‫موضوع‪:‬سیر تحول مساجد‬

‫دانشجویان‪:‬فاطمه رضائی اکبریه‪/‬شیواسلگی‪/‬سینا وجدانیان‬

‫استاد‪:‬سرکار خانم دباغچی‬
‫درس‪:‬معماری اسالمی‪2‬‬
 ‫در ایران مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است‪ .‬نخستین مسجد‬
‫اسالمی به دست پیامبر و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسالمی تقلید و الگو گرفته شد‪.‬‬
‫مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صور گوناگون مطرح بوده است‪ .‬گاهی به نام نیایشگاه‪،‬‬
‫گاهی پرستشگاه و در ادیان و مناطق گوناگون و در دوره های مختلف زمانی به نام های دیگر معروف بوده است‪ .‬در ایران‬
‫نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است‪ .‬نخستین مسجد‬
‫اسالمی به دست پیامبر و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسالمی تقلید و الگو گرفته شده است‪ .‬دیوار مسجد‬
‫مدینه از سنگ الشه و آسمان آن تیرپوش و تخت بوده است و شبستان مسجد با افراز اندکی بلندتر از باالی مرد بلندباال‬
‫برافراشته شد؛ همان طور که حضرت ابراهیم(ع) در ساختمان خانه خدا انجام داده بود‪ .‬با وجود اینکه اسالم با تجمل و‬
‫زیبایی در حد معقول آن مخالفتی ندارد‪ ،‬ولی روح حاکم بر رهنمودهای اسالم در مورد الگوهای مختلف مصرفی چون‬
‫لباس‪ ،‬مسکن‪ ،‬مرکب و غذا همگی نشان دهنده آن است که یکی از معیارهای ارزشی در اسالم‪ ،‬سادگی و وارستگی از‬
‫مظاهر دنیوی است‪ .‬بنابراین آراستن مساجد با تزئیناتی که در کاخ های پادشاهان و اهل دنیا متداول است‪ ،‬منافی و مغایر با‬
‫ارزش های اسالمی است‪.‬‬
 ‫مسجد در آغاز سده دوم هجری‬ ‫•‬
‫مسجد در آغاز سده دوم هجری و بیشتر در خراسان با پیل پاها و دیوارهای ضخیم و دهانههای کم پهنای سرپوشیده ساخته ‪‬‬
‫می شده است‪ .‬از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهای باشکوه و بزرگی در بیشتر شهرها(با‬
‫تهرنگ شبستانی بومسلمی) بنیاد گردید‪ ،‬اما هرگز گنبدخانه و ایوان که با دگرگونی و کست افزود آتشکده ها و مهرابه ها‬
‫پدید آمده بود‪ ،‬کنار گذاشته نشد‪ .‬گنبدخانه ها نیز همچون کوشکی تک و آزاد(بی مرد گرد) برای مسجد ساخته می شد‪ .‬در‬
‫ایران پس از فرو افتادن ساسانیان بود که ساخت مساجد آغاز شد‪ .‬در سه قرن نخستین حکومت اسالمی در ایران‪ ،‬مساجد‬
‫به شیوهای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می شد‪ .‬زادگاه اولین نمونه های معماری اسالمی ایران را‬
