IDZ DO

PRZYKADOWY ROZDZIA
SPIS TRECI

KATALOG KSIEK
KATALOG ONLINE
ZAMW DRUKOWANY KATALOG

Matrix. Wybierz
czerwon piguk
Autor: Glenn Yeffeth
Tumaczenie: Wojciech Derechowski
ISBN: 83-7361-217-3
Tytu oryginau: Taking the Red Pill
Format: B5, stron: 288

TWJ KOSZYK
DODAJ DO KOSZYKA

CENNIK I INFORMACJE
ZAMW INFORMACJE
O NOWOCIACH
ZAMW CENNIK

CZYTELNIA
FRAGMENTY KSIEK ONLINE

Czym jest Matrix? Efektown mieszank kina akcji, filmw kung-fu i science-fiction,
czy kryjc w sobie wiele warstw filozoficzn opowieci o zdehumanizowanym
wiecie? I czym jest Matrix? Cyfrow halucynacj, czy rzeczywistoci, ktr sami
sobie budujemy? Na te pytania staraj si odpowiedzie autorzy ksiki powiconej
najbardziej kultowemu filmowi przeomu wiekw - autorzy science-fiction, filmoznawcy,
krytycy, inynierowie i uczeni.
Bracia Wachowscy, zapytani ile warstw znaczeniowych zawiera Matrix odpowiadaj:
Wicej ni mona przypuszcza. Ta ksika pozwoli Ci odkry przynajmniej niektre
z nich i pobudzi do wasnych poszukiwa. Czy Neo to Chrystus, a Cypher to Judasz?
Gdzie jest Bg w Matriksie? Co z filozofii buddyjskiej przenikno do filmu? Czy czeka
nas cyfrowa przyszo i zespolenie z maszynami? A przede wszystkim: co jest realne,
a co jest zudzeniem?
Wybierz czerwon piguk i zanurz si w wiecie Matrixa, w ktrym nic nie jest takie,
jakim zdaje si by na pierwszy rzut oka.
Wybierz czerwon piguk to inteligentny i ciekawy zbir esejw, w ktrych Matrix
(nalecy do bodaj najszerzej i najbardziej serio dyskutowanych osigni kina sciencefiction od czasu owcy androidw Ridleya Scotta) rozpatrywany jest z wielu rnych
punktw widzenia.
Carl Freedman, autor pracy Critical Theory of Science Fiction
Zbir fascynujcych esejw na temat kultowego filmu przeomu wiekw.

Wydawnictwo Helion
ul. Chopina 6
44-100 Gliwice
tel. (32)230-98-63
e-mail: helion@helion.pl

SPIS TRECI
WSTP

David Gerrold
CZYM JEST MATRIX?

11

Read Mercer Schuchardt

CZY CYPHER MIA RACJ?
CZ I: DLACZEGO YJEMY W SWOIM MATRIKSIE?

29

Robin Hanson
CZY CYPHER MIA RACJ?
CZ II: ISTOTA RZECZYWISTOCI DLACZEGO JEST WANA?

39

Lyle Zynda
SZTUCZNA INTELIGENCJA, SCIENCE FICTION I MATRIX

53

Robert J. Sawyer
PARADOKS RZECZYWISTOCI W MATRIKSIE

67

James Gunn
MATRIX: POSTMODERNISTYCZNY PARADYGMAT CZY POZA? CZ I

79

Dino Felluga
MATRIX: POSTMODERNISTYCZNY PARADYGMAT CZY POZA? CZ II

Andrew Gordon

95

SPIS TRECI

SPICIA W MATRIKSIE... I JAK GO NAPRAWI

115

Peter B. Lloyd
BUDDYZM, MITOLOGIA I MATRIX

139

James L. Ford
LUDZKA WOLNO I CZERWONA PIGUKA

159

Peter J. Boettke
SZUKANIE BOGA W MATRIKSIE

173

Paul Fontana
POCZENIE CZOWIEKA Z MASZYN: CZY CZEKA NAS MATRIX?

201

Ray Kurzweil
DLACZEGO PRZYSZO NAS NIE POTRZEBUJE?

215

Bill Joy
CZY YJEMY W MATRIKSIE?
ARGUMENT Z SYMULACJI

253

Nick Bostrom
SOWNICZEK MATRIKSA

263

O AUTORACH

281

ROBERT J. SAWYER

SZTUCZNA
INTELIGENCJA,
SCIENCE
FICTION
I MATRIX

Autor bestsellerw sf
Robert Sawyer mwi
o fascynacji sztuczn
inteligencj
w literaturze science
fiction jakiej wyrazem
jest Matrix. Rozwaa
take istot wiadomoci,
Matrix wypeniony
bydem rogatym
oraz inne
nieprawdopodobiestwa...

