ùbøZòK aòmû^

(^ac ùgâYú)

_âKûgK :
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògûu\ßûeû
^ac ùgâYú ^òcù« @^êùcû\òZ I _âKûgòZ

© cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

ùfLKcŠkú :
_âù`ie iùeûR Kêcûe iòõj (icúlK)
WÿKÖe iPò¦â ^ûeûdY _ ^ûdK
gâú `Kúe PeY ÊûAñ
gâú ^ûeûdY iûjê
gâú C}k eõR^ cjû«ò
gâú bûMúe[ô _eòWÿû (iõù~ûRK)

_â[c _âKûg :

UûA_þ ùiUòõ : aûYú ù_âiþ

Zêkiú_êe, KUK

cê\âY :
 cêLa§
Rúa^]ûeYe cû^aé ¡ ò _ûAñ aò m û^ GKû« @_eò j û~ð ý ö RûZúd _ûVýKâ c
@û]ûe-2000 Gaõ 2005ùe aòmû^ gòlûKê @]ôK MêeêZß \ò@û~ûA@Qò Gaõ gòlYKê aò\ýû[ðúùK÷¦âòK
Keû~ûAQò ö aò\ýû[ðúcû^u mû^Kê _ûVý_êÉK c¤ùe iúcòZ ^eLô aò\ýûkde aûjý Rúa^ ij
iõ~êq Keòaû Gaõ aˆÿðcû^e _âPkòZ ùNûhû _¡Zòeê gòlYKê cêq Keòaû _ûAñ G[ôùe ùPÁû
Keû~ûAQò ö ù_âûq _eòaˆÿð^ @û]ûeùe RûZúd gòlû MùahYû I Zûfòc _eòh\ (NCERT)
aò\ýûkd Éee _ûVýKâcKê _eòaˆÿð^ Keò _êÉK _âYd^ KeòQ«ò ö @ûc eûRýe aò\ýû[ðúcû^u
iaðûwú^ aòKûg Gaõ RûZúd Éeùe ùicû^uê icKl Keòaû _ûAñ cû¤còK gòlû _eòh\,
IWÿògû, ^ìZ^ _ûVýKâc _âÉêZ KeòQ«ò ö ùijò _ûVýKâc @û]ûeùe @Ác ùgâYúe ^ìZ^ _êÉKMêWÿòK
2011-12 gòlû ahðeê icMâ eûRýùe _âPkòZ ùjûAQò ö ^acùgâYúe _ûVý_êÉKMêWÿòK 2012-13
gòlûahðeê _âPkòZ ùja ö _eòh\ \ßûeû ^ac ùgâYú aòmû^ _ûAñ \êAUò _êÉK ~[û : “ùbøZòK
aòmû^” I “Rúa aòmû^” _âYd^ Keû~ûAQò ö “ùbøZòK aòmû^” _êÉKùe ùbøZòK aòmû^
iµKòðZ ^@Uò @¤ûd Gaõ “Rúa aòmû^” _êÉKùe Rúa aòmû^ iµKòðZ Q@Uò @¤ûd i^ÜòùagòZ
ùjûAQò ö Gjò ^ac ùgâYúe aòmû^ _êÉK\ßd NCERT aòmû^ _êÉK @af´^ùe _âÉêZ
ùjûAQò ö
Gjò _êÉKùe _âùZýK @¤ûdùe aò\ýû[ðúcû^ue ùa÷mû^òK cù^ûaéˆÿò I iéR^gúkZû
aé¡òùe ijûdK ùjaû _ûAñ “Zêc _ûAñ Kûc” gòùeû^ûcûùe @ù^K Kû~ðýûakú (activity)
\ò@û~ûAQò, ~ûjû ùicû^uê _âKÌ _âÉêZòùe @]ôK iûjû~ý Keòa ö @]ôK RûYòaû _ûAñ aKþi
c¤ùe “Zêùc RûYòQ Kò ?” Gaõ “@]ôK RûYòaû _ûAñ” AZýû\ò gòùeû^ûcûùe @]ôK Z[ý c¤
\ò@û~ûAQò ö Gjû aò\ýû[ðúcû^uê Pò«û _âùeûPòZ _âgÜ _Pûeòaûùe ijûdK ùja Gaõ gòlKcûù^
cûMð\gð^ ù\aûùe c¤ ijûdK ùja ö
Gjò _êÉKe _ûŠêfò_òKê aòmû^ iòfûaiþ KcòUò \ßûeû aòg\ bûaùe @ûùfûPòZ ùjûAQò
Gaõ ùicû^u Vûeê _âû¯ iêPò«òZ _eûcgð @^êiûùe ùfLKcŠkú @ûagýKúd _eòaˆÿð^ KeòQ«ò ö
Gjò _êÉK _âÉêZòùe ijù~ûM Keò[ôaû ùfLKcŠkú, icúlK I iòfûaiþ KcòUòe
i\iýaé¦uê _eòh\ _leê ]^ýaû\ ù\CQò ö @ûgûKùe _êÉKUò icÉu \ßûeû @û\éZ ùja ö
ibû_Zò
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 bìcòKû
@ûRò @ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe, aòmû^e _âùdûM GK @_eòjû~ðý @w ùjûA~ûAQò ö
_é[ôaúe aòKûggúk eûÁâcûù^ aòKgòZ eûÁâu ij icKl ùjaû_ûAñ aòmû^e Kâùcû^ÜZò Keò
PûfòQ«ò ö Gjû @ûc ù\ge RûZúd _ûVýKâc @û]ûe-2005ùe _âZò`kòZ ùjûAQò ö RûZúd gòlû
MùahYû I Zûfòc _eòh\ (NCERT) aòmû^ gòlû _ûAñ NCF-2005 @û]ûeùe ^ìZ^ _ûVýKâc
I _êÉK _âYd^ KeòQ«ò ö ZûjûKê @û]ûe Keò cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû, @Ác ùgâYúeê \gc
ùgâYú _~ðý« _ûVýKâc _eòaˆÿð^ KeòQ«ò Gaõ @Ác ùgâYúùe 2011-12 gòlûahðeê ^ìZ^ _êÉK
_âPk^ KeòQ«ò ö 2012-13 gòlûahðeê ^ac ùgâYú _ûAñ ^ìZ^ _êÉK _âPkòZ ùjCQò ö

Gjò ùbøZòK aòmû^ _êÉKUò ùfLôfûùaùk @ûùc ^ac ùgâYúe aò\ýû[ðúcû^uê @ûLô
@ûMùe eLô _êÉKUò eP^û KeòQê ö aò\ýû[ðú _êÉKUò _Xÿòfûùaùk @^êba Keòa ù~, ù~còZò
gòlK Zû’ ^òKUùe aiò ZûKê aòhdUòKê aêSûA PûfòQ«ò ö ~\ò ùKøYiò iÚû^ùe @UùK Zûjûùjùf
ùiVûùe gòlK/@bòbûaKcûù^ ijûdZû ù\aû_ûAñ c¤ iìP^û ejòQò ö

Gjò _êÉKùe [ôaû \êAUò C_ûõg - “aÉê” I “MZògúk aÉê”Kê ^@Uò @¤ûdùe
aòbq Keû~ûAQò ö _âùZýK @¤ûdùe “Zêc _ûAñ Kûc” gòùeû^ûcûùe _â\gòðZ aòmû^ _eúlûMêWÿòK
aò\ýû[ðúe ùa÷mû^òK cù^ûaéˆÿò aé¡ò ij ^ìZ^ _âKÌ (project) _âÉêZ Keòaûùe ijûdK ùja ö
@¤ûd c¤ùe “Zêùc RûYòQ Kò” gòùeû^ûcûùe @]ôK Z[ý iìP^û aûKþiùe \ò@û~ûAQò, ~ûjû
aò\ýû[ðúu _âgÜ _Pûeòaûùe ijûdK ùja ö _âùZýK @¤ûdùe _~ðýû¯ _eòcûYe PòZâ, iûeYú I
_âgÜ iõù~ûRòZ ùjûAQò ö @¤ûd ùghùe “@ûùc K’Y gòLôùf” gòùeû^ûcûùe @¤ûde iûeûõg
\ò@û~ûAQò ö

@ûgû KeêQê Gjò _êÉK aò\ýû[ðúcû^ue aòmû^ gòlû _âZò ^ìZ^ @ûMâj iéÁò Keòa Gaõ
ùicû^ue Rúa^ ùg÷kúùe _eòaˆÿð^ @ûYòa ö ~\ò _êÉKùe KòQò @^òzûKéZ ZîUò ejò~ûA[ûG
ùZùa ZûjûKê cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògûe Kðé_lu \éÁòùMûPe KeûAùf @ûùc Zûjû ÊûMZ
Keòaê I _eaðú iõÄeYùe ùi ZîUòKê iõùgû]^ Keòaê ö

ùfLKcŠkú
 iìPú_Zâ
@¤ûd aòhd _éÂû

_â[c @¤ûd @ûc PZêü_ûgßðùe [ôaû _\û[ð 1-15

(Matter in our Surroundings)

\ßòZúd @¤ûd @ûc Pûeò_ûLùe [ôaû _\û[ð aògê¡ Kò ? 16-34

(Is Matter Around us Pure ?)

ZéZúd @¤ûd _ecûYê I @Yê 35-46

(Atoms and Molecules)

PZê[ð @¤ûd _ecûYê MV^ 47-56

(Structure of the Atom)

_oc @¤ûd MZò 57-74

(Motion)

h @¤ûd ak I MZò ^òdc 75-94

(Force and Laws of Motion)

i¯c @¤ûd cjûKhðY 95-108

(Gravitation)

@Ác @¤ûd Kû~ðý I gqò 109-123

(Work and Energy)

^ac @¤ûd ]ß^ò 124-141

(Sound)

lll
 bûeZe i´ò]û^
_âûKþ K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûaðùbøc, icûRaû\ú, ]cð ^òeù_l, MYZûªòK iû]ûeYZª eìù_
MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ù^A I Gjûe icÉ ^ûMeòKuê
l iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd :
l Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû :
l iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
l aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicû^u c¤ùe
bâûZébûa C›ûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùb´e 26 ZûeòL \ò^
@ûce i´ò]û^ _âYd^ ibûùe GZŸßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qê ö
PZê[ð @¤ûd (K)
51(K) ]ûeû : ùcøkòK Kˆÿðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKue Kˆÿðaý :-
1ö i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû I Gjûe @û\gð I @^êÂû^cû^uê Gaõ RûZúd _ZûKû I RûZúd iwúZKê
i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
2ö ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY I
@^êieY Keòaû;
3ö bûeZe iûaðùbøcZß, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû;
4ö ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýKiÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
5ö ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûokòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ÜZûKê @ZòKâc Keò bûeZe R^iû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^úiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
6ö @ûce iõÄéZòe cìfýaû^ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
7ö @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû Gaõ RúaRMZ
_âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
8ö ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cû^aaû\ Gaõ @^êi§ò›û I iõÄûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
9ö iaðiû]ûeY iµˆÿòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
10ö aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^ Keòaû, ~ûjû\ßûeû @ûc ù\g
_âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòa;
11ö cûZû aû _òZû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû _ûkòZuê
gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûAù\aû ö
 _â[c @¤ûd
@ûc PZêü_ûgßðùe [ôaû _\û[ð
(MATTER IN OUR SURROUNDINGS)
@ûc PZêü_ûgßKð ê flý Kùf, @ûùc aòb^ò Ü _âKûe
aÉê bò^Ü bò^Ü @ûKûe, @ûKéZò I eì_ aò^ýûi (texture)
[ôaûe ù\LôaûKê _ûAaû ö Gjò aògßùe [ôaû icÉ
aÉê ù~Cñ \âaýKê ù^A MXÿû, ZûjûKê ùa÷mû^òKcûù^
‘_\û[ð’ (matter) bûùa ^ûcKeY KeòQ«ò ö @ûùc
_âgûß iùe ù^C[ôaû aûdê, LûC[ôaû Lû\ý, _[e, ùcN,
Zûeû, Cnò\ I _gê_lú @û\ò icùÉ ùMûUòG ùMûUòG
_\û[ð ö G_eòKò ùMûUòG Rkaò¦ê Kò´û aûfòe GK
lê\â KYòKû c¤ _\û[ð @ùU ö C_ùe \gðû~ûA[ôaû
_âùZýKUò Rò^òh @[aû @ûc Pûeò_ûLùe [ôaû icÉ
aÉê KòQò iÚû^ @]ôKûe Keò[ûG ö Gjûe c¤ KòQò
aÉêZß ejò[ûG ö @^ý @[ðùe Kjòùf, _âùZýK
_\û[ðe Cbd aÉêZß I @ûdZ^ @Qò ö
@û\òc Kûkeê c^êhý iað\û Zûjûe PZêü_ûgßðKê
aêSòaû _ûAñ ùPÁûKeò @ûiê@Qò ö _âûPú^ bûeZúd
\ûgð^òKcû^u cZùe icÉ aÉê _ûoùMûUò ùcøkòKKê
ù^A MVòZ ö GjûKê _oZˆÿß Kêjû~ûG ö ùiMêWÿòK
ùjfû- cûUò (earth), Rk (water), aûdê (air), @MÜò
(fire) Gaõ @ûKûg (sky) ö ùicû^u cZ @^êiûùe
icÉ aÉê- iRúa aû ^òRðúa, Gjò _ûoUò ùcøkòKKê
ù^A MVòZ ö _âûPú^ MâúKþ \ûgð^K ò cûù^ c¤ _\û[ðe
Gjò _âKûee ùgâYúaòbûM Keò[ôùf ö
@û]ê^òK ~êMe ùa÷mû^òKcûù^ icÉ _\û[ðKê
ùicû^ue ùbøZòK ]cð I eûiûd^òK _âKZé ò @^êiûùe
\êA bûMùe aòbq KeòQ«ò ö
Gjò @¤ûdùe @ûùc _\û[ðe ùbøZòK MêY
iµKðùe RûYòaû ö _\û[ðe eûiûd^òK MêY aòhdùe
_eaˆÿðú @¤ûdcû^uùe @ûùfûP^û Keòaû ö
1.1 _\û[ðe ùbøZòK _âKéZò
(Physical Nature of Matter)
1.1.1. _\û[ð KYòKûKê ù^A MVòZ :
(Matter is made up of Particles)
\úNðKûk ]eò _\û[ðe _âKéZò i´§ùe \êA
_âKûe bò^ÜcZ _âPÿkòZ ùjûA@ûiê[ôfû ö ùKùZKu
cZùe _\û[ðMêWÿòK @aòzò^Ü ö ~[û - KûV, KûP,
KûMR AZýû\ò ö @^ýcû^u cZùe _\û[ðMêWÿòK
KYòKûKê ù^A MVòZ, ù~_eòKò aûfò ö
@ûi Zû’ùjùf “Zêc _ûAñ Kûc” cû¤cùe
_\û[ðe _âKéZò iµKðùe iÚòe Keòaû - Gjû @aòzò^Ü aû
KYòKû aògòÁ ö
Zêc _ûAñ Kûc : 1.1
GK 100 còfò aòKe ^ò@ ö aòKeùe @]û
Rk_ì‰ð Keò Gjûe C_e ÉeKê PòjÜU Ke ö KòQò
fêY Kò´û Pò^ò ù^A aòKeùe [ôaû Rkùe _Kû@
Gaõ GK KûP\Š iûjû~ýùe ùMûkû@ ö fêY Kò´û
Pò^ò cògòfû _ùe Rk Éeùe KòQò _eòaˆÿð^ ùjCQò
Kò ^ûjó flý Ke ö aòKe c¤ùe [ôaû Rkùe
fêY aû Pò^òe K’Y ùjfû ùaûfò Zêùc bûaêQ ?
Pò^ò aû fêY K’Y Kê@ûùWÿ CùbAMfû ? RkÉeùe
KòQò _eòaˆÿð^ Zêùc flý Keò_ûeêQ Kò ?
Gjò icÉ _âgeÜ Cˆÿe _ûAñ @ûcKê cù^KeòaûKê
ùja ù~, _\û[ð KYòKûMêWKòÿ ê ù^A MVòZ ùjûA[ûG ö
aˆÿðcû^ PûcPùe ù~Cñ Pò^ò aû fêY [ôfû Zûjû
Rkùe Pûeò@ûùWÿ aýû_ò~ûAQò ö Gjû PòZâ 1.1ùe
_â\gòðZ ùjûAQò ö
 2
Rk Rk Rk
ùMûkû@ fêY
fêY
PòZâ 1.1 RkKYû c¤ùe [ôaû `ûuûiÚû^ùe
Pò^ò / fêY KYòKûcûù^ ejòQ«ò
1.1.2 _\û[ðe Gjò KYòKûMêWÿòK ùKùZ ùQûU !
(How Small are these Particles of
Matter !)
Zêc _ûAñ Kûc : 1.2
2-3Uòù_ûUûiòdc _ecûwûù^Uþ (KMnO4)e
ÇUòK (crystal) ù^A 100 còfò Rkùe \âaúbìZ Ke ö
Gjò \âaYeê 10 cò.fò. ù^A 90 còfò aòg¡
ê Rk ijòZ
cògû@ ö Gjû\ßûeû \âaYe fNêKeY ùja ö Gjò \âaYeê
_ê^aðûe 10 còfò ù^A GjûKê @^ý 90 còfò aòg¡
ê Rk
ijòZ cògû@ ö Gjû\ßûeû \âaYe @]ôK fNêKeY ùja ö
Gjò \âaYeê _ê^aðûe 10 còfò ù^A GjûKê @^ý 90
cò.fò. aòg¡
ê Rkùe cògû@ ö Gjò_eò bûaùe C_ùeûq
_¡ZòKê _ûoeê @ûV [e Ke ö Gjû\ßûeû \âaYe @]ôKeê
@]ôK fNêKeY ùja ö Gjû_ùe aò Rk ewú^
ùjûAejòQò Kò ?
PòZâ 1.2 _\û[ðe KYòKûMêWÿòK ùKùZ ùQûU !
C_ùeûq _eúlû iìPûC@Qò Kò, cûZâ @Ì
ùKùZûUò ù_ûUûiòdc _ecûwù^Uþ (KMnO4)e ÇUòK
ajêZ @ûdZ^ aògÁò RkKê ewú^þ Keò_ûùe ö ùZYê
@ûùc ùghùe Gjò iò¡û«ùe C_^úZ ùjfêù~,
ù_ûUûiòdc _ecûwûù^Uþe cûZâ ùMûUòG ÇUòKùe
@iõLý lê\â KYòKûcû^ ejò@Qò, ~ûjûKò aòbûRòZ ùjûA
lê\eâ ê lê\Zâ e KYòKûùe _eòYZ ùjûA[ûG ö
@ûùc Gjò _eúlûUòKê ù_ûUûiòdcþ _ecûwûù^Uþ
a\kùe ùWUf (2 còf)ò ù^A c¤ Keò_ûeòaû ö
aûe´ûe fNêKeY (dilution) Kùf aò \âaYùe
ùWUfþe C_iÚZò ò \âaYe M§eê ijRùe aûeòùja ö
_\û[ðe KYòKûMêWÿòK GùZ lê\â ù~, Zûjû
@ûùc ijRùe Kk^û Keò_ûeòaû ^ûjó ö ùicû^u
lê\âZû @ûc KÌ^û ajòðbìZ ö
1.2 _\û[ð KYòKûe ]cð / ùa÷gòÁý
(Characteristics of Particles of
Matter)
1.2.1 _\û[ðe KYòKûcû^u c¤ùe `ûuûiÚû^
@Qò :
(Particles of Matter have Space
between them)
Zêc _ûAñ Kûc 1.1 Gaõ 1.2 ùe @ûùc ù\Lôùf
ù~, Pò ^ ò , fê Y , ùWUfþ Kò ´ û ù_ûUûiò d cþ
_ecûwûù^Uþe KYòKûMêWKòÿ Rk c¤ùe icbûaùe
aû+ò ùjûA còg~ò ûCQò ö ùijò_eò ù~ùZùaùk @ûùc
Pû, K`ò Kò´û ùf´ê_ûYò Zò@ûeò Keê, ùMûUòG _âKûe
_\û[ðe KYòKûMêWKòÿ @^ý _\û[ðe KYòKû c¤ùe [ôaû
`ûuûiÚû^ c¤ùe ejò~û@û«ò ö Gjû \gðûC@Qò Kò, _\û[ðe
KYòKûcû^u c¤ùe @ù^K `ûuûiÚû^ ejòQò ö
1.2.2 _\û[ð e KYò K ûcûù^ @^aeZ MZò
Keò[û«òò :
(Particles of Matter are Continuously
Moving)
Zêc _ûAñ Kûc : 1.3
ùMûUò G ^ò @ ñ û fûMò ^ [ô a û ]ì _ KûVò ù^A
ùgâYúMéje ùMûUòG ùKûYùe eL ö Gjûe aûiÜûKê
aûeòaû _ûAñ ]ì_KûVòe _ûLKê ~òaûKê _Wÿaò ? aˆÿðcû^
]ì_KûVòKê Rkû@ ö K’Y _eòaˆÿð^ ùjfû ? Zêùc
\ìeùe Vò@û ùjùf c¤ ]ì_KûVòe aûiÜû aûeò_ûeêQ
Kò ? Gjò _~ðýùalYMêWKòÿ ê ùfLô eL ö
 3
Zêc _ûAñ Kûc : 1.4
\êAUò Mäûi Kò´û aòKe ù^A ZûjûKê Rk_ì‰ð
Ke ö ùMûUòG ùUû_û ^úk aû ^ûfò ewe Kûkò @Zò
]úùe I iZKðZûe ij ùMûUòG aòKe Kò´û Mäûie
]ûeùe _Kû@ ö cjê ùUû_ûG ù^A _ìað_eò @^ý
aòKe aû Mäûiùe _Kû@ ö Nee ùMûUòG ùKûYùe
Gjò \êAUò aòKe Kò´û MäûiKê jfPf ^ Keò ùicòZò
eLô\ò@ ö Kûkò ùUû_ûUò _KûAaûe VòKþ _ùe _ùe
Zêùc K’Y ^òeúlY Kf ? ùijò_eò cjê ùUû_ûUò
cògûAaû _ùe Zêùc K’Y flý Kf ? Kûkò ùUû_ûUò
Rk c¤ùe icbûaùe cògò~òaû _ûAñ ùKùZ icd
ù^fû ?
Zêc _ûAñ Kûc : 1.5
\êAUò Mäûi ù^A ùMûUòKùe Mec Rk I
@^ýUòùe [Šû Rk bˆÿòð Ke ö K_e ifþù`Uþ
(CuSO4) Kò´û ù_ûUûiòdcþ _ecûwûù^Uþe ùMûUòG
ùfLûGñ ÇUòK Cbd Mäûiùe _Kû@ cûZâ Cbd MäûiKê
ùMûkû@ ^ûjó ö ÇUòK \ßdKê ]úùe ]úùe Mäûi \êAUòe
^òcÜùe aiò~òaûKê \ò@ ö KVò^ ÇUòKe C_eò bûMKê
flý Kùf Kò _eòaˆÿð^ ùjaûe Zêùc ù\LêQ ?
icdû^êiûùe K’Y _eòaˆÿð^ NUêQò ? KVò^ I Zeke
KYòKûMêWÿòK iµKðùe Gjû Kò iìP^û _â\û^ Keê@Qò ?
ÇUòK còùkA ~òaûe jûe Rke Zû_cûZâû C_ùe
^òbðe KeêQò Kò ? ùKCñ Rkùe ÇUòK gúNâ còùkA
Mfû ? KûjóKò I Kò_eò ?
C_ùeûq Zêc _ûAñ Kûc (1.3, 1.4 I 1.5)eê
@ûùc Gjò iò¡û«ùe C_^úZ ùjfê ù~, _\û[ðe
KYòKûMêWÿòK @aòeZ MZò Keò[û«ò ö ùZYê ùicû^ue
MZòR gqò (kinetic energy) [ûG ö Zû_cûZâû aé¡ò
ùjùf KYòKûMêWKòÿ e MZò \îZZe ùjûA[ûG ö `kùe
Zû_ _âùdûM ù~ûMêñ KYòKûMêWKòÿ e MZòR gqòe _eòcûY
aé¡ò_ûG ö
C_ùeûq Zòù^ûUò ‘Zêc _ûAñ Kûc’eê @ûùc
_~ðýùalY Kfê ù~, _\û[ðe KYòKûMêWÿòK @ûù_
@ûù_ _eÆe ij cògò ejò[û«ò ö Gjò cògòaû ùaùk
KYòKû c¤ùe [ôaû `ûuûiÚû^ c¤ùe @^ý KYòKûcûù^
@aiÚû_òZ ùjûA~û@û«ò ö \êAUò bò^Ü bò^Ü _\û[ðe
KYòKûMêWÿòKe @«ü cògâYKê aòieY (diffusion)
Kêjû~ûG ö @ûùc c¤ C_faþ]ô Kùf ù~, Zû_
_âùdûM \ßûeû aòieY _âKòâdû \îZZe ùjûA[ûG ö
G_eò KûjóKò jêG ?
1.2.3 _\û[ðe KYòKûMêWÿòK _eÆeKê @ûKhðY
Ke«ò :
(Particles of Matter Attract Each
Other)
Zêc _ûAñ Kûc : 1.6
ùLûfû_Wÿò@ûùe ùLk cû¤cùe Gjò KûcUò
iµû\^ Keò_ûeòa ö ùgâYúe icÉ _òfûuê ù^A
PûùeûUò \k MV^ Ke ö _âùZýK \kùe icû^
iõLýK _òfû ejòùa ö _â[c \ke _òfûcûù^ @û\òaûiú
^ûP ùg÷ k úùe _eÆe ij Q¦ûQ¦ò ùjûA
(_âùZýKue _Q_Uùe @^ý RYue jûZ ejòa ö)
ejòùa ö
PòZâ 1.3
\ßòZúd \ke _òfûcûù^ _eÆe jûZ ]eò GK cû^a
gévk MV^ Keòùa ö ZéZúd \ke _òfûcûù^ ùKak
@ûwê k ò e Uò _ iûjû~ýùe _eÆeKê Ægð Keò
QòWÿûùjùa ö PZê[ð \ke _òfûcûù^ _â[c Zòù^ûUò
\ke _òfûcû^u Pûeò_ûLùe _é[Kþ _é[Kþ bûùa
Nìeaò f
ê ùò a Gaõ _âùZýK \kKê bûwò ù~ùZ\ìe i¸a
ùQûU ùQûU bûMùe aò b q Keò a ûKê ùPÁû
 4
Keòùa ö Kêj ù\Lô ùKCñ \kKê bûwòaûKê ijR
ùjfû I KûjóKò ?
@ûùc ~\ò _âùZýK _òfûcû^uê ùMûUòG ùMûUòG
KYòKû ùaûfò cù^Keòaû, ùZùa ùKCñ \ke
_òfûcûù^ aû KYòKûMêWÿòK iaêVûeê @]ôK ak\ßûeû
_eÆe ijòZ aû§ò ùjûA ejò[ôùf ?
Zêc _ûAñ Kûc : 1.7
ùMûUòG fêjû K+û, LŠòG PKþ Gaõ ùMûUòG
eae aýûŠ ^ò@ ö ùiMêWÿòKê aûùWÿA, KûUò Kò´û UûYò
LŠ LŠ KeòaûKê ùPÁûKe ö C_ùeûq Zòù^ûUò aÉê
c¤eê ùKCñ aÉê c¤ùe [ôaû KYòKûcû^ _eÆe ij
@]ôK ak \ßûeû aû§òùjûA ejò[ôùf ùaûfò Zêùc
bûaêQ ?
Zêc _ûAñ Kûc : 1.8
ùMûUòG _ûYò Uýû_þ (water tap)Kê ùLûf ö
ùi[ôeê ^òMðZ Rk]ûeKê ^òR @ûwêkò iûjû~ýùe KûUò
KûUò aòLŠòZ KeòaûKê ùPÁû Ke ö Rk]ûeKê Zêùc
KûUò KûUò ùQûU ùQûU bûMùe aòbq Keò_ûeêQ
Z ? Rke ùiâûZ GKûVò ejòaûe KûeY K’Y ?
C_ùeûq Zòù^ûUò ‘Zêc _ûAñ Kûc’ (1.6, 1.7
I 1.8) iìPûC@QòKò, _\û[ðe KYòKûcû^u c¤ùe
GK @ûKhðY ak Kû~ðý KeêQò ö ~ûjû KYòKûMêWÿòKê
GKûVò Keò eLôaûùe iûjû~ý Keò[ûG ö _\û[ðùe
KYòKûcû^u c¤ùe [ôaû Gjò @ûKhðY ake iûc[ðý
(strength) bò ^ Ü bò ^ Ü _\û[ð c¤ùe bò ^ Ü bò ^ Ü
ùjûA[ûG ö
_âgÜ :
1. ^òùcÜûq c¤eê ùKCñMêWÿòK _\û[ð ?
KûV, aûdê, M§, NéYû, aû\ûc, bûa^û, [Šû,
[Šû _û^úd, @Zee aûiÜû, Pû_, ifþ`e,
Zû_cûZâû, @Šû, gâ¡û ö
2. KûeY \gðû@ ö
iòSû ùjûA[ôaû Mec Lû\ýe aûiÜû \ìeùe
[ûA Zêùc RûYò_ûeê[ôaûùaùk [Šû Lû\ýe
aûiÜû RûYòaû _ûAñ ZêcKê Lû\ýe ^òKUKê KûjóKò
~òaûKê _Wÿò[ûG ?
3. RùY i«eYKûeú ^B aû ù_ûLeúùe
_jñeòfûùaùk RkKê KûUò KûUò bûM Keò
_jñ e ò [ ûG ö Gjû _\û[ð e ùKCñ Mê Y Kê
iìPûC@Qò ?
4. _\û[ð e KYò K ûMê W ÿ ò K e ùa÷ g ò Á ý
(characteristics) MêWÿòKê ùfL ö
1.3 _\û[ðe @aiÚû (States of Matter)
Zê c Pûeò _ ùU [ô a û aò b ò ^ Ü _\û[ð M ê W ÿ ò K ê
flýKe ö Gcûù^ bò^Ü bò^Ü @aiÚûùe ejò[û@û«ò ö
@ûc Pûeò_ûLùe [ôaû _\û[ðMêWÿòK cêLýZü Zòù^ûUò
@aiÚûùe [û’«ò ö ~[û- KVò^ (solid), Zek (liquid)
I Mýûiúd (gaseous) ö _\û[ðe Gjò @aiÚû Zûjû
c¤ùe [ôaû KYòKûMêWÿòKe MêY aû flY ùa÷gòÁýùe
[ôaû aòbò^ÜZû C_ùe ^òbðe Keò[ûG ö
aˆÿðcû^ @ûi, _\û[ðe aòbò^Ü @aiÚûùe Zûjûe
_âKéZò / Êbûa aòhdùe RûYòaû ö
1.3.1KVò^ @aiÚû (Solid State) :
Zêc _ûAñ Kûc : 1.9
AUû, Kfc, ajò, jûZêWÿò, KûVaûWÿò, _äûÁòKþ
ùÄf - _âùZýKeê ùMûUòG ùfLûGñ iõMâj Ke ö
ù_^þiòfþ iûjû~ýùe C_ùeûq Rò^òhMêWÿòKe @ûKéZò
Zêc LûZûùe @u^ Ke ö Gjòiaê _\û[ðMêWÿòKe K’Y
^òŸòðÁ @ûKûe, _eòiúcû I @ûdZ^ @Qò Kò ? GMêWÿòKê
_òUòùf, UûYòùf Kò´û ù`û_ûWÿòùf K’Y ùja ?
ùicûù^ K’Y _eÆe c¤ùe aòieòZ ùjaû _ûAñ
ic[ð ? GMêWÿòKê ak _âùdûM Keò iuêPòZ KeòaûKê
ùPÁû Ke ö GMêWÿòKê iuêPòZ Keòaûùe Zêùc i`k
ùjf Kò ?
C_ùeûq _âùZýKUò ùMûUòG ùMûUòG KVò^
_\û[ðe C\ûjeY ö @ûùc ù\Lôfê ù~, KVò^ _\û[ðe
 5
^òŸòðÁ @ûKûe, @ûKéZò I @ûdZ^ [ûG ö GMêWÿòKe
Lêaþ Kcþ iùuûP^ ùjûA[ûG ö KVò^ _\û[ð iað\û
^òRe @ûKûe aRûd eLô[ûG ö ak _âùdûM Keò
KVò^ _\û[ðKê bwû~ûA_ûùe, ùjùf Gjûe @ûKûe
_eòaˆÿð^ Keòaû KÁKe ö ùZYê GMêWÿòK KVò^
@U«ò ö
^òcÜ _â\ˆÿKê aò·e Ke :-
(a) GK eae aýûŠKê UûYòaû \ßûeû Zûjû K’Y
^òR @ûKûe _eòaˆÿð^ Keò_ûùe ? Gjû K’Y
GK KVò^ _\û[ð ?
(b) fêY I Pò^òKê ù~ùZùaùk @ûùc aòbò^Ü
@ûKûee Rûeþ c¤ùe eLê, ùijò fêY aû Pò^ò
icìj Rûeþ @ûKûe ]ûeY Kùe ö GMêWÿòK K’Y
KVò^ _\û[ð ?
(c) Ƭ ~\òI KVò^ @ùU Z[û_ò @ûùc GjûKê
ijRùe Pòò_ò iuêPòZ Keò_ûeê KûjóKò ?
C_ùeûq icÉ _\û[ðMêWÿòK KVò^ @U«ò,
KûeY,
(a) eae aýûŠùe UYûak _âùdûM Kùf Gjûe
@ûKûe _eòaˆÿð^ ùjûA[ûG ö Kò«ê ak @_iûeY
Kùf Gjû _ê^aðûe _ìaðûaiÚûKê ù`eò@ûùi ö
~\ò @]ôK ak _âùdûM Keû~ûG, ùZùa Gjû
QòŠò~ûG ö
(b) _âùZýK fêY aû Pò^ò KYòKûe @ûKûe ^òŸòðÁ
@ùU ö @ûùc ZûjûKê jûZùe, ù_äUùe Kò´û
aòb^ò Ü @ûKéZeò Rûeþùe eLôùf c¤ ùicû^ue
KYòKûe @ûKûe @_eòaˆÿòðZ eêùj ö
(c) Ƭùe @ù^K lê\â Qò\â ejòQò ö ~ûjû c¤ùe
aûdê beò ejò[ûG ö ù~ùZùaùk @ûùc ƬKê
Pû_ê ùiùZùaùk Zûjûe Qò\â c¤ùe [ôaû
aûdê aûjûeò @ûùi ö ùZYê GjûKê ijRùe
iuêPòZ Keòaû i¸a_e ùjûA[ûG ö
1.3.2Zek @aiÚû (The Liquid State) :
Zêc _ûAñ Kûc : 1.10
Rk, ùiûeòhùZf, lúe, ieaZ, Rêiþ I
[Šû_û^úd iõMâj Ke ö aòbò^Ü @ûKéZòe _ûZâ ^ò@ ö
cû_ iòfòŠe aýajûe Keò ù^A[ôaû _ûZâcû^uùe
50 còfò iÚû^ùe \ûM \ò@ ö Gjò ZekMêWK ÿò PUûYùe
Xûkò ùjûAMùf K’Y ùja ? 50 còfò cû_e ù~
ùKøYiò Zek ù^A aòbò^Ü @ûKéZòe @fMû @fMû
_ûZâùe Xûk ö _âùZýK _ûZâùe Zeke @ûdZ^
icû^ ejêQò Kò ? _âùZýK _ûZâùe Zeke @ûKéZò
K’Y icû^ @Qò, Gjû flý Ke ö ZekKê ùMûUòG
_ûZâeê @^ý _ûZâ c¤Kê Xûkòùf, Gjû K’Y ijRùe
ùaûjò~ûG ?
@ûùc ^òeúlY Kfê ù~, Zek _\û[ðe ^òŸòðÁ
@ûKûe ^ûjó, Kò«ê Gjûe ^òŸòðÁ @ûdZ^ ejòQò ö Gjû
ù~Cñ _ûZâùe eùj, Zûjûe @ûKûe ]ûeY Keò[ûG ö
Zek _âaûjòZ ùjûA[ûG I @ûKûe c¤ a\kûA[ûG,
ùZYê Gjû KVò^ _\û[ð _eò \éXÿ ^êùjñ ö Gjû ijRùe
ajò~ûA_ûùe ùaûfò Zek _\û[ðKê _âaj (fluid) c¤
Kêjû~ûG ö
Zêc _ûAñ Kûc 1.4 Gaõ 1.5Kê flý Kùf
@ûùc ù\Lôaû ù~, KVò^ I Zek _\û[ð Zek c¤ùe
aòieòZ ùjûA[ûG ö aûdêcŠkúd MýûiMêWKòÿ Rkùe
aòieòZ I \âaúbìZ ùjûA[û«ò ö Gjò MýûiMêWKòÿ c¤eê
cêLýZü Kûað^WûA@KþiûAWÿþ I @Kþiùò R^ Rkúd _âûYú
I Cnò \ cû^ue aoô e jò a û _ûAñ @ZýûagýK
ùjûA[ûG ö
@KþiòùR^ RúaRMZe gßûiKâòdûùe \eKûe
ùjûA[ûG ö RkPe _âûYúcûù^ Rk c¤ùe \âaúbìZ
@KþiòùR^Kê ùicû^u _âgßûiùe MâjY Keò[û«ò ö
@ûùc Gjò iò¡û«ùe C_^úZ ùjfê ù~, KVò^, Zek
I Mýûiúd _\û[ð Zek _\û[ð ù e aò i eò Z
ùjûA_ûùe ö aòieY _âKòâdûe jûe KVò^ @ù_lû
Zek ùlZâùe @]ôK @ùU ö KûeY KVò^ Zêk^ûùe
Zeke KYòKûMêWÿòK c¤ùe @]ôK `ûuûiÚû^ [ûG I
ùicûù^ ijRùe MZò Keò_ûe«ò ö
 6
1.3.3 Mýûiúd @aiÚû (The Gaseous State) :
RùY ùafê^þ aòKûkú ùMûUòG Mýûiþ iòfŠ ò eeê
@ù^KMêWGòÿ ùafê^ùþ e Mýûiþ bˆÿòð Keòaûe Zêùc ùKùa
^òeúlY KeòQ Kò ? Zêùc Zûu Vûeê RûYòaûKê ùPÁûKe
ù~, ùMûUòG Mýûi iòfòŠe iûjû~ýùe ùKùZûUò
ùafê^ùþ e Mýûiþ bˆÿòð ùjûA_ûeòa ? ùijò iòfŠ ò e
c¤ùe ùKCñ Mýûi ejòQ,ò Zêùc ZûuVûeê RûYòaûKê
ùPÁû Ke ö
Zêc _ûAñ Kûc : 1.11
Zòù^ûUò 100 còfò iòeò¬þ ^ò@ ö 1.4 PòZâùe
\gðû~ûA[ôaû _eò Gjûe cêjñMêWÿòKê eae KKð \ßûeû
a¦ Keò\ò@ ö _âùZýK iòeò¬þ c¤eê _òÁ^MêWÿòKê
KûXÿò\ò@ ö ùMûUòG iòeò¬Kê QûWÿò \ßòZúd iòeò¬ùe
_ûYò I ZéZúd iòe¬ò ùe LŠòG PK bˆÿòð Ke ö _òÁ^þKê
ijRùe iòeò¬ C_ùe _ìeûAaû _ûAñ _òÁ^ C_ùe
KòQò ùbiþfò^þ fMûA \ò@ ö aˆÿðcû^ _âùZýK iòeò¬
bòZùe [ôaû _\û[ðMêWÿòKê iuêPòZ Keòaû ^òcù«
_òÁ^MêWÿòKê iòeò¬ùe _ìeûA Pû_ ö K’Y ù\Lôf ?
ùKCñ ùlZâùe _òÁ^þUò ijRùe bòZeKê PûfòMfû ?
Zêùc Gjò _eúlû\ßûeû ùKCñ iò¡û«ùe C_^úZ
ùjf ?
_òÁ^þ
Mýûi
eae KKð
PòZâ 1.4
_eúlûeê RYûMfû ù~, Pû_ _âùdûM \ßûeû
Mýûiúd _\û[ðMêWÿòK KVò^ I Zek _\û[ð Zêk^ûùe
ijRùe @]ôK iuêPòZ ùjûA[û«ò ö ùeûùhA _ûAñ
aýajéZ ùjC[ôaû ZekúKéZ ù_ùUâûfòdcþ Mýûi
(LPG) Gaõ WûqeLû^ûùe ùeûMúcû^uê ù~ûMûA
\ò@û~ûC[ôôaû @KþiòùR^þ iòfòŠeùe @KþiòùR^þ Mýûi
iõ_úWÿòZ Mýûi @ùU ö Kûe, @ùUûeòKèû @û\ò ~û^ùe
@ûRòKûfò iõ_úWÿòZ _âûKéZòK Mýûi (Compressed
Natural Gas - CNG) Kê A§^ eìù_ aýajûe
Keû~ûCQò ö Mýûie @]ô K iõ_úWÿ ^ i¸a
ùjûA_ûeê[ôaû ù~ûMêñ @]ôK _eòcûYe MýûiKê Pû_
_âùdûM Keò iõ_úWÿòZ Keò ùQûU ùQûU iòfòŠeùe
bˆÿòð Keû~ûA_ûeêQò, ~ûjûKê Kò ijRùe ù^aû
@ûYòaûùe aòùgh iêaò]û ùjûA[ûG ö
ùeûùhA Ne bòZeKê ^ ~ûA ùeûùhA Nùe
K’Y e§û ùjCQò Zûjûe aûiÜû @ûùc Ne aûjûùe
[ûA Kjò_ûeòaû ö Gjò aûiÜû @ûc _ûLKê Kò_eò @ûiòfû ?
~\òI Lû\ý @ûcVûeê \ìeùe [ûG, Gjûe aûiÜûe
@YêMêWÿòK aûdêe @Yêcû^u ijòZ cògò MZòKeò
Pûeò@ûùWÿ aýû_ò~ûG ö Mec Lû\ýe aûiÜû @ûc _ûLùe
@Zò gúNâ ùKùZûUò ùiùKŠ c¤ùe _joô~ûG, KûeY
KVò^ I Zek _\û[ðe aòieY jûeVûeê Mýûiúd
_\û[ðe aòieYjûe ~ù[Á @]ôK ùjûA[ûG ö Mýûie
@Yêcû^u \îZ ùaM I @Yêcû^u c¤ùe [ôaû @]ôK
`ûuûiÚû^ ù~ûMê Mýûie aòieY @^ý Mýûicû^u
c¤ùe @Zò gúNâ ùjûA[ûG ö
KVò^
(a)
Zek (b)
(c)
Mýûi
PòZâ 1.5 _\û[ðe Zòù^ûUò @aiÚûe _eòa¡òðZ PòZâ
 7
Mýûiúd @aiÚûùe @YêMêWÿòK \îZ ùaMùe 1.4 _\û[ð Zûjûe @aiÚ û e _eò a ˆÿð ^
GùYùZùY @^òdcòZ bûùa Nìeòaêf«ò ö @YêMêWÿòKe Keò_ûùe Kò ?
Gjò MZò ù ~ûMê ñ ùicûù^ ^ò R ^ò R c¤ùe I (Can Matter Change its State ?)
]ûeK_ûZâe Kû^Úùe aûùWÿA jê@«ò I Kû^Ú C_ùe _\û[ðe @aiÚûùe _eòað^ jêG ö @ûùc
ak _âùdûM Ke«ò ö Mýûiúd @Yêcû^u \ßûeû icùÉ RûYò ù Q ù~, Rk Zò ù ^ûUò @aiÚ û ùe
]ûeK Kû^Úe _âZò GKK ùlZâ`k C_ùe Kû~ðý ejò_ûùe ö
Keê[ôaû akKê Mýûie Pû_ Kêjû~ûG ö l KVò^ eì_ùe - ae`
_âgÜ : l Zek eì_ùe - Rk
l Mýûiúd @aiÚûùe - Rkúdaû¿ / aû¶ ö
1. ùKøYiò aÉêe GKK @ûdZ^ùe [ôaû aÉêZKß ê
ùijò aÉêe iû¦âZû (density) Kêjû~ûG ö @aiÚû _eòaˆÿð^ ùaùk _\û[ðe @ûbý«eùe K’Y
NUò[ûG ? _\û[ðe @aiÚûe _eòaˆÿð^ ùaùk Zûjûe
aÉêZß @YêMêWÿòKe K’Y jêG ? @ûcKê GMêWÿòKe Cˆÿe
( iû¦âZû = )
@ûdZ^ RûYòaûKê ùja ö
^òcÜfòLôZMêWÿòKê iû¦âZûe a¡ðòZ Kâcùe 1.4.1 Zû_cûZâû _eòaˆÿð^e _âbûa :
iRû@ ö aûdê, Pòcò^òeê ^òMðZ ]ì@ñû, cjê, (Effect of Change of Temperature)
Rk, PKþ, Zêkû Gaõ fêjû ö
Zêc _ûAñ Kûc : 1.12
2. (a) _\û[ðe aòbò^Ü @aiÚûe ùa÷gòÁýMêWÿòKê
Mâûc IR^e GK ae`LŠKê ùMûUòG
150
iûeYú Keò iìPòZ Ke ö
aòKeùe ù^A Gjû c¤ùe [ùcðûcòUeKê G_eò
(b) iõlò¯ Uò®Yú _â\û^ Ke ö bûaùe eL ù~_eòKò [ùcðûcòUeùe _ûe\ ejò[ôaû
\éXÿZû, iõ_úWÿýZû, _âajZû, Mýûi afþa ae`e iõÆgðùe (PòZâùe _â\gòðZ) @ûiê[ôa ö
Uûuòùe Mýûi bˆÿòð ùjaû _âKòâdû, MZòR
gqò I iû¦âZû ö
3. KûeY \gðû@ ö ÁûŠ
[ùcðûcòUe
(a) MýûiKê GK @û]ûe _ûZâùe eLôùf,
Zûjû ùijò _ûZâùe aýû_ò~ûA _ûZâ c¤iÚ MæûieWÿ
iÚû^Kê iµì‰ð bûaùe @]ôKûe Keò
eùj ö
(b) ùMûUòG KûV ^òcòðZ ùUaêfKê KVò^ aòKe
_\û[ð ùaûfò Kêjû~ûG ö
ae`LŠ
(c) @ûùc ijRùe ^òR jûZKê aûdê c¤ùe
MZògúk KeûA_ûeòaû, Kò«ê KûV_Uû
c¤ùe Gjò _âKûe Keò_ûeòaû ^ûjó ö
a‰ðe
(d) KVò^ Zêk^ûùe Zek @ù_lûKéZ Kcþ
iû¦âZû aògòÁ ùjûA[ûG, cûZâ ae`
Rkùe bûùi, KûjóKò ? PòZâ 1.6 (a) ae` Rkùe _eòYZ ùjaû
 8
ÁûŠ [ùcðûcòUe
MæûieWÿ
aòKe
Rk
a‰ðe
PòZâ 1.6 (b) Rk Rkúdaû¿ùe _eòYZ ùjaû
@Ì gòLû\ßûeû aòKeKê Mec Ke ö Gjû\ßûeû ae`e
Zû_cûZâû aXÿaò ö ù~Cñ Zû_cûZâûùe ae` ZekòaûKê
@ûe¸ Keòa Zûjû [ùcðûcòUe iûjû~ýùe cû_ò Uò_ò
eL ö ù~Cñ Zû_cûZâûùe ae` iµì‰ð bûùa Zekò
Rkùe eì_û«eòZ ùjfû, ZûjûKê c¤ cû_ I Uò_ò Keò
eL ö aˆÿðcû^ ùMûUòG Mæûi eWþ iûjû~ýùe RkKê
ùMûkûA ùMûkûA Zûjû `êUa ò û _~ðý« Mec KeòPûf ö
Rk `êUòùf Zûjû aû¿ùe _eòYZ ùjaûKê @ûe¸
jê G ö @]ô K ûõg Rk aû¿úbì Z ùjfû _~ð ý «
[ùcðûcòUeùe iìPòZ Zû_cûZâûKê flý Keê[û@ ö Rk
Zek @aiÚûeê aû¿úd @aiÚûKê _eòaˆÿòðZ ùjfûùaùk
[ùcðûcòUe iìPòZ Keê[ôaû Zû_cûZâûKê ^òeúlY Ke
I Uò_ò eL ö
KVò^e Zû_cûZâû aXÿûAùf, Gjûe @YêMWê K
òÿ e
MZòR gqò aé¡ò _ûA[ûG ö MZòR gqòe aé¡ò ù~ûMêñ
@YêMêWÿòK @]ôK ùaMùe ù\ûkûdcû^ ùjaûKê @ûe¸
Ke«ò ö Zû_ _âùdûM ùjùf @YêMêWÿòK Zû_ gqò
@aùgûhY Keò ùicû^u c¤ùe [ôôaû @ûKhðY ake
iúcûKê U_ò~ûA[û«ò I @]ôK MZògúk jê@«ò ö Gjò
KYòKûMêWÿòK ùicû^ue iÚòe iÚû^ _eòZýûM Keò @]ôK
ùaMùe cêqbûaùe MZò Ke«ò ö G_eò GK @aiÚû
@ûiò _joô~ûG, ù~ùZùaùk @YêMêWÿòK _eÆeVûeê
\ìùeA ~û@û«ò, KVò^ ZekòaûKê @ûe¸ Kùe I
Zekùe _eòYZ jêG ö ù~Cñ Zû_cûZâûùe GK
KVò^ aûdêcŠkúd Pû_ùe Zekò GK Zek
_\û[ðùe _eòYZ jêG, ZûjûKê ùijò KVò^ _\û[ðe
Mk^ûu (melting point) Kêjû~ûG ö
ùMûUòG KVò^e Mk^ûu, Gjû c¤ùe [ôaû
KYòKûcû^u c¤ùe ejò[ôaû @ûKhðY ake
iûc[ðýe iìP^û \òG ö
ae`e Mk^ûu (melting point)
273.16K ö _\û[ð KVò^ @aiÚûeê Zek @aiÚûKê
_eòaˆÿð^ ùjC[ôaû _âKòâdû @[ðûZþ _\û[ðe Zekòaû
_âKâòdûKê aòMk^ aû Zek^ (fusion) Kêjû~ûG ö
ù~ùZùaùk Zû_ _â\û^ ù~ûMê ùKøYiò
_\û[ð ZekòaûKê @ûe¸ Kùe, ùiùZùaùk
Zûjûe Zû_cûZâû @_eòaˆÿòðZ eùj ö Zû’ùjùf
ùijò Zû_gqò Kê@ûùWÿ ~ûG ?
ae` Zekòaû _eúlY Pûfò[ôaû icdùe
Zêùc flý Keò[ôa ù~ Mk^ûuùe _joôaû_ùe
iaê ae` ^Zekòaû _~ðý« Zûjûe Zû_cûZâûùe
ùKøYiò _eòaˆÿð^ jêG ^ûjó ö @ûùc aòKeUòKê Mec
Keòaû_ûAñ @aòzò^Ü bûùa Zû_ _â\û^ Keòaû iùˆÿß aò
Gjûjó NUò[ûG ö Gjò Zû_ KYòKû-KYòKûcû^u c¤ùe
[ôaû @ûKhðY ake a§^Kê U_òò ùKak @aiÚû
_eòaˆÿð^ _âKd âò ûùe ^òùdûRòZ jêG ö @aiÚûe _eòaˆÿð^
Pûfò[fô û icdùe @ûùc ù~ûMûC[ôaû Zû_ gqò, ae`
\ßûeû ùgûhòZ ùjûA~ûA ùKak ae`Kê ZekûAaûùe
iûjû~ý Kùe cûZâ Zû_cûZâ û ùe ùKøYiò aé ¡ ò
KeûG^ûjó ö iùZ ù~còZò Gjò Zû_ ae` bòZùe
fêPò~ûG ö ùZYê @aiÚû _eòaˆÿð^ùaùk @ûagýKúd
Zû_Kê Mê¯Zû_ (latent heat) Kêjû~ûG ö GVûùe
“Mꯔ g± @[ð fêKûdòZ ö aûdêcŠkúd Pû_ùe
1 Kò M â û e GK KVò ^ _\û[ð K ê Zû’e Mk^ûu
Zû_cûZâûùe Zekùe _eòYZ KeòaûKê ù~ZòKò
_eòcûYe Zû_gqò @ûagýK jêG, ZûjûKê ùijò
_\û[ð e Mk^e Mê ¯ Zû_ (latent heat of

Kêjû~ûG ö (00C aû 273K)ùe ejò[ôaû
fusion)
Rke KYòKûcû^ue gqò ùijò Zû_cûZâûùe [ôaû
ae` KYòKûcû^u gqò @ù_lû @]ôK ö
@ûùc ù~ùZùaùk Rkc¤Kê Zû_gqò
ù~ûMûA[ûC, Rk c¤iÚ KYòKûMêWK
ÿò @]ôK gqò jûif
Keò @]ô K ùaMùe MZò Ke«ò ö GK ^ò Ÿ ò ð Á
Zû_cûZâûùe _joôfû _ùe ùijò KYòKûcû^ue
~ù[Á gqò ùjûA~ûA[ûG ~ûjû `kùe ùicûù^
_eÆe c¤ùe [ôaû @ûKhðY ake a§^eê cêq
ùjûA _eÆeVûeê \ìùeA ~û@û«ò ö Gjò Zû_cûZâûùe
Zek, aû¿ aû Mýûiùe _eòaˆÿð^ ùjaûKê @ûe¸
Kùe ö ù~Cñ Zû_cûZâûùe GK Zek aûdêcŠkúd
Pû_ùe `êUòaû @ûe¸ Kùe ZûjûKê ùijò Zeke
ÇêU^ûu Kêjû~ûG ö `êUòaû (boiling) GK iûcMâòK
_eòNUYû (bulk phenomenon) ö Zeke icÉ
@õge KYòKûcûù^ ~ù[Á gqò jûif Keò `êUòaû
icdùe aû¿úd @aiÚûKê _eòaˆÿòðZ ùjûA[û@û«ò ö
Rke ÇêU^ûu Zû_cûZâû ùjCQò 1000C
0
373K [100 C = (273 + 100)K = 373K]
aû¿úba^e Mê ¯ Zû_Kê (latent heat of
vapourisation) Zêùc aýûLýû Keò_ûeòa Kò ? Mk^e
Mê¯Zû_Kê Zêùc ù~_eò bûùa aýûLýû KeòQ VòKþ
ùijò _ eò bûùa Gjûe aýûLýû Ke ö 373K
(100 0 C) ùe [ô a û aû¿e KYò K ûcûù^ ùijò
Zû_cûZâûùe [ôaû Rke KYòKûcû^u @ù_lû @]ôK
gqò aj^ Keò[û@û«ò ö Gjûe KûeY ùjfû, aû¿e
KYòKûcûù^ aû¿úba^ Mê¯Zû_ eì_ùe @]ôK gqò
ùgûhY Keò[û«ò ö
Gjò iaê @ûùfûP^û _ùe @ûùc Gjò iò¡û«ùe
C_^úZ ùjfêù~ Zû_cûZâûe _eòaˆÿð^ \ßûeû _\û[ðe
@aiÚûùe _eòaˆÿð^ ùjûA_ûeòa @[ðûZþ _\û[ð ùMûUòG
@aiÚûeê @ûC ùMûUòG @aiÚûKê ~ûA_ûeòa ö
Zû_ Zû_
KVò^ @aiÚû Zek@aiÚû Mýûiúd @aiÚû
[Šû [Šû
9
@ûùc Gjû gòLôfê ù~, @ûc Pûeò_ùU [ôaû
aò b ò ^ Ü _\û[ð M ê W ÿ ò K Zû_ _â ù dûM \ß û eû @aiÚ û
_eòaˆÿð^ Keò KVò^eê Zek I Zekeê MýûiúdKê
_eòaˆÿòðZ ùjûA[û@û«ò ö Kò«ê G_eò ùKùZK _\û[ð
@Q«ò ù~Cñcûù^ KVò^ @aiÚûeê Zek @aiÚûKê ^
~ûA iò ] ûikL Mýûiúd @aiÚ û Kê _eò a ˆÿò ð Z
ùjûA[û@û«ò ö
Zêc _ûAñ Kûc : 1.13
KòQò _eòcûYe K_ìeð Kò´û Gùcû^òdc ùKäûeûAWþ
^ò@ ö GjûKê MêŠKeò GK Pò^ûcûUòe _ûZâùe eL ö
GK KûP `ù^fKê Pò^ûcûUòe _ûZâ C_ùe IfUûA
Zêkû Vò_ò
`ù^fe ^ûWÿò
Gùcû^òdc
ùKæûeûAWÿþ aû¿ KVò^ Gùcû^òdc
ùKæûeûAWÿþ
aû
Pò^û_ûZâ
a‰ðe
PòZâ 1.7 Gùcû^òdc ùKæûeûAWÿe D¡ßð_ûZ^
(PòZâ i\ég) eL ö `ù^fþ ^ûWÿòe @MâbûMùe Zêkû
Vò_ò \ò@ ö aˆÿðcû^ GjûKê ]úùe ]úùe Mec Ke I
flý Ke ö Cq _eúlûeê Zêùc K’Y @^ê¤û^ Kf ?
ù~Cñ @aiÚû _eòaˆÿð^ùe KVò^ Zek @aiÚûKê
^ ~ûA iò]ûikL Mýûiúd @aiÚûKê _eòaˆÿòðZ jêG
Gaõ iõ~êqò ^ a\kûA Mýûiþeê KVò^ @aiÚûKê
_eòaòðZ jêG ZûjûKê C¡ßð_ûZ^ (sublimation)
Kêjû~ûG ö
 10

1.4.2 Pû_ _eòaˆÿð^e _âbûa : _âgÜ :

(Effect of Change of Pressure) 1. ^òùcÜûq Zû_cûZâûKê ùifiòdiþ ùÄfùe
@ûùc _ìaðeê _XÿòùQ ù~, _\û[ðe @Yêcû^u _eòYZ Ke ö
c¤ùe [ôaû \ìeZû _eòaˆÿð^ ùjùf Gjûe @aiÚûùe
(a) 300K (b) 573K
_eòaˆÿð^ ùjûA[ûG ö GK MýûiKê ùMûUòG iòfòŠe
c¤ùe eLô Gjû C_ùe Pû_ _âùdûM Keò iuêPòZ 2. ^òùcÜûq Zû_cûZâûùe Rke ùbøZòK @aiÚû
Kùf Gjûe K’Y _eòaˆÿð^ NUòa ? G[ôùe [ôaû K’Y jêG ?
@YêMêWÿòK _eÆee ^òKUZe ùjùa Kò ? (a) 2500C (b) 1000C (c) –100 C
Zêùc K’Y bûaêQ Kò Pû_ aé¡ò Kò´û jâûi \ßûeû 3. _âùZýK _\û[ðe @aiÚû _eòaˆÿð^ ùaùk
_\û[ðe @aiÚûùe _eòaˆÿð^ ùja Kò ?
_òÁ^þ
Zû_cûZâû KûjóKò iÚòe ejò[ûG ?
_òÁ^þ _òÁ^þ
iòfŠ
ò e iòfŠ
ò e 4. aûdêcŠkúd MýûiMêWÿòKùe ZekúKeY _ûAñ
iòfŠ
ò e
GK _âYûkú iµKðùe _âÉûa \ò@ ö
1.5 aû¿úba^ (Evaporation)
@ûcKê K’Y iaêùaùk ùMûUòG _\û[ðe
@aiÚûùe _eòaˆÿð^ @ûYòaû _ûAñ GjûKê Mec Keòaû
PòZâ 1.8 Pû_ _âùdûMKeò _\û[ðe Kò´û Pû_ùe _eòaˆÿð^ @ûYòaû \eKûe _Wÿòa ? Zêc
KYòKûMêWÿòKê _ûLû_ûLô @ûYòjêG ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe NUê[ôaû KòQò _eòaˆÿð^Kê flý
Pû_e _âùdûM Gaõ Zû_cûZâûe jâûi ù~ûMêñ Keò C\ûjeY ù\A_ûeòa Kò ù~Cñ ùlZâùe Zek
MýûiMêWÿòK ZekúKéZ ùjûA[û«ò ö ÇêU^ûu Zû_cûZâûùe ^ ejò c¤ aû¿ùe _eòYZ
Zêùc ùKùa KVò^ Kûað^þ WûA@KþiûAWÿ ùjCQò ?
(CO2) aòhdùe gêYòQ Kò ? GjûKê @Zý]ôK Pû_ RkKê ùNûWÿûA ^ eLôùf Gjûe _eòcûY
_âùdûM Keò MzòZ Keû~ûA[ûG ö Gjò Pû_Kê GKK ]ô ù e ]ô ù e jâûi _ûG ö I\û fê M û gê L ô ~ ûG ö
aûdêcŠkúd Pû_Kê KcûA @ûYòùf, KVò^ Kûað^
C_ùeûq \ê A Uò C\ûjeYùe Rke K’Y
WûA@KþiûAWÿþ Zek @aiÚûKê ^ ~ûA iò]ûikL Mýûiúd
@aiÚûùe _eòYZ ùjûA~ûG ö Gjò KûeYeê KVò^ NUò[ûG ?
Kûað^ WûA-@KþiûAWÿþKê gêà ae` (dry ice) @ûùc RûYê ù~ _\û[ðe @YêMêWÿòK iað\û MZò
Kêjû~ûG ö Keê[û«ò ö ùicûù^ ùKùa ùjùf iÚòe eêj«ò ^ûjó ö
ùZYê @ûùc Kjò_ûeòaû ù~, Zû_cûZâû I Pû_ ùKøYiò GK ^òŸòðÁ Zû_cûZâûùe Mýûi, Zek
ùMûUòG _\û[ðe @aiÚûKê ^ò¡ðûeY Keò[ûG ö @[aû KVò^ _\û[ðùe ejò[ôaû KYòKûMêWÿòK bò^Ü
bò^Ü _eòcûYe MZòR gqòe @]ôKûeú ùjûA[û«ò ö
Zek aû¿ú Zeke _éÂbûMùe [ôaû @Ì iõLýK @Yêe @]ôK
Mk^ Y KeY
Ke iõN MZòR gqò [ûG ö ùicûù^ @^ý KYòKûcû^u
N^ú ^^
@ûKhðY ake _âbûaeê cêq ùjûA Zekeê @fMû
KVò^ D¡ßð_ûZ^ Mýûi
ùjûA aû¿ùe _eò Y Z ùjûA~û@û«ò ö GjûKê
PòZâ 1.9 _\û[ðe Zòù^ûUò @aiÚûe @«ü_eòaˆÿð^ aû¿úba^ Kêjû~ûG ö
 11
ù~Cñ _âKòâdûùe ÇêU^ûu Vûeê Kcþ [ôaû
ù~ ùKøYiò Zû_cûZâûùe Zek _\û[ð Mýûiùe
_eòYZ ùjûA[ûG, ZûjûKê aû¿úba^ Kêjû~ûG ö
1.5.1 aû¿úba^Kê _âbûaòZ Keê[ôaû KûeK :
(Factors Affecting Evaporation)
@ûi ^òcÜ “Zêc _ûAñ Kûc” cû¤cùe GjûKê
aêSòaû ö
Zêc _ûAñ Kûc : 1.14
ùMûUòG _eúlû ^kúùe 5 còfò Rk ^ò@ Gaõ
GjûKê SeKû ^òKUùe Kò´û _vû Zùk eLö ùMûUòG
PCWÿû Pò^ûcûUò _ûZâùe 5 còfò Rkù^A GjûKê c¤
ùijò_eò SeKû _ûLùe aû _vû Zùk eL ö @^ý
GK ùLûfû Pò^ûcûUò _ûZâùe c¤ 5 còfò Rkù^A
GjûKê GK K_þùaûWÿð Kò´û ùgâYú Méje [ûKùe eL ö
ùgâYúMéje Zû_cûZâûKê Uò_òeL ö C_ùeûq Zòù^ûUò
_ûZâùe [ôaû Rk aû¿úbìZ ùjaû_ûAñ ùKùZ icd
aû ùKùZ \ò^ ù^C@Qò, Zûjû ùfLôeL ö Gjò
icÉ _eúlûKê ahðû\òù^ Keò _~ðýùalY MêWÿòKê
Uò_òeL ö
_eò_ûgßðe Zû_cûZâû, @û]ûe _ûZâe _éÂbûMe
ùlZâ`k Gaõ _a^e ùaM aû¿úba^ C_ùe Kò_eò
_âbûa _KûA[ûG ùaûfò Zêùc bûaêQ ?
Zê ù c ^ò ½ d ^ò e úlY Keò [ ô a ù~, Gjò
KûeKcû^u C_ùe aû¿úba^e jûe ^ò b ð e
Keò[ûG ö Gjû Zùk @ûùfûP^û Keû~ûAQò ö
(i) _éÂZk ùlZâ`ke aé¡ò :
@ûùc RûYê ù~, aû¿úba^ _éÂbûMùe iµ^Ü
ùjC[ôaû GK _âKòâdû @ùU ö _éÂbûMe ùlZâ`k
aé¡ò _ûAùf aû¿úba^e ùaM aé¡ò _ûA[ûG ö
C\ûjeY Êeì_, @ûùc fêMûKê gêùLAaû ùaùk GjûKê
ùcfû Keò gêLûAùf Gjû gúNâ gêLô~ûG ö
(ii) Zû_cûZâû aé¡ò :
Zeke Zû_cûZâû aé¡ò _ûAùf @]ôK iõLýK
@Yêcûù^ Zû_gqò MâjY Keò @]ôK MZòR gqòe
@]ôKûeú ùjûA[û«ò I Mýûiúd @aiÚûKê eì_û«eòZ
ùjûA[û«ò ö
(iii) @û\ðâZûe jâûi :
aûdêùe C_iÚòZ [ôaû Rkúdaû¿e _eòcûYKê
@û\ðâZû Kêjû~ûG ö @ûc Pûeò_ûLùe [ôaû aûdê ^òŸòðÁ
Zû_cûZâûùe iúcòZ _eòcûYe Rkúdaû¿ ]ûeY
Keò_ûùe Gaõ ZûjûVûeê @]ôK Rkúd aû¿ ]ûeY
Keò_ûeòa ^ûjó ö ~\ò aûdêùe _ìaeð ê @]ôK Rkúdaû¿
C_iÚòZ [ôa ùZùa aû¿úba^e ùaM jâûi _ûAa ö
(iv) _a^ùaMe aé¡ò :
iû]ûeYZü _a^ ajê[a ô û \ò^MêWKòÿ ùe I\û
fêMû gúNâ gêL~ô ûG ö _a^e ùaM aXÿùò f Rkúdaû¿e
@YêMWê Kòÿ _a^ ij GKûVò ùjûA CWÿ~ò ûG ö `k Êeì_,
_eò_ûgßðùe [ôaû Rkúdaû¿e _eòcûY Kcò~ûG ö
Gjûù~ûMêñ aû¿úba^e jûe aé¡_ò ûG ö
1.5.2 aû¿úba^ gúZkZû iéÁò Kùe :
(Evaporation Causes Cooling)
ùMûUòG ùLûfû _ûZâùe Zek _\û[ð eLôùf,
Gjû ^òeazò^Ü bûaùe ]úùe ]úùe aû¿úbìZ
ùjûA[ûG ö Gjò Zek _\û[ðe @Yêcûù^ _eò_ûgßðeê
gqò @aùgûhY Keò aû¿úba^ ùaùk jeûA[ôaû
gqòKê _ê^übeY Keò[û«ò ö _eò_ûgßð aû Pûeò_ûLeê
gqò @aùgûhòZ ùjC[ôaûeê Gjû _eò_ûgßðKê [Šû
eLò[ûG ö
^L _fòiþ QWÿûAaû _ûAñ aýajéZ ùjC[ôaû
KòQò _eòcûYe GiòùUû^þ @ûc jûZ _û_êfò C_ùe
Xûkòùf K’Y jêG ? Gjûe @Yê jûZ_û_êfeò ê gqò
MâjY Kùe I _eò_ûgßeð ê c¤ KòQò gqò MâjY Keò[ûG ö
Gjû ù~ûMê GiòùUû^þe aû¿úba^ jêG ~ûjû `kùe
@ûc jûZ_û_êfKò ê Zûjû [Šû fûùM ö
 12
@ûùc Leû\òù^ KûjóKò iìZû ù_ûhûK _ò§òaû ?
Leû\òù^ @ûc ù\jeê ajêZ Sûk aûjûùe
~ûjû `kùe @ûc ù\j [Šû eùj ö @ûùcRûYê ù~
aû¿úba^ icdùe Zeke _éÂùe [ôaû KYòKûcûù^
_eò_ûgßeð ê Kò´û geúe _éÂeê gqò @ûjeY Keò aû¿úbìZ
ùjûA[û«ò ö aû¿úba^e Mê¯ Zû_ ijòZ icû^ Zû_
gqò geúeeê @aùgûhòZ jêG ~ûjû `kùe geúe
gúZk eêùj ö iìZû ù_ûhûK Rke bf @aùgûhK ö
iìZû ù_ûhûK geúee SûkKê bf bûaùe @aùgûhY
Kùe ~ûjû aûdêcŠke iõÆgðùe @ûùi I gúNâ
aû¿úbìZ ùjûA~ûG ö
[Šû ae`-Rk ^ò @ û~ûA[ô a û Mä û ie
aûjûe _éÂùe KûjóKò Rke aò¦êK (droplets)
cû^uê ù\LôaûKê còùk ?
ùMûUòG Mäûiùe KòQò [Šû ae` Rk @ûùc
ù^aû ö @Ì icd _ùe ùijò Mäûie aûjûe _ùU
Rke @ù^K aò¦êKcûù^ fûMò ejò[ôaûe @ûùc
ù\Lôaû ö aûdêùe [ôaû Rkúdaû¿ KYòKûcûù^ Mäûie
gúZk _éÂe iõÆgðùe @ûiòùf gqò jeûA[û«ò ö Gjû
ù~ûMêñ ùicûù^ Mýûiúd @aiÚûeê Zek @aiÚûKê
_eòaˆÿòðZ jê@«ò, ~ûjûKê @ûùc Mäûiþe aûjûe _éÂùe
Rk aò¦êK eì_ùe ù\Lê ö
_âgÜ :
1. GK Kêfeþ (cooler) KûjóKò gêà Mec \ò^ùe
_eò_ûgßK
ð ê @]ôK bf bûaùe [Šû Keò[ûG ?
2. cûUò _ûZâ ù e eLû~ûA[ô a û Rk Kûjó K ò
Leû\òù^ [Šû eêùj ?
3. jûZ _û_êfòùe KòQò GiòùUû^þ aû ù_ùUâûf
aû iêM§ò (perfume) eLôùf KûjóKò @ûùc
[Šû @^êba Keê ?
4. @ûùc KûjóKò Mec Pû aû Mec lúeKê K_þeê
ù_äUùe Xûkò _òAaûKê ùPÁû Keê ?
5. Leû \òù^ @ûùc ùKCñ _âKûee ù_ûhûK
_ò§òaû CPòZ ?
@]ôK RûYòaû :
@ûRòKûfò ùa÷mû^òKcûù^ _\û[ðe _ûoUò @aiÚû
@Qò ùaûfò RûYòùfYò ö ùi MêWÿòK ùjfû - KVò^,
Zek, Mýûiúd, _äûRcû I ùaûh-@ûA^þÁûA^þ
iõN^òZ (condensate) @aiÚû ö
_äûRcû :
_\û[ðe Gjò @aiÚû, @Zò gqògûkú I @Zò
CùˆÿRòZ KYòKûcû^u \ßûeû MVòZ ùjûA[ûG ö Gjò
KYòKûMêWÿòK @ûd^^ ùjûA[ôaû Mýûiùe (ionised
gas) @ûd^ @aiÚûùe [û@û«ò ö ^òd^ ^ò\gð^ afþa
(sign lamp)ùe ^òd^ Mýûi [ûG ö _âZò\ú¯
(fluorescent tube) ^kú bòZùe jòfòdc aû @^ý
KòQò Mýûi ejò[ûG ö Gjò Mýûicû^u c¤ùe
ù~ùZùaùk aò \ ê ý Zþ gqò _â a ûjò Z jê G ,
ùiùZùaùk ùicû^ue KYòKûcûù^ PûRòðZ
ùjûA~û@û«ò I Mýûiùe _äûRcû KYòKûcûù^ iéÁò
jê@«ò ö _äûRcû KYòKûcû^u C_iÚòZò ù~ûMêñ @ûùc
_âZò\ú¯ ^kúùe GK gòLûjú^ @ûùfûK \ú¯ò
(glow) ù\Lô_ûeê ö Gjò \ú¯òe ew Mýûie MêY
C_ùe ^òbðe Kùe ö bò^Ü bò^Ü Mýûiùe Gjò \ú¯òe
ew bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûG ö iì~ýð I @^ýû^ý Zûeûcûù^
ù~Cñ \ú¯ò _âKûg Ke«ò Zûjû ùiVûùe [ôaû @iõLý
_äûRcû KYòKûcû^u C_iÚòZò ù~ûMê i¸a_e
ùjûA[ûG ö Zûeûcû^uùe @Zò Cy Zû_cûZâû ù~ûMê
_äûRcû iéÁò ùjûA[ûG ö
ùaûh-@ûA^þÁûA^þ iõN^òZ
(Bose-Einstein Condensate) :
Satyendranath Bose Albert Einstein
 13
1920 ciòjûùe bûeZúd _\û[ð aòmû^ú
iùZý¦â^û[ ùaûh _\û[ðe _oc @aiÚû iµKðùe
ùKùZK MY^û Keò[ôùf ö Zûue ùijò MY^ûKê
bòˆÿòKeò @ûfaUð @ûA^þÁûA^þ _\û[ðe GK ^ìZ^
@aiÚû ùaûh-@ûA^þÁûA^þ iõN^òZ @aiÚû (BEC)
e baòhý iìP^û (prediction) ù\A[ôùf ~ûjûKê
_\û[ðe _oc @aiÚû KêjûMfû ö GeòKþ.G.Kù‰ðf
(Eric. A. Cornell), Iß û f`Mûw ùKùUfò ð
(Wolfgang Ketterle) Gaõ Kûefþ A. CAcýû^þ
(Carl E. Wieman) ‘ùaûhþ- @ûA^þÁûA^þ iõN^^’
(Condensation) C_ùe _eúlûcìkK MùahYû
Keò 2001 ciòjûùe _\û[ð aòmû^ùe ù^ûùafþ
_êeÄûe _ûA[ôùf ö @Zò Kcþ iû¦âZûùe (iû]ûeY
aûdêe GK-gZ-ijiâûõg iû¦âZû) ùKøYiò GK
MýûiKê @Zý]ôK [Šû Keòùf _\û[ðùe ùaûh-
@ûA^þÁûA^þ iõN^òZ @aiÚû (BEC) iéÁò ùjûA[ûG ö
KµêýUeùe A+eù^Uùe www.chem4kids.com
VòKYûeê _\û[ðe PZê[ð I _oc @aiÚû iµKðùe
Zêùc @]ôK Z[ý _ûA _ûeòa ö (@ûRòe ~êM ùjfû
KµêýUee ~êM ö KµêýUe aýajûe Keòaû
gòL ö)
@ûùc K’Y gòLôùf :
l _\û[ð @iõLý ùQûU ùQûU KYòKûcû^uê ù^A
MVòZ ö
l @ûc Pûeò_ûLùe [ôaû _\û[ðcûù^ Zòù^ûUò
@aiÚûùe ejò[û@û«ò, ~[û- KVò^, Zek I
Mýûiúd ö
l @Yê @Yêcû^u c¤ùe [ôaû @ûKhðY ak KVò^
_\û[ð ùlZâùe iaðû]ôK ùjûA[ôaûùaùk Zek
_\û[ð ùlZâùe c¤c ]eYe Gaõ Mýûiúd
_\û[ðùe iað^òcÜ ùjûA[ûG ö
l _\û[ð MVòZ ùjûA[ôaû KYòKûcû^u c¤ùe
[ôaû `ûuû iÚû^ I ùijò KYòKûcû^ue MZòR
gqò, KVò^ùe iað^cò ,Ü Zekùe c¤c ]eYe
I Mýûiùe iaðû]ôK ùjûA[ûG ö
l KVò^ _\û[ðe @YêMêWÿòK ^òŸòðÁ Kâcùe i{òZ
ùjûA ejò[ûG ö Zek _\û[ðùe @YêMêWÿòK
Ée Ée (layer) ùjûA ejò[û«ò I @YêKYòKûe
ÉeMêWÿòK _eÆe ijòZ Nhò ùjûA _eÆe
C_ùe Liò (slide) _ûe«ò ö cûZâ Mýûiúd
_\û[ðùe @YêMêWÿòK ùKøYiò ^òŸòðÁ Kâcùe ^
ejò GùYùZùY @^ò d cò Z bûùa MZò
Keò[û«ò ö
l _\û[ðe @aiÚû @«ü-_eòaˆÿð^gúk ö Zû_cûZâû
aû Pû_ _eòaˆÿð^ Kùf _\û[ð ùMûUòG @aiÚûeê
@^ý @aiÚûKê _eòaˆÿòðZ ùjûA_ûùe ö
l D¡ßð_ûZ^ _âKòâdûùe _\û[ð KVò^ @aiÚûeê
Zek @aiÚûKê ^ ~ûA iò]ûikL Mýûiúd
@aiÚûKê eì_û«eòZ ùjûA[ûG ~ûjû aò_eúZKâcú
(vice-versa) c¤ ùjûA_ûùe ö
l Zeke ÇêU^ (boiling) GK iûcMâKò _eòNUYû
(bulk phenomenon) ö ÇêU^ _âKâòdûùe
Zeke icMâ @õgeê KYòKû icìj aû¿úd
@aiÚûKê eì_û«eòZ jê@«ò ö
l aû¿úba^ GK _éÂbòˆÿòK _eòNUYû @ùU ö
_éÂZkùe [ôaû @YêMêWÿòK ~ù[Á gqò @ûjeY
Keò @Yê @Yê c¤ùe [ôaû @ûKhðY ake
akdKê U_ò Zek @aiÚûeê Mýûiúd @aiÚûKê
_eòaˆÿòðZ ùjûA~û«ò ö
l aû¿úba^e ùaM, aûdêcŠkKê C^àëq [ôaû
Zek _éÂe ùlZâ`k, Zû_cûZâû, @û\ðâZû Gaõ
_a^ ùaM C_ùe ^òbðe Keò[ûG ö
 14

l aû¿úba^ ù~ûMêñ gúZkúKeY jêG ö l ùKùZK MêeêZß_ì‰ð cû_ I Gjûe GKK :

l aû¿úba^e Mê ¯ Zû_ ùjCQò GKK cû_ GKK _âZúK
aûdêcŠkúd Pû_ Gaõ ÇêU^ûu Zû_cûZâûùe Zû_cûZâû ùKfbò^þ K
[ôaû GK KòMûâ ZekKê Mýûiùe _eòYZ Keòaû \ìeZû còUe m
_ûAñ @ûagýK ùjC[ôaû Zû_gqò ö aÉêZß KòùfûMâûc kg
l ZekúKeYe Mê ¯ Zû_ ùjCQò @ûagýK IR^ ^òCU^ N
ùjC[ôaû Zû_gqò ~ûjû\ßûeû GK Kò.Mâû KVò^ @ûdZ^ N^ còUe m3
_\û[ð Mk^ûu Zû_cûZâûùe Zekùe _eòYZ iû¦âZû KòMâû / cò3 kg m–3
ùjûA[ûG ö Pû_ _ûiKûfþ Pa

_âgÜûakú

1. ^òùcÜûq Zû_cûZâûKê ùifþiòdiþ ùÄfùe _eòYZ Ke ö

(a) 300K (b) 470 K (c) 237 K

2. ^òùcÜûq Zû_cûZâûKê ùKfbò^þ ùÄfùe _eòYZ Ke ö

(a) 270C (b) 1000C (c) 2730C (d) 00C (c) –200C

3. KûeY \gðû@ ö
(a) M§K_ìðe MêfòMêWÿòK KòQò\ò^ _ùe @\égý ùjûA~ûG ö
(b) @ûùc @Ze gògòVûeê @ù^K \ìeZûùe [ûA c¤ @Zee aûiÜû @^êba Keò_ûeê ö

