWdm nwÊ` go
H$m AÝVa A{^àm` gd©k go {déÕ h¡, AV… ^mdqbJr _w{ZamO H$mo Y_© _mZVo h¢, dóg{hV _w{ZnZm _mZVo h¢, do Ord {_Ï`mÑ{ï> h¢Ÿ& CZHo$
CZHo$ à{V dmËgë`^md Zht h¡Ÿ& à{V CÝh| dmËgë`^md Zht AmVmŸ&
Bggo {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ Omo Ord O¡Z gåàXm` _| OÝ_ boH$a ew^mon`moJr _w{Z H$mo ^{º$ VWm dmËgë` H$m amJ hmoZo go M§MbVm
nwÊ` go Y_© _mZVo h¢, X`m-XmZ go Y_© _mZVo h¢, do O¡Z Zht h¢Ÿ& h¡; dh ^md nwÊ` h¡, ~§Y H$m hoVw h¡, Cggo ew^mon`moJr Mm[aÌ hmoVm h¡;
BgàH$ma Omo _w{ZamO nyU©V… ñd^md _| pñWa Zht h¢; {H$ÝVw VrZ `hm± ewÕ Cn`moJ Zht h¡; {H$ÝVw Am§{eH$ ewÕXem Ho$ gmW ew^ Cn`moJ
H$fm` Ho$ A^mdm§e Ho$ H$maU {OÝh| Am§{eH$ drVamJVm h¡ Am¡a O¡gm ahm h¡Ÿ&
149
298 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 246 299

BgàH$ma ewÕmË_ n[aU{V Am¡a ew^mon`moJr Mm[aÌ • Eogo Xmo àH$ma


Ho$ _w{Z`m| H$s MMm© H$sŸ& dV©_mZ _| Eogr _w{ZXem XoIZm Xwb©^ h¡ Am¡a àdMZgma JmWm 247
Cº$ _w{ZXem Ho$ {~Zm Ho$dbkmZ Zht hmoVmŸ& gd©k ^JdmZ Ûmam ~Vm`m A~, ew^mon`moJr l_Um| H$s àd¥{Îm ~VbmVo h¢ …•
hþAm `hr _mJ© h¡Ÿ& BgH$m g§V AmXa H$aVo h¢, BÝÐ ^r Bgo _mZVo h¢Ÿ& d§XUU_§gUoqh Aã^wÆ>mUmUwJ_Un{S>dÎmrŸ&
_w{ZamO ñd Ho$ ^mZ g{hV AmZÝX Ho$ Pybo _| à{Vg_` PybVo ahVo h¢Ÿ& g_Uogw g_mdUAmo U qU{XXm amJM[a`påh&&247&&
~mø _| Z½ZXem Am¡a AÝVa _| à{Vg_` AZw^d H$s Ymam _| {dam{OV ( h[aJrV )
ahVo h¢Ÿ& CgHo$ níMmV² gd©k Xem H$mo n«má H$aVo h¢Ÿ& l_UOZ Ho$ à{V ~§XZ Z_Z Ed§ AZwJ_ZŸ&
Ho$dbr ^JdmZ H$mo Amhma, _b-_yÌ jonU, ngrZm Am{X Zht {dZ` l_n[ahma {ZpÝXV Zht h¢ {OZ_mJ© _|Ÿ&&247&&
hmoVmŸ& CÝh| Vmo na_m¡Xm[aH$ eara hmoVm h¡Ÿ& VrWªH$am| H$s BÀN>m {~Zm hr AÝd`mW© …• [ l_Uofw ] l_Um| Ho$ à{V [ dÝXZZ_ñH$aUmä`m§ ]
dmUr {IaVr h¡ Am¡a EH$ g_` _| VrZH$mb Am¡a VrZbmoH$dVu g_ñV dÝXZ-Z_ñH$ma g{hV [ Aä`wËWmZmZwJ_Zà{Vn{Îm… ] Aä`wËWmZ1 Am¡a
nXmW© OmZZo _| AmVo h¢ • Eogr Xem H$mo do _w{ZamO nwéfmW©nyd©H$ àmá AZwJ_Zê$n2 {dZrV3 àd¥{Îm H$aZm VWm [ l_mnZ`… ] CZH$m l_ Xya
H$aVo h¢Ÿ& · H$aZm dh [ amJM`m©`m_² ] amJM`m© _|o [ Z ZpÝXVm ] {ZpÝXV Zht h¡Ÿ&
Q>rH$m …• ew^mon`mo{J`m| Ho$ ewÕmË_m Ho$ AZwamJ`wº$ Mm[aÌ hmoVm
h¡, Bg{b`o {OZZo ewÕmË_n[aU{V àmá H$s h¡ Eogo l_Um| Ho$ à{V Omo
Aao! H$^r-H$^r `h AkmZr Ord gm§gm[aH$ P§PQ>m| go K~amH$a dÝXZ-Z_ñH$ma Aä`wËWmZ AZwJ_Z ê$n {dZrV dV©Z H$s àd¥{Îm VWm
CZgo {Zd¥Îm hmo OmVm h¡, Hw$Qw>å~-n[adma H$s {Oå_oXmar go naoemZ ewÕmË_n[aU{V H$s ajm H$s {Z{_Îm^yV Eogr Omo l_ Xya H$aZo H$s
hmoH$a CÝh| N>mo‹S> XoVm h¡ VWm ew^^md Ed§ ew^^mdm| Ho$ {Z{_Îmm| H$m (d¡`md¥Ë`ê$n àd¥{Îm) h¡, dh ew^mon`mo{J`m| Ho$ {b`o Xy{fV (Xmofê$n,
ghmam boH$a Eogm _mZ boVm h¡ {H$ BZgo _oam H$ë`mU hmo Om`oJm {ZpÝXV) Zht h¡Ÿ& AWm©V² ew^mon`moJr _w{Z`m| Ho$ Eogr àd¥{Îm H$m {ZfoY
naÝVw ^mB©! _mojnmhþ‹S> _| AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod H$hVo h¢ {H$ • Zht h¡Ÿ&)
"naXìdmAmo Xw½JB' AWm©V² AnZo na_mZÝX ñdê$n ^JdmZ AmË_m JmWm 247 na àdMZ
Ho$ {gdm` • Hw$Qw>å~ n[adma `m Xod-emó-Jwé H$s Amoa Ho$ bú` go · ew^mon`moJr _w{ZamO Ho$ ewÕmon`moJr _w{ZamO H$mo d§XZ-Z_ñH$mam{X
hþAm amJm{X g~ XwJ©{V h¡Ÿ& dh AmË_m H$s `m M¡VÝ` H$s J{V Zht H$aZo H$m ew^amJ hmoVm h¡Ÿ&
h¡Ÿ& `Ú{n ew^^mdm| go XodJ{V {_bVr h¡; naÝVw dh ^r XwJ©{V h¡Ÿ& Omo _w{Z ew^mon`moJ _| h¢, CÝh| ewÕmË_m Ho$ AZwamJ g{hV Mm[aÌ
{Og^md go g§gma H$s J{V {_bo, dh ^md hr XwJ©{V h¡ Am¡a dh hmoVm h¡Ÿ& CÝh| AnZr ewÕmË_m _| hr {ZaÝVa a_UVm H$aZm Mm{hE;
J{V ^r XwJ©{V h¡Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-10, n¥ð>-215 1. Aä`wËWmZ = gå_mZmW© I‹S>m hmo OmZm dhŸ&
2. AZwJ_Z = nrN>o MbZm dhŸ&
3. {dZrV = {dZ``wº$, gÝ_mZ`wº$, {ddoH$s, gä`Ÿ&

150
300 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 247 301
{H$ÝVw do Ord a_UVm H$mo àmá Zht H$aVoŸ& `hm± ewÕmË_m Ho$ à{V ewÕmË_ n[aU{V H$aVo h¢ Vmo eara H$mo {Z{_Îm H$hm OmVm h¡Ÿ& drVamJr
dV©Zodmbm amJ ñd`§ Ho$ H$maU h¡, na Ho$ H$maU ZhtŸ& na Ho$ H$maU amJ n[aU{V Am¡a eara H$s n`m©` _| H$mb ^oX Zht h¡Ÿ&
hþAm • Eogm _mZo Vmo dh Ord {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& Y_m©Ë_m _w{Z H$mo amJ Ho$ `hm± MaUmZw`moJ A{YH$ma _| ew^^md H$s ~mV h¡Ÿ& ew^^md Ho$
H$mb _| AnZr H$_Omoar Ho$ H$maU ew^amJ hmoVm h¡Ÿ& g_` Ohm± bú` hmoVm h¡, Cg g_` Omo Omo {H«$`m hmoVr h¡, CgHo$ D$na
ew^mon`moJr _w{Z ewÕmË_n[aU{V H$mo àmá _w{ZamO H$mo d§XZ Am{X {Z{_Îm H$m Amamon H$aHo$ H$WZ {H$`m OmVm h¡Ÿ& d§XZ Am{X H$s {H«$`m Vmo
H$aVo h¢Ÿ& {OÝh| d§XZ H$aVo h¢, CZ _w{ZamOm| Zo ewÕmË_n[aU{V H$mo àmá AmË_m Zht H$a gH$Vm; {H$ÝVw CgHo$ ^mZg{hV Omo ew^^md hmoVo h¢,
H$a {b`m h¡Ÿ& Bggo `h {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ nyd© _| AewÕ AdñWm Wr; CgH$s `hm± ~mV H$s h¡Ÿ&
{H$ÝVw gå`H²$kmZ Am¡a brZVm Ûmam {OZ _w{ZamOm| Zo AÝVañd^md _| ew^^md hmo Vmo Abm¡{H$H$ _hmË_m H$m JwUJmZ hmoVm h¡; {H$ÝVw
ewÕVm àJQ> H$s h¡, CZ _w{ZamOm| H$mo ew^mon`moJr _w{ZamO d§XZ- bm¡{H$H$ _| H$moB© ~‹S>m hmo Vmo ^r JwUJmZ `m d§XZ H$mo n«má Zht hmoVmŸ& do
Z_ñH$mam{X H$aVo h¢, CZH$m JwUJmZ H$aVo h¢Ÿ& ~mø go Ë`mJr hmoVo h¢; {H$ÝVw AmË_ñdê$n go {dnarV _mÝ`Vmdmbo h¢,
Z_ñH$mam{X Ho$ g_` CÝh| Omo ew^amJ hmoVm h¡, Cgo do (ew^mon`moJr AV… CZH$m JwUJmZ `m d§XZm Zht hmoVrŸ&
_w{ZamO) _mÌ OmZVo h¢Ÿ& ew^^md hþAm, Bg{b`o Z_Z, I‹S>o hmoZo, hmW BgàH$ma ew^mon`moJr _w{Z H$mo ew^^md `{X hmo Vmo Y_m©Ë_m Ho$ à{V
Omo‹S>Zo Am{X H$s {H«$`m Zht hmoVrŸ& O‹S> H$s {H«$`m Vmo O‹S> Ho$ H$maU hmoVr hmoVm h¡Ÿ& `h qZ{XV `m {ZfoYê$n Zht h¡Ÿ& Ñ{ï> _| Vmo {ZfoY hr h¡, naÝVw
h¡Ÿ& AmË_m CgH$m H$Îmm©-YÎmm©-hÎmm© Zht h¡; {H$ÝVw Cgg_` {OgàH$ma MaUmZw`moJ _| amJ H$s ^y{_H$mZwgma {H$gàH$ma H$m amJ AmVm h¡, CgH$m
H$m ew^^md hþAm, Cgo do Adí` OmZVo h¢Ÿ& do ew^mon`moJr _w{ZamO `hm± kmZ H$am`m h¡Ÿ&
AÝ` _w{ZamOm| H$s godm H$aVo h¢Ÿ& `{X CÝh| {dhmam{X _| WH$mdQ> hþB© hmo àíZ …• _w{ZamO Ho$ eara _| WH$mdQ> hmo Vmo CÝh| ewÕ n[aU{V Zht
Vmo Cgo Xya H$aZo Ho$ {bE d¡`md¥{Îm H$aVo h¢Ÿ& `h d¡`md¥{Îm H$s àd¥{Îm CÝh| hmoVr, `{X do bybo-b§J‹S>o hm| Vmo CÝh| Y_© H¡$go hmoJm?
ewÕmË_m _| pñWa hmoZo Ho$ {bE {Z{_Îm^yV h¡Ÿ& eara Ho$ hmW-n¡a X~mH$a CÎma …• ^mB© ! earam{X ~mø {H«$`m Ho$ gmW Y_© H$m g§~§Y Zht h¡Ÿ&
do CZH$s WH$mdQ> Xya H$aVo h¢; {H$ÝVw `hm± hmW H$s {H«$`m AmË_m Zht WH$mdQ> O‹S> H$s AdñWm h¡ Am¡a Y_© AmË_m H$s drVamJr Xem h¡Ÿ&
H$aVmŸ& amJ hmodo Vmo VXZwgma bú` OmVm h¡; {H$ÝVw hmW H$s {H«$`m hmW AmË_m drVamJr n[aUm_ H$aVm h¡ Vmo eara H$s AdñWm {Z{_Îm H$hbmVr
Ho$ H$maU hmoVr h¡Ÿ& h¡Ÿ& O~ ñdê$n _| R>ha Zht gH$Vo, V~ eara _| WH$mdQ> hþB© hmo AWdm
(1) d¡`md¥{Îm H$m amJ Am`m, AV… hmW H$s {H«$`m hþB© • Eogm ^yI bJr hmo Vmo _w{Z H$m Cg Amoa bú` OmVm h¡ VWm WH$mdQ> g_má hmo
Zht h¡Ÿ& OmE Am¡a A§VabrZVm hmo • Eogm ^r Zht h¡; {H$ÝVw ñd`§ ñdê$n _|
(2) hmW H$s {H«$`m hþB©, Bg{bE _w{Z`m| H$s WH$mdQ> Xya hþB© • Eogm brZVm H$a| Am¡a Cg g_` eara H$m l_ Xya hþAm hmo Vmo l_a{hV eara
^r Zht h¡Ÿ& H$s AdñWm drVamJr n[aU{V Ho$ ajU _| {Z{_Îm hmoVr h¡ • Eogm H$WZ
(3) _w{ZamO H$s WH$mdQ> Xya hþB©, Bg{b`o l_a{hV eara H$s MaUmZw`moJ _| g§`moJ H$s Anojm go {H$`m J`m h¡Ÿ& dhm± eara H$s l_a{hV
AdñWm CZH$s ewÕmË_ n[aU{V _| _XX H$aoJr • Eogm ^r Zht h¡Ÿ& hmoZo H$s AdñWm _| _w{Z`m| H$m ew^{dH$ën {Z{_Îm h¡ • Eogm H$hm h¡Ÿ&
151
302 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 247 303
^yI bJr hmo, Cggo Y_© Zht hmoVmŸ& `{X ImZo go Y_© hmoVm hmo Vmo
Iy~ ImZo na Ho$dbkmZ àJQ> hmo, {H$ÝVw na dñVw go H$Xm{n Y_© Zht àdMZgma JmWm 248
hmoVm h¡Ÿ& O‹S> H$s n`m©` go Y_© H$m g§~§Y Zht h¡Ÿ& _w{ZamO ñdê$n A~, Eogm à{VnmXZ H$aVo h¢ {H$ ew^mon`mo{J`m| Ho$ hr Eogr àd¥{Îm`m±
a_UVm go d§{MV hþE h¢, AV… ew^ _| AmVo h¢, bo{H$Z CÝh| ew^ go Y_© hmoVr h¢ …-
Zht h¡Ÿ& Ohm± ew^nZo go hr Y_© Zht h¡ Vmo amoQ>r Am{X ImZo go H$hm± go Y_© X§gUUmUwdXogmo {gñg½JhU§ M nmogU VoqgŸ&
hmoJm? AWm©V² Zht hmoJmŸ& M[a`m {h gamJmU§ {OqUXnyOmodXogmo ` &&248&&
ñd^md H$m ^mZ Zht {H$`m Vmo Y_© ^r Zht hmoJmŸ& AZ§V^d g§gma ( h[aJrV )
_| ì`VrV hþE h¢; {H$ÝVw Voam ewÕñd^md O¡gm H$m V¡gm hr h¡Ÿ& dh H$^r CnXoe Xe©Z-kmZ-nyOZ {eî`OZ H$m n[aJ«hUŸ&
Zï> Zht hþAm, Cg_| Ìw{Q> Zht hþB© h¡Ÿ& Ag§»`àXoer VÎd O¡go H$m V¡gm Am¡a nmofU `o g^r h¢ am{J`m| Ho$ AmMaUŸ&&248&&
ewÕ h¡Ÿ& CgH$s lÕm H$ao Vmo Y_© hmoJmŸ& ~mø g§`moJ Voao Y_© H$mo Zht AÝd`mW© …• [ Xe©ZkmZmonXoe… ] Xe©ZkmZ H$m (gå`½Xe©Z Am¡a
amoH$Vo h¢Ÿ& hm±, Voar {dnarV ~w{Õ Adí` Voar AmË_m Ho$ Y_© H$mo Zï> gå`½kmZ H$m) CnXoe, [ {eî`J«hU§ ] {eî`m| H$m J«hU, [ M ] VWm
H$aVr h¡Ÿ& [ Vofm_² nmofU ] CZH$m nmofU, [ M ] Am¡a [ {OZoÝÐnyOmonXoe… ] {OZoÝÐ
gå`½Ñ{ï> Ord H$mo Ñ{ï> H$m ^mZ hmoZo na ew^mew^ ^md hþE h¢; H$s nyOm H$m CnXoe [ {h ] dmñVd _| [ gamJmUm§ M`m© ] gam{J`m| H$s
{H$ÝVw nV§J H$s S>moa hmW _| aIZo Ho$ g_mZ AnZr ewÕ n`m©` H$mo ^r do M`m© h¡Ÿ&
hmW _| hr aIVo h¢Ÿ& _w{Z`m| H$mo ew^amJê$n àd¥{Îm hmoVr h¡; {H$ÝVw {\$a Q>rH$m …• AZwJ«h H$aZo H$s BÀN>mnyd©H$ Xe©ZkmZ Ho$ CnXoe H$s
^r do ñd^md H$s S>moar hmW _| hr aIVo h¢Ÿ& {deof nwéfmW© H$aHo$ amJ go àd¥{Îm, {eî` J«hU H$s àd¥{Îm, CZHo$ nmofU H$s àd¥{Îm Am¡a {OZoÝÐ
Xya hmoVo h¢ Am¡a ñd^mdXem H$m AmYma boH$a drVamJVm H$s Amoa ~‹T>Vo nyOZ Ho$ CnXoe H$s àd¥{Îm ew^mon`mo{J`m| Ho$ hr hmoVr h¡, ewÕmon`mo{J`m|
ahVo h¢Ÿ& · Ho$ ZhtŸ&
JmWm 248 na àdMZ
Ahm! EH$ g_` _| VrZbmoH$ d VrZH$mb H$mo OmZZo dmbo
· _w{ZamO gå`½Xe©Z Am¡a gå`½kmZ H$m CnXoe XoVo h¢Ÿ&
^JdmZ gd©kXod H$s {Xì`Üd{Z _| qghZmX hþAm {H$ • ^JdmZ! A~, ew^mon`moJr _w{ZamO H$s àd¥{Îm H$m dU©Z H$aVo h¢Ÿ&
Vy {ZíM` go na_mË_ñdê$n h¡, Omo na_mË_m H$s Om{V h¡, dhr Voar AZ§VH$mb go `h Ord g§gma _| ^Q>H$ ahm h¡Ÿ& g§gma Ho$ Xw:I H$mo
Om{V h¡Ÿ& {OgVah na_mË_m H$s gd©kVm, CZH$m kmZ Ho$dbkmZ g_PH$a `{X g§gmar Ord Y_© H$m ñdê$n g_PZo H$m BÀNw>H$ hmo, _oam
ê$n àJQ> n`m©` _| h¡, CgrVah ñd^md go Voao AÝXa ^r gd©kËd {hV H¡$go hmoJm ? BgH$m ~maå~ma {dMma H$aVm hmo Vmo Eogo Ord H$mo g§gma
e{º$, gd©X{e©Ëd e{º$ {dÚ_mZ h¡Ÿ& Voam ^r gd©k ñd^md h¡ Am¡a go d¡am½` bmH$a Y_© H$m ñdê$n ~VmZo Ho$ {b`o _w{ZamO H$mo CnXoe XoZo
Vy ^r AÝV_w©Ir nwéfmW© go n`m©` _| gd©kVm àJQ> H$a gH$Vm h¡Ÿ& H$m {dH$ën AmVm h¡ Am¡a do kmZ-Xe©Z ñdê$n H$m CnXoe XoVo h¢Ÿ&
• àdMZaËZmH$a ^mJ-10, n¥ð>-220 _w{ZamO H$mo CnXoe XoZo H$m {dH$ën Amdo Am¡a CZHo$ lr_wI go
152
304 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 248 305
g§gma H$mo ^oXZ H$aZodmbm CnXoe {ZH$bo Vmo _w{Z Zo AZwJ«h {H$`m • BgàH$ma AmMm`© H$mo Amhmam{X Ho$ à{V {dH$ën AmVo h¢Ÿ& `hm± Vmo
Eogm H$hm OmVm h¡, {H$ÝVw O~VH$ nmÌ Ord Zm {_bo V~VH$ do ^r {eî` H$s ^y{_H$m ~Zr aho, Bg{b`o CZH$m {dH$ën {Z{_Îm_mÌ h¡,
CnXoem{X _| àd¥{Îm Zht H$aVo h¡Ÿ& BgH$m kmZ H$am`m h¡Ÿ& ñd`§ Ho$ {dH$ënmZwgma g§`moJ {_b OmE±Jo AWdm
J¥hñW H$mo CnXoe g_PZm h¡, AV: _w{ZamO H$mo amJ hþAm, J¥hñW Ho$ {eî` H$mo AZwHy$b g§`moJ {_bZo na dh ~Zm ahoJm • Eogm do Zht
H$maU CZHo$ lr_wI go CnXoe {ZH$bm AWdm _w{ZamO H$mo amJ hþAm, _mZVoŸ&
AV: CnXoe {X`m J`m • Eogm Zht h¡Ÿ& `hm± Vmo _w{ZamO H$mo ew^amJ H$s àË`oH$ dñVw ñd`§ ñdV§Ì h¡, VWm{n {eî` Ho$ nmofU _| _w{ZamO Ho$
CËn{Îm hmoZno a {H$gàH$ma H$m {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ g§~Y§ ahVm h¡, CgH$m kmZ {dH$ën {H$gàH$ma {Z{_Îm hmoVo h¢, BgH$m `hm± kmZ H$am`m h¡Ÿ&
H$am`m h¡Ÿ& do Vmo gX¡d kmVm-Ñï>m ñdê$n AmË_m H$m hr CnXoe XoVo h¢Ÿ& · {OZoÝÐ ^JdmZ Ho$ nyOm-^{º$ Ho$ CnXoe _| ^r _w{ZamO H$s àd¥{Îm
AmË_m kmVm-Ñï>m ñdê$n h¡, earam{X nXmW© O‹S> h¢Ÿ& ew^amJ {dH$ma hmoVr h¡Ÿ&
h¡Ÿ& {H$gr H$mo g_PmZo H$m ^md CËnÞ hþAm, dh ^r ew^amJ h¡Ÿ& Bg lmdH$m| Ho$ {b`o {OZoÝÐ ^JdmZ H$s nyOm-^{º$ H$m ^r do CnXoe
ew^amJ Ho$ H$maU Y_© Zht hmoVmŸ& _w{ZamO H$hVo h¢ {H$ ho ^mB© ! Vw_ XoVo h¢, AmXoe Zht XoVoŸ& amJr Xodr-XodVm AWdm AÝ` {H$gr à{V_m
h_mam Am¡a ew^amJ H$m bj N>mo‹S>H$a ñd`§ Ho$ kmZ-Xe©Z_` AmË_m H$m H$s nyOm Am{X H$m do CnXoe Zht XoVo; {H$ÝVw drVamJr na_mË_m, {OZoÝÐ
lÕmZ-kmZ H$amo, Vwåh| Adí` Y_© hmoJmŸ& h_mao H$maU Y_© hmoJm • ^JdmZ H$s nyOm H$m CnXoe Adí` XoVo h¢Ÿ&
Eogm H$Xm{n g§^d Zht h¡Ÿ& BgàH$ma _w{ZamO gX¡d {ZO ewÕñd^md Ho$ _w{ZamO H$mo Bg ~mV H$m ^r nyU©V: ^mZ h¡ {H$ CnXoe XoZo H$m `h
lÕmZ-kmZ H$m hr CnXoe XoVo h¢Ÿ& {dH$ën Oha h¡, ñd-ñdê$n Zht h¡Ÿ& do OmZVo h¢ {H$ CZHo$ CnXoe go
`hm± MaUmZw`moJ _| do gå`½Xe©Z Am¡a kmZ H$m hr CnXoe XoVo h¢, gm_Zodmbm Ord g_P OmEJm • Eogm Zht h¡Ÿ& dh Ord ñd`§ AnZr
AÝ` Hw$N> Zht H$hVoŸ& d«V-nyOm Am{X H$m Omo ew^amJ CËnÞ hmoVm h¡, `mo½`Vm go hr g_PVm h¡Ÿ&
dh Ord H$m ñdê$n Zht h¡, Y_© Ho$ {b`o _XXJma Zht h¡ • Eogm OmZŸ& J¥hñWm| H$mo CnXoe XoVo g_` do H$hVo h¢ {H$ Vw_ ñd^md _| pñWa
BgàH$ma _w{ZamO amJmoËn{Îm Ho$ H$mb _| CnXoe XoVo h¢Ÿ& Zht hmo gH$Vo, AV: {OZoÝÐ ^JdmZ H$s nyOm H$amo, `mÌm H$amo; {H$ÝVw do
· _w{ZamO H$mo {eî` Ho$ J«hU VWm nmofU H$s àd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ& amJ `m nyOm _| Y_© Zht _mZVoŸ& _w{ZamO H$mo ewÕ ñd^md H$m ^mZ h¡,
ew^mon`moJr _w{ZamO amJ Ho$ hmoZo na `mo½` {eî` H$mo Xrjm XoVo h¢Ÿ& naÝVw ^y{_H$mZwgma amJ ^r dV©Vm h¡, AV: ewÕñd^md H$mo nmH$a ^r
CgHo$ nmofU H$s àd¥{Îm H$s Amoa bj XoVo h¢Ÿ& A^r, {eî` AnZo ñd^md {OZoÝÐ Ho$ ~hþ_mZ H$m CnXoe XoVo h¡§Ÿ& ~mø {H«$`m Vmo O‹S> Ho$ H$maU hmoVr
_| pñWV Zht h¡Ÿ& {ZOñd^md H$m nyU© nmofU H$aZo _| g_W© Zht h¡, AV: h¡, VWm{n nyOm H$m `Wm`mo½` hoVw H$hH$a nyOm H$aZo H$mo H$hVo h¢Ÿ&
AmMm`©Xod {eî` H$s `mo½`VmZwgma dV©Zodmbo amJ H$mo OmZVo h¢Ÿ& _w{Z H$mo ew^amJ hmo Vmo VXZwgma àd¥{Îm hmoVr h¡; {H$ÝVw Ñ{ï> _|
A_wH$ Amhma AWdm A_wH$ joÌ {eî` Ho$ AZwHy$b AWdm nmofU {ZfoY hr dV©Vm h¡Ÿ& `hm± ew^amJ Ho$ H$maU àd¥{Îm _| {H$gàH$ma H$m
_| `mo½` hmo gH$Vm h¡ • Eogm {dH$ën Amdo Vmo {eî` H$s ^y{_H$mZwgma dV©Z hmoVm h¡, `h ~Vm`m h¡Ÿ& Omo _w{ZamO {ZOñdê$n _| pñWa h¢, CÝh|
CgH$s pñWaVm Ho$ {b`o do A_wH$ ñWmZ na OmAmo • Eogm ^r H$hVo h¢Ÿ& CnXoe AWdm {eî` Ho$ J«hU Am{X H$s àd¥{Îm Zht dV©Vr h¡Ÿ& ·
153
306 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 249 307

AmË_m kmZ-Xe©Z ñdê$n h¡Ÿ& dh naÐì`m| H$s g_ñV àd¥{Îm`m| go


àdMZgma JmWm 249 a{hV h¡Ÿ& à = {deof, d¥{Îm = n[aU{VŸ& àd¥{Îm = {deof n[aU{VŸ&
A~, Eogm {ZpíMV H$aVo h¢ {H$ g^r àd¥{Îm`m± ew^mon`mo{J`m| Ho$ hr nanXmWm] H$s àd¥{Îm AWm©V² {deof AdñWm H$m kmZr d AkmZr
hmoVr h¢ …- H$moB© ^r H$Îmm© Zht h¡Ÿ& AkmZr _mZVm h¡ {H$ _¢ Hw$Qw>§~ H$m nmbZ-nmofU
CdHw$U{X Omo {d {Uƒ§ MmXwìdÊUñg g_Ug§KñgŸ& H$aVm hÿ±, Xoe H$s àd¥{Îm H$aVm hÿ±, na H$s X`m nmb gH$Vm hÿ±; {H$ÝVw
H$m`{damYUa{hX§ gmo {d gamJßnYmUmo go &&249&& CZ-CZ nXmWm] H$s àd¥{Îm AWm©V² {deof n[aU{V CZgo hr hmoVr h¡Ÿ&
( h[aJrV ) AkmZr H$m AmË_m CZ nXmWm] _| Hw$N> Zht H$a gH$Vm; {H$ÝVw _¢ BZ na
VZ{damYZ a{hV H$moB© l_U na CnH$ma _|Ÿ& nXmWm] H$mo H$a gH$Vm hÿ± • Eogr {_Ï`m^«mpÝVê$n àd¥{Îm dh ñd`§ H$aVm h¡Ÿ&
{ZV bJm hmo Vmo OmZZm h¡ amJ H$s hr _w»`VmŸ&&249&& AmË_m H$s gÎmm nanXmWm] H$s gÎmm _| Zht hmo gH$Vr Am¡a nanXmWm]
AÝd`mW© …• [ `… A{n ] Omo H$moB© (l_U) [ {ZË`§ ] gXm H$s gÎmm AmË_m _| Zht hmo gH$VrŸ& AmË_m {MXmZÝX _y{V© h¡Ÿ& eara,
[ H$m`{damYZa{hV§ ] (N>h) H$m` H$s {damYZm go a{hV [ MmVwdU
© ñ© ` ] H$_© Am{X O‹S> nXmW© h¢Ÿ& O‹S> nXmWm] H$mo AmË_m H$ao Vmo {^Þ-{^Þ
Mma àH$ma Ho$ [ l_Ug§Kñ` ] l_U g§K H$m [ CnH$amo{V ] CnH$ma nXmW© EH$ hmo Omd|Ÿ& eara Am¡a H$_m©{X H$m hmoZm Vmo Ðì`mYrZ h¡Ÿ&
H$aVm h¡, [ g… A{n ] dh ^r [ gamJàYmZ… ñ`mV² ] amJ H$s àYmZVm dH$mbV AWdm S>m°ŠQ>a ~ZZo Ho$ ^md H$aZo go n¡gm àmá Zht hmoVmŸ& ñd`§
dmbm h¡Ÿ& Ho$ kmZ-Xe©Z ñdê$n H$mo ^ybH$a `h Ord én`m-n¡gm H$_mVm h¡ Am¡a
Q>rH$m …• g§`_ H$s à{Vkm H$s hmoZo go N>hH$m`1 Ho$ {damYZ go a{hV A{^_mZ H$aVm h¡, {H$ÝVw BgHo$ A{^_mZ go n¡go Ho$ AmZo-OmZo H$m
Omo H$moB© ^r, ewÕmË_n[aU{V Ho$ ajU _| {Z{_Îm^yV Eogr, Mma2 àH$ma {ZpíMVnZm Zht h¡, {\$a ^r {_Ï`mÑ{ï> Ord BgràH$ma H$s àd¥{Îm
Ho$ l_Ug§K H$m CnH$ma H$aZo H$s àd¥{Îm h¡ dh g^r amJàYmZVm Ho$ H$aVm h¡Ÿ&
H$maU ew^mon`mo{J`m| Ho$ hr hmoVr h¡, ewÕmon`mo{J`m| Ho$ H$Xm{n ZhtŸ& · gå`½Ñ{ï> H$mo ^«m§{Vê$n àd¥{Îm Ny>Q> JB© h¡, {H$ÝVw ew^mew^ ^mdm| _|
JmWm 249 H$s CËWm{ZH$m na àdMZ àd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ&
· {_Ï`mÑ{ï> na H$m Hw$N> Zht H$a gH$Vm; naÝVw ñd`§ ^«mpÝVê$n hmoH$a (1) Mm¡Wo JwUñWmZdVu Y_u Ord H$s àd¥{Îm …• Y_u Ord OmZVm
amJ-Ûof H$s àd¥{Îm H$aVm h¡Ÿ&
h¡ {H$ _¢ kmZ-Xe©Z_` hÿ±Ÿ& nanXmWm] Ho$ n[aUm_ ~XbZo H$s VmH$V
1. l_Ug§K H$mo ewÕmË_n[aU{V Ho$ ajU _| {Z{_Îm^yV Eogr Omo CnH$mad¥{Îm ew^mon`moJr _wP_| Zht h¡Ÿ& _oar ñd`§ H$s H$_Omoar Ho$ H$maU _wP_| ew^mew^ ^md hþE
l_U H$aVo h¢ dh N>hH$m` H$s {damYZm go a{hV hmoVr h¡, Š`m|{H$ CZ (ew^mon`moJr
l_Um|) Zo g§`_ H$s à{Vkm br h¡Ÿ& h¢, do hmoZo na ^r _¢ Cg ê$n Zht hÿ±Ÿ& _¢ Vmo kmVm hÿ±, na H$s àd¥{Îm _¢ Zht
2. l_U Ho$ 4 àH$ma `h h¢ … (1) F${f, (2) _w{Z, (3) `{V Am¡a (4) AZJmaŸ& F${Õàmá H$a gH$Vm, AV… na go _wPo gwI hmoVm h¡ • Eogr àd¥{Îm Q>b OmVr h¡Ÿ&
l_U F${f h¢, Ad{Y, _Z…n`©` AWdm Ho$dbkmZ dmbo l_U _w{Z h¢, Cne_H$ `m Cgo AZ§V nXmWm] Ho$ H$V¥©Ëd H$m A{^_mZ Q>b J`m h¡ Am¡a {ÌH$mbr
jnH$loUr _| Amê$‹T> l_U `{V h¢ Am¡a gm_mÝ` gmYw dh AZJma h¢Ÿ& BgàH$ma MVw{d©Y
l_U g§K h¡Ÿ& ñd^md H$m ^mZ hþAm h¡ • Eogo g_` _| ew^mew^ ^mdm| H$m ñdm{_Ëd ^r
154
308 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 249 309

Zht h¡Ÿ& BgàH$ma gå`½Ñ{ï> Ord H$mo ^«mpÝV H$m A^md h¡, {H$ÝVw ew^mew^ hmoVr h¡, Vmo dh ew^mon`moJr l_U h¢Ÿ& `h àd¥{Îm N>hH$m` H$s {damYZm
^mdm| _| àd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ& {~Zm hmoVr h¡, Š`m|{H$ CÝhm|Zo g§`_ H$s à{Vkm br h¡Ÿ&
nm±Md| JwUñWmZ _| ^r ^«mpÝV Q>b JB© h¡ Am¡a CgHo$ níMmV² _w{ZamO H$m M¡VÝ`gy`© ew^mew^ ^mdm| _| AQ>H$Vm h¡, AV… CZHo$
Aew^^mdm| H$s àd¥{Îm KQ>H$a ew^mew^^mdê$n d«Vm{X n[aUm_m| _| nyU© {dH$mg {XImB© Zht XoVmŸ& M¡VÝ`ñd^md _| gd©Wm pñWV hmod| Vmo
àd¥{Îm hþB© h¡Ÿ& Ho$dbkmZ àJQ> hmo, {H$ÝVw ew^mon`moJr _w{Z A^r ^r ApñWaVm AWm©V²
· ewÕmon`moJr _w{Z H$mo ewÕmË_m _| brZVmê$n àd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ& ew^amJ _| dV©Vo h¢Ÿ& Bg ew^amJ H$s _`m©Xm ^r h¡Ÿ& n¥Ïdr H$m{`H$m{X
(2) ewÕmon`moJr _w{Z H$s àd¥{Îm …• AmË_m ewÕ M¡VÝ`Á`mo{V h¡ • nm±M ñWmda Am¡a EH$ Ìg Eogo N>hH$m` Ho$ Ordm| H$s do {damYZm Zht
Eogo ^mZnyd©H$ CÝh| AmË_m H$m Ü`mZ h¡Ÿ& ewÕmË_m H$s àd¥{Îm/a_UVm H$aVoŸ& gå`½Ñ{ï> H$mo H$_Omoar de A^r ^r Aew^^mdm| _| àd¥{Îm hmoVr
~‹T> OmZo go ew^mew^^mdm| _| àd¥{Îm Zht h¡Ÿ& lmdH$ H$mo CnXoe XoZm h¡Ÿ& b‹S>mB© H$m n[aUm_ hmoVm h¡, {H$ÝVw Cgo dhm± ^r AmË_m H$m ^mZ h¡Ÿ&
AWdm {eî` H$mo Xrjm XoZm • Eogr àd¥{Îm CÝh| Zht hmoVrŸ& VrWªH$a _oam H$moB© Xwí_Z Zht h¡ • Eogm {dMma H$aZo na ^r Ûof H$m n[aUm_
^JdmZ d§Ú h¡ Am¡a _¢ d§XH$ • Eogr àd¥{Îm Zht hmoVrŸ& d§Ú-d§XH$ ^md hmoVm h¡Ÿ& MH«$dVu H$m amÁ`-d¡^d hmoVm h¡, Ohm± ~‹S>o à_mU _| {df`m|
H$m _w{Z H$mo A^md h¡Ÿ& CÝh| _mÌ ewÕmË_m H$s àd¥{Îm hmoVr h¡ Am¡a H$m ^moJ hmoVm h¡ • Eogr Aew^^md H$s àd¥{Îm gå`½Ñ{ï> H$mo AmË_m H$m
ew^mew^ ^mdm| go {Zd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ& ^mZ hmoZo na ^r hmoVr h¡, {H$ÝVw _w{ZamO H$mo gå`½Ñ{ï> H$s Anojm
· ew^mon`moJr _w{Z H$mo _w»`Vm go ew^^mdm| _| àd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ&
AÝVabrZVm Am¡a drVamJVm ~‹T>r h¡, AV: Aew^amJ KQ> J`m h¡Ÿ&
{H$gr Ord H$s qhgm hmo • Eogr Aew^^mdZm _w{Z H$mo Zht hmoVr Am¡a do
(3) ew^mon`moJr _w{Z H$s àd¥{Îm …• AmË_m ewÕñd^mdr h¡ • Eogm
Eogm AmXoe ^r Zht H$aVoŸ& EHo$pÝÐ` Ord H$mo ^r _maZo H$m ^md _w{ZamO
^mZ hmoZo go Am§{eH$ drVamJVm h¡, {\$a ^r gd©Wmê$n go ñd^md _|
H$mo Zht hmoVmŸ& EH$ Ord AÝ` H$mo Z _ma gH$Vm h¡ Am¡a Z {Obm gH$Vm
pñWaVm Zht h¡, AV… nm±M _hmd«Vm{X Ho$ ew^ n[aUm_ hmoVo h¢Ÿ& h¡ • Eogm lÕmZ kmZ CÝh| dV©Vm h¡Ÿ& gmW hr ñd`§ Ho$ H$maU AÝ` {H$gr
eara H$mo dóm{X go T>H$Zoê$n amJ CÝh| Zht dV©VmŸ& Z½Z {XJå~a Ord H$mo Xw…I Zht hmo • BgH$m ^r do nyU©V: »`mb aIVo h¢Ÿ&
Xem hmoVr h¡, {\$a ^r N>h H$m` H$s ajm Am¡a _hmd«Vm{X Ho$ n[aUm_ H$m h_mao {bE `h Amhma ~ZmAmo • Eogr d¥{Îm _w{ZamO H$mo Zht hmoVrŸ&
ew^amJ hmoVm h¡Ÿ& ew^amJ H$s àd¥{Îm Am¡a CgH$m ñdê$n hr Bg JmWm _| gå`½Ñ{ï> H$mo AZoH$m| ~ma Aew^^md ^r hmoVo h¢, {H$ÝVw _w{ZnZm hmoZo na
H$hm h¡Ÿ& A§VabrZVm AË`ÝV ~‹T> JB© h¡Ÿ& ~mø n[aJ«h AWm©V² dóm{X H$m amJ
JmWm 249 na àdMZ Ny>Q> J`m h¡, AV… Z½Z {XJå~a Xem dV©Vr h¡Ÿ&
· _w{ZamO H$mo N>hH$m` Ho$ Ordm| H$mo Xw…I XoZo H$m ^md Zht hmoVm • Eogo gmYwnX Ho$ ~mX Ho$dbkmZXem àmá hmoVr h¡, CgHo$ {~Zm
Omo Ord AmË_m Ho$ lÕm-kmZ ñdê$n _| brZVmê$n _w{ZnZm Ho$dbkmZ Zht hmoVmŸ& AÝVa ^mZg{hV brZVm ~T>Zo go amJ KQ> J`m
A§JrH$ma H$aVo h¢, do _w{ZamO g§`_ H$s à{Vkm H$aVo h¢Ÿ& l_U g§K H$mo h¡Ÿ& amoJ hmo Vmo _w{ZamO Am¡fYr dJ¡ah J«hU H$aZo H$m ^md Zht H$aVoŸ&
ewÕmË_ n[aU{V Ho$ ajU _| {Z{_Îm^yV Eogr `{X CÝh| CnH$ma àd¥{Îm gå`½Ñ{ï> H$mo Am¡fYr godZ H$m ^md hmoVm h¡; {H$ÝVw _w{ZamO Aew^amJ
155
310 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 249 311
H$s àd¥{Îm go AË`ÝV Xya h¢ Am¡a ew^amJ _| ^r _`m©Xm dV©Vr h¡Ÿ& à{Vkm h¡, do F${f H$hbmVo h¢Ÿ& AmË_m Am¡a eara H$s {H«$`m H$mo Omo {^Þ OmZVo
Vmo {ZOñd^md _| a_UVm H$s h¡, AV… n[aJ«hm{X Ho$ Aew^^md Q>b h¢Ÿ& F${Õ àJQ> hmoZo na ^r CgHo$ naIZo H$m ^md Zht hmoVm • Eogo
JE h¢Ÿ& nmn n[aUm_m| H$m Ë`mJ h¡ Am¡a Omo ew^^md AmVo h¢ • do ^r _w{Z`m| H$s ew^mon`moJr _w{Z d¡`md¥{Îm H$aVo h¢, BgàH$ma F${f H$m CnH$ma
Y_m©Ë_m Ho$ à{V AmVo h¢Ÿ& Eogo gmYwnX go AmJo ~‹T>H$a Ord Ho$dbkmZ H$aVo h¢Ÿ&
nmVm h¡Ÿ& (2) Ad{YkmZr _w{Z ñdJ©, ZaH$ Am{X ñWmZm| _| {deof gr_m
`hm± H$moB© H$ho {H$ A^r Ho$dbkmZ Zht h¡, {\$a _w{ZnZo H$m Š`m n`©ÝV OmZ gH$Vo h¢ Am¡a _Z…n`©` kmZr AÝ` Ho$ _Z _| pñWV {dMmam|
H$m_ ? Vmo Cggo H$hVo h¢ {H$ ^mB© ! Ho$dbkmZ H$m gmYZ _w{ZnZm h¡Ÿ& H$mo OmZ boVo h¢, CZH$s d¡`md¥{Îm ew^mon`moJr H$aVo h¢Ÿ& H$moB© ~r_ma hmo
CgH$s gå`H²$ lÕm Vmo H$aŸ& gå`H²$ lÕm Ho$ {~Zm gå`½Xe©Z Zht hmoJm
Vmo CZH$s godm H$m ^md H$aVo h¢, BgàH$ma _w{Z H$m CnH$ma H$aVo h¢Ÿ&
Am¡a gå`½Xe©Z Ho$ {~Zm _w{ZnZm AWdm _w{º$ Zht hmoJr, AV… O¡gm
VrWªH$a ^JdmZ Ho$ à{V CnH$ma H$s àd¥{Îm • gd©k ^JdmZ
dñVwñdê$n h¡ d¡gm lÕmZ-kmZ H$aZm Mm{hEŸ&
{damO_mZ hmo§, dhm± ~mah g^m`| hmoVr h¢Ÿ& {Xì`Üd{Z {IaVr h¡Ÿ& hm|R>
· ew^mon`moJr _w{Z Mma l_U g§K Ho$ à{V CnH$ma H$s àd¥{Îm H$aVo h¢Ÿ&
CnH$ma H$m ñdê$n • ~ÝX ahVo h¢Ÿ& BÀN>m Ho$ {~Zm hr AmË_m Ho$ gdmªJ àXoem| go AZjar dmUr
CZ ew^mon`moJr _w{Z H$mo ewÕmË_ n[aU{V Ho$ ajU _| {Z{_Îm^yV {IaVr h¡Ÿ& ^JdmZ O_rZ go D$na A§Varj _| {damOVo h¢Ÿ& Bgg_`
Mma àH$ma Ho$ g§K H$m CnH$ma H$aZo H$s àd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ& l_U Mma àH$ma ew^mon`moJr _w{Z H$mo amJ Amdo V~ do CZH$s dmUr gwZZo OmVo h¢Ÿ& dmUr
Ho$ h¢ • gwZH$a O¡go ^JdmZ H$hVo h¢, d¡go hr AnZo ñdê$n _| EH$mJ« hmo OmVo h¢,
(1) F${Õdmbo l_U F${f h¢Ÿ& `hr VrWªH$a H$s godm Am¡a CnH$ma {H$`m • Eogm H$hZo _| AmVm h¡Ÿ&
(2) Ad{YkmZ, _Z…n`©`kmZ AWdm Ho$dbkmZdmbo l_U (3) `{V …• Cne_H$ AWdm jnH$ loUr _| Amê$‹T> _w{ZamO H$mo
_w{Z h¢Ÿ& XoIH$a ew^mon`moJr _w{Z {dMma H$aVm h¡ {H$ Ahmo ! YÝ` AmnH$s XemŸ&
(3) Cne_H$ AWdm jnH$ loUr _| Amê$‹T> l_U `{V h¢Ÿ& AmË_ñd^md _| pñWa hmoH$a Omo nwZ… ZrMo AmVo h¢, dh Cne_ loUr
(4) gm_mÝ` gmYw AZJma h¢Ÿ& H$hbmVr h¡ Am¡a AmË_ñd^md _| pñWa hmoH$a Omo ZrMo Z AmH$a
BgàH$ma Mma àH$ma H$m l_U g§K h¡Ÿ& gmYw, Am{`©H$m, lmdH$, Ho$dbkmZ Xem H$mo àmá H$aVo h¢, dh jnH$ loUr H$hbmVr h¡Ÿ&
lm{dH$mAm| H$mo ^r Jm¡Uê$n go g§K H$hVo h¢Ÿ& EH$ Ord AÝ` Ho$ à{V {OgàH$ma Zm[a`b H$m g\o$X Jmobm ~mha H$s N>mb, H$mMbr Am¡a
CnH$ma Zht H$aVm; {H$ÝVw `hm± MaUmZw`moJ _| {Z{_Îm go H$WZ {H$`m h¡Ÿ& bm{b_m go a{hV h¡, CgràH$ma eara ~mø N>mb g_mZ h¡, H$_©
ew^mon`moJr _w{Z H$mo CgàH$ma H$m {dH$ën CR>Vm h¡ Am¡a {dH$ën Ho$ H$mMbrg_mZ h¡ Am¡a nwÊ`-nmn {dH$mar ^md bm{b_m Ho$ g_mZ h¢, BZ
H$mb _| CZH$m bj {H$gHo$ D$na hmoVm h¡, `h ~VmVo h¢Ÿ& g~go a{hV AmË_m ewÕ AmZÝXH$ÝX g\o$X Jmobo Ho$ g_mZ h¡ • Eogo
(1) F${f …• AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ {OZ _w{ZamO H$mo F${Õ àJQ> hþB© M¡VÝ` Jmobo _| brZ hmoZo na n[anyU©Xem àJQ> hmoVo hr _mÌ M¡VÝ`Jmobm
156
312 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 249 313

(M¡VÝ`gy`©) {XImB© XoVm h¡ • Eogr Xem H$mo àmá H$aZo Ho$ {bE Omo `ËZ
H$aVo h¢, do `{V h¢Ÿ& àdMZgma JmWm 250
BZ `{V`m| H$mo XoIH$a ew^mon`moJr _w{Z {dMma H$aVo h¢ • Ahm ! A~, àd¥{Îm Ho$ g§`_ H$s {damoYr hmoZo H$m {ZfoY H$aVo h¢ (AWm©V²
YÝ` AdVma ! _¢ ^r loUr _m±S>H$a Ho$dbkmZ àmá H$ê±$Jm `hr ^mdZm ew^mon`moJr l_U Ho$ g§`_ Ho$ gmW {damoYdmbr àd¥{Îm Zht hmoZr Mm{h`o
`{V Ho$ à{V CnH$ma h¡Ÿ& • Eogm H$hVo h¢) •
(4) AZJma • gm_mÝ` gmYwŸ& AmJma AWm©V² _H$mZ BË`m{XŸ& `h O{X Hw$U{X H$m`IoX§ doÁOmdÀMËW_wÁOXmo g_UmoŸ&
{OgHo$ Zht hmoVo h¢, do AZJma h¡Ÿ& n[aJ«h a{hV Eogo gmYw Ho$ à{V U hd{X hd{X AJmamo Yå_mo gmo gmd`mU§ go&&250&&
d¡`md¥{Îm H$m ^md dh CZHo$ à{V CnH$ma h¡Ÿ& ( h[aJrV )
BgàH$ma H$s àd¥{Îm _| amJ H$s _w»`Vm h¡Ÿ& `h àd¥{Îm ew^mon`moJr Omo l_U d¡`md¥{Îm _| N>hH$m` H$mo nr{‹S>V H$a|Ÿ&
_w{Z H$mo hmoVr h¡Ÿ& "amJàYmZVm' Eogm eãX `hm± {b`m h¡Ÿ& Ñ{ï> _| dh J¥hr hr h¡ Š`m|{H$ `h Vmo lmdH$m| H$m Y_© h¡Ÿ&&250&&
amJàYmZVm Zht h¡, Ñ{ï> _| Vmo kmZàYmZVm hr h¡Ÿ& AIÊS> kmZñd^md AÝd`mW© …• [ `{X ] `{X (l_U) [ d¡`md¥Ë`W©_² CÚV… ] d¡`md¥{Îm
hr h¡; {H$ÝVw ñdê$n _| pñWa Z hmoH$a O~ ew^amJ _| dV©Z hmoVm h¡, Vmo Ho$ {b`o CÚ_r dV©Vm hþAm [ H$m`IoX§ ] N>h H$m` H$mo nr{‹S>V [ H$amo{V ]
H$aVm h¡ Vmo dh [ l_U… Z ^d{V ] l_U Zht h¡, [ AJmar ^d{V ]
dh amJàYmZVm h¡Ÿ&
J¥hñW h¡; (Š`m|{H$) [ g… ] dh (N>h H$m` H$s {damYZm g{hV d¡`md¥{Îm
Eogm ñdê$n gmVd| JwUñWmZdVu ewÕmon`moJr _w{Z H$m Zht hmoVmŸ& [ lmdH$mUm§ Y_©… ñ`mV² ] lmdH$m| H$m Y_© h¡Ÿ&
CÝh| _w{Z H$s godm AWdm ^JdmZ H$s ^{º$ H$m ^r ^md Zht dV©Vm h¡Ÿ& Q>rH$m …• Omo (l_U) Xygao H$s ewÕmË_n[aU{V H$s ajm hmo Eogo
gd©k H$s g^m _| H$moB© _w{ZamO Omd| dhm± ewÕ^md hm| Am¡a nwéfmW© A{^àm` go d¡`md¥Ë` H$s àd¥{Îm H$aVm hþAm AnZo g§`_ H$s {damYZm
H$mo OmJ¥V H$a ñdê$n _| brZVm H$ao, V~ CgH$m Cn`moJ ^JdmZ H$s H$aVm h¡, dh J¥hñWY_© _| àdoe H$a ahm hmoZo go lm_Ê` go À`wV hmoVm
dmUr g_PZo H$s Amoa Zht h¡, AV… CgZo ^JdmZ H$m AZmXa {H$`m • h¡Ÿ& Bggo (Eogm H$hm h¡ {H$) Omo ^r àd¥{Îm hmo dh gd©Wm g§`_ Ho$ gmW
Eogm Zht h¡ AWdm ñdê$n brZVm Ho$ g_` H$moB© _w{Z AñdñW hmo Vmo {damoY Z Am`o BgàH$ma hr H$aZr Mm{h`o, Š`m|{H$ àd¥{Îm _| ^r g§`_ hr
CZH$s d¡`md¥{Îm H$m ^md ^r ewÕmon`moJr _w{Z H$mo Zht hmoVm, AV… do gmÜ` h¡Ÿ&
_w{Z H$m AZmXa H$aVo h¢ • Eogm ^r Zht h¡Ÿ& ^mdmW© …• Omo l_U N>h H$m` H$s {damYZm g{hV d¡`md¥Ë`m{X
`hm± Vmo _w{ZamO H$mo ew^^md Amd| Vmo {H$gàH$ma H$s àd¥{Îm hmoVr àd¥{Îm H$aVm h¡, dh J¥hñWY_© _| àdoe H$aVm h¡; Bg{b`o l_U H$mo
h¡, CgH$s _`m©Xm ~VbmB© h¡Ÿ& d¡`md¥Ë`m{X H$s àd¥{Îm BgàH$ma H$aZr Mm{h`o {H$ {Oggo g§`_ H$s
· {damYZm Z hmoŸ&
`hm± BVZm {deof g_PZm Mm{h`o {H$ • Omo ñdeara nmofU Ho$ {b`o
`m {eî`m{X Ho$ _moh go gmdÚ H$mo Zht MmhVm Cgo d¡`md¥Ë`m{X _| ^r
157
314 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 250 315

gmdÚ H$s BÀN>m Zht H$aZr Mm{h`o, dh emo^mñnX h¡Ÿ& Omo AÝ`Ì Vmo JmWm 250 na àdMZ
gmdÚ H$s BÀN>m H$ao; {H$ÝVw AnZr AdñWm Ho$ `mo½` d¡`md¥Ë`m{X Y_©H$m`© · _w{Z d¡`md¥Ë` H$s àd¥{Îm _| N>hH$m` Ho$ Ordm| H$mo Xw…I Xodo Vmo dh
_| gmdÚ H$mo Z Mmho Vmo CgHo$ gå`ŠËd hr Zht h¡Ÿ& _w{Z Zht H$hbmVmŸ&
JmWm 250 H$s CËWm{ZH$m na àdMZ gå`½Xe©Z H$s ~mV H$aZo Ho$ níMmV² A~, _w{ZamO H$mo dV©Zodmbo
· {^Þ-{^Þ JwUñWmZ _| àd¥{Îm H$s _`m©Xm • amJ H$s ~mV H$aVo h¢Ÿ& {H$gr _w{ZamO H$mo H$Xm{MV² H$moB© amoJ hmo, WH$mdQ>
(1) AmË_m AmZÝXñdê$n h¡, `h ^ybH$a na _| gwI h¡, nwÊ` go hþB© hmo Vmo AÝ` _w{ZamO H$m CZH$s d¡`md¥{Îm H$s Amoa bj OmVm h¡; dhm±
Y_© hmoVm h¡ • Eogr {OgH$s _mÝ`Vm h¡, Cg Ord H$s àd¥{Îm n`m©`_y‹T> do CZH$s d¡`md¥{Îm ^r H$aVo h¢, {H$ÝVw `{X Cg d¡`md¥{Îm _| naOrd H$s
h¡Ÿ& dh {_Ï`m^«mpÝVê$n àd¥{Îm CgHo$ ñd`§ Ho$ AkmZ Ho$ H$maU h¡Ÿ& qhgm hmoVr hmo Vmo CZH$m _w{ZnZm Zht ahVmŸ&
AnZr Bg ^«mpÝVê$n àd¥{Îm Ho$ H$maU dh n`m©` Am¡a nanXmWm] _| hr n¥Ïdr, A{¾, nmZr, dm`w _| Ag§»` Ord h¢ Am¡a A^ú` (Amby,
\o$a\$ma H$s ~w{Õ H$aVm h¡, {H$ÝVw dmñVd _| Eogm hmoVm Zht h¡Ÿ& bhgwZ) Am{X nXmWm] _| ^r AZ§V Ord h¢; AV… CZH$s qhgm H$m Xmof
(2) MVwW© JwUñWmZdVu Y_u Ord H$mo AmË_m H$m ^mZ h¡Ÿ& earam{X bJo • Eogm àdV©Z _w{ZamO Zht H$aVoŸ&
{H«$`m _oar Zht h¡, {dH$ma _oam Zht h¡, {dH$ma _oam {ÌH$mbr ñdê$n Zht ^JdmZ H$s nyOm Am{X Ho$ {bE Obm{X bmZoê$n Omo lmdH$m| Ho$
h¡ • Eogm ^mZ hmoZo go CgHo$ Cº$ ^«m§{Vê$n àd¥{Îm {_Q> JB© h¡; {H$ÝVw H$V©ì` h¢, do _w{ZamO Zht H$aVo h¢Ÿ& àË`oH$ Ord H$s AdñWm H«$_~Õ
ew^mew^ ^mdm| H$s àd¥{Îm h¡Ÿ& h¡Ÿ& N>hH$m` Ho$ Ordm| H$m OÝ_Zm Am¡a _aZm ^r H«$_~Õ h¡, CÝh| h_
(3) nm±Md| JwUñWmZ _| ^«m§{V H$s àd¥{Îm Zht h¡Ÿ& Amg{º$ ^r H$_ à`ËZnyd©H$ ~Mm Zht gH$Vo Am¡a qhgm Ho$ ^md go CÝh| _ma ^r Zht
A§e _| h¡Ÿ& nmn H$m ^md H$_ h¡ Am¡a d«Vm{X H$s àd¥{Îm A{YH$ h¡Ÿ& gH$VoŸ&
(4) N>R>d| JwUñWmZ _| ^«m§{V H$s àd¥{Îm Zht h¡ VWm Aew^^mdm| _| `hm± Vmo AmË_kmZ hmoZo na amJ H$s _`m©Xm {H$VZr Am¡a H¡$gr hmoVr
^r A{YH$ àd¥{Îm Zht h¡, ew^ê$n àd¥{Îm hmoVr h¡ Am¡a dh ^r _`m©Xm _| h¡? CgH$m ñdê$n ~Vm`m h¡Ÿ& gå`½Ñ{ï> lmdH$ H$mo AmË_^mZ hmoZona
hr hmoVr h¡Ÿ& ^r dh ñd`§ Ho$ {bE Am¡f{Y Am{X bmVm h¡, `h amJ H$s àd¥{Îm h¡;
(5) gmVd| JwUñWmZ _| ~w{Õnyd©H$ amJ H$m A^md h¡Ÿ& ewÕmË_m _| {H$ÝVw _w{ZamO H$mo lmdH$ Ho$ g_mZ amJ Zht hmoVm h¡Ÿ& `{X _w{ZamO H$mo
brZVmê$n àd¥{Îm h¡Ÿ& MVwW© go ~mahd| JwUñWmZ VH$ AnyU© ^y{_H$m h¡Ÿ& CgàH$ma H$m amJ Amd| Am¡a do VXZwgma H$m`© H$a| Vmo CZHo$ lmdH$nZm
AmË_m H$m ^mZ hmo Am¡a erK« hr {Z_©bXem H$s àm{á hmo Omdo • Eogm hmo OmEJmŸ& dh Ord ^r ^m«pÝV Ho$ H$maU {_Ï`mÑ{ï> H$hbm`oJmŸ&
Zht h¡Ÿ& _{bZVm Am¡a {Z_©bVm H$m ñdê$n ^r OmZZm Mm{hEŸ& nanXmWm] {dîUwHw$_ma _w{Z H$m Zm_ dmËgë` A§J _| à{gÕ hþAm • Eogm
_| àd¥{Îm Vmo AkmZr `m kmZr H$moB© ^r Zht H$a gH$Vm h¡Ÿ& emóm| _| AmVm h¡Ÿ& gmV gm¡ _w{Z`m| H$mo ~MmH$a do CZHo$ ajU _| {Z{_Îm
`hm± N>R>d| JwUñWmZ _| PybZodmbo _w{ZamO H$mo ew^amJ H$s CnpñW{V hþE; {H$ÝVw ñd`§ H$m _w{ZnZm N>mo‹S>H$a do {ZMbr Xem H$mo àmá hþE WoŸ&
_| {H$VZr {Z_©bVm h¡ Am¡a {H$VZr _{bZVm h¡ CgH$s _`m©Xm ~VmB© h¡; `Ú{n {ZOñdê$n H$m ^mZ Ny>Q>m Zht Wm,{H$ÝVw ~mø _| Omo {H«$`m hþB©
{H$ÝVw g§`_ H$mo {damoY CËnÞ H$aZodmbr àd¥{Îm CZHo$ Zht hmoVrŸ& dh _w{ZnZo Ho$ `mo½` Zht WrŸ&
158
316 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 250 317
Omo _w{ZamO ""AÝ` _w{Z Ho$ ewÕ AmË_m H$s brZVm H$m ajU amJ h¡, VXZwgma àd¥{Îm H$mo CnMma go ì`dhma Y_© H$hVo h¢Ÿ&
hmoJm'' • Eogo A{^àm` go CZH$s d¡`md¥{Îm H$aVo h¢, do ñd`§ Ho$ g§`_ H$s ^mdmW© na àdMZ
{damYZm Ho$ H$maU J¥hñWXem _| Am OmVo h¢ Am¡a Bg nm±Md| JwUñWmZ Omo _w{ZamO N>hH$m` Ho$ Ordm| H$mo Xw…I XoH$a d¡`md¥Ë` Am{X H$s
_| AmZo na ^r do ñd`§ H$mo _w{ZnZm _mZ| Vmo {_Ï`mÑ{ï> hmo OmVo h¢Ÿ& àd¥{Îm H$aVo h¢, dh _w{Z Zht h¢, {_Ï`mÑ{ï> h¢Ÿ& N>h H$m` Ho$ Ordm| H$mo _¢
· _w{ZamOm| H$mo g§`_ Ho$ gmW {damoY Z hmo, BgàH$ma H$m AmMaU ~Mm gH$Vm hÿ± AWdm _ma gH$Vm hÿ± • Eogm _mZZodmbm Vmo {_Ï`mÑ{ï>
H$aZm Mm{hEŸ& hr h¡Ÿ& `hm± ^mdm| H$s àYmZVm go ~mV H$s h¡Ÿ&
`hm± H$hVo h¢ {H$ _w{Z`m| H$mo Omo ew^amJ H$s àd¥{Îm hmoVr h¡, dh `hm± ~VmVo h¢ {H$ _w{Z`m| H$mo d¡`md¥Ë` Am{X H$s àd¥{Îm BgàH$ma
gd©Wm g§`_ _| {damoY Z Amdo, BgàH$ma H$s hmoZm Mm{hEŸ& dmËgë`, hmoZm Mm{hE {H$ {Oggo g§`_ _| {damYZm Zht hmoŸ& gmW hr d¡`md¥{Îm H$m
à^mdZm, CnXoe Am{X Ho$ ^md CËnÞ hmoVo h¢; {H$ÝVw CZ_| _`m©Xm hmoZm Vrd« amJ ^r Zht hmoZm Mm{hE, `h {deof g_PZmŸ&
Mm{hEŸ& CZ ^mdm| _| BVZr Vrd«Vm Zht hmoZm Mm{hE {H$ {Oggo ñd`§ Ho$ Omo _w{ZamO ñd`§ Ho$ eara Ho$ à{V {H$gràH$ma H$s nmnàd¥{Îm Zht
g§`_ nmbZ _| {damoY CËnÞ hmo, Š`m|{H$ àd¥{Îm _| g§`_ hr gmÜ` h¡Ÿ& H$aVo AWdm {eî`m{X go _moh ^r Zht H$aVo CZHo$ {bE d¡`md¥Ë`, ^{º$
Ðì`Ñ{ï> H$s Anojm EH$ na_ nm[aUm{_H$ ^md hr gmÜ` h¡Ÿ& {Z{_Îm Am{X ^mdm| _| Ama§^m{X H$m nmn^md Z H$aZm hr emo^mñnX h¡Ÿ&
Am¡a H$_© Ho$ {~Zm, nwÊ`-nmn Ho$ A§e a{hV ewÕ {ÌH$mbr Ðì` hr Ü`o` · Omo g§gma-gmdÚ Ho$ H$m`m] _| àd¥{Îm H$aVm h¡, {H$ÝVw Y_© H$m`m] _|
h¡Ÿ& nwÊ`^md AWdm àJQ> Am§{eH$ kmZ go Y_© Zht hmoVmŸ& EH$ M¡VÝ` CËgmh Zht ~VmVm, dh XrK©g§gmar h¡Ÿ&
Ho$ AmYma go hr Y_© hmoVm h¡Ÿ& AÝ` bmoJ nmn àd¥{Îm H$aVo h¢ • Eogm _mZH$a Omo J¥hñW g§gma _|
n§M _hmd«Vm{X Ho$ nmbZ go Y_© Zht hmoVmŸ& Y_© Vmo {ÌH$mbr Ðì` Ama§^-g_ma§^ H$aVm h¡ VWm ñd`§ Ho$ AdñWm `mo½` d¡`md¥Ë`, ^{º$
Ho$ Aml` go hmoVm h¡, Ohm± EH$ ewÕñd^md hr Ü`o` hmoVm h¡Ÿ& ewÕñd^md Am{X Y_© H$m`m] _| Ama§^ H$aZo _| nmn _mZH$a Y_©H$m`© Zht H$aVm h¡,
hr gmYZo `mo½` h¡, `h ^mZ CÝh| {ZaÝVa ~Zm ahVm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo dh J¥hñW hr Zht h¡Ÿ&
_`m©Xm _| ew^amJ AmVm h¡ Am¡a g§`_ _| ~mYm Z Amdo Eogm ew^amJ ñd`§ Ho$ b‹S>Ho$ H$s emXr-{ddmh hmo Vmo Iy~ d¡^d H$m àXe©Z
CZH$mo dV©Vm h¡, AV… g§`_ H$mo gmÜ` H$hm h¡Ÿ& H$aVm h¡ Am¡a ^JdmZ H$s nyOm, ^{º$ àg§J H$s ~mV Amdo Vmo Ama§^m{X
MaUmZw`moJ _| n`m©` H$mo hr gmÜ` H$hm h¡Ÿ& MaUmZw`moJ _| AmË_m àd¥{Îm go _Zm H$aVm h¡Ÿ& nyOm H$aZo AWdm _§{Xa ~ZmZo _| Ordm| H$s qhgm
{^Þ Am¡a Ðì`mZw`moJ _| AmË_m {^Þ • Eogm Zht h¡, _mÌ H$WZnÕ{V _| hmoVr h¡, AV… h_| N>hH$m` Ho$ Ordm| H$s qhgm Zht H$aZm Mm{hE • Eogm
AÝVa h¡Ÿ& MaUmZw`moJ ew^^md Am¡a {Z{_ÎmàYmZ H$WZ H$aVm h¡; {H$ÝVw H$hVm h¡Ÿ&
ew^^md go Y_© hmoVm h¡ • Eogm CgH$m H$WZ Zht h¡Ÿ& Cggo kmZr nyN>Vo h¢ {H$ nwÌ H$s emXr Ho$ g_` nmZr Am{X H$m
MaUmZw`moJ ew^amJ H$s _`m©Xm ~VmVm h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Cg ew^amJ Anì`` hþAm {H$ Zht? agmoB© _| Ordm| H$s qhgm hþB© {H$ Zht? Cgg_`
Ho$ g_` ^r ewÕVm H$m ^mZ h¡Ÿ& Bg Anojm go CÝh| ew^amJ H$m ZH$ma hr qhgm H$m ~hmZm Zht Wm Am¡a Y_© H$s ~mV AmVo hr qhgm H$m ~hmZm
dV©Vm h¡Ÿ& {OVZr pñWaVm h¡, CVZm {ZíM`Y_© h¡ Am¡a Omo Y_m©ZwHy$b ~ZmVm h¡, BgH$m _Vb~ h¡ Cg Ord H$mo Y_© go ào_ hr Zht h¡Ÿ&
159
318 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 250 319

emXr-nmQ>u _| nm±M-nƒrg hOma én`o IM© H$aVm h¡ Am¡a Y_© _| {_Ï`mÑ{ï> hmo OmVo h¢Ÿ&
ñd`§ H$s Amoa go nm±M gm¡ én`o XoVm h¡ Vmo ~hþV Xo {X`m • Eogm _mZVm h¡Ÿ& lmdH$ hmo Vmo AnZo eara, Hw$Qw>å~ Am{X Ho$ {bE àd¥{Îm H$aVo h¢
ñd`§ Ho$ {bE AmbremZ _H$mZ ~ZmVm h¡ Am¡a Y_m©Ë_m Ho$ {bE _H$mZ Am¡a én`m IM© H$aVo h¢, naÝVw Y_© Ho$ àg§J _| à^mdZm hmo d¡gm H$m`©
~ZmZo H$s MMm© hmodo Vmo gm_mÝ`gm _H$mZ ~ZmZo H$s H$hVm h¡Ÿ& `h Zht H$aVoŸ& N>h H$m` Ho$ Ordm| H$s qhgm hmoJr • Eogm ~hmZm ~ZmVo h¢Ÿ&
{ZéËgmh/Aé{M H$m ÚmoVH$ h¡Ÿ& ñd`§ H$fm` H$m nmofU H$aVo h¢, CÝh| gå`½Xe©Z Zht hmo gH$Vm do g§gma
g§gma Ho$ àË`oH$ H$m`© Ho$ {bE g_` {ZH$mbVm h¡, {H$ÝVw Y_© H$m`© H$s é{Mdmbo Ord h¢Ÿ&
Ho$ {bE H$h| Vmo BgHo$ nmg g_` Zht h¡ • Eogo Ord H$mo Y_© H$s é{M Zht Ohm± Ohm± Omo Omo `mo½` h¡, dhm± g_Po dohŸ&
h¡, dh {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& dh g§gma H$s é{Mdmbm XrK© g§gmar Ord h¡Ÿ& Y_u dhm± dhm± dh dh AmMa|, AmË_mWu OZ VohŸ&&
Ord H$mo Y_©à^mdZm Ho$ g_` H$fm` KQ>H$a ew^amJ Am`o {~Zm Zht AV… Ohm± Omo hmo, {OgàH$ma go hmo Cgo OmZH$a amJ H$mo KQ>mH$a
ahVm h¡Ÿ& AmMaU H$aZm Mm{hEŸ&
{OZ J¥hñWm| H$mo AmË_m H$m ^mZ h¡, {OZH$s AamJr Ñ{ï> h¡, CÝh| gå`½Xe©Z hmoZo Ho$ ~mX gmYw hþE Ord H$mo amJ ~mH$s h¡, CgH$m
amJ Ho$ hmoZona amJ H$s {H$VZr àd¥{Îm hmoVr h¡, dh ~VmVo h¢Ÿ& amJ go na _| bú` H$hm± h¡ ? `hm± CgH$m dU©Z h¡Ÿ& gå`½Xe©Z/gå`½kmZ Am¡a
H$m`© hmoVm h¡ Am¡a amJ Z hmo Vmo na _| H$m`© Zht hmoVm `h _mÝ`Vm gå`H²$Mm[aÌ hmo Vmo gmYwnZm hmoVm h¡, CgHo$ {~Zm gmYwnZm Zht hmoVmŸ&
PyR>r h¡Ÿ& lÕm-kmZnyd©H$ {Og gmYw H$mo amJ dV©Vm h¡ dh Xygao Ho$ {bE hmoVm
· {^Þ-{^Þ ^y{_H$mAm| _| `WmW© kmZ {~Zm gm_m{`H$ Zht hmoVr h¡Ÿ& h¡ • Eogm Zht h¡; {H$ÝVw {OZ _w{Z`m| H$mo AnZr _`m©Xm Ho$ CnamÝV amJ
^mB© ! amJr Ord drVamJ Zht hþAm h¡Ÿ& ñd^md _| R>ha Zht gH$Vm, AmVm h¡, CÝh| N>hH$m` Ho$ Ordm| H$mo H$ï> XoZo H$m ^md Amd| Vmo do _w{ZnZo
AV… Y_©ê$n amJ H$B© {XemAm| _| Ky_Vm h¡, {Ogo h_| OmZZm Mm{hEŸ& go ^«ï hmo OmVo h¢Ÿ& J¥hñW H$mo AnZo ñd^md H$s _{h_m ^ybH$a ñd^md
amJ go Y_© hmoVm h¡ AWdm amJ go na _| Hw$N> hmoVm h¡ • Eogr ~mV Zht h¡; Ho$ gmYH$ Ordm| Ho$ à{V ew^amJ Zht Amdo Am¡a bm¡{H$H$OZm| Ho$ à{V
{H$ÝVw àeñV amJ {H$gàH$ma H$m hmoVm h¡ Am¡a Cgg_` {H$gàH$ma H$s Vrd«amJ Amdo Vmo Cgo gå`½Xe©Z Zht hmo gH$VmŸ&
^y{_H$m hmoZr Mm{h`o; `h ~mV ~VmVo h¢Ÿ& `WmW© kmZ-lÕmZ {~Zm A~ AmJm_r JmWm _| ew^mon`moJr Ho$ ew^amJ H$s àd¥{Îm Xmo àH$ma
gm_m{`H$ ^r Zht hmo gH$VrŸ& Xoh H$mo ~¡R>mVm hÿ±, dmUr H$mo _m¡Z aIVm hÿ± go hmoVr h¡, dh Xem©Vo h¢Ÿ& AmË_m H$m ^mZ h¡, _¢ ewÕ hÿ±, OJV Ho$ g_ñV
• `h Vmo {_Ï`m^md h¡Ÿ& O‹S> H$s AdñWm O‹S> Ho$ H$maU hmoVr h¡Ÿ& AmË_m nXmWm] H$m kmVm hÿ± Am¡a do _oao ko` h¢Ÿ& _¢ kmVm-Ñï>m hÿ± Am¡a do _oao Ñí` h¢Ÿ&
Am¡a eara {^Þ-{^Þ h¢ • Eogm ^mZ hmoZo Ho$ níMmV² amJ hmo Vmo {H$gàH$ma CZgo _wPo bm^-ZwH$gmZ Zht h¡ • Eogm ^mZ hmoZo na ^r Omo amJ h¡,
H$m hmoJm? dh ^r OmZZm Mm{hEŸ& CgHo$ Xmo {d^mJ h¡, CÝh| `hm± ~VmVo h¢Ÿ& Omo ewÕmË_m AmË_n[aU{V _|
`hm± H$moB© H$ho {H$ _w{Z d¡`md¥{Îm Am{X Ho$ H$m`© Ho$ {bE Vrd« amJ brZ h¡, dh ñd`§ Ho$ {bE CnH$ma H$aZo `mo½` h¡, `h ~mV _yb JmWm _| h¡
H$aVo h¢, {H$ÝVw `{X do N>h H$m` H$s {damYZm H$a| Vmo CZ_| _w{ZnZm Zht Am¡a Omo nwÊ` `m {Z{_Îm go bm^ _mZVo h¢ CZHo$ à{V CnH$ma Zht H$aZm
ahVm, A{nVw do J¥hñW hmo OmVo h¢ Am¡a Ñ{ï> _| {dnarVVm Amdo Vmo Mm{hE, Bg ~mV H$mo ZmpñV go Q>rH$m _| ~Vm`m h¡Ÿ& ·
160
320 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 321

