You are on page 1of 27

Download FREE Study Package from www.TekoClasses.

com & Learn on Video


www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

fo/u fopkjr Hkh# tu] ugha vkjEHks dke]


foifr ns[k NksM+s rqjra e/;e eu dj ';keA
iq#"k flag ladYi dj] lgrs foifr vusd]
^cuk^ u NksM+s /;s; dks] j?kqcj jk[ks VsdAA
jfpr% ekuo /keZ iz.ksrk
ln~xq# Jh j.kNksM+nklth egkjkt
çfrykse f=dks.kferh; Qyu (Inverse trigonometric functions)
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
There are three sides to any argument:
your side, my side and the right side.
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Introduction : ge f=dks.kehfr; Qyuksa tSls sin x, cos x, tan x, cosec x, sec x, cot x ds ckjs esa i<+ pqds gS]a ftuds fd

izkUr Øe”k% R, R, R - {(2n + 1) π / 2 g}R - { nπ } R - {(2n + 1) π / 2 }, R - { nπ } vkSj ifjlj Øe”k% [-1, 1], [-1, 1] R,

R-(-1, 1), R- (-1, 1), R gSA

Sin-1x : izrhd sin-1x ;k arcsinx dks.k θ dks bl rjg fu:fir dgrs gS fd sin θ = x. bldk lh/kk vFkZ gS fd sin-1 x ,d Qyu
ugha gS D;ksfa d ;g Qyu gksus ds fy;s vko”;d fu;eksa dk lar’q V ugha djrk gS] ysfdu mi;qDr fodYi ds :i esa [-1, 1]
dks izkUr ds :i esa vkSj ekud leqPp; [ −π / 2, π / 2 ] dks blds ifjlj :i esa ysus ij sin-1x ,d ,dy eku Qyu
(single valued function) cu tkrk gSA
vr% sin-1x dks izkUr [-1, 1] vkSj ifjlj [−π / 2, π / 2] esa ,d Qyu ds :i esa fy;k tk ldrk gSA
-1
y = sin x dk vkys[k uhps n”kkZ;k x;k gS] ftls y = sin x ds x = π / 2 ls π / 2 rd ds Hkkx dks js[kk y = x ij niZ.k
izfrfcEc ysdj izkIr fd;k x;k gSA

cos-1x : Åij fn;s x;s dFkuksa ds vuqlkj cos-1x ;k arccos x dks ,d Qyu dks rjg fy;k tkrk gS ftldk izkUr [-1, 1]
vkSj ifjlj [ 0, π ] gSA
-1
y = cos x dk vkys[k Hkh blh rjg y = cos x ds x = 0 ls x = π rd ds Hkkx dks js[kk y = x ij niZ.k izfrfcEc ysdj
izkIr fd;k x;k gSA
1
Page 1
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

tan-1x : -1
an x ;k arctanx dks ,d Qyu ds :i esa ysus ds fy;s mldk izkUr R vkSj ifjlj ( − π / 2, π / 2) j[krs
gSA y = tan-1x dk vkys[k

cosec-1x : -1
cosec x ;k arccosec x ,d Qyu gS ftldk izkUr R - (-1, 1) vkSj ifjlj [−π / 2, π / 2] − {0} ysrs gsA
y = cosec-1x dk vkys[k

sec-1x : -1 -1
sec x ;k arcsec x ,d Qyu gS ftldk izkUr R - (-1, 1) vkSj ifjlj [0, π] − {π / 2} gSA y =sec x dk vkys[k

cot-1x : -1 -1
cot x ;k arccot x ,d Qyu gS ftldk izkUr R vkSj ifjlj (0, π) gSA y = cot x dk vkys[k

2
Page 2
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

Property 1 : “-x”
-1 -1 -1
sin x , tan x, cosec x ds vkys[k ewyfcUnq ds lkis{k lefer gSA

vr% ge dg ldrs gS fd sin-1 (-x) = - sin-1x


-1 -1
tan (-x) = - tan x
-1 -1
cosec (-x) = - cosec x.

rFkk cos-1x, sec-1x, cot-1x ds vkys[k fcUnq (0, π / 2) ds lkis{k lefer gS] blls ge dg ldrs gSa fd
-1 -1
cos (-x) = π - cos x
-1 -1
sec (-x) = π - sec x
-1 -1
cot (-x) = π - cot x.

Property 2 : T(T -1)


-1
(i) sin (sin x ) = x, -1 ≤ x ≤ 1
-1
Proof : ekuk θ sin x. rks x ∈ [ −1,1] vkSj [ − π / 2, π / 2.]

⇒ sin θ = x, izrhd ds vFkZ }kjk


-1
⇒ sin (sin x) = x

blh rjg ge fuEu dk fl) dj ldrs gSA


-1
(ii) cos (cos x) = x. −1 ≤ x ≤ 1
-1
(iii) tan (tan x) = x, x ∈R

-1
(iv) cot (cot x) = x, x∈R

-1
(v) sec (sec x) = x, x ≤ −1, x ≥ 1

-1
(vi) cosec (cosec x) = x, | x |≥ 1

-1 -1
y = sin (sin x) ≡ cos (cos-1 x) dk vkys[k

-1 -1
y = tan (tan x) ≡ cot (cot x) dk vkys[ k

3
Page 3
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1 -1
y = cosec (cosec x) ≡ sec (sec x) dk vkys[k

-1
Property 3 : T (T)
sin (sin x) = − 2nπ + x, x ∈ [ 2nπ − π / 2, 2nπ + π / 2]
-1
(i)
2n + 1)π − x, x ∈ [( 2n + 1)π − π / 2, ( 2n + 1)]π + π / 2, n ∈ −
Z

Proof : ;fn x ∈ [ 2nπ − π / 2, 2nπ + π / 2], rks −2nπ + x ∈ [ − π / 2, π / 2] vkSj sin ( −2nπ + x ) = sin x.
vr% sin−1(sin x ) = −nπ + x for x ∈ [ 2nπ − π / 2, 2nπ + π / 2].
nd
2 Hkkx dk lR;kiu Lo;a djsA
-1
y = sin (sin x) dk vkys[k

-1  − 2 nπ + x , x ∈[2nπ , ( 2n + 1)π ]
(ii) cos (cos x) = 
 2 nπ − x , x ∈ [( 2n − 1)π , 2nπ ], n∈ Ι
-1
y = cos (cos x) dk vkys[ k

4
Page 4
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1
(iii) tan (tan x) = - n π + x, π / 2 < x < nπ + π / 2, n ∈ Z

-1
y = tan (tan x) dk vkys[k

-1 -1
(iv) cosec (cosec x) dk vkys[ k Hkh sin sin x ds leku fg gSA
-1
y = cosec (cosec x) dk vkys[k