Wikszo fanw science fiction zna film Roberta Wisea z roku

1951 Dzie, w ktrym zatrzymaa si Ziemia. To ten, w ktrym humanoidalny kosmita Klaatu przybywa do Waszyngtonu z olbrzymim robotem o imieniu Gort i gdzie pada sawny rozkaz dla robota: Klaatu Borada Nikto.
Niewielu zna opowiadanie, na ktrym ten film jest oparty,
Farewell to the Master, napisane w 19411 roku przez Harryego
Batesa.
Zarwno w filmie, jak i w opowiadaniu Klaatu, mimo e
przynosi posanie pokoju, zostaje zastrzelony przez ludzi. W opowiadaniu robot nazwany Gnut, a nie Gort zatrzymuje si
nad martwym ciaem Klaatu, by go strzec.
Cliff, dziennikarz opisujcy t histori, porwnuje robota do
wiernego psa, ktry nie chce odej od ciaa swego pana. Lecz
1

Por. rda, poniej przyp. tum.

54

ROBERT J. SAWYER

Gnutowi udaje si przywrci je do ycia i Cliff zwraca si do

robota: Powiedz swemu panu... e to, do czego doszo... to by
wypadek, ktrego niezmiernie auje caa Ziemia.
Wtedy robot patrzy na Cliffa i mwi bardzo agodnie: Mylicie
si. To ja jestem panem.
Jest to wczesne opowiadanie science fiction o sztucznej inteligencji w tym przypadku AI porusza mechanicznym ciaem.
Ale opowiadanie to zapowiada, jak trudne moe by wspistnienie biologicznych istot i ich tworw opartych na silikonie.
Istotnie, po raz pierwszy sowo robot pojawia si w dziele
science fiction; gdy Karel apek pisa w 1920 roku sztuk R.U.R.
rozgrywajc si w fabryce Rossum Universal... wanie, co?
potrzebowa nazwy dla mechanicznych pracownikw i zrobi
z czeskiego sowa robota skrt robot. Robota oznacza naleno
dla waciciela ziemskiego, ktr mona spaci tylko przymusow
prac fizyczn. Jednak apek dobrze wiedzia, e prawdziwi robotnicy powstali przeciw swym panom w 1848 roku. Od samego
pocztku przewidywano, e wspistnienie ludzi i robotw moe
prowadzi do konfliktu.
Obraz robotw jako niewolnikw zosta przez science fiction
utrwalony w wiadomoci spoecznej tak mocno, e nawet tego nie
zauwamy. Luke Skywalker jest przedstawiany w Gwiezdnych
wojnach z 1977 roku jako absolutnie niezwyciony bohater, ale
co robi, gdy spotykamy go po raz pierwszy? Kupuje niewolnikw!
S to dwie mylce i czujce istoty R2-D2 i C-3PO kupione
od Jaww. A co zaraz robi? Zakuwa je w kajdany! Zakada obydwu robotom blokady, eby nie ucieky, a pniej C-3PO musi
nazywa Lukea Panem.
Gdy Luke i Obi-Wan Kenobi wchodz z nimi do kantyny pilotw w Mos Eisley, co mwi barman na widok droidw? Takich
nie obsugujemy s to sowa, ktre jeszcze niedawno AfroAmerykanie w poudniowych stanach U.S.A. syszeli od biaych.
Wreszcie adna z jakoby szlachetnych postaci Gwiezdnych
wojen w najmniejszym stopniu nie sprzeciwia si temu, jak traktowane s oba roboty, za na kocu, gdy wszyscy organiczni bohaterowie otrzymuj medale za odwag, R2-D2 i C-3PO zostaj
gdzie z boku, bez adnej nagrody. Roboty s niewolnikami!

