Professional Documents
Culture Documents
FILOZOFIA STAROŻYTNA
Homer:
a) „Iliada”: przedstawia zasady ustroju patriarchalno – rodowego uświęconego poprzez
przedstawienie świata opartego na zwierzchności bogów nad ludźmi.
b) o losach ludzi w pełni decydują mieszkańcy Olimpu
c) Na czele panteonu stoi basileus: „Król którego sam Zeus powagą przyodział, I nam dał
posłuszeństwo, jemu władzę w podział”
d) Główną cechą człowieka stanowiącą o jego istocie jest dzielność. Nieustanna gotowość
do stawania w szranki i wykazywania się męstwem.
e) O sprawiedliwości stanowi themis – nakaz bogów ustanawiający nienaruszalny
porządek, na straży którego stoi Temida (bogini porządku i sprawiedliwości).
Niesprawiedliwość jest zatem naruszeniem granic pierwotnie ustalonego porządku,
wykroczenie poza miarę wyznaczoną przez bogów----można powiedzieć że
sprawiedliwość określona jest głównie w wymiarze kosmologicznym.
f) Dike (która stoi obok Temidy – matki): reguły ukształtowane przez ludzi, prawo
stanowione acz jednak stanowiące odzwierciedlenie boskiej mądrości.
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
d) Obalają mitologiczne teogonie: to nie bogowie a pewne rodzaje materii dały początek
istnieniu świata
- Tales: woda
- Anaksymenes: powietrze
- Heraklit: ogień
e) Narodziny filozofii związane są z rozwojem greckiego polis: ustrój patriarchalno-
rodowy zastępowany jest isonomią. „Według Anaksymandra żaden poszczególny element,
żadna część wszechświata nie może panować nad pozostałymi. Nowy porządek przyrody
odznacza się właśnie równością i symetrią rozmaitych sił, składających się na kosmos.
Dominacja przysługuje wyłącznie prawu równowagi i stałej wzajemności”
Demokryt z Abdery: to co istnieje naprawdę jest jedynie pewnym zespoleniem atomów a
„wszystko inne jest jedynie mniemaniem”.
a) wszystkie atomy są jednakowe, jednorodne---wszystko tak naprawdę zależy od relacji
między nimi
b) świat znajduje się w nieustannym ruchu, jest zmienny
c) uważa iż decydujące w kształtowaniu człowieka jest wychowanie- należy tak wpływać na
ludzi by osiągnęli spokój ducha, opanowanie namiętności
d) rzeczywistości nie wolno negować – należy szukać w danym układzie równowagi
e) „mędrzec nie powinien być posłuszny prawom ale powinien żyć swobodnie”; prawo jest
jedynie „wymysłem ludzi”, co znaczyło iż zawsze najwyższą instancją decydującą o naszym
zachowaniu powinien być rozum.
f) nie istnieją żadne reguły istniejące apriorycznie – dane raz na zawsze wszystkie reguły
postępowania są owocem ludzkiej refleksji na poziomie zbiorowości
g) demokracja jest ustrojem zmuszającym człowieka do nieustannego wysiłku – nie ma spraw
które go nie dotyczą
h) prawo powinni stanowić najmądrzejsi, bo choć jest zwolennikiem demokracji zakłada on
niedoskonałość ludzi częstokroć ulegających swoim namiętnościom.
i) demokracja jest najlepsza tez z tego względu iż najłatwiej poddaje się przeobrażeniom gdyż
nie jest zdeterminowana jednym z góry założonym celem.
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
i) Powstanie związku politycznego jest dziełem umowy. W ludziach nie ma naturalnego
dążenia do skupiania się w grupy z natury jest samolubny (potwierdzeniem tego jest to że w
okresie stanu natury przed powstaniem społeczeństwa decydowało prawo silniejszego) ----
dopiero Zeus zasmucił się nad rodzajem ludzkim wysyła Hermesa by ten „przyprowadził
ludziom wstyd i poczucie prawa”.----Wstyd i poczucie prawa pozwalają człowiekowi
funkcjonować na scenie publicznej gdyż jego strona instynktowna jest okiełznana, staje
człowiekiem prawdziwie wolnym-----działanie w sferze publicznej, kontakty z innymi ludźmi
pozwala człowiekowi kształtować cnotę, gdyż zmuszony jest hamować swe naturalne
instynkty
j) Kallikles i Trazymach: wyjątkowo jak na sofistów odrzucają sprawiedliwość i dają
pierwszeństwo prawu silniejszego --- wyrządzanie krzywd jest z natury lepsze niż ich
doznawanie; „ja mam wrażenie, że ci, co prawa układają, to są słabi ludzie, to ci, których jest
wielu. Oni dla siebie, dla swej korzyści ustanawiają prawa, bo się boją żwawszych jednostek
spośród ludzi […] Tymczasem natura sama pokazuje, że sprawiedliwe jest, aby jednostka
lepsza więcej miała niż gorsza i potężniejsza więcej niż słabsza”
Uważają również iż prawo sztucznie hamuje naturalny rozwój człowieka----„każda władza
ustanawia prawa wedle tego, co jej wychodzi na korzyść”-----„nie słuchajmy szemrania
tłumu” a żyjmy „bujnie, szerokim życiem, bez hamulca i bez pana nad sobą”.
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
d) Powszechna obłuda i sztuczki słowne sofistów nie mogą stanowić fundamentu na którym
powstanie państwo.
e) Metafora jaskini: większość jednak siedzi odwrócona plecami do światła i widzi jedynie
migoczące cienie tego co prawdziwe. ---- stąd rzeczywistość empiryczna jest teatrem cieni---
to co prawdziwe i godne poznania to świat idei.
f) doxa vs episteme---- to pierwsze to stan pośredni pomiędzy wiedzą i niewiedzą
g) Krytyka demokracji: gdyż powstaje „kiedy ubodzy zwyciężają i jednych bogaczów
pozabijają, drugich wygnają z kraju, a pozostałych dopuszczą na równych prawach do udziału
w ustroju i rządach”----- ponadto w demokracji wolność mylona jest z dowolnością----tak jak
każdy ustrój demokracja wpływa na kształtowanie obyczajów--- obyczajów tym ustroju
poddane są one działaniu nieposkromionych namiętności.
-W demokracji współrządzi wraz z aphrosyne (szaleństwo) hybris będące przeciwstawieniem
arete.
-Demos to dzika, nieokiełznana bestia. Kontrola demagogów nad tłumem jest bardzo
niepewna.
- Demokracja jest tylko namiastką ustroju gdyż nie obowiązują w niej żadne trwałe zasady
- demokracja jest nieuniknionym ogniwem fatalistycznego rozwoju dziejów który naznaczony
jest nieustannym psuciem się ustrojów, począwszy od końca wieku złotego gdy władzę nad
światem Kronos przekazał Zeusowi----dlatego utworzenie ustroju idealnego wymaga
głębokich, radykalnych przemian---poddanie się kompletnie nakazom rozumu
- Prawo powinno być zbiorem bezpośrednich nakazów rozumu---prawo nie ma na celu
uszczęśliwienie jednej grupy----jego celem jest zapewnienie względnego szczęścia całemu
państwu, które w ten sposób jest w stanie zachować jednolitość
- Ową jednolitość, niezmienność ma zapewnić również wdrożenie teorii organicystycznej
(„zgodnie z naturą powinien zajmować się czymś jednym”; „człowiek nie potrafi naśladować
pięknie wielu rzeczy”)
- Społeczeństwo powinno być podzielone na strażników państwa i wytwórców. Z grupy tych
pierwszych część powinna zająć się rządzeniem.
- Wspólność kobiet (dostępnych tyko strażnikom) lecz prywatnie żaden nie powinien
mieszkać z kobietą
h) Kładzie wielki nacisk na wychowanie jako instrument kształtowania odpowiednich postaw
obywatelskich --- obywatelskich tym celu nie cofnie się nawet przed zniszczeniem
dotychczasowego dziedzictwa kulturalnego: Homer pisał złe dzieła – należy je napisać od
nowa.---- kształtowanie prawdziwych, cnotliwych obywateli powinno się odbywać również
poprzez gimnastykę, muzykę, dietę ---- wszystko w umiarze (np. jeżeli chodzi o instrumenty
to wystarczy lira i kitara).
Arystoteles:
a) zwolennik mądrości opartej na empirii---chociaż to rozum jest ostatnim etapem poznania to
jednak nie może mieć ono charakteru czysto intelektualnego
b) odrzuca koncepcje dziejów zaprezentowaną przez Platona---rozwój wypadków jest
stawaniem się pewnej potencji----nie jest to mitologiczny regres --- stąd nie potrzeba też aktu
ponownej kreacji --- rola filozofa nie jest demiurgiczna---najważniejsze jest wykorzystywanie
istniejących już możliwości
c) dwa kluczowe pojęcia: hyle (materia) i morphe (forma) ---są to czynniki wobec siebie
komplementarne---forma penetruje materię i wydobywa tym samym tkwiąca w niej energię
(dynamis)
Forma ponadto odkrywa tkwiący w materii telos.
d) entelechia: samodocelowość istniejąca w każdym istnieniu: po jej osiągnięciu dany obiekt
osiąga pełnię
e) matematyka, fizyka, metafizyka zajmuje się tym „co nie może być inne niż jest” a polityka,
etyka, ekonomia, medycyna ma badać rzeczy które mogą być inne niż są.
4
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
f) Polityka: nauka „naczelna i najbardziej kierownicza”; „rozstrzyga co należy czynić a czego
zaniechać” --- stąd związek polityki z etyką
g) Najwyższym dobrem dla każdego człowieka jest szczęście
h) Skoro człowiek jest istotą rozumną a jego formą jest dusza więc zgodnie z zasadami
entelechii powinien on dążyć do życia rozumnego (tylko prostacy cenią sobie najbardziej
rozkosz)
i) Funkcjonowaniem państwa też powinny rządzić zasady celowości (a nie konieczności) ---
stąd niewolnicy zajmują się tym co konieczne, czyli produkcją żywności (ale oni nie są
członem państwa). Obywatelami w pełni tego słowa znaczeniu są ludzie cnotliwi. Działanie
polityczne jest celem samym w sobie---tu nie liczą się efekty zewnętrzne (wytwarzanie).
j) Człowiek jest zwierzęciem politycznym (zoon politikon)----kto znajduje się poza wspólnotą
ten jest albo nędznikiem albo nadludzką istotą. ----- „Każde państwo jest wspólnotą, a każda
wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra. Powstaje dla umożliwienia życia, a
istnieje, aby życie było dobre”
k) Ogół nadrzędny wobec części---tak też państwo nad jednostką, która gdyby nie państwo
nie stała by się nigdy istotą ludzką---jednakże państwo nie oznacza konsolidacji zabijającej
wielość i różnorodność.
l) Wymiar sprawiedliwości jest kluczowy dla istnienia i właściwego funkcjonowania
wspólnoty państwowej---na tej podstawie dzieli ustroje na właściwe (monarchia, arystokracja,
politeia) i zwyrodniałe (tyrania, oligarchia, demokracja)---to znaczy czy działają na rzecz
dobra wspólnego.
m) Ustrój jest formą bytu państwowego---czyli tym samym określa cel istnienia państwa.
