Hamsomotbien Daoham Cuctri

Giải tích MA006
Chương 1: Phép tính vi phân hàm nhiều biến

Đạo hàm và vi phân hàm một biến
Nguyễn Thị Hồng Nhung1
1 ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
nthnhung@hcmus.edu.vn
N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 1 / 64

Định nghĩa đạo hàm
Nội dung

Định nghĩa đạo hàm Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng
Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng
Độ dốc của đường thẳng

Một đường thẳng d đi qua điểm P(a, f (a)) cố định, trên d lấy một
điểmQ(x; y ) di động, thì tỉ số sau không đổi:
y −b
= m.
x −a


y −b
= m.
x −a
Tỉ số trên được gọi là độ dốc hay hệ số góc của đường thẳng d.


y −b
= m.
x −a

Khi đó, toạ độ của Q luôn thoả phương trình đường thẳng
d : y = b + m(x − a).


y −b
= m.
x −a

Khi đó, toạ độ của Q luôn thoả phương trình đường thẳng
d : y = b + m(x − a).


Một đường cong đồ thị của hàm số y = f (x) đi qua điểm P(a, f (a)) cố
định, trên đó lấy một điểmQ(x; f (x)) di động, thì độ dốc của đường thẳng
PQ là
f (x) − b
mPQ = .
x −a


PQ là
f (x) − b
mPQ = .
x −a
mPQ sẽ thay đổi, đường thẳng PQ cũng dịch chuyển theo Q.
Nếu Q tiến dần đến P, nghĩa là, x → a, và giới hạn sau tồn tại
f (x) − b f (a + h) − b
mP = lim mPQ = lim = lim .
Q→P x→a x − a h→0 h


PQ là
f (x) − b
mPQ = .
x −a
mPQ sẽ thay đổi, đường thẳng PQ cũng dịch chuyển theo Q.
Nếu Q tiến dần đến P, nghĩa là, x → a, và giới hạn sau tồn tại
f (x) − b f (a + h) − b
mP = lim mPQ = lim = lim .
Q→P x→a x − a h→0 h
thì mP được gọi là độ dốc của đường cong tại P. Ký hiệu f 0 (a) thay cho
. Đường(VNU-HCM)
mPN.T.H.Nhung thẳng tiếp tuyến của đồ thị hàm số tại P(a; tháng 11được
Ngày f8 (a)) xác 4 / 64
năm 2021
Định nghĩa đạo hàm Định nghĩa đạo hàm
Đạo hàm
Ký hiệu f 0 (a) ở trên được gọi là đạo hàm của f tại a.
f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

f 0 (a) = lim = lim (nếu tồn tại giới hạn),
x→a x −a h→0 h
(1)

Đạo hàm
f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

(1)
0 dy df
Tổng quát, f (x) hoặc dx , dx ,
f (x + h) − f (x) f (t) − f (x)

f 0 (x) = lim = lim . (nếu tồn tại giới hạn),
h→0 h t→x t −x
(2)

Đạo hàm
f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

(1)
0 dy df
Tổng quát, f (x) hoặc dx , dx ,
f (x + h) − f (x) f (t) − f (x)

f 0 (x) = lim = lim . (nếu tồn tại giới hạn),
h→0 h t→x t −x
(2)

Ví dụ
Ví dụ 1
Hãy tính độ dốc của tiếp tuyến với đường cong y = f (x) tại điểm cho
trước. Sau đó, viết phương trình tiếp tuyến.
1 f (x) = x − x 3 , tại điểm (1, 0).
2 f (x) = 3x 2 − 5x, tại điểm (2, 2).
3 f (x) = 3 + 4x 2 − 2x 3 , tại điểm (1, 5).
Ví dụ 2
Hãy phác hoạ đồ thị của hàm số f thoả f (0) = 0, f 0 (0) = 3, f 0 (1) = 0 và
f 0 (2) = −1.

Ví dụ
Tính đạo hàm của hàm f định bởi f (x) = x 3 , tại điểm a.
Nếu dùng định nghĩa (1) thì ta có
f (x) − f (a)
f 0 (a) = lim
x→a x −a
x 3 − a3
= lim
x→a x − a
(x − a)(x 2 + xa + a2 )
= lim
x→a x −a
= lim (x + xa + a2 ) = a2 + a.a + a2 = 3a2 .
2
x→a

Ví dụ
1
Tính đạo hàm của hàm f định bởi f (x) = , tại điểm a 6= 0.
x
Nếu dùng định nghĩa dạng (2) thì ta có
f (a + h) − f (a)
f 0 (a) = lim
h
h→0

1 1 1
= lim · −
h→0 h a+h a
a − (a + h)
= lim
h→0 ha(a + h)
−1 1
= lim = − 2.
h→0 a(a + h) a

Định nghĩa
Ví dụ

1
x 2 sin , x 6= 0

Tìm f 0 (0), biết f (x) = x
0, x =0

f (0 + h) − f (0)
f 0 (0) = lim
h→0 h
2 1

h sin h − 0
= lim
h→0 h
1
= lim h sin = 0,
h→0 h
kết quả 0 sau cùng là do định lý giới hạn kẹp áp dụng vào bất đẳng thức
∀h 6= 0, −|h| ≤ h sin h1 ≤ |h|.
Ví dụ
Ví dụ 3
Sử dụng định nghĩa, tính đạo hàm của các hàm số sau
√
1 f (x) = 3 − 2x + 4x 2 1 f (x) = 3x + 1
x−1 5x
2 f (x) = x−2
2 f (x) = 1+x 3
x 2 +1 f (x) = √1
3 f (x) = x−2
3
x+2

