OPBooks 16052022 111800

ODIAPORTAL.
IN "ODIA PATHAGARA" APP
Rúaaòmû^
(\gc ùgâYú)
_âKûgK :
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

ODIAPORTAL.IN "ODIA PATHAGARA" APP
IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû \gc ùgâYú ^òcù« @^êùcû\òZ I _âKûgòZ
© cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
ùfLK cŠkú _eòcûRòðZ iõÄeYe iµû\^û cŠkú

_âùìe Wü @cìfý Kêcûe _Šû (icúlK) Wü ai« Kêcûe ùPø]êeú
_âùìe Wü _â\ú¯ Kêcûe cjû_ûZâ gâú ^ûeûdY cjû«ò
Wü ùiøùc¦â ^û[ ùNûh Wü @bd Kêcûe \ùkA
Wü ]úùe¦â Kêcûe hWÿwú Wü ]úùe¦â Kêcûe hWÿwú
Wü _\^ Kêcûe ùR^û gâú @ûgêùZûh ak
gâú Kòùgûe P¦â cjû«ò (ùfLK I iõù~ûRK) gâú \êMûð_âiû\ \ûg
_â [ c iõiÑ eY : 2013/200000/200000/100000/100000/100000
2014/100000/50,000
2019/
_eòcûRòðZ iõiÑeY : 2020/
@ûUð_êf : Mâû`þ G^þ Mâû`òKè, KUK
cê\âY :
cìfý — U. .00 ( Uuû cûZâ)

cêLa§
ißz¦ Rúa^]ûeY ^òcò aòmû^ I _â~êqò aò\ýû @_eòjû~ðýö aòmûê @bòaé¡òKê \éÁòùe eLô
@ûcù\ge RûZúd _ûVýKâc @û]ûe-2005 _âÉêZ ùjûAQòö G[ôùe gòlYKê aò\ýû[ðúùK÷¦âòK Keòaû
C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keû~ûAQòö
aò\ýû[ðúcûû mû^Kê _ûVý_êÉK c¤ùe iúcòZ ^Keò aò\ýûkde aûjýRúa^ ij iõ~êq
Keòaû Gaõ aðcûê ùNûhû _¡Zòeê gòlYKê cêq Keòaû @bò_âûdùe RûZúd gòlû MùahYû I
Zûfòc _eòh\ (N.C.E.R.T) aò\ýûkd Éee _ûVýKâcKê _eòað^ Keò _êÉK _âYd^ KeòQ«òö
@ûc eûRýe aò\ýû[ðúcûûe iaðûwú^ aòKûg Keòaû_ûAñ cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû, @Ác, âc
I \gc ùgâYú _ûAñ ^ìZ^ _ûVýKâc _âÉêZ Keò 2011eê _âPk^ KeòQ«òö Cq _ûVýKâc @û]ûeùe
\gc ùgâYúe ^ìZ^ _êÉKUò "Rúaaòmû^' eìù_ _âYd^ ùjûAQòö
aò\ýû[ðúue ùa÷mû^òK cù^ûaéò, Ròmûiû Gaõ iéR^gúkZû aé¡ò_ûAñ ""Zêc _ûAñ Kûc''
(Activities), PòZ,â iûeYú I _âgÜûakú iõù~ûRòZ ùjûAQòö @¤ûd ùghùe ""@ûùc K'Y gòLôùf''
eLû~ûAQòö Gjò _êÉK _âÉêZòùe ijù~ûM Keò[ôaû aòm ùfLKcŠkú, icúlK, iòfûaiþ KcòUòe
i\iýaé¦ Gaõ iõù~ûRKuê _eòh\ Zeèê ]^ýaû\ ù\CQêö @ûgû, _êÉKUò icÉu \ßûeû @û\éZ
ùjaö
(ibû_Zò)
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

bìcòKû
RûZúd _ûVýKâc @û]ûe, 2005 @^êiûùe cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû \ßûeû \gc ùgâYú _ûAñ
2013 ùe _âKûgòZ "Rúa aòmû^' ajòe ùKùZMêWÿòG iõÄeY Gjû c¤ùe QûZâQûZâúu c¤ùe @û\éZ
ùjûA @ûiò@Qò ö @û]ê^òK \ê^ò@ûùe aòmû^ GK MZògúk I \êâZ _eòað^lc aòhd ö _êYò PkòZ
gZû±úùe Rúaaòmû^ iaêVûeê @]ôK _âZòù~ûMòZûcìkK I i¸ûa^û_ì‰ð ö icÉ \òMKê flý Keò
cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû _âPkòZ "Rúaaòmû^' _êÉòKûKê icúlû Keòaû _ûAñ _\ùl_ MâjY Keòaû
^ò½òZ bûùa ÊûMZù~ûMý ö
_âPkòZ \gUò @¤ûde aòhdaÉêùe ^òjòZ cìkZßùe _eòað^ ^ Keò Kû~ðýUòùe ^òùdûRòZ
icúlK cŠkú ùKùZK @^òaû~ðý @a]ûeYûKê iêgévkòZ bûùa aòhdMêWÿòKùe i^ÜòùagòZ KeòQ«ò ö
@ûgû I aògßûi, gòlK/gòlòKû Gaõ QûZâQûZâúu c¤ùe aòhdMêWÿòKê ùaû]Mcý Keòaûùe Zûjû iûjû~ý
Keòa ö
GZ\þaýZúZ _eòaòðZ _eòiÚZò òùe ^ìZ^ ]eYe ^cê^û aÉê^òÂ _âgÜKê _âùZýK @¤ûd ùghùe
@«bêðq Keû~ûAQò ö @ûce QûZâQûZâúcûûê aò^û Pû_ùe _eúlû i¹êLú^ ùjaû _ûAñ Zûjû cûMð\gð^
Keòa ö
_êÉKùe ùKøYiò @^òzûKéZ ZßbòòK @iwZò aû \ß¦ß ejò~ûA[ôùf, ùi[ô_ûAñ MV^cìkK

_eûcgðMêWÿòKê icúlK cŠkú ^ò½òZ bûùa MâjY Keòùa ö ZŸßûeû _êÉKUò E¡òc« ùjaû ijòZ
^òüiù¦jùe aòmû^ gòlû _âZò @ûce QûZâQûZâúcûù^ @]ôK @ûKhòðZ ùjùa ö
iµû\^û cŠkú

iìPú
@¤ûd aòhd _éÂû
_â[c @¤ûd : ù_ûhY 1-16
(Nutrition)
\ßòZúd @¤ûd : gßi^ 17-28

(Respiration)
ZéZúd @¤ûd : _eòaj^ I iûk^ 29-40

(Transportation and Circulation)
PZê[ð @¤ûd : ùeP^ 41-47

(Excretion)
_c @¤ûd : ^òdªY I ic^ßd 48-65

(Control and Co-ordination)
hÂ @¤ûd : R^^ 66-94

(Reproduction)
i¯c @¤ûd : aõgû^êKâc I aòað^ 95-112

(Heredity and Evolution)
@Ác @¤ûd : gqòe C› 113-128

(Sources of Energy)
âc @¤ûd : @ûc _eòùag 129-145

(Our Environment)
\gc @¤ûd : _âûKéZòK iõ_\e iõelY 146-162

(Conservation of Natural Resources)

bûeZe i´ò]û^
_âûKþ-K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûað ù bøc, icûRaû\ú, ]cð ^ ò e ù_l, MYZûªò K
iû]ûeYZªeìù_ MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ùÂ I Gjûe icÉ ^ûMeòKcûûê
 iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd;
 Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû;
 iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
 aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicûû c¤ùe
bâûZébûa C›ûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùbé 26 ZûeòL \ò^
@ûce iõaò]û^ _âYd^ ibûùe GZŸßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qêö
PZê[ð @¤ûd (K)
51(K) ]ûeû : ùcøkòK Kðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKue Kðaý —
(K) i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû Gaõ Gjûe @û\gð I @^êÂû^cûûê Gaõ RûZúd _ZûKû, RûZúd
iwúZKê i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
(L) ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd ißû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY
I @^êieY Keòaû;
(M) bûeZe iûaðùbøc, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû;
(N) ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýK iÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
(O) ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûkòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ZÜ ûKê @ZòKcâ Keò bûeZe Rîû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^òiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
(P) @ûce iõÄéZòe cìfýaû^þ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
(Q) @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû I RúaRMZþ
_âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
(R) ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cûâaû\ Gaõ @^êi§ò›û I iõiÑûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
(S) iaðiû]ûeY iµòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
(T) aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^ Keòaû, ~ûjû \ßûeû @ûc
ù\g _âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòaö
(U) cûZû aû _òZû aû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû
_ûkòZuê gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûAù\aûö

_â[c @¤ûd
ù_ûhY
(NUTRITION)
geúeùe ic^ßòZbûùa ùjC[ôaû @iõLý ùijò_eò Lû\ýeê geúeMV^ @û\ò _ûAñ @ûagýK
ùR÷ a eûiûd^ò K _â K â ò d û ù~ûMê ñ Rúaê ]ûeû C_û\û^ iéÁùò jaû GK MV^cìkK (Constructive)
@aýûjZ ejò[ûGö Gjò iaê _âKâòdû _ûAñ gqò _âKòd
â ûö GjûKê "Pd' (Anabolism) Kêjû~ûGö Pd
@ûagýKö Zû'QWÿû ùKûh, Uòiê Z[û @w_âZýwe I @_Pde icûjûe ùjCQò "Pdû_Pd'
MV^ @[ðûZþ geúeMV^ _ûAñ Gaõ geúee aé¡ò (Metabolism)ö Gjû Rúageúeùe iaêùaùk
I "ceûcZò' (ld_êeY) ^òcù« aòbò^Ü C_û\û^ Pûfò[ûGö iêZeûõ RúaKê iKâòd I Rúa« eLôaûùe
\eKûeö Rúae Lû\ý G'icÉ Pûjò\û _ìeY Gjûe cjß_ì‰ð bìcòKû ejòQòö G[ôeê ÆÁ jêGù~
Keò[ûGö gqò @ûjeY I C_û\û^ iõMâj, ù_ûhY aô ejòaû_ûAñ Rúae Lû\ý @ûagýK ùjûA[ûGö
(Nutrition) Reò@ûùe ùjûA[ûGö iaêR Cnò\ 1.1. Lû\ýe _âKûeùb\ :
@ûùfûKùgæhY (Photosynthesis) _âKâòdûùe ^òR eûiûd^òK MV^, Kû~ðý I gqò _â\û^Kûeú
Lû\ý ^òùR _âÉêZ Keò[ûG; _eòùageê @ûagýK lcZû C_ùe ^òbðe Keò @ûùc LûC[ôaû Lû\ýKê
ù_ûhK (Nutrients) c¤ MâjY Keò[ûGö Kò«ê cêLýZü 6 _âKûeùe aòbq Keû~ûAQòö
_âûYú I @^ýiaê Rúa Lû\ý_ûAñ, Cnò\ C_ùe 1.1.1 ùgßZiûe (Carbohydrates) :
_âZýl aû _ùeûl bûaùe ^òbðegúkö ùicûù^ gKðeû (Sugars) Gaõ cŠ\ (Starch) @ûùc
Cnò\ \ßûeû _âÉêZ I MzòZ _\û[ðKê aû @^ý LûC[ôaû Lû\ýe _â]û^ ùgßZiûeö @ûkê, bûZ,
_â û Yúuê Lû\ýeì ù _ Mâ j Y Keò [ û«ò ö Lû\ý eêUòùe _âPêe _eòcûYùe cŠ\ [ûGö Pò^ò, MêWÿ
iû]ûeYZü RUòk @aiÚûùe [ûGö Rúa geúe @û\ò ù e iê ù Kâ û R (Sucrose) I `kei,
c¤ùe Gjû iek C_û\û^ùe _eòYZ ùjûA iaê _^ò_eòaûùe MæëùKûR (Glucose) RûZúd ùgßZiûe
@w-_âZýwùe C_faþ] ùjûA[ûGö ùiVûùe @]ô K _eò c ûYùe [ûGö ùgß Z iûeeê @ûùc
iek Lû\ýe "\j^' aû RûeY (Oxidation) NUò ijRùe gqò @ûjeY Keò [ ûCö Mæ ë ù KûR
ùi[ôeê gqò ùcûPòZ ùjûA[ûGö gqò ùcûP^ GK (C 6H12O6) ùe ejò Q ò Kûað ^ , C\Rû^ Gaõ
Z[ûK[ôZ ]ßõiûcôK (Destructive) _âKâòdûö Gjû @cæRû^ö ùKûhúd gßi^ (Cellular respiration)
"@_Pd' (Catabolism)e GK C\ûjeYö ùaùk MæëùKûRe RûeY `kùe @wûeKûcæ I

// 2 //
Rk iéÁò ùjaû ij gqò ^òMðZ ùjûA[ûGö GK C_iÚòZòùe ùi icÉ _âKâòdû iêPûeêeìù_ iµ^Ü
Mâûcþ ùgßZiûeeê _âûd 16 KòùfûRêfþ (KJ) gqò ^òMZð ùjûA[ûGö bòUûcò^þ @bûaeê geúeùe aòbò^Ü
ùjûA[ûGö _â K ûee ùeûM ùjûA[ûGö Rkùe \â a Yúd
1.1.2. _êÁòiûe (Proteins) : bòUûcò^þ gûM, _^ò_eòaû I `k @û\òeê còkò[ûGö
cêLýZü cûQ, cûõi, @Šûe ]kû @õg, Paòð aû ùZfùe \âaYúd bòUûcò^þ _âûYòR Paòð
ùQ^û I lúe _eò _âûYòR \âaý Gaõ Wûfò RûZúd aû Cnò\RûZ ùZfeê ckò[ûGö
giý, ùiûdûaò^þ @û\òeê @ûùc _êÁòiûe (ù_âûUò^þ)
1.1.6. Rk (Water) :
_ûA[ûCö geúee aé¡ò Gaõ ^ìZ^ ùKûh I Z«ê
MV^ _ûAñ _ê Á ò i ûe Lû\ý GKû« @ûagýKö ùKûhùe [ôaû ùKûhei aû ùKûhRúaK
Gcòù^û @cæ (Gcòù^û GiòWþ = Amino acid)e (Cytoplasm)e _âûd 70-90 bûM Rkö ùKûhe
gévk \ßûeû ù_âûUò^þ MVòZö ùZYê _eò_ûK ùjùf iÚòZò I G[ôùe ùjC[ôaû aòbò^Ü _âKâòdû _ûAñ Rk
Gjû Gcòù^û @cæùe _eòYZ ùjûA aòbò^Ü ùKûh @Zý« @ûagýKö Sûk, _eòi â û I ^ò ü gß ûiùe
^òKUùe _jô[ûGö geúeeê Rk ld ùjûA[ûG, Zûjûe beYû _ûAñ
1.1.3. ùiÜjiûe (Fats/Lipids) : _âZò\ ò ^ _âû d 3-4 fòU e _ûYò _ò Aaû CPòZö
cûõi, lúe, ùQ^û, fjêYú, @Šûe jk\ò@û geúeùe Rkúd @õg KcòMùf geúe @ag
@õg I ùZf, Nò@ùe ùiÜjiûe (Paòð, fò_òWþ) ùjûA~ûG I aòbò^Ü @iêiÚZû _âKûg _ûGö
RûZúd Lû\ý [ûGö ùKûhSòfäò Zò@ûeòùe fò_òWþÿe 1.2. ù_ûhYe _âKûeùb\ :
_âcêL bìcòKû ejòQòö geúeùe ùiÜjiûe Paòð
1.2.1. ÊùbûRú ù_ûhY
bûaùe iõPòZ ùjûA eùjö @ûagýK iÚ ù k
(Autotrophic nutrition) :
ùKûhúd gßi^ \ßûeû Gjûe RûeY jêG I Gjû
geúeKê gqò ù~ûMûA[ûGö PcðZùk Paòðe GK ù~Cñ Rúacûù^ ^òR Lû\ý ^òùR _âÉêZ
@ûÉeY ejò[ûGö Zû_ @_eòaûjú ùjûA[ôaûeê Paòð Keò _ ûe«ò ùicûûê ÊùbûRú ( Autotroph)
geúeKê Chêc eLôaûùe iûjû~ý Keò[ûGö Kêjû~ûGö _ZâjeòZþ (Chlorophyll) [ôaû icÉ
1.1.4. ]ûZêiûe (Minerals) : Cnò\ I ^úk jeòZ ùg÷aûk (Cyanobacteria)
geúeMV^ _ûAñ aòbò^Ü ]eYe ]ûZêiûe ùjCQ«ò ÊùbûRúö Gjò icÉ Rúa iì~ýð e @ûùfûK
~[û- ùføj, Kýûfiòdcþ, @ûùdûWò^þ, ìþèiþ, gqòKê C_ù~ûM Keò iaêRKYòKûe C_iÚòZòùe
ùiûWÿòdcþ, ù_ûUûiòdcþ @û\ò @ûagýKö geúeùe @wûeKûcæ I Rk c¤ùe iõù~ûM NUûA
\û« I jûWÿe MV^ _ûAñ Kýûfiòdcþ I ùfûjòZ ùgß Ziûe RûZúd Lû\ý _â Éê Z Keò[ û«òö Gjò
eq KYòKûùe [ôaû jòùcûùMäûaò^þe MV^ _ûAñ _âKâòdûKê @ûùfûKùgæhY Gaõ G' _âKûe ù_ûhYKê
ùføj @ûagýK ùjûA[ûGö GjûQWÿû geúee
ÊùbûRú ù_ûhY Kêjû~ûGö ^ûAùUâUþ _âÉêZKûeú
@ûd^ i«êk^ (Ionic balance) elû Keòaûùe
]ûZêiûee _âcêL bìcòKû ejòQòö aýûùKÖe@ò û (Nitrifying bacteria), M§K aýûùKÖe@ò û
1.1.5. bòUûcò^þ (Vitamins) : (Sulphur bacteria) _eò ùKùZK eiûdùgæhY
ùKûhùe aòbò^Ü _âKûe eûiûd^òK _âKòâdû aýûùKÖeò@û (Chemosynthetic bacteria) GK

G^RûAcþ iûjû~ýùe ùjûA[ûGö bò U ûcò ^ þ e aòùgh @ùR÷a eûiûd^òK _âKâòdû (Inorganic

// 3 //
eê còkê[ôaû eûiûd^òK gqò
chemical reaction) geúeeê _ûPK ei (Digestive juice) leY Keò,
(Chemical energy) @ûjeY Keò[û«òö GjûKê geúe aûjûùe jó RUòk Lû\ýKê iek Lû\ýùe
eiûdùgæhY (Chemosynthesis) Kêjû~ûGö _eòYZ Keò^@ò «òö _ùe iekúKéZ Lû\ýKê geúe
c¤Kê ùgûhY Keò geúeMV^ùe aò^ùò ~ûM Keò[û«òö
2NH3+3O2 Nitrifyingbacteria
 2HNO2+2H2O+energy QZê RûZúd KaK, AÁþ , aýûùKÖ e ò @ û @û\ò
2H2S+O2  Sulphur
  2H2O + 2S + energy
bacteria
RúacûûVûùe Gjò ù_ûhY ù\Lû~ûGö
eiûdùgæhY aýûùKÖe@ò ûùe eûiûd^òK gqò @ûjeY 1.2.2.3 _eRúaúd ù_ûhY
1.2.2. _eùbûRú ù_ûhY (Parasitic nutrition) :
(Heterotrophic nutrition) : ù~Cñ Rúacûù^ @^ý Rúa« Cnò\ aû
ù~Cñ Rúacûù^ ^òR Lû\ý ^òùR _âÉêZ _â û Yúu geúe bò Z ùe aû aûjûùe ejò
Keò ^ _ûeò ù_ûhY _ûAñ @^ý _âûYú aû Cnò\ ùicûûVûeê Lû\ý iõMâj Keò ^òRe _êÁòiû]^
C_ùe ^ò b ð e Ke«ò ùicûûê _eùbûRú Ke«ò ùicûûê _eRúaú (Parasites) Kêjû~ûGö
(Heterotroph) Kêjû~ûGö icÉ _âûYú, cfûw,
_eRúaúcûù^ ùbûR\ûZû (Host) Cnò \ aû
^òcðìkú, eûù`äiò@û @û\ò _eRúaú Cnò\ (Parasitic _âûYúu Vûeê iekúKéZ Lû\ý iò]ûikL MâjY Keò
plants), KaK (Fungi) Gaõ @]ôKûõg aýûùKÖeò@û
^òR e _êÁ òi û]^ Keò[ û«ò ö GjûKê _eRúaúd
ù_ûhY Kêjû~ûGö ùbûR\ûZûe @ûgâdùe ejò
_eùbûRú ùgâYú @«bðêqö Gjò Rúacûû ù_ûhY
_eRúaúcûù^ iû]ûeYZü Zûjûe @^òÁ Keò[û«òö
_âYûkúKê _eùbûRú ù_ûhY Kêjû~ûGö _eùbûRú
cfûw, ^ò c ð ì k ú, eûù`ä i ò @ û @û\ò Cnò \ ;
ù_ûhY cêLýZü Pûeò_âKûee, ~[û –
_æûiþùcûWÿòdcþ, CKêYú, ùRûK, ùKùZK Kécò _eò
1.2.2.1 _âûYòic ù_ûhY
_â ûYú _eRúaú @U«ò ö ùKùZK ùbûR\ûZûe
(Holozoic nutrition) : geúe bòZùe @«ü_eRúaú (Endoparasite)
_eRúaúd _âûYúuê QûWÿò @^ý icÉ _âûYú bûùa (C\ûjeY- _äûiþùcûWòdcþ) I ùKùZK
Gjò _âYûkúùe @^ý Cnò\ aû _âûYúuê iõ_ì‰ð geúe aûjûùe aûjý_eRúaú (Ectoparasite)
@[aû @ûõgòK bûaùe Lû\ýeìù_ MâjY Keò[û«òö bûùa (C\ûjeY- CKêYú) ejò[û«òö
Gjû ùjCQò _âûYúd aû _âûYòic ù_ûhYö _eò_ûK 1.2.2.4 ijRúaúd ù_ûhY
_ùe iekúKéZ Lû\ýe @ûcôúKeY aû @«MðâjY (Symbiotic nutrition) :
(Assimilation) ùjûA[ûGö Gjû geúeMV^ùe I ùaùkùaùk \êAUò iõ_ì‰ð bò^Ü RûZòe
geúeKê Kû~ðýlc eLôaûùe ijûd ùjûA[ûGö _âûYú, @[aû Cnò\ I _âûYú aû _âûYú I @YêRúa
1.2.2.2 céùZû_Rúaúd ù_ûhY aû Cnò \ I @Yê R úa GKûVò aûi Keê [ ô a û
(Saprophytic nutrion) : ù\Lû~ûGö GjûKê ijRúaúZû (Symbiosis)
ù~Cñ _eùbûRú, céZ, MkòZ, _PûiXÿû Cnò\ Kêjû~ûGö G[ôùe ùKjò Kûjûeò lZò Ke«ò ^ûjó,
aû _âûYúeê Lû\ý iõMâj Keò ^òR _êÁiò û]^ Keò[û«ò aeõ ùicûû bòZùe ù_ûhYe @û\û^ _â\û^
ùicûûê céùZû_Rúaú (Saprophytes) Kêjû~ûGö Gjò c¤ ùjûA[ûGö GjûKê ijRúaúd ù_ûhY
Rúacûù^ KVò^ _\û[ðKê Lû\ý eìù_ MâjY Keò_ûe«ò Kê j û~ûGö C\ûjeY Êeì _ @ûc @ª^kúùe
^ûjóö iû]ûeYZü Lû\ý MâjY ùaùk Gcûù^ ^òR ijRúaúbûùa ejê[ôaû AiþùPeòPò@û ùKûfûA

// 4 //
(Escherichia coli) ^ûcK aýûùKÖ e ò @ û ^ò R @û]ûe Gaõ aýajéZ Pêfò, jûŠò, KùeA @û\ò
geúeùe bòUûcò^þ B12 (iûdù^ûùKûaûfûcò^þ) ùjCQò iõiÚ û ö ùijò _ eò iaê R Cnò \ ùe
_âÉêZ Keò @ûcKê ù~ûMûA[ûG, Zû _eòaùð @ûc
@ûùfûKùgæhY _ûAñ aýajéZ @û]ûe iû]ûeYZü
@ª^kúe iekúKé Z Lû\ý Mâ j Y Keò ^ò R e
_â Zò _ ûk^ Keò [ ûGö ~alûeRû^ aò a §^ùe iaêR _Zâ @ùU ö iaêR _Zâe _éÂùe ùQûUùQûU
ijRúaú aýûùKÖe@ò ûe @a\û^, ijRúaúZûe @^ý e§â [ûG ö GMêWÿòKê ùÉûcþ aû ùÁûcûUû (Stomata)
GK C\ûjeYö Kêjû~ûG ö Gjò ùÉûcþ ù\A _eòùag I _Zâ c¤ùe
Lû\ýûbûiKê @û]ûe Keò cêLýZü Zò^ò RûZòe _âûYú @wûeKûcæ I Rkúdaû¿e aò ^ ò c d NùU ö
@Q«òö iaê R _Zâ e @«üMV^ (Pò Z â 1.1 -L) iaê R
 gûKûjûeú - Cnò \ aû Cnò \ RûZ _\û[ð ew~êq _ûfòùiWþ (Palisade) I Æ¬ò (Spongy)
blY Keê[ôaû _âûYú ö _ûùe^þKûAcû (Parenchyma) Uòiê (Tissue) \ßûeû
 cûõiûjûeú - @^ý _âûYú aû _âûYòR _\û[ðKê ùjûA[ûG ö _Zâ bòZùe [ôaû Gjò \êA _âKûe
blY Keê[ôaû _âûYú ö _ûùe^þKûAcû Uòiêe ùKûh bòZùe ùKäûùeû_äûÁ
 iaðûjûeú - Lû\ýùe aûQaòPûe ^ Keò ~ûjû (Chloroplast) ^ûcK @wòKû ejò[ûG (PòZâ 1.1
Lûù\ýû_ù~ûMú Zûjû blY Keê[ôaû _âûYúö L,M) ö ùKäûùeû_äûÁ (PòZâ 1.1M)ùe [ôaû eiKê
1.3. @ûùfûKùgæhY (Photosynthesis) : ùÁâûcû (Stroma) Kêjû~ûG ö Gjò eiùe aòbò^Ü
_ìað _eòùz\ (1.2.1) ùe \gûð~ûAQò ù~ i«ßeK aû G^RûAcþ (Enzyme) I ù_ûhK [ûG ö
iaêR Cnò\ @ùfûKùgæhY _âKâòdûùe ùgßZiûe ùÁâ û cû eiùe ùKùZK C_û\û^ bûicû^
RûZúd Lû\ý _âÉêZ Keò[û«ò ö Gjò ùgßZiûe @aiÚûùe [ûG ö G[ôc¤ùe @]ôK _eòcûYùe [ôaû
RûZúd Lû\ý RúaRMZþe iaê Rúau _ûAñ _âZýl MVê GKK, \ßòÉeúd Sòfäú i\ég [ûAfûKGWÿ
(Thylakoid) @ùU ö [ûAfûKGWÿ \úNð ieê ùP_Uû
aû _ùeûl Lû\ý @ùU ö
@ûùfûKùgæhY _âKâòdû \ßûeû iaêR Cnò\ [kò i\ég ö [kòe bòZe iÚû^Kê fêýùc^ (Lumen)
iaêRKYû aû ùKäûùeû`òfþ (Chlorophyll) cû¤cùe (PòZâ 1.1 N) Kêjû~ûG ö ùKùZK iÚû^ùe ùQûU
\é g ýcû^ @ûùfûK gqò K ê eûiûd^ò K gqò ù e [ûAfûKGWÿ [ûK [ûK ùjûA i{òZ ùjûA ejò[û«ò ö
eì_û«eòZ Keòaû ijòZ _eòùageê MâjY Keò[ôaû Gbkò [ûKKê Mâû^û (Grana) Kêjû~ûG ö Mâû^ûMêWÿòK
@wûeKûcæ I RkKê C_ù~ûM Keò iek gKðeû f´ûkò@û [ûAfûKGWÿ \ßûeû iõù~ûRòZ ùjûA[û«ò ö
Zò@ûeò Keò[ûG ö iû]ûeYùe ù\LòaûKê Mùf ùKäûùeû_äûÁùe [ôaû
ùÁâûcû eiùe Mâû^û I [ûAfûKGWÿ ejò[û«ò ö
1.3.1. @û]ûe I iõiÚû :
[ûAfûKGWÿ e _â ù ZýK Sò f ä ú Éeùe
_âùZýK _âKâòdû _ûAñ GK @û]ûe I iõiÚû
ùKäûùeû`òf,þ ù_âûUò^þ (Protein) I fò_Wò ÿ (Lipid)e
\eKûe ö ù~_eò @ûc ùeûùhA Ne ùjCQò

// 5 //
[ûAfûKGWÿþ
ùÁûcûUû Mâû^û
ùÁâûcû
K- @]ûKUû iaêR _Zâ M- ùKäûùeû_äûÁ
_ûfòùiWþ
_ûùe^þKûAcû
ùKäûùeû_äûÁ [ûAfûKGWþ
fêýùc^þ
Æ¬þ Sòfäú
_ûùe^þKûAcû
N - _eòa¡òðZ [ûAfûKûGWþe
L- iaêR _Zâe @«üMV^
GK @õg
[PòZâ 1.1]- K. @]ûKUû iaêR _Zâ
L. iaêR _Zâe @«üMV^
M ùKäûùeû_äûÁþ
N. _eòa¡òðZ [ûAfûKGWþe GK @õg
H2O @ûùfûK H+ + e– + O2 _âZòKâòdû ùK¦â
aòùgæhY
_âZòKâòdû ùK¦â P 700
P 680
ADP ATP
H+
NADP NADPH
[PòZâ 1.2]- [ûAfûKGWþùe @ûùfûK _âKòâdû

aòbò^Ü aéjZ @Yê (PòZâ 1.1N) iùRA ùjûA _eúlûe iò¡û« MêeêZß_ì‰ð ö _â[c iò¡û« ù`âWeòKþ
ejò [ û«ò ö Gjò b kò MV^~ê q [ûAfûKGWÿ I aäûKþcýû^þ (Frederick Blackman) 1905 ciòjûùe
ùKäûùeû_äûÁe ùÁâûcû ei "@ûùfûKùgæhY iõiÚû' RYûA[ôùf ö ùi _âKòâdûcôK (Physiology) _eúlû
(Photosynthetic system) iéÁò Keò[û«ò ö \ßûeû \gûðA[ôùf @ûùfûKùgæhY \êA ij _âKâòdû
1.3.2. _âKâòdû: @ûùfûKùgæhY _âKòâdûKê RûYòaû_ûAñ \ßûeû icûjòZ jêG ö ùMûUòG ij _âKâòdû \égýcû^
aòbò^Ü _eúlû Keû~ûAQò ö Gjû c¤eê \êAUò cêLý @ûùfûK C_ùe ^òbðe Kùe ö GjûKê @ûùfûK

// 6 //
_âKd
âò û (Light reaction) Kêjû~ûG ö @^ýUò @ûùfûK @ûùfûKgqò iÚ û ^û«eò Z Keò [ ûG ö ùghùe
C_ùe ^òbðe Keò^[ûG ö GjûKê @§Kûe _âKâòdû ùKä û ùeû`ò f e @ûùfûK _â Z ò K â ò d û ùK¦â
(Photoreaction centre) ùe _jù ö ZûjûKê
(Dark reaction) Kêjû~ûG ö
P700 aû Photosystem I e ùK¦â Kêjû~ûG ö
@ûùfûKùgæhY Gjû\ßûeû ùijò ùKäûùeû`òfþUò CŸú_òZ jêG I
Zû'Vûeê GK @]ôK gqò iµ^Ü @iÚòe AùfKþUâ^þ
@ûùfûK _âKâòdû @§Kûe _âKâòdû (e – ) aûjûeò @ûùi ö ùKä û ùeû`ò f þ U ò Rûeò Z
(Oxidised) @aiÚûKê Pûfò~ûG ö AùfKþU^ â Uþ ò aòb^ò Ü
\ßòZúd iò¡û« @ûùfûKùgæhYe ùR÷a eûiûd^òK
aûjK (Carrier) @Yê cû¤cùe MZò Keò
Kâòdû (Biochemistry) _eúlûeê @ûiò[ôfû ö G[ôùe
_eòùghùe GK MâûjK @Yê _ûLùe _jù ö
@wûeKûcæ I Rke eûiûd^òK Kâòdûùe Rkeê ùijò ùgh MâûjK @YêKê ijKûeK (Cofactor)
@ûiê[ôaû jûAùWâûùR^þ \ßûeû @wûeKûcæ aòRûeòZ Kêjû~ûG ö Gjû RûeòZ ^òùKûUò^ûcûAWþ GùW^ûA^þ
jêG I iek gKðeû iõùgæhòZ ùjaû ijòZ @cæRû^ WûA^ê ý Kä ò I UûAWþ ìùÙþ (Oxidised
^òMðZ ùjaû \gûð~ûA[ôfû ö Gjû 1931 ciòjûùe Nicotinamide Adenine Dinucleotide
`^þ ^ò f þ (Von Neil) u \ß û eû _eò K Ì^û Phosphate) aû NADP + ^ûcùe ^ûcò Z ö
Keû~ûA[ôfû ö eaUð jòfþ (Robert Hill) 1937 NADP+ AùfKþ U â ^ þ (e–) Mâ jY Keò aò R ûeò Z
NADPH ùe _eòYZ jêG ö Gjò icdùe \ßòZúd
ciò j ûùe C^Ü Z cûê _eúlY cû¤cùe
_~ðýûd _âKâòdû @ûe¸ ùjûA[ûG ö _â[c @ûùfûK
_eòKÌ^ûUòKê _âcûYòZ Keò[ôùf ö ùKäûùeû_äûÁ
_âZòKâòdû ùK¦âùe aðcû^ GK AùfKUâ^þ gì^ýZû
ùKäûùeû`òfþ cû¤cùe @ûùfûK gqòKê aýajûe Keò
iéÁò ùjûAQò ö ZûjûKê _ìeY Keòaû _ûAñ @^ý
Mäë ùKûR iõùgæhY Keò[ûG ö Gjû _ûAñ 6 Uò GK @ùfûK _â Z ò K â ò d û ùK¦â P680 aû
@wûeKûcæ (CO2) I 12 Uò Rk (H2O) @Yê Photosystem-II e ùK¦âeê AùfKUâ^þ @ûiò[ûG ö
aýajéZ jêG ö Photosystem-II ùK¦â @ûùfûK\ß ûeû CŸú_ò Z
6CO +12H O @ûùfûK C H O + 6H O +60  ùjûA[ôaûeê Gjû i¸a jêGö Gjû \ßûeû [ûAfûKGWþ
2 2  6 12 6 2 2
ùKäûùeû`òfþ + G^RûAcþ + ]ûZa faY
_eò ù agùe Rk @Yê e @ûùfûK aò ù gæ h Y
@ûùfûKùgæhYe GK iek icúKeY (Photolysis) jêGö G[ôeê AùfKþU^
â þ (e–), ù_âûU^þ
1.3.2.1 @ûùfûK _âKâòdû : (H+) I @cæRû^ (O2) ^òMðZ jêGö [ûAfûKGWþùe
\égýcû^ @ûùfûK C_iÚòZòùe [ûAfûKGWÿ AùfKUâ^þ Pk^ \ßûeû [ûAfûKGWþ [kò bòZùe
Sò f ä ú ùe @ûùfûK_â K âò d û iõMVò Z ùjûA[ûG ö aû fêýùc^ùe @]ôK ù_âûU^þ Rcû jêG ö Gjû
_âKâòdûUòKê \êAUò _~ðýûdùe aòbq Keòùja ö \ßûeû GK _âKûe @aKâc aû ak iéÁò jêG ö Gjò
_â [ c _~ð ý ûdùe Sò f ä ú ùe i{ò Z ùjûA[ô a û akKê C_ù~ûM Keò Kcþ gqò iµ^Ü GWÿòù^ûiò^þ
ùKäûùeû`òfþ @YêMêWKÿò e icÁò @ûùfûK gqòKê MâjY WûAìùÙþ (Adenosine Diphosphate) aû ADP
Keò [ û«ò ö _â [ ùc @ûùfûK Mâ j Y Keò [ ô a û @]ôK gqò iµ^Ü GUò_ò (ATP = Adenosine
ùKäûùeû`òfþ @Yê _~ðýûdKâùc @^ýû^ý ùKæùeû`òfþKê Triphosphate) ùe _eòYZ jêG ö (PòZâ-1.2)

// 7 //
ùcûU C_ùe Kjò a ûKê Mùf @ûùfûK @§Kûe _â Kâ ò dû icdùe _~ð ý ûdKâ ù c aòb ò^ Ü
_âKâòdûùe @ûùfûK gqò \ßûeû ùKäûùeû`òfþùe Rke ùR÷ a @Yê I i«ß e K ^ò ù dûRò Z ùjûA[û«ò ö
@ûùfûKaòùgæhY NUò NADPH I ATP MVòZ G^þRûAcþ MêWòKÿ c¤eê eêaòùÄûe bìcòKû MêeZê ß_‰ì ð ö
ùjaû ijòZ @cæûR^ cêq jêG ö NADPH I ATP Gjû _â[ùc CO2 Kê ùR÷a _\û[ðùe aòa§òZ
Cbd cògò @ûùfûKùgæhY gqò (Assimilatory Keòaûùe iûjû~ý Kùe ö Gjò G^þRûAcþUò @ûùfûK
power) MV^ Ke«ò ö _âKâòdûeê RûZ ATP C_ùe ^òbðegúk ùjûA[aûeê
1.3.2.2. @§Kûe _âKâòdû : @ûùfûK _âKâòdûe KòQò icd _ùe @§Kûe _âKâòdû
@ûùfûK C_ùe @§Kûe _âKâò dû ^òbðe @ûe¸ jêG I @ûùfûK _âKâòdû ij Pûfò[ûG ö
Keò^[ûG ö _Zâe ùÉûcþ cû¤cùe ùKûh bòZeKê 3- Kûað^~êq gKðeû @YêMêWÿòK PKâûKûeùe
aò i eò Z ùjûA[aû @wûeKûcæ ùÁâ û cû eiùe aòbò^Ü ùR÷aeûiûd^òK Kâòdû cû¤cùe _eòPûkòZ
\âaúbìZ ùjûA ejò[ûG ö ùÁâûcû eiùe [ôaû 5- ùjûA GK 6- Kûað^ ~êq MäëùKûR @Yê iõùgæhY
Kûað^~êq GK MâûjK @Yê \ßûeû @ûùfûK _âKâòdûùe Keò a û ijò Z 5- Kûað ^ ~ê q eûAùaûùfûR
iéÁ @ûùfûKùgæhY gqò ATP I NADPH Kê aòiìùÙþ MâûjK @YêKê _êâûðe iéÁò Keò[ûG ö
C_ù~ûM Keò \âaúbìZ @wûeKûcæKê GK G^þRûAcþ PKâûKûeùe NUê[aû Gjò _âKâòdû (PòZ-â 1.3)
cû¤cùe ^òR ijòZ aòa§òZ KeûG ö Gjò ùR÷aòK Kê Gjûe @ûaòÃûeK ùcfbò^þ ùKfbò^þ (Malvin
Kâòdû \ßûeû \êAUò 3- Kûað^þ~êq gKðeû Zò@ûeò jêG ö Calvin) u ^ûc @^êiûùe ùKfbò^þ PKâ (Calvin
MâûjK @YêKê eûAùaûùfûR aòi` þ iùÙþ (Ribulose cycle) Kêjû~ûG ö ùKfbò^þ PKâùe NUê[aû Kâòdû
Bisphosphate) aû RuBP I G^þ R ûAcþ K ê Zò^ò _~ðýûdbêq Keòùja ö _â[c _~ðýûdùe
eûAùaûùfûRþ aò i ìùÙþ Kûùaûð @ Kò è ù fRþ MâûjK @Yê ijòZ @wûKûcæe aòa§^ ö \ßòZúd
@KòèRùò ^Rþ aû eêaòùÄû (Ribulose Bisphosphate _~ð ý ûdùe Mä ë ù KûRe iõùgæ h Y I Zé Z úd
Carboxylase Oxygenase aû RUBISCO) _~ðýûdùe MâûjK @Yêe _êêê_ôû\^ (PòZâ - 1.3)
Kê j û~ûG ö @ûùfûKùgæ h Ye ùR÷ a eûiûd^ò K
2-Uò 3-Kûað^~êq
gKðeû Mäùë KûR iõùgæhY
12 x 3C
MäëùKûR
@wûeKûcæ aòa§^ 1 x 6C
ATP + G^RûAcþ RUBISCO

NADPH
MâûjK @Yê
5C
MâûjK@Yê _êêê_ôû\^
6 x 5C
RUBP
[PòZâ 1.3] @§Kûe _âKâòdû

// 8 //
1.4. cYòhe _ûKZª cêLMjße, Mâi^ú, Mâûi^kú, _ûKiÚkú, lê\âûª,
(Digestive System of man) : aéj\ª, ckûgd I ck\ßûe ö
@ûùc LûC[ôaû Lû\ýicìj iò]ûikL ùKûh _ûK^kú ù\LòaûKê ùMûUòG f´ Uêýa _eò ö
\ßûeû aýajéZ ùjûA_ûùe^òö Gjû _â[ùc @ûce Gjûe Kû^Ú aêðk aû PKâûKéZò ù_gú (Circular
muscle) I f´ bûaùe aòÉZ é aû @^êù\÷Nýð ù_gú
_ûKZª \ßûeû iekúKéZ ùjûA ùgûhY C_ù~ûMú
(Longitudinal muscles) \ßûeû MVòZ ö Gjò \êA
Lû\ýùe _eòYZ jêG I ùghùe eqùe cògò[ûG ö
_âKûe ù_gúe iõùKûP^ I gò[ôk^ (Contraction
GjûKê jRc (_eò_ûK) aû Rú‰ð ùjaû Kjò[ûC ö and Relaxation) `kùe Lû\ý Mâi^úeê ck\ßûe
@\eKûeú @õg ck eìù _ geúeeê ^ò Ã ûiò Z _~ð ý « ~ûA[ûG ö _ûK^kúe Gjò Pk^Kê
Ròb _êeüieY aû ù_eòÁûfiòiþ (Peristalsis) Kêjû~ûG ö
Mâi^ú
1.4.1.1. _ûUò I cêLMjße (Mouth and Buccal
_ûUò @]ô R ò jß û
Cavity) : _ûUòKê ùNeò ejòQò C_e I Zk IV ö
fûk Mâ^Úò _ûUò bòZeKê ejòQò cêL Mjße ö cêLMjßee \êA
cêL Mjße ^òMk (Mâûi^kú) KWÿùe ejòPò Mûf, Zùk Ròb, C_e @õgùe
Zûkê (Palate) I \êA cûXÿòùe \û« ö
KûWòð@ûKþ ùÁûcûKþ 1.4.1.2. \û« (Teeth): cYò h e Rúa^Kûk
c¤ùe _âùZýK cûXÿòùe \êA[e \û« CùV ö gògê
@aiÚûùe lúe\û« (Milk teeth) CùV ö Q@
c¤z\û _ûAùfûeòKþ ahð ùakKê Cq \û« SWÿòaûKê @ûe¸ Kùe ö
~KéZþ ùÁûcûKþ
Gjò iÚû^ùe iÚûdú\û« (Permanent teeth) CùV ö
MâjYú @MÜýûgd adÄ ùfûKe Zk I C_e cûXÿòùe 32 Uò (16
ù~~ê^cþ
Uò ùfLûGñ) \û« [ûG ö _âZò cûXÿòùe 4 Uò Kð^
Afòdcþ
ùKûf^þ \û« (Incisor), 2 Uò ùQ\K aû gß û ^\û«
aéj\ª
(Canine), 4 Uò PaðY \û« (Premolar) I 6 Uò
iòKcþ
ù_hY \û« (Molar) ejò@Qò ö
ckûgd
@ûù_ŠòKèþ ck\ßûe 1.4.1.3. Ròb (Tongue) : LUû, còVû, _òZû, I
[PòZâ-1.4] cYòhe _ûK^kú I _ûKMâ^Úò

fêYò@û Êû\ aûeòaû _ûAñ Ròbùe Zò^ò _âKûee
Êû\cêKêk (Taste buds) ejòQò ö Lû\ýKê \û«
ùjûA[ûG ö @ûce _ûKZª _ûK^kú I _ûKMâ^ÚòKê ^òKUùe _jûAaû ijòZ K[û Kjòaûùe c¤ Ròb
ùÂ MVòZ ö ijûdZû Kùe ö
1.4.1. _ûK^kú : (Alimentary Canal) 1.4.1.4 Mâi^ú I Mâûi^kú (Pharynx and
_ûK^kú _ûUòeê @ûe¸ ùjûA ck\ßûeùe Oesophagus):

ùgh ùjûAQò ö MV^ I Kû~ðý @^êiûùe GjûKê ^ûiû_[ I cêLMjße cògò Mâi^ú Zò@ûeò
aòbò^Ü @õgùe bûM Keû~ûAQò ö ~[û : _ûUò, ùjûAQò ö Gjû Cbd Lû\ý I gßûi aûdê ~òaû_ûAñ

// 9 //
GK iû]ûeY _[ ö Gjûe ùghcêŠùe ejòQò lê\ûâ ªe ùgh Afòdcþ I aéj\ªe @ûe¸ iòKcþe
\ê AUò \ßû e ö ùMûUòG \ßûe ùLûfòQ ò gßûi^kú iõù~ûM iÚkùe becò`cð @ûù_^þWKò è (Vermiform
bò Z eKê , @^ýUò ùLûfò Q ò Lû\ý^kú c¤Kê ö appendix) ^ûcK GK @aùghûw ejòQò ö
Lû\ý^kúe \ßûeKê MùfU (Gullet) I gßûi^kúe 1.4.2 _ûKMâ^òÚ (Digestive glands) :
\ßûeKê MäUòiþ (Glottis) Kêjû~ûG ö gßûi^kúe Lû\ýKê iekúKéZ Keòaû _ûAñ _ûK^kú
c¤ùe @ù^K MêWòG ÿ _ûKMâ^Úò @Qò ö ~[û :
\ßûeùe ejòQò GK ZeêYûiÚeò ù_äU (Cartilagenous
1.4.2.1 fûkMâ ^ Ú ò (Salivary gland) : cê L
plate) ö Gjò ù_ä U Kê @]ô R ò j ß û aû G_ò M ä U ò i þ
Mjßeùe Zò^ò ù~ûWÿû fûkMâ^òÚ ejòQò ö G[ôeê fûk
(Epiglottis) Kêjû~ûG ö Lû\ý Mòkòaû icdùe
leòZ jêG ö fûkùe Uûdûfò^þ (Ptyalin) ^ûcK GK
@]ôRòjßû \ßûeû gßûi^kúe \ßûe a¦ eùj ö `kùe G^þRûAcþ ejòQò ö Gjû ùgßZiûe Lû\ýKê jRc
Lû\ý ùKak Lû\ý^kú bòZeKê _âùag Keò[ûG ö KeûG ö
Mâûi^kú ùaK c¤ ù\A Zk @ûWÿKê MZò 1.4.2.2 RVe Mâ^òÚ (Gastric gland) : Gjò Mâê òÚ ê
KeòQò Gaõ c¤z\û (Diaphragm) Kê ùb\ Keò leòZ ùjC[ôaû eiKê _ûPK ei (Gastric juice)
_ûKiÚkúKê ùLûfòQò ö Kêjû~ûGö G[ôùe faYûcæ (HCl) ijòZ ù__iò^þ
1.4.1.5. _ûKiÚkú (Stomach) : (Pepsin) I fûAù_Rþ (Lipase) G^RûAcþ ejòQò ö
C\e Mjßee aûc_ùU _ûKiÚkú ejòQòö 1.4.2.3 ~KéZ (Liver): cYòh geúeùe [ôaû
Gjûe C_ebûM PCWÿû I Zk @õg Kcþ Iiûeò@ûö Mâ^Úò c¤ùe Gjû iaðaéjö Gjû Lû\ý^kú aûjûùe
ejòQò ö G[ôeê leòZ _ò (Bile), ^kú \ßûeû MâjYú
C_e @õg jéZþ_òŠ ^òKUùe [ôaûeê Gjò bûMKê
c¤Kê _âùag Keò[ûG ö
KûWò@ð ûKþ ùÁûcûKþ (Cardiac stomach) I ZkbûMKê
1.4.2.4 @MÜýûgd (Pancreas) : Gjû GK cògòâZ
_ûAùfûeòKþ ùÁûcûKþ (Pyloric stomach) Kêjû~ûGö
Mâ^òÚ (Mixed gland) ö Gjû c¤ Lû\ý^kú aûjûùe
_ûAùfûeòKþ ùÁûcûKþ ùghùe [ôaû cê\âòKû @ûKûee
ejòQò ö G[ôeê Cbd G^þRûAcþ I jeùcû^þ leòZ
cûõiù_gú aû @aùeû]Kê _ûAùfûeòKþ Æò^þUeþ
jêG ö @MÜýûgd ei (Pancreatic juice) ùe
(Pyloric sphinter) Kêjû~ûG û Gjûe iõùKûP^ I
@ûcûAùfRþ (Amylase), fûAù_Rþ (Lipase) Gaõ
Cù^àûP^ `kùe _ûKiÚkúeê @¡ðRú‰ð Lû\ý @Ì ù_â û Uò G Rþ (Protease) _eò Lû\ý jRcKûeú
@Ì _eòcûYùe lê\âûª c¤Kê _âùag Kùe ö G^þRûAcþ ejòQ«ò ö G icÉ G^þRûAcþ MâjYú
1.4.1.6. lê\âûª I aéj\ª(Small intestine & c¤ùe Lû\ý ijòZ còùg ö
Large intestine) : 1.4.2.5 @ûªò K Mâ ^Ú ò (Intestinal gland) :
lê\âûª _ûKiÚkúVûeê aéj\ª _~ðý« f´òQò ö lê\âûªùe [ôaû @ûªòK Mâ^ÚòMêWÿòKeê @ûªòK ei
Gjû MâjYú (Duodenum), ùRRê^cþ (Jejunum) (Intestinal juice) leòZ jêG ö Gjò eiùe [ôaû
I Afò@cþ (Ileum) Kê ùÂ MVòZ ö aòbò^Ü _âKûee G^þRûAcþ jRcKâòdû ùgh Ke«ò ö
aé j \ª Lû\ý^kúe ùgh @õg Gaõ 1.4.3 _ûP^Kâòdû (Digestion) :
Zò^òbûMùe aòbq ö ~[û : iòKcþ (Caecum), @ûùc LûC[ô a û Lû\ýùe ùgß Z iûe,
ùKûf^þ (Colon) I ckûgd (Rectum) ö ùiÜjiûe, _êÁòiûe, bòUûcò^þ, ]ûZa faY I Rk

// 10 //
iûeYú - 1.1 G^þRûAcþ \ßûeû RUòk Lû\ýe iekúKeY :
RUòk Lû\ý G^þRûAcþ @ûcôúKeY ù~ûMý iekúKéZ Lû\ý
1. ùgßZiûe GcûAùfRþ MæëùKûRþ, `îKùUûRþ, MûfûKþùUûRþ
2. _êÁòiûe ù_âûUòGRþ Gcòù^û GiòWþ
3. ùiÜjiûe (fò_òWþ) fûAù_Rþ `ýûUòGiòWþ, Mäòùiefþ
ejò [ ûG ö bò U ûcò ^ þ , ]ûZa faY I Rke 1.4.4.2 Mâûi^kú : êc Lû\ý_òŠ (Food
@YêMêWÿòK lê\â ùjûA[ôaûeê aò^û jRcùe GMêWÿòK bolus) MùfU aûU ù\A Mâûi^kú c¤ùe _âùag
ùKûhSò f ä ú c¤ ù\A ùKûh bò ZeKê _â ù ag
Keò[û«ò ö Kò«ê ùgßZiûe, ùiÜjiûe I _êÁòiûe Kùe ö GVûùe ùKøYiò _âKûe Lû\ýe jRc jêG
_eò RUòk Lû\ýe @YêMêWÿòK aéjûKûe ùjûA[ôaûeê ^ûjó ö Mâûi^kúe _êeüieY aû ù_eòÁûfiòiþ
GMêWÿòK ùKûhSòfäú ù\A ùKûh bòZeKê _gò _ûe«ò (Peristalsis)\ßûeû Lû\ý _ûKiÚkúùe _jù ö
^ûjó ö Gjòiaê RUòk Lû\ý aòbò^Ü _âKûee _eò_ûK 1.4.4.3 _ûKiÚkú : _ûKiÚkú Kû^Úùe ejò[ôaû
G^þRûAcþ ijòZ cògò @ûcôúKeYù~ûMý iekúKéZ ù_gúMêWÿòKe aûe´ûe iõùKûP^ I _âiûeY \ßûe
Lû\ýùe _eòYZ jê@«ò ö G^þRûAcþ \ßûeû RUòk Lû\ýe
jRc_âKd òâ û iûeYú 1.1ùe _â\û^ Keû~ûAQòö Lû\ý_òŠe aWÿLŠMêWÿòK bûwò @Zò iìlàLŠùe
Lû\ý jRce aòbò^Ü _âKâòdûMêWÿòK ùjfû : Lû\ý _eò Y Z jê G ö _ûKiÚ k úeê ^ò i é Z _ûPK ei
Mâ j Y (Ingestion) _ûKKò â d û (Digestion), (Gastric juice) Lû\ý ijòZ cògò GjûKê GK _âKûe
@aùgûhY (Absorption), @ûcô ú KeY Zek cŠ aû PûAcþ (Chyme)ùe _eòYZ Kùe ö
(Assimilation) I ckZýûM (Egestion) faYûcæ (HCl)_ûKcŠKê @cæûcôK Keòaû ijòZ
1.4.4 Lû\ý MâjY I _ûKKâòdû (Ingestion &
RúaûYê ^ûg Kùe ö _ûPKeiùe \êA _âKûe
Digestion): @ûjûe^kúe aò b ò ^ Ü @õgùe
ùjC[ôaû _ûP^Kâòdûe aòb^ ò Ü _âKâòdû ^òcÜùe _â\û^ G^þRûAcþ [ûG: ù__iò^þ (Pepsin) I fûAù_Rþ
KeûMfû ö (Lipase) ö ù__iò^þ faYûcæ cû¤cùe iKâd ò jêG
1.4.4.1 cêLMjße : @ûùc _ûUòaûùU Lû\ý MâjY I ù_âûUò^þ Lû\ýKê ù_âûUòIùRiþ I ù__þùUû^þùe
Keò[ûC ö LûC[ôaû Lû\ýKê _â[ùc \û« bf bûùa _eòYZ Kùeö GVûùe @Ì _eòcûY fûAù_Rþ
PaðY Keò ùQûU ùQûU LŠùe _eòYZ Kùe ö (Lipase) [ôaûeê ùiÜjiûe Lû\ýe jRc @ûe¸
Gjò icdùe fûkùe [ôaû Uûdûfò^þ (Ptyalin)
^ûcK G^þ R ûAcþ RUò k ùgß Z iûe Lû\ýKê ùjûA[ûG ö
cûfùUûRþ ^ûcK \ßògKðeûùe _eòYZ Kùe ö ù__þiò^þ ù_âûUòIùRiþ + ù__þùUû^þ
_êÁòiûe 
GVûùe ùgßZiûe aýZúZ @^ý ùKøYiò Lû\ý jRc @cæúd _eòùag
jêG ^ûjó ö ùiÜjiûe fûAù_Rþ `ýûUò GiòWþÿ + Mäòùief
Uûdûfò^þ 
ùgßZiûe   cûfùUûRþ 1.4.4.4 MâjYú : lê\âûªe MâjYúVûùe ~KéZeê
@cæúd _eòùag
Gjò fûkùe [ôaû aýûKÖòâiòWûf G^þRûAcþ leòZ _ò I @MÜýûgdeê leòZ @MÜýûgd ei
Lû\ýùe [aû @^òÁKûeú aúRûYêcûûê ^Á Ke«ò ö ~[ûKâùc Lû\ýùe @ûiò còùg ö _ò (Bile) ùe
Gjò KûeYeê É^ý_ûdú _âûYúcûù^ Ròb \ßûeû PûUòPûUò ùKøYiò G^þRûAcþ ^ [ûG ö G[ôùe [ôaû _òfaY
(Bile salts) Lû\ýe @cæZß \ìe Kùe I ùiÜjiûe
^òR geúeùe ùjC[ôaû lZMêWÿòKê bf Keò[û«ò ö

// 11 //
RûZúd Lû\ýe @a\âaúKeY aû Acfþiò`òùKi^þ icÉ _âKûe iekúKéZ Lû\ý_\û[ðe @aùgûhY
(Emulsification) KeûA[ûG ö _âKâòdû cêLýZü lê\âûªùe ùjûA[ûG ö aéj\ªùe
_òfaY Rk I ùKùZK AùfKþùUâûfûAUþ (Electrolytes)e
ùiÜjiûe  @a\âaúKéZ ùiÜjiûe
@a\âaúKeY @aùgûhY ùjûA[ûG ö
@MÜýûgd eiùe [aû aòbò^Ü G^þRûAcþ \ßûeû 1.4.6 @ûcôúKeY (Assimilation) :
MâjYúùe ^òcÜ _âKûeùe Lû\ý jRc ùjûA[ûG ö @aùgûhY _ùe Lû\ý eq \ßûeû aûjòZ
cûfùUûRþ@MÜ ýûgd @ûcûAùfR
 MäëùKûRþ ùjûA geúee aòbò^Ü @õgùe ejò[ôaû ùKûh
@MÜýûgd ù_âûUòGRþ Gcòù^û GiòWþÿ
ù__ùUû^þ + ù_âûUòIùRiþ
^òKUùe _jù Gaõ gqò ùcûP^ ijòZ @^ý

Kû~ðýùe aò^òù~ûM ùjûA[ûG ö
@MÜýûgd fûAù_Rþ`ýûUò GiòWÿþ + Mäòùief
@a\âaúKéZ ùiÜjiûe  1.4.7 ckZýûM (Egestion) :
1.4.4.5 ùRRê^cþ I Afòdc : Gjò iÚû^ùe icÉ
GKKûkú^ ^òcÜfòLòZ NUYûakú \ßûeû ck
Lû\ýe jRc _âKd âò û iµì‰ð ùjûA[ûG ö ùRRê^cþ I
^òÃûi^ ùjûA[ûG ö (i) ck\ßûe Pûeò_ùU ejò[ôaû
Afòdcþeê leòZ @ûªòK ei (Intestinal juice) ùe
iõùKûP^ ù_gúe gò[ôk^, (ii) ckûgd ù_gúe
ejò[aô û aòb^ò Ü _âKûe G^þRûAcþ jRc ùjûA^[ôaû
iõùKûP^, (iii) C\eù_gú I c¤z\ûe iõùKûP^
@agòÁ Lû\ýKê iµì‰ð jRc Keò[û«ò ö GVûùe
ijòZ iûcdòK gßûi aòeûc ö
ùjC[ôaû jRc _âKd òâ û ^òcùÜ e a‰ð^û KeûMfû ö
cûõi jRc Keê[ôaû G^þRûAcþ KûjóKò
@ûªòK GcûAùfRþ
@agòÁ cûfùUûRþ  MäëùKûR @ûc _ûKiÚkúKê jRc Kùe ^ûjó?
þ @ûªòK ù_âûUò
@agòÁ ù__ùUû^þ + ù_ââûUòIWÿ GRþ
 1. _êÁòiûe jRc Keê[ôaû ù_âûUòGRþ RûZúd
Gcòù^û GiòWþÿ G^þ R ûAcþ ^ò Ã â ò d @aiÚ û ùe leò Z
@ûªòK fûAù_Rþ Mäòùief + `ýûUòGiòWþÿ
@agòÁ ùiÜjiûe  ùjûA[ûGö _ûKiÚkúe @cæúd _eòùagùe
1.4.4.6 aéj\ª : Lû\ý aéj\ªVûùe _jòfû Gjû iKâò d jêG I _ûKiÚkúùe Lû\ý
ùakKê Gjû jRc ùjûA iekúKéZ Lû\ýùe
_eòYZ ùjûA[ûG ö ùZYê GVûùe ùKøYiò _âKûe
_jôù f iû]ûeYZü G^þRûAcþ leY
jRc Kâòdû ùjûA^[ûG ö Zßeû^ßòZ ùjûA[ûGö
1.4.5 @aùgûhY (Absorption) : 2. @ûc _ûKiÚ kúùe @ù^K ùgæ ÷ h àò K aû
icÉ iekúKéZ Lû\ý, bòUûcò^þ, ]ûZa cêýKiþ Mâ^Úò (Mucous gland) ejòQòö
faY I Rk AZýû\ò @ûjûe^kúe Kû^Ú aûU ù\A ùi[ôeê leòZ cêýKiþ (Mucus) @cæúd
eq c¤Kê _âùag Keòaû _âKâòdûKê @aùgûhY _eò ù ag Z[û G^þ R ûAcþ _â b ûaeê
Kêjû~ûG ö Gjò _âKâòdû ^òÃâòd @aùgûhY (Passive
transport) I iKâ ò d @aùgûhY (Active
_ûKiÚkúKê elûKùeö
transport) \ßûeû ùjûA[ûG ö 3. _ûKiÚkúe ùKûhcûû c¤ùe [ôaû ^òaòWÿ
cêLMjßeùe Lû\ý_\û[ðe @aùgûhY jêG a§^ ù~ûMêñ ijRùe ù__þiò^þ _ûKiÚkú
^ûjó ö Kò « ê ùKùZK Jh]e @aùgûhY Kû^Ú bòZeKê _gò Uòiê ld Keò_ûùe
ùjûA[ûG ö ùijò_eò _ûKiÚkúùe @ûiþ_âò^þ _eò ^ûjóö
ùKùZK Jh], iêeûiûe AZýû\òe @aùgûhY
ùjûA[ûG ö cYòh geúe _ûAñ @ûagýK ùjC[ôaû

// 12 //
4. G[ô ijòZ _ûKiÚkúe ùKûh _âZò \êA aû (N) @ûùfûKùgæhY _ûAñ @ûùfûKe @ûagýKZû
Zò^ò\ò^ aýa]û^ùe ^ì@û ùKûh \ßûeû ùÂ Zêce cZ K'Y?
_ê ^ üiÚ û _ò Z jê @ «ò ö G[ô ù~ûMê ñ @ûc
Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
_ûKiÚkú ù__þiò^þ G^þRûAcþ \ßûeû jRc
GK aòKeþùe ~ù[Á _ûYò _ìeûA PòZâòZ
jêG^ûjóö
_Zâ[ôaû ù~ ùKøYiò GK MQe ùMûUòG WûkKê
Zêc_ûAñ Kûc - 1 : ùi[ôùe eL I aòKeþUòKê ùÂ iì~ðýûùfûKùe
KêŠùe [ôaû GK MQe ùMûUòG _Zâe KòQò 2-3 Nû eLö Gjû_ùe ùijò Wûkeê GK PòZâòZ
@õg GK Kkû KûMR Kò´û ùiùfûùU_þ \ßûeû _Zâ QòŠûA @ûY I Gjûe GK ^Kèû GK ùUâiòwþ
@ûzû\òZ Keò MQUòKê iì~ðýûùfûKùe 2 eê 3 Nû KûMR C_ùe @ûuò ùi[ôùe iaêR ù\Lû~ûC[ôaû
(PòZâ 1.5)eLö Gjû_ùe ùijò _ZâUòKê QòŠûA @õgMêWÿòKê VòKþ bûaùe PòjÜòZ Ke [PòZâ.1.6(K)]ö
@ûY I `êU«û iêeûiûe (Spirit / Alcohol)ùe KòQò aðcû^ _ZâUòKê `êU«û iêeûiûeùe KòQò icd
icd aêWÿûA eL, ù~_eòKò _Zâe iaê jeòZþKYû aêWÿûAeL ù~_eòKò _Zâe icÉ jeòZþKYû aûjûeò
aû ùKäûùeû`òfþ aûjûeò _ZâUò ewjú^ ùjûA~òaö _ZâUò ewjú^ ùjûA~òa [PòZâ.1.6(L)]ö Zû'_ùe
Gjû_ùe _ZâUòKê bfbûaùe ù]ûA\ò@ö GK fNê _ZâUòKê bfbûaùe ù]ûA\ò@ I fNê @ûùdûWò^þ
@ûùdûWò^þ \âaYùe aðcû^ _ZâUòKê aêWÿûA\ò@, \âaYùe aêWûÿ @ [PòZ.â 1.6(M)]ö K'Y flý KeêQ?
~ûjû ù\Lôf PòZâ ij còkû@ö (PòZ-â 1.5 K, L, M) (K) _Zâ e iaê @õgùe GK _â K ûee ew
_eòað^ ùjûAQò Kò?
gKðeû @Qò
(L) _ZâUòKê @uû~ûA[ôaû ^Kèû C_ùe _KûAùf
gKðeû ^ûjó
_Zâe @ûzû\òZ @õg _ZâjeòZþ [ôaû @õgMêWÿòK Kò ew ]ûeY
KeòQò?

(M) _ZâjeòZþ ^ [ôaû @õgMêWÿòKùe KòQò ew
_eòað^ NUòQò Kò?
(N) @ûùfûKùgæ h Y _ûAñ _Zâ j eò Zþ e bì c ò K û
(K) (L) (M) aòhdùe Zêce cZ K'Y?
[PòZâ.1.5 K,L,M]
@ûùfûKùgæhYùe @ûùfûKe @ûagýKZû
ùiûf Kò´û êc KKð Vò_ò[ôaû GK ùaûZf
(K) _Zâe KòQò _eòað^ ùjûAQò Kò? ~\ò jñ
ùZùa KûjóKò ùjûAQò? ^ò@ö Gjûe Vò_òKê \êA`ûk Keò KûUò \ò@ö ùaûZf
(L) _Zâe iaê @õgùe GK_âKûee _eòað^ bòZùe KòQò KÁòKþ _Uûiþ eLô Gjò KUû Vò_ò ù\A
ùjûAQò Kò? GK ieê_Zâe KòQò @õg ùaûZf bòZeKê _ìeûAù\A
(M) _Zâe Lûfò @õg I @ûzû\òZ @õg c¤ùe Zêùc Vò_òUòKê bfbûaùe a¦ Keò\ò@ö ùaûZf bòZeKê
K'Y Z`ûZþ ù\LêQ? Gjû KûjóKò ùjûAQò?

// 13 //
_ZâjeòZþ @Qò gKðeû @Qò
_ZâjeòZþ ^ûjó gKðeû ^ûjó
(L) iêeûiûe \ßûeû (M) @ûùdûWò^þ \âaYùe

(K) ùKâûU^þ _Zâ
_ZâjeòZþ ^òÄûi^ aêWÿûAaû _ùe _Zâ
[PòZâ.1.6] @ûùfûKùgæhY _ûAñ _ZâjeòZþe @ûagýKZû _â\gð^
aûdê ~ûZûdûZ ^ Keòaû_ûAñ KòQò cjc ZekûA (K) _Zâ e iaê @õgùe GK _â K ûee ew
ùaûZf cêjñKê iòfþ Keò\ò@ö aðcû^ _Zâe ùW¶Kê _eòað^ ùjûAQò Kò?
GK _ûYò _ûZâùe aêWÿûAeLô _ZâUòKê iì~ðýûùfûKùe (L) ùaûZf bò Zùe [ô a û _Zâ e @õgUò ù e
2-3 Nû eL [PòZâ.1.7]ö Zû'_ùe _ZâUòKê ùKøYiò _eòað^ ùjûAQò Kò?
(M) @ûùfûKùgæ h Y _ûAñ @wûeKûcæ e
Vò_ò @ûagýKZû aòhdùe Zêce cZ K'Y?
_Zâ Zêc_ûAñ Kûc - 4 :
@ûc fûkùe [ôaû Uûdûfò^þ RUòk ùgßZiûe
KÁòK_Uûi RûZúd Lû\ýKê iek Keòaûùe iûjû~ý Kùeö
@ûi Zûjû _eúlû Keò ù\Lôaûö
Rk _ûUòKê bf bûaùe KêkêKêkê Keò _ûYòùe
[PòZ.â 1.7] ]ê@ö ùMûUòG Kû fuûKê bûwò Ròb C_ùe Ni
@ûùfûKùgæhYùe @wûeKûcæe @ûagýKZû ù~_eò _ûUòKê eûM fûMòaö KòQò icd _ùe eûM
aûjûe Keò _ìað_eò `êU«û iêeûiûe iûjû~ýùe _âbûaeê _ûUòeê @ûù_ @ûù_ fûk Seòaö
_Zâ j eò Z þ K ê aûjûe Keò ewjú^ _Zâ U ò K ê ùMûUòG _eúlû ^kú (Test tube)ùe @^êcû^òK
bfbûaùe ù]ûA\ò@ö GK fNê @ûùdûWò^þ \âaY 5ml fûk iõMâj Keö Gjò fûkKê ic_eòcûYùe
ùÂ _ZâUòKê ùi[ôùe KòQò icd aêWÿûAeLö K'Y bûM Keò \êAUò _eúlû ^kúùe eLô Gcûûê
flý KeêQ? "K' I "L' bûùa ^ûcòZ Keö Cbd _eúlû

// 14 //
^kúùe 5ml 1% cŠ\ aû ÁûPð (Starch) \âaY 6. Cnò\cûûùe jeòZþfaK \ßûeû @ûùfûK
cògû@ö cŠ\ a\kùe _Zkû ù_R aýajûe ùgûhò Z ùjûA Rk I @wûeKûcæ e
Keû~ûA_ûùeö iõù~ûMùe ùgßZiûe RûZúd Lû\ý Zò@ûeò
ùjC[ôaû _âKâòdûKê @ûùfûKùgæhY Kêjû~ûGö
(i) "K' _eúlû ^kúùe 3eê 4 aê¦û @ûùdûWò^
7. @ûùfûKùgæhYùe cêLýZü \êAUò _âKâòdû
\â a Y cò g û@ö ù\Lô a _eúlû ^kúe
ejòQò, ~[û- @ûùfûK _âKâòdû I @§Kûe
\âaYe ew ^úka‰ð ùjCQòö KûeY cŠ\ _âKâòdûö
ijòZ @ûùdûWò^þ cògòùf ^úka‰ð jêGö 8. @ûùfûK _â K â ò d ûùe ùKä û ùeû`ò f þ \ß û eû
(ii) "L' _eúlû ^kúKê 20-30 cò^òUþ eLôaû @ûùfûK ùgûhòZ ùjûA eûiûd^òK gqòùe
_ùe ùi[ôùe 3eê 4 ùUû_û @ûùdûWò^þ _eòYZ jêGö Gjò _âKâòdûùe Rke aòNU^
\âaY cògû@ö K'Y ù\LêQ? "L' _eúlû NUò @cæRû^ ^òMðZ jêGö
^kúe \âaYe ew ^úk a‰ð ùjCQò Kò? 9. @§Kûe _â K â òd ûùe @ûùfûKùgæ h Y gqò
~\ò ^ ùjCQò Gjûe KûeY ùfLö aýajéZ ùjûA @wûeKûcæ @Yêeê gKðeû
@ûùc K'Y gòLôùf RûZúd Lû\ý Zò@ûeò jêGö
1. Rúa geúee MV^ I aé¡ò, gqò @ûjeY 10. cYòhe _ûK^kúe @ûe¸ _ûUòeê I ùgh
Gaõ aòb^ ò Ü Rúa^ _âKâòdû _ûAñ Lû\ý GKû« ck\ßûeùe ùjûA[ûG; Gjûe f´ _âûd
@ûagýKö 6-9 còUeö
2. Lû\ý cê L ýZü 6 _â Kûee – ùgßZiûe, 11. _ûK^kúe aòbò^Ü @õg ùjCQò cêLMjße,
_êÁòiûe, ùiÜjiûe, LYòR faY, bòUûcò^þ Mâi^ú, ^òMk, _ûKiÚkú, lê\âûª, aéj\ª
I Rkö I ckûgdö
12. RUòk Lû\ý cêLMjße, _ûKiÚkú I lê\âûªùe
3. ù~Cñ Rúacûù^ ^òR Lû\ý ^òùR _âÉêZ
G^þRûAcþ ijûdZûùe iekúKéZ (Rú‰ð)
Ke«ò ùicûûê ÊùbûRú Kêjû~ûGö icÉ
ùjûA[ûGö
iaê R Cnò \ , ^úkjeò Z ùg÷ a ûk,
13. icÉ _âKûe iekúKéZ Lû\ýe @aùgûhY
eiûdùgæhY aýûùKÖeò@û, ^òR Lû\ý ^òùR
cêLýZü lê\âûªVûùe ùjûA[ûGö
_âÉêZ Keò[û«òö
14. Rk I ùKùZK AùfKþ ù Uâ û fûAUþ e
4. ù~Cñcûù^ Lû\ý _ûAñ @^ý Rúa aû Cnò\
@aùgûhY aéj\ªùe ùjûA[ûGö
C_ùe ^òbðe Ke«ò ùicûûê _eùbûRú
15. _ûKKâ ò d ûùe ijûdZû Keê [ ô a û aò b ò ^ Ü
Kêjû~ûGö
G^RûAcþ I _ûPK ei, @MÜýûgd, _ûKiÚkú
5. @^ý C_ùe ^ò b ð e Keò aõPê [ ô a û
I kûkMâ^Úòeê leòZ ùjûA[ûGö
Rúacûû ù_ûhY _â Y ûkú cê L ýZü
Pûeò _ â K ûee– _â û Yò i c ù_ûhY,
cé ù Zû_Rúaúd ù_ûhY, _eRúaúd
ù_ûhY, ijRúaúd ù_ûhYö

// 15 //
g±ûakú
ùgßZiûe - Carbohydrates MâjYú - Duodenum
_êÁòiûe - Proteins ùghlê\âûª - Ileum
ùiÜjiûe - Lipids/Fats fûkMâ^Úò - Salivary gland
ÊùbûRú - Autotroph @MÜýûgd - Pancreas
_eùbûRú - Heterotroph ~KéZþ - Liver
céùZûù_ûRúaú - Saprophyte _âûYòic ù_ûhY - Holozoic nutrition
_eRúaú - Parasite céùZû_Rúaúd ù_ûhY - Saprophytic nutrition
ijRúaúZû - Symbiosis _eRúaúd ù_ûhY - Parasitic nutrition
cêLMjße - Buccal cavity ijRúaúd ù_ûhY - Symbiotic nutrition
Mâi^ú - Pharynx @ûùfûK _âKâòdû - Light reaction
Mâûi^kú - Oesophagus @§Kûe _âKâòdû - Dark reaction
_ûKiÚkú - Stomach ijKûeK - Co-factor
lê\ûâ ª - Small intestine _êeüieY - Peristalsis
_âgÜûakú
1. @ûùfûKùgæhY K'Y? iaêR Cnò\ùe Gjò _âKòâdû Kò_eò ùjûA[ûG a‰ð^ Keö
2. Lû\ýe _âKûeùb\, C\ûjeY ij ùfLö
3. _eùbûRú ù_ûhY K'Y? _eùbûRú ù_ûhYe _âKûeùb\ C\ûjeY ij aêSû@ö
4. cYòh Lû\ý^kúe aòbò^Ü @õg ùfLö _ûUòùe Lû\ýe _eòað^ Kò_eò ùjûA[ûG aêSû@ö
5. _ûKiÚkúe MV^ I Kû~ðý ùfLö
6. _ûK^kú ij RWÿòZ Mâ^ÚòMêWÿòKe ^ûc I Kû~ðý ùfLö
7. iõlò¯ Ce \ò@ö
(K) ijRúaúd ù_ûhY aêSû@ö
(L) @ûce ùKùZ _âKûe I ùKùZûUò \û« @Qò?
(M) Ròb ùKùZ _âKûee ißû\ aûeò_ûùe? Ròbe @^ý Kû~ðýMêWÿòK K'Y?
(N) _ûKiÚkúùe Lû\ýe _eòYZò ùfLö
(O) _ûKiÚkúeê Lû\ý cŠ ùKCñVûKê ~ûG? Lû\ýe @aùgûhY _ùe @agòÁ Lû\ýe _eòYZò ùfLö
(P) "@ûùfûK _âKâòdû' aêSû@ö
(Q) @ûùfûKùgæhYùe eêaòùÄûe bìcòKû aêSû@ö

// 16 //
8. ùMûUòG aûKýùe Ce \ò@ ö
(K) Ròbe Kû~ðý K’Y ?
(L) cYòh cûXÿòùe ùKCñ _âKûe \û« ejòQò ?
(M) _òe Kû~ðý K’Y ?
(N) aéj\ªùe K'Y @aùgûhY ùjûA[ûG ?
(O) _ûPK eiùe ùKCñ _âKûe G^þRûAcþ ejòQò ?
(P) @ûùfûK _âKâòdûùe K'Y C_ô^Ü jêG ?
(Q) @ûùfûKùgæhY gqò K'Y ?
9. ùMûUòG g±ùe Ce \ò@ ö
(K) @§Kûe _âKâòdûùe ùMûUòG MäëùKûR _âÉêZ Keòaû _ûAñ ùKùZûUò CO2 e @ûagýKZû _Wÿò[ûG?
(L) [ûAfûKGWÿþ Sòfäúùe _âaûjòZ ùjC[ôaû AùfKþUâ^þ _eòùghùe ùKCñVûùe _jô[ûG?
(M) Uûdûfò^þ G^þRûAcþ ùKCñ[ôùe ejò[ûG ?
(N) @ûc geúee ùKCñUò GK cògâòZ Mâ^Úò @ùU ?
10. gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) _ûKiÚkúe C_e @õgKê KûWÿòð@ûKþ ùÁûcûKþ I Zk @õgKê Kêjû~ûGö
(L) cfûw, ^òcðìkú @û\ò Cnò\ @U«òö
(M) fûkùe ^ûcK G^þRûAcþ [ûGö
(N) Lû\ý I _a^Kê ù~ ~ûjû aûUùe Pûk^ Keòaû _ûAñ Mâi^úùe ejòQò ö
(O) _ò ùiÜjiûe RûZúd Lû\ýe KeûA[ûGö
(P) Rke @ûùfûK aòùgæhY [ûAfûKGWe ùe jêG ö
11. aûKýùe PòjÜòZ ùeLûuòZ g± / g±_ê¬Kê a\kûA VòKþ aûKý ùfL ö
(K) _òùe ejò[ôaû Uûdûfò^þ ùiÜjiûe RûZúd Lû\ýe @\âaúKeY KeûG ö
(L) cYòhe _âZò cûXÿòùe 2Uò Kð^ \û« ejòQò ö
(M) ù~Cñ _eùbûRú, céZ, MkòZ, _PûiXÿû Cnò\ aû _âûYúeê Lû\ý iõMâj Keò ^òR _éÁòiû]^
Keò[û«ò ùicûûê _eRúaú Kêjû~ûG ö
(N) _äûiþùcûWÿòdcþ GK aûjý_eRúaú ö
12. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd ij iµKòðZ g±Uò K’Y ùja ùfL ö
(K) MäëùKûRþ : ùgßZiûe : : Gcòù^û GiòWþ : ö
(L) _äûiþùcûWÿòdcþ : @«ü_eRúaú : : CKêYú : ö
(M) Lû\ý^kúe \ßûe : MùfUþ : : gßûi^kúe \ßûe : ö
(N) MäûAùKûfòiòcþ : ùKûhRúaK : iûAUòâKþ @cæPKâ : ö


\ßòZúd @¤ûd
gßi^
(RESPIRATION)
2.0. gßi^ : 2.2. ùKûhúd gßi^ :

ù_ûhY _âKâòdûùe MâjY Keò[ôaû Lû\ý Rúa Lû\ýe RûeY, gqòùcûP^ I @wûeKûcæ
geúe c¤ùe iek C_û\û^ùe _eòYZ jêG ö ^òMðc^ _âKéZ_ùl ùKûhùe iû]ôZ jêG ö ùKûhúd
Gjò iek C_û\û^ _âùZýK Rúa ùKûhùe C_f² gßi^ _ûAñ cêLý @û]ûe eiûd^ (Substrate) eìù_
ùjûA[ûG ö C_f² C_û\û^ c¤eê Mä ë ù KûR 6- Kûað^~êq Mäùë KûR@YêKê aòùaP^û Keû~ûA[ûG ö
(Glucose) bkò iek Lû\ý ùKûh bòZùe RûeòZ @cæRû^ C_iÚòZùò e MäëùKûR RûeY \ßûeû @wûeKûcæ
ùjûA gqò còkò[ûG ö Gjû GK @_Pd _âKâòdû ^òMðZùjaû ijòZ @]ôK gqò~êq aòRûeòZ @Yê I
(Catabolism) ö _âû¯ gqò _âZýl aû _ùeûl gqò cê\âû Zò@ûeò jêG ö
bûaùe RúaKê Kâòdûgúk KeûG Gaõ aò ejòaû RûeY 6CO + H O
C6H12O6 + 6O2 
lcZû ù\A[ûG ö ùZYê gßi^ _âKòâdû \ßûeû Rúa 2
gqò
2
MâjY Keò[ôaû Lû\ýe RûeY aû \j^ NUò gqò

ùKûhúd gßi^ Zò^ò _~ðýûdùe NUò[ûG ö
cêq ùjaû ijòZ @wûeKûcæ ^òMðZ jêG ö
ùiMêWÿòK ùjfû : MäûAùKûfòiòiþ (Glycolysis),
2.1. gßi^ _âKûe :
iûAUòâK @cæ PKâ (Citric acid cycle) I AùfKUâ^þ
gßi^ùe MäëùKûR bkò iek Lû\ý RûeòZ _eòaj^ iõiÚû (Electron transport system)
ùjûA aýajûelc gqò ATP ùjaû ijò Z 2.2.1 ùKûhúd gßi^ @û]ûe :
@wûeKûcæ ^ò M ð Z jê G ö @cæ R û^ C_iÚ ò Zò ù e ùKûh bòZùe ùKûh RúaK (Cytoplasm)
ùjC[aû gßi^Kê aûdê C_Rúaú gßi^ (Aerobic [ûG ö ùKûh RúaK ùKûhSòfúä (Plasmamembrane)
respiration) Kêjû~ûG ö @cæRû^ @^ê_iÚò Zòùe \ßûeû @ûaéZ (PòZâ 2.1.K) ö G[ôùe aòbò^Ü @wòKû,
ùjC[aû gß i ^ ùjCQò aûdê @_Rúaú gßi ^ G^þRûAcþ, ù_ûhK @Yê AZýû\ò [ûG ö ùKûh
(Anaerobic respiration) ö aûdê C_Rúaú RúaKùe MäûAùKûfòiòiþ _âKâòdû iµû\òZ jêG ö
gßi^ùe @]ôK gqò còk[ê aû ùaùk aûdê @_Rúaú cûAùUûKŠò@â û (Mitochondria) @wòKû \ßÉò eúd Sòfúä
gßi^ùe Kc gqò còkò[ûG ö \ßûeû @ûaéZ (PòZâ 2.1L) ö Gjû bòZe ei_ì‰ð @õgKê
gßi^ cûUâòKè (Matrix) Kêjû~ûG ö G[ôùe aòbò^Ü ùR÷aòK
aûdê C_Rúaú aûdê @_Rúaú

// 18 //
ùKûhSòfäú ajòüSòfäú
ùKûhei @«üSòfäú
(MäûAùKûfòiiò þ _âKâd
ò û) cûUòâKè
(iûAUòâK @cæ PKâ)
cûAùUûKŠòâ@û L - cûAùUûKŠòâ@û KâòÁò
K - ùKûh
aûjK @Yê
M - @«ü Sòfäúe GK @õg (_eòa¡òðZ)

[PòZâ-2.1] ùKûhúd gßi^ @û]ûe
@cæ, G^þRûAcþ, fò_òWÿþ, ù_âûUò^ @Yê AZýû\ò [ûG ö namide Adenine Dinucleotide) C_ô^Ü jêG ö (PòZâ
\ßòÉeúd Sòfäúe @«üSòfäú cûUâòKè bòZeKê bûw -2.2)
ùjûA _gò @ûiò[ûGö Gbkò bûwKê KâòÁò (Cristae)
2.2.1.2 ùKûhRúaKùe _ûAeê b ò K @cæ e
Kêjû~ûG (PòZâ 2.1L)ö cûUâòKèùe iûAUâòKþ @cæ
PKâ _âKâòdû I @«üSòfäòùe AùfKUâ^þ _eòaj^ _eòùag @^êeì_ Kû~ðýKûeòZû :
iõiÚû Kû~ðý Keò[ûG ö ùKûh _eòùagùe @cæRûê cûZâû @^ê~ûdú
_ûAeêbKò @cæ aòb^ò Ü ùR÷aKò Kâd
ò û cû¤cùe _eòPûkòZ
2.2.1.1 MäûAùKûfòiòiþ (Glycolysis) : ùjûA[ûG (PòZâ 2.3) ö (1)@cæRû^ @^ê_iÚZò ò (gì^ý
ùKûhe ùKûhRúaKùe MäûAùKûfòiòiþ _âKâòdû @cæRû^ cûZâû)ùe AÁ (Yeast) bkò @YêRúa
jêG ö Gjò _â Kâ ò dûùe Mä ëù KûRe aòN U^ \ê A ùKûhùe _ûAeêbòKþ @cæ 2-Kûað^~êq A[û^fþ
ùiû_û^ùe _eòPûkòZ ö _â[c ùiû_û^ùe 6- (Ethanol) aû iêeûiûeùe _eòYZ jêG ö Gjò Kâd ò ûùe
Kûað^~êq MäëùKûR @Yê GUò_ò (ATP = Adenosine GK @wûeKûcæ I @Ì gqò ^òMðZ jêG ö Gjû aûdê
triphosphate) MâjY Keò CŸú_òZ ùjaû \ßûeû \êAUò @_Rúaú gßi^ ö GjûKê c¤ iêeûiûe KòYß^ (Fer-
3- Kûað^ ~êq iek gKðeûùe aòbq jêG ö \ßòZúd mentation) Kêjû~ûG ö (2) @cæRû^ @bûa (@Ì
ùiû_û^ùe _â Zò 3- Kûað ^ ~ê q gKð e û ùR÷ a @cæRû^ cûZâû)ùe _ûAeêbòKþ @cæ 3- Kûað^~êq
eûiûd^òK Kâd ò û \ßûeû _ûAeêbKò þ @cæ (Pyruvic acid) fûKUòKþ @cæ (Lactic acid) ùe _eòYZ jêG ö Gjû
^ûcòZ GK 3- Kûað^~êq ùR÷aòK @cæùe _eòYZ ù_gú ùKûhùe NUò[ûG ö `kùe icd icdùe
jêG ö Gjò ùiû_û^ùe gqò cê\âû ATP Gaõ gqòiµ^Ü cûõiù_gú iõùKûP^ aû aûKê f û (Cramp)
aòR ûeòZ ijKûeK ^ò ùKûUò cûAWþ GùWÿ ^ûA^þ ùjûA~ûG ö (3) @cæRû^ C_iÚòZò (_ì‰ð @cæRû^
WûA^êýKäòùUûAWþ aû NADH2 (Reduced Nicoti- cûZâû)ùe _ûAeêbòKþ @cæ cûAùUûKŠòâ@ûKê _âùag
Kùe I aòbò^Ü ùR÷a eûiûd^òK Kâòdû cû¤cùe gqò
6-Kûað^~êq 2x3- 2x3-
Mäùë KûR ATP Kûað^~êq Kûað^~êq cêq ùjaû ijòZ @wûeKûcæ I Rk ^òMðZ Keò[ûG ö
iek gKðeû ATP+NADH _ûAeêbKò @cæ
2
GjûKê aûdê C_Rúaú gßi^ Kêjû~ûG ö
[PòZâ-2.2] MäûAùKûfòiòiþ _âKâòdûe GK iek iûùuZòK PòZâ

