I

GRA\EVINSKA TEHNIKA

Šta je građevinska tehnika?

Građevinsku tehniku dijelimo na arhitekturu i građevinarstvo.
Arhitektura se bavi projektovanjem i umjetničkim oblikovanjem ili dizajniranjem zgrada.
Građevinarstvo je nauka koja se bavi izgradnjom građevinskih objekata. Zato kažemo da
arhitektura i građevinarstvo čine jednu cjelinu.
Arhitekte planiraju izgled građevine u skladu s potrebama naručioca posla, nadziru gra­
đevinske poslove i koordiniraju sve radove na gradilištu. Građevinski inženjeri nadziru, planiraju i
definišu način i tehnologiju građenja vodeći računa o sigurnosti i stabilnosti objekta.

1.1. Istorijski razvoj arhitekture i građevinarstva kroz epohe

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Kako su se razvijale arhitektura i građevinarstvo od praistorije do danas?

• Što je sve uticalo na razvoj građevinske tehnike kroz istoriju razvoja čovječanstva?

• Praistorija
Praistorija je vrijeme prvih ljudskih zajednica koje su živjele u pećinama. Pećine su zadovo­
ljavale potrebu ljudi za skloništem, štitile su ih od vremenskih nepogoda i od opasnosti iz spo­
ljnjeg, nepoznatog svijeta. Naši preci, kao što si učio/la iz istorije, veoma rano su postali graditelji.
Gradili su prve stambene objekte – zemunice, kolibe i kuće, od raspoloživih materijala koje su
imali oko sebe.
Zemunica je najstariji oblik prebivališta ljudi koji je imao minimum prostora za život (sl.
1.1). Zemunice su kružne, ovalne i četvrtaste sa drvenim zidovima do pola ili sasvim ukopane u
zemlju.
Koliba je savremeniji oblik arhitekture. Najprije je pravljena dijelom ukopana u zemlju
a onda sasvim iznad zemlje (sl. 1.2). Ono što kod kolibe predstavlja graditeljski napredak jeste
odvajanje zidova od krova prilikom gradnje. Kolibe su pravljene od drveta, slame i blata. I danas
se u stočarskim krajevima mogu vidjeti kolibe napravljene od pruća i sastavljene od samo jedne
prostorije, koje načinom gra­dnje i izgledom podsjećaju na prvobitne kolibe.
Kuća je prvi savremeni stambeni objekat koji je podijeljen na više prostorija (sl. 1.3).

Slika 1.1. Zemunica Slika 1.2. Koliba

6
 Slika 1.3. Kuća

• Stari vijek
Stari vijek (od oko 4000. p.n.e. do pada Zapadnog rimskog carstva 476. n.e.) je epoha
različitih kultura u Indiji, Kini, Mesopotamiji, Persiji, Egiptu, Grčkoj i Rimu. Svaka od ovih izuzetnih
kultura osta­vila nam je u nasljeđe građevine velikog značaja. Na osnovu njih moguće je razumjeti
način života naših dalekih predaka.
U skladu s uslovima života i svojim vjerovanjima, građene su različite vrste kuća, hramova
i bogomolja. Zbog uvjerenja da postoji zagrobni život vladarima su izgrađivane grobnice koje i
danas predstavljaju graditeljsku tajnu i izazivaju divljenje. Tehnike gradnje su takođe bile različite:
egipatski graditelji, koristili su nilsko blato, trsku, drvo i kamen; u Mesopotamiji su koristili opeke
a unutrašnjost ukrašavali pločicama; persijanski majstori koristili su obojene opeke; grčki i rimski
graditelji su koristili osim drveta i nepečene gline, krečnjak, kamen i mermer.

Slika 1.4. Zabranjeni grad u Kini Slika 1.5. Viseći vrtovi u Vavilonu

Slika 1.6. Kefrenova piramida u Egiptu Slika 1.7. Akropolj u Grčkoj

7
 Slika 1.8. Koloseum u Rimu

Ranohrišćanska arhitektura obuhvat­a pe­ri­

od od II do V vijeka kada počinje razvoj hrišća­nstva
i izgradnja prvih objekata za vjerske obrede. Crkve
građene u ovom periodu zovu se ranohrišćanske
ba­zilike.

Slika 1.9. Hram San Pedro de la nave

u Španiji

• Srednji vijek
Srednji vijek je razdoblje od pada Zapadnog rimskog carstva 476. do otkrića Amerike 1492.
godine.
Vizantijska arhitektura se razvijala u Vizantiji i u državama na koje je uticala (Srbija, Bu-
garska, Rusija, Mletačka republika, Napuljska kraljevina... ). Karakterišu je jednostavne, svedene
linije, s unutrašnjošću ispunjenom religioznim motivima. Najpoznatije građevine su Aja Sofija u
Carigradu i San Vitale u Raveni.

Slika 1.10. Aja Sofija u Carigradu Slika 1.11. Crkva San Vitale u Raveni

Slika 1.12. Crkva Visoki Dečani u Srbiji Slika 1.13. Rilski manastir u Bugarskoj

8
 Islamska arhitektura obuhvatala je
Ara­psko polustrvo, Siriju, Mesopotamiju, sje-
vernu Afriku i Španiju. Ova arhitektura ima
specifična obilježja islamske religije. Osnovni
elementi su voda i ornamenti, u skladu sa re-
ligijskim propisima.

Slika 1.14. Džamija u Medini

U srednjem vijeku razvile su se romanska i gotska arhitektura. Romanska arhitektura je

dobila naziv po sličnosti sa rimskom arhitekturom. Počeci gotske arhitekture vezuju se za izgra­
dnju crkve St. Denis u Parizu u XII vijeku. Karakteristiku i novinu u odnosu na dotadašnji stil gra­
dnje čine velike staklene površine koje omogućavaju razvoj jedne nove tehnike slikanja na staklu,
a to je vitraž.

Slika 1.15. Katedrala u Modeni Slika 1.16. Crkva Notr Dam u Parizu

• Novi vijek
Novi vijek u istoriji arhitekture traje od otkrića Amerike 1492. do Prvog svjetskog rata
1914. godine u kojem su se razvijale renesansna i barokna arhitektura.
Renesansa je nastala u Firenci u XV vijeku inspirisana djelima antičke umjetnosti, njiho-
vom srazmjernošću, jednostavnošću, pravilnom proporcijom i ljepotom (sl. 1.17). Pored kamena,
upotrebljavala se i opeka i mermer. Nastaju novi tipovi objekata − gradske palate i vile.
Barok odlikuje raskoš, dinamika i složenost građevina sa puno elemenata i novih materi-
jala. Specifična građevina je dvorac koji je, zapravo, grad u malom (sl. 1.18).

