‫برج طغرل شاهكار نجوم‬

‫و هنر معماري ايران‬

‫عکس‌ها از‪ :‬پرویز شجاعی پارسا‬

‫پهن��ای «ری» از دیرب��از‬

‫يكي از پربارترین دش��ت‌‌های‬
‫دنی��ای باس��تان ب��وده اس��ت‪.‬‬
‫کهن‌ترین تمدن‌‌های بشری در‬
‫خاک آن شکوفا شده و از هستی‬
‫خ��ود‪ ،‬فرهنگی پویا ب��ه جوامع‬
‫انس��انی پیش‌ک��ش کرده اس��ت‪.‬‬
‫ری از چند ش��هر انگشت‌ش��مار‬
‫دنیا است که زندگی انسان ایرانی‬
‫بدون لحظه‌ای س��کون و توقف از‬
‫سال ها پیش چون رودخانه‌ای در‬
‫آن جاری بوده و تا همین لحظه نیز‬
‫جریان دارد‪ .‬از این روی شگفت‌انگیز‬
‫نیست اگر جا به جا اثر و نشانه‌‌های‬
‫این پویایی به چشم آید و به روشنی‬
‫دیده شود‪.‬‬

‫شماره ‪ / 89‬مرداد ‪1392‬‬

‫شماره ‪ / 89‬مرداد ‪1392‬‬
‫خواننده‌اي در وسط برج خطبه‌اي ايراد كند و يا تصنيفي‬
‫را بسرايد صداي آن در همه برج طنين انداز مي‌شود و به‬
‫صورت اكو وار به س��مع همه مي‌رسد‪ .‬البته وجود سقفي‬
‫مخروطي كه بر فراز ديوارهاي برج قرار داشته و هم اكنون‬
‫اثري از آن بر جاي نيست شايد به اين فناوري اكوستيكي‬
‫جلوه‌اي ديگر مي‌داده است‪.‬‬
‫استاد س��ازنده اين برج البته كاربردهاي ديگري را‬
‫در جاودانه ساختن اثرش به كار برده و معماري پنهاني‬
‫را براي پي بردن به اس��رار با آن عجين كرده اس��ت‪ .‬از‬
‫جمله كاربرد اين برج اس��تفاده در ش��ب هاي تار بوده‬
‫تا با روش��ن كردن آتش بر ب��اروي بلن��د آن‪ ،‬راهنماي‬
‫مسافران جاده ابريشم كه از جانب خراسان به جانب ري‬
‫مي‌آمدند باشد‪.‬‬
‫اين ب��رج در روز هم احتياجات گاه ش��ماري مردم‬
‫را مرتفع مي نموده اس��ت‪ .‬بنا به گفته «منوچهر آرين»‪،‬‬
‫پژوهشگر خراس��اني عرصه تاريخ علم كش��ور در مقاله‬
‫«نگاه ديگري به برج ها»‪ ،‬اط�لاق واژه «برج» به اين بنا‬
‫و بناهاي مش��ابه ‪-‬از آنجا كه برج به منازل عبور حركت‬
‫شده و ديوارهاي باالي ارتفاع چهارمتر به صورت تو خالي‬
‫طراحي شده و وسط آن پله كاني وجود دارد كه درب آن‬
‫در همان ارتفاع در ضلع ش��مالي بنا خودنمايي مي‌كند و‬
‫رابطي بين قسمت هاي تحتاني و فوقاني برج است‪ .‬درب‬
‫ها و قوس هاي رازي كه فش��ار فوق‌الع��اده‌اي را تحمل‬
‫مي‌كند و تو خالي بودن ديوارهاي فوقاني‪ ،‬به استحكام بنا‬
‫كمك كرده و جنس خشت به كار رفته در برج كه از زاج و‬
‫خاك و سفيده تخم مرغ است بر استحكام آن مي‌افزايد‪.‬‬
‫قدمت برج و پا برج��ا بودن آن در طي ‪ 700‬س��ال‬
‫كه از س��اخت آن مي‌گذرد ب��ا توجه به وق��وع زلزله‌هاي‬
‫سهمگين در ناحيه نشان از پي مس��تحكم و عميق اين‬
‫بنا دارد‪ .‬س��ازنده پي اين برج‪ ،‬در ك��ف آن در كناره‌هاي‬
‫ديوارها كانال هاي گذر ه��وا تعبيه كرد ‌ه كه اين كانال ها‬
‫مانع از رطوبت ديوارها و از بين بردن خرابي هاي ناش��ي‬
‫از آن مي‌ش��ود و ديوارهاي برج طوري طراحي ش��ده اند‬
‫كه موجب طنين صدا در درون بنا مي‌شود‪ .‬اگر واعظي يا‬
‫«ری» در دوره ایران اس�لامی‪ ،‬عروس ش��هرهای‬
‫اسالم نامیده شده است‪ .‬از هزاران هزار اثر و نشان ‌ه بر جای‬
‫و برپای یا سپرده شده در دل این خاک پاک‪ ،‬که تک تک‬
‫آنها گویای پویایی انسان ایرانی اس��ت‪ ،‬یکی برج طغرل‬
‫است‪ .‬اين شاهكار دوران گذشته در حاشيه شهر تهران در‬
‫منطقه «ابن باويه» شهر ري در ميان انبوهي از سازه‌هاي‬
‫زمان سر به فلك كشيده شكوه خود را پس از ‪ 700‬اندي‬
‫سال كه از قدمت آن گذشته حفظ نموده است‪ .‬برجي به‬
‫بلنداي تاريخ و شكوه و تمدن ايران زمين‪.‬‬
‫اين بنا با مس��احتي بالغ بر ‪ 48‬متر مربع و ارتفاعي‬
‫در حدود ‪ 20‬متر و با اسكلتي خشتي و آجري به صورت‬
‫استوانه‌اي افراش��ته خودنمايي مي‌كند‪ .‬نماي بيروني آن‬
‫از ‪ 24‬كنگره با زوايه‌هاي حاده تش��كيل ش��ده است‪ .‬در‬
‫ضلع ش��مالي و جنوبي برج دو س��ر در با معماري طرح‬
‫رازي ساخته ش��ده اس��ت و تقريبا تا ارتفاع چهارمتري‬
‫برج ديوارها به صورت توپر تا قطر حدود ‪ 1/5‬متر تشكيل‬

