icé¡ò - Kéhò ^úZò 2020 GK aòjwûaùfûK^

C_Kâc
IWÿògû aòùgh bûùa GK MâûcúY I Kéhò @[ð^úZò bò©òK eûRýö Gjûe R^iõLýûe _ûLû_ûLô
gZKWû 83 bûM ùfûK Mâûcû*kùe aûi Ke«ò I _âûd gZKWû 61.8 bûM ùfûKak Kéhò
ùlZâùe ^òùdûRòZ [û@û«òö eûRýe ùcûU NùeûA C_ôû\Kê Gcû^ue @a\û^ _âûd gZKWû 18
bûMö RûZúd ùcûU NùeûA C_ôû\Kê IWÿògûe @a\û^ _âûd gZKWû 3 bûMö
Gjò gZû±úe _âûe¸eê aòMZ 16 ahð c¤ùe (2000-2001 eê 2016-17) IWÿògûe
ùcûU NùeûA C_ôû\ _âKéZ _lùe \ßòMêYòZ ùjûAQòö Gjò icdùe eûRýe @bòaé¡ò jûe aûhðòK
gZKWû 4.5 bûM Gaõ Gjû RûZúd aûhðòK @bòaé¡ò jûe 3.1 bûM eê @]ôK ejòQòö
IWÿògûe Kéhò I @û^êiwòK ùlZâe jûeûjûeò C_ôû\^ _âûd 75,800 ùKûUò Uuû ùjaö
Gjûe @¡ðû]ôK _âûd 4ùMûUò C_ôû\ ~[û ]û^, cûõi, \êMÛ I aûAMYeê @ûiò[ûGö G[ô c]ýeê
gZKWû 24.40 _âZògZ ]û^eê, 11.30 _âZògZ cûõieê, 9.10 _âZògZ \êMÛeê I 6.80
_âZògZ aûAMYeê (_^ò_eòaûe ùcûU bûMò\ûeú 25.30 bûM) @ûiòQòö
2015-16ùe IWÿògûùe KéhKue jûeûjûeò aûhòðK @ûd 7731 Uuû [ôfûö Gjò @ûd
2002-03 ahðùe 1062 Uuû [ôfûö 2002-03 eê 2015-16 c]ýùe Gjò 13
ahðùe IWÿògûe KéhKu @ûd aé¡ò bûeZ ahðùe iaðû]ôK ùjûAQò I G_eòKò eûRýùe ùcûU NùeûA
Kéhò C_ôû\ aé¡ò Vûeê @ûjêeò \îZ aé¡ò _ûAQòö
aòMZ ahð cû^uùe Gjò aéjZþ C_f²òKê ‘icé¡ò - Kéhò ^úZò-2020’ùe _âû]û^ý
\ò@û~ûCQòö Gjò Kéhò ^úZòùe KéhK, bûMPûhú, bìcòjú^ KéhK_eòaûeu iûcûRòK I @[ðù^÷ZKò
ÊzkZû ^òcù« _eòaûeuê MêeêZß \ò@û~ûCQòö GK iÚûdú I aûÉa, _eòùag @^êKêk, @[ðù^÷ZòK I
ùa÷hdòK mû^ iµì‰ð IWÿògû MV^ ^òcù« Kéhò ùlZâùe [ôaû aýû_K @aýajéZ lcZû aûÉaùe
_eòYZ KeûAaû flý ejòQòö
IWògûe _ìað Kéhò^úZò :
1996 ciòjûùe IWÿògû ieKûe Zûe _â[c Kéhò^úZò ùNûhYû Keò[ôùfö Gjò Kéhò^úZò KéhòKê
gòÌe cû^ýZû ù\A[ôfûö Kéhò ùlZâùe gZKWû 4 @bòaé¡ò I PòeiÚûdú Kéhò aòKûg, ic^ßòZ Kéhò,
ùR÷a Kéhò, Kéhò _âKòâdûKeY I Kéhò iõ_âiûeYe _ê^ðaò^ýûi cû]ýcùe KéhKue @û[ðòK iÚòZòe
C^ÜZò @ûYòaû C_ùe MêeêZß \ò@û~ûA 2008 ciòjûùe \ßòZúd Kéhò ^úZò _âYd^ Keû~ûA[ôfûö

1
KéhKu @ûdaé¡ò I iûcûRòK cwkKê iaðû]ôK MêeêZß ù\aû ^òcù« ZéZúd Kéhò^úZò 2013
ciòjûùe _âYd^ KeûMfûö eûRý ieKûe Zûe PZê[ð Kéhò^úZò 2020 _âKûg KeòQ«òö ù~Cñ[ôùe
Kéhò aòbûMe _*aûhðòK Kû~ýðKâc ^ò¡ðûeY Keû~ûAQòö
Kéhò ^úZòe flý
KéhKcû^u cwk, ^òe«e @ûdaé¡ò I ^ò½òZ _êÁòiêelû C_ùe MêeêZß _â\û^ Keò IWògûe
Kéhò ùlZâùe i¸ûa^ûKê _eòÇêU^ Keòaû a©ðcû^ Kéhò^úZòe cìk flýö
Kéhò ^úZòe CùŸgý
Gjò Kéhò ^úZò KéhKcû^u cwk ^òcò© CŸòÁ Gaõ @ûMûcú _û* ahðùe ^òcÜfòLôZ CùŸgý
iû]^ C_ùe MêeêZß _â\û^ KeêQò ;
 KéhKcû^u @ûde ^òe«e @bòaé¡ò ^ò½òZ Keòaû
 lê\â, ^ûccûZâ I bìcòjú^ Pûhúcû^ue @«bêðq cìkK aòKûg _âKâòdûKê iê\éX Keòaû
 Kéhò @bòaé¡òe ^ò½òZ Pòe«^, iÚûdú I aòÉûeòZ _âKâòdûKê ^ò½òZ KeûAaûö
Kéhò ^úZòe @Áɸ
Gjò Kéhò ^úZòùe aòbûMbò©òK ù~ûR^û Gjò @Áɸ ‘icé¡ò’ C_ùe _~ðýùaiòZ
IWÿògûe Kéhò flý iû]^e _âcêL C_û\û^
IWògû Kéhò flý iû]^ _ûAñ _âcêL C_û\û^ MêWòK ùjfû (SAMRUDHI)
 S – CùŸgý iû]^ ^òcù« aòmû^(Science) I ùa÷hdòK mû^ùKøgke _âùdûM
 A – Rkaûdê _eòa©ð^ ij Lû_ Lê@ûAaû (Adaptation)