Ví dụ
Ví dụ 4
Giới hạn trong các bài sau đại diện cho đạo hàm f 0 (a) của một hàm số f
tại một số a nào đó. Trong mỗi trường hợp như vậy, hãy viết biểu thức
f (x) cho giá trị của f tại x, và cho biết giá trị của a.
(1 + h)10 − 1 tanx − 1
1 lim 1 lim
h→0 h x→π/4 x − π/4
√4
16 + h − 2 cos(π + h) + 1
2 lim 2 lim
h→0 h h→0 h
2x − 32 t4 + t − 2
3 lim 3 lim
x→5 x − 5 t→1 t −1

Ứng dụng của đạo hàm
Nội dung

Ý nghĩa: Đạo hàm & Tiếp tuyến
Xem lại định nghĩa (1),

nếu ta gọi P(a, f (a)) và
Q(x, f (x)) là hai điểm
thuộc đồ thị của f như
hình vẽ bên, thì
f (x) − f (a)
mPQ = là độ
x −a
dốc (hệ số góc) của cát
tuyến PQ.

Ý nghĩa: Đạo hàm & Tiếp tuyến
Khi x → a thì điểm Q

tiến dần về điểm P. Nếu
tồn tại f 0 (a), nghĩa là tồn
tại lim mPQ , thì cát
Q→P
tuyến PQ sẽ di chuyển
đến một vị trí cố định, là
một đường thẳng qua P,
có độ dốc (hệ số góc) là
f 0 (a), mà ta sẽ định nghĩa
là tiếp tuyến với đồ thị
của f tại điểm P(a, f (a)).

Ví dụ. Viết phương trình tiếp tuyến với parabol y = x 2 tại điểm P(1, 1).
Ta đặt f (x) = x 2 thì
f (x) − f (1) x 2 − 12
f 0 (1) = lim = lim
x→1 x −1 x→1 x − 1
(x − 1)(x + 1)
= lim = lim (x + 1) = 1 + 1 = 2.
x→1 x −1 x→1
Vậy phương trình tiếp tuyến tại P là: y = 1 + 2(x − 1) hay y = 2x − 1.

Ý nghĩa: Xấp xỉ tuyến tính & Vi phân

Từ định nghĩa, ta có thể viết
Người ta thường ký hiệu dx là số
0 f (x + ∆x) − f (x)
f (x) = lim tùy ý, thường là rất bé. Do đó,
∆x→0 ∆x nếu ∆x → 0 thì ta thay ký hiệu
Nếu ta đặt y = f (x), ∆x = dx. Lúc đó (5) được viết
∆y = f (x + ∆x) − f (x), lại là
∆y
ε= − f 0 (x), thì ta thấy: ∆y ≈ f 0 (x)dx := dy , hoặc là
∆x
SQ ≈ SR (xem hình dưới)
ε → 0 khi ∆x → 0 (3)
∆y = f 0 (x)∆x + ε.∆x (4)
Từ (3) và (4), ta thấy
∆y ≈ f 0 (x)∆x nếu ∆x “bé” (5)

Ký hiệu khác của đạo hàm

Từ việc gán dy := f 0 (x)dx mà người ta có ký hiệu khác cho đạo hàm
dy ∆y
f 0 (x) = = lim .
dx ∆x→0 ∆x
dy
Tuy nhiên, ký hiệu không phải là phân số, mà đơn thuần nó chỉ là đạo
dx
hàm của f tại x nói chung. Nếu muốn chỉ đạo hàm f 0 (2), ta có thể viết
dy
.
dx x=2

Xấp xỉ tuyến tính & Vi phân.

Xét y = f (x), đặt ∆y = f (x + dx) − f (x), dy = f 0 (x)dx. Phép xấp xỉ
∆y ≈ dy (6)
được gọi là phép xấp xỉ tuyến tính. Phép xấp xỉ này càng chính xác
khi dx càng nhỏ (cần lưu ý rằng dx chỉ là ký hiệu cho một số tùy ý,
thường là nhỏ, không liên quan gì đến x ở trong ký hiệu f 0 (x)).
dy = f 0 (x)dx được gọi là vi phân của f . Đôi khi ta cũng viết là df .
Ngoài ra, f (x) ≈ L(x), với L(x) = f (a) + f 0 (a)(x − a) và x gần a (L
là tuyến tính hóa của f tại a).


Ý tưởng của phép xấp xỉ tuyến tính là khi ta thu hẹp tầm nhìn vào gần
tiếp điểm, ta thấy đường cong đồ thị và đường tiếp tuyến dường như gần
khít nhau . Ví dụ, xét parabol y = x 2 và tiếp tuyến tại điểm P(1, 1) như
hình sau

Ví dụ
1
Tính xấp xỉ ln(1, 05), biết f 0 (x) = , trong đó f (x) = ln(x).
x
Đặt y = f (x) = lnx và xét x = 1, dx = 0, 05 (khá nhỏ). Khi đó
∆y ≈ f 0 (1)dx, nghĩa là
1
f (1, 05) − f (1) = ln(1, 05) − ln(1) ≈ (0, 05).
1
Vậy ln(1, 05) ≈ 0, 05.

