ΦΥΣ321 - ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ

Διδάσκων: Τζιχάντ Μούσα

e-mail: jehad.mousa@ucy.ac.cy

Τηλ: 22.89.2844
Γραφείο: B244 – ΘΕΕ02 – Τμήμα Φυσικής – Πανεπιστημιούπολη

Δευτέρα – Πέμπτη 9:00 – 11:00, αίθουσα: Β229 ΘΕΕ02

Τετάρτη 10:00 - 11:00, αίθουσα : Β228 ΘΕΕ02

Γραφείο:
Τετάρτη 11:00-13:00
web-page: Microsoft Teams
Βαθμολογία
 Η βαθμολογία θα βασιστεί στα ακόλουθα:
 10 %: εργασία

 35% : ενδιάμεση

 55 % τελική εξέταση
 Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

1. Kenneth S. Krane, ‘Εισαγωγή Στην Πυρηνική Φυσική’ Εκδόσεις’ , Gutenberg (κύριο

σύγγραμμα).
2. Kenneth S. Krane, "INTRODUCTORY NUCLEAR PHYSICS« John Wiley & Sons, ISBN
047180553X (κύριο σύγγραμμα).
3. Χρήστος Α. Ελευθεριάδης: Πυρηνική Φυσική – Βασικές αρχές και Πυρηνοσύνθεση (C.
City Publish, 2014).
4. John Lilley, "NUCLEAR PHYSICS”, John Wiley & Sons, ISBN 0471979368.
5. W.N. Cottingham and D.A. Greenwood, «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ»,
Ελληνική μετάφραση, ISBN 9607643186.
6. S.B. Patel, "AN INTRODUCTION TO NUCLEAR PHYSICS« John Wiley & Sons, ISBN
047021130X .
7. Στ. Χαραλάμπους, «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ», Εκδόσεις Ζήτη,
Θεσσαλονίκη.
8. E. Fermi, "NUCLEAR PHYSICS", Original course notes compiled by the University of
Chicago, ISBN 0226243656.
9. J.M. Blatt and V.F. Weisskopf, "THEORETICAL NUCLEAR PHYSICS« Springer-Verlag, ISBN
0387903828, ISBN 3540903828
 Περιεχόμενα

1) Εισαγωγή
2) Ατομικό πρότυπο Rutherford και ενεργές διατομές σκεδάσεων
3) Κινηματική συγκρούσεων σωματιδίων
4) Ιδιότητες των ατομικών πυρήνων – ακτίνες και μάζες πυρήνων
5) Πυρηνικές αντιδράσεις και η κινηματική τους
6) Ραδιενέργεια και διασπάσεις ραδιενεργών σειρών
7) Άλφα διάσπαση
8) Βήτα διάσπαση
9) Γάμμα διάσπαση
10) Σχάση, σύντηξη πυρήνων και εφαρμογές
11) Στοιχεία κοσμολογίας “big bang” και πυρηνική αστροφυσική
12) Πυρηνικά μοντέλα
 Αξιωματική Θεμελίωση της Φυσικής
Το οικοδόμημα της φυσικής στηρίζεται στις τρεις πιο κάτω αρχές:

1. Αρχή της επαληθευσιμότητας (verifiability principle)

Για να καταστεί μία θεωρία, η οποία στοχεύει στην ερμηνεία και περιγραφή φυσικών
φαινομένων και νομοτελειών στο παρατηρήσιμο Σύμπαν, αποδεκτή, πρέπει να τύχει
αδιαμφισβήτητης πειραματικής επαλήθευσης.

2. Αρχή της διαψευσιμότητας (refutability principle)

Αρκεί μία και μόνο αδιαμφισβήτητη πειραματική παρατήρηση που είναι
αντίθετη με τις προβλέψεις μιας φυσικής θεωρίας, για να απορριφθεί ή να
τροποποιηθεί η θεωρία αυτή.

3. Αρχή της αναπαραγωγισιμότητας (reproducibility principle)

Τα φυσικά φαινόμενα είναι ανεξάρτητα από τον παρατηρητή και το χώρο
διεξαγωγής της παρατήρησης (πειράματος). Από αυτό απορρέει ότι η
επανάληψη ενός πειράματος υπό τις ίδιες συνθήκες οφείλει να οδηγήσει στα
ίδια αποτελέσματα μέσα στα όρια των αποδεκτών σφαλμάτων.
 Στόχος και μέσα
 Στόχος της Πυρηνικής Φυσικής και της Φυσικής Στοιχειωδών
Σωματιδίων:
 η κατανόηση του σύμπαντος και του κόσμου, της προέλευσης
και δομής της ύλης, ο έλεγχος και η αξιοποίηση της γνώσης
 Το εργαστήριό μας
 Το σύμπαν – παρατήρση π.χ,
 ακτινοβολίας γ που εκπέμπουν οι αστέρες
 κοσμικής ακτινοβολίας που προσκρούει στη Γή
 Τα ανθρώπινα εργαστήρια
 πηγές ακτινοβολίας – ραδιενεργά υλικά
 πυρηνικοί αντιδραστήρες
 επιταχυντές σωματιδίων
 όπου μπορούμε να αναπαράγουμε συνθήκες του
σύμπαντος λίγο μετά τη γέννησή του.
 και μπορούμε να κατασκευάσουμε νέους πυρήνες και
σωματίδια που δεν υπάρχουν γύρω μας.
Βραβεία Nobel στη Φυσική 1901-2023:

