Lidia Cierpiałkowska, Michał Ziarko

Psychologia uzależnień
– alkoholizm
Wydawcy: Iwona Zarzycka, Bożenna Żółtowska

Redaktor: Andrzej Ruchałowski, Iwona Zarzycka

Korekta: Danuta Rzeszewska-Kowalik
Opracowanie typograficzne serii: Marek Stańczyk
Projekt okładki i stron tytułowych: Janusz Fajto
Fotografia na okładce: archiwum Autorów
Indeks osób: Zdzisława Ziembińska

ISBN: 978-83-60807-58-3

© Copyright by Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne

Warszawa 2010

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.

Grupa Kapitałowa WSiP S.A.
00-696 Warszawa, ul. J. Pankiewicza 3

www.waip.com.pl

Wydanie pierwsze
Arkuszy drukarskich: 30,5
Skład i łamanie: Jolanta Szaniawska
Druk i oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne S.A.
 Spis treści
Wstęp 13

Co to jest i czym się zajmuje psychologia uzależnień

od środków psychoaktywnych? 13

Rozdział 1
Efekty krótkotrwałego i długotrwałego działania
alkoholu na organizm człowieka 19
Lidia Cierpiałkowska
1.1. Wprowadzenie 19
1.2. Efekty krótkotrwałego działania alkoholu
na organizm człowieka 20
1.2.1. Metabolizm alkoholu etylowego 22
1.2.2. Różnice indywidualne i płciowe w przebiegu metabolizmu 27
1.2.3. Konsekwencje upicia się – dwufazowe działanie alkoholu 29
1.2.4. Powikłane i patologiczne upicie się 34
1.3. Zdrowotne, fizyczne i somatyczne skutki
długotrwałego picia alkoholu 38
1.3.1. Choroby układów pokarmowego i dokrewnego 39
1.3.2. Choroby sercowo-naczyniowe i choroby płuc 41
1.3.3. Zaburzenia układu endokrynnego i funkcji seksualnych 42
1.4. Psychiczne i społeczne skutki przewlekłego
picia alkoholu 44
1.4.1. Zaburzenia psychotyczne – ostre i rezydualne 45
1.4.2. Zaburzenia nastroju i zespół stresu pourazowego 48
1.4.3. Dysfunkcje procesów poznawczych i zespoły otępienne 52
1.4.4. Negatywne skutki społeczne 57
1.5. Podsumowanie 59


Rozdział 2
Szkodliwe używanie i uzależnienie od alkoholu 60
Lidia Cierpiałkowska
2.1. Wprowadzenie 60
2.2. Kryteria klasyfikacji zaburzeń spowodowanych
używaniem alkoholu 61
2.3. Alkoholizm jako dynamicznie rozwijająca się choroba 66
2.3.1. Alkoholizm jako choroba przewlekła 68
2.3.2. Zespół narkomanicznego uzależnienia alkoholowego 78
2.4. Zaburzenia związane z używaniem alkoholu
w klasyfikacji DSM i ICD 84
2.4.1. Szkodliwe picie i nadużywanie alkoholu 87
2.4.2. Uzależnienie od alkoholu 89
2.4.3. Zespół abstynencyjny 91
2.5. Typologie alkoholizmu 93
2.6. Płeć i wiek a zaburzenia związane z używaniem alkoholu 98
2.6.1. Ryzyko zaburzeń u kobiet 99
2.6.2. Okres adolescencji i wczesnej dorosłości 101
2.6.3. Ryzyko zaburzeń w okresie późnej dorosłości 102
2.7. Diagnoza kliniczna zaburzeń spodowanych
używaniem alkoholu 103
2.7.1. Diagnoza różnicowa i narzędzia badawcze 105
2.7.2. Diagnoza strukturalna i genetyczna 110
2.8. Podsumowanie 111