4. ^òùcÜûq _\û[ðMêWÿòKê ùicû^u @Yê c¤ùe [ôaû @ûKhðY ake _eòcûYKê @û]ûe Keò iû^eê aWÿ Kâcùe
ùfL ö
Rk, Pò^ò, @KþiòùR^
5. Rke ùbøZòK @aiÚû ^òùcÜûq Zû_cûZâûùe K’Y ùja ?
(a) 250C (b) 00C (c) 373K
 15
6. ^òcÜ _â\ˆÿ CqòMêWÿòKê / aûKýMêWÿòKê aêSûAaû ^òcù« \êAUò ùfLûGñ KûeY _â\û^ Ke ö
(a) iû]ûeY Zû_cûZâûùe Rk Zek @ùU ö
(b) GK fêjû @ûfcûeú iû]ûeY Zû_cûZâûùe KVò^ @ùU ö

7. ae` I Rk Cbd 273K Zû_cûZâûùe @Q«ò ö KòG @]ôK [Šû RYû_Wÿòa ? KûjóKò ?
8. KòG @ûc geúeùe @]ôK \j^ iéÁò Kùe, `êUê[ôaû Rk ^û aû¶ ?
9. ^òcÜ PòZâùe _â\gòðZ @aiÚûùe _eòaˆÿð^Kê ù\Lô A, B, C, D, E I Fe ^ûcKeY Ke ö

Zû_cûZâû aXÿû@ Gaõ Pû_ Kcû@

KVò^ Zek Mýûi

Zû_cûZâû Kcû@ Gaõ Pû_ aXÿû@

lll
 \ßZ
ò úd @¤ûd
@ûc Pûeò_ûLùe [ôaû _\û[ð aògê¡ Kò ?
(IS MATTER AROUND US PURE ?)
@ûùc aRûeeê KòYê[ôaû lúe, Nò@, fjêYú,
fêY, cifû, _òAaû _ûYò aû `kei @û\ò aògê¡
ùaûfò RûYòaû Kò_eò ?
PòZâ 2.1 ùKùZK aýajû~ðý \âaý
aRûeeê KòYò @ûYò[ôaû Lû\ý aû _û^úd
_ýûùKU C_ùe ùKùa “aògꡔ ùfLû ùjûA[ôaûe
flý KeòQ Kò ? RùY iû]ûeY cYòh _ûAñ aògê¡e
@[ð ùjCQò ùKøYiò @_cògâY ^[ôaû ö cûZâ RùY
ùa÷mû^òKu _ûAñ Gjò icÉ Rò^òh aû _\û[ðMêWÿòK
_âKéZ _ùl aòbò^Ü _\û[ðe cògâY @ùU Gaõ aògê¡
^êùjñ ö C\ûjeY Êeì_, lúe ùjCQò Rk, ùiÜjiûe,
_êÁòiûe @û\òe cògâY ö
RùY ùa÷mû^òK ù~ùZùaùk ùKøYiò GK
_\û[ðKê aòg¡
ê ùaûfò Kjò[û«ò, Zûjûe @[ð ùjCQò ùijò
_\û[ðe _âùZýK @YêMWê Kòÿ e eûiûd^òK MêY icû^ ö
ùMûUòG aòg¡ ê _\û[ð ùKak GK_âKûee @YêMWê Kòÿ ê
ù^A MVòZ ö @ûùc ~\ò PZêü_ûgßKð ê ù\Lôaû ùZùa
flýKeòaò û ù~, @]ôKûõg aÉê \êA Kò´û ZùZûü]ôK
gê¡ _\û[ðe cògYâ Kê ù^A MVòZ ùjûA[ûG ö ~[û-
icê\Râ k, LYòR_\û[ð, cûUò AZýû\ò ö
2.1 cògâY K’Y ? (What is a Mixture ?)
cògYâ GKû]ôK _âKûee aòg¡ê _\û[ðKê ù^A
MVòZ ùjûA[ûG ö ùKøYiò ùbøZòK _âKd
âò û \ßûeû ùMûUòG
_\û[ðe C_û\û^MêWKòÿ eê @^ý _âKûee _\û[ð C_ô^Ü
Keû~ûA_ûeòa ^ûjó ö @ûùc RûYê ù~ Rkùe \âaúbìZ
ùiûWÿdò c ùKäûeûAWÿKê aû¿úba^bkò ùbøZòK _âKd ò û
\ßûeû Rkeê @fMû Keû~ûA_ûeòa ö cûZâ ùiûWÿd ò cþ
ùKæûeûAWÿ ^òùR GK _\û[ð ~ûjûe eûiûd^òK
C_û\û^MêWKòÿ ê ùbøZòK _âKd
âò û\ßûeû @fMû Keû~ûA_ûeòa
^ûjó ö ùijò_eò Pò^ò GK _\û[ð @ùU, KûeY Gjû
ùKak ùMûUòG _âKûe aòg¡ ê _\û[ðùe MVòZ Gaõ
Gjûe iõù~ûR^ icÉ @õgùe icû^ @ùU ö
cé\ê _û^úd I cûUò ùMûUòG _âKûe _\û[ðKê
ù^A MVòZ ùjûA^[ûG ö ùMûUòG _\û[ðe C› ~ûjû
ùjC^û KûjóKò, Gjûe flY iìPK ]cðcû^ iað\û
icû^ ejò[ûG ö ùZYê @ûùc Kjò_ûeòaû ù~ cògâYùe
GKû]ôK _\û[ð ejò[ûG ö
2.1.1 cògâYe _âKûe ùb\
(Types of Mixtures)
ùMûUòG cògâY ù~Cñ _âKûee C_û\û^cû^uê
ù^A MVòZ, ùicû^u MêYKê bòˆÿòKeò cògâYKê bò^Ü
bò^Ü _âKûeùe aòbq Keû~ûA_ûeòa ö
Zêc_ûAñ Kûc : 2.1
l ùMûUòG ùgâYúe _òfûcû^uê A, B, C, D ^ûcK
PûùeûUò Mî_ùe aòbq Ke ö
l A Mî_e _òfûcûù^ 50 còfò Rk [ôaû GK
aòKe I GK PûcP _eòcûYe K_e ifù`Uþ
MêŠ ù^ùa ö
l B Mî_e _òfûcûù^ 50 còfò Rk [ôaû GK
aòKe I \êA PûcP _eòcûYe K_e ifù`Uþ
MêŠ ù^ùa ö
l Mî_ C I De _òfûcûù^ bò^Ü _eòcûYe K_e
ifþù`Uþ Gaõ ù_ûUûiòdc _ecûwûù^U Kò´û
 17
iû]ûeY fêY (ùiûWÿòdc ùKäûeûAWÿ) ù^A \ò@û~ûA[ôaû ^cê^ûKê ùMûUòG ùMûUòG _ûZâùe ù^A
_ûeòùa ö _òfûcûù^ ù^A[ôaû C_û\û^cû^uê Zjóùe Rk cògû@ I KûPeWÿþ iûjû~ýùe ùMûkû@ ö
cògûA @fMû @fMû cògâY Keòùa ö cògâYe KYòKû MêWÿòK @ûLôKê ù\Lû~ûCQò Kò ?
l cògâYcû^ue ew I eì_aò^ýûi (texture) ùMûUòG Uyðeê ^òMðZ @ûùfûK egàòKê aòKeùe
iµKðùe iaê Mî_eþ _òfûcû^uVûeê Z[ý iõMâj [ôaû cògâY C_ùe ùMûUûG _Ueê _Kû@ I @^ý
Ke ö
_Ueê flý Ke ö @ûùfûK egà ò e MZò _ [
l Mî_þ A I Be _òfûcûù^ ù~Cñ cògâY _ûAùf
ù\Lû~ûCQò Kò ?
Zûjûe iõù~ûR^ (composition), cògâYe
iaê @õgùe icû^ @ùU ö Gjò _âKûe cògâYKê cògâYKê KòQò icd _ûAñ iÚòe eL ö (Gjò icd
icRûZúd cògâY aû \âaY Kêjû~ûG ö c¤ùe _eòiâaY C_KeYKê iRûWÿò eL) ö cògâYUò
Gjò _âKûe cògâYe @ûC ùKùZûUò C\ûjeY iÚòe (stable)ejòQò, ^û Zû’e KYòKû MêWÿòK aòKee
ùjfû- ^òcÜùe aiò ~òaû_ûAñ KòQò icd @ûagýK KeêQ«ò ?
(a) Pò^ò_ûYò cògâYKê `òfþUe KûMR aýajûe Keò QûY ö `òfUe
(b) fêY _ûYò
KûMRùe KòQò @aùgh ejòQò Kò ? `kû`kMêWÿòKê
A I B Mî_þe _òfûcûù^ _ûA[ôaû \âaYe
@ûùfûP^û Ke Gaõ ^òRe cZûcZ \ò@ ö
KûP eWÿ
ewKê Zêk^ûKe ö ~\òI \êAUò~ûK Mî_e _òfûcûù^ `òfUe
K_e ifù`Uþ \âaY KeòQ«ò Z[û_ò ùicû^ue `òfUþe KûMR KûMR[ôaû
ewe MûXÿZû _é[Kþ @ùU ö G[ôeê ÆÁ jêG ù~ GK `ù^f
icRûZúd cò g â Y e iõù~ûR^ (composition) (a) `ù^f
_eòaˆÿð^gúk ùjûA_ûùe ö
(b) (c) ùUÁUêýaþ
Mêâ_þ C I De _òfûcûù^ bò^Ü _âKûee cògâY bûw ùjûA[ôaû ùKû^þ @ûKéZò _eòiîZ
_ûAùf ù~Cñ[ôùe @fMû @fMû @õg ejòQò I `òfUe KûMR `òfUe KûMR Zek _\û[ð
G_eò cògâYKê @icRûZúd (heterogeneous)
cògâY Kêjû~ûG ö ùiûWÿòdc ùKäûeûAWÿ I fêjû MêŠe PòZâ 2.2 _eòiâaY
cògâY, fêY I M§K (sulphur)e cògâY, ùZf I l Mî_þ A I B ùMûUòG ùfLûGñ \âaY _ûAùf ö
Rke cògâY AZýû\ò @icRûZúd cògâYe C\ûjeY
@ùU ö l Mî_þ C ùMûUòG iiþù_^i^þ _ûAùf ö
l Mî_þ D GK KfGWÿúd \âaY _ûAùf ö @ûi
Zêc_ûAñ Kûc : 2.2
Gcû^u iµKðùe @ûùc @]ôK RûYòaû ö
_êYò[ùe ùgâYúKê PûùeûUò Mî_þ A, B, C I D
^ûcùe aòbq Ke ö ^òcf Ü Lò Zô ^cê^ûMêWKòÿ ê Mî_þ c¤ùe _âgÜ :
aû+ò\ò@ ö A Mî_þKê @Ì _eòcûYe K_e ifþù`Uþ 1. _\û[ð (substance) Kjòùf K’Y aêS ?
ÇUòK \ò@ ö Mî_þ BKê GK _ìeû PûcP K_e ifþù`Uþ 2. icRûZúd I @icRûZúd cògâY c¤ùe [ôaû
\ò@ ö Mî_þ CKê PKMêŠ aû @UûMêŠ \ò@ ö Mî_þ DKê
_û[ðKýMêWÿòK ùfL ö
@Ì ùKùZ ùUû_û lúe aû Kûkò \ò@ ö _âùZýK Mî_Kê
 18
2.2 \âaY K’Y ?
(What is a Solution ?)
\êA aû ZùZû$]ôK _\û[ðe icRûZúd cògâYKê
\âaY Kêjû~ûG ö ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe aòbò^Ü _âKûe
\âaY iõÆgðùe Zêùc @ûiê[aô ö ùf´êiaðZ, Pò^_ò ûYò,
ùiûWÿÿû_ûYò @û\ò \âaYe C\ûjeY @ùU ö iû]ûeYZü
\âaY Kjòùf Zekùe KVò^ aû Zek aû Mýûi
RûZúd aÉê \âaúbìZ ùjûA[ûG ùaûfò @ûùc bûaê ö
cûZâ \âaY KVò^ \âaY (Gfd aû cògâ]ûZê) I
Mýûiúd \âaY (aûdê) c¤ ùjûA_ûùe ö \âaYùe
KYò K ûÉeùe icRûZúdZû (homogeneity)
ejò[ûG ö C\ûjeY Êeì_ : ùf´êiaðZe _âùZýK
@õge Êû\ icû^ [ûG ö Gjû iìPòZ KeêQò ù~, Pò^ò
Kò´û fêYe KYòKûMêWÿòK Gjûe \âaY c¤ùe icû^
bûaùe aû+ò ùjûA ejò[ûG ö
@ûi @]ôK RûYòaû :
Gfd ùjCQò \êA aû ZùZû$]ôK ]ûZêe cògâY
Kò´û ]ûZê I @]ûZêe cògâY Gaõ ùKøYiò ùbøZòK
_âKâòdû \ßûeû Gjûe C_û\û^MêWÿòKê _eÆeVûeê @fMû
Ke~ûA_ûeòa ^ûjó ö GfdKê GK cògâY bûùa
MâjY Keû~ûG, KûeY Gjû Zûjûe C_û\û^MêWÿòKe
]cð _â \ gð ^ Kùe Gaõ Gjûe _eò a ˆÿð^gúk
iõù~ûR^ (variable composition) ejò_ûùe ö
C\ûjeY Êeì_ : _òˆÿk ùjCQò ùMûUòG cògâY,
ù~Cñ[ôùe _âûd 30% Ròuþ I 70% K_e ejò[ûG ö
\â a Y c¤ùe \â a (solute) I \â û aK
(solvent) Zûjûe C_û\û^ bûùa ejò[ûG ö \âaY
c¤ùe ù~Cñ C_û\û^Uò iû]ûeYZü @]ôK _eòcûYùe
[ûG Gaõ ~ûjû c¤ùe @^ý C_û\û^Uò \âaúbìZ
ùjûA[ûG ZûjûKê \âûaK Gaõ ù~Cñ C_û\û^Uò \âaY
c¤ùe Kcþ _eòcûYùe [ûG I \âûaK bòZùe \âaúbìZ
ùjûA[ûG aû còkûA~ûA[ûG ZûjûKê \âa Kêjû~ûG ö
\âaY = \âa + \âûaK
C\ûjeY :
(i) Pò^ò_ûYò \âaYùe Rkùe Pò^ò \âaúbìZ ùjûA
cògò ~ûA[ûG ö ùZYê Pò^_ò ûYò ùjCQò Zekùe
KVò^e GK \âaY ö G[ôùe Rk (Zek)
ùjfû \âûaK Gaõ Pò^ò (KVò^) \âa @ùU ö
(ii) @ûfþKjfùe @ûùdûWÿ^ ò þe \âaYKê @ûùdûWÿ^
ò e
@Kð Kêjû~ûG ö G[ôùe @ûùdûWÿò^ (KVò^)
\âa I @ûfþKjfþ (Zek) \âûaK @ùU ö
(iii) ùiûWÿû_ûYò bkò Kûað^WûA@KþiûAWþÿ Mýûi
cògò[ôaû _û^údMêWÿòK ùjCQò Zekùe Mýûie
\âaY ö G[ôùe Kûað^WûA@KþiûAWÿþ (Mýûi)
\âa I Rk (Zek) \âûaK bûùa ejò[ûG ö
Kûað^WûA@KþiûAWÿþ Mýûi Rkùe \âaúbìZ
ùjûA ejò[ûG ö
(iv) aûdê ùjCQò Mýûiùe Mýûie GK cògâY ö
aûdê @ù^K iõLýK Mýûie GK icRûZúd
(homogeneous) cògâY ö Gjûe \êAUò cêLý
C_û\û^ ùjfû- @KþiòùR^ (21%) Gaõ
^ûAùUâûùR^þ (78%) ö aûdêùe @^ýû^ý
MýûiMêWÿòKe _eòcûY Lêaþ Kcþ [ûG ö
\âaYe ]cð :
(Properties of a Solution)
1. GK \âaY ùjCQò icRûZúd cògâY ö
2. Gjûe KYòKû MêWÿòKe aýûi GK ^ûù^ûcòUe
(1nm aû 10-9m) Vûeê ùQûU ö ùZYê GMêWÿòK
Lûfò@ûLòùe ù\Lû~û@û«ò ^ûjó ö
3. @Zò lê\â @ûKûe ù~ûMê \âaYe KYòKûMêWÿòK
\âaY c¤ùe MZò Keê[aô û @ûùfûK egàKò ê aòzeê Zò
(scatter) Keò_ûe«ò ^ûjó ö ùZYê @ûùfûK egàe ò
MZò_[ \âaY c¤ùe \égýcû^ jêG ^ûjó ö
4. _eò i â a Y _¡Zò \ß û eû \â a Yeê \â a e
KYòKûcû^uê @fMû Keû~ûA _ûeòa ^ûjó ö
\âaYKê iÚòe bûùa eLôù\ùf Gjûe \âae
KYòKûMêWKòÿ Zùk aiò~û@û«ò ^ûjó ö ùZYê \âaY
iÚûdú (stable) @ùU ö
 19

2.2.1 \âaYe MûXÿZû : @ûùc Zêc _ûAñ Kûc 2.3eê Gjò iò¡û«ùe
(Concentration of a Solution) _joô_ûeòaû ù~, GK ^òŸòðÁ Zû_cûZâûùe GK _â\ˆÿ
Zêc _ûAñ Kûc : 2.2ùe @ûùc _~ðýùalY \âûaKùe bò^Ü bò^Ü aÉêe \âaYúdZû bò^Ü bò^Ü
Kfêù~ Mî_þ A I Beê bò^Ü bò^Ü MûXÿZûe \âaY còkQê ò ö ùjûA[ûG ö
ùZYê @ûùc aêSò_ûeòfê ù~, ùMûUòG \âaYùe \âa I ù MûUòG ^òŸÁðò _eòcûY (aÉêZß Kò´û @ûdZ^)e
\âûaKe @ûù_lòK @^ê_ûZ a\kò_ûùe ö ùMûUòG \âaY aû \âûaKùe \âaúbìZ ùjûA[ôaû \âae _eòcûY
\âaYùe [ôaû \âae _eòcûY @^êiûùe \âaYUòKê \ßûeû \âaYe MûXÿZû _âKûg Keû~ûG ö
MûXÿ Kò´û fNê Kò´û _éq ùaûfò Kêjû~ûG ö \âaYUò \âae _eòcûY
fNê aû MûXÿ Zûjû ùKak Zêk^û Keò Kêjû~ûA[ûG ö \âaYe MûXÿZû =
\âaYe _eòcûY
Zêc_ûAñ Kûc : 2.2 ùe Mî_þ Aeê _ûA[ôaû \âaYUò
Mêâ_þ Bùe _ûA[ôaû \âaYVûeê @ù_lûKéZ @]ôK fNê \âae _eòcûY
(dilute) @ùU ö
Kò´û,
\âûaKe _eòcûY
Zêc_ûAñ Kûc : 2.3 \âaYe MûXÿZûKê bò^Ü bò^Ü bûaùe _âKûg
\êAUò aòKeùe _ûLû_ûLò 50 còfò ùfLûGñ Keû~ûA_ûeòa, Kò«ê GVûùe @ûùc ùKak \êAUò
Rk ^ò@ ö ùMûUòG aòKeùe fêY Gaõ @^ý aòKeùe _¡Zò aòhdùe RûYòaû ö
Pò^ò cògûAcògûA ùMûkûA Pûf ö ù~ùZùaùk @ûC (i) GK \âaYe aÉêZß aòbq aÉêZß gZKWÿû @^ê_ûZ
@]ôK \âa cògò_ûeòa ^ûjó, ùiùZùaùk aòKeKê \âae aÉêZß
Mec Keò ùi[ôùe [ôaû \âaYe Zû_cûZâû _âûd = ¨ 100
50C aé ¡ ò Ke ö _ê ^ ½ ùi[ô ù e \â a cò g ûAaû
\âaYe aÉêZß
@ûe¸Ke ö (ii) GK \âaYe aÉêZß aòbq @ûdZ^ gZKWÿû @^ê_ûZ
GK ^òŸòðÁ Zû_cûZâûùe Rkùe \âaúbìZ \âae aÉêZß
= ¨ 100
ùjûA_ûeê[ôaû fêY I Pò^òe _eòcûY K’Y icû^ ? \âaYe @ûdZ^
Pò^ò a\kùe ùaeòdc ùKæûeûAWÿ ù^A Gjò Kû~ðý
c¤ Zêùc Keò_ûeòa ö C\ûjeY : 2.1
ùMûUòG ^òŸòðÁ Zû_cûZâûùe ù~ùZùaùk ùMûUòG \âaYùe 320 Mâûc Rk I 40 Mâûc
\âaYùe @ûC @]ôK \âa \âaúbìZ ùjûA_ûeòa iû]ûeY fêY ejòQò ö aÉêZß aòbq aÉêZß gZKWÿû
^ûjó, ZûjûKê _éq \âaY (saturated solution) @^ê_ûZùe \âaYe MûXÿZû ^ò‰ðd Ke ö
Kêjû~ûG ö GK _éq \âaYùe Gjò Zû_cûZâûùe Cˆÿe :
ù~Cñ _eòcûYe \âa ejò[ûG, ZûjûKê Gjûe \ˆÿ @Qò,
\âaYúdZû (solubility) Kêjû~ûG ö ~\ò ùMûUòG
\âaYùe \âae _eòcûY Gjûe _éq ÉeVûeê Kcþ \âa (fêY)e aÉêZß = 40 Mâûc
[ûG ùZùa ZûjûKê @_éq \âaY (unsaturated \âûaK (Rk)e aÉêZß = 320 Mâûc
solution) Kêjû~ûG ö @ûùc RûYê, \âaYe aÉêZß
_âgÜ : GK ^òŸòðÁ Zû_cûZâûùe ùMûUòG _éq \âaY = \âae aÉêZß + \âûaKe aÉêZß
ù^A ZûjûKê ]úùe ]úùe [Šû Kùf K’Y = 40 Mâûc + 320 Mâûc
ùja ? = 360 Mâûc
 20
\âaYe aÉêZß gZKWÿû @^ê_ûZ
\âae aÉêZß
= ¨ 100
\âaYe aÉêZß
40
= × 100 = 11 .1 %
360
2.2.2 iiþù_^þi^ K’Y ?
(What is a suspension ?)
Zêc_ûAñ Kûc : 2.2 ùe Mî_þ C \ßûeû _ûA[ôaû
@icRûZúd ^cê^ûùe Zek c¤ùe KVò^ _\û[ðMWê Kòÿ
ùLùkA ùjûA bûicû^ @aiÚûùe [ûG, Gjò _âKûe
cògâYKê iiþù_^þi^ Kêjû~ûG ö iiþù_^þi^ GK
@icRûZúd cògâY, ù~Cñ[ôùe \âa KYòKûMêWÿòK
R \â a úbì Z ^ùjûA \â a Y cû¤ce iaê @ ûùWÿ
bûicû^ @aiÚ û ùe ejò [ ûG ö iiþ ù _^þ i ^e
KYòKûMêWÿòK Lûfò @ûLôùe ù\Lû~û@û«ò ö
iiþù_^þi^e ]cð :
(Properties of a Suspension)
l iiþù_^þi^ GK @icRûZúd cògâY ö
l iiþ ù _^þ i ^e KYò K ûMê W ÿ ò K Lûfò @ûLô K ê
ù\Lû~û@û«ò ö
l iiþù_^þi^e KYòKûMêWKòÿ iiþù_^þi^ c¤ùe
MZò Keê[ôaû egàòMêzKê aòzêeòZ Keò[û@û«ò,
~ûjû`kùe iiþù_^þi^þ c¤ùe @ûùfûKe
MZò_[ \égýcû^ ùjûA[ûG ö
l iiþù_^þi^ ejò[ôaû _ûZâKê iÚòe eLôùf \âae
KYòKûMêWÿòK _ûZâe ^òcÜbûMùe aiò~û@û«ò ö
ùZYê iiþù_^i^ @iÚûdú (unstable) @ùU ö
\âae KYòKûMêWÿòKê cògâYeê _eòiâaY _¡Zòùe
_é [ Kþ Keû~ûA_ûeò a ö ù~ùZùaùk
KYòKûMêWKòÿ aiò~ûG ùiùZùaùk iiþù_^þi^
bûwò~ûG Gaõ Gjû @ûC @ûùfûK egàKò ê aòzeê Zò
Keò_ûùe ^ûjó ö
2.2.3 KfGWÿúd \âaY K’Y ?
(What is a Colloidal Solution ?)
Zêc_ûAñ Kûc 2.2ùe Mâ_ê þ Deê _ûA[ôaû cògYâ Kê
KfGWÿþ aû KfGWÿúd \âaY Kêjû~ûG ö KfGWþÿe
KYòKûMêWòK \âaY c¤ùe icû^ bûaùe ùLùkA
ùjûA ejò[ûG ö Zêk^û™K bûùa iiþù_^þi^e
KYòKûVûeê KfGWÿúd KYòKûMêWÿòK lê\â @ûKûe aògòÁ
ùjûA[ôaûeê KfGWÿúd cògâY ù\LôaûKê icRûZúd
ùjûA[ûG ö Kò«ê _âKéZùe KfGWÿúd \âaYUò GK
aòhc RûZúd cògâY @ùU ö ~[û- lúe ö
KfGWÿúd KYòKûMêWKò e lê\â @ûKûe _ûAñ @ûùc
ùiMêWÿòKê Lûfò @ûLòùe ù\Lô _ûeê^ûjó Kò«ê Gjò
KYò K ûMê W ÿ ò K ijRùe @ûùfûKegà ò K ê aò z ê e ò Z
KeûA[ûG (~ûjû Zêc_ûAñ Kûc 2.2eê RYû_WÿêQò) ö
@ûùfûKe Gjò aòzeê Zò _âKd
âò ûKê UòŠûfþ _âbûa (Tyndall
Effect) Kêjû~ûG ö ù~Cñ ùa÷mû^òK GjûKê @ûaòÃûe
Keò[ôùf Zûu ^ûc @^êiûùe G_eò ^ûcKeY
Keû~ûAQò ö
Uò Š ûf iò ¡ û«Kê c¤ ijRùe _eúlû
Keû~ûA_ûeòa ö ù~ùZùaùk @ûùfûK egàò GK lê\â
Qò \ â c¤ù\A GK Ne bò Z eKê _â ù agKùe
ùiùZùaùk @ûùfûK egà ò e MZò _ [Kê @ûùc
ù\Lò_ûeê ö aûdêùe [ôaû ]ìkKò Yû I ]ì@ûñ e KYòKûcû^u
\ßûeû @ûùfûK egàòe aòzêeY ù~ûMêñ Gjû \égýcû^
ùjûA[ûG ö
@ûùfûKe
_[ \égý
Uyðþ ùja
(a) (b)
PòZâ 2.3 (a) K_e ifþù`Ue \âaY UòŠûfþ iò¡û«
ù\LûG ^ûjó
(b) Rk Gaõ lúee cògY
â UòŠûfþ iò¡û« ù\LûG
N^ Rwfe aòZû^ (canopy) c¤ù\A
iì~ðýûùfûKe egàòMêz MZòKfûùaùk UòŠûfþ iò¡û«
ù\LôjêG ö Rwfùe KêjêWÿò c¤ùe ùQûU ùQûU
 21
RkKYû ejò[ûG ö Gjû aûdê c¤ùe aòùl_òZ
ùjûA[ûG I KfGWÿúd KYòKû i\ég Kû~ðýKùe ö
ùZYê N^ Rwfùe aWÿ aWÿ MQ `ûu ù\A @ûùfûK
MZòKfûùaùk @ûùfûKe MZò_[ ù\LôjêG ö
PòZâ 2.4 UòŠûfþ iò¡û«
KfGWÿþe ]cð :
(Properties of a Colloid)
l KfGWÿþ GK @icRûZúd cògâY ö
l KfGWþ KYòKûMêWÿòK ajêZ ùQûU I GMêWÿòKê
ùMûUò ùMûUò Keò Lûfò @ûLòùe ù\Lôaû @ù^K
ùlZâùe i¸a jêG ^ûjó ö
l KfGWÿþe KYòKûMêWÿòK Kò«ê @ûùfûK egàò _ûAñ
ajêZ aWÿ, ~ûjû`kùe @ûùfûK egàòMêWÿòK
Gjû c¤ù\A MZòKfûùaùk aòzeê Zò ùjûA[ûG
Gaõ Gjûe MZò _ [ KfGWÿ þ bò Z ùe
ù\Lû~ûG ö
l GjûKê jfPf ^Keò eLô ù f c¤ Gjò
KYòKûMêWKòÿ Zùk aiò~ûG ^ûjó ö ùZYê KfGWÿþ
iµì‰ð iÚòe @ùU ö
l _eòiâaY _¡Zò \ßûeû KfGWÿþ KYòKûMêWÿòKê
cògâYeê _é[Kþ Keû~ûA_ûeòa ^ûjó ö cûZâ GK
ÊZª ùK¦âû_iûeY (centrifugation) _¡Zò
\ßûeû KfGWÿúd KYòKûMêWÿòKê \âaYeê @fMû
Keû~ûA_ûeòa ö
KfGWÿúd \âaYe C_û\û^ MêWÿòK ùjfû
aòùl_òZ _âûaiÚû (dispersed phase) I aòùl_Y
cû¤c (dispersion medium) ö KfGWÿþ @ûKûeùe
[ôaû \âa i\ég C_û\û^ aû aòùl_òZ KYòKûMêWÿòK
aòÉûeòZ bûùa bûiò aêfê[ôaû cû¤cKê aòùl_Y cû¤c
Kêjû~ûG ö aòùl_Y cû¤cùe aòùl_òZ KfGWÿþ
KYòKûMêWÿòKe @aiÚû @^êiûùe KfGWÿe Zò^ò_âKûee
ùgâYúaòbûM Keû~ûG ~[û- KVò^, Zek Kò´û
Mýûiúd ö
^ò c Ü iûeYú 2.1 ùe ùKùZûUò iû]ûeY
C\ûjeY \ò@û~ûAQò, ~ûjûKò @ûùc ^òZò\ò^ò@û
Rúa^ùe ù\LôaûKê _ûA[ûC ö

iûeYú : 2.1 KfGWÿþe iû]ûeY C\ûjeY

aòùl_òZ aòùl_Y
_âKûe C\ûjeY
_âûaiÚû cû¤c
Zek Mýûi Gùeûif N^ KêjêWÿò, aû\f, N^úbìZ aû¿
KVò^ Mýûi Gùeûif ]ì@ñû, cUeMûWÿòeê ^òMðZ aû¿
Mýûi Zek ù`ûcþ Lò@e ùjaû Kòâcþ
Zek Zek Zek cògòâZ _\û[ð lúe, cêjñfMû Kòâc
KVò^ Zek ùiûfþ còfþK @`þ cýûùMÜiò@û, Kû\ê@
Mýûi KVò^ ù`ûcþ ù`ûcþ, eae, Ƭ
Zek KVò^ ùRfþ ùRfò, ùQ^û, fjêYò
KVò^ KVò^ KVò^ ùiûfþ ajê cìfý ewú^ _[e, còfþKò KûP
 22
_âgÜ :
1. C\ûjeY ij icRûZúd I @icRûZúd
cògâY c¤ùe [ôaû _û[ðKý \gðû@ ö
2. ùiûfþ, \âaY I bûicû^ KYòKû _eÆeVûeê
Kò_eò _é[Kþ, aêSûA\ò@ ö
3. 293K Zû_cûZâûùe 100 Mâûcþ Rkùe 36
Mâûcþe ùiûWÿòdc ùKäûeûAWÿ cògûA GK _éq
\â a Y _â É ê Z KeûMfû ö Gjûe MûXÿ Z û
C_ùeûq Zû_cûZâûùe ^ò‰ðd Ke ö
2.3 cògâYe C_û\û^MêWÿòKe _é[KúKeY
(Separating the Components of a
Mixture)
@ûùc _Xÿòfê ù~, @]ôKûõg _âûKéZòK aÉê
eûiûd^òK \éÁòùKûYeê gê¡ ^êùjñ ö ùMûUòG cògâYeê
ùi[ôùe [ôaû C_û\û^MêWÿòKê _ûAaû ^òcù« aòbò^Ü
_é[KúKeY _âYûkú aýajûe Keû~ûA[ûG ö cògâYe
_âùZýK C_û\û^ iµKðùe @^ê¤û^ Keòaû I ùicû^uê
aýajûe Keòaû, ùicû^ue _é[KúKeY ù~ûMêñ i¸a
ùjûA[ûG ö
@ûùc @ûc ^òZò\ò^ò@û Rúa^ùe aýajûe
Keê[ôaû ùKùZK iek ijR ùbøZòK _âYûkú ~[û :
aûQòaû, _ûQêWÿòaû, PûfêYòùe PfûAaû I _eòiâaY
\ßûeû @icRûZúd cògYâ eê Zûjûe C_û\û^MêWK
òÿ ê _é[Kþ
Keòò[ûC ö ùaùkùaùk GK cògâYe C_û\û^ MêWÿòKê
_é[Kþ Keòaû_ûAñ aòùgh]eYe ùKøgk c¤ _âùdûM
KeòaûKê ùjûA[ûG ö
2.3.1 ^úk aû KkûKûkòeê @ûùc Kò_eò ewú^
C_û\û^ (e¬K) MêWÿòK _ûAaû ?
(How can we obtain coloured component
(Dye) from Blue / Black ink ?)
aû¿
Kûkò
IßûPþ Mäûiþ
aòKe
Rk
PòZâ 2.5
Zêc_ûAñ Kûc : 2.4
ùMûUòG aòKee @]û _~ðý« _ûYò ^ò@ ö GK
IßûPþ Mæûi aòKe C_ùe eL ö (PòZâ 2.5) ö KòQò aê¦û
Kûkò Gjò IßûPþ Mæûi C_ùe _Kû@ ö Gùa aòKeUòKê
Mec KeòaûKê @ûe¸ Ke ö (@ûùc iò]ûikL bûùa
KûkòKê Cˆÿ¯ Keòaû ^ûjó) ö Zêùc ù\Lôa ù~ IßûPþ
Mäûieê aû¿úba^ ùjCQò ö Mec Keòaû Pûfê eLôùf
aû¿úba^ NUòa Gaõ Mec Keòaû a¦ Keòù\ùf
Zêùc IßûPþ Mäûiùe @ûC @]ôK KòQò _eòaˆÿð^ ù\Lô_ûeòa
^ûjó ö bfbûaùe IßûPþ MäûiKê ^òeúlY Ke Gaõ Zêce
_~ðýùalYMêWKòÿ ê Uò_ò eL ö
aˆÿðcû^ Cˆÿe \ò@ :
l IßûPþ Mäûieê KòG aû¿úbìZ ùjûAQò ùaûfò Zêùc
bûaêQ ?
l IßûPþ Mäûiùe KòQò @aùgh ejòQò Kò ?
l Zêce cZ K’Y ? Kûkò ùMûUòG GKK aÉê
(gê¡) ^û GK cògâY ?
@ûùc RûYòfê ù~, Kûkò ùjCQò Zekùe ewe
GK cògâY ö aû¿úba^ _âYûkúùe C\þaûdú C_û\û^
(Zek \âûaK)Kê @Y C\þaûdú C_û\û^ (\âa)Vûeê
@fMû Keòùja ö
2.3.2 @ûùc Kò_eò lúeeê ieKê @fMû Keòaû ?
(How can We Separate Cream from Milk ?)
@ûRò K ûfò @ûùc aRûeeê _fò _ ýûKþ ù e
_ì‰ðfjêYú~êq aû ÊûiÚý C_ù~ûMú @ûõgòK fjêYú~êq
lúe (Toned & double toned milk) _ûCùQ ö
Gjò _âKûe lúe MêWÿòKùe bò^Ü bò^Ü _eòcûYe Paòð
@õg ejò[ûG ö
Zêc_ûAñ Kûc : 2.5
iµì‰ð ie[ôaû lúe GK _eúlû^kúùe ^ò@ ö
\êA cò^òUþ _ûAñ GK ùi+òâ`êýRòõ ~ª (centrifusing
machine) iûjû~ýùe GjûKê Nì‰^ ð Ke ö ~\ò Äêfùe
ùi+òâ`êýRòõ ~ª ^còùk, Nùe ùeûhûAgûkùe
aýajéZ ùjC[ôaû c^Ú^ \Š iûjû~ýùe Gjò NìùeAaû
Kû~ðý Keò_ûeòa ö G_eò Nì‰ð^ Kùf K’Y jêG ?
~\ò ^òKUùe \êMÛ C_ôû\^ ùK¦â (dairy
farm) @Qò ùiVûKê ~û@ Gaõ _PûeòaêS (i) lúeeê
Kò_eò ieKê ùicûù^ @fMû KeêQ«ò Gaõ (ii) lúeeê
Kò_eò ùicûù^ _^òeþ Zò@ûeò KeêQ«ò ö
 23
aˆÿðcû^ Cˆÿe \ò@ :
l lúeKê c^Ú^ Keòiûeòaû_ùe Zêùc K’Y flý
Kf ?
l lúeeê ie Kò_eò @fMû Keû~ûA_ûeòa, aêSûA
\ò@ ö
ùaùk ùaùk ùKøYiò GK Zekùe [ôaû N^
KYòKûMêWÿòK @Zò lê\â ùjûA[ûG I `òfUe KûMR
c¤ù\A MZòKeò _ûùe ö Gjò _âKûe KYòKûMêWÿòK
_é[KúKeY ^òcù« _eòiâaY ùKøgk _âùdûM
Keû~ûA_ûeòa ^ûjó ö ùK¦âû_iûeY _¡Zò \ßûeû Gjò
cògâYKê _é[Kþ Keû~ûA_ûeòa ö
Gjò _¡Zòùe cògYâ e KYòKûMêWKòÿ \éZ ùaMùe
Nìeòfû ùaùk @]ôK iû¦âZû aògòÁ KYòKûMêWÿòK Zùk
aiò~ûG Gaõ jûfêKû KYòKûMêWÿòK C_ùe ejò~ûG ö
ùZYê ùiMêWÿòKe _é[KúKeY ùjûA[ûG ö
ùK¦âû_iûeY _¡Zòe _âùdûM :
l ùeûM^ò‰ðd aòmû^ûMûeùe eq I cìZâ _eúlû
_ûAñ aýajéZ jêG ö
l \êMÛRûZúd _\û[ðe C_ôû\^ ùK¦â I Nùe
ieeê fjêYú _âÉêZ _ûAñ aýajéZ jêG ö
l fêMûi`û ùciò^þùe I\û fêMûeê Rk @_iûeY
Keòaû_ûAñ aýajéZ jêG ö
2.3.3 @ûùc Kò_eò \êAUò còg^
ê [ôaû Zek _\û[ðe
cògâYKê @fMû Keò_ûeòaû ?
(How can We Separate A Mixture of
Two Immiscible Liquids ?)
_é[KKûeú `ù^f
Kòùeûiò^þ ùZf
Rk
Á_KKþ
PòZâ 2.6 cògê^[ôaû ZekMêWÿòKe _é[KúKeY
Zêc_ûAñ Kûc : 2.6
l @ûi @ûùc GK _é[KþKûeú `ù^f iûjû~ýùe
Kòùeûiò^þ ùZfKê Rkeê @fMû KeòaûKê ùPÁû
Keòaû ö
l Kòùeûiò^ ùZf I Rke cògYâ Kê GK _é[KþKûeú
`ù^fùe Xûk ö
l GjûKê KòQò icd _ûAñ jfPf ^Keò eL ö
Gjû ù~ûMêñ Kòùeûiò^ I Rke _é[Kþ _é[Kþ
Ée iéÁò ùja ö
l _é[KþKûeú `ù^fe Á_KKþ (stopcock)
ùLûfò\ò@ I Zk Éeùe [ôaû RkKê ~ZÜ
ijKûùe Zk cêjñ aûùU KûXÿò ^ò@ ö
l _é[KþKûeú `ù^fe C_e Éeùe [ôaû ùZf
ù~ùZùaùk Á_KKþ ^òKUKê Liò @ûiòa
ùiùZùaùk Á_KKþKê ùcûWÿò _ê^aðûe a¦
Keò\ò@ ö
_âùdûM :
l Gjû ùZf I Rke cògâYKê @fMû Kùe ö
l fêjûKê Zûjûe ]ûZê_òŠeê @fMû Kfûùaùk
Gjò _¡Zò \ßûeû jûfêKû ]ûZêck (slag)Kê C_e
Éeeê @fMû Keò \ò@û~ûG, ~ûjû`kùe Zek
fêjû `ù‰ðie Zùk ejò~ûG ö
Gjò _¡Zò \ßûeû \êAUò cògò _ûeê^[ôaû ZekKê
ùicû^ue iû¦âZû _û[ðKý ù~ûMêñ \êAUò Éeùe _é[K
KeòjêG ö
2.3.4 @ûùc Kò _ eò iû]ûeY fê Y Gaõ
Gùcû^òdc ùKäûeûAWÿþ cògâYKê _é[K
Keò_ûeòaû ?
@ûùc _â[c @¤ûdeê RûYòQê ù~ Gùcû^òdc
ùKäûeûAWÿKþ ê Mec Kùf Zûjû KVò^ @aiÚûeê iò]ûikL
Mýûiúd @aiÚûKê _eòaˆÿòðZ jêG ö ùZYê Gjò _âKûe
C¡ßð_ûZú C_û\û^ ejò[ôaû cògâYe _é[KúKeY _ûAñ
@ûùc C¡ßð_ûZ^ _âYûkú @^êieY Keê, ~ûjûKò
C¡ßð_ûZú (sublimable) C\aûdú C_û\û^Kê @Y
C¡ßð_ûZú (non-sublimable) @_\âa (G ùlZâùe
 24
fêY) Vûeê @fMû Keò\G ò ö ùKùZK KVò^ D¡ß_ð ûZúe KûPeWÿ
C\ûjeY ùjfû : Gùcû^òdcþ ùKæûeûAWÿþ, K_ìðe, KûMR Kæò_þ
`òfUe KûMRe Rûe
^û`þ[ûfò^þ Gaõ @û^Úãûiò^þ (anthracene) ö ieê_ ú `òfUe KûMRe
ieê _ ú
ù_^þiòfþ Mûe Kûkò aê¦û
Zêkû Vò_ò Rk
(a) Kûkòaê¦û (b)
`ù^fe ^ûWÿ
Gùcû^òdc
ùKæûeûAWÿe aû¿ KVò^ PòZâ 2.8 Kkû Kûkòeê ùKâûcûùUûMâû`ò \ßûeû e¬Ke
Gùcû^òdc _é[KúKeY
ùKæûeûAWÿþ
Gùcû^òdc aˆÿðcû^ Cˆÿe \ò@ :
ùKæûeûAWÿþ I Pò^û_ûZâ
l Rk C_eKê CVòfûùaùk `òfUe KûMR
fêYe cògYâ
C_ùe Zêùc K’Y _~ðýùalY KeêQ ?
l Zêùc K’Y `òfþUe KûMR _ úùe aòbò^Ü
_âKûee ew _ûCQ Kò ?
l Zêc cZùe `òfþUe KûMR _ úùe ewú^
PòZâ 2.7 Gùcû^òdc ùKæûeûAWÿþ I fêYe _é[KúKeY \ûM C_eKê CVòaûe KûeY K’Y ùjûA_ûùe ?
2.3.5 Kkû Kûkòe e¬K GK ew aògòÁ Kò ? @ûùc ù~Cñ Kûkò aýajûe Keê ùi[ôùe Rk
(Is the Dye in Black Ink a Single \âûaK bûùa aýajéZ ùjûA[ûG Gaõ e¬K Zûjû
Colour ?) c¤ùe \âaYúd ùjûA ejò[ûG ö ù~ùZùaùk Rk
`òfþUe KûMRùe C_eKê CùV ùiùZùaùk ùijò
Zêc_ûAñ Kûc : 2.7 Rk ^òR iûwùe e¬Ke KYòKûMêWÿòKê ù^A C_eKê
l `òfþUe KûMRe GK ieê_ ú (strip) ^ò@ ö CùV ö ùMûUòG e¬K iû]ûeYZü \êA aû ZùZû$]ôK
l Gjò _ úe Zk]ûeeê _âûd 3 ùi.cò. C_ùe ewe cògâY @ùU ö ewe ù~Cñ C_û\û^ Rkùe
ù_^iòfþ aýajûe Keò GK Mûe UûY ö ùagú \âaYúd ùjûA[ûG Zûjû gúNâ C_eKê CVò~ûG
l ùMûUòG Kûkò Kfceê GK ùQûU aê¦û Kûkò Gaõ Gjò _âYûkúùe e¬Ke ewMêWÿòK @fMû @fMû
Gjò Mûee c¤bûMùe _Kû@ I GjûKê gêLôaûKê ùjûA~ûG ö
\ò@ ö cògâYe C_û\û^MêWÿòKe _é[KúKeYe Gjò
l Rk[ôaû GK aòKe bòZùe `òfþUe ù__eKê _â Y ûkúKê ùKâ û cûùUûMâ û `ò (chromatography)
_ìeû@ ù~_eò Kûkò aê¦ûUò Rk Éee VòKþ Kêjû~ûG ö MâúKþ bûhûùe ‘ùKâûcû’e @[ð ew ö
C_eKê ejòa ö [PòZâ 2.8 (a, b)] GjûKê jfPf ewMêWÿòKê _é[KúKeY Keòaû_ûAñ _â[ùc Gjò _âYûkú
^ Keò eL ö aýajûe Keû~ûC[ôfû ö ùZYê Gjò _âYûkúe ^ûc
l Rk `òfþUe ù__eùe C_eKê CVòfû ùaùk G_eò \ò@û~ûAQò ö ùKâûcûùUûMâû`ò G_eò GK _âYûkú
K’Y ùjCQò bf bûaùe flý Ke ö ^òRe ~ûjûKê aýajûe Keò ùMûUòG \âûaKùe \âaúbìZ
_~ðýùalYKê ùfLôeL ö ùjûA[ôaû GKû]ôK \âa _é[Kþ KeòjêG ö
 25
_â~êqò aò\ýûe C^ÜZòù~ûMê ùKâûcûùUûMâû`òe aˆÿðcû^ Cˆÿe \ò@ :
^ìZ^]eYe C^ÜZ ùKøgk aûjûeò_ûeòQò ö Zêùc Cy l cògâY Mec ùjaûKê @ûe¸ ùjfûùaùk Zêùc
ùgâYúùe Gjò ùKâûcûùUûMâû`ò aòhdùe @]ôK _Xÿaò ö
K’Y ù\Lôf ?
_âùdûM :
l Gjû e¬Kùe [ôaû ewcû^uê @fMû Kùe ö l ùKCñ Zû_cûZâûùe [ùcðûcòUee _V^ûu
(reading) KòQò icd _ûAñ iÚòe ejòfû ?
R
l Gjû _âûKéZKò eweê a‰ðKYû (pigments) MêWKòÿ ê
@fMû Kùe ö l GiòùUû^þe ÇêU^ûu ùKùZ ?
l Gjû ^ògû\âaýKê eqeê @fMû Kùe ö
l KûjóKò \êAUò C_û\û^ @fMû ùjfû ?
2.3.6 @ûùc Kò _ eò GK cò g â Y eê \ê A Uò
còg~
ò ûA[ôaû ZekKê @fMû Keò_ûeòaû ? Gjò _âYûkúKê _ûZ^ Kêjû~ûG ö ù~Cñ \êAUò
(How can We Separate a Mixture of cògò~ûA[ôaû ZekMêWÿòKe ÇêU^ûu Zû_cûZâûùe
two Miscible Liquids ? ~ù[Á _û[ðKý [ûG I Cˆÿ¯ ùjûA `êUòfûùaùk
Zêc_ûAñ Kûc : 2.8 @_NUòZ jê@«ò ^ûjó ùijò Zek cògYâ e C_û\û^MêWKòÿ ê
l @ûùc _â[ùc GiòùUû^þ Gaõ RkKê ùicû^ue _é[Kþ Keòaû _ûAñ Gjò _âYûkú aýajéZ jêG ö
cògâYeê _é[Kþ KeòaûKê ùPÁû Keòaû ö
ù~Cñcû^u ÇêU^ûu c¤ùe _û[ðKý 25Keê
l Gjò cgâYKê GK _ûZ^ `äûÄùe ^ò@ ö G[ôùe
GK [ùcðûcòUe iõù~ûM Ke ö Kcþ @ùU, ùijò _âKûee \êA aû @]ôK (còg~
ò ûA[ôaû)
l PòZâ 2.9 @^êiûùe C_KeYMêWÿòKê iRû@ ö ZekMêWÿòKe cògâYKê @ûõgòK _ûZ^ _âYûkú aýajûe
l [ùcðûcòUe C_ùe flý eLô Gjò cògYâ Kê ]úùe Keò _é[Kþ Keû~ûA _ûeòa ö C\ûjeY Êeì_ : aûdêeê
]úùe Mec Ke ö aòbò^Ü _âKûe Mýûiúd C_û\û^Kê @fMû Keòaû,
l Giò ù Uû^þ aû¿úbì Z ùjûA KùŠ^þ i e ù_ùUâ û fò d cRûZ \â a ýùe [ô a û ùQûU ùQûU
(condenser)Kê Pûfò~òa I ùi[ôùe N^úbìZ
@õgaòùghKê @fMû Keòaû AZýû\ò ö
ùja û GjûKê KùŠ^þiee ajòMcð ^ _[ ù\A
iõMâj Keòùja ö
l _ûZ^ `äûÄ c¤ùe Rk ejò~òa ö [ùcðûcòUe
KKð
[ùcðûcòUe
Käûµ Rk aûjý_[
Rk
Käûµ Rkaûjý_[ @ûõgòK KùŠ^þie
Käûµ _ûZ^ KKð
_ûZ^ Rk ɸ _ûZ^
`äûÄ GiòùUû^þ `äûÄ [ŠûRk
KùŠ^þie
I Rke cògYâ _âùag
cògâY
[ŠûRk _âùag
aògê¡ Zek
GiòùUû^þ C_û\û^
PòZâ 2.9 \êAUò cògò~ûA[ôaû Zeke _ûZ^ _¡Zòùe
_é[KúKeY PòZâ 2.10 @ûõgòK _ûZ^
 26
_ûZ^ `äûÄ I KùŠ^þie c¤ùe ùKak @ûõgòK aûdê
_ûZ^ ɸ iõù~ûM ùjaû aýZúZ Gjûe Pû_aé¡ò I Zû_cûZâû jâûi\ßûeû
C_KeYMêWÿòK GK iek _ûZ^ ~ªe C_KeY iuêPòZ I [Šû ùjaû
ijòZ icû^ ö GK iek @ûõgòK ɸ ùjCQò GK
^kú ~ûjû c¤ùe iQò\â KûP cûkòMêWÿòK Lê¦ò ùjûA Zekaûdê
ejò[û@û«ò ö aû¿ aûe´ûe [Šû I N^úbìZ ùjaû
_ûAñ Gjò iQò \ â KûPcûkò _é  ù~ûMûA[û«ò ö @ûõgòK _ûZ^ ɸùe ]úùe ]úùe
KûPcûkòMêWÿòKe _é aû¿Kê aûe´ûe [Šû I N^úbìZ Mec ùjaûKê \ò@
ùjaûùe ijûdZû Ke«ò ö
MýûiMêWÿòK bò^Ü bò^Ü CyZûùe
2.3.7 @ûùc Kò_eò aûdêeê aòbò^Ü MýûiMêWÿòK
_ûAaû ? @fMû ùjùa
↓
(How can We Obtain Different Gases
from Air ?)
@Kþiùò R^þ @ûeM^þ ^ûAùUâûùR^þ
aûdê ùjCQò GK icRûZúd cògâY ö @ûõgòK ÇêU^ûu (0C) -183 -186 -196

_ûZ^ _âYûkúùe Gjû c¤ùe [ôaû C_û\û^MêWÿòKê aûdêùe [ôaû

@fMû Keû~ûA_ûeòa ö PòZâ 2.11 e _âaûj PòZâ gZKWÿû @ûdZ^ 20.9% 0.9% 78.1%
(flow diagram) ùe Gjò _âYûkúe ùiû_û^MêWÿòK
PòZâ 2.11 aûdêeê Zûjûe C_û\û^MêWÿòKê @fMû
_â\gòðZ ùjûAQò ö
Keòaû _âYûkúe _âaûj PòZâ

^òMðZ Rk
Mec aûdê gúZk iuêPòZ aûdê

Pû_~êq
aûdê _é[KúKeY
@ûõgòK_ûZ^ ɸ
Zek aûdê ^òMðZ ^ûAùUâûùR^ Zek
gêà ae` ^òMðZ @ûeM^þ @KþiòùR^þ
_âùag aûdê @ûKûeùe
^òMðZ Kûað^ iõ_âiûeòZ
`òfUþ e WûA@KþiûAWÿþ ùRUþ
jòcúKeY [Šû
Rk _âùag
PòZâ 2.12 aûdêe C_û\û^MêWÿòKe _é[KúKeY

~\ò @ûùc aûdêeê @KþiòùR^þ Mýûi _ûAaûKê Zû_cûZâûKê jâûiKùf Zekaûdê còkaò ö @ûõgòK _ûZ^
Pûjóaû ùZùa @ûcKê aûdêùe ejò[ôaû @^ý icÉ É¸ùe ZekaûdêKê ]úùe ]úùe Mec Kùf aûdêùe
MýûiKê @fMû KeòaûKê ùja (PòZâ 2.12) ö aûdêe [ôaû MýûiMêWÿòK ùicû^u ÇêU^ûu @^êiûùe bò^Ü
Pû_ aé¡ò Keò ZûjûKê iuêPòZ Keòaû _ùe Zûjûe bò^Ü CyZûùe @fMû ùjûA~òùa ö
 27

_âgÜ : l ÇUòKMêWÿòK K’Y GKûbkò ù\Lû~ûCQò Kò ?

l aûdêùe [ôaû aòbò^Ü MýûiMêWÿòKê ùicû^ue l Pò^û_ûZâùe [ôaû Zek c¤eê Zêùc Kò_eò
ÇêU^ûue a¡òðZKâcùe iRû@ ö ÇUòKMêWÿòKê _é[K Keò_ûeòa ?
l aûdê [Šû ùjfûùaùk ùKCñ Mýûi _â[ùc ÇUòKúKeY _âYûkú KVò^Kê aòùgû]ôZ
Zekùe _eòYZ jêG ? Keòaû _ûAñ aýajûe Keû~ûG ö C\ûjeY
Êeì_, icê\â Rkeê @ûùc _ûC[ôaû fêYùe
2.3.8 @ûùc Kò_eò @gê¡ ^cê^ûeê aògê¡ K_eþ @ù^K @_\âa ejò[ûG ö Gjò @_\âaMêWÿòKê
ifþù`Uþ _ûAaû ? @_iûeY Keòaû_ûAñ ÇUòKúKeY _âYûkú
(How can We Obtain Pure Copper
aýajûe Keû~ûG ö ÇUòKúKeY _¡Zòùe
Sulphate from an Impure Sample ?)
\âaYeê gê¡ KVò^Kê ÇUòK @ûKûeùe @fMû
Zêc_ûAñ Kûc : 2.9 Keû~ûA[ûG ö iû]ûeY aû¿úba^
_â[ùc GK Pò^û_ûZâùe KòQò (_âûd 5g) @gê¡ ùKøgkVûeê ÇUòKúKeY ùKøgk @]ôK bf
K_e ifþù`Uþe ^cê^û ^ò@ ö KûeY-
l GjûKê iað^òcÜ _eòcûYe Rkùe \âaúbìZ l gêà ùjaû _~ðý« Mec Kùf ùKùZK KVò^
Ke ö aòNUòZ ùjûA~û@û«ò @[aû @ûC ùKùZK KVò^
l G[ôeê @_\âa _\û[ðKê QûYò aûjûe Keò\ò@ ö Pò ^ ò _ eò iµì ‰ ð bûaùe ù_ûWÿ ò ~ ûA Kkû
ùjûA~û@û«ò ö
l _éq \âaY _ûAaû_ûAñ K_e ifù`Uþ \âaYeê
RkKê aû¿úbìZ Keû@ ö l _eòiâaY _ùe aò ùKùZK @_\âa \âaYùe
\âaúbìZ ùjûA ejò~ûA_ûùe ö aû¿úba^
l \âaYKê GK `òfþUe KûMR \ßûeû ùNûWÿûA icdùe ùiMêWÿòK KVò^Kê \ìhòZ Keò[ûG ö
\ò @ I \ò ^ K _ûAñ jfPf ^Keò Ne
Zû_cûZâûùe (room temperature) ]úùe _âùdûM :
]úùe [Šû ùjaûKê QûWÿò\ò@ ö l icê\â Rkeê @ûùc _ûC[ôaû fêYe aòg¡ê úKeY ö
l Pò^û _ûZâùe Zêùc K_e ifþù`Uþe ÇUòK l @gê ¡ ^cê ^ ûMê W ÿ ò K `ò U ò K ò e ò e ÇUò K
_ûAa ö _é[KúKeY ö
l Gjò _âYûkúKê ÇUòKúKeY (cystallisation) GK cògâYe C_û\û^cû^ue flY @^êiûùe
Kêjû~ûG ö C_ùe \gðû~ûA[ôaû _¡Zòcû^u c¤eê ùMûUòG _¡Zò
aˆÿðcû^ Cˆÿe \ò@ : aûQò ùijò _¡Zò _âùdûM Kùf @ûùc aògê¡ _\û[ð
_ûA_ûeòaû ö
l Pò^û _ûZâùe Zêùc K’Y ^òeúlY Kf ?
KVò^ bûicû^
iìlàaûfò aWÿaWÿ ùMUò
RkbŠûe KYòKûMêWK òÿ @_\âaMêWKòÿ e _[e
Rk L\Wÿû ùMUò
iÚeò jêG @aùl_Y jêG _[e

_eòiâaY Uûuò Méj

@aùl_Y bˆÿòðùjC[ôaû
ù~ûMûY
Uûuò Uûuò
ùKæûeòù^i^þ-
PòZâ 2.13 Rk gê¡úKeY _¡Zò (aýûKþùUeò@ûuê
cûeòaû _ûAñ)
 28
aòmû^e C^ÜZò ùjaû`kùe @ù^K ^ì@û ^ì@û
_é[KúKeY ùKøgk Gùa iéÁò ùjûA_ûeòQò ö
ijecû^uùe Rkù~ûMûY iõiÚû _òAaû_ûYò
ù~ûMûA[û«ò ö Gjò iõiÚûùe Rke Kò_eò gê¡úKeY
jêG Zûjû PòZâ 2.13ùe \gðû~ûAQò ö
Rkù~ûMûY iõiÚ û eê Zê c NeKê _û^úd
Rkù~ûMûAaû _ûAñ ùKCñ _¡ZòMêWÿòK @af´^
Keû~ûG ùiMêWÿòK PòZâ 2.13 ù\Lô ùfL I ùgâYú
Klùe @ûùfûP^û Ke ö
_âgÜ :
1. Zêùc Kò_eò _eÆe ijòZ cògò ~ûC[ôaû
Kò ù eûiò ^ I ù_ùUâ û fe cò g â Y Kê _é [ K
Keò_ûeòa ? (ùicû^ue ÇêU^ûu c¤ùe
_û[ðKý 250Ceê @]ôK)
2. ^òcÜ _â\ˆÿ _âgù Ü e _é[Kþ Keòaû ùKøgkcû^ue
^ûc ùfL ö
(a) \jòeê fjêYú
(b) icê\âRkeê fêY
(c) fêYeê K_ðìe
3. ÇUò K úKeYe ùKøgk\ß û eû ùKCñ _â K ûe
cògâYcû^uê _é[K Keû~ûA[ûG ?
2.4 ùbøZòK I eûiûd^òK _eòaˆÿð^
(Physical and Chemical Changes)
GK gê¡ _\û[ð Gaõ cògâY c¤ùe _âùb\
RûYòaû _ìaðeê ùbøZòK Gaõ GK eûiûd^òK _eòaˆÿð^
c¤ùe [ôaû _û[ðKýKê @ûi @ûùM aêSòaû ö @ûùc _ìað
@¤ûdùe _\û[ðe ùKùZK ùbøZòK MêY aòhdùe
_Xÿùò Q ö ^òeúlY Keò ùjC[ôaû aÉêe ew, KVò^Zû,
\éXÿZû, _âajZû, iû¦âZû, Mk^ûu, ÇêU^ûu AZýû\ò
MêYMêWÿòKê ùbøZòK MêY Kêjû~ûG ö
@aiÚûMêWÿòKe @«ü_eòa ˆÿð^ ùjCQò GK
ùbøZòK _eòaˆÿð^ KûeY Gjò _eòaˆÿð^ ùaùk aÉêe
iõ~êqò I eûiûd^òK MêYùe ùKøYiò _eòa ˆÿð^ jêG
^ûjó ö ~\òI ae`, Rk I Rkúd aû¿ ù\LôaûKê
bò^Ü bò^Ü ùjûA[û@û«ò Gaõ bò^Ü bò^Ü ùbøZòK MêY
_â\gð^ Keò[û«ò, cûZâ ùicûù^ eûiûd^òK \éÁùò KûYeê
icû^ ö
Cbd Rk I ùeûùhAùe aýajéZ ùjC[ôaû
ùZf Zek Kò«ê ùicû^ue eûiûd^òK MêYMêWÿòK
bò ^ Ü @ùU ö ùicûù^ aûiÜ û I Rß k ^gúkZû
(inflammability) MêYùe bò^Ü bò^Ü ùjûA[û«ò ö @ûùc
RûYòQê ù~ ùZf aûdêùe Rùk, cûZâ Rk ^ò@ñûKê
fòbûA[ûG ö ùZfe Gjò eûiûd^òK MêY ùZfKê
RkVûeê _é[Kþ Keò[ûG ö Rkòaû GK eûiûd^òK
_eòaˆÿð^ ö Gjò _âKòâdû iõNVòZ ùjC[ôaû icdùe
ùMûUòG _\û[ð @^ý _\û[ð ijòZ _âZòKòâdû (react)
Kùe ~ûjû`kùe eûiûd^òK iõ~êqòùe _eòaˆÿð^
jêG ö eûiûd^òK _eòaˆÿð^ _\û[ðe eûiûd^òK MêYùe
_eòaˆÿð^ @ûùY I @ûùc ^ìZ^ _\û[ðcû^ _ûA[ûC ö
eûiûd^òK _eòaˆÿð^Kê c¤ GK eûiûd^òK _âZòKòâdû
(chemical reaction) ùaûfò Kêjû~ûG ö
cjcaZú Rkòaû icdùe Cbd ùbøZòK I
eûiûd^òK _eòaˆÿð^ NUò[ûG ö Zêùc Gjò _eòaˆÿð^
\ßd c¤ùe [ôaû _âùb\Kê _âKûg Keò_ûeòa Kò ?
_âgÜ :
1. ^òcÜfòLôZ _eòaˆÿð^ MêWÿòKê eûiûd^òK aû
ùbøZòK @ûKûeùe ùgâYú aòbûM Ke ö
l MQ KûUòaû ö
l ZûIßûùe fjêYúKê ZekûAaû ö
l @ûfcûeúùe Kkuò fûMòaû (rusting) ö
l Rke ÇêU^ I aû¿e iéÁò ö
l Rk c¤ùe aò\êýZþ ùiâûZ _âaûjòZ KeûAaû
\ßûeû Rk jûAùWâûùR^ I @Kþiùò R^þ Mýûiùe
_eòYZ ùjaû ö
l Rkùe iû]ûeY fêY \âaúbìZ ùjaû ö
l Koû`keê GK `kiûfûWÿþ Zò@ûeò Keòaû I
l KûMR I KûVKê Rûkòaû ö
2. Zêc Pûeò_ùU [ôaû _\û[ðcû^uê aògê¡ _\û[ð
Kò´û cògâY bûaùe @fMû @fMû Ke ö
 29
2.5 aòg¡
ê _\û[ðcû^ue _âKûeMêWK
òÿ K’Y ?
(What are the Types of Pure
Substances)
_\û[ðMêWÿòKe eûiûd^òK iõ~êqòKê bòˆÿòKeò
GMê W ÿ ò K ê ùcøkò K (elements) aû ù~øMò K
(compounds) ùgâYúbêq Keû~ûA_ûeòa ö
2.5.1 ùcøkòK (Elements) :
1661 ciò j ûùe ùa÷ m û^ò K eaUð adf
(Robert Boyle) _â[cKeò ùcøkòK g±Uò aýajûe
Keò[ôùf ö `âû^þi eiûd^aòZþ @ûù+ûA^þ fùe+
fûùbûiòde [Antoine Laurent Lavoisier] 1743-
94] _â[cKeò _eúlûùe ijûdK ùjC[ôaû ùcøkòKe
GK iõmû C_iÚû_^ Keò[ùô f ö Zûue iõmû @^êiûùe
ùMûUòG ùcøkòK GK iað^òcÜ Éeúd _\û[ð ~ûjûKò
eûiûd^òK _âZòKòâdû \ßûeû @]ôK iekZe _\û[ðùe
aòbûRòZ ùjûA_ûeòa ^ûjó ö
ùcøkòKMêWÿòKê iû]ûeYZü ]ûZê (metals),
@]ûZê (non-metals) I C_]ûZê (metalloids) bûùa
aòbq Keû~ûA_ûeòa ö
]ûZêMêWÿòK iû]ûeYZü ^òcÜfòLôZ ùKùZK aû
icÉ MêY _â\gð^ Keò[û«ò ö
l ùiMêWÿòKe GK J{ßfý (lustre) [ûG ö
l ùiMêWKòÿ ee ùeø_ý ]ìieò@û aû iìa‰ð-jk\ò@û
ew [ûG ö
l ùicûù^ Zû_ I aò\êýZþ _eòaûjú ö
l ùicûù^ Z^ý (ductile) ö (Zûe @ûKûeùe
UYû~ûA _ûeòùa) ö
l ùicûù^ ^c^úd (malleable) ö (_òUòùf
ieê Pû\eùe _eòYZ ùjûA_ûeòùa) ö
l ùicûù^ Cy I M¸úe ^û\ (sonorous) iéÁò
Ke«ò ö (@ûNûZ Kùf g± Ke«ò) ö
]ûZêcû^ue C\ûjeYMêWKòÿ ùjfû- iê^û, eì_û,
Z´û, fêjû, ùiûWÿòdcþ, ù_ûUûiòdc AZýû\ò ö _ûe\
GKcûZâ ]ûZê ~ûjûKò iû]ûeY Zû_cûZâûùe Zekbûùa
ejò[ûG ö
aˆÿðcû^ @]ûZêcû^u aòhdùe RûYòaû ö
@]ûZêcûù^ iû]ûeYZü ^òcÜfòLôZ ùKùZK aû icÉ
MêY _â\gð^ Keò[û«ò ö
l ùiMêWÿòK aòbò^Ü _âKûe a‰ð _â\gð^ Ke«ò ö
l ùicûù^ Zû_ I aò\êýZþe Kê_eòaûjú ö
l ùiMêWÿòKe J{ßfýZû, Z^ýZû Kò´û ^c^údZû
MêY ^[ûG ö
@]ûZê M ê W ÿ ò K ee C\ûjeY ùjfû-
jûAùWâ û ùR^, @Kþ i ò ù R^, @ûùdûWÿ ò ^ þ , Kûað ^
(ùKûAfû, ùKûKþ), ùaâûcò^þ, ùKäûeò^þ AZýû\ò ö
ùKùZMêWÿòG ùcøkòK @Q«ò ù~Cñcûù^ ]ûZê I
@]ûZêMêWÿòKe MêYcû^ue c¤aˆÿðú MêY _â\gð^
Keò[û«ò ö ùiMêWÿòKê C_]ûZê Kêjû~ûG ö C\ûjeY
ùjfû- ùaûe^þ, iòfòK^þ, Rcðû^òdcþþ AZýû\ò ö
@]ôK RûYòaû :
l aˆÿðcû^ iê¡û 100eê @]ôK iõLýK ùcøkòK
@Qò ùaûfò RYû_WÿòQò ö
l @]ôKûõg ùcøkòK KVò^ @U«ò ö
l iû]ûeY Zû_cûZâûùe 11Uò ùcøkòK Mýûiúd
@aiÚûùe [û@û«ò ö
l iû]ûeY Zû_cûZâûùe \êAUò ùcøkòK Zek
bûaùe ejò[û«ò ö ùiMêWÿòK ùjfû _ûe\ I
ùaâûcò^þ ö
l iû]ûeY Zû_cûZâûeê iûcû^ý @]ôK Zû_cûZâû
(303K)ùe Mûfòdcþ (gallium) I iòRòdcþ
(cesium) ùcøkòK Zek ùjûA~û@û«ò ö
2.5.2 ù~øMòK (Compounds) :
ùMûUòG ù~øMòK GK _\û[ð ~ûjû \êA aû @]ôK
ùcøkòKcû^uê ù^A MVòòZ, ù~Cñcûù^ eûiûd^òK
bûùa GK ^òŸòðÁ @^ê_ûZùe _eÆe ij iõ~êq
ùjûA[û@û«ò ö
 30
\êA aû Zjóeê @]ôK ùcøkòKcûù^ iõ~êq ùjùf
@ûùc K’Y _ûAaû ?
Zêc _ûAñ Kûc : 2.10
ùgâYúe _òfûcû^uê \êAUò \kùe aòbq Ke ö
5 Mâûce fêjûMêŠ I 3 Mâûce if`ePì^û ùMûUòG
ùfLûGñ Pò^û_ûZâùe Cbd \kKê \ò@ ö
\k - I : fêjûMêŠ I if`e Pì^ûKê cògû@ I ù_hY
(mix) Ke ö
\k - II : fêjûMêŠ I if`e Pì^ûKê cògû@ ö Gjò
cògâYKê fûf ùjaû _~ðý« bfKeò Mec
Ke ö ^ò@ñûeê KûXÿò^ò@ I cògâYKê [Šû
ùjaûKê \ò@ ö
\k - I I II : _ûA[ôaû _\û[ðe Pê´KZß @Qò Kò ^ûjó
_eúlû Ke ö _\û[ð ^òKUKê GK Pê´K
^ò@ Gaõ ùi _\û[ð Pê´K @ûWÿKê @ûKéÁ
ùjCQò Kò ^ûjó _eúlû Ke ö
l aòbò^Ü \k _ûA[ôaû _\û[ðe ew I ciéYZû
Zêk^û Ke ö
l _ûA[ô a û _\û[ð e GK @õgùe Kûað ^
WûAifþ`ûAWÿþ cògû@ ö GjûKê bfbûùa
ùMûkû@ I QûY ö
l _ûA[ôaû _\û[ðe @^ý @õgùe fNê ifþ`ýê eòK
GiòWÿ aû fNê jûAùWâûùKæûeòKþ GiòWÿ cògû@ ö
(\âÁaý : Gjò iaê Kûc gòlKu _âZýl
Zˆÿßûa]û^ùe ùjaû @ûagýK ö)
l fêjû I ifþ`e ùcøkòKKê @fMû @fMû ù^A
C_ùe a‰òðZ Kû~ðýe icÉ ùiû_û^MêWÿòK
@ûC[ùe Kû~ðýKûeú Ke ö
aˆÿðcû^ Cˆÿe \ò@ :
l \êA \k _ûA[ôaû _\û[ð ù\LôaûKê GKû _âKûe
Kò ?
l ùKCñ \k _ûA[ôaû _\û[ðUò Pê´KZß ]cð
_â\gð^ KeêQò ?
l _ûA[ôaû _\û[ðe C_û\û^MêWÿòKê @ûùc _é[Kþ
Keò _ûeòaû Kò ?
l fNê ifþ`êýeòK GiòWÿ aû fNê jûAùWâûùKæûeòKþ
GiòWÿ cògûAfû _ùe Cbd \k GK Mýûi
_ûA[ôùf Kò ? Cbd ùlZâùe còk[ò aô û Mýûie
aûiÜû icû^ ^û _é[Kþ [ôfû ?
\k - I : _ûA[ôaû MýûiUò jûAùWâûùR^þ @ùU ö
Gjû ewjú^, M§jú^ Gaõ \ûjý (\j^úd) ö
(jûAùWâûùR^þ _ûAñ \ûjý _eúlû ùgâYúùe Keòaû
CPòZ ^êùjñ ö)
\k - II : _ûA[ôaû MýûiUò jûAùWâûùR^þ
ifþ`ûAWþÿ ö Gjû GK ewjú^ Mýûi ~ûjûe _Pû
@Šû_eò M§[ûG ö
Zêùc ^ò½d ^òeúlY Keò[ôa ù~ Cbd \k
_ûA[ôaû C_ôû\ (product) MêWÿòK bò^Ü ]cð _â\gð^
KeêQ«ò, ~\òI ùicû^ue _âûe¸òK _\û[ðMWê Kòÿ icû^
[ôfû ö \k- I Kûc Kfûùaùk ùicûù^ ù^A[ôaû
C_û\û^cû^ue ùbøZòK _eòaˆÿð^ ùjûA[ôfû ö cûZâ
\k- II Kûc Kfûùaùk ùicûù^ ù^A[ô a û
C_û\û^cû^ue GK eûiûd^òK _âZòKòâdû ù~ûMê
eûiûd^òK _eòaˆÿð^ NUò[ôfû ö
l \k- I \ßûeû _ûA[ôaû _\û[ð \êAUò _\û[ðe
GK cògâY @ùU ö ùicûù^ ù^A[ôaû _\û[ð
\êAUò ùcøkòK [ôfû - fêjû I if`e ö
l Gjò cògâYe ]cðMêWÿòK Gjûe C_û\û^MêWÿòKe
]cðcû^u ijòZ icû^ ö
l \k- II _ûA[ôaû _\û[ðUò ùMûUòG ù~øMòK
@ùU ö
l \êAUò ùcøkòKKê bfbûaùe Mec Keòaûeê
@ûùc ùMûUòG ù~øMòK _ûAùf, ~ûjûe ]cð
ùcøkòKcû^ue ]cðcû^uVûeê iµì‰ð bò^Ü
@ùU ö
l GK ù~øMòKe _âùZýK @õge iõ~êqò ù~øMòKe
iaê@ûùWÿ icû^ @ùU ö ù~øMòKe ciéYZû I
ew c¤ iaðZâ icû^ ùaûfò @ûùc ^òeúlY
Keò_ûeòaû ö aˆÿðcû^ @ûùc _\û[ðe ùbøZòK
I eûiûd^òK _âKéZò ùe÷LôK ùKûVeú PòZâ (Box
diagram) iûjû~ýùe iõlò ¯ bûùa
\gðûA_ûeòaû ö
 31

_\û[ð
(KVò^, Zek aû Mýûiþ)

aògê¡ _\û[ð cògY

â
(^òŸòðÁ iõù~ûR^ ^ûjó)

ùcøkòK ù~øMòK icRûZúd @icRûZúd

GK ^òŸòðÁ iõù~ûR^ [ûG ö _âùZýK @õge iõù~ûR^ bò^Ü bò^Ü @õge
iekZe _\û[ðùe eûiûd^òK aû aò\êýZþ icû^ ö iõù~ûR^ @icû^ ö
bûwò ùja ^ûjó ö eûiûd^òK _âZòKòâdû \ßûeû
ùcøkòKùe bûwò ùja ö
C\ûjeY ùjfû : C\ûjeY ùjfû : C\ûjeY ùjfû : C\ûjeY ùjfû :
K_e, @KþiòùR^ Rk, còù[^þ, Pò^ò, fêY Pò^ò_ûYò, fêY_ûYò, aûfò I fêY, Pò^ò I
fêjû, jûAùWâûùR^ AZýû\ò ö Kûað^ WûAifþ`ûAWÿþùe fêY, ùZfùe _ûYò
ceþKêýeú AZýû\ò ifþ`e, @ûfKþjfùe AZýû\ò ö
Rk AZýû\ò ö

iûeYú 2.2

cògY
â ù~øMòK
1. ùcøkòK aû ù~øMòKMêWÿòK GKûVò cògò GK 1. ùcøkòKcûù^ cògòfûùaùk _eÆe ij
cògYâ iéÁò Ke«ò cûZâ ùKøYiò ^ìZ^ ù~øMòK _âZòKòâdû Keò ^ìZ^ ù~øMòK iéÁò Keò[û«ò ö
MVòZ jêG ^ûjó ö
2. GK cò g â Y e iõ~ê q ò _eò a ˆÿð ^ gúk ö 2. iéÁò ùjûA[ôaû _âùZýK ^ìZ^ _\û[ðe iõ~êqò
iað\û ^òŸðòÁ (fixed) @ùU ö
3. ùMûUòG cògâY ù~Cñ C_û\û^Kê ù^A MVòZ 3. iéÁò ùjûA[ôaû ^ìZ^ _\û[ðUò iõ_ì‰ð bò^Ü
ùicû^ue ]cð _â\gð^ Kùe ö ]cð _â\gð^ Keò[ûG ö
4. cògâYe C_û\û^MêWÿòKê @Zò ijRùe I 4. ùKak eûiûd^òK aû aò\êýZþ eûiûd^òK
iekbûùa ùbøZòK _¡Zò \ßûeû _é[K _âZòKòâdû cû¤cùe ùcøkòK C_û\û^MêWÿòKê
Keû~ûA_ûeòa ö _é[K Keû~ûA_ûeòa ö
 32
@ûùc K’Y gòLôùf :
l \âaY (aû \âûaK)e _âZò GKK @ûdZ^ aû
_âZò GKK aÉêZßùe ejò[ôaû \âae _eòcûYKê
\âaYe MûXÿZû Kêjû~ûG ö
l GK cògâYùe GKeê @]ôK _\û[ð (ùcøkòK
Gaõ/ aû ù~øMòK) ù~ ùKøYiò @^ê_ûZùe
cògòKeò ejò[û«ò ö
l C_~êq _é[KúKeY ùKøgk aýajûe Keò
cò g â Y Mê W ÿ ò K eê aò g ê ¡ _\û[ð c û^uê _é [ Kþ
Keû~ûA_ûeòa ö
l \âaY ùjCQò \êA aû @]ôK _\û[ðcû^ue
icRûZúd cògâY ö \âaYùe [ôaû @]ôK
_eòcûYe C_û\û^Kê \âûaK I Kcþ _eòcûYe
C_û\û^Kê \âa Kêjû~ûG ö
l \âûaKùe ù~Cñ \âa \âaúbìZ jêG ^ûjó I ~ûjûe
KYòKûMêWÿòK Lûfò @ûLôKê ù\Lû~ûG, ZûjûKê
iiþù_^þi^ Kêjû~ûG ö iiþù_^þi^ GK
@icRûZúd cògâY @ùU ö
l KfGWÿþ GK @icRûZúd cògâY, ~ûjûe
KYòKûMêWÿòKe @ûKûe Lûfò @ûLôùe ù\Lôaû_ûAñ
Lêa ùQûU ùjûA[ûG Kò«ê @ûùfûKKê aòieòZ
Keòaû_ûAñ @ûagýKúd @ûKûeVûeê @]ôK
ùjûA[ûG ö
l KfGWÿ M ê W ÿ ò K KkKûeLû^û I ^ò Z ò \ ò ^ ò @ û
Rúa^ùe ajêZ ùlZâùe C_ù~ûMú ö KfGWÿ
KYòKûMêWÿòKê aòùl_òZ _âûaiÚû Kêjû~ûG I ù~Cñ
cû¤cùe ùiMêWÿòK ùLùkA ùjûA ejò[û«ò
ZûjûKê aòùl_Y cû¤c Kêjû~ûG ö
l aò g ê ¡ _\û[ð c ûù^ ùcøkò K aû ù~øMò K
ùjûA_ûe«ò ö
l ùcøkòK _\û[ðe GK eì_ ~ûjûKò eûiûd^òK
_âZòKòâdû \ßûeû @]ôK iekZe _\û[ðùe bûwò
ùjûA_ûeòa ^ûjó ö
l ù~øMòK GK _\û[ð ~ûjû \êA aû @]ôK bò^Ü
_âKûee ùcøkòKcû^ue ^òŸòðÁ @^ê_ûZùe
eûiûd^òK iõ~êqòùe iéÁò jêG ö
l ù~øMòKe ]cð Zû c¤ùe cògòâZ ùjûA ejò[ôaû
C_û\û^cû^u ]cðVûeê bò^Ü ö cûZâ cògâY Zûjû
c¤ùe [ôaû ùcøkòK aû ù~øMòKe ]cðKê _â\gð^
Kùe ö

_âgÜûakú

1. ^òcÜfòLôZ _é[KúKeY _ûAñ ùKCñ _é[KúKeY ùKøgk _âùdûM Keû~ûG ?