Slika 1.17. Bazilika Svetog Petra u Rimu Slika 1.18. Dvorac Belvedere u Beču

9
 Savremena arhitektura obuhvata nekoliko različitih stilova od 1918. do kraja XX vijeka. U
savremenoj arhitekturi primarne su jednostavne forme, odstranjene dekoracije i istorijski stilovi.

Slika 1.19. Stambena zgrada Slika 1.20. Geneks kula u Beogradu

Pitanja i zadaci:

1. Napravi prezentaciju (u Power Pointu) arhitektonskih i građevinskih remek-djela jednog

istorijskog razdoblja.
2. Pronađi na internetu ili u literaturi fotografije neobičnih građevina. Napravi prezentaciju
(PPT ili na hamer papiru) i uoči njihove specifičnosti.
3. Uporedi arhitektonska i građevinska rješenja u brdskom i primorskom kraju.

1.2. Visokogradnja, hidrogradnja i niskogradnja

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Što znače pojmovi visokogradnja, niskogradnja i hidrogradnja.

• Što ovi pojmovi podrazumijevaju — koji su to objekti i koje su njihove karakteristike.

Visokogradnja je dio građevinarstva ko­

ji se bavi planiranjem, projektovanjem, izgra­
dnjo­m i održavanjem objekata koji se nalaze na
površini zemlje. Objekti visokogradnje su sta­
mbeni, po­­slo­vni, industrijski, administrativni,
javni, zdravstveni i sportski objekti. Svaki od
ovih objekata osim što se razli­kuje prema svo-
joj namjeni, prema veličini i spratnosti, može
biti različit i u odnosu na materijal od kojeg se
izgrađuje. Slika 1.21. Kuća

10
 Slika 1.22. Zgrada Slika 1.23. Industrijski objekat

Slika 1.24. Sportski objekat

Da li znaš?
Najduži most na svijetu je Đijadžou od 42,5 km. Nalazi se iznad Žutog mora i povezuje luku
Ćingdao i ostrvo Huangdao. Više od 4 godine 10 000 ljudi gradilo je ovaj most. Izgra­dnja je
koštala 1,5 milijardi dolara. Predviđeno je da most može da izdrži zemljotrese jačine 8 ste-
peni Rihterove skale.

Hidrogradnja se bavi izgradnjom luka, brana, vodovodne i kanalizacione mreže i sistema

za navodnjavanje. Brane pregrađuju riječne doline stvarajući vještačka jezera. Voda u vještačkim
je­ze­rima koristi se za:
• pokretanje hidroelektrana koje nam omogućavaju proizvodnju struje,
• navodnjavanje poljoprivrednih površina pod žitaricama, voćem i povrćem u sušnim uslo­
vima i za dobijanje većih prinosa,
• vodovode, koji omogućavaju čistu vodu gradskim i seoskim naseljima.
Izgradnja luka je značajna za razvoj trgovine i saobraćaja na morskim i riječnim putevima
preko kojih se obavlja transport roba i ljudi.
Izgradnja vodovoda i kanalizacije se uvijek planira u urbanističkim projektima.

Slika 1.25. Brana Mratinje Crna Gora Slika 1.26. Suecki kanal Egipat

11
 Niskogradnja je planiranje, projektovanje, gradnja, održavanje i upravljanje saobra­ća­
jnicama. Objekti niskogradnje su putevi, mostovi, pruge, tuneli i aerodromi.
Putevi, željezničke pruge i aerodromi neophodni su za razvoj svih privrednih grana.

Slika 1.27. Auto-put Slika 1.28. Most na Drini u Višegradu

Slika 1.29. Most na Maloj rijeci u Crnoj Gori Slika 1.30. Pruga Beograd-Bar

Navedena podjela građevinarstva j­e

neophodna zbog njegove obimnosti, slo­že­
nosti i raznovrsnosti. Visokogradnja, hidro-
gradnja i niskogradnja su jednako važne i
zna­čajne grane građevinarstva.

Slika 1.31. Aerodrom u Podgorici

Pitanja i zadaci:

1. Među ponuđenim objektima zaokruži one koji spadaju u niskogradnju:

a) most b) željeznička pruga v) tunel
g) škola d) aerodromska pista đ) luka
e) brana ž) stambena zgrada z) aerodrom
i) put j) fabrika k) nadvožnjak

2. Pronađi na internetu fotografije neobičnih puteva (npr. Stelvio u Italiji), mostova ili tunela.
Ako želiš napravi prezentaciju.

12
1.3. Urbanizam, rurizam, arhitektura i njihovi elementi

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Što je rurizam a što urbanizam?

• Zašto je neophodna planska gradnja?
• O čemu moramo voditi računa pri gradnji?

Urbanizam je dio arhitekture koji se bavi rješavanjem problema uređenja i oblikova­

nja prostora ili planiranjem prostornog razvijanja i uređenja gradova. Rurizam se odnosi na
iste poslove ali kada je u pitanju selo i njegove specifičnosti. Svako naselje zahtijeva planiranje,
uređenje i oblikova­nje u skladu sa prirodnim uslovima i mogućnostima i ljudskim potrebama.
Urbanističko i rurističko planiranje podrazumijeva izgrađeno okruženje u kojem su jasno defi­ni­
sane privatne i javne zgrade, javni prostor i infrastrukturna mreža. Sve to treba da učini kvalitet
života boljim.

Slika 1.32. Urbanizovano selo Slika 1.33. Urbanizovani grad

Prilikom izrade projekata građevinskih objekata moraju biti isplanirani svi detalji pa se ra­
de presjeci.
Projektant mora da predvidi raspored i veličinu prostorija, otvore (prozore i vrata), sve
ostale elemente kako bi prostor bio potpuno iskorišćen (sl. 1.34).
Takođe, projektom se predviđaju i pojedinosti koje se odnose na visinu objekta, dubinu te-
melja, položaj i oblik stepenica i krovne konstrukcije, vrstu materijala koji će se koristiti (sl. 1.35).

13
OSNOVA PRIZEMLJA R 1:50

1
*

Slika 1.34. Osnova

14
PRESJEK 1 - 1 R 1 : 50

Slika 1.35. Presjek

15
 Makete su modeli objekta u smanjenoj veličini (određenoj razmjeri).

Slika 1.36. Maketa stambenog naselja

Urbanistički planovi posebno vode računa o:

• fasadi koja čini spoljašnji izgled zgrade;

Slika 1.37. Fasada prije Slika 1.38. Fasada poslije

obnavljanja zgrade obnavljanja iste zgrade

• izgledu ulica;

Slika 1.39. Njegoševa ulica na Cetinju

• saobraćajnim petljama koje služe za izbjegavanje priključaka i ukrštanja u nivou za sve

puteve sa razvijenim motornim saobraćajem;

Slika 1.40. Petlja kod Arene u Beogradu Slika 1.41. Petlja u Šangaju u Kini

16
 • trgovima, javnim površinama na kojima se spajaju dvije ili više ulica. Trg se sastoji od nei­
zgrađene površine i objekata oko njega;

Slika 1.42. Trg Republike u Podgorici Slika 1.43. Trg Sv. Marka u Veneciji

• parkovima — uređenim i održavanim

zelenim površinama. Parkovi sadrže
vi­so­ko i nisko ra­stinje, staze i aleje sa
cvi­jećem, često su ograđeni i mogu
imati vodene površine (fontane).