‫درب اصلی برج طغرل‬

‫ساالنه خورشيد در دائره‌البروج گفته مي‌شود‪ -‬حكايت‬
‫از اين مطلب دارد كه گذش��تگان از اين روي سايه‌هاي‬
‫اين ابنيه و دريچه‌هاي گذر نور خورشيد كه در روي آنها‬
‫تعبيه ش��ده پي به برجي كه خورش��يد در آن غوطه ور‬
‫مي‌باشد مي‌بردند زيرا كه در هر برجي‪ ،‬خورشيد ارتفاع‬
‫خاصي در آس��مان نس��بت به افق و ميل خاصي نسبت‬
‫به جهات جغرافيايي مناطق دارد‪ .‬الجرم س��ايه‌ها و طرز‬
‫تابش آن متفاوت خواهد بود كه از اين تغييرات مي‌توان‬
‫در تعيين روزه��ا و برج‌ها بهر ‌ه برد و اي��ن فناوري به كار‬
‫رفته در اين ساختمان هاست كه كلمة برج را زيبنده نام‬
‫آن ها كرده است‪.‬‬
‫برج طغرل عالوه بر اين ويژگ��ي فوق‌العاده‪ ،‬ويژگي‬
‫منحصر به فرد ديگري در خود نهفته دارد كه سرود زيباي‬
‫انديشه استاد سازنده خود را جلوه‌گر مي‌كند و آن ساعت‬
‫آفتابي منحصر به فردي اس��ت كه در دل كنگره‌هاي آن‬
‫پنهان است و شايد مورد مش��ابه آن در تاريخ علم كمتر‬
‫يافت‌شود‪ .‬همان طور كه ذكر شد حول اين برج از نماي‬
‫بيروني ‪ 24‬كنگره با زاويه حاده جلوه‌گر ش��ده كه اگر در‬
‫روبروي درگاه آن بايستيد گويي ش��يري با دهاني باز به‬
‫شما مي‌نگرد‪ .‬از آنجا كه اين كنگره‌ها دور تا دور اين اثر را‬
‫فرا گرفته‪ ،‬به گونه‌اي خاص طراحي شده كه اگر چنانچه‬
‫طلوع آفتاب اتفاق بيافتد در جانب شرق بنا كم‌كم يكي از‬
‫كنگره‌ها روشن مي‌ش��ود و آفتاب درون آن مي‌تابد‪ .‬اگر‬
‫نيم س��اعت از طلوع آفتاب بگذرد‪ ،‬نصف كنگره روش��ن‬
‫مي‌شود و اگر يك س��اعت از طلوع خورشيد بگذرد يك‬
‫كنگره به طور كامل روش��ن مي‌ش��ود و اگر چنانچه دو‬
‫ساعت بگذرد دو كنگره روشن مي‌شود و همين طور الي‬
‫آخر تا هنگامي كه به لحظه‌اي مي‌رسيم كه خورشيد روي‬
‫نصف‌النهار منطقه قرار مي‌گيرد‪ .‬يعني بيش��ترين ارتفاع‬
‫خود از افق را دارد‪ .‬در اين هنگام خورش��يد درس��ت در‬
‫باالي س��ر در جنوبي برج قرار مي‌گيرد چرا كه درب‌هاي‬
‫برج كامال شمالي ‪-‬جنوبي و روي نصف‌النهار واقع است‪.‬‬

