MAKALAH BAHASA JAWA

DISUSUN UNTUK MEMENUHI TUGAS BAHASA JAWA

DISUSUN OLEH KELOMPOK;

ANGIE KIRANA RAMADANI [04]

ANIS MUTMA’INAH [05]

ASYIFA’U ILAINA [06]

NAZWA CANTIK APRILIYA [28]

EKA PUTRA TRI PRASETYO [23]

RIZKI PUTRA PRATAMA [32]

BAHASA JAWA
MTSN 6 KEDIRI
2023
 DAFTAR ISI

PENGERTIANE WAYANG; PENGERTIAN, ASAL USUL, FUNGSI, LAN JENIS JENISE.........................................3

A. PENGERTIANE WAYANG......................................................................................................................3
B. ASAL USUL WAYANG...........................................................................................................................3
C. FUNGSI WAYANG.................................................................................................................................3
D. JENIS JENISE WAYANG.........................................................................................................................3
A. WAYANG PURWA............................................................................................................................5
B. WAYANG CALONARANG..................................................................................................................5
C. WAYANG GEDOG.............................................................................................................................6
D. WAYANG GOLEK..............................................................................................................................8
E. WAYANG PARWA.............................................................................................................................9
F. WAYANG ARJA...............................................................................................................................10
CONTOH GAMBAR WAYANG.....................................................................................................................12
DAFTAR PUSTAKA......................................................................................................................................13
 PENGERTIANE WAYANG; PENGERTIAN, ASAL USUL,
FUNGSI, LAN JENIS JENISE.
A. PENGERTIANE WAYANG
Tembung wayang sejatine asale saka basa Jawa yaiku wayangan. Yen dideleng saka
makna filosofis, wayang mujudake wewayangan utawa bayangan saka pirang-pirang sipat
manungsa, kayata nesu, srakah, pelit, wicaksana, lan sapanunggalane.

Umume wayang ditegesi minangka wayang kanggo niru-niru manungsa.Wayang digawe saka
kulit utawa kayu sing diukir, lan digunakake kanggo makili paraga ing pagelaran drama
tradhisional. Pemain wayang dikenal minangka dalang. Biasane wayang digawe miturut watak,
sifat, lan solah bawane paraga. Seni wayang kalebu akting, swara, musik, wicara, sastra,
lukisan, reca lan simbolisme. Kesenian wayang sing terus ngrembaka saka umur nganti umur,
uga dadi media informasi, propaganda, pendidikan, hiburan, pemahaman

B. ASAL USUL WAYANG

Asal-usul kesenian wayang isih durung dingerteni kanthi pasti. Para ahli ngira yen wayang
wis ana lan ngrembaka wiwit jaman biyen watara taun 1500 SM, adoh sadurunge agama lan
budaya saka njaba mlebu ing Indonesia. Nanging nalika iku wayang isih awujud prasaja.
Tegese, wayang sing dideleng saiki beda karo wayang jaman biyen. Pagelaran seni wayang iki
minangka tinggalan saka upacara agama Jawa, yaiku tinggalan animisme lan dinamisme kang
nyembah marang arwah leluhure. Kanggo nyembah roh leluhur, diwujudake kanthi gambar
utawa reca sing disembah lan diarani 'hyang' utawa 'dahyang'. Wong bisa sesambungan karo
para hyang liwat dukun (dukun). Ritual nyembah marang leluhur, hyang lan dhukun iki
minangka asal saka pagelaran wayang. Sang Hyang dadi wayang, ritual kapitayan dadi
panggung lan dhukun dadi dalang.

Dene critane ngenani petualangan lan pengalamane para leluhur. Basa kang digunakake
yaiku basa Jawa asli kang isih digunakake nganti saiki.

