OPBooks 16052022 111624

ODIAPORTAL.IN PATHAGARA.ODIAPORTAL.
IN
ùbøZòK aòmû^
(\gc ùgâYú)
_âKûgK :
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

ODIAPORTAL.IN PATHAGARA.ODIAPORTAL.IN
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògûu\ßûeû

\gc ùgâYú ^òcù« @^êùcû\òZ I _âKûgòZ
 cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
ùfLKckú :
_âùìe (WÿKÖe) KêkcYò iûcf (icúlK)
_âùìe iùeûR Kêcûe iòõj (ùfLK I ij icúlK)
WÿKÖe iPò¦â ^ûeûdY _^ûdK (ùfLK I ij icúlK)
_âùìe (WÿKÖe) aòRd Kêcûe _eòWÿû (ùfLK)
WÿKÖe ^òZýû^¦ eûd (ùfLK)
gâú `Kúe PeY ÊûAñ (ùfLK)
gâú bûMúe[ô _eòWÿû (ùfLK I iõù~ûRK)
UûA_þ ùiUòõ : aûYú ù_âiþ, KUK
cê\âY :
þíàÿ¿ :

cêLa§
Rúa^]ûeYe cûâé ¡ ò _ûAñ aò m û^ GKû« @_eò j û~ð ý ö RûZúd _ûVýKâ c
@û]ûe-2000 Gaõ 2005ùe aòmû^ gòlûKê @]ôK MêeêZß \ò@û~ûA@Qò Gaõ gòlYKê aò\ýû[ðúùK÷¦âòK
Keû~ûAQò ö aò\ýû[ðúcûû mû^Kê _ûVý_êÉK c¤ùe iúcòZ êLô aò\ýûkde aûjý Rúa^ ij
iõ~êq Keòaû Gaõ aÿðcûê _âPkòZ ùNûhû _¡Zòeê gòlYKê cêq Keòaû _ûAñ G[ôùe ùPÁû
Keû~ûAQò ö ù_âûq _eòaÿð^ @û]ûeùe RûZúd gòlû MùahYû I Zûfòc _eòh\ (NCERT)
aò\ýûkd Éee _ûVýKâcKê _eòaÿð^ Keò _êÉK _âYd^ KeòQ«ò ö @ûc eûRýe aò\ýû[ðúcûû
iaðûwú^ aòKûg Gaõ RûZúd Éeùe ùicûûê icKl Keòaû _ûAñ cû¤còK gòlû _eòh\,
IWÿògû, ^ìZ^ _ûVýKâc _âÉêZ KeòQ«ò ö ùijò _ûVýKâc @û]ûeùe _eòh\ \ßûeû \gc ùgâYú
aòmû^ _ûAñ \êAUò _êÉK ~[û : ùbøZòK aòmû^ I Rúa aòmû^ _âYd^ Keû~ûAQò ö
ùbøZòK aòmû^ _êÉKùe ùbøZòK aòmû^ iµKòðZ ^@Uò @¤ûd Gaõ Rúa aòmû^ _êÉKùe
Rúa aòmû^ iµKòðZ \gUò @¤ûd i^ÜòùagòZ ùjûAQò ö Gjò \gc ùgâYúe aòmû^ _êÉK\ßd
NCERT aòmû^ _êÉK @af´^ùe _âÉêZ ùjûAQò ö
Gjò _êÉKùe _âùZýK @¤ûdùe aò\ýû[ðúcûûe ùa÷mû^òK cù^ûaéÿò I iéR^gúkZû

aé¡òùe ijûdK ùjaû _ûAñ Zêc _ûAñ Kûc gòùeû^ûcûùe @ù^K Kû~ðý (activity) \ò@û~ûAQò,
~ûjû ùicûûê _âKÌ _âÉêZòùe @]ôK iûjû~ý Keòa ö @]ôK RûYòaû _ûAñ aKþi c¤ùe Zêùc
RûYòQ Kò ? Gaõ @]ôK RûYòaû _ûAñ AZýû\ò gòùeû^ûcûùe @]ôK Z[ý c¤ \ò@û~ûAQò ö
Gjû aò\ýû[ðúcûûê Pò«û _âùeûPòZ _âgÜ _Pûeòaûùe Gaõ gòlKcûûê cûMð\gð^ ù\aûùe c¤
ijûdK ùja ö
Gjò _êÉKe _ûêfò_ò aòmû^ iòfûaiþ KcòUò \ßûeû aòg\ bûaùe @ûùfûPòZ ùjûAQò
Gaõ ùicûû Vûeê _âû¯ iêPò«òZ _eûcgð @^êiûùe ùfLKckú @ûagýKúd _eòaÿð^ KeòQ«ò ö
Gjò _êÉK _âÉêZòùe ijù~ûM Keò[ôaû ùfLKckú, icúlK I iòfûaiþ KcòUòe
i\iýaé¦uê _eòh\ _leê ]^ýaû\ ù\CQò ö @ûgûKùe _êÉKUò icÉu \ßûeû @û\éZ ùja ö
ibû_Zò
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

bìcòKû
@ûRò @ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe, aòmûê _âùdûM GK @_eòjû~ðý @w ùjûA~ûAQò ö
_é[ôaúe aòKûggúk eûÁâcûù^ aòKgòZ eûÁâu ij icKl ùjaû_ûAñ aòmûê Kâùcû^ÜZò Keò
PûfòQ«ò ö Gjû @ûc ù\ge RûZúd _ûVýKâc @û]ûe-2005ùe _âZò`kòZ ùjûAQò ö RûZúd gòlû
MùahYû I Zûfòc _eòh\ (NCERT) aòmû^ gòlû _ûAñ NCF-2005 @û]ûeùe ^ìZ^ _ûVýKâc
I _êÉK _âYd^ KeòQ«ò ö ZûjûKê @û]ûe Keò cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû, @Ác ùgâYúeê \gc
ùgâYú _~ðý« _ûVýKâc _eòaÿð^ KeòQ«ò ö 2013-14 gòlûahðeê \gc ùgâYú _ûAñ ^ìZ^ _êÉK
_âPkòZ ùjCQò ö
Gjò ùbøZòK aòmû^ _êÉKUò ùfLôfûùaùk @ûùc \gc ùgâYúe aò\ýû[ðúcûûê @ûLô
@ûMùe eLô _êÉKUò eP^û KeòQê ö aò\ýû[ðú _êÉKUò _Xÿòfûùaùk @^êba Keòa ù~, ù~còZò
gòlK Zû ^òKUùe aiò ZûKê aòhdUòKê aêSûA PûfòQ«ò ö ~\ò ùKøYiò iÚû^ùe @UùK Zûjûùjùf
ùiVûùe gòlK/@bòbûaKcûù^ ijûdZû ù\aû_ûAñ c¤ iìP^û ejòQò ö
Gjò _êÉKùe [ôaû \êAUò C_ûõg - _âKéZòe aòbò^Ü aÉê, _âûKéZòK NUYûakú I
i´kKê ^@Uò @¤ûdùe aòbq Keû~ûAQò ö _âùZýK @¤ûdùe Zêc _ûAñ Kûc gòùeû^ûcûùe
_â\gòðZ aòmû^ _eúlûMêWÿòK aò\ýû[ðúe ùa÷mû^òK cù^ûaéÿò aé¡ò ij ^ìZ^ _âKÌ (project) _âÉêZ
Keòaûùe ijûdK ùja ö @¤ûd c¤ùe Zêùc RûYòQ Kò gòùeû^ûcûùe @]ôK Z[ý iìP^û
aûKþiùe \ò@û~ûAQò, ~ûjû aò\ýû[ðúu _âgÜ _Pûeòaûùe ijûdK ùja ö _âùZýK @¤ûdùe
_~ðýû¯ _eòcûYe PòZâ, iûeYú I _âgÜ iõù~ûRòZ ùjûAQò ö @¤ûd ùghùe KY gòLôf
gòùeû^ûcûùe @¤ûde iûeûõg \ò@û~ûAQò ö
@ûgû KeêQê Gjò _êÉK aò\ýû[ðúcûûe aòmû^ gòlû _âZò ^ìZ^ @ûMâj iéÁò Keòa Gaõ
ùicûûe Rúa^ ùg÷kúùe _eòaÿð^ @ûYòa ö ~\ò _êÉKùe KòQò @^òzûKéZ ZîUò ejò~ûA[ûG
ùZùa ZûjûKê cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògûe Kðé_lu \éÁòùMûPe KeûAùf @ûùc Zûjû ÊûMZ
Keòaê I _eaðú iõÄeYùe ùi ZîUòKê iõùgû]^ Keòaê ö
ùfLKckú

iìPú_Zâ
@¤ûd aòhd _éÂû
_â[c @¤ûd eûiûd^òK _âZòKâòdû I eûiûd^òK icúKeY 1-17

(Chemical Reactions and Equations)
\ßòZúd @¤ûd @cæ, lûeK I faY 18-38

(Acids, Bases and Salts)
ZéZúd @¤ûd ]ûZê I @]ûZê 39-59

(Metals and Non-Metals)
PZê[ð @¤ûd Kûað^ I Gjûe ù~øMòK 60-81

(Carbon and its Compounds)
_oc @¤ûd ùcøkòKMêWÿòKe _~ðýûdú ùgâYúKeY 82-95

(Periodic Classification of Elements)
hÂ @¤ûd @ûùfûK- _âZò`k^ I _âZòieY 96-123

(Light - Reflection and Refraction)
i¯c @¤ûd cûâ Plê I aðRMZ 124-136

(The Human Eye and the Colourful world)
@Ác @¤ûd aò\êýZþ 137-158

(Electricity)
âc @¤ûd aò\êýZþ ùiâûZe Pê´Kúd _âbûa 159-177

(Magnetic Effects of Electric Current)
lll

bûeZe i´ò]û^
_âûKþ K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûaðùbøc, icûRaû\ú, ]cð ^òeù_l, MYZûªòK iû]ûeYZª eìù_
MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ùÂ I Gjûe icÉ ^ûMeòKuê
l iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd :
l Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû :
l iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
l aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicûû c¤ùe
bâûZébûa CûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùbé 26 ZûeòL \ò^
@ûce i´ò]û^ _âYd^ ibûùe GZßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qê ö
PZê[ð @¤ûd (K)
51(K) ]ûeû : ùcøkòK Kÿðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKue Kÿðaý :-
1ö i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû I Gjûe @û\gð I @^êÂû^cûûê Gaõ RûZúd _ZûKû I RûZúd iwúZKê
i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
2ö ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY I
@^êieY Keòaû;
3ö bûeZe iûaðùbøcZß, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû;
4ö ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýKiÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
5ö ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûokòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ÜZûKê @ZòKâc Keò bûeZe Rîû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^òiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
6ö @ûce iõÄéZòe cìfýaû^þ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
7ö @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû Gaõ RúaRMZþ
_âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
8ö ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cûâaû\ Gaõ @^êi§òû I iõÄûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
9ö iaðiû]ûeY iµÿòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
10ö aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^ Keòaû, ~ûjû\ßûeû @ûc ù\g
_âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòa;
11ö cûZû aû _òZû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû _ûkòZuê
gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûAù\aû ö

_â[c @¤ûd
eûiûd^òK _âZòKòâdû I eûiûd^òK icúKeY
(CHEMICAL REACTIONS AND EQUATIONS)
ù\÷^¦ò^ Rúaê ùKùZûUò NUYû K[û Zùk l Gjûe GK _ûgßðKê PòcêUûùe ]eò @^ý _ûgßðKê
ùfLû~ûAQò ö ùijò @aiÚûùe K’Y jêG aòPûe Keö aðe (Burner) Kò´û ÆòeòUþ fýûµþùe RkûA
l Leû\ò ù ^ lúeKê iû]ûeY Zû_cûZâ û ùe \ò@ Gaõ _ûCñg (Ash) Kê GK IßûPþMäûiþùe
eLôù\ùf, iõMâj Ke ö @ûLôVûeê ~[ûi¸a \ìeùe eLô
l fêjû ZûIßû / KùWA / Kû @û\âð aûdêùe _Wò cýûMþùîòdcþ _ûZKê RkûAa ö Kò_eò Keòa
ejòùf, Gjû PòZâ 1.1ùe ù\LûA \ò@û~ûAQò ö
l @wêe ejò _PòMùf,
l Lû\ý e§û ùjfûùaùk,
PòcU
ê û
l Lû\ý jRc ùjfûùaùk, aðe
cýûMþùîòdcþ
l @ûc gßûiKâòdû ùaùk ö _ûZ
C_ùe \ò@û~ûA[ôaû icÉ NUYûùe cìk
_\û[ðe _âKZé ò I ^òRÊ iûe KòQò ùjùf _eòað^
NUò[ûG ö @ûùc _ìað ùgâYúùe aÉêe ùbøZòK I
eûiûd^òK _eòað^ aòhd _XòQê ö eûiûd^òK _eòað^
NUòùf @ûùc ZûKê eûiûd^òK _âZKò d
òâ û Kjê ö cýûMþùîòdcþ
@KþiûAWÿþ IßûPþ Mäûiþ
Gùa eûiûd^òK _âZòKòâdû K’Y Zûjû RûYòaû
_ûAñ Zêc c^ùe C}Y×û iéÁò ùjC[ôa ö @ûùc ùKcòZò PòZâ 1.1
RûYòaû ù~ eûiûd^òK _âZòKâòdû NUòQò ? Gjò iaê aûdêùe cýûMþùîòdcþ _ûZ _â{ßk^ Gaõ IßûPþMäûiþùe
_âgÜe Ce _ûAaû _ûAñ @ûi, ùKùZûUò _eúlû cýûMþùîòdcþ @KþiûAWÿþ iõMâj
Keòaû ö
l Zêùc K’Y ù\LêQ ?
Zêc _ûAñ Kûc 1.1 Zêùc ^ò½d ù\LêQ ù~ cýûMþùîòdcþ _ûZUò
iZKð iìP^û - Kû~ðýUòKê gòlKue ijûdZûùe @Zò C{ßk ]kûgòLû ijòZ RkêQò Gaõ Zûjû ]kû
Keû~òaö Gjò _eúlû icdùe @ûLôe iêelû _ûAñ Pìðùe _eòYZ ùjûA~ûCQò ö Gjò ]kû Pìð ùjCQò
Pgcû _ò§òaû CPòZ ö cýûMþùîòdcþ @KþiûAWþ ö Gjû cýûMþùîòdcþ I
l 2 ùicò f´ GK cýûMþùîòdcþe _Zkû _ûZKê aûdêùe [ôaû @KþiòùR^þ c¤ùe eûiûd^òK _âZòKòâdû
aûfòKûMR iûjû~ýùe i`ûKe ö ùjZê iéÁò jêG ö

Zêc _ûAñ Kûc : 1.2 l @aiÚûùe _eòað^

l GK _eúlû^kúùe KòQò ùfWþ^ûAùUâUþe l ewe _eað^
Rkúd \âaY ^ò@ ö l Mýûiþe ^òMðc^
l Zjóùe ù_ûUûiòdcþ @ûùdûWûAWþe Rkúd l Zû_cûZâûe _eòað^
\âaY cògû@ ö PZêü_ûgßðùe NUê[ôaû aòbò^Ü _eòað^Kê flý
l Zêùc K’Y ù\LêQ ? Kùf @ûùc RûYò_ûeòaû ù~ aòb^ ò Ü _âKûee eûiûd^òK
Zêc _ûAñ Kûc : 1.3 _â Z ò K ò â d û NUê Q ò ö Gjò @¤ûdùe ùiMê W ò K e
l GK ùKû^òKûfþ `äûiþKþ Kò´û GK _eúlû^kúùe _â ZúKûcô K C_iÚ û_^û Keò ùi i´§ùe @ûùc
KòQò Ròuþ\û^û ^ò@ ö @ûùfûP^û Keòaû ö
l KòQò fNê jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ Kò´û ifþ`ýê eòKþ 1.1 eûiûd^òK icúKeY
GiòWþ ùi[ôùe cògû@ (PòZâ 1.2) ö (Chemical Equations)
Zêc _ûAñ Kûc : 1.1”Kê Gjòbkò bûaùe
að^û Keû~ûA_ûeòa - GK cýûMþùîòdcþ _ûZKê
@KþiòùR^þ C_iÚòZòùe Rûkòùf Zûjû cýûMþùîòdcþ
Vò_ò
@KþiûAWþùe _eòYZ jêG ö aûKý eì_ùe eûiûd^òK
KûP^kú _âZòKâòdûe G_eò að^û @Zò f´û ùjCQò ö GjûKê
H2 Mýûiþ
GK lê\â I iõlò¯ eì_ùe ùfLû~ûA _ûeòa ö Gjû
ùKû^òKûfþ `äûiþKþ
Keòaû _ûAñ iaêVûeê ijR C_ûd ùjCQò eûiûd^òK
_âZòKâòdûKê g±-icúKeYùe ùfLôaû ö
fNê ifþ`êýeòKþ GiòWÿþ
C_ùeûq eûiûd^òK _âZòKâòdû _ûAñ g±-
Ròu\
þ û^û
icúKeY ùja -
PòZâ 1.2
cýûMþùîòdcþ + @KþiòùR^þ → cýûMþùîòdcþ @KþiûAWþ
Ròuþ C_ùe fNê ifþ`êýeòKþ GiòWÿþe _âZòKâòdû ùjZê
jûAùWÿâûùR^þ Mýûiþ C_ô^Ü (_âZòKûeK) (C_ôû\)....(1.1)
eûiûd^òK _âZòKâòdû (1.1)ùe cýûMþùîòdcþ
iûa]û^ : GiòWþKê iûa]û^ ùjûA aýajûe Ke ö I @Kþiùò R^þe eûiûd^òK _eòað^ NUòQò ö ùiMêWKò
l Ròuþ\û^ûe Pûeò _ûLùe K’Y NUêQò ù\Lô ùjCQò _âZòKûeK (Reactants) Gaõ cýûMþùîòdcþ
_ûeêQ Kò ? @KþiûAWþ, ù~Cñ ^ìZ^ _\û[ð eìù_ C_ô^Ü ùjûAQò,
l ùKû^òKûfþ`äûiþKþ Kò´û _eúlû^kúUòKê Êgð ùiAUò ùjCQò C_ôû\ (Product) ö
Ke ö Gjûe Zû_cûZâûùe KòQò _eòað^ NUòQò g±-icúKeYùe _âZKò ûeKMêWKò aûc _ûgßùð e
Kò ? (LHS) I C_ô û \Mê W ò K \lò Y _ûgß ð ù e (RHS)
C_ùe \ò @ û~ûA[ô a û Zò ù ^ûUò “Zê c _ûAñ ùfLû~ûG ö _âZòKûeK I C_ôû\ c¤ùe GK Zúe
Kûc”ùe ù~Cñ _eòað^ ùjfû Zûjû eûiûd^òK (→) PòjÜ \ò@û~ûG ö ZúeUò aûceê WûjûYKê ùjûA[ûG
_âZòKâòdû NUòQò Kò ^ûjó RYûAù\a ö Gaõ Gjû eûiûd^òK _âZòKâòdûe \òM ^òùðg Kùe ö

eûiûd^òK _âZòKâòdûùe GKû]ôK _âZòKûeK [ôùf 1.1.2 icZêf eûiûd^òK icúKeY

ùiMêWòK c¤ùe ~êq (+) PòjÜ \ò@û~ûG ö ùijòbkò (Balanced Chemical Equations)
GKû]ôK C_ôû\MêWòK c¤ùe ~êq (+) PòjÜ \ò@û~ûG ö âc ùgâYúùe Zêùc _Xò[ôaû aÉêZß iõelY
1.1.1 eûiûd^òK icúKeY ùfLôaû _âYûkú ^òdc (Law of conservation of mass) cù^
(Writing a Chemical Equation) _Kû@ ö Gjò ^òdcû^êiûùe, ùKøYiò eûiûd^òK
eûiûd^òK icúKeYKê C_iÚû_^ Keòaû _ûAñ _âZòKâòdûùe aÉêZße iéÁò Kò´û aò^ûg NùU ^ûjó ö
@^ý KòQò iõlò¯ C_ûd @Qò Kò ? @ûùc ~\ò ‘g±’ @[ðûZþ, ùKøYiò eûiûd^òK _âZòKòâdûùe C_ôû\ùe [ôaû
a\kùe _âZòKûeK I C_ôû\MêWòKe eûiûd^òK ùcøkòKMêWòKe ùcûU aÉêZß _âZòKûeKùe [ôaû
iõùKZ aýajûe Keò icúKeYUòKê ùfLôaû, ùZùa ùcøkòKMêWòKe ùcûU aÉêZß ijòZ ^ò½d icû^
icúKeYUò @]ôK iõlò¯, Z[ý_ìð I aýajûe ù~ûMý ejòa ö
ùjûA_ûeò a ö ùZYê GK eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d ûKê @^ý _âKûeùe Kjòùf, _âùZýK ùcøkòKe
eûiûd^òK icúKeY \ßûeû _âKûg Keû~ûG ö aûdê _ecûYê MêWòKe iõLýû, eûiûd^òK _âZòKâòdû _ìaðeê I
C_iÚòZòùe cýûMþùîòdcþ _ûZe _â{ßk^ _âKâòdûKê eûiûd^òK _âZòKâòdû _ùe icû^ ejòa ö ùZYê @ûcKê
cù^ _Kû@ ö Gjò _âZòKâòdûe g±-icúKeY (1.1)Kê iìPKúd eûiûd^òK icúKeYKê icZêf KeòaûKê
_âZúK I iõùKZ aýajûe Keò icúKeY (1.2) _Wò a ö eûiûd^ò K icúKeY (1.2) icZê f
ùfLû~ûA _ûeòa - (Balanced) Kò ? Pûfþ, eûiûd^òK icúKeYKê
Mg + O2 
→ MgO..... (1.2) icZêf Keòaû _âYûkú ùiû_û^ Kâcùe @ûùfûP^û
Keòaû ö
Zúe PòjÜe aûc_ûgßð I \lòY_ûgßðe _âùZýK ùcøkòKe
_ecûYê iõLýû @fMû @fMû MY^û Ke Gaõ Zêk^û Zêc _ûAñ Kûc : 1.3e eûiûd^òK _âZòKâòdûKê
Ke ö _âùZýK ùcøkòKe _ecûYê iõLýû Zúe PòjÜe g±-icúKeYùe Gjò_eò \gðû~ûA_ûùe -
Cbd _ûgßðùe icû^ @Qò Kò ? ~\ò icû^ ^ûjó Ròuþ + ifþ`ýê eòKþ GiòWþ → Ròuþ ifþùÙþ + jûAùWâûùR^þ
ùZùa icúKeYUò @icZêf (Unbalanced), KûeY Gjò g±-icúKeYUòKê ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK
Cbd _ûgßðe aÉêZß icû^ ^ûjó ö Gjû ùKak
icúKeY bûùa ùfLû~ûA_ûùe -
_âZòKûeK I C_ôû\e iìP^û ù\C[ôaûeê icúKeYKê
eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d û _ûAñ “iì P Kúd eûiûd^ò K Zn + H2SO4  → Zn SO4 + H2....... (1.3)
icúKeY ” (Skeletal Chemical Equation) aðcû^ Zúe PòjeÜ Cbd _ûgßùð e [ôaû _âùZýK
Kêjû~ûG ö aûdêùe cýûMþùîòdcþ _â{ßk^ _ûAñ ùcøkòKe _ecûYê iõLýû Kk^û Keòaû ö
icúKeY (1.2) GK iìPKúd eûiûd^òK icúKeY
@ùU ö
ùcøkòK _âZòKûeK MêWòKùe C_ôû\ MêWòKùe [ôaû
_ecûYê iõLýû (aûc_ûgßð) _ecûYê iõLýû (\lòY_ûgßð)
Zn 1 1
H 2 2
S 1 1
O 4 4

ù~ùjZê Zúe PòjÜe Cbd _ûgßðùe _âùZýK @KþiòùR^þ _ecûYêMêWòKê icZêf KeòaûKê -
ùcøkòKe _ecûYê MêWòKe iõLýû icû^ @Qò, @KþiòùR^þ _âZòKûeKùe C_ôû\ùe
icúKeY (1.3) GK icZêf eûiûd^òK icúKeY _ecûYê
@ùU ö (i) @ûe¸ùe 1 (H2Oùe) 4 (Fe3O4ùe)
^òcf
Ü Lò Zô eûiûd^òK icúKeYKê icZêf Keòaû (ii) icZêf KeòaûKê 1 × 4 4
_ûAñ ùPÁû Keòaû -
cùêLôaûKê ùja ù~ _ecûYêMWê Kò e iõLýûKê
Fe + H2O 
→ Fe3O4 + H2....... (1.4) icû^ Keòaû _ûAñ eûiûd^òK _âZòKâòdû ijòZ iµéq
ùiû_û^-1 : eûiûd^òK icúKeYKê icZêf ù~øMòK I ùcøkòKMêWòKe iõùKZKê (~ûjûKò aûKè
Keòaû _ûAñ _â[ùc _âùZýK iõùKZe PZêü_ûgßðùe c¤ùe @Qò) @ûùc _eòað^ Keò _ûeòaû ^ûjó ö
aûKè @u^ Ke ö icúKeYKê icZê f Keò a û C\ûjeY Êeì_, @Kþiùò R^þe _ecûYê iõLýûKê icû^
icdùe aûKè c¤iÚ C_û\û^ MêWKò e ùKøYiò _eòað^ Keòaû _ûAñ @ûùc H2O _ìaðùe ‘4’ MêYûuKê 4H2O
Ke ^ûjó ö bûaùe ùfLô_ûeòaû Kò«ê H2O4 aû (H2O)4 bûaùe
ùfLô _ûeòaû ^ûjó ö aðcû^ @ûõgòK bûaùe icZêf
Fe + H2O 
→ Fe3O4 + H2 ....... (1.5) ùjûA[ôaû icúKeYUò ùjCQò -
ùiû_û^-2 : @icZêf icúKeY (1.5) e Fe + 4 H2O 
→ Fe3O4 + H2 ......(1.6)
_âZòKûeK I C_ôû\MêWòKùe [ôaû _âùZýK ùcøkòKe ùiû_û^-4 : aðcû^ iê¡û Fe I He _ecûYê
_ecûYê iõLýûe GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö icZêf ùjûA^ûjó ö Gjò \êAUò c¤eê ù~ùKøYiò
ùcøkòK _âZòKûeKùe [ôaû C_ôû\ùe [ôaû ùMûUòGKê aûQò icZêf _âKâ d
òâ û @ûùMA ^ò@û~ûA_ûùe ö
_ecûYê iõLýû _ecûYê iõLýû @ûi, @ûõgòK bûaùe icZêf ùjûA[ôaû icúKeYùe
Fe 1 3 H _ecûYêKê _â[ùc icZêf Keòaû ö
H 2 2 H _ecûYêKê Zúe PòjÜe Cbd _Uùe icû^
O 1 4 Keòaû _ûAñ, WûjûY _Uùe [ôaû jûAùWâûùR^þ @Yê

(H2)Kê 4 \ßûeû MêY^ Ke ö
ùiû_û^-3 : iû]ûeYZü @]ôKûõg ùlZâùe
jûAùWâûùR^þ _âZòKûeKùe C_ôû\ùe
icúKeY c¤ùe ù~Cñ ù~øMòKùe iaðû]ôK iõLýK
_ecûYê
_ecûYê [ûG, ùijò ù~øMòKe _ecûYêMêWòKê _â[ùc
(i) @ûe¸ùe 8 (4H2Oùe) 2 (H2ùe)
icZêf Keòaû iêaò]ûR^K jêG ö Gjò ù~øMòKUò
(ii) icZêf KeòaûKê 8 2×4
_âZòKûeK Kò´û C_ôû\ ùjûA_ûùe ö Gjò ù~øMòKeê
iaðû]ôK _ecûYê [ôaû ùcøkòKUòKê aûQ I ZûKê _â[ùc aðcû^ icúKeYUò ùja -
icZêf Keòaû _ûAñ ùPÁûKe ö GjûKê @af´^ Keò Fe + 4 H2O 
→ Fe3O4 + 4 H2 .... (1.7)
ù~øMòK Fe3O4 I G[ôùe [ôaû ùcøkòK @KþiòùR^þ ùiû_û^-5 : C_e icúKeYUòKê flý Ke
(O) Kê @ûùc aûQò a û ö \lò Y _ûgß ð ù e PûùeûUò
Gaõ ZéZúd ùcøkòKUòKê aûQ ö G_~ðý« Gjû icZêf
@KþiòùR^þ _ecûYê I aûc _ûgßðùe ùKak ùMûUòG ùjûA ^ûjó ö Gùa ùKak ùMûUòG ùcøkòK icZêf
@KþiòùR^þ _ecûYê @Qò ö ùjaûKê @Qò Gaõ ùiAUò ùjCQò @ûAe^þ (Fe) ö
4

@ûAe^þ _âZòKûeKùe C_ôû\ùe _âùZýK _âZòKûeK I C_ôû\e ùbøZòK @aiÚûMêWòK

_ecûYê aòhdùe KòQò iìP^û ù\CQò Kò ? Gjò icúKeYùe
(i) @ûe¸ùe 1 (Feùe) 3 (Fe3O4ùe) ùicûûe ùbøZòK @aiÚû aòhdùe ùKøYiò iìP^û
(ii) icZêf KeòaûKê 1 × 3 3
\ò@û~ûA^ûjó ö
eûiûd^òK icúKeYKê @]ôK Z[ýcìkK Keòaû
FeKê icû^ Keòaû _ûAñ @ûùc Zòù^ûUò Fe _ûAñ _âZòKûeK I C_ôû\MêWòKe eûiûd^òK iõùKZ
_ecûYê aûc _ûgßðùe ùâû ö ùfLû~òaû ijòZ ùicûûe ùbøZòK @aiÚûMêWòKê
3 Fe + 4 H2O 
→ Fe3O4 + 4 H2 ... (1.8) CùfäL Keû~ûG ö _âZKò ûeK I C_ôû\MêWKò e Mýûiúd,
ùiû_û^-6 : iaðùghùe, @ûùc icúKeYe Zek, Rkúd \âaY I KVò^ @aiÚû ~[ûKâùc (g),
(l), (aq) I (s) iõùKZ^ \ßûeû iìPûA \ò@û~ûG ö
Cbd _ûgßðùe [ôaû _âùZýK ùcøkòKe _ecûYê
iõLýûKê MYò icZêf icúKeYUòe iVòKZû ~û ~\ò _âZKò ûeK Kò´û C_ôû\ Rkùe \âaúbìZ ùjûA[ûG,
Keò _ ûeò a ûö icúKeY (1.8) e Cbd _ûgß ð ù e ùZùa ùijò \âaY _ûAñ @ûKßiþ (aqueous, aq) g±
ùcøkòKMêWòKe _ecûYê iõLýû icû^ ùjûA~ûAQò ö aýajûe Keû~ûG ö
ùZYê, aðcû^ Gjò icúKeYUò icZêf ùjûAQò ö _âZòKûeK I C_ôû\MêWòKe ùbøZòK @aiÚû
aûKèMêWòKê CVûAù\ùf ^òcÜfòLôZ icZêf eûiûd^òK \gðû~ûA icZêf icúKeY (1.9)Uò ùja -
icúKeY (1.9) còkòa ö 3Fe(s)+ 4 H2O(g) → Fe3O4(s) + 4H2(g) ... (1.10)
3Fe + 4 H2O 
→ Fe3O4 + 4H2 .... (1.9) GVûùe CùfäL Keû~ûA_ûùe ù~ Gjò _âZòKâòdûùe
icúKeYUòKê icZêf Keòaû _ûAñ _âùZýK RkKê aû¿ @aiÚûùe aýajûe Keû~ûA[ôaûeê GjûKê
ùiû_û^ùe GK ^òòðÁ ùcøkòKe _ecûYê iõLýûKê \gðûAaû _ûAñ ‘H2O’ ijòZ (g) _âZúK aýajûe
Cbd _Uùe icû^ Keû~ûA @«òc ùiû_û^ùe Keû~ûAQò ö
icZêf _âKòâdû iµ^Ü ùjûAQò ö icZêf Keòaûe Gjò iû]ûeYZü, ùbøZòK @aiÚûMêWÿòKê \gðûAaûe
_¡Zò K ê _eL-^ò ù eL (Hit-and-trial) _¡Zò @ûagýKZû ^ [ôùf eûiûd^òK icúKeYùe ùiMêWKòÿ ê
Kêjû~ûG ö @«bêðq Keû~ûA^[ûG ö
ùiû_û^-7 : ùbøZòK @aiÚû _ûAñ _âZúKe iìP^û
ùaùkùaùk eûiûd^òK _âZK ò d
òâ û iµû\^ _ûAñ
(Writing Symbols of Physical States)
Zû_, Pû_, CZþù_âeK AZýû\ò bkò _âZKò d
òâ ûe iðMWê Kò ê
C_ùe \ò@û~ûA[ôaû icZêf icúKeY (1.9)Kê icúKeY c¤iÚ Zúe Pò j Ü C_ùe Kò ´ û Zùk
cù^ûù~ûM ij ^òeúlY Ke ö Gjò icúKeYUò
\gðû~ûA[ûG ö C\ûjeYÊeì_ -
340 atm
CO(g)+ 2 H2(g) 
→ CH3OH(l)....... (1.11)
iì~ðýûùfûK
6CO2(g)+ 12 H2O(l) → C6H12O6(aq) + 6O2(aq) + 6H2O(l)....... (1.12)
ùKäûùeû`òfþ MäëùKûRþ

Gjò ùiû_û^MêWòKê @af´^ Keò Gjò @¤ûdùe _\û[ðMêWòK C_ô^Ü jêG ö _ecûYêMêWòK c¤ùe iéÁò
\ò@û~ûA[ôaû icúKeY (1.2)Kê icZêf Keò _ûeòa Kò ? ùjC[ôaû aòbò^Ü _âKûe a§ aòhdùe Zêùc ZéZúd I
_âgÜ PZê[ð @¤ûdùe _Xòa ö
1. cýûMþùîòdcþ _ûZKê aûdêùe RkûAaû _ìaðeê 1.2.1 iõùgæhY _âZòKâòdû
KûjóKò i`ûKeòaû CPòZ ? (Combination Reaction)
2. ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK _âZòKâòdûMêWòK _ûAñ Zêc _ûAñ Kûc : 1.4
icZêf icúKeY ùfL ö l @Ì _eòcûYe Kýûfþiòdcþ @KþiûAWþ Kò´û
(i) jûAùWâ û ùR^þ + ùKä û eò ^ þ →
KfòPì^ (Quick lime) GK aòKeùe ^ò@ ö
jûAùWâûùR^þ ùKäûeûAWþ l G[ôùe ]úùe ]úùe Rk cògû@ ö
(ii) ùaeòdcþ ùKäûeûAWþ + Gfêcò^òdcþ
l PòZâ 1.3 ùe \gðû~ûA[ôaû bkò aòKeþUòKê Ægð
ifþùÙþ → ùaeòdcþ ifþùÙþ +
Ke ö
Gfêcò^òdcþ ùKäûeûAWþ
l Zû_cûZâûùe KòQò _eòað^ ùjC[ôaû @^êba
(iii) ùiûWòdcþ + Rk  → ùiûWòdcþ
KeêQ Kò ?
jûAWâKþiûAWþ + jûAùWâûùR^þ
3. ^òcf Ü Lò Zô eûiûd^òK _âZKò d
òâ ûMêWKò _ûAñ @aiÚû aòKe
_âZúK ijòZ icZêf eûiûd^òK icúKeY
ùfL ö Rk
(i) ùaeò d cþ ù Kä û eûAWþ I ùiûWò d cþ
Kýûfþid
ò cþ
ifþ ù Ùþ e Rkúd \â a Y \ê A Uò @KþiûAWÿþ
eûiûd^òK _âZòKâòdû Keò @\âaYúd PòZâ 1.3
ùaeò d cþ ifþ ù Ùþ I ùiûWò d cþ Kýûfþiòdcþ @KþiûAWÿþe Rk ijòZ _âZòKâòdû ùjZê
ùKäûeûAWþ \âaY _â\û^ Ke«ò ö gcòZ Pì^ (Slaked lime) C_ô^Ü
(ii) ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþe Rkúd \âaY
jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþe Rkúd \âaY Kýûfþid
ò cþ @KþiûAWþe Rk ijòZ Zúaâ _âZKò d
òâ û
ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Keò ùiûWòdcþ NUò _âPêe _eòcûYe Zû_ ^òMðZ ùjaû iùw iùw
ùKäûeûAWþ \âaY I Rk C_ô^Ü Ke«ò ö gcòZ Pì^ (Slaked lime) C_ô^Ü jêG ö
1.2 aòbò^Ü _âKûe eûiûd^òK _âZòKòâdû CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq)....... (1.13)
(Types of Chemical Reactions) KfòPì^ gcòZ Pì^

@ûù¸cûù^ âc ùgâ Y úùe _Xò Q ê ù~ (Quick lime) (Slaked lime)
eûiûd^òK _âZòKâòdû icdùe ùMûUòG ùcøkòKe Gjò _âZòKâòdûùe Kýûfþiòdcþ @KþiûAWþ I Rk
_ecûYêMêWòK @^ý GK ùcøkòKe _ecûYêMêWòKê iõ~êq ùjûA GKcûZâ C_ôû\, Kýûfþid ò cþ jûAWâKiþ ûAWþ
_eòaòðZ jêG ^ûjó Kò´û _ecûYêMêWòK @«¡ðû^ C_ô^Ü ùjûAQò ö Gjû GK iõùgæhY _âZòKâòdû ö ù~Cñ
ùjûA~ûG ^ûjó Kò´û @^ý ùKCñVûeê @ûiò @ûaòbðìZ jêG eûiûd^òK _âZKò d
òâ ûùe \êA aû @]ôK _âZKò ûeK iõ~êq
^ûjó ö _âKZé ùe, eûiûd^òK _âZKò d
âò ûùe _ecûYêMWê Kò ùjûA GK cûZâ C_ôû\ C_ô^Ü jêG, ùijò _âZòKâòdûKê
c¤ùe a§ bûwò I a§ MV^ ùjûA ^ì Z ^ iõùgæhY _âZòKâòdû Kêjû~ûG ö
6

RûYòQ Kò ?
_âZòKâòdû 1.13 \ßûeû C_ô^Ü gcòZ Pìê \âaYKê Kû^Ú ]CkûAaû _ûAñ aýajûe Keû~ûG ö Kýûfþiòdcþ
jûAWâKþiûAWþ aûdêùe [ôôaû Kûað^þWûA@KþiûAWþ ijòZ ]úùe ]úùe _âZòKâòdû Keò Kû^Ú C_ùe Kýûfþiòdcþ
KûùaðûùÛþe GK _Zkû @ûÉeY iéÁò Kùe ö Pì^_ûYò fMûAaûe \êA Zò^ò \ò^ _ùe Kýûfþiòdcþ KûùaðûùÛþ
iéÁò jêG Gaõ Kû^ÚKê GK ]ak C{ßkZû _â\û^ Kùe ö cûaðfþe eûiûd^òK iõùKZ c¤ CaCO3 ö
Ca(OH)2(aq) + CO2(g) 
→ CaCO3(s) + H2O(l)....... (1.14)
(Kýûfþiòdcþ jûAWâKþiûAWþ) (Kýûfþiòdcþ
KûùaðûùÛþ)
iõùgæhY _âZKâòdûe @ûC ùKùZûUò C\ûjeY @ûùc icùÉ RûYòQê ù~ aôejòaû _ûAñ gqò
@ûùfûP^û Keòaû ö @ûagýK ö Lû\ýeê @ûùc Gjò gqò _ûA[ûC ö _eò_ûK
(i) ùKûAfûe \j^ _âKâòdû (Digestion) ùe Lû\ý iekZe _\û[ðùe
C(s) + O2(g) 
→ CO2(g)....... (1.15) _eòYZ jêG ö C\ûjeYÊeì_, bûZ, @ûkê I eêUòùe
ùgßZiûe (Carbohydrate) ejòQò ö _eò_ûK_âKâòdû
(ii) H2(g) I O2(g) eê Rk (H2O) iéÁò ùjZê Gjò ùgßZiûeeê MäëùKûRþ (C6H12O6) iéÁò jêG ö
2H2(g) + O2(g) 
→ 2H2O(l)...... (1.16) Mäùë KûRþ @ûc geúe ùKûhMêWKò c¤ùe [ôaû @Kþiùò R^þ
(O2) ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùe Gaõ geúeKê
iek bûùa @ûùc Kjò _ûeòaû ù~ ù~Cñ gqò ù~ûMûG ö Gjò _âZòKâòdûe GK ÊZª ^ûc ùjCQò
eûiûd^òK _âZòKâòdûùe \êA aû @]ôK aÉê (ùcøkòK “gßi^ _âKâòdû” (Respiration)
Kò´û ù~øMòK) iõ~êq ùjûA GKcûZâ C_ôû\ C_ô^Ü
jêG, ùijò eûiûd^òK _âZòKâòdûKê iõùgæhY _âZòKâòdû C6H12O6(aq) + 6O2(aq) 
→
Kêjû~ûG ö 6CO2(aq) + 6H2O(l) + energy....... (1.18)
“Zêc _ûAñ Kûc : 1.4”ùe @ûùc RûYòùf ù~, (iii)Cnò\ \âaýe aòNU^ NUò LZ (Compost) ùe
_âPêe _eòcûYe Zû_ ^òMðZ ùjûA[ûG ö ùi[ô_ûAñ _eòYZ ùjaû c¤ GK Zû_C_ôû\ú _âZòKâòdûe
_â Z ò K â ò d û cò g â Y Uò Mec ùjûA~ûAQò ö ù~Cñ C\ûjeY ö
_âZòKâòdûùe C_ôû\ C_ô^Ü ùjaû iùw iùw Zû_ Zêc _ûAñ Kûc : 1.1” ùe NUê[ôaû eûiûd^òK
^òMðZ ùjûA[ûG, ZûKê Zû_C_ôû\ú aû Zû_C_ôû\K _âZòKòâdû c¤eê ù~Cñ _âZòKâòdûùe GKcûZâ C_ôû\ iéÁò
eûiûd^òK _âZòKâòdû (Exothermic Chemical ùjaû iùw iùw Zû_ ^òMðZ ùjûA[ûG ZûKê PòjÜU
Reaction) Kj«ò ö Ke ö
Zû_C_ôû\ú eûiûd^òK _âZKò d
òâ ûe @^ý ùKùZK 1.2.2 aòNU^ _âZòKâòdû
C\ûjeY ùjfû - (Decomposition Reaction)
(i) _âûKéZòK Mýûiþ (Natural Gas)e \j^ Zêc _ûAñ Kûc 1.5
CH4(g) + 2O2(g) → CO2(g) + 2H2O(g).... (1.17)
l GK gêÃ ÇêU^ ^kú (Boiling tube) ùe _âûd
(ii) RûYò Q Kò gß û iKò â d û (Respiration) GK 2 Mâûcþ ùèiþ ifþùÙþ ÇUòK (Crystal)
Zû_C_ôû\ú eûiûd^òK _âZòKâòdû ? ^ò@ ö
7

l ùèiþ ifþùÙþ ÇUòKe ewKê flý Ke ö ifþèþUâûA@KþiûAWþ (SO3)Kê aòNUòZ jêG ö SO2
l PòZâ 1.4 ùe \gðû~ûA[ôaû bkò ÇêU^ ^kúKê I SO3 Mýûiþ ùjûA[ôaû ùaùk ùèòKþ @KþiûAWþ
aðe Kò´û ÇòeòUþ fýûµþùe Mec Ke ö GK KVò^ _\û[ð ö
l Mec Keò iûeòfû _ùe ÇUòK MêWòKe ewKê Zû_ _âùdûM ùjZê Kýûfþiòdcþ KûùaðûùÛþe
_~ðýùalY Ke ö Kýûfþid ò cþ @KþiûAWþ I Kûað^Wþ ûA@KþiûAWþKê aòNU^
GK MêeêZß_ìð aòNU^ _âZòKâòdû ö Gjû aòbò^Ü gòÌùe
MýûiþKê ]úùe ]úùe _âùdûM Keû~ûA[ûG ö Kýûfþiòdiþþ @KþiûAWþKê Pì^
^ûK _ûLKê @ûYòaû
(Lime) Kò´û KfòPì^ (Quick lime) Kj«ò ö Gjûe
ajêk aýajûe ejòQò - Z^à¤eê iòùc C_ôû\^ùe
ÆêU^ ^kú aýajûe ùMûUòG ö Zû_ _âùdûM \ßûeû NUê[aô û aòNU^
ÇêU^ ^kúe cêjñKê _â Z ò K â ò d ûKê “ Zû_úd aò N U^ ” (Thermal
_ûL _òfû @ûWÿKê Decomposition) Kj«ò ö
Kò´û ^òR @ûWÿKê Ke
^ûjó ö Zû_→

CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)....... (1:20)
aðe
ùèiþ (Pì^ _[e) (Kfò Pì^)
ifþùÙþ
ÇUòK Zêc _ûAñ Kûc : 1.6”ùe Zû_úd aòNU^
PòZâ 1.4 _âZòKâòdûe @^ý GK C\ûjeY \ò@û~ûAQò ö
ùèiþ ifþùÙþ ÇUòK [ôaû ÇêU^ ^kúKê
Mec Keòaû Gaõ M§Kê gêxòaûe VòKþ _âYûkú Zêc _ûAñ Kûc : 1.6
l _âûd 2 Mâûcþ ùfWþ^ûAùUâUþ Pìð GK ÇêU^
ù\Lô_ûeêQ Kò - ùèiþ ifþùÙþ ÇUòKe ^kúùe ^ò@ ö
iaêR ew a\kò~ûAQò ? Rk«û M§K (Sulphur)e l ÇêU^ ^kúUòKê GK PòcêUû (Tongs)ùe ]eò
fûlYòK M§ c¤ Zêùc gêxò _ûeê[ôa ö Mec Ke ö Kò _ eò Keò a Pò Z â 1.5 ùe
Zû_ ù\Lû~ûAQòö
2FeSO4(s) → Fe2O3(s) + SO2(g) + SO3(g)..... (1.19) l K’Y ù\LêQ ? ~\ò KòQò _eòað^ flý KeêQ,
(ùèiþ (ùèòKþ ùiMêWòKê ùfLôeL ö
ifþùÙþ) @KþiûAWþ)
Gjò eûiûd^òK _âZòKâòdûùe Zêùc flý Keò _eúlû ^kú ]ûeK
_ûeê[ôa ù~ ùMûUòG cûZâ _âZòKûeK aòNUòZ ùjûA ÇêU^ ^kú
KòQò iekZe C_ôû\ iéÁò ùjûAQò ö Gjû GK aòNU^ ùfWÿþ ^ûAùUâUþ
_âZòKâòdû (Decomposition Reaction) ö ùèiþ aðe
ifþùÙþ ÇUòK (FeSO4,7H2O) C¯ ùjùf Gjû
Rk jeûA[ûG Gaõ ÇUòKMêWòKe ew a\kò~ûG ö
Zû ’ _ùe Gjû ùèò K þ @Kþ i ûAWþ (Fe 2O 3) , PòZâ 1.5
ifþ ` eþ W ûA@Kþ i ûAWþ (SO 2 ) Gaõ ùfWÿþ ^ûAùUâUþKê Mec Keòaû I ^ûAùUâûùR^þ
WûA@KþiûAWÿþ CZþiRð^ ùjaû
8

ù\Lô a , aû\ûcú ewe ]ì c CZþ i Rð ^ l _eúlû ^kú \êAUòùe Mýûiþ _ìð ùjûA Mfû
(Emission) ùja ö Gjò ]ìc ùjCQò ^ûAùUâûùR^þ _ùe iZKðZûe ij ùijò \êAUòKê KûXò@ûY ö
WûA@KþiûAWþ (NO2) ö GVûùe NUê[ôaû eûiûd^òK l GK Rk«û cjcþaZúKê _eúlû^kúe cêjñ _ûLKê
_âZòKâòdû ùjCQò - @ûYò Mýûiþ \êAUòe ]cð ùMûUòG _ùe ùMûUòG
_eúlû Ke ö
Zû_

→ 2PbO(s)
2Pb(NO3)2(s) + 4NO2(g) + O2(g)....... (1.21)
(ùfWþ^ûAùUâUþ) (ùfWþ @KþiûAWþ) (^ûAùUâûùR^þ (@KþiòùR^þ)
WûA@KþiûAWþ)
@ûi, Zêc _ûAñ Kûc 1.7 I 1.8ùe @ûC KòQò _äûÁòKþ cMþ
aòNU^ _âZòKâòdû iµû\^ Keòaû ö @Kþiùò R^þ jûAùWÿâûùR^þ
Zêc _ûAñ Kûc : 1.7 _eúlû ^kú _ûYò ù`ûUKû
l ùMûUòG _äûÁòKþ cMþ ^ò@, Gjûe Zk _Uùe
Mâû`ûAUþ \ Rk
\êAUò KYû Ke Gaõ KYû[ôaû \êAUò eae
Vò_ò G[ôùe fMû@ ö PòZâ 1.6 ùe ù\Lû~ûA[ôaû eae Vò_ò
bkò Kûað^þ AùfKþùUâûWþ \êAUòKê Gjò eae Gù^ûWÿþ Kýûù[ûWÿþ
Vò_ò c¤ùe _âùag Keû@ ö iêAPþ
–
aýûùUeú
l Gjò AùfKþùUâûWþ \êAUòKê ùMûUòG 6 ùbûfþUþ PòZâ 1.6
+
aýûùUeú ijòZ iõù~ûM Keö Rke aò\êýZþ aòùgæhY
l cMþUòùe Rk bòðKe ù~_eòKò AùfKþùUâûWþ
\êAUò Rkùe aêWòejòa ö ùKùZ ùVû_û fNê iZKð iìP^û - Gjò _eúlûUò gòlKu \ßûeû
ifþ`êýeòKþ GiòWþ Rkùe cògû@ö iZKðZû @af´^ Keò Keû~òa ö
l Rk_ìð \êAUò _eúlû ^kú ^ò@ Gaõ ùiMêWòKê
Kûað^þ AùfKþùUâûWþ \êAUò C_ùe IfUûA l _âùZýK ùlZâùe KY NUêQò ?
eL ö l _âùZýK _eúlû ^kúùe ùKCñ Mýûiþ @Qò ?
l iêAPþ (Switch) Uò_ò C_KeY c¤Kê aò\êýZþ Zêc _ûAñ Kûc : 1.8
_âaûj @ûe¸ Ke Gaõ ùi[ôùe K’Y NUêQò
ù\Lôaû _ûAñ KòQò icd @ù_lû Ke ö l _âûd 2 Mâûcþ iòfþbeþ ùKäûeûAWþ GK Pò^ûcûUò
l Zêùc Cbd AùfKþùUâûWþVûùe _ûYò ù`ûUKû [ûkò@ûùe ^ò@ ö
iéÁò ùjC[ôaû ù\Lô _ûeòa ö Gjò ù`ûUKû- l Gjûe ew K’Y ?
MêWòK _eúlû ^kú c¤eê RkKê iÚû^û«e
KeêQò ö l Gjò Pò ^ ûcûUò [ûkò @ ûKê Kò Q ò icd _ûAñ
iì~ðýûùfûKùe eL (PòZâ 1.7) ö
l Cbd _eúlû ^kú \êAUòùe iõMéjúZ ùjC[ôaû
Mýûiþe @ûdZ^ ùKøYiò GK ^òòðÁ icdùe l KòQò icd _ùe iòfþbeþ ùKäûeûAWþ ewKê
icû^ Kò ? _~ðýùalY Ke ö
9

^òcÜfòLôZ KûcUò Ke :
GK _eúlû ^kúùe _âûd 2 Mâûcþ ùaeòdcþ
jûAWâKþiûAWþ ^ò@ ö G[ôùe 1 Mâûcþ Gùcû^òdcþ
ùKäûeûAWþ cògû@ Gaõ ùMûUòG MäûiþeWþ (Glass rod)
iì~ýð ûùfûK iûjû~ýùe Nûò \ò@ ö jûZ _û_êfòùe _eúlû ^kúe
^òcÜ bûMKê Ægð Ke ö K’Y @^êba KeêQ ? Gjû
Pò^ûcûUò GK Zû_C_ôû\ú ^û Zû_ùgûhú _âZòKâòdû ?
[ûkò@û _âgÜ
1. _\û[ð ‘X’e GK \âaY Kû^ÚKê ]CkûAaû _ûAñ
iòfbþ eþ aýajûe Keû~ûAQò ö
ùKäûeûAWÿþ (K) _\û[ð ‘X’e ^ûc K’Y Gaõ Zû’e iõùKZ
PòZâ 1.7
iòfþbe ùKäûeûAWÿþ iì~ðýûùfûKùe iòfþbeþ ]ûZêùe
ùfL ö
_eòYZ ùjûA ]ìie ùjûA~ûAQò (L) Rk ijò Z _\û[ð ‘X’ e eûiûd^ò K
Zê ù c ù\Lô a ù~ iò f þ b eþ ùKä û eûAWþ _âZòKâòdûUò ùfL ö
iì~ðýûùfûKùe ]kû eweê ]ìie (Grey) ewùe 2. Zêc _ûAñ Kûc : 1.7ùe ùMûUòG _eúlû
_eòYZ ùjûAQò ö iì~ðýûùfûKùe iòfþbeþ ùKäûeûAWþe ^kúùe iõMéjúZ Mýûiþe _eòcûY @^ý _eúlû
aòNU^ NUò iòfþbeþ I ùKäûeò^þ C_ô^Ü ùjC[ôaû ù~ûMêñ ^kúùe iõMéjúZ Mýûiþ _eòcûYe \êAMêY
G_eò ùjûAQò ö KûjóKò ? Gjò \êAUò Mýûiþe ^ûc ùfL ö
iì~ðýûùfûK 1.2.3 aòiÚû_^ _âZòKâòdû
2 AgCI(s) 
→ 2Ag(s) + CI2(g)....... (1.22)
(Displacement Reaction)
iòfb
þ eþ ùaâûcûAWþe c¤ ùijò _âKûe _âZK
ò d
òâ û NùU ö Zêc _ûAñ Kûc 1.9
iì~ðýûùfûK l Zò ù ^ûUò fê j û Kû ^ò @ Gaõ ùiMê W ò K ê
2 AgBr(s) 
→ 2Ag(s) + Br2(g)....... (1.23)
aûfòKûMRùe Niò i`û Ke ö
C_e eûiûd^òK _âZKò d
âò ûMêWKò ê Kkû]kû `ùUû l A I B PòjÜòZ Keò \êAUò _eúlû^kú ^ò@ ö
iõKâû« Kû~ðý (Photography) ùe aýajûe Keû~ûG ö _âùZýK _eúlû^kúùe _âûd 10 còfòfòUe
Gjò iaê aòNU^ _âZòKâòdû ùKCñ _âKûe gqò \ßûeû K_eþifþùÙþ \âaY ^ò@ ö
iõNUòZ ùjCQò ? l Lò G iì Z ûùe Kû \ê A Uò K ê aû§ Gaõ
@ûùc ù\Lôùf ù~ aòNU^ _âZòKâòdûMêWòK iûa]û^Zû ij _eúlû^kú, Bùe [ôaû K_eþ
_âZòKûeK MêWòKe aòNU^ _ûAñ Zû_, @ûùfûK Kò´û ifþùÙþ \âaYùe _âûd 20 cò^òUþ _ûAñ aêWûA
aò\ýê Zþ gqò @ûagýK Keò[û«ò ö ù~Cñ iaê _âZK ò d
òâ ûùe eL [PòZâ 1.8 (a)] ö Zêk^û Keòaû ^òcù«
gqò ùgûhòZ ùjûA[ûG, ùiMêWòKê Zû_ùgûhú aû ùMûUòG fêjûKû @fMûeL ö
Zû_Mâûjú eûiûd^òK _âZòKâòdû (Endothermic l 20 cò ^ ò U þ _ùe fê j ûKû \ê A Uò K ê K_eþ
chemical reaction) Kêjû~ûG ö ifþùÙþ \âaYeê aûjûeKeò@ûY ö
10

l _eúlû^kú A I B ùe [ôaû K_eþ ifþùÙþ

\âaYe ^úk ewe ZúaâZû Zêk^û Ke [PòZâ Áûþ
1.8 (b)]ö
l K_eþ ifþùÙþ \âaYùe aêWû~ûA[ôaû fêjû _eúlû^kú
iìZû
Kû \êAUòe ewKê @fMû eLû~ûA[ôaû fêjû
K_e ifùÙþ
Kûe ew ijò Z c¤ Zê k ^û Ke \âaY
[PòZâ 1.8 (b)]ö fêjûKû
fêjû Kû UòKòG aû\ûcúew ]ûeY KeòQò Gaõ
K_eþ ifþùÙþ \âaYe ^úkewe ZúaâZûùe jâûi
NUòQò; KûjóKò ?
PòZâ 1.8 (a)
Zêc _ûAñ Kûc : 1.9ùe ^òcf
Ü Lò Zô eûiûd^òK fêjûKû K_eþ ifþùÙþ \âaY c¤ùe aêWÿòQò ö
_âZòKâòdû NUòQò -
_eúlû^kú
K_eþ K_eþ
ifþùÙþ ifþùÙþ _eúlû
\âaYeê \âaY ^kú Áû
fêjûKû (_eúlû
aûjûe Keò
@Yû~ûA[ôaû ^kú A) eûiûd^òK
fêjûKû _âZòKâòdû
cògYâ
(_eúlû
PòZâ 1.8 (b) ^kú B)
_eúlû _ìaðeê I _eúlû _ùe fêjûKû I K_eifþùÙþ \âaY c¤ùe Zêk^û
Fe(s) + CuSO4(aq) 
→ FeSO4(aq) + Cu(s)............... (1.24)
(K_eþifþùÙþ) (@ûAe^þifþùÙþ)
Gjò eûiûd^òK _âZK
ò d
òâ ûùe @ûAe^þ (Fe) @^ý Kêjû~ûG ö ù~Cñ eûiûd^òK _âZòKâòdûùe ùMûUòG
GK ùcøkòK K_eþ (Cu)Kê K_eþ ifùÙþ \âaYeê ùcøkòK ùKøYiò GK ù~øMòKe ùcøkòKKê @_iûeY
@_iûeY KeòQò aû aòiÚû_^ KeòQò ö Gjò _âZòKâòdûKê Kùe, ùijò eûiûd^òK _âZòKâòdûKê aòiÚû_^ _âZòKâòdû
aòiÚû_^ _âZòKâòdû (Displacement reaction) Kêjû~ûG ö
aòiÚû_^ _âZòKâòdûe @^ý ùKùZK C\ûjeY ùjCQò -
Zn(s) + CuSO4(aq) 
→ ZnSO4(aq) + Cu(s)....... (1.25)
(K_eþ ifþùÙþ) (Ròuþ ifþùÙþ)
Pb(s) + CuCI2(aq) 
→ PbCI2(aq) + Cu(s)....... (1.26)
(K_eþ ùKäûeûAWþ) (ùfWþ ùKäûeûAWþ)
11

Ròuþ I ùfWþ K_eþVûeê @]ôK _âZòKâòdûgúk Gjû Kò_eò NUòQò ? SO2-4 I Ba2+ c¤ùe
ùcøkòK ö ùiMêWòK K_eþ ù~øMòKeê K_eþ @_iûeY _â Z ò K â ò d û ùjZê ]kû @aùl_, BaSO 4 C_ô ^ Ü
Ke«ò ö ùjûAQò ö @^ý C_ôû\Uò ùjCQò ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþ
1.2.4 ù\ß÷Z aòiÚû_^ _âZòKòâdû (NaCI), ~ûjûKò \âaY c¤ùùe @Qò, KûeY NaCI
(Double Displacement Reaction) Rkùe \âaYúd ö Gjò_eò eûiûd^òK _âZòKâòdûùe
Zêc _ûAñ Kûc : 1.10 _âZòKûeK \êAUò c¤ùe @ûd^ aò^òcd NUò[ûG ö
l GK _eúlû^kúùe _âûd 3 còfòfò ùiûWòdcþ ùijò eûiûd^òK _âZòKâòdûKê ù\ß÷Z aòiÚû_^ _âZòKâòdû
ifþùÙþ \âaY ^ò@ ö (Double displacement reaction) Kj«ò ö
l @^ý GK _eúlû ^kúùe _âûd 3 còfòfò
ùaeòdcþ ùKäûeûAWþ \âaY ^ò@ ö Zêc _ûAñ Kûc : 1.2 cù^_Kû@ ù~Cñ[ôùe
l \êAUò \âaYKê cògûA \ò@ (PòZâ 1.9) ö Zêùc ùfWþ ^ûAùUâUþ \âaY ijòZ ù_ûUûiòdcþ
l K’Y ù\LêQ ? @ûùdûWûAWþ \âaY cògûA[ôf ö
(i) C_ô^Ü ùjûA[ôaû @aùl_e ew K’Y [ôfû ?
@aùl_òZ ù~øMòKe ^ûc Kjò_ûeòa Kò ?
(ii) Gjò eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d û _ûAñ icZê f
eûiûd^òK icúKeYUò ùfL ö
ùiûWÿd
ò cþ
(iii) Gjû K’Y GK ù\ß÷Z aòiÚû_^ _âZòKâòdû ?
ifþùÙþ
\âaY [ôaû
_eúlû^kú 1.2.5 RûeY I aòRûeY
(Oxidation and Reduction)
Zêc _ûAñ Kûc : 1.11
ùaeòdcþ
ùKäûeûAWÿþ l GK Pò^ûcûUò [ûkò@ûùe _âûd 1 Mâûcþ K_eþ
\âaY [ôaû Mê ùÂ Mec Ke ö
_eúlû^kú
l K’Y ù\LêQ ?
PòZâ 1.9 K_eþ Mê e Pûeò _ Uùe K_eþ ( ll )
ùaeòdcþ ifþùÙþ I ùiûWÿòdcþ ùKäûeûAWÿþ C_ô^Ü @KþiûAWþe GK Kkû @ûÉeY iéÁò ùjûAQò ö Gjò
Zêùc ù\Lê[aô ù~ GK ]kû _\û[ð iéÁò ùjûAQò ö Kkû _\û[ðUò KûjóKò iéÁò ùjfû ?
Gjû Rkùe \âaYúd ^êùjñ ö C_ô^Ü ùjûA[ôaû Gjò Gjûe KûeY ùjCQò, @Kþiùò R^þe K_eþ ijòZ
@\âaYúd _\û[ðKê @aùl_ Kj«ò ö ù~Cñ eûiûd^òK iõù~ûM NUò K_eþ @KþiûAWþ C_ô^Ü ùjûAQò ö
_âZKò d
òâ ûùe @aùl_ iéÁò jêG ZûKê @aùl_Y _âZK ò d
òâ û
(Precipitation reaction) Kj«ò ö
Na2SO4(aq) + BaCI2(aq) 
→ BaSO4(s) + 2NaCI(aq)....... (1.27)
(ùiûWòdcþ (ùaeòdcþ (ùaeòdcþ (ùiûWòdcþ
ifþùÙþ) ùKäûeûAWÿþ) ifþùÙþ) ùKäûeûAWÿþ)
12

K_eþ Mê RûeY

[ôaû Zû_
Pò^ûcûUò Zûe ....... (1.30)
[ûkò@û Rûfò
Zâò_û\ aòRûeY
]ûeK
aðe aòRûeY-RûeY _âZòKâòdûe @^ý ùKùZK
C\ûjeY -
ZnO + C 
→ Zn + CO....... (1.31)
MnO2 + 4HCI 
→ MnCI2+2H2O+CI2.. (1.32)
PòZâ 1.10 _âZòKâòdû 1.31ùe Kûað^þ (C), COKê RûeòZ
K_eþ @KþiûAWÿþKê K_eþe RûeY ùjûAQò Gaõ ZnO, ZnKê aòRûeòZ ùjûAQò ö _âZòKâòdû
1.32ùe HCI, CI2Kê RûeòZ ùjûA[ôaû ùaùk MnO2,
Zû_ MnCI2Kê aòRûeòZ ùjûAQò ö
2 Cu + O2 
→ 2CuO....... (1.28)
~\ò jûAùWâûùR^þ MýûiþKê Gjò C¯ _\û[ð C_ùe \gð û ~ûA[ô a û C\ûjeY Mê W ò K eê
(CuO) C_ùe _âaûjòZ Keû~ûG, ùZùa aò_eúZ @ûù¸cûù^ Kjò_ûeòaû ù~ ~\ò ùMûUòG _\û[ð
eûiûd^òK _âZKò d
âò û NUò Kkû @ûÉeYUò aû\ûcú ewùe eûiûd^òK _âZòKâòdû icdùe @KþiòùR^þ MâjY Kùe
_eòYZ jêG I K_eþ còkò[ûG ö Kò´û jûAùWâûùR^þ jeûG, ùZùa _\û[ðUò RûeòZ
jêG ö Kò«ê ~\ò _\û[ðUò eûiûd^òK _âZòKâòdû icdùe
Zû_
CuO + H2 
→ Cu + H2O....... (1.29) @KþiòùR^þ jeûG Kò´û jûAùWâûùR^þ MâjY Kùe,
~\ò GK _\û[ð eûiûd^òK _âZòKâòdû icdùe ùZùa _\û[ðUò aòRûeòZ jêG ö
@KþiòùR^þ fûb Kùe, ùZùa _\û[ðUò RûeòZ Zêc _ûAñ Kûc : 1.1 UòKòG cù^_Kû@,
(Oxidised) ùjfû ùaûfò Kêjû~òa ö Kò«ê ~\ò _\û[ðUò ù~CñVûùe cýûMþùîòdcþ _ûZ aûdê (@KþiòùR^þ)ùe
eûiûd^òK _âZòKâòdû icdùe @KþiòùR^þ jeûA[ûG, C{ßk bûaùe Rkò GK ]kû _\û[ð, cýûMþùîòdcþ
ùZùa Zûjû aòRûeòZ (Reduced) ùjfû ùaûfò @KþiûAWþKê _eòaòðZ ùjûAQòö Gjò eûiûd^òK
Kêjû~òa ö _âZòKâòdûùe cýûMþùîòdcþ RûeòZ ùjûAQò ^û aòRûeòZ
Gjò eûiûd^òK _âZK
ò d
òâ û 1.29 icdùe, K_eþ ùjûAQò ?
(ll) @KþiûAWþ @KþiòùR^þ jeûCQò Gaõ aòRûeòZ 1.3 ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe RûeY _âZòKâòdûe
ùjCQò ö jûAùWâûùR^þ @KþiòùR^þ fûb KeêQò Gaõ _âbûa _~ðýùalY KeòQ Kò ?
RûeòZ ùjCQò ö @^ý bûùa _âKûg Kùf, ùKøYiò (Have you observed the effects of
oxidation reactions in everyday
eûiûd^òK _âZòKâòdû icdùe ùMûUòG _âZòKûeK life ?)
RûeòZ ùjC[ôùf @^ý _âZòKûeKUò aòRûeòZ jêG ö
1.3.1 iõlûeY (Corrosion)
Gjò _âKûe eûiûd^òK _âZòKâòdûKê RûeY-aòRûeY
Zêùc ^ò½d ù\Lô[ôa ù~ GK ùføj ^òcòðZ
_âZòKâòdû (Oxidation-reduction reaction) aû
\âaý ^ìZ^ @aiÚûùe C{ßk I ciéY ùjûA[ûG ö Kò«ê
aòRûeY-RûeY _âZòKâòdû (Redox reaction) Kj«ò ö
Gjû ~\ò KòQò \ò^ _ûAñ aûjûùe _Wòeùj, ùZùa
13

Zû ’C_ùe GK ùfûjò Z -aû\ûcú ewe _â ù f_ _ûAñ Pò_þiþ ùLûk c¤Kê ^ûAùUâûùR^þ bkò Mýûiþ
cûWò~ûG ö Gjò _âûKéZòK _âKòdûKê “fêjûùe Kkuò _ìeûA[û«ò ?
fûMòaû” ùaûfò iû]ûeYZü Kj«ò ö Gbkò bûaùe _âgÜ
@^ý ùKùZK ]ûZê c¤ ùicûûe \ú¯ò jeûA[û«ò ö 1. ùMûUòG fêjû KûKê K_eþifþùÙþ \âaYùe
K_eþ I iòfb þ eþ C_ùe cûWò~ûA[ôaû @ûÉeYe ewKê aêWûAùf, \âaYe ewùe _eòað^ NùU
flýKeòQ Kò ? ù~ùZùaùk GK ]ûZê ZûKê ùNeò KûjóKò ?
ejò[ôaû C_û\û^MêWòK (~[û - Rkúd aû¿, @cæ 2. Zêc _ûAñ Kûc : 1.10e C\ûjeY bò^Ü @^ý
AZýû\ò ) ijò Z eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d û Kùe, GK ù\ß÷Z aòiÚû_^ _âZòKâòdû _ûAñ C\ûjeY
ùiùZùaùk ]ûZêUòe ]úùe ]úùe ld NùU ö Gjò \ò@ ö
_âKdâò ûKê iõlûeY aû Kâcld (Corrosion) Kêjû~ûG ö
3. ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK _âZòKâòdûMêWòKùe ùKCñ
iòfb þ eþ C_ùe _Wê[a ô û Kkû @ûÉeY I K_eþ C_ùe MêWKò RûeòZ ùjûAQò Gaõ ùKCñMWê Kò aòRûeòZ
_Wê[a ô û iaêR @ûÉeY ùjCQò iõlûeYe C\ûjeY ö ùjûAQò Zûjû iìPû@ ö
iõlûeY ùjZê cUeMûWò, ù_ûf, fêjûaûW,
(i) 4Na(s) + O2(g) 
→ 2Na2O(s)
RûjûR Gaõ ]ûZê ^òcòðZ icÉ aÉê, aòùgh Keò
ùføj ^òcòðZ aÉêMêWòKe ld NUò[ûG ö fêjûe (ii) CuO(s) + H2(g) 
→ Cu(s) + H2O(l)
iõlûeY GK MêeêZe iciýû ö ^Á ùjûA ~ûA[ôaû

K’Y gòLôf :
fêjû Rò^òhMêWòKê a\kûAaû _ûAñ _âZòahð _âPêe @[ð
aýd ùjCQò ö ZéZúd @¤ûdùe iõlûeY aòhdùe l GK iµìð eûiûd^òK icúKeY eûiûd^òK
Zêùc @]ôK _Xòa ö _âZòKâòdûe _âZòKûeK, C_ôû\ I ùicûûe
ùbøZòK @aiÚûMêWòKê _âZúKûcôK bûaùe
1.3.2 iXû @aiÚû (Rancidity)
að^û Kùe ö
ajêZ \ò^ ejò~ûA[ôaû Lû\ý _\û[ðKê Zêùc
l eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d ûùe GK eûiûd^ò K
ùKùa gêxòQ Kò´û PûLôQ Kò ?
icúKeY icZêf ùjaû _ûAñ iµéq _âùZýK
ajêZ \ò^ ]eò ejò~ûA[ôaû Paòð Gaõ ùZf ùcøkò K e _ecûYê iõLýû icúKeYe
aûdê iõÆgðùe @ûiò RûeòZ ùjûA~ûG ö `kùe Zûe _âZòKûeK _ûgßðùe I C_ôû\ _ûgßðùe icû^
M§ I Êû\ a\kò ~ûG ö Zjóeê ejYò@û M§ aûjûeêQò jêG ö icúKeYMêWòK iað\û icZêf ùjaû
ùaûfò @ûùc Kjêñ ö ù~Cñ _\û[ð RûeYKê ^òùeû] aòù]d ö
Kùe ZûKê _â Z ò R ûeK (Antioxidant) Kj«ò ö
l iõùgæhY _âZòKâòdûùe \êA aû @]ôK _\û[ð
Lû\ýiûcMâ ú ùe iû]ûeYZü _â Z ò R ûeKKê cò g ûA
còkòZ ùjûA ùMûUòG cûZâ ^ìZ^ _\û[ð C_ô^Ü
ùiMêWòKê (Lû\ý iûcMâúKê) ajêZ \ò^ _~ðý« iõelY
Ke«ò ö
Keû~ûG ö aûdêùeû]ú _ûZâ (Air-tight container)ùe
l aòNU^ aû aòùgæhY _âZòKâòdû iõùgæhY
Lû\ý_\û[ð eLôùf RûeY _âKòâdû c¤ c^Úe jêG ö
_â Z ò K ò â d ûe aò _ eúZ ö GK aò N U^
`kùe ùiMêWòKe iõelY ijR jêG ö Zêùc RûYòQ
_âZòKâòdûùe, ùMûUòG cûZâ _\û[ð aòNUòZ
Kò-Pò_þiþ C_ôû\^Kûeúcûù^ RûeYKê _âZòjZ Keòaû
ùjûA \êA aû @]ôK _\û[ð _â\û^ Kùe ö
14

l ù~Cñ _âZòKâòdûùe C_ôû\ C_ô^Ü ùjaû ijòZ bò^Ü bò^Ü Mî_þ (@ûd^) c¤ùe @\ka\k
Zû_ ^òMZð jêG, ZûjûKê Zû_C_ôû\ú eûiûd^òK NùU ö
_âZòKâòdû Kj«ò ö l @aùl_Y _âZòKâòdû @\âûaý faY C_ô^Ü
l ù~Cñ _âZòKòâdûùe gqò ùgûhòZ ùjûA[ûG, Kùe ö
ZûjûKê Zû_ùgûhú eûiûd^òK _âZKò d
òâ û Kj«ò ö l @ûjêeò c¤ eûiûd^òK _âZòKâòdûùe _âZòKûeK
@Kþiùò R^þ Kò´û jûAùWâûùR^þ MâjY Keò _ûùe
l ùMûUòG ùcøkòK ùKøYiò GK ù~øMòKe Kò´û jeûA _ûùe ö RûeY _âZòKâòdûùe
ùcøkòKUòKê @_iûeY Kùf aòiÚû_^ _âZK ò d
âò û _âZòKûeK @KþiòùR^þ MâjY Kùe Kò´û
NùU ö jûAùWâ û ùR^þ jeûG ö Kò « ê aò R ûeY
l ù\ß÷Z aòiÚû_^ _âZòKòâdûùe \êAUò bò^Ü bò^Ü _âZK
ò dâò ûùe _âZK
ò ûeK @Kþiùò R^þ jeûG Kò´û
_ecûYê c¤ùe Kò´û _ecûYê icìj aògòÁ jûAùWâûùR^þ MâjY Kùe ö
_âgÜûakú
1. ^òcÜùe \gðû~ûA[ôaû eûiûd^òK _âZòKâòdû i´§ùe ùKCñ CqòMêWòK VòKþ ^êùjñ ?
2PbO(s) + C(s) 
→ 2Pb(s) + CO2(g)
(a) ùfWþ (Pb) aòRûeòZ ùjCQò ö
(b) Kûað^þ WûA@KþiûAWþ (CO2) RûeòZ ùjCQò ö
(c) Kûað^þ (C) RûeòZ ùjCQò ö
(d) ùfWþ @KþiûAWþ (PbO) aòRûeòZ ùjCQò ö
(i) (a) I (b)
(ii) (a) I (c)
(iii) (a), (b) I (c)
(iv) icÉ Cqò
2. Fe2O3 + 2Al 
→ Al2O3 + 2Fe
C_ùe \ò@û~ûA[ôaû eûiûd^òK _âZòKâòdûUò GK
(a) iõùgæhY _âZòKâòdû
(b) ù\ß÷Z aòiÚû_^ _âZòKâòdû
(c) aòNU^ _âZòKâòdû
(d) aòiÚû_^ _âZòKâòdû
15

3. fNê jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþKê fêjûMêùe cògûAùf K’Y NùU ? VòKþ Ceùe UòKþ (P) PòjÜ \ò@ ö
(a) jûAùWâûùR^þ Mýûiþ I @ûAe^þ ùKäûeûAWþ C_ô^Ü jêG ö
(b) ùKäûeò^þ Mýûiþ I @ûAe^þ jûAWâKþiûAWþ C_ô^Ü jêG ö
(c) ùKøYiò eûiûd^òK _âZòKâòdû NùU ^ûjó ö
(d) ùføj faY I Rk C_ô^Ü jêG ö
4. GK icZêf eûiûd^òK icúKeY K’Y ? eûiûd^òK icúKeYMêWòK KûjóKò icZêf ùjaû CPòZ ?
5. ^òcÜfòLôZ CqòMêWòKê eûiûd^òK icúKeYùe ùfLô ùiMêWòK icZêf Ke ö
(a) jûAùWâûùR^þ Mýûiþ ^ûAùUâûùR^þ ijòZ còkòZ ùjùf Gùcû^ò@û jêG ö
(b) jûAùWâûùR^þ ifþ`ûAWþ Mýûiþ aûdêùe Rkòùf Rk I ifþèþWûA@KþiûAWþ jêG ö
(c) ùaeòdcþ ùKäûeûAWþ I Gfêc^ ò d
ò cþ ifþùÙþ \âaYe eûiûd^òK _âZK
ò d
òâ û ùjùf ùaeòdcþ ifþùÙþe
@aùl_ Gaõ Gfêcò^òdcþ ùKäûeûAWþ \âaY còùk ö
(d) ù_ûUûiòdcþ Rk ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Keò ù_ûUûiòdcþ jûAWâKþiûAWþ I jûAùWâûùR^þ Mýûiþ
C_ô^Ü Kùe ö
6. ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK icúKeYMêWòKê icZêf Ke ö
(a) HNO3 + Ca(OH)2 
→ Ca(NO3)2 + H2O
(b) NaOH + H2SO4 

→ Na2SO4 + H2O
(c) NaCI + AgNO3 

→ AgCI + NaNO3
(d) BaCI2 + H2SO4 
→ BaSO4 + HCI
7. ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK _âZòKâòdûMêWòK _ûAñ icZêf eûiûd^òK icúKeY ùfL ö
(a) Kýûfþiòdcþ jûAWâKþiûAWþ + Kûað^þ WûA@KþiûAWþ 
→ Kýûfþiòdcþ KûùaðûùÛþ + Rk
(b) Ròuþ + iòfþbeþ ^ûAùUâUþ 
→ Ròuþ ^ûAùUâUþ + iòfþbeþ
(c) Gfêcò^òdcþ + K_eþ ùKäûeûAWþ → Gfêcò^òdcþ
 ùKäûeûAWþ + K_e
(d) ùaeòdcþ ùKäûeûAWþ + ù_ûUûiòdcþ ifþùÙþ → ùaeòdcþ ifþùÙþ + ù_ûUûiòdcþ ùKäûeûAWþ
8. ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK _âZòKâòdûMêWòK _ûAñ icZêf eûiûd^òK icúKeY ùfL Gaõ ùiMêWòK ùKCñ _âKûee
eûiûd^òK _âZòKâòdû iìPû@ ö
(a) @ûAe^þ ifþ`ûAWþ(KVò^) + ifþ`êýeòKþGiòWþ(Rkúd) → @ûAe^þ
 ifþùÙþ(Rkúd) +
jûAùWâûùR^þ ifþ`ûAWÿþ (Mýûiþ)
(b) Ròuþ KûùaðûùÛþ(KVò^) 
→ Ròuþ @KþiûAWþ(KVò^) + Kûað^þ WûA@KþiûAWþ(Mýûiþ)
(c) jûAùWâûùR^þ(Mýûiþ) + ùKäûeò^þ(Mýûiþ) 
→ jûAùWâûùR^þ ùKäûeûAWþ(Mýûiþ)
(d) cýûMþùîòdcþ(KVò^) + jûAùWâûùKäûeòKþ GiòW(þ Rkúd) 
→ cýûMþùîòdcþ ùKäûeûAWþ(Rkúd)
+ jûAùWâûùR^þ(Mýûiþ)
16

9. Zû_C_ôû\ú I Zû_ùgûhú eûiûd^òK _âZòKâòdû Kjòùf K’Y aêS ? C\ûjeY \ò@ ö

10. gßûiKòâdûKê KûjóKò GK Zû_C_ôû\ú eûiûd^òK _âZòKâòdû bûaùe ]eû~ûA[ûG ? aêSû@ ö
11. aòNU^ _âZòKâòdûKê KûjóKò iõùgæhY _âZòKâòdûe aò_eúZ ùaûfò Kêjû~ûG ? Gjò \êAUò eûiûd^òK _âZòKâòdû
_ûAñ eûiûd^òK icúKeY ùfL ö
12. Zû_, @ûùfûK Kò´û aò\êýZþ gqò _âùdûM \ßûeû iµû\òZ ùjC[ôaû _âùZýK aòNU^ _âZòKâòdû _ûAñ eûiûd^òK
icúKeY ùfL ö
13. aòiÚû_^ I ù\ß÷Z aòiÚû_^ _âZòKâòdû c¤ùe _û[ðKý K’Y ? Gjò \êA eûiûd^òK _âZòKâòdû _ûAñ eûiûd^òK
icúKeY ùfL ö
14. iòfþbeþ ùgû]^ùe, K_eþ ]ûZê \ßûeû iòfþbeþ ^ûAùUâUþ \âaYeê iòfþbeþKê @_iûeY Keò iòfþbeþ ^òÃûi^
Keû~ûG ö Gjû ijòZ iµéq eûiûd^òK _âZòKâòdûUòKê ùfL ö
15. @aùl_Y _âZòKâòdû Kjòùf K’Y aêS ? C\ûjeY ù\A aêSû@ö
16. @KþiòùR^þ MâjY I @KþiòùR^þ _eòjûe \éÁòeê ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK _âZòKâòdû \êAUòKê aêSû@ ö _âùZýK
_ûAñ \êAUò ùfLûGñ C\ûjeY \ò@ ö
(a) RûeY
(b) aòRûeY
17. GK C{ßk aû\ûcú aðe ùcøkòK ‘X’Kê Mec Kùf Kkû ùjûA~ûG ö ùcøkòK ‘X’ Gaõ iéÁò ùjûA[ôaû Kkû
ù~øMòKe ^ûc ùfL ö
18. ùføj ^òòcòðZ _\û[ðMêWòK C_ùe @ûùc KûjóKò ew fMûA[ûCñ ?
19. ùZ÷k I Paòð~êq Lû\ýiûcMâú [ôaû Waû c¤ùe ^ûAùUâûùR^þ Mýûiþ KûjóKò _âùag Keû~ûA[ûG ?
20. _âùZýK _ûAñ C\ûjeY ù\A ^òcÜfòLôZ _âZòKâòdûKê aêSû@ ö
(a) iõlûeY (Corrosion)
(b) ejYò@û @aiÚû (Rancidity)
còkòcògò Keòaû
^òcÜfòLôZ KûcMêWòKê Ke ö
l PûùeûUò aòKeþ ^ò@ Gaõ ùiMêWòKê A, B, C I D bûaùe ^ûcûuòZ Ke ö
l 25 còfòfò ùfLûGñ Rk A, B I C aòKeþùe Gaõ K_eþ ifþùÙþ \âaY D aòKeþùe eL ö
l Gjò aòKeþMêWòKùe [ôaû _âùZýK Zeke Zû_cûZâû cû_ Gaõ ùfLôeL ö
l \êA PûcP (Spatula) ùfLûGñ ù_ûUûiòdcþ ifþùÙþ, Gùcû^òdcþ ^ûAùUâUþ, ^òRðk K_eþ ifþùÙþ Gaõ
ieê fêjûMê ~[ûKâùc A, B, C I D aòKeþùe cògû@ Gaõ _âùZýK cògâYKê Nûò \ò@ ö
l iað ùghùe _âùZýK cògâYe Zû_cûZâû cû_ Gaõ ùfLôeL ö
ùKCñ eûiûd^òK _âZòKâòdûMêWòK Zû_C_ôû\ú Gaõ ùKCñMêWòK Zû_ùgûhú ^òðd Ke ö
mmm
17

\ßòZúd @¤ûd
@cæ, lûeK I faY
(ACIDS, BASES AND SALTS)
Zêùc _ìað ùgâYúùe _XòQ ù~ @cæ aû GiòWþ Gjò @¤ûdùe @ûùc @cæ I lûeK c¤ùe
RûZúd Lû\ý LûAaûKê LUû Gaõ lûeK RûZúd Lû\ý NUê[ôaû ùKùZK eûiûd^òK _âZòKâòdû aòhd (~[û-
Lûeò@û fûùM ö @cæ Gaõ lûeK Kò_eò _eÆe _âbûaKê _âZjò Z Ke«ò)
~\ò _eò a ûeùe ùKjò RùY cûZâ û ]ô K Gaõ ùKùZK ùKøZìjkR^K aòhd ~ûjû @ûc
LûAù\A[ôaû ùjZê @cæR^òZ iciýû (Acidity)ùe ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe NUò[ûG Zûjû _Xòaû ö
_úWòZ jêG, ùZùa C_Pûe _ûAñ ùKCñUòKê aýajûe RûYòQ Kò ?
KeòaûKê Kjòaû - ùf´êei, bòù^Mûe ^û LûAaû fòUþciþ \âaY GK ^úkùfûjòZ (Purple)
ùiûWû \âaY ? PòKòû _ûAñ Rò^òhUòKê aûQòaû ùaùk e¬K (Dye) ö Gjû [ûùfû`ûAUû (Thallophyta)
Zû’e ùKCñ MêYUò Zêc c^Kê @ûiêQò ? Zêùc RûYòQ ùgâYúe ùg÷aûkòKû (Lichen)eê ^òÃûi^ Keû~ûG
ù~ @cæ Gaõ lûeK _eÆeKê _âgc^ Keò_ûe«ò ö Gaõ iìPK bûaùe aýajéZ jêG ö ù~ùZùaùk
`kùe @cæ lûeKe _âbûaKê I lûeK @cæ e fòUþciþ \âaY @cæúd Kò´û lûeúd ^êùjñ, Gjûe
_âbûaKê _âZòjZ (Nullify) Keò[ûG ö cù^_Kû@, að ^úkùfûjòZ ùjûA[ûG ö fûfþ a§ûùKûaò _Zâ,
Kò_eò @ûùc ^ PûLô LUû Gaõ Lûeò@û _\û[ð _eúlû jk\ú Gaõ ùKùZK `ê f [ jûAWâ û ^þ R ò @ û
Keò[ôùfö (Hydrangea), ù_Uê^@ ò û (Petunia) I ùReû^òdcþ
Zêùc RûYòQ ù~ @cæ LUû fûùM Gaõ ^úk fòUþciþKê (Geranium) _âbZ é ]ò e _ûLêWû _âbZé ò @ù^K _âûKéZKò
fûfþ Keò\òG ö @^ý _lùe, lûeK Lûeò@û fûùM _\û[ð ejòQò ~ûjû \âaYùe @cæ aû lûeKe C_iÚòZò
Gaõ fûfþ fòUþciþKê ^úk Keò\òG ö fòUþciþ GK iìPûA[û’«ò ö GMêWòKê @cæ-lûeK (Acid-base)
_âûKéZòK iìPK (Indicator) ö jk\ú ùijò _âKûee iìPK Kj«ò Kò´û ùaùkùaùk iek bûùa iìPK
@^ý GK iìPK ö Zêùc ùKùa flý KeòQ Kò - Kj«ò ö
]kû fêMûe jk\ò@û ZeKûeú \ûM C_ùe iûaê^ _âgÜ
(~ûjûKò lûeúd) Nhòùf ùfûjòZ-aû\ûcú ùjûA~ûG 1. ZêcKê Zòù^ûUò _eúlû ^kú \ò@û~ûAQò ö ùi[ôeê
Kò«ê _ùe fêMûKê ùagò _ûYòùe bf bûaùe ù]ûA ùMûUòKùe _ûZòZ Rk Gaõ @^ý \êAUòùe
ù\ùf Gjû _êYò jk\ò@û ùjûA~ûG ? Zêùc @cæ I ~[ûKâùc @cæúd \âaY Gaõ lûeúd \âaY
lûeK _eúlû Keòaû _ûAñ cò[ûAfþ @ùe¬þ I @Qò ö ~\ò ZêcKê ùKak fûfþfòUþciþ KûMR
ù`^fþ ` þ [ ûfò ^ þ _eò iõùgæ h ò Z iì P KMê W ò K \ò@û~ûG, ùZùa Zêùc _âùZýK _eúlû
(Synthetic indicators) c¤ aýajûe Keò _ûeòa ö ^kúùe K’Y @Qò Kò_eò PòjÜU Keò_ûeòa ?
18

2.1 @cæ I lûeKe eûiûd^òK ]cð RûYòaû Gjò iìPKMêWòK ^òRe að _eòað^ \ßûeû
(Understanding the Chemical @ûcKê RYûA \òG ù~ Gjû @cæúd Kò´û lûeúd ö
Properties of Acids and Bases) ùKùZK _\û[ð @Qò ~ûjûe @cæúd I lûeúd cû¤cùe
M§e _eòað^ ùjûA[ûG ö GMêWòKê NâûY-iìPK
2.1.1 _eúlûMûeùe @cæ Gaõ lûeK
(Olfactory indicator) Kj«ò ö @ûi, Gjò _âKûe
(Acids and Bases in the Laboratory)
iìPK MêWòK C_ùe KòQò _eúlû iµû\^ Keòaû ö
Zêc _ûAñ Kûc 2.1 Zêc _ûAñ Kûc : 2.2
l aòmû^ _eúlûMûeeê ^òcÜfòLôZ ^cê^ûMêWòK l ieê ieê KUû~ûA[ôaû _ò@ûR Gaõ KòQò i`û
iõMâj Ke ö jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ (HCI), _Zkû fêMû_Uò GK _äûÁòKþ aýûMþùe eL ö
ifþ`êýeòKþ GiòWþ (H2SO4), ^ûAUâòKþ GiòWþ Zûe cêjñKê bf bûaùe aû§ò\ò@ Gaõ ZûKê
(HNO ), Giò U ò K þ Giò W þ (CH COOH), GK `âòRþ c¤ùe ùMûUòG eûZò eL ö aðcû^
3 3
ùiûWòdcþ jûAWâKiþ ûAWþ (NaOH), Kýûfþid ò cþ Gjò fêMû_UòMêWòKê @cæ Gaõ lûeK _eúlû
jûAWâ K þ i ûAWþ [Ca(OH) 2], ù_ûUûiò d cþ Keòaû _ûAñ aýajûe Keû~ûA _ûeòa ö
jûAWâ K þ i ûAWþ (KOH) , cýûMþ ù îò d cþ l \êAUò fêMû_Uò ^ò@ Gaõ Zûe M§ ijòZ _eòPZò
jûAWâKþiûAWþ [Mg(OH)2] Gaõ Gùcû^òdcþ jê@ ö
jûAWâKþiûAWþ (NH4OH) ö l ùiMêWòKê GK _eòÃéZ _éÂ C_ùe eL Gaõ
l ùMûUò G ùMûUò G Iß û Pþ M ä û iþ ù e C_ùe ùMûUòG _Uòùe KòQò aê¦û fNê jûAùWÿâûùKäûeòKþ
\ò@û~ûA[ôaû _âùZýK \âaYeê ùMûUòG ùfLûGñ GiòWÿþe \âaY Gaõ @^ý _Uòùe KòQò aê¦û
aê¦û eL Gaõ iûeYú 2.1ùe \gðû~ûA[ôôaû fNê ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþe \âaY _Kû@ ö
bkò, ùi[ôùe ^òcÜfòLôZ iìPKMêWòKeê ùMûUòG l \êAUò fêMû_UòKê _ûYòùe ù]ûA\ò@ Gaõ _ê^½
ùfLûGñ aê¦û cògûA _eúlû Ke ö ùicûûe M§Kê _eúlû Ke ö
l _âùZýK \âaY _ûAñ fûfþ fòUcþ iþ, ^úk fòUcþ iþ, l Zêce _~ðýùalYKê ùfLôeL ö
ù`^fþ ` þ [ ûfò ^ þ Gaõ cò [ ûAfþ @ ùe¬þ l aðcû^ KòQò fNê bû^òfû @Ze Gaõ faw
\âaYMêWòKe aðùe Kò _eòað^ ù\Lôf ? ùZf ^ò@ Gaõ ùicûûe M§ ijòZ _eòPòZ
l iûeYú 2.1ùe Zêce _~ðýùalY fò_òa¡ jê@ ö
Ke ö l ùMûUò G _eúlû^kúùe Kò Q ò fNê
jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ \âaY Gaõ @^ý GK
iûeYú 2.1
^cê^û fûfþ fòUþciþ ^úk fòUþciþ ù`^fþ`þ[ûfò^þ cò[ûAfþ
\âaY \âaY \âaY \âaY @ùe¬þ \âaY
19

_eúlû^kúùe Kò Q ò fNê ùiûWò d cþ l PòZâ 2.1 @^êiûùe C_KeYMêWKò ê iRûA eL ö

jûAWâKþiûAWþ \âaY ^ò@ ö ùKùZ aê¦û fNê l GK _eúlû^kúùe _â û d 5 cò f ò f ò fNê
bû^òfû @Ze Cbd _eúlû^kúùe cògû@ Gaõ ifþ`êýeòKþ GiòWþ ^ò@ Gaõ Zòjñùe KòQò Ròuþ
ùiMêWòKê bf bûaùe ùRûeþùe jùfA \ò@ ö \û^û cògû@ ö
_êâðûe ùicûûe M§Kê _eúlû Ke Gaõ l Ròuþ \û^û C_ùe Zêùc K’Y ù\LêQ ?
M§ùe ~\ò KòQò _eòað^ NUò[ûG ùfLôeL ö
l ^òMðZ ùjC[ôaû MýûiþKê iûaê^þ \âaY c¤ùe
l ùijòbkò bûaùe, fNê jûAùWâûùKæûeòKþ GiòWþ _âùag Keû@ö
I fNê ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþ ijòZ faw
l iûaê^þ \âaYùe ù`ûUKû KûjóKò iéÁò ùjCQò ?
ùZfe M§ùe NUê[ôaû _eòað^ _eúlû Ke
Gaõ ùfLôeL ö l ùMûUòG Rk«û cjcaZúKê Mýûiþ _ìð ù`ûUKû
^òKUKê ^ò@ ö
Zêce _~ðýùalY @^êiûùe bû^òfû, _ò@ûR I
faw c¤eê ùKCñUò NâûY-iìPK bûaùe aýajéZ l Zêùc K’Y ù\LêQ ?
ùjûA_ûeòa ? l Gjò KûcUò jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ, ^ûAUòâKþ
@cæ I lûeKe eûiûd^òK ]cðKê aêSòaû _ûAñ GiòWþ Gaõ GiòUòKþ GiòWþ _eò @ûC ùKùZûUò
@ûi, @ûC ùKùZK _eúlû iµû\^ Keòaû ö GiòWþ ijòZ _êâðûe Ke ö
2.1.2 @cæ I lûeK ]ûZê ij Kò_eò eûiûd^òK l iaê ùlZâùe _~ðýùalY icû^ ùjCQò ^û
@fMû ùjCQò ?
_âZòKâòdû Kùe ?
(How do Acids and Bases React with
C_ùe Keû~ûA[ô a û icÉ eûiûd^ò K
Metals) _âZòKâòdûeê RûYòa ù~ ]ûZêUò @cæMêWòKeê jûAùWâûùR^þ
@_iûeY `kùe jûAùWâûùR^þ Mýûiþ C_ô^Ü ùjCQò ö
]ûZêUò @cæe @agòÁ @õgùe còkZò ùjûA GK ù~øMòK
iZKð iìP^û : Gjò _eúlû _ûAñ gòlKu C_ô^Ü KeêQò ö GjûKê faY Kj«ò ö Zûjûùjùf,
ijù~ûM @ûagýK ö
jûAùWÿâûùR^þ
ù`ûUKû ^òMc
ð ^kú
Áû ùRûeþ g± ijòZ jûAùWÿâûùR^þ
Mýûiþ Rkòaû
_eúlû^kú cjcaZú
Ròuþ \û^û jûAùWÿâûùR^þ _ìð [ôaû
iûaê^þ ù`ûUKû
iûaê^þ \âaY
PòZâ 2.1
Ròuþ \û^ûe fNê ifþ`êýeòKþ GiòWÿþ ijòZ _âZòKòâdû I ^ò@ñû
fMûA jûAùWÿâûùR^þ Mýûiþ _eúlû
20