Slika 1.44. Luksemburški park u Parizu

Da bi naselja bila urbanizovana, pravljena po planovima koji su funkcionalni za sve sta­

novnike i podesni za život, potrebno je imati građevinsku dozvolu.
Građevinska dozvola izdaje se kao dokaz o pravu za izvođenje radova i kao dokaz da obje­
kat ne odstupa od urbanističkog plana. Objekti podignuti sa građevinskom dozvolom su legalno,
zakonski podignuti objekti.
Divlja gradnja je izraz za gradnju bez potrebnih odobrenja i projekta. Divlja gradnja je
nele­galna, nezakonska gradnja.

Slika 1.45. Divlje naselje Kaluđerica u Beogradu Slika 1.46. Divlja gradnja u Budvi

Pitanja i zadaci:
1. Uz pomoć odraslih pronađi fotografije svog mjesta nekada i sada i uporedi ih. Razmisli što
se sve promijenilo i kako te promjene utiču na život čovjeka i na životnu sredinu.
2. Zajedno sa nastavnicom/nastavnikom napravi prijedlog uređenja ulice u kojoj se nala­
zi škola. Što bi trebalo promijeniti da školsko okruženje postane ljepše i bezbjednije,
poštujući urbanističke zahtjeve.

17
1.4. Izrada idejnog, glavnog i izvođačkog projekta i seizmologija

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Koji se projekti koriste u građevinarstvu i koja je njihova namjena?

• Čime se bavi seizmologija i kako nastaje zemljotres?

U građevinarstvu se koristi idejni, glavni i izvođački projekat.

• Šta se određuje idejnim projektom?

Idejnim projektom se određuju namjena, položaj, oblik, funkcija i izgled objekta. Ide­jni
projekat rade projektanti na osnovu projektnog zadatka. Projektni zadatak pravi naručilac na
osno­vu dobijenih dozvola za gradnju i finansijskog programa tj. novčanih sredstava. Idejni pro-
jekat sadrži arhitekturu (crteži osnova, presjeka i izgleda), opštu situaciju terena, tehnički opis
obje­kta i grubi predmjer i predračun. Radi se u razmjerama 1:100 ili 1:200. Poslije usvajanja ide-
jnog projekta, radi se glavni i izvođački projekat.

SITUACIJA R 1 : 100

+ 4.80

UP 201

GRAĐEVINSKA LINIJA (GL)

+- 0.00

(RL)
IONA LINIJA
RE GULAC
ULICA

Slika 1.47. Situacija terena

18
 OSNOVA PRIZEMLJA

732
378 354
99 180 204 160 89
20 324 20 334 20
7 7

1
4*17/30

180
125

7
7

29

29
20

20
par 90
70 70

110
81

160
125
81

90
200

204
29

20
par 90
110

65
60
424

420
533

±0,00
488

par 90
180

310

314
180
125
29 320 24 330 29
702

702
3
81

81
200

200

65
249

144 81
20

20
25

189
81
14 81 24 81
81

200
100
15

224
par 90

80 223
1
204

200

204
80

125 5 2 par 160 60

60
100+44
200

55
119

42
80
*
60

41

par 90
89

69
20

20
29
7

7
-0,68
125
80

4*17/30
1

20 678 20
7 94 80 94 144 320 7
732

LEGENDA:
poz. prostorija P[m ] O[m]
STAN
1 ulaz 3,72 7,72
2 toalet 4,70 8,70 LEGENDA MATERIJALA
3 soba 10,23 12,80 armirani beton
4 trpezarija 14,93 16,84
5 kuhinja 3,18 7,40 zid od opeke
zatvorene površine 36,86
6 terasa 6,49
ukupno neto 43,35
ukupno bruto 58,03

Slika 1.48. Osnova prizemlja

19
 PRESJEK 1 - 1

crijep cementna košuljica 4cm

letva + kontra letva pvc folija
terhartija s preklopom stiropor 30kg/m 6cm
daska međuspratna konstrukcija 20cm
rogovi 10/12cm malter
2cm
221

318 14 318
22
45

60

parket
29 420 cementna košuljica 24 200 29
125

pvc folija
260

termoizolacija 5cm
hidroizolacija 1cm
200

armirano betonska ploča 15cm

šljunak 10cm
90

±0.00
18
15

-0,91
58

-0,51
-1,31
40
10

60 384 60 164 60 147 20

895

LEGENDA MATERIJALA
armirani beton
zid od opeke

Slika 1.49. Presjek 1-1

20
 FASADA

Slika 1.50. Izgled objekta – fasada

• Šta sadrži glavni projekat?

Glavni projekat se izrađuje na osnovu finansijskog programa i idejnog projekta. Glavnim
projektom se utvrđuju građevinsko-tehničke, tehnološke i eksploatacione karakteristike obje­
kta. Glavni projekat sadrži razrađenu konstrukciju objekta, projekat vodovoda i kanalizacije, ele-
ktro instalacije i sve druge elemente za izvođenje građevine, a to su tehnički opis, crteži i statički
proračun. Radi se u razmjeri 1:50.

• Šta sačinjava izvođački projekat?

Izvođački projekat sačinjavaju glavni projekat, razrađeni glavni projekat, plan oplate i ra­
zni detalji za građevinske i zanatske radove. Izvođački projekat se radi sa svim detaljima koji su
potrebni majstorima da bi znali kako da izgrade objekat. Radi se u razmjeri 1:50.

Pri proračunu građevinskih objekata moraju se uzeti u obzir neželjene prirodne pojave
kao što je zemljotres. Zemljotres ili potres je kretanje tla usljed naglih tektonskih poremećaja na
nekoj dubini Zemlje. Zemljotresi su česte pojave, a na našu sreću su uglavnom slabe jačine. Na
zemljinoj površini zemljotresi se osjete kao vibriranje ili pomjeranje tla. Ponekad jaki zemljotresi
izazivaju cunami, razorni morski talas, koji ruši objekte na Zemlji i stvara pustoš.
Seizmologija se bavi proučavanjem zemljotresa i seizmičkih talasa, posmatra i mjeri tekto­
nske vibracije, proučava efekte zemljotresa (cunami talasi) i izvore potresa (vulkanski, tektonski,
okeanski, atmosferski i drugo). Seizmologija pomaže u shvatanju tektonike Zemljine kore, stru­
kture unutrašnjosti Zemlje i predviđanju zemljotresa.

