Professional Documents
Culture Documents
izkUr Øe”k% R, R, R - {(2n + 1) π / 2 g}R - { nπ } R - {(2n + 1) π / 2 }, R - { nπ } vkSj ifjlj Øe”k% [-1, 1], [-1, 1] R,
Sin-1x : izrhd sin-1x ;k arcsinx dks.k θ dks bl rjg fu:fir dgrs gS fd sin θ = x. bldk lh/kk vFkZ gS fd sin-1 x ,d Qyu
ugha gS D;ksfa d ;g Qyu gksus ds fy;s vko”;d fu;eksa dk lar’q V ugha djrk gS] ysfdu mi;qDr fodYi ds :i esa [-1, 1]
dks izkUr ds :i esa vkSj ekud leqPp; [ −π / 2, π / 2 ] dks blds ifjlj :i esa ysus ij sin-1x ,d ,dy eku Qyu
(single valued function) cu tkrk gSA
vr% sin-1x dks izkUr [-1, 1] vkSj ifjlj [−π / 2, π / 2] esa ,d Qyu ds :i esa fy;k tk ldrk gSA
-1
y = sin x dk vkys[k uhps n”kkZ;k x;k gS] ftls y = sin x ds x = π / 2 ls π / 2 rd ds Hkkx dks js[kk y = x ij niZ.k
izfrfcEc ysdj izkIr fd;k x;k gSA
cos-1x : Åij fn;s x;s dFkuksa ds vuqlkj cos-1x ;k arccos x dks ,d Qyu dks rjg fy;k tkrk gS ftldk izkUr [-1, 1]
vkSj ifjlj [ 0, π ] gSA
-1
y = cos x dk vkys[k Hkh blh rjg y = cos x ds x = 0 ls x = π rd ds Hkkx dks js[kk y = x ij niZ.k izfrfcEc ysdj
izkIr fd;k x;k gSA
1
Page 1
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
tan-1x : -1
an x ;k arctanx dks ,d Qyu ds :i esa ysus ds fy;s mldk izkUr R vkSj ifjlj ( − π / 2, π / 2) j[krs
gSA y = tan-1x dk vkys[k
cosec-1x : -1
cosec x ;k arccosec x ,d Qyu gS ftldk izkUr R - (-1, 1) vkSj ifjlj [−π / 2, π / 2] − {0} ysrs gsA
y = cosec-1x dk vkys[k
sec-1x : -1 -1
sec x ;k arcsec x ,d Qyu gS ftldk izkUr R - (-1, 1) vkSj ifjlj [0, π] − {π / 2} gSA y =sec x dk vkys[k
cot-1x : -1 -1
cot x ;k arccot x ,d Qyu gS ftldk izkUr R vkSj ifjlj (0, π) gSA y = cot x dk vkys[k
2
Page 2
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
Property 1 : “-x”
-1 -1 -1
sin x , tan x, cosec x ds vkys[k ewyfcUnq ds lkis{k lefer gSA
rFkk cos-1x, sec-1x, cot-1x ds vkys[k fcUnq (0, π / 2) ds lkis{k lefer gS] blls ge dg ldrs gSa fd
-1 -1
cos (-x) = π - cos x
-1 -1
sec (-x) = π - sec x
-1 -1
cot (-x) = π - cot x.
-1
(iv) cot (cot x) = x, x∈R
-1
(v) sec (sec x) = x, x ≤ −1, x ≥ 1
-1
(vi) cosec (cosec x) = x, | x |≥ 1
-1 -1
y = sin (sin x) ≡ cos (cos-1 x) dk vkys[k
-1 -1
y = tan (tan x) ≡ cot (cot x) dk vkys[ k
3
Page 3
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1 -1
y = cosec (cosec x) ≡ sec (sec x) dk vkys[k
-1
Property 3 : T (T)
sin (sin x) = − 2nπ + x, x ∈ [ 2nπ − π / 2, 2nπ + π / 2]
-1
(i)
2n + 1)π − x, x ∈ [( 2n + 1)π − π / 2, ( 2n + 1)]π + π / 2, n ∈ −
Z
Proof : ;fn x ∈ [ 2nπ − π / 2, 2nπ + π / 2], rks −2nπ + x ∈ [ − π / 2, π / 2] vkSj sin ( −2nπ + x ) = sin x.
vr% sin−1(sin x ) = −nπ + x for x ∈ [ 2nπ − π / 2, 2nπ + π / 2].