// 19 //
@cæRû^ @^ê_iÚòZò
  2-Kûað^~êq A[û^fþ+@wûeKûcæ+gqò
(AÁþùKûh) (aûdê @_Rúaú gßi^)
1
2 @cæRû^ @bûa Kûað^~êq fûKUòKþ @cæ + gqò
3- Kûað^~êq _ûAeêbòKþ @cæ   3-
(ù_gú ùKûh)
3
@cæRû^ C_iÚòZò
  @wûeKûcæ + Rk + gqò
(cûAùUûKŠâò@û) (aûdê C_Rúaú gßi^)
[PòZâ.2.3] aòbò^Ü @cæRû^ cûZâû _eòùagùe _ûAeêbòKþ @cæe bûMý
2.2.1.3 iûAUòâKþ @cæ PKâ (Citric acid cycle) \ßòZúd _~ðýûdùe iûAUòâKþ @cæ PKâe MâûjK @Yê,
cûAùUûKŠòâ@ûe cûUòâKèùe iûAUòâKþ @cæ PKâ 4- Kûað^~êq @KèûùfûGùiUòKþ @cæ (Oxaloacetic
_âKòâdû (PòZâ -2.4) iõMVòZ ùjûA[ûG ö @cæRû^ acid= OAA) 2- Kûað^~êq iKâòd @YêKê MâjY
C_iÚòZòùe _ûAeêbòKþ @cæ cûAùUûKŠâò@û bòZe Keò 6- Kûað^~êq iûAUâòKþ @cæùe _eòYZ jêG ö
(cûUòâKè)Kê _âùag Kùe I iûAUâòKþ @cæ PKâùe iûAUâòKþ @cæ PKâûKûeùe aòbò^Ü ùR÷aòK @cæùe
bûM ^òG ö Gjû \êA _~ðýûdùe iµû\òZ jêG ö _eòaòðZ ùjaû ijòZ ùghùe MâûjK @Yê OAA
_â[c _~ðýûdùe cûAùUûK‰òâ@û cûUòâKèùe [ôaû Kê _êêê_ôû\^KeûG ö Gjò _~ðýûdùe @wûeKûcæ
G^þRûAcþ \ßûeû _ûAeêbòKþ @cæ 2- Kûað^~êq iKâòd ^òMðZ ùjaû ijòZ aòRûeòZ ijKûeK NADH2,
@Yêùe _eòaòðZ jêG I @wûeKûcæ ^òMðZ jêG ö FADH2 (Reduced FlavinAdenine Dinucleotide)
Gjò _~ðýûdùe NADH2 iõùgæhòZ ùjûA[ûG ö I ATP C_ô^Ü jêG ö
_ûAeêbòK @cæ
_â[c _~ðýûd NADH2 + CO2
\êA Kûað^þ~êq iKâòd @Yê
@KèûùfûGùiUòK @cæ iûAUòâK @cæ

NADH2
CO 2
ùR÷aòK @cæ
ùR÷aòK @cæ
ùR÷aòK @cæ CO 2
FADH2 ùR÷aòK @cæ ATP + NADH2
[PòZâ-2.4] : iûAUâK
ò þ @cæ PKâ (ùeLûuòZ @ûbûi)

// 20 //
iûAUòâKþ @cæ PKâKê iûeþ jû^è ùKâaiþ 1953 ùiû_û^ùe @cæRû^ aýajéZ jêG ö MäëùKûR @YêUò
ciòjûùe @ûaòÃûe Keò[ôùf ö Zûu ^ûc @^êiûùe aûdê C_Rúaú gßi^ùe 38 ATP @Yê ù\A[ûG ö
Gjò PKâKê ùKâaiþ PKâ c¤ Kêjû~ûG ö Kò«ê aûdê @_Rúaú gßi^ùe Gjû cûZâ 2 Uò ATP
2.2.1.4 AùfKUâ^þ _eòaj^ iõiÚû (Electron @Yê C_ô^Ü Kùe ö
Transport System) : aûdê C_Rúaú gßi^ aûdê @_Rúaú gßûi^
AùfKUâ^þ _eòaj^ iõiÚû cûAùUûKŠòâ@û (i) @cæRû^ @ûagýKö (i) @cæRû^ @^ûagýKö
@«üSòfäúùe ejò[ûG ö iõiÚûUò aòbò^Ü ù_âûU^þ I (ii) G[ôeê @]ôK gqò (ii) G[ôeê Kcþ gqò
AùfKUâ^þ aûjK@Yê \ßûeû MXÿû ö MäûAùKûfòiòiþ I
(38Uò ATP @Yê) (2Uò ATP @Yê)
iûAUâòKþ @cæ PKâeê C_ôò ùjûA[ôaû ijKûeK
C_ô^Ü jêGö C_ô^Ü jêGö
NADH2 I FADH2 @Yê e Gjò iõiÚ û \ß û eû
(iii) G[ôùe (iii) G[ôùe A[û^fþ,
_âKâòdûKeY ùjûA[ûG Gaõ ùcûPòZ gqòeê ATP
@wûeKûcæ I Rk iêeiûe aû
Zò@ûeò jêG ö aòRûeòZ ijKûeKMêWÿòKeê AùfKUâ^þ
aûjûeò AùfKUâ^þ aûjK @Yê gévk cû¤cùe MZò cêq ùjûA[ûGö fûKUòKþ @cæ
Kùe I aûjûeê[ôaû ù_âûU^þ (H+) ù_âûU^þ aûjK iéÁòùjûA[ûG ö
cû¤cùe \êA Sòfäúe c¤aðú iÚû^Kê iÚû^û«eòZ (iv) G[ôùe MæëùKûRe (iii) G[ôùe MæëùKûRe
jêG (PòZâ 2.5) ö gévk ùghùe [ôaû aûjK @Yê iµì‰ð RûeY jêGö @iõ_ì‰ð RûeY jêGö
GK G^þRûAcþ \ßûeû AùfKUâ^þ ijòZ cûUòâKèùe @cæ R û^ I @wûeKûcæ e iû¦â Z û, Lû\ý
[aû \âaúbìZ @cæRû^Kê cògûA Rk iéÁò Kùe ö C_û\ûê _eòcûY, Zû_cûZâû, ùKûhùe aò_ûPKe
AùfKUâ^þ aûjK gévkùe AùfKUâ^þ MZò Keòaû C_iÚòZò _eò aòbò^Ü KûeK gßi^ KâòdûKê ^òdªY
icdùe \êA Sòfäú c¤ùe [aû @«üaðú iÚû^ùe Keò[û«òö
@]ôK _eòcûYe ù_âûU^þ Rcû jêG ö Gjû\ßûeû GK 2.3. Rúagßi^ :
_âKûe ù_âûU^þ MZò ilc ak Zò@ûeò jêG ö Gjò ùKûhúd gßi^ _ûAñ MäëùKûR bkò iek gKðeû
akKê C_ù~ûM Keò ATP iòù^ÚR ^ûcK G^þRûAcþ Kâòdû]ûe (Substrate) \eKûe ùjûA[ûG ö Rúa
ATP _âÉêZ Kùe ö
MâjY Keê[ôaû ùR÷aòK ù_ûhK geúeùe iekúKéZ
aûdê C_Rúaú gßi^ùe 6- Kûað^~êq MäëùKûR ùjûA _âùZýK ùKûhKê ~ûA[ûG ö cYòh geúeùe
iµì‰ð bûaùe RûeòZ jêG Gaõ Gjûe _âZòUò Kûað^ Gjû _ûPK _âYûkú I Cnò\ geúee _âùZýK ùKûh
@wûeKûcæùe _eòYZ jêG ö @cæRû^ C_iÚòZòùe aû ùKùZK ^òŸòðÁ ùKûhùe Gjò Lû\ý iekKeY
Gjò _âKâòdû Pûfò[ôùf c¤ ùKûhúd gßiê ùgh _âKâòdû NUò[ûG ö iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð aòhd ùjCQò
ajòüSòfúä
\êA Sòfäú c¤aðú @k H + H+ H+
@«üSòfäú H aûjK
+
e– e– e –aûjK GUò_ò
aûjK aûjK
@Yê @Yê @Yê iòù^ÚRþ
@Yê
NADH2 FADH2 2H+ +½O2 ATP
H2 O
NAD+ FAD+
[PòZâ-2.5] : AùfKþUâ^þ _eòaj^ iõiÚû

// 21 //
Cnò\ I _âûYú geúeùe ùjC[ôaû aûdê C_Rúaú gßi^ ùKûhKê aòieòZ ùjûA MQe Wûk, _Zâ, `êf, `k
Kâd
ò ûùe aýajéZ @cæRûê ù~ûMûY ö Rúa _eòùageê bkò _âùZýK @wùe ejò[ôaû icÉ ùKûh ^òKUùe
@cæRû^ MâjY Keò[ûG ö aûdê C_Rúaú gßi^ Kâd
ò ûùe _jò[ûG ö (PòZâ - 2.6)
@cæRû^ MâjY Kâdò û GK @aòùb\ý @õg ö 2.4. _âûYúcûû gßi^ :
@cæRû^ MâjYùe Cnò\ I _âûYú c¤ùe bò^ÜZû RkPe _â û Yúcûû c¤ùe gß û iKâ ò d û
ù\Lû~ûG ö ùZYê Cnò\ I _âûYúe @cæRû^ MâjY
_âKâòdû aýûLýû ùjaû \eKûe ö iõ_û\^ _ûAñ aò i eY (Diffusion) _â K â ò d û
2.3.1. Cnò\ gßi^ : Kû~ðýKùeö
Cnò\ aòieY _âKâòdû cû¤cùe _eòùageê GKùKûhú (Protozoa), Qò\âûk (Porifera)
aûdêùe [ôaû @cæRû^ MâjY Keò[ûG ö Uòiê~êq, I jûAWâûRûZúd _âûYúe gßûiKâòdû _ûAñ ^òŸòðÁ @w
aòùb\^ ùjûA^[ôaû ^òcÜcûê _Zâ aòjú^ Cnò\
^[ûGö ùZYê Gcûù^ Rkùe \âaúbìZ @cæRû^Kê
^òR geúee C_eòiÚ ùKûh cû¤cùe _eòùageê
@cæRû^ ~êq aûdê iò]ûikL aòieY\ßûeû MâjY iò]ûikL aòieY _âKâòdûùe MâjY Keò[û«òö Rò@û,
Keò[ûG ö cûZâ _Zâ~êq iaêR Cnò\ _Zâùe ejò[ôaû ùRûK I ùaw Pcð\ßûeû gßûiKâòdû Keò_ûe«òö
ùÉûcþ aû ùÁûcûUû cû¤cùe _eòùageê @cæRû^ I\ûPcð aûUù\A aûdê c Ške cê q @cæ R û^
MâjY Keò[ûG ö ùÁûcûUû aûU ù\A @wûeKûcæ I
\âaúbìZ ùjûA gßi^ùe aýajéZ jêGö
@cæRû^ Mýûiþe aò^òcd NUò[ûG ö \ò^ùaùk
@ûùfûKùgæ h Y icdùe _Zâ ùÁûcUû aûùU ùaw cê L Mjß e I `ê i þ ` ê i þ \ ß û eû c¤
@wûeKûcæ MâjY Kùe ö Gjò icdùe Cnò\ùe ò û Kùeö "gúZiê¯'ò (Hibernation) icdùe
gßûiKâd
ùKûhúd gß i ^ùe aûjûeê [ ô a û @wûeKûcæ ùaw Pcð\ßûeû jó gßûiKâòdû iµû\^ Kùeö @ie_û
@ûùfûKùgähY _âKòâdûùe aýajéZ ùjûA~ûG ö _eò KúU_Zw cûûe gß ûie§â (Spiracle)
@ûùfûKùgæ h Yùe aûjûeê [ ô a û @cæ R û^ gß i ^
c¤ù\A @cæRû^ geúe c¤Kê _âùag Kùeö
_âKâòdûùe c¤ aýajûe jêG ö ùÁûcûUûcû¤cùe
MéjòZ ùjûA[aû @cæRû^ ùMûUòG ùKûheê @^ý KuWÿû, PòwêWÿò, ùMŠû, gûcêKû Mûfò \ßûeû gßûiKâòdû
ùÉûcþ O2 Ke«òö Gjû cûQe MûfòVûeê bò^Üö iû_, _ûeû,
O2 aZK, aû\êWÿò, c^êhý @û\ò _âûYúcûû gßûiKâòdû
ùÉûcþ
`êiþ`êiþ (Lungs) \ßûeû ùjûA[ûGö KAñQ, Kê¸úe,
Zòcò _ûYòùe ejê[ôùf c¤ `êiþ`êiþ \ßûeû gßûiKâòdû
L-_Zâe @«üMV^
Ke«òö ùawe fûbðû aû gìKûaiÚû (ùaw`êfû) I
M-_Zâ ùW¶e @«üMV^ cûQ Mûfò \ßûeû gßûiKâòdû Keò[û«òö
2.5. ùR÷aòK RûeY (Biological oxidation) :
N-KûŠe @«üMV^ @cæRû^ \jê ijûdKö @ûùc RûYê \j^
K-KûŠ
ij _Zâ ùaùk Zû_gqò C_ô^Ü ùjûA[ûGö Rúageúeùe
[PòZâ -2.6] : iaêR Cnò\ùe gßi^

// 22 //
Gbkò \j^ _âKâòdûKê ùR÷aòK RûeY (Biological

^ûiû_[
oxidation) Kêjû~ûGö G[ô_ûAñ ùKùZK G^þRûAcþ
@ûagýK _Wÿò[ûGö RúaùKûhe ùKûhRúaK I ^ûiûe§â Mâi^ú
cûAùUûKŠâò@ûùe Gbkò @ù^K G^þRûAcþ [ûGö
Êeù_UòKû
ùiMêWKÿò e ijù~ûMùe ùR÷aeûiûd^òK _âKd
âò û\ßûeû
gßûi^kú
Lû\ýeê gqò C_ô^Ü jêGö Gjò gqò GWòù^ûiò^þ \lòY `êiþ`êiþ
aûc `êiþ`êiþ
UâûAìþùÙþ aû ATP @Yêùe aû§ò ùjûA ejò[ûGö
ùZYê RúaùKûhùe ATP gqòcê\âû I cûAùUûKŠâò@û gßûi^kòKû
gqòùK¦â eìù_ Kû~ðýKùeö
gßi^ùe C_ô^Ü gqò ATP MV^ùe aýajéZ
@«ü_¬eû
jêGö @ûWÿòù^ûiò^þ WûAìþùÙþ aû ADP ùe
c¤z\û iÚû^
ùMûUòG ìþùÙþ @Yê (Pi) cògòùf ATP MVòZ
gqò
jêG (ADP + Pi ATP)ö ùKûhe aòbò^Ü [PòZâ.2.7] c^êhýùe gßûiZª
eûiûd^òK _âKâòdûùe ATP bûM^òGö ùMûUòG ATP
@Yê bûwò ADP I Piùe _eòYZ ùjùf 30.5
]c^ú
Kòùfû Rêfþ gqò ^òMðZ jêGö ù_gúe iõùKûP^, gòeû
iìlà gßûi^kòKû
_êÁòiûe iõùgæhY, iÜûdaòK @ûùaM ieY bkò
icÉ _âKâòdûùe ATP aýajéZ jêGö
ùKûUeòKû
Cnò\ I _âûYúu gßûiKâòdûùe _û[ðKý ùjfû; ùKûUeò K ûKê ùNeò
Cnò\ùe ùÁûcûUû ù\A @cæRû^ I @wûeKûcæ ejò[ôaû eqRûfK
Mýûi aò^òcd jêG, Kò«ê aòbò^Ü _âûYú geúeùe [PòZâ.2.8] `êiþ`êiþ ùKûUeòKûe MV^
G[ô_ûAñ bò^Ü bò^Ü @w ejòQòö
2.6.1. ^ûiûe§â (Nostril) :
2.6. cYòhe gßûiZª :
_ûUò C_ùe gßûi_[e \ßûebûùa \êAUò
(Human Respiratory System)
^ûiûe§â (^ûK_êWÿû) ejòQòö GVûeê gßûi_[ @ûe¸
c^êhý geúeùe gßûiZªe aòbò^Ü @õg
jêGö ^ûK_êWÿû C_ûiÚò (Cartilage) \ßûeû MVòZö
ùjCQò Kâcû^êiûùe : ^ûiûe§â, ^ûiû_[, Mâi^ú,
2.6.2.^ûiû_[ (Nasal cavity) :
gßûi^kú, gßûi^kòKû I `êiþ`êiþ (PòZâ-2.7, 2.8)ö
gß û i_[e _â [ c bûM ^ûiû_[ö aûjý
^ûiûe§â ù\A aûjûeê aûdê ^ûiû_[ c¤Kê _âùag

// 23 //
Keò[ûGö ^ûiû_[ _Qùe Mâi^ú c¤Kê ùLûfò aòbq ùjûA iìlà gßûi^kòKû (Bronchiole) iéÁò
[ûGö ^ûiû_[ù\A aûdê Mfûùaùk ]ìkòKYû I Keò[ûGö _eòùghùe _âùZýK iìlà gßûi^kòKû
RúaûYê ùgæ÷hàòK Sòfäú (Mucous membrane)ùe aûdê e ùQûUùQûU ùKûVeò aû ùKûUeò K û
fûMò~û@û«òö (Alveoli) ùe ùLûfò[ûG (PòZâ-2.8)ö
2.6.3 Mâi^ú (Pharynx) : `êiþ`êiþ Pûeò_ùU ejòQò _äëýeûfþ ùKbòUò
Gjû GK ù_gúajêk ^kúö Gjû ^ûiû_[e (Pleural cavity - `êiþ`êiþ-@ûaeY Mjße)
ùghVûeê @ûe¸ ùjûA gßûi^kú (Trachea) I Gjû aûjý I @ûbý«eúY @ûaeY (Pleural
Lû\ý^kúe @ûe¸ _~ðý« ejòQöò ^ûiû_[ ^òKUùe membrane) Kê ùÂ MVòZö bòZe _Ue
[ôaû Mâi^úe @õgKê ^ûiû-Mâi^ú (Nasopharynx) @ûaeYUò `êi þ `ê iþ Kê @ûaéZ Keò eLô[ ôa û
Gaõ cêLMjße ^òKUùe [ôaû @õgKê cêL-Mâi^ú ùaùk aûjý @ûaeYUò alMjße I c¤z\ûe
(Oropharynx) Kêjû~ûGö Mâi^úe _Q Kû^Úùe bòZe _UKê fûMòKeò ejòQòö Mjße bòZùe
GKù~ûWÿû U^þiòfþ (Tonsil) ejòQòö Gjû GK [ôaû ei @ûaeY \êAUòKê _òzkò Keò eLô[ûGö
fiòKûb (Lymphoid) @wö Gjò aûdêùeû]ú Mjßee Pû_ `êiþ`êiþVûeê _âûd
Mâi^úe ùghbûMeê Lû\ý^kú I gßûi^kú 3-4 mm Hg Kcþ [ûGö Gjû _âgßûi ùaùk
@ûe¸ ùjûA[ûGö gßûi^kúe \ßûeKê MäUiò þ (Glottis) ùKûUeòKûcûû bòZùe aûdê bòð ùjaûùe
I Lû\ý^kú \ßûeKê MùfUþ (Gullet) Kêjû~ûGö iûjû~ý Kùeö
gßûi^kúe \ßûeùe @]ôRòjßû ^ûcK GK _e\û 2.6.5 `êiþ`êiþ (Lungs) :
[ûGö Kò«ê Lû\ý^kúe \ßûeùe ùKøYiò _âKûe alMjße (Thoracic cavity) c¤ùe \êAUò
_e\û aû K_ûUòKû (Valve) ^[ûGö Lû\ý Mòkòaû `êiþ`êiþ [ûGö ùi \êAUò \lòY I aûc `êiþ`êiþö
icdùe gßûi^kúe \ßûe @]ôRòjßû \ßûeû a¦eùjö Gjû Æ¬_eò êcö Gjû `êiþ`êiþ @ûaeY \ßûeû
ùZYê Lû\ý gßûi^kú c¤ùe _âùag Keò_ûùe @ûzû\òZ ùjûA ejòQòö
^ûjó ö @^ý icdùe gß û i^kúe \ßû e ùLûfû `êiþ`êiþ ]c^ú (Pulmonary artery) \ßûeû
ejê[ôaûeê iû]ûeY bûùa gßûiKâòdû iµû\^ jêGö jéZþ_òŠeê @wûeKûcæ~êq eq `êiþ`êiþKê @ûiò[ûG
2.6.4 gßûi^kú (Trachea) : Gaõ `êiþ`êiþeê @cæRû^~êq eq `êiþ`êiþ gòeû
gßûi^kúe @ûe¸ùe Êeù_UòKû (Larynx) (Pulmonary vein) ù\A jéZþ_òŠKê ùèò~ûGö
[ûGö G[ôùe [ôaû ieêieê iìZû _eò ÊeZªò aû 2.7. gßûiKâòdû (Respiration) :
ùbûKûf KWÿð (Vocal cord)e Kµ^ \ßûeû ]ß^ò Gjû Zò^ò _~ðýûdaògòÁ, ~[û –
ié Á ò jê G ö Êeù_Uò K û _ùe gß û i^kú \ê A (i) iõaûZ^
gßûi^kòKû (Bronchi) bûùa aòbq ùjûA _âùZýK (ii) Mýûiþ aò^òcd
^òR _Ue `êiþ`êiþ c¤Kê _âùag Kùeö _ùe (iii) Mýûi _eòaj^
_âùZýK _Ue gßûi^kòKû @ù^K gûLû_âgûLûùe

// 24 //
2.7.1 iõaûZ^ (Ventilation) : ùjûA~ûG I _¬eûjûWÿ @ûMKê CVò@ûùiö Gjò
iõaûZ^ GK \êA _~ðýûdaògòÁ NUYûö _âKâòdû icdùe alMjßee @ûdZ^ _âûd 20%
`êi`þ iê þ c¤Kê aûdêe _âùagKê _âgûß i (Inspiration) aé¡ò_ûG Gaõ alMjße I `êiþ`êiþ c¤iÚ aûdêPû_
I `êiþìê þeê aûdêe _âiÚû^Kê ^òügßûi (Expiration) aûdêcŠke aûdêPû_ Vûeê Kcþ jêGö ùZYê Cy
Kêjû~ûGö RùY iêiÚ aýqòùe Gjò _âgßûi I ^òügßûi aûdêPû_ [ôaû aûdêcŠkeê aûdê ^òcÜ aûdêPû_
jûe cò^òUKê _âûd 15 eê 20 [eö [ôaû `êiþìê þ c¤Kê _âùag Kùe (PòZâ-2.9.(K))ö
`êiþ`êiþ alMjße c¤ùe [ûGö alMjße _âgßûi GK iKâòd _âKâòdûö
GK `µû _a^-^òùeû]ú ùKûVeò ö Gjûe @ûM_U 2.7.3 ^òügßûi (Expiration) :
Áeþ^cþ (Sternum) \ßûeû; _Q_U ùceê\Š \ßûeû; ^òügßûi GK gò[ôk^ _âKâòdûö Gjò icdùe
\êA_U _¬eû jûWÿ I @«ü-_¬eû cûõiù_gú c¤z\û I @«ü_¬eû cûõiù_gúe gò[ôk^ NUòaû
(Inter costal muscles) \ßûeû Gaõ Zk_U c¤z\û ij C\eúd cûõiù_gúe iõùKûP^ NùUö
(Diaphragm) \ßûeû @ûa¡ ùjûA ejòQòö c¤z\û
_¬eû jûWÿ _ìað iÚû^Kê ùèò @ûùiö c¤z\û
GK M´êR @ûKûee, ù_gúajêk _…ö Gjû @ûce _êYò M´êRûKûe jêGö alMjßee @ûKûe jâûi_ûG
alMjße Gaõ C\eMjße (Abdominal cavity) I Gjû `êiþ`êiþ C_ùe Pû__KûGö ùZYê `êiþ`êiþ
Kê _é[Kþ KeêQòö c¤eê aûdê aûjûeKê Pûfò@ûùi (PòZâ-2.9(L))ö
2.7.2. _âgßûi (Inspiration) : 2.7.4 Mýûiþ aò^òcd (Gaseous Exchange) :
gßûiKâòdû icdùe @«ü_¬eû cûõiù_gú, `ê i þ ` ê i þ c¤Kê aûdê _â ù ag Kfû_ùe

c¤z\û I C\eúd cûõiù_gú iKâòd @õgMâjY G[ôc¤ùe [ôaû ùKûUeòKûMêWÿòK aûdê \ßûeû _ì‰ð
Ke«òö _âgßûi icdùe @«ü_¬eû cûõiù_gúe jêGö iû]ûeYZü aûjý aûdêùe @cæRûê iû¦âZû
@]ôK I @wûeKûcæe iû¦âZû Kcþö Gjò icdùe
iõùKûP^ I C\eúd cûõiù_gúe gò[ôk^ NùUö
ùKûUeòKûKê ùNeò ejò[ôaû eqRûfK (Capillary)
`kÊeì_ M´êRûKûe c¤z\û ikL aû icZk
aûdê_âùag aûdê_âiÚû^
_¬eû
ùceê\Š
ùceê\Š
c¤z\û ikL
c¤z\û M´êRûKûe
(L) ^òügßûi
(K) _âgßûi ùaùk c¤z\û ùaùk c¤z\û
[PòZâ.2.9] _âgßûi I ^ògßûi ùaùk alMjße @aiÚòZò

// 25 //
c¤ùe _âaûjòZ ùjC[ôaû eqùe @cæRûê iû¦âZû aò^òcd c¤ aòieY _âKâòdû \ßûeû ùjûA[ûGö
Kcþ I @wûeKûcæe iû¦âZû @]ôKö ùKûUeòKû ùKûheê ^òMðZ @wûeKûcæ Mýûiþ eq cû¤cùe
c¤ùe [ô a û O2 I CO2 Mýûiþ I eqRûfK `êiþ`êiþùe _jù I aòieY _âKâòdû \ßûeû eqeê
c¤ùe [ôaû O2 I CO2 Mýûiþ c¤ùe iû¦âZûùe `êiþ`êiþ ùKûUeòKû aûU ù\A aûdêcŠkKê ^òMðZ
bò^ÜZû [ûGö G[ôù~ûMêñ ùKûUeòKû c¤iÚ aûdê I jêGö
eqRûfKùe _âaûjòZ eq c¤ùe aòieY _âKâòdû Zêc_ûAñ Kûc - 1 :
\ßûeû @cæRû^ I @wûeKûcæ Mýûiþe aò^òcd NùUö KûP _eúlû^kúUò G ^ò @ ö i\ý_â É ê Z
@cæRû^, `êiþ`êiþ ùKûUeòKûeê eq c¤Kê _âùag
Pì^_ûYò _eúlû^kú (L) ùe be (PòZâ-2.10) ö
Kùe I eqc¤eê @wûeKûcæ Mýûiþ `êi þ ` êi þ
GK ^kú / Áâ bòZeKê ùÂ `êuö ù\Lòa ùKùZ
ùKûUeòKûc¤Kê aûjûeò @ûùiö
icd_ùe Gjû \ê]ô@û a‰ð ùjCQòö ùi icdKê
2.7.5 Mýûiþ _eòaj^ (Gas transportation)
LûZûùe Uò_òeLö @^ý GK _eúlû^kú (K) ùe
eqe ùfûjò Z KYò K û (RBC) ùe
jò ù cûùMä û aò ^ þ [ûGö Gjû @cæ R û^ Mâ j YKeò Pì^_ûYò ù\A GK iòeò¬ùe aû _òPKûeúùe aûdê
@KèòjòùcûùMäûaò^þùe _eòYZ jêGö @KèòjòùcûùMäûaò^þ _âù ag Keû@ö Gjò ^kúùe Pì ^ _ûYò \ê ] ô@ û
eq cû¤cùe geúee _âùZýK ùKûh ^òKUùe ùjaû_ûAñ ùKùZ icd fûMêQò ù\L ö
_jùö ùKûh ^òKUùe @KèòjòùcûùMäûaò^þ bûwò (i) _â[c _eúlû^kú (L) ùe Pì^_ûYòe \ê]ô@û
@cæRû^ I jòùcûùMäûaò^þ iéÁòjêGö Gjò @cæRû^ a‰ð ùjaû _ûAñ fûMò[ôaû icd I \ßòZúd
ùKûhcûû c¤Kê _â ù ag Kùe Gaõ _eúlû^kú (K) ùe G[ô_ûAñ icd bò^Ü
ùKûhcûûeê ^ò M ð Z @wûeKûcæ Mýûiþ eqKê bò^Ü Kò?
Pûfò@ûùiö ùKûhÉeùe NUê[ôaû Gjò Mýûiúd (ii) `êuòaû icdùe @ûc gßûi^kúeê aûjûeê[ôaû
Mýûiùe @wûeKûcæ @Qò Kò? @ûùfûP^û
Keö
`kei Kò´û Pò^ò\âaY _âÉêZ Keò ùi[ôùe
_òPòKûeú
AÁþ _ûCWe cògû@ö _eúlû^kúùe GK e§âaògòÁ
KKð aû Vò_òUòG fMûA ùi[ôùe GjûKê eLö auû
Uêýaþ Áâ _ûA_þ KûP ^òMðc^kúUòe ùMûUòG _âû« Vò_òùe fMû@ö
_eúlû^kú Êz Pì^_ûYò [ôaû _eúlû^kúùe ^òMðc^kúe
@^ý_âû« aêWÿû@ö Pì^_ûYòùe ùjC[ôaû _eòað^
Pì^_ûYò flýKe I icd c¤ LûZûùe Uò_ò eLö Gjû
(K) (L) ùjCQò KòYß^ _âKâòdûö Gjò _eúlYeê KòYßê
[PòZâ.2.10] gßûiKâòdû _ûAñ _eúlY C_ôû\ aòhdùe K'Y RYû_WÿêQò Kò?

// 26 //
Zêc_ûAñ Kûc - 3 : iõ_Kð ejêQò Kò? _ûUò a¦ I ùLûfòaû Gaõ Mûfò
ùMûUòG ùaûZf ^ò@ö ùi[ôùe MRûc¬ò @ûaeY a¦ I ùLûfòaûe icd aýa]û^Kê c¤
eLö ùaûZfe Vò_ò a¦Keò ùMûUòG eûZò eLò\ò@ö Uò_òeLö ù\L, jûeûjûeò cò^òUþ_âZò ùKùZ[e
Gbkò aûdê MâjY I ZýûM Kû~ðý ùjCQòö cûQ
_e\ò^ Vò_ò ùLûfò Zûe cêjñ ^òKUKê Rk«û KûVòUò
Mûfò\ßûeû Gbkò gßûiKâòdû KeêQòö Rkùe \âaúbìZ
_ìeû@ö K'Y ù\Lòf Uò_òeLö
@cæRû^ eq\ßûeû iõMéjúZ ùjûA[ûGö
Zêc_ûAñ Kûc - 4 : @ûùc K'Y gòLôùf
MRû c¬ò [ôaû ùaûZf (K)ùe G_eò GK 1. Lû\ýeê gqò ^òMðZ ùjaû _âKâòdûKê gßi^
Vò_ò fMû@ ~ûjûe \êAUò KYû [ôaö ùMûUòKùe Kj«òö
ieê^kúaògòÁ `ù^fþ I @^ýUòùe ^òMðc^kú 2. gßi^ GK @_Pd _âKâòdûö
iõù~ûM Keö KòQò icd_ùe `ù^fþ aûUù\A 3. cûAùUûKŠâò@û ùKûhe gqòùK¦â I ATP
ùaûZfùe @Ì _ûYò _ìeû@, ùi[ôeê aûjûeòaû Mýûiþ gqòcê\âû @ùUö
GK Êz Pì^_ûYò [ôaû @ûC GK ùaûZf (L)ùe 4. @cæRû^ C_iÚòZòùe aûdê C_Rúaú gßi^
_ì e û@ (Pò Z â 2.11 )ö K'Y ù\Lò f ùfL I Gaõ @cæRû^ aò^û aûdê @_Rúaú gßi^
ùgâYúùe gòlKuê ù\Lû@ö ùjûA[ûGö
5. iêeûiûe KòYß^ AÁþ, aýûKþùUeò@û @û\òùe
ùjûA[ûGö
6. Cnò \ e ùÉûc ù\A Mýûiþ aò ^ ò c d
ùjûA[ûGö
7. Cnò \ geúeùe @cæ R ûê ieaeûj
aòieY _âKâòdûùe i¸a jêGö
(K) (L) 8. Mûfò, Pcð Kò´û `êiþ`êiþ \ßûeû _âûYúcûù^
[PòZâ.2.11] gßi^ùe @wûeKûcæ ^òMðcê _eúlû gßûiKâòdû Ke«òö
9. aûdê C_Rúaú gßi^ùe @]ôK ATP _âÉêZ
Zêc_ûAñ Kûc - 5 : jêGö
GKßûeòdcUòG ù\Lö ^ùPZþ KûPùaûZfùe 10. ù_gúùe fûKÖòKþ@cæ KòYß^ ùjaû\ßûeû @ûcKê
GK RkRúagûkû _âÉêZ Keö ùi[ôùe ùQûUùQûU aûKêfû ùjûA[ûGö
cûQ eLò KòQò Lû\ý\ò@ö ù\Lòa ùaùkùaùk 11. jû^þi ùKâaiþ 1953 ciòjûùe gßi^ ùKøgk
ùicûù^ _ûUò ùLûf«ò I a¦ Ke«òö cûQe @ûLò _ûAñ ù^ûùafþ _êeÄûe _ûA[ôùfö
_Qùe [ôaû Mûfò @ûaeY (Operculum) c¤ 12. iûAUâòKþ @cæ PKâKê ""ùKâaiþ PKâ'' c¤
ùLûfê[ôaû Gaõ a¦ ùjC[ôaû Zêùc ù\Lôaö Kj«òö
13. @cæ R û^ I @wûeKûcæ e iû¦â Z û,
KòQòicd ^òeúlY Keö _ûUòùLûfû I a¦
Lû\ýC_û\ûê _eòcûY, Zû_cûZâû Gaõ
ùjaûij, Mûfò @ûaeY ùLûfòaû I a¦ ùjaûe
ùKûhùe aò_ûPKe C_iÚòZò gßiê KûeK

// 27 //
g±ûakú
aûdê C_Rúaú gßi^ - Aerobic respiration. iêeûiûe KòYß^ - Alcoholic fermentation
aûdê @_Rúaú gßi^ - Anaerobic respiration. ùgæ÷hàòK Sòfäú - Mucous membrane
KòY^ß - Fermentation ^ûiûe§â - Nostril
ùÉûc - Stomata Uîòf - Tonsil
Mûfò - Gills C_ûiÚò - Cartilage
Mûfò @ûaeY - Operculum Êeù_UòKû - Larynx
aòieY - Diffusion ÊeZªò (ùbûKfþ KWÿð) - Vocal cord
gúZiê¯ò - Hibernation. iìlà gßûi^kòKû - Bronchiole
gßûie§â - Spiracle ùKûUeòKû - Alveoli
`êiêþ`êiþ - Lungs. alMjße - Thoracic cavity
aò_ûPK / i«ßeK, G^þRûAcþ - Enzyme c¤z\û - Diaphragm
ùR÷aòK RûeY - Biological oxidation. `êiþ`êiþ ]c^ú - Pulmonary artery
ùR÷aZßeK - Biocatalyst `êiþ`êiþ gòeû - Pulmonary vein
ùKûhRúaK - Cytoplasm. iõaûZ^ - Ventilation
cûAùUûKŠâò@û - Mitochondria Mýûiþ aò^òcd - Gaseous exchange
GWòù^ûiò^þ UâûAìþùÙþ - (ATP) Adenosine Mýûiþ _eòaj^ - Gaseous transportation
Triphosphate @«ü_¬eû cûõiù_gú - Intercostal muscles.
MæûAùKûfòiòiþ - Glycolysis C\eúd cûõiù_gú - Abdominal muscles.
aûKêfû - Cramp
_âgÜûakú
1. c^êhý gßûiZªe ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Keö
2. aòbò^Ü _âKûe iÚòZòùe gßi^ ùaùk MæëùKûR @Yê Kò_eò bûùw ùeLûPòZâùe \gðû@ö
3. iõaûZ^ I Mýûi _eòaj^ Kò_eò jêG ùfLö
4. aûdê @_Rúaú gßi^ I aûdê C_Rúaú gßi^ c¤ùe _û[ðKý ùfLö
5. ùKûhúd gßi^ K'Y? MäûAùKûfòiòiþ I iûAUâòKþ @cæ PKâ aòhdùe ùfL ö
6. ùKûhúd gßi^ @û]ûe aòhdùe ùfL ö
7. AùfKþUâ^þ _eòaj^ iõiÚûe aòaeYú \ò@ ö
(K) ùaw Kò_eò gßûiKâòdû Kùe ?
(L) "Cnò\e gßi^' _âKòâdû Kò_eò iµû\^ jêG ?

// 28 //
(M) gßiê KûeKMêWÿòK K'Y?
(N) ùR÷aòK RûeY K'Y?
(O) MäûAùKûfòiòiþe C_ôû\ K'Y ?
(K) aûdê @_Rúaú gßi^ùe ùKùZûUò ATP @Yê C_ô^Ü jêG ?
(L) MäûAùKûfòiòiþ ùKûhe ùKCñ Vûùe iõMVòZ jêG ?
(M) ùaùkùaùk @ûc ù_gúùKûhùe @cäRû^ @bûaùe _ûAeêùbUþ @Yê bûwò ùKCñ @ûcæùe
_eòYZ jêG ?
(N) _éÂ Kélúd _Zâùe ùÁûcûUû ùKCñ bûMùe ejò[ûG ?
(O) cYòh `êiþ`êiþ c¤Kê aûdê _âùag _âKâòdûKê K’Y Kêjû~ûG ?
(P) iûAUâòK @cæ PKâ ùKûhe ùKCñ @wòKûùe jêG ?
(Q) AùfKþUâ^þ _eòaj^ iõiÚû cûAùUûKŠòâ@ûe ùKCñ @õgùe [ûG ?
(R) ùKûhúd gßiê ùKCñ _âKâòdû aûdê C_Rúaú I aûdê @_Rúaú gßi^ùe ù\LòaûKê còùk ?
(K) gKðeûe eûiûd^òK iõùKZ @ùUö
(L) MæëùKûRþ bûwò @wûeK aògòÁ \êAUò _ûAeêbòKþ @ûcæ @Yêùe _eòYZ jêGö
(M) RúaùKûhe gqòùK¦â ö
(N) _Zâe ù\A Cnò\ùe Mýûiþ aò^òcd jêGö
(O) gúZiê¯òùaùk ùaw \ßûeû gßûiKâòdû Kùeö
(Q) AÁþùe KòYß^ jêGö
(K) cYòh `êiþ`êiþeê aûdê _âiÚû^Kê fiòKûb Kêjû~ûG ö
(L) chòYe alMjße Gaõ C\eMjße cêL-Mâi^ú \ßûeû _é[K ùjûAQò ö
(M) _ûAeêbòKþ @ûcæ GK 5 Kûað^ aògòÁ @Yê @ùU ö
(N) jòùcûùMäûaò^þ eqe @YêPKòâòKûùe [ûG ö
(O) ù~Cñ _âKûe _Zâe Cbd _éÂ I ^òcÜ Zkùe ùÁûcûUû eòj[ûG, ùijò _âKûe _ZâKê _éÂKélúd
_Zâ Kêjû~ûG ö
(P) aûdê C_Rúaú I aûdê @_Rúaú ùKûhúd gßi^ùe iûAUâòKþ @cæPKâ _eòPûkòZ jêG ö
12. _â[c \êAUò g±e iõ_KðKê ù\Lò ZéZúd g± ij iµKðòZ g±Uò K'Y ùja ùfL ö
(K) Lû\ý^kú \ßûe : MùfUþ : : gßûi^kú \ßûe :
(L) AÁþ : iêeûiûe KòYß^ : : ù_gú :
(M) cûQ : Mûfò : : iû_ :
(N) Êeù_UòKû : Êe^òdªY : : @]ôRòjßû :
(O) gqòùK¦â : cûAùUûKŠòâ@û : : gqòcê\âû :


ZéZúd @¤ûd
_eòaj^ I iûk^
(TRANSPORTATION AND CIRCULATION)
Rúa^]ûeY _ûAñ Lû\ý aýZúZ _âùZýK Keò[ûG ö C\ûjeY Êeì_, aòbò^Ü _âKûe iÚìk I
Rúa @cæRû^ @ûagýK Kùeö ajêùKûhú _âûYú iìlàù_ûhK ö
geúee aòb^ò Ü @w iûjû~ýùe Lû\ý, Rk I @cæRû^ 3.1.1 Cnò\ùe Rk _eòaj^ (Trans-
port of water in plants)
@ûjeY Ke«òö Cnò\cûù^ _eòùageê Rk, aòb^ò Ü
Rk I \âaúbìZ ]ûZa faYKê Cnò\UòG cûUò
ù_ûhK, @cæRû^ I @wûeKûcæ @û\ò MâjY Keò[û«òö ijòZ iõù~ûM Keê[aô û @w ùPe iûjû~ýùe ùgûhY
iõMéjúZ _\û[ðcû^ _eòaj^ I iõPûk^ iõiÚû\ßûeû Keò[ûG Gaõ Giaê ^òùdûRòZ ùjC[ôaû @õg ~[û
geúee ùMûUòG iÚûêê @^ý iÚû^Kê _jô[ûGö Gjû KûŠ, _Zâ, `êf, `k @û\òKê ù_âeY Kùe ö ùPee
`kùe geúee _âZòUò ùKûh @ûagýK cêZûaK ùghûõg @ûWÿ Kê [aû cìk ùfûc (Root hair)
Lû\ý, Rk I @cæRû^ _ûA aòbò^Ü Rúa^-_âKâòdû iûjû~ýùe Gjò Kû~ðý iµ^Ü ùjûA[ûG ö GKùKûhú
iõ_û\^ Keòaûùe ilc ùjûA[ûGö cìkùfûce ùKûhRúaK I céòKûiÚ \âaYe iû¦âZû
3.1 Cnò\ùe _eòaj^ (Transport in plants) c¤ùe ZûeZcý [ûG ö Gjò ZûeZcýùe icZû
@ûùc _â[c @¤ûdùe @ûùfûP^û Keò@Qê ù~ @ûYòaû _ûAñ cìkùfûce ùKûh bòZeKê céòKûiÚ
Cnò\e iaê @õg aòùghZü iaêR _Zâùe @ûùfûK- \âaY _âùag Kùe ö Kû~ðýUò _ûeiéZò (Osmosis)
ùgæhY _âKòâdû iµû\òZ jêG ö Gjû `kùe iaêR Kò´û aò_P^ gqò (Metabolic energy) aò^òcdùe
Cnò\ ùiøe egàòe @ûùfûKgqòKê eûiûd^òK gqòùe ùjûA[ûG ö _ûeiéZò _¡Zòùe cìkùfûcùe [ôaû
_eeòað^ Keò ùgßZiûe _âÉêZ Keò[ûG ö Cnò\Uò @]ôK iû¦âZû aògòÁ ùKûhRúaKKê Kc iû¦âZû aògòÁ
Zûe _eòùageê G[ô_ûAñ @wûeKûcæ MâjY Kùe ö céòKû \âaY _âùag Kùe ö cûZâ icd icdùe
@ûùfûKùgæ hY _ûAñ @ûagýK @^ýGK iek aò_eúZ _eòiÚòZòùe cìkùfûc ùKûhRúaK, Kcþ
C_û\û^ RkKê Cnò\Uò céòKûeê ùPe iûjû~ýùe iû¦âZû aògòÁ ùjùf c¤ @]ôK iû¦âZû aògòÁ céòðKû
MâjY Keò[ûG ö Zû QWÿû Cnò\ Zûjûe aòbò^Ü \âaY cìkùfûcKê _ùg ö G[ô_ûAñ aò_P^ gqò
Pdû_Pd Kû~ðý ^òcù« cûUòeê ajêaò] @ûagýKúd aýajéZ jêG ö G[ôùe cìke @õg iKâòd bûùa
C_û\û^Kê Rk ijòZ \âaY jòiûaùe ùgûhY iµéq ùjC[aûeê GjûKê Rke iKâòd ùgûhY

// 30 //
Kêjû~ûG ö C¡ßð _eòaj^ i¸a_e ùjûA[ûG ö Zû' QWÿû Cnò\
cìkùfûc ùKûhùe Gjòiaê Rkúd \âaYe geúeùe Rke GK ^òeazò^Ü iõiÚû MVòZ ùjaûeê
_âùag _ùe Zûjû aòieY _âKd âò ûùe cìke RûAùfcþ Gjû Cnò\e Zû_cûZâû ^òdªY Kùe ö
(Xylem)Kê Pûfò~ûG ö RûAùfcþ Uòiêe aûjòKû ùÉûcþ ùjCQò Cnò\ùe Cù›ß\ê cêLý @w ö
(Vessel) UâûKòWÿþ (Trachied) AZýû\ò cìkVûeê @ûe¸ Zû QWÿû ZßPûaeY (Cuticle) aû aûZe§â (Lenticel)
Keò MQe @MâbûM _~ðý« _eÆe iõù~ûRòZ ejò \ßûeû Cnò\ùe KòòQò _eòcûYe Cù›ß\^ ùjûA[ûG ö
GK @aòzò^Ü Rk _eòaj^ iõiÚû MV^ Keò[û«ò ö Cnò\ _Zâe @]ôZßPûe C_eòbûMùe @Vûkò@û _\û[ð
ùZYê [ùe cìke RûAùfcþ Uòiêùe Rke \âaY \ßûeû ZßPûaeY MVòZ ùjûA[ûG ö Cù›ß\^Kê Gjû
_âùag Kùf Zûjû Rke Gjò @aòz^ò Ü iõiÚû cû¤cùe ^òdªòZ Keê[ôùf iê¡û Gjû cû¤cùe Rkúd aû¿
Cnò\e ù~ùKøYiò @õgKê ~ûA _ûùe ö @ûKûeùe Cnò\eê akKû Rk ^òMðZ ùjûA[ûG ö
Cnò\Uò lê\â ùjûA[ôùf ùgûhY \ßûeû @Zò KûŠ I `kùe aûZe§â ù\LòaûKê còkò[ûG ö aWÿ
ijRùe Rk Cnò \ e aò b ò ^ Ü @wùe _jò aWÿ MQe aËkùe Gjû @Zòiìlà ùLûfû @õg bûùa
_ûeò[ûG ö ùZùa aWÿ aWÿ aélMêWÿòKe cìkùe iéÁò aXÿò aûjûeò @ûiò[ûG Gaõ Gjû iûjû~ýùe @Ì
ùjC[ôaû Pû_ iaê @õgKê Rk _eòaj^ _ûAñ @ûù\ø _eòcûYe Cù›ß\^ iõNUòZ ùjûA[ûG ö
~ù[Á ùjûA ^[ûG ö ùi[ô_ûAñ MQUòKê Cù›ß\^ 3.1.2 ù_ûhKe _eòaj^ (Transport of
Pû_ (Transpiration pull) bkò ^òÃd òâ ùgûhY C_ûd nutrients) :
@af´^ KeòaûKê _ùWÿ ö GVûùe Cnò\e Rk Pdû_Pd _âKâòdûùe Cnò\e aòbò^Ü @wùe
_eòaj^ _ûAñ Cnò\e @MâbûM aòùghZü _Zâùe iõùgæ h ò Z C_û\û^ aò ù ghZü iaê R _Zâ ù e
Cù›ß\^ ù~ûMêñ Pû_ iéÁò ùjûA[ûG ö @ûùfûKùgæhY \ßûeû iéÁò ùjC[ôaû ùgßZiûe RûZúd
3.1.1.1 Cù›ß\^ cû¤cùe _eòaj^ (Tran- _\û[ð Zûjûe aòbò^Ü @ûagýK @wKê _eòaûjòZ
spiration mediated transport) : ùjûA[ûG ö GjûKê ù_ûhKe iÚû^û«eY (Translo-
ùMûUòG Cnò\Kê C_~êq _eòcûYe Rk _âû¯ cation of nutrients) Kêjû~ûG ö Cnò\e i¸ûjú
ùjC[ôùf Zûjûe _Zâùe [ôaû ùÉûcþ c¤ ù\A Uòiê ù`äûGcþ (Phloem) iûjû~ýùe Kû~ðýUò iµ^Ü
@Zòeòq Rkeûgò Rkúd aû¿ @ûKûeùe aûdêcŠkKê ùjûA[ûGö @ûùfûKùgæhYe C_ôû\MêWÿòK aýZúZ
cêq jêG ö ùÉûcþùe Rkld R^òZ gì^ýiÚû^Kê _ìeY @ûcòù^û@cæ _eò C_û\ûê G_eò _eeòaj^ jêG ö
Keòaû _ûAñ _Zâe aûjòKûeê ùÉûcþKê Rk @ûùi ö Cnò\e Lû\ý idKûeú @w aòùghZü `k, cìk
Gjò_eò bûaùe _Zâe ùKûheê Rkld ùjùf I c¬ò ijòZ KûŠ I cìke @MâbûM _eòa¡ð^gúk
ùi[ôùe iõùgûhY Pû_ (Suction pressure) iéÁò @wKê ù_ûhKe _eòaj^ jêG ö Cnò\ùe Rk
jêG ö Gjò iõùgûhY Pû_ Rk _eòaj^ iõiÚû _eòaj^ ùKak C¡ßcð êLú ùjûA[ôaû ùaùk G _âKûe
^òKUùe C_f² jêG ö Z\ßûeû Cnò\Uòe cìkeê _eòaj^ Cbd C¡ßð, _ûgßð I ^òcÜcêLú ùjûA _ûùe ö
Zûjûe C_e @õgKê Rk _eòaûjòZ jêG ö GjûùjCQò Gjû `kùe iõùgæhòZ iÚûêê aýajûe ùjC [ôaû
Cnò\ùe Rke ^òÃòâd ùgûhY (Passive absorp- iÚû^Kê ù_ûhK _eòaûjòZ ùjûA Cnò\e Rúa^
tion) ö _âKâòdûKê Pûfê eùL ö iõùgæhY ùjC[ôaû iÚû^Kê
Cù›ß\^ _âKâòdûùe Cnò\e Rk I ùi[ôùe ù_ûhKe C› (Source) Gaõ aýajéZ ùjC[ôaû
\âaúbìZ ]ûZa faYe ùgûhY Gaõ ùiMêWÿòKe iÚû^Kê Rcûbêq @õg (Sink) Kêjû~ûG ö

// 31 //
3.1.3. _eòajê _âKûeùb\ I aòaò] Zß : ^êùjñö ùQûU ùQûU Kcþ Cy MQ _ûAñ ùK÷gòK
Cnò \ e @ûagýKZûKê ùÂ Zò ^ ò _ â K ûe @ûKhðYR^òZ Rke _eòaj^ i¸a_e, cûZâ @Zò
_eò a j^ ù\Lû~ûG, ~[û– D¡ß ð _eò a j^ Cy aél _ûAñ Gjû _~ðýû¯ ^êùjñö
(Upward transportation), ^ò c Ü _eò a j^ 3.1.3.2. cìkR Pû_ (Root pressure) :
(Downward transportation) I _ûgßð _eòaj^ ùKøYiò GK Cnò \ e KûŠKê @]ûeê
(Lateral transportation)ö D¡ßð _eòaj^ùe Rk KûUòù\ùf, lZ iÚûêê Rkúd _\û[ð aûjûeê[ôaû
I ù_ûhK _\û[ð Zkê C_eKê Gaõ ^òcÜ I _ûgßð flý Keû~ûGö cìkR Pû_ ù~ûMêñ Gjû ùjûA[ûG
_eòaj^ùe _Zâùe _âÉêZ Lû\ý aéle aòbò^Ü ùaûfò aògßûi Keû~ûGö MQe KUû @õgùe ~\ò
@õgKê _eòaûjòZ ùjûA[ûGö ùMûUòG cûù^ûcòUe (Manometer) L¬ò \ò@û~ûG,
_âgÜjêG gûk, ^Wÿò@û, Zûk @û\ò @Zò Cy ùZùa cìkeê ù~Cñ Pû_ iéÁò jêG (cìkR Pû_),
MQe @MâbûM _~ðý« Rk Kò_eò _eòaûjòZ jêG? ZûjûKê c_û~ûA_ûùeö ~\ò Rke D¡ßð _eòaj^
Gjûe Ceùe Zò ù ^ûUò Zß e @aZûeYû _ûAñ cì k R Pû_ @ûagýK, ùZùa Cy MQ
Keû~ûAQò, ~[û- (K) ùK÷gòK @ûKhðY (Capillary MêWÿòKùe Gjò Pû_e _eòcûY @]ôK ùjaû K[û,
attraction) (L) cìkR Pû_ (Root pressure)
cûZâ Zûjû jê G ^ûjó ö GjûQWÿ û ù~ùZùaùk
Cù›ß\^ (Transpiration) e ùaM iaðû]ôK ùijò
(M) iõiqò Zß (Cohesion theory)
icdùe iaðû]ôK Rk C_eKê CVò[ûGö VòKþ
3.1.3.1. ùK÷ g ò K @ûKhð Y (Capillary
ùiZòKòùaùk cìkR Pû_ iað^òcÜ [ôaû ù\Lû~ûGö
attraction) :
Gjò icÉ KûeYeê Rk _eòaj^ùe cìkR Pû_e
ùMûUòG ùK÷gòK ^kú (Capillary tube) Kê aòùgh bìcòKû ^ûjó Kjòùf Pùkö
Rkùe aêWÿûAùf ùK÷gòK @ûKhðYR^òZ Pû_ Gaõ 3.1.3.3. iõiqò Zß (Cohesion theory) :
Rke Cy _éÂZû^ (Surface tension) `kùe Rk Rke ùgûhY cêLýZü Cù›ß\^ _âKâòdû \ßûeû
ùK÷gòK ^kú c¤ù\A KòQò C_eKê CVò[ûGö ^kú iwVòZ ùjûA[ûGö Gjò _âKâòdû ùjZê _Zâeê ajê
c¤ùe Rke CyZû aé¡ò ^òbðe Kùe ^kúe _eò c ûYe Rk ld jê G ö Rk ld ù~ûMê ñ
aýûi C_ùeö ^kúe aýûi ù~ùZ ùQûU jêG _Zâ`kKùe Rke aòieY Pû_ (Diffusion
Rke CyZû ùiZòKò @]ôK jêGö RûAùfcþ ùK÷gòK pressure) Kcò~ûGö ùZYê _Zâe gòeû_âgòeûeê Rk
^kú i\é g Gaõ Zûjû c¤ù\A Rk ùK÷ gò K _Zâ `kK c¤Kê MZòKùeö `kùe gòeû_âgòeûùe
@ûKhðY ù~ûMêñ C_eKê CùVö GK còfòcòUee Rke aòieY Pû_ c¤ Kcò~ûGö _Zâ`kK I
100 bûMeê 1 bûM aýûiaògòÁ RûAùfcþ ^kúùe gòeû_âgòeûùe _ìaðûaiÚû @ûYòaû _ûAñ Rk, KûŠe
ùK÷ g ò K @ûKhð Y ù~ûMê ñ Rk 3 cò U e _~ð ý « RûAùfcþ Uòiêeê _Zâe gòeû_âgòeûKê MZòKùeö
CVò_ûùeö ùKùZK RûAùfcþ Uòiêe aýûi 0.001 KûŠùe [ôaû RûAùfcþùe Rke ]ûeû @lê‰ eLôaû
còfòcòUeeê DYûö ùZYê Cq ^kúùe Rk 10 _ûAñ Rk cìkeê ùgûhòZ ùjûA KûŠ _~ðý« @ûùi
còUe _~ðý« CyKê CVò_ûùe, Zû'Vûeê @]ôK @[ð û Zþ _Zâ _ é Â ùe Cù›ß \ ^R^ò Z @ûKhð Y

// 32 //
(Transpiration pull) ù~ûMêñ cìkeê _Zâ _~ðý« _ùe flýKeö
Rke GK ^òeazò^Ü ]ûeû _âaûjòZ jêGö Rke _~ðýùalY : jeùMøeû MQe KûŠ I
Gjò ]ûeûKê Cù›ß \^ ùiâ ûZ (Transpiration _Zâe gòeû _âgòeû ^ûfò ùjaûe ù\Lû~òaö
stream) Kêjû~ûGö Gjò Rk]ûeû ^òùcÜûq 2Uò iò¡û« : ùKû^òKûfþ `äûÄùe [ôaû ^ûfò _ûYò
KûeY ù~ûMêñ ijRùe Qò^Ü jêG^ûjó :– ùPe\ßûeû ùgûhòZ ùjûA MQe KûŠ I _Zâe
(K) @Zò iì l à ^kú bò Zùe Rk @Yê c ûû gò e û_â g ò e û c¤Kê _eò a ûjò Z ùjûAQò ö G[ô e ê
c¤ùe iõiqò ak (Cohesive force or RYûMfû Cnò\ùe Rke _eòaj^ ùjûA[ûGö
Cohesion) ~ù[Á @]ôK [ûGö 3.2. cYòh geúee _eòaj^ iõiÚû
(L) Rk I RûAùfcþ bòò c¤ùe [ôaû iõfMÜ @ûùc _eò _ ûK Kâ ò dû\ß û eû Lû\ý I Rk
ak (Adhesive force or Adhesion) ù~ûMêñ @ûjeY Keò[ûCö gßûiKâòdû iûjû~ýùe @cæRû^
Rk iað\û RûAùfcþ bòò ij fûMò eùj iõMâj Keò[ûCö C_ùeûq Kû~ðýcû^ _ûAñ @ûc
Gaõ [ùe fûMò ejòùf Zûjû ijRùe geúeùe ^ò Ÿ ò ð Á @w_â Z ýw ejò Q ò ö `ê i þ ` ê i þ
ùi[ôeê QûWÿò~ûG ^ûjóö @cæRû^ iõMâj Kùeö jRc ùjûA[ôaû Lû\ý
Cnò\ùe Rke _eòaj^ _âKâòdûKê aýûLýû lê \ â û ªùe @aùgûhò Z ùjûA[ûGö iõMé j úZ
Keòaû _ûAñ a‰ðòZ ùjûA[ôaû Zò^òùMûUò Zß c¤eê @cæRû^, @aùgûhòZ Lû\ý, Rk, @«üiâûaú Mâ^Úòeê
ùKøYiò ùMûUòG _~ðýû¯ I iµì‰ð ZîUòejòZ ^êùjñö leòZ jeùcû^þ, dêeò@û @û\ò aRðýaÉê I @^ý
ùZùa GZòKò Kêjû~ûA_ûùe ù~ ùK÷gòK @ûKhðY, _\û[ð _eòaj^ iõiÚû\ßûeû geúee ùMûUòG _âû«eê
cìkR Pû_ Gaõ iõiqò ak I iõfMÜ ake @^ý _âû«ùe _jô[ûGö _eòaj^ _ûAñ eq _âcêL
còkòZ _âbûaùe Cnò\ùe Rk Z[û ù_ûhKe cû¤cö [Class IXe Rúaaòmû^ ajòe Tissue
_eòaj^ i¸a_e ùjûA[ûGö System aòbûMùe (_éÂû 42-43) eq aòhdùe
Cnò\ùe Rke _eòaj^ \gðûAaû _ûAñ @ûùfûP^û Keû~ûAQòö]
GK _eúlY : ùKû^òKûfþ `äûÄ, ^ûfò Kûkò aû
3.2.1 eq iûk^ (Blood circulation) :
iû`âû^ò^þ ew, Rk, jeùMøeû MQ ^ò@ö
geúeùe eq iõPûk^ _ûAñ ejòQò KòQò
_eúlY - ùKû^òKûfþ `äûÄùe @]û _ûYò ^kúö Gjò ^kúcûûê eqaûjò^ú (Blood vessels)
^ò@ö ùi[ôùe \êAZò^ò aê¦û ^ûfò Kûkò cògû@ö Kêjû~ûGö Gjò ^kúMêWÿòK geúe _eòaj^ iõiÚûe
ù\L _ûYòe ew fûf ùjûAQò Kò ^ûjóö ùMûUòG GKcêjûñ eûÉû_eòö jòiûa Keò ù\Lû~ûAQò, _âûd
jeùMøeû MQKê iûa]û^ùe cûUòeê ùPe ij 96000 eê 1,60,000 KòùfûcòUe f´ ^kú @ûc
C_ûWÿ ò ^ò @ ö Gùa ùPeeê cûUò ù]ûA\ò @ ö ù\jiûeû aò ù QA ùjûA ejò Q ò ö eqaûjò ^ ú
_â]û^Zü Zò^ò _âKûee, ~[û : ]c^ú (Artery),
ùKû^òKûfþ `äûÄùe MQUòKê iò]ûKeò Vò@û Keû@
gòeû (Vein) I eqùK÷gòK (Capillary) ö gòeû I
ù~_eò ùPe ^ûfò _ûYòùe aêWÿò ejòaö GK Nû

// 33 //
]c^ú c¤ùe eqKê iûkòZ Keòaûùe jéZþ_òŠ aûc @kò¦ ) I Zk \ê A _âù KûÂKê ùbòâK fþ
cêLýZü ùMûUòG _µ _eò @aòeûc bûùa Kû~ðý (Ventricle) aû ^òkd (\lòY I aûc ^ò kd)
Keò[ûGö jéZþ_òŠe iùuûP^R^òZ Pû_ `kùe Kê j û~ûGö \lò Y @kò ¦ ij D¡ß ð cjûgò e û
]c^ú I eqùK÷gòK ù\A eq _âaûjòZ ùjûA (Superior vena cava) I ^òcÜ cjûgòeûö (Inferior
geúee _âùZýK ùKûh ^òKUùe _jùö G[ôeê vena cava) ^ûcK \êAUò aéjZþ eq aûjò^ú Gaõ
ùKûh @cæRû^, Lû\ý I @^ýû^ý _\û[ð @ûagýK
\lòY ^òkd ijòZ `êiþ`êiþ ]c^ú (Pulmonary
cêZûaK iõMâj Kùeö @cæRû^ I Lû\ý, ùKûh
artery) iõ~êqö aûc @kò¦ ij `êiþ`êiþ gòeû
c¤ùe aýajûe ùjfû_ùe ùKûheê aûjûeê[ôaû
(Pulmonary vein) I aûc ^òkd ij cjû]c^ú
@wûeKûcæ I aòb^ò Ü aRðýaÉê ùKûh aûjûeKê @ûùiö
(Aorta) iõ~êqö (PòZâ 3.1(K, L))
_â[ùc gòeû eq ùK÷gòK (Venous capillaries) I
_ùe ùQûU gòeû (Venules) \ßûeû ùi icÉ jéZ_þ Š
ò e @kò¦-^òkd \ßûeùe Gaõ _âùKûÂ
iõMéjúZ ùjûA gòeû c¤Kê _âùag Kùe I gòeû I eqaûjò^ú c¤iÚòZ \ßûeùe \êAUò aû Zòù^ûUò
c¤ùe _âaûjòZ ùjûA jéZþ_òŠ @ûWÿKê @ûùiö gòeû _Zkû _e\û aû KaûU _eò K_ûUòKû fûMò[ûGö
C_ùe [ôaû ù_gúe iõùKûP^ I gò[ôk^ ù~ûMêñ K_ûUò K ûe _â ù ZýK _e\ûKê _ûLê W ÿ û (Cusp)
eq ùVfò ùjûA jéZþ_òŠ _~ðý« @ûùiö GjûQWÿû Kêjû~ûGö \lòY @kò¦ I \lòY ^òkd \ßûeùe
gò e ûùe ejò Q ò GK aò ù gh ]eYe K_ûUò K û 3 _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòKû (Tricuspid valve) Gaõ
(Valve) ~ûjû `kùe eq gòeû c¤ùe _QKê aûc @kò¦ I aûc ^òkd bòZùe \êA _ûLêWÿûaògòÁ
ùèò _ûùe^ûjóö CAfòdcþ jûùbð (William K_ûUò K û (Bicuspid valve) [ûGö ^ò k d I
Harvey, 1578-1657) ^ûcK RùY aâòUògþ Wûqe eqaûjò^ú c¤iÚòZ K_ûUòKûKê @¡ðP¦âûKéZò K_ûUòKû
@ûc geúeùe eq Kò_eò iûkòZ jêG Zûjû _â[ùc (Semilunar valve) Kêjû~ûGö @kò¦ I ^òkd
@ûaòÃûe Keò[ôùfö cYòh geúeùe jéZþ_òŠeê eq c¤iÚòZ K_ûUòKû ^òkd @ûWÿKê Gaõ ^òkd I
]c^ú Reò@ûùe ùMûUòG aûUù\A ~ûG I @^ý
eqaûjò^ú c¤iÚòZ K_ûUòKû eqaûjò^ú @ûWÿKê
aûU ùjûA gòeû Reò@ûùe jéZþ_òŠKê ùèò@ûùiö
ùLûfò_ûùeö ùZYê eq ùKak ùMûUòG \òMùe
eq ^kúc¤ùe eqe Gjò MZòKê @ûa¡ iûk^
_âaûjòZ ùjûA[ûGö K_ûUòKû a¦ ùjûAMùf eq
(Closed circulation) Kêjû~ûGö
ùijòaûùU _QKê ùèò_ûùe ^ûjóö jéZþ_òŠe
3.2.1.1. jéZþ_òŠ (Heart) :
PûùeûUò _âùKûÂ c¤eê aûc ^òkd @]ôK \l I
cYòhe alMjße c¤iÚkùe, \êA `êiþ`êiþ
Gjûe _â û Púe @]ô K ùcûUû KûeY aûc _U
cSòùe I c¤z\ûe C_ùe iûcû^ý aûcKê jéZþ_òŠ
^ò k de iùuûP^ ùjùf @cæ R û^~ê q eq
@aiÚòZö RùY adü_âû¯ aýqòe jéZþ_òŠe f´
cjû]c^ú c¤ù\A geúee aò b ò ^ Ü @wKê
_âûd 12 ùi.cò, Iiûe _âûd 9 ùi.cò. I IR^
~ûA[ûGö WûjûY_U ^òkde iõùKûP^ `kùe
_âûd 250eê 300 Mâûcþö Gjûe ew cûUò@û fûfö
@cæRûâòjú^ eq `êi` þ êiþ ]c^ú ùjûA `êiþìê þKê
jéZþ_òŠùe ejòQò PûùeûUò _âùKûÂö C_e \êA
_âùKûÂKê GUâòdcþ (Atrium) aû @kò¦ (\lòY I ~ûGö (PòZâ 3.1-L)

// 34 //
cjû]c^ú
`êiþ`êiþ ]c^ú
C¡ßð cjûgòeû aûc @kò¦
\lòY @kò¦
jéZþ]c^ú
\lòY ^òkd
aûc ^òkd
^òcÜ cjûgòeû
[PòZâ.3.1(K)] cYòh jéZþ_òŠe aûjýMV^
D¡ßð cjûgòeû cjû]c^ú
\lòY `êiþ`êiþ ]c^ú aûc `êiþ`êiþ ]c^ú
aûc @kò¦
`êiþ`êiþ gòeû
\lòY @kò¦
Zò^ò _ûLêWÿûaògòÁ @¡ð P¦âûKéZò K_ûUòKû
K_ûUòKû
\êA _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòKû
^òcÜ cjûgòeû
aûc ^òkd
aýa]ûeK _…
\lòY ^òkd
[PòZâ.3.1(L)] cYòh jéZ_þ òŠe @ûbý«eúY MV^

// 35 //
jéZþ_òŠ MV^ Keê[ôaû ù_gú (Cardiac jéZþ_Š
ò ùe @cæRû^~êq eq I @cæRûâòjú^ eqe
muscles) geúee @^ý ù_gúVûeê bò^Üö R^àVûeê cògâY jêG^ûjóö aûc_Ue @kò¦ I ^òkd c¤ù\A
céZêý _~ðý« Gjò ù_gúe @âeZ iùuûP^ I @cæRû^~êq eq _âaûjòZ ùjC[ôaû ùaùk, \lòY
gò[ôk^ NUò[ûG `kùe jéZþ_òŠ Æ¦òZ ùjûA[ûGö _U @kò¦ I ^òkd c¤ù\A @cæRûâòjú^ eq
iû]ûeYZü GK iêiÚ aýqòe jéZþ_òŠe Æ¦^ jûe iõPûkòZ ùjûA[ûGö geúee ùKøYiò @wKê [ùe
GK cò^òUKê 72 [eö jéZ_òŠ cûõiù_gúKê jéZþ eq _jôfû ùakKê Zûjû \êA[e jéZ_þ òŠ c¤ù\A
]c^ú I jéZþgòeû (Coronary Artery and vein) _âaûjòZ ùjûA[ûGö G _âKûe eq iõPûk^Kê
\ßûeû eq iõPûkòZ ùjûA[ûGö ù\ß÷Z iûk^ (Double circulation) Kêjû~ûGö
cYòh Z[û @^ý É^ý_ûdú I _lúcûû (PòZâ 3.2)
jéZþ_òŠ Pûeò _âùKûÂaògòÁ ùjûA[ôaûeê Gcûûe
3 1. @cæRûâòjú^ eq
1

B 2
B A 2. @cæRû^~êq eq
3. `êiþ`êiþ gòeû
A 5 10 4. \lòY @kò¦
4
`êi`êi
5. aûc @kò¦
7 6. Zò^ò _ûLêWÿû K_ûUòKû
9 @w_âZýw 6
13 14 7. \êA _ûLêWÿû K_ûUòKû
8
8. jéZþ_òŠ
A B 11 B 9. @w_âZýw
10. `êiþ`êiþ
 11. `êiþ`êiþ ]c^ú
12
 12. cjû]c^ú
13. \lòY ^òkd
14. aûc ^òkd
[PòZâ.3.2] ù\ß÷Z eq iûk^
cûQùe eq iûk^ : eq \âaúbìZ @cæRû^ @ûjeY Kùe I Zûjû

cûQe jéZþ_òŠ \êA _âùKûÂaògòÁö G[ôùe geúee aòbò^Ü @wKê _âaûjòZ jêGö eq ùKak
ejò Q ò ùMûUò G @kò ¦ Gaõ ùMûUò G ^ò k dö [ùe cûZâ jéZþ_òŠ c¤ù\A _âaûjòZ ùjC[ôaûeê
geúeeê @wûeKûcæ~êq eq iõMéjúZ ùjûA G _â Kûe iûk^Kê GKK iûk^ (Single
jéZþ_òŠ c¤ ù\A Mûfò bòZeKê ~ûG, Mûfòùe circulation) Kêjû~ûGö

// 36 //
ùawùe eq iûk^ : ^òkdùe @cæRû^~êq eq I @cæRûâòjú^

ùaw @û\ò CbdPeùe jé Zþ_ ò Š Zò^ ò eqe cògâY jêGö ^òkde iõùKûP^ ùjùf
_âùKûÂaògòÁö G[ôùe ejòQò \êAUò @kò¦ I cògâòZ eq ]c^ú c¤ù\A aòbò^Ü @wKê _âaûjòZ
ùjûA[ûGö Cbd ùaw I @^ý CbdPeu
ùMûUòG ^òkdö \lòY @kò¦ùe geúee aòbò^Ü geúeùe ùjC[ô a û Pdû_Pd ]úe c^Ú e
@weê @cæRûâòjú^ I aûc @kò¦ùe `êiþ`êieê MZò ù e ùjûA[ûG, G[ô _ ûAñ Kcþ gqò e
@cæRû^~êq eq _jùö @kò¦e iõùKûP^ @ûagýKZû _Wÿò[ûGö ùZYê ùicûû @cæRû^
ùjùf eq ^òkd c¤Kê _âùag Keò[ûGö @[ðûZþ Pûjò\û Kcþö
eqPû_ : jéZþ_òŠe iõùKûP^ I gò[ôk^ ùake iòùÁûfòKþ Pû_ 120 còcò _ûe\cû^ (120
\ßûeû eq, ]c^ú c¤ù\A _âaûjòZ ùjûA[ûGö mm Hg) Gaõ WûdûùÁûfò K þ Pû_ 80 cò c ò
jéZþ_òŠe iõùKûP^ ùaùk eq ]c^ú c¤Kê _ûe\cû^ (80 mm Hg) ö eqPû_
_gò[ûGö `kùe ]c^úe Kû^Úùe eqe Pû_ Çò Mþ ùcûcýûù^ûcò Ue (Sphygmomanometer)
aXÿò~ûGö gò[ôk^ ùaùk KòQò akKû eq ]c^ú iûjû~ýùe c_û~ûGö ùKøYiò KûeYeê ]c^ú
c¤ùe [ûG I ]c^ú Kû^Úùe eqPû_ _ìaðûù_lû
iõKêPòZ ùjùf eqPû_ aXÿò~ûGö GjûKê Cy
Kcò~ûGö eqe _âaûj `kùe ]c^ú Kû^Úùe
ù~Cñ Pû_ iéÁò jêG ZûjûKê eqPû_ (Blood eqPû_ aû jûA_eþùU^þi^þ (Hypertension)
Pressure) Kêjû~ûGö jéZþ_òŠe iõùKûP^R^òZ Kêjû~ûGö Cy eqPû_ ùjùf ]c^ú `ûUò~òaûe
Pû_Kê iòùÁûfòK (Systolic) Pû_ I gò[kô ^ ùake i¸ûa^û [ûGö
akKû eqe Pû_Kê WûdûùÁûfòKþ (Diastolic) iòùÁûfòKþ Pû_ 120
eqPû_ = —————— = —— mm Hg.
Pû_ Kêjû~ûGö iû]ûeYZü GK iêiÚ aýqòe aògâûc WûdûùÁûfòKþ Pû_ 80
3.2.2. eq Kòbkò RcûU aûù§ : Kýûfiò d cþ @ûd^ (Ca ++) Z[û G^þ R ûAcþ
eqe @ù^K Kû~ðý c¤eê RcûU aû§òaû C_iÚ ò Zò ù e _ä û Rà û ùe [ô a û ù_â û Uò ^ þ ù_â û [â ´ ò ^ þ
_âKâòdû @^ýZcö geúee ùKøYiò iÚû^ KUòMùf (Prothrombin) Kê [â´^ ò þ (Thrombin) ^ûcK GK
aû LŠò@û ùjûAMùf ùi iÚûêê eq aûjûùeö iKâ ò d G^þ R ûAcþ ù e _eò Y Z KeûGö [â ´ ò ^ þ
KòQò icd Cûeê ùi iÚû^ùe eq RcûU aûù§ _âbûaùe `ûAaâùò ^ûùR^þ (Fibrinogen) ^ûcK @^ý
I eqiâ û a a¦ jêG ö _æ û Rþ c ûùe [ô aû aò b ò^ Ü GK _æûRàû-ù_âûUò^þ `ûAaâ^ ò þ (Fibrin)ùe _eòYZ
ù_âûUò^þ eq RcûU aû§òaû Kû~ðýUò Keò[û«òö jêGö @\âaYúd I Z«ê_eò [ôaû Gjò `ûAaâò^þ
LŠò@û ùjûA eq aûjûeòùf lZ Uòiê I ù_âûUò^þ lZ iÚû^ùe Vêk ùjûA ùiVûùe GK iìlà
bûwò ~ ûA[ô a û @Yê P Kâ ò K û (Platelets) aûdê e Rûf Zò@ûeò Kùeö Gjò Rûfùe eqKYòKû I
iõÆgðùe @ûiòaû `kùe lZiÚû^ùe [âù´û_æûÁò^þ @YêPKâKò û Q¦ò ùjaû\ßûeû LŠò@û iÚû^ C_ùe GK
(Thromboplastin) ^ûcK GK fò ù_ûù_â ûUò ^þ _Zkû @ûÉeY Zò@ûeò jêGö `kùe lZeê eq
(Lipoprotein) ié Á ò j ê G ö Gjû eqùe [ô a û aûjûeò _ûùe^ûjó Gaõ eqiâûa a¦ ùjûA~ûGö

// 37 //
iõùl_ùe eq RcûU aû§òaû _âKâòdû : eqaMð aû aäWþMî_þ (Blood group) :
3.2.3
lZ Uòiê I ùKûh Z[û bûwò[ôaû @YêPKâòKûeê RûZ _âùZýK aýqòùe GK ^òŸòðÁ aMðe eq
[âù´û_äûÁò^þ C_iÚòZòùe [ûGö Gjò Z[ý Kûfð fýûŠùÁAêþ (Karl
(K) ù_âû[â´ò^þ  Ca  [â´ò^þ Landsteiner, 1868-1943) _â [ ùc @ûaò Ã ûe

(L) `ûAaâòù^ûùR^þ [â ´ò^þ  `ûAaâò^þ Keò[ôùfö G[ô_ûAñ 1930 ciòjûùe Zûuê ù^ûùafþ
_êeÄûeùe i¹û^òZ Keû~ûA[ôfûö ùi \gðûA[ôùf
(M) `ûAaâò^þ Rûf, eqKYòKû Gaõ @YêPKâòKû
ù~ ùfûjòZ eqKYòKûe aûjý @ûaeYùe ejòQò
 _Zkû @ûÉeY iéÁò I eqiâûa a¦
KòQò aòùgh ù_âûUò^þö Gjò ù_âûUò^þKê ùi A I B
gò e û I ]c^ú bò Z ùe eq Êûbûaò K ^ûcùe ^ûcò Z Kùfö ùfûjò Z eqKYò K ûe
@aiÚûùe RcûU aû§ò ^[ûG, KûeY lZ ^ ùjùf @ûaeYùe [ôaû Gjò ù_âûUò^Kþ ê GòùR^þ (Antigen)
[âù´û_æûÁò^þ iéÁòjêG ^ûjóö GjûQWÿû eqùe KòQò Kêjû~ûGö _æûRcûùe ùijò_eò ejòQò \êAUò ù_âûUò^þ
_eòcûYùe jò_ûeò^þ (Heparin) ^ûcK ù_âûUò^þ ~ûjûKê GòaWò (Antibody) Kêjû~ûGö GòùR^þ
I GòaWòe aòùghZß ùjCQò GK ^òŸòðÁ GòaWò
ejòQò ~ûjû eqKê RcûU aû§òaûKê \òG ^ûjóö
ùKak Zûjû _ûAñ CŸòÁ @ûòùR^þKê PòjÜò_ûùeö
jò_ûeò^þ _eò ùRûK fûkùe [ôaû jòeWê ^ò (Hirudin) ABO eq aMð
c¤ eqKê RcûU aû§òaûKê \òG^ûjóö ùijò_eò ùfûjòZ eq KYòKû @ûaeYùe [ôaû GòùR^
ùiûWòdc @KRûùfUþ (Sodium oxalate) aû Gaõ _æûRàûùe [ôaû GòaWòe C_iÚZò ò C_ùe ^òbeð
ù_ûUûiòdcþ @KRûùfUþ (Potassium oxalate) Keò cYòhùe PûùeûUò cêLý eqaMð ^òe_ì Zò ùjûAQòö
RûZúd faY eqKê RcûU aû§òaûKê \òG^ûjóö Gjò aMðMWê Kòÿ ùjCQò A, B, AB, Oö (iûeYú-3.1ùe
G' iµKðùe @]ôK iìP^û \ò@û~ûAQòö)
iûeYú-3.1 : eqaMð
KâcòK eqaMð GòùR^þ GòaWò ùKCñ aMðKê
iõLýû (ùfûjòZ eq (_æûRàûùe eq \û^ Keò_ûeòùa
KYòKû @ûaeYùe [ôaû ù_âûUò^þ)
[ôaû ù_âûUò^þ)
1 A A b (Anti B) A Gaõ AB
2 B B a (Anti A) B Gaõ AB
3 AB Cbd A Gaõ B ^ûjó ""iaðR^ MâjúZû'',
icÉu Vûeê eq MâjY Keò_ûeòùa
cûZâ ùKak AB aMðKê
\û^ Keò_ûeòùaö
4 O ^ûjó Cbd “iaðR^ \ûZû”
a (Anti A) icÉuê eq ù\A _ûeòùa
Gaõ cûZâ ùKak
b (Anti B) O aMðeê eq MâjY Keò_ûeòùaö
(GòùR^þ ‘A’ I ‘B’ bûùa I GòaWÿò ‘a’ I ‘b’ bûùa iìPòZ)

// 38 //
3.7 Rh eq aMð : fýûŠùÁAê aòbò^Ü 3. _Zâùe _âÉêZ ùjC[ôaû ùgßZiûe Rkùe
É^ý_ûdú _âûYúue eqaMð RûYòaû _ûAñ @]ôK \âaúbìZ ùjûA ù`äûGcþ ^ûcK GK iõaûjú Uòiê
MùahYû PkûAùf ö ùi _ûZòcûuW (Rhesus \ßûeû MQe aòb^ò Ü @õgKê iÚû^û«eòZ ùjûA[ûGö
monkey) e ùfûjòZ eqKYòKû aûjý @ûaeYùe 4. Cnò\ùe ùK÷gKò @ûKhðY, cìkR Pû_, iõiqò
GK ^ì@û _âKûe @ûòùR^þ ù_âûUò^þ [ôaûe ù\Lòùf ö Gaõ Cù›ß\^ I Zû'ij iµKòZð _âKd òâ ûMêWKòÿ
Gjò @ûòùR^þKê ùi Rh @ûòùR^þ bûaùe ^ûcòZ ijûdZûùe Rke _eòaj^ ùjûA[ûGö
Kùf ö _ùe ùijò Rh @ûòùR^þ KòQò cYòhuVûùe 5. Cnò\e aûdaúd @õgeê Rkúd aû¿ @ûKûeùe
[ôaûe c¤ ùi @ûaòÃûe Keòùfö Rh @ûòùR^þ Rke ^òMcð ^ _âKd òâ ûKê Cù›ß\^ Kj«òö
ejò[ôaû cYòhcûûê Rh+ (Rh _ùRUòb) I Rh 6. cYòh geúeùe _eòaj^ _ûAñ eq _âcêL
@ûòùR^þ ^ [ôaû cYòhcûûê Rh– (Rh ù^ùMUòb) cû¤cö
bûaùe aMðúKeY KeûMfû ö Rh– eqaMðe cYòhKê 7. LŠò@û ùjûA eq aûjûeòùf _æûRþcûùe [ôaû aòb^ò Ü
~\ò Rh+ [ôaû eq iõPeY Keû~ûG ùZùa ùaùk ù_âûUò^þ _~ðýûdKâùc Kû~ðýlc ùjaû `kùe
ùaùk MêeêZe ÊûiÚý iciýû iéÁò ùjûA eq eq RcûU aûù§ö
MâjYKûeú Rh– aýqòe céZêý ùjûA[ûG ö ùZYê 8. cYòhùe ejòQò 4Uò eqaMð-A,B,AB Gaõ Oö
eq iõPeY _ìaðeê RùY aýqòe AB eqaMð ijòZ 9. eq cêLýZü jéZ_þ Š ò eê @w_âZýwKê ]c^ú \ßûeû
Rh eqaMð aòhd RûYòaû ^òjûZò Reêeú ö Gaõ @w_âZýweê jéZþ_òŠ @ûWÿKê gòeû \ßûeû
@ûùc K'Y gòLôùf aûjòZ ùjûA[ûGö
1. Rúa \ßûeû iõMéjúZ Lû\ý, Rk I @^ý C_û\û^ 10. eq iõPûk^ _ûAñ jéZþ_òŠ GK _µ _eò
geúee ùMûUòG iÚûêê @^ý iÚû^ùe _jôaû @aòeûcbûùa Kû~ðýKùeö
_eòa j^ I iûk^ iõiÚû \ß ûeû i¸a_e 11. cYòhe jéZ_þ Šò 4 _âùKûÂaògÁò ö
ùjûA[ûGö 12. cYò h jé Z þ _ ò Š ùe @cæ R û^~ê q eq I
2. Cnò\ùe aòieY _âKd òâ û\ßûeû Rk, iõaûjú Uòiê @cæRûâòjú^ eqe cògYâ jêG^ûjóö
RûAùfcþ cû¤cùe aòb^ò Ü @õgKê _eòaûjòZ jêGö 13. cYòhe eq iõPûk^Kê ù\ßZ÷ iõPûk^ Kêjû~ûGö
g±ûakú
RûAùfcþ (iõaûjú Uòiê) - Xylem
@YêPKâòKû - Platelets
ù`äûGcþ (iõaûjú Uòiê) - Phloem
[âù´û_äûÁò^þ - Thromboplastin
ùK÷gòK @ûKhðY - Capillary attraction
ù_âû[â´ò^þ - Prothrombin
Cù›ß\^ - Transpiration
[â´^ò þ - Thrombin
eqaMð - Blood group
]c^ú - Artery `ûAaâòù^ûùR^þ - Fibrinogen
gòeû - Vein. `ûAaòâ^þ - Fibrin
\êA _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòKû - Bicuspid valve jò_ûeò^þ - Heparin
Zò^ò _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòKû - Tricuspid valve jòeêWò^þ - Hirudin
@kò¦ - Atrium GòùR^þ - Antigen = _âZò_òŠ
^òkd - Ventricle GòaWÿò - Antibody = _âZò_òŠ\

// 39 //
_âgÜûakú
1. cYòh jéZþ_òŠe @ûbý«eúY MV^ aêSû@ö
2. eqaûjò^ú K'Y? gòeû I ]c^ú c¤ùe _û[ðKý CùfäL Keö
3. eq Kò_eò RcûU aûù§ aêSû@ö
4. cYòh jéZþ_òŠe @aiÚòZò I aûjý MV^ a‰ð^ Keö
5. Cnò\ùe Rke _eòaj^ùe iõ_éq ZßMêWÿòKê aêSû@ö
6. Cnò\ùe Rk _eòaj^ \gðûC[ôaû GK _eúlY a‰ð^ Keö
7. cYòh jéZþ_òŠe @ûbý«eúY MVê ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Ke ö
8. Uò®Yú \ò@ö
(K) ù\ß÷Z iõPûk^ (L) iõiqò Zß (M) gòeû I ]c^ú
(N) eq aMð (O) ùK÷gòK @ûKhðY (P) cìkR Pû_
9. iõùl_ùe Ce \ò@ö
(K) ùK÷gòK @ûKhðY ù~ûMêñ Rke _eòaj^ Kò_eò ùjûA[ûG?
(L) cYòhe eqaMð Kò_eò ^ò‰ðd Keû~ûAQò?
(M) cYòh jéZþ_òŠe _âùKûÂ I K_ûUòKûe @aiÚòZò ùfLö
(N) ùKCñ KûeKcûû ù~ûMêñ Rk cìkeê MQe @MâbûM _~ðý« ~ûG?
(O) Cnò\ùe Rke _eòaj^ùe cìkR Pû_e bìcòKû K'Y?
(K) cYòh eqe ùKCñ Vûùe @ûòùR^þ I @ûòaWÿò ejò[û«ò ?
(L) fýûŠùÁAê ùKCñ RûZòe cûuWÿu ùfûjòZ eq KYòKûe aûjý@ûaeYùe Rh @ûòùR^þ [ôaûe
ù\Lôùf ?
(M) cYòh jéZþ_òŠ ùKùZ _âùKûÂaògòÁ ?
(N) _Zâùe _âÉêZ ùgßZiûe Kò_eò bûaùe MQe aòbò^Ü @õgKê iÚû^û«eòZ ùjûA[ûG ?
(O) MQe cìkR Pû_ ùKCñ ~ª iûjû~ýùe c_û~ûA_ûùe ?
(K) ùKCñ eqaûjò^ú \ßûe eq cYòh jéZþ_êŠeê geúee aòbò^Ü @õgKê _âaûjòZ ùjûA[ûG ?
(L) gòeûùe Kûjûe @aiÚòZ ù~ûMêñ eq _QKê ùèò_ûùe ^ûjó ?
(M) cYòh jéZþ_òŠe \lòY @kò¦ I \lòY ^òkd \ßûeùe ùKùZûUò _ûLêWÿû aògòÁ K_ûUòKû ejòQò ?
(N) ^òkd I eqaûjò^ú c¤ùe ùKCñ _âKûe K_ûUòKû ejòQò ?
(O) Cnò\e aûdaúd @õgeê Rkúd aû¿ @ûKûeùe Rke ^òMðc^ _âKòâdûKê K’Y Kêjû~ûG ?