(a) ùiûWÿòdc ùKæûeûAWþÿe Rkùe Gjûe \âaYeê _é[KúKeY ö
(b) ùiûWÿòdcþ ùKäûeûAWÿ I Gùcû^òdcþ ùKäûeûAWÿe cògâYeê Gùcû^òdcþ ùKäûeûAWÿe _é[KúKeY ö
(c) ùMûUòG Kûeþe A¬ò^þ ùZfùe ejò~ûA[ôaû ùQûU ùQûU ]ûZêLŠcû^ue _é[KúKeY ö
(d) `êf _ûLêWÿûe ^ò~ðûieê (extract) aòbò^Ü a‰ðKYû (C_û\û^)e _é[KúKeY ö
(e) \jòeê fjêYúe _é[KúKeY ö
 33
(f) _ûYòeê ùZfe _é[KúKeY ö
(g) Pûjûeê Pûjû_Zâe _é[KúKeY ö
(h) aûfòeê fêjû _ò^þe _é[KúKeY ö
(i) Mjc\û^ûeê ùPû_ûe _é[KúKeY ö
(j) Rkùe bûiê[ôaû iìlà _u KYòKûcû^ue _é[KúKeY ö

2. \âaY, \âûaK, \âa, còùkA~òaû, \âaúbìZ, @\âaúbìZ, QûYòaû I akKû @õg AZýû\ò g± aýajûe Keò
Pûjû _âÉêZòe ùiû_û^MêWÿòK ùfL ö

3. a¦^û aòbò^Ü Zû_cûZâûùe Zòù^ûUò bò^Ü _\û[ðe \âaYúdZû _eúlû Kfû I ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû Z[ýMêWÿòK
iõMâj Kfû ö 100g. Rkùe ùKùZ Mâûce _\û[ð \âaúbìZ ùjùf _eò_éq \âaY iéÁò ùjûA_ûeòa, ùijò
\âaYúdZû iûeYúùe \ò@û~ûAQò ö
\âaúbìZ _\û[ð \âaYúdZû ùKfþbò^þ Zû_cûZâûùe
283 293 313 333 353

ù_ûUûiòdcþ ^ûAùUâUþ 21 32 62 106 167

ùiûWÿòdcþ ùKäûeûAWÿþ 36 36 36 37 37

ù_ûUûiòdcþ ùKäûeûAWÿþ 35 35 40 46 54

Gùcû^òdcþ ùKäûeûAWÿþ 24 37 41 55 66

(a) 313K Zû_cûZâûùe 50 Mâûc Rkùe ù_ûUûiòdc ^ûAùUâUþe GK _éq \âaY Zò@ûeò _ûAñ ùKùZ
aÉêZße ù_ûUûiòdc ^ûAùUâUþ @ûagýK ùja ?
(b) 353K Zû_cûZâûùe a¦^û ù_ûUûiòdc ùKäûeûAWÿþe GK \âaY Rkùe Zò@ûeò Kfû Gaõ iû]ûeY
Zû_cûZâûùe [Šû KeòaûKê QûWÿùò \fû ö \âaYUò [Šû ùjfû_ùeû ùi K’Y _~ðýùalY Kfû aêSû@ ö
(c) 293K ùe _âùZýK faYe \âaYúdZû Kk^û Ke ö Gjò Zû_cûZâûùe ùKCñ faYe \âaYúdZû
iaðû]ôK ?
(d) GK faYe \âaYúdZû C_ùe Zû_cûZâû _eòaˆÿð^e K’Y _âbûa _Wÿò[ûG ?
4. ^òcÜfòLôZ MêWÿòKê C\ûjeY ù\A aêSû@ ö
(a) _éq \âaY
(b) aògê¡ _\û[ð
(c) KfGWÿ
(d) iiþù_^þi^
 34
5. ^òcÜfòLôZ _âùZýKKê icRûZúd I @icRûZúd cògâY bûùa ùgâYú aòbûM Ke ö
ùiûWÿû_ûYò, KûV, aûdê, cûUò, bòù^Mûe, QYû Pûjû ö
6. ZêcKê \ò@û~ûA[ôaû GK ewjú^ Zek, aògê¡ _ûYò ùaûfò Kò_eò RûYòa ?
7. ^òcÜfòLôZ ùKCñ \âaýMêWÿòK aògê¡ _\û[ð ?
(a) ae` (b) lúe (c) fêjû (d) faYûcæ (e) Kûfiòdcþ @KþiûAWÿ (f) _ûe\ (g) AUû (h) KûV (i) aûdê ö
8. ^òcÜfòLôZ cògâYcû^u c¤eê \âaYMêWÿòKê PòjÜû@ ö
(a) cûUò (b) icê\âRk (c) aûdê (d) ùKûAfû (e) ùiûWÿû _ûYò
9. ^òcÜfòLôZ ùKCñ C\ûjeYùe UòŠûfþ iò¡û« ù\Lôùja ö
(a) fêY \âaY (b) lúe (c) K_e ifù`Uþ \âaY (d) Áûyð \âaY
10. ^òcÜfòLôZ \âaýMêWÿòKê ùcøkòK, ù~øMòK I cògâY bûùa ùgâYú aòbûMKe ö
(a) ùiûWÿòdcþ (b) cûUò (c) Pò^ò \âaY (d) eì_û (e) Kûfiòdcþ Kûùaðûù^Uþ (f) UòY (g) iòfòK^
(h) ùKûAfû (i) aûdê (j) iûaê^ (k) còù[^ (l) Kûað^þ WûA@KiûAWÿ (m) eq ö
11. ^òcÜfòLôZ c¤eê ùKCñMêWÿòK eûiûd^òK _eòaˆÿð^ ?
(a) GK MQe aé¡ò
(b) fêjûùe Kkuò fûMòaû
(c) fêjû MêŠ I aûfò cògòaû
(d) Lû\ý eû§òaû
(e) Lû\ý jRc ùjaû
(f) Rk ae` ùjaû
(g) cjcaZú Rkòaû
\kMZ Kû~ðý :
ùMûUòG cûUò cûVò@ûùe KòQò _eòcûYe aûfòMeWÿû I aûfò ^ò@ ö GK ùQûU @ûKûee _eòiâaY _äû+e
WòRûA^ Ke ~ûjûKò ùMûkò@û_ûYò _eòÃûe Keòaû_ûAñ aýajûe Keû~ûA_ûeòa ö

lll
 ZéZúd @¤ûd
_ecûYê I @Yê
(ATOMS AND MOLECULES)
_ê e ûZ^ ~ê M eê bûeZúd I _û½ûZý
\ûgð^òKcûù^ _\û[ðe @RYû eì_ i´§ùe RûYòaû
_ûAñ iaêùaùk @ûMâj _âKûg Keò@ûiòQ«ò ö _âûPú^
bûeZe \ûgð^òK cjhòð KYû\ _eòKÌ^û Keò[ôùf
ù~, _\û[ðKê ~\ò @ûùc aòbûR^ Keò Keò ~òaû,
@ûùc lê\âeê lê\â KYòKû _ûAaû ö ùghùe GcòZò
GK KYòKûùe _joôaû ~ûjûKê @ûC aòbûR^ Keòaû
i¸a ùja ^ûjó ö Gjò lê\âZc KYòKûKê ùi ^ûc
ù\ùf ‘_ecûYê ’ ö bûeZúd \ûgð ^ ò K _ûKê ] û
KûZýûd^ Kjò[ôùf ù~, Gjò KYòKûMêWÿòK iû]ûeYZü
i¹òkòZ bûaùe ejò[û’«ò Gaõ @ù^K _âKûe _\û[ð
MV^ Keò[û’«ò ö
KYû\u _eaˆÿðú Kûkùe, Lâú._ì. _oc
gZû±úùe MâúKþ \ûgð^K ò fòCiò®iþ (Leucippus) Gaõ
Mâ úKþ \ûgð ^ ò K Wò ùcûKâò Uiþ _âÉûa ù\ùf ù~,
_\û[ðMêWÿòK lê\â Gaõ @aòbûRý KYòKûMêWÿòKê ù^A
MVòZ ùjûA[ûG ö \ûgð^òK WòùcûKâòUiþ Gjò lê\â
KYòKûKê ‘@ûUc’ ùaûfò Kjò[ôùf ö MâúKþ bûhûùe
@ûUce @[ð ‘@aòbûRý’ ö
Gjò iaê _eòKÌ^û _Qùe ùKøYiò ^òbeð ù~ûMý
~êqò Kò´û _eúlûcìkK bòˆÿòbìcò ^[ôfû ö
3.1. eûiûd^òK iõù~ûMe ^òdc
(Laws of Chemical Combination)
@Áû\g gZû±úe ùgh bûMùe ùa÷mû^òK G.
Gfþ. fûbAiò@e aÉêZß iõelY ^òdc _âZò_û\^
Keò eiûd^ aòmû^e bòˆÿò iÚû_^ Keò[ôùf ö _eaˆÿðú
icdùe ùa÷mû^òK ùR. Gfþ. _âûCÁ eûiûd^òK
iõù~ûMe iÚòeû^ê_ûZ ^òdc _âZò_û\^ Keò[ôùf ö
_ùe _ùe eûiûd^òK iõù~ûMe @ûC ùKùZûUò ^òdc
_âYúZ ùjûA[ôfû ö
eûiûd^ò K iõù~ûM iõKâ û «úd _â Y úZ
^òdccû^u c¤eê \êAUò ^òdc iµKðùe @ûùc
@ûùfûP^û Keòaû ö
3.1.1 aÉêZß iõelY ^òdc
(Law of Conservation of Mass)
ù~ùZùaùk GK eûiûd^òK _eòaˆÿð^ aû
eûiûd^òK _âZòKâòdû NùU, ùiùZùaùk aÉêZße
_eòaˆÿð^ NùU ^ûjó ö @ûi _eúlû Keò ù\Lôaû ö
Zêc _ûAñ Kûc : 3.1
Rkùe ùaeòdc ùKäûeûAWÿeþ e GK 5% \âaY
I ùiûWÿòdc ifþù`Uþe GK 5% \âaY @fMû @fMû
_âÉêZ Ke ö
GK ùKû^òKûf `äûÄ (conical flask)ùe
ùiûWÿòdc ifþù`Uþe @Ì _eòcûY \âaY Gaõ GK
Rßk^ ^kú (ignition tube)ùe ùaeòdc ùKäûeûAWÿeþ
KòQò _eòcûYe \âaY ^ò@ ö ùKû^òKûf `äûÄ bòZùe
~ZÜe ijòZ Rßk^ ^kúUò Sêfû@, ù~_eò \âaYMêWÿòK
cògò ^ ~û@û«ò (PòZâ 3.1 ù\L) ö `äûÄcêjñùe GK
KKð \ò@ ö
KKð
iìZû
ùKû^òKûf `äûÄ
Rßk^ ^kú
ùaeòdc ùKäûeûAWÿþ \âaY
ùiûWÿòdc ifþù`Uþe \âaY
PòZâ 3.1 ùiûWÿòdc ifþù`Uþ \âaY[ôaû ùKû^òKûf `äûÄ
Gaõ ùaeòdc ùKäûeûAWþÿ [ôaû Rßk^ ^kú
 36
G icÉ aýaiÚû ij ùKû^òKûf `äûÄe IR^
^ò@ ö `äûÄUòKê UòùK G_eò @ùYA \ò@ ù~_eò
\êAUò~ûK \âaY cògò~òa ö `äûÄe C_ebûMKê ]eò
Zk_UKê @ûùÉ @ûùÉ jùfA \ò@ ö \êAUò~ûK \âaY
bf bûaùe cògò~òa ö
`äûÄùe eûiûd^òK _âZòKòâdû NUò ]kûewe
ùaeòdc ifþù`Uþ @aùl_ (precipitate) iéÁò
ùja ö G_eò aýaiÚûKê _êYò [ùe IR^ Ke ö flýKe
_â[c IR^ I \ßòZúd IR^ c¤ùe KòQò _û[ðKý
^ûjó ö G[ôeê RYûMfû ù~ eûiûd^òK _âZòKâòdû \ßûeû
aÉêZße KòQò _eòaˆÿð^ jêG ^ûjó ö
Gjò _eúlûeê @ûùc RûYò f ê ù~, GK
eûiûd^òK _âZòKâòdûùe aÉêZße iéÁò ^ûjó Kò´û
aò^ûg ^ûjó ö GjûKê aÉêZß iõelY ^òdc Kêjû~ûG ö
3.1.2 iÚòeû^ê_ûZ ^òdc
(Law of Constant Proportions)
ùKøYiò GK ù~øMòK _\û[ð ù~_eò _âÉêZ
ùjC ^û KûjóKò Kò´û ù~ ùKøYiò C›eê còkò[ûC,
ùi[ôùe icû^ ùcøkòKMêWÿòK iað\û GK ^òŸòðÁ aÉêZß
@^ê_ûZùe iõ~êqò ùjaû\ßûeû Zûjû iéÁò ùjûA[ûG ö
aòmû^ûMûeùe Rk _âÉZê Keû~ûA_ûeòa ö ^B, ^ûk,
Kì@, ù_ûLeú AZýû\òùe c¤ Rk còkò[ûG ö Rkùe
iað \ û jûAùWâ û ùR^ I @Kþ i ò ù R^ 1:8 aÉê Z ß
@^ê _ ûZùe iõ~ê q ö 9 Mâ û c RkKê aò N U^
(decompose) Kùf iað\û 1 Mâûc jûAùWâûùR^
Gaõ 8 Mâûcþ @KþiòùR^þ còùk ö ùijò_eò Kûað^
WûA@KþiûAWÿKþ ê ù~ ùKøYiò _âYûkúùe _âÉZê Keû~ûC
Kò´û ù~ ùKøYiò C›eê iõMâj Keû~ûC, ùi[ôùe
Kûað^ I @KþiòùR^þe aÉêZße @^ê_ûZ iað\û 3 : 8
ùja ö
Gjû iÚ ò e û^ê _ ûZ ^ò d c @ùU ö GjûKê
^òŸðÁò û^ê_ûZ ^òdc (Law of Definite Proportions)
c¤ Kêjû~ûG ö ùa÷mû^òK _âûCÁu @^ê~ûdú Gjò
^ò d cUò ùjfû- GK eûiûd^ò K ù~øMò K ùe
ùcøkòKMêWÿòK iað\û GK ^òŸòðÁ aÉêZß @^ê_ûZùe
ejò[ûG ö
3.1.3 WûfþU^u _ecûYê Zˆÿß
(Dalton’s Atomic Theory)
ùa÷mû^òK R^þ WûfþU^þ 1808 ciòjûùe _\û[ðe
MV^ i´§ùe GK ^ìZ^ Zˆÿß C_iÚû_^ Kùf ö
GjûKê WûfþU^u _ecûYê Zˆÿß Kêjû~ûG ö Gjò Zˆÿße
ÊúKûe MêWÿòK ùjfû :
(i) _\û[ð @ù^KMêWGòÿ @Zò lê\â KYòKû\ßûeû MVòZ ö
ùijò KYòKûKê _ecûYê Kêjû~ûG ö
(ii) _ecûYêMêWÿòK @aòbûRý KYòKû, eûiûd^òK
_âZòKâòdûùe ~ûjûKê iéÁò Keû~ûA_ûeòa ^ûjó
Kò´û aò^ûg Keû~ûA_ûeòa ^ûjó ö
(iii) ùKøYiò GK ùcøkòKe _ecûYêMêWÿòKe aÉêZß
I eûiûd^òK ]cð icû^ ö
(iv) aòbò^Ü ùcøkòKe _ecûYêMêWÿòKe aÉêZß I
eûiûd^òK ]cð bò^Ü ùjûA[ûG ö
(v) ùQûU _ì‰ð iõLýû (small whole numbers)
@^ê_ûZùe aòbò^Ü ùcøkòKe _ecûYêMêWÿòK
iõ~êq ùjûA ù~øMòK iéÁò ùjûA[ûG ö
aòmû^e @MâMZò ù~ûMêñ WûfþU^u _ecûYê
Zˆÿß @ûRò iõùgû]ôZ ùjûAQò ö _ecûYêKê aòbûR^
Keò ùjfûYò ö _ecûYê c¤ùe GjûVûeê lê\âZe
GKû]ôK @a_ecûYê (subatomic) KYòKûcû^ ejòQò ö
G aò h dùe _eaˆÿð ú @¤ûdùe @ûùfûP^û
Keû~ûAQò ö
 37

Zêùc RûYòQ Kò ?
R^þ WûfU^þ 1766 ciòjûùe AõfŠe GK Meòa _eòaûeùe R^à
ùjûA[ôùf ö 12 ahð adiùe GK gòlK bûaùe Zûue aéˆÿò @ûe¸
Keò[ùô f ö iûZahð _ùe ùi ùMûUòG Äêfe @¤l ùjùf ö 1793 ciòjûùe
WûfU^þ cûùoÁee ùMûUòG KùfRùe MYòZ, _\û[ðaòmû^ I eiûd^aòmû^
_XÿûAùf ö @¤d^ I MùahYû Keò Rúa^e @]ôKûõg icd ùijòVûùe
KUûA[ôùf ö _ecûYê Zˆÿß _ûAñ WûfU^þ cêLýZü RYûgêYû ùjùf c¤
aòmû^e @^ýû^ý \òM _âZò Zûue @a\û^ PòeiàeYúd ö
R^þ WûfU^þ

aRòf
ð d
ò iu cZùe ùcøkòK ^ûce ùMûUòG Kò´û \êAUò
3.2 _ecûYê (Atom)
@leKê ù^A ùijò ùcøkòKe _âZúK ùfLû~ûA_ûùe ö
eûRcòÈú aòeûU aòeûU Ne Zò@ûeò Ke«ò ö
Gjò aòeûU Ne ùQûU ùQûU AUûe icûjûeùe Zò@ûeò
ùjûA[ûG ö aê¦û aê¦û Rke icûjûeùe icê\â iéÁò jûAùWâûùR^ Kûað^
ùjûAQò ö ùijò_eò _âùZýK _\û[ð ajê iõLýK ùQûU `iþ`eiþ C K_e
ùQûU _ecûYê \ßûeû MVòZ ùjûA[ûG ö
G ùMûfþW ifþ`e
_ecûYêe @ûKûe GùZ ùQûU ù~ Lûfò @ûLôùe
ù\Lôaû \ìùe [ûC, Gjûe ùQûU @ûKûe KÌ^û Keòaû L ùfWþ P _äûUò^c
c¤ ijR ^êùjñ ö ùMûUòG aûfòKYûe aýûiû¡ð _âûd @Kþiùò R^ I @ûAe^
10–4 còUe Gaõ ùMûUòG jûAùWâûùR^ _ecûYêe
S iòfb
þ e ceþKêýeò
aýûiû¡ð ùjCQò _âûd 10–10 còUe ö @^ý @[ðùe
KjòaûKê Mùf jûAùWâûùR^ _ecûYêe aýûiû¡ð GK PòZâ 3.2 WûfU^þu _âÉûaòZ ùKùZûUò ùcøkòKe _âZúK
ùi+òcòUee \gùKûUò bûMeê ùMûUòG bûM ö Gjò
lê\âûZòlê\â KYòKû @[ðûZþ _ecûYêMêWÿòKùe aògßaâjàûŠ @ûe¸eê ùcøkòKcû^ue ^ûc _â[ùc ù~Cñ
iéÁò ùjûAQò ö _ecûYêKê @ûùc Lûfò @ûLôùe ù\Lô ^ iÚ û ^eê cò k ò [ ô f û, ùijò iÚ û ^e ^ûc @^ê i ûùe
\ò@û~ûC[ôfû ö C\ûjeY Êeì_, K_e ^ûcUò iûA_âiþ
_ûeòùf c¤ @û]ê^òK ùa÷hdòK mû^\ßûeû Gjûe iÚòZò
(Cyprus)eê @û^úZ ö ùKùZûUò ^ûc ^òŸÁ ðò ewMêWKòÿ eê
_âcûYòZ ùjûA_ûeòQò ö eûiûd^òK _âZK ò d
òâ ûùe _ecûYê
@û^úZ ö C\ûjeY : ùMûfþWÿ (Gold) GK AõeûRú
bûM^òG ö
g± ~ûjûe @[ð C{ßk jk\ò@û (bright yellow)eê
3.2.1 aòbò^Ü ùcøkòKe _ecûYêcû^ue _âZúK @û^úZ ö Gùa @û«RðûZòK aògê¡ I _âùdûMûZàK
ùcøkòKe _âZúKKê GK ^òŸðÁò @[ðùe aýajûe eiûd^ iõN (International Union of Pure and
Keòaûùe WûfU^þ ùjCQ«ò _â[c ùa÷mû^òK ö Applied Chemistry) aû @ûAdê_òGiò (IUPAC)
_âZúKUò ùMûUòG _ecûYêKê aêSûG ö ùa÷mû^òK ùcøkòKMêWÿòKe ^ûc @^êùcû\^ KeòQò ö @]ôKûõg
 38
_âZúK ùcøkòKe AõeûRú ^ûce _â[c @le Kò´û ùcøkòKe _âZúKMêWÿòK ùiMêWÿòKe fûUò^ bûhûùe
_â[c \êAUò @le ù^A MVòZ ö _âZúKe _â[c fòLôZ ^ûceê @û^úZ ö ~[û : @ûAe^ (fêjû)e fûUò^
@leUò iaêùaùk AõeûRúe aWÿ @le (capital ^ûc ù`ec (Ferrum)eê Fe, ùiûWÿòdce fûUò^
letter) Gaõ \ßòZúdUò ùQûU @le (small letter) ^ûc ù^Uòdâ c (Natrium)eê Na, ù_ûUûiòdce fûUò^
ùfLû~ûG ö ^ûc ùKfòdc (Kalium)eê K _âZúK @ûiòQò ö _âùZýK
C\ûjeY : ùcøkòKe ùMûUòG ^ûc I GKcûZâ eûiûd^òK _âZúK
ejò[ûG ö
(i) @KèòùR^ (Oxygen), O
3.2.2 _ûecûYaòK aÉêZß (Atomic Mass)
(ii) jûAùWâûùR^ (Hydrogen), H
_ecûYê @Zò lê\â ùjùfaò Gjûe aÉêZß @Qò ö
(iii) ùaeòdc (Barium), Ba (BA ^êùjñ) Gjò aÉêZß GùZ Kcþù~, ùMûUòG _ecûYêe aÉêZßKê
(iv) ùaâûcò^ (Bromine), Br (BR ^êùjñ) iò]ûikL c_û~ûA _ûeòa^ûjó ö ùZYê ùa÷mû^òKcûù^
(v) ^òd^ (Neon), Ne (NE ^êùjñ) eûiûd^òK iõù~ûMe ^òdc Gaõ iéÁò ùjC[ôaû
iûeYú 3.1 ùKùZK ùcøkòKe _âZúK
ùcøkòK _âZúK ùcøkòK _âZúK ùcøkòK _âZúK ùcøkòK _âZúK
Gfêcò^òdcþ Al ùKäûeò^þ Cl cýûùMÜiòdc Mg ùiùf^òdc Se
G+òùcû^ò Sb ùKâûcòdc Cr cûwû^òR Mn iòfKò ^ Si
@ûeþM^ Ar ùKûaûfþU Co ceþKêýeò Hg iòfb
þ e Ag
@ûeþùi^òK As K_e Cu ^òd^ Ne ùiûWÿòdc Na
ùaeòdc Ba ù`äûeò^ F ^òùKf Ni ifþ`e S
ùaeòfòdc Be ùMûfþW Au ^ûAùUâûùR^ N Uò^ Sn
aòicþ [ Bi jòfòdc He @Kþiùò R^ O UwiþU^ W
ùaûe^ B jûAùWâûùR^ H `iþ`eiþ P dêùe^òdc U
ùaâûcò^ Br @ûùdûWò^ I _äûUò^cþ Pt bûù^Wÿòdc V
KýûWÿþcòdc Cd @ûAe^ Fe ù_ûUûiòdc K ùR^^ Xe
Kýûfþiòdc Ca ùfWþ Pb ùeWÿòdcþ Ra Ròu Zn
Kûað^ C fò[ôdc Li ÄûŠòdc Sc

ùKùZK ùcøkòKe _âZúK, AõeûRú ^ûce
_â[c @le Gaõ ùijò ^ûcùe ejò[ôaû @^ý ùMûUòG
@leKê ù^A MVòZ ùjûA[ûG ö
C\ûjeY : (i) ùKæûeò^þ (Chlorine), Cl (ii)
cýûùMÜiòdc (Magnesium), Mg ö @^ý ùKùZ
ù~øMòKKê C_ù~ûM Keò ùcøkòKe Zêk^û™K aû
@ûù_lòK (relative) aÉêZß ^ò‰ðd Kùf ö G[ô_ûAñ
ùKøYiò GK _ecûYê e aÉê Z ß K ê cû^K GKK
(standard unit) eì ù _ ù^A @^ý ùcøkò K e
_ecûYêe aÉêZß ^ò‰ðd Keòaû _ûAñ ùa÷mû^òKcûù^
 39

^ò¿ˆÿò ù^ùf ö Gjò Kâcùe _âûKéZòK bûaùe còkê[ôaû iûeYú 3.2

1 ùKùZûUò ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZß
@KþiòùR^e ùMûUòG _ecûYêe bûM aÉêZßKê
16 ùcøkòK _ûecûYaòK aÉêZß (u)
_â[ùc ùa÷mû^òKcûù^ cû^K GKK eìù_ ù^ùf ö jûAùWâûùR^ 1
\êAUò KûeY _ûAñ Gjû _âûiwòK ùaûfò aòùaP^û Kûað^ 12
KeûMfû ö ùiMêWÿòK ùjfû : ^ûAùUâûùR^ 14
(i) @ù^K ùcøkò K ijò Z @Kþ i ò ù R^ @Kþiùò R^ 16
eûiûd^òK _âZòKòâdû Kùe Gaõ ù~øMòK ù`äûeò^þ 19

iéÁò Keò_ûùe ö ùiûWÿòdc 23

(ii) @]ôKûõg ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZß

cýûùMÜiòdc 24
ifþ`e 32
Gjò cû^K GKK ù^aû \ßûeû _ì‰ð iõLýû
ùKäûeò^þ 35.5
ùjûA[ûG ö
Kýûfiòdc 40
_eaˆÿðú icdùe ùa÷mû^òKcûù^ @Kþiùò R^Kê
_ecûYêe aÉêZß ^ò‰ðd Keòaû _ûAñ cû^K GKK _ûecûYaòK aÉêZßKê Mâûcùe _âKûg Kùf
ZûjûKê Mâûc _ûecûYaòK aÉêZß Kêjû~ûG ö
eìù_ MâjY Kùf ^ûjó ö
C_ùe Keû~ûA[ôaû @ûùfûP^ûMêWKòÿ eê _ecûYê
1961 ciò j ûeê C 12 aû Kûað ^ - 12
i´§ùe ùKùZK Z[ý @ûùc RûYòùf ö Kò«ê _ecûYê
1
(aû C–12) icûada (isotope) e bûM aû K’Y ? _ecûYê ùjCQò ùcøkòKe lê\âZc KYòKû
12
~ûjû eûiûd^òK _âZòKòâdûùe bûM^òG ö
@õgKê cû^K GKK eìù_ aògßaýû_ú aýajûe
3.3 @Yê (Molecule)
KeûMfû ö C12 e _ûecûYaòK aÉêZß 12 @ùU ö
Gjò GKKKê ‘_ûecûYaòK aÉêZß GKK’ (atomic @ù^K ùcøkòKe _ecûYêMêWÿòKe Êû]ú^ iˆÿû
^[ûG ö _ecûYêMêWÿòK cògò @Yê Gaõ @ûd^ iéÁò
mass unit) aû iõùl_ùe ‘amu’ Kêjû~ûG ö Gùa
Ke«ò ö Gjò @YêMWê K
òÿ Kò´û @ûd^MêWK
òÿ ajê iõLýûùe
Gjò GKKKê ‘u’ (unified mass) ùfLû~ûCQò ö
còkòZ ùjûA _\û[ð iéÁò Ke«ò ö Gjò _\û[ðKê @ûùc
GK C-12 _ecûYê e
1
bûM aÉê Z ß ù\Lô_ûeê Kò´û @^êba Keò_ûeê Kò´û Ægð Keò_ûeê ö
12
@Yê ùjCQò, GK ùcøkòK Kò´û ù~øMòKe
Zêk^ûùe ùMûUòG ùcøkòKe _ecûYêe aÉêZß ùjCQò
lê\âZc KYòKû ~ûjû Êû]ú^ bûaùe ejòaûKê ic[ð
ùijò ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZß ö
Gaõ ùijò ùcøkòK Kò´û ù~øMòKe icÉ ]cð _â\gð^
ùZYê ùcøkò K e _ûecûYaò K aÉê Z ß GK Keò[ûG ö GK ùcøkòKe @Yê GK aû GKû]ôK
@û^ê_ûZòK aû Zêk^ûZàK cìfý ö iêZeûõ ùKøYiò icRûZúd _ecûYê K ê ù^A MVò Z ùjûA[ûG ö
ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZß ù~øMòKe @Yê iað\û GKû]ôK @icRûZúd _ecûYêKê
Cq ùcøkòKe ùMûUòG _ecûYêe aÉêZß ù^A MVòZ ùjûA[ûG ö @Yê c¤ùe [ôaû GKû]ôK
= _ecûYê _eÆe c¤ùe eûiûd^òK a§ \ßûeû @[ðûZþ
C12 _ecûYêe aÉêZße 1
bûM
12 @ûKhðY ak \ßûeû gqbûùa aû§ò ùjûA[û’«ò ö
 40
3.3.1 ùcøkòKe @Yê
(Molecules of Elements)
GK ùcøkòKe @Yê icRûZúd _ecûYêKê ù^A
MVòZ ùjûA[ûG ö ùKùZK ùcøkòK ~[û : jòfòdc,
^òd^, @ûMð^ AZýû\òe @Yê ùijò ùcøkòKe ùKak
ùMûUòG _ecûYêùe MVòZ ö @]ôKûõg @]ûZê ùcøkòKe
@Yê GKû]ôK icRûZúd _ecûYêKê ù^A MVòZ
ùjûA[ûG ö C\ûjeY : ùMûUòG jûAùWâûùR^ @Yê
(H2) \êAUò jûAùWâûùR^ _ecûYêKê ù^A MVòZ
ùjûA[ûG ö ùi[ô _ ûAñ jûAùWâ û ùR^ @Yê K ê
\ê A _ecûYê a ò g ò Á @Yê (diatomic molecule),
Kêjû~ûG ö Zòù^ûUò @KþiòùR^ _ecûYê GKZâ ùjûA
IùRû^þ (Ozone) @Yê , O3, ié Á ò ùjûA[ûG ö
aûdêcŠkùe IùRû^þ Mýûie GK Ée @Qò ö @Yêùe
[ôaû _ecûYêe iõLýû \ßûeû @Yêe _ecûYêKZû
(atomicity) RYû~ûG ö iûeYú 3.3 ùe ùKùZûUò
@]ûZêe _ecûYêKZû \ò@û~ûAQò ö
iûeYú 3.3
ùKùZûUò @]ûZêe _ecûYêKZû
@]ûZêe ^ûc _ecûYêKZû
3.3.3 @ûd^ (Ion)
]ûZa ùcøkòK I @]ûZê ùcøkòKe iõù~ûMùe
MVòZ ù~øMòK PûRð~êq KYòKûcû^ ]ûeY Keò[ûG ö
Gjò PûRð~êq KYòKûKê @ûd^ Kêjû~ûG ö ~êqûZàK
@ûd^Kê KýûUûd^ (cation) Gaõ aò~êqûZàK @ûd^Kê
@û^ûd^ (anion) Kêjû~ûG ö ùiûWÿòdc ùKäûeûAWÿ
ù~øMòKùe [ôaû PûRð~q
ê KYòKûMêWKòÿ ùjCQò, ~êqûZàK
ùiûWÿòdc @ûd^ (Na+) Gaõ aò~êqûZàK ùKäûeûAWÿþ
@ûd^ (Cl–) ö ùMûUòG PûRð~êq _ecûYêùe @ûd^
MVòZ ùjûA_ûùe Kò´û GKû]ôK _ecûYê GKZâ ùjûA
~êq aû aò~q
ê PûRð aj^ Keò_ûùe ö GKû]ôK _ecûYê
GKZâ ùjûA PûRð aj^ Keò[ùô f ùiMêWKòÿ ê _fò@ûUcòK
@ûd^ (polyatomic ion) Kêjû~ûG ö iûeYú 3.4ùe
ùKùZûUò @ûd^e ^ûc I _âZúK / iùuZ \ò@û~ûAQò ö
iûeYú 3.4
ùKùZûUò @ûd^e ^ûc I _âZúK / iùuZ
@ûd^e ^ûc _âZúK / iùuZ
jûAùWÿâûùR^þ H+

jòfòdc GK _ecûYê aògòÁ ùiûWÿòdcþ Na+

^òd^ GK _ecûYê aògòÁ ù_ûUûiòdcþ K+

@ûMð^ GK _ecûYê aògòÁ cýûùMÜiòdcþ Mg2+

jûAùWâûùR^þ \êA _ecûYê aògòÁ Ròuþ Zn2+

@KþiòùR^ \êA _ecûYê aògòÁ Gfêcò^òdcþ Al3+

^ûAùUâûùR^ \êA _ecûYê aògòÁ ùKäûeûAWÿþ Cl–

ùKæûeò^ \êA _ecûYê aògòÁ ùaâûcûAWÿþ Br–

`iþ`eiþ Pûeò _ecûYê aògòÁ @KþiûAWÿþ O2–

ifþ`e ajê _ecûYê aògòÁ Gùcû^òdcþ NH+4

jûAWâKþiûAWþ OH–
3.3.2 ù~øMòKe @Yê
(Molecules of Compounds)
^ûAùUâUþ NO3−

aòbò^Ü ùcøkòKe _ecûYêMêWÿòK GK ^òŸòðÁ Kûùaðûù^Uþ CO32−

@^ê_ûZùe GKZâ còkòZ ùjûA ù~øMòKe @Yê MV^ ifþù`Uþ SO24−
ùjûA[ûG ö _ìaðeê \ò@û~ûA[ôaû ‘iÚòeû^ê_ûZ ^òdc’
`iþù`Uþ PO34−
gúhðKùe G aòhdùe aýûLýû Keû~ûAQò ö
 41
Zêc _ûAñ Kûc : 3.2
@Ác ùgâYú aòmû^ ajòùe Zêùc aò\ýê ZùiâûZe
eûiûd^òK _âbûa aòhdùe _XÿòQ ö _eúlû Keò
ù\LôQ ù~, LûAaû fêYe Rkúd \âaY aò\êýZþ
iê_eòaûjú ö ùijò_eò @ûC GK _eúlû Keò Zêùc
RûYòQ ù~ Pò^òe Rkúd \âaY aò\êýZþ iê_eòaûjú
^êùjñ ö Rkúd \âaYùe @ûd^ iéÁò ùjùf \âaYUò
aò\êýZþ iê_eòaûjú ùjûA[ûG ö LûAaû fêYeê _âÉêZ
Rkúd \âaYùe ~êqûZàK Na+ @ûd^ I aò~êqûZàK
Cl– @ûd^ ejò [ ûG ö ùZYê fêY \âa Y aò\ ê ýZþ
iê_eòaûjú ö Pò^òe Rkúd \âaYùe Pò^ò @Yêe
aòù~ûR^ (dissociation) jêG ^ûjó Gaõ @ûd^ iéÁò
jêG ^ûjó ö ùZYê Pò^eò Rkúd \âaY aò\ýê Zþ iê_eòaûjú
^êùjñ ö
Zêc Nùe aýajûe Keê[ôaû ùKùZûUò @ûd^òK
ù~øMòKe ZûfòKû Ke ö _âùZýK ù~øMòK _ûAñ ùMûUòG
ùfLûGñ _eòÃûe ùQûU aòKe Kò´û KûP _ûZâ ^ò@ ö
aòKe Kò´û KûP_ûZâùe \êA PûcP _ûZòZ Rkùe
@]û PûcP @ûd^òK ù~øMòKKê \âaúbìZ Ke ö Zêùc
_âÉêZ Keò[ôaû ùUÁe \ßûeû _âùZýK \âaYKê _eúlû
Keò ù\L, Zûjû aò\êýZþ iê_eòaûjú Kò ^êùjñ ö
3.4 eûiûd^òK iùuZ I ù~ûRýZû
(Chemical Formula & Valency)
GK ù~øMòKe eûiûd^òK iùuZ ùjCQò Gjûe
MV^e _âZúK cìkK PòZâY ö aòbò^Ü ù~øMòKe
eûiûd^òK iùuZ ùfLôaû _ûAñ @ûùc ùcøkòKe
_âZúK Gaõ iõù~ûR^ lcZû (combining capacity)
i´§ùe RûYòaû \eKûe ö
ùcøkòKe iõù~ûR^ lcZûKê Gjûe ù~ûRýZû
(valency) Kêjû~ûG ö jûAùWâûùR^e ù~ûRýZûKê GK
]eò @]ôKûõg ùcøkòKe ù~ûRýZû ^ò‰ðd Keû~ûAQò ö
jûAùWâûùKäûeòK GiòWÿþ (HCl)e ùMûUòG @Yêùe
ùMûUòG ùKæûeò^ _ecûYê ùMûUòG jûAùWâûùR^
_ecûYê ij iõ~êq ùjûAQò ö ùZYê ùKäûeò^eþ ù~ûRýZû
GK @ùU ö ùijòbkò ùMûUòG Rk (H2O) @Yêùe
ùMûUòG @KþiòùR^ _ecûYê \êAUò jûAùWâûùR^
_ecûYê ij iõ~êq ùjûAQò ö ùZYê @KþiòùR^e
ù~ûRýZû ùjCQò \êA ö Gùcû^ò@û (NH3) @Yêùe
^ûAùUâûùR^e ùMûUòG _ecûYê jûAùWâûùR^e
Zò ù ^ûUò _ecûYê ij iõ~ê q ùjûAQò ö ùZYê
^ûAùUâûùR^e ù~ûRýZû Zò^ò @ùU ö ùijò_eò còù[^
(CH4) @YêKê aòPûe Kùf Kûað^e ù~ûRýZû Pûeò
jêG ö
icÉ ù~øMòKe C_û\û^ jûAùWâûùR^ ^êùjñ ö
ùZYê @^ý ùcøkòKe ù~ûRýZûKê bòˆÿò Keò ùKùZK
ùcøkòKe ù~ûRýZû ^ò‰ðd Keû~ûAQò ö cýûùMÜiòdc
ùKä û eûAWÿ þ (MgCl2) ù~øMòKe @Yê ùe ùMûUòG
cýûùMÜiòdc _ecûYê \êAUò ùKæûeò^ _ecûYê ij
iõ~êq ùjûAQò ö ùKæûeò^þe ù~ûRýZû GK, ùZYê
cýûùMÜiòdce ù~ûRýZû \êA @ùU ö ùijòbkò
Gfê c ò ^ ò d c ùKæ û eûAWÿ þ (AlCl 3) ù~øMò K ùe
Gfêcò^òdce ù~ûRýZû 3 @ùU ö _eaˆÿðú Kûkùe
Gjò_ eò ù~ûRýZû ^ò‰ð d _¡ZòKê _eòjûe Keò
_ecûYêe AùfKþUâ^ iõeP^ûKê bòˆÿòKeò ù~ûRýZû
^ò‰ðd KeûMfû ö G aòhdùe _eaˆÿðú @¤ûdùe
@]ôK @ûùfûP^û Keû~ûAQò ö
ùKùZK ùlZâùe ùcøkòKe GKû]ôK ù~ûRýZû
ù\Lû~ûG ö ~[û:- ù`eiþ @KþiûAWÿþ (FeO)ùe
@ûAe^e ù~ûRýZû 2 Gaõ ù`eòK @KþiûAWÿþ
(Fe2O3)ùe @ûAe^þe ù~ûRýZû 3 @ùU ö ùijòbkò
N2O, NO, N2O3, N2O4 I N2O5 ù~øMòKMêWÿòKùe
^ûAùUâûùR^e ù~ûRýZû ~[ûKâùc 1, 2, 3, 4 I 5
@ùU ö ùKøYiò ùcøkòKe GKû]ôK ù~ûRýZûKê
Pkù~ûRýZû (variable valency) Kj«ò ö
3.4.1 eûiûd^òK iùuZ ùfLôaûe _âYûkú
(Methods of Writing Chemical Formula)
eûiûd^òK iùuZ ùfLôfûùaùk @^êiéZ
^òdcMêWÿòK ùjfû :
 42

iûeYú 3.5
ùKùZûUò iû]ûeY ùcøkòKe ù~ûRýZû
ùcøkòKe _âZúK ù~ûRýZû ùcøkòKe _âZúK ù~ûRýZû ùcøkòKe _âZúK ù~ûRýZû
H 1 Ag 1 Fe 2,3
F 1 Cu 1, 2 Pb 2,4
Cl 1 O 2 Sn 2,4
Br 1 S 2,4,6 C 4
I 1 Ca 2 Si 4
Na 1 Ba 2 B 3
K 1 Zn 2 N 1,2,3,4,5
Hg 1, 2 Mg 2 P 3,5
Al 3 Cr 3,6
Sb 3,5 As 3,5

(i) @ûd^e ù~ûRýZû Kò´û PûRð icZêf ù~ûRýZû _âZúKe VòKþ Zùk ùfLû~ûG ö Zû’_ùe
ùja ö ù~ûRýZû iõLýû \êAUòe iÚû^ @\ka\k (cross
(ii) ]ûZê Gaõ @]ûZêeê MVòZ ù~øMòK _ûAñ over) Keò iùuZ ùfLû~ûG ö ^òcÜùe ùKùZûUò
]ûZê e ^ûc Kò ´ û _â Z úK _â [ ùc C\ûjeY \ò@û~ûAQò ö
ùfLû~ûG ö C\ûjeY : cýûùMÜiòdc 1. ùiûWÿòdc ùKæûeûAWÿþe iùuZ :
@KþiûAWÿþ (MgO), ù_ûUûiòdc ùaâûcûAWÿþ
_âZúK : Na Cl
(KBr) ö
(iii) _fò@ûUcòK @ûd^eê iéÁ ù~øMòKùe ù~ûRýZû : 1+ 1–
@ûd^Kê a§^ú c¤ùe eLô @^ê_ûZ iùuZ : NaCl
iìPûC[ôaû iõLýûUò ùfLû~ûG ö Gjò iõLýû
2. còù[^þe iùuZ :
~\ò GK ùjûA[ûG, a§^úe @ûagýKZû
^ûjó ö C\ûjeY : HNO3 ö _âZúK : C H
3.4.2 ù~øMòKe iùuZ ù~ûRýZû : 4 1
(Formulae of Compounds)
iùuZ : CH4
\ê A Uò _é [ Kþ ùcøkò K eê MVò Z ùjûA[ô a û
ù~øMòKKê \ßò@wú ù~øMòK (Binary compound) 3. Kýûfiòdc ùKæûeûAWÿþ _ûAñ KýûUûd^ (Ca2+)
Kê j û~ûG ö @ûd^e ù~ûRýZû @ûd^ C_ùe _âZúKUò _â[ùc ùfLû~ûG, Zû’_ùe @û^ûd^
\ò@û~ûA[ôaû PûRðeê iìP^û còùk (iûeYú 3.4) ö (Cl–) _âZúKUò ùfLû~ûG ö ùiMêWÿòKe PûRð
iûeYú 3.5 ùe ùKùZûUò ùcøkò K e ù~ûRýZû @\ka\k Keò iùuZUò ùfLû~ûG ö
\ò@û~ûAQò ö _âZúK : Ca Cl
ùKøYiò ù~øMò K @Yê e @ûYaò K iùuZ
ùfLôaûKê ùjùf _â[ùc G[ôùe [ôaû ùcøkòKMêWÿòKe ù~ûRýZû : 2+ 1–
_âZúKKê _ûLû_ûLô ùfLû~ûG ö ùcøkòKMêWÿòKe iùuZ : CaCl2
 43
~êq I aò~êqPûRð _eÆe icZêf ùja Gaõ Zêc _ûAñ Kûc : 3.3
ù~øMòKUò PûRðjú^ ùja ö iùuZùe @ûd^e PûRðKê Zùk ùKùZK ùcøkòK _ecûYêe cùWÿf PòZâ
iìPû~ûG ^ûjó ö \ò@û~ûAQò ö
1234
4. cýûùMÜiòdc @KþiûAWÿþe iùuZ : H→ , C→ ,
1234
N → 1234,
_âZúK : Mg O 123
123
O→ , S→ 123
123

ù~ûRýZû : 2+ 2— Gjò PòZâMêWÿòK aýajûe Keò bò^Ü bò^Ü @Yêe

iùuZ : MgO cùWÿf PòZâ @u^ Ke ö
123
GVûùe \êAUò~ûK @ûd^e ù~ûRýZû icû^ ö C\ûjeY : H2 → NO →
123
123

ùZYê Gjûe iùuZKê Mg2O2 ^ùfLô iekùe MgO

ùfLû~ûG ö Gjò _¡Zò @af´^ Keò Zùk \ò@û~ûA[ôaû
@YêMêWÿòKe cùWÿf PòZâ @u^ Ke ö
5. Kýûfiòdc jûAWâKþiûAWÿþe iùuZ :
CO2, NO2, N2, SO2, SO3, NH3, O2,
_âZúK / iùuZ : Ca OH
CH4, CS2, H2O

PûRð : 2+ 1— 3.5 @ûYaòK aÉêZß Gaõ ùcûfþ

iùuZ : Ca (OH)2 (Molecular Mass and Mole)
\êA aû @]ôK icû^ _fò@ûUcòKþ @ûd^ ejòùf
@ûYaòK aÉêZß ùjCQò, ùMûUòG @Yêùe [ôaû
a§^ú aýajûe Keû~ûG ö ùZYê Kýûfiò d c
jûAWâKþiûAWÿþe iùuZ Ca(OH)2, CaOH2 ^êùjñ ö icÉ _ecûYêe _ûecûYaòK aÉêZße ù~ûM`k ö
6. ùiûWÿòdc ifþù`Uþe iùuZ : _ûecûYaòK aÉêZßbkò @ûYaòK aÉêZß GK @û^ê_ûZòK
_âZúK / iùuZ : Na SO4 iõLýû Gaõ Gjûe GKK c¤ ‘_ûecûYaòK aÉêZß
GKK’ aû ‘u’ ö
PûRð : 1+ 2— C\ûjeY :
iùuZ : Na2 SO4 (i) Rke @ûYaòK aÉêZß ^ò‰ðd Keòaû ö
GVûùe a§^úe @ûagýKZû ^ûjó, KûeY Rk @Yêe iùuZ H2O @ùUö jûAùWâûùR^e
ùMûUòG SO42- @ûd^ @Qò ö
_ûecûYaò K aÉê Z ß ùjCQò 1u Gaõ
7. Gùcû^òdc Kûùaðûù^Ue iùuZ : @Kþiùò R^e _ûecûYaòK aÉêZß ùjCQò 16u ö
iùuZ : NH4 CO 3 Rk @Yêùe \êAUò jûAùWâûùR^ _ecûYê I
ùMûUòG @KþiòùR^ _ecûYê ejòQò ö ùZYê Rk
PûRð : 1+ 2—
@Yêe @ûYaòK aÉêZß
iùuZ : (NH4)2 CO3
= (2 × 1u) + (1 × 16u) = 18u
 44
(ii) Kýûfþid
ò c Kûùaðûù^Uþe @ûYaòK aÉêZß Kk^û
Keòaû ö
Kýûfþiòdc Kûùaðûù^Uþe iùuZ ùjCQò
CaCO 3 ö
ùcøkòKMêWÿòKe _ecûYaòK aÉêZß :
Ca = 40u, C = 12u, O=16u
Kýûfþiòdc Kûùaðûù^Ue @ûYaòK aÉêZß :
40u+ 12u+(3×16u) =100u
3.5.1 ùcûfþ
aòmû^ùe ùcûfþ ^ûcK GK GKK aýajûe
Ke~ûG ö GK WÿR^ (dozen) ù~_eò GK ^òŸòðÁ
iõLýû 12Kê iìPûG aû GK Mâi (gross) Kjòùf
ù~_eò 144 iõLýûKê aêSûG, ùijò_eò GK ùcûfþ
Kjòùf 6.02×1023 iõLýûKê aêSûG ö Gjò aòeûU
iõLýûKê GùbûMûùWÿâû iÚòeûu (Avogadro constant)
aû GùbûMûùWÿâû iõLýû (Avogadro Number)
Kêjû~ûG ö GjûKê ‘No’ _âZúK \ßûeû PòjÜòZ Keû~ûG ö
Gjû @Yê, _ecûYê, @ûd^ aû KYòKû iõLýû MY^ûe
ùMûUòG GKK ö
GK ùcûfþ jûAùWâûùR^ _ecûYê Kjòùf
6.02×1023 iõLýK jûAùWâûùR^ _ecûYêKê aêSûG ö
ùijò_eò GK ùcûfþ ^ûAùUâûùR^ @Yê Kjòùf
6.02×1023 iõLýK ^ûAùUâûùR^ @YêKê aêSûG ö
1 ùcûfþ ùiûWÿòdc _ecûYê
= 6.02×1023 iõLýK ùiûWÿòdc _ecûYê
1 ùcûfþ ùKäûeò^ @Yê
= 6.02×1023 iõLýK ùKäûeò^ @Yê
1 ùcûfþ AùfKþUâ^= 6.02×1023 iõLýK AùfKþUâ^
1 ùcûfþ @ûd^ = 6.02×1023 iõLýK @ûd^
5 ùcûfþ Gùcû^ò@û (NH3) @Yê
= 5×6.02×1023 iõLýK Gùcû^ò@û @Yê
ùcûfþe aÉêZß ijòZ c¤ iµKð ejòQò ö GK
^òŸòðÁ _\û[ðe GK ùcûfþe aÉêZß c¤ ^òŸòðÁ @ùU ö
ùZYê ùcûfþ _\û[ðe aÉêZße c¤ GK iìPK @ùU ö
^ûAùUâûùR^e _ûecûYaòK aÉêZß = 14u
GK ùcûfþ ^ûAùUâûùR^ _ecûYêe aÉêZß = 14Mâûc
@[ð û Zþ 6.02×10 23 iõLýK ^ûAùUâ û ùR^
_ecûYêe aÉêZß = 14Mâûc
GK ùcûfþ _\û[ðe aÉêZßKê “ùcûfûe aÉêZߔ
(Molar Mass) Kêjû~ûG ö _ecûYêe ùcûfûe aÉêZK ß ê
Mâûc-_ecûYê-aÉêZß c¤ Kêjû~ûG ö
iêZeûõ GK ùcûfþ ^ûAùUâûùR^ _ecûYêe
aÉêZß = ^ûAùUâûùR^e Mâûc-_ecûYê aÉêZß ö
Kûað^e _ûecûYaòK aÉêZß = 12u
ùZYê Kûað^e Mâûc _ûecûYaòK aÉêZß = 12Mâûc
Mâûc-@ûYaòK-aÉêZß aû @Yêe ùcûfûe aÉêZeß
ùKùZûUò C\ûjeY Zùk \ò@û~ûAQò ö
jûAùWâûùR^e @ûYaòK aÉêZß = 2u
GK ùcûfþ jûAùWâûùR^ @Yê (H2) e aÉêZß = 2Mâûc
jûAùWÿâûùR^e Mâûc-@ûYaòK aÉêZß = 2Mâûc
ùijò_eò, Rke @ûYaòK aÉêZß = 18u
Rke Mâûc-@ûYaòK aÉêZß = 18Mâûc
18Mâûc Rkùe GK ùcûfþ Rk@Yê @[ðûZþ
6.02×1023 iõLýK Rk@Yê ejòQò ö
eûiûd^ò K _â Z ò K ò d û _eò ù _â l úùe
eiûd^aòZþcû^u _ûAñ _ecûYê I @Yêe iõLýû Gaõ
aÉêZß I iõLýûc¤ùe iõ_Kð RûYòaû @ûagýK
ùjûA[ûG ö
ùZYê ùcûfþ Gbkò ùMûUòG GKK ~ûjûKê
aòmû^ùe aòbò^Ü _eòù_âlúùe bò^Ü bò^Ü cû_Keìù_
aýajûe Keû~ûG ö
^òŸòðÁ Pû_ I Zû_cûZâûùe Gaõ CZþù_âeKe
C_iÚòZòùe ^ûAùUâûùR^ Mýûi I jûAùWâûùR^ Mýûi
 45
_âZòKòâdû Keò Gùcû^ò@û Mýûi C_ô^Ü jêG ö Gjò jêG ö Gjò eûiûd^òK _âZòKòâdûe icZêf icúKeYUò
_âZòKòâdûe icZêf icúKeYeê ùcûfþ i´§úd ùfLô C_e _âgÜ icû]û^ Keû~ûA_ûeòa ö
^òcÜfòLôZ iìP^ûcû^ còùk ö CaCO3 = CaO + CO2
_âZòKòâdû : N2 + 3H2 = 2NH3 1ùcûfþ 1ùcûfþ 1ùcûfþ
@YêiõLýû : 1@Yê 3@Yê 2@Yê Mâûcùe : 40+12+(3×16) 40+16 12+(2×16)
ùcûfþ : 1ùcûfþ 3ùcûfþ 2ùcûfþ = 100Mâûc = 56Mâûc = 44Mâûc
@YêiõLýû : 6.02×10 3×6.02×10 2×6.02×10
23 23 23
@YêiõLýû : 6.02×10 23
6.02×1023 6.02×1023
iõLýK iõLýK iõLýK
@Yê @Yê @Yê 100 Mâûc aû 1 ùcûfþ Kýûfiòdc Kûùaðûù^UKê
Cˆÿ¯ Kùf 56Mâûc aû 1 ùcûfþ Kýûfþiòdc @KþiûAWÿ
Mâûc-@ûYaòK Gaõ 44Mâûc aû 1 ùcûfþ Kûað^ WÿûA@KþiûAWÿ C_ô^Ü
aÉêZß : 2×14 3×(1×2) 2×(14+3×1) ùja ö _âùZýK C_ôû\e @YêiõLýû 6.02×10 ö 23

= 28Mâûc = 6Mâûc = 34Mâûc

C\ûjeY : 3.1
0.5 ùcûfþ ^ûAùUâûùR^ Mýûie aÉêZß Kk^û
Ke ö
Cˆÿe :
^ûAùUâûùR^þ Mýûiùe ^ûAùUâûùR^ @Yê
\êA_ecûYê aògòÁ (N2) ö
^ûAùUâûùR^e _ûecûYaòK aÉêZß =
1 ùcûfþ ^ûAùUâûùR^ Mýûiþe aÉêZß
= 14×2 Mâûc
ùZYê, 0.5 ùcûfþ ^ûAùUâûùR^ Mýûie aÉêZß
= 28×0.5 Mâûc
C\ûjeY : 3.2
1 ùcûfþ Kýûfþiòdc Kûùaðûù^UKê Cˆÿ¯ Kùf
ùKùZ Mâûc ùfLûGñ _âùZýK C_ôû\ C_ô^Ü ùja
Gaõ _âùZýK C_ôû\e @YêiõLýû ùKùZ ?
Cˆÿe :
Kýûfþ i ò d c Kûùað û ù^UKê Cˆÿ¯ Kùf
Kýûfþiòdc @KþiûAWÿ I Kûað^WûA@KþiûAWÿþ C_ô^Ü
@ûùc K’Y gòLôùf :
l aÉê Z ß iõelY ^ò d c : GK eûiûd^ò K
_âZKò d
âò ûùe aÉêZeß iéÁò ^ûjó Kò´û aò^ûg ^ûjó ö
l iÚòeû^ê_ûZ aû ^òŸòðÁû^ê_ûZ ^òdc : GK
eûiûd^òK ù~øMòKùe ùcøkòKMêWKòÿ iað\û GK
^òŸòðÁ aÉêZß @^ê_ûZùe ejò[ûG ö
l _ecûYêKê @ûùc Lûfò @ûLôùe ù\Lô ^ _ûeòùf
14 c¤, @û]ê^òK ùa÷hdòK mû^ \ßûeû Gjûe iÚòZò
_âcûYòZ ùjûA_ûeòQò ö
l _ecûYê ùjCQò, ùcøkòKe lê\Zâ c KYòKû ~ûjû
= 28Mâûc
eûiûd^òK _âZòKòâdûùe bûM ^òG ö
l @Yê ùjCQò, GK ùcøkòK Kò´û ù~øMòKe
= 14Mâûc lê\âZc KYòKû ~ûjû Êû]ú^ bûaùe ejòaûKê
ic[ð Gaõ ùijò ùcøkòK Kò´û ù~øMòKe icÉ
]cð _â\gð^ Keò[ûG ö
l _âùZýK ùcøkòKe ùMûUòG ^ûc I GKcûZâ
eûiûd^òK _âZúK ejò[ûG ö
1
l GK C-12 _ecûYêe 12 bûM aÉêZß
Zêk^ûùe ùMûUòG ùcøkòKe _ecûYêe aÉêZß
ùjCQò ùijò ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZß ö
 46
l @Yê ù e [ô a û _ecûYê iõLýû\ß û eû @Yê e
_ecûYêKZû RYû~ûG ö
l PûRð~êq KYòKûKê @ûd^ Kêjû~ûG ö
l GK ù~øMòKe eûiûd^òK iùuZ Gjûe MV^e
_âZúKcìkK PòZâY ö
l ùcøkòKe iõù~ûR^ lcZûKê Gjûe ù~ûRýZû
Kêjû~ûG ö ùMûUòG ùcøkòKe ù~ûRýZûKê
bòˆÿòKeò @^ý GK ùcøkòKe ù~ûRýZû ^ò‰ðd
Keû~ûG ö
l ùMûUò G @Yê ù e [ô a û icÉ _ecûYê e
_ûecûYaòK aÉêZeß ù~ûM`k ùjCQò @ûYaòK
aÉêZß ö
l GùbûMûùWÿâû iÚòeûu aû GùbûMûùWÿâû iõLýû
6.02×1023 iõLýûKê aêSûG ö
l GK ùcûfþ = 6.02×1023 iõLýK KYòKû ö
l _\û[ðe GK ùcûfþ aÉêZßKê Gjûe ùcûfûe
aÉêZß Kêjû~ûG ö

_âgÜûakú
1. eûiûd^òK iõù~ûMe \êAUò ^òdc ùfL Gaõ aêSû@ ö
2. WûfþU^u _ecûYêZˆÿße ÊúKûeMêWÿòK ùfL ö
3, ùMûUòG C\ûjeY ij _ûecûYaòK aÉêZß K’Y aêSû@ ö
4. @ûYaòK aÉêZß K’Y ? GK ù~øMòKe @ûYaòK aÉêZß Kò_eò ^ò‰ðd Keû~ûA_ûeòa, C\ûjeY ù\A
ùfL ö
5. _fò@ûUcòK @ûd^ K’Y ? PûùeûUò _fò@ûUcòK @ûd^e C\ûjeY \ò@ ö
6. ^òcÜfòLôZ ùcøkòKMêWÿòKe _âZúK ùfL ö
(i) ùaeòdcþ (ii) ùaeòfòdcþ (iii) KýûWÿþcòdcþ (iv) ùKâûcòdcþ (v) ùMûfWÿþ

7. ^òcÜfòLôZ _âZúKMêWÿòKeê ùcøkòKe ^ûc ùfL ö

(i) Al (ii) He (iii) Co (iv) Mn (v) Hg (vi) B (vii) P (viii) S (ix) C (x) F

8. eûiûd^òK iùuZ ùfLôaûe _âYûkú aêSû@ ö

9. ^òcÜfòLôZ ù~øMòKcû^ue iùuZ ùfL ö
(i) ùiûWÿòdc ùaâûcûAWÿþ (ii) Ròuþ ifù`Uþ (iii) Gùcû^òdc ùKäûeûAWÿþ
(iv) ùaeòdc Kûùaðûù^Uþ (vi) Gfêcò^òdc `iþù`Uþ

10. _ûùoûUò @]ûZêe ^ûc ùfLô ùiMêWÿòKe _ecûYêKZû ùfL ö

11. GùbûMûùWÿâû iÚòeûu K’Y aêSû@ ö
12. Mâûc-@ûYaòK aÉêZß K’Y ùMûUòG C\ûjeY ij aêSû@ ö
lll
 PZê[ð @¤ûd
_ecûYê MV^
(STRUCTURE OF THE ATOM)
_ìað @¤ûdùe @ûùc RûYòfê ù~ _ecûYê \ßûeû
_\û[ð MVòZ ùjûA[ûG ö bò^Ü bò^Ü _ecûYê \ßûeû bò^Ü
bò^Ü _\û[ð iéÁò ùjûA[ûG ö WûfþU^u cZ @^ê~ûdú
_ecûYê @aòbûRý ö
D^aòõg gZû±úe ùgh bûMùe ùa÷mû^òKcûù^
aòbò^Ü _âKûe _eúlûKeò _ecûYê MV^ iµKðùe
ùKùZK Z[ý _âKûg Kùf ö _\û[ðe ùa÷\êýZòK
_âKéZòKê bòˆÿòKeò ùa÷mû^òKcûù^ cZù\ùf ù~,
_ecûYê lê\âZc KYòKû ^êùjñ, _ecûYê c¤ùe @ûjêeò
lê\âZe KYòKû aû @a_ecûYê KYòKûcû^ (sub-
atomic particles) ejò Q ò ö `kùe ‘_ecûYê
@aòbûRý’- Gjò ]ûeYû bêf ùaûfò RYûMfû ö
_ecûYêe MV^ Gaõ @a_ecûYê KYòKû iõ_Kðùe
^ìZ^ cZaû\ iéÁò ùjfû ö @a_ecûYê KYòKû Gaõ
@a_ecûYê KYò K ûMê W ÿ ò K e i{ûKê ù^A _â É ûa
\ò@û~ûA[ôaû ùKùZûUò _ecûYê cùWÿf aòhdùe Gjò
@¤ûdùe @ûùfûP^û Keòaû ö
4.1 _\û[ðùe PûRòðZ KYòKû
(Charged Particles in Matter)
Zêc _ûAñ Kûc : 4.1
(i) cêŠaûk gêLôfû [ôfûùaùk ùMûUòG _û^ò@ûùe
KêŠû@ ö ùijò _û^ò@ûUòKê ùQûUùQûU UêKêeû
KûMR ^òKUùe ù\Lû@ ö KûMR UêKeûKê
_û^ò@û @ûKhðY Keòa ö
(ii) ùMûUòG KûP\Š (glass rod)Kê GK iòº
K^ûùe Nh Gaõ \ŠUòKê GK `êuû ùjûA[ôaû
ùafê^ ^òKUKê ^ò@ ö K’Y ùjfû ?
Gjò _eúlûMêWKòÿ eê RYûMfû ù~, \êAUò _\û[ðKê
_eÆe ijòZ Nhòaû\ßûeû ùiMêWKòÿ aò\ýê Zþ PûRòZð ùjùf
I @ûKhðY Keòaûe _âKZé ò fûb Kùf ö GjûKê aòPûeKê
ù^A @ù^K ùa÷mû^òK cZ _âKûg Kùf ù~ _ecûYêKê
aòbûR^ Keò ùja Gaõ _ecûYê c¤ùe PûRòðZ
KYòKûcû^ ejòQò ö
1897 ciòjûùe ùa÷mû^òK ùR.ùR.Uci^þ _âÉûa
ù\ùf ù~ aò~q ê PûRðKYòKû _âùZýK _ecûYêe GK
ùcøkòK KYòKû ö Gjò KYòKûKê AùfKþU^â (electron)
KêjûMfû ö AùfKþU^ â @ûaòÃûe ùlZâùe Uci^þu
CùfäL^úd @a\û^ [ôaû ù~ûMêñ Zûuê AùfKþU^ â e
@ûaòÃûeK eìù_ aòùaP^û Keû~ûG ö 1886 LâúÁû±ùe
ùa÷mû^òK A. ùMûfþWÁÿ ûA^þ GK _eúlû \ßûeû _ecûYêùe
~ê q PûRð ejò [ ô a û @ûaò Ã ûe Keò [ ô ù f ö Gjò
~êqPûRðKYòKûe ^ûc ù_âûU^ (proton) \ò@ûMfû ö
ù_âûU^e PûRð AùfKUâ^e PûRð ijòZ icû^, Kò«ê
aò_eúZ ]cðú ö ù_âûU^e aÉêZß AùfKþU^â aÉêZeß
1837 MêY ö iû]ûeYZü AùfKþUâ^Kê ‘e—’ Gaõ
ù_âûU^Kê ‘p+’ eìù_ _âKûg Keû~ûG ö ù_âûU^e aÉêZß
Zêk^ûùe AùfKþU^â e aÉêZß ^MYý ùaûfò ]eû~ûG ö
4.2 _ecûYê MV^
(The Structure of an Atom)
_ìað @¤ûdùe @ûùc WûfU^þu _ecûYê Zˆÿßeê
RûYòQê ù~, _ecûYê @aòbûRý Gaõ @aò]õß iú ö _eaˆÿðú
icdùe _ecûYê c¤ùe [ôaû ùKùZûUò ùcøkòK
KYòKû (AùfKþUâ^ I ù_âûU^)e @ûaòÃûe `kùe
WûfU^þu Zˆÿßùe [ôaû @aòbûRý _ecûYê ]ûeYûe
 48
@aiû^ NUòfû ö _ecûYê bòZùe AùfKþUâ^ I (ii) _ecûYêùe ~êqû™K PûRð I aò~êqûZàK PûRð
ù_âûU^MêWÿòK Kò_eò i{òZ ùjûA ejòQ«ò Zûjû icû^ _eòcûYùe [ûG ö ùZYê _ecûYêUò
RûYòaû_ûAñ Gaõ GjûKê aêSûAaû_ûAñ @ù^K ùa÷mû^òK aò\êýZþ ^òeù_l (neutral) ö
aòbò^Ü _ecûYê cùWÿf _âÉûa Keò[ôùf ö ùa÷mû^òK cûZâ @^ý ùKùZK ùa÷mû^òKue _eúlûf²
ùR.ùR.Uci^þ iað_â[ùc _ecûYê MV^e GK Z[ýMêWÿòKê Uci^þu cùWÿf \ßûeû aêSûAaû i¸a
cùWÿfe _âÉûa ù\A[ôùf ö ùjfû ^ûjó ö ùZYê Zûue cùWÿfUò ùa÷mû^òKcû^u
aò â U ò g _\û[ð a ò Z þ \ßûeû MâjYúd ùjûA_ûeòfû ^ûjó ö
ùR.ùR.Uci^þ (1856-
1940) 18 Wòùi´e 1856 ~êqûZàK PûRð
\ò^ R^àMâjY Keò[ôùf ö ùMûfK
AùfKþ U â ^ @ûaò Ã ûe
iõKâ û «úd Kû~ð ý _ûAñ
1906 ciò j ûùe AùfKþUâ^
_\û[ð a ò m û^ùe Zûuê
ùR.ùR.Uci^þ
PòZâ 4.1 Uci^þu _ecûYê cùWÿf
ù^ûùaf _êeÄûe \ò@û~ûA[ôfû ö ùi KýûùbŠòiþ
aòmû^ûMûee ^òùŸðgK eìù_ 35 ahðKûk Kû~ðý
4.2.2 e\eù`ûWÿðu _ecûYê cùWÿf
Keò[ôùf ö Zûue iûZRY ijKûeú MùahK
(Rutherford’s Model of an Atom)
(Research Assistant) ù^ûùaf _ê e Äûe
_ûAQ«ò ö _ecûYê c¤ùe AùfKþU^ â MêWKòÿ Kò_eò iùRA
ùjûA ejòQ«ò, ùi aòhdùe RûYòaûKê ùa÷mû^òK Gù^ðÁ
4.2.1 Uci^þu _ecûYê cùWÿf e\eù`ûWÿð @ûMâj _âKûg Kùf ö G[ô_ûAñ ùi GK
Uci^þu _ecûYê cùWÿf @^ê~ûdú _ecûYêUò _eúlûe _eòKÌ^û Kùf ö Gjò _eúlûùe LŠòG
~êqû™K PûRð ejò[a
ô û GK ùMûfK ö AùfKþU^ â MêWK
òÿ @Zò _Zkû iê^û_ûZò@û C_ùe Zúaâ ùaMùe MZò
Gjû bò Z ùe aû+ò ùjûA ejò [ û’«ò ö Zebê R Keê[ôaû @ûf`û (α) KYòKûKê ^òùl_ KeûMfû ö
(watermelon) ijòZ Uci^u _ecûYê cùWÿfKê
@ûf`û KYòKû ùjCQò jòfòdc @ûd^ (He++) ~ûjû
Zêk^û Keû~ûA_ûùe ö ZebêRe fûf LûAaû @õgUò \ßò~êqû™K PûRð (++) aj^ Kùe ö Gjûe aÉêZß 4u
_eò _ecûYêe ~êqû™K PûRð aòÉûeòZ ùjûA[ôaû ùjûA[ôaûeê ZúaâùaMùe MZò Keê[ôaû α - KYòKûùe
~ù[Á _eòcûYe gqò ejò[ûG ö
ùaùk Zebê R e c¬ò M ê W ÿ ò K _eò _ecûYê ù e
AùfKþUâ^MêWÿòK aòzêeòZ ùjûA ejò[û«ò (PòZâ.4.1) ö Gjò _eúlûeê e\eù`ûWÿ ð ^ò c Ü f ò L ô Z
_~ðýùalYcû^ _ûA[ôùf ö
Uci^þu _âÉûa @^êiûùe :
(i) @]ôKûõg α - KYòKû iê^û_ûZò@û c¤ù\A
(i) _ecûYê GK ~êqû™K PûRð ]ûeY Keò[ôaû iò]ûikL bûaùe MZò Kfû ö
ùMûfK Gaõ G[ôùe AùfKUâ^MêWKòÿ iaê@ûùWÿ (ii) Kò Q ò α - KYò K ûe MZò _ [ aùuA
\éXÿbûaùe iõ~êq ùjûA ejò[û’«ò ö ùjûAMfû ö
 49
(iii) @Ì KòQò α - KYòKû iê^û_ûZò@ûKê ùb\ ^Keò (iii) @Zò @Ì ùKùZK α - KYòKû iò]û @ûMKê ^
ù~Cñ \òMùe ~ûA[ôfû VòKþ Zû’e aò_eúZ ~ûA_ûeò 1800 ùKûYùe aòùl_òZ ùjûA _QKê
\òMùe _QKê ù`eò @ûiòfû ö ù`eò@ûiêQò ö G[ôeê iìP^û còkêQò ù~ iê^û
iê^û_ûZò@û _ecûYê e icÉ ~ê qû™K PûRð I aÉêZ ß
α KYòKû ùK¦âúbìZ ùjûA _ecûYê c¤ùe Lêaþ Kcþ
iÚû^ @]ôKûe KeòQò ö
e\eù`ûWÿ ð Zûu _eúlûKê bò ˆÿòKeò GK
_ecûYê cùWÿfe _âÉûa ù\ùf ö Zûu cùWÿf
@^êiûùe,
(i) _ecûYêùe GK ~êqû™K PûRòðZ ùK¦â ejòQò
~ûjûKê ^êýKæòdi Kêjû~ûG ö _ecûYêe _âûd
icÉ aÉêZß Gjò ^êýKäòdiùe ùK¦âúbìZ ùjûA
PòZâ 4.2 e\eù`ûWÿðu iê^û_ûZò@û _eúlû ejòQò ö ^êýKæòdi Pûeò_ùU ajêZ `ûuû iÚû^
ejòQò ö
aò â U ò g ùa÷ m û^ò K A.
(ii) AùfKþU^ â MêWKòÿ ^êýKäd
ò i Pûeò_ùU [ôaû `ûuû
e\eù`ûWÿð (1871-1937)
30 @MÁ 1871 ùe
iÚû^ùe ^òŸòðÁ Kl _[ùe NìeêQ«ò ö
R^à M â j Y Keò [ ô ù f ö (iii) _ecûYêe @ûKûe Zêk^ûùe ^êýKäòdie @ûKûe
^êýKæúd _\û[ð aòmû^e _òZû Lêaþ ùQûU ö
eì ù _ ùi _eò P ò Z ö
e\eù`ûWÿðu _ecûYê cùWÿfe ZîUò
ùZRÄò â d Zû (radioac-
e\eù`ûWÿð tivity) aòhdùe Kû~ðý Gaõ
(Drawbacks of Rutherford’s Model of
Atom)
iê^û_ûZò@û _eúlû \ßûeû ^êýKæòdie @ûaòÃûe _ûAñ
ùi _âiò¡ ö 1908ùe ùi eiûd^ aòmû^ùe aéˆÿûKûe _[ (circular path)ùe Nìeê[ôaû
ù^ûùaf _êeÄûe _ûA[ôùf ö _âùZýK aÉêùe ZßeY iéÁò ùjûA[ûG ö _ecûYê c¤ùe
^êýKäòdiþ Pûeò_ùU Nì‰ð^ Keê[ôaû AùfKþUâ^þe c¤
α- KYò K û _eúlûeê cò k ò [ ô a û Gjò i aê
_~ð ý ùalYKê bò ˆ ÿò K eò e\eù`ûWÿ ð ^ò c Ü f ò L ô Z Zß e Y [ûG ö ùZYê _ecûYê c¤ùe Nì ‰ ð ^ eZ
iò¡û«MêWÿòKùe C_^úZ ùjùf ö AùfKþUâ^ GK Zßeû^ßòZ PûRòðZ KYòKû ö Zßeû^ßòZ
(i) iê^û_ûZò@ûe _ecûYêbòZùe @]ôKûõg iÚû^ PûRòðZ KYòKûeê gqò aòKòeY jêG ö ùZYê _ecûYê
`µû (empty) ö KûeY @]ôKûõg α - KYòKû bòZùe ^òýdêKd òä iþ Pûeò_ùU Nìeaò f
ê [ê aô û AùfKþU^
â eê
iê^û_ûZò@û c¤ù\A Pûfò~ûCQò ö @^aeZ gqò aòKòeòZ ùjaû @ûgû Keû~òa ö Gjû
(ii) Lêaþ Kcþ iõLýK KYòKû, MZò_[ùe aùuA
`kùe AùfKþUâ^þe gqòÉe @^aeZ jâûi _ûAa ö
~ûCQò, ù~Cñ[ôeê iìP^û còkêQò ù~ _ecûYêe Gjò KûeYeê AùfKþUâ^ aéˆÿûKûe Kl_[ùe ^Nìeò
~êqû™K PûRð Lêaþ Kc iÚû^ \Lf KeòQò ö KêŠkûdòZ _[ùe NìeòNìeò ùghùe ^êýKæòdiùe
 50
cògò~òa ö Gjû\ßûeû AùfKþUâ^ aˆÿðêk_[ùe iÚûdú
ùjûA ejòa ^ûjó ö Gjû \ßûeû aÉêKê @ûùc ù~Cñ
@aiÚûùe ù\LêQê Zûjû aûÉaùe ùicòZò ejòa ^ûjó ö
cûZâ Gjû jêG ^ûjó ö AùfKþUâ^ _ecûYê c¤ùe
KêŠkûdòZ _[ùe Nìeò Nìeò ^êýKäd
ò iùe còg~
ò ûG^ûjó ö
Gjû KûjóKò jêG^ûjó Zûjû e\eù`ûWÿðu _ecûYê
cùWÿf aêSûA_ûeòfû ^ûjó ö Gjû ùi cùWÿfe ZîUò
[ôfû ö
e\eù`ûWÿðu cùWÿfùe [ôaû ZîUòKê \ìe
Keòaû_ûAñ ùa÷mû^òK ùaû’e (Bohr) @ûC GK ^ì@û
_ecûYê cùWÿf C_iÚû_^ Kùf ö GjûKê aêSûAaû
_ûAñ ùi ùKùZûUò ÊúKûe (postulates) c¤ _âKûg
Kùf ö
4.2.3 ùaû’eu _ecûYê cùWÿf
(Bohr’s Model of Atom)
ùaû’eu _ecûYê cùWÿfe e\eù`ûWÿðu
_ecûYê cùWÿf ijòZ @ù^K iûc¬iý [ôfû ö
ùaû’eu cùWÿf @^êiûùe _ecûYêe GK ~êqû™K
ùK¦â i Ú k ò [ûG, ~ûjûKê ^ê ý Kæ ò d i Kê j û~ûG ö
^ê ý Kä ò d i Pûeò _ ùU [ô a û gì ^ ýiÚ û ^ùe
AùfKUâ ^ Mê W ÿ ò K ùKak ùKùZMê W ÿ ò G ^ò Ÿ ò ð Á
aXÿðêkûKûe Kl_[ùe ^êýKäòdi Pûeò_ùU Nì‰ð^
Ke«ò ö
ùaû’e Zûu ^ì@û _ecûYê cùWÿf i_lùe
ùKùZûUò ÊúKûe C_iÚû_^ Kùf ~ûjû e\eù`ûWÿðu
cùWÿfùe [ôaû ZîUòKê iê]ûeò _ûeòfû ö Zûu ÊúKûe
MêWÿòK ùjfû :
(i) ^êýKäòdi Pûeò_ùU ùKak ùKùZK ^òŸòðÁ
Kl_[ùe AùfKþUâ^ MêWÿòK Nì‰ð^ Kùe ö
(ii) ^ò Ÿ ò ð Á Kl_[ùe Nì e ê [ ô a ûùaùk
AùfKþUâ^MêWÿòK gqò aòKòeY Ke«ò ^ûjó ö
ùZYê ùijò Kl_[Kê aòKòeY aòjú^ (non-
radiating) Kl KêjûMfû ö
Gjò Kl_[ aû ùifþ (shell) MêWÿòKê gqòÉe
(energy level) Kê j û~ûG ö ùMûUò G _ecûYê e
gqòÉeMêWÿòK PòZâ 4.3 ùe \gðû~ûAQò ö
N ùif (n=4)
M ùif (n=3)
L ùif (n=2)
K ùif (n=1)
^êýKæd
ò iþ
PòZâ 4.3 _ecûYêe ùKùZûUò gqòÉe
ùW^cûKð ùa÷mû^òK ^òfiþ
ùaû’e (1885-1962) 7
@ùKÖûae 1885ùe R^àMâjY
Keò [ ô ù f ö 1916 ùe ùi
ùKûù_^þjûùM^þ aògaß \ò ýûkde
_\û[ðaòmû^ _âù`ie bûùa
^ò~êþqò _ûA[ôùf ö 1922ùe ^òfþi ùaû’e
_ecûYê e MV^ aò h dùe Kû~ð ý _ûAñ _\û[ð
aòmû^ùe ù^ûùaf _êeÄûe _ûA[ôùf ö ùi
@ù^K _êÉK eP^û KeòQ«ò ö
Kl_[ aû ùifMê W ÿ ò K ê ^ê ý Kæ ò d iVûeê
\ìeZûKâcùe ~[ûKâùc K, L, M, N AZýû\ò
@le\ßûeû aû 1, 2, 3, 4 AZýû\ò iõLýû\ßûeû iìPòZ
Keû~ûAQò ö
4.2.4 ^òCUâ^ (Neutron)
1932ciòjûùe aòâUòg ùa÷mû^òK ùRciþ
Pû\CAKþ (James Chadwick) _ecûYê bòZùe
[ôaû ^ìZ^ KYòKû @ûaòÃûe Kùf ö Gjò KYòKû
PûRðaòjú^ Gaõ Gjûe aÉêZß ù_âûU^e aÉêZß ij
_âûd icû^ ö Gjò KYòKûe ^ûc ^òCUâ^ eLûMfû ö
jûAùWâûùR^ aýZúZ @^ý iaê _ecûYêe ^êýKæòdi
bòZùe ^òCUâ^ [ûG ö ù_âûU^þ aû ^òCUâ^e aÉêZß
 51

Zê k ^ûùe AùfKþ U â ^ e aÉê Z ß ^MYý ö ùZYê ùi[ôùe c¤ 8Uò AùfKUâ^eê @]ôK ejòa ^ûjó ö
_ecûYêe aÉêZß, ^êýKæòdi c¤ùe [ôaû ù_âûU^ I GjûKê @ùKÖU ^òdc Kêjû~ûG ö
^òCUâ^ aÉêZße ù~ûM`k ijòZ _âûd icû^ ö ùKùZûUò ùcøkòKe _ecûYêe AùfKþUâ^
4.3 Kl_[ c¤ùe AùfKþUâ^cû^ue i{û iõeP^ûe PòZâ, PòZâ 4.4ùe \ò@û~ûAQò ö
GK _ecûYê e aò b ò ^ Ü Kl_[ùe
AùfKþUâ^MêWÿòK Kò_eò aû+ò ùjûA ejò[û’«ò, ùi
aòhdùe ùaû’e Gaõ aeò (Bury) _âÉûa ù\A[ôùf ö
GK ^òŸÁðò gqòÉeùe ùKùZûUò AùfKþU^â ejò_ûeòa, H C
Zûjû RûYòaû _ûAñ ^òcÜfòLôZ ^òdccû^ @^êieY
Keû~ûG ö
(i) ùKøYiò ùifùe ejê [ ô a û iað û ]ô K
AùfKþU^ â iõLýû 2n2 @ùU ö ‘n’ ùjCQò Klcû^ue
KâcòK iõLýû aû gqòÉe iìP^ûu (n = 1, 2, 3...) ö Na
Gjò ^òdc @^êiûùe ùKCñ ùifþùe iaðû]ôK ùKùZûUò Cl