^mdmW© …• `Ú{n AZwH$ånmnyd©H$ namonH$mañdê$n àd¥{Îm go Aën


bon Vmo hmoVm h¡, VWm{n `{X (1) ewÕmË_m H$s kmZXe©Zñdê$n M`m©dmbo
àdMZgma JmWm 251
ewÕ O¡Zm| Ho$ à{V VWm (2) ewÕmË_m H$s CnbpãY H$s Anojm go hr, dh
A~, àd¥{Îm Ho$ {df` Ho$ Xmo {d^mJ ~VbmVo h¢ (AWm©V² A~ `h
àd¥{Îm H$s OmVr hmo Vmo ew^mon`moJr Ho$ CgH$m {ZfoY Zht h¡, naÝVw `Ú{n
~VbmVo h¢ {H$ ew^mon`mo{J`m| H$mo {H$gHo$ à{V CnH$ma H$s àd¥{Îm H$aZm
AZwH$ånmnyd©H$ namonH$mañdê$n àd¥{Îm go Aën hr bon hmoVm h¡ VWm{n
`mo½` h¡ Am¡a {H$gHo$ à{V Zht) …•
OmoÊhmU§ {UadoŠI§ gmJmaUJmaM[a`OwÎmmU§Ÿ& (1) ewÕmË_m H$s kmZXe©Zê$n M`m©dmbo ewÕ O¡Zm| Ho$ A{V[aº$ Xygam|
AUwH§$n`mod`ma§ Hw$ìdXw bodmo O{X {d Aßnmo&&251&& Ho$ à{V VWm (2) ewÕmË_m H$s CnbpãY Ho$ A{V[aº$ AÝ` {H$gr ^r
( h[aJrV ) Anojm go, dh àd¥{Îm H$aZo H$m ew^mon`moJr Ho$ {ZfoY h¡, Š`m|{H$ BgàH$ma
X`m go godm gXm Omo l_U-lmdH$OZm| H$sŸ& go na H$mo `m {ZO H$mo ewÕmË_n[aU{V H$s ajm Zht hmoVrŸ&
H$ao dh ^r Aënbonr H$hm h¡ {OZ_mJ© _|Ÿ&&251&& JmWm 251 na àdMZ
AÝd`mW© …• [ `Ú{n Aën… bon… ] `Ú{n Aën bon hmoVm h¡ · ew^mon`moJr H$mo Y_m©Ë_m Ordm| Ho$ à{V {Zanojê$n go namonH$ma
VWm{n [ gmH$mamZmH$maM`m©`wº$mZm_² ] gmH$ma-AZmH$ma M`m©`wº$ àd¥{Îm hmoVr h¡Ÿ&
[ O¡ZmZm§ ] O¡Zm| H$m [ AZwH$ån`m ] AZwH$ånm go [ {Zanoj§ ] {ZanojV`m Y_u Ord ew^{dH$ënm| _| Y_© Zht _mZVm, {\$a ^r `hm± ew^amJ
[ CnH$ma§ H$amoVw ] (ew^mon`moJ go) CnH$ma H$amoŸ& H$s _`m©Xm H$m dU©Z {H$`m h¡Ÿ& M¡VÝ`VÎd H$m lÕmZ-kmZ hmoZo na Y_u
Q>rH$m …• Omo AZwH$ånmnyd©H$ namonH$mañdê$n àd¥{Îm CgHo$ H$aZo go H$s Ñ{ï> _| gyú_Vm AmVr h¡Ÿ& Bg gyú_Vmnyd©H$ CgHo$ AÝVa pñWaVm ^r
`Ú{n Aën bon Vmo hmoVm h¡, VWm{n AZoH$mÝV Ho$ gmW _¡Ìr go {OZH$m ~‹T>r h¡Ÿ&
{MÎm àd¥Îm hþAm h¡ Eogo ewÕ O¡Zm| Ho$ à{V • Omo {H$ ewÕmË_m Ho$ kmZ- ew^amJ Ho$ H$maU nwÊ`~§Y hmoVm h¡, {H$ÝVw dh AmË_m H$s em§{V H$mo
Xe©Z _| àdV©_mZ d¥{Îm1 Ho$ H$maU gmH$ma • AZmH$ma2 M`m©dmbo h¢ amoH$Vm h¡ VWm kmZmdaU, Xe©ZmdaU, _mohZr`, A§Vam` Am{X nmn-
CZHo$ à{V • ewÕmË_m H$s CnbpãY Ho$ A{V[aº$ AÝ` g~H$s Anojm àH¥${V`m| H$m ^r ~§Y H$amVm h¡Ÿ& BgàH$ma ew^^md go nmn d nwÊ` XmoZm|
{H$`o {~Zm hr, Cg àd¥{Îm Ho$ H$aZo H$m {ZfoY Zht h¡; {H$ÝVw Aën bon H$m ~§Y hmoVm h¡Ÿ&
dmbr hmoZo go g~Ho$ à{V g^r àH$ma go dh àd¥{Îm A{Z{fÕ hmo Eogm Zht gmH$ma = kmZ, {ZamH$ma = Xe©ZŸ& {OgZo kmZ-Xe©Z _| pñWaVm
h¡, Š`m|{H$ dhm± (AWm©V² `{X g~Ho$ à{V g^r àH$ma go H$s Om` Vmo) H$s h¡, dh O¡Z h¡Ÿ& kmZ-Xe©Z _| a_UVm H$ao dh O¡Z h¡Ÿ& nwÊ`-nmn H$s
Cg àH$ma H$s àd¥{Îm go na Ho$ Am¡a {ZO Ho$ ewÕmË_n[aU{V H$s ajm Zht a_UVm N>mo‹S>H$a AmË_m H$s kmVm-Ñï>mê$n àVr{V H$a| Vmo gå`½Xe©Z
hmo gH$VrŸ& hmoVm h¡ Am¡a Cg_| a_UVm go gå`H²$Mm[aÌ hmoVm h¡Ÿ&
1. d¥{Îm = n[aU{V; dV©Z; dV©Zm dhŸ& AmË_m Vmo OmZZo-XoIZo dmbm h¡Ÿ& `Ú{n dh na H$mo OmZVm Zht
2. kmZ gmH$ma h¡ Am¡a Xe©Z AZmH$ma h¡Ÿ& h¡; VWm{n ñd`§ H$mo OmZVo hþE na H$mo ^r OmZVm h¡Ÿ& _¢ nwÊ`-nmn
161
322 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 323
AWdm AnyU© n`m©`ê$n Zht hÿ±Ÿ& _¢ Vmo {ÌH$mbr km`H$ hÿ± • Eogr àVr{V _¡Ìr hmoZo go {OgH$m {MÎm n{dÌ hmo J`m h¡ • Eogo ewÕ O¡Zr H¡$go h¢? dh
hr gå`½Xe©Z h¡Ÿ& Bg_| a_UVm H$aZodmbm hr gƒm O¡Z _w{Z h¡Ÿ& CnMma ~VmVo h¢Ÿ&
go gå`½Ñ{ï> J¥hñWm| H$mo ^r O¡Z H$hVo h¢Ÿ& ew^mon`moJr H$mo ew^amJ H$m EH$ dñVw _| dñVwnZo H$mo àX{e©V H$aZodmbr nañna {déÕ Xmo
Aën~§YZ h¡, VWm{n kmZ-Xe©Z _| pñWa Ord AZwH§$nm Am{X AÝ` e{º$`m| H$m àH$me hr AZoH$mÝV h¡Ÿ& AZoH$mÝV Ho$ gmW _¡Ìr H$aZo go
{H$gr àH$ma H$s Anojm aIo {~Zm Y_m©Ë_mAm| H$m CnH$ma H$aVo h¢Ÿ& {OgH$m _Z n{dÌ hmo J`m h¡, dhr O¡Zr h¡Ÿ&
`WmW© _| Vmo H$moB© {H$gr H$m CnH$ma Zht H$a gH$Vm, {H$ÝVw amJde {OgàH$ma MH«$dVu amOm gwXe©Z MH«$ Ho$ AmYma go N>h IÊS> H$mo
ew^mon`moJr Ord H$m Y_m©Ë_m H$s Amoa bj OmVm h¡Ÿ& Y_m©Ë_m H$s ewÕ OrVVm h¡, dhm± H$moB© _Ü` _| Amdo Vmo gwXe©Z-MH«$ CgH$m _ñVH$ H$mQ>
AdñWm Ho$ H$mb _| ew^mon`moJr H$m ew^^md {Z{_Îm hmoVm h¡, AV… XoVm h¡, CgràH$ma Y_u Ord AZoH$mÝVê$nr gwXe©Z MH«$ go N>h Ðì`m| Ho$
CnH$ma {H$`m • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ& `hm± AÝ` H$moB© Anojm Zht h¡Ÿ& `WmW© dñVwñdê$n H$mo gmYVm h¡Ÿ& JwU-n`m©`nydH© $ CgH$m ñdê$n OmZVm
ew^mon`moJr H$m bj dhm± Y_m©Ë_m Ord Ho$ {hV Ho$ {b`o OmVm h¡Ÿ& h¡Ÿ& Omo {déÕ H$WZ H$a| CgH$mo nam{OV H$aVm h¡, BgàH$ma EH$m§V
dh ew^amJ ^r kmZ-Xe©Z _| hr {Z{_Îm hmoVm h¡Ÿ& Y_m©Ë_m Ordm| Ho$ _mÝ`Vm H$m Zme hmoVm h¡Ÿ&
A{V[aº$ AÝ` Ordm| Ho$ à{V CÝh| amJ Zht hmoVm h¡Ÿ& · EH$m§V {_Ï`m_mÝ`Vm H$m Zme H$aZodmbo AZoH$m§V H$m ñdê$n •
· AZwH§$nm AWm©V² namonH$ma ñdê$n àd¥{Îm • EH$ dñVw _| dñVwnZo H$mo {gÕ H$aZodmbr nañna {déÕ Xmo e{º$`m|
ew^mon`moJr Ord H$mo AmË_m H$m ^mZ h¡Ÿ& dh OmZVm h¡ {H$ • EH$ H$m àH$me hr AZoH$m§V h¡Ÿ& {damoYr Y_© dñVw H$m Zme Zht H$aVm;
Ord AÝ` Ord H$m CnH$ma Zht H$a gH$Vm, _oao ew^amJ go Y_m©Ë_m H$s A{nVw dñVw H$s {g{Õ H$aVm h¡Ÿ&
ewÕVm H$m ajU Zht hmoVm; {H$ÝVw O~VH$ ñd`§ H$s ñd^md _| pñWaVm (1) _¢ AmË_m kmZñd^mdr hÿ±, na Ord Am¡a O‹S>-nXmW©ê$n Zht hÿ±Ÿ&
Zht hmoVr V~VH$ Y_m©Ë_m H$s ñd^md _| pñWaVm Ho$ {bE Omo amJ CËnÞ (2) nanXmW© Ed§ naOrd na h¢, do _oao AmË_m _| Zht h¡Ÿ&
hmoVm h¡, dh {Z{_Îm hmoZo go AZwH$ånm nyd©H$ namonH$ma ñdê$n àd¥{Îm (3) nadñVw _oao gmW g§`moJê$n h¡, dh _wPo bm^Xm`H$ `m ZwH$gmZ-
H$hbmVr h¡Ÿ& Xm`H$ Zht h¡Ÿ&
`Ú{n ew^amJê$n àd¥{Îm ~§Y H$m H$maU h¡, VWm{n {Ogo ñd`§ Ho$ (4) amJ-Ûof Am{X AdñWm _oao ñd`§ Ho$ H$maU h¡, H$_© AWdm na
ewÕñd^md H$m ào_ h¡, Cgo ewÕ AmË_m Ho$ gmYH$ Ordm| Ho$ à{V ^r nXmW© Ho$ H$maU ZhtŸ&
ew^amJ hmoVm h¡Ÿ& CgH$m `hm± {ZfoY Zht h¡Ÿ& (5) amJ-Ûof Am{X n`m©` ñd Ho$ Xmof go hmoZo na ^r {ÌH$mbr ñd^md
`hm± MaUmZw`moJ H$m H$WZ h¡, AV… ew^amJ hmoZo na dh {H$VZr _| Zht h¢Ÿ&
_`m©Xm H$m hmoVm h¡, CgH$m kmZ H$am`m h¡Ÿ& (6) amJ-Ûof Am{X {dH$ma {dH$maê$n h¡, ewÕ ñd^mdê$n ZhtŸ&
O¡Zr AZoH$m§Vê$nr gwXe©ZMH«$ go N>h Ðì`m| H$mo gmYVm h¡ Am¡a (7) ewÕñd^md ewÕñd^md Ho$ H$maU h¡, {dH$ma Ho$ H$maU ZhtŸ&
EH$m§V_mÝ`Vm H$m Zme H$aVm h¡Ÿ& (8) kmZ H$s n`m©` kmZ Ho$ H$maU h¡, amJ Ho$ H$maU ZhtŸ&
A~, ew^amJ H$s àd¥{Îm {H$gHo$ à{V hmoVr h¡? AZoH$m§V Ho$ gmW (9) EH$ g_` H$s n`m©` EH$ g_`dVu h¡, {ÌH$mbdVu ZhtŸ&
162
324 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 325
(10) EH$ JwU {ÌH$mbê$n h¡, EH$ g_` H$m ZhtŸ& H$m {dMma H$aZo na dñVwpñW{V g_P _| AmVr h¡Ÿ&
(11) EH$ JwU EH$ JwUê$n h¡, gånyU© Ðì`ê$n ZhtŸ& BgàH$ma {Ogo n`m©` H$m `WmW© kmZ h¡, Cgo n`m©`dmZ H$m bj
(12) EH$ JwU EH$ JwUê$n h¡, AÝ` JwUê$n ZhtŸ& H$aZm hmoJmŸ& dñVw H$m H$moB© ^r A§e hmo A§er Ho$ kmZ {~Zm A§e H$m kmZ
(13) Ðì`-Ðì`ê$n h¡, EH$ JwUñdê$n ZhtŸ& gƒm Zht hmo gH$VmŸ& Ðì` Ho$ kmZ {~Zm n`m©` H$m `WmW© kmZ Zht hmo
(14) Ðì`-Ðì`ê$n h¡, EH$ n`m©` {OVZm ZhtŸ& gH$VmŸ& na dñVwAm| H$m ^r `WmW© kmZ H$aZo Ho$ {bE na_mUwAm| H$m
(15) g§gma EH$ g_`dVu h¡, {ÌH$mbr ewÕñd^md _| ZhtŸ& _yb ñd^md OmZZm hmoJmŸ& EH$-EH$ na_mUw ñdV§Ì h¡Ÿ& ñH$ÝYê$n hmoZo
(16) AënkVm AënkVmê$n h¡, gd©kVmê$n ZhtŸ& na ^r EH$ na_mUw AÝ` na_mUw _| A^mdñdê$n h¡Ÿ& EH$ JwU AÝ` JwU
(17) gd©kVm gd©kVm ê$n h¡, AënkVmê$n ZhtŸ& _| A^mdê$n h¡Ÿ& EH$ n`m©` AÝ` n`m©` Ho$ A^md ñd^mdê$n h¡, Bg
BgàH$ma àË`oH$ dñVw ñd`§ go h¡ Am¡a na go Zht h¡Ÿ& dñVw Ho$ XmoZm| àH$ma nanXmWm] H$m kmZ H$aVo hþE ^r _yb Ðì` na Ñ{ï> H$aZm Mm{hEŸ&
hr Y_m] H$mo g_Po Vmo dñVw nyU© hmoVr h¡Ÿ& · na_mUw Ðì` H$m kmZ H$aZo H$m BÀNw>H$ Ord AmË_m H$s Amoa Ñ{ï>
BgàH$ma AZoH$m§V ñdê$n Ho$ gmW _¡Ìr H$aZo go {OgH$m _Z n{dÌ H$aVm h¡Ÿ&
hmo J`m h¡ • Eogo Y_m©Ë_mAm| Ho$ à{V, drVamJr g§Vm| Ho$ à{V ew^mon`moJr nanXmW©ê$n _yb Ðì` `hr h¡ • BgH$m `WmW© {ZU©` H$m¡Z H$aoJm?
H$mo ew^amJ AmVm h¡Ÿ& BpÝÐ`m± ñH$ÝYê$n h¢, AZ§V na_mUw {^Þ-{^Þ h¢Ÿ& na_mUw Ðì` h¡ `m
· BpÝÐ`m± _yb dñVw Zht h¡, dh Vmo AZ§V na_mUwAm| H$s ñH§$Yê$n n`m©` h¡ AWdm H$moB© A§e {H$g A§er H$m h¡ • `h {ZíM` H¡$go hmoJm?
AdñWm h¡Ÿ& na_mUw H$m kmZ h¡; {H$ÝVw na_mUw Š`m h¡? `h kmV Zht h¡Ÿ& BpÝÐ`,
AmË_m "ñd' go kmZ H$aVm h¡, BpÝÐ`m| go kmZ Zht H$aVm • `h ñH$ÝY H$m kmZ Vmo AmË_m H$aVm h¡Ÿ& dmñVd _| kmZ H$mo na_mUw H$m hr
AZoH$m§V h¡Ÿ& BpÝÐ`m| go kmZ Zht H$aVm • Eogm H$hZm ^r g§`moJr H$WZ bj H$aZm Mm{h`o, V^r `WmW©Vm Am gH$Vr h¡Ÿ& kmZ H$mo ñd H$s Amoa
h¡; Š`m|{H$ BpÝÐ`m± dmñVd _| _ybÐì` Zht h¢, BpÝÐ`m± Vmo nwX²>Jb ñH§$Y PwH$mH$a ñd H$m ñdê$n {Z{U©V H$aZm hmoJmŸ&
h¢Ÿ& AZoH$ na_mUwAm| Ho$ g_yh H$mo ñH$ÝY H$hVo h¢, AV… _yb ñdê$n Vmo · AmË_m ñd-na àH$meH$ h¡ • Eogm `WmW© {ZU©` hmoZo na kmZ _|
na_mUw h¡Ÿ& BpÝÐ`m± dmñVd _| H$moB© _yb dñVw Zht h¡Ÿ& EH$-EH$ na_mUw nanXmWm] H$m `WmdV kmZ hmoVm h¡Ÿ&
ñdV§Ì h¡Ÿ& O~ dh EH$ joÌ AWm©V² ñH$ÝYê$n _| AmVr h¡ Vmo BpÝÐ` Zm_ "ñd' ñd Ho$ H$maU h¡, BpÝÐ`m| Ho$ H$maU ZhtŸ& nabj go
àmá hmoVm h¡Ÿ& ew^mew^^md hmoVo h¢, do {dH¥$V Am¡a EH$ g_` Ho$ h¢Ÿ& do _oam ñdê$n Zht
BpÝÐ`m| H$m `WmW© kmZ H$aZo Ho$ BÀNw>H$ Ord H$mo na_mUwñdê$n h¡ • Eogm `h Ord AZoH$mÝV Ûmam OmZVm h¡Ÿ& n`m©` _| Omo OmZZnZm
_ybÐì` H$m kmZ H$aZm hmoJmŸ& hmoVm h¡, dh BpÝÐ`m±, nadñVw `m {dH$ma Ho$ H$maU Zht hmoVm; A{nVw
BpÝÐ`m| H$m {dMma H$aZo na ñH$ÝY H$m {dMma hmoVm h¡, ñH$ÝY H$m ñd`§ H$s kmZn`m©` Ho$ H$maU hmoVm h¡Ÿ&
{dMma H$aZo na AZoH$ na_mUwAm| go `wº$ n`m©` H$m {dMma hmoVm h¡Ÿ& CZ dh kmZn`m©` {H$gH$s h¡? H$hm± go AmVr h¡? {H$gH$m A§e h¡?
g_ñV n`m©`m| _| EH$ n`m©` na_mUw H$s h¡Ÿ& Bg na_mUwñdê$n _ybÐì` BgH$m {dMma H$aZo na {ZpíMV ê$n go Ðì` H$s Amoa hr Ñ{ï> OmVr h¡Ÿ&
163
326 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 327
AmË_ Ðì` kmZ H$m ^ÊS>ma h¡, dh {ZåZàH$ma go OmZm OmVm h¡Ÿ& · gyú_ nXmW© (Ðì`) Ho$ kmZ {~Zm ñWyb ñH§$Y (n`m©`) H$m kmZ
(1) Omo Ðì` H$m `WmW© kmZ H$aVm h¡, dh Ord AnZr n`m©` H$m {_Ï`m h¡Ÿ&
`WmW© kmZ H$aVm h¡Ÿ& H$moB© H$hVm h¡ "`h Kmo‹S>m h¡' Am¡a H$moB© H$hVm h¡ "`h Kmo‹S>o O¡gm
(2) ñd Ho$ ñd-na àH$meH$ kmZ ñd^md H$m {ZU©` hmoZo na ñd H$mo {XIVm h¡'? `hm± Kmo‹S>m _yb dñVw Zht h¡Ÿ& Kmo‹S>o H$s AmË_m Am¡a eara
OmZVo hþE na H$mo ^r OmZm OmVm h¡Ÿ& XmoZm| {^Þ-{^Þ h¢Ÿ& Kmo‹S>o Ho$ eara H$s ~mV bod| Vmo Am±I, H$mZ BË`m{X
(3) {OÝhm|Zo ñd _| Ðì`Ñ{ï> H$s h¡, do Ord g_ñV nXmWm] H$mo Ðì`Ñ{ï> go {_bH$a ñH$ÝYê$n earamH$ma H$mo Kmo‹S>m H$hm h¡Ÿ& Omo ñH$ÝY h¡, dh ^r
go AWm©V² _ybñdê$n go OmZVo h¢Ÿ& _yb dñVwñdê$n Zht h¡Ÿ& ñH$ÝY ^r AZoH$ na_mUwAm| H$mo ~VmVm h¡Ÿ&
(4) Omo BpÝÐ`m± h¢, Cg_| _ybdñVw Vmo na_mUw h¡Ÿ& O¡go na_mUw H$s (1) _ybÐì` Ho$ kmZ {~Zm n`m©` H$m kmZ gƒm Zht h¡Ÿ&
AdñWm ñH$ÝYê$n hmoH$a {d{eï> àH$ma Ho$ g§`moJê$n hmoZo na Cgo (2) EH$ n`m©` Ho$ gƒo kmZ {~Zm n`m©` Am¡a ñH$ÝY H$m gƒm kmZ
BpÝÐ` H$hVo h¢ • Eogm ì`dhma h¡Ÿ& Zht hmo gH$Vm h¡Ÿ&
N>ÙñW Ord ^bo hr na_mUwAm| H$mo àË`j Zht OmZVm h¡, {H$ÝVw (3) ñH$ÝYm| Ho$ gƒo kmZ {~Zm "`h Kmo‹S>m h¡' Eogm AkmZr H$ho Vmo
namoj ar{V go na_mUw (Ðì`) H$m {ZU©` H$a gH$Vm h¡Ÿ& CgH$m VËgå~Yr kmZ {_Ï`m h¡Ÿ&
(5) Ðì`Ñ{ï> go XoIZo na BpÝÐ`m± _yb dñVw Zht h¡Ÿ& AZ§V na_mUw EH$ Eogo kmZnyd©H$ AkmZr Ord Kmo‹S>o H$mo Kmo‹S>m H$ho `m OmZo Vmo ^r Cgo
Xygao _| A^mdñdê$n ñH$ÝYê$n {d{eï>mH$ma _| ahVo h¢Ÿ& O~ Kmo‹S>o H$m `WmW© kmZ Zht h¡; Š`m|{H$ _yb dñVw Kmo‹S>m Zht h¡, _yb dñVw
BpÝÐ`m± H$moB© _yb dñVw hr Zht h¡, Vmo {\$a AmË_m H$mo BpÝÐ`m| go Vmo na_mUw h¡; AV… _ybÐì` H$mo ImoOZm Mm{hEŸ&
kmZ hmoVm h¡ `h _mZZm ñWyb ^yb h¡Ÿ& Omo Ord Ðì`Ñ{ï>nyd©H$ Ho$db n`m©` H$mo OmZZo go kmZ gƒm Zht hmoVm, CgHo$ _yb ñd^mdr
g_ñV nXmWm] H$mo XoIH$a g§`moJm{X H$m kmZ H$aVo h¢, CÝh| AÝVa Ðì` H$mo ^r OmZZm n‹S>oJmŸ& AkmZr Vmo ñWyb nXmW© H$mo hr OmZVm h¡Ÿ&
_| {ZíM` àJQ> hmoVm h¡, V~ CnMma go ì`dhma H$m Amamon ñWyb Vmo AZ§V na_mUwAm| H$m ñH$ÝY h¡Ÿ& Cg_| EH$ na_mUw AÝ`
AmVm h¡Ÿ& na_mUwê$n Zht h¡, EH$ JwU AÝ` JwUê$n Zht h¡, EH$ n`m©` AÝ`
· n`m©`Ñ{ï> amJ Am¡a Ðì`Ñ{ï> drVamJVm H$m H$maU h¡Ÿ& n`m©`ê$n Zht h¡Ÿ& BgàH$ma AZoH$mÝV H$mo OmZVo hþE _yb Ðì` H$m kmZ
AkmZr Ord nanXmWm] Ho$ g§`moJ H$s Amoa PwH$Vm h¡Ÿ& {Og Ord H$mo H$aZm Mm{hEŸ& gyú_ H$m kmZ {H$`o {~Zm ñWyb H$m kmZ ^r gƒm Zht
n`m©`Ñ{ï> h¡, dh ñd`§ Am¡a AÝ` H$mo n`m©` go hr OmZVm h¡ • Eogo Ord hmoVmŸ&
H$mo amJ-Ûof-_moh Adí` hmoVo h¢Ÿ& Omo ñd^mdÑ{ï>dmbm na VWm ñd Ho$ · gyú_ AmË_m H$m kmZ hmoZo na AÝ` Ðì`m| H$m ^r `WmW© kmZ hmoVm h¡Ÿ&
_yb ñd^md na Ñ{ï> aIVm h¡, Cgo n`m©`m| _| \o$a\$ma hmoZo na ^r amJ- gyú_ go Š`m VmËn`© h¡? AmË_m na_mUw H$mo OmZZodmbm h¡Ÿ& _oam
Ûof Zht hmoVmŸ& _¢ kmZ_mÌ hÿ± • BgàH$ma naÐì` go bj hQ>H$a Cgo AmË_m {dH$ma, {Z{_Îm AWdm A§eñdê$n Zht h¡Ÿ& _¢ {ÌH$mbr ewÕ hÿ± •
Ðì`Ñ{ï> hmoVr h¡Ÿ& gƒm lÕmZ-kmZ hmoVm h¡ Am¡a pñWaVm ~‹T>Zo na Eogr ñd Ñ{ï> H$aZo na ñd-na àH$meH$ kmZ {Ib CR>Vm h¡ Am¡a nXmWm]
drVamJVm ^r hmoVr h¡Ÿ& H$m `WmW© kmZ hmoVm h¡Ÿ&
164
328 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 329

EH$ n`m©` H$m AÝ` n`m©` _| A^md h¡Ÿ& Omo n`m©` Ðì` _| go AmVr naê$n h¡, BgH$m {ZíM` H¡$go hmoJm? ñd H$mo {ZpíMV H$aZo dmbm Ord
h¡, dh BpÝÐ`m| H$mo BpÝÐ`ê$n Z OmZH$a EH$-EH$ na_mUw H$mo na_mUwê$n hr na H$m ApñVËd na _| h¡ • Eogm `WmW© ñdrH$ma H$aVm h¡Ÿ&
OmZVr h¡Ÿ& àíZ • `h g~ {nï>nofU O¡gm bJVm h¡?
àË`oH$ Ord {ZíM` go ñd H$mo OmZVm h¡Ÿ& ñd H$mo OmZVo hþE na g_mYmZ • kmZ ñd^md H$s Ñ‹T>Vm H$aZm {nï>nofU Zht h¡, A{nVw
Ðì`m| H$mo ^r OmZVm h¡ Am¡a na Ðì`m| H$mo OmZVo hþE ñH$ÝY Am{X H$m g_`-g_` H$s {Z_©bVm ~‹T>mZm h¡Ÿ& `h Vmo AZoH$m§V Ho$ gmW _¡Ìr h¡Ÿ&
kmZ ì`dhma go O¡go H$m V¡gm H$aVm h¡Ÿ& EH$ g_` H$s kmZ n`m©` AJbo g_` _| {deof {Z_©bVm nmVr h¡Ÿ&
ñd H$s gƒr Ñ{ï> hmoZo na ñd-na àH$meH$ kmZ {Ib J`m h¡Ÿ& _¢ gyú_Vm {deof h¡; AV… ~mV H$mo `WmdV g_P boZm Mm{hE, {\$a ^r
Am¡a naÐì` XmoZm| {^Þ-{^Þ hr h¢ `Wm • Aê${M {XImB© Xodo Vmo g_PZm {H$ dh Ord ~mYH$Xem _| n‹S>m h¡Ÿ&
(1) A{¾ h¡ Bg{b`o AmË_m H$m kmZ Zht hmoVmŸ& M¡VÝ` ñd^md Ho$ Aml` go EH$ Ho$ ~mX EH$ n`m©` _| ewÕVm ~‹T>Vr
(2) A{¾ Ho$ H$maU kmZ Zht hmoVmŸ& OmVr h¡Ÿ& {OgZo kmZ-Xe©Z H$mo ñdnZo ñdrH$ma {H$`m h¡, CgH$s {Z_©bVm
(3) A{¾ Ho$ A^md Ed§ kmZ Ho$ gX²>^md go kmZ Zht hþAm h¡Ÿ& ~‹T>Vr h¡Ÿ&
nadñVw H$m nadñVw _| gX²>^md h¡Ÿ& ñd _| na H$m A^md h¡, AV… nyd© H$s n`m©` _| AmJo H$s n`m©` Zht h¡, AmJo H$s hmoZodmbr àË`oH$
àË`oH$ ko` Ho$ A^md go Am¡a AmË_m Ho$ gX²>^md go kmZ hmoVm h¡Ÿ& n`m©` ZdrZ h¡ gËñdê$n h¡Ÿ& dmñVd _| ñd`§ H$s n`m©` H$mo n`m©`dmZ Ho$
àíZ • Eogm H$h|Jo Vmo na H$m ApñVËd Zï> hmo OmEJm?
gmW Omo‹S>o {~Zm CgH$m ~mYH$nZm Q>bVm Zht h¡; AV… Ord H$mo n{ï>nofU
O¡gm bJVm h¡, {H$ÝVw dh {nï>nofU Zht h¡Ÿ&
g_mYmZ • "ñd' H$m {ZíM` H$aZodmbm Ord hr nanXmW© H$mo
· jm{`H$ gå`ŠËdr H$mo àË`oH$ ZdrZ n`m©` _| pñWaVm H$s Anojm go
naê$n OmZVm h¡Ÿ& Anyd©Vm h¢ Am¡a dh Cgo Ho$dbkmZ Ho$ ZOXrH$ bo OmVr h¡Ÿ&
na H$m ApñVËd AmË_m go gXm Ho$ {bE {ZH$b J`m h¡Ÿ& AmOVH$ {Z_©bVm H$m EH$ A§e àJQ> hþAm Vmo à{Vg_` {Z_©bVm ~‹T>H$a
~mø nXmWm] H$m ApñVËd AmË_m _| H$^r Am`m hr Zht Wm, AV… Cgo Ðì` Ho$ gmW EH$mH$ma hmoVr h¡Ÿ& A§e A§er H$m hr h¡ `h {ZpíMV
{ZH$mbZo H$m H$m_ hr Zht h¡Ÿ& na H$m ApñVËd na _| h¡Ÿ& na dñVw H$m H$aZodmbo gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ H$s dV©_mZ n`m©` Ho$ níMmV² àJQ>
Ðì`-joÌ-H$mb-^md ñd Ho$ Ðì`-joÌ-H$mb-^md go A^mdê$n hr {Z_©bVm Am¡a A{YH$ {deof hmoVr h¡, dh Ord H$mo Ho$dbkmZ Ho$ {ZH$Q>
dV©Vm h¡Ÿ& na H$m A^md Am¡a ñd H$m gX²>^md Eogm {ZpíMV H$a| Vmo ñd bo OmVr h¡Ÿ& _mojXem hmoZo na A§e-A§er gd©Wm EH$ê$n hmoH$a nyU©
ñd Ho$ H$maU h¡ Am¡a na na Ho$ H$maU h¡Ÿ& ì`ŠV Xem àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
_oar kmZ n`m©` na Ho$ H$maU pñWa Zht h¡ • Eogm kmZ H$aZo na hr Ho$dbkmZ àJQ> hmoZo Ho$ níMmV² gm{X-AZ§V H$mb VH$ ewÕ
naÐì` H$m gƒm kmZ hmoVm h¡Ÿ& na Ðì` _oao H$maU Zht h¡, _oam kmZ AmZÝX-kmZ d AZw^d H$s EH$-EH$ n`m©` hmoVr h¡Ÿ& EH$ g_`dVu
_wPgo h¡ Am¡a naÐì` na go h¡ • Eogm ì`dhma go kmZ H$aZm Mm{hEŸ& Ho$dbkmZ H$s n`m©` AÝ` g_` H$s Zht h¡Ÿ& Ho$dbkmZ H$s àË`oH$
`hm± na Ho$ ApñVËd H$s {g{Õ H$aZm h¡Ÿ& ñd H$mo OmZo {~Zm na n`m©` _| H$mb ^oX H$s Anojm Anyd©Vm h¡Ÿ&
165
330 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 331
· A§er H$m kmZ H$aZodmbo H$mo A§e H$m gƒm kmZ h¡Ÿ& {ZpíMV hmoZo na amJ go Y_© _mZZodmbr {_Ï`m~w{Õ AWdm _¢ "amJê$n
{H$gr {H$Vm~ H$m EH$ nÞm n‹T>Zo Ho$ {bE gånyU© {H$Vm~ H$mo XoIZm hÿ±' • Eogr ~w{Õ H$m Zme hmoH$a A{dH$mar ñd^md H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ&
n‹S>Vm h¡, CgràH$ma eara, H$_©, BpÝÐ` `h g~ EH$gmW hr h¢; VWm{n (3) dV©_mZ kmZn`m©` ñd Ho$ H$maU h¡; na Ho$ H$maU Zht • Eogr
H$_©, H$_© Ho$ H$maU h¡, AÝ` Ho$ H$maU ZhtŸ& H$_© H$s àË`oH$ n`m©` ñd- _mÝ`Vm hmoZo na kmZ H$s namYrZVm Zï> hmoH$a ñd^md H$s Amoa Ñ{ï>
ñdê$n h¡, AÝ`ê$n ZhtŸ& _yb AdñWm Vmo na_mUw Ðì` H$s h¡Ÿ& BgràH$ma hmoVr h¡Ÿ& Xod-emó-Jwé H$s Amoa ^r Ñ{ï> Zht H$aZr n‹S>VrŸ&
eara BpÝÐ` Am{X na ^r KQ>mZm Mm{hEŸ& (4) dV©_mZ kmZm§e ì`º$ {XImB© XoVm h¡, dh ñd`§ Ho$ H$maU h¡,
A§er Ho$ kmZ {~Zm A§e H$m kmZ gƒm Zht hmo gH$VmŸ& eara, H$_© na Ho$ H$maU ZhtŸ& àË`oH$ n`m©` EH$ Ho$ ~mX EH$ hmoVr h¡, dh nyd©n`m©`
Am¡a na_mUw H$s AdñWm AmË_m Ho$ {bE Zht h¡Ÿ& dh _yb Ðì` Ho$ {bE Ho$ H$maU Zht hmoVr, n`m©` _| go n`m©` Zht hmoVr, AV… n`m©` H$m
h¡Ÿ& BgàH$ma na H$m A§e naÐì` Ho$ {bE h¡ - `h {ZpíMV hþAmŸ& AmYma n`m©`dmZ Ðì` h¡Ÿ& BgàH$ma Ðì` H$s Amoa Ñ{ï> hmoZo go n`m©`~w{Õ
na nXmW© H$s n`m©` na Ho$ {bE h¡Ÿ& na H$s n`m©` _oao kmZ n`m©` _| H$m Zme hmoVm h¡Ÿ&
hmo • Eogm Zht h¡Ÿ& ñd`§ H$mo OmZZo Ho$ níMmV² nanXmW© ^r OmZZo _| AmVo AZoH$m§V H$mo {ZpíMV H$aZodmbr Ñ{ï> AZ§V nanXmWm], ew^mew^-
h¢; AV… dV©_mZ ì`º$ kmZn`m©` _oao ñd`§ H$s h¡Ÿ& ^mdm| VWm ì`º$ kmZ H$s AnyU© n`m©` go hQ>H$a AZ§V JwUm| Ho$
AmË_m kmZñd^mdr h¡Ÿ& {Z{_Îm, amJ AWdm AnyU© n`m©`ê$n Zht {nÊS>ñdê$n Ðì` na pñWa hmoVr h¡Ÿ& Bggo {_Ï`mËd Am¡a AZ§VmZw~§Yr
H$fm` H$m A^md hmoVm h¡Ÿ& AmË_pñWaVm ~‹T>Vr h¡ Am¡a _mojXem H$s
h¡Ÿ& _oam ñd^md Vmo AZ§V kmZ H$m KZ{nÊS> h¡ • BgàH$ma Ðì` H$mo
àm{á hmoVr h¡Ÿ&
{ZpíMV H$aZodmbr n`m©` H$m `hm± `WmW© kmZ H$am`m h¡ • Eogo kmZnyd©H$ · O¡Z H$m¡Z h¡?
naÐì` VWm A§e Ed§ ñH§$Y H$m `WmW© kmZ ì`dhma go hmoVm h¡Ÿ& Omo {_Ï`mËd-amJ-Ûof-_moh H$mo OrVo, dh O¡Z h¡Ÿ& O¡Z H$moB© gåàXm`
· AZoH$mÝV H$mo `WmW© OmZZo na n`m©`Ñ{ï> Zï> hmoVr h¡ Am¡a Ðì`Ñ{ï> Zht h¡Ÿ& `h Vmo dñVwXe©Z h¡Ÿ& {_Ï`mËd Am¡a amJ-Ûof H$mo OrVZodmbm
nydH© $ drVamJVm AmVr h¡Ÿ& hr O¡Z h¡Ÿ& {dH$ma na Ho$ H$maU hmoVm h¡; {H$ÝVw ñd`§ H$s H$_Omoar hr
{OgZo AZoH$m§V ñdê$n H$mo OmZm h¡ CgH$m {MÎm n{dÌ hþAm h¡Ÿ& Cg_| à~b H$maU h¡Ÿ& `{X AmË_m _| {dH$ma hmo Vmo ñd^md _| ^r {dH$ma
AZoH$m§Vñdê$n AmË_m H$mo OmZo Am¡a n{dÌVm Z Amdo Eogm Zht hmo hmo OmE, {H$ÝVw {dH$ma {ÌH$mbr ñd^md _| Zht h¡Ÿ&
gH$VmŸ& Omo gƒm lÕmZ-kmZ H$aHo$ {dH$ma H$mo OrVVm h¡, Cgo A{dH$mar
(1) _¢ ñd`§ go hÿ±; AZ§V nanXmW©ê$n Zht hÿ±Ÿ& _oam amJ _oao H$maU Xem àJQ> hmoVr h¡ Am¡a dh H$m`_ñdê$nr ahVm h¡Ÿ&
h¡; H$_© Am{X na Ho$ H$maU Zht h¡ • Eogm {ZpíMV H$aZo na "amJ na go {Z_©bVm H$m CËnÞ hmoZm ApñVñdê$n h¡ Am¡a _{bZVm H$m Zme
hmoVm h¡' - Eogr {Z{_ÎmmYrZ ~w{Õ H$m Zme hmo OmVm h¡Ÿ& AZ§V nanXmWm] hmoZm `h ZmpñV go ~mV h¡Ÿ& BgàH$ma ApñV-ZmpñV H$m ñdê$n `WmW©
Ho$ à{V dV©Zodmbr n`m©`Ñ{ï> H$m Zme hmoVm h¡Ÿ& g_PH$a {dH$ma H$m Zme H$aHo$ A{dH$mar Xem àJQ> H$ao; dh O¡Z h¡Ÿ&
(2) dV©_mZ amJ amJ Ho$ H$maU h¡, ñd^md Ho$ H$maU Zht • Eogm O¡Z eãX _| hr OrVZo H$s Anojm {ZhrV h¡Ÿ& AkmZ amJ-Ûof H$mo
166
332 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 333

OrVo dh O¡Z h¡Ÿ& OrVZo _| {dH$ma H$mo Q>mbZo H$s Anojm h¡; AV… `h Ho$dbkmZ H$s àVr{V hmoVr h¡Ÿ& níMmV² {deof nwéfmW©ndy H© $ dh Ho$dbkmZ
gmnoj H$WZ h¡Ÿ& Am¡a _mojXem H$mo nmVm h¡Ÿ&
àíZ • amJ H$mo {H$gàH$ma OrVZm Mm{h`o? · ñd^md H$s gyú_Vm Ho$ ^mZnyd©H$ hr AZoH$m§V H$m `WmW© kmZ
CÎma • nyd© amJn`m©` H$m ì`` hmo J`m, AV… Cgo OrVZm Zht h¡Ÿ& hmoVm h¡Ÿ&
^{dî` H$s amJn`m©` CËnÞ Zht hþB© h¡, AV… CgH$m H$moB© ApñVËd hr àW_V… AZoH$m§V ñdê$n H$m `WmW© kmZ hmoZm Mm{hEŸ& CgHo$
Zht h¡Ÿ& {ÌH$mbdVu amJ H$mo OrVZo H$s Ñ{ï> ^r Zht H$aZm h¡, ñd`§ Ho$ `WmW© kmZ {~Zm gƒr g_P Zht hmo gH$VrŸ& dmUr H$mo g_PZodmbm
kmZ ñd^md _| lÕm-kmZ Am¡a pñWaVm H$aZo go amJ CËnÞ hr Zht {ZU©` H$aVm h¡ {H$ dmUr go _wPo gƒm kmZ Zht hmoVmŸ& dmUr Am¡a
hmoJm, V~ amJ H$mo OrV {b`m • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ& AmË_m {^Þ-{^Þ h¢; AV… _oam kmZ _oao ñd`§ Ho$ H$maU h¡Ÿ& dmUr
· AZoH$m§V Ho$ gmW _¡Ìr H$aZodmbo H$mo ewÕ Ðì` VWm Ho$dbkmZ H$s _ybdñVw Zht h¡Ÿ& AZ§V nwX²>Jb na_mUw {^Þ-{^Þ h¢Ÿ& AZoH$mÝVVÎd
àVr{V hmoVr h¡ EH$-EH$ dñVw H$s n¥WH$Vm {gÕ H$aVm h¡Ÿ& EH$ n`m©` H$m AÝ` n`m©`
AZoH$m§V Ho$ gmW _¡Ìr aIZodmbo Ord H$s naÐì`, {dH$ma VWm _| A^md h¡Ÿ& ñH$ÝYê$n dmUr Am{X g~ g§`moJ h¡Ÿ& na_mUw CnmXmZ
dV©_mZJV hrZ n`m©`m| go Ñ{ï> hQ> JB© h¡Ÿ& CgZo `h {ZpíMV {H$`m h¡ Ag§`moJr VÎd h¡, Cgo bj _| bod| Vmo nanXmW© H$s gyú_Vm H$m kmZ ñd
{H$ kmZ-Xe©Z H$s Omo hrZ n`m©` {XImB© XoVr h¡, dh nanXmWm] Ho$ H$s gyú_Vm go hmoVm h¡Ÿ& na H$s gyú_Vm H$m `WmW© kmZ hmodo Vmo nwX²>Jb
na_mUw, gyú_-ñWyb ñH§$Y, eara, H$_© Am¡a BpÝÐ` BZ g~ H$m ^r
Aml` Ho$ H$maU h¡, Bg{b`o nanXmWm] H$m gd©Wm Aml` N>mo‹S>H$a Ðì`
`WmW© kmZ hmoVm h¡Ÿ&
H$m Aml` H$a| Vmo AnyU©Vm Zht ahoJr Am¡a nyU©Xem àJQ> hmoJrŸ&
· kmZ H$s n`m©` ñd go h¡, na go Zht • Eogm {ZpíMV H$aZo na Ðì`Ñ{ï>
AZoH$m§V Ho$ gmW _¡Ìr H$aZodmbo Ðì` H$s àVr{V H$aZo na Ho$dbkmZ hmoVr h¡Ÿ&
H$s ^r ñdV… àVr{V hmoVr h¡Ÿ& `Ú{n Cg Ord H$mo g_ñV nXmWm] H$m AmË_Xe©Z `m dñVwXe©Z EH$ hr ~mV h¡Ÿ& EH$ kmZ n`m©` H$hVo hr
àË`j AdbmoH$Z Zht h¡; {H$ÝVw Aì`º$ê$n go nXmWm] H$m ^md^mgZ AZ§V naÐì`, CgHo$ JwU VWm n`m©`m| H$m A^md hmo OmVm h¡Ÿ&
Adí` hmoVm h¡Ÿ& kmZ n`m©` H$hVo hr amJ H$s n`m©` VWm nyd© Ed§ ^{dî` H$s kmZn`m©`
(1) AZ§V ko`nXmW© _wP_| A^mdê$n h¢ Am¡a ñd _| gX²>^mdê$n h¢Ÿ& J«hU Zht hmoVrŸ& {deof {deof Ho$ H$maU h¡, gm_mÝ` Ho$ H$maU Zht Am¡a
(2) _oam ñd-na àH$meH$ ñd^md _oao H$maU h¡; na Ho$ H$maU ZhtŸ& gm_mÝ`, gm_mÝ` Ho$ H$maU h¡, {deof Ho$ H$maU ZhtŸ& `{X {deof
(3) na ko` _wP_| _oao H$maU OmZZo _| AmVo h¢; na Ho$ H$maU ZhtŸ& gm_mÝ` Ho$ {b`o hmo Vmo {deof Am¡a gm_mÝ` EH$ hmo OmE; {H$ÝVw Eogm
(4) na H$m _wP_| A^md h¡, {H$ÝVw CZ_| ñd`§ H$m gX²>^md h¡Ÿ& Zht hmoVmŸ&
(5) na H$m _wP_| A^md hmoZo na ^r _wPo na H$m kmZ _oao ñd`§ Ho$ BgàH$ma H$W§{MV Anojm g_PH$a {ZpíMV H$aZo dmbr Ñ{ï>
H$maU hmoVm h¡; Š`m|{H$ _oam kmZ ñd-na àH$meH$ h¡Ÿ& nanXmW©, JwU^oX, nyd©n`m©` VWm gm_mÝ` Am¡a {deof Ho$ ^oX go hQ>
BgàH$ma {OgZo dñVw H$m ñdê$n {ZpíMV {H$`m h¡, Cgo Ðì` Am¡a OmVr h¡ Am¡a ñd^md H$s Amoa T>b OmVr h¡Ÿ&
167
334 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 335

Ho$dbkmZ H$s EH$ n`m©` J«hU H$aVo hr AÝ` Ðì`, AÝ` JwU, nyd© · A~, AZoH$mÝV H$m ñdê$n ^JdmZ H$s {Xì`Üd{Z _| {H$gàH$ma
n`m©` AWdm ^{dî` H$s n`m©` • BZ g^r H$m A^md hmo OmVm h¡Ÿ& Am`m h¡, dh H$hVo h¢Ÿ&
AmË_m EH$ hr h¡Ÿ& AÝ` H$m AmË_m _| A^md h¡, {H$ÝVw CgH$m ñd`§ _| OJV H$s H$moB© ^r dñVw hmo, dh ñd go h¡ Am¡a na go Zht h¡Ÿ& _¢
gX²>^md h¡ • Eogr gƒr g_P H$aZodmbo H$mo Ðì`Ñ{ï> hmoVr h¡Ÿ& `h AmË_m AÝ` dñVwê$n Zht hÿ± • Eogo dñVw Ho$ ñdê$n H$mo OmZZodmbm
Ðì`Ñ{ï> hr gå`½Xe©Z Am¡a drVamJVm H$m H$maU h¡Ÿ& Ord O¡Z h¡Ÿ& Omo dñVw Ho$ ñdê$n H$mo Zht _mZo dh O¡Z hr Zht h¡Ÿ&
· g_PZm-g_PmZm Am{X {H«$`mAm| H$m AmJ«h g§gma Ho$ {bE h¡Ÿ& "AmË_m h¡' Eogm H$hH$a níMmV² Cgo B©ída Zo ~Zm`m • Eogm ^r H$ho
AkmZr Ordm| H$mo dñVwñdê$n Ho$ »`mb {~Zm gƒm _mhmËå` Vmo {damoY AmVm h¡Ÿ& {H$gr Zo ~Zm`m • Eogm H$ho Vmo ApñVnZo H$m {ZfoY
g_P _| Zht AmVm; AV… do g_ñV {H«$`mE± {dnarV hr H$aVo h¢Ÿ& CÝhm|Zo hmoVm h¡; AV… AmË_m H$m H$moB© H$Îmm© Zht h¡Ÿ&
(1) VrZm| H$mb AmË_m ñd go h¡, na go ZhtŸ&
dñVwñdê$n H$mo g_Pm hr Zht h¡Ÿ&
(2) dV©_mZ n`m©` ñd go h¡, AÝ` Ho$ H$maU ZhtŸ&
à{VH«$_U Am{X H$m ^md Vmo ew^amJ h¡Ÿ& Bg ew^amJ H$mo Q>mbH$a
(3) _oar amJ n`m©` _oar H$_Omoar Ho$ H$maU h¡; AÝ` Ho$ H$maU ZhtŸ&
ewŠbÜ`mZnyd©H$ Ho$dbkmZ H$s àm{á H$aZm h¡Ÿ& ewŠbÜ`mZ Am¡a
(4) _¢ {ÌH$mbr hÿ±; dV©_mZ amJ {OVZm Zht hÿ±Ÿ&
drVamJVm Ho$ {~Zm ew^amJ bm^ H$m H$maU Zht h¡Ÿ& AkmZr H$mo gƒm
(5) kmZ-M¡VÝ` Ho$ Aml` go Y_© hmoVm h¡; dV©_mZ nwÊ`-nmn Ho$
à{VH«$_U ^r Zht hmo gH$VmŸ& Aml` go Y_© Zht hmoVmŸ&
amJ aho Vmo bm^ Zht hmoJm Am¡a amJ Q>bo Vmo bm^ hmoJm BË`m{X (6) Y_© ñd go h¡; amJ AWdm na Ho$ H$maU ZhtŸ&
AZoH$ àH$ma go AZoH$mÝV H$m ñdê$n H$hm J`m h¡Ÿ& Bg AZoH$mÝV (7) amJ, amJ Ho$ H$maU h¡; ewÕñd^md Ho$ H$maU ZhtŸ&
ñdê$n H$mo ñd _| CVmaH$a AnZo _| n{dÌVm AWm©V² gå`½Xe©Z-kmZ- (8) Y_© ñd`§ Ho$ nwéfmW© go h¡; Jwê$H¥$nm go ZhtŸ&
Mm[aÌ àJQ> H$aZm Mm{hEŸ& (9) {Z_©bXem hr Y_© h¡, dh ñd^md Ho$ Aml` go àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
BgàH$ma ewÕ O¡Zr AWm©V² _w{Z`m| Ho$ à{V ew^mon`moJr Ord H$mo (10) na AmË_m Am¡a na eara AnZo ñd`§ Ho$ H$maU h¡; _oao H$maU ZhtŸ&
d¡`md¥{Îm Am{X H$m ew^amJ hmoVm h¡, {H$ÝVw AÝ` Ho$ {bE Zht hmoVmŸ& (11) eara, eara Ho$ H$maU h¡, _oao amJ AWdm {Z{_Îm Ho$ H$maU ZhtŸ&
· ^JdmZ H$s {Xì`Üd{Z _| Am`m hþAm Anyd© AZoH$m§V H$m ñdê$n • (12) eara, eara Ho$ H$maU MbVm h¡; _oao kmZ Ho$ H$maU ZhtŸ&
AmË_m H$s nyU©Xem H$mo gmYZodmbo gmYw h¢, O~ _w{ZamO ñd`§ BgàH$ma eara Am¡a AmË_m {^Þ dñVw h¡Ÿ& AÀN>r Vah Ü`mZ aIZo
ñdê$n _| pñWa Zht ah gH$Vo, V~ CÝh| ew^amJ AmVm h¡Ÿ& AÝ` go eara ~Zm ahVm h¡, `h ~mV PyR>r h¡Ÿ& dñVw Ho$ JwU, n`m©` AWdm
Y_m©Ë_mAm| Ho$ à{V AZwH$ånmnyd©H$ dmËgë`^md hmoVm h¡Ÿ& ew^amJ {Z_©b dm {dH$mar ñd _| hmoZodmbr g_ñV n`m©`| ñd`§ Ho$ H$maU h¢, na
CZHo$ {bE Aën amJ Ho$ g_mZ h¡, {\$a ^r AZoH$m§V Ho$ gmW _¡Ìr go Ho$ H$maU ZhtŸ& `hr AZoH$mÝV H$s {g{Õ h¡Ÿ&
{OZH$m {MÎm na_n{dÌ hmo J`m h¡ • Eogo ewÕ O¡{Z`m| Ho$ à{V ew^mon`moJr àË`oH$ Ðì` H$m ApñVËd ñd go h¡; {H$ÝVw Cgo na go _mZo Vmo ñdnZm
Ordm| H$mo ew^amJ AmVm h¡Ÿ& Zht ahVm h¡Ÿ&
168
336 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 337

(1) àË`oH$ Ðì` ñd`§ Ho$ H$maU h¡; na Ðì` Ho$ H$maU ZhtŸ& H$s n`m©` kmZ Ho$ H$maU h¡, amJ Ho$ H$maU ZhtŸ& lÕm H$s n`m©` lÕm Ho$
(2) àË`oH$ Ðì` ñd`§ Ho$ ñdjoÌ go h¡; najoÌ Ho$ H$maU ZhtŸ& H$maU h¡Ÿ& nanXmW© Ho$ H$maU ZhtŸ& drVamJVm H$s n`m©` drVamJVm Ho$
(3) àË`oH$ Ðì` ñd`§ Ho$ ñdH$mb go h¡; naH$mb Ho$ H$maU ZhtŸ& H$maU h¡, amJ Ho$ H$maU Zht h¡ • Eogm {ZpíMV H$aHo$ AnZr AmË_m H$mo
(4) àË`oH$ Ðì` ñd`§ Ho$ ñd^md go h¡; na^md Ho$ H$maU ZhtŸ& na VWm {dH$ma go {^Þ H$aHo$ AÝVa n[aU_Z H$a| Vmo gå`½Xe©Z àJQ>
(5) em§{V AWdm Y_© ñd Ho$ H$maU h¡; g§`moJ Ho$ H$maU ZhtŸ& hmoVm h¡Ÿ& Bgr g_` {H«$`m Am¡a kmZ H$s _¡Ìr ^r {gÕ hmoVr h¡Ÿ&
(6) Y_© ñd`§ Ho$ H$maU h¡; Xod-Jwé-emó AWdm amJ Ho$ H$maU ZhtŸ& ñd`§ ñd`§ Ho$ H$maU h¡, na Ho$ H$maU ZhtŸ& _¢ ñd`§ kmZñdê$n hÿ±,
(7) amJ-amJ Ho$ H$maU h¡; Y_© H$s n`m©` Ho$ H$maU ZhtŸ& {dH$mañdê$n Zht • Eogm kmZ Am¡a AÝVa n[aU_Z H$aVo hr AZ§V
(8) dñVw H$m EH$-EH$ na_mUw ñd`§ Ho$ H$maU h¡; AÝ` Ho$ H$maU ZhtŸ& nXmWm] Ho$ H$V¥©ËdnZo H$m Ah§H$ma ^md Zï> hmo OmVm h¡Ÿ& Am§{eH$
ñdnXmW©, naÐì`-JwU-n`m©`m| go Zht h¡ • Eogm {ZpíMV H$aVo hr drVamJVm àJQ> hmoVr h¡Ÿ& BgàH$ma kmZ Am¡a {H«$`m H$s _¡Ìr {gÕ hmoVr
AZÝV nanXmWm] go Ñ{ï> hQ> OmVr h¡Ÿ& O‹S> H$s n`m©` O‹S> Ho$ H$maU Am¡a h¡, `hr AZoH$mÝV h¡Ÿ& ~mø{H«$`m H$mo AmË_m Zht H$a gH$VmŸ& nwÊ`-nmn
_oar n`m©` _oao H$maU h¡ • Eogm {ZpíMV H$aVo hr n{dÌXem àmá hþE Am{X ^r AmË_m H$s {H«$`m Zht h¡Ÿ& amJa{hV A§Va n[aU_Z hr kmZr
{~Zm Zht ahVrŸ& H$s {H«$`m h¡Ÿ& BgàH$ma AZoH$mÝV H$m ahñ` OmZH$a kmZ Am¡a {H«$`m H$s
{OgàH$ma ñH$ÝY _| na_mUw H$s {d^md AdñWm hþB© h¡, Cg_| H$moB© _¡Ìr gmYZodmbm hr O¡Z h¡Ÿ&
AÝ` na_mUw {Z{_Îm h¡, Bg{b`o hþB© • Eogm Zht h¡; A{nVw ñd H$s · àË`oH$ dñVw ñd`§ H$s ñdV§ÌVm H$mo ì`ŠV H$aVr h¡Ÿ&
`mo½`Vm go hþB© h¡; CgràH$ma amJ, amJ Ho$ H$maU h¡; H$_© Ho$ H$maU ZhtŸ& dV©_mZ ^md ñd`§ Ho$ H$maU hþAm • Eogm {ZpíMV hmoZo na {Z{_Îm
· AZoH$mÝV Y_© H$mo {ZpíMV H$aZodmbm Ord na H$s Amoa go hQ>H$a ñd H$s Amdí`H$Vm hr Zht ahVrŸ& `h Ord dV©_mZ _| AnZo ñd`§ Ho$
H$s Amoa ~w{Õ H$aVm h¡Ÿ& AnamY Ho$ H$maU amJ H$aVm h¡, naÐì` Ho$ H$maU amJ Zht H$aVmŸ&
AZoH$mÝV H$s YmaUm H$aZm _mÌ H$m`©H$mar Zht h¡Ÿ& _¢ ñdê$n go hÿ± {ÌH$mbr Ðì`, JwU, AmH$ma VWm AW©n`m©` ñd`§ Ho$ H$maU h¡; na Ho$
Am¡a naê$n go Zht hÿ± • Eogm n[aU_Z hmoZm hr ewÕVm h¡Ÿ& _Ü`ñWê$n go H$maU ZhtŸ&
{dMma H$aZo na dñVw H$m H$moB© H$Vm© hmo, `h ~mV Zï> hmo OmVr h¡Ÿ& VrZm| MmHy$ H$m g§`moJ hmoZo na D±$Jbr H$Q> OmVr h¡, {H$ÝVw D±$Jbr D±$Jbr
H$mb àË`oH$ Ðì` ñd go h¡ Am¡a na go Zht h¡Ÿ& ñd _| n[anyU© {Z_©bVm àJQ> Ho$ H$maU go H$Q>r h¡; MmHy$ Ho$ H$maU Zht Am¡a MmHy$, MmHy$ Ho$ H$maU h¡,
hmoZo Ho$ níMmV² AdVma YmaU H$aHo$ g§gma _| Amdo • Eogm Zht hmoVmŸ& D±$Jbr Ho$ H$maU ZhtŸ& MmHy$ Zo D±$Jbr H$mo H$mQ>m hr Zht h¡Ÿ& MmHy$ ñd`§
EH$ ~ma {dH$mar ^md H$m gd©Wm Zme hmoZona AÝ` nXmWm] H$m Š`m AnZm H$m`© H$aVm h¡ Am¡a D±$Jbr D±$Jbr Ho$ AW©ñdê$n AnZm H$m`©
hmoJm? Eogm {dMma Zht ahVmŸ& `hr AZoH$mÝV ñdê$n h¡Ÿ& H$aVr h¡Ÿ& D±$Jbr H$m H$Q>Zm CgHo$ AnZo gX²>^md go hþAm h¡; na Ho$
· AZoH$mÝV H$m ahñ` OmZH$a Omo kmZ Am¡a {H«$`m H$s _¡Ìr gmYVm h¡, H$maU ZhtŸ& BgràH$ma na H$m AmJ«h Ny>Q>Vo hr nagå_wI Ñ{ï> ^r Ny>Q>
dhr O¡Z h¡Ÿ& OmVr h¡Ÿ& _oam Y_© _oao ñd`§ _| h¡; na _| Zht h¡ • Eogr AZoH$mÝVÑ{ï> hmoVr
AZoH$mÝV H$m ahñ` OmZH$a ñd _| n[aU_Z H$aZm Mm{hEŸ& kmZ h¡Ÿ& àË`oH$ dñVw H$s ñd`§ ñdV§ÌVm àX{e©V hmoVr h¡Ÿ&
169
338 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 339
· `h AX²>^wV AZoH$mÝV ñdê$n drVamJXe©Z Ho$ A{V[aº$ AÝ`Ì MH«$ N>h Ðì`m| H$mo gmYH$a ñd`§ _| ñdmZw^d OJmVm h¡Ÿ&
H$ht Zht h¡Ÿ& · EH$ Ðì` H$m AÝ` Ðì` _|, EH$ n`m©` H$m AÝ` n`m©` _| A^md h¡Ÿ&
"_¢ hÿ±', "_oam H$moB© H$Îmm© h¡' naÐì` Ho$ H$maU _wPo Eogm ^md hþAm A^mdmË_H$ dñVw naÐì` AWdm na n`m©` _| Š`m H$a| ?
AWdm amJ Ho$ H$maU n¡gm Am`m BË`m{X g~ AkmZr H$s _mÝ`Vm h¡Ÿ& EH$ K‹S>o H$s n`m©` _| Hw$åhma H$s n`m©` H$m A^md h¡Ÿ& Omo dñVw
n¡gm n¡go Ho$ H$maU AmVm h¡; amJr Ho$ amJ Ho$ H$maU ZhtŸ& kmZ n`m©` ñd A^mdê$n h¡, Cgo gX²^mdê$n H$hZm AWdm Cg_| \o$a\$ma H$aZm _y‹T>Vm
Ho$ H$maU Ñ{ï>JV hmoVr h¡; dmUr Ho$ H$maU ZhtŸ& dmUr,dmUr Ho$ H$maU h¡Ÿ& àË`oH$ nXmW© H$s dV©_mZ n`m©` ñd go h¡, na go Zht • `h ñdVÝÌVm
h¡; Ord Ho$ H$maU ZhtŸ& EH$ n[adma _| AZoH$ bmoJ ahVo h¢; {H$ÝVw H$moB© OJOm{ha h¡Ÿ& dñVw H$m n[aU_Z Vmo MbVm hr ahVm h¡Ÿ& {H$gr na_mUw
{H$gr Ho$ {bE Zht h¡Ÿ& EH$ Ho$ H$maU Xygao H$m Hw$N> hmoVm hmo Vmo EH$ H$mo H$s AdñWm {^Þ hmoZo ê$n hmo Vmo na_mUw H$s AdñWm nbQ>Vr h¡Ÿ& `h
Hw$N> H$hZo na g~H$mo _mZZm Mm{hE, {H$ÝVw Eogm Zht hmoVmŸ& àË`oH$ Vmo nwX²Jb H$m ñd^md h¡Ÿ& CgH$m ê$nmÝVa ñd Ho$ H$maU hmoVm h¡, na Ho$
Ord ñd Ho$ H$maU h¡, na Ho$ H$maU ZhtŸ& H$maU Zht h¡Ÿ& dV©_mZ _| Ord H$mo Omo {dH$ma hþAm h¡, dh ñd H$s
K‹S>o H$m AmH$ma {_Å>r Ho$ H$maU hþAm h¡, Hw$åhma Ho$ H$maU ZhtŸ& dV©_mZ n`m©` _| h¡, {ÌH$mb _| ZhtŸ& {dH$ma ñd`§ H$s H$_Omoar Ho$
H$moB© H$ho H$s nyd© _| `h AmH$ma Zht Wm, V~ Cggo H$hVo h¢ {H$ nyd© H$m H$maU h¡, na Ho$ H$maU Zht h¡Ÿ&
AmH$ma ^r CgHo$ ñd`§ Ho$ H$maU Wm; na Ho$ H$maU ZhtŸ& AÝ` AmH$ma nyd© _| nmn {H$`o Bg{bE {dH$ma hþAm • Eogm Zht h¡Ÿ& nyd© Ho$ nmn
^r ñd Ho$ H$maU hþAm; na Ho$ H$maU ZhtŸ& EH$ JwU gånyU© Ðì` ê$n Zht nyd© _| Wo, dV©_mZ _| Zht h¢Ÿ& XmoZm| H$m EH$-Xygao _| A^md h¡ • Eogm hr
h¡ Am¡a EH$ dñVw EH$ JwU _| Zht Am gH$VrŸ& gm_mÝ`nZm AnZo ñd`§ Ho$ AZoH$mÝV dñVwñdê$n h¡Ÿ& {Ogo OrdZ^a `h ~mV g_P _| Zht Am`r
H$maU h¡, {deof Ho$ H$maU Zht - `hr dñVw H$m ñdê$n h¡Ÿ& `h AX²>^wV hmo, dh H$a| Vmo Š`m H$a| ? AV: Omo Ord AZoH$mÝVñdê$n H$mo g_PH$a
AZoH$mÝV H$m ñdê$n drVamJXe©Z Ho$ A{V[aº$ AÝ`Ì H$ht Zht h¡Ÿ& AnZo AÝVa _| n[aU_Z H$aVm h¡, dh nanXmWm] Ho$ bjU VWm amJ go
àíZ • Ka _| H$moB© ~mV Zht _mZo Vmo Š`m H$a|? {^Þ hmoH$a gå`½Xe©Z àJQ> H$aVm h¡Ÿ&
CÎma • Vwåhmao àíZ _| hr Vwåhmam Odm~ gpå_{bV h¡Ÿ& nwÌ ñd`§ · ñd-na ewÕmË_ n[aU{V _| {Z{_Îm^yV ew^amJ ew^mon`moJr H$mo
AnZo _Z H$s ~mV _mZVm h¡, bo{H$Z Vwåhmar ~mV Zht _mZVmŸ& Vw_ hmoVm h¡Ÿ&
AnZr ñd`§ H$s ~mV _mZVo hmo, nwÌ H$s ~mV Zht _mZVoŸ& ì`dhma Ho$ Omo kmZr Ord AZoH$mÝVñdê$n H$mo ñd`§ g_PH$a, AnZo kmZXe©Z
g_ñV g§`moJ h¢, do kmZ _mÌ H$aZo Ho$ {bE h¢Ÿ& ñd^md _| hr OmZZo-XoIZo H$s àd¥{Îm H$aVo h¢Ÿ& AÝ` Y_m©Ë_mAm| H$mo
_oam ^md na _| Zht h¡, na Ho$ {bE Zht h¡Ÿ& kmZ {deof H$a| Vmo dmUr AZoH$mÝV _¡Ìr H$m ñdê$n g_PmVo h¢Ÿ& kmVm-Ñï>m ñd^md _| n[aU{_V
H$m {dñVma hmoVm h¡ Am¡a dmUr H$m {dñVma hmoZo go Ord g_PVo h¢ • hþE h¢Ÿ& ew^mon`moJr hmoH$a amJê$n dmËgë` H$m ew^^md H$aVo h¢, do ^r
Eogm VrZ H$mb _| Zht hmo gH$VmŸ& CgràH$ma kmZ H$m {deof {dñVma Y_u h¢Ÿ& {OgHo$ à{V ew^^md H$aVo h¢, dh ^r Y_u Ord hr hmoVm h¡Ÿ&
hmoZo go dmUr _| A{YH$ ñnï>Vm AmVr h¡ • Eogm ^r Zht h¡Ÿ& amJ, kmZ, BgàH$ma ewÕmË_m Ho$ à{V godm Am{X H$m ew^amJ hmo Vmo CgH$m {ZfoY
dmUr VWm AÝ` g_ñV Ord g^r ñdVÝÌ h¢Ÿ& AZoH$mÝV ñdê$n gwXe©Z Zht h¡Ÿ&
170
340 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 341
ewÕmË_m H$s àm{á Ho$ {gdm AÝ` H$moB© Anojm Zht hmoZr Mm{hEŸ& ~hþV go Ord nwÊ` go Y_© _mZVo h¢Ÿ& do dñVwpñW{V Zht g_PVoŸ&
ew^mon`moJr Ord H$mo ew^amJ hmoZo na ^r CgH$m A^md H$aHo$ AnZo `hm± Hw$Xodm{X Ho$ à{V dmËgë`^md H$m {ZfoY h¡Ÿ& ñd`§ H$mo Wmo‹S>r n{dÌVm
ewÕmË_m _|o R>haZm Mm{hE; {H$ÝVw `{X pñWaVm Zht hmo gHo$ Vmo Hw$N> àJQ>r h¡ Am¡a Wmo‹S>m amJ h¡Ÿ& Amn ñd`§ Vmo n[anyU© hmoZo H$m hr BÀNw>H$ h¡Ÿ&
H$mb VH$ ew^amJ ^r AmVm h¡Ÿ& amJ aho Vmo ewÕmË_m H$s Amoa bj Zht Om`o; Š`m|{H$ ew^amJ Ho$ H$maU
ñd`§ H$s ewÕVm Ho$ `mo½` ew^amJ hmoZm Mm{hE AWdm AnZr ewÕmË_n[aU{V H$m ajU Zht hmo gH$VmŸ&
AdñWm Ho$ `mo½` AÝ` Y_m©Ë_mAm| H$s ewÕVm _| {Z{_Îm^yV ew^amJ ew^amJ ewÕmË_n[aU{V H$m ajU Zht H$aVm; {H$ÝVw ewÕmË_n[aU{V
hmoZm Mm{hEŸ& ñd`§ _| Am¡a na _| hmoZo na, ñd`§ Am¡a na Ho$ à{V H¡$gm ew^amJ hmoVm h¡,
ñd`§ H$s _mZ-àe§gm AWdm Amerdm©X `m à{Vð>m H$s Ñ{ï> go dh `hm± ~Vm`m h¡Ÿ& ñd`§ Am¡a na H$s ewÕVm _| {Z{_Îm hmo • Eogm
ew^amJ Zht hmoZm Mm{hEŸ& ewÕmË_m H$s CnbãYr _| {Z{_Îm hmo • Eogo ew^amJ hmoZm Mm{hEŸ&
ew^amJ H$s àd¥{Îm H$m {ZfoY Zht h¡Ÿ& `h ew^amJ Aën Xmof bJmVm h¡, dñVwñdê$n H$mo g_Po {~Zm Ho$db O` ~mobZm H$m`©H$mar Zht h¡,
qH${MV² ~§Y H$amVm h¡, {H$ÝVw Bggo ew^amJ H$aZo`mo½` h¡ • Eogm Zht h¡Ÿ& AV: AZoH$mÝVñdê$n H$mo AÀN>r Vah g_PZm Mm{hEŸ& ew^mon`moJr
(1) Omo-Omo Ord nwÊ` go Y_© _mZVo h¢, {Z{_Îm go H$m`© hmoZm _mZVo
H$mo amJ H$s ^y{_H$m Ho$ g_` ^r ewÕmË_m Ho$ à{V amJ hmoVm h¡ Am¡a AÝ`
h¢, do {dnarV àê$nUm H$aVo h¢Ÿ& {_Ï`mÑ{ï> Ord ^bo hr ~mø go _w{Z hmo
Ho$ à{V amJ Zht hmoVm • Bg_| ^r AZoH$mÝVnZm hr h¡Ÿ&
Vmo ^r CZHo$ à{V dmËgë`, ^{º$ Ho$ ew^amJ H$m {ZfoY h¡, Š`m|{H$ CZHo$
AnZr ewÕ n[aU{V _| {Z{_Îm Ho$ {gdm kmZr H$mo AÝ` àH$ma H$m
à{V dV©Zodmbm amJ Y_© H$m {Z{_Îm Zht h¡Ÿ&
(2) `hm± g^r àH$ma Ho$ amJ H$m {ZfoY h¡Ÿ& amJê$n amJ Zht hmoZm
ew^amJ Zht hmoVmŸ& Bg ar{V go Y_u Ho$ ew^amJ H$s _`m©Xm H$mo ~Vm`m h¡Ÿ&
Mm{hEŸ& AnZo ñd^md H$s pñWaVm H$mo ~‹T>mZodmbm qH${MV² amJ hmo Vmo · ewÕ O¡{Z`m| Ho$ {bE ewÕmË_m H$s CnbpãY H$s Anojm go ew^amJ
H$m {ZfoY Zht h¡Ÿ&
dh Mb gH$Vm h¡Ÿ&
àíZ :• {\$a ewÕmË_m H$m amJ H$aZo _| H$moB© H$ï> Vmo Zht h¡ ?
AmË_m H$s AdñWm _| {dH$ma hmoVm h¡Ÿ& {dH$ma go a{hV AmË_m H$m
CÎma :• ^mB© ! amJ Vmo H$aZo O¡gm h¡ hr ZhtŸ& àeñV dm AàeñV ñdê$n ewÕ AmZÝX_` h¡ • Eogr àVr{V, kmZ Am¡a a_UVm hr _moj_mJ©
{H$gr ^r àH$ma H$m amJ H$aZo O¡gm Zht h¡Ÿ& `h Vmo àW_Ñ{ï> h¡Ÿ& h¡Ÿ& Bg _moj_mJ© _| MbVo hþE _w{Z H$mo drVamJVm Z hmoZo na {H$g àH$ma
nyU©ê$n go ñdê$n pñWaVm Z hmo gHo$ Am¡a amJ hmo Vmo {H$gàH$ma H$m H$m ew^amJ hmoVm h¡, CgH$s _`m©Xm H$m `hm± dU©Z {H$`m h¡Ÿ&
hmo Am¡a {H$gHo$ à{V hmo• CgH$s `hm± ~mV Mb ahr h¡Ÿ& gƒo _w{ZamO Ho$ eara _| amoJ hþAm hmo AWdm CÝh| WH$mZ bJr hmo
Y_u Ord _mZVm h¡ {H$ _oao ew^amJ go _oar ewÕVm Zht R>haVr Vmo ew^mon`moJr Ord H$mo CZH$s d¡`md¥{Îm H$m {dH$ën AmVm h¡; {H$ÝVw
AWdm _oao amJ Ho$ H$maU _oar Am¡a AÝ` Ord (Y_m©Ë_m) H$s ewÕ dh {dH$ën ~§Y H$m H$maU h¡, Y_© H$m H$maU ZhtŸ&
n[aU{V Zht {Q>H$VrŸ& `{X _oao ew^amJ go _oar Am¡a AÝ` Ord H$s ewÕ `hm± H$moB© nyN>Vm h¡ {H$ ì`dhma Y_© Vmo gƒm h¡ Z? ì`dhma gƒm
n[aU{V {Q>Ho$ Vmo ew^^md ewÕn[aU{V Ho$ ajU _| {Z{_Îm H$hbm`| Am¡a Zht hmoVmŸ& ew^^md go nwÊ`àH¥${V ~§YVr h¡ Am¡a ew^^md ñd`§ H$s
{Z{_Îm Ho$ A^md _| ewÕVm H$aZo H$m {ZfoY {gÕ hmoŸ& em§{V H$mo amoH$Vo h¢Ÿ& Cggo Km{VH$_©ñdê$n nmn àH¥${V`m± ^r ~±YVr h¢Ÿ&
171
342 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 251 343
nwÊ`-nmn a{hV kmVmñdê$n H$m ^mZ H$aHo$ Omo AamJr Mm[aÌ Xem
àJQ> H$a| Cgo ewÕ O¡Zr H$hVo h¢Ÿ& àdMZgma JmWm 252
nwÊ` go Y_© _mZo dh O¡Z Zht h¡ • dh Vmo AkmZr h¡Ÿ& ew^amJ go A~, àd¥{Îm Ho$ H$mb H$m {d^mJ ~VbmVo h¢ (AWm©V² `h ~VbmVo
kmZmdaUmm{X àH¥${V`m± ~§YVr h¢ • Eogm _mZH$a ew^ H$mo Oha _mZo Am¡a h¢ {H$ • ew^mon`moJr l_U H$mo {H$g g_` àd¥{Îm H$aZm `mo½` h¡ Am¡a
ñdê$npñWaVm Zht hmo gHo$, V~ Cgo gƒo lÕm-kmZdmbo O¡{Z`m| Ho$ {H$g g_` Zht) …•
à{V d¡`md¥{Îm H$m ew^amJ AmVm h¡, Bg ew^amJ _| {H$gr AÝ` H$s amoJoU dm Nw>YmE VÊhmE dm g_oU dm ê$T>§Ÿ&
Anojm Zht h¡Ÿ& ñd-na ewÕmË_m H$s n[aU{V _| {Z{_Îm hmo `hr Anojm {XÆ>m g_U§ gmhÿ n{S>dÁOXw AmXgÎmrE&&252&&
h¡Ÿ& BgàH$ma Ho$ ew^amJ H$m `hm± {ZfoY Zht h¡Ÿ& ( h[aJrV )
· {_Ï`mX¥{ï> Ho$ {bE AÝ` Anojm hmoZo na ew^amJ H$m {ZfoY h¡Ÿ& l_ amoJ ^yIé ß`mg go AmH«$mÝV h¢ Omo l_UOZŸ&
dñVwñdê$n Ho$ {dnarV _mÝ`Vmdmbo Ordm| Ho$ à{V ew^amJ H$m CÝh| bIH$a e{º$ Ho$ AZwgma d¡`md¥V H$amoŸ&&252&&
{ZfoY h¡Ÿ& Omo nwÊ` go Y_© _mZo, eara H$s {H«$`m go Y_© _mZo, dh AÝd`mW© …• [ amoJoU dm ] amoJ go, [ jwY`m ] jwYm go, [ V¥îU`m
{_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& Cgo dñVw Ho$ ñdê$n H$s I~a Zht h¡Ÿ& ew^mew^ ^md ñd dm ] V¥fm go [ l_oU dm ] AWdm l_ go [ ê$T>_² ] AmH«$m§V [ l_U§ ]
qhgm h¡; Š`m|{H$ `h AnZo kmVm-Ñï>mñd^md go {dnarV ^md h¡Ÿ& l_U H$mo [ Ñï²>dm ] XoIH$a [ gmYw… ] gmYw [ AmË_eŠË`m ] AnZr
{MXmZÝX AmË_m Ho$ lÕm-kmZ g{hV drVamJr Xem hr Aqhgm h¡Ÿ& e{º$ Ho$ AZwgma [ à{VnÚVm_² ] d¡`md¥Ë`m{X H$amoŸ&
Bggo Omo {dnarV _mZVm h¡, CZ Ordm| Ho$ à{V ew^mon`moJr H$mo Q>rH$m …• O~ ewÕmË_n[aU{V H$mo àmá l_U H$mo, Cggo À`wV H$ao
AZwH$ånm H$m ^md Zht AmVmŸ& ñd-na ewÕmË_m H$s n[aU{V _| ew^^md Eogm H$maU • H$moB© ^r CngJ© Am Om`, V~ dh H$mb, ew^mon`moJrH$mo
{Z{_Îm hmo, `hm± `hr Anojm h¡Ÿ& BgHo$ A{V[aº$ AÝ` H$moB© Anojm Zht AnZr e{º$ Ho$ AZwgma à{VH$ma1 H$aZo H$s BÀN>mê$n àd¥{Îm H$m H$mb h¡
h¡Ÿ& _mZ-nyOm{X H$s nw{ï> Ho$ {bE ew^amJ H$m {ZfoY h¡, Š`m|{H$ Bg ar{V Am¡a CgHo$ A{V[aº$ H$m H$mb AnZr ewÕmË_n[aU{V H$mo àm{á Ho$ {b`o
go na AWdm ñd`§ Ho$ ewÕmË_n[aU{V H$s ajm Zht hmoVrŸ& · Ho$db {Zd¥{Îm H$m H$mb h¡Ÿ&
n`m©`m| H$s n[adV©ZerbVm dñVw H$m n`m©`JV ñd^md hmoZo ^mdmW© …• O~ ewÕmË_n[aU{V H$mo àmá l_U Ho$ ñdñW ^md H$m
Zme H$aZodmbm amoJm{XH$ Am Om` V~ Cg g_` ew^mon`moJr gmYw H$mo
go AmË_mWu Ho$ {bE {hVH$a hr h¡; Š`m|{H$ `{X n`m©`| n[adV©Zerb
CZH$s godm H$s BÀN>mê$n àd¥{Îm hmoVr h¡ Am¡a eof H$mb _| ewÕmË_n[aU{V
Zht hmoVt Vmo {\$a g§gman`m©` H$m A^md hmoH$a _mojn`m©` àH$Q> H$mo àmá H$aZo Ho$ {b`o {ZO AZwð>mZ hmoVm h¡Ÿ&
hmoZo Ho$ {bE AdH$me ^r Zht ahVmŸ& AZÝVgwIê$n _moj-AdñWm JmWm 252 na àdMZ
gd©g§`moJm| Ho$ A^mdê$n hr hmoVr h¡Ÿ& `{X g§`moJ AñWmB© Z hmoH$a · ^mdqbJr _w{Z`m| Ho$ CngJ© H$mb _| ew^mon`moJr _w{ZamO CZH$s
ñWmB© hmoVo Vmo {\$a _moj H¡$go hmoVm? AV… g§`moJm| H$s {dZmerH$Vm godm H$aVo h¢, eof g_` ewÕVm _| brZ ahVo h¢Ÿ&
^r AmË_m Ho$ {hV _| hr h¡Ÿ& • ~mah^mdZm EH$ AZw., n¥ð>-28 1. à{VH$ma = Cnm`; ghm`Ÿ&
172
344 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 252 345
AmË_m earam{X nanXmWm] go {^Þ h¡Ÿ& nwÊ`-nmn CgH$m ñdê$n hr _w{º$ H$m H$maU h¡Ÿ& BgHo$ {~Zm _w{º$ Zht hmo gH$VrŸ& Amä`ÝVa
Zht h¡Ÿ& AmË_m kmZmZÝXñdê$n h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ hr ñdê$n H$s brZVm drVamJr Xem hmoVo hr ~mø _| Z½Z {XJå~a Xem ghO hmoVr h¡Ÿ& Z½Z
~‹T>Vr h¡Ÿ& `{X _w{ZamO AnZo ñdê$n go À`wV hmo OmE, CZ na H$moB© {XJå~a Xem H$aZm `m bmZm Zht h¡Ÿ&
CngJ© Am Omd| AWdm eara _| amoJ, jwYm, V¥fm AWdm WH$mZ hmo ahr _w{ZamO H$mo dóm{X J«hU H$aZo H$m amJ Zht hmoVmŸ& amJ Ho$ Zï> hmoZo
hmo Vmo AÝ` ew^mon`moJr _w{ZamO CZH$mo e{º$ AZwgma godm H$aVo h¢Ÿ& na dóm{X H$m g§`moJ ^r Zht {XImB© XoVmŸ& g§`moJmdñWm _| _w{ZnZm
AmË_m H$mo amoJ, jwYm, V¥fm, WH$mZ Am{X Zht hmoVr, `o g~ Vmo H$Xm{n Zht hmo gH$VmŸ& dó-nmÌ aIH$a Omo _w{ZnZm _mZVm h¡, dh
eara H$s AdñWm`| h¢Ÿ& _w{ZamO ñd`§ ewÕVm go À`wV Zht hmoVo, {H$ÝVw {_Ï`mÑ{ï> h¡; O¡Z Zht h¡Ÿ&
`{X AnZr H$_Omoarde do ewÕVm go À`wV hmo Omd| Vmo jwYm Am{X dóg{hV AdñWm _| _w{º$ Z _mZH$a J¥hñWXem _mZ| Vmo gå`ŠËd
CngJ© Cg_| {Z{_Îm H$hbmVo h¢Ÿ& hmo gH$Vm h¡, {H$ÝVw dóg{hV _w{ZnZm _mZ| Vmo {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& A§Va _|
ew^mon`moJr _w{ZamO Ho$ ew^^md go gƒo _w{ZamO H$s godm Zht drVamJXem ~‹T>Vo hþE ~mø _| Z½Z {XJå~aXem hmoVr h¡ • Eogm {Z{_Îm-
hmoVr VWm _w{ZamO na CngJ© Am`m, Bg{b`o AÝ` _w{ZamO H$mo Z¡{_{ÎmH$ g§~§Y h¡Ÿ& gZmVZ dñVwñdê$n Eogm hr h¡Ÿ&
ew^mon`moJ hþAm • Eogm ^r Zht h¡Ÿ& H$moB© Ord ~mø _| Z½Z hmo OmE Am¡a A§Va _| eara H$s {H«$`m go Y_©
CngJ© `wº$ _w{ZamO Ho$ CngJ© H$mb _| ghO ^md go AÝ` _w{ZamO _mZo, {Z{_Îm AWdm nwÊ` go Y_© _mZo Vmo dh {_Ï`mÑ{ï> h¡; _w{Z Zht h¢Ÿ&
H$mo ew^mon`moJ hmoVm h¡Ÿ& Cgg_` AÝ` _w{ZamO H$mo d¡`md¥Îmr Am{X H$m gå`½Xe©Z Am¡a gå`½kmZ Vmo nhbo hmoZm Mm{hEŸ& gå`ŠËdnyd©H$
^md hmoVm h¡Ÿ& Amä`ÝVa Am¡a ~mø _| {OÝh| {ZJ«Ý© WXem dV©Vr h¡, do hr gƒo _w{ZamO h¢Ÿ&
`hm± na Ho$ H$maU ew^^md hþAm • Eogm Zht g_PZm Mm{hEŸ& {Z{d©H$mar AmË_m Am¡a ew^^mdê$n {dH$ma BZ XmoZm| Ho$ EH$Ëd-
MaUmZw`moJ _| {Z{_Îm àYmZ H$WZ hmoVm h¡Ÿ& O~ _w{ZamO AnZo kmZmZÝX ê$n {_Ï`mËd H$s Jm±R> H$mo Vmo‹S>H$a A^oX AmË_m H$s lÕm hmoZm hr
ñd^md _| pñWV ahVo h¢, Cgg_` {dH$ëndmbr Xem _| ew^amJ hmoVm gå`½Xe©Z h¡Ÿ&
h¡ Am¡a AÝ` _w{ZamO H$s godm ghOê$n go hmoVr h¡Ÿ& gå`½Xe©Z nyd©H$ AmË_m H$s n`m©` _| ApñWaVmê$n {dH$ma H$s
~mø {H«$`m Omo hmoZr hmo dh hmo, dh AmË_m Ho$ AmYrZ Zht h¡Ÿ& Jm±R> Qy>Q>H$a AmË_m H$s a_UVm hmoZm hr gå`H²$Mm[aÌ h¡Ÿ&
CgHo$ A{V[aŠV gånyU© H$mb ewÕVm H$s n[anyU©Vm Ho$ {bE {Zd¥{Îm H$m {_Ï`mËd g~go ~‹S>r Jm±R> h¡Ÿ& ewÕ ñd^md Ho$ lÕm kmZ hmoZo na
H$mb h¡Ÿ& {_Ï`mËd Jm±R> H$m Zme hmoVm h¡Ÿ& Ad«V Am¡a d«V^md XmoZm| hr {dH$ma h¢Ÿ&
^mdmW© na àdMZ {dH$maê$n Jm±R> H$m Zme H$aHo$ Omo A§Va a_UVm H$a|, dh gmYwnX h¡Ÿ&
· {ZJ«©ÝW ^mdqbJr _w{Z H$m ñdê$n • ^mdqbJr _w{ZamO Ho$ eara _| amoJ Am{X hmo Omd| Am¡a Cgo XoIH$a
eara, _Z, dmUr O‹S> h¢Ÿ& BZgo AmË_m H$mo bm^-hm{Z Zht hmoVrŸ& AÝ` ^mdqbJr _w{ZamO ew^mon`moJ _| hmod| Vmo Cgg_` CngJ©`wº$
{dH$ma AewÕVm h¡, AmË_m {ÌH$mb ewÕ h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZnyd©H$ Omo _w{ZamO H$s do godm H$aVo h¢Ÿ& {_Ï`mÑ{ï> _w{ZamO H$s godm Zht H$aVoŸ&
A§Va _| brZVm H$a|, dh _w{Z h¡Ÿ& kmZ Am¡a AmZÝX _| R>haZm hr _w{ZamO VWm AÝ` g_` AnZo ewÕmË_m H$s AmamYZm _| hr ì`VrV H$aVo h¢Ÿ&
H$m `WmW© AZwð>mZ h¡Ÿ& nwÊ`-nmn a{hV drVamJr Xemê$n {ZO AmMaU BgàH$ma àd¥{Îm Ho$ H$mb H$m {d^mJ Xem©`m h¡Ÿ& ·
173
318 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 253 347

ewÕmË_n[aU{V _| brZ _w{ZamO H$mo ew^mon`moJ hmoZo na amoJr, Jwé,


àdMZgma JmWm 253 ~mb, d¥Õ _w{ZamO H$s godm Ho$ {Z{_Îm go bm¡{H$H$OZm| Ho$ gmW ~mVMrV
H$aZo H$m {ZfoY Zht h¡Ÿ&
A~, bm¡{H$H$OZm| Ho$ gmW ~mVMrV H$aZo H$s àd¥{Îm CgHo$ {Z{_Îm
godm H$m ^md AmZo na _w{ZamO H$m amoJ Xya hmoJm • Eogm Zht h¢,
Ho$ {d^mJ g{hV ~VbmVo h¢ (AWm©V² ew^mon`moJr l_U H$mo bm¡{H$H$OZm|
{H$ÝVw godm^md CËnÞ hmoZo na bm¡{H$H$ OZm| Ho$ gmW ~mVMrV H$a|, d¡Ú
Ho$ gmW ~mVMrV H$s àd¥{Îm {H$g {Z{_Îm go H$aZm `mo½` h¡ Am¡a {H$g
H$mo amoJm{X Ho$ ~mao _| nyN>o? amoJ Ho$ Zï> hmoZo _| {H$VZm g_` bJoJm?
{Z{_Îm go Zht, dh H$hVo h¢ ) …•
H$m¡Zgm amoJ h¡? BË`m{X ~mVm| H$mo nyN>Zo H$m {ZfoY Zht h¡Ÿ& Bggo AmJo
do‚mmdƒ{U{_Îm§ {JbmUJwé~mbdwS>²T>g_UmU§Ÿ& ~‹T>H$a `{X do g§gmar H$m`m] H$s ~mVMrV H$a| Vmo CgH$m Adí` {ZfoY
bmo{JJOUg§^mgm U qU{XXm dm gwhmodOwXm&&253&& h¡Ÿ& O¡go • hmb-Mmb H¡$go h¢? {H$gH$m Š`m Mb ahm h¡? b‹S>H$s H$s
( h[aJrV ) emXr hþB© `m Zht? Amhma-nmZr H¡$gm h¡? BË`m{X àH$ma H$s ~mVMrV
½bmZ Jwé Aa d¥Õ ~mbH$ l_U godm {Z{_Îm goŸ&
H$m {ZfoY h¡Ÿ&
qZ{XV Zht ew^^md_` g§dmX bm¡{H$H$OZm| goŸ&&253&&
· Ðì`mZw`moJ H$m {gÕmÝV aIH$a MaUmZw`moJ Ho$ {Z{_Îm go H$WZ
AÝd`mW© …• [ dm ] Am¡a [ ½bmZJwé~mbd¥Õl_UmZm_² ] amoJr,
H$aVo h¢Ÿ&
Jwé (nyÁ`, ~‹S>o), ~mb VWm d¥Õ l_Um| H$s [ d¡`md¥Ë`{Z{_Îm§ ] godm
`hm± _w{ZamO H$mo amoJm{X hmoZo na godm H$aZo H$m {dH$ën Am`m,
Ho$ {Z{_Îm go, [ ew^mon`wVm ] ew^mon`moJ`wº$ [ bm¡{H$H$OZg§^mfm ]
Bg{b`o do na H$m Hw$N> H$a gH$Vo h¢ • Eogm Zht g_PZm Mm{hEŸ& H$moB©
bm¡{H$H$OZm| Ho$ gmW H$s ~mVMrV [ Z {ZpÝXVm ] {ZpÝXV Zht h¡Ÿ&
^r Ord na H$m Hw$N> Zht H$a gH$VmŸ& `hm± Vmo Ho$db ew^^md hmoZo na
Q>rH$m …• ewÕmË_n[aU{V H$mo àmá amoJr, Jwé, ~mb Am¡a d¥Õ l_Um|
H¡$gr ~mVMrV hmoVr h¡ • `h ~Vm`m h¡Ÿ&
H$s godm Ho$ {Z{_Îm go hr (ew^mon`moJr l_U H$mo) ewÕmË_n[aU{VeyÝ`
H$moB© H$hVm h¡ {H$ h_| na H$m H$m`© H$aZm h¡, ~g Amg{º$ Zht
bmoJm| Ho$ gmW ~mVMrV à{gÕ h¡ (emóm| _| {Z{fÕ Zht) h¡, {H$ÝVw
aI|Jo, AZmg{º$ ^md go H$a|Jo; na ^mB© ! Bggo {dnarV "_¢ na H$m H$m`©
AÝ` {Z{_Îm go ^r à{gÕ hmo Eogm Zht h¡Ÿ&
H$aVm hÿ±' • Eogm _hmZ² Amg{º$ ^md CgHo$ AÝVa _| {dÚ_mZ h¡Ÿ& Eogm
JmWm 253 na àdMZ Ord AkmZr h¡, _y‹T> h¡Ÿ& BgàH$ma H$s _y‹T>Vm _w{ZamO H$mo Zht hmoVrŸ&
· ew^mon`moJr _w{ZamO bm¡{H$H$ OZm| Ho$ gmW _w{Z H$s godm Ho$ {Z{_Îm àË`oH$ nXmW© ñdV§Ì n[aU_Z H$a ahm h¡Ÿ& BgàH$ma Ðì`mZw`moJ H$m
~mVMrV H$aVo h¢, g§gma Ho$ H$m`© Ho$ {Z{_Îm ZhtŸ& {gÕmÝV aIH$a MaUmZw`moJ H$s ~mV H$s h¡Ÿ&
_w{ZamO AmË_kmZ g{hV ñdê$n _| PybZodmbo h¢Ÿ& {OgàH$ma `hm± H$moB© H$hVm h¡ {H$ _w{ZamO Ho$ amoJ H¡$go hmo gH$Vm h¡? do H$moB©
nmZr na Wmn XoVo hr \$ìdmam CN>bVm h¡, CgràH$ma nwÊ`-nmn a{hV M_ËH$ma H$a| Am¡a amoJ H$mo Zï> H$a|Ÿ&
AmË_m H$s lÕm-kmZ Am¡a EH$mJ«Vm H$aZo na ewÕVm H$m \$ìdmam · _w{ZamO H$s n{dÌVm H$m earaO{ZV gmVm-AgmVm Ho$ gmW g§~§Y
{ZH$bVm h¡Ÿ& Zht h¡Ÿ&
174
348 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 253 349