// 40 //
12. gì^ýiÚû^ _ìeY Ke :

(K) _Zâùe _âÉêZ ùgßZiûe Uòiê \ßûeû iÚû^û«eòZ ùjûA[ûGö
(L) icÉuê eq ù\A _ûeê[ôaû aýqòKê Kêjû~ûGö
(M) aûc @kò¦ I aûc ^òkd c¤ùe [ôaû K_ûUòKû _ûLêWÿûaògòÁö
(N) Cnò\ùe Rk Uòiê cû¤cùe aòbò^Ü @õgKê _eòaûjòZ ùjûA[ûGö
(O) Cù›ß\^ \ßûeû Cnò\e ^òdªòZ ùjûA[ûGö
(K) ]c^ú aûUù\A cYòh geúee aòbò^Ü @õgeê eq iõMéjòZ ùjûA jéZþ_òŠ Vûùe _jù ö
(L) cYòh jéZþ_òŠe aûc @kò¦ I aûc ^òkd \ßûeùe Pûeò _ûLêWÿû aògÁ K_ûUòKû ejòQò ö
(M) cYòh gúeeùe GKK iûk^ _âKûe eq iûk^ ù\Lû~ûG ö
(N) ùK÷gòK @ûKhðY _ûAñ Rke iõgqò ak \eKûe ö
14. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd g± ij iµKòðZ g±Uò K’Y ùja ùfL ö
(K) \lòY ^òkd : `êiþ`êiþ ]c^ú : : aûc ^òkd : ö
(L) ùRûK fûk : jòeêWÿò^þ : : cYòh eq : ö
(M) ùfûjòZ eq KYòKû @ûaeY : @ûòùR^þ : : _äûRcû : ö
(N) cìkR Pû_ : ùPe : : ùK÷gòK @ûKhðY : ö


PZê[ð @¤ûd
ùeP^
(EXCRETION)
geúee aòbò^Ü ùKûhùe ùR÷aeûiûd^òK Gùcû^ò@û geúe _ûAñ lZòKûeKö RkPe _âûYú
_âKâòdû @jej Pûfò[ûGö Gjò icÉ Kâòdû _ûAñ geúeeê C_ô^Ü ùjC[ôaû Gùcû^ò@ûKê aòieY _âKòd â û
@ûagýK C_~êq Lû\ý I G^þRûAcþö @ûùc MâjY \ß û eû iò ] ûikL Rkúd _eò ù agKê ^ò Ã ûiò Z
Keê[ôaû Lû\ý I @cæRûêê ùKûh @ûagýK cêZûaK Keò[û«òö iÚkPe _âûYúuVûùe ùi iêaò]û ^ûjóö
gqò _ûA[ûGö (Lû\ý I ù_ûhY iõ_Kðùe @ûùc ùZYê ùicûù^ geúeùe RûZ ùjC[ô a û
_â[c @¤ûdùe @ûùfûP^û KeòùQö) geúeùe Gùcû^ò@ûKê dêeò@û (Urea) aû dêeòKþ GiòWþ (Uric
ùjC[ôaû aòbò^Ü Pdû_Pd _âKâòdûeê RûZ ùjC[ôaû acid) ùe _eòYZ Keò geúeeê ^òÃûiòZ Keò[û«òö
aRðýaÉê (Waste product) geúe _ûAñ @\eKûeú
ùeP^ cû¤cùe cYò h Z[û @^ý icÉ
I jû^òKûeKö GYê geúeùe [ôaû aòùgh aýaiÚû
É^ý_ûdú _â û Yú, ùaw RûZúd CbdPe,
Gjò aRðýaÉêMêWÿòKê ^òÃûiòZ Keò geúe bòZe
iûKþ ð R ûZúd cûQ geúeeê dê e ò @ û ZýûM
_eòùagKê _â\ìhYcêq eùLö `kùe ùKûhùe
Keê[ôaûùaùk _lú, ieúié_ I _Zw geúeeê
ùjC[ôaû aòbò^Ü ùR÷aeûiûd^òK Kû~ðýKkû_e
i«êk^ aRûd eùj I geúe iêiÚ eùjö Gjò dêeòKþ GiòWþ ^òÃûi^ Keò[û«òö
_â K â ò d ûKê ùeP^ Kê j û~ûGö ùeP^ Zª 4.0 _âûYúùe ùeP^ :
(Excretory System) cû¤cùe geúeeê ùceê\Šú _âûYúcûû ~KéZþùe Gùcû^ò@û
Gùcû^ò@û, dêe@ò û, dêeKò þ GiòWþ RûZúd aRðýaÉêe ij @wûeKûcæe eûiûd^òK iõù~ûM ùjûA dêeò@û
^òÃûi^ jêG Gaõ geúeùe Rk I ]ûZa faY C_ô^Ü ùjûA[ûGö dêeò@û (NH2-CO-NH2) Rkùe
@û\ò _\û[ðe i«êk^ aRûd eùjö \â a Yúd, ùZYê eqùe cò g ò Gjû aé K þ K ùe
geúeùe _ê Á ò i ûe Pdû_Pd `kùe _jô[ûGö aéKþKùe eqeê dêeò@û @fMû jêG I
Gùcû^ò@û ^òMZð ùjûA[ûGö Gùcû^ò@û GK Mýûiúd Rkùe \â a úbì Z ùjûA cì Z â ij geúeeê
_\û[ðö Gjû Rkùe @ZòcûZâûùe \âaYúdö \âaúbìZ aûjûeò~ûGö

// 42 //
_Zw I ieúié _cûûùe Gùcû^ò@ ûeê 4.1.1 aéKþK (Kidney) :
dêeòKþ GiòWþ Zò@ûeò ùjûA[ûGö dêeòKþ GiòWþ Rkùe cYòhe c¤z\ûe VòKþ ZkKê C\e Mjße
_âûd @\âaYúdö ùZYê cìZâ Zò@ûeò _ùe Gjû bòZùe ùceê\Še Cbd _ûgßðùe \êAUò aéKþK
\âaYeê ijRùe @fMû ùjûA~ûGö \âaYùe [ôaû ejòQòö aéKþKe @ûKéZò _âûd gò´ c¬ò_eòö iêiÚ
Rk eq bòZeKê _êâðûe ùgûhòZ ùjûA Pûfò~ûGö adü_âû¯ aýqòe aéKþKe f´ _âûd 10 eê 12
GYê _Zw, aòjw I ieúié_ @û\ò _âûYú ùeP^ ùi.cò., _âiÚ _âûd 5 eê 7 ùi.cò. I ùcûùUA
_âKâòdûùe @]ôK Rk ld Ke«ò ^ûjóö dêeòKþ GiòWþ _âûd 3 ùi.cò. (PòZâ 4.1)ö aéKþKe bòZe _ûLùe
ck ij ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö [ôaû Lûfê@û iÚûÛòKê jûAfcþ (Hilum) Kêjû~ûGö
_â û Yúcûû ùeP^ @we MV^, jûAfcþ c¤ù\A aé K þ K úd gò e û, ]c^ú I
_âKûeùb\ I Kû~ðýKûeòZûùe aòbò^ÜZû ù\LôaûKê cìZiâ ûeYú (Ureter) aéKKþ ijòZ iõ~êq ùjûA[ûGö
còùkö Gcòaû _eò GKùKûhú _âûYúcûûe ùeP^
cìZâiûeYú ù\A aéKþKeê cìZâ cìZâûgdKê @ûùi
_â K â ò d û _æ û Rþ c û Sò f ä ú I Kò Q ò _eò c ûYùe
(PòZâ-4.2)ö
iõùKûPòKò]û^ú (Contractile vacuole) \ßûeû KùUðKèþ
iµû\òZ ùjûA[ûGö Æ¬, jûAWâû _eò ^òcÜ aMðe
_âûYúcûû ^òŸòðÁ ùeP^ @w ^ûjóö ùP_þUû ùcWêýfû MaòYú aÉò
KécòcûûVûùe gòLû ùKûh (Flame cells) ùeP^
-aéKþKúd gòeû
@wbûùa Kû~ð ý Keò [ ûGö Rò @ û, ùRûK _eò -aéKKþ úd ]c^ú
_âûYúcûûùe ù^`âòWò@û (Nephridia) @^ýZc jûAfcþ
ùeP^ @wö SòòKû @û\ò _Zwùe cûf_òSò@û^þ
^kòKû (Malpighian tubules) ùeP^ @we Kû~ðý
Keò[ûGö ùceê\Šú _âûYúcûûùe ejòQò ÊZª
ùeP^ @w; Gjò @wMêWÿòK c¤ùe aéKþK Gaõ cìZâ
Pcð _â]û^ö iûeYú
4.1 cYòhe ùeP^ Zª
[PòZâ.4.2] aéKþKe @^êù\÷NðòýK ùQ\^
cYò he ùeP^ Zª aéK þK cìZâi ûeYú,
cìZâûgd @û\òKê ùÂ MVòZö c¤z\û 4.1.1.1 aéKþKe MV^ :
aéKþKúd gòeû _âùZýK aéKþK bòZùe ejòQò 10 fleê
aéKþKúd ]c^ú @]ôK @Zò iìlà aéKþKúd ^kòKû (Renal tubules)
aéKþK aû cìZRâ ^ ^kòKû (Uriniferous tubules) aû ù^`â^þ
cìZâiûeYú (Nephron)ö _âZò aéKþKúd ^kòKûe ùMûUòG _ûgßð
"K_þ' aû Mò^û @ûKéZòeö K_þ @ûKéZòe _ûgßðUò
cìZâûgd aéKþKe aûjûe _UKê cêùjñA[ûGö Gjò K_þKê
cìZâcûMð aûIcýû^è þ Kýû_iê f þ (Bowman's capsule –
[PòZâ.4.1] c^êhýe ùeP^ Zª William Bowman, 1816-1892 u ^ûcùe

// 43 //
^ûcòZ) Kêjû~ûGö _âZò ù^`â^þ ij iõ~êq ùjûA A`ù

ú
c^ ùMæûùceêfiþ e
C _ ] C_ ]
ejòQò aéKþKúd ]c^úe ùMûUòG ùfLûGñ iìlà gûLû G`ùe c^ú
~ûjûKê G`ùe (@«aðûjú) C_]c^ú (Afferent eq eq
arteriole) Kêjû~ûGö Gjû ù^`â^þ bòZùe _âùag
Keò @ù^K @Zò iìlà gûLû_âgûLû aû ùK÷gòK^kúùe
_eòYZ ùjûA[ûGö Giaê ùK÷gòK^kú _eÆe ij
_êYò cògò~òaû \ßûeû A`ùe (ajòaðûjú) C_]c^ú
(Efferent arteriole) RûZ jêGö ùK÷gK ò ^kúMêWKòÿ e
_âûPúe Lêaþ _Zkûö G \êAUò C_]c^ú ij iõgæòÁ ý û_ þiêfþ
c ý û ^èþ K
ùK÷gKò ^kúe Gjò MêzKê ùK÷gKò Mêz aû ùMäûùceêfiþ aûI
(Glomerulus) Kêjû~ûGö aûIcýû^èþ Kýû_iêfe
"K_þ'ùe Gjû ù~ûLôùjûA ejò[ûGö eq, @«aðûjú
C_]c^ú ù\A ùK÷gòKMêzùe _âùag Kùe Gaõ [PòZâ.4.3] ù^`â^þe @õg (cûfþ_òSò@û^þ _òŠ)
ajòaðûjú C_]c^ú ù\A Mêz aûjûeKê ~ûA[ûGö 4.1.1.2 ùMäûùceêfiþe Kû~ðý :
"eqQYû' Kû~ð ý _ûAñ Gjò aýaiÚ û ùagþ ùMæûùceêfiþùe eqQYû Kû~ðý iµû\òZ
C_ù~ûMúö ùMæûùceêfiþ I aûIcýû^è Kýû_iêfþ
ùjûA[ûGö ùMæûùceêfiþ bòZùe [ôaû @Zò iìlà
cò g ò cûfþ _ ò S ò @ û^þ _ò Š aû eò ^ ûfþ K_ð i þ f þ
e§âù\A eqùe [ôaû eq KYòKû I KòQò aWÿ
(Malpighian body or renal corpuscle –
@YêaògòÁ ù_âûUò^þ _eòiîZ ùjûA_ûùe ^ûjóö ùZYê
Marcelo Malpighii, 1628-1694u ^ûcùe
Gjû aýZúZ _âûd @^ý icÉ C_û\û^ QûYò ùjûA
^ûcòZ) MV^ Ke«ò (PòZâ-4.3)ö aéKþKúd ^kòKûe
aéKþKúd ^kòKû bòZeKê Pûfò@ûùiö aéKþKúd ^kòKû
ùKùZK @õg (aûIcýû^è Kýû_iêfþ aýZúZ) aéKþK
bòZùe _âùag Keê[aô û C_û\û^MêWòKÿ bòZùe Rk,
bòZùe MêùWÿA ejò ùgh cêŠUò cìZâ iõMâj^kòKû
(Collecting duct) c¤ùe _gò[ûGö cìZâ iõMâj
MæëùKûR, Gcòù^û GiòWþ, dêeò@û, dêeòKþ GiòWþ
^kòKûMêWÿòK GKûVò ùjûA aéKþK bòZùe [ôaû GK KâòGUò^ò^,þ ùiûWòdc, ù_ûUûiòdc, ùKæûeûAWþ @û\ò
Mjße bòZeKê ùLûfò[û«òö Gjò MjßeUòe ^ûc _â]û^ö
MaòYú aÉò (Pelvis of ureter)ö _âùZýK aéKþKeê MæëùKûR I Gcòù^û GiòWþ bkò C_û\û^ @ûc
ùMûUòG ùfLûGñ cìZâiûeYú aûjûeò Zkòù_Uùe geúe_ûAñ @]ôK C_ù~ûMú ùjûA[ôaûeê ùiMêWÿòK
[ôaû cìZâûgd (Urinary bladder) bòZùe _gò[ûGö ^òÃûiòZ ^ùjûA aéKKúd ^kòKûKê ùNeò ejò[ôaû
cì Zâ ûgdùe cì Zâ iô Z ùjûA eùj I _eò iâ û ùK÷gòK eq^kú bòZeKê _ê^üùgûhòZ ùjûA[ûGö
Kfûùaùk Zûjû cìZcâ ûMð (Urethra) ù\A ^òÃûiòZ Gjò ùK÷gòK eq^kúcû^ cògò aéKþKúd gòeûùe
ùjûA[ûGö _eòYZ jêG (PòZâ-4.4) ö

// 44 //
cì Zâ ùe ^òÃ ûiò Z ùjC[ôaû _\û[ð cûû Keòaûùe iûjû~ý Keòaûö ZûjûQWÿû _eòiâaY
bòZùe cêLýZü Rk I dêeò@û Gaõ @Ì _eòcûYe (Filtration), _ê^üùgûhY (Reabsorption), leY
dêeKò þ GiòW,þ KâG
ò Uò^^ò ,þ aòb^ò Ü faY ~[û ùiûWÿdò c (Secretion) Gaõ ^òÃûi^ (Excretion)– Gjò
ùKæûeûAWþ, ù_ûUûiòdc ùKæûeûAWþ @û\ò _â]û^ö PûùeûUò _â K â ò d û cû¤cùe aé K þ K geúee
cìZâùe dêùeûùKâûc (Urochrome) ^ûcK a‰ðKYû @«ü_eòùagùe i«êk^ aRûd eLô[ûGö
[ôaû ùjZê RùY iêiÚ aýqòe _eòiâû ew BhZþ 4.1.2. geúee @^ý ùeP^ @w :
jk\ò@ûö geúeeê aRðýaÉê KòQò _eòcûYùe Sûk

aéKþK ]c^ú @ûKûeùe Pcðù\A ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö Sûk Zò@ûeò
G`ùe C_]c^ú Pcðe @^ýZc Kû~ðý, G[ô_ûAñ Pcðùe ejòQò
A`ùe C_]c^ú ùÊ\Mâ^Úòö eqeê ]ûZafaY, iûcû^ý dêeò@û
ùgûhòZ ùjûA _ùe Sûk @ûKûeùe geúeeê
ùMäûùceêfiþ
^òÃûiòZ ùjûA[ûGö Sûk aû¿úbìZ ùjaû `kùe
aûIcýû^þiþ Kýû_þiêf
geúe gúZk ùjûA[ûGö _ûKZª ij RWÿòZ ~KéZþ
ùK÷gòK^kúe g~ýû Kò Q ò aRð ý aÉê ^ò Ã ûi^ Keò a ûùe ijûdK
aéKþKgòeû ùjûA[ûGö Pdû_Pdeê C_ô û \ò Z aRð ý ~[û
iõMâûjú ^kú LûC[ôaû Jh]e @agòÁûõg, cûZâû]ôK bòUûcò^þ,
ùfûjò Z eqKYò K ûe aò L Š^ _â K â ò d ûùe RûZ
ùjC[ô a û a‰ð K Yû AZýû\ò _ò ei ij cò g ò
Lû\ý^kú bòZeKê ~ûA[ûG, _ùe ùiVûeê ck
ij ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö GjûQWÿû ^òügßûi QûWÿòfû
[PòZâ.4.4] ù^`â^þ (cìZâR^ ^kòKû) ùaùk `êi`êieê geúeùe C_ô^Ü @wûeKûcæ I
Rkúd aû¿ ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö
iêiÚ ùfûKe cìZâùe MæëùKûR, ù_âûUò^þ aû
4.0.0. Cnò\ùe ùeP^ :
ùKøYiò eqKYòKû ^ [ûGö cìZâùe Gbkò ùKøYiò Cnò \ ùe ùeP^ _ûAñ _â û Yú_eò ÊZª
C_û\û^ [ôùf @[aû cìZâe a‰ðùe _eòað^ ùeP^ @w ^[ûGö Pdû_Pd _âKâòdûùe RûZ
ù\LûMùf Zûjû ùeûMe iìP^û \òGö aòbò^Ü C_RûZ _\û[ð Cnò\e ùKùZK aòùgh
4.1.1.3. aéKþKe @^ý Kû~ðý : @õgùe MzòZ ùjûA eùjö LAe aû Uû^ò^þ
aéKþKe @^ý Kû~ðý ùjCQò geúee Rk I (Tanin), SêYû aû ùeRò^þ (Resin), @Vû (Gum),
]ûZafaY _eòcûYe ^òdªY, eqe @cæ I lúe (Latex) Gjûe ùKùZûUò C\ûjeYö ùZ«êkò
I ùf´êùe [ôaû @cæ (~[ûKâùc UûUðûeòK @cæ I
lûeúd cûZâû ^òdªY Keê[ôaû _\û[ðcûû i«êk^
iûAUâ ò K þ @cæ ) Gaõ iò ^ þ ù Kû^û MQùe [ô a û
elû Keò a û, geúee eqPû_ ^ò d ªY I KêA^ûA^þ I ZcûLê _Zâùe [ôaû ^òùKûUò^ _eò
Geò ù [â û ù_ûAGUò ^ þ (Erythropoietin) ^ûcK C_lûe (Alkaloid) c¤ Gjò_eò KòQò C_ôû\ö
jeùcû^þ leY Keò ùfûjòZ eq KYòKû Zò@ûeò GMêWÿòK @ûce C_Kûeùe @ûùiö Gjò @\eKûeú

// 45 //
_\û[ðMêWÿòK ù~ûMêñ Cnò\e lZò ùjûA ^[ûG; 4. Gcòaû _æûRþcû Sòfäú I iõùKûPòKò]û^ú \ßûeû
iêZeûõ ÊZª ùeP^ @w ejòaûe @ûagýKZû ùeP^ _âKâòdû iõ_û\^ Keò[ûGö Rò@û,
^ûjóö Cnò\ùe ùÁûcûUû gßûiKâòdû iµû\^ Keòaû ùRûK ù^`âòWò@û \ßûeû, ùP_þUû Kécò gòLû
ijò Z GK ùeP^ @wbkò Kûc Keò [ ûGö ùKûh \ßûeû Gaõ _Zw cûf_òSò@û^þ ^kòKû
Cnò\cûù^ aRðýaÉêeê cêq ejòaû_ûAñ aòb^ò Ü C_ûd \ßûeû aRðýaÉê ^òÃûi^ Keò[û«òö
@af´^ Keò[û«òö Cnò\ geúeùe [ôaû akKû 5. aéKþK @ûc geúee cêLý ùeP^ @wö
_ûYò Cù›ß\^ _âKâòdûùe aûjûeò~ûA[ûGö @ù^K 6. _âùZýK aéKþK 10 fleê @]ôK @Zò iìlà
Cnò\ùe aRðýaÉêMêWÿòK ùKûhc¤iÚ ei]û^úùe aéKþKúd ^kòKû aû ù^`â^þ \ßûeû MVòZö
iõMéjúZ ùjûA[ûGö iÚkaòùghùe ùiMêWÿòK c¤
7. ù^`â^þe ùMûUòG cêŠùe ejòQò K_þ i\ég
_Zâùe iõMéjúZ jêG I _ùe aRðýaÉêbeû _Zâ
aûIcýû^è Kýû_iêfþ I @^ý cêŠUò _gòQò
gêLò SWÿò_ùWÿö ùeRò^þ I Uû^ò^þ _eò aRðýaÉêMêWÿòK
cìZâiõMâj ^kú bòZeKêö
_eò_Kß RûAùfcþùe c¤ iõMéjúZ ùjûA[ûGö
8. _âùZýK aûIcýû^è Kýû_iêfþ c¤ùe ejòQò
@ûùc KY gòLôùf
ùMæûùceêfiþö
1. _âûYú geúeùe Pdû_Pd _âKâòdûeê RûZ
9. ùMæûùceêfiþùe eq QYû Kû~ðý iõ_û\òZ
ùjC[ôaû aRðýaÉê ùeP^ @w\ßûeû ^òÃûiòZ
ùjûA[ûGö ùjûA[ûGö
10. cìZâùe ^òÃûiòZ ùjC[ôaû _\û[ð bòZùe
2. ùceê\Šú _âûYúcûû ~KéZþùe Gùcû^ò@û
ij @wûeKûcæe eûiûd^òK iõù~ûM ùjûA Rk, dêeò@û, KâòGUò^ò^þ, aòbò^Ü _âKûee
dêeò@û C_ô^Ü ùjûA[ûGö faY _â]û^ö
3. aò jw I ieúié _cûûùe Gùcû^ò @ûeê 11. aé K þ K QWÿ û ~Ké Z þ I Pcð aRð ý aÉê
dêeòKþ GiòWþ Zò@ûeò ùjûA[ûGö ^òÃûi^ùe ijûdZû Keò[û«òö
g±ûakú
aRðýaÉê - Waste products dêùeûùKâûcþ - Urochrome
ùeP^ - Excretion ù^`â^þ - Nephron
ùeP^ Zª - Excretory system aûIcýû^èþ Kýû_þiêf - Bowman's capsule
dêeò@û - Urea ùMäûùceêfiþ - Glomerulus
dêeòKþ GiòWþ - Uric acid cûfþ_òSò@û^þ K_ðifþ - Malpighian corpuscle
iõùKûPòKò]û^ú - Contractile vacuole MaòYú aÉò - Pelvis of ureter
gòLû ùKûh - Flame cell cìZâûgd - Urinary bladder
ù^`âòWò@û - Nephridia cìZâcûMð - Urethra
aéKþK - Kidney _eòiâaY - Filtration
aéKþKúd ^kòKû - Renal tubule _ê^üùgûhY - Reabsorpton
cìZâR^ ^kòKû - Uriniferous tubule leY - Secretion
Geòù[âûù_ûAGUò^þ - Erythropoietin ^òÃûi^ - Removal

// 46 //
_âgÜûakú
1. ùeP^ K'Y? aéKþKe @aiÚòZò I MV^ ùfLö
2. aéKþKe MV^ I Kû~ðý ùfLö
3. "Cnò\ùe ùeP^'e GK aòaeYú \ò@ö
4. geúeùe Pdû_Pd _âKâòdûeê RûZ ùjC[ôaû aRðýaÉêMêWÿòKe ^ûc ùfLö ùceê\Šú _âûYúcûûùe
Gjû ùKCñ C_û\û^ùe _eòYZ ùjûA geúeeê ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö
5. cYòhe ùeP^ Zªe GK ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Keö
6. aéKþKe @^êù\÷NòðýK ùQ\ê GK ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Keö
7. PòZâ ij ùMäûùceêfiþe MV^ a‰ð^û Keö
8. iõùl_ùe Ce \ò@ :
(K) aéKþK Kò_eò geúee @«ü_eòùag aRûd eLô[ûG?
(L) ùeP^ Zª KûjûKê Kêjû~ûG?
(M) ùceê\Šú _âûYúcûûùe dêeò@û ùKCñVò Zò@ûeò jêG? cYòhe cêLý ùeP^ @wMêWÿòKe ^ûc
ùfLö
(N) iêiÚ aýqòe cìZâ Bh\þ jk\ò@û KûjóKò? cìZâùe ùKCñ C_û\û^ [ôùf aýqò @iêiÚ ùaûfò
RYû_ùWÿö
(K) gòLûùKûh ùKCñ _âKûe Kécòcûûe ùeP^ @w bûaùe Kû~ðý Kùe ?
(L) cYòhe ùKCñ Vûùe Gùcû^ò@û dêeò@ûùe _eòYZ jêG ?
(M) aéKKþeê ^òüiéZ ùKCñ jeùcû^þ ùfûjòZ eq KYòKû Zò@ûeò Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûG ?
(N) ùZ«êkòùe ùKCñ @cæ [ûG ?
(O) Rò@û I ùRûKMêWÿòKue ùKCñUò ùeP^ @w bûaùe Kû~ðý Kùe ?
10. gì^ýiÚû^ _ìeY Ke ö
(K) aòjw I ieúié_ Gùcû^ò@ûKê ùe _eòYZ Keò geúeeê ^òÃûiòZ Keò[û«òö
(L) aéKþKùe [ôaû @Zòiìlà ^kòKû MêWÿòKê Kêjû~ûGö
(M) cûfþ_òSò@û^þ ^kòKû e ùeP^ @weìù_ Kû~ðýKùeö
(N) RkPe _âûYú geúeùe C_ô^Ü Gùcû^ò@ûKê Kâòdû \ßûeû geúeeê ^òÃûiòZ Keò[û«òö

// 47 //
(O) ZcûLê _Zâùe [ôaû ^òùKûUò^þ GK ö
(P) _eò_Kß RûAùfcþùe ùeRò^þ I _eò aRðýaÉê iõMéjúZ ùjûA[ûGö

(K) geúeùe _éÁòiûe Pdû_Pd `kùe Mäòief ^òMðZ jêG ö
(L) RkPe _âûYúu geúeeê C_ô^Ü dêeòKþ GiòWÿþ aòieY _âKòâdû \ßûeû iò]ûikL Rkúd _eòùagKê
^òÃûiòZ ùjûA[ûG ö
(M) Gcòaû _eò GKùKûhú _âûYúcûûe ùeP^ _âKòâdû ù^`òâWÿò@û \ßûeû iµû\òZ ùjûA[ûG ö
(N) cYòhe c¤z\ûe VòKþ C_eKê C\e Mjße bòZùe \êAUò aéKþK ejòQò ö
(O) iò^þùKû^û MQùe ^òùKûUò^þ _eò C_lûe ejò[ûG ö


_c @¤ûd
^òdªY I ic^ßd
(CONTROL AND CO-ORDINATION)
Rúageúee aé¡ò I aòKûg Gaõ icÉ 5.1.1 Cnò\ jeùcû^þ :

ùR÷ a ò K _â K â ò d û ^ò d ªò Z Z[û ic^ß ò Z bûùa Cnò\e ^òdªY I ic^ßd _âKâòdûKê Cnò\
ùjûA[ûGö Zû'QWÿû _âùZýK Rúa _eòù age jeùcû^þ iêaýaiÚòZ Keò[ûG ö Cnò\ @bòaé¡òe
CŸú_^û (Stimulus) @^êiûùe @ûagýK Cbd ùMûUòG aû @^ý GK \òMKê ùiMêWÿòK ^òdªòZ
aûjý I @ûbý«eúY @^êKâòdû (Response) _â\gð^ Ke«ò ö Gjò Kû~ðýUò Cnò\ ùKûhùe Zòù^ûUò
Keò ^òRe iÚòZò ^ò½òZ Keò[ûGö G[ô_ûAñ ^òdªY ùiû_û^ ~[û : ùKûh aòbûR^, ùKûh _âiûeY I
Gaõ aòb^ò Ü Kòâdû, _âKd âò û I _âZòKòd
â û bòZùe ic^ßd ùKûh aòùb\^ \ßûeû iµ^Ü jêG ö
elû @Zý« @ûagýKö Cnò\ùe Gjû eûiûd^òK jeùcû^þMêWÿòK ùR÷a _\û[ð Gaõ ùicûù^
_¡Zòùe ùjûA[ûGö Kò«ê _âûYúcûûùe ^òdªY Lêaþ Kcþ _eòcûYùe I Kcþ iû¦âZûùe aòbò^Ü Kâòdû
Z[û ic^ßd elû Keòaûùe Cbd eûiûd^òK I iµû\^ Keò [ û«ò ö ùiMê W ÿ ò K e _â É ê Z ò iÚ û ^ I
iÜûdaòK _¡Zòe bìcòKû ejòQòö Kû~ð ý Kûeú iÚ û ^ iû]ûeYZü @fMûö
5.1. Cnò\ùe ^òdªY I ic^ßd : jeùcû^þcûûe aòbò^Ü _âKûe ^òdªY lcZû
Cnò\ùe _âûYúcûû _eò ùKøYiò iÜûdaòK [ûGö G_eòKò GK _âKûe jeùcû^þ c¤ GKû]ôK
Zª ^[ûG ö ùZYê ùKak ùR÷ a eûiûd^ò K _âKdâò ûKê ^òdªY Keò_ûùeö C\ûjeYÊeì_ @Kþi^ò þ
_âKâòdûùe Cnò\ RMZþ ^òR geúeùe @ûùfûK, (Auxin) ^ûcK jeùcû^þ RúaùKûhe aé¡ò, KûŠe
cû¤ûKhðY, Ægð _eò aûjý CŸú_^ûe @^êKâòdû aé¡ò, `êf I `ke MV^ @û\ò aòbò^Ü _âKâòdûKê
_âKûg Kùe ö Gjò Kû~ðýùe ^òùdûRòZ ùjC[ôaû _âbûaòZ Keò_ûùeö Cnò\ùe [ôaû jeùcû^þKê
ùR÷a eiûd^òK _\û[ð ùjCQò Cnò\ jeùcû^þ ö `ûAùUûjeùcû^þ (Phytohormone) Kêjû~ûGö Gjû
_âûYú geúeùe CŸú_^ûe _âZòKâdû _ûAñ ÊZª cêLýZü _û _âKûee, ~[û- @Kþiò^þ (Auxin),
Zª Gaõ aò\êýZ eûiûd^òK _âKâòdû ù~ûMêñ Zûjû Rò a ùefò ^ þ (Gibberellin), iûAùUûKûA^ò ^ þ
ZZlYûZþ Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû iÚùk Cnò\ùe (Cytokinin), G[ôfò^þ (Ethylene) Gaõ @ûaþiòiòKþ
jeùcû^þ \ßûe ]úe MZòùe Zûjû iµû\òZ jêG ö GiòWþ (Abscissic acid) ö

// 49 //
5.1.2. Cnò\ jeùcû^þ \ßûeû ^òdªY : ùcûUû KûMR aûKè (Card board box) ^ò@ö
@ûùfûK, cû¤ûKhðYak, Rk _âbéZò aûjý `äûÄUòKê aðcû^ Gjò aûKè c¤ùe G_eòbûaùe
CŸú_^û Cnò\e KûŠ, ùPe I _Zâe @MâbûMùe eL ù~_eò SeKûùe @ûiê[ôaû @ûùfûK aûKèe
_âZòKâòdû iéÁò Keò[û«òö `kZü ùi icÉ iÚû^ùe ùLûfû_ûgßð ù\A i\ý @uêeòZ Cnò\ C_ùe _Wÿòa
jeùcû^þ leY aé ¡ò_ ûGö ùijò jeùcû^þ jó (PòZâ 5.1)ö \êA Zò^ò \ò^_ùe ùiMêWÿòKê flý
Cnò\e aé¡ò I aòKûg ij aòbò^Ü ùR÷aòK Kâòdû Kùf ù\Lôa Cnò\Uò Kâcgü @ûùfûùKû^àëLú ùjûA
~[û: KûŠ, cìk I _Zâe aé¡ò, Cnò\ùe `êf @ûùfûK @ûWÿKê aùuA ~ûAQòö G_eò KûjóKò
]eòaû AZýû\òKê ^òdªY Keò[ûGö Gjû Cnò\ùe ùjfû? ù~ùZùaùk Kâca¡òð¾ê Cnò\Uò @ûùfûK
@ûùfûKû^êað^ (Phototropism), Rýû^êað^
_ûAfû Gjûe @MâbûMùe @Kþiò^þ iõùgähòZ ùjfûö
(Geotropism), @«Kð ê ^ MZò (Nastic
movement), ùÁûcûUûe MZò (Stomatal
ù~ùZùaùk GK ^òŸòðÁ \òMeê @ûùfûK @ûiòfû,
movement), `k _ûPòaû (Ripening of fruit) @Kþiò^þ aò_eúZ \òMKê _eòaûjòZ ùjfûö @Kþiòêþ
AZýû\òKê c¤ ^òdªY Keò[ûGö _eòcûY aXÿòaûeê ùiVûùe [ôaû ùKûhMêWÿòKe aé¡ò
GjûQWÿû @ûùc RûYê ù~ Cnò\e `êf ]eòaû NUòfûö `kZü @§ûeùe [ôaû _ûgßð @ûùfûK _UKê
_âKdòâ û (Flowering) @ûùfûKe @a]ô C_ùe ^òbeð [ôaû _ûgßð @ù_lû @]ôK f´ûùjfûö Kâcgü Cnò\Uò
Kùeö GjûKê `ùUû_òed ò WÿRò cò þ (Photoperiodism) @ûùfûK @ûWÿKê aùuAMfûö
Kê j û~ûGö @^ê ¤ ûêê RYû~ûAQò ù~ Cnò \
ù~ùZùaùk \eKûe cê Z ûaK @ûùfûKûa]ô
(Photoperiod) _ûG, ùiùZùaùk Zû'e _Zâùe
ù`äûeòùR^þ (Florigen) ^ûcK `êf]ûeY ijûdK
jeùcû^þ Zò@ûeò jêGö Gjò jeùcû^þ Cnò\e
@MâbûMKê _eòaûjòZ ùjûA ùiVûùe `êf ]eòaû @uêeòZ Cnò\ SeKû
@ûùfûK @ûWÿKê MZò SeKû
_âKd âò ûùe iûjû~ý Kùeö jeùcû^þ ijòZ, Cnò\ùe
`ûAùUûùKâûcþ (Phytochrome) ^ûcK GK ÊZª ùKû^òKûf `äûÄ
a‰ð KYû (Pigment) ejò [ ûGö ù`ä û eò ùR^þ I [PòZâ.5.1] Cnò\e @ûùfûKû^êað^
`ûAùUûùKâ û cþ Cnò \ e `ê f ]eò a û _â K â ò d ûKê 5.1.3. `ûAùUûjeùcû^þe Kû~ðýKûeòZû :
^òdªY Ke«òö
`ûAùUûjeùcû^þ Cnò \ e aò b ò^ Ü ùR÷ a
_eúlY - 1 :
_â Kâò dûe ^òd ªY I ic^ß d elûKeòaû ijòZ
ùMûUòG K^òKûfþ `äûÄ (Conical flask)ùe
cêLýZü \êA_âKûe Kû~ðý Keò[ûG, ~[û- aé¡ò
_ûYò bò ð K eö `ä û Äe ùaK (Neck)Kê GK
ZûeRûfò (Wire mesh) ùe @ûzû\^ Keö Zûe ^òdªY I Pk^gqòe ^òdªY ö
Rûfò C_ùe 2 aû 3 Uò i\ý @uê ù eû\þ M c
ùjûA[ôaû aò^þc¬ò eLö GK _ûL ùLûfû[ôaû GK

// 50 //
5.1.3.1. aé¡ò ^òdªY : _ìað @ûWÿKê [ôaûùaùk i§ýûùakKê @ÉMûcú iì~ðý

`ûAùUûjeþùcû^þ c¤eê @Kþiò^,þ Ròaùefò^þ @ûWÿKê _½òc \òMKê Xkò ejò[ûG ö ùMûUòG c¬òe
MRûKê flý Kùf Zûjûe bûaúKûŠ @ûùfûKcêLú
I iûAùUûKûA^ò^þ _âbéZò aé¡ò ^òdªY Keò[û«òö
ùjûA cûUòe C_eKê aûjûeò @ûiê[ôaû ùaùk
Ròaùefò^þ, @Kþiò^þ _eò gûLû I KûŠe aé¡òùe
Zûjûe bûaúcìk aò_eúZ cêLú ùjûA cûUò bòZeKê
ijûdK ùjûA[ûGö @^ý_lùe iûAùUûKûA^ò^þ
Pûfò~ûG ö C_e \êAUò C\ûjeYKê ~\ò @ûùc
ùKûh aòbûRê jûe aé¡ò Keò[ûGö Gjò jeùcû^þ
@^ê¤û^ Keòaû ùZùa @ûùc RûYò _ûeòaû ù~
iû]ûeYZü lò _ â b ûùa-aò b ûRò Z ùjC[ô a û
_â[cUòùe iµéq Cnò\e aé¡ò NUê ^ [ôaû ùaùk
ùKûhcûûùe @]ôK _eòcûYùe C_f² jêGö
\ß ò Z údUò ù e aé ¡ ò ùjûA[ûG ö iû]ûeYZü
KûŠ I cìke @MâbûM, Khò`k I `êfùe aé¡ò
Cnò\MêWÿòK @û_ûZZü ùMûUòG iÚû^ùe iÚòe ùjûA
^òdªK jeùcû^þ @]ôK _eòcûYùe [ûG Gaõ
aXÿ[ê ôùf iê¡û ùiMêWÿK ò ùe Pk^Kû~ðý iað\û Rûeò
jeùcû^þ _eòcûY C_ùe Zûjûe Kû~ðýKûeú lcZû
ejò[ûG ö ùijò @^êiûùe ùMûUòG _âKûe Pk^
^òbðe Kùeö KûŠ I cìke @MâbûMùe ùKûh
_âK âò dû aé ¡ò ^òb ð egúk Gaõ @^ýUò aé¡ òVûeê
aé ¡ ò K ûeK jeùcû^þ ajê _eò c ûYùe [ô a ûeê
ÊZª[ûG ö
ùiVûùe ajêk Z[û Zßeû^ßòZ ùKûh aòbûR^ ùjûA
@MâbûM aé¡ò_ûGö @MâbûMe ZkKê jeþùcû^þe K) aé¡ò ^òbðegúk Pk^
_eòcûY Kâcgü jâûi _ûC[ôaûeê aé¡ò _eòcûY c¤ Cnò\e iaê _âKûe Pk^ / MZòKê aûjý CŸú_^û
Z\^êiûùe Kcþ ùjûA[ûGö _âbûaòZ Kùe Gaõ jeùcû^þ cû¤cùe Zûjûe
_eò_âKûg jêG ö aûjý CŸú_^ûMêWÿòK @ûùfûK,
Cnò\e aé¡ò ^òdªY aû aé¡òùeû] _ûAñ
cû¤ûKhðY ak AZýû\ò @ùU ö GMêWÿòKe _âbûaùe
GK iùuZ @ûagýKö C_ùeûq ùKùZK
Cnò\e aé¡òR^òZ Pk^Kê @^êað^ (Tropism) aû
`ûAùUûjeùcû^þ Cnò \ e aé ¡ ò ù e ijûdK
ùjC[ôaû ùaùk Cnò\cûûùe c¤ ùKùZK @^êað^úd Pk^ (Tropic movement) Kêjû~ûG ö
aé¡ò jâûiK (Growth retardant) jeùcû^þ [û@û«òö (i) @ûùfûKû^êað^ :
@ûaþiòiòKþ GiòWþ I G[ôfò^þ Gjò ùgâYúe @«bðêqö @ûùfûKû^êað^ Cnò\cûûe GK aòùgh
Gjò jeùcû^þMêWÿòK iû]ûeYZü Cnò\e aé¡ò jâûi flYö Cnò\e KûŠ @ûùfûK @ûWÿKê MZò Keò[ûGö
Keòaû, _Zâ, `êf, `k SWÿûAaû ijòZ Cnò\e GjûKê @^ê K ì k @ûùfûKû^ê a ð ^ (Positive
aû¡ðKý Zßeû^ßòZ Keò[û«òö _ûPòfû `k, `êf I
phototropism) Kêjû~ûGö Kò«ê ùPe @ûùfûKe
_Zâ SWÿ ò a û _ì a ð e ê ùi[ô ù e Gjò aé ¡ ò j â û iK
jeùcû^þe cûZâû aé¡ò _ûA[ûGö aò_eúZ \òMKê MZòKùe @[ðûZþ @ûùfûK Vûeê
C_ùeûq icÉ _â K ûee jeùcû^þ e \ìeùe eùjö GjûKê _âZòKìk @ûùfûKû^êað^
Kû~ðýKûeòZû c¤ùe ic^ßd ejò[ûGö `kùe (Negative phototropism) Kêjû~ûGö
Cnò\e C_~êq aé¡ò i¸a_e jêGö _eúlY - 2 :
5.1.3.2. Pk^gqòe ^òdªY / MZò ^òdªY : ùKùZMêWÿòG MRû (bïYKûŠ - Hypocotyl)
ùMûUòG iì~ðýcêLú MQe `êf iKûk ùakû aûjûeò[ôaû aêU c¬òKê ùMûUòG \òMeê @ûùfûK

// 51 //
@ûiê[ôaû GK aûKè c¤ùe eLö ùKùZûUò MRûe (ii)Rýû^êað^ :

@MâbûMùe KkûKûMRe ùUû_ò (PòZâ 5-2 ùe cû¤ûKhðY ak aÉêKê _é[ôaúe ùK¦â@ûWÿKê
ù\LûMfû_eò ) fMû@ö @ûC ùKùZMê W ÿ ò K e @ûKhðY Keò[ûGö G[ôùe _âbûaòZ ùjûA Cnò\
@MâbûMKê KûUò\ò@ I @agòÁKê ùijò_eò QûWÿò\ò@ö aû Gjûe @õgaòùgh cûUòZkKê MZòKùeö GjûKê
KkûùUû_ò Rýû^êað^ aû cû¤ûKhðY @^êað^ (Geotropism)
Kêjû~ûGö cû¤ûKhðY akù~ûMêñ Cnò\e ùPe I
cìk _é[ôaúe ùK¦â@ûWÿKê @ûKhðòZ ùjûA[û«òö GjûKê
@ûùfûK @^ê K ì k Rýû^êa ð ^ (Positive geotropism)
KUû~ûA[ôaû
Kêjû~ûGö Kò«ê Cnò\e KûŠ Zûjûe aò_eúZ \òMKê
KûŠ
MZòKùeö GjûKê _âZòKìk Rýû^êað^ (Negative
aûKþi geotropism) Kêjû~ûGö
_âZòKìk Rýû^êað^
MRû aûjûeò[ôaû aêUc¬ò
[PòZâ.5.2] Cnò\ùe jeþùcû^þ leYe _âbûa KêŠ
@^êKìk
3-4 \ò^ _ùe ùiMêWÿòKê _eúlû Keö K'Y Rýû^êað^
ù\Lô f ? ù~Cñ MRûMê W ÿ ò K e @Mâ b ûM KûUò KûŠ
\ò@û~ûAQò Gaõ ù~CñMêWÿòKe @MâbûMùe KkûùUû_ò ùPe
fMû~ûAQò ùiMêWÿòK iò]ûbûaùe ejòQòö @[P @^ý
MRûMêWÿòK @ûùfûK @ûiê[ôaû \òMKê aùuA ~ûAQòö [PòZâ.5.3] Cnò\e Rýû^êað^
ùUû_ò fûMò[ôaû MRûMêWKÿò e ùUû_ò KûXÿùò ^ùf Kâùc _eúlY - 3 :
ù\Lû~ò a ù~ ùiMê W ÿ òK c¤ @ûùfûK @ûWÿ K ê Kâ c a¡ò ð ¾ ê GK Cnò \ Kê bì c ò i jò Z
aùuA~ûCQòö icû«eûkbûùa KòQò\ò^ eLôùf Zû'e aé¡òùe
G[ôeê Zêùc K'Y aêSòf? _eòað^ ù\Lû~ûA KûŠ @ûùfûK @ûWÿKê I ùPe
@Mâ b ûM KûUò \ò @ û~ò a û aû KkûùUû_ò @ûùfûKe aò_eúZ \òMKê @[ðûZþ bìc¤Kê MZò
fMû~òaû\ßûeû Gjû @ûùfûK _ûA_ûeòfû ^ûjóö @^ý Keò[ûG [PòZâ.5.3]ö Cnò\e Gjò @^êað^úd MZò
_lùe @agò Á MRûMêWÿòKe @Mâb ûM @ûùfûK aû Pk^ Kò_eò ùjûA[ûG? Cnò\ geúe c¤ù\A
_ûAaûeê @ûùfûK @ûWÿ K ê aùuAMfûö G[ôe ê jeùcû^þ MZòKùeö MQUòKê icû«eûkbûaùe
RYûMfû ù~ MRûe @MâbûMùe @ûùfûKR^òZ eLôùf jeùcû^þe iû¦âZû KûŠe Zk @õgùe
CŸú_^û ù~ûMêñ ùKùZK eûiûd^òK _eòað^ NUò aé¡ò_ûG Gaõ GVûùe aé¡ò @]ôK jêG, Kò«ê KûŠe
bïYKûŠ @ûùfûK @ûWÿKê aùuAMfûö Gjò _eúlY D¡ß ð b ûMùe jeùcû^þ e iû¦â Z û Kcþ ùjaûeê
_â[ùc Pûfðiþ WûeCA^þ (Charles Darwin) ùiVûùe aé¡ò Kcþ jêGö KûŠ aé¡òùe Gjò @icZû
Keò[ôùfö ù~ûMêñ KûŠUò D¡ßðcêLú ùjûA[ûGö

// 52 //
Kò«ê jeùcû^þe _âbûa `kùe cìke aé¡ò \ìùeA ~ûCö ùMûUòG iê¦e `êf aû PòZâ_UKê
aò _ eúZ ùjûA[ûGö cì k e ù~Cñ @õgùe @ûùc ^òùeLô ù\Lêö Kò«ê ~\ò jVûZþ ùMûUòG
jeùcû^þe iû¦âZû Kcþ jêG ùiVûùe aé¡ò @]ôK ù_ûK @ûc @ûLô @ûMKê cûWÿò @ûùi, @ûc @ûLô_Zû
jê G Gaõ ù~Cñ @õgùe iû¦â Z û ùagú jê G @ûù_ @ûù_ a¦ ùjûA~ûGö Gjò iaê NU^û @ûc
ùiVûùe aé¡ò jâûi _ûGö `kùe cìke aé¡ò KûŠ geúee iÜûdê Gaõ iõùa\K (Sensory) @w \ßûeû
aé¡òe aò_eúZ ùjûA[ûGö ùi[ô_ûAñ cìk bì_éÂ Kû~ðýKûeú ùjûA[ûGö @ûce iÜûdê I iõùa\K
@ûWÿKê aùuA~ûGö @wKê ùÂ iÜûdêZª (Nervous system) MVòZö
_eò ù agùe NUê [ ô a û aò b ò ^ Ü NUYû aò h dùe
@ûùfûK, cû¤ûKhðY ak, Rk, eûiûd^òK
iÜ ûdêZª _â ûYúKê @aMZ KeûGö _âûYú ^òR Kê
_\û[ð _âbéZò aûjý CŸú_^û, KûŠ, ùPe, _Zâe
iêjûAfû _eò Kû~ðýKeò _eòùag ijòZ Lû_Lê@ûA
@Mâ b ûMùe _â Z ò K â ò d û ié Á ò Keò [ û«ò ö `kùe aùö ùZYê iÜûdêZª @ûc geúeùe [ôaû @^ý
ùiVûùe jeùcû^þleY aé¡ò_ûG I ùiMêWÿòKe icÉ @w I Zªe Kû~ðý ^òdªY Kùe Gaõ
aé¡ò jeùcû^þ \ßûeû ^òdªòZ jêGö aûjý CŸú_^û aòbò^Ü @w c¤ùe ic^ßd elû Kùeö
_ûAaû _ûAñ Cnò\e aòbò^Ü @õg CŸú_^û @ûiê[ôaû Lû\ýMâjY _âûYú _ûAñ iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð
\òMKê aû Zû'e aò_eúZ \òMKê aXÿòPûùfö Gjò_eò Kû~ðý, Kò«ê Lû\ý Gaõ @Lû\ýKê PòjÜòaû Zû'Vûeê
bûaùe Cnò\e ic^ßd I ^òdªY eûiûd^òK @]ôK MêeêZß_ì‰ðö ùi[ô_ûAñ ùR÷aòK aòað^ùe
_¡Zòùe jeùcû^þ \ßûeû icûjòZ ùjûA[ûGö iÜûdêZªe cêLý @w iaê _âûYúe _ûUò _ûLû_ûLô
L) aé¡ò ÊZª Pk^ ejòQòö bïY @aiÚûùe ùceê\Šú _âûYú geúee
ùMûUòG fûRKêkú (Touch me not) fZû Wûk C_eò bûMùe iÜûdêZª GK ^kòKû bûùa _âKûg
aû _ZâKê QêAñ ù\aû cûùZâ Zûjûe _ZâMêWÿòK iõKêPòZ _ûGö ùijò ^kòKûe @MâbûM ÇúZùjûA cÉòÃ
ùjûA SûCñkò_ùWÿ ö KòQò icd _ùe ùiMêWòÿK _ìað (Brain) I ^kòKûe _QbûM iêhêcÜûKûŠ (Spinal
ÊûbûaòK @aiÚûKê ùèò @ûi«ò ö G_eò CŸú_^û cord)ùe _eòYZ jêGö bïYùe cÉòÃ Zòù^ûUò
ù~ûMêñ Cnò\ùe aé¡ò iõNUòZ jêG ^ûjó ö GYê _âcêL bûMùe aòbq ùjaûe ù\Lû~ûG ö ~[û -
@^ê Kâ ò d ûUò Lê a þ gúNâ _â \gð ò Z jê G ö G[ô_ ûAñ @MâcÉòÃ (Forebrain) , c¤cÉòÃ (midbrain),
Cnò\Uòùe QêAñ[ôaû iÚûê ùKûheê @^ý ùMûUòG I _½cÉòÃ (Hindbrain)ö [PòZâ.5.4] icdKâùc
ùKûhKê eiÆúZò \ßûeû i´û\ ù_âeòZ jêGö Kâcgü Gjò Zòù^ûUò bûMeê cÉòÃe @^ý @õgMêWÿòKe
@^ý _ZâMêWÿòKùe iõùKûP^ R^òZ eûiûd^òK MZò aòKûg NUò[ûG ö
_âùag Kùe I ùiMêWÿòK SûCñkò _ùWÿ ö Ægð R^òZ
aûjý CŸú_^û ù~ûMêñ Cnò\ ùKûhùe \âêZ eûiûd^òK @MâcÉòÃ c¤cÉòÃ _½cÉòÃ
_eòaðòZ MZòKê @«Kêð^ MZò Kêjû~ûG ö
5.2. cYòhùe ^òdªY I ic^ßd
cfäú`êfe aûi^û @ûcKê @ûKhðY Kùeö
cÉòÃe ^òkd iêhêcÜûKûŠ
Kò«ê _Pû gae \êMð§ Vûeê @ûùc @ûù_ @ûù_
[PòZ.â 5.4] cÉòÃe Zòù^ûUò cêLý @õg (bïYûaiÚûùe)

// 53 //
_âcÉòÃ 5.2.1.1 ùK¦âúd iÜûdêZª :
cÉòÃe ^òkd Gjû cÉòÃ I iêhêcÜû KûŠKê ùÂ MVòZ ö
_òUêAUûeò Mâ^Úò I. cÉòÃ (Brain) :
c¤cÉòÃ cÉòÃ @ûc geúee iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð @wö
@^êcÉòÃ ùZYê Gjû GK gq L_êeò (Skull) bòZùe iêelòZ
iêhêcÜûgúhðK ùjûA ejòQòö cÉòÃ C_ùe [ôaû aûjý @ûaeYKê
ùc^òù¬iþ (Meninges) Kêjû~ûGö cÉòÃe bòZe
`µûö Gjò `µû @õgMê W ÿ ò K ê cÉò Ã e ^ò k d
(Ventricles of brain) Kêjû~ûGö cÉòÃe Pûeò_ùU
iêhêcÜûKûŠ Gaõ Gjûe ^òkd bòZùe GK _âKûe Zek _\û[ð
ejòQòö Gjò Zek _\û[ðKê cÉòÃ-ùceê ei aû
ùieòùaâûÆûA^ûfþ \âa (Cerebrospinal fluid)
[PòZâ.5.5] cÉòÃe aòbò^Ü @õg GK _ûgßðe \égý Kê j û~ûGö Gjû cÉò Ã Kê aûdê c Ške Pû_eê
cÉòÃ elûKùeö G[ôijòZ Gjû c¤ù\A cÉòÃ Lû\ý
I @cæRû^ _ûG Gaõ cÉòÃeê ^òMðZ aRðýaÉê Gjû
1. @MâcÉòÃ 2.c¤cÉòÃ 3. _½cÉòÃ aûUù\A ^òÃûiòZ jêGö ùMûUòG âRûZ gògêe
(i) NâûY_ûkò (i) _òŠPZêÃ (i) @^êcÉòÃ cÉòÃe IR^ _âûd 400 Mâûcþ ùjûA[ôaû ùaùk
(ii) _âcÉòÃ (ii) iêhê¹ûgúhðK RùY adü_âû¯ aýqòe cÉòÃ IR^ _âûd 1500
(iii) _½ @MâcÉòÃ Mâûcþ @ùUö Gjû @ûc geúee iaêVûeê PkPk
@wö GVûùe iaê icdùe aò b ò ^ Ü _â K ûe
5.2.1 cûâ iÜûdêZª Pdû_Pd aû aò_ûKúd Kâòdû PûfòQòö ùi[ô_ûAñ
(Human Nervous System) : _âZò cò^òUþùe cÉòÃ c¤Kê _âûd 750 còfò fò.
cûâ iÜûdêZªKê @ûùc Zò^ò bûMùe aòbq eq _âaûjòZ jêGö
Keò_ûeòaû; ~[û: (1) ùK¦âúd iÜûdêZª (Central cÉòÃe aòb^ ò Ü @õg I Kû~ðý : cÉòÃ Zò^ò bûMùe
Nervous System), ( 2 ) _â û «úd iÜ û dê Z ª aòbq, ~[û–(1) @MâcÉòÃ, (2) c¤cÉòÃ I
(Peripheral Nervous System) I (3) ÊdõKâòd (3) _½cÉòÃ [PòZâ.5.4] ö @MâcÉòÃùe (i) NâûY
iÜ û dê Z ª (Autonomic Nervous System)ö _ûkò (Olfactory lobe) (ii) _âcÉòÃ (Cerebral
ùK¦âúd iÜûdêZª, cÉòÃ I iêhêcÜûKûŠKê ùÂ hemisphere) I (iii) _½ @MâcÉòÃ (Diencephalon)
MVò Zö cÉò Ã eê aûjûeò [ ô a û KùeûUò iÜ û dê I ejòQöò c¤cÉòÃ 4ùMûUò aðkê _òŠPZêÃ (Corpora
iêhêcÜûKûŠeê aûjûeò[ôaû iêhêcÜû iÜûdêKê ùÂ _âû«úd quadrigemina) Kê ùÂ MVòZö _½cÉòÃùe
iÜûdêZª MVòZö geúee icÉ @ù^÷zòK Kâòdûe (i) @^êcÉòÃ (Cerebellum) I (ii) iêhêcÜûgúhðK
^òdªYùe ÊdõKâòd iÜûdêZªe bìcòKû ejòQòö (Medulla oblongata) @«bðq ê [PòZ.â 5.5]ö

// 54 //
K) @MâcÉòÃ (Fore brain) :@MâcÉòÃùe [ôaû jéZþùK¦â (Cardiac centre)ö eqPû_, Qòu, Kûg,
Nâ ûY_ûkò c^êh ýVûùe @Zò lúYbûùa ejòQ ò ö aû«ò I Lû\ý Mòkòaû _eò Kû~ðýKê c¤ iêhêcÜûgúhðK
ùi[ô_ûAñ c^êhýe NâûYgqò \êaðkö Kò«ê KêKêe, ^òdªY Kùeö
aòeûWÿò, aûN AZýû\òuVûùe NâûY_ûkò C^ÜZ, ùZYê
II. iêhêcÜûKûŠ (Spinal cord) :
NâûYgqò _âLeö _âcÉòÃ cÉòÃe iaêVûeê aWÿ @õg
Gaõ Gjû icû^ @ûKûeùe WûjûY_ûkò I aûc_ûkò ùgh@ûWÿKê iêhêcÜûgúhðK Kâcgü ieê ùjûA
bûaùe aò b q ùjûAQò ö Gjûe C_eò b ûM L_êeòe cjûe§â (Foramen magnum) aûUù\A
ajêkbûùa bûw~êqö @ûce iàeY gqò Gjò bûw aûjûeò iêhêcÜûKûŠùe _eòYZ ùjûAQòö Gjû @ûc
C_ùe ^òbðe Keò[ûGö _âcÉòÃ, Zû_ (Heat), geúee C_eò bûMùe [ô a û ùceê \ Š jûWÿ
KÁ (Pain), Pû_ (Pressure), Ægð (Touch) _eò bòZùe f´bûaùe iêelòZ ùjûA ejòQòö Gjû
CŸú_^ûKê MâjYKeò _âZòKâòdû _âKûg Keòaûùe `µû I _âûd 45 ùicò f´ö cÉòÃ_eò iêhêcÜûKûŠ
iûjû~ý Kùeö G[ôijòZ ùKøYiò NU^û aòhdùe c¤ ùc^òù¬iþ \ßûeû @ûaéZ Gaõ Gjûe bòZùe
gêYò, bûaò, K[û cû¤cùe cê @ûùaM _âKûg I aûjûùe ùieò ù aâ û ÆûA^ûf ei _â a ûjò Z ö
Keòaû Kû~ðý c¤ cÉòÃe Gjò @õg ^òdªY Kùeö iêhêcÜûKûŠ \êAUò Kû~ðýKùeö Gjû (i) geúee
_½@MâcÉòÃe C_eò bûMùe _ò^@ò ûf Mâ^Úò (Pineal aòbò^Ü bûMeê iõMéjúZ aûðû cÉòÃKê ù~ûMûG
gland) ejò Q ò ö Gjûe ^ò c Ü bûMùe [ô a û
Gaõ cÉò Ã eê ù_â e ò Z @ûù\g iê h ê c Ü û KûŠ
jûAù_û[ûfûciþ (Hypothalamus) @ûc geúee aûUù\A geúee aò b ò ^ Ü Kû~ð ý Kûeú @w
(Effector organ) ^òKUùe _jùö (ii) Gjû
Zû_cûZâû, jéZþÆ¦^, eqPû_, ^ò\âû, bd, eûM,
@û^¦ AZýû\ò ^òdªY Kùeö QWÿû cÉòÃe @ùMûPeùe iêhêcÜûKûŠ, _ò^þKû
ù`ûWÿòùf jûZ Zêe« NêûA ùâû, @ûLô @ûMKê
L) c¤cÉòÃ (Mid brain) : c¤cÉòÃ \êAù~ûWÿû jVûZþ ùKøYiò Rò^òh @ûiòùf @ûLô_Zû @ûù_
(4 ùMûUò) aêðk ^ò\û _òŠKê ùÂ MVòZö C_e @ûù_ a¦ùjaû _eò @ù^K @Zò Reêeú _âZòùl_
\êA Uò _ò Š, \é Á ò ic§úd _â Zò ù l_ (Vision Kû~ðý (Reflex action) iõ_û\^ Kùeö
reflex)Kê ^òdªY Keê[a ô û ùaùk ^òcÜbûMe \êAUò
_òŠ geúee gâaY i´§úd _âZòùl_ (Auditory 5.2.1.2 _âû«úd iÜûdêZª
reflex) Kê ^òdªY Kùeö (Peripheral nervous system) :
KùeûUò iÜûdê (Cranial nerve), iêhcê Üû iÜûdê
M) _½cÉòÃ (Hind brain) : _½cÉòÃe @ûM (Spinal nerve) I ùicûûe gûLû, _âgûLûKê ùÂ
@õgùe ejòQò @^êcÉòÃö Gjû cÉòÃe \ßòZúd _âû«úd iÜûdêZª MVòZö cYòhVûùe 12 ù~ûWÿû
aéjc bûMö Gjû geúee i«êk^ (Balance) I KùeûUò iÜûdê I 31 ù~ûWÿû iêhêcûÜ iÜûdê ejòQòö @ûc
bûeiûcý (Equilibrium) elûKùeö ùKøYiò geúeùe [ôaû @ûLô, ^ûK, Kû^, Ròb I Pcð _eò
KûeYeê jVûZþ ùMûWÿ LiòMùf aû Sêò _Wÿò~òaû Mâûjú@w (Receptor organ) eê @ûùaM iõMâj
@aiÚûùe geúee bûeiûcý elûKeò VòKþ bûaùe Keê[ôaû iÜûdêcûûê iõmûaj aû ùi^þieú iÜûdê
\êA ùMûWÿùe Vò@û ùjaû _ûAñ Gjû \ûdúö cÉòÃe (Sensory nerve) Kêjû~ûGö cÉòÃ I iêhêcûÜ KûŠeê
iêhêcÜûgúhð @^êcÉòÃe _QKê ejòQòö Gjû @ûc @ûù\g ùÂ ù_gú (Muscle) aû Mâ^òÚ (Gland)
geúee gß û iùK¦â (Respiratory centre) I

// 55 //
^òKUùe _jûC[ô aû iÜûdêc ûûê @ûmûaj aû ùUùfûùW^þWòâ@ûe @MâbûM ÇòZ ùjûA GŠþ âþ
ùcûUeþ iÜûdê (Motor nerve) Kêjû~ûGö (End knob) Zò@ûeò ùjûA[ûG ö GŠþ âþ c¤ùe
5.2.1.3 ÊdõKâòd iÜûdêZª(Autonomic nervous @ù^K MêWÿòG iò^û_UòK ùbiòKòf (Synaptic
system) : vesicle) [û'«ò, ~ûjû c¤ùe GiòUf ò ^ò þùKûfò^þ _eò
^òRe @ûagýKZû @^êiûùe ÊZü_âaé bûùa ^êýùeûUâûiþcòUe (Neurotransmitter) ejò[ûG ö
@ûùc LûAaû, _òAaû, ^ûPòaû, ù\øWÿaò û, _Xÿaò û _eò @ûKþi^þ c¤ùe ejò[aô û ùKûhRúaKKê @ûKþùiû_äûRcþ
@ù^K Kû~ðý Keò[ûCö cÉòÃe ^òùŸðgùe _eòPûkòZ (axoplasm) Kêjû~ûG Gaõ Gjûe ùKûhSòfäúKê
Gjò KûcMêWÿòKê HzòK Kâòdû (Voluntary action) @ûKþùiûùfcû (axolemma) Kêjû~ûG (PòZâ 5.6)
Kêjû~ûGö @ûc @mûZiûeùe @ûù_ @ûù_ geúe iÜ û dê ù Kûh @ûc geúee \úNð Z c ùKûh ö
bòZùe gßûiKâd ò û, jéZþ_òŠe Æ¦^, ùeP^, Lû\ý iÜûdêùKûhe ùW^þWûâ AUþ MêWKòÿ cÉòÃ aû iêhcê ûÜ KûŠeê
_eò_ûK, eq iûk^, MâêÚò ê leY _eò @ù^K i´û\ MâjY Keò[û«ò ö @ûKi^þ Gjò i´û\ MêWÿòKê
Kû~ðý iµû\òZ jêGö geúe c¤ùe @û_YûQûGñ iµû\òZ @^ý iÜûdêùKûh aû ù_gú I Mâ^Úò _eò _âbûaK
ùjC[ôaû Gjò iaê Kòd â ûKê @ù^÷zKò Kâd
ò û (Involuntary @w (effeector organ) ^òKUKê _eòaûjòZ Keò[ûG ö
action) Kêjû~ûGö @ûc geúee iaê _âKûe @ù^÷zK ò ùMûUò G iÜ û dê ù Kûhùe [ô a û @ûKi^þ e
Kâòdû ÊdõKâòd iÜûdêZª \ßûeû _eòPûkòZö ÊdõKâòd gûLû~êq ùghbûM ^òKUaðú @^ý iÜûdêùKûhe
iÜûdêZª iêhcê ûÜ KûŠ ijòZ iõ~êq ùjûA ejòQöò ùW^þWûâ AUþMWê Kòÿ e @Zò ^òKUùe [ûGö Gjò iõù~ûM
5.3.2.2 iÜûdêùKûh (Neuron) : iÚû^Kê iò^û_þiþ (Synapse) Kêjû~ûG (PòZâ-5.7)ö
cÉòÃ, iêhêcÜûKûŠ, ùKâ^ò@ûf iÜûdê, ÆûA^ûf ùifaWÿò
iÜûdê AZýû\ò @ù^K iÜûdêùKûhKê ùÂ MVòZö
ùi[ô _ ûAñ iÜ ûdê ù Kûh @ûc iÜ ûdê Zªe MûV^ò K ùW^þWâûAUþ
(Structural) Gaõ KâòdûcôK (Functional) GKKö
^ýÁò
@^ý RúaùKûh _eò iÜûdêùKûhùe ùMûUòG ^ýÁò
@ûKi^þ jòfþK
aû ^ê ý Kä ò @ iþ (Nucleus) I ùKûhRúaK
(Cytoplasm) ejò Q ò ö ^ýÁò [ô a û @õgKê @ûKþùiû_äûRcþ
ùifaWÿ ò ( Cell body) Kê j û~ûGö _â ù ZýK @ûKþùiûùfcû
iÜûdêùKûhe ùMûUòG _Uùe @ù^K MêWÿòG lê\â
gûLûdòZ Z«ê [ûGö GMêWKòÿ ê ùW^þWûâ AUþ (Dendrite)
Kê j û~ûGö ùW^þ W â û AUþ e Vò K þ aò e úZ _Uùe ùUùfûùW^þW@âò û
ùifaWÿòeê GK f´ @ûKi^þ (Axon) aûjûeò[ûG
(PòZâ-5.6)ö GŠþ â
ùifaWÿòe ù~Cñ iÚûêê @ûKi^ aûjûeò[ûG, [PòZâ.5.6] iÜûdêùKûh
ùijò iÚû^Kê @ûKi^þ jòfK (Axon hillock) iÜûdêùKûh @ûc geúee iaêVûeê f´û ùKûhö
Kêjû~ûG ö @ûKi^þe ùcûùUA iaê iÚû^ùe icû^ ùKûhaò b ûR^ icdùe @ûagýK ùjC[ô a û
Gaõ Gjûe ùghbûM aò b ûRò Z ùjûA ùiùâûùRûcþ (Centrosome) iÜûdêùKûhùe ^ [ûGö
ùUùfûùW^þW@òâ û (Telodendria) iéÁò ùjûA[û’«ò ö ùZYê _eò_Kß iÜûdêùKûhe aòbûR^ jêG ^ûjóö

// 56 //
5.3.1. iÜûdêZª Kò_eò Kûc Kùe? cÉòÃ iaê @w_âZýw c¤ùe ic^ßd elû Keò
@ûLô , ^ûK, Kû^, Rò b I Pcð @ûce geúeKê ^òRe ^òdªYùe eùLö Kò«ê ùaùk
Mâûjú@wö @ûùc @ûLô @ûMùe ~ûjû ù\LêQê Zûe ùaùk Kò Q ò "@Zò Reê e ú Kû~ð ý ' cÉò Ã e
Lae @ûLô bòZùe [ôaû iÜûdêùKûhe ùW^þWâûAUþ @ùMûPeùe iêhcê ûÜ KûŠ \ßûeû _eòPûkòZ jêGö cÉòÃ
MâjYKeò cÉòÃKê _VûGö ùijò_eò _eòùagùe aû iê h ê c Ü û KûŠ \ß û eû _eò P ûkò Z ÊZüÇì ð
(Spontaneous) I ÊZü_â a é (Automatic)
iéÁòùjC[ôaû g±Kê Kû^bòZùe [ôaû ùi^þieú
_âKòâdûKê _âZòùl_ Kâòdû Kêjû~ûGö KòQò iêÊû\ê
ùKûhe ùW^þWâûAUþ MâjY Ke«òö LUû, còVû, _òZû
Lû\ýe aûi^û @ûc ^ûKùe aûRòfû cûùZâ _ûUòeê
_eò Êû\Kê Rò b ùe [ô a û ùi^þ i eú iÜ û dê e
fûk aûjûeòaû, geúee ùKøYiò iÚû^ùe cgû
ùW^þWûâ AUþ MâjYKe«òö ùW^þWûâ AUþ iõMâj Keê[aô û
KûcêWÿòùf @ûc jûZ cgûKê cûeòaûKê @ûù_ @ûù_
iÜ û daò K @ûùaM (Nerve impulse) aò \ ê ý Zþ
Pûfò~òaû Gaõ @ûLô @ûMKê jVûZþ ùKøYiò _\û[ð
eûiûd^òK _âKâòdû (Electrochemical process)
@ûiòùf @ûLô _Zû @ûù_ @ûù_ a¦ ùjûA~òaû
\ßûeû iÜûdêùKûhe @ûKþi^þ c¤ù\A ieòZ ùjûA
iò^û_þiþ ^òKUùe _jùö @ûKþi^þe ùghbûMùe Gjûe KòQò C\ûjeYö
iêhêcÜû KûŠ
aûð û _jô ù f ùiVûeê Giò U ò f þ ù Kûfò ^ þ
ùMâ cýûUe
(Acetylcholine) ^ûcK GK _âKûe eûiûd^òK
_\û[ðe leY jêGö Gjû GK iÜûdaòK iûeK
(Neurotransmitter)ö Gjû _eaðú iÜûdêùKûhe jßûAUþ cýûUeþ
ùW^þWûâ AUþùe GK ^ì@û aò\êýZþ eûiûd^òK @ûùaM ùi^þieú iÜûdê
ié Áò Kùe (PòZâ- 5.7)ö Gjò_ eò bûaùe aûð û @ûŒê
ùcûUe iÜûdê
ùMûUòG iÜûdêùKûheê @^ý iÜûdêùKûhKê \îZMZòùe
_âiûeòZ ùjûA ùghùe cÉòÃVûùe _jùö RõN ù_gú
@ûKþi^þ [PòZâ.5.8] _âZòùl_Kâòdû
iÜûdaòK @ûùaMe \òM @ûc geúeùe iµû\òZ ùjC[ôaû iaêVûeê
cûAùUûKŠòâ@û iek _âZòùl_ Kâòdûùe (i) iêhêcÜûKûŠ, (ii) ùMûUòG
iò^û_þUòKþ ùbiòKfþ ùi^þieú iÜûdùê Kûh I (iii) ùMûUòG ùcûUe iÜûdêùKûh
iò^û_þUòK `ûu iõgæòÁö ùi^þieú iÜûdê Mâûjú@weê @ûùaM @ûYò
Giò U ò f ùKûfò ^ þ iêhcê ûÜ KûŠ ^òKUùe _jûGö iêhcê ûÜ KûŠ Lae MâjY
leY Keò Zêe« Kû~ðýKûeú @wKê ùcûUe iÜûdêùKûh
ùW^þWâûAUþ cû¤cùe ^òŸÁòð Kû~ðý KeòaûKê ^òùŸðg \òGö Gjò
[PòZâ.5.7] iò^û_iþ _âKòdâ ûùe cûZâ ùMûUòG ùi^þieú iÜûdê I ùMûUòG
5.3.2 _âZòùl_ Kâòdû (Reflex Action) : ùcûUe iÜûdê iõgæÁò [ôaûeê GjûKê GKK iò^û_þUKò þ
cÉòÃ @ûc iÜûdêiõiÚûe cêLýö @ûc geúeùe _âZòùl_ (Monosynaptic reflex) Kêj û~ûGö
NUê[ôaû iaê NU^ûe Lae cÉòÃ _ûLùe _jùö geúeùe ùi^þieú iÜûdê, iêhêcÜûKûŠ I ùcûUe

// 57 //
iÜûdêe @aiÚòZò GK RýûcòZòK Pû_ (Arc) @ûKûeùe cû¤cùe jeùcû^þ \ìe iÚû^Kê ~ûA ^òŸòðÁ @w
[ô a ûeê GjûKê _â Z ò ù l_ Pû_ (Reflex arc) aû Uòiýê (Target organ or tissue)ùe Kû~ðý Kùeö
Kêjû~ûG(PòZ-â 5.8)ö GVûùe CùfäL Keû~ûA_ûùe Kû~ðý ieòaû _ùe jeùcû^þ ^Á ùjûA~ûGö ùZYê
ù~ Abû^þ _ò. _ûbùfûbþ (Ivan P. Pavlov) ^ûcK G^þRûAcþ _eò jeùcû^þ aûe´ûe aýajûeù~ûMý
RùY eêhþ ùa÷mû^òK _âZùò l_ Kâd ò û C_ùe MùahYû ^êùjñö iûeYú-1ùe ajòüiâûaú Mâ^Úò I @«üiâûaú
Keò[ùô fö (_P^ Kâd ò û iµKðZò @a\û^ _ûAñ 1904 Mâ^Úò c¤ùe _âùb\ Gaõ iûeYú-2ùe G^þRûAcþ
ciòjûùe ùi ù^ûùafþ _êeÄûe _ûA[ôùfö) Gjò I jeþùcû^þ c¤ùe _âùb\ \ò@û~ûAQòö
_eúlYùe ùi _â[ùc ùMûUòG KêKeê Kê NûaRûAaû iûeYú-1
_ùe Lû\ý ù\C[ôùfö Nû aRûAaû Gaõ KêKeê e ajòüiâûaú Mâ^Úò I @«üiâûaú Mâ^Úò c¤ùe _âùb\
Lû\ý MâjY iaê\ùò ^ _ûLû_ûLô GK icdùe iµû\òZ ajòüiâûaú Mâ^Úò @«üiâûaú Mâ^Úò
ùjC[ôfûö KòQò \ò^ _~ðý« Gjò _eúlY Keòaû_ùe
1ö G[ôeê G^þRûAcþ I 1ö G[ô e ê jeùcû^þ
ùi Nû aRûAùf Kò«ê KêKeê Kê Lû\ý ù\ùf ^ûjóö
@^ý _\û[ð leòZ leòZ jêGö
ùi ù\Lôùf Nû aRûAaû _ùe Lû\ý ^ ù\ùf
c¤ @ûù_ @ûù_ KêKeê e _ûUòeê fûk SeêQöò G[ôeê jêGö
ùi _âcûY Keòùf, fûk leY iÜûdêZªe _âZùò l_ 2ö leòZ _\û[ð ^òŸòðÁ 2ö leò Z jeùcû^þ
Kâd
ò û \ßûeû _eòPûkòZö ^ûk ù\A Mâ ^ Ú ò iò ]ûikL eqùe
5.4. eûiûd^òK ic^ßd aûjûeKê @ûùiö còùgö
(Chemical coordination) : 3ö C\ûjeY : 3ö C\ûjeY :
cêLýZü jeùcû^þ \ßûeû geúee eûiûd^òK fûkMâ ^ Ú ò , ~Ké Z þ _òUêAUûeò,
ic^ßd i¸a ùjûA[ûGö @ûc geúeùe \êA_âKûe AZýû\òö [ûAeGWþ AZýû\òö
Mâ^Úò ejòQò; ~[û- ajòüiâûaú I @«üiâûaúö iûeYú-2
ajòüiâûaú Mâ^Úò (Exocrine glands) : G^þRûAcþ I jeùcû^þ c¤ùe _âùb\
fûkMâ ^ Ú ò I ~Ké Z þ @û\ò @ûc geúee
ajò üiâû aú Mâ ^Ú ò (Exocrine glands) ö G[ôe ê G^þRûAcþ jeùcû^þ
G^þRûAcþ I @^ý ùKùZK _\û[ð leòZ jêGö 1ö G^þRûAcþ ajòüiâûaú 1ö jeùcû^þ @«üiâûaú
leò Z _\û[ð Mâ ^ Ú ò e ^ûk (Duct) ù\A Mâ ^ Ú ò Mâ^Úòeê leòZ jêGö Mâ^Úòeê leòZ jêGö
aûjûeKê @ûùiö eûiûd^òK _âKâòdûùe bûM ùâû 2ö eûiûd^òK _âK âò dû 2ö ^òŸòðÁ Kû~ðý ieòaû
_ùe c¤ G^þRûAcþe MV^ùe KòQò _eòað^ _ùe G^þR ûAcþ e _ùe jeùcû^þ
jêG^ûjó Gaõ Gjû aûe´ûe aýajéZ jêGö MV^ùe ùKøYiò ^Á ùjûA~ûGö
@«üiâûaú Mâ^Úò (Endocrine glands) : _eòað^ jêG^ûjóö ùZYê Gjû [ùe
ù_ûh Mâ^Úò aû _údìh Mâ^Úò aû _òUêAUûeò ùZYê Gjû aûe´ûe cûZâ Kû~ðýlcö
(Pituitary), [ûAeGWþ (Thyroid) aû MkMâ^Úò I
aýajûe jêGö
@]ôaKé þK Mâ^Úò aû GWÿâ^ò ûf (Adrenal) AZýû\ò @ûc
geúee @«üiâûaú Mâ^Úò (Endocrine glands) aû 3ö C\ûjeY : 3ö C\ûjeY :
@^ûk M^Úò (Ductless glands) ö G[ôeê jeþùcû^þ fûkùe [ô a û [ûAeGWþ Mâ ^ Ú ò e ê
leòZ jêGö Gjò Mâ^ÚòMêWÿòK ^ûkaòjú^, ùZYê ùi[ôeê Uûdûfò^þö leòZ [ûAeKþiò^þ
leòZ jeùcû^þ iò]ûikL eqùe còùgö eq (Ptyaline) (Thyroxin)ö

// 58 //
ic^ßd _¡Zò : @ûc geúee aòbò^Ü @w iõiÚûê 5.4.1.1 jûAù_û[ûfûciþ (Hypothalamus) :
^òdªY Gaõ ùiMêWÿòK c¤ùe ic^ßd elû _ûAñ @MâcÉòÃùe [ôaû [ûfûciþe ^òcÜbûMùe
\êA _âKûe _¡Zò ejòQò, ~[û- (1) iÜûdaòK _¡Zò Gaõ _òUêAUûeò Mâ^Úòe C_eKê jûAù_û[ûfûciþ
Gaõ (2) eûiûd^òK _¡Zòö iÜûdaòK _¡Zòùe
@aiÚò Zö jûAù_û[ûfûciþeê ùKùZK eòf òRòwþ
iÜûdêùKûh cû¤cùe Lae aò\êýZþ eûiûd^òK Kâòdû
jeùcû^þ (Releasing hormone) Gaõ A^þjaò Uò w
ò þ
\ßûeû iõPûeòZ jêGö eûiûd^òK _¡Zòùe @«üiâûaú
Mâ^Úòeê leòZ aòbò^Ü jeùcû^þ \ßûeû aûðû _âiûeòZ jeùcû^þ (Inhibiting hormone) leòZ jêGö Gjò
jêGö ùZYê iÜûdaòK _¡Zòe Kû~ðý Zêe« ùjC[ôaû jeùcû^þMêWòÿK _òUêAUûeò Mâ^Úòe leY lcZûKê
ùaùk eûiûd^òK _¡Zòe Kû~ðý c^Úe bûùa ^òdªY Ke«òö
ùjûA[ûGö 5.4.1.2. _òUêAUûeò Mâ^Úò (Pituitarygland) :
5.4.1 @«üiâûaú Zª (Endocrine system) : _òUêAUûeò Mâ^Úò jûAù_û[ûfûciþ ijòZ GK
icÉ @«üiâûaú Mâ^ÚòKê ùÂ @ûc geúee ùQûU aé« (Stalk) iûjû~ýùe fûMòejò[ûGö Gjò
""@«üiâûaú Zª'' (Endocrine system) MVòZö
Mâ^Úò \êAUò _é[Kþ LŠKê ùÂ MVòZ, ~[û –
iÜûdêZª I @«üiâûaú Zª _eÆe c¤ùe ic^ßd
elûKeò Kû~ð ý Ke«ò ö ùZYê GjûKê ""iÜ û dê - (K) GWòù^ûjûAù_û`ûAiòi (Adenohypophysis)
@«üiâûaú Zª'' (Neuro-endocrine system) (L) ^òCùeûjûAù_û`ûAiòiþ (Neurohypophysis)
Kêjû~ûGö cûâ geúeùe [ôaû aòbò^Ü @«üiâûaú (K) GWò ù ^ûjûAù_û`ûAiò i þ e ê leò Z
Mâ^Úòe @aiÚòZò, (PòZâ 5.9) leòZ jeùcû^þ Gaõ jeþùcû^þe ^ûc I Kû~ðý :
ùicûûe Kû~ð ý aò h dùe a‰ð ^ û ^ò c Ü ù e
\ò@û~ûAQòö 1. ùMâû[þ jeþùcû^þ (Growth Hormone-GH)
Gjû geúee aé ¡ ò ^ò d ªY Kùeö
_òUêAUûeò
aûfýûaiÚûùe Gjûe leY Kcþ ùjùf aýqòe
_ûeû[ûAeGWþ geúe aûc^_â û d jê G ö GjûKê "aûc^Zû'
[ûAeGWþ
(Dwarfism) Kêjû~ûGö Kò«ê ~\ò Gjûe leY @]ôK
jêG, @Zý]ôK aé¡ò NUò aýqò 8 eê 9 `êU _~ðý«
_ûKiÚkú Cy jêGö GjûKê @ZòKûdZß (Gigantism) Kêjû~ûGö
@MÜýûgd 2. ù_âûfûKÖò^þ (Prolactin - PRL)

@]ôaéKþK Mâ^Úò Gjû cû@ûe É^ýMâ^Úò C_ùe _âbûa _KûGö
(aéKþK) `kùe gògê _ûAñ ùi[ôùe lúe Zò@ûeò jêGö
Wò´ûgd 3. `fòKfþ ÁòcêùfUòwþ jeùcû^þ (Follicle
gêKâûgd Stimulating Hormone - FSH)
[PòZ.â 5.9]
cûâ geúeùe aòbò^Ü @«üiâûaú Mâ^Úòe @aiÚòZò Gjò jeùcû^þ Wò´ûgd _êUòKû (Ovarian
(GKû PòZâùe Cbd Wò´ûgd I gêKâûgd \gðû~ûAQò) follicle) e aé¡ò KeûGö

// 59 //
4. fòC Uò ^ûARò w þ jeùcû^þ (Luteinising @Ì _eòcûYe bûùiûù_âiò^þ leòZ jêG, ùZùa
Hormone - LH) ùijò aýqò ùMûUòG \ò^ùe _ûLû_ûLô 20 fòUe
Gjû Wò ù ´û\d (Ovulation) KeûA _~ðý« _eòiâû Kùeö Gjò @aiÚûKê WûAùaUòiþ
Wò´ûgdeê Wò´ûYê aûjûe Keòaûùe ijûdK jêGö A^þi_ò Wò iþ (Diabetes insipidus) aû ajêcZì â ùeûM
5. [ûAeGWþ ÁòcêùfUòwþ jeùcû^þ (Thyroid Kêjû~ûGö Gjû c]êùcj aû WûAùaUòiþ ùcfòUiþ
Stimulating Hormone - TSH) (Diabetes mellitus) Vûeê bò^öÜ
[ûAeGWþ Mâ^Úòeê [ûAeKþiò^þ (Thyroxin) 5.4.1.3. _ò^ò@ûfþ Mâ^Úò (Pineal gland)
jeùcû^þ leYKê Gjû ^òdªY Kùeö
_ò^ò@ûfþ Mâ^Úò @MâcÉòÃe QûZùe ejòQòö
6. GWÿ â ò ù ^ûKUò ð ù KûUâ ` ò K jeùcû^þ
Gjû @ûKûeùe @Zý« ùQûU, IR^ cûZâ 150
(Adrenocorticotrophic Hormone -
còfòMâûcö G[ôeê ùcfûùUû^ò^þ (Melatonin) ^ûcK
ACTH)
jeùcû^þ leòZ jê Gö Gjûe _â bûa ~êaKâû «ò
Gjò jeùcû^þ GWÿòâ^ûfþ Mâ^Úòe leY _âKd
âò ûKê
(Puberty), Wòù´û›Mð aû Wòù´û\d I ^ò\âûC_ùe
^òdªY Kùeö
ejòQòö Gjû geúee "ùR÷aòK NWò' (Biological
(L) ^ò C ùeûjûAù_û`ûAiò i þ e ê leò Z
clock) bûùa c¤ Kû~ðýKùeö
jeùcû^þe ^ûc I Kû~ðý
(1) @KþiòùUûiò^þ (Oxytocin) : 5.4.1.4. [ûAeGWþ Mâ^Úò (Thyroid gland) :
_ò f ûcûù^ ù\Lô [ ô a ùMûUò G MûBKê [ûAeGWþ Mâ ^ Ú ò ùaKe Zk bûMùe,
ù~ùKøYiò icdùe \êjóùf Zûe Pòeeê lúe gßûi^kúe Cbd _Uùe VòKþ Êeù_UòKûe _QKê
aûjûùe ^ûjóö PòeKê KòQò icd aûQêeú PêPêcòaû ejòQòö G[ôeê cêLýZü [ûAeKþiò^þ jeþùcû^þ leòZ
_ùe \êjóùf Pòeeê lúe aûjûùeö aûQêeú PòeKê jê G ö Gjû geúee aò b ò ^ Ü ùKûhe @cæ R û^
PêPcê òùf MûBe _òUêAUûeòeê @KþiòùUûiò^þ jeùcû^þ
aò^òù~ûM lcZû aXÿûGö `kùe geúeùe @]ôK
leòZ ùjûA É^ýMâ^Úò C_ùe _âbûa _KûG I
gqò ié Á ò j ê G ö Gjû ùaw`ê f ûe eì _ û«eY
lúe Sùeö @KþiòùUûiò^þe @^ý GK Kû~ðý ùjCQò
(Metamorphosis) _âKâòdûùe c¤ iûjû~ý Kùeö
_âia icdùe Gjû cû@û Mbðûgd ù_gú C_ùe
_bûa _KûGö Mbðûgde iõùKûP^ `kùe gògê ùaw`ê fû ejò [ôa û _ûYòù e KòQò _eòcûYe
R^àjêGö [ûAeKþiò^þ jeþùcû^þ _KûAùf, gúNâ eì_û«eY
NUò @Ì\ò^ bòZùe ùiMêWÿòK adü_âû¯ jê@«òö
(2) bûùiûù_â iò ^þ (Vasopressin or Anti
Gjûe @bûaùe ùaw`êfûe eì_û«eY _âKâòdû
Diuretic Hormone-ADH) :
aû]û_âû¯ jêGö
bûùiûù_âiò^þe _âbûaeê aéKþKe cìZâR^
_ûeû[ûAeGWþ Mâ^Úò (Parathyroid gland) :
^kòKûeê Rk _ê^üùgûhòZ jêGö ùi[ô_ûAñ Gjò
jeùcû^þe @^ý ^ûc ùjCQò GòWûAdêùeUòK [ûAeGWþ Mâ^Úò C_ùe 4ùMûUò @Zò lê\â
jeùcû^þö ~\ò ùKøYiò KûeYagZü _òUêAUûeòeê _ûeû[ûAeGWþ Mâ^Úò ejòQòö G[ôeê _ûeûù[ûeþùcû^þ