‫در خراسان دانسته اند‪ .‬در خراسان و شیوه خراسانی نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسالم اقتباس شده و مساجد‬
‫به گونه شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده اند‪ .‬این رقم تنها به معنای حضور ستون های متعدد است که گرداگرد حیاط‬
‫مرکزی قرار می گیرند و شبستان ها و یا رواق ها را میسازند‪ .‬قوسهای به کار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی‬
‫یا تخم مرغ است که از نمونه های آن؛ فیروزآباد و طاق کسری را می توان نام برد‪.‬‬
 ‫• مساجد قرن چهارم هجری‬
‫‪ ‬از قرن چهارم هجری نیز نفوذ معماری کهن اشکانی و ساسانی در کار ساختمان مساجد فزونی یافت‪ .‬از این‬
‫پس ایوان و گنبد که ساخت آن از دوره اشکانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود‪ ،‬به صورت‬
‫اجزای جدا نشدنی بدنه مسجد درآمد‪ .‬از این دوران به بعد نیز با برداشتن ردیف هایی از ستون شبستان ها‪،‬‬
‫ایوان و گنبد ساخته می شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن ‪ ٥‬و اوایل قرن‬
‫‪ ٦‬در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید میآیند‪ .‬این گونه مساجد عبارتند از یک حیاط مرکزی با‬
‫شبستان هایی گرداگرد آن‪ ،‬در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد چهار ایوان قرار دارد و در پشت‬
‫ایوان جنوبی پوششی گنبدی به چشم میخورد‪ .‬از آنجا که در ایران پیش از اسالم‪ ،‬مهرپرستی و دین زرتشت‬
‫رواج داشت‪ ،‬بناهای باقیمانده از این آیین تبدیل به مسجد شدند‪ ،‬نظیر؛ مسجد یزدخواست که بر روی آتشکده‬
‫بنا شده اند و مسجد جامع بروجرد که آثار به دست آمده بر اثر بررسی ها نشان می دهد که بر روی آتشکده‬
‫ای نیمه ویران ساخته شده است‪ .‬بسیاری از عبادتگاه های مسلمانان در دوره های اولیه اسالمی را همین‬
‫آتشکده ها تشکیل می داده اند‪ .‬چون مردم تازه مسلمان به سوی قبله نماز می خواندند‪ ،‬ابتدا یک درگاه از‬
‫چهار درگاه چهارطاقی را که به طرف قبله بود‪ ،‬مسدود کردند و به تدریج درگاه های غربی و شرقی را نیز‬
‫پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار طاقی به درگاه شمالی منحصر شد و به دلیل نیاز شدید و نیاز به‬
‫محلی برای قرار دادن کفش مجبور شدند ایوانی پوشیده در جلوی درگاه شمالی بسازند‪ ،‬به این ترتیب طرح‬
‫اولیه شامل یک ساختمان چهار طاقی و یک ایوان شد‪.‬‬
‫• انواع مسجد به طور کلی مساجد را به سه گروه تقسیم می کنند‪:‬‬