nd
2 Hkkx dk lR;kiu Lo;a djsA
-1
y = sin (sin x) dk vkys[k
-1 − 2 nπ + x , x ∈[2nπ , ( 2n + 1)π ]
(ii) cos (cos x) =
2 nπ − x , x ∈ [( 2n − 1)π , 2nπ ], n∈ Ι
-1
y = cos (cos x) dk vkys[ k
4
Page 4
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1
(iii) tan (tan x) = - n π + x, π / 2 < x < nπ + π / 2, n ∈ Z
−
-1
y = tan (tan x) dk vkys[k
-1 -1
(iv) cosec (cosec x) dk vkys[ k Hkh sin sin x ds leku fg gSA
-1
y = cosec (cosec x) dk vkys[k
5
Page 5
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1
(vii) cot (cot x) = −nπ + x, x ∈ (nπ , (n + 1)π), n ∈ −
Z
-1
y = cot (cot x) dk vkys[k
-1 -1 -1 -1 -1
Remark : sin (sin x), cos (cos x),.... cot (cot x) vuko`rhd (non periodic) Qyu gS tcfd sin (sin x),...., cot
(cot x) vko`fr Qyu gSA
Property 4 : “1/x”
-1 -1
(i) cosec (x) = sin (1/x), |x| ≥ 1
gy% ekuk cosec-1 x = θ
⇒ 1/x = sin θ
-1 -1
⇒ sin (1/x) = sin (sin θ )
= θ(as θ ∈ [ − π2, π / 2]) = cos ec −1x
-1 -1
(ii) sec x = cos {1/x}, |x| ≥ 1
− 1
cot x = tan {1 −/ 1x ), x>0
-1
(iii)
π + tan (1 / x ), x<0
Property 5 : “ π / 2 ”
-1 π -1
(i) sin x + cos x = -1 ≤ x ≤ 1
2
gy% ekuk A = sin-1x vkSj B = cos-1x
⇒ sin A = x vkSj cos B = x
⇒ sin A = cos B
⇒ sin A = sin ( π / 2 − B)
⇒ A = π / 2 - B D;ksfa d A vkSj π / 2 − B ∈ [ − π / 2, π / 2]
⇒ A + B = π / 2.
blh rjg ge dg ldrs gS fd
-1 π -1
(ii) tan x + cot x = , x ∈R
2
-1 -1 π
(iii) cosec x + sec x = , x ≥ 1
2
⇒
-1 x 1 − y2 + y 1 − x2
-1
sin sin (A + B) = sin
2 2
-1 x 1 − y + y 1 − x
⇒ sin
sin−1 x + sin−1 y,
= A + B tc 0 ≤ A +B ≤ π/2 =
x2 + y2 ≤ 1
π − ( A + B) tc π/2 ≤ A +B ≤ π −1 −1 2 2
π − (sin x + sin y ), x + y ≥ 1
-1 -1 -1 x 1 − y 2 − y 1 − x 2 ; x , y ∈ [0, 1]
(ii) sin x - sin y - sin
cos x + cos y = cos xy − 1 − x 2 1 − y 2 ' x, y ∈ [0,1]
-1 -1 -1
(iii)
−1 2
cos xy + 1 − x 1 − y ; x, y ∈ [0, 1]
2
(iv)
-1
cos x - cos y =
-1
− cos−1 xy + 1 − x 2 1 − y 2 ; 0 ≤ x < y ≤ 1
π/2 ; fn x, y > 0 & xy = 1
− π / 2 ; fn x, y < 0 & xy = 1
−1 x + y
tan x + tan y = tan ; fn
-1 -1 x, y ≥ 0 & xy < 1
(v)
1 − xy
π + tan−1 x + y ; fn x, y ≥ 0 & xy > 1
1 − xy
-1 -1 -1 x−y
(vi) tan x - tan y = tan , x ≥ 0, y ≥ 0
1 + xy
π
uksV % (i) x 2 + y 2 ≤ 1 & x, y ≥ 0 ⇒ 0 ≤ sin−1 x + sin−1 y ≤ vkSj x 2 + y 2 ≥ 1 & x, y ≥ 0
2
π
⇒ ≤ sin−1 x + sin−1 y ≤ π
2
π π
(ii) xy < 1 vkSj x, y ≥ 0 ≤ 0 tan−1 x + tan−1 y < ; xy > 1 vkSj x, y ≥ 0 ⇒ < tan−1 x + tan−1 y < π
2 2
(iii) x < 0 ;k y > 0 ds fy, bu loZlfedkvksa dks xq.k/keZ “-x” dh lgk;rk ls iz;D q r dj ldrs gSA
vFkkZr~ x dks -x ,oa y dks -y esa cnyrs gS tks fd /kukRed gS
−1 1
2 sin x ; fn | x |≤
2
sin−1 2 x 1 − x 2 = π − 2 sin−1 x
1
(i) ; fn < x ≤1
2
( −1
− π + 2 sin x ) ; fn −1 ≤ x < −
1
2
y = sin−1 2x 1 − x 2 dk xzkQ
7
Page 7
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
−1
(ii) cos −1( 2 x 2 − 1) = 2 cos x −1 if 0 ≤ x ≤1
2π − 2 cos x if −1 ≤ x < 0
-1
y = cos (2 x - 1) dk xzkQ
2
2 tan −1 x ; fn | x |< 1
2x
(iii) tan −1 = π + 2 tan −1 x ; fn x < −1
1− x 2
( −1
− π − 2 tan x ) ; fn x >1
2x
y = tan−1 dk xzkQ
1 − x2
2 tan −1 x ; fn | x |≤ 1
= π + 2 tan −1 x
2x
(iv) sin−1 ; fn x <1
1+ x 2
( −1
− π − 2 tan x ) ; fn x > −1
2x