(1) _w{ZamO Ho$ eara _| amoJ Amdo, `h Vmo nyd© Ho$ AgmVm H$_© H$m h¡Ÿ& VrWªH$a Ho$ g_deaU _| eoa-{haU, {~ëbr-Myhm AnZr d¡ad¥{Îm
g§`moJ h¡Ÿ& CgH$m dV©_mZ nwéfmW© Ho$ gmW H$moB© g§~§Y Zht h¡; AV: H$mo AnZr-AnZr `mo½`Vm go {dñ_aU H$aVo h¢; VrWªH$a Ho$ H$maU ZhtŸ&
n{dÌVm hmo Vmo nwÊ` hmoZm hr Mm{hE • Eogm {Z`_ Zht h¡Ÿ& n{dÌVm Am¡a VrWªH$a nwÊ`àH¥${V Cg_| {Z{_Îm _mÌ h¡Ÿ&
nwÊ` XmoZm| {^Þ-{^Þ dñVw h¢Ÿ& · ^mdqbJr _w{ZamO jwYm-V¥fm{X, {dH$ën Am{X ko`m| Ho$ kmVm h¡Ÿ&
gwH$m¡eb _w{ZamO H$mo qghZr Zo Im`m, gZËHw$_ma _w{ZamO H$mo dñVwñdê$n Ho$ `WmW© ^mZnyd©H$ hr _w{ZnZm hmoVm h¡Ÿ& dñVwñdê$n
700 dfm] VH$ H$mo‹T> ahm; {H$ÝVw amoJ AWdm CngJ© ZwH$gmZ Zht H$amVo Ho$ ^mZ {~Zm 28 _ybJwUm| H$m nmbZ {H$`m, Zd_| J«¡do`H$ VH$ J`o;
h¢Ÿ& dm{XamO _w{ZamO Ho$ amoJ {_Q>H$a eara H$s gwÝXaVm àmá hþB©, dh {H$ÝVw ewÕVm H$m AZmXa Am¡a amJ H$m AmXa hmoZo go AmOVH$ ^d^«_U
AmË_JwUm| Ho$ H$maU Zht, A{nVw nwÊ``moJ Ho$ H$maU hþB© h¡Ÿ& _w{Z hmo Vmo Zht {_Q>m h¡Ÿ&
CÝh| amoJ Zht hmo • Eogm Zht h¡Ÿ& gƒo _w{ZamO H$mo dñVwñdê$n H$m ^mZ h¡, AÝVaXem ~‹T>r h¡, ~mø
· _w{ZamO H$mo M_ËH$ma Am{X go amoJ {_Q>mZo H$m {dH$ën Zht CR>VmŸ& _| Z½Z {XJå~aXem dV© ahr h¡Ÿ& do _w{ZamO {XZ _| EH$ ~ma Amhma J«hU
(2) M_ËH$ma {XImH$a amoJ H$mo {_Q>m XoZodmbr ~mV H$mo ñnï> H$aVo H$aVo h¢Ÿ& `{X H$moB© amoJ hm|do Vmo lmdH$ Amhma Ho$ gmW Xdm Am{X Xod| Vmo
hþE H$hVo h¢ {H$ earam{X H$s {H«$`m H$mo AmË_m {ÌH$mb _| H$^r ^r Zht J«hU H$aVo h¢, ñd`§ AbJ go J«hU Zht H$aVoŸ& amoJ, jwYm-V¥fm H$mo
H$a gH$VmŸ& _w{ZamO H$mo BgH$m nŠH$m lÕmZ dV©Vm h¡Ÿ& {_Ï`mÑ{ï> ko`ê$n OmZVo h¢Ÿ& AmË_m H$mo {ZaÝVa Ü`mVo h¢Ÿ&
Mmho Vmo ^r eara H$s AdñWm _| \o$a-\$ma Zht H$a gH$VmŸ& _w{ZamO H$mo ñd`§ H$s Xoh Ny>Q>Zo H$m H$mb {ZH$Q> AmZona g^r _w{ZamO H$mo
^r \o$a-\$ma H$m {dH$ën Zht CR>Vm, {H$ÝVw ñd`§ H$s H$_Omoar Ho$ H$maU CgH$m ^md^mgZ hmo Omd| • Eogm Zht h¡Ÿ& {Og H$mb _|, {Og joÌ _|,
Omo amJ dV©Vm h¡, dhm± bj OmVm h¡Ÿ& gZËHw$_ma _w{ZamO H$mo e{º$ hmoZo {OZ g§`moJm| _| Xoh Ny>Q>Zm hmo, Cgrg_` Ny>Q>Vr h¡, {\$a ^r {dH$ën AmZo
na ^r CÝhm|Zo AnZo eara na CgH$m à`moJ Zht {H$`m, Š`m|{H$ _w{ZamO na H$Xm{MV² Cg gå~ÝY _| nyN>Zm hmo Vmo nyN>Vo h¢Ÿ&
OmZVo h¢ {H$ amoJ Ho$ ahZo H$m {OVZm H$mb h¡, Cg_| H$moB© \o$a\$ma Zht CŠV g_ñV AdñWm AWm©V² {dH$ënm{X _|, ^mfm Ho$ n[aU_Z _|,
H$a gH$Vm h¡Ÿ& Cgo H$moB© {_Q>m Zht gH$VmŸ& Amhma Ho$ gmW Xdm Am{X Ho$ J«hU _| _w{ZamO kmVm hr ahVo h¢Ÿ&
· AnZo kmZñd^md _| AamJr n[aU{V Aqhgm h¡, CgH$m AÝ` Ordm|
Ho$ n[aUm_ Ho$ gmW g§~§Y Zht h¡Ÿ& BgàH$ma H$m ^md ^mdqbJr _w{Z`m| H$s godm Ho$ dº$ ew^mon`moJr
(3) Aqhgm • _w{ZamO H$mo Aqhgm àJQ>r hmo Vmo qghm{X CZHo$ _w{ZamO H$mo hmoVm h¡; {H$ÝVw g§gma Ho$ AW© H$s nmofH$ ~mVMrV do Zht
g_j AnZm d¡a^md ^yb OmVo h¢, `hr Aqhgm H$m ñdê$n h¡Ÿ& AnZo H$aVoŸ&
kmVm-Ñï>m ñd^md _| AamJr n[aU{V hr Aqhgm h¡Ÿ& H$moB© qhgm H$m ·
^md Z H$ao Vmo _w{ZamO H$s Aqhgm {Q>Ho$ • Eogr Xygao Ho$ Am{lV
_w{ZamO H$s Aqhgm Zht h¡Ÿ& Aqhgm H$m ~mø Ho$ gmW H$moB© g§~§Y Zht
175
318 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 254 351
ewÕmË_m H$m AZw^d hmoVm h¡ Am¡a (Bg{b`o dh ew^mon`moJ) H«$_e…
àdMZgma JmWm 254 na_ {Zdm©Ugm¡»` H$m H$maU hmoVm h¡Ÿ&
^mdmW© …• Xe©Zmnojm go Vmo l_U H$mo VWm gå`½Ñ{ï> J¥hñW H$mo
A~, BgàH$ma go H$ho J`o ew^mon`moJ H$m Jm¡U-_w»` {d^mJ ~VbmVo ewÕmË_m H$m hr Aml` h¡, naÝVw Mm[aÌmnojm go l_U Ho$ _w{Z`mo½`
h¢; (AWm©V² `h ~VbmVo h¢ {H$ {H$gHo$ ew^mon`moJ Jm¡U hmoVm h¡ Am¡a ewÕmË_n[aU{V _w»` hmoZo go ew^mon`moJ Jm¡U h¡ Am¡a gå`½Ñ{ï> J¥hñW
{H$gHo$ _w»` hmoVm h¡Ÿ&) …• Ho$ _w{Z`mo½` ewÕmË_n[aU{V H$mo àmá Z hmo gH$Zo go Aew^d§MZmW©
Egm ngËW^yXm g_UmU§ dm nwUmo KaËWmU§Ÿ& ew^mon`moJ _w»` h¡Ÿ& gå`½Ñ{ï> J¥hñW Ho$ Aew^ go ({deof AewÕ
M[a`m nao{Îm ^{UXm VmEd na§ bh{X gmoŠI§&&254&& n[aU{V go) Ny>Q>Zo Ho$ {b`o àdÎm©_mZ Omo `h ew^mon`moJ H$m nwéfmW© dh
( h[aJrV ) ^r ew{Õ H$m hr _ÝXnwéfmW© h¡; Š`m|{H$ ewÕmË_Ðì` Ho$ _§X Ambå~Z go
àeñV M`m© l_U Ho$ hmo Jm¡U {H$ÝVw J¥hrOZŸ&
Ho$ _w»` hmoVr h¡ gXm Aa do Cgr go gwIr hmoŸ&&254&& Aew^ n[aU{V ~XbH$a ew^n[aU{V hmoVr h¡ Am¡a ewÕmË_Ðì` Ho$ CJ«
AÝd`mW© …• [ Efm ] `h [ àeñV^yVm ] àeñV^yV [ M`m© ] M`m© Ambå~Z go ew^ n[aU{V ^r ~XbH$a ewÕn[aU{V hmo OmVr h¡Ÿ&
[ l_UmZm§ ] l_Um| Ho$ (Jm¡U) hmoVr h¡ [ dm J¥hñWmZm§ nwZ… ] Am¡a JmWm 254 na àdMZ
J¥hñWm| Ho$ Vmo [ nam ] _w»` hmoVr h¡, [ B{V ^{UVm ] Eogm (emóm| _|) ew^mon`moJ AWm©V² nwÊ` n[aUm_Ÿ& AmË_m _| X`m-XmZm{X Ho$ n[aUm_
H$hm h¡; [ VWm Ed ] Cgr go [ na§ gm¡»`§ b^Vo ] (naånam go) J¥hñW hmoVo h¢, do nwÊ` n[aUm_ h¢Ÿ& kmZmZÝX ñd^md _| a_UVm H$s Ñ{ï> hr Y_©
na_ gm¡»` H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ& h¡Ÿ& ñd^md _| O~ VH$ pñWa Zht hmo§, V~ VH$ J¥hñW Am¡a _w{ZamO H$mo
Q>rH$m …• BgàH$ma ewÕmË_mZwamJ`wº$ àeñVM`m©ê$n Omo `h ew^^md hmoVo h¢Ÿ& Eogo g_` _| {H$gHo$ Jm¡U ew^mon`moJ Am¡a {H$gHo$
ew^mon`moJ d{U©V {H$`m J`m h¡ dh `h ew^mon`moJ, ewÕmË_m H$s àH$meH$ _w»` ew^mon`moJ hmoVm h¡Ÿ& dh ~VmVo h¢ •
gd©{da{V H$mo àmá l_Um| Ho$ H$fm`H$U Ho$ gX²>^md Ho$ H$maU àd{V©V AÝ` _w{ZamO H$s d¡`md¥{Îm, {OZoÝÐXod H$s ^{º$ Am{X ew^M`m©
hmoVm hþAm, Jm¡U hmoVm h¡; Š`m|{H$ dh ew^mon`moJ ewÕmË_n[aU{V go H$m ^md _w{ZamO H$mo Jm¡Uê$n go dV©Vm h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ewÕñd^md Ho$
{déÕ Eogo amJ Ho$ gmW g§~§YdmZ h¡ Am¡a dh ew^mon`moJ J¥hñWm| Ho$ Vmo, ^mZnyd©H$ CÝh| AÝVa brZVm ~‹T> JB© h¡, eara Ho$ à{V dV©Zodmbm amJ
gd©{da{V Ho$ A^md go ewÕmË_àH$meZH$m1 A^md hmoZo go H$fm` Ho$ H$_ hþAm h¡Ÿ& godm Am{X H$m ew^^md hmoVm h¡, {H$ÝVw dh AË`ÝV Aën
gX²>^md Ho$ H$maU àdÎm©_mZ hmoVm hþAm ^r _w»` h¡; Š`m|{H$ • O¡go BªYZ h¡ AWm©V² Jm¡U h¡Ÿ& _w»`Vm Vmo ewÕmon`moJ H$s h¡Ÿ&
H$mo ñ\${Q>H$ Ho$ g§nH©$ go gy`© Ho$ VoO H$m AZw^d hmoVm h¢ (Am¡a Bg{b`o J¥hñW H$mo ^r nwÊ`-nmn H$s é{M Zht h¡Ÿ& Ü`o` Vmo EH$ ewÕ AmË_m
dh H«$_e… Ob CR>Vm h¡) CgràH$ma - J¥hñW H$mo amJ Ho$ g§`moJ go Ho$ à{V hr h¡; naÝVw J¥hñWXem _| ~w{Õnyd©H$ amJ H$m A^md H$aHo$
ewÕmon`moJ ~hþV H$_ hmoVm h¡ Am¡a X`m-XmZ-d«V-nyOm Am{X H$m
1. Mm[aÌXem_| àdV©_mZ CJ« ewÕmË_àH$meZH$mo hr `hm± ewÕmË_àH$meZ {JZm h¡; gå`½Ñ{ï>
J¥hñW Ho$ CgH$m A^md h¡Ÿ& eof Xe©Zmnojm go Vmo gå`½Ñ{ï> J¥hñW Ho$ ^r ewÕmË_m H$m ew^mon`moJ _w»`nZo hmoVm h¡ • Eogm VrWªH$a na_mË_m H$s {Xì`Üd{Z _|
àH$meZ hr h¡Ÿ& Am`m h¡Ÿ&
176
352 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 254 353
J¥hñW H$s Ñ{ï> ewÕ M¡VÝ` Ho$ D$na h¡Ÿ& ew^amJ hmoZo na ^r CgH$s H$_Omoarde qH${MV² amJ dV© ahm hmoZo Ho$ H$maU Jm¡U ew^mon`moJ h¡;
Ñ{ï> ew^amJ na Zht hmoVr; AV… ewÕVm Ho$ bú` go amJ H$m A^md H$a Š`m|{H$ CÝh| ewÕmË_n[aU{V go {déÕ amJ Ho$ gmW gå~ÝYdmbm
na_mË_Xem H$mo àmá {H$`m OmVm h¡Ÿ& ew^mon`moJ h¡Ÿ& ew^mon`moJ Ho$ g_` AÝ` _w{Z H$s godm AWdm dmËgë`^md
· ewÕñd^md H$s lÕm go gå`½Xe©Z Am¡a Cg_| pñWaVm go _moj àmá AmVm h¡, Cgg_` AÝVa _| ewÕmË_m Ho$ à{V ^r ào_ dV©Vm h¡; {H$ÝVw
hmoVm h¡Ÿ& `hm± ewÕmË_mZw^d Jm¡U h¡Ÿ&
{OgàH$ma eŠH$a _| {_R>mg ^ar hþB© h¡; {H$ÝVw nmZr _| S>mbZo na · J¥hñW H$mo ew^mon`moJ H$s _w»`Vm Am¡a ewÕmon`moJ H$s Jm¡UVm h¡Ÿ&
dh {_R>mg {XImB© Zht XoVr, CgràH$ma AmË_m kmZmZÝXñdê$n h¡; J¥hñW Ordm| H$mo g§gma Xem _| AË`{YH$ amJ dV©Vm h¡Ÿ& do gd© g§J
{H$ÝVw nwÊ`-nmn Ho$ ^mdm| H$mo gmW Omo‹S>Zo na CgH$m kmZmZÝXnZm {XImB© go a{hV Zht hþE h¢, VWm{n CÝh| AmË_m H$m qH${MV² ^mZ dV©Vm h¡Ÿ&
Zht XoVmŸ& nwÊ`-nmn AmË_m H$mo bm^ Zht H$aVoŸ&
{OgH$s àVr{V H$aZo na H«$_-H«$_ go drVamJVm ~‹T>o Am¡a ñd^md AmË_ñd^md ewÕ h¡Ÿ& {ZOmË_m H$m lÕmZ-kmZ CÝh| dV©Vm h¡;
_| n[anyU© R>haZo na nyU© AmZÝX Ho$dbXem H$s àm{á hmo • Eogm nyU© {H$ÝVw ñdê$n pñWaVm Ho$ ÚmoVH$ Mm[aÌXem _| pñWa H$aZodmbo CJ«
AmZÝX Am¡a kmZñdê$n AnZm ñd^md h¡Ÿ& ewÕmË_àH$me H$m gå`½Ñ{ï> J¥hñW Ho$ A^md h¡Ÿ& Xe©Z Anojm go
BpÝÐ`m| Ho$ OmZZo `m AÝ` ko`m| Ho$ H$maU _oam kmZ Zht h¡Ÿ& _¢ Vmo gå`½Ñ{ï> H$mo ewÕmË_m H$m àH$me dV© ahm h¡, {H$ÝVw dh _w»` ewÕmon`moJ
ñd`§ Ho$ H$maU n[anyU© kmZñdê$n hÿ±Ÿ& nwÊ`-nmn Vmo AmHw$bVm h¡; _¢ Zht h¡Ÿ&
AmHw$bVm ñdê$n Zht hÿ± • Eogo ewÕñd^md Ho$ lÕm-kmZ go hr gå`½Xe©Z J¥hñW VWm _w{ZamO • XmoZm| H$mo hr ewÕmË_m H$s é{M Vmo g_mZ hr
hmoVm h¡Ÿ& na_ AZmHw$bXem H$s àVr{V hr gå`½Xe©Z h¡Ÿ&
h¡; {H$ÝVw AÝVa `h h¡ {H$ _w{ZamO Ho$ amJ KQ> J`m h¡ VWm lmdH$ H$mo
gå`½Xe©Z hmoZo Ho$ níMmV² nwÊ`-nmn Am¡a {Z{_Îm H$m g§gJ© hmo Vmo
A^r ^r X`m-XmZ à^mdZm Am{X H$m amJ dV©Vm h¡Ÿ& AmË_m H$m ^mZ
nyU© AZmHw$b Xem àmá Zht hmoVr; {H$ÝVw ñd^md Ho$ g§gJ© go nyU© Xem
hmoZo na ^r _w{ZamO Ho$ g_mZ ñdê$n brZVm H$m A^md h¡; AV…
àmá hmoVr h¡Ÿ&
· _w{ZamO H$mo ewÕmon`moJ H$s _w»`Vm Am¡a ew^mon`moJ H$s Jm¡UVm ew^^md _w»` h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Ho$dbkmZ àJQ> H$aZodmbr VmËH$m{bH$-
hmoVr h¡Ÿ& Xem dV©Vr h¡ Am¡a J¥hñW H$mo Ho$dbkmZ àJQ> H$aZodmbr VmËH$m{bH$-
AmË_m kmZñdê$n h¡Ÿ& earam{X na h¢Ÿ& nwÊ`-nmn Ho$ ^md {dH$ma Xem Zht h¡Ÿ&
h¢Ÿ& AmË_m Cggo a{hV h¡ • Eogr ewÕmË_m Ho$ AZwamJ g{hV ew^mon`moJ · J¥hñW H$m ewÕmon`moJ H«$_e… _moj H$m H$maU h¡Ÿ&
H$s `hm± ~mV h¡Ÿ& Omo nwÊ` go AWdm eara H$s {H«$`m go Y_© _mZVm hmo, {OgàH$ma ñ\${Q>H$ _| gy`© H$m VoO n‹S>Vo hr dh A{YH$ àÁd{bV
CgH$s `hm± ~mV Zht h¡Ÿ& hmoVm h¡, CgràH$ma gå`½Ñ{ï> J¥hñW H$mo ew^amJ Ho$ {Z{_Îm go AmË_m _|
{Ogo AmË_^mZ hþAm h¡Ÿ& ñdê$nbrZVm ~‹T>Zo go Omo 6-7 d| brZVm hmoVr h¡ Am¡a CgH$m ew^mon`moJ H«$_e… _mojXem H$m H$maU
JwUñWmZ _| Pyb aho h¢Ÿ& A{YH$ amJ go {Zd¥Îm hþE h¢Ÿ& CÝh| Mm[aÌ H$s hmoVm h¡Ÿ&
177
354 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 254 355
gå`½Ñ{ï> Ord H$mo ^mZ h¡ {H$ _oao AmË_m _| Ho$dbkmZ Xem H$mo _mojXem H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& BgàH$ma ew^mon`moJ na CnMma H$aHo$ Cgo
àmá H$aZo H$s VmH$V h¡Ÿ& ew^amJ _oam ñdê$n Zht h¡Ÿ& Cgo amJ H$m {ZfoY _moj H$m naånam H$maU H$hm h¡Ÿ&
h¡, amJ H$s é{M Zht h¡, Ho$db ewÕñd^md H$s hr é{M h¡Ÿ& M¡VÝ` àíZ • Š`m `h amJ H$mo ñnï> H$aZodmbr JmWm h¡?
ñd^md _| EH$mJ« Ho$dbkmZ àmá H$aZo H$s ^mdZm h¡Ÿ& nwéfmW©nyd©H$ CÎma • Aao ^mB© ! `h Vmo amJ H$m kmZ H$amH$a amJ Ho$ A^mdnyd©H$
Aew^amJ Q>bm h¡ Am¡a ew^amJ Q>mbH$a dh AÝVa _| pñWaVm H$aZm Ho$dbkmZ àmá H$amZodmbr JmWm h¡Ÿ& amJ H$m hmoZm Vmo AmË_m H$m Xmof
MmhVm h¡Ÿ& Bg gånyU© à{H«$`mnyd©H$ drVamJXem H$mo H«$_e… àmá H$aVm h¡, {H$ÝVw ñd^md Ho$ à{V ào_ hmoZo go ew^^md KQ>H$a AamJr ^md àH$Q>
h¡, AV… ew^amJ H$mo naånam go _moj H$m H$maU H$hm h¡Ÿ& hmoVo h¢, AV… amJ H$mo {Z{_Îm H$maU H$hH$a CgH$m dU©Z {H$`m h¡Ÿ&
· ew^mon`moJ H$mo naånam go _moj H$m H$maU H¡$go H$hm h¡? ewÕn`m©` Am§{eH$ ê$n go àJQ> hþB© h¡, dh ~‹T>H$a {ZpíMVê$n go
gy`© H$m {Z{_Îm hmoZo na ^r O§Jb _| CnpñWV g^r bH${‹S>`m± Zht Ho$dbkmZ àmá H$aoJr, AV… amJ H$mo {Z{_Îm H$maU H$hm h¡Ÿ&
ObVr; {H$ÝVw {H$gr bH$‹S>r _| `mo½`Vm hmo Vmo dh Ob CR>Vr h¡, Omo Ord nwÊ` go Y_© _mZVo h¢, do {_Q²>Q>r Ho$ T>obo g_mZ h¢, CÝh|
CgràH$ma {Og {_Ï`mÑ{ï> H$mo ewÕmË_m H$m ào_ Zht h¡ VWm Omo nwÊ` _| ewÕmË_m H$s àVr{V Zht h¡Ÿ& {Ogo nwÊ` H$s é{M h¡, Cgo O‹S> H$s é{M h¡;
Y_© _mZVm h¡, CgH$m ew^amJ _moj H$m H$maU Zht hmoVmŸ& AmË_m H$s é{M Zht h¡ • Eogo Ordm| H$mo H$Xm{n _moj H$s àm{á Zht hmo
Bggo {dnarV ewÕmË_m Ho$ à{V ào_ aIZodmbo, M¡VÝ` ñd^md H$mo gH$VrŸ& CZHo$ CnmXmZ _| A^r n[anŠdVm Zht Am`r h¡; AV…
OmZZodmbo gå`½Ñ{ï> Ho$ ew^amJ H$m A^md h¡Ÿ& dh Ord nwéfmW© nyd©H$ ew^amJê$n {Z{_Îm H$m Amamon ^r {H$`m OmVm h¡Ÿ&
Ho$dbkmZ H$mo Adí` àmá H$aoJm, VWm{n CgHo$ amJ H$mo {Z{_Îm H$hm h¡Ÿ& àíZ • gå`ŠËdr ew^amJ H$mo Jm¡U H$a| Vmo?
amJ H$aVo-H$aVo _moj H$s àm{á hmoJr • Eogm Zht h¡, A{nVw amJ H$m g_mYmZ • Y_u Ord H$mo lÕm _| AIÊS> ewÕñd^md hr _w»` h¡
A^md H$aZo na _moj H$s àm{á hmoJrŸ& `hm± Vmo amJ na CnMma_mÌ {H$`m VWm Mm[aÌ _| _w»`-Jm¡UVm dV©Vr h¡Ÿ& CgH$m ñnï>rH$aU •
h¡Ÿ& ewÕmË_m CnmXmZ H$maU h¡Ÿ& Aew^amJ H$mo Q>mbH$a ew^amJ _| dV©Z (1) eara, _Z, dmUr Am{X nXmW© na h¢Ÿ& Ord _| hmoZdo mbo ew^mew^
hmoVm h¡, AV… ew^amJ H$mo {Z{_Îm AWdm g§`moJ H$hm OmVm h¡Ÿ& amJ H$m ^md ^r AmË_m H$m gƒm ñdê$n Zht h¡Ÿ& AmË_m Vmo kmZmZÝX ñdê$n h¡
g§`moJ = amJ H$m {Z{_ÎmŸ& MaUmZw`moJ _| {Z{_Îm H$s Anojm H$WZ h¡; • Eogm lÕmZ-kmZ gå`ŠËdr _w{Z H$mo hmoVm h¡Ÿ& lÕm Vmo AIÊS>
Š`m|{H$ J¥hñW H$mo amJ hmoZo na ^r CgH$s Ñ{ï> amJ na Zht h¡Ÿ& ñd^md H$mo hr J«hU H$aVr h¡, AV… XmoZm| H$mo lÕm Anojm Ho$dbkmZ
J¥hñW H$s Ñ{ï> Ho$db AIÊS> km`H$ñd^md na h¡Ÿ& Cg_| H«$_- ñd^md hr _w»` dV©Vm h¡, CÝh| àË`oH$ g_` ewÕ ñd^md H$s é{M hr
H«$_ go nwéfmW© bmH$a do _w{ZXem àJQ> H$aVo h¢Ÿ& {OgZo _w{ZXem àJQ> A{YH$ hmoVr h¡Ÿ&
H$s h¡, Cgo ew^^md Jm¡U VWm ewÕmon`moJ _w»` hmoH$a {deof pñWaVm (2) `hm±, _w»`-Jm¡U Ho$ Omo àH$ma H$hZo _| AmVo h¢, do Mm[aÌ H$s
hmoVr h¡Ÿ& Anojm h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo lÕm-kmZ hmoZo Ho$ CnamÝV A{YH$ brZVm ~‹T>r
drVamJVmnyd©H$ àJQ> hmoZodmbo Ho$dbkmZ _| amJ H$m gd©Wm A^md h¡Ÿ& AIÊS> AmË_m hr _w»` hmo ahm h¡ Am¡a nm±M _hmd«Vm| Ho$ n[aUm_m|
hmoVm h¡, dhm± _w»`-Jm¡UVm Zht hmoVrŸ& amJ H$m gd©Wm Zme hmoZo na hr H$s Jm¡UVm h¡, CÝh| ewÕVm _w»` Am¡a ew^^md Jm¡U h¡Ÿ&
178
356 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 254 357

lmdH$ H$mo AmË_m H$m kmZ-lÕmZ h¡, {H$ÝVw AamJr n[aU{V Zht (1) Y_© H$m H$maU ew^^md Zht hmo gH$Vm, Š`m|{H$ Y_© AmË_m
h¡Ÿ& ew^ _w»` h¡ Am¡a ewÕVm Jm¡U h¡Ÿ& BgàH$ma Mm[aÌ n`m©` H$s Anojm H$s A{dH$mar AdñWm h¡ Am¡a ew^^md {dH$ma h¡Ÿ& {dH$ma H$maU Am¡a
go _w»`-Jm¡UVm H$hr h¡Ÿ& A{dH$mar H$m`© • Eogm Zht hmo gH$Vm; AV… ew^^md Y_© H$m H$maU
(3) J¥hñW H$mo ñd^md H$m ^mZ Zht h¡Ÿ& dh H«$_-H«$_ go nwéfmW© Zht h¡Ÿ&
nyd©H$ _w{ZnZm àJQ> H$aVm h¡Ÿ& Eogo g_` dh ew^ H$mo Jm¡U Am¡a ewÕ H$mo (2) n`m©` _| go Y_©n`m©` àJQ> Zht hmoVr; Š`m|{H$ n`m©` _| go
_w»` H$aVm h¡Ÿ& níMmV² dh {deof nwéfmW©nyd©H$ ew^ H$mo Jm¡Uê$n go ^r n`m©` àJQ> Zht hmo gH$Vr h¡, AV… ew^^md Y_© H$m H$maU Zht h¡Ÿ&
Q>mbH$a n[anyU© drVamJXem àmá H$aHo$ Ho$dbkmZ àmá H$a _moj àmá (3 ) Ðì` AIÊS> h¡, Cg_| kmZ-Xe©Z-gwI ^am hþAm h¡, CgHo$
H$aVm h¡Ÿ& dhm± amJ H$m A^md h¡, AV… Jm¡UVm-_w»`Vm Zht h¡Ÿ& BgàH$ma AmYma go Y_© àJQ> hmoVm h¡Ÿ& {OgàH$ma Hw$ÊS>b H$s AdñWm gwdU©H$ma
_w»`-Jm¡U H$s ñnï>Vm H$s h¡Ÿ& `m hWmo‹S>o go Zht hmoVr VWm Hw$ÊS>b ê$n n`m©` nyd© H$s AdñWm _| go
Zht AmVr h¡, A{nVw àË`oH$ n`m©` _| gwdU© ñd`§ Y«wd ê$n ahVm h¡ Am¡a
Omo Y_u J¥hñW AIÊS>-A^oX Ðì` H$s _w»`Vm H$mo N>mo‹S>H$a nwÊ`-
Cg_| go ZdrZ-ZdrZ n`m©` CËnÞ hmoVr h¡Ÿ& Y_© n`m©` {Z{_Îm, naÐì`,
nmn H$s A{YH$Vm _| lÕm H$aVm h¡, dh {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& Y_u H$mo ew^^md
{dH$ën AWdm nyd©kmZ Ho$ CKm‹S> Ho$ Aml` go àJQ> Zht hmoVr h¡, Z
H$s _w»`Vm Zht h¡Ÿ& Cgo AmË_m H$m AZw^d AZoH$ ~ma hmoVm h¡ Am¡a {Q>H$Vr Am¡a Z d¥{Õ H$mo àmá hmoVr h¡Ÿ& EH$ AmË_m Ho$ AmYma go hr
{ÌH$mb M¡VÝ` gÎmm ewÕ dV©Vr h¡Ÿ& M¡VÝ` gÎmm H$m A§Va n[aU_Z Cgo Y_©n`m©` {Q>H$Vr h¡ • Eogo ewÕmË_m Ho$ AZwamJnyd©H$ ew^M`m© H$s `hm±
H$^r Xya Zht hþAm h¡Ÿ& Eogo Ord {deof nwéfmW© H$mo OJmH$a _w{ZnZm ~mV h¡Ÿ& "àeñV^yVm' eãX H$m `hr AW© h¡Ÿ&
A§JrH$ma H$a _moj àmá H$aVo h¢Ÿ& · àË`oH$ Ðì` CËnmX-ì``-Y«mì¡ `ñd^mdr h¡Ÿ&
`hm± amJ _| _moj Ho$ H$maU H$m CnMma {H$`m h¡, {H$ÝVw Aao ^mB©! àË`oH$ Ðì` Ho$ CËnmX, ì``, Y«wd `h VrZ A§e h¢Ÿ& {H$gr ^r
O~ _moj_mJ© go _w{º$ Zht h¡ Vmo amJ Ho$ H$maU H¡$go _w{º$ hmo? Š`m|{H$ nXmW© H$s nyd©n`m©` Zme hmoVr h¡ Am¡a ZdrZn`m©` CËnÞ hmoVr h¡ VWm
_moj_mJ© ^r n`m©` h¡Ÿ& _w{º$ Vmo AIÊS> Ðì` Ho$ Aml` go àmá hmoVr h¡Ÿ& dñVw gX¡d Y«wdê$n ahVr h¡Ÿ&
MaUmZw`moJ _| {Z{_ÎmmYrZ H$WZ hmoVm h¡Ÿ& AmË_m _| gå`½Xe©Z H$m CËnmX, {_Ï`mXe©Z H$m ì`` Am¡a lÕm
· àeñV ew^amJ Y_© H$m H$maU h¡Ÿ& {Z{_Îm, ew^amJ AWdm nyd© Ho$ JwU Y«wdê$n _| ahVm h¡Ÿ& AZ§V AmË_m, AZ§VmZ§V na_mUw Am¡a AÝ`
kmZ H$m CKm‹S> Y_© H$m H$maU Zht h¡Ÿ& Mma AWm©V² Y_©, AY_©, AmH$me, H$mb BZ N>h Ðì`m| H$mo VrWªH$a Xod
_yb JmWm _| ""Egm àeñV^yVm'' eãX h¡Ÿ& `h àeñV^yV M`m© Zo àË`j XoIm h¡Ÿ&
{H$gHo$ hmoVr h¡? X`m-XmZ d«Vm{X go Y_© _mZZo dmbo Ordm| Ho$ ew^amJ gmW hr àË`oH$ Ðì` _| EH$ hr g_` _| VrZm| A§em| H$mo ^r àË`j
H$s ~mV `hm± Zht h¡Ÿ& _¢ amJa{hV {Z_©b kmZñdê$n AIÊS> VÎd hÿ± • XoIm h¡Ÿ& Omo dñVw h¡ CgH$m H$moB© H$Îmm© Zht hmo gH$Vm Am¡a H$Îmm© hmo Vmo
Eogr Ñ{ï>nyd©H$ Omo amJ dV©Vm h¡, Cgo àeñV ew^amJ H$hVo h¢Ÿ& `hm± dñVw {ZË` Zht ahVrŸ& Omo h¡ Cgo H$m¡Z H$aoJm? AV… dñVw {ZË` h¡Ÿ&
Y_©Ñ{ï> H$s ~mV h¡Ÿ& Y_© Ho$ H$maU H$s ~mV h¡Ÿ& `{X H$moB© AdñWmJV n[adV©Z H$mo ñdrH$ma Zm H$a| Vmo {dH$ma
179
358 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 254 359
Q>bH$a A{dH$mar AdñWm H¡$go àJQ> hmo? AV… dñVw {ZË` ahVo hþE ""{gÕg_mZ gXm nX _oamo'' AWm©V² do AnZm nX {gÕg_mZ g_PVo
n[aU_Z H$aVr h¡ AWdm EH$ g_` _| CËnmX, ì``, Y«wd BZ VrZm| A§em| h¢Ÿ& A§Va EH$mJ«Vm go hr AmË_m H$s em§{V H$m \$ìdmam {ZH$bVm h¡ •
go `wŠV hmoVr h¡Ÿ& BgàH$ma AmË_m Ho$ CËnmX-ì``-Y«wd ñdê$n H$mo Eogr drVamJrñdê$n a_UVm CZHo$ hmoVr h¡Ÿ&
ñnï> {H$`m h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo d¡`md¥{Îm Am{X H$m ew^^md ^r AZoH$ ~ma AmVm h¡,
· J¥hñW VWm _w{ZamO H$mo lÕm Anojm go ewÕmË_m H$m hr Aml` h¡Ÿ& {H$ÝVw CÝh| ew^mon`moJ Jm¡U dV©Vm h¡Ÿ& J¥hñW H$mo AmË_m H$m ^mZ h¡Ÿ&
Y_© CËnmX Vmo Y«wd AmË_m Ho$ AmYma go hr h¡Ÿ& Ðì` AWm©V² dñVw AmË_m {MXmZÝX_` h¡Ÿ& AmË_m _| go hr Y_© Am¡a gwI àJQ> hmoVm h¡;
M¡VÝ` AmZÝXH$ÝX h¡Ÿ& CgHo$ AmYma go gå`½Xe©Z hmoVm h¡Ÿ& Ðì`Ñ{ï> {H$ÝVw Cgo _w{ZamO {OVZr A§Vañdê$n a_UVm {deof àJQ> Zht h¡Ÿ& dh
gmo gå`½Ñ{ï>Ÿ& lÕm Anojm go Vmo _w{ZamO VWm gå`½Ñ{ï> H$mo ewÕmË_m ewÕVm _| Zht nhþM± m h¡, Bg Anojm Cgo Aew^ go ~MZo Ho$ {bE ew^mon`moJ
H$m hr Aml` h¡, Š`m|{H$ CgHo$ Aml` go hr Y_© hmoVm h¡, {Q>H$Vm h¡ _w»` h¡Ÿ&
Am¡a d¥{Õ H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ&
_w{ZamO AWdm J¥hñW H$mo Aew^^md Zht AmVo • Eogm Zht h¡,
{OgàH$ma b|S>rnrna _| ì`má 64 nwQ>r VrImnZ nËWa na {KgZo
{H$ÝVw ew^^md go a{MV hmoZo Ho$ H$maU CZHo$ Aew^^md ì`º$ Zht hmoVoŸ&
`m AÝ` {Z{_Îm go àJQ> Zht hþAm h¡Ÿ& AnyU© VrIonZ Ho$ AmYma go ^r
{OgàH$ma nd©V na M‹T>Zo dmbm ì`{º$ Wmo‹S>m {dlm_ boVm h¡,
àJQ> Zht hþAm h¡, ^bo hr AnyU© VrIonZ H$m Zme hmoH$a 64 nwQ>r
VrImnZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ& dmñVd _| 64 nwQ>r VrImnZ b|S>rnrna _| ñdV… {H$ÝVw Ü`o`/bú` Vmo nd©V na M‹T>Zo H$m hr hmoVm h¡; CgràH$ma gå`½Ñ{ï>
ì`má h¡Ÿ& dh VrImnZ CgHo$ ñd`§ Ho$ AÝVa go àJQ> hmoVm h¡, CgràH$ma H$mo ewÕVm H$m Ü`o` h¡, {H$ÝVw _w{ZamO {OVZm CJ« nwéfmW© Zht h¡, AV…
AmË_m ewÕ {MXmZÝX _y{V© h¡, Cg_| Ho$dbkmZ Am¡a {gÕ nX ^am hþAm do Aew^ go ~MH$a ew^mon`moJ _| dV©Z H$aVo h¢Ÿ& dhm± CÝh| ew^mon`moJ
h¡, Cg_| go hr Y_© àJQ> hmoVm h¡Ÿ& {Z{_Îm, ew^amJ `m nyd© Ho$ {_Ï`mËd _w»` hmoVm h¡Ÿ& X`m-XmZ-d«V nyOm Am{X H$m ^md _w»` Zht h¡Ÿ&
n`m©` _| go gå`½Xe©Z Zht hmoVmŸ& · Y_u Ord H$mo lÕm Anojm go M¡VÝ` H$m nyU© Adb§~Z h¡; {H$ÝVw
{OgàH$ma gwdU© Am¡a nËWa H$s ImZ EH$ Xygao Ho$ nmg hmo, {H$ÝVw Mm[aÌ H$s Anojm Vrd«Vm-_§XVm hmoVr h¡Ÿ&
gwdU© H$s ImZ ImoXZo na gwdU© {_bVm h¡, nËWa H$s ImZ ImoXZo na gå`½Ñ{ï> H$mo Aew^ go ~MZo Ho$ {bE ew^mon`moJ H$m nwéfmW© Vmo h¡,
gwdU© Zht {_bVmŸ& CgràH$ma M¡VÝ` YmVwê$n AmË_m gwI H$s ImZ h¡Ÿ& {H$ÝVw ewÕVm H$m _§X nwéfmW© h¡Ÿ& ewÕmË_m Ho$ _ÝX Ambå~Z go Aew^
CgHo$ lÕm, kmZ Am¡a EH$mJ«Vm go hr Y_© àJQ> hmoVm h¡Ÿ& Bg Anojm n[aU{V nbQ>H$a ew^ hmo OmVr h¡ Am¡a ewÕmË_m Ho$ CJ« Ambå~Z go
_w{Z Am¡a gå`½Ñ{ï> H$mo Y_© ewÕmË_m Ho$ Aml` go hmoVm h¡Ÿ& ew^ H$m n[aU_Z ewÕ n`m©` _| hmoVm h¡Ÿ& dñVwñdê$n AË`ÝV gyú_ h¡Ÿ&
· _w{ZamO H$mo ew^mon`moJ Jm¡U Am¡a J¥hñW H$mo ew^mon`moJ _w»` h¡Ÿ& Y_u Ord H$mo lÕm Anojm go Vmo ewÕ AmË_m H$m hr nyU© Adbå~Z h¡,
`hm± Omo lmdH$ Am¡a _w{Z H$hm h¡ dh AmË_kmZ g{hV lmdH$ Am¡a {H$ÝVw Mm[aÌ n`m©` H$s Anojm go ^oX h¡Ÿ&
_w{ZamO H$s ~mV h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo Mm[aÌ H$s Anojm AnZr ^yy{_H$m Ho$ (1) g_ñV Y_u Ordm| H$mo lÕm Anojm go M¡VÝ` Ho$ ewÕñd^md
`mo½` ñdê$nbrZVm h¡Ÿ& H$m n[anyU© Adb§~Z h¡Ÿ&
180
360 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 254 361

(2) Mm[aÌ H$s Anojm go ewÕ AmË_m H$m CJ« Adb§~Z hmo Vmo · gå`½Xe©Z Am¡a _mojXem XmoZm| H$m H$maU ewÕmË_m hr h¡Ÿ&
n`m©` _| ewÕñd^md àJQ> hmoVm h¡Ÿ& gå`½Xe©Z Am¡a _mojXem BZ XmoZm| _| à_wI H$maU EH$ {ZO Ðì`
(3) Mm[aÌ H$s Anojm go ewÕ AmË_m H$m _§X Adb§~Z hmo Vmo hr h¡Ÿ& MVwW© JwUñWmZ _| ewÕmË_m H$m {deof Adb§~Z bod| Vmo Aew^^md
n`m©` _| ew^^md hmoVm h¡Ÿ& Zht hmoVŸo & nm±Md| JwUñWmZ _| ewÕmË_m H$m _§X Adb§~Z bod| Vmo ew^^md
(4) Mm[aÌ H$s Anojm go ewÕ AmË_m H$m _§XV_ Adb§~Z hmo Vmo hmoVo h¢Ÿ& N>R>d| JwUñWmZ _| ewÕmË_m H$m Vrd« Adb§~Z bod| Vmo ewÕ^md
n`m©` _| Aew^^md hmoVm h¡Ÿ& hmoVo h¢ Am¡a N>R>d| JwUñWmZ _| ewÕmË_m H$m _§X Adb§~Z bod| Vmo
gå`½Ñ{ï> H$mo Aew^amJ Ho$ KQ>Zo Ho$ H$mb _| ewÕ AmË_m H$m ew^^md hmoVo h¢Ÿ&
Adb§~Z hmoVm h¡Ÿ& ew^amJ Ho$ g_` ^r Mm[aÌ H$s Anojm go dh Ðì`Ñ{ï> AWm©V² ewÕ ñd^md H$m Adb§~ZŸ& gå`½Ñ{ï> H$mo ewÕ-
ewÕmË_m H$m Adb§~Z H$aVm h¡Ÿ& dhm± gå`½Ñ{ï> Aew^ go Ny>Q>H$a ew^ M¡VÝ` H$m Aml` h¡ Am¡a dh {OVZm nwéfmW© H$aVm h¡, CVZm H$m`© Cgo
_| Ow‹S>Vm h¡, {H$ÝVw Cgo ewÕVm H$m _§X nwéfmW© h¡Ÿ& hmoVm h¡Ÿ&
emó _| dU©Z AmVm h¡ {H$ Y_u Ord Aew^ go ~MZo Ho$ {bE ew^
~mø _| Aew^^md nbQ>H$a ew^ hþE h¢, {H$ÝVw dh AewÕVm hr h¡Ÿ&
_| AmVm h¡Ÿ& `hm± ew^ Ho$ Adb§~Z go Aew^ H$m Q>bZm, `h ì`dhma h¡Ÿ&
M¡VÝ` H$s ewÕVm H$m H$mb Aew^H$mb H$s Anojm {deof h¡, AV… dh
dmñVd _| ew^^md ^r M¡VÝ` Ho$ Adb§~Z go hr Q>bVo h¢Ÿ& gå`½Xe©Z,
ewÕVm H$m nwéfmW© h¡Ÿ& Omo _w{ZamO ewÕmË_m H$m Vrd« Adb§~Z Zht
Mm[aÌ, ewŠbÜ`mZ, Ho$dbkmZ `h g^r XemE± EH$ ewÕmË_m Ho$ Adb§~Z
boVo, do ^r Aew^ _| hr h¢, `{X Vrd« Adb§~Z bod| Vmo ewÕmË_m _| brZ
go hr àJQ> hmoVr h¢Ÿ&
ahVo h¢Ÿ& BgàH$ma ewÕmË_m Ho$ Adb§~Z H$m AmYma h¡Ÿ& lÕm Anojm Vmo · M¡VÝ`ñd^md _| Ho$dbkmZ ^am h¡, Cg_| EH$mJ«Vm H$aZo go Ho$dbkmZ
Adb§~Z nyU© h¡, {H$ÝVw Mm[aÌ Anojm ^oX H$hm h¡Ÿ& àJQ> hmoVm h¡Ÿ&
àíZ …• MVwW© JwUñWmZ _| H$moB© Ord ew^mon`moJ _| hmo Am¡a n§M_ kmZr Ord H$mo J¥hñWXem _| AnZo ñdê$n H$m ^mZ h¡Ÿ& lÕm Anojm
JwUñWmZ _| H$moB© Ord Aew^mon`moJ _| hmo Vmo M¡VÝ` H$m Adb§~Z go Vmo M¡VÝ` H$m nyU© Adb§~Z h¡Ÿ& e{º$ Anojm ñd`§ H$mo ^JdmZ
{H$gHo$ {deof h¢? _mZVm h¡, {H$ÝVw n`m©` _| nm_aVm h¡Ÿ& Cg nm_a n`m©` H$m Zme H$aHo$
CÎma …• n§M_ JwUñWmZdVu Aew^mon`moJr Ord H$mo MVwW© Ho$dbkmZ àJQ> H$aZo H$s ^mdZm h¡Ÿ&
JwUñWmZdVu ew^mon`moJr Ord H$s Anojm Mm[aÌ Ed§ ñd^md H$m {deof n`m©` _| H$_Omoar h¡, {H$ÝVw Aml` Vmo M¡VÝ` ñd^md H$m hr h¡Ÿ&
Adb§~Z h¡; Š`m|{H$ n§M_ JwUñWmZdVu H$mo Aew^^md hmoZo na ^r n`m©` _| AewÕVm h¡, {H$ÝVw ñd^md _| AewÕVm hmo Vmo Zme H¡$go hmoJm?
AZ§VmZw~§Yr Am¡a AàË`m»`mZmdaU H$fm` H$m A^md h¡ Am¡a MVwW© _m{Mg _| A{¾ e{º$ê$n Zht hmo Vmo àJQ> H¡$gr hmoJr? _m{Mg H$s
JwUñWmZdVu H$mo _mÌ AZ§VmZw~§Yr H$m A^md h¡; AV… n§M_ bH$‹S>r H$mo {KgZo go AmJ Zht {ZH$bVr, A{nVw CgH$s Q>monr AWm©V²
JwUñWmZdVu Ord H$mo ñd^md H$m {deof Adb§~Z h¡Ÿ& JyJb H$mo {KgZo go AmJ {ZH$bVr h¡; CgràH$ma eara `m nwÊ`-nmn Ho$
181
362 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 254 319

H$aZo go Ho$dbkmZ àJQ> Zht hmoVm, {H$ÝVw M¡VÝ`ñd^md _| EH$mJ« hmoZo


go Ho$dbkmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ& _§X nwéfmW© Ho$ H$maU `h Ord ew^^mdde àdMZgma JmWm 255
nyOm Am{X H$aVm h¡Ÿ& A~, Eogm {gÕ H$aVo h¢ {H$ ew^mon`moJ H$mo H$maU H$s {dnarVVm go
· AkmZr Ord kmZr Ho$ ew^^md H$s ZH$b H$aVm h¡, {H$ÝVw ewÕ^md \$b H$s {dnarVVm hmoVr h¡ …•
H$s AH$b Z hmoZo Ho$ H$maU g§gma _| ^«_Vm h¡Ÿ& amJmo ngËW^yXmo dËWw{dgogoU \$b{X {ddarX§Ÿ&
O§Jb _| H$moB© ì`{º$ _m{Mg Am{X Ho$ AmYma go Kmg Am{X ObmH$a UmUm^y{_JXm{Uh ~rOm{Ud gñgH$mbpåh&&255&&
A{¾ go VnVo hm|, dht O§Jb _| pñWV H$moB© ~§Xam| H$m g_yh Kmg _| ( h[aJrV )
ObVr A{¾ H$mo XoIH$a ñd`§ A{¾ ObmZm Mmho, {H$ÝVw CÝh| _m{Mg EH${dY H$m ~rO {dY-{dY ^y{_ Ho$ g§`moJ goŸ&
Am¡a A{¾ XmoZm| H$m hr kmZ Zht h¡, CgràH$ma kmZr Ho$ ew^amJñdê$n {dnarV \$b ew^^md Xo ~g nmÌ Ho$ g§`moJ goŸ&&255&&
nyOm-^{º$ Am{X H$mo XoIH$a AkmZr ~§Xa H$s ^m±{V ZH$b H$aVo hþE AÝd`mW© …• [ Bh ZmZm^y{_JVm{Z ~rOm{Z Bd ] O¡go Bg OJV
_| AZoH$ àH$ma H$s ^y{_`m| _| n‹S>o hþE ~rO [ gñ`H$mbo ] YmÝ`H$mb _|
Cndmg-d«V-nyOm{X H$aVm h¡Ÿ& X`m-XmZ H$aVm h¡, {H$ÝVw `h
{dnarVê$n go \$bVo h¢, CgràH$ma [ àeñV^yV… amJ… ] àeñV^yV amJ
dmñV{dH$Vm Zht h¡Ÿ&
[ dñVw{deofoU ] dñVw-^oX go (nmÌ^oX go) [ {dnarV§ \$b{V ]
dmñVd _| _yb dñVw M¡VÝ` ñd^md, {Og_| Ho$dbkmZ Ho$ àJQ> {dnarVê$n go \$bVm h¡Ÿ&
hmoZo H$s VmH$V h¡ VWm {OgH$m km{Z`m| Zo Adb§~Z {b`m h¡, Cgo _w»` Q>rH$m …• O¡go ~rO Á`m| Ho$ Ë`m| hmoZo na ^r ^y{_ H$s {dnarVVm go
aIH$a hr kmZr ew^^md H$s {H«$`m _| àdV©Z H$aVo h¢ VWm AkmZr Ord {Zîn{Îm H$s {dnarVVm hmoVr h¡ (AWm©V² AÀN>r ^y{_ _| Cgr ~rO H$m
_w»` dñVw H$m »`mb Z H$aHo$ ZH$b H$aVm h¡, {H$ÝVw ZH$b _| ^r AÀN>m AÞ CËnÞ hmoVm h¡ Am¡a Iam~ ^y{_ _| dhr Iam~ hmo OmVm h¡ `m
AH$b H$s Oê$aV hmoVr h¡, Omo Cgo Zht h¡Ÿ& km{Z`m| Ho$ ew^^md Ho$ nrN>o CËnÞ hr Zht hmoVm), CgràH$ma àeñVamJñdê$n ew^mon`moJ Á`m| H$m
M¡VÝ` H$m {deof Omoa h¡Ÿ& AkmZr Bg Amoa Ñ{ï> Z H$aHo$ Iy~ _ohZV Ë`m| hmoZona ^r nmÌ H$s {dnarVVm go \$b H$s {dnarVVm hmoVr h¡;
H$aVm h¡, {H$ÝVw CgH$s gmar _ohZV ì`W© h¡Ÿ& g§gma n[a^«_U hr Mb Š`m|{H$ H$maU Ho$ ^oX go H$m`© H$m ^oX Adí`å^mdr (A{Zdm`©) h¡Ÿ&
ahm h¡Ÿ& JmWm 255 na àdMZ
`hm± Y_u Ord H$s ~mV h¡Ÿ& Y_u Ord H$mo lÕm Vmo ewÕmË_m H$s hr {Ogo AmË_m H$m ^mZ h¡; {H$ÝVw ñd^md pñWaVm Zht h¡Ÿ& Cgo X`m-
h¡, {H$ÝVw Mm[aÌ Anojm go _§X Adb§~Z hmoZo go ew^^md hmoVo h¢ VWm XmZ-d«V nyOm Am{X H$m ew^^md Am¡a ewÕmË_m H$m AZwamJ dV©Vm h¡
CJ« nwéfmW© hmoZo na ewÕ n[aU{V hmoVr h¡Ÿ& VWm CgH$s Ñ{ï> ñd^md na h¡Ÿ& lÕm _| amJ H$m {ZfoY h¡; {\$a ^r
· drVamJVm H«$_-H«$_ go hr àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
Y_u Ord Ho$ ew^amJ H$mo CnMma go _moj H$m H$maU H$hm h¡Ÿ&
AkmZr Ord H$s lÕm Hw$Xod-Hw$Jwé Am¡a Hw$emó na h¡, CgH$m ew^^md
182
364 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 255 365
AkmZr Ordm| Ho$ à{V h¡Ÿ& H$fm` H$s _§XVm hmoZo na ^r H$maU Am¡a H$m`© AkmZr H$mo gd©k Ho$ ñdê$n go {dnarV {Xem H$s Amoa amJ dV©Vm
XmoZm| _| {dnarVVm hr h¡; AV… `o g§gma H$m hr {Z{_Îm h¡Ÿ& h¡Ÿ& dh ì`dhma Y_© H$mo _mZVm h¡Ÿ& Zm¡ ~ma U_moH$ma _§Ì ~mobZo go
· AkmZr H$mo ew^^md _| {dnarVVm hmoZo go H$m`© (\$b) _| ^r AWdm X`m-XmZ-`mÌm go Y_© _mZVm h¡, Hw$Jwé-Hw$Xod-Hw$Y_© go Y_©
{dnarVVm h¡Ÿ& _mZVm h¡, {H$ÝVw `h g~ g§gma H$m hr H$maU h¡Ÿ& Hw$Xodm{X Ho$ à{V é{M-
{OgàH$ma AZmO Ho$ ~rO EH$ hr àH$ma Ho$ hmoZo na ^r ^y{_ H$s nwÊ` AWdm ì`dhma H$s é{M h¡, AV… {_Ï`mÑ{ï> Ord nmnmZw~§Yr nwÊ`
{dnarVVm go ~rO H$s CËn{Îm _| ^r {dnarVVm hmoVr h¡ AWm©V² AÀN>r ~m±YH$a g§gma _| hr aI‹S>Vm h¡Ÿ&
^y{_ _| Cg ~rO H$m AÀN>m \$b CËnÞ hmoVm h¡ Am¡a Iam~ ^y{_ _| · VÎd Ho$ AmamYH$ {gÕJ{V _| Am¡a {damYH$ {ZJmoXJ{V _| OmVo h¢Ÿ&
Iam~ \$b CËnÞ hmoVm h¡ AWdm CËnÞ Zht hmoVmŸ& {OgàH$ma Ky_Vm hþAm bQ²>Qy> (^m¢am) Ky_Vo hþE ^r pñWa {XImB©
{_Q²>Q>r Ho$ ~V©Z _| nH$mB© agmoB© Am¡a Vnobr _| nH$mB© agmoB© H$m ñdmX XoVm h¡, CgràH$ma VÎdkmZ Ho$ Vrd« {damoYr, nwÊ` go Y_© _mZZo dmbo h¢Ÿ&
{^Þ-{^Þ hmoVm h¡Ÿ& Hw$E± H$m nmZr Am¡a ZXr H$m nmZr BZ XmoZm| H$m ^r AmË_m H$m _ZMmhm ñdê$n _mZZodmbo, ~mø {H«$`m _| Y_© _mZZodmbo,
ñdmX {^Þ-{^Þ hmoVm h¡Ÿ& `WmW© kmZ H$m Vrd« {damoY H$aZodmbo Ord dV©_mZ _| H$Xm{MV² ew^^md
~rO AWdm nXmW© H$s VËg_`mZwê$n Omo `mo½`Vm O¡gr hmoZr hmoVr Ho$ \$b _| XodJ{V nm Omd|; {H$ÝVw naånam go {ZJmoX _| hr OmZo dmbo h¢Ÿ&
h¡, d¡gr hþB© h¡Ÿ& {Z{_Îm Ho$ H$maU n[adV©Z hmoVm h¡ • Eogm Zht h¡Ÿ& `hm± Eogo Ord H$mo pñWa, {H$ÝVw n[a^«_U H$aZodmbo bQ²>Qy> H$s ^m±{V
{Z{_Îm H$s àYmZVm go H$WZ {H$`m h¡, AV… {OgàH$ma Ho$ X`m-XmZ- {ZJmo{X`m eara _| hr Ag§»` gmJamon_ H$mb VH$ Am`w ì`VrV H$aZr
d«Vm{X H$m ew^^md kmZr H$mo hmoVm h¡, d¡gm AkmZr H$mo Zht hmoVm; n‹S>Vr h¡Ÿ&
{H$ÝVw AkmZr H$mo ^r ew^^md Adí` hmoVo h¢Ÿ& VÎd Ho$ Vrd« AmamYH$ Ord {gÕJ{V Am¡a VÎd Ho$ {damYH$ Ord
`hm± ew^ Ho$ H$maU _| {dnarVVm h¡, AV… H$m`© _| ^r {dnarVVm h¡Ÿ& {ZJmoXJ{V àmá H$aVo h¢Ÿ& AmamYH$Vmnyd©H$ ew^^md hmo Vmo Ord XodJ{V
kmZr Ho$ ew^^md naånam go _moj H$m H$maU h¡ Am¡a AkmZr Ho$ ew^^md _| OmE, {H$ÝVw g§gma n[a^«_U MbVm ahVm h¡ VWm {damYH$Vmnyd©H$
g§gma H$m H$maU h¡Ÿ& Aew^^md hmo Vmo ZaH$J{V _| OmVm h¡Ÿ& nmÌVm H$s {dnarVVm go \$b _|
JmWm 254 _| Y_u Ho$ ew^amJ H$s {Xem ~VmB© Wr Am¡a Bg JmWm _| ^r {dnarVVm AmVr h¡Ÿ&
AkmZr Ho$ ew^^md H$s {Xem {dnarV hmoZo go \$b _| ^r {dnarVVm · {Z{_Îm-CnmXmZ H$s à{g{Õ •
hmoZm ~Vm`m h¡Ÿ& kmZr H$mo {ZíM`nyd©H$ ì`dhma h¡, ñdgÝ_wI A{^àm` h¡Ÿ& gƒo
kmZr H$mo AÝVa _| {dÚ_mZ gd©ke{º$ H$m kmZ h¡, Cg_| EH$mJ« Xod-emó-Jwé H$mo nabjr _mZZodmbm| H$s, `hm± ~mV Zht h¡Ÿ& CgZo Vmo
hmoZo go Y_© hmoVm h¡Ÿ& EH$mJ«ñdê$n H$mo {OÝhm|Zo àmá {H$`m h¡ • Eogo gƒo Xod-emó-Jwé H$m `WmW© ñdê$n g_Pm hr Zht h¡Ÿ& gd©kXod,
gd©kXod, {ZJ«©ÝW Jwé Ho$ à{V Y_u H$mo ào_ hmoVm h¡Ÿ& BZHo$ à{V {dÚ_mZ {ZJ«Ý© W Jwê$, AZoH$mÝVñdê$nr emó Š`m H$hVo h¢? BÝh| `WmW© OmZZodmbo
amJ _| Cgo {ddoH$ dV©Vm h¡; AV… dh amJ _moj H$m {Z{_Îm ^r h¡Ÿ& H$m {_Ï`mËd Adí` Q>bVm h¡Ÿ&
183
366 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 255 367

O¡gm gd©k H$m AmË_m h¡, d¡gm _oam AmË_m h¡Ÿ& _¢ ^r gd©k hmo
gH$Vm hÿ±, BË`m{X àH$ma go kmZr Ord lÕm H$aVm h¡ Am¡a gƒo Xod- àdMZgma JmWm 256
emó-Jwé H$s n{hMmZ H$aVm h¡Ÿ& AmË_kmZ {~Zm gƒo Xod-Jwé-emó A~, H$maU H$s {dnarVVm Am¡a \$b H$s {dnarVVm ~VbmVo h¢ …•
H$s n{hMmZ Zht hmo gH$VrŸ& N>X_w ËW{d{hXdñWwgw dX{U`_ÁP`UPmUXmUaXmoŸ&
· {Z{_Îm {H$go H$hVo h¢? U bh{X AnwUã^md§ gmXßnJ§ bh{X&&256&&
CnmXmZ _| H$m`© hmo, V~ {Z{_Îm na Amamon AmVm h¡Ÿ& {Z{_Îm, ( h[aJrV )
CnmXmZ H$s à{g{Õ H$aVm h¡Ÿ& gd©k H$mo `WmW© _mZZo dmbm Ord kmZr Akm{Z`m| go _mÝ` d«V-Vn Xod-Jwé-Y_m©{X _|Ÿ&
h¡Ÿ& {OgZo AnZo ñdê$n _| Am§{eH$ drVamJVm àJQ> H$s h¡, dh gd©k aV Ord ~m±Yo nwÊ`hrZé _moj nX H$mo Zm bh|Ÿ&&256&&
H$mo _mZZodmbm `WmW© Ord h¡Ÿ& Bggo {dnarV Omo X`m-XmZm{X ì`dhma AÝd`mW© …• [ N>ÙñW{d{hVdñVwfw ] Omo Ord N>ÙñW{d{hV
Am¡a eara H$s {H«$`m go Y_© _mZVo h¢, {OÝh| gd©k e{º$ñdê$n AmË_m dñVwAm| _| (N>ÙñW AkmZr Ho$ Ûmam H${WV Xod-Jwé-Y_m©{X _|)
H$s I~a Zht h¡ VWm {dnarV ñdê$n Xem©Zodmbo Hw$Xod-Hw$Jwé-Hw$Y_© [ d«V{Z`_mÜ``ZÜ`mZXmZaV… ] d«V-{Z`_-AÜ``Z-Ü`mZ-XmZ _|
Ho$ à{V ào_ h¡, CZH$m {ZíM`ñdê$n ^r g§gma H$m H$maU h¡Ÿ& {Z{_Îm Ho$ aV hmoVm h¡ dh Ord [ AnwZ^m©d§ ] _moj H$mo [ Z b^Vo ] àmá Zht hmoVm
à{V é{Mdmbm Ord g§gma H$s é{Mdmbm h¡, nwÊ` H$s é{Mdmbm h¡Ÿ& {H$ÝVw) [ gmVmË_H§$ ^md§ ] gmVmË_H$ ^md H$mo [ b^Vo ] àmá hmoVm h¡Ÿ&
Q>rH$m …• gd©kñWm{nV1 dñVwAm| _| `wº$ ew^mon`moJ H$m \$b
{OgàH$ma gmhÿH$ma Ho$ nmg gmR> n¡gm à{VeV ã`mO go H$moB© IwX
nwÊ`g§M`nyd©H$ _moj H$s àm{á h¡Ÿ& dh \$b, H$maU H$s {dnarVVm hmoZo
H$s ny±Or O_m H$amdo Vmo dh gwa{jV ahVr h¡Ÿ& ã`mO g{hV dm{ng ^r
go {dnarV hr hmoVm h¡Ÿ& dhm±, N>ÙñWñWm{nV dñVw`| do H$maU{dnarVVm
{_bVr h¡Ÿ& gmYmaU ì`{º$ Ho$ nmg Xod| Vmo ny±Or H$s JmaÝQ>r Zht hmoVr h¡
h¡; CZ_| d«V-{Z`_-AÜ``Z-Ü`mZ-XmZaVê$n go `wº$ ew^mon`moJ
Am¡a ny±Or VWm ã`mO XmoZm| hr OmZo H$m ^` ahVm h¡, CgràH$ma Y_u H$m \$b Omo _mojeyÝ` Ho$db nwÊ`mngX2 H$s àm{á h¡ dh \$b H$s
Ord AnZr ny±Or H$mo gd©k Ho$ nmg aIVm h¡, {Oggo ny±Or Am¡a ã`mO {dnarVVm h¡; dh \$b gwXod-_Zwî`Ëd h¡Ÿ&
XmoZm| hr gwa{jV dm{ng {_bVo h¢ AWm©V² Cgo gƒo AmË_m H$s àVr{V JmWm 256 na àdMZ
hmoH$a Ho$dbkmZ H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& · dñVwñdê$n go {dnarV H$WZ H$aZodmbm Ord AkmZr h¡Ÿ&
Bggo {dnarV Hw$Xodm{X Ho$ nmg AnZr ny±Or aIo Vmo dh Ord {ZO gd©k ^JdmZ H$hVo h¢ {H$ EH$ Ðì` Xygao Ðì` H$m H$maU Zht h¡Ÿ&
AmË_m go Xya hmo OmVm h¡, CgH$m H$moB© nma Zht h¡Ÿ& ã`mO ê$n g§gma {Z{_Îm CnmXmZ H$m H$m`© Zht H$a gH$VmŸ& AmË_m {ÌH$mbr ewÕ h¡,
n[a^«_U MbVm hr ahVm h¡Ÿ& BgàH$ma {Z{_Îm Am¡a nmÌVm H$m \o$a h¡Ÿ& {dH$ma j{UH$ h¡Ÿ& ewÕ AmË_m Ho$ bú` go {dH$ma Q>bH$a A{dH$mar
nmÌVm _| {dnarVVm hmo Vmo \$b ^r {dnarV hr hmoJmŸ& Xem àmá hmoVr h¡Ÿ& nwÊ` go Y_© Zht hmoVmŸ& nwÊ` Am¡a g§da XmoZm| {^Þ-
·
1. gd©kñWm{nV = gd©k H${WVŸ&
2. nwÊ`mngX = nwÊ` AngX; AY_nwÊ`; hVnwÊ`Ÿ&

184
368 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 256 369
{^Þ VÎd h¢Ÿ& Zd VÎd n¥WH$-n¥WH$ h¢ • Eogm gd©k ^JdmZ Zo `WmW© OÝ_ boZo go gd©k Xod-emó-Jwé H$m gm{ÞÜ` {_bm; na BZH$s _{h_m
dñVwñdê$n ~Vm`m h¡Ÿ& H$mo Zht g_PVm h¡, AV… `h g_ñV dñVwE± {_bZo na ^r Z {_bZo Ho$
VrZ bmoH$ Am¡a VrZ H$mb H$m gånyU© kmZ CÝh| dV©Vm h¡Ÿ& ^yVH$mb g_mZ hr h¡Ÿ& drVamJVm Ho$ nmofH$emó {_bZo na ^r CgH$m __© Zht
Ho$ g_mZ ^{dî`H$mb H$s n`m©`| ^r AZ§V h¢Ÿ& Xe©Z-kmZ-gwI-dr`© g_Po Vmo AkmZr hr h¡Ÿ&
g_ñV JwUm| H$s n`m©`| ^yV Ed§ ^{dî` H$mb H$s Anojm AZ§V-AZ§V · ñd^mdoída, {d^mdoída Am¡a O‹S>oída H$s ñnï>Vm •
JwUr h¡Ÿ& AZoH$ Ord g_m{Y-gmYZm _| Y_© _mZVo h¢, {H$ÝVw `h g~ _y‹T>Vm
{Og Ðì` H$s O¡gr n`m©` h¡ d¡gm hr ñdê$n gd©k ^JdmZ Zo h¡Ÿ& OJV _| AZ§V AmË_m, AZ§VmZ§V nwX²>Jb na_mUw, Y_©, AY_©,
~Vm`m h¡, Bg{b`o Omo dñVwñdê$n H$mo Zht _mZVm, dh gd©k H$mo hr AmH$me EH$-EH$ Am¡a Ag§»` H$mbmUw Ðì` h¢Ÿ& àË`oH$ nXmW©
Zht _mZVmŸ& AkmZr {_Ï`mÑ{ï> d«V, nwÊ` `m {Z{_Îm go Y_© hþAm H$m`_ñdê$nr ahH$a n[adV©Z H$a ahm h¡Ÿ& BZ g~_| AmË_m MoVZ h¡ Am¡a
AWdm CZgo CnmXmZ _| H$m`© hþAm • _mZVm h¡Ÿ& `h d«V, Cndmg Am{X ~mH$s g~ AMoVZ Ðì` h¢Ÿ&
ew^ _| Y_© _mZVm h¡Ÿ& `hm± VrZ àH$ma Ho$ B©ída H$s ~mV H$aVo h¢Ÿ&
`hm± nmR> _| Am`o hþE N>ÙñW eãX H$m AW© AkmZr g_PZm Mm{hEŸ& ñd^mdoída • àË`oH$ AmË_m kmZ-Xe©Z-gwI, dr`© Am{X e{º$`m|
· gËemó {Z{_Îm hmoZo na ^r CgHo$ __© H$mo Zht g_PZodmbm Ord H$m ^ÊS>ma h¡, n[anyU© à^w h¡Ÿ& CgH$m ñd^md kmZmZÝX ewÕ h¡Ÿ& àË`oH$
AkmZr h¡Ÿ& H$mb d joÌ _| dh AnZo Eoíd`© go {damO_mZ h¡, Cgo H$moB© byQ> Zht
{Ogo ì`dhma go gƒo Xod-emó-Jwé H$m Adb§~Z {_bm, gËemó gH$Vm h¡Ÿ&
O¡go {Z{_Îm {_b|; VWm{n Omo dñVw Ho$ `WmW© ^md H$mo J«hU Zht H$aVm {d^mdoída • AkmZr AmË_m AnZo M¡VÝ` ñd^md H$mo ^ybH$a
Am¡a nwÊ` AWdm {Z{_Îm go Y_© _mZVm h¡, dh Ord AkmZr h¡Ÿ& amJ-Ûof Am{X {dH$mar ^md H$aVm h¡Ÿ& AmË_m H$m Eoíd`© pñWa hmoZo na
ew^mon`moJ naånam go _moj H$m H$maU h¡, {H$ÝVw H$_m}X`de Ord ^r `h {d^md n[aUm_ H$aVm h¡Ÿ& {d^md^md H$mo Q>mbZo _| gmjmV²
n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ& AkmZr Ord ew^^md H$mo hr _moj H$m dmñV{dH$ VrWªH$a ^r g_W© Zht h¢Ÿ& {dH$ma _| ^r AmË_m ñdV§Ì h¡ Am¡a {dH$ma
H$maU _mZH$a d«V-Vnm{X _| brZ ahVo h¢ Am¡a \$b H$s àm{á Zht hmodo Q>mbH$a ñd^md _| aV hmoZo _| ^r dh ñdV… ñdV§Ì h¡Ÿ&
Vmo H$_© go ZwH$gmZ hþAm _mZVo h¢Ÿ& O‹S>ío da • àË`oH$ na_mUw Am¡a AÝ` O‹S> Ðì` Eoíd`©dmZ h¢Ÿ& CZH$s
emó Ho$ __© H$mo g_Po {~Zm ì`dhma aËZÌ` ^md H$mo YmaU {H$`m; n`m©` H$mo nbQ>Zo _| H$moB© g_W© Zht h¡ • Eogr e{º$ O‹S>nXmW© _| n[anyU©
{H$ÝVw M¡VÝ`bú_r H$s àm{á Zht hþB©Ÿ& kmZr H$hVo h¢ {H$ ho ^mB© ! `h ì`má h¡; AV… dh O‹S>oída h¢Ÿ&
{Z{_Îm H$m H$WZ h¡, dmñVd _| kmZ ñdê$n _| EH$mJ« hmoH$a lÕm d kmZ Cº$ VrZ àH$ma Ho$ B©ídam| H$s `WmdV² àVr{V H$amo • Eogm gd©k H$s
H$a| Vmo hr em§{V H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& dmUr _| Am`m h¡, {H$ÝVw AkmZr Ord BZ VrZm| B©ídam| H$mo Zht _mZVmŸ&
ñd`§ Ho$ nmg gd©ke{º$ h¡, Cg_| Y_© d em§{V Z _mZH$a AkmZr ñd^md H$m ^mZ Z aIH$a eara H$s {H«$`m H$m ^mZ aIVm h¡, nwÊ` go Y_©
Ord Ü`mZ, ì`dhmaaËZÌ` Am{X _| empÝV _mZVm h¡Ÿ& CÎm_ Hw$b _| _mZVm h¡Ÿ&
185
370 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 256 371
· AkmZr Ho$ H$ho hþE d«V-Vnm{X _| Omo Ord brZ h¢, CÝh| Y_© Zht ñd^md Zht h¡Ÿ& AmË_m H$m ñd^md Vmo n[anyU© OmZZo H$m h¡Ÿ& gd©k Am¡a
hmoVmŸ& gd©Xeu e{º$ àË`oH$ AmË_m _| h¡Ÿ& Cg e{º$ H$m ^amogm H$aHo$ ~hþV
AkmZr Ord emó Ho$ {déÕ AW© H$aVm h¡Ÿ& Akm{Z`m| Ûmam H$ho Ordm| Zo gd©kXem àmá H$s h¡Ÿ&
hþE d«V-Vnm{X _| hr brZ ahVm h¡Ÿ& AË`{YH$ ew^amJ H$aZo go _moj H$s _¢ ^r AnZo gd©kñd^md H$s lÕm-kmZ H$aHo$ gd©knX H$mo nm
àm{á _mZVm h¡; {H$ÝVw Bggo Ho$db nwÊ` àH¥${V`m± ~§YVr h¢, g§gma gH$Vm hÿ±Ÿ& nwÊ`-nmn AWdm AënkVm _oam ñdê$n Zht h¡Ÿ& nwÊ`-nmn
n[a^«_U Zht Ny>Q>VmŸ& Ho$ AmYma go _oam gd©knX Zht àJQ>Vm, A{nVw _oao gd©kñd^md Ho$
Y_u H$mo ew^ Ho$ nrN>o ewÕñd^md H$m ^mZ h¡, gd©k _| lÕm h¡Ÿ& AmYma go gd©knZm àJQ>Vm h¡Ÿ&
AkmZr H$mo Ho$db Hw$Xodm{X H$s lÕm hmoZo go dh {d^md^md _| brZ h¡Ÿ& àË`oH$ Ord gd©kXem H$mo nm gH$Vm h¡Ÿ& AZm{XH$mb go A~ VH$
Hw$Xodm{X H$s lÕm go `wŠV VWm d«Vm{X go Y_© _mZZodmbm Ord ew^ AZ§V gd©k hmo MwHo$ h¢ VWm gd©kXem H$s àVr{Vdmbo, gd©kXem H$mo hr
^md Ho$ H$maU g§gma _| hr aI‹S>Vm h¡Ÿ& gmYZodmbo Ag§»`mV gmYH$ Ord dV©_mZ _| ^r {dÚ_mZ h¢Ÿ&
JmWm 255 _| H$hm {H$ O_rZ (^y{_) H$s {dnarVVm go ~rO ^r nwÊ`-nmn Am¡a {Z{_Îm H$s Anojm go a{hV hmoH$a AmË_m H$mo gmYZo
{dnarV \$b XoVm h¡, CgràH$ma AkmZr H$m ew^amJ ^r g§gma H$mo dmbo Am¡a AnZo H$mo eara-_Z-dmUr, Aënkê$n Zht _mZZodmbo kmZr
\$bmVm h¡Ÿ& AkmZr Ho$ H$ho hþE d«V-Vn, X`m-XmZ _| Omo Ord aV h¢, do h¢Ÿ& {dH$ma _| AQ>H$Zo na AewÕVm Am¡a AnyU©Vm àmá hmoVr h¡ Am¡a `{X
Ord _moj H$mo àmá Zht H$aVo; A{nVw nwÊ`~§Y hmoZo go g§gma _| hr ^«_U kmZ _| gd©Wm pñWa hmo J`o Vmo gd©kXem H$s hr àm{á hmoVr h¡Ÿ& Bg
H$aVo h¢Ÿ& àVr{V go `wº$ Ord nwÊ`-nmn AWdm O‹S> H$s {H«$`m _| AnZm H$V©ì`
· ñd`§ _| gd©k hmoZo H$s VmH$V h¡ • Eogr àVr{V go `wŠV Ord hr gd©k Zht _mZVmŸ&
H$mo _mZVm h¡Ÿ& nyd© _| F$f^Xod-_hmdra Am{X gd©k hþE h¢ VWm dV©_mZ _| gr_§Ya
""gd©kñWm{nV dñVwAm| _| `wº$ ew^mon`moJ H$m \$b nwÊ` g§M` na_mË_m gd©kê$n go {damO_mZ h¢Ÿ& ^{dî` _| AZ§V gd©k hm|JŸo & àW_V…
nyd©H$ _moj H$s àm{á h¡'' Bg n§{º$ _| ~hþV ahñ` ^am h¡Ÿ& àW_ eãX BZH$s ì`dhma lÕm H$ao, V~ gd©k H$mo _mZm H$hm Om`oŸ& kmZ H$s é{M
gd©kñWm{nV h¡, AV… gd©k {H$go H$hZm `h àW_ OmZZm Mm{hEŸ& hmoVo hr {dH$ma H$s é{M Zï> hmoVr h¡Ÿ& Eogo é{Mdmbo Ord H$mo Ho$dbkmZ
g~ {_bH$a EH$ AmË_m Zht h¡, {H$ÝVw ñdV§Ì AZ§V AmË_m`| h¢Ÿ& àJQ> hmoVm h¡Ÿ&
àË`oH$ AmË_m AnZo ñd`§ Ho$ H$maU gwI-Xw…I àmá H$aVm h¡Ÿ& Cg_| {OgàH$ma bm¡{H$H$ _| {H$gr Ord H$mo YZ H$s é{M hmo, dh YZdmZ
{H$VZo hr Ordm| Zo AmË_kmZ H$aHo$ gd©kXem H$mo àmá {H$`m h¡Ÿ& do {H$g Ho$ JrV JmVm h¡, CgràH$ma {Ogo gd©knX H$s é{M h¡, dh gd©k Ho$ JrV
ar{V go gd©kVm H$mo àmá hþE CgH$m `hm± dU©Z {H$`m h¡? JmVm h¡Ÿ& Omo Ord AmË_m H$s é{M H$aVm h¡, dh {dH$ma VWm AÝ`
AmË_m H$m "k' AWm©V² OmZZo-XoIZo H$m ñd^md h¡Ÿ& eara, _Z, nXmWm] H$s é{M Zht aI gH$VmŸ&
dmUr AmË_m go AË`ÝV {^Þ h¢Ÿ& AmË_m H$s n`m©` _| amJ-Ûofm{X · gd©k H$s dmUr _| Am`m hþAm dñVw ñdê$n •
{dH$ma VWm kmZ H$s hrZ n`m©` {XImB© XoVr h¡, `h AmË_m H$m `WmW© gd©k VrWªH$a Xod H$s dmUr Ordm| Ho$ H$ë`mU _| {Z{_Îmê$n Z hmo
186
372 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 256 373
• Eogm Zht hmoVmŸ& dmUr Ho$ {~Zm gd©k Am¡a dñVw ñdê$n XmoZm| H$mo hr {ÌH$mbr Ho$ g_mZ dV©_mZ H$m ^r H$moB© H$Îmm© Zht h¡Ÿ& AmË_m ñd`§
g_P nmZm _wpíH$b h¡Ÿ& gd©k hþE {~Zm Xoh Ny>Q>H$a _moj Xem àJQ> Zht AZm{X go h¡ Am¡a dV©_mZ n`m©` _| {dH$mar AWdm A{dH$mar Xem H$m
hmoVrŸ& nyd© AënkmdñWm _| ""_¢ n[anyU© ñd^md H$mo àmá H$ê±$ Am¡a H$Îmm© ñd`§ h¡Ÿ& dh ñd`§ ñd^md Ho$ bú` go {dH$ma H$m gd©Wm Zme
Xygam| H$mo ^r n[anyU©Vmê$n ñd^md H$s ~mV g_PmD±$'' • Eogm ew^amJ H$aHo$ gånyU© {ZXm}f AdñWm àmá H$aVm h¡, `hr drVamJXem h¡Ÿ&
{H$`m WmŸ& Bg ew^amJ Ho$ \$b _| hr VrWªH$a Zm_H$_© H$s àH¥${V ~±Yr · `WmW© dñVwñdê$n go `wŠV ew^mon`moJ H$m \$b nwÊ`g§M` nyd©H$
Am¡a dh CX` _| AmZo na dmUr H$m {IaZm ñd`_od hþAmŸ& _moj H$s àm{á h¡Ÿ&
gd©k H$s dmUr _| Am`m hþAm dñVwñdê$n O¡gm ñdV§Ì h¡, d¡gm gd©k ñd^md H$m ^mZ hmoZona ^r O~VH$ nyU©Xem H$s àm{á Zht
OmZZm Mm{hEŸ& AmË_m OmZZo-XoIZodmbm h¡Ÿ& kmZ _| Xw…I Zht h¡Ÿ& hþB© h¡, V~VH$ Cgo ew^amJ {dÚ_mZ h¡; {H$ÝVw dh ew^amJ H$mo AnZm
{dH$ma _| AQ>H$Zm kmZ H$m ñdê$n Zht h¡Ÿ& kmZ _| EH$mJ« hmodo Vmo ñdê$n Zht _mZVm VWm Cgna Ñ{ï> ^r Zht H$aVm h¡Ÿ&
n[anyU©Vm àJQ> hmoVr h¡Ÿ& àË`oH$ dñVw JwU-n`m©`m| go ^ar hþB© h¡Ÿ& H$moB© {OgàH$ma IoV _| Johÿ± H$s \$gb hmo Vmo l{_H$ H$m Ü`mZ Johÿ± na
^r dñVw namYrZ Zht h¡, AV… N>h Ðì` Am¡a Zd VÎdm| H$m n¥WH$-n¥WH$ hmoVm h¡, Mmao na ZhtŸ& Mmam Vmo ghO hr {_b OmVm h¡, CgràH$ma Y_u
ñdê$n OmZZm Mm{hEŸ& H$s Ñ{ï> {MXmZÝX ^JdmZ AmË_m na h¡Ÿ& AnyU©Xem _| {OVZm amJ ah
BgàH$ma Y_u Ord gd©k, gd©k H$s dmUr Am¡a gd©k H$s dmUr _|
J`m h¡, CgHo$ \$b _| XodJ{V, VrWªH$a nwÊ`àH¥${V, ~bXod Am{X H$m
Am`o hþ`o dñVwñdê$n H$m `WmW© {ZU©` H$aVm h¡Ÿ& dñVwñdê$n Ho$ {déÕ
^d {_bVm h¡, {H$ÝVw Bg nwÊ`\$b na CgH$s Ñ{ï> Zht hmoVr; Š`m|{H$
H$hZodmbo Hw$Xodm{X H$mo d§XZ Zht H$aVm Am¡a gd©k Ho$ à{V e§H$m Zht
H$aVmŸ& ew^^md Am¡a ew^^mdm| Ho$ \$b _| AmË_m H$s empÝV Zht h¡Ÿ&
AkmZr OJV _mZVm h¡ {H$ ^JdmZ _XX H$a|Jo; {H$ÝVw Eogm _mZZo nwÊ`-nmn go a{hV ewÕ M¡VÝ` _| EH$mJ«Vm hr em§{V h¡Ÿ& Y_u Ord
go nwÊ` H$m Zme hmoVm h¡ Am¡a gd©k H$m AZmXa hmoVm h¡, AV… {Ogo gd©k, gd©k H$s dmUr Am¡a gd©k Ûmam H${WV dñVwAm| _| lÕm H$aVm h¡;
nwÊ`-nmn H$m AmXa h¡, dh Y_© H$mo Zht OmZVm VWm Y_u Ord nwÊ`- {H$ÝVw O~ ñd^md _| pñWa Zht hmo gH$Vm, V~ ew^mon`moJ _| Cn`moJ
nmn Ho$ AmYma go Y_© Zht _mZVmŸ& bJmVm h¡Ÿ& ñd^md _| {OVZr pñWaVm h¡, CVZr ewÕVm h¡ Am¡a AënamJ
{OgàH$ma _m{Mg Ho$ JyJb H$mo {KgZo go A{¾ àJQ> hmoVr h¡, Ho$ H$maU nwÊ`~§Y ^r hmoVm h¡, {H$ÝVw kmZr H$mo nwÊ` H$s é{M Zht h¡Ÿ&
bH$‹S>r H$mo {KgZo go A{¾ Zht àJQ>Vr, CgràH$ma nwÊ`-nmn Ho$ AmYma é{M Vmo ñd^md Ho$ à{V h¡Ÿ& dh H«$_-H«$_ go ew^^md H$m A^md H$aHo$
go Ho$dbkmZ Zht hmoVm, A{nVw M¡VÝ`ñd^md H$s lÕm-kmZ Am¡a _moj H$s àm{á H$aVm h¡Ÿ&
a_UVm go Ho$dbkmZ hmoVm h¡Ÿ& AZoH$ Ordm| Zo BgràH$ma amJ H$m gd©Wm · AkmZr dñVwñdê$n go {dnarV H$WZ H$aVm h¡; AV… CgHo$ H$WZ _|
Zme H$aHo$ gd©kXem àmá H$s h¡Ÿ& H$maU {dnarVVm h¡Ÿ&
`h Ord ñd`§ hr ñd`§ H$m na_oída h¡Ÿ& AÝ` H$moB© na_oída Bg H$maU H$s {dnarVVm hmoZo na \$b ^r {dnarV hr hmoVm h¡Ÿ& N>ÙñW
OJV H$m H$Îmm© Zht h¡Ÿ& Omo dñVw _| H$moB© Hw$N> Zht H$a gH$VmŸ& AkmZr Ûmam H$hm hþAm dñVwñdê$n H$maU {dnarVVm hr h¡Ÿ&
187
374 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 256 375
AmË_m H$s lÕm-kmZ EH$mJ«Vm H$mo gd©kXod Y_© H$hVo h¢ Am¡a · Omo {Og_| bm^ _mZVm h¡, Cg_| EH$mJ« hmoVm h¡Ÿ&
AkmZr nwÊ`{H«$`m _| Y_© _mZVm h¡Ÿ& Bg Ord H$mo AmË_m VWm Xod-Jwé- AahÝV ^JdmZ H$s dmUr _| Am`m h¡ {H$ Omo {Og_| bm^ _mZVm
emó H$m ^mZ Zht h¡; Bg{b`o ~mø gmYZm| _| Y_© _mZVm h¡Ÿ& AÝVa _| h¡, dh Cg_| EH$mJ«Vm H$aVm h¡Ÿ&
AZÝV em§{V ^ar h¡, Cg_| em§{V Z _mZH$a ~mø _| em§{V _mZVm h¡Ÿ& (1) _¢ gd©k e{º$dmbm hÿ±Ÿ& dV©_mZ _| AnZr H$_Omoar Ho$ H$maU
{Z{_Îm go CnmXmZ _| H$m`© _mZVm h¡Ÿ& Xod-Jwé H$m ñdê$n {dnarV hr ^Q>H$ ahm hÿ±, H$_© Ho$ H$maU ZhtŸ& AnZo ñd^md _| {deof pñWaVm
H$hVm h¡Ÿ& dmñVd _| AkmZr H$mo gƒr {H«$`m H$s I~a hr Zht h¡Ÿ& H$ê±$ Vmo gd©kVm àJQ> hmo gH$Vr h¡ • Eogm _mZH$a kmZr Ord ewÕñd^md
(1) AnZo ewÕ ñd^md Ho$ bú` go {H«$`m Z _mZH$a eara Am¡a Ho$ gmW EH$Vm-àVr{V H$aVm h¡, níMmV² Mm[aÌ _| EH$mJ«Vm H$aVm h¡Ÿ&
nwÊ` go Y_©{H«$`m _mZVm h¡, Cgo `WmW© Y_©{H«$`m H$m ^mZ Zht h¡Ÿ& (2) AkmZr Ord _mZVm h¡ {H$ H$_m] Ho$ hbHo$ n‹S>Zo AWdm ew^^md
(2) {dH$ma H$s {H«$`m ñd`§ Ho$ Xmof Ho$ H$maU n`m©` _| hmoVr h¡, Cgo H$aZo go Y_© hmoVm h¡; {H$ÝVw Eogo Ord ew^^md Ho$ gmW EH$Vm H$aZo go
Z _mZH$a H$_© Am¡a na go {dH$ma _mZVm h¡, Cgo {dH$mar{H«$`m H$m ^r g§gma _| aI‹S>Vo h¢Ÿ&
^mZ Zht h¡Ÿ& (3) H$moB© AkmZr _mZVm h¡ {H$ AmË_m ñd^md go ewÕ h¡Ÿ& ñd^md
(3) earam{X O‹S> nXmWm] H$s {H«$`m O‹S> go Z _mZH$a AmË_m go _| AÝ` H$s Amdí`H$Vm Zht h¡, {H$ÝVw n`m©` _| Y_© AWdm Ho$dbkmZ
eara H$s {H«$`m _mZVm h¡, BgàH$ma O‹S> H$s {H«$`m H$mo ñdV§Ì Zht _mZVmŸ& àJQ> H$aZo Ho$ {bE gd©kê$n {Z{_Îm H$mo ImoOZm Mm{h`oŸ& dmñVd _|
AkmZr g_ñV {H«$`mAm| H$mo {dnarV VWm kmZr `WmdV² OmZVo h¢Ÿ&
Eogm _mZZodmbm Ord ^r {Z{_Îmm| Ho$ gmW EH$Vm H$aHo$ g§gma _| n[a^«_U
AkmZr Ûmam H$hm hþAm dñVwñdê$n gd©k go {dnarV h¡Ÿ& AkmZr Ho$
hr H$aVm h¡Ÿ&
Ûmam ñWm{nV ~mV _| ñdV… hr H$maU {dnarVVm h¡Ÿ&
· dñVwñdê$n H$s {dnarV _mÝ`Vm go `wŠV ew^mon`moJ H$m \$b g§gma h¡Ÿ&
ImoOZm {H$go h¡? nadñVw H$mo {_bmZm Vmo Voao hmW H$s ~mV Zht h¡;
AkmZr Ord nwÊ` Am¡a {Z{_Îm go Y_© _mZH$a AZoH$ àH$ma go AV… AnZo ñd^md H$mo ImoO ! ñd`§ H$s V¡`mar _| AZwHy$b {Z{_Îm
Vnm{X H$a|, d«VmoÚmnZ H$a|, {Z`_ go emó-ñdmÜ`m` H$ao, Ü`mZ H$ao, g§`moJê$n hr hm|JoŸ& AmË_m ñd`§ gd©k h¡, Jwé h¡, gmjr h¡Ÿ& AkmZr Bgo
hOmam| én`m| H$m XmZ H$a|, ew^mon`moJ H$a| Vmo ^r BZ g~H$m \$b AY_ ñdrH$ma Z H$aHo$ {Z{_Îmm| H$mo ImoOVm h¡Ÿ& Y_© Ho$ {bE naÐì`m| _| EH$mJ«
nwÊ` hr h¡Ÿ& `Ú{n ew^^md Ho$ \$b _| XodJ{V {_bVr h¡, {H$ÝVw dh ^r hmoVm h¡, `hr _y‹T>Vm h¡Ÿ&
g§gma hr h¡Ÿ& `h \$b H$s {dnarVVm h¡Ÿ& M¡VÝ`ñd^md _| EH$mJ«Vm H$aVo hr Ho$dbkmZê$n Á`mo{V àH$me_mZ
H$moB© Ðì`qbJr _w{Z Ho$ g_mZ n[aUm_ aIo, 28 _ybJwUm| H$m hmoVr h¡, {H$ÝVw AkmZr H$mo BgH$s I~a Zht h¡Ÿ& AkmZr gX¡d dmUr-
nmbZ H$a|, gwXodm{X H$mo _mZZo go _§XH$fm`ê$n ^md aIo Vmo H$Xm{MV² ì`mnma _| hr Ü`mZ aIVm h¡; Y_© H$s ~mV _| hmo{e`ma Zht ahVmŸ&
Zd_| J«¡do`H$ VH$ J_Z hmo gH$Vm h¡Ÿ& gm_mÝ` n[aUm_ H$a| Vmo gm_mÝ` narjm {H$`o {~Zm hr àê$nUm MbmVm h¡Ÿ&
pñW{Vdmbm _Zwî` hmoVm h¡, {H$ÝVw MmaJ{Vê$n g§gma XmoZm| hr AdñWm Omo AkmZr {Z{_Îm Am¡a nwÊ`-nmn _| EH$mJ« hmoVm h¡, Cgo ew^^md
_| h¡Ÿ& OÝ_-_aU H$m A^md Zht hþAm h¡Ÿ& Ho$ H$maU-Xod-_Zwî`J{V {_bVr h¡, {H$ÝVw _moj Zht {_bVmŸ& dh
188
376 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 256 377