Ý nghĩa: Đạo hàm & Vận tốc tức thời
Vận tốc tức thời

Một chất điểm chuyển động thẳng theo phương trình s = f (t), s là
chuyển dịch (khoảng cách có hướng) của chất điểm so với điểm mốc O
(hệ qui chiếu) tại thời điểm t. Hàm f mô tả chuyển động của chất điểm
được gọi là hàm vị trí của của chất điểm. Trong khoảng thời gian từ thời
điểm t = a đến t = a + h, chất điểm đi được quãng đường (có hướng) là
f (a + h) − f (a), với vận tốc trung bình là
f (a + h) − f (a)
vận tốc trung bình = .
h
Vận tốc tức thời tại thời điểm a được định nghĩa là
ds f (a + h) − f (a)
v (a) = = f 0 (a) = lim (nếu lim tồn tại).
dt t=a h→0 h
GiaN.T.H.Nhung
tốc tức thời tại thời điểm a được định nghĩa là Ngày
(VNU-HCM) a(t) = v110 (t)
8 tháng năm 2021 21 / 64
Ý nghĩa: Đạo hàm & Vận tốc tức thời
Hình dưới đây là đồ thị mô tả sự chuyển động của chất điểm. Độ dốc
của cát tuyến PQ là vận tốc trung bình trong khoảng thời gian [a, a + h].
Độ dốc của tiếp tuyến tại P là vận tốc tức thời tại thời điểm t = a

Ý nghĩa: Đạo hàm & Tốc độ biến thiên
Tốc độ biến thiên

Xét một đại lượng y phụ thuộc vào một đại lượng x thông qua quan hệ
hàm số y = f (x). Nếu x biến thiên một lượng ∆x, từ x0 đến x0 + ∆x thì
đại lượng y cũng biến thiên một lượng ∆y = f (x0 + ∆x) − f (x0 ). Người
ta định nghĩa tỉ lệ biến thiên trung bình của y theo x trên đoạn
[x0 ; x0 + ∆x] là tỉ số
∆y f (x0 + ∆x) − f (x0 )

=
∆x ∆x


[x0 ; x0 + ∆x] là tỉ số
∆y f (x0 + ∆x) − f (x0 )

=
∆x ∆x
Ý nghĩa: Tỉ lệ này cho biết độ biến thiên của y gấp bao nhiêu lần độ biến
thiên ∆x xung quanh giá trị x0 của x.


[x0 ; x0 + ∆x] là tỉ số
∆y f (x0 + ∆x) − f (x0 )

=
∆x ∆x
Chú ý: Nếu x là thời gian thfi thuật ngữ tỉ lệ biến thiên thay bằng tốc độ
biến thiên.


[x0 ; x0 + ∆x] là tỉ số
∆y f (x0 + ∆x) − f (x0 )

=
∆x ∆x
biến thiên. Giới hạn của tỉ số trên khi ∆x → 0, được gọi là tỉ lệ biến
thiên tức thời của y theo x tại x = x0 , nói cách khác
N.T.H.Nhung (VNU-HCM) 0 Ngày 8 tháng 11 năm 2021 23 / 64

[x0 ; x0 + ∆x] là tỉ số
∆y f (x0 + ∆x) − f (x0 )

=
∆x ∆x
biến thiên. Giới hạn của tỉ số trên khi ∆x → 0, được gọi là tỉ lệ biến
thiên tức thời của y theo x tại x = x0 , nói cách khác
N.T.H.Nhung (VNU-HCM) 0 Ngày 8 tháng 11 năm 2021 23 / 64
Đạo hàm một phía
Nội dung

Đạo hàm bên phải, bên trái

Hàm số f xác định trong lân cận của điểm a.
Giới hạn sau (nếu tồn tại)
f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

f+0 (a) = lim+ = lim+
được gọi là đạo hàm phải của f tại điểm a.

Giới hạn sau (nếu tồn tại)
f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

f−0 (a) = lim = lim
x→a− x −a h→0− h
được gọi là đạo hàm trái của f tại điểm a.

Định lý
Hàm f có đạo hàm tại a khi và chỉ khi nó có đạo hàm bên trái và bên
phải tại a, đồng thời hai đạo hàm này bằng nhau.
Ví dụ
Khảo sát sự tồn tại đạo hàm của hàm f định bởi f (x) = x 2 − 3|x| + 2.
GIẢI
Ta có
x 2 − 3x + 2, x ≥ 0

2x − 3, x > 0
f (x) = ⇒ f 0 (x) =
x 2 + 3x + 2, x < 0 2x + 3, x < 0
Tại x = 0, f+0 (0) = −3 6= f−0 (0) = 3. Đạo hàm trái và phải không bằng
nhau, suy ra không tồn tại đạo hàm tại x = 0.
Đồ thị của một hàm số f như dưới đây, minh họa rằng f có đạo hàm bên
trái và bên phải tại a, nhưng hai đạo hàm này khác nhau, vì tiếp tuyến của
nhánh bên trái và phải khác nhau. Đồ thị bị “gãy góc” tại điểm P(a, f (a)).