38 %

62 %
 Εισαγωγή
 Η έννοια της Πυρηνικής Φυσικής χρονολογείται από το 1911, ύστερα από τις εργασίες
των Rutherford - Geiger – Marsden, που απέδειξαν την ύπαρξη του πυρήνα.
 Βεβαίως τα πυρηνικά φαινόμενα χρονολογούνται από το 1896
(ανακάλυψη της ραδιενέργειας, Becquerel, Μ.& P. Curie).

 Νεότερη πυρηνική φυσική, 1932:

Chadwick  ανακάλυψη νετρονίου (  9Be  12C + n)
Heisenberg  πρότεινε ότι ο πυρήνας αποτελείται μόνο από πρωτόνια και νετρόνια.

Γενικά η Πυρηνική Φυσική ασχολείται:

 με τη σύσταση του πυρήνα των ατόμων
 με τις δυνάμεις που ενεργούν πάνω στα σωματίδια που τον συγκροτούν
 με την επίδραση ξένων σωματιδίων και δυνάμεων πάνω στον πυρήνα και
 με την υφή των πρωτευόντων συστατικών του πυρήνα (πρωτονίου και νετρονίου)

Περιφερειακά κεφάλαια της πυρηνικής φυσικής (εφαρμογές):

 Ακτινοβολίες και Δοσιμετρία  Πυρηνική Τεχνολογία (πυρηνικοί αντιδραστήρες)
 Αρχαιομετρία (ραδιοχρονολόγηση με 14C)
 Πυρηνική Φυσική στις βιολογικές επιστήμες (Βιολογία, Βιοχημεία, Πυρηνική Ιατρική).
 Γιατί Πυρηνική Φυσική ?
Τα πυρηνικά φαινόμενα παίζουν ένα θεμελιώδη ρόλο στο φυσικό κόσμο:
 Προέλευση του Σύμπαντος
 Δημιουργία των χημικών στοιχείων
 Ενέργεια και εξέλιξη των αστέρων
 Δομικοί λίθοι της ύλης

Κουάρκς
Νουκλεόνια
Άτομο

Εφαρμογές της πυρηνικής φυσικής:

 Ακτινοβολίες και Δοσιμετρία  Πυρηνική Τεχνολογία (πυρηνικοί αντιδραστήρες)
 Αρχαιομετρία (ραδιοχρονολόγηση με 14C)  Μελέτη υλικών (π.χ. Mössbauer, NMR)
 Υγεία-θεραπεία (MRI, αξονικός τομογράφος, -κάμερα, PET, κλπ)
1906: Γνωρίζαμε ήδη ότι τα άτομα τεμαχίζονται

 Τα άτομα έχουν δομή = δεν είναι θεμελιώδη

 J.J Thomson (πειράματα 1894-1897)
 το ηλεκτρόνιο είναι συστατικό του ατόμου

Καθοδικός σωλήνας (cathode ray tybe)

 Αλλά, τα άτομα είναι ηλεκτρικά ουδέτερα.

 Ερώτηση: Πώς είναι κατανεμημένα τα ηλεκτρόνια μέσα στο άτομο;
 Είναι το άτομο σαν το σταφιδόψωμο;
 “Σταφίδες” → τα ηλεκτρόνια
 “Ζύμη” → το θετικό φορτίο
 Πώς; Πειράματα “σκέδασης”
 Ernest Rutherford, Hans Geiger & Ernest Marsden, κάνουν
πειράματα σκέδασης σωματιδίων άλφα πάνω σε χρυσόχαρτο
(1906)
Ernest Rutherford
(1871-1937)

Χρυσόχαρτο Είδαν ότι μερικές φορές τα

βλήματα (σωματίδια “άλφα”)
σκεδάζονταν σε πολύ μεγάλες
Ραδιενεργός γωνίες
πηγή ( “σαν να πυροβολείς ένα
φύλλο χαρτιού και η σφαίρα
να γυρίζει πίσω!”
Ανιχνευτής
Μόλυβδος είπε ο Rutherford )
Εξήγηση:
Το άτομο έχει το θετικό του
φορτίο συγκεντρωμένο σ' έναν
πυρήνα
 Μια καθημερινή εμπειρία σκέδασης
Η όραση!
 Για να “δούμε” το μήλο, πρέπει να αναλύσουμε τα δεδομένα
που ανιχνεύει/μετράει το μάτι μας
 Ουσιαστικά, ανακατασκευάζουμε το στόχο-μήλο, αναλύοντας
τις ιδιότητες των σκεδαζόμενων φωτονίων (τα “δεδομένα”
του πειράματος)
Πηγή φωτός (φωτονίων)
Στόχος