Ustrój obejmuje ogół władz państwowych (na czele z rządem który przesądza o istocie
danego państwa) oraz w szerszym jest to wszystko co stanowi o tożsamości państwa.
n) Każdy ustrój ma pewne wady i zalety. Dlatego przywódca (prawodawca + mąż stanu)
powinien wiedzieć jaki ustrój jest najlepszy i najlepszy z możliwych --- nie ma gotowych
wzorców --- ten odpowiedni który zapewnia w danym realiach dobre życie.
o) powinny rządzić prawa --- w kwestiach których nie regulują prawa powinien rozstrzygać
władca (pojedynczy lub kolegialny) ---- dlatego demokracje nie jest nawet ustrojem gdyż tu
rządzą ciągle zmieniające się uchwały.
p) cnota znaczy umiar (auera mediocretas) tak też ustrój który sprzyja rozwijaniu cnoty
powinien być oparty na stanie średnim.
r) Zwolennik ustroju mieszanego (politeja) zespalającego pierwiastki oligarchii i demokracji
--- większość jest zadowolona a i wąska grupa oligarchów którym zależy na bogactwie
s) Cnota związana jest ze sferą praksis --- nie jak u Sokratesa związane jest z zaletami
umysłu: są to tylko cnoty dianoetyczne . W znaczeniu etycznym jest to umiejętność służąca
doskonaleniu własnego charakteru. ---- Państwo ma umożliwiać wyrabianiu się charakterów.
W sferze publicznej ludzie ścierają się ze sobą, poszukują prawdy, szukają racji.
t) Czyniąc użytek z języka człowiek uświadamia sobie telos własnego życia --- poprzez
określenie tego co dobre itd.
u) Prawo nie tylko odzwierciedla nakazy rozumu ale samo jest rozumem --- ma stać na straży
umiaru a więc cnoty i tym samym pomagać ludziom ćwiczyć charakter.
Szkoły sokratyczne:
a) Ksenofont: (435-354 p.n.e.) (“O wychowaniu Cytrusa” i „Państwo Lacedemońskie”):
- przeciwnik demokracji w Atenach poparł rządy 30 tyranów
- ganił demokrację za szał prawotwórczy, za to decyduje kapryśne zgromadzenie
- pochwala reformy Likurga który postanowił naprawiać państwo od uzdrowienia
obyczajów---jako że Ksenofont uważał że najważniejsza jest cnota stąd pochwalał nawet tak
radykalne pomysły wdrażane w Persji jak kontrola nie tylko nad obyczajami ale również
myślami
5
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
b) Izokrates (436-338 p.n.e.);
- uważa tak samo że państwo powinno kształtować cnotę
- zwolennik ustroju opartego na połączeniu arystokracji (cnota) i demokracji (obywatelska
gorliwość)
- jednak nie powinien rządzić tłum a najcnotliwsi z obywateli
- krytykuje demokrację za nadmierną niestabilność prawa --- gdyż prawo powinno być
zgodne z panującymi obyczajami
c) Szkoła Cyrenajska : Arystyp z Cyreny (435 – 360 p.n.e.)
- sensualizm i relatywizm poznawczy: wszystko jest subiektywne
- głównym celem ludzkiego dążenia jest ludzka przyjemność (cielesna)---przyjemność ale
czerpana roztropnie
- chwali człowieka nie politycznego
- człowiek powinien być kompletnie niezależny --- dziwi się dlaczego ludzie mieliby
przyjmować narzucone przez kogoś normy.
- na pytanie co dała mu filozofia powiedział iż to że może czuć się dobrze w każdym
otoczeniu. To też że gdyby zniesiono wszelkie prawa filozofowie żyliby tak samo jak teraz ---
gdyż są poddani jedynie nakazom rozumu.
d) Szkoła Cynika: Anystenes (445-336 p.n.e.)
- radykalny sensualizm: jedynym źródłem ludzkiego poznania są wrażenia
- nominalizm- pojęcia są jedynie wytworami umysłu, to znaczy nie odzwierciedlają tego co
istnieje.----nie ma możności jakiegokolwiek definiowania gdyż słowa można ze sobą tylko
porównywać, wyjaśniać i opisywać.
- każdy konwenans jest czymś niezwykle kruchym włącznie z prawami uchwalanymi w
demokracji --- doradzał Ateńczykom by uchwalili że „osły mają być końmi”
- jaka przydatność filozofii – ta że mogę sam ze sobą rozmawiać
- człowiek nie jest zwierzęciem politycznym – pojęcia dobra i cnoty są czymś subiektywnym
- „Trud jest dobrem” – askesis: wzór surowej wstrzemięźliwości----o szczęściu decyduje
wyzbycie się wszelkich pokus
Diogenes z Synopy (412-323 p.n.e.):
nie uznawał żadnych rang, tytułów itd. („Gdy się wygrzewał w słońcu na Kraneionie, stanął
przed nim król Aleksander i powiedział <Proś mię o co zechcesz> - na co Diogenes <Nie
zasłaniaj mi słońca.
Jedynym państwem dobrze urządzonym byłoby państwo obejmujące cały świat a kobiety
byłyby wspólne.
Używa sokratejskiej ironii i mówi o tym że każda rzecz ma dwie przeciwstawne strony – w
mądrości zawiera się głupota, w pięknie brzydota.
Gdy Platon wymyślił definicję człowieka która zdobyła sobie ogromną popularność
(Człowiek jest to istota żywa, dwunożna, nieopierzona”) Diogenes oskubał koguta, przyniósł
na lekcję po czym rzekł „Oto człowiek”.
6
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- w związku z tym zostaje wyparty dotychczas niezbędny warunek określenia własnej
tożsamości jakim było zakorzenienie w danej społeczności---pojawiają się tendencje
oparcia tożsamości na samookreśleniu (indywidualizm)
- Filozofia oceniana jest pod względem praktycznej przydatności w życiu codziennym a
nie jedynie walorów intelektualnych (spekulacja)
- tworzy się charakterystyczny dla kultury starożytnego Rzymu ideał politycznej
roztropności – wyważenia, zdystansowania, mądrego zaangażowania
- Filozofia rzymska znajduje się pod przemożnym wpływem Greków---poprzez ujęcia
rozważań w popularne formy literackie stają się one dostępne dla szerszego audytorium
Stoicyzm:
7
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- człowiek może osiągnąć cnotę poprzez uniezależnienie się – „Tego czego musimy się
najbardziej wystrzegać, byśmy zwyczajem owiec nie postępowali za trzodą (...) nieszczęście
że naginamy się do opinii ogółu, w tym przekonaniu że najlepsze jest to co zostało przyjęte z
wielkim uznaniem, że się wzorujemy na przykładach pospólstwa, że słowem żyjemy nie
wedle nakazów rozumu, ale według norm naśladownictwa”
- scena publiczna jest miejscem upadku człowieka --- wbrew poglądom Stagiryty nie uważał
że na agorze kształtują się ludzkie charaktery
- czymś wspaniałym jest cnota; czymś nikczemnym jest rozkosz
- „Nie być niewolnikiem żadnej potrzeby, żadnych wydarzeń – oto wolność”
- Polityka jest ta sferą ludzkiej działalności która rozbudza nasze największe namiętności
- Polityka jest niebezpieczna: im wyżej na szczytach władzy tym większy strach i drżenie
- Oceniał to ze swoich własnych doświadczeń jako członek dworu Kaliguli i Klaudiusza,
doradzał i nauczał Nerona
- To nie znaczy że pałał niechęcią do ludzi władzy: „Mylą się ci którzy ludzi szczerze
oddanych filozofii uważają za hardych upartych, za pogardzających zwierzchnimi urzędami ,
władcami…”
- Uważa nawet że ludzie rządzący mają swoistą misję do spełnienia: mają wychowywać
poddanych do życia w cnocie gdyż „podporządkowanie istot gorszych istotom lepszym
zgadza się z wymogami natury”
- odwołuje się do złotego wieku gdy „sprawowanie rządów było służbą a nie panowaniem”
- zwolennik kosmopolis , gdzie „nie zważmy na ten lub ów zakątek, lecz granice zawartej w
niej społeczności zakreślamy razem ze słońcem”--- zbieżne z poglądem o równości
wszystkich ludzi którzy są „braćmi, potomkami Zeusa”
8
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
9
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
odzwierciedleniem poglądów ogółu ani nie uznaje praw wynikających w tradycji ---- tylko z
najgłębszej filozofii powinno się czerpać naukę prawa.
Pomimo że prawo jest łącznikiem pomiędzy ludźmi i Bogiem samo tworzenie prawa kosztuje
sporo wysiłku, który powinien być poczyniony przez myśl filozoficzną..
Już samo obowiązywanie prawa jest spełnieniem nakazów celowości, gdyż „natura stworzyła
nas po to, abyśmy się wspomagali nawzajem i żyli wszyscy w społeczności złączonej przez
więź prawa”.
WCZESNE CHRZEŚCIJAŃSTWO
- zmiana poglądów na temat życia doczesnego – nie należy dążyć do sławy czy szczęście,
gdyż wszystko co teraz i tutaj jest niczym w obliczu życia wiecznego: Chrystus: „Kto będzie
się starał zachować swoje życie, straci je, a kto je straci, zachowa je”
- jedynym nauczycielem jest Chrystus którego nauki mają charakter prawdy objawionej
- Wiara zastąpić ma rozum
- Odejście od koncepcji autokracji i samookreślenia: człowiek stworzony jest similitudo Dei –
jego natura, jego miejsce na świecie określone jest wyrokami niebios
- Najważniejszym obowiązkiem ludzkiego życia jest miłość – to ona jest celem ludzkiego
życia - „ustanawia miarę prawdy i dobra, jest najwyższą sprawiedliwością”
- Odrzucenie cnót antycznych, w tym obywatelskich prowadzi do powstania napięcia w życiu
chrześcijan (stosunek do państwa)
- Chrześcijanin nie powinien pragnąć władzy gdyż jej sprawowanie zaprzecza miłości –
Chrystus: „Ja jestem wśród was jako ten, co służy”; „Nie sądźcie a nie będziecie sądzeni”
- Paradoks ziemskiego istnienia, jak żyć tu na ziemi będąc przeświadczonym o nieuchronnym
upadku życia doczesnego
- Stosunek do państwa
a) „Każdy niech będzie poddany władzy, która by nie pochodziła od Boga, a te które są,
zostały ustanowione przez Boga”
b) „Rządzący bowiem nie są postrachem dla uczynku dobrego ale dla złego”
- na powyższym przykładzie wywodów św. Pawła widać iż nie stara się on podbudować
swoich sądów silną argumentacją , gdyż nie widzi sensu dawania racjonalnych sądów - wręcz
przeciwnie mówi iż należy oprzeć się jedynie na wierze a nie ulegać iluzji mądrości
racjonalnych rozważań
- „Nie mamy tu miasta trwałego ale szukamy tego które ma przyjść”- stąd upadek antycznej
koncepcji określenia człowieka w ramach wspólnoty społecznej
- Dwoistość ludzkiej natury oparta na antagonizmie czynnika cielesnego i duchowego - „nie
czynię tego co chcę ale to czego nienawidzę – właśnie czynię”- tylko „człowiek wewnętrzny”
żyje w zgodzie z prawem boskim.