ùMûUòG ]ûZêe @cæ ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdûKê 2.1.3 ]ûZa KûùaðûùÛþ I ]ûZa jûAùWâûùR^þ
iõùl_ùe ^òcÜcùZ _âKûg Keû~ûA _ûeòa - KûùaðûùÛþ @cæ ijòZ Kò_eò eûiûd^òK
@cæ + ]ûZê → faY + jûAùWâûùR^þ Mýûiþ _âZòKâòdû Kùe ?
(How do metal carbonates and metal
ù~Cñ eûiûd^òK _âZòKâòdûMêWòK _~ðýùalY
hydrogencarbonates react with
Kf, ùiMêWòKe eûiûd^òK icúKeY ùfLô _ûeòa
acids ?)
Kò ?
Zêc _ûAñ Kûc 2.5
l \êAUò _eúlû^kú ^ò@ Gaõ ZûKê A I B bûaùe
l KòQò Ròuþ \û^û ùMûUòG _eúlû^kúùe ^ò@ ö ^ûcûuòZ Ke ö
l ùi[ôùe 2còff ò ò ùiûWòdcþ jûAWâKiþ ûAWþ cògû@ l _eúlû^kú Aùe _âûd 0.5 Mâûcþ ùiûWòdcþ
Gaõ _eúlû^kúUòKê Mec Ke ö KûùaðûùÛþ (Na2CO3) Gaõ _eúlû^kú Bùe
l Zê c _ûAñ Kûc : 2.3 ùe [ô a û @agò Á 0.5 Mâûcþ ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ
ùiû_û^Mê W ò K ê _ê ^ að û e Ke Gaõ Zê c e (NaHCO ) ^ò@ ö
_~ðýùalYKê ùfLôeL ö GVûùe NUê[ôaû
3
l _âûd 2 còfòfò ùfLûGñ fNê jûAùWâûùKæûeòKþ

eûiûd^òK _âZòKâòdûKê ^òcÜfòLôZ bûaùe _âKûg GiòWþ Cbd _eúlû ^kúùe cògû@ ö
Keû~ûA_ûeòa -
l Zêùc K’Y ù\LêQ ?
2NaOH + Zn → Na ZnO + H
2 2 2
l _âùZýK ùlZâùe ^òMðZ ùjC[ôaû MýûiþKê,
(ùiûWòdcþ RòùuUþ)
PòZâ 2.2 ùe \gðû~ûA[ôaû bkò, Pì^_ûYò
Zê ù c _ê Y ò ù\Lê Q ù~ Gjò eûiûd^ò K (Kýûfþiòdcþ jûAWâKþiûAWþ \âaY) c¤ùe
_âZòKâòdûùe jûAùWâûùR^þ C_ô^Ü ùjûAQò ö Kò«ê iaê _âùag Keû@ Gaõ _~ðýùalYKê ùfLôeL ö
]ûZê ijòZ Gjò ]eYe eûiûd^òK _âZòKâòdû i¸a
ùjûA_ûùe ^ûjó ö C_e _eúlûùe NUê[ôaû eûiûd^òK _âZòKâòdû
\êAUòKê Gjò bkò bûaùe ùfLû ~ûûA_ûeòa -
[ôiòfþ `ù^f
Áûþ
KKð ^òMðc ^kú
_eúlû^kú
Kûað^þ WûA@KþiûAWÿþ Mýûiþ

fNê jûAùWÿâûùKäûeòKþ GiòWÿþ _eúlû^kú Kýûfþid
ò cþ
jûAWâKþiûAWÿþ \âaY
ùiûWÿd
ò cþ
KûùaðûùÛþ
PòZâ 2.2
Kýûfþiòdcþ jûAWâKþiûAWÿþ \âaY c¤ùe Kûað^þ
WûA@KþiûAWÿþ Mýûiþ _âùag KeûAaû
21

_eúlû^kú A: Na2CO3(s) + 2HCI(aq) 

→ 2NaCI(aq) + H2O(l) + CO2(g)
_eúlû^kú B: NaHCO3(s) + HCI(aq) 
→ NaCI(aq) + H2O(l) + CO2(g)
^òMðZ ùjC[ôaû Kûað^þWûA@KþiûAWþKê Pì^ l _âZòKâòdû cògâYe aðùe KòQò _eòað^ NUêQò
_ûYòùe _âùag KeûAùf ]kû Kýûfþid
ò cþ KûùaðûùÛþ Kò ?
@aùl_ iéÁò ùjûA[ûG ö l @cæ cògûAaû _ùe ù`^fþ`þ[ûfò^þ að KûjóKò
Ca(OH) (aq) + CO (aq) → CaCO (s) + H O(l) a\kòfû ?
2 2 3 2
Pì^_ûYò ]kû@aùl_ l aðcû^ C_e cògâYùe KòQò aê¦û ùiûWòdcþ

@]ôK Kûað^þWûA@KþiûAWþ _âùag KeûAùf, jûAWâKþiûAWþ \âaY cògû@ ö
^òcÜfòLôZ eûiûd^òK _âZòKâòdû NùU - l ù`^fþ`[þ ûfòêþ ùMûfû_ú að _êâðûe @ûiòfû
CaCO (s) + H O(l) + CO (g) → Ca(HCO ) (aq)
Kò ?
G_eò KûjóKò ùjfû ?
3 2 2 3 2
l
Rkùe \âaYúd
C_e _eúlûùe @ûùc ù\Lôùf ù~ ùMûUòG
Pì^_[e (Limestone), PKþ (chalk) Gaõ
lûeKe _âbûaKê ùMûUòG @cæ _âZòjZ (nullify) KeêQò
cûaðfþ Kýûfþid
ò cþ KûùaðûùÛþe bò^Ü bò^Ü eì_ ö icÉ
Gaõ _âKûeû«ùe, ùMûUòG @cæe _âbûaKê ùMûUòG
]ûZa KûùaðûùÛþ I jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ @cæ
lûeK ^òÀk KeêQò ö iµéq eûiûd^òK _âZòKâòdûUòKê
ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùf iµéq faY,
Gjòbkò bûaùe ùfLû~ûA _ûeòa -
Kûað^þWûA@KþiûAWþ I Rk C_ô^Ü jêG ö
NaOH(aq) + HCI(aq) → NaCI(aq) + H O(l)
Gjò eûiûd^òK _âZòKâòdûKê iõùl_ùe _âKûg 2
Keû~ûA _ûeòa - ùMûUò G @cæ I ùMûUò G lûeK c¤ùe

]ûZa KûùaðûùÛþ / ]ûZa jûAùWâûùR^þ eûiûd^òK _âZòKâòdû NUò faY Gaõ Rk C_ô^Ü jêG ö
KûùaðûùÛþ + @cæ → faY + Kûað^þ WûA@KþiûAWþ Gjò eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d ûKê _â g c^úKeY
+ Rk (Neutralisation) _âZòKâòdû Kj«ò ö iû]ûeYZü, GK
_âgc^úKeY _âZòKâòdû Gjòbkò bûùa ùfLû~ûG -
2.1.4 @cæ I lûeK _eÆe ijòZ Kò_eò _âZòKâòdû
Ke«ò ? lûeK + @cæ → faY + Rk
(How do acids and bases react with 2.1.5 ]ûZa @KþiûAWþe @cæ ijòZ eûiûd^òK
each other ?) _âZòKâòdû
Zêc _ûAñ Kûc : 2.6 (Reaction of Metallic Oxides with
l ùMûUòG _eúlû^kúùe _âûd 2còfòfò fNê Acids)
ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþ ^ò@ Gaõ Zjóùe \êA Zêc _ûAñ Kûc : 2.7
aê¦û ù`^fþ`þ[ûfò^þ \âaY cògû@ ö l ùMûUòG aòKeþùe @Ì _eòcûY K_eþ @KþiûAWþ
l \âaYe að K’Y ùjfû ? ^ò@ Gaõ ]úùe ]úùe fNê jûAùWâûùKæûeòKþ
l Gjò C_e \âaY c¤Kê fNê jûAùWâûùKæûeòKþ GiòWþKê Nûê[ôaû @aiÚûùe cògû@ ö
GiòWþ aê¦û aê¦û Keò _Kû@ ö l \âaYe aðKê flý Ke ö K_eþ @KþiûAWþe
K’Y NUòQò ?
22

Zêùc ù\Lôa ù~ \âaYe að ^úk-iaêR (Effervescence) ié Á ò Kùe ö ^ò M ð Z

ùjûA~ûAQò Gaõ K_eþ @Kþ i ûAWþ \â a úbì Z ùjC[ôaû Mýûiþ GK Rkê[ôaû cjcaZúKê
ùjûA~ûAQò ö eûiûd^òòK _âZòKâòdûùe K_eþ (II) fò b ûA \ò G ö ~\ò C_ô ^ Ü ùjûA[ô a û
ùKæûeûAWþ C_ô^Ü ùjûA[ôaû ù~ûMñê \âaYe að ^úk- ù~øMòKMêWòK c¤eê ùMûUòG Kýûfþiòdcþ
iaêR ùjûAQò ö iû]ûeYZü, ùMûUòG ]ûZa @KþiûAWþ ùKæûeûAWþ ùjûA[ûG, ùZùa Gjò eûiûd^òK
I ùMûUòG @cæ c¤ùe NUê[ôaû eûiûd^òK _âZòKâòdûKê _âZòKâòdû _ûAñ icZêf icúKeYUò ùfL ö
^òcÜ_âKûùe ùfLû~ûG - 2.2 icÉ @cæ c¤ùe Gaõ icÉ lûeK
]ûZa @KþiûAWþ + @cæ → faY + Rk c¤ùe icû^Zû K’Y @Qò ?
aðcû^ C_ùeûq eûiûd^òK _âZòKâòdû _ûAñ (What do all acids and all bases have
eûiûd^òK icúKeY ùfL Gaõ ZûKê icZêf Ke ö in common ?)
lûeK I @cæ _âZKò dòâ û bkò ]ûZa @KþiûAWþ @cæ ijòZ aòbûM 2.1ùe @ûùc ù\LêQê ù~ @cæMêWòK
eûiûd^òK _âZKò d
òâ û Kùf faY I Rk C_ô^Ü jêG ö icû^ eûiûd^òK ]cð aj^ Ke«ò ö ùKCñ KûeY
ùZYê ]ûZa @KþiûAWþMWê Kò ê lûeúd @KþiûAWþ Kêjû~ûG ö ù~ûMêñ ùicûûe ]cðùe iûc¬iý ù\Lû~ûA[ûG ?
2.1.6 @]ûZa @Kþ i ûAWþ e lûeK ijò Z Zêc _ûAñ Kûc : 2.3ùe @ûùc ù\Lôùf ù~ @cæMêWòK
eûiûd^òK _âZòKâòdû ]ûZê ijòZ _âZòKâòdû Keò jûAùWâûùR^þ Mýûiþ iéÁò
(Reaction of a Non-metallic Oxide Ke«ò ö ùZYê jûAùWâûùR^þ icÉ @cæùe ejò[ôaû
with Base) _eò cù^jêG ö Zûjûùjùf, jûAùWâûùR^þ [ôaû icÉ
Kûað ^ þ WûA@Kþ i ûAWþ I Kýûfþ i ò d cþ ù~øMòK @cæúd Kò - Zûjû RûYòaû _ûAñ @ûi, GK
jûAWâKþiûAWþ (Pì^_ûYò) c¤ùe eûiûd^òK _âZòKâòdû _eúlû Keòaû ö
Zêùc Zêc _ûAñ Kûc : 2.5ùe ù\Lôf ö Kýûfþiòdcþ Zêc _ûAñ Kûc : 2.8
jûAWâKþiûAWþ ùMûUòG lûeK Gaõ Gjû Kûað^þ
WûA@KþiûAWþ ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùf faY l MäëùKûRþ, @ûfþKjfþ, jûAùWâûùKæûeòKþ GiòWþ,
I Rk C_ô^Ü jêG ö Gjò eûiûd^òK _âZòKòâdû lûeK I ifþ`êýeòKþ GiòWþ AZýû\òe \âaY ^ò@ ö
@cæ c¤ùe NUê[aô û eûiûd^òK _âZKò d
òâ û ijòZ icû^ ö l ùMûUòG Vò_òùe \êAUò Kû fMû@ Gaõ GK
ùZYê G[ôeê iò¡û« ùjfû ù~ @]ûZa @KþiûAWþMWê Kò e 100 còfòfò aòKeþ c¤ùe ZûKê eL ö
_âKéZò @cæúd ö l PòZâ 2.3ùe \gðû~ûA[ôaû bkò ùMûUòG afþaþ
_âgÜ I ùMûUòG iêAPþ c¤ ù\A Kû \êAUòKê 6
1. _òk (Brass) Gaõ Z´û (Copper) _ûZâùe ùbûfþUþ aýûùUeúe \êA aò_eúZ @Mâ ijòZ
KûjóKò \jò I LUû Rò^òh eLû~ûG ^ûjó ? iõù~ûM Ke ö
2. ùMûUòG @cæ ùMûUòG ]ûZê ijòZ eûiûd^òK l aðcû^ aòKeþ c¤Kê KòQò fNê jûAùWâûùKæûeòKþ
_âZòKâòdû Kùf iû]ûeYZü ùKCñ Mýûiþ ^òMðZ GiòWþ Xûk Gaõ iêAPþUK ò ê \aûA aò\ýê Zþ _âaûj
jêG ? C\ûjeY iûjû~ýùe aêSûA \ò@ ö PûfêKe ö
Gjò Mýûiþe C_iÚòZò Kò_eò _eúlû Keòa ? l fNê ifþ`ýê eòKþ GiòWþ ùÂ Gjò KûcKê _êâðûe
3. GK ]ûZa ù~øMòK A, fNê jûAùWâûùKæûeòKþ Ke ö
GiòWþ ij eûiûd^òK _âZòKòâdû Keò aê\þaê\^ l K’Y ù\LêQ ?
23

l aòKeþùe MæëùKûRþ I @ûfþKjfþ \âaY _é[Kþ 2.2.1 Rkúd \âaYùe @cæ I lûeKe K’Y NùU ?
_é[Kþ bûaùe ùÂ Gjò _eúlûKê _êâðûe (What happens to an acid or a base
Ke ö aðcû^ Zêùc K’Y ù\LêQ ? in a water solution ?)
l icÉ ùlZâùe afþaþ RkêQò Kò ? @cæ ùKak Rkùe @ûd^ C_ô^Ü KeûG Kò ?
@ûi, Gjû _eúlû Keòaû ö
6ùbûfþUþ
aýûùUeú afþaþ l _âûd 1 Mâûcþ KVò^ ùiûWòdcþ ùKæûeûAWþ ùMûUòG
iêAPþ _eòÃéZ I gêÃ _eúlû^kúùe ^ò@ Gaõ PòZâ
2.4ùe \ò @ û~ûA[ô a û bkò C_KeYMê W ò K ê
iõù~ûM Ke ö
l KòQò MûX ifþ`êýeòKþ GiòWþ _eúlû ^kúùe
aòKeþ cògû@ ö
l K’Y ù\LêQ ? KòQò Mýûiþ ^òMðc ^kú aûùU
Kû
aûjûeò @ûiêQò Kò ?
fNê HCl \âaY l ^òMðZ ùjC[ôaû MýûiþKê Kâcû^ßdùe gêLôfû I
@û\âð ^úk fòUþciþ KûMRùe _eúlû Ke ö
eae Vò_ò
l ùKCñ ùlZâùe fòUþciþ KûMR ewe _eòað^
NUòQò ?
PòZâ 2.3
@cæe Rkúd \âaY aò\êýZþ _eòaj^ Kùe
@û\ðâ fòUþciþ
PòZâ 2.3ùe \gðû~ûA[ôaû bkò, @cæMêWòK
ùlZâùe afþaþ Rkòa ö Kò«ê Zêùc ù\Lôa ù~ Mäùë KûRþ
^òMðc ^kú
I @ûfþKjfþ \âaY aò\êýZþ _eòaj^ Kùe ^ûjó ö KKð
MûXÿ ifþ`ýê eòKþ
afþaþ Rkòaû iìPûA \òG ù~ \âaY c¤ùe aò\êýZþ GiòWþÿ [ôaû _eúlû ^kú
ùiâûZ _âaûjòZ ùjCQò ö @ûd^MêWòK \ßûeû \âaY ùKû^òKûfþ
c¤ùe aò\êýZþ ùiâûZ _eòaj^ ùjûA[ûG ö `äûiþKþ
@cæMêWòKùe H+ KýûUûdû^þ @Qò ö ùZYê G[ôeê _eúlû^kú

RYû_WêQò ù~ @cæMêWòK \âaYùe jûAùWâûùR^þ ùiûWÿd
ò cþ
ùKäûeûAWÿþ
@ûd^, H(+aq) C_ô^Ü Keû«ò ö Gjû ùiMêWòKe @cæúd
MêY _ûAñ \ûdú ö Kýûfþidò cþ
ùKäûeûAWÿùþ e
ùiûWò d cþ jûAWâ K þ i ûAWþ , Kýûfþ i ò d cþ _ìð[ôaû MûWÿð Uêýaþ
jûAWâKiþ ûAWþ AZýû\ò lûeKMêWKò ê ùÂ ùijò _eúlûKê PòZâ 2.4
_êâðûe Ke ö Gjò _eúlûe `kû`keê ùKCñ
HCl Mýûiþe _âÉêZò
iò¡û«ùe _jô _ûeòa ?
24

l Gjò _eúlû @^ê~ûdú Zêùc (i) gêhæ HCI Mýûiþ aðcû^ @ûùc RûYòfê ù~ @cæMêWòK Rkùe
I (ii) HCI \âaYe @cæúd Êbûa C_ùe H(+aq) @ûd^ Gaõ lûeKMêWòK OH(−aq) @ûd^ iéÁò
ùKCñ iò¡û«ùe C_^úZ ùjCQ?
Keò[û«ò ö ùZYê _âgc^úKeY eûiûd^òK _âZòKâòdû
gòlKuê _eûcgð : ~\ò iÚû^úd Rkaûdê
(Neutralisation reaction)Kê ^ò c Ü f ò L ô Z bûùa
@Zý« @û\âð ùjûA[ûG, ùZùa C_ô^Ü MýûiþKê gêhæ
Keòaû _ûAñ ùijò MýûiþKê Kýûfþiòdcþ ùKæûeûAWþùe C_iÚû_^ Keû~ûA _ûeòa-
_ì[ð a
ô û GK MûWðUýê aþ (gêLûAaû ^kú) c¤ùe _âùag @cæ + lûeK → faY + Rk
KeûAùa ö H X + M OH → MX + HOH
Gjò _eúlûUò RYûA ù\CQò ù~ Rk C_iÚZò ùò e H(+aq) + OH(−aq) → H2O(l )
HCIeê jûAùWâûùR^þ @ûd^ C_ô^Ü jêG ö Kò«ê Rk
@^ê_iÚZò ùò e HCI @Yêeê H+ @ûd^ @fMû ùjûA_ûùe @ûi ù\Lôaû, Rk ùMûUòG @cæ Kò´û ùMûUòG
^ûjó ö lûeK ijòZ cògòùf K’Y NùU ?
HCI + H O → H O+ + CI– Zêc _ûAñ Kûc 2.10
2 3
jûAùWâûùR^þ @ûd^ ÊZª bûaùe ejò_ûùe l ùMûUòG aòKeþùe _âûd 10 còfòfò Rk ^ò@ ö
^ûjó, Kò«ê Gjû Rk @Yê ijòZ còkòZ ùjûA ejò[ûG ö l KòQò aê¦û MûX ifþ`êýeòKþGiòWþ ùi[ôùe cògû@
ùZYê jûAùWâûùR^þ @ûd^Kê iað\û H(+aq) Kò´û Gaõ aòKeþKê NìeûA cògâYUòKê cògûA \ò@ ö
jûAùWâû^òdcþ @ûd^ (H3O+) bûaùe \gðû~ûA[ûG ö
l aòKeþe ^òcÜ @õgKê Ægð Ke ö
H+ + H O → H O+
2 3
l Zû_cûZâûùe KòQò _eòað^ NUêQò Kò ?
@ûùc ù\Lôùf ù~ @cæMêWòK Rkùe H3O+
Kò´û H(+aq) @ûd^ _â\û^ Ke«ò ö @ûi ù\Lôaû, l Gjû GK Zû_C_ôû\ú Kò´û Zû_ùgûhú _âZòKâòdû
ù~ùZùaùk GK lûeK Rkùe \âaúbìZ jêG K’Y Kò ?
NùU ? l C_e _eúlû bkò, ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþ
H2O
NaOH(s) → Na+ (aq) + OH− (aq) aUòKû (Pellet) ùÂ _êâðûe _eúlû Ke
H2 O
KOH(s) → K + (aq) + OH− (aq)
Gaõ Zêce _~ðýùalYKê fò_òa¡ Ke ö
H2O @cæ aû lûeK Rkùe \âaúbìZ ùjaû GK
Ca (OH)2 (s )  
Ca → Ca2 + (aq) + 2OH− (aq )
@ZòcûZâûùe Zû_C_ôû\ú _âKòâdû ö ùZYê MûX ^ûAUâòKþ
lûeKMêWòK Rkùe jûAWâKþiûAWþ (OH-)
@ûd^ _â\û^ Ke«ò ö ù~Cñ lûeKMêWòK Rkùe GiòWþ aû MûX ifþ`êýeòKþ GiòWþKê Rkùe cògûAaû
\âaYúd, ùiMêWK
ò ê lûe aû @ûfþKûfò (Alkali) Kj«ò ö ùaùk iûa]û^Zû @af´^ Keòaû ^òjûZò @ûagýK ö
RûYòQ Kò ? RkKê @âeZ Nûê[aô û @aiÚûùe ]úùe ]úùe @cæKê
icÉ lûeK Rkùe \âaúbìZ jêG ^ûjó ö Rkùe cògûAaû CPòZþ ö ~\ò MûX @cæùe Rk
lûe aû @ûfþKûfò ùjCQò GK lûeK ~ûjûKò Rkùe cògû~ûG cògâYUòùe _âPêe Zû_ C_ô^Ü ùjZê cògâY
\âaúbìZ jêG ö ùiMêWòK jûZKê iûaê^þ _eò fûùM, GùYùZùY QòUòKò _Wòa Gaõ ùaùkùaùk @cæ
_ûUòKê Lûeò@û fûùM Gaõ ldKûeú (Corrosive) ö [ôaû KûP_ûZâUò bûwò~ûA_ûùe ö `kùe @ûùc
ùiMêWK ò ê ùKùa PûL^ûjó Kò´û Ægð Ke ^ûjó; KûeY @ûjZ ùjaûe @ûguû ejòa ö MûX ifþ`êýeòKþ GiòWþ
ùiMêWòK lZò _jûA_ûe«ò ö iûeYú 2.1ùe ùKCñ Gaõ ùiûWòdcþ jûAWâKiþ ûAWþ aUòKû [ôaû _ûZâ C_ùe
lûeKMêWòK lûe @U«ò ? iìPòZ iûa]û^ iõùKZ (PòZâ 2.5)UòKê ù\L ö
25

2.3 @cæ I lûeKe \âaY ùKùZ iak ?

(How Strong are Acid or Base
Solutions)
@cæ-lûeK iìPKMêWòK aýajûe Keò ùMûUòG
@cæ I ùMûUòòG lûeK Kò_eò RûYò ùja Zûjû @ûùc
RûYê ö _ìað aòbûMùe @ûùc c¤ fNêKeY Gaõ
fNêKeY ùjZê \âaYùe H+ I OH- @ûd^MêWòKe
MûXZû jâ û i aò h dùe _Xò Q ê ö \â a Yùe Gjò
PòZâ 2.5 @ûd^MêWòKe _eòcûY cû^ _ûA_ûeòaû Kò ? ùMûUòG
MûXÿ @cæ I lûeK [ôaû _ûZâ C_ùe \ @cæ ùKùZ Zúaâ Zûjû @ûùc Kk^û Keò_ûeòaû
@uòZ ùjûA[ôaû iûa]û^ iõùKZ Kò ?
Rkùe @cæ aû lûeK cògûAaû \ßûeû GKK GK iaðR^ú^ iìPK (Universal indicator)
@ûdZ^ _â Z ò H 3O+/OH– @ûd^Mê W ò K e MûXZû aýajûe Keò @ûùc Gjû Keò_ûeòaû ö iaðR^ú^
(Concentration) Kcò ~ ûG ö Gjò _ eò _â K ò â d ûKê iìPK ùKùZMêWòG iìPKe cògâY @ùU ö aòbò^Ü
fNêKeY (Dilution) Kj«ò Gaõ @cæ aû lûeK fNêKZé jûAùWâûùR^þ @ûd^ MûXZû aògÁò \âaY ijòZ cògùò f
(Diluted) ùjfûùaûfò Kêjû~òa ö iaðR^ú^ iìPK bò^Ü bò^Ü að ]ûeY Kùe ö
_âgÜ ùKøYiò \âaYe jûAùWâûùR^þ @ûd^ MûXZû
1. HCI, HNO
3
AZýû\ò Rkùe \âaúbìZ ùjûA cû_ Keòaû _ûAñ pH ùÄfþ ^ûcùe GK ùÄfþe
@cæúd flY _â\gð^ Ke«ò, @ûfþKjfþ Gaõ aòKûg Keû~ûAQò ö Rcðû^þ g± ‘Potenz’eê pHe p
MäëùKûRþ bkò ù~øMòK MêWòKe Rkúd \âaY @ûiòQò ö ‘Potenz’e @[ð ùjfû lcZû (power) ö
@cæúd flY ù\Lû«ò ^ûjó; KûjóKò ? @ûù¸cûù^ iû]ûeYZü pH ‘0’ (@Zý]ôK @cæúd)eê
2. ùMûUòG @cæe Rkúd \âaY aò\êýZþ _eòaj^ pH 14 (@Zý]ôK lûeúd) _~ðý« pH ùÄfþùe cû_ò
Keò_ûùe KûjóKò ?
_ûeòaû ö iek bûaùe Kjòùf, pH ùjCQò GK
3. gêÃ HCI Mýûiþ gêÃ fòUþciþ KûMRe að
iõLýû ~ûjû GK \âaYe @cæúd Kò´û lûeúd _âKéZòKê
a\kûA _ûùe ^ûjó KûjóKò ?
4. GK @cæe MûXZû jâûi Keòaû _ûAñ _eûcgð iìPûG ö jûAùWâû^òdcþ @ûdê MûXZû @]ôK ùjùf,
pH cìfý Kcþ ùja ö
\ò@û~ûA[ûG ù~ @cæKê Rkùe cògûAaû CPòZ
Kò«ê RkKê @cæùe ^êùjñ; KûjóKò ? GK _âgcòZ \âaY (Neutral solution) e
5. GK @cæúd \âaYe fNêKeY _âKòâdû\ßûeû pH ùjCQò 7 ö pH ùÄfþùe pH cìfý 7 eê Kcþ
jûAùWâû^òdcþ (H3O+) @ûdê MûXZû Kò_eò ùjûA[ôùf \âaYUò @cæúd ùaûfò RYû~ûG ö pH cìfý
_âbûaòZ ùjûA[ûG ? 7 eê 14 _~ðý« aé¡ò NUòaû iìPûA \òG ù~ \âaYùe
6. @]ô K _eò c ûYe lûeK, ùiûWò d cþ OH– @ûdê MûXZû aé¡ò NUêQò; @[ðûZþ lûee
jûAWâKþiûAWþ \âaYùe \âaúbìZ ùjùf MûXZûe aé¡ò NUêQò (PòZâ 2.6)ö iû]ûeYZü pH
jûAWâKþiûAWþ (OH-) @ûdê MûXZû Kò_eò cû_òaû _ûAñ iaðR^ú^ iìPKùe _ìð ùjûA[ôaû
_âbûaòZ jêG ? (Impregnated) KûMR aýajûe Keû~ûG ö
26

@cæúd _âKéZò aXÿêQò _âgc^ lûeúd _âKéZò aXÿêQò
H+ @ûd^ MûXÿZû aé¡ò H+ @ûd^ MûXÿZû jâûi
PòZâ 2.6
H+(aq) I OH–(aq) @ûd^MêWÿòKe MûXÿZûe _eòað^ ijòZ pHe _eòað^
iûeYú 2.2
Zêc _ûAñ Kûc : 2.11 KâcòK \âaY pH jûeûjûeò _\û[ðe
iõLýû KûMRe pH _âKéZò
l iûeYú 2.2ùe \ò@û~ûA[ôaû \âaYMêWòKe pH að cìfý
cìfý _eúlû Ke ö 1. Ròb fûk
(LûAaû _ìaðeê)
l Zêce _~ðýùalYKê ùfLôeL ö 2. Ròb fûk
(LûAaû _ùe)
l Zêce _~ðýùalY @^ê~ûdú _âùZýK _\û[ðe
3. ùf´ê ei
_âKéZò K’Y ?
4. aðjú^ aûdê
cògòâZ _û^úd
5. MûRe ei
6. K`ò
7. UcûùUû ei
8. Kk_ûYò
9. 1N NaOH
10. 1N HCI
_ûP^ ei ùf´ê ei aògê¡ Rk, eq còfþKþ @`þ ùiûWÿdò cþ

(_âûd 1.2) (_âûd 2.2) (7.4) cýûMþùîò@û jûAWâKiþ ûAWÿþ
(10) \âaY
(_âûd 14)
PòZâ 2.7
pH KûMRùe \gðû~ûA[ôaû ùKùZK iû]ûeY _\û[ðMêWÿòKe pH (að GK iÚ ìk iìP^û cûZâ)
27

@cæ Gaõ lûeKe iakZû (Strength) ~[ûKâùc aòb^ò Ü iÚûêê cûUò iõMâj Keò Zêc _ûAñ Kûc : 2.12ùe
ùiMêWKò eê C_ô^Ü ùjC[ôaû H+ @ûd^ I OH- @ûdê að^û Keû~ûA[ôaû _âYûkú @^ê~ûdú Zûe pH iÚòe
iõLýû C_ùe ^òbeð Kùe ö ~\ò @ûùc icû^ MûXZû Ke ö cûUò iõMâj Keò[ôaû iÚû^MêWòKùe ùKCñ Cnò\
aògÁò , cù^Ke, GK ùcûfûeþ ùfLûGñ jûAùWâûùKäûeòKþ aXêQ«ò Zûjû c¤ ùfL ö
GiòWþ Gaõ GiòUKò þ GiòWþ ùâû, ùZùa Gjò GiòWþ
\ßd bò^Ü bò^Ü _eòcûYe jûAùWâûùR^þ @ûd^þ C_ô^Ü
Keò[û«ò ö ù~Cñ @cæMWê Kò @]ôK _eòcûYe H+ @ûd^ l _âûd 2Mâûcþ cûUò ùMûUòG _eúlû^kúùe ^ò@
ù\A[û«ò, ùiMêWKò ê iak (Strong) @cæ Gaõ ù~Cñ Gaõ G[ôùe 5còfòfò Rk cògû@ ö
@cæMWê Kò Kcþ _eòcûYe H+ @ûd^ ù\A[û«ò, ùiMêWKò ê l _eúlû^kúUòKê bf bûaùe jfûA \ò@ ö
\êak ð (Weak) @cæ Kêjû~ûG ö aðcû^ Zêùc Kjò l _eúlû^kúùe [ôaû _\û[ðKê _eòiâaY Ke
_ûeòa Kò lûeKMêWKò c¤eê ùKCñ MêWKò \êak ð lûeK Gaõ @^ý GK _eúlû^kúùe _eòiéZ \âaYKê
I ùKCñ MêWKò iak LûeK ? iõMâj Ke ö
2.3.1 ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe pHe MêeêZß l GK iaðR^ú^ iìPK KûMR iûjû~ýùe Gjò
(Importance of pH in Everyday Life)
_eòiîZ \âaYe pH iÚòe Ke ö
Cnò\ I _âûYúMêWÿòK pH iùPZ^ Kò ? l Zêc @ke Cnò\e @bòaé¡ò _ûAñ cûUòe @û\gð
(Are plants and animals pH sensitive ?)
pH (Ideal pH) aòhdùe Zêùc ùKCñ iò¡û«ùe
@ûc geúe pH 7.0 eê 7.8 _eòieùe Kûc _jô _ûeòa ?
Keò[ûG ö Rúa I Cnò\MêWòK (Living organisms)
@ûce _eò_ûK aýaiÚûùe pH
ùKak GK iõKúð pH _eòieùe aò_ûe«ò ö ahðû
(pH in our digestive system)
Rke pH 5.6eê Kcþ ùjûA[ôùf ZûKê “@cæahðû” (Acid
rain) ùaûfò Kj«ò ö Gjò “@cæahðû” _ûYò ù~ùZùaùk ùMûUòG ùKøZìjk_â\ K[û ùjCQò, @ûce
ùaûjò~ûA ^\ú Rkùe còùg, ^\ú Rke pH _ûKiÚkú (Stomach) jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ _âÉêZ
Kcò~ûG ö G_eò ^\úùe RkPe Rúa (Aquatic Kùe ö Gjû _ûKiÚkúe ùKøYiò lZò ^ Keò Lû\ý
life) cûûe aôejòaû KÁKe ùjûA_ùW ö jRc ùjaûùe iûjû~ý Kùe ö @Rúð icdùe
RûYòQ Kò ? _ûKiÚkú @Zý]ôK @cæ C_ô^Ü Keò[ûG Gaõ Gjû ù_U
@^ý Mâjùe @cæ ~ªYû I @iêiÚòe KûeY jêG ö Gjò ~ªYûeê C_gc
gêKâ (Venus) Mâje aûdêck ifþ`êýeòKþ _ûAaû _ûAñ ùfûKcûù^ ùKùZK lûeK aýajûe
GiòWeþ GK ajkò@û ]kû-jk\ò@û aû\fùe MVòZ ö Ke«ò ö GjûKê _âZò-@cæ (Antacid) Kêjû~ûG ö Gjò
Gjò Mâjùe Rúa^]ûeY i¸a ùaûfò bûaò _ûeêQ _eò GK C_Pûee _âÉûa Zêùc Gjò @¤ûde @ûe¸ùe
Kò ? ^ò½d ù\A[ôa ö Gjò _âZò-@cæMêWòK @Zý]ôK @cæKê
Zêc Ne _Q_U _Wò@û cûUòe pH ùKùZ ? _âgc^ Ke«ò ö Gjò Cùgýùe GK cé\ê lûeK
(What is the pH of the soil in your backyard ?) (Mild base), cýûMþùîòdcþ jûAWâKþiûAWþ (còfþKþ
Cnò\ iêiÚ @bòaé¡ò _ûAñ GK ^òðÁò pH _eòie @`þ cýûMþ ù îò @ û) @ù^K icdùe aýajûe
@ûagýK Kùe ö Gjò pHKê RûYòaû _ûAñ Zêùc _Wò@ûe Keû~ûA[ûG ö
28

pH _eòað^ \«lde KûeY geúe c¤Kê @ûùi ö Gjû Rkûù_ûWû ~ªYûe KûeY
(pH change as the cause of tooth decay) ùjûA[ûG ö
_ûUòe pH 5.5eê Kcþ ùjûAMùf \«ld @ûe¸ RûYòQ Kò ?
ùjûA~ûG ö Kýûfþiòdcþ ìþùÙþùe MVòZ \û«e _âKéZò _âgc^úKeY iêaò]û ù~ûMûA [ûG ö
ajòeûaeY (Tooth enamel) geúe c¤ùe iaêVûeê (Nature provides neutralisation options)
gq _\û[ðö Gjû Rkùe \âaúbìZ jêG ^ûjó, Kò«ê aòQê@ûZò (Nettle) GK fZû RûZúd Cnò\
_ûUòe pH 5.5eê Kcþ ùjùf Gjûe ld NùU ö Gaõ Gjû iû]ûeYZü aYê @û Rcòùe (Wild)
LûA iûeòaû _ùe _ûUòùe fûMò ejò ~ûA[ôaû aXò[ûG ö Gjûe _Zâùe ieê cê^@ò ûñ ùfûc ejò[ûG ö
còVû Rò^hò I Lû\ý KYòKûKê _ûUòe aúRûYê (Bacteria) Gjû geúeKê ù`ûWò _KûA_ûùe ö ~\ò ù\÷aûZþ
^òcÜúKeY (Degradation) Keò @cæùe _eòYZ @RûYZùe Gjûe _ZâKê Ægð Keò ù\AQ, ùZùa
Kùe ö Gjûe _âZòKûe _ûAñ iùaðûc C_ûd ùjCQò, Gjûe Gjò @ûõgêMêWòK ù\jKê ù`ûWò _KûAa Gaõ
LûA iûeòaû _ùe _ûUòKê bf bûaùe ù]ûAù\aû ö ~ªYû _jûAa ö ùiMêWòKeê ^òüiéZ ùjC[ôaû
Uê[þù_Á, ~ûjû iû]ûeYZü lûeúd, aýajûe Keò cò[ûù^ûAKþ GiòWþ jó Gjò ~ªYûe KûeY ö Gjûe
\û« Nhòùf, _ûUòe @cæ Kcò~òa Gaõ \«ldKê GK _ûeµeòK C_Pûe ùjCQò - ù`ûWò ùjûA
^òaûeY Keòùja ö ~ûA[ôaû iÚû^Kê WKþ_äûþ _Zâùe Nhòùf C_gc
eûiûd^òK ~ê¡ Reò@ûùe _âûYú Gaõ Cnò\e còùk ö @]ôKûõg icdùe Gjò WKþ_äûþUò aYê@û
RûMûùe aòQê@ûZò MQ _ûLû_ûLô CVò[ûG ö WKþ_äûþe
@ûZàelû
(Self-defence by Animals and Plants
_âKéZò K’Y @^êcû^ Keò _ûeêQ Kò ? ùZYê _eaðú
through Chemical warfare) icdùe Zêùc aYê@û @kùe Pûfò Pûfò ~ûC[ôaû
cjêcûQò ZêcKê ùKùa \õg^ KeòQò Kò ? ùaùk ~\ò ù\÷aûZþ aòQê@ûZò fUûKê QêAñ ù\f,
cjêcûQòe \õg^ùe GK @cæ geúeKê @ûiò ~ªYû I ùZùa iùw iùw K ’Y ùLûRòa Zûjû Zêùc
Rßûkûe KûeY ùjûA[ûG ö LûAaû ùiûWû (Baking RûYò_ûeê[ôa ö Gjò ~ªYûe PòKòû _ûAñ @^ý KòQò
soda) _eò cé\ê lûeK \õg^ iÚkùe aýajûe Kùf _âbûagûkú _ûeµeòK PòKòû _¡Zò i´§ùe Zêùc
C_gc còkò[ûG ö aòQê@ûZò _Zâe @ûõgê ù\jùe @aMZ @Q Kò ?
ù`ûWòùjûAMùf cò[ûù^ûAKþ GiòWþ ( ècòKþ GiòWþ)
iûeYú 2.3
_âKéZòùe C_f² ùKùZK @cæ
_âûKéZòK C @cæ _âûKéZòK C @cæ
bòù^Mûe GiòUòKþ GiòWþ \jò fûKþUòKþ GiòWþ
Kckû iûAUòâKþ GiòWþ ùf´ê iûAUòâKþ GiòWþ
ùZ«êkò UûUûðeòKþ GiòWþ _òµêWò \õg^ cò[ûù^ûAKþ GiòWþ
( èþcòKþ GiòWþ)
UcûùUû @KþRûfòKþ GiòWþ aòQê@ûZò cò[ûù^ûAKþ GiòWþ
( èþcòKþ GiòWþ)
29

_âgÜ l icû^ ~êqûZàK Kò´û icû^ aò~q

ê ûZàK eûWòKûfþ
1. A I B \êAUò \âaY @Qò ö \âaY Ae pH [ôaû faYMêWòK GK _eòaûee @«bêðq ùaûfò
ùjCQò 6 Gaõ \âaY Be pH ùjCQò 8 ö Kêjû~ûG ö C\ûjeYÊeì_, NaCl I Na2SO4
ùKCñ \âaYùe jûAùWâûùR^þ @ûdê MûXZû ùiûWòdcþ faY _eòaûee @«bêðq ö ùijò_eò
@]ôK ? Gjò \êAUò c¤eê ùKCñUò @cæúd bûaùe, NaCl I KCl ùKäûeûAWþ faY
Gaõ ùKCñUò lûeúd ? _eòaûee @«bêðq ö Gjò “Zêc _ûAñ Kûc”ùe
2. H+(aq) @ûd^MêWòKe MûXZû \âaYe _âKéZò
\ò@û~ûA[ôaû faYMêWòK c¤eê Zêùc ùKùZûUò
C_ùe Kò _âKûe _âbûa _KûA[ûG ? _eòaûe PòjÜûA _ûeòa ?
3. lûeúd \âaYMêWòKùe c¤ H+(aq) @ûd^ 2.4.2faYMêWòKe pH (pH of Salts)
@Qò Kò ? ~\ò jñ, ùZùa GMêWòK lûeúd Zêc _ûAñ Kûc : 2.14
KûjóKò ? l ^òcÜfòLôZ faYMêWòKe ^cê^û (Samples)
4. cûUòe ùKCñ @aiÚûùe RùY KéhK Zûe iõMâj Ke- ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþ, ù_ûUûiòdcþ
Rcòùe KfòPì^ (Kýûfþiòdcþ @KþiûAWþ) Kò´û ^ûAùUâ U þ , Gfê c ò ^ ò d cþ ùKä û eûAWþ , Rò u þ
gcòZ Pì^ (Kýûfþiòdcþ jûAWâKþiûAWþ) Kò´û ifþ ù Ùþ , K_eþ ifþ ù Ùþ , ùiûWò d cþ
PKþ (Kýûfþiòdcþ KûùaðûùÛþ) _âùdûM Keòa Giò ù UUþ , ùiûWò d cþ Kûùað û ùÛþ Gaõ
ùaûfò Zêùc bûaêQ ? ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ (@^ý KòQò
faY ~\ò còkê[ûG c¤ ^ò@û~ûA _ûùe) ö
2.4 faYMêWòK aòhdùe @]ôK Z[ý
(More about Salts) l _ûZòZ Rkùe ùiMêWòe \âaYúdZû _eúlû
@ûùc @ûMeê _Xò ù f ù~ aò b ò ^ Ü _â K ûe Ke ö
eûiûd^òK _âZK ò d
òâ û icdùe faYe iéÁò ùjûA[ûG ö l fòUþciþ ijòZ ùiMêWòKe _âZòKâòdû _eúlû Ke
ùiMêWòKe _âÉêZò, ]cð I aýajûe aòhdùe @]ôK Gaõ pH KûMR iûjû~ýùe ùiMêWòKe pH
KòQò RûYòaû ö ^òeì_Y Ke ö
2.4.1faYe _eòaûe (Family of Salts) l faYMêWK ò c¤eê ùKCñMWê K ò @cæúd (Acidic),
Zêc _ûAñ Kûc : 2.13 ùKCñ MêWòK lûeúd (Basic) Kò´û ùKCñ MêWòK
l ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû faYMêWòKe iõùKZ @cæúd ^êùjñ Kò lûeúd ^êùjñ (Neutral) ?
ùfL ö l faYKê _âÉêZ Keòaû _ûAñ aýajéZ @cæ Kò´û
ù_ûUûiòdcþ ifþùÙþ, ùiûWòdcþ ifþùÙþ, lûeKKê PòjÜU Ke ö
Kýûfþid
ò cþ ifþùÙþ, cýûMþùîòdcþ ifþùÙþ, l Zêc _~ðýùalYe aòaeYú iûeYú 2.4 ùe
ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþ, ùiûWòdcþ ^ûAùUâUþ, _â\û^ Ke ö
ùiûWò d cþ Kûùað û ùÛþ Gaõ Gùcû^ò d cþ ùMûUòG iak (Strong) @cæ Gaõ ùMûUòG
ùKäûeûAWþ ö iak lûeKùe _âÉêZ faYe pH cìfý 7 Gaõ Gjû
l C_ùe \ò@û~ûA[ôaû faYMêWòK ùKCñ @cæ @cæ-lûe MêY aòjú^ ö @^ý _lùe, GK iak @cæ
Gaõ ùKCñ lûeKMêWòKeê còkò_ûeòa iìPû@ ö I \êaðk (Weak) lûeKe faY @cæúd Gaõ Gjûe
30

iûeYú 2.4 _é[Kþ Keû~ûA[ûG ö _é[ôaúe aòbò^Ü iÚû^ùe KVò^

faY pH aýajéZ aýajéZ faY MzòZ ùjûA ejò[ôaû (Deposit) c¤ ù\LôaûKê
@cæ lûeK còùk ö @gê¡Zû KûeYeê aéjZþ ÇUòKMêWòK @ù^K
icdùe aû\ûcò (Brown) ù\Lû~ûG ö GjûKê KVò^
LYòR faY (Rocksalt) Kêjû~ûG ö ajê _ìeûZ^
pH cìfý 7 eê Kcþ
ö GK iak lûeK I \êaðk @cæe Kûkùe [ôaû icê\âMêWòK gêLô~ûA Gjò KVò^ LYòR
faY lûeúd Gaõ Gjûe pH cìfý 7 eê @]ôK ö faYe g~ýû iéÁò ùjûA[ôfû ö ùKûAfû bkò, KVò^
2.4.3 LûAaû fêYeê eûiûd^òK _\û[ð LYòR faYKê LYòeê Cùûk^ Keû~ûG ö
(Chemicals from Common Salt) Zêùc ^ò½d cjûZàû Mû§úue \ûò~ûZâû (Dandi
G_~ðý« Zêùc _XòQ ù~ jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ March) K[û gêYò[ôa ö Zêùc RûYò[ôf Kò- @ûce
Gaõ ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþ \âaY còkòZ ùjûA Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^ùe ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþ Gjò bkò
ù~Cñ fêY aû faY C_ô^Ü Ke«ò ZûKê ùiûWòdcþ GK MêeêZß_ìð iõùKZ [ôfû ?
ùKäûeûAWþ Kêjû~ûG ö Gjò faYKê Zêùc Lû\ýùe LûAaû fêY - eûiûd^òK _\û[ðMêWòK _ûAñ GK
aýajûe Keò[û@ ö C_ùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûcûfþ ö
Kûc”ùe ù\Lôf ù~ Gjò faYUò @cæúd ^êùjñ Kò (Common salt - A raw material for
lûeúd c¤ ^êùjñ ö chemicals)
icê\â Rkùe @ù^K faY \âaúbìZ ùjûA Gjò_eò bûaùe còkê[ôaû LûAaû fêY ù\÷^¦ò^
ejòQò ö Gjò faYMêWòK c¤eê ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþKê Rúa^ùe aýajéZ ùjC[ôaû aòbò^Ü _âKûe _\û[ð
31

(~[û-ùiûWòdcþ jûAWâKiþ ûAWþ, LûAaûùiûWû, ù]ûAaû 2NaCl(aq) + 2H O(l) → 2NaOH(aq) + Cl (g) + H (g)
2 2 2
ùiûWû, aäòPòõ _ûCWe Gaõ @ûjêeò @ù^K) _âÉêZò

ùKäûeò^þ Mýûiþ Gù^ûWþVûùe I jûAùWâûùR^þ
_ûAñ GK MêeZê _ß ì ð Kûcûfþ ö aðcû^ ù\Lôaû, Kò_eò
Mýûiþ Kýûù[ûWþ V ûùe ^ò M ð Z jê G ö ùiûWò d cþ
ùMûUòG _\û[ð (NaCl) Kê Gjò icÉ _\û[ðMêWòK
jûAWâKþiûAWþ \âaY Kýûù[ûWþ ^òKUùe C_ô^Ü jêG ö
_âÉêZ Keòaû _ûAñ aýajûe Keû~ûCQò ö
Gjò _âYûkúùe C_ô^Ü ùjC[ôaû Zòù^ûUò~ûK C_ôû\
ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþ C_ù~ûMú @ùU ö Gjò C_ôû\MêWòKe aòbò^Ü aýajûe
(Sodium hydroxide) PòZâ 2.8ùe _â\gòðZ ùjûAQò ö
aò\êýZþ ùiâûZKê ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþe Rkúd aäòPòõ _ûCWÿe
\âaY [aâûA^þ (Brine)] c¤ ù\A _âaûjòZ KeûAùf, (Bleaching Powder)
ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþe aòNU^ \ßûeû ùiûWòdcþ
Zêùc Gjû c¤ùe RûYòMfYò ù~ ùiûWòdcþ
jûAWâKþiûAWþ C_ô^Ü jêG ö Gjò _âYûkúKê ùKäûeþ-
ùKäûeûAWþe Rkúd \âaY (aâûA^þ)Kê aò\êýZþ aòùgæhY
@ûfþKûfò _âYûkú ùaûfò Kêjû~ûG, KûeY C_ôû\MêWòK
Kùf ùKäûeò^þ Mýûiþ ^òMðZ jêG ö Gjò ùKäûeò^þ Mýûiþ
ùjCQò - ùKäûeþ (ùKäûeò^þ _ûAñ) Gaõ @ûfþKûfò
aäòPòõ _ûCWe C_ôû\^ _ûAñ aýajûe Keû~ûG ö gêÃ
(ùiûWòdcþ jûAWâKþiûAWþ _ûAñ)ö
gcòZPì^ [Ca(OH)2] ijòZ ùKäûeò^þe eûiûd^òK
Kýûù[ûWÿþ Vûùe Gù^ûWÿþ Vûùe
A§^, a^ÆZò Nò@, iûe Rk aòùgû]^, i«eY ù_ûLeú, _ò.bò.iò., ]ûZêKê ùZ÷kcêq Keòaû,
_ûAñ Gùcû^ò@û aòùgû]K, iò.G`þ.iò., KúU^ûgK iûaê^þ I @_cûRðK, KûMR
_âÉêZò, KéZâòc Z«ê
jûAùWÿâûùKäûeòKþ GiòWÿþ : aòeõR^ : NùeûA

AÆûZKê _eòÃûe Keòaû, aòeõRK, aÈ aòeõR^
Gùcû^òdcþ ùKäûeûAWÿþ, _ûAñ
Jh]MêWÿòK, _âiû]^ú
iûcMâú _ûAñ
PòZâ 2.8
ùKäûeþ-@ûfþKûfò _âYûkúeê còkê[ôaû MêeêZß_ìð C_ôû\MêWÿòK
32

_âZKò d
òâ û NUò aäPò õò _ûCWe C_ô^Ü jêG ö aäPò õò _ûCWeKê 2NaHCO Zû_ Na CO + H O + CO
3 → 2 3 2 2
CaOCl bûaùe ùfLû~ûA[ûG ö Gjûe _âKéZ (ùiûWòdcþ (ùiûWòdcþ
2
iõeP^û (Composition) aûÉaùe RUòk ö jûAùWÿâûùR^þ KûùaðûùÛþ)
Ca(OH) + CI → CaOCl + H O KûùaðûùÛþ)
2 2 2 2
aäòPòõ _ûCWee aýajûe - ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþe NùeûA

(i) ad^ gòÌùe K_ûiìZû I gY aÈ (Linen)Kê, Kû~ðý (Household)ùe aòb^ ò Ü _âKûe aýajûe @Qò ö
KûMR Kkùe KûVcKê Gaõ fâúùe ùiûWÿòdcþ jûAùWÿâûùR^þKûùaðûùÛþ (NaHCO )e
3
i`û fêMûKê aòeõR^ (Bleaching) Keòaû aýajûe
_ûAñ (i) ùaKòwþ _ûCWe _âÉêZ Keòaû _ûAñ-
(ii) @ù^K eûiûd^òK gòÌùe RûeK bûaùe
ùaKòwþ _ûCWe ùaKòwþ ùiûWû (ùiûWòdcþ
Gaõ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ) I UûeþUûeòKþ
(iii) RúaûYê ^ûgKûeú (Disinfectant) _\û[ð
GiòWþ _eò cé\ê Lûù\ýû_ù~ûMú @cæe GK
bûaùe _û^úd RkKê RúaûYê cêq Keòaû
cògâY @ùU ö ù~ùZùaùk ùaKòwþ
_ûAñ
_ûCWeKê Mec Keû~ûG Kò´û Rkùe
ùaKòwþ aû LûAaû ùiûWû (Baking soda) cògû~ûG, ^òcÜfòLôZ eûiûd^òK _âZòKòâdû
ùeûùhA Nùe iêÊû\ê cêiêcêiò@û _KêWò Zò@ûeò NùU -
Keòaû _ûAñ iû]ûeYZü aýajûe Keû~ûC[ôaû ùiûWû NaHCO + H+ (ùKøYiò @cæeê) → CO + H O +
ùjCQò ùaKò w þ ùiûWû aû LûAaû ùiûWû ö
3 2 2
@cæe ùiûWòdcþ faY
ùaùkùaùk e§^Kê \îZZe (Faster) Keòaû _ûAñ eûiûd^òK _âZKò d
òâ û icdùe iéÁò ùjC[ôaû
c¤ GjûKê cògû~ûA[ûGö Gjò ù~øMòKe eûiûd^òK Kûað^þWûA@KþiûAWþ _ûCñeêUò Kò´û ùKKþKê
^ûc ùjCQò ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ `êfûA ù\A êc I izò\â Keò[ûG ö
(NaHCO ) ö GjûKê _âÉêZ Keòaû _ûAñ aýajûe
3
Keû~ûC[ôaû KûcûfþMWê Kò c¤eê ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþ (ii) ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ _âZò-
@^ýZc ö @cæMêWòKe c¤ GK C_û\û^ @ùU ö
NaCl + H O + CO + NH → NH Cl + NaHCO
lûeúd ùjûA[ôaû ùjZê Gjû _ûKiÚkúùe
2 2 3 4 3
(Gùcû^òdcþ (ùiûWòdcþ @]ôK @cæKê _âgc^ Kùe Gaõ ~ªYû
ùKäûeûAWÿþ) jûAùWÿâûùR^þ C_gc Keò[ûG ö
KûùaðûùÛþ)
(iii) Gjû c¤ ùiûWû-@cæ (Soda-acid) @MÜò
Zêc _ûAñ Kûc : 2.14ùe Zêùc ùiûWòdcþ ^òaðû_K ~ª (Fire extinguisher)ùe
jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþe pH cû_òf Kò ? Gjûe aýajûe Keû~ûG ö
pH cìfý I @cæKê _âgc^úKeY _ûAñ Gjûe aýajûe
ù]ûAaû ùiûWû (Washing soda)
c¤ùe ùKøYiò iµKð iÚû_^ Keò_ûeêQ Kò ? Gjû
GK cé\ê (Mild) @iõlûeK (Non-corrosive) ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþeê còkê[ôaû @^ý GK
lûeK ö eû§òaû icdùe GjûKê Mec Kùf, _â\ eûiûd^ò K _\û[ð ùjCQò Na CO 3. 10H 2O
2
eûiûd^òK _âZòKâòdû NùU - (ù]ûAaû ùiûWû aû fêMû]ê@û ùiûWû) ö Zêùc RûY

33

ù~ ùaKòwþ ùiûWûKê Mec Kùf ùiûWòdcþ KûùaðûùÛþ l K’Y _~ðýùalY KeêQ ? K_eþ ifþùÙþe
còùk; ùiûWòdcþ KûùaðûùÛþKê _ê^ü ÇUòKúKeY Kùf _ìað ^úk að ùèò @ûiòfû Kò ?
ù]ûAaû ùiûWû còùkö Gjû c¤ GK lûeúd faYö
10H O eê
K’Y iìPòZ jêG ? Gjû \ßûeû K’Y _eúlû ^kú ]ûeK
2
ÇêU^ ^kú
Na CO @û\âð ùjûA~ûG ? Gjò _âgÜe Ce @ûùc Rk aò¦ê
2 3
_eaðú aòbûMùe @ûùfûP^û Keòaû ö ùiûWòdcþ K_e ifþùÙþ
KûùaðûùÛþ Gaõ ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ \û^û
@ù^K Jù\ýûMòK _âKâòdû _ûAñ C_ù~ûMú eûiûd^òK
aðe
_\û[ð ö
ù]ûAaû ùiûWûe aýajûe -
(i) ùiûWòdcþ KûùaðûùÛþ (ù]ûAaû ùiûWû)
KûP, iûaê^þ I KûMR gòÌùe aýajûe
Keû~ûG ö PòZâ 2.9
ÇUòK Rk @_iûeY
(ii) ùaûeûKþiþ _eò ùiûWòdcþ ù~øMòKMêWòKê
C_ôû\^ Keòaû _ûAñ GjûKê aýajûe K_eþ ifþ ù Ùþ ÇUò K Mê W ò K gê Ã bkò
Keû~ûG ö RYû_Wê[ôùf c¤, ùiMêWòKùe ÇUòK Rk (Water
(iii) Ne i`û Keòaû Kû~ðýùe ùiûWòdcþ of crystallisation) [ûG ö @ûùc ÇUòKKê Mec Kùf,
KûùaðûùÛþKê aýajûe Keû~ûG ö Gjò Rk @_iûeòZ ùjûA~ûG Gaõ faY ]kû _ûfUò
(iv) Rke iÚûdú LeZß \ìe Keòaû _ûAñ GjûKê ~ûG ö
aýajûe Keû~ûG ö ~\ò Zêùc Gjò ]kû \û^ûMêWòK I\û Keòù\a,
ùZùa ù\Lôa ù~ ÇUòKe ^úk að _êâðûe Pûfò
@ûiêQò ö
2.4.4 faYMêWòKe ÇUòK _âKéZùe gêÃ Kò ?
(Are the crystals of salts really dry ?)
faYe iõùKZ GKK (Formula unit)ùe
ejò[ôaû ^òòðÁ iõLýK Rk @YêKê ÇUòK Rk Kj«ò ö
K_eþ ifþùÙþe ùMûUòG iõùKZ GKKùe _ûUò
l GK gêÃ ÇêU^ ^kúùe KòQò K_eþ ifþùÙþ
Rk @Yê @Qò ö Rk ù~ûRòZ K_eþ ifþùÙþe
ÇUòK ùÂ Mec Ke ö
eûiûd^òK iõùKZ ùjCQò CuSO4.5H2O ö aðcû^
l Mec Keòaû _ùe K_eþ ifþùÙþe að K’Y Zêùc Na CO3.10H2O @Yê @û\âðKò ^êùjñ _âgÜe
ùjûAQò ? 2
Ce ù\aûKê ic[ð ùja ö
l ÇêU^ ^kú c¤ùe Rkaò¦ê ù\LêQ Kò ? @^ý GK faY ùjCQò Rò_þicþ ö Gjûe
GMêWòK ùKCñ Vûeê @ûiòfû ?
ÇUòKùe ùKùZ Rk @Qò ? \êAUò Rk @Yê G[ôùe
l Mec Keòaû _ùe còkò[ôaû K_eþ ifþùÙþ ÇUòK Rk bûaùe @Qò ö CaSO4.2H2O Gjûe @Yê
C_ùe 2-3 aê¦û Rk _Kû@ ö iõùKZ @ùU ö Gjûe C_ù~ûMò Z û aò h dùe
@ûùfûP^û Keòaû ö
34

_äûÁeþ @`þ _ýûeòiþ (Plaster of Paris) K’Y gòLôf :

Rò _ þ i cþ (CaSO 4.2H 2 O) Kê 373K l @cæ-lûeK iìPKMêWòK ùjCQò e¬K Kò´û
Zû_cûZâûùe C¯ Kùf, Gjû Rk @Yê jeûG Gaõ e¬KMêWòKe cògâY Gaõ GMêWòKê @cæ I
Kýûfþiòdcþ ifþùÙþ ùjcòjûAùWâUþ (CaSO4.1/ lûeKe C_iÚZò eò iìP^û _ûAaû _ûAñ aýajûe
2H O)ùe _eòYZ jêG ö GjûKê _äûÁeþ @`þ _ýûeòiþ Keû~ûG ö
2
Kêjû~ûG ö bûwò ~ûA[ôaû jûWKê VòKþ iÚû^ùe eLôaûùe l ùMûUòG _\û[ðe @cæúd _âKéZò Zû’e \âaYùe
ijûdZû _ûAñ Wûqecûù^ aýajûe Keê[ôaû _äûÁeþ H+(aq) @ûd^MêWòK iéÁò ùjC[ôaû ù~ûMêñ
ùjCQò _äûÁeþ @`þ _ýûeòiþ ö Gjû GK ]kû _ûCWe NUò[ûG ö \âaYùe OH–(aq) @ûd^MêWòKe
iéÁò _\û[ðe lûeúd _âKéZòe KûeY ùaûfò
Gaõ Gjû Rk ijòZ cògò _êâðûe Rò_þicþùe _eòYZ
aòùaPòZ jêG ö
jêG; Gjû @Zý« gq KVò^ aÉê ö
l ùMûUòG @cæ, ùMûUòG ]ûZê ijòZ eûiûd^òK
_âZKò d
âò û Keò jûAùWâûùR^þ Mýûiþ ^òMðZ Keòaû
flý Ke ù~, ùKak GK Rk @Yêe @]ûKê
iùw iùw GK @^êeì_ faY iéÁò Kùe ö
ùMûUò G iõùKZ GKKe ÇUò K Rk jò i ûaùe
l ùMûUòG lûeK ùKùZK ]ûZê ijòZ eûiûd^òK
\gðû~ûAQò ö Zêùc Kò_eò GK @¡ð Rk @Yê _ûAa ?
_âZòKâòdû Kùf, jûAùWâûùR^þ Mýûiþ ^òMðZ
Gjû G_eò ùfLû ~ûAQò KûeY CaSO4e \êAUò ùjaû iùw iùw GK faY iéÁò jêG ö
iõùKZ GKK ùMûUòG Rk @YêKê còkòZ bûùa bûM Gjûe aò~êqûZàK @ûd^ ]ûZê I @KþiòùR^þKê
Keò[û«ò (Share) ö KùA, iûRiRû ie¬ûc Gaõ ùÂ MVòZ ùjûA[ûG ö
_éÂKê PòKþKY Keòaû _ûAñ _äûÁeþ @`þ _ýûeòiþ l ùMûUòG @cæ ùMûUòG ]ûZê KûùaðûùÛþ Kò´û
aýajûe Keû~ûG ö RûYò a ûKê ùPÁû Ke - ]ûZê jûAùWâ û ùR^þ K ûùað û ùÛþ ijò Z
Kýûfþiòdcþ ifþùÙþ ùjcòjûAùWâUþKê KûjóKò _äûÁeþ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùf, @^êeì_ faY,
@`þ _ýûeòiþ Kêjû~ûG ? Kûeþa^þ WûA@KþiûAWþ I Rk C_ô^Ü jêG ö
_âgÜ l @cæ I lûeKe Rkúd \âaYùe aò\êýZþ
1. ù~øMò K CaOCl e iû]ûeY ^ûc _â a ûjò Z jê G , KûeY ùiMê W ò K Rkùe
2
(Common name) K’Y ? ~[ûKâùc jûAùWâûùR^þ Gaõ jûAWâKþiûAWþ
2. ùKCñ _\û[ð ùKäûeò^þ ij eûiûd^òK _âZòKâòdû @ûd^ iéÁò Ke«ò ö
Keò aäòPòõ _ûCWe C_ô^Ü Kùe ? l ùMûUòG @cæ Kò´û ùMûUòG lûee ZúaâZû GK
3. Le RkKê cé\ê Rkùe _eòYZ Keòaû _ûAñ pH ùÄfþ (0 - 14) aýajûe Keò _eúlû
ù~Cñ ùiûWòdcþ ù~øMòK aýajûe Keû~ûG, Keû~ûA _ûeòa ö Gjò pH ùÄfþ \ßûeû ùMûUòG
Zû’e ^ûc K’Y ? \â a Yùe jûAùWâ û ùR^þ @ûdê MûXZû
4. ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þ KûùaðûùÛþe \âaYKê c_û~ûA[ûG ö
Mec Kùf K’Y NUòa ? iµéq eûiûd^òK
_âZòKâòdû _ûAñ icúKeYUò ùfL ö l GK _âgcòZ (Neutral) \âaYe pH ùjCQò
5. _äûÁe @`þ _ýûeòiþ I Rk c¤ùe eûiûd^òK 7 (pH = 7) ö GK @cæúd \âaYe pH 7eê
_âZòKâòdûKê \gðûAaû _ûAñ GK icúKeY Kcþ (pH <7) Gaõ GK lûeúd \âaYe pH
ùfL ö 7eê @]ôK (pH > 7) ö
35

l iRúaMê W ò K ùicûûe C_û_Pdú l ÇUòK @aiÚûùe faYe _âùZýK “iõùKZ

Kû~ð ý Kkû_ (Metabolic activities) GKK” ijòZ ^òòðÁ iõLýK Rk @Yêe
@^êKkì Zc (Optimal) pH _eòie (Range) eûiûd^òK iõ~êqò NUò[ûG ö Gjò Rk @Yê
c¤ùe iµû\^ Ke«ò ö ùjCQò ÇUòK Rk ö
l MûX @cæ Kò´û MûX lûeKKê Rkùe cògûAaû l faYMêWòKê ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe I gòÌ-
GK @Zò Zû_C_ôû\ú _âKâòdû (Exothermic Cù\ýûM ùlZâùe aòbò^Ü bûaùe aýajûe
Process) Keû~ûG ö
l @cæ Gaõ lûeKMêWòK _eÆeKê _âgcòZ Keò
@^êeì_ faY Gaõ Rk C_ô^Ü Ke«ò ö
_âgÜakú
1. ùMûUòG \âaY fûfþ fòUþciþKê ^úkùe _eòYZ Kùe, Gjûe pH i¸aZü ùjûA[ôa :
(a) 1 (b) 4 (c) 5 (d) 10
2. ùMûUòG \âaY @û ùLûk_û LMêWòK ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Keò GK Mýûiþ C_ô^Ü Kùe ö Gjû
Pì^_ûYòKê \ê]ô@û Keò\òG ö Gjò \âaYUòùe @Qòö
(a) NaCl (b) HCl (c) LiCl (d) KCl
3. 10 còfòfò NaOHe GK \âaY 8 còfòfò _eòcûYe \ò@û~ûA[ôaû GK HCl \âaY \ßûeû iµìð bûùa _âgcòZ
ùjûA~ûG ö 20 còfòfò _eòcûYe ùijò NaOH \âaYKê iµìð bûaùe _âgcòZ Keòaû _ûAñ @ûagýK
_Wê[ôaû Cq HCl \âaYe _eòcûY ùja :
(a) 4 còfòfò (b) 8 còfòfò (c) 12 còfòfò (d) 16 còfòfò
4. ^òcÜfòLôZ Jh]MêWòK c¤eê ùKCñUò @Rúð ùeûMKê PòKòû Keòaû _ûAñ aýajûe Keû~ûG ?
(a) _âZòùR÷aòKú (antibiotics) (b) _úWûjûeú (Analgesic)
(c) _âZò-@cæ (Antacid) (d) RúaûYê^ûgK (Antiseptic)
5. eûiûd^òK _âZòKâòdû _ûAñ g±-icúKeY Gaõ Zû’_ùe icZêf icúKeY ùfL ù~ùZùaùk :
(a) fNê ifþ`êýeòKþ GiòWþ Ròuþ KYòKûMêWòK ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùe ö
(b) fNê jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ cýûMþùîòdcþ _ûZ ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùe ö
(c) fNê ifþ`êýeòKþ GiòWþ Gfêcò^òdcþ Mê ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùe ö
(d) fNê jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ fêjûMê ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû Kùe ö
36

6. @ûfþKjfþ Gaõ MäëùKûRþ bkò ù~øMòKMêWòKùe c¤ jûAùWâûùR^þ @Qò Kò«ê ùiMêWòKê @cæe ùgâYúbêq
Keû~ûA ^ûjó ö GjûKê _âcûY Keòaû _ûAñ GK “Zêc _ûAñ Kûc” _eúlû að^û Ke ö
7. _ûZòZ Rk aò\êýZþ _eòaj^ Keò_ûùe ^ûjó, Kò«ê ahðûRk Zûjû Keò_ûùe KûjóKò ?
8. @cæMêWòK Rk @^ê_iÚòZòùe KûjóKò @cæúd _âKéZò _â\gð^ Ke«ò ^ûjó ?
9. A, B, C, D I E PòjÜòZ _ûUò \âaYKê iaðR^ú^ iìPKùe _eúlû Kùf pH ~[ûKâùc 4, 1, 11, 7 I 9
ùaûfò RYû_ùW ö ùKCñ \âaYUò :
(a) @cæúd ^êùjñ Kò lûeúd ^êùjñ ? (b) iak lûeúd ? (c) iak @cæúd ?
(d) \êaðk @cæúd ? (e) \êaðk lûeúd ?
pH MêWòKê jûAùWâûùR^þ-@ûd^ MûXZûe aé¡ò Kâcùe iRûA ùfL ö

10. icû^ f´ aògòÁ cýûMþùîòdcþ _ûZ _eúlû ^kú A I Bùe ^ò@û~ûAQò ö jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWþ (HCl)
_eúlû^kú, Aùe ù~ûM Keû~ûA[ôaû ùaùk GiòUK ò þ GiòWþ (CH3COOH) _eúlû^kú, Bùe cògû~ûAQò ö
_eúlû^kú \êAUòùe Cbd @cæe _eòcûY I MûXZû icû^ ö ùKCñ _eúlû^kúùe Mýûiþ @]ôK Zúaâ
ùaMùe aê\þaê\þ ùjûA aûjûeòa Gaõ KûjóKò ?
11. ZUKû lúee pH, 6 @ùU ö Gjû \jòùe _eòYZ ùjC[ôaûùaùk Gjûe pH Kò_eò a\kê[ôa ùaûfò Zêùc
bûaêQ ? Ce aêSûA ùfL ö
12. RùY lúeaûfû ZUKû lúeùe Lêaþ Kcþ _eòcûYe LûAaû ùiûWû cògûG ö
(a) ùi KûjóKò ZUKû lúee pH, 6 eê iûcû^ý lûeúd @aiÚûKê _eòað^ Keò\òG ?
(b) Gjò lúe, \jòùe _eòYZ ùjaû _ûAñ KûjóKò @]ôK icd ^òG ö
13. _äûÁeþ @`þ _ýûeòiþKê GK @û\âðZû-_âZòùeû] _ûZâùe eLôaû CPòZ ö KûjóKò aêSûA ùfL ö
14. _âgc^úKeY eûiûd^òK _âZòKâòdû K’Y ? \êAUò C\ûjeY \ò@ ö
15. ù]ûAaû ùiûWû I LûAaû ùiûWûe \êAUò ùfLûGñ aýajûe ùfL ö
còkòcògò Keòaû
I. Zêc ^òRe iìPK _âÉêZ Ke
(Prepare your own indicator)
l ùMûUòG Lf (Mortar) ùe aòUþe cìk (Beet root)Kê ù_hY Ke ö
l Zû’e eiKê _ûAaû _ûAñ ùi[ôùe ~ù[Á _eòcûYe Rk cògû@ ö
l _ìað ùgâYúMêWòKùe gòLô[ôaû _âYûkú @^êiûùe GjûKê _eòiâaY Ke ö
l Zêùc _ìaðeê _eúlû Keò[ôaû _\û[ðMêWòKê _eúlû Keòaû _ûAñ _eòiéZ \âaYKê iõMâj Ke ö
37

l ùMûUòG _eúlû ^kú ]ûeKùe PûùeûUò _eúlû ^kú iRûA eL Gaõ ùiMêWòKê A, B, C I D
bûaùe ^ûcûu^ Ke ö 2 còfòfò ùfLûGñ ùf´êei, ùiûWû_ûYò, bòù^Mûe Gaõ LûAaû ùiûWû \âaY
~[ûKâùc _âùZýK _eúlû ^kúùe ^ò@ ö
l 2-3 ùVû_û ùfLûGñ aòUþcìk eie \âaYKê _âùZýK _eúlû ^kúùe _Kû@ Gaõ að _eòað^, ~\ò
NUò[ûG, flý Ke ö ùMûUòG iûeYúùe Zêce _~ðýùalY ùfL ö
l ùKùZK _âûKéZòK _\û[ð ~[û - fûfþ a§ûùKûaò _Zâ, ù_Uê^ò@û (]êZêeû), jûAWâû^þRò@û Gaõ
ùReû^òdcþ bkò ùKùZK ewú^ `êfe _ûLêWûeê ^òÃûiòZ eiKê aýajûe Keò Zêùc iìPK _âÉêZ
Keò_ûeòa ö
II. ùiûWû-@cæ @MÜò^òaðû_K ~ª _âÉêZò
(Preparing a soda-acid fire extinguisher)
l @cæMêWòKe ]ûZê jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ MêWòK ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdûKê aýajûe Keò @MÜò
^òaðû_K ~ª MV^ Keû~ûG ö Gjû Kûað^þ WûA@KþiûAWþ Mýûiþ iéÁò Kùe ö
l ùMûUòG ]ê@û ùaûZf (Wash bottle)ùe 20 còfòfò ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þKûùaðûùÛþ (NaHCO3)
\âaY ^ò@ ö
l fNê ifþ`êýeòKþ GiòWþ [ôaû ùMûUòG Rßk^ ^kú (Ignition tube) Kê ]ê@û ùaûZf c¤ùe SêfûA \ò@
(PòZâ 2.10) ö
l ]ê@û ùaûZf cêjñKê a¦ Keò\ò@ ö
l ùaûZfKê XùkA \ò@ ù~_eòKò Rßk^ ^kú c¤ùe [ôaû @cæ Zùk [ôaû ùiûWòdcþ jûAùWâûùR^þ
KûùaðûùÛþ \âaY ijòZ cògò~òa ö
l ^RþRfþ c¤ ù\A KòQò _\û[ð ^òMðZ ùjC[ôaû Zêùc ù\Lô_ûeòa ö
l Gjò ^òMðZ _\û[ðKê Rkê[ôaû cjcþaZú @ûWKê ù\Lû@ ö K’Y NUêQò ?
^RþRfþ
^òMðZ _\û[ð
iìZû
]ê@û ùaûZf
Rßk^ ^kú
ùiûWÿòdcþ jûAùWÿâûùR^þ
KûùaðûùÛþ
PòZâ 2.10
(a) ùiûWÿòdcþ jûAùWÿâûùR^þKûùaðûùÛþ [ôaû ]ê@û ùaûZf c¤ùe fNê ifþ`êýeòKþ GiòWÿþ [ôaû GK Rßk^ ^kú SêfêQò ö
(b) ^òMðZ _\û[ð ^RþRfþ c¤ ù\A aûjûeêQò ö
mmm
38

ZéZúd @¤ûd
]ûZê I @]ûZê
(METALS AND NON-METALS)
âc ùgâYúùe ùcøkòK aòhdùe _Xÿf ò ûùaùk Zêc _ûAñ Kûc : 3.2
Zêùc RûYòQ ù~ ùcøkòKe ]cðû^ê~ûdú ùiMêWÿòKê ]ûZê l fêjû, Z´û, Gfêcò^òdcþ Gaõ cýûùMÜiòdcþe
Kò´û @]ûZê eìù_ ùgâYúbêq Keû~ûA[ûG ö ùQûU ùQûU L ^ò@ ö Gjò LMêWÿòKê GK
l ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe aýajûe Keê[a ô û KòQò ]ûZê ]ûeê@û Qêeú iûjû~ýùe KûUòaû _ûAñ ùPÁûKe ö
I @]ûZê aòhd cù^ _Kû@ ö ~ûjû ù\Lôf Zûjû ùfLôeL ö
l Zêùc ùKCñ ]cðMêWÿòK aò·e Keò ùcøkòKMêWÿòKê l ùiûWÿòdcþ L Kòùeûiò^þùe aêWÿò ejò[ûG ö
]ûZê Kò´û @]ûZê eìù_ ùgâYúbêq Kf ö Lù ùiûWÿòdcþ ]ûZêKê PòcêUûùe ]e ö
l ùcøkòKe aýajûe ijòZ Gjò ]cðMêWÿòKe Kò iZKðZû:
iµKð ?
ùiûWòdcþ ]ûZêKê aýajûe Kfûùaùk iZKð
Gùa @ûi ]ûZê I @]ûZêe ùKùZK ]cð ejòa ö `òfUeþ KûMR bûw c¤ùe GjûKê Pû_ò
i´§ùe aòÉéZbûùa @ûùfûP^û Keòaû ö
gêLû@ ö Zû_ùe GjûKê IßûPþMäûiþ C_ùe eLô ùMûUòG
3.1 ùbøZòK ]cð (Physical Properties)
Qêeúùe KûUòaûKê ùPÁûKe ö
3.1.1 ]ûZê (Metals)
KY flý Kf?
_\û[ðe ùbøZòK ]cðMWê Kòÿ ê Zêk^û Keò ùiMêWKòÿ ê Zêùc ù\Lôa iû]ûeYZü ]ûZêMêWÿòK \éX aû
@Zò ijRùe ùgâYúbêq Keû~ûA _ûeòa ö @ûi _eúlû
gq ö aòòbò^Ü ]ûZêe \éXÿZû bò^Ü bò^Ü @ùU ö
Keò Gjû @ûùfûP^û Keòaû ö Zêc _ûAñ Kûc 3.1eê
3.6ùe @ûagýK ùjC[ôaû ùKùZ ]ûZêe ^cê^û ~[û :
Zêc _ûAñ Kûc 3.3
fêjû, Z´û, Gfêcò^òdcþ, cýûùMÜiòdcþ, ùiûWòdcþ, l fêjû, Ròuþ, ùfWþÿ Gaõ Z´ûe ]ûZêL ^ò@ ö
ùfWþ, Ròuþ I ijRùe còkê[ôaû @^ý ùKùZK ]ûZê l GK fêjû L C_ùe ù~ ùKøYiò ]ûZêKê eLô
iõMâj Keòaû ö jûZêWÿòùe ·eò Kò´û _û [e @ûNûZ Ke ö
Zêc _ûAñ Kûc : 3.1 KY ùjfû ?
l Gùa fêjû, Z´û, Gfêc^ò dò cþ Gaõ cýûùMÜid
ò cþ l Gjò_eò @^ý ]ûZêLKê eLô @ûNûZ Ke ö
^cê^ûKê ù\L ö Gjû Kò_eò ù\Lû ~ûCQò l ùijò ]ûZêLMêWÿòKe @ûKéZòùe ~ûjûiaê
ùfL ö aðcû^ aûfòKûMR \ßûeû _âùZýK _eòað^ ùjfû, ZûjûùfL ö
^cê^û]ûZêKê bf bûaùe Nh ö Gjû Kò_eò
Zêùc ù\Lôa ù~, ]ûZêKê @ûNûZKùf Zûjû
ù\Lû~ûCQò ùfL ö
_Zkû P\e _eò ùjûA~ûCQò ö ]ûZêe Gjò MêYKê
l aògê¡ @aiÚûùe ]ûZêe _éÂ PKþ PKþ Kùe ö ^c^údZû (Malleability) Kêjû~ûG ö iê^û I eì_ûe
]ûZêe Gjò ]cðKê ]ûZa \ú¯ò aû ]ûZa C{ßkZû
Gjò MêY iaðû]ôK ö
(Metallic lustre) Kêjû~ûG ö
39

Zêc _ûAñ Kûc : 3.4 Gjò _eúlûeê RûYòf ù~, ]ûZêMêWÿòK Zû_
l fêjû, Z´û, Gfêcò^òdcþ, ùfWÿþ AZýû\ò ]ûZê iê_eòaûjú Gaõ ijRùe Zekê ^ûjó, GMêWòK Cy
K[û aò·e Ke ö GMêWÿòK c¤eê ùKCñ ]ûZêe Mk^ûu aògòÁ ö eì_û Gaõ Z´û ùjCQò iaêVûeê
Zûe còùk? Cc Zû_ _eòaûjú ö ùfWÿþ Gaõ _ûe\ @ù_lûKéZ
]ûZêe Zûe aûjûeòaû MêYKê Z^ýZû (ductility) Kcþ Zû_ _eòaûjú ö
Kêjû~ûG ö iê^ûe Gjò Z^ýZû MêY iaðû]ôK ö Zêùc
RûYò @û½~ðý ùja ù~, 1Mâûcþ iê^ûeê _âûd 2Kòcò ]ûZê aò\êýZþ _eòaj^ Kùe Kò? @ûi
ù\÷Nýðe Zûe UYû~ûA_ûùe ö ù\Lôaû ö
]ûZêe ^c^údZû I Z^ýZûMêY ù~ûMêñ @ûùc Zêc _ûAñ Kûc : 3.6
@ûc @ûagýKZû @^êiûùe ùiMêWÿòKe @ûKûe a\kûA l PòZâ 3.2ùe ù\Lû ùjfû_eò C_KeYMêWK ÿò ê
_ûeê ö aò\êýZþ _eò_[ùe iõù~ûM Ke ö
Kjòf ù\Lô ùeûùhAùe aýajéZ ùjC[ôaû l A I B @Mâc¤ùe _eúlû_ûAñ [ôaû ]ûZêUòKê
aûi^ ùKCñ ]ûZêùe Zò@ûeò ? Gjò ]ûZêùe KûjóKò
aûi^ Zò@ûeò Keû~ûG ? Zùk \ò@û~ûA[ôaû Zêc
iõù~ûM Ke ö
_ûAñ Kûceê G _âgÜe Ce _ûA_ûeòa ö l aò\êýZþ afaþUò RkêQò Kò? Gjò _eúlûeê
Zêc _ûAñ Kûc : 3.5 KY iò¡û« ùjfû?
l PòZâ 3.1 @^êiûùe Lù Z´û Kò´û Gfêc^
ò d
ò cþ afþaþ
aýûùUeú
Zûe ùÂ ùMûUòG Käûµ iûjû~ýùe Áûùe
]eò eL ö
l cjc iûjû~ýùe ùMûUòG _ò^þ KûKê Zûee
cêq _âû«ùe ù~ûLô eL ö iêAPþ
Kä_
ò þ
l ÆòeòUþ fýûµ Kò´û cjcaZú iûjû~ýùe Zûee
cSò iÚû^ùe Mec Ke ö ^cê^û]ûZê
l KòQò icd _ùe Zêùc KY flý Kf? PòZâ 3.2 ]ûZê aò\êýZþ iê_eòaûjú
l Zêce _~ðýùalYKê ùfL ö ]ûZa ZûeUò aò\êýZþ _eòaj^ Keê[ôaû Zûe C_ùe
ZekêQò Kò? _fòbò^ûAfþ ùKäûeûAWþ (PVC)e Kò´û eae bkò
_\û[ðe GK _âùf_^ \ò@û~ûA[ûG ö aò\êýZþZûe
C_ùe G_eò _âùf_^ KûjóKò \ò@û~ûA[ûG ?
Áû ]ûZa \ KVò^ PUûY C_ùe ]ûZêLù aûùWÿA ùjùf
Käûµ Zûee
cêq _âû« KY jêG? Zûjû ]ß^ò iéÁò Kùe Kò? ]ûZêKê KVò^
aÉêùe @ûNûZKùf ]ß^ò iéÁò jêG ö aðcû^ Zêùc
_ò^þ
cjc Kjò _ ûeò a Äê f e Nû Kûjó K ò ]ûZê ù e Zò @ ûeò
aðe
ùjûA[ûG ö
3.1.2. @]ûZê (Non-metals)
_ìað ùgâYúùe Zêùc _XÿòQ ù~, ]ûZê Zêk^ûùe
PòZâ 3.1 ]ûZê Zû_ iê_eòaûjú @]ûZê iõLýû Kcþ ö ùKùZK @]ûZê ùjfû Kûað^,
40

ifèþ, @ûùdûWò^þ, @KþiòùR^þ, jûAùWâûùR^þ ö ùMûUòG KVò^Zc _âûKéZòK @_eeì_ ö

ùaâûcò^þ aýZúZ icÉ @]ûZê KVò^ Kò´û Mýûi ö Gjûe Mk^ûu Gaõ ÇêU^ûu @Zò
ùaâûcò^þ GK Zek ö ]ûZê_eò @]ûZêe c¤ icû^ ùagú ö Kûaðê @^ýZc @_eeì_
ùbøZòK ]cð ejòQò Kò? @ûi G aòhdùe RûYòaû ö Mâû`ûAUþ ö Gjû aò\êýZþ _eòaj^
Zêc _ûAñ Kûc : 3.7 Kùe ö
l _ò f ûcûù^ Zê ù c Kûað ^ (ùKûAfû Kò ´ û (iv) lûe ]ûZê (Alkali metals) GùZ êc
Mâû`ûAUþ), ifèþ I @ûùdûWò^þe KòQò ^cê^û ù~ Qêeúùe KUû~ûA _ûeòa ö Gjû
^ò@ ö
^òcÜ iû¦âZû I Mk^ûu aògòÁ ]ûZê ö
l Gjò @]ûZêMêWÿòKê ùÂ Zêc _ûAñ Kûc 3.1 eê
ùcøkòKKê ùicûûe eûiûd^òK ]cðû^ê~ûdú
3. 6 _~ð ý « icÉ _eúlû Ke ö Gjûe
_~ðýùalY MêWÿòKê ùfLô eL ö ]ûZê I @]ûZê ]ûZê Kò´û @]ûZê eì_ùe aòbq Keû~ûA_ûeòa ö
i´§úd Gjò _~ðýùalYMêWÿòKê iûeYú 3.1ùe
ùfL ö iûeYú 3.1
ùcøkòK _âZúK _éÂe _âKûe gqZû ^c^údZû Z^ýZû _eòaj^ ]ûZa
Zû_ aò\êýZþ ]ß^ò
iûeYú 3.1e _~ðýùalY @^ê~ûdú ]ûZê Gaõ Zêc _ûAñ Kûc : 3.8
@]ûZêKê ùKak ùbøZòK ]cðû^ê~ûdú aMðúKeY l ùMûUòG cýûùMÜiòdcþ `òZû Gaõ KòQò ifèþ
Keû~ûA _ûeòa ^ûjó ö C\ûjeYÊeì_- _ûCWe ^ò@ ö
(i) iû]ûeY Zû_cûZâûùe _ûe\ aýZúZ l cýûùMÜiòdcþ `òZûKê RkûAfû_ùe _ûCñg
_âùZýK]ûZê KVò^ @aiÚûùe eùj ö iõMâj Keò Rkùe \âaúbìZ Ke ö
Zêc _ûAñ Kûc 3.5eê Zêùc gòLôf ]ûZê l C_ô^Ü \âaYKê ^ûfò I ^úk fòUþciþ KûMR
Cy Mk^ûu aògÁò Kò«ê Mûfòfdò cþ Gaõ \ßûeû _eúlû Ke ö
iúiòdcþ @Zò ^òcÜ Mk^ûu aògÁò ]ûZê ö l cýûùMÜiòdcþKê Rûkòfû_ùe ù~Cñ C_ôû\Uò
Gjò ]ûZê \ßdKê _û_êfò C_ùe eLôùf _ûAf Zûjû @cæ ^û lûe?
Gjû Zekò~òa ö l að c û^ ifèþ _ûCWeKê Rûkò C_ô ^ Ü
(ii) @ûùdûWÿ^ò þ GK @]ûZê ùjùf c¤ Gjûe ùjC[ôaû ]ì@ûñKê GK _eúlû^kúùe iõMâj
]ûZa J{ßfý @Qò ö Ke ö
l Gjò _eúlû^kúùe KòQò Rk cògûA GjûKê
(iii) Kûað^ aòbò^Ü eì_ùe ejò[ôaû GK
ùRûeþùe jfûA\ò@ ö
@]ûZê ö _â ù ZýK eì _ Kê @_eeì _
l Gjò \âaYKê ^úk I ^ûfò fòUciþ KûMR aêWÿûA
(allotrope) Kêjû~ûG ö júeû Kûaðê
_eúlû Ke ö
41

l ifèþ _ûCWe Rkòaû_ùe iéÁò ùjûA[ôaû ùPÁû Ke ö Gjò_eò @^ý ]ûZêKê c¤ @^êeì_
C_ôû\Uò @cæ ^û lûe ? bûaùe _eúlû Ke ö
l Gjò eûiûd^òK _âZòKâòdû_ûAñ icúKeYUò ùfLô l iéÁò ùjûA[ôaû C_ôû\MêWÿòK iõMâj Ke ö
_ûeòa Kò? @]ôKûõg @]ûZê Rkùe \âaúbìZ
l ]ûZêe _éÂ Gaõ C_ôû\Kê [û ùjaûKê \ò@ ö
ùjùf @cæ ú d @Kþ i ûAWþ ié Á ò Ke«ò ö
@^ý_lùe @]ôKûõg ]ûZê lûeúd @KþiûAWþ l ùKCñ ]ûZê ijRùe Rkòfû?
ié Á ò Ke«ò ö _eað ú aò b ûMùe ]ûZa l ]ûZê Rkòfû_ùe ùKCñ ewe gòLû ù\Lôf?
@KþiûAWþ aòhdùe @]ôK RûYòa ö l ]ûZê Rkò f û_ùe Gjûe _é Â Kò _ eò
_âgÜ ù\LûMfû ?
1. ùMûUòG ]ûZêe C\ûjeY \ò@ ~ûjûKò l @KþiòùR^þ ijòZ _âZòKâòdûgúkZûe jâûiKâcùe
(i) iû]ûeY Zû_cûZâûùe Zek @ùU ö ]ûZêMêWÿòKê iRûA eL ö
(ii) ijRùe Qêeúùe KUû~ûA _ûeòa ö
l C_ôû\MêWÿòK Rkùe \âaúbìZ Kò?
(iii) Zû_e iê_eòaûjú ö
@]ôKûõg ]ûZê @KþiòùR^þ ijòZ _âZòKâòdûKeò
(iv) Zû_e Kê_eòaûjú ö
]ûZa @KþiûAWþ iéÁò Kùe ö
2. ^c^úd I Z^ýe @[ð aêSû@ ö
3.2 ]ûZêe eûiûd^òK ]cð ]ûZê + @KþiòùR^þ → ]ûZa @KþiûAWþ
(Chemical Properties of Metals) C\ûjeY : K_e aûdêe C_iÚòZòùe C¯
3 . 2 . 1 eê 3 . 2 . 4 c¤ùe @ûùc ]ûZê e ùjùf @KþiòùR^þ ij cògò Kkûewe K_e (II)
eûiûd^ò K ]cð i´§ùe RûYò a û ö G[ô _ ûAñ @KþiûAWþ iéÁò Kùe ö
Gfêcò^òdcþ, Z´û, fêjû, ùfWþ, cýûùMÜiòdcþ, Ròuþ 2Cu + O2 → 2CuO
Gaõ ùiûWÿòdcþ @û\ò ]ûZêe ^cê^û iõMâj Ke ö K_e @KèòùR^þ K_e (II) @KþiûAWþ
3.2.1 ]ûZêKê aûdêùe \j^ Kùf KY jêG? ùijò_eò Gfêcò^òdcþ @KþiòùR^þ ijcògò
(What happens when Metals are
Gfêcò^òdcþ @KþiûAWþ iéÁò Kùe ö
burnt in air ?)
4Al + 3O2 → 2Al2O3
Zê c _ûAñ Kûc 3 . 8 eê Zê ù c RûYò f ù~,
Gfêcò^òdcþ @KþiòùR^þ Gfêcò^òdcþ @KþiûAWþ
cýûùMÜiòdcþ `òZû aûdêùe Rkòùf GK ]kû CRßk
gòLû C_ô^Ü Kùe ö Kjòf, _âùZýK ]ûZê Gjò_eò K_eþ @KþiûAWþ Kò_eò jûAùWâûùKäûeòKþ GiòW
_âZòKâòdû Kùe Kò? Gùa ^òcÜfòLôZ ùKùZûUò Kû~ðý ij _âZKò d
òâ ûKùe Zûjû Zêùc \ßZò úd @¤ûdùe _XÿQò ö
iõ_û\^ Keò _eúlû Keòaû ö @ûùc RûYòQê ù~, ]ûZa @KþiûAWþMêWÿòK lûeúd
Zêc _ûAñ Kûc : 3.9 _âKéZòe @ùU ö cûZâ KòQò ]ûZa @KþiûAWþ ~[û :
iZKðZû : Gfêcò^òdcþ @KþiûAWþ Gaõ Ròuþ @KþiûAWþ Cbd
gòlKu ijûdZûùe ^òcÜfòLôZ Kû~ðýMêWÿòK @cæúd _âKéZò Gaõ lûeúd _âKéZò _â\gð^ Ke«ò ö
Keòa ö GVûùe @ûLôe iêelû ^òcò ¤û^ ù\a ö ù~Cñ ]ûZa @KþiûAWþ Cbd @cæij I lûeij
l C_ùe \ò@û~ûA[ôôaû ù~ ùKøYiò ]ûZêe eûiûd^òK _âZòKâòdû Keò faY I Rk iéÁò Kùe
^cê^ûKê PòcêUûùe ]eò ^ò@ûñùe RkûAaû _ûAñ ZûjûKê Cbd]cðú @KþiûAWþ aû Gù¶ûùUeòKþ @KþiûAWþ
42

(amphoteric oxide) Kêjû~ûG ö Gfêcò^òdcþ RûYòQ Kò?

