Θεατροποίηση

• Θεατροποίηση Α΄βαθμού: Το
θέατρο εν θεάτρω

• Θεατροποίηση Β΄βαθμού: Το
παιχνίδι των ρόλων

• Θεατροποίηση Γ΄βαθμού: Η
σύνθεση των τεχνών στο θέατρο
 Το θέατρο εν θεάτρω
• Η διαδικασία δια της οποίας ένα
στοιχείο (ή ένα σύνολο στοιχείων), που
εμφανίζεται σχετικώς αυτονομημένο
από τα υπόλοιπα στοιχεία του έργου,
γίνεται αντικείμενο του βλέμματος των
επί σκηνής θεατών, δηλαδή των
ηθοποιών που υποδύονται τους θεατές,
τη στιγμή που αυτοί οι ηθοποιοί είναι
αντικείμενο του βλέμματος των
πραγματικών θεατών.
• «Ένα εμβόλιμο τμήμα του δραματικού
κειμένου, το οποίο έχει τη δική του αυτόνομη
δομή χρόνου, χώρου και δράσης, στο μέτρο
που τα δύο διαφορετικά συγκείμενα, αυτό του
θεάτρου εν θεάτρω και του κυρίως δράματος,
υπάρχουν το ένα δίπλα στο άλλο», J. Voigt: Spiel
im spiel, Diss., Göttingen 1954, σ.169.

• Η τεχνική του θεάτρου εν θεάτρω δημιουργεί

ένα δεύτερο δραματικό επίπεδο, όπου
αναπτύσσεται μια διπλή σχέση θεώμενου και
θεατή, βλέμματος και αντικειμένου
βλέμματος, σκηνής και πλατείας,
μυθοπλασίας και πραγματικότητας,
παιχνιδιού και κοινού.
• Προσοχή! Το θέατρο εν θεάτρω δεν
αναδιπλασιάζει απλώς τις αρχικές σχέσεις
θεατή και ηθοποιού.

• Ο Θεατής και εδώ διατηρεί την αυτονομία του,

αλλά ο σκηνικός θεατής υπακούει στη
μυθοπλασία του έργου και υποδύεται
ταυτόχρονα τον θεατή του έργου.

• Ο ηθοποιός στο θέατρο εν θεάτρω

αντιπροσωπεύει ταυτοχρόνως δύο επίπεδα
δράσης και αντιμετωπίζει δύο επίπεδα θεατών
και δύο πραγματικότητες, δύο ξεχωριστά
βλέμματα, από τα οποία το πρώτο «πέφτει»
πάνω στο δεύτερο και τα δύο μαζί επάνω του.
• Η δραματουργία του εγκιβωτισμού επιβάλλει
μιαν ειδική στάση απέναντι στο θεατρικό
φαινόμενο, μια κριτική αντιμετώπιση των
δομικών στοιχείων του:

α. χωρίζει τους σκηνικούς συντελεστές σε

δύο μέρη
β. μετατοπίζει το ένα μέρος προς την
πλευρά των θεατών (σκηνικοί θεατές) και
το άλλο προς το μυθοπλαστικό βάθος
(ηθοποιοί του θ. εν θ.).

• Αυτό το βάθος αποτελεί και τη μυθοπλασία

της μυθοπλασίας (θέατρο2).

• Ο θεατής μπορεί να βλέπει την αναπαράστασή

του επί σκηνής
• Το θ. εν θ. συμβολίζει την ίδια τη
θεατρικότητα της ζωής, μέσα από τη
συνειδητοποίηση ότι ανά πάσα στιγμή το εγώ
μπορεί να γίνει ένα είδος θεάματος για τον
άλλον και οι δύο μαζί για ένα ευρύτερο κοινό
θεατών. ➠ Ο κόσμος είναι ένα μεγάλο θέατρο
(el gran teatro del mundo).

• Παράλληλα όμως το θ. εν θ. λειτουργεί και ως

απομυθοποιητικός-αποστασιοποιητικός-
μηχανισμός για τους αναγνώστες-θεατές: ό,τι
είναι η εγκλεισμένη μυθοπλασία για το έργο-
πλαίσιο είναι και αυτό το τελευταίο για την
πραγματικότητα των θεατών.
• Μπορεί να διακριθούν επτά πλήρεις μορφές
πρωτοβάθμιας θεατροποίησης (από τις οποίες
εκπηγάζουν πολλές άλλες περιφερειακές
μορφές).