(v) sec-1 (sec x) dk vkys[ k cos-1 (cos x) ds leku gSA


-1
y = sec (sec x) dk vkys[k

5
Page 5
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1
(vii) cot (cot x) = −nπ + x, x ∈ (nπ , (n + 1)π), n ∈ −
Z
-1
y = cot (cot x) dk vkys[k

-1 -1 -1 -1 -1
Remark : sin (sin x), cos (cos x),.... cot (cot x) vuko`rhd (non periodic) Qyu gS tcfd sin (sin x),...., cot
(cot x) vko`fr Qyu gSA

Property 4 : “1/x”
-1 -1
(i) cosec (x) = sin (1/x), |x| ≥ 1
gy% ekuk cosec-1 x = θ
⇒ 1/x = sin θ
-1 -1
⇒ sin (1/x) = sin (sin θ )
= θ(as θ ∈ [ − π2, π / 2]) = cos ec −1x
-1 -1
(ii) sec x = cos {1/x}, |x| ≥ 1
 − 1
cot x = tan {1 −/ 1x ), x>0
-1
(iii)
 π + tan (1 / x ), x<0

Property 5 : “ π / 2 ”
-1 π -1
(i) sin x + cos x = -1 ≤ x ≤ 1
2
gy% ekuk A = sin-1x vkSj B = cos-1x
⇒ sin A = x vkSj cos B = x
⇒ sin A = cos B
⇒ sin A = sin ( π / 2 − B)
⇒ A = π / 2 - B D;ksfa d A vkSj π / 2 − B ∈ [ − π / 2, π / 2]
⇒ A + B = π / 2.
blh rjg ge dg ldrs gS fd
-1 π -1
(ii) tan x + cot x = , x ∈R
2
-1 -1 π
(iii) cosec x + sec x = , x ≥ 1
2

Property 6: ;ksx o vUrj dh loZlfedk,¡ (Identities on additioin and substractioin):


-1 -1 -1  x 1 − y 2 + y 1 − x 2  , x ≥ 0, y ≥ 0 ,oa (x2 + y2) ≤ 1
(i) sin x + sin y = sin  
 
= π − sin−1  x 1 − y 2 + y 1 − x 2 , x ≥ 0, y ≥ 0 ,oa x 2 + y 2 ≥ 1
 
6
Page 6
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

gy% ekuk A = sin-1 x vkSj B = sin-1y tgk¡ x, y ∈ [0,1]


sin (A + B) = x 1 − y2 + y − x2


-1  x 1 − y2 + y 1 − x2 
-1
sin sin (A + B) = sin  
 
 2 2
-1  x 1 − y + y 1 − x 
⇒ sin  
sin−1 x + sin−1 y,
= A + B tc 0 ≤ A +B ≤ π/2 = 
x2 + y2 ≤ 1
π − ( A + B) tc π/2 ≤ A +B ≤ π −1 −1 2 2
π − (sin x + sin y ), x + y ≥ 1
-1 -1 -1  x 1 − y 2 − y 1 − x 2 ; x , y ∈ [0, 1]
(ii) sin x - sin y - sin  
 
cos x + cos y = cos  xy − 1 − x 2 1 − y 2 ' x, y ∈ [0,1]
-1 -1 -1
(iii)
 
 −1  2 
cos  xy + 1 − x 1 − y ; x, y ∈ [0, 1]
2

(iv)
-1
cos x - cos y = 
-1
 
− cos−1  xy + 1 − x 2 1 − y 2 ; 0 ≤ x < y ≤ 1
  
 π/2 ; fn x, y > 0 & xy = 1
 − π / 2 ; fn x, y < 0 & xy = 1

 −1 x + y 
tan x + tan y =  tan   ; fn
-1 -1 x, y ≥ 0 & xy < 1
(v)
  1 − xy 
π + tan−1 x + y  ; fn x, y ≥ 0 & xy > 1
  1 − xy 
  
-1 -1 -1 x−y
(vi) tan x - tan y = tan  , x ≥ 0, y ≥ 0
 1 + xy 
π
uksV % (i) x 2 + y 2 ≤ 1 & x, y ≥ 0 ⇒ 0 ≤ sin−1 x + sin−1 y ≤ vkSj x 2 + y 2 ≥ 1 & x, y ≥ 0
2
π
⇒ ≤ sin−1 x + sin−1 y ≤ π
2
π π
(ii) xy < 1 vkSj x, y ≥ 0 ≤ 0 tan−1 x + tan−1 y < ; xy > 1 vkSj x, y ≥ 0 ⇒ < tan−1 x + tan−1 y < π
2 2
(iii) x < 0 ;k y > 0 ds fy, bu loZlfedkvksa dks xq.k/keZ “-x” dh lgk;rk ls iz;D q r dj ldrs gSA
vFkkZr~ x dks -x ,oa y dks -y esa cnyrs gS tks fd /kukRed gS

Property 7 : dqN mi;ksx loZlfedk,¡ (More useful identities)

 −1 1
2 sin x ; fn | x |≤
 2
sin−1 2 x 1 − x 2  = π − 2 sin−1 x
1
(i) ; fn < x ≤1
   2

( −1
− π + 2 sin x ) ; fn −1 ≤ x < −
1
 2

y = sin−1 2x 1 − x 2  dk xzkQ
 

7
Page 7
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

 −1
(ii) cos −1( 2 x 2 − 1) =  2 cos x −1 if 0 ≤ x ≤1
2π − 2 cos x if −1 ≤ x < 0
-1
y = cos (2 x - 1) dk xzkQ
2

 2 tan −1 x ; fn | x |< 1
2x 
(iii) tan −1 =  π + 2 tan −1 x ; fn x < −1
1− x 2
( −1
− π − 2 tan x ) ; fn x >1

2x
y = tan−1 dk xzkQ
1 − x2

 2 tan −1 x ; fn | x |≤ 1
=  π + 2 tan −1 x
2x
(iv) sin−1 ; fn x <1
1+ x 2
( −1
− π − 2 tan x ) ; fn x > −1

2x
y = sin−1 dk xzkQ
1 + x2

1 − x2  −1
; fn
(v) cos −1 =  2 tan −1x x≥0
1+ x 2
 − 2 tan x ; fn x>0

1 − x2
y = cos −1 dk xzkQ
1 + x2

(vi) ;fn tan-1 x + tan-1 y + tan-1z = π rks x + y + x = xyz

π
(vii) ;fn tan-1 x + tan-1 y + tan-1z = rks x + y + x = xyz
2
-1 -1 -1
(viii) tan 1 + tan 2 + tan 3 = π