Các qui tắc tính đạo hàm
Quy tắc đạo hàm của tổng, hiệu, tích, thương

Trong các công thức dưới đây, u, v , w là các hàm số theo biến x, dấu
phẩy chỉ đạo hàm theo biến x.
(αu)0 = αu 0 , với α là hằng số.
(u ± v )0 = u 0 ± v 0
(u.v )0 = u 0 .v + u.v 0
(u.v .w )0 = u 0 .v .w + u.v 0 .w + u.v .w 0
1 0 v0
=− 2
v v
u 0 u 0 .v − u.v 0
=
v v2

Các quy tắc tính đạo hàm
Nội dung

Quy tắc đạo hàm của hàm hợp

Giả sử tồn tại các đạo hàm của f và g dưới đây. Khi đó
(f ◦ g )0 (x) = f 0 [g (x)].g 0 (x)
Nếu viết y = f (u) và u = g (x) (y là biến phụ thuộc theo u và u là biến

phụ thuộc theo x), thì hình thức trên cũng được viết dưới dạng
dy dy du
= · = f 0 (u).g 0 (x).
dx du dx

Ví dụ. Nếu y = u 2 và u = x 3 + x thì
y = (x 3 + x)2 = x 6 + 2x 4 + x 2 .
Dựa theo các công thức đạo hàm ở phổ thông, ta so sánh hai cách tính sau
dy
= 6x 5 + 8x 3 + 2x (Tính trực tiếp)
dx
dy du
· = 2u(3x 2 + 1) = 2(x 3 + x)(3x 2 + 1) = 2(3x 5 + 4x 3 + x)
du dx
(Tính theo qui tắc đạo hàm hàm hợp),
kết quả là như nhau.

Các công thức tính đạo hàm

Giả sử u là biến phụ thuộc x thông qua hàm số nào đó, u = g (x), thì
người ta chứng minh được các công thức sau (dấu phẩy chỉ đạo hàm theo
biến x, không phải theo biến u):
Đạo hàm Đạo hàm hàm hợp
1. (a)0 = 0
2. (x α )0 = αx α−1 2. (u α )0 = αu α−1 .u 0
3. (e x )0 = e x 3. (e u )0 = e u .u 0
4. (sin x)0 = cos x 4. (sin u)0 = cos(u).u 0
5. (cos x)0 = − sin x 5. (cos u)0 = − sin(u).u 0
1 u0
6. (ln x)0 = 6. (ln u)0 =
x u
0 1 u0
7. (tan x) = 7. (tan u)0 =
cos2 x cos2 u
−1 −u 0
8. (cot x)0 = 8. (cot u)0 =
sin2 x
N.T.H.Nhung (VNU-HCM) sin82tháng
Ngày u 11 năm 2021 32 / 64
Đạo hàm hàm ngược, hàm ẩn
Nội dung

Đạo hàm của hàm ngược
Định lý: đạo hàm hàm ngược

Giả sử hàm f là hàm song ánh, có hàm ngược là g . Nếu f có đạo hàm
hữu hạn khác 0 tại x thì hàm g sẽ có đạo hàm tại y = f (x) và
1 1
g 0 (f (x)) = hay là g 0 (y ) =
f 0 (x) y0

Ví dụ
Hàm sin là song ánh từ [− π2 , π2 ] vào [−1, 1]. Hàm ngược của sin, ký
hiệu là arcsin, là song ánh từ [−1, 1] vào [− π2 , π2 ]. Hãy lập công thức
đạo hàm của arcsin.
Hàm tan là song ánh từ (− π2 , π2 ) vào R. Hàm ngược của tan, ký hiệu
là arctan, là song ánh từ R vào (− π2 , π2 ). Hãy lập công thức đạo hàm
của arctan.
GIẢI. Với x ∈ [− π2 , π2 ], đặt y = sin x thì
p p
y 0 = cos x = 1 − sin2 x = 1 − y 2 . Theo công thức đạo hàm của hàm
ngược thì
d 1 1
(arcsin y ) = 0 = p .
dy y 1 − y2

1
Nếu đổi hình thức, ta viết lại (arcsin x)0 = √ .
1 − x2
Tương tự, với x ∈ (− π2 , π2 ), đặt y = tan x, thì y 0 = 1 + tan2 x = 1 + y 2 .
Theo công thức đạo hàm hàm ngược thì
d 1 1
(arctan y ) = 0 = .
dy y 1 + y2
Nếu đổi hình thức, ta có thể viết lại

1
(arctan x)0 = .
1 + x2

Đạo hàm hàm tham số

Giả sử hàm y = f (x) được xác định dưới dạng tham số
x = x(t), y = y (t). Giả sử các hàm đều có đạo hàm. Khi đó,
dy y 0 (t)
= t0 .
dx xt (t)

dy
Ví dụ. Tìm đạo hàm dx biết

y = sin t với 0 < t < π.
x = cos t
Lời giải.
dy y 0 (t)
Ta có y 0 (t) = cos t, x 0 (t) = − sin t. Do đó dx (t) = x 0 (t) = cos t
− sin t .
√
Với 0 < t < π, ta có x = cos t ⇒ sin t = 1− 2
x .
Vậy dy √ x
dx (x) = − 1−x 2 .