 M – Kéhò C_ôû\ _ûAñ aRûe (Market) (NùeûA I @û«ðRûZòK), ùbøZòK I @[ðù^÷ZòK,
a©ðcû^ I baòhýZ _ûAñ Kéhò aRûe
 R – C_ôû\KZû aé¡ò ^ò½òZ Keòaû ^òcù« i´k (Resource)e iêaò^òù~ûM
 U – aýû_K (Upscaling) bò©òbìcò (Infrastructure) ^òcðûY
 D – Cy cìfý~êq Kéhò C_ôû\^ ^òcù« `if aòaò]ôKeY (Diversification)
 H – cû^ai´k (Human Resource)e C^ÜZò I \lZû aòKûg
 I - @^êÂû^MêWòKê (Institutions) iê\éX Keòaû

2
 MùŠLûA \ùŠ RòAñaû flýùe Kéhò^úZò _âYd^ ^Keò icû«eûk I _âMZògúk bûùa Kéhò I
@û^êiwòK ùlZâùe @bòaé¡ò jûif Keòaû Gjò Kéhò^úZòe flý @ùUö
_âcêL Kû~ðýKâc
 Kéhò iûcMâú, Zûjûe C_ôû\^ I aRûe ijòZ iõ~êqòKeY _ûAñ C_~êq _eòùag iéÁò Keòaû
 ]û^ C_ôû\^e ^òe«e aé¡ò Gaõ Cy cìfý~êq Kéhòe aòaò]ôKeYKê _âû]û^ý \ò@û~ûAQòö
 Kéhò iû]^ ~[û : bìcò, Rk I cé©òKûe \l aýajûe Gaõ _eòùag C_ù~ûMú ùjaû
_ûAñ CiôûjòZ Keû~ûAQòö
 KéhòRûZ \âaýe C©c cìfý _ûAñ C_ôû\òZ iûcMâúKê _eòÄûe Keòaû, aMðúKeY Keòaû Gaõ
_âKâòdûKeYKê ù_âûiôûjòZ Keòaûö
 aòùgh bûaùe _^ò_eòaû, `k, \êMÛ, cûõi AZýû\òe cìfý gévk iéÁò Keòaû Gjò Kéhò
^úZòe cìkflýö
 Kéhò C_ôû\ iõMV^ cû¤cùe KéhKcû^u GKZâòKeYKê CiôûjòZ ^òcù« ö
 _âûK I @ck _ea©ðú _eò·k^û Keò @_Pd Kcþ Keòaûö
 Rkaûdê _eòa©ð^Kê Lû_Lê@ûAaû _eò mû^ ùKøgk, _â~êqò aò\ýûe _âùdûM I _eò·k^ûö
 ù~ûR^û _âYd^ I _~ýðûùfûP^û ^òcù« aòbò^Ü Z[ý (WûUû) _â~êqò aò\ýûe aýajûe
Keòaûö
 aòbò^Ü ùK¦âúd ù~ûR^û MêWòKe i`k eì_ûd^ Keòaûö
_*aûhðòK flý
1. Rcò Rcû ùeKWð iõKâû«úd Z[ýe gZ_âZògZ ^òdcòZ ^aúKeY (updation) I
@uòKeY (digitization) Keòaûö
2. Kûkò@û ù~ûR^ûùe iûcòf ùjûA[ôaû I aû\ _Wò[ôaû jòZû]ôKûeúcû^uê PòjÜU Keò
ZîUògì^ý ZûfòKû _âÉêZ Keòaû I _âùZýK ù~ûMý Kéhò _eòaûeKê Gjò ù~ûR^ûùe @«bêðq
fûMò ^ò½òZ KeûAaûö
3. Wò.aò.Uò (iò]ûikL ijûdZû ù_âeY)e gZ_âZògZ Kû~ðýû^ßd^ Gaõ ieKûeú Kû~ðýKâce
AùfKþùUâû^òK cû]ýcùe Z\ûeL Keòaûö

3
 4. IWÿògûe icÉ KéhK, gâcòK, _âRû·hú I bûMPûhúue gZ_âZògZ WòRòUûf WûUûùaiþ
_âÉêZ Keòaûö
5. eûRýe @^êý^ gZKWû 75 bûM Pûhúuê `if aúcûbêq KeûAaûö
6. @^êý^ 5 fl ùjKÖe _Wò@û RcòKê ·ùhû_ù~ûMú KeûAaûö
7. aûhðòK @«Zü 1 fl ùjKÖe Xò_ RcòKê Cy cìfý~êq KéhòKê _eòa©ðòZ KeûAaûö
8. eaòEZêùe ·h ùjC[ôaû icê\ûd Rcòeê 2.3 ^òdêZ ùjKÖeùe KòQò @õg WûfòRûZúd
`ifeê C\ýû^bò©òK `if ·hùe _eòa©ðòZ Keòaö
9. @^êý^ 0.1 còfò@^þ ùjKÖe RcòKê @Yê RkùiP^ aýaiÚûùe ùiP Rk ù~ûMûAaû
10. RkùiP^e lcZû aé¡ò - aýajéZ RkùiP^ I ^òcòðZ RkùiP^ lcZûe @^ê_ûZ
~ûjû a©ðcû^ gZKWû 43 bûM @Qò ZûjûKê @^ýê^ gZKWû 70 bûMKê aé¡ò Keòaûö
11. ùZ÷kaúR, Lû\ýgiý ~[û cKû @û\ò ùlZâùe ùcûU C_ôû\^e @^êý^ gZKWû 25 bûM
iað^òcÜ ijûdK cìfýùe Kâd Keû~òaö
12. ùMû_ûk^ ^òcù«, iõMVòZ _âR^^ Kû~ðýKâcKê ù_âûiôûjòZ Keòaû Gaõ @ûMûcú 5 ahðùe
@^êý^ 1.5 còfòd^ _âR^^lc _âûYúcû^uê G[ôùe iûcòf Keû~òaö
Gjò Kéhò^úZò GK C©c gûi^ aýaiÚûe flýùe _âÉêZ ùjûAQò ù~Cñ[ôùe PûhúbûAcûù^
\l, icdû^êa©ðú, aûÉaaû\ú I Kâòdûgúk ùjûA_ûeòùa, ~ûjûKò 5-Uò ~[û- ùa÷hdòKmû^, \kMZ