y = sin−1 dk xzkQ
1 + x2
1 − x2 −1
; fn
(v) cos −1 = 2 tan −1x x≥0
1+ x 2
− 2 tan x ; fn x>0
1 − x2
y = cos −1 dk xzkQ
1 + x2
π
(vii) ;fn tan-1 x + tan-1 y + tan-1z = rks x + y + x = xyz
2
-1 -1 -1
(viii) tan 1 + tan 2 + tan 3 = π
-1 -1 1 -1 1 π
(ix) tan + tan + tan =
2 3 2
8
Page 8
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Exercise - 1
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1-A ¼cgqfodYih; iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
dsoy ,d fodYi lgh
3
1- sin−1 + sin−1 1 dk eku gS&
2
2
5π 3π
(A) 750 (B) 1050 (C) (D)
12 5
-1 -1 -1
2- f(x) = cos x + cos x + cosec x dk izLr gS&
(A) [-1, 1] (B) R (C) ( −∞, − 1] ∪ [1, ∞ ) (D) {-1, 1}
-1 -1 –1
3- f(x) = sin x + tan x + sec x dk ifjlj gS&
π 3π π 3π π 3π
(A) , (B) , (C) , (D) bueas ls dksbZ ugha
4 4 4 4 4 4
-1
4- cosec (cos x) okLrfod gksxk ;fn&
π
(A) x ∈ [ −1, 1] (B) x ∈R (C) x, dk fo’ke xq.kt gS(D) x, π dk xq.kt gSA
2
3 2
6- tansin−1 + tan−1 dk eku gS&
5 3
6 7 5 17
(A) (B) (C) (D)
17 16 7 6
2π
8- ;fn sin−1 x + sin−1 y = gks] rks cos−1 x + cos−1 y =
3
2π π π
(A) (B) (C) (D) π
3 3 6
9
Page 9
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
π 3π π π π π
(A) ≤θ≤ (B) 0 ≤ 0 ≤ (C) 0 ≤ θ ≤ (D) 0≤θ≤
2 4 4 2 4 2
;fn x < 0 gks rks tan−1( x ) + tan−1 dk eku gS&
1
10-
10-
x
π π
(A) (B) − (C) 0 (D) buesa ls dksbZ ugha
2 2
11-
11- tan−1 a + tan−1 b, ¼tgk¡ a > 0, b > 0, ab > 1) dk eku gS&
a+b a+b
(A) tan−1 (B) tan−1 −π
1 − ab 1 − ab
a+b a+b
(C) π + tan−1 (D) π − tan−1
1 − ab 1 − ab
1 1
12-
12- tan−1 + tan−1 dk eku gS&
2 3
π π π
(A) (B) (C) (D) buesa ls dksbZ ugha
4 2 3
3 5
13-
13- cos−1 + cos−1 dk ekugS&
5 13
33 33 64
(A) cos −1 (B) cos −1 − (C) cos−1 (D) buesa ls dksbZ ugha
65 65 65
3
14-
14- lehdj.k sin−1 x − cos−1 x = cos−1
dk &
2
(A) dksbZ gy ugha gSA (B) vf}rh; gy gSA (C) vuUr gy gSA (D) buesa ls dksbZ ugha
3 π
lehdj.k sin−1 tan − sin−1 − = 0 dk gy gS&
π
16-
16-
4 x 6
(A) x = 2 (B) x = - 4 (C) x = 4 (D) buesa ls dksbZ ugha
n n
17-
17- ;fn ∑ i =1
cos−1αi = 0 gks] rks ∑α =
i =1
i
10
Page 10
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
18-
18- lq= 2 sin−1 x = sin−1( 2x 1 − x 2 ) ds lR; gksus d
s fy, ‘x’ ds ekuksa dk leqPp; gS&
3 3 1 1
(A) (-1, 0) (B) [0, 1] (C) − , (D) − ,
2 2 2 2
_ _ _ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _
20-
20- ;fn α vlfedk x2 - x- 2 > 0 dks lar’q V djrk gks] rks fuEufyf[kr esa ls fdldk eku fo|eku gksxk&
(A) sin−1 α (B) cos−1 α (C) sec −1 α (D) cos ec −1α
17
21-
21- 6 sin−1 x 2 − 6 x + = π gS ;fn&
2
(A) = 1 (B) x = 2 (C) x = 3 (D) x = 4
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1-B ¼fo’k;kRed iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1- fuEufyf[kr ds eku Kkr dhft,&
1 3
(i) sin−1 − (ii) cos −1
2 2
2
(iii) cos ec −1 − (iv) sec −1( − 2 )
3
1
(v) cos −1 −
2
11
Page 11
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
-1
(iii) y = tan (2x - 1)
π
6- sec tantan− − dk eku Kkr dhft,&
3
-1 -1
(iii) tan (tan(-6)) (iv) cot (cot(-10))
1 9π 9π
(v) cos −1 cos − sin
2 10
10-
10- fuEufyf[kr dk eku Kkr dhft,&
12
Page 12
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