@KþiûAWþ ^òcÜ_âKûeùe @cæ I lûe ij _âZòKâòdû Gù^ûWûARò w þ Gfê c ò ^ ò d cþ ù e GK
Kùe ö ùcûUû@KþiûAWþ _âùf_ ù\aûe GK _âYûkú ö
Al2O3 + 6 HCl → 2AlCl3 + 3H2O Gfêcò^òdcþ aûdêùe ejòùf GK _Zkû @KþiûAWþe
@ûaeY iéÁò Kùe ö Gjò Gfêcò^òdcþ @KþiûAWþe
Al2O3 + 2NaOH → 2NaAlO2 + H2O
_âùf_ @]ôK iõlûeY (Corrosion) ùjaûKê
(ùiûWÿòdcþ GfêcòùÛþ) _âZòùeû] Kùe ö @KþiûAWþe @ûaeYKê ùcûUû
@]ôKõûg ]ûZa @KþiûAWþ Rkùe @\âaYúd Keò Gjò _âZòùeû]Kê @]ôK C^ÜZ Keû~ûA _ûeòa ö
Kò«ê KòQò ]ûZa @KþiûAWþ, Rkùe \âaúbìZ ùjûA Gù^ûWÿûARòwþ _âYûkúùe _eòÃûe Gfêcò^òdcþKê
lûe (Alkali) iéÁò Ke«ò ö ùiûWÿòdcþ @KþiûAWþ Gaõ Gù^ûWþÿùe iõ~êq Keò fNê ifþ`êýeòKþ @cæùe
ùa÷\êýZòK aòùgæhY Keû~ûG ö Gù^ûWÿþùe iéÁò
ù_ûUûiò d cþ @Kþ i ûAWþ Rkùe \â a úbì Z ùjûA
ùjûA @KþiòùR^þ Gfêcò^òdcþ ij _âZòKâòdûKeò Gjû
^òcÜ_âKûe lûe iéÁò Ke«ò--
C_ùe GK ùcûUû _âZùò eû]Kûeú @KþiûAWþ @ûaeY
Na2O (s) + H2O (l) → 2NaOH (aq) iéÁò Kùe ö Gfêcò^òdcþe _\û[ðKê Gjò @KþiûAWþ
K2 O (s) + H2 O (l) → 2KOH (aq)
Ée \ß û eû eùwA ijRùe @ûKhð Y úd Ægð
\ò@û~ûG ö
Zêc _ûAñ Kûc 3.9eê @ûùc RûYòfê iaê ]ûZê
@KþiòùR^þ ij icû^ ùaMùe _âZòKâòdû Ke«ò ^ûjó ö Zêc_ûAñ Kûc 3.9eê Zêùc RûYò_ûeò[ôa ù~
^ò@û~ûA[ôaû ]ûZêe ^cê^ûMêWÿòK c¤ùe ùiûWÿòdcþ
aòbò^Ü ]ûZê @KþiòùR^þ ij bò^Ü bò^Ü _âZòKâòdûgúkZû
ùjCQò iaêVûeê @]ôK Kâòdûgúk ]ûZê ö cýûùMÜiòdcþe
_â\gð^ Ke«ò ö ù_ûUûiòdcþ Gaõ ùiûWÿòdcþ _eò
_âZòKâòdû Kcþ ö @[ðûZþ Gjû ùiûWòdcþ _eò GùZ
]ûZêKê ~\ò aûjûùe eLô\ò@û~ûG, GùZùRûeþùe
_âZòKâòdûgúk ^êùjñ ö @_e_lùe Ròuþ, fêjû, Z´û
_âZòKâòdû jêG ù~, ùiMêWòKùe ^ò@ûñ fûMò~ûG ö Gaõ ùfWþKê @KþiòùR^þ C_iÚòZòùe RkûAùf @ûcKê
ùZYê \êNðUYû R^òZ ^ò@ûñeê elû _ûAaû_ûAñ GMêWÿòKê GMêWÿòKe _âZòKâòdûgúkZûKâc aòhdùe ùKøYiò iìP^û
iað\û Kòùeûiò^þùe aêWÿûA eLû~ûG ö iû]ûeY còùk ^ûjó ö Gjò ]ûZêMêWÿòKe _âZòKâòdûgúkZû Kâce
Zû_cûZâûùe cýûùMÜiòdcþ, Gfêcò^òdcþ, Ròuþ, ùfWþ iò¡û«ùe C_^úZ ùjaûKê ùKùZûUò @]ôK _âZòKâòdû
AZýû\ò ]ûZê M ê W ÿ ò K e _é Â Zkùe GK _Zkû @^ê¤û^ KeòaûKê _Wÿòa ö
@KþiûAWþe @ûaeY ejò[ûG ö iõelú @KþiûAWþe 3.2.2. ]ûZê Rkij _âZòKâòdû Kùf KY jêG?
Ée ]ûZêKê @]ôK RûeYeê elû Keò[ûG ö fêjûKê (What happens when metals react with
C¯ Kùf Rùk ^ûjó ö Kò«ê fêjûe MêKê @MÜgò Lò ûùe water ?)
Qòôù\ùf LêaþgúNâ Rkò~ûG ö Z´û ^ò@ûñùe Rùk Zêc _ûAñ Kûc: 3.10
^ûjó ö cûZâ C¯]ûZê K_e (II) @KþiûAWþe GK iZKðZû : Gjò Kû~ðý gòlKu iûjû~ýùe Keòaû
Kkû @ûaeY \ßûeû @ûzû\òZ ùjûA[ûG ö eì_û Gaõ @ûagýK ö
iê^û @KþiòùR^þ ij G_eòKò CyZû_cûZâûùe c¤ l Zêc_ûAñ Kûc 3.9ùe \ò@û~ûA[ôôaû ]ûZêMêWK
ÿò e
_âZòKâòdû Ke«ò ^ûjó ö ^cê^û iõMâjKe ö
43

l iõMéjúZ ^cê^ûe ùQûU LKê @fMû @fMû ]ûZê + Rk →

aòKeùe @]û _~ðý« [ûRk _ìeûA eL ö ]ûZa jûAWâKþiûAWþ + jûAùWâûùR^þ
l ùKCñ ]ûZêL [ûRkùe _âZK ò dòâ û Kfû? [û ]ûZa @KþiûAWþ + Rk →
Rkùe Gjò _â Z ò K â ò d ûe a¡ò ð Z ]ûZa jûAWâKþiûAWþ
_âZòKâòdûgúkZû^ê~ûdú ]ûZêMêWÿòKê iRûA eL ö ùiûWòdcþ Gaõ ù_ûUûiòdcþ bkò ]ûZê [ûRk
l ùKøYiò ]ûZê Rkij _âZòKâòdû Keò ^ò@ûñ iéÁò ij Zúaâ _âZòKâòdû Kùe ö GVûùe _âZòKâòdû \ßd Lêaþ
Kfû Kò? Zúaâ Gaõ Zû_C_ôû\ú ùjûA[ôaûeê C_ô^Ü ùjC[ôôaû
l KòQò icd_ùe Gjò ]ûZêMêWÿòKeê ùKøYiò ]ûZê jûAùWâûùR^þùe iûùw iûùw ^ò@ûñ fûMò~ûG ö
Rkùe bûiòaû @ûe¸ KeêQò Kò? 2K (s ) + 2H2O (l) →
l [û Rkùe _âZòKâòdû Keê ^ [ôaû ]ûZêKê GK 2KOH (aq) + H2(g) + Zû_gqò
aòKeùe @]û _~ðý« Mec_ûYò ùÂ _Kû@ ö 2Na (s) + 2H2O (l) →
l Mec _ûYòùe _âZòKâòdû Keê ^ [ôôaû ]ûZê_ûAñ 2NaOH (aq) + H2(g) + Zû_gqò
PòZâ 3.3ùe _â\gòðZ ùjfû_eò aýaiÚû Ke Kýûfþiòdcþe Rkij _âZòKâòdû Kcþ ZúaâZûùe
Gaõ ùiMêWKòÿ e aû¶ij _âZKò d òâ ûKê _~ðýùalY ùjûA[ûG ö G[ôeê iéÁò ùjC[ôaû Zû_ jûAùWâûùR^þKê
Ke ö RkûAaûùe ~ù[Á ^êùjñ ö
l ùKCñ ]ûZê aû¶ùe c¤ eûiûd^òK _âZòKâòdû Ca (s) + 2H2O (l) →
Kfû ^ûjó ö Ca(OH)2 (aq) + H2(g)
l ]ûZê M ê W ÿ ò K ê Rk ijò Z _â Z ò K â ò d ûgúkZûe Kýûfþid

ò cþ Rkùe bûiòaûKê @ûe¸Kùe KûeY
@]üKâcùe iRûA eL ö C_ô^Ü ùjC[ôaû jûAùWâûùR^þ Mýûiþe ù`ûUKûMêWòK
]ûZêe C_e bûMùe fûLô ejò~ûG ö
]ûZa ^cê^û
jûAùWÿâûùR^þ
Rkùe bòRû~ûA[ôaû
Mäûiþ Cfþ KKð Rk
aðe Áû ^òMðc ^kú
PòZâ 3.3 ùMûUòG ]ûZê ij aû¿e Kòâdû
]ûZê Rkij _âZòKâòdû Keò ]ûZa @KþiûAWþ cýûùMÜiòdcþ [ûRkij _âZòKâòdû Kùe ^ûjòñ ö
Gaõ jûAùWâûùR^þ Mýûiþ C_ô^Ü Kùe ö ù~Cñ ]ûZa Gjû Mec_ûYò ij _âZòKâòdû Keò cýûùMÜiòdcþ
@KþiûAWþ Rkùe \âaYúd Zûjû _êYò Rkùe cògò jûAWâKiþ ûAWþ Gaõ jûAùWâûùR^þ C_ô^Ü Kùe ö Gjûe
]ûZa jûAWâKiþ ûAWþ iéÁò Kùe ö Kò«ê iaê]ûZê Rkij _éÂùe fûMò[ôaû jûAùWûùR^þ Mýûiþe ù`ûUKû ù~ûMêñ
_âZòKâòdû Kùe ^ûjó ö Gjû bûiòaûKê @ûe¸ Kùe ö
44

Gfêcò^òdcþ, ùføj Gaõ Ròuþ _eò ]ûZê [û l ùKCñ ]ûZêùe iùaðûy Zû_cûZâû _~ýðùalY
Kò¸û Mec _ûYòùe @ûù\ø _âZòKâòdû Kùe ^ûjó, Kò«ê Kf?
Gjò ]ûZê aû¶ij _âZòKâòdûKeò ]ûZa @KþiûAWþ Gaõ l fNê @cæij ]ûZêe _âZòKâòdûgúkZû @]üKâcùe
jûAùWâûùR^þ Mýûiþ iéÁò Kùe ö iRûA eL ö
2Al(s) + 3H2O (g) → fNê jûAùWâûùKäûeòKþGiòWþ ij cýûùMÜiòdcþ,
Al2O3(s) + 3H2(g) Gfêcò^òdcþ, Ròuþ I fêjûe _âZòKâòdû icúKeY ij
3Fe (s) + 4 H2O(g) → ùfL ö
Fe3O4(s) + 4H2(g) ùKøYiò ]ûZê ^ûAUâK
ò þ GiòWþ ij _âZK
ò d
âò û Kùf
ùfWþ, Z¸û, eì_û Gaõ iê^û @û\ò ]ûZê Rk jûAùWâûùR^þ Mýûiþ ^òMðZ jêG ^ûjó ö KûeY ^ûAUâòKþ
ij @ûù\ø _âZòKâòdû Kùe ^ûjó ö GiòW GK iak RûeK ö Gjû C_ô^Ü ùjC[ôaû
3.2.3 ]ûZê @cæij _âZòKâòdûKùf KY jêG? jûAùWâûùR^þKê RûeY Keò Rk iéÁò Kùe Gaõ ^òùR
(What happens when metals react aòRûeòZ ùjûA ù~ ùKøYiò ^ûAùUâûùR^þ @KiûAWþ
with acids ?)
(N2O, NO, NO2) jê G ö Kò « ê cýûùMÜ i ò d cþ
Gjû_ìaðeê Zêù¸cûù^ _XÿòQ ù~, ]ûZê @cæij (Mg)Gaõ cûwû^òRþ (Mn) @Zò fNê ^ûAUâòKþGiòWþ
_âZòKâòdû Keò faY Gaõ jûAùWûùR^þ Mýûiþ C_ô^Ü ij _âZòKâòdû Keò H2 Mýûiþ ^òMðZ Kùe ö
KeûG ö
Zêc _ûAñ Kûc 3.11ùe _~ðýùalY Keò[ôa
]ûZê + fNê @cæ → faY + jûAùWâûùR^þ ù~, cýûùMÜiòdcþ iaêVûeê \îZ ùaMùe ù`ûUKû
Kò«ê iaê]ûZê Gjò_eò bûùa _âZòKâòdû Kùe iéÁò Keò[ôfû ö Gjò _âKâòdûUò c¤ iaêVûeê @]ôK Zû_
Kò? @ûi Gjû @^ê¤û^ Keòaû ö C_ôû\ú [ôfû ö Mg > Al > Zn > Fe Kâcùe
Zêc _ûAñ Kûc : 3.11 _âZòKâòdûgúkZû Kcò [ûG ö Z´û ùlZâùe ùKøYiò
l ùiûWòdcþ Gaõ ù_ûUûiòdcþ aýZúZ @^ý ù`ûUKû ù\LûMfû ^ûjó Gaõ Zû_cûZâû c¤ @_eòaòZð
]ûZêe ^cê^û iõMâj Ke ö ~\ò ^cê^û ckò^
ejò [ ô f û ö G[ô e ê RYû~ûG ù~, Z´û fNê
_Wÿò~ûA[ûG, ùZùa aûfò KûMRùe Nhò i`û
Ke ö jûAùWâûùKäûeòKþ GiòWÿ ij ùKøYiò _âZòKâòdû Kùe
iûa]û^Zû : ùiûWòdcþ Gaõ ù_ûUûiòdcþKê ^ûjó ö
^ò@ ^ûjó û KûeY ùiMêWòK [û Rkùe c¤ Zúaâ RûYòQ Kò?
ùaMùe _âZòKâòdû Kùe ö @cæeûR (Aquaregia) ùjCQò i\ý _âÉêZ
l fNê jûAùWâ û ùKä û eò K þ Giò W þ ejò [ ô a û MûX jûAùWâûùKæûeòKþ GiòWþ Gaõ MûX ^ûAUâòK
_eúlû^kúùe ^cê^ûMêWÿòKê @fMû @fMû bòð GiòWþe 3:1 @^ê_ûZe GK cògâY ö Gjò \êA
Ke ö
@cæc¤eê ùKøYiòUò iê^ûKê \âaúbìZ Keò _ûùe ^ûjó ö
l [ùcûðcòUeKê _eúlû^kú c¤ùe eL ö Gjûe
afþa GiòWþ bòZùe aêWò ejê ö Kò«ê Gjûe cògâY iê^ûKê \âaúbìZ Keò_ûùe ö
l iûa]û^Zû ijòZ ù`ûUKû C_ôû\ê ùaM @ûKßûùeRò@û (@cæeûR) GK bf iõlûeY, ]ìcgúk
_~ðýùalY Ke ö Zek ö @Ì ùKùZûUò aòRûeK c¤eê Gjû @^ýZc ö
l fNê jûAùWÿûâ ùKæûeòKþ GiòWÿ ij ùKCñ ]ûZêMWê K
ò Gjûe iê^û Gaõ _äûUò^cþKê \âaúbìZ Keòaûe lcZû
Zúaâbûaùe _âZòKâòdû KeêQò? ejòQò ö
45

3.2.4 ]ûZê
Kò_eò @^ý ]ûZa faYe \âaY @]ôK _âZKò d
òâ ûgúk ]ûZêKcþ _âZKò d
òâ ûgúk ]ûZêKê
ij _âZòKâòdû Kùe? ùicûû \âaYúd ù~øMòKeê Kò´û Zek @aiÚûeê
(How do metals react with solutions aòiÚû_^ Kùe ö
of other metal salts ?) _ìað aòbûMùe @ûùc RûYòfê ù~, iaê]ûZê
Zêc _ûAñ Kûc : 3.12 GKû_eò _âZòKâòdûgúk ^êj«ò ö @ûùc aòbò^Ü ]ûZêe
l LòG i`û Z´ûZûe Gaõ fêjû KûUòG ^ò@ ö @KþiòùR^þ, Rk Gaõ @cæ ij _âZòKâòdûKê _eLôfê ö
l ùMûUòG _eúlû^kúùe @ûAe^þ ifþùÙþ Kò«ê iaê ]ûZê Gjò iaê aòRûeK (Reagent) ij
\â a Y ùÂ ùi[ô ù e Z´ûZûeUò K ê Gaõ _â Z ò K â ò d û Kùe ^jò ñ ö ùZYê _â Z ò K â ò d ûgúkZûe
@^ýGK _eúlû^kúùe K_e ifþùÙþ \âaY jâûiKâcùe iõMéjúZ iaê]ûZêe ^cê^ûKê iRûAaû _ûAñ
ùÂ ùi[ôùe fêjû KûUòKê bòð Ke ö
@ûùc ilc ùjfê ^ûjó ö _â[c @¤ûdùe _Xÿò[ôaû
l 20 cò^òUþ _ùe Zêce _~ðýùalYKê ùfLô
aòiÚû_^ _âZòKâòdûeê ]ûZêe _âZòKâòdûgúkZû aòhdùe
eL ö
l ùKCñ _eúlû^kúùe _âZòKâòdû ùjaûe flý @]ôK Z[ý _ûA[ôfê ö Gjû ijR Gaõ iû]ûeYbûùa
Kf? Kêjû~ûA _ûeòa ù~ ~\ò ]ûZê A, ]ûZê B Kê Gjûe
l _âZòKâòdû _âKéZùe iõMVòZ ùjfûùaûfò ùKCñ \âaYeê aòiÚû_^ Kùe ùZùa B Vûeê A @]ôK
bòòùe Kjò_ûeòa? _âZòKâòdûgúk ùja ö
l Zêc _ûAñ Kûc 3.9,3.10 Gaõ 3.11 _ûAñ ]ûZê A + Be faY \âaY →
Zêce _~ðýùalY ij i´§ iÚû_^ Keò_ûeòa Ae faY \âaY + ]ûZê B
Kò?
Zêc _ûAñ Kûc 3.12ùe _~ðýùalY @^ê~ûdú
l ù~Cñ eûiûd^òK _âZòKâòdû iõMVòZ ùjfû,
Z´û aû fêjû, ùKCñ ]ûZêKê @]ôK _âZòKâòdûgúk ùaûfò
Zûjûe ùMûUòG icZêf icúKeY ùfL ö
l Gjò _âKûe _âZòKâòdûe ^ûc ùfL ö Kjòa?
KKð
iìZû
_eúlû^kú Áû
_eúlû^kú
fêjû Kû Z´û Zûe
K_e @ûAe^þ ifþùÙþ
ifþùÙþ \âaY
\âaY
fêjûKû
PòZâ 3.4 ]ûZêMêWÿòKe faYe \âaY ij _âZòKâòdû
46

3.2.5 _âZòKâòdûgúkZûe @^êKâc iûeYú 3.2 :

iKâòdZûe @^êKâc : ]ûZêe @ûù_lòK I _âZòKâòdûgúkZû
(The Reactivity Series)
K ù_ûUûiòdcþ @]ôK _âZòKâòdûgúk
_âZòKâòdûgúkZûe @^êKâc ùjCQò ùKùZK Na ùiûWòdcþ
Ca Kýûfþiòdcþ
]ûZêe iKâòdZûe @]üKâc i{ûe iûeYú ö
Mg cýûùMÜiòdcþ
(Zêc_ûAñ Kûc 1.9 Gaõ 3.12) e aòiÚû_^ Al Gfêcò^òdcþ
Zn Ròuþ jûâi Kâcùe _âZòKâòdûgúkZû
_eúlYeê ^òcÜfòLôZ @^êKâcKê (iûeYú 3.2)ùe
Fe @ûAe^þ
Kâ ò d ûgúkZû aû iKâ ò d Zûe @^ê K â c bûùa _â É ê Z Pb ùfWþ
Keû~ûAQò ö H jûAùWâûùR^þ
Cu K_e
Hg ceKêýeò
Ag iòfb þ e
Au ùMûfØ @Zò Kcþ _âZòKâòdûgúk
_âgÜ
1. ùiûWÿòdcþKê KûjòñKò Kòùeûiò^þ ùZfùe aêWûA eLû~ûG?
2. ^òcÜfòLôZ _âZòKâòdû _ûAñ eûiûd^òK icúKeY ùfL ö
(i) @ûAe^þ ijòZ aû¶ (ii) Kýûfþiòdcþ Gaõ ù_ûUûiòdcþ ijòZ Rk ö
3. PÿûùeûUò ]ûZêe ^cê^û A, B, C Gaõ D ^ò@ûû~ûAQò Gaõ ^òcÜfòLôZ \âaYùe ùMûUòG _ùe ùMûUòG
]ûZêKê _Kû~ûAQò ö `kû`kKê ^òcÜiûeYúùe ùfLû ~ûAQò ö
]ûZê @ûAe^þ (II) ifùÙþ K_e (II) ifùÙþ Ròuþ ifùÙþ iòfbe ^ûAùUâUþ
A _âZòKâòdû aòjú^ _âZòiÚû_^
B _âZòiÚû_^ _âZòKâòdû aòjú^
C _âZòKâòdû aòjú^ _âZòKâòdû aòjú^ _âZòKâòdû aòjú^ _âZòiÚû_^
D _âZòKâòdû aòjú^ _âZòKâòdû aòjú^ _âZòKâòdû aòjú^ _âZòKâòdû aòjú^
C_ùeûq iûeYú aýajûe Keò A, B, C Gaõ D ]ûZê aòhdùe ^òcÜfòLôZ _âgÜe Ce \ò@ ö
(i) ùKCñ ]ûZêUò iaêVûeê @]ôK _âZòKâòdûgúk @ùU?
(ii) B ]ûZêKê K_e (II) ifþùÙþ \âaY ij cògûAùf KY ù\Lôa?
(iii) _âZòKâòdûgúkZûe @]üKâcùe A, B, C Gaõ D ]ûZêKê iRûA ùfL ö
4. ùMûUòG _âZòKâòdûgúk ]ûZê ij fNê jûAùWâûùKæûeòKþ GiòWþ cògûAùf ùKCñ Mýûiþ _ûAa? fêjû ijòZ fNê
H2SO4 e eûiûd^òK _âZòKâòdûKê icúKeY ij ùfL ö
5. Ròuþ ijòZ @ûAe^þ (II) ifþùÙþKê cògûAùf KY _~ðýùalY Keòa? Gjò eûiûd^òK _âZòKâòdûUòKê
icúKeY ij ùfL ö
47

3.3 ]ûZê I @]ûZê Kò_eò _âZòKâòdû Kùe? iûeYú 3.3eê @ûùc RûYò_ûeòaû ù~, ùiûWÿòdcþ
(How do metals and non-metals _ecûYêe aûjýZc Klùe ùMûUòG AùfKþUâ^þ @Qò ö
react ?) Gjû ~\ò M Kleê ùMûUòG AùfKþUâ^þ jeûA \òG
ùZùa L KlUò aûjýZc Kl ùjûA~òa ö Gjû GK
_ìaðe Zêc _ûAñ Kûc MêWÿòKeê ùKùZMêWòG
iÚûdú @ÁK @ùU ö Gjûe _ecûYêe ^òCKäòdiþùe
@bòKûeK ij ]ûZêMêWÿòKe _âZòKâòdû aòhdùe Zêùc
11Uò ù_âûU^ ejòQò ö Kò«ê AùfKþUâ^þ iõLýû 10
RûYòf ö ]ûZê Gjò_eò bûaùe KûjóKò _âZKò d òâ û Kùe ?
ùjûA~ûAQò ö ùZYê akKû ùMûUòG ~êq ·Rð ùiûWÿd ò cþ
âc ùgâYúùe ùcøkòKe AùfKþUâ^þ iõeP^û
KûUûd^þ Na+ iéÁò KeêQò ö @^ý _lùe ùKäûeò^þ GK
aòhdùe ~ûjûiaê gòLôf ZûKê cù^_Kû@ ö @ûùc
ùcøkòK ~ûjûe aûjýZc Klùe 7Uò AùfKþU^ â þ @Qò ö
RûYòQê ù~, ù^ûafþ MýûiþMêWÿòKe iõù~ûRK Klùe
@ÁK _ìð ùjaû _ûAñ cûZâ ùMûUòG AùfKþUâ^þe
iµìð cûZâûùe AùfKþUâ^þ [ôaûeê ùiMêWÿòK eûiûd^òK
@ûagýKZû ejòQò ö ~\ò ùiûWòdcþ ijòZ ùKäûeò^þe
iKâòdZû _â\gð^ Ke«ò ^ûjó ö iõù~ûRK Kl
_âZòKâòdû ùja, Zûjûùjùf ùiûWòdcþ jeûA[ôaû
iµìcð ûZâûùe AùfKþU^â þ _âû¯òùjaûe _âaé ò ùcøkòKe
AùfKþUâ^þKê ùKäûeò^þ MâjY Keò_ûeòa ö ùMûUòG
_âZòKâòdûgúkZûKê aýûLýû Keò[ûG ö
AùfKþUâ^þ _ûAaû_ùe ùKäûeò^þe _ecûYê ùMûUòG
ù^ûafþ MýûiþMêWÿòKe Gaõ ùKùZK ]ûZê I aò~êqûcôK ·Rð ùja ö KûeY Gjûe ^êýKäòdiþùe
@]ûZêe AùfKþUâ^þ iõeP^ûKê flý Keòaû ö
iûeYú 3.3 : ùKùZK ùcøkòKe AùfKþUâ^òK iõeP^û

ùcøkòK _âKûe ùb\ ùcøkòK _ûecûYaòK Kâcûu aòbò^Ü Klùe[ôaû AùfKþUâ^þ iõLýû
K L M N
ù^ûafþ Mýûiþ jòfòdcþ (He) 2 2
^òd^þ (Ne) 10 2 8
@ûeM^þ (Ar) 18 2 8 8
]ûZê ùiûWòdcþ (Na) 11 2 8 1
cýûùMÜiòdcþ (Mg) 12 2 8 2
Gfêcò^òdcþ (Al) 13 2 8 3
ù_ûUûiòdcþ (K) 19 2 8 8 1
Kýûfþiòdcþ (Ca) 20 2 8 8 2
@]ûZê ^ûAùUâûùR^þ (N) 7 2 5
@KþiòùR^þ (O) 8 2 6
ù`äûeò^þ (F) 9 2 7
ìþèiþ (P) 15 2 8 5
ifþèþ (S) 16 2 8 6
ùKäûeò^þ (Cl) 17 2 8 7
48

17Uò ù_âûU^þ [ôaûùaùk K, L I M Klùe 18 Uò Gjò_eò bûaùe ]ûZêeê @]ûZêKê AùfKþUâ^þe

AùfKþUâ^þ ejòQò ö Gjû @ûcKê ùKäûeûAWþ @û^ûd^þ iÚû^û«eY \ßûeû iéÁò ùjC[ôaû ù~øMòKKê @ûd^òK
(Cl–) ù\CQò ö ùi[ô_ûAñ Cbd ùcøkòK c¤ùe ù~øMòK aû aò\êýZþ iõù~ûRý (Electrovalent)
@û\û^_â\û^ iµKð iÚû_^ ùjûA_ûeòa ö GjûKê PòZâ ù~ûMòK Kêjû~ûG ö Zêùc MgCl2ùe [ôaû KýûUûd^
(3.5)ùe \gðû~ûAQò ö Gaõ G^ûdê ^ûc Kjò_ûeòa Kò?
3.3.1 @ûd^òK ù~øMòKe ]cð
(ùiûWÿòdcþ KûUûd^) (Properties of Ionic Compounds)
@ûd^òK ù~øMòKe ]cð aòhdùe RûYòaûKê

ùjùf ^òcÜfòLôZ Zêc_ûAñ Kûc Keû~ûC ö
(ùKäûeûAWÿþ @û^ûd^) Zêc _ûAñ Kûc : 3.13
l aòmû^ûMûee ù~ ùKøYiò faYe ^cê^û ~[û :
ùiûWòdcþùKäûeûAWþ, ù_ûUûiòdcþ @ûùdûWûAWÿ,þ
PòZâ 3.5 ùiûWòdcþ ùKäûeûAWþe MV^ _âKâòdû ùaeò d cþ ùKä û eûAWþ Kò ´ û aò m û^ûMûee
ù~ ùKøYiò faY ^ò@ ö
ùiûWÿòdcþ Gaõ ùKäûeûAWþe @ûd^ \ßd, l Gjòiaê faYe ùbøZòK @aiÚû Kò_eò @Qò?
aò_eúZ ·Rð aògòÁ ùjûA[ôaûeê _eÆeKê @ûKhðY l PòZâ 3.7ùe _â\gòðZ ùjfû_eò ]ûZa ùP_þUû
Kùe Gaõ gqògûkú iÚòe aò\êýZþ @ûKhðY ak\ßûeû
·cPùe ùMûUòG ]ûZêe KòQò ^cê^ûùÂ
]eòeLô ùiûWÿòdcþ ùKäûeûAWþ (NaCl) MV^ Kùe ö
iò]ûikL Mec Ke ö @^ý ^cê^ûKê c¤
GVûùe RûYòeLôaû \eKûe ù~, ùiûWÿòdcþ ùKäûeûAWþ
@Yê eì_ùe ^ ejò aò_eúZ ·Rð @ûd^MêWÿòKe icÁò ùÂ @^êeì_ bûùa Mec Ke ö
eì_ùe eùj ö l Zêùc KY ù\Lôf? Gjò ^cê^ûMêWòK gòLûe
@ûC GK @ûd^ò K ù~øMò K cýûùMÜ i ò d cþ að KòQò a\kûAfû Kò? Gjò ù~øMòKMêWÿòK
ùKäûeûAWþe iõeP^û aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö Zekòfû Kò?
l Gjò ^cê ^ ûMê W ò ÿ K ê Rk, ù_ùUâ û f Gaõ
Kòùeûiò^þùe \âaúbìZ KeòaûKê ùPÁû Ke ö
(cýûùMÜiòdcþ KûUûd^) GMêWòK \âaYúd Kò?
l PòZâ 3.8ùe _â\gðòZ ùjfû_eò _eò_[UòG
(ùKäûeûAWÿþ @û^ûd^) Zò@ûeò Ke Gaõ ùMûUòG faY \âaYùe
AùfKþùUâûWþ \Kê aêWÿû@ ö Zêùc KY
_~ðýùalY Kf? Gjò_eò bûaùe @^ý
faYMêWÿòKe ^cê^ûKê c¤ _eúlûKe ö
l Gjò ù~øMòKMêWKòÿ e _âKZé ò aòhdùe Zêùc ùKCñ
PòZâ 3.6 cýûùMÜiòdcþ ùKäûeûAWþe MV^ _âKâòdû iò¡û«ùe C_^úZ ùjf ?
49

^cê^û [ôaû aýûùUeú afþa

ùP_þUû PûcP iêAPþ
aòKeþ
Mâû`ûAUþ \
aðe
_eúlY _ûAñ
[ôaû faY
\âaY
PòZâ 3.7 ùP_þUû PûcP \ßûeû faYe Mec PòZâ 3.8 faY \âaYe _eòaûjòZûe _eúlY
iûeYú 3.4
bûwò a û _ûAñ ~ù[Á _eò c ûYe gqò @ûagýK
ùKùZK @ûd^òK ù~øMòKe Mk^ûu
ùjûA[ûG ö
Gaõ ÇêU^ûu
(iii) \â a YúdZû : aò \ ê ý Zþ iõù~ûRý
@ûd^òK ù~øMòK Mk^ûu(K) ÇêU^ûu(K) ù~øMòKMêWÿòK iû]ûeYZü Rkùe \âaYúd Gaõ
NaCl 1074 1686 Kòùeûiò^,þ ù_ùUâûfþ @û\ò \âûaKùe @\âaYúd @ùU ö
LiCl 887 1600
(iv) aò\êýZþ ùiâûZe _eòaj^ : \âaYùe
CaCl2 1045 1900 aò\êýZþ _eòaj^ Cq \âaYe ·RòðZ KYòKûe MZò
CaO 2850 3120 ij iõgæòÁ ö Rke @ûd^òK ù~øMòKe GK \âaYùe
MgCl2 981 1685 @ûd^ ejò[ûG ö Cq \âaYùe aò\êýZþùiâûZ _âaûjòZ
Kùf Gjò @ûd^MêWòK iað\û aò_eúZ ·RðaògòÁ
Zêùc @ûd^òK ù~øMòKMêWÿòK _ûAñ ^òcÜfòLôZ
iû]ûeY ]cð _~ðýùalY Keò[ôa ö AùfKþùUâûWÿ @ûWKê MZò Kùe ö KVò^ @aiÚûùe
@ûd^òK ù~øMòKMêWÿòK aò\êýZþ _eòaj^ Kùe ^ûjó ö
(i) ùbøZòK ]cð : @ûd^òK ù~øMòKMêWÿòK
KûeY Gjûe \éXÿ MV^ ù~ûMêñ KVò^ùe @ûdê
KVò^ Gaõ KòQò _eòcûYùe gq ö KûeY ~êqûcôK
MZò i¸a_e jêG ^ûjó ö Kò«ê Zek @aiÚûùe
Gaõ aò~êqûcôK @ûd^ c¤ùe \éXÿ @ûKhðY ak
ù~ûMêñ Gjò ù~øMòKMêWÿòK iû]ûeYZü bwêe Gaõ ·_ @ûd^òK ù~øMòK aò\êýZþ _eòaj^ Keò_ûùe ö
_âùdûM `kùe L L ùjûA bûwò~ûG ö KûeY Zû_ù~ûMêñ aò_eúZ ·RðòZ @ûd^ c¤ùe
(ii) Mk^ûu Gaõ ÇêU^ûu : @ûd^òK [ôaû iÚòe aò\êýZþ ake @ûKhðY \êaðk ùjûA[ûG ö
ù~øMòKMêWKòÿ e Cy Mk^ûu Gaõ Cy ÇêU^ûu [ûG ö ùZYê @ûd^ MêWÿòK cêq bûaùe MZò Kùe Gaõ
(iûeYú 3.4 ù\L) KûeY gq @«ü @ûd^úd @ûKhðY aò\êýZþ _eòaj^ Keò[ûG ö
50

_âgÜ
1. (i) ùiûWÿ ò d cþ , @Kþ i ò ù R^þ Gaõ
cýûùMÜiòdcþe AùfKþUâ^þ iõeP^û
aò\êýZþ aòùgæhY
ùfL ö (GjûKê aò¦ê\ßûeû PòjÜòZ Ke)
(ii) AùfKþU^â þ iÚû^û«e \ßûeû (Na2O) Gaõ
(MgO)e MV^ \gðû@ ö
(iii) Gjò ù~øMòKMêWÿòKùe ùKCñ @ûdîaê
ejò@Qò?
2. @ûd^òK ù~øMòKe KûjóKò Cy Mk^ûu jêG? Kûað^ ^òaûeY
3.4 ]ûZêe C_iÚZ
ò ò (Occurrence of Metals)
]ûZêe cêLý Ciô ùjCQò bìZßKþ (Earth’s
crust ) ö ùiûWÿ ò d cþ ùKä û eûAWþ , cýûùMÜ i ò d cþ
_âKéZòeê _âû¯
ùKäûeûAWþ AZýû\ò bkò ùKùZK \âaYúd faY
icê\Râ kùe ejòQò ö _âKZé ùò e bìZKß eþ ê còk[ê aô û ùcøkòK PòZâ 3.9 iKâòdZû @^êKâc Gaõ i´§òZ ]ûZê ^òÃûi^
aû ù~øMòKKê LYòR Kêjû~ûG ö ùKùZK iÚû^ùe
LYòRùe @]ôK _âZgò Z cûZâûe GK ^òÁðò ]ûZê ejò[ûG @aiÚûùe còùk ^ûjó ö iKâòdZû @^êKâce cSòùe
Gaõ ùijò LYòReê ]ûZêKê ^òÃûi^ Keòaû fûbR^K [ôaû Zn, Fe, Pb, AZýû\ò ]ûZêMêWÿòK c¤c ]eYe
ùjûA[ûG ö Gjòiaê LYòRKê Ieþ aû ]ûZê_ ò Kêjû~ûG ö _âZKò d
òâ ûgúk ö ùiMêWKòÿ bìZKß ùþ e @KþiûAWþ, ifþ`ûAWþ
3.4.1. ]ûZê ^òÃûi^ (Extraction of Metals) Kò´û KûùaðûùÛþ eì_ùe còkò[ûG ö Zêùc ù\Lôa
Zêùc ]ûZêe _âZòKâòdûgúkZûKâc aòhdùe ù~, @]ôKûõg ]ûZêe ]ûZê_ò ùjCQò @KþiûAWþ ö
_Xÿòf ö Gjû RûYòfû _ùe Zêùc ijRùe aêSò_ûeòa Gjûe KûeY ùjCQò @KþiòùR^þ @Zò _âZòKâòdûgúk
ùcøkòK Gaõ ajêk _eòcûYùe Gjû _é[aô úùe C_f²
Kò_eò ]ûZê_òeê ]ûZê^òÃûi^ Keû~ûG ö KòQò]ûZê
ùjûA[ûG ö ùZYê _âZòKâòdûgúkZûKê @û]ûe Keò @ûùc
cêq @aiÚûùe _é[ôaúe bìZßKþùe còkò[ûG ö iKâòdZû
]ûZêMêWÿòKê Zò^òbûMùe aòbq Keò_ûeòaû (PòZâ 3.9)-
@^ê K â c e ^ò c Ü b ûMùe [ô a û ]ûZê M ê W ÿ ò K Kcþ
(i) Kcþ _â ZòKâ òdûgúk aògòÁ ]ûZê ; ( ii) c¤c
_â Z ò K â ò d ûgúk ö ùicûù^ cêq @aiÚû ùe Kß PòZþ
_âZòKâòdûgúk aògòÁ ]ûZê; (iii) Cy _âZK ò d
âò ûgúk aògÁò
còkò[û«ò ö C\ûjeYÊeì_ iê^û, eì_û, _äûUò^cþ Gaõ
]ûZê ö _âùZýK aòbûMùe [ôaû ]ûZêKê _ûAaû_ûAñ
Z´û cêq @aiÚûùe còkò[û«ò ö Z´û Gaõ eì_û
aòb^ò Ü _âKûee ùKøgk @af´^ Keû~ûG ö ]ûZê_ ò eê
if`ûAWþ aû @KþiûAWþ ]ûZê_ò @ûKûeùe c¤
aògê¡ ]ûZê ^òÃûi^ùe @ù^K ùiû_û^ RWÿòZ [ûG ö
ù\LôaûKê còùk ö iKâòdZû @^êKâce D¡ßðùe [ôaû Gjò i aê ùiû_ûê iûeûõg (Pò Z â 3.10 )ùe
]ûZêMêWÿòK ( K, Na, Ca, Mg Gaõ Al) GùZ \gðû~ûAQò ö G_eò bûaùe _âùZýK ùiû_û^Kê aòÉéZ
_âZòKâòdûgúk ù~, Zûjû _âKéZòùe cêq ùcøkòK bûaùe @ûùfûP^û Keû~ûAQò ö
51

]ûZê_ò
]ûZê_òe iõùK¦âúKeY
Cy _âZòKâòdûgúk c¤c _âZòKâòdûgúk Kcþ _âZòKâòdûgúk

aògòÁ ]ûZê aògòÁ ]ûZê aògòÁ ]ûZê
ZekúKéZ ]ûZê_òe ifþ`ûAWÿþ ]ûZê_ò

ùa÷\êýZòK aòùgæhY
KûùaðûùÛþ ]ûZê_ò ifþ`ûAWÿþ ]ûZê_ò
aògê¡ ]ûZê ùeûÁòwþ
Kûfiòùî^þ ùeûÁòwþ
]ûZê
]ûZêe @KþiûAWÿþ _eòÃeY
]ûZêe aòRûeY
]ûZêe ùgû]^
PòZâ 3.10 ]ûZê_òeê ]ûZê ^òÃûiê aòbò^Ü ùiû_û^
3.4.2 ]ûZê_
ò e icé¡ò (Enrichment of Ores) 3.4.3 iKâòdZû Kâce ^òcÜùe [ôaû ]ûZêMêWÿòKe
_é[aô úe LYòeê aûjûeò[aô û ]ûZê_
ò MêWKòÿ @ù^K ^òÃûi^
_eòcûYe @_\âa ~[û: cûUò, aûfò AZýû\ò \ßûeû (Extracting Metals Low in the Activity Series)
\ìhòZ ùjûA[ûG ö ZûjûKê Mûwþ (gangue) Kêjû~ûGö iKâòdZû Kâce ^òcÜùe [ôaû ]ûZêMêWÿòK @Zý«
]ûZê ^òÃûi^ _ìaðeê ]ûZê_ò eê @_\âaMêWK ÿò ê @_iûeY @Y_â Z ò K â ò d ûgúk ( Unreactive ) ö _é [ Kþ b ûùa
Keòaû ^òjûZò @ûagýK ö ù~Cñ _âYûkúùe ]ûZê_òeê C¯Keò Gjò ]ûZa @KþiûAWþKê ]ûZêùe _eòYZ
MûwþKê @fMû Keû~ûG, Zûjû Mûwþ I ]ûZê_òc¤ùe Keû~ûG ö C\ûjeY Êeì_ ceKêýeò aû _ûe\e GK
ùbøZòK aû eûiûd^òK ]cðMZ _û[ðKý C_ùe ]ûZê_ò ùjCQò iò^ûaûe (HgS) ö GjûKê aûdêùe
_~ðýagòZ ö ùijò @^ê~ûdú aòb^ò Ü _é[KúKeY ùKøgk C¯Kùf _â [ ùc Gjû ceKê ý eò K þ @Kþ i ûAWþ
@af´^ Keû~ûG ö (HgO)ùe _eòYZ jêG ö GjûKê @ûjêeò C¯ Kùf,
ceKêýeòKþ @KþiûAWþ aòRûeòZ ùjûA ceKêýeò còùk ö
52

Zû_ ijòZ C¯ Keû~ûG, Zûjû ]ûZa RòuþKê aòRûeòZ

Zû_ jêG ö
ùijò_eò _âKéZòeê còkê[ôaû (Cu2S) ]ûZê_òeê
Z´û _ûAaû _ûAñ GjûKê aûdêùe C¯ Keòaû _â [ c @¤ûdùe Zê ù ¸cûù^ RûeY Gaõ
@ûagýK ö aòRûeY _âYûkú aòhdùe @aMZ ùjûA@Q ö ]ûZêKê
Zû_ ùiMêWKòÿ e ù~øMòKeê _ûAaû c¤ GK aòRûeY _âKd òâ û ö
(s ) Zû_
]ûZa @KþiûAWþeê ]ûZê _ûAaû _ûAñ Kûað^
(ùKûKþ)Kê aýajûe Keòaû aýZúZ ùaùkùaùk
3.4.4. c¤c Kâce iKâòd ]ûZê ^òÃûi^ aòiÚû_^ _âZòKâòdû c¤ aýajûe Keû~ûA[ûG ö @]ôK
(Extracting Metals in the Middle of _âZòKâòdûgúk ]ûZê ~[û: ùiûWòdcþ, Kýûfþiòdcþ,
the Activity Series) Gfêcò^òdcþ AZýû\ò c¤ aòRûeK eìù_ aýajéZ jêG,
c¤c iKâòdZû Kâcùe [ôaû ]ûZêMêWÿòK ~[û : KûeY ùicûù^ Kcþ _âZòKâòdûgúk ]ûZêKê ùicûû
fêjû, Ròuþ, ùfWþ, K_e AZýû\ò c¤c ]eYe ù~øMòKeê @_iûeY Keò _ûe«ò ö C\ûjeY Êeì_
_âZòKâòdûgúk ö GMêWÿòK iû]ûeYZü if`ûAWþ Kò´û ù~ùZùaùk cûwû^òR WûA@KþiûAWþKê Gfêcò^òdcþ
KûùaðûùÛþ eì_ùe _âKéZòùe ejò[ûG ö ]ûZêKê Zûe Mê ij C¯ Keû~ûG, ^òcÜfòLôZ _âZòKâòdû NUò[ûG-
ifþ`ûAWþ I KûùaðûùÛþ @ù_lû @KþiûAWþeê _ûAaû Zû_
ijR ö ùZYê aòRûeY _ìaðeê ]ûZa ifþ`ûAWþ I RûeY Gaõ aòRûeY ùjC[ôaû _\û[ðKê Zêùc
KûùaðûùÛþKê ]ûZa @KþiûAWþKê eì_û«eúZ Keòaû PòjÜU Keò_ûeòa Kò?
CPòZ ö if`ûAWþ ]ûZê_òKê @KþiûAWþùe _eòYZ Gjò aòiÚû_^ _âZòKâòdûMêWÿòK @ZòcûZâûùe Zû_-
KeòaûKê ùjùf GjûKê ~ù[Á _eòcûYe aûdêe C_ôû\ú @ùU ö C_ô^Ü ùjC[ôaû Zû_e _eòcûY GùZ
C_iÚòZòùe @]ôK _eòcûYùe C¯ KeòaûKê ùja ö @]ôK ù~, ]ûZê MêWòK Zek @aiÚûùe iéÁò jê@«ò ö
Gjò _âYûkúKê ùeûÁòwþ Kêjû~ûG ö iúcòZ _eòcûY aûÉaùe ùèòKþ @KþiûAWþ (Fe2O3)e Gfêcò^òdcþ
aûdêùe KûùaðûùÛþ ]ûZê_
ò Kê C¯Keò @KþiûAWþùe ij _âZòKâòdû ùek]ûeYû MêWÿòKê ù~ûWÿòaûùe Kò´û
_eòað^ Keû~ûG ö Gjò _âYûkúKê Kûfþiòùî^þ `ûUò~ûA[ôaû (Cracked) ~ªûõgKê ù~ûWÿòaû _ûAñ
(Calcination) Kêjû~ûG ö Ròuþ ]ûZê_òe ùeûÁòwþ
Gaõ Kûfþ i ò ù î^þ e eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d ûKê
^òcÜ_âKûeùe \gðû~ûA_ûùe ö
ùeûÁòwþ-
Zû_
Kûfþiùò î^þ
Zû_
Gjû_ùe ]ûZa @KþiûAWÿþ Kûað^ _eò C_~êq
aòRûeK \ßûeû C_ù~ûMú ]ûZêKê aòRûeòZ ùjûA[ûG ö
C\ûjeYÊeì_ ù~ùZùaùk Ròuþ @KþiûAWþKê Kûað^
PòZâ 3.11 [ecòUþ _âYûkúùe ùek]ûeYû iõù~ûM
53

aýajéZ ùjûA[ûG ö G_eò ù~ûWÿaò û _âZKò d

òâ ûKê [ecòUþ Gjò _âYûkúùe @ùgû]ôZ ]ûZêKê Gù^ûWþ Gaõ
(Thermit) _âZòKâòdû Kêjû~ûG ö GK gê¡]ûZêe _Zkû _ûZKê Kýûù[ûWþ eìù_ ^ò@û~ûG ö
Zû_ ùijò ]ûZêe ùKøYiò GK faYe \âaYKê aò\êýZþ
3.4.5 @]ôK iKâòdZû Kâce ]ûZa ^òÃûi^ aòùgæhý eìù_ ^ò@û~ûG ö PòZâ 3.12ùe \gðû~ûA[ôaû
(Extracting Metals towards the top
_eò C_KeY MêWÿòKê iRû@ ö aò\êýZþaòùgæhýùe
of the Activity Series) aò\êýZþùiâûZ _âaûj Keòaû\ßûeû Gù^ûWÿþe aògê¡ ]ûZê
_âZòKâòdûgúkZû Kâce D¡ðùe [ôaû ]ûZêMêWÿòK aò\ýê Zþ aòùgæhýùe \âaúbìZ ùjûA~ûG ö ic_eòcûYe
@Zý]ôK _âZòKâòdûgúk @ùU ö Kûað^ ij C¯ Keò aògê¡]ûZê Kýûù[ûWþ C_ùe Rcû jêG ö \âaYúd
ùiMêWòK ùicûû ù~øMòKeê _ûA_ûeòaû ^ûjòñ ö @_\âa \âaYùe cògò~ûG Gaõ @\âaYúd @_\âa
C\ûjeYÊeì_ Kûað^ K\û_ò ùiûWÿd ò cþ, cýûùMÜid ò cþ, Gù^ûWþe Zùk aiò~ûG ö GjûKê Gù^ûWþ Kðc
Kýûfiò d cþ , Gfê c ò ^ ò d cþ AZýû\ò e @Kþ i ûAWKê Kêjû~ûG ö
ùiMêWòKeê ]ûZê ^òÃûi^ _ûAñ aòRûeY Keò_ûeòa Kò
^ûjó ö Gjûe KûeY Gjò ]ûZêMêWÿòKe Kûað^þ @ù_lû
@KþiòùR^þ _âZò eûiûd^òK @ûKhðY @]ôK ö Gjò
Kýûù[ûWÿþ Gù^ûWÿþ
]ûZêMêWÿòK ùa÷\êýZòK aòRûeY \ßûeû còkò[ûG ö
C\ûjeYÊeì _ ùiûWò d cþ , cýûùMÜ i ò d cþ Gaõ @cæúKéZ
K_e
Kýûfþiòdcþ ùicûû Zek ùKäûeûAWÿeê ùa÷\êýZòK ifþùÙþ
aò ù gæ h Y\ß û eû cò k ò [ ûG ö ]ûZê M ê W ÿ ò K Kýûù[ûWþ \âaY
(aò~êqûcôK AùfKþùUâûWþÿ)ùe Rcû ùjfûùaùk
ùKäûeò^þ Gù^ûWÿ (~êqûcôK AùfKþùUâûWÿ)þ Vûùe ^òMZð Kê
jêG ö @_\âa
Gjò _âKâòdû ùjCQò---- (Gù^ûWÿþ
Kýûù[ûWþVûùe Na+ + e– → Na Kðc)
Gù^ûWÿVûùe 2Cl– → Cl2 + 2e– PòZâ 3.12 Z´ûe ùa÷\êýZòK ùgû]^ ö @cæúKéZ K_e
ùijò_eò Gfêcò^òdcþ @KþiûAWe ùa÷\êýZòK ifùÙKê a÷\êýZòK \âaYeìù_ aýajûe Keû~ûG ö
aòRûeYeê Gfêcò^òdcþ còkò[ûG ö Gù^ûWÿþ ùjCQò @gê¡ Z´û Kò«ê Kýûù[ûWþ ùjCQò aògê¡
Z´ûe GK _ûZ ö aò\êýZþùiâûZ _âaûjòZ Keòaû \ßûeû aògê¡
3.4.6 ]ûZêe _eòÃeY (Refining of Metals)
Z´û Kýûù[ûWþùe Rcû jêG ö
_ìaðeê aòðZ aòbò^Ü aòRûeY _âYûkúùe C_ô^Ü
ùjC[ôaû ]ûZêMêWÿòK iõ_ìðbûùa aògê¡ ^êj«ò ö _âgÜ
ùiMêWÿòK @_\âa ij cògòKeò ejò[ûG ö aògê¡]ûZê 1. ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòKê aêSûA ùfL ö
_ûAaû_ûAñ @_\âaMêWÿòKê aûjûe Keòaû @ûagýK ö (i) LYòR (ii) ]ûZê_ò (iii) Mûwþ
@gê¡]ûZêKê gê¡ Keòaû _ûAñ ùa÷\êýZòK _eòÃeY 2. cêq bûaùe _âKéZòeê còkê[ôaû \êAUò ]ûZêe
_âYûkúKê ajêk cûZâûùe aýajûe Keû~ûG ö ^ûc ùfL ö
ùa÷\êýZòK aòùgû]^ : @]ôKûõg ]ûZê ~[û:
3. ùKCñ eûiûd^òK _âYûkú aýajûe Keò ]ûZa
K_eþ, Ròuþ, Uò^þ, ^òùKfþ, eì_û, iê^û AZýû\òKê
@KþiûAWþeê ]ûZê ^òÃûi^ Keû~ûG?
ùa÷\êýZòK aòùgû]^ Keû~ûG ö
54

3.5. iõlûeY (CORROSION)

_â[c @¤ûdùe iõlûeY iµKðùe ^òcÜfòLôZ
Z[ý C_ùe @aMZ ùjûAQ ö
l eì_ûe C_KeYMêWÿòK KòQò icd aûdêùe
aûdê aûdê gêÃ
ejòùf Kkû _Wÿò~ûG ö Gjûe KûeY, aûdêùe aûdê
[ôôaû ifþèþ eì_û ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdû ùZfe
_eÉ
Keò iòfþbeþ ifþ`ûAWe GK @ûaeY iéÁò
Kùe ö KkuòZ
fêjûKû
l K_e aûdêùe [ôaû @û\âð @wûeKûcæ ij
_âZòKâòdû Keò @ûùÉ @ûùÉ Gjûe ]ìieò@û Rk
C{ßkZû _éÂ jeûG Gaõ GK iaêR @ûaeY
fûb Kùe ö Gjò iaêR _\û[ðUò K_e `êUû~ûA[ôaû ^òRðkúd Kýûfiòdcþ
KûùaðûùÛþ @ùU ö _ûZòZ Rk ùKäûeûAWÿþ gêÃ KûeK
l fêjû @û\ðâ aûdêùe ajêZ icd ejòMùf GK PòZâ 3.13 ùKCñ _eòiÚòZòùe fêjûùe Kkuò fûùM Zûjûe
@^ê¤û^ ö A _eúlû^kúùe aûdê Gaõ Rk @Qò ö
aû\ûcú_Zkû @ûzû\^ fûb Keò[ûG ö GjûKê B _eúlû^kúùe aûdê Rkùe \âaYúd ^êùjñ ö
Kkuò Kêjû~ûG ö ùKCñ _eòiÚòZòùe fêjûùe C _eúlû^kúùe aûdê gêÃ @ùU ö
Kkuò ]ùe Zûjû ^òðd Keòaû ö Zêùc ù\Lôa ù~, A _eúlû^kúùe [ôôaû
Zêc _ûAñ Kûc : 3.14 fêjûKûMêWÿòKùe Kkuò fûMòQò, Kò«ê B I C _eúlû
^kúùe [ôaû KûMêWÿòKùe Kkuò fûMò ^ûjó ö ‘A’
l Zòù^ûUò _eúlû^kú ^ò@ Gaõ _âùZýKUòùe
_eúlû^kúùe KûMêWK ÿò Cbd Rk I aûdê iõÆgðùe
_eòÃéZ fêjû KûMêWÿòKê eL ö ejò[ôfû, B _eúlû^kúùe KûMêWÿòK ùKak Rk
l Gjò ^kúMêWÿòKê A,B I C eìù_ ^ûcòZ Ke ö iõÆgðùe Gaõ C _eúlû^kúùe [ôaû KûMêWÿòK
A ^kúùe KòQò Rk Xÿûkò KKð\ßûeû a¦ Ke ö ùKak gêÃaûdê iõÆgðùe ejò[f ô û ö ùKCñ _eòiZòÚ ùò e
l B ^kúùe `êUûùjûA[ôaû _ûZòZ Rk Xÿûk ö
ùføjaÉêùe Kkuò fûùM ùaûfò @ûùc G[ôeê RûYòfê ?
3.5.1 iõlûeYe _âZòùeû]
_âûd 1còfòfò ùZf cògû@ Gaõ KKð\ßûeû a¦ (Prevention of Corrosion)
Ke ö Gjò ùZf Rkùe bûiòa Gaõ aûdêKê ew, ùZf fMûAaû, MâúRòwþ, Ròuþ ùf_^,
Rkùe \âaúbìZ KeûAù\a ^ûjó ö ùKâûcþ ù_äUòwþ, Gù^ûWûARòwþ aû cògâ]ûZê Zò@ûeò
l KòQò ^òRðkúd Kýûfiòdcþ ùKäûeûAWþ C _eúlû \ßûeû fêjûe Kkuò fûMòaûKê _âZòùeû] Keû~ûA
^kúùe eL Gaõ GjûKê KKð \ßûeû a¦ Ke ö _ûeòa ö Ròuþ ùf_^ (Mûkbû^ûARòwþ) GK _âYûkú
ù~Cñ[ôùe Ròuþe GK _Zkû Éee @ûzû\^\ßûeû
aûdêùe [ôaû Rkúd @õgKê ^òRk ð úd Kýûfiòdcþ
Áò f þ Gaõ fê j ûKê Kkuò fûMò a ûùe _â Z ò ù eû]
ùKäûeûAWþ ùgûhY Keòùâ ö Gjò _eúlû Keû~ûA_ûeòa ö Ròuþe @ûaeY ^Á ùjùf c¤
^kú MêWÿòKê ùijòbkò KòQò\ò^ _ûAñ eLô\ò@ Ròuþ ùf_òZ Rò^òh MêWÿòK Kkuò fûMòaûeê iêelòZ
Gaõ Zû_ùe _~ðýùalY Ke (PòZâ 3.13) ö ejò[ûG ö Gjûe KûeY Kjò_ûeòa Kò?
55

]ûZêe ]cðùe C^ÜZò @ûYòaû_ûAñ cògâ]ûZêe (Cu I Zn) e GK cògâ]ûZê ö ùijò_eò ùaâû¬ ùjCQò
_âÉZê úKeY GK Cc _âYûkú @ùU ö Gjò _âYûkú\ßûeû Z´û Gaõ UòY (Cu I Sn)e GK cògâ]ûZê ö Kò«ê Gjò
@ûùc \eKûeú ]cð M ê W ÿ ò K _ûA_ûeò a û ö cògâ]ûZêMêWÿòK aò\êýZþ Kê_eòaûjú ùjfûùaùk Z´ûKê
C\ûjeYÊeì_ fêjû GK ajêk aýajéZ ]ûZê ö Kò«ê aò\êýZþ_eò_[ Zò@ûeò _ûAñ aýajûe Keû~ûG ö
GjûKê K\û_ò Gjûe aòg¡
ê @aiÚûùe aýajûe Keû~ûG ùiûfþWe, iúiû I UòY (Pb I Sn) e GK cògâ]ûZê ö
^ûjó ö KûeY aògê¡ fêjû @Zý« êc Gaõ C¯ Gjû ^òcÜ Mk^ûu aògòÁ ùjûA[ôaûeê aò\êýZþ Zûee
Kùf ijRùe _âiûeòZ ùjûA~ûG ö cûZâ GjûKê @Ì SùkA ( Welding ) aû iõù~ûMùe aýajûe
_eòcûYe Kûað^ (_âûd 0.05%) ij cògûAùf Zûjû Keû~ûG ö
gq Gaõ KVò^ ùjûA~ûG ö ù~ùZùaùk fêjû ^òùKfþ @]ôK RûYòaû K[û
Gaõ ùKâûcòdcþ ij còùg @ûùc ùÁ^þùfiþÁòfþ bûeZe _êeêYû bûÄe É¸e @û½~ðý Mû[û
_ûA[ûC; ~ûjûKò gq Gaõ Kkuò fûùM ^ûjó ö
bûeZúd ùføj
Gjò_eò fêjû ~\ò @^ý ùKøYiò _\û[ð ij còùg
Kûeò M eu \ß û eû
ùZùa Zûe ]cð a\kò ~ûA[ûG ö _âKéZùe ù~
1600ahð _ìùað \òfäúe
ùKøYiò ]ûZê @^ý _\û[ð ij cògòùf Zûe ]cð
KêZêaþcò^ûe ^òKUùe
a\kò ~ûG ö Gjò ù~Cñ _\û[ðUòKê cògû~ûG Zûjû
GK ùføjÉ¸ Zò@ûeò
]ûZê aû @]ûZê ùjûA_ûùe ö ùMûUòG cògâ]ûZê \êA
Keû~ûA[ôfû ùicûù^
aû @]ôK ]ûZêe icRûZúd cògâY ùjûA_ûùe Kò´û
GjûKê ù~Cñ C^Ü Z
ùMûUòG ]ûZê I ùMûUòG @]ûZêe cògâY ùjûA_ûùe ö
_âYûkúùe Keò[ôùf,
_â[ùc _âûe¸òK ]ûZêKê Zekû~ûG Gaõ Zû_ùe
Zûjû fêjûKê Kkuòeê
GK ^òÁðò @^ê_ûZùe @^ý ùcøkòKKê G[ôùe \âaúbìZ
elû KeòQò ö Gjò ùføj (\òfäúe ùføjÉ¸)
KeûA cògâ]ûZê _âÉêZ Keû~ûG ö Gjû_ùe GjûKê
iû]ûeY Zû_cûZâûùe gúZk Keû~ûG ö É¸e CyZû 8 còUe Gaõ IR^ 6 U^þ (6000
Zêùc RûYòQ Kò? KòMâû) ö
aògê¡ iê^û 24 KýûùeUþ ^ûcùe RYûgêYû ö _âgÜ
Zûjû @Zý« êc ùjûA[ôaûeê ùi[ôùe @kuûe 1. Rò u þ , cýûùMÜ i ò d cþ Gaõ Z´ûe ]ûZa
Zò@ûeò ùjûA_ûùe ^ûjó ö GjûKê gq Keòaû _ûAñ @KþiûAWþ MêWê Kòÿ ê ^òc]Ü ûZê ij C¯ KeûMfû ö
G[ôùe eì_û Kò´û Z´û cògû~ûG ö iû]ûeYZü ]ûZê Ròuþ cýûùMÜiòdcþ Z´û
bûeZùe 22 KýûùeUþ iê^û @kuûe Zò@ûeò _ûAñ Ròuþ @KþiûAWþ
aýajéZ jêG ö @[ðûZþ 22 bûM aògê¡ iê^û ij 2 cýûùMÜiòdcþ @KþiûAWþ
bûM Z´û Kò´û eì_û cògû~ûA cògâ]ûZê _âÉêZ Z´û @KþiûAWþ
Keû~ûG ö
ùKCñ ùlZâ ù e @_iûeY _â Z ò K â ò d û ùjaûe
~\ò ùMûUòG ]ûZê _ûe\ jêG, ùZùa Gjûe ù\Lô_ûeòa?
cògâ]ûZêKê @ûcûfþMcþ Kêjû~ûG ö ùMûUòG cògâ]ûZêe
2. ùKCñ ]ûZê ijRùe iõlûeY ùjûA_ûùe ^ûjó?
aò\êýZþ _eòaûjòZû Gaõ Mk^ûu aògê¡ ]ûZêVûeê Kcþ
3. cògâ]ûZê Kjòùf KY aêS?
@ùU ö C\ûjeYÊeì_ _òk ùjCQò Z´û Gaõ Ròuþ
56

KY gòLôf : [ôaû ]ûZêMêWÿòK fNê @cæeê C\Rû^ @_iûeY

l ùcøkò K Mê W ÿ ò K ]ûZê Gaõ @]ûZê e ì ù _ Ke«ò ö
aòbûMúKeY Keû~ûA_ûùe ö l ]ûZêMêWÿòK _âKéZòeê cêq ùcøkòK Kò´û ù~øMòK
l ]ûZêMêWÿòK J{ßfý, ^c^úd, Z^ý Gaõ Zû_ eì_ùe còkò[û«ò ö
I aò\êýZþe iê_eòaûjú ö l @]ôK Kâòdûgúk ]ûZê Kcþ Kâòdûgúk ]ûZêKê
l iû]ûeY Zû_cûZâ û ùe ]ûZê M ê W ÿ ò K KVò ^ ZûfaYe \âaYeê aòiÚû_^ Kùe ö
@aiÚûùe [û@û«ò ö ùKak _ûe\ Zek l ]ûZê_òeê ]ûZêKê ^òÃûi^ Gaõ _ùe ùgû]^
@aiÚûùe [ûG ö Keò aýajûe C_ù~ûMú KeòaûKê ]ûZê ^òÃûi^
(Metallurgy) Kêjû~ûG ö
l ]ûZêMêWÿòK @]ûZêKê AùfKþUâ^þ ù\A ~êqûcôK
@ûd^ùe _eòYZ jê@«ò ö l cògâ]ûZê ùjCQò \êA aû ZùZû]ôK icRûZúd
]ûZêe cògâY Kò´û ùMûUòG ]ûZê I ùMûUòG
l ]ûZêMêWÿòK @cæRû^ ij cògò lûeúd @KþiûAWþ @]ûZêe cògâY ö
iéÁò Ke«ò ö Gfêcò^òdcþ @KþiûAWþ I Ròuþ
l fêjû_eò ùKùZK ]ûZêe _éÂ @]ôK icd
@Kþ i ûAWþ Cbd lûeúd Gaõ @cæ ú d
@û\âðaûdêe iõÆgðùe @ûiòùf ld_âû¯ jêG ö
@KþiûAWþe ]cð _â\gð^ Ke«ò ö GjûKê
Gù¶ûùUeòKþ @KþiûAWþ Kêjû~ûG ö l @]ûZêe ]cð ]ûZêe aò_eúZ @ùU ö ùicûù^
^c^úd Kò´û Z^ý ^êj«ò ö ùicûù^ Zû_ I
l aòbò^Ü ]ûZêMêWÿòK Rk Gaõ fNê @cæij cògò aò\êýZþe Kê_eòaûjú @U«ò ö ùKak Mâû`ûAUþ
aòbò^Ü _âKûe _âZòKâòdû _â\gð^ Ke«ò ö aò\êýZþ _eòaj^ Kùe ö
l @]üKâcùe iRû ùjûA[ôôaû _âZòKâòdûgúk l @]ûZêMêWÿòK fNê @cæ ij C\Rû^ aòiÚû_^
ùKùZK iû]ûeY ]ûZêKê iKâòdZû @^êKâc Ke«ò ^ûjó ö ùicûù^ C\Rû^ ij _âZòKâòdû
Kêjû~ûG ö iKâd ò Zû @^êKcâ ùe C\Rû^ D¡ßùð e Keò jûAWâûAWþ iéÁò Ke«ò ö
_âgûÜ akú
1. ^òcÜfòLôZ ùKCñ ù~ûWû aòiÚû_^ _âZòKâòdû Kùe ö

(a) ùiûWÿòdcþ ùKäûeûAWþ \âaY Gaõ Z´û]ûZê ö
(b) cýûùMÜiòdcþ ùKäûeûAWþ \âaY Gaõ Gfêcò^òdcþ ]ûZê ö
(c) ùèiþ ifþùÙþ \âaY Gaõ iòfþbeþ ]ûZê ö
(d) iòfþbeþ ^ûAùUâUþ \âaY Gaõ Z´û ]ûZê ö
2. ^òcÜfòLôZ ùKCñ _âYûkú fêjû ZûIßûKê Kkuò ^òùeû]_ûAñ aò^òù~ûM Keò ùja?
(a) MâúRþ _âùdûM \ßûeû (b) ew _âùf_ \ßûeû
(c) Ròuþe @ûaeY _âùdûM \ßûeû (d) C_ùeûq icÉ _âYûkú \ßûeû
57

3. ùMûUòG ùcøkòK @cæRû^ ij _âZòKâòdû Keò ùMûUòG Cy Mk^ûu aògòÁ ù~øMòK iéÁò Kùe ö Gjû Rkùe
\âaYúd ö ^òcÜ Ceeê Cq ùcøkòKUò aûQ ö
(a) Kýûfþiòdcþ (b) Kûað^þ
(c) iòfòK^þ (d) @ûAe^þ ö
4. Lû\ý WaûMêWÿòKùe Ròu\ßûeû _âùf_ ^ ùjûA UòYùe ùjûA[ûG KûeY -
(a) Ròuþ UòYVûeê @]ôK cìfýaû^ @ùU ö (b) Ròuþ UòYVûeê Cy Mk^ûu aògòÁ ö
(c) Ròuþ UòYVûeê @]ôK _âZòKâòdûgúk ö (d) Ròuþ UòYVûeê Kcþ _âZòKâòdûgúk ö
5. ZêcKê ùMûUòG jûZêWÿò, ùMûUòG aýûùUeú, ùMûUòG afþa, Zûe Gaõ ùMûUòG ÊòPþ \ò@û~ûAQò ö
(a) ]ûZê Gaõ @]ûZêe ^cê^ûKê PòjÜU Keòaû_ûAñ GMêWÿòKê Kò_eò aýajûe Keòa?
(b) Gjò _eúlûe C_ù~ûMòZûKê ^òðd (Assess) Keò ]ûZa Gaõ @]ûZa c¤ùe _û[ðKý \gðû@ ö
6. Gù¶ûùUeòKþ @KþiûAWþ Kjòùf KY aêS? Gjò @KþiûAWþe \êAUò C\ûjeY \ò@ ö
7. \êAUò ]ûZêe ^ûc \gðû@ ~ûjûKò jûAùWâûùR^þKê fNê @cæeê aòiÚû_^ Kùe Gaõ \êAUò ]ûZêe ^ûc \gðû@
~ûjû G_eò Kùe ^ûjó ö
8. ùa÷\êýZòK ùgû]^ ùMûUòG ]ûZê M _ûAñ, Gù^ûWþ, Kýûù[ûWþ Gaõ ùa÷\êýZòK aòùgæhý eìù_ KûjûKê
^ò@û~òa?
9. RùY ùP_þUû PûcPùe ifþè _ûCWe ùÂ C¯ Kfû Gaõ ùMûUòG _eúlû^kúKê IfUûA aûjûeê[ôaû
MýûiþKê iõMâj Kfû ö (PòZâùe _â\gòðZ ùjfû_eò)
(a) Mýûiþe KâòdûgúkZû--
(i) gêÃ fòUciþ KûMR C_ùe KY ùja?
(ii) @û\ðâ fòUciþ KûMR C_ùe KY ùja?
(b) iéÁò ùjûA[ôaû _âZòKâòdûe GK icZêf icúKeY ùfL ö
_eúlû ^kú
ifþèþ _ûCWÿe [ôaû

ùP_þUû PûcP
aðe
Mýûiþe iõMâj
58

10. fêjûe Kkuò ^òùeû] _ûAñ \êAUò C_ûd ùfL ö

11. @]ûZê ij @KèòùR^þe iõù~ûM ùjùf ùKCñ _âKûee @KþiûAWþ C_ô^Ü jêG?
12. KûeY \gðû@
(a) _äûUò^c, iê^û Gaõ eì_û MjYû Zò@ûeòùe aýajéZ jêG ö
(b) ùZf bòZùe ùiûWÿòdcþ, ù_ûUûiòdcþ I fò[ôdcþKê eLû~ûG ö
(c) ~\òI Gfêcò^òdcþ GK Cy Kâòdûgúk ùcøkòK, Z[û_ò GjûKê e§^ aûi^Kêi^ Zò@ûeòùe aýajûe
Keû~ûG ö
(d) ]ûZê ^òÃûi^ _âYûkúùe KûùaðûùÛþ I ifþ`ûAWþ ]ûZê_òKê @KþiûAWþùe _eòYZ Keû~ûG ö
13. Zêù¸cûù^ ù\Lô[ôa ckò^ _Wò[ôaû Z´û _ûZâMêWÿòK ùf´ê Gaõ ùZ«êkò ei\ßûeû i`û Keû~ûG ö KûjóKò
Gjò LUûRûZúd _\û[ð \ßûeû _ûZâMêWÿòK i`û Keòaû i¸a jêG? aêSû@ ö
14. ]ûZê Gaõ @]ûZê c¤ùe [ôaû eûiûd^òK ]cðMêWÿòKe _û[ðKý \gðû@ ö
15. ùMûUòG ùfûK \ê@ûe \ê@ûe aêfò ^òRKê aYò@û ùaûfò Kjòfû ö ùi _êeêYû Gaõ cû¦û iê^û @kuûeKê ^ìZ^
Keòù\a ùaûfò _âZògîZò ù\fû ö ^òüiù¦jùe RùY b\â cjòkû GK ù~ûWû PêWò ZûKê ù\aûeê ùi ZûKê
GK ^òòðÁ \âaYùe aêWÿûAù\fû ö Gjû_ùe ùijò PêWÿòMêWÿòK ^ì@û_eò PKþPKþ ùjûAMfû ö cûZâ Zûe
IR^ ajêZ KcòMfû ö ùijò ÈúùfûKUò @gû« ùjûA KòQò icd ~êqòZKð Kfû_ùe \êüLùe icû]û^ Keò
ùiVê ·fòMfû ö ù~Cñ \âaYUò aýajûe KeûMfû ZûKê Zêùc PòjÜò_ûeòa Kò?
16. Mec _ûYò Uûuò _ûAñ Áòfþ _eòaùð Z´û KûjóKò aýajûe Keû~ûG ?
mmm
(]ûZê ^òÃûi^)
59

PZê[ð @¤ûd
Kûað^ Gaõ Gjûe ù~øMòK
(CARBON AND ITS COMPOUNDS)
_ìað @¤ûdùe @ûùc @ù^K @ûagýK ù~øMòK aÉê ùjCQò Kûað^bòòKö Kò«ê bì_éÂùe Gaõ
aòhdùe RûYòaûKê _ûAfêö Gjò @¤ûdùe @ûùc @ûjêeò aûdêckùe Kûaðê _eòcûY @Zò @Ìö LYòR eì_ùe
@]ôK ùKøZìjk_â\ ù~øMòK I ùiMêWÿòKe _âKéZò (KûùaðûùÛþ, jûAùWâûùR^KûùaðûùÛþ, ùKûAfû Gaõ
aòhdùe @¤d^ Keòaûö ùcøkòK Gaõ ù~øMòK ù_ùUâûfòdc eìù_) bì_éÂùe Kûaðê _eòcûY
eì_ùe Kûað^ @ûc_ûAñ @Zý« MêeêZß_ìð cù^ jêGö ùjCQò cûZâ 0.02% Gaõ aûdêckùe Kûað^
Gùa ùijò Kûað^ aòhdùe @¤d^ Keòaûö WûA@KþiûAWþe _eòcûY 0.03%ö _âKéZòùe GùZ
Kcþ _eòcûYe Kûað^ còkê[ôaû iùß aò Kûaðê MêeêZß
Zêc _ûAñ Kûc (4.1)
@Zòùagú cù^jêGö Gjò @¤ûdùe Kûaðê Gjò
l iKûkê Zêùc aýajûe Keò[ôaû Kò´û LûA[ôôaû @ÊûbûaòKZû _ûAñ Zûe ùKCñ MêY \ûdú Zûjû RûYòaûö
\gUò Rò^òhe GK ZûfòKû Keö 4.1 Kûað^ùe a§ - ijiõù~ûRK a§
l Gjò ZûfòKû ij Zêc ij_ûVúcûù^ Keò[ôaû (Bonding in Carbon - The Covalent Bond)
Zûfò K ûKê GKûVò Ke Gaõ Zû_ùe _ìað @¤ûdùe @ûùc @ûd^òK ù~øMòKMêWÿòKe
\ò@û~ûA[ôaû iûeYú bòZùe ùijò \âaýMêWÿòKê ]cð i´§ùe @¤d^ Kùfö @ûùc RûYòùf @ûd^òK
ZûfòKûbêq Keö ù~øMòKMêWÿòKe Mk^ûu I ÇêU^ûu ùagúö GMêWÿòK
l ù~Cñ \âaý GKeê @]ôK _\û[ðeê _âÉZê ùjûAQò, \âaYùe Kò´û Zek @aiÚûùe aò\êýZþ _eòaj^
ùiMêWÿòKê iõ_éq É¸ùe eLö Ke«òö @ûd^òK ù~øMòKùe, a§e _âKéZò GMêWÿòKê
]ûZêeê _âÉêZ KûP/cûUòùe @^ýû^ý Kò_eò aêSûA [ûG, Zûjû c¤ @ûùc ù\Lôfêö Gùa
Rò^òh Zò@ûeò Rò^òh ùKùZûUò Kûað^ ù~øMòKe ]cð aòhdùe @¤d^
Keòaûö iûeYú 4.1ùe ùKùZûUò Kûað^ ù~øMòKe
Mk^ûu I ÇêU^ûu \ò@û~ûAQòö
iûeYú 4.1 Kûaðê ùKùZûUò ù~øMòKe Mk^ûu I ÇêU^ûu
ùgh É¸e ZûfòKûbêq \âaýMêWÿòKê flý Keö ù~øMòK Mk^ûu (K) ÇêU^ûu(K)
Zêc gòlK Kjò _ûeòùa ù~ ùi[ôeê @]ôKûõg \âaý GiòUòKþ GiòWþ
Kûaðê ù~øMòKeê _âÉêZ ùjûAQòö GjûKê _eúlû (CH3 COOH) 290 391
Keòaû _ûAñ Zêùc KòQò C_ûd bûaò_ûeêQ Kò? Kûað^ ùKäûùeû`cð
[ôaû ù~øMòKKê RkûAùf C_ôû\ KY jêG? Gjû (CH Cl3) 209 334
^ò½òZ Keòaû _ûAñ Zêùc ùKøYiò _eúlû RûYòQ Kò? A[û^fþ
Lû\ý, aÈ, Jh], ajò Kò´û Zêùc ZûfòKû (CH3 CH2 OH) 156 351
Keò[ôaû @]ôKûõg Rò^òhe cìk C_û\û^ ùjCQò Gjò còù[^þ
iaðMêY]ûeú ùcøkòK Kûað^ö ZûQWû icÉ Rúa« (CH4) 90 111
60

\ßòZúd @¤ûdùe @ûùc _XÿòQê ù~ @]ôKûõg MV^ ùjaû_ûAñ ùKak \êAUò AùfKþUâ^Kê ]eò
Kûað^ ù~øMòK aò\êýZþ Kê_eòaûjú ö iûeYú (4.1)ùe eLôa ö Gjûe ^êýKäòdiùe Q@Uò ù_âûU^ [ôaûeê
\ò@û~ûA[ôaû ù~øMòKMêWÿòKe Mk^ûu I ÇêU^ûu ZûVûeê @^ý ·ùeûUò AùfKþUâ^ \ìùeA ùâû _ûAñ
Z[ýeê @ûùc Gjò iò¡û«ùe C_^úZ ùjûA _ûeòaû @]ôK gqò \eKûeö
ù~, Gjò @YêMêWòK c¤ùe [ôaû @ûKhðY ak ùagú ùZYê Kûað^ Gjûe iõù~ûRK AùfKþU^ â MêWKòÿ
\éXÿ ^êùjñö Gjò ù~øMòKMêWK ÿò aòùghbûaùe aò\êýZþe @^ý Kûaðê _ecûYê ij Kò´û @^ýùcøkòKe _ecûYê
Kê_eòaûjú ùjûA[ôôaûeê, @ûùc bûaòaû ù~ Gjò ij ijbûR^ (Sharing) \ßûeû Gjò iciýûKê icû]û^
ù~øMòKMêWÿòKe a§ ùKøYiò @ûd^ iéÁò Kùe ^ûjóö Keò[ûGö ùKak Kûað^ ^êùjñ, @ûjêeò @ù^K ùcøkòK
aòbò^Ü ùcøkòKe iõù~ûR^ lcZû KY Gaõ Gjò_eò ijbûR^ \ßûeû @Yê iéÁò Ke«òö ijbûR^
Gjû Kò_eò iõù~ûRK AùfKþUâê iõLýû C_ùe AùfKþUâ^ Cbd _ecûYêe aûjýZc Kle @«bêðq
^òbðe Kùe @ûùc âcùgâYúùe gòlû KeòQêö @ûi, Gaõ Cbd _ecûYêKê ^òÃâòd Mýûi iõeP^û _â\û^
Kûaðê AùfKþUâ^þ iõeP^ûKê flý Keòaûö Kûaðê KeûA[ûGö Kûað^ ù~øMòK i´§ùe @ûùfûP^û Keòaû
_ecûYê Kâcûu ùjCQò 6ö Zûjûùjùf Kûað^ _ûAñ _ìaðeê @ûi iõù~ûRK AùfKþUâ^ ijbûR^ \ßûeû
aòbò^Ü Klùe AùfKþUâ^MêWÿòK i{û KY ùja? iéÁ ùKùZûUò iek @YêK[û aò·e Keòaûö
Kûað^ùe ùKùZûUò iõù~ûRK AùfKþUâ^ ejòa?
Gjò Xÿwùe iéÁò ùjûA[ôaû iekZc @Yê
ùcøkòKMêWòKe _âZòKâòdûgúkZû aêSûAaûKê ùjCQò jûAùWâûùR^ö Zêùc RûYòQ ù~ jûAùWâûùRê
ùiMêWK òÿ e aûjýZc Klùe iõ_ìð cûZâûe AùfKþU^ â _ecûYê Kâcûu 1 @ùUö ùZYê Gjûe K- Klùe
ejòaû _ûAñ ùPÁû @[ðûZþ ^òKUZc ^òÃâòd Mýûie ùMûUòG AùfKþUâ^ ejòQò Gaõ K- Kl _ìð ùjaûKê
iõeP^û fûb Keòaûe _âdûi Kùe ùaûfò @ûùc Gjû @ûC ùMûUòG AùfKþUâ^ @ûagýK KeêQöò iêZeûõ
RûYêö @ûd^òK ù~øMòK iéÁò Keê[ôaû ùcøkòKMêWòK ùMûUòG jûAùWâûùR^ @Yê iéÁò KeòaûKê \êAUò
AùfKþU^ â MâjY Keò Kò´û aûjýZc Kleê AùfKþU^ â
jûAùWâûùR^ _ecûYê ùicûûe AùfKþUâ^MêWòKê
ZýûM Keò Gjò Kû~ðý iû]^ Keò[û«òö Kûað^ ùlZâùe,
_eÆe c¤ùe bûM Ke«ò ö `kùe _â ù ZýK
Gjûe aûjýZc Klùe ·ùeûUò AùfKþUâ^ ejòQò
jûAùWâûùR^ _ecûYê Gjû \ßûeû ^òKUZc ^òÃâòd
Gaõ ^òÃâòd Mýûie iõeP^û fûb Keòaû _ûAñ Gjû
Mýûi _ecûYê, jòfòdcþe AùfKþUâ^ iõeP^û ]ûeY
·ùeûUò AùfKþUâ^ MâjY Keòa Kò´û ·ùeûUò
Kùeö jòfd ò ce K- Klùe \êAUò AùfKþUâ^ ejòQöò
AùfKþUâ^ ZýûM Keòaû @ûagýKö ~\ò Gjû GùZ
iõLýK AùfKþUâ^ MâjY Kò´û ZýûM Ke«û ùZùa iõù~ûRK AùfKþU^â _ûAñ WUþ (.) Kò´û QKò aýajûe
^òcÜfòLôZ iciýû jê@«ûö Keò @ûùc GjûKê PòZâY Keò _ûeòaû (PòZâ 4.1)ö
(i) Gjû C4– G^ûd^ iéÁò Keòaû _ûAñ ·ùeûUò \êAUò
AùfKþUâ^ MâjY Ke«ûö Kò«ê Q@Uò ù_âûU^ [ôaû jûAùWÿâûùR^þ
^êýKäòdi _ûAñ \gUò AùfKþUâ^ @[ðûZþ ·ùeûUò @]ôK _ecûYê
AùfKþUâ^Kê @ûdùe eLôaû KÁKe ùjaö
(ii) C4+ KûUûd^ iéÁò KeòaûKê ·ùeûUò H2 @Yê
AùfKþUâ^ ZýûM Ke«û ö Kò«ê Kûað^ ^êýKäòdieê
·ùeûUò AùfKþUâ^Kê @_iûeY Keòaû _ûAñ ajêZ ijbûRòZ
AùfKþUâ^
@]ôK gqò @ûagýK ùja KûeY Kûað^ KûUûd^
PòZâ 4.1 jûAùWÿâûùR^þe GK @Yê
61

ijbûRòZ AùfKþUâ^ ~êMk (shared pair of \êAUò

^ûAùUâûùR^þ
electrons) \êAUò jûAùWâûùR^ _ecûYê c¤ùe
_ecûYê
GK a§ MV^ KeòQò ùaûfò Kêjû~ûGö ùMûUòG GK
N2 @Yê
a§Kê \êAUò _ecûYê c¤ùe GK ùeLûL (-) \ßûeû
c¤ \gðû~ûGö (PòZâ 4.2 ù\L)ö
PòZâ 4.4 \êAUò ^ûAùUâûùR^þ _ecûYê c¤ùe Zâòa§
H–H
ùMûUòG @KþiòùR^ _ecûYê Gaõ \êAUò
PòZâ 4.2 \êAUò jûAùWÿâûùR^þ _ecûYê c¤ùe GKa§ jûAùWâûùR^ _ecûYê c¤ùe [ôaû a§e _âKéZòKê
\gðûA Gùa ùMûUòG Rk @Yê PòZâY Keò_ûeòa?
ùKäûeòê _ecûYê Kâcûu 17 @ùUö Gjûe @Yêùe GKa§ ejòQò ^û \ßòa§ ejòQò?
AùfKþU^â iõeP^û I ù~ûRýZû KY ùja? ùKäûeò^þ \êA _ecûYê aògòÁ ^ûAùUâûùR^ ùlZâùe
\êA _ecûYê aògòÁ @Yê, Cl2 iéÁò Kùeö Gjò @Yê KY ùja? ^ûAùUâûùRê _ecûYê Kâcûu 7 @ùUö
_ûAñ AùfKþU^â WUþ iõeP^û PòZâ Keò_ûeòa? ùKak Gjûe AùfKþUâ^ iõeP^û I iõù~ûR^ lcZû KY
iõù~ûRK Kl AùfKþUâ^ \gðûA PòZâ Keö ùja? @ùKÖUþ fûb KeòaûKê ùMûUòG ^ûAùUâûùR^
\êAUò @Yêùe Zòù^ûUò ijbûMú AùfKþUâ^ ~êMk _ûAñ _âZò
@Kþiùò R^þ ^ûAùUâûùR^ _ecûYê Zòù^ûUò AùfKþUâ^ ù\A[ûGö
_ecûYê
GjûKê \êAUò _ecûYê c¤ùe Zâòa§ MV^ ùjfû
ùaûfò Kêjû~ûGö N2e AùfKþUâ^ WUþ iõeP^û Gaõ
O2 @Yê
Gjûe Zâòa§ PòZâ (4.4)ùe \gðû~ûAQòö
ùMûUòG Gùcû^ò@û @Yêe iùuZ ùjCQò NH3ö
PòZâ 4.3 \êAUò @KþiòùR^þ _ecûYê c¤ùe \ßòa§ icÉ ·ùeûUò _ecûYê Kò_eò ^òÃâòd Mýûi iõeP^û
fûb Ke«ò, Zûjû \gðûA Gjò @Yê _ûAñ AùfKþUâ^
@KþiòùR^ ùlZâùe \êAUò @KþiòùR^ _ecûYê WUþ iõeP^ûe PòZâ Keò _ûeòa? Gjò @Yêùe KY
c¤ùe ùMûUòG \ßòa§ MV^ ùjaû @ûùc ù\Lêö ejòa, GK- Kò´û \ßò- Kò´û Zâò- a§?
Gjûe KûeY ùjCQò, ùMûUòG @KþiòùR^ _ecûYêe
L- Klùe (@KþiòùRê _ecûYê Kâcûu 8) Q@Uò
Gùa còù[^þ @ûWKê \éÁò _ùKAaûö Gjû
AùfKþUâ^ ejòQò Gaõ Gjû @ùKÖUþ _ìeY Keòaû Kûaðê GK ù~øMòKö còù[^ A§^ eìù_ ajêk
_ûAñ @ûjêeò \êAUò AùfKþUâ^ @ûagýK KeêQòö ùZYê bûaùe aýajéZ jêG Gaõ Gjû ùR÷aMýûi (Biogas)
_âZò @KþiòùRê _ecûYê @^ý GK @KþiòùRê I iõ·_òZ _âûKéZòK Mýûi (Compressed Natural
_ecûYê ijòZ \êAUò AùfKþUâ^ bûM (Share) Gas aû CNG)e cêLý C_û\û^ö Gjû Kûað^ \ßûeû
Keò[ûG Gaõ PòZâ 4.3ùe \gðû~ûA[ôôaû _eò iõeP^û iéÁò ùjC[ôa
ô û iekZc ù~øMòKMêWK òÿ c¤eê @^ýZcö
iéÁò ùjûA[ûGö _âùZýK @KþiòùR^þ _ecûYê \ßûeû còù[ê iùuZ ùjCQò CH4ö Zêùc RûYòQ ù~,
còk[ê a
ô û \êAUò AùfKþU^
â \êAUò ijbûRòZ AùfKþU^
â jûAùWâ û ùRê ù~ûRýZû 1 @ùUö Kûað ^
~êMk ù\A[ûGö GjûKê \êAUò _ecûYê c¤ùe \ßòa§ PZêüiõù~ûRú (Tetravalent) KûeY Gjûe ·ùeûUò
MV^ ùjfû ùaûfò Kêjû~ûGö iõù~ûRK AùfKþUâ^ ejòQòö ^òÃâòd Mýûie iõeP^û
62

fûb KeòaûKê Kûað^ Gjò AùfKþUâ^MêWÿòKê ·ùeûUò AùfKþUâ^ bûM ùjûA[ûG Gaõ ·Rð~êq KYòKûcû^
jûAùWâûùR^ _ecûYê ijòZ bûM Keò[ûGö PòZâ 4.5ùe iéÁò ùjûA ^ [ûGö
Gjû \gðû~ûAQòö
Zêùc @]ôK RûYòaû _ûAñ
Kûaðê aòbò^Ü eì_
(Allotropes of Carbon)
_âKéZòùe Kûað^ ùcøkòK aòbò^Ü eì_ùe
còkò[ûGö aòbò^Ü eì_MêWÿòKe eûiûd^òK _âKéZò
icû^ ùjùf c¤ ùbøZòK _âKéZò _é[Kþ @ùUö
Cbd júeû I Mâû`ûAUþ Kûað^ _ecûYê \ßûeû
MVòZ ùjûA[ûG, Kò«ê G \êAUòùe Kûað^-Kûað^
c¤ùe _eÆe a§ MVê _âYûkúùe _âùb\
PòZâ 4.5 còù[^ _ûAñ AùfKþUâ^þ WUþ iõeP^û ejòQòö júeûùe _âùZýK Kûað^ _ecûYê @^ý
·ùeûUò Kûað^ _ecûYê ijòZ iõ~êq ùjûA[ûG
Gjò bkò a§, ù~CñMêWÿòK \êA _ecûYê c¤ùe Gaõ GK \éXÿ Zâòaòcúd (three-dimensional)
AùfKþUâ^ ~êMke ijbûR^ \ßûeû MV^ ùjûA[ûG, iõeP^û MV^ Kùeö Mâû`ûAUþùe _âùZýK
ùiMêWÿòKê ijiõù~ûRý a§ Kêjû~ûGö ijiõù~ûRý Kûað^ _ecûYê @^ý Zòù^ûUò Kûað^ _ecûYê
a§ \ßûeû MVòZ @YêMêWÿòKe @Yêe @bý«eùe gq ijòZ GK icZkùe a§ MV^ Keò[ûG Gaõ
a§ ejò [ ô a û ù\Lû~ûG, Kò « ê @û«ü- @Yê K GK hWÿþbêRúd aò^ýûi (Hexagonal array)
(Intermolecular) ak Kcþ [ûGö Gjò KûeYeê G_eò ù\A[ûGö Gjò a§MêWÿòKc¤eê ùMûUòG ùjCQò
ù~øMòKMêWÿòKe Mk^ûu I ÇêU^ûu Kcþ ùjûA[ûGö \ßòa§ö ùZYê Kûaðê ù~ûRýZû i«êÁ ùjûA[ûGö
G_eò ijiõù~ûRý ù~øMòKMêWÿòK iû]ûeYZü aò\êýZþ hWÿþbêRúd aò^ýûiMêWÿòK ùMûUòG Ée C_ùe @ûC
Kê _ eò a ûjúö Gjûe KûeY ùjCQò , Gjò GK Ée Gjò_eò @ù^K Ée ejòaû\ßûeû Mâû`ûAUþ
ù~ûMòKMêWòKùe \êA _ecûYê c¤ùe còkòZ bûùa iõeP^û iéÁò ùjûA[ûGö
Mâû`ûAUþe iõeP^û PòZâ júeûe iõeP^û PòZâ C-60 aKþc^

ò Á
þ e
`êfeò^þe PòZâ
63

Gjò \êA bò^Ü bò^Ü iõeP^û `kùe júeû I còù[ê MV^ i´§ùe c¤ RûYòfêö Gjò @¤ûde
Mâû`ûAUþe ùbøZòK ]cð bò^Ü ùjûA[ûG ~\òI ùi @ûe¸ùe @ûùc RûYòfê ù~ @ûùc aýajûe Keê[ôaû
\êAUòe eûiûd^òK ]cð icû^ö _\û[ðMêWÿòK c¤ùe @ù^K Rò^òhùe Kûað^ ejòQòö _âKéZùe ù\LôaûKê
júeû iaêVûeê ùagú gqö Mâû`ûAUþ ùjCQò ùKûck Mùf @ûùc ^òùR Kûað^ ù~øMòKùe MVòZ ùjûAQêö
(Smooth) Gaõ jûZùe ]eòùf PòKþKY aû ^òKUùe Keû~ûA[ôaû GK jòiûaeê ù\Lû~ûG ù~
ùZfò@û RYû_ùWÿö Zêùc _ìað @¤ûdùe _XÿòQ ù~ eiûdâòZþcûûê iùuZ ij RYû[ôôaû Kûað^
@]ûZêMêWÿòK aò\êýZþ Kê_eòaûjúö Mâû`ûAUþ @]ûZê ù~øMòKe iõLýû ùjCQò Zò^ò ^òdêZ (million) eê
ùjùf c¤ aò\êýZþ _eòaj^ Kùeö @]ôKö GKû Kûað^ ù~ùZ ù~øMòK iéÁò Keò_ûùe
@Zò Cy ·_ I Zû_cûZâû _âùdûM Keò aògê¡ Zûe iõLýû @^ýiaê ùcøkòKeê MVòZ ù~øMòKMêWÿòKe
Kûaðêê júeû iõùgæhY Keû~ûA _ûeòaö Gjò iõLýûVûeê ~ù[Á @]ôKö Gjò _âKéZò KûjóKò Kûað^ùe
iõùgæhòZ júeûMêWÿòK ùQûU, @^ý[û _âûKéZòK ù\Lû~ûG Gaõ @^ý ùcøkòKùe ù\Lû~ûG ^ûjó?
júeûVûeê ùKøYiò MêYùe bò^Ü ^êùjñö ijiõù~ûRý a§e _âKZé ò Kûað^Kê ajê iõLýûe ù~øMòK
Kûaðê @ûC GK eì_ ùjCQò `êfeò^öþ _â[ùc iéÁò KeòaûKê ic[ð Keò[ûGö Kûað^ ùlZâùe flý
PòjÜòZ ùjûA[ôaû Kûaðê Gjò eì_Uò ùjfû, C-60, Keû~ûC[ôôaû \êAUò KûeY ùjCQò-
ù~Cñ[ôùe Kûað^ _ecûYêMêWÿòK `êUþaf @ûKûeùe (i) Kûaðê @^ý Kûað^ _ecûYê ijòZ a§
i{òZ ùjûA ejò[ûGö Gjû ~êqeûÁâ @ûùceòKûe MV^ Keò aéjZþ @Yê iéÁò Keòaû _ûAñ @^^ý iûc[ðý
iÚ_Zò aKþc^ò Áþ eþ `êfeþ (Buckminster Fuller)u ejò Q ò ö Gjò Mê Y Kê KûUò ù î^ Kê j û~ûGö Gjò
\ßûeû _eòKÌ^û Keû~ûA[ôôaû bì_eòcûY aò\ýû ù~øMòKMêWÿòK Kûaðê \úNð gévk (Long Chain),
i´§úd M´ê R ( Geodesic dome ) _eò Kûað ^ e gûLû~ê q gé v k Kò ´ û G_eò K ò Kûað ^
ù\Lû~ûC[ô ô a ûeê Gjò @Yê K ê `ê f eò ^ þ ^ûc _ecûYêMêWÿòKe PKâúd i{û ùjûA_ûùeö GjûQWû
\ò@û~ûA[ôfûö Kûað^_ecûYê MêWÿòK GK-, \ßò- aû Zâò-a§ \ßûeû
_âgÜ iõ~êq ùjûA_ûùeö Kûað^ ù~øMòKe _âùZýK Kûað^
1. Kûað ^ WûA@Kþ i ûAWþ (iùuZ CO 2)e _ecûYê ùKak GK-a§ \ßûeû @^ý _ecûYê ijòZ
AùfKþUâ^ WUþ iõeP^û KY ùja? iõ~êq ùjùf, ZûKê _éq ù~øMòK Kêjû~ûGö ù~Cñ
2. @ûVUò ifþè _ecûYêùe MVòZ GK ifþè ù~øMòKMêWÿòKùe Kûað^-Kûað^ c¤ùe \ßò-a§ Kò´û
@Yêe AùfKþUâ^ WUþ iõeP^û KY ùja? Zâò-a§ ejò[ûG, ùiMêWÿòKê @_éq ù~øMòK Kêjû~ûGö
[iûcû^ý AwòZ (Hint)- ifþèe @ûVUò Kûað^ ù~øMòKùe Gjò KûUòùî^þ MêY ù~ùZcûZâûùe
_ecûYê _eÆe c¤ùe iõ~êq ùjûA GK ù\Lû~ûG, @^ý ùKøYiò ùcøkòKùe ùi_eò ù\Lû~ûG
PKâúd iõeP^û MV^ Ke«ò]ö ^ûjóö iòfòK^þ, jûAùWâûùR^þ ij ù~øMòKMêWÿòK iéÁò
4.2 Kûaðê iaðMêY]ûeú _âKéZò Kùeö Zûjûe gévkùe iûZ Kò´û @ûV _ecûYê _~ðý«
(Versatile Nature of Carbon) [ûG, Kò«ê Gjò ù~øMòKMêWKòÿ Lêaþ _âZKò d
òâ ûgúkö Kûað^-
@ù^K _âK ûe ùcøkò K Gaõ ù~øMòKùe Kûað^ a§ Lêaþ gq, ùZYê Zûjû iÚûdú (Stable)ö
AùfKþUâê ijbûR^ \ßûeû ijiõù~ûRý a§ iéÁò Gjò KûeYeê @ù^K Kûað^ _ecûYê _eÆe iõ~êq
ùjC[ôaû @ûùc RûYòfêö GK iek Kûað^ ù~øMòK, ùjûA ajê iõLýK ù~øMòK ù\A[ûG ö
64

(ii) Kûaðê ù~ûRýZû ·eò ùjûA[ôaûeê Gjû L^ (disprove) Keò[ùô fö @ûùM ùR÷a eiûd^
Kûaðê @^ý ·ùeûUò _ecûYê Kò´û GK-ù~ûRýZû aòmû^ Kjòùf Rúa« aÉêeê aûjûeê[ôaû ù~øMòK
aògòÁ @^ý ùcøkòKe _ecûYê ij a§ MV^ Keòaû i´§úd aòmû^Kê aêSûC[ôfûö cûZâ Gùa Gjò
_ûAñ ic[ð ùjûA[ûGö @KþiòùR^þ, jûAùWâûùR^þ, ù~øMòKMêWKòÿ ê aòmû^ûMûeùe Zò@ûeò Keû~ûA _ûeêQöò
^ûAùUâûùR^þ, ifþè, ùKäûeò^þ Gaõ @ûjêeò @ù^K ùZYê ùR÷aeiûd^ aòmûê iõmû a\kòQòö Gùa
ùcøkòK ij Kûaðê ù~øMòK iéÁò ùjûA[ûGö Gjò GjûKê Kûað^ ù~øMòKe aòmû^ ùaûfò Kêjû~ûCQòö
ù~øMòKMêWÿòKe iê^òòðÁ (Specific) ]cð ejò[ûGö @agý Kûaðê ùKùZK ù~øMòK ~[û: Kûaðê
Gjò ]cð M ê W ÿ ò K @Yê ù e [ô a û Kûað ^ QWû @^ý @Kþ i ûAWþ M ê W ÿ ò K , Kûùað û ùÛþ Gaõ
ùcøkòKMêWòK C_ùe ^òbðe Kùeö jûAùWâûùR^KûùaðûùÛ faYMêWÿòKe @¤d^
_ê^½, @^ý @]ôKûõg ùcøkòK ij Kûað^ MV^ ùR÷aeiûd^ aòmûêê aû\ \ò@û~ûAQòö
Keê[aô û a§ Lêaþ gqö `kùe GMêWKòÿ @iû]ûeYbûùa 4.2.1 _éq Gaõ @_éq Kûað^ ù~øMòK
iÚûdúö Kûaðð^ \ßûeû gq a§ MVê ùMûUòG KûeY
@ûùc còù[ê iõeP^û ù\Lôfêö Kûað^ I
ùjCQò Gjûe @ûKûe ùQûUö ijbûRòZ AùfKþUâ^
jûAùWâûùR^ c¤ùe iéÁò ùjC[ôôaû @ûC GK ù~øMòK
~êMkKê gqbûaùe ]eò eLôaû _ûAñ Gjû ^êýKæòdiKê
ùjCQò, Aù[^ö Gjûe iõùuZ C2 H6ö iek Kûað^
ic[ð Keò[ûGö aéje _ecûYê aògòÁ ùcøkòK\ßûeû
ù~øMòKe iõeP^û ^òðd KeòaûKê _â[c ùiû_û^
MVòZ a§ ajêZ \êaðkö
ùjCQò, Kûað^ _ecûYêMêWÿòKê GK-a§ ij GKû
Zêùc @]ôK RûYòaû _ûAñ iûwùe iõ~êq Keòaû (PòZâ 4.6 a) Gaõ Zû _ùe
ùR÷a ù~øMòK Kûaðê aûKòejò[ôaû ù~ûRýZûMêWÿòKê iõ_ìð Keòaû
Kûað^ùe ù\Lû~ûC[ôôaû \êAUò CùfäL^úd _ûAñ jûAùWâûùR^ _ecûYê aýajûe Ke (PòZâ
flY, PZêüiõù~ûRýZû Gaõ KûUòùî^þ ù~ûMêñ 4.6 b)ö C\ûjeY Êeì_, ^òcf
Ü Lò Zô ùiû_û^MêWKòÿ ùe
ajê iõLýK ù~øMòK iéÁò ùjûA[ûGö @ù^K Aù[ê iõeP^û ^òðd Keòaûö
ù~øMò K ùe icû^ @YKûað ^ ( Same non- C–C ùiû_û^ 1
Carbon) Kò´û _ecûYê_ê¬ (Group of atoms) PòZâ 4.6 (a) Kûað^ _ecûYêMêWÿòK GK-a§ ij GKû
aòbò^Ü Kûað^ gévk ijòZ iõ~êq ùjûA ejò[ûGö iûwùe iõ~êq
@ûe¸ùe Gjòiaê ù~øMòK _âûKéZKò _\û[ðeê ^òÃûi^ _âZò Kûað^ _ecûYêe aûKò Zòù^ûUò ù~ûRýZû
Keû~ûC[ôfû Gaõ ]ûeYû [ôfû ù~ Gjòiaê Kûað^ @iõ_ì ð ejò Q ò , ùZYê _â Z ò K ûað ^ Kê Zò ù ^ûUò
ù~øMòK aû ùR÷aù~øMòK ùKak Rúa« _\û[ð jûAùWâûùR^ _ecûYê ijòZ a§^ Kùf @ûùc
bòZùe _âÉêZ ùjûA_ûùeö @[ðûZþ GMêWÿòKe _ûAaû :
iõùgæhY _ûAñ Rúa^ gqò (Vital force)
@ûagýK ùaûfò ÊúKûe Keû~ûC[ôfûö ù`âWâòKþ ùiû_û^ 2
ùbûfeþ (Friedrich Wohler) 1828 ciòjûùe
PòZâ 4.6 (b) Kûað^ _ecûYê ij jûAùWÿâûùR^þ
Gùcû^òdc iò@ûùÛeê dêeò@û _âÉêZ Keò GjûKê
_ecûYêe a§^
65

Aù[ê AùfKþ U â ^ WUþ iõeP^û Pò Z â _â ù ZýK Kûað ^ _ecûYê ijò Z \ê A Uò

4.6(c)ùe \gðû~ûAQòö jûAùWâûùR^ ejòQòö (ùiû_û^ 2)ö @ûùc ù\LêQêù~
_âZò Kûað^ _ecûYê _òQû ùMûUòG ù~ûRýZû @iõ_ìð
ejêQòö \êA Kûað^ c¤ùe ùKak ~\ò \ßò-a§ eùj
ùZùa Gjû iõ_ìð ùjûA_ûeòa (ùiû_û^ 3)ö G[ô^þ
_ûAñ AùfKþU^â WUþ iõeP^û PòZâ 4.7ùe \ò@û~ûAQòö
PòZâ 4.6 (c) Aù[ê AùfKþUâ^þ WUþ iõeP^û
Gjò_eò ù_âûù_^þe iõeP^û PòZâ Keò_ûeòa?