Kû~ðý, icd, ÊzZû Gaõ Êeì_ _eòa©ð^e ùcøkòK @û]ûeö 5-Uò iò¡û« C_ùe _~ýðaiòZ Gjò
Kéhò^úZòùe @ûMûcú _û* ahð _ûAñ aòbò^Ü Kû~ýð]ûeûe ZûfòKû _âÉêZ Keû~ûAQòö
icé¡ò Kéhò ^úZò-2020e cêLýûõg ^òcÜùe _â\© ùjûAQòö
^úZò ^ò¡ðûeY ic§úd iê_ûeòg
1) eûRýe ^ò¡ðûeòZ C_ôû\^ icêj/_ê¬cû^uùe C_ôû\^ ùK¦â _âZòÂû ij aRûee iõù~ûMúKeY
Keû~òaö G[ôiKûùg aòùghmcû^u ijòZ _eûcgð Keû~ûA Ròfäû Éeùe Kéhò aòbûM \ßûeû Kéhò
_eòùag i´§úd cû^PòZâ _âÉêZ Keû~òa Gaõ Gjû RòfäûÉeùe ù~ûR^û _âÉêZòe @û]ûe ùja
~ûjûKò Ròfäûùe GK @û\gð `if _~ðýûd ^ò‰ðd Keòaûùe ijûdK ùjaö
Gjò @û*kòK C_ôû\^ @*k Gaõ _ê¬ (_ì‰ð aû lê\â icêj) MêWÿòKê ijûdZû @ûKûeùe bò©òbìcò
_ê¬òfMûY Gaõ @^ýû^ý eûRý I ùK¦âúd ù~ûR^û I Kû~ðýKâc Z[û ùaieKûeú iõiÚûeê ijûdZû

4
 _ûA_ûeòùaö Gjò C_ôû\^ _ê¬/ icêj iaê aRûe ij iõù~ûM ùjùa Gaõ GK \l cìfý gévk
_âÉêZ ùja, ~\ßûeû ·húcûù^ C_ôû\e C_~êq cìfý _ûA _ûeòùaö
2) aòùghm @^êÂû^ I _â~êRý ieKûeú aòbûMu _eûcgð Kâùc eûRýùe Rcòe iûc[ðý cêZûaK
aòbûMúKeY Gaõ cé©òKû Lû\ýiûe cû^PòZâ _âÉêZ Keû~òaö
3) iû]ûeY bò©òbìcò iêaò]û [ûA, Kéhò aòbûM I _âKâòdûKéZ Lû\ý e¯û^ú C^Üd^ _âû]ôKeY (APEDA)
ijûdZûùe e¯û^ú bò©òK _ê¬ _âÉêZ Keû~òaö
4) @û\gð Pêqòbò©òK Kéhò @ûA^-2018Kê @af´^ Keû~òaûKê C\ýc Keû~òa Gaõ Gjûe
iê_eòPûk^û I ZßeòZ aòaû\ icû]û^ _¡Zò ^òcù« aýaiÚû Keû~òaö
5) eûRýe @ûagýKZû @^êiûùe @û\gð Kéhò C_ôû\ I _âûYú]^ aò_Y^ @ûA^þ (APLM) 2017Kê
iõùgû]^ Keû~ûA Kû~ýðKûeú Keû~òaö
6) @ûagýKúd iõùgû]^ Keû~ûA @û\gð Kéhò bìcò bWÿû @ûA^-2016Kê MâjY Keû~òaö Rcò
cûfòKu @]ôKûee iêelû _ûAñ ÊZª _\ùl_ ^ò@û~òaö
7) aòbò^Ü Rò^òhe A-aûYòRý aýaiÚûKê eNAM ù_ûUðûf cû]ýcùe ù_âûiôûjòZ Keû~òaö
8) GK iÚòe I \ìe\gðú ^úZò _eòùag _âÉêZò Keòaû _ûAñ @ZýûagýK iûcMâú @ûA^þ - 1955e
aòm¯òKê _ê^üicúlû Keû~òaö
9) ‘FUTURES’ I ‘OPTIONS’ _eò aò©òd iû]^Kê C_ù~ûM Keû~òaö ~\ßûeû cKû `if
bkò NùeûA I @û«RûðZúd Pûjò\û [ôaû `ife aRûe iéÁò Keû~ûA_ûeòaö
10) @ù_lûKéZ Meúa Pûhú @aiÚû^ Keê[ôaû aéÁò_êÁ @*ke Kéhò iciýû iaêe icû]û^ _ûAñ GK
_é[K IßòùŠû (window) _âÉêZ Keû~òaö
11) eûRý _ûAñ GK ^ìZ^ ‘`ife ùeûM ù_ûK _eòPûk^û ^úZò’ _âYd^ Keû~òa I Gjû\ßûeû ùi[ôùe
Z[ý i´kòZ ic^ßòZ ùeûM ù_ûK _eòPûk^û _ûAñ iêù~ûM ejòaö
12) ‘Kûkò@û’ ù~ûR^ûe i`kZû @û]ûeùe Kéhò @û^êiwòK ùlZâ ~[û ùMû_ûk^, _lú_ûk^, cjêcûQò
_ûk^ @û\òKê Gjò Kéhò^úZòùe ù_âûiôûj^ \ò@û~òaö _ê^½ Kéhò^úZòùe GK ic^ßòZ _â¡Zòùe Kéhò
gâcòK cû^uê Zûfòc _â\û^ Keû~òaû ijòZ Kâòdûgúk I C_ù~ûMú akòÂ Gaõ `k_â\ Kéhò
iõ_âiûeY _¡Zò, @ûagýKZû @^ê~ûdú C_~êq MêYûcôK cû^e iûcMâú ù~ûMûY, Gaõ C_~êq
aRûe aýaiÚûe C_f²ò _ûAñ ic^ßd eLû~òaö

5
13) IWògûe lê\â I ^ûccûZâ Pûhúcû^u _ûAñ Kéhò ~ûªòKúKeYùe ijûdZû ^òcù« GK ^ìZ^ ijûdZû
_¡Zò _âÉêZ Keû~òaö Gjò _¡Zòùe Kéhò C_KeYe bWÿûKê ù_âûiôûjòZ Keòaû _ûAñ Gjû aûa\Kê
ùjC[ôaû Lyðùe eòjûZò eûRý ieKûe Wò.aò.Uò. cû]ýcùe _â\û^ Keòaûe aýaiÚû Keòùaö
14) @ûMûcú \êA ahðùe icÉ \ê]ô@ûkú _âûYúcû^uê UýûMþ \ò@û~ûA PòjÜU Keû~òa Gaõ icÉ
_âûYú]^Kê aúcûbêq Keû~ûA aúcû _âòcòdc C_ùe ieKûe @«Zü 50 bûM eòjûZòe aýaiÚû