-1 -1 1 -1 1 π
(ix) tan + tan + tan =
2 3 2
8
Page 8
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Exercise - 1
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1-A ¼cgqfodYih; iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
dsoy ,d fodYi lgh

 3
1- sin−1  + sin−1  1  dk eku gS&
 2   
   2
5π 3π
(A) 750 (B) 1050 (C) (D)
12 5
-1 -1 -1
2- f(x) = cos x + cos x + cosec x dk izLr gS&
(A) [-1, 1] (B) R (C) ( −∞, − 1] ∪ [1, ∞ ) (D) {-1, 1}

-1 -1 –1
3- f(x) = sin x + tan x + sec x dk ifjlj gS&
 π 3π   π 3π   π 3π 
(A)  ,  (B)  ,  (C)  ,  (D) bueas ls dksbZ ugha
4 4  4 4  4 4 

-1
4- cosec (cos x) okLrfod gksxk ;fn&
π
(A) x ∈ [ −1, 1] (B) x ∈R (C) x, dk fo’ke xq.kt gS(D) x, π dk xq.kt gSA
2

5- ;fn cos[tan−1 {sin (cot −1 3 )}] = y gks rks&


4 2 2 10
(A) y = (B) y = (C) y = − (D) y 2 =
5 5 5 11

 3  2 
6- tansin−1  + tan−1  dk eku gS&
 5  3 
6 7 5 17
(A) (B) (C) (D)
17 16 7 6

7- ;fn π ≤ x ≤ 2π gks] rks cos−1(cos x ) =


(A) x (B) π − x (C) 2π + x (D) 2π − x


8- ;fn sin−1 x + sin−1 y = gks] rks cos−1 x + cos−1 y =
3
2π π π
(A) (B) (C) (D) π
3 3 6

9- ;fn x ≥ 0 rFkk θ = sin−1 x + cos−1 x − tan−1 x gks] rks &

9
Page 9
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

π 3π π π π π
(A) ≤θ≤ (B) 0 ≤ 0 ≤ (C) 0 ≤ θ ≤ (D) 0≤θ≤
2 4 4 2 4 2
;fn x < 0 gks rks tan−1( x ) + tan−1  dk eku gS&
1
10-
10-
x
π π
(A) (B) − (C) 0 (D) buesa ls dksbZ ugha
2 2

11-
11- tan−1 a + tan−1 b, ¼tgk¡ a > 0, b > 0, ab > 1) dk eku gS&
 a+b   a+b 
(A) tan−1  (B) tan−1 −π
 1 − ab   1 − ab 
 a+b   a+b 
(C) π + tan−1   (D) π − tan−1 
 1 − ab   1 − ab 

1 1
12-
12- tan−1  + tan−1   dk eku gS&
 
2 3
π π π
(A) (B) (C) (D) buesa ls dksbZ ugha
4 2 3

3 5
13-
13- cos−1  + cos−1  dk ekugS&
5  13 
 33   33   64 
(A) cos −1  (B) cos −1  −  (C) cos−1  (D) buesa ls dksbZ ugha
 65   65   65 

 3
14-
14- lehdj.k sin−1 x − cos−1 x = cos−1 

dk &
 2 
(A) dksbZ gy ugha gSA (B) vf}rh; gy gSA (C) vuUr gy gSA (D) buesa ls dksbZ ugha

;fn sin−1 x + cos−1  = gks] rks x =


1 π
15-
15-
2 2
1 2 3
(A) 0 (B) (C) (D)
5 5 2

 3 π
lehdj.k sin−1 tan  − sin−1  − = 0 dk gy gS&
π
16-
16-
 4  x 6
(A) x = 2 (B) x = - 4 (C) x = 4 (D) buesa ls dksbZ ugha

n n
17-
17- ;fn ∑ i =1
cos−1αi = 0 gks] rks ∑α =
i =1
i

10
Page 10
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

(A) n (B) -n (C) 0 (D) buesa ls dksbZ ugha

18-
18- lq= 2 sin−1 x = sin−1( 2x 1 − x 2 ) ds lR; gksus d
s fy, ‘x’ ds ekuksa dk leqPp; gS&
 3 3  1 1 
(A) (-1, 0) (B) [0, 1] (C) − ,  (D) − , 
 2 2   2 2
_ _ _ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _

,d ls vf/kd fodYi lgh



19-
19- ;fn sin−1 x + sin−1 y + sin−1 z = gks] rks
2
9
(A) x100 + y100 + z100 − =0 (B) x 22 + y 42 + z 62 − x 220 − y 420 − z 620 = 0
x101 + y + z101
101

x 2008 + y 2008 + z 2008


(C) x 50 + y 25 + z5 = 0 (D) =0
( xyz)2009

20-
20- ;fn α vlfedk x2 - x- 2 > 0 dks lar’q V djrk gks] rks fuEufyf[kr esa ls fdldk eku fo|eku gksxk&
(A) sin−1 α (B) cos−1 α (C) sec −1 α (D) cos ec −1α

 17 
21-
21- 6 sin−1 x 2 − 6 x +  = π gS ;fn&
 2
(A) = 1 (B) x = 2 (C) x = 3 (D) x = 4

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1-B ¼fo’k;kRed iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1- fuEufyf[kr ds eku Kkr dhft,&
 1  3
(i) sin−1 −  (ii) cos −1  
 2  2 
 
 2 
(iii) cos ec −1 −  (iv) sec −1( − 2 )
 3 
 1
(v) cos −1 − 
 2

2- fuEufyf[kr ds eku Kku dhft,&


π  1   1  1 
(i) sin − sin−1 −  (ii) tan cos −1 + tan−1  − 
 3  2   2  3 
   3 
sin−1 cossin−1   
 2 
(iii)
 
  

3- fuEufyf[kr ds xzkQ [khafp,&


-1 -1
(i) y = sin (x + 1) (ii) y = cos (3x)

11
Page 11
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1
(iii) y = tan (2x - 1)

4- fuEufyf[kr vlfedkvksa dks gy dhft,&


(i) sin−1 x > −1 (ii) cos−1 x < 2

(iii) cos−1 x < − 3

5- fuEufyf[kr dk eku Kkr dhft,&


 3  1
(i) sin cos −1  (ii) tan cos−1 
 5  3
 41   65 
(iii) cos ec  sec −1 (iv) tan cos ec −1 
 5   63 

π 1  4 2
(v) sin + cos −1  (vi) cos sin−1 + cos−1 
6 4  5 3

   π  
6- sec tantan−  −   dk eku Kkr dhft,&
   3  

7- fuEufyf[kr ds eku Kkr dhft,&


 5π   2π 
(i) sin−1  cos  (ii) tan−1  tan 
 4   3 
 5π   7π 
(iii) cos−1 cos  (iv) sec −1 sec 
 4   4 