// 60 //
(Parathormone) leòZ jêGö _ûeûù[ûeþùcû^þ 5.4.1.7. gêKâûgd (Testis) :

eqùe Kýûfþiòdcþ I ìþèiþ _eòcûY iÚòe @ûc geúee gêKâûgd [kò (Scrotal sac)
eLôaûùe iûjû~ý Kùeö c¤ùe \êAUò gêKâûgd (Testis, plural - Testes)
5.4.1.5 GWÿâò^ûf Mâ^Úò (Adrenal gland) : ejò Q ò ö gê K â û gd c¤ùe [ô a û ùfWÿ ò M þ ùKûh
@ûc geúee \êAUò aéKþKe C_ebûMKê (Leydig cells)eê ùUùÁûÁòe^þ (Testosterone)
fûMò \êAUò GWÿâò^ûf aû @]ôaéKþK Mâ^Úò ejòQòö ^ûcK GK _êeêh jeùcû^þ leòZ jêGö ~êaKâû«ò
G[ôeê @ù^K MêWÿòG jeùcû^þ leòZ jêGö ùi[ô icdùe ùUùÁûÁòe^þe _âbûaùe aûkK geúeùe
c¤eê GWÿâò^ûfò^þ (Adrenaline) @^ýZcö Gjò _êeêh ùMøY fòwúd flY (Male secondary
jeùcû^þ @ûKiàòK @ûNûZ, bd, @ag I CùRòZ sexual character) cû^ ù\Lû~ûG (~[û- ^òg
@aiÚ û ùe leò Z jê G ö ùZYê Gjò Mâ ^ Ú ò K ê I \ûXÿ ò CVò a û Gaõ Êe _ûKk ùjaû)ö
"@û_\þKûkú^ Mâ^'òÚ (Emergency gland) Kêjû~ûGö ùUùÁûÁòe^þ gêKâûYê C_ôò (Spermatogenesis)ùe
5.4.1.6. @MÜýûgd (Pancreas) : c¤ ijûdK jê Gö Gjò jeùcû^þe @bûaùe
@ûc geúeùe _ûKiÚ k úe Vò K þ ZkKê ^_êõiKZû ù\Lû~ûGö
MâjYú`ûi (Duodenal loop) c¤ùe ùMûUòG 5.4.1.8. Wò´ûgd (Ovary) :
@MÜýûgd ejòQòö Gjû GK cògâòZ Mâ^Úò (Mixed Èú geúe C\e Mjßee ^òcÜ @õgùe GK
gland), KûeY G[ôeê G^þRûAcþ I jeùcû^þ Cbd ù~ûWÿû Wò´ûgd ejòQòö Wò´ûgdeê AùÁâûùR^þ
(Estrogen) I ù_â ûùRÁò e^þ (Progesterone)
leòZ jêGö @MÜýûgde jeùcû^þ leY Keê[ôaû
jeþùcû^þ leòZ jêGö AùÁâûùR^þ jeùcû^þe
@õgKê @ûAùfUþiþ @`þ fûwejû^þiþ (Islets of _âbûaùe aûkòKûcûû geúeùe Èú-ùMøY fòwúd
Langerhans) Kêjû~ûGö Gjò @õgùe @ûfþ`û-ùKûh flYcû^ ù\Lû~ûGö ù_âû ùRÁò e^þ jeùcû^þ
(  - cells), aòUû-ùKûh (  - cells) I ùWfþUû- Wòù´û\d _ùe Wò´ûgdeê leòZ jêGö Mbð]ûeY
ùKûh (  - cells) _eò iâûaúùKûh (Secretory (Pregnancy) ùe Gjûe MêeêZß_ì‰ð bìcòKû [ôaûeê
cells) cû^ ejò Q ò ö @ûf`û-ùKûheê Mä ë K ûM^þ

GjûKê ""MbðûaiÚûe jeþùcû^þ'' Kêjû~ûGö
(Glucagon), aòUû-ùKûheê A^þiêfò^þ (Insulin) I 5.4.1.9. bïYa§ (Placenta) :
ùWfþUû-ùKûheê ùiûcûùUûÁûUò^þ (Somatostatin) bïYa§ cû@û I MbðûgdiÚ gògê c¤ùe [ôaû
jeùcû^þ leòZ jêGö A^þiêfò^þ geúeùe gKðeû GK ùR÷a iõù~ûMö Gjû GK iûcdòK @«üiâûaú
(Glucose) _eò c ûY iÚ ò e eùLö A^þ i ê f ò ^ þ e Mâ^Úòö G[ôeê leòZ jeùcû^þcûû c¤ùe jêýcû^þ
@bûaùe eqùe gKðeû _eòcûY aXÿò c]êùcj ùKûeòI^òKþ ùMû^ûùWûUâ_òKþ jeùcû^þ (Human
ùeûM (WûAùaUòiþ ùcfòUiþ) jêGö Chorionic Gonadotropin (HCG) Hormone )

// 61 //
@^ýZcö MbðaZú cjòkûue cìZâ ijòZ cògò Gjò 2. Cnò\ùe aòbò^Ü ùR÷aòK _âKâòdûe ^òdªY
jeùcû^þ geúe aûjûeKê @ûùiö ùZYê I ic^ß d elû eûiûd^ò K _¡Zò ù e
Wûqecûù^ cìZâKê _eúlû Keò Gjò jeùcû^þe jeùcû^þ \ßûeû ùjûA[ûGö
C_iÚòZòeê RùY cjòkû Mbð]ûeY KeòQò Kò ^ûjó 3. jeùcû^þMêWÿòK ùR÷a _\û[ð; ùicûù^ Lêaþ
Zûjû RûYò_ûe«òö Gjû MbðiõPûee ^ò‰ðd^ _eúlû Kcþ _eòcûYùe I Kcþ iû¦âZûùe Kû~ðýlc
(Pregnancy Test)ö
ùjûA[û«òö
4. Cnò\ùe [ô aû jeùcû^þMêWÿò Kê `ûAùUû
5.4.2. jeùcû^þ leYe ^òdªY aýaiÚû :
jeùcû^þ Kêjû~ûGö
@ûc geúee aûjý _eòùag iaêùaùk
5. GK ^ò ŸòðÁ jeùcû^þ GKû]ôK _âKâ òdûKê
a\kêQòö Kò«ê iciÚZò ò (Homeostasis) aýaiÚû \ßûeû
_âbûaòZ Keò_ûùeö
geúee @«ü_eò ù ag iaê icdùe aRûd 6. `ûAùUûjeùcû^þ cê LýZü _û_â Kûee,
ejò[ûGö @«üiâûaú Mâ^ÚòMêWÿòK _eÆe c¤ùe ~[û- @Kþi^ò ,þ Ròaùefò^,þ iûAùUûKûA^ò^,þ
ic^ßd elû Keò Kûc Keê[ôaûeê Gjû i¸a G[ôfò^þ I @ûaþiòiòKþ GiòWþö
ùjCQòö C\ûjeYÊeì_ – eqùe [ûAeKþiò^þ 7. jeùcû^þMêWÿòK Cnò\e aé¡ò I aòKûg ij
jeùcû^þ e _eò c ûY Kcò M ùf, Gjò aûð û @ûùfûKû^ê a ð ^ , Rýû^ê a ð ^ AZýû\ò K ê
jûAù_û[ûfûciþ ^òKUùe _jùö G[ôeê Zêe« ^òdªY Keò[û«òö
[ûAeKþiò^þ eòfòRòwþ jeùcû^þ leòZ jêG Gaõ 8. G[ôfò^þ I @ûaþiòiòKþ GiòWþ aé¡ò jâûiK bûùa
Gjûe _âbûaùe _òUêAUûeò Mâ^Úòeê leòZ [ûAeGWþ Kû~ðý Ke«òö
ÁòcêùfUòwþ jeùcû^þ [ûAeGWþ Mâ^ÚòKê [ûAeKþiò^þ 9. aûjý CŸú_^û \ß û eû _â b ûaò Z ùjûA
jeùcû^þ Zò@ûeò KeòaûKê @ûù\g \òGö eqùe jeùcû^þMêWÿòK c¤ Cnò\e aòbò^Ü MZòKê
[ûAeKþiò ^þ jeùcû^þ e _eò cûY @ûagýK aû ^òdªY Ke«òö
Êûbûaò K @aiÚ û Kê @ûiò ù f jûAù_û[ûfûciþ e ê 10. @ûùfûKû^êað^ Cnò\e KûŠe cêLý MêY
@ûù_@ûù_ leY a¦ jêGö @ûc geúee Gjò ùjûA[ôaû ùaùk ùPe Rýû^êað^ _â\gð^
Keò[ûGö
jeùcû^þ leY aýaiÚ û Kê "ùè«ûiùuZ
11. @ûc geúee iÜûdêZª I @«üiâûaú Zª \ßûeû
^òdªY' (Feedback control) Kêjû~ûGö
aòbò^Ü @w c¤ùe ^òdªY I ic^ßd elû
@ûùc K'Y gòLôùf Keû~ûGö
1. _âûYú I Cnò\ Cbdue ùKûh I ùKûh 12. ùK¦â ú d iÜ û dê Z ª, _â û «úd iÜ û dê Z ª I
icìj c¤ùe C_~êq ^òdªY I ic^ßd ÊdõKâòd iÜûdêZªKê ùÂ @ûce iÜûdêZª
_eòflòZ jêGö MVòZö

// 62 //
13. cÉòÃ I iêhêcÜûKûŠKê ùÂ ùK¦âúd iÜûdêZª 21. @Mâ c Éò Ã e ^ò c Ü b ûMùe [ô a û

Gaõ ùicûû Vûeê ~[ûKâùc aûjûeò[ôaû jûAù_û[ûfûciþ, _òUêAUûeò Mâ^Úòe leYKê
ùKâ^ò@ûfþ I ÆûA^ûfþ iÜûdêKê ùÂ _âû«úd ^òdªY Kùeö
iÜûdêZª MVòZö 22. _òUêAUûeò Mâ^Úòe GWòù^ûjûAù_û`ûAiòiþeê
14. cÉòÃ Zò^ò bûMùe aòbq, ~[û : @MâcÉòÃ, 6 ùMûUò I ^òCùeûjûAù_û`ûAiòiþeê 2Uò
c¤cÉòÃ I _½cÉòÃö jeùcû^þ leòZ jêGö
15. iÜûdêùKûh iÜûdêiõiÚûê MûV^òK I KâòdûcôK 23. @ûc ùaKe ZkbûMùe gßûi^kúe Cbd
GKK @ùUö _Uùe [ûAeGWþ Mâ ^ Ú ò ejò Q ò ö G[ô e ê
16. iÜûdêùKûhe ùMûUòG _Uùe [ôaû @ù^K [ûAeKþiò^þ jeùcû^þ leòZ jêGö
gûLûdòZ Z«êKê ùW^þWâûAUþ Gaõ Gjûe VòKþ 24. \êA Uò aéK þK e C_eò b ûMKê fûMò \ê AUò
aò _ eúZ \ò M eê aûjûeò [ ô a û f´ Z«ê K ê GWÿ^òâ ûfþ Mâ^òÚ ejòQöò G[ôeê cêLýZü GWÿ^òâ ûfò^þ
@ûKþi^þ Kêjû~ûGö jeùcû^þ leòZ jêGö
17. ùMûUò G iÜ û dê ù Kûhe @ûKþ i ^þ I @^ý 25. @MÜýûgde jeùcû^þ leY Keê[ôaû @õgKê
iÜûdêùKûhe ùW^þWâûAUþe "còk^' iÚkKê @ûAùfUþiþ @`þ fûwejû^þiþ Kêjû~ûGö
iò^û_þiþ Kêjû~ûGö Gjûe aòUû-ùKûheê A^þiêfò^þ jeùcû^þ
18. @ûc geúeùe gßûiKâòdû, jéZþÆ¦^, ùeP^ leòZ jêGö
_eò @û_YûQûGñ iµû\òZ ùjC[ôaû KûcKê 26. gêKâûgde ùfWÿòMþ ùKûheê _êeêh jeùcû^þ
@ù^÷zòK Kâòdû Kêjû~ûGö Gjû ÊdõKâòd ùUùÁûÁòe^þ leòZ jêGö
iÜûdêZª \ßûeû ^òdªòZ jêGö 27. Wò ´ ûgdeê AùÁâ û ùR^þ I ù_â û ùRÁò e ^þ
19. cÉò Ã aû iê h ê c Ü û KûŠ \ß û eû _eò P ûkò Z jeùcû^þ leòZ jêGö
ÊZüÇìð, ÊZü_âaé _âKâòdûKê "_âZòùl_ 28. MbðûaiÚûùe ù_âûùRÁòe^þe MêeêZß_ì‰ð bìcòKû
Kâòdû' Kêjû~ûGö [ô aûeê GjûKê ""MbðûaiÚ ûe jeùcû^þ ''
20. @ûc geúeùe \êA _âKûe Mâ^Úò ejòQòö Kêjû~ûGö
~[û- ajòüiâûaú Mâ^Úò I @«üiâûaú Mâ^Úòö 29. bïYa§ GK iûcdòK @«üiâûaú Mâ^Úòö G[ôeê
ajòüiâûaú Mâ^Úò ^ûk~êq; G[ôeê G^þRûAcþ GPþ.iò.Rò. ^ûcK jeùcû^þ leòZ jêGö
I @^ý _\û[ð leòZ jêGö @«üiâûaú Mâ^Úò 30. geúee jùcð û ^þ leY aýaiÚ û Kê
^ûkaòjú^ I G[ôeê jeùcû^þ leòZ jêGö "ùè«ûiùuZ ^òdªY' Kêjû~ûGö

// 63 //
g±ûakú
^òdªY - Control ùK¦âúd iÜûdêZª - Central Nervous system
ic^ßd - Coordination _âû«úd iÜûdêZª - Peripheral Nervous System
iû¦âZû - Density ÊdõKâdò iÜûdêZª-Autonomic Nervous System.
cû¤ûKhðY ak - Gravitational force jûAù_û[ûfûciþ - Hypothalamus
@ûùfûKû^êað^ - Phototropism cjûe§â - Foramen magnum
Rýû^êað^ - Geotropism Mâûjú @w - Receptor organs
aé¡ò - Growth iõmûaj - Sensory
MZò - Movement @ûmûaj - Motor
aé¡ò jâûiK - Growth retardant HzòK Kâòdû - Voluntary action
@«Kðê^ MZò - Nastic movement. @ù^÷zòK Kâòdû - Involuntary action.
@ûùfûKûa]ô - Photoperiod ùWâûAUþ - Dendrite
cÉòÃ - Brain @ûKþi^ - Axon
iêhêcÜûKûŠ - Spinal cord iò^û_iþ - Synapse
_âcÉòÃ - Cerebral hemisphere. iÜûdaòK iûeK - Neurotransmitter
_½@MâcÉòÃ - Diencephalon ajòüiâûaú Mâ^Úò - Exocrine gland
_òŠPZêÃ - Corpora quadrigemina @«üiâûaú Mâ^Úò - Endocrine gland
@^êcÉòÃ - Cerebellum ù_ûhMâ^Úò (_òUêAUûeú) - Pituitary gland
iêhêcÜû gúhðK - Medulla oblongata MkMâ^Úò ([ûAeGWþ) - Thyroid gland
cÉòÃ-ùceêei - Cerebrospinal fluid. @]ôaéKþK Mâ^Úò - Adrenal gland
iÜûdaòK @ûùaM - Nerve impulse. Wòù´û\d - Ovulation
_âZòùl_ Kâòdû - Reflex action ~êaKâû«ò - Puberty
_âZòùl_ Pû_ - Relfex arc. iciÚòZò - Homeostasis

// 64 //
_âgÜûakú
1. `ûAùUûjeùcû^þ K'Y? ùiMêWÿòKe _âKûeùb\ I Kû~ðý a‰ð^ Keö
2. aûjý CŸú_^û K'Y? Gjû `kùe Cnò\ùe ù\Lû~ûC[ôaû Rýû^êað^ a‰ð^ Keö
3. GK _eúlû \ßûeû Cnò\ùe @Kþiò^þe _âbûa \gðû@ö
4. cûâ cÉòÃe aòbò^Ü @õge ^ûc I Kû~ðýe GK aòaeYú \ò@ö
5. _âZòùl_ Kâòdû K'Y? @ûc geúeùe NUê[ôaû GKK iò^û_þUòK _âZòùl_ a‰ð^ Keö
6. iÜûdêùKûhe MV^ Gaõ Kû~ðý a‰ð^ Keö
(K) iò^û_þiþ Kjòùf K'Y aêS?
(L) bûùiûù_âiò^þe Kû~ðý ùfLö
(M) @ûAùfUþiþ @`þ fûweþjûîþ ùKCñVò [ûG? Gjûe ùKûhMêWÿòKe ^ûc I Kû~ðý ùfLö
(N) @«üiâûaú Mâ^Úò I ajòüiâûaú Mâ^Úò c¤ùe _âùb\ \gðû@ö
8. iõlò¯ Uò®Yú ùfLö
(K) jeþùcû^þ
(L) aûc^Zû I @ZòKûdZß
(M) ùW^þWâûAUþ I @ûKþi^þ
(N) WûAùaUòiþ A^þiò_òWiþ I WûAùaUòiþ ùcfòUiþ
(O) @Kþiò^þe Kû~ðý
9. ùMûUòG aûKýùe Ce \ò@ö
(K) GiòUòfþùKûfò^þe Kû~ðý K'Y?
(L) GWâò^ûfþKê @û_\þKûkú^ Mâ^Úò Kêjû~ûG KûjóKò?
(M) AùÁâûùR^þe Kû~ðý K'Y?
(N) @MÜýûgdKê KûjóKò cògâòZ Mâ^Úò Kêjû~ûG?
(O) fûRKêkú fZûùe Kò _âKûe MZò ù\Lû~ûG?

// 65 //

(K) cYòh geúeùe ùKùZ ù~ûWÿû Kâû^ò@ûf iÜûdê ejòQò?
(L) iêhêcÜûKûŠe aûjý @ûaeYKê K'Y Kêjû~ûG?
(M) @ûòWûAdêùeUòKþ jeùcû^þe @^ý ^ûc K'Y?
(N) ùKCñUò GK iûcdòK @«üiâûaú Mâ^Úò ?
(O) Cnò\e ùPeùe ùKCñ _âKûe MZò _eòflòZ jêG?
11. gì^ýiÚû^ _ìeY Ke :
(K) Cnò\e `k I `êf SWòaû ij aû¡ðKý Zßeû^ßòZ ùjaû G[ôfò^þ I \ßûeû ^òdªòZö
(L) jeùcû^þ bîYKûŠe ùe Zò@ûeò jêGö
(M) cÉòÃe bûM @ûc iáZò _ûAñ \ûdúö
(N) @ûc geúee i«êk^ I bûeiûcý cÉòÃe bûM ^òdªY Kùeö
(O) cÉòÃe @ùMûPeùe geúeùe NUê[ôaû @Zò Reêeú Kû~ðýKê Kêjû~ûGö
(P) iÜûdêùKûhùe ^[ôaûeê Gjû aòbûRòZ ùjûA_ûùe ^ûjóö
12. aûKýùe PòjÜòZ ùeLûuòZ g±/g±_ê¬Kê a\kûA VòKþ aûKý ùfL ö
(K) Cnò\e KûŠ @ûùfûK @ûWÿKê MZò KeòaûKê Rýû^êað^ Kêjû~ûG ö
(L) Cnò\ùe [ôaû jeþùcû^þ MêWÿòKê Uâ_òKþ jeþùcû^þ Kêjû~ûG ö
(M) [ûAeGWþ Mâ^Úòeê @KþiòùUûiò^þ jeùcû^þ leòZ jêG ö
(N) aûfýûaiÚûùe ù_âûfûKÖò^þ jeùcû^þ leY Kcþ ùjùf aýqòe geúe aûc^ _âûd jêG ö
(O) @MÜýûgdKê @û_\þKûkú^ Mâ^Úò Kêjû~ûG ö
13. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd g± ij iµKòðZ g±Uò K'Y ùja ùfLö
(K) aûc^Zû : ùMâû[þ jeùcû^þ : : eì_û«eY :
(L) Wò´ûgd : AùÁâûùR^þ : : gêKâûgd :
(M) `êf SWÿòaû : G[ôfò^þ : : `êf ]eòaû :
(N) GWÿâò^ûf Mâ^Úò : @«üiâûaú : : ~KéZþ :
(O) MbðûaiÚû jeùcû^þ : ù_âûùRÁòe^þ : : Mbðiûe ^ò‰ðd^ jeùcû^þ :


hÂ @¤ûd
R^^
(REPRODUCTION)
Rúacûûe GK aòùghZß ùjCQò, R^^ `kùe @_Zý ùKûh aû @_Zý Rúa iéÁò jêGö
aû _âR^^ (Reproduction) Reò@ûùe aõgaòÉûe Gjû icaòbûR^ aû iìZâûd^ aû cûAùUûiòiþ
Keòaûö Gjò _âKâòdû \ßûeû ùicûù^ VòKþ ^òR_eò (Mitosis) Kò´û GcûAùUûiòiþ (Amitosis) _âKâòdû
Rúa (@_Zý – Offspring) iéÁòKeò aõgaé¡ò I \ß û eû ùjûA[ûGö ajê ù Kûhú RúauVûùe
aõgelû Keò[û«òö aýqòMZbûùa cYòh aû @^ý ù\Lû~ûC[ôaû @fòwú R^^ Gjò iek aòbûR^
Rúa aô ejòaû _ûAñ Gjû MêeêZß_ì‰ð ^êùjñö Kò«ê _â K â ò d ûVûeê iûcû^ý bò ^ Ü ö ùZùa Gjò
iµéq RûZò (Species) e iÚòZò I icd ùiâûZùe Rúacûûùe R^^ ùKûh ùaûfò KòQò ^[ûGö
RûZò e ^ò e azò ^ Ü Z û aRûd eLô a ûùe Gjû 6.2. fòwúd R^^ :
@_eòjû~ðýö iêZeûõ aõgelûùe Gjò _âKâòdûe fòwúd R^^ _âKâòdûùe aõgaòÉûe Keê[ôaû
cjß_ì‰ð bìcòKû ejòQòö Rúacûû geúeùe \êA _âKûe ùKûh [ûG,
6.0. R^ê _âKûeùb\ : ~[û – (i) KûdòK aû ùiûcúd ùKûh (Somatic
aõgaé¡ò cêLýZü \êAUò C_ûdùe ùjûA[ûG, cell) Gaõ (ii) RûdK ùKûh (Germ cell)ö KûdòK
~[û – @fòwú R^^ (Asexual reproduction) ùKûhe MêYiìZâ aû ùKâûùcûùRûcþ (Chromosome)
Gaõ fòwúd R^^ (Sexual reproduction)ö iõLýû GK ~êMià õLýû aû iciõLýû (Even number)
ùKùZK Rúaùe ùKak @fòwú R^^ \ßûeû I bûùa ejò[ûGö Gjò iõLýû 2 \ßûeû aòbûRýö
@ù^K Rúaùe ùKak fò w úd R^^ \ß û eû ùKøYiò GK ^òŸòðÁ RûZòe iaê Rúaùe (~[û-
aõgaò É ûe ùjC[ô a û ùaùk @^ý ùKùZK iaê cYòhùe) Gaõ ùijò RûZòe ù~ ùKøYiò
Rúaùe Cbd C_ûdùe aõgaé ¡ ò NUò [ ûGö Rúa (~[û- ù~ ùKøYiò cYòh)e ~êMàK aýZúZ
Zû'QWÿû ajê Cnò\ùe @wúd R^^ (Vegetative iaê ùKûhùe Gjò iõLýû GKû_eòö iêZeûõ ùijò
reproduction or propagation) cû¤cùe aõgaé¡ò RûZò _ûAñ Gjò iõLýû iÚ ò e , @_eò a ð ^ údö
ùjûA[ûGö C\ûjeYÊeì_ cYòhùe Gjò iõLýû 46 I cKûùe
6.1. @fòwú R^^ : 20 @ùU ö Gjò iõLýûKê \ß ò Mê Y ò Z aû Wò _ ä G Wþ
@fòwú R^^ _âKâòdû iû]ûeYZü @YêRúa (Diploid) iõLýû Kêjû~ûG Gaõ GjûKê ‘2n’ bûùa
iùcZ ùKùZK ^òcÜ ùgâYúe Cnò\ I _âûYúVûùe iìPòZ Keû~ûA[ûGö ùiûcúd ùKûhe aòbûR^ \ßûeû
ù\Lû~ûGö Gjò _âKâòdûùe cûZé ùKûh aû R^K geúee aé¡,ò ceûcZò @û\ò i¸a ùjûA[ûGö Gjû
ùKûh (Mother cell or parent cell) aòbûRòZ ùjaû cûAùUûiòiþ (Mitosis) \ßûeû iµ^Ü ùjûA[ûGö Gjò

// 67 //
aòbûRêê RûZ @_Zý ùKûhe ùKâûùcûùRûcþ iõLýû _âKâòdû ù\Lû~ûA[ûGö @^ý iaê Cnò\ I _âûYúùe
@_eòaðZò ejò[ûGö Gjû cûZé ùKûhe ùKâûùcûùRûcþ ù\Lû~ûC[ôaû aòùgh _âKûee @ic~êM^ à Kê Wò´
iõLýû ij icû^ö ~êMà^ (Oogamy) Kêjû~ûGö _âûd iaê ùlZâùe
R^^ @w, @[ðûZþ _êeêhe cêÃ (gêKâûgd) @ûdZ^ \éÁòeê _êõ~êMàK ùQûU; Gjû MZògúk I
aû ùUÁòiþ Z[û Èúe Wò´ûgdùe [ôaû @û\ò RûdK iKâòd c¤ö Kò«ê Èú ~êMK à ùagþ aWÿ, @û_ûZZü
ùKûh (Primordial germ cells) Gaõ i_ê¿K Cnò\e ^òÃòdâ I iÚòe, Gjû MZògúk ^êùjñö Gjûe C\ûjeY
`êfe ùKgeùe [ôaû _eûM cûZé ùKûh (Pollen ùjCQò ~[ûKâùc gêKâûYê I _eûMùeYê Gaõ Wò´ûYêö
mother cell) Z[û `kòKû (Carpel) ùe [ôaû ~ê Mà K e cò k ^ ùjCQò fò w úd R^ê
ùcMûùÆûeþ cûZé ùKûh (Megaspore mother cell) cìkbòòö G[ôeê RûZ ~êMàR _eaðú _òXÿò Rúae
ùe c¤ 2n iõLýK MêYiìZâ [ûGö Gjò ùKûhMêWKòÿ eê _â[c ùKûhö G[ôùe icaòbûR^ (cûAùUûiòiþ)
~ê M à K RûZ ùjûA[ûGö ~ê M à K R^^ jêG I ùKûhiõLýû aùXÿö ùi[ô ij ùKûhe @ûKûe,
(Gametogenesis) _âKâòdûùe ~êMàK iéÁò icdùe @ûdZ^ I Kû~ðýùe _eòað^ Gaõ ùKûh Pk^
@¡ðab ò ûR^ aû @¡ðûd^ aû còIiòiþ (Meiosis) ^ûcK (Cell movement) _eò ajê _âKâòdû NUò ^ì@û
GK aòùgh _âKûee ùKûh aòbûR^ ùjûA[ûGö RúaUòG RûZ jêGö _òXÿò _ùe _òXÿò Gjû iµû\òZ
G[ôù~ûMêñ ~êMKà (_êeêhe gêKâûYê I Èúe Wò´ûYê aû ùjûA Pûfò[ûGö Rúa ceò~ûG, Kò«ê RúaRûZò
`êfe _eûM ùeYê I Wò´ùKûh)ùe MêYiìZâ iõLýû aôeùjö Zû'QWÿû @_ZýcûûVûùe bò^Ü I ^ì@û
@]û ùjûA~ûGö Gjò iõLýûKê GKMêYZò K aû jû_äGWþ flY RûZ ùjaû_ûAñ @ûagýK _eòaðê GK
(Haploid) iõLýû Kêjû~ûG Gaõ GjûKê ‘n’ bûùa _âcêL C› ùjCQò fòwúd R^^ö
iìPòZ Keû~ûA[ûGö (C\ûjeYÊeì_ cYòhùe Gjò 6.3. ùKûh aòbûR^ :
iõLýû 23 I cKûùe 10)ö _êõ~êMKà I Èú ~êMKà e RúaRMZþùe cêLýZü 2 _âKûee ùKûh
còk^ aû icûd^ (Fertilization) `kùe ~êMàR aòbûR^ ù\Lû~ûG, ~[û – icaòbûR^ aû iìZûâ d^
(Zygote) iéÁò jêGö G[ôùe \êAUò ~êMàKùe [ôaû aû cûAùUûiòiþ I @¡ðab ò ûR^ aû @¡ðûd^ aû còIiòiöþ
‘n’ I ‘n’ iõLýK MêYiìZâ còga ò û \ßûeû _êYò ‘2n’ cûAùUûiòiþ KûdòK ùKûhùe Gaõ @û\ò RûdK
iõLýûe iÚû_^ i¸a jêGö ùKûhùe (~êMàKR^ê @û\ý _~ðýûd) iõNUòZ
RúaRMZþ ùe fò wúd R^^ ajê _ìa ðe ê ùjC[ôaû iÚùk còIiòiþ ~êMàK iéÁò _ûAñ CŸòÁö Gjû
_âPkòZ ùjûA @ûiòQöò _êõ~êMKà I Èú ~êMàKe MV^, ~êMàKR^ê ùgh _~ðýûdùe ùjûA[ûGö
@ûKûe, @ûdZ^, @ûPeY I aýajûe @û\ò _âûdZü 6.3.1. icaòbûR^ (Mitosis) :
bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûGö \êA _âKûee ~êMàK GKû_eò RúaùKûhe icaò b ûR^ / iì Z â û d^
ùjûA[ôùf ùiMêWÿòKê ic~êMàK (Isogametes) Z[û iû]ûeYZü \êAUò _~ðýûdùe ùjûA[ûGö _â[c
ùicûû còk^Kê ic~êMà^ (Isogamy) Kêjû~ûGö _~ðýûdùe ^ýÁòe aòbûR^ jêGö GjûKê ^ýÁò
~êMàK \êAUò bò^Ü ùjûA[ôùf ùiMêWÿòKê @ic~êMàK aò b ûR^ (Karyokineis) Kê j û~ûGö _eað ú
(Anisogametes) Z[û ùicûû còk^Kê @ic~êM^ à @aiÚûùe ùKûhRúaKe aòbûR^ (Cytokinesis)
(Anisogamy or Heterogamy) Kê j û~ûGö ùjaû`kùe aòbûR^ _âKâòdû iµì‰ð ùjûA \êAUò
iû]ûeYZü ùg÷aûk, KaK I ùKùZK @û\ò_âûYú @_Zý ùKûh iéÁò ùjûA[ûGö Gjû GK RUòk
(Protozoa) _eò Rúacûûùe G \êA _âKûee _â Kâò dû Gaõ GjûKê PûùeûUò @aiÚ ûùe a‰ð^

// 68 //
_âûYú ùKûh Cnò\ùKûh
ùKûhei
ùKâûcûUò^þ RûfòKû ^ýÁò
ùKûh bòò
^ýÁò ùKâûcûUò^þ RûfòKû
ùK¦â_òŠ ^ò^ýÁò ^ò^ýÁò
K @«eûaiÚû @«eûaiÚû
MêYiìZâ ùK¦â
GKk iìZâ
L _ìað @û\ýûaiÚû ^ýÁò Sòfäúe _ìa-ð @û\ýûaiÚû

aòùfû_
ZûeK
ZKêð Z«ê
ùgh @û\ýûaiÚû
M ùgh @û\ýûaiÚû
MêYiìZâ
ZûeK
N c¤ûaiÚû c¤ûaiÚû
GKk iìZâ
ZKêð Z«ê
O CeûaiÚû CeûaiÚû
@_Zý MêYiìZâ
ùKûh Sòfäúe iuêP^ ùKûh _…òKû

@«òcûaiÚû @«òcûaiÚû
P ùKûh ei
^ò^ýÁò ^ýÁò Sòfäú
ùKûhbòò
ùK¦â_òŠ
^ò^ýÁò
^ýÁò
@_Zý ùKûh ùKâûcûUò^þ RûfòKû
@_ZýùKûh
[PòZâ.6.1 (K-P)] : PòZâe aûc_ùU _âûYúùKûhùe I WûjûY _ùU Cnò\ ùKûhùe cûAùUûiòiþ \gûð~ûAQò ö

// 69 //
Keû~ûA_ûùe, ~[û- @û\ýûaiÚû (Prophase), _âùZýK GKK iìZâ (^ìZ^ MêYiìZâ) ùKûYûKûe
c¤ûaiÚû (Metaphase), CeûaiÚû (Anaphase) aû ‘V’ @ûKûe ]ûeY Kùeö
I @«òcûaiÚû (Telophase)ö [PòZâ 6.1(K-P); (N) @«òcûaiÚû : @«òcûaiÚûùe @_Zý
PòZâùe _âûYúùKûh I Cnò\ ùKûhe cûAùUûiòiþ MêYiìZâMêWÿòK ùKûhe \êA ùceêùe Rcû jê@«òö
\gðû~ûAQò]
Kâcgü _âùZýK MêYiìZâ_ê¬e PZêŸMòð ùe ^ýÁò Sòfäú
(K) @û\ýûaiÚû : @û\ýûaiÚûe @ûe¸ùe iéÁò jêGö MêYiìZâMêWÿòK iìlà @ÆÁ ùjaû @ûe¸
ùKâ û cûUò ^ þ Rûfò K û (Chromatin reticulum) ùjaû ij ^ò^ýÁò c¤ iéÁò jêGö
ù\Lû~ûGö RûfòKû Kâùc iêÆÁ iÚìk eì_ ]ûeY ùKûhRúaK aòbûR^ :
Keò _eòùghùe ùKùZûUò ^òŸòðÁiõLýK MêYiìZâ Cnò \ cûZé ù Kûhe c¤bûMùe GK
bûùa \égýcû^ jêGö @û\ýûaiÚûe ùghùakKê ùKûh_…òKû (Cell plate) ù\Lû~ûGö Kâùc Gjû
_â ù ZýK Mê Y iì Z â @^ê f ´bûùa \ê A Uò iêÆÁ ùjûA cûZéùKûhe ùKûhRúaK \êAbûMùe
(Chromatid) GKK Mê Y iì Z â ù e aò b ûRò Z aò b q ùjaû iùw iùw cûZé ù KûhUò \ê A Uò
ùjûA[ôaûe ù\Lû~ûG, Kò«ê Gjû MêYiìZâ ùK¦â @_Zý ^ýÁò
(Centromere) Vûùe fûMò ejò[ûGö Kâùc ^ò^ýÁò
I ^ýÁò Sòfäú @\égý ùjûA~ûGö ùKûhùe [ôaû
ùKûh
ùK¦â_òŠ aû ùiùâûùRûcþ (Centrosome) \êA _…òKû
bûMùe aòbq ùjûA ùKûhe \êA aò_eúZ ùceê (K)
@ûWÿKê MZò Ke«ò I ùiVûùe ZûeK (Aster) iìlàiìZâ
MV^ Ke«òö ùKûhe \êA ùceê @kùe ZKðêZ«ê
(Spindle fibres) MV^ _âKâòdû @ûe¸ jêGö Cnò\
ùKûhùe ùiùâûùRûcþ ^[ôaû iùß ùKûh aòbûR^
ÊûbûaòK bûùa ùjûA[ûGö (L)
[PòZâ.6.2] ùKûhRúaK aòbûR^
(L) c¤ûaiÚû : c¤ûaiÚûùe MêYiìZâMêWÿòK (K) Cnò\ ùKûh, (L) _âûYúùKûh
ùKûhe c¤icZk bûMKê (Equatorial plane) iceì_ú @_Zý ùKûhùe _eòYZ jêGö _âûYú
Pûfò@ûi«òö ùceêiÚòZ ZKðêZ«ê Kâcgü a¡òðZ ùjûA cûZé ù Kûhùe ùKûh_…ò K û Zò @ ûeò jê G ^ûjó ;
_âùZýK MêYiìZâ ùK¦âij iõ~êq jê@«òö ùKûhRúaKe iùuûP^ iìlià Zì â (Micro filament)
(M) CeûaiÚû : CeûaiÚûùe _âùZýK iûjû~ýùe ùjûA \êAUò @_Zý ùKûh Zò@ûeò jêGö
MêYiìZâ ùK¦â aòbûRòZ jêGö ZKðêZ«ê iuêPòZ 6.3.2. @¡ðaòbûR^ (Meiosis) :
ùjaû`kùe MêYiìZâe _âùZýK GKK iìZâ \êA @¡ð a ò b ûR^\ß û eû ùMûUò G cûZé ù Kûheê
aò_eúZ ùceê @ûWÿKê MZò Ke«òö Gjò icdùe PûùeûUò @_Zý ùKûh ié Á ò jê G ö _â ù ZýK

// 70 //
_â[c @¡ð aòbûRê aòbò^Ü @aiÚû
ùKûh _âûPúe
^ò^ýÁò
ùKûh Sòfäú c¤icZk iÚòZ MêYiìZâ
^ýÁò
ùKâûcûUò^þ RûfòKû
ùKûh RúaK ZKðêZ«ê
(K) @û\ýûaiÚû-I (L) c¤ûaiÚû-I
^ò^ýÁò ùceê@ûWÿKê MZò
MêYiìZâ
^ýÁòSòfäú ‘V’ @ûKûe MêYiìZâ
(M) CeûaiÚû-I
K(i) ùfù_ÖûUò^þ
^ò^ýÁò ùceêVûùe MêYiìZâ _ê¬
MêYiìZâ @û_ê¬^
~êMk MêYiìZâ (N) @«òcûaiÚû-I
K(ii) RûAùMûUò^þ
\ßòZúd @¡ð aòbûRê aòbò^Ü @aiÚû
^ò^ýÁò
PZêüGKK iìZâ @\égý
ùjC[ôaû ^ýÁòSòfäú
K(iii) _ûKòUò^þ
(O) @û\ýûaiÚû-II
MêYiìZâ
c¤ icZkiÚòZò
MêYiìZâ
KûGRcû ZKðê Z«ê
@_Zý ^ýÁò
K(iv) Wòù_äûUò^þ (P) c¤ûaiÚû-II
@\égý ùjC[ôaû ^ýÁò Sòfäú
_é[KþKeY
MêYiìZâ
K(v) WûA@ûKûAùîòiþ (Q) CeûaiÚû-II (R) @«òcûaiÚû-II
[PòZâ.6.3 (K-R)] @¡ðaòbûR^ ùceêùe _ê¬úbìZ MêYiìZâ @_Zý ùKûh

// 71 //
@_ZýùKûh cûZéùKûh Zêk^ûùe @ù¡ðKiõLýK i\é g Mê Y iì Z â M ê W ÿ ò K (Homologous
Mê Y iì Z â aj^ Kùeö ùi[ô _ ûAñ Gjò _â K ûe chromosomes) _eÆe @ûWÿKê @ûKéÁ jê@«ò I
aòbûR^Kê ^ìý^K aòbûR^ (Reductional division) f´ bûaùe ù~ûWÿû ù~ûWÿû ùjûA fûMò ej«òö
ùaûfò c¤ Kêjû~ûG ö Gjû ~êMàKiéÁò _ûAñ Gjò @aiÚû Kê @û_ê¬ ^ (Synapsis) Kêj û~ûGö
CŸòÁö _âùZýK MêYiìZâ ~êMk aû ù~ûWÿòKê ~êMk MêYiìZâ
(Bivalent) Kêjû~ûGö
@¡ðaòbûR^ \êAUò _~ðýûdùe iµû\òZ jêGö
_â[c aòbûR^ (Meiosis-I)ùe ùKûhe MêYiìZâ _ûKòU^
ò ùþ e MêYiìZâ iÚkì Gaõ lê\âûKûe jêGö
iõLýû @ù¡ðK iõLýK ùjûA~ûG Gaõ \ßòZúd _âù ZýK MêYiìZâ f´bûaùe \ê AUò GKKiìZâ
aòbûR^ (Meiosis-II)ùe ^ìZ^ bûùa MVòZ (Chromatid) e ùjûA[ôaûeê _âùZýK ~êMk MêYiìZâ
ùKûhMêWKòÿ e icaòbûR^ jêGö `kùe @¡ðabò ûR^ ùMûUò G ùfLûGñ PZê Ã aû PZê ü GKK iì Z â
ùghùe ùMûUòG cûZéùKûheê PûùeûUò @_ZýùKûh (Tetrad)ùe _eòYZ jêGö
C_ô^Ü jêG Gaõ _âùZýK @_Zý ùKûhùe @ù¡ðK Wòù_æûUò^þùe MêYiìZâ (_âùZýK \êA GKK
iõLýK MêYiìZâ ejò[ûGö iì Z â ij) Mê W ÿ ò K e _é [ KúKeY @ûe¸ jê G ö
(i) _â[c aòbûR^ : ùicûù^ ùKak ùKùZK aò¦êùe _eÆe ijòZ
fûMò ejò @^ý @õgùe _é[Kþ ùjûA[û@û«òö Gjò
icaòbûR^ _eò Gjò aòbûR^Kê c¤ PûùeûUò
còkîÚkKê KûGRþcû (Chiasma)Kêjû~ûGö ~êMk
@aiÚ û ùe @¤d^ Keû~ûA_ûùeö ~[û-
MêYiìZâMêWÿòKe Gjò còk^ iÚk aû KûGRþcûUû
@û\ýûaiÚ û - I, c¤ûaiÚ û - I, CeûaiÚ û - I I
(Chiasmata) ^òKUùe ùicûû GKKiìZâ c¤ùe
@«òcûaiÚû-Iö [PòZâ.6.3-PòZâùe Cnò\ ùKûhe
@õg aò^òcd \ßûeû Rò^þ @û\û^_â\û^ Ke«òö Gjò
còIiòiþ \gðû~ûAQòö]
_âKâòdûKê _ûeû«eY (Crossing over) Kêjû~ûGö
(K) @û\ýûaiÚû-I : @û\ýûaiÚû-I @ù_lûKéZ WûA@ûKûAùîò i þ ù e Mê Y iì Z â M ê W ÿ ò K
@]ôK \úNð I RUòk @ùUö Gjò @aiÚûe _ûùûUò lê\âûKûe; Kò«ê iÚìk I aðêk ùjaû\ßûeû @]ôK ÆÁ
C_ûaiÚû [ûGö ùiMêWÿòK ùjfû – ùf_þùUûUò^þ ù\Lû~û@û«òö Gjò C_ûaiÚûùe ùiMêWÿòKe @ûKéZò
(Leptotene), RûAùMûUò^þ (Zygotene), _ûKòUò^þ
cê\òKâ û i\égö ^ò^ýÁò Gaõ ^ýÁò Sòfúä Gjò @aiÚûùe
(Pachytene), Wò ù _ä û Uò ^ þ (Diplotene) Gaõ @\égý ùjûA[ûGö
WûA@ûKûAùîòiþ (Diakinesis)ö
(L) c¤ûaiÚû-I : G[ôùe icaòbûRê
ùf_ùUûUò ^ þ @aiÚ û ùe Mê Y iì Z â M ê W ÿ ò K c¤ûaiÚ û _eò ~ê M k Mê Y iì Z â M ê W ÿ ò K ùKûhe
\égýcû^ ùjûA[ûGö Gjò @aiÚûùe MêYiìZâMêWÿòK c¤icZk bûMKê Pûfò@ ûi«ò ö Gjò @aiÚ ûùe
~\òI _ìaðeê @^êù\÷Nðýò Kbûùa ic\ßLò ŠòZ ùjûA[û«ò ZKðêZ«ê MêYiìZâe ùK¦âbûMij iõgæòÁ jêGö
cûZâ Zûjû GKK eìù_ ù\Lû~û@û«òö
(M) CeûaiÚ û - I : ~ê M k Mê Y iì Z â e
RûAùMûUò^þùe _òZûcûZûuVûeê @ûiò[ôaû _â ùZýK MêY iìZâ Zûjûe \êA Uò GKK iìZâ ij

// 72 //
ùKûhe aò_eúZ \òMKê \êA ùceê @ûWÿKê MZòKùeö (ii) \ßòZúd aòbûR^ :
MêYiìZâ ùK¦âe aòbûR^ jêG^ûjóö Gjû ùjCQò @¡ðaòbûRê _â[c aòbûR^ _ùe _ùe
Mê Y iì Z â iõLýû @]û ùjûA~ò a ûe KûeYö \ßòZúd aòbûR^ jêG Gaõ Gjû VòKþ icaòbûR^
MêYiìZâMêWÿòK Gjò icdùe ùKûYûKûe aû ‘V’ _eò ö Gjûe PûùeûUò @aiÚ û Kê @û\ýûaiÚ û - II,
@ûKûe ù\Lû~û@û«òö c¤ûaiÚû -II, CeûaiÚû -II Gaõ @«òcûaiÚû -II
Kêjû~ûGö icaòbûR^ùe a‰ðòZ _âKòâdû @^ê~ûdú
(N) @«ò c ûaiÚ û - I : @ù¡ð K iõLýK G[ôùe _âùZýK @_ZýùKûh \êA iceì_ú ùKûhùe
MêYiìZâ ùKûhe \êA aò_eúZ ùceêùe RcûùjûA _eòYZ jêGö Gjò_eò bûaùe @¡ðaòbûR^ùe
\êAUò ^ýÁò Zò@ûeò Ke«òö _â[ùc ^ò^ýÁò, _ùe ùMûUòG ùKûheê @¡ðiõLýK MêYiìZâ [ôaû PûùeûUò
^ýÁòSòfäú iéÁòjêG Gaõ MêYiìZâMêWÿòK @ûùÉ @ûùÉ @_Zý ùKûh iéÁòjêGö C\ûjeYÊeì_ Gjò aòbûR^
f´ûkò@û I _ùe @ÆÁ ùjûA~ûGö Gjò icdùe _¡Zòùe 20 Uò MêYiìZâ [ôaû ùKûh ù~Cñ PûùeûUò
ùKûhRúaK \êAbûMùe aòbq jêG Gaõ ùKûhKê ùKûh iéÁò Kùe Zûjûe _âùZýK ùKûhùe 10Uò
\êAUò @_Zý ùKûhùe aòbq Kùeö Keò MêYiìZâ eùjö
6.3.3. icaòbûR^ I @¡ðaòbûR^ c¤ùe Zêk^û :

cûAùUûiòiþ còIiòiþ
1. Gjû KûdòK ùKûh (Somatic cell) I @û\òRûdK 1. Gjû ~êMàR (Gamete) iéÁò _ûAñ CŸòÁö ùZYê
ùKûh (Primodial germ cells) ùe ùjûA[ûGö Gjû ùKak R^^ ùKûh (Germ cells)ùe
~êMàK R^^ (Gametogenesis) _âKâòdûe ùgh
_~ðýûdùe ùjûA[ûGö
2. G[ôùe cûZéùKûh Gaõ @_Zý ùKûhùe [ôaû 2. Gjò aòbûR^ _ùe @_Zý ùKûhùe MêYiìZâ
MêYiìZâ iõLýû icû^ eùjö iõLýû cûZéùKûhùe [ôaû MêYiì Zâ iõLýûe
@ù¡ðK ùjûA~ûGö
3 Gjò aòbûR^ ùaùk _âùZýK MêYiìZâ Êû]ú^ 3 Gjò aòbûRê _â[c _~ðýûdùe i\ég MêYiìZâ
bûaùe @[ðûZþ GK @^ýC_ùe ^òbðe ^Keò ù~ûWÿû ù~ûWÿû ùjûA fûMò ej«òö ùicûû
aòbûRòZ ùjûA[û«òö G[ôùe @û_ê¬^ Kò´û @õg c¤ùe @û_ê¬^ I @õg aò^òcd jêGö
aò^òcd jêG^ûjóö
4. cûAùUûcòiþe CeûaiÚûùe MêYiìZâ ùK¦âe 4. còIiòiþ (_â[c _~ðýûd)e CeûaiÚûùe MêYiìZâ
aòbûR^ ùjaû `kùe ùKâûcûUòWþ ùceê@ûWÿKê ùK¦âe aò b ûR^ jê G^ûjó ö `kùe iõ_ì ‰ ð
~ûA[ûGö ùKâûùcûùRûcþ ùceê@ûWÿKê ~ûA[ûGö
5. Gjò aòbûR^ùe ùMûUòG cûZéùKûheê 2Uò @_Zý 5. Gjò aòbûR^ ùghùe ùMûUòG @û\ò RûdK
ùKûh RûZ jêGö ùKûheê 4Uò @_Zý ùKûh RûZ jêGö

// 73 //
6.4. Cnò\ùe R^^ : Kkûewe ùeYê (Spore) ù\Lû~ûGö Gjò

Cnò\ùe aõg aòÉûe Cbd @fòwú R^^ ùeYêMêWÿòK ^òMðZ ùjûA Rk aû aûdêùe bûiòaêf«ò
I fòwúd R^^ _âKâòdûùe iµ^Ü ùjûA[ûGö I @^êKìk _eòùag còkòùf @uêeòZ ùjûA ^ìZ^
6.4.1. @fòwú R^^ : Cnò\ iéÁò Ke«òö ùeYê\ßûeû G _âKûe R^^
Cnò\ùe @fòwúR^^ ^òùcÜûq _âKûee _âKâòdûKê ùeYêba^ Kêjû~ûGö
ùjûA[ûG, ~[û – aòbûR^ (Fission), KkòK^
dêùfû[âòKiþ (Ulothrix) _eò ùg÷aûkùe 4,
(Budding), ùeYêba^ (Sporulation) I @wúd
8 aû @]ôK PkùeYê (Zoospore) RûZ ùjûA[û«òö
R^^ (Vegetative propagation) ö
cûZé ù Kûheê ^ò M ð Z Gjò PkùeYê C_~ê q
(i) aòbûR^ :
aúRûYê (Bacteria) I ùKùZK GKùKûhú _eòùagùe iÚòe ùjûA @uêeòZ jê@«ò I ^ìZ^
ùg÷aûk (Algae) @û\òùe ùKûhe aòbûR^ \ßûeû Cnò\ iéÁò Ke«òö cêýKeþ (Mucor) _eò @ù^K
aõgaé¡ò ùjûA[ûGö Gjò _âKâòdûùe ùicûûe KaK c¤ ùeYêba^ _¡Zòùe aõgaé¡ò Keò[û«òö
^ýÁò I ùKûhRúaK \êAUò icû^bûMùe aòbq ù_^òif ò d
ò c (Penicillium) _eò KaK iû]ûeYZü
ùjûA \êAUò @_Zý Rúa iéÁò ùjûA[û«òö GjûKê @PkùeYê (Conidia) \ß ûeû aõgaé ¡ò Ke«òö
\ßòaòbûR^ (Binary fission) Kêjû~ûGö \ßòaòbûR^ _ûA[ôdcþ (Pythium) _eò KaK _eòùag @^ê~ûdú
aúRûYêcûûe GK cêLý aõgaé¡ò _âKâòdûö PkùeYê aû @PkùeYê \ßûeû aõgaé¡ò Keò[û«òö
(ii) KkòK^ aû ùKûeùKû\þMc :
@]ô K @û\ð â _eò ù ag PkùeYê _ûAñ @^ê K ì k
AÁþ (Yeast) ^ûcK KaK iû]ûeYZü Gjò
ùjûA[ôaû ùaùk gêLôfû _eòùagùe @PkùeYê
_âKâòdûùe aõgaé¡ò Keò[ûGö Gjò KaKùe cìk
iéÁòùjûA aõgaé¡ò ùjûA[ûGö
cûZéùKûh (Mother cell) eê RûZ @_Zý ùKûh
(Daughter cell) Kkò K û aû ùKûeK (Bud) ùeYê @Zò lê\â, jûfêK û I Lûfò @ûLôKê
@ûKûeùe iéÁò ùjûA[ûGö Gjò KkòKû Kâcgü bfbûaùe ù\Lû~ûG ^ûjóö Gjû aûdê aû Rkùe
aé¡ò_ûA cûZéùKûheê aòzò^Ü jêG Gaõ ùghùe ajê\ìeKê Pûfò~ûA_ûùe I @^êKìk _eòùagùe
GK _ì‰ðûw AÁþùKûhùe _eòYZ jêGö Gjò _âKd âò ûKê @uêeòZ ùjûA aõgaé¡ò Kùeö
KkòK^ aû ùKûeùKû\þMc (Budding) Kêjû~ûGö (iv) @wúd R^^
(iii) ùeYêba^ : (Vegetative Propagation) :
ùeYêba^ (Sporulation) \ßûeû @_êÃK
ùKùZK ùgâ Y úe Cnò \ @wúd R^^
Cnò\e aõgaé¡ò NUòaû GK iû]ûeY _âKâòdûö
_âKâòdûùe aõgaòÉûe Keò[û«òö _Zâ, cìk aû KûŠe
QZê I `òµò RûZúd KaK _âûdZü Gjò _âKâòdûùe
ùKøYiò @õgeê Cnò\ RûZ ùjùf GjûKê @wúd
aõgaé ¡ò Ke«òö Gjò icÉ KaKùe @iõLý
R^^ Kêjû~ûGö @^êKkì _eòùagùe @ù^K Cnò\

// 74 //
~[û- @ûLê, K\kú, ùMûfû_ AZýû\ò Gjò _âKâòdûùe (L) ùQ\^ :

ijRùe aõgaò Éûe Keò_ ûe«ò ö @ceù_ûAe aûKè MQ I c^ò _ äû @û\ò MQe KûŠKê
_Zâ]ûeùe [ôaû \«êeòZ @õg I\ûcûUò iõÆgðùe ùQûU ùQûU Keò KûUò cûUòùe ù_ûZòùf KòQò\ò^
_ùe ùi[ôeê ^ìZ^ MQ iéÁò jêGö GjûKê ùQ\^
@ûiòùf ùi[ôeê ^ìZ^ MQ aûjûùe [PòZâ.6.4 ]ö
(Cutting) _âYûkú Kêjû~ûGö
ùijò_eò gZcìkú, Wûfò@û @û\ò MQe cìkeê ^ìZ^
(M) KfcòKeY :
MQ aû fZû RûZ ùjaûe ù\Lû~ûGö K\kú,
KfcòKeY _¡Zò ùe ùMûUòG ZeêY MQ
_ò@ûR, @\û, jk\ú @û\ò bì^òcÜiÚ KûŠeê ^ìZ^
(cìkMQ aû Stock)e @MâbûMKê KûUò \ò@û~ûGö
MQ RûZ ùjûA[ûGö Giaê @wúd R^ê
Gjò KUûiÚû^ùe @^ýùMûUòG MQe KUûWûk aû
@«bðêqö
Kfc (Scion)Kê Kfcò cûUòù\A aû§ò \ò@û~ûGö
Gjò a§û iÚû^Kê @Ì @Ì _ûYò ù\A I\û eLû~ûGö
KkòKû
KòQò\ò^ _ùe Zûjû ù~ûWÿòùjûA ùiVûùe ^ìZ^
_Zâ]ûe MQ iéÁòjêG [PòZâ.6.5 K, L, M]ö ^ì@ûKeò RûZ
[PòZâ.6.4 ] @ceù_ûAùe @wúd R^^ ùjûA[ôaû KfcòMQùe ù_ûhý @õg aû Kfce
Ké h ò _ ûAñ @ù^K icdùe @wúdR^^ icÉMêY @_eòaðòZ eùjö c¬òeê RûZMQe
_¡Zò C_ù~ûM Keû~ûA[ûGö c¬òeê ùjC[ôaû _âùZýK _òXÿòùe MêYe _eòað^ ùjC[ôaûùaùk
MQVûeê Gjò _¡Zòùe RûZ MQ gúNâ `êf I KfcòKeY C_ûdùe iéÁò ùjC[ôaû MQe MêY
`k ]ûeY Keò[ûGö K\kú, ùMûfû_, cfäú @û\ò @_eòaðòZ eùjö ùMûfû_, @û´, ùf´ê @û\ò
MQ, ù~Cñ [ô ùe c¬ò jê G^ûjó, ùiiaê MQe @ù^K MQùe Gjò _¡Zò \ßûeû ^ìZ^ MQ iéÁò
aõgaé¡ò Gjò _¡Zòùe jó ùjûA[ûGö Gjò _¡Zòe Keû~ûA_ûùeö Kfcò K eY aò b ò ^ Ü C_ûdùe
@^ý GK aòùghZß ù~ cìkMQeê RûZ ùjC[ôaû Keû~ûA_ûùeö ^ò ù cÜ û q ùKùZûUò Z^à ¤ eê
icÉ MQ cì kMQ ijò Z Rò ^ úd icZû elû @^ýZcö
Keò [ û«ò ö @wúd R^^ ^ò ù cÜ û q _â K ûee (1) Wûkò Kfcò :
ùjûA_ûùeö @Ì icd c¤ùe ^ì@ûMQ iéÁò Keòaû_ûAñ
(K) aòLŠ^ : Pûhúcûù^ cêLýZü Wûkò Kfcò C_ûd @af´^
ÆûAùeûMûAeû _eò ùg÷ a ûk I @^ý Ke«òö Gjò _¡Zòùe MQe ùKøYiò GK Wûke
ùKùZK @_ê¿K Cnò\e [ûfiþ (Thallus) aòLŠòZ KòQò @õgeê ZßPû aûjûeKeò Gjò WûkKê cûUò _~ðý«
ùjûA _â ù ZýK @õg ùMûUò G ùMûUò G iµì ‰ ð auûA I\û cûUòùe ù_ûZò \ò@û~ûGö _ùe KòQò\^ ò
Cnò\ùe _eòYZ ùjaûe ù\Lû~ûGö Gjò _âKâòdûKê _ûAñ Gjò iÚû^Kê @Ì I\û eLôaûKê _ùWÿö ù_ûZû
aòLŠ^ (Fragmentation) Kêjû~ûGö ùjûA[ôaû @õgeê Kâùc ùPe aûjûùeö ùPe

// 75 //
aûjûeòaû _ùe Gjò WûkUòKê cìkMQeê KûUò @^ýZâ Keò \ò@û~ûGö KUû @õg C_ùe Kfcò cûUò
fMûAùf Zûjû GK iµì‰ð ^ìZ^ MQùe _eòYZ [ùMûae, KUû ^Wÿû I _Uê cûUòe cògâY (Grafting
jêG [PòZâ.6.6]ö clay)] ù\A @Lû aû _fò[ô^þ \ßûeû ZûjûKê aû§ò
\ò@û~ûGö Kfcò cûUò ^ gêLôaû _ûAñ ùi[ôùe
_âZò\ò^ _ûYò ù\aûe aýaiÚû Keû~ûGö G[ô ^òcò
_â\ PòZâ @^ê~ûdú GK Qò\â [ôaû cûVò@û Kfcò
C_ùe SêfûA eLû~ûA_ûùeö KòQò\ò^ _ùe Gjò
iÚûêê ùPe aûjûeò Kfcò cûUòùe aùXÿö ùPe
bfbûùa aXÿòMfû_ùe WûkUòKê cûZéMQeê KûUò
@fMû fMûAùf Zûjû GK ^ì Z^ Êdõiµì ‰ ð
Wûkò Kfcò MQùe _eòYZ ùjûA_ûùeö GjûKê Mê…ò Kfcò
cûZé aû cìkMQ
(Gootee) Kê j û~ûG (PòZâ 6.5 -N)ö @ûRò K ûfò
^ì@û ùPe
[PòZâ.6.6] Wûkò Kfcò @ù^K MQe aòÉûe _ûAñ Gjòiaê aòbò^Ü _âKûe
(2) Mê…ò Kfcò : Kfcò _¡Zò _âùdûM Keû~ûCQòö
_òRêkò, ùMûfû_, Rûcê, KûùMRòùf´ê, còVû 6.4.2. aòùgh ]eYe R^^
Kckû, aûKè MQ @û\òe Kfcò iû]ûeYZü Gjò (i) @icûdòZ R^^ :
C_ûdùe Keû~ûA[ûGö G[ô_ûAñ MQe iêiÚ I icûd^ aû ^òùhK ^ ùjûA Wò´ûYêe aé¡ò
_ûKkò@û WûkKê aûQò Zûe cìk @õge ZßPû aûjûe NUò bïY iéÁò ùjùf ZûjûKê @icûdòZ R^^ aû
Kfc
cûVò@û
cìkMQ (cûUò I\û eLôaûKê)
K L M
Mê…ò
N Kfcò cûUò
[PòZâ.6.5] K, L I M cìkMQ (Stock) I Kfc (Scion)Kê ù~ûWÿû ~ûAQò, N- Mê…ò Kfcòö

// 76 //
@^òùhK R^^ (Parthenogenesis) Kêjû~ûGö Gjò _âKâòdûùe _â[ùc ùMûUòG Cnò\e C_~êq
ùKùZK @_êÃK Cnò\ (ùg÷aûk I `‰ð)ùe Gjû iêiÚ I ZeêY@õg Pd Keû~ûG I ùijò Cnò\eê
_é[K Keû~ûG ö ZûjûKê aòÉû_òZ @õg aû GKè_äû
_eò f lò Z jê G ö ùKùZK Cnò \ ùe icûd^
(Explant) Kêjû~ûG ö KûŠ, cìk, K¦ aû ]ûaK
^ùjûA `k iéÁò ùjûA[ûG ö GjûKê @~êMàòZ `k^ K¦e _ûùe^KûAcû Uòiê Gjò Kû~ðý _ûAñ Lêa
(Parthenocorpy) Kêj û~ûG ö i_ê ¿K Cnò \ @^êKìk ö ùijò GKè_ûä Kê ùÂ C_~êq ù_ûhûKùe
(_òRêkò, @wêe, K\kú AZýû\ò)ùe G _âKûe R^^ iÚû_^ Kùf, KòQò \ò^ _ùe ùi[ôeê Kûfi (Callus)
ù\Lû~ûGö Gjò _¡Zòùe RûZ `k c¬ògì^ý aûjûùe ö Uòiê ù_ûhY \ßûeû @^òdcòZ bûùa i{òZ
_ûùe^KûAcû ù_gúùKûhMêWòÿKe GK @ûKûeaòjú^
ùjûA[ûGö Gjò `kKê @icûdò Z `k aû
_òŠKê Kûfþi Kêjû~ûG ö Kûfie _eaðú aé¡ò I
c¬òaòjú^ `k (Parthenocarpic fruit) Kêjû~ûGö aòùb\^ _ûAñ ùiMêWÿòKê ^òŸòðÁ jeùcû^þ [ôaû
(ii) Uòiê ù_ûhY (Tissue Culture) aòbò^Ü ù_ûhKKê iÚû^û«eòZ Keû~ûG ö Kûfie _ê^KhðY
_â K ûee Uò i ê iµKð ù e âcùgâ Y úe Zé Z úd \ßûeû ùi[ôeê Pûeû Cnò\ (Plantlet) aûjûùe ö Pûeû
@¤ûdùe @ûùfûP^û KeòùQ ö GKû _âKûe C_ôò Cnò\MêWÿòKê ^òdªòZ @aiÚûùe aé¡ò KeûMùf Zûjû
I ^òŸòðÁ Kû~ðý iµû\^ Keê[ôaû icRûZúd Kò´û iµì‰ð Cnò\ùe _eòaòðZ jêG ö Gjò _âKòâdûKê iìlà
@icRûZúd ùKûh_ê¬Kê ùÂ UòiêMVòZ jêG ö aõgaòÉ ûe (Micropropagation) Kê j û~ûG ö
[ùe ^òŸòðÁ Kû~ðý _ûAñ UòiêMVòZ ùjûA Mùf aðcû^ Gjò _âKâòdû cû¤cùe @Ìicd c¤ùe Lêa
Zûjû aòbûR^^gúkZû jeûG ö Gjò Kâcùe @ûùc Kcþ iÚû^ùe ajêiõLýûe Cnò\ iéÁò Keû~ûA _ûeêQò ö
_ûùe^KûAcû, Kùf^KûAcû bkò Rúa« ùKûheê Gjû Kéhò, C\ýû^ Kéhò I a^úKeY Kû~ðýùe ajê
MVòZ ù_gú Gaõ ùÄäùe^KûAcû, UâûKòWþ _eò cûZâûùe @û\éZ ùjûA _ûeêQò ö ZûQWÿû Gjò _âKâòdûùe
cé Z ù_gú aò h dùe RûYò ù Q ö Cnò \ e ùeûMcêq Cnò\ iéÁò Keû~ûCQò ö
Rúa«ùKûh, Kò´û ùijò ùKûhMêWKòÿ eê RûZùjûA[ôaû
6.4.3. i_ê¿K Cnò\ùe fòwúd R^^ :
Cnò\ _ì‰ðaòbaú aû iaðlc (Totipotent)ö @[ûðZþ
ùijò GKKMêWÿòKùe ùMûUòG Cnò\ iéÁò Keòaû @ûaéZaúRú Cnò\ùe R^^ûõgMêWÿòK `êf
lcZû [ûG ö Cnò\ Uòiêe _ì‰ðaòbaú MêYKê @û]ûe c¤ùe [ûGö `êfe aòbò^Ü @õg ùjfû aéZòcŠk
Keò _ûùe^KûAcûbkò aòùb\òZ ù_gúKê C_~êq (Calyx), \kcŠk (Corolla), _êõùKge PKâ
_eò cûYe ù_ûhK @^ê Kì k _eòù ag ù~ûMûA (Androecium) I `kòKû PKâ (Gynoecium)ö
ù\ùf Zûjû _ê^üaòbûR^lc ùjûA[ûG ö GYê GK _êõùKge (Stamen) Gaõ `kòKû PKâe `kòKû
Rúa« RúaùKûh Kò´û Rúa« UòiêKê ÊZª bûùa (Carpel) ùjCQò `êfe R^^ûõgö G[ôùe RûdK
_âÉêZ RúaûYêcêq (Aseptic) ù_ûhûK cû¤cùe ùKûhcû^ [û@û«òö
aé¡ò KeûA GK _âZòeì_ú (Cloned) Cnò\ iéÁò ùKak ùKge aû ùKak `kòKû [ôaû
_~ð ý « icÉ ùKûhúd MV^Kê Uò i ê ù_ûhY `êfKê GKfòwú (Unisexual) `êf Kêjû~ûG (~[û-
Kêjû~ûG ö KLûeê, @céZbŠû AZýû\ò)ö @^ý _lùe Cbd
ùKge I `kòKû [ôaû `êfKê \ßòfòwú (Bisexual)
`êf Kêjû~ûG (~[û- c¦ûe, ùiûeòh AZýû\ò)ö

// 77 //
6.4.4. _eûMiwc aû _eûMY : ijûdK ùKûh (Synergids) ejò[ûGö aé«@ûWÿKê
icûd^ (Fertilization) _ìaðeê `êfùe [ôaû ZòÛò ò _âZcò Lê ùKûhòKû (Antipodal cells) ejò[ûGö
_eûMùeYê aòbò^Ü cû¤cùe @ûiò `êfe Mbðgúhð bïYûgd c¤bûMùe fûMò fûMò ejò[ôaû \êAUò
(Stigma)ùe _ùWÿö GjûKê _eûMiwc aû _eûMY ^ýÁòKê ùceê^ýÁò (Polar nucleus) Kêjû~ûGö
(Pollination) Kêjû~ûGö ùKùZK Cnò\ùe ùMûUòG icûdê VòKþ _ìaðeê Gjò \êAUò ^ýÁò còkòZ ùjûA
`êfe _eûMùeYê ùijò `êfe Mbðgúhðùe _Wÿò \ßòZúdK ^ýÁò (Secondary nucleus)ùe _eòYZ
Zûjûe Wò´ûYêKê icûd^ Kùeö GjûKê Ê-_eûMY jê@«òö (PòZâ 6.7)
(Self pollination) Kê j û~ûGö Kò « ê @]ô K ûõg _eûMùeYê
Cnò\ùe ùMûUòG RûZòe `êfe _eûMùeYê _Zw, Mbðgúhð
_lú, Rk, aûdê @û\ò cû¤cùe @ûiò ùijò RûZòe _eûM^kú c¤ùe _eûMùeYê
@^ý GK `ê f e Mbð g úhð ù e _ùWÿ I _ùe Mbð\Š
_eûM ^kú
Mbð û ]û^ jê G ö GjûKê _e_eûMY (Cross
pollination) Kêjû~ûGö _âZòcêL ùKûhòKû
Mbðgúhðùe gKðeû, ùR÷aòK @cæ I @^ýû^ý bïYûgd
_\û[ðe cògâYeê GK @Vûkò@û _\û[ð RûZ jêGö Mbðûgd
_eûMùeYê Gjò _\û[ðe iõÆgðùe @ûiò ùiVûùe ùceê^ýÁò
Wò´ûYê
fûMòeùj I _ùe @uêeòZ jêGö aúRe§â
Gjû_ùe K'Y jêG RûYòaû _ìaðeê `kòKû
ijûdK ùKûh
I Mbðûgde MV^ i´§ùe KòQò RûYòaû \eKûeö [PòZâ.6.7(K)] Mbðûgde PòZâ I
6.4.5. `kòKû I Mbðûgd : Mbðgúhðùe _eûMùeYêe @uêeYö
`kòKûe Zòù^ûUò @õg [ûGö Gjûe ÇúZ _âZòcêL ùKûhòKû
^òcÜbûM ùjCQò Mbðûgd (Ovary), c¤bûMUò
Mbð\Š (Style) I C_eòbûM Mbðgúhð (Stigma)ö
ùceê^ýÁò
Wò´K (Ovule) Uò ùMûUòG aé«\ßûeû Mbðûgd ij
iõ~êq ùjûA[ûGö Wò´K c¤ùe [ôaû Wò´Kûdû ijûdK ùKûh
(Nucellus) Kê @ûaéZ Keò ùMûUòG aû \êAUò @ûz\ Wò´ùKûh
(Integument) [ûGö @ûz\ @MâbûMe còk^ iÚû^ùe [PòZâ.6.7(L)] bïYûgd
ùMûUòG Qò\â ejò[ûG ~ûjûKê aúRe§â (Micropyle)
Kêjû~ûGö Wò´Kûdûùe ùMûUòG bïYûgd (Embryo 6.4.6. icûd^ (Fertilization):
sac) [ûGö bï Y ûgde @Mâ b ûMùe ùMûUò G _eûMùeYê Mbðgúhðùe _Wÿòaû _ùe Zûjûe
Wò´ùKûh (Egg cell) I Zûjûe \êA_ûLùe \êAUò aûjûe @ûaeYUò `ûUò ~ ûGö bò Ze @ûaeYUò
ùMûUòG ^kú @ûKûeùe aûjûùe I _eûM @uêeòZ

// 78 //
jêGö Gjò ^kú Mbð\Š c¤ù\A bïYûgd @ûWÿKê Cnò \ e Gjò _â K ò d ûKê \ß ò i cûd^ (Double
aùXÿö GjûKê _eûM ^kú (Pollen tube) Kêjû~ûGö fertilisation) Kêjû~ûGö Gjû i_ê¿K Cnò\e GK
_eûM @uêeòZ ùjaû icdùe Gjû icaòbûR^ aòùghZßö icûd^ _ùe ~êMàR aûe´ûe aòbûRòZ
_âKâòdûùe aòbûRòZ ùjûA _â[ùc @wúdùKûh ùjûA Wò´K c¤ùe GK bïY (Embryo) iéÁò
(Vegetative cell) I R^^ ùKûh (Generative Kùeö bïY GK KVò^ @ûaeY \ßûeû @ûaéZ ùjûA
cell) ié Á ò Kùeö R^^ ùKûh _ê ^ að û e Gjò aúR aû c¬òùe _eòYZ jêGö Gjò icd c¤ùe
_âKâòdûùe aòbûRòZ ùjûA \êAUò _êõ~êMàK iéÁòKùeö Wò´ûgd aé¡ò_ûA `k (Fruit) ùe _eòYZ jêG
_eûM ^kúùe KòQò ùKûhei ijòZ \êAUò _êõ~êMàK Gaõ aéZò, \kcŠk @û\ò gêLô SWÿò~û@û«òö
I ùMûUòG ^kú ^ýÁò (Tube nucleus) [ûGö Kâùc c¬ò c¤ùe bïY aû baòhýZþe Cnò\Uò
_eûM ^kú aúRe§â aûUù\A Wò´ûgdùe [ôaû ejò[ûGö C_~êq _ûeò_ûgßòKð @aiÚûùe Gjû @uêeòZ
bïYûgd c¤ùe _âùag Kùeö ùiVûùe _eûM ùjûA Pûeû (Seedling)ùe _eòa¡òðZ jêG I
^kúe @MâbûM `ûUò~òaû \ßûeû _êõ~êMàK \êAUò _eað ú icdùe Gjû GK ^ì Z ^ Cnò \ Kê
bïYûgd c¤Kê Pûfò@ûi«òö ùMûUòG _êõ~êMàK Èú
R^à\òGö Gjò _âKâòdûKê aúR @uêùeû\þMc (Seed
~êMK à aû Wò´ùKûh ijòZ còkòZ ùjûA ~êMàR MV^
germination) Kêjû~ûGö
Kùeö G[ôeê bïYe C_ôò jêGö
6.5. _âûYúùe R^^ :
@^ý _êõ~êMàKUò, \ßòZúdK ^ýÁò ijòZ còkZò
ùKùZK _âûYúùe aõgaé¡ò ùKak @fòwú
ùjûA bïYù_ûh ^ýÁò (Endosperm nucleus)
R^^ aû ùKak fòwúd R^^ \ßûeû ùjûA[ôaû
MV^ Kùeö bï Y ù_ûh ^ýÁò e ê bï Y ù_ûh
(Endosperm) RûZ jêG Gaõ Gjû a¡òð¾ê bïYKê
ùaùk ùKùZKuVûùe Cbd _â K â ò d û
ù_ûhY ù~ûMûA[ûGö _eûM ^kúeê \êAUò~ûK ù\Lû~ûA[ûGö _â û Yúcûûùe ù\Lû~ûC[ô a û
_êõ~êMàK bïYûgd c¤ùe _âùag Kfû_ùe ^kú @fòwú R^ê \êAUò iû]ûeY C_ûd ùjCQò –
^ýÁò U ò _eûM ^kú bò Z ùe ^Á ùjûA~ûGö aòbûR^ I ùKûeùKû\þMc aû KkòK^ ö
_ê õ ~ê M à K I Èú ~ê M à K e cò k ^Kê icûd^ 6.5.1 @fòwú R^^ :
(Fertilization) Kê j û~ûGö _â K é Z ùe i_ê ¿ K (i) aòbûR^ :
@ûaéZaúRú Cnò\ùe \êAUò icûd^ Kâòdû ù\LôaûKê aòbûR^ GK @Zò iek R^^ Kâòdûö Gjò
còùkö _â[cUò ùjfû, ùMûUòG _êõ~êMàK ijòZ _âKâòdû 2 _âKûee – (K) \ßòaòbûR^ I (L) ajê
Wò´ûYê aû Wò´ùKûhe icûd^ I @^ýUò ùjfû aòbûR^ö
\ßòZúdK ^ýÁò ijòZ \ßòZúd _êõ~êMàKe còk^ö (K) \ßòaòbûR^ : \ßòaòbûR^ R^^ _âKâòdû
_â[c _âKâòdûùe ~êMàR iéÁò ùjC[ôaûùaùk \ßòZúd Gcòaû (Amoeba), _ûeûcòiò@cþ (Paramecium) I
_â K â ò d ûùe bï Y ù_ûh ^ýÁò ié Á ò j ê G ö ~ê M àR e ACMä ò ^ û (Euglena) _eò RúacûûVûùe
ùKâûùcûùRûcþ aû MêYiìZâ iõLýû \ßòMêYòZ (2n) ù\Lû~ûGö Gjò _âKûe R^^ \ßûeû cûZé RúaVûeê
ùjûA[ô a û ùaùk bï Y ù_ûhe Mê Y iì Zâ iõLýû \êAUò @_Zý iéÁò jê@«ò, C\ûjeY – Gcòaû ö
iû]ûeYZü Zâò Mê Yò Z (3n) ùjûA[ûGö i_êÃ K

// 79 //
cûZî Gcòaû
^ýÁò
@_Zý Gcòaû
(K) (L) (M) (N)

KìU_û\ [PòZâ.6.8] Gcòaûùe icaòbûR^ _¡Zòùe \ßòaòbûR^
ùKûÂòKû ajêab
ò ûRòZ ^ýÁò _ûUò KhòðKû
_ûUò
(K) (L) (M)

Zò^òÉe ùKûÂòKû ùKûÂòKû c¤ùe Kê^ò Gcòaû @ûaê
bòZùe Gcòaû ^ýÁò aòbûR^ (ùKûeK) @û_Zý jûAWâû
ùKûeùKû\þMc @k
[PòZâ.6.10]jûAWâûùe
aûjýùKûeùKû\þMc
[PòZâ.6.9] Gcòaûùe ajê aòbûR^
C_ûdùe aõg aòÉûe
Gjû c]êe Rkùe eùjö @^êKìk _eòiÚòZòùe _ûeûcò i ò @ cþ ù e ùKûh aò b ûR^ @^ê _ â i Ú
(_eòùage Zû_cûZâû _âûd 250C I _âPêe Lû\ý) (Transverse) _éÂùe iµû\òZ ùjC[ôaûeê GjûKê
Gcòaû geúee aé¡ò NùUö iaðaéjZþ @ûKûeùe @^ê_âiÚ \ßòaòbûR^ Kêjû~ûGö ACMäò^ûùe aòbûR^
_jôaû _ùe ^òRe KìU_û\ (Pseudopodia) _éÂ @^êf´ (Longitudinal) bûùa ùjC[ôaûeê
MêWÿòK _âZýûjûe Keò Gjû _âûd ùMûf @ûKûe ]ûeY GjûKê @^êf´ \ßòaòbûR^ Kêjû~ûGö
Kùeö Gjû @ûC Lû\ý MâjY Kùe^ûjó I ùKûh
(L) ajê a ò b ûR^ : Leû\ò ù ^ Gcò a û
aò b ûR^ _ûAñ _â É ê Z jê G ö icaòb ûR^ \ß û eû
ejê[ôaû ù_ûLeú, MûWÿò@ûeê _ûYò gêLôMùf aû
ùMûUòG cûZé Gcòaûeê \êAUò @_Zý iéÁò jêG (PòZâ-
6.8)ö @_Zýcûû geúeùe KìU_û\ iéÁò jêGö
@Zý]ôK [Šû ù~ûMêñ _ûYò ae` ùjûAMùf, Gcòaû
KìU_û\ iûjû~ýùe Gcûù^ _eòùageê Lû\ý KìU_û\MêWÿòKê _âZýûjûe Keò ^òR geúe Pûeò_ùU
iõMâj Keò Êû]ú^bûùa ÊûbûaòK Rúa^~û_^ Zò^òÉe aògòÁ GK KVò^ @ûaeY aû ùKûÂòKû
Ke«òö Gjò _âKâòdû iµì‰ð ùjaûKê _âûd 30 cò^òUþ (Cyst) Zò @ ûeò K eò eùjö Gjò icdùe Zûe
icd fûùMö \ßòaòbûR^ _eò GK iek _âKâòdûùe Pdû_Pd Kâòdû jâûi_ûGö aûe´ûe ^ýÁò aòbûR^
aõgaé¡ò Keê[ôaû Gcòaûe aé¡ûaiÚû (Senescence) \ßûeû Gcòaû geúeùe 500-600Uò ùQûU ^ýÁò
^[ûG I Gjûe _âûKéZòK céZêý jêG^ûjóö ùiiaê Zò @ ûeò jê G ö _â ù ZýK ^ýÁò Kò Q ò _eò c ûYe
\éÁòeê Gcòaû @ce (Immortal)ö ùKûhRúaK \ßûeû @ûaéZ ùjûA eùjö Gjò_eò
_ûeûciò@cþ I ACMäò^û c¤ \ßòab
ò ûR^ \ßûeû bûùa iéÁ @_ZýMêWÿòKê "Kê^ò Gcòaû' aû Gcòaêýfû
^ò R e R^^ Kâ ò d û iµû\^ Ke«ò ö Kò « ê (Amoebula) Kêjû~ûGö ahðû\òê @ûMc^ùe

// 80 //
_eòiÚòZò @^êKìk ùjùf Gjò KVò^ @ûaeY Rk c¤Kê jûAWâû geúee Mêjûª (Coelenteron)
iõÆgðùe @ûiò `ûUò~ûGö ùKûÂòKû bòZùe [ôaû _âùag Kùeö @ûaêe @MâbûMùe Zûeû @ûKûee
@_Zý Kê^ò Gcòaûcûù^ aûjûeKê Pûfò@ûi«ò (PòZ-â GK _ûUò I _ûUòe Pûeò_ùU KhðòKû (Tentacle)
6.9 K, L, M)ö ié Á ò j ê G ö Gùa Gjû GK ùQûU jûAWâ û _eò
ù\Lû~ûGö Gjû cûZéjûAWâû ijòZ fûMò ejò[ôùf
_ùe ùicûûe geúeùe KìU_û\ iéÁò
c¤ ^òR KhðòKû iûjû~ýùe Lû\ý iõMâj Kùeö
jêG I ùicûù^ _eòùageê Lû\ý MâjY Keò @_Zý jûAWâûe iµì‰ð aé¡ò _ùe Gjûe cìk@õg
iû]eY Rúa^~û_^ Ke«òö Gcòaûe Gjò _âKûe iõKêPòZ jêG, Gjû cûZé jûAWâû Vûeê aòzò^Ü jêG
ajê aò b ûR^ R^^ Kâ ò d ûKê ùÆûeê ù fi^þ I _eò ù ageê Lû\ý iõMâ j Keò iû]ûeY
(Sporulation) c¤ Kê j û~ûGö cYò h Vûùe Rúa^~û_^ Kùeö Gjò _âKâòdû _ûAñ 48 eê 96
cýûùfeò@û ùeûM iéÁò Keê[ôaû _äûRþùcûWÿòdcþ Nû icd fûùMö (PòZâ 6.10)
(Plasmodium) c¤ ajêaòbûR^ \ßûeû ^òRe aõg (L) @«ü ùKûeùKû\þMc :
aé¡ò Kùeö _âZòKìk _eòùag I Lû\ý_\û[ðe @bûa
iõKâcòZ cgû KûcêWÿòaû icdùe _äûRþùcûWÿòdcþe ù\Lûù\ùf Æ¬ ^òR geúe bòZùe ùRcêýfþ
ùÆûùeûùRûGUþ (Sporozoite) cYò h e eq (Gemmule) Zò@ûeò Kùeö Gjò _âKâòdûe _âûe¸ùe
_âaûj ù\A ~KéZþ ùKûh c¤ùe _âùag Keò GK ÊZª _âKûee ùKùZK ùKûh @ûKòðIiûAUþ
ajêaòbûR^ \ßûeû aõgaé¡ò Kùeö Gjò _âKûe (Archaeocyte) GKZâ ò Z jê @ «ò ö GMê W ÿ ò K e
ajêaòbûR^Kê iûAùRûùMû^ò (Schizogony) Pûeò _ùU GK KVò^ @ûaeY ié Á òù jûA Gjû
Kêjû~ûGö ùRcê ý fùe _eò Y Z jê G ö cûAùKâ û _ûAfþ
(Micropyle) ^ûcK GK e§â \ßûeû Gjû aûjûeKê
(ii) ùKûeùKû\þMc (Budding) :
ùLûfû[ûGö _eòùag @^êKìk ùjùf ùRcêýfþ
ùKùZK GKùKûhú _âûYú, Æ¬ I jûAWâû_eò bòZùe [ôaû ùKûhMêWÿòK cûAùKâû_ûAf aûUù\A
ajêùKûhú _âûYú ùKûeùKû\þMc C_ûdùe @fòwú aûjûeKê @ûiò ^ì@û Æ¬ iéÁò Ke«ò (PòZâ 6.11)ö
R^^ \ßûeû ^òRe aõgaòÉûe Ke«òö Gjû \êA
_âKûe, ~[û – (i) aûjý ùKûeùKû\þMc (External cûAùKâû_ûAf
budding) I (ii) @«ü ùKûeùKû\þMc (Internal aûjý @ûaeY
budding)ö
(K) aûjý ùKûeK\þMc : G¶òWòÄþ ÆòKêýfþþ
_eò ù ag ù~ùZùaùk @^ê K ì k I bòZe @ûaeY
Lû\ý_\û[ð _âPêe bûùa còùk, ùiùZùaùk iêiÚ
Gaõ adü_âû¯ jûAWâû ùKûeùKû\þMc C_ûdùe @ûeKòIiûAUþ
aõg aòÉûe Keò[ûGö _âûe¸òK @aiÚûùe jûAWâû
geúee c¤bûMùe GK ^òŸðÁò _âKûe ùKûh GKûVò [PòZâ.6.11] Æ¬ ùRcêýfþ
ùjaû\ßûeû GK ùQûU @ûaê bkò ùKûeK iéÁò jêGö 6.7.2. _êêêna^ :
Gjò @kKê ùKûeùKû\þMc @k (Budding zone) _êêêna^ (Regeneration) ùKøYiò _âûYúe
Kêjû~ûGö Gjò @ûaê ]úùe ]úùe aWÿ jêG, Gjû GK R^^ Kâòdû ^êùjñ; KòQò _âûYúùe Gjû GK