‫مساجد شبستانی‬ ‫‪.1‬‬

‫مساجد چهار طاقی‬ ‫‪.2‬‬
‫مساجد ایوانی‬ ‫‪.3‬‬
 ‫‪ ‬از لحاظ معماری‪ ،‬نخســتین مســجد در واقع حیاط خانه پیامبر بود‪ .‬این مســجد با پالنی به شکل مســتطیل‪ ،‬و بدون سقف‬
‫ساخته شد‪ .‬بعدها به دلیل آفتاب سوزان عربستان‪ ،‬با استفاده از تنه درختان نخل و در سمت رو به قبله آن سایبانی درنظر‬
‫گرفته شد‪ .‬با گسترش اسالم و افزایش جمعیت نمازگزاران‪ ،‬سایبان بزرگتر‪ ،‬و تعداد ستونهای آن بیشتر شد‪ .‬نقش مهمی که‬
‫این سایبان در آسایش نمازگزاران داشت باعث شد تا کم کم به عنوان یک کالبد معماری شناخته شود و واجد نامی چون‬
‫شبستان گردد‪ .‬ویژگی مهم شبستان این بود که به سادگی و در جهتهای مختلف قابل توســعه بود‪ ،‬و هرگاه به توسعه مسجد‬
‫نیاز بود‪ ،‬این کار تنها با افزودن چند دهانه به شبســتان قابل انجام بود‪ .‬با گسترش اسالم در ســرزمینهای جدید‪ ،‬مسجد‬
‫پیامبر در مدینه سرمشق ساخت مساجد بعدی قــرار گرفت و از آنجا که کالبد شــاخص آن شبســتان بود‪ ،‬الگویی به نام‬
‫شبســتانی در معماری مســاجد به وجود آمد و در میان ملل مختلف مســلمان رواج یافت‪ .‬طرح این الگو عبارت است از‬
‫یک حیاط مســتطیل شــکل مرکزی‪ ،‬که با حلقه شبســتانها از چهار طرف احاطه شده َ اســت‪ .‬کشــیدگی حیاط معموال در‬
‫راستای قبله اســت‪ .‬هریک از شبستانها تاالر مســقف بزرگی است که بار ســقف آن به وسیله ستونهای متعدد به زمین‬
‫منتقل میشود‪ .‬در هر شبســتان انبوهی از ستونها دیده میشــود که در یک شبکه منظم هندســی با فاصلههای دقیق از‬
‫یکدیگر قرار گرفته اند‪ .‬شبستانی که َ رو بــه قبله قرار دارد معموال عمق بیشــتری مییابــد و از اهمیت بیشتری برخوردار‬
‫اســت‪ .‬با تکرار شبستان در هر یک از چهار ضلع حیاط‪ ،‬طرح مســجد شبستانی تکمیل میگردد‪ .‬در قرون اولیه اسالم با‬
‫همین الگوی ســاده‪ ،‬مساجد بســیار زیادی در سراسر قلمروهای اسالمی ساخته شد‪.‬‬
 ‫نصیر الملک‬
‫مسجد جامع فهرج‬
 ‫‪ ‬این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان‬
‫شده است و چون از چهار طرف باز بوده به چهار طاقی شهرت یافته است‪ .‬این طرح ساده دارای چهار گوشواره‪ ،‬به‬
‫مدوری با خیز کم و بدون ساقه قرار‬
‫منظور ایجاد زمینه ای دایره ای شکل برای گنبد است‪ .‬این فضا که بر روی آن گنبد ّ‬
‫دارد‪ ،‬به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط مییابد‪ .‬بناهای چهار طاقی عمدتا ً به عنوان آتشکده و آتشگاه مورد‬
‫استفاده قرار میگرفته اند مانند؛ چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقی برزو در اراک‪.‬‬
 ‫‪ ‬بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوان هاست‪ .‬ایوان های بزرگ را از دوره‬
‫اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده‪ ،‬در اختیار داریم‪ .‬اولین ایوان های اسالمی در جنوب و مقابل گنبدخانه شکل‬
‫گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضا ً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد‪ .‬یکی‬
‫از کاربردهای ایوان جنوبی‪ ،‬دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است‪.‬‬
‫نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده می کنند‪ .‬از مساجد تک ایوانی می توان از مسجد‬
‫نیریز که بنایی ساده با یک ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد‪ .‬برخی درآیگاه یا ورودی و خروجی‬
‫را که به صورت ایوان کوچک نشان داده شده است‪ ،‬ایوان می پندارند‪ .‬این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است که‬
‫در نگاه اول‪ ،‬مسجد چهار ایوانی می نماید لیکن غیر از یک ایوان‪ ،‬ایوان های دیگر درآیگاه مسجد هستند‪.‬‬
‫مسجد جامع یزد‬ ‫مسجد جامع سمنان‬ ‫مسجد نیریز‬
 ‫مساجد دو ایوانی‬ ‫‪.1‬‬
‫همانند مسجد ملک زوزن در فرومد و مسجد ساوه که ‪ ٢‬ایوان دارند‪.‬‬
 ‫• مساجد چهار ایوانی‬