Slika 1.51. Zemljotres u Turskoj Slika 1.52. Zemljotres u Japanu

21
 Pitanja i zadaci:
1. Razorni zemljotres u našoj zemlji dogodio se 15. aprila 1979. godine. Pronađi u literaturi
ili na internetu podatke o ovom događaju.
2. Sljedeće tvrdnje poveži sa odgovarajućom kategorijom:
• određuje namjenu objekta
• određuje položaj objekta Idejni projekat
• određuje zanatske radove na objektu
• određuje oblik objekta
• sadrži elektro instalacije objekta Glavni projekat
• određuje funkciju i izgled objekta
• određuje građevinske radove na objektu
• sadrži razrađenu konstrukciju objekta Izvođački projekat
• sadrži projekat vodovoda i kanalizacije

1.5. Ortogonalna i kosa projekcija, aksonometrija i perspektiva

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• U ovom poglavlju ćemo učiti kako tijela, koja imaju tri dimenzije, projektujemo na ravan
koja ima dvije dimenzije.
• Učićemo kako se dobija ortogonalna i kosa projekcija, aksonometrija i perspektiva.

Sva tijela imaju tri dimenzije: dužinu, širinu

i visinu. Radi njihovog boljeg predstavljanja vrši se
projektovanje na ravan ili sagledavanje tijela na ne-
koj udaljenosti u perspektivi. Projektovanje tijela na
ravan moguće je ortogonalnom i kosom projekcijom
i aksono­metrijom. U posljednje vrijeme koriste se
računari za projektovanje. Projekcija je postupak
pre­slikavanja obje­kta koji nam omogućava jedno­
stavnije sagledava­nje trodimenzionalnog objekta
na projekcijskim ravnima.

Ortogonalna projekcija je projektovanje obje­­­

kta na projekcijske ravni pod uglom od 90o na jednoj ili
više ravni. Često se koristi i izraz norma­lna proje­kcija.
Kompletan izgled predmeta dobija se posmatranje­m
sa više strana (odozgo, sprijeda, sa strane). Kada ra­
sklo­pimo projekcijske ravni dobije­mo jednu novu za­
jedničku ravan i crteže – proje­kcije na njoj. Tako se sve
dužine i površine predmeta prikazuju u stvarnom obli­
ku i veličini ili u primijenjenoj razmjeri. Ortogonalne
projekcije omogućuju da se jasno prikažu oblik i dime­
nzije pojedinih detalja. Slika 1.53. Ortogonalna projekcija tijela

22
 Slika 1.54. Ortogonalna projekcija kuće

Pogled sprijeda Pogled sa strane

Pogled odozgo

Slika 1.55. Ortogonalna projekcija opeke

Kosa projekcija se dobija kada projekcijski

zraci zaklapaju neki ugao sa ravni na koju vršimo
projekto­vanje.

Slika 1.56. Kosa projekcija šuplje opeke

23
 Aksonometrija je vrsta paralelne projekcije gdje paralelne ivice na objektu u prostoru
zadržavaju takav položaj i na crtežu.

Slika 1.57. Aksonometrija kuće

Perspektiva je pojava prividnog smanjenja likova i predmeta srazmjerno udaljenosti od

gledaoca. Perspektiva prikazuje predmet onako kako ga oko vidi. Kod perspektive sve ivice pre­
dmeta koje predstavljaju treću dimenziju srazmjerno udaljenosti od gledaoca postaju sve bliže
dok se na kraju ne spoje u jednu tačku.

Slika 1.58. Perspektiva kuće

Pitanja i zadaci:

1. U dogovoru sa nastavnikom/com odaberi jedan predmet i nacrtaj ga u kosoj i ortogona­

lnoj projekciji, aksonometriji i perspektivi.
2. Razmisli za koje sve predmete u školi ti je potrebno poznavanje vrsta projekcije?
3. Potraži na internetu Home Designer Suite, program za crtanje kuća. Razmisli o vremenu
koje je potrebno utrošiti za crtanje projekta na klasičan način i pomoću kompjutera.

24
1.6. Gradili{te i građevinske ma{ine

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Šta je gradilište?
• Koje mašine se koriste u građevinarstvu?
• Učićemo i kako ove mašine oslobađaju čovjeka od teškog fizičkog rada.

Gradilište je zemljište na kojem se podiže građevinski objekat ( kuća, most, škola, zgrada,
put, pruga, tunel, brana itd). Sve radove nadgledaju šef gradilišta i nadzorni organ. Šefa gradilišta
postavlja izvođač radova, a nadzorni organ postavlja naručilac radova. Za veće objekte postavlja
se više šefova gradilišta i nadzornih organa za sve vrste radova. Prije početka radova gradilište
se ogradi. Zatim se vrše mašinska iskopavanja za temelj objekta. Izlivanjem temelja počinju gru-
bi građevinski radovi koji se završavaju postavljanjem krova. Poslije grubih građevinskih radova
postavljaju se instalacije za grijanje, vodovod i kanalizaciju i elektro instalacije. Završni radovi se
odnose na unutrašnje uređenje objekta i obuhvataju izolaterske, molerske, keramičarske, stola­
rske i druge radove. Posljednji radovi na izgradnji objekta su fasaderski radovi. U toku izvođenja
građevinskih radova izvođač je dužan da vodi građevinsku knjigu i građevinski dnevnik. Savremeni
način gradnje od manjih i jednostavnijih objekata do velikih i složenijih obuhvata pored rada ra­
dni­ka i rad sa građevinskim mašinama na gradilištu.

Slika 1.59. Gradilište

Mehanizacija se u građevinarstvu primjenjuje za prevoz, prenos i prebacivanje materijala

što oslobađa čovjeka od teškog fizičkog rada. Mehanizacijom upravljaju kvalifikovani radnici. U
građevinarstvu se koristi veliki broj mašina.

Slika 1.60. Kran Slika 1.61. Bager

25
 Najčešće su u upotrebi:
• mašine za iskopavanje i utovar zemlje (bageri i utovarivači)
• mašine za sabijanje tla
• mašine za prenos i dizanje tereta (kranovi i auto dizalice)
• mješalice za beton i auto mješalice
• mašine za transport i vuču
• mašine za radove na putevima, i dr.

Slika 1.62. Mješalica za beton Slika 1.63. Auto-mješalica za beton

Svaka mašina je namijenjena za određenu vrstu radova. Na primjer: kran služi za prenos i
dizanje tereta, bager služi za iskopavanje zemlje i utovar u kamione, mješalica služi za pravljenje
betona, itd.