Ανιχνευτής
Μονάδα επεξεργασίας
δεδομένων – υπολογιστής
 Δε βλέπουμε όμως τα άτομα. Γιατί;
 Γιατί το “μήκος κύμματος” (λ) του ορατού φωτός είναι
πολύ μεγαλύτερο από τις διαστάσεις του ατόμου
 5000 φορές μεγαλύτερο, περίπου
 𝜆(𝜊𝜌𝛼𝜏ό) ~ 500 𝑛𝑚 , 𝑅(άτομο) ~ 10−10 𝑚 = 0.1 𝑛𝑚

Μεγάλο μήκος κύματος

λ=1m
μικρή διακριτική ικανότητα
(διακρίνουμε δύσκολα τα μικρά αντικείμενα)
 Σωματίδια με το κατάληλο μήκος κύμματος
 Κβαντική Φυσική – τα σωματίδια συμπεριφέρονται και ως
κύμματα
 Όσο μεγαλύτερη είναι η ορμή p (= μάζα x ταχύτητα)
ενός σωματιδίου
 τόσο μικρότερο μήκος κύματος (λ) έχει:
ℎ
𝜆=
𝑝
Σταθερά του Plank = 𝒉 = 6.626 × 10−34 𝐽 𝑠
Louis de Broglie (1924)
Με 10,000 μπαταρίες στη σειρά, θα
είχε αρκετά μικρό λ, ώστε να
διακρίνει ένα άτομο!

λ ~ 0.08 nm Πέρασμα από διαδοχικές

μπαταρίες:
Επιταχυντής!
 Το κατάλληλο εργαλείο ανά περίπτωση – οι επιταχυντές ως μικροσκόπια

Μικρόκοσμος Big Bang

Μήκος
Planck
Άτομο

LHC
LEP

Μικροσκόπιο

Τροχιά της Γης

γύρω από τον Ήλιο
Άνθρωπος
Μακρόκοσμος

Γαλαξίας Τηλεσκόπιο
(Ανδρομέδα) Σύμπαν
 Τι είναι η Κβαντοµηχανική;
 Η Κβαντοµηχανική είναι η ϑεωρία της Φυσικής που µελετάει τη συµπεριφορά της ύλης
και του ϕωτός σε “ατοµική” κλίµακα.
 Στη σηµερινή της µορφή, είναι η µόνη που εξηγεί τα ϕυσικά ϕαινόµενα του µικρόκοσµου
µε πολύ καλή ακρίβεια και έχει προβλέψει πολλά νέα ϕαινόµενα (της τάξεως του 10−11)
 Τα κβαντικά χαρακτηριστικά της ύλης γίνονται εντονότερα όσο µικρότερος είναι ο χώρος
µέσα στον οποίο είναι εγκλωβισµένο το σωµατίδιο και όσο µικρότερη είναι η µάζα του.
 Ο αριθµός του Avogadro = αριθµός µορίων σε ένα γραµµοµόριο = 6·1023.
 Για παράδειγµα ένα γραµµάριο άνθρακα περιέχει περίπου 1023 άτοµα.
 συγκρίνοντας τον µε έναν άλλο αριθµό, π.χ. την ηλικία του σύµπαντος που είναι 15 ·
109 έτη  1017 sec.
Τι εξηγεί και τι µελετάει:
 Σχεδόν όλα τα ϕαινόµενα που µας οδήγησαν στις επαναστατικές ανακαλύψεις των
τελευταίων 100 ετών :
 Περιοδικός πίνακας των στοιχείων, ∆οµή των Στοιχειωδών σωµατιδίων, των Πυρήνων, των
Ατόµων, και της Στερεάς Κατάστασης της ύλης, Πυρηνική ενέργεια, Ιατρικές εφαρµογές,
Laser, Maser, Τρανζίστορ, Ηµιαγωγοί, Υπολογιστές, υλικά µε διάφορες ιδιότητες,
Υπεραγωγιµότητα, Υπερρευστότητα, Σύγχρονες τηλεπικοινωνίες, Γενετική Μηχανική
(DNA) ...
 Τα βασικά συστατικά της ύλης και οι αλληλεπιδράσεις τους

Μετά από ~100 χρόνια πειραμάτων σκέδασης

1 m (μέτρο)
1/1,000,000,000
μόρια ηλεκτρόνια νετρόνια

πρωτόνια
πυρήνας

H20 άτομα
κουάρκ
ς
1/10 1/10,000 1/10 1/10,000
Μετά από ~100 χρόνια πειραμάτων σκέδασης γνωρίζουμε τα βασικά
(θεμελιώδη) σωματίδια της ύλης
 Δυνάμεις (αλληλεπιδράσεις) στη Φύση