‫‪ ‬ایوان عنصري بلند قامت اســت كه معموال از یك تاق آهنگ ساده تشــكیل شده كه از سه طرف بســته و از یك طرف باز‬
‫است ایــوان به وســیله نیم گنبد و یا تاق گهوارهاي بار ســقف را منتقل نموده و دسترســی به گنبدخانه و یا شبســتانهاي‬
‫اطراف را برقــرار مینماید‪ .‬این عنصر بهعنوان واســط بین حیاط بهعنوان فضاي باز و شبســتان به عنوان فضاي بسته‬
‫عمل مینماید‪ ( .‬از دوران ســلجوقیان و از اوائل قرن پنجم هجري نقشــه مساجد بخش مركزي ایران در شــهرهاي زواره‪،‬‬
‫اردستان‪ ،‬اصفهان الگویی پدیدار میشــود كه تــا كنون به عنوان نمونه و مظهر مســاجد این خطه پایدار ماندهاست‪.‬‬
‫مشخصة بارز این مساجد‪ ،‬چهار ایوان احاطه كنندة صحن مســجد اســت‪).‬از جهت تاریخي اولین مســجد از این نوع كه‬
‫به طوركامل بر اســاس این نقشــه بنا شــده را میتوان مسجد جامع زواره دانســت كه تاریخ اتمام آن بر اساس كتیبهاي كه‬
‫در مســجد نقش بسته سال ‪ 530‬هجري قمري را نشــان مي دهد‪ .‬ولي مهمترین این نوع نقشــه در مســجد جامع اصفهان‬
‫قابل مشــاهده است كه به صورت مرحلهاي به سبک چهار ایواني تغییر شكل دادهاست‪ .‬ویژگی مهم اینگونه سبک وجود‬
‫حیاط مســتطیل شكل مرکزی است كه در نماهاي اطراف‪ ،‬بهوسیلة تاق و یا تاق نماها در یك یا دو طبقه محصور شــده‬
‫است‪ .‬در وسط هر نما ایواني رفیع خودنمایي میکند که بســیار بزرگتر از دهانههای دیگر اســت و تزئینات فراوان‪ ،‬نشان‬
‫از اهمیت بسزای آن در کلیت طرح دارد‪ .‬با نگاه معمارانه‪ ،‬شــکلگیری الگوی چهارایوانی از چند جنبه قابل توجیه اســت‬
‫که از این بین در این نوشتار‪ ،‬جنبههای فضایی‪ ،‬کارکردی و بصری طرح‪ ،‬مورد مطالعه قرار گرفته است‪.‬‬
‫مسجد جامع اصفهان‬ ‫مسجد جامع اردستان‬ ‫مسجد جامع زواره‬
 ‫• عناصر معماری مشترک مساجد‬
‫‪ ‬مساجد در تمام مکان هایی که ساخته می شوند‪ ،‬عناصر معماری مشترکی دارند؛ صحن‪ ،‬ایوان‪ ،‬رواق‪ ،‬مناره‪ ،‬گنبد‪،‬‬
‫شبستان و محراب که البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطفاهلل اصفهان فاقد صحن و مناره هستند‪ .‬هیچ معبدی نیز‬
‫نمیتواند محراب نداشته باشد تا جایی که برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه؛ مسجد جامع اصفهان را‬
‫میبینیم که دارای ‪ ٩‬محراب هست‪ ،‬البته بیشتر مساجد دارای یک محراب در جنوب مسجد هستند‪.‬‬
 ‫• صحن و حیاط مسجد‬
‫‪ ‬صحن و حیاط مسجد یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسالمی‪ ،‬صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین‬
‫مسجد جهان(مسجدالنبی)‪ ،‬طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد میکند‪.‬‬
‫در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن ها به نمایش در می آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از‬
‫عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یک جا مشاهده می کنید‪ .‬در وسط صحن حیاط‪ ،‬آب مظهر پاکیزگی و نظافت‪،‬‬
‫در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است‪ ،‬متجلی می شود‪.‬‬
‫معماران محل حوض را در جایی انتخاب می کردند که الاقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا‬
‫که دارای تزئینات و رنگ های الوان بودند‪ ،‬کامالً در حوض منعکس شود که نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان می‬
‫بینیم‪ .‬هنگامی که این آیینه کاذب با موج کوچکی شکسته می شود‪ ،‬انسان متفکر و عارف به چشم دل می بیند که هیچ چیز جز‬
‫ذات اقدس پروردگار پایدار نیست‪ .‬بنابراین حوض عالوه برکارکردی که برای وضو ساختن دارد‪ ،‬نمادی تزئینی نیز به شمار‬
‫می رود‪.‬‬
‫در برخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز‪ ،‬برروی حوض سکو یا تخت گاهی ساخته اند که پایه های آن در حوض است‪ .‬در‬
‫باالی این سکو که به آن خدای خانه گویند‪ ،‬مؤمنین دور از مردم عادی به تالوت قرآن مجید می پرداختند‪ .‬رواق ها‪ ،‬فضاهای‬
‫سر پوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند که معموالً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند‪ .‬در‬
‫تاریک خانه دامغان شاهد این رواق ها هستیم‪ .‬رواقها بیشتر در کشورهای اسالمی حوزه مدیترانه هند و پاکستان به کار رفته‬
‫اند‪.‬‬
 ‫• ایوانهای مساجد ایران‬
‫ایوان بدون تردید زیباترین و عالی ترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسالمی ایران مشاهده می شود‪ .‬ایوان های مساجد‬
‫ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسالمی کشورهای جهان‪ ،‬نمونه و‬
‫منحصر به فرد هستند‪ .‬هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد‪ .‬ایوان های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته‬
‫شده اند‪ .‬به عالوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوان ها‪ ،‬آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده‬
‫وحالت موزونی به آنها داده است‪.‬‬