// 81 //
ÊZª aýaiÚû cûZâö _âûYú geúeeê KUò~ûA[ôaû K) gêKâûYêR^^ : (PòZâ-6.12)
aû bûwò~ûA[ôaû _âùZýK LŠeê _êêêna^ \ßûeû _êeêhe gêKâûgd ajêiõLýK gêùKâû_ôò iìlà
GK iµì‰ð Rúa RûZ jêGö jûAWâûe geúeKê ^kòKû aû gêKRâ ^ ^kòKû (Seminiferous tubules)
LŠLŠ Keò KûUòùf KòQò\ò^ _ùe _âùZýK KUû \ßûeû MVòZö _âùZýK ^kòKûe @ûaeYùe ejòQò
LŠeê ùMûUòG ùfLûGñ iµì‰ð _ì‰ðaòKgòZ jûAWâû @û\ò RûdK ùKûh \ßûeû MVòZ Rcòð^ûfþ G_ò[ôfòdcþ
RûZ jêGö GVûùe iìP^û \ò@û~ûA_ûùe ù~ Gjò
(Germinal epithelium) aû R^^ @]ôz\ö Gjò
_âûYúcûû geúeùe GK _âKûe iað_ âiì aû
_ì‰ðaòbaú ùKûh (Totipotent cell) [ûGö Gjû @]ô z\ùe [ô a û ùKûhùe icaò b ûR^ ùjaû
_âûYú geúe MV^ _ûAñ @ûagýK @^ý icÉ `kùe C_ô^Ü ùKûhMêWÿòKê "cìk gêKâûYê ùKûh'
_âKûe ùKûh aû Uòiê Zò@ûeò Keò_ûùeö `kùe (Spermatogonium) Kê j û~ûGö Gjò _â K â ò d û
KUò~ûA[ôaû @õgeê GK ^ì@û _âûYú RûZ jêGö ùjC[ôaû _âûaiÚûKê _âMêY^ _âûaiÚû (Phase of
6.5.2 cûâe fòwúd R^^ Multiplication) Kêjû~ûGö
cYòh ùMûUòG É^ý_ûdú ùgâYú (Class- @ù^K cìk gêKâûYê ùKûh MVòZ ùjfû_ùe
Mammalia)e _âûYúö _âR^^ Reò@ûùe aõgaòÉûe Gjò ùKûhMêWÿòKe @ûKûe aé¡ò jêGö ùKûhe aé¡ò
Keòaû I cûâRûZòe ^òeazò^ÜZû (Continuity ùjûA GK ^òŸ òð Á @ûKûeùe _jô ùf ZûjûKê
of the human species) ^ò½òZ Keòaûùe Cbd _âû[còK gêKâûYê ùKûh (Primary spermatocyte)
_ê e ê h I Èúe bì c ò K û ejò Q ò ö i«û^ ié Á ò ù e Kêjû~ûGö cìk gêKâûYê ùKûhe aé¡òùjûA _âû[còK
ùicûûe bò ^ Ü bò^ Ü \ûdòZß ejò[ ûGö ùZYê gêKâûYê ùKûh ùjaû _~ðý« @a]ôKê aé¡ò _âûaiÚû
ùicûû geúee MV^ùe KòQò bò^ZÜ û ù\Lû~ûGö (Phase of Growth) Kêjû~ûGö
_ìað ùgâYúùe @ûùc ~êaKâû«ò aòhdùe @ûùfûP^û
Gjû_ùe _â û [cò K gê K â û Yê ùKûhùe
Keò[ôùfö Gjò icdùe KòùgûeKòùgûeúcûû
geúeùe @ù^K MûV^òK, Kâd ò ûcôK Gaõ @ûùaMòK @¡ðab ò ûR^ _âKòdâ û ùjûA[ûGö Gjò aòbûR^ `kùe
_eòað^ ù\Lû~ûA[ûGö _ê@ue ^òg \ûXÿò CVòaû, ùMûUòG _âû[còK gêKâûYê ùKûheê \êAUò \ßòZúdK
Sò@u É^ýMâ^Úòe aòKûg, KY×Êeùe _eòað^ ij gêKâûYê ùKûh (Secondary spermatocyte) Zò@ûeò
_âR^^ @we aòKûg NùU Gaõ Cbùd i«û^ jêGö Gjò ùKûhe MêYiìZâ iõLýû @ù¡ðK (n)
iéÁò Keòaûe iûc[ðý jûif Ke«òö ùjûA[ûGö \ßZò úd @¡ð aòbûR^, _â[c @¡ð aòbûR^
6.5.2.1. ~êMàKR^^ : _ùe _ùe ùjûA[ûG, Gjû icaòbûR^ _âKâòdûbkò
~ê M à K R^^ \ß û eû gê K â û gdùe gê K â û Yê ùjûA[ûGö Gjû `kùe \ßòZúdK gêKâûYê ùKûheê
(Sperm) I Wò´ûgdùe Wò´ûYê (Ovum) iéÁò jêGö \êAUò _âûKþ gêKâûYê ùKûh (Spermatid) Zò@ûeò jêGö
gêKâûYê iéÁò _âKâòdûKê gêKâûYêR^^ (Spermato- MZòjú^ _âûKþ gêKâûYê ùKûhùe aòbò^Ü eKce
genesis) I Wò ´ ûYê i é Á ò _â K â ò d ûKê Wò ´ ûYê R ^^ _eò a ð ^ I _eò a ¡ð ^ @[ð û Zþ aò ù b\^
(Oogenesis) Kêjû~ûGö (Differentiation) ùjfû_ùe Zûjû GK MZògúk
(~ê M à K R^^ icdùe @¡ð û d^ aû gêKâûYêùe _eòYZ ùjûA[ûGö _âûKþ gêKâûYê ùKûheê
@¡ðaòbûR^ NUò gêKâûYê I Wò´ûYê iéÁò ùjaû Gaõ gêKâûYê ùjaû _~ðý« icÉ _âKâòdûKê ÆcòðIùRùîòiþ
iû]ûeY ùKûhe MêYiìZâ iõLýû \ßòMêYòZ (2n) [ôaû (Spermiogenesis) Kê jû~ûGö _â û[cò K gêK âûYê
iÚùk ~êMàKùe Gjû GK-MêYòZ (n) ùjC[ôaû ùKûheê gêKâûYê iéÁò ùjaû _~ðý« @a]ôKê _eò_Kß^
aòhdùe @ûMeê iìP^û \ò@û~ûAQòö) _âûaiÚû (Phase of Maturation) Kêjû~ûGö

// 82 //
1. _âMêY^ _âûaiÚû @û\ò RûdK ùKûh

2n
icaòbûR^
2n 2n
2n 2n 2n 2n cìk gêKâûYê ùKûh
2n cìk gêKâûYê ùKûh

2. aé¡ò _âûaiÚû
_âû[còK gêKâûYê ùKûh
2n
_â[c @¡ð aòbûR^
_eò_Kß^ _âûaiÚû n n
3. \ßòZúdK gêKâûYê ùKûh
\ßòZúd @¡ð aòbûR^
n n n n _âûKþ gêKâûYê ùKûh
aòùb\^ ÆcòðIùRùîòiþ
gêKâûYê
~~
~~
~~
~~
[ PòZâ 6.12] gêKâûYêR^ê aòbò^Ü @aiÚû

gêKûâ Yê (Sperm) : GùKâûùRûcþ
ùjWþ
gêKâûYê GK f´ fû¬aògòÁ ùKûhö Gjûe ^ýÁò

Zòù^ûUò @õg ejòQò; @MâLŠ aû ùjWþ (Head),
ùiâòIfþ
c¤ LŠ (Middle piece) I fû¬ (Tail)ö gêKâûYê
ùjWþe @ûKûe aòbò^Ü _âûYúùe bò^Ü bò^Ü _âKûee ù^Kþ
còWòfþ _òiþ
ùjûA[ûGö Gjûe ùMûUòG _ûLùe ejòQò @Mâ_òŠK cûAùUûKŠòâ@û

(Acrosome), Gjû _QKê ejòQò ùKûh ^ýÁòö c¤
LŠ bòZùe ejòQò cûAùUûKŠâò@ûö ùjWþ I còWòfþ
_òiþ bòZùe [ôaû Mâúaû aû ù^Kþ (Neck) ùe @Qò
ùUfþ
ùiâòIfþ, VòKþ ^ýÁòKê fûMòö c¤LŠ _QKê f´òQò

iìZû _eò fû¬ö Gjû gêKâûYêe Pk^ùe iûjû~ý
Kùeö (PòZâ-6.13) [PòZâ.6.13] gêKâûYê

// 83 //
2n @û\ò RûdK ùKûh
1. _âMêY^ _âûaiÚû
2n 2n icaòbûR^
2n 2n 2n 2n cìk Wò´ûYê ùKûh

2n cìk Wò´ûYê ùKûh
2. aé¡ò _âûaiÚû 2n _âû[còK Wò´ûYê ùKûh
_â[c @¡ð aòbûR^

n \ßòZúdK Wò´ûYê ùKûh n _â[c ù_ûfûe aWÿò
3. _eò_Kß^ _âûaiÚû
\ßòZúd @¡ð aòbûR^
n n n n ^Á ùjûA~ûG
\ßòZúd ù_ûfûeþ aWÿò (^Á ùjûA~ûG)

Wò´ûYê
[ PòZâ 6.14] Wò´ûYêR^ê aòbò^Ü @aiÚû
L. Wò´ûYêR^^ : (PòZâ-6.14) Gjò icdùe cìk Wò´ûYê ùKûh Pûeò_ûùL KòQò
Èú~êMàK aû Wò´ûYê, Wò´ûYê R^^ _âKâòdûùe Lû\ý ù~ûMûC[ôaû ùKûh ùNeò eùjö cìk Wò´ûYê
C_ô^Ü ùjûA[ûGö Wò´ûgde @ûaeY ij ejòQò ùKûhe ^òŸòðÁ aé¡ò NUòaû _ùe ZûjûKê _âû[còK
@û\ò RûdK ùKûhö Gjò ùKûhe aòbûR^ `kùe Wò´ûYê ùKûh (Primary oocyte) Kêjû~ûGö
ajêiõLýK cìk Wò´ûYê ùKûh (Oogonium) C_ô^Ü _eò _ Kß ^ _â û aiÚ û e _â [ c _~ð ý ûdùe
jêGö ùKûhe aòbûR^, icaòbûR^ _âKâòdûùe _âû[còK Wò´ûYê ùKûhe @¡ðaòbûR^ jêGö `kùe
ùjûA[ûG Gaõ Gjò @aiÚ ûKê _â Mê Y^ _âû aiÚû 2Uò @_Zý ùKûh RûZ jêG ù~Cñ[ôùe @ù¡ðK
Kêjû~ûGö iõLýK (n) MêYiìZâ ejò[ûGö ùZùa @_Zý ùKûh
cìk Wò´ûYê ùKûh Zò@ûeò ùjfû_ùe aé¡ò \êAUòùe ùKûhRúaK _eòcûY Kcþ ùagò ùjaûeê
_âûaiÚûùe Zûjûe @ûKûeùe CùfäL^úd aé¡ò jêGö ùMûUòG ùKûhe @ûKûe @^ý ùKûhVûeê ~ù[Á

// 84 //
aWÿ jêGö aWÿ ùKûhUòKê \ßòZúdK Wò´ûYê ùKûh C_ôò ùjûA[ûGö Zû'QWÿû Gjò ^kòKû aûjûùe I
(Secondary oocyte) Kêjû~ûGö ùQûU ùKûhUòKê aò b ò ^ Ü ^kò K ûe @«eûkùe ùfWò M þ ùKûh
_â[c ù_ûfûe aWÿò (First polar body) Kêjû~ûGö ù\Lû~ûGö (PòZâ6.15) Gjò ùKûheê ùUùÁûùÁe^þ
Gjò _âûaiÚûe \ßòZúd _~ðýûdùe \ßòZúdK Wò´ûYê ^ûcK GK _êeêh jeùcû^þ leòZ jêGö gêKâR^
ùKûh Gaõ _â[c ù_ûfûe aWÿòe icaòbûR^ ^kòKû @]ôz\ùe [ôaû ùKùZK @ù_lûKéZ aWÿ
ùjûA[ûGö Kò«ê ù~Cñ \êAUò @_Zý ùKûh jêG I aòùgh ]eYe iùUðûfò ùKûh (Sertoli cell)
gêKâûYêe aòKûg icdùe Lû\ý ù~ûMûA[ûGö
ùicûû @ûKûe c¤ aWÿ ùQûU ùjûA[ûGö aWÿ gêKâR^ ^kòKû
ùKûhUò Wò´ûYê jêG I iûÛò \ßòZúd ù_ûfûe aWÿò
jêGö ùijò_eò _â[c ù_ûfûe aWÿòe aòbûR^ gêKâûYê
`kùe \êAUò @Zòeòq ù_ûfûe aWÿò Zò@ûeò jêGö
_eò_Kß^ _âûaiÚûe ùghùe ùMûUòG _âû[còK Wò´ûYê ùfWòMþ
ùKûheê ùMûUòG Wò´ûYê I Zòù^ûUò ù_ûfûe aWÿò ùKûh
Zò@ûeò jêGö
6.5.2.2 _êeh
ê R^^ Zª (Male Reproductive
System) : ieùUðûfò ùKûh
_ê e ê h R^^ Zª cê L ýZü (i) gêK âc êY ò, [PòZâ.6.15] gêKâûgde @^ê_âiÚ ùQ\
(ii) gêKâûgd (cêÃ), (iii) gêKâaûjú^kú, (iv) cìZâ (iii) gêKâaûjú^kú (Vas deferens) :
cûMð, (v) gògÜ @û\òKê ùÂ MVòZö _âùZýK gêKâûgdeê ùMûUòG gêKâaûjú^kú
(i) gêKâcêYò (Scrotal sac) : (Vas deferens) aûjûeò C\e Mjße c¤ùe _âùag
Kùeö \êA_Ue ^kú cìZâûgde cìZâ^kú ijòZ
_êehê geúeùe [ôaû \êAUò gêKcâ Yê ò (Scrotal
cògò cìZâcûMð Zò@ûeò Ke«òö
sac) c¤ùe \êAUò gêKâûgd @Qòö cûâ geúee
(iv) cìZâcûMð (Urethra) :
Zû_cûZâû @]ôK (370C); gêKâcêYòe Zû_cûZâû Gjû
Vûeê 20C Kcþ, ~ûjû gêKâûYê C_ôò _ûAñ @^êKìkö Cbd gêKâei (Semen) I cìZâ (Urine)
GVûùe iì P ^ûù~ûMý ù~ jûZú I Zò c ò _eò cìZcâ ûMð ù\A gògeÜ @MâbûMùe [ôaû e§â cû¤cùe
É^ý_ûdú _âûYúu gêKâûgd\êAUò geúe bòZùe geúe aûjûeKê aûjûùeö
[ûGö 6.5.2.3. Èú R^^ Zª (Female Reproductive
System) :
(ii) gêKâûgd (Testis) :
_êeêh geúeùe \êAUò gêKâûgd aû cêÃ Èú R^^ Zª cêLýZü Wò´ûgd (Ovary),
ejòQòö Gjû ^ò\û ùMûfûKûe _òŠö ajê gêKâR^ Wò ´ aûjú ^kú (Fallopian tubes), Mbð û gd
^kòKûKê ùÂ Gjû MVòZö gêKRâ ^ ^kòKûeê gêKâûYê (Uterus) @û\òKê ùÂ MVòZö

// 85 //
(i) Wò´ûgd (Ovary) : Mâû`ò@û^þ `fòKfþ

C\e Mjßee ^òcÜ @õgùe GK ù~ûWÿû Wò´ûYê
Wò´ûgd ejòQòö Wò´ûgde RûdK @]ôz\eê Wò´ûYê
C_ô^Ü jêGö G[ôijòZ Wò´ûgdeê AùÁâûùR^þ I \ßòZúdK `fòKfþ
ù_âûùRùÁe^þ ^ûcK \êAUò Èú-jeùcû^þ leòZ K_ðiþ fêUòdcþ
jêGö ~êaKâû«ò _ùe _âZò cûiùe ùMûUòG Wò´ûYê
(PòZâ 6.16) _ì‰ðaòKgòZ ùjûA Wò´ûgdeê aûjûeò _âû[còK `fòKfþ
^ýÁò Kùeû^û ùeWÿòGUû RûdK @]ôz\
ùRû^û ù_fêýiòWû
[PòZâ.6.17] Wò´ûgde @^ê_âiÚ _éÂ
Wò´ûYê _UKê [ôaû Wòáûjú ^kúe cêjñ Kûjûkú i\égö
@^ý _Uùe Gjû Reûdê aû Mbð û gdùe
[PòZâ.6.16] cYòh Wò´ûYê ùLûfò[ûGö iû]ûeYZü Gjò ^kú c¤ùe Wò´ûYê
Wòáûjú^kú c¤ùe _âùag Kùeö Wò´ûYêe I gêKâûYêe icûd^ ùjûA ~êMàR iéÁòjêGö ~êMàR
aòKûg GK _âû[còK `fòKfþ bûùa @ûe¸ jêGö Gùa Mbðûgdùe _âùag Kùeö
_eaðú icdùe Gjûe aé¡ò NUò Gjû Mâû`ò@û^þ
(iii) Mbðûgd (Uterus) :
`fòKfþ (Graafian follicle)e eì_ ^òG Gaõ G[ôùe
_eò_Kß Wò´ûYê [ûGö Wò´ûYêe ^òRÊ _äûRþcû Sòfäú Mbð û gd GK `µû (Hollow) Gaõ
Pûeò_ùU ùRû^û ù_fêýiòWû (Zona pellucida) ù_gúajêk (Muscular) @wö Gjûe f´ _âûd
^ûcK GK @Zòeòq Sòfäú [ûGö Gjû KòQò `fòKfþ 7.5 ùi.cò. Gaõ PCWÿû 5.0 ùi.cò.ö Gjû C\e
ùKûh \ßûeû ùNeòùjûA ejò[ûGö Gjò @ûaeYKê Mjße ^òcÜ bûMùe VòKþ cìZâûgde _QKê ejòQòö
Kùeû^û ùeWòGUû (Corona radiata) (PòZâ 6.16) Mbðûgde @ûM_U PCWÿû I _Q_UKê Gjû ^kò@ûö
Kê jû~ûGö Wòù ´û›Mð _ùe Mâ û `ò@ û^þ `fòK fþ Gjò ^kò@û @õgKê Reûdê Mâúaû (Cervix) Kêjû~ûGö
RûMûùe K_ðiþ fêUòdcþ (Corpus luteum) (PòZâ Mbðûgde Mâúaû aûjûeKê C^àëq ùjûA[ûGö
6.17) iéÁò jêGö G[ôeê leòZ ù_âûùRÁòe^þ jùcûð^þ 6.5.2.4 icûd^ I icûd^ _eaðú NUYû :
MbðûaiÚûKê aRûd eLôaûùe ijûdK ùjûA[ûGö Wò ´ûYê ijò Z gêK âûYêe cò k^Kê icûd^
(ii) Wòáûjú ^kú (Fallopian tube) : Kêjû~ûG ö icûd^ \ßûeû GK GKùKûhú ~êMàR
Èú geúeùe GK ù~ûWÿû Wòáûjú ^kú iéÁò jêG ö icaòbûR^ \ßûeû ~êMàRe aûe´ûe
ejòQòö Gjûe f´ _âûd 10-12 ùi.cò.ö Wò´ûgd bûR^ (Clevage) _âKâòdû \ßûeû GKùKûhú ~êMRà eê

// 86 //
GK ajêùKûhú aäûÁêfû (Blastula) iéÁò jêGö 6.6. _eòaûe ^òùdûR^

aòùb\òZ aäûÁêfû aäûùÁûiòÁ (Blastocyst) ùe _eòaûee _òfû iõLýû iúcòZ eLôaû I
_eòYZ ùjûA Mbðûgde Kû^Úùe ^òaòWÿbûùa i«û^ bòZùe CPòZ aýa]û^ eLôaûe _¡ZòKê
fûMò e ùjö Gjò _â K â ò d ûKê @«üùeû_Y _eòaûe ^òùdûR^ Kêjû~ûGö bûeZ ieKûeu
(Implantation) Kêjû~ûGö bïYa§ aû _äûùiû Zeèê 1952 ciòjû Vûeê _eòaûe ^òùdûR^
(Placenta) Reò@ûùe Mbðûgd ijòZ bïY GK ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjûAQòö
ùR÷aòK i´§ iÚû_^ Kùeö bïY Gaõ Mbðûgd aòbò^Ü _âKûe _eòaûe ^òùdûR^ _¡Zò :
Cbdue KòQò @õg \ßûeû Gjû MVòZö bïYa§ ùKøYiò C_ûdùe gêKâûYê I Wò´ûYêe còk^Kê
ù\A bïY cû@û geúeeê ^ûbòe{ê (Umbilical cord) ùeûKû~ûA_ûeò ù f Mbð ] ûeYKê GWÿ û A
\ßûeû Lû\ý I @cæRû^ MâjY Kùeö ùijò_eò bïY \ò@û~ûA_ûùeö _eòaûe ^òùdûR^ _ûAñ aýajéZ
c¤eê ^òMðZ aRðýaÉê _äûùiû aûUù\A cû@û aòbò^Ü _âKûe C_ûd \êA bûMùe aòbq, ~[û–
(i) iÚûdú _¡Zò, (ii) @iÚûdú _¡Zòö
geúeKê I _ùe aûjûeKê @ûùiö @«üùeû_Y
6.6.1. iÚûdú _¡Zò :
_ùe MûÁîùfi^þ (Gastrulation) _âKâòdû \ßûeû
Zòù^ûUò RûdK Ée (Germ layer) aògòÁ GK Gjû GK _âKûe @ùÈû_Pûe _¡Zòö Gjò
_¡Zòùe cjòkû aû _êeêhuê a§ýûKeY @ùÈû_Pûe
MûÁîfû (Gastrula) Zò@ûeò jêGö MûÁîfûe Zòù^ûUò
Keû~ûGö `kùe baò h ýZþ ù e @ûC i«û^
RûdK Ée ùjCQò GùKÖ û Wcð (Ectoderm),
R^àùjaûe i¸ûa^û ^[ûGö _êeêh a§ýûKeY
cò ù iûWcð (Mesoderm) I GùŠûWcð
@ùÈû_PûeKê bûùiùKÖûcú (Vasectomy) I cjòkû
(Endoderm)ö Gùa @waòKûg (Organogenesis)
a§ýûKeY @ùÈû_PûeKê Uê ý ùaùKÖ û cò
\ßûeû Gjò Zòù^ûUò RûdK Éeeê aòbò^Ü _âKûe Uòiê,
(Tubectomy) Kêjû~ûGö
@w (Organ) I @w Zª (Organ system) Zò@ûeò
bûùiùKÖûcú : bûùiùKÖûcú \ßûeû _êeêhe
jêGö ùgh _~ðýûdùe Mbðûgdùe iéÁò ùjûA[ôaû \êAUò~ûK gêKâaûjú ^kúKê KûUò @fMû Keò aû§ò
_ì‰ðaòKgòZ gògê _âia (Parturition) \ßûeû cû@û \ò@û~ûGö `kùe ùeZ gêKâûYêcêq [ûGö Gùa
geúe aûjûeKê @ûùiö aò^û Qêeú I aò^û iòfûAùe 10 eê 15 cò^òUþ
ùaùk ùaùk GK @iû]ûeY NUYûKâ ù c icdùe bûùiùKÖûcú Keû~ûCQòö
@«üùeû_Y _âKâòdû Mbûðgd c¤ùe ^ NUò Uê ýùaùKÖû cú : Èú geúee \êA Uò~ ûK
Wòáûjú^kú c¤ùe jêGö GjûKê @iÚû^òK Mbð Wòáûjú^kúKê KûUò aû§ò \ò@û~ûGö `kùe Wò´ûYê
(Ectopic pregnancy) Kê j û~ûGö @iÚ û ^ò K Gaõ gêKâûYêe còk^ @ûC i¸a jêG^ûjóö
Mbð ] ûeY ù~ûMê ñ iû]ûeYZü Èúe cé Z ê ý 6.6.2. @iÚûdú _¡Zò :
ùjûA_ûùeö icûd^ ^ùjùf Wò´ûYêe @ûù_
bûeZ ieKûeue _eò a ûe ^ò ù dûR^
@ûù_ céZêýjêGö
Kû~ðýKâcùe aòbò^Ü _âKûe @iÚûdú _¡Zò aýajûe

// 87 //
Keû~ûCQò, Gjû\ßûeû _eòaûe ^òùdûR^ aòbò^Ü aýqòu iõLýû _âZòahð ]úùe ]úùe aXÿòaûùe
icd _~ðý« _eòPûk^û Keû~ûG ö fûMòQòö GWiþKê ^òdªYùe eLôaû _ûAñ ùKøYiò
ieKûeue _eòaûe ^òùdûR^ aòbûM \ßûeû ^òŸòðÁ Jh] ^[ôaûeê Gjû Pò«ûe KûeY ùjûAQòö
^ò~ ê q ò_ â û¯ @ûgûKcð úcûù^ _eò a ûe ^ò ù dûR^ GPþ.@ûA.bò. :
Kû~ðýKâc aòhdùe ùfûKcûûê aêSûCQ«òö ùZYê GWiþ e "Lk^ûdK' GK bì ZûYê ö Gjò
_òfûcûù^ ùQûU ùQûU \kùe @ûgûKcðúu ijòZ bì Z ûYê e ^ûñ GPþ . @ûA.bò . (Human
G' aòhdùe @ûagýK iÚùk @ûùfûP^û Kùf Immunodeficiency Virus – HIV) ö @^ý bìZûYê
iù¦j \ìe ùjûA_ûeòaö _eò Gjûe geúe MV^ @Zò iekö cêLýZü
6.7. cYòh R^^ iµKðúd ùeûM : _ê Á ò i ûeùe MVò Z ùLûk_û c¤ùe bì Z ûYê e
cYò h R^^Kâ ò d û cû¤cùe Mùêò @ û, @û^êaõgòK _\û[ð (Genetic material) [ûGö Gjû
iò ` ò f iþ , GWþ i bkò aò b ò ^ Ü _â K ûe ùeûM ùjCQò @ûeG^þGö @ûeG^þG [ôaû bìZûYêcûûê
ùjûA[ûG ö ^ò c Ü ù e GWÿ i aò h dùe a‰ð ^ û _½bì Z ûYê aû ùeùUâ û bûAeiþ (Retrovirus)
Keû~ûAQò ö Kêjû~ûGö
6.7.1 GWþi : 6.7.1.1 ùeûM_âKâòdû (Pathogenecity) :
GWiþ ùKøYiò _âKûe ùeûM ^êùjñö Gjû @ûc eqùe [ôaû ùgßZeq KYòKûcûù^
c^êhý geúee GK @aiÚû, ù~Cñ[ôùe geúee @ûc geúeKê aûjý iõKâcYeê elû Ke«òö Kò«ê
ùeûM _âZòùeû]ú gqò ]úùe ]úùe ^Á jêGö GWiþùe @ûKâû« aýqòu geúeùe Uò-fòùµûiûAUþ
`kùe GWþiùe @ûKâû« aýqò ùKøYiò ùeûMe (T-lymphocyte) ^ûcK GK _âKûe ùgßZeq
i`k _âZòùeû] KeòaûKê ic[ð jêG^ûjóö ùZYê KYò Kû iõLýû \î ZMZò ù e jâ ûi _ûGö `kùe
ù~ ùKøYiò ùeûM ùjùf Zûjû @ûC bf jêG^ûjóö ùicûûVûùe cûiû]ôK Kûk Rße fûMòeùjö
(AIDS : Acquired Immune Deficiency ùijò _ eò SûWÿ û , Kûg fûMò e ùj; gß û iZª I
Syndrome– @RòðZùeûM _âZòùeû]K gqò @bûa iÜûdêZªùe c¤ iciýû ù\Lû\òGö aýqòe IR^
iõflY aû icìj)ö jâûi _ûGö i`k PKò›û ^[ôaûeê ùghùe aýqòe
céZêý jêGö
GWiþ aòhdùe Lae 1960 ciòjû Vûeê
6.7.1.2. GWiþ iõKâcY :
còkò @ûiê[ôfûö Kò«ê 1981 ciòjûùe _â[ùc Ce
@ûùceòKûe ^êýdKð I Kûfò`‰ðò@û ijeùe GWiþ GWiþ iéÁòKûeú bìZûYê cYòh geúe aûjûe
@ûKâû« aýqòuê Vûa KeûMfûö 1986 ciòjûùe _eòùagùe GK cò^òUþeê @]ôK icd aô_ûùe
bûeZùe _â[c GWiþùe @ûKâû« aýqòKê PòjÜU ^ûjóö Gjû RùY aýqò geúeeê iò]ûikL @^ýRùY
Keû~ûA[ô fûö Gjû _eVûeê GWiþù e @ûKâ û« aýqò geúeKê iõKâcòZ ùjûA[ûGö GWiþùe @ûKâû«

// 88 //
aýqòVûeê eq MâjY Gaõ GWiþ _úWòZû cû@û iaê Vûeê aò gß û i^úd C_ûd ö GWþi aò h dùe
Vûeê Zûe Mbð i Ú gò g ê K ê iõKâ c Y Gjûe Kò Q ò RîùPZ^Zû iéÁò Keòaû _ûAñ _âZòahð Wòùié
C\ûjeYö bûeZùe 85 _âZògZ GWiþ iõKâcY, _jòfû ZûeòLKê aògß GWÿþi \òai (World AIDS
GWiþ @ûKâû« aýqò ijòZ @ù^÷ZòK ù\÷jòK iõ_Kð Day) bûùa _é [ ô a úe iaê ù\gùe _ûk^
iÚû_^ \ßûeû aýû_ò[ûGö Keû~ûCQò ö

6.8. i«û^]ûeY I cû’u ÊûiÚý (Child-
6.7.1.3 GWþi PòjÜU
bearing &Women’s Health)
RùY aýqò GP@ûAbò \ßûeû @ûKâû« ùjûAQò Kò
ùbhR aò \ ýû iõmû @^ê ~ ûdú cjò k ûue
^ûjó, ùi aòhdùe RûYòaû _ûAñ Gùa aòbò^Ü _âKûe
Mbð]ûeYVûeê i«û^ R^à ùjaû _~ðý« NUê[ôaû
_eúlY C_f² ùjfûYò ö eqùe @ûòùR^þ I
icÉ NUYûakúKê ‘i«û^]ûeY’ Kêjû~ûG ö Gjò
@ûòaWÿòe C_iÚòZò @^êiûùe _eúlYKê @ûùc \êA
NUYû \ßûeû ùMûUòG ù\ge RîõLýû aé¡ò ijòZ
bûMùe aòbq Keò_ûeòaû ö ~[û : 1. - eû_òWÿ
_e _òXÿòe iêiÚ^ûMeòK Zò@ûeò Keòaû _ûAñ ~ù[Á
GP@ûAbò _eúlY (Rapid HIV Test) I 2.
@a\û^ ejòQò ö ùZYê RîõLýû aé¡ò I ^òdªY
_eµeûMZ _eúlûMûe _eúlY (Conventional
Cbdùe cjò k ûue @a\û^ ejò Q ò ö GK
Laboratory Test)
R^KfýûYKûeú eûÁâùe cjòkûue Mbð]ûeYVûeê
(i)eû_ò W GP@ûAbò _eúlY : Gjò gògê R^à Z[û _âia _ùe Cbd cû@û I gògêe ~ZÜ
_eúlYùe aýqòe @ûwêVò Uò_eê eq ùÂ _eúlû ùâû eûÁâe GK cêLý \ûdúZß ö G[ô^òcù« MbðaZú
Keû~ûA[ûG ö Gjò _eúlY _ûAñ 20-30 cò^òU cjòkû I gògcê ûûe ~ZÜ I iêelû _ûAñ @ûc ù\ge
icd fûMò[ûG öG[ô_ûAñ aòùgh ~ª_ûZòe @ûagýK icÉ ije I Mâûcûkùe 2005 ciòjûeê ‘RûZúd
ùjûA^[ûG ö Gjò _eúlY bûeZe iaê ÊûiÚý còg^' (National Health Mission) Kû~ðýKûeú
eqbŠûeùe C_f² ö ùjCQò ö Gjò ù~ûR^ûe ^òcÜfòLòZ flý ejòQò ö
(ii) _eµeûMZ _eúlûMûe _eúlY : Gjò ~[û :
_eúlY MêWÿòK ùjCQò : 1. iaê ^ûMeò K u ^ò K Uùe ÊûiÚ ý ùiaû
(K) GfûARû (ELISA = Enzyme Linked _jûAaû, 2. _âû[còK ÊûiÚý ùK¦âMêWÿòKê gqògûkú
Immuno Sorbent Assay) ùUÁ, Keòaû, 3. iõKâcY ùeûMe _âZòKûe I ^òdªY,
(L) Gf`û (ELFA = Enzyme Linked 4. iêiÚ Rúa^P~ðýû _ûAñ ù_âû›ûj^ 5. @ûgûKcðú I
Fluorescent Assay) ùUÁ @wâûWÿò _eò iõiÚûe \éXÿúKeY AZýû\ò ö
(M) eòUû (RITA = Recent Infection Testing G[ô ijòZ ùK¦â ieKûeu \ßûeû (K) R^^ú
Algorithm) ùUÁ iêelû ù~ûR^û, (L) eûÁâúd aûk ÊûiÚýKfýûY
ù~ûR^û, (M) eûÁâúd Kòùgûe iêelû Kû~ðýKâc
(N) P24 ùUÁ AZýû\ò ö Kò«ê ùIßÁ‰ð aäUòw
_eò @ù^K ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjCQò ö
(Western blotting) ùKøgk GWþi PòjÜU _ûAñ

// 89 //
R^^ú iê e lû ù~ûR^û : Gjò ù~ûR^û Gjò AÁþù_ûhYeê ùKAaê¦û GK iäûAWþ C_ùe
cû¤cùe RùY ÈúùfûKe _âia _ìað Kûkú^, _âia eLô Kbeiäò_þ ùNûWÿû@ö GjûKê cûAùKâûùÄû_þùe
Kûkú^ I _âia _e Kûkú^ ÊûiÚýe ~ZÜ _ûAñ icÉ bfbûaùe _eúlû Keò ù\Lö K'Y ù\Lôf PòZâ
aýaiÚû Keû~ûAQò ö _âia _ìaðeê cjòkûcûûê Keö
cûMYûùe ùføj I ù`ûfò K þ Giò W þ aUò K û Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
aû~ûCQò ö @ûi^Ü_âiaû cjòkûuê _âû[còK ÊûiÚý (K) ùMûUòG @ûkê ^ò@ Gaõ Gjûe C_e
ùK¦â aû Ròfäû WûqeLû^ûùe _âia KeûAaû _ûAñ bûMKê ^òeúlY Keö KòQò Lkò (Notches) aû
ieKûeu Zeèê cûMYû @û´êfû^þiþe aýaiÚû KkòKû aû cêKêe ù\Lô _ûeòf Kò? @ûkêKê ùQûU
Keû~ûAQòö _âia _ùe ù_øÁòK @ûjûe _ûAñ @û[ðòK ùQûU Keò KûU ù~_eòKò ùKùZùMûUò ùQûU
ù_âû›ûjê aýaiÚû Keû~ûAQòö aòbò^Ü ùeûMeê LŠùe KkòKû [ôa I @^ý ùKùZùMûUò ùQûU
gògêcûûê iêelû ù\aû_ûAñ ieKûe iûaðR^ú^ LŠùe ^[ôaö ùMûUòG [ûkòùe KòQò Zêkû aòQûA
UúKûKeY Kû~ðýKâc c¤ jûZKê ùÂQ«ò ö aògß Zûjû I\û Keö @ûkê LŠMêWÿòK Gjò I\û Zêkû
ÊûiÚý iõMV^ (WHO) I dê^òùi` (UNICEF) C_ùe eLö ùKCñVûùe KkòKû [ôaû @ûkêLŠ I
ùKCñVûùe KkòKûaòjú^ @ûkêLŠ @Qò Zûjû flý
_eò aòbò^Ü @û«RûðZúd iõiÚû cû@û I gògê cûûe
Keö _eaðú KòQò\ò^ _ûAñ @ûkêLŠMêWÿòKê ^òeúlY
iêelû _ûAñ aòbò^Ü Kû~ðýKâc cû¤cùe ùa÷hdòK I
Keö Zêkû i\ûiað\û I\û ejòaû ^òjûZò _âùdûR^ö
@ûagýK ÊûiÚýùiaû _ûAñ C_KeYcû^ ù~ûMûA
ùKCñ @ûkêLŠeê ^ìZ^ ùPe (Root) I _âùeûj
ù\CQ«ò ö
(Shoot) aûjûeòQò ù\L I Gjûe KûeY K'Y Pò«û
ÊûiÚýùiaûe C^ÜZò ù~ûMêñ bûeZùe MbðaZú
Keö
cjòkûue céZýê jûe ]úùe ]úùe Kcòaûùe fûMòQò ö
(L) GK @ceù_ûA _Zâ ^ò@ö GjûKê
1990 ciòjûùe _âùZýK GKfl gògêR^àùe
KòQò\ò^ ^òR LûZû aû ajò bòZùe eLö KòQò \ò^
556RY cû@ûue céZýê ùjC[ôaû ùaùk 2016 _ùe Gjò _Zâ ]ûeKê ^ò e úlY Keö K'Y
ciòjû ùakKê cû@û céZýê jûe _âZò GK fl gògRê ^àùe ù\Lôf? _Zâ]ûeeê ùPe aûjûeòQò? Gjò _ZâKê
130ùe _jòQò ö ùijò_eò gògê céZêýjûe c¤ I\û cûUòùe _Kû@ö KòQò \ò^ _ùe ù\Lö
jâûi _ûAQò ö Gjû bûeZe @û«RûðZúd Éeùe GK (M) GK c^ò_äû (Money plant) ^ò@ö
aWÿ i`kZû ö GjûKê LŠ LŠ Keò KûU ù~_eò _âZò LŠùe
Zêc_ûAñ Kûc - 1 : @ZòKcþùe ùMûUòG _Zâ [ôaö @ûC KòQò LŠ \êAUò
100 cò.fò. _ûYòùe 10 Mâûc Pò^ò còkû@ö _Zâ c¤ùe [ôaû @õgeê KûUö Gjò LŠcûûe
Gjò \âaYeê 20 cò.fò. GK ùUÁUêýaþùe ^ò@ GK _ûgßðKê _ûYòùe aêWÿûA eL I KòQò\ò^ _ûAñ
Gaõ G[ôùe @Ì AÁþ cògû@ö _eúlû^kúe cêjñKê _eòað^ flýKeö ùKCñ LŠe aé¡ò NUòfû I
ZêkûùMûR (Cotton plug) ù\A a¦ Keö GjûKê ùi[ôeê ^ìZ^ _Zâ aûjûeòfû? Zêc ^òeúlYeê ùKCñ
GK Chà iÚû^ùe eLö NûG aû \êA Nû_ùe iò¡û«ùe C_^úZ ùjf a‰ð^ Keö

// 90 //
@ûùc K'Y gòLôùf 13. i_ê¿K @ûaéZaúRú Cnò\ùe \êAUò icûd^

1. RúaRMZþùe iû]ûeYZü 2 _âKûee ùKûh Kâòdû ù\Lû~ûGö GjûKê \ßòicûd^ Kêjû~ûGö
aò b ûR^, ~[û- cûAùUûiò i þ I cò I iò i þ G[ô ù e ùMûUò G _ê õ ~ê Mà K I Wò ´ ùKûhe
ù\Lû~ûGö icûd^ Gaõ \ßòZúd _êõ~êMàKe \ßòZúdK
2. cûAùUûiòiþ cêLýZü geúee aé¡ò I ld_ìeY ^ýÁòij còk^ ùjûA[ûGö _â[c _âKâòdûùe
_ûAñ Gaõ còIiòiþ ~êMàKe iéÁò _ûAñ CŸòÁö ~êMàR iéÁò jêG I \ßòZúd _âKâòdûùe bïYù_ûh
3. cûAùUûiòiþùe ùMûUòG cûZéùKûheê \êAUò Z[û ^ýÁò iéÁò jêGö
cò I iò i þ ù e PûùeûUò @_Zý ùKûh RûZ 14. ~êMàReê bïY iéÁò jêG Gaõ Gjû c¬ò c¤ùe
ùjûA[û«òö ejò[ûGö
4. ~êMàKR^^ _âKâòdûùe ~êMàKiéÁò ùjûA[ûGö 15. @uêùeû\þMc \ßûeû c¬òeê Pûeû iéÁòjêG I
Gjò _âKâòdû Zò^ò _~ðýûdaògòÁ, ~[û- _âMêY^ Zûjû ^ìZ^ Cnò\Kê R^à\òGö
_âûaiÚû, aé¡ò _âûaiÚû I _eò_Kß^ _âûaiÚûö 16. _âùZýK ajêùKûhú Rúae geúe GKû]ôK
5. aõgelû I aõgaò É ûe _â ù ZýK Rúae ùKûhKê ùÂ MVòZö
aòùghZßö 17. Rúa geúeùe 2 _âKûe ùKûh ù\Lû~ûGö
6. Cnò\ I _âûYúcûù^ @fòwú R^^ aû fòwúd R^^ _âKâòdûùe iµéq ùKûhMêWÿòKê R^^
R^^ _¡Zòùe aõgaé¡ò Keò[û«òö ùKûh Gaõ geúee @^ý ùKûhMê W ÿ ò K ê
7. aòbûR^, KkòK^, ùeYêba^ aû @wúdR^^ ùiûcúd aû KûdòK ùKûh Kêjû~ûGö
_¡Zòùe Cnò\ùe @fòwúR^^ ùjûA[ûGö 18. ùiûcúd ùKûhMê W ÿ ò K icaò b ûR^ aû
8. icûd^ ^ùjûA Wò´ûYêe aé¡ò NUò `k iéÁò cûAùUûiò i þ C_ûdùe aò b ûRò Z jê @ «ò I
ùjùf aû @_Zý _âûYú RûZ ùjùf, ZûjûKê Gcûûe MêYiìZâ (2n) eùjö @¡ðaòbûR^
@^òùhK R^^ Kêjû~ûGö aû còIiòiþ \ßûeû R^^ ùKûheê ~êMàK iéÁò
9. Cnò\e RúaùKûh aû UòiêMêWÿòKê ÊZªeìù_ jêGö ~êMàKùe MêYiìZâ @]ûjêG ùZYê (n)
iõMVò Z ù_ûhK cû¤cùe aXÿ û A ^ì Z^ @ùUö
Cnò\e iéÁòKê Uòiêù_ûhY Kêjû~ûGö 19. Gcòaû \ßòaòbûR^ I ajêaòbûR^ \ßûeû, Æ¬
10. @ûaé Z aúRú Cnò \ e R^^ûõgMê W ÿ ò K `ê f ùRcêýfþ iéÁòKeò I jûAWâû ùKûeùKû\þMc _eò
c¤ùe [ûGö @fòwú R^^ C_ûdùe aõg aòÉûe Ke«òö
11. icûd^ _ìaðeê `êfùe [ôaû _eûMùeYê aòbò^Ü Æ¬ I jûAWâûùe fòwúd R^^ c¤ ù\Lû~ûGö
C_ûdùe @ûiò Mbðgúhðùe _ùWÿö GjûKê 20. cûâ _êeêh R^^ Zª gêKâcêYò, gêKâûgd,
_eûMY Kêjû~ûGö gêKâaûjú ^ûkú I gògÜ Kê ùÂ MVòZö
12. `kòKûe Zòù^ûUò @õg [ûG, Mbðûgd, Mbð\Š 21. gêKâûgd c¤ùe [ôaû ùicò^òùèiþ ^kòKû
I Mbðgúhðö bòZùe gêKâûYê Zò@ûeò jêGö

// 91 //
22. gêKûâ gd c¤ùe [ôaû ùfWòMþ ùKûheê _êehê 28. _êehê R^à^dò ªY @ùÈû_Pûe (bûùiùKÖûcú) I
jeùcû^þ ùUùÁûÁòe^þ leòZ jêGö cjòkû R^à^d ò ªY @ùÈû_Pûe (UêýùaùKÖûcú)
ùjCQò iÚûdú _eòaûe ^òùdûR^ _¡Zòö
23. Èú R^^Zª Wò´ûgd, Wòáûjú^kú, Mbðûgd 29. GWþi ùjùf @ûc geúee ùeûM _âZùò eû]úgqò
@û\òKê ùÂ MVòZö ]úùe ]úùe ^Á jêGö ù~ùKøYiò ùeûM ùjùf
24. ~êaKâû«ò _ùe Wò´ûgd c¤ùe _âZòcûiùe @ûC bf jêG^ûjöó
ùMûUòG Wò´ûYê _ì‰að Kò gòZ ùjûA Wòáûjú^kú 30. GWiþùe @ûKûâ « aýqòu geúeùe Uò-fòù¶ûiûAUþ
c¤ùe _âùag Kùeö ^ûcK GK _âKûe ùgßZeq KYòKûu iõLýû
\îZMZòùe jâûi _ûGö
25. Wò´ûgdeê AùÁâûùR^þ I ù_âûùRÁòe^þ ^ûcK 31. GK R^KfýûYKûeú eûÁâù e cjòkûue
2Uò jeùcû^ leòZ jêGö Mbð]ûeYVûeê gògê R^à Z[û _âia _ùe Cbd
26. _eòaûee _òfûiõLýû iúcòZ eLôaû _¡ZòKê cû@û I gògeê ~ZÜ ùâû eûÁeâ GKcêLý \ûdZò ß ö
_eòaûe ^òùdûR^ Kêjû~ûGö 32. MbðaZú cjòkû I gògcê ûûe ~ZÜ I iêelû
27. _eòaûe ^òùdûR^ _ûAñ 2 _âKûe _¡Zò _ûAñ @ûc ù\gùe R^^ú iêelû ù~ûR^û
cû¤cùe RùY ÈúùfûKe _âia _ìaVð ûeê _âia
aýajûe jêG, ~[û- iÚûdú _¡Zò I @iÚûdú
_eKûkú^ ÊûiÚýe ~ZÜ _ûAñ ieKûe icÉ
_¡Zòö
aýaiÚû KeòQ«ò ö
‘Mitosis’ cìk g± ‘mitos’ eê @ûiòQò; ‘mitos’ @[ð ‘thread’ (iìZâ aû iìZû)ö Ißûfþ[e ù`äcòw
(Walther Flemming) G'_âKûe ùKûh aòbûR^ @^ê¤û^ Keòaû @aieùe ùKâûcûUò^þ RûfòKû ùKùZûUò
mitos aû iìZâùe _eòYZ ùjaû ù\Lô[ùô fö "iìZâ (mitos) \égýcû^ ùjCQò' - GjûKê bòòKeò Gjò ùKûh
aòbûRê ^ûc ‘Mitosis’ eLû~ûAQòö @_e_lùe ‘Meiosis’ cìk g± ‘Meion’eê @ûiòQò; Gjûe @[ð
‘to reduce’ (KcûAaû)ö ùKâûùcûùRûcþ iõLýû @]û ùjûA~ûC[ôaûeê G'_âKûe ùKûh aòbûRê ^ûc
‘Meiosis’ eLû~ûCQòö
‘Mitosis’e _âcêL NU^û aû _eòYûc aû MêeêZß ùjCQò cûZéùKûheê RûZ 2Uò @_Zý ùKûh bòZùe
cûZéùKûhiÚZò WòG^þGe ica^ö ùZYê GjûKê ‘Equational Division’ Kêjû~ûGö ùijò_eò ‘Meiosis’e
_âcêL NU^û ùjCQò ùKâûùcûùRûcþ iõLýû 2neê nKê jâûi ùjaûö ùi \éÁòeê GjûKê ‘Reductional
Division’ Kêjû~ûCQòö IWÿ@
ò ûùe ‘Meiosis’ _ûAñ "@¡ðûd^' (@¡ðab
ò ûR^) I ‘Reductional Division’
_ûAñ "^ìý^K aòbûR^' - Gjò_eò 2Uò bò^Ü g± aýajûe Keû~ûCQò, _â[c g±Uò _âKâòdûe ^ûcbûùa Gaõ
\ßòZúd g±Uò aòbûRê _âcLê NU^ûKê iìPûAaû _ûAñö Kò«ê Cbd ‘Mitosis’ I ‘Equational Division’
_ûAñ ùMûUòG cûZâ g± - "icaòbûR^' jó G _~ðý« aýajûe ùjûA@ûiêQòö Cbd _âKâòdûe ^ûc Gaõ _âcêL
NU^û iìPûAaû GKû IWÿò@û g±e aýajûe ~êqòiwZ ^êùjñö ùZYê ‘Mitosis’ _ûAñ "iìZâûd^' Gaõ
‘Equational Division’ _ûAñ "icaòbûR^' aýajûe Keòaû aû‚^údö aòmû^bòòK iVòKZû ij Gjò
\êAUò bò^Ü g± "@¡ðûd^' I "^ìý^K aòbûR^' ij ]ß^òùck elû Keòa û
Mitosis = iìZâûd^ Gaõ Equational Division = icaòbûR^
Meiosis = @¡ðûd^ Gaõ Reductional Division = ^ìý^K aòbûR^

// 92 //
g±ûakú
@fòwú R^^ - Asexual reproduction icaòbûR^ (iìZâûd^) - Mitosis
GKùKûhú - Unicellular @¡ðaòbûR^ (@¡ðûd^) - Meiosis
ùg÷aûk - Algae \ßòMêYòZ iõLýû - Diploid (2n)
cûZéùKûh - Mother cell GKMêYòZK - Haploid (n)
@wúdR^^ - Vegetative propagation @û\ò RûdK ùKûh - Primordial germ cell
_òXÿò - Generation
ic~êMà^ - Isogamy
MêY - Character
@ic~êMà^ - Anisogamy
@icûdòZ (@^òùhK) R^^ - Parthenogenesis
Wò´~êMà^ - Oogamy
i_ê¿K - Flowering
@_ê¿K - Non-flowering ~êMàK - Gamete
_eûMùeYê - Pollen grain ~êMàR - Zygote
@uêùeû\þMc - Germination ^ýÁò aòbûR^ - Karyokinesis
@ûaéZaúRú - Angiosperm ùKûhRúaK aòbûR^ - Cytokinesis
bïY - Embryo @û\ýûaiÚû - Prophase
icûd^ - Fertilisation c¤ûaiÚû - Metaphase
bïYa§ - Placenta CeûaiÚû - Anaphase
@waòKûg - Organogenesis @«òcûaiÚû - Telophase
@w - Organ
ZKêðZ«ê - Spindle fibre
@wiõiÚû^ - Organ system
ùK¦â_òŠ - Centrosome
_âia - Parturition
MêYiìZâ ùK¦â - Centromere
gêKâR^ ^kòKû - Seminiferous tubule
R^^ @]ôz¦ - Germinal epithelium ZûeK - Aster
Wòù´û\d, Wòù´û›Mð - Ovulation ~êMkMêYiìZâ - Bivalent
@_Zý - Offspring PZêüGKK MêYiìZâ aû PZêÃ - Tetrad
ùiûcúd ùKûh - Somatic cell _ûeû«eY - Crossing over
RûdK ùKûh - Germ cell i\ég MêYiìZâ - Homologous chromosoms
fòwúd R^^ - Sexual reproduction @û_ê¬^ - Synapsis

// 93 //
_âgÜûakú
1. Cnò\ùe _eòflòZ ùjC[ôaû @fòwúR^^ a‰ð^ Keö
2. i_ê¿K Cnò\ùe icûd^ _âKâòdûe aòaeYú _â\û^ Keö Gjûe aòùgßhZß K'Y?
3. Gcòaûe ajê aòbûR^ a‰ð^ Keö
4. jûAWâûe @fòwú R^^ Kò_eò ùjûA[ûG ùfLö
5. cûâ _êeêh R^^ Zªe GK aòaeYú \ò@ö
6. _eòaûe ^òùdûRê aòbò^Ü _¡Zò a‰ð^ Ke ö
7. icaòbûR^ (iìZâûd^)e GK aòaeYú \ò@ö
8. @¡ðaòbûR^ (@¡ðûd^)e _â[c aòbûR^ a‰ð^ Keö
9. icaòbûR^ I @¡ðaòbûR^ Zêk^û Keö
(K) GP.@ûA.bò.e _ìeû ^ûc I aòùghZß ùfLö
(L) @icûdòZ R^^ K'Y?
(M) ~êMàKR^ê _âûaiÚûMêWÿòKe ^ûc K'Y? G[ôùe Kò Kò cêLý NUYû NUò[ûG?
(N) Æ¬e @«üùKûeùKû\þMc a‰ð^ Ke ö
(O) Gcòaûe ajêaòbûR^ Kò_eò ùjûA[ûG ùfLö
(K) icûd^ (L) _eòaûe ^òùdûRê iÚûdú _¡Zò (M) Mbðûgd
(N) @waòKûg (O) gêKâcêYò
(K) Kûfiþ KûjûKê Kêjû~ûG?
(L) Wò´ûgdeê ùKCñ jeùcû^þ leòZ jêG ?
(M) @^êKìk _eòùagùe Gcòaû ùKCñ _âKâòdû \ßûeû R^^ Keò[ûG?
(N) ùKCñ _eòùagùe jûAWâû ùKûeùKû\þMc \ßûeû @fòwú R^^ Kùe?
(O) gêKâûgde ùKCñ ùKûh ùUùÁûÁòe^þ leY Kùe?
(P) GWiþ ùeûM PòjÜUe 2Uò C_ûd ùfLö
(Q) bïYa§e Kû~ðý K'Y?

// 94 //
(K) ùfWòMþ ùKûheê ùKCñ jùcûð^þ leòZ jêG?
(L) ùKCñ ciòjûeê bûeZùe _eòaûe ^òùdûR^ ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjûAQò ?
(M) iû]ûeYZü Èú R^^ Zªe ùKCñ iÚû^ùe icûd^ NùU?
(N) gêKâûYê ùKCñVûùe Zò@ûeò jêG?
(O) AÁþùe ùKCñ _âKûee R^^ ù\Lû~ûG?
(K) bïYù_ûhe MêYiìZâ iõLýû @ùUö
(L) icÉ _âKûe ùKûh iéÁò Keò_ûeê[ôaû ùKûhKê Kêjû~ûGö
(M) gêKâcêYòe Zû_cûZâû cûâ geúee Zû_cûZâû Vûeê _âûd WòMâú Kcþö
(N) AÁ \ßûeû aõgaòÉûe Keò[ûGö
(O) GP@ûAbòe @û^êaõgòK _\û[ð @ùUö
(P) @ûeG^þG [ôaû bìZûYêMêWÿòKê Kêjû~ûGö
(Q) GWþiþùe @ûKâû« aýqòu geúeùe ^ûcK ùgßZeqKYòKûe iõLýû jâûi _ûGö
15. aûKýùe PòjÜòZ ùeLûuòZ g±/ g±_ê¬Kê a\kûA VòKþ aûKý ùfL ö
(K) _êõ~êMàK I Èú~êMàKe còk^Kê ~êMàKR^^ Kêjû~ûG ö
(L) icûd^ ^ ùjûA Wò´ûYêe aé¡ò NUò `k iéÁò ùjùf ZûjûKê @fòwúR^^ Kêjû~ûG ö
(M) GfûARû ùKøgk GWÿi PòjÜU _ûAñ iaêVûeê aògßûi^úd C_ûd ö
(N) MbðaZú cjòkû I gògêcûûe ~ZÜ I iêelû _ûAñ @ûc ù\gùe eûÁâúd Kòùgûe iêelû
ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjCQò ö
(O) bïYùe Zòù^ûUò RûdK Ée Zò@ûeò _âKâòdûKê _âia Kêjû~ûG ö
16. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd ij iµKòðZ g±Uò K'Y ùja ùfLö
(K) ~êMàK : (n) : : ~êMàR :
(L) bûùiùKÖûcú : gêKâaûjú ^kú : : UêýùaùKÖûcú :
(M) Wò´ûgd : AùÁâûùR^þ : : gêKâûgd :
(N) ^kú^ýÁò : _êõ~êMàK : : ùceê ^ýÁò :
(O) PkùeYê : dêùfû[âòKþi : : @PkùeYê :


i¯c @¤ûd
aõgû^êKâc I aòað^
(HEREDITY AND EVOLUTION)
7.0 aõgû^êKâc : ij ùKùZK ^ìZ^ MêY _eòflòZ ùjûA[ûGö

RúaRMZþKê flýKùf @ûùc RûYò_ûeòaû ù~ _òXÿò _ùe _òXÿò ^ìZ^ MêY MêWÿòKe @ûaòbðûa ùjZê
@ù^K icdùe ùMûUòG Rúa I Zûe _òZûcûZûu aòaò]Zû aXÿòPûfò[ûG I ùKøYiò ùlZâùe \êAUò
bòZùe @ù^K iûc¬iý ejêQòö i«ûê cêjñ, Rúa iµì‰ð GK _âKûee ^ ùjûA ùicûû c¤ùe
ùKge ew aû ù\je ew _òZû cûZûu ijòZ KòQò ^û KòQò \égýeì_ú Z`ûZ ù\Lû~ûA[ûGö
cògòaû; ùMûUòG ]kû`êf `êUê[ôaû jeùMøeû c¬òeê
i«û^cûû c¤ùe ù\Lû~ûC[ô a û
ùjC[ôaû MQùe ]kû`êf `êUòaû; còVû eiûk
MêYMêWÿòKe iûc¬iý Cbd cûZû I _òZûu MêY
@ûé UûKê @ ûKê fMûAùf ùi[ô e ê C_ê R ê [ ô a û
ijòZ ejò[ûGö _âR^^ icdùe cûZû_òZûuVûeê
MQùe c¤ còVû eiûk @û´ `kòaû Gjûe KòQò
icû^ _eòcûYe Rò^úd _\û[ð (Genetic matter)
C\ûjeYö Gjò iaê \ég ýeì _ú aû flY_âe ì_ ú
(Phenotypic) Mê Y _ò X ÿ ò _ùe _ò X ÿ ò _â K Uò Z
~êMàK Reò@ûùe i«û^ ^òKUKê ~ûA[ûGö Gjò
ùjûA[û«òö GjûKê "aõgû^êKâc' aû "aõgMZò' Rò ^úd _\û[ð cûZû_ò Zûue icÉ Mê Y aj^
(Heredity) Kê j û~ûGö iek bûhûùe Kjò ù f Keò[ûGö ùiMêWòÿK c¤eê KòQò MêY i«û^ ^òKUùe
_òZûcûZûue MêY _eaðú _òXÿòùe _âKûgòZ ùjaûKê _âKU ùjC[ôaû ùaùk @ûC KòQò MêY @\égý ùjûA
"aõgû^êKâc' Kêjû~ûGö ejò[ûGö _òXÿò _ùe _òXÿò Rò^úd _\û[ðe ieY
7.1. _âR^^ I ^ìZ^ MêYe @ûað^ : `kùe aòbò^Ü _òXÿòùe bò^Ü bò^Ü MêY \égý ùjaû
fòwúd R^^ \ßûeû aõgaòÉûe Keê[ôaû ijòZ ^ìZ^ MêYe @ûaòbðûa aòaò]Zû aé¡òe KûeYö
Rúacûû aòhdùe hÂ @¤ûdùe @ûùfûP^û ùMûUòG _òXÿòùe \égý ùjûA ^ [ôaû ùKøYiò MêY
Keû~ûAQòö Gjò_eò Rúau i«û^cûûVûùe _eaðú _òXÿòùe Kò_eò I ùKCñ _¡Zòùe _âKUòZ
ùcøkòK ù_÷ZKé MêY (Basic parental characters) ùjûA[ûG RûYòQ Kò?

// 96 //
7.2. aõgû^êKâc _¡Zòe C_ôò : iûeYú 7.1. : cUe MQe 7 ù~ûWÿû aòKÌúMêY
"@^ê a õg aò m ûê R^K' (Father of
MêY _âbûaú @_âbûaú
1 MQe CyZû ùWwû ùMWÿû
Genetics) ùMâMeþ ùRûjû^þ ùcùŠfþ (Gregor
2 c¬òe @ûKûe ùMûf KêôZ
Johann Mendel) aõgû^êKâc iµKòðZ iìZâ _â\û^
3 `êfe iÚû^ @l @Mâ
Keò[ôùfö GK ]cð~ûRK bûaùe @Áòâ@ûe GK 4 c¬òe ew jk\ò@û gûMê@û
MúRðû (Church) ùe Kûc Keê[ôaû icdùe ùi 5 ùPû_ûe ew ]ìieò@û ]kû
ùiVûKûe aMòPûùe [ôaû cUe (Pisum sativum) 6 QêAñe @ûKûe ÇúZ iuêPòZ
MQKê ^ò e «e flý Keê [ ô ù fö cUeùe 7 K@ñkò@û QêAñe ew gûMê@û jk\ò@û
ù\Lû~ûC[ôaû flY_âeì_ú aòbò^ÜZû (Phenotypic 7.3. ùcùŠfþu iõKeY _âYûkú :
variations) Zûu c^ùe ùKøZìjk RûZ Keò[ôfûö aõgMZò @^ê¤ û^ Keòaû_ûAñ ùcùŠfþ KéZòcâ
ùMûUò G cUe Kò@ ûeòù e aòb ò ^ Ü CyZûe MQ iõKeY (Hybridisation)e iûjû~ý ùÂ[ôùfö
ù\Lû~òaû, aòbò^Ü _âKûee @ûKéZò I ewe cUe aòKÌú MêY [ôaû \êAUò MQKê ù_÷ZéK MQ bûùa
`kòaû AZýû\ò flYKê flýKeò Gjûe KûeY ùÂ ùMûUòKe `êfe ùKge PKâ _ûKk ùjaû
RûYòaû _ûAñ ùi C›êK ùjùfö aòbò^Ü _âKûee _ì a ð e ê ZûKê ~ZÜ e ijò Z Qò Š ûA aûjûe Keò
cUe c¬ò iõMâj Keò ùiMêWÿòKê aMòPûùe fMûA ù\C[ôùfö `kZü ùijò MQUò cûBMQ bûaùe
aòùaPòZ ùjC[ôfûö aòKÌú MêY [ôaû @^ý GK
ùi Zûue MùahYû @ûe¸ Kùfö ^ò e «e
MQeê _eûMùeYê iõMâj Keò ^ò¡ðûeòZ cûBMQe
@^ê¤û^_ùe ùi cUe MQùe 7 ù~ûWÿû aòKÌú
`kò K û gúhð (Stigma) C_ùe _KûA Ké Z â ò c
MêY (Contrasting characters) Pò j Ü U Kùf _eûMY KeûC[ôùfö Gjò `êfe _eûMY _êYò
(iûeYú 7.1) ö aõgû^êKâcùe Gjò aòKÌúMêY @^ý @RYû _eûMùeYê \ßûeû ù~_eò _âbûaòZ
MêWÿK
ò e aòKûg _âYûkú RûYòaû_ûAñ ùcùŠfþ _â[ùc ^ùja ùi[ô_ûAñ _eûMY _ìaðeê I _ùe `êfUòKê
ùMûUòG ù~ûWÿû aòKÌúMêY ùÂ Zûue _eúlû GK KûMR Vêwû\ßûeû ùNûWÿûA eLê[ôùfö c¬ò
@ûe¸ Kùf I _ò X ÿ ò _ ùe _ò X ÿ ò @^ê ¤ û^ _ûKk ùjûAMfû_ùe ùiMê W ÿ ò K ê iõMâ j Keò
Keò a û icdùe @^ý aò K Ìú Mê Y Mê W ÿ ò K _â Z ò eLê[ôùfö
@ûù\ø ¤û^ ù\A ^ [ô ù fö ùijò _ eò @^ý _e_eûMY _ûAñ ù~Cñ \ê A Uò MQKê
aýajûe KeûMfû ZûKê ù_÷ Z é K _ò X ÿ ò Gaõ
aòKÌúMêYMêWKòÿ ê ùÂ ùi aõgMZò @^ê¤û^ Keò[ùô f
_e_eûMY _ùe iõMéjúZ c¬òeê ù~Cñ MQMêWÿòK
I MêYMêWÿòKe aòKûgiµKòðZ MûYòZòK iìZâ aûjûe
còkòfû ZûKê _â[c @_Zý _òXÿò (First filial aû F1
Keò[ôùfö

// 97 //
ù_÷ZéK _òXÿò
gê¡ ùMWÿû
gê¡ ùWwû
iue ùWwû
F1 _òXÿò
ùWwû ùWwû
F2 _òXÿò
ùWwû ùMWÿû
\égýcû^ ùWwû ùMWÿû
@^ê_ûZ 3 : 1
[PòZâ.7.1] GKiueY _eúlY
generation) KêjûMfûö ùijò_eò _â[c _òXÿò MQe (Monohybrid) I \êAù~ûWÿû aòKÌúMêYKê ùÂ
c¬òeê RûZ MQMêWÿòKê \ßòZúd @_Zý _òXÿò (F2 Keû~ûC[ôaû _eúlûKê \ßòiõKeY (Dihybrid)
generation) KêjûMfûö aõgû^êKâc Z[ý _âZ_ ò û\^ _eúlY bûùa a‰ð^ Keò[ôùfö
Keòaû_ûAñ ùcùŠfþ Gjò iue Cnò\ MêYMêWÿòKê 7.3.1. GKiõKeY _eúlY :
_òXÿò _ùe _òXÿò @^ê¤û^ Keò _âùZýK iue MQùe ùcùŠfþ _â[ùc GK ù~ûWÿû aòKÌú MêYKê
[ô a û aò K Ìú Mê Y e aõgMZò e iì Z â MûYò Z ò K ùÂ Zûue _eúlû @ûe¸ Keò[ôùfö iueY
_âYûkúùe _âKûg Keò[ôùfö GK ù~ûWÿû aòKÌú Keòaû _ìaðeê ùcùŠfþ ù\LôaûKê _ûA[ôùf ù~
MêYKê ùÂ Keû~ûC[ôaû _eúlûKê ùi GKiõKeY aõgû^êKâcùe _âùZýK ù~ûWÿû aòKÌú MêYeê ùMûUòG

// 98 //
_â b ûaú (Dominant) I @^ýUò @_â b ûaú (K) GKK Mê Y ^úZò (Principle of Unit
(Recessive) bûùa _âKUòZ ùjûA[ûGö KòQò ùWwû Character)
(Tall) I KòQò ùMWÿû (Dwarf) cUe MQKê ùÂ (L) _âbûaú MêY ^úZò (Priciple of Dominance)
ùcùŠfþ flýKùf ù~ ùKùZK ùWwûMQùe
(M) _é[KþKeY ^òdc (Law of Segregation)
ùjC[ôaû c¬òeê ùKak ùWwû MQ I icÉ ùMWÿû
7.3.1.1 GKK MêY ^úZò :
MQe c¬òeê ùKak ùMWÿû MQ ùjCQòö ùcùŠfþ
GMêWKòÿ ê gê¡ ùWwû (Pure tall) I gê¡ ùMWÿû (Pure Gjò ^úZò @^ê ~ ûdú Cnò \ ùe aò K gò Z
dwarf) @ûLýûù\A ù_÷ZéK MQ bûaùe aýajûe ùjC[ôaû _âùZýK MêY ùMûUòG ùfLûGñ KûeK
Kùfö Gcûû c¤ùe iueY Keò Zjóeê RûZ (Factor) \ßûeû ^òdªòZ jêGö Gjò KûeKcûù^
c¬òeê _eaðú _òXÿòùe ùcùŠfþ ùKak ùWwû iað\û ù~ûWÿû ù~ûWÿû (Pair) ùjûA ejò[û«ò, ~[û-
MQ _ûAùfö ùZYê ùcùŠfþ KÌ^û Kùf ù~ ùWwû (TT), ùMWÿû (tt); jk\ò@û (YY), gûMê@û
MêYMêWÿòK _âùZýK MQùe ù~ûWÿû @ûKûeùe ejòQò (yy) AZýû\òö _âZò ù~ûWÿûùe \êAUò GK _âKûee
@[ðûZþ ùWwû MQùe TT I ùMWÿû MQùe tt bûùa (TT aû tt) Kò´û \êAUò aòKÌ KûeK (Tt) ejò[û«òö
ejò Q ò , ù~Cñ [ ô ù e ùWwû Mê Y Uò _â b ûaú I @¡ðaòbûR^ icdùe Z^à¤eê ùMûUòG _âùZýK
ùMWÿ û Mê Y Uò @_â b ûaúö _â [ c _ò X ÿ ò e (F 1 ) ~êMàKKê ~ûA[ûG I ~êMàR MV^ icdùe _êYò
MQMêWÿòKùe MêY\êAUò Tt bûaùe ejò[ôùf c¤ \êAUò ~êMàKe KûeK cògò GK ù~ûWÿû KûeK
ùWwûMêYUò (T) _âbûaú ùjûA[ôaûeê ùMWÿûMêY (t)
ùjûA[ûGö
_âKûgòZ ùjûA_ûeê^ûjóö F1 MQMêWÿòKùe Ê_eûMY
7.3.1.2. _âbûaú MêY ^úZò :
Keò ùi[ôeê iõMéjúZ c¬òKê F2 _òXÿò bûaùe aXÿûA
ùi ù\Lòùf ù~ ùijò _òXÿòùe Cbd ùWwû I Gjò ^úZò @^ê~ûdú iueY _ùe F1 _òXÿòùe
ùMWÿû MQ ejòQò; Gaõ _âûd _âùZýK PûùeûUò [ô aû \ê AUò aòKÌ KûeK c¤eê ùMûUòG cûZâ
MQùe Zòù^ûUò ùWwû I ùMûUòG ùMWÿ û MQ KûeKe _âbûa _eòflòZ ùjûA[ûG ~ûjûKê _âbûaú
ù\LôaûKê còkêQò, @[ðûZþ ùWwû I ùMWÿû MQe KûeK Kêjû~ûGö @^ý KûeKUò _âKU ^ ùjûA
@^ê_ûZ 3:1ö ùijò_eò @^ý aòKÌú MêY, ~[û – @_âbûaú KûeK bûaùe fêPò ejò[ûGö _âbûaú
c¬òe ew, QêAñe @ûKûe AZýû\òKê ùÂ ùcùŠfþ KûeKe @^ê_iÚòZòùe ùKak @_âbûaú KûeKUò
ù\Lôùf ù~ F2 _òXÿòùe iaêùlZâùe _âbûaú I _âKU ùjûA[ûGö C\ûjeYÊeì_ iue ùWwûùe
@_âbûaú MêY aòKûge @^ê_ûZ 3:1 (PòZâ-7.1)ö Cbd T I t ejò[ô ùf c¤ T _â bûaú KûeK
GjûKê ùi "GKiueY @^ê_ûZ' (Monohybrid ùjûA[ôaûeê MQMêWÿòK ùWwû ùjûA[ûGö ùKak
ratio) ùaûfò @ûLýû ù\ùfö Zjó e ê ùcùŠfþ gê¡ ùMWÿû (tt) MQe c¬òeê iað\û ùMWÿûMQ
aõgû^êKâc iµðKùe \êAUò ^úZò I ùMûUòG ^òdc
C_êRò[û«ò KûeY ùi[ôùe _âbûaú KûeK T ^
C_iÚû_^ Kùf, ~[û –
[ûGö

// 99 //
ùcùŠfþ u _ì a ð e ê @ù^K ùa÷ m û^ò K Ké Z â ò c
iõKeY _âKâòdû iµû\^ Keò flY_âeì_ú I
Rò^þ_âeì_ú PeòZâMêWÿòKê _òXÿò _ùe _òXÿòùe @¤d^
Keò[ôùf c¤ Gjûe _eòiõLýû^cìkK aòùgæhY
Keò_ûeò ^ [ôùf I ùKøYiò ^òŸòðÁ iò¡û«ùe
_jô _ûeò ^ [ôùfö ùcùŠfþ Zûue MùahYû
iµKòðZ Z[ý 1865 ciòjûùe Brunn Society
for Natural Science ùe _ûV Keò[ôùf Gaõ
1866 ciòjûùe "èþRêùL^þ ACaeþ `äû^þùR^þ
jê ý aâ ò ù W^þ ' (Versuchen ueber Pflanzen
ùMâMeþ ùcŠfþ
Hybriden) ^ûcK GK i¦bð ù e C_iÚ û _^
ùcùŠfþ 1822 ciòjûùe @Áâò@ûe GK
Keò[ôùfö Kò«ê ZZþKûkú^ ùa÷mû^òKcûù^ Gjûe
Meòa KéhK _eòaûeùe R^àMâjY Keò[ôùfö
MêeêZß C_f²ò Keò_ûeò ^[ôaûeê ùcùŠfþu Zß
@[ðûbûaeê ùi C_~êq gòlûfûb Keòaûeê aôZ
ùijò icdùe ùfûKùfûP^Kê @ûiò_ûeò ^[ôfûö
ùjûA[ôùfö MúRðûùe ]cð~ûRK eìù_ Kû~ðý
1884 ciòjûùe ùcùŠfþ céZêýaeY Keò[ôùfö
Keê[ôaû ùaùk ùi cUe MQùe Ceû]ôKeY
1900 ciòjûùe Zò^òRY ùa÷mû^òK Wò bâòiþ (De
(Inheritance) @^ê¤û^ Keò[ôùfö RùY aòPlY
Vries), ùgeþ cûKþ (Tschermak) I Kùeîþ
MYò Z m Z[û ù_iûùe GK MYò Z gò l K
(Correns) Êû]ú^ bûaùe ùcùŠfþu ZßKê
ùjûA[ôaûeê _âùZýK MQùe [ôaû Gjò MêYMêWÿòKê
MY^û Keò ùi _eòiõLýû^bòòK jòiûa Keò[ôùf _ê^ü@ûaòÃûe Kùfö ùKøYiò Cygòlû^êÂû^ùe
I Gjûe `kû`kKê MûYòZò K iìZâ ùe _âK ûg _âùìe aû MùahYû _âZòÂû^ùe ùa÷mû^òKbûùa
Keò[ôùfö 1857 eê 1865 \úNð @ûVahð Kûk Kû~ðý Keò ^ [ôaû Kò´û MùahYûMûee iêaò]û
MùahYû Keò ùcùŠfþ aõgMZò i´§ùe _ûA ^ [ôaû iùß ùcùŠfþu iek _eúlY
ùKùZK ùcøkòK Z[ýKê aõgMZò ^òdc (Laws ùg÷kú, `kû`ke iìlà aòùgæhY Gaõ Zße
of heredity) aû Ceû]ôKeY ^òdc (Laws akò Â C_iÚ û _^ Zûuê RùY CyùKûUúe
of inheritance) bûaùe C_iÚû_^ Keò[ôùfö ùa÷mû^òKe c~ðýû\û ù\A_ûeòQòö
7.3.1.3 _é[KþKeY ^òdc : @¡ðaòbûR^ icdùe GK ù~ûWÿû KûeKeê ùKak
Gjò ^òdc @^ê~ûdú F1 _òXÿòùe \êAUò aòKÌ ùMûUòG KûeK _âùZýK ~êMàKKê ~ûA[ûG, @[ðûZþ
KûeKe ùMûUòG ùfLûGñ ^Kf (Copy) ejò[ôùf F1 _òXÿòe GK iue MQeê \êA _âKûee ~êMàK
c¤ ùicûù^ _eÆee iû jeûA ^[û«ò Gaõ iéÁò ùjûA[ûGö ùi[ôeê ùMûUòG _âKûee ~êMàKùe
F2 _òXÿòùe _âbûaú KûeKUò _âKU ùjC[ôùf c¤ @_âbûaú I @^ý _âKûee ~êMàKùe _âbûaú KûeK
@_âbûaú KûeKUò @lZ @aiÚûùe fêPò ejò[ûGö ejò[ûG Gaõ KûeK\êAUò _eÆeVûeê _é[Kþ ùjûA

// 100 //
_eaðú _òXòÿKê MZò Ke«òö C\ûjeYÊeì_ ùMûUòG ùcùŠfþ @ûjêeò _âcûY Keò_ûeòùf ù~ GKû]ôK
iue ùWwû (Tt) MQeê T I t [ôaû \êA _âKûee ù~ûWÿû aòKÌúKûeK ejòùf c¤ iaê icdùe F1
~êMàK iéÁò ùjûA[û«òö Gjò ^òdc \ßûeû ùcùŠfþ _ò X ÿ ò ù e ùKak _â b ûaú KûeKMê W ÿ ò K _â K Uò Z
_âcûY Keò[ôùf ù~ _é[KþKeY ùjZê Cnò\e ùjûA[û«òö F1 _òXÿòe MQMêWÿòKê Ê_eûMY KeûA
icÉ MêY _òXòÿ _ùe _òXòùÿ e _âKU ùjûA Pûfò[ûGö ùcùŠfþ F2 _òXÿò _ûAñ c¬ò iõMâj Kùfö Gjò
7.3.2. \ßòiueY _eúlY : c¬òeê C_ô^Ü F2 MQMêWÿòKùe ù\Lû~ûC[ôaû c¬ò
\êAù~ûWÿû aòKÌúMêY GK icdùe Kò_eò 4 _âKûee, ~[û- ùMûfþ I jk\ò@û, ùMûf I
_eaðú _òXÿòMêWÿKò ùe iõelòZ ùjCQò Zûjû RûYòaû gûMê@û, L\Wÿû I jk\ò@û, L\Wÿû I gûMê@û Gaõ
_ûAñ ùcùŠfþ \ß ò i ueY _eúlY Keò [ ô ù fö Gcûûe @^ê _ ûZ 9 : 3 : 3 : 1 ùjûA[ô a û
ùi[ô_ûAñ ùi ùMûf (RR) I jk\ò@û (YY) ù\LûMfûö ùcùŠfþ u KÌ^û @^ê ~ ûdú ~\ò
c¬ò[ôaû cUe MQ ijòZ KêôZ (Wrinkled) aû \êAù~ûWÿû aòKÌú KûeK _eÆeVûeê Êû]ú^ bûaùe
L\Wÿû (rr) I gûMê@û (yy) c¬ò[ôaû cUe MQe aõgû^êKâcùe MZò Keê[û«ò ùZùa _eòiõLýû^
iueY Keò _eaðú _òXÿò_ûAñ c¬ò iõMâj Kùfö ^òdc @^ê~ûdú F2 _òXÿòùe \êAù~ûWÿû aòKÌúMêY
_ìað_eò ùcùŠfþ ù_÷ZéK _òXÿòùe gê¡ ù_÷ZéK MQ _âKUe @^ê_ûZ GKiõKeY @^ê_ûZe aMð ijòZ
(RRYY I rryy) ùÂ iueY Keò[ôùfö F1 icû^ ùja, @[ðûZþ Gjû (3:1)2 = 9 : 3 : 3 : 1
_ò X ÿ ò ù e C_ê R ò [ ô a û MQMê W ÿ ò K iue (RrYy) ùja (PòZâ 7.2)ö G[ôeê ùcùŠfþ Êû]ú^ @_aìýj^
ùjûA[ô ù f c¤ icÉ MQùe c¬ò ùMûf I ^òd c (Law of Independent Assortment)
jk\ò@û ùjûA[ôfû ù~Cñ[ôeê ùcùŠfþue _âbûaú C_iÚû_^ Kùfö
MêY ^òdc _ê^ü _âcûYòZ ùjûA_ûeòfûö G[ôeê c¤
F2ùe ù\Lû~ûC[ôaû
\ég
\ég ýeì__úú KûeK
ýeì
ùMûf L\Wÿû
12 4
[PòZâ -7.2] : \ßòiueYùe \êAUò aòKÌ KûeK ù~ûWÿûe Êû]ú^ @_aìýj^

// 101 //
7.3.2.1 Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc : ù~ûWÿ û aò K ÌúKûeKKê @fMû bûaùe ù^ùf

Gjò ^òdc @^ê~ûdú GKû]ôK ù~ûWÿû aòKÌú ù\Lû~ûG ù~ ùhûk _âKûee i¸ûaý aò^ýûi
MêY [ôaû iõKe MQe Ê_eûMY KeûMùf F2 (Combination) c¤ùe aûeUòùe c¬ò ùMûf I
_òXÿòùe _âKûgòZ MêYMêWÿòKe KûeKe Ceû]ôKeY PûùeûUòùe c¬ò KêZô aû L\Wÿû ùjûA[ûGö @[ðûZþ
F1 _òXÿòeê Êû]ú^ bûaùe ùjûA[ûG I MêYMêWÿòKe ùMûf I Kê ôZ c¬ò[ôaû MQcûûe @^ê_ûZ
ùKøYiò cògâY ùjûA ^ [ûGö C\ûjeYÊeì_ F1 3 : 1 ö ùijò _ eò aûeUò ù e c¬ò jk\ò @ û I
_òXÿòe GK ùMûf I jk\ò@û c¬ò[ôaû (Rr Yy) PûùeûUòùe c¬ò gûMê@û ùjûA[ûGö @[ðûZ G[ôùe
iõKe MQe Ê_eûMY KeûMùf F2 _òX ÿ òù e c¤ jk\ò @ û I gûMê @ û c¬ò [ ô a û MQcûûe
PûùeûUò~ûK aòKÌ KûeK _âKUòZ ùjûA[û«òö _âZò @^ê_ûZ 3:1 (PòZâ-7.3)ö
RrYy
[PòZâ : 7.3] \ßòiueY _eúlY

// 102 //
ùcùŠfþu @a\û^ _êêûaòÃûe ùjaû_ùe [ôaû gêKâûYê @ûagýKö ùZYê i«ûê fòw _ûAñ
1909 ciò j ûùe ùcùŠfþ u KÌò Z KûeKKê _òZûu gêKâûYê jó \ûdúö _ê@ R^à ^ ùjùf cû'Kê
CAfþùjfcþ ùRûjû^þi^þ (Wilhelm Johannsen, ù\ûh ù\aû @ûù\ø aòmûî¹Z ^êùjñö
1857-1927) Rò^þ (Gene) ^ûc ù\A[ôùfö ùi 7.5. aòað^ (Evolution) :
c¤ _â [ ùc Rò ù ^ûUûA_þ (Genotype) I _é[ôaúùe Pk_âPk ùjC[ôaû aòbò^Ü Cnò\
`ò ù ^ûUûA_þ (Phenotype) - G \ê A Uò g±e I _âûYú @ûiòùf ùKCñVê? Gjûe Ceùe aòbò^Ü
_âPk^ @ûe¸ Keò[ôùfö Rò^þ WòG^þGe @õg icdùe bò^Ü bò^Ü cZ C_iÚû_^û ùjûAQòö ‘Bgße
aòùgh Gaõ Gjû geúee icÉ _âKâòdû ^òdªY iaê Rúa iéÁò KeòQ«ò’, "^lZâùfûKeê C^ÜZ
Keò[ûGö Rò^þ (WòG^þG)e ^òùŸðg @^êiûùe aòb^ò Ü Rúacûù^ _é[ôaúùe Rúa^ ùeû_Y KeòQ«ò',
flYe _eò_âKûg c¤ i¸a ùjûA[ûGö "]ìcùKZê iõNûZ Reò@ûùe _é[ôaú _éÂKê Rúaê
7.4. fòw ^ò¡ðûeY (Sex Determination) : ùcøkòK C_û\û^cû^ @ûiòQò'– Gjò_eò KòQò cZ
ùKûhùe [ôaû MêYiìZâ \êA _âKûee ~[û – ejòQòö Rúaaòmû^úcûù^ aògßûi Ke«ò ù~ Gjò
fò w Mê Y iì Z â aû ùiKè ùKâ û ùcûùRûcþ (Sex _é[ôaúùe "Rúa^' @ùR÷aòK _\û[ðeê aû aÉêeê
chromosome) Gaõ @ùUûùRûcþ (Autosome)ö iéÁò ùjûAQòö Gjò _âiwùe 1920 ciòjûùe
i«ûê fòw ^ò¡ðûeYùe ùiKè ùKâûùcûùRûcþe G.@ûA.I_ûeò^þ (A.I. Oparin, 1894-1980) I
^ò Ÿ ò ð Á bì c ò K û ejò Q ò ö gê K â û Yê I Wò ´ ûYê e ùR.aò.Giþ. jûfþùW^þ (J.B.S. Haldane, 1892-
icûd^ùaùk jó fòw ^ò¡ðûeòZ ùjûA[ûGö cYòhe 1964) _â[ùc cZ aýq Keò[ôùfö _ùe 1953
MêYiìZâ iõLýû ùjCQò 23 ù~ûWÿûö G[ôeê 22 ù~ûWÿû ùe Áû^þùf còfeþ (Stanley Miller, 1930-2007)
@ùUûùRûcþ I GK ù~ûWÿû fòw MêYiìZâ ö ÈúVûùe I jûùeûfØ dêùe (Harold Urey, 1893-1981)
Gjò ù~ûWÿû \êAUò X (XX) Gaõ _êeêhVûùe Gjò _eúlûMûeùe GK @bòâ _eúlY \ßûeû _âcûY
ù~ûWÿû ùMûUòG ‘X’ Gaõ ùMûUòG Y (XY) Kê ùÂ Kùf ù~ còù[^þ, @ûùcû^ò@û, C\Rû^, Rkúd
MVò Z ö _â ù ZýK _eò _ Kß Wò ´ ûYê ù e 22 Uò aû¿, @û\òe iõù~ûMeê ùKùZK Gcòù^û GiòWþ
@ùUûùRûcþ I ùMûUòG X MêYiìZâ [ûGö Kò«ê @ù¡ðK C_ô^Ü ùjûAQòö _ùe iûcû^ý _eòaòðZ i¹ògâYeê
gêKâûYêùe 22 Uò @ùUûùRûcþ I ùMûUòG X Gaõ ùa÷ m û^ò K cûù^ GWò ^ ò ^ þ ^ûcK ^ê ý Kä ò I UûAWþ
@agòÁ @ù¡ðKùe 22 Uò @ùUûùRûcþ I ùMûUòG
_ûAaûùe i`k ùjùfö icdKâùc Gcòù^û GiòWþ
Y MêYiìZâ [ûGö iêZeûõ fòw MêYiìZâe C_iÚòZò
gévkeê Zò@ûeò ùjûAQò ù_âûUò^þ Gaõ ^êýKäòIUûAWþ
\éÁòeê gêKâûYê \êA _âKûeeö Wò´ûYê ij ù~ùa X
MêYiìZâ [ôaû gêKâûYêe icûd^ jêG, K^ýû i«û^ gévkeê Zò@ûeò ùjûAQò @ûeG^þG Gaõ WòG^þGö
RûZ jêGö Wò´ûYê ij Y MêYiìZâ [ôaû gêKâûYêe Gjò_eò _eúlYiaêKê "aÉêeê Rúaê Cna'
còk^ ùjùf _êZâ i«û^ RûZ jêGö G[ôeê ÆÁ i_lùe _âcûYbûùa MâjY Keû~ûCQòö
ùjCQò ù~ _êZâ i«û^ RûZ ùjaû_ûAñ Y MêYiìZâ icê \ â a lùe bûiò CVò [ ô a û _â [ c