Είδη Δυνάμεων Σχ. Ένταση Εμβέλεια Σωμ. Φορέας

Δυνάμ. Βαρύτητας 10–45  Βαρυτόνιο*

Η-Μ Δυνάμεις 10–2  Φωτόνιο

Ισχυρές Δυνάμεις 1 10–18 m Γκλουόνιο

Ασθενείς Δυνάμεις 10–5 10–18 m W, Z0

 Τα σωματίδια δεν αλληλεπιδρούν απ' ευθείας μεταξύ τους, αλλά η αλληλεπίδραση

λαμβάνει μέρος μέσω των φορέων της εκάστοτε αλληλεπίδρασης, όπως είναι
το φωτόνιο για την ηλεκτρομαγνητική.
 Η εμβέλεια της δύναμης εξαρτάται από την μάζα του ανταλλασόμενου σωματιδίου: όσο
μεγαλύτερη είναι η μάζα τόσο μικρότερη είναι η εμβέλεια.
 Τα σωματίδια-φορείς έχουν την ιδιαίτερη ιδιότητα ότι για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα,
και βάσει συγκεκριμένων κανόνων, μετατρέπονται σε ζεύγη ασταθών στοιχειωδών
σωματιδίων.
 Θεωρία Yukawa
 Κάθε σωμάτιο εκπέμπει και στην συνέχεια επαναπορροφά
σωμάτια (μποζόνια) τα οποία είναι δυνητικά, στο όριο της
κβαντικών διακυμάνσεως, δηλαδή μη παρατηρήσιμα.
 Το σώμα αυτό περιβάλλεται δηλαδή από ένα νέφος τέτοιων
σωματιδίων κβάντων φορέων αυτής της δύναμης.
 Αν κάποιο άλλο σώμα το οποίο και αυτό μπορεί να εξασκήσει και
να υποστεί την ίδια δύναμη βρεθεί κοντά στο πρώτο, τότε τα
σώματα αυτά μπορούν να ανταλλάξουν τα κβάντα των φορέων
αυτής της δύναμης.
 Δηλαδή το ένα θα απορροφήσει τα κβάντα του άλλου, θα
αλληλεπιδάσουν, θα εξασκήσει έτσι δύναμη το ένα στο άλλο.
 Η δύναμη που θα εξασκηθεί έχει εμβέλεια η οποία καθορίζεται
αποκλειστικά από την μάζα του φορέα.
 Αυτό μπορούμε να δούμε ότι προκύπτει από την αρχή της
αβεβαιότητας. Αν το σωμάτιο μας εκπέμπει κβάντα (μποζόνια)
της δύναμης που μας ενδιαφέρει με μάζα m και ενέργεια 𝐸 =
𝑚𝑐 2 , τότε: ∆𝐸∆𝑡~ℏ.
 Η εμβέλεια R της δύναμης θα καθοριστεί έτσι από την ζωή του
φορέα, η οποία είναι αυτή που επιτρέπεται από την κβαντική
διακύμανση που καθορίζει η αρχή της αβεβαιότητας. Έτσι
ℏ ℏ
βρίσκουμε ότι 𝑅 ≈ 𝑐∆𝑡 → 𝑅 = 𝑐 2
= = 𝜆𝑐 (μήκος
𝑚𝑐 𝑚𝑐
Compton).
 Αν θεωρήσουμε ότι το νέφος αυτό των κβάντων αντιστοιχεί στο
πεδίο της δύναμης που εξασκεί, τότε λόγω απλώς της
γεωμετρίας, θα είχαμε ότι η πυκνότητα των κβάντων σε
απόσταση r από το σωμάτιο θα εξασκθενούσε κατά ένα
παράγοντα 1/ 4𝜋𝑟 2 .
 Έτσι η δύναμη αυτή θα είχε άπειρη εμβέλεια, τότε η δύναμη
𝑔2
αυτή θα είχε την μορφή 𝐹 𝑟 =
4𝜋𝑟 2
Στοιχειώδη σωματίδια
 Πώς παράγουμε σωματίδια; Επιταχυντές ως μικροσκόπια
και ως τηλεσκόπια
Πειράματα σκέδασης – συγκρούσεις σωματιδίων

E = mc2

E: ενέργεια Η μάζα είναι μια

m: μάζα μορφή ενέργειας
c: ταχύτητα του φωτός
 Επιταχυντές – σημαντικό εργαλείο έρευνας
 Οι μεγάλες ενέργειες συγκρούσεων επιτρέπουν
μικροσκόπια

 Να κοιτάμε όλο και πιο βαθιά στην ύλη

 Μεγάλη Ενέργεια → μικρό μήκος κύματος
λ = h/p De Broglie (1924)

 Να ανακαλύπτουμε βαρύτερα σωματίδια

 Η μάζα είναι μιά μορφή ενέργειας
E = mc2
 Να μελετάμε συνθήκες σαν του πρώιμου σύμπαντος Einstein (1905)
τηλεσκόπια

 Πολύ Ενέργεια σε μικρό χώρο

 μεγάλες θερμοκρασίες

E=kT
 Μελετάμε φαινόμενα και σωματίδια που δεν είναι πιά
“ορατά” ή υπαρκτά στον σύμπαν Boltzman (~1900)
Ταξίδι σε συνθήκες πρώιμου σύμπαντος

Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων (LHC) στο CERN:

συγκρούσεις πρωτονίων σε ενέργεια 14 TeV ~ 10-14 sec
( Σημείωση: 1 TeV = 1000 GeV = ενέργεια όση η μάζα 1000 πρωτονίων )
 Η Ιστορία του Σύμπαντος
Το LHC αντιστοιχεί
στίς συνθήκες εδώ

Δεν έχουμε
φώς από την εποχή
αυτή → επιταχυντές!