‫سقف ایوان ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم کره و نیم گنبد است‪ ،‬با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس‪ ،‬آجرکاری‪ ،‬گچ‬
‫بری‪ ،‬آیینه کاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن‪ ،‬این تزئینات بیشتر و کامل تر و زیباتر شده‬
‫اند‪ .‬ایوان های ورودی مسجد جامع یزد‪ ،‬مسجد شیخ لطف هللا و مدرسه چهار باغ اینگونه اند‪ .‬سقف ایوان هایی که عمیق‬
‫هستند‪ ،‬مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهواره ای ناوی و یا طاق آهنگ است‪ .‬در اطراف‬
‫کلید ایوانها‪ ،‬طاق نماها به کمک ایوان ها آمده و زیبایی آنها را کامل کرده اند و آنها را از تجرید و تکبنایی که شکل مناسبی‬
‫نبوده‪ ،‬بیرون آورده اند‪ .‬این طاق نماها به صورت مربع مستطیل اند و به صورت قالببندی در بیشتر ایوان ها جای گرفته‬
‫اند‪.‬‬
 ‫• مناره ها‬
‫مناره ها بناهایی در قالب برج بلند و باریک هستند که معموالً در کنار مسجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می‬
‫شوند‪ .‬در گذشته مناره ها نقش میل راهنما را در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد‪ ،‬کاروان سراها‪ ،‬مدارس و‬
‫مهمان پذیرها ایفا کرده اند‪ .‬این بناها به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب‬
‫هنگام از راه های دور به طرف شهر می آمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفته اند‪.‬‬
‫کلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگ های لغت نیز همین معنا به کار برده شده است‪.‬‬

‫در دوره اسالمی ساخت مناره ها در کنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می دانند‬
‫که در شهرستان قم واقع است‪ .‬مناره ها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود‪ .‬بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و‬
‫کتیبه ساخته شد‪ ،‬مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریک خانه دامغان‪ .‬در همین زمان نیز مناره های زوجی به‬
‫ویژه در دو طرف ایوان های گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن گلدسته نیز گفته می شود‪.‬‬
 ‫• مناره ها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند‪:‬‬

