MUTLULUK BİLİMİ

AKIŞ
Prof. Dr. Mihaly Csikszentmihalyi
 46700

Yayın Numarası: 1705

1. Bask: Mayıs 2017

4. Bask: Şubat 2020

Sertifika Numarası:41825

ISBN 978-605-66858-7-3

Buzdağı Yayınevi

Genel Yayın Yönetmeni Altay Mahallesi 2668. Cadde

Fatih ÖZDEMİR Fırat Life Style Rezidans 1F/61

Eryaman/ANKARA

Çevirmen

Barış SATILMIŞ t: +90 312 219 77 98

f: +90 312 219 55 43

Editör info@buzdagiyayinevi.com

Dr. Esra ERET www.buzdagiyayinevi.com

Son Okuma Copyright © 1990

Dr. Psi. Dan. Pınar ÇAĞ

by Mihaly Csikszentmihalyi

Kapak Uygulama

Halil İbrahim DAĞKILIÇ Türkçe yayın hakları Buzdağ Yayınevi'ne aittir.

Bu kitabın hiçbir bölümü, yazan ve yayınevinin

izni alınmadan basılı ya da dijital olarak
Baskı
çoğaltılamaz yayınlanamaz.
Ankamat Matbaacılık
İçindekiler
Ön Söz ...................................................................................................................................................... 6
1 ............................................................................................................................................................... 7
Mutluluk Yeniden Ziyaret Ediliyor ........................................................................................................... 7
GİRİŞ .................................................................................................................................................... 7
GENEL BAKIŞ ...................................................................................................................................... 10
MEMNUNİYETSİZLİĞİN KÖKENLERİ ................................................................................................... 12
KÜLTÜR KALKANLARI ......................................................................................................................... 15
DENEYİMİ YENİDEN YAŞAMAK .......................................................................................................... 19
ÖZGÜRLÜK YOLLARI........................................................................................................................... 22
2 ............................................................................................................................................................. 24
Bilincin Anatomisi .................................................................................................................................. 24
BİLİNCİN SINIRLARI ............................................................................................................................ 27
PSİŞİK ENERJİ OLARAK DİKKAT .......................................................................................................... 29
ÖZE GİRİŞ ........................................................................................................................................... 31
BİLİNÇTE DÜZENSİZLİK: PSİŞİK ENTROPİ ............................................................................................ 33
BİLİNÇTE DÜZEN: AKIŞ ....................................................................................................................... 35
ÖZÜN KARMAŞIKLIĞI VE GELİŞİMİ..................................................................................................... 37
3 ............................................................................................................................................................. 38
Haz ve Yaşam Kalitesi ............................................................................................................................ 38
ZEVK VE HAZ ...................................................................................................................................... 40
HAZZIN ÖĞELERİ ................................................................................................................................ 42
Beceri Gerektiren Zorlu Bir Aktivite............................................................................................... 43
Eylem ve Farkındalığın Kaynaşması ............................................................................................... 46
Net Hedefler ve Geri Bildirim ........................................................................................................ 47
Eldeki Göreve Odaklanmak ........................................................................................................... 49
Kontrol Paradoksu ......................................................................................................................... 51
Öz Farkındalığın Kaybı ................................................................................................................... 53
Zamanın Dönüşümü ...................................................................................................................... 56
OTOTELİK DENEYİM ........................................................................................................................... 56
4 ............................................................................................................................................................. 59
Akışın Koşulları ...................................................................................................................................... 59
AKIŞ AKTİVİTELERİ ............................................................................................................................. 60
AKIŞ VE KÜLTÜR ................................................................................................................................. 64
OTOTELİK KİŞİLİK ............................................................................................................................... 69
Nörofizyoloji ve Akış .......................................................................................................................... 71
Ailenin Ototelik Kişilik Üzerine Etkileri .............................................................................................. 72
AKIŞ İNSANLARI ................................................................................................................................. 74
5 ............................................................................................................................................................. 76
Akıştaki Vücut ........................................................................................................................................ 76
DAHA YÜKSEK, DAHA HIZLI, DAHA GÜÇLÜ ........................................................................................ 78
HAREKETİN GETİRDİĞİ MUTLULUKLAR.............................................................................................. 80
AKIŞ OLARAK SEKS ............................................................................................................................. 81
NİHAİ KONTROL: YOGA VE SAVAŞ SANATLARI .................................................................................. 83
DUYULARLA AKIŞ: GÖRMENİN GETİRDİĞİ MUTLULUKLAR ............................................................... 85
MÜZİĞİN AKIŞI ................................................................................................................................... 87
TAT ALMANIN GETİRDİĞİ MUTLULUKLAR ......................................................................................... 90
6 ............................................................................................................................................................. 93
Düşüncenin Akışı ................................................................................................................................... 93
BİLİMİN ANASI ................................................................................................................................... 95
AKIL OYUNLARININ KURALLARI ......................................................................................................... 98
SÖZCÜKLERİN OYUNU ..................................................................................................................... 101
İLHAM PERİSİ KLEİO İLE DOST OLMAK............................................................................................. 104
BİLİMİN VERDİĞİ KEYİF .................................................................................................................... 105
SEVGİLİ BİLGELİK.............................................................................................................................. 108
AMATÖRLER VE PROFESYONELLER ................................................................................................. 109
YAŞAM BOYU ÖĞRENME GÖREVİ ................................................................................................... 111
7 ........................................................................................................................................................... 111
Akış Olarak İş ....................................................................................................................................... 111
OTOTELİK ÇALIŞANLAR .................................................................................................................... 112
OTOTELİK İŞLER ............................................................................................................................... 118
İŞ PARADOKSU ................................................................................................................................. 122
BOŞ ZAMANIN HEBA EDİLMESİ ....................................................................................................... 125
8 ........................................................................................................................................................... 126
Yalnızlıktan ve Diğer İnsanlardan Zevk Almak ..................................................................................... 126
YALNIZ OLMAK VE DİĞER İNSANLARLA OLMAK ARASINDAKİ ÇATIŞMA ......................................... 127
 YALNIZLIĞIN ACISI............................................................................................................................ 129
YALNIZLIĞI EVCİLLEŞTİRMEK ........................................................................................................... 133
AKIŞ VE AİLE ..................................................................................................................................... 135
ARKADAŞLARLA OLMAKTAN ZEVK ALMAK ...................................................................................... 142
DAHA GENİŞ TOPLUM ..................................................................................................................... 145
9 ........................................................................................................................................................... 147
Kaosu Aldatmak ................................................................................................................................... 147
DÖNÜŞTÜRÜLEN TRAJEDİLER.......................................................................................................... 147
STRESLE BAŞA ÇIKMAK .................................................................................................................... 151
DAĞITICI YAPILARIN GÜCÜ .............................................................................................................. 153
OTOTELİK ÖZ: ÖZET ......................................................................................................................... 159
10 ......................................................................................................................................................... 163
Anlam Yaratmak .................................................................................................................................. 163
ANLAM NE DEMEKTİR? ................................................................................................................... 164
AMAÇ GELİŞTİRMEK ........................................................................................................................ 166
KARARLILIK İNŞA ETMEK.................................................................................................................. 169
UYUMU YENİDEN SAĞLAMAK ......................................................................................................... 173
ANLAMIN HAYAT TEMALARIYLA BİRLEŞTİRİLMESİ .......................................................................... 175
 Ön Söz

Bu kitap genel okuyucu için insan deneyimlerinin -iş, yaratıcılık, benim akış dediğim hayata tam olarak
dâhil olma süreçleri olumlu yönleri üzerine onlarca yıl süren araştırmaları özetler. Bu adım bir yerde
tehlikelidir çünkü akademik yazının biçimsel sınırlarından bir kez kurtulunca insanın böyle bir konuyla
ilgili aşırı heyecanlı veya dikkatsiz olması çok kolaydır. Ancak bu nasıl mutlu olunacağına dair kişisel
öğütlerden oluşan popüler bir kitap değildir. Neşeli bir hayat kişisel bir yaratım olduğun dan bunu
yapabilmek oldukça güçtür. Bunun yerine, bu kitap genel prensipleri ve bunun yanında bazı insanların
bu prensipleri sıkıcı ve anlamsız hayatlarını nasıl haz dolu hayatlara dönüştürebileceklerine dair
sağlam ve somut örnekler verir sunmaya çalışır. Bu sayfalarda, kolaylıkla ulaşılan kısa yollar vaat
edilmemiştir. Ama bu tür şeylerle ilgilenen okurlar için teoriden pratiğe geçişi mümkün kılmaya
yetecek bilgiler bulun maktadır.

Bu kitabı mümkün olduğunca anlaşılır ve kullanıcı dostu yapmak için bilim insanlarının teknik
yazılarında kullandıkları dipnotları, referansları ve diğer araçları kullanmaktan kaçındım. Psikolojik
araştırmaları ve bu araştırmaların yorumlanmasından elde edilen fikirleri, konuyla ilgili özel arka plan
bilgisine gerek kalmadan, eğitimli bir okuyucunun değerlendirebileceği ve kendi hayatına
uygulayabileceği şekilde sunmaya çalıştım.

Ancak, sonuçlarımı dayandırdığım bilimsel kaynakları takip edecek kadar meraklı okuyucular için
kitabın sonuna kapsamlı bir notlar kısmı ekledim. Bu notlar, belirli referanslarla değil de,bahsi geçen
konunun tartışıldığı metindeki sayfa numarasıyla ilişkilidirler. Örneğin mutluluktan ilk sayfada
bahsediliyor. Varsayımlarımı hangi çalışmalara dayandırdığımı bilmek isteyen okuyucular, notlar
bölümüne gidip referansın altına bakarak Aristo'nun mutluluk üzerine görüşlerine ve ayrıca konuyla
ilgili uygun atıflarla desteklenen diğer güncel araştırmalara ulaşabilirler. Notlar, orijinal metnin
oldukça sıkıştırılmış ve daha teknik bir versiyonu şeklinde okunabilir.

Her kitabın başında o kitabın gelişimini etkileyen kişilere teşekkür edilir. Şu anki durumda bunu
yapmak imkânsız çünkü böyle bir durumda isim listesi kitabın kendisi kadar uzun olurdu. Ancak
minnettar olduğum insanlar var ve onlara teşekkür etmek için bu fırsatı kullanmak istiyorum.
Öncelikle eşim ve arkadaşım olarak yirmi beş yıldır hayatımı zenginleştiren ve editörlük kararlarıyla bu
çalışmayı şekillendiren Isabella. Belki de benden öğrendikleri kadar çok şeyi bana öğreten oğullarımız
Mark ve Christopher. Bir zamanlar rehberim olan ve gelecekte rehberim olacak Jacob Getzels.
Arkadaşlar ve meslektaşlarım arasında öyle ya da böyle yardımları, ilhamları veya
cesaretlendirmeleriyle öne çıkanlar: Donald Campbell, Howard Gardner, Jean Hamilton, Philip
Hefner, Hiroaki Imamura, David Kipper, Doug Kleiber, George Klein, Fausto Massimini, Elisabeth
Noelle-Neumann, Jerome Singer, James Stigler ve Brian Sutton Smith.

Eski öğrencilerim ve destekçilerimden Ronald Graef, Robert Kubey, Reed Larson, Jean Nakamura,
Kevin Rathunde, Rick Robinson, Ikuya Sato, Sam Whalen ve Maria Wong bu sayfalarda geliştirilen
fikirlerin altında yatan araştırmalara harika katkılarda bulundular. John Brockman ve Richard P. Kot
bu projeyi desteklemek için ustalık gerektiren profesyonel katkılarını sundular ve başından sonuna
kadar yardım ettiler. Sonuncu ama aynı derecede önemli olarak, son on yılda verilerin toplanması ve
analiz edilmesi için Spencer Vakfı tarafından cömertçe sağlanan olmazsa olmaz fon. Özellikle eski
başkanı H. Thomas James'e ve şimdiki başkanı Lawrence A. Cremin'e ve vakfın başkan yardımcısı
Marion Faldet'e müteşekkirim. Elbette yukarıda ismi anılanların hiçbirisi kitapta olabilecek hatalardan
sorumlu değildir, bu tamamen benim hatamdır.

Chicago, Mart 1990

Mutluluk Yeniden Ziyaret Ediliyor

GİRİŞ
İki bin üç yüz yıl önce Aristo, kadınlar ve erkeklerin her şeyden öte mutluluğu aradıkları sonucuna
vardı. Mutluluğun kendisi sadece mutluluk olduğu için aransa da diğer tüm hedeflere -sağlık, güzellik,
para veya güç- bizi mutlu etmesini beklediğimiz için değer veririz. Aristo'nun zamanından beri çok şey
değişti. Yıldızlar ve atomlar dünyasına dair anlayışımız inancın ötesine genişledi. Yunanlıların Tanrıları
bugünkü insanlara ve sahip olduğumuz güçlere göre çaresiz çocuklar gibi kalırlar. Ancak araya giren
yüzlerce yılda en önemli konuda çok az şey değişti. Mutluluğun ne olduğuna dair Aristo'dan daha
fazla şey bilmediğimiz ve bu kutsal duruma nasıl ulaşacağımızı öğrenme konusunda hiçbir ilerleme
kaydedemediğimiz iddia edilebilir. Artık daha sağlıklı olduğumuz ve daha uzun yaşadığımız gerçeğine
ve en azından aramızdaki daha az zengin olanların bile birkaç on yıl önce akla hayale bile gelmeyecek
maddi lükslerle kuşatılmış olduğu gerçeğine rağmen (14. Louis'in sarayında birkaç tane banyo vardı,
en zengin Orta Çağ evlerinde bile birkaç sandalye vardı, hiçbir Roma imparatoru canı sıkılınca
televizyonu açamıyordu) ve şu anda istediğimiz zaman başvurabileceğimiz bilimsel bilgiden bağımsız
olarak, insanlar sonunda hayatlarının boşuna geçtiğini ve yıllarını mutlulukla geçirmek yerine endişe
ve sıkıntıyla geçirdiklerini hissediyorlar.

İnsanoğlunun kaderinde tatmin olmamak olduğu için mi kişiler hep sahip olabileceklerinden daha
fazlasını istiyorlar? Yoksa en kıymetli anlarımızın tadını kaçıran bu yaygın keyifsizliğin nedeni
mutluluğu yanlış yerlerde aramamız mı? Bu kitabın amacı modem psikolojinin bazı araçlarını bu çok
eski soruya yanıt bulmak için kullanmaktır: İnsanlar ne zaman en mutlu olurlar? Buna bir yanıt
bulmaya başlarsak belki de sonunda hayatı, mutluluğun içinde daha fazla yer alacağı şekilde
düzenleyebiliriz.

Bu satırları yazmaya başlamadan yirmi beş yıl önce bir keşif yaptım ve bunu fark etmem için aradaki
tüm bu zamanın geçmesi gerekti. Buna bir “keşif” demek belki de yanıltıcı olabilir çünkü insanlar
zamanın başından beri bunun farkındalar. Ancak kelime yine de uygun çünkü bulgumun kendisi zaten
yeterince bilinse de, ilgili bilim dalı tarafından (bu durumda psikoloji oluyor) tanımlanmamış veya
teorik olarak açıklanmamıştı. Bu yüzden sonraki çeyrek yüzyılı bu açıklaması zor olayı inceleyerek
geçirdim.
“Keşfettiğim” şey mutluluğun başa gelen bir şey olmadığıdır. İyi talihin veya rastgele şansın sonucu
değildir. Paranın satın alabileceği veya gücün emir verebileceği bir şey de değildir. Dış olaylara değil
onları nasıl yorumladığımıza bağlıdır. Mutluluk aslında her bir kişi tarafından hazırlanılması,
yetiştirilmesi ve özel olarak savunulması gereken bir koşuldur. Kendi iç deneyimlerini kontrol etmeyi
öğrenen insanlar hayatlarının kalitesini belirleyebilirler ve bu da her birimizin mutlu olmaya en çok
yaklaşabileceği durumdur.

Ancak bilinçli bir şekilde onu arayarak mutluluğa ulaşamayız. “Kendinize mutlu olup olmadığınızı
sorun,” diyor J. S. Mill, “ve mutluğunuz bitecektir.” Mutluluğu doğrudan arayarak değil hayatımızın iyi
veya kötü her detayına tam olarak dâhil olarak buluruz. Avusturyalı psikolog Viktor Frankl /İnsanın
Anlam Arayışı kitabının ön sözünde bunu güzel biçimde özetlemiştir: “Başarıyı hedeflemeyin -onu ne
kadar çok hedeflerseniz o kadar çok kaçırırsınız. Çünkü başarı da mutluluk gibi takip edilemez; insanın
kendisinden daha büyük bir yola kendisini adamasının istenmeyen yan etkisi olarak gelmelidir.”

Peki, doğrudan bir rotayla elde edilemeyecek olan bu kaçak hedefe nasıl ulaşabiliriz? Son çeyrek
yüzyıldaki araştırmalarım beni bir yol olduğuna ikna etti: Bilincimizin içeriğini kontrolle başlayan
dolambaçlı bir yol.

Hayatlarımızla ilgili algılarımız, deneyimlerimizi şekillendiren birçok gücün sonucudur ve bu güçlerin

her birisinin iyi veya kötü hissetmemizde bir etkisi vardır. Bu güçlerin çoğu kontrolümüz dışındadır.
Görünüşümüz, huyumuz veya yaratılışımız hakkında yapabileceğimiz fazla bir şey yoktur. En azından
şimdilik, ne kadar uzayacağımızı, ne kadar akıllı olacağımızı belirleyemiyoruz. Ne ebeveynlerimizi ne
de hangi tarihte doğacağımızı seçebiliriz. Bir savaş veya ekonomik buhran olup olmayacağına karar
vermek benim veya sizin elinde değildir. Genlerimizdeki talimatlar, yer çekimi, havadaki polen, içinde
doğduğumuz tarihsel dönem, bunlar ve sayısız diğer koşullar gördüklerimizi, hissettiklerimizi ve
yaptıklarımızı belirler. Kaderimizin asıl olarak dış etkenler tarafından belirlendiğine inanmamız
şaşırtıcı değildir.

Ancak anonim güçler tarafından sarsılmak yerine kendi eylemlerimizden sorumlu hissettiğimiz ve
kendi kaderimizin efendisi olduğumuz zamanları da yaşarız. Nadiren bu olduğunda bir tür neşe ve
uzun süre tadı çıkarılan bir haz hissi duyarız ve böyle anlar hayatın nasıl olması gerektiğine dair
belleğimizde bir dönüm noktası olur.

Optimum deneyim dediğimiz budur. Sıkı bir rotaya bağlıyken rüzgâr denizcinin saçlarını
savurduğunda, tekne dalgaların arasından bir kırbaç gibi ileri atıldığında, yelkenler, gövde, rüzgâr ve
denizin uyumlu uğultusu denizcinin damarlarında attığında denizcinin hissettiği budur. Tuvalin
üzerindeki renkler birbiriyle manyetik bir gerilim yarattığında ve şaşkın yaratıcının önünde yeni bir
şev, yaşayan bir biçim oluştuğunda ressamın hissettiği budur. Veya çocuğu ilk kez gülümsemesine
tepki verdiğinde bir babanın hissettiğidir. Ama bu tür olaylar sadece dış koşullar iyi olduğunda
gerçekleşmez: Toplama kamplarından kurtulan insanlar veya ölüme yakın fiziksel tehlikeler
yaşayanlar çoğu zaman bu kötü durumların ortasında ormanda bir kuşun ötmesini duymak, Zor bir
görevi tamamlamak veya bir arkadaşla bir ekmek kırıntısını paylaşmak gibi basit olaylarda sıra dışı
zengin aydınlanmalar yaşadıklarını hatırlarlar.

Genel olarak inandıklarımızın aksine bu gibi anlar, hayatlarımızın en iyi anları, dingin, anlayışlı,
rahatlatıcı zamanlar değildir fakat bunları elde etmek için sıkı çalışırsak bu tür deneyimler de zevk
verici olabilirler. En iyi anlar genelde, bir kişinin bedeni ve zihni zor ve değerli bir şeyi başarmak için
gönüllü bir çabayla sınırlarına kadar zorlandığında olur. Optimum deneyim bu nedenle
gerçekleşmesini sağladığımız bir şeydir. Bir çocuk için bu, o zamana kadar inşa ettiklerinden daha
yükseğini yaptığı kulenin son parçasını titreyen parmaklarla yerleştirmek olabilir, bir yüzücü için kendi
rekorunu kırmak olabilir, bir kemancı için karmaşık bir müzik eserinde ustalaşmak olabilir. Her bir
insan için, kendimizi geliştireceğimiz binlerce fırsat ve zorlu görev vardır.

Bu tür deneyimlerin gerçekleştiği anların ille de keyif verici olmalarına gerek yoktur. Yüzücünün
kasları en hatırda kalıcı yarışı sırasında ağrımış, akciğerleri patlayacakmış gibi olmuş olabilir. Kendini
bitkinlikten sersemlemiş hissediyor da olabilir. Fakat tüm bunlar aynı zamanda hayatının en iyi anları
olabilir. Hayatın kontrolünü ele almak hiçbir zaman kolay değildir ve bazen acı verici olabilir. Ama
uzun vadede optimum deneyimler birikerek bir tür ustalık hissi -veya belki de daha iyisi, hayatın
içeriğini belirlemede bir iştirak hissi- oluşturur ve bu, hayal edebileceğimiz mutlulukla kast edilen şeye
en yakın durumdur.

Araştırmalarım sırasında mümkün olduğunca insanların en çok eğlendikleri anlarda tam olarak nasıl
hissettiklerini ve neden böyle hissettiklerini anlamaya çalıştım. İlk araştırmalarıma birkaç yüz “uzman”
-sanatçılar, atletler, müzisyenler, satranç ustaları ve cerrahlar- diğer bir deyişle zamanlarını tam
olarak tercih ettikleri aktivitelerde geçiriyormuş gibi görünen insanlar dâhil olmuştu. Yaptıkları şeyin
nasıl hissettirdiğine dair anlattıklarından yola çıkarak insanların bir aktiviteye çok fazla dâhil oldukları
için başka hiçbir şeyin öneminin olmadığı bir durum olan akış kavramı üzerine kurulu bir optimum
deneyim teorisi geliştirdim; deneyimin kendisi o kadar eğlencelidir ki insanlar büyük bir bedel
karşılığında da olsa sadece bunu yapmak için bunu yapacaklardır.

Bu teorik modelin yardımıyla Chicago Üniversitesi'ndeki araştırma ekibim ve sonrasında dünya

çapında meslektaşlarım birçok farklı meslekten binlerce kişiyle mülakatlar yaptılar. Bu araştırmalar
optimum deneyimlerin kültürel farklılıklardan bağımsız olarak kadın ve erkekler, genç ve yaşlılar
tarafından aynı şekilde tanımlandığını ortaya çıkardı. Akış deneyimi sadece varlıklı ve sanayileşmiş
yerlerin garipliği değildir. Kore'den yaşlı bir kadın, Tayland ve Hindistan'dan yetişkinler, Tokyo'daki
gençler, Najavo'daki çobanlar, İtalyan Alplerindeki çiftçiler ve Chicago'da üretim bandındaki işçiler
tarafından tam olarak aynı sözcüklerle tanımlanmıştır.

Başlangıçta verilerimiz mülakatlar ve anketlerden oluşuyordu. Zamanla daha kesin bir doğruluk
sağlamak adına sübjektif deneyimin kalitesini ölçmek için yeni bir yöntem geliştirdik. Deneyim
Örnekleme Yöntemi adını verdiğimiz bu yöntem, insanların bir hafta boyunca elektronik çağrı cihazı
taşımalarını ve bu cihaz sinyal verdiğinde ne hissettiklerini ve ne düşündüklerini yazmalarını istiyordu.
Çağrı cihazı her gün rastgele aralıklarla bir radyo vericisi tarafından sekiz kez aktive ediliyordu. Her
haftanın sonunda her katılımcı hayatının örnek anlardan oluşan hareketli bir kaydını, yazılı bir
senaryosunu getiriyordu. Şimdiye kadar dünyanın farklı bölgelerinden yüz binlerce deneyim kesiti
toplandı. Bu kitaptaki sonuçlar bu veri kümesine dayanmaktadır.

Chicago Üniversitesi'nde başladığım akış araştırması şimdi tüm dünyaya yayıldı. Kanada, Almanya,
İtalya, Japonya ve Avustralya'daki araştırmacılar bunu araştırmaya başladılar. Şu anda Chicago
dışındaki en kapsamlı veri koleksiyonu İtalya'daki Milan Üniversitesi Tıp Fakültesi'nin Psikoloji
Enstitüsü'ndedir.

Akış kavramı mutluluğu, yaşam doyumunu ve içsel motivasyonu inceleyen psikologlar; akışı ümitsizlik
ve yabancılaşmanın karşıtı olarak gören sosyologlar ile kolektif coşku ve ritüelleri inceleyen
antropologlar tarafından faydalı bulundu. Bazıları akışın sonuçlarını insan evrimini anlamak, diğerleri
de dini deneyimleri aydınlatmak için kullanmaya çalıştı.

Ama akış sadece akademik bir konu değildir. Yayınlandıktan birkaç yıl sonra teori bir dizi pratik
konuya uygulanmaya başlandı. Amaç hayat kalitesini artırmak olduğunda akış teorisi size yol
gösterebilir. Bu teori, deneysel okul müfredatlarının oluşturulmasına, şirket yöneticilerinin eğitimine
ve eğlence ürün ve hizmetlerinin tasarımına ilham kaynağı olmaktadır. Akış, klinik psikoterapide
fikirlerin ve pratiklerin üretilmesinde, çocuk suçluların rehabilitasyonunda, yaşlı bakım evlerinde
uygulanan aktivitelerin planlanmasında, müze sergilerinin tasarımında ve engelli- lerle yapılan iş ve
uğraşı terapisinde kullanılıyor. Tüm bunlar bilimsel dergilerde ilk yazının yayınlanmasından sonraki on
yıl içinde oldu ve belirtiler teorinin etkisinin gelecek yıllarda daha da güçlü olacağı yönündedir.

GENEL BAKIŞ

Akış üzerine uzmanlar için yazılmış birçok makale ve kitap olmasına rağmen optimum deneyim
üzerine yapılan araştırmaların genel okuyucuya sunulduğu ve bu araştırmaların çıkarımlarının kişilerin
hayatlarıyla ilişkilendirildiği ilk örnek budur. Ama bu bir “Nasıl” kitabı olmayacak. Nasıl zengin, nasıl
güçlü, nasıl sevilen veya zayıf olacağınızı açıklayan bu tür kitaplardan gerçek anlamda binlercesi
baskıda veya kitapçıların satılmayan kitaplar rafında duruyor. Yemek kitapları gibi bunlar da belirli ve
sınırlı bir amaca nasıl ulaşacağınızı anlatırlar ama çok az insan bu talimatları tam olarak ve sonuna
kadar takip eder. Ancak çok küçük bir ihtimal de olsa tavsiyeleri işe yarayıp kişi zayıf, sevilen ve güçlü
bir milyonere dönüşürse bu durumun sonuçları ne olur? Genelde olan şey, kişinin kendisini başlangıç
noktasında, yeni bir dizi istek listesiyle, daha önce olduğu gibi memnuniyetsiz hâlde bulmasıdır.
İnsanları gerçekten memnun eden şey zayıf veya zengin olmaları değil hayatlarıyla ilgili iyi
hissetmeleridir. Mutluluk arayışında kısmi çözümler işe yaramaz.

Ne kadar iyi niyetli olsalar da kitaplar nasıl mutlu olunacağına dair tarifler veremezler. Optimum
deneyim bilinçte anbean olanları kontrol etme becerisi üzerine kurulu olduğu için her insan bunu
kendi kişisel çabalarına ve yaratıcılığına dayanarak başarmalıdır. Ancak bir kitabın yapabileceği şey, bu
kitabın da başarmaya çalışacağı şeydir: Okuyucuların üzerinde düşünmesi ve kendi sonuçlarını
çıkarması için bir teori çerçevesi içinde düzenlenmiş olarak hayatın nasıl daha eğlenceli olabileceğine
dair örnekler sunmak.
Bu kitap, yapılacaklara ve yapılmayacaklara dair bir liste sunmak yerine bilimin araçlarıyla çizilmiş
zihin dünyaları arasında bir yolculuk sunmaya çalışacaktır. Yaşamaya değer tüm maceralar gibi bu da
kolay bir macera olmayacaktır. Biraz entelektüel çaba, kendi deneyiminiz üzerine düşünme ve
yansıtma olmaksızın bu anlatılanlardan çok fazla şey almayacaksınız.

Akış kişinin iç hayatının kontrolüyle mutluluğa ulaşma sürecini inceleyecektir. Bilincin nasıl çalıştığını
ve nasıl kontrol edildiği (2. Bölüm) üzerine düşünerek başlayacağız çünkü ancak öznel durumların
nasıl şekillendiğini anlarsak o zaman bu durumlar üzerine ustalaşabiliriz. Yaşadığımız her şey -neşe,
acı, ilgi veya sıkılma- zihinde bilgi olarak temsil edilir. Bu bilgiyi kontrol edebilirsek hayatlarımızın nasıl
olacağına karar verebiliriz.

İç deneyimin optimum durumu bilinçte düzen olduğunda olur. Bu da, psişik enerji -veya dikkat-
gerçekçi hedeflere harcandığında ve beceriler eylem için ihtiyaç duyulan fırsatlarla eşleştiğinde olur.
Bir amacın peşinden gitmek farkındalığa bir düzen getirir çünkü kişi dikkatini elindeki göreve
odaklamalı ve anlık olarak diğer her şeyi unutmalıdır. İnsanlar bu zorlukları aşmak için mücadele
ettikleri dönemleri hayatlarının en eğlenceli zamanları olarak görüyorlar (3. Bölüm). Psişik enerji
üzerinde kontrol sağlamış ve bunu seçtiği amaçlar için bilinçli olarak kullanmış kişi elinde olmadan
daha karmaşık bir varlık hâline gelir. Böyle bir insan, becerilerini genişleterek ve daha büyük, daha
zorlu görevlere doğru uzanarak gittikçe daha sıra dışı bir insana dönüşür.

Yaptığımız bazı şeylerin neden diğerlerinden daha eğlenceli olduğunu anlamak için akış deneyiminin
koşullarını gözden geçireceğiz (4. Bölüm). “Akış”, insanların bilinci uyumlu biçimde düzenlendiğinde
zihinsel durumlarını tanımlama şeklidir ve böylece insanlar yaptıkları şeyi severek yapmaya devam
etmek isterler. Düzenli olarak akış yaratan aktivitelerin bazılarını -spor, oyun, sanat ve hobiler gibi-
gözden geçirirken insanları neyin mutlu ettiğini anlamak kolaylaşır.

Ama insan hayat kalitesini geliştirmek için sadece oyunlara ve sanala bel bağlayamaz. İnsan zihinde
olanları kontrol etmek için atletizmden müzik ve Yogaya kadar fiziksel ve duyusal becerileri (5. Bölüm)
ya da şiir, felsefe veya matematik (6. Bölüm) gibi sembolik becerilerin geliştirilmesini kapsayan, haz
alabileceği neredeyse sınırsız pek çok fırsattan yararlanabilir.

İnsanların çoğu hayatlarının en büyük kısmını çalışarak ve özellikle kendi ailelerinin üyeleri başta
olmak üzere diğer insanlarla etkileşim içine girerek geçirirler. Bu nedenle işlerini akış üreten
aktivitelere dönüştürmek (7. Bölüm) ve ebeveynler, eşler, çocuklar ve arkadaşlarla ilişkileri daha
eğlenceli hâle getirmek (8. Bölüm) için yöntemler geliştirmek önemlidir.

Birçok hayat trajik kazalarla parçalanıyor ve aralarında en şanslı olanlar bile çeşitli türlerde strese
maruz kalıyorlar. Ancak bu tür darbelerin mutluluğu dağıtması şart değildir. İnsanların talihsizlikten
fayda sağlamalarını veya sefil bir duruma düşmelerini belirleyen şey sıkıntıya nasıl yanıt verdikleridir.
9. Bölüm insanların tersliklere rağmen hayatlarından zevk alma yöntemlerini tanımlar.
Ve son olarak, insanların tüm bu deneyimleri tek bir anlamlı kalıpta nasıl birleştirecekleri anlatılacak
(10. Bölüm). Bu tamamlandığında, kişi hayatının kontrolünü ele aldığını ve bunların anlamlı olduğunu
hissettiğinde arzu edecek başka bir şey kalmaz. Kişinin zayıf, zengin veya güçlü olup olmamasının artık
bir önemi yoktur. Yükselen beklentiler dalgası durmuştur; yerine getirilmemiş ihtiyaçlar artık zihni
meşgul etmez. En sıkıcı deneyimler bile eğlenceli hâle gelir.

Bu nedenle Akış bu hedeflere ulaşmak için gerekli şeyleri keşfedecektir. Bilinç nasıl kontrol edilir?
Deneyimi eğlenceli hâle getirmek için bilinç nasıl düzenlenir? Karmaşıklığa nasıl ulaşılır? Ve son olarak
anlam nasıl yaratılabilir? Bu hedefleri başarmak teoride görece kolay ancak pratikte zordur. Kuralların
kendisi yeterince açık ve herkesin ulaşabileceği durumdadır. Ama hem içimizdeki hem çevremizdeki
birçok güç yolumuza çıkar. Bu kilo vermeye çalışmak gibidir: Ne gerektiğini herkes bilir, herkes bunu
yapmak ister ama birçokları için bunu yapabilmek imkânsıza yakındır. Ancak buradaki riskler daha
yüksektir. Mesele sadece birkaç fazla kiloyu vermek değildir. Yaşamaya değer bir hayat yaşama
şansını kaybetme meselesidir.

Optimum akış deneyimine nasıl ulaşılacağını anlatmadan önce insanın doğasında saklı olan başarı
önündeki engellerin bazılarını kısaca gözden geçireceğiz. Eski hikâyelerde, sonsuza kadar mutlu
yaşamadan önce kahraman bir yolculuk sırasında öfkeli ejderhalarla ve kötü büyücülerle karşılaşmak
zorundadır. Bu metafor ruhun keşfi için de geçerlidir. Bana göre mutluluğu elde etmenin zor
olmasının temel nedeni, insanlığın kendisine güven vermek için geliştirdiği efsanelere rağmen evrenin
bizim ihtiyaçlarımıza yanıt verecek şekilde yaratılmamış olmasıdır. Hayal kırıklığı hayatın dokusuna
derinden işlenmiştir ve ihtiyaçlarımızın bazıları geçici olarak karşılandığında hemen daha fazlasını
dilemeye başlarız. Bu kronik memnuniyetsizlik memnuniyetin önündeki ikinci engeldir.

Bu engellerle baş etmek için her kültür zaman içinde bizi kaosa karşı koruyacak araçlar -dinler,
felsefeler, sanatlar ve avuntular- geliştirirler. Böylece, olayların kontrolünün bizde olduğuna
inanmamıza yardımcı olur ve payımıza düşenle memnun olmamız için nedenler verirler. Ama bu
kalkanlar sadece bir süre için etkilidir; birkaç yüz yıl ve bazen sadece birkaç on yıl sonra, bir din veya
inanç yıpranır ve artık bir zamanlar sağladığı ruhani desteği veremez hâle gelir.

İnsanlar, mutluluğu inancın yardımı olmaksızın kendi başlarına elde etmeye çalıştıklarında genelde ya
genlerinde biyolojik olarak programlanmış olan zevkleri ya da içinde yaşadıkları toplum tarafından
çekici bulunan zevkleri arttırmaya çalışırlar. Varlık, güç ve seks insanların çabalarına yön veren ana
hedefler hâline gelir. Ama hayat kalitesi bu şekilde arttırılamaz. Sadece deneyimin doğrudan
kontrolüyle, yaptığımız her şeyden anı anına zevk alarak engelleri aşabiliriz.

MEMNUNİYETSİZLİĞİN KÖKENLERİ

Mutluluğu elde etmenin bu kadar zor olmasının en önde gelen nedeni, evrenin insanların rahatının
düşünülerek tasarlanmamış olmasıdır. Evren, neredeyse ölçülemeyecek kadar büyüktür ve büyük
çoğunluğu korkutucu bir şekilde boş ve soğuktur. Arada sırada bir yıldızın patlayıp milyarlarca
kilometre içindeki her şeyi küle çevirmesi gibi büyük bir şiddet sahnesidir. Çekim alanı kemiklerimizi
kırmayacak olan nadir bir gezegen, muhtemelen zehirli gazlar içinde yüzüyordur. Bu kadar sakin ve
canlı olan Dünya gezegeni bile çantada keklik kabul edilmemelidir. Kadın ve erkekler, hayatta
kalabilmek için buz, ateş, seller, vahşi hayvanlar ve bizi yok etmek için birdenbire ortaya çıkan
görünmez mikroorganizmalara karşı milyonlarca yıl mücadele etmek zorunda kaldılar.

Görünüşe göre ne zaman Zorlu bir tehlike atlatılsa ufukta yeni ve daha karmaşık bir tehdit beliriyor.
Yeni bir madde icat eder etmez yan ürünleriyle çevreyi kirletmeye başlıyoruz. Tarih boyunca güvenlik
sağlamak amacıyla üretilen silahlar onları yapanları yok etmekle tehdit eder hâle gelmiştir. Bazı
hastalıkların tedavisi bulununca öldürücü yeni hastalıklar ortaya çıkar ve eğer bir süre için ölüm
oranları azalırsa sonra aşırı nüfus canımızı sıkmaya başlar. Mahşerin dört atlısı asla çok uzakta
değildir. Dünya tek evimiz olabilir ama patlamaya hazır bubi tuzaklarıyla doludur.

Evren soyut matematiksel anlamda rastgele değildir. Yıldızların hareketleri ve evrende gerçekleşen
enerji dönüşümleri tahmin edilebilir ve kapsamlı biçimde açıklanabilir. Ama doğal süreçler insan
isteklerini hesaba katmazlar. İhtiyaçlarımıza karşı kör ve sağırdırlar ve bu nedenle hedeflerimizle
kurmaya çalıştığımız düzenin aksine rastgeledirler. New York'a çarpma rotasında olan bir meteor
evrenin tüm kurallarına itaat ediyor olabilir ama yine de büyük bir beladır. Mozart'ın hücrelerine
saldıran virüs doğal bir şey yapıyordur ama insanlık için büyük bir kayba neden olur. “Evren düşman
değildir, ama dost da değildir,” diyor J. H. Holmes. “Sadece kayıtsızdır.”

Kaos, efsane ve dinlerdeki en eski kavramlardan birisidir. Fiziksel ve biyolojik bilimlere göre daha
yabancıdır çünkü onların kavramlarına göre kozmostaki olaylar mükemmel biçimde mantıklıdır.
Örneğin bilimdeki “kaos teorisi” tamamen rastgele görünen düzenli olayları tanımlamak için kullanılır.
Ama kaosun psikoloji ve diğer insan bilimlerinde farklı bir anlamı vardır çünkü insan amaçları ve
istekleri bir başlangıç noktası olarak alınırsa kozmosta uzlaşmaz bir düzensizlik vardır.

Evrenin işleyişini değiştirmek için bizim birey olarak yapabileceğimiz fazla bir şey yoktur. Kendi
ömrümüzde esenliğimize müdahale edecek güçler üzerinde çok az etkide bulunabiliriz. Nükleer savaşı
engellemek, sosyal adaletsizliği ortadan kaldırmak, açlık ve hastalığı yeryüzünden silmek için
elimizden geleni yapmak önemlidir. Ama dış koşulları değiştirmek için harcanan çabaların hayat
kalitemizi hemen değiştirmesini beklememek akıllıca olacaktır. J. S. Mill'in yazdığı gibi “Düşünce
kurgularında temel bir değişim olmadıkça insanlığın genel durumunda büyük bir gelişim mümkün
değildir.”

Kendimizle ilgili neler hissettiğimiz ve yaşamaktan aldığımız zevk, nihayetinde doğrudan zihnin günlük
deneyimleri nasıl filtrelediğine ve yorumladığına bağlıdır. Mutlu olup olmamamız evrenin büyük
güçleri üzerinde kontrol uygulayabilmemize değil, iç uyumumuza bağlıdır. Elbette dış çevreyi nasıl
kontrol edeceğimizi öğrenmeye devam etmeliyiz çünkü fiziksel olarak hayatla kalmamız buna bağlı
olabilir. Ancak bu tür ustalık kişinin ne kadar iyi hissettiğine zerre kadar katkı sağlamaz veya
yaşadığımız dünyanın kaosunu azaltmaz. Bunu yapmak için bilincin kendisi üzerinde ustalığa ulaşmayı
öğrenmeliyiz.

Her birimizin ne kadar belirsiz de olsa ölmeden önce başarmak istediklerimize dair bir hayali vardır.
Bu hayali yerine getirmeye ne kadar yaklaştığımız hayat kalitemizin ölçüsü olur. Amacımıza
ulaşamazsak hayata küser veya kadere boyun eğeriz; en azından kısmen ulaşabildiysek bile bir
mutluluk ve memnuniyet hissi yaşarız.

Bu dünyadaki insanların çoğunluğu için yaşam hedefleri basittir: Hayatta kalmak, bizden sonra da
yaşamaya devam edecek çocuklar bırakmak ve mümkünse bunu bir derece rahatlık ve itibar içinde
yapmak. Güney Amerika'nın şehirlerine yayılmış gecekondu mahallelerinde, Afrika'nın kıtlık
bölgelerinde ve her gün açlık sorununu çözmesi gereken milyonlarca Asyalı için bunların dışında umut
edilecek çok fazla bir şey yoktur.

Ama hayatta kalmaya dair bu temel sorunlar çözülür çözülmez sadece yeterli yiyecek ve rahat bir
barınak sahibi olmak insanları memnun etmek için artık yeterli değildir. Yeni ihtiyaçlar hissedilir ve
yeni istekler ortaya çıkar. Bolluk ve güçle beraber beklentiler de artar, varlık ve rahatlık seviyemiz
arttıkça ulaşmayı umduğumuz mutluluk hissi uzaklaşmaya devam eder. Yüce Cyrus'un masasındaki
yemekleri hazırlamak için on bin aşçısı varken o zamanki Pers ülkesinin geri kalanı yiyecek
bulamıyordu. Günümüzde “birinci dünyadaki” her evin çok çeşitli tariflere erişme imkânı var ve
geçmiş imparatorların ziyafetlerini taklit edebilirler. Ama bu bizi daha kanaatkâr mı yapıyor?

Bu artan beklentiler paradoksu hayat kalitesini arttırmanın başa çıkılmaz bir görev olabileceğini öne
sürer. Aslında verdiğimiz mücadeleden hoşlandığımız sürece hedeflerimizi arttırmada esas bir sorun
yoktur. İnsanlar başarmak istediklerine çok odaklanıp içinde bulunduğumuz andan zevk almayı
bıraktıklarında sorun çıkar. Bunu yaptıklarında mutlu olma şanslarını kaçırırlar. Kanıtlar, birçok insanın
artan beklentilerin hayal kırıklığı yaratan monotonluğuna yakalandıklarını gösterse de pek çok birey
de bundan kaçmanın yolunu bulur. Bu kişiler, maddi koşulları ne olursa olsun, yaşam kalitelerini
artırabilen, doyum sağlayan ve çevrelerindeki insanları biraz daha mutlu etmenin yollarını bilen
insanlardır.

Böyle kişiler enerjik bir yaşam sürerler, çeşitli deneyimlere açıktırlar, öldükleri güne kadar öğrenmeye
devam ederler, diğer insanlarla ve içinde yaşadıkları çevreyle güçlü ilişkileri ve bağları vardır. Zor veya
zahmetli olsa bile yaptıkları her işten zevk alırlar; hiç canları sıkılmaz ve yollarına ne çıkarsa çıksın
aşmak için mücadele edebilirler. Belki de en güçlü yanları hayatlarını kontrol ediyor olmalarıdır. Bu
aşamaya nasıl ulaşmayı başardıklarını daha sonra göreceğiz. Ama bunu yapmadan önce kaos
tehdidine karşı koruma olarak zaman içinde geliştirilmiş bazı araçları ve bu tür dışsal savunma
mekanizmalarının çoğu zaman işe yaramamasının nedenlerini gözden geçireceğiz.
KÜLTÜR KALKANLARI

İnsan evrimi boyunca, her insan grubu yavaş yavaş kozmostaki izolasyonunun ne kadar büyük ve
hayatta kalma durumunun ne kadar tehlikeli olduğunu anlayınca evrenin rastgele ve ezici güçlerini
daha yönetilebilir veya en azından daha anlaşılabilir kalıplara dönüştürmek için efsaneleri ve inançları
geliştirdi. Her kültürün en büyük fonksiyonlarından birisi üyelerini kaosa karşı korumak, önemli
olduklarına ve sonunda başarılı olacaklarına dair onlara güven vermektir. Eskimolar, Amazon havzası
avcıları, Çinliler, Navaholar, Avustralya Aborijinleri, New Yorklular; hepsi evrenin merkezinde
yaşadıklarını ve onları geleceğe hızla götüren Özel bir yazgıları olduğunu kesin olarak kabul ederler.
Seçkin ayrıcalıklara dair böylesi bir güven olmadan varoluşun olasılıklarıyla yüzleşmek zor olurdu.

Olması gereken budur. Ama bazen kişinin dost canlısı kozmosun ortasında güvenliği bulduğuna dair
hissinin tehlikeli olduğu zamanlar vardır. Kalkanlara, kültürel efsanelere gerçekçi olmayan bir şekilde
inanmak bu kalkan ve efsanelerin başarısız olması durumunda aynı derecede aşırı bir hayal kırıklığına
neden olur. Bu daha çok bir kültür iyi bir şans elde ettiğinde ve bir süreliğine gerçekten doğa güçlerini
kontrol etmenin bir yolunu bulmuş gibi göründüğünde olur. Bu noktada seçilmiş insanların artık
büyük bir terslikten korkmasına gerek kalmadığına inanmaya başlamak mantıklıdır. Romalılar
Akdeniz'i birkaç yüzyıl boyunca yönettikten sonra bu evreye ulaştılar, Çinliler Moğol istilasından önce
ve Aztekler İspanyolların gelişinden önce aşılmaz üstünlüklerine güveniyorlardı.

Bu kültürel kendini beğenmişlik veya aslında insan ihtiyaçlarına kayıtsız olan bir evrene karşı yetkili
olduğumuza dair kibirli varsayım genelde soruna neden olur. Yersiz güvenlik hissi öyle ya da böyle
kaba bir uyanışa neden olur. İnsanlar gelişimin kaçınılmaz ve hayatın kolay olduğuna inanmaya
başladıklarında ilk terslik işareti karşısında cesaretlerini ve kararlılıklarını hızla kaybedebilirler.
İnanmış oldukları şeylerin tamamen doğru olmadığını fark etmeye başlayınca öğrendikleri diğer her
şeye olan inançlarından vazgeçerler. Kültürel değerlerin onlara verdiği alışıldık destekten yoksun
olarak bir endişe ve hissizlik bataklığına girerler.

Bu tür düş kırıklığının belirtilerini çevremizde gözlemlemek artık zor değildir. En bariz olanları pek çok
kişinin yaşamını etkileyen yaygın bitkinlikle ilişkilidir. Gerçekten mutlu bireyler çok az ve nadirdir.
Yaptığı işten zevk alan, kendi payına düşenle makul biçimde tatmin olan, geçmişinden pişman
olmayan ve gerçek bir güvenle geleceğe bakan kaç insan tanıyorsunuz? Diyojen, iki bin üç yüz yıl önce
feneriyle dürüst bir adam bulmakta zorlandıysa, bugün belki de mutlu bir adam bulmakta zorlanırdı.

Bu genel keyifsizlik doğrudan dış nedenlere bağlı değildir. Çağdaş dünyadaki diğer birçok ulusun
aksine sorunlarımızdan dolayı zor çevresel koşulları, yaygın fakirliği veya yabancı işgalci bir ordunun
baskısını suçlayamayız. Memnuniyetsizliğin kökleri içerdedir ve her insan bunları kendi gücüyle kişisel
olarak halletmelidir. Geçmişte işe yarayan kalkanlar -din, vatanseverlik, etnik gelenekler ve sosyal
sınıfların aşıladığı alışkanlıkların eskiden sağladığı düzen- kaosun sert rüzgârlarına maruz kaldığını
hisseden ve giderek artan sayıdaki insana karşı artık etkili değildir.
İç düzenin eksikliği, kendisini bazılarının ontolojik endişe veya varoluşsal sancı dedikleri öznel
durumlarda gösterir. Temelde bu var olma, hayatın bir anlamının olmadığına ve varoluşun devam
etmeye değmediğine dair bir korkudur. Hiçbir şeyin anlamı yok gibidir. Son birkaç nesildir nükleer
savaş tehlikesi umutlarımıza eşi görülmemiş bir tehdit ekledi. İnsan türünün tarihsel mücadelelerinin
hiçbirinin bir anlamı kalmamış gibidir. Boşlukta kayıp giden unutulmuş birer zerreyiz. Her geçen yıl
fiziksel evrenin kaosu kalabalıkların zihinlerinde büyüyor.

İnsanlar hayatta ilerledikçe, gençliğin umut vadeden cahilliğinden, yetişkinliğin ciddiyetine geçince
eninde sonunda giderek artan bir şekilde rahatsız edici bir soruyla karşılaşırlar: “Hepsi bu mu?”
Çocukluk acılı, ergenlik kafa karıştırıcı olabilir ama çoğu insanda, bunların hepsinin ötesinde
büyüyünce işlerin daha iyi olacağına dair bir beklenti vardır. Yetişkinliğin ilk yıllarında gelecek hâlâ
umut vericidir, insanın hedeflerinin gerçekleşeceğine dair umudu vardır. Ama kaçınılmaz biçimde
banyo aynası ilk beyazları gösterir ve o fazla kiloların gitmeyeceği gerçeğini onaylar; kaçınılmaz olarak
gözler bozulmaya başlar ve tüm vücutla gizemli bir acı gezinmeye başlar. Birisi hâlâ akşam yemeği
yerken etraftaki masalara kahvaltı servislerini dizmeye başlayan garsonlar gibi bu ölümlülük imaları
acı biçimde mesajı iletir: Senin zamanın doldu, devam etme vakti. Bu olduğunda çok az insan
hazırdır: “Bir dakika, bu benim başıma gelemez. Daha yaşamaya başlamadım bile. Kazanmam gereken
o kadar para nerede? Yaşayacağım tüm o güzel zamanlar nerede?”

Bir gelecek vaadiyle kandırılmışlık ve aldatılmışlık hissi bu farkına varmanın anlaşılır bir sonucudur. İlk
yıllardan itibaren iyi huylu bir kaderin bize her şeyi vereceğine inanmak için koşullandırılmışızdır.
Sonuçta herkes, insanlık tarihinin bilimsel olarak en ileri döneminde gelmiş geçmiş en zengin ülkede,
en etkili teknolojiyle çevrili olarak, en bilge Anayasa tarafından korunduğumuz için çok talihli
olduğumuzu kabul ediyor gibi. Bu nedenle insan ırkının daha önceki mensuplarına göre daha zengin
ve daha anlamlı bir hayat süreceğimizi beklemek makuldür. O ilkel geçmişte yaşayan büyükbaba ve
büyükannelerimiz memnun olabiliyorsa bizim ne kadar mutlu olmamız gerektiğini hayal edin. Bilim
insanları bize böyle olduğunu söylüyorlar, kilise vaizleri tarafından böyle anlatılıyor ve iyi hayatı öven
binlerce televizyon reklamı bunu doğruluyor. Ama tüm bu onaylamalara rağmen eninde sonunda
yalnız uyanıyor ve bu refah içinde, bilimsel ve sofistike dünyanın bize mutluluk vermesinin hiçbir yolu
olmadığını hissediyoruz.

Bu farkına varma yavaşça sindirilirken farklı insanlar buna farklı tepkiler veriyor. Bazıları bunu
görmezden gelip hayatımızı iyileştirmesi gereken şeyleri -daha büyük arabalar ve evler, iş yerinde
daha fazla güç ve daha şaşalı bir hayat tarzı- elde etmek için çaba göstermeye devam ediyorlar.
İnsanlar çabalarından vazgeçmeden tam memnuniyete ulaşmaya kararlıdırlar ama bu yine ellerinden
kaçar. Bazen bu çözüm işe yarar çünkü insan rekabetçi mücadelenin içine o kadar çekilmiştir ki
amacın yanına bile yaklaşamadığını fark etmeye zamanı kalmaz. Ama insan düşünmek için kendine
zaman tanırsa o zaman bu hayalden uyanmaya başlar: Para, güç, statü ve sahip olunan şeylerin tek
başlarına hayat kalitesine tek bir zerre katmadığı her başarıdan sonra daha anlaşılır hâle gelir.

Diğerleri ise tehdit eden semptomlara doğrudan saldırmaya karar verir. Eğer ilk alarmı veren vücut
olursa diyet yaparlar, sağlık kulüplerine katılırlar, aerobik yaparlar, bir Nautilus satın alırlar veya
estetik ameliyat olurlar. Sorun kimsenin dikkat etmemesiyse daha fazla güç elde etmek veya arkadaş
bulmak üzerine kitaplar satın alırlar, kendine güven eğitimlerine kayıt olurlar veya motivasyon
etkinliklerine giderler. Ama bir süre sonra bu bölük pörçük çözümlerin de işe yaramadığı anlaşılır.
Bakımına ne kadar zaman ayırırsak ayıralım vücut eninde sonunda vazgeçer. Kendine daha çok
güvenen birisi olmayı öğrenirsek istemeden de olsa arkadaşlarımıza yabancılaşabiliriz ve yeni
arkadaşlar edinmek için çok fazla zaman harcarsak eşimiz ve ailemizle olan ilişkilerimizi tehdit
edebiliriz. Patlamak üzere olan çok fazla baraj ve bunların hepsiyle ilgilenemeyecek kadar az zaman
vardır.

Bazıları ise yerine getirmenin mümkün olmadığı tüm taleplere yetişmeye çalışmanın anlamsızlığıyla
yılgınlığa kapılırlar, teslim olurlar ve daha kayıtsız bir şekilde yaşamak üzere ağırbaşlılık içinde emekli
olurlar. Candide'nin tavsiyesine uyarak dünyadan vazgeçer ve kendi küçük bahçelerini ekip biçerler.
Zararsız bir hobi edinmek, soyut resimler veya porselen heykelcik koleksiyonu yapmak gibi kaçmanın
daha yumuşak hâlleriyle amatörce ilgilenebilirler veya kendilerini alkol ve uyuşturucunun hayal
dünyasında kaybedebilirler. Egzotik zevkler ve pahalı tatiller bireyin zihnini “Hepsi bu mu?” temel
sorusundan geçici olarak uzaklaştırabiliyor ancak çok az insan bu şekilde bir yanıt bulduğunu iddia
ediyor.

Geleneksel olarak, insanlar varoluş sorunuyla en doğrudan şekilde din aracılığıyla yüzleşmiştir ve
hayal kırıklığı içinde dine dönen insanların sayısı giderek artmaktadır. Bu insanlar ya standart
inançlardan birisini ya da daha ezoterik Doğu inançlarından birisini seçiyorlar. Ancak dinler hayatın
anlamsızlığıyla başa çıkmak için sadece geçici olarak başarı sağlar. Tarihin bazı anlarında dinler insan
varoluşunda neyin yanlış olduğunu ikna edici bir biçimde açıklamış ve güvenilir yanıtlar vermiştir.
Çağımızın dördüncü ve sekizinci yüzyılları arasında Hristiyanlık Avrupa'da yayıldı, Orta Doğu'da İslam
yükseldi ve Budizm Asya'yı fethetti. Dört yüz yıl boyunca bu dinler insanlara tatmin edici hedefler
verdi ve insanlar bunların peşinde ömürlerini geçirdi. Ama bugün bu dinlerin dünya görüşlerini kesin
olarak kabul etmek daha zordur. Doğruların özü değişmeden kalmış olsa da dinlerin kendi doğrularını
sunma şekilleri -efsaneler, vahiyler ve kutsal metinler- bilimsel rasyonellik çağında artık insanı inanca
itmiyor. Bir gün yeniden çok önemli yeni bir din ortaya çıkabilir. Ancak bu esnada, var olan kiliselerde
teselli arayanlar iç huzur karşılığında dünyanın işleyişi üzerine önemli şeyleri görmezden gelmek için
örtülü bir anlaşmayı kabul etmeye devam ederler.

Bu çözümlerin hiçbirisinin artık etkili olmadığına dair kanıtlar inkâr edilemez boyuttadır. Maddi
görkeminin en şaşalı günlerinde toplumumuz şaşılacak türde ilginç sorunlar yaşıyor. Yasadışı
uyuşturuculara bağımlılığın yaygınlaşmasından elde edilen kârlar, katilleri ve teröristleri zengin
ediyor. Yakın gelecekte, kanuna uyan vatandaşların karşısında hızla varlık ve güç kazanan eski
uyuşturucu satıcılarından oluşan bir oligarşi tarafından yönetilmemiz olasıdır. Ayrıca cinsel
hayatlarımızda “ikiyüzlü” ahlakın prangalarından kurtularak birbirimize yıkıcı virüsler bulaştırdık.

Gidişat çoğu zaman o kadar rahatsız edici ki yoruluyoruz ve son istatistikleri dinlerken duymazdan
geliyoruz. Ama kötü haberlerden kaçınmak için deve kuşu stratejisi hiç de verimli değildir; gerçeklerle
yüzleşmek ve istatistiklerden birisi olmamaya çalışmak daha iyidir. Bazıları için güven veren rakamlar
var: Örneğin son otuz yıl içinde -çoğunluğu elektrik kurumlarının ve elektrikli aletlerin kullanımının
beş kat artması sayesinde- kişi başına düşen enerji kullanımını ikiye katladık. Ancak diğer trendler
kimseye güven vermiyor. 1984 yılında Birleşik Devletlerde yoksulluk sınırının altında (dört kişilik bir
aile için yıllık 10.609 dolar veya daha düşük gelir olarak belirlendi) hâlâ otuz dört milyon insan vardı
ve nesiller sonra bu sayı çok az değişti.

Birleşik Devletler ‘de şiddet suçlarının -cinayet, tecavüz, soygun, saldırı- kişi başına sıklığı 1960 ve
1986 yılları arasında yüzde 300'den fazla artış gösterdi. Bu tür suçlardan 1978 yılında 1.085.500 adet
rapor edilirken 1986 yılında bu rakam 1.488.140’a çıkmıştı. Cinayet oranı Kanada, Norveç veya Fransa
gibi diğer sanayileşmiş ülkelerden yüzde 1.000 daha fazla olarak sabitlenmiş durumda. Kabaca aynı
dönemde boşanma oranı 1950'de binde 31 çiftten 1984'de binde 121'e yükseldi yani yüzde 400 arttı.
Bu yirmi beş yıl boyunca zührevi hastalıklar üç kattan fazla arttı, 1960'da 259.000 bel soğukluğu
vakası vardı, 1984’te neredeyse 900.000. Daha en son bela AIDS salgınının bitmeden önce ne gibi
trajik bir bedel ödeteceğine dair bir fikrimiz yok.

Son nesilde sosyal patolojiden üç veya dört kat artış şaşırtıcı sayıda alan için geçerlidir. Örneğin
1955'te tüm ülkede zihinsel hastalarla ilgili 1.700.000 tek klinik müdahale vardı; 1975 yılında bu
rakam 6.400.000'e çıktı. Belki de rastlantı olmayarak benzer rakamlar ulusal paranoyamızı da
gösteriyor: 1975'ten 1985'e kadar on yıllık süre içinde Savunma Bakanlığı'na ayrılan bütçe yıllık 87,9
milyar dolardan 284,7 milyar dolara -üç kattan fazla artış- çıktı. Eğitim Bakanlığı bütçesinin de aynı
dönemde Üçe katlandığı doğru ama 1985 yılında “sadece” 17,4 milyar oldu. En azından kaynakların
dağıtılması bakımından kılıç kalemden on altı kat daha güçlüdür.

Gelecek o kadar pembe görünmüyor. Bugünün gençleri yaşlıların muzdarip olduğu keyifsizliğin
belirtilerini bazen daha da kuvvetli biçimde gösteriyorlar. Artık daha az genç insan çocuk
yetiştirmenin sorumluluklarını paylaşan iki ebeveynin de olduğu ailelerde büyüyor. 1960'ta gençlerin
sadece 10'da 1’i tek ebeveynli bir ailede yaşıyordu. 1980'de bu oran ikiye katlandı ve 1990'da üçe
katlanması bekleniyor. 1982'de farklı cezaevlerinde hüküm giymiş 80:000 genç suçlu -ortalama yaşı
15 olan- vardı. Uyuşturucu kullanımı, zührevi hastalıklar, evden kaçma ve evlilik dışı hamilelik üzerine
istatistiklerin hepsi kötü ama muhtemelen beklentilerin altında. 1950 ve 1980 yılları arasında özellikle
daha varlıklı sınıflardan beyaz erkeklerde olmak üzere genç intiharları yüzde 300 oranında arttı.
1985'te bildirilen 29.253 intihardan 1.339'u 15-19 yaşlarında beyaz çocuklardı, aynı yaş aralığında
bunun dört katı daha az beyaz kız ve on kat daha az siyah çocuk (ama genç siyahlar cinayet
rakamlarında buna yetişiyorlar) kendini öldürdü. Son ama yine de önemli olarak toplumdaki bilgi
seviyesi her yerde düşüyor gibi görünüyor. Örneğin 1967'de SAT sınavlarında ortalama matematik
puanı 466'ydı: 1984'te bu 426'ydı. Benzer bir düşüş sözel puanlarda da görüldü. Buna benzer kötü
istatistikler böylece uzayıp gidebilir.

Hayatla yüzleşmekte daha önceden hayal bile edilemeyen seviyelerde ilerleme kaydetmişken, daha
az imtiyazlı atalarımıza kıyasla daha çaresiz görünmemizin sebebi nedir? Yanıt net gibi görünüyor:
İnsanlık kolektif olarak maddi güçlerini binlerce kat geliştirmiş olsa da deneyimin içeriğini geliştirmek
söz konusu olduğunda çok da ileriye gidemedi.
DENEYİMİ YENİDEN YAŞAMAK

Bu durumda bireyin işleri kişisel olarak kontrol etmesinden başka çıkar yol yoktur. Değerler ve
kurumlar bir zamanlar yaptıkları gibi bir çerçeve olarak destek sunmuyorlarsa her insan anlamlı ve
eğlenceli bir hayat kurmak için elinde hangi araçlar varsa onları kullanmalıdır. Bu yolculuktaki en
önemli araçlardan birisini psikoloji sunar. Şimdiye kadar bu yeni bilim dalının temel katkısı geçmiş
olayların şimdiki davranışlara nasıl ışık tuttuğunu keşfetmek olmuştu. Yetişkinlerin mantıksızlıklarına
çoğu zaman çocukluktaki hayal kırıklıklarının neden olduğunu anlamamızı sağladı. Ama psikoloji
disiplininin kullanılabileceği bir başka yöntem daha var. Şu soruya yanıt bulmamıza yardımcı olabilir:
Tüm bastırılmışlıklar ve sıkıntılarla birlikte kim olduğumuzu düşününce, geleceğimizi daha iyi hâle
getirmek için ne yapabiliriz?

Modem hayatın endişelerini ve sıkıntılarını aşmak için kişilerin özellikle ödül ve cezalara artık tepki
vermeyecek derecede sosyal çevreden bağımsız hâle gelmeleri gerekmektedir. Bu tür otonomiye
ulaşmak için kişinin kendisine ödüller vermeyi öğrenmesi gerekir. Dış koşullardan bağımsız olarak haz
ve amaç bulma becerisini geliştirmesi gerekir. Bu görev göründüğünden hem daha kolay hem de daha
zordur: Daha kolaydır çünkü bunu yapmak tamamen kişinin kendi elindedir; zordur çünkü her
dönemde, özellikle bu dönemde, daha nadir bulunan bir disiplin ve sebat gerektirir. Her şeyden önce
deneyim üzerinde kontrol sağlamak nelerin önemli olduğu ve nelerin olmadığıyla ilgili tutumumuzda
sıra dışı bir değişim gerektirir.

Hayatlarımızdaki en önemli şeyin gelecekte olacaklar olduğuna inanarak büyüdük. Ebeveynler

çocuklarına şimdi iyi alışkanlıklar öğrenirlerse yetişkin olarak daha iyi işler yapacaklarını öğretirler.
Öğretmenler öğrencilerine sıkıcı derslerin daha sonra iş arayacakları zaman işlerine yarayacağını
söylerler. Şirketteki başkan yardımcısı yeni çalışanlara sabırlı olmalarını ve sıkı çalışmalarını çünkü
günün birinde yönetici katına terfi edeceklerini söyler. İlerlemek için uzun mücadelelerin ardından
ufukta emekliliğin altın yılları görünür. “Sürekli olarak yaşamaya hazırlanıyoruz.” derdi Ralph Waldo
Emerson “ama hiç yaşamıyoruz”, Veya çocuk hikâyesindeki zavallı Frances'in öğrendiği gibi yarın hep
ekmek ve reçel vardır ama bugün ekmek ve reçel yoktur.

Elbette bu zevk ertelemesi üzerine vurgu belirli bir derecede kaçınılmazdır. Freud ve ondan önceki ve
sonraki diğer birçoklarının vurguladığı gibi medeniyet kişisel arzuların bastırılmasının üzerine
kurulmuştur. Bireylerin hoşuna gitsin ya da gitmesin toplumun üyeleri kültürün gerektirdiği alışkanlık
ve becerileri edinmeye zorlanmadıkça hiçbir türdeki sosyal düzeni ve karmaşık iş bölümünü
sürdürmek mümkün olmazdı. Sosyalleşme ya da insan organizmasının belirli bir sosyal sistem içinde
başarılı bir şekilde çalışan bir kişiye dönüşmesi kaçınılmazdır. Sosyalleşmenin özü insanları sosyal
kontrole bağlı hâle getirmek ve ödül ve cezalara beklenildiği gibi tepki vermelerini sağlamaktır. En
etkili sosyalleşmede bireyler, düzenin hiçbir kuralına karşı gelmeyi dahi hayal edemeyecekleri kadar
düzenle özdeşleşmiş bir hâle gelirler.

Bazı güçlü müttefikler, bizi kendi hedefleri uğruna çalıştırması için topluma yardımcı olur: Biyolojik
ihtiyaçlarımız ve genetik koşullanmamız. Örneğin, tüm sosyal kontroller en nihayetinde hayatta kalma
içgüdüsüne karşı bir tehdide dayanırlar. Baskı altındaki bir ülkenin insanları fatihlerine itaat eder
çünkü yaşamlarını sürdürmek isterler. Çok kısa zaman öncesine kadar en medeni ulusların (Büyük
Britanya gibi) kuralları bile dayak, kırbaçlama, uzuvların kesilmesi veya ölümle uygulanıyordu.

Sosyal sistemler acıya bel bağlamadıkları zamanlarda normların kabul edilmesi için zevki kullanır. Bir
ömür boyu çalışmanın ve kurallara bağlı kalmanın ödülü olarak vadedilen “iyi hayat” genetik
programlarımızın içerdiği arzular üzerine inşa edilmiştir. Cinsellikten saldırganlığa, güvenlik isteğinden
değişime açık olmaya kadar insan doğasının bir parçası olmuş neredeyse her istek politikacılar,
kiliseler, şirketler ve reklamcılar tarafından sosyal kontrol kaynağı olarak suiistimal edilmiştir. On
altıncı yüzyılda orduya asker alınmak için yeni askerlere fethedilen bölgelerdeki kadınların ganimet
olarak verilmesi vadedilmiştir; bu günlerde de posterler genç erkeklere orduya katılırlarsa “dünyayı
göreceklerini” vadediyor.

Zevk aramanın kendi kişisel avantajımız için değil türün korunması için genlerimizde inşa edilmiş bir
refleks tepkisi olduğunu anlamak önemlidir. Yemekten aldığımız zevk vücudun ihtiyacı olan besini
aldığından emin olmanın etkili bir yöntemidir. Cinsel ilişkinin zevki de aynı biçimde vücudun üremesi
ve böylece genlerin devamlılığını sağlaması için programlamanın pratik bir yöntemidir. Bir erkek bir
kadına fiziksel olarak çekildiğinde, ya da tam tersi, genellikle bu isteğinin -bunu düşündüğünü
varsayarsak- kendi kişisel ilgisinin bir ifadesi, kendi amaçlarının bir sonucu olduğunu zanneder.
Gerçekte, çoğu zaman ilgisi sadece kendi planlarının ardından giden görünmez genetik kod tarafından
manipüle edilir. Çekim sadece fiziksel tepkilere dayanan bir refleks olduğunda kişinin kendi bilinçli
planları muhtemelen minimum rol oynar. Bu genetik programı takip etmekte ve onun sağladığı
zevklerin tadını çıkarmakta yanlış bir şey yoktur ancak bu zevklerin ne için olduğunu anlamalıyız ve
öncelik vermemiz gereken başka hedeflerin peşinden gitmemiz gerektiğinde bu zevkleri kontrol
edebilmeliyiz.

Sorun, son dönemlerde içerde ne hissedersek hissedelim bunu doğanın kendi sesi olarak kabul
etmenin moda olmasıdır. Bu günlerde birçok insanın güvendiği tek otorite içgüdüdür. Bir şey bize iyi
hissettiriyorsa, doğal ve spontaneyse o zaman doğru olmalıdır. Ama genetik ve sosyal talimatları
sorgulamadan takip ettiğimizde bilincin kontrolünden feragat eder ve birtakım alışkanlıkların çaresiz
oyuncağı oluruz. Yiyecek ve alkole karşı koyamayan veya aklı sürekli olarak sekse odaklanmış kişi
kendi psişik enerjisini özgürce yönlendiremez.

Sadece var olduğu için tüm dürtü ve içgüdülerimizi kabul eden ve destekleyen insan doğasıyla ilgili
“liberal” görüş oldukça tepkisel sonuçlara neden olur. Modern “realizmlerin” çoğunun bilindik eski
moda kaderciliğin yalnızca bir türü olduğu ortaya çıktı: İnsanlar “doğa” kavramına başvurarak
sorumluluktan kurtulurlar. Ama doğaya göre biz cahil doğarız. Bu nedenle deneyip öğrenmemiz
gerekmez mi? Bazı insanlar normalden daha fazla androjen üretirler ve bu nedenle aşırı
saldırgandırlar. Bu durum, şiddeti özgürce ifade etmeleri gerektiği anlamına mı gelir? Doğanın
gerçeklerini inkâr edemeyiz ama kesinlikle bunu geliştirmeyi denemeliyiz.

Genetik programlamaya teslim olmak oldukça tehlikeli olabilir çünkü bizi çaresiz bırakır. Gerektiğinde
genetik talimatları aşamayan insan her zaman savunmasızdır. Kişisel amaçlar söz konusu olduğunda
nasıl davranacağına karar vermek yerine vücudunun programlandığı (veya yanlış programlandığı)
şeye teslim olmak zorundadır. İnsan sağlıklı bir biçimde toplumun bağımsızlığını kazanmak için
içgüdüsel dürtüleri üzerinde özellikle kontrol sağlamalıdır çünkü bize iyi veya kötü hissettiren şeylere
tahmin edilebilir tepkiler verdiğimiz sürece, diğer insanların tercihlerimizi kendi amaçları için
suiistimal etmesi daha kolay olacaktır.

Tamamen sosyalleşmiş bir insan sadece çevresindekilerin onun istemesi gerektiğini kabul ettiği
ödülleri isteyen kişidir ve bu ödüller çoğu zaman genetik olarak programlanmış isteklere aşılanmıştır.
Potansiyel olarak tatmin edici binlerce deneyimle karşılaşabilir ama bunları fark edemez çünkü bunlar
istedikleri şeyler değildir. Önemli olan artık sahip oldukları değil diğerlerinin ondan istediklerini
yaparsa elde edecekleridir. Sosyal kontrollerin monotonluğuna yakalanmış bu kişi ödüle uzanır ama
bu ödül hep elinden kaçar. Karmaşık bir toplumda sosyalleşmeye çoğu zaman çelişkili hedefleri
varmış gibi görünen birçok güçlü grup dâhil olur. Bir tarafta okullar, kiliseler ve bankalar gibi resmi
kurumlar bizi sıkı çalışmaya ve tasarruf yapmaya istekli sorumlu vatandaşlara dönüştürmeye uğraşır.
Öte yandan tüccarlar, üreticiler ve reklamcılar tarafından tasarruflarımızı onlar için en çok kâr
üretecek ürünlere harcamamız için sürekli olarak tatlı dille kandırılırız. Ve son olarak kumarbazlar,
pezevenkler ve uyuşturucu satıcıları tarafından yönetilen, diyalektik olarak resmi kurumlarla ilişkili,
parası ödendiği sürece kendi kolay sefahat ödüllerini vadeden yasak zevklerin yer altı sistemi vardır.
Mesajlar çok farklıdır ama sonuçları temelde aynıdır: Bizi, enerjimizi kendi amaçları için sömüren
sosyal sisteme bağımlı hâle getirmek.

Hayatta kalmak için, özellikle karmaşık bir toplumda hayatta kalmak için, dışsal hedefleri
gerçekleştirmek adına çalışmanın ve anlık zevkleri ertelemenin gerekli olduğuna şüphe yoktur. Ama
kişinin sosyal kontroller tarafından bir o yana bir bu yana çekilen bir kukla olmasına gerek yoktur.
Çözüm, sosyal ödüllerden aşamalı olarak özgürleşmek ve bunları kendi kontrolümüz altındaki
ödüllerle nasıl değiştireceğimizi öğrenmektir. Toplum tarafından sağlanan her ödülü terk etmemiz
gerektiğini söylemiyoruz; bu daha çok diğerlerinin bize rüşvet vermek için kullandığı ödüllerin yerine
veya bunlara ek olarak kendimizin de bir dizi ödül geliştirmemiz gerektiği anlamına geliyor.

Kişinin sosyal kontrollerden kendini özgürleştirmesinin en önemli adımı her an gerçekleşen olaylarda
ödül bulma becerisidir. Kişi devam eden deneyim sırasında, yaşam sürecinin kendisinde anlam ve
neşe bulmayı öğrenirse sosyal kontrollerin yükü otomatik olarak kişinin omuzlarından kalkar. Ödüller
artık dış güçler tarafından dağıtılmadığında güç kişiye geri döner. Artık hep geleceğe kayıyormuş gibi
görünen hedefler için, her sıkıcı gün yarın belki de iyi bir şey olacağı umuduyla mücadele etmek
gerekli değildir. Uzanıp da alamayacağımız bir yerde sallanarak bizi boş yere umutlandıran ödül için
sonsuza kadar çabalamak yerine yaşamın kendi ödüllerini toplamaya başlarız. Ama sosyal
kontrollerden özgürleşme kendimizi içgüdüsel isteklere terk ederek gerçekleşmez. Aynı zamanda
vücudun emrettiklerinden bağımsız olmalı ve zihinde olanların sorumluluğunu üstlenmeliyiz. Acı ve
zevk bilinçte oluşur ve sadece orada var olurlar. Biyolojik eğilimlerimizi suiistimal eden sosyal olarak
koşullandırılmış uyarıcı-yanıt kalıplarına uyduğumuz sürece dışarıdan yönetiliriz. Göz kamaştırıcı bir
reklamdaki ürün için ağzımızın sulanmasından patronun kaş çatmasının günümüzü mahvetmesine
kadar yaşadığımız deneyimin içeriğini belirleme özgürlüğüne sahip değiliz. Yaşadığımız şey bizim için
gerçek olduğundan gerçekliği bilinçte olanları etkileyecek şekilde dönüştürebilir ve böylece kendimizi
dış dünyanın tehditlerinden ve yağcılıklarından özgürleştirebiliriz. Epiktetos uzun zaman önce
“İnsanlar bir şeylerden değil onları nasıl gördüklerinden korkarlar.” dedi. Ve büyük imparator Marcus
Aurelius şöyle yazmıştı: “Dış şeyler size acı veriyorsa sizi rahatsız eden onlar değil, sizin onlara dair
kendi hükümlerinizdir. Ve şimdi bu hükmü ortadan kaldırmak için gücünüz var.”

ÖZGÜRLÜK YOLLARI

Bu basit gerçek -bilincin kontrolünün hayat kalitesini belirlediği- uzun zamandır bilinmektedir; aslında
insanlara dair kayıtlar var olmaya başladığından beri bilinmektedir. Antik Delfi kâhininin tavsiyesi
“Kendini bil” bunu ima etmiştir. “Ruhun erdeme uygun etkinlikte olması” düşüncesiyle Aristo birçok
bakımdan bu kitaptaki iddiayı önceden kavramıştır ve klasik dönemde Stoacı filozoflar tarafından bu
iddia geliştirilmiştir. Hristiyan keşişleri de düşünceleri ve istekleri kanalize etmeyi öğrenmek için çeşitli
yöntemlerde ustalaşmışlardı. Loyolalı Ignatius ünlü ruhsal egzersizlerinde bunları rasyonelleştirdi.
Bilinci dürtü ve sosyal kontrollerden özgürleştirmek adına son büyük girişim psikanalizdi; Freud'un
belirttiği gibi zihin üzerinde kontrol için savaşan iki tiran benlik ve süperegodur, ilki genlerin
hizmetkârı ikincisi ise toplumun uşağıdır ve ikisi de “Öteki”ni temsil eder. Onların karşısında, somut
çevresine bağlı özün gerçek ihtiyaçlarını savunan ego vardır.

Doğuda, bilinç üzerinde kontrol sağlamak için pek çok teknik ortaya çıkmıştır ve bu teknikler
inanılmaz bir karmaşıklık seviyesine ulaşmıştır. Birçok anlamda birbirinden farklı olsalar da
Hindistan'daki yogi disiplinleri, Çin'de geliştirilen Taocu hayat yaklaşımı ve Budizm'in Zen çeşitleri de
bilinci dış güçlerin deterministik etkilerinden -ister biyolojik ister sosyal olsun- özgürleştirmeye
çalışırlar. Bu nedenle, örneğin bir yogi zihnini sıradan insanların tercih hakkı olmadan bilincine aldığı
acıları görmezden gelecek şekilde disipline eder; benzer biçimde çoğu insanın karşı koyamayacağı
açlık veya cinsel uyarıcının ısrarcı dürtülerini görmezden gelebilir. Aynı etki Yogada ciddi bir zihinsel
disiplin geliştirerek veya Zen'de sürekli bir doğallık geliştirerek farklı şekillerde başarılabilir. Ama
istenen sonuç aynıdır: İç hayatı hem kaosun tehdidinden hem de biyolojik dürtülerin katı
koşullandırmasından özgürleştirmek ve böylece ikisini de kullanan Sosyal kontrollerden bağımsız
olmak.

İnsanların, kendi hayatlarının kontrolünü ele almak için yapılması gerekenleri binlerce yıldır bildiği
doğruysa neden bu yönde hiç gelişim gösteremedik? Neden mutluluğa müdahale eden kaos
karşısında atalarımız kadar ve hatta onlardan daha çaresiz durumdayız? Bu başarısızlığın en az iki iyi
açıklaması var. İlk olarak, insanın bilinci özgürleştirmek için ihtiyaç duyduğu türden bilgi -veya bilgelik-
birikerek çoğalan bir bilgi değildir. Bir formüle indirgenemez; ezberlenemez ve rutin biçimde
uygulanamaz. Yerinde bir politik hüküm veya arıtılmış bir estetik hissi gibi diğer karmaşık uzmanlık
biçimlerinde olduğu gibi her bir kişi tarafından deneme yanılma yoluyla nesiller boyunca
öğrenilmelidir. Bilinç üzerinde kontrol sadece bilişsel bir beceri değildir.

En az zekâ kadar duyguların ve iradenin de kullanılmasını gerektirir. Nasıl yapılacağını bilmek yeterli
değildir; insan bunu teoride bildiklerini çalışmaya devam etmek zorunda olan atletler veya
müzisyenler gibi sürekli olarak yapmalıdır ve bu hiçbir zaman kolay değildir. Fizik veya genetik gibi
bilginin maddi dünyaya uygulandığı alanlarda ilerleme görece hızlıdır. Ama bilgi kendi alışkanlık ve
isteklerimizi değiştirmek için uygulandığında ilerleme acı verecek ölçüde çok yavaştır.
İkinci olarak bilincin nasıl kontrol edileceğine dair bilgi kültürel içerik her değiştiğinde yeniden
formüle edilmelidir. Sufi mistiklerinin, yogilerin ya da Zen ustalarının bilgeliği kendi zamanlarında
mükemmel olabilir ve hâlâ o zamanlarda ve o kültürlerde yaşasaydık yine harika olabilirdi. Ama
modem California'ya nakledildiklerinde bu sistemler sahip oldukları asıl güçlerinin çoğunu
kaybederler. Ortaya çıktıkları zamanın şartlarına has öğeler içerirler. Ve bunlar asıl gerekli olandan
ayırt edilemeyen tesadüfi bileşenler olduğunda, özgürlük yolu kaba çalılar ve diğer ıvır zıvırla dolar.
Alışkanlık biçimi konuya üstün gelir ve arayan kişi başladığı yere geri döner.

Bilinç üzerine kontrol kurumsallaştırılamaz. Bir sosyal kural ve normun parçası olduğu anda orijinal
etkisini kaybeder. Ne yazık ki rutinleşme çok hızlı biçimde gerçekleşir. Freud'un egoyu
baskılayıcılarından özgürleştirme arayışı, sabit bir ideoloji ve katı biçimde düzenlenmiş bir meslek
hâline geldiğinde o hâlâ yaşıyordu. Marx daha da talihsizdi; bilinci ekonomik sömürünün tiranlığından
özgürleştirme girişimleri kısa sürede zavallı kurucunun zihnini ürkütecek bir baskı sistemine dönüştü.
Ve diğer birçokları gibi Dostoyevski'nin de gözlemlediği üzere; İsa Orta Çağ'da özgürlük mesajını
anlatmak için geri dönseydi, gücünü onun adından alan kilise liderleri tarafından tekrar ve tekrar
çarmıha gerilirdi.

Her yeni devirde -belki de içinde yaşadığımız koşullar hızlı biçimde değişirse her nesilde veya her
birkaç yılda bir- bilinçte otonomi sağlamak için gerekenleri yeniden düşünmek ve formüle etmek
gereklidir. Erken dönem Hristiyanlığı, kitlelerin kendilerini katılaşmış imparatorluk rejiminin gücünden
ve sadece zengin ve güçlülerin hayatlarına anlam verebilecek bir ideolojiden kurtulmalarına yardım
etti. Protestanlık çok sayıda insanın Roma Kilisesi'nin politik ve ideolojik sömürüsünden kurtulmasına
yardım etti. Amerikan Anayasasını hazırlayan filozof ve daha sonra devlet adamı olan insanlar,
kralların, papaların ve aristokrasinin sağladığı kontrollere direndiler. On dokuzuncu yüzyıl
sanayileşmiş Avrupa'sında olduğu gibi, fabrikanın insanlık dışı koşulları işçilerin kendi deneyimlerini
yaşamasının önündeki en büyük engel olduğunda Marx'ın mesajı özellikle daha anlamlı hâle geldi.
Burjuva Viyana'nın çok daha gizli ama aynı derecede zorlayıcı sosyal kontrolleri, Freud'un özgürlük
yollarını bu tür durumlara maruz kalanların zihninde çok daha anlamlı hâle getirdi. İncil'in, Martin
Luther'in veya Anayasayı hazırlayanların, Marx ve Freud'un -özgürlüğü arttırarak mutluluğu
arttırmaya çalışan Batı'daki çok az sayıdaki girişimden bahsetmek gerekirse- öngörüleri bazıları
uygulamada yoldan çıksa da her zaman geçerli ve kullanışlı olacaktır. Ama bu öngörüler ne sorunları
ne de çözümleri ortadan kaldırıyor.

Kişinin hayatı üzerinde nasıl ustalaşacağı temel sorusuna sürekli olarak geri dönüş ihtiyacı ile ilgili
olarak var olan bilgi ne diyor? Bu bilgi, bir insana endişe ve korkularından kurtulmasında ve böylece
toplumun kontrollerinden ve onların ödüllerinden özgürleşmesinde nasıl yardımcı olabilir? Daha önce
de belirttiğimiz gibi bunun yolu bilinci kontrol etmektir ve bu da deneyimin kalitesi üzerinde kontrolü
sağlar. Bu yöndeki her küçük kazanım hayatı daha zengin, daha keyifli ve daha anlamlı yapacaktır.
Deneyimin kalitesini geliştirmenin yöntemlerini keşfetmeden önce bilincin nasıl çalıştığını ve
“deneyimlerin” gerçekte ne kast ettiğini gözden geçirmek faydalı olacaktır. İnsan bu bilgiyi kuşanarak
kişisel özgürlüğe daha kolay ulaşabilir.
 2

Bilincin Anatomisi

Tarihin belirli zamanlarında kültürler bir kişinin düşüncelerini ve hislerini kontrol altına almayı
öğrenmedikçe tam olarak insan olamayacağını kabul etmişlerdir. Konfüçyüs'çü Çin'de, antik
Sparta”da, Roma Cumhuriyeti'nde, Yeni İngiltere'nin ilk Hacı yerleşkelerinde, Viktorya döneminin
İngiliz zenginler sınıflarında insanlar duygularını sıkı biçimde kontrol etmekten sorumlulardı. Kendine
acıyan, eylemlerine düşüncelerinin değil de içgüdülerinin yön vermesine izin veren kişiler topluluğun
bir üyesi olarak kabul görme hakkından feragat ederlerdi. Diğer tarihsel dönemlerde, -tıpkı şu anda
içinde yaşadığımız dönemde olduğu gibi-, kendini kontrol etme becerisi o kadar saygı görmez. Bunu
deneyen insanların biraz saçma, “gergin” veya tam olarak “aklı başında” olmadıkları düşünülür. Ama
moda neyi gerektirirse gerektirsin bilinçte olanlar üzerinde kontrol kazanmayı öğrenenler daha mutlu
bir hayat yaşıyor gibi görünüyorlar.

Bu tür bir hâkimiyet kazanmak için elbette bilincin nasıl çalıştığını anlamak önemlidir. Bu bölümde bu
yönde bir adım atacağız. İlk olarak, bilinç üzerine konuşurken gizemli süreçlerden bahsettiğimize dair
şüpheleri gidermek adına, insan davranışının her boyutunda olduğu gibi bilincin de bazı biyolojik
işlemlerin sonucu olduğunu belirtelim. Yalnızca sinir sistemimizin inanılmaz karmaşık mimarisi içinde
var olabilir ve bu sinir sistemi de kromozomlarımızın protein moleküllerindeki talimatlara göre inşa
edilmiştir. Aynı zamanda bilincin çalışma şeklinin sadece biyolojik programlamaya göre olmadığını da
kabul etmeliyiz. Buna dair birçok önemli hususu sonraki sayfalarda gözden geçireceğiz. Bilinç kendi
kendini yönetir. Diğer bir deyişle, bilinç kendi genetik talimatlarını yok sayma becerisini geliştirmiştir
ve kendi bağımsız davranış biçimini ortaya koyar.

Bilincin işlevi, organizmanın dışında ve içinde olanlara dair bilgiyi, vücut tarafından değerlendirilip
harekette bulunulabilecek şekilde temsil etmektir. Bu anlamda, duyular, algılar, hisler ve fikirler için
bir sınıflandırma ve dağıtım ajansı olarak görev yapar ve çeşitli bilgiler arasında öncelikleri belirler.
Bilinç olmadan da neler olduğunu “bilirdik” ancak o zaman olaylara refleksif ve içgüdüsel olarak tepki
verirdik. Bilinç aracılığıyla duyuların bize anlattığı şeyleri kasıtlı olarak tartabilir ve buna göre yanıt
verebiliriz. Ayrıca daha önce var olmayan bilgileri ortaya koyabiliriz: Bilincimiz olduğu için hayal
kurabilir, yalan uydurabilir, güzel şiirler ve bilimsel teoriler yazabiliriz.

İnsanın sinir sistemi evriminin karanlık yüzyılları boyunca o kadar karmaşık bir hâl almıştır ki şu anda
kendi durumunu etkileyebilecek, bunu genetik planlarından ve objektif çevreden bağımsız hâle
getirecek durumdadır. Bir insan sadece bilincin içeriğini değiştirerek “dışarıda” olanlardan bağımsız
olarak kendisini mutlu veya sefil hâle getirebilir. Umutsuz durumları sadece kendi kişiliklerinin
gücüyle aşılabilecek zorlu görevlere dönüştürebilen insanları hepimiz biliriz. Bu engellere ve
tersliklere rağmen sebat etme becerisi birçok insanın diğerlerinde hayran olduğu bir özelliktir ve
bunun haklı nedenleri vardır; bu muhtemelen sadece hayatla başarılı olmak için değil aynı zamanda
ondan zevk almak için de en önemli bir özelliktir.
Bu özelliği geliştirmek için insan, bilincini, duygu ve düşüncelerini kontrol edecek şekilde
düzenlemenin yöntemlerini bulmalıdır. Kısa yolların işe yaramasını beklememek en iyisidir. Bazı
insanlar bilinçten bahsederken çok mistik oluyor ve şu anda gerçekleşmesi mümkün olmayacak
mucizeler gerçekleşmesi beklentisine giriyorlar. Bunu ruhani bir gerçeklik olarak kabul edip her şeyin
mümkün olduğuna inanmak istiyorlar. Diğer kişiler ise bu gücün geçmiş varoluşlara
yönlendirilebileceğini böylece diğer ruhani varlıklarla iletişim kurulabileceğini ve altıncı hissin tekin
olmayan özelliklerinin gerçekleştirebileceğini iddia ediyorlar. Bunlar, eğer doğrudan hilekârlık değilse,
genelde aşırı algısal zihnin kendisine anlattığı kişisel kuruntular —yani yalanlardır.

Hint fakirlerinin ve zihinsel disiplinleri uygulayan diğer insanların önemli başarıları çoğu zaman zihnin
sınırsız güçlerine dair geçerli örnekler olarak sunulur. Ama bu iddiaların çoğu, detaylı olarak
incelendiğinde geçerliliğini kaybedebilir ve bu da normal bir zihnin aşırı özelleşmiş bir şekilde
eğitilmesiyle açıklanabilir. Sonuçta çoğumuz onların güçlerine yaklaşamayacak olsak da büyük
kemancılar veya harika bir atletin performansını açıklamak için mistik açıklamalara da gerek yoktur.
Benzer biçimde yogi de bilinç kontrolünde bir virtüözdür. Tüm virtüözler gibi öğrenmek için uzun
yıllar çalışmalı ve sürekli olarak eğitimine devam etmelidir. Bir uzman olarak zamanını veya zihinsel
enerjisini iç deneyimlerini değiştirme becerisine ince ayar yapmak dışında bir şeye harcamaz. Yogi'nin
kazandığı beceriler diğer insanların geliştirmeyi öğrendikleri ve kanıksadıkları sıradan beceriler
pahasına edinilmişlerdir. Bir yoginin yapabildikleri inanılmazdır ama bir tesisatçı veya iyi bir tamircinin
de yapabildikleri öyledir.

Belki de zaman içinde zihnin şimdi sadece hayal edebildiğimiz kuantum sıçramaları yapmaya olanak
tanıyan gizli güçlerini keşfedeceğiz. Sonunda beyin dalgalarıyla kaşıkları bükebileceğimiz olasılığını
elemek için bir neden yok. Ama bu noktada, başaracak çok daha sıradan ama yine de acil görevler
varken, tüm kısıtlamalarına rağmen bilinci çok daha etkili biçimde kullanılabilecekken
ulaşamayacağımız güçlere özlem duymak zaman kaybı gibi geliyor. Şu anki durumunda insanların
ondan beklediklerini yapamayacak olsa da zihnin nasıl kullanılacağını kesinlikle öğrenmemiz gereken
devasa bir potansiyeli vardır.

Bilinçle doğrudan ilgilenen hiçbir bilim dalı olmadığı için nasıl çalıştığına dair kabul edilmiş tek bir
tanım yoktur. Çoğu disiplin buna değinir ve bu nedenle çevresel anlatılar sağlarlar. Sinir bilimi,
nöroanatomi, bilişsel bilim, yapay zekâ, psikanaliz ve fenomenoloji bilinçle en doğrudan ilgili olan
disiplinlerden bazılarıdır ama bulgularını özetlemeye çalışmak kör insanların fili anlatmasına benzer:
Her biri farklı ve her biri bir diğeriyle ilgisizdir. Hiç şüphesiz, bu disiplinlerden beyin hakkında önemli
şeyler öğrenmeye devam edeceğiz ama bu arada ayakları yere basan ve herkesin kullanabileceği bir
model bulma görevi bize kalmış durumda.

Akademik, zor bir jargon gibi görülmesine rağmen, zihinde olanları ana hatlarıyla günlük yaşam için
yararlı bir hâle getirerek incelemenin en anlaşılır ve kısa yöntemi “Fenomenolojik Model”dir. Bilincin
bu bilgi teorisine dayalı fenomenolojik temsili; olayları mümkün kılan anatomik yapılar, nörokimyasal
süreçler veya bilinçsiz amaçlara odaklanmak yerine doğrudan yaşadığımız ve yorumladığımız olaylarla
ilgilenir. Elbette zihinde olan her şeyin, milyonlarca yıl süren biyolojik evrimin belirlediği hâliyle
merkezi sinir sisteminde gerçekleşen elektrokimyasal değişimlerin sonucu olduğu anlaşılmıştır. Ama
fenomenoloji zihinsel bir olayın en iyi biçimde anlaşılması için belirli bir disiplinin özelleşmiş
merceklerinden bakmak yerine doğrudan olayın yaşanmasına bakmak gerektiğini savunur. Ancak
diğer teori ve bilimleri kendi yöntemleri dışında tutan saf fenomenolojinin aksine burada
inceleyeceğimiz model bilinçte olanları anlamak için ilgili bilgi teorisinin prensiplerini kabul eder. Bu
prensipler duyusal verilerin nasıl işlendiği, depolandığı ve kullanıldığı -yani dikkat ve belleğin
dinamikleri- üzerine bilgileri içerir.

Peki, o zaman bu çerçeve içinde bilinçli olmak ne anlama gelir? Basitçe bilinçte birtakım olayların
(duyular, hisler, düşünceler, niyetler) gerçekleştiği ve bu olayların yönlerini belirlediğimiz anlamına
gelir. Aksine, rüya görürken bazı olaylar aynen gerçekleşse de bilinçli değilizdir çünkü onlara yön
veremeyiz. Örneğin bir yakınımın kaza geçirdiğine dair haber aldığım bir rüya görebilir ve çok
üzülebilirim. “Keşke ona yardım edebilseydim,” diye düşünebilirim. Rüya içinde algılamama,
hissetmeme, düşünmeme ve niyet oluşturmama rağmen bu süreçlere göre hareket edemem (örneğin
haberlerin doğru olup olmadığını kontrol etmemem gibi) ve bu nedenle bilinçli değilimdir. Rüyalarda
kendi isteğimizle değiştiremediğimiz tek bir senaryoya bağlı kalırız. Bilinci oluşturan şeyler -
gördüğümüz, hissettiğimiz, düşündüğümüz ve istediğimiz “şeyler”- değiştirebileceğimiz ve
kullanabileceğimiz bilgilerdir. Bu nedenle bilinci kasıtlı olarak düzenlenmiş bilgi olarak düşünebiliriz.

Ne kadar doğru olsa da bu kuru ifade ilettiği şeyin önemini tam olarak yansıtamıyor. Bizim için dış
olaylar biz onları fark edene kadar var olmadıkları için bilinç sübjektif olarak yaşanan gerçekliğe tepki
verir. Hissettiğimiz, kokladığımız, duyduğumuz veya hatırladığımız her şey potansiyel olarak bilince
girmek için aday olsa da gerçekten onun bir parçası olan deneyimler dışarıda kalanlardan çok daha
azdır. Bu nedenle bilinç hem vücutlarımızın dışında hem de sinir sistemimizde olanları yansıtan, seçici
olarak değişimleri yansıtan, aktif biçimde olayları şekillendiren ve bunlarla kendi gerçekliğini kuran bir
aynadır. Bilincin sağladığı yansıma hayatımız dediğimiz şeydir: Doğumdan ölüme kadar tüm
duyduklarımızın, gördüklerimizin, hissettiklerimizin, umduklarımızın ve acılarımızın toplamıdır. Her ne
kadar bilinç dışında “şeyler” olduğuna inansak da sadece bilinçte yer bulanlara dair doğrudan
kanıtımız vardır.

Farklı duyularla işlenen çeşitli olayların temsil edilip karşılaştırıldıkları merkezi bir değiş tokuş
mekanizması olarak bilinç, Afrika'daki açlığı, bir gülün kokusunu, borsanın performansını içerebilir ve
aynı zamanda bir dükkânda durup biraz ekmek almanın planlarını yapabilir. Ama bu, içeriğinin şekilsiz
bir yığın olduğu anlamına gelmez.