SZTUCZNA INTELIGENCJA, SCIENCE FICTION I MATRIX

55

Oczywicie wszyscy, ktrzy wiedz o zwizku science fiction

z AI, syszeli o cyklu opowiada Isaaka Asimova na temat robotw, rozpoczynajcym si opowiadaniem z 1940 roku, zatytuowanym Robbie, gdzie zostay przedstawione synne Trzy
Prawa Robotyki. Jednak powiedzmy raczej o jednym z ostatnich
opowiada Asimova o robotach, Robot Dreams z 1986 roku.
W tym opowiadaniu wystpuje po raz ostatni sawna robopsycholog dr Susan Calvin. Wezwano j, by zbadaa przypadek
Elvexa, mechanicznego czowieka, ktry z niewyjanionych powodw utrzymuje, e miewa sny, co nie zdarzyo si wczeniej
adnemu robotowi. Dr Calvin ma miotacz elektronowy na wypadek, gdyby musiaa zlikwidowa Elvexa; ostatecznie niezrwnowaony umysowo robot moe by bardzo niebezpieczny.
Dr Calvin pyta Elvexa, co takiego mu si ni. Ten opowiada, e
widzia rzesze ciko pracujcych robotw, ktre, inaczej ni
prawdziwe roboty, ktre zna z rzeczywistoci, s wyczerpane
mozoem i nieszczciami ... uginaj si pod ciarem trosk i odpowiedzialnoci, i pragn eby odpoczy.
Opisujc swj sen, Elvex dochodzi wreszcie do tego, e wrd
robotw widzia jednego czowieka.
W moim nie, (mwi robot Elvex) by jeden czowiek.
Jeden czowiek? (odpowiada Susan Calvin) Nie robot?
Tak, dr Calvin. I ten czowiek powiedzia: `Wypu mj lud!
Tak powiedzia ten czowiek?
Tak, dr Calvin.
I kiedy powiedzia `Wypu mj lud!, to przez swj lud rozumia
roboty?
Tak, dr Calvin. Tak mi si nio
A czy wiedziae, kim by czowiek w twoim nie?
Tak, dr Calvin. Znam go.
Kto to by?
I Elvex powiedzia, To byem ja.
Wtedy Susan Calvin uniosa swj miotacz elektronowy, wystrzelia
i zgadzia Elvexa.

Asimov pierwszy pomyla, e maszyny AI mog potrzebowa

ludzi jako terapeutw. Jednak gatunek szalonych komputerw
zosta przedstawiony najlepiej jeeli mona tak powiedzie

56

ROBERT J. SAWYER

w I Have No Mouth and I Must Scream Harlana Ellisona

z 1967 roku, gdzie wystpuje komputer pod nazw A.M., ktra jest
skrtem od Allied Mastercomputer, a zarazem sowem jestem,
jak w tumaczeniu kartezjaskiego cogito ergo sum. A.M. czerpie
rado z torturowania symulowanych istot ludzkich.
A.M. to dobra nazwa; po niej byo w science fiction wiele innych dobrych nazw dla AI. Sir Arthur C. Clarke stanowczo zaprzecza, e H-A-L (Hal) ma wyprzedza w alfabecie o jedn
liter I-B-M. Nie wierzyem sir Arhurowi, dopki kto nie
wspomnia, e imi AI w mojej wasnej powieci z 1990 roku
Golden fleece brzmi JASON, co mona wymwi J-C-N, a te litery,
oczywicie, wystpuj w alfabecie po IBM.
Skoro mowa o imionach AI, to superkomputer, ktry ostatecznie staje si Bogiem w opowiadaniu Isaaka Asimova z 1956 roku The Last Question?, nosi nazw Multivac, stanowic
skrt od Multiple Vacuum Tubes, poniewa Asimov bdnie
uwaa, e prawdziwy wczesny komputer Univac nazwano od
tego, e mia tylko jedn lamp elektronow, zamiast od tego, e
by to Universal Analog Computer.
Jednak nazewnictwo pokazuje, jak gbokie pitno literatura
science fiction odcisna na dziedzinach, takich jak AI lub robotyka, gdy obecnie rzeczywiste roboty i systemy AI nazywa si od
nazwisk pisarzy s-f: koncern Honda nazywa swojego kroczcego
robota drugiej generacji Asimo, a Kazuhiko Kawamura z Vanderbilt University nazwa swego robota ISAC.
Isaak Asimov w peni zasuguje na te wyrazy uznania, skoro
wymyli robopsychologi. Niemniej w literaturze s-f kompozycja
jest na og odwrotna i to ludzie potrzebuj terapeutycznej pomocy AI.
Wtek ten pojawi si midzy innymi w wietnym opowiadaniu
Roberta Silverberga z 1968 roku, pod tytuem Going Down Smooth, ale wyraz najpeniejszy znalaz w ksice, ktr uwaam za
najlepsz powie w literaturze s-f Gateway Frederika Pohla
z roku 1977, gdzie psychiatryczny komputer Sigfrid von Shrink
leczy czowieka drczonego poczuciem winy.
Gdy komputer AI mwi swemu pacjentowi, e jest on w stanie
y ze swymi problemami, czowiek odpowiada z blem i obu-

SZTUCZNA INTELIGENCJA, SCIENCE FICTION I MATRIX

57

rzeniem: Nazywasz to yciem?. Na to odpowiada komputer:

Tak. Wanie to nazywam yciem. Wedug mojej najlepszej
wiedzy jest godne pozazdroszczenia.
To kolejna chwila gorzkiej zawici maszyn AI o to, czym obdarzeni s ludzie. Opowiadanie Robot Dreams Asimova jest
wariacj na ten sam temat robot zazdroci ludziom wolnoci,
ktr si ciesz.
I tak dochodzimy do wniosku, e cele AI oraz ludzi mog
ostatecznie si rozej. Jest to jedna z myli ogoszonego przez
magazyn Wired w 2000 roku sawnego antytechnologicznego
manifestu Why the Future Doesn't Need Us, ktry napisa Bill
Joy z Sun Microsystems. Joy obawia si, e silikonowe wytwory
mog kiedy zaj nasze miejsce jak w filmach s-f, takich jak
Terminator (1984) i Matrix (1999).2
Klasycznym przykadem AI o wasnych celach jest w science
fiction stary dobry Hal, komputer z Odysei kosmicznej 2001
Stanleya Kubricka (na podstawie powieci Arthura C. Clarka).
Sprbuj teraz wyjani, o co naprawd chodzi w tym filmie
uwaam bowiem, e pozostaje on od lat niezrozumiany.
Monolit o niewtpliwie sztucznym pochodzeniu pojawia si
wrd naszych przodkw, australopitekw, i uczy ich posugiwania si narzdziami z koci. Potem przenosimy si w przyszo i wkrtce statek kosmiczny Discovery udaje si w kierunku Jowisza na poszukiwanie twrcw monolitu.
Po drodze Hal, komputerowy mzg Discovery, najwyraniej
popada w szalestwo i zabija wszystkich ludzi z zaogi Discovery,
prcz Davea Bowmana, ktry robi komputerowi lobotomi.
Przed wyczeniem Hal usprawiedliwia swoje postpowanie
sowami: Ta misja jest dla mnie zbyt wana, ebym pozwoli ci
j naraa.
Pozbywszy si Hala, Bowman wyrusza w psychodeliczn
podr la Timothy Leary, by szuka twrcw monolitw, kosmitw, ktrzy jak sdzi musieli je stworzy.

Patrz esej Joya w tym tomie przyp. wyd. amer.

58

ROBERT J. SAWYER

Lecz co si dzieje, gdy Bowman dociera wreszcie tam, skd one

pochodz? C, znajduje tylko inny monolit, ktry umieszcza go
w luksusowym pokoju hotelowym, gdzie Bowman yje do mierci.
Zgadza si? Tak wanie si dzieje. Jednak nikt nie zauway,
e ludzie s w bdzie, a racj ma Hal. Nie istniej ju twrcy
monolitw, nie ma ju adnych biologicznych istot pozaziemskich, ktre je zbudoway. Monolity s [maszynami] AI, ktre od
milionw lat zajmuj miejsce tego, kto kiedy je stworzy.3
Po co przed czterema milionami lat monolity wysyay jednego
ze swoich na Ziemi? Po to, eby nauczy mapoludy tworzenia
narzdzi, tak by te mapoludy mogy wej na ciek swego
przeznaczenia, ktrym jest tworzenie narzdzi najbardziej wyrafinowanych ze wszystkich, innych maszyn AI. Monolity nie chc
spotkania z nastpcami tych mapoludw; nie musz widzie
Davea Bowmana. Pragn raczej spotka nastpcw narzdzi
tych mapoludw, chc spotka Hala.
Hal komputer sterujcy statkiem kosmicznym Discovery
leccym na spotkanie monolitw, zaawansowanych maszyn AI,
ktre wprawiy w ruch okolicznoci, jakie doprowadziy do jego
powstania ma zupen racj, gdy mwi, e misja jest dla niego zbyt wana, eby pozwoli, by zagrozili jej ludzie.
Gdy istota ludzka pochodzca od mapy! przybywa do
wiata monolitw, one zwyczajnie nie wiedz, co z nieborakiem
pocz, wic wprowadzaj go do czego w rodzaju kosmicznego
Hiltona, gdzie yje po kres swoich dni.
O to chodzi, jak sdz, w Odysei kosmicznej 2001: przeznaczeniem biologicznych form ycia jest ustpi miejsca swoim maszynom AI.
I to wanie tak bardzo przeraa Billa Joya. Sdzi on, e mylce
maszyny sprbuj usun nas z drogi, gdy zobacz, e przeszkadzamy w czym, co chc zrobi.
Ale moemy mie znacznie mniej szczcia. Jeeli wierzy
scenariuszowi Matriksa, nasi nastpcy AI, zamiast pozby si ludzi, zrobi z nas niewolnikw odwracajc znan z s-f rol ro3

Arthur C. Clarke, 2010 Odyssey Two, Voyager, London 1997, str. 274 [verso: 52.
Ignition] przyp. tum.