AùfKþUâ^ ejò_ûeòa Zûjû ^òcÜùe \ò@ûMfû ö

_â[c Kl aû K ùifþùe,
2×12 = 2Uò AùfKþUâ^ ejò_ûeòa ö
\ßòZúd Kl aû L ùifþùe,
2×22 = 8Uò AùfKþUâ^ ejò_ûeòa ö
ZéZúd Kl aû M ùifþùe,
2×32 = 18Uò AùfKþUâ^ ejò_ûeòa ö
PZê[ð Kl aû N ùifþùe,
2×42 = 32Uò AùfKþUâ^ ejò_ûeòa ö
aûjýZc Klùe iaðû]ôK 8Uò AùfKþUâ^
(ii)
ejò_ûeòa ö @[ðûZþ ùMûUòG _ecûYêe ZéZúd KlUò
~\ò aûjýZc Kl ùjûA[ûG, ùZùa ùi[ôùe 8 Uò
AùfKþUâ^eê @]ôK AùfKUâ^ ejò_ûeòa ^ûjó ö
ùijò_eò PZê[ð Kl ~\ò aûjýZc Kl jêG, ùZùa
PòZâ 4.4 _ecûYêe AùfKþUâ^ iõeP^û
4.4 iõù~ûRK AùfKþUâ^
(Valency Electron)
ùKøYiò _ecûYêe aûjýZc Klùe ù~ùZûUò
AùfKþ U â ^ [ûG ZûjûKê iõù~ûRK AùfKþ U â ^
Kêjû~ûG ö
@ûùc RûYòQê ù~ ùKøYiò _ecûYêe aûjýZc
Klùe 8Uòeê @]ôK AùfKþUâ^ ejò_ûeòa ^ûjó ö
ù~Cñ ùcøkòKcû^ue _ecûYêe aûjýZc ùifùe
iaðû]ôK @[ðûZþ iµì‰ðcûZâûe (completely filled)
AùfKþUâ^ ejò[ûG, ùiMêWÿòK _âûd ^òÃâòd ö @^ý
@[ðùe KjòaûKê Mùf ùicû^ue iõù~ûR^ lcZû
aû ù~ûRýZû ùjCQò gì^ ö Gjò_eò ^òÃd
âò ùcøkòKcû^u
c¤ùe jòfòdc _ecûYêe aûjýZc Klùe \êAUò

AùfKþUâ^ ejòQò Gaõ @^ý ^òÃòâd ùcøkòK ~[û :
^òd^, @ûMð^ AZýû\ò _ecûYêe aûjýZc Klùe
@ûVUò AùfKþUâ^ ejò[ûG ö aûjýZc Klùe 8Uò
AùfKþUâ^ ejòùf ZûKê @ùKÖU (Octet) iÚòZò
Kêjû~ûG ö
@YêMV^ùaùk _âùZýK _ecûYê Zûjûe
^òKUZc ^òÃd âò ùcøkòK _ecûYê iõeP^ûùe ejòaûKê
ùPÁû Kùe ö @YêMV^ ^òcù« _ecûYêMêWK ÿò c¤ùe
iõù~ûM NUò[ûG ö ùKùZK _ecûYê AùfKþUâ^
ZýûMKeò, ùKùZK _ecûYê AùfKþUâ^ MâjY Keò
Gaõ @^ý ùKùZK _ecûYê, bò^Ü _ecûYê ij còkòZ
bûùa AùfKþUâ^ ijbûM (share) Keò iõ~êq
ùjûA[û’«ò ö ^òKUZc ^òÃòâd ùcøkòK _ecûYêe
iõeP^û _ûAñ Kò´û @ùKÖUþiÚòZò _ûAñ _ecûYê ZýûM
Keê[a ô û, MâjY Keê[aô û Kò´û bûM Keê[a
ô û AùfKþU^ â
iõLýûeê iò]ûikL ùcøkòKe iõù~ûR^ lcZû aû
ù~ûRýZû RYû_ùWÿ ö C\ûjeY : fò[d ô c I ùiûWÿd ò c
_ecûYêe _âùZýKe aûjýZc ùifùe ùMûUòG
AùfKþUâ^ ejòQòö Gjò ùcøkòKcû^ue _ecûYê
ùMûUòG AùfKþUâ^ ijRùe ZýûM Keò_ûeòa, KûeY
fò[ôdc _ecûYê jòfòdcþ _ecûYêe iõeP^ûùe Gaõ
ùiûWÿòdc _ecûYê ^òd^ _ecûYêe iõeP^ûùe
_jñoaô ûKê Pûùjñ ö ùZYê fò[dô c I ùiûWÿd
ò c ùcøkòKe
ù~ûRýZû GK ùaûfò Kêjû~ûG ö ùijòbkò cýûùMÜid
I Gfêcò^òdce ù~ûRýZû ~[ûKâùc \êA Gaõ Zò^ò,
KûeY cýûùMÜ i ò d ce aûjýZc Klùe \ê A Uò
AùfKþUâ^ Gaõ Gfêcò^òdce aûjýZc Klùe
Zòù^ûU AùfKþUâ^ ejòQò ö
~\ò ùMûUòG _ecûYêe aûjýZc ùifþe
AùfKUâ^ iõLýû Zûjûe _ì‰ð (iaðû]ôK) lcZûe
52
_ûLû_ûLô aû ^òKUZe ùjûA[ûG, ùZùa @^ý
_â K ûeùe Zûjûe ù~ûRýZû ^ò ‰ ð d Keû~ûG ö
C\ûjeY : ùKæûeò^þ K[û aòPûe Keòaû ö ùKæûeò^þ
_ecûYêe aûjýZc ùifþùe 7Uò AùfKþUâ^ ejòQò
Gaõ Gjûe ù~ûRýZû 7 ùjûA_ûùe ö Kò«ê ùKæûeò^þ
_ûAñ 7 Uò AùfKþUâ^ ZýûM Keòaû @ù_lû ùMûUòG
AùfKþUâ^ MâjY Keòaû ijR ùjûA[ûG ö ùZYê
@ùKÖUþeê (8eê) 7Uò AùfKþUâ^ aò~êq Keò Gjûe
ù~ûRýZû ^ò‰ðd Keû~ûG Gaõ G[ôeê ùKæûeò^þe
ù~ûRýZû GK ùaûfò RYû_ùWÿ ö ùijòbkò @Kþiùò R^e
ù~ûRýZû \êA jêG ö _âùZýK ùcøkòKe _ecûYêe
GK ^òŸòðÁ iõù~ûR^ lcZû ejòQò ö GjûKê ùcøkòKe
ù~ûRýZû Kêjû~ûG ö
4.5 _ecûYê Kâcûu I aÉêZß iõLýû
(Atomic number and Mass number)
4.5.1 _ecûYê Kâcûu (Atomic Number)
aòbò^Ü _âKûe _ecûYêe ^êýKäòdiùe ù_âûU^
iõLýû bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûG ö ^êýKæòdie ù_âûU^
iõLýûKê _ecûYê Kâ cûu Kê jû~ûG ö _ecûYê
KâcûuKê Z \ßûeû iìPòZ Keû~ûG ö _âùZýK ùcøkòKe
ùKak ùMûUòG _ecûYê Kâcûu [ûG ö jûAùWâûùR^
ò c
_ûAñ Z = 1, KûeY jûAùWâ û ùR^ _ecûYê e
^êýKæòdiùe ùKak ùMûUòG ù_âûU^ ejòQò ö Kûað^
_ecûYêe ^êýKäòdiùe 6Uò ù_âûU^ @Qò ö ùZYê
Kûað^e _ecûYê Kâcûu 6 @ùU ö iûeYú 4.1ùe
ùKùZûUò ùcøkòKe aòbò^Ü ùifþùe AùfKþUâ^ a+^
ij _ecûYê MV^ \ò@û~ûAQò ö
 53

iûeYú 4.1
aòbò^Ü ùifþùe AùfKþUâ^ a+^ ij _â[c ùKùZûUò ùcøkòKe _ecûYê MV^
ùcøkòK _âZúK _ecûYê ù_âûU^ ^òCUâ^ AùfKþUâ^ AùfKUâ^e a+^
Kâcûu iõLýû iõLýû iõLýû K L M N
jûAùWâûùR^ H 1 1 - 1 1 - - -
jòfòdc He 2 2 2 2 2 - - -
fò[ôdc Li 3 3 4 3 2 1 - -
ùaeòfòdc Be 4 4 5 4 2 2 - -
ùaûe^ B 5 5 6 5 2 3 - -
Kûað^ C 6 6 6 6 2 4 - -
^ûAùUâûùR^þ N 7 7 7 7 2 5 - -
@Kèùò R^ O 8 8 8 8 2 6 - -
ù`äûeò^ F 9 9 10 9 2 7 - -
^òd^ Ne 10 10 10 10 2 8 - -
ùiûWÿòdcþ Na 11 11 12 11 2 8 1 -
cýûùMÜiòdc Mg 12 12 12 12 2 8 2 -
Gfêcò^òdc Al 13 13 14 13 2 8 3 -
iòfKò ^þ Si 14 14 14 14 2 8 4 -
`iþ`eiþ P 15 15 16 15 2 8 5 -
ifþ`e S 16 16 16 16 2 8 6 -
ùKæûeò^þ Cl 17 17 18 17 2 8 7 -
@ûMð^ Ar 18 18 22 18 2 8 8 -

4.5.2 aÉêZß iõLýû (Mass Number)
_ecûYê c¤ùe ù_âûU^, ^òCUâ^ I AùfKþU^
[ûG ö ù_â û U^ aû ^ò C Uâ ^ e aÉê Z ß Zê k ^ûùe
AùfKþUâ^e aÉêZß ^MYý ö _ecûYêe aÉêZß ^ò‰ðd
Kfûùaùk @ù^K ùlZâùe AùfKþUâ^e aÉìZßKê
Cù_lû Keû~ûG ö ùZYê GK _ecûYêe aÉêZß Kû~ðýZü
_ecûYêùe [ôaû ù_âûU^ I ^òCUâ^e aÉêZße icÁò
@ùU ö _ecûYêe ^êýKædiùe ejò[ôaûeê ù_âûU^ I
^òCUâ^Kê ^êýKæòd^ (neucleon) c¤ Kêjû~ûG ö
_ecûYêe aÉêZß Gjûe ^êýKæòdiùe ^òjòZ [ûG ö
(7u+7u=14u) ö ùijò_eò ùiûWÿòdce aÉêZß ùjCQò
â 23u (11Uò ù_âûU^ + 12Uò ^òCUâ^) ö _ecûYêe
^êýKæòdiùe [ôaû ù_âûU^ I ^òCUâ^ iõLýûe
ù~ûM`kKê _ecûYêe aÉêZß iõLýû Kêjû~ûG ö
ùMûUòG _ecûYê _ûAñ iùuZ^ (notation)ùe
ùcøkòKe _ecûYê Kâcûu, aÉêZß iõLýû I _âZúK
^òcÜ_âKûùe _âKûg Keû~ûG ö
aÉêZß iõLýû
ùcøkòKe A

_âZúK
= X
C\ûjeY : ^ûAùUâûùR^e aÉêZß 14u @ùU, KûeY Z
Gjûe 7 Uò ù_â û U^ I 7 Uò ^ò C Uâ ^ ejò Q ò , _ecûYê Kâcûu
 54

C\ûjeY : ùiûWÿòdcKê 2311Na eìù_ _âKûg
Keû~ûG ö Gjûe @[ð ùiûWÿòdce _ecûYê Kâcûu
11 Gaõ aÉêZß iõLýû 23 ö Kûað^ _ecûYêùe 6Uò
ù_âûU^ I 6Uò ^òCUâ^ ejòQò ö ùZYê Gjûe aÉêZß
iõLýû 12 ö GjûKê iõùl_ùe 126 C ùfLû~ûG ö
4.6 @ûAùiûùUû_þ (Isotope)
ùijò ùcøkòKe _ûecûYaòK aÉêZ,ß Gjûe _ecûYêùe
[ôaû ù_âûU^iõLýû I ^òCUâ^ iõLýûe icÁò ijòZ
icû^ ö ù~Cñ ùcøkòKe @ûAùiûùUû_þ ejòQò, Zûjûe
aÉêZß ^òe_ì Y Keòaû_ûAñ @ûAùiûùUû_þMWê Kòÿ e gZKWÿû
@^ê_ûZ RûYòaû @ûagýK ö ùKæûeò^ _ecûYêe jûeûjûeò
_ûecûYaòK aÉêZß ^òcÜ C_ûdùe ^ò‰d ð Keû~ûA[ûG ö
35
Gaõ 37 _âKéZòùe ~[ûKâùc gZKWÿû 75
17 Cl 17 Cl

_ecûYê Kâcûu icû^ Kò«ê aÉêZß iõLýû bûM I gZKWÿû 25 bûM @^ê_ûZùe còùk ö
bò ^ Ü ùjûA[ô a û _ecûYê M ê W ÿ ò K ê @ûAùiûùUû_þ ùZYê ùKäûeò^ _ecûYêe jûeûjûeò
Kêjû~ûG ö _âKéZòùe còkê[ôaû ùKùZK ùcøkòKe ⎛ 75 25 ⎞
@ù^K _ecûYêe @ûAùiûùUû_þKê PòjÜòZ Keû~ûAQò ö _ûecûYaòK aÉêZß = ⎜ 35 × + 37 × ⎟
⎝ 100 100 ⎠
jûAùWâ û ùR^ _ecûYê e C\ûjeY ù^aû ö
⎛ 105 37 ⎞ 142
jûAùWâûùR^e Zò^ò_âKûe _ecûYê ù\LôaûKê còùk ö =⎜ + ⎟= = 35 .5u
⎝ 4 4 ⎠ 4
~[û : jûAùWâûùR^ aû ù_âûUòdcþ (11H), WòCùUeòdcþ GK ^òŸòðÁ _eòcûYe ùKæûeò^ùe \êAUò~ûK
(Deuterium) ( 21H aû D) Gaõ UâûAUòdcþ (Tritium) @ûAùiûùUû_þ ejò[ûG Gaõ ùKæûeò^e jûeûjûeò aÉêZß
( 31H aû T) ö _âùZýKe _ecûYê Kâcûu 1 @ùU, ùjCQò 35.5u ö
Kò « ê aÉê Z ß iõLýû ~[ûKâ ù c 1, 2 Gaõ 3 ö Zêc _ûAñ Kûc : 4.2
jûAùWÿâûùR^þe Gjò Zòù^ûUò @ûAùiûùUû_þ @Qò ö
Gjòbkò @^ý C\ûjeY c¤ ejòQò ö (i) ^ûAùUâûùR^e _âKéZòùe ù_ûUûiòdce Zòù^ûUò @ûAùiûùUû_þ
\ê A Uò @ûAùiûùUû_þ ùjfû 147 N Gaõ 157 N , còkò[ûG ö ùiMêWÿòK ùjfû 3919 K , 19 K Gaõ 19 K ö
40 41

(ii) @Kþiù
ò R^e Zòù^ûUò @ûAùiûùUû_þ @Qò ö ùiMêWKòÿ ù_ûUûiòdce _ûecûYaòK aÉêZß = 39.098u ö
_âKZé ùò e ù_ûUûiòdce ùKCñ @ûAùiûùUû_þe gZKWÿû
ùjfû : 168 O , 178 O Gaõ 188 O ö
@^ê_ûZ iaêVûeê @]ôK ?
@ù^K ùcøkòK, @ûAùiûùUû_þMWê Kòÿ e cògYâ ùe
MVòZ ùjûA[ûG ö ùMûUòG ùcøkòKe _âùZýKUò Zêc _ûAñ Kûc : 4.3
@ûAùiûùUû_þ GK aò g ê ¡ _\û[ð @ùU ö Gjò @¤ûdùe @ûùfûPòZ ùjûA^[ôaû _ûùoûUò
@ûAùiûùUû_þMêWÿòKe eûiûd^òK ]cðùe _û[ðKý ùcøkòKe @ûAùiûùUû_þMêWÿòKe GK ZûfòKû Ke ö
ù\Lû~ûG ^ûjó, Kò«ê ùicû^ue ùbøZòK ]cðMêWÿòK
@ûAùiûùUû_þe aýajûe (Application) :
bò^Ü @ùU ö
_âKéZòùe ùKæûeò^þe \êAUò @ûAùiûùUû_þ _ecûYêe @ûAùiûùUû_þMêWÿòK aòbò^Ü ùlZâùe
aýajéZ ùjûA[û«ò ö
còkò[ûG ö ùiMêWÿòK ùjfû 3517 Cl
Gaõ 37
17 Cl
öG
(i) dêùe^òdce @ûAùiûùUû_þ ^êýKæúd eò@ûKÖeùe
\êAUò _âKéZòùe 3:1 aÉêZß @^ê_ûZùe còkò[ûG ö
RûùkYú eìù_ aýajûe Keû~ûG ö
ùKøYiò _âûKéZòK ùcøkòKe aÉêZß ùjCQò
_âKéZòùe còkê[ôaû ùijò ùcøkòKe icÉ _ecûYêe (ii) ùKûaûfÖe GK @ûAùiûùUû_þ Kýû^þie ùeûMe

jûeûjûeò aÉêZß ö ù~Cñ ùcøkòKe @ûAùiûùUû_þ ^ûjó, PòKò›û_ûAñ aýajûe Keû~ûG ö

 55
(iii) @ûùdûWÿ^ò eþ GK @ûùAùiûùUû_ [ûAeGWÿ Mâ^òÚ
(thyroid gland) ùeûMe PòKò›ûùe aýajéZ
jêG ö
(iv) ùKùZK KéZòâc @ûAiûùUû_þKê Kéhò I gòÌ
ùlZâùe aýajûe Keû~ûG ö
4.6.1 @ûAùiûaûeþ (Isobar)
icû^ aÉêZß iõLýû Kò«ê bò^Ü _ecûYê
Kâcûue _ecûYêMêWÿòKê @ûAùiûaûeþ Kêjû~ûG ö
ù_ûUûiòdc Gaõ Kýûfiòdc, G \êAUò ùcøkòKe
C\ûjeY ù^aû ö ù_ûUûiòdce _ecûYê Kâcûu 19
Gaõ Kýûfiòdce _ecûYê Kâcûu 20 ö Gjò \êAUò~ûK
ùcøkòKe aÉêZß iõLýû 40 ö
Zêc _ûAñ Kûc : 4.4
@ûC ùKùZûUò @ûAùiûaûeþe GK ZûfòKû Ke ö
@ûùc K’Y gòLôùf ?
l ùa÷mû^òK ùR.ùR. Uci^þu _ecûYê cùWÿf
@^êiûùe _ecûYê ~êqû™K PûRð ejò[ôaû GK
ùMûfK Gaõ G[ôùe AùfKþUâ^MêWÿòK aòzêeòZ
ùjûA ejò[û’«ò ö
l e\eù`ûWÿðu iê^û_ûZò@û _eúlûeê ^êýKæòdi
@ûaòÃéZ ùjûA[ôfû ~ûjû _ecûYêe ùK¦âùe
[ûG ö
l e\eù`ûWÿðu _ecûYê cùWÿf @^êiûùe,
_ecûYêùe GK ~êqû™K PûRòðZ ùK¦â ejòQò ö
GjûKê ^êýKæòdi Kêjû~ûG ö _ecûYê Zêk^ûùe
^êýKæòdie @ûKûe Lêaþ ùQûU ö _ecûYêe _âûd
icÉ aÉêZß ^êýKäòdiùe ùK¦âúbìZ ùjûA
ejòQò ö AùfKUâ^MêWÿòK ^êýKäòdi Pûeò_ùU
^òŸòðÁ Kl_[ùe NìeêQ«ò ö
l e\eù`ûWÿðu _ecûYê cùWÿfùe KòQò ZîUò
ejò [ ô a ûeê Zûu cùWÿ f Uò Mâ j Yù~ûMý
ùjûA_ûeò f û ^ûjó ö Gjò Zî U ò M ê W ÿ ò K ê \ì e
Keòaû_ûAñ ùaû’eu _ecûYê cùWÿf C_iÚû_òZ
ùjfû ö
l ùaû’eu _ecûYê cùWÿf @^êiûùe, ùKak
ùKùZK ^òŸòðÁ Kl_[ AùfKþUâ^MêWÿòK _ûAñ
CŸòÁ ö Gjò Kl_[ aû ùifKê aòKòeY aòjú^
gqòÉe Kêjû~ûG ö Gjò Kl_[ùe Nìeòfû
ùaùk AùfKUâ^eê ùKøYiò gqò aòKòeY jêG
^ûjó ö
l ùRcþi Pû\þCAKþ _ecûYêe ^êýKæòdiùe [ôaû
^òCUâ^Kê @ûaòÃûe Keò[ôùf ö
l _ecûYê c¤ùe [ôaû Zòù^ûUò @a_ecûYê
KYòKû ùjCQò: AùfKþU^â , ù_âûU^ I ^òCUâ^ ö
AùfKþUâ^e PûRð aò~êqû™K, ù_âûU^e PûRð
~êqû™K Gaõ ^òCUâ^ ùjCQò PûRðaòjú^
KYòKû ö ù_âûU^ aû ^òCUâ^e aÉêZß Zêk^ûùe
AùfKþ U â ^ e aÉê Z ß ^MYý ö ù_â û U^ I
^òCUâ^e aÉêZß _âûd icû^ ö
l _ecûYê e ùifMê W ÿ ò K ê ^ê ý Kæ ò d iVûeê
ùicû^uVûeê \ìeZß Kâcû^ßdùe K, L, M,
N... AZýû\ò @le\ßûeû Kò´û 1, 2, 3, 4 AZýû\ò
iõLýû\ßûeû ^ûcòZ Keû~ûA[ûG ö
l aûjýZc Klùe 8Uò AùfKþUâ^ ejòùf ZûKê
@ùKÖU iÚòZò Kêjû~ûG ö
l ^ò K UZc ^ò Ã ò â d ùcøkò K _ecûYê e
iõeP^ûùe _joôaû _ûAñ _ecûYê MâjY
Keê[aô û, ZýûM Keê[aô û Kò´û ijbûR^ Keê[aô û
Aùfþ U â ^ iõLýûeê ùcøkò K e ù~ûRýZû
RYû_ùWÿ ö
l _ecûYêe ^êýKæòdiùe [ôaû ù_âûU^ iõLýûKê
_ecûYê Kâcûu Kêj~ûG ö
l _ecûYêe ^êýKæòdiùe [ôaû ù_âûU^ I ^òCUâ^
iõLýûe ù~ûM`kKê Zûjûe aÉêZß iõLýû
Kêjû~ûG ö
l icû^ _ecûYê Kâcûu [ûA bò^Ü bò^Ü aÉêZß
iõLýû [ô a û _ecûYê M ê W ÿ ò K ê @ûAùiûùUû_þ
Kêjû~ûG ö
l icû^ aÉêZß iõLýû [ûA bò^Ü bò^Ü _ecûYê
Kâcûue _ecûYêMWê K òÿ ê @ûAùiûaûeþ Kêjû~ûG ö
l GK ùcøkòKe _ecûYê Kâcûu ^òŸòðÁ @ùU ö
 56

_âgÜûakú

1. Uci^þu _ecûYê cùWÿf @^êiûùe _ecûYê Kò_eò aò\êýZ ^òeù_l aêSû@ ö

2. Zòù^ûUò @a_ecûYê KYòKûe ^ûc ùfL ö
3. ùMûUòG _ecûYêe _ecûYê Kâcûu 2 Gaõ aÉêZß iõLýû 4 ö Gjò _ecûYêe ^êýKæòdiùe ùKùZûUò
^òCUâ^ @Qò ?
4. ^ûAùUâûùR^ _ecûYêùe AùfKþUâ^MêWÿòK Kò_eò iRûA ùjûAejòQò aêSû@ ö
5. Cl
–
@ûd^e AùfKþUâ^ i{û ùfL ö
6. _ecûYêe aûjýZc ùifþùe iaðû]ôK ùKùZûUò AùfKþUâ^ ejò_ûeòa ?
7. M ùifùe iaðû]ôK ùKùZûUò AùfKþUâ^ ejò_ûeòa ?
8. iòfòK^e ù~ûRýZû, Zû’e AùfKUâ^ i{ûeê Kò_eò ^òeì_Y Keû~ûA_ûeòa ?
9. ùMûUòG _ecûYêe _ecûYêKâcûu 8 ö G[ôùe ùKùZûUò AùfKþUâ^ @Qò ?
10. jûAùWâûùR^e Zòù^ûUò @ûAùiûùUû_þe ^ûc ùfL ö
11. ùMûUòG ùcøkòKe _âZúK X ö Gjûe _ecûYê Kâcûu 15 Gaõ aÉêZß iõLýû 31 ö G icÉuê iõùl_ùe
Kò_eò iûùuZòK C_ûdùe ùfLû~ûA_ûeòa ?
12. @ûAùiûùUû_þ K’Y C\ûjeY ij ùfL ö
13. @ûAùiûaûeþ K’Y C\ûjeY ij ùfL ö
14. C\ûjeY ij @ûAùiûùUû_þ I @ûAùiûaûeþ c¤ùe _âùb\ ùfL ö
15. Uci^þu _ecûYê cùWÿf i´§ùe @ûùfûP^û Ke ö
16. e\eù`ûWÿðu iê^û_ûZò@û _eúlûUò aêSû@ ö
17. e\eù`ûWÿðu _ecûYê cùWÿf aòhdùe aêSû@ ö
18. ùaû’eu _ecûYê cùWÿf e\eù`ûWÿðu cùWÿfVûeê Kò_eò bò^Ü aêSû@ ö
19. @ûAùiûùUû_þe PûùeûUò aýajûe ùfL ö
20. ùMûUòG ^òÃòâd ùcøkòKe AùfKþUâ^ i{û ùfL ö
lll
 _oc @¤ûd
MZò
(MOTION)
@ûce ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe ùKùZK aÉêKê
@ûùc iÚòe Kjê Gaõ @ûC ùKùZK aÉêKê MZògúk
ùaûfò Kjò[ûC ö Ne, aûWÿò, MQfZû, _ûjûWÿ _aðZ,
ù_ûLeú @û\òKê @ûùc iÚòe Kjê ö Kò«ê eûÉûNûUùe
~û’@ûi Keê[ôaû ~û^aûj^, ^B, ^ûk, SeYû
AZýû\òùe ajò~ûC[aû _ûYò; _ûYòùe _jñeê[ôaû cûQ;
@ûKûgùe CWê[ôaû _lú@û\òKê @ûùc MZògúk Kjê ö
aÉêe @aiÚû^ùe _eòaˆÿð^ NUòùf aÉê MZò KeêQò
ùaûfò Kêjû~ûG ö aÉêe @aiÚû^ Kjòùf @ûùc aêSê,
@ûcVûeê aÉêe \ìeZû, GVûùe @ûùc ^òRKê iÚòe
ùaûfò cù^Keê ö ùMûUòG iÚòe aÉêKê bòˆÿòKeò @^ý
ùMûUòG aÉêe @aiÚòZò ^ò‰ðd Keû~ûA[ûG ö
ùKùZK ùlZâùe MZòKê _ùeûl bûaùe
RûYòjGê ö C\ûjeY Êeì_ MQe _Zâ jfòùf _a^e
MZòe iìP^û còùk ö aûfòKYû CWòùf Zûjûe MZòeê
aûdêe MZò RYû_ùWÿ ö iì~ýð ûÉ I iìù~ðýû\d Gaõ
EZê_eòaˆÿð^ KûjóKò jêG ? Gjû _é[aô úe MZòù~ûMêñ i¸a
ùjCQò Kò ? Gjû ~\ò i¸a, Zûjûùjùf @ûùc KûjóKò
iò]ûikL bûaùe _é[aô úe MZòKê ù\Lô_ûeê ^ûjêñ ?
@ûC ùKùZK ùlZâùe ùMûUòG aÉê RYKê
MZògúk RYû~ûC[ôùf c¤ @ûCRYKê Zûjû iÚòe ùaûfò
RYû~ûG ö G_eò GK C\ûjeY bûaò Zêùc Kjòf
ù\Lô ? aiþùe aiò ~ûC[ôaû ~ûZâú eûÉûKWÿùe [ôaû
MQ Gaõ ùKûVûaûWÿò iaê _QKê MZò Keê[aô ûe ù\ùL ö
cûZâ eûÉûùe Vò@û ùjûA[ôaû aýqò ùijò MQ I
ùKûVûaûWÿMò Wê Kòÿ ê iÚeò ùjûA ejò[aô ûe ù\ùL ö eûÉûùe
Vò@û ùjûA[ôaû aýqò MZògúk aiþ bòZùe [ôôaû
~ûZâúcû^uê MZò Keê[ôaûe ù\ùL ö cûZâ ùi aiþ
c¤ùe ~ûC[ôaû aýqò Zû’e ij~ûZâúcû^uê iÚeò [ôaûe
ù\ùL ö G[ôeê Zêùc K’Y RûYò_ûeêQ ?
ùMûUòG aÉê aòbò^Ü _âKûeùe MZò Keò_ûùe ö
ùKùZK aÉê ikL _[ùe MZò Keê[ôaûùaùk @^ý
ùKùZK aÉê aéˆÿûKûe _[ùe MZò Ke«ò ö ùKùZK
aÉê Nì‰ð^ Keê[ôaûùaùk @^ý ùKùZK ù\ûk^ aû
Kµ^ MZò Ke«ò ö ùKùZK ùlZâùe aÉêe MZò
GKû]ôK MZòe cògYâ ùjûA[ûG ö MZò @ù^K _âKûee
@ùU ö GjûKê h ùgâYúùe Zêùc _XÿòQ ö Gjò
@¤ûdùe @ûùc ùKak ikL _[ùe MZò Keê[ôaû
aÉê aòhdùe @]ôK @ûùfûP^û Keòaû ö ikL_[ùe
MZò Keê[ôaû aÉêMêWÿòKê iekùe÷LôK MZò Kêj~ûG ö
icúKeY I @ûùfL aû Mâû`þ (graph) cû¤cùe
iekùe÷LôK MZòKê _â[ùc aêSòaû, Zûjû_ùe aéˆÿúd
MZò iµKðùe c¤ @ûùfûP^û Keòaû ö
Zêc _ûAñ Kûc : 5.1
Zêc ùgâYú ùKûVeúe Kû^ÚMêWÿòK iÚòe Kò
MZògúk ? G aòhdùe Zêc gòlK Gaõ iûwcû^u
ij @ûùfûP^û Ke ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
icùd icùd @ûc Pûeò _ ûLùe [ô a û
aÉêMêWÿòKe @ÊûbûaòK Gaõ @^òdªòZ MZòù~ûMêñ
@ûùc @iêaò]ûùe _Wÿê ö C\ûjeY Êeì_ ^\úe
a^ýû, aûZýû Gaõ iê^ûcò bkò _âûKéZòK aò_~ðýd
AZýû\òùe @ù^K ldlZò ùjûA[ûG ö cûZâ ^òdªòZ
MZò @ûce @ù^K C_Kûe Keò[ûG ö
C\ûjeY Êeì_ Rkaò\ýê Zþ ùK¦âùe Rke
^òdªòZ MZòù~ûMêñ aò\ýê Zþ gqò C_ô^Ü jêG ö Gbkò
@^òdªòZ MZò aû ^òdªòZ MZò aòhdùe Zêùc RûYòaû
\eKûe ö ùijòbkò @^ý ùKCñ iaê ^òdªòZ MZòù~ûMêñ
@ûce C_Kûe jêG, bûaòf ù\Lô ?
 58
5.1 MZò (Motion)
GK ^òŸòðÁ aò¦êKê iÚòe cù^Keò Zûjû @^êiûùe
@^ý aÉêe @aiÚòZò ^ò‰ðd Keû~ûG ö @ûi ùMûUòG
C\ûjeY \ßûeû GjûKê aêSòaû ö cù^Ke Zêc iûwe
aò\ýûkd Zêc ijeùe [ôaû ùekùÁi^e Cˆÿe\òMKê
\êA Kòcò \ìeùe @Qò ö GVûùe @ûùc aò\ýûkde
@aiÚZò K
ò ê iìPûAaûKê ùekùÁi^Kê GK ^òùŸðgK aò¦ê
(reference point) eìù_ ù^AùQ ö @ûc iêaò]û
cêZûaK @^ý aÉêKê c¤ @ûùc ^òùŸðgK aò¦ê bûùa
ù^A _ûeòaû ö ùZYê ùMûUòG aÉêe @aiÚòZò RûYòaûKê
@ûC ùMûUòG aÉê aû aò¦ê C_ùe ^òbðe Keû~ûG ö
ZûjûKê ^òùŸðgK aò¦ê aû @ù^K ùlZâùe cìkaò¦ê
(origin) Kj«ò ö
5.1.1 GK iekùeLûùe MZò (iekùe÷LK
ô MZò)
(Motion along a Straight Line)
aÉê iekùeLûùe MZòKùf, aÉêe ùijò
MZòKê iekùe÷LôK MZò Kêjû~ûG ö cù^Ke ùMûUòG
aÉê GK iekùeLûùe GK ^òŸòðÁ aò¦ê ‘O’ Vûeê
Zûjûe MZò @ûe¸ Kfû (PòZâ 5.1) ö
O C B A
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 km
PòZâ 5.1
ùMûUòG aÉêe GK iekùe÷LôK _[ùe @aiÚû^
bò^Ü bò^Ü icdùe A, B I C aÉêe aòbò^Ü
@aiÚû^e Zòù^ûUò aò¦ê ö aÉêUò C I B aò¦ê ù\A A
@ûWÿKê ~ûAQò ö ùiVûeê _ê^½ ùi B aò¦ê ù\A C
aò¦êKê ù`eò@ûiòQò ö
aÉêUò @ZòKâû« Keò[ôaû ùcûU \ìeZû
= OA + AC
= 60 km + 35 km
= 95 km
\ìeZû GK @\òg eûgò (scalar quantity)
Gjûe \òM ^[ûG ö Gjò ùbøZòK eûgòe _eòcûYKê
ùKak iõLýû\ßûeû _âKûg Keû~ûG ö C_ùeûq
C\ûjeYùe cìkaò¦ê O Gaõ C aò¦ê c¤ùe [ôaû
\ìeZû ùKùZ ?
ùMûUòG aÉê GK _âûe¸òK aò¦êeê Zûe MZò
@ûe¸ Keò GK @«òc aò¦êùe _jôfû _ùe ùijò
aò¦ê \ßd c¤ùe [ôaû iað^òcÜ \ìeZûKê aÉêe aòiÚû_^
(displacement) Kêjû~ûG ö aòiÚû_^ GK i\òg eûgò
(vector quantity) Gjûe Cbd _eòcûY I \òM
ejò[ûG ö aòiÚû_^e \òM iað\û _âûe¸òK aò¦êeê @«òc
aò¦ê @ûWÿKê ùjûA[ûG ö
aÉê @ZòKâc Keê[ôaû \ìeZû I aÉêe aòiÚû_^e
_eòcûY icû^ Kò ? PòZâ 5.1ùe aÉêUò ‘O’ Vûeê A
_~ðý« GK iekùeLûùe 60km \ìeZû ~ûAQò ö
GVûùe aòiÚû_^e _eòcûY c¤ ùijò 60km ö aÉêUò
‘O’ Vûeê A _~ðý« ~ûA _ê^½ BKê ù`eò@ûiòùf,
@ZòKâû« \ìeZû ùja,
= OA + AB
= 60 km + 25 km = 85 km
cûZâ B iÚû^ùe cìkaò¦ê ‘O’ Vûeê aÉêe aòiûÚ _^
35 km @ùU ö ùZYê aòiÚû_^e _eòcûY (35 km)
@ZòKûâ « \ìeZûe _eòcûY (85 km) ij icû^ ^êùjñ ö
@ûC c¤ Zêùc ù\Lôa ù~, ùMûUòG aò¦êùe aÉêe
aòiÚû_^ gì^þ ùjûA_ûùe, cûZâ @ZòKâû« \ìeZû gì^
ùja ^ûjó ö ~\ò aÉêUò B iÚû^eê cìkaò¦ê ‘O’Kê
ù`eò@ûùi, Zûjûùjùf ùi ùlZâùe aÉêe _âûe¸òK
aò¦ê I @«òc aò¦ê icû^ ùjûA~òaûeê aÉêe aòiÚû_^
gì^ ùja ö cûZâ \ìeZû GVûùe, OA+AO =
60km + 60km = 120km ùja ö
ùMûUòG aÉê _âûe¸òK aò¦êeê aûjûeò ùKøYiò
GK _[ùe MZòKeò @«òc aò¦êùe _joôùf aÉêUò
@ZòKâc Keò[ôaû _[e _âKéZ ù\÷Nðý (length)Kê
\ìeZû Kêjû~ûG ö cûZâ aòiÚû_^ ùKak _âûe¸òK
aò¦ê I @«òc aò¦ê C_ùe ^òbðe Keò[ûG ö ùijò
aò¦ê \ßd c¤ùe [ôaû iað^òcÜ \ìeZû \ßûeû aòiÚû_^e
_eòcûY _âKûgòZ jêG ö \ìeZûe GKK aòiÚû_^e
GKK ij icû^ ö ~[û : km aû m aû cm
AZýû\ò ö
 59

Zêc _ûAñ Kûc : 5.2 5.1.2 ic I @ic MZò

ùMûUòG còUe ùÄf I GK f´û eiò iõMâj
Ke ö Zêc aò\ýûkde @ûdZûKûe `êUafþ _Wÿò@û aû
bfòafþ ùKûUðe ùMûUòG ùKûYùe Zêùc Zêc iûw
ijòZ Vò@û jê@ ö Zêc iûwKê _Wÿò@û aû ùKûUðe ù\÷Nðý
I _âiÚ ù\A Zêce aò_eúZ ùKûYKê ~òaûKê Kêj ö
Gjò ù\÷Nðý I _âiÚKê cû_ò eL ö aˆÿðcû^ Kjòf ù\Lô,
Zêc iûw @ZòKûâ « Keê[aô û \ìeZû I aòiûÚ _^e _eòcûY
ùKùZ ùja ? Cbd _eòcûY c¤ùe KòQò _âùb\
ù\Lê Q Kò ? (cù^Ke ù\÷ N ð ý = x cò U e I
_âiÚ = y còUe)
Zêc _ûAñ Kûc : 5.3
GK ùcûUe~û^ MZò Keê[ôaûùaùk @ZòKâc
Keê[ôaû \ìeZû cû_òaû _ûAñ ùijò MûWÿòùe IùWÿûcòUe
(odometer) ~ª L¬û ~ûA[ûG ö ùMûUòG cUeMûWÿò
bêaù^gßeeê aûjûeò ^ì@û\òfäú Mfû ö Zûjûe _âûe¸òK
I @«ò c _ûVýûu (readings) c¤ùe _â ù b\
1850km @ùU ö bêaù^gßeeê ^ì@û\òfäúe \ìeZû
ùKùZ ? bêaù^gße I ^ì@û\òfäú c¤ùe cUeMûWÿòe
aò i Ú û _^Kê bûeZe cû^Pò Z â ù e ù\LûAùja ö
aòiÚû_^Kê ^ò‰ðdKeòaû \eKûe _Wÿòùf cû^PòZâe
ùÄf aòhdùe RûYòaû \eKûe ö G[ô_ûAñ bìùMûk
gòlKue ijûdZû Zêùc ù^A_ûe ö
_âgÜ :
1. ùMûUòG aÉê KòQò _[ ù\A MZò KeòQò ö
(Uniform Motion & Non-Uniform
Motion)
cù^Ke ùMûUòG aÉê GK iek _[ùe _â[c
N+ûùe 5km, \ßòZúd N+ûùe 5km, ZéZúd N+ûùe
5km Gaõ PZê[ð N+ûùe c¤ 5km \ìeZû @ZòKâc
KeêQò @[ðûZþ _âZò GK N+û icd @«eûk (interval)ùe
Gjû 5km ~ûC@Qò ö GK aÉê Gjòbkò icû^ icd
@«eûkùe icû^ \ìeZû @ZòKâc Kùf Zûjû ic
MZòùe ~ûC@Qò ùaûfò Kêjû~ûG ö G ùlZâùe icde
@«eûk Kcþ ùjaû CPòZ ö
@ûce ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe @ûùc @ù^K MZò
iµKð ù e @ûiê ö ù~ùZùaùk icû^ icd
@«eûkùe aÉê @icû^ \ì eZû @ZòKâ c Kùe
ùiùZùaùk ùi _âKûe MZòKê aÉêe @ic MZò
Kêjû~ûG ö iû]ûeYZü R^Mjkò eûÉûùe ~û^e
MZò I CVûYò aû MWÿûYò iÚû^ùe ~û^e MZò @ic
MZò ùjûA[ûG ö _âKéZùe @]ôKûõg MZò @ic
@ùU ö icMZò KßPòZ ù\Lû~ûG ö
Zêc _ûAñ Kûc : 5.4
\êAUò aÉê A I Be MZòKê iûeYú 5.1ùe
\gðû~ûAQò ö iûeYúUòKê ^òeúlY Keò ùicû^ue
MZò icMZò aû @icMZò bûaòKêj ö
iûeYú : 5.1
A @ZòKâû« @ZòKâû«
B

Zûjûe aòiÚû_^ gì^þ ùjûA _ûeòa Kò ? ~\ò icd Keê[ôaû \ìeZû Keê[ôaû \ìeZû
Zê c e Cˆÿe jñ jê G , Zûjûùjùf GK còUeùe còUeùe
C\ûjeY \ßûeû GjûKê aêSû@ ö 9.30 am 10 12

2. ^òùcÜûq c¤eê ùKCñUò VòKþ I ùKCñUò bêf 9.45 am 20 19

_âKûg Ke ö 10.00 am 30 23

(a) aòiûÚ _^ ùKùaùjùf gì^þ ùja^ûjó ö

10.15 am 40 35
10.30 am 50 37
(b) aòiÚû_^e _eòcûY @ZòKâû« \ìeZûe
10.45 am 60 41
_eòcûYVûeê ùKùaùjùf @]ôK ùja
^ûjó ö 11.00 am 70 44
 60

5.2 ùaM (Speed) bò^Ü bò^Ü icd ù^AQ«ò ö cUeMûWÿò gúNâ _êeúùe
_joôQò ö ùZYê cUeMûWÿò iûAùKfVûeê @]ôK ùaMùe
Mfûùaûfò @ûùc Kjê ö ùaM ^ò‰ðd Keòaû_ûAñ GKK
icdùe (G ùlZâùe GK N+ûùe) G \êAUò ~û^
ùKùZaûU ~ûAQò, Zûjû jòiûa Keòaû \eKûe ö
iûAùKf GK N+ûùe ~ûAQò,
60 km
= 5
= 12 km

PòZâ 5.2 (a) cUeMûWÿò GK N+ûùe ~ûAQò,

60 km
= 2
= 30 km

GKK icdùe cUeMûWÿò iûAùKfVûeê @]ôK

\ìeZû ~ûA[ôaûeê Zûjûe ùaM @]ôK @ùU ö ùZYê
Gjû gúNâ _joô f û ö GK aÉê GKK icd
@«eûkùe @ZòKâc Keò[ôaû \ìeZûKê ùijò aÉêe
ùaM Kêjû~ûG ö
aÉêe ùaM iaêùaùk icû^ ^ùjûA_ûùe ö
MZògúk aÉê icû^ icd @«eûkùe icû^ \ìeZû
@ZòKâc Keê[ôùf, Zûjû ic ùaMùe MZò KeêQò
ùaûfò Kêjû~ûG ö @^ý _lùe icû^ icd @«eûkùe
PòZâ 5.2 (b) aÉê ~\ò @icû^ \ìeZû @ZòKâc Kùe ùZùa ùijò
PòZâ 5.2ùe _â\gòðZ ùjûA[ôaû \êAUò PòZâKê aÉêe ùaMKê @ic ùaM Kêjû~ûG ö @ic ùaMùe
@^ê¤û^ Ke ö PòZâ 5.2(a) ùe ~\ò ùaûfòõe ùaM ~ûC[ôaû MZògúk aÉêe jûeûjûeò ùaM @ù^K
143kmh jêG, Zêùc G[ôeê K’Y aêSêQ ? ùijòbkò
ùlZâùe ^ò‰ðd Keû~ûG ö
PòZâ 5.2(b) ùe _â\gòðZ `kKeê K’Y aêSû_WÿêQò ? ùcûU @ZòKâû« \ìeZû
jûeûjûeò ùaM =
@ûC ùMûUòG C\ûjeY ù^A ùaM aòhdùe @]ôK ùcûU icd
RûYòaû ö
s
bêaù^gßeeê _êeú RùY iûAùKfùe I @^ý ∴ v=
t
RùY ùijò eûÉûùe cUeMûWÿòùe Mùf ö aûUùe
ùKøYiò iÚû^ùe ^ejò iûAùKf PûkK _êeúùe ù~CñVò, v = aÉêe jûeûjûeò ùaM
5N+ûùe _joôMùf I cUeMûWÿò PûkK 2 N+ûùe s = aÉê @ZòKâc Keò[ôaû ùcûUþ \ìeZû
_joôùf ö bêaù^gße I _êeú c¤ùe [ôaû \ìeZû Gaõ t = aÉê ù^A[ôaû ùcûUþ icd
60km ö GVûùe Cbd PûkK icû^ \ìeZû ~òaû_ûAñ
 61
S.IGKK _¡Zòùe ùaMe GKK ùjCQò _âgÜ :
m/s aû ms-1 ö ùaMe @^ý aýajéZ GKKMêWÿòK 1. ùaM I _eòùaM c¤ùe _û[ðKý \gðû@ ö
ùjfû
cm
aû cm s-1 Gaõ
km
aû kmh-1 ö 2. ùKCñ _eòiZòÚ ùò e jûeûjûeò _eòùaMe _eòcûY
s h
jûeûjûeò ùaM ij icû^ ?
5.2.1 _eòùaM (Velocity) 3. ùMûUòG ~û^e “IùWÿûcòUe” ~ª K’Y
GK ^òŸòðÁ \òMùe MZògúk aÉêe ùaMKê cûù_ ?
_eòùaM Kêjû~ûG ö aÉêe Gjò _eòùaM ic _eòùaM 4. ùMûUòG aÉê icMZòùe MZò Keê[ôaûùaùk
Kò´û _eòaˆÿðú (variable) _eòùaM ùjûA_ûùe ö Zûjûe MZò_[ Kò_eò ùjûA[ûG ?
aÉêe ùaM Kò´û Zûjûe MZòe \òM Kò´û Cbde
_eòaˆÿð^ ùjùf _eòùaMe _eòaˆÿð^ jêG ö ~\ò
aÉêe _eòùaM icd @^êiûùe icû^ jûeùe C\ûjeY : 5.1
_eòaˆÿòðZ jêG, Zûjûùjùf aÉêe jûeûjûeò _eòùaM ùMûUòG Kûeþe IùWÿûcòUe ~ªe _âûe¸òK
_âûe¸òK _eòùaM + @«òc _eòùaM _ûVýûu 1800 km [ôfû ö 4 N+ûe ~ûZâû_ùe Gjûe
= @«òc _ûVýûu 2200 km ùjfû ö Zûjûùjùf Kûeþe
2
jûeûjûeò ùaM ùKùZ ?
u+v
MûYòZòK bûhûùe νav = Cˆÿe : @ZòKâû« \ìeZû,
2
s = 2200km - 1800km = 400km
GVûùe νav = aÉêe jûeûjûeò _eòùaM
@ZòKâû« icd, t = 4 h.
u= aÉêe _âûe¸òK _eòùaM
s
v=
aÉêe @«òc _eòùaM Kûee jûeûjûeò ùaM, vav =
t
_eòùaMe GKK, ùaMe GKK ij icû^ ö
SI GKK _¡Zòùe Gjûe GKK m/s aû ms-1 @ùU ö =
400km
4h.
Zêc_ûAñ Kûc : 5.5
100km
=
ZêcKê Neê Pûfò Pûfò aò\ýûkdKê ~òaûKê ù~ZòKò h.
icd fûùM ZûjûKê LûZûùe Uò_òeL ö ~\ò Zêce aû 100 km h-1
4km
jûeûjûeò ùaM jêG, Zûjûùjùf Zêc NeVûeê C\ûjeY : 5.2
h
aò\ýûkde \ìeZû ùKùZ ? bûMýgâú GK 90 m ù\÷Nðý aògòÁ ù_ûLeúùe
_jñùe ö [ùe ùi ù_ûLeúe ù\÷Nðý \òMùe iò]û
Zêc_ûAñ Kûc : 5.6 ùMûUòG _âû«eê @^ý_âû«Kê _jñeò _êYò ùijò iÚû^Kê
ahðûùaùk Zêùc aòRêkò ù\Lôaûe KòQò icd iò]û ù`eò@ûiòfû ö ùi 4 cò^òUùe icê\ûd \ìeZû
_ùe NWÿNWÿeò ]ß^ò gêY ö G_eò KûjóKò jêG ? @ûùfûK @ZòKâc Keò[ôùf ö bûMýgâúe jûeûjûeò ùaM I
I ]ß^òe ùaM \ßûeû GjûKê aêSû@ ö _eòùaM Kk^û Ke ö
 62
Cˆÿe : bûMýgâú 4 cò^òUùe @ZòKâû« Keò[ôaû jûeKê @[ðûZþ GKK icd @a]ôùe aÉêe _eòùaMe
icê\ûd \ìeZû = 90m + 90m = 180 m _eòaˆÿð^Kê aÉêe ZßeY Kêjû~ûG ö iêZeûõ,
bûMýgâú 4 cò^òUùe aòiÚû_^ = 0 m _eòùaMùe _eòaˆÿð^
Zûjûùjùf Zûjûe jûejûeò ùaM ZßeY =
icd @a]ô
icê\ûd @ZòKâû« \ìeZû
= ~\ò ùMûUòG aÉêe _eòùaM ‘t’ icd c¤ùe
ùcûU icd
u eê v Kê _eòaˆÿòðZ jêG, Zûjû ùjùf, Zûjûe ZßeY
180m 180m
= 60×4s
=
240s (a) ùja,

3m 3 v −u
= aû ms −1 a=
4 s 4 t
aòiÚû_^ ZßeY ùMûUòG i\òg eûgò ö Gjûe Cbd
jûeûjûeò _eòùaM =
ùcûU icd _eòcûY I \òM [ûG ö MZògúk aÉêe ZßeY [ôùf,
0m
aÉêe MZòKê Zßeû^ßòZ (accelerated) MZò Kêjû~ûG ö
=
240 s
_eòùaM \òMùe ZßeY ùjùf ZûjûKê ~êqû™K
(positive) ZßeY Gaõ _eòùaMe aò_eúZ \òMùe
= 0 ms–1
ZßeY ùjùf ZûjûKê aò~êqû™K ZßeY aû c¦^
3 (retardation) Kêjû~ûG ö S.I GKK _¡Zòùe ZßeYe
∴ bûMýgâúe jûeûjûeò ùaM ms −1 Gaõ
4 GKK ùjCQò - m / s2 aû ms–2 ö ZßeYe
Zûjûe jûeûjûeò _eòùaM 0 ms-1 @ùU ö @^ý aýajéZ GKK MêWÿòK ùjfû - cm / s2 aû
5.3 ZßeY (Acceleration) cm s–2 Gaõ km / h2 aû km h–2 ö
GK iekùeLûùe MZò Keê[aô û aÉêe _eòùaM
ùMûUòG aÉê icMZòùe GK iekùeLûùe
icû^ icd @«eûkùe icû^ _eòcûYùe aé¡ò Kò´û
MZò Keê[ôùf, icd _eòaˆÿòðZ ùjùf c¤ Zûjûe jâûi _ûC[ôùf aÉêUò ic ZßeYùe MZò KeêQò ùaûfò
_eòùaM @_eòaˆÿòðZ eùj ö Gjòbkò _eòiÚòZòùe ù~ Kêjû~ûG ö cêq _Z^gúk aÉêe MZò icZßeû^ßòZ ö
ùKøYiò icd @«eûkùe aÉêe _eòùaMe _eòaˆÿð^ @^ý_lùe aÉêe _eòùaM @ic jûeùe _eòaˆÿòðZ
gì^þ @ùU ö cûZâ @ic MZò ùlZâùe _eòùaM icd ùjùf Zûjûe ZßeY @ic @ùU ö ~\ò ikL eûÉûùe
ij _eòaˆÿòZð jêG ö @ic MZò icdùe aÉêe aòb^ ò Ü MZò Keê[ôaû ùMûUòG Kûeþe ùaM @icû^ bûaùe
@aiÚû^ùe aÉêe _eòùaMe _eòcûY bò^Ü bò^Ü icû^ icd @«eûkùe aé¡ò_ûG, Zûjûùjùf ùi
ùjûA[ûG ö ùZYê aÉêe _eòùaMùe _eòaˆÿð^ ùKøYiò KûeþUòe @ic-ZßeY @Qò ùaûfò Kêjû~ûG ö
icd @«eûkùe gì^þ ùja ^ûjó ö Zûjû ùjùf Zêc_ûAñ Kûc : 5.7
Zêùc _eòùaMe _eòaˆÿð^Kê Kò_eò _âKûg Keòa ? Zêùc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe aòbò^Ü _âKûe MZòe
G _âgÜe Cˆÿe _ûAaûKê, @ûcKê GK ^ìZ^ iµKðùe @ûiêQ ö _e _éÂûùe \ò@û~ûA[ôaû Z[ýKê
ùbøZòK eûgòe _eòKÌ^û KeòaûKê ùja, ~ûjûKê ZßeY bòˆÿòKeò _âùZýK _âKûe MZòe ùMûUòG ùfLûGñ
(acceleration) Kêjû~ûG ö _eòùaMe _eòa ˆÿð^ C\ûjeY ùfL ö
 63
ù~CñVò ; _âgÜ :
(a) ZßeY, MZòe aò_eúZ \òMùe [ûG ö 1. ùMûUòG aÉê
(b) ZßeY, MZò \òMe aòeê¡ûPeY Kùe ö (a) ùKùZùaùk ic Zß e Yùe ~ûCQò
(c) MZòe ic ZßeY [ûG ö ùaûfò Zêùc Kjòa Gaõ
(d) MZòe @ic ZßeY [ûG ö
(b) ùKùZùaùk @ic ZßeYùe ~ûCQò
C\ûjeY : 5.3 ùaûfò Zêùc Kjòa ö
\òaûKe iÚòeûaiÚûeê GK iûAùKfKê 30 2. iekùeLûùe ùMûUòG aiþ Zûjûe _eòùaM
ùiùKŠ _~ðý« _ýûWÿf cûeò PfûA 6m/s _eòùaM 80km/h eê 60km/h Kê 5 ùiùKŠùe
jûif Kfû ö ùiZòKòùaùk ùi iûAùKfe ùaâKþ KcûAfû ö Zûjû ùjùf ùi aiþe MZòùe
ù\fû ~ûjû`kùe iûAùKfþUeò _eòùaM 5 ùiùKŠ ZßeY ùKùZ ?
_ùe 4m/s ùjûAMfû ö ùaâK cûeòaû _ìaðeê I _ùe
iûAùKfe ZßeY ^ò‰ðd Ke ö 3. ùMûUò G ùUâ ^ ùekùÁi^eê QûWÿ ò ic
ZßeYùe MZòKeò 10 cò^òUþùe 40 km/h
Cˆÿe :
_eò ù aM fûbKùf, ùUâ ^ e Zß e Y
_â[c ùlZâùe \òaûKe iÚòeûaiÚûeê MZòKeòaû ùKùZ ?
@ûe¸ KeòQò ö ùZYê Zûjûe,
_âûe¸òK _eòùaM, u=0 5.4 MZòe ùf÷LôK aû Mâû`òKûfþ _eò_âKûg
@«òc _eòùaM, v = 6m/s (Graphical Representation of Motion)

icd aýa]û^, t = 30s @ûùfL aû Mâû`þ (graph) iûjû~ýùe aòbò^Ü

_âKûe MZòe Z[ýKê _eò_âKûg Keû~ûA_ûeòa ö Gjû
∴ Zûjûe ZßeY, a= =
m
v −u 6 s −0
= 0 .2 m / s 2 \ßûeû ijRùe Gaõ iêa]ò ûùe MZòe Z[ýKê aêSùò ja ö
t 30 s
C\ûjeY Êeì_ GK \òaiúd KòâùKUe Uò.bò.ùe
\ßòZúd ùlZâùe ùaâKþ cûeòfû _ùe _âiûeY ùaùk aòbò^Ü Ibee e^jûeKê aûeMâû`þ/
_âûe¸òK _eòùaM, u = 6 m/s Mâû`þ \ßûeû Kò_eò _âKûg Keû~ûG, Zûjû Zêùc
ù\Lô[ôa ö ^òR _le e^jûeKê _âZò_le e^þjûe
@«òc _eòùaM, v = 4 m/s
ij Kò_eò Mâû` \ßûeû Zêk^û Keû~ûG ? ù~ ùKøYiò
icd aýa]û^, t = 5s _òfû aò Uò.bò. ù\Lô ZûjûKê ijRùe aêSò~ûG ö
∴ a=
4m / s − 6m / s ùeLû Mâû`þ aòhdùe Zêùc i¯c ùgâYú
5s aòmû^ùe KòQò _XÿòQ ö Gjò ùeLû Mâû`þeê ùMûUòG
−2 m / s aÉêe MZò iµKðùe @ù^K Z[ý @ûùc ijRùe
=
5s _ûA_ûeòaû ö MZòe ùeLû Mâû`þùe iû]ûeYZü icdKê
= - 0.4 m/s2 X- @lùeLûùe ^ò@û~ûG Gaõ aÉêe ùaM aû
∴ ùaâKþ cûeòaû _ìae
ð ê ZßeY 0.2 m/s2 ~ûjû ~êqû™K _eò ù aM aû \ì e Zû aû aò i Ú û _^ AZýû\ò K ê Y-
Gaõ ùaâK cûeòfû _ùe ZßeY - 0.4 m/s2 ~ûjû @lùeLûùe ^ò@û~ûG ö Kò«ê @ù^K ùlZâùe Gjò
aò~êqû™K @ùU ö ùbøZòK eûgòMWê Kòÿ ê @fMû @lùe c¤ ^ò@û~ûA_ûùe ö
 64
Mâû`þ _ûAñ ù~Cñ \êAUò eûgòKê ^ò@û~òa Zûjû c¤eê
Êû]ú^ Pk (independent variable) Kê X-
@lùeLûùe I ^òbeð gúk Pk (dependent variable)
Kê Y- @lùeLûùe ^ò@û~ûA[ûG ö
5.4.1 icd-\ìeZû Mâû`þ
(Distance-Time Graph)
ùMûUòG aÉêe icd ij @aiÚû^ a\kòùf
Gjûe GK icd - \ìeZû Mâû`þ ^ò¡ðûeòZ ùÄf ù^A
@u^ Keû~ûA_ûeòa ö Gjò Mâû`þùe icd Êû]ú^
Pk ùjûA[ôaûeê ZûjûKê X-@lùeLûùe Gaõ \ìeZû
^òbðegúk Pk ùjûA[ôaûeê ZûjûKê Y-@lùeLûùe
^ò@û~ûG ö aÉêUò ic ùaMùe aû @ic ùaMùe
MZò Keê[ôùf aû iÚòe ùjûA ejò[ôùf Zûjûe icd-
\ìeZû Mâû`þ @u^ Keû~ûA_ûeòa ö
B s2 − s1
A
ùe
C
(km)
\ìeZû
icd (cò^òUþùe)
PòZâ 5.3 icùaMùe MZògúk aÉêe
icd-\ìeZû Mâû`þ
cù^Ke ùMûUòG aÉê iekùeLûùe ic
ùaMùe MZò KeêQò ö Gjò MZòùe aÉê\ßûeû @ZòKâû«
\ìeZû icû^ icd @«eûkùe icû^ _eòcûYùe
aé¡ò_ûG ö G _âKûe MZò _ûAñ icd-\ìeZû Mâû`þ
GK Zú~ðýKþ iekùeLû jêG, ~ûjû PòZâ 5.3 ùe OB
ùeLû\ßûeû _â\gòðZ ùjûAQò ö Gjû iìPûA ù\CQò
ù~, \ìeZû icjûeùe aé¡ò ùjCQò ö Y-@lùeLûùe
\ìeZû _eòaùˆÿð ~\ò aòiÚû_^ Gaõ X-@lùeLûùe
icd ù^A Mâû`þ @u^ Kùf, Gjû PòZâ 5.3ùe
_â\gòðZ ùjfûbkò GK Zú~ðýKþ ùeLû ùja ö ùi[ôeê
_eòùaM ^ò‰ðd Keû~ûA_ûeòa ö
Gjò icd-\ì e Zû Mâ û `þ e ê ùaM ^ò ‰ ð d
Keû~ûA_ûeòa ö icd-\ìeZû Mâû`þùe A I B ^ûcK
\êAUò aò¦ê ^ò@ ö A iÚû^ùe icde _ûVýûu t1 Gaõ
B iÚû^ùe icde _ûVýûu t2 ùjC ö ùijò_eò A I
B aò¦êe \ìeZûe _ûVýûu ~[ûKâùc s1 I s2 ùjC ö
A aò¦êeê X-@lùeLû ij icû«e Keò GK ùeLû
UûY Gaõ B aò¦êeê Y-@lùeLû ij icû«e Keò
@^ý GK ùeLû UûY ö Gcûù^ _eÆeKê C aò¦êùe
ùQ\ Ke«ê ö
aˆÿðcû^ ABC ZâòbêRùe AC icd aýa]û^
(t2 – t1)Kê Gaõ BC ùijò icd c¤ùe \ìeZûe
aýa]û^ (s2 – s1)Kê iìPûG ö ùZYê,
ùaM, v=
t2 − t1
Zßeû^ßòZ MZò _ûAñ @ûùc icd - \ìeZû Mâû`þ c¤
@u^ Keò_ûeòaû ö iûeYú 5.2ùe ùMûUòG MZògúk
Kûeþe _âZò \êA ùiùKŠ @«eûkùe @ZòKâû« \ìeZûKê
\gðû~ûAQò ö Gjò iûeYú Kûeþe @ic MZòKê iìPòZ
KeêQò ö (KûjóKò Kjòf ?)
iûeYú 5.2
icd aýa]û^ @ZòKâû« \ìeZû
(ùiùKŠùe) (còUeùe)
0 0
2 1
4 4
6 9
8 16
10 25
12 36
 65
y ~\ò aÉêUò ic _eòùaMùe MZò Keê[ûG
Zûjûùjùf icd-_eòùaM Mâû`þ icd @lùeLû
ijòZ icû«e GK iekùeLû jêG ö Gjûe CyZû
icd @lùeLû ij _eòaˆÿð^ ùja ^ûjó ö Gjû
ùfL AB \ßûeû iìPòZ ùjûAQò ö PòZâ 5.5 ùe _â\gòðZ
icd-_eòùaM Mâû`þùe KûeþUò iÚòe _eòùaM 40km/
\ìeZû (còUeùe)

hùe MZò KeêQò ö

@ûùc RûYòQê, ~\ò aÉêUò ic _eòùaMùe
MZò Keê[ûG, Zûjûùjùf _eòùaM I icde MêY`k
aòiÚû_^Kê iìPûG ö icd-_eòùaM Mâû`þ I icd
@lùeLû c¤ùe icde \êA _âû« aò¦ê c¤ùe
@ûa¡ ùlZâe ùlZâ`k ùijò icd @«eûkùe
x aÉêe aòiÚû_^e _eòcûYKê iìPûA[ûG ö
icd (ùiùKŠùe)
icd t1 I t2 c¤ùe KûeþUò @ZòKâc Keê[ôaû
PòZâ 5.4 @ic ùaMùe MZògúk \ìeZû (PòZâ 5.5) RûYòaû _ûAñ A I B aò¦êeê \êAUò
Kûeþe icd-\ìeZû Mâû`þ f´ AC I BD @u^ Ke, ~ûjû X-@lùeLûKê
iûeYú 5.2ùe \ò@û~ûA[ôaû Z[ýKê ù^A GK ~[ûKâùc C I D aò¦êùe ùQ\ Keòa ö AC Kò´û
icd-\ìeZû Mâû`þ @u^ Kùf Zûjû PòZâ 5.4 _eò BDe CyZû 40km/h _eòùaMKê iìPûC[ôaû ùaùk
AB Kò´û CDe ù\÷Nðý (t2 – t1) icd @«eûkKê
ùja (Zêùc Gjû @u^ Ke) ö ic ùaMùe MZògúk
aÉêe icd-\ìeZû Mâû`þ PòZâ 5.3 Vûeê @ic ùaMùe iìPòZ KeêQò ö KûeþUò (t2 – t1) icd c¤ùe @ZòKâû«
Keò[ôaû \ìeZû/_eòùaMKê s \ßûeû _âKûg Kùf,
MZògúk aÉêe icd-\ìeZû Mâû`þ bò^Ü jêG ö
s = ABDC e ùlZâ`k = AC × CD
5.4.2 icd-_eòùaM Mâû`þ km
= 40 × (t 2 − t1) h
(Velocity-Time Graph) h
@ûùc _ìaeð ê @ûùfûP^û Keò[aô û icd-\ìeZû = 40 × (t2 − t1) km
Mâû`þ _eò, icd-_eòùaM Mâû`þùe icdKê X- cù^Ke ùMûUòG Kûe ikL _[ùe ic
@lùeLûùe Gaõ _eòùaMKê Y-@lùeLûùe ^ò@û~ûG ö Zßeû^ßòZ ùaMùe MZò KeêQò ö _âZò 5 ùiùKŠùe
Zûjûe _eòùaKê m/s Gaõ km/h GKKùe iûeYú
5.3ùe \gðû~ûAQò ö
A B
iûeYú 5.3
(km/h)

icd (s) _eòùaM (m/s) _eòùaM (km/h)

0 0 0
_eòùaM

D 5 9 2.5
C
10 18 5.0
15 27 7.5
icd (h)
20 36 10.0
PòZâ 5.5 icMZòùe MZògúk Kûeþe 25 45 12.5

icd-_eòùaM Mâû`þ 30 54 15.0

 66
y y
P

(m/s)
_eòùaM
(m/s)
_eòùaM

x
icd (s)
(a)
y
x
icd (s)

(m/s)
PòZâ 5.6 ic Zßeû^ßòZ ùaMùe MZò Keê[ôaû Kûeþe
icd-_eòùaM Mâû`þ _eòùaM
Gjò Kûeþe icd-_eòùaM Mâû`þKê PòZâ 5.6ùe
\gðû~ûAQò ö 5.3 iûeYúùe icû^ icd @«eûkùe x
_eòùaM icû^ _eòcûYùe _eòaˆÿòZð ùjûAQò ö ùZYê icd (s)
Gjò iûeYú \ßûeû iìPòZ icZßeû^ßòZ MZò icd- (b)
_eòùaM Mâû`þ ùMûUòG Zú~ðýK iekùeLû ùja PòZâ 5.7 @ic Zßeû^ßòZ MZògúk
~ûjû PòZâ 5.6ùe @uòZ ùjûAQò ö aÉêe icd-_eòùaM Mâû`þ
Gjò Mâû`þeê KûeþUò ùKùZ \ìe ~ûAQò, Zûjû @ic Zßeû^ßòZ MZò ùlZâùe icd-_eòùaM
c¤ RûYòùja ö icd-_eòùaM Mâû`þ I icd @l Mâû`þ ù~ ùKøYiò @ûKéZòe ùjûA_ûùe ö PòZâ 5.7 (a)
c¤ùe \êAUò icd cêjìˆÿð c¤ùe @ûa¡ ùlZâ`k, icd-_eòùaM Mâû`þùe aÉêe _eòùaM icd
KûeþUò @ZòKâû« Keò[ôaû ùcûUþ \ìeZûKê iìPûG ö ùZYê @^êiûùe jâûi _ûAQò ö PòZâ 5.7 (b) ùlZâùe aÉê
KûeþUò @ZòKâû« Keê[ôaû \ìeZû ‘s’, icd-_eòùaM @ic _eòaˆÿðú _eòùaMùe MZò KeêQò ö Cbd Mâû`þKê
Mâû`þ (PòZâ 5.6) ABCDE ùlZâe ùlZâ`k iùw @^ê¤û^ Ke Gaõ GjûKê Zêc bûhûùe a‰ð^û Ke ö
icû^ ùja ö Zêc _ûAñ Kûc : 5.8
∴ s = ABCDE ùlZâe ùlZâ`k icùaMùe MZò Keê[ôaû ùMûUòG ùUâ^e
= ABCD @ûdZùlZâe ùlZâ`k Zòù^ûUò ùÁi^ ~[û : A, B I Cùe _joôaûe Gaõ
QûWÿòaûe icd Gaõ A ùÁi^ Vûeê B I Ce \ìeZûKê
+ ADE ZâòbêRe ùlZâ`k iûeYú 5.4ùe \ò@û~ûAQò ö Gjò Z[ýKê ù^A GK
1 icd-\ìeZû Mâû`þ @u^ Ke Gaõ ZûjûKê ^òR bûhûùe
= (AB × BC) + (AD × ED)
2 aêSû@ ö
 67
iûeYú 5.4
_âgÜ :
ùÁi^e A ùÁi^ ùÁi^ùe ùÁi^eê 1. ic I @ic ùaMùe MZò Keê[aô û ùMûUòG
^ûc Vûeê \ìeZû _joôaûe QûWÿòaûe aÉêe icd-\ìeZû Mâû`þe flYMêWKòÿ ùfL ö
(km) icd icd 2. ùMûUòG aÉêe icd-\ìeZû Mâû`þ icd @l
(N+ûùe) (N+ûùe)
ij icû«e ùjûA[ôùf, Zûjûe MZò K’Y
ùjûA_ûùe ùaûfò Zêùc bûaêQ ?
A 0 08:00 08:15
3. ùMûUò G aÉê e icd-ùaM Mâ û `þ GK
iekùeLû Gaõ Gjû icd @l ij icû«e ö
B 120 11:15 11:30
aÉêe MZò aòhdùe Zêùc K’Y Kjò_ûeòa ?
C 180 13:00 13:15 5.5 ùf÷LôK _¡Zòùe MZò icúKeY MêWÿòKe
aêý_ôˆÿò
Zêc _ûAñ Kûc : 5.9 (Derivation of Equations of Motion
by Graphical Methods)
iì~ðý I Zûjûe bCYú a^fZû Zûu NeVûeê
3.6 km \ìeùe [ôaû aò\ýûkdKê iûAùKfùe ~û@û«ò ö
cù^Ke ùMûUòG aÉê GK iekùeLûùe ic
ZßeYùe MZò KeêQò ö ùijò ùeLûùe ùMûUòG aò¦êeê
ùicûù^ Neê GKû icdùe aûjûeò icû^ aûU ù\A
aûjûeò (t) icd _ùe @ûC ùMûUòG iÚû^ùe _joôfû ö
aò\ýûkdKê ~ûC[ôùf, c¤ @fMû @fMû icdùe ~\ò,
aò\ýûkdùe _joô[û«ò ö iûeYú 5.5 ùe ùicû^ue u = aÉêe _âûe¸òK _eòùaM (t = 0 icdùe)
aòbò^Ü icdùe @ZòKâû« \ìeZûKê \ò@û~ûAQò ö GjûKê v = aÉêe @«òc _eòùaM (t = t icdùe)
\êAUò @fMû @fMû icd-\ìeZû Mâû`þ @u^ Ke I t = MZò Keê[ôaû icd @a]ô
aýûLýû Ke ö a = aÉêe ZßeY
s = t icd c¤ùe aÉê\ßûeû @ZòKâû« \ìeZû

iûeYú 5.5 Y

iì~ðý @ZòKâû« a^fZû @ZòKâû« E B (t, v)

icd Keê[ôaû \ìeZû Keê[ôaû \ìeZû v
(km) (km)
(m/s)

8:00 am 0 0
_eòùaM

8:05 am 1.00 0.8

(0, u) A u D
8:10 am 1.9 1.6

8:15 am 2.8 2.3

t
O C
8:20 am 3.6 3.0 icd (s) X

8:25 am _____ 3.6

PòZâ 5.8 icZßeYùe MZò Keê[ôaû aÉêe
icd-_eòùaM Mâû`þ
 68
Gjò eûgòcû^u c¤ùe [ôaû iµKðKê Zòù^ûUò PòZâ @^êiûùe,
icúKeY cû¤cùe _âKûg Keòùja ö Gcû^uê MZò OA = DC = u
icúKeY (equation of motion) Kêjû~ûG ö Gjò BC = v
MZò icúKeY MêWÿòK ùjfû- AD = t
v = u + at BD = BC – DC = v – u

s = ut + ½ at2 ZßeYe iõmû^êiûùe,

2as = v2 – u2 _eòùaMùe _eòaˆÿð^
a=
Gjò icúKeYMêWÿòKê c¤ ùf÷LôK _¡Zòùe icd aýa]û^
aêý_ôˆÿò Keû~ûA_ûeòa ö @ûi ùi aòhdùe GVûùe
icd-_eò ù aM iµKò ð Z icúKeY ^ò M c^ aû a=
BD v − u
=
Keò a û ö AD t
⇒ at = v − u
5.5.1 _â[c MZò icúKeY : ∴ v = u + at
(icd-_eòùaM iµKòðZ icúKeY) Gjû _â[c MZò icúKeY @ùU ö Gjû _âûe¸òK
(Equation for Velocity-Time
_eòùaM, @«òc _eòùaM, ZßeY I icd c¤ùe
Relation)
ejò[ôaû iµKðKê _âKûg KeêQò ö
cù^Ke ùMûUòG aÉê GK iekùeLûùe
icZßeY a ùe MZò KeêQò ö @ûe¸ùe @[ðûZþ 5.5.2 \ßòZúd MZò icúKeY :
t = 0 icdùaùk Zûjûe _âûe¸òK _eòùaM = u (icd-@aiÚû^ iµKð icúKeY)
t icd _ùe Zûjûe @«òc _eòùaM = v (Equation for Position-Time

t icd c¤ùe @ZòKâû« \ìeZû = s Relation)

X-@lùeLûùe icdKê Gaõ Y-@lùeLûùe
_eòùaMKê \gðû~ûAQò ö
icde _eòaˆÿð^ ij _eòùaMe _eòaˆÿð^Kê
Mâû`þ (PòZâ 5.8) \ßûeû _â\gòðZ ùjûAQò ö
A aò¦ê t = 0 icdùe aÉêe _âûe¸òK @aiÚû^
Gaõ Gjûe ^òùŸðgûu \ßd (o, u), B aò¦ê t = t
icdùe aÉê e @«ò c @aiÚ û ^ Gaõ Gjûe
^òùŸðgûu\ßd (t, v) ö aÉêUò ic _eòùaMùe MZò
Keê[ôaûeê icd-_eòùaM Mâû`þ AB iekùeLû \ßûeû
\gðû~ûAQò ö MZò icúKeY ^ò‰ðd _ûAñ, B aò¦êeê X-
@lùeLû _âZò BC f´ UûY ~ûjû A aò¦eê ê X-@lùeLû
_âZò @uòZ AD icû«e ùeLû, BCKê D aò¦êùe
ùQ\ Keòa ö
ùMûUòG MZògúk aÉêe aòiûÚ _^ I icd c¤ùe
[ôaû iµKðe icúKeYKê \ßòZúd MZò icúKeY
Kêjû~ûG ö Gjò icúKeY aò_ô^Ü Keòaû _ûAñ @ûùc
@ûC[ùe PòZâ 5.8Kê aòPûeKê ù^aû ö Gjò PòZâùe
ùfL AB GK icZßeû^ßòZ aÉêe iekùe÷LôK MZò
_ûAñ @uòZ ùjûAQò ö cù^Ke aÉêUò cìkaò¦êeê ~ûZâû
@ûe¸ Keò GK iekùeLûùe ZßeY a ùe MZò Keò
t icd c¤ùe s \ìeZû @ZòKc â KeòQò ö Gjò @ZòKûâ «
\ìeZûe GK icúKeY PòZâ 5.8e Mâû`þeê aò_ô^Ü
Keòùja ö ùfL AB I X-@lùeLû c¤ùe t icd
@a]ô c¤ùe @ûa¡ @ûdZûKûe ùlZâ OABC e
ùlZâ`k t icd c¤ùe aÉê\ßûeû @ZòKâû« \ìeZû
se _eòcûY ij icû^ ö
 69

∴ s = OABC ùlZâe ùlZâ`k (u + v )(v − u )

s=
= OADC @ûdZùlZâe ùlZâ`k 2a
+ ABD ZâòbêRe ùlZâ`k v 2 − u2
=
1 2a
= (OA × OC) + (AD × BD)
2 ⇒ 2as = v 2 − u2