MVwJ©{V _| hr ^«_U H$aVm h¡Ÿ& BgàH$ma H$maU {dnarVVm H$m \$b gwI go ahZm g§^d Zht h¡Ÿ& {dH$ma H$m n[ahma H$aHo$ hr gƒm kmZ hmoVm
~Vm`m h¡Ÿ& h¡Ÿ& Bg gƒr _mÝ`Vmnyd©H$ hr Y_©Xem/gwIXem àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
· `h AmË_m ñddñVw h¡, Cgo n[anyU© hr ñdrH$maZm Mm{hEŸ& àíZ …• gd©k ñWm{nV dñVw H$s lÕm H$~ hmoVr h¡?
AmË_m kmZñd^mdr h¡, Cgo nanXmWm] H$s Anojm Zht h¡Ÿ& nanXmW© CÎma …• ñd`§ AmË_m Ho$dbkmZ, Ho$dbXe©Z Am{X AZÝV MVwï>`
Am¡a nwÊ`-nmn go a{hV AmË_m ewÕñd^mdr h¡ • Eogm lÕmZ-kmZ hmoZo go ^am hþAm h¡Ÿ& dh ~mø {Z{_Îm Am¡a nwÊ` Ho$ Adb§~Z {~Zm ghO hr
na ^r Omo Ord ñd^md _| pñWa Zht hmo gH$Vo CÝh| ew^^md AmVo h¢Ÿ& àJQ> hmoVm h¡, V^r dñVw H$s lÕm hþB©, H$hr OmVr h¡Ÿ&
Am¡a EH$~ma ñd^md H$s Ñ{ï> hmo Vmo do ew^^md ^r Zï> hmoH$a _moj H$m · AkmZr ñd^md H$mo Z XoIH$a g§`moJm| H$s Amoa PwH$Vm h¡Ÿ&
H$maU ~ZVo h¢Ÿ& AkmZr Ord H$s Ñ{ï> g§`moJmYrZ h¡Ÿ& ñd^md Ho$ à{V CgH$s Ñ{ï>
AkmZr ñd-ñd^md go _w{º$ Z _mZH$a nwÊ` Am¡a {Z{_Îm go Y_© Zht h¡Ÿ& 64 nwQ>r VrIonZ go `wŠV b|S>rnrna H$mo {KgVo hr CgH$s
_mZVm h¡Ÿ& ew^^md H$m bú` hmoZo na nwÊ` hr ~§YVm h¡, _moj Zht hmoVmŸ& AÝVae{º$ ì`ŠV hmo CR>Vr h¡, {H$ÝVw AkmZr Ord nËWa Ho$ g§`moJ H$mo
AmË_m gd©kñd^mdr h¡Ÿ& "dñVw h¡' • Eogm H$hZo na ^r `{X Cgo na hr XoIVm h¡; b|S>rnrna Ho$ g_mZ ñd`§ _| ì`má AÝVa§J ewÕVm H$mo Zht
H$s Anojm boZm n‹S>o Vmo dñVw H$m ApñVnZm Zht ahVmŸ& "h¡' H$hVo hr XoIVmŸ&
n[anyU©Vm {gÕ hmoVr h¡Ÿ& Aao ^mB© ! b|S>rnrna H$s àJQ> dV©_mZ n`m©` _| Cgr H$s AÝ`
{OgàH$ma 16 Vmd`wº$ gmoZo _| EH$ A§e ^r Vm§~o H$m hmo Vmo dh
n`m©` H$m A^md h¡, {\$a nËWa Vmo {^Þ hr h¡Ÿ& ñd^md H$s ~mV hmoZo na
gmoZm AewÕ H$hbmVm h¡, {H$ÝVw Vm§~o H$s Anojm J«hU Z H$a| Vmo dh
g§`moJ H$m H$moB© H$m_ Zht ahVmŸ&
gmoZm 16 Vmddmbm hr h¡, CgràH$ma AmË_m H$s n`m©` _| X`m-XmZm{X
{dH$ma hmoVo h¢, {H$ÝVw X`m-XmZm{X H$s Anojm J«hU Z H$a| Vmo AmË_m gd©k Ûmam H$ho hþ`o dñVwñd^md H$m ^mZ AkmZr H$mo Zht h¡Ÿ& dh
ñd^md go ewÕ, gd©k, gd©Xeu Am{X e{º$`m| go ^am hþAm h¡Ÿ& _moj H$mo àmá Zht H$a gH$Vm VWm ew^^md H$m \$b AY_ nwÊ` H$mo
{dH$ma Ho$ H$maU AnyU©Vm Zht h¡, {dH$ma ^r n`m©` _| ñdV§Ì hr h¡Ÿ& ~m±YVm h¡Ÿ& Bggo {dnarV kmZr H«$_-H«$_ go _moj nmVo h¢Ÿ&
ñd^md ^r ñdV§Ì h¡Ÿ& BgàH$ma lÕm-kmZ H$ao Vmo {dH$ma Am¡a AnyU©Vm · `{X {Z{_Îm Ho$ H$maU n`m©` àJQ>Vr hmo Vmo {Z{_Îm Ho$ Z hmoZo na dh
H$m Zme hmoH$a _mojXem àJQ> hmoVr h¡Ÿ& H¡$go àJQ> hmoJr Am¡a H¡$go {Q>Ho$Jr?
· M¡VÝ` dñVw _| gwI {_bVm h¡, nadñVw _| gwI Zht {_bVmŸ& `hm± H$hVo h¢ {H$ Ðì` H$s n`m©` àJQ> H$aZo Ho$ {bE AÝ` {Z{_Îm
na{Z{_Îm Ho$ H$maU Y_© hmoVm h¡ • Eogm _mZo Vmo gd©k ñd^md H$m H$s Amdí`H$Vm Zht h¡ Omo Ord AÝ` {Z{_Îmm| H$s A{Zdm`©Vm _mZVo
{ZU©` Zht hmoVmŸ& {Z{_Îm, amJ Am¡a AnyU©Vm go a{hV ñd`§ H$m n[anyU© h¢, CZgo nyN>Vo h¢ •
ñd^md h¡Ÿ& Bgo AmOVH$ AkmZr Ord Zo ñdrH$ma hr Zht {H$`m h¡Ÿ& (1) Ho$dbkmZ àJQ> hmoZo na gm{X-AZ§VH$mb VH$ Cg_| g_`-
bm¡{H$H$ _| {Zdmg H$aZo Ho$ {bE Ka H$m hmoZm AË`ÝV Amdí`H$ g_` n[aU_Z hmoVm h¡Ÿ& Ho$dbkmZ àJQ> hmoZo _| kmZmdaUm{X H$_© H$m
h¡, CgràH$ma M¡VÝ`ñd^md _| AZ§V e{º$`m± ^ar h¢, CgHo$ kmZ {~Zm {dZme AWdm AÝ` H$maU H$s CnpñW{V ~Vm`| Vmo dV©_mZ _| Ho$dbkmZ
189
378 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 256 379

H$s CnpñW{V _| do H$maU Zht h¢, {\$a kmZ AZ§VH$mb VH$ {H$g Am¡a g§`moJm| Ho$ {~Zm {Q>H$s hþB© _mZZm h¡ Vmo àW_V… hr n`m©` H$s
AmYma go ahoJm? CËn{Îm g§`moJm| Ho$ {~Zm hmoVr h¡ • Eogm _mZZm Mm{h`oŸ&
(2) b|S>rnrna _| 64 nwQ>r VrImnZ nËWa na {KgZo go AmVm hmo Vmo {OgàH$ma EH$ _H$mZ ~ZZo _| 1 df© g_` bJm, VËníMmV² dh
64 nwQ>r VrImnZ ì`º$ hmoZo na dh `WmdV² {H$gàH$ma ~Zm ahVm h¡? 50-100 dfm] VH$ {Q>H$m ahmŸ& {OgàH$ma 50-100 dfm] VH$ dh
(3) _H$mZ H$marJa ~ZmVm h¡, {H$ÝVw H$marJa Ho$ ~ZmZo Ho$ níMmV² _H$mZ H$marJa Ho$ {~Zm {Q>H$m ahm, CgràH$ma _H$mZ Ho$ ~ZZo _| Omo EH$
50-100 dfm] VH$ dh {H$gHo$ AmYma go {Q>H$m ahVm h¡? df© H$m g_` bJm h¡, Cg_| ^r _H$mZ H$marJa Ho$ {~Zm hr ~Zm h¡Ÿ&
(4) hma-Hw$ÊS>b Am{X gwdU©H$ma Am¡a hWm¡‹S>r go ~Zo h¡ • Eogm BgàH$ma {gÕmÝV H$mo ^r g_P boZm Mm{hEŸ&
H$h| Vmo hma-Hw$ÊS>b ~ZZo Ho$ ~mX gwdU©H$ma Am¡a hWm¡‹S>r Ho$ {~Zm ^r do ñWyb ñH$ÝYm| _| {ZpíMV g_` VH$ {Z{_Îmm| H$m g§`moJ {XImB©
~hþV g_` VH$ `WmdV² ahVo h¢ • dh H¡$go? XoVm h¡Ÿ& gyú_ ñH$ÝY ^r ñWyb H$s Anojm AZ§VmZ§V h¢, do à{Vg_`
`{X g§`moJ Ho$ AmYma go n`m©` hmoVr hmo Vmo g§`moJ Ho$ Zï> hmoZo na n[adV©Z H$a aho h¢Ÿ& Š`m do g§`moJ `m {Z{_Îm Ho$ AmYma go n[adV©Z
n`m©` ^r Zï> hmo OmdoŸ& H$a aho h¢? Aao ^mB© ! do gyú_ ñH§$Y {~Zm {Z{_Îm Ho$ hr n[adV©Z H$a
(1) Ho$dbkmZ hmoZo Ho$ níMmV² ~ma§~ma H$_© H$m j` Zht h¡ VWm aho h¢Ÿ&
g§hZZ Am{X ^r {deof Zht h¢, `{X BZHo$ AmYma go Ho$dbkmZ hmodo Vmo ñH$ÝY H$s g_J« n`m©` H$mo »`mb _| boH$a {dMma H$a| {H$ Ahmo !
Ho$dbkmZ Zht ahZm Mm{hEŸ& H$moB© ^r n`m©` {Z{_Îm Am¡a g§`moJ Ho$ AmYma {~Zm hr {Q>H$Vr h¡ Am¡a
(2) nËWa Ho$ AmYma go nrna _| VrImnZ àJQ> hmodo Vmo nËWa Ho$ n[adV©Z H$aVr h¡Ÿ& EH$g_` ^r {Z{_Îm Ho$ {~Zm ~XbZm `m {Q>H$Zm
hQ>Vo hr VrImnZ Zï> hmo OmZm Mm{h`oŸ& CgH$m ñd`§ H$m ñd^md h¡Ÿ& V~ {ÌH$mbdVu n`m©` H$m ^r Eogm hr
(3) gr_|Q> AWdm H$marJa Ho$ AmYma go _H$mZ ~ZVm hmo Vmo ñd^md h¡, Š`m|{H$ EH$ g_` hmo AWdm gm¡ g_`, {Z`_ Vmo {Z`_ hr
H$marJa H$s AZwnpñW{V _| _H$mZ ^r Zht ahZm Mm{h`oŸ& hmoVm h¡Ÿ&
(4) gwdU©H$ma Am¡a hWm¡‹S>r Ho$ AmYma go hma ~ZVm hmo Vmo gwdU©H$ma BgàH$ma kmZr gƒr g_Pnyd©H$ AnZr n`m©` H$mo na go {^Þ
Am¡a hWm¡‹S>r Ho$ hQ>Vo hr hma Zï> hmo OmZm Mm{h`oŸ& H$aHo$ ñd`§ _| A^oX H$aVm h¡Ÿ& Cgo nwÊ`g§M`nyd©H$ _moj {_bVm h¡Ÿ&
`hm± AkmZr VH©$ H$aVm h¡ {H$ n`m©` Ho$ hmoZo _| VXZwHy$b {Z{_Îm AkmZr Wmo‹S>o go {Z{_Îm H$mo _mZH$a n`m©` na Ho$ H$maU hþB© • Eogm
H$m`©H$mar h¢ VWm H$m`© hmo OmZo na CZ g§`moJm| H$s Amdí`H$Vm Zht _mZVm h¡Ÿ& Ðì` VWm n`m©` H$mo {^Þ-{^Þ _mZVm h¡, A^oX Zht _mZVm,
ahVrŸ& AV… Cgo _moj Zht hmoVm, A{nVw ew^^md Ho$ \$b _| AY_ nwÊ`
· EH$g_`dVu n`m©` H$mo {Z{_Îm {~Zm ñdrH$ma H$a gH$Vo h¢ Vmo CnmO©Z hmoZo go dh g§gma _| hr aI‹S>Vm h¡Ÿ&
{ÌH$mbdVu n`m©` {Z{_Îm {~Zm Š`m| Zht hmo gH$Vr? ·
{H$gr {ZpíMV n`m©` H$s CËn{Îm Ho$ níMmV² dh n`m©` nanXmW©
190
380 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 257 381

A~, Bg JmWm _| Hw$Xod-Hw$_Zwî`nZo H$s ~mV H$hVo h¢Ÿ&


àdMZgma JmWm 257 AkmZr n[anyU© ewÕ ñd^md go Y_© Z _mZH$a nwÊ` go Y_© _mZVm
A~ (Bg JmWm _| ^r) H$maU{dnarVVm Am¡a \$b{dnarVVm hr h¡Ÿ& kmZ-Xe©Z ñd^md Ho$ AmYma go Y_© Am¡a drVamJVm àJQ> hmoVr h¡;
~VbmVo h¢ …• Cgo Zht _mZVmŸ& Eogo nwéfm| Ho$ à{V Omo Ord CnH$ma H$aVo h¢, CgHo$ \$b
A{dqXXna_ËWogw ` {dg`H$gm`m{YJogw nw[agogŸw & _| Hw$XodnZm d Hw$_Zwî`nZm {_bVm h¡Ÿ&
OwÆ>§ H$X§ d XÎm§ \$b{X Hw$Xodogw _Uwdogw&&257&& · Omo Ord ewÕmË_m Ho$ kmZ go a{hV h¢; do na_mW© go AkmZr hr h¢Ÿ&
( h[aJrV ) àË`oH$ AmË_m e{º$ê$n n[anyU© h¡ Am¡a n`m©` _| n[anyU© hmoZo H$s
OmZm Zht na_mW© Aa aV ah| {df`-H$fm` _|Ÿ& e{º$ h¡; VWm{n Omo ewÕ AmË_m Ho$ lÕm-kmZ go Y_© Zht _mZVo Am¡a
CnH$ma godmXmZ X| Vmo Om` Hw$Za-Hw$Xod _|Ÿ&&257&& Y_© n`m©` Ho$ {bE na `m nwÊ` H$s Amdí`H$Vm _mZVo h¢, do AkmZr h¢Ÿ&
AÝd`mW© …• [ A{d{XVna_mW}fw ] {OÝhm|Zo na_mW© H$mo Zht OmZm AkmZr {Og dñVw H$m à{VnmXZ H$aVm h¡, dh H$maU {dnarVVm
h¡, [ M ] Am¡a [ {df`H$fm`m{YHo$fw ] Omo {df`-H$fm` _| A{YH$ h¢, h¡Ÿ& AmË_m kmZ-Xe©Z go ^am hþAm, {Z{d©H$mar ewÕ h¡, em§Vñdê$n h¡Ÿ&
[ nwédofw ] Eogo nwéfm| Ho$ à{V [ Owï>§ H¥$V§ dm XÎm§ ] godm, CnH$ma `m XmZ {Z{_Îm H$m AmË_m _| A^md h¡Ÿ& {dH$ma AmË_m H$m gƒm ñdê$n Zht
[ Hw$Xodofw _ZwOofw ] Hw$Xodê$n _| Am¡a Hw$_Zwî`ê$n _| [ \$b{V ] h¡Ÿ& AmË_m AZ§V e{º$dmZ na_oída h¡; {H$ÝVw AnZo ñdê$n d Eoíd`©
\$bVm h¡Ÿ& H$mo ^ybH$a dh {Z{_Îm Ed§ nwÊ` go Eoíd`© _mZVm h¡ Am¡a AnZo AmË_kmZ
Q>rH$m …• Omo N>ÙñWñWm{nV dñVw`| h¢ do H$maU{dnarVVm h¡, do go eyÝ` h¡, AV… na_mW© go AkmZr hr h¡Ÿ&
({dnarV H$maU) dmñVd _| (1) ewÕmË_kmZ go eyÝ`Vm Ho$ H$maU, · AkmZr drVamJVm H$mo àmá Zht H$aVm, AV… {df` H$fm` _|
"na_mW© Ho$ AOmZ' Am¡a (2) ewÕmË_n[aU{V H$mo àmá Z H$aZo go A{YH$Vm H$aVm h¡Ÿ&
"{df`H$fm` _| A{YH$' Eogo nwéf h¢Ÿ& CZHo$ à{V ew^mon`moJmË_H$ Ordm| Omo Ord nwÊ` go Y_© _mZVo `m _ZmVo h¢Ÿ& nyOm-d«Vm{X go Y_© hmoZm
H$mo • godm, CnH$ma `m XmZ H$aZodmbo Ordm| H$mo • Omo Ho$db nwÊ`mngX _mZVo h¢ • do AkmZr h¢Ÿ& Omo Ord ew^^md AWdm X`m-XmZm{X go nmn
H$s àm{á dh \$b{dnarVVm h¡, dh (\$b) Hw$Xod Hw$_Zwî`Ëd h¡Ÿ& hmoJm • Eogm _mZVo h¢, do Vmo Vrd« {_Ï`mÑ{ï> h¢, CZH$s `hm± ~mV Zht h¡Ÿ&
JmWm 257 na àdMZ X`m-XmZm{X Ho$ ^md nwÊ` h¢; {H$ÝVw Omo nwÊ` H$mo Y_© H$m H$maU
JmWm 256 _| `h H$hm Wm {H$ AkmZr Ord ewÕmË_m Ho$ bj go _mZVm h¡, dh AmË_m H$mo Zht _mZVm, ^JdmZ H$mo ^r Zht _mZVm, Cgo
Y_© Z _mZH$a d«V-Vnm{X ew^^mdm| _| brZ ahVm h¡Ÿ& Bggo Cgo nwÊ`~§Y H$Xm{n Y_© Zht hmo gH$Vm, dh Ord drVamJr Xem àmá Zht H$a
hmoVm h¡ Am¡a Xod AWdm _Zwî`J{V {_bVr h¡Ÿ& Bggo {dnarV `{X dh gH$VmŸ&
AkmZr JwéAm| H$s godm-nyOm H$aVm hmo Vmo Cgo AY_ nwÊ`~§Y hmoVm h¡Ÿ& AkmZr Ord {dH$ma go Y_© _mZVm h¡; ñd^md go Y_© Zht _mZVm
256dt JmWm _| nwÊ` Ho$ \$b _| gwXod-_Zwî`J{V H$s àm{á H$hr WrŸ& AWm©V² {df`-H$fm`m| _| hr brZ ahVm h¡Ÿ&
191
382 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 257 383
· AkmZr Ord Hw$Xod-Hw$Jwé H$s godm Ho$ \$b _| AY_nwÊ` àmá
H$aHo$ g§gma _| hr n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ& àdMZgma JmWm 258
Omo Ord AkmZr Ordm| Ho$ à{V ew^^md H$aVo h¢, CZH$s godm A~, Eogr lÕm H$admVo h¢ {H$ H$maU H$s {dnarVVm go A{dnarV
H$aVo h¢, nyOm, X`m-XmZ H$aVo h¢, CÝh| nwÊ`~§Y Vmo hmoVm h¡; {H$ÝVw \$b {gÕ Zht hmoVm …•
H$maU _| {dnarVVm hmoZo go \$b _| ^r {dnarVVm hr hmoVr h¡Ÿ& BgH$maU O{X Vo {dg`H$gm`m nmd {Îm nê${dXm d gËWogŸw &
do Ord ì`§Va, ^dZdmgr Om{V Ho$ {ZåZ Xod AWdm amoJr, {ZY©Z {H$h Vo Vßn{S>~Õm… nw[agm {UËWmaJm hm|{V&&258&&
_Zwî` hmoVo h¢Ÿ& ( h[aJrV )
· nwÊ` Ho$ VrZ àH$ma H$ho h¢ • emó _| Eogm H$hm {H$ nmn {df`-H$fm` h¢Ÿ&
(1) M¡VÝ` ñd^md Ho$ AmXa go `wº$ Y_u Ord H$mo ew^amJ Ho$ \$b Omo nwéf CZ_| brZ do H$ë`mUH$maH$ {H$gVahŸ&&258&&
_| loð> nwÊ`~§Y hmoVm h¡, Cgo H«$_ go Zï> H$aHo$ dh erK« hr _mojXem H$s AÝd`mW© …• [ `{X dm ] O~{H$ "[ Vo {df`H$fm`m… ] do
àm{á H$aVm h¡Ÿ& {df`H$fm` [ nmn_² ] nmn h¢' [ B{V ] BgàH$ma [ emóofw ] emóm| _|
(2) ewÕñd^md Ho$ ^mZ {~Zm d«V-Vnm{X H$a|, Cgo ew^^md Ho$ [ àê${nVm… ] àê${nV {H$`m J`m h¡, Vmo [ VËà{V~Õm… ] CZ_| à{V~Õ
\$bñdê$n _Ü`_ nwÊ` ~§YVm h¡, Am¡a _Zwî`nZm {_bVm h¡; _moj Zht ({df`-H$fm`m| _| brZ) [ Vo nwéfm… ] do nwéf [ {ZñVmaH$m… ] {ZñVmaH$
{_bVm AWm©V² MmaJ{Vê$n n[a^«_U Zht Ny>Q>VmŸ& (nma bJmZo dmbo) [ H$W§ ^dpÝV ] H¡$go hmo gH$Vo h¢?
(3) ñdê$n H$mo {dnarV _mZZodmbo Ed§ Hw$Xod-Hw$Jwé H$s godm- Q>rH$m …• àW_ Vmo {df`H$fm` nmn hr h¢; {df`H$fm`dmZ² nwéf
nyOm-XmZ H$aZodmbo H$mo ew^ Ho$ \$b _| {ZåZ Om{V H$m nwÊ` ~§YVm h¡, ^r nmn hr h¢; {df`H$fm`dmZ² nwéfm| Ho$ à{V AZwaº$ Ord ^r nmn _|
{Oggo Hw$Xod d Hw$_Zwî`nZm {_bVm h¡; {H$ÝVw _moj Zht {_bVmŸ& AZwaº$ hmoZo go nmn hr h¢Ÿ& Bg{b`o {df`H$fm`dmZ² nwéf ñdmZwaº$
BgàH$ma {dnarVVm Ho$ H$maU g§gma n[a^«_U MbVm hr ahVm h¡Ÿ& (AnZo à{V AZwamJ dmbo) nwéfm| H$mo nwÊ` H$m H$maU ^r Zht hmoVo, V~
BgàH$ma MaUmZw`moJ _| {_Ï`mÑ{ï> Ho$ nwÊ` H$mo `WmdV² ~VmH$a {\$a do g§gma go {ZñVma Ho$ H$maU Vmo H¡$go hmo gH$Vo h¢? (Zht hmo
CgH$m \$b ñnï> {H$`m h¡Ÿ& · gH$Vo); Bg{b`o CZgo A{dnarV \$b {gÕ Zht hmoVm (AWm©V²
{df`H$fm`dmZ² nwéfê$n {dnarV H$maU H$m \$b A{dnarV Zht hmoVmŸ&)
Ahm! g§Vm| H$s H$éUm Vmo XoImo! H$hVo h¢ {H$ ^mB©! Vy AnZo JmWm 258 na àdMZ
D$na X`m Š`m| Zht H$aVm? na Ho$ Aml` go • X`m-XmZm{X Ho$ · nm±M BpÝÐ`m| Ho$ {df`m| _| AZwaŠV Ord nmn _| hr AZwaº$ h¢Ÿ&
^mdm| go Vmo Voao ñd^md H$m KmV hmoVm h¡; Š`m|{H$ Cg_| Voao ñd^md AmË_m ewÕ M¡VÝ`ñd^mdr h¡ • Eogo ^mZnyd©H$ hmoZodmbm ew^amJ
H$m AZmXa hmoVm h¡Ÿ& H«$_-H«$_ go _moj H$m H$maU ~ZVm h¡Ÿ& {Ogo ewÕ ñd^md H$s Ñ{ï> Zht
• àdMZaËZmH$a ^mJ-8, n¥ð>-191 h¡; {H$ÝVw d«Vm{X Ho$ ew^^md h¢, Cgo _moj Zht hmo gH$Vm, {H$ÝVw gwXod-
gw_Zwî`nZm {_bVm h¡Ÿ&
192
384 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 258 385
{Ogo ewÕñd^md H$m ^mZ Zht h¡ Am¡a Omo Hw$Xodm{X Ho$ à{V hr H$m ^mZ h¡Ÿ& gd©kXod H$mo drVamJXem dV©Vr h¡Ÿ& do EH$ g_` _| VrZ
g_n©U H$aVm hmo, Cgo VË\$bñdê$n Hw$Xod-Hw$_Zwî`nZm {_bVm h¡Ÿ& H$mb Am¡a VrZ bmoH$ H$mo OmZVo h¢, CÝh| Amhmam{X Zht hmoVo, do AR>mah
BVZr ~mV {nN>br JmWm _| H$hrŸ& Xmofm| go a{hV hmoVo h¢Ÿ&
A~, Bg JmWm Omo AmË_m H$m ^mZ Zht hmoZo go Omo ew^^md Zht (2) {Ogo dñVwñdê$n H$m ^mZ h¡, Cgo Jwé H$s ^r `WmW© àVr{V
H$aVo h¢ VWm Aew^^md ê$n {df`-H$fm` _| hr brZ ahVo h¢, do nmn h¡Ÿ& M¡VÝ` ñd^md Ho$ CJ« Adbå~Z go _w{Z`m| H$m Vrd« amJ KQ> J`m h¡
H$m`© H$aVo h¢ • `h ~VmVo h¢Ÿ& Am¡a do Ho$dbkmZ boZo H$s V¡`mar _| h¢Ÿ& CZH$m amJ KQ>Zo go ~hþV go
kmVm-Ñï>mñd^mdr AmË_m Ho$ Aml` go H$ë`mU H$s ^mdZm Z g§`moJ Ny>Q> J`o h¢Ÿ& CÝh| dó-nmÌm{X H$m amJ Zht hmoVm • Eogm ghO
H$aH$o$ d«Vm{X, _mZ, »`m{V, Mmh _| hr Omo AnZm OrdZ bJmVo h¢, dh {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ g§~§Y h¡Ÿ&
nmnr h¡Ÿ& Cgo ^OZodmbo ^r nmnr hr h¢Ÿ& AkmZr H$mo gd©k H${WV dñVw H$m ^mZ Zht h¡Ÿ& dh Ho$dbr H$mo
ewÕ M¡VÝ`VÎd H$m Aml` N>mo‹S>H$a nm±M BpÝÐ` {df`m| H$mo Amhma hmoZm H$hVm h¡, _w{Z`m| H$mo dóg{hV ~VmVm h¡ • `o g~ ñdê$n
^moJZodmbo AY_u h¢Ÿ& {Ogo amJ H$s _§XVm ^r Zht h¡, dh Ord nmnr hr go {dnarV _mÝ`Vm h¡Ÿ& Ho$dbkmZ Xem _| Amhma boZo H$m _moh Zht hmo
h¡; Š`m|{H$ H«$moY-_mZ-_m`m-bmo^ Ho$ g_ñV n[aUm_ nmnê$n hr h¢Ÿ& gH$Vm VWm _w{Z AdñWm _| dóm{X H$m amJ Zht hmoVmŸ& dóm{X H$m amJ
· AkmZr Ord Ho$ nmg O~ nwÊ` H$m H$maU hr Zht h¡ Vmo Y_© H$m hmodo Vmo _w{ZnZm hr Zht h¢Ÿ& amJ AWdm dóm{X go _w{ZnZm H$hZm `m
H$maU H¡$go hmoJm? _mZZm Vmo AkmZr Ûmam ñWm{nV dñVwñdê$n h¡, gd©k Ûmam ñWm{nV ZhtŸ&
AkmZr Ordm| Ho$ à{V Omo AZwamJ H$aVm h¡ AWm©V² Omo Hw$Xodm{X H$mo dóm{X n[aJ«h, Amhma-{dhma, Y_m©Y_© _| Omo Ord R>haVm h¡, dh
_mZVm h¡, amJr-Ûofr-XodVmAm| go Y_© `m nwÊ` _mZVm h¡, CgH$m nwÊ` nmnr h¡Ÿ& CgH$s AZw_moXZm `m AZwamJ H$aZodmbo Ord ^r nmnr hr h¢Ÿ& do
^r nmn _| n[adV©Z hmo OmVm h¡Ÿ& g§gma go nma CVaZo _| H$Xm{n {Z{_Îm Zht hmo gH$Vo; AV… Hw$Xod-Hw$Jwê$
{OZ JwéAm| H$mo {df`-H$fm` H$s Amg h¢, ~«÷M`© Zht h¡, bú_r O¡go {dnarV H$maU hmoZona CZgo {dnarVVm hr CËnÞ hmoVr h¡Ÿ& _mojê$n
Am¡a ì`mnma _| bm^ {XIVm h¢, do g~ Hw$Jwê$ h¢Ÿ& n¡gm Am{X H$_mZo H$m \$b Zht {_bVmŸ& ·
^md H$aZm AWdm CgH$m Cnm` ~VmZm Vmo nmn hr h¡ Am¡a nmn H$s
AZw_moXZm H$aZodmbm ^r nmnr hr h¡Ÿ& Vy g{ƒXmZÝXñdê$n AmZÝX H$m ZmW AmË_m h¡Ÿ& VwP_|
n¡go _| nwÊ` _mZZo go nwÊ` Zht hmoVmŸ& `WmW© nwÊ` ^r amJ H$mo KQ>mZo Ho$dbkmZ d AmZÝX hr AmZÝX ^am hþAm h¡Ÿ& Vy Vmo Cg_| hr
go hmoVm h¡; AV… _mZ, H$s{V© Am{X ^r {df`-H$fm` Ho$ nmofH$ hmoZo go EH$Ëd H$aHo$ na _| go EH$Ëd~w{Õ N>mo‹S> XoŸ& VWm na Ho$ Aml` go
nmn hr h¢Ÿ& hmoZodmbo X`m-XmZm{X ^mdm| _| go ^r AnZmnZ N>mo‹S> X|; Š`m|{H$ `o
· dñVwñdê$n H$s {Ogo I~a Zht h¡, Cgo Xod-emó-Jwé Ho$ ñdê$n g~ na Ho$ Aml` go hmoZodmbo Xw…Iê$n ^md h¢Ÿ&
H$m `WmW© ^mZ Zht h¡Ÿ&
• àdMZaËZmH$a ^mJ-8, n¥ð>-190
(1) {Ogo amJa{hV AnZo ewÕñd^md H$m ^mZ h¡, Cgo gd©kXod
193
386 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 259 387
{dam_ hmo MwH$m h¡, CZ _w{ZamO H$mo AnZo M¡VÝ` ñd^md Ho$ Aml` go
àdMZgma JmWm 259 Y_© hmoVm h¡Ÿ& do earam{X H$mo nanXmW©, nwÊ`-nmn H$mo {dH$ma VWm
A~, A{dnarV \$b H$m H$maU Eogm Omo "A{dnarV H$maU' dh {Z{d©H$mar ñd^md H$mo AnZm _mZVo h¢Ÿ& CZHo$ {_Ï`mËdê$n nmn Q>b
~VbmVo h¢ …• J`m h¡ Am¡a g§gma Ho$ AÝ` ^r ~hþV go nmn^md {dam_ hmo MwHo$ h¢Ÿ&
CdaXnmdmo nw[agmo g_^mdmo Ypå_Jogw gìdogwŸ& (2) ZdXr{jV _w{ZamO AmJo ~‹T>Zo bJo Vmo CZHo$ à{V AÝ` (nwamZo)
_w{ZamO Cëbmg aIVo h¢Ÿ&
JwUg{_{XXmodgodr hd{X g ^mJr gw_½Jñg&&259&&
_w{ZamO g^r Ho$ ~rM _Ü`ñW h¢Ÿ& ñd`§ Xrjm boH$a A{YH$ H$mb
( h[aJrV )
g_^md Ym{_©H$OZm| _| {Zînmn Aa JwUdmZ h¢Ÿ& ~rV MwH$m hmo Am¡a H$moB© AÝ` _w{ZamO A^r-A^r Xrjm boH$a nwéfmW©
gÝ_mJ©Jm_r do l_U na_mW© _J _| _JZ h¢Ÿ&&259&& Ho$ ~b go pñWaVmnyd©H$ {deof ar{V go AmJo ~‹T>Zo bJo hm| Vmo nwamZo
AÝd`mW© …• [ CnaVnmn… ] {OgHo$ nmn ê$H$ J`m h¡, [ gd}fw _w{ZamOm| H$mo ZdrZ _w{Z`m| Ho$ à{V B©î`m© Zht dV©VrŸ& Bg _w{Z H$mo _¢Zo
Ym{_©Ho$fw g_^md… ] Omo g^r Ym{_©H$m| Ho$ à{V g_^mddmZ² h¡ Am¡a Xrjm Xr Am¡a `h _wPgo AmJo ~‹T> ahm h¡ • Eogm ^md CZH$mo Zht hmoVmŸ&
[ JwUg{_{VVmongodr ] Omo JwUg_wXm` H$m godZ H$aZodmbm h¡, [ g… H$moB© _w{ZamO EH$ H$amo‹S> df© nyd© Xrjm {b`o hm| Am¡a H$moB© _w{ZamO
nwéf… ] dh nwéf [ gw_mJ©ñ` ] gw_mJ© H$m [ ^mJr ^d{V ] ^mJr hmoVm A^r-A^r Xrjm {b`o hm| • Eogo ZdXr{jV _w{ZamO hm| AWdm nwamZo
h¡Ÿ& (AWm©V² g_mJ©dmZ² h¡)Ÿ& _w{ZamO hm|, {H$gr _w{Z Ho$ kmZ H$m CKm‹S> H$_ `m A{YH$ hmo, H$moB©
Q>rH$m …• nmn Ho$ ê$H$ OmZo go gd©Y{_©`m| Ho$ à{V ñd`§ _Ü`ñW N>R>d| JwUñWmZdVu hm| AWdm loUr _m±S> aho hm|, {H$gr Ho$ Xmo kmZ hmo§ `m
hmoZo go Am¡a JwU-g_yh H$m godZ H$aZo go Omo l_U gå`½Xe©Z-kmZ- VrZ kmZ, H$moB© Mma kmZYmar hm| `m {H$gr Zo Ho$dbkmZ àJQ> {H$`m hmo
Mm[aÌ Ho$ `wJnV²nZoê$n n[aU{V go a{MV EH$mJ«Vmñdê$n gw_mJ© H$m • gd©Ì _w{ZamO g_^md hr aIVo h¢Ÿ&
^mJr (gw_mJ©embr-gw_mJ© H$m ^mOZ) h¡ dh {ZO H$mo Am¡a na H$mo _moj ZdrZ _w{ZamOm| H$mo AmJo ~‹T>Vm hþAm XoIH$a nwamZo _w{ZamOm| H$mo
H$m Am¡a nwÊ` H$m Am`VZ (ñWmZ) h¡, Bg{b`o dh (l_U) A{dnarV ^r AÝVa go ñd`§ Cëbmg AmVm h¡ {H$ Ahmo ! AmË_m _| AZ§V kmZm{X
\$b H$m H$maU Eogm "A{dnarV H$maU' h¡, Eogr àVr{V H$aZr Mm{h`oŸ& e{º$`m± ^ar n‹S>r h¢Ÿ& _¢ ^r nwéfmW©nyd©H$ BZ ZdrZ _w{Z`m| H$s ^m±{V
JmWm 259 na àdMZ AmJo ~Ty>± • Eogm à_moX^md CÝh| CËnÞ hmoVm h¡Ÿ& H$b H$m Xr{jV `h
Bg JmWm _| gƒo _w{ZamO H$m ñdê$n ~VmVo h¢Ÿ& _w{ZamO ñd-na _w{Z AmO _wPgo ~‹S>m hmo J`m h¡ • Eogm B©î`m©^md Zht hmoVmŸ& AmË_m
_moj VWm nwÊ` _| {Z{_Îm h¢Ÿ& dmñVd _| `mo½` \$b H$m H$maU `mo½` ñd`§ gd©ke{º$dmZ² h¡ Am¡a n`m©` _| _¢ ñd`§ gd©kVm àmá H$ê±$Jm •
{Z{_Îm hr hmoVm h¡Ÿ& Eogm nwéfmW©Y_u Ordm| H$mo hmoVm h¡Ÿ& Bg ar{V go g_ñV Ym{_©H$ Ordm|
· H¡$go h¢ _hm_w{ZamO? Ho$ à{V CÝh| g_^md dV©Vm h¡Ÿ&
(1) _w{ZamO H$mo {_Ï`mËdm{X nmn ê$H$ J`o h¢Ÿ& (3) `o _w{ZamO gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ H$s EH$mJ«Vm ñdê$n h¢Ÿ&
eara H$s {H«$`m VWm nwÊ` go Y_© _mZZoê$n g~go ~‹S>m nmn {OZHo$ JwUg_yh AWm©V² kmZ, Xe©Z, lÕm, Mm[aÌ, dr`© Am{X JwUm| H$mo godVo
194
388 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 259 389

h¢Ÿ& ñd^md _| a_UVm H$aVo h¢Ÿ& nwÊ`-nmn VWm {dH$ma H$mo Zht godVoŸ& hWobr _| {XImB© XoVm h¡Ÿ& AÝVabrZVmnyd©H$ CÝh| ~mø _| Z½ZXem
nanXmW© AmË_m go {^Þ h¢Ÿ& {dH$ma AmË_m H$m ñdê$n Zht h¢Ÿ& dV©Vr h¡Ÿ&
AmË_m Vmo kmZ-Xe©Z ewÕñdê$n h¡ • Eogr àVr{Vnyd©H$ gå`½Xe©Z, _w{ZXem H$m AË`{YH$nZm hmoZo go CZH$m amJ KQ> J`m h¡, dóm{X
ñdg§ d o X Z kmZ Am¡ a AmË_m H$s AÝVa drVamJr pñWaVm hr H$m {Z{_Îm Zht h¡; {H$ÝVw Omo eara go Z¾ hmoVo hþ`o ^r ~mø{H«$`m go Y_©
EH$mJ«Vmñdê$n gÝ_mJ© h¡Ÿ& _mZVo h¢, do _w{Z Zht h¢Ÿ&
{OgàH$ma {gÕ ^JdÝVm| Zo {gÕnX nm`m h¡, CgràH$ma _w{ZamO eara Am¡a nwÊ`-nmnm{X go a{hV AmË_m H$m ñdê$n h¡Ÿ& Eogo ñdê$n
AnZo EH$mJ«ñdê$n _moj_mJ© H$mo Xem©Vo h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo gw_mJ© àJQ>m _| _w{ZamO EH$g_` _| hr brZ hmo OmVo h¢ Am¡a EH$g_` níMmV² hr CÝh|
h¡Ÿ& AÝVañdê$n brZVm ~‹T> JB© h¡Ÿ& ~mø-Amä`ÝVa drVamJr Z½ZXem emóm{X aMZo H$m _hmZ {dH$ën ^r CËnÞ hmo OmVm h¡ • Eogr _w{ZXem
h¡Ÿ& Eogo _w{ZamO ñd-na H$mo _moj Am¡a nwÊ` H$m ñWmZ Xem©Vo h¢Ÿ&
dV©Vr h¡Ÿ& CnH$aU ê$n _| _mÌ _`yantN>r Am¡a H$_ÊS>b hmoVm h¡Ÿ&
Bggo {dnarV _w{ZamO H$m ñdê$n _mZo Vmo \$b ^r {dnarV hr
Amhma boZo H$m, ì`m»`mZ `m emó aMZo H$m AënamJ dV©Vm h¡Ÿ& eof hmoVm h¡Ÿ& Hw$Xod-Hw$Jwê$ Am{X H$m±Q>o Ho$ \$b g_mZ h¡Ÿ& Hw$Xodm{XH$ H$mo
AÝVX©em _| AË`{YH$ {Z_©bVm h¡Ÿ& _mZZodmbm nwÊ`-nmn H$s hr é{M H$aVm h¡Ÿ& BgH$m \$b g§gma hr h¡Ÿ&
· ~mø Amä`ÝVa {ZJ«©ÝW _w{ZamO ñd-na H$mo _moj Ed§ nwÊ` H$m eara `m amJ go Y_© Zht hmoVmŸ& eara H$s AdñWm go Y_© hmoVm hmo Vmo
ñWmZ h¡Ÿ& eara Ed§ BpÝÐ`m| Ho$ {e{Wb hmo OmZo na Y_© Zht hmoZm Mm{h`oŸ& CgràH$ma
_w{ZamO ñd Ed§ na H$mo _moj Ed§ nwÊ` H$m ñWmZ Xem©Vo h¢Ÿ& Amn amJ Ho$ AmYma go Y_© hmoVm hmo Vmo amJ Ho$ A^md hmoZo na Y_© Ho$ ^r
ewÕñd^md _| AË`{YH$ CJ« nwéfmW© H$aVo h¢Ÿ& H$Xm{MV² AënamJ eof A^md H$m àg§J Amdo; AV… `o g_ñV ~mV| {_Ï`m h¢Ÿ&
aho Vmo CgHo$ \$b _| nwÊ` ~§YVm h¡Ÿ& AÝ` _w{ZamO Am¡a lmdH$ Eogo kmZr Y_© Vmo nwÊ`-nmn a{hV M¡VÝ` Ho$ Aml` go àJQ> hmoVm h¡ • Eogm
_w{Z`m| Ho$ nmg VÎd g_PH$a gå`½Xe©Znyd©H$ _moj àmá H$aVo h¢Ÿ& `{X _mZZodmbm hr gƒm _w{Z h¡Ÿ& Omo gƒo _w{ZamO H$s lÕm H$aVm h¡, dh
do Ord _moj àmá Zht H$a gH$Vo Vmo ew^^md Ho$ \$b _| nwÊ` ~±Y Adí` AmË_Ðì` H$s gƒr lÕm H$aVm h¡Ÿ& dh Ord ^{dî` _| {deofpñWaVm
H$aVo h¢; AV… _w{ZamO AÝ` Ho$ {bE _moj VWm nwÊ` Ho$ H$maU h¢Ÿ& nyd©H$ _moj àmá H$aVm h¡ Am¡a qH${MV² amJ aho Vmo nwÊ`~§Y H$aVm h¡Ÿ&
H$moB© H$hVm h¡ {H$ n§M_ H$mb _| _moj Zht h¡, {H$ÝVw ^mB©! gƒr BgàH$ma gƒo \$b H$m H$maU A{dnarVVm h¡ AWm©V² gƒr àVr{V
H$aZo H$s AmMm`© ^JdmZ Amkm XoVo h¢Ÿ& _moj AWdm nwÊ` ñd`§ Ho$
àVr{V Vmo H$a ! nwéfmW© H$_ hmoJm Vmo EH$-Xmo ^d H$m g_` bJoJm;
n[aUm_m| go {ZpíMV hmoVm h¡Ÿ&
{H$ÝVw lÕmZ `WmW© hmoZm Mm{h`oŸ& `hm± MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡, AV… _mojXem _| {Z{_Îm H$m
· _moj Am¡a nwÊ`ê$nr \$b H$m H$maU {ZJ«Ý© W _w{Z h¡ • Eogr àVr{V H$amoŸ& CnMma go H$WZ {H$`m J`m h¡Ÿ&
dV©_mZ _| AZoH$ Ord dóg{hV hr _w{ZnZm _mZVo h¢Ÿ& dóm{X ·
AË`{YH$ n[aJ«h aI| Vmo _w{ZXem Zht hmoVrŸ& _w{ZamO H$mo _moj Vmo
195
390 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 260 391

_w{ZamO H$mo Aew^ n[aUm_ Zht hmoVoŸ& CÝh| ~mø-Amä`ÝVa


àdMZgma JmWm 260 {ZJ«©ÝWXem dV©Vr h¡Ÿ& {ZJ«©ÝWXem Ho$ {~Zm _w{ZnZm Zht hmoVmŸ& _w{ZamO
A~, A{dnarV \$b H$m H$maU Eogm Omo "A{dnarV H$maU' h¡ Cgo H$^r Ü`mZ _| pñWa hmoH$a drVamJr Xem _| R>haVo h¢ Vmo H$^r nm±M
{deof g_PmVo h¢ …• _hmd«Vm{X Ho$ ew^ n[aUm_m| _| Ow‹S>Vo h¢Ÿ& _w{ZamO OJV Ho$ Ordm| H$mo
Agw^mod`moJa{hXm gwÕþdOwÎmm gwhmodOwÎmm dmŸ& VmaZo _| {Z{_Îm h¢Ÿ& CZHo$ à{V ^{º$ aIZodmbm Ord nwÊ` H$mo àmá
{UËWma`§{V bmoJ§ Vogw ngËW§ bh{X ^Îmmo&&260&& H$aVm h¡Ÿ&
( h[aJrV ) · _w{Z Ho$ g_mZ gå`½Ñ{ï> Y_m©Ë_m ^r AÝ` H$mo VmaZo _| {Z{_Îm h¡Ÿ&
ewÕ AWdm ew^ g{hV Aa Aew^ go Omo a{hV h¢Ÿ&
_w{ZamO Ordm| H$mo g§gma go VmaZo _| {Z{_Îm h¡ • Eogm H$hmŸ& `hm±
do Vma XoVo bmoH$ CZH$s ^{º$ go nwU~§Y hmoŸ&&260&& gå`ŠËdr H$m {ZfoY Zht {H$`m J`m h¡Ÿ& `hm± _w{ZamO Ho$ à{V {deof
AÝd`mW© …• [ Aew^mon`moJa{hVm… ] Omo Aew^mon`moJa{hV dV©Vo ~hþ_mZ h¡, AV… CZH$s _w»`Vm go MMm© H$s h¡Ÿ& BgH$m VmËn`© `h Zht
hþE [ ewÕmon`wº$m… ] ewÕmon`wº$ [ dm ] AWdm [ ew^mon`wº$m… ] h¡ {H$ gå`ŠËdr Ho$ à{V AZmXa h¡Ÿ& gå`ŠËdr Ord ^r g§gma go VmaZo _|
ew^mon`wº$ hmoVo h¢, do (l_U) [ bmoH§$ {ZñVma`pÝV ] bmoJm| H$mo Vma XoVo {Z{_Îm h¡Ÿ& gå`½Ñ{ï> H$mo Ðì`Ñ{ï> h¡, Cgo ^r {ZO©am dV©Vr h¡, g§gma
h¢; (Am¡a) [ Vofw ^º$… ] CZHo$ à{V ^{º$dmZ Ord [ àeñV§ ] àeñV Zht dV©VmŸ& gå`½Ñ{ï> ^r EH$-Xmo ^d _| _moj nmZodmbm h¡Ÿ& Omo nmÌ
(nwÊ`) H$mo [ b^Vo ] àmá H$aVm h¡Ÿ& Ord hmoVo h¢, Cgo g§gma go VmaZo _| gå`ŠËdr {Z{_Îm hmoVo h¢Ÿ&
H$moB© gmYw ^JdmZ Ho$ g_rn OmH$a àíZ H$ao {H$ _oao Am¡a Bg
Q>rH$m …• `Wmoº$ bjUdmbo l_U hr • Omo {H$ _moh, Ûof Am¡a
J¥hñW Ho$ {H$VZo ^d eof h¢?
AàeñV amJ Ho$ CÀN>oX go Aew^mon`moJa{hV dV©Vo hþE, g_ñV
BgHo$ CÎma ñdê$n ^JdmZ H$s {Xì`Üd{Z _| Am`m {H$ Bg J¥hñW
H$fm`moX` Ho$ {dÀN>oX go H$Xm{MV² ewÕmon`wº$ (ewÕmon`moJ _| `wº$)
Ho$ AmR> ^d ~mH$s h¢ Am¡a Vwåhmao d¥j _| pñWV nÎmm| {OVZo ^d ~mH$s h¢Ÿ&
Am¡a àeñV amJ Ho$ {dnmH$ go H$Xm{MV² ew^mon`wº$ hmoVo h¢ do • ñd`§
Aao ^mB© ! _w{ZnZm ñdrH$ma H$aZo na ^r gmYw H$mo nyN>Zm n‹S>o {H$ {H$VZo
_mojm`VZ (_moj Ho$ ñWmZ) hmoZo go bmoH$ H$mo Vma XoVo h¢ Am¡a CZHo$ à{V
^d ~mH$s h¢, Vmo dh _w{Z hr Zht h¡Ÿ&
^{º$^md go {OZHo$ àeñV ^md àdV©Vm h¡ Eogo na Ord nwÊ` Ho$ ^mJr
"aU _| CVam amOnyV Mwn Zht ~¡R>Vm' CgràH$ma ñdê$nbrZVm
(nwÊ`embr) hmoVo h¢Ÿ&
`wº$ gmYw Ho$dbkmZ boZo H$s V¡`mar go MyH$Vo Zht h¡Ÿ& AÝVa _| ghOXem
JmWm 260 na àdMZ ~‹T> JB© hmo Vmo _w{ZamO H$mo AÝV~m©ø {ZJ«©ÝWXem dV©Vr h¡, {\$a dó-
`hm± MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡, AV… _w{ZamOm| H$s _w»`Vm go nmÌm{X H$m amJ aho • Eogm Zht hmoVmŸ& dóm{X go `wº$ AWdm AmË_kmZ
~mV H$s h¡Ÿ& _w{Z H$s ~mV _| gå`ŠËdr J¥hñW H$mo ^r Jm¡Uê$n go Ho$ {~Zm _w{ZnZm hmo hr Zht gH$VmŸ& Eogm Ord gd©k H$m ^º$ Zht h¡,
ñdrH$ma {H$`m h¡Ÿ& dh Vmo J¥hrV {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ&
196
392 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 260 393

^mdqbJr _w{ZamO _moj _| {Z{_Îm h¢, Cg_| Jm¡Uê$n go gå`ŠËdr eÌw§O` nd©V na S>mobrdmbo M‹T>Vo Am¡a CVaVo h¢, {\$a CÝh| ^r Y_©
J«hñW ^r Am OmVo h¢Ÿ& {Ogo AnZm {hV H$aZm h¡, Cgo d¡am½`nyd©H$ hmoZm Mm{hE; {H$ÝVw CÝh| Y_© Zht hmoVmŸ& Aao ^mB© ! AmË_m H$s g_P
A{YH$m{YH$ Z_«Vm-nmÌVm bmH$a ~hþ_mZnyd©H$ gd©kñdê$n H$m ldU {~Zm Y_© AWdm _moj Zht hmoVmŸ& ñd H$s `mÌm _| hr Y_© h¡Ÿ& `h M¡VÝ`
H$aZm Mm{hEŸ& kmZ H$m nd©V h¡Ÿ& CgH$m ñdê$n OmZH$a Cg_| brZ hþE {~Zm g§gma H$m
emó _| H$hm h¡ {H$ {_Ï`mËd Ho$ g_mZ AÝ` H$moB© nmn Zht h¡Ÿ& Zme Zht hmoJmŸ& amJ _§X hmo Vmo nwÊ` hmoVm h¡; na dmñVd _| ew^mew^^md
AV… ho ^mB© ! AnZo H$mo AÝ` nmnm| _| _V ~m±YmoŸ& ñdÀN>ÝX hmoH$a Vrd« AY_© h¡ Am¡a ew^mew^^md a{hV AmË_m _| pñWaVm Y_© h¡Ÿ&
nmn _V H$amoŸ& nmÌ Ord ñdÀN>ÝXr Zht hmoVmŸ& nmn go a{hV gab Ord · {ZJ«©ÝW ^mdqbJr _w{ZamO AÝ` Ordm| H$mo _moj Am¡a nwÊ` _| {Z{_Îm
hr ldU H$m nmÌ hmoVm h¡Ÿ& hmoVo h¢Ÿ&
· {ZJ«©ÝW _w{ZamO H$^r ñdê$na_UVm H$aVo h¢ VWm H$^r ew^^md _| dñVw Ho$ `WmW© ñdê$n H$m à{VnmXZ H$aZodmbo hr gƒo _w{ZamO
ahVo h¢Ÿ& h¢Ÿ& ew^ go Y_© _mZo AWdm dóg{hV _w{ZnZm _mZo Vmo {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ&
AmË_kmZ g{hV gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ H$s EH$mJ«Vm go `wº$ ^mdqbJr _hmg_W© _w{ZamO H$mo AÝVaXem _| A{YH$Vm ^r dV©Vr
n[aU{V {Ogo àJQ>r h¡, dh _w{Z h¡Ÿ& N>R>d|-gmVd| JwUñWmZ _| do PybVo h¡ Am¡a {dH$ën CR>Zo na CZHo$ Ûmam emó H$s aMZm ^r hmo OmVr h¡Ÿ& Eogo
h¢Ÿ& {gÕg_mZ Am§{eH$ AmZÝX CÝh| àJQ> h¡Ÿ& AZ§V Ho$dbr na_mË_m, _w{ZamO Y_© H$m ñWmZ h¢, do bmoH$ H$mo VmaVo h¢Ÿ&
AZ§V JwU-n`m©`, H$_© Am{X H$m `WmW© ñdê$n OmZH$a AnZo ñdê$n bmoH$ H$mo VmaVo h¢ AWm©V² {OgH$s O¡gr `mo½`Vm h¡, dh AnZo
_| R>hao h¢, _w{ZXem ^r Eogr hr h¡Ÿ& _w{Z`m| H$mo {_Ï`mËdê$nr _moh Q>b
nwê$fmW© go d¡gm \$b àmá H$aVm h¡Ÿ& `Ú{n _w{ZamO CÝh| VmaVo h¢ • Eogm
J`m h¡Ÿ& Amg{º$ñdê$n amJ ^r Q>bm h¡Ÿ& do nwÊ`-nmn Ho$ ^mdm| H$mo
~w{Õnyd©H$ Q>mbH$a ewÕmon`moJ go Ow‹S>o h¢Ÿ& CÝh| H$^r CnXoe XoZo H$m, H$hZo _| AmVm h¡, {H$ÝVw `h CnMma H$m H$WZ h¡Ÿ&
_hmd«Vm{X Ho$ nmbZ H$m ew^mon`moJ hmoVm h¡ Vmo H$^r ñdê$n Ho$ AÝVa- Omo _w{ZamO H$s ^{º$, d§XZm, d¡`md¥{Îm Am{X H$aVo h¢, CÝh| bmoH$moÎma
{Z_©bVm H$s bJZ hmoVr h¡Ÿ& _¢ gmYH$ _w{Z hÿ± • Eogo {dH$ën go ^r Omo nwÊ` ~±YVm h¡Ÿ&
em§V h¡, do Anyd©Xem H$mo àmá H$aVo h¢Ÿ& àW_ JmWm _| _moj H$s MMm© H$s Wr, CgH$m {Z{_Îm nmH$a Omo
{OÝh| AÝVa _| gmVdm± JwUñWmZ hmo do hr _w{ZamO O~ N>R>d| ñdê$n _| R>haVo h¢, do _mojXem H$mo àmá H$aVo h¢ VWm gmW _| amJmdñWm
JwUñWmZ _| AmVo h¢, V~ CÝh| nyd© H$s AZw^yV Anyd©Vm H$m »`mb AmVm _| Omo nwÊ` ~±YVm h¡, dh Cƒ AdñWmê$n nwÊ` hmoVm h¡Ÿ&
h¡Ÿ& N>R>d|-gmVd| JwUñWmZdVu _w{ZamO H$mo Eogr Xem dV©Vr h¡Ÿ& · VrZm| H$mb ~mømä`ÝVa {ZJ«©ÝW _w{ZnZo H$m EH$hr ñdê$n hmoVm h¡Ÿ&
Bg ~mV H$s àVr{V gå`ŠËdr H$mo hr hmoVr h¡Ÿ& X`m-XmZ AWdm ^mdqbJr _w{ZamO hr `WmW© _w{Z H$hbmVo h¢Ÿ& dV©_mZ _| AË`{YH$
`mÌm Am{X go Y_© _mZZodmbo {_Ï`mÑ{ï> Ord H$mo Bg ~mV H$m \o$a\$ma hmo ahr h¡Ÿ& bmoJ dóg{hV VWm AmË_kmZ {~Zm hr _w{ZnZm
»`mb Zht hmoVmŸ& O~ nanXmW© go nwÊ` hmo hr Zht gH$Vm Vmo {\$a Y_© _mZZo bJo h¢, do g~ {_Ï`mÑ{ï> h¢Ÿ& Hw$ÝXHw$ÝXmMm`©Xod ñnï> ê$n go H$hVo
H$hm± go hmoJm? h¢ {H$ dóg{hV _w{ZnZm _mZo dh naånam go {ZJmoX _| OmVm h¡Ÿ& lr_X²
197
394 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 260 395

amOMÝÐOr ^r H$hVo h¢ • "EH$ hmo` ÌUH$mb _m na_maWZmo n§W'Ÿ& hmoZm Mm{hE, ~pëH$ amJ H$m A^md hmoZo na {ZíM` go àJQ> {Z_©b Xem
EH$ {ZJ«©ÝWnZm hr gZmVZ _moj_mJ© h¡Ÿ& lr_X²> am`MÝÐOr _| Am¡a A{YH$ {Z_©bVm àJQ> hmoVr h¡; AV… ì`dhma go {ZíM` {Q>H$m
Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© H$mo ^{º$^md go Z_ñH$ma H$aVo h¢Ÿ& do H$hVo h¢ {H$ ho hmo • Eogm Zht h¡Ÿ&
Hw$ÝXHw$ÝXm{X AmMm`m] ! AmnHo$ dMZ_mÌ ^r Bg nm_aOrd H$mo ñdê$n _w{ZamO AÝ` H$mo VmaZo _| {Z{_Îm h¢Ÿ& CZH$s ^{º$ H$aZo dmbm Ord
_| R>haZo Ho$ {bE AZwð>mZ h¡, CnH$ma^yV h¢Ÿ& _¢ AmnH$mo A{Ve` nwÊ`embr h¡ Am¡a ñd^md _| {deof pñWaVm H$aHo$ _moj àmá H$aVm h¡Ÿ&
^{º$nyd©H$ Z_ñH$ma H$aVm hÿ±Ÿ& `WmW© \$b H$m H$maU ^r `WmW© hr hmoVm h¡Ÿ& ^mdqbJr _w{ZamOm|
`hm± {ZJ« © Ý W {XJå~a _w { Z`m| H$mo Z_ñH$ma {H$`m h¡ Ÿ & lr H$s àd¥{Îm gm_mÝ` Am¡a {deof ê$n hmoVr h¡ • Eogm H$h| Vmo _w{Zñdê$n _|
A_¥VMÝÐmMm`© Xod ^r MaUmZw`moJ My{bH$m Ho$ àma§^ _| {bIVo h¢ {H$ Xmoê$nVm àX{e©V hmoVr h¡Ÿ&
""ho ^mB© ! `WmZw^yV _mJ© H$s àVr{V _| h_ I‹S>o h¢, h_Zo `h Xem H$moB© {H$gr H$s godm Zht H$a gH$Vm; {\$a ^r _w{Z`m| H$s godm H$m
^md Y_u H$mo AmVm h¡Ÿ& godm go CÝh| bm^ hmo hr Eogm {Z`_ Zht h¡,
ñdmZw^d go àmá H$s h¡ Am¡a {Ogo _moj_mJ© Mm{hE hmo dh h_mao nmg
bm^ Vmo ñd`§ _| `mo½`Vm hmo V^r hmoVm h¡Ÿ& MaUmZw`moJ H$m g_ñV H$WZ
Mbo Amd|Ÿ& h_ `hm± I‹S>o h¢Ÿ&'' Aao ^mB© ! XoImo ! {H$VZr Ñ‹T>Vm h¡Ÿ& {Z{_Îm H$s Anojm go hr g_PZm Mm{hEŸ& ·
O~ _w{ZamO ñd^md _| PybVo h¢, V~ ""_¢ _w{Z hÿ±, _¢ AmZÝX H$m
AZw^d H$aVm hÿ±'' • Eogm {dH$ën ^r CÝh| Zht AmVmŸ& g_{H$Vr H$mo ^r
_w{ZXem H$s àVr{V h¡Ÿ& _w{ZamO H$m O¡gm ñdê$n Ho$dbr Zo H$hm h¡, ^mB©! Vy amJ H$mo d {dH$ënm| H$mo AmË_m _| {_bmdQ> H$aHo$
CgH$m g§V AmXa H$aVo h¢, BÝÐ ~hþ_mZ H$aVo h¢Ÿ& VrZm| H$mb `hr _mZVm h¡, naÝVw `h Vmo {_Ï`m~w{Õ h¡Ÿ& `hm± Vmo `h H$hVo h¢ {H$
_w{ZnZm h¡, `hr _moj_mJ© h¡Ÿ& AmË_m MÝÐ_m H$s ^m±{V erVb-erVb-erVb drVamJr ñd^md
· JwUñWmZ ew^^md Ho$ AmYma go Zht {Q>H$Vm; A{nVw ewÕ M¡VÝ` Ho$ go ^am EH$ê$n {OZMÝÐ à^w h¡Ÿ& dh {ZO Ho$ Ambå~Z go hr àmá
Aml` go {Q>H$Vm h¡Ÿ& hmoVm h¡Ÿ& AmË_mZw^y{V Ho$ ~mX ^y{_H$mZwgma ~mø d«V-Vn-g§`_
Omo g_W© _w{ZamO h¢, do AÝ` H$mo VmaZo _| {Z{_Îm h¢Ÿ& do _w{ZamO Am{X H$m amJ ^r ~rM _| AmVm h¡, naÝVw `{X H$moB© AmË_mZw^y{V
EH$ K‹S>r _| ñdê$nbrZ hmoVo h¢ Am¡a EH$ K‹S>r _| ew^mon`moJ hmoZo na Ho$ {~Zm Ho$db ~mø g§`_ H$mo _moj_mJ© _mZo Am¡a CgHo$ YmaU d
emóm{X H$s aMZm H$aVo h¢Ÿ& nmbZ H$aZo H$mo hr _moj_mJ© H$s gabVm _mZo Vmo `h _mÝ`Vm
_hmd«Vm{X Ho$ ew^mon`moJ Ho$ H$maU N>R>dm± JwUñWmZ {Q>H$Vm h¡ • {_Ï`m h¡Ÿ& `h H$moB© gƒm _moj_mJ© Zht h¡, Bggo {ZOnX H$s àm{á
Eogm Zht h¡Ÿ& N>R>d| _| ^r {OVZm M¡VÝ` H$m Aml` dV©Vm h¡, CgHo$ Zht hmoJr, {_Ï`mËd H$m Zme ^r Zht hmoJmŸ& amJ Ho$ Ambå~Z go
H$maU _w{ZnZm {Q>H$m h¡Ÿ& amJ Ho$ H$maU JwUñWmZ Zht {Q>H$VmŸ& amJ Ho$ Vmo amJ H$s • Xw…I H$s • MmaJ{V Ho$ Šboe H$s hr àm{á hmoJrŸ&
H$maU JwUñWmZ {Q>H$Vm hmo Vmo amJ Ho$ Zme hmoVo hr ñd^md H$m ^r Zme • àdMZaËZmH$a ^mJ-6, n¥ð>-232

198
396 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 261 397

{Z{d©H$mañdê$nr l_U H$s `hm± MMm© h¡Ÿ& {OÝh| ^mdqbJ àJQ>m h¡,
àdMZgma JmWm 261 AÝVaXem {deof ~‹T>r h¡, Omo d¡am½`_y{V© h¡, CZ _w{ZamOm| Ho$ amo_-amo_ go
A~, A{dnarV \$b H$m H$maU Eogm Omo "A{dnarV H$maU' CgH$s d¡am½` PbH$Vm h¡Ÿ& AÝVa drVamJr Xem hmoZo na Z½Z eara H$s AdñWm
CnmgZmê$n àd¥{Îm gm_mÝ` Am¡a {deofê$n go H$aZo `mo½` h¢ Eogm Xmo gyÌm| ^r {^Þ àVrV hmoVr h¡Ÿ&
Ûmam ~VbmVo h¢ …• {_Ï`mËdXem`wº$ Am¡a drVamJXem`wº$ eara _| \$aH$ hmo • Eogm
{XÆ>m nJX§ dËWw Aã^wÆ>mUßnYmU{H$[a`mqhŸ& Zht h¡Ÿ& drVamJVm _| {Z{_Îm earaê$n àË`oH$ na_mUw Ho$ n`m©` H$s
dÆ>Xw VXmo JwUmXmo {dgo{gXìdmo {Îm CdXogmo&&261&& `mo½`Vm hr {^Þ Om{V H$s hmoVr h¡Ÿ&
( h[aJrV ) ~{ha§J qbJ go AÝVa ewÕmË_m OmZm OmVm h¡Ÿ& ~mø _| Z½Z {XJå~a
O~ {XI| _w{ZamO nhbo {dZ` go dV©Z H$amoŸ& Xem d¡am½` g{hV dV©Vr h¡, dh d¡am½` CZHo$ amo_-amo_ go {XImB© XoVm
^oX H$aZm JwUm| go níMmV² `h CnXoe h¡Ÿ&&261&& h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo dó Zht hmoVo, ghO Z½ZXem hmoVr h¡Ÿ& CnH$aUê$n _|
AÝd`mW© …• [ àH¥$V§ dñVw ] àH¥$V dñVw1 H$mo [ Ñï²>dm ] XoIH$a _mÌ _`yantN>r Am¡a H$_ÊS>b Ho$ A{V[aº$ AÝ` H$moB© n[aJ«h Zht hmoVm
(àW_ Vmo) [ Aä`wËWmZàYmZ{H«$`m{^… ] Aä`wËWmZ2 Am{X {H«$`mAm| • Eogr ~mø {Z{d©H$marXem A§Va Ho$ ^mdqbJ H$mo ñnï> H$aVr h¡Ÿ& `hm±
go [ dV©Vm_² ] (l_U) dVm}; [ VV… ] {\$a [ JwUmV² ] JwUmZwgma MaUmZw`moJ h¡, AV… _w{Z`m| Ho$ eara H$m ^r dU©Z {H$`m h¡Ÿ&
[ {deo{fVì`… ] ^oX H$aZm, [ B{V CnXoe… ] Eogm CnXoe h¢Ÿ&
_w{ZamO H$mo XoIVo hr {dZ`nyd©H$ I‹S>m hmoZm Mm{hE, CZHo$ g_j
Q>rH$m …• l_Um| Ho$ AmË_{dew{Õ H$s hoVw^yV àH¥$V dñVw (l_U)
OmH$a {dZ`m{X H$aZm Mm{hEŸ& níMmV² narjmnyd©H$ _w{ZamO _| {deof
Ho$ à{V CgHo$ `mo½` (l_U`mo½`) {H«$`mê$n àd¥{Îm go JwUm{Ve`Vm H$m
{Z_©bVm h¡ `m Zht Am{X ~mVm| H$s bjUm| go n{hMmZ H$aZm Mm{hEŸ&
AmamonU H$aZo H$m {ZfoY Zht h¡Ÿ&
AÝ`Ì H$WZ AmVm h¡ {H$ _w{ZamO H$s narjm VrZ {XZ VH$ H$aZm
^mdmW© …• `{X H$moB© l_U AÝ` l_U H$mo XoIo Vmo àW_ hr, _mZmo
d AÝ` l_U JwUm{Ve`dmZ² hm| BgàH$ma CZHo$ à{V (Aä`wËWmZm{X) Mm{hE, {H$ÝVw àW_ {dZ`-gËH$mam{X Adí` H$amoŸ& CgHo$ níMmV²
ì`dhma H$aZo Mm{h`oŸ& {\$a CZH$m n[aM` hmoZo Ho$ ~mX CZHo$ JwUmZwgma JwU-à_mU nyd©H$ ^oX H$amo • Eogm {OZoÝÐ ^JdmZ H$m CnXoe h¡Ÿ&
~Vm©d H$aZm Mm{h`oŸ& · ñd {df` H$mo ^ybH$a na {df`m| _| gwI _mZZm AY_©Ñ{ï> h¡Ÿ&
JmWm 261 na àdMZ AmË_m gd©kñd^mdr h¡Ÿ& AmË_m Ho$ lÕm, kmZnyd©H$ a_UVmê$n
· ^mdqbJr _w{Z`m| Ho$ amo_-amo_ go d¡am½` PbH$Vm h¡Ÿ& Mm[aÌ go `wº$ _w{ZamO hmoVo h¢Ÿ& AmË_m H$s n{hMmZ {~Zm Mm[aÌ H¡$go
Amä`ÝVa ewÕ AmË_m H$s ^mdZm H$mo ^mZodmbo ~mø {ZJ«©ÝW hmo? AmË_m EH$ g_` _| VrZ bmoH$ Am¡a VrZ H$mb H$mo OmZZo dmbm nyU©
1. àH¥$V dñVw=A{dH¥$V dñVw… A{dnarV nmÌ (Aä`§Va-{ZénamJ-ewÕ AmË_m H$s ^mdZm kmZñd^mdr h¡ • Eogr àW_V… àVr{V H$aZm Mm{hEŸ& Ord gwIr hmoZm
H$mo ~VmZodmbm Omo ~{ha§J-{ZJ«©ÝW-{Z{d©H$maê$n h¡ Cg ê$ndmbo l_U H$mo `hm± "àH¥$V- MmhVm h¡; {H$ÝVw gwI {H$g_| h¡? `h ~mV nhbo {ZpíMV H$aZm Mm{hEŸ&
dñVw' H$hm h¡Ÿ&)
2. Aä`wËWmZ = gå_mZmW© I‹S>o hmo OmZm Am¡a gå_wI OmZmŸ& dmñVd _| na _| gwI Zht h¡, AnZo _| hr n[anyU© gwI h¡Ÿ&
199
398 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 261 399

AkmZr Ord _mZVm h¡ {H$ nm±M BpÝÐ` {df`m| H$mo ^moJZo go gwI ^JdmZ AmË_m AZ§V e{º$dmZ VÎd h¡Ÿ& Cg_| gwI, AmZÝX, kmZ
hþAm h¡; na ^mB© ! gwI ñd`§ H$mo hþAm `m eara H$mo? eara Vmo O‹S> h¡, Am{X AZ§V e{º$`m± {damO_mZ h¢, {OZgo gwI H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& AV…
Cgo gwI-Xw…I Zht hmo gH$VmŸ& AmË_m ^«m§{V go Cg_| gwI H$s H$ënZm AmË_m H$s Amoa bú` H$aHo$ AmË_{dew{Õ H$aZm Mm{hEŸ&
H$aVm h¡Ÿ& nanXmWm] go gwI hmo Vmo A{YH$ nXmWm] H$s CnpñW{V go · ewÕmË_m H$s Amoa Ñ{ï> H$aZo go gwI H$s CËn{Îm hmoVr h¡Ÿ&
A{YH$ gwI H$s àm{á hmo Am¡a H$_ nXmWm] H$s CnpñW{V _| gwI Z hmo; AmË_m H$mo H¡$gm _mZZo go gwI H$s àm{á hmoJr?
{H$ÝVw Eogm Zht hmoVmŸ& g^r nXmW© (AmË_m) {_bH$a Amng _| gwI-Xw…I ^moJZo bJ| •
nanXmW© _| gwI hmo Vmo AÝ` nXmWm] Ho$ AmYma go gwI hmoZm Mm{h`o; Eogm Zht hmoVmŸ& AmË_m H$m H$moB© H$Îmm© h¡ • Eogm _mZZo go AmË_m nyU©
{H$ÝVw `h Ord Ho$db {_Ï`m^«mpÝV H$aVm h¡ {H$ nanXmW© _wPo gwIH$a {gÕ Zht hmoVmŸ& _oar e{º$ _wP_| ì`má h¡, CgH$m H$moB© H$Îmm© Zht h¡Ÿ&
h¢Ÿ& H$fm` KQ>mH$a ew^^md H$a| Am¡a ew^ H$mo H$ë`mU H$m H$maU _mZo • n`m©` H$mo na H$m Adb§~Z Zht h¡Ÿ& n`m©` ñdÐì` H$m Adbå~Z bod|
Eogm Zht hmo gH$VmŸ& Vmo Y_© àJQ> hmoVm h¡Ÿ& _oam {gÕnX _wPgo àJQ> hmoVm h¡Ÿ& nanXmW© Ho$
AkmZr Ord AmË_kmZ {~Zm _mÌ à^wXe©Z go H$ë`mU Am¡a gwI Adb§~Z {~Zm n[anyU© gwI AnZo ñd`§ go àmá hmoVm h¡ • Eogr àVr{V
H$aZm Mm{hEŸ& Bg àVr{Vnyd©H$ hr Mm[aÌ hmoVm h¡Ÿ& Mm[aÌ hr Y_© h¡Ÿ&
_mZH$a Am±Im| go à^w Ho$ Xe©Z H$aVm h¡Ÿ& Aao ^mB© ! `h Vmo Am±I H$m
Mm[aÌ H$m _yb gå`½Xe©Z h¡Ÿ&
ew^ {df` h¡Ÿ& ^JdmZ g_deaU _| {damOVo h¢, CZH$s ^{º$ Am¡a
AmË_m kmZ-Xe©Z ñd^md go nyU© h¡Ÿ& AZÝV kmZ Am¡a AZÝV-
dmUr go h_| bm^ Adí` hmoVm h¡, {H$ÝVw ñd`§ H$m ^JdmZ AmË_m ñd`§ AmZÝX H$s n`m©` àJQ> hmo • Eogm {ZYrñdê$n gwI H$s ImZ h¡Ÿ& AmË_m
_| hr {damOVm h¡Ÿ& H$s Ñ{ï> H$aZo go gwI H$s àm{á hmoVr h¡, `hr Y_©Ñ{ï> h¡Ÿ&
AmË_m ñd`§ e{º$ñdê$nr VÎd h¡, {H$ÝVw `h Ord Ho$db ew^^md Cº$ àVr{V Ho$ {~Zm Z½ZXem YmaU H$ao Vmo Mm[aÌ Zht hmoVmŸ&
Am¡a nm±M BpÝÐ` {df`m| _| hr gwI _mZVm h¡Ÿ& `hr BgH$s AY_©Ñ{ï> h¡Ÿ& AmË_m ñd`§ em§{Vê$n dñVw h¡, Cg_| EH$mJ«Vm hmoZo na em§{V ñdV… àmá
H$m_-H«$moY-_mZ-_m`m-bmo^m{X Ho$ n[aUm_ àË`j AmHw$bVmdmbo hmoVr h¡Ÿ& ñd`§ H$s em§{V H$mo ñdrH$ma Z H$aHo$ nwÊ`-nmn _| EH$mJ« hmoH$a
h¢, CZgo gwI Zht hmo gH$Vm; AV… nanXmW©, Aew^^md, ew^^md _| em§{V _mZo Cgo gƒr àVr{V Zht hmo gH$Vr, Y_© AWdm gwI ^r Zht
gwI Zht h¡Ÿ& gwI Vmo ñd`§ Ho$ kmVm-Ñï>m ñd^md _| ^am h¡Ÿ& ñd^md Ho$ hmoVmŸ& nwÊ`-nmn Ho$ Adb§~Z go Y_©Xem `m nyU©Xem àJQ> Zht hmoVrŸ&
lÕm-kmZ go hr gwI hmoVm h¡ • Eogm Z _mZH$a AkmZr Ord na {df`m| AnyU©Xem hmo dhm± {dH$ma Am¡a H$_©~§YZ hr hmoVm h¡; AV… g§gmaMH«$
_| gwI H$s _mÝ`Vm H$aVm h¡; AV… dh {_Ï`mÑ{ï>, AY_©Ñ{ï> h¡Ÿ& `WmdV² ahVm h¡Ÿ&
· gwI emoYZodmbo H$mo AnZr AmË_m H$s Amoa Ñ{ï> H$aZm Mm{hEŸ& `hm± {H$VZo hr Ord Eogm _mZVo h¢ {H$ AÝ` Ordm| go _oam H$ë`mU
gwI {H$g_| h¢ Am¡a {H$ggo hmoVm h¡? BgH$m `WmW© {ZíM` hmoZm hmoJmŸ& dmñVd _| g_deaU _| {damO_mZ ^JdmZ H$s àmW©Zm H$aZo go
Mm{hEŸ& bú_r, n[adma, Xod-emó-Jwé Am{X g_ñV nXmW© gmjmV² H$ë`mU hmoJm {H$ ñd AmË_m _| EH$mJ«Vm H$aZo go H$ë`mU hmoJm?
na h¢, CZ_| gwI Zht h¡Ÿ& ew^^mdê$n {dH$ma _| ^r gwI Zht h¡Ÿ& `h BgH$m `WmW© {ZU©` Ord H$mo h¡ hr ZhtŸ&
200
400 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 261 401