Niyetlere, bilgiyi bilinçte düzenli tutan güç diyebiliriz. Kişi bir şeyi arzuladığını veya bir şeyleri
gerçekleştirmek istediğini fark ettiğinde niyetler ortaya çıkar. Niyetler de ya biyolojik ihtiyaçlar ya da
içselleştirilmiş sosyal hedefler tarafından şekillendirilmiş bilgi parçalarıdır. Manyetik alanlar gibi
davranırlar Ve dikkati bazı nesnelere doğru çeker, diğerlerinden uzaklaştırır ve zihnimizin uyarıcılar
içinden birisini tercih ederek odaklanmasını sağlarlar. Niyetin açığa vurulmasını çoğu zaman içgüdü,
ihtiyaç, dürtü veya arzu gibi diğer isimlerle adlandırırız. Ama bunların hepsi açıklayıcı terimlerdir ve
insanların neden belirli biçimlerde davrandıklarını anlatırlar. Niyet, daha nötr ve tanımlayıcı bir
terimdir; bir insanın belirli bir şeyi neden yapmak istediğini söylemez sadece yaptığını ifade eder.
Örneğin, kan şekeri kritik bir değerin altına düştüğünde huzursuz hissetmeye başlarız: Hırçınlaşabilir
ve terleyebiliriz ve midemize kramplar girebilir. Kan şekerimizin seviyesini düzeltmek için genetik
olarak programlanmış talimatlar nedeniyle yiyecek düşünmeye başlarız. Yemek yiyene ve doyana
kadar yiyecek ararız. Bu örnekte bilincin içeriğini organize edenin, bizi yiyeceğe odaklanmaya
zorlayanın açlık dürtüsü olduğunu söyleyebiliriz. Ama gerçeklerin yorumlanması zaten böyledir;
kimyasal olarak hiç şüphesiz doğru ama fenomenolojik olarak da alakasızdır. Aç kişi kan dolaşımındaki
şeker seviyesinden haberdar değildir; sadece bilincinde “açlık” olarak tanımlamayı öğrendiği bir bilgi
parçası olduğunu bilir.

Kişi aç olduğunu fark edince biraz yiyecek bulma niyetini de oluşturabilir. Eğer bunu yaparsa bu
davranışı bir ihtiyaç veya dürtüye itaat etmekle aynı olacaktır. Ama alternatif olarak açlık uyarılarını
tamamen görmezden gelebilir. Kilo vermek veya para biriktirmek veya dini nedenlerle oruç tutmak
gibi bazı güçlü ve zıt niyetleri olabilir. Bazen, ölümüne oruç tutan politik protestocularda olduğu gibi
ideolojik bir duruş sergileme niyeti genetik talimatlara baskın gelerek gönüllü bir ölümle
sonuçlanabilir.

Bize miras olarak kalanlar veya sonradan elde ettiğimiz niyetler hedef hiyerarşisi içinde
düzenlenmiştir ve bu da aralarındaki öncelik sırasını belirler. Protestocu için belirli bir politik reformu
başarmak hayat da dâhil diğer her şeyden daha önemli olabilir. Bu tek bir hedef diğer hepsinden önce
gelir. Ancak insanların birçoğu vücutlarının ihtiyaçlarına -uzun ve sağlıklı bir hayat sürmek, seks
yapmak, iyi beslenmek ve rahat etmek- veya sosyal sistem tarafından dayatılan isteklere -iyi olmak,
çok çalışmak, mümkün olduğunca çok harcamak, diğerlerinin beklentilerine karşılık vermek- dayanan
“makul” hedefleri benimser. Ama her kültürde hedeflerin oldukça esnek olduğunu gösteren istisnalar
vardır. Normlardan ayrılan kişiler -kahramanlar, azizler, bilgeler, sanatçılar, şairler ve deliler ve aynı
zamanda suçlular- yaşamda diğerlerinden farklı şeyler ararlar. Bu gibi insanların varoluşları bilincin
farklı hedef ve niyetlere göre düzenlenebileceğini gösterir. Her birimizin kendi sübjektif gerçekliğimizi
kontrol etme özgürlüğü vardır.

BİLİNCİN SINIRLARI

Bilincin içerdiklerini sınırsız olarak genişletmek mümkün olsaydı insanlığın en temel hayallerinden
birisi gerçek olurdu. Bölümsüz veya her şeye kadir -yani tanrı gibi- olmak kadar iyi olurdu. Her şeyi
düşünebilir, her şeyi hissedebilir, her şeyi yapabilirdik ve o kadar çok bilgiyi tarayabilirdik ki saniyenin
her bir anını zengin bir deneyimle doldurabilirdik. Bir ömürlük zaman içinde bir milyon -veya neden
olmasın- sınırsız sayıda hayat yaşayabilirdik.

Ne yazık ki sinir sisteminin belirli bir zamanda ne kadar bilgi işleyebileceği sınırlıdır. Bilinçte
görünecek, tanınacak ve uygun biçimde işlenecek çok fazla “olay” vardır ve bunlar birbirlerini dışarı
iterler. Bazı politikacıların bunu yapamadığı söylense de sakız çiğnerken bir odada yürümek çok zor
değildir ama eş zamanlı olarak bundan fazlasını da yapamayız. Düşüncelerin birbirini izlemesi gerekir
yoksa karışırlar. Bir problemi düşünürken mutluluk veya üzüntüyü gerçek anlamda yaşayamayız. Eş
zamanlı olarak koşup şarkı söyleyip hesap bakiyesini kontrol edemeyiz çünkü bunların her biri dikkat
kapasitemizin büyük kısmını tüketen aktivitelerdir.
Bilimsel bilgi konusunda ulaştığımız noktada merkezi sinir sisteminin ne kadar bilgi işleyebileceğini
tahmin etmenin eşiğindeyiz. Görünüşe göre tek seferde en fazla yedi parça bilgi -değişik ses, görsel
uyarıcı, tanınabilir duygu veya düşünce farklılıkları- yönetebiliyoruz ve bir dizi parçayla diğerini ayırt
etmek için gerekli en kısa zaman saniyenin 18'de 1’dir. Bu rakamları kullanarak insan saniyede 126
parça veya dakikada 7.560 veya saatte yarım milyona yakın parça işlememizin mümkün olduğu
sonucuna ulaşabilir. Yetmiş yıllık bir ömür içinde, her gün on altı saatlik uyanık geçirdiğimiz zamanları
düşünürsek bu yaklaşık olarak 185 milyar parça bilgi eder. Hayatımızdaki her şey -her düşünce, anı,
his veya eylem- bu toplamda yer almalıdır. Çok büyük bir miktar gibi görünebilir ama gerçekte bu
kadar ileri gitmez.

Bilincin sınırlı olması, bir insanın ne dediğini anlamamız için her saniye 40 parça bilgi işlememiz
gerektiği gerçeğiyle kanıtlanmıştır. Kapasitemizin üst sınırının saniyede 126 parça olduğunu
varsayarsak buna göre üç kişinin eş zamanlı olarak söylediğini anlamak teorik olarak mümkündür ama
diğer tüm düşünce veya hisleri bilinç dışına itmemiz gerekir. Örneğin konuşanların yüz ifadesini fark
edemez veya ne söylediklerini, ne amaçla söylediklerini merak edemez veya ne giydiklerini fark
edemeyiz.

Elbette zihnin nasıl çalıştığına dair bilgilerimizin bu noktasında bu sayılar sadece bize fikir verecek
seviyededir. Haklı olarak bu sayıların zihnin bilgi işleme kapasitesini hafife aldığı veya abarttığı iddia
edilebilir. İyimserler evrim boyunca sinir sisteminin bilgi parçalarını “istiflemeye” alıştığını ve bu
nedenle işlem kapasitesinin sürekli olarak arttığını iddia ediyorlar. Bir sıra daha rakam eklemek veya
bir araba sürmek otomatikleşecek ve zihni daha çok veriyle uğraşması için özgür bırakacak. Aynı
zamanda sembolik araçlarla -dil, matematik, soyut kavramlar ve biçimlendirilmiş anlatılarla- bilgiyi
sıkıştırmanın ve iletmenin yöntemlerini öğreneceğiz. Örneğin Kutsal Kitap her bir meseleyi,
bilinmeyen çağlar boyunca birçok kişinin yaşadığı deneyimlerle kodlamaya çalışır. İyimserler bilincin
“açık bir sistem” olduğunu iddia ediyorlar; aslında bilinç tamamen genişletilebilir ve sınırlarını
düşünmeye gerek bile yoktur.

Ama uyarıcıyı sıkıştırma becerisinin insanın beklediği türden faydaları yoktur. Hayatın gereksinimleri,
uyanık geçirdiğimiz zamanın yüzde 8'inin yemek yiyerek ve neredeyse aynı süreyi temizlenmek,
giyinmek, tıraş olmak veya lavaboya gitmek gibi kişisel vücut bakım ihtiyaçları için harcanmasını
zorunlu kılıyor. Bu iki aktivite bilincin yüzde 15 kadarını kullanıyor ve bunları yaparken ciddi
konsantrasyon gerektiren çok fazla başka şey yapamayız. Bireylerin çoğu, zihinleri bastıracak şeyler
olmasa dahi, bilgi işlemede tam performans gösteremeyebilirler. Günün üçte birinde sıklıkla bir
görevleri olmayan bireyler bu kıymetli “boş” zamanlarında zihinlerini mümkün olduğunca az
kullanmaktadırlar. Amerikalı yetişkinlerin neredeyse yarısında geçerli olduğu gibi yetişkinlerin büyük
bir bölümü boş zamanlarını televizyon karşısında geçirmektedir. Televizyonda yer alan popüler
dizilerin senaryo ve karakterlerinin de oldukça benzer olmaları nedeniyle bu görsellerin insan zihni
tarafından işlenmesi için çok az bir düşünme, bellek ve irade yeterli olmaktadır. İnsanların televizyon
izlerken en düşük seviyede konsantrasyon, beceri kullanımı, düşünce netliği ve yeterlilik hissi
göstermeleri hiç şaşırtıcı değildir. İnsanların evde yaptığı diğer boş zaman aktiviteleri de genelde çok
fazla emek istemiyor. Çoğu gazete Ve dergiyi okumak, diğer insanlarla konuşmak ve pencereden
dışarı bakmak da çok az yeni bilginin işlenmesini içerir ve bu nedenle çok az konsantrasyon gerektirir.
Yani ölümlü günlerimiz boyunca yaşayacağımız 185 milyar olay abartılı da olabilir abartısız da. Beynin
teorik olarak işleyebileceği veri miktarını düşünürsek bu rakam çok düşük olabilir; ama insanların
zihinlerini gerçekten nasıl kullandıklarına bakarsak bu kesinlikle çok fazladır. Ne olursa olsun kişi çok
fazla şey yaşayabilir. Bu nedenle bilince girmesine izin verdiğimiz bilgi son derece önemlidir; aslında
bu hayatın içeriğini ve kalitesini belirler.

PSİŞİK ENERJİ OLARAK DİKKAT

Bilgi, bilince ya dikkatimizi ona odaklamaya niyet ettiğimiz için ya da biyolojik veya sosyal talimatlara
dayanan dikkat alışkanlıklarının sonucu olarak girer. Örneğin otobanda araba sürerken gerçekten
farkına varmadan yüzlerce aracın yanından geçeriz. Bu araçların şekilleri ve renkleri saniyenin bir
bölümünde fark edilir arma sonra anında unutulurlar. Ama arada sırada, belki şeritler arasında
kararsızca gidip geldiği için belki çok yavaş gittiği için ya da sıra dışı görünümü yüzünden aralarından
bir tanesini fark ederiz. Bu sıra dışı aracın görüntüsü bilincin odağına girer ve onun farkına varırız.
Zihinde arabayla ilgili görsel bilgi (örneğin “şerit değiştiriyor”) bellekte depolanmış diğer hatalı
araçlarla ilişkilendirilir ve şu an hangi kategoriye girdiğine karar verilir. Bu acemi bir sürücü mü, sarhoş
mu, becerikli ama anlık olarak dikkatsiz bir şoför mü? Olay, hâlihazırda bildiğimiz olay kümelerinden
birisiyle eşleşir eşleşmez tanımlanır. Şimdi değerlendirilmelidir: Bunun için endişelenmek gerekli mi?
Yanıt evet ise o zaman uygun eylem planına karar vermeliyiz: Hızlanmalı mıyız, yavaşlamalı mı, şerit
mi değiştirmeliyiz, durup otoyol devriyesini mi uyarmalıyız?

Tüm bu karmaşık zihinsel operasyonlar birkaç saniye bazen de saniyenin bir bölümünde
tamamlanmalıdır. Bu tür bir hüküm verme yıldırım hızında bir tepki gibi görünür ama aslında gerçek
zamanda gerçekleşir ve bu otomatik olarak olmaz: Bu tür tepkileri mümkün kılan dikkat adı verilen
belirgin bir süreç vardır. Var olan milyonlarca potansiyel parça içinden konuyla ilgili bilgi parçalarını
seçen dikkattir. Dikkatin bellekten uygun referansları geri çağırması, olayı değerlendirmesi ve sonra
yapılacak doğru şeyi seçmesi gerekir.

Mükemmel güçlerine rağmen, dikkat belirttiğimiz sınırların ötesine geçemez. Anlık olarak işlenen
bilgiden daha fazlasını fark edemez veya daha fazlasına odaklanamaz. Bellek deposundan bilgiyi geri
çağırıp onu farkındalığın odağına sokmak, bilgiyi karşılaştırmak, değerlendirmek, karar vermek -hepsi
zihnin sınırlı işleme kapasitesinden pay talep eder- gerekir. Örneğin, şerit değiştiren arabayı fark eden
şoför kazadan kaçmak istiyorsa cep telefonuyla konuşmayı bırakmalıdır.

Bazı insanlar paha biçilmez kaynaklarını ziyan ederken diğerleri bunu etkili biçimde kullanmayı
öğrenir. Bilincini kontrol eden insanın göze çarpan özellikleri, dikkatini istediği gibi odaklaması, dikkat
dağıtıcıları göz ardı etmesi ve bir amacı yerine getirecek kadar -daha fazla değil- odaklanmayı
başarmasıdır ve bunu yapabilen insan genelde günlük hayatın normal akışından keyif alır.
Bilinci kişinin hedeflerine hizmet edecek şekilde düzenleyebilmek için dikkatin nasıl kullanılacağına
dair örnek olarak akla iki farklı kişi geliyor. İlki ülkesinin en ünlü ve güçlü kadınlarından birisi olan
Avrupalı bir kadın E. Bu kişi uluslararası üne sahip bir bilim insanıdır ve aynı zamanda bir nesildir
yüzlerce kişiye iş imkânı tanıyan alanında öncü bir işletmeyi de inşa etmiştir. E. sürekli olarak politik,
işle ilgili ve profesyonel toplantılara gidiyor ve dünyanın farklı yerlerindeki farklı konutlarında kalıyor.
Kaldığı şehirde bir konser varsa E. muhtemelen seyircilerin içindedir, ilk boş anında bir müze veya
kütüphanede olacaktır ve o bir toplantıdayken şoförünün sadece dikilip beklemek yerine yerel sanat
galerisini veya bir müzeyi ziyaret etmesi beklenir çünkü eve giderken işvereni resimlerle ilgili ne
düşündüğünü bilmek isteyecektir.

E’nin hayatının bir dakikası bile ziyan olmaz. Genelde yazar, sorun çözer, beş gazeteden birisini veya
günlük planındaki kitapların işaretlenmiş kısımlarını okur veya sadece sorular sorar, etrafında olanları
merakla izler ve bir sonraki görevi için planlama yapar. Zamanının çok azını hayatın rutin
fonksiyonlarına harcar. Sadece kibarlık için nezaketle sohbet eder veya sosyalleşir yine de mümkün
olduğunca bundan kaçınır. Ama her gün, bir göl kenarında sessizce dikilmek veya gözleri kapalı hâlde
güneşe bakmak gibi basit araçlarla zihnini yeniden şarj etmeye zaman ayırır veya şehrin dışında
tepelerdeki çayırlarda köpeklerini yürüyüşe çıkarabilir. E. dikkat süreçlerini o kadar iyi kontrol eder ki
kendi isteğiyle bilincini kapatabilir veya bir anlık boşluğu olduğunda tazeleyici bir uykuya dalabilir.

E'nin hayatı kolay olmamıştır. Ailesi 1. Dünya Savaşı’ndan sonra yoksullaşmıştı ve 2. Dünya Savaşı
sırasında kendisi de özgürlüğü dâhil her şeyini kaybetmişti. Bir süre önce kronik bir hastalığı vardı ve
doktorlar ölümcül olduğundan emindi. Ama dikkatini disipline ederek ve bunu verimsiz düşünce veya
aktivitelere dağıtmayı reddederek sağlığı dâhil her şeyi yeniden kazandı. Bu noktada saf bir enerji ışığı
saçıyor. Geçmişteki zorluklara ve şimdiki hayatının yoğunluğuna rağmen bunun her dakikasından zevk
alıyormuş gibi görünüyor.

Bu konuda akla gelen ikinci isim birçok bakımdan E.'nin zıddı olan ve tek ortak yönleri aynı dikkat
keskinliğinden tavız vermemek olan birisidir. R. ilk bakışta biraz itici birisidir. Utangaç ve kendini ön
plana çıkarmayacak kadar alçak gönüllüdür, kısa bir toplantıdan hemen sonra unutulması kolay bir
adamdır. Az kişi tarafından tanınmasına rağmen onlar arasındaki ünü harikadır. Akademinin sır dolu
bir alanında ustadır ve aynı zamanda birçok dile çevrilmiş seçkin şiirlerin yazarıdır. Ne zaman birisi
onunla konuşsa akla enerjiyle dolu derin bir kuyu gelir. Konuşurken gözleri her şeyi anlar; duyduğu
her cümleyi konuşan kişi daha söylediklerini bitirmeden üç veya dört farklı biçimde analiz eder. Birçok
insanın kanıksadığı şeyler onu şaşırtır ve bunları orijinal şekliyle ama mükemmel bir biçimde anlayana
kadar rahat bırakmaz.

Odaklanmış zekâsının bu sürekli çabasına rağmen, R. huzurlu ve sakin bir izlenim bırakır. Çevresindeki
en küçük aktivite dalgalarından bile haberdar gibi görünür. Ama R.'nin farkındalığının amacı etrafında
olanları değiştirmek veya yargılamak değildir. Gerçekliği kaydetmekten, anlamaktan ve sonra belki de
bununla ilgili anlayışını ifade etmekten memnun olur. R. toplum üzerinde E.'nin yarattığı anlık etkiyi
yaratmayacaktır. Ama bilinci aynı düzen ve karmaşıklık seviyesindedir; dikkati mümkün olduğunca
yayılmıştır ve çevresindeki dünyayla etkileşim içindedir ve E. gibi o da hayatından yoğun bir zevk alır.
Her insan kendi sınırlı dikkatini ya bir enerji ışığı gibi odaklayarak -önceki örneklerde E. ve R.'nin
yaptığı gibi- veya düzensiz ve gelişigüzel hareketlerle dağıtarak kullanır. Hayatın şekli ve içeriği
dikkatin nasıl kullanıldığına bağlıdır. Dikkatin nasıl harcandığına bağlı olarak tamamen farklı
gerçeklikler ortaya çıkar. Kişilik özelliklerini tanımlamak için kullandığımız sıfatlar -dışa dönük, başarılı
veya paranoyak- insanların dikkatlerini yapılandırmak için kullandıkları özel kalıpları ifade eder. Aynı
partide dışa dönük kişi diğerleriyle etkileşim kurmaya çalışır ve bundan zevk alır, başarılı bir kişi
faydalı iş bağlantıları peşindedir ve paranoyak olan ise sakınması gereken tehlike işaretlerini arar.
Dikkat, sayısız şekilde harcanabilir ve bu biçimler hayatı ya daha zengin ya da daha acınası yapar.

Farklı kültürlerde veya mesleki sınıflarda karşılaştırıldıklarında dikkat yapılarının esnekliği daha da
açıktır. Eskimo avcılar bir düzine kar türünü ayırt edecek şekilde eğitim almışlardır, rüzgârın yönü ve
hızının her zaman farkındadırlar. Geleneksel Malezyalı denizciler adalarının yüzlerce mil uzağında
okyanusun herhangi bir yerinde gözleri bağlı bırakılabilirler ve denizde birkaç dakika yüzmelerine izin
verilirse akıntıların vücutlarında yarattığı hisse göre nerede olduklarını anlayabilirler. Bir müzisyen
dikkatini sıradan insanların farkında olmadığı ses nüanslarına odaklanacak şekilde yapılandırır, bir
borsacı piyasada diğerlerinin anlamadığı küçük değişimlere odaklanır ve iyi bir klinik tanı doktorunun
semptomlar konusunda olağanüstü bir gözü vardır çünkü diğer türlü fark edilemeyecek sinyalleri
yakalayabilmek için dikkatlerini bu yönde eğitmişlerdir.

Dikkat bilinçte nelerin görünüp nelerin görünmeyeceğini belirlediği için ve aynı zamanda -hatırlama,
düşünme, hissetme ve karar verme gibi- diğer zihinsel olayların da gerçekleşmesi için gerekli
olduğundan bunu psişik enerji olarak düşünmek faydalıdır. Dikkat enerji gibidir ve onsuz iş yapılamaz
ve iş yaparken bu enerjiyi harcarız. Bu enerjiyi nasıl harcadığımıza göre kendimizi yaratırız. Anılar,
düşünceler ve hislerin hepsi bunu nasıl kullandığımıza göre şekillenir. Bu, kontrolümüz altındaki bir
enerjidir ve istediğimizi yapabiliriz; bu nedenle dikkat deneyimin kalitesini iyileştirme görevinde en
önemli aracımızdır.

ÖZE GİRİŞ

Peki, ama yukarıdaki birinci şahıs zamirleri ve iyelik ekleri biz ve bizimler dikkati nasıl kontrol edecek?
Sinir sistemi tarafından üretilen psişik enerjiyle ne yapılacağına karar veren varlık olarak Ben nerede?
Geminin kaptanı, ruhun efendisi nerede?

Bu soruları kısa bir süre için bile düşünür düşünmez Ben'in veya bundan sonra bahsedeceğimiz hâliyle
özün de bilincin bileşenlerinden birisi olduğunu fark ederiz. Öz, dikkatin odağından hiçbir zaman
uzaklaşmayandır. Elbette kendi özüm sadece kendi bilincimde var olur; beni tanıyanların bilincinde
bunun sürümleri olacaktır ve bunların çoğu muhtemelen “orijinal” olanın –benim kendimi gördüğüm
hâlimle ben- ayırt edilmeyecek şekilde benzeri olacaktır. Ancak öz sıradan bir bilgi parçası değildir.
Aslında bilince giren diğer her şeyi içerir: Tüm anılar, eylemler, arzular, zevkler ve acılar buna dâhildir.
Hepsinden de fazla, öz. Yıllar içinde parça parça biriken hedeflerin hiyerarşisini temsil eder. Politik bir
aktivistin özü ideolojisinden ayrılamaz olabilir, bankacının özü yatırımlarına sarılmış olabilir. Elbette
normalde özümüzü böyle düşünmeyiz. Herhangi bir zamanda, nasıl göründüğümüzü veya bıraktığımız
izlenimi fark edince veya elimizden gelse gerçekten ne yapacağımızı düşünürken genelde bunun çok
küçük bir parçasının farkında oluruz. Özümüzü çoğu zaman vücudumuzla ilişkilendiririz ama bazen bir
araba, ev veya aile ile özdeşleştirmek için sınırlarını genişletiriz. Ancak, ne kadar farkında olursak
olalım öz birçok bakımdan bilincin en önemli bileşenidir çünkü sembolik olarak bilincin diğer tüm
içeriklerini ve karşılıklı ilişkilerine dair bir kalıbı temsil eder.

Konuyu buraya kadar takip eden sabırlı okuyucu bu noktada hafif bir döngüsellik izi bulabilir. Dikkat
veya psişik enerji öz tarafından yönlendiriliyorsa, öz bilincin içeriklerinin toplamı ve hedeflerinin
yapısıysa, bilincin içindekiler ve hedefler dikkati farklı biçimde harcamanın sonucuysa o zaman net bir
nedeni ve sonucu olmayan sürekli olarak dönen bir sistemimiz var demektir. Bir noktada özün dikkati
yönlendirdiğini söylüyor bir diğerinde dikkatin özü belirlediğini söylüyoruz. Aslında bu ifadelerin ikisi
de doğrudur: Bilinç katı doğrusal bir sistem değil döngüsel nedenselliği olan bir sistemdir. Dikkat özü
şekillendirir ve karşılığında da onun tarafından şekillendirilir.

Bu tür nedenselliğin bir örneği boylamsal araştırmamızda takip ettiğimiz yetişkinlerden birisi olan Sam
Browning deneyimidir. Sam on beş yaşındayken Noel tatili için babasıyla birlikte Bermuda'ya gitti. O
zaman hayatında ne yapacağına dair hiçbir fikri yoktu; özü görece şekillenmemişti ve kendine ait bir
kimliği yoktu. Sam'in net biçimde farklılaşmış hedefleri yoktu; ya genetik programları yüzünden ya da
sosyal çevrenin ona istemesini söylediği için onun yaşındaki diğer çocukların istemesi gereken
şeylerin tam olarak aynısını istiyordu. Diğer bir deyişle koleje gitmeyi, sonra iyi maaş ödeyen bir iş
bulmayı, evlenmeyi Ve banliyöde bir yerde yaşamayı falan düşünüyordu. Bermuda'da Sam'ın babası
onu resif bariyerinde bir geziye götürdü ve resifi keşfetmek için su altına daldılar. Sam gözlerine
inanamadı. Gizemli, güzel ve tehlikeli olan bu çevreyi o kadar etkileyici buldu ki onu tanımaya karar
verdi. Sonunda lisede birkaç biyoloji dersi aldı ve şimdi bir deniz bilimcisi olma yolunda.

Sam'in vakasında rastlantısal olay, okyanusun zorlu güzel hayatı, kendini bilince dayattı. Bu deneyimi
yaşamayı planlamamıştı; özünün veya hedeflerinin dikkatini odaklamasının bir sonucu değildi. Ama
deniz altında olanları fark edince Sam bundan hoşlandı. Bu deneyim yapmayı sevdiği önceki şeylerle,
doğa ve güzellikle ilgili hisleriyle, yıllar içinde neyin önemli olduğuna dair geliştirdiği önceliklerle
uyuşuyordu. Bu deneyimin iyi, yeniden aramaya değer bir şey olduğunu hissetti. Bu nedenle bu
rastlantısal olayı bir hedef yapısına inşa etti -okyanusla ilgili daha çok şey öğrenmeyi, ders almayı,
üniversiteye gitmeyi, lisansüstü eğitime devam etmeyi ve deniz biyoloğu olarak iş bulmayı istedi- bu
da özünün merkez öğesi oldu. Bundan sonra, hedefleri Sam'in dikkatini okyanusa ve içindeki hayata
odaklanmaya giderek daha çok yönlendirdi ve böylece nedensellik döngüsünü kapattı. İlk başta,
rastlantı eseri maruz kalarak su altı dünyasının güzelliklerini fark ettiğinde dikkat özün şekillenmesine
yardım etti; daha sonra kasıtlı olarak deniz biyolojisinde bilgi edindiğinde özü dikkatini
şekillendirmeye başladı. Elbette Sam'in vakasında çok sıra dışı bir şey yok; insanların çoğu dikkat
yapılarını benzer şekillerde geliştiriyor.

Bu noktada, bilincin nasıl kontrol edileceğini anlamak için gerekli bileşenlerin neredeyse tamamı
yerine oturdu. Deneyimin psişik enerjiyi nasıl kullandığımıza -dikkatin yapısına- dayandığını gördük.
Sonrasında, bunların, hedefler ve niyetlerle ilgili olduğunu gördük. Bu süreçler özle veya
hedeflerimizin bir bütün olarak sistemi olan dinamik zihinsel temsille birbirlerine bağlıdırlar. Bir
şeyleri iyileştirmek istiyorsak bunlar hareket ettirilmesi gereken parçalardır. Elbette varoluş milyon
dolarlık piyangoyu kazanmak, doğru adam veya kadınla evlenmek veya adil olmayan sosyal sistemin
değiştirilmesine yardım etmek gibi dış olaylarla da iyileştirilebilir. Ama bu harika olayların bile hayat
kalitemizi etkileyebilmeleri için bilinçte yer edinmesi ve özümüze olumlu biçimde bağlanması
gereklidir.

Bilincin yapısı ortaya çıkmaya başlıyor ama şimdiye kadar birbirleriyle etkileşimlerini açıklayan bir
sürece değil çeşitli öğelerden oluşan statik bir resme sahibiz. Şimdi, dikkat yeni bir bilgi parçasının
farkında olmamızı sağladığında neler olduğunu incelemeliyiz. Ancak o zaman denetimin nasıl kontrol
edilebileceğini tam olarak anlamaya hazır olur ve böylece daha iyi yönde değişebiliriz.

BİLİNÇTE DÜZENSİZLİK: PSİŞİK ENTROPİ

Bilinci olumsuz yönde etkileyen ana güçlerden birisi psişik düzensizlik yani var olan niyetlerle çelişen
bilgi veya bunları gerçekleştirirken dikkatimizi dağıtan şeylerdir. Bu duruma bunu nasıl
deneyimlediğimize göre acı, korku, öfke, endişe veya kıskançlık gibi birçok isim veririz. Tüm bu
düzensizlik türleri dikkati istenmeyen nesnelere yönlendirmeye zorlar ve bu nedenle onu kendi tercih
ettiğimiz gibi özgürce kullanamayız. Psişik enerji hantal ve etkisiz hâle gelir,

Bilinç birçok biçimde düzensizleşebilir. Örneğin görsel işitsel donanım üreten bir fabrikada çalışan
Julio Martinez –Deneyim Örnekleme Yönteminde incelediğimiz insanlardan birisi- işine karşı
duyarsızlaşıyor. Sinema projektörleri önündeki üretim bandından geçerken dikkati dağılıyor ve onun
sorumluluğunda olan bağlantıları lehimlemek için gerekli hareketlerin ritmine ayak uyduramıyor.
Genelde işin kendisine düşen kısmını yapar ve bir sonraki ünite onun önüne gelmeden önce
şakalaşacak ve rahatlayacak kadar zamanı olurdu. Ama bugün zorlanıyor ve arada sırada tüm hattı
yavaşlatıyor. Bir sonraki istasyondaki adam ona bu konuda şaka yaptığında, Julio sinirli bir şekilde
kaba bir yanıt veriyor. Sabahtan iş bırakma saatine kadar gerilim birikiyor ve bu iş arkadaşlarıyla
ilişkisine yansıyor.

Julio'nun sorunu basit hatta neredeyse önemsiz ama zihninde ağırlaşıyor. Birkaç gün önce akşam
işten eve geldiğinde lastiklerinden birisinin havasının indiğini, neredeyse yere değdiğini fark etti. Julio
maaşını gelecek haftanın sonuna kadar almayacaktı ve o zamana kadar bırakın yeni bir lastik almayı
yama yaptıracak kadar bile parası olmadığından emindi. Kredi kullanmayı henüz bilmiyordu. Fabrika
yaşadığı yerden yaklaşık kırk kilometre ötedeki banliyödeydi ve sabah 8.00'de işe yetişmesi
gerekiyordu.

Julio'nun aklına gelen tek çözüm sabah arabayı dikkatli bir şekilde servis istasyonuna kadar sürmek,
lastiği havayla doldurmak ve sonra mümkün olduğunca hızlı işe gitmekti. İşten sonra lastik yine inik
olacaktı, bu yüzden fabrikanın yanındaki benzin istasyonunda şişirecek ve eve gidecekti.

O sabah bunu üç gündür yapıyordu ve bu işlemin bir sonraki maaşa kadar işe yaramasını umuyordu.
Ama o gün, fabrikaya ulaştığında direksiyonu çeviremiyordu bile çünkü patlak lastik dümdüzdü. Tüm
gün endişelendi: “Bu akşam eve gidebilecek miyim? Yarın sabah işe nasıl geleceğim?” Bu sorular
zihninde dolanıp durdu, konsantrasyonunu bozdu ve ruh hâlini değiştirdi.

Julio, özün iç düzeni bozulduğunda neler olacağına dair iyi bir örnek. Temel kalıp her zaman aynıdır:
Kişinin hedefleriyle çelişen bir bilgi bilince çıkar. Bu hedefin öz için ne kadar merkezi olduğuna ve bu
hedefe karşı tehdidin ne kadar ciddi olduğuna bağlı olarak dikkatin bir miktarı tehlikeyi yok etmek için
harekete geçirilmelidir ve bu da diğer meseleler için daha az dikkat harcanmasına neden olur. Julio
için bir işte çalışmak çok yüksek önceliği olan bir hedefti. Bunu kaybederse tüm diğer hedefleri
tehlikeye düşerdi; bu nedenle işine devam etmesi özün düzenini sürdürmesi için gerekliydi. Patlak
lastik işini tehlikeye atıyordu ve sonuç olarak psişik enerjisinin büyük bir miktarını çekiyordu.

Bilgi hedeflerini tehdit ederek bilinci rahatsız ettiğinde iç düzensizlik veya psişik eniropi (özün
etkinliğine zarar veren bir düzensizlik durumu) yaşarız. Bu türde uzun süreli deneyimler özü artık
dikkatini veremeyeceği ve hedeflerinin peşinden gidemeyeceği noktaya kadar zayıflatabilir.

Julio'nun sorunu daha düşük şiddetli ve geçiciydi. Psişik entropinin daha kronik bir örneği,
araştırmalarımızdan birine katılan son derece yetenekli bir lise ikinci sınıf öğrencisi olan Jim Harris
vakasıdır. Bir Çarşamba öğleden sonrasında evde yalnızken önceden ebeveynlerinin paylaştığı yatak
odasında aynanın önünde duruyordu. Ayağının önündeki müzik setinde geçen haftadan beri aralıksız
bir şekilde Grateful Dead kaseti çalıyordu. Jim babasının en sevdiği kıyafetlerden birisini, ne zaman
ikisi kamp yapmaya gitse babasının giydiği koyu yeşil güderi gömleğini giymişti. Elini sıcak kumaşın
üzerinde gezdirirken, Jim dumanlı çadırın içinde dalgıç kuşların gölün diğer tarafında öterken
babasına sokulmanın verdiği rahatlık hissini hatırlıyordu. Sağ elinde büyük bir kumaş makası vardı.
Gömleğin kolları onun için fazla uzun olduğu için onları kesmeye cesaret edip edemeyeceğini merak
ediyordu. Babası olsa buna çok kızardı... Ya da acaba fark edebilecek miydi? Birkaç saat sonra Jim
yatağında yatıyordu. Yanındaki komodinin üzerinde şimdi boş bir aspirin kutusu duruyordu ama kısa
süre önce o kutunun içinde yetmiş tane aspirin vardı.

Jim'in ebeveynleri o yılın başında ayrılmıştı ve şimdi de boşanıyorlardı. Hafta içinde okuldayken Jim
annesiyle yaşıyordu. Cuma akşamları toplanıyor ve babasının banliyödeki yeni dairesinde kalmaya
gidiyordu. Bu düzenlemenin sorunlarından birisi arkadaşlarıyla hiç zaman geçirememesiydi: Hafta
içinde hepsi çok yoğundu ve hafta sonları Jim kimseyi tanımadığı yabancı bir bölgede sıkışıp kalıyordu.
Zamanını telefonda arkadaşlarıyla bağlantı kurmaya çalışarak geçiriyordu veya içini kemiren yalnızlığı
yansıttığını düşündüğü kasetleri dinliyordu. Ama Jim'in hissettiği en kötü şey ebeveynlerinin sürekli
olarak onun bağlılığını kazanmak için savaşmasıydı. Birbirleriyle ilgili kötü niyetli yorumlar yapmaya
devam ediyorlardı. Birinin yanında diğeri için bir ilgi veya sevgi gösterdiğinde ise Jim'in suçlu
hissetmesine neden olmaya çalışıyorlardı. İntihar girişimden birkaç gün önce günlüğüne “İmdat!”
yazdı. “Annemden nefret etmek istemiyorum, babamdan nefret etmek istemiyorum. Keşke bunu
bana yapmasalar.”
Şansına o akşam Jim'in ablası boş aspirin şişesini fark etti ve annesini aradı. Jim hastaneye götürüldü,
orada midesi yıkandı ve birkaç gün sonra ayağa kalktı. Onun yaşındaki binlerce çocuk bu kadar şanslı
değil.

Julio'yu geçici olarak paniğe iten patlak lastik ve Jim'i neredeyse öldürecek olan boşanma, doğrudan
fiziksel etki üreten fiziksel nedenler gibi -örneğin bir bilardo topunun diğerine çarpması ve onu
tahmin edilebilir bir yöne göndermesi gibi- etki etmez. Bilince çıkan dış olay tamamen bilgidir ve buna
bağlı olan olumlu veya olumsuz bir değer olmak zorunda değildir. Bu ham bilgiyi kendi çıkarları
bağlamında yorumlayan özün kendisidir ve zararlı olup olmadığına o karar verir. Örneğin, Julio'nun
daha fazla parası olsaydı veya biraz borç alabilseydi sorunu kesinlikle zararsız olurdu. Geçmişte iş
yerinde arkadaş edinmek için daha fazla psişik enerji harcamış olsaydı patlak lastik panik yaratmazdı
çünkü iş arkadaşlarından birkaç gün için onu işe getirmelerini isteyebilirdi. Daha güçlü bir öz güven
hissi olsaydı bu geçici terslik onu bu kadar çok etkilemezdi çünkü sonunda bunu aşacağıyla ilgili
becerisine güvenirdi. Benzer biçimde, Jim daha bağımsız olsaydı boşanma onu bu kadar derinden
etkilemezdi. Ama hedefleri hâlâ anne ve babasınınkilerle çok yakından ilişkiliydi ve bu yüzden onların
ayrılması öz hissinin de ayrılmasına neden oldu. Daha yakın arkadaşları ya da daha uzun bir ulaşılmış
hedefler geçmişine sahip olsaydı özü bütünlüğünü sürdürecek güçte olurdu.

Bu sorundan sonra ebeveynleri durumu anlayıp kendileri ve çocukları için yardım arayışına giriştikleri
için Jim şanslıdır ve kısa süre içinde Jim'le onun sağlam bir öz inşa etme görevine devam etmesini
sağlayacak kadar iyi bir ilişkiyi yeniden kurdular.

İşlediğimiz her bilgi parçası özle ilgisine göre değerlendirilir. Bu bilgi, hedeflerimizi tehdit mi ediyor,
onları destekliyor mu yoksa nötr mü? Borsanın düştüğü haberi bankacının canını sıkar ama politik
aktivistin öz hissini güçlendirebilir. Yeni bir bilgi parçası ya bilinçte düzensizlik yaratır ve tehditle
yüzleşmenin yolunu bulmamızı sağlar ya da hedeflerimizi destekler ve psişik enerjiyi serbest bırakır.

BİLİNÇTE DÜZEN: AKIŞ

Psişik entropi durumunun karşıtı optimum deneyimdir. Farkındalığa girmeye çalışan bilgi hedeflerle
uyumlu olduğunda psişik enerji kolayca akar. Endişelenmeye gerek yoktur, kişinin yeterliliğini
sorgulaması için neden yoktur. Ama insan kendisini düşünmeyi bıraktığında kanıtlar umut vericidir:
“İyi gidiyorsun.” Olumlu geri bildirim özü güçlendirir ve iç ve dış çevreyle ilgilenmek için dikkatimiz
daha fazla serbest kalır. Katılımcılarımızdan bir diğeri, Rico Medellin adındaki bir işçi bu hissi işinde
oldukça sık yaşıyor. Julio ile aynı fabrikada üretim bandında bir üst kademede çalışıyor. İstasyonunun
önünden geçen her birim için uygulaması gereken görevi tamamlaması kırk üç saniye sürüyor ve aynı
işlemi bir iş gününde toplam altı yüz kez yapıyor. Birçok insan bu tür bir işten çok çabuk sıkılır. Ama
Rico beş yıldan uzun zamandır bu işte ve bu işi yapmak hâlâ hoşuna gidiyor. Bunun nedeni, işe bir
Olimpiyat atletinin kendi olayına yaklaştığı gibi yaklaşması: Rekorumu nasıl kırarım? Pistte en iyi
performansından birkaç saniye daha kırpmak için yıllarca çalışan bir koşucu gibi Rico da üretim
bandındaki zamanını daha iyi hâle getirmek için kendisini eğitmiş. Bir cerrahın özenli dikkatiyle,
aletlerini ve hareketlerini nasıl kullanacağına dair özel bir rutin bulmuş. Beş yılın sonunda bir gün için
en iyi ortalaması birim başına yirmi sekiz saniye olmuş. Performansını kısmen bir prim ve üstlerinin
takdirini almak için geliştirme-ye uğraşıyor. Ama çoğu zaman diğerlerine önde olduğunu belli etmiyor
ve başarısının fark edilmemesini sağlıyor. Bunu başarabileceğini bilmesi yeterli çünkü en üst
performansta çalıştığında deneyim o kadar çekici ki onun için yavaşlamak neredeyse acı verici oluyor.
“Her şeyden daha iyi,” diyor Rico. “Televizyon izlemekten çok daha iyi.” Rico çok yakında çalıştığı işte
artık performansını geliştiremeyeceği sınıra ulaşacağının farkında. Bu yüzden haftada iki kere
elektronik konusunda akşam kurslarına gidiyor. Diplomasını aldığında şimdiye kadar gösterdiği aynı
hevesle yapabileceği daha karmaşık bir iş arayacak.

Pam Davis için ise çalışırken zahmetsiz ve uyumlu bir duruma ulaşmak çok daha kolaydır. O, küçük bir
şirkette genç bir avukat olarak karmaşık ve zorlu davalara katılma şansına sahiptir. Kütüphanede
saatler geçiriyor ve referansları kovalayıp şirketin daha kıdemli olan ortaklarının olası eylem rotalarını
belirliyor. Çoğu zaman konsantrasyonu o kadar yoğun ki öğle yemeği yemeyi unutuyor ve acıktığını
fark ettiğinde dışarıda hava kararmış oluyor. İşine daldığında her bir bilgi parçası yerine oturuyor:

Geçici olarak hayal kırıklığına uğrasa da hayal kırıklığına neyin neden olduğunu biliyor ve önüne çıkan
engelin sonunda aşılacağına inanıyor.

Bu örnekler optimum deneyimle ne demek istediğimizi gösteriyor. Bunlar, kişinin dikkatini,

hedeflerini başarmak için özgürce harcadığı durumlardır çünkü düzeltilecek bir düzensizlik veya özün
kendisini savunmasını gerektiren bir tehdit yoktur. Bu duruma akış deneyimi dedik çünkü birebir
görüşmeler yaptığımız birçok insan en iyi hissettikleri durumu anlatmak için bu terimi kullandı:
“Yüzmek gibiydi,” “Akış beni taşıyıp götürdü.” Akış, psişik entropinin tersidir -aslında bazen
negentropi olarak da adlandırılır- ve buna ulaşanlar daha güçlü, daha güvenli bir öz geliştirirler çünkü
psişik enerjilerinin daha büyük bir kısmı kendilerinin peşinden gitmeyi seçtiği hedeflere başarılı bir
şekilde harcanır. Bir insan kendi bilincini akışı mümkün olduğunca sık biçimde yaşayacak şekilde
organize ettiğinde, hayat kalitesi kaçınılmaz olarak iyileşecektir. Çünkü Rico ve Pam'in vakalarında
olduğu gibi böyle durumlarda genelde iş hayatının sıkıcı rutinleri bile anlamlı ve haz verici olur. Akışta
psişik enerjimizi kontrol ederiz ve yaptığımız her şey bilincimize düzen katar. Mülakatlarımıza
katılanlardan biri, Batı Kıyısının ünlü kaya tırmanıcılarından, ona derin bir akış hissi veren uğraşı ve
hayatının geri kalanı arasındaki bağı kısa ve öz biçimde açıklıyor: “Öz disipline gittikçe daha çok
yaklaşmak heyecan verici. Vücudunu harekete geçiriyorsun ve her şey acıtıyor; sonra özüne, ne
yaptığına şaşkınlıkla bakıyorsun, aklını başından alıyor. Aşırı mutluluğa, kendini ispata neden oluyor.
Bu savaşları yeteri kadar kazanırsan, ki bunlar kendine karşı olan savaşlar, en azından bir an için
dünyadaki savaşları kazanmak daha kolay oluyor.”

“Savaş” aslında öze karşı değil bilince düzensizlik getiren entropiye karşıdır. Aslında öz için bir
savaştır; dikkat üzerinde kontrol sağlamak için bir mücadeledir. Bu mücadelenin tırmanmada olduğu
gibi fiziksel olmasına gerek yoktur. Ana akışı yaşayan herkes verdiği derin hazzı bilir ve bunun eşit
ölçüde disiplinli bir konsantrasyon gerektirdiğini de bilir.
ÖZÜN KARMAŞIKLIĞI VE GELİŞİMİ

Bir akış deneyiminin ardından özün organizasyonu daha önce olduğundan daha karmaşık hâle gelir.
Giderek artan biçimde karmaşıklaşır ve bu noktada özün geliştiği söylenebilir. Karmaşıklık iki geniş
psikolojik sürecin sonucudur: Ayrışma ve Bütünleşme. Ayrışma eşsizliğe, kişinin kendini diğerlerinden
ayırmasına doğru bir harekettir. Bütünleşme tersini ifade eder: Diğer insanlarla ve özün ötesindeki
fikirler ve varlıklarla birlik içinde olmaktır. Karmaşık bir öz, bu iki zat eğilimi birleştirmekte başarılı
olandır.

Öz, akışın bir sonucu olarak daha fazla ayrışır çünkü zorlu bir görevi aşmak kaçınılmaz olarak insanı
daha yetenekli ve becerikli yapar. Kaya tırmanıcısının dediği gibi “Özüne, ne yaptığına şaşkınlıkla
bakıyorsun, aklını başından alıyor.” Her akış olayından sonra insan daha eşsiz, daha az tahmin
edilebilir birisi olur ve daha az rastlanır becerilere sahip olur.

Karmaşıklığın çoğu zaman zorluk ve kafa karışıklığı gibi olumsuz anlamları olduğu düşünülür.
Karmaşıklığı sadece ayrışma boyutunda ele alırsak bu doğru olabilir. Ancak karmaşıklık aynı zamanda
ikinci bir boyutu —otonom parçaların bir araya gelmesini içerir. Örneğin karmaşık bir motor sadece
her biri farklı bir görevi yerine getiren birçok ayrı bileşeni içermez aynı zamanda yüksek bir duyarlılık
sergiler çünkü bileşenlerinin her birisi birbiri ile temas içindedir. Ayrışmış bir sistem, bütünleşme
olmadan kafa karıştırıcı bir yığın hâline gelirdi.

Akış özün entegre olmasına yardım eder çünkü derin konsantrasyon durumunda bilinç genelde
alışılmadık bir biçimde çok düzenlidir. Düşünceler, niyetler, hisler ve tüm duyular aynı hedefe
odaklanmıştır. Deneyim uyum içindedir. Akış olayı bitince kişi sadece içsel olarak değil aynı zamanda
diğer insanlarla ve genel olarak dünyayla daha önce hiç olmadığı kadar “birlikte” hisseder. Daha önce
alıntı yaptığımız tırmanıcının sözleriyle: “İnsanın içindeki en iyiyi çıkarmak için dağcılıktan daha iyisi
yoktur. Kimse zihninizi ve vücudunuzu zirveye çıkmak için müthiş bir gerilimin altına sokmanız için sizi
zorlamaz... Yoldaşlarınız oradadır ama zaten hepiniz aynı şeyi hissedersiniz, bu işte hep
birliktesinizdir. Yirminci yüzyılda bu insanlardan daha çok kime güvenebilirsiniz ki? Sizinle aynı öz
disiplininin peşinde, daha derin bir bağlılığın peşindeki insanlar... Diğer insanlarla kurulan böylesi bir
bağ kendi başına inanılmaz büyük bir mutluluktur.

Sadece ayrışmış -ancak bütünleşmemiş- bir ÖZ, büyük bireysel başarılara ulaşabilir ama ben merkezli
egoizme saplanma riski vardır. Aynı sebeple özü sadece bütünleşmeye dayanan kişi çevresine bağlı ve
güvende hissedecektir ama otonom bireyselliği eksik olacaktır. Kişi ancak bu iki sürece eşit psişik
enerji harcadığında ve hem bencillikten hem de riayet etmekten sakındığında öz karmaşıklığı
yansıtabilir.

Öz, akışı yaşamanın bir sonucu olarak karmaşıklaşır. Çelişkili biçimde özgürce, gizli dürtüler için değil
de sadece eylemin kendisi için harekete geçtiğimizde, olduğumuzdan daha fazlası olmayı öğreniriz.
Bir hedef seçip kendimizi konsantrasyonumuzun sınırlarına kadar buna adadığımızda yaptığımız her
şey haz verir ve bu hazzı bir kere tadınca bunu yeniden tatmak için çabalarımızı ikiye katlarız. Öz böyle
gelişir. Rico, üretim hattındaki sıkıcı işinden veya R. şiirlerinden bu şekilde haz alır. E.'nin hastalığını
yenme ve önemli bir âlim ve güçlü bir yönetici olma yöntemi budur. Akış hem anı çok daha eğlenceli
kıldığı için hem de beceriler geliştirmemizi sağlayan öz güven 'inşa ettiği ve insanlığa önemli katkılarda
bulunmamızı sağladığı için önemlidir.

Bu kitabın geri kalanı optimum deneyimler üzerine bildiklerimizi, bu deneyimlerin nasıl

hissettirdiklerini ve hangi koşullar altında ortaya çıktığını daha kapsamlı bir şekilde ortaya koyacaktır.
Akışa giden kestirme bir yol olmasa da kişi akışın nasıl işlediğini anlarsa o zaman hayatında daha fazla
uyum yaratmak ve diğer türlü can sıkıntısı ya da endişeye harcanacak psişik enerjiyi özgürleştirmek
için hayatını değiştirmesi mümkündür.

Haz ve Yaşam Kalitesi

Yaşam kalitesini iyileştirmek için benimseyebileceğimiz iki ana strateji vardır. İlki, dış koşulları
hedeflerimizle uyumlu hâle getirmeye çalışmaktır. İkincisi, dış koşulları nasıl yaşadığınızı değiştirerek
hedeflerimize uygun hâle getirmektir. Örneğin güvende hissetmek mutluluğun önemli bir bileşenidir.
Güvenlik hissi bir silah satın alarak, ön kapıya güçlü kilitler takarak, daha güvenli bir mahalleye
taşınarak, daha (azla polis koruması için şehir meclisine politik baskı uygulayarak veya toplumun iç
düzenin öneminin daha çok farkına varmasına yardım ederek iyileştirilebilir. Tüm bunlar çevredeki
koşulları hedeflerimizle daha uyumlu hâle getirmek için farklı çabalardır. Daha güvenli hissedeceğimiz
diğer bir yöntem ise güvenlikle neyi kast ettiğimizi değiştirmekle ilgilidir. Eğer insan kusursuz bir
güvenlik beklentisi içinde değilse, risklerin kaçınılmaz olduğunu kabul ederse ve ideal olarak tahmin
edilebilir bir dünyadan daha azının keyfini çıkarmayı başarıyorsa o zaman güvensizlik tehdidinin
mutluluğu bozma şansı yoktur.

Tek başına kullanıldıklarında bu stratejilerin ikisi de işe yaramaz. Dış koşulları değiştirmek önceleri işe
yarıyormuş gibi görünebilir ama insan bilincini kontrol etmiyorsa eski korkular ve istekler kısa süre
içinde geri döner ve eski endişeleri yeniden canlandırır. İnsan, kendi Karayip adasını satın alıp bu
adayı silahlı korumalar ve saldırı köpekleriyle çevirse bile kendinde tam bir iç güvenlik hissi
yaratamaz.

Kral Midas efsanesi dış koşulları kontrol etmenin varoluşu iyileştirmediğini çok iyi anlatır. Çoğu insan
gibi Kral Midas da çok zengin olursa mutluluğunun garanti olacağını düşünüyordu. Bu yüzden
tanrılarla bir anlaşma yaptı ve sıkı bir pazarlıktan sonra tanrılar Midas'ın dokunduğu her şeyin altına
dönmesi isteğini kabul ettiler. Kral Midas, kesinlikle çok iyi bir anlaşma yaptığını düşündü. Artık hiçbir
şey dünyanın en zengin ve bu nedenle en mutlu adamı olmasını engelleyemezdi. Ama biz hikâyenin
nasıl bittiğini biliyoruz: Midas kısa süre içinde pazarlığından pişman olur çünkü ağzındaki yiyecek ve
damağındaki şarap O daha yutamadan altına dönüşür ve böylece altın tabaklar ve bardaklarla çevrili
bir hâlde ölür.
Bu eski masal yüzlerce yılı aşıp yaşamıştır. Psikiyatrların bekleme odaları kırklı ve ellili yaşlarında lüks
evleri, pahalı arabaları ve hatta iyi bir üniversite eğitiminin bile huzur getirmediğini birdenbire
anlayan zengin ve başarılı hastalarla doludur. Ancak insanlar hayatlarının dış koşullarını değiştirmenin
bir çözüm sunacağına dair beklenti içinde olmaya devam ediyorlar. Daha fazla para kazanabilselerdi,
fiziksel olarak daha formda olsalardı ya da daha anlayışlı partnerleri olsaydı bunu gerçekten
yaparlardı. Maddi başarının mutluluk getirmediğini kabul etsek bile hayatımızı iyileştireceklerini
umarak dış hedeflere ulaşmak için sonu gelmeyen bir çabaya girişiyoruz.

Varlık, statü ve güç kültürümüzde çok güçlü birer mutluluk sembolü hâline gelmişlerdir. Tüm kanıtlar
acınacak durumda olduklarını göstermesine rağmen, zengin, ünlü veya güzel görünen insanları
gördüğümüzde hayatlarının yaşamaya değer olduğunu düşünür ve aynı sembollerin bir kısmını elde
edebilirsek, çok daha mutlu olacağımızı varsayarız.

Daha zengin ve daha güçlü olmayı başarırsak en azından bir süre için bütün hayatımızın daha iyi
olacağına inanıyoruz. Ama semboller aldatıcı olabilir: Temsil etmeleri gereken gerçekliğe dair
dikkatimizi dağıtmak gibi bir eğilimleri vardır. Gerçeklik, hayat kalitesinin diğerlerinin bizim için ne
düşündüklerine veya sahip olduklarımıza bağlı olmamasıdır. Kısacası aslında kendimizle ilgili ve bize
ne olacağıyla ilgili nasıl hissettiğimize bağlıdır. İnsan, hayatı iyileştirmek için deneyimin kalitesini
iyileştirmelidir.

Bu; para, fiziksel olarak formda olmak veya ünlü olmanın mutlulukla ilgisi olmadığı anlamına gelmez.
Bunlar ancak iyi hissetmemize yardımcı olurlarsa gerçek nimetler olabilirler. Aksı hâlde yaşamaya
değer bir hayat için en iyi ihtimalle nötr kalırlar, en kötü ihtimalle engel oluştururlar. Mutluluk ve
hayattan memnuniyet üzerine araştırmalar genel olarak varlık ve esenlik arasında orta düzeyde
korelatif bir ilişki olduğunu ileri sürmektedir. Ekonomik olarak daha varlıklı ülkelerdeki insanlar
(Birleşik Devletler de dâhil) genel olarak kendilerini daha az varlıklı ülkelerdeki insanlara göre daha
mutlu olarak değerlendirme eğilimindedir. Illinois Üniversitesi'nde bir araştırmacı olan Ed Diener,
araştırmasında çok varlıklı insanların zamanlarının yüzde 77'sinde, ortalama varlıktaki insanların ise
zamanlarının yüzde 62'sinde mutlu olduklarını belirttiklerini ortaya koydu. Bu fark istatistiksel olarak
önemli olsa da özellikle de “çok varlıklı” grubun en zengin dört yüz Amerikalı listesinden seçildiği
düşünüldüğünde bu fark çok da büyük değildir. Ayrıca Diener'in araştırmasında yanıt verenlerden
birinin bile paranın kendiliğinden mutluluğu garantilediğine inanmadığını belirtmesi de ilginçtir.
Çoğunluk, “Para nasıl kullanıldığına bağlı olarak mutluluğu artırabilir ya da azaltabilir,” ifadesine
katılmıştır. Daha önceki bir araştırmada Norman Bradburnen yüksek gelir grubunun en düşük gelir
grubuna göre yüzde 25 daha fazla mutlu olduğunu bulmuştur. Bu fark yine de çok büyük değildir. On
yıl önce yayınlanan Amerikan Yaşamının Kalitesi başlıklı kapsamlı bir ankette yazarlar bir kişinin mali
durumunun hayattan genel memnuniyetini etkileyen etkenler içinde en az önemlisi olduğunu
raporladılar.

Bu gözlemleri göz önünde bulundurunca milyon doları nasıl kazanacağınız veya arkadaş edinip
insanları etkileyeceğinizle ilgili endişelenmek yerine günlük hayatın nasıl daha uyumlu ve tatmin edici
hâle getirilebileceğini bulmak ve böylece sembolik hedeflerin peşinden gidilerek ulaşılamayacak
doğrudan bir rotaya ulaşmak daha faydalı gibi görünüyor.

ZEVK VE HAZ

Yaşamı daha iyi kılan deneyimleri düşünürken, insanların çoğu ilk olarak mutluluğun zevk almakla
ilişkili olduğunu düşünürler: İyi yiyecekler, iyi seks, paranın satın alabileceği tüm rahatlıklar. Egzotik
yerlere seyahat etmenin veya ilginç kişiler ve pahalı cihazlarla çevrili olmanın getireceği mutluluğu
hayal ederiz. O kurnaz reklamların ve renkli posterlerin bize peşinden gitmemizi hatırlattığı bu
hedeflere paramız yetmezse o zaman elimizde bir bardak içkiyle televizyon başında sessiz bir akşam
geçirerek mutlu oluruz.

Bilinçteki bilgi, biyolojik programlar veya sosyal koşullanmalar tarafından oluşturulan beklentilerin
karşılandığı söylediğinde hissedilen memnuniyet duygusu zevktir. Aç olduğumuzda yiyeceklerin tadı
hoştur çünkü bu fizyolojik dengesizliği azaltır. Akşamları dinlenirken pasif bir hâlde medyadan gelen
bilgileri almak ve iş hayatının zorluklarıyla aşırı heyecanlanan zihni yatıştırmak için alkol veya
uyuşturucu kullanmak rahatlatıcıdır. Acapulco seyahati hoştur çünkü canlandırıcı yenilik günlük
hayatın tekrarlayan rutinleriyle tatsızlaşan damağımızı yeniler ve ayrıca bunun “güzel insanların”
zamanlarını geçirmek için yaptığı bir şey olduğunu da biliyoruz.

Zevk, hayat kalitesinin önemli bir bileşenidir ama kendi başına mutluluk getirmez. Vücudun ihtiyaçları
bizi zorladığında ve psişik entropinin oluşmasına neden olduğunda, uyku, dinlenme, yiyecek ve seks
iyileştirici 4omeostarik deneyimler sağlar ve bu da bilinci tekrar düzene sokar. Ama bunlar psikolojik
gelişme sağlamaz ve öze karmaşıklık katmaz. Zevk, düzeni sürdürmeye yardım eder ama kendi başına
bilinçte yeni bir düzen yaratamaz.

İnsanlar hayatlarını neyin yaşamaya değer kıldığını biraz daha düşündüklerinde hoş anıların ötesine
geçip diğer olayları hatırlamaya başlarlar, yani zevkli olanlarla örtüşen ama başka bir isim hak eden ve
başka bir kategoriye giren diğer deneyimleri: Haz. Haz alınan olaylar, kişi sadece önceki bir beklentiyi
karşıladığında veya bir ihtiyaç ya da arzuyu giderdiğinde değil aynı zamanda yapması için
programlandığı şeyin ötesine geçip beklenmedik belki de daha önce hayal bile edilmemiş bir şey
başardığında meydana gelir.

Bu ileri doğru hareket hazzın özelliğidir: Bir yenilik ve başarı hissi verir. Kişinin becerilerini geliştiren
dişe diş bir tenis oyunu oynamak haz verir, olayları yeni bir ışıkla görmemizi sağlayan bir kitap
okumak ve sahip olduğumuzu bilmediğimiz fikirlerimizi ifade etmemizi sağlayan bir sohbete dâhil
olmak da öyledir. Tartışmalı bir iş anlaşmasını sonlandırmak veya bir işi bitirmek haz verir. Bu
deneyimlerin hiçbirisi gerçekleştikleri sırada özellikle haz verici olmayabilir ama sonrasında onları
düşünürken “Hakikaten eğlenceliydi,” deriz ve yeniden gerçekleşmelerini arzu ederiz. Haz veren bir
olaydan sonra değiştiğimizi, özümüzün geliştiğini anlarız: Bir anlamda bu olayın bir sonucu olarak
daha karmaşık hâle geliriz.
Zevk veren deneyimler de haz verici olabilir ama iki his oldukça farklıdır. Örneğin yemek yemekten
herkes zevk alır. Ama yiyecekten haz almak daha zordur. Bir gurme, öğününe yeterince özen gösteren
ve bunun verdiği hisleri ayırt edebilecek herkes kadar yemek yemekten hoşlanır. Bu örnekte olduğu
gibi zevki psişik enerjiyi harcamadan elde edebiliriz ama haz sadece dikkatin sıradan olmayan biçimde
kullanılmasıyla gerçekleşir. Bir insan beyninin uygun merkezleri elektriksel olarak uyarıldığında veya
ilaçların kimyasal uyarısı sayesinde çaba göstermeden zevk hissedebilir. Ancak dikkati aktiviteye tam
olarak odaklamadığınız sürece bir tenis oyunundan, bir kitaptan veya bir sohbetten haz almak
imkânsızdır.

İşte bu nedenle zevk çok kolay unutulan bir şeydir ve öz, zevk veren deneyimler sonucunda gelişmez.
Karmaşıklık psişik enerjinin yeni ve görece zorlayıcı hedeflere harcanmasını gerektirir. Bu süreci
çocuklarda görmek kolaydır: Hayatın ilk birkaç yılında tüm çocuklar günlük olarak yeni hareketleri ve
yeni sözcükleri öğrenen küçük birer “öğrenme makinesidir.” Yeni bir beceriyi öğrenirken çocuğun
yüzündeki hoşnutluktan kaynaklı konsantrasyon, hazzın ne olduğuna dair iyi bir göstergedir Ve haz
veren öğrenmenin her örneği çocuğun gelişen özüne karmaşıklık katar.

Ne yazık ki, gelişme ve haz arasındaki bu doğal bağlantı zaman içinde kaybolma eğilimindedir. Belki
de okul başladığında “öğrenme” dışsal bir dayatma hâline geldiğinden yeni becerilerde ustalaşmanın
hazzı zamanla kaybolur. Ergenlikte öz gelişmişliğin dar sınırları içine rahat bir şekilde yerleşmek çok
kolaydır. Ama insan hâlinden çok memnunsa ve dıştan gelen bir ödül olmadığı sürece psişik enerjiyi
yeni uğraşlara harcamayı ziyan olarak görüyorsa o zaman artık hayattan haz almamaya başlar ve zevk
olumlu deneyim elde etmenin tek kaynağı hâline gelir.

Öte yandan pek çok kişi yaptıkları işten zevk almak için her yola başvuruyor. Napoli'nin çökmüş
banliyölerinden birisinde ailesinin nesillerdir sahip olduğu köhne bir antika dükkânında kıtı kıtına
geçinmeye çalışan yaşlı bir adam tanıyordum. Bir sabah, zengin görünümlü Amerikalı bir kadın
dükkâna girdi ve bir süre bakındıktan sonra bir çift ahşap barok putti'nin, şu birkaç yüzyıl önce
Napolili zanaatkârlar ve çağdaş taklitçileri için çok kıymetli olan tombul küçük meleklerin, fiyatını
sordu. Dükkân sahibi Sinyor Orsini fahiş bir fiyat söyledi. Kadın çek defterini çıkardı ve orijinalliği
şüpheli olan bu eserin fiyatını ödemeye hazırlandı. Arkadaşıma ulaşmak üzere olan bu beklenmedik
talih için nefesimi tuttum. Ama Sinyor Orsini'yi yeterince iyi tanımıyordum. Morardı ve zorlukla
bastırdığı bir endişeyle müşteriyi dükkânın dışına çıkardı. “Hayır, hayır Sinyora üzgünüm ama O
melekleri size satamam.” Şaşkına dönmüş kadına aynı şeyleri tekrarlamaya devam etti. “Sizinle iş
yapamam. Anlıyor musunuz?” Sonunda turist gittikten sonra sakinleşti ve açıkladı “Açlıktan ölüyor
olsaydım onun parasını alırdım. Ama ölmediğime göre neden hoşuma gitmeyen bir anlaşma yapayım
ki? Ben pazarlıktaki nüktelerin çarpışmasını, iki kişinin birbirini kurnazlıklarla ve güzel sözlerle alt
etmeye çalışmasını severim. Kadın gözünü bile kırpmadı. Yol yordam bilmiyordu. Ondan
faydalanacağımızı düşünecek kadar bile bana saygı göstermedi. O kadına, o saçma fiyatla, o parçaları
satsaydım aldatılmış hissederdim.” Güney İtalya'da ya da başka yerde çok az insan iş alışverişlerine
karşı böyle bir tutum takınır. Ama yaptıkları işten Sinyor Orsini kadar zevk almadıklarından da şüphe
ederim.
Hayat haz olmadan da devam eder ve hatta hoş bile olabilir. Ancak bu durumda yaşam, tehlikeli
biçimde şansa ve dış çevrenin iş birliğine bağlıdır. Deneyim üzerinde kişisel kontrol kazanmak için kişi
her gün olanlara haz katmayı öğrenmelidir.

Bu bölümün geri kalanı bir deneyimi haz verici yapan şeylere dair genel bir bakış sağlar. Bu tanımlama
uzun mülakatlar, anketler ve birkaç bin kişiden elde edilen diğer verilere dayanır. İlk başlarda, sadece
zorlayıcı olan ama para veya itibar gibi açık ödülleri olmayan aktivitelere uzun süreler harcayan
insanlarla görüşmeler yaptık: Kaya tırmanıcıları, müzik bestecileri. Satranç oyuncuları, amatör atletler.
Daha sonraki çalışmalarımıza ise sıradan yaşamlara sahip sıradan insanları dâhil ettik, onlardan
hayatlarının en dolu dolu olan, yaptıkları şeyin en çok haz verdiği zamanları anlatmalarını istedik. Bu
insanlar arasında şehirli Amerikalılar -cerrahlar, profesörler, memur ve montaj hattı çalışanları, yeni
anne olmuş kadınlar, emekliler ve gençler- vardı. Aynı zamanda Kore, Japonya, Tayland, Avustralya,
çeşitli Avrupa kültürleri ve Navajo Kızılderili bölgesinden de katılanlar vardı. Bu mülakatlara
dayanarak, artık bir deneyimi haz verici yapan şeyleri tanımlayabiliyoruz ve bu nedenle hepimizin
yaşam kalitesini artırmak için kullanabileceği örnekler sunabiliyoruz.

HAZZIN ÖĞELERİ

Araştırmalarımızda karşılaştığımız ilk sürpriz özelikle iyi gittiğinde farklı aktivitelerin ne kadar benzer
biçimde anlatıldığıydı. Görünüşe göre, Manş Denizi'ni yüzerek geçen uzun mesafe yüzücüsünün
hissettikleri bir turnuvadaki satranç oyuncusunun veya zorlu bir kayaya tırmanan kaya tırmanıcısının
hissettikleriyle neredeyse aynıydı. Yeni bir kuartet besteleyen bir müzisyenden gettoda yaşayan ve bir
basketbol turnuvasına katılan gençlere kadar değişen bir aralıktaki katılımcılarda bu hislerin hepsi
önemli yönleriyle paylaşılıyordu.

İkinci sürpriz ise kültürden, modernleşme seviyesinden, sosyal sınıftan, yaş veya cinsiyetten bağımsız
olarak yanıt verenlerin, hazzı büyük oranda aynı şekilde tanımlamasıydı. Hazzı yaşamak için pe
yaptıkları çok farklıydı -yaşlı Koreliler meditasyon yapmaktan hoşlanıyorlar, genç Japonlar motosiklet
çetelerinin etrafında toplanmayı seviyorlar- ama keyif aldıklarında nasıl hissettiklerini tam olarak aynı
şekilde tanımlıyorlar. Dahası aktivitenin hoşa gitmesinin nedenleri farklılıklardan çok daha fazla
benzerlikler içeriyor. Sonuç olarak, optimum deneyim ve bunu mümkün kılan psikolojik koşullar tüm
dünyada aynı gibi görünüyor.

Araştırmalarımızın önerdiği üzere haz fenomenolojisinin sekiz ana bileşeni vardır. İnsanlar
deneyimlerinin olumlu olduğunda nasıl hissettikleri üzerine düşündüklerinde aşağıdakilerden en az
birisinden, çoğu zaman hepsinden bahsediyorlar. İlk olarak, deneyim genelde tamamlama şansımız
olan görevlerle karşılaştığımızda olur. İkinci olarak yaptığımız şeye odaklanabiliyor olmalıyız. Üçüncü
ve dördüncü olarak konsantrasyon genelde mümkündür çünkü gerçekleştirilen görevin net hedefleri
vardır ve anında geri bildirim sağlar. Beşincisi kişi, kendisini günlük hayatın endişe ve hayal
kırıklıklarından uzaklaştıran derin ama kolay bir ilgi içinde hareket eder. Altı, haz veren deneyimler
insanların eylemleri üzerinde bir kontrol hissetmesine neden olur. Yedi, kişinin kendisi üzerine
endişeleri kaybolur ama paradoksal biçimde akış deneyimi bittikten sonra öz hissi daha güçlü biçimde
ortaya çıkar. Son olarak, zamanın nasıl geçtiği hissi değişir; saatler dakika gibi gelir ve dakikalar saatler
gibi gelebilir. Tüm bu öğelerin birleşimi öylesine değerli bir haz hissi yaratır ki insanlar sadece bunu
hissedebilmek için büyük bir enerji harcamanın buna değeceğini düşünürler.

Haz veren aktiviteleri neyin bu kadar tatminkâr yaptığını anlamak için bu öğelerin her birisine daha
yakından bakacağız. Bu bilgiyle, bilinç üzerinde kontrol sağlamak ve günlük hayatların en sıkıcı anlarını
bile özün gelişmesine yardım eden olaylara dönüştürmek mümkün olacaktır.

Beceri Gerektiren Zorlu Bir Aktivite

Bazen insan görünür bir neden yokken son derece eğlenceli bir deneyim ve aşırı bir sevinç duygusu
yaşadığını söyler: Aklımıza takılan bir ezgi, harika bir manzara veya çok daha azı bu anlık iyi hissetme
duygusunu tetikleyebilir. Ama optimum deneyimlerin çoğunluğunun hedef amaçlı ve kuralları olan
psişik enerjinin harcanmasını gerektiren ve uygun beceriler olmadan yapılamayacak- aktiviteler serisi
içinde olduğu belirtilmektedir. Kitapta ilerledikçe bunun nedenleri netleşecektir ama şu anda bu
durumun evrensel olarak geçerli olduğunu anlamak yeterlidir.

Bir "aktivitenin" fiziksel anlamda aktif olması gerekmediğini ve bunu yapmak için gerekli olan
"becerinin" fiziksel bir beceri olmak zorunda olmadığını daha baştan netleştirmek önemlidir. Örneğin,
tüm dünyada en sık haz verdiği söylenen aktivitelerden birisi okumaktır. Okumak bir aktivitedir çünkü
dikkatimizi odaklamayı gerektirir, bir amacı vardır ve bunu yapmak için insan yazı dilinin kurallarını
bilmelidir. Okumak için gerekli beceriler sadece okuma yazma bilmeyi değil aynı zamanda sözcükleri
görsellere dönüştürmeyi ve kurgusal karakterlerle empati kurmayı, tarihsel veya kültürel içeriği
tanımayı, hikâyenin dönüm noktalarını tahmin etmeyi, yazarın stilini eleştirmeyi ve değerlendirmeyi
de içerir. Daha geniş anlamda, matematikçinin kafasındaki sayısal ilişkileri şekillendirmesi veya
müzisyenin müzik notalarını birleştirmesi gibi sembolik bilgiyi değiştirmeye ilişkin her türlü kapasite
bir "beceridir",

Evrensel olarak haz veren bir diğer aktivite diğer insanlarla birlikte olmaktır. Sosyalleşme ilk bakışta
kişinin aktiviteden zevk almak için beceri kullanması gerektiğine dair ifadeye bir istisna gibi
görünebilir çünkü dedikodu yapmanın veya başka bir insanla şakalaşmanın belirli beceriler
gerektirmediğini düşünürüz. Ancak elbette ki bu aktivite de beceri gerektirir; birçok utangaç insanın
bildiği gibi bir insan içine kapanıksa resmi olmayan temaslardan kaçınır ve mümkün olduğunca yalnız
kalmak ister.

Her aktivite, eylemde bulunmak için bir dizi fırsat veya uygun becerilere sahip olmayı gerektiren
"zorluklar" içerir. Doğru becerilere sahip olmayanlar için herhangi bir aktivite zorlu değildir, sadece
anlamsızdır. Bir satranç tahtası kurmak bir satranç oyuncusunun ağzının suyunu akıtır ama oyunun
kurallarını bilmeyen birisini hiç etkilemez. Çoğu insan için Yosemite Vadisi'ndeki El Capitan duvar
sadece özelliği olmayan bir kaya yığınıdır. Ancak bir tırmanıcı için zihinsel ve fiziksel meydan
okumaların sonsuz biçimde karmaşık senfonisini sunan bir arenadır.
Kamçılayıcı zorluklar bulmanın kolay yollarından birisi rekabete dayalı durumlardır. Tüm oyunların ve
sporların en çekici yanı bir kişi veya takımın diğerine karşı sahaya çıkmasıdır. Birçok bakımdan rekabet
karmaşıklık geliştirmenin hızlı bir yolu dur: "Bizimle güreşen kişiler," diye yazıyor Edmund Burke
"Sinirlerimizi güçlendirir ve becerimizi şekillendirir. Hasmımız yardımcımızdır." Rekabetin meydan
okuması uyarıcı ve eğlenceli olabilir. Ama rakibi yenmek zihnimizde en iyi performansı sergilemekten
daha önemli hâle geliyorsa o zaman haz kaybol maya başlar. Rekabet sadece kişinin becerilerini
mükemmelleştirme aracı olduğunda haz verir; kendi başına bir amaç olduğun da artık eğlenceli
değildir.

Fakat zorluklar sadece rekabetle veya fiziksel aktivitelerle sınırlı değildir. İnsanın haz vereceğini
düşünmediği durumlarda bile haz verirler. Örneğin, işte araştırmalarımızdan bir alıntı, birçok insan
tarafından anlık ve sezgisel bir iş olarak kabul edilen, bir resme bakarken aldığı hazza dair bir sanat
uzmanının ifadesi: "Ele aldığınız eserlerin çoğu oldukça açıktır... Bunlarla ilgili ilginç bir şey
bulamayacağınızı bilirsiniz ama bir de zorlu eserler vardır... Bunlar zihninizde kalan ve en ilginç olan
eserlerdir." Diğer bir deyişle, insanın bir resim veya heykele bakarak aldığı pasif haz bile sanat
eserinin içerdiği zorluklara dayanır.

Haz veren aktiviteler çoğunlukla bu amaç için tasarlanmış olanlardır. Oyunlar, sporlar, sanatsal ve
edebi formlar yüzyıllar içinde sadece hayatı haz veren deneyimlerle zenginleştirmek amacıyla
geliştirilmiştir. Ama sadece sanat ve boş zaman aktivitelerinin optimum deneyimler sağlayacağını
düşünmek hata olur. Sağlıklı bir kültürde, verimli iş ve günlük hayatın gerekli rutinleri de tatmin
edicidir. Aslında bu kitabın amaçlarından biri de rutin detayların bile optimum deneyimler sunan
kişisel olarak anlamlı oyunlara nasıl dönüştürüleceğinin yollarını keşfetmekte insan aktiviteyi,
hedefler, kurallar ve aşağıda gözden geçirilen diğer haz öğelerini ekleyerek yeniden yapılandırdığı
sürece çimleri biçmek veya dişçi muayenehanesinde beklemek haz verici olabilir.

On sekizinci yüzyıldan bir filozof ve matematikçinin torunu Ünlü Alman deneysel fizikçi Heinz Maier-
Leibnitz insanın sıkıcı bir durumun kontrolünü ele geçirip bunu nasıl biraz eğlenceli bir hale
getirebileceğine dair ilginç bir örnek sunuyor. Profesör Maier-Leibnitz akademisyenlerde yaygın olan -
mesleki bir sorundan mustaripti: Sonu gelmeyen, çoğu zaman sıkıcı konferanslar boyunca oturmak
zorundaydı. Bu yükü hafifletmek için yine sıkıcı bir ders sırasında dersin sıkıcılığını kendisi için biraz
daha hafifletecek belli zorluklara sahip bir aktivite icat etti ama bu aktivite o kadar otomatik bir şeydi
ki ders sırasında ilginç bir şey söylendiğinde dikkatini o yöne de verebiliyordu.

Yaptığı şuydu: Konuşmacı sıkıcı olmaya başladığında sağ başparmağını bir kere vurmaya başlıyor,
sonra sağ elinin üçüncü parmağını ve sonra işaret parmağını ve sonra dördüncü parmağı ni ve sonra
üçüncü parmağını ve sonra sağ serçe parmağını vuru yor. Sonra sol eline geçiyor ve serçe parmağını,
orta parmağını, dördüncü parmağını, işaret parmağını ve orta parmağını tekrar vuruyor ve sol
başparmağıyla bitiriyor. Sonra sağ el parmak sırasını alıyor ve bunun ardından sol elin tersine
sıralaması geliyor. Düzenli aralıklarla tam ve yarım duraklarla insanın aynı kalıbı tekrarlamadan devam
edebileceği 888 kombinasyon olduğu orta ya çıkmıştır. Düzenli aralıklarla vuruşlar arasına
duraksamalar serpiştirerek kalıp neredeyse müziksel bir uyum kazanır ve aslında notayla kolayca
gösterilebilir.

Bu masum oyunu keşfettikten sonra Profesör Maier-Leibnitz bunu kullanmanın ilginç bir yolunu
buldu: Bunu düşünce dizilerinin uzunluğunu ölçmek için kullandı. 888 vuruş kalıbı üç kere
tekrarlanınca 2.664 vuruş seti ortaya çıkar ve pratikle bunu gerçekleştirmek neredeyse on iki dakika
sürer. Profesör Maier-Leibnitz vuruşlara başlar başlamaz, dikkatini parmaklarına kaydırarak dizisinde
tam olarak hangi noktada olduğunu anlayabilir. Yani sıkıcı bir ders sırasında parmaklarını vururken
fizik deneylerinden birisi ile ilgili bir fikrin aklına geldiğini düşünün. He men dikkatini parmaklarına
odaklar ve ikinci dizinin 300'ncü vuruşunda olduğunu fark eder; sonra aynı anda deneyle ilgili düşünce
dizisine geri döner. Belirli bir noktada düşünce tamamlanır ve problemi çözmüştür. Problemi çözmesi
ne kadar sürmüştür? O zaman da dikkatini parmaklarına vererek ikinci seriyi bitirmek üzere olduğunu
fark eder. Bu düşünce işlemi yaklaşık olarak iki dakika on beş saniye sürmüştür.

Çok az insan deneyimlerinin kalitesini arttırmak için bu tür dâhice ve karmaşık dikkat dağıtıcılar icat
etmekle uğraşır. Ancak hepimizin daha alçak mütevazı bir yanı vardır. Herkes günün sıkıcı boşluklarını
doldurmak veya endişe veren anlarını daha dengeli bir hale getirmek için rutinler geliştirir. Bazı
insanlar takıntılı bir şekilde bir şeyler karalar, diğerleri bir şeyler yer, sigara içer, saçını düzeltir, bir
şarkı mırıldanır veya aynı amaca hizmet eden daha ezoterik özel bir ritüel gerçekleştirir: Planlı bir
eylemi gerçekleştirerek bilince düzen getirmek. Bunlar günün sıkıntılı anlarını atlatmamızı sağlayan
"mikro akış aktiviteleridir. Ama bir aktivitenin ne kadar haz verici olacağı en nihayetin de
karmaşıklığına dayanır. Günlük hayatın dokusuna işlenmiş küçük otomatik oyunlar sıkıntının
azaltılmasına yardımcı olurlar ama deneyimin kalitesine olumlu anlamda çok az şey katarlar. Bunun
için insanın daha zorlu görevlerle karşılaşması ve daha üst seviyedeki becerilerini kullanması gerekir.

Araştırmamızda insanların katıldıklarını söyledikleri tüm aktivitelerde haz belirli bir noktada geliyor:
Eylem için kişi tarafından algılanan fırsatlar kişinin becerilerine eşit olduğunda. Örneğin, iki rakip
yanlış eşleşmişse tenis oynamak eğlenceli değildir. Yeteneği daha az olan oyuncu gerilecek ve daha iyi
olan oyuncunun canı sıkılacaktır. Aynı şey diğer tüm aktiviteler için de geçerlidir: Kişinin dinleme
becerilerine göre çok basit bir müzik eseri ona sıkıcı gelebilir ama çok karmaşık bir müzik de hayal
kırıklığı yaratır. Haz, sıkıntı ve endişe arasında ve zorluklar kişinin harekete geçme kapasitesi ile
dengelendiğinde ortaya çıkar.

Zorluklar ve beceriler arasındaki altın oran sadece insan aktiviteleri için geçerli değildir. Av köpeğimiz
Hussar'ı açık alanda yürüyüşe çıkardığımda çok basit bir oyundan, çocuklar arasında kültürel olarak en
yaygın oyun olan kovalamaca oynamaktan hoşlanıyordu. Dili dışarıda ve gözlerini yaptığım her
harekete dikerek son hız etrafımda daireler çizerek onu yakalamam için bana meydan okurdu. Arada
sırada ileri doğru atılır ve şansım varsa ona dokunurdum. İşin ilginç kısmı şuydu, yorulduğumda ve
gönülsüzce hareket ettiğimde Hussar daha dar daireler çizer ve onu yakalamamı daha kolay hâle
getirirdi; öte yandan formdaysam ve kendimi zorlamak istiyorsam dairesinin çapını genişletirdi. Bu
şekilde oyunun zorluğu sürekli olarak sabit kalırdı. Becerilerin ve zorlukların olağanüstü iyi bir dengesi
ikimizin de maksimum haz almamızı sağlardı.
Eylem ve Farkındalığın Kaynaşması

Bir durumun zorluklarıyla baş etmek için insanın bu durumla ilgili tüm becerilerini kullanması
gerekiyorsa bu kişinin dikkati tamamen bu aktiviteye çekilir. Aktivitenin sundukları dışında bilgileri
işleyecek serbest psişik enerji kalmamıştır. Tüm dikkat ilgili uyarıcıya odaklanmıştır.

Bunun bir sonucu olarak, optimum deneyimin en evrensel ve ayırt edici özelliklerinden birisi
gerçekleşir: İnsanlar yaptıkları şeye kendilerini o kadar kaptırırlar ki aktivite spontane, neredeyse
otomatik hâle gelir; gerçekleştirdikleri eylemden ayrı olarak kendilerinin farkında olmazlar. Bir dansçı
iyi bir performans sergilerken nasıl hissettiğini şöyle açıklar: “Konsantrasyonunuz tamdır. Zihniniz
gezinmez, başka bir şey düşünmezsiniz; tamamen yaptığınız şeye odaklanırsınız... Enerjiniz
pürüzsüzce akar. Rahatlamış, gevşemiş ve enerjik hissedersiniz.”

Bir kaya tırmanıcısı bir dağa tırmanırken nasıl hissettiğini şöyle anlatır: “Yaptığınız şeye o kadar
odaklanırsınız ki kendinizi o andaki aktiviteden farklı düşünmezsiniz... Kendinizi yaptığınız şeyden ayrı
bir şey olarak görmezsiniz.”

Küçük kızıyla zaman geçirmekten hoşlanan bir anne: “Okumak gerçekten hoşlandığı bir şey ve birlikte
okuyoruz. O bana okuyor ben de ona okuyorum ve o zaman dünyanın geri kalanıyla iletişimi
kaybediyorum, tamamen yaptığım şeye odaklanıyorum.”

Bir satranç oyuncusu bir turnuvada oynamayı anlatıyor: “... konsantrasyon nefes almak gibidir —hiç
düşünmüyorsunuz. Tavan çökebilir ve sizi ıskalayabilir ve farkına varmazsınız.”

Bu nedenle optimum deneyime “akış” adını verdik. Bu kısa ve sade isim görünüşte çaba sarf
edilmeyen hareket hissini iyi açıklıyor. Aşağıdakiler bir kaya tırmanıcısına ve şaire ait sözcükler ve
yıllar içinde bizim ve diğerlerinin yaptığı binlerce mülakatın tamamı için geçerli: “Kaya tırmanışının
gizemi tırmanmaktır, bir kayanın tepesine bittiği için mutlu olarak çıkarsınız ama aslında sonsuza
kadar devam etmesini istersiniz. Tırmanmanın nedeni tırmanmaktır, aynı şiir yazmanın nedeninin
yazmak olması gibi; içinizdeki şeyler dışında hiçbir şeyi fethetmezsiniz... Yazma eylemi şiirin nedenidir.
Tırmanmak da aynıdır: Bir akış olduğunuzu kabul etmektir. Akışın amacı bir zirve veya ütopya aramak
değil akış içinde kalmak, akmaya devam etmektir. Bu ilerlemek değil sürekli olarak akmaktır; akışı
devam ettirmek için ilerlersiniz. Tırmanmada tırmanmanın kendisi dışında başka bir neden yoktur: bu
öz iletişimdir."

Akış deneyimi çabasız gibi görünse de hiç de öyle değildir. Çoğu zaman faal bir fiziksel zorlanma veya
son derece disiplin zihinsel aktivite gerektirir. İyi bir performans olmadan gerçekleşmez.
Konsantrasyonda bir anlık duraksama akışı yok eder Ancak akış devam ederken bilinç pürüzsüzce
çalışır ve eylem bir başka eylemi pürüzsüzce takip eder. Normal hayatta yaptığımız şeyleri
şüphelerimiz ve sorularımızla böleriz. "Bunu neden yapıyorum? Belki de başka bir şey yapmalıyım?"
Tekrar ve tekrar eylemlerimizin gerekliliğini sorgular ve bunları gerçekleştirmek için nedenleri
eleştirel olarak değerlendiririz. Ama akışta düşünmeye gerek yoktur çünkü eylem bizi büyülenmişiz
gibi ileri taşır.

Net Hedefler ve Geri Bildirim

Bir akış deneyimine bu kadar odaklanmayı başarmanın nedeni hedeflerin genelde net olması ve anlık
geri bildirimin sağlanmasıdır. Bir tenis oyuncusu her zaman ne yapması gerektiğini bilir: Topu rakibin
sahasına geri göndermeyi ve topa her vuruşunda iyi iş çıkarıp çıkarmadığını bilir. Satranç
oyuncusunun da hedefleri aynı derecede nettir: Kendi şahı mat olmadan rakibin sahan, mat etmek.
Her hamleyle hedefine yaklaşıp yaklaşmadığını hesaplayabilir. Dik bir kaya duvarında ilerleyen
tırmanıcının aklında çok basit bir hedef vardır: Düşmeden tırmanışı tamamlamak. Her saniye, her saat
temel hedefine ulaşıp ulaşmadığına dair bilgi alır.

Elbette insan değersiz bir hedef seçerse buna ulaşmak haz vermez. Oturma odasındaki kanepede
otururken hayatta kalmayı kendime hedef koyarsam aynı kaya tırmanıcısı gibi bunu başardığımı
bilerek günler geçirebilirim ama bu farkındalık beni özellikle mutlu etmez. Oysaki kaya tırmanıcısının
başaracağına dair bilgisi bu tehlikeli yükselişe heyecan katar.

Belirli aktiviteleri gerçekleştirmek çok uzun zaman alır ama hedefin bileşenleri ve geri bildirim yine de
bu aktiviteler için son derece önemlidir. Bunun bir örneğini İtalyan Alplerinde yaşayan atmış iki
yaşındaki bir kadın vermişti, en haz veren deneyimlerinin ineklere bakmak ve bahçeyle ilgilenmek
olduğunu söylemişti: "Bitkilerle uğraşmaktan özel bir zevk alıyorum: Onların gün be gün büyümesini
görmek hoşuma gidiyor. Bu çok güzel. İnsanın ilgilendiği bitkilerin büyüdüğünü görmesi sabırla
beklemeyi gerektirse de Amerika'da apartman dairelerinde yaşayanlar için bile güçlü bir geri bildirim
kaynağıdır.

Bir diğer örnek, insanın küçük bir tekne içinde tek başına haftalarca kara görmeden denizde ilerlediği
okyanus yolculuğu dur. Okyanus yolculuğunda akış araştırması yapan Jim Macheth bir denizcinin
günlerce gergin biçimde boş suyu taradıktan sonra hedeflediği adanın çizgilerini ufukta görmeye
başladığında hissettiği heyecana dair yorum yapıyor. Efsanevi denizcilerden biri si bu hissi şöyle
anlatıyor: "Ben… memnuniyet duygusuyla beraber biraz da şaşkınlık hissetmiştim, sabit olmayan bir
platform dan güneşe dair uzak gözlemlerimle ve bazı basit tabloları kullanarak... Koca okyanusu
geçtikten sonra küçük bir adayı bulmuştum." Bir diğer yorum: "Her seferinde aynı şaşkınlık, sevgi ve
gurur karışımını hissediyorum. Sanki ortaya çıkan bu küçük toprak parçası benim tarafımdan yine
benim için yaratılmış gibi görünür."

Bir aktivitenin amaçları her zaman tenis gibi net olmayabilir ve geri bildirim çoğu zaman tırmanıcının
yaşadığı "düşmüyorum" bilgisinden daha belirsiz olabilir. Örneğin, bir müzik bestecisi bir şarkı veya bir
flüt konçertosu yazmak istediğini bilebilir ama bunun dışında hedefleri genelde oldukça belirsizdir.
Peki, yazdığı notun "doğru" ya da "yanlış olduğunu bilir? Aynı durum bir ressam için ve doğası gereği
açık uçlu veya yaratıcı olan tüm aktiviteler için geçerlidir. Ancak tüm bunlar kuralı kanıtlayan
istisnalardır: Bu tür aktivitelerde kişi hedefler belirlemeyi, geri bildirimi almayı ve ölçmeyi
öğrenmedikçe bunlardan zevk almaz.

Hedeflerin önceden net olarak belirlenmediği bazı yaratıcı aktivitelerde kişi ne yapmak istediğine dair
güçlü bir kişisel his geliştirmelidir. Sanatçı bitmiş resmin nasıl olması gerektiğine dair bir görüntüye
sahip olmayabilir ama resim belirli bir noktaya ilerlediğinde bunun başarmak istediği şey olup
olmadığını bilmelidir. Resim yapmaktan hoşlanan ressam “iyi” ya da “kötü” için bir kriteri
içselleştirmiştir. Bu yüzden her fırça darbesinden sonra “Evet bu işe yarıyor, hayır bu işe yaramıyor,”
diyebilir. Bu tür iç kılavuzlar olmadan akışı yaşamak imkânsızdır.

Bazen hedefler ve aktiviteyi yöneten kurallar iş üzerinde icat edilir veya tartışılır. Örneğin, gençler
“birbirlerini iğrendirmeye” çalıştıkları, palavralar anlattıkları veya öğretmenleriyle dalga geçtikleri
doğaçlama etkileşimlerden hoşlanırlar. Bu tür şeylerde hedef deneme yanılma ile ortaya çıkar ve
genellikle açıkça belirtilmez; çoğu zaman katılımcıların farkındalık seviyesinin altında kalır. Ancak bu
aktivitelerin kendi kurallarını ortaya koyduğu açıktır ve bunlara katılanların başarılı bir “hamleyi”
neyin oluşturduğuna ve kimin iyi gittiğine dair net bir fikri vardır. Birçok bakımdan iyi bir caz
grubunun Veya her türden doğaçlama grubunun kalıbı budur. Bilim insanları veya tartışmacılar,
görüşlerindeki “hamleler” kusursuz biçimde yerine oturduğunda ve istenilen sonucu yarattığında
benzer bir memnuniyet yaşarlar.

Geri bildirimi oluşturan şey farklı aktivitelerde büyük oranda değişir. Bazı insanlar diğerlerinin
doyamadığı şeylere karşı kayıtsızdır. Örneğin, ameliyat yapmayı seven cerrahlar ameliyat yaparken
kazandıkları paranın on katı bile ödense dâhiliyeye geçmeyeceklerini iddia ederler çünkü bir dâhiliyeci
ne derece başarılı olduğunu asla bilemez. Öte yandan bir ameliyatta hastanın durumu neredeyse her
zaman nettir: Örneğin kesikte kan olmadığı sürece belirli bir işlem başarılı olmuştur. Hastalıklı organ
çıkarıldığı zaman cerrah görevini başarmıştır; sırada, aktivitenin bittiğine dair memnuniyet hissi veren
dikiş atmak vardır. Cerrahın psikiyatriyi küçümsemesi dâhiliyeyi küçümsemesinden daha fazladır:
Cerrahlara göre psikiyatrist bir hastayla on yıl geçirebilir ve yine de tedavinin ona yardım edip
etmediğini bilemez.

Ancak işinden hoşlanan psikiyatr da sürekli olarak geri bildirim alır: Hastanın kendisini tutma biçimi,
yüzündeki ifade, sesindeki tereddüt, terapi saatinde açtığı konu -tüm bu bilgi parçaları psikiyatrın
tedavinin ilerlemesini izlemek için kullandığı önemli ipuçlarıdır. Bir cerrahla psikiyatr arasındaki fark
cerrahın kan ve kesiğin ilgilenilmeye değer tek geri bildirim olduğunu düşünmesi ama psikiyatrın
hastanın ruh hâlini yansıtan sinyalleri de önemli bilgi olarak kabul etmesidir. Cerrah, bu tür uçucu
hedeflerle ilgilenmesinden ötürü psikiyatrı yumuşak olarak değerlendirir; psikiyatr ise mekanik
üzerine yoğunlaştığı için cerrahın kaba olduğunu düşünür.

Ulaşmaya çalıştığımız geri bildirimin #ürü çoğu zaman önemsizdir. Tenis topunu beyaz çizgilerin
arasına vurmam, satranç tahtası üzerinde rakip şahını harekete geçirmem veya terapi saatinin
sonunda hastamın gözlerinde bir anlayış parıltısı görmem arasında nasıl bir fark var? Bilgiyi değerli
yapan şey içerdiği sembolik mesajdır: Hedefime ulaştım. Bu tür bir bilgi bilinçte düzen yaratır ve öz
yapısını güçlendirir.

Kişinin psişik enerjiyi harcadığı hedefle mantıken ilgili olduğu sürece neredeyse her türlü geri bildirim
eğlenceli olabilir. Bir bastonu burnumun üstünde dengede tutmak durumunda olsaydım bastonun
yüzümün üstünde sallanması ve sendelemesi eğlenceli ve kısa bir an olurdu. Ama hepimiz yaradılış
nedeniyle bazı bilgilere diğer insanlardan daha çok değer verme eğilimindeyizdir ve bu değer
verdiğimiz bilgiyi içeren bir geri bildirimi diğerlerinden daha fazla ilgili olarak değerlendiririz.

Örneğin, bazı insanlar sese karşı sıra dışı bir hassaslıkla doğarlar. Farklı ton ve perdeleri ayırt edebilir
ve toplumun geneline göre ses kombinasyonlarını daha iyi tanıyabilir ve hatırlayabilirler. Bu tür
kişilerin seslerle oynamaktan hoşlanması, işitsel bilgiyi kontrol etmeyi ve şekillendirmeyi öğrenmeleri
olasıdır. Onlar için en önemli geri bildirim sesleri birleştirme, ritim ve melodi üretme veya çoğaltma
becerisini içerecektir. Besteciler, şarkıcılar, oyuncular, yönetmenler ve müzik eleştirmenleri bu kişiler
arasından yetişir. Tersine, bazı insanlar genetik olarak diğer insanlara karşı sıra dışı biçimde hassas
olma eğilimindedir ve onların gönderdikleri sinyallere dikkat etmeyi öğrenirler. Onların aradıkları geri
bildirim insan duygusunun ifadesidir. Bazı insanların sürekli olarak güvene ihtiyaç duyan kırılgan özleri
vardır ve onlar için önemli olan tek bilgi rekabetçi bir durumda kazanmaktır. Diğerleri hoşlanılmayı o
kadar çok önemser ki istedikleri geri bildirim onay ve hayranlıktır.