Slika 1.64. Mašina za izradu kolovoza Slika 1.65. Mašina za kopanje zemlje

Slika 1.66. Mašina za čišćenje snijega

Na ovakvim poslovima postoji mogućnost da se radnici povrijede na radu. Radi odgovarajuće

bezbjednosti radnici moraju imati:
• specijalni šljem, najčešće žute boje,
• specijalnu obuću,
• rukavice i zaštitna odijela.
Prilikom izvođenja završnih radova (ugradnja prozora, vrata, malterisanje, bojenje fasade) uz
objekat se postavlja skela, a oko skele plastični najlon da bi se zaštitili prolaznici od mogućih ozljeda.

26
 Pitanja i zadaci:

1. Šef gradilišta i nadzorni organ nadgledaju radove na gradilištu. Zašto dva čovjeka obavljaju
isti posao? _______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2. Navedene su samo neke radne operacije na gradilištu. Poređaj ih po redosljedu izvođenja:

Postavljanje Izlivanje Keramičarski Postavljanje

fasade temelja radovi elektro-instalacije

3. Koje mjere zaštite se preduzimaju na gradilištu?

Navedi:_________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
4. Navedi koje još građevinske mašine znaš. Objasni koju vrstu radova obavljaju.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________

Da li znaš?

Kuber Pedi je podzemni grad u južnoj Australiji 850 km od Adelaide. Ovaj grad pod ze­
mljom ima 3000 stanovnika i istovremeno je najveći rudnik opala. Slučajnom prolazniku može
da promakne jer na zemlji gotovo da nema znaka koji upućuje na grad, a stotinama kilometara
unaokolo nema drugih naselja. Kuber Pedi je osnovan 1915. godine, pošto su kopači opala
shva­tili da je zbog nepodnošljive toplote i temperatura koje ljeti prelaze 55 stepeni Celzijusa,
(ali i vrlo hladnih i oštrih zima), najracionalnije rješenje da stvore — podzemne domove.

Tako je nastao pravi mali grad, najprije sa skromnim stanovima, a zatim i sa prodavnicama,
restoranima, crkvama, klubovima, školom i golf terenom...

Ovaj grad je tvorevina savremenog svijeta za razliku od Derinkuja, grada u Turskoj (pokra-
jina Kapadokija) koji se nalazi na jedanaest nivoa pod zemljom. Derinkuju, 85 m pod zemljom,
je pravo građevinsko čudo jer se smatra da je sagrađen u VII vijeku prije nove ere i da se u njega
moglo smjestiti oko 50 000 ljudi. Arheolozi istražuju detalje a za turiste su otvorena samo prva
dva nivoa.

Građevinari, sa mehanizacijom ili bez nje, uvijek iznenađuju svojom umješnošću i spo­
sobnošću.

27
1.7. Građevinski materijali

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Učićemo koji se materijali koriste u građevinarstvu?

• Kako dijelimo materijale prema njihovom porijeklu a kako prema namjeni?

Materijali koji se koriste u građevinarstvu su brojni i raznovrsni.

S obzirom na porijeklo postoje:
• prirodni − drvo, kamen, pijesak i šljunak, i
• vještački − opeka, čelik, mineralna veziva, keramika, malter, beton i staklo.

1.7.1. Prirodni građevinski materijali

Drvo je prirodni najstariji građevinski materijal i njegove pozitivne osobine su:

• velika čvrstoća u poređenju sa malom težinom,
• niska toplotna provodljivost,
• lako se obrađuje….
U građevinarstvu se koriste i prerađevine od drveta: furnir, šperploča, panel-ploča, iverica,
lesonit ploča.

Kamen je, pored drveta, jedan od najstarijih građevinskih materijala. Najtrajniji je gra­
đevinski materijal i danas postoje građevine od kamena stare nekoliko hiljada godina. U prirodi se
nalazi u velikim količinama. Vadi se u kamenolomima. Može biti obrađen i neobrađen.
Neobrađen kamen se upotrebljava u građevinarstvu pri izradi temelja, nosećih zidova,
nasipa, podloga puteva i dr.
Obrađeni kamen može biti: lomljen, drobljen, mljeven, poliran, brušen, šljunak i pijesak.

1.7.2. Vještački građevinski materijali

Beton je jedan od najvažnijih građevinskih materijala. Koristi se za izgradnju puteva, te-

melja, zgrada, mostova, kamenih blokova…. Može biti: obični, armirani, prednapregnuti i laki be-
ton.

Keramički materijali
U ovu grupu spadaju razne vrste opeka tj. cigle (puna, šuplja, fasadna i silikatna), blokovi
(veće dimenzije od obične cigle, pa se njima znatno brže gradi) i crijep.

Slika 1.67. Puna opeka Slika 1.68. Blok Slika 1.69. Crijep

28
 Vezivni materijali
Dobijaju se pečenjem određenih vrsta
stijena, pri čemu nastaju hemijske promjene u
stru­kturi materijala. U ovu grupu spadaju: kreč,
cement i gips.

Slika 1.70. Kreč

Materijali za oblaganje
Materijali za oblaganje se koriste da­ bi
unutrašnjost objekta učinili lakšim za održava­
nje i prijatnijim za boravak.
Za oblaganje podova, stepeništa i pode­
sta koristi se: kamen, drvo, vještački kamen,
pla­stične mase, keramičke pločice i dr. Za obla-
ganje zidova koriste se: boje, gipsane ploče, ta-
pete i dr.
Slika 1.71. Podne i zidne keramičke
pločice u kupatilu

Materijali za izolaciju
Izolacioni materijali se u građevinarstvu upotrebljavaju radi zaštite od nepoželjnih uticaja
vode – vlage (to su hidroizolacioni materijali kao bitumen, katran i drugi premazi), toplote (to­
plotni izlolatori kao azbest, staklena vuna, stiropor... ) i zvuka (zvučni izolatori kao što su različiti
sintetički i plastični materijali).
Građevinski materijali se prema namjeni mogu podijeliti na:
• konstruktivne (kamen, opeka, beton, armirani beton, čelik, drvo… ),
• vezivne (gips, cement, smola, bitumen…. ),
• izolacione (bitumen, plastika, staklo, mineralna i staklena vuna, stiropor… ),

Slika 1.72. Bitumen Slika 1.73. Katran

• materijali za oblaganje (drvo, kamen, keramičke pločice, linoleumi, tapete… ),

Slika 1.74. Lijepljenje Slika 1.75. Lijepljenje

keramičkih pločica parketa

• instalacioni materijali (vodovod, kanalizacija, centralno grijanje, elektri­čna instalacija… ).