- ale jednocześnie nawołuje do afirmacji ziemskiego porządku „Niech każdy trwa u Boga w
takim stanie, w jakim został powołany”
- Wolność wczesnochrześcijańska jest tożsama z koncepcją stoików
- W opisie dziejów narzucono eschatologiczną perspektywę--- nie ma mowy o cyklicznej
naturze historii --- cała historia ziemska jest ukierunkowana na życie wieczne które
rozpocznie się wraz z końcem życia doczesnego.
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
b) nie neguje poznania rozumowe ale jednak daje pierwszeństwo daje wierze zawartej w
absurdach (Credo quia absurdum) - prawda tkwi w objawieniu i nie potrzebuje dowodu
b) Akcentuje odrębność chrześcijan od reszty społeczeństwa - „Gardzimy tym co wam się
podoba”; „My przy całym ogniu sławy i zaszczytów marzniemy”; „żadna sprawa nie jest nam
więcej obca niż polityka”
c) jednak mówi również o chrześcijanach jako o dobrych i pożytecznych obywatelach których
prześladowania przynoszą uszczerbek republice
d) Prawo: stanowione przez ludzi nie są trwałe - często okazują się niesprawiedliwe; oparcie
prawotwórstwa na zasadzie pożyteczności jest pozorne i niewystarczające – gdyby było
inaczej nie byłyby tak często zmieniane - poza tym nie mają większego znaczenia gdyż
prawdziwym spoiwem społeczeństwa jest miłość
Św. Augustyn (354-430): on też musiał odpierać ataki na chrześcijan jako sprawców upadku
Cesarstwa - za rządów Teodozjusza I chrześcijaństwo stało się religią państwową.
- „O państwie bożym. Przeciw poganom ksiąg XXII”
- do pewnych tajemnic można zbliżyć się jedynie za pomocą wiary, nie zaś rozumu
- nie zwalcza filozofii
- Bóg jest początkiem i końcem
- Wszystko dzieje się z woli Boga, także On decyduje o powstawaniu państw - „rozdaje
królestwa ziemskie” i „czyni to wedle porządku rzeczy i czasów nam nie znanego, ale Jemu
doskonale znanego. Temu porządkowi czasów nie służy jako poddany, lecz włada nim”- stąd
odrzucenie koncepcji samookreślenia także na poziomie państwa
- Co decyduje o państwie: prawo to za mało; potrzebna jest sprawiedliwość a jest ona tylko
tam gdzie państwo ustanowił Chrystus - stąd republika rzymska nigdy nie była państwem
- upadek Rzymu wynikał z immanentnych cech jego ustroju a ponadto rozpusty i braku
pobożności jego obywateli.
- Odrzuca teorię spontanicznego powstania wspólnoty; „nasiona towarzyskości” to fikcja a
rozum wydaje się wątpliwym gwarantem ciągłości istnienia państwa. Ludzie raczej
wyrządzają sobie krzywdę („człowiek obcuje ze swoim psem chętniej aniżeli z obcym
człowiekiem”)
- racjonalna wiedza o państwie powinna być zastąpiona teologia polityczną - źródłem
konstytucji państwa powinno być słowo boże
- podział na państwo ziemskie oparte na miłości własnej oraz boże oparte na miłości Boga -
są to pewnego rodzaju konstrukty
11
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- istnienie państwa jest bezsprzecznie konieczne zarówno wierzącym jak i niewierzącym aby
mogli wszyscy oni prowadzić życie doczesne
- Cnota jest to jedynie remedium na zło, pewnego rodzaju ograniczenie - nie jest to dobro
absolutne - kresem dobra jest Bóg
- Pobożność jako sposób samookreślenia a nie publiczna agora
- „Szczytem naszych dóbr jest pokój – „Pokój nie może istnieć bez podporządkowania
wszystkiego jakiemuś zwierzchnikowi”, ale władza będąca posługą nie może odstępować od
nakazów miłości - „Rozkazują ci co troszczą się o innych, słuchają zaś ci co są przedmiotem
troski”- w tym ujęciu Państwo Boże podporządkowane jest niejako p. ziemskiemu, gdyż to
drugie gwarantuje pokój oraz zabezpiecza doczesny wymiar egzystencji
- Prawa zawierają telos państwa i konkretyzują reguły pokoju
- Wyróżnia: lex aeterna, lex naturalis i lex temporalis : pierwsze dotyczy ontologii, drugie
moralności, trzecie określa autorytet państwa --- jednak treści czerpie z praw usytuowanych
wyżej które sankcjonuje
ŚREDNIOWIECZE
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
f) w kodeksie nie pojawia się próba przywrócenia formuły stosowanej wobec władcy
„pontifex maximus” – czyli najwyższy kapłan - w związku z tym następuje rozdzielenie na
imperium (władztwo świeckie) i sacerdotium (władza kościelna)
g) jednakże te dwa porządki się przenikają – ponieważ cesarstwo (basileia) jest także
wspólnotą wiernych czyli można powiedzieć kościołem - ponadto władza świecka
pozostawiając kompetencje w sprawach doktrynalnych i liturgicznych ma za zadanie spajać i
koordynować wszelkie ruchy także w ramach kościoła instytucjonalnego
- pojawia się również koncepcje władzy królewskiej pochodzącej z woli ludu w ramach tzw.
lex regia (prawo królewskie) – w praktyce nie funkcjonowało
- w „Corpus…” zawarta jest wewnętrzna sprzeczność - cesarz pomimo że uznaje się za
namiestnika boskiego wskazuje na wyrażenie woli przez lud jako początek władzy cesarskiej
- „Corpus…” w późniejszych okresie średniowiecza będzie służył krytykom władzy
królewskiej domagających oparcia władzy na podstawach demokratycznych.
Wiara i władza:
- wiara chrześcijańska centrum średniowiecznego świata, promieniującego na pozostałe
aspekty życia
- ważnymi ośrodkami opiniotwórczymi staną się klasztory (pierwszy na Monte Ciasno
założonego w 529 roku przez Benedykta z Nursii)
- powszechna opinia: pogodzenie rozumu z wiarą, z tym że ta druga traktowana jest
priorytetowe
- silne przekonanie o przemijalności życia doczesnego, które musi przeminąć by nastąpiło
wyzwolenie duszy (pochodzącej od Absolutu)
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- by uniknąć samounicestwienia należy ćwiczyć ciało poprzez posty i wyrzeczenia --- to
samo tyczy się społeczeństwa --- przymus zabezpiecza istnienie porządku, nie dopuszcza
do przejęcie władzy przez najniższe warstwy hołdujące instynktom
- „Posłannictwem władcy czy barona była więc walka z najeźdźcami najeźdźcami ludźmi
złymi; raczej wojował on, karał on i poskramiał, niż rządził”
- Alkuin na dworze Karola Wielkiego Wielkiego latach 781 – 790 jako pierwszy
doprowadził do rehabilitacji poznania rozumowego---prawda utrwala się poprzez język w
konkretnej formie; filozofia daje jedynie przedsmak tego co może dać teologia
Nowe źródła wiedzy: kultura szkoły w Chartres: założona przez włoskiego mnicha
Fulberta w 990 roku:
- zaczyna się fascynacja konkretem który można jedynie doświadczyć i zaobserwować;
badanie Biblii zastępuje badanie świata który sam w sobie jest prawdą
- od kultury symbolu do kultury empirycznego konkretu
- poprzez lekturę wcześniej zakazanych filozofów antyku zaczęto rozwijać
zainteresowania naukami przyrodniczymi--- medycyna: zmiana stosunku do ciała
ludzkiego
- inspirowany medycyną Jan z Salisbury (1115/1120-1180), uczeń szkoły w Chartres
stworzył organicystyczną teorię społeczeństwa co wyłożył w Policraticusie:
najdoskonalszą miarę ludzkich uczynków stanowi natura; głową państwowego organizmu
jest król; sercem królewscy doradcy – senat; duszą kler; rękami rycerze; nogami
chłopi.----teoria ta nie kłóci się z teologią gdyż wszystko pochodzi od Boga i od niego
zależy
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- spór o inwestyturę
- papież podkreśla libertas ecclesiae (wolność kościoła) co ma gwarantować mu
niezależność od jakiejkolwiek władzy zwierzchniej---mówi iż papież jest spadkobiercą
Piotra który otrzymał władze od samego Chrystusa a papiestwo to szczególnego rodzaju
monarchia stąd żąda pełni władzy we wszystkich dziedzinach życia.
- Gottschalk z Achen (kapelan cesarski) wysuwa argument w postaci alegorii dwóch
mieczy – symbolizują władzę cesarską i oddzielną władzę duchowną --- to co je łączy to
jedynie wspólny cel
- Piotr Crassus w „Obronie Henryka IV” powołuje się na p. rzymskie
- Baszkiewicz: mówi o ostrej walce w której papież robi wszystko by podważyć sakrę
władzy królewskiej.