3 3
(iii) tancos−1 + sin−1 − sec −1 3
4 4
11-
11- fl) dhft, fd&
3 8 77
(i) sin−1 + sin−1 = sin−1
5 17 85
4 12 33
(ii) cos−1 + cos−1 = cos−1
5 13 65
1 π
(iii) sin−1 + cot −1 3 =
5 4
1
12-
12- cos( 2 sin−1 x ) = dks x ds fy, gy dhft,&
3
π
13-
13- lehdj.k cot −1 x + tan−1 3 = dks gy dhft,&
2
14-
14- fuEufyf[kr lehdj.kksa dk gy dhft,&
x −1 x +1 π 2π
(i) tan−1 + tan−1 = (ii) sin−1 x + sin−1 2 x =
x − 2 x + 2 4 3
15-
15- fuEufyf[kr lehdj.kksa dks dhft,&
1 − x 1 1 1 1
(i) tan−1 = tan−1 x, ( x > 0) (ii) 3 tan−1 − tan−1 = tan−1
1 + x 2 2+ 3
x 3
1 2
;fn x > y > 1 gks] rks sin−1
2x 1 −1 1 − y
16-
16- 2
+ cos
1 + y 2
dk eku Kkr dhft,&
2 1 + x 2
-1 -1 -1 -1
17-
17- sin (cos(sin x) + cos (sin (cos x) dk eku Kkr dhft,A
Exercise - 2
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
2-A ¼cgqfodYih; iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
dsoy ,d fodYi lgh
13
Page 13
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
π 1 π 1
1- tan + cos−1 x + tan − cos−1 x , x ≠ 0 dk eku gS&
4 2 4 2
2 x
(A) x (B) 2x (C) (D)
x 2
;fn x ∈ , π gks] rks sin−1[cos{cos−1(cos x ) + sin−1(sin x )}] dk eku gS &
π
2-
2
π π π π
(A) (B) (C) − (D) −
2 4 4 2
1 + x2 − 1
3- ;fn tan−1 = 40 gks] rks&
x
0 0 0 0
(A) x = tan 2 (B) x = tan 4 (C) x = tan (1/4) (D) x = tan 8
1 − sin x + 1 + sin x π
4- cot −1 , < x < π, dk eku gS &
1 − sin x − 1 + sin x 2
π π x x x
(A) π − (B) + (C) (D) 2π −
2 2 2 2 2
1 − x
6- tan−1 ,0 ≤ x ≤ 1 dk U;wure ,oa vf/kdre eku gS&
1 + x
π π π π π
(A) 0, π (B) 0, (C) − , (D) ,
4 4 4 4 2
n π
7- ;fn cos−1 > , n ∈N gks] rks n dk vf/kdre eku gS&
π 6
(A) 1 (B) 5 (C) 9 (D) buesa ls dksbZ ugha
1 3 sin 2θ π
9- ;fn sin−1 = gks] rks tan θ dk eku gS&
2 5 + 4 cos 2θ 4
(A) 1/3 (B) 3 (C) 1 (D) -1
_ _ _ _ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _ __ _
,d ls vf/kd lgh
14
Page 14
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
1 14π
10-
10- cos cos−1 cos − dk eku gS&
2 5
7π π 2π 3π
(A) cos − (B) sin (C) cos (D) − cos
5 10 5 5
11-
11- x ds fdu ekuks ds fy, sin−1 x > cos −1 x lR; gS&
1
(A) x ds lHkh ekuks ds fy, (B) x ∈ 0,
2
1
(C) x ∈ ,1 (D) x = 0.75
2
]
1 − x2
12-
12- ;fn 0 < x < 1 gks] rks tan−1 dk eku gS&
1+ x
1 1+ x 1− x 1 1+ x
(A) cos−1 x (B) cos −1 (C) sin−1 (D) tan−1
2 2 2 2 1− x
13-
13- ;fn cos−1 x = tan−1 x ] rks &
5 − 1 5 + 1
(A) x 2 = (B) x 2 =
2 2
5 − 1 5 − 1
(C) sin(cos−1 x ) = (D) tan (cos−1 x ) =
2 2
∞
4n
14-
14- ∑ tan
n =1
−1
n − 2n2 + 2
4
dk eku gS&
-1
(A) tan 2 + tan 3
-1
(B) 4tan 1
-1
(C) π / 2 (
(D) sec −1 − 2 )
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
2-B ¼fo’k;kRed iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1- ;fn X = cos ec tan−1 cos cot −1 sec sin−1 a vkSj Y = sec cot −1 sin tan−1 cos ec cos−1 a; tgk¡ 0 ≤ a ≤ 1 gks rks X
,oa Y ds e/; lEcU/k Kkr dhft,A mldk a ds inksa eas foLrkj dhft,A
x
;fn f ( x ) = cos−1 x + cos−1 +
1
2- gks] rks fuEufyf[kr ds eku Kkr dhft,&
2 2 3 − 3x 2
2 1
(i) f (ii) f :
3 3
15
Page 15
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
1 x 1
(i) tan−1 x = − π + cot −1 = sin−1 = − cos −1 when x < 0.