29
 Radi kvalitetne gradnje potrebno je poznavati fizičke, hemijske, mehaničke i tehnološke
oso­bine građevinskog materijala.
• Fizičke: boja, sjaj, spoljašnji izgled, specifična masa, električna i toplotna provodljivost.
• Mehaničke: tvrdoća, čvrstoća, elastičnost.
• Hemijske: otpornost prema djelovanju vode i vlage, vazduha, insekata i hemijskih uticaja.
• Tehnološke: odnose se na mogućnost obrade materijala (neki su laki za obradu, a neki ne).

Pitanja i zadaci:

1. Ispuni sljedeću tabelu. Ako ti odgovara, dodaj još elemenata, nastavi da razgranavaš ovu
mapu. Na taj način ćeš dobiti slikovni prikaz lekcije.

Prema
Osobine namjeni
GRAĐEVINSKI
MATERIJALI
Tehnološke

Prema
porijeklu Izolacioni

1.8. Kultura stanovanja

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• U poglavlju 1.3. govorili smo o urbanizmu i rurizmu i značaju planskog i promišljenog
orga­nizovanja sredine u kojoj živimo. Sada ćemo učiti o razlikama života u gradu i selu,
kulturi i etici stanovanja.

Život u gradu razlikuje se od života na selu po samim stambenim jedinicama u kojima

ljudi žive. Kultura življenja u stambenoj zgradi, u objektima za kolektivno stanovanje, je važna
zbog zdravog i ure­dnog života i dobrih međuljudskih odnosa. Za dobre komšijske odnose važno

30
 IV POGONSKE MA[INE I
TRANSPORTNI SISTEMI

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Što su pogonske, a što radne mašine?

• Koje su karakteristike motora sa unutrašnjim i motora sa spoljašnjim sagorijevanjem?
• Što obuhvata saobraćajni sistem?
• Koje vrste transportnih sistema postoje?

Tehički i tehnološki napredak znači poboljšanje uslova življenja ali i planirano i razumno
korišćenje resursa – materije i energije.
Mašina je neizbježan pratilac savremenog čovjeka. Čovjek je stvorio, i stalno je usavršava,
da mu služi i omogući lakše i bolje življenje.

4.1. Pogonske i radne ma{ine

Mašine obavljaju određenu funkciju u procesu iskorišćavanja i transformacije energije.
Prema namjeni, razlikuju se dva osnovna tipa mašina – pogonske i radne (sl. 4.1).

Slika 4.1. Dva osnovna tipa mašine – pogonska i radna

Pogonske mašine imaju zadatak da neku energiju transformišu u mehaničku energiju

sposo­bnu za koristan rad. Tako se, na primjer, električna i nuklearna energija, toplotna energija
pare ili gasa, mehanička energija vode i druge, transformišu (pretvaraju) i omogućavaju obavlja­
nje određenih funkcija. Ova transformacija se obavlja posredstvom neke pogonske mašine ili mo-
tora. Najstarije pogonske mašine u službi čovjeka su vjetrenjače i vodenice. Danas je tehnološki
napredak učinio da je izbor motora veliki pa imamo motore s unutrašnjim sagorijevanjem, toplo­
tne turbine, elektromotore, nuklearne reaktore i druge pogonske mašine.

73
 Radne mašine imaju zadatak da obavljaju namijenjenu korisnu funkciju ili određeni rad za
čovjeka. To su, na primjer: pumpe, kompresori, ventilatori, strugovi, bušilice, dizalice, mješalice,
transportne i rudarske mašine i uređaji, liftovi i dr.
Mehaničku energiju pogonske mašine, odnosno njenu brzinu, snagu i moment, najčešće
treba prilagoditi potrebama radne mašine. Zato se kao posrednik između pogonske i radne
mašine koristi prenosnik snage. Zadatak prenosnika snage je da izlaznu učestanost obrtanja i
obrtni moment s pogonske mašine prilagodi zahtjevima radne mašine. Prenosnici snage mogu
biti mehanički, električni, hidraulični i pneumatski.

Pogonska, radna mašina i prenosnik snage najčešće su sastavni djelovi složene mašine.
Složene mašine su, na primjer, mašine alatke (bušilica, brusilica, strug, rendisaljka), motorna vo­
zila (sl. 4.1), buldožeri i dr.

Zavisno od toga koju energiju koriste kao izvor koji pretvaraju u mehanički rad, motori
mogu biti toplotni, hidraulični i električni.
Toplotni motori čine važnu grupu motora. To su motori kod kojih se pretvaranje jednog
oblika energije u drugi ne vrši direktno. Kod njih se toplota dobijena iz hemijske energije, putem
sagorijevanja nekog od raspoloživih goriva, dovodi do radnog tijela, a zatim se preko radnog tijela
ta toplota djelimično pretvara u mehanički rad.
Sagorijevanje goriva i dovodjenje toplote radnom tijelu može se izvesti van motora i u
samom motoru. Znači, da postoje dvije vrste toplotnih motora:

• motori sa spoljašnjim sagorijevanjem (motori SS), čiji su tipični predstavnici

parna mašina, parni cilindri, Stirlingov motor.

Prvu parnu mašinu patentirao je 1698.
godine vojni inženjer i pronalazač Tomas Sevi­
ri. Prije više od 200 godina, Englez Džems Vat
je konstruisao prvu parnu mašinu koja je mo­
gla da se široko upotrijebi u korisne svrhe.
Prva pro­mjena (transfo­rma­cija) oblik­a energije
se dešava u parno­m kotlu, gdje se sagorijeva­­
njem goriva proi­zvodi toplo­­ta. Druga promjena
obli­ka ene­rgije jeste pretvaranje toplotne ene­
rgije u­ me­hanički rad. Ona se odvija u parnoj Slika 4.2. Parna mašina
mašini (sl. 4.2).

Parne turbine su toplotni motori, koji kinetičku energiju vodene pare, pretvaraju u
mehanički rad. Vodena para se proizvodi ili u kotlu ili na drugi način (sl. 4.3).
Vodena para u kotlu ima veliku potencijalnu energiju. Ova energija se pretvara u kinetičku
preko mlaznice. Izlazeći iz mlaznice, para udara velikom brzinom u lopatice radnog kola i tako
okreće vratilo turbine (sl. 4.4). Za ovo vratilo, preko mašinskih sklopova, spojena je radna mašina
koja vrši određeni rad, npr. pokreće generator. Mlaznice imaju specijalni oblik i raspoređene su po

74
obodu turbinskog kola. Iskorišćena para se kondenzuje i ponovo se voda vraća u parni kotao.
Stirlingov motor je vrsta toplotnog motora koji kompresijom i ekspanzijom vazduha ili ne-
kog drugog gasa, na različitoj temepraturi pretvara toplotu u mehanički rad.

Slika 4.3. Princip rada termoelektrane Slika 4.4. Princip rada parne turbine

• motori s unutrašnjim sagorijevanjem (motori SUS).