Geri bildirimin önemine dair iyi bir örnek; İtalya Milan'da Profesör Fausto Massimini'nin psikolog
ekibinin mülakat yaptığı bir grup dindar görme engelli kadının yanıtlarında görülür.
Araştırmalarımızdaki diğerleri gibi onlardan da hayatlarında en çok haz aldıkları deneyimleri
anlatmaları istendi. Çoğu doğuştan görme yeteneği olmayan bu kadınlar tarafından en çok bahsedilen
akış deneyimi körler alfabesiyle kitap okumak, dua etmek, örgü örmek, kitap ciltlemek gibi el işleri ve
hastalık veya diğer ihtiyaçlar söz konusu olduğunda birbirlerine yardım etmek oldu. İtalyan ekip
tarafından görüşme yapılan altı yüzden fazla insan içinde bu görme engelli kadınlar, yaptıkları şeyden
zevk alma koşulu olarak anlaşılır bir geri bildirim almanın önemini diğer herkesten daha çok
vurguladılar. Çevrelerinde olan biteni göremediklerinden başarmak istedikleri şeyin gerçekten olup
olmadığına dair gören insanlardan daha fazla şey bilmek istiyorlardı.

Eldeki Göreve Odaklanmak

Akış deneyiminin en çok bahsedilen boyutlarından birisi, deneyim devam ederken, kişinin hayatın
tüm hoş olmayan yanlarını unutabilmesidir. Akışın bu özelliği, eğlenceli aktivitenin eldeki göreve tam
bir konsantrasyon gerektirmesinden dolayı zihinde alakasız bilgiye hiç yer bırakmamasının önemli bir
yan ürünüdür.

Normal günlük varoluşta bilince istemeden giren düşünce ve endişelere av oluruz. Birçok iş ve genel
olarak ev hayatı nedeniyle akış deneyimlerinin baskıcı taleplerinin olmayışı nedeniyle konsantrasyon
nadiren endişe ve kaygıları dışarı atacak kadar yoğundur. Sonuç olarak, sıradan zihin durumu psişik
enerjinin pürüzsüz akışına müdahale eden beklenmedik ve sık entropi nöbetleri içerir. Akışın
deneyimin kalitesini iyileştirmesinin nedenlerinden birisi budur: Aktivitenin net biçimde
yapılandırılmış talepleri düzen dayatır ve bilince düzensizliğin müdahalesini engeller.

Hevesli bir kaya tırmanıcısı olan bir fizik profesörü tırmanırken sahip olduğu ruh hâlini şöyle anlattı:
“Sanki bellek girişim kesilmiş gibiydi. Tüm hatırlayabildiğim son otuz saniyeydi ve tek düşünebildiğim
önümdeki beş dakikaydı.” Aslında konsantrasyon gerektiren her aktivitede benzer dar bir zaman
penceresi vardır.

Ama önemli olan sadece geçici odaklanma değildir. Daha da önemli olan şey çok seçkin bir bilgi
aralığının bilince çıkmasına izin verilmesidir. Bu nedenle normalde zihinden geçen tüm sorunlu
düşünceler geçici olarak askıya alınır. Genç bir basketbolcu anlatıyor: “Saha, tek önemli olan budur...
Bazen sahadayken bir sorunu, mesela kız arkadaşımla kavgamı düşünürüm ve bence bu oyunla
kıyaslandığında hiçbir şey. Sorunu tüm gün düşünebilirsiniz ama oyuna girer girmez, ne olacaksa
olsun dersiniz!” Bir başkası: “Benim yaşımdaki çocuklar, çok düşünüyorlar... Ama basketbol oynarken
zihninizde tek olan şey budur —sadece basketbol... Geri kalan her şey onun ardında kalır.”

Bir dağcı aynı tema üzerine konuşuyor: “Tırmanırken diğer sorunlu hayat koşullarının farkında
olmazsınız. Bu tek önemli, kendi kendine bir dünya olur. Bu bir konsantrasyon olayı. Olaya girince bu
inanılmaz gerçek ve büyük oranda bundan sorumlusunuz. Tüm dünyanız bu olur.”

Benzer bir his dansçı tarafından da anlatılıyor: “Başka bir yere ait olmadığıma dair bir his yaşarım...
Kendime hiç olmadığım kadar güvenirim. Belki de sorunlarımı unutmak için bir çaba. Dans bir terapi
gibidir. Bir şeyler canımı sıkıyorsa stüdyoya girerken onu dışarıda bırakırım.”

Daha geniş bir zaman çizelgesinde okyanusu geçmek bağışlayıcı bir kayıtsızlığa eştir: “Denizde 'ne
kadar küçük rahatsızlık olursa olsun kara ufuktan kaybolunca insanın gerçekten umursadıkları ve
endişeleri kayboluyor. Denize çıkınca endişelenmenin bir anlamı yok, bir sonraki limana ulaşana kadar
dertlerimizle ilgili yapabileceğimiz bir şey yoktur... Hayat bir süre için yapaylığından soyunur; [diğer
sorunlar] rüzgârın ve denizin durumu ve o günlük yolun uzunluğuna kıyasla oldukça önemsiz
görünür.”

Ünlü engelli koşucu Edwin Moses bir Yarış için gerekli konsantrasyonu şöyle anlatıyor: “Zihniniz
kesinlikle temiz olmalı. Rakibinizle, jet-lag ile, farklı yiyeceklerle, otelde uyumakla ve kişisel
sorunlarınızla baş etmeniz gerektiği sanki hiç var olmamışlar gibi zihinden silinmelidir.”

Her ne kadar Moses dünya çapında spor olayını kazanmak için gerekenden bahsediyor olsa da tüm
aktivitelerden zevk alırken ulaştığımız konsantrasyondan da bahsediyor. Akış deneyiminin
konsantrasyonu -net hedefler ve anlık geri bildirimle birlikte- bilinçte düzen sağlar ve psişik
negentropinin zevk veren koşulunu başlatır.
Kontrol Paradoksu

Haz çoğu zaman oyunlarda, sporda ve bir dizi kötü şeyin olabileceği sıradan hayattan farklı olan
eğlenceli aktivitelerde ortaya çıkar. Birisi bir satranç oyununu kaybederse veya hobisini devam
ettiremezse endişelenmesine gerek yoktur; ama “gerçek” hayatta birisi iş anlaşmasını kötü idare
ederse kovulabilir, evinin ipoteğini kaybedebilir ve sosyal yardım almak zorunda kalabilir. Bu nedenle
akış deneyimi tipik olarak bir kontrol hissi olarak ya da daha doğrusu normal hayatın birçok
durumunda olduğu gibi kontrolü kaybetmekten endişelenmemek olarak anlatılıyor.

Dansçı akış deneyiminin bu boyutunu şöyle anlatıyor: “Güçlü bir rahatlama ve sakinlik geliyor.
Başarısız olmaktan endişe etmiyorum. Ne kadar da güçlü ve sıcak bir his! Genişlemek ve dünyayı
kucaklamak istiyorum. Güzel ve zarif olanı etkilemek için büyük bir güç hissediyorum.” Ve bir satranç
oyuncusu: “... Genel bir esenlik hissine ve dünyamı tam olarak kontrol edebildiğim hissine sahibim.”

Araştırmaya katılan bu insanların aslında anlattıkları şey gerçek kontrolden çok onun olasılığıdır. Bale
dansçısı başarısız olabilir ve bacağını kırabilir ve mükemmel dönüşü hiç yapamayabilir. Satranç
oyuncusu yenilebilir ya da asla şampiyon olamayabilir. Ama en azından prensipte akış dünyasında
mükemmellik elde edilebilir.

Bu kontrol hissi aynı zamanda ciddi riskler içeren aktiviteler ve dışarıdan bakan birisi için normal
hayattaki şeylerden potansiyel olarak çok daha tehlikeli görünen aktiviteler için de anlatılır. Delta
kanat kullanan, mağara keşfi, kaya tırmanışı, yarış arabası pilotluğu, derin dalış ve benzer birçok sporu
yapan insanlar kendilerini medeni hayatın güvenlik ağlarının olmadığı koşullara bilinçli olarak eğlence
için sokarlar. Ancak tüm bu kişiler artan bir kontrol hissinin önemli rol oynadığı bir akış deneyimi
yaşadıklarını söylüyorlar.

Tehlikeli aktivitelerden zevk alanların motivasyonunu bir tür patolojik ihtiyaçla açıklamak olağandır:
Derinlere yerleşmiş bir korkuyu içlerinden atmaya çalışıyorlar, bedel ödüyorlar, dürtüsel olarak
Oedipal takıntılarını canlandırıyorlar, “heyecan arıyorlar”. Bu tür motivasyonlar arada sırada söz
konusu olsa da daha çarpıcı olanı; kişinin bunları risk uzmanlarıyla konuştuğunda, en çarpıcı olan
hazlarının tehlikenin kendisinden değil fakat bunu minimuma indirme becerilerinden
kaynaklandığının ortaya çıkmasıdır. Yani hissettikleri olumlu duygu, felaketle flört etmekten
kaynaklanan patolojik bir heyecandan ziyade oldukça sağlıklı bir his olan potansiyel tehlikeleri kontrol
edebilmekten kaynaklanmaktadır.

Burada fark edilmesi gereken önemli şey, en riskli görünenlerinde bile akış deneyimi üreten
aktivitelerin, bunu yapan kişinin hata payını sıfıra mümkün olduğunca düşürmesini sağlamaya yetecek
beceriler geliştirmesine izin vermesidir. Örneğin, kaya tırmanıcıları iki türde tehlikeyi kabul ederler:
“Objektif” ve “sübjektif” tehlikeler. İlk tür insanın dağda karşısına çıkabilecek tahmin edilemeyen
fiziksel olaylardır: Ani bir fırtına, bir çığ düşen bir kaya, sıcaklıkta büyük bir düşüş. İnsan kendisini bu
tür tehditlere karşı hazırlayabilir ama bu tehditler asla tam olarak öngörülemezler. Sübjektif tehlikeler
dağcının kendi becerilerindeki eksikliktir; buna kişinin becerisine göre tırmanışın zorluğunu doğru
biçimde tahmin edememek de dâhildir.

Tırmanmanın tüm olayı objektif tehlikelerden mümkün olduğunca kaçmak, sıkı disiplin ve sağlam bir
hazırlıkla subjektif tehlikeleri ortadan kaldırmaktır. Sonuç olarak, tırmanıcılar Matterhorn'a
tırmanmanın Manhattan'da bir sokakta karşıdan karşıya geçmekten gerçekten daha güvenli olduğuna
inanırlar. Bir yaya için objektif tehlikelerin -taksi şoförleri, bisikletli kuryeler, otobüsler, haydutlar-
dağdakilerden daha az tahmin edilebilir olduğuna ve yayaların kişisel becerilerinin güvenliklerini
sağlama şansının daha düşük olduğuna inanırlar.

Bu örnekte görüldüğü gibi insanların hoşlandıkları şey kontrolde olma hissi değil zorlu durumlarda
kontrol uygulayabilme hissidir. İnsanın koruyucu rutinlerin sağladığı güvenliği terk etmeye istekli
olmadan kontrol hissi yaşaması olası değildir. Ancak şüpheli bir sonuç ortada olduğunda ve insan bu
sonucu etkileyebildiğinde gerçekten kontrolde olup olmadığını anlar.

Bu konuda, bir aktivite istisna yaratır. Şans oyunları eğlencelidir ama tanım gereği muhtemelen kişisel
becerilerin etkilemediği rastgele sonuçlara dayanırlar. Bir rulet tekerinin dönüşü veya yirmi birde bir
kartın çevrilmesi oyuncu tarafından kontrol edilemez. Bu durumda en azından kontrol hissi haz
hissiyle alakasızdır.

Ancak, “objektif” koşullar aldatıcı olabilir çünkü kumar oyunlarından hoşlanan kumarbazlar kendi
becerilerinin sonuç üzerinde önemli bir rol oynadığına inanırlar. Hatta bu kişiler kontrol konusunu
becerilerin daha fazla kontrol gerektirdiği aktiviteleri yapanlardan bile daha çok vurgulama
eğilimindedirler. Poker oyuncuları kazanmalarını sağlayan şeyin şans değil becerileri olduğuna ikna
olmuşlardır; kaybederlerse kötü şansı suçlama eğilimlidirler ama yenilgide bile sonucu açıklamak için
kişisel hata ararlar. Rulet oyuncuları çarkın dönüşünü tahmin etmek için özenli sistemler geliştirir.
Genel olarak şans oyuncuları en azından oyunlarının kısıtlı kuralları ve hedefleri çerçevesinde geleceği
görmek gibi bir becerileri olduğuna çoğu zaman inanırlar. Bu eski zamanlardan kalma kontrol hissi -
öncülleri her kültürde baskın olan ruhani ritüelleri içerirdi- kumarın sunduğu en çekici şeylerden
birisidir.

Bu entropinin askıya alındığı bir dünyada olma hissi, akış üreten aktivitelerin neden bu kadar
bağımlılık yapıcı olduğunu kısmen açıklayabilir. Romancılar çoğu zaman satrancı bir gerçeklikten kaçış
teması olarak yazarlar. Vladimir Nabokov'un kısa hikâyesi “Luzhin Savunması” geri kalan her şeyinin -
evliliği, arkadaşları, hayatı- satranç tahtasına göre şekilleneceği kadar oyuna dalan genç bir satranç
oyuncusunun hikâyesini anlatır. Luzhin bu sorunlarla baş etmeye çalışır ama bunları satranç
şartlarından farklı olarak göremez. Karısı Beyaz Şah'tır ve üçüncü sütunda on beşinci karede
duruyordur ve Luzhin'in ajansı olan Siyah Fil tarafından tehdit edilmektedir ve böyle devan eder.
Kişisel çatışmalarını çözmeye çalışırken Luzhin, satranç stratejisine döner ve onu dış saldırılara karşı
dayanıklı yapacak olan bir dizi hamle olan “Luzhin Savunmasını” geliştirmek için çabalar. Gerçek
hayattaki ilişkileri parçalandıkça Luzhin çevresindeki önemli insanların satranç tahtası üzerinde dev
birer taş olduğuna ve onu sıkıştırmaya çalıştığına dair halüsinasyonlar görür. Sonunda sorunlarına
karşı mükemmel savunmayı görür ve otelin penceresinden dışarı atlar. Satrançla ilgili bu tür
hikâyelerin hepsi bu kadar da abartılı değildir; ilk ve son Amerikalı satranç ustaları Paul Morphy ve
Bobby Fischer da dâhil birçok satranç şampiyonu da satrancın oldukça düzenli ve sade dünyasında o
kadar rahat etmişlerdir ki “gerçek” dünyanın karmaşıklığına sırtlarını dönmüşlerdir.

Kumarbazların rastgele şansı “çözdüklerinde” hissettikleri heyecan çok daha kötü şöhretlidir. İlk
etnograflar, Kuzey Amerika Ovası Kızılderililerinin, bufaloların kaburga kemikleriyle oynadıkları
kumara hipnoz olmuşçasına daldıklarını ve kaybedenlerin çoğu zaman silahlarını, atlarını ve karılarını
da kaybederek ve kara kışta elbisesiz olarak Kızılderili çadırlarını terk ettiklerini anlatır. Neredeyse her
zevk veren aktivite bilinçli bir tercih olmak yerine bağımlılık yaratıcı olabilir ve diğer aktiviteleri
engelleyen bir zorunluluk hâline gelebilir. Örneğin cerrahlar ameliyatlarını “eroin almak gibi”
bağımlılık yaratıcı olarak tanımlarlar.

İnsan zevk veren bir aktiviteyi kontrol etme becerisine diğer şeylere dikkat edemeyecek kadar bağlı
hâle geldiğinde nihai kontrolü kaybeder: Bilincin içeriğini belirleme özgürlüğünü. Bu nedenle akış
üreten eğlenceli aktivitelerin potansiyel olarak bir olumsuz yönü vardır: Zihinde düzen yaratarak
varoluşun kalitesini artırma becerileri varken bağımlılık yaratıcı hâle gelebilirler ve o noktada, öz,
belirli bir düzenin esiri olur ve sonra hayatın belirsizlikleriyle uğraşma isteğini kaybeder.

Öz Farkındalığın Kaybı

Bir aktivite zihni kurcaladığında, kişinin geçmişe, geleceğe veya geçici olan herhangi alakasız bir
uyarıcıya dikkatini yeteri kadar veremediğini daha önce görmüştük. Farkındalık dışında kalan öğelerin
birisinden özel olarak bahsetmek gerekli çünkü normal hayatta onun üzerine düşünerek çok zaman
geçiriyoruz: Kendi özümüz. İşte deneyimin bu yönünü anlatan bir tırmanışçının söyledikleri: “Bu
meditasyon veya konsantrasyon gibi bir Zen hissi. Peşinde olduğunuz şey, zihnin tek bir şeye
yönelmesidir. Egonuzun tırmanışla her şekilde bir olmasına izin verebilirsiniz ve ille de aydınlatıcı bir
deneyim olmak zorunda değildir. Ama işler otomatikleştiğinde bu bir şekilde egosuz olmak gibi bir
şeydir. Bir şekilde, doğru olan hiç düşünmeden veya hiçbir şey yapmadan yapılmıştır... Sadece
gerçekleşir. Ama daha da konsantre olursunuz.” Ünlü uzun mesafe okyanus gezgininin sözleriyle:
“Yani insan kendini ve her şeyi unutuyor, sadece teknenin denizle oyununu, denizin tekne
çevresindeki hareketini görüyorsunuz ve oyun için gerekli olmayan diğer her şeyi dışarıda
bırakıyorsunuz...”

Özün kendisini çevreleyen dünyadan ayrı olarak kaybolmasına bazen çevresiyle beraber kaybolma
hissi de eşlik eder. Bu çevre: dağ, takım ya da Japon motosiklet grubunun bir üyesinin katıldığı Kyoto
sokaklarında kükreyen yüzlerce motosikletin akınında oluşabilir. “Tüm hislerimiz bir olduğunda şöyle
hissediyorum: Hep beraber hareket etmeye başladığımız ilk anlarda tam bir uyum içinde değiliz;
ancak seyir iyi ilerledikçe hepimiz diğerlerini de hissetmeye başlarız. Bunu nasıl anlatabilir? Yani
zihinlerimiz tek olduğunda, işte o zaman bu gerçek bir zevk olur... Hepimiz bir olduğumuzda o
duyguyu hissediyorum ve birden fark ediyorum. “Ah evet biriz” ve “Elimizden geldiğince hızlı gidersek
bu gerçek bir motosiklet akını olacak” diye düşünüyorum... Tek yürek olduğumuzu fark ettiğimiz bu
anda bu duygu en üst seviyededir. Giderek yüksek bir hıza çıktığımızda, işte o an gerçekten harika
olur.”

Japon genç tarafından bu kadar canlı biçimde anlatılan “tek yürek olmak” akış deneyiminin gerçek bir
özelliğidir. İnsanlar bunu açlık ya da acıdan kurtulduklarında hissettikleri kadar güçlü bir his olarak
anlatırlar. Büyük ödüller sunan bir deneyimdir ama daha sonra göreceğimiz gibi bunun da kendi
tehlikeleri vardır.

Özle meşgul olma psişik enerjiyi tüketir çünkü günlük hayatta sık sık tehdit edildiğimizi hissederiz.
Tehdit edildiğimizde kendimize dair görüntümüzün tekrar farkındalığına varmamız gerekir, böylece
tehdidin ciddi olup olmadığını ve bunu nasıl karşılamamız gerektiğini anlayabiliriz. Örneğin sokakta
yürürken bazı insanların geri dönüp yüzlerinde sırıtmayla bana baktıklarını fark edersem hemen
endişelenmeye başlamam doğal bir şeydir: “Bir sorun mu var? Komik mi görünüyorum? Yürüme
şeklimde bir sorun mu var yoksa yüzümde bir şey mi var?” Her gün yüzlerce kez özümüzün ne kadar
hassas olduğu bize hatırlatılır ve bu her olduğunda bilinçte düzeni sağlamak için psişik enerji harcanır.

Ama akışta kendini incelemeye yer yoktur. Haz veren aktivitelerin net hedefleri, sabit kuralları ve
becerilerimize uygun zorlu görevleri olduğundan özü tehdit edecek bir durum pek söz konusu
değildir. Bir tırmanıcı zorlu bir tırmanış yaparken tamamen dağcı rolüne girmiştir. Yüzde 100
tırmanıcıdır yoksa hayatla kalamaz. Birilerinin veya bir şeyin özün bir başka yönünü sorgulatmasının
imkânı yoktur. Yüzünde leke olup olmadığının bir önemi yoktur. Tek olası tehdit dağdan gelendir ama
iyi bir tırmanıcı bu tehditle yüzleşecek kadar iyi eğitimlidir ve özünün bu süreçte olaya dâhil olmasına
gerek yoktur.

Özün bilinçte olmaması akıştaki kişinin psişik enerjiyi kontrol etmekten vazgeçtiği veya vücudunda ve
zihninde olanlardan bihaber olduğu anlamına gelmez. Aslında genelde tam tersi doğrudur. İnsanlar
akış deneyimini ilk kez öğrendiklerinde bazen öz farkındalığın olmamasının, özün pasif olarak
silinmesiyle ve Güney California stilinde “akışla bir olmakla” ilgisi olduğunu düşünürler. Ama aslında
optimum deneyim özün çok aktif olarak rol almasını gerektirir. Bir kemancı, parmaklarının her
hareketinin, kulağımdan giren müziğin ve de hem analitik olarak her notanın hem de bütünlüklü
olarak genel tasarımı bakımından çaldığı eserin toplam biçiminin son derece farkında olmalıdır. İyi bir
koşucu, genelde vücudundaki koşmakla ilgili tüm kaslarına performansının farkındadır. Bur satranç
oyuncusu, önceki konumları ve geçmiş kombinasyonları istediği zaman belleğinden geri çağıramazsa
oyundan zevk alamaz.

Yani öz farkındalığın kaybı, özün kaybı anlamına gelmez ve kesinlikle bilincin kaybı değil sadece öze
dair bilincin kaybıdır. Eşiğin altında kalan şey, kim olduğumuza dair kendimize sunduğumuz bilgi yani
öz kavramıdır. Kim olduğumuzu geçici olarak unutabilmek çok eğlenceli olabilir. Kendimiz ile meşgul
değilken aslında kim olduğumuza ilişkin algımızı genişletme şansımız vardır. Öz farkındalığın
kaybedilmesi varlık sınırlarımızın ileri itildiği bir kendini aşma hissine öncülük edebilir.

Bu his sadece hayal gücünün ürünü değildir, ancak diğerleriyle yakın bir etkileşimin sağlam
deneyimine dayanır ve bu etkileşim genelde yabancı olan varlıklarla benzersiz bir birlik his yaratır.
Uzun gece nöbetleri sırasında denizci teknenin kendisinin bir uzantısı olduğunu aynı ritimle ortak bir
hedefe ilerlediklerini hissetmeye başlar. Yarattığı seslere sarılmış bir kemancı "kürelerin armonisinin”
bir parçasıymış gibi hisseder. Tüm dikkatini, ağırlığını güvenli biçimde desteklemesi gereken
kayalıktaki küçük çıkıntılara odaklayan tırmanıcı parmaklarıyla kaya arasında, kırılgan vücudu ve
kayanın konumu arasında, gökyüzü ve rüzgâr arasında bu tür bir yakınlığın kurulduğundan bahseder.
Bir satranç turnuvasında dikkatleri saatler boyunca satranç tahtasındaki mantık savaşına odaklanan
oyuncular, varoluşun maddi olmayan bir boyutunda birbirleriyle savaşarak güçlü bir "güç alanına"
karıştıklarını iddia ederler. Cerrahlar, zor bir ameliyat sırasında film ameliyat ekibinin aynı amaç için
hareket eden tek bir organizma olduğu hissini yaşadıklarını söylerler; bunu her bir bireyin grup
performansına tabi olduğu ve hepsinin uyum ve güç hissine ortak olduğu bir "bale" olarak
tanımlıyorlar.

İnsanlar bu ifadeleri şiirsel metaforlar olarak görebilir ve bunları bu noktada unutabilirler. Ama
bunların aç olmak kadar gerçek veya bir duvara toslamak kadar güçlü deneyimlerden bahsettiğini
anlamak önemlidir. Bunlarla ilgili gizemli veya mis tik bir durum yoktur. Kişi tüm psişik enerjisini bir
etkileşime harcadığında -ister bir diğer insanla, ister bir tekneyle, bir dağla veya bir müzik eseriyle
olsun- o zaman özü daha önce olduğun dan daha büyük bir eylem sisteminin parçası haline gelir. Bu
sistem, biçimini aktivitenin kurallarından alır; enerjisi kişinin dikkatinden gelir. Ama bu gerçek bir
sistemdir -öznel olarak ailenin, şirketin veya ekibin parçası olmak kadar gerçektir- ve bunun parçası
olan öz, sınırlarını genişletir ve önceki halinden daha karmaşık hale gelir.

Özün bu gelişimi, yalnızca etkileşim haz veriyorsa, yani eylem için basit olmayan fırsatlar sunuyor ve
becerilerin sürekli olarak mükemmelleştirilmesini gerektiriyorsa ortaya çıkar. Kişinin kendisini inanç
ve sadakat dışında bir şey talep etmeyen eylemler sistemi içinde kaybetmesi de olasıdır. Aşırı dinler,
kitle hareketleri ve radikal politik partiler de milyonların kabul etmek için heveslendiği kendini aşma
adına fırsatlar sunarlar. Aynı zamanda, insanın büyük ve güçlü bir şeye dâhil olduğunu hissettirerek
özün sınırlarını genişletirler. Gerçek anlamda inanan insan sistemin somut bir şekilde parçası olur,
çünkü psişik enerjisi inancının hedeflerine ve kurallarına göre odaklanır ve şekillenir. Ama gerçek
inanan aslında inanç sistemiyle etkileşim içinde değildir ve genelde psişik enerjisinin bu inanç
tarafından emilmesi ne izin verir. Bu teslim olma durumundan yeni bir şey ortaya çıkamaz; bilinç hoş
bir düzene ulaşabilir ama bu ulaşılan değil dayatılan bir düzen olacaktır. En iyi hâliyle, gerçek inananın
özü bir kristale benzer: Güçlü ve güzel biçimde simetriktir ama gelişimi çok yavaştır.

Akış deneyiminde, öz hissinin kaybolması ve daha sonra da ha güçlü bir şekilde ortaya çıkması
arasında çok önemli ve ilk bakışta çelişkili görünen bir ilişki vardır. Güçlü bir öz kavramı geliştirmek
için arada sırada öz farkındalıktan vazgeçmek gerekli olabilir. Bunun nedeni oldukça açıktır. Akışta,
kişi elinden gelenin en iyisini yapmaya zorlanır ve sürekli olarak becerilerini geliştirmek
durumundadır. O anda bunun öz için ne anlama geldiğini düşünmeye fırsatı yoktur -özünün farkında
olursa deneyim çok derin olmaz. Ama sonrasında, aktivite bittiğinde ve öz farkındalığın geri dönme
şansı olduğunda, kişinin üzerine düşün düğü özü, akış deneyiminden önce var olanla aynı öz değildir:
Simdi yeni beceriler ve yeni başarılarla zenginleşmiştir.
Zamanın Dönüşümü

Optimum deneyimin en yaygın tanımlarından birisi zamanın insana artık her zamanki gibi
geçmiyormuş gibi gelmesidir. Aktivitenin sunduğu ritim, gece ve gündüz gibi dış olaylara dayanarak
ölçtüğümüz objektif ve dışsal zamanı veya saatlerin düzenli ilerlemesini anlamsız hâle getirir. Çoğu
zaman saatler dakikalar gibi geçer; genel olarak insanların çoğu, zamanın çok daha hızlı geçtiğini
söyler. Ama arada sırada tersi olur: Bale dansçıları gerçekte bir saniyeden kısa süren zorlu bir
dönüşün dakikalar kadar uzun sürdüğünü anlatır: “İki şey olur. İlki bir anlamda zaman bize gerçekten
hızlı geçiyor gibi gelir. Bu süre geçtikten sonra da gerçekten hızlı geçmiş olduğunu düşünürüz. Saatin
sabahın bir olduğunu gördüğümde “Hah, daha birkaç dakika önce saat sekizdi derim.” Ama sonra
dans ederken... Gerçekte olduğundan çok daha uzun süre geçmiş gibi gelir.” Bu olaya dair güvenilir
genelleme, akış deneyimi sırasında hissedilen zamanın, saatin kesin düzeni ile ölçülen zamanın akışına
çok fazla uymadığıdır.

Ama burada da bu kuralın istisnaları vardır. İşinden derin bir haz alan açık kalp cerrahının bir ameliyat
sırasında saatine bakmadan zamanı sadece yarım dakikalık hata payı ile söylediği bilinir. Ama onun
durumunda zamanlama işin temel zorluklarından birisidir: Ameliyatın çok küçük ama son derece zor
bir kısmını gerçekleştirmek için çağırıldığından genelde aynı anda birden fazla ameliyata dâhil olur ve
bir vakadan diğerine gitmesi ve önceki aşamalardan sorumlu meslektaşlarını bekletmediğinden emin
olması gerekir. Benzer bir beceri, zamanın çok önemli olduğu örneğin koşucular ve yarışçılar gibi diğer
aktiviteleri yapanlar için de geçerlidir. Bu kişiler, bir yarış sırasında kendilerini kesin olarak düzene
sokmak için saniyelerin ve dakikaların geçişine karşı çok hassas olmak zorundadırlar. Bu tür vakalarda
zamanın geçişini takip edebilme becerisi aktivitede iyi performans göstermek için gerekli becerilerden
birisi olur ve bu nedenle deneyimin hazzından çalmak yerine buna katkıda bulunur.

Ama akış aktivitelerinin çoğu zamanın geçişine dayanmaz; beyzbol gibi, kendi hızları vardır, bir
durumdan diğerine geçiş, eşit aralıklı zamanlara değil kendi olaylar sırasına dayanır. Akışın bu
boyutunun sadece bir epifenomen -eldeki aktivitenin gerektirdiği yoğun konsantrasyonun bir yan
ürünü mü olduğu yoksa deneyimin kendi kalitesine kendi değerini katan bir şey mi olduğu net
değildir. Zaman hissini kaybetmek hazzın ana öğelerinden birisi gibi görünse de zamanın tiranlığından
özgürleşmek, bir olma sırasında hissettiğimiz heyecanı artırır.

OTOTELİK DENEYİM

Optimum bir deneyimin ana öğesi kendi içinde bir amacının olmasıdır. En başta başka bir nedenle
başlamış olsak da bizi zorlayan aktivite içsel biçimde ödüllendirici hâle gelir. Cerrahlar kendi
çalışmalarından bahsediyor: “O kadar eğlenceli ki yapmak zorunda olmasam bile yapardım.”
Denizciler şöyle diyor: “Bu tekneye çok fazla zaman ve para harcıyorum ama buna değer denize
açıldığımda hissettiğim şeyle kıyaslanabilecek hiçbir şey yok.”

“Ototelik” terimi, öz anlamındaki oto ve hedef anlamındaki telos, iki Yunanca sözcükten ortaya
çıkmıştır. Kendi kendine yeten, gelecekte bir fayda beklentisi olmadan tek ödülü kendisi olan aktivite
anlamına gelir. Para kazanmak için borsa oynamak ototelik bir deneyim değildir; ama kişinin
gelecekteki trendleri tahmin etme becerisini kanıtlamak için oynaması -dolar ve sent anlamında
sonuç aynı olsa bile- böyle bir deneyimdir. İyi vatandaşlar olmaları için çocuklara öğretmenlik yapmak
ototelik değildir ama çocuklarla etkileşimden hoşlandığınız için öğretmenlik yapmak öyledir. İki
durumda olan şey görünürde aynıdır; farklı olan şey deneyim ototelik olduğunda kişi aktiviteye
aktivitenin kendisinden ötürü dikkatini verir; ototelik olmadığında dikkatiniz sonuçlara odaklanır.

Yaptığımız şeylerin çoğu yalnızca ototelik ya da yalnızca eksotelik (sadece dış nedenlerle yaptığımız
aktivitelere böyle diyeceğiz) değil genelde bu ikisinin birleşimidir. Cerrahlar genelde uzun bir eğitim
dönemine eksotelik beklentilerle girerler: İnsanlara yardım etmek, para kazanmak, prestij kazanmak.
Şanslılarsa, bir süre sonra işlerinden zevk almaya başlarlar ve sonra cerrahlık büyük oranda aynı
zamanda ototelik hâle gelir.

Başta irademiz dışında zorlandığımız bazı şeyler zaman içinde içsel olarak ödüllendirici olabilir. Yıllar
önce bir ofiste birlikte çalıştığım bir arkadaşımın harika bir yeteneği vardı. Ne zaman yaptığı iş sıkıcı
hâle gelse yarı kapalı gözlerinde cam gibi bir ifadeyle kafasını kaldırır ve bir müzik parçası
mırıldanmaya başlardı —bir Bach koralı, Mozart konçertosu veya Beethoven senfonisi, Ama
mırıldanma, yaptığı şey için gülünç biçimde yetersiz bir tanımlamadır. O pasajda geçen ana
enstrümanları sesiyle taklit ederek tüm eseri çalardı: Keman gibi inliyordu, fagot gibi mırıldanıyordu,
sonra bas trompet gibi boru, sesi çıkarıyordu. Biz ofistekiler mest olmuş biçimde dinler ve canlanmış
olarak işe geri dönerdik. İlginç olan arkadaşımın bu beceriyi geliştirme yöntemiydi. Üç yaşından beri
babası onu klasik müzik konserlerine götürüyordu. İnanılmaz sıkıldığını ve arada sırada koltuğunda
uyuduğunu ve keskin bir tokatla uyandırıldığını hatırlıyordu. Konserlerden, klasik müzikten ve
muhtemelen babasından nefret ederek büyüdü ama yıllarca bu acılı deneyimi tekrar tekrar yaşamaya
zorlandı. Sonra bir akşam, yaklaşık olarak yedi yaşındayken, bir Mozart operasında uvertür sırasında
esrik bir öngörü dediği şeyi yaşadı: Birden eserin melodik yapısının farkına vardı ve yeni bir dünyanın
önünde açıldığı hissi onu içine aldı, Onu bu olaya hazırlayan şey acıyla üç yıl boyunca bu müziği
dinlemesiydi, bu süre içinde klasik müzik becerileri bilinçsizce de olsa gelişmişti ve onun Mozart'ın
müziğinin içine inşa ettiği zorluğu anlamasını sağlamıştı.

Elbette şanslıydı; birçok çocuk zorla içine sokuldukları aktivitenin olasılıklarını kavrayamaz ve sonunda
bundan sonsuza kadar nefret eder. Kaç çocuk ebeveynleri onları bir enstrüman çalmaya zorladığı için
klasik müzikten nefret etti? Çoğu zaman çocuklar -ve yetişkinler- dikkatin zorlayıcı bir biçimde
yeniden yapılandırılmasını gerektiren bir aktivitede ilk adımı atarken dışsal dürtülere ihtiyaç duyarlar.
En zevkli aktiviteler doğal olmayanlardır; insanın ilk bakışta harcamaya çok gönüllü olmadığı bir çaba
gerektirirler. Ama bu etkileşim kişinin becerilerinde bir geri bildirim sağlamaya başlayınca bu deneyim
genel olarak içsel olarak ödüllendirici hâle gelir.

Ototelik bir deneyim hayatımız boyunca genel olarak sahip olduğumuz hislerden çok farklıdır. Günlük
olarak yaptıklarımızın çoğunun kendisinde bizim için değerli olan bir şey yoktur ve bunu sadece
yapmak zorunda olduğumuz için veya bundan gelecekte bir fayda beklediğimiz için yaparız. İnsanların
çoğu işte geçirdikleri zamanın aslında heba olduğunu düşünürler; işlerine yabancılaşmışlardır ve
işlerine harcadıkları psişik enerji kendi özlerini geliştirmiyordur. Birçok insan için boş zamanları da
heba oluyor. Eğlence işten uzak kalmak için rahatlatıcı bir süre sağlıyor ama genel olarak herhangi bir
beceri kullanmadan ya da eylem için yeni fırsatları keşfetmeden pasif biçimde bilginin alınmasından
ibaret kalıyor. Sonuç olarak hayat, insanın üzerinde kontrol sahibi olmadığı bir dizi sıkıcı ve gergin
deneyimler şeklinde geçiyor.

Ototelik deneyim veya akış hayat akışını farklı bir seviyeye çıkartır. Yabancılaşma yerini dâhil olmaya
bırakır, sıkıntının yerini haz alır, çaresizlik bir kontrol hissine dönüşür ve psişik enerji dışsal amaçların
hizmetinde kaybolmak yerine öz hissini güçlendirmek için çalışır. Deneyim içsel olarak ödüllendirici
olduğunda yaşam varsayımsal bir gelecek kazancına rehin olmak yerine şimdide desteklenmiş olur,

Ancak kontrol hissinin ele alındığı bölümde bahsettiğimiz gibi insan akışın potansiyel olarak bağımlılık
yapan gücüne dikkat etmelidir. Dünyadaki hiçbir şeyin tamamen olumlu olmadığı gerçeğinde
uzlaşmalıyız, her güç kötüye kullanılabilir. Aşk zalimliğe neden olabilir, bilim yıkım getirebilir,
kontrolsüz teknoloji kirlilik yaratabilir. Optimum deneyim bir enerji biçimidir ve enerji yardım etmek
için de yıkmak için de kullanılabilir. Ateş hem ısıtır hem de yakar, atom enerjisi elektrik de üretir
dünyayı yok da edebilir. Enerji güçtür ama güç sadece bir araçtır. Uygulandığı hedefler hayati daha
zengin veyâ daha acılı hâle getirebilir.

Marguis de Sade, acı vermeyi bir zevk biçimine dönüştürerek onu mükemmelleştirmişti ve aslında
zalimlik daha karmaşık beceriler geliştirememiş insanlar için evrensel bir zevk kaynağıdır.

Yaşamı bir başkasının esenliğine müdahale etmeden eğlenceli hâle getirmeye çalıştıkları için
“medeni” olarak kabul edilen toplumlarda bile insanlar şiddeti çekici bulur. Gladyatörlerin savaşı
Romalılar eğlendirdi, Victorya dönemindekiler farelerin teriyerler tarafından parçalandığını görmek
için para ödediler, İspanyollar boğaların öldürülmesine saygıyla yaklaşıyorlar ve boks kendi
kültürümüzde yerleşmiş durumdadır.

Vietnam veya diğer savaşların gazileri bazen cephe eylemlerinden nostaljiyle bahseder ve bunu bir
akış deneyimi olarak tanımlarlar. Yanınızda bir roket atarla bir hendekte otururken hayatın odağı çok
net biçimde ortadadır: Amaç düşman sizi yok etmeden onu yok etmektir; iyi ve kötü netleşir; kontrol
araçları eldedir; dikkat dağıtıcılar ortadan kaldırılır. İnsan savaştan nefret etse bile deneyim sivil
hayatta karşılaşılan her şeyden daha heyecan verici olabilir.

Suçlular sık sık “Bana bir gece bir eve girip kimseyi uyandırmadan mücevherleri çalmak kadar
eğlenceli olan yapabileceğim bir iş gösterseydiniz bu işi yapardım” gibi şeyler söylerler. Çocuk suçları
dediğimiz şeylerin çoğu -araba hırsızlığı, vandalizm, genel olarak zorba davranışlar- günlük hayatta var
olmayan akış deneyimleri yaşama ihtiyacının sonucudur. Ototelik deneyimlere yönelik yollar
bulamayan kişilerin şiddet ve suça çekilmesi olasıdır, çünkü toplumun büyük bir kısmı, motivasyon
sağlayacak anlamlı güçlüklerle yeterince karşılaşmamakta ve bunlardan fayda sağlamak için gerekli
becerilere sahip olamamaktadır. Toplumda saygı gören bilimsel ve teknolojik aktiviteleri
düşündüğümüzde bu sorun daha da karmaşık bir hâl alır. Bu aktivitelerin oldukça belirsiz ve belki de
korkutucu bir yönü olduğunu düşünsek de aslında çok zevklidir. Robert Oppenheimer atom bombası
üzerine çalışmasına “tatlı problem” diyordu ve sinir gazının üretiminin veya Yıldız Savaşlarını
planlamanın bunlara katılan insanlar için son derece çekici olduğuna şüphe yoktur. Diğer her şey gibi
akış deneyimi de kesin olarak “iyi” değildir. Sadece hayatı daha zengin, yoğun ve anlamlı yapma
bakımından iyidir; özün gücünü ve karmaşıklığını artırdığı için iyidir. Ancak herhangi bir akış olayının
sonuçlarının daha geniş anlamda iyi olup olmadığı daha kapsamlı sosyal kriterler göz önünde
bulundurularak tartışılmalı ve değerlendirilmelidir. Bu durum bilim, din ya da siyaset gibi tüm insan
aktiviteleri için geçerlidir. Belirli bir dini inanç bir kişi veya gruba fayda sağlayabilir ama diğerlerini
bastırabilir. Hristiyanlık Roma İmparatorluğunun çürüyen etnik topluluklarını birleştirmeye yardımcı
oldu ama daha sonra temas ettiği birçok kültürün dağılmasına araç oldu. Herhangi bir bilimsel
ilerleme bilim adına ve birkaç bilim insanı için iyi olabilir ama bütün bir insanlık için kötü olabilir.
Herhangi bir çözümün her zaman tüm insanlar için faydalı olduğuna inanmak bir yanılsamadır; hiçbir
insani başarı son söz olarak kabul edilemez. Jefferson'un rahatsız edici sözü “Ebedi uyanıklık
özgürlüğün bedelidir” politikanın dışındaki alanlar için de geçerlidir; alışkanlıklarımız ve geçmiş
bilgelikler bizi yeni olasılıklara karşı kör etmesin diye sürekli olarak yaptıklarımızı yeniden
değerlendirmemiz gerektiği anlamına gelir.

Ancak kötüye kullanılabileceği ihtimalinden ötürü bir enerji kaynağını görmezden gelmek mantıksız
olur. İnsanlık bir şeyleri yakabileceği için ateşi yasaklamış olsaydı büyük maymunlardan çok da farklı
bir yerde olmazdık. Demokritos'un yüzlerce yıl önce söylediği gibi: “Su hem iyi hem kötü hem
kullanışlı hem de tehlikeli olabilir. Ancak tehlike için çare bulunmuştur: Yüzmeyi öğrenmek.” Bu
durumda yüzmek akışın faydalı ve zararlı biçimlerini ayırt etmeyi öğrenmek ve sonra ilkinden
mümkün olduğunca faydalanıp diğerine sınırlar koymaktır. Öğrenilmesi gereken görev diğer
insanların hayatlarından haz alma şanslarını yok etmeden kendi günlük hayatınızdan nasıl haz
alacağınızı öğrenmektir.

Akışın Koşulları

İnsanların optimum deneyimin ortak özelliklerini nasıl tanımladıklarını gördük: Kişinin becerilerinin
eldeki zorlukla baş etmeye yeterli olduğu hissi, hedef odaklı, kurallarla belirli, kişinin nasıl performans
sergilediğine dair net ipuçları sunan bir eylem sistemi. Konsantrasyon o kadar yoğundur ki alakasız
şeyleri düşünmeye veya sorunlar için endişelenmeye dikkatiniz kalmaz. Öz farkındalık kaybolur ve
zaman hissi bozulur. Bu tür deneyimler üreten bir aktivite o kadar tatminkârdır ki insanlar zor veya
tehlikeli olduğunda bile bu aktiviteyi, aktivitenin kendisini sevdikleri için yaparlar ve bundan ne elde
edeceklerini umursamazlar.

Ama bu tür deneyimler nasıl gerçekleşir? Arada sırada akış şans eseri, dış veya iç koşulların iyi bir
tesadüfü sonucu oluşabilir. Örneğin arkadaşlar bir arada akşam yemeği yiyor olabilirler ve birisi bir
konu açar ve herkes sohbete dâhil olur. Tek tek şakalar yapıp hikâyeler anlatırlar ve kısa sürede hepsi
bundan keyif alır hâle gelir. Bu tür olaylar anlık biçimde gerçekleşse bile akışın ya yapılandırılmış bir
aktiviteden ya kişinin akışı gerçekleştirme becerisinden ya da her ikisinin bir sonucu olarak ortaya
çıkması daha olasıdır.

Oyun oynamak zevkliyken, günlük hayatta yapmak zorunda olduğumuz diğer şeyler -çalışmak ve evde
oturmak gibi- neden çoğu zaman sıkıcıdır? Neden bir insan toplama kampındayken bile bundan zevk
alabilirken, diğerinin güzel bir tatil yerinde bile canı sıkılır?
Bu sorulara yanıt vermek yaşam kalitesini iyileştirmek için deneyimin nasıl şekillendirileceğini
anlamayı kolaylaştırır. Bu bölüm optimum deneyim sağlaması olası özel aktiviteleri ve insanların akışa
kolayca ulaşmasına yardım eden kişilik özelliklerini keşfetmeye yardımcı olacaktır.

AKIŞ AKTİVİTELERİ

Bu kitapta optimum deneyimleri anlatırken müzik yapma, kaya tırmanışı, dans etme, yelken
kullanma, satranç gibi aktivitelerden örnekler verdik. Bu aktiviteleri akışa eğilimli yapan şey optimum
deneyime ulaşmayı kolaylaştırmak üzere tasarlanmış olmalarıdır. Beceri gerektiren kuralları vardır,
hedefler koyarlar, geri bildirim sağlarlar, kontrolü mümkün kılarlar. Aktiviteyi günlük hayatın sözde
“nihai gerçekliğinden” mümkün olduğunca farklılaştırarak konsantrasyon ve dâhil olmayı
kolaylaştırırlar.

Örneğin, her sporda katılımcılar göze çarpan üniformalar giyerler ve onları sıradan ölümlülerden
geçici olarak ayıran özel alanlara girerler. Olay boyunca oyuncular ve izleyiciler mantıklı davranmayı
kesip bunun yerine oyunun garip gerçekliğine odaklanırlar.

Bu tür akış aktivitelerinin temel amacı haz veren deneyimler sağlamasıdır. Oyun, sanal, gösteri, dini
tören ve spor bunun örnekleridir. Yapılandırma biçimlerinden dolayı katılımcı ve izleyicilerin son
derece eğlenceli olan düzenli bir zihin, hâline ulaşmasına yardım ederler.

Fransız psikolojik antropolog Roger Caillois, sağladı deneyim türüne göre dünya oyunlarını (bu
kelimeyi zevk veren her türlü aktiviteyi içerecek anlamda kullanarak) dört ana sınıfa ayırmıştır. Agon,
çoğu spor ve atletik olayda olduğu gibi temel özelliği rekabet olan oyunları; alea zardan bingoya kadar
tüm şans oyunlarını; ilinx veya vertigo dönme dolaba binmeyi veya skydiving gibi sıradan algıyı
çarpıtarak bilinci değiştiren aktiviteleri içerir. Ayrıca, mimicry (taklitçilik) dans, tiyatro ve diğer sanat
dallarında olduğu gibi alternatif gerçekliklerin yaratıldığı aktivite grubudur.

Bu şemayı kullanarak, oyunların, sıradan deneyimlerin ötesine geçme fırsatını dört farklı biçimde
sunduğu söylenebilir. Agonistic oyunlarda, katılımcı rakiplerinin becerilerine karşı becerilerini
geliştirmelidir. “Compete” (Rekabet etmek) kelimesinin kökü Latince “birlikte aramak” anlamına
gelen con petire'den gelir. Her bir kişinin aradığı şey potansiyelini gerçekleştirmektir.

Diğerleri bizi elimizden gelenin en iyisini yapmamız için zorladığında bu görevi yerine getirmek daha
kolay hâle gelir. Elbette rekabet, sadece dikkat temel olarak aktivitenin kendisine odaklandığında
deneyimimizi iyileştirir. Kişinin ilgilendiği şeyler dışsal -rakibi yenmek, seyirciyi etkileme isteği veya
büyük profesyonel bir sözleşme yapma isteği gibi- hedeflerse o zaman rekabet, bilincimizi olanlara
odaklama güdüsü olmaktan çıkar, onun yerine bir dikkat dağıtıcı olabilir.
Aleatory oyunlar haz verir çünkü esrarlı geleceği kontrol etme yanılsaması sunarlar. Ova Kızılderilileri
bufaloların işaretli kaburga kemiklerini karıştırır ve bir sonraki avın sonuçlarını tahmin etmeye
çalışırdı, Çinliler çubukların nasıl düştüklerini yorumluyordu ve Doğu Afrika'daki Ashantiler kurban
ettikleri tavukların ölülerinden geleceği yorumluyorlardı. Kehanet, yani şimdinin sınırlarını aşıp neler
olacağına bir bakış atmak kültürün evrensel bir özelliğidir. Şans oyunları yine aynı ihtiyaca dayanır.
Bufaloların kaburga kemikleri zar olur, Yi Çing'in çocukları oyun kartı olur ve kehanet ritüeli, insanların
birbirilerini zekâyla alt etmeye çalıştıkları veya kaderi tahmin etmeye çalıştıkları dünyevi bir aktivite
olarak kumara dönüşür.

Vertigo bilinci değiştirmenin en doğrudan yöntemidir. Küçük çocuklar başları dönene kadar kendi
etraflarında dönmeyi severler; Orta Doğu'da dönen dervişler aynı araçla aşırı mutluluk evrelerine
girerler. Gerçekliği algılayışımızı değiştiren tüm aktiviteler haz verir ve bu, büyülü mantardan alkole ve
bugün Pandora'nın kutusunu oluşturan halüsinojenik kimyasallara kadar “bilinci genişleten” her türde
uyuşturucunun neden çekici olduğunu da açıklar. Ama bilinç genişletilemez; tüm yaptığımız şey
içeriğini karıştırmaktır. Bu da bir şekilde bilincin genişletildiği izlenimini yaratır. Ancak yapay olarak
tetiklenen değişimlerin çoğunun bedeli genişletmemiz gereken bilinç üzerindeki kontrolümüzü
kaybetmemizdir.

Fantezi, rol yapma ve kılık değiştirme ile mimicry gerçekten olduğumuz kişiden daha fazlası
olduğumuzu hissetmemizi sağlar. Tanrılarına dair maskeleri giyerek dans ederken atalarımız evreni
yöneten güçlerle aynı güçlü kimlik hissini yaşadılar. Bir geyik gibi giyinerek dans eden Yaqui Kızılderili
dansçısı taklit ettiği hayvanın ruhu ile bir olduğunu hisseder, Sesini bir koronun uyumuna katan şarkıcı
yaratılmasına yardımcı olduğu güzel sesle bir bütün olduğunu hissettiğinde ürperir. Oyuncak
bebeğiyle oynayan küçük kız ve kovboyculuk oynayan ağabeyi de sıradan deneyimin sınırlarını
genişletir ve böylece geçici de olsa farklı ve daha güçlü birisi hâline gelirler ve aynı zamanda toplumun
cinsiyet tabanlı yetişkin rolünü öğrenirler.

Araştırmalarımızda, rekabet, şans veya deneyimin herhangi bir diğer boyutunu içeren her akış
aktivitesinin şu ortak özelliğe sahip olduğunu bulduk: Bir tür keşif, kişiyi yeni bir gerçekliğe taşıyan
yaratıcı bir his sağlarlar. Bu aktiviteler, kişiyi daha üst performans seviyesine iter ve daha önce hayal
edilemeyen bilinç seviyelerine neden olur. Kısacası daha karmaşık hâle getirerek özü dönüştürür. Bu
özün gelişimi akış aktivitelerinin kilit noktasıdır.

Basit bir diyagram bunun nedenini açıklamaya yardımcı olabilir. Aşağıdaki şeklin belirli bir aktiviteyi -
örneğin tenis oyununu- temsil ettiğini varsayalım. Deneyimin teorik olarak en önemli iki boyutu,
zorluklar ve beceri, diyagramın iki ekseninde gösterilir. A harfi tenis oynamayı öğrenen Alex adındaki
çocuğu temsil eder. Diyagram Alex'i zaman içinde dört farklı noktada gösterir. Oynamaya ilk
başladığında (A1) Alex'in gerçek anlamda becerisi yoktu karşılaştığı tek zorluk topu filenin üzerinden
vurmaktı. Bu çok zor bir vuruş değildir ama Alex'in bundan hoşlanması olasıdır çünkü bu zorluk onun
temel seviyedeki becerileri için tam ayarındadır. Bu yüzden, bu noktada muhtemelen akış içinde
olacaktır. Ama burada uzun süre kalamaz. Pratik yapmaya devam ederse, bir süre sonra becerileri
iyileşir ve o zaman topu sadece ağın üzerinden atmaktan sıkılır (A2). Veya daha idmanlı bir rakiple
karşılaşabilir ve bu durumda topu ağın üzerinden atmaktan çok daha fazla zorluklar olduğunu fark
edecektir –o noktada kötü performansı konusunda endişelenmeye başlayacaktır (A3).

(Yüksek) Endişe
Akış
Kanalı
Zorluklar

A3 A4

Sıkılma

(Düşük) A1 A2

0 (Düşük) Beceriler (Yüksek) ∞

Akış deneyimlerinin sonucunda bilincin karmaşıklığının artma nedeni

Ne sıkılma ne de endişe olumlu bir deneyimdir. Bu yüzden Alex akış durumuna dönmek için motive
olacaktır. Peki, bunu nasıl yapar? Diyagrama baktığımızda, Alex sıkıldığında (A2) ve yeniden akışta
olmak istediğinde Alex'in temelde tek bir şansı vardır: Karşılaştığı zorluğu artırmak. (Ayrıca ikinci bir
seçeneği var, tenisi hepten bırakmak ve bu durumda A diyagramdan kaybolur.) Kendisi için
becerilerine uyan yeni ve daha zor bir hedef belirleyerek -örneğin kendisinden biraz daha ileri
düzeyde olan bir rakibi yenmek gibi- Alex yeniden akışa dönebilir (A4).

Alex endişeliyse (A3), akışa geri dönüş yolu becerilerini geliştirmesini gerektirir. Teorik olarak
karşılaştığı zorlukları da azaltabilir ve böylece akışa başladığı yere (A1'e) dönebilir ama pratikte bir
kere var olduklarından haberdar olunca zorlukları görmezden gelmek çok zordur.

Diyagramda hem Al hem de A4 Alex'in akışta olduğu durumları temsil ediyor. Her ikisi de eşit
derecede eğlenceli olsa da bu iki durum oldukça farklıdır, A4 A1'den daha karmaşık bir deneyimdir.
Daha karmaşıktır çünkü daha büyük zorluklar içerir ve oyuncunun daha büyük beceriler sergilemesini
gerektirir.

Ancak A4 daha karmaşık ve eğlenceli olmasına rağmen bu da kalıcı bir durumu temsil etmez. Alex
oynamaya devam ettikçe ya o seviyede sürekli karşısına çıkıp duran aynı fırsatlardan sıkılır ya da
görece düşük becerisi yüzünden hayal kırıklığına uğrar ve endişelenir. Bu yüzden yeniden zevk alması
için motivasyonu onu akış kanalına geri iter ama şimdi A4'den bile daha yüksek bir karmaşıklık
seviyesine çıkar.
Akış aktivitelerinin neden gelişim ve keşfe neden olduğunu açıklayan dinamik özellik budur. İnsan
aynı şeyi uzun süre, aynı seviyede yapmaktan zevk almaz. Ya sıkılır ya da hayal kırıklığına uğrarız ve
sonra kendimizi eğlendirme isteği yeniden bizi yeni becerilerimizi geliştirmeye veya bunları kullanmak
için yeni fırsatlar keşfetmeye zorlar.

Ancak mekanik yanılgıya düşmemek gerekir ve ayrıca bir insanın sadece akış aktivitesine dâhil olduğu
için mutlaka uygun deneyimi yaşayacağını beklememek önemlidir. Önemli olan sadece o durumun
sunduğu “gerçek” zorluklar değil kişinin farkında olduğu zorluklardır. Nasıl hissettiğimizi belirleyen
şey aslında sahip olduğumuz beceriler değil sahip olduğumuzu düşündüklerimizdir. Bir insan bir dağ
zirvesinin zorluğunu kabul edebilir ama bir müzik eserini çalma fırsatına karşı kayıtsız kalabilir; bir
diğer insan müzik eserini öğrenme fırsatını düşünmeden kabul edebilir ve dağı görmezden gelebilir.
Akış aktivitesinin belirli bir anında nasıl hissettiğimiz büyük oranda objektif koşulların etkisi altındadır;
ama bilinç yine de vakayla ilgili kendi değerlendirmesini yapmakta özgürdür. Oyunların kuralları psişik
enerjiyi eğlenceli kalıplara yönlendirmek amacıyla konmuştur ama bunu yapıp yapmadıkları en
nihayetinde bize bağlıdır. Profesyonel bir sporcu akış öğelerinin hiçbiri olmadan futbol “oynuyor”
olabilir: Sıkılmıştır, kendine çok fazla odaklanmıştır, oyundan çok kontratıyla ilgileniyordur. Tersi de
olasıdır —kişi diğer amaçlar için yapılan aktivitelerden derin bir haz alır. Birçok insan için çalışmak
veya çocuk büyütmek gibi aktiviteler oyun oynamak veya resim yapmak gibi aktivitelerden daha fazla
akış sağlar çünkü bu kişiler bu sıradan görevlerde diğer insanların göremedikleri fırsatları algılamayı
öğrenmişlerdir.

İnsan evrimi boyunca her kültür temel olarak deneyimin kalitesini iyileştirmek için tasarlanmış
aktiviteler geliştirmiştir. Teknolojik olarak en az gelişmiş toplumlarda bile bir tür sanat, müzik, dans ve
çocukların ve yetişkinlerin oynadığı çeşitli oyunlar vardır. Yeni Gine'de ormanda dini ayin danslarında
dekorasyon amaçlı olarak kullanmak için renkli tüy aramaya yiyecek aramaktan daha çok zaman
ayıran yerliler vardır. Ve gerçekten sık rastlanır bir örnektir: Pek çok kültürlerde sanata, oyuna ve dini
ayine muhtemelen çalışmadan daha fazla zaman ve enerji harcanır.

Bu aktiviteler diğer amaçlara da hizmet etseler bile aslında hâlâ sürdürülmelerinin ana nedeni
eğlence sağlamalarıdır. İnsanlar en az otuz bin yıl önce mağaralara resim yapıyordu. Bu resimlerin
kesinlikle dini ve pratik önemi vardı. Ancak sanatın asıl varlık sebebi Paleolitik dönemde de şimdi de
aynıdır —yani hem ressam hem de gözlemci için bir akış kaynağıdır.

Aslında akış ve din ilk zamanlardan itibaren yakın ilişki içindedir. İnsanlığın optimum deneyimlerinin
çor dini ritüeller bağlamında gerçekleşmiştir. Sadece sanat değil aynı zamanda drama, müzik ve dans
şimdi “dini” dediğimiz yani insanların doğaüstü güçler ve varlıklarla iletişime geçirme hedefi olan
aktivitelerin olduğu ortamlarda kök salmıştır: Aynı şey oyunlar için de geçerlidir. İlk toplu oyunlardan
birisi, bir tür basketbol, Mayaların dini kutlamalarının bir parçasıdır, orijinal Olimpiyat oyunları da
öyledir. Bu bağlantı şaşırtıcı değildir çünkü din dediğimiz şey aslında bilinçte düzen yaratmanın &n
eski ve en tutkulu girişimidir. Bu nedenle dini ritüellerin derin bir haz kaynağı olması mantıklıdır.
Modern zamanlarda, sanat, oyun ve genel olarak yaşam doğaüstü palamarlarını kaybetmiştir.
Geçmişte insan tarihinin yorumlanmasına yardım eden ve anlam katan kozmik düzen birbirinden
bağımsız parçalara ayrılmıştır. Birçok ideoloji şimdi davranış biçimimize en iyi açıklamayı getirmek için
rekabet ediyor: Serbest piyasayı düzenleyen arz talep kanunu ve “görünmez el” mantıklı ekonomik
tercihlerimizden sorumludur. Tarihsel materyalizmin altındaki sınıf çatışması yasası, mantıksız politik
eylemleri açıklamaya çalışır. Sosyobiyolojinin temelindeki genetik rekabet neden bazı insanlara
yardım edip diğerlerini dışladığımızı açıklar, davranışçılığın etki yasası farkında olmadığımız
zamanlarda bile zevk veren eylemleri tekrarlamayı nasıl öğrendiğimize açıklama sunar. Bunlar kaynağı
sosyal bilimlere dayalı bazı modem “dinlerdir.” Hiçbirisi -kısmen etkisi azalan bir öğreti olan tarihsel
materyalizm hariç- büyük bir destek görmemiş ve hiçbirisi kozmik düzenin eski modellerinin meydana
getirdiği estetik görüşlere veya haz veren ritüellere ilham kaynağı olmamıştır.

Modem akış aktiviteleri daha dünyevi bir şekle büründükçe, katılımcılarını Olimpiyat oyunları veya
Maya top oyunlarının sağladığı güçlü anlam sistemlerine bağlama olasılıkları azaldı. Genel olarak
içerikleri saf hedoniktir: Fiziksel veya zihinsel olarak daha iyi hissettiğimizi sağlamalarını bekleriz ama
bizi Tanrılarla iletişime sokmalarını beklemeyiz. Yine de deneyimin kalitesini iyileştirmek için attığımız
adımlar bir bütün olarak kültür için çok önemlidir. Bir toplumun üretici aktivitelerinin o toplumun
karakterini tanımlamada işe yaradığı uzun zamandır kabul görmektedir. Bu nedenle avcı-toplayıcı,
pastoral, tarımsal ve teknolojik toplumlardan söz ediyoruz. Ama akış aktiviteleri özgürce seçildiğinden
ve nihai olarak anlamlı olanın kaynağıyla yakından ilişkili olduğundan kim olduğumuza dair belki de
daha doğru göstergelerdir.

AKIŞ VE KÜLTÜR

Demokraside Amerikan deneyinin ana öğelerinden birisi bilinçli bir politik hedef olarak mutluluğun
aranmasıdır —gerçekten de bu hükümetin sorumluluğudur. Bağımsızlık Bildirgesi bu hedefi açık
biçimde ifade eden ilk resmi politik belgedir ancak insanlar hükümetlerinin mutluluğa ulaşmalarında
yardım edeceğine dair umut taşımadıkça hiçbir sosyal sistemin uzun süre hayatta kalamayacağı
muhtemelen doğrudur. Elbette, halkı son derece kötü yöneticilere bile tahammül etmeye istekli olan
baskıcı kültürlerden bir sürü vardır. Piramitleri inşa eden köleler nadiren de olsa isyan ettiyse bile bu
algıladıkları diğer alternatiflere göre despot firavunlar için köle olarak çalışmak sıra dışı bir biçimde
daha umutlu bir gelecek sunduğu içindir.

Son birkaç nesildir sosyal bilimciler kültürler üzerine değer hükümlerinde bulunmaktan özellikle
kaçınmaya başlamışlardır. Sıkı biçimde gerçeklere dayanmayan tüm karşılaştırmalar haksız olarak
yorumlanma riski taşır. Bir kültürün uygulamalarının, inancının veya kurumunun herhangi bir
anlamda diğerininkinden daha iyi olduğunu söylemek kötüdür. Bu “kültürel relativizm”
antropologların, bu yüzyılın ilk dönemlerinde, Batılı sanayileşmiş ulusların kendilerini teknolojik
olarak daha az gelişmiş kültürlerin hepsinden daha iyi durumda ve evrimin zirvesinde gören kolonici
Viktorya döneminin aşırı kibirli ve etno merkezci varsayımlarına karşı bir tepki olarak geliştirdikleri bir
duruştur. Üstünlüğümüze dair bu safça güven çoktan geçti. Genç bir Arap patlayıcıyla dolu bir
kamyoneti bir büyükelçiliğe sürüp kendini patlatırsa buna yine de itiraz edebiliriz ama bu kişinin
Cennette kendini parçalayan savaşçılar için özel bölümler olduğuna dair inancını lanetleyerek ahlaki
olarak daha üstün olduğumuzu hissedemeyiz. Ahlakımızın kendi kültürümüz dışında bir geçerliliği
olmadığını kabul etmeliyiz. Bu yeni dogmaya göre bir değerler kümesini bir diğerini değerlendirmek
için kullanamayız. Kültürler arası her değerlendirme mutlaka bir yabancı değer kümesi ve
değerlendirilen kültürden bir değer kümesi içermek zorunda olduğundan tüm karşılaştırma olasılıkları
ortadan kalkmıştır.

Ancak optimum deneyime ulaşmayı istemenin her insanın en önemli amacı olduğunu varsayarsak
kültürel relativizmin ortaya çıkardığı yorumlama zorlukları biraz daha kolaylaşabilir. Her sosyal sistem
ne kadar psişik entropiye neden olduğuna göre değerlendirilebilir, düzensizlik bir veya başka inanç
ideal düzenine göre değil o toplumun üyelerinin hedeflerine göre ölçülür. Daha fazla sayıda insanın
hedefleri ile uyumlu deneyimlere erişimi varsa bir toplumun diğerinden “daha iyi” olduğunu
söylemek bir başlangıç noktası olabilir. Bir diğer temel ölçüt, bu deneyimlerin mümkün olduğunca çok
insanın giderek artan karmaşıklıkta beceriler geliştirmesine izin vererek özün kişisel seviyede
gelişmesine destek olması gerektiğidir.

Kültürlerin, mümkün kıldıkları “mutluluk arama” derecesine göre birbirinden farklı oldukları net
görünüyor. Bazı tarihi dönemlerde, bazı toplumlarda hayat kalitesi diğerlerinden belirgin ölçüde daha
iyidir. On sekizinci yüzyılın sonuna doğru ortalama bir İngiliz daha önce olduğundan veya yüz yıllar
sonra olacağından çok daha kötü durumdaydı. Kanıtlara göre Sanayi Devrimi birkaç neslin üyelerinin
yaşam ömürlerini kısaltmakla kalmadı ayrıca onları daha kötü hâle getirdi ve yabanileştirdi.
Paylaştıkları değerler ve inançlar ne olursa olsun “şeytani fabrikaların” yuttuğu, haftada yetmiş saat
veya tükenip ölene kadar çalışan beş yaşındaki dokumacıların hayattan istediklerini aldıklarını hisset-
tiklerini hayal etmek zordur.

Bir başka örnek, antropolog Reo Fortune tarafından anlatılan Dobu Adası sakinlerinin kültürüdür ve
bu kültür sürekli olarak büyücülük korkusuna, en yakın akrabaların arasında bile güvensizlik ve
intikamcı davranışa dayanır. Sadece tuvalete gitmek bile büyük bir sorundur çünkü çalıların arasına
girilmesini gerektirir ve orada herkes ağaçların arasında yalnızken kara büyü tarafından saldırıya
uğrayabilir. Adalıların günlük hayatta bu özelliklerin bu kadar yaygın olmasından “hoşlandıkları”
söylenemezdi ama başka alternatiflerin olabileceğinin farkında değillerdi. Zaman içinde evrimleşen
bir inançlar ve pratikler ağına yakalanmışlardı ve bu onların psişik uyum yaşamalarını zorlaştırıyordu.
Etnografik anlatıların çoğu doğal olan psişik entropinin medeniyet öncesi kültürlerde “soylu barbar”
efsanesinden daha yaygın olduğunu öneriyor. Hayatta kalmalarına yetecek kadar yiyecek sağlamayan
kötü bir çevreyle baş edemeyen Ugandalı Ik'ler kapitalizmin en vahşi rüyalarının bile ötesinde bir
bencilliği kurumsallaştırmışlardır. Venezuela'dan Yonomamolar. Tıpkı diğer pek çok savaşçı kabile
gibi, şiddete bizim militarist süper güçlerimizden daha fazla taparlar ve onlar için komşu köye yapılan
kanlı bir saldırı kadar eğlenceli bir şey yoktur. Laura Bohannaw'ın incelediği büyücülük ve fesatla
çevrili bir Nijerya kabilesinde kahkaha ve gülümseme neredeyse hiç bilinmez.

Bu kültürlerin herhangi birinin bencil, şiddet yanlısı veya korkak olmayı seçtiğine dair bir kanıt yoktur.
Davranışları onları daha mutlu yapmaz, aksine acıya neden olur. Mutluluğa engel olan bu tür
uygulama ve inançlar ne kaçınılmazdır ne de gereklidir, şans eseri, rastlantısal koşullara verilen
rastgele tepkilerin sonucu olarak evrim geçirirler. Ama bir kere bu uygulama ve inançlar bir kültürün
norm ve alışkanlıklarının bir parçası hâline gelince insanlar işlerin böyle olması gerektiğini varsayar;
başka seçenekleri olmadığını düşünmeye başlarlar.

Çok şükür ki akışa ulaşmanın görece kolay olduğu bir ortam yaratma konusunda, ya şans eseri ya da
öngörüleriyle başarılı olmuş bir sürü kültür örneği de var. Örneğin Colin Turnbull'un anlattığı Ituri
ormanındaki pigmeler, birbirleriyle ve çevreleriyle uyum içinde yaşıyorlar ve hayatlarını faydalı ve
motive edici zorlukta aktivitelerle geçiriyorlar. Avlanmadıkları veya köylerini geliştirmek için
çalışmadıkları zamanlarda şarkı söylüyor, dans ediyor ve müzik enstrümanları çalıyorlar veya
birbirlerine hikâyeler anlatıyorlar. Birçok sözde “ilkel” kültürde olduğu gibi bu pigme toplumundaki
her yetişkinden bir parça aktör, şarkıcı ressam ve tarihçi ve aynı zamanda becerikli bir işçi olması
bekleniyor. Kültürleri maddi başarı bakımından yüksek bir not almazdı ama yaşam biçimleri optimum
deneyimler sağlaması açısından son derece başarılı görünüyor.

Bir kültürün yaşam biçimine akışı nasıl inşa edeceği ne dair bir diğer başarılı örneği Kanadalı etnograf
Richard Kool sunuyor ve Britanya Kolombiya'sındaki yerli kabilelerini şöyle anlatıyor:

Shushwap bölgesi yerliler tarafından zengin bir yer olarak görülür: Somon ve av hayvanları
bakımından zengindir, yumru ve kök olarak toprak altı yiyecekler bakımından zengindir: verimli
topraklardır. Bu bölgede insanlar köy alanlarında kalıcı olarak ikamet ederler ve ihtiyaçları olan
kaynakları elde etmek için çevrelerini kullanırlar. Çevrenin kaynaklarını çok etkili kullanmak için ince
teknikleri vardır, iyi ve zengin bir yaşam sürdüklerini düşünürler. Ancak kabilenin yaşlıları, bazen
dünyanın çok tahmin edilebilir bir hâle geldiğini ve o zamanlarda zorlukların yaşamdan silinmeye
başladığını söylüyor. Zorluk olmadan hayatın bir anlamı olmaz.

Bu yüzden yaşlılar bilgelikleriyle tüm köyün taşınması gerektiğine karar verir ve bu taşınmalar her 25-
30 yılda bir olur. Tüm topluluk Shushwap bölgesinin bir başka yerine taşınır ve orada aradıkları
zorluğu bulurlar. Orada çözülmesi gereken yeni nehirler, öğrenilmesi gereken yeni av yolları ve
merhem kökünün bol olduğu keşfedilecek yeni yerler vardır. Şimdi hayat anlamını ve değerini
yeniden kazanır. Herkes yenilenmiş ve sağlıklı hisseder. Aynı zamanda bir bölgede yıllarca kullanılan
kaynakların da kendini yenilemesi sağlanır...

Yukarıdaki örnek ile Japonya'da Kyoto'nun güneyindeki Ise'deki Büyük Tapınak arasında ilginç bir
benzerlik bulunmaktadır. Ise Tapınağı bin beş yüz yıl önce komşu iki arsadan birisi üzerine inşa
edilmiştir. Her yirmi yılda bir üzerinde durduğu arsada yıkılır ve yan tarafta yeniden inşa edilir.
1973'te altmışıncı kez yeniden yapılmıştı. (On dördüncü yüzyılda rekabet hâlindeki imparatorların
çatışması bu uygulamanın gerçekleştirilmesini engellemiştir.)

Shushwap sakinleri ve Ise rahipleri tarafından benimsenen şey, birçok devlet adamının başarmayı
sadece hayal ettiği bir stratejidir. Örneğin hem Thomas Jefferson hem de Başkan Mao Zedong her
neslin yaşamlarını kontrol eden politik sisteme aktif olarak katılması için kendi devrimini yapması
gerektiğine inanıyorlardı. Aslında çok az kültür insanların psikolojik ihtiyaçlarıyla hayatları için var olan
seçenekler arasında bu kadar iyi bir uyuma ulaşmıştır. Çoğu ya hayatta kalmayı çok ağır bir görev
hâline getirerek ya da her takip eden nesilde eyleme geçme fırsatlarını sertleştiren katı kalıplara
kendilerini kapatarak bu konuda eksik kalıyorlar.

Kültürlerin kaosa karşı savunma yapıları vardır ve rastgeleliğin deneyim üzerindeki etkisini azaltmak
için tasarlanmışlardır. Kuşların tüyleri ve memelilerin kürkleri gibi bunlar da uyum sağlama
tepkileridir. Kültürler normları tanımlar, hedefleri değiştirir, varoluşun zorluklarıyla baş etmemize
yardımcı olan inançları inşa eder. Bunu yaparken birçok alternatif hedef ve inancı saf dışı bırakmaları
gerektiği için olasılıkları sınırlarlar; ama dikkatin bu sınırlı sayıda hedefe ve araca kanalize edilmesi
kendi yarattığı sınırlar içinde çabasız eyleme izin verir.

Bu anlamda oyunlar kültürlere ilginç bir biçimde benzer. Her ikisi de insanların bir sürece dâhil olduğu
ve minimum şüphe ve dikkat dağıtıcı ile eyleme geçmesini sağlayan az çok keyfi amaç ve kurallar
içerir. Temel fark ölçek farkıdır. Kültürler her şeyi kapsayabilir: Bir insanın nasıl doğması gerektiğini,
nasıl büyümesi, evlenmesi, çocuk sahibi olması ve ölmesi gerektiğini tanımlar. Oyunlar kültürel
senaryodaki boşlukları doldurur. Kültürel talimatların çok az kılavuzluk ettiği ve insanın dikkatinin
kaosun bilinmeyen gerçeklerinde gezinmekle tehdit ettiği “boş zaman” sırasında eylem ve
konsantrasyonu artırırlar.

Bir kültür zorlayıcı olan ve toplumun becerilerin, iyi uyum sağlayan amaçlar ve kurallar geliştirmeyi
başardığında o toplumun üyeleri sıra dışı bir sıklık ve yoğunlukla akışı yaşayabilir. O zaman oyunlarla
kültür arasındaki benzerlik daha yakın hâle gelir. Böyle bir durumda kültürün bir bütün olarak “büyük
oyun” olduğunu söyleyebiliriz. Klasik medeniyetlerin bazıları bu aşamaya ulaşmayı başarmıştır. Atina
vatandaşları, eylemlerini virtus (erdem) ile şekillendiren Romalılar, Çinli entelektüeller veya Hindu
Brahma Rahipleri hayatlarına büyük bir hevesle devam etmişler ve belki de eylemlerinin zorlayıcı
uyumundan uzun bir danstan alınabilecek düzeyde benzer bir haz almışlardır. Atina'nın polisi, Roma
hukuku, Çin'in kutsallaştırılan bürokrasisi ve Hindistan'ın her şeyi kuşatan ruhani düzeni kültürün akışı
nasıl zenginleştireceğine dair başarılı ve kalıcı örneklerdir. En azından büyük aktörler arasında
olabilecek kadar şanslı olanlar için öyledir.

Akışı zenginleştiren bir kültür ahlaki anlamda “iyi” olmak zorunda değildir. Sparta'nın kuralları onlara
bağlı kalanları motive etmede her anlamda çok başarılı olsa da yirminci yüzyılın bakış açısından
gereksiz biçimde zalimce gelebilir. Tatar göçebelerini veya Türk yeniçerilerini heyecanlandıran savaşın
ve katliamın zevki destansıdır. 1920”lerin sarsıcı ekonomik ve kültürel şoklarıyla kafası karışan Avrupa
nüfusunun büyük kısmı için faşist Nazi rejimi ve ideolojisinin çekici bir oyun planı sağladığı kesinlikle
doğrudur. Basit hedefler koydu, net geri bildirimler sağladı ve birçok kişinin eski endişe ve hayal
kırıklıklarından kurtulmasını sağlayacak şekilde hayata yeniden dâhil olmasını sağladı.

Benzer biçimde akış güçlü bir motivasyon kaynağı olsa da bunu yaşayanların erdemli olacağını
garantilemez. Diğer tüm koşulların eşit olduğu durumlarda, akış sağlayan kültür sağlamayana göre
“daha iyi” olarak görülebilir. Ama bir grup insan hayattan aldığı zevki arttıracak hedefleri ve normları
kabul ettiğinde bunun her zaman bir başkasına zarar verme olasılığı vardır. Amerika'daki güney
şehirlerinin zarif hayat stilinin ülkeye dışarıdan getirilen kölelerin emeğine dayanması gibi, Atina
vatandaşı için de akışı mülkünde çalışan köleler mümkün kılmıştır.

Farklı kültürlerin ne kadar optimum deneyimi mümkün kıldığını herhangi bir doğrulukla ölçmekten
hâlâ çok uzaktayız. 1976'da yapılan geniş ölçekli bir Gallup anketine göre Kuzey Amerikalıların yüzde
4011 “çok mutlu” olduklarını söylediler, Avrupalıların yüzde 20'si, Afrikalıların yüzde 18'i ve Uzak
Doğuluların sadece yüzde 7'si benzer şekilde yanıt verdi. Öte yandan iki yıl öncesinde yapılan bir diğer
anket ABD vatandaşlarının kişisel mutluluk oranlarının kişi başına düşen gayri safi milli hasılasının,
Amerikalılardan sırasıyla beş kat ve on kat az olan Kübalı ve Mısırlılarla aynı olduğunu ortaya
koymuştur. Batı Almanyalılar ve Nijeryalılar kişi başına düşen gayrı safı milli hasıladaki on beş katlık
farka rağmen aynı mutluluk oranlarındadırlar. Şimdiye kadar bu farklılıklar sadece optimum deneyimi
ölçme araçlarımızın hâlâ çok ilkel olduğunu kanıtlıyor. Ancak bu farklılıkların var olduğu inkâr edilmez
görünüyor.

Belirsiz bulgulara rağmen tüm büyük ölçekli anketler daha varlıklı, daha eğitimli ve daha istikrarlı
hükümetler tarafından yönetilen ulusların vatandaşlarının daha yüksek seviyede mutluluk ve yaşam
doyumu bildirdiklerini ortaya koymaktadır. Büyük Britanya, Avustralya, Yeni Zelanda ve Hollanda en
mutlu ülkeler gibi görünüyorlar. Yüksek boşanma, alkolizm, suç ve bağımlılık oranlarına rağmen
Birleşik Devletler de bu konuda çok geride değildir. Esas amacı eğlence sağlamak olan aktivitelere
harcadığımız zaman ve kaynak miktarını düşününce bu şaşırtıcı olmamalıdır. Ortalama Amerikalı
yetişkinler haftada sadece otuz saat çalışıyor (ve bunun on saatini iş yerindeyken hayal kurmak, iş
arkadaşlarıyla sohbet etmek gibi işleriyle alakasız şeyler yaparak geçiriyorlar). Boş zaman
aktivitelerine biraz daha az zaman -ortalama olarak haftada yirmi saat- harcıyorlar. Yedi saat aktif
olarak televizyon izliyor, üç saat okuyorlar, iki saatini koşmak, müzik yapmak ya da bowling gibi daha
aktif şeyler için harcıyorlar ve yedi saatini partilere gitmek, sinemaya gitmek ya da aile ve arkadaşlarla
eğlenmek gibi sosyal aktivitelerle geçiriyorlar. Bir Amerikalının her hafta uyanık olarak geçirdiği kalan
elli ila altmış saat, yemek yemekle, işe gidip gelmekle, alışveriş yapmakla, yemek yapmakla, temizlik
ve tamirat gibi bakım işleriyle harcanıyor veya tek başına oturup boşluğa bakmak gibi
yapılandırılmamış boş zaman olarak harcanıyor.

Ortalama bir Amerikalının bolca boş zamanı ve boş zaman aktivitelerine kolaylıkla erişebilme imkânı
olmasına rağmen akış deneyimini çok da sık yaşamıyor. Bir şeyin potansiyele sahip olması onun
gerçekleşmesi anlamına gelmiyor ve nicelik niteliğe dönüşmüyor. Örneğin bugün Amerika'da en çok
yapılan boş zaman aktivitesi olan televizyon izlemek çok nadiren akış durumuna neden oluyor.
Aslında çalışan insanlar, iş hayatlarında akış deneyimine -derin konsantrasyon, yüksek ve dengeli
zorluklar ve beceriler, bir tür kontrol ve memnuniyet hissi- televizyon izlemeye göre dört kata kadar
daha sık ulaşıyorlar.

Zamanımızın en ironik paradokslarından birisi eğlencenin büyük oranda erişilebilir olması ama bir
şekilde bunun hazza dönüştürülememesidir. Sadece birkaç nesil önce yaşayan insanlara kıyasla iyi
zaman geçirmek için devasa biçimde daha çok fırsatımız var ama hayattan atalarımızdan daha çok
keyif aldığımıza dair hiçbir gösterge yok. Ancak fırsatlar tek başına yeterli değildir. Bunları kullanacak
becerilere de ihtiyacımız var. Ayrıca bilincimizi nasıl kontrol edeceğimizi de bilmeliyiz, bu birçok
insanın geliştirmeyi öğrenmediği bir beceridir. Şaşırtıcı sayıda tam donanımlı eğlence araçları ve
eğlence tercihleriyle çevrelenmiş hâldeyken çoğumuz sıkılıyor ve anlamsız bir şekilde öfkeleniyoruz.

Bu gerçek, bizi optimum deneyimin oluşup oluşmayacağına dair ikinci koşula getiriyor: Bir kişinin akışı
mümkün kılacak şekilde bilincini yeniden yapılandırma becerisine. Bazı insanlar nerede olursa
olsunlar eğlenirken diğerleri en şaşırtıcı durumlarla karşılaştıklarında bile sıkılıyorlar. Bu yüzden dış
koşulları veya akış aktivitelerini dikkate almanın yanı sıra akışı mümkün kılan iç koşulları da hesaba
katmalıyız.

OTOTELİK KİŞİLİK

Sıradan deneyimi akışa dönüştürmek kolay değildir ama neredeyse herkes bunu yapma becerisini
geliştirebilir. Bu kitabın ana konusu optimum deneyim fenomenini keşfetmek ve okuyucunun bu
fenomene aşina olmasına yardım etmek olsa da şimdi bir başka konuyu ele alacağız: Tüm insanların
bilinci kontrol etmek için aynı potansiyele sahip olup olmadığını; değillerse bunu kolaylıkla yapanlarla
yapamayanlar arasındaki farkın ne olduğunu.

Bazı kişiler bünyesel olarak akışı yaşayamayacak durumda olabilir. Psikiyatrlar, şizofrenlerin anhedoni
yaşadıklarını ve bunun kelime anlamı olarak “zevk alamama” olduğunu söylüyor. Bu semptom
şizofrenlerin alakasız uyarıcıyı fark etmeye mahkûm olduğunu yani hoşlarına gitse de gitmese de
bilgiyi işlemek zorunda oldukları anlamına gelen “uyarıcılara aşırı duyarlılık”, “pek çok uyarıcıya fazla
açık ve duyarlı olma hâli” ile ilgili gibi görünüyor. Şizofren kişinin bir şeyleri bilinç içinde veya dışında
tutamaması bazı hastalar tarafından canlı biçimde anlatılır: “O anda bana bir şeyler olur ve onlar
üzerinde kontrolüm yoktur. Artık bir şeyler üzerine söz hakkım varmış gibi gelmiyor. Bazen ne üzerine
düşündüğümü bile kontrol edemiyorum.” Veya: “Her şey çok hızlı geliyor. Kontrolümü kaybedip
kayboluyorum. Her şeyle aynı anda ilgileniyorum ve sonuç olarak hiçbir şeyle ilgilenmiyorum.”

Bu hastalıktan muzdarip kişiler, odaklanmadan ve ayrım yapmadan her şeyle ilgilenirler ve doğal
olarak yaptıkları şeylerden zevk alamazlar. Ama uyarıcılara aşırı duyarlı olma hâline en başta neden
olan nedir?

Yanıt kısmen doğuştan gelen genetik nedenlerle ilgilidir. Yaradılış gereği bazı insanlar psişik
enerjilerini diğerlerine göre daha az odaklayabilirler. Okul çocukları arasında “dikkat bozuklukları”
başlığı altında çok çeşitli öğrenme zorlukları yeniden sınıflandırılmıştır çünkü ortak noktaları dikkat
üzerinde kontrol eksikliğidir. Dikkat bozukluklarının kimyasal dengesizliklere dayanması daha olası
olsa da çocukluk deneyiminin kalitesinin gidişatını hızlandırması veya yavaşlatması da çok olasıdır.
Bizim bakış açımıza göre önemli olan, dikkat bozukluklarının sadece öğrenmeyi kötü etkilemekle
kalmayıp aynı zamanda akışı yaşama olasılığını önemli ölçüde ortadan kaldırdıklarını anlamaktır. Bir
insan psişik enerjisini kontrol edemediğinde ne öğrenme ne de gerçek haz mümkün değildir.
Akışı yaşamanın önündeki daha az güçlü olan bir diğer engel aşırı öz farkındalıktır. Sürekli olarak diğer
insanların onu nasıl algıladığından endişe eden, yanlış izlenim yaratmaktan veya uygunsuz bir şey
yapmaktan korkan bir insan hazdan kalıcı olarak mahrum olur. Aşırı benmerkezci insanlar da öyledir.
Benmerkezci kişi genelde kendisinin farkında değildir, bunu yerine her bir bilgi parçasını sadece kendi
isteklerine göre değerlendirir. Böyle bir insan için her şey kendiliğinden değersizdir. Bir çiçek
kullanılmadığı sürece ikinci bir kez bakılmayı hak etmez: kişinin ilgisinde ilerleyemeyen bir adam veya
bir kadın daha fazla dikkati hak etmez. Bilinç tamamen kendi amaçları için yapılandırılmıştır ve bu
amaçlara uymayan hiçbir şeyin burada var olmasına izin verilmez.

Her ne kadar öz farkındalığı olan bir insan birçok bakımdan benmerkezci birisinden farklı olsa da ikisi
de psişik enerjisini akış deneyimine kolayca girmeye yetecek kadar kontrol edemez. Her ikisi de
aktiviteleri severek yapmak için gerekli olan dikkat akışkanlığına sahip değildir; özün etrafını saran çok
fazla psişik enerji vardır ve o anda mevcut olan dikkat özün ihtiyaçları tarafından katı biçimde
yönlendirilir. Bu koşullar altında içsel hedeflerle ilgilenmek, etkileşimin kendisi dışında bir ödül
vadetmeyen aktivitede kendini kaybetmek zordur.

Dikkat bozuklukları ve uyarıcılara fazla açık ve duyarlı olma hâli akışı engeller çünkü psişik enerji çok
akışkan ve düzensizdir. Aşırı öz farkındalık ve benmerkezcilik tam tersi nedenlerle bunu engeller:
Dikkat çok katı ve sıkıdır. İki aşırı uç da kişinin dikkatini kontrol etmesine izin vermez. Bu aşırı uçlarda
yaşayanlar zevk alamazlar, öğrenmede zorluk yaşarlar ve özün gelişimi için fırsatları kaçırırlar. Çelişkili
biçimde benmerkezci öz daha karmaşık hâle gelemez çünkü elinin altındaki tüm psişik enerji yeni
hedeflerle ilgili bir şeyler öğrenmek yerine o anda var olan hedeflere harcanır.

Şimdiye kadar gözden geçirdiğimiz akış engelleri kişinin içinde olan engellerdi. Ama hazzın önünde
birçok güçlü çevresel engel de vardır. Bunların bazıları doğal bazıları sosyal kökenlidir. Örneğin, insan
kutup bölgesinin veya Kalahari çölünün son derece sert koşulları altında yaşayan insanların
hayatlarından zevk almak için çok az fırsatı olduğunu düşünebilir. Ancak en ciddi doğa koşulları bile
akışı tamamen engelleyemez. Eskimolar çıplak ve yaşaması zor topraklarında şarkı söylemeyi, dans
etmeyi, fıkra anlatmayı, güzel objeler oymayı ve deneyimlerinde düzen ve mantık sağlamak için
ustaca işlenmiş bir mitoloji yaratmayı öğrendiler. Muhtemelen karda yaşayanlar ve kumda yaşayanlar
arasında hayatlarına haz katamayanlar sonunda vazgeçtiler ve ölüp gittiler. Ama bazılarının hayatta
kalmış olduğu gerçeği doğanın tek başına akışın olmasını engelleyemediğinin kanıtıdır.

Akışı engelleyen sosyal koşulları aşmak daha zor olabilir. Köleliğin, baskının, sömürünün ve kültürel
yıkımın sonuçlarından biri de hazzın yok edilmesidir. Şimdi soyları tükenmiş olan Karayip Adaları
yerlileri topraklarını fetheden İspanyollar tarafından tarlalarda çalışmaya zorlandıklarında hayatları o
kadar acılı ve anlamsız bir hâle geldi ki hayatta kalmayı umursamaz oldular ve sonunda üremeyi
kestiler. Artık haz deneyimi sağlayabilecek durumda olmadıkları için birçok kültürün benzer biçimde
yok olmuş olması olasıdır.

Sosyal patolojinin durumlarını tanımlayan iki terim akışı yaşamayı zorlaştıran koşullar için de
geçerlidir: Anomi ve yabancılaşma. Anomi -tam anlamıyla “kuralsızlık”- Fransız Sosyolog Emile
Durkheim'ın toplumda davranış normlarının karıştığı duruma verdiği addır. Artık neye izin verilip neye
verilmediği net olmadığında, kamuoyunun neye değer verdiği belirsizleştiğinde davranış düzensiz ve
anlamsız olur. Bilinçlerine düzen vermesi için toplumun kurallarına güvenen insanlar endişelenir.
Ekonomi çöktüğünde veya bir kültür bir diğeri tarafından yok edildiğinde anomi durumu oluşabilir
ama zenginlik hızla arttığında, tutumluluk ve sıkı çalışma gibi eski değerler eskisi kadar önemli
olmadığında da ortaya çıkabilir.

Yabancılaşma birçok anlamda bunun tersidir: İnsanların sosyal sistem tarafından sürekli olarak kendi
hedeflerine ters biçimde hareket etmeye zorlanmasıdır. Kendisini ve ailesini beslemek için çalışan ve
seri üretim hattında aynı anlamsız görevi yüzlerce kez tekrarlamak zorunda kalan bir işçi büyük
olasılıkla yabancılaşacaktır. Sosyalist ülkelerde yabancılaşmanın en rahatsız edici kaynaklarından birisi
insanın boş zamanının büyük kısmını yiyecek, kıyafet ve eğlence için sonu gelmeyen bürokratik izinleri
bekleyerek geçirmesidir. Bir toplum anomi sorunu yaşadığında akış zorlaşır çünkü psişik enerjinin
neye harcamaya değer olduğu belli değildir; yabancılaşma yaşadığında ise açıkça istenen bir şeye
psişik enerjiyi harcayamamaktır.

Akışın önünde iki sosyal engel olan anomi ve yabancılaşmanın fonksiyonel olarak iki kişisel patolojiye,
dikkat bozukluklar ve benmerkezciliğe eş değer olduğunu belirtmek ilginçtir. Kişisel ve kolektif olan
her iki seviyede de akışın oluşmasını engelleyen ya dikkat süreçlerinin parçalanması (anomi ve dikkat
bozukluklarındaki gibi) ya da aşırı katılıktır (yabancılaşma ve benmerkezcilikte olduğu gibi). Kişisel
seviyede anomi endişeyle ilgiliyken yabancılaşma sıkıntıyla ilgilidir.

Nörofizyoloji ve Akış

Bazı insanların daha iyi kus koordinasyonuyla doğması gibi bazı kişilerin de bilinci kontrol etmede
genetik bir avantajla doğmuş olmaları olasıdır. Böyle insanlar dikkat bozukluklarına daha az meyilli
olabilir ve akışı daha kolay yaşayabilirler.

Dr. Jean Hamilton'un görsel algı ve korteks aktivasyonu üzerine araştırması bize bu konuda yardım
sunuyor. Kanıtlarının bir kısmı deneklerin belirsiz bir figüre baktığı (bir Necker küpü ve ya bir an kâğıt
düzleminden çıkmış gözlemciye doğru geliyormuş gibi görünen diğer an düzlemin gerisine
çekiliyormuş gibi olan Escher türü bir resim) ve daha sonra algısal olarak buna “tersine çevirdiği” yani
resmi batıyormuş gibi yüzeyin dışında veya tam tersi olarak gördüğü bir teste dayanıyor. Dr. Hamilton
günlük hayatta daha az içsel motivasyona sahip olduğunu belir ten öğrencilerin belirsiz figürü tersine
çevirmek için gözlerini ortalama olarak daha çok noktaya dikmeleri gerektiğini ama genel olarak
hayatlarını daha fazla içsel olarak ödüllendirici bulan öğrencilerin aynı sekli ters çevirmek için daha az
noktaya hatta tek bir noktaya bakması gerektiğini buldu. Bu bulgular, insanları aynı zihinsel görevi
başarmak için ihtiyaç duydukları dış ipuçlarının değişebileceğini gösteriyor. Bilinçte gerçekliğin bir
temsilini oluşturmak için daha çok dış bilgiye ihtiyaç duyan insanlar zihinlerini kullanmak için dış
çevreye daha bağımlı hâle gelebilirler. Düşünceleri üzerinde daha az kontrolleri vardır ve bu da
onların deneyimden zevk almalarını zorlaştırır. Tersine, olayları bilinçte temsil etmek için daha az dış
ipucuna ihtiyaç duyan insanlar çevreden daha bağımsızdır. Daha esnek bir dikkatleri vardır ve bu da
deneyimi daha kolay biçimde yeniden yapılandırmalarını sağlar, bu nedenle optimum deneyimlere
daha sık ulaşırlar.

Bir başka deney serisinde, akış deneyimini sıkça yaşadığını belirten ve belirtmeyen öğrencilerden
laboratuvarda yanıp sönen ışıklara veya ses tonlarına dikkat etmeleri istendi. Denekler dikkatle ilgili
bu göreve katılırken, uyarıcıya tepki olarak korteks aktivasyonları ölçüldü ve görsel ve işitsel koşullar
için bir ortalama alındı. (Bunlara “uyarılmış potansiyeller” denir.) Dr. Hamilton'un bulguları çok nadir
akış yaşadığını söyleyen deneklerin beklendiği gibi davrandığını gösterdi: Yanıp sönen uyarıcıya tepki
verirken aktivasyonları temel seviyelerinin çok üstüne çıktı. Ama sık akış yaşadığını söyleyen
deneklerden gelen sonuçlar çok şaşırtıcıydı: Konsantre olurlarken aktivasyon azaldı. Daha çok çaba
gerektirmek yerine, dikkatin harcanması aslında zihinsel çabayı azaltmış görünüyordu. Dikkatin bir
başka davranışsal ölçümü bu grubun aynı zamanda devam eden bir dikkat görevinde de daha doğru
olduğunu kanıtladı.

Bu sıra dışı bulgunun en mantıklı açıklaması, daha fazla akış yaşadığını bildiren grubun yanıp sönen
uyarıcıya odaklanan kanal hariç geri kalan her bilgi kanalında zihinsel aktiviteyi azaltabilmesidir. Bu da
birçok farklı durumda, keyif alabilen insanların uyarıcıyı engelleyebildiğini ve sadece o an için alakalı
olduğuna karar verdikleri şeye odaklanabildiğini gösterir. Normalde dikkat etmek genel çabanın
ötesinde bir bilgi işlem yükü oluştursa da bilinci kontrol etmeyi öğrenen insanlar için dikkati
odaklamak için daha az çaba harcanır çünkü bu kişiler, ilgili olanlar dışındaki diğer tüm zihinsel
işlemleri kapatabilirler. Şizofren hastasının pek çok uyarıcıya aşırı açık ve duyarlı olmasının tersi olan
bu dikkat esnekliği ototelik kişilik için nörolojik bir temel sağlayabilir.