x 1+ x 2
1 + x2
1 1 − x2 x
(ii) cos −1 x = sec −1 = π − sin−1 1 − x 2 = π + tan−1 = cot −1 when − 1 < x < 0
x x 1 − x2
4- ;fn a sin−1 x − b cos−1 x = c gks] rks sin−1 x + b cos−1 x dk eku Kkr dhft,A
6- lehdj.k sin2 ( 2 sin−1(tan x )) = 1 dks lar’q V djus okys x ds ekuksa dh la[;k Kkr dhft,A
x x
sec −1 − sec −1 = sec −1 b − sec −1 a a ≥ 1; b ≥ 1, a ≠ b.
a b
1
8- fl) dhft, fd α < dss fy, lehdj.k (sin−1 x )3 + (cos−1 x )3 = απ3 dk dksbZ ewy fo|eku ugha gSA
32
1 1 1 1
(i) tan−1 2
+ tan1 2
+ tan−1 2
+ tan−1 2
n
x + x +1 x + 3x + 3 x + 5x + 7 x + 7 x + 13
1 2 2n −1
(ii) tan−1 + tan−1 + ....... + tan−1 + .............∞
3 9 1 + 22n −1
1 2 −1 n − n −1
(iii) sin−1 + sin−1 + ........ + sin−1 + ........∞
2 6 n(n + 1)
10-
10- (i) lehdj.k tan−1 x + cot −1 y = tan−1 3 ds lHkh /kukRed iw.kkZd
a gy Kkr dhft,A
16
Page 16
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
1 + x 1 − x2
11-
11- ;fn 0 < x< 1 ds fy, α = 2 tan−1 rFkk β = sin−1 gks] rks fl) dhft, fd α + β = π. ;fn x > 1 gks]
1 − x 1 + x2
rks α + β dk eku D;k gksxk \
12-
12- ;fn cos−1 x + cos−1 y + cos−1 z = π, tgk¡ −1 ≤ x, y, x ≤ 1 gks] rks x 2 + y 2 + z2 + 2 xyz dk eku Kkr dhft,A
Exercise - 3
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-A ¼LrEHk feyku½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1- LrEHk feyku dhft,&
LrEHk & ΙΙ LrEHk & Ι
4 2 17
(A) tan cos−1 + tan−1 dk eku gS & (p)
5 3 6
1 π −7
(B) tan 2 tan−1 − dk lkaf[;d eku gS & (q)
5 4 17
1 1 3
(C) cos cos−1 dk eku gS & (r)
2 8 4
1 5
(D) cos tan −1 sin cot −1 dk eku gS & (d)
2 3
1
(A) sin−1 x − cos −1 x ij vf/kdre gS & (p) x=
2
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-B ¼dFku@dkj.k½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3- dFku&1% ;fn α, β lehdj.k 6 x 2 + 11x + 3 = 0 ds ewy gS] rks cos−1 α fo|eku gS ysfdu cos−1 β ugha ( α > β).