`hm± H$moB© g_PVm h¡ {H$ ^JdmZ ñd`§ AmH$a g§gma go {Vam`|Jo, àJQ> hmoVr h¡, CÝh| l_U H$hVo h¢Ÿ& `hm± MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡,
AV… O~ VH$ ^JdmZ Zht AmVo, V~ VH$ g§gma _| ahmo, h_ g§gma go AV… {Z{_Îm go H$WZ {H$`m h¡Ÿ&
Zht {Va|Jo Vmo CgH$m Xmof ^JdmZ na Am`oJm, [H$ÝVw Eogm Zht hmoVmŸ& EH$ _w{ZamO AÝ` _w{Z H$s {dZ` Zht H$a gH$Vo h¢, {H$ÝVw _w{ZamO
Ord AnZo ñd`§ Ho$ H$maU g§gma _| n[a^«_U H$a ahm h¡Ÿ& ñd`§ ñd^md Ho$ à{V BÀNw>H$ hm| Vmo CÝh| AÝ` l_Um| H$mo XoIH$a {dZ`
Aao ^mB© ! AnZo ñd ^JdmZ AmË_m Ho$ lÕm-kmZ Mm[aÌ go g§gma Am{X H$m ^md AmVm h¡Ÿ& dmñVd _| CÝh| ñd-ñd^md H$m {dZ` h¡Ÿ&
go nma hmoVm h¡, AÝ` H$moB© Bg g§gma go VmaZo _| g_W© Zht h¡Ÿ& Z½ZXem H$mo YmaU H$aZo go CZ na Eogm Amamon {H$`m J`m h¡Ÿ&
AmË_m ñd`§ M¡VÝ` dñVw h¡Ÿ& AnZo gwI-em§{V Ho$ {bE dh BpÝÐ` gd©àW_ _w{ZamO H$mo XoIVo hr I‹S>o hmoH$a, gm_Zo OmH$a CZH$m
Ed§ ew^mew^ ^mdm| H$s Amoa PwH$Vm h¡; {H$ÝVw `h AnamY h¡Ÿ& BZgo _oam AmXa H$aZm Mm{hEŸ& `h MaUmZw`moJ H$s {d{Y h¡Ÿ& l_Um| Ho$ amo_-amo_
H$ë`mU hmoJm • Eogr _mÝ`Vm hr AY_© h¡Ÿ& go d¡am½` PbH$Vm h¡; AV… CZHo$ à{V ~hþ_mZ AmVm h¡Ÿ&
Y_© Vmo AÝVaÑ{ï> Ho$ AmYma go h¡, CgHo$ {~Zm Zm gå`ŠËd hmoVm h¡ ñd^md H$s lÕm hmo, {H$ÝVw ñd^md _| brZVm Z hmo gHo$ Vmo {dZ`m{X
Am¡a Zm Mm[aÌ hmoVm h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZ {~Zm d«V-Vnm{X g~ {_Ï`m h¢Ÿ& H$aZm CZH$s gabVm h¡Ÿ& XmofÑ{ï> H$s Amoa CZH$m PwH$md Zht h¡, do Vmo
AkmZr Ord {ZaW©H$ hr na H$s Amoa bj H$aHo$ gwI Am¡a Y_© _mZ ahm
JwUÑ{ï> H$m hr gX¡d Ü`mZ aIVo h¢Ÿ&
h¡, AV… {Ogo {hV H$aZm hmo Cgo {Zd¥{Îm boH$a AmË_dñVw H$m `WmW©
AÝ` l_U Ho$ `mo½` {H«$`mZwê$n {dZ`m{X H$aVo h¢, {H$ÝVw J¥hñW Ho$
kmZ H$aZm Mm{hEŸ&
{OgZo AnZo AmË_m H$mo gd©k e{º$dmZ gwIñdê$n _mZm h¡, CgH$s g_mZ Amhma-nmZr H$s ì`dñWm Zht H$aVo; Š`m|{H$ Amhma-nmZr H$s
{dnarV _mÝ`Vm H$m Zme hmoH$a n[anyU© gwI Xem àJQ> hmoVr h¡Ÿ& {H«$`m lmdH$ Ho$ `mo½` h¡; _w{Z Ho$ `mo½` ZhtŸ&
_¢ gd©k e{º$dmbm hÿ± • Eogm _mZZo dmbo Ord H$mo • ewÕVm H$mo ~VmZodmbo ~mø drVamJr qbJñdê$n _w{ZamOm| H$m
(1) _¢ nanXmWm] H$mo H$aVm hÿ± • Eogr _mÝ`Vm Zht ahVrŸ& AmXa H$aZm Mm{hE, {H$ÝVw dóg{hV Ordm| AWdm Akm{Z`m| H$m
(2) nanXmWm] Ho$ n[adV©Z _| _¢ {Z{_Îm hÿ± • Eogr Ñ{ï> Zht ahVrŸ& AmXa Zht H$aZm Mm{hEŸ&
(3) g~ AmË_m {_bH$a EH$ gd©ì`mnH$ AmË_m h¡ • Eogr _mÝ`Vm ^mdmW© na àdMZ
H$m Zme hmoVm h¡Ÿ& EH$ _w{ZamO AÝ` _w{ZamO H$mo XoI| Vmo gd©àW_ ""do JwUd§V h¢''
(4) AnZo gwI Ho$ {bE Ord nanXmWm] Ho$ Am[lV Zht ahVmŸ& • Eogm _mZH$a _w{Z Ho$ `mo½` AmXa gËH$ma H$aZm Mm{h`o, níMmV²
(5) CgH$s Ñ{ï> _| {dH$ma VWm AënkVm H$m {ZfoY dV©Vm h¡Ÿ& CZH$m n[aM` hmoZo na JwU`mo½` AmMaU H$aZm Mm{hEŸ&
BgàH$ma H«$_ go {d^md^mdm| H$m Zme hmoH$a drVamJr gd©knX H$s · AkmZr Ord ì`mnma Am{X H$s narjm H$aVm h¡, {H$ÝVw AmË_m `m
àm{á hmoVr h¡Ÿ& _w{Zg§~Y
§ r narjm Zht H$aVmŸ&
· EH$ _w{ZamO H$mo AÝ` _w{ZamO H$m `Wm`mo½` {dZ` H$aZm Mm{hEŸ& {OgàH$ma ì`mnmar nwéf én`m ImoQ>m h¡ {H$ gƒm h¡, `h {ZpíMV
AmË_m Ho$ lÕm-kmZ-brZVmnyd©H$, {OÝh| {deof drVamJr Xem H$aZo Ho$ {bE {deofk aIVm h¡Ÿ& ì`mnma AWdm ì`dhma _| H$moB© _wPo
201
402 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 262 403

R>J Z b|do, BgH$m »`mb aIVm h¡Ÿ& gmhÿH$ma Ho$ dof _| AmH$a H$moB©
R>JZm Mmho Vmo ì`mnmar MoV OmVm h¡ {H$ `h gmhÿH$ma Zht h¡; CgràH$ma àdMZgma JmWm 262
_w{ZamO H¡$go h¢? `h àW_V… OmZZm Mm{hEŸ& `h OmZo {~Zm AZm{XH$mb (Bg àH$ma nhbm gyÌ H$hH$a A~ Bgr {df` H$m Xygam gyÌ H$hVo
go Ord R>JmVm Am ahm h¡Ÿ& h¢ …-)
nwÊ`-nmn a{hV ewÕ AmË_m Ho$ lÕm-kmZ go AÝVa _| drVamJr Aã^wÆ>mU§ JhU§ CdmgU§ nmogU§ M gŠH$ma§Ÿ&
Xem dV©Vr h¡Ÿ& {OgH$s ~mø Z½Z {XJå~a Xem ewÕVm VWm d¡am½` H$mo A§O{bH$aU§ nU_§ ^{UX{_h JwUm{YJmU§&&262&&
Xem©Vr h¡, do `Wm`mo½` _w{ZamO h¢Ÿ& CZHo$ {gdm` AÝ` H$moB© _w{ZamO ( h[aJrV )
Zht h¢, AV… _w{ZamO H$s `mo½` narjm H$aZm Mm{hEŸ& JwUm{YH$ _| I‹S>o hmoH$a A§O{b H$mo ~m±YH$aŸ&
naIo _m{UH$ _mo{V Am¡a naIo ñdU© H$nyaŸ& J«hU-nmofU-CnmgZ-gËH$ma H$a H$aZm Z_ZŸ&&262&&
EH$ naIm Zht AmË_m, AV… ahm {X½_y‹T>Ÿ&& AÝd`mW© …• [ JwUm{YH$mZm§ {h ] JwUm| _| A{YH$ (l_Um|) Ho$
_m{UH$, _moVr, ñdU© Am{X H$mo g~ naIVo h¢, {H$ÝVw Bggo H$moB©
à{V [ Aä`wËWmZ§ ] Aä`wËWmZ, [ J«hU§ ] J«hU (AmXa go ñdrH$ma),
bm^ Zht h¡Ÿ& AmOVH$ BgZo ewÕ AmË_m H$mo Zht naIm h¡Ÿ& ewÕ AmË_m
[ CnmgZ§ ] CnmgZ (godm), [ nmofU§ ] nmofU (CZHo$ AeZ, e`Zm{X
Ho$ gmYH$ _w{ZamO H¡$go hmoVo h¢? CZH$s narjm Zht H$s h¡; AV… `Wm`mo½`
_w{Zñdê$n H$mo OmZH$a _w{ZamO Ho$ à{V ì`dhma H$aZm Mm{hEŸ& JwUm| H$s {MÝVm), [ gËH$ma… ] gËH$ma (JwUm| H$s àe§gm), [ AÄO{bH$aU§ ]
H$s narjm H$aZm Mm{hEŸ& `{X JwU Ñ{ï>JV Z hmod| Vmo Ûof _V H$amo; AÄO{b H$aZm ({dZ`nyd©H$ hmW Omo‹S>Zm) [ M ] Am¡a [ àUm_… ]
{H$ÝVw Akm{Z`m| H$m AmXa ^r _V H$amoŸ& · àUm_ H$aZm [ Bh ] `hm± [ ^{UV_² ] H$hm h¡Ÿ&
Q>rH$m …• l_Um| H$mo AnZo go A{YH$ JwUdmZ (l_U) Ho$ à{V
Aao! AkmZr AZm{X go gÝ_mJ© ^Q>H$m hþAm h¡Ÿ& n§M_hmd«V Aä`wËWmZ, J«hU, CnmgZ, gËH$ma, A§O{bH$aU Am¡a àUm_ê$n
Ed§ eara H$s Z½ZXem Ho$ n[aUm_ H$mo Mm[aÌ _mZH$a ew^amJ Ho$ àd¥{Îm`m± {Z{fÕ Zht h¡Ÿ&
godZ _| • AmMaU _| AQ>H$ J`m h¡Ÿ& naÝVw {OgàH$ma Aew^amJ JmWm 262 na àdMZ
Aew{M h¡, CgràH$ma ew^amJ H$s Aew{M hr h¡, {OgàH$ma àW_V… ~mø _| Z½ZXem Am{X `Wm`mo½` qbJ XoIH$a gËH$manyd©H$
Aew^^md Xw…Iê$n h¡, CgràH$ma ew^^md ^r AmHw$bVm ê$n hr JwUm| H$s narjm H$aZm Mm{hEŸ& AnZo go JwU `m Xrjm _| ~‹S>o hm| Vmo
h¡Ÿ& EH$_mÌ ewÕmon`moJ ê$n n[aUm_ hr n{dÌ Am¡a {ZamHw$b h¡Ÿ& CZH$mo XoIH$a I‹S>o hmoH$a ""AÌmo-AÌmo'' H$hZm Mm{hEŸ& _w{ZamO H$mo
AmË_m AÝXa _| AVrpÝÐ` AmZÝX H$m gmJa n{dÌVm H$m {nÊS> WH$mZ hmo Vmo CZHo$ n¡a X~mZm Mm{hEŸ& CZHo$ Amhma Ed§ e`Z H$m
à^w h¡Ÿ& Cn`moJ H$mo dht pñWa H$aHo$ Cgr _| a_Zm dmñV{dH$ {dMma H$aZm Mm{hEŸ& `h OJh _w{Z`m| Ho$ {bE AZwHy$b hmoJr `m Zht
àË`m»`mZ Ed§ Mm[aÌ h¡Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-10, n¥ð>-77 BgH$m ^r {dMma H$aZm Mm{hEŸ& CZHo$ JwUm| H$s àe§gm H$aVo hþE CÝh|
{dZ`m{X go hmW Omo‹S>H$a àUm_ H$aZm Mm{hEŸ&
202
404 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 262 405
· EH$ _w{ZamO AnZo go A{YH$ JwU`wŠV _w{ZamO Ho$ à{V AmXa-
gËH$mam{X H$aVo h¢Ÿ& àdMZgma JmWm 263
AZm{XH$mbrZ Bg gZmVZ _mJ© _| _w{ZamO ~mø Z½Z hr hmoVo h¢, A~, l_Um^mgm| Ho$ à{V g_ñV àd¥{Îm`m| H$m {ZfoY H$aVo h¢ …•
CÝh| dóm{X Zht hmoVoŸ& CnH$aU _| _`ya ntN>r Am¡a H$_ÊS>b hmoVo h¢Ÿ& do Aã^wÆ>o`m g_Um gwÎmËW{dgmaXm Cdmgo`mŸ&
ñd^md Ho$ AmZ§X _| hr PybVo h¢Ÿ& nyd© _| g_ñV _w{ZamO Eogo hr WoŸ& g§O_VdUmUS²>T>m n{UdXUr`m {h g_Uoqh&&263&&
dV©_mZ _| ^r _hm{dXoh joÌ _| Eogo _w{ZamO {dMaU H$a aho h¢, ^{dî` ( h[aJrV )
_| ^r BgàH$ma Ho$ AZ§V _w{ZamO hm|JoŸ& {demaX gyÌmW© g§`_-kmZ-Vn _| AmT²>ç hm|Ÿ&
dmñVd _| EH$ _w{ZamO AnZo go A{YH$ JwU`wº$ _w{Z H$mo XoIH$a CZ l_UOZ H$mo l_UOZ A{V {dZ` go àU_Z H$a|Ÿ&&263&&
{dZ` go I‹S>o hmoVo h¢Ÿ& CZH$m AmXa H$aVo h¢Ÿ& J¥hñW CZH$s godm H$aVo AÝd`mW© …• [ l_U¡… {h ] l_Um| Ho$ Ûmam [ gyÌmW©{demaXm… ]
h¢Ÿ& CZHo$ Amhma, nmZr, e`Z BË`m{X H$m {dMma H$aVo h¢Ÿ& CZHo$ JwUm| gyÌmW©{demaX (gyÌm| Ho$ Am¡a gyÌH${WV nXmWm] Ho$ kmZ _| {ZnwU) VWm
H$s àe§gm H$aHo$ {dZ`^md go hmW OmoS‹ >Vo h¢Ÿ& àUm_m{X {d{Y AmMaVo h¢Ÿ& [ g§`_VnmokmZmT²>çm… ] g§`_-VnkmZmT²>ç, (g§`_, Vn Am¡a AmË_kmZ
`{X _w{ZamO {ZOñdê$n _| brZ hmo Vmo H$moB© {d{Y Zht H$aZm _| g_¥Õ) [ l_U… ] l_U [ Aä`wËWo`m… Cnmgo`m… à{UnVZr`m… ]
Mm{hE, {H$ÝVw ew^mon`moJ _| hm| Vmo gd©k Ho$ H$ho AZwgma _w{Zñdê$n H$mo Aä`wËWmZ, CnmgZm Am¡a àUm_ H$aZo `mo½` h¢Ÿ&
n{hMmZH$a CZH$m AmXa-gËH$ma Adí` H$aZm Mm{hEŸ& Q>rH$m …• {OZHo$ gyÌm| _| Am¡a nXmWm] _| {demaXnZo Ho$ Ûmam g§`_,
Vn Am¡a ñdVÎd H$m kmZ àdV©Vm h¡ CZ l_Um| Ho$ à{V hr Aä`wËWmZm{XH$
·
àd¥{Îm`m± A{Z{fÕ h¢, naÝVw CZHo$ A{V[aº$ AÝ` l_Um^mgm| Ho$ à{V
do àd¥{Îm`m± {Z{fÕ hr h¢Ÿ&
Ahmhm......! AmZÝX H$m ZmW AÝXa _| nyU©ñdê$n h¡Ÿ& _mÌ JmWm 263 na àdMZ
AmXa H$aZo`mo½` _w{ZamO H¡$go h¢?
n`m©` {OVZm hr BgH$m ApñVËd Zht h¡Ÿ& _moj H$s n`m©` {OVZm (1) AmJ_ Am¡a nXmWm] Ho$ kmZ _| {ZnwU h¢Ÿ&
^r `h Zht h¡Ÿ& `h Vmo nyU© {MXmZÝXKZ na_mË_m h¡Ÿ& à^w! Cg `hm± gËH$ma H$aZo`mo½` _w{ZamO H$m ñdê$n H$hVo h¢Ÿ&
lÕmZ Am¡a kmZ H$m hmoZm hr kmZñdê$n AmË_m H$m hmoZm h¡Ÿ& amJ àW_V… _w{ZamO H$mo gyÌ Am¡a gyÌH${WV kmZ _| {ZnwU hmoZm Mm{hEŸ&
AmË_m H$m kmZ-Ü`mZ H$aHo$ n[anyUX© em àmá Xodm{YXod ^JdmZ VrWªH$a
Vmo AÝ`Ðì` H$m n[aU_Z h¡ Am¡a kmZ Ho$ hmoZo Ho$ gmW CgH$m H$moB© H$s dmUr Ordm| Ho$ H$ë`mU _| {Z{_Îm^yV h¡Ÿ& CZH$s dmUr Ho$ {~Zm AÝ`
gå~ÝY Zht h¡Ÿ& Bg{bE `{X _moj H$s BÀN>m h¡ Vmo ì`dhma Ho$ Ordm| H$mo dñVwñdê$n H$m ^mZ Zht hmo gH$VmŸ&
{H«$`mH$mÊS> go Y_© hmoZm • _mZZm N>mo‹S> XoŸ& _w{Z`m| H$mo {Xì`Üd{Z _| Am`o hþE gyÌm| _| {demaX hmoZm Mm{hEŸ&
• àdMZaËZmH$a ^mJ-10, n¥ð>-224 ZdVÎdm| H$mo OmZZm Mm{hEŸ& {ÌH$mb ewÕ M¡VÝ`_` VÎd hr OrdVÎd
h¡, eof g_ñV VÎd Cggo {^Þ h¢Ÿ& X`m-XmZm{X Ho$ n[aUm_ nwÊ` VWm
qhgm-PyR>-Mmoar Am{X nmn h¢Ÿ& `o g^r Amòd Am¡a ~§Y Ho$ H$maU h¢;
203
406 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 263 407
AV… Omo Ord nwÊ`-nmn go nma AmË_VÎd H$m lÕmZ H$aVo h¢, CÝh| g§da- Ord VÎd H$s ~mV h¡Ÿ& ""_¢ gd©k hmoZo`mo½` Ord hÿ±'' • Eogr amJg{hV
{ZO©am àH$Q> hmoVr h¡Ÿ& BgHo$ níMmV² hmoZdo mbr n[anyU© ewÕXem hr _moj h¡Ÿ& OrdVÎd H$s lÕm àW_ hmoVr h¡, {H$ÝVw `h gå`½Xe©Z _| H$maU Zht h¡Ÿ&
n[anyU©Xem H$mo AZ§V Ordm| Zo àmá {H$`m h¡Ÿ& `h Xem àmá hmoZo na AnZo ewÕñd^md Ho$ Omoa go {H$gr ^r àH$ma H$m {dH$ën Z CR>mVo
{gÕ Ord nwZ… g§gma _| Zht AmVo VWm _moj _| OmH$a EH$ Xygao H$mo hþE ñdê$n _| brZVm H$aZodmbm ewÕ Ord h¡Ÿ& dh Ord ZdVÎdm| Ho$
~mYm ^r CËnÞ Zht H$aVo • Eogo AZ§V {gÕOrd h¢ Am¡a ^{dî` _| hm|Jo {dH$ën go {^Þ h¡Ÿ& BgàH$ma _w{ZamO g§`_, Vn Am¡a kmZ _| g_¥Õ h¢Ÿ&
• Eogm _mojVÎd H$m ñdê$n h¡Ÿ& ZdVÎdm| H$s ì`dhma lÕm Vmo Bg Ord Zo ~hþV ~ma H$s h¡Ÿ& Bg lÕmnyd©H$
{OgàH$ma MoVZ Am¡a O‹S> {^Þ-{^Þ VÎd h¢, CgràH$ma EH$ Ord dh Zd_| J«¡do`H$ VH$ ^r AZ§V ~ma J`m h¡, {H$ÝVw AmO VH$ amJa{hV
AÝ` Ord go {^Þ h¡Ÿ& _moj _| OmH$a `{X H$moB© Ord AÝ` Ord _| {_b ewÕOrd VÎd H$s lÕm Zht H$s h¡Ÿ& AV… ^mB© ! A~ Vmo amJa{hV ewÕ
Om`| Vmo CgH$s ñd`§ H$s gÎmm H$m Zme hmo OmVm h¡, {H$ÝVw Eogm hmoVm Ord VÎd H$s lÕm H$amo Am¡a AÝVa _| brZ hmoŸ&
Zht h¡Ÿ& (3) ewÕ AmË_m H$m `WmW© kmZ H$aZm hr Ym{_©H$ {H«$`m h¡Ÿ&
_w{ZamO ZdVÎd, N>hÐì` H$mo `WmdV² ñdV§Ì OmZVo h¢Ÿ& EH$ Ðì` ho ^mB© ! AmË_kmZ _| hr Ym{_©H$ {H«$`m H$m g_mdoe h¡Ÿ& O‹S> nXmWm]
Xygao Ðì` H$m Hw$N> Zht H$aVm, {Z{_Îm CnmXmZ _| Hw$N> Zht H$a gH$Vm H$s {H«$`m O‹S> go hmoVr h¡Ÿ& `{X nwÊ`-nmn AmË_m H$m ñdê$n hm| Vmo do
Am{X ~mVm| H$mo `WmW© OmZVo hþ`o do gyÌkmZ _| {ZnwU h¡Ÿ& AmJ_ _| Am`o AmË_m go H$^r n¥WH²$ hr Zht hmoZo Mm{h`o, {H$ÝVw CZH$m A^md hmoH$a
hþE eãXm| H$m ~am~a AW© H$aVo h¢Ÿ& hr ewÕ AmË_m àJQ> hmoVm h¡Ÿ& nwÊ`-nmn j{UH$ Cnm{Y h¢; AmË_m H$m
(2) _w{ZamO g§`_, Vn Am¡a AmË_kmZ go g_¥Õ h¢Ÿ& `WmW© ñdê$n ZhtŸ&
_w{ZamO Zo nm±M BpÝÐ` Ho$ {df`m| na O` àmá H$s h¡Ÿ& N>hH$m` H$s ewÕ AmË_m Ho$ ñdê$n _| brZVm H$aZm hr ewÕ, Ym{_©H$ {H«$`m h¡Ÿ&
qhgm go {Zd¥Îm hþE h¢Ÿ& do ñdñdê$n H$s gå`H²$ê$n go AmamYZm H$aVo h¢Ÿ& AkmZr na Ho$ H$m`© H$mo AnZm H$m`© _mZVm h¡, {H$ÝVw ^mB© ! nanXmW©
ew^mew^ ^mdm| H$m {ZamoY H$aHo$ Vn _| Amê$‹T> hþ`o h¢Ÿ& AmË_kmZ _| ñdV§Ì h¡Ÿ& Cg_| H$moB© Ord Hw$N> Zht H$a gH$VmŸ&
g_¥Õ h¢Ÿ& ZdVÎdm| H$s `WmW© lÕm H$aZo Ho$ CnamÝV, na VWm {dH$ën go {_Ï`mÑ{ï> H$mo Y_© g_PmZo H$s VmH$V VrWªH$aXod _| ^r Zht h¡Ÿ&
hQ>H$a AnZo em§Vñdê$n kmZ _| Amê$‹T> hþ`o h¢Ÿ& nanXmW© Am¡a na{H«$`m na Ho$ {bE h¡Ÿ& nwÊ`-nmn {dH¥$V Cnm{Yê$n h¡ •
ho ^mB©Ÿ! {OÝh| ZdVÎdm| H$s ì`dhmaê$n go ^r lÕm Zht h¡, CZH$s Eogm OmZH$a ewÕ {MXmZÝX ñd^md Ho$ Aml` go ñdê$n _| brZVm
`hm± ~mV Zht h¡Ÿ& àË`oH$ dñVw AnZo dV©_mZ ñdê$n go ñdV… {gÕ h¡Ÿ& H$aZm hr ewÕ {H«$`m h¡Ÿ&
`{X dh ñd`§ nXmW©ê$n go Zht hmo Vmo CZH$m nXmW©nZm H$m`_ Zht ahVmŸ& Ym{_©H$ {H«$`m go `wº$ l_U Vnm{X _| Amê$‹T> h¢Ÿ& • Eogo na_
Ord nanXmW© H$s {H«$`m H$m H$Îmm©-^moº$m Zht h¡; A{nVw _mÌ kmVm-Ñï>m h¡Ÿ& _w{ZamOm| H$mo XoIH$a AÝ` _w{ZamO ^r I‹S>o hmoH$a AmXa gËH$ma H$aVo
_w{ZamO AmË_VÎd H$s gå`H²$àVr{V H$aHo$ {ZOd¥{Îm Ho$ CËWmZ h¢Ÿ& CÝh| àUm_ H$aVo h¢Ÿ&
Ho$ {bE ñdê$n _| PybVo h¢Ÿ& do g§`_, Vn Am¡a kmZ _| Amê$‹T> h¢Ÿ& (4) AmË_kmZ g{hV Mm[aÌdmbo _w{Z`m| H$m `mo½` AmXa gËH$ma H$amoŸ&
ZdVÎd H$s ì`dhma lÕm _| Omo OrdVÎd H$s ~mV H$s h¡, dh amJg{hV _w{ZamO gyÌ Am¡a nXmWm] Ho$ kmZ _| {ZnwU h¡Ÿ& àË`oH$ AmË_m {^Þ-
204
408 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 263 409
{^Þ h¡Ÿ& dñVw H$m ZdrZ CËnmX Zht hmoVm, Bg{b`o àË`oH$ nXmW© EH$ bmoH$ _| àË`oH$ nXmW© H$m ApñVËd h¡, `{X Cgo {H$gr Zo {H$`m •
Xygao go {^Þ h¢ • Eogr ì`dhma lÕm H$amoŸ& Eogm H$h| Vmo nXmW© H$s ñdV§ÌVm IpÊS>V hmoVr h¡Ÿ& nXmW© H$mo na go
ho ^mB© ! ZdVÎdm| H$m `WmW© kmZ H$amoŸ& én`m-n¡gm nwÊ`-nmn Vmo pñWV H$h| Vmo CgH$m ApñVËd IpÊS>V hmoJmŸ& àË`oH$ nXmW© {ZË` h¡,
Y_© H$m H$maU Zht hmoVmŸ& X`m-XmZm{X ^md nwÊ` h¢Ÿ& Hw$N> bmoJ Bgo AV: CgH$m H$moB© H$Îmm© Zht h¡Ÿ&
nmn H$hVo h¢ VWm Hw$N> Ord Y_© H$m H$maU _mZVo h¢, {H$ÝVw `o XmoZm| hr na _wPgo h¡ Am¡a _¢ na go hÿ± • Eogm H$h| Vmo dV©_mZ _| hr namYrZVm
~mV| `WmW© Zht h¡Ÿ& nwÊ` H$mo nmn _mZ| AWdm nwÊ` go g§da _mZo Vmo Amdo Am¡a `{X EH$ g_`_mÌ H$mo ^r namYrZ _mZo Vmo {ÌH$mb _|
ZdVÎdm| Ho$ A^md H$m àg§J Am`oJm, AV… ZdVÎdm| H$mo `WmdV² namYrZVm AmVr h¡Ÿ& AZm{X-AZ§VH$mb VH$ g_ñV nXmW© {ÌH$mbê$n
OmZZm Mm{hEŸ& go ñdV§Ì h¡Ÿ&
àW_ {dH$ëna{hV ewÕ Ord H$m lÕmZ-kmZ hmoZm Mm{hEŸ& BgHo$ ""_¢ hÿ± Am¡a nanXmW© ^r h¢'', ""_¢ kmVm hÿ± Am¡a AÝ` ko` h¢''
níMmV² {deofbrZVm nyd©H$ Vnm{X _| Amê$‹T> Ordm| Ho$ à{V {deof lÕm ""H$moB© nXmW© EH$ Xygao Ho$ {bE Zht h¡'' • BgàH$ma ZdVÎd Am¡a
H$aZm Mm{h`oŸ& Vnm{X _| Amê$‹T> hmoZo na ^r `{X AmË_kmZ Zht hmo Vmo N>hÐì`m| H$mo OmZZm Mm{hEŸ&
dh ì`W© h¡? {ZO AmË_m ñd`§ ñdV§Ì Y«wd nXmW© h¡ • Eogr lÕm Z H$aHo$ Ord
H$m bj ew^^mdm| H$s Amoa OmE Vmo dh l_Um^mg h¡Ÿ& CZH$m gËH$ma-
Omo _w{ZamO AmË_kmZnyd©H$ Vn Ed§ g§`_m{X _| àdV©Z H$aVo h¢,
{dZ` H$aZo H$m {ZfoY h¡Ÿ&
CZ _w{ZamOm| H$m AmXa-gËH$ma H$aZm Mm{hEŸ& AmXa H$aZo`mo½` do
AkmZr Ord g_ñV nXmWm] H$mo EH$ _mZVm h¡Ÿ& Á`mo{V _| Á`mo{V
_w{ZamO ^mdqbJr hmoVo h¢Ÿ& {_b OmVr h¡ AWm©V {Zdm©U H$mo g_n©U, nwÊ`-nmn H$mo Y_© H$m H$maU
O~VH$, ñdñdê$n _| pñWaVm Zht hmoVr, V~VH$ AÝ` _w{ZamOm| _mZVm h¡, Ord-AOrd H$mo nañna EH$ _mZVm h¡, dóg{hV _w{ZnZm
Ho$ à{V AmXa H$m {dH$ën CR>Vm h¡Ÿ& `Ú{n _w{ZamO OmZVo h¢ {H$ `h _mZVm h¡ • Eogo Ordm| H$m g_mdoe Vmo l_Um^mgm| _| ^r Zht h¡Ÿ& BZHo$
ew^{dH$ën h¡, _oar em§{V H$mo Zï> H$aZodmbo {df Ho$ Hw§$^ h¡Ÿ& Bggo _wPo AmXa-gËH$ma H$s Vmo `hm± ~mV hr Zht h¡Ÿ&
Y_© Zht hmo gH$Vm, VWm{n O~VH$ {dH$ën`mo½` ^y{_H$m hmoVr h¡, h_| {H$gr ì`{º$ go {damoY `m Ûof Zht h¡Ÿ& ñd`§ Ho$ JwUm| H$m ~hþ_mZ
V~VH$ AÝ` _w{ZamOm| Ho$ à{V ~hþ_mZ Am`o {~Zm Zht ahVmŸ& AmVo hr CZ JwUm| go `wŠV Ordm| Ho$ à{V ^r ~hþ_mZ AmVm h¡, {H$ÝVw AÝ`
(5) AmË_kmZeyÝ` _w{ZamOm| H$m AmXa-gËH$ma Zht H$aZm Mm{h`oŸ& Ho$ à{V ~hþ_mZ Zht AmVmŸ& {dMma-{damoY OJV _| hmoVo h¢, nXmW© _|
{OZ _w{ZamOm| H$mo ~mø _| Z½ZXem dV©Vr h¡Ÿ& AZoH$àH$ma Ho$ Vn ZhtŸ& AV: Cg Amoa bj Zht H$aZm Mm{hEŸ&
Am¡a g§`_ dV©Vm h¡, {H$ÝVw AÝVabrZVmnyd©H$ AmË_m H$s lÕm Zht dñVwñdê$n H$mo `WmdV² OmZZm Mm{hEŸ& AmË_kmZ {~Zm _w{ZnZm
dV©Vr do _w{Z l_Um^mg h¢Ÿ& do AmXa`mo½` Zht h¢Ÿ& hmo Vmo dh gËH$ma`mo½` _w{ZnZm Zht h¡Ÿ& drVamJ_mJ© _| _w{Zñdê$n
{OZ Ordm| H$mo ZdVÎdm| H$m kmZ Zht h¡, do _w{Z ^y{_H$m go ^r H¡$gm h¡? Am¡a H$m¡Z AmXa H$aZo`mo½` h¡? CgH$m {ddoH$ hmoZm Mm{hEŸ&
AË`ÝV Xya h¢Ÿ& g~ nXmW© {_bH$a EH$ hmo OmVo h¢ AWdm Á`mo{V _| _yb VÎd H$mo OmZZo _| {H$gr Ho$ à{V Ûof Zht h¡, {H$ÝVw dñVwñdê$n H$m
Á`mo{V {_b OmVr h¡ • Eogr ~mV `hm± Zht h¡Ÿ& kmZ Vmo `WmW© hr hmoZm Mm{hEŸŸ& ·
205
410 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 411

~«÷M`© H$m nmbZ H$aVo h¢, Cndmg-d«V-Vnnyd©H$ H$fm`_§XVm Ho$


àdMZgma JmWm 264 n[aUm_ H$aVo h¢, CngJ© hmoZo na ^r ñdê$n go À`wV Zht hmoVo do `{X
A~, H¡$gm Ord l_Um^mg h¡, gmo H$hVo h¢ …• VrZbmoH$ Ho$ ZmW {OZoÝÐ ^JdmZ Ûmam H${WV AmË_m H$s lÕm Zht
U hd{X g_Umo {Îm _Xmo g§O_VdgwÎmg§nOwÎmmo {dŸ& H$aVo Vmo do l_U Zht; A{nVw l_Um^mg h¢Ÿ& `hm± nanXmW©, nwÊ`-nmn
O{X gÔh{X U AËWo AmXnYmUo {OUŠImXo&&264&& Ho$ ^md Jm¡U Am¡a AnZr AmË_m _w»` h¡Ÿ&
( h[aJrV ) _w»` nXmW©^yV ewÕmË_m H$mo Omo AZw^dVm Zht h¡, dh l_U Zht
gyÌ g§`_ Am¡a Vn go `wº$ hm| na {OZH${WVŸ& h¡ • Eogm AmJ_ _| H$hm h¡Ÿ& Mm[aÌ H$m nmbZ H$aZodmbo hmoZo na ^r {Ogo
VÎdmW© H$mo Zm lÕh¢ Vmo l_U Zm {OZda H$h|Ÿ&&264&& AmË_m H$m ^mZ Zht, do gmYw Zht h¡Ÿ& gå`½Xe©Z Am¡a kmZnyd©H$ AmMaU
AÝd`mW© …• [ g§`_Vn… gyÌg§à`wº$… A{n ] gyÌ, g§`_ Am¡a go hr Mm[aÌ `WmW© hmoVm h¡Ÿ& _w{ZamOm| H$mo AmJ_ H$m kmZ h¡Ÿ& N>h Ðì`-
Vngo g§`wº$ hmoZo na ^r [ `{X ] `{X (dh Ord) [ {OZm»`mVmZ² ] JwU-n`m©`, ZdVÎd Am{X dñVwñdê$n H$mo do `WmW© OmZVo h¢Ÿ& kmZmdaU
{OZmoº$ [ AmË_àYmZmZ² ] AmË_àYmZ [ AWm©V² ] nXmWm] H$m [ Z Ho$ j`mone_ Ho$ AZwgma YmaUm H$aVo h¢Ÿ&
lÕÎmo ] lÕmZ Zht H$aVm Vmo dh [ l_U… Z ^d{V ] l_U Zht h¡, Hw$Xodm{X H$mo _mZZodmbo Ord H$mo AY_nwÊ` ~§YVm h¡, `h ~mV
[ B{V _V… ] Eogm (AmJ_ _|) H$hm h¡Ÿ& nyd© _| hr H$h MwHo$ h¢Ÿ& {Ogo gd©k Am¡a gd©k Ho$ AmJ_ H$s n{hMmZ Zht
Q>rH$m …• AmJ_ H$m kmVm hmoZona ^r, g§`V hmoZona ^r, Vn_| h¡, Cgo AmË_m H$m {ZU©` Zht h¡Ÿ& nwéf à_mU hmo Vmo dMZ ^r àm_m{UH$
pñWV hmoZo na ^r, {OZmoº$ AZÝV nXmWm] go ^ao hþE {díd H$mo • Omo {H$ hmoVo h¢Ÿ& gd©k ^JdmZ H$mo drVamJrXem dV©Vr h¡Ÿ& do EH$ g_` _| VrZ
({díd) AnZo AmË_m go ko`ê$n go {n`m OmVm hmoZo Ho$ H$maU AmË_àYmZ1 bmoH$ Am¡a VrZ H$mb H$mo àË`j OmZVo h¢Ÿ&
h¡ CgH$m • Omo Ord lÕmZ Zht H$aVm dh l_Um^mg h¡Ÿ& gd©k ^JdmZ Ûmam H${WV emóm| Ho$ `WmW© kmZnyd©H$ _w{ZamO
JmWm 264 na àdMZ N>hH$m` Ho$ Ordm| H$m KmV Zht H$aVo, ~«÷M`© H$m nmbZ H$aVo h¢,
· Omo _w{ZamO {ZO AmË_m H$s lÕm Zht H$aVo, do emó H$mo OmZZodmbo d«Vm{X _| `mo½` AmMaU H$aVo h¢, do hr gƒo l_U h¢Ÿ&
Ed§ g§`_r hmoZo na ^r l_U Zht h¡Ÿ& Bggo {dnarV {OZoÝÐXod Ûmam H${WV g_ñV nXmWm] _| _w»`, AmË_m
Omo Ord VrWªH$a Ûmam H${WV gyÌm| H$mo Zht _mZVm, CZH$s `hm± H$s Omo lÕm Zht H$aVo, do l_Um^mg h¡Ÿ&
~mV Zht h¡; A{nVw ^JdmZ H$s dmUr H$mo _mZZodmbo Ordm| H$s `hm± · Ord gwI àmá H$aZm MmhVm h¡, Bggo `h {gÕ hmoVm h¡ {H$ dV©_mZ
MMm© h¢Ÿ& fQ²>IÊS>mJ_, g_`gma Am{X emóm| H$s ~mV ^JdmZ H$s àJQ> n`m©` _| gwI Zht h¡Ÿ&
dmUr Ho$ gmW g§Yrdmbr h¡Ÿ& `h AmË_m Ho$ à_mU go {gÕ hmoVm h¡Ÿ& Omo Ord Y_© H$aZm MmhVm h¡; {H$ÝVw Y_© H$~ Am¡a H¡$go hmoVm h¡? `h Zht
_w{ZamO gd©kH${WV emóm| H$mo OmZVo h¢, Ad«Vm{X n[aUm_ Q>mbVo h¢, OmZVmŸ& dh AnZm {hV H$aZm MmhVm h¡, {H$ÝVw {hV H$m AW© Zht OmZVmŸ&
1. AmË_àYmZ = {Og_| AmË_m àYmZ h¡ Eogm; (AmË_m g_ñV {díd H$mo OmZVm h¡ Bg{b`o AnZr dV©_mZ Xem _| gwI Zht h¡, `{X gwI hmo Vmo gwI H$mo àmá H$aZo H$s
dh {díd _| {díd Ho$ g_ñV nXmWm] _| • àYmZ h¡Ÿ&) BÀN>m Zht hmoVrŸ& `h Ord Xw…IXem H$mo Q>mbH$a gwI àmá H$aZm MmhVm
206
412 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 413
h¡Ÿ& `{X gwI H$m AZw^d nyd© go hr pñWV hmo Vmo dh hmoZm Mm{hE, {H$ÝVw _mZVm h¡Ÿ& H$moB© Cggo Mm°H$boQ> N>rZ bod| Vmo dh amoZo bJVm h¡Ÿ& Aao
gwI AZw^d _| Zht AmVm, AV… gwI àmá {H$`m OmVm h¡Ÿ& ^mB© ! eara, n¡gm Am{X _| ^r gwI _mZZm Mm°H$boQ> H$mo MygZo O¡gm h¡,
A~, gwI {H$gàH$ma àmá hmoVm h¡? `h {ZpíMV H$aVo h¢Ÿ& Bg_| H$moB© gwI Zht h¡Ÿ& O~ kmZr nwê$f Eogm H$hVo h¢ Vmo AkmZr Ord
· g§`moJm| _| gwI hmo Vmo A{YH$ g§`moJm| _| A{YH$ gwI hmoZm Mm{hE; amoZo bJVm h¡, Š`m|{H$ nanXmWm] _| gwI Zht hmoZo na ^r dh CZ_| gwI
{H$ÝVw Eogm Zht h¡Ÿ& _mZVm h¡, `hr CgH$s {_Ï`m ^«m§{V h¡Ÿ& AkmZr Ord eara Ho$ Am{lV hr
én`o-n¡go _| gwI hmo Vmo A{YH$ n¡godmbo H$mo A{YH$ gwI hmoZm gwI MmhVm h¡Ÿ&
Mm{hE, H$amo‹S>n{V ~‹S>m gwIr {XImB© XoZm Mm{hE; {H$ÝVw Eogm Zht AZm{XH$mb go Ord gwI Ho$ {bE hr ^Q>H$ ahm h¡Ÿ& gwI Ho$ {bE
hmoVm, AV… n¡gm Am{X _| gwI Zht h¡Ÿ& eara H$mo H$ï> XoZm n‹S>o Vmo ^r XoVm h¡Ÿ& gmg Ho$ H$maU g§ÌñV ~hÿ eara
bS²>Sy> ImZo go gwI {_bVm hmo Vmo A{YH$ bS²>Sy> ImZo na gwI hmoZm H$mo ObmH$a gwI MmhVr h¡, eara go a{hV hmoZo na gwI hmoJm • Eogm
Mm{h`o, {H$ÝVw VrZ-Mma bS²>Sy> ImVo hr `h Ord ~g ! H$aVm h¡, AV… _mZVr h¡, {H$ÝVw Cgo gwI H$s I~a hr Zht h¡Ÿ&
bS²>Sw>Am| _| gwI Zht h¡Ÿ& gwÝXa ñdñW eara _| gwI hmo Vmo gwÝXa, ñdñW g§gmar Ord AkmZVm Ho$ H$maU hr eara _| gwI H$s gÎmm ñdrH$ma
eara àmá hmoZo na gwI hmoZm Mm{hEŸ& "nhbm gwI {ZamoJr H$m`m' • H$aVm h¡, {H$ÝVw eara _| gwI Zht h¡Ÿ& Ord gwI H$mo àmá H$aZm MmhVm
Eogm AkmZr H$hVm h¡Ÿ& ñd`§ H$m eara ñdñW hmo; {H$ÝVw AnZo nwÌm{X
h¡, {H$ÝVw gwI H$hm± h¡? `h Cgo nVm ZhtŸ&
H$m {d`moJ hmo Omd| AWdm ñdñW eara _| amoJ hmo Omdo Vmo `h Xw…IgmJa
· AkmZr gwI H$s gÎmm g§`moJm| Ho$ H$maU _mZVm h¡; AnZo ewÕ
H$s aMZm H$a XoVm h¡, AV… ñdñW eara _| gwI Zht h¡Ÿ&
ñd^md Ho$ H$maU ZhtŸ&
JwUJmZ gwZZo _| gwI hmo Vmo {XZ^a {H$gr H$m JwUJmZ H$aVo aho, na
{OgàH$ma b|S>rnrna H$m VrImnZ b|S>rnrna _| ì`má h¡Ÿ& dh
dh gwZVo-gwZVo ^r Ord ÌñV hmo OmVm h¡, AV… JwUJmZ gwZZo _| ^r
gwI Zht h¡Ÿ& ZmQ>H$ Am{X _| gwI hmo Vmo Iy~ ZmQ>H$ XoIZo na gwI H$s VrImnZ nËWa AWdm [KgZodmbo hmW _| Zht h¡Ÿ& MZo H$s {_R>mg CgHo$
àm{á hmo; {H$ÝVw ZmQ>H$ XoIZo na ^r gwI Zht {_bVm h¡Ÿ& AÝXa ì`má h¡, ~mha _| ZhtŸ& A{¾ Ho$ àJQ> hmoZo H$s e{º$ _m{Mg _|
`{X nwÌ, n¡gm, ZmQ>H$, ñdñW eara Am{X _| gwI hmo Vmo CZH$s Zht h¡; A{nVw CgH$s Q>monr _| h¡, CgràH$ma AmË_m H$m gwI AmË_m _|
CnpñW{V _| Ord H$mo gwIr hmoZm Mm{hE, Xw…I Zht _mZZm Mm{hE; h¡; eara, dmUr, _Z, bú_r Am{X _| ZhtŸ&
{H$ÝVw ho ^mB© ! `h Ord VËH$mb H$hVm h¡ {H$ _wPo Xw…I h¡ AWm©V² AkmZr Ord g§`moJm| _| gwI _mZVm h¡, AnZr AmË_m _| ZhtŸ&
nanXmWm] _| gwI Zht h¡ • `h {ZpíMV hmoVm h¡Ÿ& AmË_m kmZmZÝX_` h¡Ÿ& AmË_m _| hr `WmW© gwI h¡, {H$ÝVw dh Cgo
· {OgàH$ma ~mbH$ H$mo Mm°H$boQ>-Jmobr _| gwI H$s _mÝ`Vm h¡, ñdrH$ma Zht H$aVmŸ&
CgràH$ma AkmZr H$mo earam{X _| gwI H$s _mÝ`Vm h¡Ÿ& · AmË_m H$m ñd^md OmZZo-XoIZo `mo½` h¡, Cg_| hr `WmW© gwI h¡Ÿ&
H$moB© ~mbH$ Mm°H$boQ> IarXH$a bmVm h¡ Am¡a Cgo MygVo hþE gwI {OgàH$ma Zt~y H$m ñd^md IÅ>mnZ, A{¾ H$m ñd^md CîUVm,
207
414 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 415

Zr_ H$m ñd^md H$‹S>dmnZ> h¡, CgràH$ma AmË_m H$m ñd^md OmZZo- gånyU© AmZÝX Am¡a gwI`wº$ Xem H$mo gd©kXem H$hVo h¢Ÿ& gd©k
XoIZo ê$n h¡Ÿ& OmZZo-XoIZo go `wº$ ñd^md _| hr AmZÝX h¡Ÿ& OmZZodmbo ^JdmZ Zo {ZO AZw^d Ûmam AmË_m Ho$ gwI H$mo àJQ> {H$`m h¡Ÿ& CZH$s
_| AmZÝX Zht hmo • Eogm Zht hmo gH$VmŸ& dmUr H$mo g_PZodmbo Jwé gd©knX H$mo gmYZodmbo h¢, AV: gd©kXod,
AkmZr Ord H$hVm h¡ {H$ {gJaoQ>, Mm`, bÈ>y _| AmZÝX AmVm h¡Ÿ& {ZJ«©ÝWJwé Am¡a dmUr Ho$ AmYma go gwI Ho$ gmYH$ Ordm| H$mo gwI àJQ>
ho ^mB© ! VwP_| AmZÝX h¡ {H$ Zht? Vy AÝ` dñVwAm| _| gwI XoIVm h¡Ÿ& hmoVm h¡Ÿ&
· gwI Ho$ BÀNw>H$ Ordm| H$mo nanXmW© VWm {dH$mar ^mdm| H$m _mhmËå`
{H$ÝVw O‹S>Ðì` H$mo AnZo ñd^md H$m nVm Zht h¡Ÿ& O‹S> Ho$ ñd^md H$mo _¢ N>mo‹S>H$a AnZo AmË_m H$m _mhmËå` H$aZm Mm{hEŸ&
OmZ gH$Vm hÿ± Am¡a OmZZo _| AmZodmbr g_ñV MrOm| _| AmZÝX h¡ • gd©k ^JdmZ H$s dmUr _| Eogm Am`m h¡ {H$ O~VH$ AmË_m H$mo
Eogm AkmZr _mZVm h¡Ÿ& Aao ! Oam {dMma Vmo H$a ! `{X OmZZo _| ñd`§ H$m _mhmËå` àJQ> Zht hmoJm, V~VH$ na H$m _mhmËå` Zht Ny>Q>oJmŸ&
AmZodmbo nXmWm] _| AmZÝX h¡ Vmo Š`m OmZZodmbo _| AmZÝX Zht hmoJm ? O‹S> nXmW©, n¡gm, eara, BpÝÐ`m| H$m _mhmËå` AkmZXem _| dV©Vm h¡;
Aao ^mB© ! EH$ kmVm Ðì` _| hr gwI h¡Ÿ& _¢ {ZY©Z Am¡a AÝ` Y{ZH$ Eogr {H$ÝVw AmË_m H$m _mhmËå` H$ao Vmo gwIXem CËnÞ hmoVr h¡; AV… na go
_mÝ`Vm Xw…Iñdê$n h¡Ÿ& Ñ{ï> hQ>mH$a ñd-Ñ{ï> H$aZm Mm{hEŸ&
AmË_m H$s AdñWm go ew^mew^^md hmoVo h¢Ÿ& `h g~ H¥${Ì_Vm h¡Ÿ& Ord Aew^^mdm| H$mo KQ>mZm MmhVm h¡Ÿ& AmË_ñdê$n »`mb _| hmo
{dJV AdñWm _| {H$`o hþE {dH$mar^md dV©_mZ _| `mX AmVo h¢; {H$ÝVw Vmo Aew^^md KQ>Vo h¢ Am¡a AmË_ñdê$n »`mb _| Z hmo Vmo do Zht
do {dH$mar ^md dV©_mZ _| Zht h¢Ÿ& H$Xm{MV² A^r ew^^md hmo aho hm| Vmo KQ>VoŸ& A{dH$mar ñd^md Ho$ bj {~Zm Vrd«H$fm` Q>mbH$a _§XH$fm`
Hw$N> Xoa _| Aew^^md hmoVo h¢, BgàH$ma ew^mew^ n[aU_Z hmoVm h¢, H$ao Vmo nwÊ` hmoVm h¡, Y_© Zht hmoVmŸ& X`m-XmZm{X ^md {dH$ma h¢Ÿ& `{X
BZ ^mdm| _| empÝV hmo Vmo BZ ^mdm| H$mo nbQ>mZm Zht n‹S>oJmŸ&
{H$ÝVw kmZ `WmdV² ahVm h¡Ÿ& H¥${Ì_ AdñWm AmË_m H$m ñdê$n Zht h¡Ÿ&
EH$ g_` _| X`m H$m ^md Am¡a EH$ g_` _| ì`mnma H$m ^md hmoVm
OmZZo-XoIZoê$n Omo H$m`_ñdê$nr ^md h¡, dh AmË_m H$m ñd^md h¡, h¡ AWm©V² {dH$ma ^r à{Vg_` nbQ>Vo h¢; {H$ÝVw BZ_| gwI Zht h¡Ÿ& AV…
Cg_| hr gwI {dÚ_mZ h¡Ÿ& {dH$mar ^mdm| H$m _mhmËå` N>mo‹S>H$a AnZo AmË_m H$m _mhmËå` H$aZm
· kmZ H$s n[anyU©Vm Ho$ gmW pñWaVm hr n[anyU© gwIñdê$n Mm{hEŸ&
gd©kXem h¡Ÿ& bmoH$ _| ^r H$hVo h¢ {H$ namYrZVm _| gwI Zht h¡Ÿ& dmñVd _|
Ord gwIr hmoZm MmhVm h¡Ÿ& AempÝV Q>mbH$a em§{V àJQ> H$aZm AnZm gwI d AmZÝX ñd`§ _| Z _mZH$a na _| _mZZm hr namYrZ Ñ{ï>
MmhVm h¡Ÿ& kmZ H$m {dH$mg hmoH$a {OVZr A^oXVm àJQ> hmoVr h¡, CVZr h¡Ÿ& AkmZr ~mø nXmWm] H$mo AZwHy$b AWdm à{VHy$b _mZVm h¡; {H$ÝVw
hr AÝVa _| {ZamHw$bVm hmoVr h¡Ÿ& kmZ Am¡a em§{V XmoZm| H$m A{dZm^mdr `o à{Vg_` ~XbVo ahVo h¢, H$m`_ñdê$nr dñVw Zht h¡Ÿ&
g§~§Y h¡Ÿ& Omo kmZ {dH$mar^mdm| go gd©Wm Ny>Q>H$a n[anyU© hmoVm h¡, dh eara, bú_r Am{X g_ñV nanXmW©, ew^mew^ ^md Ny>Q> OmVo h¢;
g_ñV {dH$ma, g§Ja{hV hmoH$a Ho$dbkmZ_mÌ ahVm h¡Ÿ& {H$ÝVw AHo$bm ewÕ kmZñd^md ~Zm ahVm h¡Ÿ& AV… g_ñV {dH$mar^mdm|
208
416 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 417
H$m A^md H$a _¢ gwIñdê$nr hÿ± • Eogm {ZU©` H$a| Vmo namYrZVm Q>bVr · EH$ kmZ hr g_mYmZH$maH$ h¡Ÿ& ñd H$s Amoa PwH$m kmZ {ZamHw$b
h¡ Am¡a Ord gwIr hmoVm h¡Ÿ& AnZo ñd^md H$m _mhmËå` Eogo hr AmVm h¡Ÿ& gwI H$mo àmá H$amVm h¡Ÿ&
· AmË_m ñd-ê$n go h¡ Am¡a na ê$n go Zht h¡ • Eogm AZoH$mÝV ñdê$n Ord H$mo AnZo kmZ Am¡a gwIñd^md H$s àVr{V Zht h¡, AV…
»`mb _| boZona Ñ{ï> ñd H$s Amoa OmVr h¡Ÿ& AnZo Amn ^ybH$a h¡amZ hmo J`mŸ&
{Ogo gwI H$s àm{á H$aZm h¡, Cgo `h ñdrH$ma H$aZm Mm{hE {H$ {H$gr gmhÿH$ma Ho$ nwÌ Zo OwE _| nMmg hOma én`m Zï> H$a {X`m
AmË_m gwIñdê$nr h¡ Am¡a earam{X O‹S> nanXmW© gwIñdê$nr Zht h¢Ÿ& Am¡a {nVmOr H$s S>m±Q> go ~MZo Ho$ {bE CgZo AnZo {_Ì Ho$ Ûmam H$hbm`m
`h XmoZm| {_bH$a EH$ AmË_dñVw Zht h¢Ÿ& _oam ñdê$n {^Þ h¡ Am¡a {H$ ""_¢ nMmg hOma én`o OwE _| hma J`m, `{X Amn _m\$ Zht H$amoJo
nanXmWm] H$m ñdê$n {^Þ h¡Ÿ& _¢ AÝ` nXmWm] Ho$ {bE Zht Am¡a AÝ` Vmo _¢ AnZr OmZ Xo Xy±JmŸ&'' `h gwZH$a dh gmhÿH$ma àW_ Vmo ~hþV
nanXmW© _oao {bE Zht & _¢ g_ñV nXmWm] H$mo OmZZodmbm hÿ±, H$aZodmbm H«$mo{YV hmoVm h¡, níMmV² {dMma H$aVm h¡ {H$ `{X b‹S>H$m OmZ Xo XoJm
ZhtŸ& dñVw H$m ZdrZ CËnmX `m Zme Zht hmoVmŸ& dñVw ñd`§ H$m`_ñdê$nr AWdm _¢ CgH$s Bg ~mV H$m qT>T>moam nrQ>y±Jm Vmo _oar hr BÁOV Mbr
ahVr h¡ Am¡a CgH$s AdñWm _| g_`-g_` n[adV©Z hmoVm h¡Ÿ& _¢ na _| OmEJrŸ& _oam hr nwÌ _a OmEJmŸ& {\$a Omo ^r gån{Îm h¡, dh g~ CgH$s
A^mdñd^mdê$n Am¡a ñd`§ _| ñd-ñd^mdê$n pñWV hÿ±Ÿ& eara, bú_r, hr Vmo h¡ • Eogm gmoMH$a nwÌ H$mo _m\$ H$a XoVm h¡Ÿ&
{dH$ma go {^Þ hÿ± • Eogo `WmW© {ZU©`nyd©H$ nanXmW© Am¡a {dH$ma go Ñ{ï> XoImo ! `hm± kmZ Zo g_mYmZ {H$`m; {H$ÝVw dh g_mYmZ Yrao-Yrao
hQ>mH$a ñd H$s Ñ{ï> H$aZm Mm{hEŸ&
àmá hþAm h¡Ÿ& à{VHy$b g§`moJm| _| ^r kmZ Yrao-Yrao {ZU©` H$aVm h¡Ÿ&
· AmË_m H$m gd©kñd^md AZ§V nXmWm] H$mo AH«$_ go EH$ g_` _|
OmZVm h¡Ÿ&
én`m AWdm nwÌ g_mYmZ H$m H$maU Zht h¡, A{nVw EH$ kmZ hr
AmË_m H$mo gwI én`o-n¡go Ho$ H$maU àmá hmoVm hmo Vmo n¡gm {^Þ AZwHy$b Am¡a à{VHy$b XmoZm| hr g§`moJm| _| g_mYmZ àmá H$amVm h¡Ÿ&
hmoVo hr gwI ^r {^Þ hmoZm Mm{hE; {H$ÝVw gwI {^Þ Zht hmoVmŸ& Omo AempÝV hrZVm h¡, Ûof {d^md ^md Am¡a kmZ ñd^md ^md h¡Ÿ&
{OgH$m ñd^md hmoVm h¡, dh H$^r {^Þ Zht hmoVm, AV… gwIñdê$nr g§gma _| nabj go Ord g_mYmZ H$a| Vmo H$Xm{MV² Vrd« AmHw$bVm
AmË_ñd^md AmË_m go H$^r {^Þ Zht hmoVmŸ& AnZm gwI AnZo ñd`§ _§X hmoVr h¡Ÿ& Omo Ord ñd`§ AnZo AmYma go g_mYmZ H$aVm h¡, dh
Ho$ H$maU h¡Ÿ& na H$m kmZ H$aZo H$s e{º$ ñd`§ AmË_m _| {dÚ_mZ h¡Ÿ& na `WmW© em§{V Am¡a gwI H$mo àmá H$aVm h¡Ÿ&
H$m kmZ H$aZo go H$moB© ~moP Zht hmoVmŸ& nanXmWm] H$m n[aU_Z, gwI-Xw…I _oao AmYrZ Zht h¡Ÿ& Aew^^md
nMmg df© nyd© H$s ~mV `mX H$aZo Ho$ {bE nMmg df© Zht bJVo, _wPo Xw…Iê$n h¢ Am¡a ew^^md _§X AmHw$bVm`wº$ hmoZo na ^r _oao {bE
dh Aëng_` _| hr `mX Am OmVr h¡, CgràH$ma kmZ AZ§VnXmWm] H$mo H$m`©H$mar Zht h¢Ÿ& _oao kmZñd^md _| hr gwI h¡ • Eogm g_mYmZ H$aHo$
OmZ gH$Vm h¡Ÿ& kmZ H$mb Ho$ ^oX H$mo ñdrH$ma Zht H$aVmŸ& EH$g_` _| na go Ñ{ï> hQ>mZm h¡Ÿ& ñd`§ AmË_m H$s Ñ{ï> H$aHo$ AnZm kmZ Am¡a gwI
{ÌH$mbdVu nXmWm] H$mo AH«$_ê$n go OmZZo H$s e{º$ Cg_| {dÚ_mZ ñd`§ go _mZZm Mm{hEŸ& BgàH$ma `WmW© kmZ-lÕmZ {OÝh| dV©Vm h¡,
h¡Ÿ& Ohm± kmZ n[anyU© h¡, dhm± gwI ^r n[anyU© h¡Ÿ& CÝh| em§{V àmá hmoVr h¡ Am¡a `hr Y_© h¡Ÿ&
209
418 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 419
· Omo Ord kmZñd^mdr AmË_m H$s lÕm H$aVm h¡ dh gwIr hmoVm h¡Ÿ& kmZñd^md _mÌ AmË_m h¡Ÿ& do AZÝV nXmW© H¡$go h¢? `hm± CgH$m dU©Z
AZm{XH$mb go Ord H$s Ñ{ï namYrZ hr h¡Ÿ& Bg naÑ{ï> Ho$ H$maU H$aVo h¢Ÿ&
Ord AnZr hr ^yb go ^Q>H$m hþAm h¡ Am¡a AnZr ^yb Q>mbH$a _¢ ñd`§ (1) Ord ñd`§ n[anyU© gwI H$s àm{á H$aZm MmhVm h¡Ÿ& Omo Ord
ñdV§Ì hÿ± • Eogm {ZU©` H$a| Vmo gwI H$s àm{á H$aVm h¡Ÿ& AmOVH$ amJ, AnyU©Xem Am¡a nanXmWm] _| AQ>H$m Wm, A~ dh gƒr
àíZ …• H¡$gm h¡ ^JdmZ AmË_m? lÕm-kmZ pñWaVmnyd©H$ {dH$ma H$m Zme H$aHo$ pñWa hþAm h¡Ÿ& drVamJr
CÎma …• AmË_m g_ñV nXmWm] H$mo OmZZodmbm kmZñdê$nr h¡Ÿ& H$mo BÀN>m Zht hmoVrŸ& CÝh| BÀN>ma{hV n[anyU©Xem àJQ> hþB© h¡Ÿ& {dH$ma
earam{X O‹S> Am¡a ew^mew^^mdm| H$mo OmZZodmbm h¡Ÿ& AZ§V nXmW© Am¡a H$m gd©Wm Zme hmoZo na gd©kXem àJQ> hþ`o {~Zm Zht ahVrŸ&
àË`oH$ Ðì` H$s àË`oH$ n`m©` H$mo ñd`§ nrZo H$s e{º$dmbm h¡Ÿ& {OZoÝÐXod gd©kXem`wº$ Ord EH$ g_` _| VrZ bmoH$ Am¡a VrZ H$mbdVu g_ñV
Ûmam H${WV g_ñV {díd Am¡a nXmWm] H$m kmVm h¡Ÿ& ho ^mB© ! {díd H$o$ nXmWm] H$mo OmZVo h¢Ÿ& AnZo kmZ _| AZÝVmZÝV nXmWm] Ho$ A{V[aº$ do
g_ñV nXmWm] _| EH$ AmË_m hr _w»` h¡Ÿ& ñd`§ H$mo ^r OmZVo h¢Ÿ&
Omo _w{ZamO _w»` AmË_m H$mo `WmW© OmZVo h¢, do gwI H$s àm{á (2) {OZmoŠV AWm©V² {OZoÝÐ Ûmam H${WVŸ& {OZoÝÐXod H$mo BÀN>ma{hV
H$aVo h¢ VWm Omo _w{ZamO AmË_m H$s lÕm Zht H$aVo, do d«V-Vnm{X _| dmUr hmoVr h¡Ÿ& Ho$dbr H$m {ZU©` hmoZo na CZH$s dmUr H$m ^r {ZU©`
brZ hmoZona ^r gmjmV² l_Um^mg h¡Ÿ& hmoVm h¡Ÿ&
(3) Ho$dbr H$m {ZíM` hmoZo na {~Zm dmUr Ho$ _yH$Ho$dbr H$m ^r
Omo _w{ZamO gd©k H${WV AmJ_ H$mo OmZVo h¢; {OÝh| N>h Ðì` Am¡a
{ZU©` hmoVm h¡Ÿ&
ZdVÎdm| H$s ì`dhma lÕm h¡Ÿ& N>hH$m` Ho$ Ordm| H$s qhgm H$m Ë`mJ
(4) Ho$dbr ^JdmZ AnZr Am`w nyU© H$aHo$ {gÕXem H$s àm{á
dV©Vm h¡Ÿ& Cndmg, d«V Vnm{X H$m nmbZ h¢; {H$ÝVw AnZr AmË_m H$m H$aVo h¢; AV… AZÝV {gÕ ^JdÝVm| H$m ^r {ZíM` hmoVm h¡Ÿ&
lÕmZ Zht h¢, do _w{ZamO l_Um^mg h¡Ÿ& (5) gd©k H$s dmUr H$mo g_PZo na AmË_ñd^md H$s àVr{V H$aHo$
Eogo _w{ZamOm| H$s Ñ{ï> nagÝ_wI h¡Ÿ& emó Am¡a {Z{_ÎmgÝ_wI Ñ{ï> a_UVm H$aZodmbo _w{Z, gå`½Ñ{ï> Am¡a lmdH$ Ordm| H$m ^r {ZíM`
aIH$a do amJ H$mo OmZVo h¢; {H$ÝVw ñdgÝ_wIVm Zht H$aVo, AV… do hmoVm h¡Ÿ&
l_Um^mg h¢ VWm Omo Ord gd©kH${WV emó H$mo Zht _mZVm, (6) gd©k H$s dmUr H$mo g_PZo na {ZO ñd^md Am¡a gd©k H$mo Z
ì`dhmaê$n ZdVÎdm| Ho$ kmZ _| ^r ^yb H$aVm h¡, dh Ord Vmo l_Um^mg _mZZo dmbo AZÝVmZÝV AkmZr Ordm| H$m ^r {ZíM` hmoVm h¡Ÿ&
^r Zht h¡Ÿ& (7) Ord O~VH$ A{dH$mar AdñWm Zht nmVm, V~VH$ {dH$ma
· {OZoÝÐ ^JdmZ Ûmam H${WV AZÝV nXmWm] go ^am hþAm `h {díd h¡Ÿ& H$aVm h¡Ÿ& `{X dV©_mZ _| {dH$ma Z hmo Vmo drVamJVm àJQ> hmoZm Mm{hE;
""{OZmoŠV AZÝV nXmWm] go ^ao hþE {díd H$mo • Omo {H$ ({díd) {H$ÝVw dV©_mZ _| {dH$ma àË`j {XImB© XoVo h¢Ÿ& do {dH$ma {ZOmË_m Ho$
AnZo AmË_m go ko`ê$n go {n`m OmVm hmoZo Ho$ H$maU AmË_àYmZ h¡Ÿ&'' bú` go Zht hmoVo; A{nVw nabú` go hmoVo h¢, AV… ñd`§ Ho$ A{V[aº$
{OZoÝÐ ^JdmZ Ûmam H${WV AZ§V nXmWm] H$mo OmZZo dmbm AÝ` AZ§V nanXmW© h¢, CZH$m ^r {ZíM` hmoVm h¡Ÿ&
210
420 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 421

(8) EH$ Ord EH$ {XZ _| ñWybê$n go Ag§»` Am¡a gyú_ê$n go Q>rH$m _| ""nr OmVm h¡'' • Eogm H$hm AWm©V² `hm± ~VmVo h¢ {H$
AZÝV àH$ma Ho$ {dH$ma H$aVm h¡, {\$a AZ§VH$mb _| AZ§V àH$ma Ho$ AZÝVmZÝV nXmWm] H$mo `h AmË_m OmZVm h¡; {H$ÝVw `{X Cggo ^r
{dH$ma hmoZo Ho$ H$maU {dH$ma Ho$ AÝVa§J {Z{_Îm, Ðì`H$_© H$s AZoH$ AZÝVJwUo nXmW© hm| Vmo CZH$mo ^r OmZZo H$s VmH$V AmË_m _| {dÚ_mZ h¡Ÿ&
àH$ma H$s VmaVå`Vmê$n àH¥${V`m± Am¡a ~{ha§J {Z{_Îm ZmoH$_m©{X H$m · AZÝV nXmWm] H$mo OmZZo H$s àVr{V Ðì`Ñ{ï> go hmoVr h¡Ÿ&
^r {ZíM` hmoVm h¡Ÿ& AZÝV nXmWm] H$s Amoa bú` go, nwÊ` `m BpÝÐ`m{X go AmË_m
BgàH$ma {dH$ma, H$_©, ZmoH$_© H$s {d{dYVm Am¡a {d{MÌVm {ZpíMV nXmWm] H$mo Zht OmZVm; A{nVw AmË_m ñd`§ ñd-na àH$meH$ h¡Ÿ& CgH$s
hmoVr h¡Ÿ& Amoa Ñ{ï> H$aHo$, EH$mJ« hmoH$a ñd-na àH$meH$ e{º$ n[anyU© {dH$mg
(9) Omo na Ho$ bú` go {dH$ma H$aVo h¢Ÿ& CZ nanXmWm] _| Ord Am¡a nmVr h¡, V~ g_ñV nXmW© OmZZo _| AmVo h¢Ÿ&
O‹S> • Eogo Xmo nanXmW© h¢Ÿ& Ordm| _| Ho$dbr go boH$a {_Ï`mÑ{ï> g^r nagÝ_wIVm Ho$ H$maU AZÝV nXmW© OmZZo _| AmVo hm| • Eogm Zht
Ord Am OmVo h¢Ÿ& EH$ Ord _| AZÝV àH$ma Ho$ {dH$ma h¢ Vmo AZÝV Ordm| h¡Ÿ& AmË_gÝ_wI Ñ{ï> H$aZo na AZ§V ko`m| H$m `WmW© kmZ hmoVm h¡Ÿ&
_| AZÝVmZÝV àH$ma Ho$ {dH$ma hþ`o VWm AZ§V àH$ma go H$_©-ZmoH$_© H$m O~VH$ AmË_m nagÝ_wI Ñ{ï> aIoJm, V~VH$ kmZ H$s {dH$mar Am¡a
g§~§Y ^r h¡Ÿ& hrZXem H$m A^md Zht hmoJm, gd©knX H$s àm{á Zht hmoJrŸ& _wP_|
(10) O‹S> nwX²>Jb Ho$ {ZíM` _| Y_©, AY_©, AmH$me H$mb H$m gd©k hmoZo H$s VmH$V h¡ • Eogr àVr{Vnyd©H$ hr AmË_gÝ_wIVm H$s Xem
{ZíM` hmo OmVm h¡Ÿ& BgàH$ma {OZoÝÐ Ûmam H${WV AZÝVnXmWm] go ^am hmoVr h¡Ÿ& Ðì`Ñ{ï> Ho$ {~Zm AZÝV nXmWm] H$mo OmZZoê$n e{º$ H$s
hþAm `h {díd h¡Ÿ& àVr{V Zht hmoVrŸ&
Bg ~mV H$mo g_PZo go g^r {_bH$a EH$ AmË_m h¡ • Eogr _mÝ`Vm · ñdgÝ_wI Ñ{ï> hmoZo go na Am¡a {dH$ma H$s é{M H$m Zme hmoVm h¡Ÿ&
H$m ^r {ZamH$aU hmo OmVm h¡Ÿ& BgàH$ma ñd gÝ_wIVmnyd©H$ hr gƒr Ñ{ï> hmoVr h¡Ÿ& Ord H$mo
· AZÝV nXmWm] H$mo OmZZo H$s VmH$V AmË_m _| h¡Ÿ& AmË_kmZ H$s _{h_m AmVr h¡Ÿ& _oao kmZ gm_Ï`© _| AZÝV Ho$dbr Am¡a
AZÝV nXmWm] H$mo EH$ gmW OmZZo H$s VmH$V AmË_m _| {dÚ_mZ {gÕ ^JdÝVm| H$m kmZ g_m OmVm h¡; AV… kmZ hr gd©loð> h¡ • Bg
h¡, AV… g_ñV nXmWm] _| AmË_m hr àYmZ h¡Ÿ& àH$ma H$s àVr{V MVwW© JwUñWmZdVu J¥hñW ^r H$aVo h¢Ÿ&
""AmË_m nr OmVm h¡Ÿ&'' AWm©V² AmË_m {H$gr {Z{_Îm, ew^amJ `m Aah§VXod emó, dmUr `m {Z{_Îmm{X go _wPo kmZ àmá Zht hmoVmŸ&
Xod-emó-Jwé Ho$ AmYma go nXmWm] H$mo OmZVm h¡ • Eogm Zht; A{nVw Xod-emñÌ-Jwé go _wPo bm^ hmoJm, A{YH$ J«ÝWm| H$mo n‹T>Zo go kmZ hmoJm
{ZOmË_m Ho$ Aml` go OmZVm h¡, AV… {H$gr AÝ` nXmWm] Ho$ Aml` go • Eogr Ñ{ï> H$m km{Z`m| H$mo Zme hþAm h¡Ÿ& CZHo$ na Am¡a {dH$ma H$s é{M
OmZZnZm hmoVm h¡, `h ^«mpÝV ^r {ZH$b OmVr h¡ VWm AZÝV nXmW© h¢, Zï> hmo JB© h¡Ÿ&
Bg{b`o AmË_m OmZVm h¡ • Eogm ^«_ ^r {ZH$b OmVm h¡Ÿ& ho ^mB© ! AnZo ñd^md Ho$ {dH$mg hoVw nagÝ_wI hmoZo H$s Amdí`H$Vm
211
422 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 423

Zht h¡Ÿ& ñd H$s Amoa Ñ{ï> H$aVo hr kmZ n[anyU© hmoVm h¡ Am¡a ñd`§ H$mo XoImo ! A^r AmË_m Ho$ gd©àXoem| _| àË`j OmZZo H$s e{º$ àJQ>
n[anyU© OmZVo hr AZ§V nanXmW© OmZZo _| Am OmVo h¢Ÿ& ñd`§ H$mo OmZZm Zht hþB©, {H$ÝVw àVr{V hþB© h¡Ÿ& kmZe{º$ H$m ^md^mgZ hþAm h¡; Bg{b`o
{ZíM` h¡ Am¡a na H$mo OmZZm ì`dhma h¡Ÿ& namojê$n go H«$_nyd©H$ nXmW© OmZZo _| AmVo h¢Ÿ&
· {dH$ma Ho$ gX²>^md _| kmZ hrZ dV©Vm h¡ Am¡a A{dH$mar Xem _| (3) gmYH$Xem _| O~VH$ {dH$ma h¡, V~VH$ AnyU©Vm Am¡a
gd©knZm ì`º$ hmoVm h¡Ÿ& namojnZm h¡Ÿ& ñd-gÝ_wI X¥{ï> Am¡a pñWaVm H$aZo na drVamJVm hmoVr
~hþV go bmoJ H$hVo h¢ {H$ `h H${R>Z ~mV h¡Ÿ& Aao ^mB©! `h H${R>Z h¡, Ho$dbkmZ ì`º$ hmoVm h¡, AZÝV nXmWm] H$m àË`j AH«$_nyd©H$
~mV Zht, A{nVw àVr{V H$aZo `mo½` ~mV h¡Ÿ& OmZZm hmoVm h¡Ÿ&
gd©àW_ h_| O¡Z H$m {ZU©` H$aZm Mm{h`oŸ& · AnZr gd©ke{º$ H$m ñdrH$ma ñd`§ H$aZm Mm{hE, {OZoÝÐXod AWdm
Omo gd©kgÎmm H$mo ñdrH$ma H$aVm h¡, dh O¡Z h¡Ÿ& AZm{XH$mb go emó H$hVo h¢, Bg{b`o ZhtŸ&
AZ§V^d _| AZÝVàH$ma Ho$ {dH$ma {H$`o h¢Ÿ& do {dH$ma Am¡a CZHo$ {Z{_Îm {OZ ^JdmZ Ûmam H${WV nXmWm] H$m ñdê$n Mb ahm h¡Ÿ& "{OZ'
^r AZÝV àH$ma Ho$ h¢Ÿ& Bg{b`o A~ Vmo AZÝV nXmWm] H$mo OmZZo na ^r eãX go hr {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ CZHo$ ^r nhbo {OZoÝÐnZm Z hmoH$a
{dH$ma gÝ_wI Ñ{ï> Zht H$aZm Mm{hEŸ& AkmZXem WrŸ& {dH$ma Ho$ VmaVå`Vm H$s {d{dYVm Wr, H$_©-ZmoH$_©
{dH$ma H$s Amoa Ñ{ï> H$aZo go kmZ hrZ hmoVm h¡Ÿ& Ord {dH$ma _| Am{X {d{dYVm go `wº$ AZ§V nXmWm] H$m g§`moJ Wm, níMmV² gƒr X¥{ï>
ahH$a H«$_-H«$_ go nXmWm] H$m kmZ H$aVm h¡; {H$ÝVw {dH$ma go nam“_wI hmoZo na AmË_m Ho$ gmW A§eê$n _| EH$Vm hþB©Ÿ& nhbo ApñWaVm Ho$
hmoH$a ñd^mdgÝ_wIVm H$a| Vmo AZ§V nXmWm] H$mo EH$gmW AH«$_ go H$maU {dH$ma Am¡a AënkVm Wr, níMmV² n[anyU© EH$Vm hmoZo na
OmZZo bJVm h¡Ÿ& Eogr gm_Ï`© ñd`§ AmË_m _| {dÚ_mZ h¡Ÿ& gd©k{OZ hþEŸ& BgàH$ma AmË_ñdê$n H$mo `WmW© lÕm _| boZm Mm{hEŸ&
Ohm± é{M hmoVr h¡, dhm± kmZ AQ>H$Vm h¡Ÿ& _¢ H$_©gÝ_wI Zht hÿ±, dV©_mZ {dH$mar Xem _| {dH$ma _§X hmoVo h¢, `h àË`j {XImB© XoVm
kmZgÝ_wI hÿ± • Eogr àVr{V hmoZo na kmZ H$s gd©ke{º$ H$m doXZ h¡, AV… {dH$ma H$m A^md hmoH$a drVamJr Xem àJQ> hmoVr h¡ Am¡a
hmoVm h¡Ÿ& drVamJVmnyd©H$ gd©kVm ^r àJQ> hmoVr h¡, BgH$m {ZU©` hmoVm h¡Ÿ& Bg
(1) O~ VH$ nagÝ_wI X¥{ï> h¡, V~ VH$ ñdgÝ_wIVm Zht hmoVrŸ& ~mV H$mo ñd`§ AmË_m OmZo Am¡a àVr{V H$ao Vmo `WmW©Vm hmodoŸ& ^JdmZ
{dH$ma Am¡a nanXmWm] H$m Omo Wmo‹S>m OmZZnZm hmoVm h¡, dh `WmW© kmZ Zo H$hm Bg{b`o AZÝV nXmW© h¢ • Bg àH$ma D$na-D$na {ZU©` H$aZm
Zht H$hbmVmŸ& `WmW©Vm Zht h¡Ÿ& ^JdmZ Vmo nanXmWm] H$mo ~VmVo h¢Ÿ& AmË_m ñd`§
(2) ñd^mdgÝ_wI X¥{ï> hmoZo na AnZo AmË_ñd^md H$s àVr{V AnZr e{º$ Ho$ H$maU AZÝV nXmWm] H$mo OmZVm h¡Ÿ& BgàH$ma
hmoVr h¡Ÿ& AZ§V nXmWm] H$mo AH«$_ go OmZZoê$n e{º$ H$m doXZ hmoVm h¡Ÿ& ñd^mdgÝ_wI X¥{ï> H$aHo$ ñd H$mo OmZo Vmo AnZm AmË_m AZÝV ko`m| H$mo
ñd-na g_ñV nXmWm] H$m kmZ `WmW© hmoZo na AZ§V nXmWm] go a{hV EH$ OmZ boVm h¡ • BgàH$ma kmZe{º$ H$s àVr{V Am¡a g_ñV ko`m| _|
kmZñd^md H$m hr `WmW© Aml` hmoVm h¡Ÿ& AmË_m àYmZ h¡ • Eogr {ZpíMV àVr{V hmoVr h¡Ÿ&
212
424 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 264 425

· Omo l_U AmJ_ Ho$ kmVm, g§`_r hmoZo na ^r AnZr AmË_m H$s ho ^mB©! VwPo Y_© H$aZm h¡, Bggo hr `h {ZpíMV hmoVm h¡ {H$ Voar
lÕm Zht H$aVo, dh l_Um^mg h¢Ÿ& dV©_mZ n`m©` _| Y_© Zht h¡Ÿ& AY_© H$aZodmbm Vy ñd`§ h¡ Am¡a Y_©
Omo Ord AZÝV nXmWm] H$mo ñdrH$ma Z H$aHo$ g_ñV nXmW© EH$ hr H$aZodmbm ^r Vy ñd`§ hr h¡Ÿ& dV©_mZ Xem _| `{X Y_© ì`º$ hmoVm Vmo
_mZVm h¡, Cgo g_ñV ko`m| _| AmË_m Ho$ àYmZnZo H$s lÕm Zht hmoVrŸ& do Y_© H$aZo H$s Amdí`H$Vm Zht ahVr VWm Y_© àJQ> H$aZo H$s ñd^md _|
Ord ñWyb-^yb _| hr ì`ñV h¢Ÿ& Omo Ord AnZr Xem H$mo Aënk _mZVo e{º$ Z hmo Vmo Y_© àJQ> Zht hmo gH$Vm; AV… Y_© Xem àJQ> hmo • Eogr
h¢, do Ord ^r AmË_m H$mo àYmZ Zht _mZVo, do ^r ñWyb ^ybdmbo h¢Ÿ& e{º$ Ho$ ^ÊS>mañdê$n {ZO AmË_m H$s àVr{V H$aŸ&
AZ§V {gÕ, Ho$dbr, gmYH$, H$_©, ZmoH$_©, AZoH$ àH$ma Ho$ Ord AmË_m kmZ-Xe©Z-Mm[aÌ Am{X AZÝV JwUm| H$m ^ÊS>ma h¡Ÿ& dh
Am¡a AOrd • BZ g_ñV nXmWm] H$m Omo ì`dhma go ^r {ZU©` Zht AmË_m AZ§Vko`m| H$mo EH$ g_` _| OmZZo H$s e{º$dmbm h¡Ÿ& nXmWm] H$s
CnpñW{V Ho$ H$maU Ord OmZVm h¡ • Eogm Zht, {H$ÝVw CÝh| OmZZo H$s
H$aVm, dh ñWyb {_Ï`mX¥{ï> h¡Ÿ& AmJ_ H$m kmVm Zht h¡Ÿ&
ñd`§ H$s Eogr e{º$ h¡Ÿ& `h ~mV ñdrH$maZo Ho$ {bE ñd`§ kmZ H$aZm
AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ _w{ZamO gd©kH${WV N>h Ðì`, ZdVÎdm| hmoJmŸ& {Ogo dV©_mZ _| gd©ke{º$ H$s àVr{V Zht AmVr dh AmJo H¡$go
H$mo ì`dhma go OmZVo h¢Ÿ& N>h H$m` H$s qhgm Ho$ ^md H$mo Ë`mJVo h¢, Vn Om gH$Vm h¡? _w{ZnZm H¡$go J«hU H$a gH$Vm h¡? AV… g^r ko`m| _| EH$
Am¡a g§`_m{X _| brZ ahVo h¢, {\$a ^r {díd Ho$ AZÝV nXmWm] _| _oam AmË_m hr àYmZ h¡ • Eogr àVr{V hr gå`½Xe©Zê$nr Y_© h¡Ÿ& Omo _w{Z
AmË_m _w»` h¡, _¢ AnZr AmË_m Ho$ Aml`nyd©H$ g_ñV nXmWm] H$mo {ZOmË_m H$m lÕmZ Zht H$aVo, do l_Um^mg h¢Ÿ&
OmZ gH$Vm hÿ± • Bg lÕm go ñdgÝ_wI Ñ{ï> Z H$aHo$ nagÝ_wI Ñ{ï> àíZ …• g^r _Vm| H$m g_Ýd` H$aHo$ JwUJ«hU H$aZm Mm{hE?
H$aVo h¢, do _w{Z gƒo _w{Z Zht h¢, A{nVw l_Um^mg h¢Ÿ& CÎma …• {OgàH$ma A_¥V Am¡a {df H$m g_Ýd` Zht hmo gH$Vm;
emó H$m OmZZnZm V~ hmoVm h¡, O~ CgH$m ahñ` Ü`mZ _| hmoŸ& CgràH$ma gd©kXod Ho$ `WmW© _V Am¡a AÝ`_V H$m _ob Zht hmo gH$VmŸ&
Ord ñd`§ AHo$bm kmVm h¡ Am¡a ko` AZÝVmZ§V nXmW© h¢Ÿ& AZÝV ko`m| _| `Ú{n Anojm Ñ{ï> go g_Ýd` h¡; Š`m|{H$ gd©k H$s dmUr _| "h¡'
H$s {ddjm àmá hmoVr h¡Ÿ& {OgHo$ H$maU gå`ŠËd h¡, {_Ï`mËd h¡,
VÝ_` hþE {~Zm hr AmË_m g^r H$mo OmZZodmbm h¡ • Eogr Omo lÕm Zht
{gÕOrd h¡, g§gmarOrd h¢, gd©k H$mo _mZZo dmbo Ord h¢ Am¡a {dH$ma
H$aVm dh l_Um^mg h¡Ÿ& VWm AënkVm H$mo ^r _mZZodmbo Ord h¢ • Eogm dU©Z AmVm h¡Ÿ& Bg
· {Ogo Y_© H$aZm h¡, Cgo g_ñV ko`m| _| EH$ AmË_m hr àYmZ h¡ • Eogr "h¡' H$s Anojm go g_Ýd` h¡Ÿ&
Ñ{ï> H$aZm Mm{hEŸ& _¢ ñd`§ kmZ-Xe©Z-Mm[aÌ Am{X JwUm| H$m {nÊS> hÿ± • Eogm {ZpíMV
XoImo ! AmMm`©Xod MaUmZw`moJ _| ^r AmË_àYmZVm go H$WZ H$aVo hmoZo na AÝ` Ord Am¡a O‹S> nXmWm] Ho$ JwUm| H$mo OmZZo go JwUJ«mhrnZm
h¢Ÿ& àË`oH$ JmWm _| Ðì`Ñ{ï> aIH$a hr MMm© H$aVo h¢Ÿ& AmË_kmZ {~Zm ^r Am OmVm h¡Ÿ&
emókmZ, d«V, Vn, g§`_; g~ ì`W© h¢Ÿ& Eogo VníM`m©`wº$ Ord H$mo àíZ …• Amn BVZr ~‹S>r-~‹S>r ~mV| H$aVo hmo, nhbo EH$ gƒo
Y_© boe_mÌ ^r Zht h¡Ÿ& _Zwî` hmoH$a Vmo ~VmAmo?
213
426 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 265 427

