356 Psychologia akademicka.

Podręcznik

3.4* WtDWG IKSFlItTA

ŹRÓDŁA SZTYWNOŚCI MECHANIZM PROWADZĄCY DO SZTYWNYCH ZACHOWAŃ SKUTEK

.Chwytanie" informacji „Zamrażanie ' mffm.Kji

•graniczone możliwości poznawcze
ip. niska intelitencja) Stabilny
Niezmienny
Broniony za wszelką
Ograniczone możliwości emocjonalne Poziom procesu cenę
(np. lęk, poczucie niskiej skuteczności,
niska samoocena) Aspekt
formalny

Motywacja poznawcza
Przekonanie/sąd
(np potrzeba poznawczego
domknięcia)

Aspekt
treściowy
Sytuacyjne Uproszczony
(sytuacja trudna, złożona, niezrozumiała, Stereotypowy
Poziom zadania
budząca niepewność) Uogólniony
(sytuacja)
Łatwo dostępny
Gotowy do wykorzystania
Sytuacyjne w każde sytuacji
(odpowiednio zaprojektowany układ Uprzednia wiedza Informacja z otoczenia
bodźców w otoczeniu - przewidywalny (schematy, stereotypy, (wyrazista, pierwsza
i uporządkowany) przekonania) w kolejności, łatwa do
przetworzenia)

RYCINA WE 13.3.
Mechanizm sztywności
Źródło: opracowanie własne.

Co ważne, tak ujęta sztywność nie jest stałą cechą osoby, przejawiającą się we wszystkich sytuacjach. Różne sfery życia budzą róż­
ne emocje, a przy tym ludzie - w zależności od dziedziny - mają różne kompetencje w zakresie radzenia sobie z nimi. Dlatego też nie­
które osoby będą doświadczać niepewności w relacjach interpersonalnych, inne - w sytuacjach społecznych, a jeszcze inne-w sytu­
acjach konfrontacji z problemami natury poznawczej. W tych sferach ich przekonania, postawy i zachowania będą bardziej sztywne.

■ LITERATURA
Chown. S. (1959). Rigidity - a flexible concept. Psychological Bulletin, 56. 195-223.
Kossowska. Art. (2005). Umysł niezmienny. Poznawcze mechanizmy sztywności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kruglanski. A. W. (1989). Lay epistemic and human knowledge: Cognitive and motivational bases. New York: Plenum Press.

13.5. Relacje interpersonalne

Najprostszy podział relacji interpersonalnych to rozróż­ 13.5.1. Agresja

nienie stosunków pozytywnych, korzystnych (jak poma­
ganie innym i wzajemna atrakcyjność), oraz negatyw­
nych, niekorzystnych dla jednej lub obu stron (jak
agresja). Tradycyjnie odrębnymi dziedzinami badań psy­
chologicznych w tym zakresie są: agresja, zachowania
pomocne i atrakcyjność interpersonalna.
Najczęściej przyjmowana definicja agresji
określa ją jako zachowanie ukierunkowane na zadanie
cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany
do uniknięcia tego cierpienia. Jeżeli cierpienie ofiary jest