8- fuEufyf[kr ds eku Kkr dhft,&


-1 -1
(i) sin (sin5) (ii) cos (cos10)

-1 -1
(iii) tan (tan(-6)) (iv) cot (cot(-10))

 1  9π 9π  
(v) cos −1   cos − sin 
 2 10  

dk θ ∈  ,3π ds fy, eku Kkr dhft,&



9- sin−1(sin θ), cos−1(cos θ), tan−1(tan θ) rFkk cot −1(cot θ)
2 

10-
10- fuEufyf[kr dk eku Kkr dhft,&

(i) cot(tan−1 a + cot −1 a)

(ii) sin(sin−1 x + cos−1 x ), | x | ≤ 1

12
Page 12
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

 3 3 
(iii) tancos−1   + sin−1   − sec −1 3
 4 4 

11-
11- fl) dhft, fd&

3  8 77
(i) sin−1  + sin−1   = sin−1
5  17  85

4 12 33
(ii) cos−1 + cos−1 = cos−1
5 13 65

 1  π
(iii) sin−1   + cot −1 3 =
 5 4

1 1 1 1 π


(iv) tan−1   + tan−1  + tan−1  + tan−1   =
 
3  
5  
7 8 4

1
12-
12- cos( 2 sin−1 x ) = dks x ds fy, gy dhft,&
3

π
13-
13- lehdj.k cot −1 x + tan−1 3 = dks gy dhft,&
2

14-
14- fuEufyf[kr lehdj.kksa dk gy dhft,&
 x −1  x +1 π 2π
(i) tan−1  + tan−1  = (ii) sin−1 x + sin−1 2 x =
 x − 2  x + 2 4 3

15-
15- fuEufyf[kr lehdj.kksa dks dhft,&
1 − x  1  1  1 1
(i) tan−1   = tan−1 x, ( x > 0) (ii) 3 tan−1  − tan−1  = tan−1 
 1 + x  2 2+ 3  
x 3

1  2 
;fn x > y > 1 gks] rks  sin−1
2x  1 −1  1 − y  
16-
16- 2
 + cos
 1 + y 2 
dk eku Kkr dhft,&
 2 1 + x  2  

-1 -1 -1 -1
17-
17- sin (cos(sin x) + cos (sin (cos x) dk eku Kkr dhft,A

Exercise - 2
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
2-A ¼cgqfodYih; iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
dsoy ,d fodYi lgh

13
Page 13
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

π 1  π 1 
1- tan + cos−1 x  + tan − cos−1 x , x ≠ 0 dk eku gS&
 4 2   4 2 

2 x
(A) x (B) 2x (C) (D)
x 2
;fn x ∈  , π  gks] rks sin−1[cos{cos−1(cos x ) + sin−1(sin x )}] dk eku gS &
π
2-
2 
π π π π
(A) (B) (C) − (D) −
2 4 4 2

1 + x2 − 1
3- ;fn tan−1 = 40 gks] rks&
x
0 0 0 0
(A) x = tan 2 (B) x = tan 4 (C) x = tan (1/4) (D) x = tan 8

 1 − sin x + 1 + sin x  π
4- cot −1  , < x < π, dk eku gS &
 1 − sin x − 1 + sin x  2
π π x x x
(A) π − (B) + (C) (D) 2π −
2 2 2 2 2

5- lehdj.k sin−1 x + cos−1(1 − x ) = sin−1( − x ) ds gyksa dh la[;k gS&


(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) 2 ls vf/kd

1 − x 
6- tan−1 ,0 ≤ x ≤ 1 dk U;wure ,oa vf/kdre eku gS&
1 + x 
π π π π π
(A) 0, π (B) 0, (C) − , (D) ,
4 4 4 4 2

n π
7- ;fn cos−1 > , n ∈N gks] rks n dk vf/kdre eku gS&
π 6
(A) 1 (B) 5 (C) 9 (D) buesa ls dksbZ ugha

8- vlfedk [cot −1 x ]2 − 6[cot −1 x] + 9 ≤ 0 tgk¡ [.] egRRe iw.kkZd


a Qyu dks n”kkZrk gS] ds lEiw.kZ gyksa dk leqPp; gS&
(A) 1 (B) 5 (C) 9 (D) buesa ls dksbZ ugha

1  3 sin 2θ  π
9- ;fn sin−1 = gks] rks tan θ dk eku gS&
2  5 + 4 cos 2θ  4
(A) 1/3 (B) 3 (C) 1 (D) -1

_ _ _ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _

,d ls vf/kd lgh

14
Page 14
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

1   14π 
10-
10- cos  cos−1 cos −  dk eku gS&
 2   5 

 7π  π  2π   3π 
(A) cos −  (B) sin  (C) cos  (D) − cos 
 5   10   5   5 

11-
11- x ds fdu ekuks ds fy, sin−1 x > cos −1 x lR; gS&
 1 
(A) x ds lHkh ekuks ds fy, (B) x ∈  0, 
 2
 1 
(C) x ∈  ,1 (D) x = 0.75
 2 
]
1 − x2
12-
12- ;fn 0 < x < 1 gks] rks tan−1 dk eku gS&
1+ x
1 1+ x 1− x 1 1+ x
(A) cos−1 x (B) cos −1 (C) sin−1 (D) tan−1
2 2 2 2 1− x

13-
13- ;fn cos−1 x = tan−1 x ] rks &
 5 − 1  5 + 1
(A) x 2 =   (B) x 2 =  
 2   2 
   
 5 − 1  5 − 1
(C) sin(cos−1 x ) =   (D) tan (cos−1 x ) =  
 2   2 
   


4n
14-
14- ∑ tan
n =1
−1
n − 2n2 + 2
4
dk eku gS&

-1
(A) tan 2 + tan 3
-1
(B) 4tan 1
-1
(C) π / 2 (
(D) sec −1 − 2 )
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
2-B ¼fo’k;kRed iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

1- ;fn X = cos ec tan−1 cos cot −1 sec sin−1 a vkSj Y = sec cot −1 sin tan−1 cos ec cos−1 a; tgk¡ 0 ≤ a ≤ 1 gks rks X
,oa Y ds e/; lEcU/k Kkr dhft,A mldk a ds inksa eas foLrkj dhft,A

x 
;fn f ( x ) = cos−1 x + cos−1  +
1
2-  gks] rks fuEufyf[kr ds eku Kkr dhft,&
 2 2 3 − 3x 2 

2 1
(i) f  (ii) f  :
3 3

15
Page 15
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

3- fuEufyf[kr dks fl) dhft,&

1 x 1
(i) tan−1 x = − π + cot −1 = sin−1 = − cos −1 when x < 0.
x 1+ x 2
1 + x2

1 1 − x2 x
(ii) cos −1 x = sec −1 = π − sin−1 1 − x 2 = π + tan−1 = cot −1 when − 1 < x < 0
x x 1 − x2
4- ;fn a sin−1 x − b cos−1 x = c gks] rks sin−1 x + b cos−1 x dk eku Kkr dhft,A

5- fuEufyf[kr vflfedkvksa dks gy dhft,&


-1 -1 2
(i) cos x > cos x

(ii) tan-1 x > cot-1 x.