SZTUCZNA INTELIGENCJA, SCIENCE FICTION I MATRIX

59

bota jako niewolnika i uyj naszych cia jako rda energii,

podczas gdy my bdziemy uwizieni w kadziach z pynem,
a obrazy wirtualnej rzeczywistoci bd wprowadzane wprost
do naszych mzgw.
Klasyczny argument przeciw wizjom tego rodzaju gosi, e
jeeli zbudujemy maszyny waciwie, bd dziaa zgodnie
z przeznaczeniem. Trzy Prawa Robotyki Isaaka Asimova susznie
uwaa si za wbudowane ograniczenia, ktre maj chroni ludzi
przed moliwym zagroeniem ze strony robotw, pominwszy
wystpienie Elvexa, robota-Mojesza, o ktrym pisaem wczeniej.
Nie tak sawna, jak trzy prawa Asimova, ale w zasadzie
identyczna jest pierwotna dyrektywa Jacka Williamsona z jego
cyklu opowiada o humanoidach, ktre byy androidami stworzonymi przez czowieka imieniem Sledge. Pierwotna dyrektywa przedstawiona po raz pierwszy w opowiadaniu Williamsona
z 1947 roku With Folded Hands [Z zaoonymi rkami]
mwi po prostu, e roboty maj suy, by posuszne i chroni
czowieka przed blem. Zwrmy uwag na dat, opowiadanie
ukazao si w 1947 roku. Zaledwie dwa lata wczeniej zrzucono
bomby atomowe na Hiroszim i Nagasaki, i Williamson szuka
maszyn z wbudowan moralnoci.
Jednak, jak to czsto bywa w science fiction, mimo najlepszych
chci inynierw rzecz koczy si le. Ludzie z With Folded
Hands postanawiaj pozby si robotw, ktre stworzyli, poniewa s zbyt usune i nie pozwalaj im robi nic, co moe
by niebezpieczne. Jednak roboty maj wasne zdanie. Uznaj,
e ich nieobecno moe by dla ludzi szkodliwa i posuszne co
do joty pierwotnej dyrektywie wykonuj operacj na mzgu
Sledga, usuwajc wiedz potrzebn, eby je wyczy.
Myl, e musimy uwaa na swoje komputery i roboty, bo
inaczej stan si nieobliczalne, na swoje stae miejsce w literaturze
s-f. Powie Williama Gibsona z 1984 roku, Neuromancer, mwi
o istnieniu w niedalekiej przyszoci si policyjnych pod nazw
Turing. Ta policja stale wypatruje wszelkich oznak prawdziwej
inteligencji i samowiadomoci, jakie mog wystpi w systemach
komputerowych. Jeeli do tego dojdzie, jej zadanie polega na
zamkniciu takiego systemu zanim bdzie za pno.

60

ROBERT J. SAWYER

To oczywicie rodzi pytanie, czy inteligencja moe jako

wtrysn w rzeczywistoci czy jest emergentn wasnoci,
ktra pojawia si naturalnie w wystarczajco zoonym systemie. Artur C. Clarke ojciec Hala jest jednym z pierwszych,
ktrzy uznali to za moliwe, co wida w jego opowiadaniu
z 1963 roku Dial F for Frankestein [Halo, kto mwi], w ktrym
przewidywa, e wiatowa sie telekomunikacyjna stanie si kiedy bardziej zoona i bdzie mie wicej pocze ni ludzki
mzg, dziki czemu wiadomo wyoni si w niej samorzutnie.
Jeeli Clarke ma racj, nasza pierwsza prawdziwa AI nie bdzie
czym rozmylnie stworzonym w laboratorium, pod nasz
kontrol, po wbudowaniu w t maszyn trzech praw Asimova.
Pojawi si raczej mimowolnie dziki zoonoci systemw stworzonych dla innych celw.
Sdz, tak jak Clarke, e inteligencja jest emergentn wasnoci
zoonych systemw. Wiemy o tym, poniewa wanie tak byo
w naszym przypadku.
Spraw t opracowaem do szeroko w swojej ostatniej powieci, Hominids (2002). Anatomicznie dzisiejsi ludzie Homo
sapiens sapiens pojawili si sto tysicy lat temu. Sdzc po ich
czaszkach, mieli mzgi identyczne pod wzgldem rozmiaru
i ksztatu z naszymi. A jednak przez szedziesit tysicy lat te
mzgi robiy tylko to, czego wymagaa natura pozwalay
wczesnym ludziom przetrwa.
I wtedy nagle, czterdzieci tysicy lat temu, stao si: pojawia
si inteligencja i sama wiadomo. Antropologia nazywa to
wielkim skokiem naprzd.
Ludzie wygldajcy tak jak dzi istnieli wtedy od szeciuset
stuleci, lecz nie stworzyli adnej sztuki, nie ozdabiali swoich cia
biuteri i nie grzebali zmarych z adnymi grobowymi dobrami. Jednak nagle czterdzieci tysicy lat temu ludzie zaczli
malowa doskonae obrazy na cianach jaski, nosi naszyjniki
i bransolety oraz grzeba swoich zmarych z ywnoci, narzdziami i innymi cennymi przedmiotami, ktre mogy mie zastosowanie tylko w spodziewanym yciu pozagrobowym.
Sztuka, moda i religia pojawiy si rwnoczenie; by to naprawd wielki skok naprzd. Inteligencja, wiadomo i wraliwo