głównym bądź jedynym celem .sprawcy, mamy do czy­
nienia z agresją wrogą (hostile or reactive aggression’,
gniwną. reaktywną). Jeżeli cierpienie to służy sprawcy
jedynie jako instrument do osiągnięcia innego celu (jak
w wypadku rabunku czy wymuszenia), mamy do czy­
nienia z agresją instrumentalną (instrumental, proactive
^wmproaktywną). Na przykład zabiegi dentysty nie
sąagresją („ofiara” godzi się na cierpienie), a do uznania znaczenia), apatia i wycofanie się. redukcja samego na­
poczynań sprawcy za agresję niekonieczne jest ani fak­
tyczne cierpienie ofiary (jeżeli agresja okazała się niesku­
teczna), ani świadoma intencja wyrządzenia krzywdy
(ponieważ nie wszystkie swoje rzeczywiste cele człowiek
<obie uświadamia)!
13.5.1.1. Teorie agresji
Pierwszą jasno wyrażoną psychologiczną koncepcją
agresji była teoria frustracji—agresji, sformułowana
przez grupę badaczy z Uniwersytetu Yale (Dollard, Doob,
Miller. Mowrer i Sears, 1939). Teoria ta głosiła, że każda nie prowadzącego do agresji bezpośredniej lub prze­
agresja jest wynikiem frustracji, a każda frustracja rodzi mieszczonej, a sama agresja nie jest skutkiem popędu.
skłonność do agresji. Frustracja (frustration) to zabloko­
wanie skierowanej na cel aktywności organizmu bądź też
stan wynikający z napotkania takiej przeszkody. Wiele
badań potwierdziło, że wzbudzana frustracją tendencja
do agresji jest tym większa: (a) im większa jest wartość
zablokowanego celu, (b) im bardziej osiągnięcie tego ce­
lu jest przez daną frustrację uniemożliwione oraz (e) im
większa liczba działań zostaje zablokowana. Tendencja
do agresji nie zawsze jest ujawniana i kierowana na czyn­
nik wywołujący frustrację, ponieważ wyrażanie agresji
hamuje strach przed karą. Jeżeli strach ten jest wystar­
czająco duży, następuje przemieszczenie agresji (aggre­
ssion displacement), czyli jej skierowanie na inny obiekt,
zagrożony słabszą karą - na przykład sfrustrowany przez
szefa mąż kieruje swoją wrogość nie na niego, lecz na żo­
nę. Wiele badań potwierdza zjawisko przemieszczenia
agresji oraz fakt, że występuje ono szczególnie w odnie­
sieniu do osób podobnych do człowieka, który wywołał
początkową frustrację (Marcus-Newhall, Pedersen,
Carlson i Miller, 2000). Kluczowym dla przemieszcze­
nia agresji czynnikiem jest ruminacja, czyli przeżuwanie
myśli na temat początkowej prowokacji (Bushman, Bo-
nacci,Pedersen, Vasquez i Miller, 2005).
Teoria frustracji-agresji zainspirowała dużą liczbę
badań, które podważyły trafność niektórych jej twier­
dzeń. Nietrafna okazała się teza, że frustracja zawsze
B Definicje
Agresja-zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do unik­
nięcia tego cierpienia.
Psychologia społeczna ■ Rozdział 13 357
prowadzi do agresji. Następstwem frustracji jest nie tyl­
ko agresja, ale przede wszystkim nasilenie zachowań
ukierunkowanych na usunięcie przeszkody, a także re­
gresja (regression', pod wpływem frustracji zachowanie
dzieci ulega prymitywizacji i upodabnia się do zachowa­
nia dzieci młodszych), fiksacja (fixation', uporczywe po­
wtarzanie jakiejś reakcji niemającej instrumentalnego
pięcia bez prób zmiany jego źródła (alkohol, narkotyki),
a nawet zaburzenia psychosomatyczne (Geen, 2001).
Punktem wyjścia teorii frustracji-agresji było twierdze­
nie, że frustracja stanowi konieczny i wystarczający wa­
runek agresji. W rzeczywistości frustracja nie jest ani ko­
nieczna do wystąpienia agresji, ani sama w sobie do tego
nie wystarcza. Nie znaczy to, że między frustracją i agre­
sją nie ma związku. Często faktycznie współwystępują
one ze sobą, ale jeżeli już takjest, to nie z powodów pier­
wotnie zakładanych przez badaczy z Yale. Frustracja nie
wzbudza specyficznie agresywnego popędu, nieuchron­
Frustracja prowadzi jedynie do wzrostu pobudzenia
emocjonalnego, które może pochodzić z wielu innych
źródeł. W zależności od sposobu rozumienia przez jed­
nostkę aktualnej sytuacji pobudzenie to może prowadzić
do agresji lub nasilać inne zachowania bądź też nie mieć
żadnych konsekwencji.
Inna popularna koncepcja zakłada, że agresja jest wy­
nikiem uczenia się za pośrednictwem procesów warun­
kowania sprawczego i modelowania. Warunkowanie
sprawcze jest procesem, za którego pomocą organizm
uczy się znaczenia pierwotnie obojętnej reakcji, a więc
tego, że jest ona instrumentem osiągania pożądanych
stanów rzeczy. Kiedy po jakimś zachowaniu następuje
nagroda, szansa jego pojawienia się w przyszłości rośnie
(por. rozdział 20). Jeżeli więc agresja prowadzi do uzy­
skania jakiejś nagrody, winna się ona utrwalać i narastać
u danej jednostki. Ogromna liczba danych przekonuje,
że agresję mogą nasilać dowolne nagrody, zarówno ze­
wnętrzne (pieniądze, wygrana w rywalizacji, uznanie in­
nych), jak i wewnętrzne, w rodzaju wzrostu samooceny
czy poczucia kontroli nad biegiem wydarzeń (Geen,
2001). Dotyczy to nie tylko agresji instrumentalnej, ale