Ancak nörolojik kanıtlar bazı kişilerin dikkatlerini kontrol etmek için genetik bir avantaj miras aldığını
ve bu nedenle akış yaşadığını kanıtlamıyor. Bu bulgular kalıtımdan çok öğrenmeyle açıklanabilir.
Konsantre olabilme ve akış arasındaki ilişki nettir; hangisinin diğerine neden olduğunu belirlemek için
daha fazla araştırma gereklidir.

Ailenin Ototelik Kişilik Üzerine Etkileri

Bazı insanların otobüs durağında beklerken iyi zaman geçirdiğini ama diğerlerinin çevreleri ne kadar
eğlenceli olursa olsun sıkıldıklarını açıklamak için bilgiyi işlemedeki nörolojik avantaj tek anahtar
yöntem olmayabilir. Erken çocukluk döneminin etkileri de bir kişinin kolaylıkla akış yaşayıp
yaşayamayacağını belirlemede oldukça olası bir faktördür.

Ebeveynlerin çocuklarıyla nasıl etkileşime girdiğinin çocuğun büyüyünce nasıl bir insan olacağı
üzerinde kalıcı etkileri olduğuna dair bolca kanıt vardır. Örneğin Chicago Üniversitesi'nde yapılan
araştırmaların birisinde Kevin Rathunde, ebeveynleriyle belirli bir türde ilişkisi olan gençlerin
hayattaki pek çok durumda bu tür ilişkisi olmayan akranlarına göre önemli ölçüde daha mutlu,
memnun ve güçlü olduklarını gözlemledi. Optimum deneyimi destekleyen aile içeriğinin beş özelliği
olduğu söylenebilir. İlki netliktir: Gençler ebeveynlerinin onlardan neler beklediğini bildiklerini
hissederler —aile etkileşiminde hedefler ve geri bildirim nettir. İkincisi, yoğunlaşma veya
ebeveynlerinin iyi bir koleje gidip iyi maaş ödeyen bir iş bulup bulmayacağıyla ilgili endişelenmek
yerine o anda yaptıklarıyla ve somut his ve deneyimleriyle ilgilendiğine dair çocuğun algısıdır. Bir
diğeri tercih konusudur: Çocuklar aralarından seçebilecekleri çeşitli olasılıkları olduğunu hissederler
—hatta sonuçlarıyla yüzleşmeye hazır oldukları sürece ebeveynlerinin koyduğu kuralları çiğnemek de
buna dâhildir. Dördüncü ayırıcı özellik bağlılık veya çocuğun savunma mekanizmalarını bir kenara
bırakıp ilgilendiği şeyle kendini kaptıracak şekilde meşgul olmasına yetecek kadar rahat hissetmesini
sağlayan güvendir. Ve son olarak zorluk veya ebeveynlerin çocuklarına eylem için giderek artan
karmaşıklıkta fırsatlar sunmaya çalışmasıdır.

Bu beş koşulun var olması “ototelik aile içeriği” denilen şeyi mümkün kılar çünkü bu koşullar hayattan
zevk almak için ideal eğitimi sağlar. Bu beş özellik açıkça akış deneyiminin boyutlarıyla paraleldir.
Hedeflerin netliğini, geri bildirimi, kontrol hissini, eldeki göreve odaklanmayı, içsel motivasyonu ve
zorluğu kolaylaştıran aile koşullarında büyüyen çocukların genel olarak hayatlarında akışı mümkün
kılmaları daha kolaydır.

Ayrıca ototelik içerik sağlayan aileler, ailenin her bir üyesi için büyük miktarda psişik enerji muhafaza
ederler ve bu nedenle tüm çevrede hazzı arttırmayı mümkün kılarlar. Ne yapabileceğini ve ne
yapamayacağını bilen, sürekli olarak kontroller ve kurallarla ilgili tartışmayan ve gelecekteki başarıyla
ilgili ebeveynlerinin beklentilerinin sürekli omuzlarında yük hâline gelmesinden endişelenmeyen
çocuklar daha kaotik evrelerin yarattığı birçok farklı dikkat talebinden kurtulmuştur. Kendi özlerini
genişletecek aktivitelere ilgi geliştirmekte özgürdürler. Daha az düzenli ailelerde enerjinin büyük kısmı
düzenli tartışmalara, kavgalara ve çocuğun kendi kırılgan özünü diğer insanların hedefleri tarafından
boğulmasına karşı koruma girişimlerine harcanır.

Beklenildiği üzere, aileleri ototelik içerik sunan gençlerle sunmayan gençler arasındaki farklar en
güçlü şekilde çocuklar evde aileleriyle beraberken ortaya çıkar: Ototelik bir içerikten gelenler daha az
şanslı olan akranlarına göre çok daha mutlu, güçlü, neşeli ve doyumludur. Ama gençler tek başlarına
ders çalışırken veya okulda olduklarında da farklar vardır: Burada da optimum deneyim ototelik
ailelerden gelen çocuklar için daha erişilebilirdir. Sadece gençler arkadaşlarıyla birlikte olduğunda
farklar ortadan kalkar; Arkadaşlarıyla birlikteyken aileleri ototelik olsun ya da olmasın her iki grup da
eşit derecede olumlu hisseder.

Ebeveynlerin, yaşamlarının çok daha erken dönemlerinde bebeklere davranış biçimlerinin, onların
hazzı kolaylıkla ya da daha zor elde etmeye meyilli hâle getirmesi olasıdır. Ancak bu konuda zaman
içinde neden sonuç ilişkilerinin izini süren, uzun süreye yayılan boylamsal araştırmalar vardır. Ancak
suiistimal edilen ya da sık sık ebeveyn sevgisinin geri çekilmesiyle tehdit edilen -ve ne yazık ki
kültürümüzde rahatsız edecek oranda çocuğa böyle kötü davranıldığını giderek daha çok fark
ediyoruz. Çocuğun özünün parçalanacağına dair çok fazla endişeleneceğini ve içsel ödüllerin peşinden
gitmek için çok az enerjisi kalacağını düşünmek mantıklıdır. Kötü davranılmış bir çocuk hazzın
karmaşıklığını aramak yerine, muhtemelen hayattan mümkün olduğunca çok zevk almaya çalışan bir
yetişkin olacaktır.
AKIŞ İNSANLARI

Ototelik kişiliği belirleyen özellikler en net biçimde sıradan insanların katlanılmaz bulduğu
durumlardan zevk alan insanlar tarafından ortaya konur. Antarktika'da kaybolmuş da olsa veya bir
hapishane hücresinde yalnız da olsa bazı insanlar kötü koşullarını yönetmede hatta bunları zevkli bir
mücadeleye dönüştürmede başarılı olurken, diğerleri bu çileye karşı koyamaz. Zor koşullardaki birçok
insanın anlattıklarını inceleyen Richard Logan, bu kişilerin olumsuz nesnel koşulları öznel olarak
kontrol edilebilir deneyime dönüştürerek hayatta kaldıkları sonucuna ulaşıyor. Bu kişiler akış
aktivitelerinin planını takip ettiler. Önce çevrelerinin en küçük detaylarına bile dikkat ettiler ve o
koşullarla yapabilecekleriyle uyumlu olan eylem için gizli fırsatları keşfettiler. Sonra belirsiz
durumlarına uygun hedefler saptadılar ve aldıkları geri bildirimle süreci yakından takip ettiler.
Amaçlarına ulaştıklarında, çıtayı yükselttiler ve kendileri için giderek artan karmaşıklıkta zorluklar
belirlediler.

2. Dünya Savaşı sırasında Nazilerin esiri olarak hücrede uzun zaman geçiren Christopher Burney bu
sürece dair tipik bir örnek sunuyor:

Deneyimin kapsamı birden sınırlandığında, hissetmeye veya düşünmeye yetecek çok az yiyeceğiniz
varsa O zaman eldeki birkaç nesneyi almaya ve bunlarla ilgili çoğu zaman saçma olan tüm soruları
sorma eğiliminde oluruz. Çalışıyor mu? Nasıl? Bunu kim neyle yaptı? Bununla birlikte en son buna
benzeyen bir şeyi nerede, ne zaman gördüm ve bu bana başka neyi hatırlatıyor? Böylece zihnimizde
kombinasyonların ve ilişkilerin harika bir akışını başlatırız ve kısa süre içinde bu sürecin uzunluğu ve
karmaşıklığı basit bir sorunun tetiklediği başlangıç noktasını gölgede bırakır... Örneğin yatağım,
kabaca okul veya ordu yataklarıyla aynı ölçüde olabilir... Yatakla işim bitince -ki üzerine düşünmek için
oldukça basittir- battaniyeleri hissederim, sıcaklıklarını tahmin ederim, pencerelerin tam mekaniğini,
tuvaletin rahatsızlığını... Hücrenin genişliğini ve uzunluğunu, yerleşimini ve yüksekliğini hesaplarım.

Teröristler tarafından kaçırılan diplomatlardan Çinli komünistlerin mahkûm ettiği yaşlı kadınlara kadar
tek başına hücrede hayatta kalanların hepsi zihinsel eyleme fırsat bulmak için temelde aynı
ustalıklardan bahsettiler. Stalin'in polisleri tarafından Moskova'daki Lubyanka Hapishanesi'nde bir
yıldan fazla tutulan seramik tasarımcısı Eva Zeisel, eldeki malzemelerden nasıl sutyen yapacağını
bularak, kafasında kendisine karşı satranç oynayarak, Fransızca hayali sohbetler ederek, jimnastik
yaparak ve bestelediği şiirleri ezberleyerek akıl sağlığını korudu. Alexander Solzhenitsyn, Lefortovo
Hapishanesi'ndeki mahkûm arkadaşlarından birinin hücre zeminine bir harita çizdiğini ve sonra her
gün birkaç kilometre ilerleyerek Asya, Avrupa ve Amerika'ya seyahat ettiğini hayal ettiğini anlatıyor.
Aynı “oyun” birbirinden habersiz birçok mahkûm tarafından keşfedilmiştir, örneğin Hitler'in en
sevdiği mimar Albert Speer, Spandau Hapishanesi'nde aylarca kalmış, bu süreçte Berlin'den Kudüs'e
yolculuk ettiğini ve yol boyunca yaşadığı olayları ve gördüğü yerleri hayal etmiştir.

Birleşik Devletler Hava Kuvvetleri istihbaratında çalışan bir tanıdığım, yıllarca Kuzey Vietnamlılar
tarafından tutsak edilen bir orman kampında otuz beş kilo veren ve sağlığını kaybeden bir pilotun
hikâyesini anlattı. Serbest bırakıldığında istediği ilk şeylerden birisi golf oynamaktı. Kötü durumuna
rağmen subaylarını şaşırtacak biçimde iyi oynamıştı. Kendisine yöneltilen sorulara mahkûmiyeti
sırasında her gün kendini on sekiz delik oynarken, sopalarını dikkatle seçerken ve değişen mekâna
dikkatle ve sistematik biçimde yaklaşırken hayal ettiğini söyledi. Bu disiplin sadece akıl sağlığını
korumasına yardım etmekle kalmamış anlaşılan fiziksel becerilerini de keskinleştirmişti.

Macar komünist rejiminin en baskıcı dönemlerinde tek kişilik hücrede kalan şair Tollas Tibor, yüzlerce
entelektüelin hapsedildiği Visegràd Hapishanesi'nde mahkûmların bir yıldan uzun süre kendilerini bir
şiir çeviri yarışmasıyla oyaladıklarını söylüyor. Önce çevrilecek şiire karar vermeleri gerekiyordu. Aday
olan şiirleri hücreden hücreye geçirmek aylar sürdü, oyların gizli mesajlarla ustaca taşınması da aylar
sürdü. Sonunda, Walt Whitman'ın “Oy Reis! Koca Reis!” şiiri Macarcaya çevrilecek şiir olarak kabul
edildi, bunun nedenlerinden birisi bu şiirin çoğu mahkûmun İngilizcesini ezbere bildiği şiirlerden birisi
olmasıydı. Şimdi ciddi çalışma başlamıştı: Herkes oturup şiirin kendine göre çevirisini yaptı. Kâğıt veya
yazma aracı olmadığından Tollas ayakkabısının altına bir sabun şeridi serdi ve kürdanla üzerine
harfleri kazıdı. Bir satırı ezberleyince ayakkabısına bir kat daha sabun koydu. Çeşitli dörtlükler
yazılırken çevirmen tarafından ezberlendi ve bir sonraki hücreye aktarıldı. Bir süre sonra hapishanede
şiirin bir düzine kadar farklı versiyonu dolaşıyordu ve her biri mahkûmlar tarafından değerlendirip
oylandı. Whitman çevirisine karar verilince mahkûmlar Schiller'in bir şiirine geçtiler.

Terslikler bizi durdurmakla tehdit ettiğinde, psişik enerjiyi harcamak için dış güçlerin menzili dışında
yeni bir yön bularak kontrolü yeniden sağlamalıyız. Her arzu boşa düştüğünde bile insan yine de
özünü düzenlemek için çevrede anlamlı bir hedef aramalıdır. Sonra o insan nesnel olarak köle olsa
bile öznel olarak özgürdür. Solzhenitsyn, en kötü durumların bile nasıl akış deneyimine
dönüştürülebileceğini çok iyi anlatıyor: “Bazen, makineli tüfekleri olan bekçilerin bağırışları arasında
kederli mahkûmlarla sırada dururken uyaklı diziler ve görüntülerin öylesine hücum ettiğini
hissederdim ki ayaklarım yerden kesilecek gibi olurdu... Bu tür anlarda hem mutlu hem özgür
hissederdim... Bazı mahkûmlar dikenli telden geçerek kaçmayı denediler. Benim için dikenli tel yoktu.
Mahkümların yoklamasında sayı değişmedi ama aslında ben uzaklara kaçmıştım.”

Bilinçleri üzerinde kontrol sağlamak için bu stratejileri kullandıklarını anlatanlar sadece mahkûmlar
değildir. Güney Kutbu yakınlarında küçük bir kulübede kendi başına soğuk ve karanlık dört ay geçiren
Amiral Byrd gibi kâşifler ya da transatlantik uçuşunda tek başına tehlikelerle mücadele eden Charles
Lindbergh, özlerinin bütünlüğünü korumak için aynı adımlara başvurdular. Ama birçok insan dış
zorluklara kapılıp giderken bazı insanların bu iç kontrolü sağlamasını mümkün kılan nedir?

Richard Logan, çok zor şartlar altında güç kaynakları üzerine düşünen Viktor Frankl ve Bruno
Bettelheim da dâhil olmak üzere hayatta kalanların yazdıklarına dayanarak bir yanıt öneriyor. Hayatta
kalanların en önemli özelliklerinin “kendine odaklı olmayan bireyselcilik” veya çıkarcı olmayan güçlü
bir amaç olduğu sonucuna vardı. Bu özelliğe sahip insanlar her koşulda ellerinden gelenin en iyisini
yapmaya eğilimlidirler ama temel olarak kendi çıkarlarının peşine düşmekle ilgilenmezler.
Eylemlerindeki motivasyon içten geldiğinden dış tehditler onları kolayca rahatsız edemez. Çevrelerini
nesnel bir biçimde gözlemleyip analiz etmeye yetecek kadar özgür olan psişik enerjiye sahip
olduklarından dolayı bu çevrede eylem için yeni fırsatlar keşfetme şansları daha yüksektir. Bir özelliği
ototelik kişiliğin anahtar özelliği olarak kabul edeceksek, o özellik bu olabilir. Temel olarak kendi
özlerini korumak konusunda endişelenen narsistik kişiler dış koşullar tehdit edici hâle geldiğinde
altüst olurlar. Ardından gelen panik, yapmaları gereken şeyi yapmalarını engeller, dikkatleri bilinçte
düzeni tekrar sağlamak için içe odaklanır Ve dışarıdaki gerçeklikle baş etmeye yetecek kadar dikkati
kalmaz.

Dünyaya karşı herhangi bir ilgi taşımadığında ve onunla aktif olarak ilişki içinde olmayı istemediğinde
insan kendi içine kapanır. Yüzyılımızın en büyük filozoflarından birisi olan Bertrant Russell kişisel
mutluluğa nasıl ulaştığını anlatıyor: “Yavaş yavaş kendime ve eksikliklerime karşı kayıtsız olmayı
öğrendim; dikkatimi giderek artan bir şekilde dış nesnelere odakladım: Dünyânın durumu, bilginin
farklı dalları, sevdiğim kişiler.” İnsanın kendi başına ototelik kişiliği nasıl inşa edeceğine dair daha kısa
ve daha iyi bir tanım olamazdı.

Kısmen, bu tür bir kışlık biyolojik kalıtımın ve küçük yaşta bu şekilde yetiştirmenin bir hediyesidir. Bazı
insanlar daha odaklı ve esnek bir nörolojik yaradılışla doğarlar veya bencil olmayan kişiliği
destekleyen ebeveynleri olduğu için şanslıdırlar. Ama bu geliştirmeye açık bir beceri, insanın eğitim ve
disiplinle mükemmelleştirebileceği bir yetenektir. Şimdi bunun nasıl yapılabileceğini daha fazla
keşfedelim.

Akıştaki Vücut

“Kişi hiçbir şeye sahip olmasa da kesinlikle kendi vücuduna sahiptir,” diye yazmıştı J. B. Cabell, “çünkü
insan vücudu oldukça ilginç zevkler için kullanılabilir.” Mutsuz, depresif olduğumuzda veya
sıkıldığımızda elimizde kolay ulaşabileceğimiz bir çare vardır: Vücudu sonuna kadar kullanmak. Bu
günlerde çoğu insan sağlığın ve fiziksel olarak formda olmanın öneminin farkındadır. Ama vücudun
sunduğu sınırsız haz potansiyeli çoğu zaman keşfedilmeden kalıyor. Çok az insan, bir akrobatın
zarafetiyle hareket etmeyi, bir ressamın canlı gözleriyle görmeyi, kendi rekorunu kıran bir atletin
aldığı zevki hissetmeyi, bir gurmenin inceliğiyle tat almayı veya seksi bir sanat biçimine dönüştürecek
bir beceriyle sevmeyi öğreniyor. Bu fırsatlar kolaylıkla erişilebilir olduğundan hayat kalitesini artırma
yönünde atılacak en kolay adım sadece vücudu ve duyuları kontrol etmeyi öğrenmektir.

Bilim insanları arada sırada bir insan vücudunun ne kadar edeceğini hesaplamaya çalışarak kendilerini
eğlendirirler. Kimyagerler deri, et, kemik, saç ve çeşitli mineraller ve eser miktardaki elementlerin
değerini dikkatle topladılar ve birkaç dolarlık önemsiz bir toplama ulaştılar. Diğer bilim insanları zihin
vücut sisteminin karmaşık bilgi işleme ve öğrenme kapasitesini hesaba kattı ve çok farklı bir sonuca
vardı: Bu kadar hassas bir makine inşa etmek için çok büyük bir toplama, yüzlerce milyon dolara
ihtiyaç olduğunu hesapladılar.
Vücudu değerlendirmek için bu yöntemlerin hiçbirisi mantıklı değildir. Vücudun değeri kimyasal
bileşenlerden veya bilgi işlemeyi mümkün kılan sinirsel donanımdan ileri gelmez. Ona hesaplanamaz
bir değer veren şey, o olmadan deneyimin mümkün olamayacağı ve bu nedenle de bildiğimiz gibi bir
hayat olamayacağıdır. Vücuda ve işlemlerine bir piyasa değeri katmaya çalışmak hayata bir fiyat
etiketi takmaya çalışmakla aynı şeydir: Bunun değerini hangi ölçüye göre belirleyebiliriz?

Vücudun yapabildiği her şey potansiyel olarak haz vericidir. Ancak birçok insan bu kapasiteyi inkâr
eder, fiziksel donanımını mümkün olduğunca az kullanır ve akış sağlama becerisini keşfedilmemiş
bırakır. Gelişmeden bırakıldığında duyular bize kaotik bilgi sağlarlar: Eğitilmemiş bir vücut gelişi güzel
ve sakarca hareket eder, hassas olmayan bir göz çirkin veya ilginç olmayan görüntüler sunar, müziksel
olmayan kulak genellikle kulak tırmalayan sesleri duyar, kalitesiz bir damak tadı sadece yavan tatları
bilir. Vücudun fonksiyonları körelmeye bırakılırsa hayat kalitesi sadece yeterli ve bazen kederli olur.
Ama insan vücudunun yapabileceklerini kontrol ederse, fiziksel duyulara düzen getirmeyi öğrenirse,
entropi yerini, bilinçte keyifli bir uyum hissine bırakır.

İnsan vücudu yüzlerce farklı fonksiyonu -görme, duyma, dokunma, koşma, yüzme, fırlatma, yakalama,
dağlara tırmanma, mağaralara inme bunlardan sadece birkaç tanesidir- yerine getirebilme
kapasitesine sahiptir ve bunların her biri akış deneyimlerine denk gelir. Her kültürde vücudun
potansiyellerine uygun zevk veren aktiviteler icat edilmiştir. Koşmak gibi normal bir fiziksel fonksiyon
sosyal olarak tasarlanmış, hedef odaklı, zorluk sunan ve beceri gerektiren bir çerçevede
gerçekleştirildiğinde bir akış aktivitesine dönüşür. Tek başına koşmak, zamana karşı yarışmak, rekabet
hâlinde koşmak veya -bazı festivallerde dağlarda yüzlerce kilometre koşan Meksika'daki Tarahumara
yerlilerinde olduğu gibi- aktiviteye ince bir ritüel boyutu eklemek vücudu bir yerden bir yere hareket
ettirmek gibi bir basit eylemi optimum deneyim sağlayan ve öze güç katan karmaşık bir geri bildirim
kaynağı hâline getirir. Her duyu organı, her motor fonksiyon akışın üretilmesi için kullanılabilir.

Fiziksel aktivitenin optimum deneyime nasıl katkı sağladığını daha fazla irdelemeden önce vücudun
sadece hareketiyle akış üretmediğini vurgulamalıyız. Zihin de her zaman buna dâhil olur. Örneğin,
yüzmekten haz almak için kişinin uygun becerileri geliştirmesi gereklidir ve bu da dikkati odaklamayı
gerektirir. Yüzme hakkında düşüncelerimiz, güdülerimiz ve hislerimiz olmadan yüzmeyi haz alacak
kadar öğrenmek için gereken disiplini sağlamak imkânsız olurdu. Dahası, haz yüzücünün beyninde
gerçekleştiğinden, akış saf fiziksel bir süreç olamaz: Kaslar ve beyin eşit derecede işe koşulmalıdır.

İlerleyen sayfalarda vücut işlevlerinin daha rafine kullanılmasıyla deneyimin kalitesinin

geliştirilmesine yönelik bazı yöntemleri gözden geçireceğiz. Bunlar spor ve dans gibi fiziksel
aktiviteleri, cinselliğin geliştirilmesini ve vücudun eğitilmesiyle zihnin kontrol edilmesini konu alan
çeşitli Doğu disiplinlerini içeriyor. Bu yöntemler aynı zamanda görme, işitme ve tat alma duyularının
farklı kullanımlarını da içerirler ve her biri neredeyse sınırsız miktarda haz sunar ama sadece bunların
gerektirdiği becerileri geliştiren insanlara. Bunları geliştirmeyen insanlar için vücut gerçekten de ucuz
bir et yığını olarak kalır.
DAHA YÜKSEK, DAHA HIZLI, DAHA GÜÇLÜ

Modem Olimpiyat oyunlarının Latince mottosu -Altius, citius, fortius- vücudun akışı nasıl
yaşayabileceğine dair iyi bir özettir. Bütün sporların mantığını, yani daha önce yapılmış her şeyden
daha iyi bir şeyler yapma durumunu açıklar. Atletizmin ve genel olarak sporların en saf hâli vücudun
başarabileceklerinin sınırını aşmaktır.

Dışarıdan bakan biri için atletik bir hedef ne kadar önemsiz görünse de bir becerinin mükemmelliğini
kanıtlama niyetiyle yapıldığında ciddi bir iş hâline gelir. Örneğin, bir şeyleri fırlatmak daha önemsiz bir
beceridir; küçük bebekler bile bu konuda oldukça iyidir, bir bebeğin beşiğinin çevresindeki oyuncaklar
bunu kanıtlar. Ama bir insanın belirli bir ağırlıktaki bir cismi ne kadar uzağa atabileceği bir efsanenin
konusu olabilir. Yunanlılar disk atmayı icat etti ve ilk çağların büyük disk atıcıları en iyi heykeltıraşlar
tarafından ölümsüzleştirildiler; İsviçreliler kimin bir ağaç kütüğünü en uzağa fırlatacağını görmek için
tatillerde dağ ovalarında toplandılar; İskoçlar dev kayalarla aynı şeyi yaptılar. Bu günlerde beysbol
atıcıları topları hızlı ve keskin bir doğrulukla atabildikleri için ve basketbol oyuncuları topu potaya
atabildikleri için zengin ve ünlü oldular. Bazı atletler cirit, diğerleri top, gülle veya çekiç atıyor; bazılar
bumerang veya balık oltalarını atıyorlar. Basit fırlatma kapasitesi üzerine kurulu tüm bu çeşitlerin
hepsi haz için neredeyse sınırsız fırsatlar sunar.

Altius -daha yükseğe- Olimpiyat mottosunun ilk kelimesidir ve yerden yukarı havalanmak evrensel
olarak kabul gören bir diğer zorluktur. Yer çekiminin sınırlarını aşmak insanlığın en eski rüyalarından
birisidir. Güneşe ulaşmak için kanat takan İkarus efsanesi medeniyetin kendi hedefleri -aynı zamanda
hem soylu hem de yanlış yönlendirilmiş- hakkında bir kıssadır. Daha yukarı zıplamak, en yüksek
zirvelere tırmanmak, dünyadan yukarıda uçmak, insanların yapabileceği en zevkli aktiviteler
arasındadır. Ama bazı bilginler yer çekiminden kurtulma isteğini anlatmak için yakın zaman önce
“İkarus kompleksi” adını verdikleri özel psişik bir zaaf icat ettiler. Hazzı, bastırılmış endişelere karşı
savunmacı bir girişime indirgemeye çalışan tüm açıklamalar gibi, bu açıklama da asıl meseleyi
kaçırıyor. Elbette bir bakıma tüm amaçlı eylemler kaosun tehditlerine karşı bir savunma olarak
görülebilir. Ancak bu durumda haz sağlayan eylemleri bir hastalık olarak değil de sağlık işareti olarak
görmek daha değerlidir.

Fiziksel becerilerin kullanımına dayanan akış aktiviteleri sadece sıra dışı atletik özellikler bağlamında
gerçekleşmez. Olimpiyatlara katılanlar, performanslarını var olan sınırların ötesine taşımaktan haz
almak için ayrıcalıklı bir yeteneğe sahip değildir. Formda olmasa bile her insan biraz daha yükseğe
ulaşabilir, biraz daha hızlı gidebilir veya biraz daha güçlü olabilir. Vücudun sınırlarını aşmanın hazzı
herkese açıktır.

En basit fiziksel eylem bile akış üretecek şekilde dönüştürüldüğünde haz verici olur. Bu süreçteki
gerekli adımlar şunlardır: (a) Genel bir hedef ve mümkün olduğunda gerçekçi yapılabilir alt hedefler
belirlemek, (b) Seçilen hedefler bakımından ilerlemeyi ölçmek için yöntemler bulmak, (c) Yapılan işe
odaklanmak ve aktivitedeki zorluklarda giderek artan bir biçimde daha ince ayrımlar yapmaya devam
etmek, (d) Mümkün olan fırsatlarla etkileşime geçmek için gerekli becerileri geliştirmek ve (e) Aktivite
sıkıcı hâle gelirse zorlukları artırmaya devam etmek.
Bu yöntemin iyi bir örneği yürümektir. Yürümek vücudun hayal edilebilecek en kolay kullanım
yöntemi olsa da bir akış aktivitesi ve neredeyse bir sanat biçimi hâline gelebilir. Bir yürüyüş için çok
sayıda farklı hedef konulabilir. Örneğin güzergâh tercihi: İnsanın hangi rotayla nereye gitmek istediği.
Genel rota içinde duracak yerleri veya görülecek belirli yerleri seçebilir. Bir diğer hedef vücudu
kolayca ve etkili biçimde harekete geçirmek için kişisel bir stil geliştirmek olabilir. Fiziksel sıhhatini
maksimuma çıkaran bir hareket ekonomisi bir diğer hedeftir. Süreci ölçmek üzere geri bildirim,
istenilen mesafenin ne kadar hızlı ve kolay kat edildiğini, kişinin ne kadar ilginç yerler gördüğünü ve
yol boyunca kaç tane yeni fikir veya his yaşadığını içerebilir.

Aktivitenin zorlukları, bizi odaklanmaya zorlayan unsurlardır. Bir yürüyüşün zorlukları çevreye bağlı
olarak büyük değişkenlikler gösterir. Büyük şehirlerde yaşayanlar için düz kaldırımlar ve dik açılı
düzenlemeler yürüyüşün fiziksel eylemini kolaylaştırır. Bir dağ yolunda yürümek ise tamamen başka
bir şeydir: Becerikli bir yürüyüşçü için her adım en iyi desteği sağlayacak etkili bir adımla çözülmesi
gereken farklı bir zorluktur. Yürüyüş yapan kişinin aynı anda momentumu, vücudun ağırlık merkezini
ve ayağın üzerine basacağı çeşitli yüzeyleri -toprak, kaya, bitki kökü, çimen, dallar- dikkate alması
gerekir. Zorlu bir yolda, deneyimli bir yürüyüşçü az sayıda hareketle ve hafiflikle yürür; adımlarını
sürekli olarak arazinin karşısına çıkardıklarına göre ayarlaması kütle, hız ve sürtünmenin de dâhil
olduğu karmaşık denklemlerin sürekli değişen dizisi içinde en iyi çözümü seçmenin son derece
karmaşık sürecini ortaya koyar. Elbette bu hesaplamalar genelde otomatiktir ve tamamen
sezgiselmiş, neredeyse içgüdüselmiş gibi görünürler; ama yürüyüşçü araziyle ilgili doğru bilgileri
işlemezse ve yürüme biçiminde uygun değişimleri yapamazsa tökezler ve kısa süre içinde yorulmaya
başlar. Bu yüzden bu tür bir yürüyüş, yürüyen kişinin kendisinin farkında olmadığı bir süreç olarak
geçebilir ancak aslında dikkati odaklamayı gerektiren son derece yoğun bir aktivitedir.

Şehirdeki arazi zorlayıcı değildir ama beceri geliştirmek için başka fırsatlar vardır. Kalabalığın sosyal
uyarıcısı, şehir çevresinin tarihi ve mimari referansları yürüyüşe büyük çeşitlilik katabilir. Görecek
mağaza vitrinleri, gözlemlenecek insanlar ve üzerine düşünülecek insani etkileşim kalıpları vardır. Bazı
yürüyüşçüler en kısa rotayı seçmede uzmanlaşırken diğerleri en ilginç rotalarda uzmanlaşır, bazıları
aynı rotayı kronometre gibi bir dakiklikle kat etmekle gururlanırlar, diğerleri güzergâhlarını karıştırır
ve değiştirirler. Kışın bazıları kaldırımın güneşli kısımlarında ve yazın da gölgeli kısmında mümkün
olduğunca uzun yürümeyi hedeflerler. Geçişlerini trafik ışıklarının tam olarak yeşil olduğu zamana
göre ayarlayanlar vardır. Elbette bu haz alma fırsatları geliştirilmelidir; güzergâhlarını kontrol
etmeyenler bu hazlara otomatik olarak ulaşamazlar. İnsan, hedef koyup becerilerini geliştirmediği
sürece yürümek sadece özelliği olmayan bir angaryadır.

Yürümek akla gelebilecek en basit fiziksel aktivitedir ancak kişi hedef belirlerse ve sürecin kontrolünü
ele alırsa son derece haz verici olabilir. Öte yandan, şu anda mevcut diğer yüzlerce sofistike spor ve
vücut kültürü -duvar tenisinden Yogaya, bisikletten savaş sanatlarına kadar- hiç eğlenceli olmayabilir
eğer kişi bunlara moda oldukları için veya sadece sağlığına iyi geldiği için katılmak zorunda olduğu bir
tavırla yaklaşıyorsa. Çoğu insan, üzerinde çok az kontrol sahibi olduğu, görev hissiyle yaklaştığı ama
bunu yapmaktan hiç zevk almadığı fiziksel aktivitelerin monotonluğuna yakalanıyor. Biçim ve özü
karıştırma hatasına düşüyorlar ve yaşadıkları şeyi belirleyen tek “gerçekliğin” somut eylemler ve
olaylar olduğunu varsayıyorlar. Bu tür kişiler için, moda olan bir sağlık kulübüne katılmak alacakları
zevki neredeyse garantiler. Ama zaten gördüğümüz gibi haz ne yaptığınıza değil bunu nasıl yaptığınıza
bağlıdır.

Çalışmalarımızın birinde şu soru ele alındı: İnsanlar, eğlence aktivitelerinde daha çok maddi kaynak
kullandığında daha mı mutludur? Yoksa kendilerini aktiviteye daha çok verdiklerinde mi daha mutlu
oluyorlar? Deneyimin kalitesini incelemek için Chicago Üniversitesi'nde geliştirdiğim “Deneyim
Örnekleme Yöntemi” adlı yöntemi kullanarak bu sorulara yanıt bulmaya çalıştık. Daha önce anlattığım
gibi bu yöntemde insanlara elektronik çağrı cihazı ve bir yanıt defteri veriliyor. Bir radyo vericisi bir
hafta boyunca rastgele aralıklarla günde sekiz kez sinyal göndermesi için programlanıyor. Çağrı cihazı
her öttüğünde yanıt veren kişi defterden bir sayfayı dolduruyor ve nerede olduğunu, kiminle
olduğunu, ne yaptığını anlatıyor ve örneğin “çok mutlu” ile “çok üzgün” arasında yedi noktalı bir ölçek
üzerinde farklı boyutlarda ruh hâlini değerlendiriyor.

İnsanların gerekli dış kaynaklar bakımından pahalı eğlence aktivitelerini -pahalı ekipmanlar gerektiren
ya da motorbot kullanmak, araba sürmek, televizyon izlemek gibi elektrik ya da enerjinin farklı
biçimlerini gerektiren aktiviteler- yaparken ucuz eğlencelere dâhil oldukları anlardakinden dikkate
değer biçimde daha az mutlu olduklarını saptadık. İnsanların en mutlu oldukları anlar sadece
birbirleriyle konuştukları, bahçecilik yaptıkları, örgü ördükleri veya bir hobiyle uğraştıkları anlardı.
Tüm bu aktiviteler çok az maddi kaynak ancak psişik enerjinin daha çok harcanmasını
gerektirmektedir. Öte yandan dış kaynakları tüketen boş zaman aktiviteleri genelde daha az dikkat
gerektirir ve sonuç olarak genelde daha az akılda kalıcı ödüller sunar.

HAREKETİN GETİRDİĞİ MUTLULUKLAR

Spor ve fitness, vücudu bir haz kaynağı olarak kullanan tek fiziksel deneyim aracı değildir çünkü
aslında ritmik veya uyumlu hareketlere dayanan çok çeşitli aktiviteler akış üretir. Bunların arasında
dans, hem evrensel çekimi hem de potansiyel karmaşıklığı nedeniyle muhtemelen en eski ve en
önemli olan aktivitedir.Yeni Gine'nin en izole kabilesinden Bolşoy Balesinin gösterişli topluluğuna
kadar vücudun müziğe tepkisi deneyimin kalitesini geliştirmede bir yöntem olarak yaygın biçimde
kullanılmıştır. Daha yaşlı insanlar kulüplerde dans etmeyi garip ve anlamsız bir alışkanlık olarak
görebilirler ama gençlerin çoğu bunu önemli bir haz kaynağı olarak görüyor. İşte bazı dansçılar dans
pistindeki hareketlerin hissettirdiklerini şu şekilde tanımlıyorlar: “Bir kez dans etmeye başlayınca
ayaklarım yerden kesilir, eğlenirim, hareket ederken kendimi hissederim.” “Beni bir şekilde fiziksel
olarak sarhoş eder... Terlerim, her şey gerçekten yolunda giderse heyecanlanır ve aşırı mutlu
olurum.” “Hareket edersiniz ve kendinizi bu hareketlerle ifade etmeye çalışırsınız. Amaç budur. Bu
vücut dili aynı zamanda iletişim de sağlar... Bir anlamda... Eğer her şey yolunda giderse gerçekten
kendimi müzikle orada bulunan insanlara iyi ifade ederim.”

Dansın hazzı genelde o kadar yoğundur ki insanlar bunun ıçın diğer birçok seçenekten vazgeçer. İşte
İtalya Milan'da Profesör Massimini'nin ekibinin mülakat yaptığı dansçılardan birinin tipik
ifadelerinden biri: “Daha en baştan profesyonel bir balerin olmak istedim. Zordu: Çok az para var, bir
sürü yolculuk var ve annem hep işimle ilgili şikâyet ediyor. Ama dans aşkı hep devam etmemi sağladı.
Artık hayatımın bir parçası ve onsuz yaşayamam.” Evlenme çağındaki bu altmış kişilik profesyonel
dans grubundan sadece üç kişi evliydi ve sadece birisinin çocuğu vardı; hamilelik kariyere büyük bir
müdahale olarak görülüyordu.

Ama atletlerde olduğu gibi vücudun etkileyici potansiyelini kontrol etmekten haz almak için insanın
profesyonel olmasına gerek yoktur. Dilettante dansçıları uyum içinde hareket ettiklerini hissetmek
için diğer tüm hedeflerden feragat etmek zorunda olmadan da danstan zevk alabilirler.

Vücudu bir enstrüman olarak kullanan başka ifade biçimleri de vardır: Örneğin taklit ve rol yapmak.
Sessiz sinemanın bir salon oyunu olarak popülerliği, insanların bir süre için her zamanki kimliklerinden
sıyrılmalarına ve farklı roller yapmalarına izin vermesiyle ilgilidir. En aptalca ve beceriksiz canlandırma
bile günlük davranış kalıplarından eğlenceli bir kaçış sağlayabilir ve alternatif varoluşlara kısa bir bakış
sunabilir.

AKIŞ OLARAK SEKS

İnsanlar hazzı düşündüğünde genelde ilk akla gelen şeylerden birisi sekstir. Bu şaşırtıcı değildir çünkü
cinsellik kesinlikle evrensel olarak en ödüllendirici deneyimlerden biridir ve onun motive edici gücüne
belki de sadece hayatta kalma, yeme ve içme ihtiyaçları baskın gelir. Seks yapma dürtüsü o kadar
güçlüdür ki diğer gerekli hedeflerdeki psişik enerjiyi tüketebilir. Bu nedenle her kültür bunu yeniden
yönlendirmek ve kısıtlamak için büyük çabalar harcamıştır ve birçok karmaşık sosyal kurum sadece bu
dürtüyü düzenlemek için vardır. “Aşk dünyanın dönmesini sağlar” sözü eylemlerimizin çoğunun,
doğrudan ya da dolaylı olarak cinsel ihtiyaçlar tarafından harekete geçirildiğini söylemenin kibar bir
yoludur. Çekici olmak için yıkanır, giyinir ve saçımızı tararız, çoğumuz bir partneri ve evi geçindirmek
için işe gider, hayran olunmak ve sevilmek için statü ve güç mücadelesi veririz.

Ama seks her zaman haz verir mi? Şu ana kadar okuyucu, yanıtın buna katılanların bilincinde neler
olduğuna bağlı olduğunu tahmin etmiş olabilir. Aynı cinsel eylem kişinin hedeflerine nasıl
bağlandığına göre acılı, iğrenç, korkutucu, nötr, hoş, zevkli, haz veren veya çok mutlu edici olarak
yaşanabilir. Bir tecavüz, karşılıklı olan bir sevişmeden fiziksel olarak ayırt edilemeyebilir ama psikolojik
etkileri çok başkadır.

Cinsel uyarının genel olarak kendi başına zevk verici olduğunu söylemek mümkündür. Genetik olarak
cinsellikten zevk almaya programlanmış olmamız, evrimin, kişilerin üremeyi sağlayacak aktiviteleri
yapmasını garanti altına almak ve böylece türün devamlılığını sağlamak için zekice bir yöntemdir.
Seksten zevk almak için insanın sağlıklı ve istekli olması yeterlidir; özel beceri gerekli değildir ve ilk
deneyimlerden kısa süre sonra birkaç yeni ilgi çekici fiziksel zorluk ortaya çıkar. Ama diğer zevkler gibi
haz veren bir aktiviteye dönüşmedikçe seks de zaman içinde kolayca sıkıcı bir hâl alır. Gerçekte
olumlu olan bir deneyimden ya anlamsız bir alışkanlığa ya da bağımlılığa dönüşür. Ama neyse ki seksi
zevkli hâle getirmenin birçok yolu vardır.
Erotizm fiziksel becerilerin geliştirilmesine odaklanan bir cinsellik geliştirme biçimidir. Bir anlamda
spor fiziksel aktivite için neyse erotizm de seks için odur. Kama Sutra ve Seks Zevki, cinsel aktiviteyi
daha çeşitli, daha ilginç ve kamçılayıcı hâle getirmeye yardımcı olmak için öneriler ve hedefler
sunarak erotizmi desteklemeyi amaçlayan kılavuzlardır. Birçok kültürde erotik eğitim ve performansın
çoğu zaman dini amaçlarla çakışan incelikli sistemleri vardır. İlk bereket ritüelleri, Yunanistan’ın
Dionyusus gizemleri, fuhuş ve kadın din insanlığı arasında tekrarlanan bağlantı bu fenomenin sadece
birkaç biçimidir. Dinin erken dönemlerinde, kültürler cinselliğin açık çekiciliğini benimsemiş ve bunu
daha karmaşık fikir ve davranış kalıpları inşa etmek için bir temel olarak kullanmış gibidir.

Ama cinselliğin geliştirilmesi gerçekten ancak saf fiziksel boyutlara psikolojik boyutlar eklendiğinde
başlar. Tarihçilere göre aşk sanatı Batı'da yeni bir gelişmedir. Bazı istisnalar haricinde Yunanların ve
Romalıların cinsel deneyimlerinde çok az romantizm vardı. Şimdi ilişkilerin ayrılmaz bir özelliği gibi
görünen kur yapma, âşıklar arasında hislerin paylaşılması, vaatler ve flört ritüelleri, Orta Çağ'ın son
döneminde Güney Fransa'daki kalelere giden gezgin müzisyenler tarafından icat edildi ve sonra “yeni
tatlı stil” olarak Avrupa'nın geri kalanında varlıklı sınıflar tarafından kabul gördü. Romantizm -ilk
olarak Güney Fransa'nın Romans bölgesinde geliştirilen kur yapma ritüelleri- âşıklar için tamamen
yeni bir dizi zorluk sunar. Bu zorlukları karşılayacak becerileri öğrenenler için romantizm sadece zevk
verici değil aynı zamanda haz verici olur.

Cinselliğin benzer bir kibarlaşması, yakın geçmişte diğer medeniyetlerde de gerçekleşti. Japonlar son
derece sofistike aşk profesyonelleri yarattılar ve geyşalarının başarılı birer müzisyen, dansçı, aktris
olmasını ve aynı zamanda şiir ve sanattan da anlamasını beklediler. Çinli ve Hintli fahişeler ile Türk
cariyeler de aynı derecede becerikliydi. Ne yazık ki, bu profesyonellik seksin potansiyel karmaşıklığını
çok yükseklere çıkarırken çoğu insan için doğrudan deneyimin kalitesini geliştirmeye çok az katkı
sağladı. Tarihsel olarak romans sadece gençlerle ve buna dalmaya zamanı ve parası olanlarla
sınırlanmış gibidir; birçok kültürde geniş çoğunluk çok sıkıcı bir seks hayatına sahip gibi görünüyor.
Dünyadaki “terbiyeli” insanlar cinsel üreme görevine veya bunun üzerine kurulu deneyimlere çok
fazla enerji harcamıyor. Romans bu anlamda da spora benziyor: Bunu kişisel olarak yapmak yerine
çoğu insan bunu dinlemekten veya bunu gerçekleştiren birkaç uzmanı izlemekten memnun oluyor.

Cinselliğin bir üçüncü boyutu, fiziksel zevke ve romantik ilişkinin hazzına ek olarak, âşık olan kişi
partnerine karşı gerçek bir ilgi hissettiğinde ortaya çıkmaya başlar. O zaman insanın keşfedeceği yeni
zorluklar ortaya çıkar: Partnerini eşi benzeri olmayan bir birey olarak algılayıp bu durumdan zevk
almak, onu anlamak ve hedeflerini gerçekleştirmesinde ona yardımcı olmak. Bu üçüncü boyutun
ortaya çıkmasıyla cinsellik çok karmaşık, tüm hayat boyunca akış deneyimleri sağlayabilecek bir
deneyim olur.

İlk zamanlar seksten zevk almak hatta haz almak çok kolaydır. Her aptal gençken âşık olabilir. İlk
randevu, ilk öpücük, ilk cinsel ilişki hepsi genç insanı haftalarca akışta tutacak yeni ve esaslı zorluklar
sunar. Ancak insanı kendinden geçiren bu durum birçokları için sadece bir kere olur; “ilk aşktan”
sonra diğer ilişkiler artık o kadar heyecanlı değildir. Özellikle aynı partnerle geçirilen birkaç yılın
sonunda seksten zevk almak zordur. İnsanların, memeli türünün çoğunluğu gibi, doğal olarak tek eşli
olmadığı doğrudur. Birbirlerinin arkadaşlığında yeni zorluklar keşfetmedikçe ve ilişkiyi zenginleştirmek
için uygun becerileri öğrenmedikçe partnerlerin birbirinden sıkılmaması imkânsızdır. İlk başlarda
fiziksel zorluklar tek başına akışı sürdürmek için yeterlidir ama romans ve gerçek ilgi de gelişmedikçe
ilişki monotonlaşır.

Nasıl dinç kalınır? Yanıt diğer aktivitedekilerle aynıdır. Haz vermesi için bir ilişkinin daha karmaşık
olması gerekir. Daha karmaşık olması için partnerlerin kendilerinde ve birbirlerinde yeni potansiyeller
keşfetmeleri gerekir. Bunları keşfetmek için birbirlerine dikkat harcamalılar —böylece partnerlerinin
zihninde hangi düşünce ve duyguların hangi rüyaların olduğunu öğrenebilirler. Bu kendi başına hiç
bitmeyen bir süreç, ömür boyu sürecek bir görevdir. İnsan bir diğer insanı gerçekten tanımaya
başladıktan sonra birçok ortak macera mümkün olur: Birlikte seyahat etmek, aynı kitapları okumak,
çocuk büyütmek, plan yapmak ve gerçekleştirmek hepsi daha eğlenceli ve daha anlamlı olur. Bir
“takım özel detaylar önemli değildir. Her insan kendi durumuyla ilgili olan detayları bulmalıdır.
Önemli olan genel prensiptir: Cinsellik de tıpkı hayatın diğer yönleri gibi onu kontrol etmeye ve daha
büyük bir karmaşıklığa doğru geliştirme konusunda istekli olduğumuzda haz verebilir.

NİHAİ KONTROL: YOGA VE SAVAŞ SANATLARI

Vücudu ve deneyimlerini kontrol etmek söz konusu olduğunda, büyük Doğu medeniyetlerine kıyasla
biz çocuk kalırız. Birçok anlamda Batı'nın maddi enerjiyi kullanmak konusunda başardıklarını
Hindistan ve Uzak Doğu, bilincin doğrudan kontrolü konusunda başarmıştır. Bu yaklaşımlardan hiçbiri
kendi başına hayatı devam ettirmek için ideal bir program değildir. Bu durum, fiziksel çevrenin maddi
zorluklarıyla baş etmeyi öğrenme pahasına, öz kontrol için ileri teknikler geliştiren toplumun büyük
kısmının üzerine bir kayıtsızlık yayılmasına neden olan, kaynakların azlığı ve aşırı kalabalıktan ötürü
güçlükler yaşayan Hint cazibesi tarafından kanıtlanmıştır. Öte yandan, maddi enerji üzerindeki Batı
ustalığı dokunduğu her şeyi mümkün olduğunca hızlı tüketilecek bir kaynağa dönüştürür ve bu
nedenle çevreyi tüketir. Mükemmel toplum ruhani ve maddi dünyalar arasında sağlıklı bir denge
kurabilmelidir. Ancak mükemmelliği hedeflemeden bilinç üzerinde nasıl kontrol sağlanacağına dair
kılavuzluk etmesi için Doğu dinlerine bakabiliriz.

Vücudu eğitmek için büyük Doğu yöntemleri içinde en eski ve en yaygın olanlardan birisi Hatha Yoga
olarak bilinen uygulamalardır. Öne çıkan bazı özellikler gözden geçirilmeye değer çünkü bu özellikler
akış fizyolojisi olarak bildiğimiz birçok alana uyuyor ve bu nedenle psişik enerjiyi daha iyi kontrol
etmek isteyen herkes için faydalı bir model sunuyor. Batı'da Hatha Yogaya benzer hiçbir şey
yaratılmadı. Saint Benedict ve Saint Dominick tarafından kurumsallaştırılan ve özellikle Loyola’lı Saint
lgnatius”un “ruhani egzersizleri” zihinsel ve fiziksel rutinler geliştirerek dikkati kontrol etmek için bir
yöntem sunmaya en çok yaklaşanlardandır; ama bunlar bile Yoganın sıkı disiplini karşısında eksik kalır.

Sanskrit dilinde Yoga “yoking” (kısıtlama, boyunduruk altına alma) anlamına gelir ve bu kelime
yöntemin önce vücudun çeşitli kısımlarını birbiri ile birleştirme ve sonra da vücudu bir bütün olarak
bir bilinçle birlikte düzenli bir sistemin parçası hâline getirerek kişiyi Tanrı ile birleştirme amacını
anlatır. Bu hedefi yerine getirmek için, Patanjali tarafından bin beş yüz yıl önce derlenen Yoganın
temel metni, becerileri artırmanın sekiz evresini tanımlar. “Etik hazırlığın” ilk iki evresi kişinin
tavırlarını değiştirme amacı taşır. Bu evreler “bilinci düzenleme” üzerinedir ve zihinsel kontrole dair
asıl girişimler başlamadan önce psişik entropiyi mümkün olduğunca azaltmaya çalışırlar. Uygulamada
ilk adım olan yama insanın diğerlerine zarar verecek, yalan, hırsızlık, şehvet ve açgözlülük gibi
düşünce ve eylemleri “dizginlemeyi” başarmasını gerektirir. İkinci adım olan niyama, “itaat etmeyi” v-
ya da diğer bir ifadeyle temizlik, çalışma ve Tanrı’ya itaatte emredilen rutinleri takip etmeyi içerir. Bu
rutinlerin hepsi dikkati önceden belirlenen kalıplara yönlendirme konusunda yardımcı olur ve böylece
dikkati kontrol etmeyi kolaylaştırır.

Sonraki iki adım, fiziksel hazırlığı veya diğer bir ifadeyle uygulayıcının -veya yoginin- duyularının
isteklerini aşmasını, yorulmadan veya dikkati dağılmadan devam etmesini mümkün kılacak
alışkanlıkları geliştirmesini içerir. Üçüncü evre çeşitli asana'lardan, yani “oturma” yöntemlerinden ve
gerilmeden veya bitkinliğe yenik düşmeden duruşları uzun süre sürdürme çalışmalarından oluşur. Bu
evre, Yoganın Batı’da hepimizin bildiği evresidir ve kafasında bir bebek bezi varmış gibi görünen ve
baldırları ensesinde kafasının üstünde duran bir adamla özdeşleştirilir. Dördüncü aşama, vücudu
rahatlatmayı hedefleyen ve nefes alıp vermenin ritmini dengeleyen pranayama veya nefes
kontrolüdür.

Beşinci aşamaya, yani hazırlık egzersizleriyle düzgün Yoga pratiği arasındaki menteşeye pratyahara
(geri çekilme”) adı verilir. Dikkatin dış nesnelerden çekilerek iç duyulara yönlendirilmesini -böylece
kişi sadece bilincine çıkmasını istediği şeyleri görebilir, duyabilir ve hisseder- sağlar. Bu evrede,
Yoganın hedefinin zaten bu kitapta anlatılan akış aktivitelerinin hedeflerine -zihinde olanlar üzerinde
kontrol sağlamak- ne kadar yakın olduğunu görürüz.

Geri kalan üç evre fiziksel teknikler yerine tamamen zihinsel işlemlerle bilinç kontrolünü içerdikleri
için bu bölüme uymasa da süreklilik açısından ve sonuçta zihinsel uygulamalar da öncesinde fiziksel
aktivitelere dayandığı için bunları da ortaya koyacağız. Dharana, veya “dayanma” tek bir uyarıcı
üzerinde uzun süre konsantre olma becerisidir ve bu nedenle daha önceki pratyahara evresinin ayna
görüntüsüdür; ilk olarak bir şeyleri zihin dışında tutmayı öğrenirsiniz ve sonra bunları içeri almayı.
Yoğun meditasyon veya dhyana sonraki adımdır. Burada, bir önceki aşamada ihtiyaç duyulan dış
uyarıcıya ihtiyaç duymadan kesintisiz bir meditasyon içinde özü unutma öğrenilir. Son olarak, yogi
samadhi'ye, yani meditasyon yapan kişiyle meditasyon nesnesinin bir olduğu “öz farkındalığın” son
evresine ulaşabilir. Bunu gerçekleştirenler samadhi’yi hayatlarının en zevkli deneyimi olarak
anlatırlar.

Yoga ve akış arasındaki benzerlikler son derece güçlüdür; aslında Yogayı çok kapsamlı biçimde
planlanmış bir akış aktivitesi olarak düşünmek mantıklıdır. Her ikisi de konsantrasyonla kendinizi
unuttuğunuz keyifli bir dâhil olma hissi yaratmayı amaçlar ve bu da vücudun disipline edilmesiyle
mümkün olur. Ancak, bazı eleştirmenler akış ve Yoga arasındaki farkları vurgulamayı tercih ediyorlar.
En temel farklılıkları şu şekilde ifade edilebilir: Akış, özü güçlendirmeyi hedeflerken Yoga ve diğer
birçok Doğu tekniğinin amacı bunu yıkmaktır. Yoganın son evresi Samadhi sadece Nirvana'ya giriş
eşiğidir ve orada kişinin özü bir nehrin okyanusa katılması gibi evrensel güce karışır. Bu nedenle Yoga
ve akışın taban tabana zıt sonuçlara meylettiği söylenebilir.
Ama bu çelişki gerçekten daha çok yüzeysel olabilir. Sonuçta Yoganın sekiz evresinden yedisi giderek
artan biçimde bilinci kontrol etme becerisi inşa etmeyi içerir. Samadhi ve onu izlemesi gereken
özgürleşme en nihayetinde o kadar önemli olmayabilir bunlar bir anlamda önceki yedi evrede
gerçekleşen aktivitenin gerekçesi gibi kabul edilebilir. Bu da, bir dağın zirvesine ulaşmanın
öncesindeki tırmanmadan ötürü önemli olmasına benzer. İki sürecin benzerliğini savunan bir diğer
görüş ise son özgürleşme aşamasına kadar yoginin bilinç üzerinde kontrol sağlamayı sürdürmek
zorunda olmasıdır. O tam teslim olma anında bile tam olarak bilincini kontrol etmediği sürece özünü
teslim edemez. İçgüdüleri, alışkanlıkları ve istekleriyle birlikte özünden vazgeçmek o kadar anormal
bir eylemdir ki yalnızca bunun üzerinde son derece güçlü kontrol sahibi olan birisi bunu yapabilir.

Bu nedenle Yogayı akış deneyimi yaratan en eski ve en sistematik yöntemlerden birisi olarak kabul
etmek mantıksız değildir. Deneyimin nasıl üretildiğinin detayları, balık avlamaktan, Formula 1 arabası
sürmeye kadar her bir akış aktivitesinde olduğu gibi Yogaya özeldir. Tarihte bir kez olmuş kültürel
güçlerin sonucu olarak Yoga yöntemi yaratıldığı zamanın ve bölgenin izlerini taşır. Yoganın optimum
deneyim üretmede diğerlerinden “daha iyi” bir yöntem olup olmadığı kendi başına belirlenemez,
insan pratik için söz konusu fırsat maliyetlerini değerlendirmeli ve bunları alternatif opsiyonlarla
karşılaştırmalıdır. Yoganın sağladığı kontrol, gerektirdiği disiplini öğrenmek için harcanacak psişik
enerjiye değiyor mu?

Batı’da son dönemde popüler olan bir diğer Doğu disiplinler serisi ünlü “savaş sanatlarıdır.” Bunların
birçok çeşidi var ve her sene bir yenisi ekleniyor. Judo, jujitsu, kung fu, karate, tekvando, aikido, Tai-
Chi Chuan -Çin kökenli silahsız dövüş biçimleri- ve Japonya kökenli kendo (eskrim), kyudo (okçuluk) ve
ninjutsu bunlardan birkaçıdır.

Bu savaş sanatları, Taoizm ve Zen Budizm'inden etkilenmiştir ve bu nedenle aynı zamanda bilinci
kontrol etme becerilerini de vurgularlar. Batı savaş sanatlarının yaptığı gibi sadece fiziksel
performansa odaklanmak yerine Doğu yöntemi, bu savaş sanatlarıyla uğraşan kişilerin zihinsel ve
ruhani durumunu da iyileştirmeyi hedefler. Savaşçı en iyi saldırı veya savunma hamlelerini yapmak
için düşünmeden rakiplerine karşı yıldırım hızında harekete geçebileceği noktaya ulaşmak için
çabalar. Bunu iyi uygulayanlar dövüşmenin keyif veren sanatsal bir performans olduğunu ve bu sırada
zihin ve beden arasındaki gündelik yaşamdaki ikilik deneyiminin uyumlu ve tek hedefli bir zihne
dönüştüğünü iddia ederler. Burada yine tüm savaş sanatlarını bir tür özel akış formu olarak
düşünmek uygundur.

DUYULARLA AKIŞ: GÖRMENİN GETİRDİĞİ MUTLULUKLAR

Spor, seks ve hatta Yoganın eğlenceli olabileceğini kabul etmek kolaydır. Ancak sinir siteminin farkına
varabildiği tüm bilgiler kendi başına zengin ve çeşitli akış deneyimleri sağlasa da çok az insan bu
fiziksel aktivitelerin bir adım ilerisine geçip vücudun diğer organlarının sınırsız kapasitesini keşfediyor.
Örneğin, görmek çoğu zaman uzaktan hissetme sistemi olarak kedinin üzerine basmaktan kaçınmak
veya araba anahtarlarını bulmak gibi amaçlar için kullanılıyor. Arada sırada insanlar özellikle güzel bir
görüntü önlerinde belirdiğinde “doya doya bakmak” için duruyorlar ama görmenin potansiyelini
sistematik olarak geliştirmiyorlar. Ancak görsel beceriler haz veren deneyimlere sürekli erişim
sağlayabilir. Klasik şair Menander doğayı izlemekten alacağımız hazzı çok iyi ifade etmişti: “Yıldızları,
denizi, bulut dizilerini, ateşin kıvılcımını, hepimizi aydınlatan güneşi, yüz yıl da yaşasanız, birkaç yıl da
yaşasanız onlardan daha yüksek bir şey göremezsiniz.” Görsel sanatlar bu becerileri geliştirmek için
en iyi eğitim imkânlarından birisidir. İşte sanat alanında gerçekten görebilmek hissinde ustalaşan
insanların anlattıklarından bazıları. Bu kişilerden ilki sevdiği tabloyla Zen benzeri bir karşılaşmasını
hatırlıyor ve görsel uyum sağlayan bir eser görmekten kaynaklanan düzenin ani mutluluğunu
vurguluyor: “Philadelphia Müzesi'nde Cézanne'ın o harika “Yıkanan Kadınlar” tablosu var... Bu tablo
size... İlk bakışta mantıklı olmasa da harika bir tasarım hissi veriyor ama bir şeyler bir araya gelince...
Sanat eseri birden dünyayı anlamanızı ve onu takdir etmenizi sağlıyor. Bu, dünyadaki yerinizi ifade
edebilir, bir yaz günü nehir kıyısında banyo yapanların ne anlama geldiğini ifade edebilir... Kendimizi
bırakıp dünyayla olan bağlantımızı birden anlama becerimizi anlatabilir...”

Bir başkası soğuk suyla dolu bir havuza daldığınızda vücutta hissedilen şoka benzeyen estetik akış
deneyiminin rahatsız edici fiziksel boyutunu anlatıyor: Zevkime hitap eden, gerçekten iyi olduklarını
düşündüğüm eserler gördüğümde çok garip bir tepki veriyorum: Bu her zaman heyecan verici değil,
çünkü karnınıza yumruk yemek gibi biri şey. Biraz mideniz bulanıyor. Bu his, içinden bir şekilde el
yordamıyla çıkmam gereken, kendimi sakinleştirmem ve tüm hassas antenlerim açık olarak değil de
bilimsel olarak yaklaşmam gereken tam olarak ezici bir his. Böyle bir esere sakince baktıktan sonra,
her detayı ve her küçük ilmeği sindirdikten sonra asıl darbe geliyor. Çok büyük bir sanat eseriyle
karşılaştığınızda bunu bilirsiniz ve bu sadece görsel olarak değil hissel ve entelektüel olarak tüm
duyularınızı titretir.

Bu tür akış deneyimlerini sadece büyük sanat eserleri yaratmaz; eğitimli bir göz için en sıradan
görüntüler bile zevkli olabilir. Chicago'nun banliyölerinde yaşayan ve her sabah şehrin üzerinden
yükseltilmiş trenle işe giden bir adam şöyle diyor:

Böyle bir günde veya havanın kristal kadar net olduğu bir günde öylesine trende oturur ve şehrin
çatılarına bakarım. Çünkü şehri görmek, onun üzerinde olmak, orada olmak ama onun bir parçası
olmamak, bazıları tamamen harabe olmuş bu biçimleri ve şekilleri, büyüleyici eski binaları görmek
yani sadece bu sahnenin büyüleyiciliği, ne kadar ilginç olduğunu... İşe geldiğimde şunu diyebilirim:
“Bu sabah işe gelmek bir Sheeler prezisyonistinin (ÇN: Gerçekçiliğe önem veren soyut resim akımı
olan presizyonizm üzerine çalışan ressam) tablosunun içinden geçmek gibiydi.” Çünkü ancak böyle bir
ressam çatıları ve bu tür şeyleri çok keskin ve net bir stille çizerdi... Genellikle görsel ifade biçimleriyle
sarmalanmış birileri dünyayı da bu şekilde görür. Bir fotoğrafçının gökyüzüne bakıp “Bu bir
Kodachrome gökyüzü. Tebrikler Tanrım. Neredeyse Kodak kadar iyisin.” demesi gibidir.

Açıkçası görmekten bu seviyede bir duyusal zevk alabilmek için eğitimli olmak gerekir. İnsan bir
çatıdan Sheeler benzeri bir zevk alabilmeden önce güzel görüntülere ve manzaralara bakmak için
oldukça çok psişik enerji harcamalıdır. Ama bu, tüm akış aktiviteleri için geçerlidir: Gerekli becerileri
geliştirmeden insan bu ilgiden gerçek bir haz almayı bekleyemez. Ancak diğer birçok aktiviteye
kıyasla, görmek anlık olarak erişilebilirdir (her ne kadar bazı ressamlar insanların çoğunun “ince
gözleri” olduğunu iddia etse de) ve bu nedenle bunun gelişmeden bırakılması büyük ziyandır.
Bir önceki kısımda Yoganın gözleri görmemesi için eğiterek nasıl akışı tetikleyeceğinden bahsetmemiz
ama şimdi akışın gerçekleşmesi için gözlerin kullanılmasını savunmamız bir çelişki gibi görünebilir. Bu
deneyimin kendisinin değil de sadece davranışın önemli olduğunu düşünenler için çelişkidir.
Yaşadıklarımızı kontrol ettiğimiz sürece görmemiz veya görmememiz önemli değildir. Aynı kişi sabah
meditasyon yapar ve tüm duyusal deneyimlerini kapatabilir ve öğleden sonra harika bir sanat eserine
bakabilir ve her iki seferinde de aynı heyecan hissi onu dönüştürebilir.

MÜZİĞİN AKIŞI

Bilinen her kültürde sesin kulağı rahatlatacak şekilde düzenlenmesi hayat kalitesini arttırmak için
kapsamlı biçimde kullanılmıştır. Müziğin en eski belki de en popüler fonksiyonlarından biri,
dinleyicinin dikkatini istenilen ruh hâline uygun kalıplara odaklamasıdır. Bu yüzden dans etmek için,
düğünler için, cenazeler için, dini ve vatansever etkinlikler için müzik vardır: Romantizmi kolaylaştıran
müzik ve askerlerin düzenli sıra hâlinde yürümesini sağlayan müzik.

Orta Afrika'daki Ituri ormanındaki pigmeler, başlarına kötü şeyler geldiği zamanlarda bu kötü
talihlerini çoğu zaman ihtiyaçlarını karşılayan yardımsever ormanın kazara uykuya dalmasına
bağladılar. Bu noktada kabile liderleri yer altına gömülü kutsal boruları kazıp çıkartır, ormanı
uyandırmak için günlerce ve gecelerce durmadan çalar ve böylece iyi zamanları geri çağırırdı.

Ituri ormanında müziğin kullanılma biçimi diğer her yerdeki kullanımına örnektir. Borular ağaçları
uyandırmamış olabilir fakat bu sesler pigmelere yardımın geleceğine dair güven vermiş olmalıdır
böylece geleceğe güvenle bakabildiler. Bugün Walkmanler ve müzik setlerinden dökülen müziğin
büyük kısmı benzer bir ihtiyacı karşılar. Gün içinde değişen kırılgan kişiliklerine yönelik bir tehditten
diğerine kaçan gençler, özellikle bilinçlerinde düzeni yeniden sağlamak için sesin sakinleştirici
kalıplarını ihtiyaç duyarlar. Ama birçok yetişkin için de durum böyledir.

Bir polis memuru şunları söylemişti: “Birilerini tutuklayarak ve vurulma endişesi yaşayarak geçen bir
günün ardından eve giderken arabada radyoyu açamazsam muhtemelen aklımı kaçınırım.”

Düzenli işitsel bilgi olan müzik, ulaştığı zihnin organize edilmesine yardımcı olur ve bu nedenle psişik
entropiyi veya rastgele bir bilgi hedeflerimizle çatıştığında yaşadığımız düzensizliği azaltır. Müzik
dinlemek sıkıntı ve endişeyi uzaklaştırır ve ciddi biçimde ilgilenildiğinde akış deneyimlerini
başlatabilir.

Bazı insanlar teknolojik gelişmelerin müziği bu kadar kolay erişilebilir hâle getirerek hayat kalitesini
büyük oranda artırdığını iddia ediyorlar. Transistörlü radyolar, lazer diskler, bant kasetler en son
müzikleri kristal netliğinde günde yirmi dört saat boyunca son ses çalıyorlar. İyi müziğe bu sürekli
erişim hayatlarımızı çok daha zengin kılıyor. Ama bu tür görüşler, davranış ve deneyim arasındaki
süregelen karışıklık sorununu yaşıyor. Hiç durmadan kaydedilmiş müzik dinlemek haftalardır
beklenen canlı bir konseri bir saat dinlemekten daha zevkli olabilir de olmayabilir de. Hayatı daha iyi
yapan şey duymak değil dinlemektir. Muzak'ı duyarız ama nadiren dinleriz ve çok az insan bunun
sonucunda akış yaşar.

Diğer her şeyde olduğu gibi müzikten zevk almak için de ona dikkat etmeniz gerekir. Kayıt teknolojisi
müziği çok kolay erişilebilir hâle getirir ve değerini bilmediğimiz için bu haz alma becerimizi azaltabilir.
Ses kaydının ortaya çıkmasından önce, canlı bir müzik performansı hâlâ tamamen dini törenlere
özelken, müzik huşu yaratıyordu. Bırakın senfoni orkestrasını, bir köy dans grubu bile uyumlu sesler
üretmenin gizemli becerilerinin görünür bir hatırlatıcısıydı. İnsanlar, bu olaya artan beklentilerle ve bu
performansın eşsiz olduğunu ve bir daha tekrarlanmayacağını bilerek çok dikkat etmeleri gerektiğinin
farkında olarak yaklaşıyordu.

Rock konserleri gibi canlı performansların bugünkü dinleyicileri bu ritüel öğelerinin bir kısmını
yaşatmaya devam ediyor, çok sayıda insanın hep birlikte aynı olaya tanıklık ettiği, aynı şeyleri
düşünüp hissettiği ve aynı bilgiyi işlediği çok az başka etkinlik var. Bu tür ortak katılım, izleyicilerde
Emile Durkheim'ın “kolektif coşku” adını verdiği koşula veya bir kişinin somut ve gerçek varoluşu olan
bir gruba ait olduğunu hissetmesini sağlıyor. Durkheim, bu hissin dini deneyimin kökeninde olduğuna
inanıyordu. Canlı performansın koşulları, dikkatin müziğe odaklanmasına yardımcı olur ve bu nedenle
konserin, kaydedilmiş bir sesi yeniden dinlemeye kıyasla akış deneyimine neden olması daha olasıdır.

Ancak canlı müziğin kaydedilmiş müzikten doğal olarak daha zevkli olduğunu iddia etmek tersini
savunmak kadar geçersizdir. Eğer gereken dikkat verilirse, her ses haz kaynağı olabilir. Aslında Yaqui
büyücüsünün antropolog Carlos Castaneda'ya öğrettiği gibi sesler arasındaki sessizlik aralıkları bile
dikkatli dinlendiğinde heyecan verici olabilir.

Birçok insanın üretilmiş en seçkin müzikle dolu etkileyici plak kütüphaneleri vardır ama bundan zevk
alamazlar. Kayıt ekipmanlarını birkaç kere dinlerler ve bu ekipmanların ürettiği sesin netliğine hayran
olurlar ama sonra daha ileri bir sistem satın alma zamanı gelinceye kadar dinlemeyi unuturlar. Öte
yandan müziğin doğal olarak içerdiği potansiyel hazzı en çok kullananların, bu deneyimi akışa
dönüştürmek için stratejileri vardır. Dinlemek için özel saatler ayırarak işe başlarlar. O zaman
geldiğinde ışıkları kısarak, en sevdikleri koltuklarına oturarak veya dikkatlerini odaklamak için bir
başka ritüel uygulayarak konsantrasyonu derinleştirirler. Çalınacak parçaları dikkatle seçerler ve bir
sonraki oturum için özel hedefler belirlerler.

Müzik dinlemek genelde duyusal bir deneyim olarak başlar. Bu evrede kişi, sinir sistemimize genetik
olarak bağlanmış olan ve hoş fiziksel tepkiler başlatan ses özelliklerine yanıt verir. Evrensel çekiciliği
varmış gibi görünen belirli tonlara, flütün dertli sesine veya trompetlerin yükselen çağrısına tepki
veririz. Davulların veya basın ritmine karşı özellikle hassasız, bu ritim Rock müziğin temelinde olan
ritimdir ve bir seviyede rahimdeyken ilk kez duyduğumuz annenin atan kalbinin sesini hatırlatıyor
olabilir.
Müziğin sunduğu bir sonraki zorluk seviyesi analojik dinleme modudur. Bu evrede insan ses
kalıplarına dayanarak hislen ve görüntüleri canlandırma becerisini geliştirir. Kederli bir saksafon pasajı
dinleyen kişiye kırların üzerinde toplanmaya başlayan fırtına bulutlarını izlediği zamanı hatırlatır;
Tchaikovsky eseri insanın karla kaplı bir ormanın içinden zilleri çalan bir kızakla kaydığını hayal
etmesine neden olur. Popüler şarkılar, dinleyiciye, şarkının temsil etmesi gereken ruh hâli veya
hikâyeyle ilgili ipuçları vererek analojik modu sonuna kadar kullanırlar.

Müzik dinlemenin en karmaşık evresi analitik olandır. Bu modda, duyusal veya öykü öğeleri yerine
dinleyicinin dikkati müziğin yapısal öğelerine kayar. Bu seviyedeki dinleme becerileri eserin altında
yatan düzeni tanımayı ve uyuma nasıl ulaşıldığını anlamayı içerir. Bu da performans ve akustiği kritik
olarak değerlendirmeyi; eseri aynı bestecinin daha önceki veya sonraki eseriyle veya aynı dönemin
diğer bestecilerinin eserleriyle karşılaştırmayı; orkestra, şef veya grubun daha önceki ya da daha
sonraki performanslarını ya da diğerlerinin eserlerini yorumlamalarını karşılaştırmayı gerektirir.
Analitik dinleyiciler çoğu zaman aynı blues şarkısının çeşitli yorumlarını karşılaştırırlar veya oturup
belirli bir gündemle dinlerler: “Bakalım von Karajan'ın Yedinci Senfonisinin ikinci bölümünün kaydı
1963 kaydından nasıl farklı?” veya “Acaba Chicago Senfonisinin pirinç üflemelileri Berlin'inkilerden
gerçekten daha mı iyi?” Bu tür hedefler belirleyince dinleyici sürekli geri bildirim sağlayan aktif bir
deneyimin parçası hâline gelir (örneğin, “von Karajan yavaşlamış,” “Berlin pirinç üflemelileri daha
keskin ama daha az olgun”). İnsan analitik dinleme becerileri geliştirdiğinde müzikten zevk alma
fırsatları geometrik olarak artar.

Şimdiye kadar sadece müziği dinlediğimizde akışın nasıl ortaya çıktığını dikkate aldık ama müzik
yapmayı öğrenenler için çok daha büyük ödüller vardır. Apollo’nun uygarlaştıran gücü lir çalmasına
dayanıyordu, Pan flüt çalarak dinleyenlerini çılgınlığa sürüklüyordu ve Orfe müziğiyle ölümü bile
engellemeyi başarmıştı. Bu efsaneler seste uyum yaratma becerisiyle medeniyet dediğimiz sosyal
düzenin altında yatan daha genel ve soyut uyum arasındaki bağlantıya işaret eder. Bu bağlantıyı
dikkate alarak Platon çocuklara her şeyden önce müzik öğretilmesi gerektiğine inanıyordu; güzel
ritimlere veya armonilere dikkat etmeyi öğrendiklerinde tüm bilinçleri düzene girecekti.

Kültürümüz küçük çocuklara müzikal bilgi verme konusunda bu kadar ısrarcı değil gibi görünüyor. Ne
zaman okul bütçesinde kesinti yapılsa, müzik dersleri (sanat ve beden eğitimi derslerinde olduğu gibi)
ilk elenenler oluyor. Hayat kalitesini arttırmak için çok önemli olan bu üç temel becerinin şimdiki
eğitim ikliminde genellikle gereksiz görülmesi cesaret kırıcıdır. Ciddi bir müzik yoksunluğuyla büyüyen
çocuklar, ergenlik dönemlerinde bu yoksunluğu kendi müziklerine çok fazla psişik enerji harcayarak
telafi etmeye çalışıyorlar. Rock grupları kuruyorlar, kasetler ve plaklar satın alıyorlar ve genelde bilinci
daha karmaşık hâle getirmek için çok fazla fırsat sunmayan alt kültürlerin kölesi oluyorlar.

Çocuklara müzik eğitimi verilirken bile aynı sorun ortaya çıkıyor: Performanslarına çok fazla vurgu
yapılırken yaşadıklarına çok az önem veriliyor. Çocuklarını kemanda ustalaşması için zorlayan
ebeveynler genelde çocukların keman çalmaktan gerçekten hoşlanıp hoşlanmadığıyla ilgilenmiyor;
çocuğun dikkat çekmesini, ödül almasını ve sonunda Carnegie Hall'da sahneye çıkmasını istiyorlar.
Bunu yaparak müziği olması gereken şeyin tam tersine dönüştürüyorlar: Müziği bir psişik düzensizlik
kaynağına dönüştürürler. Müzikal davranış için ebeveynlerin beklentileri genelde stres ve bazen de
tam bir çöküşe neden olur.
Küçükken piyanoda bir çocuk dâhi olan ve mükemmeliyetçi babası Toscanini'nin orkestrasında birinci
kemancı olan Lorin Hollander, tek başına piyano çalarken aşırı mutluğun içinde kaybolduğunu ama
kendisinden çok şey bekleyen hocaları yanındayken tam bir terör içinde titrediğini anlatıyor.
Gençken, bir konser provasında parmakları kilitlendi ve sonrasında kapanan ellerini açması yıllarını
aldı. Farkındalık eşiğinin altındaki bilinçaltı bir mekanizma, onu ebeveyn eleştirisinin sürekli acısından
kurtarmaya karar vermişti. Şimdi, psikolojik olarak tetiklenmiş olan bu felcinden kurtulan Hollander,
zamanının büyük kısmını müzikten zevk alınması gerektiği gibi zevk almaları için yetenekli gençlere
yardım ederek geçiriyor.

Her ne kadar bir enstrümanı çalmak en iyi gençken öğrenilse de başlamak için neredeyse hiçbir
zaman gerçekten geç değildir. Bazı müzik öğretmenleri yetişkin ve daha yaşlı öğrencileri eğitme
konusunda uzmanlaşıyor ve elli yaşından sonra piyano çalmayı öğrenen birçok başarılı iş adamı var.
Bir koroda şarkı söylemek veya amatör bir yaylı topluluğunda çalmak kişinin becerilerini
diğerlerininkiyle karıştırmasının en heyecan verici yollarından ikisidir. Şimdi kişisel bilgisayarların
beste yapmayı kolaylaştıran ve orkestrasyonu hemen dinlemenizi sağlayan sofistike yazılımları var.
Uyumlu sesler üretmeyi öğrenmek sadece zevkli değildir, tıpkı karmaşık bir beceride uzmanlaşmak
gibi özün güçlenmesine de yardım eder.

TAT ALMANIN GETİRDİĞİ MUTLULUKLAR

William Tell ve diğer birçok operanın besteleyicisi olan Gioacehino Rossini, müzik ve yiyecek
arasındaki ilişkiyi iyi anlamıştı: “Aşk kalp için neyse iştah da mide için odur. Mide duyguların büyük
orkestrasını yöneten ve canlandıran şeftir.” Müzik gibi yiyecek de hislerimizi değiştirir ve dünyadaki
tüm iyi mutfaklar bu bilgiye dayanır. Son dönemde birçok yemek kitabı yazan Alman fizikçi Heinz
Maier-Leibnitz tarafından tekrarlanan müzikal metafor şöyledir: “En iyi restoranlardan birisinde
yemek yemeyle karşılaştırıldığında,” diyor, “evde yemek yapmanın zevki büyük bir konsere kıyasla
oturma odasında yaylı dörtlüsü çalmak gibidir.”

Amerikan tarihinin ilk birkaç yüzyılında, yemek hazırlamaya genelde akıllıca bir biçimde yaklaşıldı.
Yirmi beş yıl öncesine kadar bile genel yaklaşıma göre “yemeğe düşkün olmak” iyiydi ama bu konuda
abartmak biraz kötüydü. Elbette son yirmi yılda bu trend öylesine sert biçimde tersine döndü ki
gastronomik aşırılıklarla ilgili önceki kuruntular haklı çıkmış oldu. Şimdi damak zevkini yepyeni bir
dinin buyruğu gibi ciddiye alan gurmeler ve şarap üstatları var. Gurme dergileri çoğalıyor,
süpermarketlerin donmuş yiyecek bölümleri ezoterik mutfak karışımlarıyla dolup taşıyor ve pek çok
şef televizyonda popüler programlar yapıyor. Daha kısa süre öncesine kadar İtalyan veya Yunan
mutfağı egzotizmin zirvesi olarak görülürdü. Şimdi daha bir nesil önce yüz kilometre çevrede biftek ve
patates dışında bir şey bulunmayan yerlerde mükemmel Vietnam, Fas veya Peru restoranları
bulabiliyorsunuz. Son birkaç on yıldır Birleşik Devletler ‘deki yaşam biçimi değişikliklerinden çok azı
yiyeceklerle ilgili olan kadar şaşırtıcıdır.
Yemek yemek de seks gibi sinir sistemimize inşa edilmiş temel zevklerden birisidir. Elektronik çağrı
cihazlarıyla yapılan ESM araştırmaları son derece teknolojik şehir toplumumuzda bile insanların en
mutlu ve rahat hissettikleri yerin yemek masası olduğunu -masadayken akış deneyiminin yüksek
konsantrasyon, bir güç hissi ve öz saygı hissi gibi bazı boyutları olmasa da- gösteriyor. Ama her
kültürde kalorileri sindirmenin basit işlemi zevkin yanı sıra haz da veren bir sanat biçimine
dönüştürülmüştür.

Yiyeceğin hazırlanması diğer tüm akış aktiviteleriyle aynı prensiplere göre tarih boyunca gelişmiştir.
Önce insanlar eylem için fırsatları değerlendirdiler (bu durumda çevrelerinde çeşitli yenilebilir şeyleri)
ve bu konuda gösterdikleri özenin bir sonucu olarak yenilecek şeylerin özellikleri arasında giderek
daha ince ayrımlar yapabildiler. Tuzun etleri koruduğunu, yumurtanın kaplama ve yapıştırma için iyi
olduğunu ve sert bir tadı olmasına rağmen sarımsağın tıbbi özellikleri olduğunu ve ölçülü bir biçimde
kullanılması durumunda bir dizi yemeğe tat verdiğini buldular. Bu özellikleri fark edince insanlar
bunlarla yeni şeyler denediler ve sonra bunları en iyi kombinasyonlarla çeşitli malzemelerle yan yana
getirme kuralları geliştirdiler. Bu kurallar da çeşitli mutfaklar hâline geldi; bu çeşitlilik görece sınırlı
yiyecek malzemesiyle oluşturulabilecek neredeyse sınırsız akış deneyimi dizisine dair iyi bir resim
çizer.

Bu mutfak yaratıcılığının büyük kısmı prenslerin bıkkın damaklarıyla ateşlenmiştir. Yaklaşık olarak iki
bin beş yüz yıl önce Pers ülkesine hükmeden Yüce Cyrus'a atfen, Ksenofon, belki biraz da abartarak
şunları yazar: “… adamlar Pers Kralının hizmetinde tüm dünyayı gezer ve onun içmesi için hoş bir
şeyler arar ve on bin adam sürekli olarak onun yiyebileceği hoş bir şey bulmak için uğraşır.” Ama
yiyeceklerle yeni şeyler denemek hiçbir şekilde sadece yönetici sınıflarla sınırlı değildi. Örneğin, Doğu
Avrupa'daki köylü kadınların yılın her günü farklı bir çorba pişirmeyi öğrenene kadar evliliğe hazır
olmadıkları düşünülürdü.

Kültürümüzde gurme mutfağına dair son yıllardaki vurguya rağmen birçok insan hâlâ ağızlarına ne
koyduğunun farkında değildir ve bu nedenle potansiyel olarak zengin bir haz kaynağını kaçırırlar.
Biyolojik beslenme ihtiyacını bir akış deneyimine dönüştürmek için insanın yediklerine dikkat etmesi
gereklidir. Misafirlerin sevgiyle hazırlanmış yiyecekleri kıymetini bilmeden yutmaları şaşırtıcı —ve aynı
zamanda cesaret kırıcıdır. Bu duyarsızlıkla böylesine nadide bir deneyim nasıl da heba olur! Ayırt edici
bir damak tadı geliştirmek de diğer tüm becerilerde olduğu gıbı psişik enerjinin harcanmasını
gerektirir. Ama buraya harcanan cneyi daha karmaşık bir deneyim olarak katbekat daha fazla olarak
geri döner. Yemek yemekten gerçekten zevk alan insanlar zaman içinde belirli bir mutfağa ilgi
geliştirirler ve hem tarihini hem de özelliklerini öğrenirler. Böylece sadece tek tek yemekleri değil
bölge mutfağının ortamını yeniden yaratacak şekilde bir öğündeki tüm yemekleri yapmayı öğrenirler.
Orta Doğu yiyeceklerinde uzmanlaşırlarsa en iyi humusu yapmayı, en iyi tahini veya en taze patlıcanı
nerede bulacaklarını bilirler, Venedik yemeklerini tercih ediyorlarsa polenta ile hangi sosisin en iyi
gittiğini ve iri bir karides türü olan scampinin yerini en iyi hangi karidesin aldığını bilirler.

Vücut becerileriyle ilgili diğer tüm akış kaynakları gıbı –spor, seks ve estetik görsel deneyimler gibi- tat
almanın geliştirilmesi ancak kişi aktivite üzerinde kontrol sağlarsa zevk alınmasını sağlar. İnsanlar sırf
“moda” olduğu için bir gurme veya şarap erbabı olmak isterlerse, yani dışarıdan empoze edilen bir
şey için çabalarlarsa, tat almanın kolayca tadı kaçabilir. Ama insan yemek yemeye -ve pişirmeye- bir
macera olarak ve merakla yaklaşırsa ve kendi uzmanlığıyla gösteriş yapmak yerine bu deneyimin
kendisi için yiyeceklerin potansiyellerini keşfetmeye çalışırsa iyi geliştirilmiş bir damak tadı akış için
birçok fırsat sağlar.

Mutfak lezzetlerine karışmanın bir diğer tehlikesi -ve yine seksle olan benzerlik açıktır- bağımlılık
yapabilmeleridir. Oburluk ve şehvet düşkünlüğünün yedi ölümcül günah arasında sayılması tesadüf
değildir. Kilisenin kurucuları etin zevklerine vurulmanın psişik enerjiyi diğer hedeflerden
uzaklaştıracağını çok iyi biliyorlardı. Püritenlerin yani sofuların zevke güvenmemesinin nedeni,
genetik olarak arzulamak için programlandıkları şeylerin tadını alırlarsa insanların daha fazlasını
isteyeceğine ve bu özlemlerini tatmin etmek için günlük hayatın gerekli rutinlerinden zaman
çalacaklarına dair haklı korkularına dayanır.

Ama bastırmak erdemin yolu değildir. İnsanlar korku yüzünden kendilerini kısıtladıklarında hayatları
da zorunlu olarak küçülür. Katı ve savunmacı olurlar ve özleri büyümez. Disiplin sadece özgürce
seçilebildiğinde hayattan zevk alınabilir ve hâli mantık sınırları içinde kalabilirsiniz. Bir insan içgüdüsel
arzularını, sadece bunu yapmak zorunda olduğu için değil de istediği için kontrol etmeyi öğrenirse
bağımlı olmadan yaşamdan zevk alabilir. Fanatik bir yemek düşkünü kendisi ve diğer insanlar için
dünya nimetlerinden elini eteğini çekmiş bir sofu kadar sıkıcıdır. Bu iki aşırı uç arasında hayat
kalitesini geliştirmek için oldukça fazla yer vardır.

Birçok dinin mecazi dilinde vücut, “Tanrı'nın tapınağı” veya “Tanrı'nın aracı” olarak anılır ve bu ilişkiyi
bir ateist bile kurabilir. İnsan organizmasını oluşturan entegre hücre ve organlar evrenin geri kalanıyla
etkileşime geçmemizi sağlayan araçlardır. Vücut, uzayın harika uzaklıklarından bilgi almaya çalışan
hassas cihazlarla donatılmış bir sonda gibidir. Birbirimizle ve dünyanın geri kalanıyla vücut aracılığıyla
ilişki kurarız. Bu bağlantının kendisi oldukça açık olsa da bunun ne kadar zevkli olabileceğini
unutuyoruz. Fiziksel donanımımız, çevremizi algılayan duyularımızı kullandığımızda olumlu bir his
üretecek ve tüm organizmanın uyum içinde tepki vereceği biçimde evrim geçirdi.

Vücudun akış potansiyelinin farkına varmak daha kolaydır. Özel yetenekler geliştirmeyi veya büyük
paralar harcamayı gerektirmez. Herkes fiziksel yeteneklerinin daha önce görmezden geldiği bir veya
daha fazla boyutunu keşfederek yaşam kalitesini artırabilir. Elbette herkes için birden fazla fiziksel
alanda yüksek karmaşıklık seviyelerine ulaşmak zordur. İyi atlet, dansçı ya da görme, duyma, tatma
erbabı olmak için gerekli beceriler o kadar emek ister ki insanın birden fazlasında ustalaşmak için
uyanık geçirdiği saatlerinde bunlara yetecek psişik enerjisi olmaz. Ama tüm bu alanlarda hevesli -
kelimenin tam anlamıyla- olmak ve vücudun yapabildiklerinden zevk alabilmek için yeterli beceriler
geliştirmek kesinlikle mümkündür.
 6

Düşüncenin Akışı

Hayattaki iyi şeyler sadece duyular aracılığıyla gelmez. Yaşadığımız en heyecan verici deneyimlerin
bazıları, duyusal becerilerimizin kullanımından ziyade, düşünme becerimize meydan okuyan bilginin
tetiklemesiyle zihnin içinde üretilir. Sör Francis Bacon'un neredeyse dört yüz yıl önce belirttiği gibı
merak -ki bilginin tohumudur- en saf zevk biçiminin yansımasıdır. Vücudun her fiziksel potansiyeline
karşılık bir akış aktivitesi olduğu gibi, her zihinsel işlem de kendi özel haz biçimini yaratabilir.

Var olan birçok entelektüel ilgi alanı içinde okumak şu anda tüm dünyada muhtemelen en sık
bahsedilen akış aktivitesidir. Zihinsel bulmacalar çözmek, felsefe ve modern bilimin öncüsü olarak
zevk veren aktiviteler içerisinde en eski olandır. Bazı kişiler müzik notalarını yorumlamada o kadar
yetenekli hâle gelirler ki artık bir müzik eserinden zevk almaları için asıl notaları dinlemelerine gerek
kalmaz ve bir senfoniyi dinlemek yerine nota kâğıdını okumayı tercih ederler. Zihinlerinde dans eden
hayali sesler gerçek performansın olabileceğinden daha mükemmeldir. Benzer şekilde, sanatla çok
fazla zaman geçiren insanlar ara sıra baktıkları eserin saf görsel yönlerinden çok duygusal, tarihsel ve
kültürel yönlerini takdir ederler. Sanatla ilgilenen bir profesyonelin ifade ettiği gibi: “Kişisel olarak
ilgilendiğim sanat [eserleri]... özünde bir sürü kavramsal, politik ve entelektüel aktivite içerir... Görsel
temsiller dünya üzerinde eşsiz şekilde inşa edilmiş güzel makinenin işaretleridir ama bu sadece görsel
öğelerin provası değil, bir ressamın görsel araçlarla gözlerini ve algılarını birleştirerek yarattığı yeni bir
düşüncedir.”

Bir insanın bir tabloda gördüğü tek şey bir resim değil, ressamın duyguları, umutları ve fikirlerini ve
aynı zamanda içinde yaşadığı kültür ve tarihi dönemin ruhunu içeren bir “düşünce makinesidir.” İnsan
yeterince dikkat ederse atletizm, yemek veya seks gibi fiziksel olarak zevk veren aktivitelerde de
benzer bir zihinsel boyutu ayrıştırabilir. Vücut fonksiyonlarını içeren akış - aktiviteleriyle zihin
fonksiyonlarını içeren aktiviteleri ayırmanın bir anlamda suni olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü tüm
fiziksel aktiviteler haz verici olması için bir zihinsel bileşen içermelidir. Atletler, performanslarını belirli
bir noktanın ötesinde iyileştirmek için zihinlerini disipline etmeleri gerektiğini bilirler ve atletlerin
aldıkları içsel ödüller sadece fiziksel sıhhatten fazlasıdır: Kişisel bir başarı hissi ve öz saygılarında artış
hissi yaşarlar. Buna karşılık, birçok zihinsel aktivite de fiziksel boyuta dayanır. Örneğin, satranç beynin
en çok kullanıldığı oyundur ama ileri seviye satranç oyuncuları koşarak ve yüzerek idman yaparlar
çünkü fiziksel olarak formda olmazlarsa satranç turnuvalarının gerektirdiği uzun süreli zihinsel
konsantrasyon sürelerine dayanamayacaklarını bilirler. Yogada bilincin kontrolü vücut süreçlerini
kontrol etmeyi öğrenerek başlar ve bu ikisi birbirleriyle güzel bir uyum içindedir.

Bu nedenle, akış her zaman bir tarafla kas ve sinir kullanımını ve diğer tarafta irade, düşünce ve
hislerin kullanımını içerse de vücut hislerinin meditasyonu yoluyla değil de doğrudan zihni
düzenledikleri için bir dizi aktiviteyi ayrıştırmak mantıklı değildir. Bu aktiviteler temel olarak
semboliktir ve zihindeki düzenleyici etkilerini yerine getirmek için doğal dillere, matematiğe veya
bilgisayar dili gibi bir tür başka soyut sisteme bağlıdırlar. Sembolik bir sistem, farklı bir gerçeklik,
insanın o dünyada yapmasına izin verilen eylemleri yapabildiği ama bir başka yerde bu eylemlerin o
kadar anlamlı gelmediği kendi başına bir dünya sunan bir oyun gibidir. Sembolik sistemlerde “eylem”
genelde kavramların zihinsel olarak manipülasyonu ile kısıtlanır.

Zihinsel bir aktiviteden zevk almak için insan fiziksel aktiviteleri zevkli hâle getiren benzer koşulları
karşılamalıdır. Sembolik alanda bir beceri olmalıdır; kurallar, bir hedef ve geri bildirim alma yöntemi
olmalıdır. İnsan kendi becerilerine uygun seviyede fırsatlara odaklanabilmeli ve onlarla etkileşime
girebilmelidir.

Gerçekte bu tür düzenli bir zihinsel durumu başarmak göründüğü kadar kolay değildir. Genelde
varsaydığımızın aksine zihnin normal durumu kaostur. Eğitim olmadan ve dış dünyada dikkat
gerektiren bir obje olmadan insanlar düşüncelerini her seferinde birkaç dakikadan fazla
odaklayamazlar. Ekranda bir film oynarken veya araba kullanırken yolda ağır trafikle karşılaştığımız
anda olduğu gibi dikkat dış bir uyarıcı tarafından yapılandırıldığında konsantre olmak daha kolaydır.
İnsan heyecanlı bir kitap okuyorsa da aynı şey olur, ama çoğu okuyucu yine de birkaç sayfa sonra
konsantrasyonunu kaybetmeye başlar ve zihin konudan uzaklaşmaya başlar. Bu noktada okuyucular
okumaya devam etmek istiyorlarsa dikkatlerini yeniden sayfaya odaklamak için çaba göstermelidirler.

Genelde zihin üzerinde ne kadar az kontrolümüz olduğunu fark etmeyiz çünkü alışkanlıklar psişik
enerjiyi o kadar iyi yönlendirir ki düşünceler pürüzsüz biçimde birbirini takip ediyormuş gibi görünür.
Uyuduktan sonra sabah alarm çaldığında yeniden bilinç kazanırız ve sonra banyoya gider ve
dişlerimizi fırçalarız. Sonra kültürün belirlediği sosyal kurallar bizim için zihnimizi şekillendirme işini
devralır ve genelde günün sonuna, yeniden uykuyla bilinci kaybetme aşamasına kadar kendimizi
otomatik pilota alırız. Ancak dikkatimizi vermemiz gereken herhangi bir şey olmadan yalnız başımıza
kaldığımızda zihnin temel düzensizliği kendini gösterir. Yapılacak bir şey olmadığından, zihin rastgele
kalıpları takip etmeye başlar ve genelde acılı veya rahatsız edici bir şeyleri düşünmeye başlar. Bir
insan düşüncelerine nasıl düzen vereceğini bilmiyorsa, dikkat böyle anlarda en sıkıntılı olan
düşüncelere çekilecektir: Gerçek veya hayali acıya, en yakın kederlere veya uzun vadeli hayal
kırıklıklarına odaklanacaktır. Entropi bilincin normal hâlidir ve ne faydalı ne de eğlenceli bir
durumdur.