Rozdział 3
Modele genetyczne i koncepcje psychologiczne
zaburzeń związanych z używaniem alkoholu 113
Lidia Cierpiałkowska
3.1. Wprowadzenie 113
3.2. Koncepcje psychologiczne i modele empiryczne 114
3.3. Modele genetyki behawioralnej i molekularnej 117
3.3.1. Badania nad bliźniętami i osobami spokrewnionymi 119
 

3.3.2. Metoda adopcyjna 124

3.3.3. Geny zwiększające ryzyko i ochraniające 129
3.3.4. Czynniki pośredniczące w dziedziczeniu 134
3.4. Alkohol jako środek uzależniający – modele zwierzęce 135
3.4.1. Mechanizmy uczenia się popędów 136
3.4.2. Układ nagrody – model sensytyzacji zachęty 141
3.4.3. Model procesów przeciwstawnych i allostazy 144
3.5. Koncepcje i modele psychologiczne 147
3.5.1. Behawiorystyczna koncepcja redukcji napięcia
i tłumienia odpowiedzi na stres 148
3.5.2. Koncepcje poznawcze i behawioralno-poznawcze 156
3.5.3. Modele procesualne i strukturalne oczekiwań 162
3.5.4. Teoria społecznego uczenia się 167
3.5.5. Psychoanaliza i psychologia osobowości 173
3.6. Wieloczynnikowe modele integracyjne 180
3.6.1. Modele podatności i stresu 181
3.7. Podsumowanie 185

Rozdział 4
Rodzina i małżeństwo z problemem alkoholowym
– podejścia interakcyjne i systemowe 187
Lidia Cierpiałkowska
4.1. Wprowadzenie 187
4.2. Wczesne modele funkcjonowania rodzin alkoholików 188
4.3. Psychologiczne modele interakcyjne 191
4.3.1. Koncepcje behawioralno-poznawcze 192
4.3.2. Gry małżeńskie w ujęciu analizy transakcyjnej 197
4.3.3. Psychodynamiczne koncepcje koluzji małżeńskich 207
4.4. Koncepcje i modele współuzależnienia 212
4.4.1. Status pojęcia współuzależnienie
– od przejawów do genezy 213
4.4.2. Koalkoholizm jako przejaw procesu nałogowego 216
4.4.3. Współuzależnienie jako zaburzenie osobowości 219
4.4.4. Współuzależnienie jako reakcja na stres 223
4.4.5. Weryfikacja empiryczna modeli współuzależnienia 226


4.5. Alkoholowy system rodzinny w koncepcjach

systemowo-strukturalnych 229
4.5.1. Alkoholowy system rodzinny w cyklu życia 230
4.5.2. Alkoholowy system rodzinny: reguły homeostazy
i zmienności 239
4.5.3. Role w alkoholowym systemie rodzinnym 243
4.5.4. Modele transgeneracyjności: wielopokoleniowe
rodziny alkoholowe 247
4.6. Podsumowanie 252

Rozdział 5
Funkcjonowania dzieci alkoholików
– psychospołeczne źródła deficytów i zasobów 253
Lidia Cierpiałkowska
5.1. Wprowadzenie 253
5.2. Rodzina alkoholików: niespecyficzne i specyficzne
wyznaczniki funkcji rodzicielskich 254
5.3. Obraz kliniczny funkcjonowania dzieci alkoholików 256
5.3.1. Dziecko we wczesnym okresie rozwoju
w rodzinie alkoholowej 257
5.3.2. Funkcjonowanie dzieci w okresie adolescencji
i wczesnej dorosłości 259
5.3.3. Role rodzinne a ograniczenia rozwoju
potencjalnych możliwości dzieci 263
5. 4. Zdrowie i zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży
w świetle wyników badań 273
5.4.1. Zdrowie i typy zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży 273
5.4.2. Alkoholowy zespół płodowy 275
5.4.3. Rezultaty porównań międzygrupowych: dzieci alkoholików
i niealkoholików 277
5.4.4. Rezultaty porównań wewnątrzgrupowych:
modele psychopatologii rozwojowej 279
5. 5. Zasoby i możliwości rozwoju dzieci alkoholików 284
5. 6. Podsumowanie 288
 