Recepcja Arystotelesa:
- XIII w. charakteryzuje się dynamicznymi zmianami, desakralizacją władzy itd. --- co raz
większa potrzeba żywej obserwacji --- zmiana widoczna w języku --- wypieranie języka
teologii i zastępowanie go językiem codziennego życia = fascynacja Arystotelesem
- racjonalizm i naturalizm zakorzenią myśl w doczesności --- ideał cnoty zacznie wypierać
koncepcje moralną pobożności
- recepcja miała charakter procesu:
a) platonicy
b) szkoła w Chartres
c) Arabowie:
1) Al- Farabi (Xw.):
- człowiek – istota społeczna, gdyż człowiek ma rozliczne potrzeby których w pojedynkę
nie jest w stanie zaspokoić
- celem istnienia człowieka jest szczęście
- dobro osiągamy w rzeczywistości przez wybór i wolę
2) Awicenna (Ibn Sina) i Awerroes:
- rzeczywistość jest nieustannym procesem --- cały czas się staje --- Bóg jedynie daje
impuls światu
- człowiek dąży do samookreślenia przez wysiłki własnego rozumu
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- rozum jest we wszystkim (także w ludzkich duszach) i jednocześnie jest wszystkim ---
stąd wniosek o równości wszystkich ludzi jako posiadających ten sam rozum co kłóciło
się ze średniowiecznym hierarchizmem ---- do tego wszechobecnego rozumu nawiązuje
Dante w swym traktacie Monarchia gdzie rozum spersonifikowany jest w osobie
światowego monarchy
- metafizyka kłóci się z nauką kościoła: świat się cały czas staje a więc nie można mówić
o bytach i wartościach ostatecznych --- z tego też względu należy zastąpić kontemplację
obserwacją
- eschatologia wypierana przez historię: czas jako czynni konstytuujący --- zgodnie z
koncepcją gradualizmu świat stając się nieustannie realizuje wciąż nowe możliwości
- renesans nauki o polityce jako dziedziny wiedzy praktycznej --- zmiana języka: z
prawnego i teologicznego na życia codziennego
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- zwolennik ustroju mieszanego: dwa warunki: udział ludu we władzy oraz sprawowanie
władzy łączące w sobie sprawowanie właściwe monarchii, arystokracji, demokracji
- jednak pomimo tylu odważnych rozważań Tomasz popiera prymat papieża gdyż celem
ostatecznym jest życie do którego życie cnotliwe jedynie prowadzi
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- najogólniejsze zasady słuszności które powinny zawierać się w prawach odzwierciedla ius
gentium będące wytworem naturalnego rozumu --- prawa przestają być fikcyjnymi zasadami
a stają się odwzorowaniem rzeczywistości
- Persona Ficta (konstrukcja ówczesnych prawników o największej przełomowości):
a) dotychczas wszelkie ciała polityczne i społeczne utożsamiano z ich materialnym
odpowiednikiem --- „wspólnota nie jest niczym innym niż ludzie którzy ją tworzą”
b) XIV w. : polityczne zrzeszenie (universitas) zaczyna być traktowane jako pewien myślowy
konstrukt
c) Persona Ficta jest abstrakcyjnym podmiotem praw i obowiązków określonych bez względu
na prawa i obowiązki osób jednostkowych wchodzących w skład tych wspólnot
d) Baldus odnosi to również do monarchii --- stąd depersonifikacja władzy – władza jako
zespół prawem określonych funkcji które personifikują osoby je sprawujący
Gnoza i herezje:
1) Herezje dualistyczne: bezkompromisowe rozdzielenie dwóch światów – prawda vs fałsz;
światło i ciemność itd.
a) bogomili (połowa X w.)
- świat widzialny stworzył szatan którego kojarzyli z Jehową
- przeciwieństwem Jehowy jest mistyczny Chrystus
- odrzucili sakrament chrztu gdyż do ablucji używano wody – ziemskiego żywiołu
- niszczyli krzyże ponieważ uważali że bóg nie mógł zginąć z ręki człowieka
b) katarzy (od katharsis): od Bałkanów przez Włochy dotarli do pd Francji gdzie w mieście
Albi (stąd albigensi) założyli swe państwo
- koncentrowali się na praktykach mających zapewnić duchowe przebudzenie – wyjście poza
ziemskie doświadczenie
- państwo ich zostało zniszczone przez krucjatę z inicjatywy papieża Innocentego III w latach
1209 – 1229
c) i katarzy i bogomili tworzyli gnozy czyli wiedzy która ma zapewnić zbawienie (zbawienie
przez poznanie) --- wiedza ta przeciwstawiana jest naiwnie pojmowanej pobożności---
człowiek trwa w śpiączce z której wyrwać go może jedynie boski „obudziciel”
- specyfiką gnostyków jest nie dyskursywny charakter przekazywanych przez nich treści ---
operują głównie obrazem, symbolem
- kosmologia gnostycka dualistycznych herezji zakłada iż świat widzialny i materialny został
stworzony przez demona stąd też jest zły
- człowiek jest złączeniem dwóch zwalczających się pierwiastków: pierwiastków tego
powodu cierpią ale dzięki temu bolesnemu rozdarciu są w stanie usłyszeć głos budziciela
- świat we wzorcowym „Hymnie o perle” porównany jest do gospody do której zawitał
człowiek, który zasiada z innymi do stołu i oddaje się orgii zmysłów ---- wniosek: gnostycy
byli zwolennikami ascezy
d) Gnoza libertyńska – kulty orgiastyczne – w orgii seksualnej ciało zostaje upodlone,
zohydzone, ukazuje się tkwiące w nim zło, które dzięki orgii znajduje natychmiastowe ujście
e) millenaryzm: opierał swe nauki na katastrofizmie --- zapowiedź ogólnoświatowej
katastrofy jest jednocześnie zapowiedzią odkupienia --- dlatego nie warto przywiązywać
żadnej wagi do tego co jest --- pogarda dla wszelkich hierarchii, norm, obyczajów.
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- nawiązując do św Augustyna mówił o rozstrzygającej roli miłości --- Bóg jest miłością
- Bóg obdarza miłością dokonując wyboru
- Osoba to ktoś kto został stworzony i obdarowany miłością bożą
- człowiek został stworzony jako indywiduum
- woli boga nic nie ogranicza (contra prawo naturalne Tomasza) ---- autonomia woli wyklucza
podległość jakimkolwiek regułom --- miłość sprawia iż człowiek zwraca się bezpośrednio do
Boga --- wolna wola uchyla wszelkie miary (podkreślenie jednostkowego charakteru każdej
istoty ludzkiej)
- prawo to projekcja woli
- ogólne prawa sprawiedliwości ustanawia wola boska a nie rozum boski
- jedyna niezmienną normą prawa naturalnego jest nakaz miłości Boga
- powyższe poglądy sankcjonują wszelką zmianę nawet gdyby była najdalej idącą
WIEK XVI
Zmiana: pogańska pasja życia i kult klasycznej mądrości głównymi składnikami kultury
renesansu --- wyjątek: reformacja piętnująca przepych pogańskiej kultury
Kultura reminiscencji – rewindykacje historyczne i polityka:
- przeciwstawienie rzymskiej republiki idei monarchicznej
- kultura włoska głównym ośrodkiem odrodzenia kultury antyku
1
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- duże znaczenie tzw. dictatores łączących w sobie cechy zawodowego intelektualisty i
urzędnika, prawnika
- nawiązania do tradycji republikańskiej na drodze genealogii – np. kanclerz Florencji
Coluccio Salutati traktuje Florencję jako prawowitą spadkobierczynię republiki rzymskiej
- Leonardo Bruni zwany autorem „kopernikańskiej rewolucji w dziedzinie historiografii”:
najuważniejszy okres w dziejach to republika – ucieleśnienie cnoty – której upadek
doprowadził do powstania cesarstwa
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- wyizolowanie z istniejącego porządku (tym samym zakwestionowanie jego norm) ---
przeciwstawienie tego co jest ideałowi na zasadzie odwrócenia porządku
- silny antropocentryzm
- wpływ na kształtowanie się wyobrażeń o cudownym świecie miały odkrycia Kolumba
- tropem Platona Morus poszukuje ustroju idealnego
- przyczyną zła jest istnienie własności prywatnej
- naiwność myślenia: mówi on o „wzniosłym lekceważeniu złota”, o tym iż „ze złota i srebra
robi się tam nocniki”
- „Utopia i alchemia mają pewne cechy wspólne. Podążają one za podobnym marzeniem,
marzeniem o transmutacji, jeden atakuje to co niepokonywalne w naturze, druga w historii”
(Cioran)
- totalizm utopistów: chcą regulować każdą sferę życia
a) dyscyplina
b) zespolenie harmonijne, koordynacja
c) uniformizacja – „różnice w ubiorze mają jedynie na celu odróżnienie mężczyzn od kobiet”;
mają być tak samo wychowani, wykształceni, odżywieni
d) radykalna równość
- ahistoryzm: odrzucenie teorii o „wyrabianiu” się świata – wszystko można ustanowić ale w
sposób sztuczny
- inżynieria społeczna: inspiracja chirurgią (zakazaną gdyż operacje traktowano jako
profanację ciała) – tu przyciąć, tu wyciąć, dodać, odjąć
- dlatego władza musi być w nieustannym pogotowiu, ciągle czujna
- W „Mieście Słońca”: Campanella: ciągła indoktrynacja, wszechobecna mądrość, nic nie
dzieje się bez władzy najwyższego kapłana Metafizyka.
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
a) starożytni mówili o rzeczpospolitej jako o związku ludzi którzy zebrali się by móc
zapewnić sobie dobre i szczęśliwe życie (Bodin: brakuje rodziny, suwerenności i tego co jest
w rzeczypospolitej wspólne
b) nie jest to także mieszanina monarchii, arystokracji i demokracji
c) „Rzeczpospolita jest prawym rządzeniem wielu gospodarstwami rodzinnymi i tym, co jest
wspólne z władza suwerenną” ---- Obywatelstwo polega na udziale w prawach i przywilejach
civitas.