też wrogiej (nagrody nasilają nawet takie formy agresji,
które nie są instrumentem uzyskiwania innych nagród)
i wcale nie wymaga frustracji. Podobnie jak w wypadku
wszelkich zachowań, ludzie uczą się agresji nie tylko na
 Psychologia akademicka. Podręcznik
358
podstawie własnych doświadczeń, ale i obserwując za­
chowanie innych ora/ skutki, dojakich on.• prowadzi, < <•
nosi nazwę modelowania (modeliiH>). które w odniesie-
nin do agresji może mieć skutki trojakiego rodzaju (Ban­
dura. Il>73)~ Po pierwsze. obserwując innych, człowiek
może uczyć się nowych, dotąd sobie nieznanych wzor­
ców agresywnego zachowania (na przykład oglądając
możemy się zorientować, jak skutecznie upokorzyć in­
nego człowieka). Po drugie, obserwowanie skutków cu­
dzej agresji może nasilić bądź osłabić hamowanie tych
zachowań agresywnych, których obserwator już uprzed­
nio się wyuczył. Po trzecie wreszcie, cudze zachowanie
może ułatwiać wykonywanie podobnych reakcji przez
obserwatora, wzbudzając w nim podobne jak u „modela”
emocje i motywy.
Zupełnie odmienną wizję źródeł agresji proponuje
podejście ewohicjonistyczne, które zakłada, że tendencja
do agresji jest ewolucyjnie wykształconą adaptacją pod­
noszącą szansę przeżycia i sukcesu reprodukcyjnego (por.
rozdział 5). Ponieważ nakłady rodzicielskie mężczyzn są
znacznie mniejsze niż nakładały kobiet, kobiety bardziej
selektywnie podchodzą do wyboru partnera, mężczyźni
zaś muszą silniej konkurować z innymi mężczyznami
o dostęp do partnerek (por. rozdział 5). W konsekwencji,
mężczyźni są znacznie bardziej agresywni niż kobiety,
a różnica ta jest szczególnie duża w wypadku agresji dra­
stycznej, jak przemoc i zabójstwa. We wszystkich regio­
nach świata i analizowanych okresach historycznych
sprawcami ponad 90% zabójstw są mężczyźni (Dały
i Wilson, 2001), a dotyczy to także współczesnych Sta­
nów Zjednoczonych, gdzie większość zabójstw jest do­
konywana za pomocą broni palnej, a więc nie wymaga siły
fizycznej. Co więcej, tylko wśród mężczyzn obserwuje
się znaczny wzrost agresji w młodym wieku (15-29 lat),
czyli w okresie, kiedy najsilniej konkurują na rynku ma­
trymonialnym, a podobny wzorzec dotyczy również
ofiar agresji - mężczyźni zabijają głównie innych męż­
czyzn. Dały i Wilson stwierdzili też, że agresywność mło­
dych mężczyzn narasta, gdy są oni bezrobotni (a więc
agresja staje się głównym sposobem pozyskania dóbr),
opada zaś, gdy mają stałą partnerkę, a więc nie konkuru­
ją z innymi mężczyznami. Wskazuje to, że agresywność
jako adaptacja nie jest ślepym instynktem, lecz mechani­
zmem czy też zbiorem mechanizmów psychologicznych
wrażliwych na czynniki sytuacyjne.
Również wojny są dziełem mężczyzn. Wojownicze
Amazonki stanowią wytwór fantazji starożytnych Gre­
ków, a we wszystkich znanych społeczeństwach, czy to
„cywilizowanych”, czy plemiennych, wojny były i są to­
czone przez mężczyzn (Buss, 2001). Co ciekawe, tutaj
także ujawnia się „syndrom młodego mężczyzny” — wojen
jest tym więcej, im więcej jest młodych mężczyzn w danej
populacji. Korelacja między odsetkiem młodych męż­
czyzn .i intensywność lą wojen domowych (niirr/oft^
bą zabityc h), oblic zona dla niemal wszystkich!^
świata w końc ówc e XX wieku, wyniosła az r 0,84/M.
sep lida i Wi< ner, 1999). Zdumiewające, zr korelacjami
ko nieznacznie spada, gdy uwzględni się takie dodatkw
czynniki, jak poziom i nierówne >śćd<x:hf idów,
pulacji czy jakość demokracji panującej w danym kraju
Dużą część- refleksji teoretyc znej i badań nadagrr^
syntetyzuje ogólny model agresji (General
Model) sformułowany przez Craiga Andersona i Br4;
Bushmana (2002). jak widać na rycinie 1.3.20, zakłada ^
dwie klasy wyznaczników agresji: osobiste i sytuacyjne
Wyznaczniki te decydują o agresywnym lub nieagresyw­
nym zachowaniu, kształtując bieżący stan wewnętrzna
podmiotu podczas interakcji społecznej. Istotą tego stara
jest wzajemne oddziaływanie procesów poznawczych
afektywnych i pobudzenia. Kluczowym dla agresji rodza­
jem poznania jest pojawianie się wrogich myśli - inter­
pretacji cudzych zachowań jako celowo ukierunkon
nych na krzywdę podmiotu. Z kolei kluczowym stancit
afektywnym jest oczywiście emocja gniewu, a także do­
świadczanie stresu. Odrębnym wyznacznikiem agrest
jest pobudzenie fizjologiczne, którego wzrost z jednej
strony nasila wszelkie reakcje dominujące w danej sytu­
acji, z drugiej zaś może wywoływać transfer pobudzeni;
emocjonalnego, o którym mowa dalej. Te trzy rodzaje
procesów bezpośrednio decydują o efektach końcowych,
czyli ocenach bieżącej sytuacji i decyzjach (zachować se
agresywnie czy też nie) oraz działaniach w reakcji na bie­
żącą sytuację. Zarówno oceny, jak i działania mogą mieć
Dane
wejściowe
Procesy
Efekty
RYCINA 13.20.
Ogólny model agresji
Źródło: Anderson i Bushman, 2002, s. 34, za zgodą wydawcy © Annual Reviews.
 Psychologia społeczna ■ Rozdział 13 359