Keòùaö
15) a©ðcû^ eûRýe Kéhò MùahYû aòKûg I iõ_âiûeY iõiÚûe @ûbòcêLý, C_ôû\^ I C_ôû\KZû aé¡òKê
_eòa©ð^ Keû~ûA cìfý gévk @û]ûeòZ aû aRûe @û]ûeòZ Keû~òaö Kéhò ùlZâe _âùZýK
_\ùl_ ~[û `if ù~ûR^û, aòj^, Rcò _âÉêZò, aòj^ fMûAaû Vûeê @ûe¸ Keò @«üPûh,
Lû\ýiûe I KúUùeûM _eòPûk^û, ZéYK _eòPûk^û, @ck, @ck _ea©ðú ~^ô, giý iûAZû Gaõ
_âKâòdûKeY Z[û aò_Y^ @û\ò ùa÷mû^òKcû^u _ûAñ MùahYûe GK aòhdaÉê bûùa ejòa Gaõ
iõ_âiûeY Kcðúcû^uê Zûfòc _â\û^e GK @õgaòùgh ùjaö Kéhòe _âùZýK ùiû_û^e
Kû~ýðlcZûKê ^ò½òZ Keê[ôaû _¡Zò I ùa÷hdòK mû^ ^òeì_Y Keòaû \òMùe MêeêZß _â\û^ Keû~òaö
16) iõ_âiûeY _¡ZòKê @]ôK gqògûkú KeòaûKê ù~ûR^ûa¡ MùahYû iõ_âiûeY ù~ûR^û
(Strategic Research Extension Plan - SREP) _âÉêZ Keû~òaö Gjû aæK I
RòfäûÉeùe ^òcÜÉeeê ù~ûR^û _âÉêZòùe ijûdK ùjaö
17) `if aúcû ù~ûR^û/ _â]û^cªú `if aúcû ù~ûR^ûKê iõ_âiûeòZ Keò aúcûbêq `if I @ûdZ^
aé¡ò Keû~òaö ù~CñVûùe aò i¸a ùja _ûYò_ûM bò©òK `ifaúcûKê ù_âûiôûjòZ Keû~òaö
18) bûeZ ieKûe I aúcû Kµû^úcû^u ij @ûùfûP^û Keû~ûA _^ò_eòaû I `k ·h _ûAñ GK
aýû_K Z[û _é[K aúcû _âa©ð^ Keû~òaö
19) icÉ Ròfäû aò_~ðýd _eòPûk^û ùKøgk / ù~ûR^û MêWòKùe @Mâúc _âÉêZò, _âZòùeû] I [A[û^ _âZò
MêeêZß _â\û^ Keû~òaö
20) gûi^ aýaiÚûe C^ÜZò Gjò ^úZò Kû~ðýû^ßd^ Keòaûùe _âcêL bìcòKû ZêfûC[ôaû flý Keû~ûAQòö
ùZYê aòbò^Ü ieKûeú aòbûMcû^u c]ýùe ic^ßd elû ^òcù« GK akòÂ _âgûi^òK aýaiÚû
_âÉêZ Keû~òaö Mâûc, Mâûc_*ûdZ I aæKe icÉ Kû~ðýKê ùMûUòG iÚû^ùe ùK¦âòbìZ Keû~òa ~ûjû
`kùe Pûhúcûù^ ùMûUòG iÚû^eê icÉ iêaò]û _ûA_ûeòùaö

6
21) Zk/^òcÜ Éeùe Gjò GKúKeYKê ù_âûiôûjòZ Keòaû _ûAñ aæKÉee icÉ Kéhò, C\ýû^Kéhò,
_âûYúiõ_\, ciôý aòKûg, Kéhò aò_Y^ I @^ý _â~êRý aòbûMúd @]ôKûeú cû^u ^òcù« GK _ì‰ð
Kû~ðýlc _â~êqòaò\ýû ~êq ic^ßòZ Kû~ðýûkd iÚû_^ Keû~òaö
22) ù~ûR^ûe Kû~ðý\lZû aé¡ò KeòaûKê, Kéhò iµKòðZ \ò@û~ûC[ôaû @^ê\û^Kê Zûe `kû`k @û]ûeùe
cìfýûd^ Keû~òaö G[ô _ûAñ _~ýðùalY aû ~û* aýaiÚû MâjY Keû~òa I Kéhò Z[û @û^êiwòK
aòbûMe Kû~ðý\lZû @^êgúk^ KeòaûKê bò©òbìcò _âÉêZ Keû~òa Gaõ ~\ò ùKøYiò ZîUò aû aò`kZû
flý Keû~ûG Zûe iõùgû]^ _ûAñ aýaiÚû Keû~òaö
23) IWÿògûe aòùK¦âòKéZ gûi^ aýaiÚû ù~Cñ[ôùe Mâûc_*ûdZ icÉ _âcêL C^Üd^cìkK ù~ûR^û aû
Kû~ðýKâc _eòPûk^û Keò[ûG ùi[ôùe CùŸgý iû]^ ^òcù« i\ý _âPkòZ ^úZòKê iVòKþ I \lZûe
ij Kû~ðýû^ßd^ Keû~òaö
24) Kéhò ùKøgke Êeì_ _eòa©ð^ I GK C^ÜZ Kéhò^úZò _âÉêZò _ûAñ Z[ý I ùa÷hdòK Z[ý C_ùe
MêeêZß _â\û^ Keû~òaö
25) Rkaûdê _eòa©ð^ ù~ûMêñ C_êRê[ôaû iciýûe icû]û^ ijòZ KéhKu @ûd aé¡ò Keòaû I ùicû^ue
iaðûwú^ aòKûg flý ù^A ‘IWÿògû ùR÷a Kéhò ^úZò-2018’Kê Kû~ýðû^ßd^ Keû~òaö ùR÷a Kéhò
@ûdZ^ @ûMûcú _û* ahðùe 20,800 ùjKÖeeê @^êý^2,00,000 ùjKÖeKê aé¡ò Keû~òaö
Kû~ýði´§úd iê_ûeòg (Operational Recommendation)
1) @Mâû]ôKûe bò©òùe aRûe aýaiÚûKê KéhKu ^òKUùe _j*ûAaû _ûAñ MâûcúY Kéhò aRûe
(GrAMs) _âZòÂû Keû~òaö
2) KéhK C_ôû\K ùMûÂúKê ù_âûiôûjòZ Keòaû: SFAC I NABARD ijûdZû Reò@ûùe KéhK