d) Rzeczpospolita w pełni tego słowa znaczeniu powstaje gdy powstaje suwerenna władza
czyli „prawdziwe przymierze” oparte na „prawym rządzeniu się wedle praw natury”----
warunkiem koniecznym jest jednolitość władzy --- nie oznacza to rządów jednostki (Bodin
jest sympatykiem monarchii ale bierze pod uwagę także realizację suwerenności w innych
ustrojach”
- suwerenność jest władza nie ograniczoną co do czasu i zakresu---wyraża się głownie w
tworzeniu prawa (czyli: „prawe rozkazy tego lub tych, którzy posiadają całkowitą władzę nad
wszystkimi bez wyjątku” Ulpian)
- władza suwerenna ma charakter ostateczny, jednak nie może być arbitralna w swych
poczynaniach --- choć władza ta nikomu nie podlega to jednak musi uznawać dobro wspólne i
sprawiedliwość
- monarcha słucha praw natury
- można uznać że prawodawstwo może być jedynym wymiarem suwerennej władzy gdyż w
nim zawierają się inne aspekty
- warunkiem władzy suwerennej nie jest szczęście----dobre rządzenie nie zawsze wystarczy
by zapewnić dobrobyt
- monarcha nie troszczy się o los pojedynczych obywateli --- opieka nad nimi spoczywa na
rodzinie, która jest zarazem wizerunkiem monarchii
Reformacja:
a) Luter (1483-1546)
- 31. X. 1517 – 95 tez na drzwiach kościoła w Wittenberdze
- uznał iż należy powrócić do pierwotnej religijności opartej w pełni na zasadach wyłożonych
wprost w Biblii
- odrzuca scholastykę która to jest „trudem daremnym, prowadzącym do potępienia” i
nawołuje do powrotu do Pisma (sola scriptura)
- uważa iż zbawienie nie zależy od ludzkich wysiłków; iluzją jest iż tzw. dobre życie
zaprowadzi nas do nieba ---- liczy się tylko Boża łaska (sola gratia) ---- należy wejrzeć w
głąb siebie – zastąpić nauki o dobrym życiu nabożną modlitwą
- człowiek by móc odnaleźć się w świecie musi zwrócić się do Boga – sam jest bezradny
- indywidualizm : „Niech każdy ma odwagę trzymać się własnego sumienia”
- sprzeciw wobec zorganizowanej, zinstytucjonalizowanej religijności
- „Jesteśmy tutaj przekonani, że papiestwo jest siedzibą prawdziwego i autentycznego
Antychrysta” ----- 1520: Leon X ogłasza bullę „Exsurge Domine”: nakaz odwołania
heretyckich poglądów i podporządkowanie się władzy papieskiej – w odpowiedzi bulla
zostaje spalona na uniwersytecie w Wittenberdze
- „Traktat o wolności chrześcijańskiej”: mówi jak św. Paweł iż człowiek ma dwojaką naturę –
wewnętrzną i zewnętrzną --- ta pierwsza zobowiązuje człowieka do buntu szczególnie w
sprawach wiary --- człowiek jest prawdziwie wolny --- w związku z tym podziałem jasne
staje się stwierdzenie iż człowiek może być zbawiony poprzez wewnętrzną przemianę a nie
uczynki
- człowiek zewnętrzny i wewnętrzny nie są od siebie odseparowani --- w takim stopniu w
jakim ciało ulega pokusom mogącym zaszkodzić naszej duchowości należy je poskramiać
- władza jest „lekarstwem na grzechy”---„Musimy zdecydowanie ustanowić świeckie prawo i
władzę miecza”; państwo jest „sługą Bożym na ziemi”----władza może stosować przemoc
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
tylko w zakresie koniecznym do represji niepożądanych zachowań --- jednak nie spełnia
żadnej funkcji wychowawczej, co pozostaje w gestii kościoła (m.in. przez zasadę
powszechnego kapłaństwa) --- w sferze doczesnej państwo powinno sprawować pieczę nad
kościołem
- prawo nie służy formowaniu człowieka --- nic bowiem nie zależy od uczynków
- świadomość historyczną należy zastąpić świadomością eschatologiczną – nie ważne co się
dokonało i dokonuje, gdyż wszystko nie ma większego znaczenia
- podstawowym obowiązkiem wiernych jest pokora i posłuszeństwo --- nakazy te zawarte są
w prawie bożym które wpływa na prawo ziemskie (tyle że w aspekcie odnoszącym się do
wiary lub związanym ze społeczeństwem”
- Natura to stan poprzedzający popełnienie grzechu pierworodnego---natura w tym sensie
wskazuje dystans między Bogiem a światem – ma wzbudzać w człowieku uczucie skruchy
- sama legislacja jest sprawą rozumu lecz ten często dopuszcza się błędu
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
Nie mówi: „odłóż go, odrzuć go! Chrystus bowiem karci go za to, że go dobył, a nie za to,
że go miał u boku”
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
OŚWIECENIE
Teorie postępu: wszyscy twórcy teorii postępu, wierzyli w wyzwolicielską mac rozumu,
który wyzwolony spod władzy zabobonu, przesądów itd. miał mu wskazać jak najlepszą
drogę rozwoju (zgodnie z kantowskim „Miej odwagę posługiwać się własnym rozumem”
– I. Kant, „Co to jest oświecenie” z roku 1784) ---- uruchomienie sił rozumu miało
przyczynić się do powstania nowego człowieka ---- racjonalna rekonstrukcja człowieka
a) Antoine Condorcet (1743-1794); „Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego”
- kumulatywna teoria wiedzy: każde pokolenie, już na początku swej drogi jest mądre
mądrością i doświadczeniem swych przodków
- posługuje się porównaniem Condillaca: człowiek to posąg który na początku był
obdarzony jedynie rozumem receptywnym --- pod wpływem odbieranych bodźców
pojawia się zdolność zapamiętywania i myślenia analitycznego ---- kształtuje się
świadomość i poczucie odrębności ---- wiedza przez nas zdobywana może być przez nas
praktycznie wykorzystana (sens teorii postępu)
- ten sam schemat obejmuje rozwój społeczeństwa ---- w każdej epoce powstają
nieśmiertelne idee które łączą się w całe systemy
- „Rezultat osiągnięty w danym momencie, zależy od tego, co zostało osiągnięte
wcześniej i wywiera wpływ na to, co będzie osiągnięte potem”
- Historia tworzy logiczną całość opartą na kontynuacji
- w związku z tym na kondycję człowieka ma wpływ całe dzieje, ale to Oświecenie jest
tym momentem przełomowym ---- to Oświecenie jest epoką która ukształtowała
człowieka który „odczuwa potrzeby, i posiada zdolności, by je zaspokajać”
- „U podstaw wszelkich błędów polityki i moralności leżą błędy filozoficzne”
- Tak jak Sokrates uważał że wiedza rodzi dobro ---- to jak w danej epoce rozwinęła się
wiedza (i dobro zarazem) odzwierciedla się w instytucjach społecznych i politycznych
- emancypacja człowieka spod wszelkich jego dotychczasowych bolączek jest
nieunikniona gdyż rozwój prawdy (wiedzy) pociąga za sobą cnotę i szczęście
b) J. J. Rousseau: bierze udział w konkursie ogłoszonym przez Akademię w Dijon na
który w odpowiedzi na pytanie „Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do
odrodzenia obyczajów?” nadsyła „Rozprawę o naukach i sztukach”:
- udziela odpowiedzi negatywnej
- jako że wszelka nauka, sztuka powstawała i powstaje na zamówienie (najczęściej
możnych tego świata) lub po prostu pod wpływem okoliczności dlatego nie można mówić
o istnieniu obiektywnej prawdy i z tego względu trudno przydzielać filozofii kompetencji
rozwiązywania wszelkich trudnych kwestii
- wszelkie wyrafinowanie szkodzi cnocie która możliwa jest jedynie w prostocie
- dlatego wbrew nastrojom epoki zwracał się nie w stronę przyszłości a przeszłości
c) Johann Friedrich Herder (1744-1803); „Myśli o filozofii dziejów”
- historia opiera się na dyskontynuacji --- by zaistnieć mogła jedna obumrzeć musi
poprzednia epoka
- nie godzi się na stosowanie ogólnych pojęć – wszystko musi być potwierdzone
historycznie
- historia jest regresywno – progresywna
- „kultura postępuje ciągle naprzód, ale nie staje się przez to doskonalsza; w nowym
miejscu rozwijają się nowe zdolności, ale dawne, które powstały w dawnym miejscu, giną
bezpowrotnie”.
- indywidualny człowiek żyje relatywnie bardzo krótko dlatego najczęściej jest mu
obojętne czy dzieje rozwijają się zgodnie z jakimś planem
- „w dziesięciotysięcznym roku istnienia świata urodzi się człowiek z wszystkimi tymi
samymi namiętnościami, z którymi urodził się w drugim roku istnienia”
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
2) Wielka Brytania: jest to nurt empirystyczny, odrzucający wszelkie założenia metafizyki
- George Berkley (1685-1753): „Principles of human knowledge”
- jest radykalnym sensualistą i nominalistą
- odrzuca pogląd realistów że pojęcia mają swe rzeczywiste desygnaty
- Esse est percipi – istnieć znaczy być postrzeganym --- „substancji” nie postrzegamy dlatego
substancja nie istnieje: istnieją jedynie zjawiska
- skoro poznajemy tylko zjawiska dlatego w naszym poznaniu nie ma miejsca na prawdy
ostateczne
- odrzucenie wszelkich apriorycznych założeń prowadzi również do odrzucenia idealizmu – to
fakt że powinniśmy się kierować poznaniem co nie znaczy że zapewni on nam szczęście czy
umożliwi stworzenie ustroju idealnego lub doprowadzi do racjonalnej rekonstrukcji człowieka
(wiedza oparta na doświadczeniu nie pozwala na zbytni optymizm)
- David Hume: „Traktat o naturze ludzkiej”
- twórczość Kartezjusza określał jako „filozoficzny romans”
- nie można o niczym ostatecznie wyrokować
- niemożność poznania przez nas ostatecznej prawdy zauważalna jest na każdym kroku
- natura: na podstawie wiedzy można stwierdzić co (cechy i skłonności) jest uznawane przez
wszystkich za powszechne – dlatego o tym co definitywne decyduje powszechny sąd i
doświadczenie – poszukiwanie prawdy poza doświadczeniem jest jałowe i niebezpieczne
- nazywa metafizykę grzechem filozofii --- metafizycy decydowali się na kategoryczne
rozróżnienia co jest piękne a co brzydki itd. nie potrafiąc powiedzieć na czym dokładnie ta
różnica polega
- wszystkie terminy ogólne są to terminy szczegółowe jedynie złączone z pojęciami
nadającymi szersze znaczenie
- nie można opierać swej wiedzy na żadnych aksjomatach – należy kierować się faktami – siłą
rozumu jest jego ostrożność
- Thomas Reid: „Rozważania o władzach poznawczych człowieka”
- idea common sense: był to sprzeciw wobec metafizycznemu wyeliminowaniu wszelkiego
przesądu i wiedzy potocznej
- zdrowy rozsądek miał być tym co powszechny sąd (common judgement)
- zdrowym rozsądkiem każdy z nas jest obdarzony w różnym stopniu, ale pewien zakres musi
być wspólny dla wszystkich tak by móc chociażby ustalić reguły współżycia
- zdrowy rozsądek odniesiony również do nauki, która powinna opierać się na sądach
oczywistych tak by każdy mógł je rozpoznać
- kryterium prawdy jest powszechność sądu
- zdrowy rozsądek jest ochroną przed szaleństwami rozumu
- zdrowy rozsądek jest również podstawą poznania --- na nim opiera się nasza mądrość
- w sferze ustroju gdy rządzi zdrowy rozsądek nie ma mowy o wybujałym rozumie --- rządy
zdrowego rozsądku by mógł się on w pełni ujawnić powinny zapewniać nieskrępowaną
dyskusję publiczną
- Adam Ferguson: „Esej poświęcony historii i społeczeństwu obywatelskiemu”: „prawo
niezamierzonych rezultatów”: wszystko co się zdarza w życiu społecznym jest „wynikiem
ludzkiego działania, ale nie jest nigdy wykonaniem żadnego ludzkiego planu”
- dlatego ułudą jest wierzenie w rozum panujący nad okolicznościami --- jest on tylko
jedną z wielu sił --- nigdy nie ma możliwości działania w sposób zamiar- cel – skutek
3) Niemcy:
- I. Kant: „Krytyka czystego rozumu” (w przedmowie zapowiedział że będzie to
„kopernikański przewrót w dziedzinie filozofii”
- krytykował zarazem empiryzm (prawda nie może zależeć od okoliczności) jak i metafizykę