‫شماره ‪ / 89‬مرداد ‪1392‬‬


‫گرفته اس��ت‪ .‬اگرچه به گفته کارشناسان‪ ،‬فرمان مرمت‬
‫برج طغرل در آن س��ال این برج را از خطر نابودی نجات‬
‫داد ولی ظرافت کاری‌های قدیم��ی و کتیبه کوفی آن را‬
‫از بین برد‪.‬‬
‫از نخس��تین مرم��ت این برج ‪76‬س��ال گذش��ت و‬
‫سرانجام در نیمه س��ال‪ 1377‬بار دیگر این برج به‌دست‬
‫مرمت‌گران س��پرده ش��د و مرمت آن تا زمستان‪۱۳۷۹‬‬
‫تداوم داشت‪ .‬اکنون در طرح توس��عه برج طغرل نزدیک‬
‫به ‪30‬هزار مترمربع از امالک مس��کونی و غیرمس��کونی‬
‫اطراف برج طغرل در تهران خری��داری و حریم این برج‬
‫ی شده اس��ت تا بدین‌ترتیب با‬
‫ثبت‌ملی شده آزاد‌س��از ‌‬
‫ایجاد یک مجتم��ع فرهنگی‪ ،‬م��وزه ‌و س��الن همایش‪،‬‬
‫کاربری‌های فرهنگی به محوطه اطراف برج طغرل داده‬
‫شود و این بنای تاریخی در نزدیکی شهرری و گورستان‬
‫تاریخی ابن‌بابویه تبدیل به یک جاذبه گردشگری جدی‬
‫در پایتخت شود‪.‬‬
‫شماره ‪ / 89‬مرداد ‪1392‬‬
‫در اين هنگام سايه تيغه‌اي كه باالي سردر ورودي است‪،‬‬
‫درس��ت در باالي تبري ضربي گونه س��ردر قرار گرفته و‬
‫حكايت از لحظه اذان ظهر مي‌كند‪ .‬در زمستان كه ارتفاع‬
‫خورشيد پايين‌تر اس��ت‪ ،‬در لحظه ظهر خورشيد از درب‬
‫جنوبي درست وس��ط برج مي‌تابد‪ .‬اگر چنانچه خورشيد‬
‫از لحظه ظهر زوال پذيرد و به جان��ب غرب گرايش يابد‪،‬‬
‫كنگره‌هاي جانب غرب ش��روع به روشن شدن مي‌كنند‪.‬‬
‫اگر ني ‌م س��اعت از لحظه ظهر بگذرد نيم��ي از كنگره از‬
‫جانب غرب روشن مي‌ش��ود‪ ،‬اگر يك ساعت بگذرد يكي‬
‫از كنگره‌ها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد دوتا از كنگره‌ها‬
‫روشن مي‌ش��ود و ‪ ...‬همين گونه تا خورشيد غروب كند‪.‬‬
‫پس از روي كنگره‌هاي اين برج و روشن شدن آن توسط‬
‫خورشيد مي‌توان مقدار گذش��ت زمان را از لحظه طلوع‬
‫آفتاب‪ ،‬لحظه ظهر و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را‬
‫محاسبه و تعيين نمود‪.‬‬
‫| برج طغرل آرامگاه كيست؟‬
‫گروهی ای��ن بنای تاریخی ش��هر ته��ران را مدفن‬
‫س��لطان‌طغرل بیک‌س��لجوقی‪ ،‬هم��ان حاک��م مهاجم‬
‫خوانده‌اند که جذب در فرهنگ آن زمان ایران‪ ،‬حضورش‬
‫موجب آبادانی آن نقطه از ش��هر تاریخی شد‪ .‬گروهي که‬
‫معتقدند برج تاریخی طغرل مدفن س��لطان‌طغرل بیک‬
‫س��لجوقی اس��ت به مجمل التواریخ از آثار تاریخی قرن‬
‫ششم‌هجری و همچنین نوشته‌های «فارق سومر»‪ ،‬مورخ‬