Έχουμε
φώς από εκεί και μετά: τηλεσκόπια
 Η Πυρηνική Φυσική ταξινομείται στις ακόλουθες κλάσεις
Κριτήριο ταξινόμησης είναι η ενέργεια των σωματιδίων
 Κλασική πυρηνική φυσική (κλασική μέθοδος)
 Χαμηλές ενέργειες (  1MeV – 100 MeV)
 Ενδιάμεσες ενέργειες (100 MeV – 1 GeV)
 Υψηλές ενέργειες (  1 GeV )
Σύγχρονοι κλάδοι («φιλοσοφίες») της Πυρηνικής& Σωματιδιακής Φυσικής:

Σωματιδιακή Φυσική Υψ. Ενεργειών Πυρηνική Φυσική Υψηλών Ενεργειών

Φιλοσοφία: κλασική  με Βαριά Ιόντα
Αναγωγισμός (reductionism)  Φιλοσοφία: σύγχρονη  Ολισμός (holism) 
Έρευνα για τα στοιχειώδη συστατικά της Μελέτη παρατηρήσιμων μεγεθών (observables)
ύλης ή, με τη γλώσσα της σύγχρονης στο σύνολό τους, πιστεύοντας ότι η ολότητα
φυσικής, μελέτη των βασικών είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των
συμμετριών που διέπουν τον κόσμο. συστατικών που την αποτελούν.

Οι δύο μέθοδοι (φιλοσοφίες) είναι προφανώς συμπληρωματικές

Κεντρικό πρόβλημα της πυρηνικής φυσικής:  η πλήρης κατανόηση των
πυρηνικών δυνάμεων
 Ο Μελλοντικός θερμοπυρηνικός αντιδραστήρας:
Αντιδραστήρας ελεγχόμενης σύντηξης Δευτερίου – Τριτίου (Controlled Fusion D – T Reactor)

𝐷 + 𝑇 → 42𝛨𝑒 + 𝑛 + 17.6𝑀𝑒𝑉
Θερμοπυρηνικός αντιδραστήρας
D–T πρώτης γενιάς. Έχει τον
υψηλότερο ρυθμό αντίδρασης
(reaction rate) και οδηγεί σε πολύ
υψηλό ποσό απελευθερωμένης
ενέργειας. Το εξερχόμενο νετρόνιο
μπορεί να παγιδευτεί σε ένα
περίβλημα 6Li και να μετατραπεί
στο «καύσιμο υλικό» T (τρίτιο),
σύμφωνα με την αντίδραση:
Δεν παράγονται ραδιενεργά υπολείμματα !
n+ 6Li  4He +T
 Τρόποι παραγωγής ενέργειας στους αστέρες:
1) Κύκλος πρωτονίου – πρωτονίου (p – p cycle):
1Η +
+ 1Η → 2Η + 𝑒 + 𝜈𝑒
1Η + 2Η → 3Η𝑒 + 𝛾
3Η𝑒 + 3Η𝑒 → 4Η𝑒 + 1Η + 1Η

𝟒 1Η → 𝟒𝟐𝜢𝒆 + 𝟐𝒆+ + 𝟐 𝒗 + 𝟐𝟔. 𝟕 𝑴𝒆𝑽

Ο κύκλος p – p κυριαρχεί σε
ελαφρούς σχετικά αστέρες, όπως
το δικό μας Ήλιο, και αποτελεί τη
βασική πηγή παραγωγής ενέργειας
του αστέρα

1 kg 4He  E  2  10 8 kWh
 Βασική έρευνα και εφαρμογές
 Από τι είναι φτιαγμένος ο κόσμος και με ποιές δυνάμεις αλληλεπδρούν
τα συστατικά του;
 Ανακάλυψη / κατασκευή νέων πυρήνων και νέων σωματιδίων στο
εργαστήριο.
 Μελέτη του τρόπου δημιουργίας των πυρήνων κατανόηση της
πυρηνινοσύνθεσης στα άστρα.
 Πλάσμα (“σούπα”) από τα συστατικά των πυρήνων.
 Σχάση και σύντηξη πυρήνων – εφαρμογές στην παραγωγή ενέργειας
 Ανίχνευση ακτονοβολίας, κατασκευή ραδιοϊσοτόπων, μαγνητικός
συντονισμός, κλπ - εφαρμογές στην ιατρική.
 Ραδιενέργεια περιβάλλοντος - ραδιοχρονολόγηση κλπ...
Για να κάνουμε βασική έρευνα χρησιμοποιούμε τεχνολογίες αιχμής
δίνοντας έτσι ώθηση στην τεχνολογία με αποτέλεσμα να
αναπτύσονται τεχνολογίες που βελτιώνουν τη ζωή μας.
π.χ., διαγνωστικές
μέθοδοι στις επιστήμες
υγείας

Ανιχνευτής πυριτίου για κάμερα

Compton στην πυρηνική ιατρική
απεικόνιση

Radiography of a bat,
recorded with a GEM
detector
Medipix: Medical X-ray diagnosis with contrast
enhancement and dose reduction
To τεράστιο κέρδος από τη βασική έρευνα όμως είναι ότι μόνο αυτή
οδηγεί σε δραστικές αλλαγές!