CÎma …• _Zwî`n`m©` _| `WmW© {Z{_Îm {_bZo na ^r Omo AmË_m H$s


lÕm Zht H$aVm, dh _yI© h¡Ÿ& Omo Ord AnZr AmË_m H$m `WmW© lÕmZ àdMZgma JmWm 265
Zht H$aVm, dh {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& AmË_lÕm go {dnarV lÕm H$m gånyU©
ì`dhma _Zwî` ì`dhma h¡ VWm Omo Ord AmË_lÕmZnyd©H$ AnZo kmZ- A~, Omo lm_Ê` go g_mZ h¡, CZH$m AZw_moXZ (AmXa) Z H$aZodmbo
Mm[aÌ H$mo àJQ> H$aVm h¡, CgH$m g_ñV ì`dhma AmË_ì`dhma h¡Ÿ& H$m {dZme ~VbmVo h¢ …•
AmË_m H$m kmZ H$a gH|$ Eogm _Zwî`^d, O¡ZY_©, gƒo {Z{_Îm àmá AddX{X gmgUËW§ g_U§ {XÆ>m nXmogXmo Omo {hŸ&
hmoZo na ^r Omo Ord _Zwî`n`m©` H$s Ñ{ï> N>mo‹S>H$a AmË_m H$s Ñ{ï> Zht {H$[a`mgw UmUw_ÊU{X hd{X {h gmo UÆ>Mm[aÎmmo&&265&&
H$aVm h¡, dh _yI© h¡Ÿ& ( h[aJrV )
Omo Ord gƒo {Z{_Îm Am¡a AnZo kmZ H$m CKm‹S> {_bZo na ^r ~mha Omo l_UOZ H$mo XoIH$a {dÛof go dV©Z H$a|Ÿ&
_| ^Q>H$Vm h¡, AnZo AmË_ñd^md H$m {ZU©` Zht H$aVm, dh _yI© h¡Ÿ& AndmX CZH$m H$a| Vmo Mm[aÌ CZH$m Zï> hmoŸ&&265&&
g§gma _| a{V H$aZodmbm Eogm Ord _Zwî`n`m©` nmH$a ^r AmË_m H$mo àmá AÝd`mW© …• [ `… {h ] Omo [ emgZñW§ l_U§ ] emgZñW ({OZXod
Zht H$aVm Am¡a Mma J{V _| n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ& Ho$ emgZ _| pñWV) l_U H$mo [ Ñï²>dm ] XoIH$a [ àÛofV… ] Ûof go
· [ AndX{V ] CgH$m AndmX H$aVm h¡ Am¡a [ {H«$`mgw Z AZw_Ý`Vo ]
(gËH$mam{X) {H«$`mAm| Ho$ H$aZo _| AZw_V (àgÞ) Zht h¡ [ g… Zï>Mm[aÌ…
{OgZo amJ H$s é{M N>mo‹S>r Am¡a ñd^md H$s é{M H$s, Cgo {h ^d{V ] CgH$m Mm[aÌ Zï> hmoVm h¡Ÿ&
ñd^md H$s àm{á Z hmo • Eogm hmoVm hr Zht h¡Ÿ& Omo ñdê$n àmá Z Q>rH$m …• Omo l_U Ûof Ho$ H$maU emgZñW l_U H$m ^r AndmX
hþAm hmo Vmo `h g_PZm Mm{hE {H$ A^r ñd^md H$s Va\$ Ho$ H$aVm h¡ Am¡a (CgHo$ à{V gËH$mam{X) {H«$`m`| H$aZo _| AZw_V Zht h¡,
nwéfmW© _| Hw$N> H$_r h¡, Ìw{Q> h¡Ÿ& hm±, nadñVw Ho$ à`ËZ _| • nwéfmW© dh l_U Ûof go H$fm{`V1 hmoZo go CgH$m Mm[aÌ Zï> hmo OmVm h¡Ÿ&
_| nadñVw H$s àm{á Z hmo Vmo H$moB© AmíM`© Zht, Š`m|{H$ na _| Vmo JmWm 265 na àdMZ
nwéfmW© MbVm hr Zht h¡; naÝVw ñdê$n _| nwéfmW©nyd©H$ AZw^d · Omo _w{ZamO AÝ` _w{Z`m| H$m AmXa Zht H$aVo; Ûof H$aVo h¢, CZH$m
Mm[aÌ Zï> h¡Ÿ&
H$m Aä`mg H$ao Vmo CgH$s àm{á Adí` hmoVr hr h¡Ÿ& AmË_m _|
Omo ^md{b§Jr _w{ZamO AÝ` ^mdqbJr _w{ZamO Ho$ à{V AneãX
dr`© Zm_ H$m JwU h¡, CgH$m H$m`© ñdê$n H$s hr aMZm H$aZm h¡Ÿ&
~mobVo h¢, Ûof H$aVo h¢, do _w{Z Mm[aÌ go ^«ï> h¢Ÿ& ñd`§ Xmof`wº$ hmoZona
BgH$maU A§V_w©I hmoH$a AmË_m _| nwéfmW© H$aZo na ñdê$n H$s ^r Omo Xmof H$mo Xmofê$n ñdrH$ma Zht H$aVo, do lÕm go ^«ï> h¢Ÿ&
aMZm {Z_©b hmoVr hr h¡, Bg_| qH${MV² ^r g§Xoh Zht H$aZmŸ& `hm± dóg{hV AWdm Ðì`qbJr _w{Z`m| H$s ~mV Zht; A{nVw
• àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-196 1. H$fm{`V = H«$moY_mZm{XH$ H$fm` dmbo; a§{JV; {dH$marŸ&

214
428 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 265 429
gd©kXod Ûmam H${WV ñd-ñdê$n H$s AÝVa lÕm H$aHo$ {OÝhm|Zo Mm[aÌ AÝ` ^mdqbJr _w{Z Ho$ à{V AmXa-gËH$ma Zht h¡, dh Ûof _| aMm-
àJQ> {H$`m h¡ • Eogo ^mdqbJr g§Vm| H$s ~mV h¡Ÿ& ^mdqbJr _w{ZamOm| Ho$ nMm h¡, Cgo Mm[aÌ Zht hmo gH$VmŸ&
à{V H$moB© B©î`m©^md H$ao Vmo Mm[aÌ _| Xmof AmVm h¡Ÿ& ñd`§ H$s H$_Omoarde Omo Ûof hþAm Cgo Xmof Z _mZH$a JwU _mZo Vmo
{H$gr _w{Z Ho$ kmZ H$m CKm‹S> H$_ hmo, Ad{YkmZ, _Z…n`©`kmZ lÕm ^r pñWa Zht ahVr; nm_aVm Am OmVr h¡Ÿ& _oar à^wVm _| Eogr
Zht hmo VWm _{VkmZ-lwVkmZ H$m ^r H$_ CKm‹S> hmoŸ& Ðì`dMZ _| nm_aVm Zht h¡; Š`m|{H$ nm_aVm AmZona drVamJr g_Vm Zht ahVrŸ&
{Z{_Îm^yV ^mddMZ Zht hmo Vmo _w{ZamO H$mo jmo^ Zht hmoVm; Š`m|{H$ AV: drVamJVm H$m {dMma H$aHo$ nwéfmW© Ûmam ñdê$nbrZVm H$aZm
Ho$dbkmZ àJQ> H$aZo H$m _yb ñd`§ Ho$ hmW _| h¡, {Ogo J«hUH$a Ho$dbkmZ Mm{hEŸ&
àJQ> {H$`m OmVm h¡Ÿ& `hm± MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡Ÿ& _w{ZamO ^yb H$a| Vmo CZHo$
{OgàH$ma H$moB© amÁ` H$m n¡gm byQ>H$a bo Omdo, {H$ÝVw amÁ` ñd`§ Mm[aÌ _| H$_Omoar AmVr h¡Ÿ& BgàH$ma gmYH$Xem H$m `WmW© kmZ
Ho$ hmW _| hmo Vmo nwZ… H$_mB© H$a gH$Vo h¢, CgràH$ma {H$gr _w{ZamO H$mo H$am`m h¡Ÿ& `hr drVamJ_mJ© h¡Ÿ& drVamJ Ho$ _mJ© _| a§M_mÌ ^r Xmof Zht
_{V-lwVkmZ H$m CKm‹S> H$_ hmo, Ad{YkmZ, _Z…n`©`kmZ Zht hmo Vmo hmoVmŸ&
Mb gH$Vm h¡Ÿ& M¡VÝ`ñd^md hmW _| hmoZona do AÝV_w©hÿV© _mÌ _| hr ·
ewŠbÜ`mZ àJQ> H$a Ho$dbkmZ àmá H$a gH$Vo h¢Ÿ&
AV… _w{ZamO Ho$ kmZ H$m CKm‹S> H$_ `m A{YH$ hmo, ~mø _| CZH$s ^mB©! Eogm Omo `h _Zwî` ^d Am¡a CÎm_ Adga {_bm h¡,
à{Vð>m A{YH$ hmo `m H$_ hmo, ^mdqbJr _w{Z EH$ hr Om{V Ho$ hmoVo h¢Ÿ&
Bg_| `{X AmË_m H$s ~mV, Y_© àJQ> H$aZo H$s ~mV Zht g_Pr Vmo
{OgàH$ma _mbm _| _moVr EH$ Ho$ nrN>o EH$ hmoVo h¢, CgràH$ma
{\$a H$~ g_PoJm? Am¡a Voar Š`m J{V hmoJr? O~ `h ^d g_má
Ho$dbkmZ J«hU H$aZo Am`o hþE ^mdqbJr _w{Z EH$ Ho$ nrN>o EH$ hmoVo
h¢, {H$ÝVw Ho$dbkmZ J«hU H$aZo Ho$ {b`o EH$ ^mdqbJr _w{Z, AÝ` hmo Om`oJm, V~ Vy H$hm± Om`oJm? Oam BgH$m ^r Vmo J§^raVm go
^mdqbJr _w{Z H$s amh Zht XoIVoŸ& do Ho$dbkmZ boZo Ho$ {bE gX¡d {dMma H$aŸ& `h {dZmerH$ Xoh Voar Zht h¡Ÿ& Vy Vmo A{dZmer VÎd
VËna ahVo h¢Ÿ& h¡Ÿ& `{X VyZo AnZo H$mo Zht OmZm Am¡a amJ _| hr Voar é{M ahr Vmo
dV©_mZ Ho$ Zm_Ymar _w{Z, _w{Z Ho$ `WmW© ñdê$n H$mo bOmVo h¢Ÿ& ZaH$-{ZJmoX _| aI‹S>Vm hþAm AZÝVH$mb VH$ {_Ï`mËd Xem _|
EH$ _w{ZamO Ohm± dh R>hao hm| Cg ñWmZ _| AÝ` _w{Z H$mo AmZo Zht XoVoŸ& AZÝV AmHw$bVm _| hr ahZm n‹S>oJm, Š`m|{H$ amJ H$s é{M d
O_rZ Am{X Ho$ _m{bH$ hmo OmVo h¢Ÿ& Aao ! `hm± Vmo ì`dhma ñdê$n H$m {_Ï`mËd H$m \$b hr Eogm h¡, Bg_| H$moB© H$a hr Š`m gH$Vm h¡?
^r {R>>H$mZm Zht h¡Ÿ& CÝh| AnZo ñdê$n _| brZ ahH$a em§{V aIZm • àdMZaËZmH$a ^mJ-6, n¥ð>-200
Mm{hE, {H$gr Ho$ à{V Ûof Zht H$aZm Mm{h`oŸ& {Og ^mdqbJr _w{Z H$mo
215
422 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 266 431
H$amZm Mmho Vmo CÝh| Mm[aÌ Zht hmoVmŸ&
àdMZgma JmWm 266 AmË_m ewÕ h¡ Eogr Ðì`Ñ{ï>nyd©H$ à{V-g_` H$s n`m©` H$m {ddoH$
A~, Omo lm_Ê` _| A{YH$ hmo CgHo$ à{V O¡go {H$ dh lm_Ê` _| _w{ZamOm| H$mo hmoVm h¡Ÿ& {ddoH$ Zht aIo Vmo do Mm[aÌ^«ï> h¢ VWm gd©Wm
hrZ (AnZo go _w{ZnZo _| ZrMm) hmo Eogm AmMaU H$aZodmbo H$m {dZme {ddoH$ go ^«ï> hm| Vmo Xe©Z go ^r ^«ï> hmo OmVo h¢Ÿ&
~VbmVo h¢ …• AÝ` A{YH$ JwU`wº$ _w{ZamOm| H$s Anojm AnZr {Z_©bVm H$_
JwUXmo{YJñg {dU`§ n{S>ÀN>Jmo Omo {d hmo{_ g_Umo {ÎmŸ& hmoZo na ^r ""_¢ _w{Z hÿ±'' Eogo Ah§H$ma H$s BÀN>m H$aHo$ Omo ñd`§ Ho$
hmoÁO§ JwUmYamo O{X gmo hmo{X AU§Vg§gmar&&266&& {dZ`m{X H$s BÀN>m H$aVm h¡, Cgo AnZo ^y{_H$m Ed§ n`m©` H$m {ddoH$
( h[aJrV ) Zht h¡, AV… dh Mm[aÌ^«ï> h¡ VWm do _w{ZamO AnZo gd©Wm {ddoH$ H$mo
ñd`§ JwU go hrZ hm| na Omo JwUm| go A{YH$ hm|Ÿ& hr ^yb OmE Vmo Xe©Z go ^r ^«ï> h¢Ÿ& AZ§Vg§gmar h¢Ÿ&
Mmho CZgo Z_Z Vmo {\$a AZ§Vg§gmar h¢ doŸ&&266&& · g^r H$mo g_mZ _mZZm `h g_XeunZm Zht, A{nVw àJQ> n`m©` Ho$
AÝd`mW© …• [ `… ] Omo l_U [ `{X JwUmYa… ^dZ² ] JwUm| _| hrZ à{V {ddoH$ H$m Zm_ g_XeunZm h¡Ÿ&
hmoZona ^r [ A{n l_U… ^dm{_ ] "_¢ ^r l_U hÿ±' [ B{V ] Eogm `hm±, H$moB© H$hVm h¡ {H$ h_| g^r Ho$ gmW g_mZ^md aIZm Mm{hEŸ&
_mZH$a AWm©V² Jd© H$aHo$ [ JwUV… A{YH$ñ` ] JwUm| _| A{YH$ (Eogo Aao ^mB© ! Omo dñVwñdê$n hmo dh g_PZm Mm{hEŸ& nwÊ` AWdm {Z{_Îm
l_U) Ho$ nmg go [ {dZ`§ àË`ofH$… ] {dZ` (H$admZm) MmhVm h¡ go Y_© _mZZodmbo Ho$ à{V g_mZ^md aIZm Vmo {_Ï`mÑ{ï>nZm h¡Ÿ&
[ g… ] dh [ AZ§Vg§gmar ^d{V ] AZ§Vg§gmar hmoVm h¡Ÿ& {dnarV _mÝ`Vm`wŠV Ordm| Ho$ à{V AmXa Am¡a Ûof H$m ^md N>moS>H$a
Q>rH$m …• Omo l_U ñd`§ OKÝ` JwUm|dmbm hmoZo na ^r "_¢ ^r l_U Omo _Ü`ñW^md aIVo h¢, do nwéf n`m©` _| gd©kXem H$mo àmá H$aVo h¢, do
hÿ±' Eogo Jd© Ho$ H$maU Xygao A{YH$ JwUdmbm| (l_Um|) go {dZ` H$s hr nyÁ` ~ZVo h¢Ÿ&
BÀN>m H$aVm h¡, dh lm_Ê` Ho$ Jd© Ho$ de go H$Xm{MV² AZÝVg§gmar ^r O~VH$ gd©knZm n`m©` _| àJQ> Zht hmoVm V~VH$ nyÁ`Vm Zht
hmoVm h¡Ÿ& AmVrŸ& e{º$ê$n go g^r g_mZ h¢Ÿ& {ZJmoX, EHo$pÝÐ`, {ÛpÝÐ` g^r
JmWm 266 na àdMZ Ord {gÕg_mZ h¢Ÿ& BZ_| {Og Ord H$s n`m©` AmJo ~‹T>H$a ì`º$ê$n go
· Omo _w{ZamO AnZo go A{YH$ JwUdmbo _w{Z`m| go {dZ` H$s BÀN>m àJQ> hmoVr h¡, CZ Ordm| H$m AmXa hmoVm h¡, AÝ` Ordm| H$m ZhtŸ&
aIVo h¡, dh AZ§Vg§gmar h¡Ÿ& {ZJmo{X`m AWdm nÄMopÝÐ` Ord H$mo H$moB© Hw$N> Zht H$aVmŸ& Hw$Xod
`h MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡Ÿ& AmË_m H$s Ñ{ï> ewÕñd^md na Am¡a gwXod, Hw$Jwé-gwJwé, nmÌ-AnmÌ, gÁOZ-XwO©Z Am{X g_ñV ^oXm|
h¡Ÿ& ñdê$nbrZVmê$n Mm[aÌXem hmoZo na JwUñWmZ `mo½` ^y{_H$m Ho$ H$mo amJ-Ûof go a{hV hmoH$a `WmdV² OmZZo H$m Zm_ g_X{e©Vm h¡ VWm
AZwgma CÝh| `mo½` {dZ`m{X ^r _w{ZXem _| dV©Vo h¢; {H$ÝVw `{X H$moB© BZ dñVwAm| H$mo ^oXê$n _mZZm g_X{e©nZm Z hmoH$a {_Ï`m^«mpÝVnZm h¡Ÿ&
_w{ZamO ^y{_H$m H$m ^mZ Z H$aHo$ AÝ` _w{ZamOm| Ho$ à{V {dZ`^md _mVm Am¡a nËZr XmoZm| Zmar Om{V hr h¢, {\$a ^r XmoZm| Ho$ à{V
Zht H$a| AWdm AnZo go A{YH$ JwU`wº$ _w{ZamOm| go ñd`§ {dZ` {ddoH$ aIZm Mm{h`oŸ& amoQ>r Am¡a A^ú`m{X nXmW© XmoZm| hr nwX²>Jb
216
432 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 266 433
na_mUw Ho$ ñH$ÝY h¢, {\$a ^r Y_u Ord H$m bj amoQ>r na hmoVm h¡,
A^ú` nXmWm] na Zht; Š`m|{H$ XmoZm| H$s dV©_mZ n`m©` _| \o$a h¡, AV… àdMZgma JmWm 267
n`m©` H$m ^r {ddoH$ aIZm Mm{hEŸ& A~, Omo l_U lm_Ê`go A{YH$ hm| dh, Omo AnZogo hrZ l_U Ho$
Omo _w{ZamO A{YH$ Jd© H$aVo h¢ Am¡a A{YH$ {Z_©bVm`wº$ _w{Z`m| à{V g_mZ O¡gm (AnZo ~am~ar dmbo O¡gm) AmMaU H$a| Vmo CZH$m
go AnZo {dZ` Am{X H$s ^mdZm H$aVo h¢, CÝh| dñVwñd^md Ed§ Y_m©Ë_m {dZme ~VbmVo h¢ …•
Ordm| Ho$ à{V AZmXa h¡Ÿ& do Ord emóm| H$m AÜ``Z H$aVo hm|, d«V- A{YJJwUm gm_ÊUo dÅ>{§ V JwUmYaoqh {H$[a`mgwŸ&
Vnm{X H$m nmbZ H$aVo hm| {\$a ^r AZ§Vg§gmar h¢Ÿ& O{X Vo {^ÀNw>dOwÎmm hd§{V nã^Æ>Mm[aÎmm&&267&&
Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© Xod Vmo EH$X_ H$S>H$ gË` ~mV H$hVo h¢Ÿ& do _w{ZnZo ( h[aJrV )
H$m ñdê$n ñnï> H$aVo hþE H$hVo h¡ {H$ Mm[aÌXem _| dó H$m amJ Zht Omo ñd`§ JwUdmZ hm| na hrZ H$mo d§XZ H$a|Ÿ&
hmoZm Mm{hEŸ& dóm{X H$m amJ aIH$a H$moB© _w{ZnZm _mZo Vmo {ZJmoX _| ÑJ_moh _| Cn`wº$ do Mm[aÌ go ^r ^«ï> h¢Ÿ&&267&&
Om`oJmŸ& Omo Ord n`m©` H$m {ddoH$ Zht aIVm, Jd© H$aVm h¡, A{YH$ AÝd`mW© …• [ `{X lm_Ê`o A{YH$JwUm… ] Omo lm_Ê` _| A{YH$
JwU`wº$ _w{Z`m| go AnZm AmXa MmhVm h¡, Cgo Z_«Vm Zht h¡, n`m©` H$m JwUdmbo h¢, VWm{n [ JwUmYa¡… ] hrZJwUdmbm| Ho$ à{V [ {H«$`mgw ]
{ddoH$ Zht h¡, dh Vmo AZ§V g§gmar h¡Ÿ& (d§XZm{X) {H«$`mAm| _| [ dV©ÝVo ] dV©Vo h¢, [ Vo ] do [ {_Ï`mon`wŠVm… ]
`hm± _w{ZamO H$s _w»`Vm go ~mV H$s h¡, {H$ÝVw `h ñdê$n g_{H$Vr {_Ï`m Cn`wº$ hmoVo hþE [ à^«ï>Mm[aÌm… ^dpÝV ] Mm[aÌ go ^«ï> hmoVo h¢Ÿ&
na ^r bmJy hmoVm h¡Ÿ& do gå`ŠËdr Ord ^r AnZo go A{YH$ JwU`wŠV Q>rH$m …• Omo ñd`§ A{YH$ JwUdmbo hmoZona ^r AÝ` hrZJwUdmbm|
_w{Z`m| go {dZ` MmhVo h¢ Vmo AZ§Vg§gmar h¢Ÿ& (l_Um|) Ho$ à{V (d§XZm{X) {H«$`mAm| _| dV©Vo h¢, do _moh Ho$ H$maU
àíZ …• h_ AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod H$mo _mZ| AWdm AÝ`_V Ho$ Agå`H²$ Cn`wº$ hmoVo hþE ({_Ï`m^mdm| _| `wº$ hmoVo hþE) Mm[aÌ go ^«ï>
kmZr {dÛmZm| H$mo _mZ| ? hmoVo h¢Ÿ&
CÎma …• Aao ^mB© ! gd©k go {dnarV {OVZo ^r _V h¢, do g~ EH$m§V JmWm 267 na àdMZ
Hy$Q>ñW h¡Ÿ& Ðì` Ho$ n[adV©Z H$mo ñdrH$ma Z H$a|, dh EH$m§V _mÝ`Vmdmbm · ~mø doe AWdm Ë`mJ H$mo XoIH$a {Og {H$gr H$s {dZ` H$a| • dh
{_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& `hm± CgH$s ~mV Zht h¢; Š`m|{H$ EH$m§V _mÝ`Vm H$mo Ord {dZ` {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ&
_mZZodmbm gd©k_V H$mo _mZZodmbm Zht hmo gH$VmŸ& EH$ amOm Ho$e[a`m dóm| go `wŠV H$moB© ^r ì`{º$ {XImB© Xod| Vmo
`hm± Vmo gƒo Xod-emó-Jwé H$mo _mZZodmbo ^mdqbJr _w{Z ñd- CgHo$ n¡a n‹S>Vm WmŸ& Cgo {H$gr Zo AkmZVmde H$h {X`m Wm {H$ Ho$e[a`m
ñdê$n H$mo ^ybH$a ñd`§ H$s Jd©nwï>r H$a| Vmo dh AZ§Vg§gmar h¡, `h dó `wŠV gmYwAm| Ho$ n¡a n‹S>Zm Mm{hE Vmo amÁ` H$m H$ë`mU hmoJmŸ&
ñnï> {H$`m h¡Ÿ& EH$~ma H$moB© ^Jdm dóYmar gmYw JYo na ~¡R>H$a Om ahm Wm, Cgo
· XoIH$a `h amOm AnZo hmWr go ZrMo CVaH$a CgHo$ n¡a n‹S>Vm h¡, V~
H$moB© gÁOZ ì`{º$ amOm go H$hVm h¡ {H$ ho amOZ² ! Ho$g[a`m dó H$moB©
217
434 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 268 435
gmYw H$m bjU Zht h¡Ÿ& `h gmYw T>m|Jr h¡, Bg{b`o Bgo JYo na ~¡R>m`m
J`m h¡Ÿ& àdMZgma JmWm 268
{OgàH$ma Am_ Am¡a IOya XmoZm| hr Ho$ d¥j hmoVo h¢Ÿ& Am_d¥j Ho$ A~, AgËg§J {ZfoÜ` h¡ • Eogm ~VbmVo h¢ …•
ZrMo ì`{º$ H$mo N>m`m {_bVr h¡, IOyad¥j Ho$ ZrMo ZhtŸ& CgràH$ma {UpÀN>XgwÎmËWnXmo g{_XH$gmAmo Vdmo{YJmo Mm{dŸ&
~mø Zm__mÌ go H$moB© gmYw Zm_ YmaU H$a| Vmo dh gmYw Zht hmo gH$VmŸ& bmo{JJOUg§g½J§ U M`{X O{X g§OXmo U hdo{X&&268&&
CgHo$ Aml` _| Ord H$mo `WmW© kmZ àmá Zht hmoVmŸ& ( h[aJrV )
Omo Ord ~møË`mJ XoIH$a Mmho {Ogo Z_Z H$ao Vmo dh kmZr Zht; gyÌmW©{dX {OVH$fm`r Aa Vnñdr h¢ {H$ÝVw `{XŸ&
A{nVw {dZ` {_Ï`mÑ{ï> h¡Ÿ& bm¡{H$H$OZm| H$s g§J{V Z VOo Vmo g§`V ZhtŸ&&268&&
· Omo _w{ZamO AnZo go hrZ _w{ZamO H$m AmXa-gËH$ma H$aVo h¢, do AÝd`mW© …• [ {ZpíMVgyÌmW©nX… ] {OgZo gyÌm| Am¡a AWm] Ho$ nX
Mm[aÌ go ^«ï> h¢Ÿ& H$mo • A{Yð>mZ H$mo (AWm©V² kmV¥VÎd H$mo) {ZpíMV {H$`m h¡,
Omo _w{ZamO A{YH$ JwU`wº$ hmoZo na ^r AnZo go hrZ _w{Z`m| H$m [ g{_VH$fm`… ] {OgZo H$fm`m| H$m e_Z {H$`m h¡, [ M ] Am¡a
AmXa-gËH$mam{X H$aVo h¢, do {ZOñdê$n H$s gmdYmZr go MyH$ OmVo h¢Ÿ& [ Vnmo@{YH$… A{n ] Omo A{YH$ VndmZ² h¡ • Eogm Ord ^r [ `{X ]
n`m©` H$m {ddoH$ ^ybH$a {_Ï`m^md _| Ow‹S>Vo h¢ Am¡a Mm[aÌ go ^«ï> `{X [ bm¡{H$H$OZg§gJ© ] bm¡{H$H$OZm| Ho$ g§gJ© H$mo [ Z Ë`O{V ] Zht
hmoVo h¢Ÿ& N>mo‹S>Vm, [ g§`V… Z ^d{V ] Vmo dh g§`V Zht h¡ (AWm©V² Ag§`V hmo
AÝ` _Vmdb§~r bmoJ Ë`mJr hmoH$a gmYw Zm_ YmaU H$aVo h¢ AWdm OmVm h¡)Ÿ&
dóg{hV _w{ZnZm _mZVo h¢, CZH$s `hm± ~mV Zht h¡Ÿ& CZHo$ AmXa^md Q>rH$m …• (1) {díd Ho$ dmMH$, "gV²' bjUdmZ² Eogm Omo eãX~«÷
H$s ~mV Zht h¡Ÿ& `hm±, Vmo `WmOmV ^mdqbJr _w{Z`m| H$s ~mV h¡Ÿ& Am¡a Cg eãX~«÷ Ho$ dmÀ` "gV²' bjUdmbm Eogm Omo gånyU© {díd
A{YH$ JwUdmbo _w{ZamOm| H$mo AnZo go H$_ JwUdmbo _w{ZamOm| H$s CZ XmoZm| Ho$ ko`mH$ma AnZo _| `wJnV² J«§W OmZo go (kmV¥VÎd _| EH$ hr
d§XZm{X Zht H$aZm Mm{hEŸ, VWm{n H$moB© Ord _moh Ho$ der^yV hmoH$a gmW kmV hmoZo go) CZ XmoZm| H$m A{Yð>mZ^yV1 Eogm "gV²' bjUdmbo
{ZåZXemdmbo H$mo àgÞ H$aZo Ho$ {bE dÝXZm{X H$a| Vmo dh Mm[aÌ go kmV¥Ëd H$m {ZíM` {H$`m hmoZo go "{OgZo gyÌm| Am¡a AWm] Ho$ nX H$mo
^«ï> h¡Ÿ& · (A{Yð>mZ H$mo) {ZpíMV {H$`m h¡ Eogm' hmo, (2) {ZénamJ Cn`moJ Ho$
Ü`mZ aho gVr n`m©` go N>o‹S>-N>m‹S> H$aZo AWm©V² Cgo ~XbZo H$maU "{OgZo H$fm`m| H$mo e{_V {H$`m h¡ Eogm' hmo, Am¡a (3) {ZîH§$n
H$s d¥{Îmdmbo Anam{Y`m| H$mo ^r CgH$m XÊS> ^moJZm hmoJm, Cn`moJ H$m ~hþe…2 Aä`mg H$aZo go "A{YH$ Vndmbm' hmo • BgàH$ma
(BZ VrZ H$maUm| go) Omo Ord ^br^m±{V g§`V hmo, dh ^r bm¡{H$H$
AZ§VH$mb VH$ g§gma _| ^«_U H$aZm hmoJmŸ& n`m©` Ho$ gV² H$m
1. kmV¥VÎd ñd^md eãX~«÷ H$mo Am¡a CgHo$ dmÀ`ê$n {díd H$mo `wJnX²> OmZZo H$m h¡,
An_mZ H$aZo Ho$ Bg _hmnmn ({_Ï`mËd) go do ~M gH|$JoŸ& Bg{b`o Cg Anojm kmV¥VÎd H$mo eãX~«÷ H$m VWm {díd H$m A{Yð>mZ-AmYma H$hm
• H«$_~Õn`m©`, n¥ð>-38 J`m h¡Ÿ& g§`V Ord H$mo Eogo kmV¥VÎd H$m {ZíM` hmoVm h¡Ÿ&
2. ~hþYm = (1) ~hþV; Iy~ (2) ~ma§~maŸ&
218
436 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 268 437
(OZm| Ho$) g§J go Ag§`V hr hmoVm h¡, Š`m|{H$ A{¾ H$s g§J{V _| aho hþE Ord Yrao-Yrao H$h|Jo {H$ H§$X_yb ImZo _| ^r Š`m ~mYm h¡? BgàH$ma do
nmZr H$s ^m±{V Cgo {dH$ma Adí`§^mdr h¡Ÿ& Bg{b`o bm¡{H$H$ g§J gd©Wm Ord Yrao-Yrao {ZåZ ^y{_H$m _| Mbo OmVo h¢Ÿ&
{ZfoÜ` hr h¢Ÿ& H$moB© Ord ñdÀN>ÝXr hmoH$a ór Ho$ g§J _| ahH$a ~«÷M`© nmbZ
^mdmW© …• Omo Ord g§`V hmo, AWm©V² (1) {OgZo eãX~«÷ H$mo H$aZm MmhVm h¡Ÿ& Aao ^mB© ! ~«÷M`© H$m nmbZ Zd ~m‹S>mo§nyd©H$ {H$`m
Am¡a CgHo$ dmÀ`ê$n g_ñV nXmWm] H$mo OmZZodmbo kmV¥VÎd H$m {ZU©` OmVm h¡Ÿ& ór Ho$ g§J H$m ^md ^r ZwH$gmZXm`H$ h¡Ÿ& AmOVH$ Ord ~mø
{H$`m hmo, (2) {OgZo H$fm`m| H$mo e{_V {H$`m hmo (3) Am¡a Omo A{YH$ ~«÷M`m©{X nmbZ _| hr AQ>H$m h¡Ÿ& Aao ^mB© ! O~ X`m-XmZm{X Ho$ ^md
VndmZ² hmo, dh Ord ^r bm¡{H$H$OZ Ho$ g§J go Ag§`V hr hmoVm h¡; ^r N>mo‹S>Zo Ho$ {bE H$ho h¢ Vmo ór H$m g§J Š`m h¡ ? `h Vmo N>mo‹S>Zm hr h¡Ÿ&
Š`m|{H$ O¡go A{¾ Ho$ g§J go nmZr _| CîUVmê$n {dH$ma Adí` hmoVm h¡, bm¡{H$H$ _| {OZH$m M[aÌ Iam~ h¡ • Eogo ór-nwéf Ag§Jr H$hbmVo
CgràH$ma bm¡{H$H$OZ Ho$ g§gJ© H$mo Z N>mo‹S>Zodmbo g§`V Ho$ Ag§`VVmê$n h¢Ÿ& Omo _m±g ImVm h¡, Xmê$ nrVm h¡, Hw$Moï>m H$aVm h¡, CZH$m g_mJ_ ^r
{dH$ma Adí` hmoVm h¡Ÿ& Bg{b`o bm¡{H$H$OZm| H$m g§J gd©àH$ma go H$aZo`mo½` Zht h¡Ÿ&
Ë`mÁ` hr h¡Ÿ& H$moB© Ord Xod-emó-Jwé H$s Amkm H$m Cëb§KZ H$a ñdÀN>ÝXr
JmWm 268 na àdMZ dV©Vm h¡Ÿ& Y_© Ho$ Zm_ na kmZ H$m CKm‹S> H$aHo$ H$Xm{MV² CnXoe XoVm
· dñVwñdê$n go {dnarV àê$nUm H$aZodmbo bm¡{H$H$ ñdÀN>ÝXr Ordm| h¡, Vmo ^r CgH$m CnXoe g_PZo`mo½` Zht h¢; Š`m|{H$ dh Ag§Jr h¡,
H$m g_mJ_ Zht H$aZm Mm{hEŸ& AV… g^r àH$ma Ho$ AgËg§J N>mo‹S>Zo Mm{hEŸ&
{OZ _w{ZamOm| Zo drVamJVmnyd©H$ nXmWm] Am¡a ZdVÎdm| H$m `WmW© _w{ZamO emó _| {ZnwU hm|, g§`_r hm| Vmo bm¡{H$H$OZm| Ho$ g§J H$mo
{ZíM` {H$`m h¡, H«$moY-_mZ-_m`m-bmo^m{X Ho$ n[aUm_ KQ>m`o h¢ Am¡a N>mo‹S> XoVo h¢; {H$ÝVw `{X bmo{H$H$OZm| H$m g§J Zht N>mo‹S>| Vmo Ag§`_r
H$hbmVo h¢ • `h ~mV JmWm _| ñnï> H$s h¡ Am¡a Q>rH$m _| _w{ZamO Ho$
Omo _w{ZXem _| A{YH$ h¢, {\$a ^r bm¡{H$H$OZm| Ho$ à{V amJ VWm CZH$m
ñdê$n H$m {dñVma {H$`m h¡Ÿ&
g§gJ© Zht N>mo‹S>Vo, do _w{Z Zht h¢Ÿ&
JmWm 268 H$s Q>rH$m na àdMZ
bm¡{H$H$OZ _w{ZamO H$mo Mm[aÌ go ^«ï> Zht H$aVo, {H$ÝVw bm¡{H$H$ · _w { ZamO emóm| H$m ^md VWm nXmWm] H$m ñdê$n OmZH$a
OZm| H$m g_mJ_ H$aHo$ do ñd`§ AnZm ^mdMm[aÌ Zï> H$aVo h¢Ÿ& nwéf {ZOkmZñd^md _| {Z…e§H$ dV©Vo h¢Ÿ&
à_mU hmo Vmo dMZ ^r àm_m{UH$ hmoVo h¢ AWm©V² nwéf drVamJ Am¡a gd©k eãX~«÷ = ^JdmZ H$s dmUrŸ& {Og_| Mmam| AZw`moJ H$m g_mdoe
hm| Vmo CZHo$ dMZ ^r àm_m{UH$ hmoVo h¢; {H$ÝVw Omo Ord gd©k Am¡a h¡ • Eogm eãX~«÷ {díd H$m dmMH$ h¡Ÿ& OJV² Ho$ g_ñV nXmWm] H$m
drVamJ H$mo Zht _mZVo, CÝh| ì`dhma lÕm ^r Zht dV©VrŸ& g§gma `WmdV² ñdê$n ~VmVm h¡Ÿ& N>hÐì`, CZHo$ Ðì`-JwU-n`m©`, ñd^md,
gwYmaZo H$s ~mV H$ao, dh O¡Z Zht h¢, bm¡{H$H$OZ h¢Ÿ& Eogo bmoJm| Ho$ gmW {d^md, g§`moJ, {Z{_Îm Am{X g_ñV nXmWm] H$mo eãX~«÷ ñnï> H$aVm h¡Ÿ&
Omo g§J H$aVo h¢, do Ord {ZåZ loUr _| AmVo h¢Ÿ& AZ§VmZ§V nXmWm] Ho$ ahñ` H$mo ~VmZodmbr gV²ñdê$nr ^JdmZ
H$moB© H$hVm h¡ {H$ am{Ì _| Wmo‹S>m ImZm Im bod| Vmo Š`m Xmof h¡? do H$s dmUr eãX~«÷ h¡Ÿ& dh dmUr {OZ nXmWm] H$mo ~VmVr h¡, do gmao
219
438 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 268 439
nXmW© ^r gV² bjU go `wº$ h¡Ÿ& dmUr Am¡a nXmW© XmoZm| H$m hr ñdê$n `hm± ^mdqbJr _w{Z`m| H$s ~mV h¡, {H$ÝVw Omo _w{ZamO bm¡[H$H$OZm|
kmZ _| OmZZo _| AmVm h¡Ÿ& H$m g§J H$aVo h¢, CZH$mo g§`_ Zht dV©VmŸ&
^mdqbJr _w{Z H$mo ^JdmZ H$s dmUr AWdm ^JdmZ Ho$ Ûmam H$ho (1) {OZH$m bm¡{H$H$ AmMaU ^r qZÚ h¡Ÿ& `mo½` AmMaU H$m
hþE AmJ_ Ho$ ^md VWm nXmWm] H$m kmZ hmoZm Mm{hEŸ& _¢ ñd`§ km`H$ewÕ {R>H$mZm Zht h¡Ÿ& bm¡{H$H$ _| ~‹S>m H$hbmZo Ho$ {bE `{X {H$gr H$m ^r
hÿ± • Eogr Ñ{ï> go gyÌ, eãX VWm nXmWm] H$m kmZ EH$gmW hmoVm h¡Ÿ& g§J H$aVo h¢ Vmo dh AgËg§Jr h¡Ÿ&
_w{ZamO H$mo ^mZ h¡ {H$ _oam kmZ _oao AmYma go h¡, emó AWdm ko`m| Ho$ (2) gd©k Ho$ A{V[aŠV amJr Xod, Hw$emó Am¡a Hw$Jwê$Am| H$m Omo
AmYma go ZhtŸ& gyÌ Ho$ nX Am¡a nXm| H$m `WmW© {ZíM` H$aZodmbm _¢ g§J H$a|, dh AgËg§Jr h¡Ÿ& {H$VZo hr bmoJ OJV H$s CËn{Îm H$m H$Îmm©
ñd`§ hÿ±Ÿ& _oar AmË_m _| CZ eãXm| (emóm| H$m ^md) VWm ko`m| H$mo OmZZo ~«÷m H$mo _mZVo h¢, {dîUw H$mo nmbZH$Îmm© Am¡a _hoe H$mo Zme H$aZodmbm
H$s VmH$V h¡Ÿ& EH$ g_` _| VrZH$mb Am¡a VrZbmoH$dVu nXmWm] H$mo _mZVo h¢, {H$ÝVw `h ~mV {_Ï`m h¡Ÿ&
OmZZo H$s _wP_| e{º$ h¡Ÿ& _¢ ñd`§ {ÌH$mb km`H$ñd^mdr hÿ± • Eogm `h VrZm| H$moB© ì`{º$ Zht h¢Ÿ& AnZr g¥{ï> Am¡a n`m©` H$m H$Îmm©
_w{ZamOm| H$mo `WmW© {ZíM` dV©Vm h¡Ÿ& _oam kmZ _oar AmË_m Ho$ AmYma AmË_m ñd`§ h¡Ÿ& nyd©n`m©` H$m Zme H$aZodmbm, ZdrZn`m©` H$mo CËnÞ
go h¡; emó-eãX AWdm nXmWm] Ho$ AmYma go ZhtŸ& BgàH$ma _w{ZamO H$aZodmbm VWm Y«wdê$n go ñd^md H$mo {Q>H$m`o aIZodmbm AmË_m ñd`§
{ZO gd©kñd^md _| {Z:e§H$ dV©Vo h¢Ÿ& h¡Ÿ& dñVw H$m `WmW© ñdê$n Z OmZH$a OJV Ho$ H$Îmm©, ZmeH$ Am¡a
· ewÕmon`moJ _| ~ma§~ma brZVm H$aZodmbo _w{ZamO VnàYmZr h¢Ÿ&
CËn{Îm H$m H$maU {H$gr H$mo _mZZm AgËg§JnZm h¡Ÿ& Eogo Ord H$s
{OZ _w{ZamOm| Zo amJa{hV ewÕmon`moJ Ho$ AmYma go H«$moY-_mZ-
ì`dhma lÕm H$m ^r {R>H$mZm Zht h¡Ÿ&
_m`m-bmo^ H$m Cne_ H$aHo$ dV©_mZ amJ H$s Cnm{Y H$mo Zï> {H$`m h¡,
do _w{Z kmV¥VÎd Ho$ ^mZdmbo h¢Ÿ& ewÕmon`moJ _| ~ma§~ma brZVm H$aZo go gd©k Zo N>hÐì`m| VWm CZHo$ ñdê$n H$m `WmdV² kmZ {H$`m h¡Ÿ&
{ZîH§$n hþE h¢Ÿ& CZH$m Cn`moJ H§${nV Zht hmoVm, ew^mew^^mdm| _| Zht gd©kñdê$n go {déÕ H$hZodmbm, EH$m§V _mÝ`Vm aIZodmbm, bm¡{H$H$
OmVm, AV: do {ZîH§$nmon`moJr H$hbmVo h¢Ÿ& Eogo {ZîH§$nnZo Ho$ H$maU _| qZÚ AmMaU H$aZodmbm Ord Ag§Jr h¡Ÿ& dh Mm[aÌ go ^«ï> h¡, AV…
CZH$m kmZVÎd A{YH$ Cn`moJdmbm hþAm h¡Ÿ& _w{ZamOm| H$mo CŠV Ag§J N>mo‹S>H$a Y_©Ñ{ï> H$aZm Mm{hEŸ&
ho Ordm| ! `hm± MaUmZw`moJ _| A{YH$ Vn {H$go H$hm h¡? àíZ …• EH$Ðì` AÝ` Ðì` H$mo ZwH$gmZ Zht H$aVm, {\$a bm¡{H$H$-
ew^n[aUm_ VWm Cndmg-d«Vm{X H$mo A{YH$ Vn Zht H$hm, A{nVw OZm| H$m g_mJ_ H$aZo _| Š`m hm{Z h¡ ?
ew^mew^^mdm| _| Z OmH$a {ZîH§$nê$n ewÕVm _| Omo ahVm h¡, Cg kmV¥VÎd CÎma …• {gÕmÝV Vmo gX¡d EH$ hr hmoVm h¡Ÿ& Omo _w{ZamO ^«ï> hmoVo h¢,
H$mo A{YH$ Vn hmoVm h¡Ÿ& BgàH$ma Omo _w{ZamO AnZo ewÕmon`moJ _| do bm¡{H$H$OZm| Ho$ g§J go Zht, A{nVw AnZo ^md go ^«ï> hmoVo h¢Ÿ& _w{Z
~ma§~ma brZ hmoVo h¢, do hr A{YH$ Vndmbo h¢Ÿ& hmoH$a ^r `{X bm¡{H$H$OZm| Ho$ g§J H$m ^md H$a| Vmo dh _w{Z Mm[aÌXem
· `{X H$moB© _w{Z bm¡{H$H$-ñdÀN>ÝXr VWm {dnarV _mÝ`Vmdmbm| H$m go À`wV h¡Ÿ&
g§J H$ao Vmo dh Mm[aÌ go ^«ï> h¡Ÿ& dmñVd _| bm¡{H$H$OZm| Ho$ gmW {H$`m hþAm g_mJ_ H$m ^md ^r
220
440 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 268 441
Zï> H$aZo`mo½` h¡Ÿ& MaUmZw`moJ _| {Z{_ÎmmYrZ H$WZ {H$`m OmVm h¡; AmYma go dñVwñdê$n H$m kmZ Zht hmoVm, A{nVw {ZíM`Z` Ûmam
{H$ÝVw CgH$s Anojm g_PZm Mm{hEŸ& dñVwñdê$n H$m kmZ hmoVm h¢Ÿ&
^JdmZ gd©k Ûmam H${WV AZ§VnXmWm] VWm CgH$mo H$hZodmbr {OZ _w{ZamOm| Zo H$fm`m| H$m Cne_ {H$`m h¡Ÿ& AÝVabrZVm Ûmam
dmUr H$m {OÝh| `WmW©kmZ h¡, dh kmV¥VÎd h¡Ÿ& _w{ZamO {ZíM`Z` Ûmam H$fm`m| H$mo emo{fV {H$`m h¡, do _w{ZamO bm¡{H$H$OZm| H$m g§J H$a| Vmo
{ZpíMV H$aVo h¢ {H$ _¢ ñd`§ OmZZodmbm VÎd hÿ± VWm AZ§V ko` OmZZo _| Mm[aÌ go ^«ï> hmoVo h¢Ÿ& Á`mo{Vf, _§Ì-V§Ìm{X `m ñd`§ Ho$ _mZnmofU Ho$
AmZodmbo VÎd h¢Ÿ& {b`o bm¡{H$H$OZm| H$m g§J H$aZm _w{Z`mo½` AmMaU Zht h¡Ÿ& ^m½` O‹S>
ko` VWm dmUr Ho$ H$maU _oam OmZZnZm Zht hmoVm, A{nVw _oam h¡, AmË_m ^mddmZ MoVZ h¡Ÿ&
OmZZnZm _oao ñd`§ Ho$ H$maU h¡ • Eogo `WmW© {ZU©`nyd©H$ _w{ZamOm| Zo ^m½` _| hmoJm Vmo O‹S>nXmWm] H$m g§`moJ {_boJm • Eogo ^m½` na Ñ{ï>
H$fm`_§XVm H$s h¡, kmZmä`mg {H$`m h¡Ÿ& AÝVX©em H$s A{YH$Vm hmoZo Zht H$aZm Mm{h`oŸ& ^m½` H$mo OmZZo H$s BÀN>m Z H$aHo$ ^JdmZ AmË_m
na ^r `{X _w{ZamO bm¡{H$H$OZm| H$m n[aM` H$a| Vmo CZH$mo g§`_nZm H$mo OmZZm Mm{hEŸ& ~«÷Mmar hmoH$a ^r ór H$m g§J H$ao Vmo dh Ord
Zht ahVmŸ& ñdÀN>§Xr h¡, Mm[aÌ go ^«ï> h¡; AV… bm¡{H$H$ Ordm| H$m g§J N>mo‹S>Zm
{OgàH$ma A{¾ Ho$ g§`moJ go nmZr {dH$maê$n CîUVm H$mo àmá Mm{hEŸ& {Z{_Îm Ho$ H$maU Ord ^«ï> Zht hmoVm; {H$ÝVw AnZm ^md ^«ï>
hmoVm h¡, CgràH$ma bm¡{H$H$OZm| Ho$ g§J go _w{ZamO Mm[aÌ^«ï>ê$n {dH$ma H$ao Vmo ñd`§ ^«ï> hmoVm h¡, AV… Aew^^md Am¡a AgËg§J _| àdV©Z H$m
H$mo àmá hmoVo h¢, AV… bm¡{H$H$OZm| Ho$ g§J H$m {ZfoY h¡Ÿ& {ZfoY {H$`m h¡Ÿ& ·
^mdmW© na àdMZ ho ^JdmZ! Vy ñd^md go Vmo AVrpÝÐ` AmZÝXê$n A_¥V go
· VÎd Ho$ lÕmbw Ed§ A{YH$ Vn`wŠV _w{ZamO bm¡{H$H$OZm| H$m g§J ^am AHo$bm A_¥V H$m gmJa h¡; naÝVw naÐì` Ho$ g§`moJ go, naÐì`
H$a| Vmo CÝh| g§`VnZm Zht dV©VmŸ&
H$s Amoa Ho$ PwH$md go CËnÞ `h BpÝÐ`m| H$m gwI Vmo Xw…I H$m-
{OgàH$ma eŠH$a EH$ nXmW© h¡, eŠH$a eãX ^r h¡ Am¡a eŠH$a
H$m kmZ ^r dV©Vm h¡Ÿ& `h VrZm| gV² h¢, {\$a ^r nXmW© _| eãX Zht h¡, Oha H$m ß`mbm h¡Ÿ& AmË_m go {déÕ Omo ew^ {dH$ën CR>Vo h¢, do
eãX _| nXmW© Zht h¡, kmZ _| eãX `m eãX _| kmZ Zht h¡ VWm nXmW© _| ^r Oha h¢ VWm `o ^md R>rH$ h¢ • Eogm hf© H$m ^md ^r Oha h¢Ÿ&
^r kmZ Zht h¡Ÿ& BgàH$ma VrZm| H$m nañna A^md g_PZm Mm{hEŸ& AV… `h Voao R>haZo H$m ahZo H$m ñWmZ Zht h¡, `h Vmo Voao {bE
^JdmZ H$s dmUr eãX~«÷ gV² h¡Ÿ& dmUr {OZ nXmWm] H$m ñdê$n AnX h¡Ÿ& Voam nX Vmo AÝVa _| {damO_mZ ewÕ M¡VÝ` YmVw_` h¢Ÿ&
~VmVr h¡, do nXmW© gV² h¢ VWm dmUr Am¡a nXmW© XmoZm| H$mo kmZ _| dhm± Om, Cg_| {Zdmg H$a! ^mB©, Omo Voam ñdnX h¡, dh {MXmZÝXKZ
YmaUH$aZodmbm kmV¥VËd ^r gV² h¡Ÿ& H$moB© EH$Xygao Ho$ AmYrZ Zht h¡Ÿ& à^w AmË_m ~mha _| AÝ` Ðì` H$s {_bmdQ> {~Zm VWm AÝXa _|
VrZm| bmoH$ Ho$ g_ñV nXmWm] H$mo gd©k Zo àË`j XoIm h¡ Am¡a nwÊ`-nmn ^md Ho$ {dH$ma go a{hV gXm hr ewÕ h¡Ÿ& Eogo Ho$db
CZH$m ñdê$n dmUr Ûmam ñnï> {H$`m h¡Ÿ& Aao ^mB© ! dñVwñdê$n Eogm hr M¡VÝ`-M¡VÝ`_mÌ AnZo A{dZmer {ZO AmË_Ðì` _| {Zdmg H$a!
h¡ Am¡a gmYH$Ord CgH$s àVr{V H$aVo h¡§Ÿ& amJ AWdm {Z{_Îm Ho$ dhr Voam ñdnX h¡Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-6, n¥ð>-207-208
221
442 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 269 443
{Oggo ñd`§ _mZ nwï> hmo, gn©-{~ÀNw> Ho$ {df Xya H$aZo g§~§Yr _§Ì
àdMZgma JmWm 269 grIZm Am{X g~ H$m`© _w{Z`mo½` Zht h¢Ÿ&
gmYw hmoZona ^r amoJ H$m CnMmam{X ~VmdoŸ& `h H$m`© H$amoJo Vmo
A~, "bm¡{H$H$' (OZ) H$m bjU H$hVo h¢ …•
R>rH$ ahoJm Am{X {H«$`m H$m CnXoe Xod| Vmo `o g~ H$m`© bm¡{H$H$ h¢Ÿ&
{U½J§W§ nìdBXmo dÅ>{X O{X E{hJoqh H$å_oqhŸ&
_w{ZamO AnZo ñd-ñd^md _| brZVm Zht H$a gH|$ Vmo ew^^md _| AmVo
gmo bmo{JJmo {Îm ^{UXmo g§O_Vdg§nOwÎmmo {d&&269&& h¢, {H$ÝVw »`m{V-nyOm Am{X Aew^^mdm| _| Ow‹S>| Vmo dh bm¡{H$H$OZ
( h[aJrV ) H$hbmVo h¢, _w{Z ZhtŸ&
{ZJ«©ÝW hmo§ Vn`wº$ g§`_`wº$ hm| na ì`ñV hm|Ÿ&
BhbmoH$ Ho$ ì`dhma _| Vmo Cgo bm¡{H$H$ hr H$hmŸ&&269&& · _w{Z AZoH$ ~ma Y_©à^mdZm hoVw d¡Úemóm{X J«ÝW {bIVo h¢, {H$ÝVw
AÝd`mW© …• [ Z¡JÝ©« Ï`§ àd«{OV… ] Omo (Ord) {ZJ«Ý© Wê$n go Xr{jV CÝh| _mZm{X H$m ^md Zht hmoVmŸ&
hmoZo Ho$ H$maU [ g§`_Vn… g§à`wº$… A{n ] g§`_Vng§`wº$ hmo Cgo ^r, _w{ZamO H$mo AZoH$~ma emgZ à^mdZm AWdm J«ÝWm{X aMZo H$m
[ `{X g… ] `{X dh [ Eo{hH¡$…H$_©{^… dV©Vo ] Eo{hH$ H$m`m] g{hV {dH$ën AmVm h¡Ÿ& {OgàH$ma AmMm`© nyÁ`nmXñdm_r _w{ZamO H$mo
dV©Vm hmo Vmo, [ bm¡{H$H$… B{V ^{UV… ] "bm¡{H$H$' H$hm J`m h¡Ÿ& {dH$ën Am`m Am¡a d¡Úemó H$s aMZm hmo JB©Ÿ& Bg_| AmMm`©Xdo {dH$ën,
Q>rH$m …• na_{ZJ«©ÝWVmê$n àd«Á`m H$s à{Vkm br hmoZo go Omo Ord dmUr `m emó Ho$ H$Îmm© Zht h¢Ÿ& Ðì`-joÌ-H$mb-^md Ho$ AZwgma
g§`_Vn Ho$ ^ma H$mo dhZ H$aVm hmo Cgo ^r, `{X Cg _moh H$s ~hþbVm AZoH$ ~ma {dH$ën AmVo h¢; {H$ÝVw do {dH$ën _mZ-nyOm-»`m{V Ho$ hoVw
Ho$ H$maU ewÕMoVZ ì`dhma H$mo N>mo‹S>H$a {Za§Va _Zwî`ì`dhma Ho$ Ûmam Zht h¢Ÿ& do _w{Z CZ {dH$ënm| _| brZ Zht ahVoŸ& {dH$ën Amd| Vmo Amd|Ÿ&
MŠH$a ImZo go Eo{hH$1 H$_m] go A{Zd¥Îm hmo Vmo, "bm¡{H$H$' H$hm OmVm h¡Ÿ& H$moB© nyN>o H$s `h J«ÝW {H$gZo ~Zm`m? Vmo ghO^mdnyd©H$ H$hVo h¢
JmWm 269 na àdMZ {H$ ho ^mB© ! O‹S> H$s AdñWm O‹S> Ho$ H$maU hþB© h¡Ÿ& h_ CgHo$ H$Vm© Zht
· Omo _w{Z _moh Ho$ der^yV hmoH$a »`m{V, bm^, nyOm, {Z{_Îm, Á`mo{Vf, h¢, AV… `h {gÕ hmoVm h¡ {H$ _w{ZamO H$mo _mZ-»`m{V Am{X {dH$ën
_§Ìm{X _| brZ ahVo h¢, do _w{Z hmoZona ^r gm_mÝ` ì`{º$ h¢Ÿ& Zht h¢, A{nVw Y_© à^mdZm hr EH$_mÌ hoVw h¡Ÿ&
_w{ZamO na_ drVamJrXem H$mo àmá H$aZo H$s à{Vkm boH$a g§`_ `hm± ew^mon`moJ H$m àH$aU h¡Ÿ& _w{ZamO H$mo bm¡{H$H$ H$m`m] _|
Am¡a Vnm{X _| brZ hþ`o h¢, {H$ÝVw Omo _w{ZamO AnZo ewÕ M¡VÝ` ñd^md Ow‹S>H$a Aew^^mdm| _| Zht OmZm Mm{h`o VWm O~ do ewÕ^md _| pñWa Z
Ho$ Aml` go CËnÞ {Z_©bVm H$m Aml` N>mo‹S>H$a, ñdê$n gmdYmZr H$mo hmo gH|$ Vmo CÝh| ew^ _| ahZm Mm{hE `h g_Pm`m h¡Ÿ&
^ybH$a, {Za§Va _Zwî` ì`dhmaê$n nyOm, »`m{V, bm^ Am{X H$m`m] _| · J¥hñW ^r Hw$Xodm{X H$m g§J H$a| Vmo g§gma _| n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ&
brZ ahVo h¢, do _w{Z Z hmoH$a bm¡{H$H$OZ h¢Ÿ& àíZ • earam{X nanXmWm] H$s n`m©` H$m¡Z gwYma gH$Vm h¡?
gm§gm[aH$ H$m`© AWm©V² Á`mo{Vf grIH$a Á`mo{Vfr ~ZZm, _§Ì- CÎma • H$moB© ZhtŸ& Ord _| {dÚ_mZ {_Ï`m^«mpÝVê$n n`m©` H$mo
V§Ì H$mo {gÕ H$aZm, dMZ{g{Õ H$aZm, amOm H$mo _§Ìm{X {gImZm, gmjmV² VrWªH$a Xod ^r gwYma Zht gH$VoŸ& ^JdmZ H$s dmUr g_PH$a
1. Eo{hH$ = bm¡{H$H$Ÿ& `{X Ord gwYa| Vmo dhm± dmUr {Z{_Îm H$hbm`|Ÿ& {OgàH$ma _w{ZamO
222
444 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 269 445
bm¡{H$H$ H$m`m] _| Zht Ow‹S>Vo; CgràH$ma J¥hñWm| H$mo ^r bm¡{H$H$ H$m`m]
_| A{YH$ Zht Ow‹S>Zm Mm{hEŸ& àdMZgma JmWm 270
én`m-n¡gm, XmZm{X, g§gma-n[adma H$s BÀN>m H$a| Vmo Y_© Zht hmo A~, gËg§J {dYo` (H$aZo`mo½`) h¡, Eogm ~VbmVo h¢ …•
gH$VmŸ& Hw$Xodm{X Ord H$mo g§gma ê$nr JS²>‹T>o _| bo OmVo h¢, AV… Ord Våhm g_§ JwUmXmo g_Umo g_U§ JwUqo h dm A{h`§Ÿ&
H$mo CZH$s lÕm Zht H$aZm Mm{hEŸ&
A{Y~gXw Vpåh {Uƒ§ BÀN>{X O{X XwŠIn[a_moŠI§&&270&&
· Ord H$m AmË_m H$s {Z_©bn`m©` Ho$ gmW g§~§Y h¡, {dH$ma AWdm
nanXmWm] Ho$ gmW ZhtŸ&
( h[aJrV )
`{X MmhVo hmo _wº$ hmoZm XwIm| go Vmo OmZ bmoŸ&
{H$VZo hr Ord _mZVo h¢ {H$ A{YH$ én`m-n¡gm hmo Vmo g§gma go JwUm{YH$ `m g_mZ JwU go `wº$ H$s g§J{V H$amoŸ&&270&&
{Zd¥{Îm bo gH$Vo h¢; {H$ÝVw `h _mÝ`Vm {_Ï`m h¡Ÿ& `hm±, AmË_bú_r H$s AÝd`mW© …• [ Vñ_mV² ] (bm¡{H$H$OZ Ho$ g§J go g§`V ^r Ag§`V
àm{á H$s ~mV h¡Ÿ& én`o-n¡go H$s __Vm`wº$ Ord H$mo ~mø nanXmWm] go hmoVm h¡) Bg{b`o [ `{X ] `{X [ l_U… ] l_U [ Xw…In[a_moj_²
__Vm KQ>mZo Ho$ {bE H$hVo h¢Ÿ& EH$ na_mUw VH$ H$mo CnpñWV H$aZo H$s BÀN>{V ] Xw…I go n[a_wº$ hmoZm MmhVm h¡ Vmo dh [ JwUmV²g_§ ] g_mZ
e{º$ Ord _| Zht h¡, {\$a n¡gm Am{X Vmo AZÝV na_mUwAm| H$m ñH§$Y h¡, JwUm|dmbo l_U Ho$ [ dm ] AWdm [ JwU¡… A{YH§$ l_U§ VÌ ] A{YH$
Cgo Ord AnZr `mo½`Vm go H¡$go bm gH$Vm h¡? Aao ^mB© ! `h ~mV JwUm|dmbo l_U Ho$ g§J _| [ {ZË`_² ] gXm [ A{YdñVw ] {Zdmg H$amoŸ&
{_Ï`m h¡Ÿ& Q>rH$m …• AmË_m n[aUm_ñd^mddmbm h¡ Bg{b`o A{¾ Ho$ g§J _|
nyd© nwÊ`moX` Ho$ H$maU n¡gm Am{X {_bVm h¡; {H$ÝVw Ord Cgo àmá aho hþE nmZr H$s ^m±{V (g§`V Ho$ ^r bm¡{H$H$g§J go {dH$ma Adí`§^mdr
Zht H$am gH$VmŸ& n¡go Am{X Ho$ gmW Ord H$m g§~§Y Zht h¡Ÿ& AmË_m _| hmoZo go g§`V ^r) Ag§`V hr hmo OmVm h¡Ÿ& Bg{b`o Xw…I_mojmWu (Xw…Im|
{ÌH$mb nanXmWm] H$m A^md h¡Ÿ& nwÊ`-nmnm{X ^mdm| Ho$ gmW ^r AmË_m go _w{º$ MmhZodmbo) l_U H$mo (1) g_mZ JwUdmbo l_U Ho$ gmW
H$m g§~§Y Zht h¡; Š`m|{H$ `o g_ñV ^md {dH$ma h¢; AmË_m H$m `WmW© AWdm (2) A{YH$ JwUdmbo l_U Ho$ gmW gXm hr {Zdmg H$aZm
ñdê$n Zht h¡Ÿ& Mm{h`oŸ& BgàH$ma Cg l_U Ho$ (1) erVb Ka Ho$ H$moZo _| aIo hþE
_oam AmË_m nanXmW© Am¡a nwÊ`-nmn go a{hV ewÕ h¡ • Eogm Omo erVb nmZr H$s ^m±{V g_mZ JwUdmbo H$s g§J{V go JwUajm hmoVr h¡
{ZU©` H$aVm h¡, dh {Z_©b dV©_mZ n`m©` Ho$ gmW AmË_m H$m _ob Am¡a (2) A{YH$ erVb {h_ (~a\$) Ho$ g§nH©$ _| ahZodmbo erVb
H$aVm h¡Ÿ& Ðì` _| A^oXVm h¡Ÿ& `hr `WmW© g§~§Y h¡, AV… Ordm| H$mo nmZr H$s ^m±{V A{YH$ JwUdmbo Ho$ g§J go JwUd¥{Õ hmoVr h¡Ÿ&
AgËg§J go bj hQ>mZm Mm{hEŸ& JmWm 270 na àdMZ
`hm± _w{ZamOm| H$mo AgËg§J H$m ^md N>mo‹S>H$a ew^mon`moJ _| ahZo · _w{ZamO bm¡{H$H$OZm| Ho$ gmW g§J H$a| Vmo _w{ZnZo go ^«ï> hmoŸ&
H$m CnXoe {X`m J`m h¡; Š`m|{H$ `h ew^mon`moJ A{YH$ma h¡Ÿ& AmË_m n[aUm_ñd^mdr h¡Ÿ& ñd`§ H$m`_ñdê$nr ahH$a AdñWmê$n
· _| n[adV©Z H$aVm h¡Ÿ& AmË_m Hy$Q>ñW hmo Vmo lÕm-kmZ-Mm[aÌ H$s
n`m©` _| n[aU_Z Zht hmo gH$VmŸ&
223
446 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 270 447
{OgàH$ma A{½Z Ho$ g§J _| Am`m hþAm nmZr {dH$ma AWm©V² CîUVm BgàH$ma _w{ZamO H$mo AnZo g_mZ `m AnZo go A{YH$ JwU`wº$
H$mo àmá H$aVm h¡Ÿ& A{¾ Zo nmZr H$mo Ja_ Zht {H$`m, {H$ÝVw nmZr ñd`§ _w{Z`m| H$m g§J H$aZm Mm{hEŸ&
A{¾ H$m g§J H$a| Vmo CîUVm H$mo àmá hmoVm h¡Ÿ& CgràH$ma _w{ZamO · _w{Z`m| Ho$ gËg§J go JwUm| H$s ajm Am¡a d¥{Õ hmoVr h¡Ÿ&
bm¡{H$H$OZ AWm©V² amOm, goR>, Á`mo{Vfr, _§Ì-V§Ì OmZZodmbm| H$m `hm±, _w{ZamO H$mo gËg§J H$aZo H$s ~mV H$h aho h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo
g_mJ_ H$a| Vmo Ag§`_r hmoVo h¢Ÿ& gX¡d AnZo go A{YH$ AWdm AnZo g_mZ _w{Z`m| Ho$ gmW g§J H$aZm
bm¡{H$H$ OZ _w{ZamO H$mo ^«ï> Zht H$aVo, {H$ÝVw bm¡{H$H$OZm| Ho$ Mm{hEŸ&
gmW g_mJ_ H$aZoê$n ñd`§ H$m ^md _w{ZamO H$mo g§`_rXem go À`wV {OgàH$ma R>§S>r OJh aIm hþAm nmZr erVbVm H$mo àmá H$aVm h¡
H$aVm h¡Ÿ& _w{ZamO O~ ñdê$n _| Zht R>ha gH$Vo, V~ CÝh| Adí` hr VWm erVb JwU`wº$ ~\©$ H$m g§`moJ {_bZo na dh Ob Am¡a ^r erVb
ew^mon`moJ _| ahZm Mm{hE, {H$ÝVw Aew^^mdm| _| ZhtŸ& hmo OmVm h¡, CgràH$ma AnZo g_mZ JwU`wº$ _w{Z`m| Ho$ g§J go _w{ZamO
· _w{ZamO H$mo AnZo g_mZ AWdm A{YH$ JwU`wº$ _w{ZamOm| Ho$ gmW Ho$ JwUm| H$s ajm hmoVr h¡ Am¡a AnZo go A{YH$ JwU`wº$ _w{Z`m| Ho$ g§J go
gX¡d ahZm Mm{hEŸ& l_U Ho$ JwUm| _| d¥{Õ hmoVr h¡Ÿ&
Omo _w{ZamO g§gma Ho$ Xw…I go _wº$ hmoZm MmhVo h¢, CÝh| AnZo g_mZ nhbo _w{ZamO H$mo gËg§J H$aZo Ho$ ^md hmoVo h¢, níMmV² Cg {dH$ën
`m AnZo go A{YH$ JwU`wº$ _w{Z`m| Ho$ gmW ahZm Mm{hEŸ& Xw…I Vmo
H$s ny{V© _| AÝ` _w{ZamO {Z{_Îm hmoVo h¢, `h Amamo{nV H$WZ Zht h¡Ÿ&
ñd`§ H$s AkmZXem go h¡Ÿ& amOm, goR>, goZm{Yn{V Am{X g§`moJm| _| gwI
AnZo JwUm| H$m pñWarH$aU Am¡a CZH$s d¥{Õ AnZo M¡VÝ` ñd^md
_mZZodmbo g^r AË`ÝV Xw…Ir h¢Ÿ& drVamJr _w{ZamO EH$m§V gwIr h¢Ÿ&
_w{Z`m| H$mo _w{Z`m| H$m n[aM` H$aZm Mm{hEŸ& ñd`§ H$s Anojm kmZ, Ho$ Am{lV h¡Ÿ& {Z{_Îm, {dH$ën AWdm {Z_©b n`m©` H$s CnpñW{V go
nwéfmW© Am{X _| A{YH$ JwU`wº$ AmMm`m©{X H$mo n{hMmZZm Mm{hEŸ& {Z_©bVm Zht ~‹T>Vr; A{nVw KQ>Vr hr h¡Ÿ& AnZo ñd^md _| EH$mJ« hmoZo
`hm±, H$moB© `h H$ho {H$ AnZo g_mZ JwUdmbo H$mo n{hMmZ nm`|Jo na {Z{d©H$ënXem H$s d¥{Õ hmoVr h¡Ÿ&
`m Zht? Vmo H$hVo h¢ {H$ hm± ! CZH$m {ZU©` lÕm, d¡am½` Am{X Ho$ (A~ íbmoH$ Ûmam `h H$hVo h¢ {H$ l_U H«$_e… na_ {Zd¥{Îm H$mo
AmYma go H$a|JoŸ& àmá H$aHo$ emídV kmZmZÝX_`Xem H$m AZw^d H$amo …•)
àíZ …• {H$gr AmMm`© Ho$ AZoH$ {eî` hmoZno a Cg_| {H$gr ZdXr{jV (emXy©b{dH«$s{S>V)
H$m g§J H$aZm Mm{hE {H$ Zht? BË`Ü`mñ` ew^mon`moJO{ZVm§ H$m§{MËàd¥qÎm `{V…
CÎma …• {H$gr {eî` H$m kmZ H$m CKm‹S> H$_ hmo, dV©_mZ _| amJ gå`H²$ g§`_gm¡ð>dZo na_m§ H«$m_{Þd¥qÎm H«$_mV²Ÿ&
dV©Vm hmo, {H$ÝVw `{X dh _moj H$m BÀNw>H$ d¡amJr h¡, Cgo M¡VÝ`ñd^md hobmH«$mÝVg_ñVdñVw{dgmaàñVmaaå`moX`m§
Ho$ A{V[aº$ {Z{_Îm Am¡a amJm{X H$m g§~§Y AÀN>m Zht bJVm h¡, ewÕ kmZmZÝX_`t Xem_Zw^dËdoH$mÝVV… emídVr_²Ÿ&&17Ÿ&&
AmË_m Am¡a ewÕ n`m©` _| hr dh _½Z h¡ Vmo Eogo ZdXr{jV _w{ZamO H$m ( _ZhaU H${dÎm )
kmZ H$_ hmoZo na ^r do CÎm_ hr h¢; AV… CZHo$ gmW n[aM` AWdm g§J BgàH$ma ew ^ Cn`mo J _`r qH${MV² hrŸ&
ew^ê$n d¥{Îm H$m gwgodZ H$aHo$Ÿ&&
H$m {ZfoY Zht h¡Ÿ&
224
448 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 270 449
gå`H²$àH$ma go g§`_ Ho$ gm¡ï>d goŸ& emídV {dÚ_mZ kmZmZÝX_`r _mojXem H$m EH$m§V AZw^d hr `WmW©
Amn hr H«$_ea {Zad¥{Îm H$aHo$Ÿ&& AZw^d h¡Ÿ& AÝ` H$moB© AZw^d H$aZo `mo½` Zht h¡Ÿ&
Aao kmZgy`© H$m h¡ AZwn_ Omo CX`Ÿ& BgàH$ma ew^mon`moJ àkmnZm{YH$ma nyU© hþAmŸ&
g~ dñVwAm| H$mo _mÌ brbm _| hr bI bmoŸ&& A~ n§MaËZ h¢ (AWm©V² nm±M aËZm| O¡gr nm±M JmWm`| H$hVo h¢)Ÿ&
Eogr kmZmZÝX_`r Xem EH$mÝVV…&
AnZo _| Amn hr {ZV AZw^d H$amoŸ&&17&& dhm± nhbo, íbmoH$ Ûmam CZ nm±M JmWmAm| H$s _{h_m H$hVoo h¢Ÿ&
AW© …• BgàH$ma ew^mon`moJO{ZV qH${MV² àd¥{Îm H$m godZ H$aHo$ (emXy©b{dH«$s{‹S>V)
`{V gå`H²$ àH$ma go g§`_ Ho$ gm¡ð>d (loð>Vm, gwÝXaVm) go H«$_e… na_ VÝÌñ`mñ` {eIÊS>_ÊS>Z{_d àÚmoV`Ëgd©Vmo-
{Zd¥{Îm H$mo àmá hmoVm hþAm; {OgH$m aå` CX` g_ñV dñVwg_yh Ho$ {dñVma Û¡Vr`rH$_Wmh©Vmo ^JdV… g§jno V… emgZ_²Ÿ&
H$mo brbm_mÌ go àmá hmo OmVm h¡ (OmZ boVm h¡) Eogr emídV kmZmZÝX_`r ì`mHw$d©ÄOJbmo {dbjUnWm§ g§gma_mojpñW{V§
Xem H$m EH$mÝVV… (Ho$db, gd©Wm, AË`ÝV) AZw^d H$amoŸ& Or`mË_§à{V n#maËZ_ZK§ gyÌ[¡ a^¡… n#m{^…Ÿ&&18Ÿ&&
H$be 17 na àdMZ ( _ZhaU H${dÎm )
A~, l_U H« $ _e… na_ drVamJrXem H$mo nmH$a emídV A~ Bg emó Ho$ _wHw$Q>_{U Ho$ g_mZŸ&
kmZmZÝX_` Xem H$mo AZw^dVo h¢, `h íbmoH$ Ûmam H$hVo h¢Ÿ& nm±M gyÌ {Za_b n§MaËZ Jm`o h¢Ÿ&&
_w{ZamO H«$_e… na_Xem H$mo àmá H$aHo$ g_ñV nXmWm] H$mo OmZVo Omo {OZXod Aah§V ^JdÝV Ho$Ÿ&
h¢ Am¡a emídV kmZmZÝX_`Xem H$m AZw^d H$aVo h¢Ÿ& A{ÛVr` emgZ H$mo gd©V… àH$me| h¢Ÿ&&
AX²^wV n§MaËZ {^ÝZ-{^ÝZ n§WdmbrŸ&
ew^mon`moJr _w{ZamO gå`H²$àH$ma go AmamYZm H$aVo hþE na_
^d-AndJ© H$s ì`{VaoH$s Xem H$moŸ&&
drVamJr Xem H$mo àmá H$aVo h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo ew^mon`moJ H$s _§X Am¡a Vá-g§Vá Bg OJV Ho$ gm_ZoŸ&
ewÕmon`moJ H$s _w»` àd¥{Îm h¡Ÿ& àJ{Q>V H$aVo hþ`o O`d§V dVm}Ÿ&&18&&
_w{ZamO ew^àd¥{Îm Ho$ H$maU drVamJXem H$mo àmá Zht H$aVoŸ&
AW© …• A~ Bg emó Ho$ H$b§Jr Ho$ Ab‘>ma O¡go (My‹S>m_{U-
ew^mon`moJ CZHo$ {b`o AmXaUr` Zht h¡, Š`m|{H$ dh nwÊ` h¡; {H$ÝVw O~
ñd^mdpñWaVm Zht hmoVr, V~ CÝh| ew^n[aUm_ AmVo h¢Ÿ& ew^ H$m godZ _wHw$Q>_{U g_mZ) `h nm±M gyÌê$n {Z_©b n§MaËZ • Omo{H$ g§jon go
H$aZo na drVamJXem àmá hmoVr h¡ `h H$WZ CnMmade {H$`m J`m h¡Ÿ& Ah©ÝV ^JdmZ Ho$ g_J« A{ÛVr` emgZ H$mo gd©V… àH$m{eV H$aVo h¢ •
Aao ^mB© ! drVamJXem ew^ñd^md Ho$ H$maU Zht; A{nVw {dbjU1 n§Wdmbr g§gma-_moj H$s pñW{V H$mo OJV Ho$ g_j àH$Q>
ewÕñd^md Ho$ H$maU àmá hmoVr h¡, {H$ÝVw `h ew^mon`moJ A{YH$ma h¡; H$aVo hþE O`dÝV dVm}Ÿ&
AV… ew^mon`moJ na Amamon {H$`m J`m h¡Ÿ& do _w{ZamO H«$_-H«$_ go 1. {dbjU= {^Þ-{^Þ (g§gma Am¡a _moj H$s pñW{V {^Þ-{^Þ n§Wdmbr h¡; AWm©V²
drVamJXem H$mo nmH$a gd©kXem H$mo àJQ> H$aVo h¢Ÿ& AmË_ñdê$n _| g§gma Am¡a _moj H$m _mJ© AbJ-AbJ h¢Ÿ&)

225
450 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5

H$be 18 na àdMZ
A{ÛVr` O¡ZemgZ H$m gd©V… àH$me H$aZodmbr nm±M aËZ_` A~, g§gmaVËd H$mo àH$Q> H$aVo h¢ …•
JmWm`| (gyÌ) O`d§V dV]Ÿ& JmWm 271 H$s CËWm{ZH$m na àdMZ
A~, Bg emó H$s H$b§Jr AWm©V² _ñVH$ na emo{^V My‹S>m_Ur Ho$ AZm{XH$mbrZ g§gma H$mo O¡gm h¡, d¡gm OmZH$a CgH$m A^mdH$a
g_mZ {Z_©b aËZê$nr nm±M gyÌ H$hVo h¢Ÿ& BZ nm±M gyÌm| _| g_J« O¡ZemgZ _mojXem àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
H$m gma g§jon _| g_m{hV h¡Ÿ&
àíZ …• g§gma, Ka-n[adma _| h¡, AmË_m H$s H$_r _| h¡ `m H$moB©
`o JmWm`| ~oOmo‹S> O¡ZemgZ H$m àH$meñV§^ h¡, {_Ï`mXe©Z-kmZ-
^«_ h¡?
Mm[aÌê$nr g§gma Am¡a gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌê$nr _moj_mJ© H$s
g_mYmZ …• g§gma ^«_ Zht h¡Ÿ& g§gma Ka-n[adma, nanXmWm] AWdm
àH$meH$ h¢Ÿ&
{Og _mJ© go g§gma H$s àm{á hmo, Cg _mJ© go _moj Zht Am¡a {Og AmË_m H$s H$_r _| ^r Zht h¡Ÿ& g§gma OJV H$m EH$VÎd h¡Ÿ& `{X g§gma
_mJ© go _moj H$s àm{á hmo Cg _mJ© go g§gma Zht, • BgàH$ma XmoZm| hr gd©Wm ^«_ hmo AWm©V² Zht hmo Vmo CgH$m A^md H$aHo$ _mojXem H¡$go
{dbjU n§Wm| H$m `hm± ñnï>rH$aU {H$`m h¡Ÿ& àJQ> hmoJr?
A~, g§gma-_moj H$s pñW{V H$mo nm±M gyÌm| Ho$ _mÜ`_ go àH$m{eV dmñVd _| g§gma Ord Ho$ AkmZ^md _| h¡Ÿ& `hm± `hr ~mV ñnï>
H$aVo h¢; AV… g§gma-_moj H$s pñW{V àJQ> H$aZodmbr `o JmWm`| O`d§V H$aVo h¢Ÿ&
dV]Ÿ& · àdMZgma JmWm 271
Oo AOYmJ{hXËWm EXo Vƒ {Îm {UÀN>Xm g_`oŸ&
^JdmZ AmË_m Mm[aÌ H$s Anojm drVamJñd^mdr h¡, kmZ
Aƒ§V\$bg{_Õ§ ^_§{V Vo Vmo na§ H$mb§&&271&&
H$s Anojm kmZñd^mdr h¡ Am¡a AmZÝX H$s Anojm AmZÝXñd^mdr
( h[aJrV )
h¡Ÿ& Eogo kmZ, AmZÝX Am¡a drVamJVm Am{X ñd^mdm| go ^anya `WmW©J«mhr VÎd Ho$ hm| ^bo hr {OZ_mJ© _|Ÿ&
AIÊS> EH$ê$n M¡VÝ` ^JdmZ h¡Ÿ& `hm± H$hVo h¢ {H$ ho ^ì`mË_m! H$_©\$b go Am^[aV ^d^«_o ^mdrH$mb _|Ÿ&&271&&
EH$, AIÊS>, A{dZmer AmË_m H$m AmË_m _| hr Aä`mg H$amo! AÝd`mW© …• [ `o ] Omo [ g_`o ] ^bo hr g_` _| hm| (^bo hr do
gmjmV² AZw^d H$amo!! Ahmhm! ^JdmZ AmË_m _| Vmo _mb hr Ðì`qbJr Ho$ ê$n _| {OZ_V _| hm|) VWm{n do [ EVo VÎd_² ] "`h VÎd h¡
_mb ^am h¡, naÝVw AZm{XH$mb go `h AmË_m nwÊ`-nmn Ho$ (dñVwñdê$n Eogm hr h¡)' [ B{V {ZpíMVm… ] Bg àH$ma {ZíM`dmZ
ì`dhm[aH$ ^mdm| _| CbP J`m h¡, OH$‹S> J`m h¡Ÿ& AV… AmMm`©Xod dV©Vo hþE [ A`WmJ¥hrVmWm©… ] nXmWm] H$mo A`WmW©ê$n go J«hU H$aVo h¢
g_PmVo h¢ {H$ gd© ì`dhm[aH$^mdm| H$m bj N>mo‹S>H$a {MËe{º$- (O¡go Zht h¢ d¡gm g_PVo h¢), [ Vo ] do [ AË`ÝV\$bg_¥Õ_² ]
ñdê$n AmË_m H$m AmË_m _| hr gmjmV² AZw^d H$amoŸ& AË`ÝV\$bg_¥Õ (AZÝV H$_©\$bm| go ^ao hþE) Eogo [ AV… na§ H$mb§ ]
• àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-245 A~go AmJm_r H$mb _| [ ^«_pÝV ] n[a^«_U H$a|JoŸ&
226
452 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 271 453