‫ترک استناد می‌کنند‪ .‬اين بنا نيز بر اساس همين باور برج‬
‫طغرل ناميده مي شود‪ .‬طغرل‌بیک در سال ‪ 445‬هجری‬
‫در بازگش��ت از بغداد دچار بیماری خون دماغ شد و او را‬
‫برای مداوا به روس��تای تجرش یا همان تجریش امروزی‬
‫بردند که درمان افاقه نکرد و در همان روس��تای قدیمی‬
‫تهران جان باخت‪ .‬می‌گویند طغرل را به ری بازگرداندند‬
‫و او در سردابه برج دفن شد‪.‬‬
‫برخی دیگر می‌گویند سلطان‌طغرل بیک‌سلجوقی‬
‫نه‪ ،‬که خلیل‌س��لطان از فرزندان تیمورلنگ و همس��ر او‬
‫شادالملک در سردابه برج دفن ش��ده‌اند‪ .‬اما سیدمحمد‬
‫و پدر او نیز از آمل به آن ش��هر مهاجرت کرده اس��ت‪ .‬باز‬ ‫محیط‌طباطبایی‪ ،‬استاد ادبیات و فرهنگ ایران که خود‬
‫هم ابن‌جوزی در مورد «خواص» نوشته است که شهرت‬ ‫از غن��ودگان در جوار این برج تاریخی اس��ت‪ ،‬با اس��تناد‬
‫وی از «خواص» به معنی «برگ خرما» گرفته شده چون‬ ‫به تحقیق��ات زیادی که بر بنای برج طغرل و ش��خصیت‬
‫با بافتن و فروش برگ خرما زندگی می‌گذرانده است‪ .‬به‬ ‫آرمی��ده در آن داش��ته معتقد ب��وده اس��ت هیچ‌یک از‬
‫نوشته ابن‌جوزی‌‪ ،‬خواص‪ ،‬همان شخصیتی که می‌گویند‬ ‫نظریه‌پردازان درخصوص برج و ش��خصیت دفن شده در‬
‫در سردابه برج طغرل دفن شده است همواره در سفر بود‬ ‫آن درست نمی‌گویند‪ .‬اس��تاد محمد محیط‌طباطبایی‬
‫و س��رانجام در ری مقیم شد و در مس��جد جامع ری نیز‬ ‫نوش��ت که برج طغ��رل در نزدیکی گورس��تان تاریخی‬
‫درگذشت‪.‬‬ ‫ابن‌بابویه ته��ران مدف��ن «ابواس��حاق ابراهیم‌بن‌احمد‬
‫بن‌اسماعیل» از دانشمندان مس��لمان قرن سوم هجری‬
‫| مرمت برج طغرل‬ ‫مشهور به «ابراهیم خواص» است‪.‬‬
‫برج طغرل یک مرتبه در سال‪ 1301‬هجری قمری‬ ‫آن طور ک��ه در برخی مناب��ع مکتوب نقل ش��ده‪،‬‬
‫یو‌پنجمین سال‬ ‫به فرمان ناصرالدین‌ش��اه و در پایان س ‌‬ ‫ابن‌جوزی‪ ،‬فقی��ه و محدث‪ ،‬متکل��م و تاریخ‌نگار بغدادی‬
‫از سلطنتش بازس��ازی و مرمت ش��د‪ .‬ناصرالدین‌شاه در‬ ‫در مورد «ابراهیم خواص» گفته اس��ت که وی از مشایخ‬
‫کتیبه‌ای که بر سردر برج نصب شد اعالم كرد که نظارت‬ ‫صوفیه بود که در ری اقامت داش��ت‪ .‬اما «جامی»‪ ،‬شاعر‪،‬‬
‫بر مرمت‌های برج را به «امین‌السلطان» سپرده و مرمت و‬ ‫موس��یقی‌دان‪ ،‬ادیب و صوف��ی ایرانی ق��رن نهم هجری‬
‫بازسازی آن به‌عهده «ابوالحسن‌خان معمارباشی» انجام‬ ‫درخصوص او معتقد است که زادگاه «خواص» بغداد بوده‬