Αλλιώς απλά βελτιώνεις τα ίδια και ποτέ δεν καινοτομείς

Αλλαγη παραδείγματος!

Όταν ανακαλύφτηκε το ηλεκτρόνιο κανείς δεν φαντάστηκε ότι σήμερα δεν θα

μπορούσαμε λεπτό χωρίς αυτό !
 Η βασική έρευνα ήταν πάντα η
κινητήριος δύναμη των εφευρέσεων
A. Einstein
Για να δουλέψει το GPS
Σχετικότητα πρέπει να ληφθεί
υπ' όψιν η διόρθωση από
τη διαστολή χρόνου,
Αλλιώς μετά από 5 λεπτά
στο αυτοκίνητο, θα είχαμε
απόκλιση 10 μέτρων

Τα τηλέφωνα
Ηλεκτρομαγνητισμός επικοινωνούν με
ηελκτρομαγνητικά
J.C. Maxwell κύμματα
Επιταχυντές : αναπτύχθηκαν στα εργαστήρια φυσικής και τώρα
πιά χρησιμοποιούνται στα νοσοκομεία

Από του 17000 περίπου

επιταχυντές που λειρουργούν
σήμερα στον κόσμο, πάνω από τους
μισούς (> 9000) χρησιμοποιούνται
στην ιατρική!

Μια μέθοδος που έχει ανάπτυξη

σχετικά πρόσφατα είναι η
θεραπεία όγκων με δέσμες
Courtesy of IBA πρωτονίων και άλων “αδρονίων
 Η θεραπεία του καρκίνου με αδρόνια
 Συνεργασία Φυσικής, Πληροφορικής, Βιολογίας και Ιατρικής
 Με τους επιταχυντές αδρονίων στοχεύουμε ακριβώς τον όγκο χωρίς να καταστρέφουμε
υγιείς ιστούς (όπως με γ)

 90000 ασθενείς σε 40 εγκαταστάσεις στον κόσμο

 20000 ασθενείς σε 9 εγκαταστάσεις στην Ευρώπη
 Ανιχνευτές: αναπτύχθηκαν στα εργαστήρια φυσικής χρησιμοποιούνται και στην
απεικόνιση στην ιατρική.
 Αλληλεπίδραση ακτίνων γ με τον κρύσταλλο του σπινθηριστή (π.χ. NaI, BGO) μέσω
φωτοηλεκτρικού φαινομένου, φαινομένου Compton, δίδυμης γένεσης
 Η Τομογραφία Εκπομπής Ποζιτρονίου (PET = Positron
Emission Tomography).
 Χορηγείται στον ασθενή ένα ραδιοισότοπο το οποίο
συγκεντρώνεται επιλεκτικά στην περιοχή ενδιαφέροντος
 Οι πυρήνες υπόκεινται σε σταδιακή β-διάσπαση
εκπέμποντας ποζιτρόνια (e+)
 Κάθε ποζιτρόνιο χάνει την κινητική του ενέργεια σε
κάποια απόσταση από το σημείο εκπομπής
 Τα ποζιτρόνιο τότε αλληλεπιδρά με ένα ηλεκτρόνιο με
αποτέλεσμα την εξαΰλωσή τους
 Το φαινόμενο έχει ως τελικό αποτέλεσμα την
ταυτόχρονη δημιουργία δύο ακτίνων γ με ενέργειες 511
ΚeV το καθένα που κινούνται σε αντιδιαμετρικές
κατευθύνσεις
 Οι ακτίνες γ διαπερνούν τον ιστό του σώματος και
ανιχνεύονται
 Διόρθωση ανίχνευσης λόγω εξασθένισης της
ακτινοβολίας ανάλογα με το πάχος του ιστού που
διαπέρασε
 Βασική έρευνα → φέρνει σημαντικές αλλαγές στη
θεώρηση του κόσμου
 Το κυρίως κίνητρο: κάνουμε βασική έρευνα για να καταλάβουμε αυτό “τον
κόσμο τον μικρό, τον μέγα”
 Η παρατήρηση του κόσμου με διάφορα μέσα, αλλάζει τον τρόπο που
σκεπτόμαστε. Π.χ:
 Η κατάρριψη του γεωκεντρικού μοντέλου του κόσμου.
 Η σχετικότητα του χρόνου.
 Η αντικατάσταση της βεβαιότητας με την πιθανότητα.
 Μαζικός & Ατομικός Αριθμός