2
(iii) arccot x – 5 arccot x + 6 > 0

6- lehdj.k sin2 ( 2 sin−1(tan x )) = 1 dks lar’q V djus okys x ds ekuksa dh la[;k Kkr dhft,A

7- fuEufyf[kr lehdj.k dks gy dhft,&

x x
sec −1 − sec −1 = sec −1 b − sec −1 a a ≥ 1; b ≥ 1, a ≠ b.
a b

1
8- fl) dhft, fd α < dss fy, lehdj.k (sin−1 x )3 + (cos−1 x )3 = απ3 dk dksbZ ewy fo|eku ugha gSA
32

9- fuEufyf[kr Jsf.k;ksa dk ;ksxQy Kkr dhft,&

1 1 1 1
(i) tan−1 2
+ tan1 2
+ tan−1 2
+ tan−1 2
n
x + x +1 x + 3x + 3 x + 5x + 7 x + 7 x + 13

1 2 2n −1
(ii) tan−1 + tan−1 + ....... + tan−1 + .............∞
3 9 1 + 22n −1

1 2 −1 n − n −1
(iii) sin−1 + sin−1 + ........ + sin−1 + ........∞
2 6 n(n + 1)

10-
10- (i) lehdj.k tan−1 x + cot −1 y = tan−1 3 ds lHkh /kukRed iw.kkZd
a gy Kkr dhft,A

(ii) ;fn ‘k’ /kukRed iw.kkZd


a gks] rks iznf”kZr dhft, fd lehdj.k
tan x + tan y = tan−1 k dk dksbZ v”kwU; iw.kkZd
−1 −1
a gy ugha gksrk gSA

16
Page 16
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

1 + x   1 − x2 
11-
11- ;fn 0 < x< 1 ds fy, α = 2 tan−1  rFkk β = sin−1   gks] rks fl) dhft, fd α + β = π. ;fn x > 1 gks]
1 − x   1 + x2 
 
rks α + β dk eku D;k gksxk \

12-
12- ;fn cos−1 x + cos−1 y + cos−1 z = π, tgk¡ −1 ≤ x, y, x ≤ 1 gks] rks x 2 + y 2 + z2 + 2 xyz dk eku Kkr dhft,A

Exercise - 3
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-A ¼LrEHk feyku½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1- LrEHk feyku dhft,&
LrEHk & ΙΙ LrEHk & Ι

 4 2 17
(A) tan cos−1 + tan−1  dk eku gS & (p)
 5 3 6

 1 π −7
(B) tan 2 tan−1 −  dk lkaf[;d eku gS & (q)
 5 4 17

1 1 3
(C) cos cos−1  dk eku gS & (r)
2 8 4

1 5
(D) cos tan −1 sin cot −1   dk eku gS & (d)
2 3

2- LrEHk feyku dhft,&


LrEHk & Ι LrEHk & ΙΙ

1
(A) sin−1 x − cos −1 x ij vf/kdre gS & (p) x=
2

(B) sin−1 x )2 + (cos−1 x )2 ij vf/kdre gS & (q) x =1

(C) (tan−1 x )2 + (cot −1 x )2 ij U;wure gS & (r) x = −1

(D) (tan−1 x )2 + (cot −1 x )2 ij U;wure gS & (d) x=0

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-B ¼dFku@dkj.k½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3- dFku&1% ;fn α, β lehdj.k 6 x 2 + 11x + 3 = 0 ds ewy gS] rks cos−1 α fo|eku gS ysfdu cos−1 β ugha ( α > β).
dFku&2% cos−1 x dk izkUr [-1, 1] gSA
(A) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k gSA
17
Page 17
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

(B) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k ugha gSA
(C) dFku&1 lR; gS] dFku&2 vlR; gSA
(D) dFku&1 vlR; gS] dFku&2 lR; gSA

4- dFku&1% tan2 (sec −1 2) + cot 2 (cos ec −13) = 11.


dFku &2% tan2 θ + sec 2 θ = 1 = cot 2 θ + cos ec 2θ.
(A) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k gSA
(B) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k ugha gSA
(C) dFku&1 lR; gS] dFku&2 vlR; gSA
(D) dFku&1 vlR; gS] dFku&2 lR; gSA

;fn a > 0, b > 0, tan−1  + tan−1  + ⇒ x = ab .


a b π
5- dFku&1 %
x x 2

;fn m, n ∈ N, n ≥ m gks] rks tan−1  + tan−1  + tan−1


m m n −m π
dFku&2 % = .
n n n + m 4

(A) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k gSA
(B) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k ugha gSA
(C) dFku&1 lR; gS] dFku&2 vlR; gSA
(D) dFku&1 vlR; gS] dFku&2 lR; gSA

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-C ¼vuqPNsn ½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
6- vuqPNsn

izfrykse o`rh; Qyuksa ds izkUr vkSj ifjlj uhps ifjHkkf’kr fd; x;s GSA

izkUr ifjlj

-1  π 3π 
sin x [-1, 1] 2 , 2 
 
-1
cos x [-1, 1] [0, π]
-1  π 3π 
tan x R  , 
2 2 
-1
cot x R (0, π)
 π 3π 
cosec -1x (− ∞, − 1] ∪ [1, ∞ )  2 . 2  − { π}
 
π
sec-1x (− ∞,−1] ∪ [1, ∞ ) [0, π] −  
2


6-1 sin−1 x < , rks x ds gyksa dk leqPp; gSA
4
 1   1   1 1 
(A)  ,1 (B)  − ,1 (C) − ,  (D) buesa ls dksbZ ugha
 2   2   2 2
18
Page 18
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

6-2 x = -1 ij sin−1 x + cos ec −1x cjkcj gS&


(A) π (B) 2π (C) 3π (D) −π

6-3 ;fn x ∈ [−1,1], rks tan−1( x ) dk ifjlj gSA


 3π 7 π   3π 5π   π π
(A)  ,  (B)  ,  (C) [ −π, 0] (D) − , 
4 4 4 4  4 4

7- vuqPNsn
 3π π  3π π
π + θ , −
2
<θ<−
2 − π − q , −
2
≤θ<−
2
 π π  π π
tan−1(tan θ) =  θ , − < θ < , sin−1(sin θ) =  θ , − ≤θ≤ ,
 2 2  2 2
− π + θ , π 3π π − θ , π 3π
<θ< <θ≤
 2 2  2 2