=u×t+
1
t × at [ 3 BD = v − u
aû v 2 = u2 + 2as
2
= at ] Gjû ZéZúd MZò icúKeY @ùU ö @«òc
1 2 _eòùaM, _âûe¸òK _eòùaM, ZßeY I iekùeLûùe
= ut + at
@ZòKâû« \ìeZû (aòiÚû_^) c¤ùe iµKðKê Gjû _âKûg
2
Gjû \ßòZúd MZò icúKeY @ùU ö Gjû KeêQò ö
C\ûjeY : 5.4
iekùeLûe @ZòKûâ « \ìeZû, _âûe¸òK _eòùaM, ZßeY ùMûUòG ùekMûWÿò iÚòe @aiÚûeê GK iek-
I icd c¤ùe ejò[ôaû iµKðKê _âKûg KeêQò ö _[ùe ~ûZâû @ûe¸ Kfû ö MûWÿòUò 5 cò^òUþ c¤ùe
72 km/h _eòùaM fûb Kfû ö ~\ò ùekMûWÿòUò ic
5.5.3 ZéZúd MZò icúKeY Zßeû^ßòZ ùaMùe MZò Keê[ûG, Zûjûùjùf Zûjûe
(_eòùaM-@aiÚû^ iµKòðZ icúKeY) (i) ZßeY ùKùZ ?
(Equation for Position-Velocity Gaõ (ii) Gjò _eòùaM fûb KeòaûKê MûWÿUò ò ùKùZ
Relation) \ìe ~ûA[ôa ?
PòZâ 5.8ùe _â\gòðZ ùjûA[ôaû aÉêe icd- Cˆÿe :
GVûùe \ˆÿ @Qò,
_eòùaM Mâû`þùe aÉêUò t icd c¤ùe @ZòKâû« u=0
Keê[ôaû \ìeZû s Kê ^òcÜcùZ @^ý GK icúKeY v = 72km/h = 20m/s
\ßûeû _âKûg Keû~ûA_ûeòa ö t = 5 cò^òUþ = 5 × 60s
∴ s = OABC Uâû_òRòdce ùlZâ`k
= 300s
v −u
(AO + BC) × OC (i) a=
= t
2
20m / s − 0m / s 1
= = m / s2
OA = u, BC = v, OC = t 300s 15
Gjò cìfýKê icúKeYùe aiûAùf v2 − u2
(ii) \ìeZû, s =
2a
⎛u+ v ⎞
s= ⎜ ⎟t v 2 − o2
⎝ 2 ⎠ =
2a
3 v = u + at
2
⎛ m⎞
ùZYê, at = v − u ⎜ 20 ⎟
= ⎝
s⎠
v−u 1
∴ t= 2× m / s2
a 15
te Gjò cìfý iõiÚû_^ Kùf, = 3000m aû 3 km
 70
\ìeZû ^ò‰ðde \ßòZúd _âYûkú - Cˆÿe :
1 2 \ˆÿ @Qò , a = –6m/s2
s = ut +
2
at iìZâ c¤ @^ý _¡Zòùe ^ò‰d
ð
t = 2s
Keòùja ö GjûKê ^òùRKeò ù\L ö v = 0 m/s
∴ v = u + at
C\ûjeY : 5.5
ùMûUòG Kûeþ ic Zßeû^ßòZ MZòùe ~ûCQò ö 5 ( )
⇒ 0 = u + − 6 m / s2 × 2s
ùiùKŠùe Zûjûe ùaM 18km/h eê 36km/h Kê = u − 12 m / s
aé¡ò ùjfû ö Zûjûùjùf, ∴ u = 12m/ s
(i) Kûeþe ZßeY ùKùZ ? ùijò icdùe @ZòKâû« \ìeZû,
(ii) Gjò icd bòZùe KûeþUò ùKùZ \ìe ~ûA[ôa ? s = ut + ½ at 2
Cˆÿe : = 12
m 1 ⎛ m ⎞
× 2 s + ⎜ − 6 2 ⎟ × (2 s )2
2 ⎝ s ⎠
GVûùe \ˆÿ @Qò, u = 18km/h = 5m/s
s

v = 36km/h = 10m/s = 24m − 12m

t = 5s = 12 m
G[ôeê Zêùc RûYò_ûeê[aô KûjóKò MûWÿP
ò ûkKKê
v −u
(i) ZßeY, a=
t
@^ý MûWÿò Vûeê KòQò \ìeZû QûWÿò MûWÿò PkûAaûKê
iZKð Keû~ûG ö
10m / s − 5m / s
=
5s
_âgÜ :
5m / s
=
5s 1. ùMûUòG aiþ iÚòeûaiÚûeê MZò @ûe¸ Keò 2
= 1m / s2
cò^òUþùe 0.1 m/s2 ZßeY fûb Kfû ö
Zûjûùjùf,
(ii) @ZòKâû« \ìeZû, (i) Gjò icd c¤ùe aiþUò ùKùZ \ìeZû
s = ut + ½at 2 @ZòKâc Keò[ôfû ?
=5
m m
× 5s + ½ × 1 2 × (5s)
2 (ii) MûWÿòUò ùKùZ ùaMùe ~ûC[ôfû ?
s s
2. ùMûUò G ùUâ ^ þ 90 km/h ùaMùe MZò
= 25m + 12.5m
= 37.5m
Keê[f
ô û ö jVûZþ ùUâ^eþ ùaâKþ ù\A ùUâ^Uþ eò
ZßeY -0.5 m/s2 KeûMfû ö ùUâ^þUò iÚòe
C\ûjeY : 5.6
ùjaû _ìaðeê ùKùZ \ìe ~ûA_ûeòa ?
MZògúk GK Kûeþùe ùaâKþ ù\aûeê MûWÿòUò
MZòe aò_eúZ \òMùe 6m/s2 ZßeY fûbKfû ö 3. ùMûUòG Kûeþ iÚòeûaiÚûeê ic ZßeYùe MZò
KûeþUò iÚòe ùjaû_ûAñ ~\ò 2s icd fûMò[ûG, Kfû ö Gjûe Zß e Y 4 m/s 2 ùjùf,
Zûjûùjùf ùaâKþ cûeòfû _ùe KûeþUò ùKùZ \ìe 3 ùiùKŠ _ùe Kûeþe _eòùaM ùKùZ
~ûA[ôa ? ùja ?
 71
4. ùMûUò G M´ê R C_eê jûZùe ]eò [ ô a û
_[eUòKê QûWÿòù\fû_ùe 4 ùiùKŠ _ùe
Zûjû bì A ñ ù e _Wÿ ò f û ö M´ê R e CyZû
ùKùZ ? (g = 10 m/s2)
5. ikL eûR_[ùe icZßeYùe MZò Keê[ôaû
ùMûUò G MûWÿ ò e ùaM 5 ùiùKŠùe
10 cò/ùi eê 26 cò/ùi ùaMKê Zßeû^ßòZ
ùjùf, ùijò icd c¤ùe MûWÿòUò ùKùZ
aûU MZò Keò[ôa ?
5.6 icaéˆÿúd MZò
(Uniform Circular Motion)
ùKøYiò aÉêe _eòùaMùe _eòaˆÿð^ ùjùf
@ûùc aÉêUò Zßeû^ßòZ MZò KeêQò ùaûfò Kjê ö
_eòùaMùe _eòaˆÿð^ _eòùaMe _eòcûY Kò´û \òM
Kò´û Cbde _eòaˆÿð^ ù~ûMêñ ùjûA[ûG ö Zûjûùjùf
Zêùc G_eò GK MZòe C\ûjeY Kêj ù~Cñ[ôùe
aÉêe _eòùaMe _eòcûYùe ùKøYiò _eòaˆÿð^ jêG
^ûjó, cûZâ ùKak Zûjûe \òMùe _eòaˆÿð^ jêG ö
E ùMûUòG aò¦êùe _eòYZ ùja ö ~\ò ]ûaK RYK
D A D F
C A
C B B jêG ö MZòe _eòað^ ù~ûMêñ ZßeY iéÁò jêG ö ùZYê
(a) @ûdZûKûe UâûKþ (b) hWÿbêRûKûe UâûKþ
G
F H
E A
D B
C υ =
(c) @ÁbêRûKûe UâûKþ (d) aéˆÿûKûe UâûKþ
PòZâ 5.9 RùY ]ûaKue aòbò^Ü UâûKþùe MZò
cù^Ke RùY ]ûaK PòZâ 5.9 (a)ùe _â\gòðZ
ùjfûbkò GK @ûdZûKûe UâûKþ ABCD ùe ù\øWÿQê «ò ö
ùi icùaMùe ikL @õg AB, BC, CD I DA
UâûKþ ù\A ù\øWÿêQ«ò ö ^òRKê UâûKþùe eLôaû _ûAñ
ùi @ûdZûKûe UâûKþe K‰ðe ^òKUùe ^òRe MZòe
\òMKê _eòaˆÿð^ Ke«ò ö Zûjûùjùf ùi UâûKþùe
ùMûUòG [e _ì‰ð ù\øWÿòaûKê ùKùZ [e ^òRe \òM,
_eòùaM Kò´û ùaMe \òM Kò´û MZòe \òM _eòaˆÿð^
KeòQ«ò ?
ùijòbkò hWÿbêR, @ÁbêR I aéˆÿûKûe UâûKþùe
MZò Kfûùaùk ùi ùKùZ [e ùfLûGñ \òM _eòaˆÿð^
Keòùa ? G[ôeê RYû~ûCQò, ]ûaK RYK aòbò^Ü
UâûKùe ù\øWÿfò ûùaùk, Zûue MZòe \òM a\kûAaû,
ùlZâe aûjê iõLýû C_ùe ^òbðe KeêQò ö Gjò_eò
~\ò @ûùc UâûKþMêWÿòKùe aûjê iõLýûKê aXÿûA aXÿûA
~òaû Gaõ ù~ùZùaùk aûjê iõLýû @iõLý (infinity)
ùja, ùiùZùaùk ùlZâe @ûKéZò Kò_eò ùja, Kjòf
ù\Lô ? ^ò½òZ ùi UâûKþe @ûKéZò _âûdZü aéˆÿûKûe
ùja Gaõ _âùZýK aûjêe ù\÷Nðý jâûi _ûA ùMûUòG
GK ^òŸòðÁ ùaMùe aéˆÿûKûe _[ùe MZò Ke«ò,
Zûjûùjùf Zûue MZòe \òM _âùZýK aò¦êùe
_eòaˆÿòðZ jêG, ~ûjû ù~ûMêñ _eòùaMùe _eòað^
aéˆÿûKûe _[ùe MZò Keòaû GK Zßeû^ßòZ MZòe
C\ûjeY @ùU ö
cù^Ke ùMûUò G aé ˆ ÿe aýûiû¡ð = r,
Zûjûùjùf aéˆÿe _eò]ô = 2πr ùja ö ~\ò RùY
]ûaK ùMûUòG [e aéˆÿûKûe _[ùe MZò KeòaûKê t
ùiùKŠ icd ^òG, Zûjûùjùf Zûjûe ùaM
2 πr
ùja ö ù~ùZùaùk ùKøYiò aÉê
t
aéˆÿûKûe _[ùe icùaMùe MZòKùe ùiùZùaùk
ùijò MZòKê icaéˆÿúd MZò (uniform circular
motion) Kêjû~ûG ö
 72

Zêc _ûAñ Kûc 5.10 @ûùc K’Y gòLôùf ?

l icd @^êiûùe aÉêe @aiÚû^e _eòaˆÿð^Kê
aÉêe MZò Kêjû~ûG ö
l GKK icdùe aÉê @ZòKâû« Keê[ôaû \ìeZûKê
aÉêe ùaM Kêjû~ûG ö
l GKK icdùe aÉê @ZòKûâ « Keê[aô û aòiûÚ _^Kê
aÉêe _eòùaM Kêjû~ûG ö
l GKK icdùe aÉêe _eòùaMùe _eòaˆÿð^Kê
PòZâ 5.10 GK ^òŸòðÁ _eòùaMùe aéˆÿûKûe _[ùe aÉêe ZßeY Kêjû~ûG ö
Nìeê[ôaû GK ùQûU _[e LŠ
l MZò icúKeYMêWÿòK ùjfû-
LŠòG iêZêfò iõMâj Ke ö Gjûe ùMûUòG v = u + at
cêŠùe LùŠ ùQûU _[eKê \éXÿ bûaùe aû§ò \ò@ ö 1 2
s = ut + at
iêZfê eò @^ý _ûLKê jûZùe ]eò PòZâ 5.10 ùe _â\gòZð 2
ùjfûbkò GK ^òŸòðÁ ùaMùe NìeûAùf _[eUòe
v 2 = u2 + 2as
MZò_[ GK aéˆÿûKûe _[ ùja ö aˆÿðcû^ jûZùe
]eò[ôaû iêZêfòe cêŠKê QûWÿò\ò@, Zûjûùjùf _[eUò ù~CñVò -
ùKCñ \òMùe MZò Kfû ? Gjò _eúlûUò 4/5 [e Keò u= aÉêe _âûe¸òK ùaM
_[eUò GK ^òŸòðÁ \òMùe MZò KeêQò Kò ^ûjó flý v = aÉêe @«òc ùaM
Ke ö G[ôeê RYû~ûCQò ù~, aéˆÿûKûe _[ùe MZò t = MZòe icd
Keê[ôaû _[e LŠUò _âùZýK aò¦êùe Zûjûe \òM s = @ZòKâû« \ìeZû
_eòaˆÿð^ KeêQò ö @ûC c¤ Zêùc flý Keò[ôa ù~,
Gaõ a = ZßeY
ù~ùZùaùk ùLk _âZòù~ûMúZûùe RùY jûce
l ùMûUòG aÉê aéûKûe _[ùe MZò Keê[ôùf
(hammer) aû WòiK þ iþ (discus) `òùw ùiùZùaùk
Zû’e MZòe \òM aéûKûe _[e _âùZýK aò¦ùê e
ùi jûce aû WòiþKiþKê ^òRe jûZ _û_êfòùe ]eò
_eòaòZð jêG ö ~ûjû ù~ûMêñ aÉêe _eòùaMùe
KòQò ùNeû aêfò~ûA ZûjûKê `òwò[ûG ö `òwòfûùaùk
c¤ @^aeZ _eòað^ @ûùi ö
Zûjûe jûZ _û_êfòe MZòe \òM ù~Cñ@ûWÿKê [ûG,
jûce aû WòiþKiþ ùijò \òMùe GK iekùeLûùe l aÉêe aéûKûe _[ùe MZò GK Zßeû^ßZò MZò ö
MZòKeò @ûMKê Pûfò~ûG ö l aéˆÿûKûe _[ùe ùMûUòG aÉê icùaMùe MZò
P¦â e _é [ ô a ú Pûeò _ ûLùe Nì ‰ ð ^ , Ké Z â ò c KeòaûKê icaéˆÿúd MZò Kêjû~ûG ö
C_Mâje _é[ôaú Pûeò_ûLùe Nì‰ð^ AZýû\ò Gjòbkò
aéˆÿúd MZòe C\ûjeY @ùU ö
 73

_âgÜûakú
1. 100m _eò]ô aògòÁ ùMûUòG aéˆÿûKûe _[ùe RùY ùLkûkú 20 ùiùKŠ icdùe [ùe Nìeò_ûùe ö
Zûjûùjùf ùi GK cò^òUþ 10 ùiùKŠùe ùKùZ \ìeZû @ZòKâc Keòa I Zûjûe aòiÚû_^ ùKùZ ùja ?
2. iêc« aò\ýûkdKê Mfûùaùk 20 km/h ùaMùe MûWÿòùe ~ûG ö aò\ýûkdeê ù`eòfûùaùk Zûjûe MûWÿòe
ùaM 30 km/h ùjùf, Zûjûe jûeûjûeò ùaM ùKùZ ùja ?
3. GK ùcûUe ùaûUþ iÚòeûaiÚûeê ùMûUòG jâ\ùe GK iekùeLûùe MZò Kfû ö 8 ùiùKŠ icdùe Zûjûe
ZßeY 3 m/s2 ùjfû ö Gjò icd c¤ùe ùaûUþUò ùKùZ \ìeZû @ZòKâc Keò[ôfû ?
4. eûcaûaê iKûkê Neê aûjûeò _ìað \òMKê 2 km Mùf Gaõ ùiVûeê ùiAaûU ù\A NeKê ù`eò @ûiòùf ö
Gjò \ìeZû @ZòKâc KeòaûKê ùi ùcûUþ 40 cò^òUþ icd ù^A[ôùf, Zûue jûeûjûeò ùaM I _eòùaM
Kk^û Ke ö
5. PòZâ 5.11 ùe Zòù^ûUò MûWÿò A, B I Ce icd-\ìeZû Mâû`þ _â\gòðZ ùjûAQò ö Gjò Mâû`þKê @^ê¤û^ Keò
^òcÜ _âgÜMêWÿòKe Cˆÿe ùfL ö
Y
\ìeZû (km)

icd (hour)
PòZâ 5.11
(a) Gcû^u c¤eê ùKCñ MûWÿòUòe MZò iaðû]ôK ?
(b) eûÉûe ùKøYiò ùMûUòG iÚû^ùe ùicûù^ GKûVò ùjùa Kò ?
(c) B MûWÿòUò A MûWÿòKê @ZòKâc Keòaû _ùe C MûWÿòUò ùKùZ \ìe ~ûA[ôa ?
(d) C MûWÿòKê @ZòKâc Keòaû _ùe B MûWÿòUò ùKùZ \ìe ~ûA[ôa ?
6. ùMûUòG aÉê bìcòVûeê 20m C_eê iÚòeûaiÚûeê cêq bûaùe _Wÿòfû ö bì_éÂùe _WÿòaûKê GjûKê ùKùZ icd
fûMòa ? VòKþ bìcòKê QêAñaû ùaùk Gjûe _eòùaM ùKùZ ùja ? (g = 10 m/s2)
 74
7. PòZâ 5.12 ùe ùMûUòG Kûeþe icd-ùaM Mâû`þ _â\gòðZ ùjûAQò ö GjûKê _~ðýùalY Ke Gaõ ^òùcÜûq
_âgÜMêWÿòKe Cˆÿe ùfL ö
Y
(ms-1)
ùaM

icd (s)

PòZâ 5.12

(a) _â[c Pûeò ùiùKŠùe KûeþUò ùKùZ \ìeZû @ZòKâc Keòa ? Gjò icdùe KûeþUò @ZòKâc
Keò[ôaû \ìeZû _â\gð^ Keê[ôaû Mâû`þe @õgKê ew \ò@ ö
(b) Mâû`þùe ùKCñ @õgUòe KûeþUò ic MZòùe MZò KeêQò ?
8. ùMûUòG aÉêKê bìf´ \òMùe bìcòVûeê C_eKê ^òùl_ KeûMfû ö Gjû 4 ùiùKŠ _ùe _âûe¸òK iÚû^Kê
(ù~Cñ iÚû^eê ~ûA[ôfû ùijò iÚû^Kê) ù`eò @ûiòfû ö Zûjûùjùf Gjûe _âûe¸òK ùaM ùKùZ [ôfû ? Gjû
ùKùZ C_eKê CVò[ôfû ? (g = 10 m/s2)
9. ùMûUòG KéZâòc C_Mâj 42250 km aýûiû¡ð aògòÁ GK aéˆÿûKûe Klùe _é[ôaú _eòKâcY Keê@Qò ö ~\ò
Gjû _é[ôaú Pûeò_ûLùe 24 N+ûùe [ùe Nìeò@ûùi, Zûjûùjùf Gjûe ùaM ùKùZ Kk^û Ke ö
10. iÚòeûaiÚûeê ùMûUòG Kûeþ MZò @ûe¸ Keò GK iò]û eûÉûùe 4 m/s2 ic ZßeYùe MZò Kfû ö 10 ùiùKŠ
_ùe Gjûe _eòùaM ùKùZ ùja ? Gjò icd c¤ùe KûeþUò ùKùZ \ìe ~ûA[ôa ?

lll
 h @¤ûd
ak I MZò ^òdc
(FORCE AND LAWS OF MOTION)
_ìað @¤ûdùe @ûùc aÉêe iek ùe÷LôK
MZò iµKðùe @ûùfûP^û Keò@Qê ù~Cñ[ôùe @ûùc
aÉêe @aiÚZò ,ò iÚû^ _eòaˆÿð^, ùaM, _eòùaM, ZßeY
@û\ò ùbøZòK eûgòcû^u aòhdùe _Xÿò@Qê ö @ûùc
Gjû c¤ RûYòQê ù~, aÉêe MZò ic MZò aû @ic
MZò ùjûA_ûùe ö cûZâ G _~ðý« @ûùc MZòe KûeY
K’Y ùi iµKðùe KòQò @ûùfûP^û Keò^ûjêñ ö c^ùe
@ù^K icdùe _âgÜ CùV, K’Y _ûAñ aÉêe ùaMùe
_eòaˆÿð^ @ûùi ? c^ùe _êYò _âgÜ CùV iaê _âKûe
MZòe K’Y KûeY @ûagýK jêG ö ~\ò KûeY [ûG
ùZùa ùijò KûeYe _âKéZò aû ùa÷gòÁý K’Y ? Gjò
@¤ûdùe @ûùc G _âKûee _âgÜcû^ue Cˆÿe
RûYòaûKê ùPÁû Keòaû ö
MZò I Zûjûe KûeY i´§úd _âgÜ @ù^K
gZû±ú ]eò ùa÷mû^òK I \ûgð^òKcû^uê aòbâû«
Keò@ûiòQò ö bìcò C_ùe [ôaû GK afþKê @ûNûZ Kùf
Zûjû @aòeZ MZò Kùe^û ö KòQò aûU MZò Kfû _ùe
Zûjû @ûù_ @ûù_ iÚòe ùjûA ejò~ûG ö G _âKûe
_~ðýùalY @ûcKê iìP^û ù\CQò ù~, iÚòeûaiÚû aÉêe
_âûKéZòK @aiÚû @ùU ö G _âKûe ]ûeYû @ù^K
\ò^]eò ejò @ûiò[ôfû ö cûZâ MûfòfòI MûfòùfA I
@ûARûKþ ^òCU^þ GK iµì‰ð ^ì@û ]ûeûùe MZòKê
aêSûAaûKê @ûùMA @ûiòùf ö
@ûùc @ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe flý KeòQê
ù~, GK iÚòe aÉêKê MZògúk Keòaû_ûAñ aû GK
MZògúk aÉêKê iÚòe Keòaû_ûAñ KòQò _âdûi (effort)
\eKûe jêG ö iû]ûeYZü Gjò _âdûiKê @ûùc
cûõiù_gúd _â d ûi bûaùe @^ê b a Keê ,
ù~ùZùaùk aÉêKê MZògúk Keòaû_ûAñ ZûjûKê
ùVfòaû, UûYòaû @aû @ûNûZ ù\aû \eKûe _ùWÿ ö
ake @a]ûeYû (concept) Gjò ùVfòaû, UûYòaû
aû @ûNûZ ù\aû C_ùe _~ðýùaiòZ ö aˆÿðcû^ @ûùc
ak aòhdùe Pò«û Keòaû I ^òRKê _Pûeòaû ak
K’Y ? _âKéZùe akKê G _~ðý« ùKjò ù\Lô ^ûjû«ò
Gaõ iò]ûikL @^êba Keò ^ûjû«ò ö @ûùc iað\û
ùKak ake _âbûaKê ù\Lô @ûiòQê I @^êba Keò
@ûiòQê ö ak _âùdûM Kùf aÉêe K’Y jêG, Zûjû
a‰ð^û Keò @ûùc akKê aêSûA_ûeòaû ö ùVfòaû,
UûYòaû I @ûNûZ ù\aû ùjCQò ùMûUòG ùMûUòG
Kû~ðý_âYûkú (method) ~ûjû\ßûeû @ûùc aÉêùe MZò
iéÁò Keò_ûeòaû ö aûjý ak _âùdûM Kùf aÉê MZò
Kùe ö PòZâ 6.1 û
(b)
(a)
ùVfû \òMùe Uâfò MZò KeêQò
ùUaêfe Wâde
(c) UYû~ûAQò
jKòÁòKþe @ûNûZ _ûA
afþUò @ûMKê ~ûCQò
PòZâ 6.1aÉêMêWÿòKê ùVfò, UûYò Kò´û @ûNûZ Keò
ùicû^ue iÚòZûaiÚûùe _eòaˆÿð^ KeòjêG ö
Zêùc _ìað ùgâYúùe _XÿòQ ù~ ak aýajûe
Keò aÉêe _eòùaMe _eòcûY _eòaˆÿð^ Keòùja ö
@[ðûZþ ak _âùdûM Keò aÉêe MZòKê lú_âZe aû
]úe Keò ùja ö ak \ßûeû aÉêe MZòe \òMùe c¤
_eòaˆÿð^ Keû~ûA_ûeòa ö ak _âùdûM Keò aÉêe
@ûKûe I @ûKéZòùe c¤ _eòaˆÿð^ Keû~ûA_ûeòa ö
PòZâ 6.2 û
 76
X- Kê QûWÿò Y - iìZûKê UûYò KûVLŠ C_ùe ak
ak _âùdûM `kùe _âùdûM Kùf Zûjû aûc \òMKê MZòKeòaûKê @ûe¸
ÆâòwUò a¡òðZ ùjCQò ö
Keòa ö cûZâ ~\ò X I Y iìZûKê ]eò GKû icdùe
(a) @ûùc icû^ ak _âùdûM Keò \êA aò_eúZ KWÿKê
UûYòaû ùZùa KûVLŠUò ùKøYiò KWÿKê ^ ~ûA iÚòe
ùjûA ejòa ö Gjò _âKûe akKê i«êkòZ ak Kêjû~ûG
(b)
~ûjû aÉêe iÚòZûaiÚûùe aû MZòe @aiÚûùe ùKøYiò
PòZâ 6.2 ak_âùdûM `kùe aˆÿðékûKûe _eòaˆÿð^ Kùe^û ö ~\ò iìZû \êAUòKê ]eò @ûùc
eae afþUò ùP_û ùjûAQò ö @ic ak _âùdûM Keò aò_eúZ \òMKê UûYòaû ùZùa
KûVLŠUò aéje ak \òMùe MZò KeòaûKê @ûe¸
6.1 i«êkòZ I @i«êkòZ ak Keòa ö Gjò _eòiÚòZòùe aò_eúZcêLú ak\ßde
(Balanced and Unbalanced Force) _eòcûY @icû^ ùjûA[ôaûeê ùicûù^ i«êkòZ
PòZâ 6.3 ùe ùMûUòG KûVLŠ (wooden ùjûA_ûe«ò ^ûjó Gaõ GK @i«êkZò ak iéÁò Ke«ò ö
block) GK bìicû«e ùUaêf _é C_ùe ejòQò ö ùZYê KûVLŠUò @i«êkòZ ake \òM @ûWÿKê MZò
Gjûe \êAcêŠùe X I Y ^ûcK \êAUò \éXÿ iìZû Kùe ö G[ôeê @ûùc RûYòfê ù~ GK @i«êkZò aûjýak
fûMòQò ö aÉê C_ùe Kû~ðý Kùf ~ûA aÉê MZògúk jêG ö
PòZâ 6.4ùe _òfûcûù^ ùMûUòG aûKèKê GK
a§êe (rough) PUûY C_ùe ùVfòaûKê ùPÁû
KeêQ«ò ö ùicûù^ @Ì ak _âùdûM Keò aûKèKê
ùVfòùf aûKèUò Nêoôa ^ûjó, KûeY aûKèe ^òcÜ _é I
PUûY c¤ùe GK NhðY ak ùVfû ake aò_eúZ
\òMùe Kû~ðý Kùe ö [PòZâ 6.4 (a)] ö \êAUò _éÂ
fûMòKeò ejò[ôùf ùicû^u c¤ùe NhðY ak C_ô^Ü
jêG ö PòZâ 6.4 (a)ùe ùVfû ake _eòcûY Kcþ
PòZâ 6.3 KûVLŠ C_ùe \êAUò ake _âùdûM
ùjûA[ô a ûeê aûKè e ^ò c Ü _é Â I PUûY c¤ùe
X - iìZûKê
UûYò KûVLŠ C_ùe ak _âùdûM Kû~ðýKeê[ôaû aò_eúZcêLú NhðY ak ùijò ùVfû
Kùf Zûjû WûjûY \òMKê MZòKeò Nêoô~òa ö ùijò_eò akKê i«êkòZ Keò\òG ö ùZYê aûKè Zû iÚû^eê Nêoô
_ûùe^û ö PòZâ 6.4 (b)ùe _òfûcûù^ KòQò @]ôK ak

(a) (b) (c)

PòZâ 6.4
 77
_âùdûM Keò aûKèKê ùVfêQ«ò, Z[û_ò aûKè Nêoê ^ûjó ö
KûeY NhðY ak G ùlZâùe c¤ ùVfû akKê i«êkZò
KeêQò ö PòZâ 6.4(c) ùe _òfûcûù^ @ûjêeò @]ôK ak
_âùdûM Keò aûKèKê ùVfòfû `kùe aûKè MZò KeòaûKê
@ûe¸ Kfû ö G ùlZâùe ùVfû ak aò_eúZcêLú
NhðY akVûeê @]ôK ö Gjû ù~ûMêñ GK ùcûU (net)
@i«êkòZ ak aûKè C_ùe Kû~ðý Kfû ùZYê aûKè
@]ôK ak \òMùe @[ðûZþ ùVfû ak \òMùe MZògúk
ùjfû ö
aˆÿðcû^ @ûùc @ûùfûP^û Keòaû iûAùKfþ
PfûAfû ùaùk K’Y jêG ? eûÉûùe iûAùKfþ
PfûAfû ùaùk @ûùc ~\ò ù_Wÿûfþ cûeòaû a¦ Keò
ù\aû ùZùa iûAùKfe MZò Kâcgü c^Úe ùjaûKê
@ûe¸ Keòa ö Gjûe KûeY ùjCQò eûÉûe _é I
iûAùKfþe PK c¤ùe iéÁò ùjûA[ôaû NhðY ak,
~ûjûe \òM iûAùKfe MZò \òMe aò_eúZcêLú
ùjûA[ûG I Zû’e MZòKê aòùeû] Kùe ö GYê
iûAùKfe MZòe ùaM Kâcgü jâûi _ûG ö iûAùKfe
MZòKê aRûd eLôaûKê ùjùf @ûcKê @aòzò^Ü bûaùe
ù_Wÿûfþ cûeòaûKê _Wÿòa ö ù_Wÿûf cûeòfûùaùk
iûAùKf C_ùe aûjý ak Kû~ðýKùe ö ùZYê
iûAùKf @ûMKê Pûùf ö
G[ôeê RYû_Wÿòfû ù~ ùMûUòG aÉê C_ùe
@aòeZ (continuous) @i«êkòZ ak _âùdûM Kùf
ùijò aÉê Zûjûe MZòKê Pûfê eLôa ö Gjû Kò«ê iað\û
iZý ^êùjñ ö ù~ùZùaùk aÉê C_ùe _â~êq
akcûù^ (GVûùe ùVfû ak I NhðY ak) i«êkòZ
ùjûA~û@û«ò ùiùZùaùk aÉê C_ùe ùKøYiò
@i«êkòZ aûjý ak Kûc Kùe^û I aÉê ic
_eòùaMùe MZòKùe ö G[ôeê RYûMfû ù~ aÉê
aûjýak aò^û ic _eòùaMùe MZò Keò_ûùe ö
ù~ùZùaùk GK @i«êkòZ ak aÉê C_ùe
Kû~ðý Kùe ùiùZùaùk aÉêe ùaMùe, MZòe
\òMùe aû Cbdùe _eòaˆÿð^ @ûùi I aÉê Zßeû^ßòZ
jêG ö ùZYê ùMûUòG aÉêKê Zßeû^ßòZ Keòaû _ûAñ GK
@i«êkZò aûjý ak @ûagýK jêG ö ù~ùZùak _~ðý«
@i«êkòZ ak aÉê C_ùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôa
ùiùZùak _~ðý« aÉêe ùaMùe aû Zû’e MZòe
\òMùe aû Cbdùe _eòaˆÿð^ ùjC[ôa ö cûZâ
ù~ùZùaùk @i«êkòZ ak @_iûeòZ ùjûA~òa
ùiùZùaùk aÉê ù~ZòKò _eòùaM jûif Keò[ôa,
ùijò _eòùaMùe MZò Keò Pûfòa ö ùZYê aûjýak
aò^û c¤ aÉê MZò Keò_ûùe ö Gjò MZò icMZò
ùjûA[ûG ö
Mûfò f ò I Mûfò ù fA
AUûfò ù\ge _òiû ijeùe
1564ciòjû ù`aédûeú cûi
15 ZûeòL \ò^ R^àMâjY
Keò[ôùf ö _òfû\ò^ê @u I
_âûKéZòK \gð^gûÈùe @]ôK
RûYò a û_ûAñ Zûu c^ùe
ajêZ @ûMâj [ôfû ö cûZâ Zûu _òZû bò^þùi^þùRû
MûfòùfA Zûu _ê@ Wûqe ùja ùaûfò Pûjó[ôùf ö
ùijò KûeYeê MûfòfIò _òiû aòg-ß aò\ýûkdùe Wûqeú
_ûV _Xÿaò û_ûAñ 1581 ciòjûùe ^ûc ùfLûA[ôùf ö
cûZâ ùi Wûqeú gòlû iµì‰ð Keò^[ôùf, KûeY @u
_Xÿaò ûùe Zûue _âKZé @ûMâj [ôfû ö 1586 ciòjûùe
ùi Zûue _â[c aòmû^ ajò ùfLô[ôùf ~ûjûe ^ûc
[ôfû ‘lê\â i«êk^’ (Little Balance) ö Gjò ajòùe
ùi @ûKðùcWÿiò þ _¡Zòùe GK Kcû^ú ^òKZò ò aýajûe
Keò aÉêcû^ue aògòÁ MêeêZß (specific gravity)
Kò_eò ^ò‰ðd Keû~ûA _ûeòa ùi aòhdùe a‰ð^û
Keò[ôùf ö 1589 ciòjûùe ùi @û^Z _éÂùe
Liê[ôaû aÉêcû^ue iµKðùe @ù^K C_ûù\d
ùcøkòK ùfLû ùfLô[ôùf ~ûjûKê _Xÿò _eaˆÿðú
icdùe ^òCU^ Zûu MZò ^òdc Zˆÿß C_iÚû_^û
Keò_ûeò[ôùf ö
aò\ýû @¤d^ùe C}hð ù~ûMê MûfòfòI 1592
ciòjûùe ùb^òi ijee ù_ûWÿê@û aògßaò\ýûkdùe
@ugûÈe _âù`ie bûaùe ^ò~êqò _ûA[ôùf ö
GVûùe ùi aÉêcû^ue aòùgh Keò ù_Šêfce
MZò iµKðùe @]ôK _eúlû ^òeúlû Keò[ôùf ö Zûu
MùahYûeê ùi RûYò_ûeò[ùô f ù~, Zßeû^ßZò aÉêcûù^
 78
GK icd @a]ô c¤ùe ù~ZòKò \ìeZû @ZòKâc
Ke«ò Zûjû icde aMð ijòZ icû^ê_ûZú @ùU ö
MûfòfòI c¤ RùY Kêgkú KûeòMe [ôùf ö
ùi @ù^K MêWÿòG \ìeaúlY ~ª Zò@ûeò Keò[ôùf
~ûjû ùi icdùe aRûeùe còk[ê aô û @^ý ~ªcû^u
@ù_lû @]ôK gqògûkú [ôfû ö _ûLû_ûLô 1640 ciòjû
ùakKê ùi _â[c ù_Šêfc NWÿeò eì_ùeL (design)
aûjûe Keò[ôùf ö cjûKûg aòmû^ùe c¤ Zûue
ajêZ @ûMâj [ôfû ö ùi P¦â_éÂùe ùQûU ùQûU
_ûjûWÿ @ûaòÃûe Keò[ôùf ~ûjû ùi _~ðý« ùKjò
RûYò^[ôùf ö Qûdû_[cû^uùe ZûeKûcûù^ @Q«ò
ùaûfò ùi _â[ùc _âKûg Keò[ôùf ö aéjÆZò Mâj
Pûeò_ùU PûùeûUò ùQûU ùQûU aÉê NìeêQ«ò ùaûfò
ùi _â[ùc Kjò[ôùf ö ùi Zûue cjûKûg iµKòðZ
MùahYûe Gjò Z[ýMêW ÿò K ê Zûue HZò jûiòK
_êÉK “Áûeò ùcùi^þRe” ùe fò_òa¡ Keò[ôùf ö
ùi @ûjêeò \êAUò MùahYû™K _êÉK ùfLô[ôùf
~ûjûe ^ûc ù\A[ôùf ‘bûicû^ aÉêcû^ue
KûjûYú’ I ‘ùiøeKku’ ö ùi Gjò _êÉKùe
ùiøeKku iµKðùe @ù^K ùcøkòK @ûùfûP^û
Keò[ôùf ö
ùiùZùaùk @]ôKûõg ùfûKu ]ûeYû [ôfû
Mâjcûù^ _é[ôaú Pûeò_ùU NìeêQ«ò ö Zûu \ßûeû
^òcòðZ \ìeaúlY ~ªùe Mâjcû^u MZòKê ^òeúlY
Keò MûfòfòI Kjò[ôùf Mâjcûù^ _é[ôaú Pûeò_ùU
^êêùjñ iì~ðý Pûeò_ùU Nìeò aêfêQ«ò ö
MûfòfIò RùY CyùKûUòe aò\ûß ^ [ôùf ö aò\ýû
@¤d^, MùahYûùe ùi ~ù[Á _ûe\gòðZû I
i`kZû jûif Keò[ôùf ö ùi Zûu gZû±úe RùY
@MâYú ùa÷mû^òK [ôùf ö
6.2 ^òCU^u MZò ^òdc
(Newton’s Laws of Motion)
aÉê ùKùZùaùk iÚòe eùj, ùKùZùaùk
MZòKùe, aÉêe MZòe KûeY KY, aÉêe MZò
ùKùZùaùk lú_âZe jêG I ùKùZùaùk c^Úe
jêG, G iaê _âgÜ iað\û ùa÷mû^òKcû^u cû^i c^Ú^
Keò @ûiòQò ö AUûfò ù\ge ùa÷mû^òK MûfòfòI
MûfòùfA MZò I ak c¤ùe K’Y iµKð @Qò Zûjû
RûYòaû _ûAñ @ù^K MùahYû Keò[ôùf I ùi
aòhdùe @ù^K ùcøkòK Z[ý _âKûg Keò[ôùf ö
Mûfò f ò I u ak I MZò iµKð ú d ùijò ùcøkò K
]ûeYûMêWÿòKê @ûARûKþ ^òCU^þ @]ôK @¤d^ Keò
aÉêcû^u MZò iµKðùe Zòù^ûUò ùcøkòK ^òdc
C_iÚû_^û Keò[ôùf, ~ûjûKê ^òCU^u MZò^òdc
(Newton’s Laws of motion) Kêjû~ûG ö ^òCU^
_âùZýK ^òdce aûLýû Keò[ôùf I ^òdcMêWÿòKê iê¦e
bûaùe aêSûA [ôùf ö
6.2.1 ^òCU^u _â[c MZò ^òdc :
(Newton’s First Law of Motion)
@ûc Nùe @ù^K Rò^òh ù~CñVò ù~còZò [ûG
ùicòZò _Wÿò ejò[ûG ö ùUaêf, ùiû`û, @ûfcûeò,
PûCkaÉû, aûKè, LU AZýû\ò @ù^K Rò^òh @ûc
Nùe iÚòe @aiÚûùe _Wÿò ejò[ûG ö Gcûù^ @ûù_
@ûù_ ^òRe iÚòeûaiÚûùe ùKøYiò _eòaˆÿð^ Keò_ûe«ò
^ûjó @[ðûZþ @ûù_ @ûù_ MZò Keò_ûe«ò ^ûjó ö cûZâ
ak _â ù dûM Kùf Gcû^u c¤ùe MZò ié Á ò
ùjûA_ûùe I Gcûù^ iÚû^û«eòZ ùjûA_ûe«ò ö Gjò
ak UûYòaû ak, ùVfòaû ak aû @^ý ùKøYiò ak
ùjûA_ûùe ö Ne KYùe _Wÿò[ôaû GK ùUaêfKê
UûYòùf Zûjû ùMûUòG iÚû^eê @^ý GK iÚû^Kê Nêo~ô ûG ö
@]ôK ak _âùdûM Kùf ùUaêf gúNâ iÚû^û«eòZ
jêG ö C_~êq ak _âùdûM Keò ùUaêfKê ù~ùKøYiò
\òMKê c¤ NêoûA ùja ö @ûc Rúa^e Gjò _âKûee
@ù^K iû]ûeY @^êbZì K ò ê bòˆÿòKeò ^òCU^ Zûu _â[c
MZò ^òdce aûLýû Keò[ôùf ö
ùMûUò G aÉê Zûe iÚ ò e ûaiÚ û ùe aû
iekùe÷LôK icMZò @aiÚûùe @^aeZ ejò[ûG
ù~ _~ðý« Zûe ùijò @aiÚûKê _eòaˆÿð^ Keòaû_ûAñ
ùKøYiò aûjý ak aÉê C_ùe _âùdûM Keû~ûA
^[ûG ö
 79
aÉê Zû’e iÚ ò Z ûaiÚ û aû MZò e @aiÚ û e
_eòaˆÿð^Kê aòùeû] Kùe ö aÉê iÚòe ùjûA ejò[ôùf
iÚòe ùjûA ejòaûKê Azû Kùe Kò´û icMZòùe
~ûC[ôùf ^òRe icMZò aRûd eLôaûKê Azû Kùe ö
^òRe iÚòeûaiÚû aû iekùe÷LôK icMZò @aiÚûKê
aRûd eLôaû _ûAñ aÉêe ù~Cñ _âûKéZòK _âaéˆÿò
(natural tendency) [ûG ZûjûKê aÉêe RWÿZß
(inertia) Kêjû~ûG ö aÉêe Gjò MêY ù~ûMê ^òCU^u
_â[c MZò ^òdcKê @ù^K RWÿZße ^òdc Kêj«ò ö
_â[c MZò ^òdc @ûcKê RWÿZß iµKðùe iìP^û
\òG ö
cUe, ai @û\ò ~û^ùe ~ûC[ôaû ùaùk @ûce
KòQò iû]ûeY @^êbìZò @Qò ~ûjûKê @ûùc RWÿZße ^òdc
\ßûeû aêSûA _ûeòaû ö \îZMûcú aiþùe Vò@û ùjûA
~ûC[ôfû ùaùk aiPûkK jVûZþ ùaâKþ cûeòùf @ûùc
@ûMKê _Wÿò~ûC KûjóKò ? \îZMûcú aiùe Vò@û ùjûA
~ûC[ôfû ùaùk @ûùc c¤ aiþ iûwùe icû^
_eòùaMùe @ûMKê MZòKeê ö aiþe WâûAbe jVûZþ
Keò ùaâKþ cûeòùf, aie MZò ZZþlYûZþ Kcò~ûG I
aiþ iÚeò ùjûA~ûG ö cûZâ @ûc geúe C_ùe ùKøYiò
ak (ùaâKþe ak) Kû~ðý Kùe^û ö RWÿZß ]cðù~ûMê
@ûùc @ûce MZògúk @aiÚûKê aRûd eLôaûKê Pûjêñ,
ùZYê @ûMKê Sêuò_Wÿê ö Gjû `kùe @ûùc @ù^K
icdùe @ûNûZ_âû¯ ùjC ~ûjû ùaùk ùaùk M¸úe
I lZòKûeK ùjûA_ûùe ö G[ô_ûAñ Kûeþùe MZò
Keê[ôfû ùaùk Kûeþùe aiò[ôaû ~ûZâúcû^uê iêelû
ùafÖ (safety belt) _ò§òaûKê C_ù\g \ò@û~ûG ö
iêelû ùafÖ @ûc geúeKê \éXÿ bûaùe aû§òKeò eùL ö
MûWÿò PûkK jVûZþ ùaâKþ cûeòùf c¤ iêelû ùafÖ
@ûc geúeKê jVûZþ Keò @ûMKê Sêuò _WÿòaûKê \òG^û ö
GYê iêelû ùafÖ fMûAùf @ûùc \éZMûcú MûWÿò
bòZùe iêelòZ ùjûA ejê ö
ajêZ bòWÿ ùjûA[ôùf aiþ bòZùe RûMû ^
_ûA Vò@û ùjûA ejòaû GK iû]ûeûY NUYû ö aiþ
iÚòe ùjûA ejò[ôùf aiþ bòZùe [ôaû iaê ~ûZâú iÚòe
ùjûA ejò [û@û«ò ö aiþe WâûAbeþ jVûZþ A¬ò^
iKâd ò Keò aiþKê MZògúk Kùf Vò@û ùjûA[ôaû @ù^K
~ûZâú _QKê _Wÿò~û@û«ò ö ùijòbkò ù~ùZùaùk aiþ
jVûZþ @ûMKê PûfòaûKê @ûe¸ Kùe ùiùZùaùk
Vò@û ùjûA[ôaû ~ûZâúu geúe C_ùe aiþe A¬ò^
ak Kû~ðý Kùe^û ö ùZYê ùicûù^ RWÿZß MêY ù~ûMê
_ìað_eò iÚòe ùjûA ejòaûKê Pûjû«ò ö cûZâ ùicû^u
_û\ aiþ e PUûY ijò Z fûMò [ ûG ö GYê aiþ
ù~ùZùaùk @ûMKê Pûfò a ûKê @ûe¸ Kùe,
ùiùZùaùk ~ûZâúcû^ue _û\e ^òc@Ü õg c¤ @ûMKê
~òaûKê @ûe¸ Kùe ö cûZâ ùicû^u geúee C_e
@õg RWÿZß MêY ù~ûMê iÚòe ùjûA eêùj ö ùZYê aiþ
jVûZþ Keò @ûMKê Pûfòaû @ûe¸ Kùf, aiùe Vò@û
ùjûA[ôaû ~ûZâúcûù^ _QKê _Wÿò~û@û«ò ö
ùMûUòG \éZMûcú cUeMûWÿò iò]û eûÉûùe
~ûC[ôaû ùaùk jVûZþ GK ZúlÜ ùMûùfA _ûLùe
NìeòMùf @ûùc MûWÿò bòZùe ùMûUòG KWÿKê QòUþKò
_Wÿê ö G_eò KûjóKò jêG, Zûjû @ûùc RWÿZße ^òdc
\ß û eû aê S ûA _ûeò a û ö MûWÿ ò iò ] û eûÉûùe
iekùeLûùe ~ûC[ôfû ùaùk MûWÿò bòZùe @ûùc
c¤ iekùeLûùe MZòKeê ö A¬ò^ \ßûeû MûWÿò C_ùe
GK @i«êkòZ ak _âùdûM ùjaû \ßûeû MûWÿòe MZòe
\òM jVûZþ _eòaˆÿòðZ ùjûA[ûG I MûWÿò ùMûùfA
eûÉûùe Nìeò~ûG ö cûZâ @ûc geúe C_ùe ùKøYiò
@i«êkZò aûjý ak Kû~ðý Kùe^û, ùZYê @ûc geúee
RWÿZß MêY ù~ûMê @ûce MZòe \òMùe ùKøYiò _eòaˆÿð^
@ûùi^û ö aiþ ùMûùfA eûÉûùe aêfòùf c¤ @ûùc
@ûce iekùe÷LôK MZò aRûd eLôaûKê Pûjêñ ö Gjû
`kùe @ûùc MûWÿò bòZùe ùMûUòG KWÿKê QòUþKò
_Wÿê ö
@i«êkòZ ak Kû~ðý ^Kùf ùMûUòG iÚòe aÉê
iÚòe ùjûA eùj ö Gjû @ûùc _eaˆÿðú \éÁû«eê c¤
RûYò_ûeòaû ö
 80
Zêc_ûAñ Kûc : 6.1
Zê ù c Kýûecþ ùLkò [ ô a ö Pò Z â 6.5 ùe
\gð û ~ûA[ô a û _eò GK Kýûecþ ù aûWÿ ð e cSò ù e
ùMûUòcû^uê GKɸ _eò iRûA eL ö
PòZâ 6.5 KýûecùaûWÿð C_ùe ÁâûAKe
ùMûUòe ɸKê @ûNûZ KeêQò
KýûecþùaûWÿðe ùMûUòG _ûgßðeê ÁâûAKeKê
ùRûeùe ɸ @ûWÿKê cûe ö ÁâûAKe ɸe Zk ùMûUòKê
@ûNûZ Keòa I ùijò ùMûUò C_ùe ak _â\û^
Keòa ö Gjû `kùe Zk ùMûUòUò [ûKeê aûjûeò
@^ýZâ Pûfò~òa, cûZâ @^ý ùMûUòMêWÿòK ZkKê Liò@ûiò
@_iûeòZ ùMûUò iÚû^ùe _êYò ùMûUòG ɸ i\ég
ejò~òùa ö Zk ùMûUò C_ùe [ôaû @^ý ùMûUòcû^uê
ÁâûAKe @ûNûZ Kùe^û ö ùZYê ùicû^u C_ùe
ùKøYiò ak Kû~ðý Kùe^û ö ùZYê ùijò ùMûUò icìj
RWÿZß MêY ù~ûMê bìf´ \òMùe ùKak ZkKê Liò
@ûiò @_iûeòZ ùMûUòe iÚû^ùe ejò~û@û«ò ö
Zêc_ûAñ Kûc : 6.2
PòZâ 6.6 iÚòeZûe RWÿZß _eúlû
PòZâ 6.6 ùe ùMûUòG Mäûie C_ùe GK ùcûUû
KûWÿùð aûWÿð @Qò ö Zûjû C_ùe Zêùc ùMûUòG _ûoUuò@û
cê\âû ~ZÜùe eL ö KûWÿðùaûWÿðe ùMûUòG _ûgßðeê @ûwêkò
\ßûeû Uò_û (flic) cûeò KûWÿùð aûWÿð C_ùe GK bìicû«e
ak _âùdûM Ke ö Gjû ù~ûMê KûWÿðùaûWÿðUò \éZ
MZòùe aûjûeò~òa I cê\âûUò Mäûi bòZùe Mkò _Wÿòa ö
@ûwêkò\ßûeû Uò_û cûeòfûùaùk KûWÿðùaûWÿð C_ùe
aûjýak Kû~ðýKfû ö ùZYê KûWÿðùaûWÿð MZòKeò Mäûi
cêjñ C_eê aûjûeòMfû ö cê\âû C_ùe ùKøYiò aûjý
ak Kû~ðý Keê^[ôfû ö ùZYê RWÿZß MêY ù~ûMê cê\âûUò
Zûe iÚòeûaiÚû aRûd eLôaûKê Pûjófû Gaõ KûWÿðùaûWÿð
@_iûeòZ ùjûAMfû _ùe cê\âûUò Mäûi bòZùe Mkò
_Wÿòfû ö
6.3 RWÿZß I aÉêZß
(Inertia and Mass)
@ûùc ù~ùZ MêWÿòG C\ûjeY I Zêc_ûAñ Kûc
aòhdùe @ûùfûP^û Kùf, ùi[ôeê RYû_Wÿòfû ù~
aÉê iað\û Zû’e MZòe @aiÚûùe ùKøYiò _eòaˆÿð^Kê
aòùeû] Kùe ö aÉê ~\ò iÚòe ejò[ûG ùZùa Zûjû
iÚòe ùjûA ejòaûKê AzêK jêG ö aÉê ~\ò MZò Keê[ûG
ùZùa Zûjû ^òRe MZò @aiÚûKê aRûd eLôaûe _âaéˆÿò
_â\gð^ Kùe ö aÉêe Gjò MêYKê aÉêe RWÿZß
Kêjû~ûG ö iaê aÉêcû^ue K’Y icû^ RWÿZß [ûG ?
@ûce @bòmZû @Qò ùKøYiò _é C_ùe ùMûUòG Lûfò
jûfêKû aûKèKê ù_fòaû ijR jêG, cûZâ ajò\ûß eû _eò_‰ì ð
GK bûeò aûKèKê ù_fòaû KÁKe ùjûA[ûG ö VòKþ
ùijò_eò ùMûUòG `êUafKê ùMûWÿùe cûeòùf Zûjû
ijRùe \ìeKê MWÿò~ûG cûZâ icû^ @ûKûe I @ûKéZòe
GK fêjû ùMûfKKê ùMûWÿùe cûeòùf ùMûfKUò @ûMKê
~ûA _ûùe^û aeõ ùMûWÿ @ûNûZ_âû¯ ùjûA bûwò~aò ûe
i¸ûa^û [ûG ö @Ì ak _âùdûM Keò ùMûUòG ùQûU
~û^ùe @]ôK _eòùaM iéÁò Keû~ûA _ûeòa cûZâ
ùiZòKò ak GK ùUâ^ C_ùe _âùdûM Kùf Zû’e
MZòùe @Zò ^MYý _eòaˆÿð^ @ûiòa ö Gjûe KûeY
ùjCQò ù~, ùUâ^þe RWÿZß ùQûU ~û^e RWÿZß
Zêk^ûùe ~ù[Á ùagò ö G[ôeê ÆÁ RYû_WÿêQò ù~
bûeò aÉêe @[ðûZþ ù~Cñ aÉêe aÉêZß @]ôK Zûjûe
RWÿZß c¤ @]ôK ö _eòcûYû™K (quantitatively)
 81
bûùa aÉêe RWÿZß Zû ^òRe aÉêZß C_ùe ^òbðe
Kùe ö aÉêe RWÿZß I aÉêe aÉêZß _eÆe ijòZ
iµKòðZ ö RWÿZß aÉêe GK _âûKéZòK _âaéˆÿò ~ûjû
ù~ûMê aÉê ^òRe iÚòeûaiÚû aû MZòe @aiÚûùe
ùKøYiò _eòaˆÿð^Kê ^òùR aòùeû] Kùe ö aÉêe
aÉêZß aÉêe RWÿZße cû_K (measure) @ùU ö
_âgÜ :
1. ^òcÜ _â\ˆÿ aÉêcû^u c¤ùe Zêk^û™K bûùa
Kûjûe RWÿZß ùagò ?
(a) icû^ @ûKûe I @ûKéZò aògòÁ eae
afþ I fêjûe ùMûfK ö
(b) iûAùKfþ I ùUâ^þ ö
(c) _ûoUuò@û cê\âû I @ûVYò
2. ^òcÜ _â\ˆÿ C\ûjeYKê _Xÿ I ùi[ôùe afþe
_eòùaMùe ùKùZ[e _eòaˆÿð^ ùjCQò Zûjû
Kk^û Ke ö
RùY `êUaf ùLkûkò `êUafþKê ùMûWÿùe
cûeò Zû \ke @ûC RùY ùLkûkò _ûLKê _VûAfû
~òG ùijò afKê ùMûfù_ûÁ @ûWÿKê cûeòfû ö aò_l
\ke ùMûfelK ùi afKê jûZùe ]eò _êYò
ùMûWÿùe cûeò Zû ^òR \ke iû[ú ùLkûkò _ûLKê
_VûA ù\fû ö
Cˆÿe ù\fûùaùk _âùZýK ùlZâùe ak
_â\û^Kûeú KûeK (agent) Kê c¤ PòjÜ ö
3. ùMûUòG MQKê ùRûeùe jfûAùf ùijò MQe
KòQò _Zâ ùaùk ùaùk Seò_ùWÿ ö Gjû
KûjóKò jêG, aêSû@ ö
4. ùMûUòG \îZMûcú aiþe PûkK jVûZþ ùaâKþ
cûeòùf aiþ bòZùe Vò@û ùjûA[ôùf Zêùc
KûjóKò @ûMKê _Wÿò~û@ Gaõ ùijò aiKê
jVûZþ Zßeû^ßòZ Kùf Zêùc KûjóKò _QKê
_Wÿò~û@ ?
6.4 ^òCU^u \ßòZúd MZò ^òdc
(Newton’s Second Laws of Motion)
_â[c MZò ^òdc iìPZò Kùe ù~ ù~ùZùaùk
GK @i«êkòZ aûjý ak aÉê C_ùe Kû~ðý Kùe,
ùiùZùaùk ùijò aÉêe _eòùaMùe _eòaˆÿð^ @ûùi
I ùi aÉêùe ZßeY iéÁò jêG ö aˆÿðcû^ @ûùc
@ûùfûP^û Keòaû aÉêe ZßeY Kò_eò aÉê C_ùe
_â~êþq ak C_ùe ^òbðe Kùe Gaõ @ûùc Kò_eò ùi
akKê cû_ò _ûeòaû ö G[ô_ûAñ @ûùc @ûc ù\÷^¦ò^
Rúa^eê KòQò C\ûjeY ù^aû ö ùUaêf ùU^òiþ ùLk
Pûfê[f ô ûùaùk ùUaêf ùU^òiþ afþ ùLkûkòu ù\jùe
aûRòùf ùicûù^ @ûNûZ _û@û«ò ^ûjó ö cûZâ KòâùKU
ùLkùe RùY \éZ ùaûfe (fast bowler) ùaûfòõ
Keê[aô û ùaùk Kòùâ KU afþ ~\ò aýûUècýû^e ù_Uùe
aû QûZòùe aûùR ùZùa ùijò aýûUècýû^ MêeêZe
bûùa @ûNûZ_âû¯ jêG ö
eûÉûKWÿùe iÚòe ùjûA ejò[ôaû ùMûUòG UâK
^òeû_\, KûeY Zûjû @ûcKê @ûNûZ \òG^û ö cûZâ
ùijò UâK Lêaþ @Ì _eòùaMùe ~ûC[ôùf c¤ ~\ò
]KÑû cûùe ùZùa @ûùc MêeêZe bûùa @ûNûZ
_ûAaû ö ùijò_eò ùMûUòG a§êKeê @Zò @Ì aÉêZß
aògòÁ Mêkò `êUûAùf ~\ò ùi Mêkò ùKøYiò aýqò
ù\jùe aûùR ùZùa ùi aýqò MêeêZe bûaùe
@ûNûZ_âû¯ jêG ö Gjû ùaùk ùaùk céZêýe KûeY
jêG ö Gjòiaê C\ûjeYeê RYû_WÿêQò ù~, MZògúk
aÉê ù~ùZùaùk @ûNûZ Kùe ùiùZùaùk Zûjûe
_âZòNûZ (impact) aÉêe aÉêZß I _eòùaM Cbd
eûgò C_ùe ^òbðe Kùe ö ùMûUòG aÉê Zßeû^ßòZ
ùjfû ùaùk, Zûjûe _eòùaMùe @]ôK aé¡ò jûif
Keòaû_ûAñ @]ôK ak \eKûe jêG ö Gjòiaê C\ûjeY
MêWÿòKê @ûjêeò bf bûaùe aêSûAaû _ûAñ, ^òCU^
aÉêe @ûC GK ùbøZòK _âKZé ò C_iÚû_^û Kùf ~ûjûKê
iõùaM (momentum) Kêjû~ûG ö aÉêe iõùaM
aÉêe aÉêZß I _eòùaMe iõù~ûR^ (combination)
\ßûeû _âKûgòZ GK ùbøZòK eûgò ö
 82
aÉêe iõùaM GK ùbøZòK eûgò ~ûjû aÉêe ak \ò M ùe aÉê e iõùaMe icd
aÉêZß I Zûjûe _eòùaMe MêY^ (product) \ßûeû @^êiûùe _eòaˆÿð^ jûe, aÉê C_ùe _â~êq
_âKûgòZ jêG ö @i«êkòZ ak ijòZ icû^ê_ûZú I ak \òMùe
~\ò, m = aÉêe aÉêZß jêG iõ_^Ü jêG ö
v = aÉêe _eòùaM jêG 6.4.1 \ßòZúd MZò ^òdce MûYòZòK iìZâûd^ :
Gaõ p = ùijò aÉêe iõùaM jêG
(Mathematical Formulation of
Second Laws of Motion)
ùZùa, p = mv ----------------- (6.1)
cù^Ke (m) aÉêZß aògòÁ ùMûUòG aÉê GK
(iõùaM = aÉêZß ¨ _eòùaM) iekùeLûùe ic (constant) ZßeYùe MZò KeêQò ö
Zêùc RûYò eL ù~ : cù^Ke,
1. iõùaM GK i\òg eûgò KûeY Gjûe u = MZò _ [e ùMûUò G iÚ û ^ùe t = 0
_eòcûY I \òM Cbd [ûG ö icdùe aÉêe _âûe¸òK _eòùaM
2. aÉêe iõùaMe \òM ùijò aÉêe _eòùaMe a = aÉêe ZßeY
\òM ijòZ icû^ ö v = (t) icd _ùe MZò_[e @ûC GK
3. SI GKK _¡Zòùe iõùaMe GKK ùjCQò
iÚû^ùe aÉêe @«òc _eòùaM ö
kg.m.s–1 ö
F = aÉê C_ùe _â~êq aûjýak (~ûjû
aûjý ak _â ù dûM KeûMùf aÉê e ù~ûMê ZßeY iéÁò ùjûAQò)
_eòùaMùe _eòaˆÿð^ @ûùi ö ùZYê ak aÉêe
~\ò p1 aÉêe _âûe¸òK iõùaM I p2 aÉêe
iõùaMùe c¤ _eòaˆÿð^ iéÁò Kùe ö aÉêe iõùaMe
@«òc iõùaM jêG, ùZùa,
_eòaˆÿð^e _eòcûY Lûfò ake _eòcûY C_ùe ^òbeð
p1 = mu
Kùe^û, ak ùKùZ icd _ûAñ aÉê C_ùe Kû~ðý
p2 = mv
KeêQò Zûjû C_ùe c¤ ^òbðe Kùe ö ùMûUòG aÉê
C_ùe GK ak @Ì icd _ûAñ Kû~ðý Kùf aÉêe t icd c¤ùe iõùaMe ùcûUþ _eòaˆÿð^
_eòùaM @Ì _eòaˆÿòZð jêG ö ùZYê aÉêe iõùaMùe = p 2 – p1
= (mv - mu)
@Ì _eòaˆÿð^ @ûùi ö cûZâ ùijò ak ùijò aÉê
= m(v - u)
C_ùe @]ôK icd _ûAñ Kû~ðý Kùf aÉêe _eòùaM
@]ôK _eòaˆÿòðZ jêG I aÉêe iõùaMùe @]ôK ∴ icd @^êiûùe iõùaMe _eòaˆÿð^ jûe
_eòa ˆÿð^ NùU ö Gjòiaê _~ðýùalYeê @ûùc m (v − u )
=
Kjò_ûeòaû ù~ aÉêe iõùaMùe _eòaˆÿð^ @ûYòaû_ûAñ t
@ûagýKúd ak, Zûjûe iõùaMe icd @^êiûùe m (v − u)
_eòaˆÿð^e jûe (time rate of change) C_ùe ùZYê F α
t
^òbðe Kùe ö Gjò Z[ýKê @û]ûe Keò ^òCU^ Zûue m (v − u)
\ßòZúd MZò ^òdc C_iÚû_^û Keò[ôùf I Zûjûe Kò´û F = k. ------------------ (6.2)
t
aûLýû Keò[ôùf ö = k.ma ----------------------------- (6.3)
 83
Gjò icúKeYùe k ùjCQò GK @û^ê_ûZòK
v−u
iÚòeûu I t
=a ùjCQò aÉêe ZßeY ö
GKK akKê (unit force) GcòZò ^ò¡ðûeY
Keû~ûG ù~, k e cìfý GK (one) jêG ö iõmû
@^êiûùe GKK ak ùjCQò ùijò _eòcûYe ak
~ûjû GKK aÉêZße aÉê C_ùe Kû~ðý Kùf ùijò
aÉêùe GKK ZßeY iéÁò jêG ö SI GKK _¡Zòùe
aÉêZße GKK kg, ZßeYe GKK m.s–2 Gaõ ake
GKK newton ~ûjû kg.ms–2 @ùU ö Gjûe iùuZ
(N) @ùU ö PòZâ 6.7 RùY ùlZâelK afþKê ]eòfûùaùk
_û_êfòKê Kâcgü ZkKê @ûYêQò
ùZYê icúKeY 6.3 ùe _âùZýK eûgòe cìfý
1 ù^ùf, @ûi KòâùKU _Wÿò@ûKê ~òaû I KòQò gòLôaû ö
1 newton = k.1kg. × 1m/s2 = k × 1 kg.m/s2 KòâùKU ùLkùe RùY ùlZâelK (fielder) ajêZ
Cyeê ZkKê Liêê[ôaû GK \îZMûcú KòâùKU afKê
ùZYê k e cìfý 1 ^ò@û~ûG ö
]eòfû (catch) ùaùk ^òR jûZe _û_êfò c¤ùe
Gjò cìfýKê (6.3)ùe _âZòiÚû_òZ Kùf ö afUòKê ]eò _û_êfKò ê Kâcgü ZkKê UòùK LiûA @ûùY ö
F = ma ------------------------- (6.4) Gjû\ßûeû afe _eòùaMe _eòcûY jâûi _ûA gì^
\ßòZúdMZò ^òdc akKê cû_òaûe GK iìZâ \òG ùjaûKê KòQò @]ôK icd fûùM ö GYê afe iõùaMe
~ûjû icúKeY (6.4) ùe _âKûg Keû~ûAQò ö Gjò _eòaˆÿð^ (GVûùe jâûi) e jûe Kcò~ûG ö ùZYê
icúKeY @^êiûùe, afe _û_êfò C_ùe _âZòNûZ (impact) ak c¤
Kcò~ûG ö Gjûù~ûMêñ ùlZâelK \îZMûcú gq afKê
ak = aÉêZß ¨ ZßeY
]eòfûùaùk ùKøYiò @ûNûZ _ûG^û ö
_ìaðeê Kêjû~ûAQò SI _¡Zòùe ake GKK ù~ùZùaùk ùlZâelK ^òR jûZe _û_êfòKê
‘^òCU^’ ~ûjûe iùuZ (N) @ùU ö icúKeY (6.4) Kâcgü ZkKê ^ @ûYò KòâùKU afKê jVûZþ ]eò _KûG,
@ûcKê GK ^òCU^ ake imû _â\û^ Kùe ö ùiùZùaùk afe _eòùaM jVûZþ jâûi _ûA @Zò
1 ^ò C U^ ak ùjCQò ùiZò K ò _eò c ûYe @Ì icd c¤ùe gì^ ùjûA~ûG ö Gjû ù~ûMê afþe
ak ~ûjû aûjûeê 1kg aÉê Z ß aò g ò Á aÉê iõùaMe _eòaˆÿð^ jûe ajêZ @]ôK jêG ö ùZYê
C_ùe Kû~ð ý Kùf ùi[ô ù e 1m/s 2e Zß e Y ùlZâelKe _û_êfòùe @]ôK _âZòNûZ ak Kâòdûgúk
ié Á ò jê G ö jêG ö Gjûù~ûMê ùlZâelKe _û_êfò @ûNûZ _ûAaûe
i¸ûa^û aé¡ò _ûG ö
\ßòZúd MZò ^òdce \éÁû« @ûc ù\÷^¦ò^
KâúWÿû _âZòù~ûMúZûùe CyWÿò@ñû (high jump)
Rúa^ùe @ù^K ùlZâùe aûe´ûe C_f² jêG ö
ùLkùe _â Z ò ù ~ûMúcûù^ Cyùe ejò [ ô a û GK
 84
bìicû«e aûWÿò (horizontal bar) C_ùe ùWAñ @^ý C\ûjeY 6.1 :
KWÿùe _Wÿòfû ùaùk ùicû^u iêelû _ûAñ Zùk ùMûUòG iÚòe ak GK 5kg. aÉêZß aògòÁ aÉê
aûfò g~ýû Kò´û ƬM\òe ùKûck g~ýû eLû C_ùe 2s _ûAñ Kû~ðý Kfû ö Gjû aÉêe _eòùaMKê
~ûA[ûG ö Gjò g~ýû C_ùe _Wÿòaûùaùk ùLkûkòe 3m/s eê 7m/s Kê aé¡ò KeûAfû ö ake _eòcûY
_Z^ _eòùaM gì^ ùjaûKê UòùK @]ôK icd ^ò‰ðd Ke ö ~\ò Gjò ak 5s _ûAñ aÉê C_ùe Kû~ðý
fûùM ö G[ô_ûAñ ùLkûkòue _eòùaM _eòaˆÿð^e Keò[û«û, ùZùa aÉêe @«òc _eòùaM ùKùZ
icd @]ôK jêG ö ùZYê Zûue iõùaMe _eòaˆÿð^ ùjûA[û«û ?
jûe Kcò~ûG I @Ì _âZòNûZ ak Zûu geúe C_ùe Cˆÿe :
_ùWÿ ö Gjûù~ûMê ùLkûkòcûù^ iêelòZ ùjûA ùijò \ˆÿ @Qò :
g~ýû C_ùe _Wÿ«ò I _Wÿòfûùaùk ùKøYiò @ûNûZ aÉêe aÉêZß = m = 5kg
_û@û«ò ^ûjó ö aˆÿðcû^ Pò«ûKeò RûYòaûKê ùPÁû Ke _âûe¸òK _eòùaM = u = 3m.s-1
RùY KeûùU ùLkûkò Kò_eò ùMûUòG aò]û cûeò GK
@«òc _eòùaM = v = 7m.s-1
aWÿ ae`LŠKê bûwò\òG ö
\ßòZúd MZò ^òdcKê MZòe _âKéZ ^òdc ùaûfò _eòùaM _eòaˆÿð^e icd t = 2s
]eû~ûG ö \ßòZúd MZò ^òdce MûYòZòK @bòaýqò icúKeY (6.5) @^êiûùe,
(expression)eê _â[c MZò ^òdce aûLýûe iìP^û m (v − u )
F=
còùk ö t
icúKeY (6.4) @^êiûùe \ˆÿ eûgòcû^ue cìfý _âZòiÚû_òZ Kùf,
F = ma
⎛ v −u⎞
=m ⎜ ⎟ --------------------- (6.5) F = 5kg ×
(7m.s −1
− 3 m.s − 1 )
⎝ t ⎠ 2s
ùZYê F × t = m (v - u) = mv - mu (5kg × 4m.s ) −1
ù~ùZùaùk F e cìfý gì^ ùja @[ðûZþ aÉê =
2s
C_ùe ùKøYiò ak Kû~ðý Keòa ^ûjó ùiùZùaùk, = 10 kg.m.s-2
mv - mu = 0 = 10N

@[ðûZþ v = u ùja ö aˆÿðcû^ t = 5s ùjùf @«òc _eòùaM ùKùZ

Gjûe @[ð ùjfû ùKøYiò aûjýak _â~êq ^ ùja ?
ùjùf aÉêe _eòùaMùe ùKøYiò _eòaˆÿð^ ùja^ò G[ô _ ûAñ C_ùeûq icúKeYKê a\kûA
@[ðûZþ aÉê icùaMùe MZò Keòa ö ~\ò _âûe¸òK F×t
_eòùaM u = 0 ùjûA[ôa, ùZùa @«òc _eòùaM ùfLôùf m
= v −u

v = 0 ùja ö @[ðûZþ aûjý ak aò^û iÚòe aÉê iÚòe

F× t
ùjûA ejòa ö ùZYê aÉê C_ùe aûjý ak _â~êq Kò´û v =u+
m
^ùjùf aÉêe icMZò @aiÚû aû iÚòeûaiÚûùe
aˆÿðcû^ \ˆÿ eûgòcû^u cìfýKê @ûC [ùe
ùKøYiò _eòaˆÿð^ @ûùi^û ö _â[c MZò ^òdce
_âZòiÚû_òZ Keòaû I t = 5s ù^aû ö
Gjò aûLýû \ßòZúd MZò ^òdceê còkòfû ö
 85

10N × 5 s @«òc _eòùaM, v = 0

∴ v = 3m.s −1 +
5kg t = 4s

10 kg .
m
× 5s icúKeY (6.5) @^êiûùe,
= 3 m.s −1 + s2
m(v − u ) mu
5 kg F= =− (KûeY v = 0)
t t
= 3m.s-1 + 10m.s-1 = 13m.s-1
1000 kg × 30m / s
C\ûjeY 6.2 : =−
4s
ùKCñ ùlZâùe @]ôK ak _âùdûR^ ùja ?
= – 7500 kg. m/s2 = – 7500N
(a) 2kg aÉêZß aògòÁ aÉêùe 5m.s-2 ZßeY iéÁò
Keòaû _ûAñ ^û, aò~êqû™K PòjÜ iìP^û ù\CQò ù~, ùaâKþe
(b) 4kg aÉêZß aògòÁ aÉêùe 2m.s-2 ZßeY iéÁò ak MZòe aò_eúZ \òMùe Kû~ðý Kùe ö
Keòaû _ûAñ ö C\ûjeY 6.4 :
(a) \ˆÿ @Qò : GK 5N e ak (m1) aÉêZß [ôaû aÉê C_ùe
m = 2kg I a = 5m.s-2
Kû~ðýKeò 10m.s-2 ZßeY iéÁò Kùe ö ùijòak (m2)
∴ F1 = ma = 2kg × 5m.s-2
= 10kg.m.s-2= 10N
aÉêZß [ôaû @^ý GK aÉê C_ùe Kû~ðý Kùf ùi[ôùe
20ms-2 ZßeY iéÁò jêG ö ~\ò ùijò aÉê \ßdKê aû§ò
(b) \ˆÿ @Qò :
m = 4kg I a = 2m.s-2
\ò@û~ûG, ùZùa ùijò aÉê~êMk C_ùe 5N ak
∴ F2 = ma = 4kg × 2m.s-2 Kû~ðý Kùf ùKùZ ZßeY iéÁò ùja ?
= 8kg.m.s-2= 8N Cˆÿe :
ù\LûMfû F1 > F2, ùZYê (a) ùlZâùe @]ôK ak
\ˆÿ @Qò :
_âùdûM ùja ö
m1 aÉêe ZßeY a1 = 10ms-2
C\ûjeY 6.3 :
ùMûUòG cUeMûWÿò 108 km/h _eòùaMùe m2 aÉêe ZßeY a2 = 20ms-2

MZò Keê[ôfû ö Gjò MûWÿòùe ùaâKþ cûeòfû _ùe 4s ak F = 5N

_ùe Gjû iÚòe ùjûAMfû ö ùaâKþ \ßûeû ùKùZ ak F 5N
∴ m1 = = = 0.5kg
(F) MûWÿò C_ùe _âùdûM ùjûA[ôfû ? (cUeMûWÿò I a1 10m.s−2
MûWÿòùe aiò[ôaû ~ûZâúcû^ue ùcûU aÉêZß 1000kg.
F 5N
@ùU ö) m2 = =
a2 20m.s−2
= 0.25kg
Cˆÿe :
\ˆÿ @Qò : aÉê \ßdKê aû§ò ù\fû_ùe ùcûU aÉêZß
MûWÿò I ~ûZâúcû^u ùcûU aÉêZß, m = m1+m2 = 0.5 kg. + 0.25kg = 0.75kg.
m = 1000kg. ~\ò a = aÉê \ßde iû]ûeY ZßeY (common
_âûe¸òK _eòùaM, u = 108 km/h acceleration) jêG, ùZùa
5
= 108 × m/s F 5N
18 a= = = 6 .67m.s − 2
m1 + m 2 0.75kg
= 30m/s
 86
C\ûjeY 6.5 : 6.5 ^òCU^u ZéZúd MZò ^òdc
aÉêZß aògòÁ ùMûUòG afþ GK f´û
20kg.
(Third Law of Motion)

ùUaêf C_ùe GK iekùeLûùe MZò KeêQò ö Gjò
afþe _eòùaM (v) ~ icd (t) Mâû`þ Zùk PòZâ
6.9ùe @uòZ ùjûAQò ö afþKê iÚe
ò Keòaû_ûAñ ùUaêf
ùKùZ ak afþ C_ùe _âùdûM KeòQò ?
Y
(cm/s)
_â[c \êAUò MZò ^òdceê @ûùc RûYòfê ù~
aûjý ak aÉêe MZòùe Kò_eò _eòaˆÿð^ @ûùY Gaõ
ùKCñ iìZâ aýajûe Keò @ûùc akKê cû_ò _ûeòaû ö
^òCU^ @ûC ùMûUòG MZò ^òcd C_iÚû_^û Keò[ôùf
~ûjûKê ^òCU^u ZéZúd MZò ^òdc Kêjû~ûG ö Gjû
ùjfû-