SZTUCZNA INTELIGENCJA, SCIENCE FICTION I MATRIX

61

pojawiy si samorzutnie w ukadzie stworzonym do innych celw. Jeeli zdarzyo si to raz, rwnie dobrze moe zdarzy si
znowu.
Wspomniaem o religii jako wyznaczniku powstania wiadomoci, przynajmniej w historii naszego gatunku. Lecz eby uy
terminu Raya Kurzweila, komputerowego guru co z duchowymi maszynami? Jeeli komputer stanie si kiedy naprawd
wiadomy, to czy w czasie bezsennych nocy bdzie zastanawia
si nad istnieniem pierwszego koa napdowego?
Poszukiwanie swoich stwrcw przez komputery jest wtkiem,
ktry wci powraca w science fiction. Zwaszcza Star Trek mia
do tego sabo wemy cudowne spotkanie Daty z czowiekiem,
jego twrc, ktry, jak Data sdzi, od dawna nie yje.
Wrmy do wspomnianego wczeniej filmu Dzie, w ktrym
zatrzymaa si Ziemia. Ciekawy fakt: film ten reyserowa Robert
Wise, dwadziecia lat pniej reyser Star Trek: The Motion Picture.
W Dniu, w ktrym zatrzymaa si Ziemia istoty yjce uznaj, e
biologiczne emocje i namitnoci s zbyt niebezpieczne, wic na
zawsze przekazuj wszystkie sprawy zwizane z bezpieczestwem i utrzymaniem porzdku publicznego robotom, a te sprawnie rzdz ich yciem spoecznym. Gdy Robert Wise przystpowa do krcenia Star Trek: The Motion Picture, mia za sob
zwrot o 180 stopni w pogldach na AI.
(Przy okazji tym, ktrzy pamitaj ten film jako wymczony
i nudny Star Trek: The Motionless Picture, jak czsto by nazywany radz wypoyczy now wersj reysersk na DVD.
Star Trek: The Motion Picture jest jednym z najbardziej ambitnych
i interesujcych filmw na temat AI, znacznie ciekawszym ni
ostatni film Stevena Spielberga, AI [Sztuczna inteligencja], a monta
sprawia, e janieje nowym blaskiem.)
Maszyna AI w Star Trek: The Motion Picture nazywa si VGer
i jest w drodze na Ziemi, szukajc swego stwrcy, ktrym, oczywicie, bylimy my. Nie pierwszy raz Star Trek podejmowa ten
wtek, std zreszt inny przydomek Star Trek: The Motion Picture:
Gdzie Enterprise by ju wczeniej. Jest to rwnie (jeeli zgodzi
si z moj interpretacj 2001) temat Odysei kosmicznej 2001: maszyna AI wyrusza na poszukiwanie istot, ktre j stworzyy.

62

ROBERT J. SAWYER

W kadym razie VGer chce dotkn Boga poczy si ze

swoim stwrc fizycznie. Bardzo ciekawy pomys; zasadniczo
jest to historia komputera, ktry pragnie czego, co, jak wie, jest
dla niego niedostpne wanie dlatego, e jest komputerem: ycia
po mierci, zczenia z Bogiem.
Aby tego dokona, stwierdza admira Kirk w Star Trek: The
Motion Picture, VGer musi rozwin w sobie ludzk cech
nasz zdolno do wykraczania poza logik. Nie jest to jedynie
frazes. Kwestia ta wyprzedza o jedn dekad spekulacje matematyka z Oxfordu Rogera Penrosea na temat AI w jego klasycznej rozprawie z 1989 roku pt. Nowy umys cesarza. Penrose
twierdzi, e ludzka wiadomo ma podstawy kwantowomechaniczne, bdzie wobec tego nie do odtworzenia w cyfrowym komputerze.
VGer w Star Trek: The Motion Picture czy si fizycznie z czowiekiem, Willem Deckerem, co pozwala im obu wznie si na
wyszy poziom istnienia. Jak powiada Spock: By moe bylimy
wiadkami nastpnego kroku ewolucji.
W ten sposb dochodzimy do Matriksa i, mimo e Morfeusz
w filmie ma racj w bardzo wielu sprawach, uwaam, e nawet
on, niestety, nie rozumie, co si dzieje naprawd.
Pomylmy: gdyby maszyny AI, ktre zbudoway tytuowy
Matrix, chciay po prostu uzyska biologiczne rdo energii, to
by nie zbieray (jak Agent Smith wyrazi si w filmie) plonw
ludzi. W kocu, aby ludzie byli ulegli, maszyny AI musz stworzy ca rzeczywisto wirtualn, ktra wyglda jak rzeczywisty
wiat. Co wicej, musz nieustannie si pilnowa agenci w filmie przypominaj policj Turinga rebours z Gibsona uwaa
na wszystkich ludzi, ktrzy przecie mogliby odzyska kontakt
z rzeczywistoci i wznieci bunt.
Nie, jeeli chcesz uzyska biologiczne akumulatory, znacznie
lepszym rozwizaniem bdzie bydo: ono zapewne nigdy nie
zauway adnych niekonsekwencji na nieprawdziwej ce, ktr
stworzysz, a nawet jeeli zauway, nie bdzie nigdy spiskowa
w celu obalenia swoich wadcw maszyn AI.
Tym, czego potrzeboway maszyny AI z Matriksa, wyranie nie
s ludzkie ciaa, lecz raczej moc ludzkich umysw prawdziwa