Đạo hàm hàm ẩn I

Ví dụ. Cho y phụ thuộc vào x theo phương trình
x 3 + y 3 = 6y .
Nếu muốn tính công thức hiện y theo x, ta sẽ giải một phương trình bậc
3, một việc không dễ. Với giả thiết là y khả vi theo x (giả thiết này là
đúng dưới những điều kiện dễ thỏa và dễ giải thích, được trình bày trong
môn vi tích phân hàm nhiều biến), lấy đạo hàm của cả hai vế phương trình
theo x, thì ta được
3x 2 + 3y 2 y 0 (x) = 6y 0 (x)
Từ đó
3y 2 − 6 y 0 (x) = −3x 2

hay
−3x 2
y 0 (x) = .
3y 2 − 6
Đạo hàm hàm ẩn II
Ta vẫn chưa tính được đạo hàm y 0 (x) một cách tường minh theo x, tuy
nhiên tại
√ mỗi điểm (x, y ) cho trước, ta có thể tìm y 0 (x). Chẳng hạn tại
điểm ( 5, 1) thỏa phương trình x 3 + y 3 = 6y , ta có
3
√
0
√
3 −3 3 25 √
3
y ( 5) = = 25.
3·1−6

Cực trị của hàm số
Nội dung


Đạo hàm và cực trị
Định nghĩa cực trị

f có cực đại tuyệt đối (hay cực đại toàn cục) tại điểm c nghĩa là
f (c) ≥ f (x) với mọi x thuộc miền xác định của f , (nếu đổi chiều bất
đẳng thức thì ta có khái niệm cực tiểu tuyệt đối hay cực tiểu toàn
cục). Lúc đó, số f (c) được gọi là giá trị lớn nhất (hoặc nhỏ nhất)
của f .
f có cực đại tương đối (hay cực đại địa phương) tại điểm c nghĩa
là f (c) ≥ f (x) với mọi x thuộc một lân cận của c giao với miền xác
định của f , (nếu đổi chiều bất đẳng thức thì ta có khái niệm cực tiểu
tương đối hay cực tiểu địa phương).
Đạt cực đại hay cực tiểu (tuyệt đối hay tương đối) tại c được gọi
chung là đạt cực trị tại c.

Ở trên là đồ thị của hàm số f , f đạt cực tiểu tại a, c, e; đạt cực đại tại b,
d; đạt giá trị lớn nhất tại d và giá trị nhỏ nhất tại a.
Đạo hàm và Cực trị
Định lý Fermat
Nếu hàm f đạt cực trị tại c, đồng thời f có đạo hàm tại c, thì f 0 (c) = 0.
Điểm dừng và điểm tới hạn

Số c thỏa f 0 (c) = 0 được gọi là điểm dừng (stationary point) của
hàm f .
Số c thỏa một trong hai tính chất: hoặc f 0 (c) = 0; hoặc f không có
đạo hàm tại c, thì số c được gọi là điểm tới hạn (critical point).
Định lý
Nếu hàm f đạt cực trị tại số c thì c là điểm tới hạn của f .

Chiều đảo của định lý Fermat không

đúng, nghĩa là có thể f 0 (c) = 0
nhưng f không đạt cực trị tại c. Ví
dụ, hàm số f định bởi f (x) = x 3 , có
f 0 (0) = 0, nhưng f không đạt cực trị
tại 0. Xem đồ thị minh họa ở bên.

Trong phạm vi giáo trình Vi tích phân 1C, ta thừa nhận kết quả sau mà
không chứng minh
Định lý cực trị tuyệt đối

Nếu hàm số f liên tục trên một đoạn đóng [a, b] thì f đạt giá trị lớn nhất
và giá trị nhỏ nhất trên đoạn đó. Ta theo các bước sau để tìm cực trị
tuyệt đối của f trên [a, b]
1. Tìm giá trị của f tại các điểm tới hạn bên trong khoảng mở (a, b).
2. Tính giá trị của f tại hai điểm biên a và b của đoạn.
3. Giá trị lớn nhất, nhỏ nhất ở các bước 1 và 2 chính là giá trị lớn nhất,
nhỏ nhất của f trên toàn cục [a, b].

Định lý giá trị trung bình
Nội dung

Các định lý giá trị trung bình
Các định lý giá trị trung bình nêu lên mối quan hệ giữa đạo hàm f 0 với
tính chất của hàm f .
Định lý Rolle
Cho hàm y = f (x) thỏa
1. Liên tục trên đoạn [a, b]
2. Có đạo hàm trong khoảng (a, b)
3. f (a) = f (b)
Thì ∃c ∈ (a, b) : f 0 (c) = 0.
Nếu cần thiết, sinh viên tự chứng minh định lý trên như bài tập, sử
dụng định lý cực trị tuyệt đối và định lý Fermat.