Q>rH$m …• Omo ñd`§ A{ddoH$ go nXmWm] H$mo AÝ`Wm hr A§JrH¥$V bjUdmbo h¢Ÿ& nwÊ`-_XXH$Vm© Zht h¡, {\$a ^r AkmZr Ord nwÊ` H$mo
H$aHo$ (AÝ` àH$ma go hr g_PH$a) "Eogm hr VÎd (dñVwñdê$n) h¡' _XXH$Vm© AWdm Y_© H$m H$maU _mZVm h¡Ÿ&
Eogm {ZíM` H$aVo hþE, gVV EH${ÌV {H$`o OmZodmbo _hm _moh_b go àË`oH$ Ðì` _| à{V g_` Omo n`m©` hmo ahr h¡, dh ì`dpñWV h¡;
_{bZ _Zdmbo hmoZo go {ZË` AkmZr h¢, do ^bo hr g_` _| (Ðì`qbJr {\$a ^r AkmZr Ord n`m©` H$mo ì`dpñWV Zht _mZH$a {Z{_Îm Ho$ hmoZo
ê$n go {OZ_mJ© _|) pñWV hm| VWm{n na_mW© lm_Ê` H$mo àmá Z hmoZo go na n`m©` H$m ~XbZm _mZVm h¡Ÿ&
dmñVd _| l_Um^mg dV©Vo hþE AZÝV H$_©\$b H$s Cn^moJam{e go AkmZr ì`dhma go Y_© hmoZm _mZVm h¡Ÿ& dh EH$ nb ^r ì`dhma
^`§ H $a Eo g o AZÝVH$mb VH$ AZÝV ^mdmÝVaê$n namdÎm© Z m| go Ho$ {~Zm Y_© H$m ñdê$n ñdrH$ma Zht H$aVmŸ&
AZdpñWV1 d¥{Îmdmbo ahZo go, CZH$mo g§gmaVÎd hr OmZZmŸ& {Z{_Îm, g§`moJ, nanXmW© VWm nwÊ`-nmn {d^md^md hmoZo na AkmZr
JmWm 271 na àdMZ BZgo Y_© _mZVm h¡Ÿ& Xod-emó-Jwé Ho$ à{V amJ go Y_© hmoVm h¡ • Eogm
dñVwñdê$n H$s {dnarV _mÝ`Vmdmbm Ord AkmZr h¡Ÿ& _mZH$a dh amJ H$mo _hÎd XoVm h¡; {H$ÝVw `WmW©Y_© M¡VÝ`ñd^md Ho$
OJVOZ dñVwñdê$n H$m {ddoH$ Zht hmoZo Ho$ H$maU nXmWm] H$m Aml` go hmoVm h¡Ÿ& CgH$m _hÎd Z g_PH$a dñVwñdê$n go {dnarV
ñdê$n AÝ`Wm g_PVo h¢Ÿ& do Ord H$_© H$m CX` hmoZo go dñVwñdê$n H$mo Y_© H$m {ZíM` H$aVm h¡Ÿ&
AÝ`Wm g_PVo h¢ • Eogm Zht h¡Ÿ& XoImo ! MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma · ñdê$n go {dnarV Hw$VH©$ {ZH$mbH$a Omo _hm_moh_b go _{bZ h¡,
hmoZo na ^r `hm± H$_m] H$mo `mX Zht {H$`m h¡Ÿ& dh {ZË` AkmZr h¡Ÿ&
""ñd`§ A{ddoH$s'' eãX H$m à`moJ {H$`m h¡ AWm©V² dñVw ñdê$n ""gVV² EH${ÌV {H$`o OmZo dmbo _hm_moh_b go _{bZ _Zdmbo
H$m ñd`§ H$mo {ddoH$ Zht h¡; AV… AÝ`Wm g_PZm hmoVm h¡Ÿ& Y_©Xem hmoZo go {ZË` AkmZr h¢''
ñd-na {ddoH$ go CËnÞ hmoVr h¡Ÿ& AkmZr Ord gX¡d {dnarV VH©$ H$aVo h¢Ÿ& emó _| {Z{_ÎmnaH$
EH$ AmË_m Ho$ gmW AÝ` g_ñV nXmW© AmH$me Ho$ EH$ joÌ _| hr H$WZ àmá hmoVo h¢Ÿ& CZ H$WZm| Ho$ _mÜ`_ go BgH$s {dnarV _mÝ`Vm H$mo
ahVo h¢; {H$ÝVw dh AmË_m H$mo bm^-hm{Z Zht nhþ±MmVoŸ& {Z{_Îm hmodo Vmo A{YH$ ~b {_bVm h¡Ÿ& dh emó H$mo n‹T>H$a emó _| go hr {dnarV ^md
CnmXmZ _| H$m`© hmoJm Am¡a {Z{_Îm Zht hmodo Vmo CnmXmZ _| H$m`© Zht {ZH$bVm h¡Ÿ&
hmoJm • Eogm AkmZr _mZVm h¡Ÿ& CnmXmZ _| H$m`© hmoZo na {Z{_Îm na emó _| AmVm h¡ {H$ "Omo Jwé H$s godm Zht H$aVm, dh Y_© Zht nm
CgH$m Amamon AmVm h¡, Bg dñVwpñW{V H$mo AkmZr Zht g_PVmŸ& gH$VmŸ&' Aao ^mB© ! `h dmŠ` Jwé Ho$ à{V AnZo _| godm^md OJmZo Ho$
AmË_m _| kmZ ñd^md Am¡a nwÊ`-nmnê$n {dH$mar XmoZm| hr {^Þ-{^Þ {bE h¡Ÿ& Jwé H$m ñdê$n ñd`§ g_Pm OmVm h¡, V~ Jwé {Z{_Îm H$hbmVo
h¢ • Eogm Z _mZH$a dh Y_© H$mo Jwé Ho$ AYrZ _mZVm h¡Ÿ& `h Ord emóm|
1. AZdpñWV = ApñWaŸ& {_Ï`mÑ{ï>`m| Zo ^bo hr Ðì`qbJ YmaU {H$`m hmo VWm{n CZHo$
AZÝVH$mb VH$ AZÝV {^Þ-{^Þ ^mdê$n go ^mdmÝVaê$n go namdV©Z hmoVo ahZo go do go Hw$VH$m] H$mo {ZH$mbZo Ho$ {bE hr ~¡R>m h¡Ÿ& M¡VÝ` H$m Aml` H$aZo H$s
ApñWa n[aU{Vdmbo ah|Jo Am¡a Bg{bE do g§gmaVÎd hr h¢Ÿ& ~mV Z H$aHo$ nwÊ` Am¡a g§`moJm| go hr bm^ _mZVm h¡Ÿ&
227
454 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 271 455

nwZíM dh Ord Hw$VH©$ H$aVm h¡ {H$ Hw$å^H$ma Ho$ {~Zm K‹S>m hþAm _Zdmbo hmoZo Ho$ H$maU do Ord {ZË` AkmZr h¢ Am¡a AkmZ Ho$ H$maU
hmo AWdm Jwé {~Zm {eî` H$mo Y_© àmá hþAm hmo • Eogm H$moB© CXmhaU g§gma go Zht Ny>Q>Vo; g§gma _| hr KwQ> aho h¢Ÿ&
~VmAmo? · {Z{_Îm Am¡a nwÊ` go Y_© _mZZodmbm ~mø _| _w{Z hmoZona ^r
Aao ^mB© ! {_Q²>Q>r _| K‹S>m hmoZo H$s n`m©` h¡; AV… K‹S>m ~ZVm h¡ l_Um^mgr h¡Ÿ&
Am¡a Hw$å^H$ma {Z{_Îm H$hbmVm h¡Ÿ& {eî` ñd`§ H$s `mo½`Vm go g_PVm AkmZr Ord ~mø _| Z½Z {XJå~a _w{Z hþAm hmo, hOmam| am{Z`m| H$mo
h¡, V~ Jwé {Z{_Îm H$hbmVo h¢Ÿ& N>mo‹S>H$a nm±M _hmd«Vm{X H$m nmbZ H$aVm hmo; VWm{n nanXmW© Am¡a
AkmZr Ord CŠV ñdê$n H$mo Z OmZH$a Ðì`-JwU H$mo ñdV§Ì nwÊ` go Y_© _mZZodmbr namYrZ Ñ{ï> Ho$ H$maU na_mW© l_UVm H$mo àmá
_mZVm h¡; {H$ÝVw n`m©` Ho$ hmoZo _| {Z{_Îm H$mo ñdrH$ma H$aVm h¡ Am¡a Zht H$aVm; AV… dh dmñVd _| l_Um^mg h¡Ÿ&
AZoH$m| Hw$VH©$ H$aVm h¡Ÿ& AmË_m Am¡a O‹S> H$s namYrZVm XoIVm h¡Ÿ& ì`dhma gwYmamo níMmV² Yrao-Yrao Y_© hmoJm • Eogm AkmZr _mZVm
n`m©`JV {dH$ënm| _| {ZaÝVa AkmZr KwQ>Vm ahVm h¡Ÿ& H$_© H$m CX` h¡Ÿ& {OgàH$ma H$mo`bo H$mo nmZr _| YmoZo go CgH$m H$mbm dU© Zht Ny>Q>Vm;
Amdo Vmo {dH$ma hmoVm hr h¡ • Eogr AZoH$m| {dnarV _mÝ`Vm`| H$aVm h¡Ÿ& A{nVw dh M_H$Zo bJVm h¡, CgràH$ma {dH$ma H$aVo-H$aVo A{dH$mar
~w{Õ_mZ hþAm Vmo n¡gm {_boJm, ~w{Õ_mZ Zht Vmo n¡gm ^r Zht {_boJmŸ& Xem H$s àm{á H$Xm{n Zht hmo gH$VrŸ&
AÀN>o {Z{_Îm H$m AÀN>m à^md Am¡a ~wao {Z{_Îm H$m ~wam à^md Am{X "_¢ Xygao H$mo gwYma gH$Vm hÿ±', "AÝ` H$mo gwYmaZo go _oam H$ë`mU
~mV| _mZVm h¡Ÿ& hmoJm' • Eogr _mÝ`Vm ^«_ h¡Ÿ& nadñVw, {Z{_Îm, nwÊ` AWdm AnyU©
`{X Y_m©Ë_m ì`{º$ H$mo XoIH$a à^md hmoVm hmo Vmo g^r na AÀN>m n`m©` Ho$ Aml` go Y_© Zht hmoVmŸ&
à^md hmoZm Mm{hEŸ& H$^r-H$^r {H$gr _hmZ nwéf H$m à^md Eogm ^r EH$ M¡VÝ`ñd^md H$s é{M H$aZo na {Z{_Îm H$s é{M Ny>Q>Vr h¡,
hmoVm h¡ {H$ Cgo XoIH$a gm_Zo CnpñWV ì`{º$ S>a OmVm h¡, ~mob ^r nwÊ` H$s é{M Ny>Q>Vr h¡, AYyamnZ ^r Ny>Q>Vm h¡ • `hr EH$_mÌ `WmW©
Zht gH$Vm; {H$ÝVw ^mB© ! _hmZ nwéf AmVn H$m H$maU Zht h¡Ÿ& ñd`§ Cnm` h¡Ÿ& AkmZr H$s Ñ{ï> g§`moJ na hmoZo go dh Mmho Omo {H«$`m H$a|,
^`g{hV h¡, Bg{b`o ^` bJVm h¡Ÿ& Bg ~mV H$m `WmW© kmZ Cgo {H$ÝVw dh l_Um^mg h¡Ÿ&
Zht h¡Ÿ& · Ðì`qbJr _w{Z AZ§VH$mb VH$ AZÝVàH$ma go {^Þ-{^Þ ^mdê$n
g_`-g_` n`m©` gwì`dpñWV h¡ Vmo nwéfmW© H$hm± ahm • Eogm ^r n[adV©Z H$aVm h¡; AV… ApñWa n[aU{Vdmbm h¡Ÿ&
Hw$VH©$ AkmZr H$aVm h¡? "_¢ {MXmZÝX kmVm-Ñï>m hÿ±' • Eogr I~a AkmZr _w{ZamO H$mo Zht
Aao ^mB©! n`m©` H$s ì`ŠV Xem Vmo O¡gr hmoZr h¡, d¡gr hmoVr h¡, h¡Ÿ& {Z{_Îm, nwÊ`-nmnm{X ^md AmË_m H$mo _XXJma Zht h¢Ÿ& hf©-emoH$,
{H$ÝVw AkmZr gVV² {dnarV VH$m] H$mo Ty>±‹T>Zo _| hr AnZm g_` Zï> X`m-XmZm{X Ho$ n[aUm_ em§{V Ho$ H$maU Zht h¢ • Eogr gƒr Ñ{ï>
H$aVm h¡Ÿ& AkmZr H$mo Zht dV©VrŸ&
BgàH$ma gVV² EH${ÌV H$aZo _| Am`o hþE _hm_moh_b go _{bZ M¡VÝ` Ho$ Aml` go AZÝV em§{V H$m \$b àmá hmoVm h¡; {H$ÝVw
228
456 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 271 457

AnZr AZÝV em§{V H$m doXZ Z H$aHo$ `h Ord hf©-emoH$ H$m ^moJ go n[anyU© h¡; {H$ÝVw AkmZr H$m AmË_m ñd-ñd^md H$mo ^ybH$a {d^md
H$aVm hþAm Mm¡amgr bmI `mo{Z`m| _| n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ& _| aV hmoZo go nyU© {d^mdoída ~Zm hþAm h¡Ÿ&
{_Ï`mÑ{ï> Ord ^bo hr Ðì`qbJ YmaU H$ao, {\$a ^r AÝVa AkmZr H$mo M¡VÝ`oída Am¡a O‹S>oída H$s I~a Zht h¡; AV… dh
{dÚ_mZ {_Ï`m^mdm| Ho$ H$maU do AZ§VH$mb {^Þ-{^Þ ^mdê$n go {d^md^mdm| H$m B©ída ~Zm ~¡R>m h¡Ÿ& gmjmV² BÝÐ Am¡a {OZoÝÐXod ñd`§
n[adV©Z H$aVo hþ`o ApñWa n[aU{Vdmbo hr ah|Jo Am¡a Bgr{b`o do CnpñWV hm| Vmo CZH$s ^r ~mV dh Zht _mZVm, Eogr CgH$s Ñ{ï> nyU©V…
g§gmaVÎd h¢Ÿ& g§`moJmYrZ h¡Ÿ&
àË`oH$ nXmW© H$s n`m©` CgHo$ ñdH$mb _| ñdV§Ìê$n go Z _mZH$a {OgàH$ma ~rO H$mo nmZr, ImX Am{X {_bo Vmo \$b àm{á hmoVr h¡Ÿ&
{Z{_Îm hmoZo na hmoJr • Eogr _mÝ`Vm hmoZo go Cgo M¡VÝ` H$s é{M Zht h¡; dhm± CnmXmZ Am¡a g§`moJ XmoZm| H$s CnpñW{V go \$b àmá hmoVm h¡; {H$ÝVw
M¡VÝ` Ho$ {déÕ ew^mew^ ^mdm| H$s é{M h¡Ÿ& Eogm Ord à{Vg_` ew^- AkmZr Bgo namYrZ _mZVm h¡Ÿ& CnmXmZ Am¡a {Z{_Îm XmoZm| H$s ghO
Aew^ _| hr CbPm ahVm h¡Ÿ& `mo½`Vm H$mo dh ñdrH$ma Zht H$aVmŸ& CgràH$ma Ðì`qbJr _w{Z CËH¥$ï>
{H$gr ^d _| qhgm, PyR>, Mmoar Am{X Ho$ ^md H$aVm h¡, {H$gr ^d Vn Am¡a d¡am½` go `wº$ hmoZo na ^r VÎd H$mo AVÎd _mZZo Ho$ H$maU
_| {XJå~a _w{Z hmoH$a nm±M _hmd«Vm{X H$m nmbZ H$aVo hþE Vnm{X g§gmaVÎd hr h¢, Cgr _| AJ«ga h¢Ÿ& {ZJmoX go boH$a n§MopÝÐ` VH$ {OVZo
H$aVm h¡ Vmo {H$gr ^d _| ~‹S>m H$gmB© ~ZH$a àm{U`m| H$m KmV H$aVm h¡ • ^r Ord VÎd H$m `WmW© ñdê$n Z _mZH$a Hw$VH©$ H$aVo h¢, do g~
BgàH$ma AZoH$ ^dm§Vaê$n g§gma _| hr namdV©Z H$aVm ahVm h¡Ÿ& g§gmaVÎd h¢Ÿ&
ñd^md H$mo N>mo‹S>H$a Omo nwÊ` Ho$ Am{lV Y_© _mZVm h¡, dh pñWa BgàH$ma g§gmaVÎd H$m dU©Z {H$`mŸ& ·
Zht hmoVmŸ& ew^mew^^md H$aZodmbm, X`m-XmZm{X ew^^mdm| _| hr brZ
ahZodmbm • Ðì`-joÌ-H$mb ^md H$s AZwHy$bVm go H$ë`mU _mZVm `h eara Vmo hm‹S>-_m±g Am¡a M_‹S>m h¡Ÿ& {Oggo Bg eara H$m
h¡Ÿ& AahÝV ^JdmZ Am¡a C{MV g§hZZ Ho$ {~Zm {ÌH$mb Ho$dbkmZ Zht AmH$f©U h¡, Cgo {ZamHw$b AmZÝX H$s àm{á Zht hmoVrŸ& VWm Ohm±
hmo gH$Vm; AV… CgH$mo nam[lV _mZVm h¡Ÿ& ñd^md go MyH$Zodmbm Ord AmË_m Ho$ AZw^d H$m ñdmX Am`m, dhm± na H$m AmH$f©U Ny>Q>
_moh H$s _{bZVm _| hr nwï> hmoVm h¡Ÿ& OmVm h¡Ÿ& ~g, Bgr H$m Zm_ gå`½Xe©Z d Y_© h¡Ÿ& AkmZr Vmo _mÌ
· VÎd go {dê$Õ _mÝ`Vmdmbo Ðì`qbJr _w{Z g§gmaVÎd h¢Ÿ& XmZ-erb-Vn-^{º$ _| hr Y_© _mZ ~¡R>m h¡; naÝVw ^mB©! XmZ
AkmZr Ord {ZJmoX, _Zwî`, Xod, ZmaH$s BË`m{X g_ñV ^d YmaU XoZm, eara go ~«÷M`© d g§`_ nmbZm, Cndmg Am{X H$aZm Am¡a
H$aVm h¡ VWm _Zwî` ^d _| {XJå~a gmYw ~ZH$a n[aJ«hm{X H$m godZ H$a| ^JdmZ H$s ^{º$ H$aZm `o g~ Vmo amJ^md h¢ Am¡a amJ _| Y_©
Vmo dh ^r g§gma _| hr n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ& _mZZodmbo H$s {ZO{Z{Y Vmo bwQ> hr ahr h¡Ÿ& AV… A~ Vmo VwPo
AkmZr Ord AmË_m Ho$ kmZ-Xe©Z_`r ñd^md H$mo Z _mZH$a
gåhmbZo H$s Oê$aV h¡Ÿ& AÝ`Wm `h _Zwî`^d Mbm Om`oJm Am¡a
ApñWa n[aU{V`wº$ hmoZo Ho$ H$maU g§gmar h¡Ÿ& g§gmaVÎd h¡Ÿ& EH$-EH$
AmË_m e{º$ go n[anyU© h¡Ÿ& àË`oH$ na_mUw Eoíd`©dmZ h¡Ÿ& AnZr e{º$ Voar kmZ{Z{Y bwQ> Om`oJrŸ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-6, n¥ð>-220

229
456 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 272 459
(AÝ`WmAmMaU A`WmW©AmMaU) a{hV h¡, [ g… g§nyU©lm_Ê`… ]
A~, _mojVÎd H$mo àH$Q> H$aVo h¢ …• dh g§nyU© lm_Ê`dmbm Ord [ A\$bo ] A\$b (H$_©\$b a{hV hþE)
JmWm 272 H$s CËWm{ZH$m na àdMZ [ Bh ] Bg g§gma _| [ {Ma§ Z Ord{V ] {MaH$mb VH$ Zht ahVm
(AënH$mb _| hr _wº$ hmoVm h¡)Ÿ&
àdMZgma H$s ApÝV_ nm±M JmWm`| g_ñV O¡ZemgZ H$m àH$me
Q>rH$m …• Omo (l_U) {ÌbmoH$ H$s My{bH$m (H$b§Jr) Ho$ g_mZ
H$aVr h¢Ÿ& gd©k ^JdmZ Ûmam H${WV g§gmaVÎd Am¡a CgHo$ gmYZVÎd
{Z_©b {ddoH$ê$nr Xr{nH$m Ho$ àH$medmbm hmoZo go `WmpñWV nXmW©
VWm _mojVÎd Am¡a _moj Ho$ gmYZVÎd, gd© _ZmoaW Ho$ ñWmZ^yV ^JdmZ
{ZíM`go CËgw H $Vm {ZdV© Z H$aHo $ ñdê$n_§ W a 1 ahZo go gVV
AmË_m VWm emómZwHy$b Ðì`mZw`moJ, H$aUmZw`moJ, MaUmZw`moJ Am¡a
"Cnem§VmË_m' dV©Vm hþAm, ñdê$n _| EH$ _| hr A{^_wIê$n go {dMaVm
àW_mZw`moJ H$m gma BZ nm±M JmWmAm| _| Am OmVm h¡Ÿ& `o nm±M JmWm`|
O`d§V dV]Ÿ& (H«$s‹S>m H$aVm) hmoZo go "A`WmMma a{hV' dV©Vm hþAm {ZË` kmZr hmo,
g§gmaVÎd AWm©V² g§gmaVÎd H$m kmZ O`d§V dV}Ÿ& Omo Ord nXmWm] dmñVd _| Cg gånyU© lm_Ê`dmbo gmjmV² l_U H$mo _mojVËd OmZZm,
H$m ñdV§Ì {ZU©` Zht H$aVm, CgH$s Ñ{ï> ñd H$s Amoa Zht h¡, nagÝ_wI Š`m|{H$ nhbo Ho$ gH$b H$_m] Ho$ \$b CgZo brbm_mÌ go Zï> H$a {X`o h¢
h¡Ÿ& {Z{_Îm Am¡a H$_m©YrZ Ñ{ï> hr g§gma H$m H$maU h¡Ÿ& eara Am{X _| Bg{b`o Am¡a dh ZyVZ H$_©\$bm| H$mo CËnÞ Zht H$aVm Bg{b`o nwZ…
g§gma Zht h¡; AmË_m H$s {dnarV AdñWm _| g§gma h¡Ÿ& àmUYmaUê$n XrZVm H$mo àmá Z hmoVm hþAm {ÛVr` ^mdê$n namdV©Z Ho$
AmË_ñdê$n H$s {dnarV _mÝ`Vmdmbo Ed§ {dnarV AmMaU go A^md Ho$ H$maU ewÕñd^md _| AdpñWV2 d¥{Îmdmbm ahVm h¡Ÿ&
`wº$ {_Ï`mÑ{ï> Ord H$s n`m©` g§gmaVÎd h¡ VWm AmË_m H$s n[anyU© JmWm 272 na àdMZ
ewÕmdñWm hr _moj h¡Ÿ& A~ _mojVÎd àJQ> hmoVm h¡Ÿ& `hm± _mojVÎd AWm©V² {gÕ n`m©`
àdMZgma JmWm 272 Zht boZm h¡; {H$ÝVw Omo _w{Z ñdê$n _| a_UVm H$a aho h¢, ew^^md go Xya
AOYmMma{dOwÎmmo OYËWnX{UpÀN>Xmo ng§VßnmŸ& h¢, gd©kXem Ho$ {ZH$Q>dVu h¢ VWm Aà{VhV ^mdnyd©H$ {Z`_ go _moj
A\$bo {Ma§ U Ord{X Bh gmo g§nÊw Ugm_ÊUmo&&272&& boZodmbo h¢, CZ _w{ZamOm| H$mo _mojVÎd H$hm h¡Ÿ&
( h[aJrV ) · do _w{ZamO {Z_©bkmZ go nXmWm] Ho$ ñdê$n H$m {ZíM` H$aHo$
`WmW©J«mhr VÎd Ho$ Aa a{hV A`WmMma goŸ& CËgwH$Vmê$n h¢Ÿ&
àemÝVmË_m l_U do Zm ^d^«_o {MaH$mb VH$Ÿ&&272&& {OZ _w{ZamO H$mo _mojVÎd H$hm J`m h¡, do _w{ZamO H¡$go h¢?
AÝd`mW© …• [ `WmW©nX{ZpíMV… ] Omo Ord `WmW©V`m nXm| H$m 1. ñdê$n_§Wa = ñdê$n _| O_m hþAm (_ÝWa H$m AW© h¡ gwñV, AmbgrŸ& `h l_U ñdê$n
VWm AWm] (nXmWm] ) H$m {ZíM`dmbm hmo Z o go [ àemÝVmË_m ] _| V¥á hmoZo go _mZmo dh ñdê$n go ~mha {ZH$bZo H$mo gwñV `m Ambgr hmoŸ& Bg àH$ma
ñdê$nàem§{V _| _½Z hmoH$a ahm h¡Ÿ&
àemÝVmË_m 1 h¡ Am¡ a [ A`WmMma{d`w Š V… ] A`WmMma 2. AdpñWV = pñWa, (Bg g§nyU© lm_Ê`dmbo Ord H$mo AÝ`^mdê$n namdV©Z (nbQ>Z)
Zht hmoVm, dh gXm EH$ hr ^mdê$n ahVm h¡ • ewÕñd^md _| pñWa n[aU{Vê$n go ahVm
1. àem§VmË_m = àem§Vñdê$n; àem§V_y{V©; Cnem§V; pñWa hþAmŸ& h¡; Bg{b`o dh Ord _mojVÎd hr h¡Ÿ&)

230
460 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 272 461
CgH$s ~mV Mb ahr h¡Ÿ& do _w{ZamO VrZbmoH$ Ho$ My‹S>m_{U h¢Ÿ& {Z_©b h¢Ÿ& ì`dhma aËZÌ` H$s EH$mJ«Vm Am¡a CËgwH$Vm H$mo Q>mbH$a do ñdê$n
{ddoH$ê$nr XrnH$ Ho$ àH$meñV§^ h¢Ÿ& Bg àH$me _| CÝh| g_ñV dñVwAm| _| O_ J`o h¢Ÿ& BgàH$ma ñd-ñdê$n H$s brZVm hmoZo go do _w{ZamO
H$m `WmW© ^mZ dV©Vm h¡Ÿ& AmË_m nwÊ`-nmn go a{hV ghOmZÝXñdê$n AmË_m _| Cnem§V ahVo h¢Ÿ&
h¡Ÿ& AmË_àH$me _| CÝhm|Zo g_ñV nXmWm] H$m `WmdV² {ZU©` {H$`m h¡Ÿ& ì`dhma, {Z{_Îm AWdm {dH$ën Am{X H$m Aml` boZo go Cnem§VVm
Ord M¡VÝ`ê$n, ewÕê$n pñWV h¡Ÿ& O‹S>, O‹S> Ho$ Ðì`-JwU-n`m©` àJQ> Zht hmoVr; A{nVw ñdê$nml` go Cnem§VVm àJQ> hmoVr h¡Ÿ& `o
_| pñWV h¡Ÿ& nwÊ`-nmn {dH$maê$n pñWV h¢ • Eogm {ZíM` hmoZo na CZ _hm_w{ZamO n`m©`~w{Õ Q>mbH$a ñd^md~w{Õ _| T>bo h¢Ÿ& ì`dhma {dH$ënm|
_w{ZamOm| H$mo H¡$gr CËgwH$Vm dV©Vr h¡, CgH$m `hm± dU©Z {H$`m h¡Ÿ& H$mo N>mo‹S>H$a, na H$s AmH$m§jm Q>mbH$a ñd _| CJ« nwéfmW© H$aZodmbo
ì`dhma H¡$go hmoJm? {Z{_Îm Š`m h¡? ^JdmZ Zo Omo H$hm, Š`m dh Cnem§Vñdê$nr h¢Ÿ& {H$gr H$_© Zo _mJ© {X`m, Bg{b`o Cnem§V hþE hmo§ •
gË` h¡? AmË_m Ho$ AZÝVJwU H¡$go h¢? B©ída Bg OJV H$m H$Îmm© h¡ `m Eogm Zht h¡, do Vmo ñd`§ gVV² Cnem§V dV©Vo h¢Ÿ&
Zht? Am{X g_ñV àH$ma Ho$ gÝXoh go a{hV hmoH$a CÝhm|Zo {dH$ënm| Ho$ · Omo _w{ZamO Ho$db ewÕmË_m _| brZ h¢, A`WmMma a{hV dV©Vo h¢, do
S>m±dmS>mobnZo H$mo Zï> {H$`m h¡ VWm nanXmWm] H$s gmdYmZr Am¡a ñdê$n {ZË` kmZr h¢Ÿ&
Am¡a H¡$go h¢ _hm_w{ZamO? Omo ñd`§ Ho$ ewÕñd^md _| hr A{^_wInZo
H$s AgmdYmZr go a{hV hþE h¢Ÿ&
{dMaVo h¢Ÿ& nhbo {_Ï`mËdmdñWm _| nwÊ`-nmn Am¡a {Z{_Îmm| Ho$ A{^_wI
Š`m AmË_m gd©k hmo gH$Vm h¡? gd©k hmoH$a AënjoÌ _| ì`má
hmoH$a {dMaU H$aVo Wo, ì`dhma aËZÌ` go H$ë`mU _mZVo Wo, AV… do
ahoJm {H$ Zht? BË`m{X gÝXoh CÝh| Zht dV©VoŸ& _oao AmË_m go ~mha OmZo g§gmaVÎd WoŸ& A~, gƒr lÕm H$aHo$ ñd-AmË_ñdê$n _| hr a_UVm
na _oam {dH$mg Zht hmoVm; A{nVw AÝVa-EH$mJ« hmoZo na gånyU© {dH$mg H$aVo h¢Ÿ& EH$ _| hr dV©Vo h¢ • Eogm H$hH$a `hm± gå`H²$ EH$mÝV H$hm h¡Ÿ&
hmoVm h¡, gd©kVm àJQ> hmoVr h¡Ÿ& gƒo Xod-emó-Jwé H$m {Z{_Îm g§`moJrVÎd h¡Ÿ& ZdVÎdm| _| amJê$n
AmË_m eara à_mU h¡, {H$ÝVw gd©kXem àJQ> hmoVo hr VrZbmoH$ lÕm g§`moJr^md h¡, Bggo Ord H$mo bm^ Zht h¡Ÿ& CÝh| ñdê$n VWm
Am¡a {ÌH$mbdVu g_ñV nXmWm] H$m OmZZm hmoVm h¡Ÿ& {Z{_Îm, dmUr, ì`dhma XmoZm| H$m Aml` hmo • Eogm ^r Zht h¡Ÿ& do Ord Ho$db ñdê$n Ho$
^JdmZ Am{X go AmË_m H$mo bm^ Zht h¡Ÿ& g~ dñVw`| {_bH$a EH$ dñVw A{^_wI hmoH$a {dMaU H$aVo h¢Ÿ&
hmo • Eogm ^r Zht h¡Ÿ& AZÝV AmË_m, H$_© Am{X O‹S> nXmW© g§gma _| h¢Ÿ& ñd^mdgÝ_wIVmnyd©H$ Ðì` Ho$ Aml` go {dMaU H$aZodmbo kmZr
_¢ CZ O‹S> H$_m], O‹S> nXmWm], AÝ` AmË_m, gd©kXod Am{X g_ñV Ord ì`dhma Am¡a {Z{_Îmm| H$m Aml` Zht boVoŸ& A`WmMma go a{hV
nanXmWm] go Ñ{ï> hQ>mH$a ñd`§ H$m Aml` H$aVm hÿ±, V^r _wPo gd©kXem hmoH$a dV©Vo hþE do {ZË` kmZr hmoVo h¢ AWm©V² {H$gr ^r g_` CÝh| ñdê$n
àJQ> hmoVr h¡ • Eogm `Wm`mo½` {ZU©` hmoZo go CÝh| CËgwH$Vm dV©Vr h¡Ÿ& EH$mJ«Vm H$m Aml` Zht Ny>Q>VmŸ& Bggo {dnarV Omo ì`dhma `m {Z{_Îm
· Omo ewÕñdê$n _| V¥á hmoZo go gVV² Cnem§V ahVo h¢Ÿ& go bm^ _mZVm h¡, dh g§gmaVÎd h¡Ÿ&
do _w{ZamO H¡$go h¢? _w{ZamO ñdê$nJwá h¢, ñdê$nV¥á h¢Ÿ& do ñd- nagÝ_wI hmo Vmo g§gma Am¡a ñd^mdgÝ_wI hmo Vmo _moj àmá hmoVm
ñdê$n _| BgàH$ma _ñV h¢ {H$ _mZm| ñdê$n go ~mha AmZo _| CÝh| à_mX h¡Ÿ& ì`dhmaaËZÌ` Ho$ n[aUm_ A`WmMma n[aUm_ h¢, AV… ì`dhma
dV©Vm hmoŸ& do {ZO AmË_ñdê$n _| àem§VVmnyd©H$ _½Z hmoH$a ì`má hmoVo H$s gÝ_wIVm N>mo‹S>H$a Ord H$mo ñd^mdgÝ_wI hmoZm Mm{h`oŸ&
231
462 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 272 463
Y_© Ho$ {bE {Z{_Îmm| H$s amh XoIZm n‹S>o, Ho$dbkmZ Ho$ {bE C{MV Zht h¡Ÿ& AmË_m {dH$ma `m g§Jñd^mdr Zht h¡, A{nVw Ag§J _mojñdê$n
g§hZZ Ed§ `mo½` g_` H$s amh XoIZm nS>o, H$_© H$_ hmo Vmo Aew^^md {Zê$nm{Yñd^mdr h¡Ÿ&
Q>b|Jo, Cndmg H$ê±$Jm Vmo Y_© hmoJm Am{X g_ñV ^md nagÝ_wI h¢ • `h Ñ{ï> nhbo go hr {dÚ_mZ Wr; {H$ÝVw N>R>d| JwUñWmZ _|
`h A`WmMmanZm h¡Ÿ& H$_Omoarde ew^mew^^mdm| go Omo Ow‹S>md dV©Vm WmŸ& A~ Cg Amoa H$m
{OZ kmZr _w{ZamOm| Zo g_ñV nadñVwAm| go Ñ{ï> hQ>mH$a AZÝV- bj hQ>mH$a do ñd _| pñWV hþE h¢Ÿ& ñdgÝ_wI hmoH$a drVamJr n`m©`
JwUê$nr AmË_{nÊS> H$s Amoa A{^_wInZm {H$`m h¡, do dmñVd _| àJQ> H$aZo H$s Amoa bmbm{`V hþ`o h¢Ÿ& ew^mew^^md Q>b J`o h¢ Am¡a
ñdê$na_UVm _| hr {dMaU H$aVo h¢Ÿ& lr_X²> amOMÝÐOr H$hVo Wo ñdê$nbrZVm dV© ahr h¡; AV… Eogo _w{ZamO H$mo _mojVÎd H$hm h¡Ÿ&
""AZoH$mpÝVH$ _mJ© gå`H²$ EH$m§Vê$n {ZOnX H$s àm{á H$amZo Ho$ · _w{ZamO H$mo ñd^md _| brZVm hmoZo go {dH$ma CËnÞ Zht hmoVo VWm
A{V[aº$ AÝ` {H$gr hoVw go CnH$mar Zht h¡Ÿ&'' H$_m] H$m ghO Zme hmoVm h¡Ÿ&
AmË_m ñd-^md h¡, nanXmW© VWm na^mdê$n Zht • Eogo AZoH$mÝV AkmZr Ord Y_© VWm Mm[aÌ H$mo Xw…IXm`H$ _mZVm h¡Ÿ& dh gmoMVm
H$mo {ZpíMV H$aZodmbo ñdê$n _| A{^_wInZo {dMaZm gå`H²$-EH$mÝV h¡ • {H$gr {d{eï> Vn _| BVZo Cndmg H$a|Jo Vmo Y_© hmoJm Am¡a {H$gr
h¡Ÿ& `o _w{ZamO hr {ZË` kmZr h¢Ÿ& àH$ma H$s ^yb hmo Om`o Vmo àm`píMÎm boZm n‹S>oJmŸ& Eogo Ord Ho$
ewÕmon`moJr _w{ZamO H$mo EH$g_` ^r kmZËd Am¡a ñdê$nEH$Vm ew^^mdê$n Mm[aÌ H$m H$moB© {R>H$mZm Zht h¡Ÿ& ñd^md _| lÕm-kmZ-
H$m {dah Zht h¡, à{Vg_` {ZOkmZËd H$mo {Q>H$mVo hþE do ñdê$nbrZ nyd©H$ ewÕVm H$s àJQ>Vm hr Mm[aÌ h¡Ÿ&
ahVo h¢Ÿ& Eogo Mm[aÌd§V Ordm| H$mo _mojVÎd OmZZm Mm{hE; Š`m|{H$ nyd© Ho$
· gånyU© lm_Ê`dmbo gmjmV² l_U _mojVÎd h¢Ÿ& gH$b H$_m] Ho$ \$b CÝhm|Zo brbm_mÌ _| Zï> H$a {X`o h¢ Am¡a ZyVZ H$_©
`hm± H$hm h¡ {H$ Omo _w{ZamO ñd _| pñWV h¢, A`WmMma go a{hV h¢, H$mo CËnÞ Zht H$aVo h¢Ÿ& AnZo ewÕñd^md _| brZVm hmoZo na {dH$ma
ñdê$n H$s AÝVa drVamJVm dV©Vr hmoZo go gånyU© lm_Ê` H$mo àmá hþE CËnÞ Zht hmoVo, H$_© AWdm H$_©\$b ^r CËnÞ Zht hmoVoŸ&
h¢ • do _w{ZamO _mojVÎd h¢Ÿ& OJV H$s aMZm H$aZm, nwÊ` nmn H$m Aml` H$aZm AWdm {Z{_Îmm|
{OZ Ordm| Zo _mojXem H$mo àmá {H$`m h¡, `hm± CZH$s ~mV Zht h¡, H$mo CnpñWV H$aZm AmË_m H$s brbm Zht h¡; A{nVw ewÕñd^md ê$n
A{nVw Omo ñdê$nbrZ h¢, ew^^md _| Z AmH$a {Z`_ go _mojXem nmZo AmË_m Ho$ lÕm-kmZ _| brZVm hmoZm AmË_m H$s brbm h¡Ÿ& nwÊ` Am¡a
Ho$ {b`o à`mgaV h¢ • Eogo ñdê$nbrZVm `wº$ _w{ZamO H$s MMm© h¡Ÿ& {Z{_Îm go Y_© _mZZm AkmZ H$s brbm h¡Ÿ& Bg AkmZbrbm H$m AZoH$mÝV
`hm±, CÝh| _mojVÎd H$hm h¡Ÿ& Ûmam {ZU©` H$aHo$ AWm©V² AmË_m ñdê$n go h¡, naê$n go Zht,
dñVwê$n go AmË_m _mojñdê$n hr h¡Ÿ& AmË_m H$s n`m©` _| {dH$ma {Z{d©H$marXem {Z{d©H$maê$n h¡, {dH$maê$n Zht, ñd^md ñd^md Ho$
h¢ Am¡a Cg {dH$ma H$mo Q>mbH$a _moj àJQ> hmo • Eogr Anojm dñVwñd^md H$maU h¡, {d^md Ho$ H$maU Zht, AmË_m AIÊS>ê$n h¡, IÊS>ê$n Zht
`m Ðì`Ñ{ï> _| Zht h¡Ÿ& Ðì`Ñ{ï> go AmË_m gX¡d _wº$ hr h¢ AWm©V² • BgàH$ma AmË_ñd^md _| lÕm-kmZ Am¡a pñWaVm H$aZo go H$_m] H$s
_mojñdê$n hr h¡Ÿ& "_moj àmá H$aZm h¡' • `h ~mV ^r dñVwñdê$n _| brbm Zï> hmoVr h¡Ÿ& AZoH$ H$ï>, Xw…I ghZ {H$`o, Bg{b`o H$_© Zï> hþE
232
464 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 272 465
• Eogm Zht h¡Ÿ& ñd^md H$s CJ«Vm go H$_© H$m Zme hmoVm h¡Ÿ& H$_©\$b Vmo H$s hrZVm h¡Ÿ& `{X Ord hrZVm go `wº$ hmo Vmo ^{dî` _| ^r Xg àmU
O‹S>\$b h¡, dh ñd`§ AnZo H$maU go Zï> hmoVm h¡, Cgo AmË_m Zï> Zht YmaU H$aVm h¡; {H$ÝVw ñdê$nJwá _w{ZamOm| Zo ñdê$npñWaVm H$aHo$ kmZ
H$aVmŸ& VWm dr`© H$s hrZVm H$mo amoH$m h¡Ÿ&
àíZ …• {dH$ma H$m Zme {H$gàH$ma H$aZm Mm{hE? ewÕVm go {dnarV g_ñV nwÊ`-nmnê$n AewÕ^md • {ÛVr`^md
CÎma …• AnZo ewÕñd^md _| EH$mJ« hmoZo na {dH$ma CËnÞ Zht h¡, M¡VÝ` go {dnarV^md h¢Ÿ& _w{ZamO H$mo ew^^mdm| _| nwZ… AmZo H$m
hmoVoŸ& kmZr Ordm| Zo nyd© Ho$ gH$b H$_©\$b H$mo Zï> {H$`m h¡ VWm ZdrZ {ZfoY dV©Vm h¡Ÿ& Omo AmË_m Ho$ ewÕ, AamJr, AÛofr ñd^md _| AdpñWV
H$_©\$b H$mo CËnÞ Zht H$aVo • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ& g§hZZ Am¡a H$mb {ZíM` n[aU{Vê$n ahVo h¢, do hr {Z`_ go _moj nmVo h¢Ÿ& dmñVd _|
na Ñ{ï> aIZo go _mojVÎd àJQ> Zht hmoVm; CgHo$ à{V Ñ{ï> H$m A^md _w{ZXem hr _mojVÎd h¡Ÿ&
H$aZo go _moj àJQ> hmoVm h¡ AWm©V² ewÕñd^md _| R>haVo hþE na H$m bj ew^mon`moJr _w{Z {dH$ën _| dV©Vo h¢; AV… do gmjmV² _mojVÎd
Ny>Q> OmVm h¡ Am¡a nyd©H$_m] H$m Zme hmoVm h¡Ÿ& Zht h¢, do naånam go _mojVÎd H$hbmVo h¢Ÿ& Omo ñd^md H$s brZVm go
· _w{ZamO nwZ… àmUYmaU Zht H$aVo, CZHo$ AewÕ^md H$m A^md CVaH$a N>R>d| JwUñWmZê$n ew^mon`moJ _| AmVo h¢ • CÝh| _mojVÎd Zht
h¡, do ewÕñd^md _| pñWa ahVo h¢; AV… dh _mojVÎd h¢Ÿ& H$hm h¡Ÿ& Aao ^mB© ! ew^amJ Am¡a {Z{_Îm ewÕVm _| _XX H$aVo h¢ • Eogm
_w{ZamO _mojVÎd H¡$go h¢? Cgo Xem©Vo h¢Ÿ& H$hZm Vmo ñWyb AkmZ h¡Ÿ& `hm±, AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ _w{ZamO
do _w{ZamO nwZ… àmUYmaU H$aZoê$n XrZVm H$mo àmá Zht H$aVo, ew^^md _| AmVo hr Zht h¢, do Vmo ewÕñd^md _| hr brZ ahVo h¢Ÿ&
AewÕ^mdê$n namdV©Z Ho$ A^md Ho$ H$maU ewÕñd^md _| pñWa ahVo BgàH$ma Omo _w{ZamO nwZ… àmUYmaUê$n XrZVm H$mo àmá Zht hmoVo, do
h¢Ÿ& Bg gånyU© lm_Ê`dmbo Ord H$m AÝ` ^mdê$n namdV©Z Zht hmoVmŸ& na__w{Z _mojVÎd h¢Ÿ& ·
dh gXm EH$ hr ^mdê$n ahVm h¡Ÿ& ewÕñd^md _| pñWa n[aU{Vê$n
ahVo h¢; AV… Eogo Ord _mojVÎdê$n h¢Ÿ& ^mB©! a§J-amJ-^oX go Vmo nwX²>Jb H$mo hr VÝ_`nZm h¡Ÿ& `{X
`hm±, àmUYmaU H$aZo H$mo XrZVm H$hm h¡Ÿ& nm±M BpÝÐ`, _Z-dMZ- g§gma-AdñWm _| AmË_m H$mo Bggo VÝ_`nZm _mZ|Jo Vmo AmË_m ê$nr-
H$m` ~b, ídmgmoÀN²>dmg Am¡a Am`w • `o Xg àmU Vmo O‹S> h¢; {H$ÝVw nwX²>Jb hr hmo Om`oJm, {\$a g§gma-AdñWm go nbQ>H$a O~ _moj
CZH$m {Z{_Îmê$n g§`moJ hmo • Eogr AmË_m _| `mo½`Vm h¡Ÿ& Aao ^mB© ! `h hmoJm Vmo {H$gH$m _moj hmoJm? nwX²>Jb H$m hr _moj hmoJm AWm©V² _moj
`mo½`Vm bÁOmñnX XrZVm h¡Ÿ& AÝ` ^md H$s Š`m ~mV H$a|; VrWªH$aê$n _| nwX²>Jb hr ahoJm, Ord Zht ahoJmŸ& EH$ AdñWm _| `{X a§J-amJ-
àmU YmaU H$aHo$ OÝ_ boZm ^r bÁOmñnX h¡Ÿ& ^oX Ord go VÝ_` hmo Vmo Xygar AdñWm _| ^r do Ord go VÝ_` AWm©V²
`hm± Vmo ñdê$nJwá _w{ZamOm| H$s ~mV H$a aho h¢Ÿ& ñdê$n _| gmdYmZ EH$_oH$ hr ah|JoŸ& AV… O~ g§gma-AdñWm _| Ord nwX²>Jb go VÝ_`
ahZodmbo Am¡a ew^^md Z H$aZodmbo CËH¥$ï> _w{Z`m| H$s ~mV h¡Ÿ& Eogo h¡ Vmo _moj-AdñWm _| ^r nwX²>Jb go VÝ_` hr ahoJm AWm©V² nwX²>Jb
_w{ZamO ñd^md _| pñWa ahVo h¢, g§gma _| AdVma Zht boVoŸ& VrWªH$a
H$m hr _moj hmoJmŸ& Ahmo! {XJå~a gÝVm| Zo JO~ dñVwñdê$n
H$m eara, gdm©W©{g{Õ Ho$ Xod H$m eara AWdm AmhmaH$m{X eara amJ
Ho$ H$maU {_bVm h¡Ÿ& Ord Xg àmU YmaU H$aVm h¡ • `h kmZ VWm dr`© ~Vm`m h¡Ÿ& • àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-340
233
466 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 273 467
_{h_mdmZ² ^JdÝV "ewÕ' (ewÕmon`moJr) h¢, CÝh| hr _mojVÎd H$m
A~, _mojVÎd H$m gmYZVÎd àH$Q> H$aVo h¢ …• gmYZVËd OmZZmŸ& (AWm©V² do ewÕmon`moJr _moj_mJ©ê$n h¢), Š`m|{H$
JmWm 273 H$s CËWm{ZH$m na àdMZ do AZm{X g§gma go a{MV-~ÝX aho hþE {dH$Q> H$_©H$nmQ> H$mo Vmo‹S>Zo-
A~, _mojVÎd H$m gmYZVÎd H$hVo h¢Ÿ& AÝ` emóm| _| {Z{_Îm H$s ImobZo Ho$ A{V CJ« à`ËZ go namH«$_ àJQ> H$a aho h¢Ÿ&
Anojm ~mV H$s h¡ VWm {Z{_Îm Am¡a nwÊ` H$mo _moj H$m gmYZ H$hm h¡Ÿ& JmWm 273 na àdMZ
_Zwî`^d, CÎm_ g§hZZ, MVwW©H$mb Am{X H$mo Ho$dbkmZ H$m gmYZ · ~mømä`ÝVa n[aJ«h a{hV {ZJ«Ý© W _w{Z H$s ewÕVm hr _moj H$m gmYZ h¡Ÿ&
~Vm`m J`m h¢, {H$ÝVw do `WmW© gmYZ Zht h¢Ÿ& _moj H$m `WmW© gmYZ Vmo _w{ZamO g_ñV nXmWm] H$mo `WmdV² OmZVo h¢Ÿ& CÝh| ewÕñd^md _|
_w{ZXem h¡Ÿ& lÕm-kmZ g{hV AÝVa§J brZVm ~‹T>r h¡ VWm Vrd« Amg{º$ H$m Zme hmo
A~, A§Va gmYZ H$m `WmW© ñdê$n Bg JmWm _| H$hVo h¢Ÿ& J`m h¡Ÿ& ñd^md H$m ^mZ hmoZo go AÝVa _| amJ H$s n[aU{V KQ> OmZo go
àdMZgma JmWm 273 dóm{X H$m ~mø n[aJ«h ^r Ny>Q> J`m h¡Ÿ&
gå_§ {d{XXnXËWm MÎmm Cdqh ~{hËW_ÁPËW§Ÿ& {_Ï`mËd, amJ-Ûof AÝVa§J n[aJ«h h¡ VWm YZ-YmÝ`, Xmg-Xmgr,
{dg`ogw UmdgÎmm Oo Vo gwÕm {Îm {U{ÔÆ>m&&273&& H$n‹S>o Am{X ~mø n[aJ«h amJ Ho$ {Z{_Îm h¢Ÿ& BZ g~go Ñ{ï> hQ>mH$a,
( h[aJrV ) eãX, ê$n, ag, J§Y, ñne©ê$n {df`m| go Amg{º$ KQ>mH$a do {ZOñdê$n
`WmW© OmZo AW© Xmo {dY n[aJ«h H$mo N>mo‹S>H$aŸ& H$mo gmY aho h¢ • Eogo _w{ZamO ewÕ H$hbmVo h¢Ÿ&
Zm {df` _| Amgº$ do hr l_U ewÕ H$ho J`oŸ&&273&& ~{ha§J n[aJ«h Ny>Q>Zm _mÌ gmYZ Zht h¡Ÿ& AÝVa _| Omo ewÕVm àJQ>
AÝd`mW© …• [ gå`p½d{XVnXmWm©… ] gå`H²$ (`WmW©V`m) nXmWm] hþB©, dhr _moj H$m gmYZ h¡Ÿ& AmË_m Ho$ ^mZ g{hV AÝVa _| nyU©
H$mo OmZVo hþE [ `o ] Omo [ ~{h…ñW_Ü`ñW_² ] ~{ha§J VWm AÝVa§J n{dÌXem H$m àJQ> hmoZm hr _moj h¡ Am¡a ewÕmon`moJ _| brZ ahZodmbo
[ Cn{Y§ ] n[aJ«h H$mo [ Ë`ŠËdm ] N>mo‹S>H$a [ {df`ofw Z AdgŠVm… ]
_w{Z H$mo _mojVÎd H$hm h¡Ÿ&
{df`m| _| AmgŠV Zht h¢, [ Vo ] do [ ewÕm… B{V {Z{X©ï>m… ] "ewÕ' H$ho
`hm± _mojVÎd Ho$ gmYZVÎd H$ho h¢ AWm©V² ewÕmon`moJr _w{Z`m| H$mo
J`o h¢Ÿ&
Q>rH$m …• AZoH$mÝV Ho$ Ûmam kmV gH$b kmV¥Ëd Am¡a ko`VÎd Ho$
hr gmYZVÎd H$hm h¡Ÿ& do ewÕmon`moJr _w{ZamO H¡$go h¢? dh H$hVo h¢Ÿ&
`WmpñWV ñdê$n _| Omo àdrU h¢, AÝVa§J _| MH$M{H$V hmoVo hþE _w{ZamO AZoH$mÝV Ûmam kmV kmV¥VÎd Am¡a ko`VÎd _| àdrU h¢Ÿ&
AZÝVe{º$dmbo M¡VÝ` go ^mñda (VoOñdr) AmË_VËd Ho$ ñdê$n H$mo kmV¥VÎd AWm©V² OmZZo-XoIZodmbm AmË_m Am¡a ko`VÎd AWm©V²
{OZZo g_ñV ~{ha§J VWm AÝVa§J g§J{V Ho$ n[aË`mJ go {d{dº$ ({^Þ) OmZZo _| AmZo`mo½` nXmW© • BZ XmoZm| H$m ñdê$n AZoH$mÝV Ûmam OmZZo
{H$`m h¡ Am¡a (Bg{b`o) AÝV…VÎd H$s d¥{Îm (AmË_m H$s n[aU{V) _| AmVm h¡Ÿ& Bg_| _w{ZamO àdrU h¢Ÿ&
ñdê$n Jwá VWm gwfwá (O¡go {H$ gmo J`m hmo) g_mZ (àem§V) ahZo go Omo AmË_m OmZZo-XoIZodmbm h¡Ÿ& AmË_m _| eara, _Z, dmUr Am{X
{df`m| _| qH${MV² ^r Amg{º$ H$mo àmá Zht hmoVo • Eogo Omo gH$b- ko`m| H$m A^md h¡Ÿ& AmË_m OmZZodmbm h¡, dh nako`ê$n Zht hmoVm
234
468 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 273 469

VWm OmZZo _| AmZodmbo nXmW© AmË_ê$n Zht hmoVoŸ& earam{X H$s {H«$`m Ahmo ! M¡VÝ`ñd^md gV² {MXmZÝX h¡Ÿ& _oao gwI Am¡a Y_© Ho$ {bE
AmË_m Ho$ H$maU Zht hmoVrŸ& àË`oH$ nXmW© H$s {H«$`m AnZo ñd`§ Ho$ _oam ñd^md hr Adb§~Z h¡, nwÊ`-nmn H$m Adb§~Z H$m`©H$mar Zht
H$maU hmoVr h¡Ÿ& AmË_m CgH$m kmVm_mÌ h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr H$s h¡Ÿ& àË`oH$ nXmW© _oam ko` h¡ Am¡a àË`oH$ ko` dñVwê$n go H$m`_ h¡Ÿ&
AdñWm _oao AmYma go Zht h¡ Am¡a _¢ AmË_m naÐì` Ho$ AmYma go Zht `Ú{n n`m©`ê$n go n[adV©Z hmoVm h¡, {H$ÝVw nanXmW© Ho$ Ðì`-JwU-
hÿ±; H$_© H$s AdñWm O‹S> na_mUw Ho$ H$maU hmoVr h¡Ÿ& AmË_m Ho$ H$maU n`m©` Am¡a _oao Ðì`-JwU-n`m©` {^Þ-{^Þ h¡ • Eogo AZoH$mÝVVÎd H$mo
ZhtŸ& `o n`m©`| AmË_m H$mo bm^-hm{Z Zht H$amVrŸ& AmË_m ñdê$n go h¡ »`mb _| aIH$a ^oXkmZ H$a| Vmo gå`½Xe©Z, gå`½kmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ&
Am¡a naê$n go Zht h¡Ÿ& AmË_m H$m kmZJwU, kmZJwU Ho$ H$maU h¡; AÝ` J¥hñWml_ _| Y_© H$aZm hmo Vmo BVZm ^oXkmZ Adí` hmoZm Mm{hEŸ&
JwU Ho$ H$maU ZhtŸ& dV©_mZ n`m©` dV©_mZê$n h¡, nyd© AWdm ^{dî` ór, nwÌ, n[adma, n¡go H$m Zm_ g§gma Zht h¡Ÿ& `{X BZH$m Zm_ g§gma hmo
H$s n`m©`ê$n ZhtŸ& em§V AdñWm em§Vê$n h¡; ew^ê$n ZhtŸ& eara, Vmo _¥Ë`w Ho$ g_` Ord BZ g~H$mo N>mo‹S> XoVm h¡, {\$a Cgo _moj hmoZm
_Z, dmUr, ór, Hw$Qw>§~, n[adma, Xod-emó-Jwé g^r naê$n h¢; Mm{hEŸ&
AmË_ê$n ZhtŸ& Aao ^mB© ! ór, nwÌ, n[adma _oao h¢, X`m-XmZm{X go Y_© hmoVm h¡ •
Eogr {_Ï`m^«mpÝV ê$n _mÝ`Vm hr g§gma h¡Ÿ& Xod-emó-Jwé, gå_oX{eIa
kmZñd^mdr AmË_m ~mob Zht gH$VmŸ& dmUr, dmUr Ho$ {bE h¡;
H$s d§XZm Am{X Bg Ord H$mo g§gma go VmaZo _| g_W© Zht h¢ • `o g~
AmË_m Ho$ {bE ZhtŸ& kmZ, kmZ Ho$ H$maU h¡; dmUr Ho$ H$maU ZhtŸ&
AmË_m Ho$ ko`VÎd h¢ • Eogm ^oX{dkmZ hr àW_ Y_© h¡Ÿ& `h gå`½Xe©Z
X`m-XmZm{X {dH$ën, {dH$ën Ho$ H$maU h¡; eara Ho$ H$maU ZhtŸ& na
Am¡a gå`½kmZ h¡Ÿ& BgHo$ {~Zm H$^r ^r Y_© Zht hmo gH$VmŸ&
H$s {H«$`m na go hmoVr h¡; _oao H$maU ZhtŸ& X`m-XmZm{X Ho$ n[aUm_ nwÊ` · _w{ZamOm| Zo AnZo M¡VÝ`ñdê$n H$mo g_ñV ~{ha§J VWm AÝVa§J
h¡, Y_© ZhtŸ& Y_© Y_© h¡; nwÊ` ZhtŸ& ewÕ ñd^md Ho$ Aml` go Y_© hmoVm g§J{V go {^Þ {H$`m h¡Ÿ&
h¡, ew^ñd^md Ho$ Aml` go Y_© Zht hmoVmŸ& {dH$ma na Ho$ H$maU Zht h¡; gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ VrZm| {_bH$a _moj_mJ© h¡Ÿ& kmZnyd©H$
{H$ÝVw _¢ na H$m Adb§~Z boVm hÿ± Vmo {dH$ma CËnÞ hmoVo h¢Ÿ& {dH$ma hmoZodmbr AamJr, Aê$nr, {Z{d©H$ënXem _moj_mJ© H$hbmVm h¡Ÿ& `hm±,
Xw…IXm`H$ h¡ Am¡a ñd^md gwIXm`H$ h¡Ÿ& Mm[aÌ H$s ~mV h¡Ÿ&
AmË_m AZÝV JwUm| Ho$ {nÊS>ê$n EH$ h¡ Am¡a AnZo JwU-n`m©` Ho$ ""AÝVa§J _| MH$M{H$V hmoVo hþ`o AZÝV e{º$dmbo M¡VÝ` go ^mñda
H$maU AZoH$ê$n h¡Ÿ& AmË_m ñd`§ H$m`_ ahVm h¡; AV… {ZË` h¡ Am¡a AmË_VÎd Ho$ ñdê$n H$mo {OgZo g_ñV ~{ha§J VWm AÝVa§J g§J{V Ho$
AdñWmê$n n[adV©Z H$aVm h¡; AV… A{ZË` h¡Ÿ& AmË_m ewÕñd^md n[aË`mJ go {d{dº$ {H$`m h¡Ÿ&''
H$s Anojm na_n{dÌ h¡ Am¡a à{Vg_` CËnÞ hmoZodmbo {dH$ma H$s dóm{X Ë`mJZm, ~mø {H«$`mH$mÊS> AWdm X`m-XmZ H$aZo _| Mm[aÌ
Anojm {dH$mar h¡Ÿ& {dH$ma, {dH$maê$n h¡; ewÕVmê$n Zht Am¡a ewÕVm, Zht h¡Ÿ& {OgàH$ma A{¾ CîUVm go emo^m`_mZ hmoVr h¡, CgràH$ma
ewÕVmê$n h¡ {dH$ma ê$n Zht • Eogo AZoH$ àH$ma go AZoH$mÝV H$m ahñ` AmË_m kmZm{X AZ§VJwUm| go emo^m`_mZ hmoVm h¡Ÿ& n¡gm, eara VWm
OmZZodmbo _w{ZamO kmZ _| AË`{YH$ {ZnwU h¢Ÿ& X`m-XmZm{X Ho$ ^md go AmË_m VoOñdr Zht h¡Ÿ& eara ê$ndmZ ñdñW
235
470 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 273 471
hmo, ì`m»`mZ AÀN>m XoVm hmo AWdm CËH¥$ï> Mm[aÌ hmo; {H$ÝVw `h · _w{ZamO H$s àd¥{Îm AÝVbuZ hmoZo go do {df`m| _| Amg{º$ Zht H$aVoŸ&
AmË_m H$m VoOñdrnZm Zht h¡Ÿ& ""Bg{b`o AÝV…VÎd H$s d¥{Îm (AmË_m H$s n[aU{V) ñdê$n Jwá
earam{X VWm ew^mew^^mdm| go {^ÞVm H$m ^mZ hmoZo go YZ-YmÝ`, VWm gwfwá (O¡go {H$ gmo J`m hmo) g_mZ (àem§V) ahZo go Omo {df`m| _|
Xmg-Xmgr Am{X ~{ha§J n[aJ«h Ho$ à{V _moh ñd`_od Ny>Q>m h¡ AWm©V² qH${MV² ^r Amg{º$ H$mo àmá Zht hmoVo......Ÿ&''
~mø Ho$ {Z{_Îm Ny>Q> J`o h¢Ÿ& `WmW©ê$n go {dMma H$a| Vmo {Z{_Îmê$n gå`½Xe©Z Am¡a gå`½kmZ hmoZo na AmË_m nanXmWm] go {^Þ dV©Vm
Ðì`_Z H$s g§J{V H$m ^r Ë`mJ H$aHo$ Ord amJ go {^Þ hþAm h¡; AV… h¡ V~ "AmË_m Ho$ Aml` go hr kmZ VWm _moj hmoVm h¡' • Eogm Ord H$mo
"Ë`mJ {H$`m' • Eogm H$hm OmVm h¡Ÿ& dV©_mZ _| na^md VWm nanXmWm] `WmW© ^mZ dV©Vm h¡Ÿ& AmOVH$ AkmZVm Ho$ H$maU Ord H$s n[aU{V
go {^ÞVm H$m ^mZ h¡; {H$ÝVw {deof AamJrXem àJQ> hmoZo na ór-nwÌ- nwÊ`-nmn _| AQ>H$Vr Wr, {H$ÝVw A~ _w{ZnZo _| dh n[aU{V nwÊ`-nmn
n[admam{X go g§~§{YV eof amJ ^r Ny>Q> OmVm h¡Ÿ& _| Zht AQ>H$VrŸ& ñdê$n _| Jwá hmoZo na n[aU{V _mZm| gmo OmVr h¡Ÿ&
{OgàH$ma Jm‹T> {ZÐm _| _ñV ì`{º$ H$mo ~mha _| hmoZo dmbo H$m`m]
Xmo amoQ>r Im`| Am¡a gmXo dó nhZZo H$m Zm_ Mm[aÌ Zht h¡Ÿ& AZ§V
H$s I~a Zht hmoVr; CgràH$ma _w{ZamO _moj_mJ© Ho$ {Z{d©H$ën AmZÝX
e{º$dmZ M¡VÝ`ñd^md Ho$ Omoa go nwÊ`-nmn a{hV ñdê$n _| pñWV hmoZo
_| _ñV h¡, CÝh| ~mø ~mVm| H$s I~a Zht h¡Ÿ&
H$m Zm_ Mm[aÌ h¡Ÿ&
{OÝhm|Zo AZoH$mÝV H$mo OmZH$a àVr{Vnyd©H$ {ZOñdê$n H$s brZVm
{dH$ma H$mo AnZm _mZZodmbm Ord AY_u h¡, Cgo gå`½Xe©Z Zht
H$s h¡, do A~ nwZ… nm±M BpÝÐ`m{X {df`m| _| d¥{Îm CËnÞ Zht H$aVoŸ&
h¡Ÿ& gå`½Xe©Z {~Zm gå`H²$Mm[aÌ Am¡a gå`H²$Mm[aÌ {~Zm _moj Ho$ · gH$b _{h_md§V ewÕmon`moJr _w{ZamO hr _moj_mJ©ê$n h¢Ÿ&
gmYZVÎd {gÕ Zht hmo gH$VoŸ& ""........Eogo Omo gH$b _{h_mdmZ² ^JdmZ "ewÕ' (ewÕmon`moJr)
nanXmW© VWm {dH$ma go AmË_m {^Þ h¡ • Eogm kmZ J¥hñWml_ _| h¢, CÝh| hr _moj_mJ© H$m gmYZ VÎd OmZZmŸ& (AWm©V² do ewÕmon`moJr hr
hmoZo Ho$ CnamÝV {df`m| H$s Amg{º$ KQ>mH$a Ord ñd^md _| brZVm _moj_mJ© ê$n h¢)Ÿ&''
H$aVm h¡ • `hr _mojVÎd H$m gmYZVÎd h¡Ÿ& X`m-XmZm{X Ho$ ^md AewÕmon`moJ h¢ Am¡a M¡VÝ` Ho$ Aml` go
OJVOZ earam{X ~mø nXmWm] H$mo Y_© Ho$ gmYZ Ho$ {bE Amdí`H$ CËnÞ ewÕmon`moJ-_mojVÎd H$m gmYZVÎd AWdm _moj_mJ© h¡Ÿ& Xod-
H$hVo h¢, {H$ÝVw `h ~mV {_Ï`m h¡Ÿ& eara O‹S> h¡, CgH$s {H«$`m AmË_m emó-Jwé H$s ì`dhma lÕm, ZdVÎdm| H$m ì`dhma kmZ, H$fm` _§XVmê$n
Zht H$a gH$VmŸ& AmË_m naX`m nmbZ Zht H$a gH$Vm; Š`m|{H$ `h g~ Mm[aÌ Am{X ì`dhma aËZÌ` _mojVÎd H$m gmYZVÎd Zht h¡Ÿ&
{dH$ën, amJ h¢Ÿ& amJa{hV AÝVa drVamJr n[aU_Z hr Mm[aÌ h¡, Y_© {H$gr ñWmZ na nwÊ` VWm {Z{_Îmm| H$mo _moj_mJ© H$m gmYZVÎd
h¡, àË`m»`mZ Am¡a gm_m{`H$ h¡Ÿ& H$hm J`m hmo Vmo dhm± _mÌ {Z{_Îmm| Am¡a g§`moJm| H$m `WmW© kmZ H$amZo Ho$
kmVm-Ñï>m ñd^md AZoH$mÝV ê$n emo{^V h¡, gy`©g_mZ VoOñdr {bE `h H$WZ {H$`m h¡ • Eogm g_PZmŸ&
h¡, Bg_| brZVm hmoZo na n[aJ«h H$s Amoa bj Zht OmVm Am¡a AÝVa ì`dhma, nwÊ` Am¡a {Z{_Îm a{hV ewÕXem H$mo _moj_mJ© H$hm h¡Ÿ&
drVamJr n[aU{V AË`{YH$ d¥{Õ H$mo àmá hmoVr h¡Ÿ& _moj_mJ© {ZXm}f drVamJrXem h¡Ÿ& Xem XemdmZ go {^Þ Zht ahVr •
236
472 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 273 473
Eogr Xem Ho$ YmaH$ gH$b _{h_md§V ewÕmon`moJr _w{Z H$mo _moj_mJ© H$m (2) bH$‹S>r O‹S> h¡, Cggo _oar AmË_m H$mo H$ï> hmoVm h¡ • Eogr
gmYZ VÎd AWdm _moj_mJ© OmZZm Mm{hEŸ& _mÝ`Vm ^r _hm AkmZ h¡; Š`m|{H$ bH$‹S>r Am¡a AmË_m _| AË`ÝVm^md h¡Ÿ&
àíZ …• ~hþV H$mb go `mÌm, Cndmg, XmZm{X Ym{_©H$ {H«$`m H$aVo (3) AÝ` H$s godm _| amJ H$m KQ>mZm nwÊ`mòd h¡, {\$a ^r Cggo
Am`o h¢, Š`m `o Ym{_©H$ {H«$`mE± Zht h¢Ÿ& _wPo Y_© hmoJm Eogm _mZZm ^«mpÝV h¡Ÿ& Eogo ^«mpÝVnyd©H$ H$m`© H$mo Y_©
· nwÊ`-nmn a{hV ewÕ AmË_m _| a_UVm hr Ym{_©H$ {H«$`m Am¡a _moj _mZo, CgH$s n`m©` hrZ h¡Ÿ& dh hrZ J{V _| OmVm h¡Ÿ&
H$m Cnm` h¡Ÿ& (4) H$moB© j_m{X ^md YmaU H$ao Vmo CgH$s j_m gƒr Zht h¡Ÿ& nyd©
CÎma …• ho ^mB© ! Voam gmYZ AÝVa _| h¡; ~mø _| ZhtŸ& eara Ho$ àmaãY Eogo Wo {H$ ñd`§ H$mo n[afhm{X hþE, dhm± n[afhm{X H$mo ghZodmbm
joÌmÝVa hmoZo AWdm én`o-n¡go H$s {H«$`m go nwÊ` AWdm Y_© Zht hmoVm; AÝ` Ordm| Ho$ à{V j_m^md YmaU H$ao Vmo `h H$fm`_§XVm Ho$ H$maU
Š`m|{H$ `o g~ nanXmW© h¢Ÿ& AÝVa _| {OVZm amJ^md KQ>m CVZm nwÊ` h¡; nabj go j_m YmaU H$aZm h¡Ÿ& `h gƒr j_m Zht h¡Ÿ&
{H$ÝVw amJ H$m KQ>Zm ^r {d^md^md h¡Ÿ& Aew^ go ~MZo Ho$ {b`o ew^^md (5) n[afhm{X Ho$ g_` nanXmW© Am¡a nwÊ`-nmn H$s {H«$`m go
AmVo h¢ {H$ÝVw do Y_© Zht h¢Ÿ& nanXmW© Am¡a {dH$ma go AmË_m VoOñdr a{hV AÝVabrZVm hmo, amJ-Ûof H$s CËn{Îm Z hmoVo hþE AÝVa _| drVamJr
Zht hmoVm; A{nVw nanXmW© Am¡a {dH$ma go {^Þ hmoH$a AÝVa a_UVm Anyd© em§{V dV} `hr gƒr j_m h¡Ÿ&
H$aZo go VoOñdr hmoVm h¡Ÿ& (6) ho Ordmo! _w{ZamOm| H$mo {MÌ _| XoImo! {H$gr H$mo qghZr Im ahr
nanXmW© H$s {H«$`m AmË_m Zht H$a gH$VmŸ& nwÊ`-nmn Ho$ ^md h¡, {H$gr H$mo A{¾ H$m g§`moJ h¡, {H$ÝVw ~mø go bj Ny>Q> J`m h¡Ÿ& _¢ Xygao
{dH$mar {H«$`m h¡, Cggo a{hV AÝVañdê$n _| a_UVm hr Ym{_©H$ {H«$`m H$mo j_m H$ê±$ • Eogm {dH$ën ^r CÝh| Zht AmVm Am¡a AÝVañd^md _|
h¡, BgHo$ A{V[aº$ AÝ` {H«$`m go Y_© Zht hmo gH$VmŸ& brZ ahVo h¢, do Ord hr gƒr j_m H$mo YmaU H$aZodmbo h¢Ÿ&
Zm¡ bmI ~ma U_moH$ma _ÝÌ H$m Omn H$aZo go Xmo-VrZ ^d _| (7) ~mø g§H$Q>m{X H$m _w{ZamOm| H$mo ^mZ Zht h¡Ÿ& ~mønXmWm] _|
{OZoÝÐnX àmá hmoVm h¡ • Eogm AkmZr _mZVm h¡Ÿ& Aao ^mB©! AZ§V~ma Bï>-A{Zï>d¥{Îm, nmn ~wam Am¡a nwÊ` AÀN>m Am{X ^md H$m ^r Zme hmo
U_moH$ma _§Ì H$m Omn H$a| Vmo ^r _w{º$ H$s àm{á Zht hmoVrŸ& amJ KQ>mZo go J`m h¡Ÿ& ~mø Ho$ g_mZ AÝVa n[aJ«h ^r Zï> hþ`o h¢Ÿ& ew^mew^^mdm| H$s
nwÊ` hmo gH$Vm h¡; na Y_© ZhtŸ& nH$‹S> go a{hV ñdê$n _| brZVm hmo ahr h¡, AV… ñd^md Ho$ ^mZg{hV
àíZ …• Omo Xygam| H$s godm H$aVm h¡, H$ï>m{X AmZo na ^r em§{V AÝVa ewÕVmnyd©H$ gH$b _{h_md§V ewÕmon`moJr _w{Z`m| H$mo hr _moj
aIVm h¡, Cgo Y_© hmoVm h¡ `m Zht? H$m _mJ© OmZmo !
g_mYmZ …• (1) Aao ^mB© ! àË`j {XImB© XoVm h¡ {H$ eara H$s · do _w{ZamO AÝVa ewÕVm H$s d¥{Õ Am¡a {Z{_Îmê$n H$_© H$mo VmoS‹ >Zo H$m
{H«$`m eara Ho$ H$maU Am¡a AmË_m H$s {H«$`m AmË_m Ho$ H$maU hmoVr h¡, CJ« nwéfmW© H$aVo h¢, AV… do _w{ZamO _moj H$m gmYZVÎd h¡Ÿ&
{\$a ^r _oao H$maU eara `m AÝ` H$s godm hmoVr h¡ • Eogm _mZZm _y‹T>Vm ewÕmon`moJr _w{ZamO H$mo _moj_mJ© H$hm CgH$m à_wI H$maU `h h¡
h¡, AkmZ ^md h¡; Š`m|{H$ naÐì` H$s H$moB© ^r AdñWm AmË_m Zht H$a {H$ AZm{X g§gma _| a_o hþE, ~§Yo hþE {dH$Q> H$_©ê$nr S>moar H$mo ImobZo
gH$VmŸ& H$m do A{V CJ« à`ËZ/namH«$_ H$a aho h¢Ÿ&
237
474 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 273 473
`h g§gma AZm{X go h¡Ÿ& `h Ord {ZJmoXmdñWm _| EHo$pÝÐ`, Xmo
BpÝÐ`, ÌrpÝÐ` Am{X ^dm| _| AkmZ Ho$ H$maU H$_© ~m±YVm h¡ VWm A~, _mojVÎd Ho$ gmYZVÎd H$m (AWm©V² ewÕmon`moJr H$m) gd©
n§MopÝÐ` _Zwî` hmoH$a Ðì`qbJr _w{Z hmoZo na ^r ì`dhma Am¡a {Z{_Îm _ZmoaWm| Ho$ ñWmZ Ho$ ê$n _| A{^ZÝXZ (àe§gm) H$aVo h¢ …•
go Y_© hmoVm h¡ • Eogr {_Ï`m^«mpÝV Ho$ H$maU H$_©~§YZ H$aVm h¡Ÿ& JmWm 274 H$s CËWm{ZH$m na àdMZ
AZÝV ^dm| _| ~m±Yo hþ`o Bg H$_©Ûma H$mo ImobZo H$m _w{ZamO AË`ÝV {ZO ewÕñd^md H$m lÕmZ-kmZ Am¡a AmMaU hr _moj H$m gwb^
CJ« nwéfmW© H$aVo h¢Ÿ& {OgàH$ma MH«$dVu N>h IÊS> H$mo OrVZo Ho$ {b`o _mJ© h¡, Bg _mJ© na MbZodmbm hr _moj àmá H$aVm h¡Ÿ&
OmVo g_` d¡VmS>nd©V H$s Jw\$m _| pñWV 18 H$moS>mH$moS>r gmJamon_ AmË_m H$s nyU©Xem H$m gmYZ ewÕmon`moJ h¡Ÿ& nwÊ`-nmn a{hV
H$mb go ~ÝX bmoho Ho$ XadmOo H$mo AnZo XÊS> go Vmo‹S> XoVm h¡, CgràH$ma {Z_©bXem H$mo ewÕmon`moJ H$hVo h¢Ÿ& Ho$dbkmZ, Ho$dbXe©Z, AZÝVgwI,
_w{ZamO AnZo {ZO ñd^md _| lÕm, kmZ Am¡a EH$mJ«Vmê$nr gmYZ go AZÝVdr`© àJQ> H$aZo Ho$ {bE ewÕmon`moJ hr gmYZ h¡Ÿ& EH$ ewÕmon`moJ
H$_m] Ho$ Ûma H$mo Vmo‹S>Zo H$m à`ËZ H$aVo h¢Ÿ& Ho$ A{V[aº$ AÝ` Hw$N> ^r H$aZo `mo½` Zht h¡Ÿ&
`hm± H$_© H$mo Vmo‹S>Vm h¡ • Eogm H$hmŸ& Aao ^mB© ! H$_© O‹S> h¢Ÿ& CÝh| {OgàH$ma nd©V Am{X H$s M‹T>mB©dmbm H${R>Z amñVm hmo; {H$ÝVw
AmË_m Z ~m±YVm h¡ Am¡a Z N>mo‹S>Vm h¡ VWm Omo {dH$mam{X hmoVo h¢, CÝh| ^r Jm‹S>r Am¡a S´>mB©da Hw$eb hmo Vmo erK« hr J§Vì` ñWmZ na nhþ±Mm Om
H$m¡Z Vmo‹S>oJm? AnZo ewÕñd^md _| brZ hmoZo na {dH$ma H$s CËn{Îm Zht gH$Vm h¡ VWm `{X Jm‹S>r Iam~ hmo, S´>mB©da ^r AÀN>m Zht hmo Vmo ì`{º$
hmoVrŸ& ZdrZ H$_© Zht ~±YVo VWm nwamZo H$_© CX` _| AmH$a Zï> hmo OmVo ~rM amñVo _| hr AQ>H$ OmVm h¡, CgràH$ma nwÊ`-nmn go a{hV ewÕ
kmZñd^md _| EH$mJ«Vmnyd©H$ _moj_mJ© _| J{V H$ao Vmo _mojñWmZ AWm©V²
h¢Ÿ& H$_© Ow‹S>H$a Ho$ Zht ahVo, Bgo hr H$_m] H$mo Vmo‹S>m • Eogm H$hVo h¢Ÿ&
_mojXem H$s àm{á hmoVr h¡, {H$ÝVw eara, nwÊ`-nmn Am{X {H«$`mAm| _|
O~VH$ Ord AkmZXem _| h¡, dh ñd`§ H$s H$_Omoar h¡, dhm± H$_© Y_© _mZH$a nwéfmW© H$ao Vmo dh Ord Iam~ Jm‹S>r H$s ^m±{V ~rM _mJ© _|
H$m Omoa h¡, {H$ÝVw AnZo ñd^md H$s Ñ{ï> H$aHo$ brZVm H$aVo hr H$_© _§X hr AQ>H$ OmVm h¡, g§gma _| hr n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ&
n‹S>Vo h¢Ÿ& _mo j AmË_m H$s ny U © n{dÌV_ Xem h¡ Am¡ a CgH$m gmYZ
BgàH$ma AÝVadr`© g{hV ewÕVm H$mo àmá H$aZo Am¡a {Z{_Îmê$n ewÕmon`moJ h¡Ÿ&
H$_© H$mo Vmo‹S>Zo H$m à`ËZ H$aZodmbo _hm_w{ZamO H$mo _moj_mJ© AWdm A~, gd© _ZmoaW Ho$ ñWmZê$n ewÕmon`moJ H$m `hm± A{^ZÝXZ
_moj H$m gmYZVÎd H$hm h¡Ÿ& · H$aVo h¢Ÿ&
Ahmo! H¡$gr Xmo Qw>H$ Am¡a gma^yV ~mV h¡Ÿ& {OZ ^mdm| go ~§YZ àdMZgma JmWm 274
hmo, do g~ ^md AMoVZ h¢Ÿ& AV… {OZ_| M¡VÝ`e{º$ H$m A^md h¡ gwÕñg ` gm_ÊU§ ^{U`§ gwÕñg X§gU§ UmU§Ÿ&
• Eogo AZoH$ àH$ma Ho$ AMoVZ ew^mew^^mdm| H$m bj N>mo‹S> Xo Am¡a gwÕñg ` {UìdmU§ gmo {ƒ` {gÕmo U_mo Vñg&&274&&
( h[aJrV )
ewÕ {MËe{º$_mÌ ^md H$mo J«hU H$a! h¡ kmZ-Xe©Z ewÕVm {ZO ewÕVm lm_Ê` h¡Ÿ&
• àdMZaËZmH$a ^mJ-2, n¥ð>-244 hmo ewÕ H$mo {Zdm©U eV-eV ~ma CZH$mo Z_Z h¡Ÿ&&274&&
238
476 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 477
AÝd`mW© …• [ ewÕñ` M ] ewÕ (ewÕmon`moJr) H$mo [ lm_Ê` XoImo! MaUmZw`moJ Ho$ A{YH$ma _| ì`dhma H$s ~mV ~VmVo h¢Ÿ&
^{UV§ ] lm_Ê` H$hm h¡, [ ewÕñ` M ] Am¡a ewÕ H$mo [ Xe©Z§ kmZ§ ] Ord H$mo ew^ VWm ew^ Ho$ {Z{_Îm^yV ñWmZ _ZmoaW H$aZo `mo½` Zht
Xe©Z VWm kmZ H$hm h¡, [ ewÕñ` M ] ewÕ Ho$ [ {Zdm©U§ ] {Zdm©U hmoVm h¡Ÿ& _ZmoaW Vmo ewÕmon`moJ H$m hr H$aZm Mm{hEŸ& Bg VÎd H$mo Xem©Zodmbr
h¡; [ g… Ed ] dhr (ewÕ hr) [ {gÕ… ] {gÕ hmoVm h¡; [ Vñ_¡ Z_… ] àdMZgma _| `h ApÝV_ _hmZ JmWm h¡Ÿ&
Cgo Z_ñH$ma hmoŸ& AmË_m M¡VÝ`_y{V© h¡, Cg_| lÕm-kmZ Am¡a a_UVmê$n ewÕmon`moJ
Q>rH$m …• àW_ Vmo, gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ Ho$ `wJnX²>nZoê$n go H$m Zm_ hr gmYwnX h¡Ÿ& nm±M _hmd«Vm{X Ho$ nmbZ H$m ew^^md gmYwnZm
àdÎm©_mZ EH$mJ«Vm {OgH$m bjU h¡ Eogm Omo gmjmV² _moj_mJ©^yV AWdm 12 d«Vm{X Ho$ nmbZ H$m ew^n[aUm_ lmdH$nZm Zht h¡Ÿ&
lm_Ê`, "ewÕ' Ho$ hr hmoVm h¡; g_ñV ^yV-dV©_mZ-^mdr ì`{VaoH$m| Ho$ AmË_m _| VrZH$mb Am¡a VrZbmoH$dVu g_ñV nXmWm] H$mo OmZZo
gmW {_{bV ({_{lV), AZÝV dñVwAm| H$m AÝd`mË_H$ Omo {díd H$s Anyd© e{º$ {dÚ_mZ h¡, dh ewÕmË_m Ho$ Aml` go hr àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
CgHo$ (1) gm_mÝ` Am¡a (2) {deof Ho$ àË`j à{V^mgñdê$n Omo (1) X`m-XmZm{X Ho$ n[aUm_ go Ho$dbkmZ H$s àm{á Zht hmoVrŸ& {ZO AmË_m
Xe©Z Am¡a (2) kmZ do "ewÕ' Ho$ hr hmoVo h¢; {Z{d©¿Z-{Ibo hþE ghO Ho$ Adb§~Z go ewÕmon`moJ H$s àm{á hmoVr h¡, AV… ewÕmon`moJr Ord hr
kmZmZÝX H$s _wÐmdmbm (ñdm^m{dH$ kmZ Am¡a AmZÝX H$s N>mndmbm) {Zdm©U àmá H$aVm h¡Ÿ&
{Xì` {OgH$m ñd^md h¡ Eogm Omo {Zdm©U, dh "ewÕ' Ho$ hr hmoVm h¡; `hm±, {gÕnX H$mo àmá Ordm| H$mo Z_ñH$ma AWm©V² ewÕ H$mo Z_ñH$ma
Am¡a Q>§H$moËH$sU© na_mZÝX-AdñWmê$n go gwpñWV AmË_ñd^md H$s hþAm h¡Ÿ& g_ñV ^mdm| H$mo àJQ> H$amZo H$m _yb, g_ñV H$m`m] H$m
CnbpãY go J§^ra Eogo Omo ^JdmZ {gÕ, do "ewÕ' hr hmoVo h¢ (AWm©V² H$maU, {dnarV ^mdm| Ho$ Zme H$m Cnm`, nwÊ`ê$n _ZmoaW H$mo Q>mbZo H$m
ewÕmon`moJr hr {gÕ hmoVo h¢), dMZ{dñVma go ~g hmo ! gd© _ZmoaWm| Ho$ Cnm` EH$ ewÕmon`moJ hr h¡; AV… CgH$m hr _ZmoaW H$aZm Mm{h`oŸ&
ñWmZ^yV, _mojVÎd Ho$ gmYZVÎdê$n, "ewÕ' H$mo, {Og_| nañna · ewÕmË_m H$m lÕmZ-kmZ-AmMaU hr _w»` h¡; X`m-XmZm{X Ho$
A§JA§Jrê$n go n[aU{_V ^mdH$-^mì`Vm1 Ho$ H$maU ñd-na H$m {d^mJ n[aUm_ _w»` Zht h¢Ÿ&
AñV hþAm h¡ Eogm ^mdZ_ñH$ma hmoŸ& ì`dhmaemóm| _| ^{º$ H$amo, X`m nmbZ H$amo Am{X {Z{_ÎmmYrZ
JmWm 274 na àdMZ H$WZ àmá hmoVo h¢Ÿ& BZ H$WZm| H$mo gwZH$a-n‹T>H$a AkmZr Ord BZH$s hr
· _w{ZXem go boH$a {gÕXem VH$ H$maUê$n ewÕmon`moJ H$mo Z_ñH$ma dmhdmhr H$aVm h¡, {H$ÝVw Ðì`mZw`moJ Ho$ emóm| _| Am`o hþ`o H$WZ O¡go
hmoŸ& • "X`m-XmZ-d«Vm{X n[aUm_ ew^ h¢, Amòd-~§Y h¢, AV… CZH$m
O¡ZXe©Z AWm©V² gd©k ^JdmZ Ho$ A{ÛVr` emgZ _| Ord Ho$ _ZmoaW Zht H$aZm Mm{hEŸ&' {MXmZÝX AmË_m Ho$ Aml` go CËnÞ
g_ñV _ZmoaW {H$gàH$ma nyU© hmoVo h¢? Bgna àH$me S>mbZodmbr `h ewÕmon`moJ H$s hr ^mdZm H$aZr Mm{hE, Bg ~mV na Ü`mZ Zht XoVmŸ&
A{ÛVr` JmWm h¡Ÿ& Cº$ ~mV H$mo gwZZo na AkmZr H$hVm h¡ {H$ ^mB©gmh~! AmË_m H$s
1. ^mdH$ (^mdZ_ñH$ma H$aZodmbm) dh A§J (A§e) h¢ Am¡a ^mì` (^mdZ_ñH$ma H$aZo ~mV h_| g_P _| Zht AmVrŸ& X`m-XmZ-^{º$-nyOm{X Vmo g_P _|
`mo½` nXmW©) dh A§Jr (A§er) h¡, Bg{b`o Bg ^mdZ_ñH$ma _| ^mdH$ VWm ^mì` ñd`§
hr h¡Ÿ& Eogm Zht h¡ {H$ ^mdH$ ñd`§ hmo Am¡a ^mì` na hmoŸ& AmVo h¢; {H$ÝVw AmË_m g_P _| Zht AmVmŸ&
239
478 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 479
Aao ^mB© ! Omo AmË_m H$m lÕmZ-kmZ Zht H$aVm VWm ew^^mdm| · ewÕmon`moJ Ho$ \$b _| Aearar {gÕXem Am¡a AewÕmon`moJ Ho$ \$b
H$s hr ~‹S>mB© H$aVm h¡, dh g§gma _| hr aI‹S>Vm h¡, Cgo {ÌH$mb _| Y_© _| {ZJmoXem àmá hmoVr h¡Ÿ&
Zht hmo gH$VmŸ& àíZ • Š`m _moj_mJ© {ZíM` Am¡a ì`dhmaê$n h¡?
`hm± AWm©V² MaUmZw`moJ My{bH$m A{YH$ma Ed§ AÝ` ì`dhma emóm| g_mYmZ • Ohm± {ZíM` Am¡a ì`dhmaê$n _moj_mJ© H$s MMm© h¡,
_| ew^ H$mo Y_© H$m _XXJma CnMma go H$hm h¡Ÿ& ew^^mdm| H$m ñdê$n dhm± ew^^md Am¡a CgHo$ {Z{_Îmm| H$mo CnMma go ì`dhma _moj_mJ© H$hm
CgHo$ kmZ_mÌ Ho$ {bE H$hm h¡Ÿ& _w»` ~mV Vmo M¡VÝ` Ho$ Aml` go àJQ> h¡Ÿ& {ZíM` AWm©V² gƒm _moj_mJ© EH$ hr h¡, {OgH$m dU©Z Bg JmWm _|
ewÕ^mdZm H$s h¡Ÿ& {H$`m h¡Ÿ&
· ewÕmon`moJr Ord H$mo EH$mJ«Vm bjUñdê$nr gå`½Xe©Z-kmZ- AmË_m H$_©, {d^mdm{X go a{hV n[anyU© ewÕ AIÊS>dñVw h¡Ÿ&
Mm[aÌ go _moj_mJ© àmá hmoVm h¡Ÿ& AZ§V AmË_mAm| H$m ñdê$n gd©k H$s dmUr _| Am`m h¡Ÿ& emó _| ^r
""àW_ Vmo gå`½Xe©Z-kmZ-Mm[aÌ Ho$ `wJnX²>nZoê$n go àdV©_mZ Eogm hr H$hm h¡ Am¡a JwéAm| Zo ^r d¡gm hr AZw^d {H$`m h¡Ÿ&
EH$mJ«Vm {OgH$m bjU h¡ • Eogm gmjmV² _moj_mJ© ^yV lm_Ê` "ewÕ' Omo Ord ì`dhma VH$ H$mo Zht _mZVo CZH$s `hm± ~mV Zht h¡, `hm±
Ho$ hr hmoVm h¡Ÿ&'' Vmo Omo Ord gd©kXod, gËemó Am¡a Jwê$ H$mo _mZVo hþ`o ^r nm±M _hmd«Vm{X
nanXmW© VWm {dH$ma go {^Þ AIÊS> n[anyU© {MXmZÝXñdê$n Ho$ n[aUm_ H$mo _moj_mJ© _mZVo h¢, CZHo$ _ZmoaW H$mo ì`W© H$hm h¡Ÿ&
AmË_m h¡Ÿ& AmË_m H$s àVr{V H$m Zm_ gå`½Xe©Z, amJ go a{hV ñdg§doXZ {OgàH$ma [N>ëH$m| (Q>a\$b) H$mo XoIZo go \$b H$s àm{á Zht
kmZ H$m Zm_ gå`½kmZ VWm ñdê$n _| a_UVm gå`H²$Mm[aÌ h¡Ÿ& hmoVr, CgràH$ma nmn-nwÊ` Ho$ ^mdm| H$mo XoIZo go ewÕmË_m H$s àm{á Zht
gå`ŠËd H$s àd¥{Îm VWm {dH$ma go {Zd¥{Îm {OgH$m bjU h¡, hmoVrŸ&
{OÝhm|Zo Ho$db ewÕmË_m H$mo hr AJ« {H$`m h¡ • Eogm _moj_mJ©^yV gmjmV² bmbàXoe _| pñWV O_rZ AË`{YH$ Za_ hmoVr h¡, Cg_| H$moB©
_w{ZnZm Ho$db ewÕmon`moJr H$mo hr hmoVm h¡Ÿ& OJh AË`ÝV nmobr hmoVr h¡, `{X dhm± H$moB© AmX_r \±$g OmE Vmo dh
AnZo ewÕñd^md _| Omo a_UVm H$a| dh ewÕmon`moJr hr _w{Z h¡Ÿ& _¥Ë`w H$mo àmá hmo OmVm h¡, CgràH$ma nm±M _hmd«Vm{X Ho$ n[aUm_ bmb
nm±M _hmd«Vm{X Ho$ n[aUm_ _w{ZnZm Zht h¡, Amòd^md h¡, AV… {g\©$ O_rZ Ho$ g_mZ nmobo h¢, Cg_| EH$mJ« hmoZo na AmË_m hr Jw_ hmo OmVm
ewÕVm H$s hr ^mdZm H$aZr Mm{hEŸ& AmË_m Ho$ lÕm-kmZ _| hr Ord h¡Ÿ& ho ^mB© ! em§{V Ho$ ^ÊS>mañdê$n AmË_m _| EH$mJ« hmoZo na hr _moj_mJ©
H$m H$ë`mU h¡Ÿ& h¡ • Eogm Ho$dbr ^JdmZ H$s dmUr _| Am`m h¡, AV… CgH$m AZw_moXZ
Omo dóg{hV _w{ZnZm _mZo, dh _w{Z Zht h¡ VWm Z½Z {XJå~a H$aHo$ ewÕñdê$n H$mo àmá H$aZm Mm{hEŸ&
Xem YmaU H$a ewÕVm H$mo ñdrH$ma Z H$ao dh ^r ewÕmon`moJr _w{Z Zht kmZñd^mdr AmË_m Ho$ Adb§~Z go hr _moj_mJ© Am¡a _moj àJQ>
h¡Ÿ& earam{X H$s {H«$`m na h¡, nwÊ`-nmn AewÕ^md h¢, AmË_m BZ g~go hmoVm h¡Ÿ& A{ZË` nwÊ`-nmn go _moj_mJ© àmá Zht hmoVmŸ&
a{hV {ÌH$mbr ewÕ h¡, CgH$s lÕm-kmZ H$aHo$ drVamJr brZVm H$aZm · ewÕmon`moJ Ho$ \$b _| Aearar {gÕXem Am¡a {damoY _| {ZJmoXXem
hr _moj_mJ© Am¡a _w{ZnZm h¡Ÿ& àmá hmoVr h¡Ÿ&
240
480 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 481
gH$aH§$X Ho$ amB© {OVZo Qw>H$‹S>o _| Ag§»`mV eara h¢ Am¡a EH$-EH$ VWm CZ AZÝV nXmWm] _| {deof ^oX H$aHo$ OmZZo H$s e{º$ H$mo kmZ
eara _| AZ§V AmË_m h¢Ÿ& ñd^md H$m AZmXa Am¡a ì`dhma H$m AmXa H$hVo h¢Ÿ&
H$aZodmbo H$mo {ZJmoX AdñWm _| OÝ_ boZm n‹S>Vm h¡Ÿ& dhm± AÝV_w©hÿV© _| g_ñV nXmWm] Ho$ gm_mÝ` AdbmoH$Zê$n e{º$ H$mo Xe©Ze{º$
eara ~Xb OmVm h¡, `h ì`dhma H$m \$b h¡ ewÕñd^md H$s lÕm- H$hVo h¢, Bg_| `h Ord h¡ {H$ AOrd h¡, `h Ðì` h¡ {H$ n`m©` h¡ • Eogo
kmZnyd©H$ a_UVm H$ao Vmo Mm[aÌ hmoVm h¡Ÿ& ewŠbÜ`mZnyd©H$ Ho$dbkmZ ^oXnyd©H$ XoIZm Zht hmoVm; {H$ÝVw kmZe{º$ g^r _| ^oX H$aHo$ XoIVr
àmá hmoH$a Aearar _mojXem H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& h¡Ÿ& `h Ord h¡, `h nwX²>Jb h¡, `h Ðì` h¡, `h n`m©` h¡ Am{X ^oX-
· ewÕmon`moJr H$mo g_ñV nXmWm] Ho$ gm_mÝ` AdbmoH$Zê$n Ho$dbXe©Z à^oX nyd©H$ OmZZm hr kmZe{º$ H$m H$m`© h¡Ÿ&
Am¡a {deof OmZZoê$n Ho$dbkmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ& Omo EH$g_` _| AZ§V nXmWm] H$mo gm_mÝ`ê$n go XoIVm h¡, dh
""...... g_ñV ^yV, dV©_mZ, ^mdr ì`{VaoH$m| Ho$ gmW {_{bV Ho$dbXe©Z h¡ VWm AZ§VnXmWm] H$mo ^oXê$n-{deofê$n Omo OmZVm h¡
({_{lV) AZÝV dñVwAm| H$m AÝd`mË_H$ Omo {díd CgHo$ 1. gm_mÝ` dh Ho$dbkmZ h¡Ÿ& BZ XmoZm| H$s àm{á ewÕmon`moJ go hr hmoVr h¡Ÿ&
Am¡a 2. {deof Ho$ àË`j à{V^mgñdê$n Omo 1. Xe©Z Am¡a 2. kmZ do · ewÕmon`moJr H$mo ñdm^m{dH$ kmZ Am¡a AmZÝX H$s N>mn go `wº$
ewÕ Ho$ hr hmoVo h¢......''Ÿ& {Zdm©UnX àmá hmoVm h¡Ÿ&
A~, àW_ {díd H$m ñdê$n H$hVo h¢Ÿ& Bg OJV _| AZ§V AmË_m ""....... {Z{d©¿Z {Ibo hþE ghO kmZmZÝX H$s _wÐmdmbm
Am¡a AZ§VmZÝV O‹S>nXmW© h¢Ÿ& do g~ {_bH$a EH$ dñVw Zht h¡, `{X g~ (ñdm^m{dH$ kmZ Am¡a AmZÝX H$s N>mndmbm) {Xì` {OgH$m ñd^md
{_bH$a EH$ AmË_m hmo Vmo CnXoe Zht hmo gH$VmŸ& g_PmZodmbm VWm h¡ • Eogm Omo {Zdm©U, dh "ewÕ' Ho$ hr hmoVm h¡....''Ÿ&
A~, _moj {H$go hmoVm h¡? CZH$m ñdê$n ~VmZo Ho$ nyd© _moj H¡$gm
g_PZodmbm Zht ahoJmŸ&
h¡? dh ~VmVo h¢Ÿ&
AmË_m Ho$ H$maU Ord H$mo Xw…I Zht hmo gH$VmŸ& AmË_m O~ AmË_m ghO kmZmZÝXñdê$nr h¡Ÿ& {OgàH$ma gamoda _| H$_b
nanXmWm] H$m bj H$aVm h¡ Vmo ^yb hmoVr h¡, AV… nanXmW© h¢, `h ghO {IbVo h¢, CgràH$ma AmË_m _| kmZmZÝXñdê$nr H$_b ghO
{ZpíMV hmoVm h¡Ÿ& {IbVo h¢Ÿ& g^ràH$ma Ho$ {d¿Z-~mYmAm| go a{hV ghO kmZmZÝXñd^md
Bg OJV _| AZ§VmZ§V dñVw`| {ZË` h¢ Am¡a CZH$s AdñWm ^r h¡Ÿ& g§`moJ, {Z{_Îm AWdm nwÊ`-nmnm{X Ho$ H$maU AmZÝX H$s àm{á Zht
nbQ>Vr h¡Ÿ& àË`oH$ nXmW© H$s ^yV, dV©_mZ, ^{dî` H$s n`m©` Ho$ gmW hmoVrŸ& ì`dhmaaËZÌ` go ^r {Zdm©U H$s àm{á Zht hmoVrŸ& ñdm^m{dH$
CgH$m gm_mÝ`nZm-AÝd`nZm H$m`_ ahVm h¡Ÿ& AZ§V AmË_m Am¡a O‹S> kmZ Am¡a AmZÝX H$s _wÐm go `wº$ {Zdm©UnX H$s àm{á ewÕmon`moJ go hr
nXmW© Y«wdê$n ahVo h¢ VWm g_`-g_` Cg_| CËnmX-ì`` ^r hmoVm h¡Ÿ& hmoVr h¡Ÿ&
AZ§VJwUm| Ho$ {nÊS>ñdê$n AmË_m H$m`_ ahVm h¡ VWm CgH$s AdñWm {Zdm©UnX ~mø AWdm {gÕ{ebm _| Zht h¡Ÿ& {OgàH$ma ì`mnma
_| n[adV©Z hmoVm h¡Ÿ& _| {ZpíMV _mb H$s {ZpíMV N>mn hmoVr h¡, CgràH$ma {Zdm©U H$m
Bg àH$ma {díd Ho$ gm_mÝ` Am¡a {deof Ho$ àË`j à{V^mg ñdê$n Q´>oS>_mH©$ (N>mn) kmZ Am¡a AmZÝX h¡Ÿ& Eogr Xem ewÕmon`moJr H$mo hr àmá
Xe©Z-kmZ ewÕ Ho$ hr hmoVo h¢Ÿ& Bg {díd Ho$ AZ§V nXmWm] Ho$ ^oX hmoVr h¡Ÿ& EH$~ma {Zdm©U H$s àm{á hmoZo na ^JdmZ ^º$m| H$s ghm`Vm Ho$
{H$`o {~Zm gm_mÝ` AdbmoH$Zê$n Omo e{º$ Cgo Xe©Z-e{º$ H$hVo h¢ {bE g§gma _| Zht AmVoŸ&
241
482 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 483
· ì`dhma aËZÌ`ê$n ew^n[aUm_ _ZmoaW H$aZo `mo½` Zht h¡Ÿ& H$aVoŸ& {dH$ënm{X Vmo CËnÞ hmoVo hr h¢; {H$ÝVw {\$a ^r do {Z{_Îm VWm
g§gmar Ordm| H$mo dñVwñdê$n H$s OmZH$mar Zht h¡Ÿ& H$moB© ì`{º$ ew^^mdm| H$s ^mdZm H$m AmXa Zht H$aVoŸ& Xod-emó-Jwé H$s ^mdZm
Mmoar H$m _mb gñVo _| IarXH$a AnZo Ka _| aI bo Am¡a nw{bg H$mo nVm H$m ^r A{^ZÝXZ Zht H$aVo h¢Ÿ&
Mbo Vmo _mb Am¡a ê$n`m XmoZm| H$s hm{Z hmoVr h¡, gaH$ma Oob _| ^r do Vmo nanXmW© Am¡a {dH$ënm{X go a{hV {MXmZÝXñdê$nr AmË_m
S>mb XoVr h¡, AV… gñVm g_PH$a Mmoar H$m _mb Zht boZm Mm{hE H$s lÕm-kmZ Am¡a a_UVmê$n ewÕmon`moJ H$mo hr A{^ZÝXVo h¢Ÿ&
AÝ`Wm {dnarV n[aUm_ ^wJVZm n‹S>Vm h¡; CgràH$ma AkmZr Ord ewÕmon`moJ n`m©` h¡, {H$ÝVw dh AmË_m Ho$ Aml` go àJQ> hmoVr h¡;
gñVo _| hr Y_© H$aZm MmhVo h¢Ÿ& X`m-nmbZ, nwÊ` Am{X _| hr Y_© Bg{b`o ewÕn`m©` H$s ^mdZm _| ewÕñd^md H$s ^mdZm Am OmVr h¡Ÿ&
_mZVo h¢; {H$ÝVw `h ñd`§ H$s hm{Z h¡Ÿ& dmñVd _| ewÕmon`moJ hr _moj_mJ© AWdm _w{ZnZm h¡Ÿ& Bggo hr
earam{X H$s {H«$`m Am¡a {dH$ma na h¢ _oao Ka Ho$ Zht, {\$a ^r `h Ho$dbXe©Z Am¡a Ho$dbkmZ àJQ> hmoVm h¡, {Zdm©UnX H$s àm{á hmoVr h¡
Ord CÝh| AnZm _mZH$a ñdV… hr {_Ï`mËd H$s Jm±R> nŠH$s H$aVm h¡Ÿ& Am¡a {gÕXem H$m`_ñdê$nr ahVr h¡; AV… Xw{Z`m _| A{^ZÝXZ H$s
ew^mew^^mdm| H$s ^mdZm ì`W© h¡, Bggo gå`½Xe©Z H$s àm{á Zht hmoVrŸ& àm{á H$aZm hmo Vmo ewÕmon`moJ H$s hr ^mdZm H$aZm Mm{h`o; Š`m|{H$ EH$
ñd^md _| pñWaVm Z hmo V~ ew^^md CËnÞ hmoVo h¢, `h ~mV {^Þ h¡; ewÕmon`moJ hr A{^ZÝXZ H$m nmÌ h¡Ÿ& h_| ^r ewÕmon`moJ H$m A{^ZÝXZ
{H$ÝVw CgH$m _ZmoaW H$aZo `mo½` Zht h¡Ÿ& H$aZm Mm{hEŸ&
{OgàH$ma H$moB© hëH$s MrO hdm Ho$ Pm|Ho$ go C‹S> OmVr h¡, CgràH$ma · nwÊ`-nmn _| EH$mJ«Vm ~±Y_mJ© h¡ Am¡a kmZñd^md _| EH$mJ«Vm
nwÊ`-nmn Ho$ _¡XmZ _| AmË_m C‹S> OmVm h¡ AWm©V² n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ& _moj_mJ© h¡Ÿ&
{H$VZo hr AkmZr Ord H$hVo h¢ {H$ Amo_² H$m Omn H$amo, _mbm Omn H$amo AmË_m H$s {g{Õ H$m gmYZ EH$ kmZñd^md hr h¡Ÿ& nwÊ`-nmnê$n
Bggo g§`moJ H$s àm{á hmoJrŸ& Aao ^mB© ! `h g~ PyR>o _ZmoaW h¢; AV… {dH$mar ^md _moj_mJ© H$m gmYZ Zht h¡, ~§Y H$m H$maU h¡Ÿ& kmZñd^md
ì`dhma, amJ Am¡a n§M _hmd«V H$s ^mdZm ^mZo`mo½` Zht h¡Ÿ& _| EH$mJ«Vm hr _moj H$m gmYZVÎd h¡, gd© _ZmoaW Ho$ ñWmZ^yV h¡Ÿ&
g_ñV nXmWm] _| EH$ ewÕmon`moJ hr gd© _ZmoaW H$m ñWmZ h¡, dh M¡VÝ`ñd^md _| EH$mJ«Vm go hr gå`½Xe©Z, kmZ, Mm[aÌê$nr _moj_mJ©
A{^ZÝXZ H$m nmÌ h¡Ÿ& àmá hmoVm h¡Ÿ& ewŠbÜ`mZ, Ho$dbkmZ Am¡a {Zdm©UnX/{gÕXem H$s
bm¡{H$H$ _| {H$gr ~‹S>o goR> Zo Iy~ XmZm{X {X`m hmo Vmo g_mO Cgo àm{á ^r Bgr Ho$ _mÜ`_ go hmoVr h¡Ÿ&
A{^ZÝXZ nÌ An©U H$aVr h¡, CgH$s àe§gm H$aVr h¡; CgràH$ma g§gmar Ord amJ-Ûof n[aUm_, ImZ-nmZ, ì`mnmam{X _| AZoH$
AmMm`© ^JdmZ ewÕmon`moJ H$m A{^ZÝXZ H$aVo h¢, àe§gm H$aVo h¢Ÿ& àH$ma go EH$mJ« {XImB© XoVm h¡Ÿ& Aao ^mB© ! qhgm, PyR>, Mmoar Am{X
do nwÊ`-nmnm{X go a{hV, {MXmZÝX ewÕñd^md H$s lÕm-kmZ go ^mdm| _| EH$mJ«Vm nmn H$s EH$mJ«Vm h¡Ÿ& X`m-XmZ-`mÌm Am{X _|
`wº$ AÝVa a_UVm H$aZodmbo ewÕ Ordm| H$mo gd© _ZmoaW Ho$ ñWmZ ê$n EH$mJ«Vm nwÊ` H$s EH$mJ«Vm h¡ VWm AmË_ñd^md H$s lÕm-kmZ-
A{^Z§XVo h¢Ÿ& nyd©H$ AmË_m _| hr a_UVm ewÕVm H$s EH$mJ«Vm h¡, Bgo hr ewÕmon`moJ
AÝVa _| ew^^md CËnÞ hmoVo h¢, {H$ÝVw do CgH$m A{^ZÝXZ Zht H$hVo h¢Ÿ&
242
484 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 485
AmË_m ewÕdñVw h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr ~mø h¢Ÿ& nwÊ`-nmn Ho$ ^md (1) kmZñd^md {ZË` pñWa h¡, Cg_| EH$mJ«Vm H$aZo go ewÕVm
{dH$ma h¢, do AmË_m H$m _ybñd^md Zht h¡Ÿ& AmË_m H$m _ybñd^md àJQ> hmoVr h¡, `hr _moj_mJ© h¡Ÿ&
OmZZm-XoIZm h¡Ÿ& nwÊ`-nmn _| EH$mJ«Vm ~§Y_mJ© h¡Ÿ& OmZZo-XoIZo H$m AmË_m kmZñd^mdr h¡Ÿ& Cgo OmZZo-XoIZo Ho$ {b`o BpÝÐ`-_Z H$s
ñd^md EH$mJ«Vmê$n _moj_mJ© AWm©V² ewÕmon`moJ h¡; AV… ewÕmon`moJ Amdí`H$Vm Zht h¡Ÿ& Xoh, _Z, dmUr, BpÝÐ`, nwÊ`, nmn Am{X go a{hV
hr A{^ZÝXZ H$m nmÌ h¡Ÿ& _mÌ OmZZo-XoIZoê$n _oam ñd^md h¡, Cg_| EH$mJ«Vm H$aZo na gå`½Xe©Z,
· ~{hamË_m, AÝVamË_m Am¡a na_mË_m • Eogo VrZ àH$ma Ho$ AmË_m H$m kmZ, Mm[aÌ àJQ> hmoVo h¢Ÿ& `hr gd© _ZmoaW H$m ñWmZ h¡Ÿ& n{dÌ n`m©`
ñdê$n • àJQ> H$aZo H$m ñWmZ h¡Ÿ& nyU© _mojXemê$n AÝVañd^md Ho$ Aml` H$mo
(H$) Omo Ord eara, _Z, dmUr VWm CZH$s {H«$`mAm| H$m H$Vm© Omo gmYVo h¢ gmYw h¢Ÿ& OmZZo-XoIZo ê$n ñd^md AmË_m H$m VÎd h¡,
AmË_m H$mo _mZVm h¡, dh AkmZr h¡Ÿ& Bggo AmË_m H$mo Hw$N> bm^ Zht gËd h¡Ÿ& kmZ _| EH$mJ«Vm hr gmjmV² _moj_mJ© h¡Ÿ&
hmoVmŸ& M¡VÝ`ñd^md go MyH$H$a Omo nwÊ`-nmnm{X {d^md^mdm| _| EH$mJ« (2) ewÕmon`moJ go Ho$dbXe©Z Am¡a Ho$dbkmZ àJQ> hmoVo h¢Ÿ&
hmoVm h¡, dh ~{hamË_m h¡Ÿ& _¢ {ÌH$mbr ewÕ AmË_m hÿ±Ÿ& _oam VÎd na go {^Þ h¡Ÿ& kmZñd^mdr
(I) eara, _Z, dmUr, nwÊ`, nmn _¢ Zht hÿ±Ÿ& _¢ Vmo kmZñd^mdr Y«wdVÎd _| EH$mJ« hmoZo na ewÕVm àJQ> hmoVr h¡, Ho$dbXe©Z Am¡a
AmË_m hÿ± • Eogr lÕm-kmZnyd©H$ Omo kmZñd^md _| EH$mJ« hmoVm h¡, dh Ho$dbkmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ& AZÝV nXmWm] H$mo EH$ g_` _| A^oXê$n go
gmYH$ Ord AÝVamË_m h¡Ÿ& `h EH$mJ«Vm hr ewÕmon`moJ Am¡a gmYwnX
XoIZodmbm Ho$dbXe©Z h¡ VWm Cgrg_` g_ñV nXmWm] H$mo ^oXnyd©H$
H$s ÚmoVH$ h¡Ÿ&
(J) kmZñd^md _| EH$mJ« hmoZo na nyU© {dH$mgê$n Ho$dbkmZm{X OmZZodmbm Ho$dbkmZ h¡Ÿ&
AZÝVJwU àH$Q> hmoVo h¢, dh na_mË_mdñWm h¡Ÿ& dhm± nyU©Vm àJQ> hmo JB© Ho$dbkmZ AnZo kmZñd^md _| EH$mJ« hmoZo na àJQ> hmoVm h¡,
h¡, A~ CÝh| EH$mJ«Vm Zht H$aZr n‹S>VrŸ& nwÊ`-nmn AWdm _hmd«V Ho$ n[aUm_m| go àJQ> Zht hmoVmŸ& Omo ñd`§ H$mo
· nwÊ`-nmn Ho$ ^md S>m±dmS>mob hmoVo h¢, AV… CZ_| EH$mJ«Vm H$aZm OmZZodmbm h¡, dh {H$go Zht OmZoJm?
AewÕVm h¡Ÿ& dh Ord gånyU© nXmWm] H$mo OmZVm h¡Ÿ& `h gånyU©kmZ AnZo
AmOVH$ g§gmar Ordm| Zo _w»` ~mV Ü`mZ _| Zht br h¡Ÿ& _w»` AmË_ñd^md _| go AmVm h¡Ÿ& › H$m Omn H$a|, Ü`mZ H$a|, VrWªH$a H$m
~mV H$mo Ü`mZ _| {b`o {~Zm EH$mJ«Vm Zht hmo gH$VrŸ& AkmZr Ord bj H$a| Vmo Ho$dbkmZ àJQ> Zht hmoVmŸ& {H$gr Jwé AWdm ^JdmZ H$s
~mø nXmW© ê$n`m-n¡gm Am{X H$mo AnZm _mZH$a AewÕVm _| EH$mJ«Vm H¥$nm go ^r Ho$dbkmZ àJQ> Zht hmoVm; A{nVw ewÕmon`moJ go Ho$dbkmZ
H$aVm h¡Ÿ& ñd^md H$mo ^ybH$a nwÊ`-nmn _| ê$H$Zm Y_© Zht h¡Ÿ& nwÊ`ñWmZ àJQ> hmoVm h¡Ÿ&
go _ZmoaW AWdm em§{V H$s àm{á Zht hmoVrŸ& nwÊ`-nmn Ho$ ^md ApñWa (3) ewÕmon`moJ go hr kmZ Am¡a AmZÝX H$s N>mndmbm {Zdm©UnX
h¡Ÿ& EH$ Ho$ ~mX EH$ ZdrZ CËnÞ hmoVo h¢Ÿ& `o ^md Pybo Ho$ g_mZ àmá hmoVm h¡Ÿ&
ApñWaVmñdê$n h¢, BZ_| H$^r ^r pñWaVm Zht Am gH$Vr; AV… {Zdm©U AWm©V² erVbr^yVXemŸ& nwÊ`-nmn Ho$ ^md H$fm`m{¾ h¡Ÿ&
AewÕ n[aUm_ g§gma H$m H$maU h¡Ÿ& H$fm`a{hV AmË_m H$s em§{V àJQ> H$aZm AZmHw$bXem h¡Ÿ& Ho$dbkmZ
243
486 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 487
Am¡a Ho$dbXe©Z àJQ> hmoZo na kmZ Am¡a AmZÝX H$s N>mndmbm {Zdm©U AZw^d Zht h¡Ÿ& An[a{_V AmZÝX H$mo AZw^dVo h¢ • Eogr {gÕXem H$m
àJQ> hmoVm h¡Ÿ& {Zdm©U àmá hmoZo na nwZ… g§gma _| OÝ_ Zht boZm n‹S>VmŸ& AZw^d ewÕmon`moJr H$mo hr hmoVm h¡Ÿ&
AZmHw$b, em§V, Cne_ ag go n[anyU©, {Z{d©¿Z {Ibo hþE kmZ Am¡a · g_ñV n{dÌXem`| ewÕmon`moJ go hr àJQ> hmoVr h¡, AV… ewÕmon`moJ
AmZÝX H$s àm{á {Zdm©UnX _| hmoVr h¡Ÿ& H$m hr _ZmoaW H$aZm Mm{hEŸ&
ñd^md _| Omo AmZÝX h¡, dh e{º$ê$n _| ì`má h¡Ÿ& {OgàH$ma h_| Xoe H$mo gwYmaZm Mm{hE • Eogm AkmZr H$hVm h¡Ÿ& Aao ^mB©!
b|S>rnrna H$m 64 nwQ>r VrImnZ CgHo$ AÝVa§J _| ì`má h¡ Am¡a níMmV² Xoe H$mo gwYmaZm `m {~Jm‹S>Zm Vwåhmao hmW _| Zht h¡Ÿ& Xoe _oam h¡ Am¡a _¢
~mha _| àJQ> hmoVm h¡, CgràH$ma {Ibo hþE Jwbm~ H$s H$br Ho$ g_mZ Cgo gwYma `m {~Jm‹S> gH$Vm hÿ± • `o _mÝ`Vm ^«_ h¡, nmIÊS> h¡Ÿ& O~
kmZ Am¡a AmZÝX H$s e{º$ AÝVa go àJQ> hmoVr h¡Ÿ& dh kmZXem {H$gr ñd`§ Ho$ eara H$s AdñWm H$mo hr gwYmaZo _| _¢ ñd`§ g_W© Zht hÿ± Vmo {\$a
{Z{_Îm AWdm nwÊ`-nmn Ho$ AmYma go {dH${gV Zht hþB© h¡, dh Vmo ~mønXmWm] _| gwYma H¡$go H$a gH$Vm hÿ±? Eogo {dH$ënm| go ñd`§ H$s
ñd`§ {Z{d©¿Z ê$n go {Ibr h¡Ÿ& EH$mJ«Vmê$n em§{V Zï> hmoVr h¡Ÿ&
Ho$dbr ^JdmZ gånyU© bmoH$mbmoH$ H$mo OmZVo h¢; AV… CÝh| AmZÝX ñd`§ H$mo ew^mew^^md hmoVo h¢ • `h ~mV AbJ h¡; {H$ÝVw Bggo
H$s àm{á hmoVr h¡ • Eogm Zht h¡; A{nVw dh AmZÝX ñd`§ go àJQ> hmoVm em§{V `m AmZÝX àJQ> Zht hmoVoŸ& na_mZÝXê$n {gÕXem _Zwî` Xoh,
h¡Ÿ& _w{º$ H$s àm{á hmo; {H$ÝVw nyU© AmZÝX àmá Zm hmo Vmo dh _w{º$ Zht h¡Ÿ& CÎm_ g§hZZ, MVwW©H$mb `m {H$gr Ho$ Amerdm©X go àmá Zht hmoVr;
A{nVw ewÕmon`moJ go hr àJQ> hmoVr h¡Ÿ&
_w{º$ Ho$ gmW hr nyU© na_mZÝXXem H$m AZw^d hmoVm h¡ • Eogo kmZ Am¡a
AmË_m {ÌH$mb gV² h¡, CgHo$ AmYma go n{dÌVm, _w{ZnZm àJQ>
AmZÝX H$s N>mndmbm {Zdm©UnX ewÕmon`moJr H$mo hr àmá hmoVm h¡, AV…
hmoVm h¡Ÿ& {Zdm©U hmoZo na nwZ… g§gmaXem Zht hmoVrŸ& {gÕXem hmoZo na
ewÕmon`moJr H$s n{hMmZ H$aZm Mm{h`oŸ& BgHo$ A{V[aº$ AÝ` H$moB© à{V g_` ZdrZ n`m©`m| _| AmZÝX àJQ> hmoVm h¡, AV… ewÕmon`moJ hr
_moj_mJ© Zht h¡Ÿ& _ZmoaW H$aZo`mo½` h¡Ÿ& AÝ` Hw$N> ^r _ZmoaW H$aZo`mo½` Zht h¡Ÿ&
bmIm| emó n‹T>o, `moJm{X {H«$`m H$a|, {\$a ^r {Zdm©U H$s àm{á Zht AkmZr Ord _mZVm h¡ {H$ `mÌm Am{X ew^^md H$aZo go _moj àJQ>
hmoVr, AV… kmZ Am¡a AmZÝX H$s N>mndmbo {Zdm©U nX H$s àm{á Ho$ {bE hmoVm h¡; {H$ÝVw ^mB© ! `mÌm Am{X amJ h¢Ÿ& _¢ na H$m H$m`© Zht H$aVm
ewÕ {ZO AmË_ñd^md H$s lÕm-kmZ-Mm[aÌ go ewÕmon`moJ àJQ> H$amoŸ& VWm na go _oar n`m©` àJQ> Zht hmoVrŸ& AkmZr ^r ñd`§ H$s ^yV-
(4) ewÕmon`moJ go {ZË` na_mZÝXê$n {gÕXem H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& dV©_mZ Am¡a ^{dî` H$s n`m©` g{hV AÝd`ê$n go ahZodmbm Y«wd
{Zdm©UXem àmá hmoZo na dh `WmdV² ~Zr ahVr h¡Ÿ& {gÕXem nXmW© h¡Ÿ&
H¥$VH¥$Ë`Xem h¡, dh ewÕmon`moJ go hr àmá hmoVr h¡Ÿ& dh {gÕXem H¡$gr h¡? H$moB© EH$ nXmW© {H$gr AÝ` nXmW© H$s n`m©` H$mo \o$aZo _| g_W© Zht
{gÕXem Q>§H$moËH$sU© AWm©V² M¡VÝ`ñd^md H$s EH$mJ«Vmê$n Q>m±H$s h¡Ÿ& g_ñV emóm| H$m EH$ hr gma h¡ {H$ AÝVañd^md H$s lÕm-kmZ-
go Q>§{H$V h¡, dh ~mø nwÊ`, {Z{_Îm, g§`moJm{X H$s ghm`Vm go àJQ> EH$mJ«Vm H$amo Vmo g_{H$V H$s àm{á hmoJr, Mm[aÌ àmá hmoJm, _moj_mJ©
Zht hþB© h¡, A{nVw AnZo M¡VÝ`ñd^md Ho$ Aml` go ghO àJQ> hþB© h¡Ÿ& àJQ> hmoH$a Ho$dbkmZ àJQ> hmoJm; {\$a {Zdm©UnX àmá hmoH$a {gÕXem
`h {gÕXem na_mZÝXê$n h¡Ÿ& {gÕXem _| {dH$ma AWdm g§`moJm| H$m _| AZ§VH$mb VH$ `WmdV² ahmoJoŸ&
244
488 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 489