dFku&2% cos−1 x dk izkUr [-1, 1] gSA
(A) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k gSA
17
Page 17
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
(B) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k ugha gSA
(C) dFku&1 lR; gS] dFku&2 vlR; gSA
(D) dFku&1 vlR; gS] dFku&2 lR; gSA
(A) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k gSA
(B) dFku&1 lR; gS] dFku&2 lR; gS ; dFku&2] dFku&1 dk lgh Li’Vhdj.k ugha gSA
(C) dFku&1 lR; gS] dFku&2 vlR; gSA
(D) dFku&1 vlR; gS] dFku&2 lR; gSA
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-C ¼vuqPNsn ½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
6- vuqPNsn
izfrykse o`rh; Qyuksa ds izkUr vkSj ifjlj uhps ifjHkkf’kr fd; x;s GSA
izkUr ifjlj
-1 π 3π
sin x [-1, 1] 2 , 2
-1
cos x [-1, 1] [0, π]
-1 π 3π
tan x R ,
2 2
-1
cot x R (0, π)
π 3π
cosec -1x (− ∞, − 1] ∪ [1, ∞ ) 2 . 2 − { π}
π
sec-1x (− ∞,−1] ∪ [1, ∞ ) [0, π] −
2
3π
6-1 sin−1 x < , rks x ds gyksa dk leqPp; gSA
4
1 1 1 1
(A) ,1 (B) − ,1 (C) − , (D) buesa ls dksbZ ugha
2 2 2 2
18
Page 18
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
7- vuqPNsn
3π π 3π π
π + θ , −
2
<θ<−
2 − π − q , −
2
≤θ<−
2
π π π π
tan−1(tan θ) = θ , − < θ < , sin−1(sin θ) = θ , − ≤θ≤ ,
2 2 2 2
− π + θ , π 3π π − θ , π 3π
<θ< <θ≤
2 2 2 2
− θ , −π ≤θ
−1
cos (cos θ ) = θ , o≤θ ≤π
2π − θ , π < θ ≤ 2π
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
3-D ¼lR;@vlR; dFku½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
O;atd tan−1 tan 2A + tan−1(cot A ) + tan−1(cot3 A ) dk eku 0 < A < ( π / 4) ds fy, A ls Lora= gSA
1
9-
2
10-
10- vlfedk sin−1(sin 5) > x 2 − 4x lHkh x > 2 + 9 − 2π ds fy; lR; gSA
2n 2n
n(n + 1)
11-
11- ;fn ∑ i =1
sin−1xi = nπ rks ∑
i =1
2
a(a + b + c ) b(a + b + c ) c( a + b + c )
θ = tan−1 + tan−1 + tan−1 rks θ cjkcj gS&
bc ca ab
π
cos −1 sin x +
] rks f − dk eku cjkcj --------gSA
3 7π
14-
14- ;fn f ( x ) = e
4
3 12
15-
15- sin−1 − cos−1 dk eku arc sin ds inksa esa gksxk ---------A
5 13
x x −1 1
16-
16- sin−1 − sin−1 = sin−1 dk gy---------gSA
1+ x x +1 1+ x
17-
17- lehdj.k 1 + cos 2 x = 2 sin−1(sin x ) dk − π ≤ x ≤ π ds fy, okLrfod gyksa dh la[;k -------------gSA
Exercise - 4
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
4-A ¼iwoZorhZ JEE ijh{kk iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
IIT - JEE - 2008
1- ;fn 0 < x < 1, rc 1 + x 2 [{ x cos(cot −1 x ) + sin(cot −1 x )} 2 − 1}1 / 2 =
x
(A) (B) x (C) x 1 + x 2 (D) 1 + x2
2
1+ x
IIT-JEE-2007
20
Page 20
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
π
2- ekuk fd (x, y) bl izdkj gS fd sin−1(ax ) + cos−1( y ) + cos−1(b xy) =
2
dkWye (Column) ΙΙ esa fn;s x;s oDrO;ksa dks dkWyd Column - ΙΙ esa fn;s x;s oDrO;ksa ls lqey
s djk;sAa viuk mRrj
ORS esa f;k x;k 4 × 4 eSfVªDl ds mfpr cqYyksa (bubbles) dk dkyk djds n”kkZ,Aa
dkWye - I dkWye -II
(A) ;fn a = 1 rFkk b = 0, rc (x, y) (p) o`Rr x2 + y2 = 1 fLFkr gS
(B) ;fn a = 1 rFkk b = 1, rc (x, y) (q) (x2 - 1) (y2 - 1) = 0 ij fLFkr gS
(C) ;fn a = 1 rFkk b = 2, rc (x, y) (r) y = x ij fLFkr gS
(D) ;fn a = 2 rFkk b = 2, rc (x, y) (s) (4x2 - 1) (y2 - 1) = 0 ij fLFkr gSA
IIT-JEE-2004
3- x dk og eku Kkr dhft, ftlds fy, sin (cos−1(1 + x )) = cos(tan−1 x ) gS&
(A) 1/2 (B) 1 (C) 0 (D) -1/2
IIT-JEE-2002
x2 + 1
4- fl) dhft, fd cos tan−1 sin cos−1 x = .