charakter albo przemyślany, albo impulsywny i automa­
tyczny (por. rozróżnienie procesów automatycznych
i kontrolowanych w rozdziale 13.2).
13.5.1.2. Wyznaczniki agresji
Ludzie bardzo się różnią pod względem agresywności
-różnice te pojawiają się już w trzecim roku życia i (przy­
najmniej u mężczyzn) wykazują znaczną stałość w czasie
(Olweus, 1979). Badania z zakresu genetyki behawioral­
nej, polegające na porównywaniu podobieństwa (tu: pod
względem agresji) osób w różnym stopniu ze sobą spo­
krewnionych, przekonują, że zmienność agresywności
jest w ponad 50% uwarunkowana czynnikami genetycz­
nymi (Miles i Carey, 1997). Na przykład bliźnięta jedno-
jajowe są do siebie bardziej zbliżone pod względem po­
ziomu agresji niż dwujajowe, nawet wówczas, gdy były
wychowywane oddzielnie. Kenneth Dodge i współpra­
cownicy (Dodge, 1980; Dodge i Tomlin, 1987) wykazali,
że głównym czynnikiem odpowiedzialnym za chronicz­
nie podwyższoną skłonność do agresji jest wrogi wzorzec
atrybucji, czyli skłonność do interpretowania wielo­
znacznych zachowań innych ludzi jako wrogich („Oblał
mnie mlekiem, bo taki miał zamiar, a nie dlatego, że się
potknął”). Do wzrostu agresywności przyczyniają się tak­
że inne cechy osobowości, zwykle w interakcji z pewny­
mi cechami sytuacyjnymi. Na przykład osoby narcystycz­
ne, a więc z podwyższoną, ale niestabilną samooceną,
reagują nasiloną agresją na zniewagę wygłoszoną w obec­
ności świadków (Bushman i Baumeister, 1998).
Najsilniejszym sytuacyjnym wyznacznikiem agresji
jest prowokacja w formie fizycznego ataku lub obelgi
słownej. Prowokacja wywołuje agresję z co najmniej
trzech powodów: (1) wzbudza gniew i cierpienie, moty­
wując sprowokowaną osobę do ich pozbycia się za po­
średnictwem agresji (lub ucieczki); (2) budzi pragnienie
rewanżu poprzez agresję, zgodnie z zasadą wzajemności;
(3) podważa dobre mniemanie zaatakowanego o sobie
i naraża na szwank jego reputację, wzbudzając motywa­
cję do ich odzyskania.
Oczywiście dwa ostatnie powody odpowiadania agre­
sją na prowokację pozostają pod silną kontrolą poznawczą
sprowokowanej osoby - jej reakcja uwarunkowana jest
sposobem rozumienia działań prowokatora, a więc
stwierdzeniem, czy szkoda została wyrządzona oraz czy
prowokator jest odpowiedzialny za wyrządzoną szkodę,
Sposób reagowania na prowokację jest silnie uwarun­
kowany kulturowo, na przykład wychowaniem w kulturze
honoru, w której nawet drobne utarczki stają się polem
walki o prestiż i reputację, gdzie ceni się „zachowanie
twarzy” i staje w obronie honoru własnego i rodziny
w obliczu najmniejszej zniewagi. Kultura taka sankcjo­
nuje agresję, nakazując ją jako właściwą reakcję na znie­
wagę, a jej elementy można odnaleźć w południowych
stanach USA, a zapewne też u polskich górali. Cohen,
Nisbett, Bowdle i Schwarz (1996) poddawali studentów
wychowanych w kulturze honoru (pochodzących z po­
łudnia Stanów Zjednoczonych) bądź niewychowanych
w takiej kulturze (pochodzących z północy) lekkiej znie­
wadze (w trakcie przechodzenia wąskim korytarzem ba­
dany był „niechcący” uderzany przez nieznajomego, któ­
ry w dodatku mówił doń: „Jak chodzisz, dupku!-).
W serii eksperymentów porównywano poziom wydzie­
lania kortyzolu (hormon znamionujący przeżywanie
stresu) oraz testosteronu (hormon znamionujący przy­
gotowanie do agresji) przed prowokacją i po niej, a także
mierzono kilka innych zmiennych. Jak ilustruje tabela
13.8, prowokacja budziła silniejsze reakcje fizjologiczne
u osób wychowanych w kulturze honoru. Ponadto osoby
te uważały też, że prowokacja zaszkodziła ich męskości
w oczach obserwatorów, oraz silniej angażowały się
w działania odbudowujące nadszarpniętą męskość — bez­
pośrednio po prowokacji witały się silniejszym uściskiem
dłoni z nieznajomym. Kiedy zaś korytarzem z naprzeciwka
TABELA 13.8.
Wychowanie w kulturze honoru a sposób reagowania na obrażliwą
prowokację nieznajomego
BADANI WYCHOWANI W KULTURZE HONORU
prowokacja tak nie
Wzrost poziomu kortyzolu w ślinie
Brak 0,42 0,39
Jest 0.79 0,33
Wzrost poziomu testosteronu w ślinie
Brak 0.04 0,04
Jest 0.12 0,06
Ocena własnej męskości w oczach innych
Brak 3,48 3,47
Jest 3,05 3.34
Siła uścisku ręki