ù~ùZùaùk ùMûUòG aÉê @^ý GK aÉê

C_ùe ak _âùdûM Kùe ùiùZùaùk ZZþlYûZþ
_eòùaM

\ßòZúd aÉê _â[caÉê C_ùe icû^ _eòcûYe

X aò_eúZcêLú _âZòKòâdû ak _âùdûM Kùe ö
icd s Gjò \êAUò ake _eòcûY icû^ cûZâ \òM
PòZâ 6.8
aò_eúZ @ùU ö Gjò \êAUò ak ùKùaaò ùMûUòG
aÉê C_ùe Kû~ðý Ke«ò ^ûjó ö Gjò Kòd â û ak (action
Cˆÿe :
force) I _âZòKòâdû ak (reaction force) iað\û
ùUaêf afþ C_ùe NhðY R^òZ ak _âùdûM
\êAUò @fMû aÉê C_ùe Kû~ðý Ke«ò ö ùZYê ùicûù^
Keòaû `kùe afþe _eòùaMe _eòcûY jâûi _ûA
_eÆeKê aòùeû] Ke«ò ^ûjó I _eÆeKê aòùfû_òZ
ùghùe gì^ ùjûA~ûAQò ö Mâû`þeê RYû_WÿêQò ù~-
(cancell) Keò_ûe«ò ^ûjó ö ùMûUòG \êaðk ùUaêfe
t = 0 icdùe afþe _âûe¸òK _eòùaM
_éÂKê jûZùe ùRûeþùe aûùWÿAùf ùUaêf bûwò~ûG
u = 20cm/s [ôfû ö
I jûZùe c¤ @ûNûZ fûùM ö GjûKê ZéZúd MZò
10s _ùe afþe @«òc _eòùaM v = 0 ùjfû
^òdc iûjû~ýùe aêSûAùja ö @ûùc ùUaêf _éÂKê
~\ò aÉêe ZßeY a jêG, ùZùa jûZùe aûùWÿAfû ùaùk @ûc jûZ ùUaêf C_ùe
a=
v −u
=
0 − 20cm.s−1 GK Kâòdûak _âùdûM Kùe ~ûjû\ßûeû ùUaêf bûwò
t 10s ~ûA_ûùe ö ùUaêf ZZþlYûZþ @ûc jûZ C_ùe GK
= −2cm.s −2 = 0.02m.s −2 ic_eòcûYe aò_eúZcêLú _âZK ò d
âò û ak _âùdûM Kùe
~\ò F, afþ C_ùe _â~êq ak jêG, ùZùa ~ûjû ù~ûMê @ûc jûZùe @ûNûZ fûùM I @ù^K
F = ma = 20g × (-2cm.s-2) ùlZâùe @ûc jûZ bûwò~ûG ö Gjò C\ûjeYeê
RYû_Wÿòfû ù~ Kòâdû ak I _âZòKòâdû ak ùMûUòG
20
= kg × ( −0.02m.s−2 ) aò¦ùê e \êAUò @fMû @fMû aÉê C_ùe Kû~ðý Ke«ò ö
1000
= – 0.0004 kgm.s-2
_âùZýK ùlZâùe Kòd â û ake GK _âZK ò dâò û ak [ûG ö
Gcûù^ iað\û GK ak ~êMk bûùa Kû~ðý Ke«ò ö
= – 4 × 10-4 N
ùUaêf \ßûeû afþ C_ùe _â~êq Gjò ak aˆÿðcû^ @ûùc _eÆe ijòZ iõ~êq \êAUò
aò~êqû™K ö Gjò ak NhðY ak @ùU, ~ûjû afþe Kcû^ú ^òKòZò (spring balance) K[û aò P ûe
MZòe \òMe aò_eúZ \òMùe Kû~ðý Kùe ö Keòaû ö
 87
B A
PòZâ 6.9 Kòâdû I _âZòKâòdû ak icû^ I aò_eúZcêLú
PòZâ 6.9 ùe B Kcû^ú ^òKòZòe ùMûUòG cêŠ
GK gq @û]ûe (Lê+)ùe fûMòQò ö A Kcû^ú ^òKòZòe
cêq _âû«ùe ak _âùdûM Keò UûYòùf ù\Lû~òa ù~
Cbd Kcû^ú ^òKòZò ùÄfùe icû^ _V^ûu iìPòZ
ùjûAQò ö G[ôeê RYû_Wÿòfû ù~ Kcû^ú ^òKòZò\ßd
_eÆe C_ùe icû^ _eò c ûYe ak _â ù dûM
KeêQ«ò ö A Kcû^ú ^òKòZò B Kcû^ú ^òKòZò C_ùe
_âùdûM Keê[ôaû ak, B Kcû^ú ^òKòZò A Kcû^ú
^òKZò ò C_ùe _KûC[ôaû ak ijòZ _eòcûYùe icû^
cûZâ \òMùe aò_eúZcêLú ö UYûMfûùaùk A Kcû^ú
^òKòZò B Kcû^ú ^òKòZò C_ùe ù~Cñ ak _âùdûM
KeêQò Zûjû Kâòdû ak (action force) I B Kcû^ú
^òKòZò A Kcû^ú ^òKòZò C_ùe ù~Cñ ak _âùdûM
KeêQò Zûjû _âZòKòâdû ak (reaction force) ö Gjò
_~ðýùalY ZéZúd MZò ^òdce GK aûLýûe iìP^û
ù\CQò ö
_â ù ZýK Kò â d ûake GK icû^
aò_eúZcêLú _âZòKòâdûak @Qò ö
C_ùeûq C\ûjeYeê Gjû ÆÁ ùjCQò ù~
Kòâdû I _âZòKòâdû ak \êAUò @fMû aÉê C_ùe Kû~ðý
KeêQò ö ùZYê Cbd Kcû^ú ^òKòZò ùÄfùe icû^
_V^ûu iìPòZ ùjûAQò ö
6.5.1 Zêùc eûÉûùe PûfêQ Kò_eò ?
cù^Ke Zêùc GK eûÉû C_ùe iÚòe ùjûA
Vò@û ùjûAQ I ùi eûÉûùe PûfòaûKê Azû KeêQ ö
eûÉûùe Pûfòaû _ûAñ Zêùc GK ak @ûagýK Keòa
~ûjû ZêcKê Zßeû^ßòZ Keòa ö Gjò ak Kò _âKûee
ak I ùKCñVûeê @ûiòa ? Gjû K’Y cûõiù_gúd
ak ~ûjû Zêùc eûÉû C_ùe _âùdûM Keòa ? Zêùc
ù~Cñ \òMKê PûfòaûKê Azû KeêQ Gjò ake \òM K’Y
ùiA@ûWÿKê ùja ? Gjûe Cˆÿe K’Y ùja, bûaòf
ù\Lô ö @ûMKê Pûfòaû _ûAñ ZêcKê ^òR ùMûWÿe
_û\\ßûeû eûÉûKê _Q @ûWÿKê Pû_ò ùVfòaûKê _ùWÿ ö
Gjû ù~ûMê ZéZúd MZò ^òdc @^êiûùe eûÉû Zêc
geúe C_ùe aò_eúZ \òMùe GK _âZòKòâdû ak
_â\û^ Kùe ~ûjû ZêcKê @ûMKê Pûfòaûùe iûjû~ý
Kùe ö
ùMûUòG MêeêZß_ì‰ð K[û Zêccû^uê cù^
eLôaûKê ùja ù~ Kòâdûak I _âZòKòâdû ake _eòcûY
icû^ ùjûA[ôùf c¤ ùicûù^ icû^ _eòcûYe
ZßeY iéÁò ^Keò _ûe«ò ö Gjûe KûeY ùjCQò ù~
Gjò ak\ßd ù~Cñ \êAUò @fMû @fMû aÉê C_ùe
_é[K _é[K bûaùe Kû~ðý Ke«ò, ùicû^ue aÉêZß
@fMû ùjûA_ûùe ö ùZYê ùijòaÉê \êAUòùe bò^Ü
bò^Ü _eòcûYe ZßeY iéÁò ùjûA_ûùe ö
6.5.2 a§êK `êUòfûùaùk K’Y jêG :
a§êK ajêZ bûeò KûeY Gjûe aÉêZß @]ôK ö
cûZâ G[ôùe[ôaû Mêkò ajêZ jûfêKû KûeY Mêkeò aÉêZß
ajêZ Kcþ ö
Zßeû^ßòZ Mêkò @ûMKê
aûjûeò~ûG
a§êK _QKê
_âZýûMc^ Kùe
PòZâ 6.10 Mêkòe @MâMZò a§êKe _âZýûMc^
Mêkò `êUûAfû (firing) ùaùk a§êK, Mêkò
C_ùe bòZùe GK @ûbý«eúd (internal) ak
_âùdûM Kùe ö Gjû \ßûeû Mêkò Zßeû^ßòZ ùjûA a§êK
cêjeñ ê @Zò \îZ ùaMùe ^òMZð ùjûA @ûMKê Pûfò~ûG ö
ZéZúd MZò ^òdc @^êiûùe ^òMðZ Mêkò ic _eòcûYe
GK aò_eúZcêLú _âZòKòâdû ak a§êK C_ùe c¤
_âùdûM Kùe ö Gjû \ßûeû a§êKùe c¤ ZßeY iéÁò
jêG ö cûZâ a§êKe aÉêZß Lêaþ @]ôK ùjûA[ôaûeê
G[ôùe Lêaþ @Ì _eòcûYe ZßeY iéÁò jêG ö ùZYê
 88
a§êK @Zò @Ì _eòùaM jûifKeò UòùK _QKê Nêoô
@ûùi ö GjûKê a§êKe _âZýûMc^ _eòùaM (recoil
velociy) Kêjû~ûG ö
ZéZúd MZò ^òdcKê aêSûAaû _ûAñ @ûùc
@ûC ùMûUòG C\ûjeY ù^aû ö
PòZâ 6.11 Wwûeê ^\ú Kìk @ûWÿKê ùWAñfûùaùk
Wwû _QKê Nìoô~ûG
C_e PòZâùe ùMûUòG _òfû Wwûeê ^\ú
KìkKê ùWCñQò ö ùi Wwûeê ùWAñfû cûùZâ WwûUò
_QKê Nìoô~ûG ö Pò«ûKe G_eò KûjóKò jêG ? ZéZúd
MZò ^òdc aýajûe Keò GjûKê aêSûAaûKê ùPÁû
Ke ö
Zêc_ûAñ Kûc : 6.3
PòZâ 6.12
PòZâ (6.12)ùe ùMûUòG _ê@ I ùMûUòG Sò@
PK fûMò[ôaû \êAUò gq _Uû C_ùe Vò@û ùjûAQ«ò ö
_ê@Kê @Ì aûfò bˆÿòð ùjûA[ôaû GK ùQûU aÉû ]eòaûKê
\ò@ ö ùiA aÉûKê ùicûù^ GKû«e (alternatively)
bûaùe _eÆe @ûWÿKê aûe´ûe _KûAùa I ]eòùa ö
ak _âùdûM Keò aýûMKê _âùZýK [e ù`û_ûWÿòfû
ùaùk ùicûù^ ZZþlYûZþ KòQò _âZòKòâdû @^êba
KeêQ«ò Kò ? Zûuê _Pûeò aêS ö _Uû Zùk fûMò[ôaû
PK _ûLùe Zk PUûY C_ùe ew PKþùe Mûe
_Kû@ ö _òfûcûù^ aÉû _KûAfû ùaùk PKfMû
_Uû Kò_eò MZò KeêQò flý Ke ö aˆÿðcû^ ùMûUòG
_Uûùe \êARY _òfûuê I @^ý _Uûùe @^ý RùY
_òfûKê Vò@û Keû@ ö ù~Cñ _Uûùe \êARY _òfû Vò@û
ùjûAQ«ò Zû’e ùcûU aÉêZß @]ôK ùjûAMfû ö ùZYê
_êYò icû^ ak _âùdûM Keò _eÆe @ûWÿKê aûfòaÉû
ù`û_ûWÿòfû ùaùk _Uûcû^ue ZßeY @fMû ùja ö
6.6 iõùaMe iõelY
(Conservation of Momentum)
cù^Ke A I B ^ûcK \êAUò afþ ùMûUòG
iek ùeLûùe ~[ûKâùc uA I uB _eòùaMùe
ùMûUòG \òMùe MZò KeêQ«ò ö [PòZâ 6.13 (a)]
A B A B
(a) iõNûZ _ìae
ð ê
(b) iõNûZ icdùe
(c) iõNûZ _ùe
PòZâ 6.13 \êAUò afþe iõNûZeê iéÁ iõùaMe iõelY
cù^Ke mAI mB ~[ûKâùc A I Be aÉêZß
@ùU ö ùKøYiò aûjý ak ùiûcû^u C_ùe Kû~ðý
Keê^ûjó ö
cù^Ke uA > uB ùZYê KòQò icd _ùe A
afþUò B afKê ]KþKû cûeòa [PòZâ 6.13 (b)] ö
cù^Ke Gjò iõNûZ (collision) t icd c¤ùe
 89
iµ^Ü ùjfû ö Gjò iõNûZ icdùe cù^Ke A afþ Gjò ^òdce aýûLýû ùjfû :
B afþ C_ùe FAB ak _âùdûM KeêQò Gaõ afþ B
ùMûUò G aÉê icì j C_ùe ùKøYiò
afþ A C_ùe FBA _âZòKòâdû ak _âùdûM KeêQò ö @i«êkòZ aûjý ak _â~êq ^ùjùf ùijò aÉê
cù^Ke iõNûZ _ùe VA I VB ~[ûKâùc A I B e icìje ùcûUþ iõùaM @_eòaˆÿòðZ eùj ö
_eòùaM ùjfû [PòZâ 6.13 (c)] ö
iõNûZ _ìaðeê A I Be iõùaM ~[ûKâùc Zêc_ûAñ Kûc : 6.4
m AuA I mBuB [ôfû ö iõNûZ _ùe ùicû^u
ieê^kú
iõùaM ~[ûKâ ù c m A v A I mB v B ùjfû ö
^òCU^u \ßZò úd MZò ^òdc @^êiûùe af \ßd C_ùe
_â~êq ak ùicû^u iõùaMe _eòaˆÿð^ jûe iùw ieê iìZû
icû^ ö ùZYê
m v − mBuB (vB − uB ) ^òMðZ aûdê ùafêPò^Zþ â 6.14
F = B B
AB =m B
t t
ùMûUòG ùafê^Kê `êuò `êùfA \ò@ I Zû
m v − mA uA (v − uA )
I FBA = A A
t
= mA A
t
cêjñùe GK iìZû aû§ò\@ò ö ùafê^ _éÂùe GK ùQûU
cûZâ FBA= - FAB ---------------------- (6.6) ieê ^kú (ieaZ _òAaû ^kú) @Vû`òZû (adhesive
tape) iûjû~ýùe fMû@ ö ùMûUòG ieê iìZûKê ùijò
(3 _âZòKòâdûak I Kòâdûak icû^ I aò_eúZcêLú)
^kú bòZùe _êeûA Zûjûe \êA cêŠKê ùUaêf C_ùe
(v − u ) (v − u ) fûMò[a ô û \êAUò ieê Lê+ùò e aû§ò\@ò ö aˆÿðcû^ ùafê^
ùZYê mA A t A = − mB B t B
cêjùñ e a§û ùjûA[ôaû iìZûKê ùLûfò\@ò ö ~ûjû `kùe
Kò´û mA(vA- uA) = -mB(vB- uB)
ùafê^ bòZùe [ôaû aûdê aûjûeKê aûjûeò~òa ö
Kò´û mAvA- mAuA = -mBvB+ mBuB
flýKe ^kúUò ùKCñ \òMKê MZò KeêQò ö G_eò KûjóKò
Kò´û mAvA+ mBvB = mAuA+ mBuB -------(6.7) ùjfû ?
[mAvA+ mBvB] ùjCQò iõNûZ _ùe afþ
Zêc_ûAñ Kûc : 6.5
\ßde ùcûU iõùaM Gaõ [mAuA+ mBuB] ùjCQò
iõNûZ _ìaðeê afþ \ßde ùcûU iõùaM ö icúKeY
(6.7) eê @ûùc ù\Lôfê ù~ aûjý ak Kû~ðý ^Kùf
iõNûZ _ìaðeê I iõNûZ _ùe afþ \ßde ùcûU
iõùaM @_eòaˆÿòðZ ejêQò ö Gjò ^òeúlYeê ùMûUòG
iûaðR^ú^ ^òdc còkòfû, ~ûjûKê iõùaM iõelY
^òdc Kêjû~ûG ö GA ^òdc @^êiûùe-
ùKøYiò @i«êkZò aûjý ak _â~q
ê ^ùjûA
~\ò \êAUò aÉê c¤ùe iõNûZ NùU ùZùa iõNûZ
_ùe ùijò aÉê \ßde ùcûU iõùaM iõNûZ _ìaðeê
ùiûcû^ue ùcûU iõùaM ijòZ icû^ eùj ö PòZâ 6.15
 90
ùMûUòG Cycû^e KûP _eúlû ^kúùe KòQò Mêkòe ùcûU iõùaM iõelòZ ùjûA eùj ö ùZYê,
Rk bˆÿòð Keò Zûe cêjñKê GK KKð \ßûeû a¦ Keò\ò@ ö m1v1+ m2v2 = m1u1+ m2u2= 0 [3 u1 = u2 = 0 ]
PòZâ 6.15ùe \gðû~ûA[ôaû _eò Gjò ^kúKê GK
ÁûŠùe fûMò[ôaû \êAUò iìZû \ßûeû bìicû«e bûùa ùZYê m1v1+ m2v2= 0
SêfûA \ò@ ö GK a‰ðe iûjû~ýùe ^kúKê Mec ∴ _âZýûMc^ _eòùaM
Ke ö Mec Kfû_ùe Rk aû¿úbìZ ùjûA~òa I
KKðUò ùVfò ùjûA aûjûeKê aûjûeò~òa ö flýKùf v2 = −
m1
× v1
ù\Lôa ù~ KKðUò ù~Cñ \òMùe aûjûeò~òa _eúlû m2
^kú Zû’e aò_eúZ \òMùe _âZýûMc^ (recoil) \ˆÿ @Qò :
Keòa ö KKð I _âZýûMc^ Keê[ôaû _eúlû ^kúe Mêkòe aÉêZß m1 = 20g = 0.02 kg
_eòùaMùe [ôôaû _û[ðKýKê ^òeúlY Ke ö Kûjûe a§êKe aÉêZß m2 = 2kg
_eòùaM ùagò ? \ˆÿ eûgòcû^ue cìfý _âZòiÚû_òZ Kùf ö
C\ûjeY : 6.6 v2 = −
0.02kg
× 150 m.s −1 = −1.5m.s −1
ùMûUòG 2 kg aÉêe a§êK `êUûAùf Zû 2kg
c¤ùe [ôaû 20 g aÉêZße Mêkò a§êKe cêjñeê 150 a§êKe _âZýûMc^ _eòùaM aò~êqû™K
m.s-1 _eòùaMùe aûjûeò bìicû«e \òMùe MZò KûeY Gjûe \òM Mêkò MZò Keê[a
ô û \òMe aò_eúZcêLú
Kfû ö a§êKe _âZýûMc^ _eòùaM ùKùZ ùjfû @ùU ö
^ò‰ðd Ke ö
C\ûjeY : 6.7
a§êK `êUòaû _ìaðeê
ùMûUò G 40kg aÉê Z ß e Sò @ Nhð Y jú^
(frictionless) PK fûMò[ôaû GK iÚòe _Uû C_eKê
a§êK `êUòaû _ùe
v (a)
(a) 40kg

5 ms–1

(b) 3 kg
PòZâ 6.16
a§êK `êUòaû _ìaðeê Mêkòe _âûe¸òK _eòùaM PKfMû _Uû
Sò@Uò PKfMû _UûKê ùWCñQò
(u1) I a§êKe _âûe¸òK _eòùaM (u2) gì^ [ôfû ö
KûeY Cbd iÚòe [ôùf ö Mêkò `êUòfû_ùe Mêkòe (b)
@«òc _eòùaM v1= 150 m.s-1 ùjfû ö cù^Ke
a§êKe _âZýûMc^ _eòùaM v2 @ùU ö a§êK `êUòaû
_ìaðeê a§êK I Mêkòe ùcûU iõùaM m1u1+ m2u2 v
[ôfû ö a§êK `êUòfû _ùe a§êK I Mêkòe ùcûU 43 kg
_eòùaM m1v1+ m2v2 ùjfû ö a§êK `êUòfû ùaùk
PKfMû _Uû I Sò@e GKZâ MZò
ùKøYiò aûjý ak _â~êq jêG^ûjó ö ùZYê a§êK I PòZâ 6.17
 91
bìicû«e bûùa 5m.s-1 _eòùaMùe ùWAñfû ö _Uû
I PKcû^ue ùcûU aÉêZß 3 kg @ùU ö Sò@Uò
_UûC_ùe _û\ _KûAfû cûùZâ PK~êq _Uû MZò
KeòaûKê @ûe¸ Kfû ö bìicû«e \òMùe @^ý ùKøYiò
@i«êkòZ ak Kû~ðý Keê^[ôùf _Uû C_ùe Sò@e
_eòùaM ùKùZ ùja ?
Cˆÿe :
Sò@e aÉêZß m1 = 40kg
_Uû I PKe ùcûU aÉêZß m2 = 3kg
Sò@e _âûe¸òK _eòùaM u1 = 5m.s-1
_Uûe _âûe¸òK _eòùaM u2 = 0
(3 _UûiÚòe [ôfû)
Sò@ _Uû C_ùe _joôMfû _ùe [PòZâ 6.17
(a)] _Uû I Sò@ GKûVò ùMûUòG _eòùaMùe MZò
Keòùa ö Sò@ I _Uûe iû]ûeY _eòùaM cù^Ke
v ö bìicû«e \òMùe @^ý ùKøYiò aûjý ak Kû~ðý
^Keê[ôaûeê _Uû I Sò@e ùcûU iõùaM iõelòZ
ùjûA ejòa ö ùZYê,
m1u1+ m2u2= (m1+ m2) v
Kò´û m1u1= (m1+m2) v .... [3 u2=0]
⎛ m1 ⎞
ùZYê, v = ⎜⎜ ⎟⎟ × u1
⎝ m1 + m2 ⎠
=
40 kg
× 5 m .s −1
(40 + 3 ) kg
200
= m.s −1 = 4 .65m / s
43
Sò @ Gjò _eò ù aMùe ^ò ù R ùWAñ [ ô a û
\òM@ûWÿKê MZò Keòa ö [PòZâ 6.17 (b)] ö
_âgÜ :
1. ~\ò Kòâdû ake _eòcûY iað\û _âZòKòâdû
ake _eòcûY ijòZ icû^ ùZùa ùNûWÿû
Kò_eò ùNûWÿûMûWÿòKê UûùY?
2. ^ò@ûñ fòbûkò (fire man) aýqò jûZùe ]eò[a
ô û
ùcûUû ^òMðc ^kúeê (hose pipe) Cy
_eòùaMùe Rk aûjûeê[ôfû ùaùk ùijò
^kúKê bf bûaùe ]eò eLôaû _ûAñ KûjóKò
@iêaò]û @^êba Kùe ?
3. ùMûUòG 4kg aÉêZße a§êK `êUûAùf
Z^à¤ùe [ôaû 50g aÉêZße Mêkò 35 m.s-1
_eòùaMùe a§êK cêjñeê aûjûeò \îZMZòùe
@ûMKê Pûfò ~ ûG ö a§ê K e _â Z ýûMc^
_eòùaM ùKùZ jêG ^ò‰ðd Ke ö
4. 100g I 200g aÉêZße \êAUò aÉê ùMûUòG
iekùeLûùe ùMûUòG \òMùe ~[ûKâùc
2ms-1 I 1ms-1 _eòùaMùe MZò KeêQ«ò ö
Zûu bòZùe ]KþKû ùjfû_ùe _â[c aÉêe
_eòùaM 1.67ms-1 ùjfû ö \ßòZúd aÉêe
_eòùaM ]KþKû _ùe ùKùZ ùja ?
iõelY ^òdc icìj :
iaê iõelY ^òdc ~[û iõùaM iõelY,
gqò iõelY, aò\êýZþ PûRð iõelY AZýû\òKê _\û[ð
aòmû^ùe ùcøkòK ^òdc ùaûfò MâjY Keû~ûAQò ö
Gjò ^òdcMêWÿòK aòbò^Ü _eúlû I ZZþ iµKòðZ
_~ðýùalY C_ùe _~ðýùaiòZ ö ùMûUòG MêeZê _ß ‰ì ð
K[û @ûcKê cù^eLôaûKê ùja ù~ iõelY ^òdc
_âcûYòZ ùjûA _ûeòa^ò ö Gjûe iZýZû ùKak
~ûo Keòùja aû _eúlû \ßûeû GjûKê còQ ùaûfò
Kjòùja ö ùMûUòG _eúlûe `kû`k ~\ò ^òdc
aò e ê ¡ ùe ~ûG ùZùa Zûjû ^ò d cKê @iZý
Keò\òG ö @ù^K _eúlû I _~ýùalYKê bòˆÿòKeò
iõùaM iõelY ^ò d ce aê ý _ô ˆ ÿò (derive)
Keû~ûAQò ö _âûd Zò^ò gZû±ú _ìùað Gjò ^òdc
C_iÚû_òZ ùjûA[ôfû ö cûZâ G _~ðý« ùMûUòG aò
_eòiÚòZò @ûiò^ò ~ûjû Gjò ^òdce aòeê¡ûPeY
KeòQò ö aeõ @ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe NUê[ôaû
@ù^K NUYû MêWÿòKê Gjò iõùaM iõelY ^òdcKê
aýajûe Keò @ûùc aêSûA _ûeêQê ö
 92
@ûùc K’Y gòLôùf :
l _â[c MZò ^òdc - ùMûUòG aÉê Zûe iÚòeûaiÚû
aû iekùeLûùe icMZò @aiÚûùe KâcûMZ
bûùa ejò[ûG ù~ _~ðý« Zû C_ùe ùKøYiò
@i«êkòZ aûjý ak Kû~ðý Keò^[ûG ö
l aÉê Zûjûe iÚòeûaiÚû aû icMZò @aiÚûùe
ùKøYiò _eòaˆÿð^Kê Zûjûe _âûKéZòK MêY ù~ûMê
aû]û ù\aûe ù~Cñ _âaéˆÿò _â\gð^ Kùe ZûjûKê
aÉêe RWÿZß Kêjû~ûG ö
l aÉêe aÉêZß Zûjûe RWÿZße cû_ ^ò¡ðûeY
Kùe ö aÉêZß @]ôK ùjùf RWÿZß @]ôK jêG ö
l NhðY ak iað\û aÉêe MZòKê aòùeû] Kùe ö
l \ßZ
ò úd MZò ^òdc - _â~q
ê ak \òMùe ùMûUòG
aÉêe iõùaMe _eòaˆÿð^ jûe ùijò aÉê
C_ùe _â ~ ê q @i«ê k ò Z ak ijò Z
icû^ê_ûZú ö
l SI _¡Zòùe ake GKK ùjCQò kg.m.s-2 ö
Gjò GKKKê newton Kêjû~ûG ~ûjûe iùuZ
N @ùU ö
l GK newon ak 1kg aÉêZß aògÁò aÉê C_ùe
Kû~ðý Kùf ùijò aÉêùe 1ms-2e ZßeY iéÁò
jêG ö
l aÉêe iõùaM Gjûe aÉêZß I _eòùaMe MêY^
\ßûeû _âKûgòZ jêG I Gjûe \òM _eòùaMe
\òM @ûWÿKê ùjûA[ûG ö SI _¡Zòùe iõùaMe
GKK kg.ms-1 @ùU ö
l aòzò^Ü aÉê aû aÉê icìje ùcûU iõùaM
iõelòZ ùjûA ejò[ûG ö
G _âKûe aÉê icìj ~ûjû C_ùe aûjý ak
Kû~ð ý Kùe^û ZûjûKê aò z ò ^ Ü aÉê icì j
(isolated system) Kêjû~ûG ö
l ZéZúd MZò ^òdc - _âùZýK Kòâdûake GK
ic_eòcûYe aò_eúZcêLú _âZK
ò d
âò û ak [ûG ö
Gjò ak\ßd @fMû @fMû aÉê C_ùe Kû~ðý
Ke«ò ö ùZYê ùicûù^ _eÆeKê aòùfû_òZ
Ke«ò ^ûjó ö
 93

_âgÜûakú
1. ùMûUòG MûfòPûKê ùUKòKeò ]eò aûWÿòùe _òUòùf, ùi[ôeê ]ìkòKYû SWÿò _ùWÿ ö GjûKê aêSû@ ö
2. aie QûZ C_ùe aûKè I MY×òfòMêWÿòKê gq \CWÿòùe aû§ò eLû~ûA[ûG, KûjóKò ?
3. KòâùKU ùLkùe RùY aýûUiþcû^ KòâùKU afKê ^òR aýûUþùe cûeòùf @ù^K icdùe ùi afþ Nûi
_Wÿò@û C_ùe KòQò aûU MWÿò MWÿò Mfû_ùe iÚòe ùjûA~ûG ? G_eò KûjóKò jêG ?
4. ùMûUòG 1000kg aÉêZße UâK GK _ûjûWÿò@û eûÉûùe ZkKê @ûiêQò ö UâK Zû’e iÚòe @aiÚûeê ~ûZâû @ûe¸
Keò 20sùe 400m eûÉû @ZòKâc KeòQò ö UâK C_ùe _â~êq ak ^ò‰ðd Ke ö
5. ùMûUòG 1kg aÉêZße aûKèKê ae` ùjûA~ûA[ôaû jâ\e _é C_ùe 20m.s-1 _eòùaMùe ùVfò
\ò@ûMfû ö ùijò aûKè 50m MZò Kfû _ùe @ûù_ @ûù_ iÚòe ùjûAMfû ö aûKè I ae` c¤ùe NhðY
ak ùKùZ ^ò‰ðd Ke ö
6. ùMûUòG 8000kg A¬ò^ fûMò[ôaû ùUâ^ùe 5Uò Waû iõ~êq ùjûAQò ö _âùZýK Waûe aÉêZß 2000kg ö
A¬ò^þ 40000N ak _âùdûM Keò GK bìicû«e ùekeûÉû C_ùe ùUâ^Kê UûYêQò ö ~\ò eûÉû 5000Ne
NhðY ak _â\û^ Keê[ûG, ùZùa ^ò‰ðdKe :
(a) ZßeY iéÁò Keê[ôaû ùcûU ak ùKùZ ?
(b) ùUâ^e ZßeY ùKùZ ?
7. ùMûUòG ~û^e aÉêZß 1500kg ö ~\ò 1.7m.s-2 c¦^ (aò~êqû™K ZßeY)ùe KòQòaûU Mfû_ùe ~û^Uò
iÚòe ùjûAMfû, ùZùa ~û^ I eûÉû c¤ùe NhðY R^òZ ak ùKùZ ?
8. _âùZýK 1.5kg aÉêZß aògòÁ \êAUò ùMûfK GK iekùeLûùe 2.5ms-1 _eòùaMùe _eÆe @ûWÿKê MZò
KeêQ«ò ö ùicûù^ _eÆe ijòZ ]KþKû LûAfû _ùe ù~ûWÿò ùjûAMùf ö ù~ûWÿò ùjûA GKZâ ùjûAMfû
_ùe ùicû^ue iû]ûeY _eòùaM ùKùZ ùja ?
9. Zêùc jKò ùLkê[ôfû ùaùk ùMûUòG 200ge jKòaf 10ms-1 _eòùaMùe Zêc _ûLKê MWÿò @ûiòfû ö Zêùc
Zêc jKòaûWÿòùe ùijò afKê _âjûe Keò Zûe MZòe \òMKê IfUûA ù\A ùi @ûiò[ôaû _[ùe _êYò _VûA
ù\f ö afþUò 5m/s _eòùaMùe ù`eò@ûiòùf jKò afe iõùaMe ùKùZ _eòaˆÿð^ ùjfû Zûjû jòiûa
Ke ö
10. 20g aÉêZße ùMûUòG Mêkò bìicû«e \òMùe 150ms-1 _eòùaMùe MZò Keê[ôfû ùaùk GK iÚòe
KûVLŠKê @ûNûZ Keò Zû c¤ùe KòQòaûU _gò~ûA 5s _ùe iÚòe ùjûAMfû ö Mêkò KûVLŠ bòZùe ùKùZ
\ìeZû _~ðý« _gò ~ûA[ôfû, Zûjû ^ò‰ðd Ke ö KûVLŠ Mêkò C_ùe ùKùZ ak _âùdûM Kfû Zûjû c¤
jòiûa Ke ö
11. 100kg aÉêZße ùMûUòG aÉê 6 ùiùKŠùe 5ms-1_eòùaMeê 8ms-1 _eòùaMKê Zßeû^ßòZ ùjfû ö Zûjûe
_âûe¸òK iõùaM I @«òc iõùaM ùKùZ ? aÉê C_ùe ùKùZ ak _â~êq ùjûA[ôfû Zûjû ^ò‰ðd Ke ö
 94
12. 1kg aÉêZße ùMûUòG aÉê GK iekùeLûùe 10ms-1 _eòùaMùe MZò Keê[ôaû ùaùk @^ý ùMûUòG
5kg aÉêZße iÚòe aÉêKê @ûNûZ Keò Zûjû ijòZ ù~ûWÿò ùjûA iõ~êq ùjûAMfû ö Gjû_ùe GKZòâZ bûùa
ùicûù^ ùijò iekùeLûùe @ûMKê MZò Kùf ö aÉê\ßd c¤ùe iõNûZ ùjaû _ìaðeê I ùjaû_ùe
ùiûcû^ue ùcûU iõùaM ùKùZ [ôfû ? iõ~êq ùjûAMfû _ùe aÉê\ßde iû]ûeY _eòùaM ùKùZ
ùjfû ?
13. 10kg aÉêZße GK KûV aûKè 80cm CyZûeê Liò_Wÿòfû ö bìcòKê @ûNûZ Keòaû icdùe ùKùZ iõùaM
aûKèeê bìcòKê iÚû^û«eòZ ùjfû ? (g = 10ms–2 ^ò@)
@Zòeòq _âgÜûakú :
1. ùMûUòG aÉêe MZòe _~ðýùalYeê ^òcÜ _â\ˆÿ iûeYúùe icd @^êiûùe aÉê \ßûeû @ZòKâû« \ìeZû
CùfäLôZ ùjûAQò ö
iûeYú 6.1
icd (ùiùKŠùe) @ZòKâû« \ìeZû (còUeùe)
0 0
1 1
2 8
3 27
4 64
5 125
6 216
7 343
iûeYúeê,
(a) aÉêe ZßeY iµKðùe Zêùc Kò iò¡û«ùe C_^úZ ùjf ? Gjû iÚòe ejò[ôfû, a¡òðZ ùjC[ôfû, jâûi
_ûC[ôfû ^û gì^ [ôfû ?
(b) aÉê C_ùe _â~êq ak iµKðùe Zêùc K’Y @^êcû^ KeêQ ?
2. 500g aÉêZße GK jûZêWÿò 50ms-1 _eòùaMùe MZòKeò Kû^Úùe fûMò[ôaû GK K+ûKê @ûNûZ Keòfû_ùe
0.01sicd _ùe iÚòe ùjûAMfû ö K+û jûZêWÿò C_ùe ùKùZak _âùdûM Kfû ?
3. 1200kg aÉZße GK cUeMûWÿò GK ikL eûÉûùe 90km/h iÚòe _eòùaMùe MZò KeêQò ö GK aûjý
ak \ßûeû 4s c¤ùe Gjûe _eòùaM jâûi _ûA 18km/h ùjûAMfû ö MûWÿòe ZßeY I iõùaMe _eòaˆÿð^
^ò‰ðd Ke ö ^òùdûRòZ aûjýake _eòcûY ùKùZ Zûjû c¤ jòiûa Ke ö
4. ùMûUòG aWÿ UâK I ùQûU Kûe Cbd v _eòùaMùe MZò Keê[ôùf ö ùicû^u c¤ùe cêjñû cêjó ]KþKû
ùjfû _ùe Cbd ~û^ iÚòe ùjûAMfû ö ~\ò iõNûZe icd 1s [ôfû ö ùZùa,
(a) ùKCñ ~û^ @]ôK _âZòNûZ ak @^êba Kfû ?
(b) ùKCñ ~û^e iõùaMe _eòaˆÿð^e _eòcûY @]ôK ?
(c) ùKCñ ~û^e ZßeY @]ôK ?
(d) ùKCñ ~û^e lZò @]ôK ùjfû I KûjóKò ùjfû ?

lll
 i¯c @¤ûd
cjûKhðY
(GRAVITATION)

_ìað @¤ûd MêWÿòKùe @ûù¸cûù^ RûYòfê ù~,
akjó aÉêe MZòe KûeY ö ùMûUòG aÉêe MZòe \òM
I ùaMùe _eòaˆÿð^ _ûAñ ak @ûagýK ö @ûù¸cûù^
RûYê ù~ _é[ôaú C_ùe KòQò CyZûeê _Wÿê[ôaû aÉêe
MZòe \òM iað\û _é[ôaúe ùK¦â @ûWÿKê ^òcÜMûcú
ùjûA[ûG ö iì~ðý PZêŸòðMùe Mâjcûù^ I _é[ôaú
Pûeò_ùU P¦â @jej Nì‰^ð Ke«ò ö Gjò iaê ùlZâùe
Cyeê ZkKê _Wÿê[ôaû aÉê C_ùe Gaõ Nì‰ð^eZ Mâj
I P¦â C_ùe ^ò½òZ bûùa ùKøYiò aûjýak Kû~ðý
KeêQò ö Gjò ak _âbûaùe Gcûù^ MZò KeêQ«ò ö
iûeþ @ûARûKþ ^òCU^þ @^ê¤û^ Keò RûYò_ûeò[ôùf
ù~, G _âùZýK ùlZâùe Kû~ðý Keê[ôaû ake flY
GK I @bò^Ü @ùU ö Gjò akKê cjûKhðY ak
(Gravitational force) Kêjû~ûG ö aòge
ß ù~ ùKøYiò
\êAUò aÉê c¤ùe Gjò ak Kû~ðý Keò[ûG ö
Gjò @¤ûdùe @ûùc cjûKhðY ak I Zû’e
^òdc aòhdùe RûYòaû ö _ê^½ _é[ôaúe cjûKhðY
ak I Zûjûe _âbûaùe aÉê Kò_eò MZòKùe ùi
aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö bò^Ü bò^Ü iÚû^ùe aÉêe
IR^ @fMû jêG ö iÚû^ @^ê~ûdú aÉêe IR^ùe
ùjC[ôaû _eòaˆÿð^ Gaõ aÉêUòG Rkùe bûiòaû_ûAñ
@ûagýK iˆÿð AZýû\ò aòhdùe c¤ @ûùfûP^û
Keòaû ö
7.1 cjûKhðY (Gravitation)
@ûùc RûYòQê _é[ôaú Pûeò_ùU P¦â Nì‰ð^
Kùe ö ùMûUòG aÉêKê C_eKê `òwòùf Gjû KòQò
CyZûKê ~ûA _ê^½ ZkKê Liò_ùWÿ ö [ùe iûeþ
@ûARûKþ ^òCU^þ ùMûUòG MQZùk aiò[ôaû ùaùk
MQeê ùMûUòG ùiI QòWÿò Zûu i¹êLùe _Wÿòfû ö Gjò
NUYû ^òCU^u c^ùe @ù^K _âgÜ iéÁò Kfû ö ùi
bûaòùf ~\ò _é[ôaú ùiIUòKê ^òR@ûWÿKê @ûKhðY
Keò_ûeêQò, ùZùa _é[ôaú K’Y P¦âKê c¤ ^òR @ûWÿKê
@ûKhðY Kùe ? Cbd ùlZâùe _â~êq ak K’Y
GK _âKûee ? ùi ùghùe Gjò iò¡û«ùe C_^úZ
ùjùf ù~, Cbd ùlZâùe GK _âKûee ak
Kû~ðýKûeú ùjCQò ö
P¦â _é[ôaú Pûeò_ùU Nìeê[ôaûùaùk Zû’e
Nì‰ð^ _[e _âùZýK aò¦êùe P¦â _é[ôaú @ûWÿKê
@ûKhðòZ ùjCQò ö Gjò @ûKhðY akù~ûMê P¦â ^òR
Kl_[eê ùKùaaò aòPêýZ ^ùjûA _é[ôaú Pûeò_ùU
aéˆÿûKûe _[ùe @^aeZ NìeêQò ö @ûùc P¦âKê
_é[ôaú @ûWÿKê @ûKhòðZ ùjûA ùKùaaò Liò _Wÿò~òaûe
ù\Lê^ûjêñ ö
Zêc _ûAñ Kûc : 7.1
LŠòG iìZû ^ò@ ö iìZûe ùMûUòG cêŠùe
ùMûUòG ùQûU ùMûfKUòG aû§ò @^ý cêŠUòKê jûZùe
]eò ùMûfKUòKê aêfû@ ö ùMûfKe MZòKê flýKe ö
Gjû_ùe ùMûfKUò Nìeê[ôaû icdùe jûZeê iìZûUòKê
QûWÿ\ò @ò ö aˆÿðcû^ ùMûfKUòe MZòe \òMKê flýKe ö
K’Y ù\Lôf ?
PòZâ 7.1
 96
aéˆÿûKûe _[ùe Nìefò û ùaùk ùMûfKe MZòe
\òM ùijò aéˆÿûKûe_[e _âùZýK aò¦êùe _eòaˆÿòðZ
ùjC[ûG ö Gjò \òM _eòaˆÿð^ aéˆÿûKûe_[e _âùZýK
aò¦êùe ùMûfKe _eòùaMùe _eòaˆÿð^ ù~ûMê
ùjûA[ûG ö ùZYê Nì ‰ ð ^ eZ ùMûfKùe Zû’e
_eòùaMe _eòaˆÿð^ ù~ûMê ZßeY [ûG ö Gjò ZßeY
ù~Cñ ak\ß û eû ié Á ò jê G ZûjûKê ùK¦â û bò i ûeú
(centripetal) ak Kêjû~ûG, KûeY Gjò ake \òM
iað\û aéˆÿûKûe Nì‰ð^_[e ùK¦â@ûWÿKê ejò[ûG ö
ùKøYiò aÉê aéˆÿûKûe _[ùe Nìeòaû _ûAñ GK
ùK¦âûbòiûeú ak @ûagýK Kùe ö Gjò ak ù~ùZ
icd _~ðý« ùMûfK C_ùe Kû~ðýKûeú ùjûA[ûG
ùiùZùak _~ðý« ùMûfKUò Nìeê[ûG ö iìZûKê
QûWÿòù\ùf aû iìZûUò QòŠòMùf Gjò ùK¦âûbòiûeú
ak CùbA (vanish) ~ûG ö Gjû `kùe ùMûfKUò
@ûC aéˆÿûKûe _[ùe Nìeò _ûùe^û ö Gjû ùijò
_[eê aòPêýZ ùjûA aéˆÿ _âZò [ôaû ÆgðK \òMùe
aéˆÿVûeê aòzò^Ü ùjûA Pûfò~ûG ö Zû’e Nì‰ð^ MZò
bûwò~ûG ö
RûYòQ Kò ?
ÆgðK : GK iekùeLû ~ûjûKò aéˆÿKê ùKak
ùMûUòG cûZâ aò¦êùe ÆgðKùe ZûKê ÆgðK Kj«ò ö
A
B
C @ûKhðY Ke«ò ö ù~ ùKøYiò \êAUò RWÿúd aÉê c¤ùe
GVûùe ABC iekùeLû B aò¦êùe aéˆÿ_âZò
ÆgðK @ùU ö
@ûùc RûYê ù~ MQeê QòŠòMfû _ùe ùiI
_é[ôaú @ûWÿKê @ûKhðòZ ùjûA ZkKê Liò_ùWÿ ö ùZùa
ùiIUò K’Y _é[ôaúKê ^òR@ûWÿKê @ûKhòðZ Kùe ?
~\ò jñ ùZùa _é[aô ú KûjóKò ùiI @ûWÿKê MZò Keê^ûjó ?
^òCU^u MZò i´§úd ZéZúd ^òdcû^êiûùe ùiIUò
c¤ _é[ôaúKê ^òR@ûWÿKê @ûKhòðZ Kùe ö ^òCU^u
MZò i´§úd \ßòZúd ^òdcû^ê~ûdú,
ak = aÉêZß ¨ ZßeY
⇒ F = ma
F
⇒ a=
m
~\ò _â~êqak iÚòe eêùj ùZùa
a α
1
m
GK iÚòe ak\ßûeû aÉêùe iéÁò ùjC[ôaû ZßeY
aÉêe aÉêZß ijòZ _âZòùfûcû^ê_ûZú ùjûA[ûG ö
ù~ùjZê _é[ôaúe aÉêZß ùiIe aÉêZß Vûeê ~ù[Á
ùagò ùZYê ùiIe @ûKhðY ak \ßûeû _é[ôaúùe @Zò
@Ì I ^MYý ZßeY iéÁò jêG ö ùZYê _é[ôaú ùiI
@ûWÿKê MZò Keòaû RYû_ùWÿ^û ö Gjò KûeYeê jó
_é[ôaú c¤ P¦â Pûeò_ùU Nìeò^[ûG, ~\òI P¦â
_é[ôaúKê @ûKhðY Kùe ö
@ûc ùiøeRMZùe iaê Mâj iì~ðý Pûeò_ùU
Nìe«ò ö iì~ðý I _âùZýK Mâj c¤ùe GK ak Kû~ðý
Keò[ûG ~ûjû ù~ûMêñ _âùZýK Mâj iì~ðý Pûeò_ùU
Nìe«ò ö Gjò Z[ýKê bòˆÿòKeò ^òCU^ GK iò¡û«ùe
C_^úZ ùjùf ù~, _é[ôaú ùKak P¦â aû ùiIKê
@ûKhðY Kùe^ò _âùZýK RûMZòK aÉê _eÆeKê
[ôaû Gjò @ûKhðY akKê ‘cjûKhðY ak’ Kêjû~ûG ö
cûZâ _é[ôaúe cjûKhðY akKê GK aòùgh ^ûc ù\A
cû¤ûKhðY ak (Force of gravity) Kêjû~ûG ö
7.1.1 iûaðR^ú^ cjûKhðY ^òdc
(Universal Law of Gravitation)
aògße _âùZýK aÉê @^ý aÉêKê ^òR@ûWÿKê
@ûKhðY Kùe ö Gjò @ûKhðY ake _eòcûY aÉê\d ß e
aÉêZeß MêY`k ij icû^ê_ûZú Gaõ ùicû^u aÉêZß
ùK¦â c¤ùe [ôaû \ìeZûe aMð ij _âZòùfûcû^ê_ûZú
(Inversely proportional) @ùU ö Gjò ak aÉê
\ßde aÉêZßùK¦âKê iõù~ûM Keê[ôaû iekùeLû
\òMùe Kû~ðýKûeú jêG ö
 97
GjûKê iûaðR^ú^ cjûKhðY ^òdc Kêjû~ûG ö
aògeß ù~ ùKøYiò iÚû^ùe ù~ ùKøYiò \êAUò RWÿúdaÉê
c¤ùe G ^òdc _â~êRý ö
PòZâ 7.2
aÉê \ßde ùK¦âKê iõù~ûM Keê[ôaû
iekùeLûùe _â~êq cjûKhðY ak ö
cù^Ke \êAUò aÉê A I B e aÉêZß ~[ûKâùc
M I m @ùU ö Cbd _eÆeVûeê d \ìeZûùe @aiÚû^
KeêQ«ò I ùicû^u c¤ùe Kû~ðý Keê[ôaû cjûKhðY
ak cù^Ke F @ùU ö
cjûKhðY ^òdcû^ê~ûdú,
F α M× m .................... (7.1)
Gaõ Fα
1
.................... (7.2)
d2
(7.1) I (7.2) \ßdKê GKZâ Keò ùfLôùf,
M× m
Fα .................... (7.3)
d2
M× m
Kò´û F=G .................... (7.4)
d2
GVûùe G GK icû^ê_ûZú iÚòeûu ~ûjûKê
iûað R ^ú^ cjûKhð Y úd iÚ ò e ûu (Universal
Gravitational Constant) Kêjû~ûG ö Gjûe cìfý
aÉêMêWÿòKe _âKéZò, MV^, ùicû^ue aÉêZß aû
@aiÚû^ C_ùe ^òbðe Kùe ^ûjó ö Gjûe cìfý iaðZâ
icû^ ö ùZYê GjûKê iûaðR^ú^ cjûKhðYúd ]îaûu
Kêjû~ûG ö \êAUò aÉê c¤ùe Kû~ðý Keê[a
ô û cjûKhðY
ak ùijò aÉê \ßde aÉêZß I Zûu c¤ùe [ôaû
\ìeZß C_ùe ^òbðe Kùe ö Gjò ak ùijò aÉê
\ßdKê ù~ûM Keê[aô û iekùeLû \òMùe Kû~ðý Kùe ö
SI GKK _¡Zòùe Gjûe cìfý 6.673 × 10–11
^òCU^ cò2 / KòMâû2 ö
icúKeY (7.4) ùe,
~\ò M = m = 1 KòMâû Gaõ d=1 cò jêG,
ùZùa F=G=6.673×10-11 ^òCU^ cò2 / KòMâû2
ùja ö Gjò cjûKhðY ake _eòcûY ajêZ Kcþ ö
G[ô_ûAñ cjûKhðY akKê \êaðk ak (weak force
of nature) Kêjû~ûG ö @^ýû^ý ak Zêk^ûùe GjûKê
@ù^K ùlZâùe Cù_lû Keû~ûA[ûG ö
iûeþ @ûARûKþ
^ò C U^þ AõfŠe
Mâû^þ[ûc (Grantham)
^ò K UiÚ Cfþ i þ ù [û_ð
(Woolsthorpe) Vûùe
R^à M â j Y Keò [ ô ù f ö
aòmû^e AZòjûiùe Zûuê
iaê V ûeê _â b ûagûkú
ZˆÿßaòZþ Kêjû~ûG ö ùi
GK Meòa Pûhú _eòaûeùe R^àMâjY Keò[ôùf ö
cûZâ Zûuê PûhKû~ðý @ûiê^[ôfû ö 1661 ciòjûùe
Kýû´âR
ò þ aògßa\ò ýûkdKê Cygòlû _ûAñ Zûuê _VûMfû ö
1665 ciòjûùe Kýû´òâRþùe ù_äM ùeûM aýû_òaûeê
^òCU^þ ùMûUòG ahð QêUò ù^ùf ö ùijò QêUò icd
bòZùe ùiIUò C_eKê ^~ûA MQeê ZkKê _Wÿòaû
NUYû Zûuê P¦â I _é[ôaú c¤ùe[ôaû @ûKhðY
aòhdùe bûaòaûKê ù_âeYû ù\fû I _ùe ùi
cjûKhðY akKê @ûaòÃûe Kùf ö
C\ûjeY : 7.1
_é[ôaú I P¦âe aÉêZß ~[ûKâùc 6×1024 KòMâû
I 7.4×1022 KòMâû @ùU ö ~\ò Cbdu c¤ùe \ìeZû
3.84×105 Kòcò jêG, ùZùa _é[ôaú \ßûeû P¦â C_ùe
_â~êþq cû¤ûKhðY ake _eòcûY Kk^û Ke ö
(G = 6.7×10–11 ^òCU^. cò2 / KòMâû2)
 98
Cˆÿe : aÉê ùKak cjûKhðY ake _âbûa ù~ûMêñ MZò Keê[ûG
_é[ôaúe aÉêZß M = 6×1024 KòMâû ùZùa Zûjûe ùi MZòKê cêq _Z^ (free fall) MZò
P¦âe aÉêZß m = 7.4×1022 KòMâû Kêjû~ûG ö ùiùZùaùk Zûjûe ZßeY _é[ôaúe
@ûKhðY aû cû¤ûKhðY ù~ûMêñ RûZ ùjûA[ûG ö ùZYê
_é[ôaú I P¦â c¤ùe \ìeZû
GjûKê cû¤ûKhðYR^òZ ZßeY (acceleration due
d = 3.84×105 Kòcò = 3.84×108 cò
to gravity) Kêjû~ûG ö GjûKê ‘g’ @le \ßûeû iìPòZ
G = 6.7×10-11 ^òCU^þ cò2 /KòMâû2 Keû~ûG ö Gjûe \òM iað\û ZkKê @[ðûZþ _é[ôaú
∴ _é[ôaú P¦â C_ùe _âùdûM Keê[ôaû ak @ûWÿKê ùjûA[ûG ö
Mm aÉêUòG ZkKê _Wÿê[ôaû ùaùk ZßeY MZò
F=G
d2 \òMùe ùjC[ôaûeê GjûKê ~êqû™K I aÉêUò C_eKê
6.7×10-11^òCU^þ.cò2/KòMûâ 2¨6×1024KòMûâ ¨7.4×1022 KòMûâ ~ûC[ôaû ùaùk ZßeYe \òM MZò \òMe aò_eúZ
=
(3.84×108cò)2
ùjûA[ôaûeê GjûKê aò~qê û™K ùaûfò ]e~ûG ö _é[aô úe
bò^Ü bò^Ü iÚû^ùe I _é[ôaú C_ùe bò^Ü bò^Ü CyZûùe
= 2.01×1020 ^òCU^
‘g’ cìfý bò^Ü ùjûA[ûG ö ‘g’ e GKK cò/ùi2 @ùU ö
_âgÜ : (Question) ^òCU^u MZòe \ßòZúd ^òdcû^êiûùe, ake
1. iûaðR^ú^ cjûKhðY ^òdc K’Y ùfL ö _eòcûY aÉêZß I ZßeYe MêY`k ij icû^ ö
Gjûe MûYòZòK _eò_âKûgUò CùfäL Ke ö cù^Keû~ûC m aÉêZße GK aÉê cêq bûaùe
ùi[ôùe aýajéZ iùuZcû^uê iìPòZ Ke ö bì_éÂùe _WÿêQò ö GVûùe aÉêe ZßeY ùjCQò
cû¤ûKhðYR^òZ ZßeY ‘g’ ö _é[ôaú \ßûeû aÉê C_ùe
7.1.2 cjûKhðY ^òdce MêeêZß : (Importance _âùdûM ùjC[ôaû ak,
of the Universal Law of Gravitation)
F = mg ...............(7.5)
cjûKhðY ak GK \êakð ak, cûZâ cjûKûgùe
icúKeY (7.4) I (7.5) \ßdKê GKZâ Keò
Mâj ^lZâ I @^ýû^ý RWÿúd aÉêe @aiÚû^ aû MZò
@ûùc _ûAaû,
Gjò ak C_ùe ^òbðe Keò[ûG ö
M× m
(i) Gjò akù~ûMêñ @ûù¸cûù^ _é[ôaú _éÂùe mg = G
d2
...............(7.6)
@aiÚû^ KeòQê ö
GM
(ii) Gjò akù~ûMêñ iì~ðý Pûeò_ùU Mâjcûù^ I Kò´û, g= ...............(7.7)
d2
_é[ôaú Pûeò_ùU P¦â @jej NìeêQ«ò ö icúKeY (7.7) ùe M _é[ôaúe aÉêZß I d
7.2 cêq _Z^ (Free Fall) _é[ôaúVûeê aÉêe \ìeZû @ùU ö
aûdê c¤ùe aÉê MZò K fûùaùk aû cù^Keû~ûC aÉêUò _é[ôaú _éÂùe @aiÚû^
Liòfûùaùk aûdêe _âZòùeû] ^MYý jêG ö ùZYê KeêQò ö GVûùe d = R (R _é[ôaúe aýûiû¡ð @ùU)
ùUKûUòG ZkKê _é[ôaú @ûWÿKê Liòfûùaùk Zûjû icúKeY (7.7) ùe d = R iÚû_^ Kùf,
ùKak _é[ôaúe cjûKhðY ak ù~ûMêñ Lùi ö aÉêe GM
g=
G _âKûe MZòKê cêq _Z^ Kêjû~ûG ö ~\ò ùMûUòG R2
...............(7.8)
 99
_é[ôaú _éÂùe ‘g’e cìfý Re cìfý C_ùe
^òbðe Kùe ö _é[ôaú _éÂùe ‘g’e cìfý R2 ijòZ
_âZòùfûcû^ê_ûZú @ùU ö _é[ôaú GK iµì‰ð ùMûfK
^êùjñ ö ùceê ^òKUùe Gjû ùP_þUû ö ùZYê ùceê
^òKUùe Re cìfý iað^òcÜ I aòhêaùeLû iÚû^ùe
Re cìfý iaðû]ôK @ùU ö GYê ‘g’e cìfý aòhêaùeLû
^òKUùe Kcþ I ùceê ^òKUùe @]ôK ùjûA[ûG ö
aòhêaùeLûeê _é[ôaú _éÂùe ùceê ^òKUKê Mùf ‘g’
e cìfý aé¡ò_ûG I ùceê ^òKUùe iaðû]ôK jêG ö
7.2.1 ‘g’ e cìfý ^òeì_Y
(To Calculate the Value of g)
icúKeY (7.8) \ßûeû ‘g’e cìfý ^òeì_Y
Keòùja ö Gjò icúKeYùe iûaðR^ú^ cjûKhðYúd
]îaûu Ge cìfý 6.7×10–11 ^òCU^ cò2/KòMâû2,
_é[ôaúe aÉêZß Me cìfý 6×1024 KòMâû Gaõ _é[ôaúe
aýûiû¡ð Re cìfý 6.4×106 cò _âZòiÚû_^ Kùf,
GM
g=
R2
6.7 × 10-11^òCU^þ.cò2 / KòMûâ 2 ¨ 6 ×1024KòMûâ
=
(6.4 × 106cò)2
= 9.8 cò
/ ùi2
∴ cû¤ûKhðY R^òZ ZßeY ‘g’e cìfý 9.8 cò/ùi2
@ùU ö
7.2.2 : cû¤ûKhðY ak _âbûaùe aÉêe MZò
(Motion of Objects Under the Influence
of Gravitational Force of the Earth)
Zêc _ûAñ Kûc : 7.2
icû^ CyZûeê LŠòG _e I ùMûUòG ùMûWÿòKê
GKû iûwùe ZkKê _Kû@ ö ùKCñUò _â[ùc Zùk
_WÿêQò, Zûjû flý Ke ö _ê^½ ùMûUòG aûdê gì^ý
KûPNe bòZùe ùijò _e I ùMûWÿòKê icû^ CyZûeê
@ûC [ùe ZkKê _Kû@ I ù\L ùicûù^ Kò_eò
bûaùe Zùk _WÿêQ«ò ö
_â[c ùlZâùe ùMûWÿòUò gúNâ Zùk _Wÿòa ö G
ùlZâùe aûdêe NhðYR^òZ _âZùò eû] ak Kû~ðýKùe,
~ûjû jûfêKû _ee MZòKê aû]û\òG ö ùZYê Zûjû
aòk´ùe Zùk _ùWÿ ö cûZâ \ßòZúd ùlZâùe ù~ùjZê
NeUò aûdêgì^ý, ùZYê aûdêij NhðYR^òZ _âZòùeû]
ak ^[ûG ö ùZYê Cbùd icû^ icdùe Zùk
_Wÿòùa ö cêq _Z^ùe aÉêe MZò icúKeYe eì_
icZßeYùe MZò Keê[ôaû aÉêe MZò icúKeYe
eì_ ij icû^ ö
cêq_Z^ icúKeYùe ùKak ZßeYKê ‘a’
_eòaùˆÿð ‘g’ ^ò@û~ûG ö cù^Ke ùMûUòG aÉê ‘t’
icd _ûAñ cêq _Z^ùe LiêQò ö u I v ~[ûKâùc
aÉêe _âûe¸òK I @«òc ùaM ùjùf Gaõ t icdùe
aÉê \ßûeû @ZòKâû« \ìeZûKê s ù^ùf,
v = u + gt ....................(7.9)
1 2
s = ut + gt ...............(7.10)
2
v2 = u2 + 2gs ...............(7.11)
ZßeYe \òM aÉêe MZò \òMùe ùjùf, ‘g’e
cìfý ~êqû™K I MZò\òMe aò_eúZ ùjùf ‘g’e cìfý
aò~êqû™K ùaûfò ]eû~ûG ö
C\ûjeY : 7.2
ùMûUòG aÉêKê _é[ôaú C_eê KòQò CyZûeê
QûWÿùò \fû_ùe Zûjû 0.5 ùiùKŠ _ùe Zùk _Wÿf ò ûö
(i) aÉêUò ùKùZ ùaMùe bìcòùe _Wÿòfû ?
(ii) 0.5 ùiùKŠ c¤ùe aÉêUòe jûeûjûeò ùaM
ùKùZ ?
(iii) aÉêUò ùKùZ Cyeê Liò bìcòùe _Wÿò[ôfû ?
(g = 10cò / ùi2 ^ò@)
Cˆÿe :
_Z^ icd, t = 0.5 ùiùKŠ = ½ ùi
_âûe¸òK _eòùaM, u = 0 cò / ùi (KûjóKò Kjòf ?)
aÉêUòe ZßeY, g = 10 cò / ùi2 (^òcÜMûcú)
 100

(i) _é[ôaú C_ùe _Z^ ùaM icúKeY (7.11) eê

o
v = υ + gt v2 = u2 + 2gs

v = 0 + gt = gt ⇒ 0 = u2 + 2 × (-9.8 cò / ùi2) × 10 cò.

(aÉêUò Zkê C_eKê CVê[ôaûeê
= 10 cò / ùi2 × ½ ùi ZßeY aò~êqû™K ^ò@û~òa)
= 5 cò / ùi ⇒ u2 = 2 × 9.8 × 10 cò2 / ùi2 = 196 cò2 / ùi2
u+v ⇒ 196 cò2 / ùi2
(ii) jûeûjûeò ùaM = u=
2
⇒ u = 14 cò / ùi.
0 cò / ùi + 5 cò / ùi
= (ii) v = u + at
2
v −u
∴ t=
= 2.5 cò / ùi a
(iii) CyZû = bìf´ \òMùe aÉê\ßûeû @ZòKâû« 0 – 14 cò
/ ùi 14 cò / ùi
\ìeZû =
- 9.8 cò / ùi2
=
9.8 cò / ùi2
o 1
∴ s = ut + gt 2 ⇒ t = 1.43 ùi
2
∴ aÉêUòe _âûe¸òK _eòùaM 14cò / ùi Gaõ
s = ½ gt2
iùaðûy CyZûùe _joôaûe icd 1.43
= ½ × 10 cò / ùi2 × (0.5 ùi)2 ùiùKŠ @ùU ö
= ½ × 10 cò / ùi2 × 0.25 ùi2
7.3 aÉêZß (Mass)
= 1.25 còUe
ùKøYiò aÉê c¤ùe [ôaû _\û[ðe _eòcûYKê
C\ûjeY : 7.3 aÉêe aÉêZß Kêjû~ûG ö aÉêe aÉêZß Zû’e RWÿZûe
ùMûUòG aÉêKê bìf´ \òMùe C_eKê `òwòaû _eòcû_K ö ù~Cñ aÉêe aÉêZß ù~ùZ @]ôK Zûjûe
\ßûeû Gjû 10 còUe CyKê CVòfû ö RWÿZû ùiùZ ùagú ö aÉêe aÉêZß Zûjûe @aiÚòZò
(i) aÉêUò ùKùZ _eòùaMùe C_eKê `òwû C_ùe ^òbðe Kùe ^ûjó ö @[ðûZþ ùMûUòG iÚû^eê
ùjûA[ôfû ? @^ýiÚû^Kê iÚû^û«eòZ ùjùf aÉêe aÉêZße ùKøYiò
(ii) iùaðûy CyZûKê CVòaû _ûAñ aÉêUòKê ùKùZ
_eòaˆÿð^ jêG ^ûjó ö aÉêe aÉêZß iaê iÚû^ùe iÚòe
icd fMòfû ö eùj ö
7.4 IR^ (Weight)
Cˆÿe :
GK aÉê C_ùe Kâòdûgúk ùjC[ôaû _é[ôaúe
bì f ´ \ò M ùe aÉê \ ß û eû @Zò K â û « \ì e Zû
cû¤ûKhðY akKê ùijò aÉêe IR^ Kêjû~ûG ö GjûKê
s = 10cò. ö iùaðûy iÚû^ùe _joôMùf aÉêe
iû]ûûeYZü ‘W’ iùuZ \ßûeû iìPòZ Keû~ûG ö
_eòùaMe _eòcûY gê^ ùjûA~ûG ö ùZYê
W = mg ....................(7.12)
@«òc _eòùaM v = 0 cò / ùi
GVûùe, m= aÉêe aÉêZß
cû¤ûKhðYR^òZ ZßeY g = 9.8 cò / ùi2
g = cû¤ûKhðYR^òZ ZßeY
 101
IR^e GKK ake GKK ij icû^ ö IR^ We
GK i\òg eûgò ö Gjûe _eòcûY I \òM Cbd [ûG ö ùZYê, Wm =
6
Gjûe \òM iaêùaùk _é[ôaúe ùK¦â @ûWÿKê ^òcÜcêLú @ZGa P¦â _éÂùe ùMûUòG aÉêe IR^,
ùjûA[ûG ö ù~ùjZê ‘g’e cìfý iaêiÚû^ùe icû^ _é[a
ô ú _éÂùe ùijò aÉêe IR^e GK hÂûõg @ùU ö
^êùjñ, aÉêe IR^ c¤ iaêiÚû^ùe iÚòe ^êùjñ ö bò^Ü ~\ò gm = P¦â_éÂùe cû¤ûKhðYR^òZ ZßeY
bò^Ü iÚû^ùe aÉêe IR^ bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûG ö
ge = _é[ôaú _éÂùe cû¤ûKhðYR^òZ ZßeY
7.4.1 P¦â _éÂùe aÉêe IR^
m = aÉêe aÉêZß
(Weight of an object on the Moon)
W m m.gm gm 1
P¦â _éÂùe P¦â ù~ZòKò cû¤ûKhðY ak _âùdûM ùZùa = = =
We m.g e ge 6
Keò ùMûUòG aÉêKê ^òR @ûWÿKê @ûKhðY Kùe Zûjûjó
P¦â_éÂùe Cq aÉêe IR^ ùjûA[ûG ö _é[ôaú ge
ùZYê gm =
Zêk^ûùe P¦âe aÉêZß Kcþ ùjûA[ôaûeê Gjû aÉê 6
C_ùe Kcþ cû¤ûKhðY ak _âùdûM Kùe ö C\ûjeY : 7.4
cù^Ke m aÉêZß aògòÁ ùMûUòG aÉêe IR^ ùMûUòG aÉêe aÉêZß 10 KòMâû ùjùf _é[ôaú
P¦â_éÂùe Wm ö ~\ò P¦âe aÉêZß Mm I aýûiû¡ð _éÂùe Gjûe IR^ ùKùZ ?
Rm jêG ùZùa cjûKhðY ake ^òdcû^ê~ûdú, Cˆÿe :
Wm = G
M m × m ...............(7.13) aÉêe aÉêZß m = 10 KòMâû
R m2 c¤ûKhðYR^òZ ZßeY g = 9.8 cò / ùi2
~\ò ùijò icû^ aÉêe IR^ _é[ôaú _éÂùe aÉêe IR^ W = m × g
We jêG Gaõ Me I Re ~[ûKâùc _é[ôaúe aÉêZß I = 10 Kò.Mâû × 9.8 cò / ùi2
aýûiû¡ð jêG ùZùa
= 98 Kò.Mâû.cò/ ùi2
Me × m = 98 ^òCU^þ
We = G ...............(7.14)
R e2
C\ûjeY : 7.5
icúKeY (7.14)ùe
_é[a
ô ú _éÂùe ùMûUòG aÉêe IR^ 10 ^òCU^
Mm= 7.36 × 10 KòMâû
22
ùjùf P¦â _éÂùe Gjûe IR^ ùKùZ ?
Rm = 1.74 × 106cò cìfý aiûAùf Cˆÿe :
7.36×1022 KòMâû × m P¦â_éÂùe aÉêe IR^
Wm= G
(1.74×106 cò)2 1
10
= × _é[ôaú _éÂùe ùijò aÉêe IR^ ö
= 2.431×10 G × m 6
I We = 1.474 × 1011 G × m W e 10
⇒ Wm = = ^òCU^þ
10 6 6
Wm 2 . 431 × 10 1
∴
We
=
1 . 474 × 10 11
=
6
(_âûd) = 1.67^òCU^þ
 102

_âgÜ : ùa÷mû^òK _ûgþKûf (Pascal)u i¹û^ûù[ð Gjò

(i) aÉêZß I IR^ c¤ùe _û[ðKý \gðû@ ö GKKKê _ûgKûfþ (Pa) c¤ Kêjû~ûG ö
(ii) P¦â _éÂùe ùKøYiò aÉêe IR^ _é[aô ú _éÂùe 1 _ûgþKûf = 1^òCU^ / cò2
aÉêe IR^e GK hÂûõg KûjóKò ? iõùKZùe 1Pa = 1 N / m2

7.5 : iõNûZ I Pû_ l aÉêe _é ij iõÆgðùe @ûiò _é _âZò f´

(Thrust and Pressure)
bûaùe Kû~ðý Keê[ôaû ùcûU akKê iõNûZ
Kêjû~ûG ö
1. GK jûZêWÿò \ßûeû Kû^Úùe K+û _òUòaû ùaùk
@ûcKê K+ûe ùP_þUû cêŠùe ak _âùdûM l Pû_ ùjCQò iõNûZ I ùlZâ`ke @^ê_ûZ ö
KeòaûKê _ùWÿ ö Gjò ak K+ûe cê^ò@û l iõNûZe GKK ùjCQò ^òCU^ (N) Gaõ
@MâbûMùe Kû~ðý Keò[ûG I Kû^Ú_âZò f´ Pû_e GKK ùjCQò ^òCU^/cò2 (Nm-2) aû
\òMùe Kû~ðý Kùe ö _ûgþKûfþ (Pa)
2. aûfò C_ùe Vò@û ùjaû\ßûeû @ûc _û\ \êAUò
C\ûjeY : 7.6
aûfò bòZeKê \aò~ûG cûZâ aûfò C_ùe ùgûA
ùMûUòG @ûdZN^ûKûe KûVLŠe ù\÷Nðý 40
_Wÿòùf @ûc ù\j aûfò bòZeKê \aò^[ûG ö
ùi.cò., _âiÚ 20 ùi.cò. I CyZû 10ùicò. ö GjûKê
\êAUò~ûK ùlZâùe @ûc geúee IR^ak
ùUaêf C_ùe PòZâùe \gðû~ûA[ôaû _eò eL ö
aûfò C_ùe f´ bûaùe Kû~ðý Keò[ûG ö
ùKøYiò aÉê C_ùe aÉêe _é _âZò f´ \òMùe
Kû~ð ý Keê [ ô a û akKê iõNûZ (thrust)
Kêjû~ûG ö Gjûe GKK, ake GKK ij
icû^ ö ak aû iõNûZeê Pû_ iéÁò jêG ö
GK _éÂe _âZò GKK ùlZâ`k C_ùe f´
bûaùe Kû~ðý Keê[ôaû ùcûU ak aû iõNûZKê Pû_
Kêjû~ûG ö iêZeûõ (a) (b)

·_ PòZâ
= ùlZâ` k 7.3

(i) (a) PòZâùe

KûVLŠe ù\÷Nðý ùUaêf _âZò f´
F ùjûA ejòQò ö
Kò´û P=
(ii) (b) PòZâùe KûVLŠe CyZû ùUaêf _âZò f´
A
ùjûA ejòQò ö
ù~CñVò P = _éÂZk C_ùe Pû_, F = _éÂZk
~\ò KûVLŠe aÉêZß 5 KòMâû jêG, ùZùa
C_ùe iõNûZ I A = _éÂZke ùlZâ`k ö Pû_e _âùZýK ùlZâùe KûVLŠ ùUaêf C_ùe ùKùZ
GKK ùjCQò ^òCU^ / cò2 ö Pû_ _ùKAa ?
 103
Cˆÿe : G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~, ak ù~Cñ ùlZâ
KûVLŠe aÉêZß = 5 KòMâû C_ùe Kû~ðý Kùe Zûjûe ùlZâ`k Kcþ ùjùf
Gjûe ù\÷Nðý, _âiÚ I CyZû ~[ûKâùc 40 _âùdûMKûeú ake _âbûa @]ôK jêG Gaõ ùlZâ`k
ùicò, 20 ùicò, I 10 ùicò @ùU ö @]ôK ùjùf, ake _âbûa Kcþ ùjûA[ûG ö Gjò
KûVLŠ ùUaêf C_ùe _âùdûM Keê[ôaû ak KûeYeê K+ûe @MâbûM ieê I Qêeúe ]ûe ZúlþY
KûVLŠe IR^ (w) ij icû^ ö ùjûA[ûG Gaõ ùKûVûNee cìk\ê@ûKê _âgÉ
∴ W = mg Keû~ûA[ûG ö KûjóKò G_eò Keû~ûG Kjòf ö
= 5KòMâû × 9.8 cò / ùi2
= 49^òCU^þ
7.5.1 Zek _\û[ðùe Pû_
(Pressure in Fluids)
(i) _â[c PòZâ (a)ùe ùUaêfe iõÆgðùe ejò[ôaû
@ûdZN^e _ûgßðe ùlZâ`k KVò^ _\û[ð_eò Zek I Mýûiþ c¤ Pû_
= 20 × 10 aMð ùicò _KûA[ûG ö Gjû ù~Cñ _ûZâùe eùj, ùijò _ûZâe
= 200 aMð ùicò Zùk I Kû^Ú C_ùe Pû_ _KûG ö Zek _\û[ð
= 0.02 aMðcò (1aMðcò= 104aMðùicò) c¤ùe Gjò Pû_ ùMûUòG aò¦êe iaê\òMùe icû^
∴ ùUaêf C_ùe _Wÿê[ôaû bûùa _â~êq jêG ö
·_ 7.5.2 _äaZû (Bouyancy)
= ùlZâ` k (iõNûZ = IR^ ak)
Kì@eê _ûYò KûXÿf
ò ûùaùk @ûùc @^êba Keò[ûC
49 ^òCU^
ù~ Rk_ì‰ð aûfþUò _ûYòùe aêWÿòejòfû ùaùk jûfêKû
= fûùM I _ûYò C_eKê @ûiòùf @]ôK IR^ fûùM ö
0.02 a cò
ù_ûLeúùe _jñeòfû ùaùk @ûùc ^òRKê jûfêKû
= 2450 ^òCU^ / cò2
@^êba Keòaû K[û icùÉ RûYòùQñ ö Zêùc ùKùa
= 2450 _ûgKûfþ
bûaòQ Kò, fêjûùe Zò@ûeò RûjûR Kò_eò icê\â Rkùe
(ii) \ßZ
ò úd PòZâ (b)ùe ùUaêfe iõÆgðùe fûMò[aô û bûùi Kò«ê ùMûUòG fêjû LŠKê _ûYòùe _KûAùf
_ûgßðe ùlZâ`k Zûjû iùw iùw aêWÿò~ûG ö Gjòiaê Z[ýKê aêSòaûKê
= 40 × 10 aMð ùicò
ùjùf @ûcKê _äaZû K’Y RûYòaûKê ùja ö Gùa
= 400 aMð ùicò @ûi ^òcÜfòLôZ @ûùfûP^ûeê _äaZû K’Y aêSòaû ö
= 0.04 aMðcò
Zêc _ûAñ Kûc : 7.3
∴ ùUaêf C_ùe _Wÿê[ôaû
·_ ùMûUòG Lûfò _äûÁòK ùaûZfe Vò_ò a¦Keò
= ùlZâ` k GK _ûYòbˆÿòð aûfþUòùe eL ö ùaûZfUò _ûYòùe
bûiò a ö ùaûZfUò K ê _ûYò bò Z eKê ùVfò a ûKê
49 ^òCU^ ùPÁûKe ö Zêùc GK D¡ßðak @^êba Keòa ~ûjû
=
0.04 a
cò ùaûZfUòKê _ûYòùe ùVfò ZkKê _ìeûAaû Kû~ðýùe
= 1225 ^òCU^ / cò2 aû]û \òG ö ùaûZfUòKê Rk_éÂeê ù~ùZ @]ôK
= 1225 _ûgKûfþ bòZeKê ùVfòa, ùaûZf C_ùe Rk ùiùZ @]ôK
 104
D¡ßðak _âùdûM Keòa ö ùaûZfUòKê _ûYòùe iµì‰ð
aê W ÿ û A QûWÿ ò ù \ùf, Gjû @ûù_ @ûù_ C_eKê
CVò@ûiòa ö
GVûùe ùKùZûUò _âgÜ c^Kê @ûùi, ù~_eòKò
(i) _é[ôaúe cû¤ûKhðY ak ùaûZf C_ùe
Kû~ðýKùe Kò ?
(ii) ~\ò Kùe, ùZùa ùaûZfUòKê RkbòZùe
ZkKê aêWÿûA QûWÿòù\ùf Zûjû ùijò iÚû^ùe
ejòaû _eòaùˆÿð C_eKê CVò@ûùi KûjóKò ?
(iii) ùaûZfUòKê Kò_eò _ûYòùe aêWÿû~ûA _ûeòa ?
_é[a
ô úe cû¤ûKhðY ak ùaûZfUòKê Zk @ûWÿKê
UûùY ö cûZâ Rk ùaûZf C_ùe GK D¡ðaß k _âùdûM
Kùe ~ûjû `kùe ùaûZfUò C_eKê ùVfòjêG ö
ù~ùZùaùk Rk bòZùe Gjò D¡ßðake _eòcûY
_é[ôaúe cû¤ûKhðY ake _eòcûY @[ðûZþ ùaûZfUòe
IR^Vûeê @]ôK jêG, ùaûZfUò C_eKê CVò@ûùi ö
ùaûZfUò aêW~òÿ aò û _ûAñ ùaûZfe IR^ ùaûZf C_ùe
Kâ ò d ûgúk D¡ß ð a ke _eò c ûYVûeê @]ô K ùjaû
@ûagýK ö ùaûZf C_ùe GK @Zòeòq ^òcÜcêLú
aûjýak _âùdûM Kùf ~ûA ùaûZfKê Rk c¤ùe
aêWÿûA eLôaû i¸a ùja ö Gjò @Zòeòq ^òcÜcêLú
aûjýake _eòcûY D¡ßðak I ùaûZfe IR^e
_ecûYe @«e ij icû^ aû @]ôK ùjaû @ûagýK ö
GVûùe Rk, ùaûZf C_ùe ù~Cñ D¡ßðak
_âùdûM Kfû ZûjûKê _äa^ ak Kêjû~ûG ö _äa^
ak Zek _\û[ðùe aêWÿò[ôaû _âùZýK aÉê C_ùe
Kû~ðý Keò[ûG ö Gjò ake _eòcûY Zek_\û[ðe
iû¦âZû C_ùe ^òbðe Kùe ö
ùKøYiò aÉê Rk c¤ùe aêWÿòùf ùijò aÉê
C_ùe Kòâdûgúk C¡ßðcêLú _äa^ ake _eòcûY
@_iûeòZ Rke IR^e _eòcûY ijòZ icû^ ö
7.5.3 Rkùe aÉêUòG aêùWÿ aû bûùi KûjóKò ?
(Why Objects Float or Sink When
Placed on the Surface of Water)
Gjò _âgÜe Cˆÿe _ûAaû _ûAñ GK ùQûU
_eúlûUòG Keòaû ö
ùMûUòG aòKeùe _ûYò bˆÿòKð e ö _ûYòe _éÂùe
GK fêjûK+û eL ö K’Y ùjCQò flý Ke ö K+ûUòG
_ûYòùe aêWÿò~òa ö GVûùe K+û C_ùe \êAUò ak
Kû~ðý Kùe ö _â[cUò _é[ôaúe cû¤ûKhðY ak aû
K+ûe IR^ I \ßòZúdUò _äa^ ak ö Gjò \êAUò
aò_eúZcêLú ak c¤eê _â[cUòe @[ðûZþ cû¤ûKhðYak
aû IR^e _eòcûY _äa^ akVûeê @]ôK ùjaûeê
K+ûUò _ûYòùe aêWÿòMfû ö
KKð
fêjûKû
PòZâ 7.4
Zêc _ûAñ Kûc : 7.4
ùMûUòG Rk_ì‰ð aòKeùe icû^ aÉêZß aògòÁ
GK fêjûK+û I KKðKê eL ö K’Y ùjCQò flýKe ö
fêjûK+ûUò aêWÿò~òa cûZâ KKðUò _ûYòùe bûiòa ö Gjû
aÉê \êAUòe iû¦âZûùe [ôaû _û[ðKý ù~ûMêñ NùU ö
KKðe iû¦âZû Rke iû¦âZûVûeê Kcþ ö ùZYê KKð
ùlZâùe _äa^ ake _eòcûY KKðe IR^Vûeê @]ôK ö
ùZYê Gjû Rk_éÂùe bûùi ö
cûZâ fêjûK+ûe iû¦âZû RkVûeê @]ôK ö ùZYê
Gjû C_ùe _â~êq _äa^ ake _eòcûY fêjûK+ûe
IR^Vûeê Kcþ ~ûjû `kùe Kò Gjû aêWÿò~ûG ö
 105
G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~, ù~Cñ aÉêe iû¦âZû iõ_ì‰ð aêWÿòMùf _äa^ ak iaðû]ôK jêG Gaõ aÉêUò
Rke iû¦âZûVûeê Kcþ Zûjû Rkùe bûùi I ~ûjûe @Zý]ôK jûfêKû RYû_ùWÿ I iìPK iaêVûeê CyiÚû^ùe
iû¦âZû Rke iû¦âZû Vûeê @]ôK Zûjû Rkùe aêW~òÿ ûG ö eêùj ö Gjû_ùe Zek bòZùe aÉêUòKê @]ôK
aêWÿûAùf c¤ _äa^ ak @ûC aé¡ò _ûA^[ûG ö ùZYê
_âgÜ : iìPKe iÚû^ @_eòaðòZ eùj ö iêZeûõ aÉê C_ùe
(i) ùcûUû `òZû [ôaû aýûM @ù_lû _Zkû Zek _âùdûM Keê[ôaû _äa^ ak Zek c¤ùe
`òZû[ôaû aýûMKê Kû§ùe ùaûjòaû KÁKe aÉêe aêWeòÿ jò[aô û @õge @ûdZ^ C_ùe ^òbeð gúk ö
KûjóKò ? aêWÿòaû @õge @ûdZ^ aXÿòùf, _äa^ ak aùX ö
(ii) _äaZû K’Y ? MâúKþ \ûgð^Kò Z[û MûYòZKò @ûKòcð Wò iòÿ þ (287-212Lâú._ì)
(iii) ùMûUòG aÉêKê Rk_éÂùe eLôùf Zûjû Rkùe _â[ùc Gjû @ûaòÃûe Keò[ùô f ö _âùZýK aÉêe ^òRÊ
ùKùZùaùk aê W ÿ ò ~ ûG I ùKùZùaùk _âKéZ IR^ @Qòö
bûùi ? ùMûUòG aÉê GK Zek c¤ùe aêWùòÿ f Zûjûe
IR^ KòQò KcòMfû_eò RYû_ùWÿ ö Gjò IR^ jâûiKê
7.6 @ûKòðcòWÿòiþu iìZâ
@ûbûiú (virtual) jâûi Kêjû~ûG ö KûeY aÉêUò Zekeê
(Archimede’s Principle)
aûjûeò @ûiòùf Zû’e IR^ _êYò aXÿò~ûG ~ûjûKê aÉêe
Zêc _ûAñ Kûc : 7.5 _âKéZ IR^ Kêjû~ûG ö
ùMûUòG Kcû^ú ^òKòZòùe ^ò\û IR^ò@û aÉêUòG ùMûUòG aÉêKê ùKøYiò GK Zekùe aêWûÿ Aùf,
SêfûA ùKøYiò Zek (fluid)ùe aÉêUK ò ê @ûõgòK bûùa Zûjû aêWÿò[ôaû @õge @ûdZ^ ij icû^ @ûdZ^e
aêWÿûAaû cûùZâ ^òKòZòe iìPK C_eKê ùVfò ùjaû Zek @_iûeòZ Keò[ûG ö aÉê\ûß eû @_iûeòZ Zeke
flý Keû~ûG ö aÉêUò C_ùe C¡ßðcìLú _äa^ ake IR^ Gaõ aêWÿò[ôaû ùaùk Zûjûe IR^e @ûbûiú
_âbûa ùjZê Zû’e IR^ jâûi _ûG Gaõ iìPK C_eKê jâûi (apparent loss) c¤ùe [ôaû iµKð aòhdùe
CùV ö aÉêUòKê @ûC @]ôK aêWÿûAùf, _äa^ ak @ûKòðcòWÿòiþ @^ê¤û^ Keò ù~Cñ iò¡û«ùe C_^úZ
ùjûA[ôùf Zûjû Zûu ^ûc @^êiûùe @ûKòðcòWÿòiþu
iìZâ ^ûcùe _eòPòZ ö iìZâUò ùjfû, ùKøYiò GK
Zekùe ùKøYiò GK aÉêKê iµì‰ð aû @ûõgòK
bûaùe aêWûÿ Aùf aÉêUe ò IR^ jâûi _ûG ö aÉêe
W2
IR^e Gjò @ûbûiú jâûi aÉê\ßûeû @_iûeòZ
Zeke IR^ ij icû^ ùjûA[ûG ö
W1
@ûKòðcòWÿòiþu iìZâ _âùdûM Keò aÉêe @ûù_lòK
(ROSENE) iû¦âZû ^ò‰d ð Keû~ûG ö @]ôKûõg bûicû^ @^ê_~â qê eò
Zek (appliance) ^òcûð Yùe Gjò iìZâ aýajéZ ùjûA[ûG ö
RûjûR, aêWÿûRûjûR, Wwûe ^òcðûY ùKøgk Gjò iìZâ
PòZâ 7.5 Zekùe aÉêe IR^ jâûi C_ùe _~ðýùaiòZ ùjûA[ûG ö fûùKÖûcòUe I
@û^ê_ûZòK bûùa aXÿòa Gaõ iìPKUò @ûjêeò C_eKê jûAùWâ û cò U ee Kû~ð ý c¤ Gjò Z[ý C_ùe
CVòa, KûeY aÉêe IR^ @ûjêeò Kcò~ûG ö aÉêUò _~ðýùaiòZ ö
 106
7.7 @ûù_lòK iû¦âZû (Relative Density)
GK aÉêe _âZò GKK @ûdZ^ùe [ôaû aÉêZßKê
aÉêe iû¦âZû Kêjû~ûG ö
aÉêe aÉêZß
aÉêe iû¦âZû =
aÉêe @ûdZ^
iû¦âZûe GKK KòMûâ / cò3 ö iû¦âZû _âùZýK
aÉêe GK ÊZª MêY ö bò^Ü bò^Ü aÉêe iû¦âZû bò^Ü
bò^,Ü ù~_eòKò iê^ûe iû¦âZû 19300 KòMûâ / cò3 cûZâ
Rke iû¦âZû 1000 KòMûâ / cò3 ö ùMûUòG aÉêe iû¦âZûeê
Zû’e gê¡Zû (purity) RYû_ùWÿ ö aÉêùe @^ý KòQò
_\û[ð còg[ò ùô f aÉêe iû¦âZûùe _eòaˆÿð^ @ûùi ö
ajêicdùe ùMûUòG aÉêe iû¦âZûKê Rke
iû¦âZû ij Zêk^ûKeò _âKûg Keû~ûG ö ùMûUòG aÉêe
iû¦âZû I Rke iû¦âZûe @^ê_ûZKê ùijò aÉêe
@ûù_lòK iû¦âZû Kêjû~ûG ö Gjûe ùKøYiò GKK
^ûjó ö (KûjóKò ?)
∴ ùKøYiò aÉêe @ûù_lòK iû¦âZû
ùijò aÉêe iû¦âZû
= ùMûUòG aÉêKê ^òR@ûWÿKê @ûKhðY Kùe, ZûjûKê
Rke iû¦âZû
C\ûjeY : 7.7
eì_ûe @ûù_lòK iû¦âZû 10.8 ö Rke iû¦âZû
1000 Kò.Mâû/cò3 ö ùZùa S.I GKKùe eì_ûe iû¦âZû
ùKùZ Kk^û Ke ?
Cˆÿe :
eì_ûe @ûù_lòK iû¦âZû = 10.8
eì_ûe iû¦âZû
⇒ = 10.8
Rke iû¦âZû
⇒ eì_ûe iû¦âZû = 10.8 × Rke iû¦âZû
= 10.8 × 1000 KòMâû / cò3
= 10.8 × 103 KòMâû / cò3
@ûùc K’Y gòLôùf :
l cjûKhð Y e ^ò d cû^ê i ûùe ù~ ùKøYiò
\êAUòaÉê c¤ùe [ôaû aÉêZß R^òZ @ûKhðY
ak, aÉê \ß d e aÉê Z ß e Mê Y `k ij
icû^ê_ûZú Gaõ ùicû^u c¤ùe [ôaû \ìeZûe
aMð ij _âZòùfûcû^ê_ûZú ö
l cjûKhðYe ^òdc aògße _âùZýK aÉê_ûAñ
_â~êRý @ùU ö cjûKhðY ak ùMûUòG \êaðk
ak (_âKéZòe @^ý akcû^u Zêk^ûùe) ö
l _é[ôaúe cjûKhðY akKê ‘cû¤ûKhðY ak’
Kêjû~ûG ö
l G GK iûaðR^ú^ cjûKhðYúd iÚòeûu ö
l ùceêVûeê aòhêaaéˆÿ @ûWÿKê Mùf _é[ôaúe
cû¤ûKhðY ak jâûi _ûG ö bì_é C_ùe
CyZû aé¡òij Gjûe _eòcûY c¤ jâûi _ûG ö
l _é[ôaú ù~Cñ cû¤ûKhðY ak _âùdûMKeò
Cq aÉêe IR^ Kêjû~ûG ö
l aÉê e aÉê Z ß I cû¤ûKhð Y R^ò Z Zß e Ye
MêY`kKê aÉêe IR^ Kêjû~ûG ö
l iÚû^ @^êiûùe aÉêe IR^e _eòcûY _eòaˆÿòZð
jêG cûZâ Zûjûe aÉêZß iÚòe eùj ö
l Zekùe aêWÿò[ôaû _âùZýK aÉê C_ùe Zek
_\û[ð GK C¡ßðak _âùdûM Kùe ö GjûKê
_äa^ ak Kêjû~ûG ö
l Zekùe aêWÿò[ôaû aÉêe iû¦âZû Zekùe
iû¦âZûVûeê @]ôK ùjùf aÉêUò aêWÿò~ûG Gaõ
Kcþ ùjùf Zûjû bûùi ö
 107