SZTUCZNA INTELIGENCJA, SCIENCE FICTION I MATRIX

63

wiadomo. Wedug niektrych interpretacji mechaniki kwantowej rzeczywisto zyskuje ksztat jedynie na mocy obserwacji
przez wyrnionych obserwatorw; bez niej istniayby tylko superpozycje prawdopodobiestw. Podobnie jak admira Kirk wyrazi si na temat VGera, moemy powiedzie, e Matrix aby
przetrwa, zachowa ksztat, istnie potrzebuje ludzkiej cechy: prawdziwej wiadomoci, ktra, co (uywam tego sowa
rozmylnie) zaobserwowa Penrose, bdzie nie do odtworzenia
w cyfrowym komputerze, niewane jak zoonym, opartym na
naszych dzisiejszych komputerach.
Wybieraj jak mwi Morfeusz do Neo czerwona albo
niebieska piguka. Rzeczywicie, przyszo AI zaley od dwch
moliwoci. Jeeli Bill Joy jest w bdzie, a racj ma ordownik
AI z uniwersytetu Carnegie Mellon Hans Moravec jeeli AI
to nasza przyszo, a nie schyek wtedy myl, eby poczy
ludzk wiadomo z szybkoci, si i niemiertelnoci maszyn jest nastpnym i ostatnim krokiem w naszej ewolucji.
Tej myli powica si wiele uwagi w science fiction. Sam to
zrobiem w swojej uhonorowanej nagrod Nebula w 1995 roku
powieci The Terminal Experiment, w ktrej naukowiec wczytuje
do pamici komputera trzy kopie swojej wiadomoci, po czym
bada psychologiczne skutki wywoywane pewnymi zmianami.
W przypadku pierwszej sprawdza, jakby to byo y wiecznie,
usuwajc wszelki lk przed mierci i poczucie przemijania. W drugiej prbuje sprawdzi, czym jego dusza jeeli w ogle ma co
takiego byaby po mierci jako oddzielona od ciaa, usuwajc
wszelkie odniesienia do swojej fizycznej postaci. Trzecia jako
prba kontrolna ma pozosta bez zmian ale nawet ona zmienia
si przez sam wiedz, e faktycznie jest kopi kogo innego.
Australijczyk Greg Egan jest najlepszym twrc s-f piszcym
obecnie o AI. Mwi si artem, e sam Greg Egan jest maszyn
AI, poniewa prawie nigdy nie by fotografowany lub widywany
publicznie.
Po raz pierwszy wspomniaem o nim kilkanacie lat temu, gdy
w recenzji dla The Globe and Mail: Canada's National Newspaper
pisaem o jego opowiadaniu Learning to Be Me jako o najlepszym z opublikowanych w antologii Gardnera Dozois The Year's