Các định lý về giá trị trung bình
Định lý Lagrange
Cho hàm f thỏa
Thì
f (b) − f (a)
∃c ∈ (a, b) : = f 0 (c)
b−a
hay f (b) − f (a) = f 0 (c)(b − a).
f 0 (c) được gọi là giá trị trung bình của

đạo hàm trên khoảng (a, b).

Hệ quả của định lý Lagrange

Nếu hàm số f có đạo hàm dương (chấp nhận đạo hàm bằng 0 tại hữu
hạn điểm) trong khoảng (a, b), và f liên tục trên đoạn [a, b], thì f
tăng (đồng biến) trên đoạn [a, b].
Nếu hàm số f có đạo hàm âm (chấp nhận đạo hàm bằng 0 tại hữu
hạn điểm) trong khoảng (a, b), và liên tục trên đoạn [a, b], thì f giảm
(nghịch biến) trên đoạn [a, b].

Định lý Cauchy
Cho hai hàm f và g thỏa
3. g 0 (x) 6= 0, ∀x ∈ (a, b)
Thì
f (b) − f (a) f 0 (c)
∃c ∈ (a, b) : = 0
g (b) − g (a) g (c)

Quy tắc L’Hospital
Nội dung

Qui tắc L’ Hospital (Lô-pi-tal)

Định lý Cauchy ở trên sẽ suy ra một kết quả hữu dụng sau đây trong
việc tính giới hạn dạng vô định 00 ; 0.∞ hoặc ∞
∞.
Định lý (Quy tắc Lô-pi-tal)

Cho hai hàm số f và g thỏa
1. Khả vi trong khoảng (a, b)
2. ∀x ∈ (a, b) : g 0 (x) 6= 0
3. Xảy ra một trong hai trường hợp: lim+ f (x) = lim+ g (x) = 0; hoặc
x→a x→a
lim+ f (x) = lim+ g (x) = ±∞
x→a x→a
f 0 (x)
4. Tồn tại lim+ hữu hạn hay vô hạn.
x→a g 0 (x)
f (x) f 0 (x)
Khi đó lim+ = lim+ 0 .
x→a g (x) x→a g (x)

Quy tắc Lopital
Qui tắc Lopital cũng áp dụng cho giới hạn tại ±∞, giới hạn trái, giới
hạn. Ta có thể áp dụng qui tắc này nhiều lần để khử vô định.

Quy tắc Lopital
Chú thích các dạng vô định khác của giới hạn

Nếu giới hạn của f (x)g (x) có dạng 0.∞ thì ta viết
f (x) 0
f (x).g (x) = , đưa về dạng .
(1/g (x)) 0
Nếu giới hạn của f (x)g (x) có dạng vô định 1∞ ; ∞0 hoặc 00 thì ta đều
0
đưa về dạng bằng cách sử dụng công thức ab = e b ln a .
0

Đạo hàm cấp cao
Nội dung


Đạo hàm của hàm số y = f (x) là một hàm số .
Có thể lấy đạo hàm một lần nữa của đạo hàm cấp một, ta được khái niệm
đạo hàm cấp hai, với các ký hiệu sau
d 2y d 2f 0
y 00 = 2
= 2
= f 00 (x) = f 0 (x)
dx dx
Tiếp tục quá trình ta có đạo hàm cấp n cùng các ký hiệu sau
d ny d nf 0
y (n) = = = f (n)
(x) = f (n−1)
(x)
dx n dx n

Khai triển Taylor
Nội dung

Khai triển Taylor
Chuỗi Taylor, Mac-Laurin

Từ định lý đạo hàm tổng chuỗi lũy thừa nói trên, ta dễ dàng suy ra kết
quả sau
Định lý
Nếu hàm f có đạo hàm đến cấp n + 1 trong một khoảng mở chứa a và x
thì có công thức Taylor
f 00 (a) f (n) (a) f (n+1) (θ)

f (x) = f (a)+f 0 (a)(x−a)+ (x−a)2 +· · ·+ (x−a)n + (x−a
2! n! (n + 1)!
trong đó θ là một số thực ở giữa a và x.

Trường hợp a = 0, công thức Taylor thường được gọi là công thức
Maclaurin
f 0 (0) f 00 (0) 2 f 000 (0) 3 f (n) (0) n f (n+1) (θ) n+1

f (x) = f (0)+ x+ x + x · · ·+ x + x ,
1! 2! 3! n! (n + 1)!
Khai triển Taylor
Trường hợp n = 1, công thức Taylor chính là công thức xấp xỉ tuyến tính
f (x) − f (a) ≈ f 0 (a)(x − a),

f 00 (θ)
với sai số 2! (x − a)2 .

Khai triển Taylor
Định nghĩa lượng vô cùng bé (VCB)

Người ta ký hiệu o(ε) là bất cứ biểu thức nào phụ thuộc vào ε và thỏa
o(ε)
lim = 0.
ε→0 ε
Lúc đó, o(ε) cũng được gọi là lượng vô cùng bé cấp cao hơn ε khi
ε → 0.
Tính chất của lượng VCB

Khi ε → 0 thì
o(ε) ± o(ε) = o(ε)
Với hằng số k bất kỳ, ko(ε) = o(ε)
o(ε1 ).o(ε2 ) = o(ε1 .ε2 ), khi ε1 , ε2 → 0.
Khai triển Taylor
Đa thức Taylor
Giả sử f là hàm số có đạo hàm đến cấp n tại điểm a. Khi đó, đa thức
Taylor bậc n xung quanh điểm a của f được định nghĩa là
n
X f (k) (a)
Tn (x) = (x − a)k
k!
k=0
f 0 (a) f 00 (a)
= f (a) + (x − a) + (x − a)2
1! 2!
f (n) (a)
+ ··· + (x − a)n
n!
tức là tổng riêng phần bậc n của Khai triển Taylor.