1. Τα πρόσωπα του περικλειόμενου έργου

είναι διαφορετικά από εκείνα του αρχικού
έργου (Hamlet).

2. Τα πρόσωπα του περικλειόμενου έργου

συμπίπτουν εντελώς ή μερικώς με εκείνα του
αρχικού έργου (Όνειρο θερινής νυκτός,
Αυτοσχεδιασμός των Βερσαλιών του Molière,
Ο γλάρος, το μεγαλύτερο μέρος της
δραματουργίας του Evreinoff και του
Pirandello, Η πρόβα του Anouilh, Ο Εγγλέζος
του Μπ. Τσικληρόπουλου, Ο Αμπιγιέρ του R.
Harwood, Μια ζωή θέατρο του Mamet,)
3. Τα πρόσωπα των δύο έργων είναι
διακεκριμένα, αλλά υπάρχει μια σταθερή
ολίσθηση από το ένα επίπεδο στο άλλο (Οι
καλόπιστοι θεατρίνοι του Marivaux, Μολιέρος
του Goldoni, Ο πράσινος παπαγάλος του
Schnitzler, Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα,
Ο κύριος Αμιλκάρ του Jamiaque, Προς
Ελευσίνα).

4. Έργα κλειστού πλαισίου, όπου το έργο

αρχίζει και ολοκληρώνεται στον πρώτο
θεατρικό βαθμό (Λόγω φάτσας του
Διαλεγμένου, Η μικρή μας πόλη του Wilder, Ο
καυκασιανός κύκλος με την κιμωλία του
Brecht, Γυναίκα μπροστά στα τείχη του
Dorst).
5. Έργα ανοιχτού πλαισίου, όπου το
παιχνίδι αρχίζει στον πρώτο θεατρικό
βαθμό και ολοκληρώνεται (;) στον
δεύτερο ή αντιστρόφως (Ο ηθοποιός
Kean του Dumas και του Sartre, Η
ερυθρά νήσος του Boulgakov, Η
κωμωδία της ευτυχίας του Evreinoff, Η
πρόβα του Γ. Αρμένη).

6. Ο δεύτερος θεατρικός βαθμός

διαμορφώνει έναν ξεχωριστό δραματικό
χώρο (Ραβαΐσι, Ο τέταρτος τοίχος του
Evreinoff)
7. Οι δύο θεατρικοί βαθμοί
διαμορφώνουν έναν κοινό δραματικό
χώρο (Οι δούλες του Genet, Η πρόβα του
Αρμένη)

Οι κατηγορίες αυτές είναι απλώς

αφετηρία για ένα καλειδοσκοπικό
φάσμα πολλαπλών δυνατοτήτων και
συνδυασμών, όπου η το θέατρο εν
θεάτρω γίνεται όλο και πιο πυκνό και
σύνθετο. π.χ. το Άτιτλο έργο του Lorca.
 Θεατές

Ένα από τα
εξερχόμενα
πρόσωπα, η
Τιτάνια, θα
υποδυθεί για
λίγο τη Λαίδη
Μάκμπεθ
Σηα παραζθήληα γίλοληαη
πρόβες ηοσ Όνειροσ θερινής
νσκτός, οη οποίες γίλοληαη
γλωζηές ζηο θοηλό έκκεζα
(εκθάληζε εζοποηώλ…)
Το πρόζωπο ελός ζσγγραθέα προιογί-
δεη κηα παράζηαζε θαη ζσλοκηιεί κε δύο
ζθεληθούς ζεαηές
• Mise en abyme: το θέμα του έργου
διπλασιάζεται κατά τη διάρκεια της
παράστασης, με αποτέλεσμα το αρχικό θέμα
του έργου να γίνεται θέμα και της
«εσωτερικής» παράστασης ➠ θεματική
αυτοδιαστρωμάτωση ή αυτοθεματοποίηση ή
αυτοεπικέντρωση.

• Η παρένθεση σε ένα έργο μιας αυτόνομης

θεματικής ενότητας ειλημμένης από το ίδιο το
θέμα του έργου (A. Gide) και διατηρεί με αυτό
μια σχέση ομοιότητας.

• Το θ. εν θ. ισοδυναμεί με έναν δομικό

αναδιπλασιασμό, ενώ η mise en abyme με
έναν θεματικό αναδιπλασιασμό (θέμα-πλαίσιο
≥ περικλειόμενο θέμα).
• Λ.χ. στην Ερυθρά νήσο του Boulgakov
ό,τι διαδραματίζεται στο περικλειόμενο
θέμα είναι μια αλληγορία για τα
διαδραματιζόμενα στο θέμα-πλαίσιο.