Mnogo je jednostavnije da se sagorijevanje goriva i dovođenje toplote odvijaju u jednoj
mašini. Ova vrsta mašine se naziva motor s unutrašnjim sagorijevanjem.

Motori s unutrašnjim sagorijeva­nje­m,

ko­ji se koriste za pogon vozila, dijele se prema
vrsti goriva koje troše, prema načinu paljenja i
prema načinu obrazova­nja smješe za sagorije­
vanje u dvije glavne grupe: oto-motore (be­
nzi­nski motori) i dizel-motore. Osnovni djelovi
benzi­nskog motora su: blok (tijelo) motora 1,
cilindar 2, klip 3, koljena­sto vratilo 4, ventili 5 i
svjećica 6 (sl. 4.5).

Slika 4.5. Djelovi benzinskog motora

Po načinu rada, odnosno načinu odvođenja sagorjelih gasova i načinu dovođenja mješavine
za sagorijevanje, benzinski i dizel motori mogu biti četvorotaktni ili dvotaktni.
U četvorotaktnim motorima razmjena gasova se vrši periodično. Kod njih su za jedan radni
ciklus potrebna četiri takta, odnosno četiri hoda klipa u cilindru motora. U cilindru se nalaze klip,
sl. 4.5 (3) i klipnjača. Poslije četiri hoda klipa, odnosno dva obrtaja koljenastog vratila, počinje
novi radni ciklus motora. Četiri takta koji čine jedan radni ciklus su: usisavanje, sabijanje, širenje i
izduvavanje (sl. 4.6).

75
 Slika 4.6. Ciklusi četvorotaktnog motora s unutrašnjim sagorijevanjem

Prema rasporedu cilindara dijele se na jednoredne motore, bokser-motore, V-motore i

zvje­zdaste motore (sl. 4.7).

a b c d

Slika 4.7. a) Jednoredni, b) bokser-motor, c) V-motor i d) zvjezdasti motor

Gasna turbina je motor s unutrašnjim sagorijevanjem. U njoj se umjesto tečnog goriva

sagorijeva gas (sl. 4.8). Koriste se za pogon automobila, brodova itd.
Gas, koji sagorijeva u samoj turbini, koristi se za pogon radnih mašina. Vazduh zagrijavan
u kompresoru dovodi se u komoru za sagorijevanje. U ovu komoru stalno se ubacuje gorivo koje
sagorijeva i tom prilikom oslobađa toplotnu energiju. Gas se naglo širi, stvarajući kinetičku ene­
rgiju koja pokreće jednostepeno turbinsko kolo, a preko njega i radni dio turbina.
Ove turbine su jednostavne konstrukcije, ali troše više goriva od motora SUS.

Slika 4.8. Gasne turbine

76
 Mlazni i raketni propulzori (propulzor je riječ iz latinskog jezika koja znači tjeranje, guranje
naprijed, pogon) su motori s unutrašnjim sagorijevanjem. Koriste se za pogon aviona i raketa jer
postižu velike brzine – veće i od brzine zvuka (sl. 4.9).

Slika 4.9. Mlazni motori

Slika 4.10. Raketni motori – vrste i primjena

Hidraulični motori energiju vode (tečnosti)

pretvaraju u mehanički rad. Razlikuju se hidra­u­li­
čni cilindri i hidraulične turbine.
Hidraulični cilindri, potencijalnu energiju
te­čnosti, pretvaraju u mehaničku energiju kreta­nja
klipa (sl. 4.11).

Slika 4.11. Hidraulični cilindar

Hidraulične turbine energiju vode, obrtnim kretanjem radnog kola, pretvaraju u mehanički
rad.
Danas se proizvode različite vrste hidrauličnih turbina:
• Peltonova — za veće padove (sl. 4.12).
• Fransisova — za srednje padove i
• Kaplanova — za male padove i velike protoke (sl. 4.13).

77
 Voda se dovodi u radno kolo preko lopatica koje su specijalno izrađene i ugrađene na
turbinsko vratilo. Tako se energija vode koristi za obrtno kretanje vratila. Preko spojnice i drugih
prenosnika snage, energija se dovodi do radnih mašina za obavljanje mehaničkog rada. Najčešće
se koriste turbine za pokretanje generatora koji proizvodi električnu energiju. Na slici 4.12. pri-
kazana je Peltonova turbina. S velike visine voda se dovodi do turbine, okreće turbinsko kolo, a
preko njega generator koji proizvodi struju. Tako proizvedena struja se razvodi i napaja električna
mreža.
Kaplanova turbina se koristi tamo gdje imamo malu visinu pada vode, a veliku količinu
protoka vode (sl. 4.13).
Na slici 4.14. prikazan je vodeni točak za navodnjavanje poljoprivrednih oranica. On se
koristi vjekovima zbog jednostavne konstrukcije i lakog održavanja. Vodenica, popularno se naziva
i “potočara”, koristi se za mljevenje žitarica (sl. 4.15). Na taj način dobija se brašno. Vodenice se
često koriste u manjim mjestima udaljenim od gradova.

Slika 4.12. Peltonova turbina

Slika 4.13. Kaplanova turbina

Slika 4.14. Vodeni točak (za navodnjavanje) Slika 4.15 Vodenica

78
4.2. Transportni sistemi
Za transport tereta na kopnu čovjek je prvo upotrijebio svoje ruke i noge. Potom je koristio
životinje: volove, konje, magarce i kamile kao transportno sredstvo. Da bi životinjama prenosio
veći teret, čovjek je napravio prvo prevozno sredstvo – sanke. One su bile dobre za snijeg, ali ne
i za suv teren. Kada je pronađen točak, najveći čovjekov izum, napravljena su prva kolica, spa-
janjem dva točka osovinom. Usavršavanjem točka (drveni, metalni i gumeni) usavršavala su se i
kopnena tra­nsportna sredstva.
Čovjek se nije zadovoljio samo transportnim sredstvima na kopnu. On je istovremeno
razvi­jao vodena i vazdušna transportna sredstva.
Danas, za obavljanje određenih poslova, neophodno je brzo, udobno i jednostavno pre­
mje­štanje ljudi, dobara i informacija sa jednog mjesta na drugo. Saobraćajni sistem je skup sre­
dstava koji omogućavaju prevoz putnika, tereta i prenos informacija. Savremeno društvo i sa­vre­
meni način života zahtijeva i efikasan saobraćajni sistem.
Saobraćajni sistem obuhvata:
• Saobraćajne transportne mašine – motorna i željeznička vozila, brodove, avione, dizalice
i transportere;
• Saobraćajnice – drumove, autoputeve, željezničke pruge, morske i riječne kanale i puteve,
vazduhoplovne linije, stanice, luke, aerodrome, semafore, itd.;
• Saobraćajne ustanove – pošte, telegrafe, telefone, itd.;
• Saobraćajnu regulativu – pravila koja omogućavaju bezbjedno odvijanje saobraćaja.