‫‪ ‬میل یا مناره های راهنما‬

‫میل یا مناره های راهنما مناره ها یا گلدسته هایی که برای گفتن اذان و خبررسانی کاربرد داشته و دارند‪ .‬از این رو در‬
‫دوران اسالمی نام «مأذنه» نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلندگو‪ ،‬باالی آنها اذان می گفته اند‪ .‬هر گلدسته یا مأذنه‬
‫شامل قسمت های زیر است‪ .١ :‬پایه ‪ .٢‬بدنه یا ساقه ‪ .٣‬محل گفتن اذان(مؤذنه) ‪ .٤‬تاج یا کالهک تا قبل از صفویه مصالح‬
‫بیشتر گلدسته ها از آجر بود‪ .‬ولی از این دوره ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزهای بود که در متن آن‬
‫حروف معقلی(حروف بنایی) و زردرنگ به کار برده می شد‪.‬‬
 ‫‪ ‬گنبدها نیز یکی از عالئم معماری اسالمی هستند که متنوع ترین آنها در ایران به کار گرفته شده اند‪ .‬این گنبدها از خشت‬
‫خام با اندود کاه گل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسالمی خودنمایی می کنند‪ .‬انتخاب رنگ آبی که رنگی است آرام‬
‫بخش و متعادل و روحانی‪ ،‬برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی‪ ،‬هنگامی که از بلندای شهر یا روستایی منظره‬
‫آن را مشاهده میک نیم‪ .‬گنبدها همانند نگین فیروزهای در میان بافته ای شهری و روستایی می درخشند‪ .‬گنبدهای ایرانی‬
‫صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها به کار رفته است به دو دسته رک و نار تقسیم می شوند‪ .‬نار مثل گنبد‬
‫مسجد(شاه) امام خمینی و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان‪.‬‬
 ‫• گنبدهای رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند‪:‬‬

‫گنبد های هرمی مانند گنبد ابولؤلؤ در کاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز‬ ‫‪.1‬‬
‫گنبدهای مخروطی‪ ،‬مانند میل رادکان در قوچان‬ ‫‪.2‬‬
‫گنبدهای اور چین(پله پله ای) مانند مقبره دانیال نبی در شوش‬ ‫‪.3‬‬
‫گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد‬ ‫گنبد ابولؤلؤ‬