C. FUNGSI WAYANG

Ing ngisor iki fungsine kesenian wayang, ing antarane:

1. Minangka wadah nglestarekake kabudayan dhaerah lan crita tradhisional
2. Minangka gegambaran saka rong golongan kang beda, yaiku golongan kang watake
apik lan golongan kang watake ala.
3. Minangka sarana kanggo nuwuhake semangat sosial, amarga biasane pagelaran
wayang dianakake kanthi skala gedhe lan nglumpukake wong akeh.
4. Minangka media gawe hibur masyarakat.
5. Minangka sarana pendhidhikan budi pekerti amarga menehi pesen pesen lan amanat
ing crita

D. JENIS JENISE WAYANG

1. Wayang Garing
2. Wayang Beber Kyai Remeng
3. Wayang Beber Pacitan
4. Wayang Kulit Betawi
5. Wayang Suket
6. Wayang Thengul
7. Wayang Wong Mataraman
8. Wayang Wong Sriwedari
9. Drama Tari Wayang Wong
10. Wayang Sampir
11. Wayang Catur
12. Wayang Pantun
13. Wayang golek Cepak Indramayu
 14. Wayang Golek Lenong betawi
15. Wayang Topeng Tengger
16. Wayang Gung
17. Wayang Menak Sasak
18. Wayang Ajen
19. Wayang Ceplak
20. Wayang Kulit Majalengka
21. Wayang Landung
22. Wayang Parwa
23. Wayang Sapuh Leger
24. Wayang Wong Parwa
25. Wayang Kulit Sekar Kedaton
26. Wayang Mbah Gandrung
27. Wayang Rai Wong
28. Wayang Wong Topeng
29. Wayang Kancil
30. Wayang Orang Ngesti Pandowo
31. Wayang Potehi
32. Wayang Obrol
33. Wayang Krucil
34. Wayang Timplong
35. Wayang Topeng Malang
36. Wayang Golek Lebak
37. Wayang Golek Blora
38. Wayang Apem
39. Wayang Gandrung
40. Wayang Kulit Banjar
41. Wayang Sukadana

AMARGI ANA AKEH JENISE WAYANG ING BACAAN DHUWUR, KITA SAKABEH CUKUP BADHE
BAHAS 6 JENIS WAYANG, YAIKU;

1. WAYANG PURWA
2. WAYANG CALON ARANG
3. WAYANG GEDOG
4. WAYANG GOLEK
5. WAYANG PARWA
6. WAYANG ARJA
 A. WAYANG PURWA
Tembung purwa ingkang tegesipun kapisan
utawi wiwitan dipunginakaken wonten ing sesebutan
Wayang Purwa kangge mbedakaken Wayang Kulit
Wahyu, Wayang Sadat, Wayang Gedhog, Wayang
Kancil, lan sapanunggalanipun. Purwa tegese
wiwitan, Wayang Purwa kira-kira umure paling tuwa
ing antarane wayang kulit liyane. Ing Kakawin Arjuna
Wiwaha (1030) Empu Kanwa, ing bait 59 tembung
Hanonton ringgit manangis hidepan asisten anom, huwus wruh towin jan walulang inukir molah
angkata ('wong weruh wayang nangis, gumun, lan susah ati. dheweke wis ngerti yen sing katon
mung diukir kulit kanthi wujud wong sing bisa obah lan ngomong.

Lakon Wayang Purwa nggambarake crita kang dijupuk saka kitab Mahabarata kanthi
inti crita perang “Barata Yudha”, yaiku perang sadulur turun-temurun Barata, antarane
kulawarga Pandhawa lan Kurawa perang nglawan kerajaan Amartapura. Cariyos Wayang
Purwa wiwitanipun awujud lukisan ingkang dipundamel ing godhong lontar dening Prabu
Jayabaya, raja Kediri. Salajengipun nalika jaman kerajaan Majapahit dumugi Demak wonten
ewah-ewahan wujud wayang, ingkang gegayutan kaliyan teknik saha bahan baku kangge
damel wayang, inggih menika kanthi proses ngukir, nglukis kanthi sisih, saha kebo utawi lembu.
kulit. Koleksi Wayang Purwa ing Musiyum Sonobudoyo mujudake koleksi Wayang Purwa kanthi
maneka warna ragam, akeh-akehe wayang yaiku gaya Yogyakarta, gaya Surakarta, Jawa
Timur, Cirebon, Kedu, Kaligesing, Bali, lan Betawi.

Wayang kulit purwa digawe saka kulit kebo sing ditatah lan diwernani miturut aturan dalang, lan
diwenehi tangkai sing digawe saka sungu kebo Kaukasia sing diolah kaya jeneng cempurit sing
dumadi saka tuding lan gapit.