ù_âûù_ê @ûYaòK iùuZ ùjCQò C3 H8ö Zêùc
flý Keò _ûeòa ù~ iaê~ûK _ecûYêe ù~ûRýZû
ùiMêWÿòK c¤ùe GK-a§ \ßûeû iõ_ìð ùjCQòö Gjò
PòZâ 4.7 G[ô^þe iõeP^û
bkò Kûað^ ù~øMòKMêWÿòKê _éq ù~øMòK Kêjû~ûGö Gjò
ù~øMòKMêWÿòK iû]ûeYZü ùagú _âZòKâòdûgúk ^êùjñö
Kûað^ I jûAùWâûùRê @ûC GK ù~øMòKe
@^ý GK Kûað^ I jûAùWâûùRê ù~øMòKe
iùuZ ùjCQò C2 H2ö GjûKê A[ûA^ (Ethyne)
iùuZ ùjCQò C2 H4ö GjûKê G[ô^þ (Ethene)
Kêjû~ûGö A[ûA^þ _ûAñ AùfKþUâ^ WUþ iõeP^ûe
Kêjû~ûGö Gjò @YêKê Kò_eò PòZâY Keû~ûA _ûeòa?
PòZâ Keò_ûeòaKò? \êAUò Kûað^ c¤ùe ùiMêWÿòKe
C_ee ùijò icû^ ùiû_û^ ]ûeû @^êieY Keòaûö
ù~ûRýZû iõ_ìð ùjaû _ûAñ ùKùZûUò a§ @ûagýK?
ùiû_û^ 1 Gjòbkò Kûaðê ù~øMòK, ù~Cñ[ôùe Kûað^-Kûað^
c¤ùe \ßò-a§ Kò´û Zâò-a§ [ûG, ùiMêWÿòKê @_éq
Kûað^ ù~øMòK Kêjû~ûG Gaõ GMêWÿòK _éq Kûað^
ù~øMòKVûeê @]ôK _âZòKâòdûgúkö
ùiû_û^ 2 4.2.2 gévk, gûLû Gaõ PKâûKûe
(Chains, Branches & Rings)
@ûMeê @ûùc CùfäL KeòQê ù~ còù[^þ, Aù[^
I ù_âûù_^ ~[ûKâùc 1, 2 Gaõ 3 Kûað^ _ecûYê
ejò[ôaû Kûað^ ù~øMòKö Kûað^ _ecûYêe Gjò bkò
ùiû_û^ 3
ùP^þ aû gévk ùe ajê iõLýûe Kûað^ _ecûYê
ejò_ûeòaö Gjò ù~øMòKMêWÿòKeê Q@Uòe ^ûc Gaõ
iõeP^û iûeYú 4.2ùe \ò@û~ûAQòö
66

iûeYú 4.2 Kûað^ I jûAùWâûùRê _éq ù~øMòKe iùuZ I iõeP^û

Kûað^ _ecûYêe ^ûc iõùuZ iõeP^û
iõLýû
1 còù[^þ CH4
(Methane)
2 Aù[^þ C2 H6
(Ethane)
3 ù_âûù_^þ C3 H8
(Propane)
4 aêýùU^þ C4 H10
(Butane)
5 ù_ù^þ C5 H12
(Pentane)
6 ùjùKè^þ C6 H14
(Hexane)
Kò«ê @ûC[ùe aêýùU^þKê flý Ke ö ~\ò aûKòejò[a

ô û ù~ûRýZûMêWK
òÿ ê jûAùWâûùR^ \ßûeû
·ùeûUò Kûað^ _ecûYê ij Kûað^ Qû (Skeleton) _ìeY Kùf @ûùc _ûAaû-
Zò@ûeò Keòaû, ùZùa @ûùc ù\Lê ù~ \êAUò ÊZª
Qû i¸a ùjCQò-
PòZâ 4.8 (b) C4 H10 iùuZ ij \êAUò

PòZâ 4.8 (a) \êAUò i¸ûaý Kûað^ Qû iõeP^û _ûAñ iõ_ìð @Yê
67

@ûùc ù\LêQê ù~, Gjò Cbd iõeP^ûe ù~Cñ iaê Kûað^ ù~øMòKùe ùKak Kûað^ I
iùuZ icû^, C4H10ö ù~Cñ ù~øMòKMêWÿòKe GKû jûAùWâûùR^ ejòQò ùiMêWK òÿ ê jûAùWâûKûað^ Kêjû~ûGö
@Yê iùuZ [ûG, Kò«ê @Yê bòZe _ecûYê i{û _é[Kþ G[ôc¤eê _éqjûAùWâûKûað^Kê @ûfþùK^ (Alkane)
ùjûA[ûG, ùijò ù~øMò K Mê W ÿ ò K ê iõeP^ûcô K Kêjû~ûGö ù~Cñ @_éq jûAùWâûKûað^ùe GK aû @]ôK
@ûAùiûce (Structural isomer) Kêjû~ûGö \ßò-a§ [ûG ZûKê @ûfþKò^þ (Alkene) Kêjû~ûGö GK
ikL (Straight) Gaõ gûLû~êq (Branched) aû @]ôK Zâò-a§ [ôôaû jûAùWâûKûað^Kê @ûfþKûA^þ
Kûað^ gévk QWû ùKùZK ù~øMòKùe Kûað^ (Alkyne) Kêjû~ûGö
_ecûYê M ê W ÿ ò K eò wþ _eò aû PKâû Kûeùe i{òZ
4.2.3 Kûað^ ijòZ a§êZû
ùjûAejò[ûGö C\ûjeYÊeì_,
(Will You be my Friend?)
iûAùKäûùjùKè^ (Cyclohexane)e iùuZ
Kûað^ GK Lêa a§êZß_ìð ùcøkòK ùaûfò cù^
ùjCQò C 6H 12 Gaõ Gjûe iõeP^û ^ò c Ü ù e
jêGö G _~ðý« @ûùc Kûað^ Gaõ jûAùWâûùRê
\ò@û~ûAQò ö
ù~øMòK ù\Lô @ûiòfêö Kò«ê Kûað^ @^ý ùcøkòK ~[û :
jûùfûùR^þ, @KþiòùR^þ, ^ûAùUâûùR^ Gaõ ifþè
ijòZ c¤ a§ MV^ Kùeö GK jûAùWâûKûað^
(a) gévkùe GK aû @]ôK jûAùWâûùRê iÚû^ Gjò iaê
(b) ùcøkòK \ßûeû _ìeY Keû~ûA_ûeòaö G[ôùe aò Kûaðê
PòZâ 4.9 iûAùKäûùjùKèê iõeP^û ù~ûRýZû iµìð ejòaö G bkò ù~øMòKMêWÿòKùe
(a) Kûað^ Qû, (b) iµìð @Yê
jûAùWâûùR^ a\kùe @^ý ù~Cñ ùcøkòKe _ecûYê
iûAùKäûùjùKè^þ _ûAñ AùfKþU^
â WUþ iõeP^û iÚû^ ^òG ZûjûKê @ic _ecûYê (Heteroatom)
PòZâ Keò_ûeòaKò? ikL gévk, gûLû~êq gévk Gaõ Kêjû~ûGö Gjò iaê @ic _ecûYê ùKùZK Mî_ùe
PKâúd Kûað^ ù~øMòK, Giaê _éq Kò´û @_éq c¤ C_iÚòZ [û«ò (iûeYú 4.3ù\L)ö Gjò @ic
ùjûA_ûùeö _ecûYê Gaõ Gjò @ic _ecûYê ejò[ôaû Mî_
ù~øMòKKê ÊZª ]cð _â\û^ Keò[û«òö ùZYê GMêWÿòKê
C\ûjeYÊeì_, ùa¬òêþ iùuZ C6 H6 Gaõ
Gjûe iõeP^û Zùk \ò@û~ûAQò ö iKâòd Mî_ (Functional Group) Kêjû~ûGö ùMûUòG
Kûað^ ù~øMòKe ]cð cêLýZü Zûjûe iKâd ò Mî_ C_ùe
^òbðe Kùe, Kûað^gévke \úNðZû I _âKéZò C_ùe
^êùjñö iûeYú 4.3 ùe ùKùZûUò _â]û^ iKâòd Mî_
\ò@û~ûAQòö cêq ù~ûRýZû aû Mî_e ù~ûRýZûMêWÿòKê
Mûe \ßûeû ù\Lû~ûAQòö GK aû @]ôK jûAùWâûùR^
iùuZ
_ecûYêe iÚû^ iKâòd Mî_ \ßûeû _âZòiÚû_òZ ùjûA Gjò
iõeP^û ù~ûRýZû c¤ù\A Kûað^gévk ijòZ iõù~ûM
PòZâ 4.10 ùa¬ò^þe iõeP^û I iùuZ ùjûA[ûGö
68

iûeYú 4.3 Kûað^ ù~ûMòKùe ùKùZûUò iKâòd Mî_

@ic _ecûYê iKâòd Mî_ iKâòd Mî_e iùuZ
Cl/Br jûùfû- (ùKäûùeû/ùaâûùcû) –Cl, –Br
(jûAùWâûùR^ _ecûYê a\kùe _âZòiÚû_òZ)
@Kþiùò R^ 1. @ûfþKjfþ
2. @ûfþWòjûAWþ
3. KòùUû^þ
4. KûùaðûKþiòfòKþ GiòWþ
4.2.4 ùjûùcûfMiþ ùgâYú CH4 Gaõ C2H6 ùMûUòG -CH2- GKK \ßûeû
(Homologous Series) GMêWÿòKe _âùb\ ejòQò
Zêùc ù\Lôf ù~ Kûað^ _ecûYêMêWÿòK _eÆe C2H6 Gaõ C3H8 ùMûUòG - CH2- GKK
ijòZ iõ~êq ùjûA aòbò^Ü \úNðZûe gévk iéÁò Keò \ßûeû GMêWÿòKe _âùb\ ejòQò
_ûe«òö Gjû aýZúZ Gjò iaê gévkùe [ôôaû GK aû _eaðú ù~ûWò - ù_âûù_^þ Gaõ aêýùU^þ
@]ôK jûAùWâûùR^ _ecûYê iÚû^ùe ù~ ùKøYiò (C4 H10) c¤ùe KY _âùb\ ejòQò?
iKâd
ò Mî_ _âZiò ûÚ _^ ùjûA_ûeòaö iKâd
ò Mî_e C_iÚZò ò Gjò ù~ûWÿòMêWÿòK c¤ùe @ûYaòK aÉêZßùe
Kûað^ ù~øMòKe ]cðMêWÿòK Rûjòe Keò[ûGö C\ûjeY _âùb\ ^òðd Keò_ûeòaKò? (Kûaðê _ûecûYaòK
Êeì _ , CH 3OH, C 2 H 5 OH, C 3 H 7 OH Gaõ aÉêZß ùjCQò 12u Gaõ jûAùWûùRê _ûecûYaòK
C4H9OH, Gjò iaêMêWÿòKe eûiûd^òK ]cð GKû
aÉêZß ùjCQò 1u)
_âKûeeö ùZYê ù~øMòKe G_eò GK ùgâYú ù~Cñ[ùô e
ùijò_eò, @ûfþKò^þMêWòK _ûAñ ùjûùcûfMiþ
GKû iKâòd Mî_ Kûað^ gévke jûAùWâûùR^ _ûAñ
ùgâYú ^ò@ö ùgâYúe _â[c i\iý ùjCQò G[ô^þö Gjû
_âZòiÚû_òZ ùjûA[ûG ZûKê iRûZúd aû ùjûùcûfMiþ
aòhdùe @ûùc Gjò @¤ûde L 4.2.1ùe RûYòQêö
ùgâYú Kêjû~ûGö
G[ô ^ þ e iùuZ KY? Kâ c û^ß d ùe _eað ú
_ìaðeê iûeYú (4.2)ùe @ûùc ù\Lô[ôaû i\iýMêWòKe iùuZ ùjCQò C3H6, C4 H8 Gaõ
ùjûùcûfMiþ ùgâYúKê flý Keòaûö @ûùc ~\ò C5 H10ö GMêWÿòK c¤ùe _âùb\ KY ùMûUòG
Kâcû^ßdùe [ôôaû ù~øMòKMêWÿòKe iùuZKê \éÁò_ûZ –CH2– GKK? Kûað^ _ecûYê Gaõ jûAùWâûùR^
Keòaû, cù^Ke- _ecûYêe iõLýû c¤ùe ùKøYiò iõ_Kð ù\LêQ Kò?
69

@ûfþKò^þe iû]ûeY iùuZKê CnH2n eìù_ ùfLû~ûA gévke ^ûce _ìaùð e Kò´û ^ûce ùghbûMùe iKâd ò
_ûeòaö GVûùe n = 2,3,4ö ùijò_eò @ûfùK^þ Mêâ_e _âKéZò iì·C[ôaû GK g±ûõg ù~ûM Keò Gaõ
Gaõ @ûfKûA^þ _ûAñ iû]ûeY iùuZ ^ò ð d gévke ^ûcKê iûcû^ý _eòað^ Keû~ûA ù~øMòKe
Keò_ûeòa? ^ûcKeY Keû~ûGö C\ûjeYÊeì_, Zêc _ûAñ Kûc :
ùKøYiò ùjûùcûfMiþ ùgâYúùe @ûYaòK aÉêZß 4.2ùe ^ò@û~ûA[ôôaû @ûfþKjfMêWÿòKe ^ûc ùjCQò
aé¡ò NUòaû ij ùbøZòK _âKéZòùe GK Kâcaò^ýûi cò[û^fþ, A[û^fþ, ù_âû_û^fþ Gaõ aêýUû^fþö
(Gradation) ù\Lû~ûGö Gjûe KûeY ùjfû, ^ò c Ü f ò L ô Z _¡Zò \ß û eû Kûað ^ ù~øMò K e
@ûYaòK aÉêZß aé¡ò ij Mk^ûu I ÇêU^ûue aé¡ò ^ûcKeY Keû~ûA _ûeòaö
ùjûA[ûGö @^ý ùbøZòK _âKéZò ~[û : GK ^òòðÁ (i) ù~øMòKUòùe Kûað^ iõLýû PòjÜU Keö Zòù^ûUò
\âûaKùe \âaYúdZû c¤ ùijòbkò Kâcaò^ýûi Kûað ^ _ecûYê ejò [ ô a û ù~øMò K e ^ûc
ù\LûGö Kò«ê GK ùjûùcûfMi ùgâYúùe eûiûd^òK ù_âûù_^þ ùjûA[û«ûö
]cð ùKak iKâòd Mî_ \ßûeû ^òòðZ ùjûA[ûG I (ii) iKâòd Mî_ [ôùf ù~øMòKe ^ûce _ìaðùe Kò´û
icû^ eùjö ^ûce ùgh bûMùe GK g±ûõg ù~ûMKeò
« Zêc _ûAñ Kûc : 4.2 iKâòd Mî_Kê iì·~ûG, ù~_eò iûeYú 4.4ùe
l Zùk \ò @ û~ûA[ô a û ù~ûWò M ê W ò K _ûAñ \ò@û~ûAQòö
iùuZMêWÿòK c¤ùe Gaõ @ûYaòK aÉêZß (iii) iKâdò Mî_e ^ûcKê ~\ò ùghbûMùe iì·AaûKê
c¤ùe _âùb\ Kk^û Keö ùja AõeûRú ^ûce ùghbûMùe [ôaû eKê
aû\ ù\A Gaõ ùijòiÚû^ùe C_~êq g±ûõgUò
(a) CH3 OH Gaõ C2 H5 OH
ùghbûMùe ù~ûMKeò Kûað^gévke ^ûcKê
(b) C2 H5 OH Gaõ C3 H7 OH
iûcû^ý _eòað^ Keû~ûGö C\ûjeYÊeì_,
(c) C3 H7 OH Gaõ C4 H9 OH ùMûUòG KòùUûMî_ ij GK Zò^ò Kûað^ aògòÁ
l Gjò Zòù^ûUòùe KòQò iû\égý @Qò Kò? gévkKê ^òcÜ _âKûeùe ^ûcòZ Keû~òaö
l ùMûUòG ùgâYú (Family) _ûAaû _ûAñ Gjò ù_âûù_^þ - e = ù_âû_û^þ + I^þ = ù_âû_ûù^û^þ
@ûfþKjfMêWK òÿ ê Kûað^ _ecûYêe a¡òZð Kâcùe (Propane - e = Propan + one = Propanone)
iRû@ö (iv) Kûað^gévkUò ~\ò @_éq, ùZùa Kûað^ gévk
l iûeYú 4.3e @^ý iKâòd Mî_ _ûAñ ·ùeûUò ^ûce ùghbûMùe [ôaû AõeûRú g±ûõg
Kûað^ _~ðý« ù~øMòK MêWÿòKe ùjûùcûfMiþ ane iÚû^ùe ene Kò´û yne _âZòiÚû_^
ùgâYú ùfLö Keû~ûG ù~_eò iûeYú 4.4 ùe \ò@û~ûAQòö
4.2.5 Kûað^ ù~øMòKMêWÿòKe ^ûcKeY _¡Zò C\ûjeYÊeì_, ùMûUòG \ßaò § ij Zò^ò Kûað^
(Nomenclature of Carbon Compounds) aògòÁ gévkKê ù_âû_ò^þ (Propene) Kêjû~òa
Gaõ ~\ò Gjò gévkùe Zâòa§ eùj, GjûKê
ùjûùcûfMiþ ùgâYúùe ù~øMòKMêWÿòKe ^ûc
ù_âû_ûA^þ (Propyne) Kêjû~òaö
cìk Kûað^ gévke ^ûc C_ùe ^òbðe Kùeö Gjò
70

« iûeYú 4.4 iKâòdMî_MêWÿòKe ^ûcKeY
iKâòdMî_ ^ûce _ìaðùe ù~ûM ùjûA[ôôaû g±ûõg/ C\ûjeY

^ûce ùghbûMùe ù~ûM ùjûA[ôaû g±ûõg
1. jûùfûùR^ ^ûc_ìaðùe - ùKäûùeû, ùaâûùcû AZýû\ò ùKäûùeûù_âûù_^þ
(Halogen) (Chloro, Bromo etc.)
ùaâûùcûù_âûù_^þ
2. @ûfþKjf ^ûce ùghbûMùe - @fþ (ol) ù_âû_û^fþ

(Alcohol)
3. @ûfWòjûAWþ ^ûce ùghbûMùe - @ûfþ (al) ù_âû_û^ûfþ

(Aldehyde)
4. KòùUû^þ ^ûce ùghbûMùe - I^þ (one) ù_âû_ûù^û^þ
(Ketone)
5.KûùaðûKþiòfòKþ GiòþWÿ ^ûce ùghbûMùe- IAKþ GiòWþ ù_âû_ûù^ûAKþ GiòWþ
(Carboxylic acid) (oic acid)
6. \ßòa§ (@ûfþKò^þ) ^ûce ùghbûMùe - A^þ (ene) ù_âû_ò^þ

(Double bond,
alkene)
7. Zâòa§ (@ûfþKûA^þ) ^ûce ùghbûMùe - @ûA^þ (yne) ù_âû_ûA^þ
(Triple bond,
alkyne)
_âgÜ 3. iûAùKäûù_ùê iùuZ Gaõ AùfKþUâ^

1. ù_ù^ _ûAñ Zêùc ùKùZûUò iõeP^ûcôK WUþ iõeP^û KY ùja?
@ûAùiûceþ PòZâ Keò_ûeòa? «4. ^òcÜfòLôZ ù~øMòKMêWÿòK _ûAñ iõeP^û PòZâ
2. @ûc ·eò_ùU ù\Lê[ôaû Kûað^ ù~øMòKe \ò@ö
ajêkZû _ûAñ Kûaðê ùKCñ \êAUò _âKéZò (i) A[ûù^ûAKþ GiòWÿþ (ii) ùaâûùcûù_ù^þ
\ûdú? (iii) aêýUûù^û^þ (iv) ùjKèû^ûf
71

«5. ^òcÜfòLôZ ù~øMòKMêWÿòKê Kò_eò ^ûcKeY Zêc _ûAñ Kûc : 4.3

Keòa? iûa]û^ : Gjò Kûc Keòaû _ûAñ gòlKue
(i ) iûjû~ý ^ò@ö
l ùMûUò G ùP_þ U û ·cP ( Spatula )ùe
(ii) ùKùZûUò Kûað^ ù~øMòK (M§K_ðêe, K_êðe,
@ûfþKjf) ùMûUòG _ùe ùMûUòG ^ò@ Gaõ
(iii) Rkû@ö
l @MÜògòLûe _âKéZòKê _~ðýùalY Ke Gaõ
flýKe ]ì@ûñ iéÁò ùjCQò Kò ^ûjóö
l @MÜgò Lò ûe C_ùe GK ]ûZa [ûkò eLö ùKøYiò
4.3 Kûað^ ù~øMòKe eûiûd^òK ]cð ù~øMòK ùlZâùe [ûkòC_ùe KòQò Rcò~ûCQò
( Chemical Properties of Carbon Kò?
Compounds) Zêc _ûAñ Kûc : 4.4
Kûað^ ù~øMòKe ùKùZûUò eûiûd^òK ]cð l ùMûUòG aê^þùi^þ aðe Rkû@ Gaõ aòbò^Ü
i´§ùe @ûùfûP^û Keòaûö _â[ùc \j^ aòhdùe _âKûe gòLû/]ì@ûñe C_iÚòZò _ûAaû _ûAñ Gjûe
@¤d^ Keòaû KûeY @ûùc aýajûe Keê[aô û @]ôKõûg ^òcÜ@õgùe [ôaû aûdêQ\ò â (air hole)Kê ^òdªY
RûùkYò ùjCQò Kûað^ Kò´û Gjûe ù~øMòKö Keö
l Kkû]ì @ ûñ ij jk\ò @ û @MÜ ò g ò L û Zê ù c
4.3.1 \j^ (Combustion)
ùKùZùaùk _ûCQ?
Kûaðê ù~ ùKøYiò eì_ @Kþiùò R^ùe Rkòùf
l ^úk @MÜògòLû Zêùc ùKùZùaùk _ûCQ?
Kûað^WûA@KþiûAWþ iéÁò ùjaû ijòZ Zû_ I @ûùfûK
_éq jûAùWâûKûað^MêWÿòK iû]ûeYZü ÊzgòLû
^òMðZ ùjûA[ûGö @]ôKûõg Kûað^ ù~øMòK c¤ \j^
(Clean Flame) ù\C[ôaû ùaùk @_éq Kûað^
_âZòKâòdûùe ajê_eòcûYe Zû_gqò I @ûùfûKgqò
ù~øMòKMêWKòÿ ajê_eòcûYe Kkû]ì@ûñ ij jk\ò@û ewe
iéÁò Keò[û«òö GMêWÿòK ùjCQò RûeY _âZòKâòdûö G
gòLû ù\aö ùi[ô_ûAñ Zêc_ûAñ Kûc : 4.3ùe ]ûZa
aòhdùe Zêùc _â[c @¤ûdùe gòlû fûb KeòQ-
[ûkò C_ùe KkûKYòKû Rcò~ûGö ùi ~ûjû ùjC,
(i) C + O2 → CO2 + Zû_ Gaõ @ûùfûK aûdê ù~ûMûYKê iúcòZ Keòù\ùf G_eòKò _éq
(ii) CH4 + O2 → CO2 + H2O+ jûAùWâûKûað^MêWKòÿ @iõ_ìð \j^ `kùe Kkû ]ì@ûñe
Zû_ Gaõ @ûùfûK gòLû ù\A[ûGö @ûc NeMêWÿòKùe aýajéZ ùjC[ôôaû
(iii) CH3CH2 OH + O2 → CO2 + H2O + Mýûi/Kòùeûiò^ ùÁûbùe aûdê _ûAñ _âùag_[ (Inlet)
[ûG, `kùe ~ù[Á _eòcûYe @KþiòùR^~êq
Zû_ Gaõ @ûùfûK
(Oxygen rich) cògâY GK Êz ^úkgòLû ù\A[ûGö
_â[c @¤ûdùe Zêùc gòLô[ôaû C_ûdùe e§û_ûZâ ~\ò Kkû ùjûA[ôôaû Zêùc ù\L, Gjûe @[ð
C_ee ùgh \êAUò _âZòKâd ò ûKê icZêf Keö ùjCQò aûdêQò\â (airholes) MêWÿòKe _[ @aeê¡
72

ùjûA~ûAQò Gaõ RûùkYò ^Á ùjCQò ö ùKûAfû Zêùc @]ôK RûYòaû _ûAñ-

Gaõ ù_ùUâûfòdcbkò RûùkYòùe KòQò _eòcûYe ùKûAfû Gaõ ù_ùUâûfòdce iéÁò
^ûAùUâûùR^þ Gaõ ifþè ejò[ûGö GMêWÿòKe \j^
aò b ò ^ Ü _â K ûe ùR÷ a ò K Gaõ bì Z ûß ò K
`kùe ^ûAùUâûùR^þ I ifþèe @KþiûAWþ C_ô^Ü (Biological and Geological) _âKd òâ û ù~ûMêñ ùR÷a
ùjûA _eòùagùe cêLý _â\ìhK Rù^àö aÉêZßeê ùKûAfû Gaõ ù_ùUâûfòdc iéÁò ùjûAQòö
Zêùc RûYòQ Kò? ^òdêZ ^òdêZ ahð_ìùað RúaòZ [ôôaû MQ, `ð Gaõ
gòLû Kò´û aò^ûgòLû ij _\û[ðMêWÿòK KûjóKò @^ý Cnò \ Mê W ÿ ò K e cé Z ù\jûaùgh ùjCQò
Rùk? ùKûAfûö i¸aZü bìcòKõ_ Kò´û @ûùMÜdMòeò
ùKûAfû Kò´û KûV ^ò@ûñKê ùKùa _~ðýùalY C\þMúeY \ßûeû GMêWÿòK ù_ûZò ùjûAMfûö cûUò I
KeòQ Kò? ~\ò ^êùjñ, _ùe ùKùZùaùk iêù~ûM _[ee ÉeMêWÿòK Zùk ·_ò ùjûA ejòfûö @ûùÉ
còkùò f, @ûe¸ @aiÚûùe KûV Kò´û ùKûAfû Rkòùf @ûùÉ ld_âû¯ ùjûA ùiMêWòK ùKûAfûùe _eòYZ
ùjfûö icê\âùe [ôaû ^òdêZ ^òdêZ lê\â Cnò\ Gaõ
KY jêG, bfbûùa ù\Lö C_ùe Zêùc ù\Lôf
_âûYúe céZ ù\jûaùgheê ùZ÷k Gaõ Mýûie iéÁòö
ù~ ùMûUòG cjcaZú Kò´û MýûiþùÁûbùe Gfþ_òRò
céZêý_ùe ùiMêWÿòKe ù\jûaùgh icê\â g~ýû
(LPG)GK gòLûij Rùkö Zêùc ù\Lôa ù~ GK
ZkKê aêWÿòMfû Gaõ _Uê\ßûeû @ûzû\òZ ùjûAMfûö
Pêfòùe ùKûAfû Kò´û @wûe (Charcoal) ùKak
Cy ·_ùe [ôaû céZ @aùghKê aúRûYê @ûKâcY
^ûfò e wùe C{ß k ùjûA Gaõ aò ^ ûgò L ûùe
Keò ùiMêWÿòKê ùZ÷k I Mýûiùe _eòYZ Keòù\fûö
Zû_^òMðZ Keò[ûGö Gjûe KûeY ùjfû, ùKak Gjò icd c¤ùe ·_\ßûeû _Uê @ûùÉ @ûùÉ
Mýûiúd _\û[ð Rkòùf gòLû iéÁò ùjûA[ûG ö Kò«ê gúkûùe _eòYZ ùjfûö gúkûùe [ôaû Qò\â @õgMêWKòÿ
KûV Kò´û @wûeKê Rûkòùf, G[ôùe [ôôaû C\þaûdú c¤Kê ùZ÷k I Mýûi ajòMfû Gaõ iòZ ùjûA
_\û[ðMêWÿòK aû¿ùe _eòYZ jêG Gaõ _â[ùc ejòfû ö VòKþ Æ¬ùe Rk ejòaû _eòö ùKûAfû
gòLûij Rùkö Gaõ ù_ùUâûfòdcKê KûjóKò Rúaûgà (Fossil) A§^
Mýûiúd _\û[ðe _ecûYêMêWÿòK C¯ ùjùf Kêjû~ûG @^êcû^ Keò Kjò_ûeòa?
@ûùfûK I Zû_ aòKòeY KeòaûKê @ûe¸ Kùe I
_â \ ú¯gò L û ( Luminous ) ù\Lû~ûGö _â Z ò 4.3.2 RûeY (Oxidation)
ùcøkòK\ßûeû iéÁ að ùijò ùcøkòKe Êbûaiò¡ _â[c @¤ûdùe Zêùc RûeY I aòRûeY
(Characteristic) MêYö GjûKê _eúlû Keòaû aòhdùe _XÿòQ ö Kûað^ ù~øMòKMêWÿòK \j^ \ßûeû
_ûAñ MýûiùÁûbe gòLûùe ùMûUòG K_e ZûeKê ijRùe RûeòZ ùjûA_ûe«ò ö Gjò iµìð RûeY
Mec Ke Gaõ Gjûe aðKê _~ðýùalY Keö QWÿû @ù^K _âZKò dòâ û @Qò ù~Cñ[ùô e @ûfþKjfMêWKòÿ
Zêùc ù\LôQ ù~ @iõ_ìð \j^ Kkû]ì@ûñ (soot) KûùaðûKþiòfòKþ GiòWÿþùe _eòYZ jêG -
\òGö Zûjû Kûað^ @ùUö Gjò \éÁòeê cjcaZú lûeúd Zû_
gòLûe jk\ò@û að ùKCñ KûeY ù~ûMêñ jêG ùaûfò Kò´û @cæúd Zû_
Kjòa?
73

«
Zêc _ûAñ Kûc : 4.5 ùKùZK a^ÆZò ùZf ^úùeûM (Healthy)
l ùMûUòG _eúlû^kúùe _âûd 3 còfò A[û^fþ ùaûfò ùfLû[ôôaû aòmû_^cû^ Zêùc ^ò½d ù\Lô[ôaö
^ò@ Gaõ GjûKê GK RkChàK ( Water _gê Paòðùe iû]ûeYZü _éq `ýûUò GiòWþ (Fatty
bath)ùe ]úùe ]úùe Chêc Keö acid) MêWÿòK [ûGö ùiMêWÿòK ÊûiÚý _ûAñ lZòKûeK
l G[ôùe 5% lûeúd ù_ûUûiòdcþ _ecûwûùÛþ ùaûfò Kêjû~ûGö ùeûùhA _ûAñ @_éq `ýûUò GiòWþ
\âaYKê aê¦û aê¦û Keò _Kû@ö [ôaû ùZfKê _i¦ Keòaû CPòZö
l _â [ ùc _KûAfûùaùk ù_ûUûiò d cþ 4.3.4 _âZòiÚû_^ _âZòKâòdû
_ecûwûùÛe að iÚûdú bûùa (Persist) (Substitution Reaction)
ejêQò Kò? _éq jûAùWâûKûað^MêWòK ùKùZK _eòcûYùe
l ù~ùZùaùk @]ôK ù_ûUûiòdcþ _ecûwûùÛ @^bòKâd (Unreactive) Gaõ @]ôKûõg KûeK
_KûMfû Gjûe að KûjóKò @\égý ùjfû ^ûjó? C_iÚòZòùe ^òÃòâdö Gjû iùß, iì~ðýûùfûK C_iÚòZòùe
ùKæûeò^þ @Zò \îZ _âZòKâòdû Keò jûAùWâûKûað^ ij
@ûùc ù\Lêù~, ùKùZK _\û[ð @^ý _\û[ðùe
iõù~ûM Keò [ ûG ö Gjò _â Z ò K â ò d ûùe _é q
@KþiòùR^ iõù~ûM KeòaûKê ic[ð ùjûA[û«òö
jûAùWâûKûaðê jûAùWâûùR^ _ecûYê iÚû^ùe
ùiMêWÿòKê RûeK (Oxidising agent) Kêjû~ûGö
ùKäûeò^þ _ecûYê ùMûUò ùMûUò ùjûA _âZòiÚû_òZ
lûeúd ù_ûUûiòdcþ _ecûwûùÛþ Kò´û @cæúd
ùjûA_ûeòaö GjûKê _âZiò ûÚ _^ _âZKò d
òâ û Kêjû~ûG KûeY
ù_ûUûiòdcþ WûAùKâûùcUþ \ßûeû @ûfþKjf RûeòZ ùjûA
ùMûUòG _âKûee _ecûYê Kò´û GK _ecûYê_ê¬
GiòWþ iéÁò Keò[ûGö ùZYê ùiMêWÿòKê RûeK Kêjû~ûGö
( Group of atoms ) @^ýe iÚ û ^ ùÂ[ûGö
4.3.3 ù~ûM _âZòKâòdû (Addition Reaction)
@ûfþùK^þe CyZe (Higher) ùjûùcûfMMêWòKeê
@_éq jûAùWâûKûað^ CZþù_âeKe C_iÚòZòùe iû]ûeYZü ajê iõLýûe C_ôû\ iéÁò ùjûA[ûGö
jûAùWâ û ùR^ ij ù~ûM _â Z ò K â ò d û Keò _é q iì~ýð ûùfûK
CH4 + Cl2 → CH3Cl + HCl
jûAùWâûKûað^ ù\A[ûGö GVûùe _ûfûWòdc Kò´û C_iÚZò ùò e
^òùKfKê CZþù_âeK eìù_ aýajûe Keû~ûGö ù~Cñ
_\û[ð ^òùR _âZKò d
òâ û ùghùe @_eòaòZð ejò _âZKò dòâ û _âgÜ
NUûAaûe KûeY ùjûA[ûG Kò´û _âZòKâòdûe MZòKê 1. A[û^feê A[ûù^ûAKþ GiòWK þ ê eì_û«e KûjóKò
GK bò ^ Ü ùaMùe @Mâ i e KeûA[ûG, ZûjûKê GK RûeY _âZòKâòdû?
CZþù_âeK Kêjû~ûGö Gjò _âZK ò d
òâ ûUòKê aòùgh bûaùe 2. SkûA _ûAñ @Kþiùò R^þ I A[ûA^þe GK cògYâ
^òùKf CZþù_âeK aýajûe Keò a^ÆZò ùZfe Rkû~ûGö A[ûA^þ I aûdêe cògâY aýajûe
jûAùWâ û ùR^úKeY ( Hydrogenation ) _ûAñ Keû~ûG ^ûjó KûjóKò Kjò_ûeòa?
aýajûe Keû~ûGö a^ÆZò ùZfMêWKòÿ ùe iû]ûeYZü 4.4 ùKùZûUò _â]û^ Kûað^ ù~øMòK - A[û^fþ
@_éq Kûað^gévk [ôaû ùaùk _gê Paòð (Animal Gaõ A[ûù^ûAKþ GiòWþ
fat) ùe _éq Kûað^gévk ejò[ûGö (Some Important Carbon Compounds
- Ethanol and Ethanoic acid)
^òùKfþ CZþù_âeK
@ù^K Kûað^ ù~øMòK @ûc _ûAñ @Zý«
cìfýaû^ö Kò«ê GVûùe @ûùc \êAUò cjß_ìð
74

«
aýûaiûdòK (Commercially improtant) ù~øMòKe CH3 − CH2OH    
MûXÿ
H2SO 4
→
]cð aòhdùe @¤d^ Keòaûö Gjò @ûùfûPòZ \êAUò 443K
CH2 = CH2 + H2O
ù~øMòK ùjCQò A[û^fþ Gaõ A[ûù^ûAKþ GiòWÿö
MûXÿ ifþ ` ê ý eò K Giò W ÿ ^ò R ð k úKûeK
4.4.1 A[û^fþe ]cð (Dehydrating agent) eìù_ Kû~ðý Kùeö Gjû
(Properties of Ethanol) A[û^feê Rk @_iûeY Kùeö
_âùKûÂ Zû_cûZâûùe A[û^f GK Zek @ùU
(A[û^fe Mk^ûu I ÇêU^ûu _ûAñ iûeYú 4.1 Zêùc @]ôK RûYòaû _ûAñ
ù\L)ö A[û^fKê iû]ûeYZü @ûfþKjf Kêjû~ûG RûùkYò aû A§^ eìù_ @ûfþKjf
Gaõ Gjû icÉ @ûfþùKûjfòKþ _û^úde iKâòd iì~ðýûùfûKKê eûiûd^òK gqòùe eì_û«e
C_û\û^ (Active ingredient)ö GjûQWû Gjû GK Keòaû _ûAñ @]ôKûõg \l _eòaðK (Efficient
Cc \âûaK ùjûA[ôaûeê GjûKê @ù^K Jh] ~[û : Converter) c¤eê @ûLêMQ @^ýZcö MêWÿ Zò@ûeò
UòuPe @ûùdûWò^þ, Kûge Jh] (Cough Syrup) KeòaûKê @ûLêei aýajûe Keû~ûGö MêWÿ KòYßòZ
Gaõ @ù^K U^òKþùe c¤ aýajûe Keû~ûGö Gjû (Fermented) ùjûA @ûfþKjf (A[û^f) \òGö
c¤ Rkùe iaê @^ê_ûZùe \âaYúdö Gùa ùKùZK ù\g @ûfþKjf cògâòZ ù_ùUâûf
A[û^fe ùKùZûUò eûiûd^òK _âZòKâòdû : aýajûe KeêQ«ò KûeY Gjò A§^ Kcþ _â\ìhY
Keò [ ûGö Zûjû ~ù[Á _eò c ûYe aûdê
(i) ùiûWÿòdc ij _âZòKâòdû- (@KþiòùR^)ùe Kûað^WûA@KþiûAWþ I Rk iéÁò
2Na + 2CH3 CH2 OH → 2CH3 CH2 O– Na+ + H2 Keò[ûGö
ùiûWÿòdc A[KþiûAWþ
4.4.2 A[ûù^ûAKþ GiòWþe ]cð
A[û^f ùiûWÿòdc ]ûZê ijòZ _âZòKòâdû Kùf (Properties of Ethanoic Acid)
jûAùWâûùR^ Mýûi ^òMðZ ùjûA[ûG Gaõ ùiûWÿòdcþ
A[ûù^ûAKþ GiòWÿKê iû]ûeYZü GiòUòKþ GiòWþ
A[KþiûAWþ iéÁò jêGö cù^_KûA _ûeòa, @^ý ùKCñ
(acetic acid) Kêjû~ûG Gaõ Gjû KûùaðûKþiòfòKþ
_\û[ð ]ûZê ijòZ _âZòKâòdû Keò jûAùWâûùR^ C_ô^Ü
GiòWþ ùgâYúe @õgbêqö Rkùe GiòUòK GiòWþe
Keò[ûG?
5-8% \âaYKê bòù^Mûe Kêjû~ûG Gaõ GjûKê aýû_K
Zêc _ûAñ Kûc : 4.6 bûaùe @û·e iõelY Keò a û _ûAñ aýajûe
gòlK GjûKê ù\LûAùa- Keû~ûGö aòg¡ê A[ûù^ûAKþ GiòWeþ Mk^ûõu ùjCQò
l \êAUò ·Ck \û^û @ûKûee Lù ùQûU 290Kö ùZYê [û Rkaûdêùe gúZEZêùe Gjû
ùiûWÿd
ò cKê A[û^f (aòg¡ ê @ûfþKjf) c¤ùe @]ôKûõg icdùe N^úbìZ ùjûA~ûGö G[ô_ûAñ Gjûe
_Kû@ö ^ûc ùjCQò Mæûiò@ûf (Glacial) GiòUòKþ GiòWÿö
l KY ù\Lôf?
l ù~Cñ Mýûi aûjûeòfû ZûKê Kò_eò _eúlû Keòa? KûùaðûKþifò Kò þ GiòWþ Kêjû~ûC[ôaô û ùR÷a ù~øMòK
(ii) @_éq jûAùWâûKûað^ iéÁò _ûAñ _âZòKâòdû : ùgâYúe ùa÷gòÁýKê ÊZª @cæúdMêY \ßûeû ÆÁ bûaùe
A[û^fKê @]ôK _eòcûY MûXÿ ifþ`ýê eòK GiòWþ að^û Keû~ûGö HCl bkò LYòR @cæMWê Kòÿ iõ_ìb ð ûùa
ijòZ 443Kùe C¯ Kùf A[û^f @Yêeê ùMûUòG aòNUòZ ùjûA @ûd^ ù\A[û«ò, Kò«ê KûùaðûKþiòfòK
Rk @Yê aûjûeò~ûA G[ô^þ iéÁò jêGö GiòWþMêWÿòK \êaðk GiòWþö
75

«
Zêc _ûAñ Kûc : 4.7 A[ûù^ûAKþ GiòWþe _âZòKâòdû :
l Cbd fò U þ c iþ KûMR Gaõ iûað R ^ú^ (i) GÁeúKeY _âZòKâòdû: ùMûUòG GiòWþ Gaõ
(Universal) iìPK aýajûe Keò fNê GiòUKò þ ùMûUòG @ûfþKjfe eûiûd^òK _âZòKâòdû\ßûeû
GiòWþ Gaõ fNê jûAùWâûùKäûeòK GiòWþe pH GÁe iéÁò jêGö A[ûù^ûAKþ GiòWþ aògê¡
Zêk^û Keö @ûfKjf ijòZ _âZK
ò d
òâ û Keò GÁe ù\A[ûG-
l Cbd GiòWþ fòUci _eúlû\ßûeû iìPòZ ùjCQò
Kò? GiòWþÿ
CH3COOH + CH3CH2OH → CH3–C–O–CH2CH3
l iûaðR^ú^ iìPK ùiMêWÿòKê GK _âKûee iak (A[ûù^ûAKþ (A[û^f) O (GÁe)
GiòWþ eìù_ \gðûCQò Kò? GiòW)þ
Zêc _ûAñ Kûc : 4.8 GÁe MêWÿòK iêM§~êq _\û[ð ö GMêWÿòK @Ze
l ùMûUòG _eúlû^kúùe 1 còfò A[û^f (aògê¡ (Perfume) Zò@ûeò Keòaû _ûAñ Gaõ Lû\ý aû
@ûfþKjfþ) Gaõ KòQò aê¦û MûXÿ ifþ`êýeòKþ _û^úd iêM§Kûeú \âaý (Flavouring agent) eìù_
GiòWþ ij 1 còfò Mäûiò@ûfþ GiòUòKþ GiòWþ aýajûe Keû~ûGö ùiûWÿòdc jûAWâKþiûAWþ ijòZ
^ò@ö _âZòKâòdû Kùf GÁe @ûfþKjf Gaõ KûùaðûKþiòfòKþ
l PòZâ 4.11 ùe \gðû~ûA[ôaû _eò GK Rk- GiòWþe ùiûWòþdc faYùe _eòYZ jêGö Gjò
ChàKùe GjûKê @«Zü _ûcò^òUþ Chêc Keö _â Z ò K â ò d ûUò K ê iûaê ^ úKeY ( Saponification )
l 20-25 còfò Rk[ôaû GK aòKeùe GjûKê Kêjû~ûG, KûeY GjûKê iûaê^þ _âÉêZ Keòaû _ûAñ
Xÿûkò\ò@ Gaõ iéÁò ùjûA[ôaû cògâYUòKê @ûNâûY aýajûe Keû~ûGö
Keö CH3COOC2H5 → C2H5OH + CH3COONa
NaOH
(ii) lûeK ijòZ _âZòKâòdû : LYòR GiòWþ_eò

_eúlû^kú A[ûù^ûAKþ GiòWþ lûeK ~[û: ùiûWòdc
jûAWâKþiûAWþ ijòZ _âZòKâòdû Keò faY
(ùiûWÿd
ò c A[ûù^ûGUþ aû ùiûWÿd
ò c GiòùUUþ)
aòKe Gaõ Rk ù\A[ûGö
Rk
Zûe Rûfò KûùaðùÛþ Gaõ jûAùWâûùR^KûùaðûùÛþ ijòZ
Zâò_\ Áû A[ûù^ûAKþ GiòWþ Kò_eò _âZòKâòdû Kùe?
aðe @ûi ùMûUòG _eúlû Keò ù\Lôaûö
l \ßòZúd @¤ûde Zêc _ûAñ Kûc : 2.5ùe
\gðû~ûA[ôôaû_eò ùa÷mû^òK C_KeYMêWÿòKê
PòZâ 4.11 GÁee _âÉêZò (Apparatus) iRû@ ö
76

«
l GK _eúlû^kúùe ùMûUòG ùP_þUû ·cP ùiMêWÿòKê A Gaõ B eìù_ PòjÜU (Label)
_ìð ùiûWÿòdc KûùaðûùÛþ ^ò@ Gaõ 2 còfò Keö
fNê A[ûù^ûAKþ GiòWþ _Kû@ö l _eúlû^kú Bùe @Ì ùKùZ aê¦û iûaê^ \âaY
l KY _~ðýùalY Kf? _Kû@ö
l ^òMðZ MýûiKê i\ý _âÉêZ Pì^-_ûYòùe _âùag l \êAUò~ûK _eúlû^kúKê Lêaþ ùRûeþùe GKû
Keû@ö KY ù\Lôf? icd _ûAñ jfû@ö
l A[ûù^ûAKþ GiòWþ Gaõ ùiûWÿòdc KûùaðûùÛþ l jfûAaû a¦ Keòaû cûùZâ Cbd _eúlû
c¤ùe ùjûA[ôôaû _âZòKâòdû \ßûeû C_ô^Ü MýûiUò ^kúùe ùZf Gaõ Rke @fMû @fMû Ée
Gjò _eúlû \ßûeû PòjÜòZ Keû~ûA_ûeêQò Kò? ù\Lô _ûeêQ Kò?
l ùiûWÿòdc KûùaðûùÛþ a\kùe ùiûWÿòdc l _eúlû^kú \êAUòKê jfPfþ ^ Keò KòQò icd
jûAùWâûùR^KûùaðûùÛþ ijòZ Gjò _eúlûUòKê _ûAñ ùicòZò eLô\ò@ Gaõ _~ðýùalY Keö
_êâðûe Keö ùZfÉeUò @fMû ùjûA~ûCQò Kò? ùKCñ
(iii) KûùaðûùÛþ Gaõ jûAùWâûùR^KûùaðûùÛþ _eúlû^kúùe Gjû _â[ùc ùjCQò?
ij _â Z ò K â ò d û : Kûùað û ùÛþ Gaõ i`ûKeòaûùe iûaêê _âbûa Gjò Zêc _ûAñ
jûAùWâûùR^KûùaðûùÛ ij A[ûù^ûAKþ GiòWþ Kûc _â\gð^ Kfûö @]ôKûõg cAkû ùZ÷kûq _âKéZòe
_âZKò d
òâ û Keò faY, Kûað^WûA@KþiûAWþ, Gaõ Gaõ Zêùc RûY ù~ ùZf Rkùe \âaúbìZ jêG
Rk ù\A[ûGö ^ûjóö iûaêê @YêMêWÿòK \úNð-gévk KûùaðûKþiòfòK
GVûùe C_ô^Ü ùjC[ôaû faYKê iû]ûeYZü

ùiûWÿòdcþ GiòùUUþ Kêjû~ûGö
ùZfe
_âgÜ ùQûUaò¦ê
1. _eúlû Keò @ûfþKjf Gaõ KûùaðûKþiòfòK
GiòWþ c¤ùe _û[ðKý Kò_eò RûYòa?
2. RûeK KY?
4.5 iûaê^þ I WòUeùR PòZâ 4.12 còùifþe MV^

(Soaps and Detergents)
Zêc _ûAñ Kûc : 4.10 GiòWe ùiûWòdc Kò´û ù_ûUûiòdc faYö iûaê^
l \êAUò _eúlû^kúùe _âûd 10 còfò ùfLûGñ @Yêe @ûd^òK-_âû«Uò Rkùe \âaúbìZ ùjC[ôaû
Rk ^ò@ö ùaùk Kûað^-gévkUò ùZfùe \âaúbìZ jêGö
l _âùZýK _eúlû^kúùe ùMûUòG aê¦û ùZf Z\^ê~ûdú iûaê^ @YêMêWÿòK GK iõeP^û iéÁò
(ùeûùhAùe aýajéZ ùZf) _Kû@ Gaõ Keò[û«ò ö GjûKê còùif (Micelles) Kêjû~ûG (PòZâ
77

«
4.12 ù\L)ö Gjò @Yêe ùMûUòG _âû« ùZfe ùQûUaò¦ê Rkùe \âaúbìZ ùjC[ôaû ùaùk RkûZõK _âû«Uò
(Droplet) @ûWKê ejê[ôaû ùaùk @ûd^òK-_âû«Uò jûAùWâûKûað^ùe \âaúbìZ jêGö ù~ùZùaùk Rke
aûjûeKê cêjñ Keò[ûGö Gjû Rkùe GK @a\âa _éÂùe iûaê^ [ûG, iûaêê RkûZõKú fû¬
(Emulsion) iéÁò Kùeö `kùe iûaê^ còùif Rkùe \âaúbìZ ùja ^ûjó Gaõ iûaêÛò @ûd^òK-
cAkûKê Rkùe \âaúbìZ Keòaûùe iûjû~ý Kùe _âû« ij Rkùe Gaõ jûAùWâûKûað^ fû¬ Rk
Gaõ @ûùc @ûce fêMû_UûKê ù]ûA i`û Keò_ûeê aûjûeKê aXÿ ò @ ûiò Rke _é Â ^ò K Uùe
(PòZâ 4.13)ö ùgâYúa¡bûùa iRûA ùjûA eùjö RkbòZùe Gjò
@YêMêWÿòKe GK @^^ý @bòaò^ýûi (Unique
Zêùc @]ôK RûYòaû _ûAñ : Orientation) ejòQò ~ûjû jûAùWâûKûað^ @õgUòKê
còùif RkVûeê @fMû eùLö @Yêù_^Úû (Clusters of
Molecules) cû^ iéÁò Keòaû \ßûeû Gjû iõ_û\òZ
iûaê^ @Yêùe [ôaû \êAUò _âû«e ]cð bò^Üö
ùMûUòG ùjCQò Rkûiq (Hydrophilic) Gaõ @^ý ùjûA[ûG ö `kùe RkûZõKú fû¬MêWKòÿ @Yêù_^Úûe
bòZe _ûgßðùe Gaõ @ûd^òK _âû«MêWÿòK ù_^Úûe
_âû«Uò RkûZõKú (Hydrophobic)ö Rkûiq _âû«Uò
C_eò b ûMùe ejò [ ûGö Gjò MV^Kê cò ù if
RkûZõKú _âû«
Rkûiq _âû«
iûaê^ @Yê
Rkûiq _âû«
RkûZõKú _âû«
ùZf aû cAkû
Kêjû~ûGö GK còùife eì_ùe iûaê^ i`ûKeòaûKê

ic[ð jêG KûeY còùife ùK¦âùe ùZ÷kûq cAkû
iõMéjúZ ùjaö còùifMêWÿòK \âaYùe KfGWþ
eì_ùe eùj Gaõ @ûd^-@ûd^ aòKhðY ù~ûMêñ
GKZâòZ ùjûA @aùl_òZ (Precipitate) ùja
^ûjóö ùZYê fêMûKê ù]ûAù\ùf còùifþùe ejò[ôaû
cAkû c¤ ijRùe Rk ijòZ aûjûeò @ûùiö iûaê^
còùife @ûKûe ~ù[Á aWÿ ùjûA[ôaûeê Gjû
@ûùfûK aòzêeòZ Keò[ûGö ùi[ô_ûAñ iûaê^ \âaY
ùcNê@û (Cloudy) ù\Lû~ûG ö
PòZâ 4.13 i`û Keòaûùe iûaê^þe _âbûa
78

«
Zêc _ûAñ Kûc : 4.11 Rkùe GK @\âaYúd _\û[ð (Zek _\û[ð C_ùe
l \êAUò _eúlû^kú ^ò@ö ùMûUòG _eúlû ^kúùe bûicû^ cAkû) (Scum) ejò~ûG? iûaê^ ijòZ
_âûd 10 còfò _ûZòZ Rk (Distilled Water) Kýûfþiòdc Gaõ cýûùMÜiòdc faYe _âZòKâòdû \ßûeû
Kò´û ahðûRk Gaõ @^ýUòùe 10còfò LeRk Gjû NUò[ûGö Kýûfþiòdc I cýûùMÜiòdc faY Rke
(^kKì_e Rk) ^ò@ö LeZße KûeY @ùUö GYê ZêcKê @]ôK _eòcûYe
iûaê^þ aýajûe Keòaû @ûagýK ùjûA[ûGö _eòÃûeK
l _âùZýK _eúlû^kúùe \êAaê¦û iûaê^ \âaY
(Cleansing agent)eìù_ WòUeùR ^ûcK @^ý
_Kû@ö
GK ùgâYúe ù~øMòK aýajûe Keòaû \ßûeû Gjò iciýûKê
l _eúlû^kú \êAUòKê Lêaþ ù~ûeþùe GKû icd \ìe Keû~ûA_ûeòaö WòUeùRMêWÿòK iû]ûeYZü
_ûAñ jfû@ Gaõ iéÁò ùjûA[ôôaû ù`Ye \úNðgévk KûùaðûKþiòfòK GiòWþe Gùcû^òdcþ Kò´û
_eòcûYKê _~ðýùalY Keö ifþù`ûùÛþ faYö LeRkùe Gjò ù~øMòKMêWÿòKe
l ùKCñ _eúlû ^kúùe Zêùc @]ôK ù`Y ·RòðZ _âû«MêWÿòK Kýûfiòdc Gaõ cýûùMÜiòdc @ûd^
_ûAQ? ijòZ @\âaYúd @aùl_ iéÁò Ke«ò ^ûjóö ùZYê
l ùKCñ _eúlû^kúùe Zêùc \jòbkò ]kû LeRk ij WòUeùRKê aýajûe Keû~ûA _ûeòaö
@aùl_ _~ðýùalY KeêQ ? iûµê Gaõ fêMûi`û Keòaû C_ôû\ _âÉêZ Keòaû _ûAñ
WòUeùRMêWÿòKê iû]ûeYZü aýajûe Keû~ûGö
gòlKu _ûAñ ù^ûUþ: ~\ò LeRk ùi @kùe
còkê^ûjó, ùZùa Kýûfþiòdc Kò´û cýûùMÜiòdce _âgÜ
jûAùWâûùR^KûùaðûùÛþ/ifùÙþ/ùKäûeûAWþKê Rkùe 1. WòUeùR aýajûe Keò Rk Le Kò ^êùjñ
\âaúbìZ Keò @ûagýK _eòcûYe LeRk _âÉêZ RûYòaûKê Zêùc ic[ð ùjûA_ûeòa Kò?
Keû~ûA_ûeòaö 2. fêMû ù]ûAaû _ûAñ ùfûùK aòb^ò Ü _âKûe _âYûkú
aýajûe Keò [ û«ò ö iû]ûeYZü iûaê ^
ù\Aiûeò ùicûù^ fêMûKê _[e C_ùe
l _âùZýKùe _âûd 10 còfò LeRk ij \êAUò aûùWÿA [û«ò Kò´û GK \ùe aûùWÿA[û«ò,
_eúlû^kú ^ò@ö aâgþùe Nhò[û«ò Kò´û Ißûiòõ ùciò^þùe c^Ú^
l ùMûUòG _eúlû^kúùe _û aê¦û iûaê^ \âaY (agitate) Keò[û«òö i`ûfêMû _ûAaû _ûAñ
Gaõ @^ý _eúlû^kúUò ù e _ûaê ¦ û c^Ú^ KûjóKò @ûagýK?
WòUeùR \âaY _Kû@ö KY gòLôf:
l \êAUò ~ûK _eúlû^kúKê icû^ icd _ûAñ l Kûað^ ùjCQò GK iaðMêY]ûeú ùcøkòK ~ûjû
jfû@ö icÉ Rúa« aÉê Gaõ @ûùc aýajûe
l \êAUò ~ûK _eúlû^kúùe icû^ _eòcûYe Keê[ôaû @ù^K Rò^òhe _â]û^ C_û\û^ö
ù`Y ejêQò Kò? l Kûað^ ajêiõLýK ù~øMòK iéÁò Keò_ûùeö
l ùKCñ _eúlû^kúùe \jòbkò KVò^ iéÁò Gjûe KûeY ùjfû Gjû PZêüiõù~ûRú Gaõ
ùjûAQò? Gjûe KûUòùî^ MêYö
Mûù]ûAfû ùaùk Zêùc ùKùa flý KeòQ l \êAUò _ecûYê c¤ùe AùfKþU^â e ijbûR^
Kò ù`Y iéÁò ùjaûùe @iêaò]û Gaõ ù]ûAaû_ùe \ßûeû ijiõù~ûRý a§ MVòZ ùjûA[ûGö
79

`kùe Cbd _ecûYê iõ_ì ð cûZâ û e l Kûað^ ù~øMòKe ù~Cñ @õg ù~øMòKe cêLý
AùfKþU^â þ aògÁò aûjýZc Kl fûb Keò[û«òö MêYcû^ ^òðd Keò[ûG ùijò @õg ùjCQò
l Kûað^ @^ý Kûað^ _ecûYê ijòZ Gaõ @^ý ù~øMòKe iKâòd Mî_ö
ùcøkò K e _ecûYê ~[û; jûAùWâ û ùR^, l @ûùc aýajûe Keê[ôaû @]ôKûõg RûùkYò
@KþiòùR^, ifþè, ^ûAùUâûùR^ Gaõ ùjCQò Kûað^ Gaõ Gjûe ù~øMòKö
ùKäûeò^þ ij ijiõù~ûRý a§ MV^ Kùeö l A[û^fþ Gaõ A[ûù^ûAKþ GiòWþ ùjCQò \êAUò
l Kûað^-Kûað^ c¤ùe \ßòa§, Zâòa§ [ôaû cjß_ìð aýûaiûdòK Kûað^ ù~øMòKö
ù~øMòK c¤ iéÁò ùjûA[ûGö Kûað^ gévkMêWKòÿ iûaêê @YêMêWÿòK \úNðgévk KûùaðûKþiòfòKþ
«
l
ikLgé v k, gûLûgé v k Kò ´ û PKâ û Kûe GiòWþe ùiûWÿòdc Kò´û ù_ûUûiòdc faYö
ùjûA_ûùeö
«
l Wò U eùRMê W ÿ ò K iû]ûeYZü \úNð g é v k
l gévk iéÁò Keò_ûeòaûe iûc[ðý ù~ûMêñ Kûað^ KûùaðûKþiòfòKþ GiòWþe Gùcû^òdc Kò´û
ùjûùcûfMiþ ùgâYúd ù~øMòK iéÁò Keò[ûGö ifù`ûùÛþ faYö
aòbò^Ü \úNðZûe Kûað^ gévke ùjûùcûfMiþ
ùgâYúd ù~øMòKùe GKû iKâòd Mî_ iõ~êq
ùjûA[ûGö
aòùgh \âÁaý : Gjò @¤ûdùe («) ZûeKû PòjÜòZ Z[ý, _âgÜ I aûKè @«MðZ aòhd aÉê iµKòðZ Z[ý
_eúlûùe @ûiòa ^ûjòñ û
_âgûakú
1. Aù[ê @ûYaòK iùuZ ùjCQò C2H6ö G[ôùe ùKùZûUò ijiõù~ûRý a§ ejòQò?
(a) 6 (b) 7 (c) 8 (d) 9
2. aêýUûù^û^þùe [ôaû iKâòd Mî_Uò KY?

(a) KûùaðûKþiòfòKþ GiòWþ (b) @ûfþWòjûAWþ
(c) KòùUû^ (d) @ûfþKjf
3. ùeûùhA Kfûùaùk ~\ò e§û_ûZâe Zk_Ue ajòbûðM Kkû _Wò~ûG, Gjûe @[ð--
(a) Lû\ý iõ_ìð eìù_ _âÉêZ ùjûA^ûjó
(b) RûùkYò iõ_ìð eìù_ Rkê^ûjó
(c) RûùkYòUò @û\âð @Qò
(d) RûùkYò iõ_ìð bûùa RkêQò
80

4. ijiõù~ûRý a§e MV^ CH3Cle C\ûjeY ù\A aêSû@ö

5. Zùk \ò@û~ûA[ôaû @YêMêWÿòKe AùfKþUâ^ WUþ iõeP^ûe PòZâ \ò@ö
(a) A[ûù^ûAKþ GiòWþ (b) H2S
(c) ù_âûù_^þ (d) F2
6. ùjûùcûfMiþ ùgâYú KY C\ûjeY ij aêSû@ö
«7. A[û^fþ I A[ûù^ûAKþ GiòWþ c¤ùe ùbøZòK I eûiûd^òK ]cðùe _âùb\ ùfLö
«8. Rkùe iûaê^ cògûAùf còùif KûjóKò iéÁò jêG aêSû@ö @^ý \âûaK ~[û : A[û^fùe c¤ còùif iéÁò
ùja Kò?
9. Kûað^ Gaõ Gjûe ù~øMòKKê @]ôKûõg _âùdûMùe A§êìù_ aýajûe Keû~ûG KûjóKò?
«10. LeRk ijòZ iûaê^ Kò_eò _âZòKâòdû Kùe?
«11. iûaê^Kê fûf Gaõ ^úk fòUciþ KûMRùe _eúlû Kùf Kò _eòað^ ù\Lû~òa?
«12. jûAùWâûùR^úKeY KY? gòÌùe Gjûe _âùdûM KY?
«13. ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû jûAùWâûKûað^MêWÿòK c¤eê ùKCñMêWÿòK ù~ûM _âZòKâòdû ù\A[û«ò?
C2 H6, C3 H8, C3 H6, C2 H2 Gaõ CH4
«14. fjêYú Gaõ ùeûùhA _ûAñ aýajéZ ùZf c¤ùe eûiûd^òK ]cðùe _âùb\ ^òðd KeòaûKê GK _eúlû
\gðû@ö
«15. iûaê^ Kò_eò i`ûKùe aêSû@ö
« @ûi còkòcògò Keòaû
I. @ûYaòK cùWf aûKè (Molecular Model Kits) aýajûe Keò Gjò @¤ûdùe Zêùc _Xÿò[ôaû Kûað^
ù~øMòKMêWÿòKe cùWf Zò@ûeò Keö
II. ùMûUòG aòKeùe _âûd 20còfò RWûùZf/ K_ûc¬ò ùZf (Cottonseed oil) / fò^þiòWþ (Linseed)
ùZf/ùiûdûaò^ ùZf ^ò@ö G[ôùe 30 còfò 20% ùiûWÿòdc jûAWâKþiûAWþ \âaY _Kû@ö Gjò cògâYKê
@âeZ Nûò cògâYUò ajkò@û ùjaû _~ðý« KòQò icd Mec Keö 5-10 Mâûc LûAaû fêY G[ôùe _Kû@ö
cògâYUòKê bfbûùa Nû Gaõ [û ùjaûKê \ò@ö
l iûaêÛòKê Zêùc aòbò^Ü @ûKûeùe KûUò _ûeòaö Gjò iûaê^ùe Zêùc iêM§ Gaõ ew c¤ cògûA
_ûeòaö
mmm
81

_c @¤ûd
ùcøkòKMêWÿòKe _~ðýûdú ùgâYúKeY
(PERIODIC CLASSIFICATION OF ELEMENTS)
âcùgâYú aòmû^ ajòùe Zêùc _XÿòQ ù~ _eòiÚòZòùe, _âûd _âKéZò bòòùe ùjûA[ôaû iêaýaiÚûe
@ûc ·eò_ùU [ôôaû aÉê I _\û[ðMêWÿòK ùcøkòK, C\ûjeYcû^ @ûùc ù\Lô[ûCö ùMûUòG ù\ûKûê
ù~øMòK Gaõ cògYâ eì_ùe ejò[ûGö ùcøkòK aòhdùe C\ûjeY ùâûö Zê ù c ù\Lô a , ù\ûKû^ùe
Zêùc _XÿòQ ù~ ùcøkòKùe ùKak ùMûUòG _âKûee iûaê^MêWKòÿ ùMûUòG RûMûùe [ê@û ùjûAQòö aòÄUê MêWKòÿ
_ecûYê ejò[ûGö Kjò _ûeòa Kò aðcû^ iê¡û @^ý ùMûUòG RûMûùe @Qòö Uê[þù_Áiaê @ûC ùMûUòG
ùKùZûUò ùcøkòK RYû @Qò? Gùa iê¡û 118Uò ùcøkòK iÚû^ùe ejòQòö ·jû_ûùKUMêWÿòK @fMû GK RûMûùe
[ôaû K[û RYû_WòfûYò ö ùi[ôeê @ù^K ùcøkòK ejòQöò GcòZKò ,ò Uê[ùþ _ÁMêWKòÿ ê aòb^ò Ü Kõ_û^ú @^êiûùe
_âKZé ùò e còk[ò ûG ö aûKòZK ùcøkòK KéZcòâ ö ùiMêWK
òÿ ê @fMû @fMû eLû~ûAQòö Gjò_eò aòb^ò Ü _âKûe Rò^hò Kê
ùa÷mû^òKcûù^ MùahYûMûeùe _âÉêZ KeòQ«òö ~[ûeúZò iRû ùjûA eLû~ûAQòö ùa÷mû^òKcûù^
1800 ciòjû ùakKê _âûd 30Uò ùcøkòK @ûaòÃéZ ùcøkòKMêWÿòKê c¤ ùicûû _âKéZò @^ê~ûdú iRûA
ùjûA[ôfûö ùgâYú KeY KeòaûKê ùPÁû Kùfö @aýaiÚûùe [ôaû
ùcøkòKMêWÿòKê iêaýaiÚòZ bûaùe iRûAaû _ûAñ aòbò^Ü
icd Kâùc aòbò^Ü ùcøkòKe @ûaòÃûe ùjaûeê
C\ýc ùjfûö
ùa÷mû^òKcûù^ ùcøkòKMêWKòÿ e _âKZé ò i´§ùe @]ôKeê
@Zò _êeûZ^ Kûkùe ù~Cñ ùcøkòKMêWÿòKe
@]ôK Z[ý iõMâj Kùfö GùZMêWÿòG ùcøkòKe ]cð
K[û RYû[ôfû ùiMêWÿòKê \êAUò aòbûM ~[û: ]ûZê I
c¤ùe Kò iûc¬iý @Qò I Kò _û[ðKý ejòQò, Zûjû
@]ûZê c¤ùe iùRA ùjC[ôfûö _eaðú Kûkùe
RûYòaû _ûAñ ùa÷mû^òKcûù^ ^û^û ùPÁû Kùfö
ùcøkòK I ùiMêWKòÿ e ]cð i´§ùe @ûce mû^ aXÿf ò ûö
ùcøkòKMêWÿòK aòhdùe ~ûjû iaê RYû[ôfû, ùi iaêKê
`kùe @]ôK ùgâYúKeY _ûAñ ùPÁû ·fòfûö
ùÂ Kò_eò GK ^òòðÁ Xûûùe iRû ~ûA_ûeòa, ùi
\òMùe ùPÁû KeûMfûö ùcøkòKMêWÿòK aòhdùe
5.1.1 Wêùaeòêu UâûAGWþicìj
(Dobereiner’s Triads)
@¤d^ I @^ê¤û^Kê gévkòZ I iek Keòaû, Gjò
iaê _âùPÁûe Cùgý [ôfûö Rcðû^ eiûdâòZþ ùR.Waäýë . Wêùaeòê 1817
ciòjûùe @^êeì_ ]cð [ôôaû ùcøkòKMêWÿòKê ùÂ Mî_
5.1 ùcøkòKMêWK
òÿ e ùgâYúKeY _ûAñ _âûe¸òK Keò iRûAaûKê C\ýc Kùfö Zòù^ûUò ùfLûGñ
C\ýc ùcøkòKe ùKùZûUò Mî_Kê ùi aûQòùfö ùZYê Gjò
(Early Attempts at the Classification Mî_MêWÿòKê ùi UâûAGWþ (Triad) ùaûfò Kjòùfö ùi
of Elements) \gðûAùf ù~, _âZò UâûAGWþùe [ôaû ùcøkòKMêWÿòKê
_âKZé ò bòùò e aòb^ò Ü _âKûee ^òRúð a I iRúauê ùicûû a¡òðZ _ûecûYaòK aÉêZß Kâcùe iRûAùf
(Living beings) Kò_eò ùgâYúKeY Keû~ûA_ûeòa, c¤iÚû^ùe ejò[aô û ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZß @^ý
ùi aòhdùe @ûùc gòlû Keò ·fòQêö @^ý ùKùZK \êAUò ùcøkòKe jûeûjûeò _ûecûYaòK aÉêZß iùw
82

_âûd icû^ö Gjò bkò GKMî_, Ca, Sr Gaõ Ba e UâûAGWþ ùgâYúKeY aýaiÚûe C_ûù\dZû ù\Lû Mfû
C\ûjeY ùâû ö Ca e _ûecûYaòK aÉêZß 40.1, ^ûjóö
Sre _ûecûYaòK aÉêZß 87.6 I Ba e _ûecûYaòK ùRûjû^Ü Ißf`Mûw Wêùaeòê (1780 - 1849)
aÉê Z ß 137.3 @ùUö Ca I Ba e jûeûjûeò Rcð û ^ ùa÷ m û^ò K ùRûjû^Ü Iß f `Mûw
40.1 + 137.3 Wêùaeòê _â[ùc ùbhR
_ûecûYaòK aÉêZß =
2
= 88.7 ö Gjû
aò m û^ Gaõ Zû_ùe
Sr e _ûecûYaòK aÉêZß ij _âûd icû^ö
eiûdâò m û^ @¤d^
Zùk ùKùZûUò Zò ^ ò ù cøkò K aò g ò Á Mî _ þ Keò[ôùfö `kÊeì_ ùi
\ò@û~ûAQò (iûeYú 5.1) ö Gjò ùcøkòKMêWÿòKê C_eê ùR^û aò g ß a ò \ ýûkdùe
ZkKê _ûecûYaòK aÉêZeß a¡òZð Kâcùe i{û~ûAQò ö eiûdâò m û^ I Jh]
Gjò Mî_Mþ Wê K
òÿ c¤eê ùKCñMWê K
òÿ Wêùaeòêu UâûAGWÿþ aòmû^ùe _âùìe _\ùe
MV^ KeêQò ùLûRò aûjûe Keò_ûeòa ? @aiÚû_òZ ùjûA[ôùfö CZþù_âeK eìù_ _äûUò^c
Zêùc ù\Lôa ù~ Mî_þ-B I Mî_þ-C Wêùaeòê i´§ùe _â [ ùc ùi _~ð ý ùalY Keò [ ô ù fö
UâûAGWÿþ MV^ Ke«ò ö ùcøkòKMêWÿòKe ùgâYúKeY _ûAñ Zûue UâûAGWþ
fò[d
ô cþ (Li), ùiûWÿd
ò cþ (Na) Gaõ ù_ûUûiòdcþ _eòKÌ^û _~ðýûd iûeYúe aòKûg _ûAñ iûjû~ý
(K), Gjò Zòù^ûUò ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZß Keò[ôfûö
iûeYú 5.1
Mî_-þ A _ûecûYaòK Mî_þ-B _ûecûYaòK Mî_þ-C _ûecûYaòK
ùcøkòK aÉêZß ùcøkòK aÉêZß ùcøkòK aÉêZß
N 14.0 Ca 40.1 Cl 35.5
P 31.0 Sr 87.6 Br 79.9
As 74.9 Ba 137.3 I 126.9
~[ûKâùc 6.9, 23.0 Gaõ 39.0 ö Li I K e jûeûjûeò 5.1.2 ^òCfûu @ÁK ^òdc
_ûecûYaòK aÉêZß Kk^û Ke Gaõ Na e _ûecûYaòK (Newland’s Law of Octaves)
aÉêZß ij Zêk^û Ke ö ùcøkòKe ]cðijòZ _ûecûYaòK aÉêZeß iõ_Kð
iûeYú 5.2 Wêùae^òeu UâûAGWþ icìj iÚ û _^ Keò a û _ûAñ Wê ù aeò ^ eu C\ýc @^ý
Li Ca Cl
eiûdâòmû^úcûûê CiôûjòZ Kfûö 1866 ciòjûùe
Aõfe ùa÷mû^òK R^þ ^òCfû ùcøkòKe _ûecûYaòK
Na Sr Br
aÉêZßKê @û]ûe Keò GK i{û Keò[ôùfö _ûecûYaòK
K Ba I aÉêZße a¡òðZ Kâcùe ùi ùcøkòK MêWÿòKê iRûAùfö
ùiùZùaùk RYû[ôôaû ùcøkòKMêWÿòK c¤eê iaê V ûeê Kcþ _ûecûYaò K aÉê Z ß e ùcøkò K
Wêùaeòê ùKak Zòù^ûUò UâûAGWþ PòjÜU Keò (jûAùWâûùR^þ)eê @ûe¸ Kùf Gaõ 56Zc ùcøkòK
_ûeò[ôùf (iûeYú 5.2)ö iaêùlZâùe Gbkò UâûAGWþ (ù[ûeòdcþ) Vûùe ùgh Kùfö ùi flýKùf ù~
aûQòaû i¸a ùjfû ^ûjóö ùZYê Wêùaeòêu Gjò_eò
83

_âZò @Ác ùcøkòKe ]cð _â[c ùcøkòKe ]cð ijòZ [ôôaû _âZò @Ác ùcøkòKe ]cð _â[c ùcøkòKe
ùck ejòQòö ùi GjûKê iwúZe @ÁKÊe ijòZ ]cð ijòZ icû^ ^ [ôfûö
Zêk^û Kùfö GjûKê ùi @ÁK ^òdc @ûLýû l ^òCfûu ]ûeYû [ôfû _âKéZòùe ùKak 56Uò
ù\A[ôùfö ùZYê Gjû ^òCfûu @ÁK ^òdc ùcøkòK ejòQò Gaõ baòhýZùe @ûC @]ôK
eìù_ _eòPòZö ^òCfûu @ÁKùe fò[ôdce ]cð ùcøkòKe @ûaòÃûe ùja ^ûjóö Kò«ê _eaðú
ij ùiûWÿdò c ]cðe iû\égý [ôaûe ù\Lû~ûGö fò[d
ô cþ icdùe @ù^K ^ì@û ùcøkòK @ûaòÃéZ ùjfûö
_ùe ùiûWÿòdc ùjCQò @Ác ùcøkòKö ùijò_eò ùijò ]cðMêWÿòK @ÁK ^òdcùe Lû_ LûAfû
ùaeòfd ò c I cýûùMÜid
ò ce ]cð GKûbkòö ^òCfûu ^ûjóö
\ßûeû i{òZ ùcøkòKMêWÿòKe GK @õg iûeYú 5.3ùe l ^òCfû, Zûu iûeYúùe ùKùZK ùlZâùe
\ò@û~ûAQòö ùcøkò K Mê W ÿ ò K ê Lû_ Lê @ ûAaû _ûAñ \ê A Uò
ùcøkòKKê GKûiÚû^ùe eLô[ôùfö ZûQWû
iûeYú 5.3 ^òCfûu @ÁK icìj
ùKùZûUò @ic]cðú ùcøkòKKê GKû Êe Zùk
iwúZe Êe : iÚû^òZ Kùfö iûeYú 5.3 ù\Lôùf Zêùc Gjû
iû ùe Mû cû _û ]û ^ò flý Keò_ûeòaö Zêùc ù\Lôa ù~, ùKûaûfþU
H Li Be B C N O I ^òùKf GKû iÚû^ùe ejòQò Gaõ G \êAUòKê
F Na Mg Al Si P S ù`äûeò^,þ ùKäûeò^þ I ùaâûcò^þ [ôaô û É¸ùe iÚû^òZ
Keû~ûAQòö ù`äûeò^þ, ùKäûeò^þ I ùaâûcòê
Cl K Ca Cr Ti Mn Fe
]cð ùKûaûfþU I ^òùKfe ]cðVûeê iõ_ìð
Co I Ni Cu Zn Y In As Se bò^Üö @ûAe^þe ]cð ùKûaûfþU I ^òùKfe
Br Rb Sr Ce I La Zr -- -- ]cð ijò Z iûc¬iý [ô ù f c¤, GjûKê
iwúZe Êe ijòZ Zêùc _eòPòZ Kò? ùKûaûfþU I ^òùKfVûeê @ù^K \ìeùe iÚû^òZ
Keû~ûAQòö
bûeZúd iwúZ aýaiÚûùe iwúZe ùÄfþùe
ùZYê ^òCfûu @ÁK ^òdc ùKak jûfêKû
iûùZûUò Êe ejòQòö ùi MêWÿòK ùjfû: iû, ùe, Mû,
ùcøkòKMêWÿòK _ûAñ VòK Kû~ðý Kfûö
cû, _û, ]û, ^òö _û½ûZýùe c¤ iwúZe ùÄfþùe
ùicûù^ Gjò bkò @^ý iûùZûUò Êe aýajûe _âgÜ
Keò[û«òö RùY iwúZm ùMûUòG MúZe Êe eP^û 1. ^ò C fûu @ÁKùe [ô ô a û É¸Mê W ò K ùe
Kfûùaùk Gjò ÊeMêWÿòKê aýajûe Keò[û«òö Wêùaeòêu UâûAGWþ icìj ejò[ôaû Zêùc
MúZùe Gjò ùKùZK Êee _ê^ûeûaéò NUòaû flý KeêQ Kò? Zêk^û Keò ù\Lö
ÊûbûaòKö _âZò @Ác Êe _â[c Êe ijòZ icû^ 2. Wêùaeòêu ùcøkòKe ùgâYúaòbûMùe KY
Gaõ _eaðú ùÄfþe Gjû _â[c Êe @ùUö iaê @iêaò]û ejòQò?
l ù\LûMfû ù~, ^òCfûu @ÁK ^òdc ùKak 3. ^òCfûu @ÁK ^òdce KY iaê @iêaò]û
Kýûfþiòdc _~ðý« _â~êRýö Kýûfiòdc _ùe [ôfûö
84

5.2 ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYú ùcùfò`þ Zûue _~ðýûd iûeYú i´§ùe

(Mendeleev’s Periodic Table) Kû~ð ý @ûe¸ Kfûùaùk cûZâ 63Uò ùcøkò K
^òCfûu @ÁK ^òdc @Mâûjý ùjaû_ùe c¤ RYû[ôfûö ùi ùcøkòKMêWÿòKe, _ûecûYaòK aÉêZß
@ù^K ùa÷mû^òK ùcøkòKMêWÿòKe ]cð ùiMêWÿòKe Gaõ ]cð c¤ùe [ôôaû iõ_Kðe @^ê¤û^ Kùfö
_ûecûYaòK aÉêZß ijòZ [ôaû _eÆe iõ_Kðe GK @KþiòùR^ I jûùWâûùR^ ijòZ ùcøkòK iéÁò Keê[ôaû
^òdc @ù^ßhYùe fûMò_Wÿòùfö
ù~øMòKMêWÿòKe eûiûd^òK ]cð C_ùe ùi ¤û^
Ehúd eiûdâò Z þ Wò c ò U â ò Abûù^ûbò P þ
ù\A[ô ù fö @Kþ i ò ù R^ I jûAùWâ û ùR^þ K ê ùi
ùcùfò`þ ùcøkòKMêWÿòKe ùgâYúaòbûM Keò @ù^K
aûQòùf KûeY ùiMêWÿòK @]ôK _âZòKâòdûgúk Gaõ
LýûZò @Rð^ Keò[ùô fö ùcøkòKMêWKòÿ e _~ðýûd iûeYúe
@]ôKûõg ùcøkòK ijòZ ù~øMòK iéÁò Keò_ûe«òö
_âûe¸òK aòKûgùe ùcùfò`þu MêeêZß_ìð @a\û^
ejò Q ò ö Zûu _~ð ý ûd iûeYúùe ùcøkò K Mê W ÿ ò K ê ùMûUòG ùcøkòKe ùgâYúKeY _ûAñ, Gjû\ßûeû iéÁ
ùiMêWÿòKe _âû[còK ]cð _ûecûYaòK aÉêZß Gaõ jûAWâ û AWþ I @Kþ i ûAWþ e iùuZMê W ÿ ò K ê GK
eûiûd^òK ]cðe iû\égýKê c¤ bòòKeò iRû~ûAQòö cìk]cðbûùa cù^ KeûMfûö Zû_ùe ùi 63Uò
KûWð ù^ùf Gaõ _âZòKûWðùe ùMûUòG ùcøkòKe
WòcòUâò Abûù^ûbòP ùcùfò`þ (1834-1907)
]cð ùfLôùfö ic]cðú ùcøkòKMêWÿòKê GKZâ Kùf
Wò c ò U â ò Abûù^ûbò P ùcùfò ` þ Ehò @ ûe
Gaõ _ò^Kû\ßûeû ùijò KûWðMêWÿòKê GKûVò Kû^Úùe
iûAùaeò@ûùe
fMûAùfö ùi flý Kùf ù~ @]ôKûõg ùcøkòKKê
1834 ciò j û
ùàé @ ûeú 8
_~ð ý ûd iûeYúùe ùMûUò G iÚ û ^ cò k ò Q ò Gaõ
Zûeò L ùe R^à ùiMêWòK _ûecûYaòK aÉêZße a¡òðZ Kâc @^êiûùe
ùjûA[ôùfö iRûWÿ ò ù jûA~ûAQò ö @ûjê e ò c¤ ù\LûMfû ù~
_âûe¸òK gòlû _ùe ^ò d cò Z aýa]û^ùe icû^ _â K é Z ò aò g ò Á
ùi Zûu cûu ùcøkòKMêWÿòKe _êêûaéò NUêQòö GjûKê bòò Keò
ùPÁû ù~ûMêñ aògßaò\ýûkdùe ^ûc ùfLûA ùcùfò`þ GK _~ðýûd ^òdc aûjûe Kùfö Gjò
_ûeò [ ô ù fö Zûue aò m û^ i´§úd MùahYû ^òdcUò ùjfû - ùcøkòKMêWòKe MêY ùiMêWÿòKe
Kû~ð ý Kê ùi Zûu cûuê Ciô M ð Keò [ ô ù fö _ûecûYaòK aÉêZße _~ðýûd `k^ö
ùcùfò ` þ u _âÉûaò Z ùcøkò K MêW ÿò K e i{ûKê
ùcùfò ` þ u _~ð ý ûd iûeYúùe
ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYú Kêjû~ûGö Zûu
_~ðýûd iûeYú ùa÷mû^òKcûûê ùKùZûUò ^ìZ^ ùKùZMêWÿòG É¸ (Columns) Gaõ ùKùZûUò ]ûWÿò
ùcøkò K @ûaò Ã ûe Keò a û_ûAñ ù_â e Yû (Rows) ejòQòö É¸Kê Mî_ (Group) Gaõ
ù~ûMûA[ôfûö ]ûWÿòKê _~ðýûd (Period) Kêjû~ûG (iûeYú 5.4) ö
85

iûeYú- 5.4 ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYú

Mî_þ
@KþiûAWÿþ
jûAWÿâûAWÿþ
_~ðýûd
_â[c
iòeòRþ
\ßòZúd
iòeòRþ
_â[c
iòeòRþ
\ßòZúd
iòeòRþ
_â[c
iòeòRþ
\ßòZúd
iòeòRþ
ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYú 1872 ciòjûùe _ûecûYaò K aÉê Z ß e ùcøkò K Kê GjûVûeê Kc

Rcðû^úe GK _ZâKò ûùe _âKûg _ûA[ôfûö iûeYú 5.4e _ûecûYaòK aÉêZße ùcøkòK _ìaðeê iÚû^òZ KeòaûKê
_âZòÉ¸ C_ùe @KþiûAWþ I jûAWâûAWþe iùuZùe _Wÿò[ôfûö @^êKâc (Sequence)Kê IfU _ûfU
\ò@û~ûA[ôaû R @le ùijò Mî_e ù~ùKøYiò KeûMfû ö `kùe ic]cðú ùcøkòKMêWÿòK GKZâ
ùcøkòKKê iì·Aaû _ûAñ aýajûe Keû~ûAQòö flý ùgâYúa¡ ùjûA_ûeòfûö C\ûjeYÊeì_ - ùKûaûfÖ
Ke iùuZMêWòK ùKcòZò ùfLû~ûGö C\ûjeY : (_ûecûYaòK aÉêZß 58.9) ^òùKf (_ûecûYaòK
^ûAùUâûùRê jûAWâûAWþ NH3 Kê RH3 eìù_ Gaõ aÉêZß 58.7) _ìaðeê ejòQòö
cýûùMÜ i ò d ce @Kþ i ûAWþ MgO Kê RO eì ù _ @ûjêeò c¤, ùcùfò`þ Zûu _~ðýûd iûeYúe
ùfLû~ûGö ùKùZMêWÿòG iÚû^ Lûfò eLôù\A[ôùfö GjûKê _~ðýûd
5.2.1 ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYúe i`kZû iûeYúe ZâêUò ùaûfò aò·e ^ Keò ùi \éXZûe ij
( Achievements of Mendeleev’s baòhýaûYú Keò[ôùf ù~ Gjò iaê Lûfò iÚû^ ^ì@û
Periodic Table) ùcøkòK @ûaòÃéZ ùjùf _ìeY Keòùaö ùcùfò`þ
_~ð ý ûd iûeYú _â É ê Z Kfûùaùk ùijò ùcøkòKMêWÿòKê ùijò Mî_e _ìaðaðú ùcøkòK ^ûc
ùKùZKiÚ k ùe ùcùfò ` þ K ê iûcû^ý @]ô K _ìaðùe iõÄéZ g± GK (Eka) ù~ûM Keò ^ûcòZ
86

Keò[ùô fö C\ûjeYÊeì_, _eaðú icdùe @ûaòÃZé ijò Z iûc¬iý ejò Q ò ö jûAùWâ û ùR^, lûeúd
ùjûA[ôaû Äûòdcþ, Mûfòdcþ I Rcðû^òdce ]cð ]ûZêMêWÿòK _eò jûùfûùR^ (F, Cl, Br, I AZýû\ò),
~[ûKâùc GK-ùaûe^, GK-Gfêcò^òdc Gaõ GK- @KþiòùR^þ I ifþè ijòZ iõ~êq ùjûA GKûbkò
iòfòK^þ]cð ijòZ icû^ö ùcùfò`þ \ßûeû GK- iùuZe ù~øMòKcû^ iéÁò Kùeö Gjûe C\ûjeY
Gfêcò^òdce ]cð i´§ùe Keû~ûA[ôôaû baòhýaûYú Zùk \ò@û~ûAQòö
I _eaðú icdùe @ûaòÃéZ ùjûA[ôôaû Gaõ GK-
He ù~øMòK Ke ù~øMòK
Gfêcò^òdce iÚû^ _ìeY Keò[ôaû ùcøkòK Mûfòdce
]cð iûeYú 5.5ùe \ò@û~ûAQòö HCl KCl
iûeYú 5.5 H2O K2 O
GK-Gfêcò^òdc Gaõ Mûfòdce ]cð H2S K 2S

]cð GK-Gfêcò^òdc Mûfòdc @^ý _lùe, Vò K þ jûùfûùR^ bkò
_ûecûYaòK aÉêZß (68) (69.7) jûAùWâûùR^ c¤ \êA_ecûYê aògòÁ @Yê Gaõ ]ûZê
@KþiûAWþe iùuZ ( E2 O3 ) (Ga2O3) I @]ûZê ijòZ _âZKò d
òâ û Keò ijiõù~ûRý (Covalent)
ùKäûeûAWþe iùuZ (ECl3) (Ga Cl3) ù~øMòK iéÁò Kùeö
Gjû ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYúe ~[û[ðZû Zêc _ûAñ Kûc : 5.1
I C_ûù\dZû _ûAñ aògßûiù~ûMý _âcûY ù~ûMûAfûö l lûeúd ]ûZê ijòZ Gaõ jûùfûùR^ Mî_þ ijòZ
@ûjêeò c¤, ùcùfò`þu baòhýaûYúe @iû]ûeY iûc¬iýKê \éÁòùe eLô ùcùfòù _~ðýûd
i`kZû eiûdâòZþcûûê ùKak ù~ Zûu _~ðýûd
iûeYúùe jûAùWâûùRê @aiÚòZò iÚòe Keö
iûeYúKê MâjY Keòaûùe iûjû~ý Kfû Zûjû ^êùjñ,
ù~Cñ cZC_ùe Gjû _âZòÂòZ, Zûe iâÁû eìù_ G[ôeê RYûMfû ù~, jûAùWâûùR^Kê _~ðýûd
Zûuê aòùaPòZ KeûMfûö jòfd
ò c (He), ^òd^ (Ne) iûeYúùe GK ^òòðÁ iÚû^ \ò@û~ûA _ûeòa ^ûjóö Gjû
Gaõ @ûMð^ (Ar) _eò ù^ûafþ MýûiMêWÿòK ajêZ [ôfû ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYúe _â[c ZîUò ö ùi
aòk´ùe @ûaòÃéZ ùjfû, KûeY ùiMêWÿòK Lêa ^òÃòâd Zûu iûeYúùe jûAùWâûùRê GK iVòK iÚû^ iÚòe
Gaõ aûdêckùe Lêaþ Kcþ _eòcûYùe còkò[ûGö Keò_ûeòùf ^ûjóö
ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYúe ùMûUòG iêaò]û ùjfû ùcùfò ` u ùcøkò K Mê W ÿ ò K e _~ð ý ûdú
ù~, G[ôùe ejò[ôaû aýaiÚûKê @\ka\k ^ Keò,
ùgâ Y úKeY _â Y úZ ùjaûe ajê Z \ò ^ _ùe
Gjò MýûiMêWÿòK @ûaòÃéZ ùjfû_ùe ùiMêWÿòKê GK
@ûAùiûùUû_MêWÿòKe @ûaòÃûe ùjûA[ôfûö ùcøkòKe
^ì@û Mî_ùe iÚû^òZ Keû~ûA_ûeòfûö
@ûAùiûùUû_þ aòhdùe Zêùc âc ùgâYúùe _XÿòQö
5.2.2 ùcùfò`þu ùgâYúKeYe ZîUò _ecûYê Kâcûu icû^ Kò«ê aÉêZß iõLýû bò^Ü ùjûA[ôaû
(Limitations of Mendeleev’s
_ecûYêMêWÿòKê @ûAùiûùUû_þ Kêjû~ûGö ùMûUòG
Classification)
ùcøkòKe @ûAùiûùUû_þMêWÿòKe eûiûd^òK _âKéZò
jûAùWâûùRê AùfKþUâ^þ iõeP^û lûeúd
icû^, Kò«ê _ûecûYaòK aÉêZß bò^Üö
]ûZê (Li, Na, K AZýû\ò) MêWKòÿ e AùfKþU^â þ iõeP^û
87