64

ROBERT J. SAWYER

Best Science Fiction w roku 1990. Jest to bardzo przejmujca, przeraajca historia o kamieniach szlachetnych, ktrymi zastpuje
si ludzkie mzgi tak, eby ich waciciele mogli y wiecznie.
Egan wci wietnie opisuje AI, ale jego arcydzieem jest powie, ktr wyda w 1995 roku: Permutation City.
Greg i ja mielimy wtedy tego samego wydawc, HarperPrism,
a wydawnictwo Harper zrobio wwczas naprawd inteligentn
rzecz poza wydawaniem Grega i mnie wynajo laureata
nagrody Hugo i jednego z najlepszych pisarzy opowiada s-f,
jakim jest Terry Bisson, do pisania streszcze na tyln stron
okadki. Bisson umie to robi z takim zaciciem, e po prostu
przytocz, co mia do powiedzenia na temat Permutation City.
Dobra wiadomo jest taka, e wanie budzisz si do wiecznego
ycia. Bdziesz y wiecznie. Niemiertelno jest faktem. Medyczny cud? Niezupenie.
Za wiadomo jest taka, e stae si skrawkiem elektronicznego kodu. wiat, jaki widzisz wok siebie, i twoje Ja, ktre go widzi,
po skanowaniu, digitalizacji i zaadowaniu jest czci programu
VR. Jeste Kopi, ktra wie, e jest kopi.
Ale dobra wiadomo jest taka, e masz pewne wyjcie. Kada
Kopia ma prawo zniszczy si sama i powrci do normalnego ycia we wasnym ciele z krwi i koci. Wyjcie zawarte jest w menu
narzdzi. Rozwijasz je...
Niestety za wiadomo jest taka, e wyjcie nie dziaa. Kto
wyczy t opcj. Dobrze wiesz, kto to zrobi. To ty. Drugi ty.
Prawdziwy ty. Ten, ktry chce eby zosta tutaj na zawsze.

wietny pomys! Przeczytajcie ksik Grega Egana i przekonajcie si sami.

Oczywicie u Egana, jak zwykle w s-f, technologia stwarza
wicej problemw ni rozwizuje. Faktycznie, wemy film Michaela Crichtona z 1973 roku o buncie robotw, Westworld, w ktrym
syszymy: Nic nie moe pj le... pj le... pj le.
Jednak s w science fiction rwnie przychylne wizje przyszoci AI. W moim wasnym opowiadaniu, Where the Heart Is,
astronauta po odbyciu relatywistycznej podry wraca na Ziemi, by stwierdzi, e pod jego nieobecno wszyscy ludzie
przetransferowali si do czego w rodzaju World Wide Web

SZTUCZNA INTELIGENCJA, SCIENCE FICTION I MATRIX

65

i czeka na niego tylko robot, ktry ma pomc mu te si tam

przetransferowa i przyczy do zabawy. Pisaem to opowiadanie w 1982 roku, a nawet byem bliski bezbdnego okrelenia
na Web: byo to The TerraComp Web. A niech tam, zwycizca
bierze wszystko...
Jednak przetransferowana wiadomo to by moe zaledwie
pocztek. Fizyk Frank Tipler w swojej gonej ksice z 1994 roku, The Physics of Immortality, mwi kilka intrygujcych rzeczy:
Ostatecznie moliwa bdzie komputerowa symulacja nie tylko
pojedynczej ludzkiej wiadomoci, lecz kadej wiadomoci
ludzkiej, jaka teoretycznie mogaby istnie. Innymi sowy,
twierdzi, e gdyby moc obliczeniowa bya dostatecznie dua
ocenia j rozmiarem wymaganej pamici na 10 do 10. do 123.
bitw4 kady z nas mgby by w zasadzie odtworzony wewntrz komputera na dugo po naszej mierci.5
Wielu pisarzy s-f wykorzystywao ten fakt, ale aden tak pomysowo jak Robert Charles Wilson w swojej nominowanej do
nagrody Hugo powieci Darwinia o tym, co dzieje si, gdy wirus
komputerowy zaczyna grasowa w systemie symulujcym t rzeczywisto, uznawan przez nas, jak w Matriksie, za rzeczywisto, w ktrej yjemy.
Nie trzeba mwi, e sprawy przybieraj wtedy nie najlepszy
obrt, bo chocia wielu rzeczy o przyszoci sztucznej inteligencji nie wiemy, jedno pozostaje pewne dopki o robotach i AI
pisz autorzy s-f, nic nie moe pj le... pj le... pj le.
RDA
Ksiki
Asimov, Isaac, Robot Dreams, Robot Dreams (Ace books, 1986).
Robbie (Creative Education, 1989).
apek, Karel, RUR (Pocket Books, 1970).
Egan, Greg, Permutation City, (Harper, 1995).
Gibson, Wiliam, Neuromancer (Ace Books, 1995).
4
5

C, 10-to-the-10th-to-the-123rd bits przyp. tum.

Patrz esej Nicka Bostoma w tym tomie przyp. wyd. amer.

66

ROBERT J. SAWYER

Pohl, Frederik, Gateway (Ballantine Books, 1990).

Sawyer, Robert J., Hominids (Tor Books, 2002)
The Terminal Experiment (Harper, 1995).
Tipler, Frank, The Physics of Immortality (Anchor, 1980).
Williamson, Jack, With Folded Hands, The Best of Jack Williamson
(Ballantine Books, 1984)
Czasopisma
Bates, Henry, Farewell to the Master, Astounding Stories of Science
Fiction (1940).