// 103 //
RúaùKûhUò [ôfû @Zò iek I ^òcÜcûêö Kâùc cû¤cùe MæëùKûR @Yêeê gqò C_ô^Ü I Gjûe
Gjû RUòk I Cycûê ùjûAQòö @ûRò @ûùc aýajûe \ßûeû ^ìZ^ ùKûh iéÁò _eò aòbò^Ü _âKâòdû
ù\Lê[ôaû _âûYú I Cnò\ fl fl ahð _ìaðe icÉ Rúaùe GK ^òŸòðÁ ]ûeûùe ùjûA[ûGö
_âûYú aû Cnò\ _eò ^êj«òö icdKâùc ùQûU 7.5.2. aòaðîõ_KòðZ _âûcûYòK Z[ý :
aWÿ _eòað^ c¤ù\A ùicûù^ iek @aiÚûeê (i) Rúaûgà@û]ûeòZ _âcûY :
@ûRòe RUòk, C^ÜZ @aiÚûùe _jôQ«òö aòað^ fl fl ahð_ìùað _é[ôaúùe aûi Keê[ôaû
ùjCQò @ûMKê aXÿ ò a ûe GK _â K â ò d û ~ûjû _âû Yú I Cnò\e @aùghKê Rúaûgà (Fossil)
@_eòað^údö Gjû @Zò c^Úe I ^òeazò^Übûùa Kêjû~ûGö _é[ôaúe aòbò^Ü _âû«eê còkò[ôaû RúaûgàKê
@û]ûeKeò _âûPú^ ~êMe _é[ôaú Gaõ ùi icde
ùjûA[ûGö _âûYú I Cnò\ùe ùjC[ôaû aòað^Kê
aélfZû I _âûYúcûû iõ_Kðùe GK ]ûeYû
"ùR÷a aòað^' (Organic evolution) Kêjû~ûGö
còkò[ûGö Rúaûgà @¤dêê aðcû^ ù\Lû~ûC[ôaû
G[ô ù~ûMê ñ _é [ ô a ú_é Â ùe Rúacûû @_ì a ð
\êAUò _é[Kþ ùMûÂú c¤ùe iµKð iÚû_^ KeòjêGö
_âKûeùb\ @[ðûZþ ùR÷aaòaò]Zû (Biodiversity) C\ûjeYÊeì_ ieúié_ I aòjw- Gjò \êA ùMûÂúe
i¸a ùjûAQòö _âû Yúcûûê flý Kùf ù\Lû~ò a ù~ \ê jó u
7.5.1. Rúacûû c¤ùe [ôaû iõ_Kð : c¤ùe iûc¬iý @ù_lû @icZû @]ôKö cûZâ
_é[ôaúùe ùKùZ fl RûZò (Species)e @ûeKòI_þùUeòKèþ (Archaeopteryx) ^ûcK _âûYúe
Cnò\ I _âûYú @Q«ò Zûe VòKþ jòiûa Keòaû i¸a Rúaûgà @ûaòÃûe _ùe ù\LûMfû G[ôùe Cbd
^êùjñö _âùZýK RûZòe Cnò\ aû _âûYú _eÆe ieúié_ I aòj we flYcû^ aò \ýcû^ö ùi
Vûeê MV^ I flYùe bò^Üö Rúae icÉ bò^ÜZû icÉuê @¤d^ Keò _âûYòamò û^úcûù^ _âcûY Kùf
c¤ùe @ù^K ùcøkòK iûc¬iý c¤ ejòQòö ù~ @ûRòe C¾eq]ûeú PkPk ^b½e (Aerial)
_âùZýK Rúae MVê ùcøkòK GKK ùjCQò aòjwe _ìaðR ùjCQ«ò gúZkeqaògòÁ c^Úe I
ùKûhö aúRûYê aû aýûKþùUeò@û (Bacteria) I KòQò Kcþ iKâòd ieúié_ö
^òcÜ aMðe ùg÷aûk RûZúd Cnò\Kê QûWÿòù\ùf (ii) MV^bòòK _âcûY :
RúaRMZþùe ù\Lû~ûC[ôaû icÉ _âûYú I Cnò\ ùKøYiò _âûYúKê PòjÜòaûKê ùjùf _â[ùc
ùKûhe MV^ I ùKûh c¤ùe ùjC[ôaû aòbò^Ü Zûjûe flY I MV^ (Morphology) Kê aòPûeKê
aò _ ûKúd Kû~ð ý Kkû_ùe @ù^K icû^Zû ^ò@û~ûGö Gjò _eòù_âlúùe aòbò^Ü _âûYúcûû
ù\Lû~ûGö aõPòaû _ûAñ @ûagýK \êAUò _âKâòdû flY @¤dêê RYû~ûG, bò^Ü bò^Ü ùMûÂúe
~[û– gqò eì_û«eY I aéjZþ @Yê (~[û- ^êýKäòK _âûYúu c¤ùe @ù^K iûc¬iý ejòQò, ù~_eò –
@cæ, ù_âûUò^þ, KûùaðûjûAùWâUþ @û\ò)e iõùgæhY, (K) icRûZ @w :
aòbò^Ü ùKûhùe icû^ ]ûeûùe ùjûA[ûGö
É^ý_ûdú _â û Yúcûû c¤ùe aû\ê W ÿ ò e
iaêR Cnò\ùe @ûùfûKùgæhY _âKâòdû, ùWYû, _lúe ùWYû, iòf I Zòcò @û\ò RkPe
aûdê C_Rúaú aû aûdê @_Rúaú gßi^ _âKâòdû _âûYúcûûe _jñeòaû _ûAñ aýajéZ _l (aû

// 104 //
`äò_eþ-Flipper), ùNûWÿûe ùMûWÿ, cYòhe jûZ (L) @^êeì_ú @w :
@û\ò @wMêWÿòKe Kû~ðý bò^Üö cûZâ @wMêWÿòKe @wMê W ÿ ò K e Kû~ð ý GK _â K ûe cûZâ
Cna (Origin), MV^, jûWÿe aò^ýûi I aòKûg ùiMêWÿòKe ùcøkòK MV^ ùg÷kú, iìlà MV^,
(Development)e Kâcùe @ù^K iûc¬iý flý bïYaòKûg MZ Cna Z[û aòKûgKâcùe @ù^K
Keû~ûG (PòZâ-7.4) ö ùijò_eò Cnò\ùe KLûeê _û[ðKý ejòQòö C\ûjeYÊeì_ _Zwe ùWYû,
MQe @ûKhð ú (Tendril) I KûMR`ê f aòjwe ùWYû aû aû\êWÿòe ùWYû (PòZâ-7.5.)ö
(ùaûùM^bòfû- Bougainvillea) MQe Kû bò^Ü GMê WÿòKê @^êe ì_ú @w (Analogous organs)
Kû~ðý Keê[ôùf c¤ ùicûû Cna GKû_eòö
Kêjû~ûGö ùijò_eò ^ûMù`Yúe Kû I aeùKûkò
Gjò icÉ @we ùcøkòK MV^ ùg÷kú, iìlà MV^
MQe Kû @^êeì_ú @õM @U«ò ö
Gaõ bïYaòKûgMZ Cna Z[û aòKûgKâc icû^ö
Gjò_eò @wMêWÿòKê icRûZ @w (Homologous
organs) Kêjû~ûGö
ùNûWÿû aû\êWò aòjw Zòcò

cYòh
[PòZâ.7.4] icRûZ @w
aòjw
aû\êWò ^ùbûPûeú ieúié_ _Zw
[PòZâ.7.5] @^êeì_ú @w (aòbò^Ü ùceê\Šú _âûYú I _Zwe _l (ùWYû)
aéj\ª
@ûù_^þWòKè Afòdcþ
[PòZâ.7.6] @aùghûw @ûù_ŠòKiþ

// 105 //
(M) @aùghûw : 1744-1829) ùR÷ a aò a ð ^ iõ_Kò ð Z Zß

@ù^K _âûYúu geúeùe G_eò KòQò @w C_iÚû_^ Keò[ôùfö fûcûKðþu Zß C_ûRòZð flYe
ejòQò ~ûjûe KòQò aýajûe ^ûjóö Gjò @wMêWÿòK Ceû]ô K eY (Inheritance of Acquired
iê\ìe @ZúZùe jêGZ Kû~ðýlc [ôfû; Zû'_e Characters) ^ûcùe _eò P ò Z ö Gjò Zß K ê
icdùe _âûYúe _eòùag @^ê~ûdú PûfòPk^ùe fûcðûKòRòcþ (Lamarckism) Kêjû~ûGö Gjò Zß
_eò a ð ^ ùjZê @wUò @Kûcú ùjûA~ûAQò I @^êiûùe _âùZýK _âûYú ^òR _eòùag ij Lû_
geúeeê iõ_ì‰ð @\égý ùjaû _ìaðeê KòQò @õg Lê@ûA Pkòaû _ûAñ KòQò flY @ûjeY Keò[û«òö
ejò~ ûAQò ö C\ûjeYÊeì _ iû_ MûZ bòZùe RúaŸgûùe @RòðZ Gjò flY, _âûYú Zû'e _eaðú
@ûgâd ù^fû _ùe Zûe @adae @ûagýKZû aõg]eKê @_ðY Keò[ûGö C\ûjeY ù\A fûcûKð
ejòfû ^ûjóö @RMeùe ~\òI @adae ùKøYiò \gð ûA[ôùf– MQe C_e Wûk_Zâ LûAaû _ûAñ
@ûagýKZû ^ûjó Z[û_ò Gjûe KòQò @aùgh ejòQòö Rò e û`þ e f´ ùaK I @ûM ùMûWÿ Zû'e @Rò ð Z
ùijò_eò cYòhe aéj\ª ij [ôaû @ûù_^þWòKè flY ~ûjû Gùa aõgû^êKâùc Ròeû`þùe aò\ýcû^ö
(PòZâ-7.6.) GK @aùghûw (Vestigeal organ) @^ý _lùe _âûYú geúee ù~Cñ @w aýajûe
ZéYùbûRú _âûYúuVûùe @ûù_^þWòKè @Qò Gaõ Gjû jê G ^ûjó (@^ûagýK @w) Zûjû KûkKâ ù c
Kû~ðýlcö cYòh geúeùe Gjû GK @aùghûwö lúYùjûA @aùghûw bûùa ejò ~ ûGö aò õ g
aûN, iòõju _eò cûõiûgú _âûYúuVûùe @ûù_^þWòKèþ gZû±úe ùgh ùakKê @MÁ CARþcû^þ (August
@ûù\ø ^[ûGö Weismann, 1834-1914) ^ûcK RùY Rcð û^þ
(iii) bïYaòmû^@û]ûeòZ _âcûY : ùa÷mû^òK 22_òXÿò _~ðý« _âùZýK _òXÿòe cìhûe
ùceê \ Šú _â û Yú ~[û cûQ, CbdPe, fûwêW KûUò ù\Lôùf _eaðú _òXÿòe cìhû _ìað_eò
ieúié_, aòjw I É^ý_ûdúu bïYaòKûg Kâcùe f´ fûwê Wÿ ùÂ R^à ëQ òö fûcûKþ ðu Zß aòb ò^ Ü
aòiàdKe iûc¬iý ù\Lû~ûGö _âùZýK ùceê\Šú icdùe icûùfûPòZ ùjûAQò, Z[û_ò @ûùc Zûuê
bïYùe MûfòQò\â aû Zû'e _ìaðûaiÚû I _éÂe{ê aû cùêLôQê KûeY ùi _â[ùc aòað^ iõ_Kðùe
ù^ûùUûKWÿð (Notochord - ùceê\Še _ìaðûaiÚû) GK ÆÁ cZaýq Keò [ ô ù f I Rúa C_ùe
[ûGö aòKûg iõ_ì‰ð ùjfû ùakKê ùKak cûQKê _eòùage _âbûa i´§ùe iìP^û ù\A[ôùfö
QûWÿòù\ùf @^ý icÉuVûùe MûfòQò\â @\égý 1859 LâúÁû±ùe AõfŠùe "\ IeòRò^ @`
ùjûA~ûG, Zû' _eòaùð `êiþ`êiþ ù\Lû~ûGö ùÆiòiþ' ^ûcùe ajòUòG _âKûg _ûAfû, ùfLK
ùijò_eò _éÂe{ê iÚû^ùe ùceê\Še aòKûg NùUö Pûfð i þ eaUþ ð WûeCA^þ (Charles Robert
7.6 aòaðîõ_KòðZ Zß : Darwin)ö ajòUùò e ùi \gðûA[ôùf "Rúa^ iõMâûc
1809 ciòjûùe `âû^è ù\ge ùa÷mû^òK I _âûKéZòK C\þaeY' _âKâòdû \ßûeû ^ìZ^ RûZòe
Rûñ-aýû_þZùò É fûcûKþð (Jean-Baptiste Lamarck, iéÁò ùjCQòö

// 106 //
7.6.1. iõùl_ùe WûeCA^þu Zß : flY ùÂ _eòað^gúk _âKéZò Z[û _eòùag
_âùZýK _âûYú aû Cnò\ùe @_eòiúc R^^ ij ^ò R Kê Lû_Lê @ ûA_ûùe ùi jó aò R dú
lcZû ejòQòö cûQ GKû [eùK fl fl @Šû ùjûA[ûGö _âKéZò ij ~òG ^òRKê Lû_Lê@ûA_ûùe
ù\A[ûGö ùijò_eò Cnò\ GKû [eùK jRûe _âKéZò ZûjûKê @û\eò ^òG, @^ý[û _ûùiûeò \òGö
jRûe c¬ò iéÁò Keò[ûGö ùjùf cûQe iaê @Šû _âKéZò @û\eòaû @[ð _âKéZò Pd^ Kùeö ù~Cñ
`êUò ùi[ôeê Qê@û jêG ^ûjóö ~\ò Zûjû jê@«û RúaUò _âKéZò \ßûeû aQû ùjûA Rúa^]ûeY Kùe
ùZùa iûMe, ^\ú, ^ûk iaê cûQùe _ì e ò ùi Zûe aõgaé¡ò Keò[ûGö GjûKê WûeCA^þ
~û@û«ûö Lû\ý, aûiiÚû^, ùeûM AZýû\ò ù~ûMêñ _âûKéZòK Pd^ aû C\þaeY (Natural Selection)
R^àë[ôaû iaê i«û^ c¤ aõP«ò ^jóö ùicûû Kjò[ôùfö
c¤eê icùÉ aWÿ ùjûA _âR^^lc jê@«ò ^ûjóö C\ûjeY :
ùZYê _âùZýK RûZòe Rúa iõLýû ùcûUûùcûUò _âûd 230 ùKûUò ahð _ìùað ùcùiûùRûAKþ
iúcòZ [ûGö (Mesozoic) cjû~êMùe aògûkKûd WûAù^ûieþ
Lû\ý, aûiiÚû^ Gaõ C_~êq iwò^ú _ûAñ (Dinosaur) _eò ieúié_ RûZúd _âûYú _é[ôaúùe
_âùZýK RúaKê KVò^ iõMâûc KeòaûKê _Wÿò[ûGö eûRêZò Keê [ôù fö ùiA icdùe Zêhûe ~êM
GjûKê Rúa^ iõMâûc (Struggle for Existence) @ûiò[ôfûö _âak [Šû Kakeê gúZkeqaògòÁ
Kêjû~ûGö ^òR RûZò c¤ùe aû @^ý RûZò ij, aò g ûkKûd WûAù^ûieþ c ûù^ ^ò R Kê elû
_âKéZò ij Rúa^ iõMâûcùe ~ûjûe eYùKøgk Keò _ ûeò ù f ^ûjó ö cûZâ ùQûU ieúié _ I
C^ÜZ, ùi jó RòYò[ûGö @[ðûZþ ù~Cñ Rúa ^ìZ^ C¾eq]ûeú É^ý_ûdú I aòjw ^òRKê _eòaðòZ
iûeYú 7.3 : iõùl_ùe WûeCA^þ Zße iûeûõg
@_eòiúc _âR^^ Rúa^ _âûKéZòK

lcZû iõMâûc C\þaeY ^ìZ^
+  +  +  RûZò Rúa
iúcòZ i´k aõgû^êKâcòK aòùb\ûd^ iéÁò
(Lû\ý, aûiiÚû^ I aòaò]
C_~êq iwò^ú) _eòað^

// 107 //
_eòi Úò Zò ùe Lû_Lê@ ûA _ûeò ùfö _â Ké Zò ^ìZ^ iûcìjòKbûùa "aòùb\ûd^' (Variation) Kêjû~ûGö

_âûYúcûûê MâjY Keòù^fûö ù~Cñcûù^ _âKéZò _âKéZòùe Gjû jó _eòaðê C›ö _âKZé ò cù^û^úZ
ij ^òRKê Lû_Lê@ûA _ûeòùf ^ûjó ùicûù^ aòf¯
ê Rúa _eòaòðZ flYKê aõg]ecûûê aõgû^êKâc
(Extinct) ùjûAMùfö cû¤cùe aùXÿA \òG Gaõ ù~Cñ Rúa ^ìZ^
7.6.2 aòað^ iõ_Kðùe @û]ê^òK cZ : flY ùÂ _â K é Z ò \ß û eû cù^û^úZ ùjûA
@ûYaòK Rúaaòmû^ (Molecular biology) aõPòeùj ùi Rúa^ iõMâûcùe i`k jêGö G[ôeê
Gaõ aõgMZò aò m û^ @û\ò aò h dùe @Mâ MZò "C\þaeY' aû "Pd^' (Selection)e @ûagýKZû
`kùe Rúaaòmû^úcûù^ WûeCA^þu "_âûKéZòK ÆÁ jê Gö _âKé Zòc ù^û^úZ ^ì@ û ^ì@û flYKê
C\þaeY' ZßKê GK ^ìZ^ eì_ùe C_iÚû_^ bòòKeò ^ìZ^ RûZò (Species)e Cnae ]ûeûùe
KeòQ«òö Gjò ^ìZ^ ZßKê aòaðê "@û]ê^òK ié Á ò ùjaûKê ~ûC[ô a û Rúa ^ò R ^ò R Vûeê I
iûõùgähòK Zß' aû "cWÿ‰ð iò^þù[UòKþ [ôIeú' _ìaðRuVûeê @fMû ^ ejòùf ùicûû bòZùe
(Modern Synthetic Theory) Kêjû~ûGö @\eKûeú _âR^^ NUò_ûùeö Gjû ^ìZ^ Rúa
@ûùc RûYê, _âùZýK Rúae flY ùi aj^ iéÁò_ûAñ @^êKìk ^êùjñö ùZYê GjûKê ùeûKò ^ìZ^
Keê[ôaû "Rò^þ' \ßûeû ^òdªòZö Rúa (_âûYú @[aû Rúa iéÁKò ê ^ò½òZ Keòaû _ûAñ _âKéZùò e KòQò aýaiÚû
Cnò\) _òZûcûZûu Vûeê R^àiìZâùe Rò^þ _ûA[ûGö ejò Q ò ö GjûKê @«eY ùKøgk (Isolating
Rò^þe @^ýZc MêY ùjCQò ù~ Gjû ^òRKê aõg Mechanisms) Gaõ Gjò ùKøgk Reò@ûùe iµéq
_eµeûùe @lZ I @_eòaòðZ eLô[ûGö ùjùf Rúacûûê @fMû eLô a û _â K â ò d ûKê "@«eY'
aõg_eµeûùe Rò^þ ~\ò @_eòaòðZ eùj ùZùa (Isolation) Kêjû~ûGö @û]ê^òK iûõùgæhòK Zß
RúaRMZùe ^ì Z ^ flY Cna ùja^ûjó ö @^ê~ûdú RûZòe Cnaùe aòùb\ûd^, Pd^ I
`kùe RúaRMZùe aòaò]Zû c¤ @ûiòa ^ûjóö @«eYe cjß_ì‰ð @a\û^ ejòQòö
Gjû _âûKéZòK ^ò dce _eò_^Úúö ùZYê aòbò^Ü 7.7 cYòhe aòað^ :
]eYe _â û Ké Z ò K KûeKe _â b ûaùe Rò ^ þ ù e iéÁòùe cYòh jó GKcûZâ _âûYú ~òG _âgÜ
_eòað^ aû ^ùaûna^ (Mutation) ù\Lû\òGö Kùe Gaõ _âgÜe Ce ùLûùRö G[ô_ûAñ ùi
Zû'QWÿ û Rúacûû ùKâ û ùcûùRûcþ ù e Pò«û Kùeö GjûQWÿû cYòh _âZòKìk _eòùageê
ZîU(ò Chromosomal aberration) Gaõ Rò^úd _ê^ü _ùkA ~ûG^ûjó, ùi _eòùagKê ^òR cêZûaK
iõù~ûR^ (Genetic recombination) ù~ûMêñ c¤ MXÿòaûKê C\ýc Keò_ûùe, KûeY cYòhe ejòQò
_eò a ð ^ cû^ ùjûA[ûGö Giaê _eò a ð ^ Kê GK C^ÜZ cÉòÃ Gaõ cêq \êA aûjêö

// 108 //
\ò^[ôfû cYòh bûaê[f ô û G' _é[aô ú aògßaâjàûŠ WûeCA^þ ~êqò \ßûeû _âcûY Kùf, cYòh @^ý
ùK¦âùe @aiÚòZ, _é[ôaú Pûeò_ùU iì~ðý P¦â Nìeò _âûYú _eò \ßò_\ _âûYúUòG ~ûjûe C_ôò ^ò‰ðd
aê fêQ «òö Bgße cYòhKê _é[ô aú _é ÂKê Zûue Keò ùjaö WûeCA^þ "Wòùi @` cýû^ GŠ
Qûdûùe MXÿò _ùVAQ«ò @^ý RúaR«ê C_ùe iòùfKi^þ A^ eòùfi^ Uê ùiKè' (Descent of
eûRêZò Keòaû _ûAñö G aògûß i ajê\ò^ _~ðý« cYòh Man and Selection in Relation to Sex) ajòùe
c^ùe [ô f ûö _\g gZû±úùe ^ò ù Kûfûi ùfLôùf @ûRòe cYòhe _ìaðR [ôfû aûê i\ég
ùKûù_e^òKiþ Kjòùf _é[ôaú _eò @ûC _ûUû RúaUòGö WûeCA^þ G'K[û Kjò[ôaû ùaùk Zûu
Mâj iì~ðý Pûeò_ùU aêfêQò, I aògßaâjàûŠùe @ûc _ûLùe ~ù[Á _âcûY ^[ôfû; ùZYê ùfûùK Zûu
iì~ðý_eò ùKûUò ùKûUò iì~ðý ejòQòö Gjûe KòQò K[ûe K\[ð Kùf I aòbò^Ü ibû icòZòùe Zûuê
[…û Kùfö
ahð _ùe Dâòõg gZû±úe ùgh ùakKê Pûfið
1809 ùàî@ ûeú 12 ZûeòLùe Pûfið ic[ð ^ fûb Keò Pûfò [ ô f ûö ùcùŠfþ u
WûeCA^þ AõfŠùe GK Cy c¤aò _eòaûeùe Ceû]ôKeY ^òdce _êêûaòÃûe _ùe Wòbòâiþ
R^àMâjY Keò[ôùfö Äêf QûWÿòaû _ùe KòQò\ò^ ^ùaûba^ Zß C_iÚû_^ Keò[ôùfö aòaðê
PòKò›û aòmû^, bìaòmû^ I Cnò\ aòmû^ @û\ò ejiý aêSaò ûùe ^ùaûba^ Zß @]ôK MêeêZß_ì‰ð
aòhdùe @¤d^ Keò GAPþ Gcþ Giþ aòMfþ Gaõ WûeCA^þ a û\e bì c ò K û ùMøY ùaûfò
(HMS Beagle) ^ûcK GK Kê j ûMfûö Kò « ê 1935
RûjûRùe _â KéZò ùa÷ mû^òK ciòjû ùakKê [ôIWiòdiþ
bûùa 27.12.1831 eê WaþSû^þÄò (Theodosius
2.10.1836 ~ûG bâcY Keò
Dobzhansky), Rêfò@û^þ
ùi \lòY @ûùceòKûe _ìað jKèùf (Julian Huxley),
C_Kìkùe [ôaû Mûfû_ûMi
iò I ß û f eûAUþ (Sewall
\ß ú __ê ¬ (Galapagos
Wright) , ùR.aò . Giþ .
Islands)e aògûkKûd ùMû]ô,
jûfùW^þ (J.B.S.
KAñQ, PUò@û @û\ò @^ê¤û^
Haldane) I @^ý
Keò[ôùfö _ùe ùi ^òRe
@^ê b ì Z ò I Kò Q ò ùa÷ m û^ò K aò m û^úu C\ýcùe
MùahYûKê @û]ûe Keò aõgMZò Z[û ^ùaûna^
1859 ciòjûùe "\ IeòRò^ Pûfið WûeCA^þ Zß I _âûKéZòK C\þaeY
@` ùÆiòi'þ ^ûcK ajò _âKûg Zß bòZùe i`k ic^ßd
Keò[ôùfö ùR÷a aòað^ C_ùe Zûue ~êqòcìkK i¸a ùjfûö Gjû cW‰ð iòù^ÚUòKþ [ôIeúe eì_
aýûLýû KòQò _âûe¸òK _âZòùeû] iùß Dâòõg ù^fû I icÉu \éÁò @ûKhðY Keò[ôfûö 1882
gZû±ú ùgh _~ðý« Zûu Zß aò mû^úcûû ciòjûùe WûeCA^þu céZêý ùjûA[ôfûö

// 109 //
aòõg gZû±úùe @ûYaòK Rúaaòmû^, geúe Zêc_ûAñ Kûc - 1 :
Zß (Physiology), Rúaûgà aòmû^ @û\ò aòhdùe Kò Q ò jk\ò @ û I gûMê @ û cUe c¬ò
_âbìZ C^ÜZò ùjfûö Gjò icÉ aòhdKê @û]ûeKeò iõMâjKeò ZûjûKê ^òR aMòPû Kò´û Äêfþ aMòPûùe
aòmû^úcûù^ WûeCA^þu cûâ aòað^ Zße fMû@ö ùi[ôeê C_êRê[ôaû c¬òMêWÿòKê iõMâj Keò
_ê^ücìfýûd^ Keò _âcûY Kùf, cYòhe _ìaðR _âZò MQeê Kò_eò c¬ò ùjCQò flýKeö K'Y
[ôùf aûê i\ég _âûYúö Rúaûgà@û]ûeòZ ZßKê flý KeêQ?
aòPûe Keò aòmû^úcûù^ ù\Lôùf cYòhe \ìe (K) gûMê@û c¬òeê ùjûA[ôaû MQMêWÿòKe c¬ò
_ì a ð R eûcû_ò ù [Kiþ (Ramapithecus) I ùKøYiò ùlZâùe jk\ò@û ùjCQò Kò? ~\ò
gòaû_òù[Kiþ (Sivapithecus) @ûRKê _âûd ùKûWÿG ò ùjC^ûjó ùZùa Gjûe KûeY K'Y?
^òdêZ ahð _ìùað ~[ûKâùc @û`âòKû I Giò@ûùe (L) jk\ò@û c¬òeê ùjûA[ôaû MQMêWÿòKe c¬ò
Pk_âPk ùjC[ôùfö Gcûù^ @ûRKê _Pûg fl ùKøYiò ùlZâùe gûMê@û ùjCQò Kò?
ahð _ì ù að @û`â ò K ûùe Pk_â P k ùjC[ô a û (M) jk\ò@û c¬òeê ùjûA[ôaû icÉ MQe c¬ò
aûêi\ég cûâ @Áâûùfû_òù[Kiþ (Australo- jk\ò@û ùjûAQò Kò?
pithecus)e _ì a ð R ö @Áâ û ùfû_ò ù [Kiþ RûZúd (N) Zêùc ùKCñ iò¡û«ùe C_^úZ ùjCQ?
aûêi\ég cûâ _â[ùc \êAùMûWùe cêŠ ùUKò Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
Pûfò[f ô û, `kùe @ûcôelû @[aû gòKûe _ûAñ Zûe ùcùŠfþ _âZò_û\^ Keò[ôaû MûYòZòK iìZâ
\êAUò aûjê cêq ùjfûö ùi _â[ùc @È I aòbò^Ü aýajûe Keò ù~ ùKøYiò Pûeòù~ûWÿû aòKÌú KûeK
jZò@ûee aýajûe Kfûö @Áâûùfû_òù[Kiþ RûZúd [ôaû iõKe MQe Ê_eûMY _ùe _eaðú _òXÿùò e
aûêi\ég cûâeê _~ðýûdKâùc aòbò^Ü ùjûùcû ùKCñiaê _âKûee MQ ù\Lû~òa I ùicûûe
_âRûZò (Genus-Homo) cûâ Cna ùjùf, @^ê _ûZ K'Y ùja Zûjû ùfLô Zêc gòl Kuê
ù~_eò ùjûùcû jýûaòfiò þ (Homo habilis), ùjûùcû ù\Lû@ö
AùeKþUiþ (Homo erectus), ùjûùcû ùi_òG^è @ûùc K'Y gòLôùf
(Homo sapiens) AZýû\òö @ûRòe cYòh, ùjûùcû 1. _ò Z ûcûZûue Mê Y ùicûû
ùi_òG^è _ûfl ahð _ìùað @û`âòKûùe aiaûi i«û^cûûVûùe _âKûgòZ ùjaû _âYûkúKê
Keê[ôfûö ùicûù^ ^ò@ûñe aýajûe RûYò[ôùf I aõgû^êKâc Kêjû~ûGö
Wwû iûjû~ýùe ^\ú _ûeò ùjC[ôùfö @û`âòKûeê 2. aõgû^êKâce Z[ý _âZò_û\^ Keòaû_ûAñ
ùjûùcû ùi_òG^è _é[ôaúe aòbò^Ü _âû«Kê ~ûA ùcùŠfþ cUe MQùe [ôa û aòK ÌúMê Y
aiaûi @ûe¸ Kùfö cYò he ùR÷ a aòa ð^ MêWÿòKe aõgMZò _âYûkú MûYòZòK iìZâùe
(Biological evolution) _ùe @ûe¸ ùjfû _âKûg Keò[ôùfö
iûõÄéZòK aòað^ (Cultural evolution)ö aòað^ 3. GKiueY I \ßòiueY Reò@ûùe ùcùŠfþ
GK ]ûeûaûjòK _âKâòdû ~ûjû Gùa c¤ @aýûjZö aõgû^êKâce \êAUò ^úZò I \êAUò ^òdc

// 110 //
_âZò_û\^ Keò[ôùfö ~[û- (K) GKK MêY 8. Rúaûgà @¤dêê aðcû^ ù\Lû~ûC[ôaû
^úZò, (L) _âbûaú MêY ^úZò, (M) _é[Kþ \êAUò _é[Kþ ùMûÂú c¤ùe iê\ìe @ZúZùe
KeY ^ò d c I (N) Êû]ú^ @_aì ý j^ [ôaû i´§Kê PòjÜU KeòjêGö
^òdc ö 9. Rûñ-aýû_þZòùÉ fûcûKðþ _â[ùc _âûYú C_ùe
4. _é [ Kþ K eY I Êû]ú^ @_aì ý j^ ùjZê _eòùage _âbûa i´§ùe ÆÁ cZ_âKûg
aò K ÌúMê Y MêW ÿ ò K @lZ @aiÚû ùe aòb ò ^ Ü Keò[ôùfö
_òXÿòùe aõgû^êKâc ^òdc @^êiûùe _âKûgòZ 10. 1859 ùe "\ IeòRò^þ @`þ ùÆiòiþ' ajòUò
ùjûA[û«òö _â K ûg _ûA[ô f ûö ajò e ùfLK Pûfð i
5. aòað^ ùjCQò @ûMKê aXÿòaûe GK _âKâòdû; WûeCA^þ "Rúa^ iõMâ û c I _â û Ké Z ò K
Gjû @Zò c^Ú e I ^ò e azò ^ Ü b ûùa C\þaeY' _âKâòdû cû¤cùe ^ìZ^ Rúa iéÁò
ùjûA[ûGö ùjC[ô a û aò h d ~ê q ò I _â c ûY \ß û eû
6. _âûYú I Cnò\ùe ùjC[ôaû aòað^Kê "ùR÷a _âZò_û\^ Keò[ôùfö
aòað^' Kêjû~ûGö 11. cW‰ð iòù^ÚUòKþ [ôIeú @^ê~ûdú aòaðê
7. @û_ûZZü bò^Ü flY aj^ Keê[ôaû Cnò\ _âcêL KûeKbûùa aòùb\ûd^, C\þaeY
aû _âûYú c¤ùe KòQò ùcøkòK iûc¬iý flý I @«eY aòùaPòZö
Keû~ûGö
g±ûakú
Rò^úd _\û[ð - Genetic material RûZò - Species
flY_âeì_ú aòbò^ÜZû - Phenotypic variation _âûKéZòK C\þaeY - Natural selection
aòKÌú MêY - Contrasting characters @«eY - Isolation.
iueY - Hybridisation ^ùaû\þba^ - Mutation
@_Zý _òXÿò - Filial generation aõgMZò aòmû^ - Geneties
_âbûaú - Dominant Rúa^ iõMâûc - Struggle for existence.
@_âbûaú - Recessive @û]ê^Kò iûõùgæhKò Zß - Modern Synthetic theory
ùR÷a aòað^ - Organic evolution _é[KþKeY ^òdc - Law of Segregation
Rúaûgà - Fossil Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc - Law of Independent
icRûZ @w - Homologous organs Assortment
@^êeì_ú @w - Analogous organs. ^b½e - Aerial
@aùghûw - Vestigeal organ
_âRûZò - Genus

// 111 //
_âgÜûakú
1. \ßòiueY K'Y? Gjû\ßûeû ùcùŠfþ Kò_eò Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc _âZò_û\^ Keò[ôùf aêSû@ö
2. GKiueY \ßûeû ùcùŠfþ Kò_eò I ùKCñ ùKCñ aõgû^êKâc ^úZò I ^òdc _âYd^ Keò[ôùf a‰ð^
Keö
3. WûeCA^þu Zß aêSû@ö
4. ^ìZ^ Rúa iéÁò i´§ùe aòbò^Ü cZaû\ ùfLö
5. icRûZ I @^êeì_ú @w Kjòùf K'Y aêS C\ûjeY ij a‰ð^ Keö
6. "@û]ê^òK iûõùgæhòK Zß' @ûùfûP^û Keö
7. Rúaûgà K'Y? Rúaûgà @¤dêê K'Y RûYò ùja?
(K) Rúaê _âû[còK @YêMêWÿòKe ^ûc ùfLö
(L) ùR÷a aòað^ Kjòùf K'Y aêS?
(M) Rúaûgà @û]ûeòZ aòaðîõ_KòðZ _âcûY Z[ý CùfäL Keö
(N) @aùghûw Kjòùf K'Y aêS?
(O) aòað^ i_lùe bïYaòmû^ @û]ûeòZ _âcûY aòhdùe Uò_þ_Yú ùfL ö
(K) ùcùŠfþu KéZâòc iõKeY _¡Zò (N) Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc
(L) icRûZ @w (O) \ßòiueY _eúlY
(M) _é[KþKeY ^òdc (P) @^êeì_ú @w
(K) ùKCñ \êA ùMûÂúe _âûYú bòZùe @ûeþKòI_þùUeòKè iõù~ûM iÚû_^ KeêQò?
(L) KLûeê MQe @ûKhðú I ùaûùM^bòfûe Kû bòZùe Kò iõ_Kð ejòQò?
(M) _Zwe ùWYû, _ûeûe ùWYû I aû\êWÿò ùWYû bòZùe Kò iõ_Kð ejòQò?
(N) WûeCA^þu 1859 ciòjûùe _âKûgòZ ajòUòe ^ûc ùfLö
(O) cW‰ð iòù^ÚUòK [ôIeúe _âcêL KûeKMêWÿòK CùfäL Keö

// 112 //

(K) ùcùŠfþ Zûue aõgû^êKâc _eúlû ùKCñ MQùe Keò[ôùf?
(L) ùcùŠfþue GKiõKeY _eúlû ùKùZûUò aòKÌ KûeKKê ùÂ ùjûA[ôfû?
(M) ùMûUòG gê¡ ùWwû I gê¡ ùMWÿû MQ c¤ùe KéZâòc iõKeY Keò ùcùŠfþ F1 _òXÿòùe ùKCñ
MQ ù\LôaûKê _ûA[ôùf?
(N) \ßòiueY _¡Zòùe F2 _òXÿòùe ùKùZ _âKûee \égýeì_ còkò[ûG?
(O) _Zwe ùWYû, _ûeûe ùWYû I aû\êWÿòe ùWYû Kò _âKûe @w @U«ò ?
12. gì^ýiÚû^ _êeY Ke ö
(K) GK F1 _òXÿò ùWwû MQe Ê_eûdY _ùe F2 _òXÿòùe C_êRò[ôaû ùWwû I ùMWÿû MQe @^ê_ûZ
@ùU ö
(L) Cna, MV^, jûWÿ aò^ýûi I aòKûge Kâcùe @ù^K iûc¬iý flý Keû~ûC[ôaû @wMêWÿòKê
Kêjû~ûG ö
(M) cYòh ùKûhùe ù~ûWÿû @ùUûùRûcþ ejòQò ö
(N) ùcùŠfþu e \ßò iueY _eúlYùe F2 _ò Xÿ òù e aò bò ^Ü _â Kûe @û_ZýMê Wÿ òK u @^ê_ ûZ
ùjCQò ö
(O) @Áâùfû_òù[Kiþ cjûù\gùe Pk_âPk Keê[ôùf ö
(K) eûcû_òù[Kiþ @ûRòKê _âûd 20 ^òdêZ ahð _ìùað Giò@ûùe Pk_âPk Keê[ôùf ö
(L) @ûRòKò _ûfl ahð _ìùað @û`òâKûùe aûiKeê[ôaû gòaû_òù[Kiþ ^ò@ûñe aýajûe RûYò[ôùf ö
(M) ùceê\Šúue Vûùe bïYûaiÚûùe ùceê\Š iÚû^ùe Gjûe _ìaûðaiÚû MûfòQò\â ejò[ûG ö
(N) cYòh aéj\ªùe [ôaû @ûù_^þWÿòKè @^êeì_ú @we GK C\ûjeY @ùU ö
(O) WûAù^ûieþcûù^ iòù^ûùRûAKþ cjû~êMùe _é[ôaúùe eûRêZò Keê[ôùf ö
(K) ùcùŠfu GKiue _eúlY : 3 : 1 : : ùcùŠfu \ßòiue _eúlY : ö
(L) gê¡ ùWwû : T T : : gê¡ ùMWÿû : ö
(M) aû\êWÿò ùWYû, cYòhe jûZ : icRûZ @w : : _Zwe ùWYû, aû\êWÿò ùWYû : ö
(N) _éÂe{ê : ùceê\Š : : MûfòQò\â : ö
(O) eûcû_òù[Kiþ : @û`òâKû : : gòaû_òù[Kiþ : ö


@Ác @¤ûd
gqòe C›
(SOURCES OF ENERGY)
Kû~ðýKeòaû _ûAñ gqò \eKûeö gqò iõKU eûiûd^òK gqòKê ùèò_ûAaû? @ûC ùMûUòG
_ûAñ @ûù¸cûù^ ùagþ Pò«òZö Gjû iZ ù~ gqò C\ûjeY ùâûö cù^Ke 348 K (75 0C)
iéÁò KeòjêG ^ûjó aû ^Á KeòjêG ^ûjóö ùZùa Zû_cûZâûùe [ôaû 100 cò.fò. RkKê ùÂ @ûùc
gqò aòhdùe @ûù¸cûù^ GùZ Pò«û Keòaûe Kò @^ý GK ùKûVeòùe eLôaû ~ûjûe Zû_cûZâû
_âùdûR^! G aòhdùe @]ôK RûYòùf @û¸cûûê 298K (250C)ö K'Y NUòa? Zû_ aòKòeY \ßûeû
Gjò _âùjkòKûe Ce ^ò½d còkò~òaö Rke ù~Cñ Zû_ld ùja, ùi icÉKê GKZâòZ
8.0 gqòe _âKûeùb\ : Keò @ûùc K'Y RkKê _êâðûe Mec Keò_ûeòaû?
gqò aòbò^Ü _âKûeùe C_faþ] jêG Gaõ Gjò iaê C\ûjeYeê @ûùc Gjò iò¡û«ùe
GK _âKûee gqò @^ý GK _âKûe gqòKê eì_û«eòZ C_^úZ ùjaû ù~ Kû~ðý Keòaûùaùk aýajéZ
ùjûA_ûùeö C\ûjeYÊeì _ @ûùc ~\ò GK gqò eì_û«eòZ jêG Gaõ aýajûe_ùe eì_û«eòZ
CyiÚûêê GK ù_äUþKê ZkKê _KûC, ù_äUþUò Zùk gqòKê Zûjûe _ìaðaðú eì_Kê ùèû~ûA_ûùe ^ûjóö
_Wÿòaû ùaùk ùi[ôùe [ôaû iÚZò òR gqò (Potential ùZYê @ûù¸cûù^ gqò e C› aòh dùe @]ôK
energy) iû]ûeYZü g± gqò (Sound energy) Kê RûYòaû I gqò iõelY Keòaû _ûAñ ~ZÜaû^þ ùjaû
eì_û«eòZ ùjûA[ûGö @ûùc ~\ò GK cjcaZòKê @ûagýKö
Rûkòaû, cjcùe [ôaû eûiûd^òK gqò (Chemical 8.1. Cc gqò C› KûjûKê Kjòaû?
energy) Zû_ gqò (Heat energy)ùe eì_û«eòZ @ûù¸cûù^ ù\÷^¦ò^ Kû~ðý _ûAñ aòbò^Ü gqò
jêGö gqò GK eì_eê @^ý eì_Kê eì_û«eòZ ùjaû C›eê còkê[ôaû gqò aýajûe Keò[ûCö ùUâ^þ
_eòù_âlúùe @ûùc cjcaZò Rkòaû C\ûjeYKê PkûAaû, eûÉûùe @ûùfûK Rûkòaû I Pûh Rcòùe
aòPûe Keòaûö ~\ò ùKøYiò C_ûdùe @ûùc ùi[ôeê _ûYò cWÿûAaû AZýû\ò _ûAñ aò\êýZþ gqò aýajûe
RûZ Zû_ Gaõ @ûùfûK ij @^ý C_ôû\Kê GKûVò Keê[ôaûùaùk aò\êýZþ gqòe aòKÌ bûùa Pûh
Keò _ ûeò a û ùZùa K'Y cjcaZò ù e [ô a û Rcòùe _ûYò cWÿûAaû _ûAñ aûdê gqò C_ù~ûM

// 114 //
Keò[ûCö G_eòKò ^òR geúeùe iôZ gqòKê 8.3.1 iì~ðý iKk gqòe @û]ûe :
aýajûe Keò iûAùKfþ PkûA ÄêfKê ~ûCö _é[ôaú _éÂùe ù~ùZ_âKûe gqò C_faþ],
gûeòeúK _eògâc _ûAñ ù_gúùe iôZ gqò, ùiMêWÿòKe cìkC› ùjCQò iì~ýð ö RkùiâûZ I aûdê
~ª _eòPûk^û _ûAñ aò\êýZþ gqò, eû§òaû _ûAñ ùiâûZVûeê @ûe¸ Keò aélfZû\òùe [ôaû ùR÷a
Zû_ gqò aû @^ý ù~ùKøYiò aýajûe C_ù~ûMú eûiûd^òK gqò, Rúaûgà gqò @û\ò icÉ gqò ùiøe
gqò ùKøYiò GK gqò C›eê jó @ûiò[ûGö Gjò gqòeê jó iéÁö Gjû Kò_eò i¸a? RkùiâûZ aû
gqò C›MêWòKÿ e _âKûeùb\, ùiMêWòKÿ e @ûagýKZû aûdêùiâûZ iì~ðýKòeYe _âbûaùe iéÁò ùjûA[ûGö
I iùaðû_eò iõelY aòhdùe RûYòaû @_eòjû~ðýö RkùiâûZ iû]ûeYZü iì~ðýKòeY _âbûaùe C_ô^Ü
ù~Cñ gqò C› (K) _âZò N^`k aû aÉêZß _âZò ùjC[ôaû aéÁò_ûZ ù~ûMêñ i¸a ùjûA[ûGö ùijò_eò
@]ôK Kû~ðý Keò_ûùe, (L) ijRùe C_faþ] iì~ðýKòeY _âbûaùe aûdêcŠke aòb^ò Ü iÚû^ icû^
ùjûA_ûùe, (M) ijRùe iõelY Keû~ûA_ûùe, bûùa C¯ ùjC^[ôaûeê aûdêPû_ùe _û[ðKý
eùjö Gjûjó aûdêùiâûZ iéÁò Keò[ûGö RkùiâûZùe
Gaõ (N) iùaðû_eò Kcþ aýdiûù_l ùjûA[ûG,
C_faþ] MZò gqòKê @ûù¸cûù^ Wwû, ùaûAZ
ZûjûKê @ûùc GK Cc gqò C› ùaûfò
AZýû\ò PkûAaûùe aò^òù~ûM Keò[ûCö ùijò_eò
Kjò_ûeòaûö
aûdêùiâûZKê aýajûe Keò _a^ PKâòVûeê @ûe¸Keò
8.2 gqòe C› :
_ûfUYû ùaûAZ _âbéZò PkûAaû i¸a ùjûA[ûGö
fbýZû \éÁeò ê gqò C›Kê cêLýZü \êAbûMùe aélfZûùe [ôaû ùR÷aeûiûd^òK gqò ùicûù^
aòbq Keû~ûA_ûùe, ~[û– @ûùfûKùgä h Y _¡Zò ù e iì ~ ð ý ûùfûKeê fûb
(K) âúKeYù~ûMý Keò [ û«ò ö Gjò gqò K ê Lû\ý-Lû\K gé v kùe
(Renewable source of energy) @^ýû^ý R«ê fûb Ke«òö bìcòKµ aû @^ý ùKøYiò
(L) âúKeY@ù~ûMý _âûKéZòK C_ûdùe Rwf_ì‰ð bìLŠ I RúaR«ê
(Non-renewable source of energy) cûUò Zùk ù_ûZòùjûAMùf KûkKâùc @Zý]ôK
8.3 âúKeYù~ûMý gqò C› : Pû_ I Zû_ ù~ûMêñ Zûjû ùKûAfû, ù_ùUâûfòdc
Gjò _â K ûe gqò C›eê gqò aýajûe I _âûKéZòK Mýûiþùe eì_û«eòZ ùjûA[ûGö Zûjû
Kfû_ùe _êâðûe ùijò C› iéÁò KeòjêG aû ùjCQò Rúaûgà RûùkYò Gaõ ùiMêWÿòK aýajûe
_âûKéZòK C_ûdùe ùi icÉ gqò C›eê aûe´ûe Keò @ûùc Zû_ gqò, aò\êýZþ gqò I ~ûªòK gqò
gqò còkò[ûGö Gjò _âKûe gqò C›MêWÿòK _âûd @û\ò _ûA[ûCö G iaêKê aòPûe Kùf ÆÁ jêG
@ie«ò Gaõ ùiMêWÿòKùe _âPêe _eòcûYùe gqò ù~ iì~ðý jó iKk gqòe @û]ûe Gaõ @ie«ò
MzòZ [ûGö C\ûjeY : ùiøegqò, ùR÷aaÉêZß gqòe C›ö
(Biomass)eê RûZ gqò, Rk gqò, aûdê gqò, 8.3.2 ùiøegqò (Solar energy) :
^ûbòKúd gqò, bìZû_R gqò, icê\âZewRûZ gqò iì ~ ð ý _â û d _ûgj ùKûUò ahð ùjfû
AZýû\òö ùiøecŠkKê aò_êk gqò ù~ûMûA @ûiêQò Gaõ @ûjêeò

// 115 //
@ù^K ùKûUò ahð _~ð ý « ùijò _ eò gqò 8.3.2.1 ùiøePêfû :

ù~ûMûC[ôaö Gjû @^« @ûKûgKê ù~ùZ gqò ù~Cñ C_KeY \ß û eû ùiøeZû_ùe
aòKòeY Kùe Zûjûe @Zý« ÊÌbûM (_âûd 50 ùeûùhA Keû~ûG ZûKê ùiøePêfû aû ùiûfûe
^òdêZ bûMeê 1 bûM) _é[ôaú_éÂùe _jô[ûGö Kê Keþ Kêjû~ûGö G[ô ùe ùiøeZû_ iò]ûikL
@[ðûZþ GK ^òŸòðÁ _eòcûYe ùiøegqò _é[ôaúKê ùeûùhA \âaýKê Mec Keò[ûGö
cò kò [ ûGö GjûKê ùiøe _â a ûj (Solar flux)
Kêjû~ûGö GK cò^òUþùe _âZò aMð ùi.cò.Kê Gjûe
_eòcûY ùjCQò _âûd 2 Kýûùfûeúö Gjû GK
iÚòeûuö ù~Cñgqò _é[ôaú_éÂùe _jù Zûe _âûd
@]û _é [ ô a ú @aùgûhY Kùe Gaõ @agò Á
_âZò`kòZ I aòKòeòZ ùjûA cjûKûgKê Pûfò~ûGö
Gjò _âZ` ò k^Kê "@ûfþùaùWû' (Albedo) Kêjû~ûGö
@aùgûhòZ gqò, _é[ôaú _éÂùe [ôaû ùKûAfû I [PòZâ.8.1] ùiøePêfû
ù_ùUâûfRûZ gqòVûeê ~ù[Á @]ôKö jòiûaeê

ùiøePêfûe MV^ I Kû~ðý_¡Zò :
RYû~ûAQò, @ûc _é[ô aú_é Âùe GK aMðcò Ue
ùMûUò G ùiøePê f û (Pò Z â . 8.1)e _â ] û^
@kùe f´bûaùe _âûd 1.2 KòùfûIßûU ùiøegqò
@õgMêWÿòK ùjfû @û]ûe_ûZâ, Zû_ùgûhú @ûzû\^
_Wÿ ò [ ûGö Kò « ê G icÉ gqò e i\ê _ ù~ûM
I _âZò`kKö
Keû~ûA_ûùe ^ûjóö
(K) @û]ûe _ûZâ :
@ûc ù\g ahðe @]ôKûõg icdùe _âPêe
G[ô ù e Rk I e§û\â a ý eLô a û _ûAñ
ùiøegqò fûb Keò[ûGö jòiûaeê RYû~ûG ù~ _ûZâcû^ [ûGö @]ôK Zû_ @aùgûhY _ûAñ Gjò
GK ahð c¤ùe bûeZ ù~Cñ ùiøegqò fûb _ûZâMêWÿòKe aûjûe _ûLùe Kkû ewe _âùf_
Keò [ ûG Zûjû 5000 ^ò dê Z Kò ù fûIß û U @ûIß û e \ò@û~ûA[ûGö
gqòVûeê @]ôKö ^òcðk ùcNcêq @ûKûgùe _âZò\ò^ (L) Zû_ùgûhú @ûzû\^ :
_âûd 4 eê 7 Kw h/m2 gqò còkò[ûGö @û]ûe _ûZâ e bò Z e_ûgß ð ù e Kkûewe
GK Kkû_é Â , ]kû_é Â aû _â Z ò ` k^ _âùf_ \ò@û~ûA[ûGö Gjûe C_eòbûMKê KûP
Keê[ôaû _éÂVûeê @]ôK Zû_ @aùgûhY Kùeö `kKùe @ûaéZ Keû~ûA[ûGö `kZü _ûZâe
ùiøe KêKeþ aû Pêfû (Solar cooker) I ùiøe bòZe _ûgßðe Zû_cûZâû aé¡ò_ûGö Kò«ê _ûZâ\ßûeû
RkCû_K (Solar water heater)e Kû~ðý_¡Zò @aùgûhòZ Zû_ ijRùe KûP @ûaeYe aûjûeKê
Gjò ^úZò C_ùe @û]ûeòZö ~ûA_ûùe ^ûjóö

// 116 //
(M) _âZò`kK :
iì~ýð ûùfûK
iì~ðýKòeYKê iò]û Kò´û @aZk _âZò`kK
(Concave reflector) iûjû~ýùe ùK¦âúbìZ Keò
@û]ûe _ûZâ c¤Kê _Kû~ûGö iì~ðýe @aiÚû^
@^êiûùe GjûKê aòbò^Ü \òMùe NìeûA iì~ðýKòeYKê
@û]ûe_ûZâ C_ùe ù`ûKiþ Keû~ûA[ûGö N-_âKûe
P-_âKûe
iû]ûeYZü @ûfê c ò ^ ò d c ]ûZê Kò ´ û KûPùe iòfòK^þ
iòfòK^þ
_âZò`kK Zò@ûeò ùjûA[ûGö @]ôK _âZò`k^ _ûAñ
_âZò`kKe bòZe_éÂKê @Zò ciéY Keû~ûA[ûGö AùfKþU^â þ
Gjû\ßûeû @û]ûe _ûZâe Zû_cûZâûKê aXÿûA _âaûj
G[ôùe ùeûùhA \âaý @]ôK Zû_cûZâûùe Mec [PòZâ.8.2] ùiøe ùifþ
Keû~ûG I ùeûùhA Keû~ûGö ùbûfþUúd ùifþ (Voltaic cell)ùe ù~_eò
8.3.2.2 ùiûfûe ùifþ : aò \ ê ý Zþ aò b aû«e ié Á ò j ê G , ùijò _ eò GK
ùiøegqò K ê aò \ ê ý Zþ gqò ù e _eò Y Z @¡ð_eòaûjú (Semi conductor) _\û[ðùe @ûùfûK
Keòaû_ûAñ aýajéZ C_KeYKê ùiøe ùifþ (Solar _Wÿò aò\êýZþ aòbaû«e iéÁò ùjC[ôaûeê Gjò _âKd âò ûe
cell) Kêjû~ûGö ~ûâûj^ PkûAaûùe Gaõ ùeWÿIò ^ûcKeY Gjò_eò ùjûA@Qòö
I ùUfò bò R^þe ~ª_ûZòù e Gjò ùiøe ùifþ ùiøe ùifþ e (Pò Zâ . 8.2)ùe N-_â K ûe
aýajûe Keû~ûC@Qò ö \ê M ð c ae`ûaé Z
iòfKò ^þ (Silicon)Kê P-_âKûe iòfKò ^þ C_ùe P_ûA
_ûaðZýûkùe I cjûKûg C_Mâjùe ~ª_ûZò
eLû~ûAQòö iòfòK^þ _ecûYêe aûjýZc Klùe
PkûAaû _ûAñ ùiûfûe ùifþ cû¤cùe ùiøegqò
4 Uò AùfKUâ ^ þ [ô a ûeê Gjû PZê ü iõù~ûRú
aýajûe Keò a û i¸a ùjfûYò ö ùiøe ùifþ
(Tetravalent)ö iòfòK^þ ÇUòKùe @ûùið^òKþ cògûA
C_ùe _â[c i`k MùahYû 1954 ciòjûùe
N-_âKûe iòfòK^þ jêGö @ûùið^òKþ _iõù~ûRú
~ê q eûÁâ @ûùceò K ûe ùafþ ùUfò ù `û^þ
(Pentavalent) ùjûA[ôaûeê iòfòK^þ ijòZ cògòaû
fûùaûùeùUûeò ù e Keû~ûA[ô f ûö _ùeûl
C_ûdùe ùiøe Zû_ùe Rk MecKeò ùi[ôeê ùaùk ùMûUòG AùfKUâ^þ akò_ùWÿ I Gjò cêq
ié Á Rkúdaû¿ iûjû~ýùe UeaûA^þ Nì e ûA AùfKUâ^þ PûRðaûjK eìù_ Kû~ðýKùeö Gjû aò~q ê
aò\êýZþ C_ôû\^ Keòùjfûö PûRð ùjûA[ôaûeê G_eò @ûùið^òKþ cògû iòfòK^þKê
N- _â K ûe iò f ò K ^þ Kê j û~ûGö ùijò _ eò ~\ò
ùiøe ùifþ ù e ùiøegqò e iò ] ûikL
aò^ùò ~ûM aò\ýê Zþ aòbaû«e (Potential difference) iòfòK^þùe ùaûe^þ Lû\ cògò[ûG Zûjû P-_âKûe
iéÁòKùeö ùZYê Gjò _¡ZòKê @ûùfûK ùbûfþUúd iòfKò ^þ jêGö N-_âKûe iòfòK^þ I P-_âKûe iòfòK^þ
_âbûa (Photo voltaic effect) Kêjû~ûGö C_ùe iì~ðýKòeY _Wÿòùf ~êq I aò~êq @Mâc¤ùe

// 117 //
aòbaû«e iéÁòjêGö Cbd @MâKê _eòaûjú Zûe\ßûeû iûjû~ýùe KûVPòeû, @Uûù_hû, ùZfù_Wÿû AZýû\ò
iõù~ûM Kùf aò \ ê ý Zþ _â a ûj jê G ö Gjò @ù^K Kû~ðý KeûMfû (PòZâ 8.3)ö
C_KeYùe @ûùfûK _Wÿ[ê ôaû _~ðý« aò\êýZþ _âaûj _âù_fe
Pûfêeùjö Gjò_eò bûaùe ùiøeùifþùe ùiøegqò
aò\êýZþ gqòùe _eòYZ ùjûA[ûGö
GK ùiøeùifþ @ûùfûKòZ ùjùf _âûd 0.5 Cy UûIßûe
eê 1.0V _~ðý« ùbûfþùUR iéÁò Keò_ûùe Gaõ
_â û d 0.7 W _~ð ý « aò \ ê ý Zþ gqò C_ô û \^
Keò_ûùeö @]ôK aò\êýZþ aòbaû«e iéÁò_ûAñ MêWÿòG
ùiøe ùifþKê _Oþqò I É¸ùe iRûA iõ~êq
Keû~ûG I GjûKê ùiûfûe ùifþ _ýûù^fþ (Solar
cell panel) Kêjû~ûGö
ùiøe ùifþ Zò@ûeò _ûAñ aýajûe ùjC[ôaû [PòZâ.8.3 _a^ Kk]
aò ù gh ]eYe iò f ò K ^þ ijRùe C_faþ ] @ûùc RûYê ù~ bì_éÂ aû icê\â iì~ðýKòeY
jêG^ûjóö ùiøe ùifþe iõ_ì‰ð Zò@ûeò _âKâòdû c¤ \ßûeû @i«êkòZ bûùa Mec ùjùf ùi iÚû^Kê
_a^ ajòaûKê @ûe¸ Kùeö aûdêe Gjò MZòR
@Zý« aýdajêkö _ýûù^f _âÉêZò _ûAñ ùifþ I
gqòKê aòbò^Ü _âKûe Kû~ðý Keòaû _ûAñ aýajûe
ùifþKê ù~ûWÿòaû _ûAñ aýajéZ iòfþbe (Silver)
Keû~ûA_ûùeö _ì a ð K ûkùe _a^ Kk \ß û eû
Gjò LyðKê ajêMêYòZ Keò[ûGö aýdajêk _âÉêZò
C_ôû\^ Keû~ûC[ôaû Gjò gqòKê jó ~ûªòK Kû~ðýùe
I ÊÌ C_ûù\dZû iùß cjûKûgKê ù_â e ò Z
aýajûe Keû~ûC[ôfûö C\ûjeYÊeì_ ùMûUòG
C_Mâj, \êMðc _ûaðZýûkùe [ôaû ùaZûe I
_ûYò Cùûk^ _µùe _a^ Kke Nì‰ð^ gqòKê
\ìe\gð^ ùK¦â Gaõ Uâû`òKþ iùuZ AZýû\òùe
aò^òù~ûM Keò Kì@eê _ûYò CVû~ûA_ûùeö
ùiûfûeþ ùifþe _âùdûR^ I aýajûe ~ù[Á _a^ Kk iûjû~ýùe aûdêe MZòR gqòKê
@]ôKö C_ù~ûM Keò ùRù^ùeUeþ (Generator) PkûA
8.3.3 _a^ gqò (Wind energy) : aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA[ûGö G[ô_ûAñ Gjò
_a^ gqò (Wind energy)e aýajûe @Zò Kkùe ùKùZMêWÿòG _âù_feþ (Propeller) L¬û
_â û Pú^ö _â û d _ûjRûe ahð _ ì ù að cò g e ~ûA[ûGö Gjûe aýûi _âûd 6 còUeö Gjò KkKê
(ARò_þU)ùe _a^gqò aýajûe Keò _ûfUYû GK Cy AÆûZ ^òcòðZ UûIßûe C_ùe eLû~ûA[ûGö
Wwû Pkû~ûC[ô f ûö ajê K ûkeê icê \ â Z U aûdê _âaûj ù~ûMêñ _âù_feþ Nìùe Gaõ ZZþijòZ
ù\gcûûùe _ûfUYû RûjûRùe ù^øaûYòRý iõ~êq ùRù^ùeUeþKê NìeûGö `kZü aò\êýZþ gqò
Pûfê [ôfûö KûkKâù c _a^ Kk (Windmill) C_ôû\^ jêGö ùW^þcûKð ieKûeu ijûdZûùe

// 118 //
IWÿògû ieKûe _êeú icê\âKìkùe ùKùZK _a^ _a^ gqò ùK¦â (Wind energy centre) aû _a^
Kk iÚû _^ KeòQ «ò ö G[ôe ê aûhðò K _â ûd 5.5 gqò ùlZâ (Wind energy farm) Kêjû~ûA[ûGö Gjò
ùcMûIßûU gqò còkò_ûeêQòö ùijò_eò ùKûYûKðe ùlZâMêWòKÿ e icìj gqò aýaiûdòK ùlZâùe aò\êýZþ
icê\âKìkùe c¤ ùKùZMêWÿòG _a^ Kk iÚû_^ gqò C_ôû\^ùe ijûdK ùjûA[ûGö
Keû~ûA@Qòö _aê ùaM @Zý]ôK KcòMùf _a^ PKò
ùW^þ c ûKð K ê "_aê ù\g' ùaûfò Nì e ûA aò \ ê ý Zþ ùRù^ùeUeþ PkûAaû i¸a
Kêjû~ûGö Gjò ù\ge 25 _âZògZeê @]ôK jêG^ûjóö @ZòùaMùe _a^ ajòùf aû aûZýû
aò \ ê ý Zþ gqò Pûjò \ û _a^ Kk \ß û eû ùjùf c¤ _a^PKò Pû_ùe bûwò~ûGö Gjòiaê
ùcû~ûA[ûGö _a^ gqòKê aýajûe Keò _eòiÚòZòùe _a^ Kk aòùgh C_ûù\d ùjûA
aò\ýê Zþ C_ôû\^ Keòaûùe Rcðû^úe iÚû^ aògßùe ^[ûGö iû]ûeYZü aò\êýZþ ieaeûj iêaò]û ^[ôaû
_â[c I bûeZe iÚû^ _cö @ûKk^ Keò \ìeiÚ Kéhò ùlZâcûûùe RkùiP^ _ûAñ _µ
ù\Lû~ûAQò ù~ bûeZùe _a^gqò K ê
PkûAaûùe _a^ Kk aò ù gh ijûdK
aò^òù~ûM Keò _âûd 45000 ùcMûIßûUþ aò\êýZþ
ùjûA[ûGö
gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeòaö bûeZe aéjc
8.3.4 Rkgqò (Hydro energy) :
"_a^gqò ùlZâ' K^ýûKêcûeúVûùe iÚû_^
Keû~ûAQò Gaõ GVûùe _âûd 380 ùcMûIßûUþ aûdê_eò Rkeê c¤ gqò C_ôû\^ Keò
aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeêQòö aýajûe Keû~ûA_ûeêQòö GjûKê Rkgqò Kêjû~ûGö
`âû^þi, Rcðû^ú, ùW^þcûKð I ù^\efýûŠ ^òùcÜûq _âKûeùe RkgqòKê aýajûe Keû~ûG :–
8.3.4.1. Rê@ûe gqò (Tidal energy) :
@û\ò ù\gcûûùe _a^Kke _âPk^ @]ôK
ù\Lû~ûGö ù^\efýûŠ I ùW^þcûKðùe _âûd 30 Nì‰ðûdcû^ _é[ôaú C_ùe P¦âe cû¤ûKhðY
_âbûa ù~ûMêñ icê\âRke CZþ[û^_Z^ _eòflòZ
jRûe Nùe I 3 jRûe KûeLû^ûùe _a^ Kk
jê G I Rê @ ûe ié Á ò jê G ö Zê ù c ~\ò ùKøYiò
Kû~ð ý Keê Q ò ö 1966 ciò j ûeê @ûcù\ge
icê\âKìkùe aûi KeêQ aû icê\â ^òKUKê aêfò
ùawûfê e ê V ûùe RûZúd GùeûÛò K ûf
~ûAQ ùZùa icê \ â R ke CZþ [ û^_Z^Kê
fûùaûùeùUûeò (National Aeronautical
flýKeö icê\âRke CZþ[û^_Zêê Rê@ûe gqòe
Laboratory) ùe _â[ùc _a^ Kk iûjû~ýùe
iéÁòö icê\â ZUaðú iÚû^ùe _òUò ùjC[ôaû ùXCe
_ûYò CVûAaûe aýaiÚ û Keû~ûA[ô f ûö Gùa gqò ~ù[Á @]ôKö
K‰ð û UK I Mê R ê e ûU _eò ùKùZK eûRýùe 1961 ciò j ûùe èûiú ùa÷ mû^ò K cûù^
_a^Kk ajêkbûùa _âPkòZö Rê@ûeeê gqò iõMâj _ûAñ GK ù~ûR^û _âÉêZ
ùMûUòG _a^Kkeê C_ôû\òZ gqò GùZ Keò[ôùfö eû^þi ^\ú cêjûYùe Rê@ûe I b…û
@]ôK ^êùjñö ùZYê GKûiûwùe ùMûUòG iÚû^ùe c¤ùe Rk_ê CyZûùe _â û d 14 cò U e
@ù^K _a^Kk iÚû_^ Keû~ûA[ûGö GjûKê _û[ðKý eùjö \ò^K c¤ùe \êA[e Rê@ûe I

// 119 //
b…û ùjûA[ûGö ùijò Rê@ûeeê aò\êýZþ gqò C_ôû\^ icê\âe C_eòbûMùe _âak aûdê_âaûjeê ùXCe
Keû~ûGö iéÁòö Gjò ùXCgqòKê iõMâj Keò UeþaûA^þ PkûA
Rê@ûegqò iõMâj _ûAñ ^\ú cêjûYùe _âûd aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeêQòö
20 Kò.cò. fé Rkûgd ^òcðûY Keû~ûA ùi[ôùe 8.3.4.3. Rkaò\êýZþ gqò :
iæëAiþ ùMUþ (Sluice gate) fMû~ûGö Cy Rê@ûe ^\úa§ ù~ûR^û (River dam project) :
icdùe ùijò ùMUþKê ùLûfò\ò@û~ûGö Rkûgd ^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû ^\úùe a§ _KûA
c¤Kê Rk _âùag Kfû_ùe ùMUþ a¦ Keû~ûGö GK aéjZþ RkbŠûe iéÁò Keû~ûGö _ùe RkKê
_ùe Cy_êê RkKê ^òdªòZbûùa icê\âKê Cy_êê ^òcÜ _^Kê _âak ùaMùe QWÿû~ûGö
Lfûi Keû~ûGö Gjò Lfûi ùjC[ôaû RkùiâûZùe ùi[ôeê RûZ ùjC[ôaû RkùiâûZ gqò UeþaûA^þ
UeþaûA^þ (Turbine) PkûA aò\êýZþgqò C_ôû\^ NìeûAaûùe aýajéZ jêGö UeþaûA^þij iõ~êq
Keû~ûG (PòZâ 8.4)ö ùRù^ùeUee @ûùcðPeþ Nìeòaû \ßûeû aò\êýZþ gqò
C_ôû\òZ jêG (PòZâ 8.5)ö
UeþaûA^þ (a¡òðZ PòZâ)
Rê@ûe(Cy)
Rê@ûe RkùiâûZ
(^òcÜ)
UeþaûA^þ
[PòZâ.8.5] ^\úa§ ù~ûR^û
UeaûA^þ
1948 ciòjûùe bûeZ ieKûe Rkaò\êýZþ
ù~ûMûY @ûA^ _âYd^ KeòQ«òö Rk aò\êýZþ
[PòZâ.8.4] Rê@ûe gqò C_ô û \^ I a^ Kû~ð ý ieKûeu _â Z ýl
Zßûa]û^ùe _eòPûkòZ ùjCQòö @ûc eûRýùe
@ûc ù\gùe aù´ C_iûMe, Kz
júeûKê\, cûQKêŠ, aûfòùckû, ùewûfò, C_e
C_iûMe I _½òcaõMe jêMêkú ^\ú cêjûYùe
ùKûfûa, C_e A¦âûaZú @û\ò Rkaò\êýZþ _âKÌcû^
Gjò _ eò aýaiÚ û @Qò ö bûeZe iê \ úNð icê \ â
Kû~ðýKûeú ùjCQòö Rkgqòe lcZû ~ù[Á @]ôKö
C_Kìkùe Rê@ûe gqò aò^òù~ûM Keò aò\êýZþ
GjûKê ijRùe @^ý gqò ù e eì _ û«eò Z
C_ôû\^ Keû~ûA_ûeòaö Gjû KeûMùf aò\ýê Zþgqò
Keû~ûA_ûùeö Kò«ê ùi gqòKê i`k C_ûdùe
C_ôû\^ I RkùiP^ùe ù\g icé¡ ùjûA_ûeòaö iõMâj Keò aýaiûdòK ùlZâùe C_~êq bûaùe
8.3.4.2. ùXCgqò (Wave energy) : aò ^ ò ù ~ûM Keò _ ûeò ù f gqò Pûjò \ û _ì e Y
Rê @ ûe _eò ùXCùe [ô a û MZò R gqò K ê ùjûA_ûeòaö
aò^òù~ûM Keò aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeòaö

// 120 //
8.3.5 iûcê\âòK Zû_Rgqò (Magma) Kêjû~ûGö ùKùZK @ke bìbûMùe
(Ocean thermal energy) : _eòað^ Gjò cûMþcûKê C_eKê ùVfò\G ò ö `kùe
icê\âe _éÂbûM I @ûbý«eúY Rkc¤ùe Gjû bì_é Âe KòQò MbúeZûùe ejò ~ûGö Gjò
[ôaû Zû_cûZâûe _âùb\Kê aýajûe Keò gqò iõMâj iÚû^MêWÿòKê "C¯ iÚû^' ùaûfò Kêjû~ûG, ~ûjû
Keû~ûA_ûùeö iûMe aû cjûiûMee _éÂbûM bìZû_R gqòe C›bkò Kû~ðýKùeö
Rk iì~ðýZû_ùe C¯ jêG Kò«ê @Zò Mbúeùe bì Z k Rk Gjò C¯ iÚ û ^cûûe
[ôaû Rk @ù_lûKéZ [Šû [ûGö Zû_cûZâûe Gjò iõÆgðùe @ûiò aû¿ùe _eòYZ jêGö iÚûù^ iÚûù^
ZûeZcýKê iûcê\âòK Zû_R gqò eì_û«eY ùK¦â Gjò C¯ Rk `ûU _ûA bì_éÂKê Pûfò@ûùiö
(Ocean Thermal Energy Conversion Power
GjûKê C¾ _âiâaY (Hot spring) Kêjû~ûA[ûGö
gòkû LŠ c¤ùe ejò Gjò aû¿ Cy Pû_ iéÁòKùeö
Plant) cûûùe Zû_R gqò ù e eì _ û«eò Z
Gjò iÚû^ _~ðý« _ûA_ bòð Keò Gjò aû¿Kê iõMâj
Keû~ûGö Gjò _âKûe gqòKê iûcê\âòK Zû_R gqò
Keû~ûGö @Zý]ôK Pû_ùe [ôaû Gjò Rkúd aû¿
Kê j û~ûGö GjûKê aò b ò ^ Ü Kû~ð ý ùe aò ^ ò ù ~ûM
ùRù^ùeUe UeaûA^þKê NìeûG Gaõ ùi[ôeê
Keû~ûA_ûeêQòö aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûGö ùKùZK iÚû^ùe
icê\âe _éÂbûM Rk I 2 Kò.cò. Mbúe Rkúdaû¿ I C¯ Rk, aò^û _ûA_þùe _éÂbûMKê
Rk c¤ùe Zû_cûZâûe _û[ðKý 200C aû 2930K Pûfò@ûùiö GjûKê aýajûe Keò c¤ aò\êýZþ gqò
ùjùf, eì_û«eY _ûIßûe _äû Kû~ðýlc ùjûA[ûGö C_ôû\^ Keû~ûA_ûùeö
_é Â bûMe Zû_ Zek Gùcû^ò @ û I @^ý gqò Zêk^ûùe bìZû_R gqò @]ôK
ùKäûùeûù`äûùeûKûað^ (CFC)Kê aû¿úbìZ Keòaûùe C_ûù\dö ahðe iaê icdùe Gjò gqò iõMâj
aýajéZ jêGö _ùe Gjò aû¿ ùRù^ùeUeþe Keû~ûA_ûùeö Gjû _eòùag _â\ìhY Kùe^ûjóö
Ueþ a ûA^þ Nì e ûAaûùe iûjû~ý Kùeö @Zò @^ý C_ûdùe C_ôû\òZ aò\êýZþgqò Zêk^ûùe Gjò
Mbúeùe [ôaû [ŠûRkKê _µiûjû~ýùe C_eKê C_ûdùe C_ôû\òZ aò\êýZþgqò ^òcù« Lyð ~ù[Á
CVû~ûA aû¿Kê [ŠûKeò _ê Yò Zek @aiÚû Kê Kcþö ^òCRòfûŠ I ~êqeûÁâ @ûùceòKûùe Gjò
@Yû~ûGö Gjò _âKòâdûùe ahðe iaê icdùe gqò _âKûe gqòe ajêk aýajûe ùjCQòö @ûc ù\ge
C_f² ùjûA_ûùeö G[ô_ûAñ _aê MZò C_ùe c¤_â ù \gùe bì Z û_R gqò e C_ù~ûM
^òbðe KeòaûKê _ùWÿ^ûjóö Keû~ûC@Qòö
8.3.6 bìZû_R gqò (Geothermal energy) : 8.3.7 ^ûbòKúd gqò (Nuclear energy) :
bì-@bý«eùe [ôaû Zû_gqòKê ùKùZK ^ûbò K úd aò b ûR^ \ß û eû dê e û^ò d cþ ,
^ò Ÿ ò ð Á _â K â ò d û \ß û eû ^ò d ªY Keò aýajûe _äëùUû^òdcþ aû ù[ûeòdcþ _eò ùKøYiò Mêeê _ecûYê
C_ù~ûMú Keû~ûA_ûùeö Gjò Zû_gqòKê bìZû_R (Heavy atom)e ^ûbòKúd aòbûR^ NUòùf Gjû
gqò Kêjû~ûGö @ûùc RûYê _é[ôaúe MbúeZc fNê ^ûbòK (Lighter nucleus)ùe _eòYZ jêGö
iÚû^MêWÿòK @Zý« C¯ö Gjò Zû_ùe gòkûLŠ Gjò _âKâòdûùe _âPêe gqò ^òMðZ jêGö GjûKê
c¤ Zekò ~ ûGö Gjò Zek gò k ûKê cûMþ c û ^ûbòKúd gqò Kêjû~ûGö C\ûjeYÊeì_ : GK

// 121 //
dêeû^òdcþ _ecûYêe aòbûR^ùe ù~ùZ gqò RûZ 8.3.8 ùR÷agqò (Bioenergy) :

jêG Zûjû ùKûAfûùe [ôaû GK Kûað^ _ecûYêe ajê _ìaðeê KûV RûùkYòbûùa aýajéZ ùjaû
\jêê RûZ gqòVûeê _âûd 10 ^òdêZ MêY @]ôKö @ûùc icùÉ RûYê ö GjûQWÿ û ùMûaeKê
Gjò ^ûbòKúd _âZòKâòdû\ßûeû aò\êýZþ gqò C_ôû\^ RûùkYòbûùa aýajûe Keû~ûA[ûGö Gjò icÉ
Keû~ûGö _âKûe RûùkYò Cnò\ I _âûYúcûûVûeê còkê[ôaûeê
^ûbòKúd aòbûR^ùe _âû[còK aÉêZß I GjûKê "ùR÷a RûùkYò' (Biofuel) aû ùR÷a aÉêZß
_eòaðòZ aÉêZß c¤ùe RûZ _û[ðKý b mg , (Biomass)eê _âÉêZ RûùkYò Kêjû~ûGö ùZùa
gqò ù e _eò Y Z jê G ö Gjû @ûfaUð Gjòiaê RûùkYò Rkòùf aòùgh _eòcûYùe Cû_
@ûA^þÁûA^þue aòLýûZ icúKeY E = mc2 iéÁò jêG^ûjó, aeõ @]ôK ]ì@ûñ iéÁòjêGö ùZYê
\ßûeû ^ò¡ðûeY Keû~ûA_ûùe, ù~Cñ[ôùe E aòbò^Ü C_ûdùe Gjò _âKûe RûùkYòe C_ûù\dZû
ùjCQò gqò, m aÉêZß I c ùjCQò gì^ýùe aé¡ò Keòaû _ûAñ ùPÁû Keû~ûCQòö
@ûùfûKe MZòö ^ûbòKúd aòmû^ùe gqò ev KûV, ùMûae, _eòaûùPû_û, @ûaRð^û I
(electron volt) GKK \ßûeû ^ò¡ðûeY Keû~ûGö ùKùZK KéhòRûZ ùR÷a @ûaRð^ûeê gqò còkò_ûùeö
(1 ev =1.602×10–19 Joules.) Gjò gqòKê "ùR÷agqò' Kêjû~ûGö ùR÷agqò ùR÷a
@ûc ù\ge Zûeû_êe (cjûeûÁâ), eûYû _\û[ðùe ^òjòZ [ûGö ùR÷a _\û[ðKê iû]ûeYZü
_âZû_ iûMe (eûRiÚû^), Kfþ_Kcþ (Zûcòf^ûWÿê), Zò^òùgâYúùe aòbq Keû~ûA_ûùe, ~[û –
^ûùeûeû (Ce_âù\g), KûKâû_êe (MêRêeûU), (K) ^ìZ^ Cnò\ : aòbò^Ü aél, giý, ùg÷aûk
ùK÷Mû (K‰ðûUK) @û\ò iÚû^cûûùe ^ûbòKúd AZýû\ò;
gqòeê aò\êýZþgqò C_ôû\^ Keû~ûCQòö Kò«ê Gjò_eò (L) @aùgh : KêUû, KêŠû, @ûLêL\û, Rwfe
bûaùe C_ôû\òZ aò\êýZþgqò icÉ C_ôû\òZ gqòe @aùgh (_Zâ, ùLûk_û, aKk, ùPe)
3%eê Kcþö @ù^K aòbagûkú ù\g Gjò C_ûdùe AZýû\ò;
30%eê @]ôK gqò C_ôû\^ KeêQ«òö (M) @ûaRð^û : @_NU^ù~ûMý @ûaRð^û, ck,
^ûk ^Ÿðcûe @kò@û, KûeLû^ûe ùR÷a
Gjò aòbûR^ _âKâòdûe GK aòùgh @iêaò]û
@ûaRð^û, ùMûae AZýû\òö
ùjCQò aýajéZ _ecûYêe iõelY I Gjûe VòKþ
\j^, Zû_ @_NU^ (Pyrolysis),
C_ûdùe _eòPûk^û (Disposal)ö Gjû ùjûA ^
MýûiúKeY (Gasification) I ZekúKeY
_ûeòùf _eòùag _â\ìhYe ~ù[Á i¸ûa^û [ûGö
(Liquefaction) _âYûkúùe ùR÷a _\û[ðeê ùR÷agqò
^ûbòKúd gqò ùK¦âe _âZòÂûùe @Zý]ôK Lyð,
C_ôû\^ Keû~ûGö
_eò ù ag _â \ ì h Ye ~ù[Á i¸ûa^û I Mê e ê
8.3.8.1 ùR÷aMýûi :
_ecûYêe iúcòZ fbýZû Gjò gqòe aò^òù~ûM @cæ R û^ @^ê _ iÚ ò Z ò ù e ùR÷ a _\û[ð e
\òMùe _âZòa§K @ùUö aòNU^\ßûeû ^òMðZ Mýûiþe cògâYKê "ùR÷aMýûiþ'

// 122 //
(Biogas) Kêjû~ûGö aòùgh ùlZâùe ùMûaeeê Gjò ùMûae Mýûiþ _ä û ùe ^ò c Ü f ò L ô Z @õg
Mýûiþ còkê[ôaûeê I ùMûae _âûe¸òK _\û[ðbûùa ejò[ûG (PòZâ 8.6) ö
aýajûe Keû~ûC[ôaûeê GjûKê iû]ûeYùe ùMûae (K) _âùag _ûZâ : ùMûae I _ûYò 4:5 @ûdZ^
Mýûiþ ùaûfò c¤ Kêjû~ûA[ûGö ùMûae I aòbò^Ü @^ê_ûZùe cògûA bfbûaùe ù`ò cŠ
@ûaRð^ûeê C_ôû\òZ Mýûi ùjCQò còù[^þö @ûc (Slurry) Keû~ûG I Gjò cŠKê _âùag
ù\gùe _âûd 30 ùKûUò ùMûeê, cAñhò @û\ò @Q«òö _ûZâùe bòð Keû~ûGö Gjò cògâY GK
ùicûû ùMûaeeê _â û d gZKWÿ û 30 bûM ^kbòZe ù\A @ûù_ @ûù_ WûAùRÁe
(Digester) Kì_Kê Pûfò~ûGö
RûùkYò còkò[ûG Gaõ gZKWÿû 34 bûM RûùkYò
KéhòRûZ @aùgheê còùkö ù\gùe [ôaû ùMûeê (L) WûAùRÁe Kì_ : Gjûe PûeòKû^Ú AUû
I iòùcùe Zò@ûeò ùjûA[ûGö Gjûe _âûd
I cAñhòcûûVûeê ahðKê _âûd 90 ùKûUò U^þ
GK Zé Z údûõg bì c ò e C_eKê I \ê A
ùMûae cò ù kö ùi[ô _ ûAñ ùMûaeeê C}é Á
ZéZúdûõg bìcò Vûeê ZkKê [ûGö ùMûae
C_ûdùe gqò C_ôû\^ _ûAñ ùMûae Mýûiþ _äû I _ûYòe cògâY GVûùe Rcû jêGö
^ò c ð û Y Keû~ûCQò ö G[ô _ ûAñ Mâ û caûiúcûûê
(M) ]ûZê^òcðòZ ùWûcþ : iû]ûeYZü Gjò ùWûcUò
ieKûeú @û[ôðK ijûdZû c¤ còkêQòö Pûeò _ûUò AÆûZþùe ^òcòðZö Gùa iòùc I KõKâòUþùe
MûBùMûeêu ùMûaeùe GK ùMûae Mýûiþ _äû ùWûcþ ^ò c ð û Y Keû~ûCQò ö Gjû Kì _ Kê
Kùf Gjû iûZ @ûVRYò@û _eòaûee ùeûùhA iµì‰ðeìù_ ùNûWÿûA aûdêùeû]ú Keò\òGö
_ûAñ Mýûiþ ù~ûMûA_ûeòaö @cæ R û^ @^ê _ iÚ ò Z ò ù e aXÿ ò _ûeê [ ô a û
8.3.8.2. ùMûae Mýûiþ _äûe MV^ : cò[ûù^ûùR^þ (Methanogen) I @^ýû^ý
aýûKþù Ueò @ û Gjò cò g â Y eê Kò Y ß ^ \ß û eû
ùMûae I _ûYò còù[^þ, Kûað^ WûA@KþiûAWþ, jûAùWâûùR^þ,
Mýûi ^òÃûi^ \ßûe jûAùWâûùR^ if`ûAWþ Mýûiþ C_ô^Ü Ke«òö
G[ôùe còù[^þ Mýûiþ gZKWÿû _âûd 65-75
ùWûcþ bûM [ûGö Mýûiþ Pû_ùe ùWûcþUò C_eKê
L\û ^òÃûi^ \ßûe CùVö
_âùag \ßûe
(N) ^òMðc^kú : Gjò ]ûZa^kú aûUù\A Mýûiþ
iòùc _ûA_þ ùeûùhANe PìfûKê ~ûGö ^òdªòZ Pû_ùe
WûAùRÁe Kì@ GjûKê RkûAaûe aýaiÚû ùjûA[ûGö
ùMûae Mýûiþ GK @Zý« C}éÁ ]eYe
RûùkYò I gêLôfû ùMûae Vûeê RûùkYò jòiûaùe
_âûd 6 MêY \lö G[ôùe ]ì@ûñ jêG^ûjóö `kùe
Ne Kkû jêG^ûjóö ]ìcaòjú^ ùjûA[ôaûeê Plê
[PòZâ.8.6] ùMûae Mýûi_äû
aû gßûiiµKòðZ ùeûM (Respiratory disease)