Zêc _ûAñ Kûc : 5.2 _ûecûYaòK aÉêZß ]cðVûeê @]ôK _âû[còK @ùUö
ùKäûeò^þe \êAUò @ûAùiûùUû_þ Cl-35 Gaõ GjûKê Zùk að^û Keû~ûAQòö ùijò @^ê~ûdú
Cl-37 aòhdùe aò·e Keö ùcùfò`þu _~ðýûd ^òdcKê @ûõgòK _eòað^
l ùicûûe _ûecûYaòK aÉêZß bò^Üö ùZYê G KeûMfû Gaõ _ecûYê KâcûuKê @û]ê^òK _~ðýûd
\êAUòKê ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYúùe Zêùc iûeYúe cìkiìZâ eìù_ MâjY KeûMfûö @û]ê^òK
@fMû @fMû iÚû^ùe eLôa Kò?
_~ðýûd ^òdcUò ùjfû-
l ùicûûe eûiûd^òK _âKZé ò icû^ö G \êAUòKê
GKû iÚû^ùe eLôa Kò? ùcøkòKMêWÿòKe MêY, ùiMêWÿòKe _ecûYê
ùZYê , ùcøkò K e @ûAùiûùUû_Mê W ò K Kâcûue _~ðýûd `k^
ùcùfò`þu _~ðýûd ^òdc _ûAñ GK iciýû iéÁò Zêùc RûYòQ, _ecûYê Kâcûu (Z) _ecûYêe
Kfûö @ûC ùMûUòG iciýû ùjfû, GK _~ðýûdùe ^êýKäd
ò iùe [ôaû ù_âûU^ iõLýûKê \gðûG Gaõ ùMûUòG
ùMûUòG ùcøkòKeê _eaðú ùcøkòKKê Mfûùaùk ùcøkòKe _eaðú ùcøkòKùe Gjò Kâcûu GK aé¡ò
_ûecûYaòK aÉêZß GK ^òdcòZ eúZòùe aé¡ò jêG
_ûGö ùcøkòKMêWÿòKê _ecûYê Kâcûue a¡òðZ Kâc
^ûjóö ùZYê \êAUò ùcøkòK c¤ùe ùKùZûUò ùcøkòK
@ûaòÃéZ ùjûA_ûeòa, Zûjûe _ìaðûbûi ù\aû i¸a @^êiûùe iRûAùf @ûùc @û]ê^òK _~ðýûd iûeYú aû
^ [ôfû - aòùgh Keò bûeú ùcøkòKMêWÿòKê (Heavier \úNðKûd _~ðýûd iûeYú (Long form of Periodic
elements) aò·e Kfûùaùk G_eò ùjaö Table) _ûA[ûCö (iûeYú 5.6 ù\L)ö ùcøkòKMêWK òÿ ê
_âgÜ _ecûYê Kâcûue a¡òðZ Kâc bòòùe iRûMfû ùaùk
1. ùcùfò`þu _~ðýûd iûeYúKê C_ù~ûM Keò ùcøkòKMêWÿòKe ]cð @]ôK iVòKZû ij _ìaðû^êcû^
^òcÜfòLôZ ùcøkòKMêWòKe @KþiûAWþ _ûAñ Keû~ûA _ûeòfûö
iùuZMêWÿòK ùfLö (Li, Mg, B, Si, Ca)
2. ùcùfò ` þ u _~ð ý ûd iûeYú _â Y úZ
ùjaû_ùe @ûaòÃéZ ùjûA[ôaû ù~ ùKøYiò l @û]ê^Kò _~ðýûd iûeYúùe ùKûaûfÖ I ^òùKfe
\êAUò ùcøkòKe ^ûc ùfLö iÚû^ Kò_eò iÚòe KeûMfû?
3. _~ðýûd iûeYú _âÉêZ Keòaû _ûAñ ùcùfò`þ l @û]ê ^ ò K _~ð ý ûd iûeYúùe ùcøkò K e
ùKCñ iaê cû^\ (Criteria) C_ù~ûM @ûAùiûùUû_MêWòK i´§ùe KòQò iìP^û còùk
Keò[ùô f? Kò?
4. ^òÃâòd MýûiMêWÿòKê KûjóKò GK @fMû Mî_ùe
l @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúùe jûAùWâûùR^ I
iÚû^òZ KeûMfû?
jòfòdc c¤ùe _ecûYê Kâcûu 1.5 [ôôaû
5.3 @û]ê^òK _~ðýûd iûeYú
ùKøYiò ùcøkòK ejòaû i¸a Kò?
(The Modern Periodic Table)
l @û]ê^K
ò _~ðýûd iûeYúùe jûAùWâûùR^þ ùKCñ
ùj^þeú ùcûifú 1913 ciòjûùe \gðûA[ôùf
iÚû^ùe ejò _ûeòa ùaûfò Zêùc bûaêQ?
ù~, ùMûUò G ùcøkò K e _ecûYê Kâ c ûu ]cð
88

auûUuû ùeLû
iûeYú (5.6) @û]ê^òK _~ðýûd iûeYú

(Modern Periodic Table)
ODIAPORTAL.IN
Mî_þ iõLýû
Mî_þ iõLýû
Mî_þ iõLýû
_
~ðýû
89
d
fû^Úû^ûAWÿþ
iòeRò þ
@ûKÖò^ûAWÿþ
iòeRò þ

(@û]ê^òK _~ðýûd iûeYúùe [ôaû ]ûZê, C_]ûZê Gaõ @]ûZêKê ÊZª bûùa RûYòaû _ûAñ cfûU _Qùe [ôaû ewú^þ iûeYú ù\L ö)
PATHAGARA.ODIAPORTAL.IN
5.3.1 @û]ê^Kò _~ðýûd iûeYúùe ùcøkòKMêWKòÿ e iÚû^ l ùiMêWÿòKe _ecûYêùe ùKùZûUò iõù~ûRK
(Position of Elements in the Modern AùfKþUâ^þ ejòQò?
Periodic Table) l _âZò _ecûYêe Kl iõLýû ùKùZ?
@û]ê^òK _~ðýûd iûeYúùe 18Uò Mî_ Gaõ Zêùc flý Keòa ù~, Gjò ùcøkòKMêWÿòKe
7Uò _~ðýûd ejòQòö GK ùcøkòKKê ùMûUòG ^òòðÁ Mî_
_ecûYêùe icû^ iõLýK iõù~ûRK AùfKþU^â þ ^ûjó,
I _~ðýûdùe iÚû^òZ Keòaû _ûAñ Kò_eò iÚòe Keû~ûG Kò«ê icû^ iõLýK Kl ejòQòö (K, L, & M Kl)ö
@ûùfûP^û Keòaûö
Zêùc ù\Lôa ù~, ùMûUòG _~ðýûdùe aûceê WûjûYKê
Zêc _ûAñ Kûc : 5.4 ùcøkòKe _ecûYê Kâcûu ùMûUòG ùfLûGñ GKK
l @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúe Mâ_þ-2e _â[c aXÿòaû iùw iùw AùfKþUâ^þ iõLýû ùMûUòG Keò
Zòù^ûUò ùcøkòKe ^ûc ùfL Gaõ ùijò aùXö
ùcøkòKMêWÿòKe AùfKþUâ^ iõeP^û ùfLö
Kò´û, @ûùc Kjò _ûeòaû ù~ icû^ iõLýK
l AùfKþUâ^ iõeP^ûùe KòQò iûc¬iý ù\Lôf
Kl ejò[ôaû _ecûYêMêWÿòKe aòbò^Ü ùcøkòKKê GKû
Kò? _âZò ùcøkòKe _ecûYêùe ùKùZûUò
_~ðýûdùe iÚû^òZ Keû~ûAQòö Li, Be, B, C, N, O,
iõù~ûRK AùfKþUâ^ @Qò?
F & Ne @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúe \ßòZúd _~ðýûdùe
Zê ù c ù\Lô a ù~, Gjò iaê ùcøkò K e
@«bêqð ùjûAQò KûeY Gjò ùcøkòKMêWKòÿ e _ecûYêùe
_ecûYêùe icû^ iõLýK iõù~ûRK AùfKUâ^
KI L Klùe AùfKþUâ^þ bòð jêGö @û]ê^òK _~ðýûd
ejòQòö ùijò_eò, Zêùc ù\Lôa ù~, @^ý ù~ùKøYiò
ùMûUòG Mî_ùe [ôaû ùcøkòKMêWÿòKùe icû^ iõLýK iûeYúe \ßòZúd _~ðýûdùe [ôôaû ùcøkòKMêWÿòKe
iõù~ûRK AùfKþ U â ^ ejò Q ò ö C\ûjeYÊeì _ , AùfKþU^ â þ iõeP^û ùfL Gaõ C_e CqòUeò iZýZû
@KèòùR^þ (O) Gaõ ifè (S) Mî_-16ùe ejòQòö _âcûY Keö _âZò _~ðýûd GK ^ìZ^ AùfKþUâ^þ Kl
@KèòùRê aûjýZc Klùe 6Uò AùfKÖâ^ Gaõ _ìð ùjC[ôôaû iÚòZòKê \gðûA[ûGö
ifèe aûjýZc Klùe c¤ 6Uò AùfKþU^â þ ejòQò ö _~ðýûd iûeYúùe ùKøYiò ùcøkòKe @aiÚòZòeê
GYê @ûùc Kjò_ûeòaû ù~, _~ðýûd iûeYúe Mî_þMêWÿòK Gjûe eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d ûgúkZû ( Chemical
GK iceì_ aûjýKl AùfKþU^â þ iõeP^û (Identical reactivity) RYû_ùWö Zêùc @ûMeê _XÿòQ ù~,
outer-shell electronic configuration)Kê _âKûg ùMûUòG ùcøkòK \ßûeû ùKCñ _âKûe I ùKùZûUò a§
Keò[û«ò ö @^ý _lùe Mî_þùe C_eê ZkKê Kle MVòZ ùjûA_ûeòa Zûjû Gjûe iõù~ûRK AùfKþUâ^
iõLýû aXÿò[ûGö ^òeì_Y Kùeö
ù~ùZùaùk jûAùWâûùRê iÚû^ K[û CùV 5.3.2 @û]ê^K
ò _~ðýûd iûeYúùe ùcøkòKMêWK
òÿ e
ùiùZùaùk @iwZò (anomaly) _eòflòZ jêG
MêYùe KâcòK _eòað^
KûeY GjûKê _â[c _~ðýûdùe Mî_-1ùe, Kò´û Mî_þ-
( Trends in the Modern Periodic
17ùe eLû~ûA_ûeòaö Kjò_ûeòa KûjóKò?
Table)
ù~ûRýZû : @ûùc RûYê ù~, ùMûUòG ùcøkòKe
l @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúe ZéZúd _~ðýûdùe
ù~ûRýZû Gjûe aûjýZc Klùe [ôaû iõù~ûRK
Na, Mg, Al, Si, P, S, Cl & Ar ejòQòö
_âùZýKe AùfKþUâ^þ iõeP^û ùfLö AùfKþUâ^þ iõLýû \ßûeû ^òeì_Y Keû~ûGö
90

Zêc _ûAñ Kûc : 5.6 Zêùcflý Ke, ùMûUòG _~ðýûdùe aûceê

l ùKøYiò ùcøkòKe ù~ûRýZû Gjûe AùfKþUâ^þ WûjûYKê Mùf _ecûYêe aýûiû¡ð KâcûMZ bûùa
iõeP^ûeê Kò_eò ^òðd Keòa? Kùc, Gjûe KûeY KY? ùMûUòG _~ðýûdùe
l Kýûfþ i ò d ce _ecûYê Kâ c ûu, 20 Gaõ ùcøkòKMêWÿòKe _ecûYêùe icû^ iõLýK Kl [ûGö
@KþiòùRê _ecûYê Kâcûu, 8 ùjùf Gjò aûceê WûjûYKê _ecûYê Kâcûu aXÿòaû iùw ùijò
GKû aûjýZc Klùe AùfKþUâ^ iõLýû aXÿò[ûG
ùcøkòKMêWÿòKe ù~ûRýZû ùKùZ?
Gaõ ^êýKäòdie ùcûU ~êq ·Rð c¤ aXÿò·ùfö
l _â[c Zòù^ûUò _~ðýûdùe [ôôaû ùcøkòKMêWÿòKe
^êýKäd
ò ie Gjò a¡òZð ~êq·Rð AùfKþU^â þ [ôaô û KlMêWKòÿ ê
ù~ûRýZû ùfLö
^òR @ûWÿKê @]ôK UûYòaûùe ijûdK jêG Gaõ
l ùMûUò G _~ð ý ûdùe aûceê WûjûYKê AùfKþUâ^þ MêWÿòK ^êýKäòdie ^òKUZe ùjûA~û«òö
ùcøkòKMêWÿòKe ù~ûRýZû Kò_eò _eòaòðZ `kùe _ecûYê @ûKûe ùQûU ùjûA~ûGö
ùjCQò ? Zêc _ûAñ Kûc : 5.8
l ùMûUòG Mî_þùe C_eê ZkKê ùcøkòKMêWÿòKe _~ðýûd iûeYúe _â[c Mî_e C_eê ZkKê
ù~ûRýZûùe Kò _eòað^ flý KeêQ? ùcøkòKMêWÿòKe _ecûYê aýûiû¡ð Zùk \ò@ûMfûö
_ecûYê @ûKûe: ùcøkòK _ecûYê aýûiû¡ð (_òùKûcòUe)
_ecûYê @ûKûe _ecûYêe aýûiû¡ðKê iì·Gö Li 152
GK _ecûYêe ^êýKæòdie ùK¦âaò¦ê I ùijò _ecûYêe Na 186
aûjýZc Kl c¤ùe \ìeZûKê _ecûYêe @ûKûe ùaûfò
K 231
KÌ^û Keû~ûA_ûùeö jûAùWâûùR^ _ecûYêe aýûiû¡ð
Rb 244
ùjCQò 37 pm (_òùKûcòUe) (1 _òùKûcòUe =
10-12 còUe) Cs 262
Zêc _ûAñ Kûc : 5.7 l C_e Zk Mî_þKâcùe ùcøkòKMêWÿòKe _ecûYê

aýûiû¡ð Kò_eò bûaùe a\kêQò?
_~ðýûd iûeYúe \ßòZúd _~ðýûdùe aûceê
WûjûYKê ejò[ôaû ùKùZûUò ùcøkòKe _ecûYê aýûiû¡ð l Gjò Mî_þùe ùKCñ ùcøkòKe _ecûYê @ûKûe
Zùk \ò@ûMfûö iaêVûeê aWÿ Gaõ ùKCñ ùcøkòKe _ecûYê
@ûKûe iaêVûeê ùQûU?
ùcøkòK: Li Be B C N O
_ecûYê aýûiû¡ð : 152 111 88 77 74 66 flý Ke, _ecûYê @ûKûe C_eê ZkKê
(_òùKûcòUe) KâcûMZbûùa aXÿò[ûGö Gjûe KûeY ùjfû Mî_þe
C_eê ZkKê Mùf ùcøkòKMêWK òÿ e _ecûYêùe ùMûUòG
l aûceê WûjûYKê @ûKûe Kò_eò a\kêQò?
Keò ^ì@û Kl ù~ûM ùjûA ·ùfö G[ô_ûAñ aûjýZc
l Gjò _~ðýûdùe ùKCñ ùcøkòKe _ecûYê @ûKûe Kl I ^êýKäòdiþ c¤ùe \ìeZû aXÿò[ûGö `kùe
iaêVûeê aWÿ Gaõ ùKCñ ùcøkòKe _ecûYê ^êýKäúd ·Rð @]ôK ùjaû iùßaò _ecûYê @ûKûe
@ûKûe iaêVûeê ùQûU? aXÿò[ûGö
91

]ûZa I @]ûZa MêY Kû~ðýKûeú ùjC[ôôaû ^êýKäúd ·Rð aXÿò·ùfö ùZYê

(Metallic and Non-metallic Properties) _ecûYêe AùfKþUâ^þ ZýûM _âaéò Kcò~òaö ùMûUòG
Zêc _ûAñ Kûc : 5.9 Mî_þùe C_eê ZkKê iõù~ûRK AùfKþU^ \ßûeû
l @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúe ZéZúd _~ðýûdùe @^êbìZ _âKéZ ^êýKäúd ·Rð Kcò Kcò ~ûG, KûeY
[ôôaû ]ûZê I @]ûZêe @fMû @fMû ZûfòKû aûjýZc AùfKþUâ^þ MêWÿòK ^êýKäòdiVûeê @]ôKZe
Keö \ìeùe ejò[ûGö ùZYê Gjò AùfKþUâ^þ MêWK
ÿò ê _ecûYê
l _~ðýûd iûeYúe ùKCñ _ûgßðùe ]ûZêMêWÿòK ijRùe jeûA _ûeò a ö Gjò KûeYeê ùKøYiò
ejòQò? _~ðýûdùe [ôaû ùcøkòKMêWÿòKe ]ûZa _âKéZò aûceê
l _~ðýûd iûeYúe ùKCñ _ûgßðùe @]ûZê MêWÿòK WûjûYKê Kcò ~ ûG Gaõ GKû Mî _ þ ù e [ô ô a û
ejòQò? ùcøkòKMêWÿòKe ]ûZa _âKéZò C_eê ZkKê aé¡ò_ûGö
Zêùc flý Ke, Na Gaõ Mg _eò ]ûZêMêWÿòK @ûùc RûYê, @]ûZêMêWÿòK aò\êýZþaò~êqûcôK
_~ðýûd iûeYúe aûc_ûgßð @ûWÿKê ejòQò Kò«ê ifþèþ (Electronegative)ö GMêWÿòKe AùfKþUâ^þ MâjY
I ùKäûeò^þ bkò @]ûZêMêWÿòK \lòY_ûgßðùe ù\Lû~ûGö Keò a§ MV^ Keòaû _âaéò ejòQòö ùcøkòKMêWÿòKe
cSòùe iòfòK^þ ejòQòö GjûKê @¡ð]ûZê aû C_]ûZê MêYùe Kò_eò _eòað^ NùU Gùa @ûùfûP^û Keòaûö
ùgâYúbêq Keû~ûG KûeY, Gjò ùcøkòKUò Cbd ]ûZê Zêc _ûAñ Kûc : 5.11
I @]ûZêe ùKùZK MêY _â\gð^ Keò[ûGö
l _~ðýûdùe aûceê WûjûYKê AùfKþUâ^þ MâjY
@û]ê^òK _~ðýûd iûeYúùe GK auû-Uuû
Keòaû _âaéò Kò_eò a\ùk?
ùeLû @]ûZêVûeê ]ûZêKê _é[Kþ Keò[ûGö auû-Uuû
ùeLû ^òKUaðú (Boarderline) ùKùZûUò ùcøkòK- l Mî_e C_eê ZkKê AùfKþUâ^þ MâjY Keòaû
ùaûe^þ, iòfòK^þ, Rcðû^òdcþ, @ûùið^òKþ, @ûòùcû^ò, _âaéò Kò_eò a\kêQò?
ùUfêýeòdcþ I ù_ûf^òdcþ Cbd ]ûZê I @]ûZêe aò\êýZþ aò~êqûcôKZûe Kâc]ûeû @^ê~ûdú
ùKùZK MêY _â\gð^ Keò[û«ò Gaõ GMêWÿòKê C_]ûZê _~ðýûd iûeYúe \lòY _ûgßeð C_e @ûWKê @]ûZêMWê Kòÿ
aû @¡ð]ûZê Kêjû~ûGö ù\Lû~ûGö
Zêùc _ìað @¤ûdùe _XÿòQ ù~, a§MV^ Gjò iaê Kâc]ûeû ùcøkòK \ßûeû iéÁ @KþiûAWþe
Kfûùaùk ]ûZêMêWÿòKe AùfKþUâ^þ ZýûM Keòaûe _âKéZò i´§ùe _âûKþiìP^û ù\aûùe iûjû~ý Kfû,
_âaéò [ûG, @[ðûZþ ùiMêWÿòKe _âKéZò aò\êýZþ~êqûcôK KûeY Zê ù c RûYò Q ù~, iû]ûeYZü ]ûZê e
(Eleetropositive) @KþiûAWþMêWÿòK lûeúd Gaõ @]ûZêe @KþiûAWþMêWÿòK
Zêc _ûAñ Kûc : 5.10 @cæúdö
l ùMûUò G Mî _ þ ù e C_eê ZkKê _ecûYê e
AùfKþUâ^þ ZýûM Keòaû _âaéò Kò_eò a\ùk _âg:Ü
Pò«û Keö 1. ùcùfò ` þ u _~ð ý ûd iûeYúùe [ô ô a û
l ùijò_eò, ùMûUòG _~ðýûdùe aûceê WûjûYKê @iwZòMêWÿòKê @û]ê^òK _~ðýûdiûeYú Kò_eò
Gjò _âaéò Kò_eò a\ùk? \ìe Keò _ûeòfû?
ùMûUò G _~ð ý ûdùe aûceê WûjûYKê 2. Kýûfþiòdcþ ijòZ eûiûd^òK _âZòKâòdûùe
_ecûYê M ê W ÿ ò K e iõù~ûRK AùfKþ U â ^ C_ùe iûc¬iý ejò[aô û \êAUò ùcøkòKe ^ûc ùfLö
92

3. jòfd
ò cþ I ^òd^þ KûjóKò ùMûUòG Mî_ùe iÚû^òZ aÉêZße _~ðýûd `k^ö
ùjûAQò? l ùcùfò`þ, Zûu _~ðýûd iûeYúùe [ôôaû
4. @û]ê ^ ò K _~ð ý ûd iûeYúe _â [ c \ê A Uò LûfòiÚû^MêWK
ÿò baòhýZùe ^ìZ^ ùcøkòKcû^
_~ðýûdùe [ôôaû ]ûZêMêWÿòKe ^ûc ùfLö @ûaòÃûe ùjûA _ìeY ùja ùaûfò \éXÿZûe
ijòZ Keò[ôùfö
5. @û]ê ^ ò K _~ð ý ûd iûeYúe _â [ c \ê A Uò
_~ðýûdùe [ôôaû @]ûZêMêWÿòKe ^ûc ùfLö l ùcûifò \gðûAùf ù~ ùcøkòKe _ecûYê
Kâcûu ]cð _ûecûYaòK aÉêZß ]cðVûeê @]ôK
@ûùc KY gòLôfê? _âû[còK ö
l @Zò _êeûZ^ Kûkùe ùcøkòKMêWÿòKe i{û l ùcùfòù _~ðýûd ^òdcKê @ûõgòK _eòað^
\êAUò aòbûM, ]ûZê I @]ûZê c¤ùe iúcòZ KeûMfû Gaõ _ecûYê KâcûuKê @û]ê^òK
[ôfûö _~ð ý ûd iûeYúe cì k iì Z â , eì ù _ Mâ j Y
l Wê ù aeò ^ e ùcøkò K Mê W ÿ ò K e Uâ û AGWþ KeûMfûö
ùgâYúKeY aýaiÚûe _eòKÌ^û Keò[ôùfö l @û]ê ^ ò K _~ð ý ûd ^ò d cUò ùjfû -
l ^òCfû @ÁK ^òdc bòòùe ùcøkòKMêWÿòKê ùcøkòKMêWÿòKe MêY ùiMêWòKe _ecûYê
iRûA[ôùfö Kâcûue _~ðýûd `k^ö
l ùcøkòKMêWÿòKe _~ðýûd iûeYúe _âûe¸òK l ùcøkòKMêWÿòKê ùicûûe _ecûYê Kâcûue
aòKûgùe ùcùfòù MêeêZß_ìð @a\û^ a¡òðZ Kâc @^êiûùe iRûAùf ^òdcòZ
ejòQòö aýa]û^ùe icû^ _â K é Z ò aò g ò Á
l ùcùfò ` u _~ð ý ûd ^ò d cUò ùjfû - ùcøkòKMêWÿòKe _êêûaéò NUò[ûGö
ùcøkòKMêWK ÿò e MêY ùiMêWK
ÿò e _ûecûYaòK l @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúùe 18Uò Mî_ I 7Uò
_~ðýûd ejòQòö
_âgûakú
1. _~ðýûd iûeYúe _~ðýûdMêWÿòKùe aûceê WûjûYKê Mùf KY jêG ^ûjó?

(a) ùcøkòKMêWÿòKe ]ûZa _âKéZò Kcò~ûGö
(b) iõù~ûRK AùfKþUâ^þ iõLýû aé¡ò _ûGö
(c) _ecûYêMêWÿòK ijRùe AùfKþUâ^þ ZýûM Keò_ûe«òö
(d) @KèûAWþMêWÿòK @]ôK @cæúd ùjûA[ûGö
93

2. X ùcøkòK, XCl2 iùuZ ij GK ùKæûeûAWþ iéÁò Kùe ö Zûjû KVò^ Gaõ Cy Mk^ûue GK ù~øMòKö
_~ðýûd iûeYúe ùKCñ ùcøkòK Mî_ùe X ejò[ôaûe iaêVûeê @]ôK i¸ûa^û @Qò?
(a) Na (b) Mg (c) Al (d) Si
3. ùKCñ ùcøkòKe
(a ) \êAUò Kl ejòQò ù~CñMêWÿòKùe iõ_ìð cûZâûùe AùfKÖâ^ bòð ùjûAQò?
(b ) AùfKþUâ^þ iõeP^û 2,8,2?
(c) iõù~ûRK Klùe ·ùeûUò AùfKþUâ^þ ijòZ icê\ûd Zòù^ûUò Kl ejòQò?
(d ) iõù~ûRK Klùe Zòù^ûUò AùfKþUâ^þ ijòZ icê\ûd \êAUò Kl @Qò?
(e ) \ßòZúd Klùe _â[c Klùe [ôôaû AùfKþUâ^þ iõLýûe \êAMêY ejòQò?
4. (a) ùaûe^þe ùKCñ ]cðUò _~ðýûd iûeYúe ùaûe^þ [ôaû É¸e @^ý ùcøkòKMêWÿòKe ]cð ijòZ
icû^?
(b) ù`äûeò^ Mî_þe icÉ ùcøkòKe ùKCñ _âKéZòUò icû^?
5. ùMûUòG _ecûYêe AùfKþUâ^þ iõeP^û ùjCQò 2,8,7ö
(a) Gjò ùcøkòKe _ecûYê Kâcûu ùKùZ?

(b) Gjû ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû ùKCñ ùcøkòKe eûiûd^òK _âKéZò ij iûc¬iý ejòa? (a§^ú c¤ùe
ùcøkòKe _ecûYê Kâcûu \ò@û~ûAQò)
N (7) F (9) P (15) Ar (18)
6. fò[ôdcþ, ùiûWÿòdcþ, ù_ûUûiòdcþ, Gjò iaê ]ûZê Rk ijòZ _âZòKâòdû Keò jûAùWâûùR^ Mýûi iéÁò Keò[û«òö
Gjò ùcøkòKMêWÿòKe _ecûYêùe ùKøYiò iûc¬iý ejòQò Kò?
7. ^òcÜùe Zòù^ûUò ùcøkòK A, B Gaõ Ce _~ðýûd iûeYúùe @aiÚòZò \gðû~ûAQòö
Mâê_ 16 Mî_þ 17
- -
- A
- -
B C
(a ) A GK ]ûZê Kò´û @]ûZê ùfLö
(b ) C, A Vûeê @]ôK _âZòKâòdûgúk Kò´û Kcþ _âZòKâòdûgúk ?
(c) C e @ûKûe B Vûeê aWÿ Kò´û ùQûU?
(d ) A ùcøkòK \ßûeû ùKCñ _âKûe @ûd^ iéÁò ùja, KýûUûd^ Kò´û G^ûd^?
94

8. @KþiòùR^þ (_ecûYê Kâcûu 8) Gaõ ifþèþ (_ecûYê Kâcûu 16) _~ðýûd iûeYúe Mî_ 16 e @«bêðqö
Gjò \êAUò ùcøkòKe AùfKþUâ^þ iõeP^û ùfLö G \êAUò c¤eê ùKCñUò @]ôK aò\êýZþ aò~êqûZàK ?
KûjóKò?
9. GK _ecûYêe AùfKþUâ^þ iõeP^û, Gjò _ecûYêe @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúùe @aiÚòZò ijòZ KY iõ_Kð
ejòQò?
10. @û]ê^òK _~ðýûd iûeYúùe Kýûfþiòdcþ (_ecûYê Kâcûu 20)e PZêü_ûgßðùe [ôaû ùcøkòKMêWÿòKe _ecûYê
Kâcûu ùjCQò (12, 19, 21 Gaõ 38)ö GMêWÿòK c¤eê ùKCñ ùcøkòKMêWÿòKe ùbøZòK I eûiûd^òK
_âKéZòùe Kýûfiòdcþ ijòZ iûc¬iý ejòQò?
11. ùcùfòù _~ðýûd iûeYú Gaõ @û]ê^òK _~ðýûd iûeYú c¤ùe [ôaû iûc¬iý Gaõ _âùb\e GK
Zêk^ûcôK aòaeYú \ò@ö
@ûi còkòcògò Keòaû

(I) Gjò @¤ûdùe @ûùc ùcøkòKMêWÿòKe _~ðýûdú ùgâYú KeYe KâcaòKûge ùKùZûUò cêLý _âùPÁû i´§ùe
@ûùfûP^û KeòQêö AùeùÛþ Kò´û fûAùaâeúeê @^ý _âùPÁûMêWÿòK i´§ùe Z[ý iõMâj Keö
(II) \úNðKûd _~ðýûd iûeYú aòhdùe @ûùc @¤d^ KeòQêö ùcøkòKMêWÿòKê iRûAaû_ûAñ @û]ê^òK _~ðýûd
^òdcKê @^ý C_ûdùe c¤ aýajûe Keû~ûAQòö GMêWÿòK KY ^òeì_Y Keö
mmm
ùj^þeú ùcûifú (Henry Moseley)
95

hÂ @¤ûd
@ûùfûK - _âZò`k^ I _âZòieY
(Light - Reflection and Refraction)
_é[aô úùe @ûc Pûeò_ùU @ûùc @ù^K _âKûee aûuò~ûG ö GjûKê @ûùfûKe aòKúð^ (Diffraction)
aÉê ù\Lê ö Kò«ê @§ûe Nùe @ûùc KòQò ù\Lô _ûeê^û ö Kêjû~ûG ö @ûùfûKe G_eò aûuò~òaû _âKòâdûKê
ùijò @§ûe NeKê @ûùfûKòZ Keòù\ùf Nùe [ôaû @ûùfûKe iekùe÷LôK MZòZß VòKþ bûaùe aêSûA
aÉêMêWÿòKê @ûùc ù\Lô_ûeê ö Zûjûùjùf Kûjûù~ûMêñ _ûùe^û ö ùZYê aòKúð^ _eòNUYûKê aêSûAaû _ûAñ
@ûùc aÉêKê ù\Lô_ûeê ? \ò^ùe iì~ðýûùfûK @ûcKê @ûùfûKKê GK Zew (wave) ùaûfò KÌ^û
ù\Lôaûùe iûjû~ý Kùe ö iû]ûeYZü aÉê C_ùe KeûMfû ö aòõg gZû±úe _âûe¸ùe _êYò RYû_Wÿòfû
@ûùfûK _Wÿòùf aÉêe _éÂeê Zûjû _âZò`kòZ jêG ö ù~ _\û[ð I @ûùfûK c¤ùe ùjC[ôaû _ûeÆeòK
ùijò _âZò`kòZ @ûùfûKKê @ûc Plê MâjY Kùf Zûjû
(Interaction) _âKòdûKê aêSûAaû _ûAñ @ûùfûKe
ù~ûMêñ @ûùc ù\Lô_ûeê ö @ûjêeò c¤ GK Êz cû¤cùe
ùKak Zew eì_ ~ù[Á ^êùjñ ö @ù^K ùlZâùe
[ôaû aÉêKê ù\LôjêG, KûeY @ûùfûK Gjû c¤ùe
@ûùfûK KYòKû (Particle) i\ég MêY _â\gð^
iõPûeòZ ùjûA @ûc @ûLôKê @ûùi ö @ûùfûK ijòZ
@ù^K _eòNUYû (Phenomenon) RWÿòZ ù~còZòKò Kùe ö ùZYê ùi icdùe aûe´ûe _âgÜ CVòfû
\_ðY \ßûeû _âZòaò´ MV^, Zûeûcûûe cò¬ò cò¬ò ù~ @ûùfûK Zew ^û KYòKû ?
@ûùfûK, A¦â]^êe iûZ að AZýû\ò ö @ûùfûKe @ûùfûKe _â K é Z ò i´§ùe Gjò _â K ûe
]cðKê aòPûe Kùf Gjò _eòNUYû MêWÿòKê @ûùc aòaû\úd ]ûeYû I aòbâû«ò ùi icdùe @ûC ùKùZ
aêSò_ûeòaû ö ahð _ûAñ fûMòejò[ôfûö ùghùe @û]ê^òK Kßûc
@ûc Pûeò_ùU NUê[ôaû iû]ûeY NUYûKê flý Zß (Quantum theory) @ûaòÃéZ ùjfû ö
Kùf @ûùc RûYò_ûeòaû ù~ @ûùfûK iek ùeLûùe Gjò Zßeê RYûMfû ù~, @ûùfûK ùKak
MZòKùe, KûeY @ûùfûK _[ùe @Êz aÉê ejòùf Zew ^êùjñ Kò ùKak KYòKû ^êùjñ ö @ûùfûK
ùijò aÉêe @ûKûe @^êiûùe Qûdû iéÁò jêG ö Gjò Zew I KYòKû Cbde MêY _â\gð^ Kùe ö GjûKê
_eòNUYû @ûùfûKe iekùe÷LôK MZòKê ic[ð^ @ûùfûKe ù\ß÷Z _âKéZò (Dual nature of light)
Kùe ö @ûùfûKe iekùeLúd MZò_[Kê @ûùfûK Kêjû~ûG ö
egàò (Ray of light) \ßûeû iìPòZ Keû~ûG ö
Gjò @¤ûdùe @ûùc @ûùfûKe iekùe÷LôK
RûYòQ Kò ? MZò ZßKê aýajûe Keò @ûùfûKe _âZò`k^ I
~\ò ùMûUòG @Zò lê\â @Êz aÉê @ûùfûKe _âZòieY aòhdùe @ù^K K[û RûYòaû ö ~[û :
MZò _ [ùe ejò ~ ûG ùZùa iekùeLûùe _â Z ò ` k^ KY, _â Z ò i eY KY, aê ð k ûKûe
MZòKeê[ôaû @ûùfûK ùijò @Zò lê\â aÉê _ûLùe (Spherical) \_ðYùe Kò_eò _âZòaò´ MVòZ jêG I
96

@ûce aûÉa Rúa^ùe Zûjûe _â ù dûM l Zêùc _âZòaò´ ù\Lô_ûeòf Kò ? Gjû Zêc
(Application) Kò_eò jêG AZýû\ò ö cêjñVûeê iû^ ^û aWÿ ?
6.1. @ûùfûKe _âZò`k^ l PûcPKê Zêc cêjñ _ûLeê ]úùe ]úùe \ìùeA
(Reflection of Light) ^ò@ ö _âZòaò´Kê flý Ke ö Gjû Kò_eò
GK PòKÑY _éÂ C_ùe @ûùfûK _Wÿòùf Zûjûe _eòaòðZ ùjCQò ?
@]ôKûõg bûM _âZò`kòZ ùjûA[ûG ö Zêùc @ûùfûKe l PûcPe _éÂKê IfUûA ù\A ùi[ôùe cêjñ
^ò d cMê W ÿ ò K ê bf bûaùe RûYò Q ö @ûi ùijò ù\L ö aðcû^ _âZòaò´ Kò_eò ù\Lû~ûCQò ?
^òdcMêWÿòKê cù^_KûAaû ö
l PûcPe \êA _éÂùe ù\Lû~ûA[ôaû _âZòaòé
(i) @ûùfûKe _âZò`k^ ùaùk @û_Z^ ùKûY I
_âKéZò Zêk^û Ke ö
_âZò`k^ ùKûY icû^ ùjûA[ûG ö
PûcPe aKâ_éÂKê GK aKâ_éÂ aògòÁ \_ðY
(ii) @û_ZòZ egà,ò _âZ` ò kòZ egàò I @û_Z^ aò¦êùe
ùaûfò cù^ Keû~ûA_ûùe ö iû]ûeYZü aKâ_éÂe
_â Z ò ` k^ _é Â _â Z ò @uò Z f´ ùMûUò G
\_ðY ùjCQò aêðkûKûe (Spherical) \_ðY ö G_eò
icZkùe ejò[û@û«ò ö
\_ðYe _âZò`k^ _éÂ GK ùMûfK_éÂe ùMûUòG
_âZò`kê Gjò ^òdcMêWÿòK _âZò`kKe aKâ
@õg ùjûA[ûG ö aðcû^ @ûùc aêðkûKûe \_ðY
_éÂZk iùcZ ù~ ùKøYiò _éÂZk _ûAñ _â~êRý ö
iµKðùe @]ôK _Xÿòaû I RûYòaû ö
Zêùc GK icZk \_ðY\ßûeû iéÁò ùjC[ôaû _âZòaòé
MêY ijòZ _eòPòZ ö Gjò _âZòaòé _âKéZò I MêY 6.2. aêðkûKûe \_ðY
KY ? (Spherical Mirror)
(i) icZk \_ðY \ßûeû iéÁò ùjûA[ôaû _âZòaò´ aêðkûKûe \_ðYe _âZ` ò k^ _éÂ bòZe @ûWÿKê
iað\û @ûbûiú I ikL ùjûA[ûG ö Kò´û aûjûe @ûWÿKê aKâ ùjûA_ûùe ö ù~Cñ aêk ð ûKûe
(ii) Gjò _âZa ò ´ò e @ûKûe aÉêe @ûKûe ijòZ icû^ \_ðYe _âZ` ò k^ _éÂ bòZe @ûWÿKê aKâ ùjûAejò[ûG
ùjûA[ûG ö ZûjûKê @aZk (Concave) \_ðY Kêjû~ûG ö @aZk
(iii) icZk \_ðY i¹êLùe aÉê ù~ZòKò \ìeùe \_ðYe aKâ _âZò`k^ _éÂ ùMûfKe ùK¦â @ûWÿKê
[ûG Zûjûe _âZòaò´ \_ðYe _Q_ùU ùiZòKò ejò[ûG ö
\ìeùe ejò[ûG ö ù~Cñ aêðkûKûe \_ðYe _âZ` ò k^ _éÂ aûjûe
(iv) Gjò _âZòaòé _ûgßð IfUû ùjûA[ûG ö @ûWÿKê aKâùjûA ejò[ûG ZûjûKê Ck (Convex)
aðcû^ @ûi RûYòaû _âZ` ò k^ _éÂ ~\ò icZk \_ðY Kêjû~ûG ö Ck \_ðYe aKâ _âZò`k^ _éÂ
^ùjûA aKâ ùjûA[ûG ùZùa Zûjû\ßûeû iéÁ _âZaò ´ò e ùMûfKe ùK¦âe aò_eúZ \òMùe ejò[ûG ö Gjò
_âKéZò KY jêG ? \_ðY \ßde ^ò¡ðûeòZ PòZâ (Schematic diagram)
Zêc _ûAñ Kûc : 6.1 PòZâ 6.1 ùe \gðû~ûAQò ö Gjò PòZùâ e Zêùc ù\Lô_ûeòa
l PKþPKþ Keê[ôaû ùMûUòG aWÿ PûcP ^ò@ ö
ù~ \_ðYe _Q @õgKê @ù_lûKéZ `òKû (Shade)
Zûjûe aKâ_éÂùe Zêce cêjñKê ù\LôaûKê aðùe \gðû~ûAQò ö
ùPÁûKe ö
97

aê ð k ûKûe \_ð Y ù~Cñ ùMûfKe @õg

ùjûA[ûG, ùijò ùMûfKe aýûiû¡ðKê aêðkûKûe
\_ðYe aKâZû aýûiû¡ð (Radius of Curvature)
Kêjû~ûG ö GjûKê iû]ûeYZü (R) @le \ßûeû PòjÜòZ
Keû~ûG ö
ù_ûfþ (P) I aKâZûùK¦â (C) c¤ùe [ôaû
\ìeZû PC \_ðYe aKâZû aýûiû¡ð @ùU ö ù~Cñ
iekùeLû aêk ð ûKûe \_ðYe ù_ûfþ I aKâZû ùK¦âKê
ù~ûM Kùe ZûjûKê \_ðYe _âcêL aû cêLý @l
(a) @aZk \_ðY (b) Ck \_ðY
(Principal Axis) Kêjû~ûG ö aêk ð ûKûe \_ðYe _âcLê
PòZâ 6.1 @l ù_ûfþ C_ùe \_ðYe _éÂ_âZò @bòf´ ùjûA[ûG ö
aðcû^ Zêùc aêSò_ûeê[ôa ù~ PûcPe bòZe að c û^ Zê c _ûAñ Kûc iûjû~ýùe
_Ue @ûKéZò @aZk \_ðYe _âZò`k^ _éÂ _eò aêðkûKûe \_ðY iµKðùe @ûC KòQò K[û RûYòaû ö
ùjûA[ûG I PûcPe aûjûe _éÂe @ûKéZò Ck Zêc _ûAñ Kûc : 6.2
\_ðYe _âZò_k^ _éÂ _eò ùjûA[ûG ö iûa]û^, iì~ðýKê ùKùa iò]û ù\Lòa ^ûjó ö
Gùa @ûùc aêkð ûKûe \_ðY iµKðùe aýajéZ G_eòKò \_ðYeê _âZ` ò kòZ iì~ýð ûùfûKKê c¤ iò]ûikL
ùKùZK ùa÷hdòK g± (Term) aòhdùe RûYòaû ö @ûLò C_ùe _KûAa ^ûjó ö Gjû Plêe lZò Keò_ûùe ö
aêðkûKûe \_ðYe aKâ _âZò`k^ _éÂe c¤ l Zêùc jûZùe ùMûUòG \_ðY ]e I Zûjûe
aò¦êKê ù_ûfþ (Pole) Kêjû~ûG ö Gjû \_ðYe _éÂ _âZò`k^ _éÂKê iì~ðý @ûWÿKê eL ö
C_ùe [ûG ö GjûKê iû]ûeYZü (P) @le \ßûeû l \_ðYKê G_eò ]e ù~, ùi[ôeê _âZò`kòZ
PòjÜòZ Keû~ûG ö
ùjC[ôaû iì~ðýûùfûK \_ðY ^òKUùe [ôaû GK
aêðkûKûe \_ðYe _âZò`k^ _éÂ ùMûfK KûMR `ð C_ùe _Wÿòa ö
_éÂe GK @õg @ùU ö aêðkûKûe \_ðY ù~Cñ
l KûMR `ðKê UòùK @ûM _Q Keò G_eò GK
ùMûfKe @õg ùjûA[ûG ùijò ùMûfKe ùK¦âKê
iÚòZòùe (Position) eL ù~còZò KûMR C_ùe
aê ð k ûKûe \_ð Y e aKâ Z û ùK¦â (Centre of
GK ZúÐ (sharp), C{ßk (bright) @ûùfûK
Curvature) Kêjû~ûG ö GjûKê iû]ûeYZü (C)
@le\ßûeû PòjÜòZ Keû~ûG ö cùêL ù~ aKâZû aò¦ê ù\Lû~òaö
ùK¦â aêðk \_ðY C_ùe ^ [ûG ö Gjû \_ðYe l jfþPfþ ^Keò \_ðY I KûMRKê KòQò icd
aûjûùe [ûG ö ùZYê aKâZû ùK¦â aêðk \_ðYe _ûAñ ùijò iÚòZòùe eL ö KY flý KeêQ ?
@õg ^êùjñ ö @aZk \_ðY ùlZâùe aKâZû ùK¦â G_eò KûjóKò ùjfû ?
\_ðY aûjûùe _âZò`k^ _éÂe i¹êLùe [ûG, cûZâ _â[ùc KûMRUò ù_ûWÿòaûKê @ûe¸ Keòa I
Ck \_ðY ùlZâùe aKâZû ùK¦â \_ðYe _âZò`k^ ]ì@ûñ aûjûeòa ö KòQò icd _ùe KûMRUò Rkò~ûA_ûùe
_éÂe _Q @ûWÿKê ejò[ûG ö Gjû PòZâ 6.2(a) I (b) c¤ ö Gjû KûjóKò RkòMfû ? iì~ýð eê @ûiê[a ô û @ûùfûK
ùe ÆÁ RYû_WÿêQò ö aêðkûKûe \_ðY \ßûeû ùK¦âúbìZ aû @bòieòZ
98

(converge) ùjûA KûMR C_ùe GK ZúÐ C{ßk [ôaû ùMûUòG aò¦êeê @ûiòfû _eò RYû_WÿêQò ö Gjò
aò¦ê eì_ùe _Wÿòfû ö Gjò C{ßk aò¦ê ùjCQò KûMR aò¦êKê Ck \_ðYe _âcêL ù`ûKiþ Kêjû~ûG ö Cbd
C_ùe iì~ðýe _âZòaò´ ö GjûQWÿû Gjò C{ßk aò¦ê PòZâùe cêLý ù`ûKiþ (F) @le \ßûeû iìPòZ ùjûAQò ö
ùjCQò @aZk \_ðYe ù`ûKiþ (Focus) ö ùK¦âúbìZ aêðkûKûe \_ðYe ù_ûfþ I ù`ûKiþ c¤ùe [ôaû
iì~ðý KòeYe Zû_ ùjZê KûMRUò RkòMfû ö KûMR \ìeZûKê ù`ûKiþ \ìeZû (Focal length) Kêjû~ûG ö
GjûKê (f) @le \ßûeû iìPòZ KeûjêG ö
C_ùe ù`ûKiþ aò¦êùe iéÁò ùjûA[ôaû _âZòaò´ I
\_ðY c¤ùe ejò[ôaû \ìeZû jó \_ðYe i^ÜòKU aêðkûKûe \_ðYe _âZò`k^ _éÂ aêðkûKûe
(Approximate) ù`ûKiþ \ìeZû ö egàPò Zò â iûjû~ýùe ùjûA[ûG ö Gjûe GK aéûKûe _eòiúcû (Outline)
[ûG ö aêðkûKûe \_ðYe _âZò`k^ _éÂe aýûiKê
@ûùc GjûKê aêSòaûKê ùPÁû Keòaû ö
\_ðYe \ßûeK (Aperture) Kêjû~ûG ö PòZâ 6.2 ùe
MN \ìeZû \_ðYe \ßûeK @ùU ö @ûc @ûùfûP^ûùe
aðék \_ðYe \ßûeK aKâZû aýûiû¡ðVûeê ajêZ
@^« Kcþ ö
\ìeZûùe aKâZû aýûiû¡ð (R) I ù`ûKiþ \ìeZû (f) c¤ùe
KòQò iµKð @Qò Kò ? GK lê\â \ßûeK aògòÁ aêðkûKûe
(a) @aZk \_ðY
\_ðYùe aKâZû aýûiû¡ð Gjûe ù`ûKiþ \ìeZûe
\êAMêY @ùU ö ùZYê,
R = 2f
G[ôeê RYûMfû ù~ cêLý ù`ûKiþ aêðkûKûe
\_ðYe ù_ûfþ I aKâZû ùK¦âe VòKþ cSòùe ejò[ûG ö
@^«
\ìeZûùe 6.2.1 aêðkûKûe \_ðY \ßûeû _âZòaò´ MV^
(b) Ck \_ðY
(Image Formation by Spherical
PòZâ 6.2
Mirror)
PòZâ 6.2 (a) Kê bf bûaùe ù\L ö cêLý @l
Zê ù c icZk \_ð Y ùe _â Z ò a ò ´ MV^
ijòZ icû«e ejò[ôaû @ù^K MêWÿòG @ûùfûK egàò iµKðùe _XÿòQ ö Gjò _âZòaòé _âKéZò, iÚòZò I @ûKûe
@aZk \_ðY C_ùe _WÿêQò ö _âZò`kòZ egàòMêWÿòKê aòhdùe Zêùc RûYòQ ö aðcû^ @ûùc aêðkûKûe
flý Ke ö ùiMêWKòÿ cêLý @l C_ùe ùMûUòG aò¦ùê e \_ðY\ßûeû iéÁò ùjC[ôaû _âZòaò´ aòhdùe RûYòaû ö
còkòZ ùjûAQ«ò I _eÆeKê ùQ\ KeêQ«ò ö Gjò GK @aZk \_ðY @ûMùe ùMûUòG aÉêe bò^Ü bò^Ü
aò¦êKê @aZk \_ðYe _âcêL ù`ûKiþ (Principal iÚòZò _ûAñ, _âZòaòé iÚòZò I _âKéZò KY ùja Zûjû
Focus) Kêjû~ûG ö RûYòaû ö ùijò _âZòaò´ aûÉa ùja ^û @ûbûiú
aðcû^ PòZâ 6.2(b) Kê flý Ke ö cêLý @l ùja ? _âZòaòé @ûKûe aÉêe @ûKûe Zêk^ûùe
ijòZ icû«e ùjûA \_ðY C_ùe @û_ZòZ ùjûA[ôaû aWÿ ùja ^û iû^ ùja ^û icû^ ùja ? Giaê
egàòMêWÿòK Ck \_ðY \ßûeû Kò_âKûe _âZò`kòZ _âgÜe Ce Zêc _ûAñ Kûc Reò@ûùe @ûùc
ùjûAQò ? Gjò _âZò`kòZ egàòMêWÿòK _âcêL @l C_ùe @^êi§û^ Keòaû ö
99

Zêc _ûAñ Kûc : 6.3 Kê @ûM _Q Keò G_eò GK iÚZò ùò e eL ù~còZò

ùMûUòG @aZk \_ðYe ù`ûKiþ \ìeZû Kò_eò Zûjû C_ùe Rk«û cjcaZúe GK C{ßk,
^òðd Keû~ûA _ûeòa Zûjû Zêùc Zêc _ûAñ Kûc : ZúÐ _âZòaò´ iéÁò ùja ö Gjò _âZòaò´Kê bf
6.2 eê RûYòQ ö Zêùc ùi[ôùe ù\Lô[ôf ù~ KûMR bûaùe ù\L ö Zûjûe _â K é Z ò I iÚ ò Z ò K ê
C_ùe iéÁò ùjûA[ôaû ZúÐ C{ßk @ûùfûK aò¦ê ùfLôeL ö cjcaZúe @ûKûe ijòZ _âZa ò ´ò e
aûÉaùe iì~ðýe _âZòaò´ [ôfû ö Gjû GK ùQûU, @ûKûeKê Zêk^û Ke ö
aûÉa I IfUû _âZòaò´ [ôfûö \_ðYe ù_ûfþVûeê l Gjû_ùe Rk«û cjcaZúKê ^òcÜ iìPòZ bò^Ü
_âZòaòé \ìeZû cû_ò Zêùc @aZk \_ðYe ù`ûKiþ bò^Ü iÚòZòùe eLô Zêc _ûAñ Kûc MêWÿòKe
\ìeZûe i^ÜòKU cû^ _ûA[ôf ö _ê ^ eûaé ò (Repeat) Ke ö cjcaZúe
l ùMûUG @aZk \_ðY ^ò@ ö _ìaðeê aòðZ _âùZýK @aiÚû^ _ûAñ _âZòaòé @aiÚû^ I
C_ûdùe Gjûe ù`ûKiþ \ìeZûe i^ÜK ò U cû^ _âKéZò ^òðd Ke ö
(Approximate value) ^òðd Keò Zûjû Uò_ò (a) C Vûeê @Ì \ìeùe eL
eL ö (Zêùc ùKøYiò \ìeaðú aÉêe _âZa ò ´ò Kê (b) VòKþ C C_ùe eL
GK iû\û KûMR _e\û C_ùe ù\Lô \_ðYe (c) F I C c¤ùe ù~ ùKøYiò iÚû^ùe eL
ù`ûKiþ \ìeZûe i^ÜòKU cû^ c¤ ^òðd (d) VòKþ F C_ùe eL
Keò_ûeòa ö) (e) P I F c¤ùe eL
l ùUaêf C_ùe PKþ \ßûeû GK ùeLû UûY ö l G[ôeê ùMûUòG ùlZâùe Zêùc KûMR _e\û
@aZk \_ðYKê GK Áûùe fMû@ ö ùijò C_ùe _âZòaò´ ^ _ûA_ûe ö aÉêe ùijò
ÁûKê Zêùc UûYò[ôaû ùeLû C_ùe G_eò iÚòZòKê PòjÜ ö Gjûe @ûbûiú _âZòaò´ \_ðY
eL ù~còZK ò ò \_ðYe ù_ûfþ VòKþ ùeLû C_ùe bòZùe ù\LôaûKê ùPÁû Ke ö
ejòa ö l Gjò _eúlûeê ~ûjû _~ðýùalY Kf ZûjûKê
l _ìað ùeLû ijòZ icû«e bûaùe @ûC \êAUò GK iûeYúùe ùfL ö
ùeLû UûY ù~còZò _ûLû_ûLô ù~ ùKøYiò \êAUò Zêc _ûAñ Kûc : 6.3 Keòiûeòfû _ùe Zêùc
ùeLû c¤ùe \ìeZû \_ðYe ù`ûKiþ \ìeZû ù\Lôa ù~ @aZk \_ðY\ßûeû iéÁò ùjC[ôaû ùKøYiò
ijòZ icû^ ùja ö Gjò ùeLûZâde iÚòZò aÉêe _âZòaòé _âKéZò, @aiÚû^ I @ûKûe \_ðY
aðcû^ \_ðYe ù_ûfþ (P), ù`ûKiþ aò¦ê (F) i¹êLùe ùijò aÉêe @aiÚû^ C_ùe ^òbðe Kùe ö
I aKâZû ùK¦â (C) ùb\ Keòa ö aÉêe @aiÚû^Kê P, F I C aò¦êZâdKê bòòKeò _âKûg
Gjûe KûeY lê\â \ßûeK aògòÁ aêðkûKûe Keû~ûG ö aÉêe KòQò @aiÚû^ _ûAñ _âZòaò´ aûÉa
\_ðYe ù`ûKiþ aò¦ê (F) Zûe ù_ûfþ (P) I aKâZû jêG I @ûC KòQò @aiÚû^ _ûAñ @ûbûiú jêG ö _âZòaòé
ùK¦â (C) e cSòùe [ûG ö @ûKûe aÉêe @ûKûe Zêk^ûùe _eòa¡òZð (Magnified)
l ùMûUò G C{ß k aÉê bûùa GK Rkê [ ô a û ùjûA_ûùe aû icû^ @ûKûee ùjûA_ûùe Kò´û ùQûU
cjcaZú ^ò@ ö ùijò cjcaZúKê C aò¦êe c¤ ùjûA_ûùe ö aÉê Zêk^ûùe _âZòaò´ ikL
_QKê \ìeùe eL ö \_ðY iûc^ûùe GK ùjûA_ûùe aû IfUû c¤ ùjûA_ûùe ö Gjò iaê
KûMR _e\û ^ò@ ö ùijò _e\û (Screen) _~ðýùalYe GK iûeûõg iûeYú 6.1ùe \ò@û~ûAQò ö
100

iûeYú 6.1 : @aZk \_ðYùe aÉêe bò^Ü bò^Ü iÚòZò _ûAñ _âZòaò´ MV^
aÉêe iÚòZò _âZòaòé iÚòZò _âZaòé @ûKûe _âZòaòé _âKéZò
aÉêe @ûKûe Zêk^ûùe
@^« \ìeùe ù`ûKiþ F Vûùe @Zý« lê\â-aò¦ê ic aûÉa Gaõ IfUû
C Vûeê \ìeùe FI C c¤ùe lê\â aûÉa Gaõ IfUû
C Vûùe C Vûùe icû^ @ûKûe aûÉa Gaõ IfUû
CI F c¤ùe C _ùe _eòa¡òðZ aûÉa Gaõ IfUû
F Vûùe @^« \ìeùe ajêZ _eòa¡òðZ aûÉa Gaõ IfUû
PI F c¤ùe \_ðY _Q_ùU _eòa¡òðZ @ûbûiú Gaõ ikL
6.2.2 egàòPòZâ iûjû~ýùe aêðk \_ðY \ßûeû ù~ùKøYiò \ê A Uò egà ò ùÂ egà ò P ò Z â @u^
MVòZ _âZòaòé _eò_âKûg Keû~ûA_ûeòa ö
(Representation of Images formed (i) cêLý @l ijòZ icû«e [ôaû ùMûUòG egàò
by Spherical Mirrors using Ray
@aZk \_ðY C_ùe @û_ZòZ ùjùf _âZò`kòZ egàò
Diagrams)
\_ðYe _âcêL ù`ûKiþ aò¦ê ù\A MZòKùeö ~\ò
aêðkûKûe \_ðYùe _âZòaò´ MV^Kê Zêùc \_ð Y Ck ùjûA[ûG Zûjû ù`ûKiþ aò ¦ ê V ûeê
egàòPòZâ @u^ Keò bf bûaùe aêSò_ûeòaö G[ô_ûAñ @_iûeòZ (divergent) ùjfû_eò RYû_ùWÿ ö Gjû
GK ^òòðÁ @ûKûee f´û aÉêUòG ^ò@ ö GjûKê PòZâ 6.3(a) Gaõ 6.3(b) ùe _â\gòðZ ùjûAQò ö
aêðkûKûe \_ðY i¹êLùe eLö Gjò aÉêe _âùZýK
ùQûU ùQûU @õg ùMûUòG ùMûUòG C (Source)
_eò Kû~ðý Kùe ö Gjò @õg MêWÿòKeê @iõLý egàò
^òMðZ jêGö Gjò egàòMêWÿòKê ùÂ @ûùc egàòPòZâ @u^
Keò _âZòaòé iÚòZò ^òðd Keò_ûeòaû ö aÉêeê ^òMðZ
iaê egàMò Wê K
òÿ ê egàP
ò Zò ùâ e _â\gð^ KeòaûKê ùPÁûKùf
ùi PòZâ RUòk ùja ö iekZû \éÁòeê aÉêe ^òMðZ (a) (b)
@ù^K egàò c¤eê cûZâ \êAUò egàò ùÂ egàòPòZâ PòZâ 6.3
@u^ Keû~ûA_ûeòa I _âZòaòé iÚòZò ^òðd Keû~ûA
_ûeòa ö Gjò egàò\ßdKê G_eò aQû~ûG ù~ \_ðYeê (ii) @aZk \_ðY ùlZâùe ùMûUòG egàò \_ðYe
_âZ` ò kòZ ùjfû_ùe ùiMêWKòÿ e \òM ù~còZò ijRùe _âcêL ù`ûKiþ ù\A MZò Keò \_ðY C_ùe @û_ZòZ
RûYòùja ö ùjùf, Zûjû _âZò`kòZ ùjûA \_ðYe _âcêL @l
\êAUò _âZò`kòZ egàòe _âZòùz\ aò¦êùe GK ijòZ icû«e ùjûA MZò Kùe ö Ck \_ðY ùlZâùe
aò¦iê c aÉêe _âZaò ´ò iéÁò jêG ö _âZaò ´ò e iÚZò ò RûYòaû ùMûUò G egà ò \_ð Y e _â c ê L ù`ûKiþ @ûWÿ K ê
MZòKeê[ùô f, Zûjû \_ðY _éÂeê _âZ`
ò kòZ ùjfû_ùe,
_ûAñ Zùk að^û Keû~ûA[ôaû egàòMêWÿòK c¤eê
\_ðYe _âcêL @l ij icû«e ùjûA MZò Kùe ö
101

Gjû PòZâ 6.4(a) I (b) ùe @uòZ egàòPòZâùe \gðûA

\ò@û~ûAQò ö
(a) (b)
PòZâ 6.6
(a) (b) GVûùe cùêL ù~ C_ùe aòðZ iaê

PòZâ 6.4 ùlZâùe _âZò`k^ ^òdcMêWÿòK _â~êRý jêG ö @û_Z^
aò¦êVûùe @û_ZòZ egàò G_eò \òMùe _âZò`kòZ jêG
ù~ _âZò`k^ ùKûY @û_Z^ ùKûY ijòZ icû^
(iii) ùMûUòG
egàò @aZk \_ðYe aKâZû ùK¦â jêG ö
ù\A MZòKeê[ôùf Kò´û Ck \_ðYe aKâZû ùK¦â
@ûWÿKê Zûe \òM ^òùðgòZ ùjûA[ôùf, \_ðY _éÂeê
(a) @aZk \_ðY \ßûeû _âZòaò´ MV^ :
_âZò`k^ _ùe, Zûjû ù~Cñ _[ ù\A @ûiò[ûG ùijò aÉêe bò^Ü bò^Ü iÚòZò _ûAñ @aZk \_ðYùe
_[ ù\A ùèò~ûG ö Gjû PòZâ 6.5(a) I (b) ùe Kò_eò _âZòaò´ iéÁò jêG Zûjû PòZâ 6.7 ùe egàòPòZâ
_â\gòðZ ùjûAQò ö MêWÿòKùe _â\gòðZ ùjûAQò ö
@^«
\ìe
Zûùe
(a)
(a) (b)
(b)
PòZâ 6.5
@û_ZòZ egàò \_ðYe _éÂ C_ùe _âZò`k^

_éÂe f´ \òMùe _Wÿòùf, ùijò egàò ù~Cñ \òMeê
@ûiò[ûG, ùijò \òMùe ùèò~ûG ö
(iv) ùMûUòG egàò _âcL
ê @l _âZò Zú~ðK bûaùe (c) (d)
ùMûUòG @aZk aû Ck \_ðY _éÂùe ù_ûfþ (P)

aò¦ê ^òKUùe @û_ZòZ ùjùf, Zûjû Zú~ðK bûaùe
_âZò`kZò jêG ö Gjû PòZâ 6.6(a) I 6.6(b) ùe
_â\gòðZ ùjûAQòö _âZò`k^ icdùe _âZò`k^ ^òdc @^«
_ûkòZ jêG ö @û_ZòZ egàò I _âZò`kòZ egàò @û_Z^ \ìeZûùe (e) (f)
aò ¦ ê V ûùe _â c ê L @l ijò Z icû^ ùKûY ié Á ò
Keò[ûG ö PòZâ 6.7 @aZk \_ðYùe _âZòaò´ MVê egàòPòZâ
102

Zêc _ûAñ Kûc : 6.4 Gjû lê \ â (Diminished) ^û _eò a ¡ò ð Z

l iûeYú 6.1 ùe \gðû~ûA[ôaû _eò aÉêe _âùZýK (Enlarged) ?
iÚòZò_ûAñ ùMûUòG ùMûUòG egàòPòZâ @u^ Ke ö l ù_^þif ò Kê ]úùe ]úùe \_ðYVûeê \ìeKê ^ò@ ö
l _ìað @¤ûdùe Kêjû~ûA[ôaû egàòMêWÿòK c¤eê _â Z ò a ò ´ e @ûKûe ùQûU ùjCQò ^û aWÿ
ù~ ùKøYiò \êAUò egàò ùÂ Zêùc egàòPòZâ ùjCQò ?
@u^ Keò _âZòaòé iÚòZò ^òðd Keò_ûeòa ö l ~ZÜ ijKûùe Gjò Kû~ðýKê aûe´ûe Ke ö
l Zêc\ßûeû @uòZ egàòPòZâKê PòZâ 6.7 ùe _â\gðòZ aÉêKê \_ðYVûeê \ìeKê ù^ùf, Zûe _âZòaò´
PòZâ ijòZ Zêk^û Ke ö ù`ûKiþe ^òKUaðú ùjCQò ^û \ìeKê Nê~ô ûCQò
l _âùZýK ùlZâùe _âZòaòé _âKéZò, @aiÚòZò I Zûjû _âKûg Ke ö
@ûKûe að^û Ke ö Ck \_ðYùe _âZa ò ´ò MV^ iµKðùe RûYòaû
l Zêùc _ûA[ôaû Z[ýKê GK iûeYúùe iRûA _ûAñ @ûùc aÉêe \êAUò iÚòZò aòPûeKeòaû ö _â[ùc
ùfL ö aÉê \_ðYVûeê @^« \ìeZûùe ejò[ôa I \ßòZúdùe
Zûjû \_ðY ^òKUùe GK _eòcòZ (Finite) \ìeZûùe
@aZk \_ðYMêWÿòKe aýajûe :
[ôa ö
Uyð, i§û^ú @ûùfûK (Search light) I
Gjò \êAUò @aiÚZò ò _ûAñ _âZaò ´ò MVê egàPò Zò â
~û^MêWÿòKe gúhð@ûùfûK (Head light) eê gqògûkú
~[ûKâùc PòZâ 6.8(a) I (b) ùe _â\gòðZ ùjûAQò ö
icû«e @ûùfûK Mêz _ûAaû _ûAñ @aZk \_ðY
aýajûe Keû~ûG ö \ûXÿò KûUòfû ùaùk cêjñe aWÿ G[ô e ê cò k ê [ ô a û Z[ýKê iûeYú 6.2 ùe _â K ûg
_âZòaò´ ù\Lôaû _ûAñ c¤ @aZk \_ðY aýajûe Keû~ûAQò ö
Keû~ûG ö \« PòKòKcûù^ ùeûMúe \û«e aWÿ
(_eòa¡òðZ) _âZòaò´ ù\Lôaû _ûAñ @aZk \_ðY
aýajûe Ke«ò ö ùiøePê f ä û (Furnace) ùe
iì~ðýûùfûKKê ùK¦âúbìZ KeûA Zû_ iéÁò Keòaû_ûAñ
aWÿ aWÿ @aZk \_ðY aýajûe Keû~ûG ö
@^«
(b) Ck \_ðYùe _âZòaò´ MV^ : \ìeZûùe
@ûùc @aZk \_ðYùe _âZ ò aò ´ MV^ (a)
iµKðùe _Xÿòùf ö aðcû^ @ûùc Ck \_ðYùe
_âZòaò´ MV^ iµKðùe _Xÿòaû ö
l ùMûUòG Ck \_ðY ^ò@ ö GjûKê ùMûUòG
jûZùe ]e ö
l \_ðY iûc^ûùe ùMûUòG ù_^þiòfKê ikL
bûaùe (Up right) @^ý jûZùe ]e ö (b)
l \_ðYùe ù_^þiòfe _âZòaò´Kê ù\L ö Gjò PòZâ 6.8 Ck \_ðYùe _âZòaò´ MV^
_â Z ò a ò ´ ikL ^û IfUû (Inverted) ?
103

iûeYú 6.2 : Ck \_ðYùe MVòZ _âZòaòé _âKéZò, @aiÚòZò I @ûù_lòK @ûKûe
aÉêe iÚòZò _âZòaòé @aiÚòZò _âZaòé @ûKûe _âZòaòé _âKéZò
@^« \ìeZûùe \_ðY _Q_ùU @Zý« lê\â aò¦êic @ûbûiú I ikL
ù`ûKiþ aò¦ê (F) Vûùe
@^« aò¦ê I \_ðY _Q_ùU @ûbûiú I ikL
ù_ûfþ (P) c¤ùe (P) I (F) c¤ùe
lê\â
Zêùc G _~ðý« icZk \_ðY, @aZk \_ðY \_ðY bòZùe \ìeaðú M´êR MêWÿòKe _âZòaò´ bf
I Ck \_ðYùe _âZòaò´ MV^ iµKðùe _Xÿòf ö bûaùe ù\Lôaû _ûAñ, ZêcKê \_ðY iûc^ûùe C_~êq
Gcûû c¤eê ùKCñ \_ðYùe ùMûUòG aWÿ aÉêe iÚû^ùe Vò@û ùjaûKê _Wÿòa ö
_ìð _âZòaò´ ù\Lôùja ? GjûKê Zêc_ûAñ Kûc Ck \_ðYMêWÿòKe aýajûe :
cû¤cùe RûYòaû ö ~û^MêWÿòKùe Ck \_ðY iû]ûeYZü _Q_ûL
Zêc _ûAñ Kûc : 6.6 (Rear-View) ù\Lôaû _ûAñ aýajûe Keû~ûG ö Gjò
l ùKøYiò GK \ìeaðú aÉê ~[û : \ìeùe [ôaû \_ðYMêWÿòK ~ûê iûc^û _ùU ùMûUòG KWÿKê
ùMûUòG MQe _âZòaò´Kê icZk \_ðYùe fûMò[ûG ö Gjû\ßûeû MûWÿòPûkK Zûe _Qeê @ûiê[ôaû
ù\L ö @^ý ~û^MêWÿòKê ù\Lô_ûùe I ùijò @^êiûùe ^òeû_\
l Zêùc _ìð _âZòaò´ ù\Lô_ûeòf Kò ? bûùa ^òR MûWÿò PfûG ö _Q _ûL ù\Lôaû _ûAñ
l Zêùc bò^Ü bò^Ü @ûKûee icZk \_ðY aýajûe Ck \_ðYKê @Mâû]ôKûe \ò@û~ûG, KûeY Gjò
Ke ö Zêùc iµìð aÉêKê _âZòaò´ùe ù\Lô \_ðYùe aÉêMêWK ÿò e iað\û ikL _âZa
ò ´ò ù\LôjêG ö
_ûeòf Kò ? Kò«ê _âZòaòé @ûKûe ùQûU ùjûA[ûG ö ùMûUòG
l Gjò Kû~ðýKê GK @aZk \_ðY aýajûe Keò icZk \_ðYùe ù~ZòKò ùlZâe _âZòaò´ ù\LôjêG,
@ûC [ùe Ke ö @aZk \_ðY aÉêe _ìð Zûjû @ù_lû @]ôK ùlZâe _âZòaò´Kê Ck \_ðY
_âZòaò´ _â\gð^ Keò_ûeòfû Kò ? ~û^PûkKKê ù\LûAaûùe ilc jêG ö
l Ck \_ðY aýajûe Keò Gjò Kû~ðýKê @ûC _âgÜ :
[ùe Ke ö i`k ùjf Kò ? Zê c e 1. @aZk \_ðYe _âcLê ù`ûKiþe iõmû KY ?
_~ðýùalYKê KûeY ij aêSû@ ö 2. ùMûUòG aêðkûKûe \_ðYe aKâZû aýûiû¡ð
Zêùc ùMûUòG Cy @ûkòKû aû ùWwû MQe 20 ùicò ùjùf Zûjûe ù`ûKiþ \ì e Zû
_ì ð _â Z ò a ò ´ ùMûUò G ùQûU Ck \_ð Y ùe ùKùZ ?
ù\Lô_ûeòa ö Gjò _âKûe ùMûUòG \_ðY @ûMâû \êMðe 3. ùMûUòG aÉêe ikL I _eòa¡òðZ _âZòaò´
Kû^Úùe fMû~ûAQò ö Zêùc ~\ò ùKùa \êMð ù\LôaûKê ù\LûA _ûeê[ôaû \_ðYe ^ûc Kêj ö
@ûMâû ~òa ùZùa Kû^Úùe fûMò[ôaû ùijò \_ðYùe
4. ~û^MêWÿòKùe _Q_ûL ù\Lòaû _ûAñ KûjóKò
\êMðe \ìeaðú iÚû^ùe [ôaû Cy @ûkòKû I M´êR
Ck \_ðY aýajûe Keû~ûG ?
(Tomb) MêWÿòKe _ìð _âZòaò´ ù\LôaûKê ùPÁû Keòaö
104

6.2.3 aêðkûKûe \_ðYùe _âZò`k^ _ûAñ aûc _ûgßðùe aÉê

_âPkòZ iùuZ _â[û @û_ZòZ
@ûùfûKe \òM
(Sign Convention for Reflection by C_eKê
aûc @ûWÿKê WûjûY @ûWÿKê
CyZû
Spherical Mirrors) \ìeZû (–ve) \ìeZû (+ve)
(+ve)
aê ð k ûKûe \_ð Y ùe _â Z ò ` k^ iµKð ù e Zk @ûWÿKê
@ûùfûP^û Kfûùaùk @ûùc iû]ûeY bûaùe @û\éZ CyZû
(–ve)
iùuZ _â[û (Sign Conevention) icìjKê @^êieY
\_ðY
Keòaû ö GjûKê ^ìZ^ KûùUði@ò û^ iùuZ _â[û (New
cartesian Sign convention) Kêjû~ûG ö Gjò _â[û PòZâ 6.9 aðékûKûe \_ðY _ûAñ
^ìZ^ KûùUðiò@û^ iùuZ _â[û
@^êiûùe \_ðYe ù_ûfþKê cìkaò¦ê (Origin) ^ò@û~ûG ö
\_ðYe _âcêL @lKê ^òùðgú _¡Zò (Co-ordinate C_ùeûq ^ìZ^ KûùUðiò@û^ iùuZ _â[ûKê
system) e X- @l eìù_ ^ò@û~ûG ö Gjò _¡Zòùe
PòZâ 6.9 ùe C\ûjeY bûaùe ^ò@û~ûA _âKûg
@û\éZ iùuZ I _â[ûMêWÿòK ùjfû Keû~ûAQò ö Gjò iùuZ _â[ûKê aýajûe Keò \_ðYe
iì Z â _ûA_ûeò a û I MûYò Z ò K iciýû icû]û^
(i) aÉê K ê iað \ û \_ð Y e aûc _ûgß ð ù e
Keò_ûeòaû ö
eLû~ûG ö G_eò Keòaûe KûeY ùjfû
6.2.4 \_ðY iìZâ Gaõ _eòa¡ð^
aÉêeê iaêùaùk @ûùfûK egàò aûc \òMeê
(Mirror Formula and Magnification)
WûjûY \òMKê MZòKeò \_ðY C_ùe
ùMûUòG aêðkûKûe \_ðYùe Gjûe ù_ûfþVûeê
_Wÿòa ö
aÉêe \ìeZûKê aÉê\ìeZû (Object distance) u
(ii) _â c ê L @l ijò Z icû«e ejò [ ô a û Kêjû~ûG ö \_ðYe ù_ûfþVûeê _âZòaòé \ìeZûKê
\ì e ZûMê W ÿ ò K ê \_ð Y e ù_ûfþ V ûeê _âZaò ´ò \ìeZû (Image distance) v Kêjû~ûG ö Zêùc
c_û~ûG ö RûYòQ ù~ ù_ûfþVûeê _âcLê ù`ûKie \ìeZûKê ù`ûKiþ
(iii) ù~Cñ \ìeZûKê cìk aò¦êe WûjûY @ûWÿKê \ìeZû f Kêjû~ûG ö Gjò Zòù^ûUò eûgò c¤ùe [ôaû
+ X @l \òMùe c_û~ûG ZûjûKê ~êqûK iµKðKê GK iìZâ bûaùe _âKûg Keû~ûG ö GjûKê
I ~ûjû cìkaò¦êe aûc @ûWÿKê – X @l \_ðY iìZâ Kêjû~ûG ö Gjò iìZâUò ùjfû
\òMùe c_û~ûG, ZûjûKê aò~êqûK 1 1 1
+ = ................ (6.1)
^ò@û~ûG ö v u f
(iv) _âcL ê @le C_e @ûWÿKê + Y @l \òMùe Gjò iìZâ iaê _âKûee aêðkûKûe \_ðY _ûAñ ,
f´ bûaùe ù~Cñ \ìeZû aû CyZû iaê ùlZâùe aÉêe ù~ ùKøYiò @aiÚòZò _ûAñ _â~êRý
c_û~ûG ZûKê ~êqûK ^ò@û~ûG ö @ùU ö Gjò iì Z â ù e u, v, f I R e iûõLò ý K
(Numerical) cû^ _âZòiÚû_^ Kfûùaùk ^ìZ^
(v) _âcêL @le Zk @ûWÿKê – Y @l \òMùe
KûùUðiò@û^ iùuZ _â[û @^êieY KeòaûKê ùja ö
f´ bûaùe ù~Cñ \ìeZû c_û~ûG ZûjûKê _âùZýK iùuZùe iûõLòýK cìfý iÚû_^ Kùf MûYòZKò
aò~êqûK ^ò@û~ûG ö _âgÜe icû]û^ Keòùja ö
105

_eòa¡ð^ (Magnification) Ce

aêðkûKûe \_ðYùe aÉêe _âZòaò´ iéÁò aKâZû aýûiû¡ð, R = + 3.00 cò
ùjûA[ôfû ùaùk aÉêe @ûKûe Zêk^ûùe _âZòaò´ aÉê \ìeZû, u = –5.00 cò
ùKùZ _eòcûYe a¡òðZ ùjûAQò, ZûjûKê aêðkûKûe _âZòaò´ \ìeZû, v=?
\_ðY \ßûeû iéÁò ùjûA[ôaû _eòa¡ð^ Kêjû~ûG ö GjûKê
_âZòaò´ CyZû, h’ = ?
_âZòaòé CyZû I aÉêe CyZûe @^ê_ûZ \ßûeû
_âKûg Keû~ûG ö iû]ûeYZü m @leKê _eòa¡ð^ R + 3.00
\_ðYe ù`ûKiþ \ìeZû f= =
iùuZ eìù_ ^ò@û~ûG ö 2 2
~\ò aÉêe CyZû h Gaõ _âZòaòé CyZû = +1.50 cò

h jêG ùZùa aêðkûKûe \_ðY \ßûeû iéÁò ùjûA[ôaû icúKeY 6.1 @^êiûùe -
_eòa¡ð^ ùjCQò 1 1 1
+ =
v u f
_âZòaòé CyZû (h ’)
m=
aÉêe CyZû (h ) Kò´û,
1 1 1
= −
v f u
h'
Kò´û m = ................... (6.2) 1
−
1
h = (+1.50) (−5.00)
aÉêe \ìeZû (u) I _âZòaò´ \ìeZû (v) ijòZ
1 1
_eòa¡ð^ (m) e iµKð ejòQò Zûjû ùjfû - = +
1 .5 5 .0
h' ν
m= = − ...................... (6.3) 5 + 1. 5
h u =
7. 5
GVûùe cùêLôa ù~ iû]ûeYZü aÉê,
6 .5
_âcêL @le C_e @ûWÿKê ejò[ûG, ùZYê aÉêe =
7 .5
CyZû ~êqûK ^ò@û~ûG ö @ûbûiú _âZòaò´ _ûAñ
7 .5
_âZòaòé CyZûKê ~êqûK I aûÉa _âZòaò´ _ûAñ ùZYê v= = +1.15cò
6 .5
Zûjûe CyZûKê aò~êqûK ^ò@û~ûG ö _eòa¡ð^ cìfý
ijòZ aò~êq PòjÜ ejò[ôùf _âZòaò´ aûÉa ùjûA[ûG _âZòaò´ \_ðYe _Q_ùU \_ðYVûeê 1.15cò
Gaõ Zûjûe cìfý ijòZ ~êq PòjÜ [ôùf _âZòaò´ \ìeùe iéÁò ùja ö
@ûbûiú ùjûA[ûG ö iû]ûeYZü ~êqPòjÜ ùfLû h' v
_eòa¡ð^ m= =−
ùjûA^[ûG (Cjý [ûG) ö h u
C\ûjeY 6.1 : =−
+ 1 . 15 1 .15
=
− 5 . 00 5 . 00
ùMûUòG ~û^ùe _Q ù\Lòaû _ûAñ fûMò[ôaû
Ck \_ðYe aKâZû aýûiû¡ð 3.00 cò @ùU ö ùMûUòG ùZYê m = +0.23
aiþ \_ðYVûeê 5.00 cò \ìeùe [ôfûùaùk Zûjûe _âZòaò´ @ûbûiú, ikL I aÉê Zêk^ûùe
_âZòaòé @aiÚòZò, _âKéZò I @ûKûe ^òðd Ke ö @ûKûeùe ùQûU ö
106

C\ûjeY 6.2 : _âgÜ :

ùicò @ûKûee ùMûUòG aÉê 15.0 ùicò
4.0 1. ùMûUòG Ck \_ðYe ù`ûKiþ \ìeZû ^òðd
ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ GK @aZk \_ðY i¹êLùe Ke, Zûjûe aKâZû aýûiû¡ð 32 ùicò @ùU ö
25.0 ùicò \ìeZûùe @Qò ö \_ðYVûeê ùKùZ \ìeùe 2. ùMûUòG @aZk \_ðY iûc^ûùe 10.0 ùicò
GK _e\û (Screen) eLôùf Zû C_ùe GK ÆÁ \ìeùe ùMûUòG aÉê eLôùf, ùijò \_ðY 3
_âZòaò´ ù\Lôùja ö _âZòaòé _âKéZò I @ûKûe KY MêY _eòa¡òðZ aûÉa _âZòaò´ iéÁò Kùeö
ùja ? _âZòaòé @aiÚòZò ^òðd Ke ö
Ce
6.3 @ûùfûKe _âZòieY
aÉêe CyZû, h = 4.0 ùicò (Refraction of Light)
aÉêe \ìeZû, u = -25.0 ùicò ùMûUòG Êz cû¤cùe @ûùfûK GK iek
ù`ûKiþ \ìeZû, f = – 15.0 ùicò ùeLûùe MZò Kùe ö cûZâ ù~ùZùaùk @ûùfûK
_âZòaò´ CyZû, h’ = ? ùMûUòG Êz cû¤ceê @ûC GK Êz cû¤c bòZeKê
icúKeY 6.1 @^êiûùe _âùag Kùe ùiùZùaùk KY jêG ? Gjû _ìað_eò
1 1 1 iek ùeLûùe MZò Kùe ^û Zûe MZò_[e \òMùe
+ = _eòað^ jêG ? @ûùc @ûce ù\÷^¦ò^ Rúaê
v u f
1 1
ùKùZûUò @bòmZû cù^_KûAaû ö
1 1 1
Kò´û, = − = −
v f u (−15.0) (−25.0) Zêùc flý Keò[ôa ù~ RkûgâdMêWÿòKe ^òcðk
1 1 −5+3
RkKê Pûjóùf Zûe ^òcÜ _éÂ UòùK C_eKê CVòfû_eò
= − + = RYû_ùWÿ ö LaeKûMR C_ùe GK ùcûUû @ûdZûKûe
15 25 75
KûPL (Glass slab) eLô Zû c¤ ù\A ù\Lôùf
1 −2
Kò´û, = Zû Zùk [ô aû @leMê Wÿ òK C_eKê CVòfû_eò
v 75
RYû_ùWÿ ö G_eò KûjóKò jêG ? Zêùc ùKùa
75
Kò´û, v=− = −37.5 ùicò KûPMäûiþùe [ôaû Rk bòZùe @ûõgòK bûaùe aêW[ÿò ôaû
2
ù_^þif ò Kê flý KeòQ ? Gjû Rk I aûdêe aýa]û^
ùZYê \_ðYVûeê 37.5 ùicò \ìeùe _e\û _éÂ (Interface) ^òKUùe UòùK aùuAfû _eò
eLôùf Zû C_ùe _âZòaò´ ù\Lû~òa ö Gjò _âZòaò´ RYû_ùWÿ ö ùMûUòG KûP _ûZâùe Rk ùÂ ùi[ôùe
aûÉa ùja ö ùMûUòG ùf´êKê aêWÿûAeLô KWÿeê flý Kùf ùf´êe
_eòa¡ð^ m=
h'
=−
v @ûKûe aXÿ ò M fû _eò RYû_ùWÿ ö Gjò i aê
h u
_~ðýùalYMêWÿòKê Zêùc Kò_eò aêSûAa ?
v (−37.5)
ùZYê h' = − × h = − × (+4.0) aðcû^ @ûi Rk c¤ùe @ûõgòK aêWÿò[ôaû
u (−25.0)
ù_^þiòfe aùuAaû K[û aòPûe Keòaû ö RkÉee
Kò´û, h’ = –6.0 ùicò C_ùe ejò[a ô û ù_^þif
ò e @õgeê @ûùfûK Zêc @ûWÿKê
_âZòaòé CyZû –6.0 ùicò ùja ö ùZYê ù~Cñ \òMeê @ûùi, Zûjû Zêk^ûùe Rk c¤ùe
Gjû IfUû I a¡òðZ ùja ö aêWÿòejò[ôaû ù_^þiòf @õgeê @ûùfûK Zêc @ûWÿKê @^ý
107

\òMeê @ûiòfû _eò RYû_ùWÿ ö Gjò KûeYeê aýa]û^ Zêc _ûAñ Kûc : 6.8
_éÂ ^òKUùe ù_^þiòf KòQò aòiÚû_òZ ùjfû_eò l ùMûUòG @Mbúe (Shallow) _ûZâ aû KêKê
RYû_ùWÿ ö Gjò KûeYeê KûP Zùk [ôaû LaeKûMRe ùUaêf C_ùe eL ö Zû c¤ùe ùMûUòG
@leMêWÿòKê KûP iäûa c¤ ù\A ù\Lòùf ùiMêWÿòK Uuû eL ö
KòQò C_eKê CVò @ûiòfû_eò RYû_ùWÿ ö l ùijò Kê_ûLeê ]úùe ]úùe \ìùeA~û@ ö
ùMûUòG Mäûiþùe Rk ^ ùÂ @^ý KòQò Zek ù~Cñ iÚû^ùe Zêùc UuûUòKê @ûC ù\Lô_ûeòa
~[û : Kòùeûiò^ aû Ueþù_^þUûA^ ùÂ ù_^þiòfKê ^ûjó ö ùiVûùe iÚòe ùjûA~û@ ö
aêWÿûAùf Zûjûe aòiÚû_^ KY icû^ ejòa ? Lae l Zêc iûwKê Kêj UuûUòKê Kê@ûùWÿ ^ NìûA ùi
KûMR C_ùe KûPe iäûa ^ eLô icû^ ùcûùUAe Kêùe ]úùe ]úùe Rk bòð Keòa ö
Êz _äûÁòKe iäûa eLôùf iäûa Zùk ejò[ôaû l Rk bòð ùjC[ôfû ùaùk UuûUòKê ù\Lôaû
@leMê W ÿ ò K KY icû^ CyZûKê CVò f û _eò _ûAñ flý eLô[û@ ö Zêùc iÚòe ùjûAejò[ôaû
RYû_Wÿòa ? Zêùc flý Keò_ûeòa ù~ G_âKûe iÚû^ùe UuûUòKê @ûC[ùe ù\Lô_ûeòf Kò ?
_âbûae cûZâû bò^Ü bò^Ü cû¤c ~êMk (Pair of Kêùe C_~êq _eòcûYe Rk bòð ùjfû
mediums) _ûAñ bò ^ Ü ùjûA[ûG ö Gjò
_ùe Zêùc UuûUòKê _ìâðûe ù\Lô_ûeòa ö @ûùfûKe
_~ðýùalYMêWÿòKeê RYû_WÿêQò ù~ @ûùfûK ùMûUòG _âZiò eY ù~ûMêñ UuûUò Zûe _âKZé iÚûêê KòQò C_eKê
cû¤ceê @^ý cû¤cKê Mfûùaùk icû^ \òMùe MZò CVòMfû _eò RYû_ùWÿ ö
Kùe ^ûjó ö @ûùfûK Zú~ðýKþ bûaùe ùMûUòG cû¤ceê
@^ý GK cû¤c bòZeKê _âùag Kùf Zûe iûeY
\òM \ßòZúd cû¤cùe a\kò~ûG ö Gjò_eò NUYûKê l ùUaêf C_ùe ùMûUòG ]kû KûMR eLô Zûjû
C_ùe Kûkòùe GK ùcûUû ikL ùeLû UûY ö
@ûùfûKe _âZòieY Kêjû~ûG ö ùKùZMêWÿòG Kû~ðý
cû¤cùe @ûùc GjûKê bf bûaùe aêSòaûö l ùMûUòG KûPe iäûaKê Gjò ùeLû C_ùe G_eò
eL ù~còZò iäûae ùMûUòG ]ûe (Edge) ùi
Zêc _ûAñ Kûc : 6.7 ùeLû ijòZ GK ùKûY Keòa ö
l Rk bòð[ôaû aûfþUòe ^òcÜ _éÂùe ùMûUòG
l ùMûUòG KWÿeê iäûa Zùk ejò[ôaû ùeLûKê
Uuû eL ö flý Ke ö KY ù\Lôf ? iäûae ]ûe
l RkÉe C_ùe ùMûUòG KWÿKê @ûLô eLô Rkùe ^òKUùe ùeLûUò auû ùjûA~ûA[ôaû _eò RYû
jûZ aêWÿûA ùijò UuûKê ùMûUòG _âùPÁûùe _WÿêQò Kò ?
C_eKê @ûYòaû _ûAñ ùPÁûKe ö UuûUòKê l Gjû_ùe iäûaKê aêùfA ùeLû C_ùe GcòZò
CVûA @ûYòaû _ûAñ Zêùc Kû~ðýùe i`k ùjf eL ù~còZò iäûae ]ûe ùeLû _âZò @bòf´
Kò ? ùja ö aðcû^ KY ù\LêQ ? iäûa Zùk
l Gjò KûcKê aûe´ûe Ke ö Zêùc KûjóKò ùMûUòG ejò[aô û ùeLûõg KY aûuòMfû _eò RYû_WÿQê ò
_âùPÁûùe UuûUòKê CVûA @ûYòaû _ûAñ i`k Kò ?
ùjûA_ûeòf ^ûjó ? l iäûa C_eê iäûa Zùk [ôaû ùeLûKê flý Ke ö
l Zêc iûwcûûê c¤ Gjò Kûc KeòaûKê Kêj ö iäûa Zùk ejò[ôaû ùeLûõg UòùK C_eKê
Zêc @bòmZû ijòZ ùicûû @bòmZûKê Zêk^û CVòfû _eò RYû _WÿêQò Kò ?
Ke ö G_eò KûjóKò ùjCQò ?
108

6.3.1 @ûdZûKûe KûP iäûa c¤ùe _âZòieY l O Gaõ OI Kê KûMR C_ùe ù~ûM Ke ö EF
(Refraction through a Rectangular Kê c¤ P _~ðý« a¡òðZ Ke ~ûjû aò¦êKòZ
Glass Slab) (Dotted) ùeLû \ßûeû PòZâ 6.10 ùe iìPòZ
ùMûUòG KûP iäûa c¤ùe @ûùfûKe _âZòieY ùjûAQò ö
Kò_eò jêG, Zûjû aêSa ò û _ûAñ @ûùc Zùk \ò@û~ûA[ôaû Gjò Zêc _ûAñ Kûcùe Zêùc flý Keò[ôa
Zêc _ûAñ Kûc Keòaû ö ù~ O Gaõ OI aò¦êùe @ûùfûK Zûe MZò_[e \òM
Zêc _ûAñ Kûc : 6.10 _eòað^ KeòQò ö @ûjêeò c¤ flý Keò[ôa ù~ O
l WâAñ _ò^þ\ßûeû GK ]kû KûMR `ðKê WâAñ _Uû Gaõ OI aò¦ê \êAUò Êz cû¤cKê @fMû Keê[ôaû
C_ùe fMû@ ö aýa]û^_éÂ C_ùe ejòQò ö O aò¦êVûùe AB _éÂ
l ùMûUòG @ûdZûKûe KûP iäûaKê KûMR cSòùe _âZò NN @bòf´ Gaõ OI aò¦êVûùe CD _éÂ _âZò
eL ö MM @bòf´ @u^ Ke ö @ûùfûK egàò O aò¦êVûùe
l iäûae aûjý iúcûùeLû (Outline)Kê ù_^þiòf aûdêeê KûP cû¤cKê @[ðûZþ GK fNê cû¤ceê N^
iûjû~ýùe @u^ Keò Zûjûe ^ûc ABCD cû¤cKê _âùag KeòQò ö O aò¦êVûùe @ûùfûK egàò
\ò@ ö @bò f ´ @ûWÿ K ê aûuò ~ ûAQò ö @ûùfûK egà ò OI
l @MâbûM cê^ò@û [ôaû 4Uò icû^ ùWwû _ò^þ aò¦êVûùe KûP cû¤ceê aûdê cû¤cKê @[ðûZþ N^
^ò@ ö cû¤ceê fNê cû¤cKê _âùag KeòQò ö OI aò¦êVûùe
l KûMR C_ùe E I F ^ûcK \êAUò _ò^þ bìf´ @ûùfûK egàò @bòf´Vûeê \ìeKê aûuò~ûAQò ö AB I
bûaùe ù_ûZ ù~còZò E I F e cê^Kê ù~ûM CD _éÂùe @û_Z^ ùKûYKê _âZòieY ùKûY ijòZ
Keê[ôaû ùeLû iäûae AB ]ûe _âZò Zú~ðKþ Zêk^û Ke ö
ùja ö
l iäûae @_e _ûgßðùe iäûaþ bòZeKê @^ûA E I
F _ò^þ\ßde _âZòaò´ ù\L ö G I H ^ûcK
@ûC \êAUò _ò^þ KûMR C_ùe bìf´ bûaùe aûdê
G_eò ù_ûZ ù~còZò Gjò _ò^þ\ßde cìk Gaõ KûP
E I F e _âZa ò ´ò e cìk ùMûUòG iekùeLûùe
ejòùa ö
KûP
l KûMR C_eê iaê _ò^þ I iäûaþKê KûXÿò ^ò@ ö iäûa
l E I F _ò^þe iÚòZò iìPòZ Keê[ôaû \êAUò aò¦êKê
KûMR C_ùe ù~ûM Keò GK iekùeLû
@u^ Ke ö ùijò ùeLûKê a¡òðZ Ke ~ûjû aûdê
AB ]ûeKê O aò¦êùe Ægð Keòa ö ùijò_eò G
I H _ò^þe iÚòZò iìPòZ Keê[ôaû \êAUò aò¦êKê
KûMR C_ùe ù~ûM Keò GK iekùeLû
@u^ Ke ö ùijò ùeLûKê a¡òðZ Ke ~ûjû PòZâ 6.10 @ûdZûKûe KûPiäûaþùe
CD ]ûeKê OI aò¦êùe Ægð Keòa ö @ûùfûKe _âZiò eY
109

PòZâ 6.10ùe EO ùjCQò @û_ZòZ egà,ò OO Gjò iÚòeûuKê _â[c cû¤c Zêk^ûùe \ßòZúd
ùjCQò _âZiò Zé egàò I OH ùjCQò ^òMZð (Emergent) cû¤ce _â Z ò i eYûu (Refractive Index)
egàò ö flýKe ù~ ^òMZð egàò OH, @û_ZòZ egàeò Kêjû~ûG ö @ûùc aðcû^ _âZòieYûu iµKðùe
\òM ijòZ icû«e ö G_eò KûjóKò jêG ? @ûdZûKûe @]ôK _Xÿòaû ö
KûP iäûaþe \êAUò aò_eúZ icû«e _éÂ AB (aûdê I 6.3.2 _âZòieYûu (Refractive Index)
KûP c¤ùe aýa]û^_éÂ) I CD (KûP I aûdê c¤ùe Zêùc _XÿòiûeòQ ù~ @ûùfûK egàò ùMûUòG Êz
aýa]û^_éÂ) @Qò ö Gjò aò_eúZ icû«e _éÂùe cû¤ceê @^ý ùMûUòG Êz cû¤cKê _âùag Kùf
@ûùfûK egàeò aûuò~aò ûe _eòcûY icû^ I aò_eúZ \ßòZúd cû¤cùe Zûe MZò_[e \òMùe _eòað^
@ùU ö Gjò KûeYeê ^ò M ð Z aò ¦ ê (Point of jêG ö \êAUò ^òòðÁ cû¤c _ûAñ Gjò \òM _eòaðê
Emergence) Vûùe @ûùfûK egàò @û_ZòZ egàò ijòZ
_eòcûY _âZòieYûu C_ùe ^òbðe Kùe ö \êAUò
icû«e ùjûA ^òMZð jêG ö cûZâ @ûùfûK egàò ùMûUòG cû¤c bòZùe @ûùfûK iûeYe @ûù_lòK ùaM
KWÿKê KòQò aòiûÚ _òZ ùjûA[ûG ö @ûùfûK egàò \êAUò ijòZ _âZòieYûue iµKð @Qò ö bò^Ü bò^Ü cû¤cùe
Êz cû¤ce aýa]û^ _éÂùe @bòf´ bûaùe _Wÿùò f @ûùfûK bò^Ü bò^Ü ùaMùe iûeòZ jêG ö gê^ý
KY jêG ? RûYòaûKê ùPÁûKe ö (Vacuum) cû¤cùe @ûùfûKe ùaM iaðû]ôK ö Gjû
Zê ù c að c û^ @ûùfûK _â Z ò i eY aò h d 3 × 108 cò/ùi ö aûdêùe @ûùfûKe ùaM gì^ý cû¤c
RûYòf ö ùMûUòG cû¤ceê @^ý GK cû¤cKê @ûùfûK Zêk^ûùe iûcû^ý Kcþ ö cûZâ @ûùfûKe ùaM KûP
MZòKùf @ûùfûKe ùaMùe _eòað^ jêG ö Gjû aû Rk cû¤cùe ~ù[Á jâûi _ûG ö ùMûUòG \
ù~ûMêñ _âZòieY jêG ö aòbò^Ü _eúlûeê RYû~ûAQò cû¤c ~êMk _ûAñ _âZòieYûu ùijò \êA cû¤cùe
ù~ @ûùfûKe _âZòieY ^òòðÁ ^òdc @^êiûùe jêG ö @ûùfûKe ùaM C_ùe ^òbðe Kùe ö Gjû Zùk
@ûùfûK _âZòieYe \êAUò ^òdc ùjfû - @ûùfûPòZ ùjûAQò ö
(i) @û_ZòZ egàò, _âZòiéZ egàò I @û_Z^ PòZâ 6.11ùe \gðû~ûA[ôaû ùMûUòG @ûùfûK
aò ¦ ê V ûùe \ê A Uò Êz cû¤ce egàò iµKðùe aòPûe Keòaû ö Gjû cû¤c - 1eê cû¤c-
aýa]û^_éÂ _âZò @uòZ @bòf´ ùMûUòG 2Kê MZò KeêQò ö
icZkùe eùj ö
(ii) \êAUò ^òòðÁ cû¤c I ùMûUòG ^òòðÁ
aðe @ûùfûK _ûAñ @û_Z^ ùKûYe cû¤c-1
iûA^þ (Sine) I _â Z ò i eY ùKûYe aûdê
iûAê @^ê_ûZ GK iÚòeûu ö cû¤c-2
Gjò iÚòeûue cìfý cû¤c \ßde _âKéZò I KûP
@ûùfûKe að C_ùe ^òbðe Kùe ö Gjò ^òdcKê
ùiÜfu _âZiò eY ^òdc Kêjû~ûG ö ~\ò @û_Z^ ùKûY
‘i’ jêG I _âZòieY ùKûY ‘r’ jêG ùZùa
sin i
= iÚòeûu .....................(6.4) PòZâ 6.11
sin r
110

cù^Ke _â[c cû¤cùe @ûùfûKe ùaM V1 @ù^K ùlZâùe ajêZ iûjû~ý Kùe ö cûZâ Zêùc
I \ßZò úd cû¤cùe @ûùfûKe ùaM V2 ö _â[c cû¤c Gjò cìfýMêWÿòK cù^ eLòaûe @ûagýKZû ^ûjó ö
Zêk^ûùe \ßòZúd cû¤ce _âZòieYûuKê @ûùfûKe iûeYú 6.3 ùKùZK RWÿúd cû¤ce _ec _âZiò eYûu
_â[c cû¤cùe ùaM I \ßòZúd cû¤cùe ùaMe
@^ê_ûZ \ßûeû _âKûg Keû~ûG ö Gjò _âZòieYûuKê RWÿúd _âZòieYûu RWÿúd _âZiò eYûu
n21 iùuZ \ßûeû _âKûg Keû~ûG ö cû¤c cû¤c
n21 =
@ûùfûKe _â[c cû¤ cùe ùaM = V1 aûdê 1.0003 Kû^ûWÿû
@ûùfûKe \\ßòZßòZúd
úd cû¤ cùe ùaM V2
aûfþic 1.53
........(6.5) ae` 1.31 eKþ faY 1.54
~\ò n12 \ßZò úd cû¤c Zêk^ûùe _â[c cû¤ce
_âZòieYûu jêG, ùZùa Rk 1.33 Kûað^
@ûùfûKe \\ßòZßòZúdúd cû¤ cùe ùaM V2 WûAifþ-
n12 = =
@ûùfûKe _â[c cû¤ cùe ùaM V1 ùÙþ 1.63
.............. (6.6) @ûfKþjfþ 1.36
~\ò _â[c cû¤c gì^ý jêG ùZùa gì^ý cû¤c Kòùeûiò^þ 1.44 N^
Zêk^ûùe \ßòZúd cû¤ce _âZòieYûuKê \ßòZúd `äò KûP 1.65
cû¤ce _ec _âZòieYûu (Absolute Refractive ZekúKéZ 1.46 eêaò 1.71
Index) Kêjû~ûG ö GjûKê n20 aû iek bûaùe ùKak
KßûRð
n2 iùuZ \ßûeû PòjÜòZ Keû~ûA[ûG ö ~\ò @ûùfûKe
(fused)
ùaM gì^ý cû¤cùe (aû aûdê cû¤cùe) C jêG
Gaõ @^ý GK cû¤cùe V jêG ùZùa gì^ý aû aûdê Ueù_^þ- iû`ûdûe
cû¤c Zêk^ûùe ùijò cû¤ce _ec _âZòieYûu UûA^þ 1.47 (^úkcYò) 1.77
ùjCQò ùZf
@ûùfûKe aûdêùe ùaM = C ùa¬ò^þ 1.50
n=
@ûùfûKe cû¤ cùe ùaM V ------(6.7) KâûC^þ júeû
1.52 2.42
ùMûUòG cû¤ce _ec _âZòieYûuKê iek KûP (Diamond)
bûaùe ùijò cû¤ce _âZòieYûu Kêjû~ûG ö iûeYú Gjò iûeYúeê Zêùc flý Keò_ûeòa ù~ ùMûUòG
6.3ùe @ù^KMêWÿòG cû¤ce _âZòieYûue cìfý @]ôK @ûùfûKúd N^ (Optically denser) cû¤ce
\ò@û~ûAQò ö Gjò iûeYúeê Zêùc RûYò_ûeòa ù~ Rke aÉêZß N^Zû (Mass Density) iaê iÚkùe @]ôK
_âZòieYûu nw = 1.33 @ùU ö Gjûe @[ð ùjCQò ^ùjûA _ûùeö C\ûjeYÊeì_ Kòùeûiò^ K[û aòPûe
ù~ @ûùfûKe aûdêùe ùaM I Rkùe ùaMe Keòaûö Kòùeûiòê _âZòieYûu RkVûeê @]ôK ùZYê
@^ê_ûZ 1.33 @ùU ö ùijò_eò KâûC^þ KûP (Crown
Rk Zêk^ûùe Kòùeûiòê @ûùfûKúd N^Zû @]ôK
Glass)e _âZòieYûu 1.52 @ùU ö Gjò Z[ýMêWÿòK
cûZâ Kòùeûiò^þe aÉêZß N^Zû Rk Zêk^ûùe Kcþö
111