Dideleng saka wujude wayang kulit, wayang purwa bisa digolongake dadi pirang-pirang
golongan, yaiku:

1. Wayang Kidang Kencana; wayang agêng, botên agêng utawi alit, manut kabetahanipun
dalang (wayang wayang).
2. Wayang Ageng; inggih menika wayang ingkang ukuranipun ageng, mliginipun perangan
awak ing weteng saha suku ingkang ngungkuli wayang limrahipun, wayang menika
dipunwastani wayang jujudan.
3. Wayang Kaper; yaiku wayang kang ukurane luwih cilik tinimbang wayang biasa.
4. Wayang Kateb, yaiku wayang sing sikile dawa banget lan ora imbang karo awak.

Ing perkembangane, wujud gerakan wayang kulit iki ngalami perkembangan lan malah owah
saka sing diadegake kanthi tradisional

kawangun dadi kreasi anyar. Nalika jaman Kraton Surakarta isih kasil gawe wayang kang
ukurane gedhe banget kang banjur dijenengake Kyai Kadung, bisa uga bisa nuwuhake
semangat para dalang, utamane Surakarta, kanggo gawe wayang kang ukurane luwih gedhe.
Contone Alm. Ki Mulyanto Mangkudarsono saka Sragen, Jawa Tengah nggawe raksasa 2
meter, digawe saka 1 lembar kulit kebo gedhe lan isih kudu disambung maneh. Karya iki banjur
ditiru dening Dalang Muda liyane, kalebu Ki Entus saka Tegal, Ki Purbo Asmoro saka
Surakarta, Ki Sudirman saka Sragen lan akeh dalang liyane.

Ki Entus Susumono saka Tegal malah wis akeh gawe kreasi wayang kulit iki, mulai saka
wayang planet, wayang tokoh kartun kayata Superman, Batman, ksatria lapis ireng, robot,
dinosaurus, lan wayang Rai-Wong (wajah wong) – watake. George Walker Bush, Saddam
Hussein, marang pejabat pemerintah. Ki Entus uga nglebokake wayang gagrak Cirebonan lan
Wayang Gagrak Surakarta (wujud wayang ndhuwur wayang Cirebon lan Surakarta andhap).

Penambahan paraga wayang ing pagelaran wayang kulit purwa uga luwih akeh, upamane
kanthi nambahake maneka warna tokoh wayang wiwit saka tokoh polisi, helikopter, ambulans,
prajurit, pemain drum band, nganti paraga Mbah Marijan.
 B. WAYANG CALONARANG
Wayang Calonarang, ugi asring sinebut
Wayang Leyak, inggih punika salah
satunggaling jinis wayang kulit Bali ingkang
dipunanggep angker amargi pementasanipun
ngungkapaken kathah nilai magis saha rahasia
pangiwa saha panengen. Wayang menika
dhasaripun inggih menika pagelaran wayang
ingkang mliginipun lakon saking cariyos
Calonarang. Minangka wujud kesenian
wayang kang dileksanakake minangka seni
hiburan, wayang Calonarang isih ngugemi pola lan struktur wayang kulit tradisional Bali
(Wayang parwa).

Pagelaran wayang kulit Calon Arang nglibatake kurang luwih 12 pemain, yaiku:

 1 dalang
 2 dalang
 18 drummer
 5 gerong/sendor

Ing antawisipun lakon ingkang limrahipun dipungelar ing pagelaran wayang Calonarang
inggih menika:

 Katundung ratnamangali
 Bahula duta
 Pangesengan beringin
 Legu gondong
 Ratu gede mecaling
 Ki balian batur
 Kawisesan i basur
 Ajian paksa bairawa (mpu barang)
 Kautus rarung
 C. WAYANG GEDOG
Wayang Gedog utawa Wayang Panji yaiku wayang kang nggunakake crita saka Serat Panji.
Wayang iki bisa wae wis ana wiwit jaman
Majapahit. Wujude wayang meh padha karo
wayang purwa. Tokoh ksatria tansah
nganggo tekes lan rapekan. Paraga para
raja ngagem garuda mungkur lan keling
lilitan. Ing crita Panji ora ana raksasa lan
kethek. Nanging, ana tokoh Prabu Klana
saka Makassar sing duwe tentara wong
Bugis. Nanging, ora kabeh pimpinan marga
asale saka Makassar, uga ana tokoh saka
Bantarangin (Ponorogo), kayata Klana
Siwandana, banjur saka Ternate kayata Prabu Geniyara lan Daeng Purbayunus, saka Siam
kayata Prabu Maesadura, lan saka Bali.