• Στον Γλάρο, η περικλειόμενη παράσταση

του Τρέπλιεβ και της Νίνας στην πρώτη
πράξη, δεν καθιστά πρόδηλο το θέμα
του έργου-πλαισίου, αλλά εγείρει μια
πληθώρα σημασιών που το διατρέχουν
μέχρι το τέλος του.
• Η πρωτοβάθμια θεατροποίηση γενικά
σχετίζεται με μια τριπλή εκκρεμότητα
του δραματικού κειμένου:

1. Εκκρεμότητα του κειμένου προς τη

δυνητική σκηνική του εκπλήρωση

2. Εκκρεμότητα του περικλειόμενου

κειμένου προς το κείμενο-πλαίσιο και
τους φαντασιακούς θεατές που αντλεί
από αυτό

3. Εκκρεμότητα προς τους θεατές της

δυνητικής παράστασης του έργου.
• Με το θ. εν θ. έχουμε μια εικόνα της
ίδιας της συνειδησιακής ενέργειας. Το
περικλειόμενο έργο δεν «αντανακλά»
μόνο το έργο-πλαίσιο, αλλά και το
σκέπτεται.

• Η σκέψη μιας συγκεκριμένης σκέψης

δημιουργεί την ανασκεπτική (ή
ανασκοπική) συνείδηση. Το θ. εν θ.
είναι μια σκέψη του θεάτρου: το θέατρο
σκέπτεται τον εαυτό του ως τέτοιον.
 Ειιεληθά έργα ηες
κεηαποιεκηθής περηόδοσ
• Ηάθ. Κακπαλέιιεο: (Ο κπακπάο ν πόιεκνο),
Σειεπηαία πξάμε, Μηα ζπλάληεζε θάπνπ αιινύ,
Ο αόξαηνο ζίαζνο, Ο θαλείο θαη νη θύθισπεο, Ο
Γείπλνο, ΢ηε ρώξα Ίςελ, Βίβα Αζπαζία
• Παύινο Μάηεζηο: Δμνξία, Πεξηπνηεηήο θπηώλ,
Σν θάληαζκα ηνπ θ. ξακόλ Ννβάξν, Πξνο
Διεπζίλα, Βνπή, Δλνηθηάδεηαη θύιαθαο άγγεινο
• Γηώξγνο ΢θνύξηεο: Ζ δίθε ηνπ Οξθέα θαη ηεο
Δπξηδίθεο (11 μονόπρακτα), Απεξγία, Σν
παηρλίδη, Κνκκέληηα
• Γηώξγνο Αξκέλεο: Ζ πξόβα
• Μηράιεο Φαθίλνο: Πεξηκέλνληαο ηνλ Μπέθεη
• Αληώλεο Γσξηάδεο: Όπεξα γηα κειινληηθνύο
δηθηάηνξεο
• Γηώξγνο Μαληώηεο: Σα παζήκαηα, Οληηζηόλ
• Γ. Γηαιεγκέλνο: Λόγσ θάηζαο
• Μπάκπεο Σζηθιεξόπνπινο: Ο θήπνο κε ηα
ρειηδόληα, Ο
Δγγιέδνο
• Έιελα Πέγθα: Σα θαηλνύξγηα ξνύρα ηνπ
απηνθξάηνξα
• Βαζίιεο Εηώγαο: Σα επηά θνπηηά ηεο Παλδώξαο
• Βαζίιεο Καηζηθνλνύξεο: Δληειώο αλαμηνπξεπέο
• Κσζηνύια Μεηξνπνύινπ: Κακπαξέ ν «Κόζκνο»,
Ζ ηειεπηαία
παξάζηαζε, Ζ πόιε
καο
• Νηίλνο Σαμηάξρεο: Σν ζπαζηηθό παηδί θαη ε
εζνπνηόο, Οη κάζθεο ηνπ
εζνπνηνύ
• Αιέθνο Γαιαλόο: Αιέθνο Γαιαλόο: Οη ζεαηξίλνη
• Αλδξέαο ΢ηάτθνο: 1843
• ΢ηξαηήο Καξξάο: Οη κπνπινπθηζήδεο, Οη
παιαηζηέο
• Αιέμεο ΢εβαζηάθεο: Πνιηνξθία Β΄
• Μ. Λακπαδαξίδνπ: Ζ ζεαηξίλα
• Ό,ηη λα ’λαη
• Γηώξγνο Χαζάπνγινπ: Μσβ θσκσδία
• Παλαγηώηεο Μέληεο: Ρηάιηηη θαη ζόνπ, La
Cumparsita
• Θ. Γξάκςαο: 30 ρξόληα αθξηβώο
• Λνύια Αλαγλσζηάθε: Σν ηαμίδη καθξηά
 Θεατροποίηση Β΄βαθμού: το
παιχνίδι των ρόλων
• Ο ρόλος είναι ένα σύνολο συνδυαστικών
και αντιθετικών σχέσεων που
χαρακτηρίζουν ένα στοιχείο της δομής
ως προς τα υπόλοιπα στοιχεία της
δομής αυτής.