Lượng chênh lệch Rn (x) = f (x) − Tn (x) được gọi là phần dư của Khai
triển Taylor của f .
Khai triển Taylor
Công thức Taylor với dư số Peano.

Giả sử f là hàm số có đạo hàm đến cấp n − 1 trong lân cận của điểm a và
có đạo hàm đến cấp n tại a. Lúc đó
1. Đa thức xấp xỉ tốt nhất của f đến bậc n xung quanh điểm a là đa
thức Taylor Tn , theo nghĩa
f (x) = Tn (x) + o (x − a)n , hay là

n
X f (k) (a)
(x − a)k + o (x − a)n .

f (x) =
k!
k=0
2. Ngược lại, nếu Pn là đa thức bậc n xấp xỉ tốt nhất cho f xung quanh
điểm a, theo nghĩa
f (x) − Pn (x) = o (x − a)n ,

thì Pn là đa thức Taylor của f .

Khai triển Taylor
Định lý trên muốn nói rằng đa thức xấp xỉ tối hảo của f đến bậc n
xung quanh điểm a là duy nhất.
Sở dĩ có thuật ngữ “xấp xỉ tối hảo (tốt nhất)” là vì lượng chênh lệch
giữa f và đa thức Taylor Tn , tức là dư số Rn , là lượng VCB bậc cao hơn
(x − a)n khi x → a.
Tuy nhiên, khi thực hiện phép xấp xỉ xung quanh điểm a, f (x) ≈ Tn (x),
với dư số Peano có dạng Rn (x) = o (x − a)n , thì ta không đánh giá được
độ chính xác phép xấp xỉ, nghĩa là không biết độ lớn sai số |Rn (x)| nhỏ
đến mức nào. Do đó, ta có công thức Taylor với dư số Lagrange sau đây
f (n+1) (θ)
Rn (x) = f (x) − Pn (x) = (x − a)n+1 .
(n + 1)!

Khai triển Taylor
Chuỗi
∞
f 0 (a) f 00 (a) f 000 (a) X f (n) (a)
f (a)+ (x−a)+ (x−a)2 + (x−a)3 +· · · = (x−a)n
1! 2! 3! n!
n=0
được gọi là chuỗi Taylor của hàm f tại a. Trường hợp a = 0, chuỗi Taylor
này được gọi là chuỗi Maclaurin:
∞
f 0 (0) f 00 (0) 2 f 000 (0) 3 X f (n) (0)
f (0) + x+ x + x + ··· = x n.
1! 2! 3! n!
n=0
Một hàm được viết thành công thức Taylor được gọi là viết khai triển
Taylor của hàm đó. Công thức Taylor cho phép thay việc xem xét một
hàm phức tạp bằng việc xem xét các hàm đa thức đơn giản hơn nhiều.

Khai triển Taylor
Vài công thức Mac-Laurin cơ bản I

Sau đây là vài công thức Mac-Laurin của một số hàm cơ bản,
dạng dư số Peano
x2 x3 xn
1. e x = 1 + x + + + ... + + o(x n )
2! 3! n!
x2 x3 xn
2. ln(1 + x) = x − + − . . . + (−1)n−1 + o(x n )
2 3 n
x3 x5 x 2n+1
3. sin x = x − + − . . . + (−1)n + o(x 2n+2 )
3! 5! (2n + 1)!
x2 x4 x 2n
4. cos x = 1 − + − . . . + (−1)n + o(x 2n+1 )
2! 4! (2n)!
x3 x5 x 2n+1
5. sinh x = x + + + ... + + o(x 2n+2 )
3! 5! (2n + 1)!
x2 x4 x 2n
6. cosh x = 1 + + + ... + + o(x 2n+1 )
2! 4! (2n)!
Khai triển Taylor
Vài công thức Mac-Laurin cơ bản II
7. (1 + x)α =
α(α − 1) 2 α(α − 1) . . . [α − (n − 1)] n
1 + αx + x + ... + x + o(x n )
2! n!
x3 x5 x 2n+1
8. arctan x = x − + − . . . + (−1)n + o(x 2n+2 )
3 5 2n + 1

Khai triển Taylor
Công thức Taylor, Mac-Laurin
Các ứng dụng của công thức Taylor, Mac-Laurin

1. Xấp xỉ hàm f bởi một đa thức bậc n.
2. Tìm đạo hàm cấp cao của f tại điểm a
3. Tìm giới hạn của hàm số.
4. Tính gần đúng với độ chính xác cho trước.