Rozdział 6
Modele i programy terapii jednostki i rodziny
z zaburzeniami spowodowanymi
używaniem alkoholu 289
Lidia Cierpiałkowska
6.1. Wprowadzenie 289
6.2. Modele alkoholizmu a koncepcje leczenia alkoholików 290
6.2.1. Wczesne modele behawiorystyczne 291
6.2.2. Model Minnesota 293
6.3. Współczesne programy i modele terapii alkoholików
– proces i struktura 299
6.3.1. Proces zmiany a motywacja do leczenia 299
6.3.2. Współczesne modele poznawczo-behawioralne 306
6.3.3. Model terapii integracyjnej 312
6.3.4. Terapie zapobiegania nawrotom 317
6.4. Modele pomocy dla członków rodziny alkoholika 321
6.4.1. Programy i modele pomocy osobom współuzależnionym 322
6.4.2. Pomoc psychologiczna dzieciom 328
6.4.3. Programy pomocy dla rodziny 330
6.5. Założenia i cele ruchu anonimowych alkoholików 334
6.5.1. Grupy Anonimowych Alkoholików 335
6.5.2. Grupy rodzinne Al-Anon 343
6.5.3. Dzieci w grupach Al-Ateen 349
6.6. Podsumowanie 350

Rozdział 7
Profilaktyka. Podstawowe zagadnienia 352
Michał Ziarko
7.1. Wprowadzenie 352
7.2. Profilaktyka w cyklu życia człowieka 352
7.3. Zakres znaczeniowy pojęcia profilaktyka 357
7.4. Profilaktyka a inne oddziaływania z nią związane 361


7.4.1. Profilaktyka a promocja zdrowia 361

7.4.2. Profilaktyka a wychowanie 362
7.5. Rodzaje działań profilaktycznych 363
7.5.1. Działania profilaktyczne a faza rozwoju zaburzenia 363
7.5.2. Działania profilaktyczne a kontekst społeczny 369
7.6. Teorie w profilaktyce 372
7.7. Posumowanie 373

Rozdział 8
Etapy konstruowania programu
profilaktycznego 374
Michał Ziarko
8.1 Wprowadzenie 374
8.2 Ogólny schemat tworzenia programu
profilaktycznego 374
8.3 Faza przygotowawcza programu
– działania orientacyjne 377
8.3.1. Obraz spożycia alkoholu 381
8.3.2. Przyczyny sięgania po alkohol przez młodzież 382
8.3.3. Czynniki ryzyka związane z używaniem alkoholu
w okresie dzieciństwa i adolescencji 382
4.3.4 Czynniki chroniące 389
8.3.5. Charakterystyka zasobów i deficytów w środowisku
realizacji programu 391
8.3.6. Identyfikacja mechanizmu spożywania alkoholu
przez młodzież jako efekt diagnozy 393
8.3.7. Warunki efektywności diagnozy 393
8.4. Faza przygotowawcza programu – działania ideacyjne
i decyzyjne 395
8.4.1. Formułowanie celów działań profilaktycznych 395
8.4.2. Projektowanie działań w ramach programu
profilaktycznego 396
8.5. Faza realizacji programu 405
8.5.1 Działania organizacyjne 405
8.5.2. Działania realizacyjne – strategie w profilaktyce 405
 

8.6. Faza ewaluacyjno-korektywna programu 415

8.6.1. Pojęcie ewaluacji 415
8.6.2. Miejsce ewaluacji w programie profilaktycznym 415
8.6.3. Czynniki wpływające na trafność ewaluacji 419
8.6.4. Czynniki decydujące o skuteczności
programów profilaktycznych 421
8.6.5. Standardy jakości programów profilaktycznych 424
8.7. Podsumowanie 426