C_ôû\K Kµû^ú MêWÿòKê @û[ðòK Z[û ùa÷hdòK ijûdZû _â\û^ Keû~òaö
3) KéhKuê aýaiûdú Kò´û Kéhò Cù\ýûM_Zò eìù_ ù_âûiôûj^ ù\aûKê ieKûe Zûue @ûbòcêLý
a\ùkA iûeòùfYòö Gjû Kéhò ùlZâùe gúNâ @û]ê^òKúKeY @ûYòaûùe i`k ùjaö Gjò ùlZâùe
‘IWÿògû Kéhò ù_âûiôûj^ I _ê¬ò fMûY ^òMc fòü (@û_òKf)’ cêLý bìcòKû MâjY Keòaö
4) ùMûUòG cìfý-gévk ^úZò MâjY Keû~òa I ù~CñVûùe i¸a C_ôû\^ icìj(Cluster)Kê iõù~ûM
Keû~òaö
5) _âùZýK ahð I ahð c]ýùe aòbò^Ü icdùe `if ù~ûMûY i´§úd @iÚòeZû \ìe Keòaûùe `if
_âKâòdûKeYe MêeêZß_ì‰ð bìcòKû ejòaö

7
6) Kéhò ùlZâùe aRûe @^ê]ýû^ (Market Intelligence) C_ùe Kéhò ^úZò @]ôK MêeêZß _â\û^
KeêQòö KéhKcû^uê _âcêL `if MêWÿòKe _âPkòZ I @ûMê@û aRûe \ee Z[ý _â\û^ _ûAñ GK
aRûe bò©òK Z[ý _âYûkú (MIS) _âÉêZ Keû~òaö GK Z[ý @û\û^ _â\û^Kûeú iÚòZò iìPK
(Dashboard) _âÉêZ Keû~òaö GjûKê _~ðýûdKâùc Keû~òa, ù~Cñ[ôùe _âû[còK _~ýðûdùe
cêLý `if I C\ýû^ Kéhò bò©òK _YýaÉê MêWÿòKe Z[ý ejòaö
7) `k I _^ò_eòaû _ûAñ iõlò¯ cìfý-gévkKê CiôûjòZ I ijûdZû Keû~òaö
8) RcòRcû iõKâû«úd iêaò]ûiêù~ûM [ôaû ù~ûR^ûe `k_â\ Kû~ðýû^ßd^ _ûAñ icÉ RcòRcû Z[ýe
@uòKeY (Digitization) Keû~òaö Rcòe aûÉa iÚòZò ^òeì_Y ij RòI-UýûMòwþ ij icÉ
RcòRcû Z[ýe @^þfûA^þ _¬òKeY Keû~òaö
9) i«êkòZ iûe _âùdûMKê ù_âûiôûjòZ Keû~òaö cé©òKû ÊûiÚýKûWð ù~ûR^ûKê iõ_âiûeòZ Keû~òa Gaõ
Gjûe ùIßaþ ù_ûUðûfKê ic^ßòZ iûe _eòPûk^û _¡Zò (IFMS)ùe iõ~êq Keû~òaö
10) Mâûc / Mâûc_*ûdZ Éeùe _âZò 3 ahðùe cé©òKû ÊûiÚý iÚòZòKê ^òdcòZ ^aúKeY Keû~òaö
11) Êz I iVòKþ aòZeY ^òcù« eûiûd^òK iûe cìfý gévkKê aýaiÚòZ Keû~òaö G[ô_ûAñ @^ý Rò^òh
ij @û]ûe (Aadhar) iõù~ûMòZ A-_ò.I.Giþ.(e-POS) aýajéZ ùjaö
12) C^ÜZ Rk ^òÃûi^, ^òÃûi^ ^kú iù`A, `if _eòa©ð^, `if _~ðýûd I @^ýû^ý ùKøgk
cû]ýcùe cûUòe faYûõiKê ùgû]^ Keû~òaö
13) aéÁò_êÁ @*kùe (3M) \âaý(Matter), @û\ðâZû (Moisture), @YêRúa (Microbes)
Xû*ûùe cé©òKû _eòPûk^û Keû~òaö
14) GK Kâòdûgúk aòj^ ù~ûMûY I aòZeY aýaiÚû Keû~òaö Gjû `ifbò©òK, @*kbò©òK, EZêbò©òK
I ùjKÖe _âZò aòj^ C_ù~ûM _eòcûY C_ùe _~ýðaiòZ ùjaö Gjû @ûagýK aòj^ _âZòa\k
jûe(SRR), Kòic _âZòa\k jûe (VRR), _ìað _âPkòZ ]ûeû I _êeêYû Kòic a\kùe ^ì@û
Kòic _âPk^ @û\òKê @uòZ Keòaö
15) KéhKuê _~ýðû¯ RkùiP^ iêaò]û ù~ûMûA ù\aû _ûAñ Rk^ò]ô ù~ûR^ûKê _eòa¡ðòZ Keû~òa Gaõ
Rcòùe RkùiP^ ù~ûMûY ^òcù« @ûagýK aò\êýZþ Pûjò\û ùc<ûAaû _ûAñ ùiøePûkòZ _ûYò_µKê
CiôûjòZ Keû~òaö ùiøe _ýûù^f MêWòKê MâòW ij iõù~ûM KeòaûKê C\ýc Keû~òa; ~ûjûKò KéhKuê
@Zòeòq @ûd ù~ûMûAaö

8
16) Rk iõelY Kéhò^úZòe cêLýflý ejòa I Rk @_Pd Keê[ôaû ùiP _âYûkú Z[û C_ôû\^
ùKøgk ù~_eòKò ]û^ Rcòùe _äûaòZ RkùiP^Kê ^òeêiôûjòZ Keû~òaö G[ôijòZ C_~êq aòKÌ
ùa÷hdòK ùKøgk PòjÜòZ Keò Pûhúcû^uê iùPZ^ Keû~òaö
17) _â~êqòaò\ýû @û]ûeòZ ùeûM ù_ûK _eòPûk^û _¡Zò _âÉêZ Keû~òaö ùeûM ù_ûKe @ûMê@û iìP^û
ù\aûKê @ZúZ I ùa÷mû^òK Z[ý Z[û _ûYò_ûM Z[ý @û]ûeòZ GK cùWÿf _âÉêZ Keû~òaö
18) KúU^ûgK/ Rúa^ûgK KWÿûKWÿò bûùa MêYa©û @û]ûeùe Kâd Keû~òaö Gjûe Kû~ýðKûeòZû