Za transport putnika, proizvoda i dobara koriste se različite mašine.

Najčešće ih dijelimo na:

Mašine za spoljašnji transport – služe za tansport na velikim razdaljinama i tu se ubrajaju

sve mašine za prevoz robe i putnika kopnenim, vazdušnim i vodenim saobraćajem. To su:
• Motorna — drumska vozila (bicikli, motocikli, automobili — putnički i teretni, trolejbusi itd.)
• Željeznička — šinska vozila (vozovi sa različitom vučom, šinobusi, tramvaji i dr.)
• Brodovi (putnički, transportni, kontejneri, cistijerne, kombinovani i dr.)
• Avioni (putnički, teretni, specijalni itd)

• Bicikl
Naziv bicikl prvi put je upotrijebljen 1865. godine. Imao je drveni okvir i točkove iste
veličine. Naredni tip bicikla imao je znatno veći prednji točak nego zadnji. Na prednjem točku bile
su pedale i sjedište (sl. 4.16). Za jedan pun obrt pedala, bicikl je prelazio duži put, nego kada su
točkovi bili iste veličine.

Slika 4.16. Stari tip bicikla Slika 4.17. Novi tip bicikla

79
 V ENERGETIKA

U ovom poglavlju ćeš naučiti:

• Šta je energija?
• Kako se energija stvara?
• Da li je moguće energiju su­nca pretvoriti u električnu energiju?
• Kako hidroelektrana proizvodi električnu energiju?
• U kojim se sve vidovima energija pojavljuje?
• Može li se akumulirati?
• Da li se iz jednog oblika može pretvarati, odnosno transformisati u drugi?
• Koje su karakteristike pojedinih vrsta energije?
• Može li se energija uštedjeti i kako?

Energetika je oblast privrede koja se bavi proizvodnjom, prenosom i distribucijom energe-

nata i energije.
Pojam energetika se može definisati na više načina. U naučnom smislu energetika je nauka
o energiji i tehničkom korišćenju izvora energije. U ekonomskom smislu energetika je skup pri­
vrednih aktivnosti usmjerenih na istraživanje i proizvodnju izvora energije, transformaciju, prenos
i distribu­ciju (distribucija − znači podjela, razdioba, raspoređivanje... ) do potrošača.
Jedan od zadataka energetike, pored ostalog, je ekonomična proizvodnja i smanjenje gu-
bitaka energije i izbor najboljeg i najisplativijeg načina transporta. Pored ovoga značajan zadatak
je i smanjenje negativnih uticaja na čovjekovu okolinu. Ovdje se prvenstveno misli na smanjivanje
emisije gasova (ugljen dioksid) koji su uzrok efekta staklene bašte, ali i ostalih štetnih proizvoda
koji nastaju tokom procesa proizvodnje energije (sumporni i azotni oksidi, pepeo, čađ, itd.)

5.1. Pojam i vrste energije

Energija predstavlja sposobnost da se izvrši neki rad. Energija se javlja u različitim vid-
ovima: mehanička, toplotna, hemijska, električna, svjetlosna i nuklearna.

Energija se može definisati i kao fizička radna sposobnost tijela.

Energija je u prirodi najčešće akumulirana u potencijalu vodenih tokova, drvetu, uglju,
nafti, prirodnom gasu, zračenjima Sunca, strujanju vjetra, talasima mora.

ZAKON O ODRŽANJU ENERGIJE

Energija može da se pretvara (transformiše) iz jednog oblika u drugi. Međutim, energija se
ne može ni iz čega stvarati, niti uništavati.

87
 U procesu iskorišćavanja i pretvaranja energije, iz jednog oblika u drugi, koriste se različite
vrste mašina. Ove mašine se nazivaju pogonske mašine. Pogonske mašine mogu biti toplotne,
hidraulične i električne i o njima smo više naučili u poglavlju Pogonske mašine i transportni si­
stemi.

Kao što smo pomenuli, postoje različite vrste energije: mehanička, toplotna, hemijska,
električna, svjetlosna i nuklearna, sl. 5.1.

ENERGIJA

mehanička električna svje­tlosna nuklearna toplotna hemijska

Slika 5.1. Vrste energije

5.1.1. Mehanička energija

Mehanička energija je sposobnost tijela da vrši rad zahvaljujući svom položaju ili svom
kretanju.
Kod mehaničke energije razlikuju se:
• energija mirovanja − potencijalna energija
• energija kretanja − kinetička energija

Primjeri za potencijalnu energiju su: akumulaciono jezero, prirodno brdsko jezero, sudovi
sa komprimovanim − sabijenim, zgusnutim vazduhom, napregnute (prethodno opterećene) opru-
ge i dr., a za kinetičku energiju su: struja tečnosti, struja vazduha (vjetar), tijelo u padu, vozilo u
pokretu, zamajac u obrtanju i dr.

a b c d
Slika 5.2. Pretvaranje potencijalne energije vode u kinetičku

88
 Energija mirovanja uvijek može da se preobrati u energiju kretanja i obrnuto. Ako se u
nekom tijelu smanjuje njegova energija mirovanja (potencijalna energija), onda će rasti njegova
energija kretanja (kinetička energija) i obrnuto (sl. 5.2).

5.1.2. Hemijska energija

Hemijska energija može biti akumulisana u različitim vrstama goriva (uglju, nafti, metanu,
eksplozivima... ), električnim akumulatorima, hrani itd. (sl. 5.3).
Hemijska energija je ona energija koja je sadržana u hemijskim jedinjenjima. Oslobađa se
tokom hemijskih reakcija – tokom hemijske reakcije dolazi do raskidanja ili formiranja hemijskih
veza, što ima za posljedicu oslobađanje energije, njenog pretvaranja iz jednog oblika u drugi.

Slika 5.3. Neki od primjera primjene hemijske energije

Toplotna energija predstavlja stepen zagrijanosti nekog tijela. Najčešće nastaje sagorijeva­
njem materija. Ona je prelazna, jer prelazi sa toplijeg tijela na hladnije. Toplotna energija je sigu­
rno prvi oblik energije za kojom je čovjek imao potrebu.

Električna energija se dobija iz generatora električne energije, iz hidroelektrana, termoe-

lektrana, vjetrogeneratora ili nuklearnih elektrana. Ona se može definisati kao usmjereno kre-
tanje elektrona. Na sl. 5.4. prikazan je tok električne energije od postrojenja – termoelektrane,
gdje se proizvodi, do kuće, odnosno krajnjih potrošača.

Slika 5.4. Tok električne energije

89