Wayang gedog ingkang kita kenal ing jaman samenika dipunsebat dipundamel dening
Girindrawardhana ing taun 1485 (gaman naga kinaryeng bathara). Wayang Gedog mung
nganggo keris nalika jaman Panembahan Senapati ing Mataram. Mung nalika jaman
Pakubuwana III ing Solo, wayang gedog diuripake maneh, digawe kaya wayang purwa, kanthi
asma Kanjeng Kyai Dewakatong lan Kyai Sri Wibawa. Ing pagelaran wayang gedog
nggunakake gamelan kanthi laras pelog lan nggunakake punakawan Bancak lan Doyok kanggo
para tokoh Panji tuwa, Ronggotono lan Ronggotani kanggo Klana, lan Sebul-Palet kanggo
Panji. clempung nom), payung sing digembung, prau, lan liya-liyane.

Wayang Gedog yaiku wayang kang nyritakake crita saka Sri Gatayu, putrane Prabu
Jayalengkara nganti jaman Prabu Kuda Laleyan. Istilah Wayang Gedog dianggep asale saka
pagelaran Wayang Gedog sing asline tanpa iringan kecrek (wesi), mula swarane keprak “asu”
dominan banget. Sawetara sumber ngandharake yen Wayang Gedhog asale saka tembung
topeng utawa topeng, dene versi liyane ngandharake yen Gedhog asale saka swara jaran.
Cariyos Wayang Gedog asalipun saking cariyos Panji ingkang wonten ing jaman Kediri lan
Majapahit. Istilah Panji minangka gelar ksatria lan raja muncul nalika jaman pemerintahan
Jayabaya ing Kediri ing abad XI. Nalika iku Jayabaya nduweni gelar Sang Mapanji Jayabaya
kang jumeneng nata wiwit taun 1135-1157. Saliyane judhul spanduk, uga ana gelar sing njupuk
jeneng kewan gagah minangka upeti.

Tokoh ing Cerita Wayang Gedog;

 Panji Asmoro Bangun

 Lembu Amiluhur
 Bancak
 Dewi Candra Kirana
 Kebo Anabrang
 Panji Cakranegara
 Kraeng Mabacuk
 Beberapa nama peraganya adalah:
 Panji Asmarabangun
 Panji Sinompradapa
 Panji Brajanata
 Panji Kartala
 Panji Handaga
 Panji Kalang
 klanasewandana
 Klana Jayapuspita
 Lembu Amiluhur
 Lembuamijaya
 Sekartaji
 Ragilkuning
 Gunungsari
 Wirun
 Kilisuci
 Resi Gatayu
 Bremanakanda
 Srengginimpuna
 Jayalengkara
 Panji Kudalaleyan
 Sri Makurung
 Kebo Kenanga
 Jaka Sumilir
 jatipitutur
 Pituturjati
 Ujungkelang
 tumenggung Pakencanan
 Kudanawarsa
 Jaksa Negara
 Jaya Kacemba
 Jaya Badra
 Jaya Singa
 Danureja
 Sindureja
 Klana Maesajlamprang
 Klana Setubanda
 Sarag
 Sinjanglaga
 Retna Cindaga
 Surya Wisesa
 D. WAYANG GOLEK
Wayang Golek iku macem-macem kesenian wayang sing asale saka wong Sunda.

Pagelaran seni wayang golek mujudake

seni pagelaran teater rakyat kang akeh
dipentasake. Saliyane nduweni fungsi
minangka pelengkap upacara kaslametan
utawa ruwatan, pagelaran seni wayang golek
uga dadi tontonan lan hiburan ing acara-acara
tartamtu. Wiwit taun 1920-an, nalika pagelaran
wayang golek sinden wis ngancani.
Kepopuleran sinden ing jaman semanten ugi
ngirangi popularitas para dalang piyambak,
mliginipun nalika jaman Upit Sarimanah lan
Titim Patimah sekitar tahun 1960-an. Wayang golek sakmenika langkung dominan minangka
kesenian pagelaran rakyat, ingkang gadhah fungsi ingkang jumbuh kaliyan kabetahan
masarakat sakiwa tengenipun, kabetahan spiritual lan materi. Bab iki bisa dideleng saka
sawetara kagiyatan ing masyarakat, contone nalika ana pahargyan, loro pahargyan (festival) ing
konteks khitanan. mantenan lan liya-liyane sok dikancani pagelaran wayang golek.