Zêùc RûYòQ Kò? 4. ZêcKê Kòùeûiò^, Ueù_^þUûA^þ ùZf I Rk

ùMûUòG cû¤ce @ûùfûK _âZòieY \lZû \ò@ûMfûö Gjû c¤eê Kûjû bòZùe @ûùfûK
ùijò cû¤ce @ûùfûKúd N^Zû C_ùe ^òbðe iaêVûeê @]ôK ùaMùe MZò Keòa? (6.3
Kùeö @ûùfûKúd N^Zûe GK @«^ò ð j ò Z iûeYúe Z[ýKê G[ô_ûAñ aýajûe Ke)
(Connotation) @[ð ejòQòö Gjû aÉêZß N^Zû 5. júeûe _âZòieYûu (2.42) @ùUö Gjûe
ij icû^ ^êùjñö Gjû aÉêZß N^ZûVûeê bò^Ü @ùUö @[ð KY?
@ûùc Gjò @¤ûdùe aûe´ûe fNê cû¤c I N^
6.3.3 aêðkûKûe ùf^þiùe _âZòieY
cû¤c _eò g± aýajûe KeòùQö Gjûe _âKéZ @[ð
(Refraction by Spherical Lenses)
ùjCQò ~[ûKâ ù c @ûùfûKúd fNê cû¤c I
@ûùfûKúd N^ cû¤cö @ûùc ùKùZùaùk Kjò ùfûKcûù^ _Xÿa ò û _ûAñ Pÿgcû aýajûe Keòaû
_ûeòaû ùMûUòG cû¤ce @ûùfûKúd N^Zû @^ý ù\Lô[ôa ö NWò ceûcZò Keê[ôaû ùfûK NWòe ùQûU
cû¤c Vûeê @]ôK? \êAUò cû¤cKê Zêk^û Kùf ùQûU @õg ù\Lôaû _ûAñ ùQûU _eòa¡ðK KûP
~ûjûe _âZòieYûu @]ôK [ôa Zûjû @^ý cû¤c (Magnifying Glass) aýajûe Ke«òö Zê ùc
@ù_lû @]ôK @ûùfûKúd N^ö ù~Cñ cû¤ce _eòa¡ðKe KûPKê ùKùa ^òR @ûwêkòùe Ægð KeòQ?
_âZòieYûu Kcþ Zûjû @ûùfûKúd fNê cû¤cö N^ Gjûe _éÂ icZk ^û aKâ? Gjû cSòùe ùcûUû ^û
cû¤c @ù_lû fNê cû¤cùe @ûùfûKe ùaM @]ôK ]ûe ( Edge)ùe ùcûUû ? Pgcûùe aýajéZ
jêGö ùjC[ôaû KûP, GK ùf^þi @ùUö ùf^þi KY?
Gjû ù~ûMêñ ùMûUòG fNê cû¤ceê N^ cû¤cKê Gjû @ûùfûK egàòKê Kò_eò aùuA \òG? G @¤ûdùe
@ûùfûK MZòKùf Zûjûe ùaM Kcò~ûG I Zûjû @ûùc G iaê @ûùfûP^û Keòaûö
@bòf´ @ûWKê aûuò@ûùiö @ûùfûK ùMûUòG N^ \ê AUò _é Â [ô aû GK Êz _â ZòieYKûeú
cû¤ceê fNê cû¤cKê MZòKùf @ûùfûKe ùaM cû¤cùe ùMûUòG _éÂ aû Cbd _éÂ aKâ ùjûA[ôùf
aé¡ò_ûG I Zûjû @bòf´Vûeê \ìùeA ~ûGö ZûKê ùf^þi Kêjû~ûGö
_âgÜ :
1. aûdêùe MZò Keê[aô û GK @ûùfûK egàò Zú~ðýKþ
c1
bûaùe Rkùe _âùag Kùf ùijò egàò cû¤c c2
\ßde aýa]û^ _éÂùe @bòf´ @ûWKê

aûuò~òa ^û @bòf´Vûeê \ìeKê aûuò~òa?
G_eò KûjóKò ùja? (a)
2. @ûùfûK 1.50 _âZòieYûu aògòÁ KûP c¤Kê

_âùag Kfûö KûP bòZùe @ûùfûKe ùaM
ùKùZ ùja? (gì^ýùe @ûùfûKe ùaM
3×108 còùi–1 @ùU ö
(b)
3. 10.3 iûeYú ù\Lô Kê j ùKCñ cû¤ce
@ûùfûKúd N^Zû iaðû]ôK I ùKCñ cû¤cùe PòZâ 6.12 (a) Ck ùf^þie @bòiûeY Kâòdû,
@ûùfûKúd N^Zû iað^òcÜö 6.12 (b) @aZk ùf^þie @_iûeY Kâòdû
112

Gjûe \êAUò _éÂ aêðkûKûe ùjûA_ûùe Kò´û @ûùc Gjò @¤ûdùe ù~Cñ ùf^þi MêWòK K[û
ùMûUòG _éÂ aêkð ûKûe I @^ýUò icZk ùjûA_ûùeö aòPûe Keòaû Zûjûe \ßûeK, aKâZû aýûiû¡ð @ù_lû
~\ò ùf^þie \êAUò aéðkûKûe _éÂ aûjûe _UKê ~ù[Á Kc ö Gjò ùf^þi MêWòKê lê\â \ßûeK aògòÁ
aûjûeò[ûG, ùZùa ùijò ùf^þiKê \ßCò k aû ùKak _Zkû ùf^þi (Thin Lense) Kêjû~ûGö
Ck ùf^þi Kêjû~ûGö Gjûe cSò @õg ]ûe @õgVûeê icû«e @ûùfûK egàMò zê ùf^þi C_ùe _Wòùf
@]ôK ùcûUû ùjûA[ûGö Ck ùf^þi @ûùfûK KY jêG? GjûKê @ûùc Zêc _ûAñ Kûc \ßûeû
egàòMêzKê ùK¦âûbòcêLú (Converge) Kùeö (PòZâ aêSòaûö
6.12(a) ö ùZYê Ck ùf^þiKê ùK¦âûbòcêLú aû Zêc _ûA Kûc : 6.11
@bòiûeú ùf^þi Kêjû~ûGö ùijò_eò ùMûUòG ùf^þie iZKðZû : Gjò Kûc Kfûùaùk iì~ðýKê iò]û
\êAUò aéðkûKûe _éÂ ~\ò bòZe @ûWKê _gò~ûA[ûG aû ùf^þi c¤ ù\A @ûù\ø @^ûAa ^ûjóö Gjû \ßûeû
@[ðûZþ aKâ ùjûA[ûG ùZùa ZûjûKê \ßò@aZk aû Zêc Pÿlêe lZò ùjaö
ùKak @aZk ùf^þi Kêjû~ûGö Gjûe ]ûe @õg l GK Ck ùf^þiKê jûZùe ]eò iì~ðý @ûWKê
cSò @õg @ù_lû @]ôK ùcûUû ùjûA[ûGö Gjò ùf^þi eLö
@ûùfûK egàòKê @_iûeY (Diverge) Kùe ö PòZâ
l iì~ðýeê @ûiê[ôaû @ûùfûKKê GK KûMR C_ùe
6.12(b)ö ùZYê @aZk ùf^þiKê @_iûeú ùf^þi
ù`ûKiþ (ùK¦âúbìZ) Keû@ö Gjû\ßûeû iì~ðýe
Kêjû~ûGö
GK C{ßk _âZaò ´ò KûMR C_ùe Zêùc _ûAaö
ùMûUòG ùf^þie (\ßCò k aû \ß@ò aZk) \êAUò
l ùf^þ i I KûMRKê jfþ P fþ ^Keò ùijò
aðêkûKûe _éÂ [ûGö _âùZýK aéðkûKûe _éÂ ùMûUòG
@aiÚûùe KòQò icd eLö KûMRKê flý
ùMûfKe @õg @ùUö Gjò ùMûfKMêWÿòKe ùK¦âKê Keê[û@ö KY ùjfû? G_eò KûjóKò ùjfû?
ùf^þie aKâZû ùK¦â (Centre of Curvature) Zêc _ûAñ Kûc: 6.2 ùe Zêce @bòmZûKê
Kêjû~ûGö ùf^þie aKâZû ùK¦â iû]ûeYZü C cù^ _Kû@ö KûMReê ]ì@ûñ aûjûeòa I KòQò
@le\ßûeû PòjÜòZ ùjûA[ûGö icd _ùe KûMR RkòaûKê @ûe¸ Keòaö
ùf^þie \êA aKâZk _ûAñ \êAUò aKâZû iì~ðýûùfûK icû«e @ûùfûK Mêz @ùUö Gjò
ùK¦â[ûG, ùicûûê C1 I C2 @le \ßûeû PòjÜòZ egàòMêz ùf^þi \ßûeû ùK¦âúbìZ ùjûA KûMR
Keû~ûGö ùf^þie \êA aKâZû ùK¦â ù\A ~ûA[ôaû C_ùe _Wòfûö Gjû ù~ûMêñ KûMR C_ùe
KûÌ^òK iek ùeLûKê ùf^þie _âcêL @l Kêjû~ûGö GK ZúÐ C{ßk _âZòaò´ iéÁò ùjfûö Gjò C{ßk
ùf^þie c¤ aò¦Kê ê @ûùfûK ùK¦â (Optical Centre) _âZòaò´ _âKéZùe iì~ðýe aûÉa _âZòaò´ö
Kêjû~ûGö GjûKê iû]ûeYZü O @le \ßûeû PòjÜòZ iì~ðýûùfûK KûMR C_ùe ùMûUòG aò¦êùe
Keû~ûGö ùf^þie @ûùfûK ùK¦â ù\A ~ûC[ôaû ùK¦âúbìZ ùjaû `kùe Zû_cûZâû aé¡ò ùjûA
@ûùfûK egàòe ùKøYiò aò_[^ (Deviation) jêG^ò KûMR RkòMfûö
I Zûjû iò]û MZò Kùeö aêðkûKûe ùf^þie cSòùe @ûùc aðcû^ ùf^þie _âcêL @l ijòZ
ù~Cñ lê\â aéûKûe _eòiúcû (Outline) bòZùe icû«e [ôaû @ûùfûK egàò MêWòK K[û aòPûe Keòaûö
ùf^þi _âZiò eY Kùe Zûjûe aýûiKê ùf^þie \ßûeK Gjò _âKûee egàò ùf^þi c¤ ù\A MZò Kùf KY
(Aperture) Kêjû~ûGö jêG? Gjû Ck ùf^þi _ûAñ PòZâ 6.12(a) ùe I
113

@aZk ùf^þi _ûAñ PòZâ 6.12(b)ùe \gðûA \ò@û Zêc _ûAñ Kûc : 6.12
~ûAQòö l ùMûUòG Ck ùf^þi ^ò@ö Zêc _ûAñ Kûc:
PòZâ 6.12(a)Kê ~^ô ijKûùe flý Keö _âcLê 6.11ùe að^û Keû~ûA[ôaû @^êiûùe ùf^þie
@lij icû«e [ôaû @ù^K MêWGò @ûùfûK egàò ùf^þi ù`ûKi \ìeZû aûjûe Keö
C_ùe _WòQöò Gjò egàò MêWKò e _âZiò eY ùjfû _ùe
_âZiò Zé egàò MêWKò ùf^þie @_e _ûgßùð e @bòiûeòZ l ùUaêf C_ùe 5Uò icû«e ùeLû @u^ Keö
ùjûA _âcLê @l C_ùe ùMûUòG aò¦ùê e còkZò ùjûAQòö _ûLû_ûLô ejò[ôaû ù~ ùKøYiò \êAUò ùeLû
_âcLê @l C_ùe Gjò aò¦Kê ê ùf^þie _âcLê ù`ûKiþ c¤ùe \ìeZû, ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû ijòZ
(Principal Focus) Kêjû~ûGö aðcû^ @aZk icû^ ùjaö
ùf^þie Kû~ðý K[û @ûùfûP^û Keòaûö l ùf^þiKê GK Áû ijòZ iõ~êq Keö GjûKê
aðcû^ PòZâ 6.12(b) Kê flýKeö _âcêL @l ùUaêf C_ùe @uòZ ùeLûcûûe c¤aðú
ijòZ icû«e [ôaû ùKùZMêWòG @ûùfûK egàò @aZk ùeLû C_ùe eL ù~còZò ùf^þie @ûùfûK
ùf^þi C_ùe _WòQòö Gjò egàòMêWòKe _âZòieY
ùK¦â VòKþ ùijò ùeLû C_ùe ejòaö
ùjfû_ùe _âZòiéZ egàòMêWòK _âcêL @l C_eòiÚ
ùMûUòG aò¦eê ê @_iûeòZ ùjûA @ûiòfû _eò RYû _WêQöò l ùf^þie \êA _Uùe [ôaû _ûLû_ûLô \êAUò
_âcêL @l C_eòiÚ Gjò aò¦êKê @aZk ùf^þie _âcêL ùeLûe iÚòZò ùf^þie F I 2F @^êeì_ú ùjaö
ù`ûKiþ Kêjû~ûGö ùicûûê C_~êq bûaùe 2F1, F1, 2F2 &
Zêùc ~\ò icû«e @ûùfûK egàMò Wê Kòÿ ùf^þie F2 @le \ßûeû PòjÜòZ Keö
aò_eúZ _ûgßeð ê _âùag KeûAa ùZùa aò_eúZ _ûgßùð e l aûc _ûgßðùe 2F1 Vûeê ajêZ \ìeùe GK
@ûC ùMûUòG _âcLê ù`ûKiþ _ûAaö iû]ûeYZü _âcLê
Rk«û cjcaZú eLö ùf^þie aò_eúZ
ù`ûKiþKê F @le \ßûeû PòjÜòZ Keû~ûGö cûZâ
ùf^þie \êAUò _âcLê ù`ûKiþ [ôaûeê ùicûûê F1 _ûgßðùe ùMûUòG _e\û C_ùe Gjûe GK
I F2 @le \ßûeû PòjZòÜ Keû~ûGö ùf^þie @ûùfûK ÆÁ, ZúÐ _âZòaò´ _ûAaö
ùK¦âeê _âcLê ù`ûKiþe \ìeZûKê ùf^þie ù`ûKiþ l _âZòaòé _âKéZò, iÚòZò I @ûù_lòK @ûKûeKê
\ìeZû Kêjû~ûGö ù`ûKiþ \ìeZûKê f @le \ßûeû ùfLô eLö
PòjZòÜ Keû~ûGö Zêùc Ck ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû
Kò_eò _ûAa? Zêc _ûAñ Kûc : 6.11 Kê cù^ _Kû@ö l Gjû_ùe aÉê (cjcaZú) Kê 2F1 Vûeê iûcû^ý
ùijò Kûcùe ùf^þie iÚZò ò I iì~ýð e _âZaò ´ò c¤ùe \ìeùe, F1 I 2F1 cSòùe, F1 C_ùe Gaõ
[ôaû \ìeZûeê ù`ûKiþ \ìeZû còk[ò fô ûö F1 I O cSòùe eLô C_ùeûq Kû~ðýKê
6.3.4 ùf^þi \ßûeû _âZòaò´ MV^ _êâðûe Keö aÉêe _âùZýK iÚZò ò _ûAñ _âZa
ò ´ò
(Image Formation by Lenses) ù\L I Zêce _~ðýùalYKê ùfLô eLö
ùf^þiMêWKòÿ @ûùfûKe _âZiò eY KeûA _âZaò ´ò aÉêe bò^Ü bò^Ü iÚòZò _ûAñ Ck ùf^þi \ßûeû
iéÁò Ke«òö ùf^þiMêWòK Kò_eò _âZòaò´ iéÁò Ke«ò? iéÁ _âZa
ò ´ò e _âKZé ,ò iÚZò ò I @ûù_lòK @ûKûee iõlò¯
ùijò _âZòaò´ MêWòKe _âKéZò KY? @ûùc _â[ùc
aòaeYú iûeYú 6.4 ùe \ò@û~ûCQòö
ùMûUòG Ck ùf^þi K[û aò·e Keòaûö
114

iûeYú : 6.4
aÉêe bò^Ü bò^Ü iÚòZò _ûAñ Ck ùf^þiùe iéÁ _âZòaòé _âKéZò, iÚòZò I @ûù_lòK @ûKûe
aÉêe iÚòZò _âZòaòé iÚòZò _âZòaòé @ûù_lòK @ûKûe _âZòaòé _âKéZò
@^« \ìeZûùe ù`ûKi F2Vûùe @Zý« lê\â, aò¦ê ic aûÉa I IfUû
2F1 Vûeê \ìeùe F2 I 2F2 c¤ùe lê\â aûÉa I IfUû
2F1 Vûùe 2F2 Vûùe icû^ @ûKûe aûÉa I IfUû
F1 I 2F1 cSòùe 2F2 Vûeê \ìeùe a¡òðZ aûÉa I IfUû
ù`ûKiþ F1 Vûùe @^« \ìeZûùe @Zý« a¡òðZ aûÉa I IfUû
ù`ûKiþ F1 I
@ûùfûK ùK¦â aÉê ù~Cñ _ûgßðùe a¡òðZ @ûbûiú I ikL
O c¤ùe @Qò ùijò _ûgßðùe
@aZk ùf^þi \ßûeû iéÁ _âZòaòé _âKéZò, ùPÁûKeö ^ _Wÿòùf ùf^þi bòZe ù\A
iÚòZò I @ûù_lòK @ûKûe iµKðùe RûYòaû _ûAñ @ûùc _âZòaò´Kê iò]û ù\Lö
@ûC ùMûUòG Kûc Keòaûö l _âZaò ´ò e _âKZé ,ò @ûù_lòK @ûKûe I @û^êcû^òK
Zêc _ûAñ Kûc : 6.13 (Approximate) iÚòZòKê ùfLô eLö
l ùMûUòG @aZk ùf^þi ^ò@ö GjûKê GK Áû l cjcaZúKê ùf^þi Vûeê ]úùe ]úùe \ìeKê
C_ùe fMû@ö Nìû@ö _âZaò ´ò e @ûKûeùe Kò _âKûe _eòað^
l ùMûUòG Rk«û cjcaZúKê ùf^þie ùMûUòG ùjCQò Zûjû ùfLö ù~ùZùaùk cjcaZú
_ûgßðùe eLö ùf^þiVûeê ajêZ \ìeùe eùj ùiùZùaùk
l @_e _ûgßðeê ùf^þi bòZeKê flý Keò _âZa
ò ´ò _âZòaòé @ûKûe KY jêG?
ù\Lö C_ùeûq Zêc _ûAñ Kûc e iõlò¯ aòaeYú
l _âZòaò´Kê ùMûUòG _e\û C_ùe _KûAaû _ûAñ iûeYú 6.5 ùe Zùk \ò@û~ûAQòö
iûeYú 6.5
aÉêe bò^Ü bò^Ü iÚòZò _ûAñ @aZk ùf^þi \ßûeû iéÁ _âZòaòé _âKéZò, iÚòZò I @ûù_lòK @ûKûe
aÉêe iÚòZò _âZòaòé iÚòZò _âZòaòé @ûù_lòK @ûKûe _âZòaòé _âKéZò
@^« \ìeZûùe ù`ûKi F1 Vûùe @Zý« lê\â, aò¦ê ic @ûbûiú I ikL
@^« \ìeZû I ù`ûKi F1 I
ùf^þie @ûùfûK @ûùfûK ùK¦â lê\âûdòZ @ûbûiú I ikL
ùK¦â c¤ùe O c¤ùe
115

Zêc _ûAñ Kûceê Zêùc Kò iò¡û«ùe C_^úZ @aZk \_ðY ùlZâùe ùijò egàò ùf^þie
ùjf? aÉêe ù~ ùKøYiò iÚòZò_ûAñ @aZk ùf^þi aÉê ejò[ôaû _ûgßðùe [ôaû ù`ûKiþeê @_iûeòZ
iað\û @ûbûiú, ikL I lê\â _âZòaò´ iéÁòKùeö ùjfû_eò RYû_ùWö Gjû Pò Z â 6.13(b) ùe
6.3.5 egàò PòZâ aýajûe Keò ùf^þiùe _âZa
ò ´
ò \gðû~ûAQòö
MV^ (ii) _âcêL ù`ûKiþ ù\A MZò Keê[ôaû ùMûUòG
(Image Formation by Lenses Using @ûùfûK egàeò Ck ùf^þiùe _âZiò eY ùjfû _ùe,
Ray Diagrams) Zûjû _âcêL @l ijòZ icû«e ùjûA ùf^þieê ^òMðZ
@ûùc egàòPòZâ @u^ Keò ùf^þi \ßûeû iéÁ jêGö Gjû PòZâ 6.14 (a)ùe \gðû~ûAQòö
_âZòaò´Kê ù\LûA _ûeòaû ö _âZòaòé _âKéZò, iÚòZò I ù~Cñ @ûùfûK egàò @aZk ùf^þie ù`ûKiþ
@ûù_lòK @ûKûe @^êgúk^ Keòaû _ûAñ egàòPòZâ c¤ @ûWKê MZò Keê[ûG Zûjû ùijò ùf^þi \ßûeû _âZòiéZ
iûjû~ý Kùeö ùf^þi _ûAñ egàò PòZâ @u^ Keòaû ùjfû _ùe, _âcLê @l ijòZ icû«e bûùa ùf^þieê
_ûAñ aêðkûKûe \_ðY _¡Zò _eò ^òcÜ aòðZ ù~ ^òMðZ jêGö Gjû PòZâ 6.14 (b) ùe \gðû~ûAQòö
ùKøYiò \êAUò egàò @ûùc ùÂ _ûeòaûö
(i) _âcêL @l ijòZ icû«e ùjûA aÉêeê
@ûiê[ôaû @ûùfûK egàò Ck ùf^þiùe _âZòiéZ ùjfû
_ùe, ùf^þie @_e _ûgßðùe _âcêL ù`ûKiþ ù\A
MZò Kùeö Gjû PòZâ 6.13(a)ùe \gðû~ûAQòö
PòZâ 6.14
(iii) @ûùfûK ùK¦â ù\A MZò Keê[a

ô û @ûùfûK
egàò, ùKøYiò aò_[^ (Deviation) aò^û ùf^þieê
PòZâ 6.13
^òMðZ jêGö Gjû PòZâ 6.15 (a) I (b) ùe _â\gðòZ
ùjûAQòö
116

PòZâ 6.15
aÉêe ùKùZûUò bò^Ü bò^Ü iÚòZò _ûAñ Ck ùijò_eò aÉêe bò^Ü bò^Ü iÚòZ _ûAñ @aZk
ùf^þiùe _âZaò ´ò MVê egàPò Zò â Zùk PòZâ 6.16ùe \_ðYùe _âZòaò´ MVê egàòPòZâ PòZâ 6.17 ùe
_â\gòðZ ùjûAQòö _â\gòðZ ùjûAQòö
(a)
(b)
(c) (d)
(e) (f)
PòZâ 6.16 : Ck ùf^þiùe aÉêe aòbò^Ü iÚòZò _ûAñ iéÁ _âZòaòé iÚòZò, @ûKûe I _âKéZò ö
117

PòZâ 6.17 : @aZk ùf^þi \ßûeû iéÁ _âZòaòé _âKéZò, iÚòZò I @ûù_lòK @ûKûe
6.3.6 aêðkûKûe ùf^þi _ûAñ iùuZ _â[û cìfý _âZòiÚû_^ Kfû icdùe icêPòZ iùuZ
( Sign Convention for Spherical aýajûe Keòaû @ûagýKö
Lenses) _eòa¡ð^ (Maganification)
aêk
ð ûKûe \_ðY _ûAñ ù~Cñ iùuZ _â[û MâjY _âZòaòé CyZû I aÉêe CyZûe @^ê_ûZKê
Keû~ûAQò Zûjûe i\ég (Similar) iùuZ _â[û ùf^þi ùf^þi \ßûeû iéÁ _eòa¡ð^ Kêjû~ûGö Gjò iõmû ijòZ
_ûAñ c¤ @^êieY Keû~ûGö \ìeZûe iùuZ _ûAñ aêðkûKûe \_ðY \ßûeû iéÁ _eòa¡ðê iõmûe iû\égý
GKû _âKûee ^òdc (Rule) _âùdûM Keû~ûGö ùKak ejòQòö _eòa¡ð^Kê m @le \ßûeû PòjÜòZ Keû~ûGö
ùf^þi ùlZâùe icÉ \ìeZû ùf^þie @ûùfûK ùK¦âVûeê ~\ò aÉêe CyZû h jêG I _âZòaòé CyZû h jêG,
c_û~ûGö Gjò _â[û @^êiûùe Ck ùf^þie ù`ûKiþ ùZùa,
\ìeZû ~êqûcôK I @aZk ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû
_âZòaòé CyZû h'
aò~q ê ûcôK @ùUö (u, v, f) I aÉêe CyZû (h) Gaõ m= = ------(6.9)
aÉêe CyZû h
_âZaò ´ò e CyZû (h)e cìfý _âZiò ûÚ _^ (Substitute)
Kfûùaùk Zêùc icêPZò (Appropriate) iùuZ _eòa¡ðê aÉê \ìeZû (u) Gaõ _âZòa´
aýajûe Keòaö \ìeZû (v) ijòZ c¤ iµKð ejòQòö ùf^þi _ûAñ Gjò
iµKð ùjfû,
6.3.7 ùf^þie iìZâ I _eòa¡ð^
(Lens Formula & Magnification) _eòa¡ð^, m=
h' v
= --------- (6.10)
h u
aêðkûKûe \_ðY _ûAñ ù~còZò \_ðY iìZâ @Qò
ùicòZò aêðkûKûe ùf^þi _ûAñ c¤ ùf^þi iìZâ @Qòö C\ûjeY 6.3
Gjò iìZâ aÉê \ìeZû (u), _âZòaò´ \ìeZû (v) I ùMûUòG @aZk ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû 15
ù`ûKiþ \ìeZû (f) c¤ùe iµKð _âKûg Kùeö ùf^þi ùicò @ùUö ùf^þi i¹êLùe ùMûUòG aÉêKê ùKùZ
iìZâ ùjfûö \ìeùe eLôùf Zûe _âZòaò´ ùf^þiVûeê 10 ùicò
\ìeùe iéÁò ùja? ùf^þi \ßûeû ùKùZ _eòa¡ð^
1 1 1
− =
v u f
....................... (6.8) iéÁò ùja Zûjû ^òðd Keö
Gjò ùf^þi iìZâ ù~ ùKøYiò aêk
ð ûKûe ùf^þi Ce :
_ûAñ iaê ùlZâùe _â~êRýö Gjò iìZâ aýajûe Keò @aZk ùf^þi iað\û @ûbûiú, ikL _âZòaò´
ùKøYiò _âgeÜ MûYòZKò icû]û^ Kfûùaùk eûgòMWê Kò e aÉê ejò[ôaû _ûgßðùe iéÁò Kùeö
118

_âZòaò´ \ìeZû, v = -10 ùicò Ce :

ù`ûKiþ \ìeZû, f = -15 ùicò aÉêe CyZû h = + 2.0 ùicò
aÉê \ìeZû, u = ? ù`ûKi \ìeZû, f = + 10.0 ùicò
iìZâ @^êiûùe, aÉê \ìeZû, u = -15.0 ùicò
1 1 1
− =
_âZòaò´ \ìeZû, v = ?
v u f _âZòaòé CyZû, h = ?
Kò´û
1 1 1
= − iìZâ @^êiûùe,
u v f
1 1 1
1 1 − =
= − v u f
( 10 ) ( 15)
− −
1 1 1
1 1 ùZYê, = +
v u f
=− +
10 15
1 1
= +
=
−3 + 2 (− 15 ) (+ 10 )
30
1 1
1 1 =− +
aû u
=−
30
15 10
−2 + 3
ùZYê u = -30 ùicò =
30
aÉêe \ìeZû 30 ùicò @ùUö
1 1
∴ =
ν − 10 ùicò 10 v 30
_eòa¡ð^ m= =
− 30 ùicò
=
u 30 ùZYê ùicò
v = +30
v 1 ~êqûcôK iùuZeê RYû_Wòfû ù~ _âZòaò´

ùZYê m= = Kò´û + 0.33
u 3 ùf^þie @_e _ûgßðùe @ûùfûK ùK¦âVûeê 30 ùicò
_âZòaòé ~êqûcôK iùuZeê RYû _WêQò ù~ \ìeùe iéÁò ùjûAQòö Gjò _âZòaò´ aûÉa I IfUû
_âZòaò´ @ûbûiú I ikL @ùUö _âZòaòé @ûKûe @ùUö
aÉêe @ûKûee GK ZéZúdûõgö h' ν
_eòa¡ð^ m= =
C\ûjeY 6.4 h u
10 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ GK Ck ùZYê h' = h ×

v
= 2.0 ×
+ 30
ùf^þie _âcêL @l _âZò @bòf´ bûaùe 2.0 ùicò u − 15
CyZû aògòÁ ùMûUòG aÉê @aiÚòZö ùf^þiVûeê aÉêe ùZYê h' = − 4.0 ùicò
\ìeZû 15 ùicò @ùUö _âZòaòé _âKéZò I @ûKûe v + 30 ùicò
^òðd Keö Gjûe _eòa¡ð^ ùKùZ Zûjû c¤ ^òðd _eòa¡ð^ m=
u
=
− 15 ùicò
Keö
ùZYê m = -2
119

I m e aò~êqûcôK iùuZeê RYû_Wÿòfû

h’ Pÿlê Wûqecûù^ Pgcû _ûAñ iõùgû]^Kûeú
ù~ _âZòaò´ aûÉa I IfUû @ùU ö Gjû _âcêL @le (Corrective) ùf^þ i ^ò ¡ ð û eY ( Prescribe )
Zk @ûWKê iéÁò ùjûAQòö GYê 4.0 ùicò CyZûe GK Kfûùaùk Gjò _âKûùe ùf^þie _ûIßûee iìP^û
aûÉa IfUû _âZa ò ´ò ùf^þie @_e _ûgßðùe @ûùfûK ù\A[û«òö ~\ò ùMûUòG ^ò¡ðûeòZ ùf^þie _ûIßûe
ùK¦âVûeê 30 ùicò \ìeùe iéÁò ùjûAQòö Gjò _âZòaò´ +2.0 D ùjûA[ûG ùZùa ùijò ùf^þi Ck ùf^þi
\êA MêY _eòa¡òðZö @ùUö Gjûe ù`ûKiþ \ìeZû 0.50m @ùUö ùijò_eò
ùMûUòG - 2.5 D _ûIßûee ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû -
6.3.8 ùf^þie _ûIßûe
0.40cò I Gjò ùf^þi @aZk ùf^þi @ùU jòiûa
(Power of a Lens) Keò ù\L ö
Zêùc _XÿòiûeòfYò ù~ ùf^þie @ûùfûK egàò Zêùc RûYòQ Kò?
MêWÿòKê @_iûeY aû @bòiûeY Keòaûe \lZû Zûe @ù^K @ûùfûKúd ~ª ( Optical
ù`ûKiþ \ìeZû C_ùe ^òbðe Kùeö ùMûUòG @Ì Instrument )ùe GKû]ô K ùf^þ i aýajé Z
ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ Ck ùf^þi @ûùfûK egàò ùjûA[ûGö G_eò cògZòâ (Combine) Keò aýajûe
MêWÿòKê @]ôK ùKûYùe auûA @ûùfûK ùK¦âe Kùf _eòa¡ð^ @]ôK jêG I _âZòaòé ZúÐZû
^òKUZe iÚû^ùe ù`ûKiþ KeûGö ùijò_eò @Ì (Sharpness) aé¡ò _ûGö ~\ò P1, P2, P3.......
ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ @aZk ùf^þi @]ôK @_iûeY _ûIßûe aògòÁ ùf^þi MêWòKê cògâòZ Ke~ûG ùZùa
iéÁò Kùeö ùf^þi \ßûeû ùjC[ôaû @bòiûeY aû ùijò ùf^þi icìje ùcûU _ûIßûe (Net Power)
@_iûeYe cûZâûKê ùf^þie _ûIßûe Kj«ò ö Gjû ùi[ôùe [ôaû ùMûUòKò@û ùf^þi MêWòKe _ûIßûee
ù`ûKiþ \ìeZû \ßûeû ^ò¡ðûeòZ ùjûA[ûG ö G[ô_ûAñ aúRMûYòZòK ù~ûM`k _ûIßûe P
ùMûUò G ùf^þ i e ù`ûKiþ \ì e Zûe aò ù fûcú P = P1 + P2 + P3 + ........
(Reciprocal) Kê ùf^þie _ûIßûe Kêjû~ûG ö Gjû G[ô_ûAñ ùf^þi MêWòKe ù`ûKiþ \ìeZû
P @le \ßûeû PòjÜòZ jêGö ~\ò ùf^þi e ù`ûKiþ _eòaùð _ûIßûe aýajûe Keòaû Plêaòmû^úu _ûAñ
\ìeZû f jêG, ùZùa, @]ôK iêaò]ûR^K ùjûA[ûGö Zêùc flý Keò[ôa
1
ù~ @ûLô _eúlû ùaùk ùicûù^ Pgcû ù`âcþùe
P=
f
...........(6.11) ùf^þiMêWÿòKê a\kû a\kò Keò cògû«òö @ûagýK
iõùgû]^Kûeú ùf^þie _ûIßûe iek aúRMûYòZòK
@û«RûðZòK GKK _¡Zò (SI Unit) @^êiûùe ù~ûM _¡Zòùe ^òd ð Ke«òö C\ûjeY Êeì_ +2.0
ùf^þ i e _ûIß û ee GKK ùjCQò Wûd_þ U e D I + 0.25 D _ûIßûe aògòÁ ùf^þi cògòùf Zûjû
(Diopter)ö Gjû D @le \ßûeû PòjZòÜ jêGö ù`ûKiþ ùMûUòG + 2.25 D _ûIßûe aògòÁ ùf^þie icZêfý
\ìeZû còUeùe _âKûgòZ ùjùf _ûIßûe Wûd_þUeùe (Equivalent) jêGö aúRMûYòZòK icûjûeùe ~êq
_âKûgòZ jêGö ùf^þie ù`ûKi \ìeZû 1.0 cò ùjùf I aò~êq PòjÜKê aò·e Keò còkû~ûGö
Zûe _ûIßûe 1 Wûd_þUe ùjûA[ûGö GKû]ôK ùf^þi MêWòKe iõù~ûR^ (cògâY)
KûeY 1D = 1cò–1 aû 1m–1 \ßûeû ùf^þi aýaiÚû Zò@ûeò Keû~ûGö Gjû Kýûùceû
Ck ùf^þie _ûIßûeKê ~êqûcôK I @aZk ùf^þ i , @Yê a úlY Gaõ \ì e aúlY ~ªùe
ùf^þie _ûIßûeKê aò~êqûcôK cù^ Keû~ûAQò ö @bò\égýK (Objective) bûaùe aýajéZ jêGö
120

_âgÜ - l ùMûUòG aêðkûKûe \_ðY\ßûeû iéÁ _eòa¡ð^,

1. 1 Wûd_þUee iõmû KY? _âZòaòé CyZû I aÉêe CyZûe @^ê_ûZ
2. ùMûUòG Ck ùf^þi GK Qêôe aûÉa I \ßûeû _âKûgòZ jêGö
IfUû _âZòaò´ ùf^þiVûeê 50 ùicò \ìeùe l @ûùfûK Zú~ðýK bûaùe GK N^ cû¤ceê
iéÁò Kùeö Ck ùf^þi i¹êLùe ùKCñ fNê cû¤cKê MZò Kùf @bò f ´Vûeê
iÚû^ùe QêKô ê eLôùf, _âZaò ´ò e @ûKûe aÉêe \ìùeA~ûGö @ûùfûK Zú~ðýK bûaùe fNê
@ûKûe ijòZ icû^ ùjaö ùf^þie _ûIßûe cû¤ceê N^ cû¤cKê _âùag Kùf @bòf´
ùKùZ Zûjû c¤ ^òðd Keö @ûWKê aùuA @ûùiö
3. ùMûUòG @aZk ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû l gì^ý cû¤cùe @ûùfûK @Zý]ôK ùaM 3 ×
2.0 cò ùjùf Zûjûe _ûIßûe ùKùZ? 108 còùi-1 ùe MZò Kùeö @ûùfûKe ùaM
KY gòLôf : bò^Ü bò^Ü cû¤cùe bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûGö
l @ûùfûK iek ùeLûùe MZò Kfû _eò l @ûùfûKe gì^ý cû¤cùe ùaM I @^ý GK
RYû_ùW ö cû¤cùe ùaMe @^ê_ûZKê ùijò cû¤ce
l \_ðY I ùf^þi aÉêe _âZòaò´ iéÁò Ke«òö _âZòieYûu Kêjû~ûGö
_â Z ò a ò ´ aûÉa ùjûA_ûùe aû @ûbûiú l GK @ûdZûKûe KûPÿ iäûae Cbd aûdê-KûPÿ
ùjûA_ûùeö Gjû aÉêe iÚòZò C_ùe ^òbðe aýa]û^ _éÂùe I KûPÿ-aûdê aýa]û^ _éÂùe
Kùeö _âZòieY jêGö ^òMðZ egàò @û_ZòZ egàòe \òM
l _âZò`k^ ^òdc iaê _âKûee _âZò`k^ _éÁ ijòZ icû«e jêGö
_ûAñ ùa÷] @ùUö _âZòieY _éÂùe _âZòieY l ùf^þi iìZâ 1/v - 1/u = 1/f, aêðkûKûe
^òdc _ûkòZ jêGö ùf^þie aÉê \ìeZû (u), _âZòaò´ \ìeZû (v)
l aê ð k ûKûe \_ð Y I ùf^þ i _ûAñ ^ì Z ^ I ù`ûKiþ \ìeZû (f) c¤ùe [ôaû iµKðe
KûùUðiò@û^ iùuZ _â[û aýajûe Keû~ûGö iìP^û \òGö
l \_ðY iìZâ 1/v + 1/u = 1/f, GK aêðkûKûe l ùMûUòG ùf^þie _ûIßûe Zûjûe ù`ûKiþ
\_ðYe aÉê \ìeZû (u), _âZòaò´ \ìeZû (v) \ìeZûe aòùfûcú @ùUö
I ù`ûKiþ \ìeZû (f) c¤ùe iµKð _âZò_û\^ l @û«RðûZòK GKK _¡Zòùe, _ûIßûee GKK
Kùeö Wûd_þUe @ùUö
l ùMûUòG aêðkûKûe \_ðYe ù`ûKiþ \ìeZû l _ûIßûeKê Wûd_þUe GKKùe _âKûg KeòaûKê
Zûjûe aKâZû aýûiû¡ðe @]û @ùUö Mùf ù`ûKiþ \ìeZûKê còUe GKKùe _âKûg
Keòaû @ûagýK jêG ö
121

_âgÜûakú
1. ^òcÜfòLôZ _\û[ð MêWÿòK c¤eê ùKCñ ùMûUòK ùf^þi Zò@ûeòùe aýajéZ ùjûA _ûeòa ^ûjó?
(a) Rk (b) KûPÿ
(c) _äûÁòK (d) cûUò
2. ùMûUòG @aZk \_ðYùe iéÁ _âZòaò´ @ûbûiú, ikL I aÉêVûeê @ûKûeùe aWö Zûjû ùjùf aÉê ùKCñVò
@aiÚZò ?
(a) _âcêL ù`ûKiþ I aKâZû ùK¦â c¤ùe (b) aKâZû ùK¦â C_ùe
(c) aKâZû ùK¦âVûeê \ìeùe (d) \_ðYe ù_ûfþ I _âcêL ù`ûKiþ c¤ùe
3. ùMûUòG Ck ùf^þi i¹êLùe aÉê ùKCñVò ejòùf icû^ @ûKûee aûÉa _âZòaò´ còkò_ûeòa?
(a) ùf^þie _âcêL ù`ûKiþ Vûùe
(b) ù`ûKiþ \ìeZûe \êA MêY \ìeZßùe
(c) @^« \ìeZûùe
(d) ùf^þie @ûùfûK ùK¦â I _âcêL ù`ûKiþ c¤ùe
4. ùMûUòG aêðkûKûe \_ðY I aêðkûKûe ùf^þi _âùZýKe ù`ûKi \ìeZû -15 ùicò @ùUö \_ðY I
ùf^þi \ßd i¸aZü KY ùjûA_ûeòùa?
(a) Cbd @aZk (b) Cbd Ck
(c) \_ðY @aZk I ùf^þi Ck (d) \_ðY Ck I ùf^þi @aZk
5. Zêùc ùMûUòG \_ðY i¹êLùe ù~CñVò Vò@û ùjùfaò Zêce _âZòaò´ ikL jêGö ùZùa \_ðY Kò _âKûee
\_ðY ùjaûe i¸ûa^û @Qò?
(a) icZk (b) @aZk
(c) Ck (d) icZk Kò´û Ck
6. WòKè^ûeòe ùQûU ùQûU @le _Xÿòaû _ûAñ Zêùc ^òcÜ fòLôZ ùf^þiMêWÿòK c¤eê ùKCñ ùf^þiKê aýajûe
Keòaû _ûAñ aûQòaö
(a) 50 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ Ck ùf^þiö
(b) 50 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ @aZk ùfîö
(c) 5 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ Ck ùf^þiö
(d) 5 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ @aZk ùf^þiö
7. 15 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ @aZk \_ðY aýajûe Keò @ûùc ùMûUòG aÉêe ikL _âZòaò´ _ûAaûKê
Azû KeêQêö \_ðY i¹êLùe aÉê ùKCñ \ìeZû _eòie (Range) c¤ùe ejòa? _âZòaòé _âKéZò KY?
_âZòaòé @ûKûe aÉêVûeê aW ^û iû^? egàò PòZâ @u^ Keò _âZòaò´ MV^ ù\Lû@ö
122

8. ^òcÜfòLôZ ùlZâùe Kò _âKûee \_ðY aýajûe Keû~ûG?

(a) Kûeþe ùjWþfûAU (Head Light)
(b) ~ûê _Q ù\Lôaû \_ðY
(c) ùiøe Pêfäû (Solar Furnance)
9. ùMûUòG Ck ùf^þie @]û @õg KûMR \ßûeû @ûaéZ Keò \ò@û ~ûAQòö Gjò ùf^þi aÉêe iµìð _âZòaò´
iéÁò Keò _ûeòa Kò? _eúlû \ßûeû Zêc Cee iVòKZûKê RûYòaûKê ùPÁûKeö Zêce _~ðýùalYKê aêSû@ö
10. ùMûUòG 10 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ @bòiûeú ùf^þiVûeê 25 ùicò \ìeùe GK 5 ùicò ù\÷Nðýe aÉê
ejòQòö egàò PòZâ @u^ Keò _âZòaòé iÚòZò, _âKéZò I @ûKûe ^òðd Ke ö
11. 15 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ ùMûUòG @aZk ùf^þi ^òRVûeê 10 ùicò \ìeùe _âZòaò´ iéÁò KeòQòö
ùf^þi Vûeê ùKùZ \ìeùe aÉê @Qò? egàò PòZâ @u^ Keò _âZòaò´Kê ù\Lû@ö
12. 15 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ GK Ck \_ðYVûeê 10 ùicò \ìeùe ùMûUòG aÉê @Qòö Gjûe _âZòaòé
iÚòZò I _âKéZò ^òðd Keö
13. GK icZk \_ðY \ßûeû iéÁ _eòa¡ð^ +1 @ùU ö Gjûe @[ð KY?
14. 30 ùicò aKâZû aýûiû¡ð aògòÁ GK Ck \_ðYVûeê 20 ùicò \ìeùe 5.0 ùicò ù\÷Nðýe ùMûUòG aÉê
@Qòö _âZòaòé iÚû^, _âKéZò I @ûKéZò ^òðd Keö
15. 18 ùicò ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ GK @aZk \_ðYe 27 ùicò i¹êLùe 7 ùicò @ûKûee aÉê eLû ~ûAQòö
\_ðYVûeê ùKùZ \ìeùe GK _e\û eLôùf ZûC_ùe ù`ûKiþ ùjûA[ôaû GK ZúÐ _âZòaò´ iéÁò ùjaö
_âZòaòé @ûKûe I _âKéZò KY ùja?
16. ùMûUòG ùf^þie _ûIßûe -2.0 Dö Gjûe ù`ûKiþ \ìeZû ùKùZ? Gjû Kò _âKûee ùf^þi?
17. RùY Wûqe +1.5 D _ûIßûee iõùgû]^Kûeú ùf^þi aýajûe KeòaûKê ^ò¡ûðeY KeòQ«òö Gjò ùf^þie
ù`ûKiþ \ìeZû ùKùZ? Gjò ^ò¡ðûeòZ ùf^þi @_iûeú ^û @bòiûeú?
mmm
@YêaúlY ~ª
123

i¯c @¤ûd
cûâ Plê I aðRMZ
(THE HUMAN EYE AND
THE COLOURFUL WORLD)
ùf^þi \ßûeû @ûùfûKe _âZòieY Kò_eò jêG ùjfû ùgâÂö Zûjû @ûcKê iê¦e ewú^ RMZ
_ìað @¤ûdùe _XòQö ùi[ôeê Zêce ]ûeYû ùjûAQò ù\Lôaûùe iûjû~ý Kùeö
ù~ ùf^þi I aÉêe \ìeZû @^êiûùe iéÁò ùjC[ôaû
_âZòaòé _âKéZò, @aiÚû^ I @ûù_lòK @ûKûe Kò_eò iòfò@ûeú cûõiù_gú
Plê ùf^þi
a\kò[ûGö Gùa ù\Lôaû cûâ Pÿlê aòhd _Xòaûùe
Rkûbei cêKe
ê K
ò û
Gjû Kò_eò @ûcKê iûjû~ý Keòa ö @ûùfûK iûjû~ýùe Plê_Z
ò k
ê û
@ûùc PZêü_ûgßðùe [ôôaû aòbò^Ü aÉêKê Pÿlê\ßûeû K^ú^òKû ù^Zâ iÜûdê
ù\Lô_ûeêö Pÿlê c¤ùe ùMûUòG ùf^þi [ûGö Gjò Êz_k
ùf^þie Kû~ðý KY? \éÁòù\ûh ùjùf Pgcûùe KûPûbei
C_~êq cû_e ùf^þi aýajûe Keò Kò_eò Gjû \ìe
Keû~ûG, @ûi Gjò @¤ûdùe G iaê aòhd RûYòaûö PòZâ 7.1 cûâ Plê
_ìað @¤ûdùe @ûùc @ûùfûK I Gjûe ]cð @ûce Pÿlê ùMûUòG Kýûùceû i\ég ö Gjû
aòhd RûYòQêö Gjò @¤ûdùe @ûùc G iaê ]ûeYûKê c¤ùe [ôôaû ùf^þi aýaiÚû \ßûeû aÉêe _âZòaò´
_â ù dûM Keò _â K é Z ò e ùKùZK @ûùfûKúd @ûùfûK iõùa\ú (Light sensitive) _e\û, cêKeê Kò û
(Optical)NUYûakúKê aêSòaûö @ûC c¤ A¦â]^ê (Retina) C_ùe iéÁò jêGö @ûùfûK GK _Zkû
Kò_eò iéÁò jêG, ]kû að ùKCñ ùKCñ aðKê ùÂ ÊzSòfäú (Membrane) c¤ ù\A PÿlêKê _âùag
MVòZ Gaõ @ûKûg KûjóKò ^úk ù\Lû~ûG, ùi aòhd Kùeö GjûKê Êz_k (Cornea) Kj«òö PòZâ
c¤ Gjò @¤ûdùe @ûùfûP^û Keòaû ö 7.1ùe _â\gòðZ ùjfûbkò Gjû Pÿlê ùMûfK (Eye-
7.1 cûâ Plê ball)e i¹êL bûMùe @ûMKê @Ì aûjûeò @ûiò[ûG ö
(The Human Eye) PÿlêùMûfK _âûdZü ùMûfûKûe Gaõ Gjûe aýûi
Pÿ l ê @ûce @cì f ý iõ_\ I GK @Zò _âûd 2.3 ùicòö
iõùa\^gúk (Sensitive) A¦âòdö Gjû iûjû~ýùe Pÿlê c¤Kê _âùag Keê[ôaû @]ôKûõg @ûùfûK
@ûùc @ûc PZêü_ûgßðùe [ôôaû ùa÷PòZâýcd RMZKê egàò Êz_ke aûjý _éÂùe _âZiò Zé jêGö Pÿlê ùf^þi
ù\LôaûKê ic[ð ùjCö Plê a¦ Keò @ûùc aÉêe _eòaòðZ ùjûA bò^Ü bò^Ü \ìeZûùe [ôaû aÉêe
M§ I Êû\ aû ùi[ôeê aûjûeê[ôaû ]ß^òeê Kò´û ZûKê _âZòaò´Kê cêKêeòKû C_ùe ù`ûKiþ Kùeö Êz_ke
Ægð Keò Zûjû aòhdùe KòQò ]ûeYû Keò_ûeê, cûZâ _Qùe [ôaû Kkû cûõik aÉêKê K^ú^òKû (Iris)
@ûLôKê a¦Keò Zûjûe að aòhdùe KòQò ]ûeYû Keò Kêjû~ûGö K^ú^òKû ù^Zâ_òZêkû (Pupil)e @ûKûeKê
_ûeòaû ^ûjóö ùZYê @ûce icÉ mûù^¦âòd c¤eê Pÿlê ^òdªY Keò Pÿlê c¤Kê @ûagýK _eòcûYe @ûùfûK
124

_VûA[ûGö Pÿlê ùf^þi \ßûeû aÉêe GK aûÉa, lê\â aKâZûKê ^òdªòZ KeòjêGö Pÿlê ùf^þiùe aKâZû
I IfUû _â Z ò a ò ´ cê K ê e ò K û C_ùe ié Á ò jê G ö a\kòùf Gjûe ù`ûKiþ \ìeZû a\ùkö ùf^þiKê
cêKêeòKûùe @iõLý @ûùfûK iõùa\ú ùifþ [û@û«ò ö ]eòeLô[ôaû cûõiù_gúMêWÿòK jêMêkû ùjùf, ùf^þiUò
@ûùfûK cêKêeòKû C_ùe _Wÿòùf @ûùfûK iõùa\ú ieê ùjûA~ûG Gaõ ù`ûKiþ \ìeZû aXò~ûGö `kùe
ùifþ MêWòK Kâòdûgúk (Activate) ùjûA aò\êýZþ @ûùc \ìe aÉêKê ÆÁ bûaùe ù\Lô_ûeêö ^òKUaÉêKê
iõùKZ (Signal) ù_âeY Ke«òöò Gjò aò\ýê Zþ iõùKZ ù\Lôfûùaùk iòfò@ûeú cûõiù_gú iõKêPòZ jêG I
ù^ZâiûÜ dê cû¤cùe cÉòÃKê ~ûGö cÉòÃ iéÁò ùjûA[ôaû Pÿlê ùf^þie aKâZû aé¡ò _ûG Gaõ Gjû ùcûUû
IfUû _âZòaò´Kê ikL Keò aÉê ù~_eò @Qò, ùijò_eò (Thick) ùjûA~ûGö `kùe Pÿlê ùf^þie ù`ûKiþ
]ûeYû ù\aûùe ijûdK jêGö \ìeZû Kcò~ûG Gaõ @ûùc ^òKU aÉêKê ÆÁ bûaùe
RûYòQ Kò? ù\Lô_ûeêö
\éÁò iõiÚûe ùKøYiò @õge @__êÁò Kò @ald Pÿlê ùf^þi ù`ûKiþ \ìeZûKê @ûagýKZû
ùjùf icê\ûd \éÁò gqòe @ùgh lZò Keò_ûùeö @^ê~ûdú a\kûAaû iûc[ðýKê icûùdûR^ (Power
of Accommodation) Kêjû~ûGö @ûC c¤ Pÿlê
C\ûjeYÊeì_ Plê MVê ùKøYiò @õg ~[û:
ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû GK ^òòðÁ iað^òcÜ iúcûVûeê
Êz_k, Pÿ l ê _ ò Z ê k û, K^ú^ò K û, Rkûbei,
@ûC @]ôK Kcò_ûeòa ^ûjóö @ûi GK ùQûU _eúlYeê
Kû·bei Kò´û cêKêeòKû _eò @^ý ~ûjû @ûùfûKKê
Gjû RûYòaûö Zêc ajòe GK _éÂûKê _Xòaû _ûAñ
aò\êýZþ iõùKZùe _eòYZ Kùe aû aò\êýZþ
PÿlêKê _éÂûe @Zò _ûLKê ^ò@ö KY @^êba KeêQ?
iõùKZKê _VûC[ôaû ù^ZâiÜûdêe KòQò lZò ùjùf
ZêcKê _ûV _éÂûUò ÆÁbûaùe ù\Lû~òa ^ûjó Gaõ
\éÁò gqòùe aû]û _jùö PÿlêKê c¤ KÁ ùjaö KûeY iû]ûeY Pÿlê _ûAñ ÆÁ
jVûZþ C{ßk @ûfê@eê Nee @Ì @ûfê@Kê bûaùe ùKøYiò aÉêKê ù\Lôaûe iað^òcÜ \ìeZû
@ûiòfûùaùk KòQò icd _ûAñ Zêùc Gjû @^êba 25ùicò @ùUö Gjò iað^òcÜ \ìeZûKê ÆÁ \gðê
Keò[ôaö Nee @Ì @ûfê@ùe aÉêMêWÿòK KòQò icd iað^òcÜ \ìeZû (Least distance of distinct
_ûAñ ÆÁ \òùg ^ûjóö Pÿlê_òZêkû GK _eòað^gúk vision) Kêjû~ûGö
e§â _eò Kû~ðý Kùeö K^ú^òKû C{ßk @ûùfûKùe ÊÁ \gðê iað^òcÜ \ììeZûKê c¤ Pÿlêe ^òKU
Pÿlê_òZêkûKê ùQûU Keò @ûagýK _eòcûYe @Ì aò¦ê (Near Point) Kêjû~ûGö ùijòbkò ù~Cñ \ìeZû
@ûùfûK _âùag KeûGö jVûZþ Nee cò¬òcò¬ò _~ðý« Pÿlê ÆÁ bûaùe aÉêKê ù\Lô_ûùe, ZûjûKê
@ûfê@Kê @ûiòùf ùiZK @ûùfûK aÉêKê ÆÁ ù\Lôaû \ìe aò¦ê (Far point) Kêjû~ûGö iû]ûeY Pÿlê _ûAñ
_ûAñ ~ù[Á jêG ^ûjóö @Ì @ûùfûKùe KòQò icd Gjû @^« \ìeZû (Infinity) @ùUö ùZYê iû]ûeY
ejòMùf K^ú^òKû jêMêkû ùjûA Pÿlê_òZêkû _âiûeòZ iêiÚ Pÿlê 25ùicòeê @^« \ìeZû c¤ùe [ôaû aÉêKê
jêG I @]ôK @ûùfûK _âùag Keò bfbûùa ÆÁ bûaùe ù\Lô_ûùeö icùd icùd adÄ
ù\Lôaûùe iûjû~ý Kùeö aýqòue @Zò Êz Pÿlê ùf^þi ]kû (còfþKò) Gaõ
7.1.1 icûùdûR^ ]ìie (Cloudy) ùjûA~ûGö Pÿlêe Gjò @aiÚûKê
(Power of Accommodation) ùcûZò@ûaò¦ê (Cataract) Kêjû~ûGö Gjû `kùe aýqò
Pÿlê ùf^þi ùRfò bkò Z«êRûZúd (Fibrous) iõ_ìð aû @ûõgòK bûaùe ù\Lô_ûùe ^ûjóö @ûRòKûfò
_\û[ð \ßûeû MVòZö iòfò@ûeú cûõiù_gú \ßûeû Gjûe ùcûZò@ûaò¦êe gfý PòKòiôû Keò \éÁò gqò ùèò _ûAaû
i¸a ùjCQòö
125

RûYòQ Kò? (a) icú_ \éÁò :

ù\Lôaû _ûAñ KûjóKò @ûce \êAUò Pÿlê @Qò? icú_ \éÁò [ôùf \ìe aÉê ÆÁ ù\LôjêG ^ûjóö
ùKak ùMûUòG Pÿlêùe KY @iêaò]û jê@«û? cûZâ ^òKUùe [ôaû aÉê ÆÁ ù\Lû~ûGö Gjò ù\ûh
\êAUò Pÿlê [ôaûeê @ûùc @]ôK @k ù\Lô_ûeêùQö [ôaû aýqòe \ìe-aò¦ê @^« \ìeZûVûeê Kcò~ûG,
RùY ùMûUòG Pÿlùê e bìicû«e @ke _âûd 1500 ùKak ùKùZ còUe \ìeZûùe [ôaû aÉêKê ÆÁbûaùe
ùKûYùe ù\Lô_ûùe, cûZâ \êA Pÿlêùe _âûd ù\LôjêGö
1800ùe [ôaû @k ù\ùLö \êAUò Pÿlê\ßûeû @ûce ~\ò ùKøYiò KûeYeê Pÿlê ùf^þie aKâZû
ù\Lôaûe \lZû c¤ aé¡ò jêGö ùKùZK gòKûeú aXò~ûG Kò´û PÿlêùMûfK f´ò~ûG, Zûjûùjùf \ìe
_âûYúue \êAUò Pÿlê cêe \êA aò_eúZ \òMùe aÉêeê @ûiê[ôaû @ûùfûK egàòMêz cêKêeòKû _eòaùð
[ûGö `kùe ùicûù^ @]ôK aòÉéZ @k ù\Lô Zû _ìaðeê Kû·bei bòZùe _âZa ò ´ò iéÁK
ò ùeö ùZYê
_ûe«òö Kò«ê @ûce Pÿlê cêL cke i¹êL bûMùe
\ìe aÉê ÆÁ ù\Lû~ûG ^ûjóö PòZâ 7.2(b)ö cûZâ
Gaõ cêLe \êA _ûLùe [ôaûeê Gjû @ûce \éÁò
@ù_lûKéZ ^òKUùe [ôôaû aÉêe _âZòaò´ cêKêeòKûùe
_eòieKê KcûA \òGö
iéÁò jêG, ùZYê Zûjû ÆÁ ù\Lû~ûGö
Zêce ùMûUòG Pÿlê a¦Keö _é[ôaú Kò_eò
ù\Lû ~ûCQò? Gjû icZk Gaõ \ßò-aòcòZúd
( Dimensional ) RYû~ò a ö \ê A Uò ~ ûK Pÿ l ê
ùLûfòùf aÉêe ZéZúd aòcZò ,ò MbúeZû aû ùcûùUA (a) icú_ \éÁòe \ìe aò¦ê
RYû~òaö KûeY @ûc Pÿlê \ßd _eÆe Vûeê KòQò
ùicò \ìeùe ejòQ«òö _âùZýK Pÿlê bò^Ü bò^Ü _âZaò ´ò
MV^ Ke«òö cûZâ @ûce cÉòÃ Cbd _âZòaò´Kê (b) icú_ \éÁò~êq Plê
cògûA ùMûUòG _âZòaò´ Keò ù\ùLö @ûC c¤
aÉêMêWÿòK ùKùZ _ûL Kò´û ùKùZ \ìeùe @Qò,
Zûjûe iìP^û còùkö
(c) icú_ \éÁòe iõùgû]^
7.2 \éÁòù\ûh Gaõ Zûe _âZòKûe
(Defects of Vision & their Correction) PòZâ 7.2 icú_ \éÁò~êq Plê
ùKøYiò KûeYeê Pÿlê ~\ò Kâcgü icûùdûR^ icú_ \éÁòe _âZòKûe _ûAñ ùf^þie ù`ûKiþ
_ûIßûe jeûG, ùZùa \éÁòù\ûh @Qòùaûfò Kêjû~ûGö
\ìeZû aXûAaû aû _ûIßûe KcûAaû @ûagýKö G[ô_ûAñ
Gjû `kùe aýqò aÉêKê ÆÁ bûaùe Gaõ @ûeûcùe
C_~êq @aZk ùf^þie Pgcûe aýajûe Kùf
ù\Lô_ûùe ^ûjóö Pÿlê ùf^þie _âZòieY ZîUò ù~ûMêñ
aÉê Sû_þiû ù\Lû~ûGö _âZòieY R^òZ \éÁòù\ûh @aZk ùf^þi I Pÿlê ùf^þie icûjûee _ûIßûe
iû]ûeYZü Zò^ò _âKûee: Pÿlê ùf^þie _ûIßûeVûeê Kcþ ùja I ù`ûKiþ \ìeZû
(a) icú_ \éÁò aXò~aò ö `kùe \ìe aÉêe _âZaò ´ò cêKeê Kò ûùe _Wÿaò
(Myopia or near-sightedness) Gaõ aÉê ÆÁ ù\Lû~òaö
(b) \ìe \éÁò (b) \ìe \éÁò :
(Hypermetropia or far-sightedness) \ìe \éÁò [ôaû aýqò \ìe aÉêKê ÆÁ ù\Lô_ûùe,
(c) ·kògû (Presbyopia) Kò«ê ^òKU aÉêKê ÆÁ bûaùe ù\Lô_ûùe ^ûjóö Gjò
126

aýqòe ^òKU aò¦ê ÆÁ \gðê ^òcÜZc \ìeZû @[ðûZþ _ûAñ ^òKU aÉê ù\Lôaû @iêaò]û jêGö G_eò \éÁòKê
25ùicòVûeê @]ôK \ìeùe eLô _Xÿò_ûe«òö ·kògû Kêjû~ûGö Gjûe _âZòKûe _ûAñ C_~êq _ûIßûe
ùKøYiò KûeYeê Pÿlê ùf^þiùe ù`ûKiþ \ìeZû aû ù`ûKiþ \ìeZû aògòÁ Ck ùf^þie Pgcû
aýajûe Keû~ûGö
aXòMùf @[ðûZþ Pÿlê ùf^þie _ûIßûe KcòMùf ^òKU
icùd icùd RùY aýqòe Cbd icú_
aÉêe _âZòaò´ cêKêeòKûùe ^ _Wÿò Zû _Q _ûLùe \éÁò I \ìe \éÁò ejò[ûGö ùicûûe Pgcûùe \êA
_ùWö PòZâ 7.3(b)ö ùZYê ^òKU aÉê ÆÁ ù\Lû~ûG _âKûee ùf^þi GKûVò eLû~ûA[ûGö Zk ùf^þiùe
^ûjóö ùicûù^ ^òKU aÉêKê ù\L«ò aû ajò _Xò_ûe«ò Gaõ
C_e ùf^þiùe \ìeùe [ôaû aÉêKê ù\L«òö Gjò
_âKûe PgcûKê aûAù`ûKûfþ (Bifocal) Kò´û \ßò-
ù`ûKiú Pgcû Kj«òö
Pgcûe aòKÌ bûaùe @ûRòKûfò iõÆgð ùf^þi
(a) \ìe \éÁò~êq aýqòe ^òKU aò¦ê
(Contact lens) Kò´û gfý C_·e \ßûeû _âZòieY
R^òZ ZîUòKê \ìe Keû~ûA _ûeêQòö
l Zêc ùgâYúùe ù~Cñ _òfûcûù^ Pgcû _ò§êQ«ò
ùicûûe \é Á ò ù \ûh ùKCñ _â K ûee I
ùicûù^ ùKùZ _ûIßûee Kò bkò ùf^þi
(b) \ìe \éÁò~êq Plê
aýajûe KeêQ«ò, ùicûûê _·eò ZûfòKûUòG
_âÉêZ Keö
l gòlK gòldòZâú Pgcû aýajûe Keê[ôùf
ùicûû \éÁòù\ûh aòhdùe _·eò aêSö
(c) \ìe \éÁòe iõùgû]^ l @ûC c¤ Zêc @kùe [ôaû Pÿlê aòùghmu
^òKUKê ~ûA G aòhdùe @]ôK Z[ý iõMâj
PòZâ 7.3 \ìe \éÁò~êq Plê Keö
\ìe \éÁeò ^òeûKeY _ûAñ Pÿlê ùf^þie _ûIßûe _âgÜ :
aXûAaû \eKûeö Pÿlê _eúlû KeûA C_~êq cû_e 1. Pÿlêe icûùdûR^ _ûIßûe KûjûKê Kj«ò?
Ck ùf^þie Pgcû _ò§òùf Gjò Ck ùf^þi I 2. icú_ \éÁò [ôaû RùY aýqòe 1.2meê @]ôK
Pÿlê ùf^þie icûjûee _ûIßûe @]ôK jêG Gaõ \ìeùe ùMûUòG aÉê [ôùf ùi bf bûaùe
ù`ûKiþ \ìeZû Kcò~ûGö Gjû `kùe ^òKU aÉêe ZûKê ù\Lô_ûùe ^ûjóö ùi ùKCñ _âKûe
_âZòaò´ cêKêeòKûùe _ùW I aÉêUò ÆÁ ù\Lû~ûGö ùf^þie Pgcû aýajûe Kùf Gjò ù\ûh
PòZâ 7.3(c)ö \ìe ùja?
3. ÊûbûaòK \éÁò~êq aýqòcûûe ÆÁ \gðê
(c) ·kògû : \ìe aò¦ê I ^òKU aò¦ê KY?
adi aXòMùf @[ðûZþ _âûd ·kòg ahð _ûLû_ûLô 4. RùY QûZâ ùgâ Y úe _Q ùaùe aiò
aû @]ôK ùjûAMùf KòQò aýqòu Pÿlêe iòfò@ûeú aä û KùaûWÿ ð ù e ~ûjû ùfLû~ûCQò ZûjûKê
cûõiù_gú \ìaðk ùjûA~ûGö Gjûù~ûMêñ Pÿlê ùf^þi ù\Lô_ûeê ^ûjóö _òfûUòe ùKCñ _âKûe \éÁò
Zûjûe icûùdûR^ _ûIßûe jeûAaû `kùe ùi aýqò ù\ûh @Qò? Gjû Kò_eò \ìe Keû~ûA_ûeòa?
127

UòKòG bûaòf ù\Lô? ùc^ò^Rþ ûAUòiþ aû G^þùi`ûfûAUòiþ ùeûMùe

@ûce Pÿlê céZêý_ùe c¤ Rúa« ejò_ûùeö céZêý aeY Keò[ôùa, ùicûûe @ûù\ø
Gjû Zêùc RûYòQ Kò? céZ aýqòe Pÿlê \û^ Kùf, Pÿlê\û^ ùjûA _ûeòa ^ûjóö
RùY \éÁjò ú^ aýqò \ê^@ò ûKê ù\Lôaûùe ic[ð jêGö l Pÿ l ê a ýûue aò ù ghmcûù^ Pÿ l ê iõMâ j
aòKûggúk _é[ôaúùe _âûd 35 ^òdêZ aýqò \éÁò Kfû_ùe \ PÿlêKê cìfýûd^ Ke«ò Gaõ
jú^ö ùicûû c¤eê @]ôKûõg ù\Lô _ûeù«ö \éÁòjú^ aýqòuê Gjò Pÿlê \û^ Ke«òö ù~Cñ
@ûC c¤ ùicûû c¤eê _âûd 45 fl aýqò PÿlêKê \éÁjò ú^ aýqòuê \û^ Keû ^ ~ûA_ûùe
Êz_k ù\ûheê ù\Lô _ ûeê ^ûjû«ò ö \û^ Zûjû WûqeúQûZâcûû MùahYû I gòlûùe
Keû~ûA[ôaû Pÿlêeê ZûuVûùe Êz_k _âZùò eû_Y aýajéZ jêGö Pÿlê\ûZû I MâjúZû Cbdu
Kùf ,ùicûù^ Gjò RMZKê ù\Lô_ûeòùaö Gcûû ^ûcKê ùMû_^ eLû~ûGö ùMûUòG ù~ûWû Pÿlê
\êA RY Êz_kR^òZ \éÁjò úûê ù\Lôaûùe
c¤eê _âûd gZKWû 60 bûM ùjCQ«ò 12 ahðeê
ijûdK ùjûA_ûùeö
Kcþ adie _òfûö ùZYê céZêý_ùe ù~Cñ Plê ^Á
ùjûA~òa, ZûKê \û^ Keò @^ýuê ajêahð _ûAñ 7.3 _âòRþc c¤ùe @ûùfûKe _âZòieY
ù\Lôaûùe iûjû~ý ^ Keòaû KûjóKò? Plê\û^ GK (Refraction of Light through a Prism)
cjZþ \û^ö Pÿlê\û^ ùaùk ùKCñ ùKCñ aòhd @ûdZûKûe KûPL c¤ùe @ûùfûK Kò_eò
_âZò ¤û^ ù\aû @ûi RûYòaûö _âZòiéZ jêG, Zêùc _ìaðeê RûYò@Qö KûPLe _âZòiéZ
l ù~ ùKøYiò adie _êeêh, Èú Kò´û _òfû Pÿlê _éÂ\ßd icû«e ùjûA[ôaûeê @û_ZòZ egàò I ^òMðZ
\û^ Keò_ûeòùa ö ù~Cñcûù^ Pgcû _ò§êQ«ò egàò _eÆe ij icû«e ùjûA[û«òö cûZâ \êA _âKûe
egàò c¤ùe _ûgßð aòiÚû_^ ùjûA[ûGö @ûi ùMûUòG
aû ùcûZò@ûaò¦ê _ûAñ @ùÈû_·e KeòQ«ò
Êz _âòRþcùe Kò_eò @ûùfûK _âZòiéZ jêG, Zûjû
ùicûù^ c¤ Plê\û^ Keò_ûeòùaö c]êùcj,
RûYòaû ö
Dy eq·_, gßûi ùeûMùe _úWòZ ùjùf
aò @^ý ùKøYiò iõKâûcK ùeûM ^ [ôùf _âòRþc @ûYò ù\L, G[ôùe _ûùMûUò _éÂ @Qòö
Gjû c¤eê \êAUò _éÂ ZâòbêRûKûe I @^ý Zòù^ûUò _éÂ
Pÿlê\û^ Keò_ûeòùaö
@ûdZûKûeö @ûi ùMûUòG _eúlû Keò G aòhdùe
l céZêýùjaûe 4-6 Nû c¤ùe PÿlêKê KûXò @]ôK RûYòaûö
^ò@û~ûGö ùZYê ^òKUiÚ Pÿlê aýûuKê G
aòhdùe Zêe« RYûAaûKê ùjaö
l ùMûUòG WâAñõ ùaûWð iõMâj Keö
l Pÿlêaýûue aòùghmcûù^ céZ aýqe Neê
l Gjû C_ùe GK `ð ]kû KûMR _ò ^ þ
Kò´û ^òKUiÚ WûqeLû^ûùe Plê KûXòù^ùaö
iûjû~ýùe P_ûA eLö ùMûUòG KûP _âòRþce
l Gjò PlêKê KûXòaû _ûAñ _âûd 10-15 cò^òU ZâòbêRûKûe _éÂKê Gjò KûMR C_ùe eLö
icd fûMòaö Gjû GK iû]ûeY _¡Zòö ù_^þiòf iûjû~ýùe _âòRþce _eòiúcû @u^
Gjûù~ûMêñ céZaýqòe cêLck @ûù\ø aòKéZ Keö
ù\Lû~ûG ^ûjóö l Gjò ZâòbêRe ùMûUòG _éÂ AB _âZò GK Zú~ðýKþ
l ù~Cñ aýqòcûù^ GWþi,þ ùj_ûUûAUòiþ -B Kò´û iekùeLû PE @u^ Ke Gaõ Gjû C_ùe
C , RkûZu, ]^ê Á uûe, Kùfeû, \êAUò _ò^þ P I Q aò¦êùe ù_ûZö PòZâ 7.4 ö
128

PE - @û_Z^ egàò
EF - _âZòiéZ egàò
FS - ^òMðZ egàò
∠A = _âòRþce ùKûY
∠i = @û_Z^ ùKûY
∠r = _âZòiéZ ùKûY
∠e = ^òMðZ ùKûY
∠D = aòPk^ ùKûY
PòZâ 7.4 ZòâbêRûKûe _âòRþcùe ]kû @ûùfûKe _âZòieY
l P I Q aò¦êùe ù_ûZû~ûA[ôaû _ò^þ \ßde aò¦êVûùe _âZòiéZ ùjfûùaùk ùiVûùe @bòf´Vûeê

_âZòaò´ _âòRþce @^ý _éÂ AC _ûgßðùe ù\Lö \ìùeA ~ûGö _âRò cþ e Cbd _âZiò eY _éÂùe @û_Z^
R I S aò¦êùe \êAUò _ò^þ G_eò ù_ûZ ù~ ùKûY I _âZòieY ùKûY \ßdKê flý Keö _ìaðe
Gjò _ò^þ\ßde cìk Gaõ P I Q aò¦êùe [ôaû @ûdZûKûe KûP iäûaùe @ûùfûKe _âZòieY egàò
_ò^þ \ßde _âZòaòé cìk GK iekùeLûùe aùuAfû bkò GVûùe Gjû ùjCQò Kò?
ejòaö _âRò cþ e Zâb
ò Rê ûKûe @ûKéZò ùjZê \êA @ûdZûKûe
l aðcû^ _ò^þMêWÿòK Gaõ _âòRþcKê ]kû KûMR _âZòieY _éÂ _eÆe ij ùKûY Keò ejò[ôaûeê ^òMðZ
C_eê KûXò ^ò@ö egàò @û_Z^ egàò ijòZ ùKûY Keò auûA [ûGö Gjò
l PQ iekùeLû _âòRþce _eòiúcûKê E aò¦êùe ùKûYKê aòPk^ ùKûY (Angle of deviation)
ùQ\ Keòaö ùijòbkò RS iekùeLû _âRò cþ e Kêjû~ûGö G ùlZâùe (D), aòPk^ùKûYKê flýKe
_eòiúcûKê F aò¦êùe ùQ\ Keòaö I GjûKê cû_ö
E I F aò¦ê\ßdKê ù~ûMKeö Gjû _âZòieY
l
7.4 KûP _âR
ò þc \ßûeû ]kû @ûùfûKe _âKúð^
egàò_[ö
( Dispersion of White Light by a
l _âZòieY _éÂ AB I AC _âZò @bòf´ MêWÿòK
Glass Prism)
~[ûKâùc E I F Vûùe @u^ Keö PòZâ 7.4 ö
Zêùc ^ò½d A¦â]^ê ù\Lô Gjûe aòPòZâ
l Gùa @û_Z^ ùKûY (i), _âZòieY ùKûY
aðùgûbûùe cêMþ] ùjûA[ôaö iì~ðýûùfûKe ]kû
(r) Gaõ ^òMðZ ùKûY (e) PòjÜòZ Keö
@ûùfûK Kò_eò GùZ aðe A¦â]^ê iéÁòùe ijûdK
GVûùe PE @û_ZòZ egàò, EF _âZòiéZ egàò
jêG? Zûjû RûYòaû _ûAñ KûP _âòRþcùe @ûùfûK
Gaõ FS ^òMðZ egàòö aûdê cû¤ceê @ûiê[ôaû @ûùfûK
_â Z ò i eY K[û aò · e Keò a ûö _â ò R þ c e \ê A Uò
egàò _âòRþce AB _éÂùe _â[ùc _âùag Keò _âZòiéZ
@ûdZûKûe _âZòieY _éÂ _eÆe _âZò ùKûY Keò
ùjfûùaùk @bòf´ @ûWÿKê auûA @ûùiö ùijòbkò
ejò[ôaûeê G_eò ùjCQò Kò? @ûi GK _eúlû Keò
@ûùfûK egàò KûPeê aûdêKê \ßòZúd _éÂ ACe F
Gjû RûYòaûö
129

Zêc _ûAñ Kûc : 7.3 aùuAaû _eòcûY bò^Ü bò^Üö Gjû iì~ðýûùfûKe
_âKúð^ö _âùZýK aðe AõeûRú g±e _â[c @leKê
Kâc @^êiûùe ùfLôùf Gjû VIBGYOR ùjaö
ùa÷mû^òK iûeþ @ûARûKþ ^òCU^þ _â[ùc
_âòRþcùe iì~ðýûùfûKe _âZòieY KeûA Gjò aðûkú
aûð ûKe
]kû iéÁò Keò[ôùfö Zûjû_ùe ùi Gjò aðûkúKê @^ý GK
@ûùf
@ûùfûK _âòRþc c¤ùe _âùag KeûA ùi[ôeê ùKøYiò _âKûe
kú
]kû
KûP _âòRþc að _ûA ^ [ôùfö cûZâ PòZâ 7.6ùe _â\gòZð ùjfûbkò
PòZâ 7.5 _âòRþcùe ]kû @ûùfûKe _âKúð^
ù~ùZùaùk ùi @ûC ùMûUòG GKû _âKûee _âòRþcKê
IfUûA eLô Zûjû c¤Kê aðûkúKê _âùag KeûAùf,
l ùMûUòG ùcûUû KûWðùaûWð iõMâj Ke Gaõ ùi ù\Lôùf ù~Cñ @ûùfûK \ßòZúd _âòRþceê aûjûeòfû
Gjûe cSòùe iìhà e§âUòG Keö Zûjû cìk @ûùfûK _eò ]kûö Gjò _eúlYeê ^òCU^
_âcûY Kùf ù~, iì~ðýûùfûK iûZUò aðe @ûùfûKe
l Gjò e§â ù\A ]kû iì~ýð ûùfûKKê _âùag Keû@
icÁò Gaõ _âòRþc ùKak aðMêWòKê _é[Kþ Keò
Gaõ GjûKê Mäûi_âòRþce ùMûUòG _âZòieY _éÂ
(_âKúð^\ßûeû) aðûkú iéÁòùe ijûdK jêGö
C_ùe PòZâ 7.5ùe _â\gòðZ ùjfûbkò _Kû@ö
l _âòRþcUòKê ]úùe ]úùe NìeûA _âZòiéZ egàòKê _e\û
^òKUiÚ Kû^Ú aû _e\ûùe ù\Lö
]kû @ûùfûK
l Zêùc KY ù\Lôf? @ûùfûKe GK iê¦e ]kû @ûùfûK
að_òcû^ (Colour bands) ù\LôaûKê
_ûAaö PòZâ 7.5ö
ùaû]jêG _âòRþc @û_ZòZ ]kû @ûùfûKKê Gbkò PòZâ 7.6 ]kû @ûùfûK aðûkúe _ìðMV^
að_òùe _eòYZ Kfûö Gjò að_òe \êA iúcûùe
ùKCñ að _ò @Qò? _e\ûùe aòbò^Ü aðe _ò A¦â]^ê @ûùfûK _âKúðê GK _âûKéZòK
ùKCñ Kâcùe iRû ùjûAQò? aòbò^Ü aðMêWÿòKe Kâc \éÁû«ö PòZâ 7.7ö ahðû\òù^ @ûKûgùe iì~ðý ù~Cñ
ùjfû - aûAMYú, N^^úk, ^úk, iaêR, jk\ò@û, \òMùe [ûG icd icdùe Zûjûe aò_eúZ \òMùe
^ûewú I fûfö cì k @le ùfLô ù f ùja A¦â]^ê ù\Lû~ûGö Gjû Kò_eò jêG @ûi RûYòaûö
aûN^úij^ûfû ]kû @ûùfûKe Gjò að @õgMêWK ÿò ê ùcNùe @iõLý lê\â lê\â RkKYû [ûGö Gjò
aðûkú (Spectrum) Kj«òö RkKYûMêWòK ùQûU ùQûU _âòRþc _eò Kûc Ke«òö
_âòRþc \ßûeû ]kû @ûùfûK Gjò_eò iûZ aðe RkKYûMêWòKùe @û_ZòZ iì~ðýûùfûK _â[ùc _âZòiéZ
@ûùfûKùe aòbq ùjfûö _âZòieY ùaùk Gjò iûZ I _âKúòðZ jêGö Zûjû_ùe RkKYû c¤ùe Gjûe
að aòbò^Ü ùKûYùe aùuA _é[Kþ jêGö _âòRþcùe @ûbý«eúY _âZò`k^ jêG Gaõ _eòùghùe Gjû
_âùag ùaùk G_eò jêGö fûf að Lêaþ Kcþ auûG _âZòiéZ ùjûA RkKYûeê aûjûeò @ûùi ö @ûùfûKe
Gaõ aûAMYú @Zò ùagú auûGö _âùZýK aðe _âKúð^ I @ûbý«eúY _âZ`ò k^ ù~ûMêñ \gðKe PÿlêKê
aòbò^Ü að ù\Lû~ûGö GjûKê A¦â]^ê Kêjû~ûGö
130

PòZâ 7.8ö Leû\òù^ iì~ðýKê _Q Keò Rk _â_ûZ aû iû¦âZû aògòÁ ùjûA[ûGö ùZYê C¯ aûdêÉee
SeYûe RkKYû c¤Kê ·jóùf A¦â]^ê _Wÿòfû_eò _âZòieYûu [û aûdê Ée @ù_lû Kcþ ùjûA[ûGö
\òùgö ù~ùjZê _âZòieY cû¤c (aûdê)e ùbøZòK iÚòZò iaê
icdùe iÚeò ^[ûGö ùZYê ^ò@ûñ c¤ùe ù\Lû~ûC[ôaû
aÉêe @ûbûiú @aiÚZò ò (_eòaòZð ùjûA) G_U ùi_U
ùjaûe ù\Lû~ûGö Gjû ùQûU ]eYe aûdêckúd
_âZòieYe GK \éÁû«ö @ûKûgùe Zûeûcûù^ KûjñòKò
\_þ \_þ jê@«ò Zûjûc¤ C_e aðZò NUYûeê aêSùò jaö
Zûeûcûù^ \_þ \_þ ùjaû :
(Twinkling of Stars)
Zûeûcûù^ \_þ \_þ ùjaû aûdê c kúd
_âZòieYe GK RYûgêYû NUYûö ZûeûcûûVûeê
@ûiê[ôaû @ûùfûK aûdêcke aòbò^Ü Ée ù\A MZò
PòZâ 7.7 @ûKûgùe A¦â]^ê Kfûùaùk KâcûMZ bûaùe _âZòiéZ ùjûA @ûc Pÿlê
^òKUùe _jùö GVûùe aûdê cke Kâc _eòaðZò
iì~ýð ûùfûK _âZòieYûu ù~ûMêñ @ûùfûK egàò @bòf´ @ûWKê
Rkaò¦ê
@âeZ aùuA ùjC[ûGö `kùe Zûeûe @ûbûiú
@aiÚû^ Zûjûe _âKéZ @aiÚû^ @ù_lû bò^Ü ùjûA
iûcû^ý C_eKê jêGö
Zûeûe
Zûeû @ûbûiú
fûfþ @aiÚû^
aûAMYú
egà_
ò [
PòZâ 7.8
A¦â]^êe iéÁò _âZiò eYûue
aé¡ò
7.5 aûdêckúd _âZòieY
(Atmospheric Refraction)
Zêùc ^ò@ûñ C_ùe C_eKê CVê[ôaû C¯
aûdê c¤ùe ùKøYiò aÉêKê ù\Lôùf, aÉêUò @Ì
cò¬òcò¬ò ùjfûbkò _âZúdcû^ jêGö G_eò KûjóKò
jêG? ^ò@ûñ C_ee aûdêÉe Zûjû C_e Éee aûdê
@ù_lû @]ôK C¯ ùjûA[ûGö Gjò C¯ aûdê PòZâ 7.9 aûdêckúd _âZòieYeê Zûeûe @ûbûiú
@aiÚû^
Zûjû C_ùe [ôaû [û aûdê @ù_lû jûfêKû I Kcþ
131

aûdê Éee @aiÚûùe _eòað^ ùjC[ôaûeê iì~ðý \òMþakdKê @ZòKâc Kùf jó _âKéZ
ajê \ìeùe aò¦ê Ciô _âûd Zûeûe aò¦ê_âûd @ûbûiú iìù~ðýû\d jêGö PòZâ 7.10ùe \òMþakd ij iì~ðýe
@aiÚû^ iûcû^ý C_e Zk ùjûA a\kê [ûGö `kùe _âKéZ I @ûbûiú @aiÚû^ \gðû~ûAQòö _âKéZ iì~ðýûÉ I
ZûeûUòe C{ßkZû Kcþ ùagú ùjûA \_þ \_þ ùjfû @ûbûiú iì~ðýûÉ c¤ùe icd aýa]û^ _âûd \êA
_eò \òùgö cò^òU @ùUö iìù~ðýû\d I iì~ðýûÉ icdùe
GAVò _âgÜ CVòa, MâjMêWòK KûjóKò \_þ \_þ aûdêckúd Gjò NUYû ù~ûMêñ jó i¸a ùjûA[ûGö
jê@«ò ^ûjó? MâjMêWòK Zûeûcûû @ù_lû _é[ôaúe 7.6 @ûùfûKe aòzêeY
^òKUùe [ôaûeê aWÿ ù\Lû ~û@û«òö Zûeûcûûê GK (Scattering of Light)
aò¦ê Ciô bûùa MâjY Keû~ûC[ôaûùaùk MâjMêWÿòK @ûc PZêü_ûgßðùe aòbò^Ü aÉê ij @ûùfûKe
GK aòÉúð @ûùfûK-Ciô aû aò¦-ê Ciôe icûjûe ùaûfò _eÆe Kâòdû (Interplay)eê _âKéZòùe aòbò^Ü _âKûe
cù^ Keû~ûGö Gjò aòÉúð Ciôe aòbò^Ü aò¦êeê GK \égý NUò[ûGö @ûKûge að ^úk ùjaû, Mbúe icê\â
icdùe @ù^K egàò aûjûeò aûdêckc¤Kê GK Rke að, iìù~ðýû\d I iì~ðýûÉ icdùe iì~ðý fûf
egàòMêz bûùa _âùag Kùe Gaõ egàòMêze _âùZýK ù\Lû~òaû AZýû\ò ùKùZK NUYûij @ûùc _eòPòZö
aò¦êCeê \ú¯òùe jâûi aé¡ò ùjC[ôùf c¤ Zûjû _ìað ùgâYúùe Zêù¸cûù^ KfGWûf \âaYùe @ûùfûK
ÊZª bûùa RYû ^ _Wò iaê aò¦êCiôe cògâòZ \ú¯ò aòzêeY (Scattering) aòhd _Xò@Qö ùMûUòG gê¡
icû^ ejòaû _eòfûùMö ùZYê Mâje \ú¯ò MêWòG \âaY c¤ùe @ûùfûK egàòMêz _âùag Kùf Zûjûe
aò¦êe jûeûjûeò \ú¯ò ij icû^ö Mâje _âùZýK MZò_[ ù\Lû~ûG ^ûjóö cûZâ Gjû KfGWûf \âaY
aò¦êe @ûùfûK jâûi aé¡ò aûeò jêG ^ûjóö Mâj iÚòe ùjûA[ôùf Gjû c¤ùe @ûùfûKe MZò_[ ù\Lû~ûGö
@ûùfûK ù\fû_eò cù^jêGö G[ôùe [ôaû KYòKûMêWòKe @ûKûe _ìað \âaYe KYòKû
i@k iìù~ðýû\d I aòk´ iì~ðýûÉ : Zêk^ûùe aWÿö
(Advance Sunrise & Delayed Sunset) 7.6.1 Uòfþ iò¡û« (Tyndall Effect)
iì~ðý @ûcKê iìù~ðýû\de _âûd \êA còÛò _ìaðeê _é [ ô a úe aûdê c k lê \ â aò h cRûZúd
Gaõ iì~ðýûÉe _âûd \êA cò^òU _ùe ù\Lû~ûGö (Heterogeneous) KYòKûMêWòKe icûjeö G[ôùe
Gjû c¤ @ûùfûKe aûdêckúd _âZòieY ù~ûMêñ [ôaû KYòKûMêWK ÿò ùjfû - ]ì@ûñ, iìlà RkKYû, ]ìkK
ò Yû
i¸a ùjûA[ûGö PòZâ 7.10 û I aûdêe @Yê icìjö ùKøYiò @ûùfûKMêz Gjò iìlà
iì~ðýe @ûbûiú @aiÚû^
KYòKûMêWòK C_ùe _Wòùf @ûùfûKe MZò_[ \égý
jêGö @ûùfûK Gjò lê\â KYòKûMêWÿòK \ßûeû aòbò^Ü
\gðK \òMa
þ kd @ûWKê _âZò`kòZ ùjûA @ûc Pÿlê ^òKUKê @ûùiö
KfGWûf KYòKûMêWK òÿ \ßûeû G_eò @ûùfûK aòzeê YKê
_é[a
ô ú
Uòf iò¡û« Kêjû~ûGö GjûKê Zêùc _ìað ùgâYúùe
iì~ðýe _âKéZ @aiÚû^
_XÿòQö ]ì@ûñ_ìð GK ùKûVeú c¤Kê GK iìlà e§â
iûjû~ýùe iì~ðýûùfûK _âùag KeûAùf @ûùfûKe
aûdêck
MZò_[ ù\LôjêGö ùZYê @ûùfûKe aòzêeY ùjZê
KYòKûMêWK ò ù\Lû~ûGö N^ Rwfe ·¦ê@û aû aòZû^
PòZâ 7.10 iìù~ðýû\d I iì~ðýûÉ ùaùk aûdêckúd ( Canpoy ) c¤ ù\A iì ~ ð ý ûùfûKe egà ò M ê z
_âZòieYe _âbûa
132

MZòKfûùaùk Uòfþ iò¡û« NUò[ûGö GVûùe KêjêWò 7.6.3 iìù~ðýû\d I iì~ýð ûÉ icdùe iì~ýð e að
c¤ùe [ôaû lê\â Rkaò¦ê icìj @ûùfûKKê aòzêeY (Colour of the Sun at Sunrise &
Ke«òö Sunset)
aò z ê e ò Z @ûùfûKe að aò z ê e YKûeú Zêùc iìù~ðýû\d I iì~ðýûÉùaùk iì~ðýKê
KYòKûMêWòKe @ûKûe C_ùe ^òbðe Kùeö @Zý]ôK @ù^K [e ù\LôQö iì~ðý I Zûjûe ·eò_ûL @ûKûg
lê\âKYòKû ^úk @ûùfûK jó aòzêeY Keò[ûGö cûZâ fûfþ ù\Lô Zêùc @û½~ðý ùjûA ^ûjñ Kò? @ûi ùMûUòG
KYòKûMêWÿòKe @ûKûe aWÿ ùjùf ùiMêWÿòK @Zý]ôK ùQûU _eúlûKeò @ûKûg KûjóKò ^úk ù\Lû~ûG Gaõ
@]ôK Zew ù\÷Nðý aògòÁ @ûùfûK aòzêeY Kùeö
C\d I @É icdùe iì~ðý KûjóKò fûf ù\Lû~ûG
~\ò aòzêeY Keê[ôaû KYòKûMêWÿòKe @ûKûe @Zý]ôK
RûYòaûö
aWÿ @ûKûee ùjûA[ûG, Zûjû ùKak ]kû @ûùfûK
jó aòzêeY Keòaö Zêc _ûAñ Kûc : 7.4
7.6.2 ^òcðk @ûKûge að KûjóKò ^úk ? PòZâ 7.11ùe _â\gðòZ ùjfûbkò ùMûUòG
(Why is the colour of the clear sky blue?) @bòiûeú (Converging) Ck ùf^þi (L1)e
aûdêckùe [ôaû aûdêe @YêMêWòK Gaõ @^ý ù`ûKiþùe ùMûUòG ]kû @ûùfûK Ciô eLö Gjò
iìlàKYòKûMêWÿòKe ù\÷Nðý \égýcû^ @ûùfûK (Visible ùf^þi (L1)eê ^òMðZ ùjC[ôaû icû«eûk @ûùfûK
light)e (ù~Cñ @ûùfûKùe aÉêKê ù\LôjêG) Zew egàòMêWòKê Êz Rk_ìð KûP_ûZâ (T) c¤ùe ~òaûKê
ù\÷Nðý @ù_lû Kcþ @ùUö Gjò KYòKûMêWòK @]ôK \ò@ö Zûjû_ùe @ûùfûK egàòMêzKê GK KûWðùaûWÿðe
Zew ù\÷Nðý [ôaû fûf @ûùfûK aòzêeY ^Keò Kcþ aéûKûe e§â (C) ù\A QûWö Zûjû @^ý ùMûUòG
Zew ù\÷Nðý aògòÁ ^úk @ûùfûK aòzêeY Ke«òö Ck ùf^þi (L2) c¤ùe ~ûA MN _e\ûùe PòZâ
fûfþ @ûùfûKe Zew ù\÷Nðý ^úk @ûùfûKe Zew 7.11ùe _â\gòðZ ùjfûbkò _Wêö
ù\÷Nýð e _âûd 1.8 MêY ö iì~ýð ûùfûK aûdêck c¤ùe 200 Mâûc ùiûWòdc [ûIifþùÙþ 2 fòUe
MZò Kfûùaùk Gjò iìlà KYòKûMêWÿòK fûfþ @ûùfûK
Rkùe \âaúbìZ Keò KûP_ûZâ (T) c¤ùe eLö
@ù_lû ^úk @ûùfûKKê @]ôK aòzêeY Kùeö Gjò
1eê2 còfò fòUe MûX ifþ`êýeòKþ GiòWþ Gjò \âaYùe
aòzêeòZ ^úk @ûùfûK @ûc Plêùe _âùag Kùeö
~\ò _é[ôaú ·eò_ûLùe ùKøYiò aûdêck ^ [û«û cògû@ö KY flý KeêQ?
Zûjûùjùf ùKøYiò aòzêeY jê@«û ^ûjó Gaõ @ûKûg L1 L2
M
@§Kûecd ùjûA[û«ûö @Zò Cy @ûKûgùe ~ûZâû

Keê [ ô a û ~ûZâ ú cûûê @ûKûg c¤ @§Kûecd S C
ù\Lû~ûGö KûeY Gjò CyZûùe aòzêeY Lêaþ Kcþ
jêGö
T N
Zêùc RûYòQ Kò? PòZâ 7.11 KfGWÿûf \âaY c¤ùe
aò_\ iõùKZ iì·C[ôaû @ûùfûKe að fûf @ûùfûKe aòzêeY
ùjûA[ûGö Gjûe KûeY KY? fûf @ûùfûK KêjWê ò
Kò´û ]ìkòKYû \ßûeû Lêaþ Kcþ aòzêeòZ jêGö `kùe \êA aû Zò^ò cò^òUþ c¤ùe @Zò iìlà ifþèþ
\ìeeê ùKak fûf að `òKû ^ _Wò ùicòZò KYòKûMêWÿòK ù`Y @ûKûeùe bûiê[ôaûe ù\Lôaö
ù\Lû~ûGö ifþè KYòKûMêWòK iéÁò ùjùf, KûP_ûZâ (T)e
133

Zò^ò_ûLeê ^úk @ûùfûK @ûiê[ôaûe ù\Lôaö @Zò iìlà aòùghZü ^úk @ûùfûK lê\â KYòKûMêWòK\ßûeû aòzêeòZ
KfGWûf ifþè KYòKûMêWKòÿ \ßûeû Kcþ Zew ù\÷Nýð jêG ö @ûùfûK lê\â KYòKûMêWÿòK \ßûeû aòzêeòZ ùjûA
aògòÁ ^úk @ûùfûKe aòzêeY ùja ö `kùe Gjû ~ûA[ôaûeê @ûc Plê ^òKUùe @]ôK Zew ù\÷Nðý
i¸a ùjfûö aéûKûe e§â (C) ù\A iõ·eòZ aògòÁ fûfþ @ûùfûK _jñò[ûGö ùZYê iì~ðý fûf
@ûùfûK ùf^þi (L2) \ßûeû _âZòiéZ ùjfû_ùe MN ù\Lû~ûGö
_e\ûùe Kò _âKûe að ù\Lô _ûeêQ? _â[ùc fûfþ KY gòLôf:
cògû ^ûewú I Zûjû_ùe MûX fûfþ (Kâòci^þ) aðe l Pÿlêe aòbò^Ü @õg @ûùfûKe _âZòieY cû¤c
@ûùfûK _e\û C_ùe ù\Lôaö bkò Kû~ðý Kùeö
Gjò _eúlYeê @ûùfûKe aòzêeY ù~ûMêñ @ûKûg l Pÿlê ùf^þi ù`ûKiþ \ìeZûKê @ûagýKZû
KûjóKò ^úk ù\Lû~ûG Gaõ iìù~ðýû\d I iì~ðýûÉ @^ê~ûdú a\kûA ^òKUaÉê I \ìe aÉêKê
icdùe iì~ðý KûjóKò fûfþ að ù\Lû~ûG- Zûjû ù`ûKiþ Keòaû _âKd òâ ûKê icûùdûR^ Kêjû~ûGö
RûYòùjaö aé¡ûaiÚûùe Pÿlê Zûjûe icûùdûR^ lcZû
iì~ðýVûeê @ûiê[ôaû @ûùfûK \òMþakd ^òKUùe jeûA[ûGö
[ôaû aûdê Ée ù\A Gaõ aûdêckùe @]ôK \ìeZû l icú_ \éÁò, \ìe \éÁò I ·kògûe _âZòKûe
MZò Keò @ûc Plê ^òKUùe _jñùö _ûAñ ~[ûKâùc @aZk, Ck I Ck
cê C_ùe ùf^þie Pÿgcû aýajûe Keû~ûGö
[ôaû iì~ðý l Êz _âòRþc \ßûeû iì~ðýûùfûKe aðûkú @^ê¤û^
KeòjêGö
^úk @ûùfûK aòzêeY
Keò fûfþ ù\Lû~ûG Kcþ ^úkað l cògâòZ aðe @ûùfûKeê _âZòieY \ßûeû aòbò^Ü
\òMa
þ kd aòze
ê Y
aðe @ûùfûK _é[Kþ KeòaûKê @ûùfûKe
^òKUiÚ
iì~ýð \gðK _âKúð^ Kêjû~ûGö
l _â ò R þ c ùe iì ~ ð ý ûùfûKe _â Z ò i eY _ùe
aûAMYú aðe @ûùfûK _âòRþce bìcò @ûWKê
PòZâ 7.12 iìù~ðýû\d I iì~ðýûÉ iaêVûeê @]ôK auûA [ûG Gaõ fûfþ aðe
icdùe iì~ðýe fûfþað @ûùfûK iaêVûeê Kcþ auûA [ûGö `kùe
aðûkúe D¡ßðùe fûfþ I ^òcÜùe aûAMYú
cûZâ c¤ûjÜùe @ûc cê C_ùe [ôaû iì~ðýVûeê að eùjö
@ûùfûK \òMþakd @ù_lû Kcþ \ìeZû c¤ùe MZò l @ûùfûKe aòzeê YùjZê @ûKûg ^úk ù\Lû~ûG
Kùeö `kùe ^úk I aûAMYú @ûùfûK Lêaþ Kcþ Gaõ iìù~ðýû\d I iì~ðýûÉ icdùe iì~ðý
_eòcûYùe ùi[ôeê aòzêeòZ jêGö iì~ðýûùfûK ]kû MûX fûfþ ù\Lû~ûGö
(að) ù\Lû~ûGö \òMþakd ^òKUùe iì~ðý [ôùf
l RùY iêiÚ I ÊûbûaòK \éÁòiµ^Ü aýqòe ÆÁ
@]ôKûõg Kcþ Zew ù\÷Nðý aògòÁ @ûùfûK Gaõ
\gðê iað^òcÜ \ìeZû 25 ùicò @ùUö
134

_âgÜûakú
1. Pÿlê ùf^þi ù`ûKiþ \ìeZûKê a\kûA aòbò^Ü \ìeZûùe [ôaû aÉêKê ù`ûKiþ Keòaû ùjCQò -
(a) icú_ \éÁò (b) icûùdûR^
(c) \ìe \éÁò (d) ·kògû
2. Pÿlê ùMûUòG aÉêe _âZòaò´Kê Gjûe ùKCñVûùe iéÁòKùe?
(a) Êz_k (b) K^ú^òKû
(c) ù^Zâ_òZêkû (d) cêKêeòKû
3. RùY iêiÚ I ÊûbûaòK \éÁòiµ^Ü aýqòe ÆÁ\gðê iað^òcÜ \ìeZû ùKùZ?
(a) 25 cò (b) 2.5 ùicò
(c) 25 ùicò (d) 2.5 cò
4. Pÿlê ùf^þie ù`ûKiþ \ìeZû _eòað^ _ûAñ ^òùcÜûq c¤eê ùKCñUò \ûdú?
(a) ù^Zâ_òZêkû (b) cêKêeòKû
(c) iòfò@ûeú cûõiù_gú (d) K^ú^òKû
5. RùY icú_\éÁòiõµ^Ü aýqò _ûAñ - 5.5De ùf^þi _ûIßûe aògòÁ ùf^þi @ûagýK jêG Gaõ Zûue \ìe
\éÁò _ûAñ (+1.5D) _ûIßûe aògòÁ ùf^þi \eKûe jêGö Zûue (i) icú_ \éÁò I (ii) \ìe \éÁò \ìe Keòaû
_ûAñ aýajéZ ùf^þi \ßde ù`ûKiþ \ìeZû ^òðd Keö
6. ÊûbûaòK Pÿlêe 25 ùicòeê Kcþ \ìeZûùe ùKøYiò aÉêKê eLôùf Pÿlê aÉêUòKê KûjóKò ù\Lô_ûùe ^ûjó?
7. Pÿlê ^òKUùe [ôaû ùMûUòG aÉêe \ìeZûKê aXûAùf Zûjûe _âZòaòé \ìeZû KY ùja?
8. iû]ûeY Pÿlêe \ìe-aò¦ê I ^òKU-aò¦ê KûjûKê Kêjû~ûG?
9. A¦â]^ê Kò_eò iéÁò jêG GK ÆÁ ^ûcûuòZ PòZâ iûjû~ýùe aêSû@ö
10. Uòfþ iò¡û«Kê ùMûUòG C\ûjeY ù\A aêSû@ö
11. aòmûî¹Z KûeY \gðû@ö
(a) ZûeûMêWòK KûjóKò \_þ\_þ jêG ?
(b) MâjMêWòK KûjóKò \_þ\_þ jêG ^ûjó?
135

(c) iìù~ðýû\d icdùe iì~ðý KûjóKò MûX fûfþ ù\Lû~ûG?