Bibliografia 427

Indeks osób 462

Indeks rzeczowy 472

Wykaz ramek 482

Wykaz rysunków 484

Wykaz tabel 487

 Wstęp

Co to jest i czym się zajmuje psychologia uzależnień

od środków psychoaktywnych?
Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, od pewnych form aktywności
występujących w codziennym życiu jednostki są przedmiotem zainteresowania
teoretycznego i badawczego wielu dziedzin naukowych, takich jak: medycyna,
socjologia, ekonomia, pedagogika czy psychologia społeczna. To zainteresowanie
wielu dyscyplin zajmujących się funkcjonowaniem człowieka wynika z negatyw-
nych konsekwencji zdrowotnych, społecznych czy ekonomicznych, jakie niosą za
sobą różne uzależnienia i towarzyszące im zjawiska w rodzinie, pracy czy środowis-
ku społecznym. Społeczeństwa wielu krajów domagają się bardziej radykalnych
i skutecznych rozwiązań, które zmniejszałyby negatywne skutki już istniejących
uzależnień i chroniły następne pokolenia przed działaniem szerokiego spektrum
czynników ryzyka ich wystąpienia.
Ważne miejsce pośród tych wszystkich dyscyplin naukowych zajmuje psy-
chologia uzależnień, którą uznajemy za subdyscyplinę psychologii klinicznej.
Psychologia kliniczna to nauka zajmująca się nie tylko opisem przejawów zaburzeń
psychicznych, ale przede wszystkim wyjaśnianiem psychologicznych uwarunko-
wań tych zaburzeń oraz ich prewencją i leczeniem za pomocą psychologicznych
metod oddziaływania zwanych psychoterapią. Dla wyjaśnienia psychologicznych
uwarunkowań zdrowia lub zaburzeń psychicznych stosuje się założenia czterech
podstawowych ujęć natury człowieka w psychologii, tj. psychoanalizę, podejście
behawioralno-poznawcze, szkołę humanistyczno-egzystencjalną i systemowe
teorie terapii rodzin. Na tle tak zdefiniowanego przedmiotu zainteresowań psy-
chologii klinicznej powstaje pytanie: jakie szczegółowe cele i zadania powinny być
realizowane przez dziedzinę badań naukowych, zwaną psychologią uzależnień?
Pytanie to wydaje się jeszcze ważniejsze w obliczu zachodzących w ostatnich latach
przemian w rozumieniu i w wyjaśnianiu natury i mechanizmów powstawania uza-
leżnienia i współuzależnienia. Celem podręcznika jest przedstawienie współczes-
nych koncepcji i wyników badań empirycznych nad naturą, genezą i mechanizmem
powstania uzależnienia i współuzależnienia, prezentacja najbardziej efektywnych
programów terapeutycznych dla alkoholików i członków ich rodzin (zarówno do-
rosłych, jak i dzieci), a także ukazanie założeń i sposobów realizacji programów pro-
filaktycznych stosowanych w różnych okresach cyklu życia jednostki. W ostatnim
 Wstęp