(która jest czysto spekulatywna, operuje wyabstrahowanymi pojęciami)
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- uważa iż prawda ma charakter aprioryczny dlatego należy jej szukać w strukturach
ludzkiego umysłu
- proponuje „filozofię transcendentalną” której główne założenie brzmi iż to istniejące
przedmioty dostosowują się do naszego poznania a nie odwrotnie
- chce pogodzić aprioryzm i aposterioryzm: „Myśli bez treści naocznej są puste; dane naoczne
bez pojęć – ślepe”--- poprzez kategorie łączy to co poznane a posteriori i to co w naszym
umyśle aprioryczne --- nawet to co naoczne postrzega przez już istniejące w naszej głowie
struktury (jak np. czas i przestrzeń)
- rewolucja kopernikańska w wydaniu Kanta polegała na zastąpieniu metafizycznego
założenia zgodności przedmiotu i podmiotu zasadą podporządkowania przedmiotu
podmiotowi
- rozum Kanta nie jest receptywny a w pełni aktywny, do tego stopnia że sam określa warunki
prawdy – określa przedmiot swojego poznania
- rozum w odróżnieniu do intelektu nie jest zaangażowany w zmysłowe poznanie ---
przedmiotem jego poznania jest sam intelekt któremu określa cele poznania
- oświeconym rozumem jest rozum w pełni autonomiczny, niezależny od wszelkich wpływów
zewnętrznych – rozum który decyduje co jest prawdą
2) Utylitaryzm:
- David Hume (1711-1776): „Badania dotyczące zasad moralności”: „powinność moralna
pozostaje zawsze w ścisłej proporcji do użyteczności”
- cnotliwe jest wszystko co wzbudza w obserwatorze przyjemne uczucie aprobaty – nie
cnotliwe to przeciwdziała takiemu uczuciu
- Hume podkreśla znaczenie uczucia tym samym odrzucając pogląd o wszechwładzy rozumu:
Rozum zajmuje się ideami, natomiast o naszych działaniach decydują uczucia
- rozum jest „niewolnikiem uczuć” --- nie jest on podstawą aktu woli; co prawda pozwala
formułować nam sądy moralne, jednak one same wypływają z uczuć; rozum jedynie wskazuje
jedynie cele naszego działania ale to uczucie je pobudzają
- odrzuca starożytną koncepcję cnoty (arete), która polega na poskromieniu namiętności
- to co moralne wynika z zasady użyteczności która jest podstawą regulowania wszelkich
kwestii w sposób konwencjonalny – nawet tak doniosłe kwestie jak sprawiedliwość są
przedmiotem umów między ludźmi ---- zatem sprawiedliwość nie jest prawem natury ani
przekonaniem organicznie zawartym w naszym umyśle
- własność też nie jest prawem natury – „Jest to pewien przedmiot związany człowiekiem
pewnym stosunkiem. Ten stosunek nie jest naturalny, lecz moralny i oparty na
sprawiedliwości” ---- jej źródłem są „sztuczne urządzenia utworzone przez człowieka”
- wyklucza słuszność tezy o samolubnym charakterze człowieka; ludzie znajdują przyjemność
we współdziałaniu --- „cenię człowieka którego samolubność każe mu troszczyć się o interesy
innych”
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- żaden człowiek nie jest w stanie żyć w samotności --- każdy z nas jest gotowy przyjąć na
siebie wyrzeczenie się naturalnych popędów w imię poszanowania zasad civility (ogłada,
gotowość do wyrzeczenia się agresji, życzliwa aprobata) --- dodatkowo: nie trzeba ludzi
trzymać pod pręgierzem surowej władzy gdyż oni sami doskonale zdają sobie sprawę iż
najkorzystniej jest dla nich żyć z innymi ludźmi
- wolność utożsamiana z rządami prawa ---- prawo jako racjonalna więź
- rząd ma przede wszystkim zapewnić bezpieczeństwo i możliwość działania zgodnie z
zasadami użyteczności
- dostrzega jednak trzeźwo że istnieje ciągłe napięcie między społeczeństwem i władzą a to ze
względu na istnienie silnych namiętności, np. żądzy władzy
- odrzuca pogląd o autokracji --- o naszej tożsamości i jej odczuwaniu decyduje otoczenie
społeczne
2
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
niebezpieczeństwem jest niestałość prawa które lud może zmieniać (i w tym podobny jest do
despoty); problemem jest też to że niewielu sprawuje władzę nad tak wieloma (sposobem na
to jest kadencyjność urzędów); zasadą jest cnota, która jest niezwykle niepewną zasadą gdyż
trudną do wcielenia
c) monarchiczny: wg niego najlepszy o ile „włada jeden, ale na podstawie praw stałych i
wiadomych” których egzekucja zabezpieczona jest poprzez istnienie ciał pośredniczących
(zgodnie z zasadą że nie ma monarchy bez szlachty i nie ma szlachty bez monarchy); zasada:
honor który popycha szlachetnie urodzonych by przeciwstawiali się monarsze; w republice ta
zasad przynosi negatywne skutki
5) Immanuel Kant:
- szukał gwarancji zapewniających stałość praw (czego nie gwarantował utylitaryzm) a
zarazem by posiadały uzasadnienie racjonalne (tu nie sprawdzała się metafizyka, która
tłumaczą moralność pewnych zasad jakimś odległym porządkiem prowadziła do
wyobcowania prawa)
- główne założenie: autonomia rozumu
- zakładał iż źródłem zasad moralnych jest nasz rozum (a więc mają one charakter
aprioryczny)
- uczynek moralny ma musi być dobrowolny --- dlatego kluczowi dla moralności jest wolność
– należy wykluczyć przyczynowość uczynków moralnych
- pewne zasady wyznacza imperatyw (niejako poza zasadą autonomii rozumu)
a) hipotetyczny: może być wyrażony w formule zdania warunkowego „jeżeli…, to” --- czyli
czynimy coś ze względu na coś innego
b) kategoryczny: „postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem
chcieć, żeby stała się powszechnym prawem” ---- ten imperatyw obejmował inne imperatywy,
i tylko pod tym względem można było orzec o moralności czynów spełnianych zgodnie z
danymi imperatywami
c) praktyczny: „postępuj tak byś człowieczeństwa tak w twojej osobie jak też w osobie
każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko środka”
- uczynek moralny to uczynek dobrowolny, natomiast prawo odwołuje się do przymusu
zewnętrznego ---- czy można to pogodzić ---- tak gdyż, po pierwsze ludzie nie są aniołami, po
drugie są jednak na tyle racjonalni by uznać obowiązywanie koniecznych praw
- zwolennik rządów prawa
- prawa człowieka uznawał za świętość - stąd prawa powinny być w zgodzie przynajmniej z
imperatywem praktycznym
- Państwo: „systematyczne powiązanie istot rozumnych przez wspólne obiektywne prawa” +
istnienie celu którym mieli być inni ludzie dla każdego członków z osobna
- Prawo: jest zbiorem warunków w jakich wolność decyzji jednostki może być zespolona z
wolnością decyzji innej jednostki na podstawie ogólnego prawa pochodzącego z wolnego
ustanowienia”
6) Amerykanie:
- uczestnicy Konwencji Konstytucyjnej zdawali sobie sprawę z wyjątkowości wydarzenia w
którym uczestniczą
- uchwalenie konstytucji miało być położeniem fundamentu jednak Hamilton przestrzegał iż
nie można zawierzyć całkiem władzy rozumu – należy wziąć pod uwagę doświadczenie,
skonfrontować różne poglądy
- człowiek jest zły, samolubny, łatwo ulegający pokusie władzy
- stąd nie ma mowy o żadnym idealnym modelu życia
- wspólnota nie jest całością --- jest jedynie konglomeratem różnego rodzaju sił i interesów
- wedle nich interes własny był najlepszą podstawą stabilności systemu --- każdy ciągnie w
swoją stronę równoważąc w ten sposób działania innych członków wspólnoty
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- James Madison mówi o istnieniu fakcji jako czymś naturalnym – rozbieżności interesów
wynikają chociażby z cech wrodzonych --- nie należy ograniczać fakcji a jedynie kontrolować
ich skutki ich działań
- inspirowani Newtonem uważali że społeczeństwem rządzi ta sama co kosmosem zasada
równowagi
- system checks and balances
- Madison: „gdyby ludzie byli aniołami, żaden rząd nie byłby potrzebny, gdyby to aniołowie
mieli rządzić ludźmi, nie byłaby potrzebna żadna, ani wewnętrzna, ani zewnętrzna kontrola
rządu”
KONSERWATYZM
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
k) Władza powinna być z nabożnością właściwą sprawowaniu misterium---ponadto nimb
mistyczności dodaje autorytetu władzy---jeżeli sam władca nie jest w stanie sobie
poradzić z pomocą musi przyjść mu kat który jest „koszmarem i spoiwem społeczeństw”.
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
WOLNOŚĆ NOWOCZESNA – DWIE INTERPRETACJE
Wstęp:
a) „wolność może polegać jedynie na tym, aby móc czynić to, czego się powinno chcieć”
(Monteskiusz)
b) wolność jest rozumna
c) wolność w pełnym tego słowa znaczeniu oznacza ograniczenie samowoli władzy –
poddanie jej rządom prawa
d) wolność jest to możność czynienia tego na co ustawy pozwalają – Monteskiusz -----
wolność możliwa jest jedynie przy istnieniu publicznego autorytetu, a jej stawanie się
dokonuje się jedynie w kontaktach z innymi w sferze publicznej
e) ponadto pojęcie wolności łączy się z pojęciem cnoty mającej ograniczać nasze
egoistyczne zachowania
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
b) o stanach w Ameryce Północnej które traktuje jako ówczesny wzorzec demokracji
pisze iż „panuje tam powszechna równość możliwości” - wiele spraw, nawet wynalazków
naukowych wbrew pozorom przyczynia się rozwojowi równości - a więc tak jak
demokracja wydaje się to nieodwracalnym procesem historycznym
c) jednakże zaczyna zastanawiać się nas sensem tak nagłej i masowej emancypacji –
przecież i tak „biedak zachował większość przesądów swych przodków, nie zachowując
jednak ich wiary; zachował ciemnotę nie zachowując ich cnoty
d) kształtując demokrację, ulepszając ją nie można odwoływać się do żadnej wyższej
istoty a wszelkie działanie zmierzające w tym celu powinno opierać się na wnikliwej
obserwacji
e) w demokracji ludzie nie widzą w innych autorytetu --- nie zdają się na czyjąś wolę
tylko dlatego że istnieje przeświadczenie o jego wielkości --- wymusza to używanie
rozumu ---- jednakże tak jak zazwyczaj pewne sprawy rozstrzyga się zgodnie z
powszechnym przekonaniem (common sense) - jednakże owa równość (także intelektu i
mądrości) prowadzi do osiągnięcia władzy przez masy - wszyscy przeświadczeni o swojej
rozumności tym bardziej zawierzają sobie w masie - Tocqueville dochodzi jednak do
gorzkiego wniosku że nie można w Ameryce mówić o rządach rozumu
f) Mówi o niesprawdzalności kontynentalnego przekonania że powszechne wybory
pozwalają ludziom wybierać spośród siebie osoby najgodniej ich reprezentujące - to nie
prawda – rządzeni są bardziej cnotliwi niż rządzący - dzieje się tak ponieważ instytucje
demokratyczne sprzyjają próżności - ludzie by nasycić swoją próżność wybierają
najgorszych spośród siebie
g) następuje utożsamienie podłości z władzą - ludzie w swym przekonaniu wydają się
sobie równi pod każdym względem, dlatego też nie potrafią znaleźć u rządzących żadnych
cech które predysponowały by ich do sprawowania władzy - gdy nie znajdują zalet
będących przyczyną ich władzy zaczynają szukać wad
h) w demokracji pojawia się kryzys wolności wynikający z jej zderzenia z równością
-ludzie w demokracji wycofują się do sfery prywatnej, izolują się niszcząc tym samym więzi
wspólnotowe--- samotna jednostka w konfrontacji z potężną jednostką odczuwa swą
bezsilność i rezygnując z partycypacji w sprawach politycznych pozwala decydować za siebie
państwu ---- grozi to nadmiernym umocnieniem się władzy i zaistnieniem nowej formy
tyranii, która nie łamie woli obywateli ale ją „osłabia, nagina, opanowuje”.