Watak Wayang Golek

Pangrembakane wayang golek wiwit abad 19 nganti abad 20 ora bisa uwal saka para
dalang kang terus ngrembakakake kesenian tradhisional iki, salah sijine yaiku almarhum Ki H.
Asep Sunandar Sunarya kang wis menehi inovasi marang wayang golek supaya bisa. tetep
karo wektu. Liwat tangane sing trampil main wayang kayu, Asep ditampani ing luar negeri. Ora
sepisan utawa kaping pindho Asep Sunandar Sunarya tampil ing luar negeri, nanging wis
kaping pirang-pirang dalang iki nggawa kesenian wayang golek go internasional.

Ing taun 1993, Abah Asep uga diundang dadi dhosèn kehormatan ing Institut
International de La Marionnette ing Charleville, Prancis. Minangka dosen mirunggan suwene
rong sasi lan diparingi gelar profesor dening akademisi Prancis. Setaun sabanjure, Abah Asep
nggawa wayang bali menyang Eropa. Abah didhawuhi ngaturake pagelaran wayang ing
bawana Eropa 1982-1985 Asep Sunandar Sunarya rekaman kaset dening SP Record lan
Wisnu Record. Taun 1986, Asep Sunandar Sunarya pikantuk amanat saking pamarentah
minangka duta seni, mabur dhateng Amerika Serikat. Ing taun kang padha, 1986, Dian Records
wiwit ngrekam karya-karya Asep Sunandar kang awujud kaset. Ing taun 1989, Abah Asep
tindak Amerika saperlu nindakake wayang golek. Ing taun 1992 Abah uga melu Festival
Wayang (Teater Wayang) ing Prancis. Ing taun 1994, Asep Sunandar Sunarya wiwit tampil ing
luar negeri, kalebu ing Inggris, Walanda, Swiss, Prancis lan Belgia, sawisé iku, ing taun 1995,
dhèwèké dianugerahi penghargan bintang Satya Medal of Culture. UNESCO ing tanggal 7
November 2003, netepake Wayang minangka Warisan Budaya Donya minangka karya budaya
sing endah banget.

Wonten ing lembaga ingkang ajeng Perserikatan Bangsa-Bangsa (PBB) punika, wayang
gadhahanipun bangsa Indonesia kadhapuk wonten ing daftar Karya Agung Warisan
Kemanusiaan Lisan dan Nonbendawi.

Saiki, saliyane minangka wujud teater seni pagelaran wayang, kerajinan wayang golek
uga asring digunakake kanggo oleh-oleh dening para wisatawan. Paraga wayang golek kang
biyasa didadekake oleh-oleh kerajinan tangan yaiku paraga pasangan Rama lan Shinta, paraga
wayang kang misuwur kayata Arjuna, Srikandi lan Kresna, uga para tokoh Punakawan kayata
Semar lan Cepot.

Salah sawijine fungsi wayang ing masyarakat yaiku ngaruat, yaiku ngresiki saka
kacilakan (distress). Sawetara wong sing diruwat ruwat (sukerta), yaiku: 1) Wunggal (anak
tunggal); 2) Nanggung Bugang (adhike sing kakang seda); 3) Suramba (putra papat); 4)
Surambi (putri papat); 5) Pandhawa (putra lima); 6) Pandawi (putri lima); 7) Talaga Tanggal
Kausak (putra diapit putri); 8) Samudra hapit sindang (putri diapit putra loro), lan
sapanunggalane.
 E. WAYANG PARWA
Wayang Parwa ya iku wayang kang
nglakokaké lakon kang asalé saka wiracarita
Mahabrata, kang uga diarani Astha Dasa Parwa.
Wayang Parwa ya iku wayang sing paling misuwur
lan tinemu ing saindhenging Bali. Wayang Parwa
dipentasake ing wayah wengi, nganggo layar lan
lampu blencong lan diiringi Gamelan Gender
Wayang.