dziesięcioleciu przeprowadzono wiele interesujących empirycznych weryfikacji

już istniejących koncepcji typów uzależnień (od alkoholu i od innych substancji
psychoaktywnych); na tle ogólnych założeń psychopatologii rozwojowej opraco-
wano wieloczynnikowe modele genezy i mechanizmów ryzyka powstawania uza-
leżnień na różnych etapach życia jednostki; udoskonalono i zastosowano bardziej
zaawansowane narzędzia analizy statystycznej, które pozwoliły na wnikliwsze
porównania i zestawienia wyników badań prospektywnych i retrospektywnych.
Analiza literatury na temat psychologii uzależnień pozwala stwierdzić, że naj-
poważniejsze analizy teoretyczne i badania empiryczne przeprowadzono nad alkoho-
lizmem i alkoholikami. To skłoniło nas do napisania podręcznika z psychologii
alkoholizmu. Niektóre z badań nad uzależnieniem od alkoholu znacznie później z do-
brym skutkiem przeprowadzono na osobach uzależnionych od kokainy czy heroiny.
Psychologia alkoholizmu jako subdyscyplina psychologii klinicznej nie tylko
wykorzystuje w praktyce klinicznej wiedzę psychologiczną pochodzącą z różnych
paradygmatów poradnictwa i terapii psychologicznej, ale jednocześnie tworzy coraz
bardziej złożone koncepcje genezy i mechanizmów kształtowania się uzależnień
oraz towarzyszących im zjawisk, które występują w rodzinie i u osób pozostających
w bliskich związkach z uzależnionymi. W ramach tej subdyscypliny konstruuje się
także coraz bardziej złożone projekty badawcze, a uzyskane na podstawie przepro-
wadzonych badań empirycznych rezultaty, pozwalają na sprawdzenie wielu ważnych
hipotez wzbogacających koncepcje natury człowieka, jego rozwoju i powstania
zaburzeń psychicznych.
Podstawowe zadania psychologii alkoholizmu koncentrują się na następujących
kwestiach:
1) charakterystyka obrazu klinicznego szerokiego spektrum zaburzeń zwią-
zanych z używaniem alkoholu, szczególnie definiowanie istoty uzależ-
nienia psychicznego (na tle uzależnienia fizycznego) oraz współwystępu-
jących procesów i zjawisk psychicznych, na przykład zmian w hierarchii
potrzeb i wartości, przekształceń w ramach strategii radzenia sobie ze stresem
(dominacja strategii unikania nad strategiami konfrontacyjnymi), pojawienia
się różnych zaburzeń w zakresie regulacji emocji (zaburzenia kontroli we-
wnętrznej i zewnętrznej) czy nasilenia działania niektórych mechanizmów
obronnych (zaprzeczania, racjonalizacji i fantazjowania);
2) tworzenie koncepcji i modeli patogenetycznych uzależnienia i współ-
uzależnienia w ramach różnych psychologicznych ujęć natury człowieka,
tj. psychoanalizy, teorii społecznego uczenia się, poznawczo-behawio-
ralnej i humanistycznej; opis i wyjaśnienie powstawania i utrzymywania
się patomechanizmów zależności psychicznej i fizycznej od substancji
psychoaktywnych, różnych form aktywności życia codziennego i popędów;
 Wstęp 

jednocześnie w ramach podejścia interakcyjno-systemowego podejmuje

zagadnienia znaczenia uzależnienia jednego z członków rodziny dla funk-
cjonowania pozostałych osób i całego systemu rodzinnego;
3) wyjaśnianie źródeł powstania uzależnień za pomocą analizy (teoretycz-
nej i empirycznej) złożonych związków między biologicznymi, psychicz-
nymi i społecznymi uwarunkowaniami, przy zwracaniu szczególnej uwagi
na wyjaśnienie znaczenia czynnika psychicznego oraz na wyjaśnienie przy-
czyn powstania zespołu zachowań zwanych współuzależnieniem w cyklu
życia jednostki;
4) tworzenie programów terapii uzależnień (także zaburzeń psychicznych
współwystępujących z uzależnieniami) na tle modeli patogenetycznych
i programów profilaktycznych oraz modeli salutogenetycznych z wyko-
rzystaniem współczesnej wiedzy z psychoterapii i psychologii zdrowia,
a także tworzenie właściwych metodologicznie i merytorycznie procedur
ich ewaluacji (por. rys. 1).