aòhdùe ~û* aýaiÚû Keû~òa I ^òcÜcû^e KúU^ûgK /Rúa^ûgK MêWÿòKê @^êùcû\òZ ZûfòKûeê aû\þ
\ò@û~òaö
19) icÉ Pûhú Z[û bûMPûhúuê EY ù~ûMûA ù\aûe aýaiÚû Keû~òaö G[ô_ûAñ C_~êq @[ðù^÷ZòK
iû]^, EY _â\û^e ^ìZ^ _âYûkú I @]ôK jòZû]ôKûeú ùMûÂúuê ù_âûiôûjòZ Keû~òaö _eòa©ðòZ
Kòhû^ ùKâWòUþ KûWð ù~ûR^ûe Kû~ýðû^ßd^e ^úeòlY I C^ÜZò Keû~òaö
20) _âûYú_ûk^ ùlZâùe ^úZò ^ò¡ðûeY GK \úNðcò@û\ú Kû~ðýKâc Gaõ aòbò^Ü _âRûZòKê ù^A Gjûe
C^ÜZò Keû~òaûKê ù~ûR^û Keû~ûCQòö \ê]ô@ûkú _âûYúcû^u KéZâòc _âR^^ aûhðòK 20 flKê aé¡ò
Keû~òa I @]ôK ù_âûiôûj^ eûgò ù\A fòw @û]ûeòZ gêKâûYê aýajûeKê ù_âûiôûjòZ Keû~òaö
21) ùMûLû\ý _âÉêZò, \êMÛ iõMâj, _âKâòdûKeY I aRûe aýaiÚûe bò©òbìcò _âÉêZ Keò icaûd iõiÚû
cû]ýcùe ùMû_ûk^Kê CiôûjòZ Keû~òaö
22) Mâûcû*k Éeùe \êMÛRûZ \âaýe cìfý gévk _âÉêZ Keòaû _ûAñ ùaieKûeú iõiÚûuê ù_âûiôûj^
_â\û^ Keû~òaö
23) Icþù`Wþ I ùaieKûeú _âKâòdûKeY iõiÚû cû]ýcùe ùcûU \êMÛ C_ôû\^e a©ðcû^e 20% \êMÛ
iõMâjKê @ûMûcú 5 ahðùe 25% Kê aé¡ò Keû~òaö
24) @ûMûcú 5 ahðùe icÉ Kû~ýðlc MâûcúY icaûd iõiÚû MêWÿòKê iûcòf Keû~ûA aòùgh Keò Mâûcû*k
\êMÛ iõMâj ùK¦â Reò@ûùe Icþù`Wþ Gjûe \êMÛ gúZk gévkKê _eòaýû¯ Keòaö ù~Cñ Mâûcû*keê
_âZò\ò^ @^êý^ 500 fòUe \êMÛ iõMâj Keû~ûCQò, ùiVûùe aW @ûKéZòe \êMÛ gúZkúKeY _â\û^
Keû~òaö
25) _âûYúcû^u cêLý ùeûM ~[û- _û\ I cêL ùeûM, aîùiùfûiòi, GPþ.Giþ., aò.Kýê, ù[AùfeòIiòiþ,
@ûA.aò.@ûe. I cûÁòUòiþ _eò ùeûMe ^ò\û^ _ûAñ iêelûcôK ÊûiÚý ùiaû ù~ûMûA \ò@û~òaö eûRýùe
_û\ I cêL ùeûMe ^òeûKeY _ûAñ _âûYúcû^u gZ _âZògZ UúKûKeY @bò~û^ Keû~òaö

9
26) iaðiû]ûeY I _ZòZ Rcòùe NûiPûh _ûAñ GK Nûi C^Üd^ Kû~ðýKâc Kû~ðýKûeú Keû~òaö
27) \ê]ô@ûkú _âûYúcû^u _ûAñ i«êkòZ @ûjûe Kû~ðýKâc 10,000 MâûcKê _eòa¡ðòZ Keû~òaö
28) lê\â, ^ûccûZâ I bìcòjú^ Pûhúu _ûAñ iÚû^úd @*kKê iêjûAfû _eò ÊÌ Lyðùe KêKêWÿû / aZK /
@^ýû^ý _lú _ûk^Kê ù_âûiôûj^ \ò@û~òaö
29) ùQkòPûh _ûAñ IWÿògû Rkaûdêùe gúNâ aXÿò _ûeê[ôaû I @]ôK cûõi ù\C[ôaû ùQkò Kòic PòjÜU
KeòaûKê _âûYú iõ_\ aòKûg aòbûM \ßûeû @ûagýK _\ùl_ ^ò@û~òaö
30) Pd^cìkK _âR^^ _âKâòdû cû]ýcùe ùQkò I ùc‹ûcû^ue @û^êaõgòK aòKûg Keû~òaö @«ü
_âR^^ KcûAaû _ûAñ GK ùaû\û _âZòa\k Kû~ðýKâc Keû~òaö
31) _lú_ûk^ ùlZâùe aéjZ GKúKeY iõiÚûKê ijûdZû I ù_âûiôûj^ \ò@û~òa ~\ßûeû ùicûù^
aòùK¦âòKéZ C_ôû\^ cùWf _âZòÂû Keò_ûeòùaö
32) lê\â I aûWÿò @MYûùe KêKêWÿû /aZK _ûk^ _ûAñ eòjûZò \eùe UúKû ù~ûMûA \ò@û~òaö
33) KêKêWÿû / aZK _ûk^ ùlZâùe @û<òaûùdûUòKþ aýajûeKê ^òdªòZ Keû~òaö GK \l iõ_âiûeY
_âYûkú cû]ýcùe Gjû ^ò½òZ Keû~òa ù~ @û<òaûùdûUòKþe _âùdûM geúe aé¡ò _ûAñ ^êùjñ aeõ
ùKak ùeûM ^ò\û^ _ûAñ CŸòÁö
34) ciôýRúaú cû^u _ûAñ Rúa^ aúcû Z[û Wwû I Rûf KòYòaû _ûAñ ijûdZû _â\û^ ij
R^cwkKûeú ù~ûR^û Kû~ðýKûeú Keû~òaö _ê^½ _ûYò_ûM i´§úd @û_\ _eò·k^û _ûAñ
ciôýRúaú cû^uê Rkaûdê iõ_Kðúd iìP^û ùiaû _â\û^ Keû~òaö
35) eûRýe ciôý iµ\e @uúKeY I Geo-tagging Keòaû _ûAñ GIS @û]ûeòZ _eòPûk^û Z[ý
_¡Zò (MIS) iÚû_^û Keû~òaö