// 123 //
ùjaûe @ûguû ^[ûGö ùMûae aò ^ ò ù ~ûM Zê ù ¸cûù^ Gjò iaê gqò e aýajûe
ùjûA~ûC[ôaûeê ùMûae \ßûeû _eòùag _â\ìhY aò h dùe Pò « û Keò _ ûeê Q ? ùKûAfûKê gqò
ùjaûe @ûguû ^[ûG aû ùMûae Rcò ejò cgû, C›bûùa aýajûe Keò gò Ì aò _ æ a i¸a
cûQò R^à«ò ^ûjóö ùMûaeKê iò]û LZKùf gZKWÿû ùjûA_ûeò Q ò ö gò Ì @bò a é ¡ ò e ê jó c^ê h ýe
_âûd 50 bûM ^Á jêGö ùMûae Mýûiþ aûjûe Rúa^ùg÷kúùe _eòað^ NUòQòö `kÊeì_ gqòe
Kfû_ùe L\ûKê LZbûùa aýajûe Keû~ûA_ûùe Pûjò\û ajêMê YòZ ùjûA~ûAQòö Gjòiaê gqòe
I G[ôùe cûZâ gZKWÿû 25 bûM ^ÁjêGö ùMûae Pûjò\ û, cê L ýZü Rúaûgà RûùkYò \ß ûeû _ìe Y
L\ûe \êMð§ ^[ûG I Gjû cûUòùe bf bûùa Keû~ûA_ûeòQòö
cògò_ûùeö ùR÷aMýûieê ùeûùhA Keòaû, aZò (K) ùKûAfû :
RkûAaû aýZúZ ùRù^ùeUe PkûA aò\êýZþ ajêahð]eò ùKûAfû GK gqò C›eìù_
C_ôû\^ Keû~ûA_ûùe I ùa÷\êýZòK C_KeY c¤ aýajéZ ùjCQòö bìZk c¤ùe _eÉ _eÉ bûùa
Pkû~ûA_ûùeö PUûY @ûKûeùe ùKûAfû MzòZ ùjûA ejò[ûGö
8.4. âúKeY-@ù~ûMý gqò C› : ùKûAfûe cê Lý C_û\û^ ùjCQò @wûeK aû
Gjò _âKûe gqò C›e _eòcûY iúcòZö Kûað^þö Kûað^þ aýZúZ G[ôùe @ù^K ù~øMòK
_âûKéZòK C_ûdùe ajê\òêê Gjò gqò C›MêWÿòKe _\û[ð ejòQòö Kò«ê Kûað^þe _eòcûY @^ê~ûdú
iéÁò ùjûAQòö Gjò gqò C›MêWÿòKe âúKeY ùKûAfûe ^òùcÜûq MêY ^ò¡ðûeY ùjûA[ûG I
i¸a_e ^êùjñ; @aòeZ aýajûe Keòaû\ßûeû Z\^ê~ûdú ùKûAfûe ùgâYú aòbûM Keû~ûAQò :
ùiMêWÿòK icdKâùc ùgh ùjûA~ûGö C\ûjeY :
(i) @û^þ[âûiûAUþ - Gjû iaêVûeê C}éÁ ]eYe
ùKûAfû, ù_ùUâûfòdcþ, _âûKéZòK Mýûiþ AZýû\òö
ùKûAfû, G[ôùe Kûað^þe _eòcûY _âûd
8.4.1. Rúaûgà A§^ (Fossil Fuel) :
94% eê 98%ö
_êeûKûkùe KûV jó GKcûZâ Zû_R gqòe
(ii) aòUêcò^þiþ - Gjò _âKûe ùKûAfûùe Kûað^þe
C›bûùa aýajéZ ùjC[ôfûö Kâùc ùKûAfû,
_eòcûY _âûd 79% eê 93%ö
ù_ùUâ û fò d cþ , _â û Ké Zò K Mýûiþ @û\ò aýajûe
(iii) fòMþ^ûAUþ - G[ôùe Kûað^þe _eòcûY _âûd
KeûMfûö Gjò iaêKê Rúaûgà A§^ ùgâYúbêq
72% eê 78%ö
Keû~ûAQòö
(iv) _òUþ - Gjò RûZúd ùKûAfûùe _âûd 44%
céZ Cnò\e ù\jûaùgheê ùKûAfû Gaõ
iûcê \ â ò K Rúa I Cnò \ e ù\jûaùgheê eê 71% Kûað^þ [ûGö
ù_ùUâûfòdcþ I _âûKéZòK Mýûiþ iéÁò ùjûA[ûGö @]ôK Kûað^þ [ôaû ùKûAfûeê @]ôK gqò
_âKéZòùe ùKûAfû, ù_ùUâûfòdcþ I _âûKéZKò Mýûiþe còkò[ûGö ùKûAfû Rkòaû\ßûeû Kûað^þ, @KþiòùR^þ
_eòcûY iúcòZö [ùe aýajûe _ùe Gjò gqòe ijòZ _âZòKòâdû Keò Kûað^þ WûA@KiûAWþ iéÁò Kùe
_êâðýajûe ùjûA_ûùe ^ûjóö ùZYê Gcûûê I G[ô ijòZ _âPêe _eòcûYùe Zû_ ^òMðZ jêGö
âúKeY-@ù~ûMý gqò C› ùaûfò Kêjû~ûGö ùKûAfûeê iéÁ gqò Zû_R gqò bûùa Nùe I

// 124 //
gòÌùlZâùe aýajéZ ùjûA[ûGö G[ôeê c¤ aò\êýZþ ùaùk ùaùk ùKùZK ùZ÷k Kì_eê LYòR ùZ÷k
gqò C_ôû\^ Keû~ûA aòbò^Ü ùlZâùe aýajûe _eòaùð ùKak _âûKéZòK Mýûiþ ^òMðZ ùjûA[ûGö
Keû~ûCQòö GjûKê Zû_R aò\êýZþ gqò (Thermal Gjò Mýûiþe cêLý C_û\û^ ùjCQò còù[^þö RûùkYò
electicity) Kê jû~ûGö IWÿ òg ûe ZûkùPeVûùe bûaùe Nùe I KûeLû^ûùe Gjûe ajê k
Zû_R aò\ýê Zþgqò C_ôû\^ ùK¦â (Thermal Power aýajûe Keû~ûA[ûGö Gjò MýûiþKê Cùûk^
Generation Plant) @Qòö Keû~ûA aWÿ aWÿ aûdêeê¡ Uûuòcûûùe eLû~ûG
GjûQWÿ û ùKûAfûKê @«]ð ì c _ûZ^ I Gjò Uûuòeê _ûA_þ Reò@ûùe aòbò^Ü iÚû^Kê
(Destructive distillation) _âKâòdû \ßûeû ùKûKþ _Vû~ûGö @ûc ù\ge MêR êeûUe aùeû\ûùe
(Coke) ùe _eò Y Z Keû~ûA Gjò ùKûKþ K ê _âûKéZòK MýûiþKê NùeûA aýajûe _ûAñ _ûA_þ\ßûeû
ùKùZK ]ûZê e ^ò Ã ûi^ (Extraction) _ûAñ ù~ûMûA \ò@û~ûCQòö GjûKê iòfòŠeùe bòð Keò
aýajûe Keû~ûCQòö Áòfþ Zò@ûeò _ûAñ aòRûeK aòZeY Keû~ûG ^ûjó KûeY GjûKê Zek @aiÚûùe
(Reducing agent) bûaùe c¤ ùKûKþKê aýajûe _eòYZ Keòaû ijR ^êùjñö @ûc ù\ge eûRiÚû^,
Keû~ûA[ûGö cê´ûA C_Kìk @k Gaõ Ké¾û I ùMû\ûaeú ^\úe
(L) ù_ùUâûfòdcþ : ZâòùKûYbìcò(Delta) @kùe _âPêe _eòcûYùe
ù_ùUâ û fò d cþ ùjCQò jûAùWâ û ùR^þ I _âûKéZòK Mýûiþ MzòZ [ôaûe iìP^û còùkö
Kûað ^ þ e ê Zò @ ûeò @ù^K jûAùWâ û Kûað ^ þ Rúaûgà gqò aòhdùe @ûù¸cûù^ @ù^K
(Hydrocarbon) ù~øMòKe RUòk cògâYö G[ôùe Kò Q ò RûYò ù fö ùZùa Rúaûgà gqò e @ù^K
Kò Q ò _eò c ûYùe @cæ R û^, ~alûeRû^ I @_Kûeò Z û ejò Q ò ö ùKûAfû I ù_ùUâ û fò d cþ
ifþè~êq Kûað^þe ù~øMòK [ûGö bìMbðe izò\â Rkòaû\ßûeû aûdê _â\ìhY ùjûA[ûGö Zû'QWÿû Gjû
gòkûÉe c¤ùe _âKéZò Gjò cìfýaû^ _\û[ðKê id \ßûeû Kûað^þ, ~alûeRû^ I M§Ke @KþiûAWþ
Keò eLôQòö Gjò iôZ ù_ùUâûfòdcþKê @ùgû]ôZ ^òMðZ jêG, ~ûjûKò _eaðú icdùe @cæaéÁò
ùZ÷k (Crude oil) Kêjû~ûGö Gjò_eò @aiÚûùe (Acid rain)e KûeY ùjûA[ûGö Rúaûgà A§^
GjûKê A§^ bûaùe aýajûe Keû~ûA_ûùe ^ûjóö Rkòaû \ßûeû ^òMðZ MýûiþMêWÿòK c¤ aûdêcŠkùe
@ûõgòK _ûZ^ (Fractional distillation) _âKd âò ûùe iaêR ùKûVeò _âbûa (Green house effect)e
Gjûe aòùgû]^ Keû~ûA ù_ùUâûfòdcþKê aýajûe _âcêL KûeYö
C_ù~ûMú Keû~ûA[ûGö Gjò _¡Zòùe GK ^òŸòðÁ \j^ _âKâòdûe ^òdªY, Kû~ðý\lZû aé¡ò
Zû_cûZâûùe ùKak ùMûUòG C_û\û^ iõMéjúZ Gaõ C^Ü Z _¡Zò ù e cûeûcô K Mýûiþ M ê W ÿ ò K e
ùjûA[ûGö ^ò M ð c ^Kê ùeûKû~ûA_ûeò ù f Gjò _â \ ì h YKê
(M) _âûKéZòK Mýûiþ : Kcû~ûA_ûeòaö Rúaûgà gqòKê iò]ûikL aû¿úd
bì@bý«eeê ù_ùUâûfòdcþ Cùûk^ùaùk Pêfû (Gas stove) I MûWÿòcûûùe aýajûe
ù_ùUâûfòdcþ ij cògò KòQò Mýûiþ c¤ @ûiò[ûGö Keû~òaû QWÿû aò\êýZþ gqò C_ôû\^ùe c¤ aýajûe
Gjò MýûiþKê _âûKéZKò Mýûiþ (Natural gas) Kêjû~ûGö Keû~ûC[ôaû aòhdùe _ìaðeê ]ûeYû \ò@û~ûAQòö

// 125 //
Zêc _ûAñ Kûc- 1 : Pûeò _ ùU ijRùe aê f ò _ ûeò a ö G[ô ù e GK

iKûkê CVòaûVûeê Äêf ~òaû _~ðý« Zêùc iûAùKfþ WûA^ûùcû (Dynamo) fMûA Zû'ijòZ
C_ù~ûM Keò[ôaû gqòe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö GK afþa iõù~ûM Keö ùMûUòG ù_âie KêKeþùe
ùi icÉ gqò Zêùc ùKCñVûeê _ûAf? ùiiaêKê _ûYò Mec Keò Gjûe aû¿Kê Gjò ùU^òiþ afþùe
"gqòe C›' (Sources of energy) Kêjû~ûA_ûeòa fûMò[ôaû ùWYû @ûWÿKê GK _ûA_þ iûjû~ýùe QûWÿö
Kò ^ûjòñ ? aðcû^ Zêùc K'Y ù\LêQ?
Zêc_ûAñ Kûc - 2 : Gjû ùjCQò Zû_R aò\êýZþ gqò C_ôû\^
\êAUò K^òKûfþ `äûÄ ^ò@ö ùMûUòGKê Kkû I _ûAñ @ûce GK UeaûA^þö GVûùe ^òcòðZ iaêVûeê
@^ýUòKê ]kû ewKeò Cbdùe _ûYò bòðKeö iek Ueþ aûAê GK MZò g úk @õg I GK
`äûÄ \êAUòKê iò]û iì~ðýûùfûKùe @]Nûeê GK Nì‰ðûdcû^ ùWYû (Rotor-blade) @Qòö MZògúk
Nû _~ðý« eLö `äûÄMêWÿòKê Ægð Keö ùKCñUò aû¿ Gjò ùWYûKê lò_âMZòùe aêfûAaû \ßûeû Gjò
@]ôK Mec? ùi[ôùe [ôaû _ûYòe Zû_cûZâû c¤ gqò WûA^ûùcûKê ieòZ ùjfû Gaõ ùiVûùe
GK [ùcðûcòUe iûjû~ýùe cû_ö Gjò `kû`kKê [ôaû ~ûªòK gqòKê aò\êýZþ gqòùe _eòYZ Kfûö
Zêùc ^òZò\òê Kû~ðýùe fMûA_ûeòa Kò? Gjò_eò C_ûdùe GK_âKûe gqòKê @^ý _âKûe
Zêc_ûAñ Kûc - 3 : gqòùe _eòYZ Keòaû, aðcûê ^ò@ò@û gqò
ùMûUò G ùiøePê f û aû GK ùiøe Rk _eòiÚòZòùe ^òjûZò @ûagýKö
Cû_Ke MV^ I Kû~ð ý ùg÷ kú _eúlû Keö Zêc_ûAñ Kûc - 5 :
cêLýZü Gjû Kò_eò Zû_ùeû]K bûùa Kû~ðý KeêQò @ûc eûRý _âûKéZòK iµ\ùe be_êe, ùZYê
I G[ôùe Kò_eò iaðû]ôK Zû_ @aùgûhY ùjCQò Rúaûgàgqò id _ûAñ Pò«òZ ùjaû ^ò¿âùdûR^ö
Zûjû ^òeúlY Keö Gjûe C_ûù\dZû I ù\ûh gqò id _ûAñ @ûùc @ûc _ìað_êeêhu Kû~ðýùg÷kú
\êaðkZû flýKeö @^ê K eY Keò a û CPò Z ö gqò id _â M Zò e
Zêc_ûAñ Kûc - 4 : _eò_^Úúö C_ùeûq aòhdùe ZKð _âZòù~ûMòZû
ùMûUòG ùUaêfþ ùU^òiþ afþ ^ò@ Gaõ G[ôùe @ûùdûR^ Keö
Zò ù^ûUò f´ûkò @ û Qò \â (Slits)Keö Gjò Qò \ â Zêc_ûAñ Kûc - 6 :
cûûùe ùMûUò G ùMûUò G ]ûZê ^ò c ò ð Z gÉû I ijRùe còkê[ôaû _\û[ðùe GK
@¡ð û ùMûfûKûe ( ) ùWYû (Fin) bò ð K eö ùiøe Pêfû Zò@ûeò Keö iì~ðýKòeYe _âLeZû
aðcû^ ùU^òiþ afþUòKê GK Nì‰ð^ \Š C_ùe @^ê~ûdú ùi[ôùe ùKùZ Cû_ iéÁò ùjCQò Zûjû
G_eò bûaùe aiû@ ù~_eò afþUò Gjûe @l _eúlû Keö

// 126 //
@ûùc K'Y gòLôùf 9. \ê M ð c _ûað Z ýûk I cjûKûgùe gqò

1. ù~ ùKøYiò Kû~ðý Keòaû _ûAñ gqò \eKûeö _ûAaû_ûAñ ùiûfûe ùifþ aýajûe
2. gqò iéÁò KeòjêG ^ûjó aû ^Á KeòjêG ^ûjóö Keû~ûGö
Gjû ùKak ùMûUòG eì_eê @^ý eì_Kê 10. ùiøegqò K ê aò \ ê ý Zþ gqò ù e _eò Y Z
eì_û«eòZ ùjûA_ûùeö Keòaû_ûAñ ùiûfûe ùifþ aýajéZ jêGö
3. eì_û«eòZ ùjaû_ùe gqò Zûe _ìaðaðú 11. ùW^þcûKðùe _a^ Kk @]ôK aýajûe
eì_Kê ùèò_ûùe ^ûjóö ùZYê gqò iõelY
Keû~ûGö
^òjûZò @ûagýKö
12. ùR÷a aÉêZeß ê _âÉZê RûùkYòKê ùR÷a RûùkYò
4. fbýZû @^êiûùe gqò C›MêWÿòKê 2 bûMùe
aòbq Keû~ûA_ûùe-âúKeYù~ûMý I Kêjû~ûGö
âúKeY-@ù~ûMý gqò C›ö 13. ùMûae, _eòaûùPû_û @û\ò ùR÷a @ûaRð^ûeê
5. ùiøe gqò , Rk gqò , aûdê gqò ùR÷agqò còkò_ûùeö
âúKeYù~ûMý ùjûA[ôfûùaùk ùKûAfû 14. ùMûae Mýûiþ còù[^þ, Kûað^ WûA@KþiûAWþ,
ù_ùUâûfòdcþ @û\ò âúKeY @ù~ûMýö jûAùWâûùR^þ I jûAùWâûùR^þ ifþ`ûAWÿþe
6. iì~ðý iKk gqòe @û]ûeö GK cògâYö
7. _é [ô a ú _éÂ ùe GK aMð cò U e @kùe 15. @û^þ[âûiûAUþ iùaðû}éÁ I _òUþ ^òKéÁ cûê
f´bûaùe _âûd 1.2 KòùfûIßûU ùiøegqò ùKûAfû @ùUö
_Wÿò[ûGö
16. ùKûAfûe @«]ðìc _ûZêê ùKûKþ còùkö
8. ù~Cñ C_KeY\ß û eû ùiøe Zû_ùe
ùeûùhA KeòjêG ZûjûKê ùiøePêfû Kêj«òö 17. ùMûae Mýûiþ I _âûKéZòK Mýûiþe cêLý
C_û\û^ còù[^þ @ùUö
g±ûakú
gqò - Energy Rkgqò - Hydro energy
C› - Source ^ûbòKúd - Nuclear
_âûKéZòK Mýûiþ - Natural gas _â\ìhY - Pollution
@ûõgòK _ûZ^ - Fractional distillation Zû_R gqòùK¦â - Thermal power plant
eûiûd^òK gqò - Chemical energy ùR÷aeûiûd^òK - Biochemical
âúKeYù~ûMý - Renewable Rúaûgà RûùkYò - Fossil fuel
ùiøePêfû - Solar cooker RkCû_K - Water heater
_âZò`kK - Reflector bìZû_R gqò - Geothermal energy
gqò iõelY - Energy conservation iaêR ùKûVeò _âbûa - Green house effect
_a^ gqò - Wind energy @cæahûð - Acid rain

// 127 //
_âgÜûakú
1. ùiøe Pêfûe MV^ I Kû~ðýKûeòZû PòZâ ij aêSû@ö
2. Rê@ûeeê Kò_eò aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keòùja a‰ð^ Keö
3. _a^Kke PòZâ @u^Keò Gjûe C_ù~ûMòZû @ûùfûP^û Keö
4. iì~ðý iKk gqòe @û]ûe - G Cqòe ~[û[ðZû \gðû@ö
5. ùMûae Mýûiþ _äûe PòZâ @u^ Keò Zûjûe aòbò^Ü @õge Kû~ðý CùfäL Keö
6. ùiûfûe ùifþ K'Y? Gjûe C_KûeòZû CùfäL Keö
7. ^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû Kò_eò gqò C_ôû\^ Keû~ûG?
8. _û[ðKý \gðû@ö
(K) âúKeYù~ûMý I âúKeY-@ù~ûMý gqò C›
(L) Rkaò\êýZþ gqò I Zû_R aò\êýZþ gqò
(M) iûcê\âòK Zû_R gqò I bìZû_R gqò
(N) ùiøe Pêfû I ùiûfûe ùifþ
9. iõùl_ùe Ce \ò@ ö
(K) ùiøe Pêfûe 2Uò C_KûeòZû ùfLö
(L) ^ûbòKúd gqò aò^òù~ûMe 2Uò _âZòa§K ùfLö
(M) Rúaûgà A§ê 2Uò C_KûeòZû ùfLö
(N) ùiøegqò Rúaûgà A§^ @ù_lû @]ôK C_ù~ûMú KûjóKò?
(O) ùiøegqò aûdê_âaûj _ûAñ Kò_eò \ûdú aêSû@ö
(K) _òUþùe _âûd ùKùZ _òeòcûY Kûað^ ejò[ûG ?
(L) ùKûKþKê ùKCñ Kû~ðý _ûAñ aýajéZ jêG ?
(M) @ûõgòK _ûZ^ _âKòâdû K’Y ?
(N) ùKCñ MêWÿòK Rúaûgà A§^ ùgâYúbêq ?
(O) ^ûbòKúd gqò Kò_eò còkò[ûG ?

// 128 //
(K) ùiøegqò ùKCñ _âKûe gqòe GK C\ûjeY ?
(L) _âûKéZòK Mýûi ùKCñ _âKûe gqòe C\ûjeY ?
(M) ùMûae Mýûiþùe ùKCñ Mýûi @]ôK _eòcûYùe [ûG ?
(N) ùKCñ ù\gùe _a^ Kk @]ôK aýajûe Keû~ûG ?
(O) ùKCñ _âKûe ùKûAfû iaêVûeê C}éÁ ?
(K) GK ùiøe RkCû_K ~ªùe \ò^MêWÿòKùe _ûYò Mec Keû~ûA_ûeòa ^ûjó ö
(L) ùMûae Mýûiþ GK _âKûe gqòe @«bêðq ö
(M) Rê@ûe gqò GK _âKûe gqòe C›ö
(N) ùKûAfû GK gqòe C› ö
(O) ùMûae Mýûiùe cêLýZü Mýûiþ @]ôK _eòcûYùe [ûGö
(P) @ûùfûKùgæhY _¡Zòùe ùiøegqò ùe _eòYZ jêG ö
(Q) ù_ùUâûfòdcþe aòbò^Ü C_ôû\ _¡Zòùe còkò[ûGö
(R) _é[ôaú C_ùe e cû¤ûKhðY _âbûa ù~ûMêñ icê\âùe Rê@ûe iéÁò jêG ö
(K) _òUþ iùaûðKéÁ cû^ ùKûAfû @ùU ö
(L) ùiøegqòKê aò\êýZþ gqòùe _eòYZ Keòaû _ûAñ _a^ Kk aýajûe Keû~ûG ö
(M) ù~Cñ C_KeY \ßûeû ùiøe Zû_ùe ùeûùhA KeòjêG ZûKê WûAùRÁe Kêj«ò ö
(N) @cæRû^ @^ê_iÚòZòùe ùR÷a_\û[ðe aòNU^ \ßûeû ^òMðZ Mýûiþe cògâYKê _âûKéZòK Mýûiþ Kêjû~ûG ö
(O) bì-@bý«eùe [ôaû Zû_gqòKê ^ûbòKúd gqò Kêjû~ûG ö
(K) ùiøe gqò : âúKeY ù~ûMý : : ùKûAfû : ö
(L) ^òKéÁ cû^ ùKûAfû : _òUþ : : iùaûð}éÁ ùKûAfû : ö
(M) @ùgû]ôZ ùZ÷ke @ûõgòK _ûZ^ : ù_ùUâûfòdcþ : : ùKûAfûe @«]ìðc _ûZ^ : ö


âc @¤ûd
@ûc _eòùag
(OUR ENVIRONMENT)
iì~ðýVûeê 149.6 ^òdêZ Kò.cò. \ìeùe @[ðûZþ bì_éÂe _âûd 640 Kò.cò. C_eKê aýû_ò[ôaû @kKê
aê] I gêKâ _ùe ZéZúd iÚû^ùe [ôaû @ûc _é[ôaú aûdêcŠk (Atmosphere) Kêjû~ûGö aûdêcŠk
@^ý iaê Mâj Zêk^ûùe bò^Ü I ÊZªö Gjû 78.62% ~alûeRû^, 20.84% @cæRû^, 0.03%
GKcûZâ Mâj ù~CñVûùe Rúa aûiKe«òö Gjû @wûeKûcæ, @agòÁ Rkúd aû¿ I @^ýû^ý MýûiþKê
i¸a ùjûAQò _é[ôaú_éÂùe còkê[ôaû cûUò, _ûYò ùÂ MVò Z ö @gà c Šk aû _â É ecŠk
(Lithosphere) _é[ôaú _éÂùe [ôaû icÉ _âKûe
I _aê @_ìað ic^ßd ù~ûMêñö
cûUò, _[e, _ûjûWÿ, _aðZ AZýû\òKê ùÂ MVòZö
9.0. RúacŠk (Biosphere) :
RkcŠk, aûdêcŠk I @gàcŠke icÁò iÚkùe
_é[ôaú_éÂùe [ôaû icÉ _âKûe Rke C›Kê _eÆe c¤ùe ic^ßd ù~ûMêñ RúaiéÁò Z[û aòKûg
RkcŠk (Hydrosphere) Kêjû~ûGö Gjò cŠkùe I Rúa^]ûeY i¸a ùjûAQòö Rúa^]ûeY _ûAñ
ejòQò iaê icê\â, jòc_âaûj (Glacier), ^\ú, jâ\, @^êKìk aûZûaeY [ôaû Gjò @kKê RúacŠk
_êÃeòYú I SeYû AZýû\òe Rkij bìZk Rkö (Biosphere) Kêjû~ûGö
[PòZâ.9.1] _é[ôaúe PûeòùMûUò cŠk [ôaû iµKð

// 130 //
9.1. RúacŠke cêLý C_û\û^ : @ù^K _â K ûe _eò i õiÚ û ejò Q ò , ~[û- Rwf
RúacŠke @[ð ùKak Rúacûûe icÁò _eòiõiÚû, ZéYbìcò _eòiõiÚû, ceêbìcò _eòiõiÚû,
^êùjñ, aeõ Gjû icMâ RúaRMZþ I G[ôijòZ _êÃeòYú _eòiõiÚû, ^\ú _eòiõiÚû, icê\â _eòiõiÚû
iõgæòÁ _eòùagKê aêSûGö _é[ôaúe icÉ _eòiõiÚû AZýû\òö "AùKûiòÁc' g±e aýajûe _â[ùc
(Ecosystem)Kê ùÂ Gjû MVòZö Gjû ùiøegqò 1935 ciòjûùe G.Rò. Uû^þiþùf (A.G. Tansley,
\ßûeû _eòPûkòZ Gaõ @ûcô^òdªYlc GK _âûKéZòK 1871-1955) Keò[ôùfö
iõiÚûö GjûKê _é[ôaúe iaêVûeê aWÿ _eòiõiÚûbûùa 9.3. _eòiõiÚûe MûV^òK C_û\û^ (Structual
Mâ j Y Keû~ûA_ûeò a ö Gjû ùR÷ a iõMVê Components of Ecosystem) :
iùaðûy Éeö Gjûe cêLý C_û\û^ ùjCQò – icÉ
@ûùc RûYòùf ù~ _é[ôaúùe jâ\, ù_ûLeú,
Rúau icÁò, aûdêcŠk, RkcŠk, @gàcŠk
^\ú, icê\â, ZéYbìcò, Rwf, ceêbìcò AZýû\ò
Gaõ RúacûûVûeê RûZ _\û[ð Z[û ùR÷aòK PKâ
aòbò^Ü _âKûe _eòiõiÚû ejòQòö iû]ûeY bûùa
ié Á ò Keê [ ô a û iaê _\û[ð ö ùè«ûiùuZ
ù\Lôùf ùMûUòG _eòiõiÚû @^ýVûeê iµì‰ð bò^Üö
(Feedback) aýaiÚû \ßûeû Gjû iciÚòZò aRûd
Kò«ê Mbúe bûùa @^ê¤û^ Kùf @ûùc ù\Lôaû
eLô[ûGö
Gjò bò^ÜZû bòZùe @ù^K icû^Zû c¤ ejòQòö
9.2. _eòiõiÚû KûeY _â ù ZýK _eò i õiÚ û ^ò c Ü f ò L ô Z 4 ùMûUò
ùMûUòG @kùe aûiKeê[ôaû icÉ iRúa C_û\û^Kê ùÂ MVòZ, ~[û –
(Cnò\, _âûYú, @YêRúa) I ^òRðúa aÉê (cûUò, (i) @ùR÷aKò C_û\û^ (Abiotic components)
_ûYò, _a^)Kê ùÂ _eòiõiÚû (Ecosystem)
(ii) C_ôû\K (Producer)
MVòZö Gjû _âKéZòe GK MûV^òK I KâòdûcôK
(iii) blK (Consumer)
GKK, ù~Cñ [ ô ù e _ûeÆeò K Kâ ò d û cû¤cùe
(iv) @_NUK (Decomposer)
Rúaicìj _eÆe C_ùe Gaõ _eòùag C_ùe
9.3.1. @ùR÷aòK C_û\û^ :
^òbðegúk; Cbùd Cbdu \ßûeû _âbûaòZ c¤ö
_eòùagùe [ôaû cûUò, _ûYò, _a^, @^ý
`kùe Rúa Rúa bòZùe Z[û Rúa I _eòùag
ùcøkò K _\û[ð (Elements), ù~øMò K _\û[ð
bò Z ùe GK ^ò a ò W ÿ iµKð MXÿ ò CVò Q ò Gaõ
(Compounds) _eò icÉ ^òRðúa _\û[ðKê ùÂ
_eòiõiÚûùe GK iìlà, ic^ßòZ i«êk^ i¸a
_eòiõiÚûe @ùR÷aòK C_û\û^ MVòZö Gcûûê
ùjûAQòö Gjò ic^ßòZ @aiÚûKê _eòùag i«êk^
@ûùc cêLýZü Zò^ò bûMùe aòbq Keò_ûeòaû,
(Ecological balance) aû _âûKéZòK bûeiûcý
~[û :–
(Natural equilibrium) Kêjû~ûGö RúacŠkùe

// 131 //
(i) Rkaûdê I GjûKê ^òdªY Keê[ôaû KûeK consumer) Gaõ / Kò´ û gúhð blK (Top-
~[û – Zû_cûZâû, @û\ââðZû, @ûùfûK AZýû\òö consumer) ùjûA_ûe«òö
(ii) Rúa-bìZß-eiûd^ PKâ (Biogeochemical iaê_âKûe _âû[còK blK ZéYùbûRúö ^òRe

cycle) aû ù_ûhKPKâ (Nutrient cycle)ùe Lû\ý_ûAñ ùicûù^ iò]ûikL C_ôû\Ku C_ùe
bûM ù^C[ôaû Rk, @wûeK, ~alûeRû^, ^òbðe Ke«òö ùMûUòG Nûi_Wÿò@û _eòiõiÚûùe
M§K, ìþèiþ _eò @ùR÷aòK _\û[ðö SòòKû aû ùVKê@û Gaõ ùMûUòG Rwf _eòiõiÚûùe
(iii) _êÁiò ûe, ùiÜjiûe I ùgßZiûe _eò ùR÷aòK jûZú I jeòY ùjCQ«ò _âû[còK blKö iaê_âKûe
_\û[ð ~ûjû Rúae geúe MV^ @û\òùe \ß ò Z údK blK cûõiûgúö ^ò R e Lû\ý _ûAñ
iûjû~ý Keòaû ij ùR÷aòK I @ùR÷aòK ùicûù^ Zé Y ùbûRúu C_ùe ^ò b ð e Ke«ò ö
C_û\û^cûû c¤ùe iõù~ûM iéÁò Ke«òö ùMûUòG Nûi _Wÿò@û _eòiõiÚûùe SòòKûKê LûC[ôaû
ùaw ùjCQò \ßòZúdK blKö Gcûûê _âû[còK
9.3.2. C_ôû\K (Producer) :
cûõiûgú _âûYú aû cûõiûgú Kâc-1 [(Carnivore
_eòùagùe [ôaû icÉ _âKûe iaêR Cnò\
order-1 (C1)] c¤ Kêjû~ûGö
~[û– Nûi, MQ, _æa Cnò\ (Phytoplankton)
ù~Cñ blKùgâYú \ßòZúdK blKcûûê
ùjCQ«ò C_ôû\Kö ùicûûVûùe ùKäûùeû`òfþ
Lû\ýeìù_ MâjY Ke«ò, ùicûûê ZéZúdK blK
^ûcK GK _âKûe iaêRKYû iì~ðýe @ûùfûK gqòKê
aû cûõiûgúKâc-2 [Carnivore order-2 (C2)]
eûiûd^òK gqò (ùgßZiûe)ùe eì_û«eòZ Kùeö
Kêjû~ûGö ùMûUòG Nûi_Wÿò@û _eòiõiÚûùe ùawKê
^òR Lû\ý ^òù R Zò@ ûeò Keê [ô aûeê ùicûûê
LûC[ôaû iû_ ùjCQò ZéZúdK blKö
Êù_ûhú aû ÊùbûRú Kêjû~ûGö
9.3.4. @_NUK (Decomposer) :
9.3.3. blK (Consumer) :
@_NUKcûù^ ^òRe Lû\ý _ûAñ céZ_âûYú,
blKcûûVûùe @ùR÷aòK C_û\ûêê ^òR Cnò\ I ùicûûe geúeeê ^òÃûiòZ ùjC[ôaû
_ûAñ Lû\ý Zò@ûeò Keòaûe lcZû ^ûjóö ùicûù^ aRðý ùR÷aaÉê C_ùe ^òbeð Ke«òö C_ôû\K Gaõ
_âZýl aû _ùeûlbûùa Lû\ý _ûAñ C_ôû\Ku icÉ _â K ûe blKue cé Z ê ý _ùe Zûjû
C_ùe ^ò b ð e Ke«ò ö ùi[ô _ ûAñ ùicûûê @_NUKcûû \ßûeû aòbò^Ü ùcøkòK C_û\û^ùe
_eùbûRú Kê j û~ûGö Lû\ý @býûi @^ê iûùe _eòYZ ùjûA cûUò I aûdêcŠkùe cògò~ûGö
_eùbûRúcûù^ _â û [cò K blK (Primary _eòùage cêLý @_NUKcûù^ ùjCQ«ò aúRûYê
consumer), \ß ò Z údK blK (Secondary (Bacteria), KaK (Fungi), ùKùZK @û\ò_âûYú
consumer) I Zé Z údK blK (Tertiary (Protozoa) AZýû\òö

// 132 //
9.4. _eòiõiÚûe KâòdûcôK \òM (Functional Lû\ýgévk iaêicdùe ùMûUòG iek ùeLûùe
Aspects of Ecosystem) : MZòKùeö
_âùZýK _eòiõiÚûùe KòQò ^òŸòðÁ Kû~ðýKûeú G[ôeê _eòiõiÚûe aòbò^Ü Rúau bòZùe [ôaû
_âYûkú ejòQòö ùi[ôc¤eê 4Uò cêLý Kû~ðýKûeú iµKðe iìP^û còùkö Lû\ý gévk iû]ûeYZü
_âYûkú ùjCQò – (i) Lû\ý gévk (Food chain), ^òùcÜûq Lû\ýÉe (Trophic levels)Kê ùÂ MVòZ,
(ii) gqò _âaûj (Energy flow), (iii) ù_ûhK PKâ
~[û– C_ôû\Kbûùa iaêR Cnò\ _â[c Lû\ýÉe
(Nutrient cycle) I (iv) iciÚZ
ò ò (Homeostasis)ö
\Lf KeòQ«òö Cnò\eê iò]ûikL Lû\ý MâjY
9.4.1. Lû\ý gévk (Food chain) :
Keê[ôaû ZéYùbûRú _âûYúcûù^ ejòQ«ò \ßòZúd Lû\ý
_eòiõiÚûùe iaêR Cnò\ ùjCQ«ò C_ôû\Kö
Éeùeö Gjò _âûYúuê LûC[ôaû cûõiûgú Kâc-1
Zé Y ùbûRúcûù^ iaê R Cnò \ LûA a«ò ö
_âûYúu iÚû^ ùjCQò ZéZúd Lû\ý Éeö PZê[ð
C\ûjeYÊeì_ ùMûUòG ZéYbìcò _eòiõiÚûùe Nûi
Lû\ý Ée \Lf Keò Q «ò cûõiûgú Kâ c - 2
LûA Sò ò Kû aù, Zé Y ùbûRúcûûê cûõiûgú
_âûYúcûù^ LûA a«ò; ù~_eò SòòKûKê LûA ùaw _âûYúcûù^ Gaõ Gcûû Lû\ý ùjCQò cûõiûgú
aù Gaõ ùawKê iû_ Lû\ý eìù_ MâjY Kùeö Kâc-1 _âûYúö Lû\ý gévke ùghÉeùe [ôaû
_eòùghùe ùaw Gaõ iû_ Cbduê QûY _lú _âûYúuê gúhð blK Kêjû~ûGö ùZùa cûZâ Zòù^ûUò
LûAaû Zêùc ù\Lô[ôaö ùMûUòG _eòiõiÚûùe iaêR Lû\ý ÉeKê ùÂ c¤ Lû\ý gé v k MVò Z
Cnò\ (C_ôû\K) Vûeê aòbò^Ü @^êKâcùe ZéYùbûRú ùjûA_ûùeö ùMûUòG Rwf _eòiõiÚûùe [ôaû
I cûõiûgú _âûYúcûû aûUù\A Lû\ý I Lû\ýiÚòZ Cnò\ C_ôû\K, jeòY (aû @^ý ZéYùbûRú) Gaõ
gqòe _âaûjKê Lû\ýgévk (PòZâ-9.2.) Kêjû~ûGö aûN (aû @^ý cûõiûgú) Gjûe C\ûjeYö
[PòZâ.9.2] ZéYbìcò _eòiõiÚûùe Lû\ýgévk

// 133 //
Pûefði GfU^þ (Charles Elton, 1900- _âKûe Lû\ý C_ùe ^òbðe ^Keò @ù^K _âKûe
1991) ^ûcK RùY AõùeR _eòùagaòZþ aòbò^Ü Lû\ý LûA aù, ù~_eò – cYòh ZéY ùbûRú
_eòiõiÚûùe ù\Lû~ûC[ôaû Lû\ýgévkKê @^ê¤û^ ùjûA_ûùe, cûõiûgú (C 1) ùjûA_ûùe aû
Keò Gjò C_iõjûeùe _jôQ«ò ù~ ù~ùKøYiò iaðùbûRú c¤ ùjûA_ûùeö iõùl_ùe Kjòùf
Lû\ýgévkùe Lêaþ ùagúùe 5Uò Lû\ýÉe [ûGö _eòùagùe ùMûUòG Rúa aòbò^Ü _âKûe Lû\ý LûA
KûeY ùMûUòG Lû\ýÉeeê @^ýùMûUòG Lû\ýÉeKê aù Gaõ ùijò _â û YúKê @^ý _â û Yúcûù^
gqòe _âaûj icdùe KòQò _eòcûYe gqò Cû_ Lû\ýbûùa aýajûe Ke«òö ùZYê _eòùagùe
eì_ùe aûZûaeYKê Pûfò~ûGö ùZYê _âùZýK
_âûYúcûû c¤ùe Lû\ýiõ_Kð ùMûUòG iekùeLû
Lû\ýÉe Zûe _ìað Lû\ýÉeVûeê Kâc @^êiûùe
_eò ^ùjûA GK MQe gûLû _âgûLû _eò Q¦ò
Kcþ gqò _ûGö _c Lû\ýÉe aû ùghÉeùe
ùjûA Lû\ýRûfò iéÁò KeòQò (PòZâ 9.3) ö
Lû\ýgqò e _eò c ûY ^MYý ùjûA[ô a ûeê Gjû
C_ùe ^ò b ð e Keò @^ý ùKøYiò Rúa aô a û
@i¸aö
Lû\ýgévke cjß :
1. Lû\ýgévkKê @^ê¤û^ Kùf @ûùc ùMûUòG
_eòiõiÚûùe _âûYúcûû c¤ùe [ôaû Lû\ý
I Lû\K iµKð aòhdùe RûYò_ûeòaûö Gjû
Lû\ý C_ôû\^ I _âaûj C_ùe ^òbðe Keò
_eòiõiÚûe aòbò^Ü Rúa bòZùe MXÿòCVò[ôaû
iµKðe iìP^û \òGö
2. Gjû\ßûeû ùMûUòG _eòiõiÚûùe NUê[ôaû gqò
_âaûj aòhdùe RûYò_ûeòaûö
3. ùMûUòG _eòiõiÚûùe aòhûq _\û[ð (Toxic
substances) MêWÿòKe Pk^ aòhdùe c¤
[PòZâ.9.3] ZéYbìcò _eòiõiÚûùe Lû\ý Rûfò
@ûùc RûYò_ûeòaû Gaõ aòhûq _\û[ðe
ùR÷a_eòa¡ð^ (Biomagnification) R^òZ 9.5. _eòiõiÚûùe gqòe _âaûj (Energy flow
iciýûe icû]û^ Keò_ûeòaûö in the ecosystem) :
9.4.2. Lû\ýRûfò (Food web) : _eòiõiÚûùe gqòe _âaûj iì~ýð uVûeê @ûe¸
_eòùagùe @ûùc ù\Lê ùMûUòG _âKûe ùjûA C_ôû\K, ZéYùbûRú, cûõiûgú Kâc-1 I 2
Lû\ýKê @ù^K _âKûe _âûYú Lû@û«ò, ù~_eò – Z[û gúhð blK Vûùe Lû\ý Reò@ûùe _jùö
NûiKê SòòKû, ùVKê@û, jeòY LûA a«òö @^ý ù~ùKøYiò _eòiõiÚûùe gqòe _âaûj iì~ðýuVûeê
_lùe ùMûUòG Lû\K (_âûYú) ùKak ùMûUòG Êù_ûhú (iaêR Cnò\) Gaõ Zû'_ùe icÉ blK

// 134 //
iì~ðý ùfûK --------- C_ôû\K ------- _âû[còK -------- \ßòZúdK --------- ZéZúdK
Cnò\ blK blK blK
-----------
-----------
-----------
-----------
ù_ûhK KêŠ  @ _ N U K
[ùeLû PòZâ 9.4] _eòiõiÚûùe @ùR÷aòK I ùR÷a MûV^òK C_û\û^cûû c¤ùe iµKð Gaõ
gqò Z[û ù_ûhKe _âaûje - GK iek ^Kiû [(gqòe _âaûj ) (ù_ûhKe _âaûj )] ----
I @_NUKcûû bòZùe iò]ûikL GK \òMùe _eòiõiÚûùe C_ôû\K Éeùe gqòe _eòcûY 100
ùjûA[ûGö ùZYê gqòe _âaûj @YPKâûKûe aû Kýûùfûeò jêG, ùZùa ZéYùbûRú Éeùe gqòe
GKZe`û (Unidirectional)ö _eòcûY 10 Kýûùfûeò ùjaö ùijò_eò cûõiûgúKâc
_eòiõiÚûùe gqòe _âaûj Zû_MZòaòmû^ Ée-1 Vûùe 1 Kýûùfûeò gqò còkòa I cûõiûgú
(Thermodynamics)e \êAUò ^òdc @^ê~ûdú Ée-2 Vûùe cûZâ 0.1 Kýûùfûeò gqò còkòaö
ùjûA[ûGö _â[c ^òdc @^ê~ûdú gqò ùMûUòG G[ôeê @ûùc RûYòfê _eòùagùe ZéYùbûRú Éeùe
eì_eê @^ý eì_Kê eì_û«eòZ ùjûA[ûGö Kò«ê Gjûe iaêVûeê @]ôK gqò còkò[ûG Gaõ ùghÉeVûùe
aòfd NùU ^ûjó Kò Gjû iéÁò ùjûA_ûùe ^ûjóö iaêVûeê Kcþ gqò còkò[ûG (PòZâ - 9.4) ö
iaêR Cnò\ @ûùfûKùgæhY Reò@ûùe ùiøegqòKê 9.6. AùKûùfûRòKûf _òeûcòWÿ (Ecological
pyramids) :
eûiûd^òK gqò (Lû\ý)ùe eì_û«eòZ Keòaû Gjûe
Pûefiþ GfþU^þ 1927 ciòjûùe aòbò^Ü
C\ûjeYö \ßòZúd ^òdc @^ê~ûdú ù~ ùKøYiò
_âKûe _eòiõiÚû aòhdùe @^ê¤û^ Keò ù\Lôùf,
ùlZâùe gqòe eì_û«eY aû iÚû^û«eY iµì‰ð
_eòiõiÚûùe C_ôû\Kcûû iõLýû iaêVûeê @]ôK
bûùa ùjûA^[ûG, KòQò gqò Zû_ eìù_ @_iûeòZ Gaõ ZéZúdK blK Z[û gúhð blKu iõLýû
(dissipated) ùjûA~ûA[ûGö ùi\éÁòeê @ûeþ.Gfþ. iaêVûeê Kcþö C_ôû\K ÉeVûeê ZéZúdK blK
fòùŠcû^þ (R.L. Lindeman, 1915-1942) ^ûcK Ée _~ð ý « Rúacûû iõLýû Kâ c ûMZbûùa
RùY _eò ù agaò Z þ 1942 ciò j ûùe aò b ò ^ Ü KcòKcò ~ûGö iõLýû @^êiûùe Gcûûê iRûA
ù_ûhKÉeùe còkê[ôaû gqòe _eòcûYKê @¤d^ eLôùf Gjû GK _òeûcòWÿ _eò ù\Lû~òaö GjûKê
Keò "\g _âZògZ ^òdc’ (Ten per cent Rule) iõLýû _òeûcòWÿ (Pyramid of Numbers) Kêjû~ûG ö
_â Yd^ Kùfö C\ûjeYÊeì _- ~\ò ùMûUò G Gjò _òeûcòWÿ ikL @ùU (PòZâ - 9.5)ö

// 135 //
Zû'QWÿ û Rúacûû ùR÷ a ò K aÉê Z ß ùcøkòK C_û\û^Kê iÚìk ù_ûhK (Macronutrient)

(Biomass) C_ô û \K ÉeVûeê Kâ c ûMZ bûùa Kêjû~ûGö ùijò_eò Rúa geúe _ûAñ Lêaþ Kcþ
Kcò~ûGö gqòe _âaûjùe c¤ _âùZýK Éeùe _eòcûYùe @ûagýK ùjC[ôaû K_eþ, cûwû^òRþ,
_ìaðaðú Ée Zêk^ûùe Kcþ gqò C_f² ùjaû Ròu,þ ùaûe^þ, ùKûaûfÖ, ùiûWÿd
ò cþ, ùføj AZýû\òKê
aò hdùe @ûMeê iì P^û \ò@ û~ûAQò ö Gjò \êA iì l à ù_ûhK (Micronutrient) Kê j û~ûGö
@aiÚ û Kê aò P ûeKê ùÂ MV^ Keû~ûA[ô a û C_ôû\Kcûù^ _eòùageê @ûagýK _eòcûYùe iÚk
ì
_ò e ûcò W ÿ K ê ~[ûKâ ù c ùR÷ a ò K aÉê Zß _ò e ûcò W ÿ
ù_ûhK Gaõ iì l à ù_ûhK _ûA[û@û«ò ö
(Pyramid of Biomass) I gqò _òeûcòWÿ (Pyramid
C_ôû\KuVûeê ù_ûhK _\û[ð ZéYùbûRú Gaõ
of Energy) Kêjû~ûGö
_ùe blK _âûYúu geúeKê ~ûGö C_ôû\K I
ùKak gqò _òeûcòWÿ ikL ùjûA[ôaû iÚùk
blKue céZêý_ùe Zûu geúe cûUòùe còùgö
@^ý \êAUò _òeûcòWÿ ~[û iõLýû I ùR÷aòK aÉêZßKê
cûUòùe [ôaû aúRûYê I KaK _eò @_NUKcûù^
ùÂ MVò Z _ò e ûcò W ÿ Cbd ikL I IfU
céZ geúeKê @_NU^ Keò ù_ûhK _\û[ðMêWÿòKê
ùjûA_ûùe ö
_êYò _eòùagKê cêq Keû«òö ù_ûhK _\û[ðcû^
Cnò\ \ßûeû Gaõ ùicûû Reò@ûùe @^ý Rúau
ZéZúdK
\ßû eû aýajé Z ùjûA[ûGö ùZYê _eòi õiÚ ûùe
blK
ù_ûhKe _âaûj PKâûKûe (Cyclic)ö Rúa geúe
\ßòZúdK blK
_âû[còK blK Gaõ _eòùag c¤ ù\A ù_ûhKe Gjò ^òeazò^Ü
C_ôû\K PKâûKûe _âaûjKê "ù_ûhK PKâ' (Nutrient cycle)
Kêjû~ûGö
[PòZâ
: 9.5.] iõLýû _òeûcòWÿ cûUò , Rk, aûdê cŠk I Rúa geúeùe
9.7. ù_ûhK PKâ (Nutrient cycle) : @ù^KMêWòÿG eûiûd^òK _âKâòdû \ßûeû Gjò _ê^ü_âaûj
_âùZýK Rúae geúe ùKùZK ùcøkòK _âKâòdû iõMVòZ ùjûA _ûeêQò ö GYê GjûKê ùR÷a-
C_û\ûêê Zò@ûeòö Rúa aôaû I aé¡ò _ûAñ aòbò^Ü bì-eûiûd^òK PKâ (Biogeochemical cycle) c¤
_âKûe ùcøkòK C_û\û^ @ûagýKö Rúa geúe Kêjû~ûG ö
~alûeRû^, @cæRû^ I @wûeK bkò iÚìk
_ûAñ @]ôK _eòcûYùe @ûagýK ùjC[ôaû @wûeK ù_ûhK Rúa _ûAñ @Zý« Reêeú @ùU ö Gbkò
(Kûað^), ~alûeRû^ (^ûAùUâûùR^þ), @cæRû^ ù_ûhKe cûUò, Rk, aûdê I Rúa geúe cû¤cùe
(@KiòùR^þ), C\þRû^ (jûAùWâûùR^þ), _Uûiòdcþ, ùjC[ôaû PKâûKûe _âaûj _âKâòdû ù_ûhK iµ\e
iõelY _ûAñ CŸòÁ ö @ûi ùicûû c¤eê ùKùZûUò
Kýûfiòdcþ, cýûùMÜiòdcþ, ifèþ, ìèiþ _eò
aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö

// 136 //
9.7.1 @cæRû^PKâ (Oxygen Cycle) : _âKâòdûùe @cæRû^ RúaRMZþKê aû¿ @ûKûeùe ~ûA
aûdêcŠkùe gZKWÿû 21 bûM @cæRû^ @wûeKûcæ bûaùe aûdê c ŠkKê ùèò [ ûG ö
ejòQò ö Rkùe c¤ @cæRû^ \âaúbìZ ùjûA ejò[ûG ö RúaRMZþe icÉ Cnò\, _âûYú I @YêRúa gßûiKâòdû
GjûQWÿû aòbò^Ü _\û[ðcûû ijòZ cògò @cæRû^ \ßûeû aûdêcŠkeê @cæRû^ MâjY Keò[û'«ò ö @ù^K
aûdêcŠkùe ejò[ôaû ù\Lû~ûG ö ~[û - ifè RkRRúa Rkùe \âaúbìZ @cæRû^Kê gßûiKâòdû \ßûeû
@KþiûAWÿ (SOX), ^ûAùUâûùR^þ @KþiûAWÿ (NOx), MâjY Keò[û'«ò ö Gjò @cæRû^ geúeùe [ôaû ùR÷aKò
@wûeKûcæ (CO2)I Kûað^ cù^ûKþiûAWÿ (CO) ö _\û[ðKê \j^ Keòaûùe aýajéZ ùjûA Rúa^]ûeY
_é[ôaú _éÂùe @cæRû^ _âûd icÉ ]ûZa _\û[ð _ûAñ @ûagýKúd gqò _âÉêZ Keò[ûG Gaõ Gjû
ijòZ cògò ùcUûf @KþiûAWÿ (Metal Oxides) Gaõ \ß û eû @wûeKûcæ Mýûi ^ò M ð Z ùjûA[ûG ö
iòfòK^þ I M§K iòjZ cògò iòfòùKUþ I ifùÙþ Rúacûûe aRðýaÉê I céZ geúeKê @YêRúacûù^
@ûKûeùe _eòùagùe ejòQò ö ^ûAùUâUþ bûaùe @_NU^ Keòaû icdùe aûdêcŠkeê @cæRû^
~alûeRû^ ijòZ cògò Gjû Rk I céKò ûùe ejò[ûG, ùgûhY Keò @wûeKûcæ ^òMðZ Keò[û«ò ö Gjò
~ûjûKê Cnò\ ù_ûhK bûaùe MâjY Kùe ö @wûeKûcæ Cnò \ cûû \ß û eû ùgûhò Z ùjûA
@cæRû^ ùR÷aKò _\û[ðMWê Kòÿ ùe GK cêLý @Yê ö @ûùfûKùgæhY \ßûeû ùgßZiûeùe _eòYZ jêG ö
Gjû ùgßZiûe, _êÁòiûe, ùiÜjiûe, DNA, RNA Gjû\ßûeû Rk @Yê bûwò @cæRû^ Mýûi @ûKûeùe
AZýû\òùe aòbò^Ü _eòcûYùe ejò[ûG ö gßi^ aûdêcŠkKê ^òMðZ ùjûA[ûG I @cæRû^ PKâ iµì‰ð
ùjûA[ûG (PòZâ 9.6) ö
@cæRû^
æhY
ùg
f ûK
@û ù
Rúa I
@YêRúa
iaêR Cnò\
Û
_N
I@
^
gß i
@wûeKûcæ
[ PòZâ 9.6] : @cæRû^ PKâ

// 137 //
9.7.2 @wûeK PKâ (Carbon Cycle) : @wûeK, KûùaûðùÛþ (Carbonate) _[e bûaùe
_é[ôaú _éÂùe @wûeK (Carbon) aòbò^Ü c¤ Rcò ejòQò ö ùR÷aòK _âKâòdû \ßûeû @wûeK
@aiÚûùe ù\LòaûKê còkò[ûG ö aûdêcŠkùe Gjû ^ò d cò Z bûaùe aûdê c Škeê RúacŠkKê I
cêLýZü @wûeKûcæ aû¿ @ûKûeùe ejò[aû ùaùk RúacŠkeê Rk, cûUò I _êYò aûdêcŠkKê ~ûZûdZ
céòKûùe Gjû @¡ð @_NUòZ ùR÷a @wûeK (Or- Keò[ûG ö Gjò _âKâòdûKê @wûeK PKâ (PòZâ 9.7)
ganic carbon) bûaùe ejò [ ûG ö _â û Yú I Kêjû~ûG ö
Cnò\cûû geúe MV^ùe @wûeK cêLý bìcòKû iaêR Cnò\cûù^ aûdêcŠkeê @wûeKûcæ
aj^ Keò[ûG I icÉ ùR÷aòK _\û[ðùe @^ý ùgûhY Keò @ûùfûKùgæhY _âKâòdû \ßûeû ùR÷aòK
@Yêcûû ijòZ aòbò^Ü @^ê_ûZùe ejò[ûG ö Lû\ý _âÉêZ Keò[û«ò ö ùijò_eò RkR Cnò\cûù^
GjûQWÿû bì_éÂùe LYòRùZ÷k, ùKûAfû, Mâû`ûAUþ Rkùe \âaúbìZ @wûeKûcæ (aûAKûùaûðùÛþ) MâjY
I júeû bûaùe ajê _eòcûYe @wûeK MzòZ Keò ùR÷aòK _\û[ð _âÉêZ Keò[û«ò ö G[ôeê KòQò
ùjûA ejòQò ö RkcŠkùe @wûeKûcæ \âaúbìZ _eòcûYe ùR÷aòK _\û[ð Cnò\cûû \ßûeû gßûiKâòdû
ùjûA G_eò _eòcûYùe ejò[ûG ù~ aûdêcŠke iûjû~ýùe \j^ ùjûA aûdê cŠkKê _ê âûð e
@wûeKûcæ ij Zêk^û Kùf Gjû _âûd 50 MêY @wûeKûcæ Mýûi ùjûA ùèò @ûiò[ûG ö @agòÁ
@]ôK ùja ö RkcŠk (cêLýZü icê\â)e Gjò MêY @wûeK ùR÷aòK _\û[ð bûaùe Cnò\cûû geúe
\ßûeû aûdêcŠkùe @wûeKe _eòcûY i«êkZò ùjûA MV^ùe aýajéZ ùjûA[ûG ö _âûYú RMZþùe aòbò^Ü
ejò@Qò ö GjûQWÿû icê\â P…ûYùe ajê _eòcûYe Lû\ýÉe (Trophic levels) ù\A Gjò @wûeK
aûdêcŠk ùgûhY RkcŠk
@wûeKûcæ @wûeKûcæ
@w
û eK
û cæ
ûcæ
ûeK
ûcæ
û eK
@w
@w
ùR÷aòK @wûeK Rúa gßi^ iaêR Cnò\

\j^ I @_NU^ @ûùfûKùgæhY
Rúa«
céZ
Lû\ý
Rúa Lû\ý MâjY I geúe aé¡ò

Lû\ýÉeùe Lû\ý iÚû^û«eY
[ PòZâ 9.7] @wûeK PKâ

// 138 //
_âaûjòZ ùjûA[ûG ö Cnò\ I _âûYúcûû \ßûeû _eòYZ Keò[û«ò ö KòQò ijRúaú (Symbiotic)
ùePòZ Gaõ céZ ùR÷aòK _\û[ðMêWÿòK @YêRúacûû aýûùKÖeò@û ~[û eûAùRûaò@cþ (Rhizobium) Wûfò
\ßûeû @_NUòZ ùjûA _êâûðe @wûeKûcæ aû¿ RûZúd ìfe ùPeùe cûkòbkò _òŠK (Nod-
bûaùe aûdêcŠkKê ùèò@ûùi ö Rúacûû ules) Zò@ûeòKeò ~alûeRû^ aòa§^ Keò[û«ò ö
gßûiKâòdûeê c¤ @wûeKûcæ iéÁò jêG Gaõ Gjû @ûCKò Q ò aýûùKÖ e ò @ û ~[û: @ûùRûùUûaûKÖ e
aûdêcŠkKê ^òMðZ ùjûA[ûG ö (Azotobactor) I ^úkjeòZ ùg÷aûk ~[û @û^ûaò^û
9.7.3 ~alûeRû^ PKâ (Nitrogen Cycle) : (Anabaena) Êû]ú^bûaùe ~alûeRû^Kê
~alûeRû^ aûdêcŠkùe iaêVûeê @]ôK @ûùcû^òdcþùe _eòYZ Keò[û«ò ö Gjò @ûùcû^òdcþKê
cûZâûùe ejò[ûG ö Gjû @ûc geúee aòbò^Ü ùR÷a iò]ûikL MâjY Keòaû Cnò\cûû _lùe ijR
@Yê ~[û: ù_âûUò^þ, DNA, I RNA AZýû\òùe ùjûA ^ [aûeê cûUò ù e [aû @^ý ùKùZK
GK cêLý C_û\û^ bûaùe ejò[ûG ö aûdêcŠkùe aýûùKÖeò@û GjûKê Cnò\ MâjY Keò_ûeòaûbkò
GùZ _eòcûYùe ejò[ôùf c¤ Gjû Cnò\ I eiûd^ (^ûAUâûAUþ I ^ûAùUâUþ)ùe _eòYZ
_âûYúcûû \ßûeû iò]ûikL bûaùe aýajûe Keò[û«ò ö Gjò _âKâòdûKê ^ûAUòâ`òùKi^þ (Nitrifica-
ùjûA_ûùe ^ûjó I aýajûe ù~ûMý ~alûeRû^ûe tion) Kêjû~ûG ö Cnò\ geúeùe Gjû aé¡ò, MV^
_eòcûY céòKû Gaõ Rkùe Kcþ ejò[ûG ö I ùR÷a eûiûd^òK _âÉêZòùe aýajéZ ùjaû ijòZ
ùKùZK aýûùKÖeò@û aûdêcŠke ~alûeRû^ Lû\ý gévk Reò@ûùe RúaRMZþe icÉ ùR÷aòK
@YêKê aòa§^ _âKâòdûùe @ûùcû^òdcþ (NH4+) ùe _âKâòdûMêWÿòKùe aýajéZ ùjûA[ûG ö
aûdêcŠke cêq
~alûeRû^
ijRúaú I cêq @YêRúa
aòRêkò R^òZ \ßûeû ùR÷aòK aòa§^
@YêRúa \ßûeû _âûKéZòK aòa§^
@_NU^ I
Wò^ûAUâò`òùKg^
aòa§òZ
~alûeRû^
céZRúa I Cù›ß\òZ
aRðý
Rúageúe aé¡ò
[ PòZâ 9.8 ] ~alûeRû^ PKâ

// 139 //
aòRêkò I NWÿNWÿò ù~ûMêñ ~alûeRû^ I @cæRû^ _eòcûY _âûYúe ij^gqòe aûjûeKê PûfòMùf
eûiûd^òK aòa§^ NUò ^ûAùUâûùR^þ @KþiûAWÿ geúe bòZùe aòbò^Ü _âKûe ùeûM iéÁò jêGö
(NOx) RûZ jêG ö Gjò @KiûAWÿ ahûð Rk ijòZ aòhûq _\û[ðe KâcûMZ aé¡òKê ùR÷a_eòa¡ð^
cûUòKê @ûùi ö cûUòùe Gjûe _eòað^ NUò Cnò\ Kêjû~ûGö KòQò KúU^ûgK Jh]e ùR÷a_eòa¡ð^
MâjY C_ù~ûMú eiûd^ùe _eòYZ jêG ö ùjZê PùXÿAcûûe @Šû ùLûk_û Zò@ûeò aû]û_âû¯
Cnò\ I _âûYúcûû céZ geúe I Cù›ß\òZ ùjfûYò Gaõ @^ý _âûYúcûûe _âR^^ lcZû
aRðý _\û[ðMêWÿòK cûUòùe cògòùf ùiMêWÿòKe
jâûi _ûAfûYòö cYòh ùR÷a_eòa¡ð^ \ßûeû iaêVûeê
@_NU^ \ßûeû ~alûeRûê aòbò^Ü ù~øMòK iéÁò
@]ôK lZò Mâ É ùjCQòö KûeY cYò h ùMûUòG
ùjûA[ûG ö @ûùcû^òKeY aýûùKÖeò@û (Ammoni-
iaðùbûRú (Omnivore) _âûYúö @ûùc LûC[ôaû
fication bacteria) ù_âûUò^þ I @ûcòù^û GiòWÿ @û\ò
_\û[ðeê @ûùcû^ò@ûKê aûjûe Keòaû _ùe Gjò bûZ, eêUò, gûM, _^ò_eòaû, `k, cûQ, cûõi
@ûùcû^ò@û ^ûAUâò`ûAw aýûùKÖeò@û (Nitrifying _eò Lû\ý Gaõ [Šû_û^úd I lúe _eò _û^údùe
bacteria) \ßûeû ^ûAùUâUþùe _eòYZ jêG ö KòQò KúU^ûgK [ô a û LaeKûMReê @ûùc _Xÿ ê Q ê ö
_eòcûYùe @ûùcû^ò@cþ, @ûùcû^ò@û aû¿ùe _eòYZ ùR÷a_eòa¡ð^ ù~ûMêñ @ûc geúeùe aòbò^Ü _âKûe
ùjûA aûdêcŠkKê aûjûeò~ûG ö @cæRûê @bûa KúU^ûgK a¡òðZ _eòcûYùe Rcû ùjCQò I aòb^ ò Ü
NUòùf @_~alûe aýûùKÖe@ò û (Denitrifying bac- ùeûMùe @ûùc @ûKâû« ùjCQêö
teria) Wò^ûAUâ`
ò ùò Kg^ (Denitrification) _âKd
òâ ûùe 9.9. iciÚòZò (Homeostasis) :
^ûAUâûAUþ I ^ûAùUâUþKê bûwò ùi[ôùe [ôaû
EZê _eòað^, \òaûeûZâ I _eòùage aòb^ò Ü
@cæRû^Kê gßi^ Ke«ò I ~alûeRû^Kê Mýûiúd
KûeKe _âbûa ù~ûMêñ Rúa aûiKeê[ôaû _eòùage
@Yê bûaùe aûdêcŠkKê ^òMðZ Ke«ò ö Gjû \ßûeû
cûUò ù e ~alûeRû^ ù_ûhKe _eò c ûY jâ û i @aiÚû iaê icdùe iÚòe ^[ûGö _eòað^gúk
_ûA[ûG (PòZâ 9.8) ö aûjý _eòùagùe i`kbûùa aôejòaû _ûAñ
Rúacûù^ ^ò R geúee @«ü_eò ù agKê iÚ ò e
9.8. ùR÷a_eòa¡ð^ (Biomagnification) :
eLôaûKê ùPÁû Ke«òö C\ûjeYÊeì_- É^ý_ûdú
ùKùZK aòhûq _\û[ð Rúa geúe c¤ùe
_âûYúcûû geúee Zû_cûZâû _âûd iÚòe eùj,
ijRùe ld jêG^ûjóö ùZYê Gjòiaê aòhûq _\û[ð
~\òI aûjûe _eòùage Zû_cûZâûùe _eòað^
ùeP^ Kâ ò d û\ß û eû _â û Yú geúeeê ^ò Ã ûiò Z
NùUö @]ôK Mec ùjùf @ûc ù\jeê Sûk
ùjûA_ûùe ^ûjó ö @_e _lùe geúee
ùKûhcûû bòZùe Gjû Rcû ùjûA eùjö Lû\ý aûjûeò @ûc geúeKê [ŠûKùeö @Zý]ôK gúZ
gévk I Lû\ý Rûfòe aòbò^Ü Ée ù\A Gjû gúhð _âùKû_eê elû_ûAaû _ûAñ ùfûcUûuêeò CùV aû
blKVûùe _jô f û ùakKê Gjûe _eò c ûY geúe [eòaûKê @ûe¸ Kùeö Rúa ^òR geúe
ajêMêYòZ ùjûA~ûA[ûGö Gjò aòhûq _\û[ðe c¤ùe [ôaû ^òŸòðÁ ^òdªY _âKâòdû \ßûeû ù\j

// 140 //
bòZe _eòùagùe iciÚòZò elû Keò_ûùeö ùfûb ù~ûMêñ @ûagýKZûVûeê @]ôK _eòcûYe
ùijò _ eò ùMûUò G _eò i õiÚ û ùe iciÚ ò Zò _âûKéZòK iµ\e @_aýajûe KeòPûfòfûö ^òRe
elû_ûAñ Zjó ù e [ô a û C_û\û^cûù^ _eÆe iêaò]û _ûAñ _âûKéZòK ]ûeûùe _eòað^ @ûYòfûö
c¤ùe i«êk^ elû Keò Kû~ðýKe«òö ~\ò ùKøYiò Gjûe _eòYûc Êeì_ _âûKéZòK aòba ]úùe ]úùe
KûeYeê iciÚòZò \êaðk jêG aû G[ôùe aýûNûZ ld ùjaûùe fûMòfûö _eòùagùe _eòað^
iéÁò jêG, ùZùa _eòiõiÚûe bûeiûcý iµì‰ð ^Á ù~ûMêñ Gùa RúaRMZþ C_ùe Zûjûe _âbûa
ùjûA~ûGö C\ûjeYÊeì _ ~\ò ùKøYiò Nûi _eòflòZ ùjfûYòö ~\ò Gjò @aiÚû fûMòeùj ùZùa
_Wÿò@ûeê @Zý]ôK PûeY ù~ûMêñ, @MÜòiõù~ûM ù~ûMñê \òù^ _é[ôaú_éÂeê Rúaiû ùfû__ûAaö ^òcÜùe
Kò´û céòKû _â\ìhY ù~ûMêñ iaê Nûi ^Á jêG, ùKùZûUò _eòùag iciýû CùfäL KeûMfû :
ùZùa Gjûe _âbûa aòbò^Ü _âKûeùe _âKûg _ûG, 1. LYò L^^, eûÉû Zò @ ûeò, KkKûeLû^û
~[û– Nûi _Wÿò@ûùe aûi Keê[ôaû SòòKûcûù^ _âZòÂû, ^\úa§ ù~ûR^û AZýû\ò \ßûeû
Lû\ý (Nûi) @bûaeê Cq _eò i õiÚ û Kê QûWÿ ò _é[ôaúe Rwf iµ\ jâûi _ûAaû ijòZ
Pûfò~òùa, SòòKûcûûe @^ê_iÚòZòùe ùaw Lû\ý ùR÷aaòaò]Zû C_ùe Gjûe _âbûa _WÿêQòö
@bûaeê ceò ~ ò ù aö Gjûe _â b ûa iû_cûû 2. Rwf I cé ò K û ld \ß û eû _Zò Z Rcò
C_ùe c¤ _Wÿòa KûeY iû_e Lû\ý ùjCQò iéÁòùjaû ijòZ ceê_âiûe NUêQòö
ùawö Gjò_eò bûùa _eòiõiÚû lZòMâÉ ùjaö 3. gúZkúKeY ~ªùe aýajé Z
ùZYê _eòiõiÚûe i`k Kû~ðýKûeòZû _ûAñ iciÚòZò ùKä û ùeûù`ä û ùeûKûað ^ þ (CFC) IùRû^þ
GKû« @ûagýKö Éeùe Qò \ â ié Á ò KfûYò ö `kùe
9.10. _eòùag iciýû iì~ðýuVûeê @ûiê[ôaû @ZòaûAMYò egàò Gùa
(Environmental problems) : _é[ôaú _éÂùe iò]ûikL _jôfûYòö Gjûe
@û\ò c cYò h aY, Rwf I Mê ¶ ûùe _âbûaùe c^êhýu ù\jùe Pcð KKðU
ejê[ôfûö _gê, _lú gòKûeKeò Rwfeê `k, cìk ùeûM I @ûLô ù e _ek ùeûM ù\Lû
iõMâjKeò Pkê[ôfûö _âKéZò I _âûKéZòK aò_~ðýdKê ù\CQòö
bd Keê[ôfûö ùZYê iì~ðý, P¦â, ^\ú, _aðZ, 4. aûdêcŠkùe @wûeKûcæ Gaõ @^ý iaêR
ahðû AZýû\òuê _ìRû Keê[ôfûö aòmûê _âMZò ùKûVeò Mýûiþ e _eò c ûY aé ¡ ò ù~ûMê ñ
`kùe cYòh _âûKéZòK _âKâòdû aòhdùe mû^ _é[ôaúùe iaêR ùKûVeò _âbûa _eòflòZ
@ûjeY Kfûö _âKéZòKê @ûC bd Kfû^ûjóö @Zý]ôK ùjCQò ö G[ô ù~ûMê ñ ]úùe ]úùe

// 141 //
aûdêcŠke Zû_cûZâû aXÿò Gjû aògßZû_^ _\û[ð, _ûe\ I @^ý eûiûd^òK _\û[ð,
aû ùMäûaûf Ißûeþcòõ (Global warming) e ]ûZê^òcðòZ _\û[ð @û\ò ùR÷a-@a^còZ@lc
KûeY ùjfûYòö aògßZû_^ ù~ûMêñ icê\â (Non-biodegradable) ö _eò ù agùe
Rk_^ aXÿ ò a ûùe fûMò Q ò Gaõ aò g ß @YêRúau \ßûeû Gjûe @_NU^ jêG ^ûjóö
Rkaûdêùe @aû‚ôZ _eòað^ NUêQòö GMêWÿòK _eòùagùe RcûùjûA ej«òö G
5. KkKûeLû^û I ùcûUe~ûêê ^òMðZ ifèþ bòZeê KòQò Lû\ýgévk cû¤cùe Rúacûû
WûA@KþiûAWþ I ^ûAùUâûùR^þ @KèûAWiþ geúeùe _â ù ag Keò ùR÷ a _eò a ¡ð ^
aûdêcŠkKê ~ûA Rkúdaû¿ ijòZ cògò Keû«òö Gjûe _âbûaùe cYòh I Méj_ûkòZ
if`êeòKþ @cæ I ^ûAUâòKþ @cæùe _eòYZ _gê ajê ùeûMùe @ûKâû« ùjùfYòö
ùjaû `kùe @cæ a hð û ùjCQò ö Gjûe 9.11. @ûùc K'Y Keò_ûeòaû :
_â b ûaùe Rwf, Nûi_Wÿ ò @ û Gaõ @ûcKê cùêLôaûKê ùja ù~ @ûùc @ûc
giýùlZâe C_ôû\^ lcZû jâûi _ûAfûYòö _ìað_êeêhuVûeê MâjY Keò[ôaû _eòùagKê VòKþ
6. _âZ\ò ò^ ijeûkùe iéÁò ùjC[ôaû M\ûM\û bûùa @ûc _e _òXÿòKê ù\aû @ûce Ce\ûdòZßö
KVò ^ aRð ý e _eò P ûk^û cê ý ^ò i ò _ ûfUò cYòhe ùfûb Gaõ @iõ~Z aýajûe ù~ûMêñ icMâ
Kðé_lu _ûAñ iciýû iéÁò KfûYòö KûeY _é[ôaúe _eòùag Gùa ]ßõicêLKê MZòKeêQòö
iaê _âKûe aRðýaÉêKê ldKeòaûe lcZû ùZYê _é[ôaúe iaê ù\g I iû]ûeY aýqò _eòùag
_eòùage ^ûjóö _^ò_eòaû, `kcìk, _Zâ, iêelû Gaõ _eòùage C^ÜZò _ûAñ ~ZÜaû^þ ùjaû
KûMR, KûV AZýû\ò ùR÷a _\û[ð ùR÷a CPòZö Pò^þ ù\gùe GK ùfûK_âaû\ @Qò – ""~\ò
@a^còZlc (Biodegradable)ö Gjò iaê ùMûUòG ahð _ûAñ ù~ûR^û KeêQ ùZùa ]û^Pûh
Keö ~\ò \gahð _ûAñ ù~ûR^û KeêQ ùZùa
ùR÷a _\û[ð _eòùagùe @_NUòZ ùjûA
MQ fMû@ö ~\ò 100 ahð_ûAñ ù~ûR^û KeêQ
cûUòùe còùgö Kò«ê aRðýe iê_eòPûk^û
ùZùa Rîû]ûeYuê gòlòZ Keö'' _eòùag
^ùjaû \ß û eû Gjû ajê k _eò c ûYùe
aòhdùe ~êa_òXÿò Gaõ aùdûùRýÂ aýqò-icùÉ
_eòùagùe Rcû ùjûA ejêQòö ahðû\òù^
iùPZ^ ùjaû CPòZö Gjò iùPZ^Zû Kû~ðýKâc
Gjû _Pò aûdê I bì_éÂRk _â\ìhY ijòZ
Cbd Mâûcûk Gaõ ijeûke ùfûKu ^òKUùe
bì Z k Rk _â \ ì h Ye c¤ KûeY
_jôaû @ûagýKö G' \òMùe bûeZe ùKùZK
ùjûA_Wÿ ò Q ò ö @^ý_lùe aWÿ a Wÿ
C›ûjú ùÊzûùiaú iõMVê Kû~ðý ^òcÜùe _â\û^
ijecûûeê aûjûeê[ ô aû _ä ûÁòK þ ^òc ðò Z
Keû~ûAQòö

// 142 //
1. \òfäú Gaõ Gjûe @ûL_ûL @kùe aûdê @ûùc K'Y gòLôùf

_â \ì hY C_ùe MùahYû Keòa û ijòZ 1. @ûc _é[ôaú ùjCQò GKcûZâ Mâj ~ûjû Rúa
aiaûi _ûAñ C_~êqö
iaêR akd iéÁò_ ûAñ 1979 ciòjûVûeê 2. _ûYò, _a^ I cûUòe @_ìað ic^ßd `kùe
"KÌaél' ^ûcK GK iõiÚû Kû~ðý KeêQòö _é[ôaúùe Rúa iéÁò I Rúa^]ûeY i¸a
iõiÚû Zeèê Äêf QûZâcûûê _eòùag ùjûAQòö
iêe lû aò hdùe gò lû \ò @û~ûCQò ö Gjû 3. _é[ôaúùe RkcŠk, aûdêcŠk I @gàcŠk
_eò Zòù^ûUò cŠk ejòQòö Gjò Zò^ò cŠke
aýZúZ ùWeûWê^þ @kùe LYò Cùûk^ cò k îÚ k ùe Rúa aûiKe«ò ö GjûKê
ù~ûMê ñ ié Á ò ùjC[ô a û _eò ù ag iciýû RúacŠk Kêjû~ûGö
C_ùe Gjò iõiÚû Kû~ðý KeêQòö 4. RúacŠk icÉ _eòiõiÚûKê ùÂ MVòZö
Gjû GK @ûcô^òdªYlc _âûKéZòK iõiÚûö
2. ""ùKek gûÈ iûjòZý _eòh\'' ^ûcK GK
_eòiõiÚû ùjCQò _âKéZòe GK MûV^òK I
iõiÚû ùMûae Mýûiþ, ]ìcjú^ ùKûAfû I KâòdûcôK GKKö
Pê f ûe aýajûe _ûAñ Mûñ c ûûùe 5. _âùZýK _eòiõiÚû cûUò, _ûYò, _a^ I
iùPZ^Zû iéÁò CùŸgýùe 1970 ciòjû ù_ûhK _eò @ùR÷ a ò K C_û\û^ Gaõ
C_ôû\K, blK I @_NUK _eò ùR÷a
Vûeê Kû~ðý KeêQòö
C_û\û^Kê ùÂ MVò Z ö Gjû C_ùe
3. 1883 ciòjûùe _âZòÂòZ ""aù´ ^ûPêeûfþ @ûùfûK, Zû_cûZâû, @û\ðâZû @û\òe _âbûa
jò Á â ò ùiûiûAUò ' ' a^ýRúa iõelY I c¤ ejòQòö
6. _eòiõiÚûùe iaêR Cnò\cûù^ C_ôû\K;
_eòùag iêelû C_ùe Kû~ðý KeêQòö
ZéYùbûRú I cûõiûgú _âûYúcûù^ blK;
aòbò^Ü RîùPZ^Zû Kû~ðýKâc cû¤cùe RúaûYê I KaKcûù^ @_NUKö
iìP^û ù\aû CPòZ ù~ _é[aô ú ùKak cYòh ^êùjñ, 7. @_NUKcûù^ _âûYú I Cnò\cûûe céZ
aeõ fl fl @^ý Rúacûûe c¤ aûiiÚkúö geúe Gaõ aRðý _\û[ðKê @_NU^ Keò
cûUòùe [ôaû ù_ûhK KêŠKê _eò_ì‰ð eL«òö
_é[ôaú C_ùe ùKak c^êhýcûûe @]ôKûe
8. _eò i õiÚ û e _â c ê L Kâ ò d ûcô K \ò M Mê W ÿ ò K
^ûjóö cûUò, _ûYò, _a^, aélfZû, icÉ Rúa I ùjCQò : Lû\ý gévk, gqò _âaûj, ù_ûhK
iì~ðýûùfûKe aýajûe C_ùe icMâ RúaRMZþe PKâ I iciÚòZòö
@]ôKûe ejòQòö Gjò 6 ùMûUò _âûKéZòK i´k ùKak 9. iaê R Cnò \ cûù^ Êù_ûhú, KûeY
iì~ðýûùfûK iûjû~ýùe ùicûù^ ^òR Lû\ý
aðcû^ _òXÿò _ûAñ CŸòÁ ^êùjñö @ûce Kðaý ^òùR Zò@ûeò Ke«òö
ùjCQò Gjò _âûKéZòK i´kKê @ûce baòhýZþ _òXÿò 10. _eòiõiÚûùe iaê _âûYú blK aû _eù_ûhúö
_ûAñ VòKþ bûùa eLôaûö ùicûù^ iò]ûikL aû _ùeûlùe Lû\ý

// 143 //
_ûAñ Cnò\ C_ùe ^òbðe Ke«òö 15. Lû\ý gévk ùKùZK ù_ûhK ÉeKê ùÂ
11. ZéYùbûRúcûù^ Cnò\Kê LûA a«ò, cûõiûgú MVòZö icÉ aélfZû _â[c ù_ûhK Ée
_âûYúcûù^ ZéYùbûRú _âûYúuê Lû\ýeìù_ @]ôKûe KeòQ«ò I ZéYùbûRúcûù^ \ßòZúd
MâjY Ke«òö ù_ûhK Ée Gaõ @^ý blKcûù^ _eaðú
12. _eòiõiÚûùe C_ôû\KVûeê aòbò^Ü _âûYú ù\A ù_ûhKÉe @]ôKûe KeòQ«òö
Lû\ý I Lû\ýiÚòZ gqòe _âaûjKê Lû\ý 16. ùMûUòG ù_ûhK Éeeê @^ý GK ù_ûhK
gévk Kêjû~ûGö ÉeKê gqòe _âaûj iµKðùe fòùŠcû^þ "\g
13. Lû\ý _â a ûj Reò@ ûùe _âû Yú geúeùe _âZògZ ^òdc' _âYd^ Keò[ôùfö
aò h ûq _\û[ð e Kâ c ûMZ aé ¡ ò K ê 17. Rúa geúe I _eòùag c¤ùe ù_ûhKe
ùR÷a_eòa¡ð^ Kêjû~ûGö PKâûKûe MZòKê ""ù_ûhK PKâ'' Kêjû~ûGö
14. _eòiõiÚûùe iì~ðýu Vûeê Êù_ûhú Gaõ 18. C_ôû\K, blK, @_NUK Gaõ @ùR÷a
Zû_ùe icÉ _eù_ûhú blKcûû C_û\û^cûû c¤ùe iciÚ ò Z ò ù~ûMê ñ
bòZùe GK \òMùe @YPKâûKûe bûùa _eòiõiÚû iKâòd I Kû~ðýlc ejò[ûGö
gqòe _âaûj ùjûA[ûGö
g±ûakú
RkcŠk - Hydrosphere gqòe _òeûcòWÿ - Pyramid of energy
aûdêcŠk - Atmosphere gqò _âaûj - Energy flow
@gàcŠk - Lithosphere ù_ûhK PKâ - Nutrient cycle
RúacŠk - Biosphere ù_ûhK KêŠ - Nutrient pool
_eòiõiÚû - Ecosystem @cæahðû - Acid rain
@ùR÷aòK - Abiotic IùRû^þ Qò\â - Ozone hole
ùR÷aòK - Biotic aògZß û_^ - Global warming
C_ôû\K - Producer ùR÷a@a^còZlc - Biodegradable
blK - Consumer ùR÷a@a^còZ@lc - Non-biodegradable
@_NUK - Decomposer aòhûq _\û[ð - Toxic substance
Rúa bìZß-eiûd^ PKâ - Biogeochemical cycle iaðùbûRú - Omnivore
_âû[còK blK - Primary consumer \g_âZògZ ^òdc - Ten percent rule
\ßòZúdK blK - Secondary consumer iÚìk ù_ûhK - Macronutrient
ZéZúdK blK - Tertiary consumer iìlà ù_ûhK - Micronutrient
Lû\ý gévk - Food chain ùè«û iùuZ - Feedback
Lû\ý Rûfò - Food web Zû_MZò aòmû^ - Thermodynamics
iciÚòZò - Homeostasis ùcøkòK _\û[ð - Elements
ùR÷a_eòa¡ð^ - Biomagnification ù~øMòK _\û[ð - Compound
iõLýû _òeûcòWÿ - Pyramid of numbers _æaCnò\ - Phytoplankton
ùR÷aaÉêZß _òeûcòWÿ - Pyramid of biomass Lû\ýÉe - Trophic level

// 144 //
_âgÜûakú
1. _eòiõiÚûe MûV^òK C_û\ûê GK aòaeYú \ò@ö
2. Lû\ý gévk I Gjûe cjß @ûùfûP^û Keö
3. RúacŠke MV^ I C_û\û^ a‰ð^ Keö
4. “_eòiõiÚûùe gqòe _âaûj GKZe`û'' – @ûùfûP^û Keö
5. @cæRû^PKâ aòhdùe @ûùfûP^û Ke ö
6. @wûeKe cûUò, Rk, aûdêcŠk I Rúageúe cû¤cùe PKâûKûe _âaûj _âKâòdû a‰ð^ Ke ö
(K) _eòiõiÚûùe @_NUKue bìcòKû K'Y?
(L) ùR÷a _eòa¡ð^ K'Y ? G[ôù~ûMêñ @ûce Kò @iêaò]û ùjCQò?
(M) Lû\ýRûfò Kjòùf K'Y aêS?
(N) AùKûùfûRòKûf _òeûcòWÿ K'Y? Gjû Kò Kò _âKûee?
(O) _eòiõiÚûùe iciÚòZò Kò_eò i¸a jêG?
(P) \g _âZògZ ^òdc aêSû@ö
(Q) "_eòiõiÚû' Kjòùf K'Y aêS?
(K) ùR÷a-@a^còZ@lc aRðý (L) ùR÷a @a^còZlc aRðý
(M) KÌaél (N) @cæahðû
(O) iaêR ùKûVeò _âbûa (P) IùRû^þ Qò\â
(Q) iÚìk ù_ûhK (R) iìlà ù_ûhK
(S) @_NUK (T) _eòùag i«êk^
(K) RkcŠk KûjûKê Kêjû~ûG?
(L) @ûùfûKùgæhYùe ùiøegqò ùKCñ gqòùe eì_û«eòZ ùjûA[ûG?
(M) Êù_ûhú KûjûKê Kêjû~ûG I KûjóKò?
(N) Zû_MZòaòmûê _â[c ^òdc CùfäL Keö
(O) _eòiõiÚûe MûV^òK C_û\ûê ^ûc CùfäL Keö
(P) aûdêcŠkùe ~alûeRû^ I @cæRûê gZKWÿû _eòcûY ùKùZ?
(Q) Lû\ý gévk K'Y?
(R) @_NUKe Kû~ðý K'Y?
(K) _eòùagùe ùgßZiûe Zò@ûeò Keò_ûeê[ôaû icÉ _âKûe iaêR Cnò\Kê iûcêjòK bûaùe K’Y
Kêjû~ûG ?