Senadyan mangkono, ana jinis Wayang

Parwa sing ora kudu dianakake ing wayah wengi. Jinis iki yaiku Wayang Seremonial utawa
wayang sakral, yaiku Wayang Sapuh Leger lan Wayang Sudamala. Wektu pelaksanaane
dicocogake karo wektune upacara.

Wayang Parwa dilakokake sesambungan karo macem-macem jinis upacara adat lan
agama, sanajan pagelaran kasebut nduweni fungsi minangka hiburan sekuler. Ing pagelaran
kasebut, dalang Wayang Parwa bisa njupuk lakon saka crita Bharata Yudha utawa perangan
liyane saka crita Mahabharata. Mula cacahe lakon Wayang Parwa paling akeh.

Ing antarane lakon sing umum digunakake, dijupuk saka crita perang Bharatayudha
yaiku:

 Gugure Bisma
 Gugure Drona
 Gugure Abimanyu / Abimanyu
 Gugure Karna
 Gugure Salya
 Gugure Jayadrata

Lakon sing misuwur sadurunge Bharatayudha, contone:

 Sayembara Dewi Amba

 Pendawa - Korawa Aguru
 Pendawa - Korawa Gambling
 Sayembara Drupadi
 Lahire Gatotkacha
 Aswameda Yadnya
 Kresna Duta
 Matine Supala
 Lan liyane.

Wayang Parwa biasane disengkuyung dening kurang luwih 7 wong kang dumadi saka:

 1 dalang
 2 dalang

4 wayang gender drummer (sing main sepasang pemade lan sepasang kantilan)

Durasi pagelarane luwih suwe tinimbang Wayang Lemah, yaiku 3 nganti 4 jam.
 F. WAYANG ARJA
Wayang Arja minangka kreasi enggal
wayang kang diciptakake ing taun 1975 dening
dalang I Made Sidja saka desa Bona, kanthi
saran saka almarhum I Ketut Rindha. Wujude
wayang iki dirangsang dening kahanan
panguripane Dramatari Arja, sing wektu iku
nggegirisi, disurung dening Drama Gong.
Sanadyan taksih njagi pola pagelaran wayang
tradhisional Bali, Wayang Arja nyuguhaken lakon
adhedhasar cariyos Panji (Malat).

Ing Wayang Arja, lakon utama kang ngemu crita utama yaiku ngenani karajan kang
kaperang dadi “tengen” lan “kiwa”. Karajan kang kalebu ing sekutu “tengen” yaiku Daha,
Koripan, Singasari, lan Gegelang, dene pihak “kiwa” yaiku Lasem Metaum, Pajang Mataram,
Cemara, lan Pajarakan.

Ing wayang iki, plot dramatis disusun meh padha karo Dramatari Arja. Mula pagelaran Wayang
Arja nduweni kesan pagelaran Arja kang awujud wayang. Pagelaran Wayang Arja nglibatake
kurang luwih 12 pemain, yaiku:

 1 dalang
 2 dalang
 9 Gamelan Gaguntangan musicians with pelog and slendro tunings.

Ing antarane lakon sing biasane dipentasake yaiku:

 Waringin Kencana
 Klimun Ilang Srepet Teka
 Pakang Raras
 Banda Kencana

Kekhasan pagelaran Wayang Arja dirasakake ing seni swara vokal kang nggunakake tembang
macapat kang lumrahe digunakake ing pagelaran Dramatari Arja. Uga, wujud wayang niru
paraga utama ing Arja kanthi sakabehe sipat. Wayang Arja kurang populer ing Bali, sanajan
ana dalang sing biasane nindakake wayang iki meh kabeh ing Bali.
 CONTOH GAMBAR WAYANG
[CONTOH GAMBAR WAYANG IKI MELIPUTI JENIS WAYANG ING DUWUR]
 DAFTAR PUSTAKA

Arya. 2022. Wayang Purwa. https://id.wikipedia.org/wiki/Wayang_purwa

Labdajiwa. 2020. Wayang Calonarang. https://id.wikipedia.org/wiki/Wayang_Calonarang

Arya. 2022. Wayang Purwa. https://id.wikipedia.org/wiki/Wayang_purwa