İnsanlar bu durumdan kaçınmak için, dikkatin içe dönmesini ve olumsuz duyguları deşmesini
engelleyen ve doğal olarak o an erişilebilir olan bilgilerle zihinlerini doldurmak isterler. Bu durum
zamanın büyük kısmının genellikle zevk vermemesine rağmen neden televizyon izlemeye ayrıldığını
açıklıyor. Diğer uyarıcı kaynaklarına kıyasla -okumak, diğer insanlarla konuşmak veya bir hobi
üzerinde çalışmak gibi- televizyon, harcanması gereken psişik enerji anlamında çok düşük bir bedelle
izleyenin dikkatini yapılandıracak sürekli ve kolay erişilebilir bilgi sağlayabilir. İnsanlar, televizyon
izlerken zihinlerinin kendilerini rahatsız edici kişisel sorunlarla yüzleşmeye zorlayacağından
korkmazlar. İnsan psişik entropiyi aşmak için bir kere bu stratejiyi geliştirince alışkanlıktan
vazgeçmenin neredeyse imkânsız hâle gelmesi anlaşılırdır.
Elbette bilinçteki kaostan kaçınmanın daha iyi bir yolu, televizyon kanallarındaki programlar gibi bir
dış uyarı kaynağı değil de kişiye zihinsel süreçler üzerinde kontrol gücü veren alışkanlıklardır. Ancak
bu tür alışkanlıklar edinmek pratik yapmayı ve akış aktivitelerinde doğal olarak var olan hedefleri ve
kuralları gerektirir. Örneğin, zihni kullanmanın en basit yöntemlerinden biri hayal kurmaktır: Zihinsel
görüntüler hâlinde bir dizi olayı oynatmaktır. Ama düşünceleri düzene sokmak için görünüşte kolay
olan bu yöntem bile birçok insanın erişemeyeceği kadar uzaktır. Belki de hayal kurmayı ve zihinsel
görüntüleri diğer tüm bilim insanlarından daha fazla inceleyen Yale Üniversitesi psikoloğu Jerome
Singer, hayal kurmanın birçok çocuğun kullanmayı hiç öğrenmediği bir beceri olduğunu kanıtladı. Öte
yandan, hayal kurmak yalnızca hayalimizdeki hoş olmayan gerçekliklerin yerine geçerek duygusal
düzen yaratmaya yardımcı olmakla kalmaz -insanın zarar veren birisinin cezalandırıldığı bir durumun
hayalini kurarak yaşadığı hayal kırıklığı ve saldırganlığı azaltabildiği anlarda olduğu gibi- aynı zamanda
çocukların (ve yetişkinlerin) hayali durumların provasını yapmasını ve böylece bunlarla yüzleşmede en
iyi stratejiyi belirlemesini, alternatif seçenekleri dikkate almasını, beklemediği sonuçları keşfetmesini
sağlar ve bunların hepsi bilincin karmaşıklığının artmasına neden olur ve elbette beceriyle
kullanıldığında hayal kurmak çok eğlenceli olabilir.

Zihinde düzen kurmaya yardımcı olan koşulları gözden geçirirken önce belleğin son derece önemli
rolüne ve sonra kelimelerin nasıl akış deneyimi yaratmak için kullanılabileceğine bakacağız. Sonra,
kuralları öğrenildiğinde son derece haz verici olan üç sembolik sisteme bakacağız: Tarih, bilim ve
felsefe. Daha başka birçok çalışma alanından bahsedilebilirdi ama bu üçü diğerleri için de örnek
olacaktır. Bu zihinsel “oyunların” her biri onları oynamak isteyen herkes için erişilebilirdir.

BİLİMİN ANASI

Yunanlar belleği Leydi Mnemosyne olarak kişileştirdiler. Mnmosyne'in, her biri ilham perisi olan
Dokuz Müz'ün annesi olarak tüm bilim ve sanatları doğurduğuna inanılır. Belleği, en eski zihinsel
beceri olarak kabul etmek mantıklıdır ve diğer tüm beceriler ondan çıkmıştır. Çünkü
hatırlayamasaydık diğer zihinsel işlemleri mümkün kılan kurallara uyamazdık. Ne mantık ne de şiir
olurdu ve bilimin temel bilgileri her nesilde yeniden keşfedilmek zorunda olurdu. Belleğin üstünlüğü
ilk olarak türlerin geçmişi bakımından doğrudur. Yazılı sistemler geliştirilmeden önce öğrenilen tüm
bilgi bir kişinin belleğinden diğer kişiye aktarılmalıydı ve bu her bir insanın kişisel geçmişi bakımından
da doğrudur. Hatırlayamayan bir insan, önceki deneyimlerden elde edilen bilgiden mahrum olur ve
zihne düzen getiren kalıplar inşa edemez. Bufuel'in dediği gibi “Bellek olmadan hayat, hayat değildir...
Belleğimiz uyumumuz, nedenimiz, hislerimiz ve hatta eylemimizdir. O olmadan hiçbir şey olmazdı.”

Tüm zihinsel akış biçimleri doğrudan veya dolaylı olarak belleğe dayanır. Tarih, bilgiyi düzenlemenin
en eski yönteminin kişinin atalarını, her bir insana bir aile veya kabilenin üyesi olarak kimliğini veren
nesil sırasını hatırlamak olduğunu önerir. Eski Ahit'in, özellikle ilk kitaplarda, bu kadar çok soya âit
bilgi içermesi tesadüf değildir (Örneğin, Yaradılış 10:26-23: “Almodat'ın, Şelef'in, Hasarmavet'in,
Yerah'ın, Hadoram'ın, Uzal'ın, Dikla'nın, Oval'ın, Avimael'in, Şeva'nın, Ofir'in, Havila'nın, Yovav'ın atası
Yoktan'dı...”). İnsanın kökenlerini ve kiminle akraba olduğunu bilmesi başka hiçbir düzen temeli
olmadığında sosyal düzen yaratmak için kaçınılmaz bir yöntemdi. Yazıdan önceki kültürlerde
atalarının isimlerinin listesini ezberlemek çok önemli bir aktiviteydi ve bu bugün bile insanların büyük
bir zevkle yaptıkları bir şeydir. Hatırlamak zevklidir çünkü bir hedefe ulaşma anlamına gelir ve bilince
düzen getirir. Arabanın anahtarlarını nereye koyduğumuzu veya geçici olarak kaybolan diğer
nesnelerin yerini hatırlayınca ortaya çıkan o küçük memnuniyet kıvılcımını hepimiz biliriz. Birkaç nesil
öncesine gidip yaşlıların uzun bir listesini hatırlamak özellikle zevklidir çünkü devam eden hayat
zincirinde bir yer bulma ihtiyacını tatmin eder. İnsanın atalarını hatırlaması hatırlayan kişiyi efsanevi
geçmişte başlayan ve çok uzak geleceğe kadar uzanan bir zincire halka olarak katar. Kültürümüzde
soy geçmişleri tüm pratik önemini kaybetmiş olsa da insanlar hâlâ kökenlerini düşünmekten ve
bunlarla ilgili konuşmaktan zevk alıyorlar.

Atalarımız sadece kökenlerini değil çevreyi kontrol etme becerileriyle ilgili tüm gerçekleri de
ezberlediler. Yenebilen otlar ve meyveler, sağlık ipuçları, davranış kuralları, miras kalıpları, kanunlar,
coğrafi bilgi, teknolojinin temel bilgileri ve akıl dolu sözler de kolayca hatırlanacak deyişler veya
dizeler şeklinde bir araya getirildi. Baskı, son birkaç yüzyıl içinde herkes tarafından erişilebilir hâle
gelmeden önce insan bilgisinin büyük bir kısmı şimdi çocuk kanalındaki “Susam Sokağı” gibi
programlarda kuklaların söyledikleri “Alfabe Şarkısına” benzer biçimlerdeydi.

Büyük Hollandalı tarihçi Johann Huizinga'ya göre sistematik bilginin en önemli öncüleri arasında
bilmece oyunları vardı. Antik kültürlerin çoğunda kabilenin yaşlıları yarışmalarda birbirlerine meydan
okurdu, birisi gizli göndermelerle dolu bir metni şarkı olarak söyler ve diğeri şarkıda şifreli anlamı
yorumlardı. Uzman bilmececiler arasındaki yarışlar yerel topluluğun tanık olabileceği en aydınlatıcı
entelektüel olaydı. Bilmece biçimleri mantık kurallarının temelini oluşturur ve bilmecelerin içeriği
atalarımızın koruması gereken bilgileri iletmek için kullanılırdı. Bilmecelerin bazıları, Lady Charlotte
Guest tarafından çevirisi yapılan antik Galler ozanları tarafından söylenen şu kısa şiirdeki kadar basit
ve kolaydır:

Bu nedir:

Tufandan önce gelen güçlü yaratık,

Eti yok, kemiği yok,

Damarı yok, kanı yok,

Başı yok, ayağı yok...

Tarlada, ormanda...

Eli yok, ayağı yok.

Dünya kadar geniş

Ne doğmuştur

Ne de görülmüş...

Bu durumda yanıt “rüzgârdır”.

Rahiplerin ve ozanların ezberlediği diğer bilmeceler çok daha uzun ve karmaşıktı ve kumaz mısralarda
saklanmış gizli bilgilerden önemli parçalar içeriyordu. Örneğin, Robert Graves, İrlanda ve Galler'in ilk
bilge adamlarının bilgilerini hatırlanması kolay şiirlerde sakladıklarını düşünüyor. Sık sık ince ve gizli
şifreler kullandılar, mesela ağaç isimleri harflerin yerine geçiyordu ve bir ağaç listesi kelimeleri ortaya
çıkarıyordu. Antik Galler ozanları tarafından söylenen uzun ve garip bir şiir olan Ağaçların Savaşı'nın
67. ile 70. arasındaki satırları:

The alders in the front line

Began the affray.

Willow and rowan-tree

were tardy in array.

Hattın önündeki akçaağaçlar

Kavgaya tutuştu

Söğüt ve üvez ağacı

Kavgaya geç kaldı.

Burada şifrelenen harfler F (gizli rahip alfabesinde alder tree [akçaağaç] ile temsil edilir), S (willow
[söğüt]) ve L'dir (rowan [üvez ağacı]). Bu şekilde harfleri nasıl kullanacağını bilen az sayıdaki rahip
görünüşte ormandaki ağaçların kavgasından bahseden bir şarkı söyleyerek aslında sadece bunu
bilenlerin yorumlayacağı bır mesajı iletebilirdi. Elbette bilmece çözümü sadece belleğe
dayanmıyordu; özel bilgi ile büyük bir hayal gücü ve problem çözme becerisi de gerekliydi.

Ama iyi bir bellek olmadan insan iyi bir bilmece ustası da olamaz ve herhangi bir diğer zihinsel
beceride de yeterli olamaz. İnsan zekâsına dair en erken kayıtlarda en çok değer verilen zihinsel
yetenek iyi geliştirilmiş bir bellektir. Yetmiş yaşındaki büyükbabam liseden mezun olmak için Yunanca
olarak ezberlediği İlyada'nın üç bin satırlık metninden bazı kısımları hâlâ hatırlıyordu. Bunu ne zaman
yapsa yüzüne bir gurur ifadesi yerleşir ve gözleri herhangi bir noktaya odaklanmadan ufku tarardı.
Her bir mısrada zihni gençlik yıllarına dönüyordu. Kelimeler bunları ilk kez öğrendiğinde yaşadığı
deneyimleri canlandırırdı, şiir hatırlamak onun için zaman yolculuğu gibiydi. Onun neslinden insanlar
için bilgi hâlâ ezberlemeyle eş değerdi. Sadece geçen yüzyıl içinde yazılı kaynaklar daha ucuz ve kolay
erişilir hâle gelince hatırlamanın önemi ciddi anlamda azaldı. Bu günlerde iyi bir hafıza, bazı oyun
gösterilerini gerçekleştirmek veya Travial Pursuit oyununu oynamak dışında gereksiz görülüyor.

Fakat hatırlayacak bir şeyi olmayan bir insan için hayat ciddi biçimde kısır hâle gelebilir. Bu olasılık,
“ezbere dayalı öğrenmenin” bilgiyi almak ve depolamak için etkili bir yöntem olmadığını kanıtlayan
araştırma sonuçlarıyla kuşanmış bu yüzyılın başındaki eğitim reformcuları tarafından tamamen
görmezden gelinmiştir. Onların çabalarının bir sonucu olarak, ezbere dayanan öğrenme okullardan
çıkarılmıştır. Hatırlamanın tek amacı, pratik problemleri çözmek olsaydı reformcuların haklı nedenleri
olurdu. Ancak bilinci kontrol etmek en az bir şeyleri yapmak kadar önemli kabul ediliyorsa o zaman
karmaşık bilgi kalıplarını ezbere öğrenmek hiçbir anlamda boşuna çabalamak değildir. Bir derece
istikrarlı içeriği olan zihin, istikrar olmayan zihinden çok daha zengindir. Yaratıcılık ve ezbere dayalı
öğrenmenin uyumsuz olduğunu varsaymak bir hataydı. Öreğin en özgün bilim insanlarından
bazılarının müzik, şiir veya tarihsel bilgiyi kapsamlı biçimde ezberlediği bilinir.

Hikâyeleri, şiirleri, şarkı sözlerini, beysbol istatistiklerini, kimyasal formülleri, matematiksel işlemleri,
tarihleri, kutsal metinler ve bilgece denklemleri ezberleyebilen bir insan bu tür bir beceriyi
geliştirmemiş birine kıyasla birçok avantaja sahiptir. Böyle bir insanın bilinci, çevrenin sağladığı veya
sağlamadığı düzenden bağımsızdır. Her zaman kendisini eğlendirebilir ve zihninin içeriğinde anlam
bulabilir. Diğerleri zihinlerinin kaosa sürüklenmesine engel olmak için bir dış uyarıcıya -televizyon,
okumak, sohbet veya uyuşturucu- ihtiyaç duyarken belleği bilgi kalıplarıyla dolu insan otonomdur ve
kendi kendine yeter. Ayrıca böyle bir insan çok daha eğlenceli bir arkadaştır çünkü zihnindeki bilgiyi
paylaşabilir ve böylece etkileşime girdiği kişinin de zihnine düzen getirmesine yardımcı olur.

İnsan bellekte nasıl daha fazla değer bulabilir? Başlangıç için en doğal yöntem gerçekten hangi
konuyla ilgilendiğinize karar vermek -şiir, mutfak sanatları, İç Savaş tarihi veya beysbol- Ve sonra bu
seçilen alanda önemli verilere dikkat etmeye başlamaktır. Konuya hâkim olunca nelerin hatırlamaya
değer olup nelerin olmadığına dair bilgi de gelir. Burada anlaşılması gereken öneli olan şey bir dizi
gerçeği özümsemek zorunda olduğunuzu, ezberlemeniz gereken bir liste olduğunu hissetmemenizdir.
Belleğinizde nelerin olmasını istediğinize siz karar verirseniz, bilgi sizin kontrolünüz altında olur ve
tüm ezbere dayalı öğrenme süreci dışarıdan zorlanan bir angarya yerine zevk veren bir görev hâline
gelir. Örneğin, İç Savaş meraklısı olan biri tüm büyük çatışmaların tarihlerini sırayla ezberlemek
zorunda hissetmez; örneğin topçu rolüyle ilgileniyorsa o zaman sadece topların önemli rol oynadığı
savaşlar onu ilgilendirir. Bazı insanlar sıkıldıklarında veya keyifleri kaçtığında bakmak için yanlarında
üzerinde sevdikleri şiirlerin veya alıntıların yazdığı kâğıtlar taşırlar. En sevdiğiniz sözlerin veya şiirlerin
her zaman el altında olduğunu bilmek inanılmaz bir kontrol hissi sağlar. Ama bir kere bellekte
depolanınca bu sahip olma hissi -veya daha iyi bir ifadeyle hatırlanan içeriğe bağlanmışlık hissi- daha
da yoğunlaşır.

Elbette bir bilgi alanında uzmanlaşmış birisinin bunu baskı aracı olarak kullanması tehlikesi her zaman
vardır. Hafızalarıyla gösteriş yapmaya karşı koyamayan insanları hepimiz tanırız. Ama bu genelde bir
insanın diğerlerini etkilemek amacıyla ezber yaptığında olur. İçsel motivasyon söz konusu olduğunda,
materyalle gerçekten ilgilenildiğinde ve çevreyi değil de bilinci kontrol etme isteği olduğunda baskıcı
olma ihtimali azalacaktır.

AKIL OYUNLARININ KURALLARI

Bellek sadece zihinde olanlara şekil vermek için gerekli bir araç değildir. Kalıplara oturmadıkları,
aralarında benzerlikler ve bir düzen bulunmadığı sürece gerçekleri hatırlamak faydasızdır. En basit
düzenleme sistemi bir şeylere isim vermektir; icat ettiğimiz kelimeler soyut olayları evrensel
kategorilere dönüştürür. Kelimenin gücü yoğundur. Yaratılış 1'de Tanrı yarattıktan hemen sonra
güne, geceye, gökyüzüne, dünyaya, denize ve tüm yaşayan şeylere isim verir ve böylece yaratılış
sürecini tamamlar. Yuhanna İncili şöyle başlar: “Dünya yaratılmadan önce Kelime zaten vardı...” ve
Heraklitus şimdi neredeyse kaybolan kitabına şöyle başlar: “Bu Kelime (Logos) ebediyettendir ama
insanlar onu ilk kez duyduktan sonra daha öncekinden de az şey anladılar...” Tüm bu referanslar
deneyimin kontrolünde kelimelerin önemini ortaya koyar. Birçok sembol sisteminin inşa blokları
olarak kelimeler, soyut düşünmeyi mümkün kılar ve zihnin dikkatini çeken uyarıcıyı depolama
kapasitesini artırır. Bilgiyi düzenleme sistemleri olmadan en net bellek bile bilinci bir kaos durumunda
bulacaktır.

İsimlerden sonra sayılar ve kavramlar ve sonra onları tahmin edilebilir biçimde bir araya getirmek için
temel kurallar gelir. İÖ. Altıncı yüzyılda Pisagor ve öğrencileri astronomi, geometri, müzik ve
aritmetiği bir arada tutan ortak sayısal kanunları bulmak için yoğun bir düzenleme görevine
başladılar. Beklenildiği üzere, çalışmalarını dinden ayırmak zordu çünkü din de benzer amaçları
başarmaya çalışıyordu: Evrenin yapısını ifade edecek bir yöntem bulmak. İki bin yıl sonra Kepler ve
sonra Newton hâlâ aynı arayış içindeydiler.

Teorik düşünme, ilk bilmecelerin imgeci, bulmaca benzeri özelliklerinden asla tam olarak yok olmadı.
Örneğin İÖ. Dördüncü yüzyıl filozofu ve Tarentum (şimdi Güney İtalya'da) şehir devletinin
başkomutanı Archytas, kendisine şunu sorarak evrenin sınırı olmadığını kanıtladı: “Evrenin dış sınırına
geldiğimi varsayalım. Şimdi dışarı bir sopa uzatırsam ne bulurdum?” Archytas, sopanın dış uzaya
fırlayacağını düşündü. Ama o durumda evrenin sınırlarının ötesinde uzay vardı bu da evrenin sınırı
olmadığı anlamına geliyordu. Archytas'ın muhakemesi ilkel görünse de bu deneylerin Einstein'in
göreceliliğinin nasıl işlediğini açıklığa kavuşturduğu, farklı hızlardaki trenlerden saatlerin nasıl
göründüğüyle ilgili entelektüel deneylerin de çok farklı olmadıklarını hatırlamak faydalı olacaktır.

Hikâyeler ve bilmecelerin dışında, tüm medeniyetler aşamalı olarak geometrik sunumlar ve

muntazam kanıtlar biçiminde bilgiyi bir araya getirmek için daha sistematik kurallar geliştirdiler. Bu
tür formüllerin yardımıyla yıldızların hareketini tanımlamak, mevsimsel dönümleri kesin olarak
tahmin etmek ve dünyanın doğru bir haritasını çıkarmak mümkün oldu. Soyut bilgi ve son olarak
deneysel bilim olarak bildiğimiz şeyler bu kurallardan ortaya çıktı.

Burada çoğu zaman gözden kaçan bir gerçeği vurgulamak önemlidir: Felsefe ve bilim, düşünmek haz
verdiği için icat edilmiş ve gelişmiştir. Düşünürler kıyasların ve sayıların zihinde yarattığı düzen
hissinden hoşlanmasalardı şimdi matematik ve fizik disiplinlerimizin olması mümkün değildi.

Ancak bu iddia kültürel gelişimin en yeni teorilerini hiçe sayıyor. Materyalist determinizmin çeşitli
kurallarının farklı sürümleriyle dolu tarihçiler, düşüncenin insanların geçinmek için yaptıkları şeylerle
geliştiğini kabul ederler, Örneğin aritmetiğin ve geometrinin evrimi, neredeyse sadece doğru
astronomik bilgiye duyulan ihtiyaçla ve Fırat, Dicle, Indus, Chang Jiang (Yangtze) ve Nil gibi büyük
nehirlerin yanında kurulmuş büyük “hidrolik medeniyetlerin” sürdürülmesi için vazgeçilmez sulama
teknolojisi ihtiyacı olarak açıklanmıştır. Bu tarihçiler için her yaratıcı adım, Savaş, demografik baskılar,
bölgesel hırslar, piyasa koşulları, teknolojik gereklilik veya sınıfların üstünlük mücadelesi gibi dış
güçlerin ürünü olarak yorumlanır.

Dış güçler var olan birçok yeni fikir içinde hangisinin seçileceğini belirlemede çok önemlidir; ama bu
fikirlerin üretilmesini açıklayamazlar. Örneğin, atom enerjisine dair bilginin gelişiminin ve
uygulamasının, bir tarafta Almanya'nın ve diğer tarafta İngiltere ve Amerika arasındaki bomba
üzerine ölüm kalım mücadelesinin ürünü olduğu doğrudur. Ancak nükleer füzyon için temel oluşturan
bilim, savaşa çok az şey borçludur; bu bilim daha barışçıl şartlar altında ortaya konan bilgilerle
mümkün olmuştur —örneğin, Avrupalı fizikçilerin yıllar içinde bira bahçesindeki fikir alışverişleri,
Copenhagen'da bir bira fabrikası olarak Niels Bohr ve bilim insanı olan meslektaşlarına devredilmiştir.

Büyük düşünürler her zaman düşünmenin sonucunda elde edecekleri maddi ödüller yerine
düşünmenin verdiği hazla motive olmuşlardır. Antik zamanların en orijinal zihinlerinden birisi olan
Demokritos hemşehrisi Abderalılardan büyük saygı görüyordu. Ancak Demokritos'un ne yaptığına dair
fikirleri yoktu. Günlerce oturup düşünceye dalmasını izleyince, onun anormal hareket ettiğini ve hasta
olduğunu düşündüler. Bu yüzden bilginlerinin nesi olduğunu anlamak için onu büyük Doktor
Hipokrat’ı görmeye gönderdiler. Sadece iyi bir doktor değil aynı zamandı bilge bir adam olan
Hipokrat, Demokritos'la hayatın saçmalıkları üzerine konuştuktan sonra hemşehrilerine eğer
filozoflarının bir şeyi varsa onun da fazla akıllı olmak olduğunu söyledi. Aklını kaçırmıyordu sadece
düşünce akışında kaybolmuştu.

Demokritos'un yazılarının elimize ulaşan parçaları, onun düşünme pratiğini nasıl ödüllendirici
bulduğunu anlatır: “Güzel ve yeni bir şey üzerine düşünmek tanrısaldır”; “Mutluluk, güç veya parada
değildir; doğrulukta ve çok taraflılıktadır”, “Pers Krallığını ele geçirmektense bir gerçek neden
keşfetmeyi tercih ederim.” Beklendiği gibi, daha aydınlanmış çağdaşlarının bazıları Demokritos’un
neşeli bir yaradılışı olduğu sonucuna varmış ve onun “Neşe ve sık sık Güveni ve korkusuz bir zihni en
yüksek iyilik olarak adlandırdığını,” söylemişlerdir. Diğer bir deyişle bilincini kontrol etmeyi öğrendiği
için hayattan zevk alıyordu.

Demokritos, zihnin akışında kaybolan ne ilk ne de son düşünürdü. Filozoflar sık sık “dalgın” olarak
görülmüşlerdir ve bu da elbette ki zihinlerinin kaybolduğu değil, en sevdikleri bilgi alanında sembolik
biçimlerin arasına dalmak için günlük gerçeklikten uzak kaldıkları anlamına gelir. İddialara göre Kant
saatini kaynayan su dolusu bir tencereye koyup pişmesini ölçmek için elinde yumurta tutarken tüm
psişik enerjisini muhtemelen soyut düşüncelerini uyumlu hâle getirmeye harcıyordu ve somut
dünyanın önemsiz taleplerine ayrılacak dikkati kalmamıştı.

Demek istediğim, fikirlerle oynamak son derece heyecan vericidir. Sadece felsefenin değil yeni
bilimsel fikirlerin ortaya çıkması da insanın gerçekliği tanımlamak için yeni bir yöntem yaratmaktan
aldığı hazla ateşlenir. Düşünce akışını mümkün kılan araçlar ortak mülktür ve okullardan ve
kütüphanelerden alınabilecek kitaplarda kayıtlı bilgileri içerirler. Şiir geleneklerine veya kalkülüs
kurallarına aşina olan birisi daha sonra dış uyarıcıdan bağımsızlaşabilir. Dış gerçeklikte olanlardan
bağımsız olarak düzenli düşünce dizileri üretebilir. İnsan bir sembolik sistemi onu kullanmaya yetecek
kadar iyi öğrendiğinde, zihninin içinde taşınabilir olan ve kendine yeten bir dünya kurmuş olur.
Bazen bu kadar içselleştirilmiş bir sembol sistemi üzerinde kontrol sahibi olmak, insanın hayatını
kurtarabilir. Örneğin, İzlanda’da hane başına düşen şair sayısının dünyadaki diğer ülkelerden daha
fazla olmasının nedeni, destanları ezberlemenin İzlandalılar için insan varlığına karşı son derece
düşmanca bir çevrede bilinçlerini düzenli tutmanın bir yöntemi olmasıdır. Yüzlerce yıl boyunca
İzlandalılar destanları sadece belleklerinde korumakla kalmadılar, atalarının yaptıklarıyla ilgili yeni
mısralar eklediler. Dondurucu gecenin yalnızlığında dışarıda kutup rüzgârları uğuldarken zayıf
kulübelerinde ateşin etrafında toplanıp şiirlerini söylediler. İzlandalılar o geceleri alaycı rüzgârı
dinleyerek geçirselerdi kısa sürede zihinleri keder ve umutsuzlukla dolardı. Ölçü ve kafiyenin
uyumunda ustalaşarak ve kendi hayatlarında yaşadıkları olayları sözlü simgelere aktararak
deneyimlerinin kontrolünü ele geçirmeyi başardılar. Kaotik kar fırtınalarına karşı biçimi ve anlamı olan
şarkılar yarattılar. Destanlar, İzlandalıların dayanmasına ne kadar yardımcı oldu? Onlar olmadan da
hayatta kalabilirler miydi? Bu sorulara kesin olarak yanıt vermenin bir yolu yoktur. Ama bunu
denemeye kim cüret edebilir? Benzer koşullar, kişiler medeniyetten birden koparıldığında ve
kendilerini daha önce bahsettiğimiz toplama kampı veya kutup keşifleri gibi durumlarda
bulduklarında da geçerlidir.

Dış dünya acımasız olduğunda, sembolik bir içsel sistem kurtuluş olabilir. Zihninin içinde üzerinde
çalışabileceği taşınabilir kuralları olan herkesin büyük avantajı vardır. Aşırı mahrumiyet koşullarındaki
şairler, matematikçiler, müzisyenler, tarihçiler ve kutsal kitap uzmanları kaos dalgalarıyla çevrilmiş
akıl sağlığı adaları gibi ortaya çıkarlar. Bir ölçüye kadar tarlalarda hayatı bilen çiftçiler veya ormanı
tanıyan oduncuların benzer bir destek sistemi vardır ama bilgileri daha az soyut biçimde
kodlandığından kontrolde olmak için gerçek çevreyle daha fazla etkileşim içinde olmaları gerekir.

Umalım da hiçbirimizin kutup çilesinde veya bir toplama kampında hayatta kalmak için sembolik
becerilere ihtiyacı olmasın. Fakat zihnin çalışabileceği birkaç taşınabilir kural kümesine sahip olmak
normal hayatta bile çok faydalıdır. İçsel bir sembolik sistemi olmayan insanlar, medyanın çok çabuk
kölesi olur. Demagoglar tarafından kolayca manipüle edilebilir, eğlendiriciler tarafından pasif duruma
getirilerek satacak bir şeyi olan herkes tarafından suiistimal edilebilirler. Televizyona, uyuşturucuya,
politik veya dini kurtuluşun göstermelik çağrılarına güveniyorsak bunun nedeni sırtımızı dayayacak
çok az şeyimizin olmasıdır, diğer bir deyişle, zihnimizin, yanıtlara sahip olduğunu iddia edenler
tarafından ele geçirilmesini engelleyecek çok az iç kuralımız olduğu içindir. Kendi bilgisini sağlama
kapasitesi olmadan, zihin gelişigüzellik içinde savrulur. Düzenin dışarıdan, hiçbir kontrolümüzün
olmadığı yöntemlerle mi yoksa kendi becerilerimiz ve bilgilerimizden organik olarak gelişen bir kalıbın
sonucu olarak mı geleceğine karar vermek herkesin gücü kapsamındadır.

SÖZCÜKLERİN OYUNU

İnsan sembolik sistemde ustalaşmaya nasıl başlar? Bu elbette insanın keşfetmekle ilgilendiği alana
göre değişir. En eski ve belki de en temel kural setinin, kelimelerin kullanımına dayandığını gördük.
Bugün sözcükler hâlâ farklı karmaşıklık seviyelerinde akışa girmek için birçok fırsat sunarlar. Biraz
basit ama yine de aydınlatıcı örnek, kare bulmacalardır. Bu popüler eğlence için söyleyecek çok şey
vardır ve en çok da eski bilmece yarışmalarına benzerler. Ucuz ve taşınabilirdir, zorlukları çok iyi
derecelendirilebilir ve böylece hem acemiler hem de uzmanlar bundan zevk alabilir. Ayrıca çözümü
tatmin edici bir başarı duygusu yaratan hoş bir düzen hissi verir. Havaalanı salonlarında sıkışan, trenle
işine gidip gelen veya Pazar sabahları sıkılan insanlar için orta seviyede bir akış yaşama fırsatı sunar.
Ancak insan sadece çapraz bulmaca çözmekle sınırlı kalırsa bir dış uyarıcıya bağlı kalır: Pazar eki veya
bulmaca dergisinde bir uzmanın sağladığı uyarıcıya bağlı kalır. Bu alanda gerçekten özerk olmak için
daha iyi bir alternatif insanın kendi bulmacalarını oluşturmasıdır. O zaman dışarıdan uygulanacak bir
kalıba ihtiyaç kalmaz: insan tamamen özgür olur ve böyle bir durumda haz daha derindir/derinleşir.
Kare bulmaca yazmayı öğrenmek çok zor değildir; New York Times'ın Pazar bulmacalarında birkaç kez
kendini denedikten sonra kendi güvenilir çapraz bulmacalarını yazmaya başlayan sekiz yaşında bir
çocuk tanıyorum. Elbette geliştirmeye değer her beceri gibi bu da başlangıçta psişik enerjinin
harcanmasını gerektirir.

Hayatlarımızı zenginleştirmek için sözcüklerin daha asli kullanımı ise artık kaybolmuş olan sohbet
sanatıdır. Son iki yüzyıldaki faydacı ideolojiler bizi konuşmanın temel amacının faydalı bilgiyi iletmek
olduğuna ikna ettiler. Bu nedenle, şu günlerde pratik bilgi ileten kısa sohbetlere değer veriyoruz ve
geri kalan her şeyi zaman kaybı olarak görüyoruz. Sonuç olarak, insanlar anlık ilgi ve özelleşmenin
dışında birbirleriyle neredeyse konuşamayacak duruma geldiler. Çok azımız şunları yazan Halife
Ali'nin (Hazreti Ali) heyecanını anlayabiliyoruz: “Hoş bir sohbet, işte Cennet Bahçesi budur.” Bunu
anlayamamak ne kadar üzücü. Çünkü eğer anlasaydık, sohbetin asıl amacının bir şeyleri yerine
getirmek değil deneyimin kalitesini iyileştirmek olduğunu söyleyebilirdik.

Etkili fenomenoloji sosyologları Peter Berger ve Thomas Luckmann, içinde yaşadığımız evrene dair
hissimizin sohbetle bir arada tutulduğunu yazdılar. Sabah gördüğüm bir tanıdığıma “Güzel bir gün
değil mi?” dediğimde aslında meteorolojik bilgiyi iletmiyorumdur -o da benimle aynı veriye sahip
olduğundan bunu yapmam gereksizdir-, bunun yerine çok çeşitli amaçları yerine getiririm. İlk olarak,
ona hitap ederek onun varlığını kabul eder ve dostluğumu ifade ederim. İkincisi, kültürümüzde
etkileşimin temel kurallarından birisi olan havadan sudan konuşmanın, iki insan arasında temas
sağlamak için güvenli yöntem olduğu kuralını yeniden hatırlatırım. Son olarak havanın “güzel”
olduğunu vurgulayarak “güzelliğin” istenen bir özellik olduğuna dair ortak değeri ima ederim. Yani
öylesine yapılmış bir yorum tanıdığım kişinin zihninin içeriğini alışık olduğu düzende tutmasına yardım
eden bir mesaj hâline gelir. “Evet, harika değil mi?” yanıtı da benim zihnimi düzenlememe yardımcı
olur. Berger ve Luckmann, aslında aşina olduğumuz şeyleri bu şekilde sürekli olarak yeniden ifade
etmediğimizde, insanların kısa süre içinde yaşadıkları dünyanın gerçekliğinden şüphe etmeye
başlayacaklarını iddia ediyorlar. Birbirimizle paylaştığımız bariz ifadeler, radyolardan ve
televizyonlardan duyduklarımız üzerine basit konuşmalar bize her şeyin yolunda olduğu ve varoluşun
sıradan koşullarının devam ettiği garantisini verir.

Ne yazık ki bir sürü sohbet tam bu noktada biter. Ancak sözcükler iyi seçildiğinde ve iyi
düzenlendiğinde dinleyen için mutluluk verici deneyimler yaratır. Bir şirket yöneticisi için kelime
hazinesinin genişliğinin ve sözel akıcılığın başarı için gereken en önemli özellikler arasında olmasının
tek nedeni faydacı nedenler değildir. İyi konuşmak her türlü etkileşimi zenginleştirir ve bu herkesin
öğrenebileceği bir beceridir.
Çocuklara sözcüklerin potansiyelini öğretmenin bir yolu da onları kelime oyunlarıyla oldukça erken
tanıştırmaktır. Cinas ve çifte anlam sofistike yetişkinler için mizahın en alt seviyesi olabilir ama
çocuklara dil kontrolü için iyi bir eğitim zemini sunar. İnsanın tüm yapması gereken bir çocukla sohbet
sırasında dikkat etmek ve bir fırsatını bulduğu anda -yani masum bir kelime veya ifade alternatif
biçimde yorumlanabileceği anda- kalıpları değiştirip o sözcüğü farklı bir anlamda anlamış gibi
yapmasıdır.

Çocuk “Akşam yemekte büyükanne var” ifadesinin misafir veya yemek anlamına gelebileceğini ilk kez
anladığında bu bir şekilde “İçime kurt düştü” ifadesi gibi kafa karıştırıcıdır. Aslında sözcüklerin
anlamıyla ilgili düzenlenmiş beklentileri bozmak ilk başlarda hafif bir travmaya neden olabilir ama kısa
süre içinde tüm çocuklar bunu anlar ve ilerledikçe bu konuda daha iyi hâle gelirler ve sohbeti sağa
sola bükmeyi öğrenirler. Bunu yaparak sözcükleri kontrol etmekten zevk almayı da öğrenirler ve
yetişkin olarak artık kaybolmuş olan sohbet sanatının yeniden canlanmasına yardım edebilirler.

Daha önce de defalarca bahsettiğimiz gibi dilin esas yaratıcı kullanımı şiirdir. Mısralar, zihnin
deneyimleri yoğunlaştırılmış ve dönüştürülmüş biçimde saklamasına izin verdiği için şiir bilince şekil
vermek için idealdir. Vücut için bir istasyon aletinde idman yapmak neyse, bir şiir kitabından her
akşam birkaç şiir okumak da beyin için öyledir —formda kalmanızı sağlar. En azından başlangıçta
harika şiirler olmasına gerek yoktur ve tüm şiiri okumanıza da gerek yoktur. Önemli olan en azından
bir mısra veya dörtlük bulmaktır, bu şekilde başlayabilirsiniz. Bazen tek bir kelime bile yeni bir
dünyaya pencere açmaya ve zihni iç yolculuğuna çıkarmaya yeter.

Pasif bir tüketici olarak kalmak için hiçbir neden yoktur. Biraz disiplin ve sebatla herkes kişisel
deneyimini bir mısraya dökmeyi öğrenebilir. New Yorklu şair ve sosyal reformcu Kenneth Kuch'un
kanıtladığı gibi gettolarda yaşayan doğru düzgün okuma yazma bilmeyen çocuklar ve bakım evlerinde
yaşayan yaşlı kadınlar bile temel eğitim verilirse güzel ve dokunaklı şiirler yazabilirler. Bu beceride
ustalaşmanın yaşam kalitesini geliştirdiğine şüphe yoktur. Bu insanlar sadece deneyimden zevk
almakla kalmaz, aynı zamanda bu süreçte öz saygılarını da dikkate değer biçimde artırırlar. Düzyazı
yazmanın da benzer faydaları vardır; ayrıca ölçü ve kafiyenin belirgin düzenini sağlamasa da daha
kolay erişilebilir bir beceridir. (Ama iyi bir düzyazı yazmak, iyi bir şiir yazmak kadar zordur.)

Bugünün dünyasında yazma alışkanlığını ihmal eder hâle geldik çünkü birçok başka iletişim yöntemi
yazmanın yerini aldı. Telefonlar ve kayıt cihazları, bilgisayarlar ve faks makineleri ve haberleri
iletmenin çok daha etkili yöntemleri var. Yazmanın tek amacı bilgi iletmek olsaydı o zaman modasının
geçmesi anlaşılabilirdi. Ama yazmanın amacı sadece bilgiyi iletmek değil bilgiyi yaratmaktır. Geçmişte
eğitimli insanlar dergileri ve kişisel yazışmaları deneyimlerini yazıya dökmek için kullanırdı ve bu da
gün içinde olanları düşünmelerini sağlardı. Viktorya döneminde yaşayanların yazdığı olağanüstü
detaylı mektuplar, insanların bilinçlerine çıkan ve aslında rastgele olan olayları düzene sokmak için
nasıl kalıplar ürettiklerine dair bir örnektir. Günlüklere veya mektuplara yazdığımız türde yazılar
yazılmadan önce var olmalar. Yazma sırasında yavaşça ve organik olarak gelişen düşünce süreci
fikirlerin ortaya çıkmasını sağlar.
Kısa bir süre önce amatör şair veya deneme yazarı olmak kabul edilebilir bir şeydi. Bu günlerde birisi
yazarlıktan az çok para kazanmıyorsa (ne kadar az olursa olsun) bu zaman israf olarak görülüyor.
Yirmisini geçmiş bir erkek için karşılığında bir çek almadığı sürece şiir sanatına dalmak tam bir utanç
olarak görülüyor. Ayrıca insanın harika bir yeteneği yoksa gerçekten büyük bir ün veya para
kazanmayı beklemesi gereksizdir. Ama içsel nedenlerle yazmak kesinlikle zaman israfı değildir.
Öncelikle yazmak zihne ifadenin disipline edilmiş bir aracını sağlar. İnsanın olayları ve deneyimleri
kaydetmesini sağlar ve böylece bu olaylar ve deneyimler kolaylıkla hatırlanabilir ve gelecekte yeniden
yaşanabilirler. Bu deneyimleri analiz etmek ve anlamak için kullanılabilecek bir yöntem de bunlara
düzen getiren bir öz iletişimdir.

Son zamanlarda, birçok insan, şairlerin ve oyun yazarlarının bir grup olarak ilginç bir biçimde ciddi
depresyon ve diğer duygusal bozukluk belirtileri gösterdiklerini söylüyor. Belki de tam zamanlı yazar
olmalarının nedenlerinden biri, bilinçlerinde sıra dışı seviyede entropi olmasıdır; yazmak onlar için
duygu karmaşasına bir miktar düzen getiren bir terapi oluyordur. Yazarların akışı yaşamasının tek
yolunun, coşkuyla hareket edebildikleri bir sözcükler dünyası yaratmak ve sorunlu bir gerçekliği
zihinden silmek olması olasıdır. Ancak diğer tüm akış aktiviteleri gibi, bağımlılık yapan yazmak
tehlikeli hâle gelir: Yazarı sınırlı sayıda deneyime kendisini adamaya zorlar ve olaylarla baş etmek için
diğer olasılıkları önler. Ama yazmak, zihni kontrol etmesine izin verilmediği sürece ve deneyimi
kontrol etmek için kullanıldığında sonsuz incelikleri ve zengin ödülleri olan bir araçtır.

İLHAM PERİSİ KLEİO İLE DOST OLMAK

Bellek kültürün annesi, Kleio, yani “Haberci” ise en büyük kızıdır. Kleio, Yunan mitolojisinde tarihin
ilham perisiydi ve geçmiş olayların düzgün biçimde anlatılmasından sorumluydu. Mantık, şiir veya
matematik gibi diğer zihinsel aktiviteleri bu adar zevkli yapan net kurallar, tarih aklanında olmasa da
tarihin zaman içinde olayların geri çevrilemez sıralamasıyla ortaya çıkan net bir yapısı vardır. Hem
büyük hem de küçük olayları gözlemleme, kaydetme ve bellekte koruma bilince düzen getirmenin en
eski ve en tatmin edici yöntemlerinden birisidir.

Bir anlamda her insan kendi kişisel varoluşunun tarihçisidir. Duygusal güçleri nedeniyle çocukluk
anıları büyüyünce nasıl bir yetişkin olacağımızı ve zihinlerimizin nasıl çalışacağını belirlemede kritik
öğeler hâline gelirler. Psikanalistler büyük oranda insanların çocukluklarına dar çarpık geçmişlerine
düzen getirmeye çalışırlar. Bu geçmişi anlamlandırma görevi yaşlılıkta bir kez daha önemli olur. Erik
Erikson, insan yaşamının döngüsünün son evresinin “bütünlük” sağlama görevi olduğunu; diğer bir
ifadeyle insanın hayatı boyunca başardıklarını ve başaramadıklarını kendi hikâyesi olarak
anlatabileceği anlamlı bir bütün oluşturmayı içerdiğini söyler. Thomas Carlyle, “Tarih, sayısız
biyografinin özüdür” diye yazmıştır.

Geçmişi hatırlamak, sadece kişisel kimliğin yaratılmasında ve korunmasında işe yaramakla kalmaz
aynı zamanda son derece haz verici bir süreç de olabilir. İnsanlar günlük tutar, anlık fotoğrafları
saklar, slayt ve ev yaşantılarının filmlerini yapar ve aslında aile hayatının müzesini inşa etmek için
hediyelik eşya ve hatıralar biriktirir. Eve şans eseri gelen bir misafir tarihsel referansların çoğundan
habersiz olabilir. Oturma odası duvarındaki tablonun sahipleri tarafından Meksika'daki balayı
sırasında alındığı ve koridordaki halının sevdikleri büyükannelerinden gelen bir hediye olduğu için
önemli olduğunu, ayrıca çalışma odasındaki eski kanepenin çocuklar bebekken üzerinde beslendikleri
için hâlâ saklandığını bilemeyebilir.

Geçmişin kaydını tutmak yaşam kalitesine önemli katkı sağlayabilir. Bizi şimdinin diktatörlüğünden
kurtarır ve bilincin geçmiş zamanları yeniden ziyaret etmesini mümkün kılar. Özellikle hoş ve anlamlı
olan anıları seçmemizi, saklamamızı ve aynı zamanda gelecekle baş etmemize yardım eden bir geçmiş
“yaratmamızı” mümkün kılar. Elbette bu tür bir geçmiş tam anlamıyla gerçek veya doğru olmayabilir.
Ama zaten geçmiş bellekte asla tam doğru olamaz: Sürekli olarak düzeltilmelidir ve buradaki mesele
bu düzeltmenin yaratıcı kontrolünü alıp almayacağımızdır.

Çoğumuz kendimizi amatör tarihçi olarak görmeyiz. Ama olayları zaman içinde düzenlemenin bilinçli
bir varlık olmanın gerekli bir parçası olduğunu ve dahası eğlenceli bir görev olduğunu anlayınca bu işi
çok daha iyi yapabiliriz. Tarihin bir akış aktivitesi olarak gerçekleştirebileceğimiz birkaç seviyesi vardır.
En kişisel olanı günlük tutmaktır. Bir sonraki, mümkün olduğunca geçmişe gıdıp bir aile kroniği
yazmaktır. Ama burada durmak için bir neden yok. Bazı insanlar ilgilerini ait oldukları etnik gruba
kadar genişletiyor ve ilgili kitapları ve anıları toplamaya başlıyorlar. Biraz daha çabayla geçmişe dair
kendi izlenimlerini kaydediyor ve “gerçek” bir amatör tarihçi oluyorlar.

Diğerleri, içinde yaşadıkları mahalle, eyalet ya da toplumun tarihine ilgi duyuyor ve kitap okuyor,
müze ziyaret ediyor veya tarihi derneklere katılıyorlar. Ya da geçmişin belirli bir bölümüne
odaklanıyorlar: Örneğin, Batı Kanada'nın vahşi kısmında yaşayan bir dostum, dünyanın o kısmındaki
“erken sanayi mimarisinden” büyülenmişti ve zamanla bu konu hakkındaki bilgisini artırdı. Böylece,
başkasının harabe olarak görmezden geleceği sapa atölyeler, dökümhaneler ve çürüyen demiryolu
depoları gibi yerleri sahip olduğu bilgiyle değerlendirerek ve güzel noktalarını takdir ederek gezmeye
başladı.

Çoğunlukla tarihi hatırlanması gereken bir tarihler listesi, antik bilginler tarafından kendilerini
eğlendirmek için geliştirilmiş bir olaylar serisi olarak görürüz. Hoş görebileceğimiz ama
sevemeyeceğimiz bir alandır; eğitimli olarak görülmek için öğrendiğimiz bir alandır ama isteksizce
öğrenilir. Durum böyle olduğunda, tarih yaşam kalitesini geliştirmede çok etkili olmaz. Dışarıdan
kontrol edilen bilgi isteksizce edinilir ve bu da haz vermez. Ama insan tarihin hangi yönünün ikna edici
olduğuna ve bunlarla ilgilenmeye karar verince kişisel olarak anlamlı kaynaklara ve detaylara
odaklanır ve bulguları kişisel bir tarzda kaydeder; o zaman tarih tam bir akış deneyimi olabilir.

BİLİMİN VERDİĞİ KEYİF

Önceki bölümü okuduktan sonra herkesin amatör bir tarihçi olabileceğini çok mantıklı bulabilirsiniz.
Ama tartışmayı bir başka alana taşırsak sıradan bir insanın amatör bilim insanı olmasını tahayyül
edebilir miyiz? Sonuçta, bu yüzyılda bilimin son derece kurumsallaşmış bir aktivite olduğunu ve asıl
eylemin sadece büyük sınıflarla sınırlı olduğunu defalarca duyduk. Biyoloji, kimya veya fizik alanında
öncülerin arasında hayatta kalabilmek için son derece müsrif biçimde donatılmış laboratuvarlar,
büyük bütçeler ve kalabalık ekipler gereklidir. Bilimin amacı, Nobel ödülü kazanmak veya belirli bir
disiplinde son derece rekabetçi bir alanda profesyonel meslektaşlardan kabul görmekse, o zaman son
derece özelleşmiş ve pahalı bilim yapma yöntemi tek alternatif olabilir.

Aslında bu üretim hattı modeline dayanan son derece sermaye-yoğun senaryo, “profesyonel” bilimde
başarıya neden olan şeyin yanlış bir tanımı oluyor. Teknokrasinin avukatlarının inanmamızı
istediklerinin aksine, bilim alanındaki atılımların, özellikle her bir araştırmacının çok dar bir alanda
eğitim aldığı ve en sofistike son teknoloji ekipmanın yeni fikirleri test etmek için kullanıldığı
ekiplerden kaynaklandığı doğru değildir. Büyük keşiflerin de sadece en ileri seviyede kaynakları olan
merkezlerde yapıldığı da doğru değildir. Bahsedilen koşullar daha yeni fikirlerin test edilmesine
yardımcı olabilir ama bunların yaratıcı fikirlerin gelişip gelişmeyeceğiyle bir ilgisi yoktur. Yeni keşifler
hâlâ tıpkı Demokritos'a geldiği gibi şehrinin pazarında düşüncelere dalıp kaybolmuş insanlara geliyor.
Bu keşifler, fikirlerle oynamayı seven ve sonunda bilinenlerin sınırlarının ötesine geçip, kendilerini
bilinmeyen bölgeleri keşfederken bulan insanlara gelirler.

Bilim insanlara haz, vermiyor olsaydı “normal” (“devrimci” veya yaratıcı olanların aksine) bilimin bile
peşinden gitmek imkânsıza yakın olurdu. Bilimsel Devrimlerin Yapısı adlı kitabında Thomas Kuhn
bilimin neden “büyüleyici” olduğuna dair bazı nedenler sayar. İlk olarak “Dikkati daha küçük aralıklı ve
daha ezoterik problemlere odaklayarak, paradigma [veya teorik yaklaşım], bilim insanlarını doğanın
bir parçasını aksi hâlde hayal bile edilemeyecek biçimde detaylı ve derin biçimde incelemeye zorlar.”
Bu konsantrasyonu mümkün kılan, “hem kabul edilebilir sonuçları hem de bunların oluşturulma
adımlarını sınırlayan kurallardır.” Buna ek olarak Kuhn “normal” bilimle uğraşan bir bilim insanının
bilgiyi dönüştürmek, gerçeği bulmak veya hayat koşullarını iyileştirmekle motive olmadığını iddia
eder. Bunun yerine “O hâlde onu zorlayan şey, yeterince becerikliyse daha önce kimsenin çözmediği
veya o kadar iyi çözmediği bir bulmacayı çözmekte başarılı olacak olmasıdır.” Aynı zamanda şöyle der:
“Normal araştırma paradigmasının... sonucu tahmin edilir olsa da... bu sonucu elde etme yöntemi
şüpheli kalır... Başarılı olan kişi, uzman bir bulmaca çözeri olarak kendini kanıtlar ve bu bulmacanın
zorluğu genelde onun devam etmesini sağlayan şeydir.” Bilim insanlarının çoğu zaman 1920'lerde
kuantum mekaniğinin gelişimini “Bu bir oyundu, insanın oynayabileceği çok ilginç bir oyun,” diyerek
tanımlayan fizikçi P.A.M. Dirac gibi hissetmesine şaşmamak gerek. Kuhn'un bilimin çekiciliğini
tanımlaması, açıkça bulmaca çözmenin, kaya tırmanışının, yelken yapmanın, satrancın veya diğer akış
aktivitelerinin ödüllerine benzer.

“Normal” bilim insanları işlerinde karşılaştıkları zorlayıcı entelektüel bulmacalarla motive oluyorlarsa
“devrimci” bilim insanları -var olan teorik paradigmalardan kurtularak yenilerini yaratanlar- bu hazla
daha da motive olurlar. Bunun en güzel örneklerinden birisi hayatı şimdiden efsanevi boyutlara
ulaşan astrofizikçi Subrahhmanyan Chandrasekhar'dır. 1933 yılında genç bir adam olarak Kalküta’dan
İngiltere'ye giden yavaş bir gemiyle Hindistan'ı terk ettiğinde yıldız evrimi üzerine bir model yazdı ve
bu daha sonra kara delik teorisinin temelini oluşturdu. Ama fikirleri o kadar garipti ki uzun bir süre
bilim topluluğu tarafından kabul görmedi. Sonunda, Chicago Üniversitesi tarafından işe alındı ve
orada göreceli bilinmezlik üzerine araştırmalarına devam etti. Onunla ilgili anlatılan ve işine kendini
adamışlığına dair örnek olacak bir anekdot var. 1950'lerde Chandrasekhar, Wisconsin'de üniversitenin
ana yerleşkesine yaklaşık yüz otuz kilometre uzaktaki ana astroloji gözlemevinin olduğu Williams
Bay'de kalıyordu. O kış astrofizikte ileri seviye bir ders vermesi planlanmıştı. Sadece iki öğrenci derse
yazılmıştı ve Chandrasekhar'ın her gün işe gidip gelmek yerine dersi iptal etmesi bekleniyordu. Ama
iptal etmedi ve dersi vermek için haftada iki kez taşra yollarından Chicago'ya gidip geldi. Birkaç yıl
sonra bu eski öğrencilerinden ilki ve sonra da ikincisi fizikte Nobel ödülü aldı. Bu hikâye ne zaman
anlatılsa anlatıcı sempatik bir pişmanlıkla profesörün kendisinin hiç Nobel kazanamamış olmasının
utanç verici olduğunu söylerdi. Bu pişmanlığa artık gerek yok çünkü 1983 yılında Chandrasekhar'ın
kendisi de Nobel fizik ödülüyle ödüllendirildi.

Çoğu zaman çok mütevazı koşullar altında, fikirlerle oynamaya hayatını adamış insanlar sayesinde
düşünme şeklimizde atılımlar meydana gelir. Son birkaç yılın en parlak keşiflerinden birisi süper
iletkenlik teorisidir. İki öncü K. Alex Muller ve J. Georg Bednorz prensipleri ortaya çıkardı ve İsviçre
Zürih'teki IBM laboratuvarında ilk deneyleri yaptılar. Burası bilimsel bir kenar mahalle sayılmaz ama
en önemli noktalardan biri de değildir. Araştırmacılar yıllarca araştırmalarına kimseyi dâhil etmediler,
bunun nedeni araştırmanın çalınacağından korkmaları değil, meslektaşlarının görünüşte çılgınca
fikirlerine gülmelerinden korkmalarıydı. 1987'de Nobel fizik ödülü aldılar, Aynı yıl Nobel biyoloji
ödülünü alan Susumu Tonegawa, karısı tarafından “kendi yolunda giden türde bir adam” olarak
anlatılıyordu, sumo güreşini seviyordu çünkü o sporda da kazanmak için kendi alanında olduğu gibi
takım performansı değil bireysel çaba gerekliydi. Açıkçası sofistike laboratuvarlar ve devasa araştırma
ekiplerine olan ihtiyaç bir şekilde abartılmıştır. Bilimdeki atılımlar hâlâ temel olarak tek bir zihnin
kaynaklarına dayanır.

Ama profesyonel bilim insanlarının dünyasında olanlar için endişelenmemeliyiz. “Büyük bilim” kendi
başının çaresine bakabilir veya en azından atom çekirdeğini parçalamak için yapılan deneylerin
başarılı olmasından sonra aldığı onca desteği düşününce bakmalıdır da. Bizi burada ilgilendiren şey
amatör bilim yani sıradan insanların doğal olayları gözlemleyerek ve kaydederek alabilecekleri zevktir.
Yüzlerce yıl boyunca büyük bilim insanlarının işlerini, bu onların bir mesleği olduğu ve yağlı devlet
fonları olduğu için değil de, icat ettikleri yöntem onları büyülediği için bir hobi olarak yaptıklarını
anlamak önemlidir.

Nicolaus Copernicus Polonya'da Frauenburg katedralinde heyet üyesiyken gezegenlerin

hareketlerinde çığır açan tanımını mükemmelleştirdi. Astronomi çalışması elbette kilisedeki
kariyerine pek katkı sağlamadı ve hayatının asıl ödülleri büyük oranda estetikti ve Batlamyus'un daha
hantal modeline kıyasla kendi sisteminin sade güzelliğinden kaynaklanıyordu. Galileo tıp eğitimi
almıştı ve onu giderek daha tehlikeli deneylere iten şey farklı katı cisimlerin ağırlık merkezlerini
belirlemek gibi şeyler çözmesiydi. Isaac Newton, büyük keşiflerini Cambridge'de lisans diploması
aldıktan kısa süre sonra 1665'te üniversite veba yüzünden kapandıktan sonra formüle etti. Newton
kırsaldaki inzivasında iki yılı güven içinde ve sıkılarak geçirdi ve zamanını evrensel çekim yasası
üzerine fikirleriyle oynayarak geçirdi. Modern kimyanın kurucusu olarak görülen Antoine Laurent
Lavoisier, devrim öncesi Fransa'da vergi dairesi işlevi gören Ferme Generale için çalışan bir memurdu.
Ayrıca tarım reformu ve sosyal planlamayla da ilgileniyordu ama en çok hoş ve klasik deneylerini
yapmaktan hoşlanıyordu. Kasların ve sinirlerin elektrikle nasıl çalıştığına dair temel araştırmayı yapan
ve sonrasında elektrik pilini icat eden Luigi Galvani, hayatının sonuna kadar doktor olarak çalıştı.
Gregor Mendel de bir din adamıydı ve genetik bilimine temel olan deneyleri bahçecilik hobisinin
sonucuydu. Birleşik Devletlerde bilim alanında ilk kez Nobel alan insan olan Albert A. Michelson'a
yaşamının sonunda, ışığın hızını ölçmek için neden bu kadar çok zaman harcadığı sorulduğunda “Çok
eğlenceliydi,” dediği söylenir. Einstein ise, en etkili makalelerini İsveç Patent Ofisi için çalışırken yazdı.
Bunlar ve akla kolayca gelen diğer birçok büyük bilim insanı alanlarında “profesyonel” olmadıkları ve
güçlü destek kaynakları olan ünlü insanlar olmadıkları için düşüncelerinde engellenmemişlerdi.
Sadece yaptıkları şeyden zevk alıyorlardı.

Durum bu günlerde gerçekten farklı mı? Doktorası olmayan ve büyük araştırma merkezlerinden
birisinde çalışmayan bir inanın bilimin ilerlemesine katkı sağlama şansı yok mu? Yoksa bu sadece tüm
başarılı kurumların kaçınılmaz biçimde içine düştüğü bilinçsiz bir şekilde gizemli bir hava verme
çabalarından birisi mi? Kısmen “bilimi” oluşturan Şey, tam da kendi tekellerinden faydalanan
kurumlar tarafından tanımlandığı için bu sorulara yanıt vermek zordur.

Bir hobi olarak sıradan birisinin milyar dolarlık süper iletkenlere veya nükleer manyetik rezonans
spektroskopisine dayanan araştırmalara katkıda bulunamayacağına şüphe yoktur. Ama bilimi temsil
eden sadece bu alanlar değildir. Bilimi zevkli kılan zihinsel çerçeve herkes için erişilebilirdir. Merak,
dikkatli gözlem yapmayı, olayların disiplinli biçimde kaydedilmesini ve insanın öğrendiklerinin altında
yatan düzenleri didiklemesi için yöntemler bulmasını içerir. Aynı zamanda geçmiş araştırmacıların
sonuçlarından öğrenmeye istekli olmak için mütevazılık ve yemekler tarafından desteklenmeyen
inançları reddetmeye yete kadar yapıcı ve açık bir zihin gereklidir.

Bu şekilde geniş tanımlandığında, düşündüğümüzden daha fazla amatör bilim insan vardır. Bazıları
sağlıkla ilgilenir ve kendilerini veya ailelerini tehdit eden hastalıkla ilgili öğrenebildikleri her şeyi
öğrenmeye çalışırlar. Bazıları Mendel'i takip ederek evcil hayvan üretmek veya yeni hibrit çiçekler
yaratmak isin ellerinden geleni yaparlar. Diğerleri sebatla arka bahçedeki teleskoplarıyla ilk
astronomların gözlemlerini tekrarlarlar. Mineral aramak için el değmemiş yerleri gezen gizli jeologlar,
yeni türler için çölleri gezen kaktüs koleksiyoncuları ve mekanik bilgilerini gerçek bilimsel anlayışa
sahip olacak noktaya kadar zorlayan muhtemelen yüz binlerce insan vardır.

Bu insanların birçoğunun becerilerini daha da geliştirmesini engelleyen şey, asla gerçek "profesyonel"
bir bilim insan olmayacaklarına ve bu nedenle hobilerinin ciddiye almaması gerektiğine dair
inançlarıdır. Ama bilim yapmak için arayış içinde olan kişinin zihnine düzen hissi getirmesinden daha
iyi bir neden yoktur. Başarı ve ün yerine, değerlendirme ölçütü akış yaşamak ise bilim yaşam
kalitesine çok yoğun katkıda bulunabilir

SEVGİLİ BİLGELİK

“Felsefe"” önceden “bilgeliğin sevgisi” anlamına gelirdi ve insanlar bu nedenle hayatlarım ona adardı.
Bu günlerde profesyonel filozoflar zanaatlarının bu kadar safça bir fikirle anılmasından utanır: Bugün
bir filozof, dekonstrüktivizm ya da mantıkçı pozitivizmde uzmanlaşabilir veya Kant'ın ilk döneminde
ya da Hegel'in son döneminde uzman olabilir, bir bilgi kuramcısı ya da varoluşçu olabilir ama bu onun
saf bilgelikle uğraştığının kanıtı değildir. İnsanla ilgili birçok kurumun ortak kaderi evrensel bir soruna
yanıt olarak ortaya çıkıp nesiller sonra kuruma özel sorunların asıl hedefe baskın çıkmasıdır. Örneğin,
modern uluslar, silahlı kuvvetlerini düşmanlarına karşı savunma olarak yarattılar. Ama kısa süre içinde
ordu kendi ihtiyaçlarını kendi politikalarını oluşturmaya başladı, sonuç olarak en başarılı asker ülkeyi
en iyi biçimde savunan değil ordudan en çok parayı alan oldu.
Üniversitelerdeki profesyonel çağdaşlarının aksine amatör filozofların, rekabet hâlindeki okulların
arasındaki tarihi üstülük mücadelesi, dergilerin politikaları ve âlimlerin kişisel kıskançlıklarıyla
ilgilenmelerine gerek yoktur. Zihinlerini temel sorularla meşgul edebilirler. Bunlar amatör bir
filozofun karar vermesi gereken ilk görevdir. Geçmişin en iyi düşünürlerinin “olması” gerektiğine
inandıkları şeylerle mi ilgileniyor? Yoksa neyin “iyi” neyin “güzel” olduğuyla mı ilgileniyor?

Diğer tüm öğrenme alanları gibi hangi alanda öğrenmek istediğine karar verdikten sonra, ilk adım
konuyla ilgili diğerlerinin neler düşündüğünü görmektir. İnsan seçici biçimde okuyarak, konuşarak ve
dinleyerek o alandaki “son gelişmelere” dair fikir sahibi olabilir. Yine daha ilk adımdan itibaren
öğrenmenin yönünü kontrol etmek çok önemlidir. İnsan belirli bir kitabı okumak veya başka bir
seçeneği olmadığı için bir kursu takip etmek zorunda kalırsa, öğrenme, isteklerine ters düşecektir.
Ama aynı rotayı takip etmek, bunun doğru olduğuna dair içten gelen bir hissin sonucunda alınmış bir
kararsa öğrenme, görece çabasız ve eğlenceli hâle gelir.

Felsefedeki tercihleri netleştiğinde bir amatör bile bir alanda uzmanlaşmak ister. Bazıları gerçekliğin
temel özellikleriyle ilgilenir ve ontolojiye doğru kayar, Wolff, Kant, Husserl ve Heidegger okur. Doğru
ve yanlış sorularını daha çok düşünen bir diğer insan Aristo, Aquinas, Spinoza ve Nietzsche'nin ahlak
felsefesiyle ilgili daha çok şey öğrenmek ister. Neyin güzel olduğun dair bir ilgi, Baumgarten, Croce,
Santayana ve Collingwood gibi estetik filozoflarının fikirlerini gözden geçirmeye neden olur. Herhangi
bir düşünce kalıbında karmaşıklık yaratmak için uzmanlaşma gerekse de neden-sonuç arasındaki ilişki
her zaman net olmalıdır: Uzmanlaşma daha iyi düşünmek içindir ve kendi başına bir amaç değildir. Ne
yazık ki birçok ciddi düşünür tüm zihinsel çabalarını tanınmış âlimler olmaya adıyorlar ama bu arada
âlim olmaktaki asıl amaçlarını unutuyorlar.

Diğer disiplinlerde olduğu gibi felsefede de insanın pasif tüketici olmaktan çıkıp aktif üretici olmaya
hazır olduğu bir nokta vardır. İnsanın, kendi düşüncelerinin günün birinde gelecek kuşaklar tarafından
şaşkınlık içinde okunacağını düşünerek yazması çoğu durumda insan ilişkilerinde çok fazla hasara
neden olan “kendini beğenmiş bir varsayım” olan bir kibir eylemidir. Ama insan karşılaştığını hissettiği
büyük sorunlara yanıt vermek için içsel bir dürtüyle fikirlerini kaydederse ve deneyimlerini mantıklı
hâle getirecek yanıtlar bulmaya çalışırsa o zaman amatör filozof hayatın en zor ve değerli
görevlerinden birisinden haz almayı öğrenmiş olacaktır.

AMATÖRLER VE PROFESYONELLER

Bazı kişiler tüm enerjilerini tek bir aktiviteye odaklamayı, bu aktivitede uzmanlaşmayı tercih ederler
ve bu alanda neredeyse profesyonel performans seviyesine ulaşmayı hedeflerler. Alanlarında
kendileri kadar becerikli olmayan ve kendini bu denli adamayan herkese tepeden bakarlar. Diğerleri
ise bir dizi aktiviteyle uğraşırlar ve hiçbirinde uzmanlaşmadan hepsinden mümkün olduğunca haz
almaya çalışır.
Fiziksel veya zihinsel aktivitelere kendimizi adama seviyemize dair tavrımızı tanımlayan iki sözcük
vardır. Bunlar amatör ve heveslidir. Bu günlerde bu etiketler biraz aşağılayıcıdır. Bir amatör veya
hevesli, yeterli olmayan, çok ciddiye alınmaması gereken ve performansı profesyonel standartlardan
düşük olan kişidir. Ama asıl olarak “amatör” Latince amare “sevmek” fiilinden gelir ve yaptığı işi seven
kişi anlamındadır. Benzer biçimde dilettante" (Hevesli) Latince delectare, bir aktiviteden " alan kişi"
anlamına gelir. Bu sözcüklerin ilk anlamları bu neden le başarılardan çok deneyimlere odaklanmıştı;
kişilerin ne kadar iyi yaptıklarına değil, bir şey yapmaktan aldıkları öznel de tanımlıyorlardı. Deneyimin
değerine karşı değişen tavrımız iki sözcüğün kaderinden daha iyi gösteren bir şey yoktur Amatör şair
veya hevesli bir bilim insan olmanın hayran olunacak bir şey olduğu zamanlar vardı, çünkü bu tür
aktivitelere katılmak yaşam kalitesini artırmak anlamına geliyordu. Ama giderek artan biçimde öznel
durumlara değil davranışa değer verildi: Hayran olunan şey başarı, zafer ve deneyimin kalitesi değil
performans kalitesi oldu. Sonuç olarak, hevesli olmak kişinin eylemlerinin verdiği hazzı yaşamak gibi
en önemli şey anlamına gelse de utandırıcı olmaya başladı.

Öğrenenler, onları motive eden amacı gözden kaçırırsa burs da desteklenen türde hevesli
öğrenmenin altımın profesyonel âlimlikten daha kolay oyulacağı doğrudur. Bileyecek bir baltası olan,
uzman olmayan insanlar bazen ilgilerinde ilerlemek için sahte bilime dönüyorlar ve çoğu zaman bu
insanların çabalarını gerçekten içsel olarak motive olan amatörlerinkinden ayırmak zordur.

Örneğin etnik kökenlerin tarihine ilgi duymak kolayca kişinin diğer gruplara göre kendi üstünlüğüne
dair sapkınca bir araştırmaya dönüşebilir. Almanya'daki Nazi hükümeti antropoloji, tarih, anatomi,
biyoloji ve felsefeye döndü ve kendi Atik - tünlüğü teorisini ortaya attı. Profesyonel âlimler de bu
şüpheli girişime dâhil oldu ama ilham kaynağı olan amatörlerdi ve oyun. Bilime değil politikaya ait
kurallara göre oynandı.

Yetkililer mısır yetiştirmek için deneysel tavsiyeleri uygulamak yerine komünist ideolojinin kurallarını
uygulamaya karar verince Sovyet biyolojisi bir nesil geriye gitti. Lysenko’nun soğuk bir iklimde ekilen
tohumların daha dayanıklı büyüyeceği ve daha da dayanıklı soylar üreteceği görüşü özellikle de
Leninist dogma içinde uzman olmayan insanlara mantıklı geldi. Ne yazık ki politikanın ve mısırın
yöntemleri her zaman aynı değildir ve Lysenko'nun çabaları onlarca yıl süren açlığa neden oldu.

Amatör ve hevesli sözcüklerinin kötü çağrışımları, yıllar içinde büyük oranda içsel ve dışsal hedeflerin
arasındaki farkın bulanıklaşması nedeniyle ün kazandı. Bir profesyonel kadar şey biliyormuş gibi
yapan amatör muhtemelen yanılıyordur ve bir soruna neden olur. Amatör bilim insanı olmanın amacı,
kendi sahalarındaki profesyonellerle rekabet etmek değil zihinsel becerileri geliştirmek için sembolik
disiplini kullanmak ve bilinçte düzen yaratmaktır. Bu seviyede amatör âlim kendi başına kalabilir ve
hatta profesyonel akranından daha etkili bile olabilir. Fakat amatör, amacını gözden kaçırdığı anda,
bilgi kullanımı temel olarak egosunu şişirir veya maddi kazanç elde etmeye yönelir ve sonra bu kişiler
âlim karikatürü olurlar. Bilimsel yöntemin altında yatan şüpheci disipline ve karşılıklı eleştiriye dair
eğitim almadan ön yargılı amaçlarla bilginin alanlarına giren sıradan kişiler, daha acımasız, gerçekten
daha da uzaklaşmış ve hatta en yozlaşmış âlimlere dönüşebilirler.
YAŞAM BOYU ÖĞRENME GÖREVİ

Bu bölümün amacı zihinsel aktivitenin nasıl haz ürettiğini gözden geçirmekti. Zihnin, en azından
hareketin vücut için ürettiği kadar yoğun fırsatlar sunduğunu gördük. Cinsiyet, ırk, eğitim veya sosyal
sınıf farkı olmaksızın uzuvların ve duyuların kullanımının herkes için erişilebilir olması gibi belleğin,
dilin, mantığın ve neden sonuç ilişkisinin kuralları da zihnin kontrolünü ele geçirmek isteyen herkes
için kullanılabilirdir.

Birçok insan okuldan ayrıldıktan sonra öğrenmeye son verir çünkü on üç ile yirmi yıl süren dışsal
motivasyon üzerine kurulu eğitim hâlâ kötü anıların kaynağıdır. Bu insanların dikkatleri ders kitapları
ve öğretmenler tarafından yeterince uzun süre manipüle edilmiştir ve bu kişiler mezuniyeti
özgürlüklerinin ilk günü olarak kabul ederler.

Ama sembolik becerisini kullanmaktan vazgeçen bir insan asla gerçekten özgür olamaz. Komşularının,
gazete editörlerinin ve televizyona çıkan insanların görüşleriyle yönlendirilir. “Uzmanların” insafına
kalmıştır. İşin ideali, dışsal uygulanan eğitimin sonunun içsel olarak motive edici bir eğitimin
başlangıcı olmasıdır. Bu noktada çalışmanın amacı artık bir not almak, diploma elde etmek veya iyi bir
iş bulmak değildir. Daha çok insanın çevresinde olanları anlaması, deneyimlerinin neyle ilgili olduğuna
dair kişisel olarak anlamlı bir his geliştirmesidir. Bundan Platon'un Philebus'da anlattığı ve Sokrat'ın
öğrencileri tarafından yaşanana benzer derin bir düşünce hazzı gelecektir: “Bu kaynaktan içtiğiyle ilk
kez sarhoş olan genç adam, bilgeliğin hazinesini bulmuş kadar mutludur; kesinlikle mest olmuştur.
Her konuşmayı anlar, tek bir fikir üretmek için tüm fikirleri bir araya toplar ve sonra bunları ayırıp
parçalara böler. Önce kendisinin aklını sonra diğerlerinin aklını karıştırır, genç ya da yaşlı yanına gelen
herkesi rahatsız eder ve kendi ebeveynlerini veya dinlemek istemeyenleri dahi ayırmaz...”

Bu alıntı, iki bin dört yüz yıl öncesine ait olmasına rağmen, çağdaş bir gözlemci zihnin akışını ilk kez
keşfeden bir insanın neler yaşayacağını bu denli canlı bir biçimde anlatamazdı.

Akış Olarak İş

Diğer hayvanlar gibi biz de varoluşumuzun büyük kısmını geçinmek için harcarız: Vücudu beslemek
için gerekli kaloriler büyülü biçimde masada kendiliğinden oluşmazlar, evler ve arabalar aniden ortaya
çıkmazlar. Ancak insanın ne kadar çalışması gerektiğiyle ilgili sabit formüller yoktur. Örneğin,
görünüşe göre ilk avcı toplayıcılar, Afrika'nın yaşanması zor çöllerinde yaşayan çağdaş nesilleri gibi
her gün üç ile beş saati çalışmak olarak düşünebileceğimiz şekilde -yiyecek, sığınak, kıyafet ve alet
sağlamak için- geçiriyordu. Günün geri kalanını sohbetle, dinlenerek veya dans ederek geçiriyorlardı.
Diğer aşın uçta günde on iki saat ve haftada altı gün fabrikalarda veya tehlikeli madenlerde çalışmaya
zorlanan on dokuzuncu yüzyıl sanayi işçileri vardır.
İşin sadece niceliği değil niteliği de son derece değişkendir. Eski bir İtalyan deyişi vardır: “Il lavoro
nobilita I’uomo, e lo rende simile alle bestie”; yani “Çalışmak insana soyluluk katar ve onu bir hayvana
dönüştürür.” Bu ironik Hnave tüm işlerin doğası üzerine bir yorum olabilir ama büyük beceriler
isteyen ve özgürce yapılan işin özün karmaşıklığını rafine etmesi olarak da yorumlanabilir. Öte
yandan, baskı altında yapılan ve beceri gerektirmeyen bir iş kadar entropik olan çok az şey olduğu
yorumu da yapılabilir. Tam teşekküllü bir hastanede ameliyat yapan beyin cerrahı da çamurda
ilerlemeye çabalayan köle işçi de ağır yükün altında çalışıyordur. Ama cerrahın her gün yeni şeyler
öğrenme şansı vardır ve her gün kontrolün onda olduğunu ve zor görevleri gerçekleştirebileceğini
öğrenir. İşçi her gün aynı yorucu hareketleri yapmaya zorlanır ve öğrendiği şey çoğu zaman kendi
çaresizliğidir.

Çalışmak, evrensel ama çok çeşitli olduğu için insanın geçinmek için yaptığı şeyin eğlenceli olup
olmadığı genel olarak memnuniyetinde büyük fark yaratır. Thomas Carlyle “İşini bulan kutsanmıştır;
başka kutsanmışlık istemesin,” diye yazdığında çok da yanlış bir şey söylemiyordu. Sigmund Freud,
biraz basit olan bu tavsiyeyi güçlendirdi. Mutluluk için reçete sorulduğunda kısa ama mantıklı bir yanıt
verdi: “İş ve aşk.” İnsan işinde ve diğer insanlarla ilişkilerinde akışı bulursa bir bütün olarak yaşam
kalitesini geliştirme yolunda ilerler. Bu bölümde mesleklerin nasıl akış sağladığını keşfedeceğiz ve bir
sonraki bölümde Freud'un diğer ana teması olan diğer insanların arkadaşlığından mutlu olmayla
devam edeceğiz.

OTOTELİK ÇALIŞANLAR

İhtirasının cezası olarak Âdem, Tanrı tarafından dünyaya alnının teriyle çalışması için gönderilir.
Yaradılış (3:17) bu olayı birçok kültürün, özellikle de “medeniyetin” karmaşıklığına ulaşmış olanların
çalışmayı nasıl algıladıklarını -her şekilde sakınılması gereken bir lanet- yansıtır. Evrenin verimsiz
işleyişi nedeniyle temel ihtiyaç ve özlemlerimizi gerçekleştirmenin çok enerji gerektirdiği doğrudur.
Ne kadar yemek yediğimizi, sağlam ve iyi döşenmiş evlerde yaşayıp yaşamadığımızı veya teknolojinin
son ürünlerini alabilmeyi umursamadığımız sürece çalışmanın gerekliliği omuzlarımızdan kalkar,
Kalahari çölündeki göçebeler için durum budur, Ama maddi hedeflere daha çok psişik enerji
harcadıkça hedefler daha da imkânsızlaşır ve gerçekleşmeleri de daha zor olur. Sonra artan
beklentileri karşılamak için doğal kaynak girdisinin yanı sıra hem zihinsel hem de fiziksel olarak daha
çok iş gücü girdisi sağlamamız gerekir. Tarihin büyük kısmında “medeni” toplumların kıyısında
yaşayan insanların çoğu, onları sömürmenin bir yolunu bulmuş olan azınlığın hayallerini
gerçekleştirmek için hayattan zevk alma umudundan vazgeçmiştir. Medeni toplumları daha ilkel
olanlardan ayıran başarılar -Piramitler, Çin Seddi, Taj Mahal ve tapınaklar, saraylar ve antik barajlar
gibi- genelde hükümdarlarının tutkularını gerçekleştirmeye zorlanan kölelerin enerjisiyle yapılmıştır.
Çalışmanın kötü bir ününün olması hiç şaşırtıcı değildir.

Kutsal kitaba saygılıyım ancak çalışmanın zevksiz olduğu önermesi bana çok doğru gelmiyor. Çalışmak
güç olabilir ancak en azından hiçbir şey yapmadan durmaktan daha Zor değildir. Ancak çalışmanın haz
verici olduğuna dair somut kanıtlar vardır ve gerçekten de genellikle hayatın en haz verici kısmıdır.
Zaman zaman kültürler, üretime dayalı günlük işleri mümkün olduğunca akış aktivitelerine
benzetecek şekilde evrim geçirirler. Hem çalışmanın hem de aile hayatının zorlu ama aynı zamanda
uyum içinde olduğu gruplar vardır. Avrupa'nın yüksek dağ vadilerinde, Sanayi Devriminden kurtulan
Alp köylerinde bu tür topluluklar hâlâ vardır. Daha birkaç nesil öncesine kadar her yerde yaygın çiftçi
yaşam biçiminin temsilcisi olan “geleneksel” bir ortamda çalışma yaşantısını görmek için Profesör
Fausto Massimini ve Dr. Antonella Delle Fave öncülüğündeki İtalyan psikologlardan oluşan bir ekip
burada yaşayanlardan bazılarıyla görüşmeler gerçekleştirdiler ve bu görüşmelerin detaylı
çözümlemelerini cömertçe paylaştılar.

Bu tür yerlerin en göze çarpan özelliği, burada yaşayanların işlerini boş zamanlarından nadiren
ayırabilmesidir. Her gün on altı saat çalıştıkları söylenebilir ama hiç çalışmadıkları da iddia edilebilir.
İtalyan Alplerinin Val d'Aosta bölgesindeki küçük Pont Trentaz köyünde yaşayan yetmiş altı yaşındaki
Serafina Vinon adlı kadın ineklerini sağmak için hâlâ sabah beşte kalkıyor. Sonrasında büyük bir
kahvaltı hazırlıyor, evi temizliyor ve yılın o zamanındaki hava durumuna göre ya sürüyü hemen
buzulun altındaki çayırlara götürüyor ya bahçeyle ilgileniyor ya da biraz yün tarıyor. Yazları yüksek
otlaklarda ot biçiyor ve sonra kafasının üzerinde büyük balyaları birkaç kilometre aşağıdaki ahıra
taşıyor. Doğrudan inerse ahıra yarı zamanda inebilir ama eğimlerin erozyonla kaybolmasını
engellemek için görünmeyen sarmal yollar izliyor. Akşamları okuyor veya torunlarının çocuklarına
masal anlatıyor veya haftada birkaç kez onun evinde toplanan arkadaşlarına ve akrabalarına
akordeon çalıyor.

Serafina, sanki eski dostlarıymış gibi her ağacı, her kayayı ve dağların her özelliğini biliyor. Kökeni
yüzlerce yıl öncesinden ailesi toprağa bağlı: 1473 Vebası sona erdiğinde bu eski kaya köprü üzerinde
Serafina'nın köyünden hayatta kalan son kadın elinde bir meşaleyle aşağıdaki vadideki köyden
hayatta kalan son adamla buluştu. Birbirlerine yardım ettiler, evlendiler ve Serafina'nın ailesinin
ataları oldular. Şu ahududu tarlasında büyükannesi küçük bir çocukken kayboldu. Bu kaya üzerinde,
şeytan elinde bir dirgenle yıllar evvel yaşanmış bir kar fırtınasında Andrew amcayı tehdit etti.

Serafina'ya hayatta yapmaktan en çok zevk aldığı şey sorulduğunda yanıt vermekte zorlanmadı:
İnekleri sağmak, onları çayıra götürmek, bahçeyi budamak, yün taramak... Aslında en çok zevk aldığı
şey başından beri geçinmek için yaptığı şeydi. Kendi sözleriyle: “Bu bana harika bir tatmin sağlıyor.
Dışarıda olmak, insanlarla konuşmak, hayvanlarımla olmak... Herkesle konuşurum —bitkiler, kuşlar,
çiçekler ve hayvanlar. Doğadaki her şey size dost olur; doğanın her gün ilerlediğini görürsünüz. Temiz
ve mutlu hissedersiniz: Yorulup eve gitmek zorunda olmanız kötüdür... Çok çalışmak zorunda olsanız
da bu çok güzeldir.”

Parası ve zamanı olsa ne yapacağı sorulduğunda Serafina kahkaha attı ve aynı aktivite listesini sıraladı:
İnekleri sağardı, bahçeye bakardı, yün tarardı. Bunun nedeni, Serafina'nın şehir hayatının sağladığı
alternatifler konusunda cahil olması değildir: Arada sırada televizyon izliyor, dergileri okuyor ve daha
genç akrabalarının çoğu büyük şehirlerde yaşıyorlar ve onların rahat bir hayatları, arabaları, ev aletleri
ve egzotik tatilleri var. Ama daha moda ve modem yaşam biçimleri Serafina'ya çekici gelmiyor: O,
evrende oynadığı rolle kesinlikle mutlu ve huzurlu.
Pont Trentaz'ın yaşları atmış altıyla seksen iki arasında değişen en yaşlı on sakiniyle mülakatlar
yapıldı; hepsi Serafina'nınkine benzer yanıtlar verdiler. Hiçbirisi iş ve boş zaman arasında keskin bir
ayrım yapmadı ve hepsi işlerinden temel optimum deneyim kaynağı olarak bahsetti ve şans verilse
hiçbirisi daha az çalışmayacağını söyledi.

Çocuklarıyla da mülakat yapıldı ve çoğu hayata karşı aynı tutumu sergilediler. Ama daha genç
torunları arasında (yaşları yirmiyle otuz üç arasında) işe karşı daha tipik davranışlar baskındı: Şans
verilse daha az çalışacaklarını ve eğlence için -okumak, spor yapmak, gezmek ve güncel programları
izlemek için- daha çok zaman ayıracaklarını söylediler. Nesiller arasındaki bu farkın nedeni kısmen yaş
meselesidir; genç insanlar genelde paylarına düşenden daha az memnun olurlar, değişime daha
isteklidirler ve rutinin kısıtlamalarına karşı daha hoşgörüsüzdürler. Ama bu durumda uyuşmazlık aynı
zamanda çalışmanın anlamlı biçimde insanların kimlikleriyle ve nihai hedefleriyle uyumlu olduğu
geleneksel yaşam biçiminin erozyonunu yansıtır. Pont Trentaz'ın genç insanlarının bazıları
yaşlılıklarında işleri hakkında Serafina gibi hissedebilirler; çoğunluk muhtemelen öyle hissetmeyecek.
Bunun yerine gerekli ama hoş olmayan işlerle haz veren ama çok az karmaşıklığı olan boş zaman
meşguliyetleri arasındaki farkı genişletmeye devam edecekler.

Alp köylerinde hayat hiçbir zaman kolay değildir. Hayatta kalmak için herkes her gün hem sıkı
çalışmak zorundadır hem de beceri gerektiren zanaatlarda ustalaşmalıdır. Ayrıca özgün dillerinin yanı
sıra şarkılarının, sanat eserlerinin ve karmaşık geleneklerinin korunması ve olgunlaştırılması gibi zorlu
görevlerde de kendini geliştirmelidir. Ancak bir şekilde kültür öyle bir şekilde evrim geçirmiştir ki
içinde yaşayan insanlar bu görevleri eğlenceli bulur. Sıkı çalışma zorunluluğuyla baskılanmış
hissetmek yerine yetmiş dört yaşındaki Giuliana B.'nin görüşlerini paylaşırlar: “Özgürüm, işimde
özgürüm çünkü ne istersem onu yaparım. Bir şeyi bugün yapmazsam yarın yaparım. Patronum yok,
kendi hayatımın patronuyum. Özgürlüğümü korudum ve özgürlüğüm için savaştım.”

Elbette tüm sanayi öncesi kültürler bu kadar pastoral değildi. Avcı veya çiftçi toplumların birçoğunda
hayat sert, yabani ve kısaydı. Aslında Pont Trentaz'dan fazla uzak olmayan bazı Alp toplulukları son
yüzyılın yabancı gezginleri tarafından açlık, hastalık ve cehaletle dolu olarak anlatılıyor. İnsani
hedefleri çevresel kaynaklarla uyumlu biçimde dengeleyebilecek bir yaşam biçiminde
kusursuzlaşmak, içini dolduracak ziyaretçileri huşu içinde bırakan büyük katedrallerden birini inşa
etmek kadar nadide bir beceridir. Bir başarılı örnekten tüm sanayi öncesi kültürlere genelleme
yapamayız. Ama aynı şekilde, işin her zaman özgürce seçilen eğlenceden daha az eğlenceli olması
gerektiği fikrinin tersini kanıtlamak için de tek bir istisna yeterlidir. Peki ya işi kendini geçindirmesine
doğrudan bağlı olmayan şehirli işçinin durumu ne olacak? Serafina'nın tavrının sadece geleneksel
çiftçi köylerine özel olmadığı ortaya çıktı. Bunu arada sırada sanayi çağının hengâmesinde de
bulabiliyoruz. Bunun iyi bir örneği, akış deneyimine dair ilk araştırmalarımızda görüştüğümüz Joe
Kramer vakasıdır. Joe, altmışlı yaşlarının başındaydı ve demiryolu vagonlarının birleştirildiği bir Güney
Chicago tesisinde kaynakçıydı. Üç büyük karanlık ve hangar benzeri yapı içinde Joe ile beraber iki yüze
yakın işçi çalışıyordu ve kafalarının üzerindeki vinçlerle tonlarca ağırlıkta çelik plakalar taşınıyor ve bir
kıvılcım sağanağı içinde yük vagonlarının temeline kaynak yapılıyordu. Yazları içerisi fırın gibiydi, kışın
ise bozkırın soğuk rüzgârları uğultuyla esiyordu. Metal sesi her zaman o kadar yoğundu ki insanın
sesini duyurmak için diğerinin kulağına bağırması gerekiyordu.
Joe, Birleşik Devletlere beş yaşındayken geldi ve dördüncü sınıftan sonra okuldan ayrıldı. Otuz yılı
aşkın zamandır bu tesiste çalışıyor ama hiçbir zaman ustabaşı olmak istemedi. Birkaç terfiyi reddetti
ve basit bir kaynakçı olmayı sevdiğini, birilerinin patronu olmaktan rahatsız olacağını iddia etti.
Tesisteki hiyerarşinin en altında olmasına rağmen herkes Joe'yu tanıyor ve herkes tüm tesisteki en
önemli insan olduğunu kabul ediyor. Müdür, Joe gibi beş kişi daha olsa bu tesisin sektördeki en
verimli şirket olacağını söylüyor. İş arkadaşları Joe olmadan atölyeyi hemen kapatacaklarını söylüyor.

Bu ünün nedeni basit: Anlaşılan Joe tesisin faaliyetinin her aşamasında ustalaşmıştı ve şimdi bir
gereklilik durumunda herkesin yerini alabilirdi. Dahası büyük mekanik vinçlerden küçük elektrikli
monitörlere kadar bozulan tüm makineleri tamir edebiliyordu. Ama insanları en çok şaşırtan şey
Joe'nun sadece bu görevleri yapabilmesi değil bunları yapması istendiğinde bundan gerçekten haz
almasıydı. Düzgün bir eğitim almadan karmaşık motorlar ve araçlarla baş etmeyi nasıl öğrendiğini
sorduğumuzda Joe ikna edici bir yanıt verdi. Çocukluğundan beri her türden makineyle ilgileniyordu.
Özellikle düzgün çalışmayan şeyler dikkatini çekiyordu: “Annemin tost makinesi bozulunca kendime
sordum. "Ben tost makinesi olsam ve çalışmasam Sorumu ne olurdu?!” Sonra tost makinesini söktü,
sorunu buldu ve tamir sistemleri öğrenmek ve düzeltmek için bu empatik tanıma yöntemini kullandı
ve keşfetmek cazibesini hiç kaybetmedi; şimdi emekliliğine yaklaşmışken Joe hâlâ her gün işinden
zevk alıyor.

Joe hiçbir zaman işkolik olmadı, kendisini iyi hissetmek için fabrikanın neden olduğu güçlüklere
bağımlı kalmadı. Evde yaptığı şey, belki de bu düşünce gerektirmeyen rutin işi karmaşık ve akış üreten
aktiviteye dönüştürmekten bile daha dikkate değerdi. Joe ve karısı şehrin kıyısında mütevazı bir
bungalovda yaşıyorlardı. Yıllar içinde evin iki tarafındaki iki boş arsayı da satın almışlardı. Bu arsalar
üzerinde Joe terasları, patikaları ve yüzlerce çiçek ve çalıyla detaylı bir kaya bahçe inşa etmişti. Toprak
alt sulama sistemini döşerken Joe'nun aklına bir fikir geldi: Ya bunlarla gökkuşağı yaparsa? Bu amaç
için yeterince ince sulama ucu aradı ama hiçbirisi onu tatmin etmedi, bu yüzden kendisi bir tane
tasarladı ve bunu bodrum katındaki torna tezgâhında yaptı. Şimdi işten sonra verandasında oturuyor
ve tek bir düğmeye dokunarak bir sürü küçük gökkuşağına dönüşen bir düzine kadar püskürtücüyü
harekete geçiriyor.

Ama Joe'nun küçük Cennet Bahçesinde bir sorun var. Çoğu günler çalıştığı için o eve döndüğünde
güneş genelde suyu güçlü renklerle donatamayacak kadar alçalmış oluyordu. Bu yüzden Joe çizim
tahtasına geri dönerek hayran olunacak bir çözüm buldu. Gökkuşağını oluşturmak için yeterli güneş
etkisini yaratacak projektör ışıkları buldu ve bunları püskürtücülerin etrafına dikkat çekmeyecek
şekilde yerleştirdi. Şimdi gerçekten hazırdı. Gecenin bir yarısında bile iki düğmeye dokunarak evinin
etrafını su ışık ve renk yelpazeleriyle çeviriyordu.

Joe “ototelik kişiliğe” sahip olmanın veya en kısır ortamlarda insanlık dışı çalışma ortamı veya otların
bürüdüğü bir kenar mahallede- akış deneyimi yaratabilme becerisinin ne anlama geldiğine dair nadir
bir örnektir. Tüm demiryolu tesisinde Joe eyleme geçmek için zorlayıcı fırsatları algılayan tek insan
gibidir. Görüştüğümüz kaynakçıların diğerleri işlerini mümkün olduğunca çabuk bitirip kaçacakları bir
yük olarak görüyorlardı ve her akşam iş biter bitmez fabrikayı çevreleyen sokakların her bir köşesine
stratejik biçimde yerleşmiş barlara kaçıyor ve orada bira ve sohbetle günün sıkıcılığını unutuyorlardı.
Sonra eve gidip televizyonun önünde daha fazla bira içip eşleriyle biraz ağız dalaşına giriyorlardı ve
gün bu şekilde -her anlamda öncekinin aynısı olarak- sona eriyordu.

Birileri Joe'nun hayat biçimini, iş arkadaşlarınınkinden daha fazla desteklemenin son derece “elitist”
olduğunu iddia edebilir. Sonuçta barlardaki insanlar da iyi zaman geçiriyor ve arka bahçeye çekilip
gökkuşakları yapmanın zaman geçirmek için daha iyi olduğunu kim iddia edebilir ki? Elbette kültürel
göreciliğin temellerine göre bu eleştiri haklı olabilir. Ama insan artan karmaşıklığa bağlı hazzı
anlayınca bir daha bu tür radikal göreciliği ciddiye almaz Çevrelerindeki fırsatlarla oynayan ve bunları
dönüştüren insanların deneyimlerinin kalitesi, değiştiremeyeceklerini hissettikleri çıplak gerçekliğin
sınırları içinde yaşamayı kabul etmiş insanların hazzından belirgin bir biçimde daha gelişmiştir.

İşin bir akış aktivitesi olarak yapılması görüşü, farklı din ve felsefe sistemleri tarafından geçmişte insan
potansiyellerini tam anlamıyla ortaya çıkarmak için en iyi yöntem olarak sık sık önerilmiştir. Orta
Çağ'ın Hristiyan dünya görüşüne sahip insanları için Tanrı'nın ihtişamı için yapıldığı sürece patates
soymanın bir katedral inşa etmek kadar önemli olduğunu söylemek mantıklıydı. Karl Marx'a göre,
erkekler ve kadınlar varoluşlarını üretken eylemlerle inşa ederler ve çalışarak yarattığımız dışında bir
“insan doğası” yoktur. Çalışmak sadece nehirlerin üzerinde köprüler inşa ederek veya boş alanları
ekerek çevremizi değiştirme, aynı zamanda kişiyi de içgüdüleriyle motive olan bir hayvandan bilinçli,
hedef odaklı ve becerikli bir insana dönüştürür.

Akış olayının geçmiş zamanların düşünürlerine nasıl göründüğüne dair en ilginç örneklerden birisi,
Taocu âlim Chuang Tzu'nun 2.300 yıl öncesindeki yazılarında görülen Yu kavramıdır. Yu yol veya
Tao'yu izlemek için doğru yöntem anlamına gelir: Diğer dillere “amaçsızca dolaşmak”; “yere
dokunmadan yürümek” veya “yüzmek,” “uçmak” veya “akmak” olarak çevrilmiştir. Chuang Tzu,
Yu'nun -dış ödüller için endişelenmeden, spontane bir biçimde ve tam bağımlı olmadan- kısacası tam
bir ototelik deneyim şeklinde yaşamak için düzgün bir yöntem olduğuna inanıyordu.

Yu'ya göre nasıl yaşanacağına -veya nasıl akılacağına- dair bir örnek olması için Chuang Tzu bize adını
taşıyan eserinin İç Bölümlerinde mütevazı bir işçinin hikâyesini anlatır. Bu karakter Ting'dir ve Wei
Lordu Hei'nin mahiyeti için et doğrayan bir aşçıdır.

Hong Kong ve Tayvan'daki okul çocukları hâlâ Chuang Tzu'nun tanımını ezberlemek zorundadır: “Ting,
Lord Wen-hu için bir öküz kesiyordu. Elinin her dokunuşunda, omzunun her kalkışında, ayaklarının
her hareketinde, dizinin her ilerlemesinde —zip! zoop! Bıçağı vın diye kesti ve Mulberry Grove dansı
yapıyormuş gibi veya Ching-shou müziğine ayak uyduruyormuş gibi mükemmel ritmi yakaladı.”

Lord Wen-hui aşçısının işinde bu kadar çok akış (veya Yu) bulmasıyla hayrete düşmüştü ve büyük
becerisi için Ting'i övdü. Ama Ting bunun bir beceri işi olduğunu reddetti: “Benim umursadığım
becerinin ötesine geçen Yol'dur.” Sonra bu üstün performansını nasıl başardığını anlattı: Öküz
hakkında bir tür mistik ve sezgisel anatomi bilgisi otomatik bir kolaylıkla onu parçalara ayırmasını
sağlıyordu: “Algı ve anlayış durur ve ruh istediği yere gider.”
Ting'in açıklaması Yu ve akışın farklı türde süreçlerin sonucu olduğunu ima ediyormuş gibi görünebilir.
Aslında bazı eleştirmenler farkları vurgularlar: Akış zorluklarda ustalaşmak için bilinçli bir çabanın
sonucuyken, Yu kişi bilinçli ustalıktan vazgeçtiğinde ortaya çıkar. Bu anlamda akışı optimum deneyim
arayışı için “Batılı” örneği olarak görürler ve bu da onlara göre değişen objektif koşullara dayalıdır
(örneğin zorlukları becerilerle karşılamak) ama Yu “Doğulu” yaklaşımın örneğidir ve objektif koşulları
ruhani oyunculuk ve gerçekliğin aşılması için tamamen görmezden gelir.