// 145 //
(L) C_ôû\K I icÉ _âKûe blKue céý _ùe Zûu geúeKê aòbò^Ü ùcøkòK C_û\û^ùe _eòYZ
Keò cûUòùe cògûC[ôaû RúaMêWÿòKê iûcêjòK bûaùe K’Y Kêjû~ûG ?
(M) Rk, @wûeK, ~alûeRû^ AZýû\ò @ùR÷aòK _\û[ðe _eòiõiÚûùe [ôaû @ùR÷aòK I ùR÷aòK
C_û\û^ c¤ùe PKâûKûe MZòKê Kò_âKûe PKâ bûaùe ^ûcòZ Keû~ûAQò ö
(N) _eòiõiÚûùe gqòe _âaûj ùKCñ _âKûe ?
(O) _âûYú geúeeê ùKùZK aòhûq _\û[ð ^òÃûiòZ ^ùjûA geúe ùKûhùe RcûùjûA ejòaû
_âKòâdûKê K’Y Kêjû~ûG ?
(K) _eòiõiÚûùe _æa Cnò\ GK ö
(L) _eòiõiÚû g±e aýajûe _â[ùc Keò[ôùfö
(M) ^òRe Lû\ý _âÉêZ Keò_ûeê[ôaû Rúacûûê Kêjû~ûGö
(N) Lû\ýgqò _ûAñ @^ý C_ùe ^òbðe Keê[ôaû Rúauê Kêjû~ûGö
(O) ZéYùbûRúcûù^ ùgâYúe blKö
(P) AùKûùfûRòKûf _òeûcòWÿe ]ûeYû _â[ùc ù\A[ôùfö
(K) ZéYbìcò _eòiõiÚûùe SòòKû GK C_ôû\K ö
(L) ùeP^ _âKòâdû \ßûeû iÚ^ý_ûdú _âûYúcûû geúee Zû_cûZâû _âûd iÚòe eùj ö
(M) @ûùRûùUûaûKÖe GK ijRúaú aýûùKÖeò@û ö
(N) Mâû`ûAUþùe ajê _eòcûYe _éÁòiûe MzòZ ùjûA ejòQò ö
(O) AùKûùfûRòKûf _òeûcòWÿe ]ûeYû _â[ùc Pûefiþ WûeIßò^þ ù\A[ôùf ö
13. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd g± ij iµKòðZ g±Uò K'Y ùja ùfLö
(K) _Zâ : ùR÷a@a^còZlc : : _äûÁòKþ ^òcòðZ _\û[ð : ö
(L) ifè WûA@KþiûAW : @cæahðû : : iò.G`.iò. : ö
(M) Kûað^ : iÚìk ù_ûhK : : cûwû^òR : ö
(N) \g _âZògZ ^òdc : fòùŠcû^þ : : AùKûùfûRòKûf _òeûcòWÿ : ö
(O) SòòKû : _âû[còK blK : : ùaw : ö


\gc @¤ûd
_âûKéZòK iµ\e iõelY

(CONSERVATION OF NATURAL RESOURCES)
_âKéZò ijòZ còkòcògò Rúa^~û_^ ùjCQò ù~ûMý _âûKéZòK iµ\ I (2) âúKeY@ù~ûMý
bûeZúd iõÄéZò I _eµeû ö @ûce Kkû, iõÄéZò, _âûKéZòK iµ\ ö
_að_aûðYú, Lû\ý, aògßûi I ùfûKK[û; _âKéZò I 1. âúKeYù~ûMý _âûKéZòKiµ\ : céòKû,
_âûKéZòKiµ\ ijòZ @wûwú bûùa RWÿòZ ö @ûce Rk, aûdê(@cæRû^, ~alûeRû^) _eò KòQò _âûKéZKò
icÉ ùcøkòK @ûagýKZû _ìeY _ûAñ aûdê, Rk, iµ\ _â K é Z ò ù e aûi Keê [ ô a û icÉ Rúa
cûUò, @ûùfûK, RúaR«ê I Cnò\RMZKê @ûc _ûAñ @ûagýKcêZûaK aýajûe Keò[û«ò ö Kò«ê, Gjò
_âKéZò _â\û^KeòQò ö Gjò iµ\e @ûjêeò _âùdûM _âûKéZòK iµ\MêWÿòKe _eòcûY _eòùagùe jâûi
_ìaKð @ûùc @ûce Rúa^Kê ijR, iei I iêLcd _ûG ^ûjòñ ö KûeY Gjò iµ\MêWÿòK Rúa I _eòùag
Keò_ûeòùQ ö \êbûðMýagZü gòÌ aò_æa _eaðú c¤ùe Kâòdû _âZòKòâdû \ßûeû PKâûKûeùe @ûað^
Kûkeê @û]ê ^ ò K cYò h icûR ^ì Z ^ Cnûa^ Keò[û«ò ö
cû¤cùe _âK é Zò I _â û Ké Zò K iµ\e iõelY 2. âúKeY@ù~ûMý _âûKéZòK iµ\ : Gjò
aòhdKê ^òRe iõKú‰ð Êû[ð jûif Keòaû_ûAñ bêfò _âKûe _âûKéZòK iµ\e _eòcûY iúcòZ ö ù~_eò:
~ûCQò ö `kÊeì_, Gjòiaê @cìfý iµ\e @Zò a^ýRúa, ùKûAfû, ù_ùUâûf AZýû\ò ö
\éZMZòùe @ald NUêQò ö Gjò_eò aòflY ~\ò 10.2 _âûKéZòK iµ\e iõelY :
@aòeûc MZòùe Rûeòeùj, ùZùa G_eò icd _âûKéZòK iµ\e aò^òù~ûM Keò Rúacûù^
@ûiòa, ù~ùZaùk Kò cYòh ijòZ icMâ RúaRMZþ _é[ôaú_éÂùe ùKûUò ùKûUò ahð ]eò ZòÂò ejòQ«ò ö
Gjò _é[ôaúùe ZòÂò ejòaû @i¸a ùjûA~òa ö Kò«ê RîõLýû aé¡ò, aòmûê @MâMZò I cYòhe
10.1 _âûKéZòK iµ\ : @Zý]ôK ùfûb (Greed) ù~ûMêñ _âùZýK cYòh
_âûKéZòK C_ûdùe C_ôòfûb Keò[ôaû Gaõ Zû’e _âûKéZòK iµ\e @ûagýKZû (Need) Vûeê
_é[ôaúùe aûi Keê[ôaû icÉ Cnò\ I _âûYúu @]ôK aýajûe KeêQò ö `kÊeì_ @iúc I @_eòcòZ
\ßûeû aýajéZ, _é[ôaúùe aò\ýcû^ iûcìjòK C›Kê cù^ùjC[ôaû _âûKéZòK iµ\ Gùa iúcòZ I _eòcòZ
_âûKéZòK iµ\ Kêjû~ûG ö _âûKéZòK iµ\Kê @ûùc cù^ùjfûYò ö _âûKéZòK iµ\e @Zý]ôK aýajûe
\êA bûMùe aòbq Keò_ûeòaû ö ~[û (1) âúKeY Z[û @_aýajûe \ßûeû _â\ìhY, aògßZû_^ I Z{^òZ

// 147 //
Rkaûdê _eòað^ _eò iciýûcû^ ù\Lûù\fûYò ö (iv) _ê^üC_ù~ûM : ù~ùZùaùk ùMûUòG
Gjòiaê iciýûMêWÿòK _âûd c^êhýKéZ ö ùZYê C_ôû\ Zûjûe cìk Kû~ðý _ûAñ aýajûe ù~ûMý
iµ\MêWÿòKe iêelû, iõelY I iê_eòPûk^û _ûAñ ùjûA^[ûG; ùiùZùaùk Mbúe bûaùe Pò«û Keò
Gùa \úNð cò@ û\ú ù~ûR^ûMê Wÿò Ke @ûagýKZû Gjûe @^ý ùKøYiò aòòKÌ aýajûe _ûAñ ùPÁû
ejòQò ö Keòaû @ûagýK ö C\ûjeY : Ùû Pò^ûcûUò aûi^
10.2.1 _âûKéZòK iµ\ iõelYe ùKøgk : aû Pû-K_ùe PùXÿ A cûû _ûAñ Lû\ý
_eòùag Z[û _âûKéZòK iµ\e iõelY _ûAñ \ò@û~ûA_ûeòa, Ùû _äûÁòKþ aû KYû UòY aûfþUòùe
_û - 'R' ^úZò K ê GK cû¤c bûaùe Mâ j Y cûUò _êeûA MQ fMû~ûA_ûeòa AZýû\ò ö
Keû~ûAQò ö GMê WÿòK ùjfû - (i) _â ZýûLýû^ (v) _ê^½KâY : _ê^½KâY \ßûeû @ûùc KòQò
(Refuse), (ii) iéY (Reduce), (iii) _ê^üaýajûe cûZâûùe aRðýaÉêKê Kûcûf bûaùe aýajûe
(Reuse), (iv) _ê^üC_ù~ûM (Repurpose) I (v) Keò_ûeòaû ö @ûc Nùe iéÁò ùjC[ôaû @ûaRð^ûKê
_ê^½KâY (Recycle). @fMû Keò KûP ùaûZf, e\òKûMR, Reò, ]ûZa
(i) _âZýûLýû^ : ùKøYiò @ûagýK ùjC^[ôaû \âaýMêWÿòKê e\ò Rò^òh iõMâj Keê[ôaû ùfûKcûûê
Rò^òhKê ùKjò ùfûK ù\C[ôùf, GjûKê _âZýLýû^ ù\aû \eKûe ö Gjò _é[KúKéZ e\ò Rò^òheê @ûùc
Keòaû ö ^òR _eòùage @^òÁ Keê[ôaû _\û[ðMêWÿK ò ê ^ì@û KûP, KûMR, Reò I ]ûZê _ûA_ûeòaû ö ùZYê
KòYòaû _ûAñ _âZýûLýû^ Keòaû ö ùKak ùMûUòG _ê^½KâY \ßûeû KkKûeLû^ûe @ûagýKZû KòQò
[e aýajûeù~ûMý _äûÁòK aýûMMêWÿòKê MâjY Keòaû cûZâ û ùe ùcû~ûA _ûeò a ö ùijò _ eò ùR÷ a
_ûAñ c^û Keòaû ö @ûaRð^ûKê @ûùc KùµûÁùe _eòYZ Keò aMòPû aû
(ii) iéY : iéY @[ð @ûagýKKê \éÁòùe Pûh Rcòùe aýajûe Keò_ûeòaû ö
eLò iµ\ aýajûe Keòaû ö @ù^K icdùe @ûùc 10.3 _âûKéZòK iµ\e MêeêZß I iê_eòPûk^û :
@ûagýKVûeê @]ôK iµ\ aýajûe Keò[ûC Gaõ _é[ôaú _éÂeê còkê[ôaû i´keê @ûùc Ne I
^Á c¤ Keò[ûC ö ~[û; ^òùR LûA_ûeòaû Vûeê eûÉû Zò@ûeò KeêùQ ö _é[aúe Cnò\ iµ\eê @ûcKê
@]ôK Lû\ý ùâû, Uýû_ ùLûfû eLò \û« Nhòaû, Lû\ý, aÈ còkêQò ö @ûùc ^òZ\ò ò^ aýajûe Keê[aû
aò\êýZ @ûùfûK I _vû a¦ ^Keò Pûfò~aò û AZýû\ò ö aòb^ò Ü Rò^hò , C\ûjeY Êeì_ NeC_KeY, ùLk^û,
@ûùc iùPZ^ ùjùf Gjò @_PdKê ùeûKò_ûeòaû ö ajò, cUeMûWÿò AZýû\ò, _é[ôaúeê còkê[aû i´keê
(iii) _ê^üaýajûe : Gjû _ê^½KâYVûeêGK Zò@ûeò KeêùQö @ûc Jh] @ûagýKZûe _âûd 40
Cc ^úZò, KûeY _ê^½KâY icdùe KòQò gqò bûM @ûùc Rwf I a^ýRúauVûeê _ûCùQö
@ûagýK ùjûA[ûG ö _ê^üaýajûe _âKâòdûùe C\ûjeY: KêA^ûA^, i_ðM§û AZýû\ò ö _eòùage
ùMûUòG _\û[ð Kê aûe´ûe aýajûe Keû~ûA i«ê k ^ elûùe a^ý_â û Yúue bìc ò K û @Zý«
_ûeò[ûG ö C\ûjeYÊeì_ GK aýajéZ f`û_ûKê MêeêZß_ì‰ð ö C\ûjeY : KúU_Zw, PùXÿAu \ßûeû
IfUûA GjûKê _ê ^üaýajûe Keû~ûA_ûùe ö _eûMiwc I aúRaòùl_; aû\êWÿò I aòbò^Ü KúUblú
@ûPûe, cjê, ùRfò, Rûc AZýû\ò ejò[aû _äûÁòK _lúu \ßûeû @^òÁKûeú KúU_Zw ^òdªY I
ùaûZfeê Lû\ý ieò~òaû _ùe ùeûùhA Nùe @^ý ìfelû AZýû\ò ö a^ýRúa ùjCQ«ò @ûce Rò^úd
_\û[ð eLòaû _ûAñ _ê^üaýajûe Keò_ûeòaû ö bŠûe (Genetic reserve) ö Gùa ùa÷mû^òKcûù^

// 148 //
iéÁò Keê[ôaû @]ôK @cklc ]û^, Mjc, K_û, 10.4 Rwf I a^ýRúa iõelY (Forest and
@]ô K \ê M Û C_ô û \^Kûeú MûB Gaõ cûõi wildlife conservation) :
C_ôû\^Kûeú aâGfe KêKêWÿû iéÁò KeòQ«ò ö @ûc Rwf Kjòùf @ûùc aêSê bò^Ü bò^Ü RûZòe
@kùe còkê[ôaû ù\gúd Cnò\ I _âûYúcûûVûeê aél, fZû ijòZ @^ý Rúa GKZâòZ ùjûA ùMûUòG
ùiMêWÿòK iéÁò ùjûAQò ö @kùe AQû cêZûaK aXÿò[ôaû iÚû^ ö a^ýRúa
_é[ôaúùe RîõLýû aé¡ò I cYòhe @^òdªòZ ùjCQ«ò GK Rwfùe aûiKeê[ôaû Cnò\ icìj,
aýajûe ù~ûMêñ ]úùe]úùe Rwf I a^ý_âûYúu icÉ @YêRúa I _âûYúicìj ö ùZYê Rwf Kjòùf
iõLýû jâûi _ûCQò ö KûeY @]ôKûõg _âûKéZòK iµ\e ùKak Cnò\ icìjKê aêSû_Wÿê[ôaû ùaùk a^ýRúa
_eòcûY iúcòZ ö icZêf bûùa aýajûe Keò ^ Kjòùf Cnò\ icìj ijòZ icÉ a^ý_âûYúuê c¤
aêSûCQò ö G[ôeê @ûùc C_^úZ ùjCùQ ù~, Rwf
_ûeòùf Gjòiµ\ \òù^ ùfû_ _ûA~òa ö ùZYê
ùjCQò GK ‘aûiiÚkú’ Gaõ a^ýRúa ùjCQ«ò
_âûKéZòK iµ\MêWÿòKe iê_eòPûk^û @ûagýK ö \éÁò
‘a^^òaûiú’ ö ùZYê, Rwf ùjCQò ùR÷aaòaò]Zû
\ò@û~òaû CPòZ ù~ GMêWÿòK ùMûUòG _òXÿò c¤ùe (Biodiversity) e cìk@û]ûe ö _eòùag aòmû^úue
ù~_eò ^òüùgh ^ jêG ö `kùe baòhýZ _òXÿòMWê ÿòK bûhûùe ùR÷aaòaò]Zû ùjCQò ùMûUòG iÚû^ùe
c¤ GMêWÿòKê aýajûe Keò_ûeòùa I `kÊeì_ aòKûg bûeiûcý elûKeò aûiKeê[ôaû icÉ Cnò\, _âûYú
_eòù_ûhYúd ùja ö I @YêRúa ö ùiMêWÿòK aò ejòaû _ûAñ _eòùagùe
10.3.1 _eòù_ûhYúd aòKûg (Sustainable de- còkê[ôaû cûUò, _ûYò, _a^, iì~ðýûùfûK AZýû\ò
velopment) : @ùR÷a C_û\û^Kê C_ù~ûM Keò[û«ò ö
(i) _âûKéZòK iµ\ C_ùe icÉue icû^ icÉ Rúa aòejòaû _ûAñ _eòùagùe còkê[ôaû
@]ôKûe ejòQòö ùZYê ]^ú Meòa ^òaòðùghùe aòbò^Ü ùR÷a I @ùR÷a C_û\û^ C_ùe ^òbðegúk ö
_âûKéZòK iµ\e ica^ ùjaû @ûagýK ö _eòùag ùKûkùe aûi Keê[aû @û\òc cYòhUòG
(ii) iµ\e iêaò^òù~ûM Gaõ iµ\ aýajûe ^òRe Rúa^ I RúaòKû _ûAñ Rwf _eòùag C_ùe
_ùe aûjûeê[ôaû aRðýe iê_eòPûk^û ö C\ûjeY iµì‰ð ^òbðegúk [ôfû ö ibýZûe aòKûg _ùe c¤
Êeì_, Zû_R aò\ýêZ ùK¦âùe ùKûAfûeê aò\êýZþ @û]ê^òK cYòh ùKak _âZýl ^êùjñ _ùeûl bûaùe
C_ôû\^ _ùe ùi[ôeê iéÁò ùjC[aû ùKûAfû _ûCñg Rwf I a^ýRúa C_ùe ^òbðegúk ö
(Fly ash) Kê aýajûe Keò AUû Zò@ûeò Keû~ûCQò ö 10.4.1 Rwf I a^ýRúau aò^òù~ûMKûeú :
(iii) @ûcKê iÚòe^ò½òZ KeòaûKê _Wÿòa ù~, @ûùc icùÉ RwfRûZ \âaý aýajûe Keò[ûC ö
_eòùagùe còkê[aû iµ\ _eòcûYVûeê cYòhe Kò«ê @ûc icÉue @ûagýKZû bò^Ü ö ùZYê Rwf
@ûagýKZû ù~_eò @]ôK ^ jêG ö I a^ý_âûYúu iõelY aòhdùe Pò«û Keòaû _ìaðeê
(iv) _é[a
ô ú ùKak c^êhýe ^êùjñ ö ùZYê GVûùe @ûcKê Gjûe aò^òù~ûMKûeúcûû aòhdùe @ûKk^
aûi Keê[ôaû icÉ _âûYúue @ûaûiiÚkú, _âûKéZòK Keò a û \eKûe ö Rwf I a^ý_â û Yúu
_eòiõiÚû Gaõ ùR÷acŠke iõelY @ûagýK ö aò^òù~ûMKûeúcûûê @ûùc Pûeò ùgâYúùe aòbq
(v) @]ê^û _é[aô úùe aûi Keê[ôaû cYòh icûR Keò_ûeòaû ö ~[û:
_âûKéZKò iµ\Kê G_eò bûaùe aýajûe Keòaû CPòZ (i) Rwf bòZùe Gaõ Gjûe Pûeò_Uùe aiZò
ù~_eòKò @ûMûcú _òXÿòe cYòh GK iê¦e _âûKéZòK iÚû_^ Keò[ôaû @]ôaûiú ^òRe Lû\ý, aÈ I aûiMéj
_eòùagùe iêiÚ I ic[ð Rúa^ aòZûA _ûeòa ö _ûAñ Rwf C_ùe iµì‰ð ^òbðegúk ö

// 149 //
(ii) ieKûeu Rwf aòbûMe KcðPûeú ö _eòùagùe ~\ò @ûùc a^ý_âûYú ù_âcú I
ùicûù^ Rwf @k I ùi[ôùe aûi Keê[aû _eòùagaòZþcûû K[û aòPûe Keòaû, ùicûù^
a^ýRúa iµ\Kê ^òdªY Ke«ò ö Rwf iµ\ C_ùe ^òbðegúk ^[û«ò, Kò«ê Rwf
(iii) Rwf C_ôû\Kê Kûcûf bûaùe ^òRe I a^ý_âûYú _eòPûk^ûùe ùicûûe MêeêZß_ì‰ð
KûeLû^ûùe aýajûe Keê[ôaû gòÌ_Zò ö ùicûù^ bìcòKû ejòQò ö _âû[còK @aiÚûùe ùicûù^ jûZú,
^òRe Rúa^]ûeY _ûAñ Rwf I a^ý_âûYúu aûN, MŠû_eò aWÿ aWÿ a^ýRúaue iõelY aòhd
C_ùe iò]ûikL ^òbðegúk ^êjñ«ò ö Pò « ûKeê [ ùf ö Kò « ê G ùa ùicûù^ iµì ‰ ð
(iv) _eòùagaòZþ I a^ýRúa ù_âcú ù~Cñcûù^ ùR÷aaòaò]Zûe iõelY _ûAñ ùPÁòZ ö G[ôijòZ
_âûKéZòK ùiø¦~ðýe iõelY Keò ùKak @û^¦ bûeZe ùKùZK _âKéZòù_âcú R^RûZò, _âKéZòKê
fûb Ke«ò ö elû Keòaû _ûAñ ^òR Rúa^ C›Mð KeòaûKê c¤
aðcû^ @ûùc _âùZýK ùMûÂúe @ûagýKZû \éXÿ _eòKe [û@û«ò ö C\ûjeY - aòù¾ûA iµâ\ûd
C_ùe GK aòjwûaùfûK^ Keòaû ö Rwfùe aòù¾ûA iµâ\ûd I a^ý_âûYú iêelû :
aûi Keê[ôaû @]ôaûiúcûù^ ^òRe Rúa^RúaòKû bûeZe cêLýZü eûRiÚû^, jeò@û^û, _¬ûa, Ce
_ûAñ Rwf I a^ý_â ûYúuê aýajûe Ke«ò ö _â ù \gùe aûiKeê [ aû aò ù ¾ûA iµâ \ ûde
@býûiMZ bûaùe ùicûù^ a^ý_âûYú iµ\e ùfûKcûù^ Zûu ]cðMêeêu C_ù\g cû^ò @ûe¸eê
_eòù_ûhYúd C_ù~ûM Keò @ûiê[ôaûeê Rwf _âKéZòù_âcú ö ùicûù^ ùKøYiò Rúa« MQKê KûU«ò
a^ý_âûYú iµ\ ùKùaùjùf iµì‰ð bûaùe ld ^ûjó ö ùKjò MQKûUòùf ùicûù^ \kMZ bûaùe
jêG ^ûjó ö @ûc ù\g aâòUòg gûi^û]ú^ ùjaû _ùe Gjûe _âZòùeû] Ke«ò ö 1730 ciòjûe NUYû ö
Gaõ gòÌ aò_aæ e _âbûa @ûc ù\gùe _Wÿòaû `kùe ù~û]_êe eûRû @bd iòõ GK \êMð ^òcûðY CùŸgýùe
gò Ì _Zò I ieKûeu c¤ùe GK @iû]ê I aWÿ aWÿ aél KûUòaû_ûAñ Zûu ùi÷^ý\kuê aòù¾ûA
@_eòYûc\gðú iµKð _âZòÂû ùjfû ö @Zý]ôK fûb aûi Keê [ aû ùLReûfò Mûñ K ê _VûAùf ö
CùŸgýùe ieKûe Rwfeê KûV KûUòaû _ûAñ Mâûcaûiúcûù^ MQ ^ KûUòaû _ûAñ ùi÷^ý\kKê
KâûKÖecûûê @^êcZò ù\ùf ö ZûQWÿû Rwf @^êùeû] Kùf ö ùi÷^ý\k Mâûcaûiúu K[û ^gêYò
C_ùe ^òb ðegúk gòÌ e gòÌ_Zòc ûûê aòbò ^Ü ù~ùZùaùk KêeûXÿòùe MQ KûUòaûKê @ûe¸ Kùf,
@ûagýKZû _ûAñ Rwf KûUò i`û KeòaûKê _Wÿòfû ö ùiùZùaùk Mâûcaûiúcûù^ MQMêWÿòKê Kê‹ûA
gòÌ_Zòu bûhûùe Rwf ùjCQò Zûu KûeLû^ûKê ]eòùf ö _eòYZò Êeì_ 373 Mâûcaûiú MQMêWÿòKê
Kûcûf ù~ûMûC[ôaû GK C› ö ùMûUòG Rwfeê elû KeòaûKê ~ûA ùicûûe Rúa^Kê akò\û^
gûMê@û^ KûV ieòMùf Lêa ijRùe @^ý GK Êeì_ ù\A[ôùf ö iûeû _é[ôaúùe Gjò NUYû
Rwfeê KûV KûUò aû _ûAñ ùicûûê @^êc Zò aòek ö Gjò _âZòùeû]ùe cêLý bìcKû MâjY Keò
còk~ò ûC[ôfû ö gòÌ_Zòuê iêjûAaû _ûAñ _âûKéZKò Rwf gjò\ ùjûA[ôaû cjòdiú cjòkû ùjCQ«ò gâúcZú
i`û Keò ieKûe Ké Z â ò c gûMê @ û^, _ûA^, @câòZû ù\aú aòù¾ûA ö aòù¾ûA iµâ\ûde a^ý
ACKûfò_Uûi _eò ùMûUòG _âKûe MQe Rwf iéÁò iõelY _ûAñ Gjò aòùgh akò\û^ NUYûKê cù^
Kùf ö `k Êeì_ _âûKéZòK Rwf ^Á ùjaû ijòZ _KûAaû _ûAñ bûeZ ieKûeu Zeèê aòMZ KòQò
ùi[ôùe aûi Keê[ôaû a^ý_âûYú I ùR÷aaòaò]Zû ahð ùja ‘@câòZû ù\aú aòù¾ûA a^ý_âûYú iõelY
iµì‰ð ]ßõi ùjfû ö RûZúd _êeÄûe' _â\û^ Keû~ûCQò ö

// 150 //
10.4.2 Rwf I a^ýRúa lde KûeY : (v) Rwf @]ôaûiúu @û[òðK @aiÚû : aòKûg
Rwf I a^ýRúa lde cê L ý KûeYMê W ÿ ò K ^ûñùe Rwf ld ù~ûMêñ Rwf Rcò Gùa ]ßõi
c^êhýKéZ ö ~[û : _ûAaûùe fûMòQò ö Rwf gâújú^ Gaõ Rwf C_ùe
(i) aòKûg : aòKûg ^ûñùe cYòh ù~ûR^ûjú^ iµì‰ð ^òbðegúk ùiVûKûe @]ôaûiú Rwfeê i´k
bûaùe LYòR iµ\ Cùûk^ _ûAñ Rwf i`û ù~ûMûWÿ Keòaûùe @ic[ð ùjûA @û[òðK @^ûU^
KeêQò; Kk KûeLû^û _âZòÂû _ûAñ Rwf KûUêQò; c¤ ù\A MZò K eê Q «ò ö _ê e ê h _ê e ê h ]eò
RûZúd eûR_[, ùek_[ I CWÿûRûjûR _Wÿò@û _eòù_ûhYlc Rwf iµ\e aýajûe Keò@ûiê[ôaû
Zò@ûeò _ûAñ Rwf ]ßõi Keòaû ijòZ bìcòeì_ c¤ @û\òaûiú ^òRe ùcøkòK @ûagýKZû _ìeY Keòaû
a\kûCQò ö Rwf ùjCQò a^ýRúaue _eòiÚû^ ö _ûAñ aû¤ ùjûA ù_ûWÿêPûh AZýû\ò \ßûeû ùijò _ZòZ
Rwfld ù~ûMêñ aûN, bûfê, jûZú, MŠû AZýû\ò Rwfeê @Zý]ôK cûZâûùe i´k aò^òù~ûM Keòaûùe
aWÿ aWÿ a^ýRúa ^òRe aûiiÚkú jeûA ]úùe]úùe aýÉ ejêQ«ò ö
aò_^Ü ùjCQ«ò ö Lû\ý @ûgûùe ùiMêWÿòK RâiZò 10.4.3 Rwf iµ\ @ald I a^ýRúa :
bòZeKê _âùagKeêQ«ò ö Gùa aûN-cYòh, bûfê- aûiiÚkú ^Á I @aû] gúKûe ù~ûMêñ lò_âMZòùe
cYòh, jûZú-cYòh fùXÿAe KûeY ùjCQò c^êhýe @ûc RwfMêWÿòKeê Gùa @ù^K Rúa aòfê¯ Gaõ
\ìe\éÁò @bûa ö @^ý KòQò fê¯ _âûd ö ùi[ô_ûAñ _âKéZò I _âûKéZòK
(ii) RâiZò aé¡ò : RîõLýû aé¡ò ù~ûMêñ iµ\e iõelY _ûAñ MVòZ @û«RûðZKò iõN IUCN
Rwf I Rwf Rcò C_ùe Pû_ _WêQò ö Mûñ, ije (International Union for Conservation of Na-
^òKUùe ejò[aû Rwf KûUò ùfûùK PûhRcò I ture and Natural Resources) aò _ ^Ü RûZò
Ne Zò@ûeò KeêQ«ò Gaõ ^òRe RûùkYò bûùa a^ý_âûYúu icúlûKeò "ùeWÿ WûUû aêKþ' ^ûcK
aýajûe KeêQ«ò ö GK _êÉK _âKûg KeòQ«ò ö
(iii) Rwf ^ò@ûñ : @ù^K icdùe _âûKéZòK ùeWÿ WûUû aêK (Red Data Book)
C_ûdùe aòRêkò cûeòaû ù~ûMêñ @[aû cêÁòùcdue Gjò Mâ^Úùe aòfê¯, fê¯ _âûd, @iêelòZ, \êfðb
\ûdúZßjú^Zû ù~ûMêñ fûMê[ôaû Rwf ^ò@ûñùe jRûe AZýû\ò RûZò e Rúacûû aò h dùe a‰ð ^ û
jRûe GKe Rwfij ùiVûùe aûi Keê[ôaû icÉ Keû~ûAQò ö ajòùe ejòQò ùMûfû_ò (Pink) I iaêR
a^ýRúa Rkò ]ßõi ùjCQ«ò ö (Green) eõMe _éÂû ö ùMûfû_ò _éÂûùe fê¯_âûd
(iv) a^ýRúa gúKûe : aòõg gZû±úe @ûe¸ RûZòu aòhdùe ùfLû~ûAQò ö iaêR _éÂûùe ejòQò
Vûeê 1972 ciòjû a^ý_âûYú iõelY @ûA^ _âYd @ZúZùe fê¯ _âûd RûZòue iìP^û Gaõ ùicûûe
ùjaû _~ðý« gòKûeúcûù^ jûZú\û«, aûNQûf _ûAñ Kò_eò _êêê¡ûe ùjûA_ûeòQò; Z[û Gùa ùicûù^
Cq a^ýRúaMêWÿòKê @aû]ùe gòKûe Keòaû `kùe @ûC aò_^Ü iÚòZòùe ^ûjû«ò ö Kò«ê \êüLe aòhd
@Zò \îZ MZòùe a^ýRúaue iõLýû jâûi NUòQò ö _âZòahð ùMûfû_ò _éÂûe iõLýû aé¡ò _ûCQò Gaõ @Zò
C\ûjeY : aòõg gZû±úe _âûe¸ùe bûeZe aòbò^Ü Kcþ iaêR ewe _éÂû [ôaûe ù\Lû~ûCQò ö ùiiaê
Rwfùe 40,000eê @]ôK aûN [ôaûe RYû~ûG ö RûZòu aòhdùe âc ùgâYú _ûVý_êÉKùe a‰òðZ ö
Kò«ê @aû] gòKûe `kùe 1972 ciòjû ùakKê 10.4.4 Rwf I a^ýRúa iõelY _¡Zò :
bûeZùe ùcûU aûN iõLýû 1827 [ô a ûe Rwf iõelY _¡Zò : aòMZ 200 ahð
RYû_Wÿòfû ö c¤ùe _é[ôaúùe _âûd 30 bûM Rwf ld ùjûA

// 151 //
iûeòfûYò ö G[ôijòZ _âMZò ^ûñùe _âZò\ò^ jRûe ùijò @^ê~ûdú jâûi ùjC[ôaû Rwfe _êêê¡ûe
jRûe MQ KUû~ûCQò ö ùi[ô _ ûAñ _ê e ê Y û _ûAñ ieKûeu Zeèê Kû~ðýKâc ^ò@û~ûA_ûeòa ö
RwfMêWÿòKe _êêê¡ûe ijòZ ^ì@û Rwf iéÁò (ii) KúUùeûM \c^ aýaiÚû : Rwfùe
Keòaû_ûAñ ^òcÜfòLòZ _\ùl_ ^ò@û~òaû CPòZ ö ejò[ôaû aòbò^Ü _âKûe Cnò\ ùaùkùaùk bìZûYê,
(1) ^ì@ûRwf iéÁò : LYòR Cùûk^, Rwf KaK I ^òcûùUûWÿ _eRúaúu \ßûeû @ûKâû« ùjûA
^ò@ûñ @[aû @^ý ùKøYiò KûeY ù~ûMêñ ù~Cñ Rwf Rwfld ùjûA[ûG ö Gjò @kùe @ûKûgcûMðeê
^Á ùjûA _ZòZ Rcòùe _eòYZ ùjCQò, ùiVûùe KúU^ûgK, KaKcûeú Jh] iò^Keò Rwfe
^ì@û PûeûMQ fMû~òaû CPòZ ö ¤û^ eLòaû @ûagýK ~ZÜ ùâû @ûagýK ö
ù~, fMû~ûC[ôaû MQ ùiVûKûe ùbøùMûkòK (iii) @MÜò ^òaûð_K aýaiÚû : Rwfùe ^ò@ûñ
_eòùagùe ù~_eò bf bûaùe aXÿò_ûeòa ö @Zý« bdue ùjûA[ôaûeê GjûKê @ûd Keòaû
(2) iûcûRòK a^_âKÌ : 1976 ciòjûVûeê @Zý« KÁiû¤ ö ùi[ô_ûAñ ÊZª ùKøgk _âùdûM
bûeZ ieKûeu \ßûeû Gjò ù~ûR^û Kû~ðýKûeú Keòaû ijòZ ÊZª bûaùe Zûfòc_âû¯ aýqòuê
ùjCQò ö eûÉûKWÿ, ^B I ùK^ûf a§, ùek ^ò ù dûR^ Keò a û @ûagýK ö @ûagýK iÚ ù k
fûA^ KWÿ, ^\ú_Vû, Äêf KùfR I ieKûeú @ûKûgcûMðeê ùjfòKû_Öe iûjû~ýùe RkKcûY
@^êÂûê jZûùe Pûeû ùeû_YKeò ^ì@û a^ iéÁò (Water cannon) aýajûe Keò ^ò@ûñKê @ûdZ Keòaû
Keû~ûA _ûeêQò ö @ûagýK ö
(3) ~êMà Rwf _eòPûk^û ù~ûR^û : 10.4.5. aò_^Ü a^ýRúa iõelY _¡Zò :
iõelòZ Rwf ^òKUùe ejò[aû Mâûcaûiúcûûê a^ý_â û Yúuê iê e lû ù\aû _ûAñ @û]ê ^ ò K
@õgú\ûe bûaùe ù~ûR^ûùe iûcòf Keò Rwf iõelYaû\ú _eòùagaòZ cûù^ \êA_âKûe ùKøgk
iµ\e elYûùalY I _eòPûk^û _ûAñ ‘~êMà Rwf @af´^ Keò[û«ò ö ~[û :
_eò P ûk^û ù~ûR^û’ Kû~ð ý Kûeú ùjCQò ö 1. aûjýiÚûù^ iõelY (Ex-situ conservation)
Mâûcaûiúcûù^ ^òR Mâûc _ûAñ ]û~ðý RwfKê iêelû 2. ÊiÚûù^ iõelY (In-situ conservation)
ù\aû _âZòa\kùe ùicûûê Rwfeê Rwf RûZ 1. aûjýiÚûù^ iõelY : Gjò _âKûe iõelY
_\û[ð iõMâj Keòaû _ûAñ @^êcZò \ò@û~ûCQò ö G[ô @^êiûùe Gaõ búhY bûaùe lZòMâiÚ Gaõ fê¯_âûd
ijòZ ù_âû›ûj^ _ûAñ ^òR Rwfeê f² @[ðeûgòe RûZòe Rúacûû _ûAñ ÊZª _ê^ü [A[û^ ùK¦âcû^
GK @õg icbûaùe iÚû^úd @õgò\ûe (Mâûcaûiú) (Artificial rehabilitation centres) _â Z ò Â û
cûûê ieKûeue Rwf aòbûM \ßûeû a^ Keû~ûAQò ö Gjò ùK¦âMêWÿòKùe lZòMâiÚ fê¯_âûd
Keû~ûCQò ö RûZòe _âûYúcûûe Lû\ý, @ûPeY, _eòùag,
(4) ^ìZ^ _âùdûMûcôK aýaiÚû : @û]ê^òK _âR^^ I ùeûM C_ùe MùahYû Keû~ûCQò ö
mû^ùKøgk aýajûe Keò @ûùc Rwf iõelY ùKùZK PòWÿò@ûLû^û I Cnò\ C\ýû^ _ê^ü [A[û^
c¤ Keò_ûeòaû, ~[û : ùK¦â bûaùe Kû~ðý KeêQ«ò ö
(i) iìP^û aýaiÚû : Gùa @ûùc KéZâòc C_Mâj PòWÿò@ûLû^û : @ûc ù\gùe ejò[ôaû icÉ
(Satellite) PòZâKê @^ê]û^ Keò GK ^òŸòÁ
ð @kùe PòWÿò@ûLû^û ùK¦âúd PòWÿò@ûLû^û iõiÚû (Central Zoo
ejò[ôaû Cnò\e iÚòZò iµKðùe @¤d^ Keò_ûeòaû ö Authority) \ßûeû ^òdªòZ ö PòW@ òÿ ûLû^ûMêWKÿ ieKûeú

// 152 //
aû ùaieKûeú iõiÚû \ßeû _eòPûkòZ ö GVûùe C\ýûê @«üiÚk (Core zone) ùe cYòh aiZò
_âûYúcûûê @ûa¡ @aiÚûùe eLû~ûA[ûG ö ùKùZK ^òhò¡ ö @ûc IWÿògûùe GKcûZâ "bòZe K^òKû'Kê
PòWÿò@û Lû^û fê¯ _âûd RûZòe _âûYúcûû _ûAñ _ê^ü RûZúd C\ýûê cû^ýZû còkòQò Gaõ gòcòk_ûk
[A[û^ ùK¦â bûaùe Kû~ðý KeêQò ö _âÉûaòZ @aiÚûùe @Qò ö
Cnò\ C\ýû^ : Cnò\ C\ýû^ ùjCQò GK (ii) @bdûeYý : @bdûeYýe iÚû_^ I
iûaðR^ú^ _âZòÂû^ ö ùiVûùe MùahYû, iõelY _eòiúcû ^ò¡ûðeY ùNûhYû eûRý ieKûe Keò[û«ò ö
I iaðiû]ûYu _eò\gð^ _ûAñ aòbò^Ü _âKûee `k, @bdûeYý bòZùe gòKûe iµì‰ð bûaùe ^òhò¡ ö
`êf, _^ò_eòaû, Jh]ôd aýajûeùe fûMê[ôaû Kò«ê @bdûeYýeê RwfRûZ \âaý iõMâj, Méj_ûkòZ
aòek Cnò\ eLû~ûAQò ö C\ûjeY : _ûZûkò MeêWÿ, _gêPûeY ^òhò¡ ^êùjñ ö @bdûeYýùe a^ý_âûYúuê
KcŠkê MQ _eò fê¯_âûd MQ ~ZÜ ijòZ fMû~ûA[ûG ùKøYiò lZò ^' NUê[ôaû _~ðý« ùaieKûeú iõiÚûe
Gaõ _âùZýK Cnò\e ùa÷mû^òK ^ûc`kK MQ cûfòKû^û ejò_ûeòa ö IWÿògûe PòfòKû (^ka^)
^ò K Uùe ejò [ ûG ö C\ûjeY : bê a ù^gß e @bdûeYý _eòaâûRú aòù\gú _lúcûû icûMc
"GKûcâ K û^^ Cnò \ C\ýû^' I ^¦^Kû^^ _ûAñ _âiò¡ò fûb KeòQò Gaõ P¦Kû - Wc_Wÿû
@bdûeYý bòZùe ejò[ôaû ‘^¦^Kû^^ Cnò\ @bdûeYý jûZú _âKÌ _ûAñ _âiò¡ ö
C\ýû^' ö GiaêaýZúZ @û]ê^òK ùR÷a_â~êqò aò\ýûKê (iii) ùR÷acŠk iõelòZ @k : _é[ôaúe
_âùdûM Keû~ûA aò_\MâÉ RûZòe Rúacûûe ajê ù\gùe dêùîùKû (UNESCO) \ßûeû Gjò
ù_gú ù_ûhYû @YêaõgaòÉûe _âKâòdûùe gúNâ aé¡ò Kû~ðýKâc 1973 ciòjûeê @ûe¸ ùjûAQò ö Gjò
Keû~ûCQò ö ùiMêWÿòKe Ròù^ûcKê Rò^þaýûu, Rò^þ Kû~ðýKâce flý ùjCQò, a^ý_âûYúu ijòZ iµì‰ð
fûAùaâeú AZýû\òùe MzòZ eLû~ûCQò ö Rwf _eòiõiÚû iõelY ö Gjò Kû~ðýKâc cû¤cùe
2. ÊiÚûù^ iõelY : Gjò_âKûe iõelY Rwfùe cûUò I _ûYòe iõelY ijòZ ùijò
aýaiÚûùe Cbd _âûYú I Cnò\uê ùicûûe ^òRÊ @õPkùe aûi Keê[ôaû @û\òc @]ôaûiúcûûê
_âûKéZòK _eòùagùe eLò ùicûûê iêelû ù\aû iõelY Kû~ðýKâcùe iûcòf Keû~ûCQò ö bûeZùe
ijòZ a^ý_âûYúue ~ZÜ ^ò@û~ûG öGjò aýaiÚû MêWKÿò G _~ðý« @VeUò ùR÷a cŠk iõelòZ @k ejòQò ö
ùjCQò : (i) RûZúd C\ýû^ (National Park), (ii) ùi[ôc¤eê IWÿògûe gòcòkò_ûk ùR÷acŠk @^ýZc ö
@bdûeYý (Santuaries), (iii) ùR÷acŠk iõelòZ (iv) _âûYú _âKÌ : ùKùZ fê¯_âûd RûZòe
@k (Biosphere reserve), (iv) _âûYú _âKÌ (Ani- _âûYúcûûe ÊZª iêelû _ûAñ @ù^K iÚû^ùe
mal Project) AZýû\ò ö _âûYú _âKÌcû^ iÚû_^Keû~ûAQò ö C\ûjeY Êeì_
(i) RûZúd C\ýû^ : a^ý Rúacûûê iêelû IWÿ ò g ûe gò c ò k ò _ ûkVûùe "aýûNâ _â K Ì',
ù\aû _ûAñ ù\ge ùKùZK ]û~ðý Rwf @kKê iûZùKûgò@ûVûùe "NWÿò@ûk Kê¸úe' _âKÌ AZýû\ò ö
bûeZ ieKûe RûZúd C\ýû^ cû^ýZû ù\AQ«ò ö iõelY _ûAñ @ûA^ aýaiÚû : Rwf I
Gjû ùK¦â aû eûRý @ûA^ _âYd^ \ßûeû _âZòÂû a^ýRúa iêelû ^òcù« @ûc ù\gùe 1927
ùjûA[ûG ö Kò«ê Gjûe _eòPûk^û I elYûùalY ciòjûùe Rwf @ûA^ (Forest Act) I 1988ùe
\ûdòZß ^òŸòðÁ eûRý ieKûe Keò[û«ò ö MQKûUòaû, RûZúd Rwf ^úZò (National Forest Policy)
Méj_ûkòZ _gêPûeY, gòKûe I a§êK AZýû\òKê ùÂ _âYd^ Keû~ûAQò ö G[ô ijòZ 1972 ciòjûùe
C\ýû^ c¤Kê _âùag ^òhò¡ ö G[ô ijòZ RûZúd a^ý_âûYú iêelû @ûA^ (Wildlife Protection Act)

// 153 //
_âYd^ Keû~ûAQò ö 2004 ciòjûùe bûeZ ajêMêYû ^ûcK @^ý RùY _eòùagaòZþ ‘eû^ò’
ieKûe ùR÷aaòaò]Zû iõelY _ûAñ RûZúd ùR÷a Mâûcùe Gjò @ûù¦kû^ @ûe¸ Keò[ôùf ö GjòMâûce
aòaò]Zû @ûA^ (National Biodiversity Act) ùMøeú ù\aú ^ûcÜú RùY cjòkû Mâûce @^ý KòQò
_âYd^ KeòQ«ò ö cjòkûuê ùÂ Rwf bòZùe MQKê Kê‹ûA ]eò
10.4.6 Rwf I a^ýRûZ \âaý iõelYùe MQKUûkúuê aû]û ù\A[ô ù f ö Kâ û KÖ e u
Rîû]ûeYu bìcòKû : MêŠûaûjò^úue ZòeÄûe I a§êK cê^Kê cjòkûcûù^
ùKak ùa÷ù¾ûA iµâ\ûd ^êjñ«ò, bûeZe bïùl_ Keò^[ôùf ö aû¤ ùjûA MQKUûkúcûù^
iû]ûeY, Mâûcaûiú I KéhK c¤ Rwf iõelYùe ùèò ~ûA[ôùf ö GjòLae _âPûe ùjûA~òaû _ùe
MêeêZß_ì‰ð bìcòKû MâjY KeòQ«ò ö 1970 \gKùe _âûd 150Uò Mâûce ùfûK Gjò @ûù¦ûk^ùe iûcòf
@]ê^û CeûLŠ eûRýe jòcûkd _û\ù\gùe ùjûA[ôùfö gâú~êq ajêMêYû jòcûkd _û\ù\gùe
@jòõiû cûMðùe _eòPûkòZ GK _eòùag @ûù¦kû^ _âûd 5000 Kò.cò. _\~ûZâû Keò Rwf iêelû
iû]ûeY R^Zû, cêLýZü cjòkûu \ßûeû @ûe¸ aûûð _âPûe Keò[ôùf ö Gjò @ûù¦ûk^ \úNð 8 ahð
ùjûA[ôfû ö Gjû Pò®ùKû @ûù¦ûk^ ^ûcùe LýûZ ö Pûfò[ôfû ö ùghùe GK KcòUòe iê_ûeòg Kâùc
jò¦úùe Pò®ùKû g±e @[ð Kê‹ûA ]eòaû ö bûeZe ZZþKûkú^ _â]û^cªú gâúcZú A¦òeû Mû§ú
Pò®ùKû @ûù¦ûk^ : 1973 ciòjû ùakKê ùijò @kùe ejò[ôaû Rwfe _ìaûðaiÚû ùèòaû
bûeZ ieKûe jòcûkd _û\ù\geê MQ KûUòaû _~ðý« 15 ahð _ûAñ Rwfeê KûV KûUòaû iµì‰ð
_ûAñ aòbò^Ü ù\gú I aòù\gú Kµû^úKê @^êcZò ^òhòŸ Keò[ôùf ö
ù\ùf ö @[P ùijò @ke KéhKcûûê Pûh _ûAñ Pò®ùKû @ûù¦ûkê i`kZû _ùe bûeZe
aýajéZ fwk AZýû\ò C_KeY Zò@ûeò _ûAñ KûV @^ý _âù\gMêWÿòKùe iû]ûYe R^Zû C›ûjòZ ùjûA
KûUòaûKê @^êcZò ù\ùf ^ûjóö ajêk bûaùe aòbò^Ü icdùe _eòùag iêelû _ûAñ @ûù¦ûk^
MQKUû ù~ûMê ñ ùijò @kùe Rk iciýû KeòQ«ò ö ùi[ôc¤eê _½òcawe @ûeûaeò @kùe
ù\Lûù\fû I céòKû ld NUòfû ö @ù^K icdùe gûk Rwf iõelY _ûAñ @ûù¦ûk^, ùKekùe
aû\fÙû ahûð ù~ûMêñ jVûZþ a^ýû _eòiÚòZò iéÁò ‘iûAùf býûfò aû@’ @ûù¦ûk^ CùfäLù~ûMý ö
ùjfû ö a^ýû ù~ûMêñ 1964 ciòjûùe _âûd 200 10.4.7 _âûKéZòK iµ\ iõelYùe @û«RûðZúd
ùfûKue _âûYjû^ú ùjfû ö `kÊeì_ R^ @iù«ûh PòZâ_… :
aXÿaò ûùe fûMòfû ö ùijò icdùe ec^ cûMûiûùi _â û Ké Z ò K iµ\e iõelY _ûAñ aò b ò ^ Ü
_êeÄûe aòùRZû gâú~êq PŠúPeY b… ^ûcK RùY @«üeûÁâúd iõiÚûcû^ Kû~ðý KeêQ«ò ö ùi[ôc¤eê
_eòùagaòZþ iû]ûeY R^Zû I KéhKuê ùÂ ùKùZûUò iõiÚû aòhdùe ^òcùÜ e CùfäL Keû~ûAQò ö
“\ûùgûkò MâûcÊeûRý cŠk” ^ûcK GK iõMV^ 1. @ûAdêiòG^þ (IUCN - International
MXÿòùf ö Rwfeê MQKûUòaû aòeê¡ùe ùi ‘Pò®ùKû Union for Conservation of Nature and
@ûù¦ûk^’e _â[c iìZâ_ûZ ‘cŠkMâûc’eê @ûe¸ Natural Resources):
Keò[ôùf ö gâú~êq b…ue ù^ZéZßùe iû]ûeY Gjû _é[ôaúe iaêVûeê aWÿ _eòùag i´§úd
Mâûcaûiú I KéhK RwfKê ~ûA MQKê Kê‹ûA iõiÚû ö Gjû ÊZª bûaùe _eòùag, ùR÷aaòaò]Zû,
MQKUûkòcûûê MQ KûUòaûeê aûeY Keò[ôùf ö _âûKéZòK iµ\e iõelY Gaõ _âûKéZòK iµ\e
Gjò @ûù¦ûkê i`kZû _ùe gâú~êq iê¦efûf _eòù_ûhYKûeú aýajûe aòhdùe Kû~ðý KeêQò ö

// 154 //
_é[ôaúùe aòbò^Ü aò_^Ü RûZòe Cnò\ I _âûYúu ùcûAaû _ûAñ @ûùc \ò^Kê \ò^ @]ôK cûZâûùe
aòhdùe Z[ý iõMâj Keò GK Z[ý bŠûe (Data ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ Cùûk^ KeòPûfòQöê ~\ò
base) iéÁò KeòQò ö Gjò Z[ý ‘ùeWÿ WûUû aêKþ’ GMêWÿòKe aýajûe Gjò MZòùe Pûùf ùZùa
^ûcK GK iòùfA ùjûA^[ôaû Mâ^Úùe iÚû^òZ baòhýZùe \òù^ ^û \òù^ Gjû ùgh ùjûA~òaö
ùjûAQò ö _âZòahð Gjò Mâ^Úe ^ìZ^ iõÄeY _âKûg @ûKkêê RYû~ûG ù~ @ûi«û _âûd 50 ahð
_ûCQò ö c¤ùe ù_ùUâûfòdcþ I 100 ahð c¤ùe ùKûAfû
2. aògß a^ýRúa _ûY×ò (WWF - World iµ\ ùgh ùjûA~òaö
Wildlife fund) :
_âKéZò I _âûKéZòK iµ\e iõelY _ûAñ Gjò ùKûAfû I ù_ùUâ û fò d cþ Rkò a û \ß û eû
iõiÚû _é[ôaúe aòbò^Ü ù\gùe Kû~ðý KeêQò ö Gjûe aûdêcŠk _â\ìhòZ ùjûA[ûGö @wûeKûcæ _eòcûY
cìkflý ùjCQò aògß ùR÷aaòaò]Zûe iõelY Gaõ aXÿòaû \ßûeû Zû_cûZâû aé¡ò_ûA iaêR ùKûVeò
_âûKéZòK iµ\e icû^ I _eòù_ûhYKûeú aýajûe _â b ûa @^ê b ì Z ùjCQò ö @ûùc ^ò R Kê I
^ò½òZ Keòaû ö Lû\ý, Rkaûdê, a^ýRúa, Rwf, ùR÷aaòaò]ZûKê elûKeòaû _ûAñ ùKûAfû Z[û
c]êe Rk I icê\â bkò 6Uò cêLý aòhdKê @]ôK ù_ùUâûfòdcþe aýajûeKê ^òdªòZ Keòaû iùw
_âû]û^ý ù\A _eòùage eúZò^úZòKê aòb^ò Ü ^òdûcK iùw aòKÌ, âúKeYù~ûMý gqò aýajûeKê
cû¤cùe C^ÜZKeòaû Gjò iõiÚûe cêLýKû~ðý ö Zß e û^ß ò Z Keò a û \eKûeö G[ô _ ûAñ ^ò ù cÜ û q
G[ô ijòZ Mâú^þ_òiþ (Green Peace), @û[ð ùW _\ùl_cû^ ùâû ^òZû« @ûagýK :–
(Earth Day) I dêùîþùKû (UNESCO) _eò (K) @ûcù\gùe cêLýZü ùKûAfû RkûA Zû_R
iõiÚûcûù^ _é[ôaúe aòbò^Ü ù\gùe _eòùag iêelû aò \ ê ý Zþ ùK¦â ù e aò \ ê ý Zþ g qò C_ô ^ Ü
Gaõ _eòùag i´§úd aòbò^Ü iciýûe icû]û^ Keû~ûCQòö @ûùc ù~ùZ @]ôK aò\êýZþ gqò
C_ùe Kû~ðý KeêQ«ò ö
iõPd Keò a û ùiùZ @]ô K ùKûAfû
10.5. ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ iõelY :
iõelY Keò_ûeòaûö Kcþ IßûUþ I KµûKÖ
Rwf I Rkiµ\e C_~êq _eòPûk^û Keò ù`äûùeùiþ fýûµ (CFL) aýajûe Keòaû
_ûeòùf Gjû ^òeazò^Ü bûaùe @ûce @ûagýKZûKê ij @ûagýK ^[ôaû ùaùk fò`Öþ, _õLû,
ùcûA_ûeòaö ùZùa G_eò KòQò _âûKéZòK iµ\ aòRêkò aZò AZýû\ò a¦ eLô @~[û aò\êýZþ
ejòQò ~ûjûKê @ûùc iéÁò Keò_ûeòaû ^ûjóö GMêWÿòKê LyðKê c¤ ùeûKòaû \eKûeö
âúKeY@ù~ûMý _â û Ké Z ò K iµ\ Kê j û~ûGö (L) ^ò R Ê ~û^ aýajûe Keò a û _eò a ùð
ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ Gjò ùgâYúe @«bðêqö ù~ùZ\ìe i¸a aiþ I ùekMûWÿòùe ~ûZâû
Gjò \êAUò iµ\Kê @ûùc cêLý gqò iµ\ jòiûaùe Keòaû \ßûeû @ûùc ù_ùUâûfòdcþe LyðKê
gj gj ahð]eò aýajûe KeòPûfòQêö gòÌ iõiÚûe KcûA_ûeòaûö
@bòaé¡ò I ^ìZ^ gòÌ _âZòÂû\ßûeû \ò^Kê \ò^ Gjò (M) ùeûùhA_ûAñ iì~ðý Pêfû, _ûYòMec Keòaû
Rúaûgà A§^ @]ôKeê @]ôK aýajéZ ùjaûùe _ûAñ iì~ðý Cû_K, NeKê @ûùfûKòZ Keòaû
fûMòQòö MûWÿòcUe I Kéhò AZýû\òùe Gjò A§ê _ûAñ Cc SeKû aýajûe \ßûeû @ûùc
ajêk aýajûe Keû~ûCQòö `kùe @ûce Pûjò\û

// 155 //
Mýûiþ I aò \ ê ý Zþ Lyð ùKùZKûõgùe _âZòa§K bûùa ù\Lûù\AQòö G[ôeê @ûc_ûAñ
KcûA_ûeòaûö Rkiµ\e @ûagýKZû ijRùe @^êùcdö ùMûUòG
(N) _êeêYû I @^ê_~êq ~ûâûj^ a\kùe iÚûê Rkiµ\e _eòcûY ùijò iÚûê aéÁò_ûZ
^ìZ^, ~êùMû_ù~ûMú A¬ò^þ [ôaû ~ûâûj^ C_ùe ^òbðe Keê[ôùf c¤ Gjû @ûjêeò @ù^K
aýajûe Kùf A§ê iµì‰ð RûeY ùja KûeK \ßûeû ^òdªòZ ùjûA[ûGö ùicûû c¤ùe
I @ûùc Kcþ Lyðùe @]ôK \ìeZû @ZòKâc ùijòiÚûê gòÌicé¡ò, bì_éÂ Rk iµ\e _eòcûY,
Keò_ûeòaûö Rwfe @ûdZ^ I ^\úa§ ù~ûR^û @^ýZcö
(O) aòKÌ gqò C› aýajûe aé¡òKeò ùKûAfû
@ûc ù\gùe cê L ýZü ùcøiê c ú aûdê e
I ù_ùUâûfòdcþ C_ùe @ûce ^òbðegúkZû
_âbûaùe aéÁò_ûZ ùjûA[ûG I @ûùc _âûd gZKWÿû
KcûA _ûeòùf Gjò gqò C› @ûcKê @ù^K
85 bûM aéÁò_ûZ Rê^þeê ùiù_Öé cûi c¤ùe
\ò^ _~ðý« C_f² ùjûA_ûeòaö
_ûA[ûCö @ûc ù\ge aéÁò_ûZ _eòcûY @^ý
10.6. Rk iµ\ iõelY :
@ù^K ù\g Zêk^ûùe @]ôK ùjûA[ôùf c¤
Rúa^]ûeY _ûAñ Rk @_eò j û~ð ý ö
@ûùc _~ðýû¯ _eòcûYe Rk iõPd Keò eLô_ûeê
@ûùccûù^ @ûMeê RûYò ù Q ù~ RúaùKûhe
^[ôaûeê MâúhàEZêùe Rkûbûae i¹êLú^ ùjCQêö
gZKWÿ û 70-90 bûM Rk I ùKûh Z[û
ù\gùe Lû\ýe @ûagýKZû aé¡ò_ûC[ôaûeê \ò^Kê
Rúacûûe icÉ gûeúeò K _â K â ò d û Rke
C_iÚòZòùe jó i¸a ùjûA[ûGö @ûc _é[ôaúùe \ò^ Kéhò I gòÌiõiÚû _ûAñ @]ôKeê @]ôK Rk
ajê _eòcûYùe Rk ejò[ôùf c¤ c]êe Rke aýajûe Keû~ûCQòö `kùe bì_éÂ Rk aýajûe
_eòcûY Kcþö Kò«ê Gjò cûZâûe c]êeRk @ûce iùwiùw @ûùccûù^ c¤ ^kKì _ I CVû
@ûagýKZûKê ùKûUò ùKûUò ahð ]eò ùcûA @ûiêQòö RkùiP^ (Lift irrigation) \ßûeû bìZk Rke
Zêùc RûYòQ ù~ R^ùPZ^û I cûâ iõ_éqò @Zý]ôK aýajûe Keò PûfòQêö @^ý_lùe _ûjûWÿ
(Human involvement) \ßûeû Rk iµ\e C^ÜZò I _að Zcûûeê Rwf i`û ùjûA~ò a û\ß û eû
NUòaû iùw iùw Gjûe i\þaýajûe I iõelY bìZkKê Rke MZò Kcòaûùe fûMòQò I bìZk Rke
Keû~ûA_ûeòaö _eòcûY \ò^Kê \ò^ Kcòaûùe fûMòQòö ùi[ô_ûAñ
ù~ùKøYiò eûÁâe icé¡ò_ûAñ Zûjûe Rk Rk iµ\e iõelY ij Gjûe iê_eòPûk^û _ûAñ
iµ\e @a\û^ Cùfä L ^údö Ké h ò , gò Ì I @ûagýK _\ùl_ ùâû \eKûeö
Mc^ûMc^ _ûAñ bì _ é Â Rkiµ\e ajê k 10.6.1. Rk iµ\e aò K ûg_ûAñ @ûagýK
@ûagýKZû [ô a ûeê icÉ icé ¡ ò g ûkú eûÁâ _\ùl_ :
ùicûûe Rkiµ\e iõelY I iê_eòPûk^û ^\úa§ ù~ûR^û : @ûc ù\gùe
(1)
Keò @ûiêQ«òö _é[ôaúe @]ôKûõg Meòa eûÁâùe
Pûhaûi _ûAñ RkùiPê @ûagýKZûKê
C}U Rkûbûa ùicûûe gòÌ icé¡ò_ûAñ GK

// 156 //
C_f²ôôKeò ZZþKûkú^ AõùeR ieKûe iað_â[ùc ùfûKcûûê ùijòiÚû^ QûWÿò @^ýiÚû^Kê ~òaûKê
aòbò^Ü aWÿ I PòeùiâûZû ^\úcûûùe ^\úa§ _WÿêQòö `kùe aòiÚû_òZ ùfûKcûù^ ùicûûe
ù~ûR^û Kû~ðýKûeú Keò[ôùfö Êû]ú^Zû _ùe @ûc Ne\ßûe, RcòaûWÿò I ùa_ûeaYòR iaê jeûA ^òüÊ
ieKûe GjûKê @ûùMAùÂ @ù^K aéjZþ ^\úa§ ùjûA~ûCQ«òö ùicûûê CPòZ lZò_ìeY I PûKòeò
ù~ûR^û Reò@ûùe RkbŠûe ^òcðûY KeòQ«òö ^ còkòaû\ßûeû @_âúZòKe iûcûRòK Z[û @[ðù^÷ZòK
IWÿògûe júeûKê\ ^\úa§, K‰ðûUKe aòùgßgßeûdû _eòiÚòZò iéÁòùjCQòö
a§, MêRêeûUe iŸðûe iùeûae ^\úa§ AZýû\ò @ûRò_~ðý« júeûKê\ ^\úa§ ù~ûR^ûùe
aòiÚû_òZ ùfûKcûù^ ùicûûe [A[û^ I
Gjûe C\ûjeYö Gjò ^\úa§ ù~ûR^û ij
lZò _ ì eY _ûAñ @ûù¦ûk^ Keê Q «ò ö iŸð û e
ùK^ûfþ ^òcðûY \ßûeû ù\ge @ù^K @kùe iùeûae a§e CyZû ^ aXÿûAaû _ûAñ ùc]û
RkùiP^ I _û^údRk C_f² ùjûA_ûeêQòö _ûUþKeþu ù^ZéZßùe ^cð\û aû@ @ûù¦ûk^
ùKùZK iÚû^ùe ùK^ûfþ\ßûeû Rk ajêZ \ìe Z[û Gùaaò Pûfò Q ò ö GjûQWÿ û @ù^K aé j Zþ
RkûbûaMâ É iÚ û ^Kê ù~ûMûA \ò @ û~ûA_ûeê Q ò ö RkbŠûe @kùe RwfRcò Rkû‰ða ùjûA
C\ûjeYÊeì_ A¦òeû Mû§ú ùK^ûfþ ù~ûR^û \ßûeû Rwfld NUêQòö `kùe _eòùage lZòNUòaû
eûRiÚûê aýû_K ceê@kKê Rkù~ûMûAaû i¸a ijò Z _eò i Ú û ^ ^ÁùjûA ùR÷ a aò a ò ] Zûe
@_ìeYúd lZò NUêQòö
ùjûA_ûeòQòö
aéjZþ ^\úa§ _eòaùð Rkid _ûAñ
aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^û\ßûeû c¤ @ûcKê @ûcKê aòKÌ aýaiÚû Kû~ðýKûeú Keòaû \eKûeö
@ù^K @iêaò]ûe i¹êLú^ ùjaûKê _WÿêQòö ZîUò_ì‰ð ùQûU ùQûU ^\úa§ Reò@ûùe @ù^K iÚû^ùe
Rka^ I Rk iµ\e Kê_eòPûk^û ùjZê Gjûe Rkid ùjûA_ûeò ù f Gjû iaê i Ú û ^Kê
iê`k icÉuê ic_eòcûYùe còkò_ûeê^ûjóö a^ ic_eòcûYùe C_faþ] ùjûA_ûeòa I a^R^òZ
icdùe ùK^ûfþ a§ùe @ù^K icdùe NûA ld Z[û @iêaò]û \ìe ùjûA_ûeòaö @ûceûRýùe
ié Á ò ù jûA ajê _ eò c ûYe Rk ^ÁùjûA ùijò Gjò _ eò @ù^K ùQûU ùQûU ^\úa§, ~[û-
LWÿLûA (cdêeb¬), êûR (KUK), cêŠêkò
@kùe a^ýûiÚòZò iéÁò KeêQòö ùijò_eò ùKùZK
(@ûVMWÿ ) , ùWeûi (bê a ù^gß e ) I iûkò @ û
ùK^ûfþ ù e @ûagýK _eò c ûYe Rk_â a ûj (aûY_êe) @û\ò ^òcðûY Keû~ûA RkùiP^ ij
ùjC^[ô a ûeê ùfûKcûù^ ùK^ûf a§Mê W ÿ ò K ê ijeKê Rkù~ûMûY Keû~ûA_ûeêQòö Gjò_eò @ûjêeò
KûUòù\A _eòiÚòZòKê @ûjêeò RUòk Keòù\CQ«òö @ù^K ùQûU ^\úa§ \ßûeû Gaõ ù_ûLeú I
GjûQWÿû aòiûÚ _^ I [A[û^ (Rehabilitation) R^òZ Ké Z â ò c jâ \ ié Á ò K eò c¤ @]ô K Rkid
iciýû c¤ ejòQòö RkbŠûe iéÁò ùjaû\ßûeû Keû~ûA_ûeòaö IWÿògû ieKûeu "ùcû ù_ûLeú'
ù~Cñiaê Mûñ I Rcò Rkû‰ða ùjCQò ùiVûKûe _âKÌ Gjò \òMùe GK Cc _\ùl_ö

// 157 //
(2) RkQûdû _eò P ûk^û (Watershed (L) _ûjûWÿe gòLeeê _û\ù\g _~ðý« iÚûù^
Management) : iÚûù^ ùQûU ùQûU _[e a§ ^òcðûY Kùf
@ûMeê Kê j û~ûAQò ù~ Rwfld \ß û eû ahðûRk @ûùÉ @ûùÉ _ûjûWÿ ZkKê MZò
_ûjûWÿò@û @kùe aéÁòRk bìZkKê MZò ^ Keò Keòa I Zùk _jôaû _ûAñ RkKê @]ôK
lò_âMZòùe bì_éÂùe ajòaû `kùe céòKû ld icd fûMòaö `kùe _~ðýû¯ _eòcûYe
ùjaû iùw iùw bìZk Rke _eòcûY \ò^Kê Rk bìZkKê MZòKeò _ûeòaö
\ò^ jâûi _ûAaûùe fûMòQòö ùi[ô_ûAñ _ûjûWÿe (M) RkQûdû @kùe KéhòKû~ðýKê Zßeû^ßòZ Keò
MWÿûYò@û @kùe Rwf iéÁò Keò, _[e @UK iÚû^úd @]ôaûiúcûû @ûd aé¡ò KeûAùf
a§ù\A Rk_âaûje lò_âZûKê KcûAaû I Rke ùicûù^ Rwf KûUòaûeê ^òaé ejò ^òR
bìZkKê _âùage cûZâû aé¡òKeòaû \ßûeû ahðûRk _â ù PÁûùe ^ì Z^ Rwf ié Á ò Keò a ûKê
bìZk Rk bûaùe iõelòZ ùjûA_ûeòaö Gjò @ûMâjú ùjùaö
_âKâòdûKê RkQûdû _eòPûk^û Kêjû~ûG I _ûjûWÿe 3. aéÁòRk iõelY (Rainwater Harvest):
MWÿûYò@û @kKê RkQûdû @k Kêjû~ûG (PòZâ-
@ûc ù\gùe aé Á ò R kKê iõelY Keò
10.1) ö RkQûdû _eò P ûk^û _ûAñ ^ò ù cÜ û q
_\ùl_ ^ò@û~ûG : \eKûe icdùe aýajûe Keòaû GK PòeûPeòZ
(K) _ûjûWÿe MWÿûYò@ û @kùe RwfldKê _â[ûö ùi[ô_ûAñ iaê Mûñ cêŠùe GK ù_ûLeú
ùeûKòaû I aélùeû_Y Keò ^ìZ^ Rwf ù\LôaûKê còkò[ûGö MWÿò@û I ù_ûLeúùe Rk
iéÁò Keòaûö id ùjaû\ßûeû Gjò Rk @ûùÉ @ûùÉ bìZkKê
aélùeû_Y
_[e a§
aélùeû_Y
@UK a§
Rke bìZk Mc^

[PòZâ.10.1] RkQûdû \ßûeû ahðûRk iõelY

// 158 //
_âùag Keò bìZk Rke _eòcûY aé¡ò Keò[ûGö Rcòejê[ôaû iÚû^MêWÿòKùe Leû\òù^ PûhKû~ðý
Gjò bìZk Rk cûUòZùk MZòKeò Kì@ I ^kKì@ Keû~ûA _ûeê Qò I bì Zk Rk Cùûk^ Keò
Reò@ ûùe _ò A aû _ûYò @ûKûeùe Nùe Nùe RkùiP^ Keû~ûA _ûeêQòö
C_f² ùjûA[ûGö bìZk I bì_éÂ Rk iõelY ijeûkcûûùe iaê @ ûùWÿ "KõKâ ò U þ
\ßûeû cûUòe @û\ðâZû aé¡ò _ûA[ûG; cûUòeê MQ_Zâ Rwf' iéÁò ùjC[ôaûeê ahðûRk bìZkKê MZò
I ìfKê Rk còkò[ûGö Keòaûe aûU ejê^ûjó I Gjû ùaûjò~ûA ^\úùe
icZk @kùe ahðûRk iõelY _ûAñ cògêQòö ùi[ô_ûAñ @ûcKê ahðûRk iõelY Keò
^ì Z ^ mû^ùKøgke _â ù dûM Keû~ûCQò bìZkKê _VûAaûe aýaiÚû Keòaû \eKûeö QûZ
(PòZâ-10.2)ö cûUò Kò´û KõKâòUþ iûjû~ýùe ùQûU C_ùe _Wÿê[ôaû ahðûRkKê GK aûfòg~ýû [ôaû
ùQûU @UKa§ aû @ûWò a § (Check dam) Kcþ Mbúe MðKê QûWÿòù\ùf Gjò Rk aûfòg~ýû
Keû~ûA ahðûRkKê eLû~òaû\ßûeû Gjò Rk ZkKê \ßûeû ùgûhòùjûA cûUòZkKê MZòKeò bìZk Rk
MZò Keò bìZk Rk Éee aé¡ò NUûA _ûeêQòö ijò Z cò g ò _ûeò a ö GjûQWÿ û ahð û RkKê Uûuò
ùKak Lûfê @û @kùe Gjò Rk bì_éÂ Rk iûjû~ýùe iõMâj Keò iò]ûikL aýajûe c¤
@ûKûeùe ahðiûeû C_f² ùjC[ôaû ùaùk Rk Keû~ûA_ûeòaö
Rke bìZk Mc^ @UK a§
@Mbúe bìZk RkÉe
Mbúe bìZk RkÉe

[PòZâ.10.2] icZk @kùe ahðûRk iõelY

// 159 //
4. Rke _ê^½KâY : (M) Zêc Mâûc aû ijee ùfûKiõLýûKê aòPûeKê

Kéhò I _òAaû _ûAñ @ûagýK Rk @ù_lû ùÂ aûhðòK ùKùZ _ê^½KâYù~ûMý _\û[ð
gòÌiõiÚûcûù^ @]ôK Rk aýajûe Keò[û«òö Gjò @ûaRð^û @ûKûeùe ù`û_ûWÿò \ò@û~ûCQò
jòiûa Keö
Rk \ìh òZ ùjûA ^ò Mð Z ùjûA[ûG I @ù^K
Zêc _ûAñ Kûc - 2 :
icdùe aòùgû]ôZ ^ùjûA bì_éÂ Rkùe cògòaû
ZêcNe Pûeò_Ue _eòùagKê flýKeö
\ß û eû Rk _â \ ì h Y ùjûA[ûGö ùi[ô _ ûAñ
ùiVûùe _Wÿò[ôaû @ûaRð^ûMêWÿòKe GK PòVû _âÉêZ
gòÌiõiÚûcûû \ßûeû aýajéZ I ^òMðZ Rke cûZâû Ke, ~[û–
Z[û cû^ KWÿûKWÿò bûaùe ~û ùjaû \eKûeö (K) Gjò @ûaRð^ûMêWÿòK ùKCñVûeê @ûiêQò?
gòÌiõiÚûcûù^ aýajûe Keê[ôaû RkKê @ûagýKZû (L) GjûKê Kcþ Keòaûe ùKøYiò C_ûd Zêc
@^êiûùe aòùgû]ôZ Keò _ê^½KâY Keò_ûeòùf Rk c^Kê @ûiêQò Kò?
_â \ ì h YR^ò Z iciýû \ì e ùjaû ijò Z (M) Gcûû c¤eê ùKCñMêWÿòKe _êâðýajûe
gòÌiõiÚûcûûe Rk @ûagýKZûe @ûõgòK beY Kò Kò C_ûdùe Keû~ûA_ûeòa?
Keû~ûA_ûeò a I bì _ é Â Rk iµ\ C_ùe Zêc _ûAñ Kûc - 3 :
ùicûûe ^ò b ð e gúkZû Kò Q ò cûZâ û ùe Zê c Nùe ié Á ò ù jC[ô a û ùMûUò G \ò ^ e
Kcû~ûA_ûeòaö GjûQWÿû gòÌiõiÚûcûù^ ^òRÊ gqò @ûaRð^ûKê IR^ Keò GjûKê ùMûUòG iÚû^ùe cûUò
C_ôû\^ ùK¦â _eò ^òRÊ ahðûRk iõelY aýaiÚû ùLûkò ù_ûZò\ò@ö _âZ\ò ^ò G[ôùe KòQò KòQò _ûYòù\A
Reò@ûùe Rk MzòZ Keò eLô_ûeòùa I GjûKê GjûKê I\û eLö Gjò_eò 15\ò^ _ûYò ù\aû_ùe
aýajûe Keò_ûeòùaö ù_ûZû~ûA[ôaû @ûaRð^ûKê ùLûkò ù~ùZ\ìe i¸a
Zêc _ûAñ Kûc - 1 : aûjûe Keö KY flý KeêQ?
ZêcNùe iéÁò ùjC[ôaû @ûaRð^ûKê 2-3 \ò^ (K) iaê @ûaRð ^ û _ì e ûcûZâ û ùe @_NUò Z
_~ðý« iõMâj Keö GjûKê bfbûaùe Leûùe ùjûA~ûAQò Kò?
gê L ûA _ê ^ ½Kâ Y ù~ûMý I @ù~ûMý Gjò _ eò (L) Kò Q ò @ûaRð ^ ûe @_NU^ ùjûA ^
\êAbûMùe aòbq Keö Gjò gêLôfû @kò@û I [ûA_ûùeö ~\ò G_eò ùjûAQò ùZùa
@ûaRð^ûKê IR^ Ke I ^òcÜfLò ôZ _âgÜMWê Kÿò e Ce Gjûe KûeY K'Y?
(M) @_NUò Z ùjûA_ûeê ^[ô a û @ûaRð ^ ûe
ùfLö
_eòPûk^û @ûùc Kò_eòbûaùe Keò_ûeòaû?
(K) ZêcNee ù\÷^òK @ûaRð^ûeê ùKùZ @õg
Zêc _ûAñ Kûc - 4 :
_ê^½KâYù~ûMý?
Zêù c I Zê c_eò aûe aýajûe Keê[ ôa û
(L) Zêùc ùijò icd c¤ùe @ûagýKZû Vûeê RwfRûZ _\û[ðMêWÿòKe GK PòVû _âÉêZ Keò
ùKøYiò iµ\e @]ôK aýajûe KeòQ Kò? GMêWÿòK Rwfú Cnò\ I _âûYúcûûe ùKCñ ùKCñ
ùiMêWÿòKe GK PòVû _âÉêZ Keö @õgeê _âÉêZ ùjCQò, Zûjûe GK aòaeYú ùfLö

// 160 //
Zêc _ûAñ Kûc - 5 : 2. _eò ù ag iê e lû I _â û Ké Z ò K iµ\e
KkKûeLû^ûùe aýajéZ RwfRûZ \âaýMêWKòÿ e iê_eòPûk^û _ûAñ GK \úNðcò@û\ú ù~ûR^ûe
GK PòVû _âÉZê Keö ~\ò KkKûeLû^ûMWê Kòÿ RwfRûZ @ûagýKZû ejòQòö
\âaýMêWKòÿ ê Gjò_eò bûaùe aýajûe KeòPûf«ò ùZùa 3. _âZýûLýû^, _ê^üC_ù~ûM, iéY, _ê^½KâY
ùKCñ _eòiZòÚ ò iéÁùò ja? I _êâðýajûe\ßûeû @ûùc aRðýaÉêe cûZâû
Zêc _ûAñ Kûc - 6 : KcûAaû iùw iùw _â û Ké Z ò K iµ\e
iõelY Keò_ûeòaûö
@ûccûû Kû~ðýKkû_ \ßûeû @ûce Rwf
4. @ûce ù\÷ ^ ¦ò ^ aýajû~ð ý _\û[ð e
iµ\e Kò_eò @ald NUêQò Gjò aòhdùe Zêc i\þaýajûe I aòKÌ_ûAñ @ûùc _eòùag
iûwiû[úcûû ijòZ GK ZKð/aqéZûe @ûùdûR^ @^êKìk _¡Zò @af´^ Keòaû \eKûeö
Keö G[ôùe ^òùcÜûq aòhdMêWÿòKê _âû]û^ý \ò@ö 5. _eòùag iêelû _ûAñ Rwf iµ\e iêelû
(K) _eò ù ag _~ð ý U^Kê (Eco-tourism) ^òZû« @ûagýKö _é[ôaúe ùR÷aaòa]ò Zû jâûie
ù_â û ›ûjò Z Keò a û_ûAñ Rwf c¤ùe KûeY cêLýZü Rwf iµ\ ldö
@Zò[ôgûkû ejòaû CPòZ Kò? 6. Rwf iµ\e cêLýZü 4Uò @õgú\ûe ejòQ«ò,
(L) iõelòZ Rwf c¤Kê Méj_ûkòZ _gêcûûê ~[û- Rwf I Zûe @ûL_ûL @ke @]ôaûiú,
Peòaû_ûAñ QWÿû~òaû CPòZ Kò? Rwf aòbûM, gòÌ_Zò I _âKZé ùò _âcúö
(M) Rwf c¤ùe _~ðýUKcûù^ `òwê[ôaû ùR÷a 7. ùeWÿ WûUû aêKþùe aòf¯ ê RûZò, fê¯_âûd RûZò,
@a^còZ@lc _\û[ð ~[û _äûÁòKþ ùaûZf, @iêelòZ RûZò, \êfðb RûZò AZýû\ò aòhdùe
Reò I KûPùaûZf Mê W ÿ ò K e iõMâ j I a‰ð^û Keû~ûAQòö
_eòPûk^û Kò_eò ùjaû \eKûe? 8. ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþe \j^ \ßûeû aûdê
_â \ ì h Y ùjûA[ûGö GjûQWÿ û @iµì ‰ ð
(N) iõelòZ Rwfcûûùe _~ðý UKcûû
\j^\ßûeû c¤ @wûeKKYû ]ì@ûñ @ûKûeùe
\ß û eû `ò w û~ûC[ô a û @a^cò Z @lc aûdìcŠkùe cògò[ûGö
@ûaRð^ûe ^òdªY_ûAñ ùKøYiò Ke aû 9. gqòid, gqòe i\þaýajûe I aòKÌgqò
@ûA^MZ aýaiÚû ejòaû \eKûe Kò? C›e aýajûe\ßûeû ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ
Zêc _ûAñ Kûc - 7 : iµ\Kê \úNð\ ò^ _~ð ý« C_faþ] ù~ûMý
(K) @ûc ù\ge aò b ò ^ Ü @kùe ùjC[ô a û Keû~ûA_ûeòaö
aéÁò_ûZe GK aòaeYú Zò@ûeò Keö ùKCñ 10. aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû Rk iõelY
ùKCñ @kùe RkûbûaR^òZ iciýû iéÁò I RkùiP^ iêaò]û C_faþ] ùjC[ôùf c¤
ùjCQò, ùijò @kMêWÿòKê \gðû@ö @ûcKê aòiÚû_^ I [A[û^R^òZ iciýûe
(L) @ûc eûRýe aéÁòQûdû @kùe Rkûbûa i¹êLú^ ùjaûKê _Wÿò[ûGö
Kò _ eò \ì e Keû~ûA_ûeò a Zûjûe GK 11. RkQûdû _eòPûk^û\ßûeû @ûùc Rk iõelY
_eòKÌ^û (Concept note) _âÉêZ Keö Keòaû iùwiùw bìZk Rke _eòcûY aé¡ò
Keò_ûeòaûö
@ûùc K'Y gòLôùf 12. \ìhòZ Rke aòùgû]^ I Rke _ê^½KâY
1. aòbò^Ü _eòùag iµKòðZ iciýû _âûKéZòK \ß û eû @ûùc _â \ ìh Y ùeûKò a û ij Rk
iµ\e @_aýajûe I @ald \ß û eû iµ\e i\þaýajûe Keò_ûeòaûö
ùjûA[ûGö

// 161 //
g±ûakú
_âZýûLýû^ - Refuse Kéhòaòaò]Zû - Agrobiodiversity
_ê^üC_ù~ûM - Repurpose RûZúd C\ýû^ - National Park (NP)
iéY - Reduce Cnò\ C\ýû^ - Botanical Garden
_ê^½KâY - Recycle PòWÿò@ûLû^û - Zoo
_êâðýajûe - Reuse _âûYú C\ýû^ - Animal Park
PòZûaûN - Cheetah @bdûeYý - Sanctuary
aòfê¯ RûZò - Extinct species. iõelòZ RúacŠk - Biosphere Reserve
aò_^Ü Rúa - Threatend species RûZúd a^ý Rúa icòZ-ò National Wildlife Comittee
fê¯_âûd RûZò - Endangered species bûeZúd a^ýRúa _eòh\ - Indian Board of Wildlife.
@iêelòZ RûZò - Vulnerable species. RûZúd ùR÷ a aò a ò ] Zû _eò h \- National
\êfäðb RûZò - Rare species Biodiversity Board.
ùeWþ WûUû aêKþ - Red Data Book aògß aýû_ú _ûY×ò - World Wide Fund (WWF)
Rwf @ûA^ - Forest Act. cûâ iõ_éqò - Human involvement
RûZúd Rwf ^úZò - National forest policy CVû RkùiP^ - Lift irrigation.
a^ýRúa iêelû @ûA^ -Wildlife Protection Act. [A[û^ - Rehabilitation
RkQûdû _eòPûk^û - Watershed management
RûZúd ùR÷ a aò a ò ] Zû @ûA^ - National
aéÁòRk iõelY - Rainwater harvest
Biodiversity Act.
_âgÜûakú
1. 5R ^úZò K'Y? Gjû\ßûeû @ûce _âûKéZòK iµ\cûûe Kò_eò iêelû ùjûA_ûeòa \gðû@ö
2. Rwf ^Áùjaûe KûeYMêWÿòK a‰ð^ Keö
3. Rwf iµ\e @õgú\ûecûù^ KòG? Rwf iêelûùe Gcûûe bìcòKû K'Y?
4. "Rwf ùjCQò ùR÷aaòaò]Zûe C›' - Gjò Cqòe ~[û[ðZû _âZò_û\^ Keö
5. Rwf iµ\ _eòPûk^û _ûAñ @ûagýK _\ùl_ a‰ð^ Keö
6. bìZk RkÉe Kcòaûe KûeYMêWÿòK K'Y? bìZk RkÉe Kò_eò icé¡ Keû~ûA_ûeòa?
7. aéÁòRk iõelYe C_ûdMêWÿòK a‰ð^ Keö
8. aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû @ûcKê ùKCñ _âKûee iêaò]û còkò_ûeòQò? @ûùc Gjûe aòKÌ Pò«û
Keòaû KûjóKò \eKûe?

// 162 //
(K) RkQûdû _eòPûk^û K'Y?
(L) lê\â ^\úa§ ù~ûR^û Kò_eò C_ù~ûMú?
(M) icZk @kùe Rk iõelY Kò_eò Keû~ûG?
(N) aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^ûùe Kò Kò @iêaò]û ejòQò?
(O) ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ R^òZ _â\ìhY aòhdùe GK Uò®Yú \ò@ö
(P) _êâðýajûe
(Q) _âûKéZòK iµ\ iõelYùe _âKéZòù_âcúcûûe bìcòKû
(R) IUCN
(S) Rwf iêelûùe R^ iùPZ^Zûe bìcòKû
(T) Pò_þùKû @ûù¦ûk^
(U) aòù¾ûA iµâ\ûd
(K) @UK a§ aû @ûWòa§ K’Y ?
(L) RkQûdû @k KûjûKê Kêjû~ûG ?
(M) aògß a^ýRúa _ûY×òe cìk flý K’Y ?
(N) ùeWÿþ WûUû aêKþùe ùKCñ ùKCñ ewe _éÂû ejòQò ?
(O) ~êMà Rwf _eòPûk^û ù~ûR^û K’Y ?
(K) Cnò\ C\ýû^ ùKCñ _âKûe iõelYe C\ûjeY ?
(L) RûZúd C\ýû^ ùKCñ _âKûe iõelYe C\ûjeY ?
(M) iê¦efûf ajêMêYû ùKCñ _eòùag @ûù¦ûkê iìZâ]e ?
(N) ùKûAfû ùKCñ _âKûe _âûKéZòK iµ\e C\ûjeY ?
(O) iŸûðe iùeûae ^\úa§ bûeZe ùKCñ eûRýùe @aiÚòZ ?
12. gì^ýiÚû^ _êeY Ke ö
(K) IUCN aò_^Ü RûZò a^ý_âûYúu icúlû Keò _______ ^ûcK GK _êÉK _âKûg Keò[ôùf ö
(L) Rwf ^ò@ûñKê @ûd Keòaû _ûAñ @ûKûgcûMðeê ùjfòKû_Öe iûjû~ýùe ______ aýajûe Keû~ûG ö
(M) @ûcù\gùe ejò[ôaû icÉ PòWÿò@ûLû^û _______ \ßûeû ^òdªòZ ö
(N) Zû_R aò\êýZþ ùK¦âeê aûjûeê[ôaû _______ Kê aýajûe Keò AUû Zò@ûeò Keû~ûCQò ö
(O) @ûc Nùe iéÁò ùjC[ôaû KûP ùaûZf, ]ûZê I Reò _eò @ûaRð^ûKê Kûcûf bûaùe aýajûe
Keò ùi[ôeê _êâûðe cìk aÉê C_ôû\^ Keòaû _âKòâdûKê _______ Kêjû~ûG ö


OPBooks 16052022 111800

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

OPBooks 16052022 111800

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ODIAPORTAL.

IN "ODIA PATHAGARA" APP

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

ùfLK cŠkú _eòcûRòðZ iõÄeYe iµû\^û cŠkú

@ûUð_êf : Mâû`þ G^þ Mâû`òKè, KUK

cìfý — U. .00 ( Uuû cûZâ)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keû~ûAQòö

aò\ýû[ðúcû^u mû^Kê _ûVý_êÉK c¤ùe iúcòZ ^Keò aò\ýûkde aûjýRúa^ ij iõ~êq

\gc ùgâYúe ^ìZ^ _êÉKUò "Rúaaòmû^' eìù_ _âYd^ ùjûAQòö

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

_êÉKùe ùKøYiò @^òzûKéZ ZßbòòK @iwZò aû \ß¦ß ejò~ûA[ôùf, ùi[ô_ûAñ MV^cìkK

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

\ßòZúd @¤ûd : gßi^ 17-28

ZéZúd @¤ûd : _eòaj^ I iûk^ 29-40

PZê[ð @¤ûd : ùeP^ 41-47

_c @¤ûd : ^òdªY I ic^ßd 48-65

hÂ @¤ûd : R^^ 66-94

i¯c @¤ûd : aõgû^êKâc I aòað^ 95-112

@Ác @¤ûd : gqòe C› 113-128

^ac @¤ûd : @ûc _eòùag 129-145

\gc @¤ûd : _âûKéZòK iõ_\e iõelY 146-162

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

ùKûhùe aòbò^Ü _âKûe eûiûd^òK _âKòâdû aýûùKÖeò@û (Chemosynthetic bacteria) GK

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

[PòZâ 1.2]- [ûAfûKGWþùe @ûùfûK _âKòâdû

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

ATP + G^RûAcþ RUBISCO

[PòZâ 1.3] @§Kûe _âKâòdû

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

[PòZâ-1.4] cYòhe _ûK^kú I _ûKMâ^Úò

_ûK^kú _ûUòeê @ûe¸ ùjûA ck\ßûeùe Oesophagus):

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Lû\ý^kúe \ßûeKê MùfU (Gullet) I gßûi^kúe 1.4.2 _ûKMâ^òÚ (Digestive glands) :

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

_ZâjeòZþ @Qò gKðeû @Qò

_ZâjeòZþ ^ûjó gKðeû ^ûjó

(L) iêeûiûe \ßûeû (M) @ûùdûWò^þ \âaYùe

[PòZâ.1.6] @ûùfûKùgæhY _ûAñ _ZâjeòZþe @ûagýKZû _â\gð^

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

2.0. gßi^ : 2.2. ùKûhúd gßi^ :

MâjY Keò[ôaû Lû\ýe RûeY aû \j^ NUò gqò

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

M - @«ü Sòfäúe GK @õg (_eòa¡òðZ)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

@KèûùfûGùiUòK @cæ iûAUòâK @cæ

FADH2 ùR÷aòK @cæ ATP + NADH2

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

Gbkò \j^ _âKâòdûKê ùR÷aòK RûeY (Biological

Visit pathagara.odiaportal.in for more text books. (PDF)

_êÉKùe ùKøYiò @^òzûKéZ ZßbòòK @iwZò aû \ß¦ß ejò~ûA[ôùf, ùi[ô_ûAñ MV^cìkK

ZéZúd @¤ûd : _eòaj^ I iûk^ 29-40

_c @¤ûd : ^òdªY I ic^ßd 48-65

i¯c @¤ûd : aõgû^êKâc I aòað^ 95-112

cûQùe eq iûk^ : eq \âaúbìZ @cæRû^ @ûjeY Kùe I Zûjû

ùawùe eq iûk^ : ^òkdùe @cæRû^~êq eq I @cæRû^aòjú^

@ûiê[ôaû GK aûKè c¤ùe eLö ùKùZûUò MRûe (ii)Rýû^êað^ :

10. ùMûUòG g±ùe Ce \ò@ ö

K(v) WûA@ûKûAù^iòiþ (Q) CeûaiÚû-II (R) @«òcûaiÚû-II