Μαζικός Αριθμός (p+n)

Α
Ατομικός Αριθμός (p) ΖΧ Ν Αριθμός Νετρονίων (n)

 Πυρήνες με τον ίδιο αριθμό πρωτονίων είναι τα ισότοπα

 Πυρήνες με τον ίδιο μαζικό αριθμό είναι οι ισοβαρείς

 Πυρήνες με τον ίδιο αριθμό νετρονίων είναι οι ισότονοι

Μαγικοί αριθμοί στην πυρηνική Φυσική:

 Αρχικά βρέθηκε εμπειρικά ότι πυρήνες με Ζ, Ν = 2, 8, 20, 50, 82, 126, . . .
παρουσιάζουν ιδιαίτερη σταθερότητα.
 Η κατανόηση των αριθμών αυτών με τη βοήθεια της Κβαντομηχανικής μας
οδήγησε στο μοντέλο του πυρήνα κατά φλοιούς.
 Μονάδες στην Πυρηνική Φυσική
 Μονάδα μήκους  οι διαστάσεις του πυρήνα  1fm (femtometer) 
10 –15 m  ονομάζεται και fermi.
 Μονάδα ενεργού διατομής, που έχει διαστάσεις επιφάνειας  1b (barn) = 10–28
m2 = 100 fm2
 Μονάδα ενέργειας  1 MeV
 Μονάδα μάζας  1 MeV/c2, αφού λόγω της σχέσης του Einstein,
E = mc2, μάζα και ενέργεια είναι ισοδύναμες έννοιες.

 Μάζα ηλεκτρονίου : me = 0.511 MeV/c2

 Μάζα πρωτονίου : mp = 938.3 MeV/c2
Χρήσιμες  Μάζα νετρονίου : mn = 939.6 MeV/c2
σταθερές στην  Ακτίνες των πυρήνων : R = R0 A1/3
πυρηνική R0  [1. 1 , 1. 5] fm
φυσική Συνήθως : R0 = 1.3 fm
R0  μικρές τιμές  ακτίνα της κατανομής του φορτίου.
R0  μεγάλες τιμές  δυναμική ακτίνα του πυρήνα.
 𝑀𝑁 𝛢 𝑚𝑝 𝑚𝑝
Πυρηνική πυκνότητα  𝜌0 =
𝑉𝑁
≅ =
4 3 4 3
= 𝜎𝜏𝛼𝜃.
3 𝜋𝑅 3 𝜋𝑅0

Μερικές χρήσιμες σταθερές

1 12 𝑔
 1 amu [u] (atomic mass unit)  1/12 m(12C)  12 ⋅ 𝑁𝐴

= 1.66 × 10−27 𝑘𝑔 ≅ 931.5 𝑀𝑒𝑉 Τ 𝑐 2

 e2  1.44 MeV fm

 r0 = e2/mec2  2.82 fm (κλασική ακτίνα του ηλεκτρονίου)

 c  197.3 MeV fm,   6.58 10 22 MeV s

 a = e2/c  1/137 (σταθερά της λεπτής υφής)

 c = / mec  386 fm (ανηγμένο μήκος κύματος Compton)

 α0 = 2/ mee2  0.529 10 10 m = 0.529 A0 (ακτίνα Bohr)

Πάρα πολλές σχέσεις στην πυρηνική φυσική μπορούν να μετατραπούν χρησιμοποιώντας

τις ανωτέρω σταθερές !
 Σχετικιστική κινηματική

 Σχετικιστική κινηματική: E = mc2

 γενικά, με κινητική ενέργεια Κ , έχουμε: 𝐸 = Κ + 𝑚𝑐2

1
 𝐸 = 𝑚 𝛾 𝑐2, όπου 𝛾 = , και 𝛽 = 𝜐/𝑐 , με υ= ταχύτητα σωματιδίου
1−𝛽2

 𝑝 = 𝑚𝛾 𝜐 = 𝑚𝛾 𝛽 𝑐 , όπου p=ορμή

 𝐸2 = (𝑝𝑐)2 + (𝑚𝑐2)2

 Όσον αφορά τις μονάδες: [E] = MeV, και από τους τύπους βλέπουμε ότι για
τις μονάδες της ορμής έχουμε: [pc] = [E] → [pc] = MeV → [p] = MeV/c.