_âgÜûakú

1. \êAUò aÉê c¤ùe [ôaû \ìeZûKê @]û Keòù\ùf ùicû^u c¤ùe Kû~ðýKeê[ôaû cjûKhðY ake
_eòcûYùe Kò _eòaˆÿð^ jêG ?
2. _é[ôaú I _é[ôaú _éÂùe [ôaû GK Kò.Mâû aÉêZß aògòÁ aÉê c¤ùe [ôaû cjûKhðY ake _eòcûY ùKùZ ?
(_é[ôaúe aÉêZß 6×1024 KòMâû I aýûiû¡ð 6.4×106 cò)
3. _é[ôaú P¦âKê ù~ZòKò akùe @ûKhðY Kùe P¦â _é[ôaúKê ùiZòKò akùe @ûKhðY Kùe Kò ? KûeY ij
aêSû@ ?
4. ~\ò P¦â _é[ôaúKê @ûKhðY Kùe ùZùa _é[ôaú P¦â@ûWÿKê MZòKùe ^ûjó KûjóKò ?
5. \êAUò aÉê c¤ùe [ôaû @ûKhðY ak ^òcÜfòLôZ _eòiÚòZòùe Kò_eò _eòaˆÿòðZ ùja ?
(i) ~\ò ùMûUòG aÉêe aÉêZß \ßòMêYòZ jêG ö
(ii) ~\ò aÉê\ßd c¤ùe [ôaû \ìeZû ZòâMêYòZ jêG ö
(iii) Cbd aÉêe aÉêZß \ßòMêYòZ jêG ö
(iv) Cbd aÉêe aÉêZß \ßòMêYòZ ùja I ùicû^u c¤ùe [ôaû \ìeZû c¤ \ßòMêYòZ ùja ö
6. cjûKhðY ake ^òdce MêeêZß K’Y ?
7. cêq _Z^ùe aÉêe ZßeY ùKùZ ?
8. _é[ôaú I ù~ ùKøYiò aÉê c¤ùe [ôaû cjûKhðY akKê K’Y Kêjû~ûG ?
9. eûc \lòYùceêVûùe 5Mâûc IR^e iê^û KòYòfû ö aòhêaaéˆÿVûùe ùi ùijò iê^û Zû iûwKê ù\fû ö
iûwRYK iê^ûe IR^ ij i¹Z ùjaKò ? Zêc Cee ~[û[ðZû _âZò_û\^ Ke ö
10. KûMR Mêkû @ù_lû LŠòG `Ÿð KûMR ùWeòùe ZkKê _ùWÿ KûjóKò ?
11. 100 KòMâû aÉêZß aògòÁ GK aÉêe IR^ _é[ôaú I P¦â _éÂùe ùKùZ ùja Kk^û Ke ö
12. Zêce aÉêZß ùKùZ ? P¦âùe Zêc IR^ ùKùZ ùja ^ò‰ðd Ke ö (ge = 10m / s2)

13. 19.6 còUe Cy GK ùKûVûe QûZ C_eê ùMûWÿòUòG _KûMfû ö Gjû bìcòùe VòKþ _Wÿòfû ùaùk Gjûe
_eòùaM ùKùZ ùja ?
 108
14. 40 cò / ùi _eòùaMùe GK afþKê bì_éÂeê C_eKê `òwûùjfû, (g = 10cò / ùi2) ö
(i) Gjû iùaðûy ùKùZ CyZûKê CVòa ?
(ii) iùaðûy iÚû^ùe afþ\ßûeû @ZòKâû« \ìeZû I afþe aòiÚû_^ Zêk^û Ke ö
(iii) afþUò bìcò C_ùe ù`eò@ûiò _Wÿòfû_ùe afþe aòiÚû_^ I afþ\ßûeû @ZòKâû« \ìeZû ùKùZ ùja,
Zûjû ^ò‰ðd Ke ö
15. _é[ôaú I iì~ðý c¤ùe [ôaû cjûKhðY ake _eòcûY Kk^û Ke ?
(_é[ôaúe aÉêZß= 6 × 1024 KòMâû, iì~ðýe aÉêZß = 2 × 1030 KòMâû, Cbdu c¤ùe [ôaû jûeûjûeò
\ìeZß = 1.5 × 1011 còUe)
16. 100còUe Cy GK UûIßûe C_eê _[eUòG ZkKê _KûMfû ö GKû icdùe @^ý GK _[eKê 25cò / ùi
_eòùaMùe f´bûùa C_eKê `òwûMfû ö \êAUò _[e ùKùZùaùk I ùKCñVûùe _eÆeKê @ZòKâc
Keòùa ? (g = 10cò/ùi2)
17. f´bûùa C_eKê ù`û_Wÿû afþ 6 ùiùKŠ _ùe ZkKê ù`eò@ûiòfû ö ùZùa
(i) ùKùZ _eòùaMùe GjûKê ù`û_Wÿû ~ûA[ôfû ?
(ii) Gjû iùaðûy ùKùZ CyZûKê CVò[ôa ?
(iii) 4 ùiùKŠ _ùe Gjû ùKùZ \ìeZû @ZòKâc Keò[ôfû ?
18. Zek _\û[ðùe aêWÿò[ôaû aÉê C_ùe _äa^ ak ùKCñ \òMùe Kû~ðý Keò[ûG ö
19. _ûYòùe GK _äûÁòK ùaûZfKê aêWÿûA QûWÿòù\ùf Zûjû @ûù_ @ûù_ _éÂKê CVò@ûùi KûjóKò ?
20. 50Mâûc aÉêZß aògòÁ GK aÉêe @ûdZ^ 20 N^ùicò ö GjûKê GK Rk_ì‰ð KêŠùe _KûAùf Gjû aêWÿòa
^û bûiòa aêSû@ ö (Rke iû¦âZû GK Mâûcþ / ùicò3) ö

lll
 @Ác @¤ûd
Kû~ðý I gqò
(WORK AND ENERGY)
_ìað @¤ûdcû^uùe @ûùc MZòe KûeY, Gjûe
aòbûMúKeY aòhdùe @ûùfûP^û Keò@Qê ö MZò _eò
@ûC GK ùcøkòK ]ûeYû ~ûjû ajêZ _âûKéZòK NUYûKê
aêSûAaûùe iûjû~ý Kùe, Zûjû ùjCQò Kû~ðý ö Kû~ðý
@wûwúbûùa gqò ij RWÿòZ ö @ûi Gjò @¤ûdùe
@ûùc Kû~ðý I gqò aòhdùe aòÉZé bûaùe @ûùfûP^û
Keòaû ö
8.1 Kû~ðý K’Y ?
(What is Work ?)
ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe @ûùc Kû~ðý g±Uòe @[ð
ù~_eò aêSê aòmû^ùe aòùghZü ùi_eò aêSû~ûG
^ûjó ö Gjò _âùb\Kê ÆÁ Keòaû _ûAñ ùKùZK
C\ûjeYKê aòPûeKê ^ò@û~ûA_ûùe ö ù~_eòKò
ùMûUòG iÚû^ùe aiò KòQò Kòâdû (action) Keòaû,
@]ôK ak _âùdûM Keò Kû^ÚKê ùVfòaû, cêŠùe ùaûS
cêùŠA Vò@û ùjûA ejòaû, ùMûUòG iÚû^ùe Vò@û
ùjûA _ûV _XûAaû aû ùPøKòùe aiò _ûV _XÿòaûKê
ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe @ù^K aýqò Kû~ðý ùaûfò bûa«ò ö
cûZâ aòmû^ùe GjûKê Kû~ðý ùaûfò aòùaP^û Keû~ûG
^ûjó ö KûeY Kû~ðý K’Y I Kû~ðý ùKùZùaùk jêG
Zûjû Kû~ðýe iõmû C_ùe ^òbðe Kùe ö aûjýak
_âbûaùe aÉê aòiûÚ _òZ ùjùf Kû~ðý iµû\òZ jêG ö
aòiÚû_^ aò^û Kû~ðý jêG^û ö
C_ùeûq C\ûjeY MêWÿòKùe ak _âùdûM
iùˆÿß aÉê aòiÚû_òZ ^ùjûA iÚòe ejê[ôaûeê GVûùe
Kû~ðý iµû\òZ ùjC^ûjó ö @_e _lùe ùMûUòG
ùKûVûNeùe gòWÿòùe PXÿòfûùaùk aû ùMûUG MQ
PXÿòaû icdùe Kû~ðý iµû\òZ jêG ö ù~Cñ ùfûKUò
gòWÿò aû MQ PùXÿ Zûjûe aòiÚû_^ jêG ö ùZYê
Kû~ðý iµû\òZ jêG ö aòmû^e iõmû @^ê~ûA G
ùlZâ ù e Kû~ð ý e _eò c ûY c¤ ~ù[Á @]ô K
ùjûA_ûùe ö @ZGa @ûùc ^òZò\ò^ò@û Rúa^ùe
Kû~ðý ùaûfò bûaê[ôaû @ù^K _âKûee aòiÚû_^-
gì^ý gûeúeòK I cû^iòK Kòâdûùe aòmû^ @^êiûùe
Kû~ðý ùjûA^[ûG ö
8.1.1 ùa÷mû^òK \éÁòùe Kû~ðý :
(Scientific Concept of Work)
ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe ùKùZùaùk Kû~ðý jêG,
ùKùZùaùk Kû~ðý jêG ^ûjó, Zûjû RûYòaû _ûAñ Z[û
ùa÷mû^òK _eòbûhûùe Kû~ðýe iõmûKê iekbûaùe
aêSòaû _ûAñ Pûf ^òùcÜûq C\ûjeYMêWÿòKê @^ê¤û^
Keòaû ö
1. bìcò C_ùe [ôaû GK aÉêKê ak_âùdûM
Keò ùVfòaû \ßûeû Zûjû aòiÚû_òZ ùjùf
_âùdûM ak (ùVfòaû) aÉê C_ùe Kû~ðý
Keò[ûG ö
2. _òfûUòG UâfòKê UûYòaû\ßûeû UâfòUò MZò Kùeö
GVûùe UYûak \ßûeû Uâfò C_ùe Kû~ðý
iµû\òZ jêG ö
3. ùUaêf C_ùe [ôaû ajòUòKê C_eKê CVûAùf
ajòUò C_ùe ak_âùdûM ùjûA[ûG ö ~ûjû
\ßûeû ajòUò KòQò CyKê CVò[ûG ö ùZYê GVûùe
Kû~ðý iµû\òZ jêG ö
C_ùeûq C\ûjeYMêWÿòKê bfbûaùe @^ê¤û^
Kùf RYû~ûG ù~ Kû~ðý Keòaû _ûAñ @«Zü \êAUò
KûeKe @ûagýKZû ejòQò ö G[ôùe _â[cUò ùjfû
ake _âùdûM Gaõ \ßòZúdUò ùjfû ùMûUòG iÚû^eê
@^ý iÚû^Kê aÉêUòe aòiÚû_^ ö
 110
Zêc _ûAñ Kûc : 8.1 Kû~ðýe ùKak _eòcûY [ûG, \òM ^[ûG ö
Zêce ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe Kû~ðýKeòaûe KòQò ùZYê Kû~ðý GK @\òg eûgò ö Kû~ðýe GKK ak I
C\ûjeYKê cù^ _Kû@ I Zû’e GK ZûfòKû _âÉêZ aòiÚû_^e GKK C_ùe ^òbðe Kùe ö Kû~ðýe \êAUò
Ke ö G_eò C\ûjeYMêWÿòKê Zêc iûwcû^u ijòZ ùcøkòK GKK ùjfû Rêfþ (Joule) I @Mð (Erg) ö
@ûùfûP^û Ke Gaõ _âùZýKUò ùlZâùe Kû~ðý ~\ò GK WûA^þ ak GK aÉê C_ùe Kû~ðý Keò
ùjûAQòKò ^ûjó ùi aòhdùe Pò«û Ke ö G_eò KòòQò aÉêKê ak \òMùe GK ùi+òcòUe aòiÚû_òZ Kùe
C\ûjeY \ò@ ù~CñVûùe Kò ak_âùdûM ùjûA ùZùa ak \ßûeû iµû\òZ Kû~ðýe _eòcûYKê GK @Mð
c]ý aÉê U ò e @aiÚ û ^ùe ùKøYiò _eò a ˆÿð ^ Kêjû~ûG ö
ùjûA^ûjó ö G_eò _eò i Ú ò Z ò aò h dùe Pò « ûKe ùijò_eò ~\ò GK ^òCU^ ak GK aÉê
ù~CñVûùe Kò ùKøYiò ak _âùdûM ^ùjûA c]ý C_ùe Kû~ðýKeò aÉêKê ak \òMùe GK còUe
aÉêUò aòiÚû_òZ ùjûA_ûeòQò ö aòiÚû_òZ Kùe ùZùa ak\ßûeû iµû\òZ Kû~ðýKê
8.1.2 GK ^òŸòðÁ ak \ßûeû iµû\òZ Kû~ðý : GK Rêfþ Kêjû~ûG ö
(Work Done by a Constant Force)
1 @Mð = 1 WûA^þ ¨ 1 ùicò
ùa÷mû^òK _eòbûhûùe Kû~ðýe iõmû Kò_eò 1 Rêfþ = 1 ^òCU^ ¨ 1 còUe
ùja Zûjû C_ùe @ûùc @ûùfûP^û Kùf ö Gùa
Rêfþ I @Mð c¤ùe iµKð :
GjûKê @ûjêeò iekbûùa aêSaò ûKê GK C\ûjeY ù^aû,
ù~Cñ ùlZâùe aÉêC_ùe _âùdûM ùjûA[ôaû aûjýake 1 Rêfþ = 1 ^òCU^ ¨ 1 còUe
\òM, aÉêUeò aòiûÚ _^ \òM ijòZ icû^ @ùU ö = 105 WûA^ ¨ 102 ùicò
F s = 107 WûA^ ¨ ùicò
= 107 @Mð
C\ûjeY : 8.1
5 ^òCU^ ak GK aÉêKê ak \òMùe 2
còUe aòiÚû_òZ KeûAùf, iõ_û\òZ Kû~ðýe _eòcûY
ùKùZ ?
PòZâ 8.1 Cˆÿe :
cù^Ke ùMûUòG aÉê C_ùe GK ^òŸòðÁ
ak ‘F’ Kû~ðý KeêQò ö PòZâùe \gðû~ûA[ôaû _eò ak
_âùdûM `kùe Gjò aÉêUò ak_âùdûMe \òMùe ‘s’
\ìeZû _~ðý« aòiÚû_òZ ùjfû ö Gjû `kùe cù^Ke PòZâ 8.2
‘W’ Kû~ðý iµû\òZ ùjfû ö Gjò C\ûjeYùe ak I ak, F = 5 ^òCU^
aòiÚû_^e MêY`k Kû~ðýe _eòcûY ij icû^ ö aòiÚû_^, s = 2 còUe
MûYòZòK bûhûùe :
iµû\òZ Kû~ðý, W = Fs
Kû~ðý = ak ¨ aòiÚû_^
= 5 ^òCU^ ¨ 2 còUe = 10 Rêfþ
W = F.s ............8.1
 111
_âgÜ : C\ûjeY : 8.2
GK 7 ^òCU^ _eòcûYe ak ùMûUòG aÉê RùY Kêfò 15 KòMâû IR^e GK aýûMKê Zkê
C_ùe _âùdûM ùjûA aÉêUòKê ak \òMùe 8 còUe 1.5 còUe CVûA ^òR cêŠ C_ùe eLôfû ö GVûùe
_~ðý« aòiûÚ _^ Keò_ûeòfû (PòZâ 8.3) ö Gjò ùlZâùe Kêf\ò ûß eû iµû\òZ ùjûA[ôaû Kû~ðýe _eòcûY ùKùZ ?
Kû~ðýe _eòcûY ùKùZ ? (g = 10 cò / ùi2)
Cˆÿe :
aýûMe aÉêZß, m = 15 Kò.Mâû
aýûMe aòiÚû_^, s = 1.5 cò.
PòZâ 8.3 aýûMe IR^ GK ak ~ûjû aýûM C_ùe
Nee Kû^ÚKê Zêùc jûZùe ùVfò ak _ùdûM _Wÿê[ôaû cû¤ûKhðY ak mg @ùU ö Kêfò Gjûe
ic_eòcûYe ak C_e @ûWÿKê _âùdûM Kùf ~ûAñ
Kùf Kû^Ú Nêoô _ûùe^û ö Kû^Úe aòiÚû_^ jêG^û ö
aýûMUòKê C_eKê ùUKò _ûeòa ö Kêfò _âùdûM Keê[a
ô û
ùZYê _âùPÁû [ôùf c¤ ak \ßûeû ùKøYiò Kû~ðý
ak I aýûMe aòiÚû_^e \òM Cbd C_e @ûWÿKê
iµû\òZ jêG^û ö ak\ßûeû aÉêe aòiûÚ _^ ùjùf Kû~ðý
@[ðûZþ ùMûUòG \òMKê ùjûA[ûG ö
iµû\òZ jêG ùaûfò _ìaðeê Kêjû~ûAQò ö Kû~ðý ~êqû™K
ùcûU Kû~ðýe _eòcûY
aû aò~q ê û™K ùjûA_ûùe ö _â~q ê ak \òMùe aòiûÚ _^
W=F×s
ùjùf Kû~ðý ~êqû™K jêG ö _â~êq ake aò_eúZ = mg × s
\òMùe aòiûÚ _^ ùjùf Kû~ðý aò~q ê û™K jêG ö _ûjûWÿeê = 15KòMâû ¨ 10 cò / ùi2 ¨ 1.5 cò
IjäûAaûùaùk cû¤ûKhðY ak @ûc C_ùe Kû~ðýKeò = 225 ^òCU^ ¨ còUe
@ûce IjäûAaûKê ijR Kùe ö G ùlZâùe @ûce
= 225 Rêfþ
aòiÚû_^ cû¤ûKhðY ak \òMùe ZkKê ùjûA[ûG ö
@ZGa KêfòUò 225 Rêfþ Kû~ðý KeòQò ö
ùZYê Gjò cû¤ûKhðY ak \ßûeû ù~Cñ Kû~ðý iµû\òZ
jêG, Zûjû ~êqû™K @ùU ö
_ûjûWÿ C_eKê PXÿòaû ùaùk, Kì@eê _ûYò _âgÜ :
KûXÿaò û ùaùk, KòQò bûeò_\û[ð CVûAaûùaùk, fò`Uþ 1. @ûùc ùKCñ ùlZâùe Kjòaû ù~ Kû~ðý iµû\òZ
(lift)ùe C_eKê Mfûùaùk, cû¤ûKhðY ake aò_eúZ ùjûAQò ?
\òMùe aÉêe aòiÚû_^ jêG ö ake \òMKê ~êqû™K 2. Kû~ðýe GK C\ûjeY \ò@ ù~CñVûùe Kò aÉê
]eòùf aòiÚû_^e \òMKê aò~êqû™K ]eû~ûG ö G C_ùe _âùdûM ùjûA[ôaû ak Gaõ Gjû\ßûeû
ùlZâùe Kû~ðý cû¤ûKhðY ak aòeê¡ùe (opposite) aÉêe aòiûÚ _^ GK \òMùe ùjûA[ôa ö
jêG, ~ûjû aò~êqû™K Kû~ðý @ùU ö 3. Kû~ðýe @ûC GK C\ûjeY \ò@ ù~Cñ ùlZâùe
aÉê C_ùe _âùdûM ùjûA[ôaû ak I aÉêe
Kû~ðý = ak ¨ aòiÚû_^
aòiÚû_^ aò_eúZ \òMùe ùjûA[ôa ö
W = F× (-s)
4. GK Rêfþ Kû~ðýKê MûYòZKò bûhûùe _âKûg Ke ö
ùZYê W = - Fs
 112
8.2 gqò
(Energy)
gqò aò^û Rúa^ùe aòKûg @i¸a ö Kû~ðý
Keòaû _ûAñ gqò @ûagýK jêG ö @ûc Rúa^ùe gqòe
@ûagýKZû \ò^Kê \ò^ aXÿòPûfòQò ö @ûùc Gjò gqò
_ûC ùKCñVê ? @ûc _ûAñ iì~ðý ùjCQò iaêVûeê aWÿ
_âûKéZòK gqòe C› ö @ûce aòbò^Ü gqòe C› Gjò
ùiøegqòeêjó còkò[ûG ö G[ô_ûAñ iì~ðýKê iKk gqòe
C› ùaûfò Kêjû~ûG ö GjûQWÿû @ûùc @Yê, _ecûYê,
bìMbð, _a^ Gaõ iûcê\òâK ùXC aû Rê@ûeeê c¤
gqò _ûA[ûC ö gqòe @^ýû^ý C› c¤ @Qò ö
ùicû^u aòhdùe Zêùc Pò«û Keò_ûeòa Kò ?
Zêc _ûAñ Kûc : 8.2
C_e @ûùfûP^ûùe @ûùc cûZâ ùKùZûUò
gqòe C› aòhdùe iìP^û ù\AQê ö GjûQWÿû @ûjêeò
@ù^K gqòe C› ejòQò ö Zûjûe GK ZûfòKû _âÉêZ
Ke ö Zêc iûwcû^u c¤ùe ùQûU ùQûU Mî_þ Keò
ùKCñ ùKCñ gqò iì~ðýVûeê còkò[ûG, Zûjû C_ùe
@ûùfûP^û Ke ö G_eò ùKøYiò gqò ejòQò, ~ûjûKò
iì~ýð Vûeê @ûiò ^ûjó ? Zûjûe GK ZûfòKû Ke ö @ûce
ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe @ûùc ‘gqò’ g±e ajêk aýajûe
Keò[ûC ö ùa÷mû^òK _eòbûhûùe gqòe GK ^òŸòðÁ
imû Gaõ @[ð ejòQò ö Gùa GK C\ûjeY ù\Lôaû ö
KòâùKUþ ùLkùaùk ùMûUòG _Ueê ùaûfe
`òwò[ôaû KòâùKU afþ, _òPþe @ûe_ùU iÚòe ùjûA
ejò[ôaû IßòùKUþ ù\jùe ùaùk ùaùk aûRò IßòùKUKê
\ìeKê `òwò ù\A[ûG ö ùKøYiò aÉêKê C_eKê KòQò
CyZû _~ðý« CùˆÿûkòZ Kùf ùijò aÉê c¤ùe
Kû~ðý Keòaûe lcZû iéÁò jêG ö KûVLŠ C_ùe
fêjûK+û eLô K+û C_ùe cûeþZêfþùe _âjûe Kùf
fêjûK+ûUò KûV bòZeKê _gò~ûG ö ùQûU _òfûcû^ue
Pûaò \ ò @ û ùLk^û Kûeþ ù e Pûaò ù \A PUûYùe
QûWÿòù\ùf ùijò ùLk^û KûeUò @ûù_ @ûù_ @ûMKê
Pûùf ~ûjûKê ù\Lô _òfûcûù^ Lêiò ùjûA~û@û«ò ö
Gjò icÉ C\ûjeYeê RYû_WÿêQò ù~ aÉê aòbò^Ü
_âKòâdûùe Kû~ðý Keòaû_ûAñ lcZû jûif Keò_ûùe ö
ù~Cñ aÉêe Kû~ðý Keòaû_ûAñ lcZû [ûG Zûjû c¤ùe
gqò ejò[ûG ö aÉê ^òùR Kû~ðý Kùf Zûjûe gqò
jâûi _ûG ö cûZâ ù~ùZùaùk aÉê C_ùe aûjýak
_âùdûM KeûùjûA[ûG I ùijò ak \ßûeû aÉê C_ùe
KòQò Kû~ðý Keû~ûG, ùiùZùaùk aÉêe gqò aé¡ò
_ûG ö ~\ò ùMûUòG aÉê c¤ùe @]ôK gqò [ûG,
ùZùa ùijò aÉê ^òKUùe Kû~ðý Keòaû _ûAñ @]ôK
lcZû [ûG ö Kû~ð ý Keò a ûe iûc[ð ý Kê gqò
Kêjû~ûG ö aÉê ^òKUùe gqò[ôùf Zûjû Kû~ðý
Keòaû_ûAñ ic[ð ùjûA[ûG ö
ùMûUòG icZkùe \êAUò ùMûfûKûe aÉê
QWÿû QWÿû ùjûAejòQò ö Z^à¤eê \ßòZúd ùMûfKUò
iÚòe ejòQò ö _â[c ùMûfKUòKê \ßòZúd ùMûfK @ûWÿKê
MWÿûA \ò@ûMfû ö MWÿò MWÿò MZò Keê[ôaû _â[c
ùMûfKùe MZòR gqò ejòQò ö ù~ùZùaùk _â[c
ùMûfKUò \ßòZúd ùMûfKKê ]KÑû ù\a, ùiùZùaùk
_â[c ùMûfKUò \ßòZúd ùMûfK C_ùe ak _âùdûM
Keòa ö Gjû\ßûeû _â[c ùMûfKe gqòe iµì‰ð aû
KòQò@õg \ßòZúd ùMûfKKê iõPûeòZ ùja Gaõ iÚòe
ùjûA ejò[ôaû \ßòZúd ùMûfKUò _â[c ùMûfKVûeê
KòQò gqò @ûjeY Keòa I Zûjû MZògúk ùjûA
icZk _é C_ùe MWÿòaû @ûe¸ Keòa ö _â[c
ùMûfKe gqò [ôfû, ~ûjû \ßûeû ]KÑû cûeòfûùaùk
ùMûfKUò Kû~ðý Keò \ßòZúd ùMûfKKê MZògúk
KeûA_ûeòfû ö ùZYê aÉêùe gqò[ôùf Zûjû Kû~ðý
Keò_ûùe ö Kû~ðý Keòaûe iûc[ðý \ßûeû gqòKê
c_û~ûA _ûeòa ö Kû~ðý I gqòe GKK icû^ ö
gqòe GKK Rêfþ (joule) @ùU ö GK Rêfþ Kû~ðý
KeòaûKê GK Rêfþ gqò @ûagýK jêG ö ùaùkùaùk
gqòe GK aWÿ GKK aýajûe Keû~ûG ~ûjûKê
KòùfûRêfþ (kilo joule) Kêjû~ûG ö
1 KòùfûRêfþ = 1,000 Rêfþ ö
 113
8.2.1 gqòe _âKûeùb\ :
(Forms of Energy)
ùiøbûMýagZü @ûùc ù~Cñ _é[ôaúùe ejêQê
Zûjû @ûcKê aòbò^Ü _âKûe gqò ù~ûMûA[ûG ö gqòe
aòbò^Ü _âKûe eì_ @Qò ~ûjû c¤ùe ~ûªòK gqò (iÚòZòR
gqò + MZòR gqò), Zû_Rgqò, eûiûd^òK gqò,
aò\êýZþ gqò Gaõ @ûùfûK gqò AZýû\ò _â]û^ ö Gjû
QWÿû @ûjêeò @ù^K _âKûee gqò c¤ @Qò ö ùijò
gqòcû^u iµKðùe Pò«û Ke ö
ùRciþ ù_â i KUþ
Rê f þ RùY aò L ýûZ
aòâUògþ _\û[ð aòmû^ú
[ôùf ö aò\êýZþ Gaõ
[ùcð û WûA^û-cò K þ i e
@¤d^ Gaõ MùahYû
_ûAñ ùi ùagþ RYûgêYû
Gaõ _âiò¡ ö @^ýû^ý
MùahYû c¤ùe ùi ùRciþ ù_âiKUþ Rêfþ
aò \ ê ý Zþ g qò e Zû_úd (1818-1889)
_eò _ â K ûg C_ùe
@^ê¤û^ Keò GK ^òdc aûjûe Keò[ôùf ö ùi
c]ý _eúlûcì k K bûùa gqò e eì _ û«eYKê
@^ê¤û^Keò Zû_e ~ûªòK icZêfýZûe (mechani-
cal equivalent of heat) _eò c ûYKê ^ò ‰ ð d
Keò[ôùf ö ùijò cjû^þ ùa÷mû^òK Gaõ MùahK
ùRciþ ù_âiþKUþ Rêfþu ^ûcû^êiûùe Kû~ðý Gaõ
gqòe GKKKê Rêfþ bûùa ^ûcKeY Keû~ûAQò ö
8.2.2MZòR gqò (Kinetic Energy) :
Zêc_ûAñ Kûc : 8.3
aûfêKû g~ýû C_ùe GK IR^ò@û afþKê
25ùi.cò. CyZûeê _KûA aûfò C_ùe iéÁò ùjûA[ôaû
@aZk @ûKûee MûZe MbúeZûKê cû_ ö Gjû_ùe
ùijò afþKê 50 ùicò, 1 còUe I 5 còUe CyZûeê
_KûA _âZò[e iéÁò ùjûA[ôaû @fMû @fMû @aZk
MûZe MbúeZû cû_ ö _âZò @aZk MbúeZûKê Zêk^û
Ke ö ùKCñUòe MbúeZû @]ôK I ùKCñUòe Kcþ
Zûjû aòhdùe @ûùfûP^û Ke I KûeY ùLûR ö
MûZe MbúeZû I afþ _Wÿê[ôaû CyZû c¤ùe Kò
iµKð @Qò Zûjû RûYòaûKê ùPÁû Ke ö
MZògúk aÉê Kû~ðý Keò_ûùe ö \êAUò icû^
aÉêZß aògòÁ MZògúk aÉê c]ýeê @]ôK ùaMùe
MZòKeò[ôaû aÉê @]ôK Kû~ðý Keò[ûG ö MZògúk aÉê
@^ý ùKøYiò aÉêKê @ûNûZ Keò ùVfò Kû~ðý KeòaûKê
ic[ð jêG ö KûeY MZògúk aÉêùe KòQò gqò ejò[ûG
~ûjû\ßûeû Zûjû Kû~ðý KeòaûKê ic[ð ùjûA[ûG ö
ùMûUòG aÉê Zûjûe MZò ù~ûMêñ ù~Cñ gqò @ûjeY
Keò[ûG, ZûjûKê aÉêe MZòR gqò Kêjû~ûG ö
ùMûUòG aÉêe ùaM aXÿùò f Zûjûe MZòR gqò aé¡_ò ûG
I ùaM Kcòùf Zûjûe MZòR gqò jâûi _ûG ö MZògúk
aÉê Kû~ðý Kùf Zûjûe MZòR gqò jâûi _ûG ö iÚòe
aÉêe MZòR gqò gì^þ @ùU ö @[ðûZþ iÚòe aÉêe MZòR
gqò ^[ûG ö
eûÉûùe Pûfê[ôaû Kûeþ, @ûKûgùe CWÿê[ôaû
CWÿûRûjûR, MQeê ZkKê _Wÿê[ôaû `k, a§êKeê ^òMðZ
ùjûA[ôaû aêùfUþùe ùicû^u MZò ù~ûMê MZòR
gqò [ûG ö
MZògúk aÉê iÚòe @aiÚûKê @ûiòaû _~ðý«
ù~Cñ _eòcûYe Kû~ðýKùe Zûjû Zûe MZòR gqòe
_eòcûY ijòZ icû^ @ùU ö MZòe aò_eúZ \òMùe
ak _âùdûM Kùf aÉêe ùaM ]úùe ]úùe Kcò~ûG
I ùghùe aÉêUò iÚòe ùjûA~ûG ö GVûùe aÉê
_âZòùeû]ú ak aòeê¡ùe ^òRe gqò aýajûe Keò
Kû~ðý Kùe Gaõ ùcûUþ iµû\òZ Kû~ðý Zûe MZòR
gqò ij icû^ ùjûA[ûG ö
ùKøYiò aÉêe MZòR gqòKê GK icúKeY
cû¤cùe _âKûg Keû~ûA _ûeòa ö cù^Ke (m)
aÉêZß aògòÁ ùMûUòG aÉê ùMûUòG iekùeLûùe (u)
iÚòe _eòùaMùe MZò KeêQò ö Gjò aÉê C_ùe Zûe
MZòe \òMùe (F) ak _âùdûM KeûMfû ö Gjû ù~ûMê
 114
aÉêùe (a) ZßeY iéÁò ùjfû I aÉêe _eòùaM aé¡ò icúKeY 8.6 @^êiûùe,
_ûAfû ö aÉêUò Zßeû^ßòZ MZòùe iekùeLûùe (s) 1
\êeZß @ZòKâc Kfû_ùe cù^Ke Zû’e _eòùaM Ek= mv 2
2
(v) ùjfû ö Zßeû^ßZ
ò MZòe ZéZúd icúKeY @^êiûùe = ½ × 15 KòMâû ¨ (4cò / ùi)2
v2 = u2 +2as ......(8.2) = 120 KòMâû ¨ (cò / ùi)2
Kò´û, v2 - u2 = 2as = 120 Rêfþ
∴ aÉêUòe MZòR gqò 120 Rêfþ @ùU ö
v 2 − u2 C\ûjeY : 8.4
s= ......(8.3)
2a 1500 KòMâû IR^e GK ùcûUe Kûeþe ùaM
_êYò F = ma 30 Kòcò / N+ûeê 60 Kò.cò./ N+ûKê aé¡ò _ûAùf,
~\ò W = _âùdûM ak\ßûeû iµû\òZ ùKùZ _eòcûYe Kû~ðý iµû\òZ jêG ?
Kû~ðý jêG, Cˆÿe :
ùcûUe Kûeþe aÉêZß, m = 1500 KòMâû
⎛ v 2 − u2 ⎞ Kûeþe _âûe¸òK ùaM, u = 30 Kòcò / N+û
ùZùa W = F.s = ma × ⎜⎜ ⎟
⎜ 2a ⎟⎟ 5
⎝ ⎠ = 30× cò / ùi
18
1 ⎛ 2
Kò´û W= m⎜ v − u2 ⎞⎟ 25
2 ⎝ ⎠ = cò / ùi = 8.33 cò / ùi
3
=
1 1
mv 2 − mu2 ......(8.4) (Kòcò / N Kò_eò cò / ùi ùjfû flý Ke)
2 2
@«òc ùaM, v = 60 Kòcò / N+û
~\ò _âûe¸eê aÉê iÚòe ejò[ûG ùZùa Zûjûe
5
_âûe¸òK ùaM (u) gì^ý @ùU ö ùZYê ùi ùlZâùe = 60× cò / ùi
18
1
W = mv2 ......(8.5) 50
2 = cò / ùi
3
Gjò Kû~ðý aûjýak \ßûeû iµû\òZ ùjûAQò ö
= 16.66 cò / ùi
Gjû ic_eòcûYe MZòR gqò (Ek) bûaùe aÉê
ùcûUe Kûee _âûe¸òK MZòR gqò,
c¤ùe eùj ö
1
ùZYê Ek= W Eki = mu2
2
1
Kò´û Ek= W = mv 2 ......(8.6) 1
2 = × 1500 KòMâû ¨ (8.33 cò / ùi)2
2
Gjò icúKeY @^êiûùe MZògúk aÉêe MZòR
gqò Zûjûe aÉêZß (m) I _eòùaM (v) C_ùe ^òbðe = 52041.68 Rêfþ
Kùe ö @«òc MZòR gqò,
C\ûjeY : 8.3 1
KòMâû aÉêZß aògòÁ GK aÉê 4 cò/ùi
15 Ekf =
2
mv2
_eòùaMùe MZò KeêQò aÉêe MZòR gqò ùKùZ ? 1
Cˆÿe : =
2
× 1500 KòMâû ¨ (16.67 cò / ùi)2
GVûùe aÉêe aÉêZß m = 15 KòMâû
aÉêe _eòùaM v = 4 cò/ùi = 208416.68 Rêfþ

iµû\òZ Kû~ðýe _eòcûY = MZòRgqòe _eòaˆÿð^
W = @«òc MZòR gqò (Ekf) –
_âûe¸òK MZòR gqò (Eki)
= 156375 Rêfþ ö
[ cù^eL :
5
1 Kòcò / N+û =
18
ùKcòZò ùjfû Kjòf ?
_âgÜ :
1. ùKøYiò aÉêe MZòR gqò K’Y ?
2. aÉêe MZòR gqòe icúKeY ùfL ?
3. ùMûUòG aÉêe aÉêZß m, _eòùaM 5 cò/ùi
Gaõ MZòR gqò 25 Rêfþ ö ~\ò aÉêe
_eòùaMKê \ßòMêYòZ Keû~ûG, ùZùa Zûjûe
MZòRgqò ùKùZ ùja ? MZòR gqò ùKùZ
MêY ùjûAMfû ?
8.2.3 iÚòZòR gqò :
(Potential Energy)
Zêc_ûAñ Kûc : 8.4
ùMûUòG eae aýûŠ ^ò@ Gjûe ùMûUòG
cêŠKê jûZùe ]eò @^ý cêŠKê UûY ö eae aýûŠUò
f´û ùjûA~òa ö aˆÿðcû^ eae aýûŠe ùMûUòG cêŠKê
QûWÿò\ò@ ö K’Y ùjCQò flýKe ? eae aýûŠUò
Zû’e cìk @aiÚûKê ù`eò~òa ö GVûùe eae aýûŠUò
Zû’e _âiûeY ù~ûMê gqò @Rð^ Keò[ûG ö
Zêc_ûAñ Kûc : 8.5
ùMûUòG ^òŸòðÁ CyZû _~ðý« ùMûUòG aÉêKê
CVû@ ö CùˆÿûkòZ aÉêUò Gùa Kû~ðý Keò_ûeòa ö
GjûKê jûZeê QûWÿòaû cûùZâ Zûjû ZkKê Liò _Wÿòa ö
Gjû \gðûG ù~, aÉêUò CyKê CVòaûcûùZâ Zûjû KòQò
gqò @Rð^ Keò[ûG ~ûjû\ßûeû ùi Kû~ðý Keò_ûùe ö
115
~\ò CyZû aXÿûA \ò@û~ûG, ùZùa aÉêUò @]ôK gqò
@ûjeY Keòa Gaõ @]ôK Kû~ðý iµû\^ Keò_ûeòa ö
aÉêUò ùKCñVûeê Gjò gqò MâjY Kfû ? Gjû aòhdùe
Pò«ûKe I @ûùfûP^û Ke ö
ùKøYiò aÉê @ûù_ @ûù_ C_eKê CVò _ûeòa
^ûjó ö aûjûeê ak _âùdûM Kùf aÉêUò C_eKê
cò / ùi] CVòa ö aûjýak aÉê C_ùe KòQò Kû~ðý Keò[ûG ö
aÉêUò C_ùe iµû\òZ ùjC[ôaû Kû~ðý ù~ûMêñ Zûjû
KòQò gqò @ûjeY Keò[ûG ö Gjò gqò aÉêKê iÚû^û«eòZ
ùjûA aÉêùe MzòZ ùjûA eùj ö Gjò MzòZ gqòKê
aÉêe iÚòZòR gqò Kêjû~ûG ö
eae aýûŠKê UûYò f´û Kùf eae aýûŠ
C_ùe KòQò Kû~ðý iµû\òZ jêG ö Gjò Kû~ðý ù~ûMêñ
aòeì_òZ eae aýûŠ KòQò gqò @ûjeY Kùe, ~ûjû
eae aýûŠ c¤ùe MzòZ ùjûA eùj ö Gjò gqòKê
eae aýûŠe iÚZò Rò gqò Kêjû~ûG ö Gjû aÉêe aò^ýûi
C_ùe ^òbðe Kùe ö
ùKøYiò aÉê Zûjûe @aiÚ û ^ @[aû
aò^ýûi ù~ûMêñ jûif Keò[ôaû gqòKê aÉêe iÚòZòR
gqò (Potential Energy) Kêjû~ûG ö
8.2.4 Cy iÚû^ùe [ôaû aÉêe iÚòZòR gqò :
(Potential Energy of an Object at a
Height)
ùMûUòG aÉêKê KòQò CyZûKê CVûAùf Zûjû
@]ôK gqò @ûjeY Keò[ûG ö KûeY aÉêUòKê C_eKê
CVûAfûùaùk Zûjû C_ùe ùjC[ô a û Kû~ð ý
cû¤ûKhðY ake aò_eúZ \òMùe iµû\òZ ùjûA[ûG ö
CùˆÿûkòZ aÉêUòùe MzòZ ùjûA[ôaû G_eò gqòKê
cû¤ûKhðYúd iÚòZòR gqò Kêjû~ûG ö
cû¤ûKhðY ake aò_eúZ \òMùe ùMûUòG
aÉêKê bìcò C_ùe ùKøYiò CyZûKê CVûAaû _ûAñ
iµû\òZ ùjûA[ôaû Kû~ðýKê ùijò aÉêe cû¤ûKhðYúd
iÚòZòR gqò (gravitational potential energy)
 116
Kê j û~ûG ö GK ^ò Ÿ ò ð Á CyZûùe [ô a û aÉê e
cû¤ûKhðYR^òZ iÚòZòR gqòe _eòcûY _ûAñ GK iìZâ
ijRùe _âKûg Keòùja ö
h
bì_Âé
PòZâ 8.4
cù^Ke C_ùeûq PòZâ 8.4ùe (F) _eòcûY
ak _âùdûM Keû~ûA ‘m’ aÉêZß aògòÁ ùMûUòG aÉêKê
bì_é C_eê ‘h’ CyZû _~ðý« CVûMfû ö Gjò CyZû
_~ðý« CVûAaû _ûAñ @ûagýK ùjC[ôaû ^ìý^Zc
ake _eòcûY aÉêe IR^ mg ijòZ icû^ @ùU ö
F = mg
GVûùe aÉêUò C_ùe cû¤ûKhðY ake
aò_eúZ \òMùe iµû\òZ ùjûA[ôaû Kû~ðýe _eòcûYKê
W ^ò@ûMùf,
W = aÉê C_ùe Kû~ðýKûeú aûjý ak (F)
¨ aÉêe aòiÚû_^ (h)
= mg × h
= mgh
Gjò Kû~ðý aÉêUK
ò ê C_eKê CVûAfûùaùk aÉê
C_ùe iµû\òZ jêG ö ùZYê aÉêe gqò aé¡ò_ûG ö
Gjò iµû\òZ Kû~ðý aÉêùe iÚòZòR gqò eì_ùe MzòZ
ùjûA eùj ö ùZYê (h) CyZûùe ~\ò aÉê e
cû¤ûKhðYúd iÚòZòR gqò Ep jêG ùZùa,
Ep = W = mgh............ (8.7)
GYê bì_é C_ùe aÉêe @aiÚû^ R^òZ iÚòZòR
gqò, Zûjûe aÉêZß (m), cû¤ûKhðYR^òZ ZßeY (g),
Gaõ bì_éÂeê aÉêe CyZû (h) C_ùe ^òbðe Kùe ö
aòùgh RûYòaû K[û :
ùKøYiò ùbøZòK eûgòKê cû_òaû _ûAñ ùijò
cû_e gê^Kê PòjÜòZ Keòaû \eKûe ö (ù~còZò ùÄf
\ßûeû ù\÷NðýKê cû_òaû_ûAñ ùÄfe ùMûUòG iÚû^ùe
gê^ ùaûfò PòjÜòZ ùjûA[ûG) ö VòKþ ùicòZò ùKøYiò
CyZûùe aÉêe iÚòZòR gqò cû_òaû _ûAñ iÚòZòR gqòe
cû_ ùKCñVò aû ùKCñ _Z^ùe gê^ ùjûA_ûùe
Zûjû _â[ùc aûQòaû \eKûe ö Gjò gê^ cû_e
ÉeKê bòˆÿòKeò bì_éÂe C_ùe ùKøYiò CyZûùe
ejò[ôaû aÉêe iÚòZòR gqò _âKûg Keû~ûG ö
cû¤ûKhðY ak \ßûeû aû Zû aòeê¡ùe aÉê
C_ùe iµû\òZ ùjC[ôaû Kû~ðý bì_Âé C_ùe aÉêUeò
_âûe¸òK I @«òc @aiÚòZòe CyZû C_ùe ^òbðe
Keò[ûG ö Gjû aÉêUò ùKCñ _[ ù\A MZò KeòQò
Zûjû C_ùe ^òbðe Keò^[ûG ö PòZâ 8.5 @^êiûùe
ùMûUòG aÉê A iÚû^eê B iÚû^Kê \êAUò @fMû @fMû
aûUùe MZò KeòQò ö GVûùe ABe CyZû = h ~ûjû
Cbd ùlZâùe icû^ ö
ùZYê Cbd ùlZâùe aÉê C_ùe iµû\òZ
ùjûA[ôaû Kû~ðýe _eòcûY W = mgh
PòZâ 8.5
PòZâ 8.5
C\ûjeY 8.5
bìcòVûeê 6 còUe CyZûùe [ôaû 10 KòMâû
aÉêZß aògòÁ ùMûUòG aÉêe iÚòZòR gqò ùKùZ Kk^û
Ke ö (g = 9.8 cò / ùi2)
 117
Cˆÿe : Zêc _ûAñ Kûc : 8.6
aÉêe aÉêZß m = 10 KòMâû KòQò iûwcû^uê ù^A ùMûUòG ùQûUò@û Mî_þ
bì_é C_ùe aÉêe CyZû h = 6 cò (group)ùe ai ö icÉu iûwùe _âKZ é ùò e ùjC[ôaû
cû¤ûKhðY R^òZ ZßeY g = 9.8 cò / ùi2 aòbò^Ü gqòe eì_û«eY aòhdùe @ûùfûP^û Ke ö
iûwcû^u ijò Z ^ò ù cÜ û q _â g Ü M ê W ÿ ò K aò h dùe
icúKeY 8.7 @^êiûùe, @ûùfûP^û Ke ö
aÉêe iÚòZòR gqò Ep = mgh (K) iaêR Cnò\ Kò_eò bûùa ^òRe Lû\ý _âÉêZ
= 10 KòMâû ¨ 9.8 cò / ùi2 ¨ 6 cò Ke«ò ?
= 588 Rêfþ (L) G[ô_ûAñ iaêR Cnò\ ùKCñVê gqò _ûG ?
(M) aûdêcŠkùe aûdê Kòbkò bûùa ùMûUòG RûMûeê
∴ aÉêUòe iÚòZòRgqò 588 Rêfþ ùja ö
@ûC ùMûUòG RûMûKê Pk_âPk Kùe ?
C\ûjeY : 8.6 (N) ùKûAfû, ù_ùUâûfòdc bkò A§^ _âKéZòùe
12 KòMâû IR^ aògòÁ ùMûUòG aÉêKê bìcò Kò_eò _âÉêZ jêG ?
C_eê KòQò CyZûKê CVû~ûAQò ö ~\ò ùijò CyZûùe (O) ùKCñ _âKûee gqò eì_û«eY RkPKâKê
aÉêUeò iÚZò Rò gqò 480 Rêfþ jêG ùZùa aÉêUò bì_Âé eê iûjû~ý Keò[ûG ?
ùKùZ Cyùe @Qò ^ò‰ðd Ke ö (g = 10 cò / ùi2) Zêc _ûAñ Kûc : 8.7
Cˆÿe : @ûùc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe aýajûe Keê[ôaû
aÉêe aÉêZß m = 12 KòMâû aòbò^Ü ~ª_ûZò Kû~ðý Keê[ôaû ùaùk I @ûccû^ue
aÉêe iÚòZòR gqò Ep = 480 Rêfþ aòbò^Ü Kû~ðýKkû_ùe gqò ùMûUòG eì_eê @ûC ùMûUòG
Ep = mgh
eì_Kê eì_û«eòZ ùjûA[ûG ö G_eò gqò eì_û«eYe
GK ZûfòKû _âÉêZ Ke Gaõ Zûjû ijòZ iõfMÜ
ùZYê h=
Ep
~ª_ûZòe ^ûc ùfL ö _âùZýK ~ª_ûZò I Kû~ðýKkû_
mg ijòZ iõ_éq gqò eì_û«eYe _âKòâdûKê @^ê¤û^ Ke
= 480 Rêfþ Gaõ ZûjûKê ùfL ö
12 KòMâû ¨ 10 cò / ùi2 8.2.6 gqò iõelYe ^òdc :
= 4 cò (Law of Conservation of Energy)
∴ aÉêUò bìcò C_eê 4 còUe CyZûùe @Qò ö 8.6 I 8.7 ùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc_ûAñ Kûc”
8.2.5 aòb^
ò Ü _âKûe gqòe _ûeÆeòK eì_û«eY : \ßûeû @ûùc RûYòùf ù~ gqò ùMûUòG eì_eê @ûC
(Forms of Energy are Interconvertible) GK eì_Kê eì_û«eòZ ùjûA[ûG ö @ù^K icdùe
c^ùe _â g Ü CùV gqò e eì _ û«eY icdùe
ùMûUòG _âKûe gqòKê @ûC ùMûUòG _âKûee
aû eì _ û«eY _ùe aÉê icì j e ùcûU gqò e
gqòKê eì_û«eòZ Keû~ûA_ûeòaKò ? G[ô_ûAñ @ûùc
_eòcûYùe K’Y _eòaˆÿð^ NUò[ûG ? ù~ùZùaùk
_â K é Z ò ù e aò b ò ^ Ü _â K ûee \é Á û« _ûA_ûeò a û gqò ùMûUòG eì_eê @ûC GK eì_Kê eì_û«eòZ
ù~CñVûùeKò Gjò gqò ùMûUòG eì_eê @ûC ùMûUòG ùjûA[ûG, ùiùZùaùk aÉê icìje ùcûU _eòcûY
eì_Kê eì_û«eòZ ùjûA[ûG ö @_eòaˆÿòðZ eùj ö Gjûjó gqò iõelYe ^òdc ö
 118
^òdc @^êiûùe, gqòe iéÁò ^ûjó Kò´û aò^ûg ^ûjó ö
Gjû ùKak ùMûUòG eì_eê @^ý GK eì_Kê
_eòaˆÿðZ
ò ùjûA[ûG ö aògße ùcûU gqòe _eòcûY
iað\û iÚòe @ùU ö
G[ô_ûAñ GK iek C\ûjeY ^ò@û~ûC ö
cù^Ke m aÉêZß [ôaû ùMûUòG aÉê bìcò C_ùe h
CyZûùe @Qò ö Gjò CyZûeê aÉêUKò ê QûWÿùò \ùf Zûe
cê q _Z^ (free fall) ùja ö ùMûUò G aÉê
ù~ùZùaùk @^ý ùKøYiò ak \ßûeû _âbûaòZ
^ùjûA ùKak cû¤ûKhð Y ake _â b ûaùe
Liò_ùWÿ, ZûjûKê aÉêe cêq _Z^ Kêjû~ûG ö
_âûe¸ùe QûWÿaò û _ìaeð ê aÉêUeò iÚZò Rò gqòe _eòcûY
mgh Gaõ MZòR gqòe _eòcûY gì^ @ùU ö GVûùe
_âgÜ ùjûA_ûùe ù~ aÉêUò iÚeò [ôaûùaùk Zûjûe
MZòR gqò KûjóKò gì^ ùjûA[ûG ö Gjûe KûeY iÚeò
@aiÚûùe aÉêe _eòùaM gì^ ùjûA[ûG ö ùZYê MZòR
gqò gì^ jêG ö Gjò KûeYeê _âûe¸ùe aÉêe ùcûU
gqòe ùcûUþ _eòcûY mgh @ùU ö ù~ùZùaùk
aÉêUò C_eê ZkKê Liòaû @ûe¸ Kùe ùiùZùaùk
Zûjûe _eòùaM aé¡ò_ûG I aÉêUòe iÚòZòR gqò
MZòRgqòùe eì_û«eòZ ùjûA[ûG ö Gjû`kùe iÚZò Rò
gqò Kcò~ûG I MZòRgqò aXÿPò ûùf ö ~\ò aÉêUeò
_eòùaM ùKøYiò GK icdùe v ùjûA[ûG ùZùa
ùijò icdùe Zûjûe MZòR gqò 12 mv 2 ùjûA[ûG ö
Gjò_eò bûùa aÉêUò Liòaûùaùk iÚZò Rò gqò Kâcgü
jâûi _ûG I MZòRgqò Kâcgü aXÿò aXÿò ~ûG ö
aÉêUòe @aiÚû^ aÉêe iÚòZòRgqò aÉêe MZòRgqò
CyZû (cò) Ep = mgh
(Rêfþ)
4
3
2
1
bìcòe VòKþ C_ùe
(jòiûaKê iek Keòaû _ûAñ g =10cò / ùi2 ^ò@)
ù~ùZùaùk aÉêUò VòKþ bìcò C_ùe _Wÿaò ûKê
~ûG ùiùZùaùk CyZû h=0 jêG Gaõ _eòùaM
iaðû]ôK jêG ö ùZYê GVûùe MZòRgqò iaðû]ôK
jêG Gaõ iÚòZòR gqò gì^ ùjûA[ûG ö aÉêUò ZkKê
Liê[ôaû icdùe _âùZýK iÚû^ùe aÉêe MZòR gqò
I iÚòZòR gqòe ù~ûM`k @[ðûZþ aÉêe ùcûU gqòe
_eòcûY iÚòe ejò[ûG ö
@[ðûZþ, iÚòZòRgqò + MZòRgqò = iÚòe
1
Kò´û, mgh + mv 2 = iÚòe (constant)
2
.... (8.8)
ùMûUòG aÉêe MZòR gqò I iÚòZòR gqòe
ù~ûM`kKê aÉêe ùcûU ~ûªòK gqò Kêjû~ûG ö
cêq bûùa Liò_Wÿ[ê aô û aÉêUeò iÚZò Rò gqò Zû’e
_Z^ _[e ùKøYiò iÚû^ùe jâûi _ûAùf Zû’e
MZòRgqò ic _eòcûYùe aé¡ò _ûG ö (GVûùe aûdêe
_âZùò eû]Kê Cù_lû Keû~ûAQò) ö aÉê cêq bûaùe
Liò _Wÿ[ê aô û ùaùk aÉêe cû¤ûKhðY R^òZ iÚòZòR gqò
@aòeZ bûaùe Zû’e MZòR gqòùe eì_û«eòZ
ùjûA[ûG ö
Zêc _ûAñ Kûc : 8.8
20 KòMâûIR^ aògòÁ ùMûUòG aÉêKê bìcòVûeê
4 còUe CyZûeê LiûA \ò@ûMfû ö Gjò ùlZâùe
^òcf
Ü Lò Zô ùUaêfùe \gðû~ûA[ôaû bkò _âùZýK iÚû^ùe
aÉêUeò iÚZò Rò gqò I MZòR gqòKê jòiûa Keò gì^ýiÚû^
_ìeY Ke ö
aÉêe ùcûU ~ûªòK gqò
Ek = ½mv 2
Ep + Ek
(Rêfþ) (Rêfþ)
 119
Kjò[ûC ö ~û^MêWÿòK ù~Cñ ùaMùe Kû~ðý Keò[û«ò
UòKòG Pò«ûKe ?
aû gqò aò ^ ò ù ~ûM Keò [ û«ò Z\^ê ~ ûdú ùijò
_âKéZòùe ~\ò gqò eì_û«eY _âKòâdû ~û^cû^ue ùgâ Y ú aò b ûM Keû~ûA[ûG ö
i¸a_e ùjûA^[û«û, ùZùa K’Y Kû~ðýKeòaûe jûeKê _ûIßûe Kêjû~ûG ö ùKùZ
ùjûA[û@û«û ? gqòe eì_û«eY aò^û _âKéZòùe gúNâ aû ùKùZ ]úe bûùa GK KûeK (agent)
Rúa^ i¸a ùjûA _ûeò^[û«û ö G[ôùe Zêùc \ßûeû Kû~ðý iµû\òZ ùjûAQò Zûjû ùijò KûeKe
GKcZ ^û ^ûjó ? lcZûeê RYû_ùWÿ ö ~\ò ùKøYiò KûeK GK Kû~ðý
8.3 Kû~ðýKeòaûe jûe (W) Kê (t) icd c¤ùe iµû\^ Keò_ûùe,

(Rate of Doing Work) Kû ~ð ý

ùZùa Zûjûe _ûIßûe, P =
@ûccû^u bòZùe icùÉ K’Y icû^ icd
jûeùe Kû~ðý Keò_ûe«ò ? ùijò_eò bûùa Kû~ðý
Keò_ûeê[ôaû ùciò^MêWÿòK K’Y icû^ bûùa gqò Kò´û P=
W ...... (8.9)
t
aò^òù~ûM Ke«ò @[aû icû^ jûeùe gqò eì_û«eòZ
Keò_ûe«ò ? ùciò^þ ùjC aû cYòh ùjC, gqò _ûIß û ee GKK ùjCQò Iß û Uþ (watt) ö
iÚû^û«eY icdùe ùicûù^ @fMû @fMû jûeùe ùa÷mû^òK ùRcþi IßûUþ (1736-1819)u ^ûcû^êiûùe
Kû~ðý iµû\^ Keò[û’«ò ö _ûIßûee GKKKê IßûUþ eLû~ûAQò ö
Zêc _ûAñ Kûc : 8.9 ~\ò ùMûUòG KûeK GK ùiùKŠùe GK
Rêfþ Kû~ðý iµû\^ Keò_ûùe ùZùa Zûjûe _ûIßûe
cù^Ke \êARY aûkK A Gaõ B ue GK IßûUþ ùaûfò Kêjû~ûG ö
IR^ icû^ ö \êARYRûK GK ù\øWÿòKê ]eò _é[K 1 IßûUþ = 1 Rêfþ/ùi ö
_é[Kbûaùe C_eKê @ûV còUe CyZû _~ðý«
1 KòùfûIßûUþ = 1000 IßûUþ = 1000 Rêfþ / ùi ö
PXÿòùf ö PXÿòaû_ûAñ A Kê 15 ùiùKŠ I B Kê 20
ùiùKŠ icd fûMòfû ö GVûùe Cbd A I B Kû~ðý Keò_ûeê[ôaû ùMûUòG aÉêe _ûIßûe
_âùZýK ùKùZ _eòcûY Kû~ðý iµû\^ Kùf ? icdû^êiûùe c¤ a\kò_ûùe @[ðûZþ ùMûUòG aÉê
(W=mgh) ö
@fMû @fMû icd aýa]û^ùe @fMû @fMû jûeùe
Kû~ðý iµû\^ Keò_ûùe ö ùiùZùaùk Kû~ðýKeò
~\òI Cbd icû^ _eòcûYe Kû~ðý Kùf, _ûeê[ôaû aÉê aû KûeKe jûeûjûeò _ûIßûe (average
cûZâ Kûc Keòaû_ûAñ B @ù_lû A Kcþ icd power) ^ò‰ðd Keû~ûG ö Kû~ðý iµû\^ icdùe
ù^AQò ö c^ùe _âgÜ CVêQò ù~, GK ^òŸòðÁ icdùe ùcûU ^òùdûRòZ gqò aû ùcûUþ iµû\òZ Kû~ðýe Gaõ
aû _âZò GK ùiùKŠùe KòG ùagò Kûc Keò_ûeòQò ? ùcûU icde @^ê_ûZeê jûeûjûeò _ûIßûe ^ò‰ðd
GK iak (stronger) aýqò ùKøYiò Kû~ðýKê Keû~ûA[ûG ö
@ù_lûKéZ Kcþ icdùe Keò_ûùe ö ùijò_eò GK ùcûU iµû\òZ Kû~ðý
jûeûjûeò _ûIßûe =
@]ôK gqògûkú ùcûUe MûWÿò @Ì gqògûkú MûWÿò ùcûU icd
Zêk^ûùe @ù_lûKéZ Kcþ icdùe GK ^òŸÁðò \ìeZûKê
ùcûU ^òùdûRòZ gqò
@ZòKâc Keò_ûùe ö @ûùc GVûùe cUeMûWÿò bòZùe jûeûjûeò _ûIßûe =
fûMò[ôaû ùciò^þe lcZûKê ùijò MûWÿòe _ûIßûe ùaûfò ùcûU icd
 120

C\ûjeY : 8.7 C\ûjeY : 8.8

I B ^ûcK \êARY aûkòKû GK \CWÿòKê
A 50 KòMûâ IR^ aògÁ
ò RùY aûkK 9 ùiùKŠ
]eò _é[K _é[K bûùa 8 cò CyZû _~ðý« PXÿMò ùf ö icd c¤ùe 45 _ûjûP aògòÁ GK gòWÿòNeKê
_âùZKue IR^ 400 ^òCU^þ ö ~\ò Gjò Kûc_ûAñ PXÿò_ûùe ö ~\ò _âùZýK _ûjûPe CyZû 15 ùicò
A ^ûc]ûeú aûkòKûKê 20 ùiùKŠ Gaõ B ^ûc]ûeú jê G , ùZùa aûkKUò e _ûIß û e ^ò ‰ ð d Ke ö
aûkòKûKê 50 ùiùKŠ icd fûMòfû, ùZùa _âùZýK (g = 10cò / ùi2)
aûkòKûue _ûIßûe ^ò‰ðd Ke ö Cˆÿe :
Cˆÿe : aûkKUòe IR^,
(i) A aûkòKûe _ûIßûe ^ò‰ðd - mg = 50kg × 10cò / ùi2 = 500 ^òCU^þ
A aûkòKûe IR^, mg = 400 ^òCU^þ gòWÿò Nee (CyZû) h = 45×15 ùicò
aòiÚû_^ (CyZû) h=8 cò =
45 × 15
cò = 6.75cò
100
icd (t) = 20 ùi
gòWÿò PXÿòaû _ûAñ icd (t) = 9 ùi
icúKeY (8.9) @^êiûùe
icúKeY (8.9) @^êiûùe,
Kû ~ð ý Kû ~ð ý mgh
_ûIßûe =
mgh _ûIßûe (P) = =
(P) =
icd t icd t

500 ^òCU^þ ¨ 6.75 cò

400 ^òCU^ ¨ 8 cò =
= = 160 IßûUþ 9 ùi
20 ùi
= 375 IßûUþ
(ii) B aûkòKûe _ûIßûe ^ò‰ðd -
∴ aûkKUòe _ûIßûe 375 IßûUþ ö
B aûkòKûe IR^, mg = 400 ^òCU^þ
aòiÚû_^ (CyZû) h = 8 cò _âgÜ :
icd (t) = 50 ùi 1. _ûIßûee iõmû K’Y ?
2. GK IßûUþ _ûIßûe Kjòùf K’Y aêS ?
mgh
lcZû =
t 3. ùMûUòG aò\êýZþ afþa 10 ùiùKŠ icd
c¤ùe 1000 Rêf gqò aýajûe Kùe ö
400 ^òCU^ ¨ 8 cò ùZùa Zûjûe _ûIßûe ùKùZ ?
= = 64 IßûUþ
50 ùi
4. jûeûjûeò _ûIß û e ùKùZùaùk ^ò ‰ ð d
∴ A aûkòKûe _ûIßûe 160 IßûUþ I B aûkòKûe _ûIßûe Keû~ûG ö Gjûe iõmû K’Y ?
64 IßûUþ @ùU ö
 121

8.3.1 gqòe aýaiûdòK GKK : Cˆÿe :

(Commercial Unit of Energy)
aò\êýZþ afþae _ûIßûe = 60 IßûUþ = 0.06 KòùfûIßûUþ
GK Rê f þ _eò c ûYe gqò @Zý« Kcþ
ù\÷^òK Rkòaû icd t=6 N+û
ùjûA[ôaûeê ùagò _eòcûYe gqòKê iêaò]û_ûAñ GK
aWÿ GKKùe _âKûg Keû~ûA [ûG ö Gjò aWÿ GKKKê aýajéZ gqòe _eòcûY = _ûIßûe ¨ icd
KòùfûIßûU N+û (kwh) Kêjû~ûG ö GK KòùfûIßûU = 0.06 KòùfûIßûU × 6 N+û
N+û Kjòùf K’Y aêS ? = 0.36 KòùfûIßûU N+û
cù^Ke @ûc _ûLùe GK KòùfûIßûUþe = 0.36 dê^òUþ (unit)
ùMûUòG ùciò^þ @Qò ~ûjûKò Kû~ðý Keòaû_ûAñ _âZò
∴ aò\êýZþ afþaUò \ò^Kê 0.36 dê^òUþe gqò Lyð
ùiùKŠùe 1000 Rêfþ _eòcûYe gqò @ûagýK
Keòa ö
Kùe ö Gjò GK KòùfûIßûUþ ùciò^þ GK Nû _~ðý«
Kû~ðý Kùf ù~ZòKò gqò aýajûe Kùe ZûjûKê
@ûùc K’Y gòLôùf :
GK KòùfûIßûUþ Nû (1kwh) Kêjû~ûG ö
l aÉê C_ùe aûjýake _âbûaeê aÉêe aòiûÚ _^
1kwh = 1kw × 1h
NUòùf Kû~ðý iµû\òZ ùjûA[ûG ö Kû~ðýe
= 1000w ×3600s
GKKKê Rêfþùe (J)ùe _âKûg Keû~ûG ö
= 1000 J/s × 3600 s
= 36,00,000J 1 Rêfþ = 1 ^òCU^ ¨ 1 còUe
∴ 1 KòùfûIßûU N+û (kwh) = 3.6 ×106 Rêfþ l aÉê C_ùe aûjýake _âbûaùe ~\ò ùKøYiò
@ûc Nùe Gaõ KkKûeLû^ûcû^uùe aòiÚû_^ ùjûA^[ûG, ùZùa iµû\òZ Kû~ðýe
aýajéZ ùjC[ôaû aòRêkò gqòe _eòcûYKê iû]ûeYZü _eòcûY gì^ ùjûA[ûG ö
‘KòùfûIßûU N+û’ùe _âKûg Keû~ûA[ûG ö @ûccû^u l Kû~ðýKeòaûe iûc[ðýKê gqò Kêjû~ûG ö gqòe
Nùe ùa÷\êýZòK gqòe cûiòK _eòcûYKê ù~Cñ dê^òUþ GKK Kû~ðýe GKK ijòZ icû^ @ùU ö
(unit) aû GKKùe _âKûg Keû~ûA[ûG, Zûjû ùjCQò
l aÉêe @aiÚû^ aû aò^ýûi ù~ûMêñ ùi[ôùe ù~Cñ
GK KòùfûIßûUþ N+û (kwh) GKK ö @ûùc @ûc Nùe
gqò ^òjòZ [ûG ZûjûKê aÉêe iÚòZòR gqò
cûiKê ù~ZòKò KòùfûIßûUþ Nû gqò aýajûe Keê
Kêjû~ûG ö m aÉêZß aògòÁ ùMûUòG aÉê ~\ò h
ùijò @^êiûùe _Aiû ù\C ö
CyZûùe @aiÚ û ^ Kùe, ùZùa Zûjûe
C\ûjeY : 8.9
cû¤ûKhðY R^òZ iÚòZòR gqò mgh @ùU ö
ùMûUòG 60 IßûUe afþa _âZò\ò^ 6 N+û
ùfLûñG Rkòùf ùKùZ _eòcûYe gqò ùMûUòG \ò^ùe l aÉêe MZòR^òZ gqòKê MZòR gqò Kêjû~ûG ö
Lyð ùja ? ùKøYiò aÉê e aÉê Z ß (m) jê G I Zûjû
 122

(v) _eòùaMùe MZòKùe ùZùa Zûjûe gqò, Pê´Kúd gqò AZýû\ò ö ùMûUòG aÉêe
MZòRgqò
1
mv2 @ùU ö MZòRgqò I iÚòZòR gqòe ùcûU _eòcûYKê
2
Zûjûe ~ûªòK gqò Kêjû~ûG ö
l gqò iõelY ^òdcû^êiûùe gqòe iéÁò ^ûjó
Kò´û aò^ûg ^ûjó ö Gjû ùKak ùMûUòG eì_eê l Kû~ðý Keòaûe jûeKê _ûIßûe Kêjû~ûG ö SI
Unit ùe _ûIßûee GKK IßûUþ @ùU ö
@^ý GK eì_Kê eì_û«eòZ ùjûA[ûG ö aògße
1Rêfþ
ùcûU gqòe _eòcûY iað\û iÚòe @ùU ö 1 IßûUþ =
1 ùiùKŠ
l _âKéZòùe gqò aòbò^Ü eì_ùe l ùMûUòG 1 KòùfûIßûUþ _ûIßûe ùciò^þ 1 N+û
ù\Lûù\A[ûG ö GMêWÿòK ùjfû MZòRgqò, Kû~ðý Keòaû _ûAñ ù~ZòKò gqò @ûagýK Kùe
ZûjûKê GK KòùfûIßûU-N+û (kwh) Kêjû~ûG ö
iÚòZòRgqò, Zû_gqò, eûiûd^òK gqò, aò\ýê Zþ

_âgÜûakú

1. ^òcÜfòLôZ C\ûjeYMêWÿòKê @^ê¤û^ Ke ö Kû~ðýe iõmû^êiûùe G[ôc¤eê ù~Cñ ùlZâùe Kû~ðý iµû\òZ
ùjûAQò, Zûjûe iìP^û \ò@ ö
(a) KÌ^û ùMûUòG ù_ûLeúùe _jñeêQò ö
(b) ùMûUòG M] ^òR _òVò C_ùe Rò^òh ù^A~ûCQò ö
(c) _a^ PKò Kê@eê _ûYò CVûCQò ö
(d) ùMûUòG iaêR Cnò\ @ûùfûK iõùgæhY _âKòâdûùe Lû\ý _âÉêZ KeêQò ö
(e) ùMûUòG A¬ò^þ ùekMûWÿòKê UûYêQò ö
(f) iì~ðýKòeYùe Lû\ýgiýMêWÿòKê gêLû~ûCQò ö
(g) ùMûUòG _ûfUYû RûjûR _a^ ù~ûMêñ \eò@ûùe bûiò bûiò PûfêQò ö
2. iKðiùe ejò[ôaû GK aòeûU aWÿ fêjû Rûfòe ùMäûaþ (globe) bòZùe GK cUe aûAKþ PûkK \îZ
ùaMùe cUe aûAKþ PkûA, ùMäûaþe bòZe _éÂùe Nì‰ð^ Keò ùMäûaþe ^òcÜZc iÚû^eê bìf´ \òMùe
gúhðZc iÚû^Kê ~ûA _êYò ^òcÜZc iÚû^Kê ù`eò@ûiòùf ùcûUþ Kû~ðý ùKùZ iµû\òZ jêG ?
 123

3. cêqbûùa Liê[ôaû GK aÉêe iÚòZòR gqò KâcûMZbûùa jâûi _ûCQò ö Gjû gqò iõelY ^òdcKê LŠ^
KeêQò Kò ? Zêc Cˆÿee ~[û[ðZû aêSû@ ö
4. Zùc iûAùKfþ PkûAaû ùaùk gqò ùKCñ eì_eê ùKCñ eì_Kê eì_û«eòZ ùjûA[ûG, Zûjû a‰ð^û Ke ö
5. ùMûUòG AùfKþUòâK jòUee _ûIßûe 1500 IßûUþ ö Gjû 10 N+ûùe ùKùZ gqò aýajûe Keòa ?
6. (m)aÉêZß [ôaû ùMûUòG aÉê GK ^òŸòðÁ _eòùaM (v) ùe MZò KeêQò ö Gjò aÉêKê iÚòe @aiÚûKê @ûYòaûKê
ùjùf ùKùZ _eòcûYe Kû~ðý KeòaûKê ùja ?
7. 1500 KòMâû aÉêZß aògòÁ ùMûUòG ùcûUeKûe N+û _âZò 60 Kò.cò. ùaMùe MZò KeêQò ö ZûjûKê iÚòe @aiÚûKê
@ûiòaûKê ùjùf ùKùZ _eòcûYe Kû~ðý KeòaûKê ùja ?

lll

GVûùe ]^êùe ùKCñ gqò ioôZ @Qò ?

GVûùe ùKCñ gqò ùKCñ gqòKê eì_û«eòZ ùjCQò ?