• Κάθε αλλαγή ρόλου συνεπάγεται και

κάποιες αλλαγές στη δομή.
• Ο κοινωνικός ρόλος συνοψίζεται σε ό,τι
προσδοκά ή αναγκαιοί μια ομάδα
αναφοράς ως προς την κωδικοποιημένη
συμπεριφορά ενός μέλους της σε μια
τυποποιημένη κατάσταση και με
κριτήρια αναφοράς προκαθορισμένα
από την ομάδα αυτήν.

• Όπως ο ηθοποιός συμμετέχει

ταυτοχρόνως σε διάφορες δραματικές
καταστάσεις και στο συνολικό έργο, έτσι
και το κοινωνικό άτομο εμπλέκεται
ταυτοχρόνως στις εκάστοτε
τυποποιημένες καταστάσεις και στον
σύνολο κοινωνικό σχηματισμό.
• Αυτή η διπλή συμμετοχή του ατόμου-
ηθοποιού στη δομή και στο σύστημα συνιστά
την κοινωνική του θέση (status) και την
κατάστασή του (position). Θέση και κατάσταση
προσδιορίζουν, δεν καθορίζουν τη
συμπεριφορά του ατόμου-ηθοποιού.

• Κοινωνικό φαντασιακό, σκηνοθεσία,

αυτοσκηνοθεσία, παράβαση, αναδημιουργία.

• Οι σχέσεις που διαμορφώνουν οι ρόλοι δεν

είναι ποτέ κλειστές ή ανοιχτές (κατά τη
βεμπεριανή έννοια), αλλά σχετικά κλειστές ή
σχετικά ανοιχτές.
• Η αλλαγή των θεατρικών ρόλων (λ.χ.
Αφέντης δύο αφεντάδων) αποτελεί ένα
ξεχωριστό είδος θεατροποίησης διότι
δημιουργεί ένα νέο πλαίσιο δράσης, με
κάποια διάρκεια και αυτόνομα
χαρακτηριστικά, το οποίο αλλοιώνει σε
κάποιον βαθμό το αρχικό πλαίσιο
δράσης (ρόλο): (Η γυναίκα και ο Λάθος,
Οι νταντάδες, Ενοχή και Αναζήτηση του
Μ. Χάκκα.

• Το παιχνίδι των ρόλων αποτελεί έναν

υπαινιγμό στον κοινωνικό-ιστορικό
προσδιορισμό του θεατρικού
φαινομένου.
• Σε αντιδιαστολή προς το θ. εν θ. που
αναπαριστά τον εαυτό του ως διαδικασία
συμβολισμού της σκέψης-του-κόσμου, το
παιχνίδι των ρόλων αναπαριστά τις
διυποκειμενικές σχέσεις ως διαδικασία
συμβολισμού του κοινωνικού-ιστορικού, μέσα
στο οποίο γεννιέται η σκέψη του κόσμου.

• Ο Διάβολος και ο καλός Θεός, Έτσι είναι αν

έτσι νομίζετε, Βολπόνε, Δωδεκάτη νύχτα,
Ταρτούφος: όλα αυτά τα έργα συμβολίζουν
κατά βάθος την ανθρώπινη περιπέτεια της
αναγνώρισης και της άγνοιας, της ταυτότητας
και της διαφοράς.
• Άρα, σε κάθε θ. εν θ. εξυπακούεται ένα
παιχνίδι ρόλων, στον βαθμό που
προϋποτίθεται μια τουλάχιστον αλλαγή
ρόλου: αυτήν του ηθοποιού σε θεατή.