co z kolei wymaga stwierdzenia, że atak był intencjonal­ Brak 3,89 4,13

Jest 4,46 4,07
ny. a jego konsekwencje przewidywalne z punktu widze­
nia prowokatora (Rule i Ferguson, 1984). W rezultacie- Odległość w grze w kurczaki (cm)

w zależności od wyznaw anych postaw’ i przekonań - to Brak 274 191

samo zdarzenie może być przez jednych ludzi rozumiane Jest 95 149

jako prowokacja usprawiedliwiająca agresję bądź też jako Zrodto: opracowanie na podstawie Cohen, Nisbett. Bowdle i Schwarz. 1996, s. 996. f Amenan
zdarzenie zgoła niewinne. Psychotogiai Aisoóaoon.
 360 Psychologia akademicka. Podręcznik
nadchodził atletycznej budowy osiłek (i badani mogli
z nim rywalizować o to. kto pierwszy stchórzę i przysta­
nie, jak w grze w kurczaki), osoby z kultury honoru bar­
dziej starały się go zdominować po doznaniu prowokacji
i zatrzymywały się dopiero w bardzo bliskiej od niego
odległości.
Drugim czynnikiem zwykle nasilającym agresję jest
pobudzenie emocjonalne (emotional arousal). Jakkolwiek
wiele utworów literackich i filmów przedstawia zabójstwo
z zimną krwią i dla zysku jako typowi* obraz morderstwa,
statystyki kryminalne przekonują, że jedynie 20-25%
morderstw popełnianych w Europie i Stanach Zjedno­
czonych motywowanych jest chęcią zysku, podczas gdy
pozostałe są motywowane głównie konfliktami, często
między najbliższymi sobie osobami. Az jedna trzecia
wszystkich morderstw to morderstwa w najbliższej rodzi-
n*e (Geen, 2001), choć ofiara jest zwykle spowinowacona,
a nie spokrewniona ze sprawcą. Wzrost pobudzenia emo­
cjonalnego nasila agresję z co najmniej dwóch powodów:
(1) pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji. (2) silne
pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę zachowania.
Sformułowana przez Dolfa Zillmanna teoria prze­
sunięcia pobudzenia (excitation transfer theory) zakłada, że
pochodzące z różnych źródeł pobudzenia emocjonalne
sumują się w organizmie i zwykle są przypisywane w cało­
ści jednemu tylko czynnikowi. Ponieważ pobudzenie za­
lega jeszcze przez pewien czas w organizmie nawet po za­
kończeniu oddziaływania jego źródła, a zmiany otoczenia
i bodźców skupiających aktualną uwagę mogą być znacz­
nie szybsze, „stare”, niewygasłe jeszcze pobudzenie może
zostać subiektywnie przesunięte na nowy bodziec, który
pojawił się wjuż zmienionej sytuacji. Kiedy więc prowo­
kacja pojawia się w momencie, gdy prowokowany czło­
wiek przeżywa jeszcze jakieś „stare” pobudzenie, sumuje
się ono z pobudzeniem wywołanym aktualną prowokacją.
W rezultacie prowokacja jest odbierana jako silniejsza, co
prowadzi do wzrostu gniewu i agresji. Co interesujące, nie
liczy się treść „starych” emocji, lecz jedynie siła wywoły­
wanego przez nie pobudzenia. Oddziaływanie prowokacji
na agresję nasilane jest pobudzeniem, którego rzeczywi­
stym źródłem jest intensywny wysiłek fizyczny, oglądanie
filmów o erotycznej, agresywnej, a nawet komicznej treści
czy też słuchanie muzyki lub hałasu (Zillmaim, 1979).
Tak więc agresja rośnie, jeżeli wkrótce przed prowokacją
albo wkrótce po niej u sprowokowanej osoby zostanie wy­
wołany dodatkowy wzrost pobudzenia. Jeżeli agresja na-
stępuje na przykład tuż po wysiłku, człowiek zdaje sobie
sprawę, że przeżywane przezeń pobudzenie zostało wy­
wołane wysiłkiem właśnie, i nie przenosi go na ofiarę. Jed­
nak gdy okazja do agresji pojawia się dopiero w kilka mi­
nut później, gdy pobudzenie jeszcze jest nasilone, ale już
niewiązane przez podmiot z uprzednim wysiłkiem, prze­
niesienie pobudzenia występuje.
Drugi mechanizm wpkwu pobudzenia cniocioru]
nego na agresję to osłabienie poznawczej kontroli cicho
wania. Zgodnie z prawem Yerkesa—IXxIsona (por. rw
dział 6). opisującym związek pobudzenia ze sprawności,
funkcjonowania. początkowy wzrost pobudzenia ww
luje przvrost sprawności działania, a dalszy wzrost pobu­
dzenia powoduje jego spadek, Im bardziej skouiplikewj-
ne zadanie, tym mniejszy poziom pobudzenia wvstaruj
do osłabienia sprawności działania. Poznawcza kontrola
zachowania agresyw nego, a więc jego regulacja popwr
interpretację bieżącej sytuacji czy też oczekiw .me konse­
kwencje działań, wydaje się zadaniem skomplikowanym
Pozwala to oczekiwać. że (I) poznawcza kontrola reakcji tu
prowokację załamuje się w wypadku silnego pobudzenia
oraz (2) kontrola poznawcza załamuje się szybciej (pra
mniejszym pobudzeniu) niż kontrola agresji oparta iu
uczeniu się. na przykład na nawykach (Zillmann, OF).
Przy umiarkowanym poziomie pobudzenia reag^'-
wanie na prowokac ję jest regulowane poznawczo - po­
przez sposób rozumienia sytuacji, przewidywane konse­
kwencje własnego działania, to. jak ocenią nas iniiiijak
sami siebie wnimy. Wzrost pobudzenia powoduje jed­
nak dezorganizację tych procesów myślenia, a zachowa­
nie zaczyna być regulowane przez prostszy system kon­
troli _ wyuczone nawyki, zautomatyzowane reakcje iu
bodźce, jeżeli jednostka wykształciła sobie agresywne
skrypty postępowania - na przykład sklotmosc do auto­
matycznego reagowania agresją na prowokację toprn
tym stopniu pobudzenia będzie postępować agresywnie,
nawet gdyby to lwio nieopłacalne w świetle przewidywa­
nych przez nią kar grożących za agresję. Wreszcie, jesz­
cze silniejszy wzrost pobudzenia powoduje dezorganiza­
cję kontroli zachowania nawet przez nawyki człowiek
wydaje się pozbawiony jakichkolwiek inecliaiiiziiiów
kontroli wewnętrznej, „wali na oślep" w to, co wydaje
mu się źródłem awersyjnej stymulacji, bądź rozładowu­
je pobudzenie w inny, nieprzewidywalny sposoh.
Innym czynnikiem sytuacyjnym nasilającym agresję
jest jej zaobserwowanie u innych ludzi, również w kinie
i w telewizji. Wiele koncepcji psychologicznych pozwala
przewidywać, że częste oglądanie przemocy nasila agre­
sję widzów, ponieważ aktywizuje treści o agresywnym
charakterze, sta je się okaz ją do modelowania agresji i wy­
kształcania skryptów zachowań ukierunkowanych n.i
wyrządzenie krzywdy innym, a przy tym rodzi obojęt­
ność wobec cudzej krzywiły wskutek habituacji.
Liczne mctaaiializy wskazują jednoznacznie, zeoglą-
danie przemocy w mass mediach nasila .igrcsję w zacho­
waniu widzów, a także skłonność do wrogich mydl
i uczuć oraz, wywołuje wzrost pobudzenia fizjologiczne-
go Siła tych efektów jest stosunkowo niewielka więk­
szość korelacji zawiera się w przedziale od 0,20 do 0,.W
(Bushman i Huesmann, 2006) - jednakżejest to problem
 361
Psychologia społeczna ■ Rozdział 13