‫مقبره دانیال نبی‬ ‫رادکان‬

 ‫‪ ‬بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند‪ .‬تیزه گنبد‪ ،‬رک و در پایه به صورت قوس و نار در میآید‪ .‬گنبد بیشتر مقابری که‬
‫متعلق به سرداران ایران است‪ ،‬مخروطی شکل و گنبد امامزاده ها تقریبا ً همگی هرمی شکل و نار هستند‪ .‬گنبدهایی که از‬
‫خارج بنا مشاهده می شوند‪ ،‬پوسته بیرونی بنای گنبد است که به آن اصطالحا ً خود گویند‪ .‬ولی گنبد دیگری در زیر گنبد‬
‫خارجی وجود دارد که آن را از داخل مشاهده می کنیم و به آن اصطالحا ً آه یانه می گویند‪ .‬بنابراین گنبدهای بناها شامل دو‬
‫پوسته خود و آهیانه می باشند‪ .‬شبستان ها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستون های یک شکل و موازیاند که از یک‬
‫طرف به صحن مسجد راه دارند‪ .‬هر مسجد دارای شبستان است‪ .‬این شبستانها ممکن است در چهار طرف مسجد یا دو‬
‫طرف آن و احیانا ً یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد‪ .‬این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و‬
‫اهمیت و اعتبار مسجد دارد‪ .‬تقریبا ً بیشتر مساجد اسالمی دارای سقف های قوسی شکل با انواع تزئینات و کاربندی و‬
‫رسمی بناهای ساده و متنوع اند‪ .‬این قوس ها که در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده اند‪ ،‬جلوه ای خاص‬
‫دارند‪ .‬تزئینات آجرکاری و یا کاشی کاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستان ها افزوده است‪.‬‬
 ‫• محراب‬
‫محراب نشان دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است‪ .‬زیرا فلسفه ایجاد مسجد عالوه بر ابعاد سیاسی‪،‬‬
‫اجتماعی و اقتصادی آن‪ ،‬ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است‪ .‬محراب ها در فرورفتگی‬
‫قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شکل ساخته می شوند‪ .‬این امر بستگی به نوع و اهمیت‬
‫مساجد و موقعیت آنها دارد‪ .‬محراب های کاشی کاری ایران با تناسبات و به کارگیری کاشی های الوان معرق و یک تکه‪،‬‬
‫از نمونه های بسیار عالی در ایران و جهان هستند‪ .‬مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسالمی ایران و محراب زیبای‬
‫مسجد میرعماد کاشان در موزه مترو پولین کاشان‪.‬‬
 ‫• کتیبه‬
‫کتیبه و نورگیرها‪ ،‬کتیبه های قدیمی تر از آجر چینی و گچ بری ها و کتیبه های جدیدتر با کاشی معرق و یا کاشی خشت اغلب به‬
‫رنگ سفید بر زمینه الجوردی و بعضا ً کتیبه های حجاری شده از سنگ‪ ،‬مخصوصا ً سنگ مرمر نیز دیده می شود‪ .‬کتیبه هایی که از‬
‫قرون اولیه اسالمی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند غالبا از آجر چینی و گچبری و با انواع خطوط تزئینی کوفی و خط‬
‫زیبای ثلث و به دست زبردست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماکن مذهبی جلوه میکنند و گویی این خطوط زیبا‬
‫همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز‪ ،‬همه و همه مجموعه و گلچینی را به وجود می آورند که تحسین همگان‬
‫را بر میانگیزد‪ .‬نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده می گردد که به علت شدت و ضعف نور‪ ،‬طرح های‬
‫بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزوده اند‪.‬‬

‫این پنجره ها که معموالً در بغل ایوان ها نیز به وجود آمده اند‪ ،‬اصطالحا ً به آن پاچنگ گویند‪ .‬پاچن گها در بیشنر مساجد قدیمی جزو‬
‫عناصر همراه مسجد هستند‪ .‬نورگیرها از مصالح کاشی معرق‪ ،‬سنگ‪ ،‬آجر‪ ،‬کاشی و چوب ساخته میشوند و دارای نقوش هندسی یا‬
‫اسلیمی هستند‪.‬‬

‫در برخی از مساجد قدیمی ایران‪ ،‬نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شده اند و به علت وجود چند نور در آنها‪ ،‬توجه همگان به آن‬
‫معطوف می گردد‪ .‬یکی از زیباترین پنجره های نورگیر‪ ،‬پنجره های مشبک چوبی است که با طرح های متنوع گره سازی‪،‬‬
‫عملکردی در پنجره ها و درهای ارسی دارند‪ .‬حجاری ها‪ ،‬مقرنس کاری‪ ،‬کاشیکاری و گره چینی نیز از دیگر عوامل سازنده‬
‫معماری مساجد در دوره های اسالمی هستند‪.‬‬

‫در دوره های مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیب هایی در به وجود آمدن و کم رنگ شدن این تزئینات هستیم‪ ،‬برای مثال سبک های‬
‫خراسانی‪ ،‬رازی‪ ،‬آذری و اصفهانی در ایران‪ ،‬هر کدام ویژگی ها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد‬
‫تحمیل کرده اند‪ .‬شیوه شکل گیری عناصر معماری مساجد نیز نکته ایست که نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد‪ .‬تزئینات آجری‬
‫مساجد دوران سلجوقی‪ ،‬نقشه مساجد در دوره ها و سبک های مختلف‪ ،‬مصالح به کار گرفته شده در تکامل مساجد اسالمی‪ ،‬انواع‬
‫مقرنس ها و کاشی کاری ها و‪ ...‬نیز مواردی است که هر کدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسالمی به وجود آورده و قابل‬
‫بررسی می باشد‪.‬‬