SOCJALIZM
-Rozróżnienie na socjalizm naukowy i utopijny narzucony przez Marksa i Engelsa
-Dwoisty charakter socjalizmu: połączenie naukowej analizy i egzaltowanego profetyzmu
-Krytyka rewolucji francuskiej która okazała się dziełem niedokończonym, krytyka
indywidualizmu: człowiek jest integralnie związany z innymi poprzez więź braterską
instytucje społeczeństwa liberalnego takie jak własność prywatna są tylko
przyczynami wyobcowania, podsycają ludzki egoizm
Przebudowa społeczna ma się odbyć wedle ściśle określonego planu – nie można
pozostawić spraw samym sobie
Mają inną niż francuscy rewolucjoniści koncepcję emancypacji, zaprowadzenie równości
należy rozpocząć od stosunków własnościowych
Jednak taj jak ludzie Oświecenia wierzyli w poprawę ludzkiej kondycji poprzez
podniesienie rangi wiedzy; z drugiej strony nosili wiele cech romantycznych takiej jak
wiara w braterstwo czy wiara w wielką moc emocji
Claud Henri de Saint – Kimon (1760 – 1825): „Wprowadzenie do prac naukowych
XIX wieku”; „Katechizm industrialistów”; „Nowe chrześcijaństwo”
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- wierzy w powołanie rozumu --- rozwój wiedzy musi wpłynąć na zmianę społeczeństwa .
tak jak Condorcet uważa że szczęście, wiedza i cnota są ze sobą nierozerwalnie połączone
- kierując się stosunkiem do wiedzy jak i jej rolą jako kryterium periodyzacji: epoka
teologiczna, metafizyczna, pozytywna (w tej wiedza odgrywa kluczową rolę --- zadanie
jakie stoi przed twórcami epoki to ujęcie wiedzy w organiczny system)
- dzieli w sposób ogólny epoki historyczne na organiczne (gdy „wszystkie składniki
ludzkiej działalności są klasyfikowane, przewidziane i uporządkowane w jakiejś teorii
ogólnej, a cel działania społecznego jasno określony”) oraz krytyczne (gdy „wszelka
wspólnota myśli, wszelkie działania zbiorowe, wszelka koordynacja ustaje, a
społeczeństwo jest już tylko nagromadzeniem odosobnionych i zwalczających się
jednostek”)
- zmiana epoki jest nieunikniona; historycznie konieczna (z tej perspektywy odrzuca
pojęcie natury jako pozaziemskiego porządku normatywnego) --- wraz z nadejściem epoki
organicznej a konkretnie „industrii” zmieni się cel i charakter ludzkiej działalności
- nowa epoka urzeczywistnia równość i wolność – wszyscy poprzez swą pracę uczestniczą
w pomnażaniu dobrobytu i proporcjonalnie do tego w konsumpcji owoców dobrobytu.
- na czele społeczeństwa klasa industrialna – to co najlepsze dla industrii jest zarazem
najlepsze dla społeczeństwa
- władza pełni jedynie funkcję administracyjną nadzorując procesy produkcji
- nowy typ wiedzy przysługuje się kształtowaniu moralności która posiada „największą
władzę”
- Bazard i Enfantin – uczniowie Simona: podkreślają znaczenie uczuć – metoda
naukowa wyznacza jedynie środki natomiast „silne afekty” określają cele; twierdzili iż
ludzkość zmierza ku „zrzeszeniu powszechnemu”; krytyka liberalizmu: interes osobisty
ma być zastąpiony interesem wspólnym; chcą zniesienia własności prywatnej między
innymi poprzez przeniesienie na państwo prawa dziedziczenia majątku --- prawo do
pewnych rzeczy tylko ze względu na zasługi; domagają się by nowa epoka była
podporządkowana jednemu celowi jakim jest ludzka solidarność; nowa epoka ma nowymi
metodami urzeczywistnić to co od dawna dyktowały uczucia
ANARCHIZM
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
Anarchizm nie jest ujęty nawet w klasycznej typologii ustrojów Arystotelesa uznawano
że nie możliwe jest życie poza lub w wolności od państwa
Jednak począwszy od Machiavellego i innych fundatorów liberalizmu zaczynają się
pojawiać koncepcję sceptycyzmu politycznego, „rządu minimum” czy common sense
który jest ludziom naturalny w przeciwieństwie do wszystkich rygorów narzucanych
przez państwo
William Godwin: „Sprawiedliwość społeczna” – uznawany za protoplastę anarchizmu
- nawet „najlepszy rząd jest złem”
- człowiek jest istotą dobrą z natury którą psuje państwo
- umowa społeczna nie może rodzić żadnych zobowiązań dla człowieka, ponieważ istotą
wolności jest czynienie przez każdego co mu się podoba ---- tylko z konkretnych porozumień
mogą wypływać jakieś zobowiązania
- nie potrzeba „Lewiatana” który chronić będzie ludzi jednych przed drugimi
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
Charles Darwin (1809 – 1882) : „O pochodzeniu gatunków”; „O pochodzeniu
człowieka” --- jego koncepcje wsparły liberalizm w jego najbardziej radykalnej
odmianie
- założeniami jego teorii wykorzystanymi w rozważaniach politycznych były „przetrwanie
najlepiej przystosowanych” co oznaczało przegraną gorzej przystosowanych ----
uzasadniało hasła zaciętej rywalizacji jako dźwigni rozwoju – w końcu człowiek na
drodze ewolucji, zaprawiony w walce z klimatem, dzikimi zwierzętami itd. wysforował
się na najlepiej rozwinięta istotę panującą nad światem
Herbert Spencer (1820 – 1902): „Jednostka przeciw państwu”):
- z jednej strony podkreśla istnienie państwa jako organicystycznej wspólnoty; z drugiej mówi
o istnienie człowieka tylko i wyłącznie jako bytu jednostkowego
- „zadowolenie jest czynnikiem, który najskuteczniej skłania do działania”
- jest to tendencja gatunkowa a więc naturalna stąd też nie można dławić żywotnych
skłonności człowieka do rywalizacji i zaspokajania swych pragnień nawet jeżeli miało by się
to odbywać kosztem „gorzej przystosowanych”
- walka w obrębie społeczeństwa zapobiega „wynaturzeniom, jakie wynikałyby z
rozmnażania się osobników niższych”
- dlatego trzeba przeciwdziałać wszelkim próbom narzucenia jakiś dziwnych projektów
społecznych mających realizować abstrakcyjną koncepcję sprawiedliwości – dlatego trzeba
zapobiec wszelkim przejawom protekcjonizmu
- wspaniałomyślne są wszelkie działania mające na celu „pobudzenie działalności prywatnej
lub współdziałalności dobrowolnej, [gdyż] przyczyniają się daleko więcej do rozwoju
społecznego, niż te które powołanymi zostały do działania wskutek interwencji rządowej”
HEGEL
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
Przemiany te mają gdyż „wolność staje się światem” , tożsamość myśli i bytu sprawia że
wolność urzeczywistnia się.
Właściwa historia datuje się od powstania państwa. Powołanie państwa jest dowodem na
to że ludzie są w stanie okiełznać namiętności („Rozumiem tu przez nią wszelką
czynność człowieka przedsięwzięta dla jego partykularnych interesów, dla jego celu
odrębnych, lub jeśli kto woli, dla względów samolubnych”) --- tak więc historia to
także walka pomiędzy rozumem (ogólne) i namiętnościami (partykularne)
Osiągnięcie zgodności pomiędzy rozumem i namiętnościami oznacza „etyczną wolność w
państwie” czego wyrazem jest rozumne prawo które scala to co subiektywne i
obiektywne --- to państwo daje człowiekowi szansę by mógł żyć w sposób rozumny i
wolny gdyż państwo jest „ideą boską w jej ziemskiej postaci”
Dzieje państwa od zarania są historią uświadamiania się wolności --- począwszy od
reformacji, rozwijającej „sztandar wolnego ducha”; następnie Oświecenie gdy
„zaczęto pojmować prawo i etykę jako wyrastające z istniejącego podłoża woli
ludzkiej, podczas gdy dawniej traktowano je jako przykazania boskie narzucone z
zewnątrz” - w czasach nowożytnych cel osobisty był określony przez państwo
natomiast w nowożytnych każdy może wyrazić swój pogląd
Jest przeciwnikiem nowoczesnego indywidualizmu - wypaczenie sensu wolności przez
pojmowania jej jako kompletne wyodrębnienie z całości: jest to błędne gdyż wolność
w pełnym tego słowa znaczeniu wiąże się nierozerwalnie z koniecznością - wolność
ma się wyrażać w prawie, które ma być podstawą styczności a więc też nowoczesnego
ustroju – rządy prawa to rządy rozumu które zrywają z alienacją i jednocząc to co
szczególne i ogólne.