Celem podręcznika jest zaprezentowanie jednej z głównych dziedzin nauki

zajmującej się konceptualizacją zagadnień uzależnienia od środków psychoak-
tywnych, szczególnie alkoholizmu, czyli:
1. Przedstawienie obrazu klinicznego i kryteriów odróżniania nadużywania
od uzależnienia od alkoholu w świetle aktualnie obowiązujących mię-
dzynarodowych systemów klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV
i ICD-10 oraz współczesnych modeli genetyki behawioralnej i psychologii
klinicznej (psychoanalitycznej, behawioralno-poznawczej, egzystencjalnej
i interakcyjnej).
2. Przedstawienie znaczenia alkoholizmu dla funkcjonowania rodziny. Ze
względu na istniejące w psychologii klinicznej i psychopatologii dwa ujęcia
ontologiczno-epistemologiczne funkcjonowania rodziny, w podręczniku
przedstawiono znaczenie alkoholizmu dla poszczególnych jej członków
w ujęciu linearnym i strategiczno-systemowym. Perspektywy te znajdują
odbicie w formułowaniu programów terapeutycznych dla alkoholika
i członków rodziny.
3. Prezentacja modelu psychopatologii rozwojowej – kierunku badań nad
dziećmi z rodzin alkoholowych, który uwzględnia w prognozowaniu linii
rozwoju zdrowia lub zaburzeń (dezadaptacyjnych wzorców zachowań)
konfigurację zewnętrznych i wewnętrznych czynników ryzyka i zasobów
na różnych etapach ich życia.
 Wstęp

PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE
NATURY CZŁOWIEKA

Model SalutogentyCzny Model PatogenetyCzny

wzorce i cechy symptomy symptomy

zachowania uzależnienia zaburzeń
nadużywania

P
R
o t
f intrapsychiczne Mechanizmy intrapsychiczne e
i mechanizmy intrapsychiczne mechanizmy R
l zdrowia picia/brania zaburzeń a
a P
k i
t a
y
k Salutogeneza Patogeneza
a interakcja
Czynniki: czynników Czynniki:
biologiczne biopsycho- biologiczne
psychiczne społecznych psychiczne
społeczne społeczne

Rysunek. Psychologiczne koncepcje natury człowieka a poziomy opisu symptomów, mechanizmów i genezy
uzależnienia (na podstawie: Cierpiałkowska, 2006)

4. Przedstawienie transteoretycznych i paradygmatycznych programów

leczenia alkoholików i członków ich rodzin. Wskazanie na czynniki leczące
i warunki konieczne do wystąpienia zmiany w procesie oddziaływań tera-
peutycznych, ze szczególnym uwzględnieniem tych czynników, które wa-
runkuj wysoką ich skuteczność.
5. Prezentacja zagadnień prewencji i profilaktyki nadużywania alkoholu z per-
spektywy psychologii rozwojowej i edukacyjnej. Opisanie etapów konstru-
owania programów profilaktycznych dla dzieci i adolescentów pochodzących
z grup o różnych – zewnętrznych i wewnętrznych – czynnikach ryzyka i za-
sobach.
 Wstęp 

6. Ukazanie kierunków rozwoju ważnych dla zwiększenia efektywności terapii

i oddziaływań profilaktycznych. Uwrażliwienie na konieczność przestrze-
gania zasad etycznych w kontakcie, postępowaniu diagnostycznym i podczas
leczenia pacjentów uzależnionych od alkoholu oraz członków ich rodzin.

Przedstawione powyżej zagadnienia omówiono w kolejnych rozdziałach pod-

ręcznika, który, mamy nadzieję, zawiera prezentację najbardziej interesującej w tej
dziedzinie problematyki. Choć staraliśmy się dokonać przeglądu współczesnej
literatury i wyników badań z zakresu omawianych problemów, to ze względu na ich
bogactwo musieliśmy dokonywać selekcji, jaki materiał uwzględnić. Mamy nadzieję,
że wybór okaże się trafny, a psychologia uzależnień stanie się interesującym obsza-
rem dociekań teoretycznych i badawczych nie tylko psychologów, ale także dla
studentów i praktyków innych dyscyplin naukowych.