Ama bir insan bu bilincin sınırını aşan deneyimi ve ruhani oyunculuğu nasıl başarır? Aynı hikâyede
Chuang Tzu bu soruya yanıt olarak değerli bir görüş sunar, bu görüş taban tabana zıt yorumlara
neden olmuştur. Watson'ın çevirisinde şöyledir: “Fakat ne zaman karmaşık bir yere gelsem zorlukları
ölçerim, kendime dikkatli olmamı ve gözlerimi yaptığım işte tutmamı, çok yavaş çalışmamı ve bıçağımı
büyük bir ustalıkla hareket ettirmemi söylerim ve sonra flop! Her şey yere düşen bir toprak topağı
gibi ayrılır. Orada elimde bıçakla durur ve tamamen tatmin olmuş hâlde etrafıma bakarım ve
kımıldamak istemem ve sonra bıçağı siler ve yerine koyarım.”

Şimdi daha önceki bazı âlimler bu metnin Yu'dan haberi olmayan vasat bir kasabın çalışma yöntemini
anlattığını iddia ediyorlar. Daha yakın dönemdeki Watson ve Graham gibiler Ting'in kendi çalışma
yöntemleri olduğuna inanıyorlar. Kendi akış deneyimi bilgilerime göre, ben ikinci okumanın doğru
olduğuna inanıyorum. Tüm açık beceri ve zanaat (chi) seviyelerinde ustalaştıktan sonra bile Yu'nun
yine de yeni zorlukların (yukarıdaki alıntıdaki “karmaşık yer” veya “zorluklar”) keşfedilmesine ve yeni
becerilerin (“dikkatli olmamı ve gözlerimi yaptığım işte tutmamı, çok yavaş çalışmamı ve bıçağımı
büyük bir ustalıkla hareket ettirmemi”) geliştirilmesine bağlı olduğunu gösteriyor.

Diğer bir deyişle, Yu'nun mistik yüceliği bazı insanüstü kuantum sıçrayışlarıyla değil, sadece dikkatin
insanın çevresindeki eylem fırsatlarına odaklanmasıyla elde edilebilir ve bunlar da becerilerin
mükemmelleşmesiyle sonuçlanır. Bu beceriler zaman içinde spontane ve başka dünyadan gelmiş gibi
tamamen otomatik görünür. Harika bir kemancının veya büyük bir matematikçinin performansı
zorluk ve becerilerin sürekli olarak geliştirilmesiyle açıklanabilse de yine de anlaşılmaz görünür.
Benim yorumum doğruysa akış deneyiminde (veya Yu'da) Doğu ve Batı buluşur: İki kültürde de
mutluluk aynı kaynaklardan gelir. Lord Wen-hui'nin aşçısı insanın en olası olmayan yerlerde, günlük
hayatın en mütevazı işlerinde akışı nasıl bulabileceğine dair harika bir örnektir ve aynı zamanda iki bin
üç yüz yıl önce bu deneyimin dinamiklerinin bilinmesi bakımından da dikkate değerdir.

Alplerde çiftçilik yapan yaşlı bir kadının, Güney Chicago'daki kaynakçının ve antik Çin'deki efsanevi
aşçının ortak noktası budur: İşleri zor ve sıradandır ve çoğu insan bu işleri sıkıcı, kendini tekrarlayan
ve anlamsız işler olarak görürler. Ancak bu kişiler yapmak zorunda oldukları işi karmaşık aktivitelere
dönüştürmüştür. Bunu diğerlerinin görmediği yerlerde eylem fırsatlarını görerek, ellerindeki
aktiviteye odaklanarak ve bu etkileşimde kaybolarak başarırlar ve sonrasında özleri daha güçlü
şekilde ortaya çıkar. Bu şekilde dönüştürüldüğünde iş haz verici olur ve kişisel olarak psişik enerjinin
harcanmasıyla sanki özgürce seçilmiş gibi hissettirir.
OTOTELİK İŞLER

Serafina, Joe ve Ting ototelik kişilik geliştirmiş insanlara örnektir. Onlar, çevrelerinin ciddi
kısıtlamalarına rağmen özgürlük ve yaratıcılıklarını ifade etmek için kısıtlamaları fırsatlara
dönüştürmüşlerdir. Yöntemleri işlerini daha da zenginleştirirken bundan zevk almalarını sağlar. Diğer
yöntem; işin kendisini değiştirmek ve ototelik kişiliği olmayan insanlar için bile koşulları akışa daha
uygun hâle getirmektir. İş doğal olarak bir oyuna ne kadar çok benzerse -çeşitlilik, uygun ve esnek
zorluklar, net hedefler ve anlık geri bildirimle- çalışanın gelişim seviyesinden bağımsız olarak o kadar
çok eğlenceli hâle gelir.

Örneğin, avlanmak tam da doğası gereği tüm akış özelliklerine sahip olan iyi bir “iş” örneğidir. Yüz
binlerce yıldır av hayvanlarını kovalamak insanların yaptığı temel üretici aktivite olmuştur. Ancak
avcılığın çok eğlenceli olduğu kanıtlanmıştır ve insanlar pratik ihtiyaçları ortadan kalktıktan sonra bile
hâlâ bunu yapmaya devam ediyorlar. Aynı şey balık tutmak için de geçerlidir. Pastoral varoluş hâli de
ilk “işin” akış benzeri yapısına ve özgürlüğüne sahiptir. Arizona'daki çağdaş ve genç Navajoların çoğu
ovalarda at sırtında koyunlarının peşinden gitmenin yaptıkları en eğlenceli şey olduğunu söylüyorlar.
Avlanma veya sürü gütmeye kıyasla çiftçilikten zevk almak çok daha zordur. Daha yerleşik daha
tekrarlayan bir aktivitedir ve sonuçların ortaya çıkması daha çok zaman alır. Baharda ekilen
tohumların meyve vermesi aylar sürer. Tarımdan zevk alması için insanın avcılıkla olduğundan çok
daha geniş bir zaman çerçevesi içinde bunu sürdürmesi gerekir: Avcı avını ve saldırı yöntemini her
gün birkaç kez seçerken çiftçi hangi ürünleri nereye ve ne kadar ekeceğine yılda birkaç kez karar verir.
Çiftçi başarılı olmak için uzun hazırlıklar yapmalı ve havanın uygun olması için çaresizce kesin olmayan
bir süre kadar beklemelidir. Göçebe veya avcı topluluklarının çiftçi olmaya zorlandıklarında bu sıkıcı
varoluşa uyum sağlamak yerine ölüp gittiklerini öğrenmek şaşırtıcı değildir. Ancak çiftçiler sonunda
işlerinin daha örtülü fırsatlarından haz almayı öğrenmişlerdir.

On sekizinci yüzyıldan önce çiftçilikten arta kalan boş zamanları dolduran zanaatlar ve küçük sanayi,
akış sağlamak konusunda oldukça iyi tasarlanmıştı. Örneğin, İngiliz dokumacılarının tezgâhları
evlerindeydi ve tüm aile kendi planlarına göre çalışıyordu. Üretim için kendi hedeflerini belirliyorlardı
ve başaracaklarını düşündükleri şeylere göre planlarını değiştiriyorlardı. Hava güzelse bahçede
çalışabiliyorlardı. İstedikleri zaman birkaç şarkı söyleyebiliyorlardı ve bir işin bir bölümü bittiğinde
küçük bir içkiyle bunu kutluyorlardı.

Bu düzenleme, hâlâ dünyanın bazı kısımlarında modernizasyonun tüm faydalarına karşın daha
insancıl bir üretim hızını sürdüren yerlerde devam etmektedir. Örneğin, Profesör Massimini ve ekibi
İtalya'nın kuzeyindeki Biella şehrinde, çalışma düzenleri iki yüzyıl öncesinde anlatılan İngiliz
dokumacılarınkine benzeyen dokumacılarla görüştü. Bu ailelerin her biri tek bir insan tarafından
denetlenen iki ila on mekanik tezgâha sahipti. Baba, sabah erken saatte tezgâhları kontrol ediyor ve
sonra oğlu görevi devralınca mantar toplamak için ormana veya alabalık avlamak için dereye
gidiyordu. Oğul makineleri sıkılıncaya kadar çalıştırıyor ve sonra anne görevi devralıyordu.

Mülakatlarında ailelerin her bir üyesi dokumayı yaptıkları eğlenceli aktivite -seyahat etmekten,
diskoya gitmekten, balık tutmaktan ve kesin olarak televizyon izlemekten daha eğlenceli olarak
tanımladı. Çalışmanın bu kadar eğlenceli olmasının nedeni sürekli olarak zorlayıcı olmasıydı. Aile
üyeleri kendi kalıplarını tasarlıyordu ve bir türden sıkıldıklarında diğerine geçiyorlardı: Her aile ne tür
kumaş dokuyacağına, malzemeleri nereden alacağına, ne kadar üreteceğine ve nerede satacağına
karar veriyordu. Bazı ailelerin Japonya ve Avustralya gibi uzak yerlerde bile müşterileri vardı. Aile
üyeleri yeni teknik gelişmelerden haberdar olmak veya gerekli ekipmanı mümkün olduğunca ucuza
almak için sürekli üretim merkezlerini seyahat ediyorlardı.

Ancak, Batı dünyasının büyük kısmında akış üretilmesine yardım eden bu tür rahat düzenlemeler, ilk
elektrikli tezgâhların icadı ve onların neden olduğu merkezi fabrika sistemi ile büyük ölçüde sekteye
uğramıştır. On sekizinci yüzyılın ortalarında İngiltere'de ailelerin yürüttüğü işler genelde toplu
üretimle baş edemiyordu. Aileler dağıldı, işçiler küçük atölyelerinden çıkıp çirkin ve sağlıksız tesislere
kitleler hâlinde gitmeye başladılar ve şafaktan gün batımına kadar çalışmaya zorlandılar. Yedi
yaşındaki küçük çocuklar bile tükenene kadar kayıtsız veya istismarcı yabancıların arasında çalışmaya
zorlandılar. Daha önce ışın verdiği hazzın bir itibarı varsa da bu ilk sanayileşme çılgınlığında etkili
biçimde yok edildi.

Şimdi yeni sanayi sonrası döneme giriyoruz ve çalışmanın yeniden insana faydalı bir hâle geldiği
söyleniyor: Tipik bir çalışan şimdi tuşların önünde oturuyor ve hoş bir kontrol odasında bilgisayar
ekranını kontrol ediyor ve bu arada bir dizi becerikli robot, üretim hattında “gerçek” iş ne yapmayı
gerektiriyorsa onu yapıyor. Aslında çoğu insan artık üretime dâhil olmuyor: “hizmet sektörü” adı
altında daha birkaç nesil önceki çiftçi ve fabrika işçilerine eğlence gibi gelecek işlerde çalışıyorlar.
Üstlerinde müdürleri ve profesyoneller var ve onlar çalışanlarının işlerinde istediklerini yapabiliyorlar.

Yani çalışmak vahşi ve sıkıcı ya da eğlenceli ve heyecan verici olabilir. Sadece birkaç yıl içinde,
ortalama çalışma koşulları. 1740'lar İngiltere'sinde olduğu gibi, daha iyi hâle de gelebilir, kâbusa da
dönebilir. Su çarkı, saban, buharlı motor, elektrik veya silikon çip gibi teknolojik gelişmeler işin zevkli
olup olmayacağı üzerinde çok büyük etkiye sahiptir. İnsanların çalışma koşullarını düzenleyen, köleliği
kaldıran, çocuk işçilerin çalıştırılmasını engelleyen ve kırk saatlik iş haftasını ve asgari ücreti
düzenleyen yasaların da işte alınan haz üzerinde büyük etkisi vardır. İş deneyiminin iradeyle
dönüştürülebileceğini ne kadar erken anlarsak hayatın bu çok önemli boyutunu o kadar erken
dönüştürmeye başlarız. Ancak çoğu insan hala çalışmanın sonsuza kadar "Âdemin laneti" olarak
kalmaya mahkûm olduğuna inanır.

Teoride her iş, akış modelinin reçetesi takip edilerek eğlenceli hale getirilebilir. Ancak bir işin doğası
etkileme gücüne sahip olanlar için, işin eğlenceli olup olmadığı şu anda öncelikli kaygılar arasında
değildir. Yönetim, ilk ve öncelikli olarak verimlilikle ilgilenmek zorundadır. Ayrıca güvenlik, emniyet ve
tazminatlar da sendika patronlarının öncelikleridir. Kısa vadede de bu öncelikler akış üreten koşullarla
çelişebilir. Bu üzücüdür çünkü çalışanlar gerçekten işlerinden zevk alsalar sadece kişisel olarak fayda
sağlamazlar, eninde sonunda mutlaka daha üretken olurlar ve şimdi öncelik olan diğer tüm hedeflere
de ulaşırlar.
Aynı zamanda tüm işler oyunlar gibi yapılandırılırsa herkesin bundan zevk alacağını düşünmek
hatalıdır. En iyi dış koşullar bile bir insanın akışta olmasını garantilemez. Optimum deneyim, eylem
için olasılıkların öznel değerlendirmesinin ve kişinin kendi kapasitesine dayandığı için potansiyel
olarak harika bir işte bile hoşnutsuz olmasının çok sık yaşanmasına neden olabilir.

Bir örnek olarak cerrahlık mesleğine bakalım. Çok az meslek bu kadar çok sorumluluk ister veya
uygulayıcılarına bu kadar çok statü sağlar. Zorluklar ve beceriler önemli birer etkense halde cerrahlar
kesinlikle işlerini heyecan verici buluyor olmalılar. Gerçekten de birçok cerrah işlerine bağımlı
olduklarını, hayatlarında başka hiçbir şeyin haz anlamında bununla kıyaslanamayacağını, onları
hastaneden uzaklaştıran bir şeyin -Karayipler tatili veya operada bir akşam- zaman kaybı gibi geldiğini
söylüyorlar.

Ama her cerrah işine heves duymaz. Bazıları sıkılır ve içme ye, kumar oynamaya başlar veya çilesini
unutmak için hızlı bir yaşam stiline ayak uydurur. Aynı mesleğe dair bu kadar farklı görüşler nasıl
mümkün olabilir? Bunun bir nedeni, ücreti iyi olan ama tekrarlayan rutinlere razı olan cerrahların kısa
süre içinde

İşlerinde sıkılmalarıdır. Bunlar sadece apandisit veya bademcik alan cerrahlarıdır, birkaç tanesi kulak
memesi delmede bile uzmanlaşır. Bu tür uzmanlıklar karlı olabilir ama işten zevk almayı zorlaştırır. Bir
diğer aşırı uçta, diğer yönde daha derine giden rekabetçi süper cerrahlar vardır ve bunlar sürekli
olarak yeni zorluklara ihtiyaç duyarlar ve hep daha iyi cerrahi prosedürler denemek isterler ama
sonunda kendi koydukları beklentileri karşılayamazlar. Cerrahi öncüler rutin işler yapan uzmanların
tam tersi nedenlerle kendilerini tüketirler: Bir kere imkânsızı başarmışlardır ama bunu yeniden
yapmak için bir yol bulamamışlardır.

İşlerinden hoşlanan cerrahlar genelde çeşitliliğe, son tekniklerle bir miktarda deneme yapmaya izin
veren ve işin araştırma ve öğretme kısımlarımı da yürüten hastanelerde çalışırlar. Yaptıkları işten zevk
alan cerrahlar, para, prestij ve hayat kurtarmanın onlar için önemli olduğunu söylerler ama onlar için
en büyük isteğin işin içsel yönleri olduğunu ifade ederler. Cerrahiyi onlar en bu kadar özel yapan şey
aktivitenin kendisinden aldıkları his ve bu hissi anlatma biçimleri neredeyse tüm detaylarına kadar
atletler, ressamlar ya da Wei Lord'u için et doğrayan aşçının anlattığı akış deneyimleriyle aynıdır.

Bunun açıklaması, cerrahi ameliyatların bir akış aktivitesinde gereken tüm özelliklere sahip olmasıdır.
Örneğin, cerrahlar hedeflerinin ne kadar iyi tanımlandığından bahsederler. Bir dahiliyeci daha az
spesifik ve lokal sorunlarla uğraşır ve bir psikiyatr daha da belirsiz ve uçucu semptomlar ve
çözümlerle uğraşır. Tersine, cerrahın görevi kristal kadar nettir: Tümörü kesip çıkarmak veya kemiği
oturtmak veya bir organın yeniden çalışmasını sağlamak. Bu görev tamamlanınca kesiği dikebilir ve işi
bitirdiği hissiyle bir sonraki hastaya geçebilir.

Benzer biçimde cerrahi, anlık ve sürekli geri bildirim sağlar. Boşlukta kan yoksa ameliyat iyi
gidiyordur; o zaman hastalıklı doku çıkarılır, kemik oturtulur, dikişler atılır (veya vaka öyle
gerektiriyorsa atılmaz) ama süreç boyunca insan ne kadar başarılı olduğunu bilir ve değilse neden
olmadığını da bilir. Sadece bu nedenle, çoğu cerrah yaptıklarının tıbbın birçok dalından veya dünya
üzerindeki diğer tüm işlerden daha haz verici olduğuna inanır.

Aynı zamanda cerrahide zorluklar hiç eksilmez. Bir cerrahın sözleri: "Entelektüel haz alıyorum -satranç
oyuncusu veya antik Mezopotamya sandallarını inceleyen akademisyen gibi… Zanaat haz verici,
marangozluğun eğlenceli olması gibi... Son derece zor bir problemi ele almanın ve bunu çözmenin
memnuniyeti. Bir diğer cerrah: "Çok tatmin edici ve bir şekilde zor ve aynı zamanda heyecan vericidir.
Bir şeylerin yeniden çalışmasını sağlamak, bir şeyleri olması gerektiği gibi doğru yerine koymak ve
düzgün biçimde oturmasını sağlamak çok hoş. Bu özellikle de ekip etkili ve uyumlu bir biçimde
çalıştığında çok hoştur. Sonra tüm durumun estetiğini takdir edebilirsiniz."

İkinci alıntı bir ameliyatın zorluklarının cerrahın kişisel olarak yapması gerekenlerle sınırlı olmadığını,
bir dizi ek faktörün de dâhil olduğu bir olayın koordinasyonu olduğunu gösterir. Bir- çok cerrah etkili
ve sorunsuz işleyen iyi eğitilmiş bir ekibin parçası olmanın ne kadar heyecan verici olduğunu anlatır.
Elbette her zaman insanın becerilerini geliştirme ve işleri daha iyi yapma olasılığı vardır. Bir göz
cerrahına göre: "İnce ayarlı ve keskin aletler kullanırsınız. Bu sanatta bir uygulamadır... Her şey
ameliyatı ne kadar doğru ve sanatsal yaptığınıza bağlıdır." Bir başka cerrahın yorumu: "Detaylara
dikkat etmek, temiz ve teknik olarak etkili olmak önemlidir. Boş yere hareket etmekten hoşlanmam,
bu yüzden ameliyatı mümkün olduğunca iyi planlarım ve düşünürüm. İğnenin nasıl tutulduğuna,
dikişlerin nereye atıldığına, dikişin türüne ve bunun gibi şeylere dikkat ederim -her şey en iyi olmalı ve
rahat görünmelidir."

Cerrahinin yapılış şekli dikkat dağıtıcıları engelleyebilir ve kişinin tüm dikkatini prosedüre
odaklayabilir. Ameliyat tiyatrosu gerçekten bir sahne gibidir, sahne ışıkları eylemi ve aktörleri
aydınlatır. Ameliyattan önce cerrahlar hazırlık, temizlik ve özel kıyafetlerini giyme -bir müsabakadan
önce atletler veya bir dini törenden önce rahipler gibi- adımlarını tamamlarlar. Bu ritüellerin pratik
amaçlar vardır ama ayni zamanda uygulayıcıları günlük hayatın endişelerinden uzak tutar ve
zihinlerini önlerinde olacak olaya odaklar. Bazı cerrahlar önemli bir ameliyattan önce sabahlan aynı
kahvaltıyı ederek, aynı kıyafetleri giyerek ve hastaneye aynı rotadan gelerek kendilerini otomatik
pilota aldıklarını söylerler. Bunu batıl inançları olduğu için değil bu alışkanlığın önlerindeki zorlu
göreve dikkatlerini tam olarak odaklanmaları kolaylaştırdığı için yaparlar.

Cerrahlar şanslıdır. Sadece iyi maaş almıyorlar, sadece saygınlık ve hayranlık görmüyorlar aynı
zamanda akış aktivitelerinin planlarına göre inşa edilmiş bir işleri var. Tüm bu avantajlara karşın
sıkıldıkları için ya da ulaşılamaz ün ve güç peşinde oldukları için aklını kaçıran cerrahlar da vardır.
Bunun gösterdiği şey, işin yapısı, ne kadar önemli olsa da, tek başına işi yapan kişinin bundan haz alıp
almayacağını belirlemeyeceğidir. Bir işte memnuniyet aynı zamanda çalışanın ototelik kişiliğe sahip
olup olmadığına bağlıdır. Kaynakçı Joe çok az kişinin akış fırsatı sağladığını düşündüğü görevlerden
haz alıyordu. Aynı zamanda bazı cerrahlar sanki haz vermek için bilinçli olarak yaratılmış gibi görünen
bu işten nefret etmeyi başarmışlardır.
Yaşam kalitesini işle geliştirmek için iki tamamlayıcı strateji gereklidir. Bir tarafta işler akış
aktivitelerine -avlanma, ev dokuması ve cerrahlık gibi- mümkün olduğunca benzeyecek şekilde
yeniden tasarlanmalıdır. Ama aynı zamanda insanlar eylem için fırsat tanımaları, becerilerini
keskinleştirmeleri ve ulaşılabilir hedefler belirlemeleri için eğiterek Serafina, Joe ve Ting gibi ototelik
kişilikler geliştirmelerine yardım edilebilir. Bu stratejilerin hiçbirisi tek başına işi daha eğlenceli hale
getirmez; birlikte optimum deneyime çok büyük katkı sunarlar.

İŞ PARADOKSU

Geleceği gözümüzün önüne aldığımızda ve kendimizi farklı zamanlardan ve kültürlerden insanlarla

karşılaştırdığımızda ve yaşam kalitesini nasıl etkilediğini anlamak daha kolaydır. Ama sonunda, şimdi
ve burada olana daha yakından bakmamız gereklidir. Antik Çinli aşçılar, Alp çiftçileri, cerrahlar ve
kaynakçılar işimizde var olan potansiyeli aydınlatmaya yardımcı olurlar ama sonuçta bunlar bu
günlerde çoğu insanın sahip olduğu tipik isler değildir. Bugün ortalama Amerikalı yetişkinler ne tür
işlerde çalışıyorlar?

Araştırmalarımızda sık sık insanların geçinme yöntemleriyle kendilerini ilişkilendirme şekillerinde

garip bir iç çatışmayla karşılaştık. Bir tarafta deneklerimiz genelde en olumlu deneyimlerini işlerinde
yaşadıklarını söylediler. Bu yanıtın ardından çalışmak istediklerini ve işteki motivasyonlarının yüksek
olduğunu söylemeleri beklenirdi. Ama iyi hissettiklerinde bile insanlar genelde çalışmamayı tercih
ettiklerini ve işlerindeki motivasyonlarının düşük olduğunu söylüyorlar. Tersi de doğrudur. Zor elde
edilen boş zamanlarından zevk almaları gerekirken insanlar genelde şaşırtıcı derecede kötü bir ruh
halinde olduklarım söylerler, ama daha fazla boş zaman istemeye devam ederler.

Örneğin bir araştırmada şu soruya yanıt almak için Deneyim Örnekleme Metodunu kullandı: İnsanlar
işte mi, boş zamanlarında mi daha çok akış örneği yaşadıklarını söylüyorlar? Çeşitli işlerde tam
zamanlı olarak çalışan yüzden fazla kadın ve erkekten oluşan katılımcılar bir hafta boyunca elektronik
çağrı cihazı taşıdı ve çağrı cihazı haftanın her günü rastgele olarak sekiz kez öttüğünde sinyali aldıkları
an ne yaptıklarına ve nasıl hissettiklerine dair küçük bir not defterinin iki sayfasını doldurdular. Diğer
şeylerin yanı sıra, on değerli bir ölçek üzerinde o anda kaç tane zorluk gördüklerini ve kaç beceriyi
kullanıyor hissettiklerini de değerlendirmeleri istendi.

Hem zorlu görevlerin seviyesi hem de beceri seviyesi o hafta için ortalamanın üzerinde olarak
işaretlendiğinde o kişinin akış yaşadığı kabul edildi. Bu çalışmaya özel olarak 4.800'den fazla yanıt -
ortalama haftada 44 kişi- toplandı. Kabul ettiğimiz ölçüt- bu yanıtların %33'a "akıştaydı" -yani
zorluklar ve beceriler konusunda haftalık ortalamanın üzerindeydi. Elbette akışı tanımlamak için bu
oldukça genel bir yöntemdir. İnsan sadece karmaşık akış deneyimlerini dâhil etmek isteseydi -örneğin
en yüksek seviyede zorluklar ve beceriler- belki de yanıtların sadece %1'i akış olarak kabul edilirdi.
Burada akış fonksiyonunu tanımlamak için kabul edilen metodolojik bir şekilde mikroskoba benzer:
Kullanılan büyütme sevi Jesse göre çok farklı detaylar görünür.
Beklendiği gibi, insan hafta boyunca akışa ne kadar çok zaman harcadıysa bildirdiği deneyimin genel
olarak kalitesi de o kadar yüksekti. Daha sık akış yaşayan insanlar özellikle “güçlü”, “aktif” “yaratıcı”,
ve “konsantre” hissediyorlardı. Ancak beklenmedik olan şey, insanların işteyken bunu daha sık, boş
zamanlarında ise ne kadar nadir bildirdikleriydi.

İnsanlara işlerinde gerçekten çalışırken sinyal gönderildiğinde (bu sadece işteki zamanın dörtte
üçüydü çünkü geri kalan üçte birlik süre içinde ortalama çalışanların hayal kurduğu, dedikodu yaptığı
veya kişisel işleriyle ilgilendiği ortaya çıktı), lakin yanıt oranı %54 kadar yüksekti. Diğer bir deyişle,
insanlar çalıştığı sürenin yarısında ortalamanın üzerinde zorluklarla karşılaşıyorlardı ve ortalamanın
üzerinde beceriler kullanıyorlardı. Tersine, okumak, televizyon izlemek, arkadaşlarını davet etmek
restorana gitmek gibi eğlence aktivitelerinde bulunurken yanıtların sadece %18’i akıştaydı. Boş
zamanlardaki yanıtlar, apati (hissizlik) dediğimiz türdeki aralıktaydı ve hem volt hem de beceri
bakımından ortalamanın altındaydı. İnsanlar bu durumlarda pasif, zayıf, sıkıcı ve hoşnutsuz
hissettiklerini söylediler. İnsanlar çalışırken yanıtlarının %16'sı hissizlik bölgesindeydi, boş zamanlarda
bu yarıyı geçmişti (%52).

Beklendiği üzere, işteyken müdürler ve şefler (%64) memurlara (%51) ve mavi yakalılara göre (%47)
dikkate değer biçimde daha sık akış yaşıyorlar. Mavi yakalı işçiler (%20) boş zamanında memurlara
göre (%16) ve müdürlere göre (%15) daha fazla akış bildirdiler. Ama üretim hattındaki işçiler bile
çalışırken boş zamanlarda olduğundan neredeyse iki kat daha fazla akışta oldukları bildirdiler (%20'ye
%47). Tam tersi, çalışken mavi yakalılar müdürlerden daha fazla hissizlik bildirdiler (%11’e karşın %23)
ve boş zamanlarda müdürler mavi yakalı çalışanlar göre daha fazla hissizlik bildirdiler (%46'ya karşı
%61).

İşteyken veya boş zamanlarında, insanlar ne zaman akışta olsalar akışta olmadıkları duruma göre iki
kat daha fazla olumlu hisler taşıdıklarını bildirdiler. Zorluklar ve beceriler yüksek olduğunda daha
mutlu, daha neşeli, daha güçlü ve daha aktif hissettiler; daha çok konsantre oldular; daha yaratıcı ve
memnun hissettiler. Deneyimin kalitesindeki tüm farklar istatistiksel olarak dikkate değerdi ve her
türde çalışan için aşağı yukarı aynıydı.

Bu genel trendin tek bir istisnası vardı. Yanıt kitapçığındaki sorulardan birisi, evet ile hayır arasında on
noktalık bir ölçüde şu soruya yanıt vermelerini gerektiriyordu. “Başka bir şey yapıyor olmayı ister
miydiniz?” Bir insanın bu soruya hayır yanıtı vermesi sinyal anında ne kadar motive olduğunun
güvenilir bir göstergesidir. Sonuçlar, insanların çalışırken boş zamanlarında olduğundan daha fazla
başka bir şey yapmak istediğini gösterdi ve bu durum akışta olup olmadıklarından bağımsızdı. Diğer
bir deyişle, akış sağlandığında bile işte motivasyon düşüktü ve deneyimin kalitesi düşük ola bile boş
zamanlarında daha yüksekti.

Bu nedenle çelişkili bir durumumuz vardır: İşteyken insanlar zorlanır ve becerikli hissederler ve bu
nedenle daha mutlu, güçlü ve memnundurlar. Boş zamanlarında insanlar genel olarak yapacak çok bir
şey olmadığını ve becerilerinin kullanılmadığını hissederler ve bu nedenle daha üzgün, zayıf, sıkıcı ve
memnuniyetsiz hissederler. Ancak insanlar daha az çalışmak ve daha fazla boş zamana sahip olmak
istiyorlar.

Bu çelişkili durum ne anlama geliyor. Birçok olası açıklama var ama tek bir sonuç kaçınılmaz
görünüyor: Çalışmak söz konusu olduğunda insanlar hislerini dikkate almıyorlar. Anlık deneyimin
kalitesini görmezden geliyor ve motivasyonlarını işin nasıl olması gerektiğine dair güçlü kökleri olan
kültürel klişeye dayandırıyorlar. Bunu bir yük, sınırlama, özgürlüklerinden mahrumiyet olarak
görüyorlar ve mümkün olduğunca kaçınılması gereken bir şey olarak kabul ediyorlar.

İşte yaşanan akış haz verici olsa da insanların sürekli yüksek zorluk seviyelerine katlanamadıkları iddia
edilebilir. Evde kendilerine gelmeleri, bundan hoşlanmasalar bile kanepede tembel tembel televizyon
izlemeleri gerektiği iddia edilebilir. Ama karşılaştırmalı örnekler bu görüşle çelişiyor gibidir. Örneğin
Pont Trentaz'daki çiftçiler ortalama bir Amerikalıdan çok daha sıkı ve uzun saatler çalışıyorlar ve
günlük rutinde karşılaştıkları zorluklar çok az konsantrasyon ve dikkat seviyesi içeriyor. Ama
çalışmaktan başka bir şey yapmayı istemiyorlar ve sonrasında rahat yerine boş zamanlarını zahmetli
eğlence aktiviteleriyle dolduruyorlar.

Bu bulguların önerdiği gibi, çevremizdeki birçok insanın yaşadığı kayıtsızlık ve ilgisizlik hâlinin (apati)
nedeni fiziksel veya zihinsel olarak tükenmeleri değildir. Sorun daha çok modern çalışanın işiyle
ilişkisinde ve bununla ilgili amaçlarını algılamasında gibi görünüyor.

İrademize karşı bir göreve psişik enerjimizi harcadığımızı hissettiğimizde psişik enerjimiz heba
oluyormuş gibi psişik enerji, hedeflerimize ulaşmamıza yardım etmek başkasınınkini gerçekleştirmek
için harcanır. Bu tür bir göreve harcanan zaman hayatınızdaki toplam kullanılabilir zamandan alınmış
gibi algılanır. Birçok insan işini yapmaları gereken bir şey, dışarıdan dayatılan bir yük, yaşamı
varoluşlarından uzaklaştıran bir şey gibi görür. Bu yüzden iş üzerindeki anlık deneyimler olumlu olsa
bile bunu görmezden gelmeye eğilimlidirler çünkü uzun erimli hedeflerine katkıda bulunmaz.

Ancak “memnuniyetsizliğin” göreceli bir terim olduğunu vurgulamak gereklidir. 1972 ve 1978 yılları
arasında gerçekleştirilen geniş kapsamlı ulusal anketlere göre Amerikalı işçilerin sadece %3'ü
işlerinden memnun olmadığını söylerken %52'si memnun olduğunu söyledi, bu rakam sanayileşmiş
ülkelerdeki en yüksek rakamlardan biridir. İnsan işini sevebilir ama yine de bazı yönlerinden
hoşlanmayabilir ve mükemmel olmayanı geliştirmeye çalışır. Araştırmalarımızda, Amerikalı işçilerin
işlerinde memnuniyetsizlikleriyle ilgili üç önemli neden saydıklarını ve bunların hepsinin iş yerinde
onların erişebildiği tipik deneyimlerle ilgili olduğunu gördük ama göreceğimiz gibi işyerlerindeki
deneyimleri evlerindeki deneyimden daha iyiydi. (Popüler görüşün tersine maaş ve diğer maddi
endişeler genelde en önemli endişeleri arasında değildi.) İlk ve belki de en önemli şikâyet çeşitlilik ve
zorluk eksikliğiydi. Bu herkes için sorun olabilir ama özellikle her gün, aynı rutin işin yapıldığı düşük
seviyedeki mesleklerde çalışanlar için geçerlidir. İkincisi, işteki diğer insanlarla özellikle patronlarla
çatışmalardır. Üçüncü neden tükenmeyle ilgilidir: Çok fazla baskı, çok fazla stres, insanın kendisini
düşünmesi için çok az zaman, aileyle geçirmek için çok zaman. Bu etken özellikle daha üst seviyeleri
müdürleri ve yöneticileri etkilemektedir.
Bu tür şikâyetler, objektif koşullarla ilgili olduğu için yeterince gerçektir ama kişinin bilincinde bir
değişimle ilgili olarak da ele alınabilirler. Örneğin, çeşitlilik ve zorluk bir anlamda işin içsel özelliğidir
ama aynı zamanda insanın fırsatları nasıl algıladığına bağlıdır. Ting, Serafina ve Joe birçok insanın
sıkıcı ve anlamsız bulduğu görevlerde zorluklar gördüler. Bir işin çeşitliliğinin olup olmadığı en
nihayetinde gerçek çalışma koşullarına değil insanın onu nasıl algıladığına bağlıdır.

Aynı şey diğer memnuniyetsizlik nedenleri için de geçerlidir. İş arkadaşları ve amirlerle geçinmek zor
olabilir ama genel olarak ilk girişimden sonra bu durum yönetilebilir. İş yerindeki çatışma genelde bir
kişinin kaybetme korkusu yüzünden savunmaya geçmesine bağlıdır. Kendisini kanıtlamak için
kafasında başkalarının ona nasıl davranması gerektiği ile ilgili bir takım hedefler koyar ve sonra diğer
insanların bu beklentileri kesin olarak karşılamasını bekler. Ama bu nadiren planlandığı gibi gider
çünkü diğerlerinin de kendi hedeflerini yerine getirmek için katı bir gündemleri vardır. Belki de bu
çıkmazdan kaçınmanın en iyi yolu insanın kendi hedeflerine ulaşmaya çalışırken patronunun ve iş
arkadaşlarının da kendi hedeflerine ulaşmasına yardım etmektir; bu, diğerlerini umursamaksızın
insanın kendi hedeflerinin peşinden gitmesinden daha dolaylı ve zaman isteyen bir durumdur ama
uzun vadede genellikle işe yarar.

Son olarak, stres ve baskılar açıkça işin en öznel yönleridir ve bu nedenle bilincin kontrolünden en
fazla etkilenenler de bunlardır. Stres sadece onu yaşarsak var olur; ancak son derece objektif koşullar
doğrudan strese neden olabilir. Aynı baskı türü bir insanın cesaretini kıracak bir şeyken diğeri için hoş
bir zorluktur. Stres atmanın yüzlerce yolu vardır ve bazıları daha iyi bir düzenleme yapmaya,
sorumluluğun dağıtılmasına, iş arkadaşları ve amirlerle daha iyi bir iletişime dayanır; diğerleri ev
hayatının, boş zaman kalıplarının iyileştirilmesi veya farkındalık meditasyonu gibi dışsal etkenlere
dayanır.

Bu parça parça çözümler yanıt olabilir ama çalışmanın stresiyle başa çıkmanın tek gerçek yanıtı bunu
deneyimin genel kalitesini iyileştirmek için genel stratejinin bir parçası olarak görmektir. Elbette bunu
söylemek yapmaktan daha kolaydır. Bunu yapmak için psişik enerji harekete geçirilmelidir ve
kaçınılmaz dikkat dağıtıcılara rağmen kişisel olarak oluşturulmuş hedeflere odaklanmalıdır. Dış stresle
başa çıkmanın çeşitli yönleri daha 9. Bölümde tartışılacaktır. Şimdi boş zamanın kullanımının hayatın
genel kalitesine nasıl katkıda bulunduğunu –veya bulunmadığını- gözden geçirelim.

BOŞ ZAMANIN HEBA EDİLMESİ

Çevremizde gördüğümüz üzere, insanlar her ne kadar genellikle işlerinden ayrılıp eve gitmeyi ve zor
kazanılmış boş zamanlarını kullanmayı arzu etseler de çoğu zaman bu boş zamanlarda ne
yapacaklarına dair bir fikirleri yoktur. İronik bir biçimde işten keyif almak, boş zamandan keyif almaya
göre daha kolaydır çünkü akış aktiviteleri gibi içsel hedefleri, geri bildirimleri, kuralları ve zorlukları
vardır ve bunların hepsi işe katılan kişinin konsantre olmasına ve kendini kaybetmesine yardımcı olur.
Öte yandan, boş zaman yapılandırılmamıştır ve zevk alınacak bir şekle sokulması için daha çok çaba
gerektirir. Beceri gerektiren hobiler, hedef ve sınır belirleyen alışkanlıklar, kişisel ilgiler ve özellikle iç
disiplin, eğlenceyi olması gereken şey -dinlenmek için bir şans- hâline getirmeye yardımcı olurlar.
Ama toplamda insanlar eğlenceden zevk alma fırsatını işte olduğundan daha çok kaçırırlar. Atmış yıl
önce büyük Amerikan sosyoloğu Robert Park şöyle demiştir: “Sanırım Amerikan hayatının en büyük
israfı eğlencenin müsrifçe kullanılmasında yatıyor.”

Son birkaç nesilde ortaya çıkan devasa eğlence sektörü boş zamanı eğlenceli deneyimlerle
doldurmaya yardımcı olmak için tasarlanmıştı. Yine de akışı yaşamak için fiziksel ve zihinsel
kaynaklarımızı kullanmak yerine çoğumuz zamanımı her hafta devasa stadyumlarda ünlü sporcuların
oyunlarını izleyerek geçiriyoruz. Müzik yapmak yerine milyoner müzisyenler tarafından yapılan
kayıtları dinliyoruz. Sanat yapmak yerine son açık artırmada en yüksek fiyatı verenlerin satın aldığı
tablolara bakmaya gidiyoruz. Kendi adımıza harekete geçmek için risk almıyoruz uma her gün
saatlerce macera yaşıyormuş gibi yapan ve sahte bir eyleme katılan aktörleri izliyoruz.

Bu vekâleten katılım en azından geçici olarak israf edilen zamanın boşluğunu gizleyebiliyor. Ama
gerçek zorluklara harcanan dikkatin yalnızca soluk bir ikamesidir. Becerilerin kullanımıyla ortaya çıkan
akış gelişmeye neden olur, pasif eğlence hiç bir yere götürmez. Kolektif olarak her yıl milyonlarca
tona es değer insan bilincini israf ediyoruz. Karmaşık hedeflere odaklanmak ve insana mutluluk veren
gelişimi sağlamak için kullanılması gereken enerji, sadece gerçeği taklit eden uyarıcı kalıpları için boşa
harcanıyor. Kitlesel eğlence, kitle kültürü ve hatta yüksek kültür bile sadece pasif olarak ve dışsal
nedenlerle - kişinin statüsünü göstermek için yapıldığında zihin parazitidir.

Karşılığında kişiye sağlam bir dayanıklılık sağlamadan sadece psişik enerjiyi emerler. Bizi öncesinden
daha tükenmiş daha ümitsiz olarak bırakırlar. İnsan bunları kontrol etmediği sürece hem iş hem de
boş zaman benzer biçimde hayal kırıklığına dönüşebilir. Birçok iş ve boş zaman aktivitesi -özelikle
kitlesel medyanın pasif biçimde tüketildiği aktiviteler- bizi güçlü ve mutlu yapmak için
tasarlanmamıştır. Amaçlar bir başkasına para kazandırmaktır. Bunu yapmalarına izin verirsek
hayatlarımızı iliklerimizden çekebilir ve bizi boş bir kabuk gibi bırakabilirler. Ama diğer her şeyde
olduğu gibi iş ve eğlence ihtiyaçlarımıza göre ayarlanabilir. İşlerinden hoşlanmayı, boş zamanlarını
israf etmemeyi öğrenen insanlar bir bütün olarak hayatlarının çok daha değerli olduğunu hissederler.
C. K. Brightbill, şöyle yazmıştı: “Gelecek yalnızca eğitimli insanın değil, boş zamanını akıllıca
kullanmayı öğrenmiş eğitimli insanındır.”

Yalnızlıktan ve Diğer İnsanlardan Zevk Almak

Akış üzerine yapılan araştırmalar yaşam kalitesinin her şeyden fazla iki etkene dayandığını tekrar ve
tekrar kanıtladı: İşi nasıl yaşadığımız ve diğer insanlarla olan ilişkilerimiz. Birey olarak kim olduğumuza
dair en detaylı bilgi, iletişim kurduğumuz insanlardan ve işlerimizi yapma biçimimizden gelir. Özümüz
büyük oranda Freud'un mutluluk için “aşk ve iş” tarifinde kabul ettiği iki bağlamda olanlarla
tanımlanır. Bir önceki bölümde işteki akış potansiyellerinin bir kısmını ele aldık; burada aile ve
dostlarla ilişkileri keşfedecek ve nasıl haz veren deneyim kaynakları olabileceklerine karar vereceğiz.
Diğer insanlarla ilişki içinde olup olmamamız deneyimin kalitesi üzerinde büyük bir fark yaratır.
Biyolojik olarak diğer insanları dünyanın en değerli nesneleri olarak görmek için programlanmışızdır.
Çünkü insanlar hayatı çok ilginç ve tatmin edici hâle getirebilirler ya da tam anlamıyla perişan
edebilirler ve onlarla ilişkilerimizi nasıl yönettiğimiz mutluluğumuza büyük etki eder. Diğerleriyle olan
ilişkilerimizi akış deneyimlerine daha çok benzetmeyi öğrenirsek yaşam kalitemiz bir bütün olarak çok
daha fazla iyileşir.

Öte yandan, aynı zamanda, mahremiyete değer verir ve sık sık yalnız bırakılmak isteriz. Ancak çoğu
zaman yalnız kaldığımız an sıkılmaya başlarız. Bu durumdaki insanlar için yalnız olduğunu, kendilerini
güdüleyecek bir zorluk olmadığını ve yapacak hiçbir şey olmadığını hissetmek normaldir. Bazıları için
yalnızlık, duygusal yoksunluğun kafa karıştırıcı semptomlarının biraz daha yumuşak bir biçim almasını
sağlar. Ama insan yalnız olmaya katlanmayı ve hatta bundan zevk almayı öğrenmediği sürece
kesintisiz konsantrasyon gerektiren görevleri başarması çok zordur. Bu nedenle kendi başımıza
kaldığımızda bile bilinci kontrol etmek için yöntemler bulmak gereklidir.

YALNIZ OLMAK VE DİĞER İNSANLARLA OLMAK ARASINDAKİ ÇATIŞMA

Bizi korkutan şeyler arasında, insan etkileşiminin sağladığı akışın dışında bırakılmak kesinlikle en
kötüsüdür. Sosyal hayvanlar olduğumuza şüphe yoktur; sadece diğer insanların yanında tam
olduğumuzu hissederiz. Yazının icadından önceki birçok kültürde yalnızlık o kadar katlanılmaz bir şey
olarak düşünülmüştür ki insan asla yalnız olmamak için büyük çaba harcar; sadece cadılar ve şamanlar
kendi başlarına zaman geçirirler. Birçok farklı toplumda -Avustralya Aborjinleri, Amish çiftçileri, West
Point subay adayları- topluluğun verebileceği en kötü ceza dışlamaktır. Görmezden gelinen insan
yavaş yavaş depresyona girer ve kısa süre sonra kendi varoluşundan şüphe etmeye başlar. Bazı
toplumlarda dışlanmanın nihai cezası ölümdür: Artık kimse ona dikkat etmediğinden tek başına
bırakılan insan zaten ölü olduğunu kabul etmeye başlar; yavaş yavaş vücuduyla ilgilenmeyi bırakır ve
sonunda ölür. “Yaşamakla” ilgili Latince ifade inter hominem esse idi ve bu doğrudan çevirisiyle
“insanlar arasında olmak” anlamına geliyor; “ölmek” ise inter hominem esse desinere'dir ve bu da
“insanlar arasında olmamak” olarak çevrilebilir.

Şehirden sürgün edilmek hemen hemen öldürülmeye yakındı ve Roma vatandaşı için en ciddi cezaydı.
Bir Roma vatandaşı için taşradaki mülkü ne kadar lüks olursa olsun şehirdeki Romalı akranlarının
arkadaşlığından dışlanırsa görünmez bir adam hâline gelindi. Aynı acı kader, nc zaman bir sebeple
şehirden ayrılsalar modem New Yorkluların da başına gelir.

Büyük şehirlerin sağladığı insan ilişkilerinin yoğunluğu yatıştırıcı bir merhem gibidir; bu tür
merkezlerdeki insanlar bu etkileşimler nahoş veya tehlikeli bile olsa bunun keyfini çıkarırlar. Beşinci
Cadde'de akan kalabalıkta bir sürü soyguncu ve garip tip olabilir ama yine de heyecan ve güven
vericidirler. Herkes, diğer insanlarla çevrili olduğunda daha canlı hisseder.

Sosyal bilimler alanındaki anketler, evrensel olarak insanların aile ve dostlarıyla veya diğer insanlarla
birlikteyken en mutlu olduklarını hissettikleri sonucuna varmıştır. İnsanlardan tüm gün içinde ruh
hâllerini iyileştiren hoş aktiviteleri saymaları istendiğinde en çok bahsedilen türde aktiviteler “Mutlu
insanlarla birlikte olmak,” “İnsanların söylediklerime ilgi göstermesi,” “Arkadaşlarla birlikte olmak” ve
“Cinsel olarak çekici bulunmak” olarak belirtilmiştir. Depresyondaki ve mutsuz insanları diğerlerinden
ayıran temel semptomlardan birisi bu tür aktivitelerin nadiren başlarına geldiğini söylemeleridir.
Destekleyici bir sosyal ağ da stresi azaltır: Birey diğer insanların duygusal desteğine güven
duyduğunda bir hastalık veya talihsizliğin onu çöküntüye uğratma ihtimali daha düşüktür.

Akranlarımızın arkadaşlığını aramaya programlandığımıza şüphe yoktur. Davranış genetikçilerinin

yalnız kaldığımızda bizi huzursuz eden kimyasal talimatları eninde sonunda kromozomlarımızda
bulması olasıdır. Evrim sırasında bu tür talimatların genlerimize eklenmesi için iyi nedenler vardır.
Diğer türlere karşı işbirliği hâlinde rekabetçi bir tavır geliştiren hayvanlar sürekli olarak birbirlerinin
yakınında kalırlarsa hayatta kalma şansları yükselir. Örneğin, kendilerini geniş çayırlarda gezinen
leoparlar ve sırtlanlara karşı korumak için akranlarının yardımına ihtiyaç duyan babunların
topluluklarını terk etmeleri durumunda yetişkinliğe ulaşma şansları çok düşüktür. Aynı koşullar,
atalarımız arasında toplu hâlde yaşamayı hayatta kalmanın iyi bir yöntemi hâline getirmiş olmalıdır.
Elbette insanların adaptasyonu giderek kültüre bağlı olmaya başlayınca bir arada kalmak için başka
nedenler de önemli hâle geldi. Örneğin, insanların hayatta kalması içgüdüden çok bilgiye bağlı olmaya
başlayınca öğrendiklerini karşılıklı olarak paylaşmaktan daha çok fayda sağladılar; bu tür koşullar
altında yalnız olan birisi bir idiot (aptal) oldu ve bu Yunancada “yalnız insan” -yani bir diğerinden
öğrenemeyen kişi- anlamına gelir.

Aynı zamanda, bu durumla çelişkili olarak, bizi “Cehennem diğer insanlardır” şeklinde uzun zamandır
uyaran bir bilgelik geleneği vardır. Hindu bilgesi ve Hristiyan keşiş çılgın kalabalıktan uzakta huzuru
arar ve sıradan insanların hayattaki en olumsuz deneyimlerini incelediğimizde toplu yaşama parlak
madalyonunun diğer tarafını görürüz: En acılı olaylar da bu ilişkileri içerir. Adil olmayan patronlar ve
kaba müşteriler bizi iş yerinde mutsuz eder. Evde ilgisiz eş, memnun olmayan çocuk ve eşinizin ilişkiye
müdahale eden ailesi kederin ana kaynaklarıdır. İnsanların hem en iyi hem de en kötü zamanların
müsebbibi olduğu gerçeğini nasıl uzlaştırabiliriz?

Bu görünür çelişkiyi çözmek aslında zor değildir. Gerçekten önemli olan diğer şeyler gibi ilişkiler de iyi
gittiklerinde bizi son derece mutlu ederler ve kötü gittiklerinde büyük sıkıntıya neden olurlar. İnsanlar
baş etmek zorunda olduğumuz çevrenin en esnek, en değişebilir yönüdür. Aynı insan, sabahı harika
yapabilir, akşamı ise berbat edebilir. Diğerlerinin sevgisine ve onayına çok fazla bağlı olduğumuz için
onların bize nasıl davrandığına karşı son derece hassasız.

Bu nedenle, diğer insanlarla geçinmeyi öğrenen bir insan bir bütün olarak hayatını daha iyi anlamda
değiştirmek yolunda büyük bir adım atmış olur. Bu gerçek, Nasıl Arkadaş Edinirsiniz ve İnsanları
Etkilersiniz gibi başlıkları olan kitaplar okuyan insanlar tarafından çok iyi bilinir. Şirket yöneticileri
daha iyi iletişim kurmak isterler, böylece daha etkili idareci olabilir ve sosyeteye yeni giren insanlar
“içerdeki” kalabalık tarafından kabul edilmek ve kendilerine hayranlık duyulması için bu başlıklarda
kişisel gelişim kitapları okurlar. Bu endişenin büyük bir kısmı. Diğer insanları manipüle etme arzumuza
ilişkin dışsal bir motivasyonu yansıtır. Ama insanların önemli olmalarının nedeni sadece
hedeflerimizin gerçekleşmesine yardımcı olmaları değildir; aynı zamanda insanlara, kendi özünde
değerli bir varlık olarak davrandığınızda en tatmin edici mutluluk kaynağıdırlar.

İlişkilerin esnekliği, hoş olmayan etkileşimleri katlanılır yapar ve hatta onları heyecanlı etkileşimlere
dönüştürmeyi mümkün kılar. Sosyal bir durumu nasıl tanımladığımız ve yorumladığımız, insanların
birbirine nasıl davrandığı ve bunu yaparken nasıl hissettiği üzerinde büyük fark yaratır. Örneğin,
oğlumuz Mark on iki yaşındayken bir öğleden sonra okuldan eve yürürken kestirme olsun diye boş bir
parka girdi. Parkın ortasında birden komşu gettodan üç iri genç adam karşısına çıktı. “Kımıldama
yoksa seni vuracak,” dedi birisi eli cebinde olan üçüncü adamı işaret ederek. Üçü Mark'ın her şeyini -
biraz bozuk para ve yıpranmış bir Timex saat- aldı. “Şimdi devam et. Koşma, sakın arkana dönme”
dediler.

Böylece Mark eve doğru yürümeye başladı ve üçü diğer yöne gittiler. Ama birkaç adım sonra Mark
döndü ve onlara yetişmeye çalıştı. “Bakın,” diye seslendi, “Sizinle konuşmak istiyorum.” “Yürümeye
devam et,” diye bağırdılar. Ama üçlüye yetişti ve aldıkları saati geri vermeyi düşünmelerini istedi. Çok
ucuz olduğunu ve muhtemelen kendisi dışında kimse için bir değen olmadığını söyledi. “Anlarsınız ya
doğum günümde ebeveynlerim verdi.” Üçlü öfkeliydi ama sonunda saati geri verip vermeyeceklerine
dair oylama yapmayı kabul ettiler. Oylama ikiye bir saati geri verme yönünde sonuçlandı ve Mark
cebinde bozuk parası olmadan saatiyle gururla eve yürüdü. Elbette ebeveynlerinin bu deneyimin
etkinlerini atlatması daha uzun sürdü.

Bir yetişkin perspektifinden bakıldığında Mark duygusal olarak ne kadar değerli olursa olsun eski bir
saat için hayatını tehlikeye attığı için aptallık etmişti. Ama bu olay genel olarak önemli bir noktayı
ortaya koyuyor: Sosyal bir durum, kuralların yeniden tanımlanmasıyla dönüştürülme potansiyeline
sahiptir. Ona zorlanan “kurban” rolünü kabul etmeyerek ve saldırganlarına “hırsız” olarak değil
çocuğun aile hatırasına bağlılığını anlayabilecek makul insanlar olarak davranarak Mark karşılaşmayı
bir silahlı soygundan uzaklaştırıp bir derece demokratik bir karara dönüştürmeyi başarmıştı. Bu
durumda başarısı büyük oranda şansa dayanıyordu: Hırsızlar sarhoş da olabilirdi veya mantıklı bir
biçimde ikna edilemeyecek kadar çok yabancılaşmış olabilirlerdi ve o zaman ciddi biçimde
yaralanabilirdi. Ama asıl mesele hâlâ geçerlidir: İnsan ilişkilerine şekil verilebilir ve bir insan uygun
becerilere sahipse bu ilişkilerin kuralları değiştirilebilir.

İlişkilerin optimum deneyim sağlamak için nasıl yeniden şekillendirilebileceğine geçmeden önce
yalnızlığın krallığına gitmek gereklidir. Yalnız olmanın zihni nasıl etkilediğini daha iyi anlayabilirsek o
zaman arkadaşlığın iyi hissetmek için neden bu kadar vazgeçilmez olduğunu da daha net bir şekilde
anlayabiliriz. Ortalama bir yetişkin, uyanık zamanının üçte birini yalnız başına geçirir, ancak
hayatımızın bu büyük kısmıyla ilgili çok az şey biliyoruz, bu durumdan hiç hoşlanmadığımız dışında.

YALNIZLIĞIN ACISI

Birçok insan yalnız olduğunda, özellikle yapacak bir şey olmadığında katlanılmaz bir boşluk hissi
yaşıyor. Ergenler, yetişkinler ve yaşlı insanların hepsi en kötü deneyimlerinin yalnızken gerçekleştiğini
söylüyorlar. Neredeyse her aktivite yanınızda bir başka insan varken daha zevkli ve tek başına
yapıldığında daha zevklidir. İnsanlar, yanlarında diğer insanlar varken ister üretim bandında çalışsınlar
ister televizyon izlesinler yalnız olduklarını hissettikleri zamana göre daha mutlu, daha uyanık ve daha
neşeliler. Ama en depresif durum tek başına çalışmak veya televizyon izlemek değildir; en kötü ruh
hâli yalnız olmak ve yapılması gereken bir şeyin olmamasıdır. Araştırmalarımızda kendi başlarına
yaşayan ve kiliseye gitmeyen insanlar için Pazar sabahları haftanın en kötü zamanıydı çünkü
dikkatlerini vermeleri gereken bir şey yoktu ve ne yapacaklarına karar veremiyorlardı. Haftanın geri
kalanında psişik enerji dışsal rutinlere harcanır: Çalışma, alışveriş, sevilen TV dizilerini izlemek gibi.
Ama Pazar sabahı kahvaltının hemen ardından gazeteleri karıştırdıktan sonra yapılacak şey nedir?
Birçok insan için bu saatlerin yapılandırılmamış olması yıkıcıdır. Genel olarak öğlene kadar olan
sürede ne yapılacağına karar verilmiştir: Çimleri biçeceğim, akrabaları ziyaret edeceğim veya futbol
maçını izleyeceğim. O zaman bir amaç hissi geri döner ve dikkat bir sonraki hedefe odaklanır.

Yalnızlık neden böylesine olumsuz bir deneyimdir? Bunun kısa ve net yanıtı şudur; İçeriden zihni
düzenli tutmak çok zordur. Dikkati yönlendirmek için dış hedeflere, dış uyarıcılara ve dış geri bildirime
ihtiyaç duyarız ve dış girdi olmadığında dikkat gezinmeye başlar ve düşünceler kaotik bir durum alır,
bu da ikinci bölümde “psişik entropi” adını verdiğimiz duruma neden olur.

Tipik bir genç, yalnız kaldığında şöyle düşünmeye başlar: "Kız arkadaşım şimdi ne yapıyor? Sivilcem mi
çıkıyor? Matematik ödevini zamanında bitirebilecek miyim? Dün kavga ettiğim tipler beni dövecek
mi?" Diğer bir deyişle yapacak bir şey olmayınca, zihin, olumsuz düşüncelerin ana sahneye zorla
çıkmalarını engelleyemez ve insan bilincini kontrol etmediği sürece aynı durum yetişkinlerin de
karşısına çıkar. İnsanın aşk hayatı, sağlığı, yatırımları, ailesi ve işi ile ilgili endişeler her zaman dikkatin
çeperinde durur ve konsantrasyonumuz, gerektirecek bir durum kalmayana kadar orada beklerler.
Zihin rahatlamaya hazır olduğu anda pat! olası sorunlar devreye girer.

Televizyonun birçok insan için böylesi bir nimet olmasının nedeni budur. Televizyon izlemek olumlu
bir deneyim olmaktan uzak bir şey olsa da -insanlar genelde bunu yaparken pasif, zayıf, biraz
huzursuz ve üzgün olduklarını söylüyorlar- en azından parlayan ekran bilince bir seviyede düzen
getirir. Tahmin edilebilir senaryolar, tanıdık karakterler ve hatta uzun reklamlar bile güven verici bir
uyarıcı modeli sunar. Ekran, çevrenin kısıtlı ve yönetilebilir bir yönü olarak dikkati kendisine çeker.
Televizyonla etkileşim hâlindeyken zihin birçok kişisel endişeden korunur. Ekrandan geçen bilgi hoş
olmayan endişeleri zihnin dışında tutar. Elbette bu şekilde depresyondan korunmak müsrifliktir çünkü
insan sonrasında hiçbir şey elde etmeksizin büyük bir dikkat harcar.

Yalnızlık acısıyla baş etmenin daha sert yöntemleri ise düzenli uyuşturucu kullanmaktan veya evi
aralıksız olarak temizlemekten kompülsif cinsel davranışlara kadar değişen aralıklarda takıntılı
uygulamalara başvurmak olabilir. Kimyasalların etkisindeyken öz, psişik enerjisini yönlendirme
sorumluluğundan kurtulur; geriye yaslanıp uyuşturucunun sağladığı -ne olursa olsun bizim elimizde
değildir- düşünce kalıplarını izleyebiliriz. Televizyon gibi bir uyuşturucu da zihni sıkıntı verici
düşüncelerle karşılaşmaktan kurtarır. Alkol ve diğer uyuşturucular optimum deneyim yaratabilirler
ama genelde çok düşük karmaşıklık seviyesindedirler. Birçok geleneksel toplumda uygulandığı gibi
üstün beceri gerektiren ritüeller bağlamında tüketilmedikleri sürece uyuşturucunun aslında yaptığı
şey, hem neler başarılabileceğine hem de bireysel olarak neler başarabileceğimize dair algılarımızı
ikisi de dengeye gelene kadar azaltmaktır, Bu hoş bir durumdur ama eylemler ve eyleme geçme
becerileri için artan fırsatlardan kaynaklanan hazzın sadece yanlış yönlendiren bir canlandırmasıdır.

Bazı insanlar uyuşturucunun zihni nasıl etkilediğine dair bu tanıma karşı çıkıyorlar. Sonuçta yüzyılın
son çeyreğinde giderek artan bir güvenle bize uyuşturucuların “bilinci genişlettiği” ve bunları
kullanmanın yaratıcılığı artırdığı söylendi. Ama kanıtlar kimyasalların bilincin içeriğini ve düzenini
değiştirirken özün bilincin fonksiyonu üzerindeki kontrolünü arttırmadığını veya genişletmediğini
gösterdi. Ama yaratıcı bir şey başarmak için insanın böyle bir kontrol sağlaması gereklidir. Bu nedenle
psikotropik uyuşturucular insanın normal duyusal koşullar altında yaşayacağından çok daha çeşitli
zihinsel deneyimler sağlasa da bunu deneyimleri etkili bir şekilde düzene sokma becerimize bir şey
katmadan yaparlar.

Birçok çağdaş sanatçı, Samuel Coleridge'ın sözde afyon tentürü etkisi altındayken yazdığı Kubilay Han
gibi gizemli biçimde akılda kalıcı şeyler üretme umuduyla halüsinojenlerle deneyler yapıyorlar. Ama
eninde sonunda tüm sanat eserlerinin kompozisyonunun ayık bir kafa gerektirdiğini anlıyorlar.
Uyuşturucuların etkisi altındayken gerçekleştirilen işler iyi sanattan beklediğimiz karmaşıklığa sahip
değildir, genellikle basittir ve kişinin kendi nefsini yansıtma eğilimindedir. Kimyasal olarak
değiştirilmiş bilinç, daha sonra netlik geri döndüğünde sanatçının kullanabileceği sıra dışı görüntüleri,
düşünceleri ve hisleri ortaya çıkarabilir. Asıl tehlike, kişi zihnini biçimlendirmek için kimyasallara bağlı
kaldığında onu kendi başına kontrol edebilme becerisini kaybetme riski alır.

Cinsellik söz konusu olduğunda da düşüncelerimize dışsal bir düzen dayatmak ve yalnızlığın
tehlikeleriyle karşılaşmadan “zaman öldürmek” söz konusudur. Televizyon izlemenin yapmanın
kabaca yer değiştirebilen aktiviteler olması, şaşırtıcı değildir. Pornografi ve kişiliksizleştirilmiş seks
alışkanlıklar, üremeyle ilgili görüntü ve aktivitelerin genetik olarak programlanmış çekicilikleri üzerine
kurulur. Dikkati doğal ve zevk verecek bir biçimde odaklarlar ve bunu yaparken zihindeki istenmeyen
içeriklerin dışlanmasına yardım ederler. Yapamadıkları şey, bilincin daha karmaşık bir hâl almasına
neden olabilecek dikkat alışkanlıkları geliştirmektir.

Aynı görüş ilk bakışta zevkin tersi görünebilecek şey için de geçerlidir: Mazoşist davranış, risk alma,
kumar oynama, Bunlar insanların kendilerini incitmek veya korkutmak için buldukları büyük bir beceri
gerektirmeyen yöntemlerdir. Ancak bu yöntemler insanların doğrudan deneyim hissine ulaşmalarına
yardımcı olur. Acı bile odaklanmamış zihne sızan kaostan daha iyidir. Fiziksel veya duygusal olarak
kendini incitmek, dikkatin acılı da olsa en azından kontrol edilebilir -biz neden olduğumuz için- bir
şeye odaklanmasını sağlar.

İnsanın yalnızken ve dışarıdan dikkatini yapılandıracak bir tâlep olmadan yaptığı şey, deneyimin
kalitesini kontrol etme becerisi için nihai sınavdır) Bir iş yapmak, arkadaşların varlığından zevk almak
ve bir tiyatro veya konserde eğlenmek daha kolaydır. Ama kendi başımıza kaldığımızda ne olur? Tek
başına ruhun karanlığı çökmeye başladığında, zihni gelmekte olan düşüncelerden korumak için
çılgınca girişimlere mi zorlanıyor? Yoksa haz vermeyen ama özü büyüten aktivitelere mi girişiyoruz?
Boş zamanı konsantrasyon gerektiren, becerileri arttıran özün gelişimini sağlayan aktivitelerle
doldurmak televizyon izlemek veya arada sırada uyuşturucu kullanarak zaman öldürmeye benzemez.
Her iki strateji de aynı Kaos tehdidiyle baş etmenin farklı yollarıymış, ontolojik endişeye karşı
Savunma yöntemleri gibi görünse de ilki özün gelişimini sağlarken ikincisi sadece zihnin çözülmesini
engeller. Nadiren sıkılan, anın zevkini çıkarmak için sürekli olarak hoş bir dış çevreye ihtiyacı olmayan
kişi yaratıcı bir hayata ulaşma sınavını geçmiştir.

Bundan kaçmak yerine yalnız kaldığınız zamanları kullanmayı öğrenmek ilk yıllarınızda özellikle
önemlidir. Yalnızlığa katlanamayan gençler daha sonra ciddi zihinsel hazırlık gerektiren yetişkinlik
görevlerini yerine getirmede kendilerini yetersiz buluyorlar. Birçok ebeveynin iyi bildiği tipik
senaryoda genç okuldan eve gelir, kitaplarını yatak odasına bırakır ve dolaptan bir şeyler aldıktan
sonra hemen arkadaşlarıyla iletişim kurmak için telefona gider. Oradan bir şey çıkmazsa müzik setini
veya televizyonu açar ve şans eseri bir kitap açmaya niyetlenirse bu kararın uzun sürmesi çok olası
değildir. Çalışmak farklı bilgi kalıplarına odaklanmak anlamına gelir ve eninde sonunda en disiplinli
zihin bile sayfalardaki sonu gelmeyen şablonlardan uzaklaşıp daha hoş düşüncelerin peşine düşer.
Ama iradeyle hoş düşünceleri toplamak zordur. Bunun yerine insanın zihni genelde alışıldık
ziyaretçilerle kuşatılmıştır: Yapılandırılmamış zihne zorla giren karanlık hayaletler. Genç, görünüşü,
popülerliği ve hayattaki şansı üzerine endişelenmeye başlar. Bu zorla girişleri püskürtmek için bilincini
dolduracak başka bir şey bulmalıdır. Çalışmak işe yaramaz çünkü fazla zordur. Genç, çok fazla psişik
enerji gerektirmediği sürece zihnini bu durumdan kurtarmak için neredeyse her şeyi yapmaya
hazırdır. Klasik çözüm ise müziğin alışılmış rutinine, televizyona veya biraz zaman geçirmek için bir
arkadaşa dönmektir.

Her geçen on yılla kültürümüz bilgi teknolojisine daha bağımlı hâle geliyor. Böyle bir çevrede hayatta
kalmak için insan soyut sembolik dillere aşina olmalıdır. Birkaç nesil önce okuma yazma bilmeyen
birisi, yine de iyi bir gelir ve makul bir saygı sağlayan bir iş bulabilirdi. Bir çiftçi, bir demirci, küçük bir
esnaf yaşlı ustaların çırağı olarak mesleği için gerekli becerileri öğrenebilir ve sembolik sistemde
ustalaşmadan başının çaresine bakabilirdi. Bu günlerde en basit iş bile yazılı talimatlara dayanıyor ve
daha karmaşık meslekler insanın zor yoldan -tek başına- öğrenmesini gerektiren uzmanlık bilgisine
dayanıyor.

Bilinçlerini kontrol etmeyi hiç öğrenmeyen gençler, “disiplini” olmayan yetişkinler oluyorlar.
Rekabetçi ve bilgi yoğun çevrede hayatta kalmalarına yardım edecek karmaşık becerileri eksik kalıyor
ve daha da önemlisi hayattan zevk almayı hiç öğrenemiyorlar. Gelişme için gizli potansiyelleri ortaya
çıkaran zorlukları bulma alışkanlığını hiç edinmiyorlar.

Ama gençlik yılları yalnızlığın fırsatlarını nasıl kullanacağımızı öğrenmek için kritik olan tek dönem
değildir. Maalesef, birçok yetişkin yirmi veya otuz -veya kesinlikle kırk- yaşına gediklerinde
geliştirdikleri alışkanlıklarla rahatlayabileceklerini düşünürler. Bir yerlere gelmişlerdir, hayatta kalmak
için gerekli numaraları öğrenmişlerdir ve bundan sonraki seyirde kontrollü ilerleyebilirler. Ancak,
sadece minimum iç disiplinle donatılınca bu tür insanlar kaçınılmaz olarak her geçen yıl entropi
biriktirirler. Kariyer başarısızlıkları, fiziksel sağlığın kötüleşmesi, kaderin oyunları giderek artan
biçimde iç huzuru tehdit eden olumsuz bir bilgi yığını oluşturur. İnsan bu sorunları nasıl uzak tutar?
İnsan yalnızken dikkati nasıl kontrol edeceğini bilmiyorsa kaçınılmaz olarak kolay dış çözümlere
başvuracaktır: Uyuşturucu, eğlence, heyecan, zihni uyuşturan veya uyaran her şey.
Ama bu tür yanıtlar gericidir ilerleme sağlamazlar. Hayattan zevk alırken gelişme yöntemi hayatın
kaçınılmaz bir koşulu olan entropiden daha üst bir düzen yaratmaktır. Bu her yeni zorluğu kaçınacak
veya can sıkacak bir şey olarak değil de öğrenmek ve becerileri geliştirmek için bir fırsat Olarak
görmek anlamına gelir. Örneğin, fiziksel güç yaşla birlikte azalınca, bu, insanın enerjisini dış dünyanın
idare edilmesinden iç gerçekliği daha derinlemesine keşfetmeye yönlendirmesi anlamına gelir.
İnsanın sonunda Proust okuması, satranca başlaması, orkide yetiştirmesi, komşularına yardım etmesi
ve Tanrı üzerine düşünmesi –eğer bunlar yapmak istedikleriyse- anlamına gelir. Ama daha önce
yalnızlığı bir avantaj olarak kullanma alışkanlığını edinmemişse bunları başarmak zordur.

Bu alışkanlığı erken dönemde geliştirmek en iyisidir ama bunu yapmak için hiçbir zaman geç değildir.
Önceki bölümlerde zihin ve bedenin akışı gerçekleştirme yöntemlerini gözden geçirmiştik. İnsan bu
tür aktivitelere kendi iradesiyle başladığında dışarıda ne olursa olsun yaşam kalitesini şekillendirmeyi
öğrenir.

YALNIZLIĞI EVCİLLEŞTİRMEK

Her kuralın istisnası vardır ve çoğu insan yalnızlıktan korksa da yalnız yaşamayı kendisi tercih eden
bazı insanlar vardır. “Yalnızlıktan zevk alan insan,” diyordu Francis Bacon eski deyişi tekrarlayarak, “ya
vahşi bir yaratıktır ya da bir Tanrı.” İnsan gerçekten tanrı olmak zorunda değildir ama yalnızlıktan zevk
almak için insanın kendi zihinsel rutinlerini inşa etmesi gerektiği doğrudur, böylece medeni hayatın
destekleri -dikkatini yönlendireceği diğer insanlar, iş, televizyon, tiyatro, restoranlar veya
kütüphaneler olmadan- akışı başarabilir. Bu tür insanlara dair ilginç örneklerden birisi Kanada
sınırında, Kuzey Minnesota'nın göller ve ormanlar bölgesinde küçük bir adada yaşayan Dorothy
adında bir kadındır. Aslında büyük bir şehirde hemşire olan Dorothy çocukları büyüdükten ve kocası
öldükten sonra vahşi hayatın içine taşınmış. Üç yaz ayı boyunca balıkçılar onunla sohbet etmek için
kanoyla gölü geçiyorlar ama uzun kış boyunca aylarca yalnız kalıyor. Dorothy'nin kulübesinin
pencerelerinde kalın örtüler var çünkü kurt sürülerini görmek ve sabah kalktığında burunlarını
pencere pervazına dayamış özlemle kendisini izlediklerini görmek onu geriyormuş.

Vahşi hayatın içinde yaşayan diğer insanlar gibi Dorothy de çevresini sıra dışı bir biçimde
kişiselleştirmeye çalışmış. Her yerde çiçek tarlaları, bahçe cinleri ve atılmış aletler var. Çoğu ağacın
üzerine tabelalar çivilenmiş ve bunlara yazınsal değer olmayan mısralar, bayat şakalar, barınakları
veya ek binaları işaret eden eski çizimler konmuş. Şehirli bir ziyaretçi için ada ucuz edebiyatın
zirvesidir. Ama Dorothy'nin zevkinin parçası olarak, bu durum “çöp” zihninin huzur bulduğu tanıdık
bir çevre yaratıyor. Yabani doğanın ortasında kendi stilini kendi medeniyetini başlatmış. İçeride en
sevdiği nesneler Dorothy'nin hedeflerini hatırlatıyor. Kaosun üzerine kendi tercihlerinin mührünü
basmış durumda.

Belki de mekânı yapılandırmaktan daha önemli olan zamanı yapılandırmaktır. Dorothy'nin yılın her
günü için sıkı bir rutini vardır. Beşte kalkar, tavukların yumurtasını kontrol eder, keçiyi sağar, biraz
odun kırar, kahvaltı yapar, sonra temizlik, dikiş, balık...Tek başlarına uzak karakollarında her akşam
tıraş olan ve lekesiz giyinen koloni dönemi İngilizleri gibi Dorothy de yabancı bir çevrede kontrolü
sağlamak için kişinin vahşi hayata kendi düzenini dayatması gerektiğini öğrenmiştir. Uzun gecelerde
okur ve yazar. İki kulübenin her duvarında akla gelen her yerde kitaplar var. Sonra arada sırada erzak
için yolculuklara çıkar ve yazları oradan geçen balıkçıları misafir eder. Dorothy, insanlardan hoşlanıyor
gibi görünür ama kendi dünyasını kontrol etmeyi daha çok sever.

İnsan yalnızken hayatta kalabilir ama entropinin zihnini yok etmesini engellemek için bunu ancak
dikkatini düzene sokmanın yollarını bularak yapabilir. Arktik bölgede arka arkaya on bir gün boyunca
kızak yarıştıran ve bu arada geyiklerin ve kurtların saldırılarından kaçmaya çalışan köpek yetiştiricisi
ve eğitimcisi Susan Butcher yıllar önce Massachusetts'den ayrılıp en yakındaki köye (Alaska Manley,
Sadece atmış iki nüfuslu) elli kilometre uzaktaki bir kulübede yaşamaya başladı. Evlenmeden önce yüz
elli husky köpeğiyle birlikte yaşıyordu. Yalnız hissedecek zamanı yoktu: Yemek için avlanmak ve
haftada yedi gün, günde on altı saat ilgi isteyen köpeklerine bakmak yalnız hissetmesini engelliyordu.
Her köpeğin adını, anne ve babasının, büyükanne ve büyükbabasının adlarını biliyordu. Huylarını,
yaradılışlarını, tercihlerini, yeme alışkanlıklarını ve o anki sağlık durumları biliyordu. Susan başka türlü
yaşamaktansa bunu seçeceğini iddia ediyordu. Kurduğu rutinler sürekli olarak dikkatinin yönetilebilir
görevlere odaklanmasını gerektiriyordu ve böylece hayatı sürekli bir akış deneyimine
dönüştürüyordu.

Yelkenli bir tekneyle tek başına okyanusları aşmayı seven bir dostum bir keresinde, tek başına
yolculuk edenlerin zihinlerini odaklamak için bazen yapmak zorunda kaldıkları şeyi çok iyi anlatan bir
anekdot anlatmıştı. Atlantik Okyanusu'nu doğuya doğru geçtiği sırada Azor Adaları'na yaklaşırken,
Portekiz kıyılarına yaklaşık sekiz yüz mil kadar açıkta ve tek bir yelken görmeden geçen günlerin
ardından ters yöne giden bir başka tekne görür. Bir başka gezginle buluşmak hoş bir fırsattır ve iki
tekne açık denizde yan yana gelecek bir rota izlerler. Diğer teknedeki adam bir bölümü kötü kokulu ve
sarı yapışkan bir maddeyle kaplı olan güvertesini ovarak temizliyordu. “Teknen nasıl bu kadar
kirlendi?” diye sorar arkadaşım sohbet açmak için. “Yani anlarsın ya,” diye omuz silker diğeri, “bozuk
yumurta pisliği.” Arkadaşım okyanusun ortasında bu kadar çok çürük yumurtanın güverteye nasıl
geldiğini anlamadığını itiraf eder. “Yani,” der adam, “buzdolabı bozuldu ve yumurtalar çürüdü.
Günlerdir rüzgâr yok ve gerçekten sıkıldım. Bende yumurtaları aşağı atmak yerine sonra temizlerim
diye güverteye kırdım. Temizlemesi biraz daha zor olsun diye biraz bekledim ama bu kadar kötü
kokacağını düşünmemiştim.” Sıradan koşullar altında yalnız denizcilerin zihinlerini meşgul edecek
birçok şey vardır. Hayatta kalmaları teknenin ve denizin durumuna karşı uyanık olmaya bağlıdır. Bu
ulaşılabilir hedefe sürekli olarak odaklanmaları yelkenle denize açılmayı bu kadar haz verici yapar.
Ama rüzgarsız ve durgun bölgelere geldiklerinde bir zorluk bulmak için epey çaba göstermeleri
gerekebilir.

Yalnızlıkla baş etmek için gereksiz ama emek isteyen ritüellerin zihni şekillendirmesine izin vermek
uyuşturucu almak veya sürekli televizyon izlemekten daha mı farklıdır? Dorothy ve diğer keşişlerin
“gerçekliklerinden” bağımlılar kadar etkili biçimde kaçtıkları iddia edilebilir. Her iki durumda da zihin
hoş olmayan düşünce ve hislerden uzaklaştırılarak psişik entropiden sakınılır. Ancak insanın yalnızlıkla
baş etme yöntemi fark yaratan bir durumdur. Yalnız olmak, diğerleri varken gerçekleştirilemeyecek
hedefleri gerçekleştirmek için bir fırsat olarak görülüyorsa o zaman insan yalnız hissetmek yerine
yalnızlıktan zevk alır ve bu arada yeni beceriler edinebilir. Öte yandan, yalnızlık bir zorluk yerine ne
pahasına olursa olsun kaçınılması gereken bir durum olarak görülürse insan panikler ve daha basit
seviyede olan ve karmaşıklığa neden olmayan dikkat dağıtıcılara başvurur. Kürklü köpekler
yetiştirmek ve artık ormanlarda kızak yarıştırmak, playboy maskaralıklarına ve kokain kullanıcılarına
kıyasla daha ilkel bir davranış gibi görünebilir. Ama psişik düzenleme bakımından ilki, ikincisine göre
çok daha karmaşıktır Zevk üzerine kurulu yaşam biçimleri sadece sıkı çalışma ve haz üzerine kurulmuş
karmaşık kültürlerle ortak yaşam içinde hayatta kalabilir. Ama bir kültür üretici olmayan zevk
düşkünlerini artık desteklemek istemediğinde veya destekleyemediğin de zevke bağımlı olanlar,
beceri ve disiplin sahibi olmayanlar ve bu nedenle kendilerine bakamayanlar kendilerini kaybolmuş ve
çaresiz bir hâlde bulurlar.

Bu durum, bilinç üzerinde kontrol sahibi olmak için Alaska'ya taşınmamız ve geyik avlanmamız
gerektiği anlamına gelmez. İnsan neredeyse her çevrede akış aktivitelerinde ustalaşabilir. Birkaçımız
vahşi ortamda yaşamaya veya uzun zamanlarını denizde geçirmeye ihtiyaç duyabilir. Çoğu insan,
insan etkileşiminin güven verici koşuşturması içinde olmayı tercih eder. Ancak ister Manhattan'da
isterse Alaska'nın kuzey ucunda yaşasın, yalnızlık insanın yüzleşmesi gereken bir sorundur. İnsan
bundan zevk almayı öğrenmedikçe hayatın büyük kısmı yalnızlığın olumsuz etkilerinden çaresiz bir
şekilde kurtulmaya çalışmakla geçer.

AKIŞ VE AİLE

İnsanların hayatındaki en yoğun ve anlamlı deneyimlerinden bazıları aile ilişkilerinin sonucudur.

Birçok başarılı erkek ve kadın Lee lacocca”nın sözlerine katılacaktır: “Harika ve başarılı bir kariyerim
oldu. Ama aileme kıyasla bunun gerçekten hiçbir önemi yoktu.”

Tarih boyunca insanlar doğup tüm yaşamlarını akraba grupları içinde geçirmişlerdir. Aileler boyut ve
bileşim olarak çok farklıydılar ama her yerde kişiler akrabalarına karşı özel bir yakınlık hissetmişler ve
onlarla aile dışından insanlara kıyasla daha çok etkileşime girmişlerdir. Sosyobiyologlar bu aile
sadakatinin iki insanın paylaştığı gen miktarıyla orantılı olduğunu iddia ediyorlar: Örneğin kız veya
erkek kardeşin genlerinin yarısı ortakken kuzenlerin sadece bunun yarısı kadar ortak geni vardır. Bu
senaryoda kardeşler ortalama olarak birbirine kuzenlerin iki katı kadar yardım edecektir. Bu nedenle
akrabalarımıza karşı hissettiğimiz özel hisler sadece kendi türümüzün genlerinin korunduğundan ve
çoğaldığından emin olmak için tasarlanmış bir mekanizmadır.

Elbette akrabalarımıza karşı özel bağımızın güçlü biyolojik nedenleri vardır. Yavaş olgunlaşan memeli
türlerinin hiçbirisi, yetişkinlerin gençlere karşı sorumlu ve gençlerin de yaşlılara karşı bağlılık
hissetmesine neden olan içsel mekanizma olmadan hayatta kalamazlardı; bu nedenle yeni doğmuş bir
insan bebeğinin bakıcılarına bağımlılığı ve bakıcıların ona bağlılığı özellikle güçlüdür. Ama ailelerin
desteklediği türdeki asıl ilişkiler farklı kültürlerde ve farklı zamanlarda şaşırtıcı derecede çeşitlidir.
Örneğin evliliğin tek eşli ya da çok eşli olmasının, baba soyundan ya da anne soyundan geliyor
olmanın karı, koca ve çocukların birbirleri ile günlük ilişkileri üzerinde güçlü etkileri vardır. Özel miras
kuralları gibi aile yapısının daha az belirgin özellikleri de öyledir. Yaklaşık yüz yıl kadar önce bölünmüş
hâlde Almanya'yı oluşturan küçük eyaletlerin her birisinde en büyük çocuğun tüm aile mülkünü aldığı
veya mülkün tüm oğullar arasında eşit olarak dağıtıldığı mirasa dayalı farklı kurallar vardı. Mülkü
gelecek nesillere aktarmak için bu yöntemlerden hangisinin kabul edildiği neredeyse tamamen şansa
dayanıyordu ama tercihin derin ekonomik sonuçları vardı. (Mülkün en büyük erkeğe kalması bunun
kullanıldığı bölgede sermaye yoğunlaşmasına neden oldu ve bu da sanayileşmeye neden oldu; bu
arada eşit paylaşım mülkün parçalanmasına ve sanayinin az gelişmesine neden oldu.) Hikâyemizle
daha ilgili olarak, mülkün en büyük erkeğe kaldığı bir kültürde kardeşler arasındaki ilişkiler tüm
çocuklar için eşit ekonomik faydaların olduğu bir kültüre göre büyük oranda farklı olacaktır.
Kardeşlerin birbirlerine karşı hissettikleri, birbirlerinden bekledikleri, karşılıklı hakları ve
sorumlulukları büyük oranda aile sistemine garip biçimde “işlenmiştir.” Bu örneğin gösterdiği gibi
genetik programlanma bizi aile üyelerine bağlanmaya eğilimli yapsa da kültürel bağlamın bu
bağlanmanın gücü ve yönü üzerine büyük etkisi olacaktır.

Aile bizim ilk ve birçok bakımdan en önemli sosyal çevremiz olduğu için, yaşamın kalitesi büyük
oranda bir insanın akrabalarıyla olan etkileşimini haz verici hâle getirmede ne kadar başarılı olduğunu
bağlı olacaktır. Biyoloji ve kültür aile bireyleri arasında ne kadar güçlü bağlar kurarsa kursun insanların
akrabalarıyla ilgili hislerinde büyük bir çeşitlilik olduğu sır değildir. Bazı aileler sıcak ve destekleyicidir,
bazıları zorlu ve zahmetlidir, bazıları her defasında üyelerinin özünü tehdit eder ve yine bazıları son
derece sıkıcıdır. Aile üyeleri arasında cinayet akraba olmayan insanlara göre çok daha sık görülen bir
durumdur. Bir zamanlar nadir görülen normdan sapmalar olduğu düşünülen çocuk suiistimali ve
ensest cinsel istismar görünüşe göre daha önce hiç kimsenin şüphelenmediği kadar sık oluyor. John
Fletcher'ın sözleriyle: “Bizi en çok incitme gücüne sahip olanlar sevdiklerimizdir.” Ailenin insanı çok
mutlu yapabileceği ya da insan için katlanılmaz bir yük olabileceği açıktır. Hangisinin olacağı büyük
oranda aile bireylerinin karşılıklı ilişkiye ve özellikle birbirlerinin hedeflerine ne kadar psişik enerji
harcayacaklarına bağlıdır.

Her ilişki dikkatin yeniden yönelmesini ve hedeflerin yeniden konumlandırılmasını gerektirir. İki insan
çıkmaya başladıklarında her birinin daha önce sahip olmadığı bazı sınırlamaları kabul etmesi
gerekmektedir: Zaman çizelgelerinin koordine edilmesi, planların değiştirilmesi gerekir. Bir akşam
yemeği randevusu kadar basit bir şey bile zaman, mekân, yemek türü gibi şevler için uzlaşmayı
gerektirir. Bir noktaya kadar çiftler karşılaştıkları uyarıcıya benzer tepkiler vermelidir —adam kadının
nefret ettiği bir filmi severse veya tam tersi, ilişki çok uzun sürmeyecektir. İki insan dikkatlerini
birbirlerine odaklamayı seçtiğinde ikisi de alışkanlıklarını değiştirmek zorunda kalırlar ve sonuç olarak
bilinç kalıpları da değişir. Evlenmek dikkat gerektiren alışkanlıkların radikal ve kalıcı olarak yeniden
yönlendirilmesini gerektirir. Evli çifte bir de çocuk eklendiğinde iki ebeveyn de yeni bebeğin
ihtiyaçlarını karşılamak için yeniden duruma uyum sağlamalıdır: Uyku döngüleri değişir, daha az dışarı
çıkarlar, kadın işinden vazgeçebilir, çocuğun eğitimi için tasarruf yapmaya başlarlar.

Bunların hepsi çok zor bir iş hâline gelebilir ve çek yıldırıcı da olabilir. Bir insan, bir ilişkiye
başladığında kişisel hedeflerini yeni durumuna göre ayarlamak istemiyorsa o zaman o ilişkide daha
sonra olanların büyük bir kısmı kişinin bilincinde düzensizlik yaratır çünkü etkileşimin yeni kalıpları
eski beklenti kalıplarıyla çelişir. Bir bekârın öncelikler listesinde güzel bir spor araba kullanmak ve her
kış Karayipler'de birkaç hafta geçirmek olabilir. Daha sonra evlenmeye ve çocuk sahibi olmaya karar
verir. Ancak bu ikinci hedeflerin öncekilerle uyumsuz olduğunu fark eder. Artık bir Maserati'ye
binecek durumu yoktur ve Bahamalar çok uzaktır. Eski hedeflerini yenilemediği sürece hayal kırıklığı
yaşayacaktır ve bu durum psişik entropi olarak bilinen iç çatışma hissini yaratacaktır. Kişi hedeflerini
değiştirirse özü de sonuç olarak değişecektir çünkü öz, hedeflerin toplamı ve düzenidir. Bu anlamda
herhangi bir ilişkiye girmek özün dönüşümünü gerektirir.
Daha birkaç on yıl önce aileler birlikte kalma eğilimindeydi çünkü ebeveynler ve çocuklar dışsal
nedenlerle ilişkiye devam etmeye zorlanıyordu. Geçmişte boşanmalar nadirse bunun nedeni eşlerin
eskiden birbirlerini daha çok sevmeleri değil kocaların yemek yapacak ve evi çekip çevirecek birisine,
kadınların evi geçindirecek birisine ihtiyaç duyması ve çocukların yemek, uyumak ve dünyaya alışmak
için her iki ebeveyne de ihtiyaç duymasındandı. Yaşlıların gençlere aşılamak için çokça uğraştığı “aile
değerleri” dini ve ahlaki fikirlerin arkasında saklanmış olsa da bu basit ihtiyacın bir yansımasıydı.
Elbette aile değerlerinin önemli olduğu öğretilince insanlar onları ciddiye almayı öğrendi ve bu
değerler ailelerin parçalanmasını engellediler. Ancak çoğu zaman ahlaki değerler dışarıdan gelen bir
zorlama, eşlerin ve çocukların altında alanda ezildiği dışsal bir kısıtlama olarak görülüyordu.
Günümüzde yaşanan aile “parçalanması” evli kalmak için dışsal nedenlerin yavaşça ortadan
kalkmasının sonucudur. Boşanma oranlarındaki artış aşkın veya ahlaki bağın azalmasından çok,
muhtemelen kadınların iş imkânlarını arttıran iş gücü pazarındaki değişimlerin ve iş yükünü azaltan ev
eşyalarının yaygınlaşmasının sonucudur.

Ancak evli kalmak ve aile ile beraber yaşamak için sadece dışsal nedenler yoktur. Sadece aile
hayatında yaşanabilecek harika eğlence ve gelişim fırsatları vardır ve bu içsel ödüller şimdi de
geçmişte olduğu kadar çoktur, aslında bugün geçmişte olduğundan çok daha kolay elde edilebilirler.
Eğer geleneklerden ötürü bir arada yaşayan ailelerin sayısı giderek azalırsa o zaman birbirlerini
sevdikleri için bir arada kalan aile sayısı da artabilir. Elbette dışsal zorlamalar hâlâ içsel zorlamalardan
daha güçlüdür ve bunun etkisi bir süre daha ailelerin daha da parçalanması şeklinde olabilir. Ama
sebat eden ailelerin üyeleri, kendi istekleri dışında bir arada duran ailelerin üyelerine göre daha
zengin bir öz geliştirebilirler.

İnsanların doğasında önüne gelenle yatmak mı yoksa çok eşli veya tek eşli olmak mı olduğuna ve
kültürel evrim açısından tek eşliliğin en ileri aile organizasyonu olup olmadığına dair sonu gelmeyen
tartışmalar devam etmektedir. Bu soruların sadece evliliği şekillendiren dışsal koşullarla ilgilendiğini
anlamak önemlidir ve bu durumda, en olası sonuç evliliklerin hayatta kalmayı en iyi garantileyen
biçimi almasıdır. Aynı hayvan türünün üyelerinin bile belirli bir çevreye en iyi uyum sağlayacak ilişki
kalıpları vardır. Örneğin, uzun gagalı bataklık çalı kuşunun (Cistothorus palustris) erkeği
Washington'da çok eşlidir, burada bataklıklar kalite bakımından değişkendir ve dişiler zengin bölgeleri
olan birkaç erkeğe bağlanırlar böylece daha az şanslı olanları zorunlu bekâr hayatına mahkûm
ederler. Aynı çalı kuşları Georgia'da tek eşlidir, bunun nedeni eyaletin dini değerleri değil tüm
bataklıkların neredeyse aynı miktarda yiyecek ve barınağa sahip olmasıdır, bu yüzden her erkek eşit
derecede rahat bir yuva bölgesine bir eş çekebilir.

İnsan ailesinin aldığı şekil de benzer çevresel baskılara bir yanıttır. Dışsal nedenler bakımından,
teknolojik toplumlar para ekonomisine dayandığı için ve zaman bunun daha uygun bir düzenleme
olduğunu kanıtladığı için tek eşliyiz. Ama birey olarak yüzleşmemiz gereken mesele insanların “doğal
olarak” tek eşli olup olmadığı değil, bizim tek eşli olmayı isteyip istemediğimizdir ve bu soruya yanıt
verirken tercihimizin tüm sonuçlarını tartmalıyız.
Evliliği özgürlüğün sonu olarak düşünmek âdettir ve bazıları eşlerinden “sevgili prangam” diye
bahseder. Aile hayatı düşüncesi tipik olarak kişinin hedeflerine ve eylem özgürlüğüne müdahale eden
sınırlamalar ve sorumluluklar getirir. Özellikle evlilik geleneksel bir evlilikse bu doğru olabilir. Ancak
bu kuralların ve yükümlülüklerin bir oyunda davranışı sınırlayan kurallardan prensipte farklı
olmadıklarını unuturuz. Tüm kurallar gibi, bu kurallar da bir dizi olasılığı elerler ve böylece tercih
ettiğimiz seçeneklere tam olarak konsantre oluruz.

Cicero, tamamen özgür olmak için insanın bir dizi kanunun kölesi olması gerektiğini yazmıştı. Diğer bir
deyişle, sınırları kabul etmek özgürleştirir. Örneğin, diğer olası sorunları, engelleri ve daha sonra
karşısına çıkabilecek daha çekici seçenekleri göz ardı edecek olursak, insan psişik enerjisini sadece tek
eşli evliliğe harcamaya karar verdiğinde duygusal karşılıkları en yüksek seviyede tutmasına neden
olan sürekli baskıdan kurtulur. Eski usul bir evliliğin gerektirdiği bağlılığı kabul ettiğinde ve bunu
gelenekler böyle dayattığı için değil de özgür iradeyle yaptığında insanın artık doğru tercihi yapıp
yapmadığıyla ve daha iyisinin olup olmadığıyla ilgili endişelenmesine gerek kalmaz. Sonuç olarak,
büyük miktarda enerji nasıl yaşamak gerektiğini düşünmek yerine yaşamaya harcanır,

İnsan tek eşli evliliği, çocuklar ve akrabalarla ve toplumla yakın ilişki içinde geleneksel bir aile formunu
kabul ettiğinde aile hayatını bir akış aktivitesine nasıl dönüştürebileceğini önceden düşünmesi
önemlidir. Çünkü dönüşmezse, sıkıntı ve hayal kırıklığı kaçınılmaz olarak yerleşir ve sonra onları bir
arada tutan güçlü dışsal etkenler olmadığı sürece ilişki büyük ihtimalle dağılır.

Akış sağlaması için ailenin varoluşu için bir amacı olmalıdır. Dış nedenler yeterli değildir: “Diğer herkes
evlendi,” “Çocuk sahibi olmak doğaldır.” veya “İki kişi daha ucuz yaşar” gibi şeyler hissetmek ve
düşünmek yeterli değildir. Bu tavırlar bir aile kurmayı cesaretlendirebilir ve hatta devam ettirecek
kadar güçlü de olabilirler ama aile hayatını zevkli hâle getirmezler. Ebeveynlerin ve çocukların psişik
enerjilerini ortak hedeflere odaklamak için olumlu hedefler gereklidir.

Bu hedeflerin bazıları belirli bir yaşam biçimini planlamak gibi -ideal evi inşa etmek, çocuklara
mümkün olan en iyi eğitimi sağlamak veya modem ve seküler bir toplumda dini yaşam biçimini inşa
etmek- çok genel ve uzun vadeli olabilir. Bu tür hedeflerin bireylerin karmaşıklığını arttıracak
etkileşimlerle sonuçlanması için aile hem bütünleşmeli hem de farklılaşmalıdır. Farklılaşma her bir
bireyin kendi eşsiz özelliklerini geliştirmesi, kişisel becerilerini maksimuma çıkarması ve bireysel
hedefler belirlemesi için cesaretlendirilmesi anlamına gelir. Tersine, bütünleşme ise bir insan diğer
herkesi etkilediğinde ortaya çıkar. Bir çocuk okulda yaptıklarıyla gurur duyuyorsa ailenin geri kalanı
ona dikkat eder ve onlar da onunla gurur duyarlar. Anne yorgun ve sıkıntılıysa, aile ona yardım edip
neşelendirmeye çalışır. Bütünleşmiş bir ailede her bir kişinin amacı diğeri için önemlidir.

Uzun vadeli hedeflere ek olarak, sürekli olarak kısa vadeli hedeflerin olması da çok önemlidir. Bunlar
yeni bir kanepe almak, pikniğe gitmek, bir tatil planlamak veya bir Pazar öğleden sonra beraber
Scrabble oynamak gibi basit hedefleri içerebilir.
Tüm ailenin paylaşmak istediği hedefler olmazsa bırakın ortak bir aktiviteden zevk alınmasını, aile
bireylerinin fiziksel olarak bir araya gelmesi bile imkânsızdır. Burada yine farklılaşma ve bütünleşme
önemlidir: Ortak hedefler mümkün olduğunca tek tek bireylerin hedeflerini de yansıtmalıdır. Rick bir
Motorkros yarışına gitmek istiyorsa ve Erica akvaryuma gitmek isterse herkes için önce bir hafta sonu
yarışı ve bir sonrakinde de akvaryumu ziyaret etmek mümkün olmalıdır. Bu tür bir düzenlemenin
güzelliği, ikisi de kendi ön yargılarına kalsa fark etmeyecek olsalar da, Erica'nın motor yarışlarının bazı
yönlerinden hoşlanmasının ve Rick'in balıklara bakmayı gerçekten sevmesinin olası olmasıdır.