− θ , −π ≤θ 
−1  
cos (cos θ ) =  θ , o≤θ ≤π 
 2π − θ , π < θ ≤ 2π 

mijksDr ifj.kkeksa ds vk/kkj ij fuEu ds mRrj nhft, &

7-1 cos −1 x cjkcj gS&


(A) sin−1 1 − x 2 ;fn −1 < x < 1 (B) − sin−1 1 − x 2 ;fn −1 < x < 0
(C) sin−1 1 − x 2 ;fn −1 < x < 0 (D) sin−1 1 − x 2 ;fn 0 < x < 1

7-2 sin−1 x cjkcj gS&


(A) cos −1 1 − x 2 ;fn −1 < x < 0 (B) cos −1 1 − x 2 ;fn −1 < x < 1
(C) cos −1 1 − x 2 ;fn 0 < x < 1 (D) − cos −1 1 − x 2 ;fn 0 < x < 1

7-3 cos −1 x cjkcj gS&


1 − x2 1 − x2
(A) − tan−1 ;fn −1 < x < 0 (B) tan−1 ;fn −1 < x < 0
x x
1 − x2 1 − x2
(C) − tan−1 ;fn 0 < x < 1 (D) π + tan−1 ;fn −1 < x < 0
x x

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-D ¼lR;@vlR; dFku½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

dks.kksa A = 2 tan−1( 2 2 − 1) vkSj B = 3 sin−1  + sin−1  esa ls cM+k dks.k A gSA


1 3
8-
3 5
19
Page 19
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

O;atd tan−1 tan 2A  + tan−1(cot A ) + tan−1(cot3 A ) dk eku 0 < A < ( π / 4) ds fy, A ls Lora= gSA
1
9-
2 

10-
10- vlfedk sin−1(sin 5) > x 2 − 4x lHkh x > 2 + 9 − 2π ds fy; lR; gSA

2n 2n
n(n + 1)
11-
11- ;fn ∑ i =1
sin−1xi = nπ rks ∑
i =1
2

;fn | x |> 1 rks sin−1


2x 
12-
12- 2
 = π − 2 tan−1 x.
1 + x 
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-E ¼fjDr LFkku dh iwfrZ½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
13-
13- ekuk a,b,c rhu /kukRed okLrfod la[;k,¡ gS vkSJ

a(a + b + c ) b(a + b + c ) c( a + b + c )
θ = tan−1 + tan−1 + tan−1 rks θ cjkcj gS&
bc ca ab

 π
cos −1 sin x + 
] rks f  −  dk eku cjkcj --------gSA
 3 7π
14-
14- ;fn f ( x ) = e
 4 

3  12 
15-
15- sin−1   − cos−1  dk eku arc sin ds inksa esa gksxk ---------A
 
5  13 

x x −1 1
16-
16- sin−1 − sin−1 = sin−1 dk gy---------gSA
1+ x x +1 1+ x

17-
17- lehdj.k 1 + cos 2 x = 2 sin−1(sin x ) dk − π ≤ x ≤ π ds fy, okLrfod gyksa dh la[;k -------------gSA

Exercise - 4
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
4-A ¼iwoZorhZ JEE ijh{kk iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
IIT - JEE - 2008
1- ;fn 0 < x < 1, rc 1 + x 2 [{ x cos(cot −1 x ) + sin(cot −1 x )} 2 − 1}1 / 2 =
x
(A) (B) x (C) x 1 + x 2 (D) 1 + x2
2
1+ x

IIT-JEE-2007

20
Page 20
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

π
2- ekuk fd (x, y) bl izdkj gS fd sin−1(ax ) + cos−1( y ) + cos−1(b xy) =
2
dkWye (Column) ΙΙ esa fn;s x;s oDrO;ksa dks dkWyd Column - ΙΙ esa fn;s x;s oDrO;ksa ls lqey
s djk;sAa viuk mRrj
ORS esa f;k x;k 4 × 4 eSfVªDl ds mfpr cqYyksa (bubbles) dk dkyk djds n”kkZ,Aa
dkWye - I dkWye -II
(A) ;fn a = 1 rFkk b = 0, rc (x, y) (p) o`Rr x2 + y2 = 1 fLFkr gS
(B) ;fn a = 1 rFkk b = 1, rc (x, y) (q) (x2 - 1) (y2 - 1) = 0 ij fLFkr gS
(C) ;fn a = 1 rFkk b = 2, rc (x, y) (r) y = x ij fLFkr gS
(D) ;fn a = 2 rFkk b = 2, rc (x, y) (s) (4x2 - 1) (y2 - 1) = 0 ij fLFkr gSA

IIT-JEE-2004
3- x dk og eku Kkr dhft, ftlds fy, sin (cos−1(1 + x )) = cos(tan−1 x ) gS&
(A) 1/2 (B) 1 (C) 0 (D) -1/2

IIT-JEE-2002
x2 + 1
4- fl) dhft, fd cos tan−1 sin cos−1 x = .
x2 + 2

IIT-JEE-2001
 x2 x3   x2 x6  π
5- ;fn 0 <| x |< 2 ds fy, sin−1 x − + − ....... + cos−1 x 2 − + ....... = gks rks x dk eku gS &
 2 4   2 4  2
1 1
(A) (B) 1 (C) − (D) -1
2 2

IIT-JEE-1999
π
6- tan−1 x( x + 1) + sin−1 x 2 + x + 1 = ds okLrfod gyksa dh la[;k gS&
2
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) vuUr

IIT-JEE-1994
 1 4 
7- ;fn ge izfryksx f=dks.kfefr; Qyuksa ds dsoy eq[; ekuksa dks gh ys rks tan cos−1 − sin−1  dk eku cjkcj
 5 2 17 
gksxk&
29 29 3 3
(A) (B) (C) (D)
3 3 29 29

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
4-B ¼iwoZorhZ AIEEE/DCE ijh{kk iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

;fn sin−1  + cos ec −1  = , rks x dk eku gS&


x 5 π
8-
5 4 2
(A) 1 (B) 3 (C) 4 (D) 5

21
Page 21
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

y
9- ;fn cos−1 x − cos−1 = α gks] rks 4 x 2 − 4 xy cos α + y 2 cjkcj gS&
2
(A) − 4 sin2 α (B 4 sin2 α (C) 4 (D) 2 sin2 α