36) ù_ûLeú / Rkûgd _ûAñ fòRþ aýaiÚûùe @ûagýK iõùgû]^ @ûYò @ûbý«eúY ciôýPûhKê ù_âûiôûjòZ
Keû~ûA ciôý C_ôû\^ aé¡ò Keû~òaö
37) eûRýe aòbò^Ü iÚû^ùe ciôý aòKâd ùK¦â I ciôý _âKâòdûKeY dê^òUþ iÚû_^ Keû~ûA ciôý aRûe
aýaiÚûKê iê\éXÿ Keû~òaö Gjû\ßûeû ciôý aò_Y^ùe gúZk gévk (Cold Chain) Kê CiôûjòZ
Keû~òaû ijòZ @û]ê^òK I _âbûaú cìfýbò©òK mû^ùKøgk _âùdûM Keò cìfýbò©òK gêà ciôý
aò_Y^Kê ù_âûiôûjòZ Keû~òaö

10
38) Kéhò iõ_âiûeY aýaiÚûKê cRaêZþ Keû~òaö @ûMûcú 5ahðùe @^êý^ 5,00,000 Pûhúuê Zûfòc
_â\û^ Keû~òa Gaõ `ifKûU I ùlZâ _â\gð^Kê gZ _âZògZ Geotagging Keû~òaö Mâûc,
aæK I Ròfäû Éeùe iõ_âiûeY ùlZâùe Kû~ðýKeê[ôaû cû^a iû]^Kê aé¡ò Keû~òaö
39) @û_\Kûkú^ iÚòZòe cêKûaòfû _ûAñ, @ûMûcú 5 ahðùe gZ_âZògZ @*kùe @ûMê@û iìP^û _â\û^
Keòaû aýaiÚû Keû~òaö ~ù[Á _eòcûYùe aòj^, eûiûd^òK iûe cjRê\ eLû~òa I @^ýû^ý
ijûdZû ~[û Kéhò EY @û\ò ù\aûKê ^ò½òZ Keû~òa Gaõ G[ôijòZ `if lZò
@ûKk^ aýaiÚûKê MZògúk I @]ôK aýaiÚòZ Keû~òaö
40) Kéhòùe cjòkûcû^uê ijûdZû I ù_âûiôûj^ ù~ûMûAù\aû _ûAñ
K) C\ýû^Kéhò I lê\â _âûYú _ûk^ ù~ûR^û aùRUe @^êý^ 30% cjòkûcû^u ^òcù« CŸòÁ
ejòaö
L) cjòkûcû^u C_ù~ûMú NeaûWÿòùe _âûYú_ûk^ / KêKêWÿû _ûk^ / ciôýPûh / cjòkû C_ù~ûMú
`ifPûh (ù~_eòKò _^ò_eòaû) Gaõ C_ôû\^ ùKøgk @û\òùe @]ôK MêeêZß ù\aû ijòZ
iõ_âiûeY aýaiÚûùe iõùgû]^ Keû~òaö
M) @ûagýKZû @^êiûùe cjòkû C_ù~ûMú Kéhò C_KeY MêWÿòKe Xû*û _âÉêZò I C_ôû\^Kê
ù_âûiôûjòZ Keû~òaö
N) cjòkûcûù^ Kò_eò @]ôKeê @]ôK EY _ûA_ûeòùa ùi[ô_âZò ÊZª \éÁò \ò@û~òaö
O) cjòkû ÊdõijûdòKû ùMûÂúuê ù_âûiôûjòZ Keòaû _ûAñ GK ^úZò @Yû~òaö
P) cjòkûcû^uê igqòKeY KeòaûKê còg^gqòKê C_ù~ûM Keû~òaö
41) aòbûMúd @]ôKûeúcû^u \lZû aé¡ò _ûAñ iaêÉeùe GK \éXÿ \lZû iìPKûu _âÉêZ Keû~òa I
@]ôKûeúcû^ue C©e\ûdòZß cû^\Š iÚòe KeòaûKê _â~êqòaò\ýûe C_ù~ûM Keû~òaö _ûe\gðú
@]ôKûeúuê _êeÄéZ aû ÊúKéZò _â\û^ Keû~òaö
42) ADAPT (Analytics for Decision making and Agricultural Policy
Transformation) @]ô^ùe GK ^ò¿©ò ijûdK _¡Zò (Decision Support System)
_âÉêZ Keû~òaö ~ûjû\ßûeû aòbûMe icÉ Z[ý ijûdZûùe aòbûMe aòbò^Ü Kû~ðýKâcKê \lZûe
ijòZ _eòPûk^û Keû~ûA_ûeòaö Gjò aýaiÚû, Mâûc, Mâûc_*ûdZ, aæK, Ròfäû I eûRý Éee
@]ôKûeúuê Z[ý aýajûe Keòaûùe iûjû~ý Keòaö @]ôKûeúcû^u iêaò]û ^òcù« Gjò aýaiÚû
ùcûaûAf cû]ýcùe c]ý C_f² ùjaö
43) @ûMûcú 5 ahðùe Kéhò I KéhK igqòKeY aòbûMe icÉ Kû~ðýKâc AùfûùKÖâû^òK ^òeúlY aýaiÚû
\ßûeû _eòPûkòZ ùjaö

11
44) GK iµì‰ð I @]ê^ûZ^ KéhK WûUûùaiþ _âÉêZ Keû~òaö icÉ Rcò cûfòKû^û [ôaû Pûhú, bûMPûhú
I _âRû Pûhúu _ûAñ _âPkòZ WûUûùaiþKê ZîUògì^ý I gqògûkú Keû~ûA GK ^ìZ^ MZògúk
WûUûùaiþ _âÉêZ Keòaû _ûAñ icÉ @ûagýKúd _\ùl_ ^ò@û~òaö Gjò WûUûùaiþ Pûhúcû^uê
@ù^K _âKûe Z[ý, _eûcgð I @^ýû^ý iûjû~ý ù\aûKê aýajéZ ùjaö
45) iìlà ^òeúlY _ûAñ ùWâû^þe aýajûe Keû~òa Gaõ Cycû^e C_Mâj `ùUû I _ûYò_ûM aòùgähY
bûeZúd _ûYò_ûM aòbûM aû ùaieKûeú iõiÚû cû^uVûeê iõMâj Keû~òaö @_j* AfûKû
MêWÿòKùe iÚòZò C_ùe ^Re eLôaû, `if KûU _eúlY I Kéhò _eûcgð @û\ò Kû~ðý _ûAñ aòbò^Ü