13.5. WEDŁUG EKSPERTA

Lucyna Kirwil - adiunkt w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Jej badania dotyczą
emocjonalnych i poznawczych reakcji na przemoc w mediach oraz uwarunkowań agresji
u dzieci i dorosłych. Należy do International Society for Research on Aggression.

■ PSYCHOFIZJOLOGIA AGRESJI

Psychofizjologia agresji bada związki czynników środowiskowych i psychologicznych ze stanami i pro­

cesami fizjologicznymi, które mogą stanowić predyktory agresji. Najczęściej wykorzystywanymi
wskaźnikami psychofizjologicznymi są: rytm serca, konduktancja (elektroprzewodnictwo) skóry (skin
conductance - SC), a także różne wskaźniki bioelektrycznej aktywności mózgu - zarówno w stanie spo­
czynku. jak i w reakcji na bodźce wprowadzone w eksperymencie. Związek agresji z wolnym rytmem
serca został dobrze udowodniony (Raine. 1996). Hipotezę o jej związkach z niską SC wciąż się testu­
je. ponieważ wyniki badań są odmienne dla poszczególnych wskaźników SC, różnych populacji osób agresywnych i typów agresji (Lor-
ber. 2004; Patrick i Verona. 2007: Raine. 1996).
Główny nurt tych badań skupia się na dwóch typach agresji: reaktywnej (emocjonalnej, gniewnej, „gorącej") i proaktywnej (instru­
mentalnej, zaplanowanej, „zimnej”). Agresja reaktywna to zachowanie wywołane przez gniew - impulsywne, odruchowe, o wysokim
poziomie pobudzenia emocjonalnego i zaburzonej kontroli przebiegu; jej celem jest uszkodzenie obiektu, na który jest skierowana. Agre­
sja proaktywna jest przemyślana, kontrolowana i pozbawiona emocji; cechuje ją niskie pobudzenie emocjonalne i cel inny niż uszkodze­
nie drugiej osoby. Te dwa rodzaje agresji wiąże się ze zróżnicowanym poziomem reaktywności emocjonalnej, mierzonej wskaźnikami
psychofizjologicznymi. Zakłada się. że agresja reaktywna wiąże się z przyspieszeniem rytmu serca i zwiększeniem SC. agresja proaktyw­
na zaś-z obniżeniem tych wskaźników. Badania nad agresją u dzieci sugerują, że zależność ta jest bardziej złożona, ponieważ niejasne

AGRESJA REAKTYWNA
Korelaty agresji
Cechy stałe:
lęk, gniew
Reakcja na agresję:
ra O
tfi CT>
e a» lękowa
g *
.2
o -tn,
li
■ Typ labilny
Zj - . Typ stabilny
ar o
a.
E
O -2
Ń =>
O
? 8 AGRESJA PROAKTYWNA
2 «
.2 s Korelaty agresji
E Cechy stale:
gniew, przekonanie
o stosowności agresji
Reakcja na agresję:
przyjemność

Poziom Bez Scena agresji Bez agresji Scena agresji

wyjściowy agresji

Interwały filmu

RYCINA WE 13.4.
Zmiany w poziomie kondunktancji skóry (SC) podczas obserwowania agresji na ekranie oraz korelaty agresji
reaktywnej i proaktywnej u osób o labilnym i stabilnym typie reaktywności emocjonalnej
Źródło opracowanie własne.
362 Psychologia akademicka. Podręcznik