10-
10- x dk eku tks sin−1 x + sin−1(1 − x ) = cos−1 x dks lar’q V djrk gS&
1
(A) 0, (B) 0 (C) 1, -1 (D) buesa ls dksbZ ugha
2

tc y = sin−1
2t   2t  dy
11-
11- 2
, x = tan−1 2
 tgk¡ −1 < 1 < 1, rks cjkcj gS&
1 + t  1 − t  dx
(A) ∞ (B) -1 (C) 1 (D) 0

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Answers
EXERCISE # 1- A

1. B 2. D 3. C 4. D 5. B 6. D 7. D (iii)

8. B 9. D 10. B 11. C 12. A 13. B 14. B

15. B 16. C 17. A 18. D 19. AB 20. CD


4. (i) − sin 1 < x ≤ 1 (ii) cos 2 < x ≤ 1
(iii) no solution.
21. BD
4 41 63
5. (i) (ii) 2 2 (iii) (iv)
EXERCISE # 1- B 5 4 16

π π π 3π 2π 1+ 3 5 6−4 5
1. (i) − (ii) (iii) − (iv) (v) (v) (vi)
6 6 3 4 3 8 15

1 π 6. 2
2. (i) 1 (ii) (iii)
3 6
π π 3π π
7. (i) − (ii) − (iii) (iv)
6 3 4 4

8. (i) 5 − 2π (ii) 4π − 10 (iii) 2π − 6


3. (i) (ii) 17π
(iv) 4π − 10 (v)
20

22
Page 22
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

 3π 5π π 1 π
θ − 2π, ≤θ≤ 1. X = Y = 3 − a 2 2. (i) (ii) 2 cos−1 −
9. −1
sin (sin θ) =  2 2; 3 3 3

3π − θ, < θ ≤ 3π
 2 πab + c(a − b)
4.
a+b

 3π
cos −1(cos θ) = 2π − θ, 2 ≤ θ < 2π; 5. (i) [-1, 0) (ii) x > 1 (iii) ( −∞, cot 3) ∪ (cot 2, ∞ )
θ − 2π, 2π ≤ θ ≤ 3π

6. Infinite 7. x = ab
 3π 5π
−1 θ − 2π, 2
<θ<
2;
tan (tan θ) =  π π
5π 9. (i) tan−1( x + n) + tan−1 x (ii) (iii)
θ − 3π, < θ ≤ 3π 4 2
 2

10. Two solutions (1, 2) (2, 7) 11. − π


 3π
cot −1(cot θ) = θ − π, 2 ≤ θ < 2π 12. 1
θ − 2π, 2π < θ < 3π

EXERCISE # 3

1 1 1. (A) → (p), (B) → (q) (C) → (r) (D) → (s)


10. (i) 0 (ii) 1 (iii) 12. ±
2 2 3
2. (A) → (p), (B) → (p) (C) → (q)

1 1 3. A 4. D 5. B 6.1 A 6.2 C 6.3 B 7.1 D


13. x = 3. 14. (i) ± (ii) x =
2 2

7.2 C 7.3 D 8. lR; 9. lR; 10. vlR;

1 1 + xy
15. (i) x = (ii) x = 2 16.
3 x−y 11. vlR; 12. vlR; 13. π 14. eπ / 12

 16 
15. sin−1  16. x ≥ 0 17. 2
17.
π  65 
2
EXERCISE # 4
EXERCISE # 2-A
1. C
1. C 2. D 3. D 4. B 5. B 6. B 7. B

8. A 9. B 10. BCD 11. CD 12. ABC 2. (A) → (p), (B) → (q) (C) → (p) (D) → (s)

13. AC 14. AD 3. D 5. B 6. C 7. D 8. B 9. B 10. B

EXERCISE # 2 –B 11. C

23
Page 23
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

MQB
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
EXERCISE # 1 ¼cgqfodYih; iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
dsoy ,d fodYi lgh

1 x 2 
 −1 x
1- cos −1  x 2 + 1 − x 2 . 1 −  = cos − cos −1 x lUrq’V gksrk gS ;fn&
 2 4 

2
(A) | x |≤ 1 (B) x ∈R (C) 0 ≤ x ≤ 1 (D) −1 ≤ x ≤ 0

π
2- lehdj.k tan−1(1 + x ) + tan−1(1 − x ) = dk ,d gy gS&
2
(A) x = 1 (B) x = - 1 (C) x = 0 (D) x = π

3- a ds ekuksa dk leqPp; ftuds fy, x 2 + ax + sin−1( x 2 − 4 x + 5) + cos1( x 2 − 4 x + 5) = 0 dk de ls de ,d gy gks]


gS&
(A) ( −∞,− 2π ] ∪ [ 2π , ∞ ) (B) ( −∞,− 2π ) ∪ ( 2π , ∞ )
(C) R (D) buesa ls dksbZ ugha


4- p ,oa q ds lHkh laHko eku ftuds fy, cos−1 p + cos−1 1 − p + cos−1 1 − q = lar’q V gks] rS&
4
1 1 1
(A) p = 1, q = (B) q > 1, q = (C) 0 ≤ p ≤ 1, q = (D) buesa ls dksbZ ugha
2 2 2

5- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk ,d lgh gS \


(A) tan 1 > tan−1 1 (B) tan 1 < tan−1 1 (C) tan 1 = tan−1 1 (D) buesa ls dksbZ ugha

π
6- lehdj.k sin−1(1 − x ) − 2 sin−1 x = ds gyksa dh la[;k gS&
2
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) nks ls vf/kd

7- ;fn [cot −1 x] + [cos−1 x] = 0 tgk¡ [.] egRre iw.kkZd


a Qyu dks iznf”kZr djrk gks] rks x ds ekuksa dk lEiw.kZ leqPp; gS&
(A) (cos 1, 1] (B) (cot 1, cos 1) (C) (cot1, 1] (D) buesa ls dksbZ ugha

8- cot −1 3 + cos ec −1 5 dk eku gS&


π π π π
(A) (B) (C) (D)
2 2 4 6

;fn u = cot −1 tan α − tan−1 tan α gks] rks tan −  dk eku gS&
π u
9-
4 2
(A) tan α (B) cot α (C) tan α (D) cot α
24
Page 24
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

 a   b 
10-
10- tan−1  + tan−1   dk eku gS ;fn f=Hkqt ABC esa ∠C = 900 gks&
 b + c  c + a
π π π
(A) (B) (C) (D) π
4 3 2

lehdj.k tan−1
1   1   2 
11-
11-  + tan−1   = tan−1 2  ds gyksa dh la[;k gS&
 2x + 1   4x + 1  x 
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) 3