Lidia Cierpiałkowska
Rozdział 1

Efekty krótkotrwałego i długotrwałego

działania alkoholu na organizm człowieka

1.1. Wprowadzenie

Studia nad obecnością środków odurzających w dziejach ludzkości doprowa-

dziły A. Kellera (1979) do sformułowania parafrazy na początku był alkohol . Choć
dopiero około 6000 lat p.n.e. w Egipcie produkowano pierwsze piwa, to znacznie
wcześniej ludzie spożywali niedestylowane napoje alkoholowe wytwarzane dzięki
zjawisku naturalnej fermentacji. Nietrudno o wystąpienie takiego procesu w krajach
śródziemnomorskich, gdzie wysoka temperatura sprzyja samoistnemu uaktywnie-
niu się fermentacji dojrzałych owoców winogron, z których uzyskiwano wspaniałe
wina, czy ziaren jęczmienia, z którego pozyskiwano brązowy, doskonale łagodzący
pragnienie napój zwany piwem. Pierwsze ślady piwa wytwarzanego z wody i słodu,
odnaleziono w egipskich grobowcach z 2000 roku p.n.e., co dowodzi, że już wówczas
znane były bardziej zaawansowane sposoby jego produkcji. Najwcześniejsze
wzmianki o destylowaniu napojów alkoholowych pochodzą z Chin z 1000 roku p.n.e.,
znacznie późniejsze, z około 800 roku n.e. z Europy Zachodniej (Maisto, Galizio,
Connors, 2000).
Podobno dzięki arabskiemu lekarzowi o imieniu Phazes, poszukującemu spo-
sobu na uwolnienie „ducha wina”, popularna staje się procedura destylacji, dzięki
której nastąpiło rozpowszechnienie się na całym świecie tajemniczego, wywołu-
jącego przyjemne doznania napoju zwanego spirytusem, określanego także mianem:
krynica młodości, eau-de-vie czy aqua vitae.
Procedura destylacji nie jest zbyt skomplikowanym zabiegiem i służy zwiększe-
niu zawartości etanolu w napojach. Dzięki temu, że alkohol ma niższą temperaturę
wrzenia niż woda, po doprowadzeniu do wrzenia mieszaniny fermentacyjnej powstaje
para zawierająca wysokie stężenie etanolu. Każde kolejne skroplenie pary powstałej
na skutek podgrzewania substancji sprzyja uzyskaniu cieczy o większej zawartości
alkoholu niż ta, która wystąpiła w poprzednim napoju. Wielokrotne powtórzenie tego
procesu prowadzi do uzyskania napoju o coraz większym stężeniu alkoholu, aż w końcu
jego zawartość może wynosić 96% objętości, w przypadku spirytusu etylowego.
 Rozdział . Efekty krótkotrwałego i długotrwałego działania alkoholu na organizm człowieka

Efekty krótkotrwałego i długotrwałego działania alkoholu na organizm czło-

wieka są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych: biologii,
medycyny, psychologii czy socjologii. Krótkotrwałe, zazwyczaj przemijające
skutki picia alkoholu są przejawem jego działania na organizm człowieka, zwłasz-
cza jego sferę fizyczną, psychiczną i zachowania społeczne. Przejawy te mają albo
charakter typowy – przyjmują wówczas charakterystyczną, choć różną postać –
w zależności od ilości spożytego alkoholu, albo atypowy (patologiczny), będący naj-
częściej wynikiem interakcji działania alkoholu i występujących u jednostki innych
problemów natury psychicznej. Konsekwencje długotrwałego używania alko-
holu przyjmują często postać przewlekłą, ponieważ wieloletnie picie prowadzi do
negatywnych skutków zdrowotnych, takich jak poważne choroby fizyczne, zaburze-
nia psychiczne czy wysoce nieadaptacyjne wzorce funkcjonowania społecznego.