Για τις μονάδες μάζας έχουμε: [Ε] = [mc2] → [mc2] = MeV → [m] = MeV/c2
 Παράδειγμα
Ας υποθέσουμε ότι υπολογίζουμε το μήκος κύματος λ που έχει ένα ηλεκτρόνιο (με φορτίο = e)
που επιταχύνεται σε διαφορά δυναμικού ΔV = b Volts , και ότι το ηλεκτρόνιο δεν είναι
σχετικιστικό, οπότε η κινητική του ενέργεια είναι p2 / 2m , όπου m είναι η μάζα του
ηλεκτρονίου, οπότε m = 511 keV /c2 = 0.511 MeV/c2. Έχουμε λοιπόν για το μήκος κύματoς του
ηλεκτρονίου, λ:

ℎ 𝑝2 ℎ 2𝜋 2𝜋𝑐
𝜆= = 𝑞 ∗ ∆𝑉 ⇒ 𝜆 = = =
𝑝 2𝑚 2𝑚𝑒∆𝑉 2𝑚𝑒∆𝑉 2𝑚𝑐 2 𝑒∆𝑉

,όπου το b είναι καθαρός αριθμός

Έτσι έχουμε το μήκος κύματος λ σε μέτρα, αφού 1 fm = 10-15 m

 Παράδειγμα
Πότε είναι καλή προσέγγιση η χρήση του κλασσικού τύπου 𝑝2 /2𝑚 για την κινητική
ενέργεια;

Απάντηση: Όταν το γ είναι σε καλή προσέγγιση ίσο με 1.

Αλλά: 𝛾 = Ε / 𝑚𝑐 2 , Ξέρω και ότι: Ε = 𝑚𝑐 2 + Κ,
Αν γνωρίζω ότι η Κινητική Ενέργεια είναι μικρή σε σχέση με “τη μάζα”, (δηλ,
σε σχέση με τον όρο 𝑚𝑐 2 ),
τότε Ε = 𝑚𝑐 2 + Κινητική Ενέργεια → Ε ~ 𝑚𝑐 2
οπότε, γ = Ε / 𝑚𝑐 2 ~ 𝑚𝑐 2 / 𝑚𝑐 2 → γ ~ 1.
Π.χ., Aν στην προηγούμενη άσκηση, Kινητική ενέργεια = 1000 eV = 1keV, αυτή είναι
μικρή σε σχέση με το 𝑚𝑐 2 = 511 keV του ηλεκτρονίου, γιατί Ε = 𝑚𝑐 2 + Κινητική
Ενέργεια → Ε= 512 keV → Ε ~ 511 keV = 𝑚𝑐 2 .
Έτσι, γ = Ε / 𝑚𝑐 2 = 512/511 = 1.002 ~ 1
→ οπότε ΟΚ ο κλασσικός τύπος 𝑝2 /2𝑚 για την κινητική ενέργεια
 Αν σε όλους τους υπολογισμούς βάζουμε ενέργειες σε MeV, και επίσης
βάζουμε ℏ = 𝟏 και c=1, τότε ό,τι και να βρούμε (μήκος, χρόνος, ορμή, κλπ.) θα
είναι σε MeV
c  197.3 MeV fm,   6.58 10 22 MeV s

Παράδειγμα
Aν είχαμε υπολογίσει κάποιoν χρόνο 𝜏 = 1 𝑀𝑒𝑉 −1 και θέλαμε να τον δώσουμε σε
seconds;

τότε: επειδή ξέρουμε ότι 𝑐 = 3 ∗ 108 𝑚/𝑠 , και έχουμε βάλει c=1

→ 3 ∗ 108 𝑚/𝑠 = 1 → 1 𝑚 = (1/3) ∗ 10−8 𝑠

Οπότε, ξέροντας από το ℏ ∗ 𝑐 = 1 ότι: 1 𝑀𝑒𝑉 −1 = 197.3 𝑓𝑚 = 197.3 ∗ 10−15 𝑚 ,

έχουμε επίσης ότι: 1 𝑀𝑒𝑉 −1 = 197.3 ∗ 10−15 ∗ 1/3 ∗ 10−8 𝑠 = 65.7 ∗ 10−23 𝑠

οπότε 𝝉 = 1 𝑀𝑒𝑉 −1 → 𝝉 = 65.7 ∗ 10−23 𝑠

 Παράδειγμα
Εκτιμήστε την εμβέλεια των δυνάμεων που φέρονται από τα W και Ζ.

Η εμβέλεια R της δύναμης θα καθοριστεί έτσι από την ζωή του φορέα
ℏ
𝐸 = 𝑚𝑐 2 , ∆𝐸∆𝑡~ℏ ⇒ ∆𝑡 =
𝑚𝑐 2
ℏ ℏ
𝑅 ≈ 𝑐∆𝑡 → 𝑅 = 𝑐 2
= = 𝜆𝑐
𝑚𝑐 𝑚𝑐
𝑀𝑊 = 80.385 𝐺𝑒𝑉/𝑐 2
𝑀𝑍 = 91.184 𝐺𝑒𝑉/𝑐 2

c  197.3 MeV fm

ℏc 197.3 MeV fm −3 𝑓𝑚 = 2.45  10−18 𝑚

𝑅𝑊 = = = 2.45 𝑥 10
𝑚𝑐 2 80.385  103 𝑀𝑒𝑉/𝑐 2
ℏc 197.3 MeV fm −3 𝑓𝑚 = 2.16  10−18 𝑚
𝑅𝑍 = = = 2.16 𝑥10
𝑚𝑐 2 91.184  103 𝑀𝑒𝑉/𝑐 2