Diğer tüm akış aktivitelerinde olduğu gibi aile aktiviteleri de net geri bildirim sağlamalıdır. Bu durum
sadece iletişim kanallarını açık tutma meselesidir. Bir koca karısının canını sıkan şeyi bilmiyorsa veya
tam tersi, ikisinin de kaçınılmaz olarak ortaya çıkacak gerilimi düşürme fırsatı olmaz. Bu bağlamda
kişisel deneyimde olduğu gibi grup hayatının da temel koşulunun entropi olduğunu vurgulamak
gerekir. Partnerler ilişkilerine psişik enerji harcamadıkça çatışmalar kaçınılmazdır çünkü her bireyin
bir aşamaya kadar ailenin diğer bireylerinden farklı bir amacı vardır. İyi iletişim kanalları olmadan
çarpıklıklar artar ve sonunda ilişki parçalanır.

Geri bildirim, aynı zamanda aile hedeflerinin başarılıp başarılmadığına karar vermek için kritik öneme
sahiptir. Karım ve ben bir iki ayda bir pazar günü çocukları hayvanat bahçesine götürmenin harika bir
eğitim aktivitesi olduğunu ve bundan hepimizin zevk alabileceğini düşünürdük. Ama en büyük
çocuğumuz on yaşına geldiğinde gitmekten vazgeçtik çünkü hayvanların sınırlı bir alanda
hapsedilmesi fikri ciddi ciddi canını sıkıyordu. Çocukların eninde sonunda ortak aile aktivitelerini
“aptalca” olarak adlandırması hayatın kaçınılmaz gerçeklerinden birisidir. Bu noktada, onları birlikte
bir şey yapmaya zorlamak zarar verici olur. Bu yüzden çoğu ebeveyn bundan vazgeçer ve gençleri
akranlarının kültürüne bırakır. Daha verimli ve daha zor bir strateji ise aile grubunun dâhil olmaya
devam edeceği yeni türde aktiviteler bulmaktır.

Zorlukları ve becerileri dengelemek, diğer akış aktivitelerinde olduğu gibi genel olarak sosyal
ilişkilerden ve özelde aile hayatından zevk almak için gerekli bir diğer etkendir. Bir adam ve bir kadın
ilk kez birbirlerine bağlandıklarında eylem için fırsatlar genelde yeterince nettir. Zamanın
başlangıcından beri âşık delikanlı için en temel zorluk “Onu ayartabilir miyim?” ve kız için de “Onu
kapabilir miyim?” olmuştur. Genellikle partnerlerin beceri seviyesine bağlı olarak, bir dizi daha
karmaşık zorluklar da kişiler tarafından algılanır: Diğer kişinin gerçekte nasıl birisi olduğunu, ne tür
filmleri sevdiğini, Güney Afrika için ne düşündüğünü ve buluşmanın “anlamlı bir ilişkiye” dönüşüp
dönüşmeyeceğini anlamak. Sonra birlikte yapılacak eğlenceli şeyler, ziyaret edilecek yerler, gidilecek
partiler ve sonrasında konuşulacak şeyler gelir.

Zaman içinde insan diğer kişiyi daha iyi tanır ve görünen güdüleyici zorluklar tükenir. Tüm bilinen
hileler denenmiştir, diğer insanın tepkileri tahmin edilebilir olmuştur. Cinsel oyun ilk heyecanını
kaybetmiştir. Bu noktada, ilişki sıkıcı bir rutine dönüşme tehlikesi yaşar, bu rutin iki tarafın da karşılıklı
kazançlarından ötürü devam ettirilebilir ancak ilişkinin haz vermeye devam etmesi veya ilişkide
karmaşıklık yaratarak yeni bir kıvılcımın çakmasını sağlaması olası değildir. Yeniden akışı sağlamanın
tek yolu ilişkide yeni zorluklar bulmaktır.
Bunlar yeme, uyuma ve alışveriş rutinlerini değiştirmek kadar basit adımlar olabilir. Yeni sohbet
konuları üzerine konuşmak, yeni yerler ziyaret etmek, yeni arkadaşlar edinmek için çaba harcamak
olabilir. Her şeyden öte, diğer insanın karmaşıklığına dikkat etmek ve onu ilişkinin ilk zamanlarında
gerekli olandan daha derinlemesine tanımak ve onu yılların getirdiği kaçınılmaz değişimlerde sempati
ve merhametle desteklemektir. Karmaşık ilişki eninde sonunda büyük bir soruyla yüzleşir: İki partner
ömür boyu bir bağlılığa hazır mı, değil mi? Bu noktada birden yepyeni zorluk ortaya çıkar: Birlikte bir
aile kurmak, çocuklar büyüyünce daha geniş topluluk ilişkilerine dâhil olanak, birlikte çalışmak.
Elbette bunların hiçbirisi kapsamlı enerji ve zaman girişi olmadan yapılamaz; ama deneyimin kalitesi
bakımından karşılığı genelde buna değer.

Zorlukları ve becerileri sürekli olarak artırma ihtiyacı insana çocuklarla olan ilişkileri için de geçerlidir.
Bebeklik ve çocukluğun erken dönemlerinde birçok ebeveyn bebeklerinin büyümesinden doğal olarak
keyif alır: İlk gülümseme, ilk sözcük. İlk adımlar, ilk yazı. Çocuğun becerilerindeki tüm bu kuantum
sıçramaları haz veren yeni zorluklar olur ve ebeveynler bunlar çocuğun eyleme geçebileceği fırsatları
zenginleştirerek karşılık verirler. Beşikten oyun parkına ve oyun parkından anaokulu kadar ebeveynler
çocuk ve çevresi arasındaki zorluk ve beceri dengesini ayarlamaya devam eder. Ama ergenliğin
başlarında birçok genç ele avuca sığmaz olur. Bu noktada, birçok ebevevnin yaptığı şey, kibar biçimde
çocuklarının hayatlarını görmezden gelmek ve her şey yolundaymış gibi yaparak öyle olmasını
ummaktır.

Gençler fizyolojik olarak olgun varlıklardır, cinsel üreme için olgundurlar: Birçok toplumda (ve
bizimkinde de yüz yıl kadar önce) yetişkin sorumlulukları için uygun oldukları düşünülür ve böyle
kabul görürler. Ancak şu anki sosyal düzenlemelerimiz gençlerin sahip olduğu beceriler için yeterli
zorluklar sağlamadığı için yetişkinlerin yasakladıklarının dışında eylem fırsatlarını aramak zorunda
kalıyorlar. Çoğu zaman buldukları tek çıkış Vandalizm, suç, uyuşturucu ve gelişigüzel seks oluyor. Var
olan koşullar altında ebeveynlerin var olan kültürdeki fırsat eksikliğini telafi etmeleri çok zordur. Bu
anlamda en zengin yerleşim yerlerinde yaşayan aileler, gecekondularda yaşayan ailelerden ancak
biraz daha iyi durumdadır. Güçlü, canlı, zeki on beş yaşında bir çocuk tipik küçük bir yerleşim yerinde
ne yapabilir? Bu soruyu düşünürseniz muhtemelen var olanların ya çok yapay, ya da çok basit
olduğunu veya bir gencin hayal gücünü yakalamaya yetecek kadar heyecanlı olmadığı sonucuna
varırsınız. Küçük yerleşim yerlerine ait okullarda sporun bu kadar önemli olması şaşırtıcı değildir
çünkü alternatiflerine kıyasla insanın becerilerini sergilemesi ve uygulaması için en somut fırsatlardan
birini sağlar.

Ancak ailelerin bu fırsatlar bakımından çorak toprakları kısmen iyileştirmek için atabilecekleri bazı
adımlar vardır. Eski zamanlarda genç erkekler çırak olarak bir süre için evden ayrılır ve yeni zorluklar
bulmak için uzak şehirlere giderlerdi. Bugün benzer bir şey Amerikalı gençler için söz konusu;
Üniversite için evden ayrılma geleneği. Sorun ergenlik döneminde, yani kabaca on iki, on yedi yaşları
arasındaki beş yıllık dönem içinde kalıyor: Bu yaştaki genç insanlar için ne tür anlamlı zorluklar
bulunabilir? Ebeveynlerin kendileri evde anlaşılabilir ve karmaşık aktivitelere dâhil olursa durum çok
daha kolay olur. Ebeveynleri müzik yapmaktan, yemek yapmaktan, okumaktan, bahçeyle
uğraşmaktan, marangozluktan veya garajda motor tamir etmekten hoşlanıyorsa o zaman çocuklarının
benzer aktiviteleri güdüleyici bulması ve gelişmelerine yardım edecek bir şey yapmaya başlamak için
yeterli dikkat harcamaları daha olasıdır. Ebeveynler sadece idealleri ve hayalleri hakkında daha fazla
konuşuyorlarsa -bunlar hayal kırıklığıyla sonuçlanmış olsa bile- çocuklar o anki özlerinin rahatlığını
kırmaya yetecek hevesi geliştirebilirler. Hiçbir şey olmasa bile, bir insanın işini veya gün içindeki
düşüncelerini ve yaşadıklarını anlatması, çocuklara yetişkin ve arkadaşıymış gibi davranması düşünceli
birer yetişkin olarak sosyalleşmelerine yardım eder. Ama baba, evdeki tüm zamanını televizyonun
önünde elinde bir kadeh alkolle pinekleyerek geçiriyor çocuklar da doğal olarak yetişkinlerin
eğlenmeyi bilmeyen sıkıcı insanlar olduklarını varsayarlar ve zevk için kendi akran gruplarına dönerler.

Daha fakir toplumlarda gençlik çeteleri erkek çocuklar için bolca gerçek zorluk sağlar. Kavgalar,
meydan okumalar ve motosikletli çete geçidi benzeri ritüel gösterileri gençlerin becerilerini somut
fırsatlarla eşleştirir. Varlıklı yerleşim yerlerindeki gençler için bu eylem arenası bile uygun değildir.
Okul, dinlenme ve çalışma da dâhil olmak üzere birçok aktivite yetişkin kontrolü altındadır ve
gençlerin inisiyatifine çok az yer kalır. Becerileri ve yaratıcılıkları için anlamlı bir çıkış bulamayınca
lüzumsuz partilere, arabayla amaçsızca gezmeye, dedikodu yapmaya, uyuşturucu kullanmaya veya
hayatta olduklarını kanıtlamak için narsistik iç gözlemlere başlarlar. Bilinçli veya değil, birçok genç kız,
hamile kalmanın tehlikelerine ve hoş olmayan sonuçlarına rağmen bunun yapabilecekleri tek
yetişkince şey olduğunu düşünürler. Böyle bir ortamı yeterli zorluk sağlayacak şekilde yeniden
yapılandırmak, gençlerin ebeveynlerinin karşılaştığı en zorlayıcı görevlerden birisidir. Ayrıca dalyan
gibi gençlere, kendilerine çeki düzen vermelerini ve faydalı bir şey yapmaları gerektiğini söylemenin
hiçbir değeri yoktur. Yardımcı olan şey, yaşayan örnekler ve sağlam fırsatlardır. Bunlar ulaşılabilir
değilse, kendi yollarına gittikleri için kimse gençleri suçlayamaz.

Aile gence kabul, kontrol ve öz güven sağlarsa gençlik hayatının gerilimlerinden bazıları aşılabilir. Bu
boyutlara sahip bir ilişkide insanlar birbirlerine güvenir ve tamamen kabul edildiğini hisseder. İnsan
sürekli olarak hoşlanmak, popüler olmak veya diğerlerinin beklentilerine göre yaşamak için
endişelenmez. Popüler deyişte olduğu gibi “Aşk asla ‘Üzgünüm’ dememektir”, “Ev her zaman hoş
karşılandığın yerdir.” Kişinin, ailesinin gözündeki değerini bilmesi ona risk alması için güç verir; aşırı
rahatlık genelde onaylanmama korkusu yüzünden olur, Bir insan, ne olursa olsun ailesinde güvenli bir
duygusal temeli olduğunu bilirse potansiyelini geliştirmeyi denemek onun için çok daha kolaydır.
Koşulsuz kabul, özellikle çocuklar için önemlidir. Ebeveynler istenilen ölçülere uymadığında çocukları
sevgilerini geri çekmekle tehdit ederlerse, çocuğun doğal oyunculuğu yavaş yavaş kronik endişe ile
yer değiştirir.

Ancak çocuk ebeveynlerinin onun varlığına koşulsuz olarak bağlandığını hissederse o zaman
rahatlayabilir ve korkusuzca dünyayı keşfeder; aksi durumda, psişik enerjisini kendisini korumak için
kullanır ve bu nedenle bu enerjiyi özgürce kullanabileceği miktarı azaltır. Erken dönemde duygusal
güvenlik çocuklarda ototelik kişilik gelişimine yardımcı olan koşullardan birisi olabilir. Bu olmadan,
özü akış deneyimine yetecek kadar uzun süre serbest bırakmak zordur.

Koşulsuz şartsız sevgi, elbette ilişkinin standartlarının olmayacağı ve kurallara karşı gelindiğinde
cezaları olmaması gerektiği anlamına gelmez. Kuralları ihlal etmenin bir riski olmadığında kurallar
anlamsızlaşır ve anlamlı kurallar olmadan bir aktivite haz verici olamaz. Çocuklar, ebeveynlerin
onlardan belirli şeyler istediklerini ve bunlara uymazlarsa belirli sonuçların doğacağını bilmelidir. Ama
aynı zamanda ne olursa olsun ebeveynlerin onlara karşı ilgisinin hiç eksilmeyeceğini de bilmeliler.
Ailenin ortak bir amacı olduğunda, açık iletişim kanalları olduğunda güvenli bir ortamda eyleme
geçmek için kademeli olarak genişleyen fırsatlar sunduğunda o zaman yaşam haz veren bir akış
aktivitesi hâline gelir. Bu durumda, aile üyeleri dikkatlerini ister istemez grup ilişkisine odaklar ve
farklı bilinçleri tek bir ortak hedef için birleştiren daha karmaşık bir sisteme ait olmanın hazzını
yaşamak adına tek tek kendilerini ve ayrışan hedeflerini bir dereceye kadar unuturlar.

Zamanımızın en temel yanılsamalarından biri, ev yaşantısının bir şekilde kendi kendine devam
edeceğini ve bu yaşantıyla baş etmenin en iyi yolunun rahat davranmak ve işlerin kendi yolunda
gitmesine izin vermek olduğunu düşünmektir. Özellikle erkekler kendilerini bu düşünceyle
rahatlatırlar. İş yaşamında başarılı olmanın ne kadar zor olduğunu ve kariyerleri için ne kadar çok
çabalamaları gerektiğini bilirler. Bu yüzden evde sadece gevşemek isterler ve aileden ciddi bir talebin
gereksiz olduğunu hissederler. Çoğu zaman evdeki bütünlüğe dair neredeyse batıl bir inançları vardır.
Ancak çok geç olduğunda -eşleri alkol bağımlısı olduğunda ve çocukları soğuk yabancılara
döndüğünde- erkekler ailenin de, diğer tüm ortak girişimler gibi, varoluşunu garanti altına almak için
sürekli olarak psişik enerji harcanması gerektiği gerçeğine uyanırlar.

Bir müzisyen trompeti iyi çalmak için pratik yapmadan birkaç gün dahi geçiremez. Düzenli olarak
koşmayan bir atlet kısa sürede formdan düşer ve artık koşmaktan haz almaz. Dikkat dağılırsa şirketin
parçalanmaya başlayacağını her yönetici bilir. Her durumda konsantrasyon olmadan karmaşık bir
aktivite parçalanarak kaosa dönüşür.

Aile neden bundan farklı olsun ki? Koşulsuz kabul, aile üyelerinin birbirine duyması gereken kesin
güven sadece dikkatimizi bunun için cömert bir şekilde odaklarsak anlamlı olur, Aksi hâlde içi boş bir
jest, ilgisizlikten farkı olmayan ikiyüzlü bir numaradır.

ARKADAŞLARLA OLMAKTAN ZEVK ALMAK

Sör Francis Bacon “En kötü yalnızlık,” diye yazmıştı, “samimi arkadaşlıktan mahrum olmaktır.” Aile
ilişkilerine kıyasla arkadaşlıktan haz almak çok daha kolaydır. Arkadaşlarımızı seçebiliriz ve genelde
bunu ortak ilgi alanı ve tamamlayıcı hedefler temelinde yaparız. Arkadaşlarımızla birlikte olmak için
kendimizi değiştirmemize gerek yoktur; bizi dönüştürmek yerine öz hissimizi güçlendirirler. Evde,
çöpü atmak ve yaprakları süpürmek gibi kabul etmemiz gereken bir sürü sıkıcı şey varken arkadaşlarla
“eğlenceli” şeylere odaklanabiliriz.

Günlük deneyimin kalitesine dair araştırmalarımızda insanların en olumlu ruh hâlini arkadaşlarıyla
birlikteyken bildirdikleri tekrar ve tekrar kanıtlandı. Bu sadece gençler için geçerli değildir. Genç
yetişkinler de arkadaşlarıyla eşleri dâhil olmak üzere hiç kimseyle olmadıkları kadar mutludurlar.
Emekliler bile arkadaşlarıyla eşleri ve aileleriyle olduklarından daha mutludurlar.

Arkadaşlık, genelde ortak hedefler ve ortak aktiviteler içerdiğinden “doğal olarak” haz vericidir. Ama
diğer aktiviteler gibi bu ilişki de çeşitli biçimler alabilir, yıkıcı da olabilir çok karmaşık da. Arkadaşlık
temel olarak kişinin güvensiz öz hissini onaylama yöntemiyse zevk verecektir ama bizim bahsettiğimiz
anlamda haz vermez yani gelişim sağlamaz. Örneğin, “içki arkadaşlığı” tüm dünyada küçük
topluluklarda çok yaygındır ve yetişkin erkeklerin tanıdıkları diğer erkeklerle zaman geçirmesi için hoş
bir yöntemdir. Tavema, bar, meyhane, birahane, çayhane veya kahvenin uyumlu atmosferinde kart,
dart veya dama oynayarak günü geçirir ve bu arada tartışır veya şakalaşırlar. Bu arada, diğerinin
fikirlerine ve özelliklerine harcanan karşılıklı dikkatle herkesin varoluşu onaylanır. Bu tür bir etkileşim,
yalnızlığın pasif zihne getirdiği dağınıklığı sınırda tutar ama gelişim için çok fazla uyarıcı sağlamaz.
Daha çok kolektif biçimde televizyon izlemeye benzer. Katılım gerektirdiği için daha karmaşıktır ancak
eylemleri oldukça belirli ve tahmin edilebilirdir.

Bu şekilde sosyalleşmek arkadaşlık ilişkilerini taklit eder ama gerçek arkadaşlığın sağlayabileceği
sadece birkaç faydayı sağlar. Herkes arada sırada sohbet etmekten zevk alır ama birçok insan
yüzeysel temasların günlük “sabitine” son derece bağımlıdır. Bu durum, özellikle yalnızlığa
katlanamayan ve evde çok az duygusal destek gören insanlar için geçerlidir. Güçlü aile bağları
olmayan gençler kendi akran gruplarına o kadar bağımlı olurlar ki, onlar tarafından kabul görmek için
her şeyi yaparlar. Yaklaşık yirmi yıl önce Arizona Tucson'da büyük bir lisenin tüm son sınıf öğrencileri,
daha genç öğrencilerle “arkadaşlığını” sürdüren eski öğrencilerden birisinin, sınıf arkadaşlarını
öldürüp cesetlerini çöle gömdüğünü biliyordu. Bunu birkaç aydır biliyor olmalarına rağmen hiçbirisi
suçu yetkililere bildirmedi ve cinayetler şans eseri ortaya çıktı. Hepsi iyi, orta sınıf çocuklardan oluşan
öğrenciler, cinayeti arkadaşları tarafından dışlanma korkusu yüzünden açıklamadıklarını söylediler. O
Tusconlu gençlerin sıcak aile bağları veya topluluklarındaki diğer yetişkinlerle güçlü bağlar olsaydı
akranları tarafından dışlanmak bu kadar katlanılmaz olmazdı. Fakat anlaşılan o ki bu bireylerin
yalnızlıklarıyla aralarında yer alan tek şey akranlarıydı. Ne yazık ki bu sıra dışı bir hikâye değildir; arada
sırada benzerleri medyada görülebilir. Eğer genç bir insan evde kabul görürse ve umursandığını
hissederse gruba bağlılığı azalır ve genç akranlarıyla ilişkide kontrolü ele almayı öğrenir. On beş
yaşındaki Christopher biraz utargaç, gözlüklü ve birkaç arkadaşı olan sessiz bir çocuktu, ebeveynlerine
okuldaki gruplardan dışlanmaktan bıktığını ve daha popüler olmaya karar verdiğini açıklayacak kadar
yakın hissediyordu. Bunu yapmak için Christopher dikkatle planlanmış bir strateji ortaya koydu: Lens
satın alacak, sadece moda kıyafetler giyecek, en son müzikleri ve gençlik modalarını öğrenecek ve
saçını sarıya boyayacaktı. “Kişiliğimi değiştirip değiştiremeyeceğimi görmek istiyorum,” dedi ve
aynanın karşısında günlerce rahat bir tavır ve aptal bir gülümseme çalıştı.

Ebeveynlerinin anlaşması ile desteklenen bu metodik yaklaşım iyi sonuç verdi. Yılın sonunda en iyi
gruplara davet ediliyordu ve ertesi yıl okul müzikalinde Conrad Birdie rolünü kaptı. Rock yıldızı rolü ile
bu kadar özdeşleştiği için ortaokul kızlarının sevgilisi oldu ve kızlar dolaplarına onun resimlerini
astılar. Mezuniyet yıllığı, onun her türlü başarılı olaya dâhil olduğunu gösteriyordu —“Seksi Bacaklar”
ödülünü kazanmak gibi. Gerçekten de dış kişiliğini değiştirmekte başarılı olmuştu ve akranlarının
kendisini algılama şeklini değiştirmişti. Aynı zamanda özünün iç düzeni aynı kalmıştı: Hassas ve
cömert bir genç adam olmaya devam etti ve akranlarının fikirlerini yönetmeyi başardığı için onları
küçük görmedi veya bu konuda başarılı olduğu için kendisini yüceltmedi.

Diğer birçokları değilken Chris'in popüler olabilmesinin nedenlerinden birisi, onun bir sporcunun
futbol takımına seçilmek için veya bir bilim insanının bir deney için uygulayacağı türde bir disiplinle
hedefine tarafsız olarak yaklaşmasıdır. Görevin yükü altında ezilmedi, kendi başına ustalaşabileceği
gerçekçi zorluklar seçti. Başka bir deyişle, belirsiz ve korkutucu bir popülerlik canavarını yapılabilir bir
akış aktivitesine dönüştürdü ve sonunda kendisine gurur ve öz saygı veren bu süreçten zevk aldı.
Diğer tüm aktiviteler gibi akranların arkadaşlığı farklı seviyelerde yaşanabilir: En düşük karmaşıklık
seviyesinde kaosu geçici olarak uzak tutmak için eğlenceli bir yöntemdir; en üst seviyede güçlü bir haz
ve gelişim hissi verir.

En yoğun deneyimler ancak samimi arkadaşlık bağlamında ortaya çıkar. Bunlar, Aristo'nun “Diğer her
şeye sahip olsa bile, kimse arkadaşı olmadan yaşamayı seçmez,” diye yazdığı türden bağlardır. Bu tür
bire bir ilişkilerden zevk almak diğer akış aktivitelerindeki aynı koşulları gerektirir. Sadece ortak
hedeflerin olması ve karşılıklı geri bildirim olması gerekmez, bunları taverna ve kokteyl partilerindeki
etkileşimler bile sağlar ama birbirlerinin arkadaşlığında teşvik edici yeni zorluklar bulmaları gerekir.
Bunlar, arkadaşla ilgili giderek daha çok şey öğrenmek, eşsiz kişiliğinin yeni yüzlerini keşfetmek veya
bu arada insanın kendi kişiliğine dair daha çok şeyi ortaya koymasını içerir. İnsanın en gizli hislerini ve
düşüncelerini bir başka insanla özgürce paylaşması kadar zevk veren çok az başka şey vardır. Bu
sıradan görünse de aslında odaklanmış dikkat, açıklık ve hassasiyet gerektirir. Pratikte, psişik enerjinin
bir arkadaşlığa bu derecede harcanması ne yazık ki çok nadirdir. Çok az insan buna zaman veya enerji
ayırır.

Arkadaşlıklar, varlığımızın nadiren dışa vurma fırsatımız olan kısımlarını ifade etmemize izin verir. Tüm
erkek ve kadınların sahip olduğu becerileri tanımlamanın bir yöntemi onları iki sınıfa ayırmaktır:
Araçsal ve anlatımcı. Araçsal beceriler çevremizle etkili biçimde baş edebilmek için öğrendiklerimizdir.
Bunlar avcının hileleri veya işçinin zanaatı veya okumak yazmak ve teknolojik toplumumuzda
profesyonellerin özelleşmiş bilgisi gibi entelektüel araçlardır. Yaptıkları çoğu şeyde akışı bulmayı
öğrenmemiş insanlar genelde araçsal görevleri dışsal olarak yaşarlar çünkü kendi tercihlerini
yansıtmak yerine dışsal gereksinimleri yerine getirirler. Öte yandan anlatımcı beceriler öznel
deneyimlerimizi dışsallaştırma girişimindeki eylemleri anlatır. Nasıl hissettiğimizi anlatan bir şarkı
söylemek, ruh hâlimizi dansa çevirmek, hislerimizi yansıtan bir resim yapmak, hoşlandığımız bir fıkrayı
anlatmak ve daha iyi hissetmemizi sağlayacaksa bowling oynamaya gitmek bu anlamda ifade
biçimleridir. Anlatımcı aktivitelere dâhil olduğumuzda gerçek özümüzle bağlantı kurduğumuzu
hissederiz. Spontane olarak anlatımsal akış yaşamadan sadece araçsal eylemlerle yaşayan birisi
sonunda uzaylılar tarafından insan davranışını taklit etmesi için programlanmış bir robottan farksız
olur.

Normal yaşamımız boyunca anlatımsallığın sağladığı bütünlük hissini yaşamak için çok az fırsat
karşımıza çıkar. İnsan, iş yerinde rolünden beklendiği şekilde davranmalı, becerikli bir tamirci, ciddi bir
hâkim ve saygılı bir garson olmalıdır. Bunların arasında, otobüste veya metroda insan dünyaya karşı
kayıtsız bir yüz takınmalıdır. Ancak arkadaşlarının yanında çoğu insan zırhını çıkarıp kendisi
olabileceğini hisseder. Nihai hedeflerimizi paylaşan arkadaşlar seçtiğimiz için bu insanlarla dans
edebilir, şarkı söyleyebilir, karşılıklı fıkra anlatabilir veya bowlinge gidebiliriz. Özün özgürlüğünü en
net biçimde arkadaşlarımızla yaşarız ve gerçekten kim olduğumuzu öğreniriz. Modem evliliğin ideali
insanın eşini arkadaş edinmesidir. Geçmiş zamanlarda evlilikler ailelerin karşılıklı olarak kabulüyle
ayarlandığında bu imkânsız olarak görülüyordu. Ama şimdi evlilik için daha az dışsal baskı varken
birçok insan en iyi arkadaşlarının eşleri olduğunu iddia ediyor.
Anlatımcı yöntemin zorluklarını göğüslemediğimiz sürece arkadaşlık haz verici değildir. Bir insan
kendisini sadece kamu- sal kişiliğini onaylayan ancak hayallerini ve isteklerini hiç sorgulamayan, onu
yeni varoluş biçimlerini denemesi için hiç zorlamayan “arkadaşlarıyla” çevrelerse, arkadaşlığın
sunduğu fırsatları kaçırır. Gerçek bir arkadaş arada sırada onunla birlikte çılgınlaşabildiğimiz ve bizden
her zamanki gibi olmamızı beklemeyen insandır. Hedefimizi veya kendimizi gerçekleştirmemizi
paylaşan birisidir, bu nedenle karmaşıklığın içerdiği riskleri paylaşır.

Aileler temel duygusal korumayı sağlarken, arkadaşlık genelde gizemli bir yenilik içerir. İnsanlara en
sıcak anıları sorulduğunda genellikle akrabalarıyla geçirilmiş tatilleri ve bayramları hatırlarlar.
Arkadaşlar daha çok heyecan, keşif ve mavera bağlamında hatırlanır.

Ne yazık ki, bu günlerde çok az insan yetişkinlikte arkadaşlığını sürdürebiliyor. Kalıcı ilişkiler
geliştiremeyecek kadar fazla hareketli, fazla uzman ve fazla dar görüşlüyüz. Bırakın bir arkadaş
çevresini bir aileyi bir arada tutabilirsek çok şanslıyız. Başarılı yetişkinlerin, özellikle erkeklerin -büyük
şirketlerin yöneticileri, iyi avukatlar ve doktorlar- hayatlarının ne kadar izole ve yalnız olduğunu
sürekli duymak şaşırtıcıdır. Ortaokulda lisede ve hatta bazen kolejde ne kadar iyi arkadaşları olduğunu
gözlerinde yaşlarla hatırlarlar. Tüm bu arkadaşlar geride kalmıştır ve şimdi yeniden buluşsalar bile
birkaç acı tatlı anı dışında çok ortak noktaları olacaktır.

Aile hayatında olduğu gibi, insanlar arkadaşlığın da doğal olduğuna ve başarısız olduklarında bu
konuda üzülmek dışında yapabilecekleri çok bir şey olmadığına inanırlar. Birçok ilgi alanının diğer
insanlarla paylaşıldığı ve insanın bir ilişkiye harcamak için çok fazla boş zamanının olduğu gençlik
dönemlerinde arkadaş edinmek kendiliğinden gerçekleşen bir süreç gibi görünür. Ama hayatın
ilerleyen dönemlerinde arkadaşlıklar nadiren şans eseri gerçekleşir: İnsan bir iş veya aile kurar gibi
arkadaşlıklarına özen göstermelidir

DAHA GENİŞ TOPLUM

Bir insan, diğer insanların hedeflerine harcadığı psişik enerji ölçüsünde bir aile veya arkadaşlığın
parçasıdır. Aynı şekilde, insan bir topluluğun, etnik grubun, siyası partinin veya milletin eklerini kabul
ederek daha büyük kişiler arası sistemlere dâhil olabilir. Mahatma Gandhi veya Rahibe Terasa gibi
bazı insanlar tüm psişik enerjilerini bir bütün olarak insanlığın hedefi olarak düşündükleri şeylere
harcarlar.

Antik Yunanca kullanımıyla “politika”, kişisel ve ailevi refahın ötesinde, insan ilişkilerinin olduğu her
şey anlamına gelir. Bu geniş anlamda politika kişi için var olan en haz verici ve karmaşık aktivitelerden
birisi olabilir çünkü insanın içine girdiği sosyal arena ne kadar büyükse sunduğu zorluklar da o kadar
büyüktür. İnsan yalnızken çok karmaşık sorunlarla baş edebilir, aile ve arkadaşlar çok fazla dikkat
gerektirebilir. Ama sizinle ilişkisi olmayan kişilerin hedeflerini optimize etmek çok daha büyüklük
sırası, çok daha yüksek karmaşıklıklar içerir.
Ne yazık ki kamusal arenaya çıkan birçok insan çok yüksek karmaşıklık seviyelerinde hareket edemez,
Politikacılar güç, hayırseverler ün ve sözde din adamları çoğu zaman ne kadar doğrucu olduklarını
gösterme peşindedir. İnsan yeterince enerji harcadığı sürece bunlar başarılması zor hedefler değildir.
Daha büyük zorluk ise sadece kendine fayda sağlamak değil, bu arada diğerlerine de fayda
sağlamaktır. Daha zor ama çok daha doyurucudur çünkü politikacının gerçekten sosyal koşulları
iyileştirmesini, hayırseverin kötü durumdakilere yardım etmesini ve din adamının diğerleri için
yaşanabilir hayat sağlamasını sağlar.

Sadece maddi sonuçlarını düşünürsek bencil politikacıları kurnaz olarak görebiliriz çünkü kendileri
adına güç ve varlık için mücadele ederler. Ama hayata gerçek değerini veren şeyin optimum deneyim
olduğu gerçeğini kabul edersek, herkes için iyi olanı gerçekleştirmek için çabalayan politikacıların
aslında daha zeki olduğu sonucuna varırız çünkü daha büyük zorluklarla uğraşırlar ve bu nedenle
gerçekten bundan haz alma şansları daha yüksektir.

İnsan bunu akış parametrelerine göre yapılandırdığı sürece kamusal alana dâhil olmak eğlenceli
olabilir. Yavru Kurtlara veya Harika Kitaplar grubuna dâhil olmak veya temiz çevre için mücadele
etmek veya yerel sendikayı desteklemek bundan çok farklı değildir. Önemli olan kişinin bir hedef
belirlemesi, psişik enerjisini odaklaması, geri bildirime dikkat etmesi ve zorluğun kendi becerilerine
uygun olduğundan emin olmasıdır. Eninde sonunda etkileşim canlanacak ve sonrasında akış deneyimi
gelecektir,

Elbette psişik enerjinin tedariğinin sınırlı olduğunu düşününce insan herkesin kamusal hedeflere dâhil
olmasını bekleyemez. Bazı insanların tüm dikkatlerini sadece düşman bir çevrede hayatta kalmaya
harcaması gerekir. Diğerleri, belirli zorluklara -örneğin sanat veya matematik- o kadar dâhil
olmuşlardır ki bunlardan başka bir şeye dikkat ayıramazlar. Öte yandan bazı insanlar ortak endişelere
psişik enerji ayıramasalardı ve böylece sosyal sistem içinde bir sinerji yaratmasalardı hayat gerçekten
acımasız olurdu.

Akış kavramı, sadece kişilerin hayat kalitelerini geliştirmeye yardım etmek için değil aynı zamanda
kamu dikkatinin de nasıl yönlendirileceğini göstermek için faydalıdır. Belki de akış teorisinin en güçlü
etkisi kamusal alanda kurumların optimum deneyime daha yardımcı olacak şekilde yenilenmesine
dair bir plan sunmasıdır. Son birkaç yüzyıl içinde ekonomik rasyonalite o kadar başarılı oldu ki tüm
insan çabasının “sonucunun” dolar ve sent bazında ölçülebilir olduğunu düşünmeye başladık. Ama
hayata sadece ekonomik olarak yaklaşmak son derece mantıksızdır; insan çabasının gerçek sonucu
deneyimin kalitesinde ve karmaşıklığındadır.

Bir toplum teknolojik olarak gelişmiş olduğu veya maddi zenginlik içinde yüzdüğü için iyi durumda
olarak görülmemelidir. Eğer toplum insanlarına hayatlarının mümkün olduğunca çok yönünden zevk
almaları için şans tanıyorsa ve daha da büyük zorluklar peşinden giderek potansiyellerini
geliştirmelerine izin veriyorsa o zaman iyi olarak kabul edilmelidir. Benzer şekilde bir okulun değeri,
prestijine veya öğrencilerini hayatın gerekliliklerini karşılayacak şekilde eğitmesine değil, ömür boyu
öğrenmenin kendilerine aktarabileceği haz derecesine bağlıdır. İyi bir fabrika en çok para kazandıran
değil, işçilerinin ve müşterilerinin yaşam kalitesini geliştirmekten en çok sorumlu olandır. Politikanın
gerçek amacı, insanları daha varlıklı, güvenli ve güçlü hâle getirmek değil mümkün olduğunca çok
insanın giderek artan bir karmaşıklıkta var olmasını sağlamaktır.

Fakat önce bireylerin bilinci değişmeden hiçbir sosyal değişim gelmez. Carlyle adında genç bir adam
dünyayı nasıl değiştireceği sorulduğunda şöyle yanıt verdi: “Kendini değiştir. Bu şekilde dünyadan bir
alçak azalır.” Bu tavsiye hâlâ geçerlidir. Kendi hayatlarını kontrol etmeyi öğrenmeden, herkes için
daha iyi bir hayat kurmaya çalışanlar sonunda her şeyi daha berbat ediyor.

Kaosu Aldatmak

Bu noktaya kadar söylenen her şeye rağmen bazı insanlar hâlâ sağlıklı, zengin ve yakışıklı oldukları
sürece mutlu olmalarının kolay olduğunu düşünebilirler. Öyleyse işler istediğimiz gibi gitmiyorsa ve
talih yüzümüze gülmüyorsa yaşam kalitesi nasıl geliştirilebilir? İnsan, ay sonundan önce parasının
biteceğinden endişe etmiyorsa ancak o zaman haz ve zevk arasındaki farka kafa yorabilir. Çoğu insan
için bu tür ayrımlar lükstür. İlgi çekici ve iyi kazandıran bir mesleğiniz varsa zorlukları ve karmaşıklığı
düşünmek sorun değildir ama aptalca ve sizi insanlıktan çıkaran bir işi neden geliştirmeye çalışasınız
ki? Ve hasta, yeterince beslenemeyen veya tersliklerle boğuşan insanlardan bilinçlerini kontrol
etmelerini nasıl bekleriz? Elbette akışın, varoluşun kalitesine fark edilebilir bir şeyler ekleyebilmesi
için bu insanların öncelikle somut maddi koşullarını iyileştirmeleri gerekir. Diğer bir deyişle optimum
deneyim, sağlık ve varlık gibi somut malzemelerle yapılmış bir pastanın üzerindeki şekerleme olarak
görülmelidir; kendi başına sadece ince bir süslemedir ve ancak daha somut yararlardan oluşan sağlam
bir temelle hayatın öznel yönlerini daha tatmin edici hâle getirir.

Bu kitabın tüm ana fikrinin bunun dışında bir şeyi savunmadığını söylemeye gerek bile yok. Öznel
deneyim, hayatın boyutlarından birisi değil hayatın kendisidir. Maddi koşullar ikincildir; Bizi sadece
dolaylı olarak deneyimle etkilerler. Öte yandan akış ve hatta haz yaşam kalitesine doğrudan fayda
sağlar. Sağlık, para ve diğer maddi avantajlar hayatı iyileştirebilir veya iyileştirmeyebilir. Bir insan
psişik enerjiyi kontrol etmeyi öğrenmediği sürece büyük ihtimalle bu tür avantajlar faydasız olacaktır.

Tersine ciddi boyutlarda sıkıntılar yaşayan bireylerin çoğu, sonunda sadece hayatta kalmakla
yetinmezler aynı zamanda hayatlarından en ince ayrıntısına kadar zevk alırlar. Başlarına akla
gelebilecek en kötü şeyler gelmiş olmasına rağmen, insanlar nasıl hem zihinsel uyum yaşamayı hem
de gelişerek daha karmaşık olmayı başarmıştır? Bu bölümün keşfedeceği, dışarıdan kolay görünen bu
sorudur. Bu arada, insanların stresli olaylarla baş etmek için kullandığı bazı stratejileri inceleyeceğiz
ve ototelik bir özün kaostan düzen yaratmayı nasıl başardığını gözden geçireceğiz.

DÖNÜŞTÜRÜLEN TRAJEDİLER
Başına ne gelirse gelsin zihnini kontrol eden bir insanın mutlu olacağını iddia etmek saf bir idealistlik
olacaktır. Bir vücudun dayanabileceği acı, açlık veya yoksunluğun kesinlikle bir sınırı vardır. Ancak Dr.
Franz Alexander'ın da ifade ettiği şey doğrudur: “Zihnin vücudu yönettiği gerçeği, biyoloji ve tıp
tarafından ihmal edilmesine rağmen, hayatın işleyişine dair bildiğimiz en temel gerçektir.” Bütüncül
tıbbın yanı sıra Norman Cousins'ın ölümcül hastalığına karşı olan başarılı savaşını ve Dr. Bernie
Siegel'in kendi kendini iyileştirmeyi anlattığı türde kitaplar bu yüzyılda son derece baskın olan soyut
biçimde materyalist olan sağlık görüşünü iyileştirmeye başladı. Burada bahsedilmesi gereken nokta
yaşamında akışı nasıl yaratacağını bilen bir insanın en umutsuz durumlarda bile hayattan zevk almayı
başarmasıdır.

Son derece büyük engellere rağmen insanların akışa ulaşmalarının oldukça inanılmaz örnekleri Milan
Üniversitesi Psikoloji Bölümünden Profesör Fausto Massimini tarafından toplanmıştır. O ve ekibinin
incelediği gruplardan birisi, genelde bir kaza sonucu geçmişte uzuvlarının kullanımını kaybetmiş,
belden aşağısı felçli gençlerden oluşuyordu. Bu araştırmanın beklenmedik bir bulgusu, kurbanların
büyük kısmının belden aşağısının felç olmasına neden olan bu kazalardan hayatlarının hem en
olumsuz hem de en olumlu olayı olarak bahsetmesidir. Trajik olayların olumlu olarak görülmesinin
nedeni bu olayların kurbanlara çok net hedefler sunması, aynı zamanda çelişkili ve gereksiz tercihleri
azaltmasıdır. Engelli durumlarının getirdiği yeni zorluklarda ustalaşmayı öğrenen hastalar, amaçlarının
hiç olmadığı kadar açık olduğunu hissettiler. Yaşamayı yeniden öğrenmek kendi içinde bir haz ve
gurur taşıyordu ve bu bireyler kazayı bir entropi kaynağı olmaktan çıkarıp bir iç düzen fırsatına
dönüştürdüler.

Bu grubun üyelerinden birisi olan Lucio yirmi iki yaşında gamsız bir benzin istasyonu görevlisiydi ve bir
motosiklet kazasında belden aşağısı felç oldu. Daha önce rugby oynamayı ve müzik dinlemeyi
seviyordu ama yaşamının genel olarak amaçsız ve sakin olduğunu hatırlıyor. Kazadan sonra haz veren
deneyimleri hem sayı hem de karmaşıklık bakımından artmış. Trajedinin yaralarını sardıktan sonra
koleje kaydolmuş, dil alanından mezun olmuş ve şimdi serbest vergi danışmanı olarak çalışıyor. Hem
okulu hem de işi onun için yoğun bir akış kaynağı; aynı zamanda balık tutmak ve yayla ok atmak da.
Şu anda bölgesel okçuluk şampiyonu ve yarışmalara tekerlekli sandalyeyle katılıyor.

Lucio'nun görüşmede yaptığı yorumların bazılar şunlar: “Belden aşağım felç olduğunda bu yeniden
doğmak gibiydi. Önceden bildiğim her şeyi en başından yeniden ama farklı biçimde öğrenmem
gerekiyordu. Giyinmeyi ve kafamı daha iyi kullanmayı öğrenmek zorunda kaldım. Çevremin bir parçası
olmalı ve onu kontrol etmeye çalışmadan onu kullanmalıydım… Adanmışlık, irade gücü ve sabır
gerekiyordu. Gelecekle ilgili gelişmeye devam etmek, engelimin sınırlarını aşmak istiyorum... Herkesin
bir amacı olmalı. Belden aşağım felç olduktan sonra bu gelişmeleri yaşamak hayatımın amacı oldu.”

Bu gruptaki insanlardan bir diğeri de Franco'dur. Bacakları beş yıl önce felç olmuş ve ayrıca ciddi
ürolojik sorunlar yaşamış ve sorunlarla ilgili birkaç ciddi cerrahi operasyon geçirmiş. Kazadan önce
elektrikçiymiş ve çoğunlukla işinden zevk alıyormuş. Ama en yoğun akış deneyimini Cumartesi
akşamları akrobatik danslarda yaşıyormuş ve bu yüzden bacaklarının felç olması özellikle acı bir darbe
olmuş. Franco, şimdi diğer felçliler için danışman olarak çalışıyor. Bu vakada da neredeyse en akıl
almaz aksilik, deneyimin karmaşıklığında bir azalmaya değil zenginleşmeye neden olmuş. Franco
şimdi en önemli işini diğer kurbanların umutsuzluğa düşmesine engel olmak ve fiziksel
rehabilitasyonlarına yardım etmek olarak görüyor. Hayatının en önemli amacının diğerlerine faydalı
olduğunu hissetmek ve yeni kurbanların durumlarını kabul etmelerine yardım etmek olduğunu
söylüyor. Franco, kaza geçirdikten sonra pasif bir hayata boyun eğen belden aşağısı felçli bir kadınla
nişanlanmış. Birlikte ilk randevularında Franco'nun engelliler için tasarlanmış arabasıyla yakındaki
tepelere gitmişler. Ne yazık ki, araba bozulmuş ve ikisi boş bir yolda mahsur kalmışlar. Nişanlısı
paniklemiş; Franco bile ümidini kaybettiğini itiraf ediyor. Ama sonunda yardım bulmayı başarmışlar
ve bu türde küçük zaferlerden sonra olduğu gibi ikisi de kendilerine çok daha fazla güvenmeye
başlamışlar.

Milan grubu tarafından incelenen bir diğer grup, doğuştan kör olan veya doğumdan sonra görme
yetisini kaybetmiş insanlardan oluşuyordu. Yine bu mülakatlarla ilgili bu kadar dikkate değer olan şey,
görme yetilerini kaybetmeyi hayatlarını zenginleştiren olumlu bir olay olarak anlatan kişilerin
sayısıdır. Örneğin, Pilar on iki yaşındayken her iki gözünün retinasını da kaybeden ve o zamandan beri
göremeyen otuz üç yaşında bir kadın. Körlük onu çok fazla şiddet ve fakirlik dolu ailevi koşullarından
kurtarmış. Yaşamını, görme yetisini kaybetmeden evde kalsa olabilecek olandan daha amaçlı ve
değerli hâle getirmiş. Diğer birçok görme engelli insan gibi o da şimdi manüel telefon aktarımında
operatör olarak çalışıyor. Şimdiki akış deneyimleri arasında çalışmayı, müzik dinlemeyi, arkadaşlarının
arabasını temizlemeyi ve “yaptığı daha birçok şeyi” sıralıyor. İş yerinde en çok zevk aldığı şey,
bağladığı aramaların sorunsuz çalışması ve tüm sohbet trafiğinin bir orkestranın enstrümanları gibi
uyum içinde sürmesi. Bu gibi zamanlarda “Tanrı falanmış gibi” hissediyor. “Bu çok tatmin edici.”
Hayatındaki olumlu etkiler arasında Pilar görme yetisini kaybetmeyi sayıyor çünkü “bir kolej
diplomasıyla bile olgunlaşamayacağım şekilde olgunlaşmamı sağladı... Örneğin artık sorunlarım beni
eskiden olduğu gibi ve şimdi birçok akranımı etkilediği gibi etkilemiyor.”

Şimdi otuz yaşında olan Paolo, altı yıl önce gözlerini tamamen kaybetmiş. Körlüğü hayatını olumlu
etkiyen olaylar arasında saymıyor ama bu trajik olayın dört olumlu sonucundan bahsediyor: “İlk
olarak, sınırlarımı fark etmeme ve kabul etmeme rağmen onları aşma girişimlerime devam edeceğim.
İkinci olarak, her zaman hoşuma gitmeyen koşulları değiştirmeye çalışmaya karar verdim. Üçüncüsü,
yaptığım hataları tekrar etmeme konusunda çok dikkatliyim ve son olarak, yanılsamalara
kapılmıyorum ama kendime karşı hoşgörülüyüm böylece diğer insanlara karşı da hoşgörülü
olabiliyorum.” Engeli olan neredeyse diğer tüm insanlar gibi, Paolo için de bilinç kontrolünün basit bir
biçimde en önemli amaç olarak ortaya çıkışı şaşırtıcıdır. Ama bu güdüleyici zorlukların sadece ruh
içinde olduğu anlamına gelmez. Paolo, ulusal satranç federasyonuna (ye; görme engeller için
düzenlenen atletik müsabakalara katılıyor; müzik öğreterek geçimini sağlıyor. Şu anki akış
deneyimleri arasında gitar çalmak, satranç oynamak, spor yapmak ve müzik dinlemek olduğunu
söylüyor. Kısa süre önce İsveç'te yapılan görme engelliler için yüzme yarışını yedinci olarak bitirdi ve
İspanya'da bir satranç turnuvası kazandı. Eşi de görme engelli ve görme engelli kadınlar atletizm
takımına koçluk yapıyor. Şu anda klasik gitar çalmayı ve öğrenme üzerine körler alfabesiyle bir metin
yazmayı planlıyor. Ancak Paolo içsel hayatını kontrol ettiğini hissetmeseydi bu şaşırtıcı başarıların
hiçbirisinin bir önemi olmazdı.

Ayrıca bir de Antonio var. Ortaokulda ders veriyor ve yine görme engelli bir kadınla evli; şu an
karşılarındaki zorlu görev görme engelli bir çocuğu evlat edinmek, bu ülkede ilk kez böyle bir evlat
edinme olası görünüyor... Ve Anita... Kil heykeller yaparak, sevişerek ve körler alfabesiyle okuyarak
çok yoğun akış deneyimleri yaşadığını söylüyor... Doğuştan görme engelli, seksen beş yaşındaki Dino,
evli ve iki çocuk babası, eski sandalyeleri tamir ediyor ve bunu çetrefilli ve her zaman erişilebilir bir
akış deneyimi olarak anlatıyor: “Kırık bir sandalyeyi aldığımda fabrikalarda kullandıkları sentetik
fiberleri değil, doğal olarak zengin ağaç kullanırım... “gerilim” doğru olduğunda çok harika hissettirir
—özellikle de ilk denemedeki esneme... İşimi bitirdiğimde sandalye yirmi yıl daha sağlam kalır.” Ve
bunlar gibi daha birçokları.

Profesör Massimini ve ekibinin incelediği bir diğer grup, Manhattan'da olduğu gibi Avrupa
şehirlerinde de yaygın olan evsiz serseriler “sokak insanlarıdır”. Bu tür muhtaç kişilere acırız ve kısa
süre öncesine kadar “normal” hayata adapte olamayan bunun gibi birçok kişiye psikopat veya daha
kötü tanılar konmuştu. Aslında çoğunun çeşitli felaketlerle güçleri tükenmiş talihsiz ve çaresiz kişiler
oldukları ortaya çıktı. Yine de kaç tanesinin kasvetli koşullarını, tatmin edici akış deneyiminin
özelliklerine sahip bir varoluşa dönüştürmeyi başardığını görmek şaşırtıcıdır. Diğer birçoğu için örnek
olabilecek bir görüşmeden kapsamlı alıntılar yapacağız.

Reyad, şu anda Milan parklarında yatan, aş evlerinde yemek yiyen ve nakit paraya ihtiyacı olduğunda
restoranlarda bulaşık yıkayan otuz üç yaşında bir Mısırlı. Mülakat sırasında ona akış deneyiminin bir
tanımı okundu ve bunun hiç başına gelip gelmediği sorulduğunda şu yanıtı verdi:

Evet. Bu tanım, 1967'den bugüne tüm hayatımı anlatıyor. Altı Gün Savaşı'ndan sonra Mısır'dan
ayrılmaya karar verdim ve Avrupa'ya doğru otostop çekmeye başladım. O zamandan beri kendi içime
odaklanan zihnimle yaşıyorum. Bu sadece bir yolculuk değildi, bir kimlik arayışıydı. Herkesin kendi
içinde keşfedeceği bir şey vardır. Avrupa'ya doğru yürümeye karar verdiğimde şehrimdeki insanlar
delirdiğimden eminlerdi. Ama hayattaki en iyi şey, kendini bilmektir... Bu fikrim, 1967'den beri aynı
kaldı: Kendimi bulmak. Bir sürü şeye karşı mücadele etmem gerekti. Lübnan ve savaşını, Suriye,
Ürdün, Türkiye, Yugoslavya'yı geçip buraya geldim. Her türden doğal felaketle karşılaştım; fırtınalarda
yol kenarındaki çukurlarda uyudum, kazalara karıştım, yanımda arkadaşlarımın öldüğünü gördüm
ama konsantrasyonum hiç değişmedi... Bu şu ana kadar tam yirmi yıl süren bir macera oldu ve
hayatımın geri kalanı boyunca devam edecek...

Bu deneyimler sonucunda dünyanın o kadar da değerli olmadığını anladım. Şimdi benim için önemli
olan tek şey, ilk ve son olarak Tanrı. En çok tespihimle dua ederken konsantre oluyorum. Sonra
hislerimi uykuya yatırıyor, kendimi sakinleştiriyor ve çıldırmaktan kurtuluyorum. Kaderin hayata
hükmettiğine inanıyorum ve bu kadar çabalamanın mantığı olmadığına... Yolculuğum sırasında açlık,
savaş, ölüm ve yoksulluk gördüm. Şimdi dualarla kendimi duymaya başladım, kendi merkezime
yöneldim, konsantrasyonu sağladım ve dünyanın bir değeri olmadığını anladım. İnsan bu dünyaya
sınanmak için doğar. Arabalar, televizyonlar ve kıyafetler ikincildir. Asıl gerçek, Tanrı'yı övmek için
doğmuş olmamızdır. Herkesin kendi kaderi vardır ve atasözündeki aslan gibi olmalıyız. Bir ceylan
sürüsünün peşinden koşan aslan her seferinde sadece bir tanesini yakalar. Ben de böyle olmaya
çalışıyorum, günlük yiyebileceklerinden daha fazlasını yiyemeyecek durumda olsalar da çılgın gibi
çalışan Batılılar gibi değil... Eğer yirmi yıl daha yaşarsam yine her anından zevk alarak yaşamaya
çalışacağım, daha fazlasını elde etmek için kendimi öldürmek yerine... Kimseye bağlı olmadan yaşayan
özgür bir adam gibi yaşayacaksam, maddi olarak bunu bir şekilde karşılayabilirim. Bugün bir şey
kazanamazsam önemli değil. Bu benim kaderim demektir. Ertesi gün 100 milyon kazanabilirim veya
ölümcül bir hastalığa yakalanabilirim. İsa'nın dediği gibi tüm dünyayı kazansa ama kendini kaybetse
bir adama ne faydası dokunur? Önce kendimi fethetmeyi denedim, dünyayı kaybedip kaybetmemek
umurumda değil.
Bu yolculuğa yumurtasından çıkan bir kuş yavrusu gibi başladım; o zamandan beri özgürce
yürüyorum. Her insan kendini bilmeli ve hayatı her biçimiyle yaşamalıdır. Yatağımda derin uykuda
olabilirdim, kendi şehrimde iş bulabilirdim, çünkü iş benim için hazırdı ama fakirlerle birlikte uyumaya
karar verdim çünkü insan olmak için acı çekmek gerekir. Evlenerek veya seks yaparak insan
olmazsınız: insan olmak sorumlu olmak demektir, ne zaman konuşacağını ve ne söyleneceğini ve ne
zaman sessiz kalacağını bilmek demektir.

Reyad çok daha uzun konuştu ve tüm yorumları ruhani yolculuğunun sarsılmaz amacıyla tutarlıydı. İki
bin yıl önce aydınlanma arayışıyla çöllerde gezinen saçı başı birbirine girmiş peygamberler gibi bu
yolcu da günlük hayatı halüsinasyon gibi net bir hedefte damıtmış: Kendi özü ve Tanrı arasında bir
bağ kurmak için bilincini kontrol etmek. “Hayattaki iyi şeylerden” vazgeçip böylesi bir kuruntunun
peşinden gitmesine neden olanlar nedir? Bir hormon dengesizliğiyle mi doğdu? Ebeveynleri travma
geçirmesine mi neden oldu? Genelde psikologları ilgilendiren bu tür sorular burada bizi
ilgilendirmeyecek. Asıl önemli konu Reyad'ın garipliğine neyin neden olduğunu açıklamak değil, şimdi
olduğu kişi olduğunu düşünerek Reyad'ın çoğu insanın katlanılmaz bulacağı yaşam koşullarını anlamlı
ve haz veren bir varoluşa dönüştürdüğünü kabul etmektir. Bu, rahat ve lüks içinde yaşayan birçok
insanın iddia edebileceğinden daha fazladır.

STRESLE BAŞA ÇIKMAK

Samuel Johnson, burada sunulan vakalar için de geçerli olan bir sözünde: “Bir insan on beş gün içinde
asılacağını bilirse, bu onun zihnini müthiş bir şekilde odaklar” dedi. Hayatın asıl hedefini başarısızlığa
uğratan büyük bir felaket ya özü yok eder ve insanı tüm psişik enerjisini geri kalan hedeflerin
çevresine bir bariyer örmeye ve bu hedefleri kaderin diğer saldırılarına karşı korumaya zorlar ya da
yeni, daha net ve daha acil bir hedef ortaya koyar: Yenilginin yarattığı zorlukların aşılması. İkinci
yoldan gidilirse trajedi, hayat kalitesinde bir azalmaya neden olmayabilir. Gerçekten de Lucio, Paolo
ve onlar gibi sayısız insanın vakasında görüldüğü gibi objektif olarak yıkıcı görünen bir olay
kurbanlarının hayatlarını yeni ve beklenmedik biçimlerde zenginleştirebilir. Görme yetisi gibi en temel
insan fonksiyonlarının kaybı bile insanın bilincinin fakirleşmesi gerektiği anlamına gelmez; çoğu
zaman tam tersi olur. Ama fark yaratan nedir? Nasıl oluyor da aynı darbe bir insanı mahvederken bir
diğeri bunu iç düzenine dönüştürüyor?

Psikologlar bu tür soruların yanıtlarını stresle başa çıkma başlığı altında inceliyor. Bazı olayların
psikolojik rahatsızlığa diğerlerinden daha fazla neden olduğu açıktır: Örneğin bir eşin ölümü, bir evi
ipotek olarak vermekten birkaç seviye daha fazla stres yaratır ve ipotek de bir trafik cezasından daha
fazla sıkıntıya neden olur. Ama aynı stresli olayda bir insan tamamen sefil hâle gelebilir ve bir diğeri
ise dişini sıkıp buna karşı elinden geleni yapabilir. Bir insanın stresli olaylara nasıl tepki verdiğindeki
farklılıklara “baş etme becerisi” veya “baş etme stili” denir.

Bir insanın stresle baş etme becerisinin ne olduğunu anlamak için üç farklı kaynağı ayırmak önemlidir.
İlki var olan dış destek ve özellikle de sosyal destek ağıdır. Örneğin, insanın iyi bir sigortası ve sevgi
dolu bir ailesi varsa önemli bir hastalık bir ölçüde hafifleyecektir. Strese karşı ikinci siper bir insanın
zeka, eğitim ve kişisel özellikleri gibi sahip olduğu psikolojik kaynaklarıdır. Yeni bir şehre taşınmak ve
yeni arkadaşlıklar kurmak içe dönük birisi için dışa dönük birisine göre daha stresli olabilir. Son olarak
üçüncü kaynak, insanın stresle yüzleşmek için kullandığı başa çıkma stratejileriyle ilgilidir.

Bu üç etken içerisinden üçüncüsü bizim amaçlarımızla en alakalı olandır. Dış destekler tek başına
stresi azaltmada o kadar etkili değillerdir. Sadece kendisine yardım edebilecek olanlara yardım
etmeye meyillidirler ve psikolojik kaynaklar büyük oranda kontrolümüz dışındadır. Doğduğumuzda
olduğumuzdan daha zeki veya daha sosyal olmak zordur. Ama nasıl başa çıktığımız hem stresin ne tür
etkileri olacağını belirleyen en önemli etkendir, hem de en esnek olan ve kişisel olarak kontrolümüz
altındaki kaynaktır.

İnsanlar strese iki biçimde tepki verir. Başarılı ve daha başarısız olan Harvard mezunlarının hayatlarını
otuz yıl gibi bir dönemde inceleyen psikolog George Vaillant olumlu tepkiye “olgun savunma” adını
veriyor; diğerleri buna “dönüşümsel başa çıkma” diyorlar. Bu modellere göre strese karşı olumsuz
tepki, “nevrotik savunma” veya “regresif başa çıkma” olarak adlandırılıyor.

Bunlar arasındaki farkı ortaya koymak için kurgusal bir karakter olan Jim’e bakalım. Kırk yaşında ve
mali analist olarak çalıştığı rahat işinden henüz çıkarıldı. İnsanın işini kaybetmesi hayat stresleri
arasında orta seviyede olarak kabul edilebilir; elbette etkileri kişinin yaşına, becerilerine,
tasarruflarına ve iş pazarının koşullarına göre değişebilir. Bu olumsuz olayla karşılaşınca Jim iki zıt
eylem rotasından birisini uygulayabilir. Kendi içine çekilebilir, geç saate kadar uyuyup olanları inkâr
ederek bunu düşünmekten kaçınabilir. Hayal kırıklığını ailesine ve arkadaşlarına yönelterek
rahatlayabilir veya normalden fazla içerek bu durumu gizlemeye çalışabilir. Tüm bunlar regresif baş
etme veya immatür savunmalardır.

Diğer eylem rotasında ise Jim öfke ve korku hislerini geçici olarak bastırarak sakin kalır ve sorunu
mantıklı biçimde analiz eder ve önceliklerini yeniden değerlendirir. Sonrasında sorunu yeniden
tanımlayabilir böylece bunu daha kolay çözebilir -örneğin, becerilerinin talep gördüğü başka bir yere
taşınmaya veya kendisini eğitmeye ve yeni bir iş için beceriler edinmeye karar verebilir. Bu rotayı
benimserse olgun savunmayı veya dönüşümsel başa çıkmayı kullanır.

Çok az insan bu iki stratejiden sadece bir tanesine güvenir. Jim'in ilk gece sarhoş olması; yıllardır ona
kötü bir işi olduğunu söyleyen karısıyla kavga etmesi ve sonra ertesi sabah veya bir hafta sonra
sakinleşip şimdi ne yapacağını düşünmeye başlaması olasıdır. Ama insanlar bu iki stratejiden birini
kullanma becerilerinde farklılık gösterirler. Şampiyon bir okçu olan, belden aşağısı felçli insan veya
görme engelli satranç ustası öylesine yoğun talihsizlikler yaşamışlardır ki stresli hayat olayları
çizgisinin dışındadırlar ve dönüşümsel başa çıkmada ustalaşmış kişilerdir. Ancak diğerleri daha az
yoğun seviyede stresle karşılaştıklarında vazgeçebilir ve sonsuza kadar hayatlarının karmaşıklığını
azaltarak tepki verebilirler.
Talihsizliği ele alıp bundan iyi bir şey çıkarmak çok nadir rastlanılan bir beceridir. Buna sahip olanlara
“hayatta kalan" denir ve “esneklikleri” veya “cesaretleri” olduğu söylenir. Onlara ne dersek diyelim
genelde büyük zorlukları yenmiş ve çoğu kadın ve erkeği yıldıran engelleri aşmış sıra dışı insanlar
oldukları kabul edilir. Aslında ortalama insanlara en çok hayran oldukları insanlar ve neden bu kadın
ve erkeklere hayran oldukları sorulduğunda, genelde cesaret ve zorlukları aşma özelliklerinden
bahsedilir. Francis Bacon'un Stoacı filozof Seneka'nın konuşmasından alıntı yaparken ifade ettiği gibi
“zenginliğe dair iyi şeyler istenir ama tersliklerin olumlu sonuçlarına hayran olunur.

Araştırmalarımızın birinde, hayran olunan insanlar listesinde şu kişiler yer aldı: Felçli olmasına rağmen
her zaman neşeli ve diğer insanların sorunlarını dinlemeye hazır olan yaşlı bir kadın; bir yüzücü
kaybolduğunda ve herkes paniklediğinde sakin kalıp başarılı bir arama işi organize eden gençlik kampı
danışmanı; aptalca ve cinsiyetçi baskılara rağmen zorlu bir çalışma ortamında başarılı olan kadın bir
yönetici ve kadın doğum uzmanları sadece ellerini yıkasa bile son yüzyıllarda birçok annenin doğumda
hayatının kurtulacağını iddia ettiği için diğer doktorlar tarafından görmezden gelinen ve alay edilen
Macar Doktor Ignaz Semmelweis. Bunlar ve bahsedilen daha yüzlerce diğer insan aynı nedenlerle
saygı görüyordu: İnandıkları şeyler için dimdik durdular ve muhalefetin onları bezdirmesine izin
vermediler. Cesarete veya daha önce “erdem” -Latince vir yani insan kelimesinden türeyen- olarak
bilinen şeye sahiptiler.

Elbette insanların bu tek bir özelliği diğerlerinden daha fazla araması mantıklıdır. Tüm erdemler
içinde, bir tersliği haz verici bir zorluğa dönüştürebilme becerisinden daha faydalı, hayatta kalma için
gerekli ve hayat kalitesini diğerlerinden daha fazla geliştireni yoktur. Bu özelliğe hayran olmak, buna
sahip insanlara dikkat ettiğimiz anlamına gelir ve bu nedenle gerektiğinde onlara benzeyebilmek için
fırsatımız olur. Bu nedenle cesarete ayran olmak kendi başına olumlu ve uyarlanabilen bir özelliktir;
bunu yapanlar talihsizliklerin darbelerini savuşturmaya daha hazır hâle gelirler.

Fakat kaosu aldatma becerisine “dönüşümsel başa çıkma” ve bunda iyi olanlara “cesur” demek bu
önemli beceriyi açıklamakta yetersiz kalır. Moliere'in uykunun “uykucu güçten” kaynaklandığını
söyleyen karakteri gibi, başarılı başa çıkmaya cesaretin neden olduğunu söylersek olayları
aydınlatmada eksik kalırız. İhtiyacımız olan şey sadece isimler ve tanımlar değil, sürecin nasıl
çalıştığını anlamaktır. Ne yazık ki bu konudaki cehaletimiz hâlâ çok fazla.

DAĞITICI YAPILARIN GÜCÜ

Öte yandan, bariz gerçeklerden birisi kaostan düzen yaratma becerisinin psikolojik süreçlere özgün
olmadığıdır. Aslında bazı evrim görüşlerine göre, karmaşık yaşam biçimlerinin varoluşları, entropiden
enerji çıkarma kapasitelerine, atığı yapılandırılmış düzene geri dönüştürme kapasitelerine dayanıyor.
Nobel ödüllü kimyager Ilya Prigogine, aksi hâlde dağılacak ve rastgele hareket içinde kaybolacak
enerjiyi kullanan fiziksel sistemlerine “dağıtıcı yapılar” diyor. Öreğin, gezegenimizdeki tüm bitki âlemi
büyük bir yayıcı yapıdır çünkü ışıktan beslenir ve ışık normalde güneşin yanmasının faydasız bir yan
ürünüdür. Bitkiler israf olan bu fazla enerjiyi yaprak, çiçek, meyve, ağaç kabuğu ve kütük şeklinde inşa
birimlerine dönüştürmenin yolunu bulmuştur. Bitkiler olmadan hayvanlar da olmayacağı için dünya
üzerindeki tüm hayat nihayetinde kaosu yakalayan ve onu daha karmaşık bir düzen hâlinde
şekillendiren dağıtıcı yapılar sayesinde mümkün olmaktadır.

İnsanlar da atık enerjiyi amaçlarına hizmet etmesi için kullanmayı başarmıştır. İlk büyük teknolojik
icat, yani ateş bunun iyi bir ömeğidir. Başlangıçta ateşler rastgele olarak başladı: Volkanlar, yıldırımlar
ve spontane olarak orada burada yanan ateşler ve çürüyen ağaçların enerjisi bir amaç olmadan
dağıldı. Ateşi kontrol etmeyi öğrenince insanlar dağıtıcı enerjiyi mağaralarını ısıtmak, yiyeceklerini
pişirmek ve sonunda metalden nesneler yapmak için kullandılar. Buhar, elektrik, benzin ve nükleer
füzyonla çalışan motorlar da aynı prensip üzerine çalışırlar: Diğer türlü yok olup gidecek veya
amaçlarımız aleyhine çalışacak enerjiden faydalanmak. İnsanlar düzensizlik güçlerini
kullanabilecekleri bir şeye dönüştürmenin çeşitli yollarını öğrenmeseydi bu kadar başarılı biçimde
hayatta kalamazdık.

Gördüğümüz gibi, ruh da benzer prensiplere göre işler. Özün bütünlüğü, nötr veya yıkıcı olayları alıp
onları olumlu olaylara dönüştürme becerisine dayanır. İnsan istekleriyle daha uyumlu bir iş bulmak
için fırsatı değerlendirirse kovulmak bir lütuf olabilir. Her insanın hayatında sadece iyi şeyler olması
ihtimali son derece düşüktür. İsteklerimizin her zaman o dakika yerine getirileceği olasılığı göz ardı
edilebilir. Eninde sonunda herkes amaçlarıyla çelişen olaylarla karşılaşacaktır: Hayal kırıklıkları, ciddi
hastalıklar, mali terslikler ve sonunda kaçınılmaz olarak birinin ölümü. Bu türde her bir olayın zihinde
düzensizlik yaratan olumsuz bir geri bildirimi vardır. Her biri özü tehdit eder ve özün işleyişini bozar.
Travma yeterince ciddiyse insan gerekli hedeflere odaklanma kapasitesini kaybedebilir. Bu olursa öz
artık kontrol altında değildir. Bozulma çok ciddiyse, bilinç rastgele bir hâl alır ve insan “aklını
kaybeder” —çeşitli zihinsel hastalıkların belirtileri bilinci ele geçirir. Daha az ciddi vakalarda ise, tehdit
edilen öz, hayatta kalır ama gelişmesi durur; saldırı altında saklanır, devasa savunmaların arkasına
çekilir ve sürekli şüphe içinde anlamsız bir hayat sürer.

Bu nedenle, cesaret, esneklik, sebat, olgun savunma veya dönüşümsel başa çıkma -zihnin dağıtıcı
yapıları- son derece gereklidir. Onlar olmasaydı sürekli olarak kaçak psikolojik meteorların rastgele
bombardımanına maruz kalırdık. Öte yandan bu tür olumlu stratejiler geliştirirsek, çoğu olumsuz olay
en azından nötr hâle getirilebilir ve büyük ihtimalle özü daha güçlü ve daha karmaşık yapabilecek
zorlu görevler olarak kullanılabilirler.

Dönüşümsel beceriler genelde gençliğin sonlarında gelişir. Küçük çocuklar ve ergenler yanlış giden
şeylere karşı onlara tampon olmaları için hâlâ büyük oranda destekleyici bir sosyal ağa bağlıdırlar. Bir
darbe bir genci düşürdüğünde -kötü bir not, çenesinde çıkan bir sivilce veya okulda onu görmezden
gelen bir arkadaş gibi önemsiz bir şey bile olsa- ona dünyanın sonu gelmiş ve hayatta artık bir amacı
yokmuş gibi gelir. Diğer insanlardan gelen olumlu geri bildirim genelde birkaç dakika içinde ruh hâlini
canlandırır; bir gülümseme, bir telefon çağrısı, güzel bir şarkı dikkatini çeker ve dikkatini endişelerden
başka yöne odaklar ve zihninde yeniden düzeni sağlar. Deneyim Örnekleme Yöntemi
araştırmalarında, sağlıklı bir gencin ortalama olarak sadece yarım saat sıkıntı yaşadığını öğrendik.
(Ortalamada bir yetişkinin kötü ruh hâlinden kurtulması iki katı kadar uzun sürüyor.)
Ancak birkaç yıl içinde -on yedi veya on sekiz yaşına geldiğinde- gençler genelde olumsuz olayları bir
perspektife koymayı başarır ve artık istedikleri gibi gelişmeyen şeyler yüzünden yıkılmazlar. Bu yaşta
çoğu insan için bilinci kontrol etme becerisi başlar. Kısmen bu beceri yalnızca zamanın geçmesinin bir
ürünüdür: Daha ileri yaştaki genç, daha önce hayal kırıklığı yaşadığı ve bunu atlatabildiği için bu
durumun o an göründüğü kadar kötü olmadığını; diğer insanların da kısmen benzer sorunlar
yaşadıklarını ve bu sorunları çözebildiklerini bilir. İnsanın acısının paylaşıldığını bilmesi, gençliğin
benmerkezciliğine önemli bir perspektif katar.

Genç bir adam ya da kadın, kişisel olarak seçtiği hedeflerine dayanarak yeterince güçlü bir öz his
geliştirdiğinde, hiçbir dışsal hayal kırıklığının kendisini tam olarak sarsamayacağını hissettiğinde başa
çıkma becerilerinin gelişiminde zirve noktasına gelir. Bazı insanlar için güç bir amaçtan kaynaklanır ve
bu amaç bir aile, ülke, din veya ideoloji ile ilişkilendirilir. Diğerleri için güç; sanat, müzik veya fizik gibi
uyumlu sembol sistemlerinde ustalaşmaya bağlıdır. Hindistanlı genç matematik dehası Srinivasa
Ramanujan sayı teorisine o kadar çok psişik enerji harcamıştı ki yoksulluk, hastalık, acı ve hatta hızla
yaklaşan ölüm yorucu olsa da zihnini hesaplardan uzaklaştıramamıştı —aslında bunlar sadece onu
daha büyük bir yaratıcılığa teşvik ettiler. Ölüm döşeğinde keşfettiği denklemlerin güzelliğine hayret
etmeye devam etti ve zihninin sakinliği kullandığı sembollerin düzenini yansıtıyordu.

Neden bazı insanlar stresle güçsüzleşirken, diğerleri bundan güç alır? Temelde yanıt basittir: Umutsuz
bir durumu kontrol edilebilir yeni bir akış aktivitesine nasıl dönüştüreceğini bilenler bundan zevk
alırlar ve bu zorluktan daha güçlü olarak çıkarlar. Bu tür dönüşümlerde üç önemli adım vardır:

1. Kendine odaklı olmayan öz güven: Richard Logan'ın ciddi fiziksel çilelerden sağ kurtulan insanlara -
Arktik bölgede tek başına gezinen kutup kâşifleri, toplama kamplarından kurtulanlar- dair
araştırmasında ortaya koyduğu gibi, bu insanların paylaştığı ortak özelliklerden birisi kaderlerinin
kendi ellerinde olduğuna dair kesin bir inançtır. Kendi kaynaklarının kaderlerini belirlemede yeterli
olacağından hiç şüphe etmezler. Bu anlamda onlardan kendine güvenli olarak bahsedilebilir ama aynı
zamanda egoları ilginç biçimde yok gibidir: Benmerkezci değildirler; enerjilerini tipik olarak
çevrelerine hâkim olmaya değil de onun içinde uyumlu biçimde çalışmaya odaklarlar.

Bir kişi kendisini çevresine karşı görmediğinde bu tavır ortaya çıkar, çünkü böyle bir kişi hedeflerinin,
niyetlerinin diğer her şeyden daha fazla öncelik kazanması konusunda ısrarcıdır. Bunun yerine
çevresinde olup biten her şeyin bir parçası olduğunu hisseder ve faaliyet yürütmek zorunda olduğu
sistem içinde elinden geleni yapmaya çalışır. Çelişkili biçimde bu alçak gönüllülük hissi -kişinin
hedeflerinin daha büyük bir varlığın parçası olduğunu anlaması ve başarılı olmak için tercih
etmeyeceği kurallara göre oynamak zorunda kalabileceğini kabul etmesi- güçlü insanların en önemli
özelliğidir.

Basit ama yaygın bir örnek olması için, soğuk bir sabahta ofise gitmek için acele ederken arabanın
motorunun çalışmadığını hayal edin. Bu gibi durumlarda birçok insan hedeflerine o kadar takıntılıdır
ki -ofise gitmek- bir başka plan oluşturamazlar. Arabaya küfredebilir, kontak anahtarını daha çılgınca
çevirebilir ve çaresizlik içinde arabaya vurabilirler ama hepsi boşunadır. Olaya dâhil olan egoları
onların bu terslikle etkili biçimde baş etmelerini ve hedeflerini gerçekleştirmelerini engeller. Daha
makul bir yaklaşım da sizin bir an önce şehir merkezinde olmanız gerektiğinin araba için bir fark
yaratmadığını kabul etmektir. Araba kendi kurallarına uyar ve onu hareket ettirmenin tek yolu bunları
hesaba katmaktır. Arabadaki sorunun ne olduğuna dair bir fikriniz yoksa bir taksi çağırmak veya
alternatif bir hedef oluşturmak daha mantıklıdır: Görüşmeyi iptal edin ve bunun yerine evde yapacak
faydalı bir şey bulun.

Temelde bu seviyede bir öz güvene ulaşmak için insanın kendisine, çevresine ve bu çevredeki yerine
güvenmesi gerekir. İyi bir pilot sahip olduğu becerilerin farkındadır, uçurduğu makineye güveniyordur
ve bir fırtına anında veya kanatların buz tutması durumunda yapması gerekenleri bilir. Bu nedenle
karşısına çıkabilecek hava koşullarıyla baş edebilme becerisine güvenir —bu güven duygusunun
nedeni uçağı emirlerine uymaya zorlayacak olması değil, uçağın özelliklerini hava koşullarına göre
ayarlama konusunda bir vasıta konumunda olmasıdır. Böyle bir durumda uçağın güvenliği için
oldukça önemli bir kaynak olan, bir katalizör görevi gören ve insan sisteminin gereklilikleri paralelinde
kurallara uyum sağlayan bir pilot amacına ulaşabilir.

2. Dikkati dünyaya odaklamak: Dikkat genel olarak içe odaklandığı sürece çevreyi fark etmek zordur
çünkü insanın psişik enerjisinin büyük kısmı egonun endişeleri ve istekleri tarafından emilir. Stresi haz
veren zorluklara dönüştürmeyi bilen insanlar kendilerini düşünmeye çok az zaman harcarlar. Bu
kişiler, enerjilerinin tamamını ihtiyaç olarak gördükleri şeyleri elde etmeye veya sosyal olarak
koşullandığımız istekler konusunda endişelenerek harcamazlar. Bunun yerine dikkatleri açıktır ve
sürekli olarak çevrelerinden gelen bilgiyi işlerler. Odak, hâlâ kişinin hedefi tarafından belirlenir ama
bu odak doğrudan başarmak istediği şeylerle ilgili olmasa da dış olayları fark edecek ve onlara uyum
sağlamaya yetecek kadar açıktır.

Açık bir duruş, insanın objektif ve alternatif olasılıkların farkında olmasını ve çevresindeki dünyanın
bir parçası gibi hissetmesini mümkün kılar. Bu çevreye tam olarak dâhil olma Yosemite parkındaki
korkutucu El Capitan tırmanışlarından birini anlatan kaya tırmanıcısı Yvon Chouinard tarafından çok
iyi ifade edilmiştir: “Granitteki her bir kristal kabartma gibi çıkıntı yapar. Bulutların çeşitli biçimleri
dikkatimizden asla çıkmaz. İlk kez duvarın üzerindeki çok küçük böcekleri fark ettik, o kadar
küçüklerdi ki zorlukla fark ediliyorlardı. Bir tanesine on beş dakika kadar baktım ve hareketlerini
izleyip kırmızı rengine hayran kaldım.

“Görecek ve hissedecek bu kadar güzel şey varken insan nasıl sıkılır! Bu keyifli çevreyle bir olma, bu
ultra delici algı bize yıllardır yaşamadığımız bir his verdi.”

İnsanın çevresiyle böyle bir birliğe ulaşması sadece haz veren akış deneyimlerinin önemli bir bileşeni
değil aynı zamanda terslikleri aşmaya yarayan merkezi bir mekanizmadır. En başta, dikkat özden
başka bir yere odaklanmışken insanın isteklerinin gerçekleşmemesinin bilinci rahatsız etme ihtimali
daha düşüktür. Psişik entropi yaşamak için insanın iç düzensizliğe odaklanması gereklidir; ama bunun
yerine insanın çevresinde olanlara dikkat etmesiyle stresin yıkıcı etkileri azalır. İkincisi dikkati
çevresine odaklanmış kişi onun bir parçası olur, psişik enerji ile kendisini o çevreye bağlayarak
sisteme katılır. Bu da sonrasında onun sistemin özelliklerini anlamasını mümkün kılar, böylece sıkıntılı
bir duruma uyum sağlayabilmek için daha iyi bir yöntem bulabilir.

Çalışmayan araba örneğine geri dönecek olursak: Dikkatiniz tamamen ofise zamanında yetişme amacı
tarafından emilmişse, zihniniz geç kalmanız durumunda olacaklara dair görüntülerle ve sizinle iş birliği
yapmayan aracınıza dair düşmanca düşüncelerle dolu olabilir. O zaman arabanın size anlatmaya
çalıştığı şeyi anlama ihtimaliniz daha düşüktür: Motor boğulmuştur veya akünüz bitmiştir. Benzer
biçimde uçağın yapmasını istediği şeyleri planlamaya çok fazla enerji harcayan pilot güvenli biçimde
yol almasını sağlayacak bilgileri kaçırabilir. Charles Lindbergh, çevreye karşı bu tam farkındalık
duygusunu Atlantik Okyanusu'nu tek başına geçtiği, çığır açan yolculuğu sırasında yaşamıştır ve bunu
şu şekilde anlatıyor:

Kokpitim küçük ve duvarları ince: Ama zihnimdeki spekülasyonlara rağmen bu kozanın içinde
güvende hissediyorum... Kokpitimdeki detayları, enstrümanları, kolları, yapının açılarını dikkatle fark
ediyorum. Her bir öğe yeni bir değer kazanıyor. Borulardaki kaynak izlerini (üzerinden görünmeyen
yüklerde gerilim geçen donmuş çelik dalgaları), yükseklik ölçerin üzerindeki radiolit boya noktasını...
Yakıt vanalarının bataryasını... Daha önce hiç düşünmediğim ama şimdi gözüme çarpan ve önemli
olan tüm bunları düşünüyorum... Karmaşık bir uçakla boşlukta ilerliyor olabilirim ama bu kabin içinde
sadelikle ve zamanın zincirinden kurtulmuş düşüncelerle çevriliyim.

Eski bir meslektaşım olan G, hava kuvvetlerindeki hizmet yıllarına dair korkunç bir hikâye anlatırdı. Bu
hikâye, aşırı güvenlik endişesinin çok fazla dikkat gerektirdiğinde bizi gerçekliğin geri kalanına karşı
nasıl ilgisizleştirdiğini ve ne kadar tehlikeli hâle gelebileceğini örneklendiriyor. Kore Savaşı sırasında
G'nin birimi rutin paraşüt eğitimine katılıyordu. Bir gün bir grup atlamaya hazırlanırken yeterince
normal paraşüt olmadığı anlaşıldı ve sağ elini kullanan adamlardan birisinin solaklar için hazırlanmış
bir paraşütü kullanması gerekiyordu. “Diğerleriyle aynı” dedi teçhizat çavuşu, “ama çekme halatı
koşumun sol tarafında. Paraşütü iki elinle de açabilirsin ama sol elinle açmak daha kolay.” Ekip uçağa
bindi ve sekiz bin fit yüksekliğe çıktı ve hedef bölge üzerinde arka arkaya uçaktan atladılar. Her şey iyi
gitti, bir kişi için hariç: Paraşütü hiç açılmadı ve doğruca aşağıdaki çöle ölümüne düştü.

G paraşütün neden açılmadığına karar vermek için gönderilen araştırma ekibinin bir parçasıydı. Ölen
asker, açma ipi solda olan paraşütü kullanıyordu. Göğsünün sağ tarafındaki üniforma, normal bir
paraşütün açma halatının olması gereken yer, tamamen yırtılmıştı; göğsünün eti bile kanlı sağ elinin
uzun kesikleriyle yaralanmıştı. Birkaç santim öte tarafta gerçek paraşüt ipi dokunulmamış olarak
duruyordu. Paraşütte hatalı bir şey yoktu. Sorun, bu berbat sonsuzlukta düşerken adam paraşütü
açmak için açma ipini alıştığı yerde bulması gerektiği fikrine sabitlenip kalmıştı. Korkusu o kadar
yoğundu ki, onu güvenliğin gerçek anlamda parmaklarının ucunda olduğuna karşı körleştirmişti.

Tehdit edici bir durumda psişik enerjiyi harekete geçirmek içe yöneltmek ve tehdide karşı bir
savunma olarak kullanmak normaldir. Ama bu içsel tepki çoğu zaman başa çıkma becerisini tehlikeye
atar. İçsel telaşı kızıştırır, tepkinin esnekliğini azaltır ve belki de en kötüsü insanı dünyanın geri
kalanından izole eder ve onu hayal kırıklıklarıyla tek başına bırakır. Öte yandan insan olan bitenle
temas hâlinde kalmaya devam ederse yeni olasılıklar ortaya çıkabilir ve bunlar da yeni tepkiler
önerebilir ve insan hayatın akışından tamamen kopmayabilir.
3. Yeni çözümlerin keşfi: Psişik entropi yaratan bir durumla baş etmenin temelde iki yöntemi vardır.
Birisi, kişinin dikkati hedeflerini gerçekleştirmesini engelleyen zorluklara odaklaması ve sonra onları
yoldan çekip böylece bilinçte uyumu yeniden sağlamasıdır. Bu doğrudan yaklaşımdır. Diğeri, kişinin
kendisi de dâhil tüm duruma odaklanması ve uygun alternatif hedefleri ve böylece olası farklı
çözümleri keşfetmesidir.

Örneğin, şirketi içinde başkan yardımcılığı terfisi almak üzere olan Phil'in, bu atamanın CEO ile daha
iyi geçinen bir meslektaşına gidebileceğini öğrendiğini farz edelim. Bu noktada iki temel seçeneği
vardır. Bunlardan ilki, kimin iş için daha iyi bir insan olduğuna dair CEO'nun fikrini değiştirmek için
yöntemler bulmaktır. İkincisi ise şirketin bir başka bölümüne geçmek, tamamen kariyer değiştirmek
veya kariyer hedeflerini küçültüp enerjisini ailesine, topluluğuna veya kendi gelişimine harcamak gibi
yeni bir hedefler kümesi düşünmektir. Bu çözümlerin hiçbirisi kesin olarak “daha iyi” değildir; önemli
olan Phil'ın genel hedefleri bakımından mantıklı olan ve onun hayattan aldığı hazzı en fazla artıracak
olan şeydir.

Phil, hangi çözümü benimserse benimsesin kendisini, ihtiyaçlarını ve isteklerini çok ciddiye alırsa işler
istediği gibi gitmediği an sıkıntı yaşayacaktır. Gerçekçi seçenekler aramaya yetecek kadar dikkati
olmayacak ve haz verici yeni zorluklar bulmak yerine stresli tehditlerle kuşatılmış olacaktır.

Hayatta karşımıza çıkan neredeyse tüm durumlar gelişim için olasılıklar sunar. Gördüğünüz gibi görme
yetisini kaybetmek veya felç olmak gibi berbat felaketler bile haz ve daha büyük karmaşıklık
koşullarına dönüştürülebilir. Ölümün bile yaklaşması umutsuzluk yerine bilinçte bir uyum yaratmaya
yardımcı olabilir.

Fakat bu dönüşümler insanın beklenmedik fırsatları algılamaya hazır olmasını gerektirir. Çoğumuz
genetik programlama ve sosyal koşullandırmanın oyduğu izlere o kadar katı biçimde bağlıyız ki bir
başka eylem planı seçmek için seçenekleri görmezden geliyoruz. Her şey iyi gittiği sürece genetik ve
sosyal talimatlara göre yaşamak iyidir. Ama bireyin biyolojik veya sosyal hedefleri başarısız olduğunda
-bu uzun vadede kaçınılmazdır- yeni hedefler koymalı, kendisi için yeni akış aktivitesi yaratmalıdır
yoksa enerjisini içsel hengâmede boşa harcar.

Peki ama insan bu alternatif stratejileri nasıl keşfetmeye başlar? Yanıt aslında basittir: İnsan doğal bir
güven duygusu içinde davranırsa ve dâhil olduğu çevreye karşı farkındalık taşırsa çözüm büyük
ihtimalle ortaya çıkacaktır. Hayatta yeni hedefler keşfetme süreci birçok bakımdan bir ressamın
orijinal bir sanat eseri yaratmak için izlediği yola çok benzerdir. Geleneksel bir ressam kanvas
üzerinde ne yapmak istediğini bilerek resmetmeye başlar ve eser bitene kadar asıl niyetine sadık kalır.
Diğer tarafta ise, eşit teknik eğitimi olan gerçek bir ressam, zihninde derinden hissettiği ama belirli
olmayan bir hedefle başlar ve kanvas üzerinde ortaya çıkan beklenmedik şekiller ve renklere göre
resmi değiştirir ve sonunda başladığıyla hiçbir şekilde benzemeyen bir eserle bitirir. Ressam iç
hislerine duyarlıysa nelerden hoşlanıp nelerden hoşlanmadığını bilir ve kanvas üzerinde olanlara
dikkat eder, iyi bir resim ortaya çıkmak üzeredir. Öte yandan önünde gelişen biçimlerin önerdiği
olasılıklara tepki vermeden resmin neye benzemesi gerektiğine dair önceden belirlediği bir fikre
tutunursa resmin basmakalıp olması olasıdır.

Hepimiz hayattan ne istediğimize dair önceden belirlenmiş fikirlerle doluyuzdur. Bunlar hayatta
kalmamızı sağlamak için genlerimiz tarafından programlanmış temel ihtiyaçları -yemek, rahatlık, seks,
diğer varlıklar üzerinde hâkimiyet kurma ihtiyaçları- da içerir. Aynı zamanda belirli bir kültürün
kafamıza soktuğu istekleri -kibar, zengin, eğitimli ve hoşlanılan bir kişi olmak- de içerirler. Bu hedefleri
benimsersek ve şanslıysak tarihsel zaman ve mekânımıza göre fiziksel ve sosyal görüntümüzü
kopyalayabiliriz. Ama fiziksel enerjimizi en iyi kullanma biçimi bu mudur? Peki, bu amaçları
gerçekleştiremezsek ne olur? Kanvas üzerinde olanları dikkatle izleyen ressam gibi çevremizde
olanlara dikkat etmediğimiz ve olayları sadece daha önceden geliştirilmiş fikirlere göre değil de nasıl
hissettiğimiz üzerine doğrudan etkileri bakımından değerlendirmediğimiz sürece diğer olasılıklardan
asla haberdar olmayacağız. Bunu yaparsak inanmamız istenenin aksine, bir insanı yere sermek yerine
ona yardım etmenin daha tatmin edici olduğunu veya iki yaşındaki çocuğunuzla konuşmanın şirket
başkanıyla golf oynamaktan daha haz verici olduğunu keşfedebiliriz.

OTOTELİK ÖZ: ÖZET

Bu bölümde dış güçlerin, tersliğin bir hazza dönüştürülüp dönüştürülmeyeceğini belirlemediğini

tekrar ve tekrar gördük. Sağlıklı, zengin, formda ve güçlü bir insan bilincini kontrol etmek söz konusu
olduğunda hasta, fakir, zayıf ve ezilmiş birisinden daha şanslı değildir. Hayattan zevk alan birisi ve
hayattan bunalmış birisi arasındaki fark, bu tür dış etkenlerin ve kişinin bunları yorumlama biçiminin -
yani bu zorlukları tehdit veya eylem için fırsat olarak görmesinin- bileşiminin bir ürünüdür.

“Ototelik öz” potansiyel tehditleri, haz veren aktivitelere kolayca çeviren ve bu nedenle iç uyumu
devam ettirendir. Asla sıkılmayan, nadiren endişeli, olan bitene katılan ve çoğu zaman akış içinde
yaşayan birisi için ototelik bir öze sahip olduğu söylenebilir. Bu terim tam anlamıyla “kendine yeten
hedefleri olan öz” anlamına gelir ve böyle bir kişinin hedeflerinin çoğunun kendi özünden
kaynaklandığı fikrini yansıtır. Çoğu insan için hedefler, doğrudan biyolojik ihtiyaçlar ve sosyal
gelenekler tarafından şekillendirilir ve bu nedenle kökleri özün dışındadır. Ototelik bir insan için ana
hedefler bilinçte değerlendirilen deneyimlerden kaynaklanır ve bu nedenle öze has hedeflerdir.
Ototelik öz potansiyel olarak entropik deneyimi akışa dönüştürür. Bu nedenle böyle bir ÖZ
geliştirmenin kuralları basittir ve doğrudan akış modelinden türerler. Bu kurallar, kısaca şöyle
özetlenebilir:

1. Amaçlar belirlemek: Akışı yaşamak için insanın peşinden gideceği belirli hedefleri olmalıdır. Ototelik
bir özü olan bir insan çok fazla telaş yapmadan ve minimum panikle tercih yapmayı -evlenmek ve bir
yere yerleşmek gibi hayat boyu sürecek bağlılıklardan hafta sonu ne yapacağı veya dişçinin
muayenehanesinde beklerken nasıl zaman geçireceği gibi önemsiz şeylere kadar- öğrenir.

Hedef seçmek, zorlukları tanımakla ilgilidir. Tenis öğrenmeye karar verirsem bu servis atmayı, elimin
ters ve düz tarafını kullanmayı, dayanıklılığımı ve reflekslerimi geliştirmeyi öğrenmem gerektiği
anlamına gelir veya normal sıralama tersine çevrilebilir: Topu filenin üzerinden aşırmayı sevdiğim için
tenis oynamayı öğrenme hedefi olarak geliştirebilirim. Ne olursa olsun hedefler ve zorluklar birbirini
gerektirir.

Hedefler ve zorluklar bir eylem sistemi tanımladığı anda bunlar içinde faaliyet göstermek için gerekli
becerileri sunarlar. İşimden ayrılmaya ve bir tatil yeri işletmecisi olmaya karar verirsem bu durum otel
yönetimi, maliye, ticari konumlar gibi konuları öğrenmemi gerektirir. Elbette sıralama tersinden de
başlayabilir: Becerilerim olarak algıladığım şeyler bu güçlü yanlarım üzerine inşa edilen özel bir
hedefin gelişmesine neden olabilir doğru özelliklere sahip olduğumu düşündüğüm için bir tatil yeri
işletmecisi olabilirim.

Beceri geliştirmek için insanın eylemlerinin sonuçlarına dikkat etmesi, geri bildirimi izlemesi
gereklidir. İyi bir tatil yeri işletmecisi olmak için bana borç para verebilecek bankacıların iş teklifimle
ilgili ne düşündüklerini doğru biçimde yorumlamam gerekir. İşletmenin hangi yönlerinin müşteriye
çekici geldiğini ve müşterilerin hangi özelliklerden hoşlanmadıklarını bilmeliyim. Sürekli olarak geri
bildirime dikkat etmezsem, kısa süre içinde eylem sisteminden koparım ve beceri geliştirmediğim için
daha az etkili olurum.

Ototelik özü olan ve olmayan insanlar arasındaki temel farklılıklardan birisi, ototelik özü olan kişinin
peşinden gittiği hedefi seçen kişinin bizzat kendisi olduğunu bilmesidir. Yaptığı şey rastgele veya
belirleyici dış güçlerin sonucu değildir. Bu gerçek görünürde zıt iki sonuca neden olur. Bir tarafta
kararlarının sahibi olduğu hissine sahip olan insan, hedeflerine daha güçlü biçimde bağlıdır. Eylemleri
güvenilir ve içsel olarak kontrollüdür. Öte yandan, hedeflerin kendisine ait olduğunu bildiğinden
hedeflerini koruması için nedenleri artık anlamlı gelmediğinde bunları kolayca değiştirebilir. Bu
anlamda ototelik bir insanın davranışı hem daha tutarlı hem de daha esnektir.

2. Aktiviteye dalmak: Eylem için bir sistem seçtikten sonra ototelik bir kişiliği olan insan yaptığı işe
derinden dâhil olur. İster dünya etrafında durmadan bir uçağı uçurmak, ister akşam yemeğinden
sonra bulaşıkları yıkamak söz konusu olsun dikkatini elindeki göreve harcar.

Bunu başarılı biçimde yapmanın yolu; insanın fırsatları sahip olduğu becerilerle dengelemeyi
öğrenmesinden geçer. Bazı insanlar dünyayı kurtarmaya çalışmak veya yirmi yaşından önce milyoner
olmak gibi gerçekçi olmayan beklentilere sahiptirler. Umutları tükendiğinde çoğu ümitsizliğe kapılırlar
ve özleri verimsiz girişimlere harcanmış psişik enerji kaybı yüzünden solar. Diğer aşırı uçta birçok
insan kendi potansiyeline güvenmediği için durgun kalır. Önemsiz hedeflerin güvenliğini seçerler ve
karmaşıklık gelişimini var olan en düşük seviyede tutarlar. Bir eylem sistemine dâhil olmak için insan
çevrenin talepleri ve kendi eyleme geçme kapasitesi arasında görece yakın bir eşleşme bulmalıdır.