x2 + 2
IIT-JEE-2001
x2 x3 x2 x6 π
5- ;fn 0 <| x |< 2 ds fy, sin−1 x − + − ....... + cos−1 x 2 − + ....... = gks rks x dk eku gS &
2 4 2 4 2
1 1
(A) (B) 1 (C) − (D) -1
2 2
IIT-JEE-1999
π
6- tan−1 x( x + 1) + sin−1 x 2 + x + 1 = ds okLrfod gyksa dh la[;k gS&
2
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) vuUr
IIT-JEE-1994
1 4
7- ;fn ge izfryksx f=dks.kfefr; Qyuksa ds dsoy eq[; ekuksa dks gh ys rks tan cos−1 − sin−1 dk eku cjkcj
5 2 17
gksxk&
29 29 3 3
(A) (B) (C) (D)
3 3 29 29
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
4-B ¼iwoZorhZ AIEEE/DCE ijh{kk iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
21
Page 21
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
y
9- ;fn cos−1 x − cos−1 = α gks] rks 4 x 2 − 4 xy cos α + y 2 cjkcj gS&
2
(A) − 4 sin2 α (B 4 sin2 α (C) 4 (D) 2 sin2 α
10-
10- x dk eku tks sin−1 x + sin−1(1 − x ) = cos−1 x dks lar’q V djrk gS&
1
(A) 0, (B) 0 (C) 1, -1 (D) buesa ls dksbZ ugha
2
tc y = sin−1
2t 2t dy
11-
11- 2
, x = tan−1 2
tgk¡ −1 < 1 < 1, rks cjkcj gS&
1 + t 1 − t dx
(A) ∞ (B) -1 (C) 1 (D) 0
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Answers
EXERCISE # 1- A
1. B 2. D 3. C 4. D 5. B 6. D 7. D (iii)
π π π 3π 2π 1+ 3 5 6−4 5
1. (i) − (ii) (iii) − (iv) (v) (v) (vi)
6 6 3 4 3 8 15
1 π 6. 2
2. (i) 1 (ii) (iii)
3 6
π π 3π π
7. (i) − (ii) − (iii) (iv)
6 3 4 4
22
Page 22
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
3π 5π π 1 π
θ − 2π, ≤θ≤ 1. X = Y = 3 − a 2 2. (i) (ii) 2 cos−1 −
9. −1
sin (sin θ) = 2 2; 3 3 3
5π
3π − θ, < θ ≤ 3π
2 πab + c(a − b)
4.
a+b
3π
cos −1(cos θ) = 2π − θ, 2 ≤ θ < 2π; 5. (i) [-1, 0) (ii) x > 1 (iii) ( −∞, cot 3) ∪ (cot 2, ∞ )
θ − 2π, 2π ≤ θ ≤ 3π
6. Infinite 7. x = ab
3π 5π
−1 θ − 2π, 2
<θ<
2;
tan (tan θ) = π π
5π 9. (i) tan−1( x + n) + tan−1 x (ii) (iii)
θ − 3π, < θ ≤ 3π 4 2
2
1 1 + xy
15. (i) x = (ii) x = 2 16.
3 x−y 11. vlR; 12. vlR; 13. π 14. eπ / 12
16
15. sin−1 16. x ≥ 0 17. 2
17.
π 65
2
EXERCISE # 4
EXERCISE # 2-A
1. C
1. C 2. D 3. D 4. B 5. B 6. B 7. B
8. A 9. B 10. BCD 11. CD 12. ABC 2. (A) → (p), (B) → (q) (C) → (p) (D) → (s)
EXERCISE # 2 –B 11. C
23
Page 23
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
MQB
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
EXERCISE # 1 ¼cgqfodYih; iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
dsoy ,d fodYi lgh
1 x 2
−1 x
1- cos −1 x 2 + 1 − x 2 . 1 − = cos − cos −1 x lUrq’V gksrk gS ;fn&
2 4
2
(A) | x |≤ 1 (B) x ∈R (C) 0 ≤ x ≤ 1 (D) −1 ≤ x ≤ 0
π
2- lehdj.k tan−1(1 + x ) + tan−1(1 − x ) = dk ,d gy gS&
2
(A) x = 1 (B) x = - 1 (C) x = 0 (D) x = π
3π
4- p ,oa q ds lHkh laHko eku ftuds fy, cos−1 p + cos−1 1 − p + cos−1 1 − q = lar’q V gks] rS&
4
1 1 1
(A) p = 1, q = (B) q > 1, q = (C) 0 ≤ p ≤ 1, q = (D) buesa ls dksbZ ugha
2 2 2
π
6- lehdj.k sin−1(1 − x ) − 2 sin−1 x = ds gyksa dh la[;k gS&
2
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) nks ls vf/kd
;fn u = cot −1 tan α − tan−1 tan α gks] rks tan − dk eku gS&
π u
9-
4 2
(A) tan α (B) cot α (C) tan α (D) cot α
24
Page 24
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
a b
10-
10- tan−1 + tan−1 dk eku gS ;fn f=Hkqt ABC esa ∠C = 900 gks&