· ewÕñd^md _| hr lÕm, kmZ, a_UVm H$aZo na g§gmaê$nr n§{º$ H$m AmË_m ñd h¡ Am¡a amJ H$m CËnÞ hmoZm na h¡, AV… ñd-na Ho$ ^oX
Zme hmoVm h¡Ÿ& H$m Zme H$aHo$ AWm©V² ñd`§ ewÕmon`moJ _| pñWa hmoZo na {H$gràH$ma H$m
kmZñd^md H$s EH$mJ«Vm go Ho$dbkmZ H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& ~mø amJ CËnÞ Zht hmoVmŸ&
J«hm{X Ho$dbkmZ H$mo Zht amoH$VoŸ& Xoh H$s {H«$`m, nwÊ`-nmnm{X {dH$mar _oar n`m©` _wP ñd`§ _| {Z{d©¿Z ê$n go pñWa h¡Ÿ& n`m©` Ðì` Ho$ gmW
^mdm| go Y_© _mZZm {_Q²>Q>r Ho$ T>obog_mZ h¡Ÿ& Bggo H$^r ^r gwI H$s A^oX h¡Ÿ& BgàH$ma AmMm`© ^JdmZ ewÕmon`moJ H$mo ^mdZ_ñH$ma
àm{á Zht hmoVrŸ& H$aVo h¢Ÿ&
ho Ord ! `{X VwPo Xw…I H$m A^md H$a gwI H$s àm{á H$aZm hmo Vmo · ewÕmon`moJ H$m _ZmoaW H$aZo`mo½` h¡, g§`moJ VWm nwÊ` H$m _ZmoaW
H$aZo`mo½` Zht h¡Ÿ&
{dnarV _mÝ`Vmê$nr Jm±R> H$mo Vmo‹S>H$a M¡VÝ`ñd^md H$s lÕm-kmZ H$a
""........... gd© _ZmoaW Ho$ ñWmZ^yV, _mojVÎd Ho$ gmYZ VÎd
Vmo Adí` {gÕXem àJQ> hmoJrŸ& `hr {Z{d©¿Z {gÕXem h¡, AV… ê$n, "ewÕ' H$mo, {Og_| nañna A§J-A§Jrê$n go n[aU{_V ^mdH$-
ewÕmon`moJ H$m hr nwéfmW© H$aZm Mm{h`oŸ& ^mì`Vm Ho$ H$maU ñd-na H$m {d^md AñV hþAm h¡ • Eogm ^md
· gd© _ZmoaW Ho$ ñWmZ^yV ewÕmon`moJ H$mo ^mdZ_ñH$ma hmoŸ& Z_ñH$ma hmoŸ&''
A~, AmMm`©Xod H$hVo h¢Ÿ& dMZ{dñVma go ~g hmoAmoŸ& gd© _ZmoaW _moj_mJ© ewÕmon`moJê$n h¡Ÿ& dh gd©_ZmoaW H$m ñWmZ _mÌ h¡Ÿ& `h
Ho$ ñWmZ^yV, _mojVÎd H$m gmYZVÎd ewÕmon`moJ h¡Ÿ& ewÕmon`moJ go AmË_m ewÕñd^mdr h¡, CgH$m lÕmZ-kmZ Am¡a a_UVm _moj_mJ© h¡Ÿ&
g_ñV _ZmoaW {gÕ hmoVo h¢Ÿ& {OgàH$ma `mo½` H$mbr ^y{_ _| {^Þ-{^Þ AmË_dñVw gV² h¡, CgH$m ñd^md {Z_©b kmZmZÝXê$n h¡Ÿ& {dH$mam{X
Om{V`m| Ho$ \$bm| H$s àm{á hmoVr h¡, CgràH$ma ewÕmon`moJ go gmYwnX, AdñWm _| hmoVo h¢, do j{UH$ h¢Ÿ& {dH$ma H$m bj N>mo‹S>H$a ñd^md-
Ho$dbXe©Z-Ho$dbkmZ, {Zdm©U VWm {gÕXem H$s àm{á hmoVr h¡ • gÝ_wI Ñ{ï> H$aHo$ EH$mJ«Vm H$ao Vmo gmYwnX AWdm _moj_mJ© àJQ>
Bg{b`o Eogo ewÕmon`moJ H$mo ^mdZ_ñH$ma hmoŸ& hmoVm h¡Ÿ&
àíZ • ^mdZ_ñH$ma H¡$gm h¡? Ho$dbXe©Z, Ho$dbkmZ, AZ§VgwI VWm AZ§Vdr`© H$s àm{á H$m
CÎma • ^mdH$ AWm©V² ^mdZ_ñH$ma H$aZodmbm dh A§J (A§e) h¡
Am¡a gm{X-AZ§VH$mb VH$ ghO n[anyU© AmZÝXXemê$n ahZo H$m H$maU
ewÕmon`moJ hr h¡Ÿ& ewÕmon`moJ hr g^r _ZmoaWm| H$m ñWmZ h¡Ÿ&
Am¡a ^mì` AWm©V² ^mdZ_ñH$ma H$aZo`mo½` nXmW© dh A§Jr (A§er) h¡,
én`m-n¡gm, nwÊ`, ñdJm©{X H$s ^mdZm gƒm _ZmoaW Zht h¡ • `o
Bg{b`o ^mdZ_ñH$ma _| ^mdH$ VWm ^mì` ñd`§ hr h¡Ÿ& ^mdH$ ñd`§ g_ñV _ZmoaW Xw…IXm`H$ h¢Ÿ& nanXmWm] H$s ^mdZm Vmo A§Jmao H$mo hmW
Am¡a ^mì` na Eogm Zht h¡Ÿ& _| boZo Ho$ g_mZ h¡Ÿ& na, nwÊ` VWm ñdJm©{X H$m _ZmoaW H$aZodmbm
AahÝV ^JdmZ Z_ñH$ma H$aZo`mo½` Am¡a _¢ Z_ñH$ma H$aZodmbm • Mm¡amgr Ho$ AdVma _| hr n[a^«_U H$aVm h¡Ÿ& Ord H$m _ZmoaW EH$
Eogm Zht h¡Ÿ& _oam {ÌH$mbr ewÕñd^md ^mì` Am¡a _oar ewÕn`m©` ^mdH$ ewÕmon`moJ h¡ Am¡a Cg ewÕmon`moJ H$mo `hm± ^mdZ_ñH$ma {H$`m h¡Ÿ&
• Eogo {ÌH$mbr ñd^md VWm n`m©` Ho$ ^oX H$m amJ AWm©V² ^mì`- · ewÕmon`moJ ewÕmË_m Ho$ bj go àJQ> hmoVm h¡, {Z{_Îm AWdm {dH$mar
^mdH$ Ho$ ^oX H$m amJ ^r na h¡Ÿ& n`m©`m| go ZhtŸ&
245
490 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 491
Z_ñH$ma H$aZo`mo½` A§Jr gånyU© Ðì` h¡ VWm Z_ñH$ma H$aZodmbr dñVw JwU-n`m©` {~Zm Zht hmoVr Am¡a JwUn`m©``wº$ dñVw H$mo
n`m©` h¡, AV… dñVwñdê$n H$mo XmoZm| Ñ{ï> go OmZZm Mm{hEŸ& à`moOZ^yV OmZZodmbm Z hmo Eogm Zht hmoVmŸ&
H$m _ob H$aHo$ Aà`moOZ^yV H$mo Xya H$aZm hr gma^yV VÎd h¡Ÿ& H$moB© ì`{º$ H$ho {H$ h_Zo AnZo Ka H$s dmñVwnyOm ~hþV Yy_Ym_ go
à`moOZ = {deof CÔoí`Ÿ& AmË_m H$m H$ë`mU hr Ord Ho$ {bE H$sŸ& Cggo H$moB© nyN>o {H$ dmñVw (Ka) {H$VZo _| {b`m? nyOm _| {H$VZo
à`moOZ^yV h¡Ÿ& AmË_m H$s n`m©` AIÊS> AmË_m H$m Adb§~Z bodo Vmo AmX_r Wo? Bgna dh H$hVm h¡ {H$ dmñVwnyOm H$aVo hþE AmX_r ^r Zht
Cg_| pñWaVm àJQ> hmoVr h¡, {H$ÝVw {dH$ën, {Z{_Îm AWdm n`m©` Ho$ Wo Am¡a Ka ^r Zht WmŸ& Aao ^mB© ! Vw_ ñd`§ Wo `m Zht? Vmo dh H$hVm
bj go pñWaVm àmá Zht hmoVrŸ& pñWaVm AWdm amJ-Ûof H$s AdñWm h¡, _¢ ñd`§ ^r Zht WmŸ&
H$m ì``-CËnmX {ZaÝVa MbVm ahVm h¡Ÿ& XoImo ! ñd`§ CnpñWV Zht WmŸ& AmX_r Am¡a Ka ^r Zht Wm Vmo
àíZ • {Og AdñWm H$m ì`` hmoVm h¡, Š`m ZdrZ n`m©` Cg_| go dmñVwnyOm H¡$gr? Yy_Ym_ H¡$gr? `h g_ñV ~mV PyR>r h¡, Š`m|{H$
CËnÞ hmoVr h¡? A^md _| go gX²>^md hmoVm h¡? _H$mZ, _H$mZ H$mo OmZZodmbo bmoJ Am¡a Vwåhmao ñd`§ Ho$ {~Zm dmñVwnyOm
g_mYmZ • Zht! ZdrZ n`m©` H$m H$maU Ðì` ñd`§ h¡, BgH$m H¡$go hmo gH$Vr h¡? CgràH$ma AmË_m h¡ • H$moB© Eogm H$ho, {H$ÝVw Cg_|
AkmZr Ord H$mo ^mZ Zht h¡Ÿ& O¡go {H$gr Ho$ Ûmam H$hr JB© H$moB© ~mV H$m¡Z ahVm h¡? Cgo OmZo {~Zm Am¡a OmZZo dmbm _¢ ñd`§ hÿ±, `h g_Po
gwZZo na »`mb _| Zht AmVr, {H$ÝVw ~mX _| g_P AmVr h¡Ÿ& `hm±, {~Zm "_wPo AmË_m g_P _| Am`m' • Eogm H$h| Vmo `h ~mV PyR>r h¡Ÿ&
g_PZo H$s ZdrZ n`m©`, nwamZr n`m©` _| go CËnÞ Zht hmoVrŸ& nwamZr (1) AmË_m H$hZo Ho$ níMmV² CgHo$ JwU-n`m©`m| _| _¢ Zht hÿ± Eogm
n`m©` _| go g_PZo H$s ZdrZ n`m©` àJQ> Zht hmoVr, Y«wdñd^md Ho$ H$hZm `h ~mV PyR>r h¡Ÿ&
AÝVa go n`m©` àJQ> hmoVr h¡Ÿ& CËnmX-ì`` H$m bj H$aZo go Vmo amJ (2) AmË_m _| JwU-n`m©` h¢, {H$ÝVw _¢ Cgo Zht OmZVm • Eogm
hmoVm h¡, Š`m|{H$ `h ^oX h¡, AV… A^oX Y«wd AmË_m Ho$ Adb§~Z go hr H$hZm ^r PyR>m h¡Ÿ&
gå`½Xe©Z n`m©` àJQ> hmoVr h¡ VWm ewÕmon`moJ ^r àJQ> hmoVm h¡Ÿ& (3) AmË_dñVw JwU-n`m©` go a{hV h¡ • Eogm H$hZodmbm ì`{º$
· dñVw {H$gr Z {H$gr Ho$ H$maU h¡ • Eogm ZhtŸ& ^r AmË_m H$mo Zht OmZVm VWm AmË_m JwU-n`m©`dmbm h¡; {H$ÝVw _¢
dñVw H$mo naÐì` H$m Adb§~Z Zht h¡Ÿ& ñd H$s Anojm go `wº$ dh Cgo OmZVm Zht hÿ± • Eogm H$hZodmbm ì`{º$ ^r AmË_m H$mo Zht OmZVmŸ&
ñdmdbå~r h¡Ÿ& dñVw {H$gr H$mb, joÌ, Ðì` `m ^md Ho$ H$maU Zht · AZ§Ve{º$`m| H$m ^ÊS>ma AmË_m g_ñV e{º$`m| Ed§ n`m©` H$mo
hmoVr; dh Vmo {ÌH$mb h¡Ÿ& H$moB© B©ída dñVw H$m H$Vm© Zht h¡ VWm dñVw OmZZodmbm ñd`§ h¡Ÿ&
{H$gr {XZ {deof H$s ^r _mohVmO Zht h¡Ÿ& dñVw AZm{XAZ§V, ñd`§{gÕ AmË_dñVw AZ§Ve{º$`m| H$m ^ÊS>ma h¡Ÿ& dñVw Ed§ ñd^md XmoZm| hr
gV² h¡Ÿ& AË`ÝV grYr ~mV hmoZona ^r Ord H$hVo h¢ {H$ h_| `h ~mV H$m`_ñdê$nr h¡Ÿ& {OVZm {dH$mg H$aZm Mmho, CVZm {dH$mg hmoVm h¡Ÿ&
g_P _| Zht AmVrŸ& g_P _| Zht Am`m, `hr gÝXoh H$m Ka h¡Ÿ& g§Xoh hr AmË_m _| AZÝV JwU-n`m©` {Zdmg H$aVo h¢ Am¡a AmË_m Cgo `WmW©
AmË_m H$mo g_PZo Zht XoVm h¡Ÿ& AmË_m H$mo g_Po {~Zm X`m-XmZ-d«V- OmZVm h¡Ÿ& kmZ, Xe©Z, gwI, dr`©, ñdÀN>Ëd, à^wËd, {d^wËd Am{X
Vnm{X {H$`o; {H$ÝVw g§gma H$m A§V àmá Zht hþAmŸ& AZ§V e{º$`m± AmË_m _| ì`má h¢Ÿ&
246
492 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 274 491
(1) H$Vm© e{º$ _wP_| {dÚ_mZ h¡, _oar {Z_©bVm H$m H$Vm© _¢ ñd`§ hÿ±Ÿ&
(2) H$_© e{º$ _wP_| {dÚ_mZ h¡, AV… {Z_©bVmê$n H$_© _¢ ñd`§ hÿ±Ÿ& A~, (^JdmZ Hw$ÝXHw$ÝXmMm`©Xod) {eî`OZ H$mo emó Ho$ \$b Ho$
(3) H$aUe{º$ Ho$ H$maU AnZr {Z_©bVm H$m gmYZ ^r _¢ ñd`§ hÿ±Ÿ& gmW Omo‹S>Vo hþE emó g_má H$aVo h¢ …•
(4) gåàXmZe{º$ ñd`§ H$s hmoZo go AnZr {Z_©bVm H$m XmZ _¢ ñd`§ H$mo JmWm 275 H$s CËWm{ZH$m na àdMZ
XoVm hÿ±Ÿ& àdMZ Ho$ gma H$mo `WmW© g_PZodmbo {eî` H$mo `WmW© \$b H$s
(5) AnmXmZ e{º$ ñd`§ _| {dÚ_mZ hmoZo go nyd© H$s _{bZ AdñWm H$m àm{á hmoVr h¡, `h ~VmVo h¢Ÿ&
Zme H$aHo$, {Z_©b AdñWm H$s àm{áê$n _¢ ñd`§ hr Y«wd hÿ±Ÿ& A~, AmMm`© Hw$ÝXHw$ÝXXod {eî`OZ H$mo emó Ho$ \$b Ho$ gmW
(6) AmYmae{º$ Ho$ H$maU AnZr {Z_©bVm H$m AmYma _¢ ñd`§ hÿ±Ÿ& Omo‹S>Vo hþE emó g_má H$aVo h¢Ÿ& `hm±, AmMm`©Xod H$hVo h¢ {H$ h_Zo
Eogr AZ§Ve{º$`m| H$m {nÊS> AmË_m _¢ ñd`§ hÿ±, Cg_| {dÚ_mZ àdMZgma H$s BZ 275 JmWmAm| _| Omo VÎd H$hm h¡, Cgo {eî` `WmW©
kmZ JwU Ho$ H$maU dh AZÝV e{º$`m| VWm n`m©` H$mo OmZVm h¡Ÿ& J«hU H$a| Vmo CÝh| `WmW© \$b H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ&
· n`m©` {Z{d©H$ën ê$n go Ðì` _| A^oX hmoVr h¡, `hr ^mdZ_ñH$ma AmMm`© ^JdmZ H$mo emó {bIZo H$m {dH$ën CËnÞ hþAm Am¡a
h¡Ÿ& ewÕmon`moJ H$mo ^r ^mdZ_ñH$ma h¡Ÿ& CZHo$ g_j `mo½` {eî` CnpñWV Zm hmo Eogm Zht hmoVmŸ& emó H$m gma
AmË_m H$mo JwU-n`m©`m| go `wº$ OmZH$a àVr{V H$ao, Cg_| hr brZVm AÀN>r Vah go g_PH$a CgH$m \$b {eî` H$mo Adí` àmá hmoVm h¡ •
H$ao Vmo ñd`§ Ho$ H$m`© H$s {g{Õ AWdm _ZmoaW nyU© hmoVm h¡Ÿ& `{X kmZ Eogm {Z{_Îm-Z¡{_{ÎmH$ g§~§Y h¡Ÿ& {OgH$m ñdê$n `hm± ~VmVo h¢Ÿ&
nwÊ`-nmnm{X {dH$ën Am¡a {Z{_Îmm| _| AQ>H$ Om`o Vmo _ZmoaW H$s {g{Õ àdMZgma JmWm 275
Zht hmoVr, AV… gd© _ZmoaW Ho$ ñWmZ^yV, _mojVÎd Ho$ gmYZê$n ~gwÁP{X gmgU_o`§ gmJmaUJmaM[a``m OwÎmmoŸ&
ewÕmon`moJ H$mo ^mdZ_ñH$ma {H$`m h¡Ÿ& Omo gmo nd`Ugma§ bhþUm H$mboU nßnmo{X&&275&&
· H¡$gm h¡ ^mdZ_ñH$ma? ( h[aJrV )
{Og_| go nañna A§J-A§Jrê$n, ^mdH$-^mì`nZm Ho$ H$maU ñd- Omo l_U-lmdH$ OmZVo {OZdMZ Ho$ Bg gma H$moŸ&
na H$m {d^mJ AñV hmo J`m h¡Ÿ& AahÝV ^JdmZ Z_ñH$ma H$aZo`mo½` do àmá H$aVo erK« hr {ZO AmË_m Ho$ gma H$moŸ&&275&&
Am¡a _¢ Z_ñH$ma H$aZodmbm Eogr ^oXê$nVm H$s ~mV AñV hmo JB© h¡Ÿ& _¢ AÝd`mW© …• [ `… ] Omo [ gmH$mamZmH$maM`©`m `wº$… ] gmH$ma-
ñd`§ {ÌH$mbdñVw hÿ± Am¡a dh n`m©` Z_ñH$ma H$aZodmbr h¡Ÿ& Ðì` A§Jr AZmH$ma M`m© go `wº$ dV©Vm hþAm [ EVV² emgZ§ ] Bg CnXoe H$mo [ ~wÜ`Vo ]
Am¡a n`m©` A§J h¡Ÿ& Ðì` VWm n`m©` Ho$ ^oX H$m {dH$ën {Z{d©H$ën OmZVm h¡, [ g… ] dh [ bKwZm H$mboZ ] AënH$mb _| hr [ àdMZgma§ ]
ewÕmon`moJ _| R>haVm Zht h¡; Š`m|{H$ ewÕmon`moJ H$s n`m©` Ðì` _| àdMZ Ho$ gma H$mo (^JdmZ AmË_m H$mo) [ àmßZmo{V ] nmVm h¡Ÿ&
A^oX hmoVr h¡ • Eogo {Z{d©H$ënê$n ewÕmon`moJ H$mo ^mdZ_ñH$ma {H$`m Q>rH$m …• gw{dewÕkmZXe©Z_mÌ1 ñdê$n _| AdpñWV n[aU{V _|
h¡, `hr gƒr dñVw h¡Ÿ& bJm hmoZo go gmH$ma-AZmH$ma M`m© go `wº$ dV©Vm hþAm, Omo {eî`dJ©
· 1. AmË_m H$m ñdê$n _mÌ gw{dewÕ kmZ Am¡a Xe©Z h¡Ÿ& (Bg_| kmZ gmH$ma h¡ Am¡a Xe©Z
AZmH$ma h¡Ÿ&)
247
494 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 275 495

ñd`§ g_ñV emóm| Ho$ AWm] Ho$ {dñVmag§jonmË_H$1 lwVkmZmon`moJnyd©H$ BgàH$ma kmZr Ord gmH$ma-AZmH$ma M`m© go `wº$ h¡Ÿ& do X`m-XmZ,
à^md Ûmam Ho$db AmË_m H$mo AZw^dVm hþAm, Bg CnXoe H$mo OmZVm d¡`md¥{Îm Am{X Ho$ ^mdm| H$mo OmZVo h¢; {H$ÝVw Cg_| brZ Zht h¢Ÿ& EH$
h¡, dh dmñVd _| ^yVmW©ñdg§doÚ-{Xì`2 kmZmZÝX {OgH$m ñd^md h¡, ewÕmon`moJ hr brZVm H$m na_loð> ñWmZ h¡Ÿ&
nyd©H$mb _| H$^r {OgH$m AZw^d Zht {H$`m, Eogo ^JdmZ² AmË_m H$mo · g_ñV emóm| Ho$ ^md H$mo OmZVo hþE ewÕmË_m H$m AZw^d H$aVo hþE
àmá H$aVm h¡ • Omo {H$ (Omo AmË_m) VrZm| H$mb Ho$ {Zad{Y àdmh _| {eî`dJ© CnXoe H$mo g_PVm h¡Ÿ&
ñWm`r hmoZo go gH$b nXmWm]3 Ho$ g_yhmË_H$ àdMZ H$m gma^yV h¡Ÿ& àíZ • H¡$gm h¡ {eî`dJ©?
JmWm 275 na àdMZ "".......... Omo {eî`dJ© ñd`§ g_ñV emóm| Ho$ AWm] Ho$
àdMZgma H$mo g_PZodmbo {eî`dJ© H¡$go h¢? `h ~VmVo h¡Ÿ& {dñVmag§jno mË_H$ lwVkmZmon`moJnydH© $ à^md Ûmam Ho$db AmË_m H$mo
AZw^dVm hþAm, Bg CnXoe H$mo OmZVm h¡Ÿ&...''
""gw{dewÕkmZXe©Z _mÌ ñdê$n _| AdpñWV n[aU{V _| bJm
CÎma • g_ñV {eî`dJ© emó Ho$ ^md H$mo {dñVma AWdm g§jon _|
hmoZo go gmH$ma-AZmH$ma M`m© go `wº$ dV©Vm hþAmŸ&....''
AmË_m H$m ñdê$n gw{dewÕ kmZ-Xe©Z h¡Ÿ& Bg_| kmZ gmH$ma Am¡a AnZo lwVkmZ _| YmaU H$aVo h¢Ÿ& kmZ Ho$ H$_-A{YH$nZo H$s ~mV `hm±
Jm¡U h¡; {H$ÝVw kmZ AmË_m _| bJm h¡, `h ~mV _w»` h¡Ÿ&
Xe©Z AZmH$ma h¡Ÿ& {eî`dJ© ñd^md n[aU{V _| AWm©V² na_ drVamJr
g_ñV emóm| _| Omo H$hm h¡, CgH$m ^md ^mdlwVkmZ _| Am J`mŸ&
Xem H$s àm{á _| brZ h¡Ÿ& {eî`dJ© eara, _Z, dmUr, nwÊ`-nmn Am{X
níMmV² {H$gr {eî` Zo {dñVmanyd©H$ AWdm g§jon _| CgH$m gmam§e
{H«$`mAm| _| Z bJH$a VrWªH$a H$s dmUr H$m gma g_PH$a kmZ-Xe©Z AnZo _Z _| J«hU H$a ñd`§ Zo ^mdlwVkmZ àJQ> {H$`m h¡Ÿ& g_ñV emóm|
Am¡a Mm[aÌ _| dV©Z H$aVo h¢Ÿ& Ho$ gma H$mo OmZm h¡Ÿ& Cg_| Mma AZw`moJ H$m gma gpå_{bV h¡Ÿ&
{OgàH$ma ^moOZ ~ZmZo go nhbo H$moB© ^r dñVw ~mOma go IarXH$a Ðì`mZw`moJ Ho$ emó CnmXmZe{º$ H$s _w»`Vm go dU©Z H$aVo h¢Ÿ&
bmVo h¢; {H$ÝVw ImVo g_` CgH$m _yë` Ü`mZ _| Z bmH$a _mÌ nXmW© H$m MaUmZw`moJ Ho$ emó {Z{_Îm VWm ew^^mdm| H$s àYmZVm go dU©Z H$aVo
AZw^d H$aVo h¢, CgràH$ma àW_ ^JdmZ H$s dmUr g_PH$a Cg dmUr h¢Ÿ& H$aUmZw`moJ Ho$ emó gyú_ n[aUm_m| H$s àYmZVm go H$WZ H$aVo h¢
H$m gma `hm± ~Vm`m h¡, AV… VrWªH$a H$s dmUr H$m bú` N>mo‹S>H$a AnZo Am¡a àW_mZw`moJ Ho$ emó _hmZnwéfm| Ho$ OrdZM[aÌ H$s àYmZVm go
kmZ-ñd^md H$s EH$mJ«Vm _| bJZm Mm{hEŸ& H$WZ H$aVo h¢Ÿ&
g_ñV nXmWm] H$m ^oXa{hV gm_mÝ` AdbmoH$Z AZmH$ma Cn`moJ BZ g_ñV AZw`moJm| H$m gma CÝhm|Zo OmZm h¡Ÿ& Mmam| AZw`moJ H$m
h¡ VWm g_ñV nXmWm] H$mo ^oX-à^oX g{hV OmZZm gmH$ma Cn`moJ h¡Ÿ& Ü`o`_mÌ EH$ ewÕ AmË_m h¡ • Eogo ^mdnyd©H$ {eî` Zo kmZ-Xe©Z _| hr
1. {dñVmag§jonmË_H$ = {dñVmamË_H$ `m g§jonmË_H$Ÿ& a_UVm H$s h¡Ÿ& g_ñV emóm| H$m gma drVamJVm h¡ Am¡a do g_ñV
2. ^yVmW© nma_m{W©H$ • (gË`mW©) ñdg§doÚ Am¡a {Xì` Eogo Omo kmZ Am¡a AmZÝX dh ^JdmZ
AmË_m H$m ñd^md h¡Ÿ& emóm| Ho$ gma H$mo OmZVo h¢Ÿ&
3. àdMZ gH$b nXmWm] Ho$ g_yh H$m à{VnmXZ H$aVm h¡, Bg{b`o Cgo gH$b nXmWm] H$m n§MmpñVH$m` _| Xmo àH$ma Ho$ VmËn`© H$ho h¢ • 1. gyÌVmËn`© 2. emó
g_yhmË_H$ H$hm h¡Ÿ& ({ZO ewÕmË_m àdMZ H$m gma^yV h¡, Š`m|{H$ àdMZ Omo VmËn`©Ÿ&
gd©nXmW©g_yh H$m à{VnmXZ H$aVm h¡, Cg_| EH$ {ZOmË_nXmW© hr ñd`§ H$mo Y«wd h¡,
Xygam H$moB© nXmW© ñd`§ H$mo Y«wd ZhtŸ&) (1) àË`oH$ JmWm H$m `WmW© AW© OmZZm gyÌVmËn`© h¡ Am¡a gånyU©
248
496 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 275 497
emó H$m gmam§e OmZZm emóVmËn`© h¡Ÿ& `hm±, àW_ CnXoe H$mo g_Po {\$a AZw^d H$a| • Eogm Zht H$hmŸ h¡Ÿ Omo
`hm± ^r g_ñV {eî`dJ© gånyU© emóm| H$mo {dñVma AWdm {eî` AmË_m H$mo OmZVo h¢, do hr CnXoe H$mo g_PVo h¢ VWm Omo {eî`
g§jonnyd©H$ OmZVo hþE _mÌ AmË_m H$m AZw^d H$aVo h¢Ÿ& AmË_m H$m dJ© AmË_m H$mo Zht OmZVo, do CnXoe H$mo g_Po hþE hmoZo na ^r CnXoe
AZw^d H$aZm emókmZ H$aZo H$m VmËn`© h¡Ÿ& H$mo OmZVo Zht h¢Ÿ&
^mB© ! Bg MaUmZw`moJ _| ^r AmMm`© ^JdmZ Zo `h VmËn`© ~Vm`m do Mma AZw`moJ, Ðì`-JwU-n`m©` H$m gma AnZo kmZmon`moJ _|
h¡, CZH$m gånyU© Omoa "Ho$db' eãXna h¡Ÿ& Ho$db ewÕmË_m H$m AZw^d boH$a AÝVa _| PwHo$ h¢Ÿ& `hm±, CnXoe H$mo OmZVo h¢ • Eogm {Z{_Îm go H$hm
H$aZm h¡, amJ AWdm AÝ` nXmWm] H$m ZhtŸ& OmVm h¡Ÿ& dmñVd _| ñde{º$ Ho$ {dH$mg go OmZZnZm hmoVm h¡, {H$ÝVw
(2) lwVkmZmon`moJnyd©H$ à^md`wº$ AmË_m H$mo AZw^dmo • Eogm CnXoe H$mo {Z{_Îmê$n H$hm OmVm h¡Ÿ&
H$hm h¡; {H$ÝVw ^JdmZ, CZH$s dmUr VWm Ðì`lwV Ho$ {dH$ënm| H$m · {dewÕ Xe©Z-kmZnyd©H$ drVamJr n[aU{V H$s àJQ>Vm hr àdMZ
AZw^d H$amo • Eogm Zht H$hm h¡Ÿ& nXmWm] Ho$ ñdê$n H$mo OmZmoŸ& AÝVa _| H$m gma h¡Ÿ&
^mdlwVkmZ àJQ> h¡, CgHo$ à^md H$m AZw^d H$amoŸ& _{VkmZ, ho Ordmo ! dñVwñdê$n Eogm hr h¡Ÿ& AmË_m H$s lÕm-kmZ-a_UVm
Ad{YkmZ, _Z…n`©`kmZ Ho$ à`moJ go AmË_mZw^d Zht hmoVm; {H$ÝVw hr H$m`©H$mar h¡Ÿ& na_mË_m Am¡a VwP_| e{º$ê$n go H$moB© AÝVa Zht h¡Ÿ&
lwVkmZ Ho$ H$maU AmË_mZw^d hmoVm h¡Ÿ& EH$ ~ma AÝVa go AmdmO XoH$a XoI Vmo ghr ! na_mË_m Am¡a VwP_| H$moB©
(3) `hm±, lwVkmZ Ho$ à^md go AZw^dVo h¢ • Eogm H$hm, Š`m|{H$ AÝVa h¡ Vmo dh Voam ñd`§ H$m Xmof h¡Ÿ& Voar {dnarV _mÝ`Vm H$m Xmof h¡Ÿ&
MaUmZw`moJ H$m A{YH$ma h¡Ÿ& dmñVd _| AnZo {ÌH$mbr ewÕmË_m Ho$ {dewÕ kmZ-Xe©Zñdê$nr _¢ hÿ± Cg_| brZVm H$aZm hr àdMZ H$m
à^md go hr Ord AmË_m H$m AZw^d H$aVm h¡Ÿ& lwVkmZ Vmo n`m©` h¡Ÿ&
gma h¡Ÿ& {OgàH$ma N>m§N> H$mo {~bmoZoê$n gånyU© {H«$`m H$m gma EH$
n`m©` Ho$ à^md go AmË_mZw^d Zht hmoVm, {H$ÝVw `hm± MaUmZw`moJ _|
_ŠIZ H$s àm{á h¡, CgràH$ma eara ~mø _| pñWV h¡, BgHo$ gmW h_mam
^mdlwVkmZ H$s n`m©` na Amamon {H$`m h¡, AÝ` g_ñV {Z{_Îm (^JdmZ,
dmUr, {dH$ënm{X) H$mo Xya {H$`m h¡Ÿ& {ÌH$mbr ewÕ AmË_m {ZíM` Am¡a H$moB© g§~§Y Zht h¡Ÿ& nwÊ`-nmn Ho$ ^md ^r Xya H$aZo `mo½` h¢Ÿ& EH$ _mÌ
{Z_©b n`m©` ì`dhma h¡Ÿ& `hm± ^mdlwVkmZ H$s n`m©` na Amamon H$aHo$ {dewÕ Xe©Z-kmZ ñd^md H$s àVr{V, kmZ Am¡a a_UVm hr H$aZo `mo½`
lwVkmZ Ho$ à^md go AmË_m H$m AZw^d hmoVm h¡ • Eogm H$hmŸ& h¡Ÿ& `hr àdMZ H$m gma h¡Ÿ&
(4) {eî`dJ© AmË_m H$mo AZw^dVo hþE, Bg CnXoe H$mo OmZVo h¢Ÿ& {OZ_pÝXa ~ZZo Ho$ níMmV² D$na ñdU©H$be {damO_mZ H$aVo h¢,
ho Ordmo! Bg_| ZdrZVm h¡Ÿ& {Ogo AmË_m H$m AZw^d hþAm AWm©V² CgràH$ma `h ApÝV_ JmWm àdMZgma nyU© hmoZo na ñdU©H$be Ho$
{ZíM` àJQ> h¡ • CgH$m CnXoe g_Pmo, `hm± Eogm H$hm h¡Ÿ& CgHo$ {~Zm g_mZ h¡Ÿ&
CnXoe g_P _| Zht AmVmŸ& àíZ • Amn {ZíM` H$s ~mV H$mo ñdrH$ma H$aVo hmo Am¡a ì`dhma
àíZ • {eî` CnXoe H$mo g_PVo h¢, {\$a ^r CnXoe H$mo OmZm H$~ H$s ~mV H$mo C‹S>mVo hmo • Eogm Š`m|?
H$hm OmVm h¡? CÎma • ì`dhma AWdm ew^^md H$m`©H$mar Zht h¢Ÿ& `o g~ g§gma
CÎma • O~, ñd`§ AmË_m H$m AZw^d H$ao Vmo CnXoe H$mo OmZVo h¢Ÿ& Ho$ {bE h¢Ÿ& Xe©Z-kmZñd^md EH$ hr H$m`©H$mar h¡Ÿ& `hm± {eî`dJ©
249
498 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 275 499
~hþV kmZdmZ h¡ AWdm amJdmZ h¡, `h ~mV Zht h¡; {H$ÝVw {eî`dJ© BgàH$ma na VWm ñd`§ H$mo EH$ _mZH$a Aew^^mdm| _| Aa{V Ho$ H$maU
Ho$db AmË_m H$mo AZw^dVo h¢ Am¡a CnXoe H$mo OmZVo h¢ • `h ~mV H$hr Xw…I _mZZm A^yVmW© h¡Ÿ&
h¡Ÿ& XoImo ! MaUmZw`moJ _| ^r ApÝV_gma Ðì`mZw`moJ H$m hr h¡Ÿ& (g) H$moB© _§XH$fm`r Ord X`m-XmZm{X Ho$ n[aUm_m| _| gwI _mZVm
`hm±, {eî` ì`dhma `m ew^^md H$aVm h¡ • Eogm Zht H$hmŸ& h¡Ÿ& ew^^md AmHw$bVm_` h¡, {\$a ^r Cg_| {ZamHw$bVm H$m AZw^d
àdMZgma H$m gma g_PZodmbo {eî` Ho$db AmË_m H$mo hr AZw^dVo h¢ H$aVm h¡Ÿ& ew^^md go a{hV _oam ñd^md gwIñdê$nr h¡ • Eogm Z _mZH$a
VWm CnXoe H$mo ^r OmZVo h¢Ÿ& {H$VZr ñnï>, gab Am¡a grYr ~mV h¡Ÿ& ew^^mdm| _| gwI _mZZm A^yVmW©nZm h¡Ÿ&
do {eî`dJ© ^yVmW©, ñdg§doÚ, {Xì`kmZmZÝXñd^mdr, Anydm©Zw^yV BgàH$ma AkmZr Ord AnZo kmVm-Ñï>m ñd^md H$mo ^ybH$a
• Eogo ^JdmZ AmË_m H$mo àmá H$aVo h¢Ÿ& Aew^a{V, Aew^ Aa{V, ew^a{V BË`m{X _| gwI _mZVm h¡, {H$ÝVw `o
""do {eî`dJ© dmñVd _| ^yVmW© ñd`§g§doÚ-{Xì` kmZmZÝX {OgH$m VrZm| hr AmHw$bVm_` ^md hmoZo go A^yVmW© h¢Ÿ&
ñd^md h¡, nyd©H$mb _| H$^r {OgH$m AZw^d Zht {H$`m, Eogo ^JdmZ g§`moJm{X, ew^mew^ a{V-Aa{V go a{hV AnZm ewÕ kmZ-Xe©Z_`
AmË_m H$mo àmá H$aVm h¡Ÿ&'' AmË_m ^yVmW© h¡, gË`mW© h¡ VWm nwÊ`-nmnê$n AmHw$bVm H$m doXZ
do {eî`OZ ^yVmW© = gË`mW©, ñdg§doÚ = ñd`§ Ho$ Ûmam doXZ AgË`mW© ñdê$n g§gma h¡Ÿ&
{H$`m hþAm, {Xì` kmZ Am¡a AmZÝXñd^mdr, {OgH$m nyd© _| H$^r (2) ^JdmZ AmË_m ñdg§dÚ
o h¡Ÿ&
AZw^d Zht {H$`m hmo • Eogo ^JdmZ AmË_m H$mo AZw^dVo h¢Ÿ& AmË_m ñd`§ ñd`§ Ho$ Ûmam doXZ {H$`m Om gH$Vm h¡Ÿ& Xod-emó-
(1) ^JdmZ AmË_m ^yVmW© h¡Ÿ& Jwé, AÝ` {Z{_Îm, ì`dhma aËZÌ`, ew^^md Am{X go AmË_m H$m doXZ
^yVmW© = gË`mW©, H$m`_ ahZo dmbm nXmW©Ÿ& AmË_m EH$ Zht hmo gH$VmŸ& AmË_m dMZmVrV, _ZmVrV Am¡a {dH$ënmVrV h¡Ÿ&
H$m`_ñdê$nr nXmW© h¡, eof g_ñV AnXmW© h¢Ÿ& X`m-XmZ-H$m_- (3) ^JdmZ AmË_m {Xì` kmZmZÝXñd^mdr h¡Ÿ&
H«$moY Am{X ^md A^yVmW© h¢, H$m`_ ahZodmbo Zht h¢Ÿ& AmË_m H$m ñd^md {Xì`/A{MÝË` kmZ Am¡a AmZÝXñdê$n h¡Ÿ&
(A) ñdJ© Ho$ Xodm{X BÝÐ H$s godm H$aVo h¢, AZoH$ Aßgam`| BÝÐ kmZ g_ñV nXmWm] H$mo OmZVm h¡, AV… dh A{MÝË`e{º$dmbm h¡Ÿ&
H$s godm _| CnpñWV ahVr h¢, CZ_| a{V H$aVo hþE BÝÐ gwIr hmoVm h¡Ÿ& AmË_m {Xì` AmZ§Xñdê$nr h¡Ÿ& AkmZr nwÊ` Ho$ g§`moJm{X _| AmZÝX
MH«$dVu amOm 96,000 am{Z`m| Ho$ g§J gwIr hmoVm h¡Ÿ& H$moB© _Zwî` 50 _mZVm h¡; {H$ÝVw `h AmHw$bVm h¡Ÿ& AmË_m {ZamHw$b na_mZÝX_`
bmI én`m àmá hmoZo na gwIr hmoVm h¡, {H$ÝVw `h g~ Aew^^md h¢, ñd^mddmbm h¡Ÿ&
A^yVmW© h¢Ÿ& AnZo M¡VÝ` ñd^md Ho$ A{V[aº$ AÝ` nXmW© _| gwI H$s (4) Anydm©Zw^yV ^JdmZ AmË_m H$mo àmá H$aVo h¢Ÿ&
_mÝ`Vm A^yVmW© h¡Ÿ& g§gmar Ord Zo AZm{X g§gmaXem _| X`m-XmZ-H$m_-H«$moYm{X
(~) eara H$_Omoa hmo, ^yI-ß`mg Ho$ H$maU Ûof nyd©H$ Xw…I H$m {dH$mam| H$m hr AZw^d {H$`m h¡Ÿ& AmË_m {ÌH$mb ewÕ h¡, Bg ~mV H$mo
doXZ hmo ahm hmo, V~ à{VHy$b g§`moJ Xw…I Ho$ H$maU Zht h¡Ÿ& eara H$s ^ybH$a {dH$ma H$m hr AZw^d {H$`m h¡Ÿ&
à{VHy$bVm go _wPo à{VHy$bVm hmoVr h¡ • Eogr _mÝ`Vm Xw…IXm`r h¡Ÿ& àË`oH$ ^d _| AkmZr H$s Xem AmHw$bVm`wº$ WrŸ& na Ho$ gmW
250
500 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5 àdMZgma JmWm … 275 501
EH$Ëd~w{Õ H$aZo go Aew^a{V, Aa{V Am¡a ew^^md H$aZo go AmHw$bVm CgràH$ma AmË_m ewÕ kmZ-Xe©Z_` h¡Ÿ& `h à`moOZ^yV ~mV
H$m doXZ hmoVm h¡, AV… AZmHw$b em§VXem H$m AZw^d Zht hmo nmVmŸ& ~ma§~ma gwZZo na à_mX Zht AmZm Mm{hEŸ& ewÕ AmË_m H$s kmZ-
A~, AmË_m H$m ^mZ hþAm, AV… nyU© {ZamHw$bVm H$m AZw^d hmoVm h¡Ÿ& Xe©Z_` n[aU{V hr ~ma§~ma AZw^d H$aZo`mo½` h¡Ÿ& AmË_m H$mo ~ma§~ma
BgàH$ma àdMZ H$m gma J«hUH$a {eî`dJ©, gË`mW©, ñdg§doÚ, gwZZo-g_PZo _| _w_wjw H$mo à_mX Zht AmVm, {H$ÝVw Bggo kmZ H$s Ñ‹T>Vm
kmZmZÝX ñd^md go `wº$ AmË_m H$mo nmVo h¢Ÿ& hmoVr h¡, AV… Omo {eî` à_mXa{hV hmoH$a àdMZ H$m gma g_PVo h¢, do
àíZ • ^JdmZ O~ h_| Hw$N> Zht XoVo Vmo CZH$s ^mdZm Š`m| H$a|? {ZO kmZmZÝX AmË_m H$m AZw^d H$aVo h¢Ÿ&
CÎma • ^mB© ! Omo ñd ñdê$n H$mo g_PH$a nyU© ^JdmZ hþE h¢, do na A~, Bg emó H$mo g_PZo H$m \$b {eî`dJ© H$mo Adí` àmá
Ho$ H$Vm©-hVm© Zht h¢Ÿ& do {H$gr H$mo Hw$N> Zht XoVoŸ& CZH$s {Xì`Üd{Z hmoVm h¡ • Eogm H$hH$a emó nyU© H$aVo h¢Ÿ&
ghO {ZH$bVr h¡ Am¡a g_PZodmbm ghOVmnyd©H$ g_P boVm h¡Ÿ& {eî`dJ© H$m ñdê$n • Omo AmË_m H$s ewÕ n[aU{V _| brZ h¡Ÿ&
^JdmZ H$hVo h¢ {H$ ho ^mB© ! Vwåh| h_mar H$moB© Amdí`H$Vm Zht kmZ-Xe©Z_` M`m© go `wº$ h¢Ÿ& emóm| Ho$ ^md H$mo ^mdlwVkmZ go OmZH$a
h¡, Vwåhmam ^JdmZ Vwåhmao ñd`§ _| {damO_mZ h¡Ÿ& Vw_ AnZr e{º$ H$s AmË_m H$mo AZw^dVo h¢, CnXoe Ho$ ñdê$n H$mo OmZVo h¢ • Eogo {eî`
Amoa XoImoJo Vmo Vwåh| ñd`§ H$m AZw^d hmoJmŸ& {dH$ma, ì`dhma AWdm ^yVmW©, ñdg§doÚ, {Xì` kmZmZÝX_` ñd^md`wº$, nyd© _| AZw^yV Zht
{Z{_Îmmo§ go AmË_m OmZZo _| Zht AmVmŸ& AmË_m H$m AZw^d ñd`§ go • Eogo ^JdmZ AmË_m H$mo àmá H$aVo h¢Ÿ& AZm{XH$mb go AmOVH$ Ord
hmoVm h¡Ÿ& Xod-emó-Jwé Cg_| ghm`H$ Zht h¢, AV… AnZo kmZmZÝX- H$mo AkmZ Am¡a amJ H$m hr AZw^d Wm, A~ {ZamHw$b AmZÝXXem H$m
ñd^md H$m hr AZw^d H$amoŸ& AZw^d hþAm h¡Ÿ&
àíZ • AmË_m H$s ~mV ~ma-~ma H$aVo hmo Vmo nwZé{º$ Xmof Zht àíZ • ^JdmZ AmË_m H$s n{hMmZ {H$gàH$ma H$a|?
bJVm Š`m? CÎma • nwÊ`-nmn Ho$ ^md AmHw$bVmê$n h¡Ÿ& ñd H$s Amoa Ñ{ï>
g_mYmZ • AmË_m H$s ~ma§~ma ~mV H$aZo go nwZé{º$ Xmof Zht aIZm AZmHw$bVm h¡Ÿ& àW_V… dñVw A{MÝË` kmZñd^mdr h¡ • Eogr
bJVm; A{nVw kmZ H$s Ñ‹T>Vm hmoVr h¡Ÿ& àVr{V hmoZm Mm{h`oŸ&
àË`oH$ g_` H$s n`m©` {^Þ-{^Þ h¡Ÿ& EH$ g_`dVu n`m©` AÝ` naÐì` H$m amJ N>mo‹S>H$a ñdÐì`_| lÕm-kmZ Am¡a a_UVm H$ao Vmo
g_` H$s Zht Am¡a AÝ`-g_`dVu n`m©` nyd© g_`dVu Zht h¡Ÿ& AmË_m em§{V H$s àm{á hmoVr h¡Ÿ& kmZñd^mdr AmË_m ñdV§Ì h¡, dh Xw…Ir H¡$go
H$s ~mV Vmo Ho$dbkmZ hmoZo na hr nyU© hmoVr h¡Ÿ& hmoJm? ñdmdbå~r àmUr Xw…Ir Zht hmo gH$VmŸ& namdb§~r àmUr Xw…Ir
{OgàH$ma new Kmg ImVo h¢ Am¡a _Zwî` AZmO ImVo h¢Ÿ& XoImo ! hmoVm h¡Ÿ& ñdmdbå~Z Am¡a namdb§~Z _| AÝVa H$ao Vmo ñdê$n ñnï> hmoŸ&
XmoZm| H$mo à{V{XZ EH$ hr EH$ dñVw ~maå~ma ImZo _| à_mX Zht AmVmŸ& ñd`§ H$mo OmZZo go hr ñd-ñdê$n H$s àm{á hmoVr h¡, AÝ` H$moB© Y_©
_Zwî` H$^r AZmO H$mo N>mo‹S>H$a Kmg Zht ImVo h¢Ÿ& eara pñWaVm Ho$ àmá H$amZodmbm Zht h¡Ÿ&
{Z{_Îm^yV nXmWm] H$mo ImZo _| Bgo H$^r à_mX Zht AmVm; {H$ÝVw dmñVd · {ZO ewÕmË_m ñd`§ Y«wdnXmW© h¡, `hr àdMZ H$m gma h¡Ÿ&
_| BZ nXmWm] Ho$ {Z{_Îm go eara {Q>H$Vm Zht h¡Ÿ& Omo {eî`dJ© àdMZ H$m gma J«hU H$a AmË_m H$mo AZw^dVo h¢, do
251
502 {Xì`Üd{Zgma, ^mJ … 5
{Xì`, kmZmZÝX ñd^mdr, Anydm©Zw^yV ^JdmZ AmË_m H$mo àmá H$aVo h¢Ÿ&
""....... Omo (AmË_m) VrZm| H$mb Ho$ {Zad{Y àdmh _| ñWm`r
hmoZo go gH$b nXmWm] Ho$ g_yhmË_H$ àdMZ H$m gma^yV h¡Ÿ&''
{eî`dJm] Zo {Og ^JdmZ AmË_m H$mo àmá {H$`m h¡Ÿ& dh ^JdmZ
AmË_m H¡$gm h¡?
VrZm| H$mb Ho$ Ad{Ya{hV àdmh _| AmË_m H$m`_ñdê$nr ahZodmbm
nXmW© h¡Ÿ& eara, _Z, dmUr, Hw$Qw>§~, Xod, emó, Jwê$ H$m`_ñdê$nr
nXmW© Zht h¢Ÿ& H$mb Ho$ {Zad{Y àdmh _| Cº$ nXmW© gmW _| Zht ahVoŸ&
ew^mew^^md ^r H$m`_ñdê$nr ahZodmbo Zht h¢Ÿ& `o g_ñV nXmW© Zída,
_`m©{XV h¢Ÿ& g§gma Ho$ `o g_ñV nXmW© _`m©{XV hr h¡Ÿ&
A_`m©{XV Vmo ñd`§ gmW ahZodmbm EH$ Y«wd nXmW© {ZO ^JdmZ
AmË_m hr h¡Ÿ& àdMZ ({Xì`Üd{Z) gH$b nXmWm] Ho$ g_yh H$m à{VnmXZ
H$aVm h¡, Bg{b`o Cgo gH$b nXmWm] H$m g_yhmË_H$ H$hm h¡Ÿ& {ZO
ewÕmË_m àdMZ H$m gma^yV h¡, Š`m|{H$ gd©nXmW©g_yh H$m à{VnmXZ
H$aZodmbo àdMZ _| EH$ {ZOmË_nXmW© hr ñd`§ Y«wdñdê$nr h¡, Xygam
H$moB© nXmW© Y«wd Zht h¡Ÿ&
dmUr g_ñV nXmWm] H$mo H$hVr h¡, AV… g_ñV nXmWm] H$m ñdê$n
dmUr _| Am OmVm h¡Ÿ& dmUr _| g_ñV nXmW© Am OmZo go CZ nXmWm] H$mo
OmZZodmbm kmZ ^r {ZË` dV©Vm h¡Ÿ& {gÕ^JdmZ _| Ðì`, joÌ, H$mb go
n[adV©Z Zht hmoVm; {H$ÝVw CZH$s n`m©` _| n[adV©Z hmoVm h¡Ÿ& ñd`§ Ho$ {bE
ñd`§ H$m ^JdmZ AmË_m hr Y«dw h¡ • Eogo {ZO kmZmZÝX_` ^JdmZ AmË_m _|
pñWa hmoH$a drVamJ Xemê$n n[aU{V H$aZm hr Bg àdMZgma H$m gma h¡Ÿ&
BgàH$ma lr_X²> ^JdV² Hw$ÝXHw$ÝXmMm`© Xod àUrV lr àdMZgma
emó H$s lr_X_¥VMÝÐmMm`©Xod {da{MV VÎdàXr{nH$m Zm_H$ Q>rH$m
_| MaUmZw`moJgyMH$ My{bH$m Zm_H$ V¥Vr` lwVñH$ÝY g_má hþAmŸ&
·

252

You might also like