1.2. Efekty krótkotrwałego działania alkoholu

na organizm człowieka
Alkohole w związku z obecnością w cząsteczce grupy wodorotlenowej (-OH)
należą do klasy organicznych związków chemicznych, pochodnych węglowodo-
rów. Do grupy tej zalicza się, obok najbardziej rozpowszechnionego alkoholu
etylowego (etanol), także alkohol metylowy (metanol), propylowy (propanol)
butylowy (butanol) i inne. Ze względu na właściwości toksyczne tych ostatnich
nie są one używane do celów spożywczych, chociaż znajdują zastosowanie w prze-
myśle przetwórczym i chemicznym.
Alkohol etylowy występuje w organizmie ludzi i zwierząt (ssaków) w postaci
substancji endogennej, wytwarzanej dzięki różnym procesom polegającym na
przemianie chemicznej składników pożywienia. W populacji występują różnice in-
dywidualne w poziomie alkoholu endogennego we krwi – najczęściej utrzymuje
się w granicach 0.00035 do 0.0055‰1, w zależności m.in. od gatunku drobnoustro-
jów we krwi, np. bakterii czy grzybów, chorób układu pokarmowego, spożytego
pokarmu. Ponieważ ten rodzaj alkoholu jest produktem powstającym na pewnym
etapie zachodzących w organizmie procesów metabolicznych, dlatego przypusz-
czano, że w nadzwyczajnych warunkach, na przykład gdy osoba zje bardzo dużo
owoców zawierających węglowodany albo przez dłuższy czas podejmuje większy
wysiłek fizyczny (praca, sport), poziom alkoholu we krwi ulega zmianie. Okazało
się to tylko częściowo prawdziwe, ponieważ badania nie wykazały, żeby w zmie-
niających się warunkach poziom endogennego alkoholu etylowego zwiększał się
powyżej 0,15‰ we krwi (NIAAA, 2007).

1
Jeden promil (1‰) oznacza jeden milimetr czystego alkoholu w jednym litrze krwi.
 Efekty krótkotrwałego działania alkoholu na organizm człowieka 

Ramka 1.1

Standardowa porcja alkoholu etylowego (EtOH)

Spożycie alkoholu można mierzyć w gramach wypitego alkoholu lub miarą zwaną
porcją standardową. W Europie przyjmuje się, że porcja standardowa zawiera zwykle około
10 gramów czystego alkoholu.

EtOH
 gram alkoholu etylowego (CH5OH)

PIWO 5% WINO 12% WÓDKA 40%

Kufel 5 ml Lampka  ml Kieliszek 3 ml

Gdy osoba wypija małe piwo (250g), lampkę wina (100g) lub mały kieliszek wódki
(25g), to za każdym razem spożywa tę samą ilość alkoholu etylowego. Ilość ta powoduje
u osoby pijącej okazjonalnie stan przyjemnego rozluźnienia, poczucie zadowolenia i lekki
szmerek „w głowie”. Wypicie takiej ilości alkoholu w tak niewielkim stopniu zmienia
zachowanie jednostki, że skutki picia nie są zazwyczaj zauważalne dla obserwatora
zewnętrznego (por. Mellibruda, 1997).
Standardowa porcja alkoholu etylowego, czyli 10 gramów ma wysoką wartość kalo-
ryczną, bo aż około 71,0 kcal. Wyniki badań nad wpływem alkoholu na przyrost wagi ciała
przynoszą niejednoznaczne rezultaty; jedne z nich wskazują, że u pijących maleje, a inne,
że wzrasta. Te pierwsze donoszą, że waga ciała nadużywających alkoholu kobiet jest
zazwyczaj niższa od niepijących, a u mężczyzn zmniejsza się wraz ze wzrostem ilości wypi-
janego alkoholu (por. NIAAA, 1997). Według drugich alkohol przyczynia się do wzrostu
wagi ciała u szkodliwie pijących, a zapasy energii (tłuszcz) gromadzą się u kobiet
i mężczyzn przede wszystkim w okolicach brzucha (Anderson, Baumberg, 2007).

Chociaż pod względem farmakodynamicznym alkohol jest klasyfikowany do

grupy środków nasennych, to jednak jego działanie na ośrodkowy układ nerwowy
nie jest jednorodne. Polega bowiem nie tylko na nasileniu procesów hamowania,
 Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.