b + c c + a
π π π
(A) (B) (C) (D) π
4 3 2
lehdj.k tan−1
1 1 2
11-
11- + tan−1 = tan−1 2 ds gyksa dh la[;k gS&
2x + 1 4x + 1 x
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) 3
1 1
12-
12- cos cos −1 dk eku gS&
2 8
(A) 3/4 (B) -3/4 (C) 1/16 (D) 1/4
2 1
13-
13- ;fn a = sin−1 + cos−1 − 1 ( )
,oa b = tan−1 − 3 − cot −1 − gks] rks &
2 2 3
(A) a − b = 17 π / 12 (B) a + b = 17 π / 12
(C) a + b = −17 π / 12 (D) a − b = π / 12
14-
14- rhu dks.k α, β ,oa γ fuEu izdkj fn, tkrs gS&
1 1 1
a = 2 tan−1( 2 − 1), β = 3 sin−1 + sin−1 − ,oa γ = cos−1 , rc &
2 2 3
(A) α > β (B) β > γ (C) α < γ (D) α > γ
π
15-
15- ekuk f ( x ) = sin−1 x + cos−1 x. rc −
2
1
(A) f (B) f (k 2 − 2k + 3), k ∈R
2
1
(C) f 2
, k ∈R (D) f(-2)
1 + k
16-
16- lehdj.k 2x = tan (2 tan-1a) + 2 tan (tan-1 a + tan-1a3) ds fy, fuEufyf[kr esa ls dkSulk vekU; gS\
(A) a2x + 2a = x (B) x2 + 2 ax + 1 = 0 (C) a ≠ 0 (D) a ≠ -1, 1
17-
17- ;fn tan (cos-1 (4/5) + tan-1 (2/3) dk la[;kRed eku a/b gks] rks &
(A) a + b = 23 (B) a - b = 11 (C) 3b = a + 1 (D) 2a = 3b
;fn cos ec −1x = sin−1 gks] rks x dk eku gks ldrk gS&
1
18-
18-
x
25
Page 25
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
1 3 3
(A) 1 (B) − (C) (D) −
2 2 2
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
EXERCISE # 2 ¼fo’k;kRed iz”u½
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
1- n”kkZb;s fd f=?kkrh; lehdj.k x(x - 2) = 2 ds ewy r, s vkSj t okLrfod vkSj /kukRed gS rFkk
tan−1(r ) + tan−1(s) + tan−1( t ) dk eku Hkh Kkr dhft,A
;fn x = sin (2 tan-12) ,oa y = sin tan−1 gks] rks x ,oa y esa lEcU/k Kkr dhft,A
1 4
2-
2 3
3- ;fn arc sin x + arc siny + arc, (x,y,x > 0 ) sinz = π gks] rks iznf”kZr dhft, fd&
(i) x 1 + x 2 + y 1 − y 2 + z 1 − z 2 = 2xyz
(ii) x 4 + y 4 + z4 + 4 x 2 y 2z 2 = 2 ( x 2 y 2 + y 2z 2 + z 2z 2 )
x y c2
4- ;fn sin−1 + sin−1 = sin−1 gks] rks iznf”kZr dhft, fd b2 x 2 + 2xy a2b2 − c 4 + a2 y 2 = c 4
a b ab
63 1 3
(iii) cos −1 + 2 tan−1 = sin−1
65 5 5
;fn X = tan−1(1) + tan−1( 2) + tan−1(3); Y = 1 tan−1 + 2 tan−1 + 3 tan−1 gks] rks (x - Y) dk eku Kkr
1 1 1 1 1 1
6-
1 2 3 1 2 3
dhft,A
(iii) fudk; arc tan2 x − 3 arc tan x + 2 > 0 vkSj [sin−1 x] > [cos−1 x ]
tgk¡ [] egRre iw.kkZd
a o Qyu dks iznf”kZr djrk gSA
8- uhps nh xbZ lfEeJ Jsf.k;ksa dk n inksa rd dk ;ksx Kkr dhft, vkSj rc vuUr inksa dk ;ksx Hkh Kkr dhft,A
26
Page 26
Download FREE Study Package from www.TekoClasses.com & Learn on Video
www.MathsBySuhag.com Phone : 0 903 903 7779, 98930 58881
31 139 319 5
(i) cot −1 + cos −1 + cot −1 + ..... + cot −1 3n2 −
12 12 12 12
1 1 1 1
(ii) tan−1 + tan−1 + tan−1 + ...... + tan−1 2 .
2 8 18 2n
−1 1 −1 3 sin 2θ
9- ;fn θ = tan ( 2 tan θ) − sin
2
gks] rks θ dk O;kid eku Kkr dhft,A
2 5 + 4 cos 2θ
Answers
EXERCISE # 1
18n + 13
1. C 2. C 3. D 4. C 5. A 6. B 7. C 8. (i) n inksa dk ;ksxQy = cot −1 vuUr
12n
inksa dk ;ksxQy = − tan−1
π 3
8. C 9. A 10. A 11. B 12. A 13. AC
2 2
14. BC 15. AC 16. BC 17. ABC 18. ACD n
(ii) n inksa dk ;ksxQy = tan −1 vkSj vuUr
n +1
EXERCISE # 2
π
inksa dk ;ksxQy = − tan−1(1)
5π 5 2
2. X = 4Y 2 6. − + tan−1 3
8 6
9. θ = nπ, nπ + ( π / 4), nπ − tan−1 2 where n ∈ Ι
27
Page 27