MATERIALIZM HISTORYCZNY
3
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
roztrząsaniem o wolności a ekonomia polityczna gdyż wszystko ma swe źródło w
stosunkach produkcji (i tym samym w własności)
Zajmowali się też problematyką alienacji (obok dialektycznej koncepcji rozwoju historii
element filozofii Hegla) --- w procesie produkcji człowiek wkłada w produkowany
przedmiot pracę --- przedmiot ten alienuje się, odrywa się od swego bezpośredniego
producenta i tym samym alienuje się też praca owego producenta
Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w istnieniu własności prywatnej dodatkowo
sankcjonowanego prawem
Prawdziwe wyzwolenie będzie możliwe tylko na drodze rewolucji która zmieni stosunki
własności i w efekcie doprowadzi do likwidacji burżuazyjnego państwa stanowiącego
jedynie nadbudowę istniejących stosunków własności
„Zniesienie własności prywatnej jest całkowitą emancypacją wszystkich ludzkich
zmysłów i właściwości” --- człowiek „nowy” będzie mógł w pełni samodzielnie
wytwarzać swój świat (gdyż ten nie będzie się alienował)
Papież Pius VI już w marcu 1790 r. potępił Deklarację Praw Człowieka i Obywatela
- ostrzegał przed samowolę jaką ów dokument wyraża i wyzwala
- mówi o równości i wolności wyuzdanej
- „wolność myślenia i działania, którą Zgromadzenie Narodowe daje w społeczeństwie
jako nieprzedawnione prawo natury, jest przeciwna prawu ustanowionemu przez Boga –
Stwórcę”
Tym samym kościół opowiada się przeciwko całej epoce nowoczesnej ---- racjonalne
samookreślenie jest traktowane jako zerwanie z wiarą – oddzielenie człowieka od
Boga
„Ecclesiam Christi” – bulla przeciwko karbonariuszom (1821)
„Quo graviora” – bulla potępiająca masonerię (1826)
Grzegorz XVI – w 1831 wydaje bullę „Solicitudo ecclesarium” poświęconą prądom
emancypacyjnym w Ameryce Łacińskiej ---- przypomina że wszelka władza pochodzi
od Boga dlatego należy się poszanowanie każdej władzy sprawowanej faktycznie ---
wyraźnie sprzeciwia się zasadzie suwerenności narodu – w brewe „Imensa Christi”
potępia powstanie listopadowe ---- następnie w encyklice „Cum primum” wyraża
ubolewanie nad tym że bunt szerzy się pod hasłami chrześcijańskimi
Pius IX : encyklika „Quanta cura” (1864): nie można usunąć Boga i wartości
chrześcijańskich z życia społeczeństwa obywatelskiego ---- racjonalne samookreślenie
jest w rzeczy samej destrukcją
- odrzucał koncepcję racjonalnej legislacji gdyż narusza ona „zupełnie najpewniejsze
zasady zdrowego rozumu”
- do encykliki dołączono Syllabus podsumowujący na podstawie dokumentów kościoła
błędy epoki: kategorycznie mówi o tym że żaden papież nie może uznać „postępu,
liberalizmu i współczesnego państwa”; sprzeciwia się laicyzacji – świecka władza
państwowa nie może być najwyższym autorytetem któremu podporządkowany ma być
kościół.
Leon XIII – encyklika „Rerum novarum” (1891)
- papież reformator który w końcu przyznaje iż sprzeciw kościoła wobec epoki nowoczesnej
nie ma sensu, gdyż nastąpiła głęboka nieodwracalna przemiana – trzeba to zaakceptować
- ponadto nowa epoka nie zniszczyła własności prywatnej tym samym w jakimś stopniu
zachowała porządek naturalny
4
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- „RN” jest także wyrazem niepokoju kościoła wobec rosnących w siłę lewicowych ruchów
robotniczych, dlatego jest ona poświęcona w głównej mierze „kwestii robotniczej”
- potępiając socjalizm należało wesprzeć jego wrogów
- w encyklice „Aeterni Patris” Leon XIII postuluje ustanowienie tomizmu oficjalną nauką
kościoła: dlaczego:
a) tomizm określał historię jako proces
b) normy prawa ustala per modum conclusionis --- jest to sfera praw fundamentalnych
obowiązujących wszystkich ludzi
c) jednak prawa powstawać też mogą per modum determinationis – prawo są owocem
ludzkiego wysiłku ----- wyrażała się w tym aprobata dla koncepcji racjonalnego
samookreślenia ale w granicach wyznaczonych przez owe prawa fundamentalne
- wnioskiem który wynika z tychże praw jest to że nigdy nie będziemy mieli do czynienia ze
stanem pełnej równości (contra socjalizm)
- wolność oznacza dążenie do jakiegoś wyższego celu – podporządkowanie jej temu celowi i
tym samym narzucenie samemu sobie pewnych ograniczeń (wolność i wiara nie muszą się
nawzajem wykluczać)----- nieograniczona decyzja może przerodzić się w samowolę (contra
liberalizm)
- docenia on osiągnięcia liberalizmu w zakresie swobody opinii ale przestrzega przed rządami
opinii ---- idąc dalej zadawał pytania o demokrację ---- nie mógł zaakceptować zasady
suwerenności narodu --- wysunął koncepcję kompromisową – istnieje zwierzchnictwo jako
takie ale należy ono tylko do Boga, natomiast jego konkretyzacja może odbywać się przy
udziale ludu
- dokładając socjalistom mówił że świat bez cierpienia, nędzy itd. jest nie możliwy gdyż na
człowieku ciąży piętno grzechu pierworodnego --- rewolucja która będzie chciała to zmienić
będzie wystąpieniem przeciwko naturalnemu porządkowi rzeczy
- podaje pomysł jak złagodzić oblicze drapieżnego liberalno – kapitalistycznego systemu:
należy wzbogacić go o wartości chrześcijańskie – po raz pierwsze pojawia się określenie
chrześcijańska demokracja – wzywa do „dobroczynnej akcji chrześcijańskiej dla ludu” –
przyznawał że robotnicy mają prawo do „słusznej miary zapłaty” oraz uznania „słusznej
godności ludzkiej”
4
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- autentyczna wolność domaga się swobody gustów i zajęć – życia zgodnie z naszym
charakterem pod warunkiem wzięcie odpowiedzialności za wszelkie poniesione szkody
- jednostka to konkret – odrzucenie abstrakcyjnych określeń społeczeństwo, grupa,
zbiorowość --- krytykował „geometryczny dedukcjonizm” przy pomocy którego
próbowano zgłębić ludzką naturę
- jest kontynuatorem brytyjskiego utylitaryzmu – czyny ocenia na podstawie tego czy
przynoszą szczęście (czyli „przyjemność i brak cierpienia”) --- co za tym idzie uznaje
relatywizm i indywidualizm – każdy z nas odczuwa inaczej, kieruje się innym system
norm i wartości
- odrzuca koncepcję cnoty jako poskramiania naturalnych popędów --- rzecz w tym by
„pragnienia i impulsy” podporządkować wrażliwemu sumieniu
- ponadto gwarantem wolności miało być prawo --- związek pomiędzy prawem i
wolnością był czymś nierozerwalnym --- jednakże prawo nie powinno w sferę ludzkiej
aktywności która jest obojętna pozostałym ludziom
- twardo broni wolności opinii – gdyby odmiennego zdania niż cała ludzkość byłby tylko
jeden człowiek na świecie nikt nie może (nawet cała ludzkość) odebrać mu prawa swojej
własnej opinii lub kwestionować jego zasadność
- uważał że koncepcja umowy społecznej (tym bardziej urzeczywistniona) jest bezcelowa,
gdyż każdy człowiek który żyje w społeczeństwie i pozostaje pod jego opieką powinien
odpłacić społeczeństwo za otrzymywane przysługi
- człowiek Milla to istota społeczna
- w sprawach demokracji podał krytyce poglądy swego ojca Jamesa Milla który uważał
człowieka za egoistę w każdej sprawie kierującym się interesem własnym – życie
społeczne było rynkiem gdzie na zasadzie wymiany ludzie oferowali różne usługi ----
każdy dbając o własny interes jednocześnie dbał o interes wspólny; wolnorynkowa
konkurencja pozwalała utrzymać społeczeństwo w niezachwianej równowadze---- polityk
ubiegający się o władzę też był graczem na wolnych rynku – składał ofertę a ludzie mając
na względzie swoją korzyść wybierali spośród wielu innych to najatrakcyjniejszą
- Mill jr krytykował zarówno metafizyków jak i konserwatystów w kwestii instytucji
politycznych ---- tych pierwszych że próbowali wywieść je z jakiegoś naturalnego
porządku normatywnego, tych drugich za to że wierzyli iż trzeba najlepsze to te
uświęcone czasem i tradycją ---- uważał również iż opierania się na przesądach jest
zdejmowaniem z człowieka wszelkiej odpowiedzialności – poczucie odpowiedzialności
powinno być wytworem wolnego od wszelkich przesądów sumienia; człowiek powinien
być w pełni świadom swych czynów – nie może znajdować wymówki w tradycji – to
zwyczajnie prowadzi do demoralizacji
- uważał że organizacja społeczeństwa nie może opierać się na ścisłych metodach
naukowych przystających do budowy maszyn – demokracja więc to nie tylko sprawa
zastosowania odpowiedniego instrumentarium zapewniającego partycypację polityczną
jak najszerszych rzesz ludu --- to przede wszystkim sprawa etosu --- konkretyzując
przywołuje on (nie wprost) koncepcję cnoty jako virtu, czyli aktywności, dzielności,
zdecydowania --- osoba cnotliwa nie może kierować się żadnymi względami które
osłabiałyby jej działalność – także religijnymi, gdyż inaczej staje się bezużyteczna
zarówno dla siebie jak i innych
- tak jak Stagiryta uważał że polityczna aktywność jest aktywnością prawdziwie
formującą człowieka --- „Praktyka polityczna miała zapewnić moralne wykształcenie”----
dopiero wstępując na agorę człowiek zaczyna czuć że jest członkiem wspólnoty której
interes jest jego interesem
- publiczna debata w której ścierają się jednostki ma służyć głównie eliminacji
arbitralności, głupoty i ignorancji
4
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
NIETZSCHE – NIHILIZM
4
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
a) jedyną więzią łączącą ludzi w demokracji jest kult „pożyteczności stadnej”
b) w demokracji nie ma miejsca na autorytet – przywódcy powołują się na wolę ogółu i
wycierają sobie nią twarz
c) wszystko czym kierują się politycy demokratyczni prowadzi do upadku
d) wolność w demokratycznym rozumieniu jest wyrazem zwyrodnienia instynktów
e) w demokracji człowiek wolny to ten co osiąga przyjemności – człowiek naprawdę
wolny to ten który gardzi przyjemnością o którą tak usilnie zabiegają „kramarze,
chrześcijanie, krowy, kobiety, Anglicy i inni demokraci”
f) trzeba pamiętać iż wartość rzeczy nie leży tylko w tym co ona nam daje ale przede
wszystkim w tym ile ona nas kosztuje --- tak rzeczy ocenia człowiek dostojny ---
liberalizm tak naprawdę nie wiele wspólnego ma z wolnością, gdyż traktując człowieka
jak konsumenta (poszukującego li tylko przyjemności) uzależnia go woli stadnej --- nie
pozwala na czyny prawdziwie godne, np. brzydzi się liberalizm wojną która to jedyna
wychowuje człowieka do wolności.
4
Stanisław Filipowicz – „Historia myśli polityczno – prawnej”
- system władzy = „superego kultury” - pojmował je jako społeczne sumienie które
„wytwarza własne ideały i wysuwa własne wymagania”, piętnuje bunt wobec
„sędziowskiej” władzy autorytetów.