13.5. WłOtUC 1KIMKTA (td.)

są związki między S( a lękiem (kiory hamuje agresję) i gniewem (który agresję wzmagaj, a także między lękiem, gniewem i typami
agresji Na pizykład proaktywna agresja atakującego może się zmieni.' w proaktywną reaktywną lub reaktywną z powodu oporu
partnera Interakcji.
I ucyna Kirwil wykryła dwa typy reaktywności emocjonalnej, mierzonej wskaźnikiem zmian SC oraz samoomnami poziomu pobu­
dzenia doświadczanego podczas obserwacji cudzej agresji Następnie sprawdzała, jak te typy łączą się z agresją reaktywną t proaktyw-
ną. lyp labilny reaguje silnym wzrostem SC na każdą scenę agresji (silny odruch orientacyjny), dużymi zmianami poziomu SC, niesta­
bilnością poziomu pobudzenia i kierunku jego zmian oraz wolną habituarją. Typ stabilny reaguje słabym wzrostem poziomu SC na
początkowe sceny agresji i osłabieniem reakcji na sceny kolejne (slaby odruch orientacyjny), małymi zmianami pobudzenia oraz szyb­
kim i stabilnym jego spadkiem poniżej poziomu wyjściowego, czyli szybką habituacją. Pobudzenie (odczuwane jako napięcie, niepo­
kój i niepizyjemnosć) jest silniejsze u typu labilnego. Wśród badanych studentów i policjantów nie stwierdzono różnic w natężeniu
przypisywanej sobie agresji reaktywnej i proaktywnej między typem labilnym a stabilnym Chociaż agresja proaktywna i reaktywna są
silnie skorelowane, emocjonalne1 i poznawcze korelaty agresji są odmienne dla obu typów. U typu stabilnego agresja reaktywna nie
wiąże się z emocjami odczuwanymi w czasie1 oglądania agresji, ale agresja proaktywna wiąże się pozytywnie z przyjemnością odczu­
waną w tej sytuacji, lylko agresja reaktywna tego typu wiąże się z cechą gniewu. U typu labilnego oba rodzaje agresji korelują nega­
tywnie z lękiem podczas obserwowania agresji, a pozytywnie z cechami lęku i gniewu. U typu stabilnego agresja proaktywna łączy się
też z przekonaniami normatywnymi o stosowności agresji.
Wyniki tych badań przedstawione na rycinie WE I 3.4. wskazują na wyraźne związki agresji reaktywnej z labilnością reakcji emo­
cjonalnych na oglądanie agresji (silna reaktywność, wzrost poziomu SC, wolna habituacja) i z negatywnymi emocjami (lęk, gniew, re­
akcja lękowa na agresję). Wskazują też na związki agresji proaktywnej ze stabilnością tych reakcji (słaba reaktywność, spadek SC. szyb­
ka habituacja), z pozytywnymi emocjami (reakcja przyjemności zamiast reakcji lękowej) i pozytywną oceną agresji.

■ LITERATURA
lorbei, M. f. (2004). Psychophysiology of aggression, psychopathy, and conduct problems: A meta-analysis. Psychological Bulletin.
130. 531 552.
Patrick. C. J.. Verona. E. (2007). The psychophysiology of aggression: Autonomic, electrocortical. and neuro-imaging findings. W: D.
Flannery. A. Vazinsyi. I. Waldman (red.). The Cambridge handbook of violent behavior and aggression (s. 111-150). Cambridge.
New York: Cambridge University Press.
Raine. A. (1996). Autonomic nervous system activity and violence. W: D. Stoff. R. Cairns (red.), Aggression and violence: Genetic, neu-
robiological and biosocial perspectives (s. 145-168). Mahwah, NJ: Laurence Erlbaum.

społeczny, ponieważ mass media oddziałują na setki mi­
lionów widzów, a związek oglądania przemocy z agresją
stopniowo rośnie z dekady na dekadę. Być może dlatego,
ze poprawia się jakość prowadzonych badan, a być może
dlatego, ze zmienia się sposób prezentacji przemocy,
która współcześnie częściej niż kiedyś jest pokazywana
jako skuteczna, niekarana i uzasadniona.
Samo występowanie korelacji nic przesądza oczywi­
ście o tym, że oglądanie przemocy jest przyczyną agresyw­
nego zachowania widzów, czy to dorosłych, czy dzieci.
Kierunek zależności przyczynowo-skutkowej może tu
być odwrotny: agresywne dzieci, właśnie dlatego, że są
agresywne, mogą być bardziej skłonne do oglądania prze­
mocy w telewizji. Kierunku zależności dowodzą jednak
dodatkowe dane trojakiego rodzaju (Geen, 2001). Po
pierwsze, wyniki badań laboratoryjnych zgodnie pokazu­
ją, że oglądanie agresywnego modela nasila agresję wi­
dzów. Po drugie, eksperymenty naturalne, w których na
przykład młodzieży wyświetlano przez kilka wieczorów
filmy o treści agresywnej, wykazały wzrost agresji we wza­
jemnych kontaktach w porównaniu z młodzieżą oglądającą
filmy o treści neutralnej. Po trzecie, jak dowodzą wyniki ba­
dań podłużnych, dzieci, które oglądają więcej przemocy
w pierwszym pomiarze, okazują się bardziej agresywne
w kolejnych pomiarach dokonywanych po latach.
Ważnym wyznacznikiem agresji są także normy spo­
łeczne. Obecność innych ludzi potępiających agresję ha­
muje jej przejawy, podczfi gdy obserwatorzy agresję po­
chwalający mogą prowadzić do jej nasilenia. Klarownego
potwierdzenia tej hipotezy dostarczyły badania Bordcna
(1975), w których badani w obecności zwolennika agresji
zachowywali się bardziej agresywnie niż w obecności ob-
serwatora-pacyfisty. Ponadto wycofanie obserwatora po­
chwalającego agresję powodowało jej spadek, podczas
gdy wycofanie obserwatora potępiającego przemoc nie
zmieniło natężenia agresji, do której badani byli jednak