 ^ac @¤ûd
]ß^ò
(SOUND)

_âZò\ò^ iKûkê eûZò~ûG @ûù¸cûù^ aòbò^Ü 9.1 ]ß^òe iéÁò

_âKûee ]ß^ò gêYê[ûC ö ùi ]ß^ò Nùe aòbò^Ü aýqòu (Production of Sound)

c¤ùe Kù[û_K[^ ùjûA_ûùe Kò´û ùUfòù`û^þ, Zêc_ûAñ Kûc : 9.1

ùeWÿòI, ùUfòbòR^ AZýû\òeê iéÁò ùjûA_ûùe aû
c¦ò e ùe aûRê [ ô a û N+ûe g± ùjûA_ûùe ö
aò\ýûkdùe gòlK I iûwiû[ôcû^ue Êe ij Zêùc
ùagþ _eòPòZ ö eûÉûùe Mfûùaùk ÄêUe, ùcûUe
iûAùKfþ, UâK, Kûe, aiþ AZýû\òeê ^òüiéZ g± c¤
Zê ù c gê Y ò Q ö @ûKûgùe _lúe KûKkò Z[û
CWÿûRûjûRe ]ß^ò ij c¤ Zêùc _eòPZò ö ]ß^ò ùjCQò
gqòe GK eì_ ö ]ß^ò gqò Kû^ùe gêYòaûe GK
A¦òdâ û^êbZì ò iéÁò Kùe, `kùe @ûùc ]ß^Kò ê gêY_ò ûeê ö
]ß^òKê QûWÿò Zêùc RûYò[ôaû @^ý gqòMêWÿòK ùjfû -
~ûªòK gqò, Zû_ gqò, @ûùfûK gqò I aò\êýZþ gqò
AZýû\ò ö Zêùc ~ûªòK gqò aòhdùe _ìað @¤ûdùe
_XÿòQ ö ùiVûùe ZêcKê gqò iõelY ^òdc aòhdùe
Kêjû~ûAQò ö ùijò ^òdcUò ùjfû- “@ûùc gqòKê
iéÁò Keò _ûeòaû ^ûjó Kò aò^ûg Keò _ûeòaû ^ûjó ö
Gjû ùKak ùMûUòG eì_eê @^ý GK eì_Kê
eì_û«eòZ ùjûA[ûG ö”
Zêùc ù~ùZùaùk ZûkòcûeêQ ùiùZùaùk
Zêùc ]ß^ò iéÁò KeêQ ö Zêce gqòKê aò^òù~ûM ^Keò
Zêùc ]ß^ò iéÁò Keò _ûeòa Kò ? Gjò @¤ûdùe @ûùc
]ß^ò Kò_eò iéÁò jêG Gaõ Gjû Kò_eò ùMûUòG cû¤cùe
iûeòZ jêG I @ûùc Kû^\ßûeû Kò_eò GjûKê gêYê G
aòhdùe @]ôK @ûùfûP^û Keòaû ö
ùMûUòG Uêý^òw `Kð ^ò@ ö Gjûe ùMûUòG
gûLûKê eae _ýûWÿùe @ûNûZ Keò KµòZ Ke I Zêc
Kû^ _ûLùe eL ö Zêùc ùKøYiò ]ß^ò gêYò _ûeêQ
Kò ? Kõ_òZ Uêý^òw `Kðe ùMûUòG gûLûKê Zêc @ûwêVò
\ßûeû Ægð Ke ö K’Y Ægðû^êbìZò ùjfû ? Zêce
@^êbìZòKê iûwcû^u MjYùe @ûùfûP^û Ke ö
\éXÿ @û]ûe
iìZû
ùUaêf ùU^òiþ afþ aû
ùQûU _äûÁòK afþ
KµòZ Uêý^òw `Kð
PòZâ 9.1 Sêfê[ôaû afþKê KµòZ Uêý^òw
`Kðe gûLû Ægð KeêQò
PòZâ 9.1ùe _â\gòðZ ùjfûbkò ùMûUòG ùUaêf
ùU^òi aû ùQûU _äûÁòK afþKê iìZûùe iõ~êq Keò
GK \éXÿ @û]ûeeê gq bûaùe SêfûA eL ö
(ùMûUòG aWÿ Qêoô Gaõ LùŠ iìZû ^ò@ ö Gjûe
ùMûUòG _âû«ùe ùMûUòG MY×ò _Kû@ Gaõ Qêoô
iûjû~ýùe iìZûKê afþ c¤ùe bˆÿòð Ke ö)
 125
GK Uêý^òw `Kðe ùMûUòG gûLû (prong)Kê
eae _ýûWÿùe @ûNûZKeò KµòZ Ke ö Uêý^òw `Kðe
KµòZ gûLûKê _äûÁòK afþùe Ægð Keû@ ö K’Y
ù\Lôf ? K’Y ùjCQò iûwcû^uê ù\Lû@ Gaõ
@ûùfûP^û Ke ö
Zêc _ûAñ Kûc : 9.2
ùMûUòG KûP Mäûi ù^A iZKðZû ij Gjûe
cêjñ _~ðý« Rk bˆÿòð Ke ö Uêý^òw `Kðe ùMûUòG
KµòZ gûLûKê iûa]û^Zû ijKûùe Rk _éÂùe Ægð
Keû@ ö PòZâ 9.2 ö
Kõ_òZ Uêý^òw `Kð
Mäûi
Rk
PòZâ 9.2 KµòZ Uêý^òw `Kðe GK gûLû
Rk _éÂKê Ægð KeêQò
Zûjû_ùe Kõ_òZ Uêý^òw `Kðe Cbd gûLûKê
PòZâ 9.3ùe _â\gòðZ ùjfûbkò Rk c¤ùe aêWÿû@ ö
Cbd ùlZâùe K’Y ùjCQò flý Ke ? G_eò
KûjóKò ùjCQò, iûwcû^u ij @ûùfûP^û Ke ö
G[ôeê Zêùc ùKCñ iò¡û«ùe _jñoôf ? ùMûUòG KµòZ
aÉê aò^û Zêùc ]ß^ò iéÁò Keò_ûeòa Kò ?
Kõ_òZ Uêý^òw `Kð
Mæûi
Rk
PòZâ 9.3 Uêý^òw `Kðe Cbd
gûLû Rk c¤ùe aêWÿòQò
Gjò _eúlûMêWÿòKùe Zêùc Uêý^òw `Kðe GK
gûLûKê @ûNûZ Keò Kµ^ iéÁò KeòQ Gaõ Gjò Kµ^eê
]ß^ò iéÁò ùjCQò ö ùijòbkò ùKùZK aû\ý~ª ~[û :
iòZûe, MòUûe AZýû\òùe ZûeKê UûYò Kµ^ iéÁò Keò
]ß^ò iéÁò Keû~ûG ö Zafû, Wâc AZýû\ò aû\ý~ªe
PcWÿû _ kKê Nhò Kò´û jûZùe aûùWÿA KµòZ Keò
ùi[ôeê ]ß^ò iéÁò Keû~ûG ö aõgú, iûj^ûA, Kûjûkú
AZýû\òùe aûdêKê `êuò Kµ^ iéÁò Kùf ùi[ôeê ]ß^ò
^òüiéZ jêG ö G icÉ ùlZâùe aÉêe Kµ^ ùjZê
]ß^ò iéÁò ùjCQò ö ùMûUòG aÉê \îZMZòùe GK cû¤
@aiÚû^e GKWÿ-ùiKWÿ (to & fro) ùjaûKê Kµ^
Kêjû~ûG ö c^êhýcû^ue Êe ù_UòKû (vocal
cord)ùe [ôaû aûdêe Kµ^eê ]ß^ò iéÁò jêG ö ùMûUòG
_lú ùWYû jfûA CWÿòMfû ùaùk Zêùc ùKøYiò ]ß^ò
gêYò _ûe Kò ? cjêcûQòue MêYMê Yê ê g± Zêùc gêY[ò aô ö
\êA KWÿ UûYò ùjûA a§û ùjûA[ôaû eae aýûŠKê
cSòeê UûYò QûWÿòù\ùf eae aýûŠUò KµòZ jêG ö
ùijò Kµ^ aûdê cû¤cùe ioûeòZ ùjûA aûdêùe
Kµ^ iéÁò Kùe, ~ûjûù~ûMê @ûùc ]ß^ò gêYò[ûC ö
~\ò C_e a‰òðZ eae aýûŠ _eúlûUò Zêùc ùKùa
Keò^ûjñ, Zûjûùjùf Zûjû Keò eae aýûŠe Kµ^Kê
^òeúlY Ke ö
Zêc _ûAñ Kûc : 9.3
Zêùc ùKøYiò aû\ý~ª aRû@ Kò ? aòbò^Ü
aû\ý~ª aòhdùe Zêùc _Xÿiò ûeòfYò ö Zêùc RûYò[a
ô û
aû\ý~ªcû^ue ^ûc ùfL Gaõ ùicû^ue ùKCñ
@õg KµòZ ùjûA ]ß^ò iéÁòKùe ZûjûKê ùfL ö GjûKê
iûwcû^u ij @ûùfûP^û Ke ö
9.2 ]ß^òe iûeY
(Propagation of Sound)
aÉêe Kµ^eê ]ß^ò iéÁò jêG ö ]ß^ò ù~Cñ _\û[ð
aû aÉê c¤ ù\A ioûeòZ jêG, ZûjûKê cû¤c
(medium) Kêjû~ûG ö Gjò cû¤c KVò^, Zek Kò´û
Mýûiúd ùjûA_ûùe ö ù~ùZùaùk ùKøYiò aÉê aûdê
cû¤cùe KµòZ jêG, ùiùZùaùk KµòZ aÉêe Kµ^
 126
Zûjûe PZêü_ûgßðùe [ôaû aûdê cû¤cKê _âiûeòZ
ùjûA[ûG ö Gjò Kµ^e gqò (vibrational energy)
ù~ûMê aûdêe KYòKûcûù^ ù\ûkûdòZ jê@«ò ö Gjò
KYòKûcû^u ù\ûk^ gqò ]ß^ò Zew eì_ùe aûdê
cû¤cùe ioûeòZ jêG ö ]ß^ò ioûeY ùaùk cû¤ce
KYòKûcûù^ cû¤ce ùMûUòG iÚû^eê @ûC ùMûUòG
iÚû^Kê MZò Ke«ò ^ûjó ö ùicûù^ ùKak ^òR iÚû^ùe
ù\ûkòZ jê@«ò ö cûZâ ]ß^ò Zew, KµòZ aÉê ^òKUeê
ùgâûZûe Kû^ _~ðý« MZò Keò[ûG ö @ûi GK Uêý^òw
`KðKê KµòZ aÉêe ^cê^û bûaùe ù^A cû¤cùe
KYòKûcû^ue ù\ûk^Kê aêSòaû ö
X
Z Y
PòZâ 9.4 Uêý^òw `Kðe Kµ^
PòZâ 9.4 ùe ùMûUòG Uêý^òw `KðKê ù\L ö
Gjûe \êAUò gûLû @Qò ö Uêý^òw `KðUò KµòZ
ùjC^[ôaûùaùk Zûjûe GK gûLûe @aiÚû^ X \ßûeû
iìPòZ ùjûAQò ö GjûKê Zûjûe cû¤ @aiÚû^ (mean
position) Kjòaû ö KµòZ ùjùf, Uêý^òw `Kðe gûLû
cû¤ @aiÚû^ ‘X’e Cbd \òMùe Y I Z c¤ùe
G_U ùi_U ùjûA MZò Keòa ö Uêý^òw `Kðe gûLûUò
KµòZ ùjC[ôaû _~ðý« Gjû cû¤ @aiÚû^ ‘X’ e Cbd
\òMùe ù\ûkòZ ùjC[ûG ö
Uêý^òw `Kðe @KµòZ @aiÚûùe cû¤c c¤
@KµòZ @aiÚûùe [ûG ö ùiùZùaùk cû¤cùe aûdê
KYòKûcû^ _eÆeVûeê icû^ \ìeZûùe iÚòe ùjûA
ejò[û«ò ö cû¤cùe Uêý^òw `Kð KµòZ ùjùf KµòZ
`Kð ^òKUùe [ôaû KYòKû _â[ùc Zû’e iÚòe @aiÚûeê
aòiÚû_òZ jêG Gaõ Zû’ ^òKUùe [ôaû KYòKû C_ùe
GK ak _âùdûM Kùe, `kùe \ßòZúd KYòKûUò iÚòe
@aiÚûeê aòiÚû_òZ jêG ö _â[c KYòKûUò Zûjû ^òKUiÚ
\ßZò úd KYòKûKê ]KþKû (collision) cûeòfû _ùe ^òRe
MZòKê aò_eúZcêLú Keò ^òRe cû¤ @aiÚû^ @ûWÿKê
ù`eò@ûùi ö
ùijò_eò \ßòZúd KYòKû ù\ûkûdòZ ùjûA
Zû’^òKUiÚ ZéZúd KYòKûKê ]KþKû cûeò ^òRe cû¤
@aiÚ û ^Kê ù`eò @ ûùi ö KYò K û-KYò K û c¤ùe
iõNûZ (collision) ùaùk ùicû^ue ù\ûk^
gqò ùMûUòG KYòKûeê @^ý KYòKûKê iÚû^û«eòZ
jêG ö ]ß^ò gqò Gjò_eò bûaùe cû¤cùe ioûeòZ
ùjûA ùghùe ùgâûZûe Kû^ _ûLùe _jùo ö
_âKéZùe ]ß^ò ùjCQò, cû¤cùe iéÁò ùjC[ôaû
GK aòPk^ (disturbance) ~ûjû ùMûUòG aò¦êeê
@ûe¸ ùjûA @ûMKê @ûMKê MZòKùe ö cû¤cùe
Gjò aòPk^e MZòKê Zew MZò (wave motion)
Kêjû~ûG ö ùMûUòG cû¤cùe ]ß^ò Gjò_eò bûaùe
Zew eì_ùe ioûeòZ jêG ö
aûdê cû¤cùe KYò K ûcûù^ ù\ûkûdò Z
ùjC[ôfûùaùk ùaùkùaùk ùicûù^ _eÆe @ûWÿKê
MZò K eò ^ò K Uaˆÿð ú ùjûA[û«ò ö Gjû `kùe
cû¤cùe iµúWÿ ^ (compression-C) jê G ö
ù~ùZùaùk KYòKûcûù^ _eÆe Vûeê \ìùeA ~û’«ò
ùiùZùaùk ùijò @kùe aòek^ (rarefaction-
R) iéÁò jêG ö PòZâ 9.5 ö
C R C R
PòZâ 9.5Uêý^òw `Kðe Kõ_^eê iéÁò ùjC[ôaû
iõ_úWÿ^ (C) I aòek^ (R)
iµúWÿ^ I aòek^ ùMûUòG @okùe GKû«e bûaùe
iéÁò jêG ö
 127
cû¤ce iµúWÿ ^ @okùe KYò K ûcûù^
_eÆe@ûWÿKê MZòKeò ^òKUaˆÿðú jê@«ò ö `kùe ùijò
@okùe iû¦âZû I Pû_ aé¡ò jêG ö cûZâ aòek^
@okùe KYòKûcûù^ _eÆeVûeê \ìùeA ~û@û«ò ö
ùZYê ùijò @okùe iû¦âZû Kcò~ûG Gaõ Pû_ c¤
jâûi _ûG ö ùZYê @ûùc Kjò _ûeòaû ù~ ùMûUòG
cû¤cùe ]ß^ò Zew MZò Keê[f
ô ûùaùk ùijò cû¤ce
_âùZýK aò¦êùe cû¤ce iû¦âZû I Pû_ _eòaˆÿðòZ
ùjûA[ûG ö Gjûjó cû¤c c¤ùe ]ß^ò ioûeYe
ùcøkòK Z[ý ö
9.2.1 ]ß^ò MZò Keòaû_ûAñ GK cû¤c @ûagýK :
(Sound needs a medium to travel)
]ß ^ ò GK ~ûªò K Zew (mechanical
wave) ö Gjû ioûeòZ ùjaû_ûAñ GK RWÿúd cû¤c
~[û : Rk, aûdê, Áòf AZýû\ò _eò cû¤c @ûagýK
Kùe ö ]ß^ò gì^ý (vacuum) ùe MZò Keò _ûùe
^ûjó ö @ûi GK _eúlûeê Gjû RûYòaû ö
aò\êýZþ _eò_[ij iõ~êq
ÊòPþ
Vò_ò
ùafþRûe
AùfKþUòâKþ ùafþ
aûdê ^òÃûi^ ~ª
ij iõ~êq
PòZâ 9.6 ùafþRûe _eúlû
ùMûUòG aò\ýê Zþ ùafþ Gaõ ùMûUòG aûdêe¡ê
(air tight) ùafþRûe ^ò@ ö PòZâ 9.6ùe _â\gòðZ
ùjfûbkò aò\ýê Zþ ùafþKê ùafþRûe c¤ùe SêfûA eL ö
ùafþe \êA ùghûMâKê ùafþRûe cêjùñ e [ôaû KKð
aûùU aûjûeKê KûXÿò GK aûjý aò\ýê Z _eò_[ ij
iõ~êq Ke ö aò\ýê Zþ _eò_[Kê iµì‰ð Kùf aò\ýê Zþ
ùafþ aûRòa I Zêùc Zûjûe ]ß^ò gêYò _ûeòa ö Gjûe
KûeY K’Y, Kjòf ù\Lô ö ùafþRûe c¤ùe aûdê
[ôaûeê G_eò ]ß^ò Zêùc gêYò _ûeòf ö aò\ýê Zþ ùafþeê
]ß^ò ^òiZé ùjC[ôfûùaùk aûdê ^òÃûi^ _µ iûjû~ýùe
ùafþRûeeê aûdê ^òÃûi^ Ke ö ùafþRûeeê aûdê Kcò
@ûiê[fô ûùaùk ]ß^eò _âakZû (loudness) c¤ lúY
ùjûA @ûiòa ö ù~ùZùaùk ùafþRûeUò iµì‰ð aûdê
gì^ý ùjûA~òa, ùiùZùaùk aò\ýê Zþ ùafþe jûZêWòÿ
Zûe Mò^û C_ùe aûùWÿA ùjC[ôùf c¤ @ûC ]ß^ò
gêYû~òa ^ûjó ö _ê^½ Zûjû c¤Kê @ûùÉ @ûùÉ aûdê
_âùag KeûAùf K’Y ùja Kjòf ?
_âgÜ :
1. Zêc aò\ýûkdùe ÄêfN+ûeê Kò_eò ]ß^ò iéÁò
jêG, aêSû@ ö
2. ]ß^ò ZewKê KûjóKò ~ûªòK Zew Kêjû~ûG ?
3. cù^Ke Zêùc Gaõ Zêce iûw P¦â _éÂùe
@Q ö ùiVûùe Zêc iûw ZêcKê KòQò K[û
Kjòùf Zêùc Zû’e K[ûKê gêYò _ûeòa Kò ?
Zêce CˆÿeKê aêSû@ ö
9.2.2 ]ß^ò Zew @^êù\÷Nðý Zew @ùU :
(Sound Wave is Longitudinal Wave)
Zêc _ûAñ Kûc : 9.4
LŠòG ieê I f´û Æâòw ^ò@ ö Zûjûe ùMûUòG
_âû«Kê Zêc iûwKê ]eòaûKê \ò@ Gaõ Zêùc ^òùR
@^ý _âû«UòKê ]e ö
(a)
(b)
PòZâ 9.7 Æòâwùe @^êù\÷Nðý Zew
PòZâ 9.7(a)ùe _â\gòðZ ùjfûbkò ÆòâwUòKê
UûY ö Gjû_ùe Zêùc ]eò[ôaû Æòâwe _âû«Kê Zêc
iûw ]eò[ôaû _âû« @ûWÿKê ùRûeùe ùVf ö Zêùc
 128
K’Y ù\Lôf ? aˆÿðcû^ Zêùc GKû«e bûaùe Æòw â Kê
ùVf Gaõ UûY, K’Y flý KeêQ ? ~\ò Gjò Æòâw
C_ùe GK PòjÜ ù\a, Zûjûùjùf Zêùc ù\Lôa ù~
Zêùc ÆòâwKê ùVfòaû I UûYòaû ùaùk ùijò PòjÜUò
G_U ùi_U ùjûA MZò KeêQò ö Zû’ MZòe \òM
Æòâwùe iéÁò ùjûA[ôaû aòPk^ (disturbance)e
ioûeY \òM ijòZ icû«e ùjûA[ûG ö
Æòâwe KêŠkúcûù^ ù~Cñ @okùe _eÆee
^òKUaˆÿðú ùjùa ZûjûKê iµúWÿ^ (C) Gaõ ù~Cñ
@okùe Æòâwe KêŠkúcûù^ _eÆeVûeê \ìùeA ~ûA
[ôùa, ZûjûKê aòek^ (R) Kêjû~ûG ö GK cû¤cùe
]ß^eò ioûeYùaùk ùijò cû¤cùe GKû]ôK iõ_úWÿ^
I aòek^ iéÁò jêG ö aˆÿðcû^ @ûùc Æòw
â ùe aòPk^e
ioûeYKê GK cû¤cùe ]ß^òe ioûeY ij Zêk^û
Keò_ûeòaû ö
Zew \êA_âKûee ùjûA_ûùe ö @^êù\÷Nðý
Zew I @^ê_âiÚ Zew ö
@^êù\÷Nðý Zewùe cû¤cùe [ôaû _âùZýK
KYòKû aòPk^e ioûeY \òMùe icû«e bûaùe
ù\ûkòZ jê@«ò, cûZâ cû¤ce KYòKûcûù^ cû¤ce
ùMûUòG iÚû^eê @^ý iÚû^Kê iÚû^û«eòZ jê@«ò ^ûjó ö
(iû¦âZûe _eòað^)
C R C R
(a)
(·_e _eòað^)
C R C R
(b)
iû¦âZû
Kò´û
·_
\ìeZû
(c)
PòZâ 9.8 ]ß^ò iûeYùaùk cû¤cùe iû¦âZû Gaõ Pû_e _eòað^ [PòZâ (a), (b)],
iû¦âZû I Pû_ _eòað^e Mâû`þ [PòZâ (c)]
ùicûù^ ùKak Zûue cû¤ @aiÚû^e Cbd _ùU
G_U-ùi_U ùjûA ù\ûk^ Ke«ò ö Gjò _âKûe
bûaùe ]ß^ò Zew cû¤c c¤ùe MZò Kùe ö ]ß^ò
ZewKê @^êù\÷Nðý Zew Kêjû~ûG ö cû¤cùe ù~Cñ
Zew MZò Keê[ôaûùaùk cû¤ce KYòKûcûù^
Zewe MZòe \òM ij icû«e bûùa ù\ûk^
Ke«ò ùijò ZewKê @^êù\÷Nðý Zew Kêjû~ûG ö
@ûC GK _âKûe Zew c¤ @Qò ö ~ûjûKê @^ê_âiÚ
Zew (transverse wave) Kêjû~ûG ö cû¤cùe
ù~Cñ Zew MZò Keê [ ô a ûùaùk cû¤ce
KYòKûcûù^ Zew MZòe \òM ij @bòf´bûùa
ù\ûk^ Ke«ò, ùijò ZewKê @^ê_âiÚ Zew
Kêjû~ûG ö @ûùfûK Zew Gjò ùgâYúd Zew @ùU ö
G aòhdùe @]ôK Zêùc C_e ùgâYúùe _Xÿòa ö
9.2.3 ]ß^ò Zewe flY :
(Characteristics of a Sound Wave)
@^ý Zewcû^u_eò ]ß ^ ò Zewe c¤
ùKùZK flY @Qò ö ùi flYMêWÿòK ùjfû-
l @ûaéˆÿò (frequency)
l @ûdûc (amplitude)
l Zew ù\÷Nðý (wave length)
l Zew ùaM (speed of wave)
C R C
C R C
gòLe
jûeûjûeò iû¦âZû Kò´û ·_
Mjße
 129
PòZâ 9.8(c) ùe ]ß^ò Zewe Mâû`þ @u^
Keû~ûAQò ö ]ß^ò Zew GK cû¤cùe MZò Kfûùaùk
ùijò cû¤ce iû¦âZû I ·_ Kò_eò _eòaˆÿòðZ jêG,
Zûjû PòZâ 9.8 (a) I (b)ùe _â\gòðZ ùjûAQò ö GK
^òŸòðÁ icdùe cû¤ce bò^Ü bò^Ü @kùe iû¦âZû I
Pû_ GK cìkaò¦êVûeê ùijò @ke \ìeZû ij
_eòaðòZ jêG ö PòZâ 9.8 (c) ö
iõ_úWÿ^ @okùe KYòKûcûù^ _eÆee
^òKUaˆÿðú ùjûA[û@û«ò Gaõ GjûKê Mâû`þe C_e @õgùe
_ûjûWÿ (hill) i\ég \gðû~ûAQò ö PòZâ 9.8(c) ö Gjò
C_e @õge gúhð aò¦ê iaðû]ôK iõ_úWÿ^e iìP^û
\òG ö Gjò iõ_úWÿ^ @okùe iû¦âZû Gaõ Pû_ @]ôK
ùjûA[ûG ö aòek^ @okùe Pû_ Kc [ûG Gaõ
KYòKûMêWKòÿ _eÆeVûeê \ìùeA ejò[û«ò ö GjûKê Mâû`þe
Zk @õgùe C_ZýKû (valley) i\ég \gðû~ûAQò ö
PòZâ 9.8(c)ö Mâû`þe C_e @¡ðûõgKê gòLe (crest)
Gaõ ^òcÜ @¡ðûõgKê Mjße (trough) Kj«ò ö
\êAUò KâcòK iõ_úWÿ^ (C) aû \êAUò KâcòK
aòek^ (R)e c¤aò¦ê c¤ùe [ôaû \ìeZûKê Zew
ù\÷Nðý (wave length) Kêjû~ûG ö GjûKê MâúKþ @le
fû´Wÿû (λ) \ßûeû iìPZò Keû~ûG ö S.I. GKK _¡Zòùe
Zew ù\÷Nðýe GKK ùjCQò còUe (m) ö
cù^Ke Zêùc ùMûUòG WâcKê @ûNûZ KeêQ ö
GK ùiùKŠùe Zêùc ù~ùZ[e WâcKê @ûNûZ
Keê Q , ZûjûKê Wâ c Kê @ûNûZ Keò a ûe @ûaé ˆ ÿò
(frequency) Kj«ò ö ]ß ^ ò GK cû¤cùe MZò
Kfûùaùk, cû¤ce iû¦âZû GK iùaðûy cìfý Gaõ
iað^òcÜ cìfý c¤ùe ù\ûkòZ jêG ö cû¤ce GK
iÚû^ùe iû¦âZû iùaðûy cìfýeê iað^òcÜ cìfýKê
_eòaˆÿòðZ ùjûA _ê^½ iùaðûy cìfý _~ðý« ù`eò
@ûiòaûKê GK iõ_ì‰ð ù\ûk^ Kj«ò ö GKK
icdùe cû¤cùe G _âKûee ù\ûk^e iõLýûKê
]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò Kj«ò ö GjûKê MâúKþ @le ^òC
(ν ) \ßûeû _âKûg Keû~ûG ö cûZâ GVûùe @ûaéˆÿòKê
AõeûRú ùQûU @le f \ßûeû _âKûg Keû~ûAQò ö
S.I GKK _¡Zòùe @ûaéˆÿòe GKK ùjCQò j›ð
(hertz) ö Gjûe iùuZ Hz @ùU ö
\êAUò KâcòK iõ_úWÿ^ aû aòek^ cû¤ce
GK ^òŸòðÁ aò¦êKê @ZòKâc Keòaûe icdKê Zewe
@ûaˆÿðKûk (time period) Kêjû~ûG ö @^ý _âKûeùe
Kjò ù f cû¤ce _â ù ZýK KYò K ûcûù^ [ùe
_ì‰ðù\ûk^ KeòaûKê ù~ZòKò icd ^ò@«ò ZûjûKê
]ß^ò Zewe @ûaˆÿðKûk Kêjû~ûG ö @ûaˆÿðKûke
iõùKZ iû]ûeYZü T ^ò@û~ûG ö S.I. GKK _¡Zòùe
Gjûe GKK ùjCQò ùiùKŠ (s) ö
RûYòQ Kò ?
ùj^eòPþ eêWÿf`þ j›ð
Rcð û ^ ù\ge jûcaMð
ijeùe 1857 ciò j û
ù`aédûeú cûi 22 ZûeòL \ò^
R^à M â j Y Keò [ ô ù f ö ùi
afò^ð aògaß \ò ýûkdeê gòlûfûb
H.R.Hertz
Keò[ùô f ö GK _eúlû\ßûeû
ùR.iò.cûKèùIßfþu aò\êýZ Pê´Kúd ZˆÿßKê ùi
_âcûYòZ Keò[ùô f ö ùi ù~Cñ cìk\ì@û _KûA[ôùf
Zûjû ù~ûMê aˆÿðcû^e ùeWÿòI, ùUfòù`û^,
ùUfòMûâ `þ Gaõ ùUfòbRò ^ GùZ i`kZû jûif
Keò_ûeòQò ö ùi c¤ @ûùfûK-aò\êýZþ _âbûa
(Photoelectric Effect)e @ûaòÃûeK ö Gjò ZˆÿßKê
_eaˆÿðú icdùe @ûfaUð @ûA^þÁûA^þ bfbûaùe
aêSûA [ôùf ö Zûue ^ûcû^êiûùe S.I. GKK
_¡Zòùe @ûaéˆÿòe GKKe ^ûc j›ð (hertz)
eLû~ûAQò ö
@ûaˆÿðKûk (T) I @ûaéˆÿò (f) _eÆe ijòZ
iµKòðZ ö ùijò iµKðKê ^òcÜcùZ _âKûg Keò_ûeòaû ö
f=
1
T
cù^Ke @ùKðÁâûùe GK icdùe ùMûUòG
ùaùjfû (violion) Gaõ aõgú (flute) aûRêQò ö
ùicû^u ]ß^ò aûdê cû¤cùe icû^ ùaMùe MZòKeò
@ûc Kû^ _ûLùe GKû icdùe _joôùf c¤ Cbde
]ß^ò @ûcKê bò^Ü bò^Ü fûùM ö ]ß^ò ijòZ iõ_éq aòbò^Ü
flY ùjZê Gjû @ûcKê GcòZò fûùM ö _òPþ (pitch)
 130
aû ZûeZß Gjò _âKûe flYcû^u c¤eê ùMûUòG
@ùU ö
Zew aòPk^
icd
Kcþ _òPþ aògòÁ ]ß^òe Zew @ûKéZò
Zew aòPk^
icd
@]ôK _òPþ aògòÁ ]ß^òe Zew @ûKéZò
PòZâ 9.9
@ûce cÉòà ]ß^ò Zewe @ûaéˆÿòKê ù~Cñ _âKûe
aýûLýû (interpret) Kùe, ZûjûKê _òPþ Kêjû~ûG ö
C›e Kµ^ lò_âZeùjùf ]ß^òe @ûaéˆÿò @]ôK
jêG Gaõ _òPþ c¤ @]ôK jêG ö PòZâ 9.9 ö GK @]ôK
_òPþ aògòÁ ]ß^òùe @]ôK iõLýK iõ_úWÿ^ I aòek^
GKK icdùe cû¤ce GK ^òŸòðÁ aò¦êKê @ZòKâc
Keò[û«ò ö aòbò^Ü @ûKûee aÉê bò^Ü bò^Ü @aiÚûùe
bò^Ü bò^Ü @ûaéˆÿòùe KµòZ ùjûA bò^Ü bò^Ü _âKûe
_òPþe ]ß^ò iéÁò Ke«ò ö
ùMûUòG cû¤cùe [ôaû KYòKûe cû¤ûaiÚûe
Cbd _ùU ù\ûk^eZ KYòKûe iùaðûy aòiÚû_^Kê
Zewe @ûdûc (amplitude) Kêjû~ûG ö GjûKê
AõeûRú ‘A’ @le \ßûeû iìPòZ Keû~ûG ö PòZâ 9.8
(c) ö S.I GKK _¡Zòùe @ûdûce GKK còUe (m)
@ùU ö
]ß^òe _âakZû aû ùKûckZû ]ß^ò Zewe
@ûdûc C_ùe ^òbðe Kùe ö ]ß^ò iéÁòKûeú aÉê
ù~Cñ ak\ßûeû KµòZ jêG, Zûjû C_ùe ]ß^ò Zewe
@ûdûc ^òbðe Kùe ö cù^Ke Zêùc GK ùUaêfKê
@ûùÉKeò @ûNûZ Kf, Zûjûùjùf Zêùc GK ùKûck
]ß^ò gêYò_ûeòa ö KûeY Zêùc Kcþ gqò Gaõ Kcþ
@ûdûc aògòÁ ]ß^ò Zew iéÁò Kf ö ùijòbkò Zêùc
ùUaêfKê @]ôK ùRûeùe @ûNûZ Kùf, K’Y ùja ?
Zêùc @]ôK _âûafý @[ðûZþ Cy ]ß^ò gêYò_ûeòa ö
K’Y _ûAñ G_eò ùjCQò ? Cy Êee ]ß^ò GK
cû¤cùe @]ôK \ìeZû _~ðý« MZò Keòa, KûeY
Gjû @]ôK gqò iõ_^Ü ö Gjûe @ûdûc @]ôK ö ]ß^ò
Zew Zûjûe C›eê aûjûeò iaê\òMKê aýû_ò~ûG ö
Gjò Zew Zûjûe C›eê \ìeKê Mùf Zûjûe gqò I
@ûdûc Kcò~ûG ö PòZâ 9.10ùe Cy ]ß^ò I ùKûck
]ß^ò Zewe @ûKéZò (shape) \gðû~ûAQò ö
Zewe aòPÿk^
icd
ùKûck ]ß^ò
Zewe aòPÿk^
icd
Cy @ûaûR ]ß^ò
PòZâ 9.10
Uò´e aû Êeùa÷gòÁý (timbre) Gaõ MêYûZàK
ùa÷gòÁý aû MêYaˆÿû (quality), ]ß^òe @ûC \êAUò
flY ~ûjû\ßûeû \êAUò icû^ ZûeZß I icû^ _âakZû
aògòÁ ]ß^ò c¤ùe @ûùc _âùb\ aûeò_ûeê ö ù~Cñ
]ß^ò Kû^Kê _âúZòKe (pleasant) fûùM Zûjûe
MêYû™K ùa÷gòÁý Cycû^e (rich) ùjûA[ûG ö
ùMûUòG @ûaéˆÿò aògòÁ ]ß^òKê ùUû^þ (tone) Kêjû~ûG ö
aòbò^Ü @ûaéˆÿòe cògâYùe iéÁò ùjûA[ôaû ]ß^òKê ù^ûUþ
(note) Kêjû~ûG ö Gjû Kû^ _ûAñ _âúZòKe I gîZc ò ]êe
@ùU ö KKðg g± (noise) gîZòKUê @ùU ö iwúZ
gîZcò ]êe I gêYaò ûKê _âúZòKe ùjûA[ûG ~ûjûe MêYûZàK
ùa÷gòÁý Cycû^e ùjûA[ûG ö
 131
_âgÜ : Cˆÿe :
1. ]ß^òe ZûeZß I _âakZû ]ß^òe ùKCñ MêY \ˆÿ @Qò,
\ßûeû ^ò¡ðûeòZ jêG ? Zewe @ûaˆÿðKûk = T = 0.05s
2. ùMûUòG Kûee j‰ðe ]ß^ò I MúUûee ]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò = f=
1
c¤eê Kûjûe _òPþ @]ôK @^êcû^ Ke ö T

1 100
GKK icdùe ]ß^ò Zew @ZòKâû« Keê[ôaû = = = 20 Hz
0.05 5
\ìeZûKê Zûjûe ùaM Kêjû~ûG ö @ûùc RûYòùQ
C\ûjeY 9.3
ù~, ]ß^ò Zew GK @ûaˆÿðKûk c¤ùe ù~ZòKò
\ìeZû @ZòKâc Kùe ZûjûKê ]ß^ò Zewe Zew GK ùaZûe Zew ù\÷Nðý 300 còUe ùjùf,
ù\÷Nðý Kêjû~ûG ö Gjûe @ûaéˆÿò ^ò‰ðd Ke ö
\ìeZû Cˆÿe :
@ûùc _êYò RûYòQê, ùaM= v =λ
icd \ˆÿ @Qò,
λ
ùZYê v=
T ùaZûe Zewe ùaM = v = 3×108m/s
GVûùe λ ùjCQò Zew ù\÷Nðý I T ùjCQò (cù^eL)
Zewe @ûaˆÿðKûk ö (\êAUò KâcòK iõ_úWÿ^ aû ùaZûe Zew ù\÷Nðý = 300 m
aòek^e c¤aò¦ê c¤ùe [ôaû \ìeZßKê Zew ù\÷Nðý @ûùc RûYòùQ,
Kêjû~ûG) ö v=fλ

1 v 3 × 10 8 m / s
∴f = =
ù~ùjZê T
=f (f = Zewe @ûaéˆÿò) λ 300 m
= 106 Hz
∴v=fλ
aû 1 ùcMûj›ð
@[ðûZþ, Zew ùaM = Zew @ûaéˆÿò
¨ Zew ù\÷Nðý C\ûjeY 9.4
icû^ ùbøZòK _eòiÚòZò aû @aiÚûùe ùMûUòG GK ]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò 2kHz Gaõ Gjûe
cû¤cùe ]ß^eò ùaM, icÉ Zew @ûaéˆÿò _ûAñ icû^ Zew ù\÷Nðý 35cm @ùU ö 1.5 Kòcò \ìeZû @ZòKâc
ùjùa ö KeòaûKê GjûKê ùKùZ icd fûMòa ?
C\ûjeY 9.1 Cˆÿe :
ùMûUòG C›eê GK ùiùKŠùe 30Uò ]ß^ò \ˆÿ @Qò,
Zew iéÁò ùjC[ôùf, ùijò ]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò Zewe @ûaéˆÿò = f = 2kHz = 2000Hz
ùKùZ ? Zew ù\÷Nðý = λ = 35cm = 0.35m
Cˆÿe : @ZòKâû« \ìeZû = d = 1.5km = 1500m
30Uò Zew GK ùiùKŠùe iéÁò ùjC[ôaûeê ∴ v = f λ = 2000Hz × 0.35m = 700m/s
Zewe @ûaéˆÿò 30Hz @ùU ö cù^Ke t = 1.5km \ìeZû @ZòKâc Keòaû
C\ûjeY 9.2 _ûAñ @ûagýK icd ö
ùMûUòG ]ß^ò Zewe @ûaˆÿðKûk 0.05 ùiùKŠ ∴ t=
d 1500m
= = 2.14s (_âûd)
ùjùf, Gjûe @ûaéˆÿò ùKùZ ? v 700m/s
 132
_âgÜ : icd _ùe NWÿNWÿòe g± gêY ö G[ôeê Zêùc RûYòf
1. ]ß^ò Zewe Zew ù\÷Nðý, Zew @ûaéˆÿò, ù~ ]ß^ò @ûùfûKVûeê ajêZ Kcþ ùaMùe MZò Kùe ö
@ûdûc I @ûaˆÿðKûk KûjûKê Kêjû~ûG ? GK cû¤cùe ]ß^òe MZòe ùaM, ùijò cû¤ce ]cð
2. Zew ù\÷Nðý, @ûaéˆÿò I ùaM c¤ùe [ôaû C_ùe ^òbðe Kùe ö ]ß^òe ùaM c¤ cû¤ce
iõ_KðUòKê ùfL ö Zû_cûZâû C_ùe ^òbðegúk ö cû¤ce Zû_cûZâû
3. GK ]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò 220Hz Gaõ Gjûe aXÿòùf ]ß^òe ùaM aùXÿ ö C\ûjeY Êeì_ aûdêùe
ùaM GK cû¤cùe 440m/s ùjùf, Zûjûe ]ß^òe ùaM 00C Zû_cûZâûùe 331m/s ùjfûùaùk
Zew ù\÷Nðý ^ò‰ðd Ke ö 220C Zû_cûZâûùe Gjû _âûd 344m/s ùjûA[ûG ö
4. ]ß^ò C›Vûeê 450 còUe \ìeùe Vò@ûùjûA GK ^òŸòðÁ (250C) Zû_cûZâûùe ]ß^òe ùaM bò^Ü
RùY aýqò 500Hz @ûaéˆÿòe ]ß^ò ZewKê bò ^ Ü cû¤cùe ùKùZ Zûjû iûeYú- 9.1 ùe
gêYêQ«ò ö Zûjûùjùf \êAUò KâcòK iõ_úWÿ^e \gðû~ûAQò ö (GjûKê cêLiÚ Keòaû \eKûe ^ûjó) ö
icd aýa]û^ Zûu ^òKUùe ùKùZ ùja ? iûeYú 9.1
ùMûUòG Zew GK cû¤cùe MZò Keê[ôaû aòbò^Ü cû¤cùe 250C Zû_cûZâûùe ]ß^òe ùaM
icdùe Zûjû c¤ùe [ôaû gqò ùijò cû¤cùe MZò cû¤ce cû¤ce ]ß^òe
Kùe ö cû¤ce ùMûUòG aò¦ê Pûeò_ùU Zew @aiÚû ^ûc ùaM(m/s)
MZòe @bòf´ \òMùe GKK ùlZâ`kaògòÁ ùlZâ
jûAùWâûùR^ 1284
c¤ù\A _âZò ùiùKŠùe ù~ZòKò ]ß^ò gqò @ZòKâc
Kùe Zûjûe _eòcûYKê ùijò aò¦ùê e ]ß^e ò ZúaâZû jòfòdc 965
(intensity) Kêjû~ûG ö @ûù¸cûù^ icùd icùd Mýûi aûdê 346
]ß^ò _âakZû (loudness) Gaõ ]ß^òe ZúaâZûKê @Kþiùò R^þ 316
(intensity)Kê @\ka\k Keò aýajûe Keê ö cûZâ ifþ`e WûA@KþiûAWÿ 213
ùicûù^ icû^ ^êj«ò ö ]ß^ò _âakZû Kû^ C_ùe icê\â Rk 1531
_Wÿê[ôaû ]ß^òe _âbûae GK cû_K bûaùe MâjY
Keû~ûA[ûG ö ùMûUòG ]ß^òe _âakZû bò^Ü bò^Ü _ûZòZ Rk 1498
Zek
ùgâûZûu Kû^ _ûAñ @fMû @fMû ùjûA_ûùe ö \êAUò A[û^fþ 1207
]ß^òe ZúaâZû icû^ ùjûA[ôùf c¤ @ûce Kû^ cò[û^fþ 1103
ùMûUòG ]ß^Kò ê @^ýVûeê @]ôK _âak (louder) bûaùe Gfêcò^òdcþ 6420
gêYò_ûùe ö ^òùKf 6040
_âgÜ : KVò^ Áòfþ 5960
]ß^eò _âakZû I ]ß^eò ZúaâZû c¤ùe _û[ðKý fêjû 5950
\gðû@ ö
_òˆÿk (brass) 4700
9.2.4 aòbò^Ü cû¤cùe ]ß^òe ùaM : KûP (`äò+þ KûP) 3980
(Speed of Sound in different Media) _âgÜ :
]ß^ò ùMûUòG cû¤cùe GK ^òŸòðÁ ùaMùe iûeYúUòKê @^ê¤û^ Keò Kêj, aûdê, Rk I
iûeòZ jêG ö Zêùc RûYòQ ù~ ahðû\òù^ @ûKûgùe ùføj cû¤c c¤eê GK ^òŸòðÁ Zû_cûZâûùe ùKCñ
aòRêkò I NWÿNWÿò GK icdùe iéÁò ùjC[ôùf c¤ cû¤cùe ]ß^ò @]ôK ùaMùe Gaõ ùKCñ[ôùe
_â[ùc Zêùc @ûKûgùe aòRêkòe SfK ù\L I KòQò iaêVûeê Kcþ ùaMùe MZòKùe ?
 133
RûYòQ Kò ?
ùiû^òKþ aêcþ (Sonic boom) :
ùKøYiò aÉêe MZòe ùaM ]ß^eò ùaMVûeê
@]ôK ùjùf, aÉêe ùijò ùaMKê iê_eùiû^òKþ
ùaM Kêjû~ûG ö ùRUþ aòcû^, a§êKe Mêkò
AZýû\ò @ù^K icdùe iê_e ùiû^òKþ ùaMùe
MZò Keò[û«ò ö ùKøYiò ]ß^ò iéÁòKûeú C› ]ß^òe
ùaMVûeê @]ôK ùaMùe MZòKùf Gjû aûdêùe
iKþ Zew (shock wave) iéÁò Kùe ö Gjò iKþ
Zew icìjùe _âPêe gqò ejò[ûG ö Gjò Zew
ijòZ RWÿòZ aûdê Pû_e _eòaˆÿð^ @^êiûùe Gjò
iKþ Zew GK _âKûe Zúaâ Gaõ Cy g± iéÁò
Kùe, ~ûjûKê ùiû^òKþ aêcþ Kêjû~ûG ö iê_e
ùiû^òKþ ùRUþ aòcû^eê iéÁò ùjC[ôaû Gjò iKþ
Zewùe ~ù[Á gqò @Qò ~ûjû KûPKê bûwò LŠ
LŠ Keò ù\A_ûùe aû ùKûVûaûWÿòe ldlZò
c¤ Keò_ûùe ö
9.3 ]ß^òe _âZò`k^
(Reflection of Sound)
ùMûUòG eae ù_Šê ùMûUòG Kû^Úùe ]KþKû
LûA ù~_eò ù`eò@ûùi, ùijò_eò ]ß^ò KVò^ aû
Zek _éÂùe aû]û_ûA ù`eò@ûùi ö @ûùfûK _eò
]ß^ò c¤ KVò^ I Zek _éÂeê _âZò`kòZ jêG Gaõ
Zêùc _ìaðeê _Xÿò[ôaû @ûùfûKe _âZò`k^ ^òdcKê
cû^ò[ûG ö ]ß^òe _âZò`k^ icdùe,
l @û_Z^ ùKûY I _âZò`kòZ ùKûY _eÆe
ijòZ icû^ ö
l @û_ZZ ]ß^ò, _âZò`kòZ ]ß^ò I @û_Z^
aò¦êùe @uòZ @bòf´ GK icZkùe
@aiÚû^ Ke«ò ö
]ß^ò Zewe _âZò`k^ _ûAñ _âZò`kK a§êe
aû ciéY ùjûA_ûùe cûZâ Zûjûe @ûKûe aWÿ ùjaû
@ûagýK ö
Zêc _ûAñ Kûc : 9.5
Kû^Ú
N+û ùUaêf
@bòf´ Kû^
PòZâ 9.11 ]ß^òe _âZò`k^
PòZâ 9.11ùe _â\gðòZ ùjfûbkò ùMûUòG
ùcûUû KûMR aýajûe Keò \êAUò _ûA_þ _âÉêZ Ke ö
Gjò \êA _ûA_þe ù\÷Nðý @]ôK f´û ùjaû @ûagýK ö
GK Kû^Ú ^òKUùe ùMûUòG ùUaêf eLô ùUaêf C_ùe
_ûA_þ \êAUòKê PòZâ @^êiûùe eL ö ùMûUòG ùUaêf
N+û ùMûUòG _ûA_þe ùLûfû cêjñ _ûLùe eL Gaõ
@^ý _ûA_þ cêjñ _ûLùe Kû^eLô N+ûe UòKþ UòKþ g±
gêY ö \ßòZúd _ûA_þUòKê UòùK NêoûNêoô Keò G_eò
@aiÚû (\òM)ùe eL ù~_eòKò Zêùc Zûjûe cêjñ
_ûLùe N+ûe g± ÆÁ bûaùe gêYò _ûeòa ö _â[c
_ûA_þ aûùU ]ß^ò @û_ZòZ ùjfû I \ßòZúd _ûA_þ
aûùU _âZò`kòZ ùjfû ö aˆÿðcû^ Cbd _ûA_þe
@aiÚòZòe PòjÜ ù\A @û_Z^ ùKûY I _âZò`k^ ùKûY
cû_ò ù\L ö Gcû^u c¤ùe K’Y iµKð ejòQò ?
PòZâùe WûjûY_UKê [ôaû _ûA_þKê bìf´ \òMùe
iûcû^ý C_eKê CVû@ Gaõ K’Y ùjfû flý Ke ö
9.3.1 _âZò]ß^ò : (Echo)
_ûjûWÿ _ûLùe aû Cy @ ûkòKû _ûLùe aû
@^ý ùKøYiò _âZò`kK ^òKUùe C_~êq iÚû^ùe
Vò@û ùjûA Zêùc Zûkò cûeòùf Kò´û ùRûeþùe Pò}ûe
Kùf, Zêùc ùijò ]ß^òKê _êYò KòQò icd _ùe gêYò
_ûeòa, ~ûjûKê _âZò]ß^ò Kêjû~ûG ö ]ß^ò gêYòaûe
A¦òd
â û^êbZì ò (sensation) @ûc cÉòÃùe 0.1ùiùKŠ
_~ðý« eùj ö ùijò icd c¤ùe ~\ò _âZò`kòZ
]ß^ò @ûc Kû^ùe _jñùo, ùZùa cìk ]ß^eò ê _âZ]ò ^
ß K
ò ê
 134
@fMû Keò RûYò ùja ^ûjó ö ùi[ô_ûAñ cìk ]ß^òe C\ûjeY : 9.5
@Zò Kcþùe 0.1 ùiùKŠ _ùe ~\ò _âZò]ß^ò @ûc RùY aýqò ùMûUòG Cy _ûjûWÿ géw iûc^ûùe
Kû^ _ûLùe _jñoôa Zûjûùjùf ~ûA cìk ]ß^ò I Vò@û ùjûA Zûkò cûeòùf Gaõ 5ùiùKŠ _ùe Gjûe
Zû’e _âZò]ß^òKê @ûùc _é[Kþ _é[Kþ bûùa ÆÁ _âZ]ò ^
ß ò gêYùò f ö ]ß^eò ùaM 346m/s ùjùf _ûjûWÿ
gêYò_ûeòaû ö GK ^òŸòðÁ Zû_cûZâû 220Cùe ]ß^òe I aýqò c¤ùe [ôaû \ìeZû ùKùZ ?
Cˆÿe :
ùaM aûdêùe 344m/s ùjùf, Gjû 0.1 ùiùKŠùe \ˆÿ @Qò,
_âûd 34.4 còUe \ìeZû @ZòKâc Keòa ö ]ß^ò iéÁò ]ß^òe ùaM = v = 346m/s
ùjaû iÚû^eê _âZò`kK _é _~ðý« ~ûA _ê^½ iéÁò icd = t = 5s
ùjûA[ôaû iÚû^Kê ù`eò@ûiòaû \ìeZû 34.4 còUe ]ß^ò\ßûeû @ZòKâû« \ìeZû = d = v × t
ùjùf, _âZò`kK _éÂe \ìeZû Gjûe @]û @[ðûZþ = 346m/s × 5s = 1730m
17.2m ùja ö _âZò]ß^òKê ÆÁ bûùa gêYòaû _ûAñ _ûjûWÿ I aýqò c¤ùe [ôaû \ìeZû
_âZò`kKe ZêcVûeê iað^òcÜ \ìeZû 17.2m ùjaû = s=
d
=1730m ÷ 2= 865m
2
\eKûe ö Gjò \ìeZû aûdê cû¤ce Zû_cûZâû C_ùe
9.3.3 ]ß^òe ajê _âZò`k^e aýajûe :
c¤ ^òbðe Kùe ö ajê _âZò`k^ ù~ûMêñ GKû]ôK (Uses of Multiple Reflection of
_âZò]ß^ò c¤ gêYû~ûG ö ùaùk ùaùk NWÿNWÿò g± Sound)
[ùe @ûe¸ ùjùf @ù^K icd _~ðý« aûe´ûe 1. ibûùe aýajé Z ùjC[ô a û fûCWÿ Æ ò K e
gêYû~ûG ö Gjû aû\f I _é[ôaú _é c¤ùe NWÿNWÿò ùcMûù`û^, Kûjûkú (horn) I ùKùZK
]ß^òe (GKû]ôK) ajê _âZò`k^ ù~ûMê ùjûA[ûG ö aû\ý~ª ~[û : iûjû^ûA, UâùµU AZýû\ò G
_âKûe MXÿû ùjûA[ûG ù~ ùicû^u c¤eê
9.3.2 _âZò^û\ : (Reverberation)
^òiéZ ]ß^ò aòzêeòZ ^ùjûA ùKak ùMûUòG
ùKøYiò aWÿ jfþùe ]ß^ò iéÁòùjùf Gjû \òMùe MZò Kùe ö Gjòiaê aû\ý~ªcû^uùe
aûe´ûe _âZò`kòZ ùjûA lúY ^ùjfû _~ðý« KòQò gv (conicat) i\ég cêjñ [ûG ö Gjû c¤ù\A
]ß^ò aûe´ûe _âZò`kòZ ùjûA @ûMKê @Mâie
icd ]eò aûe´ûe ùijò jfþùe gêùb ö jfþe
ùjûA ùgâûZûcû^u _ûLùe _jñoô[ûG ö PòZâ
Kû^Úeê _âZò`k^e _ê^eûaéˆÿò ù~ûMê ù~Cñ _ê^ü_ê^ü 9.12 ö
_âZò]ß^ò iéÁò jêG, ZûjûKê _âZò^û\ Kêjû~ûG ö
@WÿòùUûeòdcþ aû aòeûU jfþùe @Zý]ôK _âZò^û\
ùKjò Pûjû«ò ^ûjó, KûeY Gjû\ßûeû ]ß^ò ÆÁ bûaùe
gê Y û~ûG ^ûjó ö _â Z ò ^ û\Kê Kcþ Keò a û_ûAñ
@WòÿùUûeòdcþ aû aWÿ jfþe QûZ Gaõ bòZe Kû^ÚKê
ùcMûù`û^
]ß^ò ùgûhY Keò_ûeê[ôaû _\û[ð ~[û : iuêPòZ
`ûAae, a§êe _äûÁe Kò´û K^ûe aÉê \ßûeû @ûzû\òZ
Keû~ûA[ûG ö Gjò jfþ aû @Wÿ ò ù Uûeò d cþ e
ùPøKòMêWÿòK c¤ ]ß^ò ùgûhYKûeú _\û[ð\ßûeû _âÉêZ Kûjûkú
Keû~ûA[ûG ö PòZâ 9.12
 135
2. Wûqecûù^ @ûc geúe bòZùe [ôaû jéZþ_òŠe
Ʀ^ aû `êiþ`êiþe lúY ]ß^òKê ÆÁ RûYòaû_ûAñ
ùÁù[ûùÄû_þ (stethoscope) aýajûe
Ke«ò ö Gjò ùÁù[ûùÄû_þ ^kú bò Z ùe
GKû]ôK _âZ`
ò k^ ù~ûMêñ lúY ]ß^ò ÆÁ bûaùe
Wûqeu Kû^ùe gêùb ö PòZâ 9.13ö
PòZâ 9.13 ùÁù[ûùÄû_
3. iû]ûeYZü aqéZû Kl, K^`ùe^þi jfþ Gaõ
iòù^cûjfþe QûZKê aKâ (curved) @ûKéZòe
Keû~ûA[ûG ö PòZâ 9.14 ö
PòZâ 9.14 aqéZû Kle @aZk QûZ
Gjû ù~ûMê ]ß^ò _âZò`kòZ ùjûA jfþe iaê
iÚû^ùe _joô_ûùe ö @ù^K icdùe aqéZû
Klùe aqûe _Q_ùU @aZk @ûKûee aKâ
]ß^ò _âZò`kK eLû~ûA[ûG ö @aZk _éÂe
ù`ûKþiùe aqû QòWûÿ ùjûA Kjòùf Zûu ]ß^eò
C_~êq _âZò`k^ ù~ûMêñ ]ß^ò Zew aòbò^Ü
\òMùe aòl¯ò ^ùjûA ùgâûZûu \òMùe ioûeòZ
ùjûA[ûG ö PòZâ 9.15 ö
]ß^ò ùaûWÿð
]ß^òe C›
PòZâ 9.15 ]ß^ò ùaûWÿð
_âgÜ :
aqé Z ûKle QûZKê Kûjó K ò aKâ Z k
Keû~ûA[ûG ?
9.4 gâaYe @ûaéˆÿò _eûi (_eòie iúcû)
(Frequency Range of Hearing)
c^êhý 20Hz eê 20kHz @ûaéˆÿòe iúcû c¤ùe
[ôaû ]ß^ò ZewKê ùKak gêYò_ûùe ö Gjò @ûaéˆÿò
iúcû c¤ùe ùKøYiò Kµ^ ù~ûMêñ iéÁ ZewKê gâûaý
]ß^ò Zew (audible sound wave) Kêjû~ûG ö
20kHzeê @]ôK aû 20Hzeê Kcþ @ûaéˆÿòe ]ß^ò Zew
iû]ûeY c^êhý Kû^Kê gêYû~ûG ^ûjó ö (1kHz =
1,000Hz) ö _ûo ahðeê Kcþ _òfûcûù^ Gaõ ùKùZK
_gê ~[û : KêKêe AZýû\ò 25kHz _~ðý« @ûaéˆÿòe
]ß^ò ZewKê gêYò_ûe«ò ö adi @]ôK ùjùf gâûaý
@ûaéˆÿòe Cy iúcû 20kHzeê ZkKê Kcò @ûùi ö
]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò 20Hzeê Kcþ ùjùf, ZûjûKê
A^þ`âûùiû^òKþ (infrasonic) ]ß^ò Kêjû~ûG ö jûZú,
MŠû I Zòcò bkò ùKùZK _âûYúcûù^ 20Hzeê Kcþ
@[ðûZþ A^þ`âûùiû^òK @ûaéˆÿòe ]ß^ò Zew iéÁò Ke«ò ö
Gjò ]ß^òKê @ûùc Kò«ê gêYò _ûeòaû ^ûjó ö Zêùc gêYò[ôa
ù~, bìcòKµ ùjaû _ìaðeê ùKùZ _gê GjûKê RûYò_ûeò
aòPkòZ ùjûA_Wÿ«ò ö bìcòKµ @ûe¸ùaùk Kcþ
 136
@ûaéˆÿòe A^þ`âûùiû^òK ]ß^ò iûeòZ jêG, ~ûjûKê
ùKùZK _gêcûù^ jó ùKak RûYò_ûe«ò ö ùZYê
ùicûù^ AZÉZü ùjûA A@ûùWÿ iò@ûùWÿ ù\øWÿ«ò ö
]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò 20kHzeê @]ôK ùjùf
ZûjûKê @fþUâûùiû^òKþ (ultrasonic) [iekbûaùe
@fUâûiûCŠ] aû _ûeÊ^òK ]ß^ò Kêjû~ûG ö Gjò ]ß^òKê
c¤ @ûùc gêYò_ûeòaû ^ûjó ö KûeY Gjûe @ûaéˆÿò
20kHzeê ùagò ö Wfþ`ò^þ, _e_Gcþ (Wf`ò^þ
_eòaûee) ùKùZK _lú I KúU_Zw Gjò Cy
@ûaéˆÿòe @fUâûiûCŠ Zew iéÁò Keò_ûe«ò ö ùKùZK
eûZâòKûkò^ KúU (moth), aû\êWÿòcûù^ iéÁò Keê[ôaû
Cy @ûaé ˆ ÿò e g±Kê (squeaks) gê Y ò _ ûe«ò I
aû\êWÿòcû^ue @ûKâcYeê ^òRKê elû Keò_ûe«ò ö
cìhûcûù^ c¤ @fþUâûiûCŠ ]ß^ò C_ô^Ü Keò _eÆe
ijòZ ùLk«ò ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
gâ a Y gqò jeûA[ô a û aýqò c ûù^ gâ a Y
ijûdK ~ª (hearing aid) aýajûe Ke«ò ö Gjû
aýûùUeú PûkòZ ùMûUòG AùfKþùUâû^òK ~ª ö gâaY
ijûdK ~ª GK lê\â cûAùKâûù`û^þ iûjû~ýùe
]ß^ò MâjY Kùe ö cûAùKâûù`û^þ ]ß^ò ZewKê
ùa÷\êýZòK iòM^ûfþùe eì_û«eòZ Kùe ö Gjò
ùa÷\ýê ZòK iòM^ûfþKê @ûcä`
ò ûdûe iûjû~ýùe ajêMYê Zò
Keû~ûG I Gjò a¡òðZ iòMþ^ûfKê gâaY ijûdK
~ªe ÆòKe ^òKUKê ù_âeY Keû~ûG ö ÆòKe aò\ýê Z
iòM^ûfþKê _êYò ]ß^òùe _eòYZ Kùe ~ûjû aýqò
ÆÁ bûaùe gêYò_ûùe ö
bìcKò µ aû @ûùMÜdMòeò C\þMúeY bkò _âûKéZKò
NUYû _ìaðeê ùKùZK _gê_lú bò^Ü bò^Ü _âZòKòâdû
_â\gð^ Ke«ò ö
_âgÜ :
1. iû]ûeY c^êhýe gâûaý @ûaéˆÿòe _eòie
ùKùZ ?
2. A^þ`ûâ iûCŠ I @fUâûiûCŠe @ûaéˆÿòe _eòie
ùKùZ ?
9.5 @fþUâûiûCŠe _âùdûM
(Applications of Ultrasound)
@fþUâûiûCŠ GK Cy @ûaéˆÿò aògòÁ Zew ö
Gjûe MZò_[ùe ùKøYiò _âZòa§K [ôùf c¤ Gjû
^ò¡ðûeòZ _[ùe MZò Keò_ûùeö @fUâûiûCŠKê PòKò›û
aòmû^ I Cù\ýûM ùlZâùe ajêk bûùa _âùdûM
Ke~ûG ö
1. bò Z eKê jûZ _gò ^ _ûeê [ ô a û ùKùZK
AùfKþùUâû^òK iûcMâú ~[û: ÆûAeûf KêŠkú
AZýû\òKê ijRùe i`û Keò jêG^û ö ùiiaê
iûcMâ ú Kê @fþ U â û iûCŠ iûjû~ýùe i`û
Keû~ûG ö ù~Cñ aÉêKê i`û Keòaûe [ôa,
ZûjûKê i`û Keû~ûC[ôaû \âaY c¤ùe
eLû~ûG Gaõ @fþUâûiûCŠ Zew Zûjû c¤Kê
_âùag Keû~ûG ö Gjûe Cy @ûaéˆÿòùjZê MâúRþ,
]ìkòKYû Kò´û cAkû AZýû\ò aÉê c¤eê aûjûeò
@ûiò \âaY c¤ùe cògò~ûG ö Gjûù~ûMê
iûcMâúMêWÿòK bfbûaùe i`û ùjûA~ûG ö
2. @fþUâûiûCŠ _âùdûM Keò aWÿ aWÿ ]ûZa aæKþ
c¤ùe [ôaû `ûU PòjÜU Keû~ûG ö Gjò `ûU
aûjûeê ù\LôjêG ^ûjó ö Gjû ~\ò VòKþ bûaùe
PòjÜU Keû^~ûG, Zûjûùjùf ZîUò_ì‰ð ]ûZa
aæKþ \ßûeû ^òcòðZ aWÿ ùKûVûaûWÿò, ù_ûf
(bridge) I KkKûeLû^û _âZò aò_\ ejòa ö
]ûZa aæKþ VòKþ bûaùe ^òcZòð ùjûAQò Kò ^û
RûYòaû _ûAñ _â[ùc @fþUûâ iûCŠKê ]ûZa LŠ
c¤Kê _â ùag Keû~ûG Gaõ WòùUKþ U e
iûjû~ýùe ZîUUò ò RYû_ùWÿ ö iûcû^ý `ûU aû
ZîUò [ôùf c¤ @fþUûâ iûCŠ Zew ùijò iÚû^eê
_âZ`kòZ ùjûA ù`eò@ûùi ~ûjû ùijò `ûUe
iìP^û \òG ö PòZâ 9.16 ö cûZâ iû]ûeY @]ôK
Zew ù\÷Nðýe ]ß^ò ZewKê G[ô_ûAñ aýajûe
Keû~ûG ^ûjó, KûeY Gjûe Zew ù\÷Nðý
@]ôK ùjûA[ôaûeê Gjû `ûU aû `ûuû iÚû^eê
 137
`ûU
@fUâûiûCŠ
WòùUKþUe
]ûZa aæKþ
PòZâ 9.16
auûA~ûA WòùUKþUe _ûLùe _joô~ûG ö
`kùe `ûU PòjÜòZ ùjûA_ûùe^û ö
3. jéZþ_Šò e aòb^ò Ü @õgeê @fþUûâ ùiû^òKþ Zewe
_âZ`
ò k^ KeûA ùijò @õgcû^ue _âZaò ´ò Zò@ûeò
Keû~ûG ö Gjò `ùUû ù\Lô Wûqecûù^ PòK›ò û
Ke«ò ö Gjò _âKûe _¡ZòKê PòK›ò û amû^ùe
“AùKûKûWÿòðIMâû`ò” (echocardiography)
Kêjû~ûG ö
4. @fUâûiûCŠ Äû^e GK ~ª ~ûjû iûjû~ýùe
@ûc geúee @ûbý«e @w _âZýwKê ~ûo Keò
(scanning) ùiûc^ue `ùUû Cùˆÿûk^
Keû~ûA_ûùe ö G[ôùe @fþUûâ ùiû^òKþ Zew
aýajéZ jêG ö ùeûMúe fòbe, MfþaæûWÿe,
ACùUeþi Gaõ KòW^ÿ ò AZýû\òe Zò-â aò´úd Qaò
KµêýUee c^òUeùe ù\LôjGê ö Gjò Qaò ù\Lô
Wûqecûù^ ùeûM ^ò‰d ð Ke«ò I ùijò @^êiûùe
ùeûMúe PòK›ò û Ke«ò ö Gjò PòK›ò û _¡ZòKê
@fþ U â û ùiûù^ûMâ û `ò (ultrasonography)
Kêjû~ûG ö
5. @fþUâûiûCŠ Zew iûjû~ýùe KòWÿ^òùe iéÁò
ùjûA[ôaû ùQûU ùQûU _[eKê ùQûU ùQûU
\û^ûùe bûwò \ò@û~ûG ö Gjò \û^ûMêWÿòK _ùe
cìZâùe cògò _\ûKê aûjûeò@ûùi ö ùeûMú KòWþÿ^ò
_[e iciýûeê cêqò _ûG ö
9.5.1 ùiû^ûe (SONAR) :
SONAR e _ìeû AõeûRú ^ûc ùjCQò Sound
Navigation And Ranging ö ùiû^ûe GK ~ª ~ûjû
iûjû~ýùe Rk c¤ùe [ôaû aÉêe C_iÚòZò, \ìeZý,
\òM I ùaM RûYòjêG ö Gjûe Kû~ðýKûeòZû ]ß^ò
_âZò`k^e ùcøkòK ^òdc C_ùe _~ðýùaiòZ ö
ùiû^ûeùe @fþUâûùiû^òKþ Zew aýajéZ jêG ö
ùiû^ûe Kò_eò Kûc Kùe @ûi G aòhdùe
RûYò a û ö ùiû^ûeùe ùMûUò G Uâ û ^þ i cò U e
(transmitter) Gaõ ùMûUòG WòùUKþUe (ditector)
[ûG ö Gjû aWÿ aWÿ gqòPûkòZ Wwû (power boat)
iaþcûeò^þ aû RûjûRùe L¬û ùjûA[ûG ö
Wwû aû RûjûR
Rk_éÂ
WòùUKþUe
Uâû^þicþ Uò e
icê\â g~ýû
PòZâ 9.17 @fþUâûiûCŠe Rkùe _âZò`k^
Uâû^icòUeeê gqògûkú @fþUâûùiû^òKþ Zew
_fþi (pulse) _ûYò bòZeKê _Vû~ûG ö ùijò _fþi
icê\â g~ýûùe Kò´û icê\â Rkùe aêWòÿ ejò[aô û RûjûR,
_ûjûWÿ aû @^ý aÉêcû^u \ßûeû aû]û_âû¯ ùjùf
_â Z ò ` kò Z ùjûA ù`eò @ ûùi ö Gjò _â Z ò ` kò Z
@fþUûâ ùiû^òKþ _âZ]ò ^
ß ò WòùUKþUe iûjû~ýùe MéjúZ
jêG ö WòùUKþUe @fþUûâ ùiû^òKþ ZewKê aò\ýê Zþ iùuZ
(signal) ùe _eòYZ Kùe ~ûjûe aòùgæhY Keû~ûG ö
]ß^eò ù_âeY I _âZ]ò ^ß eò MâjY c¤ùe [ôaû icd
aýa]û^ ‘t’, icê\â Rkùe @fþUûâ ùiû^òKþ Zewe ùaM
‘v’ I RûjûRVûeê _âZòa§Ke \ìeZû ‘d’ ùjùf,
@fþUûâ iûCŠ Zew ùcûU 2d \ìeZû @ZòKcâ Keò[ûG ö
∴ 2d = v × t
v ×t
Kò´û d=
2
Gjò iìZâ aýajûe Keò Rk c¤ùe aêWòÿ ejò[aô û
@\égý aÉêcû^ue Rk_éÂVûeê \ìeZû MY^û Keû
 138
~ûA[ûG ö Gjò _¡ZòKê AùKû ùe¬òõ (echo ranging)
_¡Zò Kêj~ûG ö Gjò _¡Zò\ßûeû icê\â Rk c¤ùe
aêWòÿ ejò[a
ô û RûjûR, _ûjûWÿ, aWÿ aWÿ gòkûLŠ, ae`
Éì_ AZýû\ò aÉêcû^u C_iÚòZò I Rk_é Zùk
ùicû^u \ìeZû ^ò‰ðd KeòjêG ö Gjò _¡Zòùe icê\â
Rke MbúeZû c¤ ^ò‰ðd KeòjêG ö
C\ûjeY : 9.6
ùMûUò G RûjûReê icê \ â e g~ýû @ûWÿ K ê
PòZâ 9.18 aû\êWÿòe @fþUâûiûCŠ ù_âeY I MâjY
@fþUâûiûCŠ Zew _VûMfû ö _VûAaûe 3 ùiùKŠ
_ùe Zûjûe _âZò]ß^ò WòùUKþUe \ßûeû MéjúZ ùjfû ö Kû^ _ûLKê ù`eò@ûùi ö _âZò`kòZ @fþUâûùiû^òKþ
icê\â Rkùe @fþUâûiûCŠe ùaM 1530m/s ùjùf, Zewe flYeê aû\êWÿò _âZòa§K aû _âZò`kKe
icê\â Rke MbúeZû ùKùZ ^ò‰ðd Ke ö C_iÚòZò, @ûKéZò I _âKéZò RûYò_ûùe ö ùZYê ^òR Lû\ý
Cˆÿe : _ûLùe ùi @§ûe eûZòùe aò^û aû]ûùe _joô~ûG ö
\ˆÿ @Qò, _âûKéZKò C_ûdùe aû\êWòÿ _âùdûM Keê[aô û Gjò ùKøgk
_âZò]ß^ò _joôaûe icd = t = 3 ùiùKŠ jó ùiû^ûeùe _âùdûM ùjûAQò ö
@fþUâûiûCŠe ùaM = v = 1530 m/s
9.6 cû^a K‰ðe MV^
@ZòKâû« \ìeZû = 2 × icê\â Rke MbúeZû (d)
(Structure of Human Ear)
∴ 2d = v × t = 1530m/s × 3s = 4590m
@ûùc Kò_eò gêYê ? K‰ð iûjû~ýùe @ûùc
⇒ d=
4590 m
= 2295m = 2.295km. gêYê ö @ûi, Gjò K‰ðe MV^ I Kû~ðý aòhdùe GVûùe
2
KòQò RûYòaû ö aûjý K‰ðKê _ò^û (pinna) Kêjû~ûG ö
_âgÜ : Gjû PZêü_ûgßðe ]ß^òKê MâjY Kùe ~ûjû Kû^e
GK aêWÿûRûjûRùe [ôaû ùiû^ûeeê icê\âRk gîZ^ò ûkú (auditory canal) aûUù\A bòZeKê ~ûG ö
c¤ùe aêWÿòejò[ôaû _ûjûWÿ @ûWÿKê @fþUâûùiû^òKþ K‰ð bòZùe GK lê\â I _Zkû Sòfäú [ûG, ZûjûKê
Zew _fþi _VûAùf Zûjû _ûjûWÿùe ]KÑû LûA K‰ð_Uj (ear drum) aû Uòµû^òKþ Sòfäú Kêjû~ûG ö
1.6 ùiùKŠ _ùe ùiû^ûee WòùUKþUe _ûLKê _ò^û
ù`eò@ûùi ö icê\âe MbúeZû 1120m ùjùf, jûce
icê\â Rkùe @fþUâûùiû^òKþ ]ß^òe ùaM ùKùZ ? @û^bòfþ
Áòe_þ
aû\ê W ÿ ò (bat) eûZò e @§Kûeùe MZò gîZò iÜûdê
K‰ðK¸êK
Keò_ûùe Gaõ Zûjûe Lû\ý iõMâj Kùe ö Gjû ùi K‰ð_Uj
Kò_eò Keò_ûùe ! aû\êWòÿ eûZòùe CWÿfò ûùaùk @aòeZ
gîZ^
ò ûkú
bûaùe @fþUâûùiû^òKþ Zew ^òMðZ Kùe I Zûjûe
_âZ]ò ß^K
ò ê MâjY Keò Zûe PZêü_ûgßðùe [ôaû aÉêcû^uê
RûYò_ûùe ö PòZâ 9.18 ö aû\êWÿò Cy ZûeZß (high
pitch) @fþUâûùiû^òKþ _fþicû^uê ^òMðZ Keò ù_âeY aûjýK‰ð c]ýK‰ð @«üK‰ð
Kùe ~ûjû _âZòa§K \ßûeû _âZò`kòZ ùjûA aû\êWÿò PòZâ 9.19 cû^a K‰ð
 139
aûdê cû¤ce iõ_úWÿ^ K‰ð_Ujùe _joôùf Zûjû l ]ß^ò MZò Keê[ôaû cû¤cùe ùMûUòG KYòKû
K‰ð_UjKê @]ôK Pû_ _â\û^ Kùe I ZûjûKê bòZeKê GKK icdùe ù~ùZ[e ù\ûkòZ jêG ZûjûKê
ùVfò\òG ö ùijòbkò ù~ùZùaùk aòPk^ K‰ð_Uj ⎛ 1⎞
]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò (f) Kêjû~ûG ö ⎜f = ⎟
^òKUùe _jùo ùiùZùaùk K‰ð_Uj C_ùe _â\ˆÿ ⎝ T⎠

Pû_ jâûi _ûG, ùZYê K‰ð_Uj aò_eúZ \òMùe l Zew ù\÷Nðý, @ûaéˆÿò I ùaM c¤ùe [ôaû
UòùK aûjûeKê Pûfò@ûùi ö Gjû\ßûeû K‰ð_Uj aûe´ûe iõ_Kð ùjfû - v = f λ
@ûM_Q ùjûA KµòZ jêG ö Gjò Kµ^ c¤ K‰ðùe v
Kò´û f=
[ôaû Zòù^ûUò jûWÿ ~[û : jûce, @û^þbòf I Áòe_þ λ
\ßûeû ajêMêYòZ ùjûA[ûG ö c¤ K‰ð Gjò Pû_e Kò´û λ=
v
_eòaˆÿð^Kê @«üK‰ð (inner ear)Kê _VûG ö ùiVûùe f

K‰ðK¸êK (cochlea) [ûG, ~ûjû Pû_e _eòaˆÿð^Kê
ùa÷\ýê ZòK iòM^ûfiþùe _eòYZ Kùe ö Gjò ùa÷\ýê ZòK
iòM^ûfiþ gîZò iÜûdê (auditory nerve) aûUù\A
cÉòÃKê ~ûG Gaõ cÉòÃ GjûKê aûLýûKeò ]ß^ò bûaùe
aêSò_ûùe ö
@ûùc K’Y gòLôùf ?
l aòbò^Ü aÉêe Kµ^ùjZê ]ß^ò iéÁò jêG ö
l ]ß^ò GK RWÿúd cû¤cùe @^êù\÷Nðý Zew
bûaùe MZòKùe ö
l GK cû¤cùe ]ß^ò Kâcû^ßdùe iõ_úWÿ^ I
aòek^ iéÁòKeò MZòKùe ö
l ]ß^ò ioûeY ùaùk cû¤ce KYòKûcûù^
ùKak ^òR iÚû^ùe ù\ûkòZ jê@«ò cûZâ
iÚû^û«eòZ jê@«ò ^ûjó ö ùKak ]ß^ò gqò
iÚû^û«eòZ jêG I Zûjû cû¤cùe MZò Kùe ö
l ]ß^ò gì^ý cû¤cùe MZòKeò _ûùe ^ûjó ö
l \êAUò KâcKò iõ_úWÿ^ aû \êAUò KâcKò aòek^e
c¤ aò¦ê \ßd c¤ùe [ôaû \ìeZûKê Zew
ù\÷Nðý (λ) Kêjû~ûG ö
l cû¤cùe Zew MZò Keê[aô û icdùe cû¤ce
GKK KYòKû ùMûUòG [e _ì‰ð ù\ûk^ KeòaûKê
ù~ZòKò icd ^òG, ZûjûKê Zewe @ûaˆÿðKûk
(T) Kêjû~ûG ö
l ]ß^òe ùaM Zûjû ioûeòZ ùjC[ôaû cû¤ce
_âKéZò I Zû_cûZâû C_ùe ^òbðe Kùe ö
bò ^ Ü bò ^ Ü cû¤cùe ]ß ^ ò e ùaM @fMû
ùjûA[ûG ö
l ]ß^ò _âZò`k^ ^òdcMêWÿòK ùjfû :
(i) ]ß^òe _âZò`k^ icdùe @û_Z^ ùKûY
_âZ`
ò k^ ùKûY ijòZ icû^ ùjûA[ûG ö
(ii) @û_ZòZ ]ß^,ò _âZ`
ò kZ ]ß^ò Gaõ @û_Z^
_éÂùe @û_Z^ aò¦êùe @uòZ @bòf´
GK icZkùe @aiÚû^ Ke«ò ö
l cìk ]ß^ò I _âZò`kòZ ]ß^ò c¤ùe icd
aýa]û^ @Zò Kcþùe 0.1s ùjùf _âZò]ß^ò
ÆÁ gêYû~ûG ö
l ]ß^eò aòùgh MêYMêWKòÿ ùjfû- ZûeZß, _âakZû
I MêYû™K ùa÷gòÁý ö Gjû ]ß^ò Zewe ]cð
C_ùe ^òbðegúk ö Gjò MêYcû^u \ßûeû
ùMûUòG ]ß^K
ò ê @ûC ùMûUòG ]ß^eò ê @fMû ùaûfò
aûeòjêG ö
l ]ß^ò iûk^e @bòf´ \òMùe GKK ùlZâ`k
c¤ù\A _âZò ùiùKŠùe @ZòKâc Keê[ôaû
]ß^ò gqòe _eòcûYKê ]ß^òe ZúaâZû Kj«ò ö
l RùY iû]ûeY cû^ae ]ß^ò gâaY @ûaéˆÿòe
_eòie 20Hz eê 20kHz @ùU ö
 140
l ]ß^òe _âakZû, Kû^ùe ]ß^ò gâaYe ZúaâZûe
GK A¦òâdû^êbìZò ö icû^ ZúaâZûe ]ß^ò bò^Ü
bò^Ü aýqòu Kû^ùe @fMû @fMû ]ß^ò _âakZû
iéÁò Keò_ûùe ö
l ]ß^ò Zewe @ûaéˆÿò 20Hzeê Kcþ ùjùf ZûjûKê
A^þ`âûùiû^òK Gaõ 20kHzeê @]ôK ùjùf
ZûjûKê @fþUûâ ùiû^òK aû @fþUûâ iûCŠ Kêjû~ûG ö
l @fUâûiûCŠKê PòKò›û aòmû^ I Cù\ýûMùe
aòbò^Ü ùlZâùe _âùdûM Keû~ûG ö
l ùiû^ûe _¡Zò aýajûe Keò icê\âe MbúeZû
c_û~ûA _ûùe Gaõ icê\â Rkùe aêWòÿ ejò[aô û
_ûjûWÿ , C_ZýKû, aWÿ ae` LŠ I
aêWÿûRûjûRe @aiÚòZò ^ò‰ðd Keû~ûA_ûùe ö

_âgÜûakú

1. ]ß^ò KûjûKê Kêjû~ûG Gaõ Gjû Kò_eò iéÁò jêG ?

2. ^òcÜùe _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò i¸ûaý Cˆÿe c¤eê VòKþ Cˆÿe aûQò ùfL ö
(a) ]ß^ò ^òùcÜûq ùKCñ cû¤cùe @ûù\ø MZò Keò_ûeòa ^ûjó ?
(i) KVò^ (ii) Zek (iii) Mýûi (iv) gì^ý

(b) j›ð ùjCQò-

(i) ùiùKŠ (ii) ùiùKŠ-1 (iii) còUe (iv) còUe-1
(c) icê\âe MbúeZû ^ò‰ðd KeòaûKê ùKCñ ~ª aýajéZ jêG ?
(i) ùiû^ûe (ii) ùeWÿûe (iii) còUe ùÄf (iv) Gcû^u c¤eê ùKCñUò ^êùjñ ö

(d) ùKCñ cû¤cùe ]ß^òe ùaM iaðû]ôK ?

(i) KVò^ (ii) Zek (iii) Mýûi (iv) Gcû^u c¤eê ùKCñUò ^êùjñ ö
3. ]ß^òe GK C› ^òKUùe aûdê cû¤cùe iõ_úWÿ^ I aòek^ Kò_eò iéÁò jêG, ^ûcûuòZ PòZâ cû¤cùe
aêSû@ ö
4. ]ß^ò iûeY _ûAñ GK cû¤c @ûagýK - GK iek _eúlû \ßûeû GjûKê aêSû@ ö
5. ]ß^ò ZewKê KûjóKò @^êù\÷Nðý Zew Kêjû~ûG ?
6. GK @§ûe Nùe aiò[ôaû Zêc a§êu @ûaûReê a§êu C_iÚòZò Zêùc ]ß^òe ùKCñ MêYù~ûMê RûYò_ûe ?
7. aòmû^ i¹Z KûeY \gðû@ ö
(a) GKû icdùe aòRêkò I NWÿNWÿò iéÁò ùjC[ôùf c¤ _â[ùc aòRêkò ù\Lû~ûG Gaõ Zûjûe KòQò
icd_ùe NWÿNWÿò gêYû~ûG ö
(b) aû\êWÿò @§ûe eûZòùe Zûjûe gòKûe ]eòaûKê ilc jêG ?
 141
8. iû]ûeY cYòhe ]ß^ò _eòie 20Hz eê 20kHz ö Gjò \êA @ûaéˆÿòe ]ß^ò Zewe Zew ù\÷Nðý ùKùZ
^ò‰ðd Ke ö (v = 344m/s)
9. Zêce \êA iûw ùMûUòG Gfêcò^òdc \Še Cbd _ûgßðùe aiòQ«ò ö RùY iûw ùMûUòG _[e \ßûeû
Gfêcò^òdcþ \ŠKê @ûNûZ Kfû ö @^ý iûw _ûLKê ]ß^ò Zew aûdêùe Gaõ Gfêcò^òdcùe _joôaû
icde @^ê_ûZ ùKùZ ?
10. GK ]ß^ò C›e Zew @ûaéˆÿò 100Hz ùjùf, Gjû GK cò^òUùe ùKùZ [e KµòZ ùja ?
11. @ûùfûK _âZò`k^ ^òdc, ]ß^ò _âZò`k^ _ûAñ _â~êRý Kò ? GjûKê aêSû@ ö
12. GK \ìe aÉêeê ]ß^ò ù~ùZùaùk _âZò`kòZ jêG, _âZò]ß^ò iéÁò jêG ö ~\ò _âZò`k^ _é Gaõ ]ß^ò iéÁòe
C› c¤ùe \ìeZû icû^ eùj, Zûjûùjùf GK Cˆÿ¯ \ò^ùe Zêùc _âZò]ß^ò gêYò_ûeòa Kò ?
13. ]ß^ò _âZò`k^e \êAUò aýajûeòK _âùdûM ùfL ö
14. ùMûUòG ù_ûLeú KìkKê fûMò 500m Cye GK UûIßûe @Qò ö Gjò UûIßûe gúhðeê ùMûUòG _[e ù_ûLeúe
_ûYòKê Liò_Wÿòfû ö _[ee _ûYòùe _Wÿòaûe g± ùKùZ icd _ùe gêYû~òa ? (g = 10m/s2 Gaõ
v = 340m/s)

15. GK ]ß^ò Zew 334m/s ùaMùe MZò Kùe ö Gjûe Zew ù\÷Nðý 1.5cm ùjùf, Zewe @ûaéˆÿò
ùKùZ ùja ? Gjû gêYû~òa Kò ^ûjó ö
16. _âZò^û\ KûjûKê Kêjû~ûG ? GjûKê Kò_eò Kcþ Keû~ûA _ûeòa ?
17. ]ß^òe ZúaâZû KûjûKê Kj«ò ? Gjû ùKCñ ùKCñ KûeK C_ùe ^òbðe Kùe ?
18. AùfKþùUâû^òK ~ª_ûZòKê _eòÃûe Keòaûùe @fþUâûiûCŠ Kò_eò ijûdK jêG ?
19. ùiû^ûee Kû~ðý_âYûkú Gaõ _ùdûMKê aêSû@ ö
20. GK aêWÿûRûjûRùe [ôaû ùiû^ûe\ßûeû GK iòMþ^ûf _VûMfû Gaõ Zûjûe _âZò]ß^ò 5 ùiùKŠ _ùe
_joôfû ö ~\ò aêWÿûRûjûRVûeê aÉêe \ìeZû 3625m jêG, Zûjûùjùf Rkùe ]ß^ò Zewe ùaM ^ò‰ðd
Ke ö
21. GK ]ûZa aæKùe [ôaû aòPêýZòKê Kò_eò @fþUâûiûCŠ _¡Zòùe ^ò‰ðd Keû~ûA_ûeòa ?
22. cû^a K‰ðe GK ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Ke ö
23. @ûùc Kû^\ßûeû Kò_eò gêYê, ZûjûKê aêSû@ ö
24. RûjûRùe [ôaû GK ùiû^ûeeê @fþUâûiûCŠ Zew icê\âe ^òcÜù\gKê _VûA _êYò _âZò`kòZ ZewKê MâjY
Keòaû c¤ùe [ôaû icde aýa]û^ 2.1 ùiùKŠ ö icê\âe MbúeZû 1400m ùjùf, ]ß^ò Zewe
ùaM ùKùZ ?
lll
 142

Zêce Gjò ajòùe aòbò^Ü @¤ûdùe aýajéZ ^òcÜfòLôZ

IWÿò@û g±MêWÿòKe AõeûRú g± ùfL ö
IWÿò@û g± AõeûRú g± IWÿò@û g± AõeûRú g±
D¡ßð_ûZ^ - Sublimation RWÿZß -
aò¦êK - iõùaM -
_âZò\ú¯ ^kú - iõNûZ -
Mê¯Zû_ - _âZòKâòdû ak -
e¬K - cjûKhðY -
a‰ðKYû - cû¤ûKhðY R^òZ ZßeY -
_V^ûu - _æaZû -
ùcøkòK - gqò -
ù~øMòK - ~ûªòK gqò -
C_]ûZê - MZòR gqò -
@]ûZê - iÚòZòR gqò -
_ûecûYaòK aÉêZß - gqò iõelY -
@ûYaòK aÉêZß - iûeY -
@Yê - @^êù\÷Nðý Zew -
_ecûYê - @^ê_âiÚ Zew -
ù~ûRýZû - aòPk^ -
_ecûYê Kâcûu - _âZò]ß^ò -
aÉêZß iõLýû - _âZò^û\ -
ZßeY - @ûaéò -
@ûùfL - Zew ù\÷Nðý -
icaéúd MZò - @ûaðKûk -