Khai triển Taylor
Ví dụ
1. Viết công Mac-Laurin đến bậc n của hàm số f1 và f2 định bởi
1 1
f1 (x) = 1−x và f2 (x) = 1+x .
2. Viết công thức Mac-Laurin đến bậc 3 của hàm f định bởi
1
f (x) = x 2 −5x+6 .
3. Tính f 000 (0).
GIẢI
1. Hai hàm f1 và f2 thỏa các giả thiết của công thức Mac-Laurin (công
thức Taylor xung quanh điểm a = 0). Do đó
f1 (x) = 1 + x + x 2 + · · · + x n + o(x n ),
f2 (x) = 1 − x + x 2 − x 3 + · · · + (−1)n x n + o(x n ).

Khai triển Taylor
2. Tách phân thức và áp dụng khai triển của f1 ở trên, ta có

1 1 1 1 1 1 1
f (x) = = − = · − ·
(x − 2)(x − 3) 2−x 3−x 2 1 − x/2 3 1 − x/3

1 x x 2 x 3
3
= 1+ + + + o(x )
2 2 2 2

1 x x 2 x 3
− 1+ + + + o(x 3 )
3 3 3 3
1 5x 19x 2 65x 3
= + + + + o(x 3 ).
6 36 216 1296
f 000 (0) 65 65
3. Theo hệ số của x 3 ở trên thì 3! = 1296 . Suy ra f 000 (0) = 216 .

Khai triển Taylor
Ví dụ
2
Tìm khai triển Maclaurin đến cấp 5 của hàm f định bởi f (x) = e 2x−x .
GIẢI. Lưu ý rằng o((2x − x 2 )k ) = o(x k ). Áp dụng công thức

Mac-Laurin cơ bản, ta có
2 (2x − x 2 )2 (2x − x 2 )3
e 2x−x = 1 + (2x − x 2 ) + +
2! 3!
(2x − x 2 )4 (2x − x 2 )5
+ + + o(x 5 ).
4! 5!
Khi khai triển các nhị thức (2x − x 2 )k , ta chỉ giữ lại hạng tử chứa bậc
không vượt quá 5, các hạng tử còn lại có dạng o(x 5 ), sau đó rút gọn, sắp
xếp các số hạng theo bậc tăng dần, ta được
2 5 1
f (x) = 1 + 2x + x 2 − x 3 − x 4 − x 5 + o(x 5 )
3 6 15
Khai triển Taylor
Ví dụ
Tính giới hạn
tan x − sinx
L = lim
x→0 x3
x3 x3
tan x = x + + o(x 3 ) sin x = x − + o(x 3 )
3 3!
x3 x3

⇒ tan x − sin x = x + + o(x 3 ) − x − + O(x 3 )
3 3!
x3
⇒ tan x − sin x = + o(x 3 )
2
x3
tan x − sinx 2 + o(x 3 ) 1 o(x 3 ) 1
L = lim = lim = + lim = + 0.
x→0 x3 x→0 x3 2 x→0 x 3 2

Hamsomotbien Daoham Cuctri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hamsomotbien Daoham Cuctri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Giải tích MA006

Chương 1: Phép tính vi phân hàm nhiều biến

Nguyễn Thị Hồng Nhung1

1 ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 1 / 64

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 2 / 64

Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng

Độ dốc của đường thẳng

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 3 / 64

Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng

Độ dốc của đường thẳng

Tỉ số trên được gọi là độ dốc hay hệ số góc của đường thẳng d.

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 3 / 64

Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng

Độ dốc của đường thẳng

Tỉ số trên được gọi là độ dốc hay hệ số góc của đường thẳng d.

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 3 / 64

Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng

Độ dốc của đường thẳng

Tỉ số trên được gọi là độ dốc hay hệ số góc của đường thẳng d.

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 3 / 64

Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 4 / 64

Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 4 / 64

Nhắc lại: độ dốc của đường thẳng

Định nghĩa đạo hàm

f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 5 / 64

Định nghĩa đạo hàm

f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

f (x + h) − f (x) f (t) − f (x)

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 5 / 64

Định nghĩa đạo hàm

f (x) − f (a) f (a + h) − f (a)

f (x + h) − f (x) f (t) − f (x)

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 5 / 64

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 6 / 64

Định nghĩa đạo hàm

Nếu dùng định nghĩa (1) thì ta có

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 7 / 64

Định nghĩa đạo hàm

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 8 / 64

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 10 / 64

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 11 / 64

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 12 / 64

Ý nghĩa: Đạo hàm & Tiếp tuyến

Xem lại định nghĩa (1),

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 13 / 64

Ý nghĩa: Đạo hàm & Tiếp tuyến

Khi x → a thì điểm Q

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 14 / 64

Vậy phương trình tiếp tuyến tại P là: y = 1 + 2(x − 1) hay y = 2x − 1.

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 15 / 64

Ý nghĩa: Xấp xỉ tuyến tính & Vi phân

Từ (3) và (4), ta thấy

∆y ≈ f 0 (x)∆x nếu ∆x “bé” (5)

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 16 / 64

Ý nghĩa: Xấp xỉ tuyến tính & Vi phân

Ký hiệu khác của đạo hàm

N.T.H.Nhung (VNU-HCM) Ngày 8 tháng 11 năm 2021 17 / 64

Ý nghĩa: Xấp xỉ tuyến tính & Vi phân

Xấp xỉ tuyến tính & Vi phân.