Örneğin, bir kişinin insanlarla dolu bir odaya girdiğini ve “partiye katılmaya” yani iyi zaman geçirirken
mümkün olduğunca çok insanla tanışmaya karar verdiğini varsayalım. Bu insanın ototelik bir özü
yoksa kendi başına bir etkileşim başlatamayabilir, bir köşeye çekilir ve birilerinin onu fark etmesini
bekler. Ya da aynı kişi fazla taşkın ve aşırı muhteşem görünmeye çalışabilir ve diğer insanları bu
uygunsuz ve yapay arkadaşlığıyla kendinden uzaklaştırabilir. İki strateji de çok başarılı olmaz veya iyi
bir zaman geçirmesini sağlamaz. Ototelik bir özü olan insan odaya girdikten sonra dikkatini
kendisinden partiye -katılmak istediği “eylem sistemine”- kaydırır. Konukları gözlemler, hangisinin
kendisine uygun ilgi alanları ve uyumlu yaradılışı olduğunu tahmin etmeye çalışır ve karşılıklı olarak
kabul edilebilir olduğunu düşündüğü konular üzerine o insanla konuşmaya başlar. Geri bildirim
olumsuzsa -sohbet sıkıcı hâle gelir veya karşı tarafı aşarsa- farklı bir konu veya farklı bir partner dener.
Sadece kişinin eylemleri eylem sisteminin fırsatlarıyla eşleştiğinde gerçekten duruma dâhil olur.

Katılım, konsantre olma becerisiyle büyük oranda kolaylaşır. Dikkat bozuklukları yaşayan, zihinlerinin
gezinmesini engelleyemeyen insanlar daima hayatın akışının dışında kalmış hissederler. Önlerine
hangi kaçak uyarıcı çıkarsa onun insafına kalmışlardır. İnsanın isteği dışında dikkatinin dağılması
kontrolde olmadığının en net göstergesidir. Bir kitap okumak çok zor geliyorsa dikkati
keskinleştirmektense bunu kenara bırakırız ve bunun yerine sürekli değişen, reklamlarla bölünen ve
genel olarak anlamsız içeriğiyle hükmeden ve çok az dikkat gerektiren televizyonu açarız.

3. Olanlara dikkat etmek: Konsantrasyon dâhil olmayı sağlar ve bu da ancak sürekli olarak dikkat
girdisiyle sürdürülebilir. Bir yarışta atletler anlık bir gecikmenin bile tam bir yenilgiye neden
olabileceğini bilirler. Bir ağır sıklet şampiyonu rakibinin aparkatını görmezse nakavt olabilir. Basketbol
oyuncusu kalabalığın kükremesinin dikkatini dağıtmasına izin verirse çemberi ıskalayabilir. Aynı
sorunlar karmaşık bir sisteme dâhil olan herkesi tehdit eder: Sistem içinde kalmak için psişik eneni
harcamaya devam etmek gereklidir. Çocuğunu dikkatle dinlemeyen bir ebeveyn etkileşimi baltalar,
dikkati dağılan bir avukat davayı kaybedebilir ve zihni karışık olan bir cerrah hastayı kaybedebilir.

Ototelik bir öze sahip olmak katılımı sürdürme becerisini içerir. Dikkat dağılmasının en yaygın kaynağı
olan sürekli kendi duygu, düşünce ve davranışlarına odaklı olmak ototelik bir insan için sorun değildir.
Bu bireyler nasıl iş çıkardığına, dışarda nasıl göründüğüne dair endişelenmek yerine tam olarak
amaçlarına adanmıştır. Bazı vakalarda, bu kendini çok düşünme durumunu bilincin ötesine iten,
katılımın derinliğidir ve bazen de tam tersi geçerlidir: Derin katılımı mümkün kılan sürekli kendi
duygu, düşünce ve davranışlarına odaklı olma hâlinin eksikliğidir Ototelik kişiliğin öğeleri karşılıklı
neden sonuç ilişkisi içinde birbirine bağlıdır. İnsanın nereden başladığı önemli değildir -önce hedef
seçmesi, beceri geliştirmesi, konsantre olma becerisini ilerletmesi veya öz farkındalığından
kurtulması. İnsan her yerden başlayabilir çünkü akış deneyimi bir kere harekete geçince diğer öğeleri
elde etmek daha kolaydır.

Özle ilgili endişelenmek yerine etkileşimin kendisine dikkatini veren bir insan çelişkili bir sonuç elde
eder. Artık farklı bir kişi gibi hissetmez ama özü daha güçlüdür. Ototelik kişi, katıldığı sisteme psişik
enerji harcayarak, bireyselliğin sınırlarının ötesinde bir gelişim sağlar. İnsan ve sistemin bu birlikteliği
nedeniyle, öz, daha yüksek bir karmaşıklıkta ortaya çıkar. Bu nedenle sevilmek ve kaybetmek, hiç
sevmemekten daha iyidir.
Her şeyi benmerkezci bir perspektiften kabul eden bir insanın özü, daha güvende olabilir ama
olanlara sadece özüyle ilgili nedenlerle değil de etkileşim için kendini adayan, katılan ve dikkat
etmeye istekli olan birininkine göre daha zayıftır.

Chicago'da Belediye Sarayı'nın hemen karşısında bulunan plazanın dış mekânındaki dev Picasso
heykelinin açılış töreninde, kendini yaralama davalarına bakan tanıdığım bir avukatın yanında
duruyordum. Açılış konuşması devam ederken yüzünde yoğun bir konsantrasyon olduğunu ve
dudaklarının hareket ettiğini gördüm. Ne düşündüğünü sordum ve şehrin heykele tırmanmaya
çalışırken yaralanan çocukların davalarında anlaşmaya varmak için ne kadar para ödeyeceğini tahmin
etmeye çalıştığını söyledi.

Bu avukat gördüğü her şeyi becerilerinin ustalaştığı mesleki bir probleme dönüştürebildiği ve sürekli
akışta yaşadığı için şanslı mıydı? Yoksa sadece aşina olduğu şeylere dikkat ederek ve olayın estetik,
şehirle ilgili ve sosyal boyutlarını kaçırdığı için kendisini gelişim fırsatlarından mahrum mu
bırakıyordu? Belki de iki yorum da doğrudur. Ancak uzun vadede dünyaya sadece insanın özünün
sağlayabildiği küçük pencereden bakmak her zaman sınırlayıcıdır. En çok saygı duyulan fizikçiler,
sanatçılar veya politikacılar bile tek ilgilendikleri şey evrendeki rolleriyle sınırlı kalırsa boş ve sıkıcı bir
hâle gelirler ve hayattan zevk alamazlar.

4. Anlık deneyimden keyif almayı öğrenmek: Ototelik bir öze sahip olmanın -hedef belirlemenin,
beceri geliştirmenin, geri bildirime karşı hassas olmanın, nasıl konsantre olacağını bilmenin ve dâhil
olmanın- sonucu, kişinin objektif koşulların kötü ve sert olduğu durumlarda bile hayattan zevk
alabilmesidir. Zihni kontrol ediyor olmak gerçek anlamda her şeyin neşe kaynağı olabilmesi anlamına
gelir. Sıcak bir günde bir meltem hissetmek, yüksek bir binanın cam kaplı dış yüzeyinde bulut
yansıması görmek, bir iş anlaşması üzerinde çalışmak, bir çocuğun bir köpek yavrusuyla oynamasını
izlemek, bir bardak su içmek, bunların hepsi insanın hayatını zenginleştiren son derece tatmin edici
deneyimler olarak hissedilebilir.

Ancak kontrol sağlamak kararlılık ve disiplin gerektirir. Optimum deneyim hayata karşı hedonistik,
sefa düşkünü bir yaklaşımın sonucu değildir. Rahat, serbest bir yaklaşım kaosa karşı yeterli bir
savunma değildir. Bu kitabın en başından itibaren gördüğümüz gibi, rastgele olayları akışa
dönüştürmek için, insan, kapasitesini artıran, kendini olduğundan fazlası yapan beceriler
geliştirmelidir. Akış, kişileri yaratıcılığa ve sıra dışı başarılara götürür. Giderek daha iyi beceriler
geliştirme ve hazzı sürdürme kültürün ve evriminin ardında yatan şeydir. Hem bireyleri hem de
kültürleri daha karmaşık varlıklara dönüşmeleri için motive eder. Deneyimde düzen yaratmanın
ödülleri evrimin itici gücünü oluşturan enerjiyi sağlar —belirsizce hayal edilen ve yakında yerimizi
alacak soylarımızın bizden daha karmaşık ve bilgili olmasının önünü açar.

Ancak tüm varoluşu akış deneyimine dönüştürmek için sadece bilincin anlık durumlarını kontrol
etmeyi öğrenmek yeterli değildir. Aynı zamanda, günlük olayları mantıklı kılacak genel bir hedefler
bağlamına sahip olmak da gereklidir. Bir insan, düzeni sağlamadan bir akış aktivitesinden bir diğerine
geçerse, hayatının sonunda geçmiş yıllara bakıp olanlar içinde anlam bulması zor olacaktır. İnsanın
yaptığı şeyde uyum yaratması, akış teorisinin optimum deneyimi elde etmek isteyenlere sunduğu son
görevdir; bu, hayatın bütününü sürekli bir amaç sağlayan birleşik hedeflerle tek bir akış aktivitesine
dönüştürme görevidir.

10

Anlam Yaratmak

Ünlü tenis oyuncularının oyunlarına derinden bağlı olmaları. oynamaktan zevk almaları ama tenis
kortu dışında somurtkan ve düşmanca olmaları sıra dışı bir durum değildir. Picasso resim yapmaktan
zevk alırdı ama fırçalarını bıraktığı an sevimsiz bir adama dönüşürdü. Satranç dâhisi Bobby Fischer,
zihni satrançla meşgul olmadığı zamanlarda çaresiz biçimde yeteneksiz biri gibi görünürdü. Bunlar ve
bunlara benzer sayısız örnek, bir aktivitede akışa ulaşmış olmanın bunu hayatın geri kalanına
taşıyacağını garantilemediğinin kanıtıdır.

İşimizden ve arkadaşlıklardan hoşlanıyorsak ve her zorluğu yeni beceriler geliştirmek için fırsat olarak
görüyorsak sıradan hayatın gerçeği dışında bir hayat yaşarız ve bunun ödüllerini alırız. Ancak bu bile
optimum deneyimi sağlamak için yeterli olmayabilir. Haz, anlamlı biçimde ilişkilendirilmemiş parça
parça aktivitelerden geldiği sürece insan hâlâ kaosun önceden kestirilemeyen sonuçlarına karşı
savunmasızdır. En başarılı kariyer, en ödüllendirici aile ilişkileri bile sonunda bitip tükenir. Eninde
sonunda işimize olan bağlılığımızı azalmak zorunda kalırız. Eşler ölür, çocuklar büyür ve başka yerlere
taşınırlar. Optimum deneyime mümkün olduğunca yaklaşmak bir insanının elinden geldiğince
mümkündür ve bilincin kontrolünde son bir adım gereklidir.

Bunun için, hayatı birleşik bir akış deneyimine dönüştürmek gerekir. Bir insan, yeterince zor bir
hedefe ulaşmak için yola çıkarsa ve bunun sonucu diğer tüm hedefler mantıklı bir biçimde ortaya
çıkarsa ve eğer tüm enerjisini bu hedefe ulaşmak adına beceriler geliştirmeye harcarsa, o zaman
eylemler ve hisler bir ahenk yakalar, hayatın farklı kısımları birbiriyle uyum sağlar, her bir aktivite
geçmiş ve gelecekte olduğu gibi şimdide de “anlamlı olur.” İnsanın tüm yaşamına bu şekilde anlam
vermesi mümkündür.

Ama hayatın kendi içinde tutarlı genel bir anlamı olmasını beklemek inanılmaz safça değil mi?
Sonuçta, en azından Nietzsche Tanrı'nın öldüğü sonucuna vardığından beri filozoflar ve sosyal
bilimciler varoluşun bir amacı olmadığını, kaderimizi şans ve kişiler ötesi güçlerin belirlediğini ve tüm
değerlerin göreceli ve bu nedenle de keyfi olduğunu kanıtlamaya çalışıyorlar. Hayatın bir anlamı
olmadığı doğrudur, tabi eğer bu amaçla doğanın dokusuna ve insanın varoluşuna işlenmiş her bir kişi
için geçerli nihai bir hedeften bahsediyorsak. Ama buradan hayata anlam verilemeyeceği sonucu
çıkmaz. Kültür ve medeniyet dediğimiz şeyin büyük bir kısmı, insanların, genelde çok kuvvetli
ihtimallere karşı kendilerine ve onlardan sonra gelecek insanlara bir amaç hissi yaratmak için
yaptıkları şeylerden oluşur. Hayatı kendi başına anlamsız olarak kabul etmek bir şeydir, bunu boyun
eğme ile kabul etmek tamamen başka bir şeydir. İlk gerçek, ikincisini gerektirmez, tıpkı kanatlarımızın
olmaması gerçeğinin bizi uçmaktan alıkoymadığı gibi.
Bir bireyin bakış açısından bakarsak, nihai hedefin ne olduğunun önemi yoktur, önemli olan bu
hedefin bir ömür boyunca psişik enerji harcamaya değecek bir zorlukta olmasıdır. Bu güdüleyici
zorluk, mahalledeki en iyi bira şişesi koleksiyonuna sahip olma isteği, kansere çare bulma kararlılığı
veya sadece hayatta kalma ve çocuk sahibi olma şeklindeki biyolojik emre uymak olabilir. Net
hedefler, eylem için net kurallar, konsantrasyon ve işin içine dâhil olmak için bir yöntem sunduğu
sürece her hedef insanın hayatına anlam verecek şekilde hizmet edebilir.

Son birkaç yıl içinde çoğu Suudi Arabistan ve körfez ülkelerinden olmak üzere birçok Müslüman
profesyonelle –elektronik mühendisleri, pilotlar, iş adamları ve öğretmenler- tanıştım. Onlarla
konuşurken çoğunun yoğun baskı altındayken bile ne kadar rahat göründükleri dikkatimi çekti. Bu
konuyu sorduğum kişiler “Bu özel bir durum değil,” dediler. Farklı sözcüklerle aynı mesajı verdiler:
“Keyfimiz kaçmıyor çünkü hayatlarımızın Allah'ın elinde olduğuna inanıyoruz ve O neye karar verirse
versin bizim için iyi olur.” Bu kadar kesin bir inanç bizim kültürümüzde de yaygındı ama şimdi bunu
bulmak kolay değildir. Birçoğumuz geleneksel bir inancın yardımı olmadan, hayata kendi başımıza bir
anlam verebileceğimiz bir hedef keşfetmek zorundayız.

ANLAM NE DEMEKTİR?

Anlam tanımlaması zor bir kavramdır çünkü tüm tanımlar döngüsel olma riski taşır. Anlamın
kendisinin anlamından nasıl bahsederiz? Bu sözcüğün açıklamasının, optimum deneyime ulaşmada
son adımı aydınlatmasına yardımcı olan üç yöntem vardır. İlk kullanımı bir amacın, hedefin, bir şeyin
önemini işaret eder, mesela şöyle: Hayatın anlamı nedir? Sözcüğün buradaki anlamı, olayların nihai
bir hedef bağlamında birbiriyle ilişkili olduğu varsayımını yansıtır; yani geçici bir düzen, aralarında bir
neden sonuç ilişkisi vardır. Olayların rastgele olmadığını ama son bir amaç tarafından yönetilen
tanımlanabilir kalıplar içinde olduğunu varsayar. Sözcüğün ikinci kullanımı kişinin niyetlerinden
bahseder: Genelde iyi niyetlidir (She means well). Burada anlam insanların eylemdeki amaçlarını
ortaya çıkarır; hedeflerinin tahmin edilebilir, tutarlı ve düzenli biçimde ifade edildiğini ortaya koyar.
Son olarak, sözcüğün üçüncü anlamında ise, bilginin düzenlenmesi ifade edilir, yani birisi şöyle
dediğinde: Kulak, burun ve boğaz çalışması otorinolaringoloji anlamına gelir veya akşamları kırmızı
gökyüzü sabah iyi hava anlamına gelir. Anlamın bu ifadesi farklı sözcüklerin kimliklerine, olaylar
arasındaki ilişkiye işaret eder ve bu nedenle alakasız veya çelişkili bilgilerin netleştirilmesine,
düzenlenmesine yardımcı olur.

Anlam yaratmak, insanın eylemlerini tek bir birleşik akış deneyimine dâhil etmesini ve böylece
zihninin bileşenlerine düzen getirmesini gerektirir. Anlam sözcüğünün yukarıda belirtilen üç kullanımı
bunun nasıl başarılacağını daha açık hâle getirir. Hayatlarını anlamlı bulan insanların genelde tüm
enerjilerini alacak kadar zorlu, hayatlarına değer katabilecek bir hedefleri vardır. Bu sürece amaca
ulaşmak diyebiliriz. Akışı yaşamak için, insanın eylemleriyle ilgili hedefler belirlemesi gereklidir: Bir
oyunu kazanmak, bir insanla arkadaş olmak, bir şeyi belirli bir şekilde başarmak. Hedefin kendisi
genelde önemli değildir; önemli olan insanın dikkatini odaklaması ve bu dikkati başarılabilir ve haz
veren bir aktiviteye dâhil etmesidir. Benzer biçimde, bazı insanlar psişik enerjilerini aynı keskinlikte
tüm hayatları boyunca odaklayabilirler. Farklı akış aktivitelerinin birbiriyle ilişkili olmayan hedefleri o
kişinin yaptığı her şeye bir anlam katan her şeyi kapsayan bir zorluklar dizisinde birleşir. Bu yön
belirleme yeteneğini oluşturmanın çok farklı biçimleri vardır. Napolyon tek amacı olan bir güç arayışı
için hayatını adadı ve bu arada memnuniyetle yüz binlerce Fransız askerini ölüme gönderdi. Rahibe
Terasa, tüm enerjisini çaresizlere yardım için harcadı çünkü hayatına amaç veren şey, Tanrı'ya ve
duyularının ötesindeki ruhani bir düzene olan inancına dayanan koşulsuz bir sevgiydi.

Napolyon ve Rahibe Terasa, sadece psikolojik bir bakış açısından bakıldığında eşit seviyede iç amaca
ulaşmış ve bu nedenle optimum deneyim yaşamış olabilirler. Aralarındaki bariz farklılıklar daha geniş
bir etik soruya neden olur: Hayata anlam veren bu iki yöntemin sonuçları ne olmuştur? Napolyon
binlerce hayata kaos getirirken, Rahibe Terasa birçoklarının bilincinde entropiyi azaltmıştır sonucuna
varabiliriz. Ama burada eylemlerin objektif değerleri üzerine yargılar sunmayacağız; daha çok birleşik
bir amacın bireyin bilincine getirdiği öznel düzeni tanımlamak gibi mütevazı bir görevle ilgileneceğiz.
Bu anlamda klasik “Hayatın anlamı nedir?” sorusunun yanıtının şaşırtıcı biçimde basit olduğu ortaya
çıkıyor. Hayatın anlamı anlamdır: O anlam her neyse ve nereden geliyorsa gelsin hayata anlam veren
birleşik tek bir amaçtır.

Anlam kelimesinin ikinci kullanım biçimi niyet ifade eder. Bu bakımdan da tüm hayatı bir akış
aktivitesine dönüştürmek için nasıl anlam yaratılacağı konusuna da uygundur. İnsanın hedeflerini
birleştiren bir amaç bulması yeterli değildir; insan aynı zamanda bu amacın getirdiği zorlukları
karşılamalı ve bu zorlukların üstesinden gelmelidir. Amaç, çabalar ile sonuçlanmalıdır; niyet eyleme
dönüştürülmelidir. Bunu insanın hedeflerinin peşinden gitmesindeki kararlılık olarak adlandırabiliriz.
Önemli olan insanın yapmak için yola çıktığı şeyi gerçekten başarıp başarmadığı değildir, önemli olan
boşa harcamak veya dağıtmak yerine bu hedefe ulaşmak için çaba harcanmasıdır. Hamlet'in dediği
gibi, “Düşüncenin soluk ışığı bulandırıyor yürekten gelenin doğal rengini... Ve nice büyük, yiğitçe
atılganlıklar... Bir iş bir eylem olma gücünü yitiriyorlar.” Ne yapması gerektiğini tam olarak bilen ama
bunu yapmak için enerji toplayamayan bir insanla karşılaşmaktan daha üzücü çok az şey vardır. Blake,
alışıldık enerjisiyle şöyle yazmıştı, “İsteyen ama eyleme geçmeyen kişi vebayı besler.”

Hayatın anlam kazanmasının üçüncü ve son yöntemi, önceki iki adımın sonucudur. Önemli bir hedef
kararlılıkla takip edildiğinde ve insanın çeşitli aktivitelerinin tamamı birleşik bir akış deneyiminde
birleştirildiğinde sonuç olarak bilince uyum getirilir. İsteklerini bilen ve onları başarma amacıyla
çalışan bir insan hisleri, düşünceleri ve eylemleri birbiriyle uyumlu bir insandır ve bu nedenle içsel
uyuma ulaşmış bir insandır. 1960'ların sonunda bu sürece “kafayı toparlamak” deniyordu ama pratik
olarak diğer tüm tarihsel dönemlerde iyi bir hayat yaşamak için atılması gerekli bu adımı ifade eden
bir kavram vardı. Ne yaparsa yapsın, başına ne gelirse gelsin uyum içinde olan birisi psişik enerjisinin
şüphe, pişmanlık, suçluluk ve korku ile boşa harcanmadığını ama her zaman faydalı biçimde
kullanıldığını bilir. İçsel ahenk, en nihayetinde kendileriyle barışık görünen o hayran olduğumuz
insanlardaki içsel gücü ve dinginliği sağlar.
Amaç, kararlılık ve uyum hayatımızı bir bütün hâline getirir ve onu pürüzsüz bir akış deneyimine
dönüştürerek ona anlam verir. Bu duruma kim ulaşırsa ulaşsın gerçekten başka bir eksiği kalmaz.
Bilinci bu kadar düzenli olan birisi beklenmedik olaylardan ve hatta ölümden korkmaz. Yaşadığı her an
anlamlı ve çoğu zaman haz verici olacaktır. Bu kesinlikle kulağa arzu edilecek bir durum gibi geliyor.
Peki, insan bunu nasıl elde eder?

AMAÇ GELİŞTİRMEK

Birçok insanın hayatında her gün yaptıklarını açıklayacak birleştirici bir amaç, psişik enerjilerini
manyetik alan gibi çeken, daha küçük tüm hedeflerin bağlı olduğu bir hedef vardır. Bu hedef, kişinin
hayatını bir akış aktivitesine dönüştürmek için karşılaşması gereken zorlukları tanımlayabilir. Böyle bir
amaç olmaksızın en düzenli zihinlerde bile anlam yoktur.

İnsanlık tarihi boyunca deneyime anlam verecek nihai hedefleri keşfetmek için sayısız girişimde
bulunuldu. Bu girişimler genelde birbirinden çok farklıydı. Örneğin, sosyal filozof Hannah Arendt'e
göre, antik Yunan medeniyetinde erkekler kahramanca eylemlerle ölümsüzlüğü ararken Hristiyan
dünyasında kadınlar ve erkekler azizce eylemlerle ebedi hayata ulaşmayı umdular. Arendt'e göre
nihai amaçlar ölümsüzlük konusunu içermeliydi: Erkeklere ve kadınlara mezarın ötesine uzanan bir
amaç vermeliydi. Bunu hem ölümsüzlük hem de sonsuzluk farklı yöntemlerle başarabilir. Yunan
kahramanlar soylu eylemlerde bulunarak akranlarının hayranlığını kazandılar ve son derece yüksek
cesaret eylemlerinin nesilden nesile şarkı ve hikâyelerle aktarılmasını beklediler. Bu nedenle kimlikleri
kendilerinden sonra gelenlerin anılarında var olmaya devam edecekti. Tersine azizler düşüncelerinin
ve eylemlerinin Tanrı'nın iradesine karışması için bireyselliklerinden vazgeçtiler ve O'nunla birlik
olduktan sonra sonsuza kadar yaşamayı umut ettiler. Azizler ve kahramanlar, psişik enerjilerinin
toplamını ölüme kadar peşinden gidilen tutarlı bir davranış kalıbı oluşturan, her şeyi kapsayan bir
hedefe adayacak kadar hayatlarını birleşik bir akış deneyimine dönüştürmüşlerdi. Toplumun diğer
üyeleri kendi sıradan eylemlerini bu sıra dışı modellere göre düzenliyordu ve böylece kendi
hayatlarına çok belirgin olmasa da az çok yeterli bir anlam katıyorlardı.

Tanım gereği her kültür bireylerin hedeflerini düzenleyebileceği, kapsayıcı amaç olarak hizmet eden
anlam sistemleri içerir. Örneğin, Pitrim Sorokin Batı medeniyetinin farklı devirlerini bazen birkaç
yüzyıl bazen de sadece birkaç on yıl süren birbirine alternatif olduğuna inandığı üç türe ayırdı. Bunlara
kültürün duyusal, düşünsel ve idealistik aşamaları adını verdi ve her birinde farklı bir dizi önceliğin
varoluşun amaçlarını açıkladığını kanıtlamaya çalıştı.

Duyusal kültürler, duyuları tatmin etmek için tasarlanmış gerçeklik görüşlerinin çevresinde
bütünleşmiştir. Zevk düşkünü, çıkarcı ve temel olarak somut ihtiyaçlarla ilgilidir. Bu tür kültürlerde
sanat, din, felsefe ve günlük davranışlar somut deneyim anlamında davranışları onurlandırır ve
meşrulaştırır. Sorokin’e göre duyusal kültür Avrupa'da İÖ 440'dan 220 yıllarına kadar baskın ve İÖ420
ile 400 yıllarında zirve noktasına ulaştı; geçen yüzyılda da en azından kapitalist demokrasilerde bir kez
daha baskın hâle geldi. Duyusal kültürdeki insanların daha maddiyatçı olunma avuntu değildir ama
hedeflerini temel olarak daha soyut prensiplere göre değil de, öncelikle zevki ve pratikliği göz önünde
bulundurarak düzenler ve açıklarlar. Gördükleri zorluklar neredeyse sadece hayatı daha kolay, daha
rahat ve daha güzel yapmakla ilgilidir. İyi olan, iyi hissettiren şeylerle açıklarlar ve idealize edilmiş
değerlere güvenmezler.

Düşünsel kültürler duyusal kültürün tam tersi bir prensip üzerine kuruluştur. Somut olana yukarıdan
bakarlar ve maddi olmayan doğaüstü amaçlar için çaba harcarlar. Soyut prensipler, kişisel zevklerden
arınma ve maddi endişelerin geçiciliğini vurgularlar. Sanat, din, felsefe ve günlük davranışın
açıklaması ruhani düzenin anlaşılmasına bağlıdır. İnsanlar dikkatlerini din veya ideolojiye çevirir ve
zorlu görevlerini hayatı kolaylaştırmakla değil içsel netlik ve inanca ulaşmakla ilişkilendirirler.
Sorakin'e göre, İÖ 600-500 yıllarında Yunanistan ve İÖ 200 ve İS 400 yılları arasında Batı Avrupa bu
görüşün zirve noktalarıdır. Daha yakın ve rahatsız edici örnekleri Almanya'daki Nazi döneminde,
Rusya ve Çin'deki komünist rejimlerde ve İran'daki İslam devriminde görülebilir.

Duyusal ve düşünsel prensipler etrafında organize olmuş kültürler arasındaki farkı basit bir örnekle
açıklayabiliriz. Bizim toplumumuzda olduğu gibi faşist toplumlarda da fiziksel olarak formda olmaya
değer verilir ve insan vücudunun güzelliğe tapılır. Ama bunu yapmanın nedenleri çok farklıdır. Bizim
duyusal kültürümüzde vücut sağlık ve zevke ulaşmak için geliştirilir. Düşünsel bir kültürde, vücut,
temel olarak “Aryan ırk” ve “Roma cesareti” gibi bir fikirle ilişkilendirilen soyut bir metafizik
mükemmellik sembolü olarak değer görür. Duyusal bir kültürde yakışıklı bir gencin posteri reklam
amaçlı kullanılabilecek cinsel bir tepki üretebilir. Düşünsel bir kültürde aynı poster ideolojik bir
beyanda bulunabilir ve politik amaçlar için kullanılabilir.

Elbette, hiçbir zaman hiçbir insan topluluğu amacını şekillendirmek için, deneyimi düzenlemenin bu
iki yönteminden birini dışlayıp sadece diğerini kullanmamıştır. Herhangi bir zamanda duyusal ve
düşünsel dünya görüşünün çeşitli alt türleri ve kombinasyonları aynı kültür içinde ve hatta aynı
bireyin bilincinde aynı anda var olabilir. Örneğin, sözde yuppi yaşam tarzı temel olarak duyusal
prensiplere dayanır ama İncil Kuşağı'nın sahip olduğu köktencilik düşünsel çerçeve üzerine kuruludur.
Bu iki biçim farklı çeşitleriyle şu anki sosyal sistemimizde bir şekilde zorlayarak da olsa aynı anda var
olur. İkisi de, bir amaçlar sistemi olarak çalışarak, hayatın tutarlı bir akış aktivitesi şeklinde
düzenlenmesine yardımcı olabilir.

Sadece kültürler değil kişiler de bu anlam sistemlerini davranışlarıyla somut bir hâlde dışa vururlar.
Lee lacocca veya H. Ross Perot gibi hayatları somut girişimcilik zorluklarıyla düzenlenmiş iş liderleri
genellikle hayata karşı duyusal yaklaşımın en iyi özelliklerini sergileyen kişilerdir. Duyusal dünya
görüşünün daha ilkel yönleri, “playboy felsefesi” ile sadece zevkin peşinden gitmeyi takdir eden Hugh
Hefner gibi birisi tarafından temsil edilir. Düşünsel yaklaşımın düşünceyle ilgili olmayan temsilcileri
arasında ilahi takdire körü körüne inanmak gibi basit soyut çözümleri savunan ideologlar ve mistikler
yer alır. Elbette birçok farklı kombinasyon ve permütasyon vardır: Bakker'lar veya Jimmy Swaggart
gibi televizyon misyonerleri halkın önünde izleyicilerini düşünsel değerleri takip etmeleri için
cesaretlendirirken kendileri gizlice lüksün ve duyusallığın zevkini çıkarırlar.

Zaman zaman bir kültür, diyalektik açıdan zıt olan bu iki prensibi her ikisinin de avantajlarını koruyan
ve dezavantajlarını bastıran ikna edici bir bütünde birleştirebilir. Sorokin bu kültürlere “idealistik”
diyor. Bu kültürler, somut duyusal deneyimin kabulünü ruhani amaçlara saygıyla birleştirirler. Batı
Avrupa'da Orta Çağ'ın sonları ve Rönesans, Sorokin tarafından diğer dönemlere kıyasla en idealistik
dönemler olarak tanımlanıyor, bu yaklaşımın zirve noktası ise on dördüncü yüzyılın ilk yirmi yılıdır.
İdealistik çözümün, sadece materyalistik dünya görüşlerinin temel düşüncesi olan kayıtsızlıktan ve
birçok düşünsel sistemin de çileden çıkartan fanatik sofuluğundan kaçındığı için tercih edildiğini
söylemeye bile gerek yoktur.

Sorokin'in bu basit üçlüsü, kültürleri kategorize etme konusunda tartışılan bir yöntemdir, ancak
erkeklerin ve kadınların nihai hedeflerini düzenlemede kullandıkları bazı prensipleri ortaya koyma
konusunda faydalıdır. Duyusal seçenek her zaman oldukça popülerdir. Bu seçenekte insan somut
zorluklara tepki verir ve hayatı maddi amaçlara doğru eğilen bir akış aktivitesine göre şekillendirir.
Kuralların herkes tarafından anlaşılması ve geri bildirimin net olması bu seçeneğin avantajları
arasındadır -sağlık, para, güç ve cinsel tatminin arzu edilirliği genellikle tartışılmaz. Ama düşünsel
seçeneğin de kendi içinde avantajları vardır: Metafizik hedefler asla ulaşılamayabilir ama yine de bu
başarısızlığı kanıtlamak imkânsızdır. Gerçek inanan, her zaman haklı olduğunu, seçilenler arasında
olduğunu kanıtlamak adına geri bildirimi saptırabilir. Yaşamı her şeyi kapsayan bir akış aktivitesi
içinde birleştirmenin muhtemelen en tatmin edici yöntemi idealistik olandır. Fakat özellikle kültür bir
bütün olarak duyusal karakterdeyse o zaman maddesel koşulların iyileştirilmesine dair zorluklar
belirlemek ve aynı zamanda ruhani hedeflerin peşinden gitmek hiç kolay değildir.

Bireylerin eylemlerini nasıl düzenlediklerini tanımlamanın bir diğer yöntemi, içeriklerinden çok
kendileri için belirledikleri zorlukların karmaşıklığına odaklanmaktan geçer. Belki de önemli olan bir
insanın materyalist veya düşünsel olup olmaması değil bu alanlarda takip ettiği hedeflerin ne kadar
farklı veya bütünleşik olduğudur. İkinci bölümün son kısmında bahsettiğimiz gibi karmaşıklık bir
sistemin eşsiz özelliklerini ve potansiyellerini nasıl geliştirdiğine ve bu özelliklerin birbiriyle olumlu
yönde ne derece ilişkili olduklarına bağlıdır. Böyle düşünüldüğünde hayata karşı iyi düşünülmüş, çok
çeşitli somut insan deneyimine cevap veren ve içsel olarak tutarlı olan bir duyusal yaklaşım düşünsel
olmayan bir idealizme tercih edilebilir ve tam tersi de geçerlidir.

Bu tür konuları inceleyen psikologlar arasında, insanların kim olduklarına ve hayatta ne yapmak
istediklerine dair kavramlar belirli aşamalara göre oluşturduklarına dair bir uzlaşma vardır. Her erkek
veya kadın özünü koruma, vücudunu ve onun temel hedeflerini parçalanmaya karşı koruma ihtiyacı
ile başlar. Bu noktada, hayatın anlamı basittir; hayatta kalmak ve rahat etmek zevke eşittir. Fiziksel
özün güvenliğinden emin olduktan sonra insan anlam sisteminin ufkunu bir topluluğun -aile, mahalle,
din veya etnik grubun- değerlerini kucaklayacak şekilde genişletilebilir. Bu adım, genelde geleneksel
norm ve standartlara uygunluk anlamına gelse de özün daha da karmaşıklaşmasına neden olur.
Gelişimdeki bir sonraki adım, yansıtıcı bireyselliktir. Kişi yeniden kendi içine döner ve kendi içinde
otorite ve değer için yeni zeminler bulur. Artık körü körüne uyum sağlamaz, otonom bir bilinç
geliştirir. Bu noktada hayattaki en önemli amaç gelişme, iyileşme ve potansiyelin gerçekleştirilmesi
isteğidir. Önceki adımların üzerine inşa edilen dördüncü adım, özden sonra bir kez daha diğer
insanlarla ve evrensel değerlerle bütünleşmeye doğru ilerlemek anlamına gelir. Bu son evrede, son
evrede bireyselleşmiş kişi -nehrin kayığının kontrolünü almasına izin veren Siddahartha gibi- bilinçli
olarak çıkarlarının daha büyük bütünün çıkarlarıyla birleşmesine izin verir.
Bu senaryoda karmaşık bir anlam sistemi inşa etmek, dikkati alternatif olarak ya öze ya da diğerlerine
odaklamayı içeriyor. İlk olarak, psişik enerji organizmanın ihtiyaçlarına harcanıyor ve psişik düzen
zevkle aynı anlama geliyor. Bu seviyeye geçici olarak ulaşıldığında, kişi dikkatini toplumun hedeflerine
harcamaya başlayabilir, anlamlı olan şeyler grup değerleridir -din, vatanseverlik, diğer insanların
kabulü ve saygısı iç düzenin parametreleri hâline gelir. Diyalektiğin bir sonraki hareketi, dikkati tekrar
öze yöneltir: Daha büyük bir insan sistemine ait olma hissine ulaştığında, kişi şimdi kişisel
potansiyelinin sınırlarını anlamanın zorluğunu hisseder. Bu durum kişiyi kendini gerçekleştirmeye,
farklı beceriler, farklı fikirler ve disiplinlerle denemeler yapmaya iter. Bu evrede zevkten çok haz ana
ödül kaynağı olur. Ama bu aşama, bir arayışçı olmayı gerektirdiğinden kişi aynı zamanda bir orta yaş
kriziyle, kariyer değişimiyle ve bireysel kapasitesinin sınırlarına yönelik giderek artan bir umutsuzlukla
karşılaşabilir. Bu noktadan sonra, kişi enerjinin yeniden yönlendirilmesinde son değişim için hazırdır:
Tek başına neleri yapabileceğini ve daha önemlisi neleri yapamayacağını keşfedince, nihai hedef
kişiden daha büyük olan bir sistemle -bir dava, bir fikir veya soyut bir varlık- birleşir.

Herkes bu artan karmaşıklık spiralinin aşamaları boyunca ilerlemez. Bazılarının, ilk adımın ötesine
geçme şansı olmaz. Hayatta kalmak için yapılması gerekenler çok acil olduğunda insan başka bir şeye
fazla enerji harcayamaz ve ailesinin veya daha büyük bir topluluğun hedeflerine harcayacak kadar
psişik enerjisi kalmamıştır. Bireysel çıkar da tek başına hayata anlam verebilir. İnsanların çoğunluğu,
anlamın kaynağının ailenin, şirketin, topluluğun veya ulusun refahı olduğu yerde, yani gelişimin ikinci
aşamasında rahatça yerleşip kalırlar. Çok azı yansıtıcı bireyselliğin üçüncü aşamasına çıkar ve sadece
ender birkaçı yeniden evrensel değerlerle yeniden bütünleşir. Bu nedenle, bu evreler ille de olanı
veya olacak olanı yansıtmak zorunda değildir; bu evreler yalnızca bir insan şanslıysa ve bilincini
kontrol etmede başarılı olursa olabilecekleri karakterize eder.

Yukarda özetlenen dört aşama karmaşıklık derecesiyle birlikte anlamın ortaya çıkmasını açıklayan
modellerin en basitidir; diğer modeller altı ve hatta sekiz aşama içerir. Adımların sayısı konumuzla
alakalı değildir; önemli olan birçok teorinin bu diyalektik gerilimi, bir tarafta farklılaşma, diğer tarafta
ise bütünleşme arasındaki değişimi kabul etmesidir. Bu bakış açısından bakıldığında, bir kişinin
yaşamı, farklı hedefleri ve zorlukları olan ve bunların kişi olgunlaştıkça zaman içinde değiştiği bir dizi
farklı “oyunlardan” oluşuyormuş gibi görünür, Karmaşıklık, doğuştan gelen yeteneklerimizi
geliştirmeye enerji harcamamızı gerektirir, böylece kendine güvenen, otonom, eşsizliğinin ve
sınırlarının farkında olan birisi hâline gelebiliriz. Aynı zamanda, kendi bireyselliğimizin sınırlarının
ötesindeki anlama ve onlara uyum sağlama yöntemlerini bulmak için enerji harcamalıyız. Elbette bu
planların hiçbirisini geliştirmek zorunda değiliz. Ama yapmazsak muhtemelen bundan pişman
olacağız.

KARARLILIK İNŞA ETMEK

Amaç insanın çabalarına yön verir ancak yaşamı kolaylaştırmak zorunda değildir. Hedefler her türden
soruna neden olabilir ve bir noktada insan bu hedeflerden vazgeçip eylemlerini düzenleyeceği daha
zor bir senaryo bulmaya yönelebilir. Zorluklar insanı her tehdit ettiğinde hedefleri değiştirmek kişinin
daha hoş ve rahat bir yaşam sürmesini sağlayabilir ancak bunun sonucunda bireyin ödeyeceği bedel,
muhtemelen boş ve anlamsız bir hayat olacaktır.
Bu ülkeye yerleşen ilk Hacılar özlerinin bütünlüğünü korumak için vicdanlarına göre tapınma
özgürlüğünün gerekli olduğuna karar verdiler. İlahi varlıkla olan ilişkileri üzerinde kontrolü
sürdürmekten daha önemli bir şey olmadığına inandılar. Onlarınki, daha önce birçok insanın yaptığı
gibi insanın hayatını üzerine kurduğu nihai hedef için yeni bir tercih değildi. Hacıları farklı kılan şey -
benzer tercihler yapan Masada Yahudileri, Hristiyan şehitler, Orta Çağ'ın sonlarında Güney Fransa
Katharları gibi- eziyet ve zorlukların kararlılıklarını köreltmesine izin vermemeleriydi. Bunun yerine,
inançlarını ne olursa olsun takip ettiler ve sahip oldukları değerlerin rahat bir yaşamdan ve hatta
hayatın kendisinden vazgeçmeye değer olduğunu düşünerek yaşadılar. Bu şekilde davrandıkları için,
hedefleri en başta değerli olup olmamasından bağımsız olarak gerçekten değerli hale geldi. Hedefleri,
bu adanmışlıklarıyla bu kadar değerli hâle geldiği için, Hacıların varoluşuna anlam vermeye yardımcı
oldu.

Ciddiye alınmadıkça hiçbir hedefin böyle bir etkisi olmaz. Her hedef, bir dizi sonucu göze almayı
gerektirir ve insan bunları hesaba katmaya hazırlıklı değilse hedef anlamsızlaşır. Zorlu bir zirveye
tırmanmaya karar veren dağcı, tırmanışın büyük kısmında tükenmiş ve risk altında olacağını bilir. Ama
çok çabuk vazgeçerse yolculuğunun çok az değeri olur. Aynı şey, tüm akış deneyimleri için geçerlidir:
Hedefler ve gerektirdikleri çaba arasında karşılıklı bir ilişki vardır. Hedefler, daha başta talep ettikleri
çabayı doğrular ama daha sonra çaba hedefi doğrular. İnsan eşiyle, hayatı paylaşmaya değer bulduğu
için evlenir ama insan sonra bu doğruymuş gibi davranmazsa ilişki zamanla değerini kaybetmeye
başlar.

Her şey göz önünde bulundurulduğunda, insanların kararlarına arka çıkacak cesarete sahip olduğu
söylenebilir. Her yaşta ve kültürde milyarlarca ebeveyn, çocukları için kendilerini feda ederler ve
böylece hayatı kendileri için daha anlamlı kılarlar.

Muhtemelen birçoğu, tüm enerjilerini tarlalarını ve sürülerini korumak için harcamıştır. Milyonlarcası,
dinleri, ülkeleri veya sanatları için her şeylerinden vazgeçmiştir. Bunu acıya ve başarısızlığa rağmen
uyumlu biçimde yapanlar için hayat bir bütün olarak uzun bir akış olayı hâline gelebilmiştir: İçsel
düzeni nedeniyle, anlamlı ve haz verici olarak hissedilen odaklanmış, yoğunlaşmış, içsel olarak tutarlı,
mantık olarak düzenli deneyimler kümesi.

Ancak kültürün karmaşıklığı evrim geçirdikçe bu derecede tam bir kararlılık sürdürmek daha zor hâle
gelir. Ön plana çıkmak için yarışan çok fazla hedef vardır ve bunlardan birinin bütün bir hayatı
adamaya değer olduğunu kim söyleyebilir? Daha birkaç on yıl önce, bir kadın nihai hedefi olarak
ailesinin refahını benimsediğinde bu konuda son derece haklı hissediyordu. Bunun nedeni, kısmen,
çok fazla başka seçeneği olmamasıydı. Bugün bir iş kadını, bir bilim insanı ve hatta bir asker bile
olabiliyor; artık bir eş ve anne olmanın kadının ilk önceliği olmadığı açıktır.

Aynı seçenek fazlalığı hepimizi etkiler. Hareketlilik bizi doğum yerlerimizin dışına taşıdı: Artık insanın
doğduğu topluluğa katılması ve kendisini doğum yeriyle tanımlaması için bir neden yok. Komşunun
tavuğu kaz görünüyorsa komşuya taşınırız, Avustralya'da bir restoran açmaya ne dersiniz? Yaşam
biçimleri ve dinler kolayca değiştirilen tercihlerdir. Geçmişte bir avcı ölene kadar avcı, bir demirci
zanaatını tüketene kadar demirciydi. Şimdi mesleki kimliklerimizi de istediğimiz gibi çıkarıp atabiliriz.
Kim sonsuza kadar bir muhasebeci olarak kalmak zorunda ki? Bugün karşılaştığımız zenginlik
seçenekleri, kişisel özgürlüğü yüz yıl öncesinde bile düşünülemeyecek bir seviyeye çıkarmıştır. Fakat
eşit derecede çekici olan bu seçeneklerin kaçınılmaz bir sonucu, amacın belirsizleşmesidir. Belirsizlik
de kararlılığın altını oyar ve kararsızlık sonunda tercihin değerini düşürür.

Bu nedenle, özgürlük hayatta anlam geliştirmeye yardım etmeyebilir —tersi de geçerlidir. Bir oyunun
kuralları fazla esnek olursa, konsantrasyon dalgalanır ve bir akış deneyimi yaşamak daha zor olur.
Tercihler daha az ve net olduğunda bir hedefe ve gerektirdiği kurallara kendini adamak daha kolaydır.

Bu, böyle bir olasılık olsa bile, ki yok, geçmişin katı değerlerinin ve sınırlı seçeneklerine geri dönüşün
tercih edildiği anlamına gelmez. Üzerimize kalan ve atalarımızın elde etmek için çok sıkı mücadele
ettikleri karmaşıklık ve özgürlük, ustalaşma yöntemlerini bulmamız gereken zorluklardır. Bunu
yaparsak bizden sonra gelenlerin hayatları bu gezegende daha önce başarılan her şeyden çok daha
zengin olacaktır. Yapmazsak enerjimizi çelişkili ve anlamsız hedeflere boşa harcama riski taşırız.

Ama bu arada psişik enerjimizi nereye harcayacağımızı nasıl bileceğiz? Dışarıda bize “İşte üzerine
hayatını harcamana değecek bir hedef,” diyecek kimse yoktur. Çünkü kabul edilecek mutlak bir
kesinlik yoktur ve her insan nihai amacını kendisi keşfetmelidir. Deneme ve yanılma yoluyla, yoğun
geliştirmeyle arapsaçı gibi karmaşık çelişkili hedeflerimizi çözebilir ve eyleme anlam katacak olan
hedefi seçebiliriz.

Kendini bilmek -o kadar geleneksel bir çaredir ki değeri kolayca unutulur- insanın çelişkili seçenekleri
organize etmesinin yöntemidir. “Kendini bil” Delfi Tapınağı'nın girişine kazınmıştı ve o zamandan beri
değeri sayısız özlü sözle övülür. Bu tavsiyenin bu kadar çok tekrarlanmasının nedeni işe yaramasıdır.
Ancak her nesilde bu sözcüklerin ne anlama geldiğini ve her bir birey için aslında ne gibi bir tavsiye
içerdiğini yeniden keşfetmemiz gerekiyor. Bunu yapmak için bunu şu anki bilgi açısından ifade etmek
ve uygulaması için modern yöntemler düşünmek faydalı olacaktır.

Dikkat üzerine rekabet eden talepler içsel çatışmaya neden olur. Çok fazla istek ve çok fazla uyumsuz
hedef, psişik enerjiyi kendi amaçları doğrultusunda kullanmak için birbiriyle mücadele eder. Buna
göre çatışmayı azaltmanın tek yolu, gerekli talepleri gereksizlerden ayırmak ve kalanlar arasında
önceliği belirlemektir. Bunu başarmanın temelde iki yöntemi vardır: Antik zamandakilerin vita activa
dedikleri şey, yani aktif bir hayat ve vita contemplativa, yani düşünce yolu.

Vita activa'ya daldığında kişi somut dışsal zorluklara tam olarak katılarak akışa ulaşır. Winston
Churchill veya Andrew Carnegie gibi büyük liderlerin birçoğu görünürde bir iç mücadele olmaksızın
veya önceliklerini sorgulamadan büyük bir kararlılıkla kendileri için ömür boyu sürecek hedefler
belirlemiştir. Başarılı yöneticiler, deneyimli profesyoneller ve yetenekli zanaatkârlar hükümlerine ve
yeteneklerine güvenmeyi öğrenirler böylece yine çocukların kendini bilmeyen spontaneliğiyle eyleme
geçebilirler. Eylem alanı yeterince zorluysa insan istediği zaman sürekli olarak akış yaşayabilir ve bu
nedenle normal hayatın entropisini fark etmeye mümkün olduğunca az yer kalır. Bu şekilde bir uyum,
bilinçte çelişkilerle yüzleşerek veya çatışan hedefleri ve istekleri çözmeye çalışarak değil seçilen
hedefler için potansiyel rekabeti önceden engelleyerek dolaylı olarak sağlanır.

Eylem iç düzen yaratmaya yardımcı olur ancak olumsuz yönleri de vardır. Pragmatik hedefleri
başarmaya güçlü biçimde kendini adamış bir insan, içsel çatışmayı ortadan kaldırabilir ama bunu çoğu
zaman seçenekleri aşırı biçimde kısıtlama pahasına yapar. Kırk beş yaşında fabrika müdürü olmayı
hedefleyen ve tüm enerjisini buna harcayan genç mühendis yıllarca tereddüt etmeden ve başarılı
biçimde ilerleyebilir. Ancak eninde sonunda ertelenmiş alternatifler, istenmeyen şüpheler ve
pişmanlıklar şeklinde yeniden karşısına çıkabilir. Terfi için sağlığından fedakârlık etmeme değdi mi? O
güzel çocuklara ne oldu, hepsi birden asık suratlı ergenlere dönüştüler? Şimdi güce ve maddi
güvenceye ulaştım, peki bununla ne yapacağım? Diğer bir deyişle, bir süreliğine eylemi sürdüren
hedeflerin hayatın tamamına anlam verecek kadar güçlü olmadıkları ortaya çıkar.

Düşünceye dayalı hayatın varsayılan avantajı burada devreye girer. İyi bir hayata dair en iyi yaklaşım
olarak uzun zamandır; deneyim üzerine ayrık düşünmek, seçenekleri ve sonuçları gerçekçi biçimde
tartmak görülmektedir. İster bastırılmış arzuların büyük uğraşlarla bilincin geri kalanıyla yeniden
birleştirildiği psikanalistin divanında yapılsın, ister vicdan testiyle metodik biçimde gerçekleştirilsin -
tıpkı Cizvitlerin her gün bir ya da birden fazla kere yaptığı, eylemlerinin uzun vadeli hedeflerine uyup
uymadığını kontrol etmeleri gibi- kendini bilmek sayısız biçimde takip edilebilir ve her biri potansiyel
olarak daha büyük içsel uyumu sağlayabilir.

Aktivite ve düşünme ideal olarak birbirini tamamlamalı ve desteklemelidir. Eylem kendi başına kör,
düşünce ise acizdir. Bir hedefe çok fazla enerji harcamadan önce temel soruları sormak değerlidir: Bu
gerçekten yapmak istediğim bir şey mi? Yaparken zevk alacağım bir şey mi? Öngörülen gelecekte
bunu yapmaktan zevk alacak mıyım? Benim -ve diğerlerinin- ödeyeceği bedel buna değecek mi? Bunu
başarırsam kendimle barışık olacak mıyım?

Bu görünüşte kolay sorulara, kendi deneyimiyle iletişimi kopmuş birinin yanıt vermesi neredeyse
imkânsızdır. Bir insan ne istediğini öğrenme zahmetine girmemişse, dikkati dış hedeflerle fazla çevrili
olduğu için kendi hislerini fark edemiyorsa, o zaman eylemi anlamlı biçimde planlayamaz. Öte
yandan, düşünme alışkanlığı iyi gelişmişse, bir insanın eylem planının entropik olup olmadığına karar
vermesi için derin ruh taramalarına girmesine gerek yoktur. Neredeyse içgüdüsel olarak bir terfiinin
haddinden fazla stres yaratacağını veya belirli bir arkadaşlığın ne kadar çekici de olsa evliliğinde kabul
edilemez gerilimler yaratacağını bilir.

Kısa süreler için bilince düzen getirmek daha kolaydır; gerçekçi olan herhangi bir görev bunu
sağlayabilir. İyi bir oyun, işte bir acil durum, evde mutlu bir an dikkati odaklar ve uyumlu akış
deneyimi üretir. Ama bu var olma durumunu hayatın tümüne uzatmak çok daha zordur. Bunun için
enerjiyi çok ikna edici hedeflere harcamak gereklidir, öyle ki kaynaklarımız tükendiğinde ve kader
rahat bir hayat sürme şansımızı elimizden aldığında bile harcadığımız çabaya değmelidir. Hedefler iyi
seçilmişse ve zorluklara rağmen onlara sadık kalma cesaretimiz varsa çevremizdeki eylemlere ve
olaylara o kadar çok odaklanırız ki mutsuz olmaya zamanımız olmaz. O zaman hayatın hengâmesinde
her düşünce ve duyguyu uyumlu bir bütüne uyduran doğrudan bir düzen hissi yaşarız.

UYUMU YENİDEN SAĞLAMAK

Hayata amaç ve kararlılıkla biçim vermenin sonucu iç uyum hissi ve bilincin içeriğinde dinamik bir
düzendir. Elbette bu iç düzeni sağlamanın neden bu kadar zor olduğu tartışılabilir. İnsan, hayatı tutarlı
bir akış aktivitesine dönüştürmek için neden bu kadar çabalamak zorundadır? İnsanlar kendileriyle
barış içinde doğamaz mı —insan doğası doğal olarak düzenli değil midir?

Öz-yansıtıcı bilincin gelişiminden önce insanların orijinal durumları, arada sırada açlık, cinsellik, acı ve
tehlike dalgalarıyla bölünen içsel bir barış hâlinde olmalıdır. Şimdi bu kadar keder -yerine getirilmemiş
istekler, boşa çıkmış beklentiler, yalnızlık, hayal kırıklığı, endişe, suçluluk- yaşamamıza neden olan
psişik entropi biçimleri, aklın son dönemde ortaya çıkan işgalcileridir. Bunlar serebral korteksin
muazzam biçimde karmaşıklaşması ve kültürdeki sembolik zenginleşmenin yan ürünleridir. Bunlar
bilincin ortaya çıkmasının karanlık taraflarıdır.

Hayvanların hayatlarını insan gözünden yorumlayacak olursak çoğu zaman akış içinde oldukları
sonucuna varırdık çünkü genel olarak ne yapılması gerektiğine dair algıları yapmaya hazırlandıkları
şeyle birleşir. Bir aslan aç hissettiğinde homurdanmaya başlar ve açlığı giderilinceye kadar av arar;
sonrasında güneşe uzanır ve aslanların gördüğü rüyayı görür. Yerine getirilmemiş arzular veya onu
sıkıştıran sorumluluklar yüzünden bunaldığını düşünmek için bir neden yoktur. Hayvanların becerileri
her zaman somut taleplerle eşleşir çünkü zihinleri sadece o an çevrede gerçekten var olan ve
içgüdüyle belirlenmiş vücut durumlarıyla ilişkili bilgileri içerir. Bu yüzden aç bir aslan sadece bir ceylan
bulmasına yardımcı olacak şeyleri algılarken, doymuş bir aslan tamamen güneşin sıcaklığına
konsantre olur. Zihni o an için uygun olmayan olasılıkları tartmaz; ne hoş alternatifleri hayal eder, ne
de başarısızlık korkusuyla rahatsız olur.

Biyolojik olarak programlanmış hedefler başarısızlıkla sonuçlandığında hayvanlar da bizim gibi acı
çeker. Açlık sancısını, acıyı ve tatmin olmayan cinsel dürtüleri hissederler. İnsanlara arkadaş olması
için büyütülen köpekler sahipleri tarafından terk edildiklerinde perişan olurlar. Ama insanlar dışındaki
hayvanlar kendi acılarının nedeni olabilecek konumda değillerdir; tüm ihtiyaçları karşılandıktan sonra
bile kafa karışıklığı ve umutsuzluk hissedebilecek kadar evrim geçirmemişlerdir. Dışsal olarak
tetiklenmiş çatışmalardan özgürleştiklerinde kendileriyle uyum içinde olurlar ve insanlarda akış adını
verdiğimiz kesintisiz konsantrasyonu yaşarlar.

İnsanlara has psişik entropi, insanın gerçekten başarabileceğinden daha fazlasının olduğunu görmesi
ve koşullarının izin verdiğinden daha fazlasını başarabileceğini hissetmesidir. Ama bu sadece, insan
zihninde her seferinde birden fazla hedef tutarsa ve çelişkili isteklerin aynı anda farkına varırsa olur.
Zihin ancak nelerin olduğunu değil nelerin olabileceğini de bilirse bu durum yaşanır. Bir sistem
karmaşıklaştıkça alternatifler için daha fazla alan açar ve daha çok hata meydana gelebilir. Bu
kesinlikle zihnin evrimi için de geçerlidir: Bilgiyi işleme gücü arttıkça içsel çatışma potansiyeli de artar.
Çok fazla talep, seçenek, zorluk olduğunda endişeleniriz; bunlar çok az olduğunda da canımız sıkılır.

Evrim benzetmesine devam edersek ve biyolojik evrimden sosyal evrime geçersek, sosyal rollerin,
alternatif hedeflerin ve eylem rotalarının sayısının ve karmaşıklığının önemsiz olduğu daha az gelişmiş
kültürlerde akışı yaşama şansı daha yüksektir. “Mutlu yabani” miti, yazı icat edilmeden önceki
insanların diğer tehditlerden uzak olduklarında sık sık farklı kültürlerden gelen ziyaretçilerin kıskandığı
bir dinginlik yaşadıkları gözlemine dayanmaktadır. Ama bu mit size hikâyenin sadece yarısını anlatır:
Aç olduğunda veya canı yandığında “yabani” bizden daha mutlu değildir ve bu durumları bizden daha
sık yaşayabilirler. Teknolojik olarak daha az gelişmiş insanların iç uyumu, onların sınırlt seçeneklere ve
değişmeyen beceri repertuvarlarına sahip olmalarının olumlu tarafıdır —tıpkı ruhumuzun
karmaşasının sınırsız seçeneklerin ve sürekli mükemmelleştirilebilirliğin bir sonucu olması gibi.
Goethe bu ikilemi, modern insanın arketipi Doktor Faust'da Mephisto ile yaptığı pazarlıkla temsil
eder: İyi doktor, bilgi ve güç kazanmıştır ama karşılığında ruhunda uyumsuzluk başlamıştır.

Akışın, hayatın doğal bir parçası hâline nasıl gelebileceğini görmek için uzak ülkeleri ziyaret etmeye
gerek yoktur. Öz farkındalık devreye girmeden önce her çocuk, tam bir kendinden geçme ve tam bir
katılımla spontane olarak hareket eder. Sıkılmak, çocukların zor yoldan, yapay olarak kısıtlanmış
tercihlere tepki olarak öğrenmesi gereken bir şeydir. Yine bu, çocukların her zaman mutlu oldukları
anlamına gelmez. Zalim veya ihmalkâr ebeveynlere sahip olmak, açlık, hastalık hayatın kaçınılmaz
kazaları çocukların yoğun acı çekmesine neden olur. Ama bir çocuk çok geçerli bir neden olmadan
nadiren mutsuz olur. İnsanların küçüklükleriyle ilgili bu kadar nostaljik olmaları anlaşılır bar şeydir;
Tolstoy'un İvan İlyich'i gibi birçok insan, çocukluğun samımı dinginliğinin, içinde bulunulan anda
kesintisi yaşamanın yıllar geçtikçe daha zorlaştığını hisseder.

Sadece birkaç fırsat ve çok az olasılık hayal edebildiğimizde uyum sağlamak daha kolaydır. Arzular
basit, tercihler nettir. Çatışmaya çok az yer vardır ve uzlaşmaya gerek yoktur. Bu, basit sistemlerin
düzenidir —varsayılan olarak düzenli olmak. Bu kırılgan bir uyumdur; karmaşıklığın adım adım
artmasıyla sistem tarafından içsel olarak entropinin üretilmesi riski de artar.

Bilincin neden daha karmaşık olması gerektiğini açıklamak için birçok etken sayabiliriz. Türler
seviyesinde, merkezi sinir sisteminin biyolojik evrimi bu nedenlerden birisidir. Artık sadece içgüdüler
ve reflekslerle yönetilmeyen zihin, tercih edebilmenin belirsiz de olsa lütfuna sahiptir. İnsanlık tarihi
seviyesinde kültürün -dillerin, inanç sistemlerinin, teknolojilerin- gelişimi zihin bileşenlerinin
farklılaşmasının bir başka nedenidir. Sosyal sistemler, dağınık avcı kabilelerden kalabalık şehirlere
ilerledikçe, aynı insanların çatışmalı düşünceleri ve eylemleri gerektiren daha özel rollere sahip
olmasına neden olur. İnsan artık avcı değildir ve diğer tüm insanlarla aynı beceri ve ilgileri
paylaşmıyordur. Çiftçi ve değirmenci, papaz ve asker artık dünyayı birbirinden farklı görür. Doğru bir
davranış biçimi yoktur ve her rol farklı beceriler gerektirir. Bireysel yaşam ömrü içinde de her bir
birey, yaşla birlikte artan çelişkili hedeflere ve eylem için uyumsuz fırsatlara maruz kalır. Bir çocuğun
tercihleri genelde az ve tutarlıdır; her geçen yılla birlikte giderek bundan uzaklaşır. Spontane akışı
mümkün kılan ilk netlik, farklı değer, inanç, tercih ve davranışlar kakofonisiyle gizlenir.
Ne kadar uyum içinde olursa olsun, çok az insan, daha sade bir zihnin daha karmaşık olana tercih
edilebilir olduğunu söyler. Sakin bir aslanın dinginliğine, kabile insanının kaderini sorunsuz bir şekilde
kabul edişine veya çocuğun anın içine tam anlamıyla katılımına ne kadar hayran olursak olalım bunlar
bizim çıkmazımızı çözmek için bir model sunamazlar. Masumiyet üzerine kurulmuş düzen artık
ulaşamayacağımız bir yerdedir. Meyve bilgi ağacından bir kez koparılınca Cennete geri dönüş sonsuza
kadar yasaklanmıştır.

ANLAMIN HAYAT TEMALARIYLA BİRLEŞTİRİLMESİ

Karşılaştığımız zorlu görev, genetik talimatlar veya toplum kuralları tarafından sağlanan amaç birliğini
kabul etmek yerine, muhakeme ve tercih üzerine kurulu uyumu yaratmaktır. Heidegger, Sartre ve
Merleau Ponty gibi filozoflar modern insanın bu görevini proje olarak adlandırarak kabul etmişlerdir
ve bu bireyin hayatına biçim ve anlam veren hedef odaklı eylemler için kullandıkları terimdir.
Psikologlar, benlik arayışı veya hayat teması demişlerdir. Bu kavramlar ne olursa olsun, insanın yaptığı
her şeye anlam katan nihai bir amaca bağlı olan bir dizi hedefi işaret ederler.

Hayat teması, tıpkı insanın akışı yaşaması için takip etmesi gereken kuralları ve eylemleri sunan bir
oyun gibi, varoluşu haz verici yapan şeyleri tanımlar. Bir hayat temasıyla, gerçekleşen her şeyin bir
anlamı olacaktır —olumlu olmak zorunda değildir ama yine de anlamı olacaktır. Bir insan tüm
enerjisini otuz yaşından önce bir milyon dolar kazanmaya harcarsa, gerçekleşen her şey bu hedefe
doğru giden veya ondan uzaklaşan bir adımdır. Net geri bildirim almak, bu kişinin eylemleriyle bir
olmaya devam etmesini sağlar. Tüm parasını kaybetse bile düşünceleri ve eylemleri ortak bir amaca
bağlıdır ve buna değecek bir şekilde yaşanırlar. Benzer şekilde, kanser için bir tedavi bulmanın kendisi
için diğer her şeyden daha önemli olduğuna karar veren bir insan, genelde hedefine yaklaştığını veya
yaklaşmadığını bilir ve durum ne olursa olsun yapılması gereken nettir ve yaptığı her şey anlamlı
olacaktır.

Bir insanın psişik enerjisi bir hayat temasıyla kaynaşırsa bilinç uyuma ulaşır, Ama tüm hayat (temaları
eşit derecede kazançlı değildir. Varoluşçu filozoflar gerçek projeler ve sahte projeleri ayırırlar. Gerçek
projeler, tercihlerinde özgür olduğunu fark eden ve deneyimlerinin mantıklı bir değerlendirmesine
dayanan kişisel kararlar veren bir insanın projeleridir. İnsanın gerçekten hissettiği ve inandığı bir şeyin
ifadesi olduğu sürece tercihin ne olduğu önemli değildir. Sahte projeler, bir insanın, diğer herkes
yaptığı için ve bu nedenle başka alternatifi olmadığından yapılması gerektiğini düşündüğü için
yapmayı seçtiği projelerdir. Gerçek projeler, içsel motivasyona dayalıdır ve kendi içinde değerli
oldukları için seçilirler; sahte projeler ise dış güçler tarafından motive edilir. Bunlar arasındaki fark,
keşfedilen hayat temaları ve kabul edilen hayat temaları arasındaki farka benzemektedir. Keşfedilen
hayat temasında, bir insan eylemleri için ihtiyaç duyduğu senaryoyu kişisel deneyimlerine dayalı
olarak ve tercihlerinin farkındalığı içinde yazar; kabul edilen hayat temasında ise, insan sadece diğer
insanlar tarafından uzun süre evvel yazılmış bir senaryoda önceden belirlenmiş bir rolü üstlenir.

Her iki türde hayat teması da hayata anlam verir ama ikisinin de zayıf yönleri vardır. Kabul edilen
hayat teması, sosyal sistem sağlam olduğu sürece iyi çalışır: Sistem sağlam değilse insanı sapkın
hedeflere hapsedebilir. Binlerce insanı sakince gaz odalarına gönderen Nazi Adolf Eichmann için
bürokrasinin kuralları kutsaldı. Trenlerin hassas zaman çizelgelerini ayarlarken, nadir bulunan
vagonların ihtiyaç duyulan yerde olmasını ve cesetlerin en düşük maliyetle taşınmasını sağlarken
muhtemelen akış yaşıyordu. Kendisinden yapması beklenen şeyin doğru veya yanlış olduğunu belki
hiç sorgulamamıştı. Emirlere itaat ettiği sürece bilinci uyum içindeydi. Onun için hayatın anlamı güçlü
ve organize bir kurumun parçası olmaktı; başka hiçbir şeyin önemi yoktu. Barış ve düzen içindeki
zamanlarda, Adolf Eichmann gibi adamlar topluluğun saygı gören bir üyesi olabilirdi. Fakat vicdansız
ve çılgın insanlar toplumun kontrolünü ele geçirdiğinde hayat temasının zayıf yönü ortaya çıkar; sonra
bu kadar dürüst bir vatandaş, hedeflerini değiştirmek zorunda kalmadan ve eylemlerinin ne kadar
zalimce olduğunu fark etmeden suça alet olur.

Keşfedilen hayat temaları da başka bir nedenle kırılgandır: Bunlar hayatın amacını tanımlamak için
kişisel bir mücadelenin ürünü olduklarından sosyal geçerlilikleri daha azdır, çoğu zaman yeni ve kişiye
özgü olduklarından diğer insanlar tarafından çılgınca veya yıkıcı olarak görülebilirler. En güçlü hayat
temaların dan bazıları eski zamanlardan kalma insan hedeflerine dayanır ama birey tarafından yeni
keşfedilmiş ve özgürce seçilmiştir. Hayatının erken döneminde varoşlardaki genç adamların davranış
senaryosunu takip eden, kavga eden ve uyuşturucu satan Malcom X, hapishanede okuyarak ve
düşünerek, öz saygı ve itibar kazanacağı yeni bir dizi hedef keşfetmiştir. Aslında, her ne kadar daha
önceki insanlık başarılarına ait parçalardan oluşsa da, tamamen yeni bir kimlik icat etmiştir.
Fahişelerin ve pezevenklerin oyununu oynamak yerine, siyah veya beyaz birçok başka marjinal
insanın hayatlarına düzen getirmeye yardımcı olan çok daha karmaşık bir amaç yaratır.

Araştırmalarımızdan birinde, mülakata katılan ve burada kendisinden E. olarak bahsedeceğimiz bir

adam, altta yatan amaç kadim bir amaç olsa bile bir hayat temasının nasıl keşfedilebileceğine dair bir
başka örnek sunuyor. E., bu yüzyılın ilk kısmında fakir bir göçmen ailenin oğlu olarak büyümüş.
Ebeveynleri sadece birkaç kelime İngilizce biliyormuş ve okuma yazmaları da yokmuş. New York'taki
hayatın çılgınca hızı gözlerini korkutmuş ama Amerika'ya ve onu temsil eden otoriteye duacı ve
hayranlarmış. Yedi yaşındayken, E.'nin ebeveynleri tasarruflarının büyük kısmını doğum gününde ona
bir bisiklet almak için harcamışlar. Birkaç gün son mahallede bisikletine binerken dur işaretine
uymayan bir araba ona çarpmış, E. ciddi biçimde yaralanmış ve bisikleti hurda olmuş. Arabanın
sürücüsü varlıklı bir doktormuş ve E.'yi hastaneye götürmüş ve ondan şikâyetçi olmamasını istemiş ve
karşılığında tüm masraflarını karşılayacağı ve ona yeni bir bisiklet alacağı sözünü vermiş. E. ve
ebeveynleri ikna olmuşlar ve anlaşmaya uymuşlar. Ne yazık ki doktor bir daha görünmemiş ve E.'nin
babası pahalı hastane faturasını ödemek için borç almak Z orunda kalmış; bisikletin yerine yenisi hiç
gelmemiş.

Bu olay E.'de sonsuza kadar iz bırakan bir travma olabilir ve onu bundan sonra kendi çıkarını düşünen,
toplumsal değerleri küçümseyen birisine dönüştürebilirdi. Bunun yerine E. bu deneyimden önemli bir
ders aldı. Bunu sadece kendi hayatına anlam vermekle kalmayan ayni zamanda birçok diğer insanın
yaşadığı entropiyi azaltmaya yardımcı olan bir hayat teması yaratmak için kullandı. Kazadan sonra
uzun yıllar boyunca E. ve ebeveynleri acılı, şüpheli ve yabancıların niyetleri konusunda kafaları karışık
bir hâldeydiler. Başarısız olduğunu düşünen E.'nin babası, içmeye başladı, somurtkan ve içine kapanık
birisi hâline geldi. Fakirlik ve çaresizlik beklenen etkilerini gösteriyor gibiydi. Ama on dört, on beş
yaşına geldiğinde, E. okulda ABD Anayasasını ve İnsan Hakları Beyannamesi'ni okumak zorunda kaldı.
Bu belgelerdeki prensipleri kendi deneyimi ile birleştirdi. Yavaş yavaş ailesinin fakirliğinin ve
yabancılığının kendi hataları olmadığına, haklarından haberdar olmamanın, oyunun kurallarını
bilememenin ve gücü olanlar arasında yeterince etkili biçimde temsil edilmemenin sonucu olduğuna
ikna oldu.

Sadece kendi hayatını düzeltmek için değil, yaşadığına benzer haksızlıkların kendine benzer
durumdaki diğer insanların başına bu kadar kolay gelmemesi için avukat olmaya karar verdi. Kendisi
için bu hedefi belirlediğinde kararlılığı sarsılmazdı. Hukuk fakültesine kabul edildi, ünlü bir hâkime
yardımcılık yaptı ve kendisi de hâkim oldu. Kariyerinin zirvesinde yıllarca kabinede çalışarak başkana,
kötü durumda olanlara yardım edecek sivil haklarla ilgili daha iyi politikalar ve yasalar geliştirmesi için
yardımcı oldu. Hayatının sonuna kadar, düşünceleri, eylemleri ve halen gençken seçtiği tema
etrafında birleşmişti. Ömrünün sonuna kadar yaptığı her şey büyük bir oyunun parçasıydı ve uymayı
kabul ettiği hedefler ve kurallar tarafından bir arada tutuluyordu. Hayatının bir anlamı olduğunu
hissetmiş ve yoluna çıkan zorluklarla yüzleşmekten haz almıştı.

E.’nin örneği, insanların keşfedilmiş hayat temalarını nasıl işlediğine dair birçok yaygın özelliği ortaya
koyar. En başta tema birçok bakımdan hayatın erken döneminde yaşanmış büyük kişisel bir acıya -
yetim kalmaya, terk edilmeye veya adaletsizliğe karşı tepkidir. Ama önemli olan travma değildir; dış
olay hiçbir zaman temanın ne olacağını belirlemez. Önemli olan, insanın acıya kattığı yorumdur. Baba
şiddet uygulayan bir alkolik alkolikse bu sorunu farklı şekillerde yorumlayabilirler: Kendilerine
babalarının ölmeyi hak eden bir piç olduğunu; babaları bir erkek olduğunu ve tüm erkeklerin zayıf ve
şiddet yanlısı olduğunu; fakirliğin babalarının derdinin nedeni olduğunu ve onun kaderinden
kaçınmanın tek yolunun zengin olmak olduğu davranışının büyük oranda çaresizlik ve eğitimsizlik
yüzünden olduğunu söyleyebilirler. Eşit derecede olası olan bu açıklamalardan ancak sonuncusu
E.'nin geliştirmeyi başardığı gibi bir hayat temasına yön verebilir.

Bir sonraki soru şudur: İnsanın acısı için ne türde bir açıkla negentropik (negatif entropi) hayat
temalarına neden olur? Şiddet uygulayan bir baba tarafından suiistimal edilmiş bir çocuk n insan
doğasında olduğu, tüm erkeklerin zayıf ve şiddet yerli olduğu sonucuna ulaşmışsa bu konuda
yapabileceği çok fazla şey yoktur. Bir çocuk insan doğasını nasıl değiştirebilir? Acıda amaç bulmak için
insanın bunu olası bir zorluk olarak yorumlaması gereklidir. Bu durumda sorunu babasının hatası
olarak değil de haklarından mahrum edilmiş azınlıkların çaresizliği olarak formüle ederek E. uygun
becerileri -yasal becerileri- geliştirebildi ve kendi hayatındaki sorunun temelinde gördüğü zorluklarla
yüzleşti. Travmatik bir olayın sonuçlarını hayata anlam veren bir zorluğa dönüştüren şey, bir önceki
bölümde dağıtıcı yapı adını verdiğimiz düzensizlikte düzen yaratma becerisidir.

Son olarak, karmaşık ve negentropik bir hayat teması nadiren sadece kişisel bir soruna tepki olarak
ortaya çıkar. Bunun yerine, zorluk diğer insanlara veya bir bütün olarak insanlığa genellenir. Örneğin,
E.'nin vakasında, E. çaresizlik sorununu sadece kendisine veya kendi ailesine değil, ebeveynleriyle aynı
durumda olan tüm fakir göçmenlere atfetti. Bu nedenle kendi sorunlarına bulduğu çözümden sadece
kendisi değil başka birçok insan da faydalanacaktı. Çözümleri genellemenin bu özgecil yöntemi
negentropik hayat temalarında tipiktir; birçok insanın yaşamına uyum getirir.
Chicago Üniversitesi'ndeki ekibimiz tarafından mülakata alınan insanlardan biri olan Gottfried, benzer
bir örnek sunar. Gottfried, çocukluğunda kendini annesine çok yakın hissederdi ve o ilk yıllara dair
anıları güneşli ve sıcaktı. Ama on yaşına geldiğinde annesi kanser oldu ve büyük bir acı içinde öldü.
Küçük çocuk kendisine acıyabilir ve depresyona girebilir veya bir savunma olarak sert bir alaycılık
geliştirebilirdi. Bunun yerine hastalığı kişisel düşmanı olarak düşündü ve onu yenmeye yemin etti.
Zaman içinde bir tıp diploması aldı ve araştırmacı bir onkolog oldu. Çalışmasının sonunda insanlığı bu
beladan kurtaracak bilgi kalıbının bir parçası hâline geldi. Bu durumda, yine, kişisel bir trajedi,
karşılanabilecek bir zorluğa dönüştü. Bu zorluğu karşılayabilecek becerileri geliştirirken birey diğer
insanların da hayatlarını iyileştirir.

Freud'dan beri, psikologlar erken çocukluk travmalarının yetişkin psişik fonksiyon bozukluğuna ne
şekilde sebep olduğunu açıklamakla ilgileniyorlar. Bu nedensellik hattını anlamak kolaydır. Açıklaması
daha zor ve daha ilginç olan tam tersi sonuçtur: Acının insanları büyük bir ressam, bilge bir devlet
adamı veya bilim insanı olmak için teşvik ettiği örnekler. Dış olayların psişik sonuçları belirlemesi
gerektiğini düşünürsek, o zaman acıya karşı nevrotik tepkiyi normal görmek ve yapıcı tepkiyi
“savunma” veya “iyiye yönlendirme” olarak görmek mantıklıdır. Ama insanların dış olaylara nasıl
tepki vereceklerine, acıya nasıl bir anlam yükleyeceklerine dair seçim yapma şansları olduğunu kabul
edersek, o zaman yapıcı tepkileri normal ve nevrotik tepkiyi zorluk karşısında başarısızlık ve akış
becerisinde bir çöküş olarak yorumlayabilirsiniz.

Bazı insanların tutarlı bir amaç geliştirmesini sağlarken diğerlerinin boş veya anlamsız bir hayatta
çabalamasına neden olan şey nedir? Elbette bunun basit bir yanıtı yoktur; çünkü insanın deneyimin
görünen kaosu içinde uyumlu bir tema keşfedip keşfetmeyeceği hem iç hem de dış birçok etken
tarafından belirlenir. İnsan sakat, fakir ve ezilmiş bir şeklide doğarsa, o zaman hayatın bir anlamı
olduğundan şüphe etmek kolaydır. Ama bu durumda bile, kaçınılmaz sonuç böyle değildir: Son
dönem Avrupa düşüncesine derin izler bırakan, hümanist sosyalizm filozofu Antonio Gramsci sefil bir
köylü kulübesinde bir kambur olarak doğdu. O büyürken, babası yıllarca hapis yattı (sonradan haksız
yere yattığı ortaya çıktı) ve ailesi güçlükle hayatta kalabildi. Antonio, çocukken o kadar hastalıklıydı ki
annesinin yıllarca her akşam ona en iyi elbiselerini giydirdiği ve sabaha ölmüş olmasını umarak
uyuması için bir tabuta yatırdığı söylenir. Genel olarak, öyle umut vadeden bir başlangıç değildi.
Ancak bunlara ve daha başka birçok engele rağmen, Gramsci mücadele ederek hayatta kaldı ve hatta
eğitim almayı da başardı. Öğretmen olarak mütevazı bir yaşam güvenliğine ulaştıktan sonra da
durmadı çünkü hayattan gerçekten istediği şeyin, annesinin sağlığını bozan ve babasının onurunu yok
eden sosyal koşullara karşı mücadele etmek olduğuna karar vermişti. Sonunda bir üniversite hocası,
parlamentoda vekil ve faşizme karşı en korkusuz liderlerden biri oldu. En sonunda Mussolini'nin
cezaevlerinden birisinde ölmeden önce, korkak ve açgözlü olmayı bırakırsak bizim olabilecek bu
harika dünya üzerine güzel makaleler yazdı.

Bu türde kişiliğin o kadar örneği vardır ki, çocuklukta yaşanan dış düzensizliğin daha sonra hayatta
içsel anlam eksikliğiyle doğrudan bağlantılı olduğunu söylemek zordur. Thomas Edison, çocukken
hasta ve fakirdi ve öğretmeni tarafından geri zekâlı olarak görülmüştü. Eleanor Roosevelt, yalnız ve
nevrotik bir kız çocuğuydu. Albert Einstein'ın ilk yılları endişe ve hayal kırıklıklarıyla doluydu —ama
hepsi kendileri için güçlü ve faydalı olan bir yaşamı keşfettiler.
Bu insanlar ve deneyimlerine anlam yaratmakta başarılı olan diğer insanlar tarafından paylaşılan bir
strateji varsa, bu strateji o kadar basit ve barizdir ki bundan bahsetmek neredeyse utanç vericidir.
Ama bu strateji, çoğu zaman, özellikle bu günlerde küçümsendiği için bunu gözden geçirmekte fayda
var. Bahsedilen strateji, kişinin zihninde düzensizliği engellemesine yardım edecek geçmiş nesiller
tarafından başarılan örneklerden düzen çıkarmaktan ibarettir Kültürde biriken ve kullanıma hazır olan
çok fazla tecrübe -veya iyi düzenlenmiş bilgi- vardır. Harika müzik, mimari, sanat, şiir, drama, dans,
felsefe ve din, herkesin kaosa nasıl uyum getirileceğini görmesi için örnek olarak duruyor. Ancak çok
sayıda insan bunları görmezden geliyor ve yaşamlarında kendi başlarına anlam yaratmaya çalışıyorlar.

Bunu yapmak, her nesilde sıfırdan maddi kültür inşa etmeye benzer. Aklı başında hiç kimse tekerleği,
ateşi, elektriği ve şimdi insan çevresinin parçası olarak kanıksadığımız milyon tane nesne ve işlemi
yeniden keşfetmeye başlamak istemez. Bunun yerine öğretmelerimizden, kitaplardan ve modellerden
bunları nasıl kullanacağımıza dair düzenlenmiş bilgi alırız böylece geçmişin bilgisinden faydalanır ve
sonunda o bilgiyi geçeriz. Hayat üzerine atalarımızın güçlükle edindikleri bilgiyi göz ardı etmek veya
kendi başına bir dizi geçerli amaç keşfedebileceğini ummak yanlış yönlendirilmiş kibirdir. Bunu
başarma şansı, aletler ve fizik bilgisi olmadan elektron mikroskobu inşa etmeyi denemek kadardır.

Yetişkin olarak tutarlı hayat temaları geliştiren insanlar, sık sık çok küçükken ebeveynlerinin onlara
hikâye anlattığını veya kitap okuduğunu hatırlıyor. İnsanın güvendiği sevgi dolu bir yetişkin tarafından
anlatıldığında peri masalları, kutsal kitaptaki hikâyeler, tarihi kahramanların yaptıkları ve dokunaklı
aile olayları insanın geçmişin deneyiminden toparladığı anlamlı bir düzenin ilk ifadeleridir. Tersine,
araştırmalarımızda hiçbir hedefe odaklanamayan veya çevrelerindeki toplumdan bağımsız olarak
herhangi bir şeyi kabul edemeyen bireylerin, ebeveynlerinin çocukken onlara kitap okuduğunu veya
hikâye anlattığını hatırlamadığını gösterdi. Cumartesi sabahları televizyondaki çocuk programlarının
anlamsız sansasyonlarıyla aynı amacı yerine getirmeleri de pek mümkün değildir.

İnsanın geçmişi ne olursa olsun yine de hayatın ilerleyen zamanlarında geçmişten anlam çıkarmak için
bir sürü fırsat sunacaktır. Karmaşık hayat temaları keşfeden insanların çoğu, büyük hayranlık
duydukları yaşlı bir insan veya tarihi kişiliği model olarak aldıklarını veya eylem için yeni fırsatlar
sunan bir kitap okuduklarını hatırlıyorlar. Örneğin, şimdi ünlü bir sosyal bilimci, dürüstlüğü nedeniyle
saygı gören bir insan, gençliğinin ilk döneminde İki Şehrin Hikâyesi kitabını okuduğunu ve Dickens'in
anlattığı sosyal ve politik kaostan çok etkilendiğini –bu kitap ona ebeveynlerinin Birinci Dünya Savaşı
sonrasında Ayrupa'da yaşadıkları hengâmeyi hatırlatıyordu- ve orada o anda yaşamını, insanların
hayatı birbirlerine neden zindan etmeye çalışarak geçirdiklerini anlamak üzerine adamaya karar
verdiğini anlatıyor. Katı kuralları olan bir yetimhanede büyüyen bir başka genç çocuk, şans eseri bir
Horatio Alger hikâyesinde benzer biçimde fakir ve yalnız bir gencin sıkı çalışma ve iyi giden şansla
hayatta yolunu bulmasını okuyup “O yapabiliyorsa ben neden yapmayayım?” dediğini anlatıyor.
Bugün bu insan hayırseverliğiyle tanınan emekli bir bankacıdır. Ayrıca, Platon’un Diyaloglar kitabının
akılcı düzeni veya bilim kurgu hikâyelerindeki karakterlerin cesur eylemleriyle sonsuza kadar
değiştiklerini hatırlayan kişiler de var.

Edebiyat, en iyi ihtimalle, davranış, amaca yönelik modeller ve anlamlı hedefler etrafında başarılı
biçimde yapılandırılmış hayatlara dair örneklere yönelik düzenli bilgiler içerir. Varoluşun
tesadüfiliğiyle karşılaşan birçok insan, kendilerinden önce benzer sorunlar yaşayanların ve bunların
üstesinden gelenlerin bilgisinden umut almıştır. Bu sadece edebiyatın sağladığıdır; peki ya müzik,
sanal, felsefe ve din?

Zaman zaman şirket yöneticileri için orta yaş krizini nasıl ele almak gerektiği üzerine seminerler
veriyorum. Kurumları içinde ellerinden geldiğince çok ilerlemiş ve genellikle ailelerinde ve özel
hayatlarında düzensizlikler yaşayan bu başarılı yöneticilerin birçoğu şimdi bir sonraki adımda ne
yapacakları üzerine düşünmek için sunulan fırsatları kaçırmıyorlar. Yıllarca derslerde ve tartışmalarda
kullanmak için en iyi teorilere ve gelişim psikolojisindeki en son araştırma sonuçlarına güvendim. Bu
seminerlerin ilerleyişinden genel olarak memnundum ve katılımcılar da çoğunlukla faydalı şeyler
öğrendiklerini düşünüyorlardı. Ama materyallerin yeterince anlamlı olduğundan hep biraz şüphe
etmiştim.

Sonunda daha sıra dışı bir şey denemem gerektiğini düşündüm. Seminere, Dante'nin İlahi
Komedyası'nı kısaca gözden geçirerek başlayacaktım. Sonuçta, altı yüz yıl önce yazılmış bu kitabın
orta yaş krizi ve çözümüne dair bildiğim ilk tanımı “Hayat yolculuğumuzun ortasında," diye yazar son
derece uzun ve zengin şiirin ilk satırında, "kendimi karanlık bir ormanın içinde buldum, çünkü doğru
yolu tamamen kaybetmiştim. Sonrasında olanlar ilginç ve birçok bakımdan orta yaşta karşılaşılacak
zorluklarla alakalıdır.

İlk olarak, karanlık ormanda gezinirken Dante üç azgın hayvan onu takip ettiğini ve beklenti içinde
ağızlarının sulandığını fark eder. Bunlar bir aslan, bir vaşak ve bir dişi kurttur, bu hayvanlar pek çok
şeyin yanı sıra hırs, şehvet ve açgözlülüğü temsil ederler. 1988 yılının çok satan kitaplarından birisi
olan Tom Wolfe'nin Şenlik Ateşinin orta yaşlı New Yorklu borsa taciri olan çağdaş kahramanında
olduğu gibi, Dante'nin ezeli düşmanlarının güç, seks ve para arzusu olduğu ortaya çıkar. Bunlar
tarafından yok edilmemek için Dante, bir tepeye tırmanarak kaçmaya çalışır. Ama canavarlar
yaklaşmaya devam ederler ve bir çaresizlik anında Dante ilahi güçten yardım ister. Duasına bir hayalet
tarafından yanıt verilir: Bu, Dante doğmadan bin yıl önce ölen bir şair olan Virgil'in hayaletidir, ama
Dante bu şairin bilge ve muhteşem dizelerini o kadar çok sever ki, şairi akıl hocası olarak kabul eder.
Virgil Dante'ye güven vermeye çalışır: İyi haber, karanlık ormandan bir çıkış yolunun olmasıdır; kötü
haber ise bu yolun cehenneme gidiyor olmasıdır. Cehennemin içindekiler, asla bir hedef
seçmeyenlerin acılarına ve hayattaki amaçları entropiyi arttırmak olan "günahkarların" daha da kötü
kaderlerine tanıklık ederek yavaşça ilerler.

Ben, yaşamlarından bezmiş bu şirket yöneticilerinin yüzlerce yıllık bu hikâyeyi nasıl karşılayacaklarını
merak ediyordum. Korkum, bir ihtimal bunu kıymetli zamanlarının ziyanı olarak görmeleriydi.
Endişelenmeme gerek yokmuş Komedya üzerine konuştuktan sonra orta yaşın dipsiz çukurları ve
ondan sonra gelecek yılları zenginleştirecek seçenekler üzerine daha önce hiç yapmadığımız kadar
açık ve ciddi bir tartışma yaptık. Daha sonra, birçok katılımcı özel olarak o seminere Dante ile
başlamanın harika bir fikir olduğunu söyledi. Dante'nin hikâyesi sorunlara o kadar net bir şekilde
odaklanıyordu ki sonrasında bunlar üzerine konuşmak ve düşünmek çok daha kolay hâle geliyordu.
Dante bir başka nedenle de önemli bir modeldir. Şiiri derin bir dini inançla dolu olsa da okuyan herkes
Dante'nin Hristiyanlığının kabul edilmiş değil keşfedilmiş bir inanç olduğunu anlar. Bir başka deyişle,
yarattığı dini hayat teması, Hristiyanlığın en iyi görüşlerinin, yine Yunan felsefesinin ve Avrupa'ya
girmiş İslam Bilgeliğinin en iyi görüşleriyle birleşmiş şekliydi, Aynı zamanda, Cehenneminde ilahi laneti
yaşayan bolca Papa, kardinal ve din adamı vardı. İlk rehberi olan Virgil bile bir Hristiyan azizi değil
putperest bir şairdir. Dante, ilahi düzendeki her sistemin, örgütlü kilise gibi dünyasal bir yapıyla
birleştiğinde entropinin etkilerinden olumsuz etkileneceğini kabul etti. Bu nedenle, bir inançlar
sisteminden anlam çıkarmak için, insanın önce onun içerdiği bilgiyi kendi somut deneyimi ile
karşılaştırması, mantıklı olanları alması ve geri kalanı reddetmesi gerekir.

Bu günlerde, geçmişin büyük dinlerinin ilahi anlayışlarına dayanan bir iç düzeni yaşamlarında ortaya
koyan insanlarla hâlâ arada sırada karşılaşıyoruz. Borsanın ahlaksızlığı, savunma ihalelerinin
yozlaşmışlığı ve politikacıların prensip eksikliği hakkında her gün okuduklarımıza rağmen, tam tersine
dair örnekler bulunmaktadır. Bu nedenle, acı çeken insanlara ulaşmanın anlamlı bir hayatın önemli bir
parçası olduğuna inandıkları için, boş zamanlarının bir kısmını hastanede ölmek üzere olan insanlara
refakat etmeye ayıran başarılı iş adamları da vardır. Birçok insan, kişisel olarak anlamlandırılmış inanç
sisteminin yoğun akış deneyimleri yaşamak için hedefler ve kurallar sağladığına inanarak hâlâ duadan
güç ve dinginlik almaya devam ediyorlar.

Öte yandan, giderek artan bir çoğunluğun geleneksel dinlerden ve inanç sistemlerinden yardım
almadığı da ortadadır. Birçoğu, eski doktrinlerdeki gerçekleri zamanın getirdiği bozulmalardan ve
çürümelerden ayıramıyor ve hatayı kabul edemedikleri için gerçeği de reddediyorlar. Diğerleri o kadar
umutsuz bir durumda ki, biraz düzen sağlamak için eldeki inanç neyse –olduğu gibi- ona sıkıca
tutunuyor ve aşırı tutucu Hristiyan, Müslüman veya Komünist hâline geliyor.

Önümüzdeki yüzyılda çocuklarımızın hayatlarına anlam vermeye yardımcı olarak yeni bir hedefler ve
anlamlar sisteminin ortaya çıkma olasılığı var mı? Bazı insanlar, eski şanına yeniden kavuşan
Hristiyanlığın bu ihtiyaca yanıt olacağına inanıyor. Bazıları hâlâ komünizmin insan deneyimindeki
kaosa çözüm olacağını ve bu düzenin tüm dünyaya yayılacağına inanıyor. Şu anda bu sonuçların
hiçbirisi olası görünmüyor.

Eğer yeni bir inanç hayal gücümüzü yakalayacaksa bildiğimiz, hissettiğimiz, umduğumuz ve
korktuğumuz şeyleri hesaba katan bir inanç olmalıdır. Psişik enerjimizi anlamlı hedeflere yönelten bir
inanç sistemi, akış sağlayabilen bir yaşam biçimi için kuralları olan bir sistem olmalıdır.

Böyle bir inanç sisteminin, en azından bir dereceye kadar, bilimin insanlık ve evren hakkında ortaya
çıkardıklarına dayanması gerekir. Böyle bir temel olmadan bilincimiz inanç ve bilgi arasında bölünür.
Ama bilim gerçekten yardımcı olacaksa kendisini dönüştürmek zorundadır. Gerçekliğin ayrıştırılmış
farklı yönlerini tanımlamayı ve kontrol etmeyi hedefleyen özelleşmiş disiplinlerin yanı sıra bilinenlerin
yorumuna dair bütünleşik bir yorum geliştirmeli, bunu insanlık ve insanlığın kaderiyle
ilişkilendirmelidir.
Bunu başarmanın bir yöntemi evrim kavramıdır. Bizim için en önemli şeyler -mesela şöyle sorular:
Nereden geldik”? Nereye gidiyoruz? Hayatlarımızı hangi güçler şekillendiriyor? İyi ve kötü nedir?
Birbirimizle ve evrenin geri kalanıyla ilişkimiz nedir? Eylemlerimizin sonuçları nedir?- evrim hakkında
bildiklerimiz ve dahası gelecekte bileceklerimiz bakımından sistematik bir şekilde tartışılabilir.

Bu senaryonun en bariz eleştirisi, genel olarak bilimin ve özel olarak evrim biliminin, olması gerekenle
değil olanla ilgilenmesidir. Öte yandan, inançlar ve dinler gerçekle sınırlı değildir, neyin doğru, neyin
istenir olduğuyla ilgilenirler. Ancak evrimci bir inancın sonuçlarından birisi, olan ve olması gereken
arasında daha yakın bir birleşimdir. Neden böyle olduğumuzu daha iyi anladığımızda, yani içgüdüsel
dürtülerimizin, sosyal kontrollerimizin, kültürel ifadelerimizin -bilincin oluşmasına katkıda bulunan
tüm öğelerin- kökenlerini daha iyi anladığımızda, enerjimizi olması gereken yere yönlendirmek daha
kolay olacaktır.

Evrimci perspektif aynı zamanda enerjimizi harcamaya değecek bir hedefi işaret eder. Dünya üzerinde
milyarlarca yıl süren aktivite sonunda, giderek daha karmaşık yaşam biçimlerinin ortaya çıktığı ve
insan sinir sistemindeki inceliklerin biriktiği gerçeğine yönelik neredeyse hiç şüphe yoktur. Bunun
ardından serebral korteks bilince evrildi ve şimdi de bilinç dünyayı atmosferin sardığı gibi sarıyor.
Karmaşıklığın gerçekliği, hem olan hem de olması gerekendir: Olmuştur -dünya üzerindeki koşulları
düşününce olması gerekiyordu- ama biz devam etmek istemezsek devam etmeyebilir. Evrimin
geleceği artık bizim elimizdedir. Son birkaç bin yıl içinde -evrimsel açıdan sadece birkaç kısa saniye-
insanlık, bilincin farklılaşmasında inanılmaz ilerlemeler kaydetti. İnsanlığın diğer yaşam biçimlerinden
farklı olduğu anlayışını geliştirdik. Her bir bireyin birbirinden farklı olduğunu anladık. Soyutlamayı ve
analizi icat ettik, böylece düşen bir cismin kütlesini ve ağırlığını hızından ayırmak gibi cisimlerin ve
süreçlerin boyutların birbirinden ayırma becerisini geliştirdik. Bilimi, teknolojiyi ve insanlığın çevresini
inşa etme ve yok etme becerisini üreten, bu farklılaşmadır.

Ama karmaşıklık farklılaşma içerdiği gibi birleşme de içerir. Sonraki on yılların ve yüzyılların görevi,
zihnin bu yeterince gelişmemiş bileşeninin farkına varmaktır. Kendimizi birbirimizden ve çevremizden
farklılaştırmayı öğrendiğimiz gibi, şimdi de, zor kazanılmış bireyselliğimizi kaybetmeden kendimizi
çevremizdeki diğer varlıklarla yeniden birleştirmeyi öğrenmeliyiz. Geleceğin en çok umut vadeden
inancı, tüm evrenin ortak yasalara dayanan bir sistem olduğunu ve doğayı hesaba katmadan
hayallerimizi ve isteklerimizi ona dayatmanın mantıklı olmadığını fark etmemize bağlı olabilir. İnsan
iradesinin sınırlarını anlayarak, evrende yöneten değil, iş birliği içinde olan bir rolü kabul ederek, bir
sürgünün ardından sonunda eve dönmenin rahatlığını hissedebiliriz. Kişinin amacı evrensel akışla
birleştiğinde, o zaman anlam sorunu çözülecektir.