1 1
12-
12- cos cos −1  dk eku gS&
 2 8
(A) 3/4 (B) -3/4 (C) 1/16 (D) 1/4

,d ld vf/kd fodYi lgh

 2  1 
13-
13- ;fn a = sin−1  + cos−1 − 1  ( )
,oa b = tan−1 − 3 − cot −1 −  gks] rks &
2   2  3
 
(A) a − b = 17 π / 12 (B) a + b = 17 π / 12
(C) a + b = −17 π / 12 (D) a − b = π / 12

14-
14- rhu dks.k α, β ,oa γ fuEu izdkj fn, tkrs gS&
1  1 1
a = 2 tan−1( 2 − 1), β = 3 sin−1 + sin−1 −  ,oa γ = cos−1 , rc &
2  2  3
(A) α > β (B) β > γ (C) α < γ (D) α > γ

π
15-
15- ekuk f ( x ) = sin−1 x + cos−1 x. rc −
2
1
(A) f   (B) f (k 2 − 2k + 3), k ∈R
2
 1 
(C) f  2
, k ∈R (D) f(-2)
1 + k 

16-
16- lehdj.k 2x = tan (2 tan-1a) + 2 tan (tan-1 a + tan-1a3) ds fy, fuEufyf[kr esa ls dkSulk vekU; gS\
(A) a2x + 2a = x (B) x2 + 2 ax + 1 = 0 (C) a ≠ 0 (D) a ≠ -1, 1

17-
17- ;fn tan (cos-1 (4/5) + tan-1 (2/3) dk la[;kRed eku a/b gks] rks &
(A) a + b = 23 (B) a - b = 11 (C) 3b = a + 1 (D) 2a = 3b

;fn cos ec −1x = sin−1  gks] rks x dk eku gks ldrk gS&
1
18-
18-
x

25
Page 25
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

1 3 3
(A) 1 (B) − (C) (D) −
2 2 2

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
EXERCISE # 2 ¼fo’k;kRed iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1- n”kkZb;s fd f=?kkrh; lehdj.k x(x - 2) = 2 ds ewy r, s vkSj t okLrfod vkSj /kukRed gS rFkk
tan−1(r ) + tan−1(s) + tan−1( t ) dk eku Hkh Kkr dhft,A

;fn x = sin (2 tan-12) ,oa y = sin tan−1  gks] rks x ,oa y esa lEcU/k Kkr dhft,A
1 4
2-
2 3

3- ;fn arc sin x + arc siny + arc, (x,y,x > 0 ) sinz = π gks] rks iznf”kZr dhft, fd&
(i) x 1 + x 2 + y 1 − y 2 + z 1 − z 2 = 2xyz
(ii) x 4 + y 4 + z4 + 4 x 2 y 2z 2 = 2 ( x 2 y 2 + y 2z 2 + z 2z 2 )

x y c2
4- ;fn sin−1 + sin−1 = sin−1 gks] rks iznf”kZr dhft, fd b2 x 2 + 2xy a2b2 − c 4 + a2 y 2 = c 4
a b ab

5- fl) dhft, fd &


 1    
(i) cos−1  − cos−1  1  + cos−1  10 − 1  = cos1  2 
 3  6  3 2  3
     

(ii) 2 tan−1(cos ectan−1 x − tan cot −1 x ) = tan−1 x ¼tgk¡ x ≠ 0 ½

 63  1 3
(iii) cos −1  + 2 tan−1  = sin−1  
 65  5 5

(iv) tan(tan−1 x + tan−1 y + tan−1 z ) = cot(cot −1 x + cot −1 y + cot −1 z )

;fn X = tan−1(1) + tan−1( 2) + tan−1(3); Y = 1 tan−1  + 2 tan−1  + 3 tan−1  gks] rks (x - Y) dk eku Kkr
1 1 1 1 1 1
6-
1 2 3 1 2 3
dhft,A

7- fuEufyf[kr vlfedkvksa dks gy dhft, &


2
(i) tan (arc sin x) > 1
-1 -1
(ii) tan 2x ≥ 2 tan x

(iii) fudk; arc tan2 x − 3 arc tan x + 2 > 0 vkSj [sin−1 x] > [cos−1 x ]
tgk¡ [] egRre iw.kkZd
a o Qyu dks iznf”kZr djrk gSA

8- uhps nh xbZ lfEeJ Jsf.k;ksa dk n inksa rd dk ;ksx Kkr dhft, vkSj rc vuUr inksa dk ;ksx Hkh Kkr dhft,A

26
Page 26
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881

31 139 319  5
(i) cot −1 + cos −1 + cot −1 + ..... + cot −1 3n2 − 
12 12 12  12 

1 1 1 1
(ii) tan−1 + tan−1 + tan−1 + ...... + tan−1 2 .
2 8 18 2n
−1 1 −1 3 sin 2θ 
9- ;fn θ = tan ( 2 tan θ) − sin 
2
 gks] rks θ dk O;kid eku Kkr dhft,A
2  5 + 4 cos 2θ 

eq[; ekuksa dk mi;ksx djds 3 tan−1  + 2 tan−1  + sin−1


1 1 142
10-
10- dks ,d dks.k esa fyf[k,A
2 5 65 5
ax bx
11-
11- sin−1 + sin−1 = sin−1 x, tgk¡ a 2 + b2 = c 2 , c ≠ 0 dks gy dhft,A
2 c

fl) dhft, fd cos−1 1 −


1 − cos x  −1 1 x
12-
12-  = π − 2 cot  5 tan 2  tgk¡ x ∈ (0, π)
 12 cos x + 13   
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

Answers
EXERCISE # 1
18n + 13
1. C 2. C 3. D 4. C 5. A 6. B 7. C 8. (i) n inksa dk ;ksxQy = cot −1 vuUr
12n
inksa dk ;ksxQy = − tan−1 
π 3
8. C 9. A 10. A 11. B 12. A 13. AC
2 2
14. BC 15. AC 16. BC 17. ABC 18. ACD n
(ii) n inksa dk ;ksxQy = tan −1 vkSj vuUr
n +1
EXERCISE # 2
π
inksa dk ;ksxQy = − tan−1(1)
5π 5 2
2. X = 4Y 2 6. − + tan−1 3
8 6
9. θ = nπ, nπ + ( π / 4), nπ − tan−1 2 where n ∈ Ι

 2   10. π 11. x ∈ {−1, 0, 1}


2 
7. (i)  ,1 ∪  − 1,− (ii) x ≤ 0
 2   2 
  

for 39 Yrs. Que. of IIT-JEE


&
15 Yrs. Que. of AIEEE
we have distributed already a book

27
Page 27

You might also like