suk-prowokowani w 11 akcie eksperymentu. Inne badanie
lepi samego autora wykazało identyczny wpływ samej
plii obserwatora: poziom agresji badanych mężczyzn był
wv/szy w obecności mężczyzny niż kobiety. Takie zmia­
ny poziomu agresji w zależności od poglądów obecnych
w danej sytuacji obserwatorów sugerują, że wpływ apro­
baty społecznej na zachowanie jest efektem nic mecha­
nicznego warunkowania sprawczego, lecz świadomego
dążenia do pozyskania aprobaty obserwatorów.
Normy społeczne nabierają większego znaczenia,
gdy mają sankcję religijną. W pewnym badaniu holender­
scy studenci odczytywali nawołujący do przemocy tekst,
a piatem brali udział w rzekomo niezależnym ekspery­
mencie, w którym mogli agresywnie ukarać swojego
partnera, wystawiając go wielokrotnie na głośny hałas.
Tekst był napisany archaicznym językiem i przedstawia­
no go albo jako fragment Biblii, w którym sam Bóg na­
woływał do przemocy, albo jako świecki tekst odkryty
niedawno przez archeologów. Jak ilustruje rycina 13.21,
nawoływanie do przemocy bardziej nasilało agresję, gdy
było opatrzone boską sankcją, a wpływ ten pojawiał się
nawet u osób niewierzących, choć był silniejszy w wy­
padku osób wierzących. Terroryści często uzasadniają
swoje niegodziwe działania nakazem boskim. Przytoczo­
ne badanie Bushmana i współpracowników jest ekspery-
RYCINA 13.21.
Wpływ tekstu nawołującego do przemocy opatrzonej boską sankcją
na agresję przejawianą przez osoby wierzące lub niewierzące
w Boga i Biblię
ZfixHo Bushman, Ridge, Das, Key i Busath, 2007, $. 206, za zgodq wydawcy © Association for
Psychological Science.
Psychologia społeczna • Rozdział 13 363
mentalnym dowodem na to, ze religijne sankcjonowanie
przemocy może faktycznie nasilać agresję jednostek.
13.5.1.3. Katharsis a spirala przemocy
Na zakończenie rozważań nad wyznacznikami acresji war­
to wspomnieć o popularnej hipotezie katharsis ('oczysz­
czenia), zakładającej, że podjęcie agresywnych działań
prowadzi do rozładowania pobudzenia. W wyniku agresji
(a nawetjej obserwowania u innych) miałoby więc spadać
i pobudzenie, i szansa dalszego zachowania agresywnego.
Istniejące dane dość zgodnie dowodzą, że poziom fizjolo­
gicznego napięcia przezywanego przez agresora sprowo­
kowanego do agresji spada w wyniku jej dokonania. .Akt
agresji powoduje częściowy lub całkowity- spadek rozkur­
czowego ciśnienia krwi do poziomu sprzed prowokacji,
która z kolei wzrost ciśnienia wywołuje. Jednakże w ten
sposób oddziałuje jedynie agresja skierowana na prowo­
katora, nie zaś na inne osoby - nie stwierdza się katartycz-
nego efektu agresji przeniesionej (por. Geen. 21101).
Warto podkreślić, że badania nad wpływem aktu agre­
sywnego na wielkość dalszej agresji tego samego sprawcy
przyniosły wyniki równie zgodne, choć o odmiennej wy­
mowie. Większość eksperymentów, w których sprowo­
kowano badanych do wrogiej wypowiedzi na temat ofia­
ry, wykazała, że ostatecznym tego następstwem bvł ich
bardziej wrogi stosunek do ofiary niż u badanych, którzy
nie mieli okazji do początkowej wrogości. Ludzie, którzy
uprzednio zadali innej osobie ból. są gorszego o niej zda­
nia (mniej ją lubią i przypisują jej więcej negatywnych
cech) niż badani, którzy nie mieli okazji do agresji w sto­
sunku do tej osoby. Co więcej, liczne badania wykazują,
że podczas wielokrotnego powtarzania agresji fizycznej
w stosunku do tej samej osoby poziom agresji nie tylko
nie spada, ale rośnie, czyli występuje tu spirala prze­
mocy (spiral ofcoercion).
Spirala przemocy ma wiele przyczyn. Po pierwsze, akt
agresywny może funkcjonować jako nagroda, powoduje
bowiem spadek (nieprzyjemnego) napięcia. Po drugie, za­
chowanie agresywne wywołuje tendencję do jego uzasad­
nienia negatywnymi cechami ofiary (a nie własnymi cecha­
mi agresora, co oczywiście stawiałoby go w negatywnym
świetle). To zaś nasila dalszą agresję -jeżeli ktoś raz zasłu­
żył na agresję, zasługuje na nią i przy następnej okazji. Po
trzecie wreszcie, wykonanie lub obserwacja aktu agresyw­
nego prowadzi do desensytyzacji, czyli osłabienia awersyj-
nęj reakcji fizjologicznej, jaką zwykle reagujemy na prze­
moc. Na przykład mózgi młodych mężczyzn, którzy
często bawią się agresywnymi grami komputerowymi,
ujawniają słabszą reakcję na widok przemocy, cojest odpo­
wiedzialne za ich większą agresję przejawianą podczas ry­
walizacji z innymi (Bartholow, Bushman i Sestir, 2(XXi).