(d) @ûKûg KûjóKò ^úk ù\Lû~ûG?
(e) cjûKûg·eúcûûê @ûKûg KûjóKò ^úk _eòaùð @§ûeê@û RYû~ûG?
( f) fûf aðKê KûjóKò aò_\ iõùKZ eìù_ aýajûe Keû~ûG?
@]ôK RûYòaû _ûAñ

1. icú_\éÁò[ôaû RùY aýqòe Pÿlê i¹êL \ìeaò¦ê 80 ùicò @ùUö Gjò ù\ûh \ìeúKeY _ûAñ aýajéZ
ùf^þie _âKéZò I _ûIßûe KY ùjaû \eKûe?
2. \ìe \éÁò Kò_eò \ìe Keû~ûG, Zûjûe GK ÆÁ ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Keö Gjò \éÁò ù\ûh [ôaû aýqòe ^òKU
aò¦ê 1cò ùjùf, GjûKê \ìe Keòaû _ûAñ ùKùZ _ûIßûee ùf^þi aýajûe Keòùa? (cù^Ke ÆÁ
\gðê ^òcÜZc \ìeZû 25ùicò ö
mmm
Plêe gfý C_·e
136

@Ác @¤ûd
aò\êýZþ
(ELECTRICITY)
@û]ê^òK icûRùe aò\êýZþe bìcòKû @Zý« icdùe _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ·Rðe _eòcûYKê
MêeêZß_ìðö aò\êýZþ ùjCQò gqòe GK eì_ö GjûKê aò\êýZþ ùiâûZ (Electric Current) Kj«òö @[ðûZþ
iêaò]ûùe aýajûe KeòjêG I ijRùe ^òdªY aò\êýZþ ùiâûZ ùjCQò aò\êýZþ ·Rð _âaûje jûeö
KeòjêGö aûiMéj, aò\ýûkd, WûqeLû^û I Kk ]ûZa Zûe aògòÁ _eò_[ùe AùfKþUâ^MêWÿòK ·Rð
KûeLû^û _âbZé ùò e aò\ýê Zþe aýajûe ù\Lô[aô ö aò\ýê Zþ eì_ùe _âaûjòZ jêG ö AùfKþUâ^þ ùjCQò aò~êq PûRð
@ûùfûK, _vû, ùeWòI, ùUfòbòR^ bkò C_KeY
aògòÁ GK_âKûe KYòKûö Gjûe ·Rð ùjCQò- 1.6 ×
ij Zêùc _eòPZò ö GMêWKòÿ bò^Ü bò^Ü aò\ýê Zþ _eò_[ùe
10 -19 Cö C aû Kêfcþ (coulomb) ùjCQò ·Rðe
iõ~êq ùjûA[ûG ö ùZùa RûY Kò _eò_[ùe aò\ýê Zþ
Kòbkò _âaûjòZ jêG? aò\êýZþ ùiâûZKê Kò_eò @Ì ajêZ @û«RðûZúd cû^K aû Giþ@ûA (SI) GKKö Gjû
KeòjêG? Gjò @¤ûdùe Giaê _âgÜe Ce @ûùc èûiú ùa÷m^òK ·fðiþ @MÁò^ Wò Kêfcþ (Charles
_ûAaûö @ûjêeò c¤ aò\êýZþ Kò_eò Zû_ R^àûG I Zûe Augustin de Coulomb)u ^ûcû^êiûùe ùjûAQòö
_âùdûM Keû~ûG ùi aòhdùe @ûùfûP^û Keòaûö aò\êýZþe @ûaòÃûe ùakKê AùfKUâ^þ aòhdùe KòQò
8.1 aò\êýZþ ùiâûZ I _eò_[ RYû ^[ôfû ö ùZYê aò\êýZþ _âaûj ~êq ·Rð ù~ûMêñ
(Electric Current and Circuit) jêG ùaûfò cù^ KeûMfûö ùi[ô_ûAñ ~êq ·Rðe
Zêùc aûdêùiâûZ I Rk ùiâûZ ij _eòPòZö _âaûj \òM aò\êýZþ ùiâûZe \òM ij icû^ö aûÉaùe
aûdêckùe aûdêe _âaûj ùjùf aûdê ùiâûZ iéÁò AùfKþU^ â _âaûj ù~ûMêñ aò\ýê Zþ ùiâûZ RûZ ùjC[ôaûeê
jêG Gaõ ^\úùe Rk _âaûjòZ ùjùf Rk ùiâûZ Gjûe \òM AùfKþUâ^ _âaûj \òMe aò_eúZö
iéÁò jêGö ùiAbkò ]ûZa Zûe @û\ò _eòaûjúùe
~\ò t icd c¤ùe Q _eòcûYe ·Rð ùMûUòG
aò\êýZþ ·Rð _âaûjòZ ùjùf ZûKê aò\êýZþ ùiâûZ Kj«òö
_eòaûjúe _âiÚùz\ ù\A _âaûjòZ jêG Zûùjùf
C\ûjeYÊeì_, Uyðùe aýûùUeúKê ^òðòÁ Kâcùe
eLô ÊòPþ Uò_òùf aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ jêG I Uyð aò\êýZþ ùiâûZ,
afþaKê RkûGö ÊòPeþ Kûc Zûùjùf KY? aýûùUeú I=
Q
-----------------------(8.1)
I afþa cSòùe ÊòPþ ùMûUòG _eòaûjú iõù~ûRK t
bûùa Kûc Kùeö GK @aòzò^Ü I cê\òZ aò\êýZþ _âaûj ùMûUòG AùfKþUâê ·Rðe _eòcûY 1.6 × 10–19
_[Kê aò\êýZþ _eò_[ Kêjû~ûGö _eò_[Uò ~\ò ùKCñVò C ùjûA[ôaûeê 6.25 × 1018Uò AùfKþUâê icê\ûd
aòzò^Ü ùjûA~ûG Zûùjùf aò\êýZþ _âaûj a¦ ·Rðe _eòcûY 1C ij icû^ö aò\êýZþ ùiâûZe
ùjûA~ûGö Rkê[ôaû Uyðe ÊòPþKê Uò_ò aò\êýZþ _âaûj Giþ@ûA GKK ùjCQò Gµòdeþ (ampere) aû Aö
a¦Kùf Uyð fòbò~ûGö Gjû èûiú ùa÷mû^òK @ûù¦â-cýûeú Gµòde (Andre-
aò \ ê ý Zþ ùiâ û Ze _eò c ûYKê Kò _ eò _â K ûg Marie Ampere) u ^ûcû^êiûùe ^ûcòZö icúKeY
Keû~ûG? GK ^òòðÁ ùlZâ`k c¤ùe GKK (8.1) @^êiûùe ~\ò Q = 1C I t = 1s jêG ùZùa
137

1C C C\ûjeY 8.2
1A = =1
1s s LòG Zûeùe 0.5 Gµòde aò\êýZþ ùiâûZ 1
@[ðûZþ _âZò ùiùKùe 1C ·Rð _âaûjòZ ùjC[ôùf Nû _âaûjòZ ùjùf ùcûU _âaûjòZ ·Rðe _eòcûY
aò\êýZþ ùiâûZe _eòcûY ùja 1Aö ÊÌ _eòcûYe ùKùZ?
aò\ýê Zþ ùiâûZ cû_òaû _ûAñ còfG
ò µòde (milliampere) icû]û^ :
aû mA @[aû cûAùKâûGµòde (microampere)
I = 0.5A, t = 1 Nû = 1 × 60 × 60s =
aû µ A GKK aýajûe Keû~ûGö
3600s, Q = ?
1 mA = 10–3 A
icúKeY (8.1) eê
1 µA = 10–6 A
Q = It = 0.5 × 3600 As = 1800C
aò\êýZþ ùiâûZ cû_òaû _ûAñ ù~Cñ C_KeY
aýajûe Keû~ûG ZûKê Gcò U e (Ammeter ) _âgÜ :
Kêjû~ûGö GjûKê _eò_[ij ]ûWÿòùe aû _Oþqò 1. aò\êýZþ _eò_[ Kjòùf KY aêS?
(series) iõù~ûM Ke~ûGö PòZâ 8.1ùe ùMûUòG 2. aò\êýZþ ùiâûZ GKKe iõmû \ò@ö
aò\êýZþ _eò_[e iûùuZòK eì_ \gðû~ûAQòö 3. ùKùZûUò AùfKþUâ^þe ·Rð icÁò GK Kêfcþ
jòiûa Keò ù\Lû@ö
Zûeùe ·Rðe _âaûj
Zê ù c RûYò Q ù~ _eò a ûjú Zûeùe
AùfKþUâ^þe _âaûj ùjùf ùi[ôùe aò\êýZþ ùiâûZ
_âaûjòZ jêGö G[ô_ûAñ Zûee \êAcêKê aò\êýZþ
ùifþ aû aýûùUeúe \êA @Mâ ij iõ~êq KeòaûKê
PòZâ 8.1 aò\êýZþ aýûùUeú, afþa, GcòUe I _äMþ Kò _ùWÿö `kùe Zûe bòZùe AùfKþUâ^MêWÿòK GùY
~êq aò\êýZþ _eò_[e iûùuZòK Qaò ùZùY MZò ^ Keò ùMûUòG ^òòðÁ \òMùe ùifþe
flý Ke ù~ Gjò _eò_[ùe aò\ýê Zþ ùiâûZ aýûùUeúe aò~êq @Mâeê ~êq @Mâ @ûWÿKê MZò Ke«òö cûZâ Zûe
~êq (+) @Mâeê aûjûeò afþa I GcòUe ù\A aò~êq bòZùe [ôaû _ecûYê I @^ý AùfKþUâ^ ù~ûMêñ
(-) @Mâ _~ðý« _âaûjòZ ùjCQòö AùfKþUâÛòG Êz¦ùe aû \îZ ùaMùe MZò
Keò_ûùe ^ûjóö Zûe ùaM ]ôcû ùjûA~ûGö GjûKê
C\ûjeY 8.1
AùfKþ U â ^ þ e aûjò Z ùaM ( Drift speed )
5 ùiùKùe 2 Kêfþc ·Rð _âaûjòZ ùjùf Kêjû~ûGöGjûe _eòcûY Kcþ, _âûd 1mm s–1ö
aò\êýZþ ùiâûZe _eòcûY ùKùZ? Zûeùe AùfKþUâ^þe aûjòZ ùaM GùZ Kcþ
icû]û^: ùjûA[ôfûùaùk _eò_[e ÊòPþ @^þ Keòaû cûùZâ
Q = 2C, t = 5s, I = ? ùKcòZò afþa jVûZþ RkòCùV? @ûùc ~\ò Kjòaû
icúKeY (8.1) @^êiûùe, ù~ _eò_[Kê cê\òZ KeòaûKê ùjùf AùfKþUâ^þKê
I=
Q 2C
=
C
= 0.4 = 0.4A ùifþe aò~êq @Mâeê aûjûeò _eò_[ @ZòKâc Keò
t 5s s ùifþe ~êq @Mâùe _jòaûKê ùja Zûùjùf
138

G[ô_ûAñ ajêZ icd fûMò~û«û I afþa RkòaûKê iû]ûeYZü aò\êýZþ ùifþ aû aýûùUeú iûjû~ýùe
ùWeò jê@«ûö cûZâ aûÉaùe G bkò jêG ^ûjóö ÊòPþ iéÁò Keû~ûGö ùifþ bòZùe ùjC[ôaû eûiûd^òK
@^þ Keòaû iùw iùw afþa RkòCùVö Gjûe _âKâòdû ùifþe \êA @Mâ c¤ùe aòbaû«e iéÁò Kùeö
KûeY KY ùjûA_ûùe @ûùc Gùa @ûùfûP^û ùifþe \êA @MâKê _eòaûjúe \êA _âû« ij iõ~êq
Keòaû ^ûjóö Zêùc C_e ùgâYúùe @]ôK _Xÿòùf Kùf _eòaûjúe \êA _âû« c¤ùe iéÁò ùjC[ôaû
RûYòaö aòbaû«e ZûbòZùe [ôaû AùfKþUâ^Kê MZògúk
8.2 aò\êýZþ aòba I aòbaû«e KeûGö Gjû `kùe _eòaûjúùe aò\ýê Zþ ùiâûZ _âaûjòZ
( Electric Potential and Potential jêGö aò\êýZþ ùiâûZKê Pûfê eLôaû _ûAñ ùifþKê ^òRe
Difference) eûiûd^ò K gqò Lyð Keò a ûKê _ùWÿ ö ·Rð e
_eòaûjúùe aò\êýZþ _âaûj Kò_eò jêG? Rk (AùfKþUâê) iÚû^û«eY _ûAñ ù~Cñ Kû~ðý Keòaû
_âaûj ij Zêk^û Keò GjûKê aêSò ùjaö \êAUò _ûZâùe @ûagýK jêG Zûjû Gjò gqòeê còùkö
Rk ùÂ ùi\êAUòKê ùMûUòG ^k \ßûeû ù~ûM Kùf aò\êýZþ _âaûj [ôaû _eò_[e \êA aò¦ê c¤ùe
ù~Cñ _ûZâùe Rke _^ @]ôK [ôa ùi _ûZâeê Rk aòbaû«e ùijò \êA aò¦ê c¤ùe GKK _eòcûYe
@^ý _ûZâKê ajòaö PòZâ 8.1A ù\Lö ·Rð iÚû^û«e _ûAñ ùjC[ôaû Kû~ðýe _eòcûY ij
icû^ö ùZYê \êA aò¦ê c¤ùe aòbaû«e (V) =
1 2
Kû~ðý (W)/ ·Rð (Q)
@[ðûZþ V = W/Q ---------------------(8.2)
ùbûfþU (volt) aû V ùjCQò aòbaû«ee Giþ@ûA
GKKö Gjû AUûfúd ùa÷mû^òK @ûùfiûùâû ùbûfþUû
(Alessandro Volta)u ^ûcû^êiûùe ^ûcòZö ~\ò
A B iÚû^û«e ùjC[ôaû ·Rðe _eòcûY (Q) 1 Kêfcþ I
Kû~ðýe _eòcûY (W) 1 Rêfþ jêG Zûùjùf aòbaû«e
PòZâ 8.1 A _^ _û[ðKý ùjZê Rk _âaûj
(V) ùja 1 ùbûfþUö icúKeY (8.2) @^êiûùe
_ûZâ 1eê (Cy _êê) Rk _ûZâ 2Kê (^òcÜ _^Kê) 1 Rêfþ
1 ùbûfþU = 1 Kêfcþ ----------(8.3)
_âaûjòZ ùjaö _ûZâ 1e A Vûùe Rk ·_ _ûZâ 2 e
B Vûùe Rk ·_Vûeê ùagúö Cy ·_eê Rk ^òcÜ @[ðûZþ 1V = 1 JC–1 ö
·_Kê ùVfò ùjûA ajòaö Cbd _ûZâùe Rk _^
aò b aû«e cû_ò a û _ûAñ ùbûfÖ c ò U e
icû^ ùjaû _~ðý« Rk _âaûj ·fòaö G[ôeê @ûùc
( Voltmeter) ^ûcK GK C_KeY aýajûe
ù\Lôfê ù~ Rk ·_e _û[ðKý ù~ûMñê Rke _âaûj
Keû~ûGö _eò _ [e ù~Cñ \ê A Uò aò ¦ ê c¤ùe
jêGö ùijòbkò _eòaûjúùe aò\êýZþ ·_e _û[ðKý
aòbaû«e c_û~òa ùijò \êAUò aò¦ê ij ùbûfÖcòUee
ejòùf AùfKþUâê _âaûj jêGö aò\êýZþ ·_e
\êA @MâKê icû«e bûùa iõ~êq Keû~ûG (PòZâ
_û[ðKýKê aò\êýZþ aòbae _û[ðKý aû aòbaû«e
8.2 ù\L)ö
(Potential Difference) Kêjû~ûGö Gjò aòbaû«e
139

C\ûjeY 8.3 6. ùMûUòG 12V aýûùUeú c¤ù\A 1C PûRð

~\ò \êAUò aò¦ê c¤ùe aòbaû«e 6V jêG _âaûjòZ ùjaûùe ùKùZ gqò @ûagýK jêG ?
Zûùjùf aò¦ê \êAUò c¤ùe 2C ·Rð iÚû^û«e Keòaû 8.3 _eò_[ PòZâ (Circuit Diagram)
_ûAñ ùKùZ Kû~ðý jêG?
Zêùc PòZâ 8.1ùe ù\LôQ ù~ ùMûUòG aò\êýZþ
icû]û^ : _eò_[ùe ùifþ (aû aýûùUeú), _äMþ Kò, aò\êýZþ
V = 6V, Q = 2C, W = ? C_KeY I iõù~ûRú Zûe ejò[ûGö iû]ûeYZü
icúKeY (8.2)eê ùMûUòG _eò_[ _ûAñ ^ò¡ðûeòZ (Schematic) PòZUâ G
ò
W = VQ = 6V × 2C = 12VC = 12J @ûuò ùi[ôùe aòbò^Ü C_KeYKê iùuZ \ßûeû PòjÜòZ
_âgÜ : Keû~ûGö GjûKê _eò_[ PòZâ (Circuit Diagram)
4. ùKCñ C_ûdùe _eòaûjúe \êA_âû« c¤ùe Kêjû~ûGö iû]ûeYbûùa aýajûe Keû~ûC[ôôaû KòQò
aòbûaû«e iÚòe eLû~ûA_ûùe? aò\êýZþ C_KeYe _âPkòZ iùuZ iûeYú 8.1ùe
5. \êAUò aò¦ê c¤ùe aòbûaû«e 1V Kjòùf \ò@û~ûAQòö
KY aêS?
iûeYú 8.1 KòQò iû]ûeY aò\êýZþ C_KeYe iùuZ
C_KeY iùuZ
aò\êýZþ ùifþ
aýûùUeú
_äMþ Kò aû ÊòPþ (cêq) (OFF)
_äMþ Kò aû ÊòPþ (a¦) (ON)
iõ~êq Zûe
@iõ~êq Zûe
aò\êýZþ afþa Kò´û

_âZòùeû]ú
_eòaðú _âZòùeû]ú aû eòIÁûUþ Kò´û
GcòUe
ùbûfÖcòUe
140

8.4 Icþu ^òdc (Ohm’s Law) l aðcû^ \êAUò ùifþKê _eò_[ùe _Oþqò
_eòaûjúe \êA _âû« c¤ùe [ôôaû aòbaû«e I iõù~ûM Ke (PòZâ 8.2 ù\L)ö aò\ýê Zþ ùiâûZ I
ùi[ôùe _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ c¤ùe KòQò I aòbaû«e Ve cìfýûu_Xÿò iûeYúùe ùfLö
iµKð @Qò Kò? @ûi _eúlû Keò ù\Lôaûö l Kâcû^ßdùe Zòù^ûUò I ·ùeûUò ùifþ aýajûe
Zêc _ûAñ Kûc : 8.1 Keò _ìað bkò I I Ve cìfýûu _Xÿò ùfLôeLö
l PòZâ 8.2ùe ù~còZò \gðû~ûAQò ùiAbkò l _âZò I I V ù~ûWò _ûAñ V I I @^ê_ûZ (V/I)
_eò_[UòG Zò@ûeò Keö G[ôùe ejòQò 0.5m aûjûe Keö
ù\÷Nðýe ^òùKâûc Zûe XY, ùMûUòG GcòUe l aðcû^ V I I c¤ùe ùMûUòG Mâû`þ @u^
A, ùMûUòG ùbûfÖcòUe V I 1.5V aògòÁ Ke Gaõ Mâû`þe _âKéZò @^ê¤û^ Keö Mâû`þUò
·ùeûUò ùifþö ^òùKâûc ùjCQò ^òùKfþ, PòZâ 8.3 bkò ùjaö
ùKâûcòdc, cûwû^òR I ùføje GK cògâ]ûZê
aû Gfd (Alloy)ö
aòbaû«e (V)
PòZâ 8.2 Icþu ^òdc @¤d^ _ûAñ aò\êýZþ _eò_[ aò\êýZþ ùiâûZ (A)
l _â[ùc ùMûUòG ùifþ ^ò@ö GcòUeeê aò\êýZþ PòZâ 8.3 ^òùKâûc Zûe _ûAñ V-I Mâû`þ
ùiâûZe cìfýûu Gaõ ùbûfÖcòUeeê ^òùKâûc
Zûee \êA _âû« c¤ùe [ôôaû aòbaû«e Ve Gjò _eúlûeê Zêùc ù\Lôa ù~ _âZò[e V/I e
cìfýûu _Xÿö ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôôaû iûeYúùe cìfý _âûd icû^ ejêQòö V-I Mâû`þUò GK iek ùeLû
GjûKê ùfLô^ò@ö ùja I Gjû @û\ýaò¦ê O Kê ùb\ Keòaö Gjû PòZâ
8.3ùe \gðû~ûAQòö G[ôeê Gjò iò¡û«ùe Zêùc C_^úZ
Kâcûu ùifþe aò\êýZþùiâûZ aòbaû«e V
ùja ù~ V I I icû^ê_ûZú Gaõ ùicûû @^ê_ûZ
iõLýû (I) (V) I
GK iÚòeûuö
1827 ciòjûùe Rcðû^ ùa÷mû^òK RRð iûAc^þ
1 1
2 2 Icþ (Georg Simon Ohm) LòG ]ûZa Zûee

3 3 \êA _âû« c¤ùe [ôaû aòbaû«e ( V) I Zûeùe
4 4
_âaûjòZ ùjC[ôaû aò\ýê Zþ ùiâûZ(I) c¤ùe [ôaû iµKðKê
141

_eúlûcìkK bûùa @^ê¤û^ Keò[ôùfö ùi _eúlûeê 1 ùbûfÖ

Gjò iò¡û«ùe _jòùf ù~ GK ^òòðÁ Zû_cûZâûùe 1 Icþ = 1 Gµòde
[ô a û ùKøYiò GK _eò a ûjúe \ê A _â û « c¤ùe 1V
aòbaû«e _eòaûjúùe _âaûjòZ aò\êýZþ ùiâûZ ij @[ðûZþ 1Ù =
1A
icû^ê_ûZúö @ûjêeò c¤, icúKeY (8.5) @^êiûùe
GjûKê Icþu ^òdc Kêjû~ûGö I = V/R ---------------------- (8.7)
iûùuZòK bûhûùe Icþu ^òdc @^êiûùe icúKeY ( 8.7) eê RYû_WêQò ù~ GK ^òòðÁ
V a I ----------------------- (8.4) aòbaû«e V _ûAñ aò\ýê Zþ _âaûj I _eòaûjúe _âZùò eû]
R ij _âZù ò fûcû^ê_ûZú (inversely proportional)ö
Kò´û, V = iÚòeûu
I aòbaû«eKê iÚeò eLô _âZùò eû]Kê \êAMêY Kùf aò\ýê Zþ
= R _âaûj @]û ùjaö ùaùkùaùk _eò_[ùe aò\êýZþ
ùZYê V = IR ---------------------- (8.5) _âaûjKê Kcþ aû ùagú Keò ^òdªY Keòaû \eKûe
_ùWÿö G[ô_ûAñ _eò_[ùe _eòaðú _âZòùeû] aû
LòG ^òòðÁ ]ûZa Zûe I ^òòðÁ Zû_cûZâû _ûAñ eòIÁûUþ (rheostat) ^ûcK GK aò\êýZþ C_KeY
icúKeY (8.5)ùe R GK iÚòeûuö GjûKê Zûee aýajûe Keû~ûGö @ûi, _eòaûjúe _âZòùeû]
_âZòùeû] aû ùeRòÁû^è (Resistance) Kêjû~ûGö iµKðùe @]ôK RûYòaû ö
_â Z ò ù eû] _eò a ûjúe GK Mê Y ö Gjû ù~ûMê ñ
_eòaûjúùe ·Rð _âaûj ]ôùcA ~ûGö _âZòùeû]e
Giþ@ûA (SI) GKK ùjCQò Icþ (ùa÷mû^òK Icþu l LòG ^òùKâûc Zûe, ùMûUòG Uyð afþa,
^ûcû^êiûùe) Gaõ iùuZ ùjCQò Ω (MâúKþ @le ùMûUòG 10W afþa, 0-5A aòÉûe [ôaû
IùcMû)ö Icþu ^òdc aû icúKeY (8.5) @^êiûùe ùMûUòG GcòUe, ùMûUòG _äMþ Kò I KòQò
iõù~ûRú Zûe ^ò@ö
V
R=
I
---------------------- (8.6) l ·ùeûUò 1.5V gêÃ ùifþKê _Oþqòùe GcòUe
I _äMþ Kò iõ~êq Keò PòZâ 8.4ùe ù~còZò
~\ò ùKøYiò _eòaûjúe \êA _âû« c¤ùe [ôaû
\gðû~ûAQò ùicòZò _eò_[UòG Zò@ûeò Keö
aò\êýZþ aòbaû«e 1V jêG Gaõ ùi[ôùe 1A aò\êýZþ
XY ùjCQò _eò_[e GK gì^ý iÚû^ö
ùiâûZ _âaûjòZ ùjC[ûG ùZùa _eòaûjúe _âZòùeû]
(R) ùja 1 Ω ö G[ôeê RYûMfû ù~,
10W afþa
^òùKâûc Zûe
Uyð afþa
PòZâ 8.4
142

l _â[ùc ^òùKâûc ZûeKê gì^ýiÚû^ XY c¤ùe ùagúùjùf _\û[ðKê aò\êýZþùeû]ú (Insulator)

eLô I _äMþ Kò Kê a¦Keò _eò_[Kê cê\òZ Keö Kêjû~ûGö
GcòUee _ûVýûu Uò_òeLö Zû_ùe _äMþ Kò 8.5 ùKCñ ùKCñ KûeK C_ùe _eòaûjúe
Kê cêq Keò _eò_[Kê aòzò^Ü Keö _âZòùeû] ^òbðe Kùe
l ^òùKâûc Zûe _eòaùð Uyð afþa aýajûe (Factors on Which the Resistance
Ke Gaõ _eò_[Kê _ìab ð kò cê\Zò Keò GcòUee of Conductor Depends)
_ûVýûu Uò_òeLö Zêc _ûAñ Kûc : 8.3
l ùghùe gì^ýiÚû^ XY c¤ùe 10W afþaUòKê l ùMûUòG ùifþ, ùMûUòG GcòUe, LòG ^òùKâûc
ùÂ Gaõ _eò_[Kê cê\òZ Keò GcòUee Zûe I ùMûUòG _äMþ Kò ùÂ _eò_[UòG _âÉêZ
_ûVýûu Uò_òeLö Keö PòZâ 8.5 ù\Lö PòZâùe ^òùKâûc ZûeKê
l Zòù^ûUò bò^Ü aò\êýZþ C_KeY _ûAñ Zêùc (1) ùaûfò PòjÜòZ Keû~ûAQòö ^òùKâûc Zûee
_ûA[ôaû Zòù^ûUò GcòUe _ûVýûu _eÆeVûeê ù\÷Nðý l ùjCö

bò^Ü Kò? _~ðýùalYeê KY ù\LêQ?
l _eò_[e gì^ýiÚû^ XYùe ù~ ùKøYiò C_ûõg
ùÂ Zêùc _ìaðbkò _eúlû Keò_ûeòa Gaõ
_~ðýùalYeê còk[ê aô û GcòUe _ûVýûu MêWKòÿ e
@^êgúk^ Keò_ûeòaö
Gjò _eúlûeê Zêùc ù\Lôa ù~ GcòUe _ûVýûu
aû aò\êýZþ ùiâûZe _eòcûY aòbò^Ü C_ûõg _ûAñ bò^Ü
bò^Üö Gjûe KûeY bûùa Kêjû~ûA_ûùe ù~ aòbò^Ü
C_ûõg aò\êýZþ _âaûjKê bò^Ü bò^Ü cûZâûùe _âZòùeû] PòZâ 8.5
Kùeö Zêùc RûYòQ ù~ _eòaûjúùe AùfKþU^ â þ MZòeê
l _eò_[Kê cê\òZ Keò GcòUee _ûVýûu Uò_ò
aò\êýZþ _âaûj iéÁò jêGö cûZâ _eòaûjúùe ejò[ôaû
^ò@ö
ajê iõLýK _ecûYê ù~ûMêñ AùfKþUâ^þMêWÿòK @aû]
l _ìað ^òùKâûc Zûe a\kûA @ûC LòG ^òùKâûc
bûùa MZò Keò_ûe«ò ^ûjó @[ðûZþ AùfKþUâ^MêWÿòKe
Zûe (PòZâ 8.5 ùe (2)) ^ò@ö Gjûe ùcûùUA
MZò _âZòùeû]e i¹êLú^ jêGö _âZòùeû]e _eòcûY
_ì a ð Zûee ùcûùUA ij icû^
C_ùe ^ò b ð e Keò _\û[ð e ùgâ Y úaò b ûM ùjûA[ôaûùaùk ù\÷Nðý _ìað Zûe Zêk^ûùe
Keû~ûA_ûùeö ù~Cñ _\û[ð LêaþKcþ _eòcûYe \êAMY aû 2l ö aðcû^ GcòUee _ûVýûu
_âZòùeû] \òG ZûKê iê_eòaûjú (Good conductor) ù\Lö
Kêjû~ûGö ù~Cñ _\û[ð KòQò _eòcûYe _âZòùeû]
l \ßòZúd ^òùKâûc Zûe RûMûùe @ûC LòG
ù\LûG ZûKê _âZòùeû]ú aû ùeRòÁe (Resistor) ^òùKâûc Zûe PòZâ 8.5 ùe (3) ^ò@ ~ûjûe
Kj«òö @]ôK _âZùò eû] ù\LûC[ôaû _\û[ðKê Kê_eòaûjú ù\÷Nðý _â[c ^òùKâûc Zûee ù\÷Nðý ij icû^
( Poor conductor ) Kj«ò ö _â Z ò ù eû] ajê Z aû l cûZâ ùcûùUA _â[ce ùcûùUAVûeê
143

@]ôKö ùcûùUA @]ôK ùjùf Zûee _âiÚùz\ @]ôK C^ÜZ _eúlû I _~ðýùalYeê RYû_WÿòQò
(Cross-section) @]ôK ùjaö GcòUee
ù~ _eòaûjú Zûee _âZòùeû] Zûee ù\÷Nðý ij
_ûVýûu ù\Lö
l ^òùKâûc Zûe a\kùe Z´û Zûe LòG ^ò@ icû^ê _ ûZú I _â i Ú ù z\e ùlZâ ` k ij
~ûjûe ù\÷Nðý I _âiÚùz\ _â[c ^òùKâûc Zûee _âZòùfûcû^ê_ûZú @ùUö ~\ò _âZòùeû]e iùuZ R,
ù\÷Nðý I _âiÚùz\ ij icû^ö GjûKê PòZâ 8.5 ù\÷Nðýe iùuZ l I _âiÚùz\e ùlZâ`k iùuZ
ùe (4) eìù_ PòjÜòZ Keû~ûAQòö aðcû^
A jêG Zûùjùf
GcòUee _ûVýûu Uò_ò ^ò@ö
l C_e ·ùeûUò ùlZâùe aò\êýZþ _âaûje bò^ÜZû Rαl ---------------------- (8.8)
flý Keö Gaõ Rα
1
----------------------- (8.9)
A
l aò\êýZþ _âaûj Zûee ù\÷Nðý C_ùe ^òbðe
KeêQò Kò? icúKeY (8.8) I (8.9)Kê GKûVò Keò @ûùc
l aò \ ê ý Zþ _â a ûj Zûee _â i Ú ù z\ C_ùe ùfLô_ûeòaû
^òbðegúk Kò? Rα
l
A
flý Kùf Zêùc RûYò_ûeòa ù~ GKû _âKûe l
Kò´û R=ρ ------------------- (8.10)
Zûee ù\÷Nðý \êAMêY ùjùf aò\êýZþ _âaûj @]û A
jêGö Zûee _âKûe I ù\÷Nðý icû^ [ûA _âiÚùz\ GVûùe ρ (MâúKþ @le ùeû (rho)) ùjCQò icû^ê_ûZ
aXÿùò f aò\êýZþ _âaûj aùXÿö Zûee ù\÷Nðý I _âiÚùz\ iÚòeûuö GjûKê _eòaûjú aÉêe aògòÁ _âZòùeû]
icû^ [ûA _âKûe aû aÉê a\kòùf aò\êýZþ _âaûj
a\ùkö ( Specific resistance ) aû _â Z ò ù eû]ô Z û
C_e aòðZ _âZòUò _eúlû _ûAñ ùMûUòG ùifþ (Resistivity) Kêjû~ûGö Gjû aÉêe MêY C_ùe
^ò@û~ûA[ôaû ù~ûMêñ aòbaû«e icû^ ejòQòö ùZYê ^òbðe Kùeö _âZòùeû]ôZûe Giþ@ûA (SI) GKK
icúKeY (8.6) @^êiûùe _eòaûjúe _âZòùeû]
ùjCQò Ωm ö ]ûZê I cògâ]ûZêcûûe _âZòùeû]ôZû
aò\êýZþ _âaûj ij _âZòùfûcû^ê_ûZú @[ðûZþ ù~Cñ
_eòaûjúùe @]ôK aò\êýZþ _âaûj ùjCQò Zûe @ù_lûKé Z Kcþ ( 10 -8 Ωm eê 10 -6 Ωm )
_âZòùeû] Kcþ Gaõ ù~Cñ _eòaûjúùe Kcþ aò\êýZþ ùjûA[ôaûeê ùicûù^ aò\êýZþ iê_eòaûjúö eae I
_âaûj ùjCQò Zûe _âZòùeû] @]ôKö KûP bkò aò\êýZþùeû]úe _âZòùeû]ôZû @]ôK ùjûA[ûG
G[ôeê Zêùc RûYò_ûeòa ù~ _eòaûjúe _âZùò eû]
(1012 Ωm eê 1017 Ωm )ö aÉêe _âZòùeû] I
^òcÜ KûeKMêWòK C_ùe ^òbðe Kùeö
(i) _eòaûjúe ù\÷Nðý _âZòùeû]ôZû Cbd Zû_cûZâû C_ùe ^òbðe Kùe û
(ii) _eòaûjúe _âiÚùz\ Gaõ iûeYú 8.2 ùe 200C Zû_cûZâûùe ùKùZûUò aÉêe
(iii) _eòaûjú ù~Cñ _\û[ðeê Zò@ûeò Zûe _âZòùeû]ôZûe cìfý \ò@û~ûAQòö
_âKéZòö
144

iûeYú 8.2 ùiMêWÿòKê aò\êýZþ Zû_^ iûcMâú (~[û jòUe, AÈú)ùe

200C Zû_cûZâûùe aÉêe _âZòùeû]ôZû aýajûe Keû~ûGö aò\êýZþ afþae iìZâ (Filament)
aÉê _âZòùeû]ôZû ( Ωm ) eì_ùe iû]ûeYZü UwÁ^þ aýajéZ jêGö Z´û I
Gfêc^
ò dò cKê aò\ýê Zþ ieaeûjùe (iûe Zûe eìù_)
eì_û (iòfbe) 1.60 × 10-8
fMû~ûGö
Z´û (K_e) 1.62 × 10-8 C\ûjeY 8.4
Gfêcò^òdc 2.63 × 10-8 (a) ùMûUò G afþ a e `ò f ûùcþ e _â Z ò ù eû]
]ûZê UwÁ^þ 5.20 × 10-8 1100 Ω ö ùijò afþaKê ~\ò ùMûUòG 220V
^òùKfþ 6.84 × 10-8 aò\êýZþ fûA^þùe fMû~ûG Zûùjùf ùi[ôùe
ùføj 10.0 × 10-8 ùKùZ aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ ùja?
ùKâûcòdcþ 12.9 × 10-8 (b) 220V aò\êýZþ fûA^þùe 110Ω _âZòùeû]e
ùMûUòG jòUe fûMòùf ùi[ôùe ùKùZ aò\êýZþ
_ûe\ (ceþKêýeò) 94.0 × 10-8
ùiâûZ _âaûjòZ ùja?
cûwû^òRþ 1.84 × 10-6
icû]û^:
K^þÁû^þ (Z´û I
(a) aòbaû«e = 220V, _âZùò eû] = 1100Ω , I = ?
^òùKfe cògâ]ûZê) 49 × 10-6
icúKeY (8.7) @^êiûùe
cògâ]ûZê cûwû^òRþ (Z´û,
220 V
cûwû^òR I I =
1100 Ù
= 0.2 A
^òùKfþe cògâ]ûZê) 44 × 10-6

(b) aòbaû«e = 220V, _âZùò eû] = 110Ω, I = ?
^òùKâûcþ (^òùKf,
icúKeY (8.7) @^êiûùe
ùKâûcòdc, cûwû^òR
220 V
I ùføje cògâ]ûZê) 100 × 10-6 I = = 2A
110 Ù
KûP 1010 - 1014
flýKe GKû aò\êýZþ fûA^þùe fûMòùf c¤
aò\êýZþ gq eae 1013 - 1016
afþa I jòUeùe _âaûjòZ aò\êýZþ ùiâûZùe ùKùZ
ùeû]ú Gùaû^ûAUþ 1015 - 1017 èK ejòQò!
júeû 1012 - 1013
C\ûjeY 8.5
KûMR (gêÃ) 1012
ùMûUòG jòUee \êA_âû« c¤ùe aòbaû«e

Gjò iûeYúKê cù^ eLôaûe @ûagýKZû ^ûjó ö 60V [ôaûùaùk Zûjû aò\êýZþ fûA^ùe 4A aò\êýZþ
_âgÜe Ce ù\aû _ûAñ ù~CñVò @ûagýK ùiâûZ R^àûGö aòbaû«e ~\ò 120V Kê aXÿûA \ò@û~ûG
ùiVûùe GjûKê aýajûe Keû~ûA_ûeòa ö Zûùjùf aò\êýZþ ùiâûZe _eòcûY ùKùZ ùja?
iûeYú 8.2Kê @^ê¤û^ Kùf Zêùc RûYò_ûeòa
icû]û^ :
ù~ cò g â ] ûZê e _â Z ò ù eû]ô Z û cì k ]ûZê M ê W ÿ ò K e
_âZòùeû]ôZû Vûeê @]ôK ö cògâ]ûZêMêWÿòK iû]ûeYZü jòUee _âZòùeû] R ùjCö aòbaû«e = 60V
Cy Zû_cûZâûùe ijRùe RûeòZ jêG ^ûjóö ùZYê I aò\êýZùiâûZ = 4A _ûAñ icúKeY (8.6) @^êiûùe
145

60 V V icû]û^ :
R = = 15 = 15 Ω
4A A Zûe \êAUòe _âZòùeû]ôZû ρ ùjC ö
ù~ùZùaùk aòbaû«e = 120 V, _â [ c Zûe _ûAñ ù\÷ N ð ý l , _â i Ú ù z\e
I =
120 V
= 8
V
= 8A ùlZâ`k A I _âZòùeû] R1 = 4Ω ö icúKeY
15 Ù Ù (8.10)eê
C\ûjeY 8.6 A A
ρ = R1 =4
200Cùe 1m ù\÷Nýð aògÁ
ò LòG ]ûZa Zûee l l
--------------------- (a)
_âZòùeû] ùjCQò 26Ω ö Zûee aýûi 0.33mm \ß ò Z úd Zûee _â Z ò ù eû] ~\ò R2 jê G

ùjûA[ôùf ùijò Zû_cûZâûùe Zûee _âZòùeû]ôZû Zûùjùf icúKeY (8.10) @^êiûùe
ùKùZ ùja ? iûeYú 8.2 ù\Lô ZûeUò ùKCñ aÉêeê
l l
Zò@ûeò Kêj ö R2 = ρ =ρ -------------(b)
2 × 2A 4A
icû]û^ :
icúKeY (b)ùe icúKeY (a) eê ρe cû^
Zûee ù\÷Nðý l = 1 m ,
aýajûe Kùf @ûùc _ûAaû
aýûi d = 0.3 mm = 3 × 10−4 m ,
R 2 = 1Ω
_âZòùeû] R = 26Ω û Zûee _âiÚùz\e
@ZGa, \ßòZúd Zûee _âZòùeû] 1Ω ö
πd
2
ùlZâ`k ùjCQò A= ö aðcû^ icúKeY _âgÜ :
4
7. ùMûUòG _eòaûjúe _âZòùeû] ùKCñ ùKCñ
(8.10) @^êiûùe 200Cùe Zûee _âZòùeû]ôZû
KûeK C_ùe ^òbðe Kùe ?
ρ=R
A Rπd2
= 8. ùMûUòG aÉêeê Zò@ûeò LòG ùcûUû Zûe I
l 4l LòG ieê Zûe @fMû @fMû bûùa ùMûUòG
26 × 22 × 9 × 10 −8 aò\êýZþ fûA^þùe iõ~êq ùjùf ùKCñ[ôùe
= Ωm aò\êýZþ _âaûj ùagú ijR ùja ? KûjóKò ?
7× 4×1
9. ùMûUòG aò\êýZþ C_ûõge _âZòùeû]Kê iÚòe eLô
= 1.84 × 10 −6 Ωm
Zûe \êA _âû« c¤ùe [ôaû aòbaû«eKê @]û
iûeYú 8.2ùe 200Cùe cûwû^òRþe _âZòùeû]ôZûe Keò \ò@ûMfû ö Zû bòZùe _âaûjòZ ùjC[ôaû
cìfý 1.84 × 10 −6 Ωm \ò@û~ûAQò ö ùZYê ZûeUò aò\êýZþ ùiâûZ Kòbkò _eòað^ ùja ?
cûwû^òReê Zò@ûeò ùjûAQò ö 10. aò\êýZþ ùUûÁe I aò\êýZþ AÈúe KêkúMêWÿòKê
C\ûjeY 8.7 KûjóKò aògê¡ ]ûZê a\kùe cògâ]ûZêeê Zò@ûeò
Keû~ûA[ûG ?
LòG Zûee ù\÷Nðý l, _âiÚùz\e ùlZâ`k
11. iûeYú 8.2ùe \ò@û~ûA[ôaû Z[ý aýajûe
A I _âZòùeû] 4Ω ö ~\ò GKû aÉêeê Zò@ûeò @ûC
Keò Ce \ò@ ö
l
LòG Zûee ù\÷Nðý I _âiÚùz\e ùlZâ`k 2A (a) ùføj I _ûe\ c¤eê ùKCñUò Cc
2
_eòaûjú ?
jêG Zûùjùf Zûe _âZòùeû] ùKùZ ?
(b) ùKCñ _\û[ðUò iùaðû}éÁ _eòaûjú ?
146

8.6 _âZòùeû]e iõù~ûM

(Combination of Resistances)
_ìað _ûVùe Zêùc KòQò iek aò\êýZþ _eò_[
aòhdùe gòLôQ ö ùMûUòG _eòaûjúùe _âaûjòZ
ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ Zûe _âZòùeû] I \êA _âû«
c¤ùe [ôaû aòbaû«e C_ùe Kò_eò ^òbðe Kùe
RûYòQ ö aòbò^Ü aò\êýZþ ie¬ûcùe GKû]ôK _âZòùeû]
fûMò[ûG ö ùijò _âZòùeû] aòbò^Ü _âKûeùe iõ~êq
ùjûA[û@û«ò ö @ûùc aðcû^ @ûùfûP^û Keòaû G PòZâ 8.7 _âZòùeû]e icû«eûk iõù~ûM
ùlZâùe Icþu ^òdc Kò_eò Kû~ðýKûeú jêG ö
8.6.1 _âZòùeû]e _Oþqò iõù~ûM
iû]ûeYZü _âZòùeû]MêWÿòKe iõù~ûM \êA
_â K ûùe ùjûA[ûG- _Oþ q ò iõù~ûM (Series (Series Combination of Resistances)
combination) I icû«eûk iõù~ûM (Parallel ùMûUòG _eò_[ùe ù~ùZùaùk _âZòùeû]e

combination) ö _Oþqò iõù~ûMùe _âZòùeû]MêWÿòKê _Oþqò iõù~ûM aýajûe Keû~ûG ùiùZùaùk aò\ýê Zþ
GK ]ûWÿòùe _âû«Kê _âû« iõù~ûM Keû~ûG ö @[ðûZþ _âaûj Kòbkò jêG ? _Oþqò iõù~ûMe icìj _âZòùeû]
ùMûUòG _âZòùeû]e GK _âû« Zû _ûL _âZòùeû]e aû icZêfý _âZòùeû] (Equivalent resistance)
GK _âû« ij iõ~êq ùjûA[ûG ö PòZâ 8.6ùe Zòù^ûUò ùKùZ ? Gjûe Ce _ûAaû _ûAñ KòQò _eúlû
_â Z ò ù eû] R 1, R 2 I R 3 e _Oþ q ò iõù~ûM Keòaû @ûi ö
\gðû~ûAQò ö Zêc _ûAñ Kûc : 8.4
l Zòù^ûUò bò^Ü bò^Ü _âZòùeû] ùÂ ùicûû
_õOþqò iõù~ûM Ke ö Gjò iõù~ûMKê PòZâ
8.6ùe \gðû~ûA[ôaû bkò ùMûUòG aýûùUeú,
ùMûUòG GcòUe I ùMûUòG _äMþ Kò ij iõ~êq
Ke ö C\ûjeY Êeì_ _âZòùeû]MêWÿòKe cìfý
1Ω, 2Ω, 3Ω _âbéZò ùjûA_ûùe Gaõ 6Ve
aýûùUeú ^ò@û~ûA_ûùe ö
PòZâ 8.6 _âZòùeû]e _Oþqò iõù~ûM l _äMþ KòKê a¦ Keò _eò_[Kê cê\òZ Ke I
GcòUee _ûVýûu ù\L ö
icû«eûk iõù~ûMùe _âZòùeû]MêWÿòKê _eÆe l ù~ùKøYiò \êAUò _âZòùeû] c¤ùe GcòUe
ij icû«e bûùa iõ~êq Keû~ûA[ûG @[ðûZþ iaêMWê Kòÿ eL Gaõ _âZò[e Zûe _ûVýûu ù\L ö Gjò
_âZòùeû]e ùMûUòG _âû«Kê GKûVò Gaõ @^ý _âû«Kê _ûVýûuMêWÿòKùe KòQò _û[ðKý ù\LêQ Kò ?
GKûVò @fMû @fMû ù~ûWÿû~ûA[ûG ö PòZâ 8.7ùe flý Kùf Zêùc RûYò_ûeòa ù~ GcòUee
Zòù^ûUò _âZùò eû] R1, R2 I R3e icû«eûk iõù~ûM _ûVýûu @[ûðZþ GcòUe bòZùe _âaûjòZ ùjC[ôaû
\gðû~ûAQò ö aò\êýZþ ùiâûZe cìfý GcòUee iÚû^ C_ùe ^òbðe
147

Kùe ^ûjó ö G[ôeê RYûMfû ù~, _âZòùeû]cûû Zêùc ù\Lôa ù~

_Oþqò iõù~ûMùe _âùZýK _âZòùeû]ùe icû^ V = V1 + V2 + V3 ------------(8.11)
_eòcûYe aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ jêG ö @[ðûZþ _âZòùeû]MêWÿòKe _Oþqò iõù~ûM R^òZ
Zêc _ûAñ Kûc : 8.5 aòbaû«e ùiMêWÿòKe _é[Kþ _é[Kþ _âZòùeû] R^òZ
l PòZâ 8.6ùe ù~còZò ù\Lû~ûCQò, _âZòùeû]e aòbaû«ee icÁò ij icû^ ö
_Oþqò iõù~ûMe \êA _âû« X I Y c¤ùe cù^Ke, PòZâ 8.8ùe \gðû~ûA[ôaû _eò_[ùe
ùMûUòG ùbûfÖcòUe iõù~ûM Ke ö _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ ùjCQò I ö Zêc
l _äMþ KòKê a¦ Keò _eò_[Kê cê\òZ Ke Gaõ _ûAñ Kûc 8.4ùe Zêùc ù\LôQ ù~ _âZòUò _âZòùeû]
ùbûfþU còUee _ûVýûu ùKùZ ùjCQò ù\L ö bòZùe GKû _eòcûYe aò\êýZþ ùiâûZ I _âaûjòZ
cù^Ke Gjû ùjCQò V ö Zûùjùf V ùjCQò ùjCQò ö GKû]ô K _â Z ò ù eû]e _Oþ q ò iõù~ûM
_âZòùeû]e _Oþqò iõù~ûMe \êA _âû« c¤iÚ _eòaùð @ûùc ùKak ùMûUòG icZêfý _âZòùeû]
aòbaû«e ö ùbûfÖcòUeKê aðcû^ ùLûfò R ùÂ_ûeòaû ~ûjû c¤ ù\A aò\êýZ ùiâûZ I _âaûjòZ
aýûùUeúe \ê A cê ij iõù~ûM Keò ùjC[ôa I ~ûjûe \êA_âû« c¤ùe aòbaû«e V

aòbaû«e cû_ ö G \êAUò aòbaû«e Zêk^û [ôa ö G ùlZâùe Icþu ^òdcû^êiûùe
V = IR -------------------------------(8.12)
Ke ö
aðcû^ Zòù^ûUò ~ûK _âZòùeû] _ûAñ @ûùc ~\ò
l Gùa ùbûfþUcòUeKê _âZòùeû] R1e \êA_âû«
Icþu ^òdc _é[Kþ _é[Kþ aýajûe Keê Zûùjùf
X I P ij iõù~ûM Keò R1e \êA_âû« c¤ùe
V1 = IR1 ------------------------ (8.13.a)
[ôaû aòbaû«e cû_ ö cù^Ke Gjû ùjCQò V2 = IR2 ------------------------ (8.13.b)
V1 ö PòZâ 8.8 ù\L ö
Gaõ V3 = IR3 --------------------------- (8.13.c)
C_ùeûq PûùeûUò icúKeYKê icúKeY (8.11)ùe
aýajûe Kùf còkòa
IR = I(R1 + R2 + R3)
@[ðûZþ R = R1 + R2 + R3 ----------------- (8.14)
G[ôeê Zêùc Gjò iò¡û«ùe C_^úZ ùja ù~
_âZùò eû]MêWK
ÿò e _Oþqò iõù~ûMe icZêfý _âZùò eû]
aû icìj _âZòùeû] iµéq _âZòùeû]MêWÿòKe icÁò
PòZâ 8.8 ij icû^ Gaõ icZêfý _âZùò eû] iõ_éq ù~ùKøYiò
_âZòùeû] Vûeê @]ôK ö cùêL, ùMûUòG _Oþqò
l Zû_ùe ùijò ùbûfÖ c ò U e iûjû~ýùe iõù~ûMùe \êA Kò´û ZùZû$]ôK iõLýK _âZòùeû]
~[ûKâùc _âZùò eû] R2 I R3e \êA_âû« c¤ùe ejò_ûùe ö
ejò[ôaû aòbaû«e cû_ ö ùiMêWÿòK ~[ûKâùc Ca _ûk^ ùaùk ewò ^ þ afþ a Mê W ÿ ò K ê
V2 I V3 ùjC ö _Oþqòùe iõù~ûM Keû~ûC[ôaû Zêùc ù\Lô[ôa ö
l aðcû^ V, V1, V2 I V3 c¤ùe iµKð ^òðd Gjû _âZòùeû]MêWÿòKe _Oþqò iõù~ûMe ùMûUòG
Ke ö C\ûjeY ö
148

C\ûjeY 8.8 ∴ _eò_[e icZêfý _âZòùeû]

GK aò \ ê ý Zþ _eò _ [ùe 4Ω, 5Ω, 6Ω I R = R1 + R 2 = 20 Ω + 4Ω = 24 Ω
7Ω e _âZòùeû] _Oþqòùe iõ~êq ùjûA[ôùf Zûe (b) aýûùUeúe \ê A aò \ ê ý \Mâ c¤ùe
icZêfý _âZòùeû] ùKùZ ? aòbaû«e = 6 V ö
icû]û^ : aðcû^, Icþu ^òdcû^êiûùe _eò_[ùe
_Oþqò iõù~ûMe iìZâ @^êiûùe icZêfý _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ,
_âZòùeû] ùja 6V V
I = = 0.25 = 0.25 A
R = R1 + R 2 + R 3 + R 4 24 Ù Ù
= 4Ω + 5Ω + 6Ω + 7Ω (c) Icþu ^òdcû^êiûùe afþae \êA_âû« c¤ùe

= 22Ω
aòbaû«e
V1 = IR1 = 0.25 A × 20 Ù = 5 AÙ = 5 V
C\ûjeY 8.9
ùMûUòG _eò_[ùe ùMûUòG 6 V aýûùUeú ùiAbkò _eòaûjúe \êA_âû« c¤ùe aòbaû«e
ijòZ ùMûUòG 20Ω afþa I 4Ω _eòaûjú _Oþqùò e V2 = IR 2 = 0.25 A × 4 Ù = 1 AÙ = 1 V
iõ~êq ùjûAQò ö PòZâ 8.9 ù\L Gaõ ^òùcÜûq _âgÜe _âgÜ :
Ce \ò@ ö 12. GK _eò _ [ùe ùMûUò G aýûùUeú,
(a) _eò_[e icZêfý _âZòùeû] ùKùZ ? 5Ω _â Z ò ù eû], 8Ω _â Z ò ù eû], 12Ω
(b) _eò_[ùe ùKùZ aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ _âZòùeû] I ùMûUòG _äMþ Kò e _Oþqò iõù~ûM
ùjCQò ? ùjûAQò ö aýûùUeúùe Zòù^ûUò 2V ùifþ
(c) afþae \êA _âû« c¤ùe I _eòaûjúe @Qò ö _eò_[e PòZâ Ke ö
\êA_âû« c¤ùe aòbaû«e ùKùZ ? 13. _ìað _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû _eò_[ùe aò\êýZþ
_âaûj cû_òaû _ûAñ ùMûUòG GcòUeþ Gaõ
12Ω _âZù ò eû]e \êA _âû« c¤ùe aòbaû«e
cû_ò a û _ûAñ ùMûUò G ùbûfþ U cò U e
fMû~ûAQò ö PòZUâ ò Ke ö GcòUeþ I ùbûfþU-
còUee _ûVýûu ùKùZ ùja ?
8.6.2 _âZòùeû]e icû«eûk iõù~ûM
(Parallel Combination of Resistances)
PòZâ 8.9 @ûi, aðcû^ Zòù^ûUò _âZòùeû]e icû«eûk
iõù~ûM aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö PòZâ 8.7 ù\L ö
icû]û^ : Zêc _ûAñ Kûc : 8.6
(a) afþae _âZòùeû] R1 = 20Ω l Zòù^ûUò _âZòùeû] R1, R2 I R3 ^ò@ ö PòZâ
_eòaûjúe _âZòùeû] R2 = 4Ω 8.10ùe ù~còZò \gðû~ûAQò ùibkò X I Y
149

aò¦ê c¤ùe Zòù^ûUò _âZòùeû]e icû«eûk l PòZâ 8.11ùe \gðû~ûA[ôaû bkò _âZòùeû] R1
iõù~ûM Ke ö X I Y c¤ùe ùMûUòG ij GcòUe fMûA Zûe _ûVýûu ùfL ö
ùbûfÖcòUe iõ~êq Ke ö Gjò iõù~ûM ij cù^Ke Gjû I1 ö I1 ùjCQò _âZòùeû] R1ùe
ùMûUòG aýûùUeú, ùMûUòG _äMþ Kò I ùMûUòG _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ ö
GcòUe fMû@ ö l ùiAbkò Kâcû^ßdùe R2 I R3 ùe _âaûjòZ
ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ I2 I I3 cû_ ö
l I, I1, I2 I I3 c¤ùe iµKð KY ?
Zêùc ù\Lô_ûeòa ù~,
I = I1 + I2 + I3 -----------------------(8.15)
@[ðûZþ _eò_[e icê\ûd aò\êýZþ ùiâûZ I Zòù^ûUò
_âZòùeû]ùe _âaûjòZ ùjC[ôaû _é[Kþ _é[Kþ aò\êýZþ
ùiâûZe icÁò ij icû^ ö Gjò icû«eûk iõù~ûMe
icìj _âZòùeû] aû icZêfý _âZòùeû] R ùjC ö
PòZâ 8.10 Icþu ^òdc @^êiûùe
V
I= ------------------------- (8.16)
R
l _äMþ KòKê a¦ Keò _eò_[Kê cê\òZ Ke ö _âZòùeû] Zòù^ûUò _ûAñ _é[Kþ _é[Kþ Icþu ^òdc
GcòUee _ûVýûu _Xÿ ö _eò_[ùe aò\êýZþ _âùdûM Kùf @ûùc _ûAaû
_âaûje _eòcûY I ùjC ö
V
l ùbûfÖcòUee _ûVýûu c¤ _Xÿ ö Gjû V I1 =
R1 ------------------------- (8.17 a)
ùjC ö aðcû^ V ùjCQò iõù~ûMe \êA
_âû« X I Y c¤ùe aòbaû«e ö I2 =
V
R 2 -------------------------(8.17 b)
l flý Kùf ù\Lòa ù~ _âZò _âZòùeû]e
\êA_âû« c¤ùe aòbaû«e c¤ V ö GjûKê I3 =
V
Gaõ R 3 ------------------------ (8.17 c)
_eLôaû _ûAñ _âZò _âZòùeû]e \êA_âû« c¤ùe
ùbûfÖcòUeKê fMû@ I Zûe _ûVýûu ù\L ö C_e PûùeûUò icúKeYKê icúKeY (8.15)ùe
PòZâ 8.11 ù\L ö aýajûe Keò @ûùc _ûAaû,
V V V V
= + +
R R1 R2 R3
I I 1 1 1 1
Kò´û = + +
R R1 R 2 R 3 --------------(8.18)
G[ô e ê Zê ù c Gjò iò ¡ û«ùe _jô a ù~

PòZâ 8.11 _âZòùeû]e icû«eûk iõù~ûMe icìj _âZòùeû] aû
150

icZêfý _âZòùeû]e aòùfûcú (reciprocal), iµéq (c) _eò_[e icìj _âZòùeû] ùKùZ ?
_âZòùeû]MêWÿòKe aòùfûcúe icÁò ij icû^ ö icû]û^ :
cùêL, iõù~ûMùe \êA aû ZùZû$]ôK _âZòùeû]
ejò_ûeòa ö Pò«ûKeò ù\L, icìj _âZòùeû]e cìfý R1 = 5Ω, R 2 = 10 Ω, R 3 = 30 Ω
iõ_éq ù~ ùKøYiò _âZòùeû]e cìfýVûeê Kcþ ö aýûùUeúe aòbaû«e = 6V ö

Nùe ù~Cñ iaê aò\êýZþ iûcMâú aýajûe (a) ]eû~ûC R1, R 2 I R3 ùe ~[ûKâùc I1, I2
Keû~ûG ùiMêWK òÿ aò\ýê Zþ fûA^þ ij icû«eûk bûùa I I3 _eòcûYe aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ ùjCQò ö
iõ~êq ùjûA[ûG ö _âZòùeû]e icû«eûk iõù~ûMe iìZâ @^êiûùe
Gjû GK C\ûjeY ö
V 6
C\ûjeY 8.10 I1 = = = 1.2 A
R1 5
1Ω I 3Ω _âZòùeû]Kê ùMûUòG _eò_[ùe
V 6
icû«eûk bûùa iõù~ûM Kùf ùiMêWÿòKe icZêfý I2 = = = 0.6 A
R 2 10
_â Z ò ù eû] ùKùZ ùja ? ù\Lû@ ù~ iõ~ê q
ùjûA[ôaû ù~ ùKøYiò _âZòùeû] Vûeê icZêfý V 6
I3 = = = 0.2 A
_âZòùeû] Kcþ @ùU ö R 3 30
icû]û^ : (b) icê\ûd aò\êýZþ ùiâûZ

R1 = 1Ù, R 2 = 3 Ù, R = ? I = I1 + I 2 + I 3 = (1.2 + 0.6 + 0.2 )A = 2 A
iìZâ @^êiûùe (c) icZêfý _âZòùeû] R ùjùf
1 1 1 1 1 3 +1 4
= + = + = = 1 1 1 1 1 1 1
R R1 R 2 1 3 3 3 = + + = + +
R R 1 R 2 R 3 5 10 30
3
∴R = = 0.75Ω 6 + 3 + 1 10 1
4 = = =
30 30 3
Gjû R1 I R2 Vûeê Kcþ @ùU ö
∴ R = 3Ω
C\ûjeY 8.11
C\ûjeY 8.12
PòZâ 8.10 ù\L ö R1, R2 I R3e cìfý
~[ûKâùc 5Ω, 10Ω I 30Ω ö GMêWÿòKê ùMûUòG Pò Z â 8.12 ùe R1 = 1Ω, R 2 = 4Ω,
6V aýûùUeú ij icû«eûk bûùa iõù~ûM R3 = 3Ω, R 4 = 2Ω I R 5 = 6Ω ö aýûùUeúe
Keû~ûAQò ö aòbaû«e ùjCQò 6V ö
(a) _âZò _âZòùeû]ùe _âaûjòZ ùjC[ôaû (a) _eò_[e icìj _âZòùeû] ùKùZ ?
aò\êýZþ ùiâûZ ^òðd Ke ö (b) _eò_[ùe icê\ûd ùKùZ aò\êýZþ ùiâûZ
(b) _eò_[ùe icê\ûd ùKùZ aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ ùjCQò ?
_âaûjòZ ùjCQò ?
151

∴ icê\ûd aò\êýZþ ùiâûZ ()I ùja,

6
I= = 3.33 A
1.8
8.6.3 _âZòùeû]e _Oþqò iõù~ûM I icû«eûk
iõù~ûMe Zêk^û
(A Comparison of Series
Combination and Parallel
Combination of Resistances)
Zêùc ù\LôQ ù~ _Oþqò iõù~ûM ùlZâùe
_eò_[e _âZò @õgùe GKû _eòcûYe aò\êýZþ ùiâûZ
PòZâ 8.12
_âaûjòZ jêG ö ùZYê ùMûUòG aò\êýZþ afþa I jòUeKê
icû]û^ : _Oþqòùe iõù~ûM Ke«ò ^ûjó KûeY G \êAUò
C_KeYKê ^òeû_\ùe Pûfê eLôaû _ûAñ bò^Ü bò^Ü
_âZòùeû] R1 I R2 icû«eûk bûùa iõ~êq
_eòcûYe aò\êýZþ ùiâûZ \eKûe jêG ö Gjû Zêùc
ùjûAQò ö Gjûe icìj _âZòùeû] P ùjùf, iìZâ
C\ûjeY 8.4ùe ù\LôQ ö _Oþqò iõù~ûMe @ûC
@^êiûùe
ùMûUòG @iêaò]û ùjCQò ~\ò iõù~ûMe ùMûUòG
1 1 1 1 1 4 +1 5 C_KeY @Pk ùjûA~ûG Zûùjùf icê\ûd _eò_[Uò
= + = + = =
P R1 R 2 1 4 4 4
aòzò^Ü ùjûA~ûG I @^ý ùKøYiò C_KeY Kû~ðý
4 Kùe ^ûjó ö @^ý _lùe Gbkò C_KeYMêWÿòKê
∴P = = 0.8Ω
5 icû«eûk bûùa iõ~ê q Keû~ûA_ûùe KûeY
ùijòbkò R3 , R 4 I R5 icû«eûk bûùa _eò_[e icê\ûd aò\êýZþ ùiâûZ aòbò^Ü C_KeYe
iõ~êq ùjûAQò ö Gjûe icìj _âZòùeû] Q ùjùf, @ûagýKZû @^êiûùe aòbûRòZ ùjûA~ûG ö @ûjêeò c¤
iìZâ @^êiûùe icû«eûk iõù~ûM ùlZâùe ùMûUòG C_KeY
aòMòWÿòMùf c¤ @^ý C_KeYMêWÿòK VòKþVûKþ Kû~ðý
1 1 1 1 1 1 1
= + + = + +
Q R3 R 4 R5 3 2 6
Keòa ö
_âgÜ :
2+3+1 6
=
6
= =1
6
14. ^òùcÜûq _âZùò eû]MêWK
ÿò e icû«eûk iõù~ûM
ùjûAQò ö _âZò ùlZâùe icìj _âZòùeû]
∴ Q = 1Ω
ùKùZ ùja aòPûe Ke ö
(a) _eò_[ùe P I Q _Oþqò iõù~ûMùe ejòQò ö
(a) 1Ω I 10 6 Ω
ùZYê _eò_[e icìj _âZòùeû] (R ) ùja
(b) 1Ω , 10 3 Ω I 106 Ω
R = P + Q = (0.8 + 1)Ω = 1.8Ω
15. ùMûUòG 220 V aò\êýZþ fûA^þ ij ùMûUòG
(b) aýûùUeúe aòbaû«e = 6 V ö 100 Ω afþ a , ùMûUò G 50Ω ùUûÁe I
_eò_[e icìj _âZòùeû] = 1.8Ω 500 Ω e _ûYò `òfþUe icû«eûk bûùa
152

iõ~êq ùjûAQò ö ùijò aò\êýZþ fûA^þ ij @ûi, Gùa aò\êýZþ ùiâûZe Zû_^ lcZû aòhdùe
ùMûUòG AÈú c¤ fMû~ûAQò ö AÈú @ûagýK @]ôK RûYòaû ö
Keê[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ afþa, ùUûÁe I
`òfþUeùe _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZe
icÁò ij icû^ ö Gjò aò\êýZþ ùiâûZe
_eò c ûY ùKùZ Gaõ AÈúe _â Z ò ù eû]
ùKùZ ?
16. aò\êýZþ C_KeYMêWÿòKê aýûùUeú ij icû«e
bûùa iõù~ûM Kùf _Oþ q ò iõù~ûM
Zêk^ûùe KY iêaò]û jêG ? PòZâ 8.13
17. Zòù^ûUò _âZòùeû]e _eòcûY 2Ω, 3Ω I
6Ω ö GMêWÿòKe ùKcòZò iõù~ûM Keòa ~ûjû PòZâ 8.13 ù\L ö _âZòùeû] Re \êA_âû«
`kùe icì j _â Z ò ù eû] ùja c¤ùe aòbaû«e ùjCQò V Gaõ _âZùò eû]ùe aò\ýê Zþ
(a ) 4Ω (b ) 1Ω ? ùiâûZ ùjCQò I ö cù^Ke t icd c¤ùe Q
18. ùMûUòG ùfLûGñ 4Ω, 8Ω, 12Ω I 24Ω _eòcûYe PûRð _âZòùeû] bòZùe _âaûjòZ ùjCQò ö
_âZòùeû] \ò@û~ûAQò ö GMêWÿòKe iõù~ûMeê icúKeY (8.2)eê Zêùc RûYòQ ù~ G[ô_ûAñ ùifþKê
còkê[ôaû (a) iùaðûy _âZòùeû] ùKùZ ? t icd c¤ùe ù~Cñ Kû~ðý KeòaûKê _ùWÿ aû ù~Cñ
(b) iað^òcÜ _âZòùeû] ùKùZ ? gqò Lyð KeòaûKê _ùWÿ Zûjû ùjCQò W = VQ ö
ùZYê GKK icd c¤ùe _eò_[Kê @ûiê[ôaû gqò aû
8.7 aò\êýZþ ùiâûZe Zû_^ lcZû _ûIßûe
(Heating Effect of Electric Current)
VQ  Q 
P= = VI Q = I  --------(8.19)
aòbûM 8.2eê Zêùc RûYòQ ù~ _eò_[ùe t  t 
aò\êýZþ ùiâûZKê Pûfê eLôaû _ûAñ @ûagýK gqò t icd c¤ùe _eò_[Kê @ûiê[ôaû gqò ùjCQò
ùi[ôùe iõ~êq ùifþ aû aýûùUeúeê @ûiò[ûG ö Pt = VIt
Gjò gqòe KòQò @õg _vû aêfûAaû bkò \eKûeú Gjò gqò _âZòùeû]ùe Zû_gqòKê eì_û«eòZ jêG ö
Kûcùe aò^òù~ûM jêG I @^ý @õg Zû_gqòKê @ZGa t icd c¤ùe C_ô^Ü Zû_e _eòcûY
_eòaòðZ ùjûA C_KeYKê Mec KeûG ö aò\êýZþ H = VIt---------------------------(8.20)
_vûUòG KòQò icd aêfòaû _ùe Mec ùjûA~ûC[ôaû G[ôùe Icþu iìZâ V = IR _âZòiÚû_^ Kùf
Zêùc @^êba Keò[ôa ö aò\êýZþ _vûùe _âZòùeû] H = I2Rt -------------------------(8.21)
iûwKê @^ýû^ý C_ûõg c¤ ejò[ûG ö ~\ò ùMûUòG GjûKê Rêfþu Zû_^ ^òdc Kj«ò ö icúKeY (8.21)
_eò_[ùe aýûùUeú ij ùKak _âZòùeû] ejò[ûG @^êiûùe C_ô^Ü Zû_ H
Zûùjùf aýûùUeúe gqò Zû_ gqòKê eì_û«eòZ I2 ij icû^ê_ûZú ~\ò R I t iÚòeûu jêG,
ùjûA _âZòùeû]Kê C¯ KeûG ö GjûKê aò\êýZþ R ij icû^ê_ûZú ~\ò I I t iÚòeûu jêG,
ùiâûZe Zû_^ lcZû Kj«ò ö jòUe, ùa÷\êýZòK t ij icû^ê_ûZú ~\ò I I R iÚòeûu jêG ö
AÈú _âbéZòùe Gjò Zû_^ lcZû aýajûe Keû~ûG ö
153

Zû_e Giþ@ûA (SI) GKK gqò aû Kû~ðýe _âgÜ :

Giþ@ûA GKK ij icû^ ö Gjû ùjCQò Rêfþ (joule) 19. ùa÷ \ ê ý Zò K jò U ee Zûe Kê kú C¯
aû J ö ùjC[ôfûùaùk iõù~ûMú Zûe KûjóKò C¯
C\ûjeY 8.13 jêG ^ûjó ?
20. ùMûUòG 20Ω _âZòùeû] aògòÁ ùa÷\êýZòK
_âZò ùiùKùe ùMûUòG 4Ω _âZòùeû]ùe
AÈúùe 5 A aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ ùjCQò ö
100J Zû_ C_ô^Ü ùjC[ôùf _âZòùeû]e \êA _âû«
30sùe ùKùZ Zû_ C_ô^Ü ùja ?
c¤ùe aòbaû«e ùKùZ ?
icû]û^ : 8.7.1 aò\ýê Zþ ùiâûZe Zû_^ lcZûe aýûajûeòK
C_ù~ûM
R = 4Ω
(Practical Applications of Heating
H = 100J
Effect of Electric Current)
t=1s
Zêùc RûYòQ ù~ _eòaûjúùe aò\êýZþ ùiâûZ
]eû~ûC _â Z ò ù eû]e \ê A _â û « c¤ùe _âaûjòZ ùjùf ùi[ôùe Zû_ C_ô^Ü jêG ö @ù^K
aòbaû«e ùjCQò V ö Zûùjùf icúKeY (8.20) icdùe G _âKûe Zû_^ @\eKûeú I aò\êýZþ gqòe
@^êiûùe @_Pd cù^jêG ö aò\êýZþ _eò_[ùe Gjò Zû_^
H = VIt = V2t / R
aò\êýZþ C_KeYe Zû_cûZâû aXÿûA Zûe MêY
_eòað^ c¤ Keò_ûùe ö Gjû ùjCQò aò\ýê Zþ ùiâûZe
HR 100J × 4Ω
aû V2 = = = 400 ùbûfþU2 Zû_^ lcZûe lZòKûeK \òM ö Gjûe C_KûeòZû
t 1s
c¤ @Qò ö ajêk bûùa aýajûe Keû~ûC[ôaû aò\êýZþ
∴V = 400 ùbûfþU = 20 ùbûfþU ö AÈú, aò\êýZþ ùUûÁe, aò\êýZþ Pêfû, aò\êýZþ ùKUþfò I
C\ûjeY 8.14 aò\êýZþ jòUe _âbéZò Méj iûcMâú aò\êýZþ ùiâûZe Zû_^
lcZûe aýajûe Keò Kû~ðý Kùe ö
C\ûjeY 8.13ùe _âZòùeû]ùe _âaûjòZ
afþae iìZâUò @Zò Cy Zû_cûZâû ijò _ûeê[ôaû
ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ ùKùZ ? gq ]ûZêeê Zò@ûeò jêG ö UwþÁ^ (Tungsten) ^ûcK
icû]û^ : GK ]ûZêeê afþae iìZâ _âûdZü Zò@ûeò ùjûA[ûG ö
R = 4Ω Gjûe Mk^ûu ùjCQò 33800C ö afþa bòZùe
H = 100J eûiûd^òK bûùa ^òÃâòd ~alûeRû^ I @ûMð^ Mýûiþ
t = 1s bòð Keû~ûA Zû bòZùe iìZâUòKê eLû~ûA[ûG ö
aò\êýZþ ùiâûZ ~\ò I jêG Zûùjùf icúKeY Gjû iìZâe @ûdêh aXÿûG ö iìZâùe _âaûjòZ ùjC[ôaû
(8.21) @^êiûùe aò\êýZþ ùiâûZe ùagú @õg Zû_ iéÁò Keê[ôaûùaùk
H 100 J
@Ì @õg @ûùfûK iéÁò Kùe ö
I2 = = = 25 A 2
Rt 4 Ù × 1s aò\ýê Zþ Zû_ê @^ý GK _âùdûM `êýRþ eì_ùe
∴ I = 25 A = 5 A
@Zý]ôK aò\êýZþ ùiâûZe _âaûjeê C_KeYKê elû
Kùe ö _eò_[ùe `êýRþKê _Oþqò iõù~ûMùe Zûe
154

eì_ùe fMû~ûG ö Gjû C_~êq Mk^ûu aògòÁ ]ûZê aýajûe ùjùf 1 IßûUþ Nû gqò Lyð jêG ö @ûùc
aû ]ûZêMêWK ÿò e cògâ eì_eê Zò@ûeò jêG ö Gjò ]ûZêMêWK
ÿò Nùe aýajûe Keê[ôaû aò\êýZþ gqòKê KòùfûIßûUþ Nû
bòZùe ejòQò Gfêcò^òdc, Z´û, ùføj, \Éû _âbéZò ö (kWh) GKKùe c_û~ûG ö 1 KòùfûIßûUþ Nû aò\êýZþ
ùMûUòG ^òòðÁ _eòcûYeê @]ôK aò\êýZþ ùiâûZ `êýRþ gqòKê 1 dê^òUþ aò\êýZþ gqò ùaûfò Kêjû~ûG ö
Zûe ù\A _âaûjòZ ùjùf `êýRþUò C¯ ùjûA 1 Wh = 1W × 1h = 1W × (60 × 60)s
Zekò~ûG Gaõ _eò_[Uò aòzò^Ü ùjûA C_KeY elû = 3600Ws = 3600J
1 kWh = 1000 × 1Wh = 3.6 × 106Ws
_ûA~ûG ö ù_ûiðfò^ bkò aÉêeê ^òcòðZ \êAUò ]ûZa
= 3.6 × 106J
_âû« ~êq ùLûk (Cartridge) bòZùe `êýRþ ZûeKê
eLû~ûA[ûG ö NùeûA ùlZâùe 1A, 2A, 3A, 5A, RûYòQ Kò ?
10A _âbZ é ò aòb^ò Ü cûê `êýRþ aýajûe Keû~ûA[ûG ö ajê ùfûK bûa«ò ù~ aò\êýZþ _eò_[ùe
C\ûjeYÊeì_, ùMûUòG 1kW aò\êýZþ AÈú 220V aò\êýZþ _âaûj [ôùf AùfKþUâ^þMêWÿòK Lyð ùjûA~ûG
aòbaû«eùe Kû~ðý Keòaû _ûAñ (1000W/220V) aû Gaõ G[ô_ûAñ @ûùc aò\êýZþ iõiÚûKê gêË ù\C ö
4.54A aò\êýZþ _âaûj @ûagýK Kùe ö ùZYê Gjò cûZâ Gjû VòKþ ^êùjñ ö aò\êýZþ C_KeY bòZùe
AÈú ij 5A `êýRþUòG iõ~êq ùjaû \eKûe ö AùfKþUâ^þe MZò KeûA aò\êýZþ _âaûj C_ô^Ü Keòaû
8.8 aò\êýZþ _ûIßûe (Electric Power) _ûAñ ù~Cñ gqò @ûagýK jêG ùijò gqò aò\êýZþ
Zêùc RûYòQ ù~ ù~Cñ jûeùe Kû~ðý Keû~ûG iõiÚû @ûcKê ù~ûMûG ö Gjò gqò _ûAñ @ûùc aò\êýZþ
aû ù~Cñ jûeùe gqò aýd Keû~ûG ZûKê _ûIßûe iõiÚûKê gêË _AV Keêñ ö
(Power) Kj«ò ö ùiAbkò ù~Cñ jûeùe aò\êýZþ
gqò _eò_[ùe Lyð jêG ZûKê aò\êýZþ _ûIßûe P
C\ûjeY 8.15
Kêjû~ûG ö icúKeY (8.19) @^êiûùe 220V aò\êýZþ fûA^þ ij iõ~êq ùMûUòG
P = VI afþaùe 0.5A aò\êýZþ _âaûj ùjC[ôùf afþae
Icþu ^òdc aýajûe Kùf _ûIßûe ùKùZ ?
P = I2R = V2/R --------------------------(8.22) icû]û^ :
aò\êýZþ _ûIßûee Giþ@ûA GKK ùjCQò IßûUþ V = 220V, I = 0.5A, P = ?
(watt) aû W ö aòbaû«e 1V I aò\êýZþ _âaûj 1A icúKeY (8.19) @^êiûùe
ùjùf _ûIßûe ùja 1W ö @[ðûZþ,
P = VI
1W = 1 ùbûfþU × 1 Gµòdeþ = 1VA ------(8.23)
= 220V × 0.5A
iû]ûeY aýajûe _ûAñ IßûUþ GKK @Zò iû^ = 110 VA
ùjC[ôaûeê GjûVûeê @ûC GK aWÿ GKK @[ðûZþ 1 = 110W
KòùfûIßûUþ (kilowatt) aû 1kW aýajûe Keû~ûG ö C\ûjeY 8.16
1kW = 1000 W
ùMûUòG 400W ùe`âòùRùeUe \ò^Kê 8Nû
aò\êýZþ _ûIßûeþe iõmû @^êiûùe Lyð ùjC[ôaû
Pûùf ö aò\êýZþ gêË ~\ò kWh _òQû 3Uuû jêG
aò\êýZþ gqò = _ûIßûe ¨ icd ö G[ôeê aò\êýZþ gqòe
ùZùa 30 \ò^ _ûAñ ùKùZ Uuûe gêË ù\aûKê
GKK ùja IßûUþ Nû (Wh) ö 1 IßûUþ _ûIßûe 1 Nû
ùja ?
155

icû]û^ : l _âZòùeû] ùjCQò _eòaûjúe G_eò GK MêY

30 \ò^ùe ùe`âù
ò RùeUeùe aýdòZ ùjC[ôaû ~ûjû AùfKþ U â ^ þ e MZò K ê aû]û \ò G ö
aò\êýZþ gqò _âZòùeû]e SI GKK ùjCQò Icþ ö
Nû
= 400 IßûUþ ¨8 ¨ 30 \ò^ l Icþu ^òdc : _âZòùeû]e Zû_cûZâû iÚòe
\ò^
= 96000 IßûUþ-Nû ejò[ôaûùaùk Zûe \êA_âû« c¤ùe [ôaû
aòbaû«e ùi[ôùe _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ
= 96 KòùfûIßûUþ-Nû
ùiâûZ ij icû^ê_ûZú ö
= 96 kWh
l _eòaûjú Zûee _âZòùeû]
ùZYê gêËe _eòcûY ùja, l
R=ρ
96 kWh ×
3 Uuû = 288 Uuû
A
1kWh ρ = _eòaûjúe _âZòùeû]ôZû, l = _eòaûjú
_âgÜ : Zûee ù\÷Nðý, A = _âiÚùz\e ùlZâ`k ö
l _âZùò eû]ôZûe SI GKK Icþ-cò (Ωm ) @ùU ö
21. aò\êýZþ _âaûj \ßûeû _â\ gqòe jûe ùKCñ
l GKû]ôK _âZòùeû]e _Oþqò iõù~ûM ùjùf
KûeK C_ùe ^òbðe Kùe ?
icìj _âZòùeû]
22. ùMûUòG aò\ýê Zþ ùcûUeþ 220V aò\ýê Zþ fûA^þeê
R = R1 + R2 + R3 + ............
5A aò\êýZþ ùiâûZ ^òG ö ùcûUeþe _ûIßûeþ
ùKùZ ? 2 Nûùe Gjû ùKùZ gqò aýd l GKû]ôK _âZòùeû]e icû«eûk iõù~ûM
Keòa ? ùjùf icìj _âZòùeû] Re iìZâ ùjCQò
1 1 1 1
= + + + ........
KY gòLôf : R R1 R 2 R 3
l _eòaûjú bòZùe AùfKþUâ^þe _âaûj ùjùf l _âZòùeû]ùe aýdòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ gqò
ùi[ô ù e aò \ ê ý Zþ ùiâ û Z _â a ûjò Z jê G ö W = VQ = VIt = I2Rt
AùfKþUâ^þe MZòe aò_eúZ \òMKê aò\êýZþ l aò\êýZþ _ûIßûe
ùiâûZe \òM ]eû~ûG ö W VQ
l Q _eòcûYe PûRð t icd c¤ùe _âaûjòZ P= = = VI = I 2 R
t t
Q
ùjùf aò\êýZþ ùiâûZ I=
t
ö Gjûe SI GKK IßûUþ (W) ö 1W =
1J
ö
1s
l aò\êýZþ ùiâûZe SI GKK Gµòdeþ @ùU ö l aò\êýZþ gqò dê^òUþ = 1KòùfûIßûUþ-Nû =
l _eò_[ùe PûRðKê MZògúk KeûAaû _ûAñ 1kWh
aò\ýê Zþ ùifþ aû aýûùUeú aýajûe Keû~ûG ö 1kWh = 3.6 × 106J
ùifþ Zûe @Mâ\êAUò c¤ùe aòbaû«e iéÁò
Kùe ö aò b aû«ee SI GKK ùjCQò
ùbûfþU ö
156

_âgÜûakú
_âgÜ 1eê 4 c¤ùe _âùZýK _âgÜ _ûAñ \ò@û~ûA[ôaû PûùeûUò i¸ûaý Ce c¤eê VòKþ CeUò aûQ ö
1. LòG Zûee _âZòùeû] ùjCQò R ö Gjò ZûeKê _ûUò icû^ bûMùe aòbq KeûMfû Gaõ GMêWÿòKê
icû«eûk iõù~ûM KeûMfû ö Gjò iõù~ûMe icZêfý _âZòùeû] RI ùjùf, R / RI ùja
(a) 1/25 (b) 1/5
(c) 5 (d) 25
2. ^òùcÜûq _\cûû c¤eê ùKCñUò aò\êýZþ _ûIßûe iìPûC ^ûjó ?