iìZâeê còkê[ôaû Z[ýKê aýajûe Keû~ûA _ûeòaö KéhKcû^uê KéhòEY _â\û^ I `ifaúcû ùlZâùe
Gjò WûUûKê aýajûe Keû~ûA _ûeòaö
46) aòj^, eûiûd^òK iûe I Rúa^ûgK / KúU^ûgKe aûÉa aýajûe I ù~ûMûY C_ùe ^Re
eLôaûKê IoT ùi^þie aýajûe Keû~òaö
47) ùeûùaûUòKþ mû^ùKøgk aýajûe Keû~ûA ÊdõKâòd `if C_ôû\MêWòKe ùgâYúKeY I aMðúKeY
Keû~òaûKê _\ùl_ ^ò@û~òaö Gjû ù~ûMûY gévkûùe @_Pd I gâcgqòKê KcûA_ûeòaö
48) aäKgévk bkò ùa÷hdòK mû^ùKøgke aýajûe \ßûeû Pêqòbò©òK ·h Kû~ýðKâcùe ijûdZû _â\û^
Keû~òaö
Rkaûdê _eòa©ð^ I IWÿògû Kéhò
1) IWÿògû Kéhò I ùa÷hdòK aògßaò\ýûkd iùcZ bûeZúd Kéhò MùahYû _eòh\ I iò.Rò.@ûA.G.@ûe
(CGIAR) iõiÚû _eò @û«RûZðúd ]û^ MùahYû iõiÚû eûRýe 10 ùMûUò Kéhò Rkaûdê @*k
_ûAñ _ûYò_ûMKê iêjûC[ôaû KòicMêWòK aòKûg Keòùaö
2) _ûYò_ûMKê iêjûC[ôaû @]ôK @cklc ù\gú Kòic MêWòKê PòjÜU Keû~òa I ù_âûiôûjòZ Keû~òaö
3) a^ýû _äûaòZ @*kùe a^ýû ijYú Kòic, ceêWÿò_âaY @*kùe ceêWÿò ijYú Kòic I fêYû @*kùe
fêYò ijYú KòicKê ù_âûiôûjòZ Keû~òaö
4) Rkaûdê @^êKìk (Climate smart) aòj^ ù~ûMûY Kû~ðýKâcKê Gjò ^úZòùe MêeêZß \ò@û~ûAQòö
aûe´ûe _âûKéZòK \êaðò_ûK NUê[ôaû @*kùe aòj^ @ûelY ^úZò ij GK @û_û\Kûkú^ `if
ù~ûR^û _âÉêZ Keû~òaö
5) lê\â I ^ûccûZâ Pûhú Z[û bìcòjú^ _eòaûeu Rúa^ RúaòKûe ijûdZû _ûAñ iÚû^úd RkaûdêKê
iêjûAfû _eò ÊÌ Lyðùe Keû~ûC[ôaû KêKêWÿû PûhKê ù_âûiôûjòZ Keû~òaö

12
6) ù~CñVûùe i¸a iìlà aû ~[û[ð Kéhò ùKøgk (Precision Agriculture Technique) gqò
iõPdKûeú _ûYò_µ, @Yê RkùiP^, Rkaûdê @^êKìk _â~êqò I _âûYúiõ_\e @ûPeY, ÊûiÚý,
C_ôû\^ Gaõ aRûe aýaiÚû iÚû_^ Keòaû _ûAñ _â~êqò aò\ýûe aýajûe \òMùe eûRýe iõ_âiûeY
Kû~ðýK©ðû Kû~ðýKeòaûe flý eLû~ûAQòö
7) _ìaðPòjÜòZ C_ôû\^ _ê¬cû^u ijûdZû ù^A ijbûMú Rk ^òeû_©û _eò·k^û (bìZk Rk I
_âaûjcû^ Rk) Kû~ýðKûeú ùjaö bìZk Rk I _âaûjcû^ Rke iêelû I ijù~ûM bò©òK
_eòPûk^û `if C_ôû\^ _ê¬ò @û]ûeùe _eòPûk^û Keû~òaö
8) ùiPRke iVòKþ I C_~êq aýajûe Z[û ùMûÂúMZ Rk _eòPûk^û _ûAñ MâûcúY ijbûMú
@aZûeYû (Participatory Rural Appraisal) Zûfòc Kû~ýðKâc Gaõ ^cê^û _â\gð^
cû]ýcùe iùPZ^Zû iéÁò Keû~òaö
9) ù~CñVûùe @]ôKûõg icdùe _ûYò Rcò ejêQò I _ûYò Rcòejòaû R^òZ iciýû ejêQò ùiiaê @*kùe
Rk ^òÃûi^ _âKÌ Keû~òaû \òMùe \éÁò \ò@û~òaö
10) Rk aò^òù~ûMKûeú iõN (_ûYò _*ûdZ) Kû~ðý\lZûe icúlû Keû~òa I eûRýùe ùiP Rke
iêaò^òù~ûM ^òcù« ùicû^ue \lZû aòKûg Keòaû _ûAñ GK @^êKìk aûZûaeY iéÁò Keû~òaö
11) ijù~ûM bò©òùe Rk aòbûRòKû _eòPûk^ûKê _âû]û^ý \ò@û~òaö
12) aòùgh Keò aéÁò_êÁ @*kùe bìZk Rk iõelY ijòZ, ahðû Rk iõelY I ahðûRk @ck
_âKÌKê MêeêZß \ò@û~òaö
C_iõjûe
Gjò Kéhò^úZò IWÿògûe Kéhò ùlZâùe GK aýû_K I iêiõMZ _âMZògúk _eòa©ð^ @ûYòaûùe _[
_â\gðK ùjaö Gjû IWÿògûe @«ð^òjòZ gqòe aòKûg KeûAaû iùw iùw aòbò^Ü aû]ûaòNÜKê icû]û^
Keòaûe _\ùl_ ù^a Gaõ eûRýe @cû_ iõ_\ I iêù~ûMe iêaò^òù~ûM ^òcù« GK _[ _\gðK
ùjaö
eûRý Kéhò^úZò GK Êdõiõ_ì‰ð, icKûkú^ I aýû_K iõÄûe cû¤cùe IWògû Kéhòe iaðûwú^ C^ÜZò
iû]^ Keò eûRýe KéhKcû^uê aòKûg _[ùe _eò·kòZ Keòaö

13