(a) I2R (b) IR2
(c) VI (d) V2 / R
3. 220V I 100W ùfLû[ôaû ùMûUòG afþaKê 110V fûA^þùe fMûAùf _ûIßûe ùja
(a) 100W (b) 75W
(c) 50W (d) 25W
4. GKû aÉêeê Zò@ûeò icû^ ù\÷Nðý I icû^ aýûi aògòÁ \êAUò _eòaûjú ZûeKê ~[ûKâùc _Oþqò iõù~ûM I
icû«eûk iõù~ûM KeûMfû ö Cbd ùlZâùe aòbaû«e icû^ ùjùf _Oþqò iõù~ûM I icû«eûk
iõù~ûMùe C_ô^Ü ùjC[ôaû Zû_e @^ê_ûZ
(a) 1 : 2 (b) 2 : 1
(c) 1 : 4 (d) 4 : 1
5. _eò_[e \êAUò aò¦ê c¤ùe aòbaû«e cû_òaû _ûAñ ùbûfþUcòUe ùKcòZò iõù~ûM Keû~ûG ?
6. LòG Z´û Zûee aýûi 0.5 mm I _âZòùeû]ôZû 1.6 × 10 −8 Ω m ö 10Ω _âZòùeû] aògòÁ Gbkò Zûee
ù\÷Nðý ùKùZ ? aýûi \êAMêY ùjùf _âZòùeû] ùKùZ ùja ?
7. ùMûUòG _âZòùeû]úe \êA_âû« c¤ùe aòbaû«e V I Zjóùe _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZ Ie _eòcûY
^òcÜùe \ò@û~ûAQò ö
I (Gµòde) 0.5 1.0 2.0 3.0 4.0
V (ùbûfþU) 1.6 3.4 6.7 10.2 13.2
V I I c¤ùe Mâû`þUòG @u^ Keò _âZòùeû]úe _âZòùeû] ^òðd Ke ö
157

8. ùMûUòG _âZòùeû]úe \êA _âû« ij GK 12V aýûùUeú iõ~êq ùjûAQò ö _eò_[ùe aò\êýZþ _âaûje
_eòcûY 2.5 mA ùjùf _âZòùeû]úe _âZòùeû] ^òðd Ke ö
9. GK 9V aýûùUeú ùMûUòG 12Ω _âZòùeû]ú ij iõ~êq ö _âZòùeû]úùe ùKCñ _eòcûYe aò\êýZþ _âaûj
ùjCQò ?
10. ùKùZûUò 176 Ω _âZòùeû]úe icû«eûk iõù~ûM 220 V fûA^þeê 5A aò\êýZþ _âaûj ùâ ?
11. Zòù^ûUò _âZòùeû]ú c¤eê _âùZýKe _âZòùeû] 6Ω ö GMêWÿòKê Kòbkò bûùa iõù~ûM Kùf icZêfý
_âZòùeû] ùja (i) 9Ω (ii) 4Ω ?
12. 220V fûA^þùe fûMò_ûeê[ôaû ùKùZMêWÿòG afþae _ûIßûe ùjCQò 10 W ö ~\ò iùaðûy aò\êýZþ _âaûj
5A jêG ùZùa ùKùZûUò afþaKê ùijò fûA^þùe icû«eûk bûùa iõù~ûM Keû~ûA_ûeòa ?
13. 220V fûA^þùe fMû~ûA[ôaû ùMûUòG aò\êýZþ Pêfûùe \êAUò 24Ω _âZòùeû] aògòÁ Zûe Kêkú @Qò ö
Kêkú \êAUòKê @fMû @fMû, _Oþqòùe I icû«e bûùa aýajûe Kùf _âZò ùlZâùe ùKùZ aò\êýZþ
_âaûj ùja ?
14. ^òùcÜûq _eò_[MêWÿòKùe 2Ω _âZòùeû]úùe aýajûe ùjC[ôaû _ûIßûee Zêk^û Ke ö ()i 1Ω I
2Ω _âZòùeû]ú ij ùMûUòG 6 V aýûùUeúe _Oþqò iõù~ûM, Gaõ (ii) 12Ω I 2Ω _âZòùeû]ú ij
ùMûUòG 4 V aýûùUeúe icû«eûk iõù~ûM ö
15. ùMûUòG 100 W − 220 V I ùMûUòG 60 W − 220 V aò\êýZþ aZú GK 220 V fûA^þùe icû«e bûùa
iõ~êq ùjûAQò ö Gjû fûA^þeê ùKùZ aò\êýZþ _âaûj ù^CQò ?
16. ùKCñUò ùagú gqò aýajûe Kùe ? 1Nû Pûfê[ôaû ùMûUòG 250 W Uòbò ùiUþ ^û 10 cò^òUþ Pûfê[ôaû
ùMûUòG 1200 W ùUûÁe ?
17. ùMûUòG 8Ω jòUe 2 Nû ]eò fûA^þeê 15A aò\êýZþ _âaûj ^òG ö jòUeþùe C_ô^Ü ùjC[ôaû Zû_e jûe
^òðd Ke ö
18. aêSû@ ö
(a) aò\êýZþ aZúe `òfûùc _ûAñ UwþÁ^þ ]ûZê KûjóKò aýajûe Keû~ûG ?
(b) _ûCñeêUò ùUûÁe I AÈú bkò aò\êýZþ Zû_^ iûcMâúùe KûjóKò gê¡ ]ûZê _eòaùð cògâ]ûZê aýajûe
Keû~ûG ?
(c) Méj aò\êýZþ _eò_[ùe KûjóKò _Oþqò iõù~ûM aýajûe Keû~ûG ^ûjó ?
(d) Zûee _âZòùeû] Kòbkò bûùa Zûe _âiÚùz\ ùlZâ`k C_ùe ^òbðe Kùe ?
(e) aò\êýZþ _eòaj^ _ûAñ iû]ûeYZü Z´û I Gfêcò^òdcþ Zûe KûjóKò aýajûe Keû~ûG ?
mmm
158

âc @¤ûd
aò\êýZþ ùiâûZe Pê´Kúd _âbûa
(MAGNETIC EFFECTS OF
ELECTRIC CURRENT)
Zêùc _ìað @¤ûdùe aò\êýZþ ùiâûZþ I Zûe l KûMR C_ùe ùMûUòG ùQûU Kµûi Zûe
Zû_^ ]cð aòhdùe _XÿòQö @ûi GVûùe aò\êýZþ _ûLû_ûLô eLö Kµûi iìPúe @aiÚZò ò flýKeö
iµKòZð @ûC \êAUò Mêeê Zê _ß ì ð aòhd @ûùfûP^û Keòaûö iìPúUò GK ùQûU Pê´Kö
G[ô c ¤ùe ejò Q ò aò \ ê ý Zþ ù iâ û Ze Pê ´ Kúd Mê Y l _eò_[Kê cê\òZ Keò (_äMþ KòKê a¦ Keò)
(Magnetic Effects of Electric Current) I ùi[ôùe aò\êýZþ _âaûj Keû@ö Kµûi iìPúe
MZògúk Pê´Ke ùa÷\êýZòK MêY (Electric Effects KòQò _eòað^ flý KeêQ Kò?
of a Moving Magnet)ö Gjû C_ùe @û]ûeòZ
Gjò _eúlûùe _eò_[ùe aò\êýZþ _âaûj ù~ûMêñ
ùcûUe (Motor) I ùRù^ùeUe (Generator) Kµûi iìPúe aòùl_ (Deflection) ùja ö G[ôeê
bkò KòQò aýajû~ðý ~ª_ûZò ij c¤ _eòPòZ ùjaûö KY RYû~ûCQò? @ûùc ~\ò ]eòùâû ù~ ùMûUòG
9.1 aò\êýZþ ùiâûZe Pê´Kúd _âbûa Pê´K ùKak @^ý GK Pê´K \ßûeû _âbûaòZ jêG,
(Magnetic Effects of Electric Current) Zûùjùf @ûùc GA iò ¡ û«ùe _jò a û ù~,
_eòaûjú Zûeùe aò\êýZþ _âaûj ùjùf Zûjû Z´ûZûeùe aò\êýZþ _âaûj ù~ûMêñ Zûjû Pê´K bkò
Pê´K bkò Kû~ðý Keòaû ù\Lû~ûGö Gjû aò\êýZþe Kû~ðý KeêQòö
Pê´Kúd _âbûae GK C\ûjeYö GK iek _eúlû 1800 ciò j ûùe AUûfúd ùa÷ m û^ò K
cû¤cùe Gjûe @^ê¤û^ Keû~ûA_ûeòaö @ûùfiûùâû ùbûfþUû (Alessandro Volta) iek
Zêc _ûAñ Kûc : 9.1 ùbûfþUúd ùifþ Zò@ûeò Kùfö Gjû [ôfû aò\êýZþ
l LòG ikL ùcûUû Z´û Zûe ùÂ ùMûUòG ùiâûZe _â[c c^êhýKéZ Ciôö Gjûe ajê _ìaðeê
aò\êýZþ _eò_[e \êAaò¦ê X I Y c¤ùe eL ö Pê´Ke @ûaòÃûe ùjûA iûeò[ôfû I Pê´KZßKê ùÂ
Gjû KûMRùe _éÂZk ij f´bûùa ejêö MùahYû ·fê[f ô ûö ùbûfþUûu @ûaòÃûe _ùe aò\ýê Zþ
PòZâ 9.1 ù\L ö _â a ûj C_ùe ùa÷ m û^ò K cûù^ MùahYûùe
fûMò_Wòùfö cûZâ Pê´K ij aò\êýZþ _âaûje KòQò
iµKð [ûA_ûùe ùaûfò ùKjò bûaê ^ [ôùfö ajê
ahð ]eò Pê´KZß I aò\êýZþ _âaûjKê \êAUò bò^Ü
aòhd ùaûfò ùa÷mû^òKcûù^ ]eò ùÂ[ôùfö cûZâ
1820 ciòjûùe ùW^cûKðe ùa÷mû^òK jû^è LâúÁò@û^þ
IeþùÁWþ (Hans Christian Oersted) G ]ûeYû
PòZâ 9.1 _eòaûjúùe aò\êýZþ _âaûj
a\kûA ù\ùfö ùi \òù^ ùgâYúùe aò\êýZþ
ù~ûMêñ Kµûiþ iìPúe aòùl_
aòhdùe _XÿûAfû ùaùk ùMûUòG Kµûi iìPúe
159

^òKUùe [ôaû LòG ]ûZa

Zûeùe aò\ýê Zþ _âaûj Kùfö
iùw iùw Kµûi iì P ú
aòùl_òZ ùjfûö G[ôeê ùi
RûYòùf ù~ Zûeùe aò\êýZþ
_âaûj ùjaûeê Zûjû ùMûUòG
Pê´K bkò Kû~ðý KeêQòö
Ieþ ù ÁWþ u @ûaò Ã ûeUò
aò\êýZþ _âaûj I Pê´KZß c¤ùe iµKð iÚû_^
Keòù\fûö aòmû^ùe GjûKê GK @Zò MêeêZß_ìð
aòhd ùaûfò aòùaP^û Keû~ûGö Pê´Kúd ùlZâe PòZâ 9.2 \Pê´Ke Pûeò_ûLùe fêjûMê
ZúaâZûe ùiMâûùi (cgs) GKKKê IeþùÁWþu ùlZâùeLû @^êiûùe iRûA ùjûAQò ö
^ûcû^êiûùe IeþùÁWþ ùaûfò Kêjû~ûGö
9.2 Pê´Kúd ùlZâ I ùlZâ ùeLû flý Kùf ù\Lôa ù~ PòZâ 9.2 bkò KûMR
(Magnetic Field and Field Lines) C_ùe fêjûMê ^òðòÁ Xwùe iRûA ùjûA ejòQòö
Zêùc RûYò[ôa ù~ \ Pê´KKê Kµûi iìPú Gjûe KûeY KY ùjûA_ûùe? G[ôeê KY iìP^û
^òKUKê @ûYòùf Kµûi iìPúe aòùl_ jêGö Kµûi còkêQò? Gjûe Ce _ûAaû _ûAñ @ûùc cû^òùâû
iìPúUò GK ùQûU \ Pê´Kö Gjò iìPúUò cêq @aiÚûùe ù~ \ Pê´Ke @ûL_ûLùe Pê´Ke _âbûa ejòQò
Ce-\lòY \òM ^òùðg Kùeö iìPúe ù~Cñ _âû«Uò Gaõ G[ôù~ûMêñ fêjû Mê C_ùe GK _âKûe ak
Ce @ûWÿKê eùj ZûKê Ce ùceê I ù~Cñ _âû«Uò Kû~ðýKûeú ùjCQòö Gjò ak ù~ûMêñ fêjûMê ^òòðÁ
\lòY @ûWÿKê eùj ZûKê \lòY ùceê Kêjû~ûGö \êAUò Xwùe Pê´K ·eò_ûùL iRûA ùjûA~ûCQòö
iìPú Pê´K ùÂ _eúlû Kùf Zêùc RûYò_ûeòa ù~ ùi[ô_ûAñ Pê´Ke _âbûa @^êbìZ ùjC[ôaû @kùe
ic ùceê _eÆeKê aòKhðY Ke«ò I aòhc ùceê Pê´Kúd ùlZâ (Magnetic field) ejòQò ùaûfò
_eÆeKê @ûKhðY Ke«òö
Kêjû~ûGö fêjûMê ù~Cñ iaê KûÌ^òK ùeLûùe iRûA
_âgÜ: ùjfû _eò \òùg ZûKê Pê´Kúd ùlZâùeLû (Magnetic
1. \ Pê´K ^òKUKê @ûYòùf Kµûi iìPú KûjóKò field lines) ùaûfò cù^Keû~ûGö
aòùl_òZ jêG?
@^ý KòQò C_ûdùe \ Pê´Ke ùlZâùeLû
Zêc _ûAñ Kûc : 9.2 còkò _ûeòa Kò? @ûi _eúlû Keò ù\Lôaû ö
l ùMûUòG WâAõ ùaûWð C_ùe LòG ]kû KûMR Zêc _ûAñ Kûc : 9.3
_ò^þ iûjû~ýùe fMûA \ò@ö
l ùMûUòG \ Pê´K I ùMûUòG ùQûU Kµûi
l KûMRe ùK¦âùe ùMûUòG \ Pê´K eLö
^ò@ö
l \ Pê´Ke ·eò_ûLùe KòQò fêjûMê icû^
l ùMûUòG WâAõ ùaûWÿðùe LòG ]kû KûMRKê
bûùa aòò\ò@ö PòZâ 9.2 ù\Lö
_ò^þ ù_ûZò fMû@ ö KûMR cSòùe \ Pê´KKê
l WâAõ ùaûWðKê @ûwêkò Uò_ùe @ûùÉ @ûùÉ @ûNûZ
eLö
\ò@, KY flý KeêQ?
160

l \ Pê´Ke _eòiúcûKê ù_^þiòfþùe Mûe UûYò

PòjÜû@ö
l \ Pê´Ke Ce ùceê _ûLùe KµûiUò eLö
ù\Lôa ù~ Kµûie \lòY ùceê \ Pê´Ke
Ce ùceê @ûWÿKê @ûKhòðZ ùjCQò Gaõ
Kµûie Ce ùceê \ Pê´Ke Ce ùceê
Vûeê aòKhðY ù~ûMêñ \ìùeA ~ûCQòö
PòZâ 9.4 \ Pê´Ke ùlZâùeLû
l Kµûi iìPúe \êA _âû«Kê ù_^þiòf \ßûeû PòjÜòZ
Keö l ùMûUòG Pê´Kúd ùlZâùeLû C_ùe Kµûi
l aðcû^ KµûiKê NêûA @^ý GK iÚû^ùe eL NêûAfûùaùk iìPúe aòùl_YKê flý Keö
ù~còZK ò ò iìPúe \lòY ùceê _ìaeð ê Ce ùceê ù\Lôa ù~ ùceê @ûWÿKê @ûiòfû ùakKê
ù~CñVûùe [ôfû ùijòVûùe ejòaö Gùa iìPúe aòùl_Ye cûZâ aXêQòö
Ce ùceêe iÚû^ PòjÜòZ Keö Pê´Kúd ùlZâ ù~Cñ eûgò \ßûeû aòðZ jêG
l Gjò bkò Kµûie iÚû^ KâcûMZ a\kûA \ Zûe Cbd _eò c ûY ( Magnitude ) I \ò M
Pê´Ke \lòY ùceê _~ðý« ^ò@ö PòZâ 9.3 (Direction) ejò[ûGö Kµûi iìPúUòG Pê´Kúd
ùlZâùe eLôùf Ce ùceê ù~Cñ \òMKê ejòa Zûjû
ù\L ö
Pê ´ Kúd ùlZâ e \ò M \gð û Aaö Gjò @^ê i ûùe
]eò^ò@û~ûAQò ù~ Pê´Ke Ce ùceêeê ùlZâùeLû
aûjûeò \lòY ùceêùe còùgö PòZâ 9.4 ùe Gjû Zúe
PòjÜ \ßûeû \gðû~ûAQòö Pê´Kúd ùlZâùeLû \lòY
ùceêVûùe @UKò ~ûG ^ûjóö Gjû Pê´K bòZùe
\lòY ùceêeê Ce ùceê _~ðý« ~ûA[ûGö `kùe
Pê´Kúd ùlZâùeLû GK @aòzò^Ü I cê\òZ ùeLûö
Pê´Kúd ùlZâe @ûù_lòK iûc[ðý (Relative
PòZâ 9.3 Kµûi iìPú \ßûeû Pê´Kúd ùlZâùeLû @u^ strength) ùlZâùeLûMêWÿòKe N^Zß C_ùe ^òbðe
Kùeö ù~CñVûùe ùlZâùeLûMêWÿòK ùagú fMûfMò
l KûMR C_ùe PòjÜòZ aò¦ê MêWÿòKê ù~ûWò jûZùe ùjûA[ûG ùiVûùe Pê´Kúd ùlZâe iûc[ðý @]ôK
ùMûUòG PòKÑY aû iêMc aKâ ùeLû @u^ Gaõ ùiVûùe @^ý GK Pê´Ke ùceê C_ùe @]ôK
Keö Gjò ùeLûUò GK Pê´Kúd ùlZâùeLûö ak Kû~ðýKûeú jêGö PòZâ 9.4 ù\Lö
l _ì a ð aò ð Z _¡Zò @^ê i ûùe \ Pê ´ K \êAUò Pê´Kúd ùlZâùeLû _eÆeKê ùQ\
·eò_ûLùe MêWòG ùlZâùeLû @u^ Keö PòZâ Kùe ^ûjòñö ~\ò ùQ\ Ke«û Zû ùjùf aò¦êVûùe
9.4 ù\Lö ùeLûMêWÿòK \ Pê´Ke Pê´Kúd Kµûi iìPú GK icdùe \êAUò \òM \gðû«û ö cûZâ
ùlZâ [ôaû K[û iì·A \òGö Gjû i¸a ^êùjñö
161

9.3 _eòaûjúùe aò\êýZþ ùiâûZ R^òZ Pê´Kúd Ce

ùlZâ
(Magnetic Field due to a Current-
carrying Conductor) _½òc
Zêc _ûAñ Kûc 9.1ùe Zêùc ù\LôQ ù~
_eòaûjúùe aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ ùjùf Zû
·eò_ùU Pê´Kúd ùlZâ iéÁò jêGö Gjò Pê´Kúd
ùlZâe \òM RûYòaû _ûAñ ^òcÜ _eúlûUò Keö
Zêc _ûAñ Kûc : 9.4 PòZâ 9.5 (b)
l LòG f´û I ikL Z´û Zûe, \êAUò aû Zòù^ûUò
1.5V ùifþ Gaõ ùMûUò G _ä M þ Kò ùÂ l PòZâ 9.5 (b)ùe ù~còZò \gðû~ûAQò, aðcû^
_Oþqòùe iõù~ûM Keö PòZâ 9.5 (a) ù\Lö Kµûi iìPúe aòùl_ _ìað _eòaùð _½òc
@ûWKê ùjaö @ZGa aò\êýZþ ùiâûZe \òM ~\ò
aò_eúZ jêG ùZùa Kµûi iìPúe aòùl_e
Ce \òM aò_eúZ ùja @[ðûZþ Pê´Kúd ùlZâe
_ìað
\òM aò_eúZ ùjaö
9.3.1 ikL _eòaûjúùe aò\êýZþ ùiâûZ R^òZ
Pê´Kúd ùlZâ
( Magnetic Field due to Current
through a Straight Conductor)
_eòaûjúùe _âaûjòZ aò\êýZþ ùiâûZ C_ùe
PòZâ 9.5 (a) Pê´Kúd ùlZâe Xûû Kòbkò ^òbðe Kùe? G[ô_ûAñ
l ikL Zûe ij icû«e Keò ùQûU KµûiUòG _eòaûjúe @ûKéZò \ûdú Kò? _eúlû \ßûeû Gjû
eLö aêSû~ûA_ûeòaö
l _äMþ KòKê a¦ Keò _eò_[ùe aò\êýZþ _âaûj _â[ùc ù\Lû~ûC ùMûUòG aò\êýZþ ùiâûZ
Keû@ö aj^Kûeú ikL _eòaûjú ·eò_ùU Pê´Kúd ùlZâe
l Kµûi iìPúe Ce ùceê ùKCñ \òMùe Xûû Kòbkò ùjûA[ûGö
aòùl_òZ ùjCQò flý Keö PòZâ 9.5 (a) ùe Zêc _ûAñ Kûc : 9.5
ù~còZò ù\Lû~ûCQò, ~\ò aò\ýê Zþ ùiâûZ Ceeê
l ùMûUòG 12V aýûùUeú, ùMûUòG eòIÁûUþ,
\lòY @ûWKê _âaûjòZ jêG Zûùjùf Kµûi
ùMûUòG GcòUe (0-5 A), ùMûUòG _äMþ Kò I
iìPúe Ce ùceê _ìað @ûWKê aòùl_òZ ùjaö
LòG f´û ikL ùcûUû Z´û Zûe ^ò@ö
l aðcû^ ùifþMêWÿòKe @Mâ iõù~ûM a\kû@ ö
Gjû `kùe aò\êýZþ ùiâûZe \òM a\kò~òaö l LòG @ûdZûKûe KûWðùaûWð ùÂ Zûe c¤
PòZâ 9.5 (b) ù\Lö aò¦êùe Z´ûZûeUòKê _âùag Keû@ ö ZûeUò
162

KûWðùaûWðe icZk _âZò f´ bûùa ejêö l fêjûMêe icùK¦âòK aé Pê´Kúd ùlZâe
KûWðùaûWðUò \éXÿbûùa ZûeKê ]eò eLêö \òM \gðûC ^ûjóö G[ô_ûAñ ùQûU KµûiUòG
l f´ bûùa [ôaû ikL Zûee _âû« ij _Oþqùò e ùÂ ùMûUòG aé C_ùe ùMûUòG iÚû^
eòIÁûUþ, GcòUe, aýûùUeú I _äMþ Kò iõù~ûM (cù^Ke P)ùe eLö Kµûi iìPúùe Ce
Keö PòZâ 9.6(a) ù\Lö ùceê ù~Cñ \òM ù\LûAa Zûjû ùiVûùe
_eòað^gúk Pê´Kúd ùlZâe \òM ùjaö GjûKê ùMûUòG
_âZùò eû] Zúe PòjÜ \ßûeû PòjÜòZ Keö
l Zûeùe aò\êýZþ _âaûje \òMKê ~\ò aò_eúZ
Keò\ò@û~ûG Zûùjùf Pê´Kúd ùlZâe \òM
aò_eúZ ùja Kò? _eúlû Keò ù\Lö
Z´ûZûeùe _âaûjòZ ùjC[ôaû aò\êýZþ ùiâûZe
_eòcûY ~\ò a\kû~ûG Kµûi iìPúe aòùl_ a\kòa
Kò? Gjû RûYòaû _ûAñ eòIÁûUþ iûjû~ýùe aò\êýZþ
ùiâûZe _eòcûY a\kû@ö G[ôù~ûMêñ Kµûi iìPúe
PòZâ 9.6 (a) icùK¦âòK aéMêWÿòK ikL Zûeùe aòùl_ a\kòaû Zêùc flý Keò_ûeòaö ~\ò _âaûj
aò\êýZþ _âaûj ù~ûMêñ ùjC[ôaû Pê´Kúd aùX, aòùl_ c¤ aXÿa ò @[ðûZþ Zûeùe aò\êýZþ _âaûj
ùlZâe ùlZâùeLû \gðûCQò ö aXÿòùf GK ^òòðÁ aò¦êùe Pê´Kúd ùlZâe _eòcûY
l KòQò fêjûMê ùÂ KûWðùaûWð C_ùe icû^ aXÿòaö ùiAbkò aò\êýZþ _âaûj Kcòùf ùijò aò¦êùe
bûùa aòò \ò@ö Pê´Kúd ùlZâe _eòcûY Kcòaö
l _äMþ KòKê a¦ Keò _eò_[ùe aò\êýZþ _âaûj Zûeùe aò\ýê Zþ _âaûjKê @_eòaòZð eLô KµûiKê
Keû@ö ZûeVûeê \ìeKê ùÂ ù\L ù~ Kµûi iìPúe aòùl_
l eòIÁûUþùe _eòað^gúk _âZòùeû]Kê iÚòe eLô KcêQò, @[ðûZþ aò\êýZþ _âaûj ~êq ZûeVûeê \ìeZû
GcòUeùe ùKùZ aò\êýZþ _âaûj ùjCQò flý aXÿòùf Pê´Kúd ùlZâe _eòcûY Kcòaö PòZâ 9.6
Keö (a) I 9.6 (b) ùe flý Ke ù~ ZûeVûeê \ìeZû
l KûWðùaûWðKê @ûwêkò Uò_ùe @Ì @ûNûZ Kùf aXòùf icùK¦âòK aécûû c¤ùe \ìeZû aXêQòö
ù\Lôa ù~ fêjûMê Zûe ·eò_ûùL icùK¦âK ò 9.3.2 \lòY jÉ aé¡ûwêkò ^òdc
aé @ûKûeùe iRûA ùjûA~òa PòZâ 9.6 (b) (Right-Hand Thumb Rule)
ù\Lö
\lòY jÉ aé¡ûwêkò ^òdc iûjû~ýùe ùMûUòG
aò\êýZþ ùiâûZ aj^ Keê[ôaû _eòaûjú ù~ûMêñ iéÁò
ùjC[ôaû Pê´Kúd ùlZâe \òM ijRùe RûYòjêGö
PòZâ 9.6 (b) fêjûMêe cù^Ke ù~Cñ Zûeùe aò\êýZþ _âaûj ùjCQò
i{ûKê _ûLeê ù\Lôùf ZûKê Zêùc WûjûY jûZùe GcòZò cêVûA ]eòQ ù~
Gbkò ù\Lû~òa û
aêXû @ûwêkòUò aò\êýZþ _âaûj \òMùe Zûe ij icû«e
ùjûA f´òejòQò I @^ý @ûwêkòMêWÿòK Zûe ·eò_ùU
163

auûA ùjûA ùNeò ejòQòö Gjò @ûwêkòMêWòKe Uò_ NûKûe \òMùe ùjaö _½òc @ûWê ù\Lôùf Pê´Kúd
ù~Cñ aéûKûe \òMe iìP^û ù\CQò Zûjû ùjCQò ùlZâe \òM NûKûe aò_eúZ \òMùe ùjaö fûA^þe
aò\êýZþ ùiâûZ aj^ Keê[ôaû _eòaûjú R^òZ Pê´Kúd Zùk [ôaû aò¦ê I C_ùe [ôaû aò¦ê Cbd _ûAñ Gjû
ùlZâe \òMö PòZâ 9.7 ù\Lö _â~êRýö
_âgÜ :
2. ùMûUòG \ Pê´K ·eò_ûLùe Pê´Kúd
ùlZâùeLû @u^ Keö
Pê´Kúd ùlZâ 3. Pê´Kúd ùlZâùeLûe ]cðMêWÿòK KY?
4. \êAUò Pê´Kúd ùlZâùeLû KûjóKò _eÆKê
ùQ\ Ke«ò ^ûjó?
9.3.3 Kêkú aû aéûKûe _eòaûjúùe aò\êýZþ
ùiâûZ R^òZ Pê´Kúd ùlZâ
aò\êýZþ ùiâûZ (Magnetic Field due to a Current
through a Circular Loop)
PòZâ 9.7 \lòY jÉ aé¡ûwêkò ^òdc ikL _eòaûjúùe aò\ýê Zþ ùiâûZ R^òZ Pê´Kúd
ùlZâ e Xÿ û û Zê ù c ù\Lô Q ö cù^Ke ikL
cùêL, GVûùe Zêùc Zûeùe aò\êýZþ _eòaûjúUòKê auûA Kêkú aû aéûKûe eì_ \ò@ûMfûö
_âaûjòZ ùjC[ôaû ùaùk ZûKê cêVûAaûe KÌ^û ùi[ôùe aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ ùjùf Pê´Kúd ùlZâ
KeêQö _âKéZùe Gbkò ZûeKê Lûfò jûZùe QêAñaû Kòbkò ùja Gaõ Pê´Kúd ùeLûMêWòK ùKcòZò
@^êPòZ KûeY aò\êýZþ @ûNûZ fûMò_ûùeö ù\Lû~òa? ikL _eòaûjúVûeê \ìùeA Mùf Pê´Kúd
ùlZâe _eòcûY Kâcgü Kcò~ûG I ùlZâùeLû c¤ùe
\lòY jÉ aé¡ûwêkò ^òdcKê cûKèùIßfu KKðÄé \ìeZû aXÿ[ò ûG ö G K[û RûYòQö ùiAbkò aò\ýê Zþ
^òdc ùaûfò Kj«òö ~\ò @ûùc ùMûUòG KKðÄéKê ùiâûZ aj^ Keê[aô û aéûKûe _eòaûjú ùlZâùe ZûeVûeê
jûZùe ]eò GcZò NìeûAaû ù~ KKðÄéUò aò\êýZþ \ìùeAMùf icùK¦âòK aécûû c¤ùe \ìeZû c¤
ùiâûZ \òMùe @ûMKê aXÿòa Zûùjùf NìeûAaû aùXÿö PòZâ 9.8 ù\Lö Kêkúe ùK¦â @ûWÿKê aéMêWKòÿ
\òMUò Pê´Kúd ùlZâe \òM \gðûAaö iekùeLû bkò ù\Lû~ò a ö \lò Y jÉ
C\ûjeY 9.1
GK bìicû«e aò\êýZþ fûA^ùe aò\êýZþ ùiâûZ
_ìaðeê _½òc @ûWKê _âaûjòZ ùjCQòö fûA^þe VòKþ
Zùk ùMûUòG aò¦êùe I VòKþ C_ùe ùMûUòG aò¦êùe
Pê´Kúd ùlZâe \òM KY ùja?
icû]û^:
aò\êýZþ ùiâûZe \òM ùjCQò _ìaðeê _½òc
@ûWÿKöê \lòY jÉ aé¡ûwêkò ^òdc _âùdûM Keò _ìa@ð ûWÿê PòZâ 9.8 aò\êýZþùiâûZ aj^Kûeú aéûKûe
ù\Lôùf fûA^þ ·eò_ùU Pê´Kúd ùlZâe \òM _eòaûjú R^òZ Pê´Kúd ùlZâùeLû
164

aé¡ûwêkò ^òdc _âùdûM Kùf RûYòùja ù~ Zûee 9.3.4 iùf^GWþùe aò\ýê Zþ ùiâûZ R^òZ Pê´Kúd
_âZòUò @õg Kêkú c¤ùe GKû \òMùe Pê´Kúd ùlZâ
ùlZâ iéÁò KeêQòö (Magnetic Field due to a Current in
_eòaûjúùe aò\êýZþ ùiâûZe _eòcûY aXòùf a Solenoid)
iõ_éq Pê´Kúd ùlZâe _eòcûY aXÿòaû K[û RûYòQö iùf^GWþ ùjCQò aò\êýZþùeû]ú @ûaeY ~êq
ùZYê ùMûUòG Kêkúùe ~\ò n iõLýK ùNe eùj Z´û Zûeeê Zò@ûeò ajê aéûKûe ùNe aògòÁ ùMûUòG
Zûùjùf ùMûUòG ^òòðÁ aò\êýZþ ùiâûZ _ûAñ Pê´Kúd
Kêkúö Gjûe @ûKéZò GK iòfòe i\égö ùMûUòG
_eòcûY ùMûUòG ùNe Zêk^ûùe n MêY ùjaö KûeY,
ù_^þiòfe ·eò_ùU aò\êýZþùeû]ú @ûaeY ~êq Z´û
iaê ùNeùe aò\êýZþ ùiâûZe \òM ùMûUòG ùja Gaõ
ùNeMêWKòÿ ù~ûMêñ iéÁò ùjC[ôaû Pê´Kúd ùlZâ _eÆe ZûeUòG MêWûA Zêùc iùf^GWþUòG ^òùR Zò@ûeò
ij ~êq ùjûA~òaö Keò_ûeòaö aò\êýZþ ùiâûZ aj^ Keê[ôaû ùMûUòG
iùf^GWþ R^òZ Pê´Kúd ùlZâùeLûe Xûû PòZâ
l \êAUò Qò\â aògòÁ @ûdZûKûe KûWðùaûWðUòG
^ò@ö Qò\â \êAUò bòZùe ùMûUòG ajê ùNe
aògòÁ Kêkú KûWðùaûWðe _éÂ_âZò f´ bûùa
bòð Keö
l Kêkúe \êA _âû«Kê ùMûUòG aýûùUeú I _äM
Kò ij _Oþqò iõù~ûM Keö PòZâ 9.9 ù\Lö
PòZâ 9.10 aò\êýZþùiâûZ aj^Kûeú iùf^GWÿþe bòZùe

I aûjûùe Pê´Kúd ùlZâùeLû
9.10 ùe \gðû~ûAQòö Gjò XûûKê ùMûUòG \ Pê´K

R^òZ Xûû (PòZâ 9.4) ij Zêk^û Keö \êAUò Xÿûû
GKûbkò ù\Lû~ûGö aûÉaùe aò\êýZþ ùiâûZ]ûeú
iùf^GWþe ùMûUòG _âû« Pê´Kúd Ce ùceê I
PòZâ 9.9 aò\êýZþùiâûZ aj^Kûeú Kêkú @^ý _â û «Uò \lò Y ùceê bkò @ûPeY Kùeö
R^òZ Pê´Kúd ùlZâ iùf^GWþe bòZe _Uùe ùlZâùeLûMêWòK iek
l KûWðùaûWð C_ùe KòQò fêjûMê icû^ bûùa ùe÷LôK I _eÆe ij icû«eö Gjû iìPòZ Kùe ù~
aòò\ò@ö iùf^GWþe bòZe_Uùe iaêVûùe Pê´Kúd ùlZâe
l _äM KòKê a¦ Keò Kêkúùe aò\êýZþ _âaûj _eòcûY I \òM icû^ @[ðûZþ Gjû GK icPê´KúdùlZâ
Keû@ö (Uniform magnetic field)ö êc fêjû bkò
Pê ´ Kúd aÉê U ò G iùf^GWþ bò Z ùe eLô ù f
l KûWðùaûWðKê @ûwêkòùe @ûùÉ @ûùÉ @ûNûZ
iùf^GWþe Pê´Kúd ùlZâe _âbûaùe Zûjû Pê´Kùe
Keò ù\L fêjûMêMêWÿòK ùKcòZò iRûA ùjûA
_eò Y Z jê G ö G _â K ûe Pê ´ KKê aò \ ê ý Zþ P ê ´ K
Pê´Kúd ùlZâùeLûe ]ûeYû ù\CQòö
(Electromagnet) Kj«òö PòZâ 9.11 ù\Lö
165

c¤ aò\ýê Zþ ùiâûZ ]ûeú _eòaûjú C_ùe ic _eòcûYe

aò_eúZ ak _âùdûM Keòaö aò\êýZþ ùiâûZ ]ûeú
_eòaûjú C_ùe Pê´Kúd ùlZâ R^òZ ak ùKcòZò
Kû~ð ý Kûeú jê G Zûjû ^ò c Ü aò ð Z _eúlYeê
aêSû~ûA_ûeòaö
PòZâ 9.11 GK aò\êýZþ Pê´K
l _âûd 5 ùiòcòUe fé LòG Gfêcò^òdcþ
eWÿþ ^ò@ö \êAUò iõù~ûMKûeú Zûe \ßûeû ZûKê
_âgÜ : ùMûUòG @û]ûeeê (Áûeê) bìicû«e bûùa
5. ùMûUòG aéûKûe Zûe Kêkú ùUaêf C_ùe SêfûAeLö PòZâ 9.12 ù\Lö
bìicû«e bûùa eLû~ûAQòö ùi[ôùe NûKû
\òMùe aò\êýZþ _âaûjòZ ùjCQòö \lòY jÉ
aé¡ûwêkò ^òdc aýajûe Keò Kêkú bòZùe
I aûjûùe Pê´Kúd ùlZâe \òM ^òeì_Y Keö
6. ùMûUòG @kùe GK ic Pê´Kúd ùlZâ
ejòQòö GjûKê PòZâùe ù\Lû@ö
7. iVòKþ Ce aûQö
ùMûUòG aò\êýZþ ùiâûZ]ûeú \úNð I ikL
iùf^GWþe bòZe @õgùe Pê´Kúd ùlZâ
PòZâ 9.12 aò\êýZþ ùiâûZ]ûeú eWÿþ AB C_ùe GK ak
(a) gì^þ @ùUö Zûe ù\÷Nðý I Pê´Kúd ùlZâ _âZò f´
(b) _âû« @ûWKê Kcò~ûGö bûùa Kû~ðýKûeú jêG ö
(c) _âû« @ûWÿKê aùXÿö l ùMûUòG gqògûkú @gßlêeûKéZò Pê´K ùÂ Zûe
(d) iaêVûùe icû^ö Ce ùceêKê Gfêcò^òdcþ eWÿþe Zk_ùU I
9.4 Pê´Kúd ùlZâùe aò\êýZþ ùiâûZ]ûeú \lòY ùceêKê eWÿþe C_ùe _ùU GcòZò eL
_eòaûjú C_ùe ak ù~_eòKò Pê´Kúd ùlZâe \òM C_e @ûWKê
ùjaö PòZâ 9.12 ù\Lö
( Force on a Current Carrying
l Gfêc^ ò d
ò cþ eWÿþKê ùMûUòG aýûùUeú I ùMûUòG
Conductor in a Magnetic Field)
_äMþ Kò ij _Oþqòùe iõù~ûM Keö
_eòaûjúùe aò\êýZþ _âaûj ùjùf Pê´Kúd l _eò_[Kê cê\òZ Keò eWÿþe B _âû«eê A _âû«
ùlZâ iéÁò jêGö Gjò Pê´Kúd ùlZâùe Pê´KUòG @ûWKê aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ Keû@ö
ejòùf Zû C_ùe GK ak Kû~ðýKûeú jêGö èûiú l KY ù\LêQ? Gfêcò^òdcþ eWÿþUò aûc @ûWKê
ùa÷mû^òK @ûù¦â-cýûeú Gµòdeþ \gðûAùf ù~ Pê´KUò Nêô~òaö
166

l aò\ýê Zþ ùiâûZe \òM IfUûA flýKe ù~ eWÿUþ ò ~\ò ZRð^ú Pê´Kúd ùlZâe \òM I c¤cû
aðcû^ WûjûY @ûWKê NêôQòö aò\êýZþ ùiâûZe \òM iìPûG ùZùa _eòaûjú C_ùe
l eWÿþ Nêa ò ûe KûeY KY ùjûA_ûùe Pò«ûKeö Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû ake \òM aû _eòaûjúe MZòe
Gfêcò^òdcþ eWÿþe MZògúkZûeê RYû_WêQò ù~ \òM aé¡ûwêkò \ßûeû ^òùðgòZ ùjaö
aò\êýZþ ùiâûZ aj^ Keê[ôaû _eòaûjúUòG Pê´Kúd ùa÷\ýê ZòK ùcûUe, ùRù^ùeUe, fûCWÆòKe
ùlZâùe ejòùf Zû C_ùe ak Kû~ðýKûeú jêGö I cûAùKâûù`û^þ _âbéZò ~ª_ûZòùe aò\êýZþ aj^Kûeú
aò\êýZþ ùiâûZe \òM aò_eúZ ùjùf ake \òM c¤ _eòaûjú I Pê´Kúd ùlZâ aýajûe Keû~ûGö _eaðú
aò _ eúZ jê G ö ~\ò Pê ´ KUò K ê IfUûA ù\A @õgcûûùe @ûùc ùa÷ \ ê ý Zò K ùcûUe I
CeùceêKê eWÿþe C_eKê I \lòY ùceêKê eWÿþe ùRù^ùeUe aòhdùe Pyðû Keòaê ö
ZkKê eLû~ûG Zûùjùf Pê´Kúd ùlZâe \òM aò_eúZ
ùjûA~òa ö G_eò iÚùk _eòaûjú C_ùe Kû~ðýKûeú C\ûjeY 9.2
ùjC[ôaû ake \òM aò_eúZ ùjaö G[ôeê RYû_WêQò ùMûUòG AùfKþUâ^ GK Pê´Kúd ùlZâùe
ù~ _eòaûjú C_ùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû ake \òM f´bûùa _âùag KeêQöò PòZâ 9.14 ù\Lö AùfKþU^â
aò\êýZþ ùiâûZe \òM I Pê´Kúd ùlZâe \òM C_ùe C_ùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû ake \òM ùja
^òbðe Kùeö @ûjêeò c¤, _eúlû Keò RûYòùja ù~ (a) WûjûYKêö
ù~ùZùaùk aò\êýZþ ùiâûZe \òM Pê´Kúd ùlZâe (b) aûcKêö
\òM _âZò f´ jêG ùiùZùaùk _eòaûjú iaðû]ôK
Nìù @[ðûZþ ake _eòcûY iaðû]ôK jêGö (c) _éÂû aûjûeKêö
C_e _eúlûùe flý Kùf Zêùc RûYò_ûeòa (d) _éÂû bòZeKêö
ù~ aò\êýZþ ùiâûZe \òM I Pê´Kúd ùlZâe \òM
_eÆe _âZò f´ Gaõ ake \òM G Cbd \òM _âZò
f´ö Gjò Zòù^ûUò \òMKê \gðûAaû _ûAñ ù`äcòõu aûc
jÉ ^òdc ^ûcK GK iek ^òdc aýajûe Keû~ûGö Pê´Kúd ùlZâ
ù`äcòõu aûcjÉ ^òdc
(Fleming’s Left Hand Rule)
aûcjÉe aé¡ûwêkò (Thumb), ZRð^ú (Fore AùfKþUâ^
finger) I c¤cû (Middle finger)Kê G_eò ùLûfò
PòZâ 9.14
eL ù~_eò ùiMêWÿòK _eÆe _âZò f´ ùjûA ejòaö
PòZâ 9.13 ù\Lö icû]û^ :
Pê´Kúd ùlZâ
Zê ù c RûYò Q ù~ aò \ ê ý Zþ ùiâ û Ze \ò M
Pê´Kúd ùlZâ
AùfKþUâê MZòe aò_eúZ jêGö ùZYê G ùlZâùe
_eòaûjúe MZò aò\êýZþ ùiâûZ aò\êýZþ ùiâûZe \òM C_eKê ùjaö aðcû^ ù`äcòõu
ak aûc jÉ ^òdc @^êiûùe ake \òM Cbd Pê´Kúd
ùlZâe \òM I aò\êýZþ ùiâûZe \òM _âZò f´ Gaõ
aò\êýZþ ùiâûZ _éÂû bòZeKê ùjaö
PòZâ 9.13 ù`äcòõu aûcjÉ ^òdc
167

_âgÜ : _ûAaû i¸aö ù~Cñ _¡Zòùe Gjû Keû~ûG ZûKê

8. ùMûUòG ù_âûU^ GK Pê´Kúd ùlZâùe cêq Pê ´Kúd @^ê ^û\ _â Zòaò´^ aû cûùMÜ UòK
bûùa MZò KeêQòö Zûe ^òcÜfòLôZ ]cðMêWòK ùeùRû^û^è AùcRòõ (Magnetic Resonance
c¤eê ùKCñUò e _eò að^ ùjûA_ûùe? Imaging aû MRI) Kêjû~ûGö Gjò _¡Zòùe còk[ ê aô û
(GKû]ôK Ce ùjûA_ûùe)ö _âZaò ´ò Kê aòùgæhY Keò ùeûM PòjUÜ Keû~ûA_ûùeö
(a) aÉêZß (b) ùaM PòKiò ûô aòmû^ùe Pê´KZße GAbkò aòùgh C_ù~ûM
ejòQòö
(c) _eòùaM (d) iõùaM
9. Zêc _ûAñ Kûc 9.7 ùe ~\ò (i) eWÿþ ABùe 9.5 ùa÷\êýZòK ùcûUe (Electric Motor)
aò\êýZþ ùiâûZe _eòcûY aùX; (ii) @]ôK ùa÷\êýZòK ùcûUe GK Nìðûdcû^ ~ªö Gjû
gqògûkú @gßleê ûKéZò Pê´K aýajûe Keû~ûG; aò\êýZþ gqòKê ~ûªòK gqòùe eì_û«eòZ Kùeö
Gaõ (iii) eWÿþ ABe ù\÷Nýð aXÿ~ò ûG, Zûùjùf aò\êýZþ·kòZ _vû, ùe`âòùRùeUe, còKèe, fêMû]ê@û
eWÿþ ABe MZò ùKcòZò a\kòa ùaûfò bûaêQ? ~ª, KµêýUe, MP3 ù_ädûeþ _âbéZòe GK aòùgh
10. ùMûUòG ~êq ·Rð aògòÁ KYòKû (@ûfþ`û @õg ùjCQò ùcûUeö ùcûUe Kò_eò Kû~ðýKùe
KYòKû) _½òcKê MZò Keê[ôaû ùaùk GK RûYòQKò? @ûi ù\Lôaûö
Pê´Kúd ùlZâ \ßûeû CeKê aòùl_òZ jêGö PòZâ 9.15 ùe ùcûUee GK iûùuZòK eì_
Pê´Kúd ùlZâe \òM ùja \gðû~ûAQòö
(a) \lòYKê (b) _ìaðKê
(c) ZkKê (d) C_eKê
@]ôK RûYòaû!
PòKòiôû aòmû^ùe Pê´K aòLòZ akd
I aâg
aò\êýZþ ùiâûZ \ßûeû Pê´Kúd ùlZâ iéÁò
I
ùjC[ôaû K[û Zêùc RûYòQö @ûc geúee iÜûdê @L
ùKûhMêWÿòKùe _âaûjòZ ùjC[ôaû @ûd^ (Ion)
R^òZ \êaðk aò\êýZþ ùiâûZ c¤ Pê´Kúd ùlZâ iéÁò
Kùeö @ûùc ùKøYiò Rò ^ ò h Kê Qê A ñ f ûùaùk
iÜûdêùKûh GK ùa÷\ýê ZòK @ûùaM (Impulse) ^òÁðò PòZâ 9.15 GK iek ùa÷\êýZòK ùcûUe
cûõiù_gúKê _VûGö Gjò @ûùaM GK @iÚûdú I ABCD ùjCQò GK @ûdZûKûe Kêkúö Gjû
\êaðk Pê´Kúd ùlZâ iéÁò Kùeö Gjûe _eòcûY aò\êýZþùeû]úùe @ûzû\òZ ùjûA[ôaû Z´û Zûeeê
_é[ôaúe Pê´Kúd ùlZâe cûZâ GK aòfò@^ bûMeê Zò@ûeòö ùMûUòG Pê´Ke \êAUò ùceê (N I S) c¤ùe
bûùM (10-12)ö cûâ geúee \êA _âcêL @w, KêkúKê GcòZò eLû~ûG ù~ AB aûjê I CD aûjê
jéZþ_ò I cÉòÃùe iéÁò ùjC[ôaû Pê´Kúd ùlZâ Pê´Kúd ùlZâ _âZò f´ jêGö Kêkúe \êA _âû«Kê
CùfäL^údö geúe bòZee Pê´Kúd ùlZâKê ùMûUòG aòLòZ akd (Split ring)e \êA @¡ûðõg P
aýajûe Keò @ûbý«eúY @w _âZýwe _âZòaò´ I Q ij iõ~êq Keû~ûA[ûG ö \êA @¡ûðõge
168

bòZe_U aò\êýZþ ùeû]ú I Gjû ùMûUòG @L (Axle) _âgÜ :

ij fûMò[ûGö P I Q e aûjûe aò\êýZþ iê_eòaûjú 11. ù`äcòõu aûcjÉ ^òdc KY?
Gaõ \êAUò iÚòe I iê_eòaûjú aâgþ (Brush) X I YKê 12. ùa÷\ýê ZòK ùcûUee Kû~ðý_¡Zò að^û Keö
Ægð Kùeö
13. ùcûUeùe aòLòZ akde @ûagýKZû
aýûùUeúeê aò\êýZþ ùiâûZ aâgþ X Reò@ûùe
KY?
Kêkú ABCD ùe _âùag Kùe I aâgþ Y Reò@ûùe
_âiÚû^ Kùeö PòZâ 9.15ùe flý Ke ù~ aò\êýZþ 9.6 aò\êýZþPê´Kúd ù_âeY
ùiâûZ aûjê AB ùe A eê B @ûWÿKê I CD ùe C eê (Electromagnetic Induction)
D @ûWÿKê _âaûjòZ ùjCQòö ù`äcòõu aûcjÉ ^òdc Zêùc RûYòQ ù~ aò\êýZþ ùiâûZ aj^ Keê[ôaû
@^êiûùe AB C_ùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû ak ZûKê _eòaûjúUòG Pê´Kúd ùlZâùe ejòùf _eòaûjú
ZkKê ùVfê [ ôaûùaùk CD C_ùe Kû~ðýKûeú C_ùe ak Kû~ðýKûeú ùjûA ZûKê MZògúk KeûGö
ùjC[ôaû ak ZûKê C_eKê ùVfòaö `kùe Kêkú @^ý_lùe ~\ò ùMûUòG _eòaûjú Pê´Kúd ùlZâùe
I @L ùMûUòG @l ·eò_ùU NûKûe aò_eúZ MZòKùe aû _eòaûjúUò iÚòe [ûA iõfMÜ Pê´Kúd
\òMùe Nìeòaö @¡ðNìð^ _ùe Q aâgþ ¨ ij I P ùlZâe _eòað^ jêG Zûùjùf KY ùja ? Gjûe
aâgþ Y ij fûMòaö Kêkúùe aò\êýZþ ùiâûZe \òM @^ê i§û^ _â [ùc Keò[ô ùf AõùeR ùa÷ mû^òK
aò_eúZ ùjûA DCBA ùe _âaûjòZ ùjaö _eò_[ùe cûAùKfþ `ûeûùWö 1831 ciòjûùe ùi GK MêeZê _ß ì ð
aò\êýZþ ùiâûZe \òM _eòað^ Keê[ôaû C_KeYKê I PcK_â\ @ûaòÃûe Kùf ù~ MZògúk Pê´K \ßûeû
KcêýùUUe (Commutator) Kj«òö ùcûUeùe aò\êýZþ ùiâûZ iéÁò ùjCQòö Gjû Kò bkò jêG RûYòaû
aòLòZ akd KcêýùUUe eìù_ Kû~ðý Kùeö aò\êýZþ _ûAñ Zêùc ùMûUòG _eúlû Keò_ûeòaö
ùiâûZe \òMùe _eòað^ AB I CD C_ùe Kû~ðýKûeú
ùjC[ôaû ake \òM _eòað^ Kùeö `kùe _ìaðeê
ZkKê ~ûC[ôaû AB aðcû^ C_eKê CVòa Gaõ l ùagú iõLýK ùNe aògòÁ Zûe KêkúUòG
_ìaðeê C_eKê CVê[ôaû CD aðcû^ ZkKê Liòaö (AB) ^ò@ö PòZâ 9.16 ù\Lö
ùZYê Kêkú I @L GKû\òMùe @ûC GK @¡ð Nìð^
Keòaö _âZò @¡ð Nìð^ _ùe aò\êýZþ ùiâûZ \òM a\kò
·fòa Gaõ Kêkú I @L NûKûe aò_eúZ \òMùe
@âeZ Nìeò ·fòaö ù~Cñ ~ªKê NìeûAaû @ûagýK
ZûKê @L ijòZ iõ~êq Keò \ò@û~ûGö ùcûUee
Kû~ðý_¡Zò Gjò_eò ùjûA[ûGö
aýûaiûdòK Cùgýùe ùcûUeKê gqògûkú
KeûAaû _ûAñ ùKùZûUò _\ùl_ ^ò@û~ûGö (i) iÚûdú
Pê´K a\kùe aò\êýZþPê´K ^ò@û~ûGö (ii) Kêkúe
ùNe iõLýû aXÿûA \ò@û~ûGö (iii) êc ùføjL PòZâ 9.16 Pê´KUò Kêkú @ûWÿKê MZòKùf Kêkúùe
·eò_ùU ZûeKê MêWûA Kêkú _âÉêZ Keû~ûGö êc aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ jêGö Gjû
ùføjL ij KêkúKê @ûùcðPe Kj«òö Mûfþbûù^ûcòUe iìPúe aòùl_ \ßûeû
RûYò ùjCQò ö
169

l Kêkúe \êA_âû«Kê ùMûUòG Mûfþbûù^ûcòUe jêG ^ûjóö @ZGa, Zûe Kêkú I Pê´K c¤ùe
(G) ij iõù~ûM Keö @ûù_lòK MZò (Relative motion)jòñ aò\êýZþ _âaûje
l ùMûUòG gqògûkú \Pê´K ùÂ Zûe Ce KûeYö UòKòG Pò«ûKùf @ûùc RûYò_ûeòaû ù~ Zûe
ùceê K ê Kê kúe _â û « B @ûWÿ K ê ^ò @ ö Kêkú I Pê´K c¤ùe @ûù_lòK MZò ù~ûMêñ Kêkúùe
Mûfþbûù^ûcòUe iìPúe KòQò _eòað^ flý GK aò\êýZþ aòbaû«e iéÁò jêGö Gjò aòbaû«e ù~ûMêñ
KeêQKò? Kêkúùe aò\ýê Zþ ùiâûZ _âaûjòZ jêGö Gjò aòbaû«eKê
l iûcdòK bûùa Mûfþbûù^ûcòUe iìPú WûjûY ù_âeZò aòbaû«e (Induced potential difference)
_UKê aòùl_òZ ùjaö G[ôeê RYû_WêQò ù~ I aò\êýZþ ùiâûZKê ù_âeòZ aò\êýZþ ùiâûZ (Induced
current) Kêjû~ûGö
Pê´Ke MZò ù~ûMêñ Kêkúùe aò\êýZþ ùiâûZ
_âaûjòZ ùjfûö Pê´Ke MZò a¦ ùjaû cûùZâ Mûfþ b ûù^ûcò U e
iìPúe aòùl_ gì^þ ùjûA~òaö ùjCQò aò\êýZþ _âaûje
l aðcû^ Pê´KKê WûjûY @ûWÿKê MZògúk KeûA GK iìPK ~ªö G[ôùe
CeùceêKê KêkúVûeê \ìeKê ^ò@ö Gùa aò\êýZþ _âaûj ^ [ôùf
ù\Lôa Mûfþbûù^ûcòUeùe aòùl_ aûc _UKê Zûe iìPK Kû aû iìPúUò
ùjaö Kêkúùe aò\êýZþ ùiâûZ iéÁò ùjCQò I ùÄfþ e cSò ù e gì ^ þ
Gjû aò_eúZ \òMùe _âaûjòZ ùjCQòö C_ùe eùjö aò \ ê ý Zþ
_âaûj ùjùf _âaûje \òM C_ùe ^òbeð Keò iìPúUò
l Pê´KKê Kêkú _ûLû_ûLô iÚòe @aiÚûùe eLö
WûjûY aû aûc _UKê aòùl_òZ jêGö
Zûe Ceùceê Kêkúe _âû« B @ûWÿKê ejêö
að c û^ Kê kúKê Pê ´ K @ûWÿ K ê ù^ùf cûAùKf `ûeûùW [ôùf RùY _âùdûMKûeú
Mûfþbûù^ûcòUe iìPúe aòùl_ WûjûY @ûWÿKê _\û[ðaòmû^úö ùi _âPkòZ ]ûeûùe aò\ýûkd gòlû
ùjaö ùijòbkò KêkúKê Pê´KVûeê \ìeKê _ûA^[ôùfö @Ì adieê ùi
ù^ùf iìPúe aòùl_ aûc@ûWÿKê ùjaö ùMûUò G ajò a§ûA
ù\ûKû^ùe Kûc Keê[ôùfö
l Kê kú I Pê ´ K Cbd iÚ ò e ejò ù f
a§ûA _ûAñ @ûiê[ôaû ajòiaê
Mûfþù^ûcòUeùe aòùl_ gì^þ jêGö
ùi _Xÿ[ê ùô fö GA[ôeê Zûue
l KêkúKê iÚeò eLô Pê´Ke Ce ùceê _eòaùð aòmû^ _âZò @ûMâj iéÁò ùjfûö
\lòY ùceêKê Kêkúe _âû« B @ûWÿKê MZò cûAùKf `ûeûùW ùi GK\û edûf A^þÁPò ýê Uþe
KeûA ù\L ù~ Mûfþbûù^ûcòUe iìPúe (1791-1867) j¶â ò ùWbò ( Humphrey
aòùl_ aò_eúZ ùjaö Davy)u a}éZû gêYòaûe iêù~ûM _ûAùfö ùi
l G icÉ _~ðýùalYeê Zêùc ùKCñ iò¡û«ùe Gjò bûhYe ù^ûUþ _âÉêZ Keò ùWbòu _ûLKê
_jôa? _VûAùfö ùWbò Lêiò ùjûA `ûeûùWuê Zûu
C_e _eúlYùe @ûùc ù\Lôfê ù~ Zûe MùahYûMûeùe ijûdK bûùa ^ò~êqò ù\ùfö
Kêkú iÚòe [ûA Pê´K MZòKùf aû Pê´K iÚòe [ûA ùi aò\êýZþPê´Kúd ù_âeY I aò\êýZþ aòùgæhYe
Kêkú MZò Kùf Kêkúùe aò\êýZþ _âaûj iéÁò jêG ^ò d c _â b é Z ò ùKùZK ~ê M û«Kûeú @ûaò Ã ûe
Gaõ Cbd Pê´K I Kêkú iÚòe [ôùf aò\êýZþ _âaûj Keò[ôùfö
170

aðcû^ _ìað Kûc (Zêc _ûAñ Kûc : 9.8) ùe Mûfþbûù^ûcòUe iìPúUò aò_eúZ \òMKê iûcdòK bûùa
KòQò _eòað^ Keû~ûCö MZògúk Pê´K _eòaùð aòùl_òZ ùjûA _êYò gì^Kþ ê ùèò @ûiòaö @[ðûZþ aðcû^
GK Zûe Kêkú ùÂ ùi[ôùe ^òòðÁ _eòcûYe Kêkú-2 ùe aò_eúZ \òMùe aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ
aò\êýZþ _âaûj Keû~ûCö @ûagýKcùZ Gjò aò\êýZþ ùjfûö
_âaûje _eòað^ Keû~ûA_ûeòaö Gùa ^òcÜ _eúlûUò G[ôeê ù\Lû~ûCQò ù~ Kêkú-1ùe aò\êýZþ
Keö ùiâûZ aXÿò GK iÚòe cìfýùe _jôfû _ùe aû Kcò
Zêc _ûAñ Kûc : 9.9 gì^þùe _jôfû _ùe Kêkú-2ùe Mûfþbûù^ûcòUe
l ùagú ùNe~êq \êAUò @fMû @fMû Z´û Zûee iìPúe aòùl_ ùjC^ûjóö
Kêkú ^ò@ö ùNeiõLýû ùMûUòKùe 50 I C_e _eúlûeê @ûùc Gjò iò¡û«ùe _jôaû
@^ýUòùe 100 ùjCö ùMûUòG aò\êýZþùeû]ú ù~ Kêkú-1ùe aò\êýZþ _âaûje _eòað^ ùjùf
iòfòe C_ùe ùi \êAUòKê MêWÿûA \ò@ö PòZâ (aò\êýZþ _âaûj @ûe¸ ùjaû @aiÚû aû a¦ ùjaû
9.17 ù\Lö (G[ô_ûAñ ùMûUòG ùcûUû KûMR @aiÚû) Kêkú-2ùe ù_âeòZ aò\êýZþ aòbaû«e iéÁò
ùeûfþ ^ò@û~ûA_ûeòaö) ùjCQòö Kêkú-1Kê _âû[còK (Primary) Kêkú
I Kê kú-2 Kê \ß ò Z údK (Secondary ) Kê kú
Kêkú Kêkú Kêjû~ûGö
_âû[còK Kêkúùe aò\êýZþ _âaûje _eòað^
ùjùf Zû ij iõ_éq Pê´Kúd ùlZâe _eòað^
jêGö ùZYê \ßòZúdK Kêkú ^òKUùe Pê´Kúd ùlZâ
ùeLûe c¤ _eòað^ NùUö @ZGa, \ßòZúdK
Kêkú ij iõ_éq Pê´Kúd ùlZâùeLûe _eòað^
PòZâ 9.17 Kêkú-1ùe _âaûj a\kòùf Kêkú-2ùe ù~ûMêñ jó \ßòZúdK Kêkúùe ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj
ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj iéÁò jêG ö
iéÁò jêGö Gjò _¡Zòùe ùMûUòG _eòaûjú ij iõ_éq
l 100 ùNe aògÁ
ò Kêkú-1 Kê ùMûUòG aýûùUeú Pê ´ Kúd ùlZâ e _eò a ð ^ ùjùf @^ý GK
I _äM Kò ij _Oþqòùe iõ~êq Keö 50 ùNe _eòaûjúùe ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj iéÁò jêGö GjûKê
aògòÁ Kêkú-2 Kê ùMûUòG Mûfþbûù^ûcòUe aò \ ê ý Zþ P ê ´ Kúd ù_â e Y ( Electromagnetic
ij iõ~êq Keö induction) Kêjû~ûGö aýûajûeòK ùlZâùe ùMûUòG
l _äM KòKê a¦ Keò Kêkú-1ùe aò\êýZþ _âaûj Kêkúùe ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj iéÁò Keòaû _ûAñ
Keû@ö Mûfþbûù^ûcòUe iìPúe aòùl_ ùjfû ZûKê ùMûUòG Pê´Kúd ùlZâùe MZògúk Keû~ûG
Kò? Zêùc ù\Lôa ù~ iìPúUò jVûZþ ùMûUòG ^ùPZþ iõ_éq Pê´Kúd ùlZâe _eòað^ Keû~ûG û
_UKê aòùl_òZ ùjûA gì^þKê ùèò @ûiòfûö @ù^K icdùe Pê´Kúd ùlZâ c¤ùe KêkúKê
@[ðûZþ Kêkú-2 ùe iûcdòK bûùa aò\êýZþ MZògúk KeûAaû iêaò]ûR^K jêGö
ùiâûZ _âaûjòZ ùjfûö _eúlûeê ù\Lû~ûAQò ù~ Kêkúe MZòe \òM
l _äM KòKê cêq Keò Kêkú -1 ùe aò\êýZþ Pê´Kúd ùlZâe \òM _âZò f´ ùjùf ù_âeòZ aò\êýZþ
_â a ûjKê gì ^ þ Keò \ ò @ ö ù\Lô a ù~ ùiâûZe _eòcûY iaêVê @]ôK jêGö G_eòiÚùk ù_âeòZ
171

aò\êýZþ ùiâûZe \òM RûYòaû _ûAñ GK iek ^òdc Keò Nùe I Kk KûeLû^ûùe @ûagýK ùjC[ôaû
aýajûe Keû~ûA_ûeòaö GjûKê ù`äcòõu \lòY jÉ @]ôK _eòcûYe aò\êýZþ _âaûj c¤ còkò[ûGö G[ô_ûAñ
^òdc Kj«òö GK _âKûe ~ûªòK aýaiÚû ejòQòö GjûKê aò\êýZþ
ù`äcòõu \lòY jÉ ^òdc ùRù^ùeUeþ Kêjû~ûGö G[ôùe ~ûªòK gqò iûjû~ýùe
(Fleming’s Right-Hand Rule) GK Pê´Kúd ùlZâ c¤ùe ùMûUòG _eòaûjúKê NìeûA
\lòY jÉe aé¡ûwêkò, ZRð^ú I c¤cûKê G_eò aò\êýZþ C_ôû\^ Keû~ûGö
ùLûfò eL ù~ ùiMêWÿòK _eÆe _âZò icùKûYùe PòZâ 9.19 ùe ùMûUòG aò\êýZþ ùRù^ùeUeþe
ejòaö PòZâ 9.18 ù\Lö ùeLûPòZâ \ò@û~ûAQòö
_eòaûjúe MZò
Pê´Kúd ùlZâ
MZò akd aâgþ
I I
ù_âeòZ aò\êýZþ ùlZâ
_âaûj
ù_âeòZ aò\êýZþ
_âaûj
PòZâ 9.18 ù`äcòõu \lòY jÉ ^òdc PòZâ 9.19 GK aò\êýZþ ùRù^ùeUeþ
ABCD ùjCQò GK Nìðûdcû^ @ûdZûKûe

ZRð^ú Pê´Kúd ùlZâe \òM I aé¡ûwêkò Kêkúö GjûKê GK iÚûdú Pê´Ke \êA ùceê c¤ùe
_eòaûjúe MZòe \òM ^òùðg Keêö Zûùjùf c¤cû eLû~ûAQòö Gjûe \êA _âû« \êAUò iäò_þ akd R1 I
^òùðg Keê[ôaû \òMùe ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj iéÁò R2 ij iõ~êq ùjûAQòö akd \êAUòe bòZe _ûL
ùjaö aò\êýZþùeû]ú I aûjûe _ûL aò\êýZþ iê_eòaûjúö B1 I
ù`äcòõu \lòY jÉ ^òdc iûjû~ýùe aò\êýZþ B2 \êAUò iÚòe I _eòaûjú aâgþö Gjû ~[ûKâùc R1 I
ùRù^ùeUeþe Kû~ðý_âYûkú aêSò ùjaö R2Kê Ægð Keò[ûGö R1 I R2e bòZe _ùU ùMûUòG
_âgÜ: @L ù~ûWÿû~ûA[ûGö @LKê GK aûjý ~ûªòK aýaiÚû
14. ùMûUòG Zûe Kêkúùe ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj \ßûeû GK @l ·eò_ùU Nìeû~ûGö @L ij Kêkú I
ùKCñ ùKCñ C_ûdùe iéÁò Keû~ûA_ûeòa iäò_þ akd \êAUò c¤ Nìùeö KêkúUò Pê´Kúd ùlZâ
að^û Keö c¤ùe Nìùeö aâgþ \êAUòe @^ý _âû«Kê GK aûjý
_eò_[ (External circuit) ij iõ~êq Keû~ûA[ûGö
9.7 aò\êýZþ ùRù^ùeUeþ aûjý _eò_[ùe fûMò[ôaû Mûfþbûù^ûcòUe G aò\êýZþ
(Electric Generator) _âaûje iìP^û \òGö
aò\êýZþPê´Kúd ù_âeY _¡Zòùe ù~Cñ aò\êýZþ cù^Ke KêkúKê NûKû \òMùe Nìeû~ûCQòö
_âaûj iéÁò jêG ùaûfò @ûùc _ìað aòZð _eúlûMêWKòÿ ùe ù~Cñ icdùe Kêkúe aûjê AB C_eKê CùV ùijò
ù\LôQê Zûjûe _eòcûY Lêaþ Kcþö Gjò _¡Zò aýajûe
172

icdùe aûjê CD ZkKê Liê[ûGö ù`äcòõu \lòY ^òòðÁ icd aýa]û^ùe \òM _eòað^ Kùeö \ìe
jÉ ^òdc @^êiûùe aûjê AB ùe A eê B @ûWÿKê Gaõ iÚû^Kê Giò _eòaj^ùe Wòiò _eòaj^ Zêk^ûùe Kcþ
aûjê CD ùe C eê D @ûWÿKê ù_âeòZ aò\êýZþ ùiâûZ gqò ^Á jêGö @ûRòKûfò ajê _ûIßûe ùÁi^ùe Giò
_âaûjòZ jêGö @[ðûZþ Kêkúùe ù_âeòZ aò\êýZþ ùiâûZ C_ôû\òZ ùjCQòö bûeZùe còkê[ôaû Giò _âZò 1/100
ABCD \òMùe jêG Gaõ aûjý _eò_[ùe Gjû B2 ùiùKùe \òM _eòað^ Kùe @[ðûZþ Gjûe @ûaéò
eê B1 @ûWÿKê _âaûjòZ jêGö Kêkúùe ù~ùZ iõLýK (Frequency) ùjCQò 50 jiôð (hertz aû Hz)ö
ùNe ejòa ù_âeòZ aò\ýêZþ _âaûj Z\^êiûùe @]ôK _âgÜ :
ùjaö Gjò C_ûdùe @]ôK _eòcûYe aò\êýZþ _âaûj
iéÁò Keû~ûA_ûeòaö 15. ùMûUòG aò\êýZþ ùRù^ùeUeþe Kû~ðý _¡Zò
að^û Keö
ùMûUòG @¡ð Nìð^ _ùe AB I CD iÚû^
a\kûAaö aðcû^ CD C_eKê CVòa Gaõ AB 16. ikL aò\êýZþ ùiâûZe ùKùZûUò Ciôe ^ûc
ZkKê Liòa ö ù`äcòõu \lòY jÉ ^òdc Gùa ùfLö
aýajûe Kùf ù\Lû~òa ù~ Kêkúùe ù_âeZò aò\ýê Zþ 17. ùKCñ ùKCñ Ciôeê Giò C_ôû\òZ jêG?
_âaûj DCBA \òMùe ùjCQòö ùZYê aûjý_eò_[ùe 18. VòKþ Ce aûQö
aò\êýZþ _âaûj B1 eê B2 @ûWÿKê ùjaö @ZGa, _âZò ùMûUòG Z´ûZûe Kêkú ùMûUòG Pê´Kúd
@¡ð Nìð^ _ùe ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûje \òMe ùlZâùe NìeêQòö C_ôû\òZ ù_âeòZ aò\êýZþ
_eòað^ NUòaö G _âKûe ùiâûZKê _âZýûaðú aò\êýZþ _âaûje \òMùe _eòað^ jêG
ùiâ û Z ( Alternating Current) Kj«ò ö GjûKê
(a) \êAUò Nìð^ _ùe
iõùl_ùe Giò (AC) ùaûfò Kêjû~ûGö _âZýûaðú
aò\êýZþ ùiâûZ GK ^òòðÁ icd aýa]û^ùe \òM (b) ùMûUòG Nìð^ _ùe
a\kûGö _â Z ýûað ú aò \ ê ý Zþ C_ô ^ Ü Keê [ ô a û (c) @¡ð Nìð^ _ùe
ùRù^ùeUeþKê Giò ùRù^ùeUeþ Kj«òö (d) GK-PZê[ðûõg Nìð^ _ùe
@ûù\ø \òM a\kûC ^ [ôaû aò\êýZþ _âaûjKê
9.8 Méj a\êýZþ _eò_[
ikL aò\êýZþ _âaûj (Direct Current) Kêjû~ûGö
(Domestic Electric Circuits)
iõùl_ùe Gjû Wòiò (DC)ö Wòiò ùRù^ùeUe \ßûeû
ikL aò\êýZþ C_ô^Ü Keû~ûA_ûùeö G[ôùe akd aò\êýZþ Lêòeê Sêf«û Zûe aû cûUòZk ùKaþfþ
_eòaùð aòLòZ akd aû KcêýùUUe aýajûe (Cable) \ßûeû \êAUò Zûe NeKê @ûiò[ûGö GjûKê
Keû~ûGö `kùe ùMûUòG aâgþ iaêùaùk C_eKê cêLý aò\êýZþ ù~ûMûY Zûe (Mains) Kêjû~ûGö Gjû
CVê[ôaû aûjêKê Ægð Kùe Gaõ @^ý aâgþUò iaêùaùk iûjû~ýùe NeKê aò\êýZþ gqò ù~ûMûY jêGö ùi[ôeê
ZkKê Liê[ôaû aûjêKê Ægð Kùeö ùZYê C_ô^Ü ùMûUòG fûf ewe aò\êýZþùeû]ú \ßûeû @ûaéZ
ùjC[ôaû ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj iaêùaùk ùMûUòG ùjûA[ûGö GjûKê fûAbþ (Live) fûA^þ (aû _RòUb ò )
\òMùe _âaûjòZ jêGö ùa÷\êýZòK ùcûUe (PòZâ aû ù`Rþ (Phase) fûA^þ Kêjû~ûGö @^ý ZûeUòe
9.15)ùe KcêýùUUe ùKcòZò Kû~ðý Kùe Zêùc aò\êýZþùeû]ú @ûaeY Kkûewe Gaõ GjûKê ^òCUâûfþ
RûYòQö (Neutral) fûA^þ (aû ù^ùMUòb) Kj«òö @ûc
Wòiò I Giò c¤ùe _û[ðKý ùjCQò, Wòiò iað\û ù\gùe Gjò \êA Zûe c¤ùe aòbaû«e ùjCQò
ùMûUòG \òMùe _âaûjòZ ùjC[ôaûùaùk Giò GK 220Vö
173

ùMûUòG cêLý `êýR (Fuse) Reò@ûùe fûAbþ ij ù~ûWÿò \ò@û~ûGö `kùe ~\ò ùKùZùaùk aò\ýê Zþ
I ^òCUâûfþ Zûe \êAUò Ne Kû^Úùe fûMò[ôaû còUe ùiâûZ fòKþ Keò ]ûZa ùLûkKê ·fò @ûùi Zûjû bì
ùaûWðKê @ûùiö còUe ùaûWðùe ùMûUòG IßûUþ còUe Zûe ù~ûùM cûUòKê ·fò ~ûG Gaõ ]ûZa C_KeYKê
ejò[ûGö Nùe Lyð ùjC[ôaû aò\êýZþ gqòKê aò\êýZþ QêAñùf aò\êýZþ @ûNûZ fûùM ^ûjó ö Gjò KûeYeê
GKKùe IßûUþcòUe iì·A [ûGö IßûUcòUeeê \êAUò ùa÷ \ ê ý Zò K AÈú, ùUûÁe, ùUaê f _vû,
Zûe fûAbþ I ^òCUâûf Zûe eì_ùe a^ aûKþiKê ùe`âòùRùeUe @û\ò C_KeYe ]ûZa ùLûkKê bì
~ûA[ûGö a^ aûKþiùe fûAbþ Zûeùe `êýRþ Zûe iõfMÜ Keû~ûA[ûGö
fûMòaûe aýaiÚû [ûGö Gjò \êAUò Zûe Ne bòZùe
[ôaû aòbò^Ü aò\êýZþ _eò_[Kê aò\êýZþ ù~ûMûGö Gjò PòZâ 9.20ùe ùMûUòG iû]ûeY Méj aò\êýZþ
_eò_[ iû]ûeYZü \êA _âKûe ùjûA[ûGö @]ôK _eò_[e ùeLûPòZâ \ò@û~ûAQòö
_ûIß û e @ûagýK Keê [ ô a û RkZû_K aû Mò R e _âZò _eò_[ùe _é[þKþ bûùa aòbò^Ü aò\êýZþ
(Geyser) I aûdê gúZkK (Air cooler) bkò C_KeY fûAbþ I ^òCUâûfþ Zûe c¤ùe iõù~ûM
C_KeY _ûAñ 15A ùeUòõe _eò_[ aýajûe Keû~ûGö _âZò C_KeY _ûAñ GK ÊZª @^þ/@`þ
Keû~ûGö aò\êýZþ afþa I _vû @û\ò C_KeY _ûAñ ( ON/OFF ) Êò P þ ejò [ ûGö Gjû iûjû~ýùe
5A ùeUòõe _eò_[ aýajûe Keû~ûGö C_KeYKê aò\ýê Zþ ù~ûMûY Keû~ûG aû a¦ Keû~ûGö
Nùe ù`Rþ Zûe I ^òCUâûfþ Zûe iûwKê GK iaê C_KeY _ûAñ icû^ aò\êýZþ aòbaû«e eLôaû
ZéZúd Zûe c¤ aýajéZ jêGö GjûKê bì Zûe iKûùg ùiMêWòKe icû«eûk iõù~ûM Keû~ûGö
(Earthwire) Kêjû~ûGö Gjû iû]ûeYZü iaêR aðe `êýRþ ùjCQò Méj aò\êýZþ _eò_[e GK
aò\êýZþ ùeû]ú \ßûeû @ûzû\òZö Gjûe ùMûUòG _âû« MêeZê _ß ì ð @õg ö `êýRþe ^òdc I Kû~ðý _¡Zò aòhdùe
GK ]ûZa `kK ij iõ~êq ùjûA[ûG Gaõ GjûKê Zêùc _ìað @¤ûdùe _XÿòQ (8.7.1 ù\L)ö Gjû
Ne aûjûùe cûUòùe MjúùeA ù_ûZò \ò@û~ûGö bì C_KeY I _eò _ [Kê @Zý]ô K aò \ ê ý Zþ _â a ûj
Zûee @^ý _âû«Uò aò\êýZþ C_KeYe ]ûZa ùLûk
bì Zûe
fûAbþ Zûe
^òCUâûfþ Zûe
cêLý `êýRþ
IßûUþ còUe
a^ aûKè
PòZâ 9.20 GK iû]ûeY Méj aò\êýZþ _eò_[

174

R^òZ lZòeê elû Kùeö aò\êýZþùeû]ú @ûaeY ^Á ùlZâùeLûMêWòK Zûe ·eò_ùU icùK¦âòK
ùjûA~òaû ù~ûMêñ aû C_KeYùe ZêâUò [ôùf fûAbþ aé \ßûeû PòjÜòZ jêGö Gjûe \òM \lòY jÉ
Zûe I ^òCUâûf Zûe iò]ûikL _eÆeKê Ægð Keòaûe aé¡ûwêkò ^òdc @^êiûùe jêGö
@ûguû[ûGö G_eò ùjùf aò\êýZþ _âaûje _eòcûY l aò\êýZþ _âaûj aj^ Keêþ[ôaû _eòaûjú R^òZ
jVûZþ aXÿ~ò ûGö GjûKê fNê_[^ (Short-circuiting) Pê´Kúd ùlZâe aò^ýûi _eòaûjúe @ûKéZò
Kj«òö ~\ò ùKøYiò KûeYeê NeKê @ûiò[ôaû ù~ûMûY C_ùe ^òbðe Kùeö aò\êýZþ _âaûj aj^
Zûeùe aòbaû«e aXÿ~ ò ûG aû ùMûUòG _äMþ iùKUþùe Keê[ôaû iùf^GWþe Pê´Kúd ùlZâ \
GKû]ôK C_KeYe iõù~ûM Keû~ûG Zûùjùf c¤ Pê´Ke Pê´Kúd ùlZâ bkò ùjûA[ûGö
aò\êýZþ ùiâûZe _eòcûY aXÿò~ûA_ûùeö GjûKê l êc fêjû ·eò_ùU aò\êýZþùeû]ú @ûzû\òZ
IbeùfûWòõ (Overloading) Kj«òö Gbkò ùlZâùe Z´ûZûe MêWûÿ A aò\ýê Zþ Pê´K _âÉZê Keû~ûGö
@]ôK aò\êýZþ _âaûj ù~ûMêñ `êýRþ Zûe Zekò ~ûA l aò\êýZþ ùiâûZ aj^ Keê[ôaû _eòaûjúUòG
_eò_[Kê aòzò^Ü Keò\òG I C_KeYKê iêelòZ eùLö Pê´Kúd ùlZâùe ejòùf Zû C_ùe GK
_âgÜ : ak Kû~ðýKûeú jêGö ~\ò Pê´Kúd ùlZâ I
19. aò\êýZþ _eò_[ I C_KeYe iêelû _ûAñ aò\êýZþ ùiâûZe \òM _eÆe _âZò f´ jêG,
ùZùa ù`äcòõu aûc jÉ ^òdc @^êiûùe
aýajéZ \êAUò iû]ûeY aýaiÚûe ^ûc ùfLö
ake \òM G Cbd \òM _âZò f´ ùjaö
20. 220V I 5A ùeUõò aògòÁ ùMûUòG Méj ùa÷\êýZòK ùcûUe Gjò ^òdc @^êiûùe Kû~ðý
_eò_[ùe ùMûUòG 2kW _ûIßûe ùeUòõe Kùe Gaõ aò\êýZþ gqòKê ~ûªòK gqòùe
aò\êýZþ Pêfû fMû~ûAQòö PêfûKê ·fê Kùf eì_û«eòZ Kùeö
KY NUò_ûùe ùaûfò bûaêQ aêSû@ö l ùMûUòG a\kê[ôaû Pê´Kúd ùlZâùe Zûe
21. Méj aò\êýZþ _eò_[ùe @]ôK aò\êýZþ _âaûj KêkúUòG ejòùf Kêkúùe ù_âeòZ aò\êýZþ
aò_\ \ìe Keòaû _ûAñ KY Keû~òaû CPòZ? _âaûj iéÁò jêGö GjûKê aò\ýê ZþP´ê Kúd ù_âeY
KY gòLôf : Kj«òö Kêkú I Gjû ^òKUùe [ôaû GK
Pê´K c¤ùe @ûù_lòK MZò ejòùf Pê´Kúd
l Kµûi iìPú GK Sêfû ùQûU Pê´Kö Gjûe ùlZâ a\ùkö ~\ò KêkúKê ùMûUòG aò\êýZþ
Ce ùceê Ce \òM I \lòY ùceê \lòY _âaûj aj^ Keê[ôaû _eòaûjú ^òKUùe
\òM ^òùðg Kùeö eLû~ûG Gaõ aò\ýê Zþ _âaûje _eòað^ NùU
l Pê´Ke ·eò_ùU Pê´Kúd ùlZâ ejò[ûGö Zûùjùf Pê´Kúd ùlZâe _eòað^ ùjaö
Pê ´ Kúd ùlZâ ù e Pê ´ Ke ak ^ò ð d ~\ò Kêkú I aò\êýZþ _âaûj aj^ Keê[ôaû
Keû~ûA_ûùeö _eò a ûjú c¤ùe @ûù_lò K MZò eùj
l ùlZâùeLû @u^ \ßûeû Pê´Kúd ùlZâe Zûùjùf c¤ Pê´Kúd ùlZâe _eòað^
ZúaâZû I \òM RûYò jêGö ù~CñVò ZúaâZû NUòaö ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûje \òM ù`äcòõu
@]ôK ùiVûùe ùlZâùeLûMêWÿòK _eÆee \lòY jÉ ^òdc \ßûeû ^òðúZ jêGö
ùagú ^òKUùe \gðû~ûA[ûGö l ùRù^ùeUe ~ûªòK gqòKê aò\êýZþ gqòùe
l ]ûZa Zûeùe aò\êýZþ _âaûj ùjùf Zûee eì_û«eòZ Kùeö Gjû aò\ýê Zþ Pê´Kúd ù_âeY
·eò_ùU Pê´Kúd ùlZâ iéÁò jêGö Pê´Kúd ^òdc @^êiûùe Kû~ðý Kùeö
175

l Nùe còkê[ôaû Giò aò\êýZþ _ûIßûe 220V I aÉêUGò ij iõ~êq Keû~ûA[ûGö ~\ò @ûKiàKò
50 jiðô aògòÁ ùjûA[ûGö G[ô_ûAñ aýajéZ bûùa aò\ýê Zþ ùiâûZ fòKþ Keò aò\ýê Zþ C_KeY
ùjC[ôaû Zòù^ûUò Zûe c¤eê fûf ewe ùLûkKê ·fò@ûùi Zûjû bìZûe ù~ûùM cûUòKê
aò\ýê Zþ ùeû]^ aògÁò ZûeUòKê fûAbþ aû ù`Rþ ·fò~ûG Gaõ C_KeYKê QêAñùf aò\êýZþ
Zûe Kj«òö Kkû ewe aò\êýZþ ùeû]^ aògòÁ @ûNûZ fûùM ^ûjóö
ZûeUò ùjCQò ^òCUâûf Zûeö G \êAUò Zûe l aò\êýZþ _eò_[Kê fNê_[^ I IbeùfûWòõ
c¤ùe aòbaû«e ùjCQò 220Vö iaêR ewe R^òZ lZòeê elû Keòaû _ûAñ `êýRþ aýajûe
aò\êýZþ ùeû]^ aògòÁ ZûeUò ùjCQò bì Zûeö Keû~ûGö
GjûKê Mbúe cûUòZùk ù_ûZû~ûA[ôaû ]ûZa
_âgÜûakú
_âgÜ 1 eê 5 c¤ùe _âùZýK _âgÜ _ûAñ \ò@û~ûA[ôaû ·ùeûUò i¸ûaý Ce c¤eê VòKþ CeUò aûQö
1. LòG f´û ikL Zûe ·eò_ùU Pê´Kúd ùlZâ Kòbkò ùjûA[ûG?
(a) Zûe _âZò f´ iek ùeLû \ßûeû Pê´Kúd ùlZâ iìPòZ jêGö
(b) Zûe _âZò icû«e iek ùeLû \ßûeû Pê´Kúd ùlZâ iìPòZ jêGö
(c) Zûeeê aûjûeê[ôaû @eúd (Radial) ùeLû \ßûeû Pê´Kúd ùlZâ iìPòZ jêGö
(d) ZûeKê ùK¦â Keê[ôaû icùK¦âòK aé \ßûeû Pê´Kúd ùlZâ iìPòZ jêGö
2. aò\êýZþPê´Kúd ù_âeY ùjCQò
(a) aÉêKê ·RòðZ Keòaû _¡Zòö
(b) GK _¡Zò ù~Cñ[ôùe Kêkúùe aò\êýZþ _âaûj ù~ûMêñ Pê´Kúd ùlZâ iéÁò jêGö
(c) GK _¡Zò ù~Cñ[ôùe Kêkú I Pê´K c¤ùe @ûù_lòK MZò ù~ûMêñ Kêkúùe ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj
iéÁò jêGö
(d) ùa÷\êýZòK ùcûUee KêkúKê NìeûAaû _¡Zòö
3. aò\êýZþ _âaûj C_ô^Ü Keòaû _ûAñ aýajéZ ùjC[ôaû iû]ê ^ûc ùjCQò
(a) ùRù^ùeUeö
(b) Mûfþbûù^ûcòUeö
(c) GcòUeö
(d) ùcûUeö
4. Giò ùRù^ùeUe I Wòiò ùRù^ùeUe c¤ùe cêLý _âùb\ ùjCQò
(a) Giò ùRù^ùeUeùe aò\êýZþ Pê´K [ôaûùaùk Wòiò ùRù^ùeUeùe iÚûdú Pê´K [ûGö
(b) Wòiò ùRù^ùeUe @]ôK ùbûfþùURþ C_ô^Ü Kùeö
(c) Giò ùRù^ùeUe @]ôK ùbûfþùURþ C_ô^Ü Kùeö
(d) Giò ùRù^ùeUeùe iäò_þ akd [ôaûùaùk Wòiò ùRù^ùeUeùe KcêýùUUe [ûGö
176

5. fNê_[^ ùjûA[ôaû _eò_[ùe aò\êýZþ _âaûj,

(a) ajê _eòcûYùe Kcò~ûGö
(b) @_eòaòðZ eùjö
(c) ajê _eòcûYùe aXÿò~ûGö
(d) @aòeZ bûùa a\kê [ûGö
6. ^òcÜfòLôZ aûKýMêWÿòK VòKþ aû bêfþ \gðû@ö
(a) ùa÷\êýZòK ùcûUe ~ûªòK gqòKê aò\êýZþ gqòùe _eòYZ Kùeö
(b) aò\êýZþ ùRù^ùeUe aò\êýZþPê´Kúd ù_âeY ^òdc @^êiûùe Kû~ðý Kùeö
(c) aò\êýZþ _âaûj [ôaû GK \úNð aéûKûe Kêkúe ùK¦âùe Pê´Kúd ùlZâ icû«e iekùeLû \ßûeû
iìPòZ jêG ö
(d) aò\êýZþ ù~ûMûY ùlZâùe fûAbþ Zûe iû]ûeYZü iaêR aò\êýZþùeû]ú \ßûeû PòjÜòZ ùjûA[ûGö
7. Pê´Kúd ùlZâ iéÁò Keòaû _ûAñ \êAUò C_ûde ZûfòKû Keö
8. iùf^GWþ ùKcòZò Pê´K bkò Kû~ðý Kùe? ùMûUòG \ Pê´K iûjû~ýùe aò\êýZþ _eòaj^ Keê[ôaû
iùf^GWþe Ce I \lòY ùceê ^òðd Keò_ûeòa Kò? aêSû@ö
9. Pê´Kúd ùlZâ c¤ùe ejò[ôaû aò\êýZþ _âaûj aògòÁ _eòaûjú C_ùe ak ùKùZùaùk iaðû]ôK jêG?
10. cù^Ke ùMûUòG ùKûVeú bòZùe Zêùc ùMûUòG Kû^ÚKê @ûCRò aiòQö _Q Kû^Úeê iûcÜû Kû^Ú @ûWÿKê
bìicû«e bûùa MZò Keê[ôaû GK AùfKþUâ^ Mêz ùMûUòG Zúaâ Pê´Kúd ùlZâ ù~ûMêñ Zêc WûjûY @ûWÿKê
aòùl_òZ ùjCQòö Pê´Kúd ùlZâe \òM KY?
11. ùMûUòG ùa÷\êýZòK ùcûUee ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Keö Gjûe ^òdc I Kû~ðý _âYûkú aêSû@ö ùcûUeùe
aòLòZ akde Kû~ðý KY?
12. ùa÷\êýZòK ùcûUe aýajûe Keê[ôaû KòQò iû]ê ^ûc ùfLö
13. aò\êýZþùeû]ú \ßûeû @ûzû\òZ Z´ûZûee GK Kêkú ùMûUòG Mûfþbûù^ûcòUe ij iõ~êqö ùMûUòG \
Pê´KKê ~\ò (i) Kêkú c¤Kê ùVfò \ò@û~ûG, (ii) Kêkú c¤eê aûjûeKê KûXÿò @Yû~ûG, (iii) Kêkú
c¤ùe iÚòe bûùa eLû~ûG, Zûùjùf KY ùja?
14. \êAUò aéûKûe Kêkú A I B _ûLû_ûLô ejòQòö ~\ò Kêkú A ùe aò\êýZþ _âaûj a\ùk, Kêkú B ùe
KòQò ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûj ùja Kò? KûeY \ò@ö
15. ^òdc \gðû@ö
(i) ikL _eòaûjúùe aò\êýZþ _âaûj R^òZ Pê´Kúd ùlZâe \òM ^òðd Keòaû _ûAñö
(ii) Pê´Kúd ùlZâ _âZò f´ bûùa [ôaû ikL _eòaûjúùe aò\êýZþ _âaûj R^òZ ake \òM ^òðd Keòaû
_ûAñö
(iii) KêkúUòG Pê´Kúd ùlZâùe Nìeê[ôùf ùi[ôùe C_ô^Ü ùjC[ôaû ù_âeòZ aò\êýZþ _âaûje \òM ^òðd
Keòaû _ûAñö
16. GK ^ûcûuòZ PòZâ iûjû~ýùe aò\êýZþ ùRù^ùeUee ^òdc I Kû~ðý _âYûkú aêSû@ö aâgþe Kû~ðý KY?
17. ùa÷\êýZòK fNê_[^ ùKùZùaùk jêG?
18. bì Zûee Kû~ðý KY? ]ûZa C_KeYKê bìcò ij KûjóKò iõfMÜ Keû~ûG?
mmm
177

Ce
_â[c @¤ûd i¯c @¤ûd
1. (a) 2. (d) 3. (a) 1. (b), 2. (d), 3. (c), 4. (c),
\ßòZúd @¤ûd 5. (i) -0.18m, (ii) 0.67m,
1. (d) 2. (b) 3. (d) 4. (c) @Ác @¤ûd

ZéZúd @¤ûd 1. (d), 2. (b), 3. (d), 4. (c), 5. icû«e
1. (d) 2. (c) 3. (a) 4. (c) 6. 122.8m, 2.5Ω
7. 3.4Ω 8. 4.8kΩ 9. 0.75A
PZê[ð @¤ûd
10. 4 Uò _âZòùeû]
1. (b) 2. (c) 3. (b)
11. (i) \êAUò 6Ω _âZòùeû]e icû«eûk iõù~ûM
_c @¤ûd
ij ùMûUòG 6Ω _âZòùeû]e _Oþqò iõù~ûM, (ii)
1. (c) 2. (b)
\êAUò 6Ω _âZòùeû]e _Oþqò iõù~ûM ij ùMûUòG
hÂ @¤ûd 6Ω _âZòùeû]e icû«eûk iõù~ûM
1. (d) 2. (d) 3. (b) 4. (a) 5. (d) 12. 110 Uò afþa
6. (c)
13. 9.2A, 4.6A, 18.3A
7. 15 ùicòeê Kc \ìeZû; @ûbûiú Gaõ _eòa¡òðZ û 14. (i) 8W, (ii) 8W 15. 0.73A
8. (a) @aZk \_ðY, (b) Ck \_ðY, (c) @aZk 16. 1 Nû Pûfê[ôaû ùMûUòG 250W Uòbò ùiUþ
\_ðY ö 9. jñ ö 10. ùfîþeê 16.7 ùicò \ìeùe; 17. 1800W
ùf^þie @_e _ûgßðùe; @ûKûe 3.3 ùicò, _âZòaòé 18. (a) Cy Mk^ûu ù~ûMêñ (b) Cy _âZòùeû]úZû
_âKéZò ùQûU, aûÉa Gaõ IfUû ùja ö ù~ûMêñ (c) aòbò^Ü aò\êýZ C_KeY bò^Ü bò^Ü aò\êýZþ
11. 30 ùicò _âaûj @ûagýK Keê[ôaûeê (d) _âZòùfûcû^ê_ûZú (e)
12. 6 ùicò, \_ðY _Q_ùU @ûbûiú Gaõ ikL û ^òcÜ _âZòùeû]ôZû ù~ûMêñ
13. m = 1 ù~ûMê _Zòaò´ aÉêe @ûKûe ij icû^ û âc @¤ûd
m ~êqûcôK ùjûA[ôaûeê _Zòaò´ @ûbûiú Gaõ ikL 1. (d), 2. (c), 3. (a), 4. (d), 5. (c)
ùja û 6. (a) bêfþ (b) VòKþ (c) VòKþ (d) bêfþ
14. 8.6 ùicò, \_ðY _Q_ùU, @ûbûiú Gaõ ikL; 10. bìf´ bûùa ^òcÜ @ûWÿKê
_âZòaòé ù\÷Nðý 2.2 ùicò Gaõ lê\âûdòZ ùja ö 13. (i) Mûfþbûù^ûcòUe iìPú ùMûUòG \òMùe aòùl_òZ
15. 54 ùicò \ìeùe aÉê _ûgßðùe, _âZòaòé @ûKûe ùja ö (ii) Mûfþbûù^ûcòUe iìPú (i) Zêk^ûùe
14ùicò, _eòa¡ðòZ, aûÉa Gaõ IfUû ùja ö aò_eúZ \òMùe aòùl_òZ ùja ö (iii) Mûfþbûù^ûcòUe
16. –0.50 còUe; @aZk ùfîþ û iìPú iÚòe ejòa ö
15. (a) \lòY jÉ - aé¡ûwêkò ^òdc û (b) ù`äcòwu
17. 0.67 còUe, Ck ùf^þi ö
aûcjÉ ^òdc (c) ù`äcòwu \lòY jÉ ^òdc û
178
Visit pathagara.odiaportal.in
mmmfor more text books. (PDF)

OPBooks 16052022 111624

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

OPBooks 16052022 111624

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ODIAPORTAL.IN PATHAGARA.ODIAPORTAL.

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògûu\ßûeû

 cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

UûA_þ ùiUòõ : aûYú ù_âiþ, KUK

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Gjò _êÉKùe _âùZýK @¤ûdùe aò\ýû[ðúcû^ue ùa÷mû^òK cù^ûaéÿò I iéR^gúkZû

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

_â[c @¤ûd eûiûd^òK _âZòKâòdû I eûiûd^òK icúKeY 1-17

\ßòZúd @¤ûd @cæ, lûeK I faY 18-38

ZéZúd @¤ûd ]ûZê I @]ûZê 39-59

PZê[ð @¤ûd Kûað^ I Gjûe ù~øMòK 60-81

_oc @¤ûd ùcøkòKMêWÿòKe _~ðýûdú ùgâYúKeY 82-95

hÂ @¤ûd @ûùfûK- _âZò`k^ I _âZòieY 96-123

i¯c @¤ûd cû^a Plê I aðRMZ 124-136

@Ác @¤ûd aò\êýZþ 137-158

^ac @¤ûd aò\êýZþ ùiâûZe Pê´Kúd _âbûa 159-177

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Zêc _ûAñ Kûc : 1.2 l @aiÚûùe _eòað^

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

eûiûd^òK _âZòKâòdûùe GKû]ôK _âZòKûeK [ôùf 1.1.2 icZêf eûiûd^òK icúKeY

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

H 2 2 H _ecûYêKê Zúe PòjÜe Cbd _Uùe icû^

O 1 4 Keòaû _ûAñ, WûjûY _Uùe [ôaû jûAùWâûùR^þ @Yê

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

@ûAe^þ _âZòKûeKùe C_ôû\ùe _âùZýK _âZòKûeK I C_ôû\e ùbøZòK @aiÚûMêWòK

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

(Types of Chemical Reactions) KfòPì^ gcòZ Pì^

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

l _eúlû^kú A I B ùe [ôaû K_eþ ifþù`Uþ

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

K_eþ Mê RûeY

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

iõlûeY GK MêeêZe iciýû ö ^Á ùjûA ~ûA[ôaû

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

(b) NaOH + H2SO4 

(c) NaCI + AgNO3 

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

9. Zû_C_ôû\ú I Zû_ùgûhú eûiûd^òK _âZòKâòdû Kjòùf K’Y aêS ? C\ûjeY \ò@ ö

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

_eúlû^kúùe Kò Q ò fNê ùiûWò d cþ l PòZâ 2.1 @^êiûùe C_KeYMêWKò ê iRûA eL ö

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

l _âûd 2 còfòfò ùfLûGñ fNê jûAùWâûùKæûeòKþ

Kûað^þ WûA@KþiûAWÿþ Mýûiþ

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

_eúlû^kú A: Na2CO3(s) + 2HCI(aq) 

Pì^_ûYò ]kû@aùl_ l aðcû^ C_e cògâYùe KòQò aê¦û ùiûWòdcþ

Keû~ûA _ûeòa - ùMûUò G @cæ I ùMûUò G lûeK c¤ùe

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Zêùc ù\Lôa ù~ \âaYe að ^úk-iaêR (Effervescence) ié Á ò Kùe ö ^ò M ð Z

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

@cæMêWòKùe H+ KýûUûdû^þ @Qò ö ùZYê G[ôeê _eúlû^kú

Gjò _êÉKùe _âùZýK @¤ûdùe aò\ýû[ðúcû^ue ùa÷mû^òK cù^ûaéÿò I iéR^gúkZû

i¯c @¤ûd cû^a Plê I aðRMZ 124-136

Zêc _ûAñ Kûc : 1.2 l @aiÚûùe _eòað^

K_eþ Mê RûeY

Pì^_ûYò ]kû@aùl_ l aðcû^ C_e cògâYùe KòQò aê¦û ùiûWòdcþ

Zêùc ù\Lôa ù~ \âaYe að ^úk-iaêR (Effervescence) ié Á ò Kùe ö ^ò M ð Z

l iõMéjúZ ^cê^ûe ùQûU LKê @fMû @fMû ]ûZê + Rk →

ZekúKéZ ]ûZê_òe ifþ`ûAWÿþ ]ûZê_ò

PòZâ 3.10 ]ûZê_òeê ]ûZê ^òÃûi^e aòbò^Ü ùiû_û^

Zû_ ijòZ C¯ Keû~ûG, Zûjû ]ûZa RòuþKê aòRûeòZ

KY gòLôf : [ôaû ]ûZêMêWÿòK fNê @cæeê C\Rû^ @_iûeY